Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI julAI 1635 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1000000 350BARCASSESSORGOP290233AR EBEE #######ac ba sacitra hindI - mahAbhArata dy mahAbhArata adbhuta grantha hai / vaha paJcama veda kahatA hai samAjazAstra, arthazAstra, darzanazAstra, nItizAstra, rAjanIti, kAvya, AkhyAna sabhI kucha usameM hai / sabase bar3hakara usameM una puNya puruSoM kI caritAvalI hai jisake anuzIlana aura anukaraNa se hama dayanIya dazA se mukta hokara vIrocita kArya karane prApta kara sakate haiM / - - - isa mahattvapUrNa grantha kA jo ikatAlIsa GkoM (dasa khaNDoM) zraGka aneka raGgIna aura sAde cikanA aura puSTa hai / TAipa sarala aura muhAvaredAra sabakI yogya hai / hindI anuvAda karavAyA hai, meM sampUrNa huA hai / pratyeka citroM se alaMkRta hai / kAg2az2a bar3A aura sundara hai / samajha meM acchI taraha zrAne bhASA pUre seTa kA nakada mUlya 50); mAhavArI kista ke hisAba se 10 khaNDoM kA 60) | 'mahAbhArata' ke phuTakara aGka nahIM mila sakate / zIghra hI zrArDara dekara ma~gAie / mainejara (buka Dipo), iMDiyana presa, limiTeDa, prayAga Baad CHHODOopopopogonam =========8888888888888
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ A CsxsxsxsxSxSXSXSXSXSXsx5XSXSXSXSXSXSXSXSXSXSUP MsxsxsxSxSXSXSXSXSXSXSXSXSXSXSXSSAS/SAS/Ssen Wan sarasvatI sacitra mAsika patrikA C AS SASXSXSXSXSsSsSsSsSsSsSsSXSXSXSXSXSXSXS SASASHSXE 2xSXSXSXSXSXSXSXSXS:3S:S:S:S:S:SXSXSS:S:S:SxSxSxSxs sxSxSxSxe bhAga 36, khaNDa 2 julAI-disambara 1635 2nsssssssssssxSXSXSXSSASASSASASASASSASASAS:SxsssSKSsSsSsSsSse UPDASAS SASXSXSXSXSXSXSXSXSXSXSXSXS S SSXSXSXSxSxSxSxS SAS/Sise U sampAdaka devIdatta zukla zrInAthasiMha prakAzaka iMDiyana presa, limiTeDa, prayAga vArSika mUlya sAr3he chaH rupaye 25xssssssssssssssssssssssssssssssssssssssskole nxsssssss$$$sssssssssssssssssssssssssssssssss Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekha-sUcI nambara nAma 1 anurodha (kavitA) 2 aparicita se (kavitA) 3 abIsIniyA 4 abhilASA (kavitA) 5 abhilASA (kavitA) 6 abhizApita premI (kavitA) 7 amRta lekhaka ... zrImatI kumArI zakuMtalA devI 'akarmaNya' zrIvAstava 467 ... zrIyuta padmakAnta mAlavIya ... 502 ... zrIyuta dInadayAla zAstrI 270 zrIyuta rustama saiTina 225 zrIyuta upendra ... zrIyuta bhagavatIcaraNa varmA anuvAdaka, zrIyuta mAIdayAla jaina, bI0 e0 (Anarsa), bI0 TI0 zrIyuta kapiladeva nArAyaNasiMha 'suhRda' zrIyuta bAlakRSNa rAva 372 zrIyuta sumitrAnandana paMta x30 :: 220 370 :::: 404 8 amaulika (kavitA) 6 asIma kA bandhana (kavitA) 10 zrAkAza-mArga meM 11 AkAMkSA (kavitA) 12 iMglaiMDa meM vidyArthiyoM ke chuTTI ke khela aura vinoda ... 13 iTalI aura abIsIniyA 14 udayapura meM vijayAdazamI 15 udgAra (kavitA) 16 uchAha (kavitA) 17 uchavAsa (kavitA) 18 upahAra 16 RNagrasta riyAsata-sambandhI kAnUna 20 airomA 21 aojhA ... 486 535 334 zrIyuta zrImanArAyaNa agravAla, ema0 e0 zrIyuta nagendranAtha gupta ... zrIyuta ku~vara cA~dakaraNa zAradA zrIyuta kuJjabihArI caube ... zrIyuta zailendra ... ... zrIyuta ku~vara somezvarasiMha, bI0 e0 ... zrImatI zAntAdevI jJAnI ... ... zrIyuta sItalAsahAya ... zrIyuta upendranAtha azka, bI0 e0 .. zrIyuta motIcandra, ema0 e0, pI0 eca0 DI0 (laMdana) ... zrIyuta umeza zrIyuta sItalAsahAya ... zrIyuta anUpa zarmA, ema0 e0, ela0 TI0 ... zrIyuta sumitrAnandana panta ... ... zrIyuta anasUyAprasAda pAThaka ... ... zrIyuta dharmavIra, ema0 e0 ... ... zrIyuta tilakarAja bhasIna, bI0 e0, ela-ela. bI0 vakIla 136 113 22 or3hanI (kavitA) 23 karz2a-sambandhI kAnUna 24 kaliGga-yuddha (kavitA) 25 kokila (kavitA) 26 koNArka kI yAtrA 27 koyaTA meM pralaya 28 koyaTe kA pralayakArI bhUkampa ... ... 64 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI lekhaka ... zrIyuta rAhula sAMkRtyAyana ... ... 413 ... 513 zrIyuta vaMzIdharasiMha profesara indranAtha madana, ema0 e0 zrIyuta rAmavilAsa zarmA zrIyuta bAlakRSNa rAva ... zrIyuta sUryakAnta tripAThI 'nirAlA' ... 448 zrIyuta bhAI paramAnandajI, ema0 e0, ema0 ela0 e0 zrIyuta rAhula sAMkRtyAyana ... 101 :364 nambara nAma 26 koyAsAna 30 koriyA kA vajraparvata ... 31 kheloM kA mahattva 32 gAlz2avardI aura sAmAjika krAMti 33 gIta (kavitA) 34 gIta (kavitA) 35 gIta (kavitA) 36 govindacandrikA 37 ciTThI-patrI '38 javAharalAla neharU aura hindU-saMskRti 36 jAgrata mahilAyeM 40 jApAna ke rAste meM 41 jApAna meM ... 42 jIvana (kavitA) 43 jIvana (kavitA) 44 jIvana ke kA~Te (kavitA) 45 jIvana-saritA (kavitA) 46 juganU-gIta (kavitA) 47 jemI 48 jyotirdhArA (kavitA) 46 talAka 50 tasavIra (kavitA) 51 tArAkAza (kavitA) 52 tokyo zahara ... 53 dInAnAtha ... 54 durlabha padArtha ... 55 dvApara (kavitA) 56 dhana kI zobhA ... 57 naI pustakeM ... 58 nArI-apaharaNa meM hindU samAja kI z2immedArI 56 nizA-premI jIva-jantu 60 pakSiyoM kA adbhuta sahaja jJAna 61 paga-dhvani (kavitA) 62 parivartana (kavitA) 512 jamA zrIyuta vyathitahRdaya zrIyuta ku~vara somezvarasiMha, bI0 e0 zrIyuta zrImannArAyaNa agravAla, ema. e. ... zrIyuta eka 'rASTrIya AtmA' ... ... zrIyuta mohanalAla mahato ... zrIyuta dharmavIra, ema0 e0 ... zrIyuta pArasIprasAdasiMha kuMvara surezasiMha ... ku~vara somezvarasiMha, bI0 e0 168 zrIyuta sumitrAnandana panta 481 zrIyuta rAhula sAMkRtyAyana 318 zrIyuta AtmArAma devakara ... zrIyuta mAvalIprasAda zrIvAstava .. zrIyuta maithilIzaraNa gupta ... 371 zrIyuta aAtmArAma devakara 432 ... 156, 246, 374, 457, 545 ... paMDita mohanalAla neharU ... 503 ... zrIyuta vanamAlIprasAda zukla ... ... zrIyuta santarAma, bI0 e0 ... 361 ... zrIyuta baccana ... ... ... 256 zrIyuta udayazaGkara bhaTTa ... 333 ... 215 ... 2269 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekha-sUcI pRSTha 233 177 526 U0 248 mbara nAma lekhaka 63 pAvasa (kavitA) zrIyuta narmadAprasAda khare ... 64 pIpala-patra (kavitA) zrIyuta dhanarAjapurI 65 pujArI zrIyuta rA0 sA0 66 pRthvI para svarga zrIyuta mahArAjakumAra raghuvIrasiMha, ema0 ela-ela0bI0 326 67 prANadaNDa . ... zrIyuta yogendranAtha gupta ... 68 premacanda jI kI racanA-cAturI kA eka namUnA zrIyuta zrInAthasiMha 66 phArasI meM bhAgavata zrIyuta mahezaprasAda maulavI Alima fAz2ila .. 533 70 bar3hA (kavitA) ... zrIyuta sumitrAnandana panta ... 71 bastI hai yaha kina mastoM kI (kavitA zrIyuta rAmAnujalAla zrIvAstava ... 72 bahurUpiyA sAdhu ... zrIyuta dharmavIra, ema0 e0 73 bAbU zivaprasAda gupta .. zrIyuta sItalAsahAya 74 bidA (kavitA) ... zrIyuta narendra, bI0. e0 75 bItA vaibhava (kavitA) .... zrIyuta chailavihArI dIkSita 'kaNTaka' 328 76 braselsa se hArbina ... zrIyuta bhagavAnadIna dube ... 265 77 bhAI paramAnanda aura svarAjya ... ..... paMDita javAharalAla neharU ... 78 bhArata meM audyogika unnati kA prazna zrIyuta prophesara zaMkarasahAya saksenA, ema0 e0 (ikAna), ema0 e0 (kAma), vizArada 76 bhAratIya jvAyaMTa sTAka baiMka ... zrIyuta premanArAyaNa mAthura, bI0 kAma 80 bhUSaNa kA dUSaNa zrIyuta vinodavihArI 81 bhUSaNa kA mahattva zrIyuta kamalAkara zarmA 82 bhramarI (kavitA) zrIyuta dinakara ... 313 83 malliyoM se sikandara kA mukAbilA zrIyuta vanamAlIprasAda zukla ... 306 84 mAnanIya sara sItArAma ... ... zrIyuta rUpakizora agravAla bajAz2a 425 85 mAnava-zarIra ke adbhuta kArya zrIyuta DAkTara gADagIla, ema0 DI0 258 86 muhammada ikabAla aura unakI zAyarI prophesara indranAtha madana, ema0 e0 87 mUrti meM amUrta (kavitA) ... zrIyuta harikRSNa 'premI' ... 4. merI kavitA (kavitA) .. zrIyuta bAlakRSNa rAva 86 merI zrI badarInAtha jI kI yAtrA zrIyuta rAyabahAdura paMDita rAjanArAyaNa mizra, pI0 sI0 esa0 .... 440 60 mere prANoM meM tuma bolo (kavitA) zrIyuta rAmanAtha sumana ... 107. 61 maiM socA karatA hU~ pratipala (kavitA) zrIyuta kuJjavihArI caube ... ... 308 12 maithila kavi zrI ma~ganIrAma jhA ... zrIyuta zukadeva ThAkura, bI0 e0 (zrAnarsa) ... 206 93 yuddhoM kI anivAryatA profesara indra vedAlaGkAra, ema0 e0 14 yorapa-jaisA ki maiMne use dekhA zrIyuta harikezava ghoSa. 1,450,536 346 : : : ... 386 : Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI 0.85 M MM 355 com nambara nAma lekhaka pRSTha 65 ra~gA siyAra ... ... paMDita mohanalAla neharU ... 16 rajakaNa (kavitA) ... zrIyuta rustama saiTina 67 rasa ... zrIyuta ku~vara rAjendrasiMha bhUtapUrva minisTara 18 rahasya (kavitA)... ... zrIyuta rAjArAma khare ... 66 rUpa zrIyuta ku~vara rAjendrasiMha bhUtapUrva minisTara 100 lAlA devarAja jI zrIyuta saMtarAma, bI0 e0 ... 101 vaha zrIyuta vijaya varmA ... 102 vijaya ke patha para ... zrIyuta RddhikaraNa lakhoTiyA ... 103 vibhrama (kavitA) ... zrImatI rAmakumArI cauhAna ... 104 vivAha kI kucha vicitra prathAyeM ... zrIyuta mArkaNDeya vAjapeyI, ema0 e0, ela-ela0 bI0 132, 435 105 vyartha prayAsa zrIyuta nagendranAtha gupta 106 zabda zrIyuta ku~vara rAjendrasiMha bhUtapUrva minisTara ... 506 107 zikSA-praNAlI meM parivartana kI AvazyakatA ... zrIyuta khuzAlamaNi parvatIya, bI0 e0 108 zraddhA-gIta (kavitA) ... zrIyuta jayazaGkara 'prasAda' 106 saMgItamaya mAravAr3a ... zrIyuta bAlakRSNa poddAra ... 110 saMsAra (kavitA) .... zrIyuta ku~vara harizcandradeva varmA 'cAtaka' kaviratna 424 111 saMsAra kI gati - 86, 185, 282 112 satyaM zivaM sundaraM ... zrIyuta rAdhAmohana gokula jI ... ... 8 113 samAdhi-nirmANa (kavitA) zrImatI rAmakumArI cauhAna ... ... 363 114 sampAdakIya noTa ___86, 188, 284, 378, 475, 565 115 sarala samasyA (kavitA) ... zrIyuta jIvana, ema0 e0 116 saritA (kavitA) ... zrIyuta ku~vara harizcandradeva varmA 'cAtaka' kaviratna 5 117 sAmayika sAhitya 178, 276, 471, 553 118 sAhitya meM saGketavAda zrIyuta gulAbaprasanna zAkhAla, bI0 e0 ... 152 116 siMhAvalokana ... zrIyuta kRSNamohana, ema0 e0 ... . 120 sudAmApurI kA kalAkAra zrIyuta zaGkaradeva vidyAlaGkAra ... 121 svAgata-gIta ... zrIyuta narendra ... 122 svadezI meM ar3acana paNDita mohanalAla neharU ... 123 svarga kA eka konA ... zrImatI mahAdevI varmA, ema0 e0 124 svarAjya kyA hai ? zrIyuta bhAI paramAnanda ema0 e0, ema0 ela0 e0 68 125 hadIsa zrIyuta mahezaprasAda maulavI zrAlima fAz2ila ... 410 126 hamAre prAnta ke vizvavidyAlayoM meM pAlI-bhASA kA adhyayana ... bAbA rAghavadAsa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra-sUcI mukhapRSTha nambara nAma lekhaka 127 hAsa-parihAsa ... ... zrIyuta sadAnanda ... 166 128 he devi (kavitA) zrIyuta jagannAthaprasAda, ema0 e0 ... 342 citra-sUcI raGgIna citra 1 uSA aura citralekhA ... [julAI 80 2 kRSNa aura arjuna ... [disambara 522 3 cintAmagnA ... [agasta 4 bhArata kA phUla ... [disambara mukhapRSTha 5 mandira ke dvAra para [sitambara 6 lavakuza [agasta] mukhapRSTha 7 vaha pagadhvani merI pahacAnI [sitambara 256 8 zarada-pUrNimA [navambara mukhapRSTha 6 zAhajahA~ aura tAjamahala [julAI] mukhapRSTha 10 ziva-zRGgAra ... [AkTobara mukhapRSTha 11 zrIkRSNa aura rukmiNI ... ... [AkTobara 368 12 zrIkRSNa aura syamantaka maNi ... [navambara sAde-citra nambara viSaya pRSTha 1.5 abIsIniyA-sambandhI 5 citra 270-271 6-6 zrAkAza-mArga meM-sambandhI 4 citra ... . 372-373 10-16 iMgleMDa meM vidyArthiyoM ke chuTTI ke khela aura vinoda-sambandhI 7 citra 404-408 17 iTalI aura abIsIniyA-sambandhI vyaGgaya-citra ... 257 18-20 iTalI aura abIsIniyA-sambandhI 3 citra ... .. 223-224 21.28 udayapura meM vijayAdazamI-sambandhI 8 citra .... 486-464 26 ku~vara rAjendrasiMha ... .. 303, 506 30 ku~vara surezasiMha ... ... 24 31-44 koNArka kI yAtrA-sambandhI 14 citra ... ... 32-37 45-55 koyaTe kA pralayakArI bhUkampa-sambandhI 11 citra 64-66 56-66 koyAsAna-sambandhI 14 citra ... 413-423 70.77 koriyA kA vajraparvata-sambandhI 8 citra ... ... 513-520 78 cAru citrAvalI ... 56, 152, 232, 336, 432,528 79-80 jAgrata mahilAyeM-sambandhI 2 citra ... 253-255 81-85 jApAna ke rAste meM-sambandhI 5 citra ... 102-103 :::::::::::: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI nambara viSaya 86-66 jApAna meM-sambandhI 11 citra 17-108 tokyo zahara-sambandhI 12 citra 106-111 dInAnAtha-sambandhI 3 citra 112 neharU jI bamaraulI meM ... 113 paNDita mohanalAla neharU 114-115 prANadaNDa-sambandhI 2 citra 116 phArasI meM bhAgavata-sambandhI 1 citra 117-118 bahurUpiyA sAdhu-sambandhI 2 citra ... 116-123 bAbU zivaprasAda gupta-sambandhI 5 citra ... 124-128 brUselsa se hArvina-sambandhI 5 citra ... 126 bhArata ke bhAvI vAyasarAya lArDa linlithge| 130.131 mAnanIya sara sItArAma-sambandhI 2 citra ... 132.142 mAnava-zarIra ke adbhuta kArya sambandhI 11 citra ... 143 mahArAjakumAra raghuvIrasiMha, ema0 e0, ela-ela0 bI0 / 144-168 yorapa--jaisA ki maiMne use dekhA-sambandhI 20citra 166-170 ra~gA siyAra-sambandhI 2 citra ... 171 lAlA devarAja jI ... 172-167 vijaya ke patha para-sambandhI 25 citra .. 168-201 vivAha kI kucha vicitra prathAyeM-sambandhI 4 citra 202 zahIdagaMja kI masajida 203 zrI gAljavardI ... 204 zrImatI kamalA neharU ... 205 zrIyuta mahezaprasAda maulavI zrAlima fAz2ila 206 zrIyuta motIcandra, ema0 e0, pI-eca0 DI0 (landana) ... 207 zrIyuta bhAI paramAnanda, ema0 e0, ema0 ela0 e0 ... 208 zrIyuta rAyabahAdura paMDita rAjanArAyaNa mizra, pI0 sI0 esa0 . 206 zrIyuta sItalAsahAya ... 210 zrIyuta sumitrAnandana panta / 211 zrIyuta sUryakAnta tripAThI "nirAlA" 212-216 svarga kA eka konA-sambandhI 5 citra 217222 sampAdakIya noTa-sambandhI 6 citra ... 223-226 sAmayika vicAra-sambandhI 4 citra 227-232 sudAmApurI kA kalAkAra-sambandhI 6 citra 233-240 saMgItamaya mAravAr3a-sambandhI 8citra ... 241-243 hAsa-parihAsa-sambandhI 3 citra .... 234-237 318-328 ... 81-83 ... 286 315 ... 526-527 533 42-43 17-21 ... 265-300 284 425-426 ... 258-256 ... 326 1-3, 450.456, 536.544 ... 146-147 ... 468 164-207 132-1.5, 436-437 230 287 410 136 68, 483 440 ... 120,334 431 ... 521-525 476-480, 571-575 562 ... 114-116 46-51 70 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ [citrakAra-zrIyuta zambhUnAtha mizra zAhajahA~ aura tAjamahala Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI julAI 1935 / zrApATa 1662 bhAga 36 khaMDa 2 | saMkhyA 1 pUrNa saMkhyA 427 mampAdaka devIdatta zuka, zrInAmada yorapa-jaisA ki maiMne use dekhA 1-jahAz2a para gatAGka meM pAThakoM ne par3hA hogA ki hamAre presa ke kA jenarala mainejara zrIyuta harikezava ghoSa yorapha gaye hai| inakI isa yAtrA kA eka uddeza sarasvatI ko hindI kI kI pratinidhi aura suvyavasthita patrikA banAnA bhI jaisA ki isa lekha se vidita hogaa| isa yAtrA sambandha meM Apa 'sarasvatI' ke lie eka lekha mAlA likha rahe haiN| usakA yaha pahalA lekha lekhaka zrIyuta harikezava ghoSa ha pahalA le gorakha kI yaha marI pahalI dina lokapriya hotI jA rahI thI pAyAtrA hai| gata pandraha varSA aura maiM mitroM aura pAThakoM kA meM mujhaM chuTTI manAne kA avasara kanajJa hU~ ki hameM aba ise bahuta bar3e bilakula nahIM milaa| pichale varSa paimAne meM chApane kI AvazyakatA ma meM chuTTI kA aAnanda lene evaM pratIta huI hai| yaha spaSTa thA ki vyavasAya gora yAnanda kA eka yadi hama apane pAThakoM ko adhika ma mittAnabIyAna soca rahA thaa| pAya-sAmagrI. adhika citra de gata navambara mAsa meM yaha avasara maka aura bApika mUlya meM kucha AyA jaH ki eka pramugya jamana kI kara deM to isa patrikA ko nirmAtA ne mujhe eka 'gaMTarI priMTiMga iMglaMDa yA yorapa kI suvyavasthita mazIna' dene ko khaa| mujhaM eka patrikAoM ke samakakSa lA skg| vizeSa prakAra kI mazIna ma~gAnI thI tAki vahata du:gya kI bAta hai ki yadyapi bhAratavarSa kI bar3e paimAne para pustakaM vizeSakara mAsika patrikAyeM sampRNa jana-saMkhyA kA do-tihAI bhAga hindI-bhASI , chApane meM vidhA ho| hamArI sarasvatI dina prati- hai, tathApi abhI taka aisI koI patrikA nahIM hai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 jo vAstava meM hindI kI pratinidhi patrikA kahI ke DaMka ke do maMjilA nIce thii| yaha banda aura jAya / hindI-patrikAoM kI grAhaka-saMkhyA atyanta a~dherI jagaha thii| khaira, aba maiM kara hI kyA sakatA kama hai, kadAcit hI kisI kI 6000 se adhika ho| thA ? mujhe isI se saMtoSa karanA pdd'aa| aisI dazA meM zIghra se zIghra eka aisI patrikA kI Ava- hamAre bahuta-se pAThaka jahAjI yAtrA ke ArAma zyakatA hai jisake dvArA madhyavarga ke U~ca aura nIce aura takalIfa se paricita hoMge, isalie maiM vistAra darje ke logoM meM hindI-sAhitya ke pracAra kA uddeza ke sAtha unakA varNana na kruuNgaa| yAtrI-jahAz2a ke siddha ho ske| maine socA ki yadi amarIkana DhaMga viSaya meM sAdhAraNa taura para hamArI jo dhAraNAyeM para patrikA nikAlI jAya, jahA~ ki mUlya bahuta kama hotI haiM unase vaha bhinna hotA hai| yahA~ maiM pAThakoM rakkhA jAtA hai, karoba karIva usakA AdhA jo ko yaha batA denA cAhatA hU~ ki takalIphoM ke sambandha ki hama 'bhAratavarSa meM dete haiM, to hama hindI-bhASI meM hamArA bhaya bahuta atizayoktipUrNa hotA hai| maiMne janatA ke eka bar3e bhAga taka pahu~ca sakeMge / abhI hama iTAliyana lAina lAyaDa TrisTinI ke jahAja se yAtrA kI vaisA nahIM kara sakate, kyoMki prakAzana kI vartamAna aura jahAz2a para car3hane se pUrva hamAre mana meM bhaya kI paddhati adhika vyaya-sAdhya hai| jo AzaGkAyeM rahatI haiM unakA mujhe koI sabUta nahIM isa prakAra apanI patrikA aura sTaiMDarDa sAhitya milaa| jahAz2a ke karmacArI bar3e hI vinamra hote haiM ko bahuta bar3e paimAne para chApane kI AvazyakatA se aura ve yAtriyoM kI sahAyatA karane ke lie madeva prerita hokara maiMne roTarI priMTiMga mazIna kA ArDara taiyAra rahate haiN| bhojana bahuta acchA aura svAdiSTa diyA / yorapa jAne aura vahA~ pracalita vibhinna kArya- milatA hai| kaI prakAra kA bhAratIya bhojana bhI ve praNAliyoM ke dekhane kA ise maiMne acchA avasara dete haiM aura yaha dekhakara mujhe Azcarya huA ki samajhA / 23 maI se pahale maiM nahIM ravAnA ho sakA, vyaktigata mA~goM kA ve kitanA dhyAna rakhate haiM ! koI yadyapi isameM sandeha thA ki samudra zAnta milegaa| bhI zAkAhArI apanI ruci ke anusAra bhinna bhinna mujhe samudra-yAtrA, samudrI-bImArI aura unase sambandha prakAra kA bhojana prApta kara sakatA hai| phala surakSita rakhanevAlI samasta parezAniyoM kA sadaiva bar3A bhaya rUpa meM aura yatheSTa mAtrA meM milate haiN| rahA hai| parantu maiM apanI icchA ke anusAra kArya Ama taura se saba yAtrI-jahAjoM meM cAra darje hote nahIM kara sakatA thA, kyoMki mujhe presa aura apanI haiN| pahalA darjA, dUsarA darjA, dUsaga ikAnomika zUgara kampanI ke bahuta-se mahattvapUrNa mAmaloM ko sAfa darjA aura Deka / hamAre jahAz2a ke pahale darje meM bahutakaranA thaa| mere bahuta- mitroM ne 10 maI ko ravAna meM bhAratIya the, jinameM zrIyuta ghanazyAmadAsa bir3alA, hAna kI salAha dI, parantu maiM vaisA nahIM kara skaa| aura sara cimanalAla sItalavAda mukhya the| ikAkabhI kabhI mujhe bar3I nirAzA hotI thI, kyoMki yAtrA nomika darje meM lAhaura kI misez2a datta thiiN| ye se pUrva mujhe jo kArya karane bAqI the unakA anta hI bhAratavarSa kI kucha chAtrAoM ko yorapa ke zikSAna milatA thaa| khaira, maine yathAsambhava unheM samApta sambandhI vAtAvaraNa se paricita karAne ke lie vahA~ kiyA aura 'esa0 esa0 konTereso' nAmaka jahAz2a se apane sAtha le jA rahI thiiN| jahAz2a khUba bharA thaa| yAtrA karane ke lie likhA-par3hI kii| mere kalakattA ke isa prakAra kI yAtrA meM eka aisA bhavya avasara mitroM ne, jinake supurda maiMne yaha kAma kiyA thA, derI milatA hai jo anyatra sambhava nahIM hotaa| bhUmaMDala ke kara dii| isase jahAja meM mujhe anukUla sthAna na mila vibhinna bhAgoM ke logoM kA eka kAsamopAliTana samUha sakA / antima ghar3I meM mujhe eka 'bartha' milI jo Upara dama acche dina eka sAtha vyatIta karane ke lie ekatra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] MENZALEH LAKE TO CAIRD. EDEL GEREPA GEBEL ATAKA RED SEA yorapa jaisA ki maiMne use dekhA PANESTHE FARMA ELKANTARA TO CAIBO ARABIAN DES ISPALLIA ETIMBAH DAkR AREAT ANTER SUEZ POST TEWFI B Taken from Sex Evapors. Upara-- esa. esa. kAnte reso bIca meM nahara svez2a aura jahAz2a se siMgApUra kA dRshy| nIce porTa saIda / - / Ste Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat - www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 kara diyA jAtA hai| ve sAtha sAtha khAte haiM, sAtha sAtha kara liye haiM aura apane vyavasAya meM unnati karane ke khelate haiM, sAtha sAtha Tahalate haiM aura apane apane lie ina dezoM se ve samucita salAha pAte rahate hai| jIvana ke dRSTikoNoM ke sambandha meM paraspara vicAra- pAzcAtya veSabhUSA aura rahana-sahana ko ve zIghratA ke vinimaya karate haiN| vibhinna svabhAvoM aura vicitra sAtha apanAte jA rahe haiN| jApAna ko ve bhaya ke bhAva ruciyoM ke loga paraspara eka dUsare ko karIba se dekhate se dekhate haiM aura ve jAnate haiM ki ve zIghratA ke sAtha haiM aura apane deza aura apane rahana-sahana kI maryAdA jApAnI tarIkoM kA anusaraNa karake hI saphalatA kA paricaya dete haiN| kadAcit zarIra-vijJAna kI dRSTi prApta kara sakate haiN| hama bhAratIya videza jAnese manuSya ke adhyayana ke lie ina kucha dinoM ke udA- vAle aneka bhAratIya vidyArthiyoM ke anubhavoM se lAbha haraNoM se bar3hakara udAharaNa nahIM mila sakate jaba hama uThAne se vaJcita raha jAte haiN| isakA eka bar3A sajAyahA~ cIniyoM, jApAniyoM, jAvAvAsiyoM, iTAliyanoM, tIya kAraNa yaha hai ki hama apane vidyArthiyoM ko philipAinavAloM aura bhUmaMDala ke kone kone ke logoM pAribhASika tarIkoM ke adhyayana karane ke lie bahuta se maitrI-sUtra meM Abaddha hote haiN| thor3A samaya dete haiN| tIna varSa kA korsa kAfI nahIM __yaha merI prathama samudra-yAtrA thI, isalie mujhameM honA caahie| hamAre navayuvakoM ko vyavasAya aura pAsa-par3osa ke sambandha meM pUchatAcha karane kA vizeSa utpAdana meM prayukta honevAle vibhinna pAribhASika tarIkoM bhAva paidA huaa| maiMne yaha nizcaya kiyA ki maiM bahuta- kA adhyayana aura abhyAsa karane ke lie yorapa meM se logoM kA paricaya prApta kruuNgaa| isa yAtrA se mujhe lagabhaga dasa varSa dattacitta hokara rahanA cAhie dUsare dezoM kI sthiti-rAjanaitika aura Arthika donoM tAki ve pratyeka vyavasAya meM vaha pAribhASika dakSatA ke jAnane kA yatheSTa avasara milaa| cIna ke eka pradhAna aura jJAna prApta kara leM jo unheM apane pUrNa pAribhAvyApArI se, jo cIna kI vartamAna sthiti samajhAne Sika jJAna ke dvArA dUsare dezoM se pratidvandvitA karane ke lie lebara kAnphareMsa meM bhAga lene janevA jA rahe meM samartha bnaaye| haiM, mero ghaniSThatApUrNa bAteM huii| yaha dekhakara mujhe mere mitra jAvA-nivAsI misTara issara ne mujhase Azcarya huA ki cInI vyApArI kitanI satarkatA jAvA ke sAmAjika aura Arthika jIvana kA bar3A dilake sAtha pAzcAtya tarIkoM kA anusaraNa kara rahe haiN| caspa varNana kiyaa| unhoMne acchI Daca-sarakAra ke kor3iyoM cInI navayuvaka kAhila cIna ko vyAvasAyika sambandha meM apanI isa TippaNI para jora diyA ki rUpa dene ke nizcita uddeza sa zikSA grahaNa karane ke lie. vahA~ varNagata bheda-bhAva nahIM hai| ve emsaTarDana jA dUsare dezoM ko gaye haiN| vastra, cInI, inemiliGga, kA~ca rahe haiN| vahA~ ve apane parivAra ko chor3a deMge aura aura miTTI ke bartanoM Adi ke aba vahA~ tamAma kArakhAne taba aTalAMTika pAra karake dakSiNI amara khula gaye haiN| yaha saca hai ki bar3e paimAne para ina cIjoM pitA se milane jaayNge| maiM ne unase emsaTarDana meM kA nirmANa karane meM ve jApAna se bahuta pIche haiM, jaisA milane kA vAdA kiyaa| ve bahuta acche aura prasannaki mere cInI mitra ne svIkAra kiyA, para apane citta adher3a puruSa haiN| ve sadaiva muskurAte hue milate tarIkoM meM sudhAra karate hue ve kramazaH Age bar3ha rahe aura savere UparI Deka para Tahalate samaya hara kisI haiN| bahuta-se navayuvaka vyavasAya ko prabhAvita karane se, jo milatA, paricaya prApta karane ko taiyAra rhte| vAlI samasyAoM kA adhyayana karane ke lie jarmanI ye dasa dina pahAr3a ho jAte haiN| yadyapi samaya aura amarIkA gaye hai| amarIkA aura jarmanI ke kATane ke lie Ananda-vinoda kI yatheSTa sAmagrI sAtha unhoMne acche vyApArika sambandha sthApita rahatI hai, tathApi una AnandoM meM lipta honA bahutoM ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ yorapa - jaisA ki maiMne use dekhA saMkhyA 1] svabhAva ke anukUla nahIM hotA - vizeSa kara unake jo zAntimaya Ananda pasanda karate haiM / saubhAgya se isa jahAja kA pustakAlaya sajjita hai aura samaya vyatIta karane ke lie yahA~ naI se naI pustakeM prApta ho sakatI haiM / sinemA, nRtya aura zikAra kA bhI prabandha hai / pahale yaha AsTriyA kA jahAja thA / parantu jaba iTalIvAlA ne TrIsTa para adhikAra kiyA taba yuddha ke bAda se yaha bhI unake adhikAra meM A gyaa| samasta mahattvapUrNa bandaroM para ThaharatA huA yaha zaMghAI se TrosTa taka jAtA AtA hai| mere mitra issara bar3e nipuNa phoTogrAphara haiN| unhoMne kRpApUrvaka kucha phoTo mujhe bhI diye jo unhoMne mArga meM liye the / ve yahA~ chApe jAte haiN| eka bar3e yAtrI jahAja kA sundara prabandha dekhakara hama saba Azcaryacakita hue haiN| bhAratIya iTAliyana lAina ko bahuta pasanda karate haiM, kyoMki isake jahAjoM meM bhojana ati uttama aura vibhinna prakAra kA milatA hai / saMsAra ke vibhinna bhAgoM ke phala, yorapa amarIkA aura bhArata kI khAdya sAmagrI aura ATha vibhinna dezoM ke rasoiyeM isake jahAja meM yAtriyoM kI sevA karane ke lie upasthita haiM / isa jahAja meM 500 musAfira aura lagabhaga 350 nAvika haiM / saba milAkara 900 AdamI haiM, jinheM pratidina cAra bAra niyata samaya para bhojana milatA hai / koi bhI phala jitane Apa cAheM, mila sakatA hai / jahAz2a kA bhANDAra akSayya pratIta hotA hai / isa jahAja meM eka bar3A tApahArI kamarA hai, jisameM saba prakAra ke phala, mAMsa aura anya prakAra kI khAdya sAmagrI rakkhI jA sakatI hai| hameM yahA~ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat gobhI, jo aba uttara bhArata meM zAyada hI mile, aura bahuta-sI bhAratIya phaliyA~ jo aba vahA~ be-mausama haiM, mila sakatI haiM / jahAjavAloM ne ina vastuoM ko mahInoM pahale kharIdA thA aura tApahArI kamare meM jamA kara rakhA hai| mare mitra......, mujhe yaha ullekha karate hue duHkha hotA hai, burI sohabata meM par3a gaye aura yadi hama unheM saceta karane kA zIghra prayatna na karate to hAlata aura bhI qharAba ho jaatii| unakI sadicchA aura hamAre anu naya-vinaya ko dhanyavAda hai ki unhoMne vaha sohabata chor3a dI aura hamAre bIca meM A gye| phira ve usa 'kAkaTela bAra' meM na gaye, jisameM ve kucha videzI mitroM ke sAtha Adhe darjana bAra jA cuke the aura bahuta bevakUfa banAye gaye the / zrIyuta tivArI bhI jo mere hI kamare meM the, bar3e Ananda ke sAtha jA rahe haiM / ve landana meM qarIba tIna mahIne ThahareMge / vahA~ unhoMne se milane kA vAdA kiyA hai / jo loga misra kI eka jhalaka - prAcIna pirAmiDa, rahasyamayI mamI aura gaMdA bAjAra dekhanA cAhate haiN| unheM yaha jahAja bar3A sundara avasara detA hai / ve svez2a meM utara sakate haiN| TAmasa kuka eNDa sansa ke karmacArI vahA~ se musAfiroM ko 'lAJca boTa' para kinAre aura vahA~ se moTara para kairo le jAte haiM / kucha mitroM ne, jinameM maiM bhI hU~, isa yAtrA meM sammilita hone ke lie likhA-par3hI kI hai| mujhe AzA hai ki jaba maiM zahara lauhU~gA taba maiM apane pAThakoM ko misra aura usake nivAsiyoM ke bAre meM kucha naI bAteM batA sakU~gA / www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - DID E .. bamAre jAtrA viyAnoM meM pAnI hamAre prAnta ke vizvavidyAlayoM meM pAlI bhASA kA adhyayana lekhaka, bAbA rAghavadAsa pAlI kisI samaya meM bhAratavarSa kI rASTra-bhASA thii| Aja bhI cIna, jApAna, tibbata Adi bauddha dezoM para usakA prabhAva hai / usake adhyayana se hindU, bauddha aura bauddha dharma kA pArasparika sambandha hI nahIM prAcIna bhAratIya saMskRti kA bhI jJAna prApta hotA hai / isa lekha meM isI bAta kA ullekha kara yaha mA~ga,peza kI gaI hai ki anya vizvavidyAlayoM kI bhA~ti yU0pI0 ke vizvavidyAlayoM meM bhI pAlI ke adhyayana kI vyavasthA honI cAhie / - bhA jarata meM saMyukta-prAnta prAcIna isa prakAra bauddhadharma kA isa prAnta saM bahuta kAla saM apanA eka khAsa ghaniSTha sambandha hai| itanA hone para bhI yaha bar3e dukha sthAna rakhatA hai| bhAratIya kA viSaya hai ki pAlI-sAhitya ke adhyayana-adhyApana saMskRti kA adhikAMza kA koI prabandha isa prAnta ke zikSA-vibhAga kI ora nirmANakArya isI prAnta meM se yA vizvavidyAlayoM kI ora se nahIM huA hai| TRAC huA hai| gaMgA-yamunA kA dUrastha kalakattA, bambaI tathA madarAsa ke vizvaZM AGN yaha prAnta bhAratIyoM ke vidyAlayoM meM to pAlI bhASA ke adhyayana-adhyApana lie Adara tathA gaurava kA sthAna hai| kAzI, prayAga, kA prabandha ho, para isa prAnta ke prayAga, lakhanaU, ayodhyA, haridvAra, mathurA, vRndAvana, badarInAtha, kAzI, alIgar3ha tathA AgarA, kA~gar3I ke vizvakedAranAtha, gaMgottarI, yamunottarI Adi tIrtha-sthAna vidyAlayoM meM isa viSaya kI zikSA ke sambandha meM adhyAtma-vidyA, aizvarya tathA pAvitrya ke lie cuppI sAdhe dekhakara kisako hArdika dukha hue binA bhArata meM sadaiva AdaraNIya rahe haiN| yaha to hai na rhegaa| hii| saMsAra ke eka mahAna dharma-bauddhadharma kA Aja bhI pAlI bhASA saMsAra ke lagabhaga 40 karor3a krIr3Asthala hone ke kAraNa bhI yaha prAnta saMsAra ke bhAI-bahanoM kI dharma-bhASA hai| isa bhASA meM likhA vibhinna dezoM ke yAtriyoM ke lie tIrthasthAna ho huA sAhitya bhAratIya. saMskRti se otaprota bharA gayA hai| bhagavAna buddhadeva kA janma sthAna (gorakha- huA hai| bhAratIya saMskRti kA amara sandeza saMsAra ke pura-jile ke nautanavA sTezana se 8 mIla dUra nepAla- kone kone taka pahu~cAne meM isa bhASA ne bar3I sahAyatA rAjya meM) lumbinI, prathamopadeza-sthAna kAzI se 4 kI hai aura Aja bhI kara rahI hai| jApAna, cIna, mIla dUra sAranAtha tathA mahApArinirvANa-sthAna brahmadeza, siMhaladvIpa, tibbata Adi dezoM ke sAhitya gorakhapura jile meM kuzInagara (kasayA) hai| isake tathA vahA~ kI bhASAoM para pAlI bhASA kA khAsa atirikta balarAmapura Adi bauddhoM ke prasiddha prabhAva Aja bhI vidyamAna hai| yaha bhAratIya saMskRti aitihAsika sthAna bhA haiN| bauddhadharma ke pAlI bhASA ke kI vijaya-patAkA hai| sAhitya-nirmANa meM isa prAnta kA bhI hAtha rahA hai| aisI bhAratIya bhASA kA svAgata kauna na karegA! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1 ] hamAre prAnta ke vizvavidyAlayoM meM pAlI bhASA kA adhyayana hamAre vizvavidyAlayoM, iNTara kAlejoM tathA hAIskUloM meM saMskRta par3hanevAle chAtroM kI saMkhyA dinaprati-dina ghaTatI jA rahI hai / saMskRta bhASA ke prati bar3hanevAlI udAsInatA ke kAraNa hamAre yuvakoM meM bhAratIya saMskRti ke prati na kevala udAsInatA kintu ghRNA bhI joroM se phaila rahI hai| itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki jaba jaba hama logoM ne apanI saMskRti ke ThukarAkara dUsarI saMskRti ko apanAne kA prayatna kiyA hai taba taba lAbha ke bajAya sadaiva hAni hI huI hai| isalie bhI yaha Avazyaka hai ki bhAratIya saMskRti ko samajhAne meM sahAyaka saMskRta-bhASA ke adhyayana ke audAsinya ko dUra karane ke lie pAlI bhASA kA Azraya hama logoM ko lenA cAhie / pAlI (pallam - grAma) grAmINa bhASA hai, jise bauddha kAla meM saMskRta sAhityika rUpa prApta huA thA / isake adhyayana meM vizeSa saralatA bhI hai| maiM yaha anubhava se jAnatA hU~ ki mere sAtha par3hanevAle eka bhAI ne navIM kakSA taka dvitIya bhASA saMskRta lI thI, para usameM vaha navIM kakSA meM jAkara phela ho gayA / maiTrika klAsa meM usane apanI dvitIya bhASA saMskRta se badala kara pAlI le lI aura kociMga klAsa meM jAkara pddh'ii| eka varSa meM hI usane usameM itanI yogyatA prApta kara lI ki vaha dvitIya zreNI meM uttIrNa huA / isase yaha spaSTa hai ki jo chAtra Aja saMskRta ko kevala kaThina samajhakara chor3a rahe haiM ve chAtra isa sarala pAlI bhASA ko prasannatA se dvitIya bhASA ke taura para cuna skeNge| hindI se usakA purAnA sambandha hone ke kAraNa bhI isa prAnta ke yuvaka usake adhyayana meM eka vizeSa prakAra ke rasa kA anubhava kreNge| sAtha hI ve isa bAta kA bhI anubhava kareMge ki bhagavAna buddhadeva ne prAkRta jana bhASA pAlI ko apanAkara rASTrabhASApracAra kA pATha hameM kisa prakAra Aja bhI par3hA rahe haiN| yuga-prabhAva se kahie yA yaMtrayuga ke kAraNa bar3hane bAle bhautika sukha ke kAraNa kahie, isa samaya nava Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat yuvaka IzvaravAda ko janatA ko nazA meM DAlanevAlI afIma kI taraha mAna rahe haiN| unakI isa nirAzApUrNa avasthA se hama itanA to avazya jAna sakate haiM ki bAhara se Izvara ko mAnakara bhI bhautika sukha prApta karane ke lie durbaloM ko lUTane-khasoTane meM jarA bhI saMkoca na karanevAle paNDe-pujAriyoM aura mahantoM ke anyAyapUrNa vyavahAra ke kAraNa hI Izvara ke prati yaha zraddhA bar3ha rahI hai| rUsa kA itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki jina dharmAcAryoM ne z2Ara ke jaghanya zAsana kI nindA na karake usakA samarthana karane meM hI apanI vANI tathA qalama kA upayoga kiyA unhIM AcAryoM ke kAraNa rUsa meM IsAI dharma ko gaharA dhakkA pahu~cA hai| isake yaha mAne nahIM hai ki rUsavAle durbaloM prati sakriya sahAnubhUti rakhanevAle dharma ko nahIM cAhate / rUsa ke vidvAna bauddhadharma ke adhyayana kI ora vizeSa rUpa se laga rahe haiM / mAsko meM bauddhadharma ke adhyayana ke lie eka saMsthA vizeSa rUpa se prayatna kara rahI hai| isase hama yaha samajha sakeMge ki hamAre deza meM phailanevAle dharma ke prati nirAzA ko dUra karane meM hamako isa pAlI aura tad dvArA bauddhadharma ke adhyayana se kitanI sahAyatA milegI / hindU tathA bauddhadharma kA jo prAcIna saMbaMdha hai usakA jIrNoddhAra karane meM pAlI bhASA ke pracAra se vizeSa sahAyatA milegI / ina saba bAtoM kI ora vidvAnoM kA dhyAna AkarSita karate hue maiM zikSApremiyoM, zikSA-saMsthAoM ke adhikAriyoM tathA iNTara borDa tathA vizvavidyAlayoM ke adhikAriyoM se sAgraha nivedana karatA hU~ ki ve isa mahattvapUrNa viSaya kI ora dhyAna dekara zIghra se zIghra apanI apanI saMsthAoM ke abhyAsakrama meM pAlI bhASA ko bhI sthAna dene kI vyavasthA kara deM / sampAdakagaNa tathA anya lekhakavarga bhI isa viSaya para apane apane vicAra prakaTa karake isa Andolana meM hamArA hAtha ba~TAveM / www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalA-sambandhI eka vicAra-pUrNa lekha / satyaM zivaM sundara lekhaka, zrIyuta rAdhAmohana gokula jI ka) voM ke vyakta karane kA sarvocca aura antaHkriyA kA hAtha hotA hai, kyoMki ina sabakA || sAdhana kalA hai| kalA- prabhAva usake mana para par3atA hai| bhAva yA vicAra dvArA hI bhAva mUrttimAna vAstavika jagata ke bAda paidA huA hai| isa jagata kiye jA sakate haiN| kalA kI cIjoM kA jo prabhAva hama para par3atA hai unhIM ko ke astitva kA hetu hI hama jAnate haiN| nirapekSa, nidvandra aura sarvathA pUrNa vyaJjanA yA vyaktIkaraNa hai| bhAva mAnavIya mana kI gati ke bAhara hai| hamArA jJAna kalA manogata vicAroM ko unhIM sambandhoM taka parimita hai jo vAstavika cIjoM pratyakSa dRSTigocara kara detI hai| bhAvoM kI pITha yA ke pUrNa yoga vArthAna prakaTa vizva aura usake usa AdhAra hai icchA, AkAMkSA, pratibhAzAlinI sAdhA- prabhAva meM hai jo hama para par3atA hai| ucita aura anuraNa samajha kI nirantara mananazIlatA, mana kA cita kA vicAra bhI hamameM anubhava aura viveka ke| mAtRtva aura vaha prabala anurAga jisasa avasthAna- nirNaya se hI hotA hai / vastuoM kA saundarya bhI bhaGgI, kramazaH vistAra, bAhya rekhA, raMga aura ullAsa usI sambandha para nirbhara hotA hai jo rUpoM, raMgoM aura , kA AvirbhAva hotA hai| vyakta karane ke daMgoM meM hotA hai aura hamama saMpRkta hotA ___ yaha to mAnanA hI par3atA hai ki jisa taraha sarvathA hai| saundarya kA mUla hameM saba ke tathya meM milatA hai, pUrNa nItimattA nahIM ho sakatI, caima hI maundarya bhI indriya-jJAna kI paridhi meM jAna par3atA hai. usa sA nahIM ho sakatA jahAM ityalama kahane kA kArDa aAnanda meM pratIta hotA hai jo hameM apane vaddhibala se sAhasa kara sake / isase prakaTa hotA hai ki saundarya yA kisI navIna yAviSkAra yA anvepaNa se milatA hai| AcAra sApekSa hotA hai, nirapekSa nahIM hotA / jahA~ saundarya prANoM ko udAdhita karatA hai. nidrA aura taka manuSya kA vyApAra dekhA jAtA hai, hameM yahI pratIta pramAda ko haTAtA hai, kintu yaha kriyA pratyayoM, smRtiyoM, hotA hai ki usake vicAra usake parikara se utpanna anubhavoM zrAdi se hotI hai| hote haiM, usake vicAroM kI utpatti meM kriyA, pratikriyA kalA kalpanA-zakti ko utkarpita bhAra udrodhita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] satyaM zivaM sundara karatI hai, antarAtmA ko anuprANita karatI hai| arthAt (dharmayAjaka) kahate haiM, svarga meM hUreM mileMgI, kalpanA se hI hama apane ko dUsare kI paristhiti meM Abekausara milegA, madya kI nadI, madhu aura zarkarA rakhakara vicAra karate haiN| yadi kalpanA ke para kATa milegii| he sAqI ! mujhe eka pyAlA Aja aura diye jAya~ to svAmI meM sevAbhAva na ho, atyAcArI de de, kyoMki eka naqada sahasroM udhAra se bar3hakara hai| ko daNDa na mile| kalpanA-hIna hRdayoM ko isa bAta saca to yaha hai ki pratiphala ke pAne kA lAlaca kA patA nahIM lagatA ki AtmotsargakArI ko usake Ate hI dayA, dharma, nekI, sadAcAra aura saba prakAra atyAcAra se kisa jvAlA meM jalanA par3a rahA hai| kI samAja-nIti kA saundarya naSTa ho jAtA hai, jindagI kalpanA-zaktizIla puruSa jaba kisI ke dukha ko dUra kA sArA maz2A miTTI meM mila jAtA hai| aise loga jo karatA hai taba vaha anubhava karatA hai ki maiMne apanA hI pherI karake dharma-pustakeM becA karate haiM, bAta ke tathya dukha dUra kiyA hai| dayAlu hRdaya jaba kisI ko satAyA ko nahIM jAna skte| kavitA, citrakArI, dayA, prema jAtA dekhatA hai taba use aisA dukha hotA hai, mAno kA bhAva to dharatI, AkAza, cA~da, sUrya, nadI, vaha svayaM satAyA jA rahA hai aura jaba vaha atyAcArI pahAr3a, samudra Adi hamAre hRdaya meM utpanna karate haiN| yahA~ para AThamaNa karake nirbala-nissahAya ko bacA letA dalAlI kAma nahIM detii| 'satyaM zivaM sundara' ke mantra hai taba samajhatA hai ki maiMne apane nija prANa aura se mugdha prANI svatva aura dAyitva ke usa pacar3e meM zarIra kI hI rakSA kI hai| prema aura dayA Adi nahIM par3ataM jo auroM ko pApI aura apane ko dharmAtmA kalpanA-prasUta bhAvanAyeM haiN| kahanA sikhAtA hai| inakA mArga sIdhA hai, sugama hai, jina kaviyoM aura lekhakoM ne manuSya ke mana ko svatantra hai aura svataH dikhalAI par3atA hai| tabhI to rugNa aura nirbalatAoM kA bhANDAra citrita karake upadezakoM se khaiyAma kahatA haiusakI dhArmika cikitsA kA udyoga kiyA hai ve viSaya gara maya na khurI tAnaH majana mastA~ rA / ko ThIka nahIM smjhe| mAnasika cikitsA kA yaha gara dasta dehada tobaH kunama yajadA~ rA // vidhAna prazasta nahIM jNctaa| yaha bhI kahanA samI- tU phana bidI kunI ki mana maya na khurama / cIna nahIM pratIta hotA ki nekI karane kA artha para- mada kAra kunI ki maya gulAmasta A~rA // loka ke lie sukha kA sAdhana ekatra karanA hai| yaha arthAta yadi tU zarAba nahIM pItA to mastoM ko to eka svArtha-pUrNa vyApAriyoM kI nIti hai| antaH- tAne kyoM detA hai ? tujhe abhimAna hai ki tU madya nahIM karaNa ko vizuddha kalpanA kA to aisI bAtoM meM nAmoM- pItA / hajAroM kAma tU aise karatA hai jisake sAmane nizAna taka nahIM hai, hameM to isameM saundarya kA sarvathA madya-pAna to bahuta tuccha ThaharatA hai| abhAva hI dIkhatA hai| vyApAra-buddhi-prerita kaviyoM- kalA kA premI unmatta hotA hai| use na ghAsaleTa kovidA kI kavitAyeM aura zikSAyeM to pratyakSa hI kI paravA hoto hai, na cAkaleTa kI; zlola aura satyatA-saundarya saM hIna hamAre Antarika sukhoM ko azlIla kA use patA hI nahIM rhtaa| binA prabala hAni pahu~cAnevAlI haiN| isI se to eka sthala para anurAga ke koI bhalAI hotI hI nahIM; prabala anurAga khaiyAma kahatA hai rakhanevAle hI dharmAtmA haiN| vizuddha hRdaya kI saccI goyanda bahizto hUro kosara bAzada / gatimati kA patA upadezakoM ko nahIM hotaa| kalA jae mayo zahado zakkara bAzada // nIti-anIti ke bandhana se mukta hotI hai| isakA eka jAma bideha jyAdaH abha ai saakii| jIvana usI kI khAtira hai, ise dUsaroM ke jhagar3e se nakade jahajAra nasiyA behatara bAzada // kyA matalaba ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 jo kalA-rasAtmA dUsaroM ko zikSA dene ke lie nusAra sAdRzya, anudharmatA, anurUpatA Apa DhU~r3ha letI apanI kalA ko kAma meM lAtA hai vaha to dharmApadezaka hai| virodha aura pratikUlatA ko haTAtI calI jAtI hai. hai, kalArasa se chakA huA unmatta nhiiN| isI prakAra virodha meM sAmaJjasya aura pratikUlatA meM anukUlatA jo kalA-kuzala apanI kalA-dvArA saMsAra meM anIti utpanna karatI huI agrasara hotI rahatI hai| aura anAcAra phailAne kA abhiprAya rakhatA hai vaha bhASA bhI citrAgAra hai| pratyeka zabda eka prastuta viTa hai, kuTTana hai, lampaToM kA dUta hai-kalA rasonmatta kalA hai / zabdoM se kyA kAna ko kevala AvAja hI nahIM hai| digambara aura nagna meM, naisargika zarIra aura sunAI detI hai ? nhiiN| hA~, zabda ke sunate hI eka asajjita meM kahIM bar3A antara hotA hai| pavitrahRdaya citra hamAre hRdaya-paTa para khiMca jAtA hai| sarvottama bAlaka naMge aura DhaMke hue meM kaise bheda kara sakatA hai ? citra to zabdoM se hI citrita hote haiN| kitane hI lajjA kA udgama durbuddhi aura pApaparatA hai| naMge ko sahasroM varSa purAne zabda-citra Aja bhI anUThe aura mUrkha, gaeNvAra, bhaddA aura asabhya kheNge| digambara ko hRdayagrAhI pratIta hote haiN| pavitra hRdaya smjhege| __ agaNita sudhArakoM ne samaya samaya para bharapUra * nItimattA kyA hai ? yaha bhI to kriyA aura ceSTA kI hai ki saMsAra se anurAga, vAsanA, icchA uTha avasthA kI anukUlatA (yA sAmaJjasya) kA hI nAma hai| jAya, para uThA nahIM ske| araba meM, IrAna meM gAnavAdya AcaraNoM kI milI huI svara-laharI yA madhura gati aura citrakArI kA bIja lAkha upadeza karane para bhI nIti hai| samAja meM rahanevAle kI AcaraNarUpI vaMzI nahIM naSTa huaa| ina mAnava-svabhAva ke svayambhUta guNoM meM bAla na ho, isI ko to kahate haiM mila kara baje ke naSTa hone kA artha hai manuSya-jIvana kA hI anta aura khaTakA na ho| gAna meM sura-tAna kI madhuratA, ho jaanaa| citrakArI meM raMga-rUpa kI sArUpyatA, nIti meM AcaraNa saMsAra kI jarUratoM kI hI khoja aura cintA meM kI saMgatitA kA lakSya eka hI hai| bar3e bar3e citroM yadi manuSya par3A rahe to jIvana bhAra ho jAya, ghara aura mUrtiyoM ke nirmAtA majUra nahIM hote| ve apane kArAgAra bana jAya, AtmIya jaMgala ke hiMsaka jantu Ananda ke lie apanI kalpanA ko vyakta karate haiN| pratIta hone lgeN| kalA ke sahAre jIvana-kSetra phailatA hA~, ve citrakAra avazya majUra haiM jo kevala paise ke hai, dIvAreM haTatI haiM, chata aura U~cI ho jAtI hai, bhAvoM lie vizAla citra citrita kiyA karate haiN| isI taraha ke svatantra vikAsa kA maidAna vistIrNa ho jAtA hai| agara citrakAra nIti sikhalAne kA prayAsa karatA hai dara cazme muhaktikakA~ ce jebA va ce z2ista / to use khIMcatAna kA zrama karanA par3egA, usameM maMjala gahe AzikA~ ce dojakha ce bahizta // svAbhAvika pravAha (ravAnI) na hogA, isalie vaha pozIdane bedilA~ ce atalasa ce sAsa / citrakAra nahIM, majUra khlaayegaa| z2are sare AzikA~ ce bAlIno ce qhizta / / upanyAsa-lekhaka, kavi kisI ko bhI le leM, jahA~ arthAt tasvadarziyoM kI dRSTi meM kyA bhalA aura kalpanA ke svatantra pravAha meM kahIM kisI bhI bAhya kyA burA ? premI kA sthAna jaisA svarga vaisA naraka / vicAra ne bAdhA DAlI ki vastu kI asaliyata jAtI Ape ko bhUle hue mastoM ke paharane ke lie jaisA rahatI hai, kRtrimatA praviSTa hokara sArA saundarya naSTa atalasa vaisA pshmiinaa| premiyoM ke sira ke nIce kara detI hai| saMsAra-rUpI mahAvizvakoSa hamAre sAmane takiyA (upadhAna) ho yA ITa donoM barAbara haiN| khulA par3A hai, hamArI pratibhA isameM se AvazyakatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSApraNAlI meM parivartana kI AvazyakatA lekhaka, zrIyuta khuzahAlamaNi parvatIya, bI0 e0 zikSitoM meM bekArI kI vRddhi dekhakara bahuta-se loga kahate haiM ki hamAre yahA~ zikSA kA AvazyakatA se adhika pracAra ho gayA hai / para bAta aisI nahIM hai| vAstavika bAta yaha hai ki hameM jaisI zikSA cAhie vaisI nahIM milatI, isase hama aura bhI paMgu hote jAte haiN| isa viSama sthiti se nikalane kA eka mAtra upAya yaha hai ki hama apanI zikSA praNAlI meM parivartana kreN| isa lekha meM vidvAn lekhaka ne isI viSaya ko bar3e sundara DhaGga se upasthita kiyA hai aura batAyA hai| ki hamArI navIna zikSA praNAlI kA kyA dhyeya honA cAhie / pra kRti manuSya ko pUrNa paidA karatI hai / pUrNatA prApta karane ke lie usako zikSA kI AvazyakatA hai / zikSita manuSya par3ha manuSya se lie zreSTha hai ki usane apanI isa kamI pUrI kI hai / zikSA kA uddeza hI yahI hai ki vaha manuSya ko pUrNa banAve | parantu jisa zikSA ke pAne ke bAda bhI manuSya apane ko par3ha manuSya kI apekSA adhika asahAya pAve to yaha samajha lenA cAhie ki vaha zikSA zikSA nahIM, usameM koI doSa avazya hai / vizva meM bhArata hI eka aisA deza hai jahA~ zikSA kA prema sabase pahale manuSya ke hRdaya meM aMkurita huA thA aura usakA vyApaka prabhAva bhI par3A thA / parantu Azcarya hai ki briTiza rAjya jaise sabhyatama rAjya ke adhIna eka sau sattara varSa se rahate hue bhI bhArata zikSA ke andhakAra meM bA huA hai / parantu isake viparIta kucha logoM kI yaha dhAraNA bhI hai ki zikSitoM kA itane adhika parimANa meM bekAra honA isa bAta ko siddha karatA hai ki bhArata meM zikSA kI gati bahuta tez2a hai aura isako kucha dhImI karane kI AvazyakatA hai / parantu yaha dRSTikoNa g2alata hai / bekArI kA ugra rUpa dhAraNa karanA zikSA ke adhika pracAra se nahIM, baran zikSA praNAlI kI doSa- pUrNatA se yA kuzikSA ke pracAra se hai| saccI zikSA to manuSya ko bekAra banAne 11 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat kI apekSA adhika zreSThatA se jIvikA upArjana karane ke yogya hI banAtI hai / isalie zikSA ke pracAra ko kama karanA bekArI kI davA nahIM hai| hA~, zikSA-praNAlI ko adhika upayukta banAne se uddeza kI siddhi ho sakatI hai / sarakAra ke zikSA-vibhAga kI riporTa ke anusAra zikSita naranAriyoM kA pratizata san 1621 meM 72 thA / san 1927 meM puruSa - jana saMkhyA kA kevala 6deg61 pratizata aura strI- jana-saMkhyA kA kevala 1946 pratizata skUloM meM zikSA pA rahA thA / saba skUloM aura kAlejoM kI sampUrNa upasthiti kA jor3a bhAratavarSa meM san 1621-22 meM 75 lAkha thA / isameM se lagabhaga 50 lAkha to prAimarI yA prArambhika skUloM kI pahalI kakSA (bAla - kakSA milAkara ) meM the aura bAqI eka tihAI prAimarI skUloM kI bAkI tIna kakSAoM aura vizvavidyAlayoM aura kAlejoM ke sahita anya sampUrNa zikSA saMsthAnoM meM thA / bAlakoM kI adhika saMkhyA pahalI kakSA meM hI chUTa jAtI hai aura prAimarI skUloM kI pahalI kakSA meM bhartI honevAle bAlakoM kI saMkhyA kA kevala 16 pratizata hI cauthI kakSA taka pahu~ca pAtA hai / pahalI kakSA ke bacce likha-par3ha nahIM sakate aura jo thor3A-bahuta unheM sikhalA diyA jAtA hai use ve jaldI hI bhUla jAte haiM / hAla kI sarakArI riporTa meM isa bAta kI gambhIra pratidhvani hai ki ye aMka jisa apavyaya aura azikSA kA patA dete haiM vaha bhayAnaka hai / www.umaragyanbhandar.com -
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 sarasvatI jahA~ prAimarI skUloM kI avasthA isa prakAra zravyasthita hai, vahA~ rAtri - pAThazAloM yA sayAnoM ke lie zikSA kI vyavasthA hone kI AzA karanA bhramamAtra hai / mAdhyamika zikSA pradAna karanevAle skUla bhI paryApta zikSA ke vicAra se bahuta hI pichar3e hue haiM / jo zikSA unameM dI jA rahI hai vaha videzoM meM vaise hI skUloM meM dI jAnevAlI zikSA kI apekSA bahuta nimnakoTi kI hai aura zikSA ko vyAvahArika rUpa pradAna karane ke lie bahuta hI paryApta hai| ye skUla isa bAta meM bhI doSa-pUrNa haiM ki inameM bAlakoM ko kevala sAdhAraNa zikSA hI dI jAtI hai - vyAvasAyika zikSA kI ora dhyAna nahIM diyA jaataa| aise skUla bahuta thor3e haiM jinameM kRSi, vyApAra yA zilpa-kalA kI zikSA dI jAtI ho / jo haiM bhI ve bahuta pUrNa haiM / usa prakAra kI kRSi, vyApAra aura zilpa-kalA Adi kA jo pAThyakrama iMglaiMDa ke senTrala skUloM meM pracalita hai usake pracalita hone kI yahA~ ke skUloM meM zrAzA karanA vyartha hai / ukta sarakArI riporTa meM mAdhyamika skUloM ke viSaya meM likhA hai - "meTrikulezana aura vizvavidyAlaya kI parIkSAoM meM phela honevAloM kI atyadhika saMkhyA zikSApracAra ke prayatna kI hAn asaphalatA aura apavyayatA kA dyotaka hai / vyavasAya aura zilpa sambandhI zikSA pradAna karane kA jo udyoga kiyA gayA hai usakA sAdhAraNa zikSA-praNAlI se koI samparka nahIM hai, phalataH vaha apane uddeza meM asaphala huA hai / " vizvavidyAlayoM kI tulanA una vRkSoM se kI jA sakatI hai jinakA mUla prAimarI skUla-rUpI pRthvI kI gaharAI meM ghusA hu hai / ye vRkSa apanI khAda aura bala mAdhyamika skUloM se prApta karate haiM / jahA~ ye donoM durdazA grasta aura sadoSa hoM, jahA~ vidyArthiyoM kA vyAvasAyika pAThyakrama kI ora jhukane ke lie vyavasthA hI na ho, jahA~ lagabhaga pratyeka chAtra eka aise pAThyakrama ko par3hane ke lie bAdhya ho jo usako eka mAmUlI klarka ke kAma ko chor3akara aura saba kAmoM ke ayogya banAtI ho, vahA~ koI Azcarya nahIM hai yadi vizvavidyAlayoM ko binA vicAra ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 aise chAtroM ko bhartI karanA par3atA hai, jo vizvavidyAlaya kI zikSA pAne kI kSamatA nahIM rakhate haiM aura adhika - tara dUsare prakAra ke jIvana-krama meM saphala hue hote| prakRta dazA meM vizvavidyAlayoM se yaha AzA nahIM kI jA sakatI ki ve pAThyakrama kI kakSA ko jitanA U~cA cAheM, kara leM / isalie yaha spaSTa hai ki aicchika sudhAra aura unnati ke lie yaha Avazyaka hai ki sArvajanika anivArya aura niHzulka prArambhika zikSA kI rASTrIya praNAlI evaM zrAkarSaka vyAvasAyika pAThyakrama se yukta mAdhyamika zikSA kA pracAra aura upayoga kiyA jaay| isI mArga para calane se vartamAna asantoSaprada sthiti se chuTakArA mila sakatA hai / vizvavidyAlayoM aura kAlejoM se nikale hue snAtakoM kI bekArI kA yaha kAraNa hai ki vizvavidyAlaya bhI chAtroM ko jIvikA kI upayukta zikSA pradAna karane ke lie bhinna bhinna pAThyakramoM se yukta nahIM haiM / isalie sAdhAraNataH ve chAtra jo kalA yA zuSka vijJAna kI DigrI prApta karate haiM, adhyApakI yA zAsana prabandha ke kisI pada ko chor3akara aura kisI kAma ke yogya nahIM hote| lekina skUla, kAleja aura sarakArI naukariyA~ hara sAla bahusaMkhyA meM nikalanevAle snAtakoM meM se ine-ginoM ko hI jIvikA pradAna kara sakatI haiN| roz2agAra aura vyavasAya kI zikSA kA pAThyakrama na hone se bahuta-se chAtra qAnUna par3hane ko bAdhya hote jahA~ unako nirAzA hI nirAzA hai / isalie isa roga kA upacAra to isI meM hai ki upayukta prakAra ke vyApArika, kRSi sambandhI, zilpakalA-sambandhI tathA iMjIniyariMga kI zikSA ucita mAtrA meM pradAna karane kI vyavasthA kI jaay| yaha kahanA ki kRSi aura vyApAra meM adhika logoM kI AvazyakatA nahIM hai, buddhimAnI kA uttara nahIM hai / zikSA ko isa prakAra vyAvahArika banA hogA ki usakI mA~ga ho sake -- aura isa mA~ga ko bhI bar3hAnA hI pdd'egaa| sarakAra aura vizvavidyAlayoM ko navayuvakoM ko ucita zikSA dene ke lie sahayoga se kArya karanA aura unake lie upayukta jIvikA ke dvAra nizcita karanA hogA / bhinna bhinna sArvajanika vibhAgoM meM se koI bhI, eka vibhAga kisI asIma saMkhyA meM zikSitoM ko nahIM khapA www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] zikSApraNAlI meM parivartana kI AvazyakatA sakatA, parantu saba vibhAga milakara usakA adhikAMza khapA sakate haiM / vartamAna- zikSA praNAlI kA sabase bar3A doSa yaha hai ki bIsa barasa taka skUla aura kAleja kI zikSA prApta karane para bhI becArA bhAratIya yuvaka apanA, apanI patnI aura baccoM kA tathA apane mAtA-pitA kA pAlana karane meM asamartha rahatA hai / isalie isameM zrAmUla parivartana karane kI AvazyakatA hai| bAlaka kI zikSA kA prArambha usI samaya se honA cAhie jaba se vaha mAtA ke garbha meM AtA hai / isake lie yuvakoM aura yuvatiyoM ko mAtA-pitA hone ke pahale hI zikSita karanA hogA / jisa prakAra iMgleMDa yA dUsare dezoM meM apane pane deza kAla ke anusAra zikSA kI vyavasthA hotI hai, usI prakAra hameM bhI apane deza kAla ke anusAra zikSA kI vyavasthA karanI hogii| iMglaiMDa meM mAtA bhI zikSita, petA bhI zikSita aura par3osI bhI zikSita hote haiM / vahA~ nagabhaga pratyeka vyakti ko vidyAlaya se lAbha uThAnA hI par3atA hai / zikSA saMsthAyeM aura zikSA sambandhI pratyeka kArya - kama eka dUsare se sahayoga karate haiN| samAcArapatra aura pustaka pratyeka ke hAtha meM rahatI hai| pratyeka sambhava upAya pe par3hane-likhane aura jJAna prApta karane kI icchA ko protsAhana diyA jAtA hai- janatA ke hRdaya meM zikSA ke prema ne apanI jar3a jamA lI hai / vahA~ zikSA jIvana kI eka zrAvazyaka vastu ho gaI hai| isa bAta kA tana-manavana se prayatna kiyA jAtA hai ki pratyeka vyakti janma se lekara jIvanAnta taka pratyeka dazA meM zikSA prApta kara sake / isI prakAra ke vAtAvaraNa meM a~garez2a bacce kA janma aura pAlana-poSaNa hotA hai / kyA bAla-pAThazAlA meM, kyA prAraMbhika pAThazAlA meM, kyA mAdhyamika skUla meM aura kyA zilpa-skUla meM, saba kahIM bar3I tatparatA, ruci aura manoyoga se usakI zikSA hotI hai aura anta meM jaba vaha skUla se nikalatA hai taba upayukta roz2agAra ke sarvathA yogya hotA hai aura isameM bhI usakI samucita sahAyatA kI jAtI hai / yadi vaha vizvavidyAlaya meM praveza karatA hai to isake lie bhI vaha pUrNa rUpa se taiyAra hotA hai aura utsAha evaM uccAbhilASA se bharakara vaha ucca zikSA prApta karane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 13 meM juTatA hai / yadi bhAratIya yuvaka ko bhI aisI hI paristhitiyA~ pradAna kI jAya~, usako bhI samucita avasara aura suvidhAyeM prApta hoM, to vaha bhI jIvana meM saphalatA prApta kara sakatA hai / bhAratavarSa ke bAhara a~garez2I bhASA kI upAdeyatA cAhe kitanI hI adhika kyoM na ho, para yahA~ to lAbha kI apekSA usase hAni hI adhika huI hai / yogyatA prApta karane ke mArga meM yahA~ vaha to nAdhaka hI huI hai / hamAre skUloM meM zikSA kA mAdhyama sAta samudra pAra kI eka videzI bhASA banAI gaI hai| saMsAra ke kisI sabhya deza meM zikSA kA aisA svAbhAvika mAdhyama nahIM hai / yadyapi bhArata meM 'kucha prAntoM meM zikSA tathA parIkSA ke lie kucha viSayoM meM dezI bhASA kA mAdhyama svIkAra kiyA gayA hai, to bhI a~garez2I kA prayoga abhI bahuta hI vyApaka rUpa se hotA hai| yahA~ bAlaka sAta varSa kI hI avasthA se a~garez2I par3hanA prArambha kara detA hai aura usI samaya se mAtRbhASA kI zikSA kI upekSA zurU ho jAtI hai / phala yaha hotA hai ki usa samaya se lekara skUla chor3ane ke samaya taka usakA bahumUlya samaya aisI bhASA kI jAnakArI prApta karane meM naSTa hotA hai 'jisake zabdoM ke hijje yAda karanA kisI bhI videzI ko pAgala banA sakatA hai|' bhAratIya janatA ke jitane dhana aura parizrama evaM samaya kA isa prakAra vinAza hotA hai usakA hisAba lagAnA kaThina hai / kAleja kI zikSA kI bhI yahI dazA hai / tisa para turrA yaha ki kabhI kabhI katipaya manacale zikSA nirIkSaka yaha kahate hue saMkoca nahIM karate ki hamAre yuvakoM meM bahuta thor3e hI a~garez2I meM zuddhatA se apane vicAra prakaTa kara sakate haiN| jaba svayaM pUjya mAlavIya jI aise a~garez2I meM dhArA pravAha vaktRtA denevAle mahApuruSa yaha svIkAra karate haiM ki "sAta' varSa kI avasthA se lekara Aja taka lagAtAra a~garez2I par3hane para bhI maiM a~garez2I meM usakI AdhI AsAnI aura vizvAsa se nahIM bola sakatA jisa prakAra ki apanI mAtRbhASA meM" taba samajha meM nahIM AtA ki ina skUloM aura sarakArI daftaroM meM a~ga 1 - kanavokena aiDresa hi0 vi0 vi0 1916 www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 rez2I ke vyavahAra kA kyA prayojana hai ? varSoM ke parizrama ke kara hama apane chAtroM kA bahuta bar3A apakAra kara rahe haiM / pazcAt bhI hamAre navayuvakoM ko apanA kAma calAne bhara kI bhalA apane jIvana meM sampAdaka yA vyApArI kA kAma bhI a~garez2I meM yogyatA nahIM hotI / a~garez2I ke mAdhyama- karanevAle chAtra ke lie skUla meM par3hAye jAnevAle dvArA par3he hue kisI bhI zAstra kI pUrNa yogyatA unheM nahIM rekhAgaNita yA bIjagaNita kisa prayojana ke haiM ? varSa hotii| ataH rASTrIya zikSA kI samunnati taba taka nahIM ho meM tIna bAra apane viSaya kI parIkSA pAsa karane kA sakatI jaba taka zikSA kA mAdhyama mAtRbhASA nahIM hotaa| avasara pratyeka chAtra ko milanA caahie| iMglaiMDa aura parantu zrImatI sarojanI nAyaDU aura priMsapala zeSAdri dUsare dezoM meM tIna-cAra aicchika viSayoM meM se kisI aise vidvAn a~garez2I ko hI zikSA kA mAdhyama banAne para eka yA do kI parIkSA koI bhI chAtra prathama avasara z2ora dete haiN| yaha Azcarya kI bAta hai, kyoMki bhAratavarSa kI parIkSA meM pAsa kara sakatA hai aura bAkI viSayoM kI saMskRti saMsAra kI kisI bhI saMskRti se hIna nahIM hai| ko tIna mAsa pazcAt honevAlI dUsarI parIkSA meM pAsa kara phira hamArI bhASA bhI aisI nahIM hai ki usameM ucca vicAra letA hai / yaha bar3e subhIte kI bAta hai| yahA~ aisA miDila na prakaTa kiye jA skeN| jaba kAzI-vidyApITha, kAMgar3I- skUla kI par3hAI samApta hone para hI karanA ucita hogaa| gurukula, hindU-vizvavidyAlaya tathA usmAniyA-vizvavidyA- yahA~ taka pahu~cane para chAtra apanA uttaradAyittva samajhane laya aisI saMsthAyeM dezI bhASAoM ke dvArA U~cI se U~cI laga jAte haiM / vizeSa viSayoM ke prati pratyeka chAtra kI ruci zikSA saphalatApUrvaka de rahI haiM aura jinakI prazaMsA pahacAnane ke lie miDila klAsa taka kI par3hAI paryApta mekeMz2I sAhaba jaise zikSA ke vizeSajJa ucca adhikArI bhI hai| usake pazcAt usake Upara arucikara viSayoM kI svayaM kara cuke haiM taba koI kAraNa nahIM dekha par3atA ki par3hAI kA bhAra nahIM lAdanA cAhie / anubhavI aura hamAre bAlakoM ke Upara a~garez2I-bhASA kA bhAra lAdA jaay| zikSita adhyApaka aura svayaM chAtra bhI yaha bahuta acchI jaisA ki maiM Upara kaha cukA hU~, prAimarI skUloM se hI taraha kaha sakate haiM ki unakI ruci kisa viSaya kI zikSA ke pAThya-krama meM kaI viSayoM-(vyAvasAyika, citra- aora hai| kalA tathA zilpa-sambandhI) kA samAveza honA cAhie, dezI bhASAoM meM zikSA kA mAdhyama karane ke sAtha jisase upayukta bAlaka ko upayukta zikSA dI jA ske| sAtha zikSA kA sTaiNDarDa aAja kI apekSA U~cA karanA sabakI ruci eka nahIM hotI-'muMDe muMDe rucirbhinnaa'| hara hogA, jisase sAdhAraNa nAgarikatA ke lie miDila skUla eka manuSya pratibhAvAn hotA hai, aisA merA vizvAsa hai| kI par3hAI pUrNa sAbita ho ske| adhyApakoM aura chAtroM meM parantu usakI pratibhA apane viSaya ko pAkara hI vikasita adhika prema aura adhika samparka sthApita karane ke lie hotI hai| pratyeka chAtra sAhitya, gaNita, bhUgola, itihAsa, yaha ucita hogA ki prArambhika kakSAtroM ko chor3akara vijJAna, citrakalA evaM zilpakalA meM eka sAtha hI ruci bAkI kakSAoM ke chAtroM ke lie anivArya rUpa se nahIM rakha sakatA / bIjagaNita yA rekhAgaNita kI jo zikSA rez2iDeMzala skUla hone caahie| ye skUla kevala kitAbI hAIskUloM meM dI jAtI hai vaha una chAtroM ke kisa kAma kI hai zikSA denevAlI yA akarmaNya puruSa paidA karanejo una viSayoM ke par3hane meM rattIbhara ruci nahIM rakhate aura unako vAlI saMsthA na banAye jaayeN| vyAvahArika jJAna kI bhArasvarUpa hI samajhate haiM / sAdhAraNa vyAvahArika jIvana ke AvazyakatA jisa prakAra kAleja meM pUrNatA ko prApta lie pratyeka zAstra ke jitane jJAna kI AvazyakatA hai| honI cAhie, usI prakAra usakA prArambha skUla se hI utanA Aja-kala ke a~garejI skUloM kI AThavIM kakSA taka ho jAnA cAhie / parantu jaba yahA~ ke kAlejoM meM hI kI par3hAI meM prApta ho jAtA hai| AThavIM kakSA ke bAda saba vyAvahArika zikSA nahIM dI jAtI hai taba skUloM kI kyA viSaya aicchika hone cAhie / vartamAna krama ko jArI rakha- bAta hai| skUla yA kAleja se nikale hue chAtra mAmUlI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] dehAtI par3ha kI apekSA vyAvahArika jJAna meM bilakula kacce hI rahate haiM / aura to aura, ve gehU~, dhAna yA kapAsa kA paudhA taka nahIM pahacAnate / rez2IDeMziyala skUloM meM yaha prabandha acche prakAra ho sakegA ki varSa meM kucha saptAha ke lie ve vyAvahArika zikSA dene ke lie, prakRti kA nirIkSaNa karane ke lie kArakhAnoM yA dehAtoM meM le jAye jAya~ / zikSApraNAlI meM parivartana kI AvazyakatA zikSA kA mahattva isI meM hai ki vaha hamAre bauddhika, naitika aura AdhyAtmika bhAvoM ko suSupti se jAgrata karatI hai tathA saMkucita avasthA se vikasita avasthA lAtI hai| zArIrika vikAsa bhI isI kI paridhi ke antargata hai / manuSya zikSA kI vAstavika pUrNatA taba taka nahIM prApta kara sakatA jaba taka usakI zArIrika, bauddhika, naitika evaM zrAdhyA - tmika zaktiyoM kA ekarasa vikAsa na ho jAya / nirA jJAnasaMgraha zikSA nahIM hai / yadi koI manuSya zikSita kahalAne kA adhikArI hai to usameM dRr3ha naitika vizvAsa, zrAcaraNa kI sabhyatA aura dUsaroM ko samajhane kI zakti honI cAhie / zikSA kA artha yaha nahIM hai ki amuka bhASA par3hI jAya / koI manuSya eka akSara bhI kisI bhASA kA na jAnatA ho, parantu yadi vaha vicAravAn vivekI, vizvAsapAtra, pakSapAta hIna aura dharmAtmA hai, yadi use isa bAta kA jJAna hai ki megha kaise banate haiM, varSA kA Avi - rbhAva kahA~ se hotA hai, eka Rtu kA anugamana dUsarI Rtu kaise karatI hai, svAsthya kisa prakAra banAyA jA sakatA hai, yadi vaha bhale prakAra jAnatA hai ki isa jagat meM usake karttavya kyA evaM usake jIvana kA uddeza aura artha kyA hai, yadi vaha dUsare prANiyoM sukha-duHkha ko samajhatA hai aura Izvara kI zakti aura apanI zrAtmA meM vizvAsa rakhakara kArya karatA hai, to vaha vAstava meM zikSita manuSya hai| prayAga-vizvavidyAlaya ke chAtroM dvArA arpaNa kiye gaye mAnapatra ke uttara meM rASTrapati bAbU rAjendraprasAda ne usa dina kahA thA - " zikSA kA dhyeya manuSya taiyAra karanA hai / manuSya se merA artha usa vyakti se hai jo jJAnI aura dayAvAn evaM saccA sevaka hai| manuSya kaI prakAra ke hote | pustakeM par3ha lene se koI jJAnavAn nahIM ho sakatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat . 15 . yadi Apane pustakoM ko apane mastiSka meM bhara liyA athavA lAda liyA to zrApa manuSya nahIM bana sakate / pustakoM ke jJAna tathA usa para manana karane se Apa manuSya bana sakate haiM / dharma aura sacAI para cale binA pustakoM kA jJAna adhUrA hai / vidyA aura jJAna meM antara hai / hamAre vizvavidyAlayoM meM vidyA kA aMza adhika hotA haijJAna kI ora dhyAna nahIM diyA jAtA / " bhArata meM zikSA kI upekSA jisa bhayAnakatA se kI gaI hai athavA kI jA rahI hai usakI ora bahuta kama logoM kA dhyAna gayA hai / ina sahasroM naye DhaMga ke skUloM aura bar3e bar3e kAlejoM kI imAratoM se yaha samajhanA ki bhArata meM zikSA kA pracAra ho rahA hai, bhUla hai / ye skUla aura kAleja bhAratavarSa ke pratIka nahIM, ye bhAratIya sabhyatA ke dyotaka nahIM, inameM bhArata kI saMkRti kI chApa nahIM / hama yaha aprAkRtika, anupayukta evaM bhAratIya zikSA puruSoM evaM striyoM donoM ke Upara lAda rahe haiM / hama loga apanI kanyAoM ko bhI aise hI pAThyakrama ko par3hane ko kahate haiM jo hamAre navayuvakoM ko par3hAyA jAtA hai aura isa bAta kA tanika bhI vicAra nahIM karate ki isakA pariNAma kyA hogA / striyoM aura puruSoM kI prakRti meM prAkRtika vaiSamya hai / unakI zikSA pRthak evaM bhinna paddhati para honI cAhie / sahazikSA se kevala zikSA-viSayaka hAni hI nahIM hotI, barana cAritrika nirbalatA bhI utpanna hotI hai / phira striyoM kI zikSA strI-samAja ke madhya meM honI cAhie / bhArata kA jIvana gArhastha dharmamaya hai - zrarthAt sammilita jIvana; vaha nirdvandva aura ucchRGkhala nahIM hai / bhArata kI vizeSatA zrAdhyAtmikatA se hai, bhautikatA se nahIM / usakA sAnidhya prakRti se hai, vilAsitA aura aizvarya se nahIM / usakI saMskRti kA saMskAra evaM vikAsa sAdagI, namratA, tyAga aura tapa ke vAtAvaraNa meM huA hai- dhUrtatA aura dikhAvaTa meM nahIM / bhAratIyatA hRdaya aura mastiSka ke mela meM hai - korA mastiSka nahIM / jaba taka yorapa kI nakala ko chor3akara svatantra rUpa se bhAratIyatA ke AdhAra para hama apane vidyAlayoM kA punassaMskAra nahIM kara lete taba taka bhArata aisI hI dayanIya dazA ko prApta rahegA / www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sarasvatI [bhAga 36 hama loga yorapa aura amarIkA evaM jApAna jAkara hI hai| kyoMki usa dazA meM usako apanI hara vastu meM unakI zikSApraNAliyoM se prabhAvita hote haiM aura vaisA hI doSa hI doSa aura dUsaroM kI heya vastu taka meM guNa hI guNa Adarza yahA~ bhI sthApita karanA cAhate haiN| hamArA yaha dikhAI dete haiN| hama logoM kI Aja yahI dazA hai| hama dRSTikoNa g2alata hai, hamArA apanA aAdarza honA cAhie, hara eka bAta meM-khAna-pAna meM, bola-cAla meM, AcArajisase jisa prakAra hama videzoM kI praNAlI para mohita hote vyavahAra meM evaM zikSA meM hama paramukhApekSI haiM aura dUsaroM haiM usI prakAra videzI loga hamArI praNAlI para mohita hoN| kI vastuoM ko apanA Adarza samajhane laga gaye haiN| andhAdhundha kA anukaraNa kalyANakAraka nahIM ho sktaa| vijJAna kI bAta chor3a dIjie / hamAre vizvavidyAlayoM ke anukaraNa honA cAhie tAttvika bAtoM kA bAhyADambara snAtaka Aja darzana-zAstra, jyotiSa-zAstra, yahA~ taka ki kA nhiiN| isalie AvazyakatA isa bAta kI hai ki hindI aura saMskRta meM bhI vizeSatA prApta karane ke lie hama puruSatva evaM nArItva donoM meM apanA Adarza iMgleMDa Adi dezoM ko jAte haiM aura vahA~ ke vidvAnoM-dvArA rkkheN| hindI-saMskRta tathA darzana meM parIkSita hokara upAdhi___ dUsaroM kI rahana-sahana evaM dUsaroM ke prAcAra-vicAra para vibhUSita hokara apane ko dhanya samajhate haiM / yaha hamArI mohita honA kisI saMskRtizIla jAti ke lie aniSTakAraka durdazA kA kitanA dayanIya citra hai| - sarala samasyA lekhaka, zrIyuta jIvana, ema0 e0 agaNita sapane le lekara, jIvana kI antima ghar3iyoM, ravi nita prati musakAtA hai| se pahale hI kSaya hotI / / jhUThe sapanoM kI nabha meM, jIvana to madhumaya hotA, nita citA jalA jAtA hai / para mRtyu sudhA hI hotii| rAkApati bhI AtA hai, sukha jInA athavA maranA-- dala-bala se sAja sajAkara / yaha sarala samasyA hotI / / apane miTane se pahale, hama jise Aja Darate haiM, jAtA hai sabhI miTAkara / karate usakI agvaanii| ye jIvana kI aramAne, 'jIvana' terA bhI jIvana, yI hA ! aisI hI hotii| bana jAtA amara kahAnI / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ zivaprasAda gupta bAbU lekhaka, zrIyuta sItalAsahAya hindI-lipi aura hindI-sAhitya kA garva karanevAle bahuta haiM parantu kar3AI ke sAtha apane jIvana meM usa garva ko nibhAnevAle eka mAtra bAbU zivaprasAda gupta hI haiN| rASTra ke sAtha sAtha unhoMne rASTra-bhASA kI bhI abhUtapUrva sevA kI hai| hamAre vizeSa anurodha se bAbU sItalAsahAya ne Apake Adarza jIvana kI kucha bAteM yahA~ batAI haiN| bAbU zivaprasAda jI gupta ke yahA~ atithi hone kA saubhAgya mujhe isa varSa vaizAkha meM karIba eka varSa ke bAda prApta huA / 'sevA-upavana' vahIM sthita hai jahA~ gata varSa thaa| sundara aura sugandhita puSpoM kI kyAriyoM aura vRkSoM se tathA nAnA prakAra kI latAoM aura vallariyoM se yukta sevAupavana kI vATikA pUrvavat manohara hai / zrI gaMgA jI kI ujjvala dhArA grAja bhI isa upavana kI dUsarI maMz2ila se vizvanAtha kI nivAsa-bhUmi kAzI nagara ko pariSkRta karatI huI dikhAI detI hai / kintu yahA~ eka bahuta bar3I tabdIlI yaha zrA gaI hai| ki isa upavana kA svAmI isa vizAla aura ramaNIka sthAna ko chor3akara sevAupavana ke hAte ke bhItara 1 hI eka phUsa kI jhopar3I meM nivAsa kara rahA hai / udAracaritoM ke mana meM jIvana ke kisI na kisI kAla meM jIvana kI madhura aura manohara cIz2oM se eka prakAra kI aruci paidA ho jAtI hai / jina cIz2oM kI prApti kI abhilASA meM sAdhAraNa puruSa apanA sArA jIvana vyatIta karate haiM unhIM cIz2oM se ye loga dUra bhAgane lagate haiN| pUrvIya saMskRti meM pale hue vyaktiyoM meM to isa bhAvanA kA udaya aura bhI vizeSatA se hotA Tree Sudharmaswami. Cyanbhandar-Umara, Sural hai / pichale satyAgraha Andolana ke bAda se bAbU zivaprasAda jI sevA upavana ke mukhya bhavana meM na rahakara nikaTastha eka parNakuTI meM rahate haiM, jisameM pahale pustakAlaya thA / isa martabA eka varSa ke bAda mujhe gupta jI se milane kA avasara prApta huA thA / apanI parNakuTI meM phUsa ke barAmade ke nIce ve hairiMgaTana ceyara para baiThe the, jahA~ kabhI kabhI garama 'havA kA jhokA hama saba logoM ko vAstavika lU kA maz2A cakhA detA thA / Der3ha phuTa lambAcaur3A eka choTA sTUla unake pAsa rakkhA thA, jisa para ve do-cAra cIjeM rakkhI huI thIM jinheM ve apanI naz2ara ke sadA sAmane rakhate haiM / zrAzrama - bhajanAvali, gItA, takalI kA choTA baksa, eka sAdhAraNa qalamadAna jisameM lifAfA kholane kI saliyA bhI maujUda thI, usa sTUla para rakkhA thaa| eka TelIfona bhI pAsa hI lagA huA thA, mAno vaha isa bAta kA pramANa thA ki isa sthAna para pUrvIya aura pazcimIya sabhyatA kA madhura sammizraNa ho rahA hai| jisane bAbU zivaprasAda jI ko do-tIna varSa pahale dekhA hai use aba unheM pahacAnane meM kaThinAI hogii| do A~khoM kA aura cAra aMgula caur3e mAthe ko chor3akara www.umaragyanibhandar.com 210
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [ bhAga 36 lalATa-paTa ko vizeSa rUpa se rekhAGkita kara diyA hai| unakI pichalI bImArI bar3I bhayaMkara thii| unase kama saMyama aura sampatti kA manuSya fAlija ke aise prabala prakopa se nahIM baca sakatA thaa| Izvara kI kRpA hai ki isa bhayaMkara roga ne unakI prakRti meM halakI-sI besabarI ke alAvA aura koI bhI duSprabhAva nahIM chodd'aa| hamArA matalaba yaha nahIM hai ki gupta jI bilakula nIroga haiN| abhI taka ve cala-phira nahIM sakate aura na hara eka cIz2a khA-pI hI sakate haiM / aoSadhi kA sevana abhI taka jArI hai| meM baiThA hI thA ki TelIfona kI ghaMTI ghanaghanA utthii| gupta jI ne risIvara uThAkara kAna se lgaayaa| risIvara z2arA tez2a kisma kA thA, isalie kucha AvAz2a bAhara bhI sunAI detI thii| "halo !" gupta jI ne kahA, "halo !" pukAranevAle mahAzaya bole / [zrI zerasiMha-dauhitra va uttraadhikaarii| avasthA 18 "pharmAie" gupta jI bole / varSa, banArasa-hindU-vizvavidyAlaya ke dvitIya varSa ke chAtra / "kA ka ka kA ke koka ke ko' / iGgitajJa ke pAsa unakI vadanAkRti se unakI manodazA TelIfona se AvAz2a AI, jaise kaThaputalIvAle bolate jAnane ke lie aba aura koI sAdhana bAkI nahIM raha gayA haiM, jisakA artha maiMne samajhA ki zrApa kahA~ se bola rahe haiM / hai| bAloM kI vipula vRddhi se unakA mukhamaNDala sampUrNa "sevA-upavana se" / gupta jI bole / rUpa se AcchAdita rahatA hai| unake hoMTha aura ThuDDhI "kahA~ se ?" phira AvAz2a paaii| para kI pracura upaja unakI madhura musakarAhaTa ko rAhu ke "sevA-upavana se' / gupta jI ne phira kahA / samAna grasa lene ko sadA sAvadhAna rahatI hai / aura darzaka "nahIM sunaa|" para yaha asara par3atA hai ki zAyada dina bhara meM ve kisI "sevA-upavana se !" zivaprasAda jI ne bahuta | bhI samaya musakarAte na hoN| pahale-pahala pahu~cane para jyoM sahUliyata se smjhaayaa| hI maiMne unake samakSa jAkara praNAma kiyA, maiMne dekhA ki "aApakA nAma ?" mere satkAra ke lie unake cehare para vahI pahale kI-sI "zivaprasAda gupta" musakarAhaTa camaka gii| lekina vaha musakarAhaTa unake "aAyeM !" dAr3hI aura mUchoM meM usI prakAra ulajhakara raha gaI jaise "zivaprasAda gupt"| Azvina mAsa meM halake meghoM se AcchAdita AkAza meM "kauna ?" candramA kI jyoti kabhI-kabhI pha~sa kara raha jAtI hai| "zivaprasAda gupt"| / A~khoM meM maiMne pUrvavat sneha pAyA, kintu lalATa para kucha maiMne dekhA ki bAbU zivaprasAda jI kI pezAnI para zikana A gaI hai| donoM bhrapradeza sAdhAraNa AghAta para zikana A gii| bhI AsAnI se nikaTatara aA jAyA karate haiN| aura mujhe yaha "zrApakA nAma ?" phira TelIfona se pukAranevAle dekhakara dukha huA ki pichale 12 mAsa kI bImArI ne unake ne pUchA / www.umaragyanbhandar.coms
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1 ] bAbU zivaprasAda gupta "bhAI", gupta jI besabarI se bole - "merA nAma hai yaha prapaMca inako jIvita rakhane ke lie kiyA zivaprasAda gupta, mere bApa kA nAma hai narottamadAsa aura unake bApa kA nAma thA sItalaprasAda / aba Apa samajhe " | lekina TelIfona banda ho gyaa| hama loga bhI zAnta ho gaye / gupta jI ne risIvara ko laTakA diyA aura yaMtra ko baksa para rakha diyA / " iDiyaTsa" (mUrkha) ! ve bole / kSaNa bhara meM hI pezAnI kI zikana jAtI rahI aura phira ve hama logoM se pUrvavat prema se bAteM karane lge| bAbU zivaprasAda gupta kA janma kAzI meM ASAr3ha kRSNa aSTamI saMvat 1640 ko huA thaa| inake janma ke pahale inake mAtA-pitA zivanA lA kI kaI santAneM chIja cukI thIM / isalie inake janma ke avasara para inakI mAtAzrI apanA ghara chor3akara banArasa meM caukAghATa para zivalAla jI dube ke bAg2Ice meM eka phUsa kI kuTiyA meM rahA karatI thiiN| vahIM inakA janma hunA thA / paidA hote hI ye nAla kATanevAlI camArina ke hAtha sAta kaur3I para beca diye gaye the aura phira bahuta dhana dekara inake mAtA-pitA ne inako usI camArina se kharIda liyA thA / usa samaya ke hindU-samAja ke pracalita vicAroM ke anusAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat gayA thaa| inake pitA kA dehAnta saMvat 1648 ke caita meM jaba ye kevala 8 varSa ke hI the, ho gayA thaa| isake bAda ye loga banArasa cale Aye the aura apane cacA ke kuTumba ke sAtha rahane lage the / bAlyAvasthA meM inhoMne fArasI kI zikSA pAI, kintu kucha dinoM ke bAda inhoMne a~garez2I bhI par3hanI zurU kara dI / saMvat 1661 meM inhoMne banArasa ke jayanArAyaNa skUla se meTrIkyUlezana pAsa kiyA aura dUsare varSa hindU-kAleja meM nAma likhAyA / kintu inhoMne epha0e0 prayAga se pAsa kiyaa| aura bI0 e0 pAsa na kara sake the ki svAsthya ke kAraNa tathA dUsarI vajahoM se inheM par3hanA chor3a denA par3A / inTreMsa pAsa karane ke bAda se inakA mana aneka sAmAjika aura dhArmika praznoM ke hala karane meM laga gayA thA / buddhi aura hRdaya ke vikAsa meM kabhI ye islAmadharma kI ora, kabhI IsAI dharma kI ora jhuke, kabhI zAlagrAma, hanUmAna jI Adi kI upAsanA karate, kabhI vallabhamata mAnate aura kabhI sUrya kI pUjA karate / kintu anta meM Arya samAja ne inheM kucha dinoM ke lie zAnti dI / www.umaragyanbhandar.com narendrala 19 [bAbU zivaprasAda gupta, zrI narendradeva zAstrI aura zrI sampUrNAnanda jI ]
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 [yaha tasavIra amarIkA meM 1614 meM lI gaI thI bAI ora se (1) lAlA lAjapatarAya, (2) bAbU zivaprasAda gupta khar3e hue, (3) zrI sarakAra sAmAjika sevA karane kA inheM bacapana se hI zauqa vaizAkha sudI 5 saMvat 1671 ko arthAt 30 aprela thA / saMvat 1961 meM kAzI meM 'agravAla sporTasa klaba' 1614 ko ye pahalI bAra vilAyata gaye / bambaI se vaizAkha kI sthApanA huI / isake zrApa sadasya bane aura isI saMsthA sudI 13 arthAt 8 maI 1914 ko jahAz2a para baitthe| ye meM rahate hue inake sAmAjika aura rAjanaitika vicAroM kA kevala 6 mAsa kI yAtrA kA vicAra karake ghara se bAhara udaya huaA aura inheM bhASaNa dene kA bhI abhyAsa yahIM nikale the| kintu inheM laga gaye 21 mAsa / isa yAtrA meM huaA / ye saMvat 1961-62 (san 1604-5 I0) se hI inhoMne iMglistAna, AyarleDa, amarIkA, jApAna, koriyA, rAjanaitika pravRttiyoM meM dilacaspI lene laga gaye the / bambaI cIna Adi dezoM kA bhramaNa kiyaa| kI kAMgresa meM isI varSa ye pahalI bAra kAMgresa ke DelIgeTa bana amarIkA meM rahate hue ye lAlA lAjapatarAya jI ke kara gaye / san 1605 meM banArasa meM kAMgresa huI / usa samaya acchI taraha samparka meM Aye aura apane rAjanaitika inhoMne svayaMsevaka kI haisiyata se kAMgresa kI sevA kii| vicAroM ko nirbhIkatA-pUrvaka prakaTa karate rhe| isI usa samaya paMcanada-kezarI lAlA lAjapatarAya, lokamAnya bIca meM yorapIya mahAyuddha chir3a gayA aura siMgApura tilaka aura zrI vipinacandra pAla kA rASTrIya kSetra meM meM hindustAnI fauja ne vidroha kara diyaa| svabhAvataH bolabAlA thaa| ina netAoM ke vicAroM ne gupta jI ke zAsakagaNa vizeSarUpa se sakhta ho gaye / pulisa ne g2alatI hRdaya meM deza kI sevA karane kA bhAva bar3hA kara diyaa| se gupta jI ke bAre meM zAyada yaha riporTa kara dI ki ye
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] bAbU zivaprasAda gupta vidrohI haiM aura briTiza gavarnameMTa ke duzmanoM se mile hue bhArata meM rASTrIya sevA ke arvAcIna itihAsa meM advitIya haiN| jaba ye pinA~ga pahu~ce, giraphtAra kara liye gaye kahA jAya to atyukti na hogii| aura bahuta dinoM taka faujI jela meM giraftAra rhe| deza meM rASTrIya vicAroM ko hindI-bhASA-dvArA pracAra faujI jela kI yAtanAyeM karane ke uddeza se avarNanIya hotI haiM / inhoMne kRSNa-janmASTamI unake varNana kI yahA~ saMvat 1977 ko 'jJAnaAvazyakatA nahIM hai| maNDala-yaMtrAlaya kI pulisa kI ora se kucha sthApanA kii| isa yaMtrAdina taka tahakIkAta hotI laya se hindI kI bhurhii| anta meM inake saMkhyaka amUlya pustakeM khilApha kucha na pAkara prakAzita ho cukI haiM use inako chor3a denA aura ho rahI haiN| hindI pdd'aa| kA prasiddha dainika kaSTa saMsAra meM sabase 'aAja' isI yaMtrAlaya se bar3A zikSaka hai| pInA~ga prakAzita hotA hai aura ke jela meM rahakara apanI isa prayatna meM gupta jI tathA apane deza kI kA aba taka karIba 4 paravazatA kA anubhava lAkha rupayA laga cukA kevala mahIne bhara meM hai| 'kAzI-vidyApITha jitanA adhika huaA 10 inhIM kI dAnavIratA varSa ke kaThina rAjanaitika aura anukaraNIya dezaadhyayana se bhI utanA prema kA pramANa hai| yaha sambhava nahIM thaa| usI saMsthA inhoMne saMvat samaya ke anubhava ne gupta 1677 meM sthApita kI jI ke Upara aisA asara thii| nimnalikhita vAkya DAlA hai ki Aja taka yaha tasavIra 1626 meM jenavA meM lI gaI thI aura isameM jo vidyApITha ke 'samaunakI deza-prema aura nimnalikhita vyakti haiN| paMNa-patra' se uddhRta rAjanaitika sevA kI khar3e hue bAI ora se (1)-zrI vinayakumAra sarakAra, kiye jAte haiM, sthiti - pravRtti kaJcana ke samAna (2) zrI annapUrNAnanda sekreTarI, bAbU zivaprasAda gupta, ko spaSTa karate haiMniSkalaMka dedIpyamAna hai| (3) bAbU zivaprasAda gupta / baiThI huI -1) zrImatI "1-meM zivaprasAda bAbU zivaprasAda kI sarakAra, (2) sarakAra kI kanyA, (3) zrImatI gupta jii| gupta, zrInarottamadAsa deza-sevA z2abAnI jamA paralokavAsI kA putra, kharca kI sevA nahIM hai / unhoMne deza ke nAma para apanA jIvana jAti se vaizya-agravAla, kAzI kA rahanevAlA huuN| to khatare meM DAlA hI hai, apanI sampatti kA bhI utanA maiM ajamatagar3havAloM ke nAma se vidita kula kA eka sadasya adhika aMza deza ke kAma ke lie samarpita kiyA hai ki huuN| aura maiM aba apane kula ke dUsare sadasyoM se pUrNatayA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 sarasvatI pRthaka ho gayA hU~ / zrataeva maiM usa saba sampatti kA jisakA ullekha nIce kiyA gayA hai, svayaM binA kisI dUsare kI zirakata ke mAlika hU~ aura mujhe adhikAra hai ki apane icchAnusAra isako jisa taraha cAhU~, kharca karU~ yA dAna dU~ | merI z2amIMdArI banArasa, jaunapura, faiz2AbAda, chaparA (sArana), cArA, bhAgalapura ityAdi jiloM meM hai aura merI eka sarrAfe kI koThI kAzI meM hai jo zrI bAlakRSNadAsa vizvezvaraprasAda' kI koThI ke nAma se prasiddha hai aura jisameM lena-dena Adi kA kAma hotA hai / "2 - mere eka kaniSTha sahodara bhrAtA the / unakA nAma zrI haraprasAda thA / unakI akAla aura socanIya mRtyu 16 varSa kI avasthA meM saMvat 1660 vikramI meM ho gaI / unakI smRti ko cirasthAyI banAne kI kAmanA se maiM isa samarpaNa-patra (TrasTaDIDa)- dvArA eka nidhi (TrasTa) kI pratiSThA karatA hU~, jisakA nAma 'zrI haraprasAda - zikSAnidhi' hogA / "3 - isa zikSAnidhi ke lie maiMne dasa lAkha rupayA apanI nijI pRthak sampatti meM se nikAlakara samarpaNa kara diyA hai aura usakI sthAyI rUpa se eka nidhi (TrasTa) banA 'dI hai, jisakA jamAkharca merI koThI 'zrI bAlakRSNadAsa vizvezvaraprasAda' ke bahI-khAte meM samarpaNa (TrasTa) ke nAma se ho gayA hai aura yaha rupayA merI koThI meM jamA hai, jisakA sUda dara II) saikar3A mAhavArI ke hisAba se koThI isa samaya 'kAzI vidyApITha' ko de rahI hai / zrAge cala kara suvidhe se isa mUlya kI upayogI aura binA jokhima kI cala athavA acala sampatti kharIda karake alaga kara dI jAyagI, jo sUda kI AmadanI athavA munAfA isase hogA vaha nIce likhe hue uddeza kI pUrti meM lagAyA jAyagA / jinake lie yaha nidhi sthApita kI jAtI hai kintu mUladhana yA sampatti jo usa dhana se kharIdI jAya vaha kisI avasthA meM bhI kharca nahIM kI jAyagI / " gupta jI kI eka dUsarI prazaMsanIya yojanA 'bhArata mAtA kA mandira' hai, jisakA zilAnyAsa 24 lAkha gAyatrIjapa aura havana ke bAda caitra zukla pratipadA saMvat 1684 ko kiyA gayA hai / isa mandira kI buniyAda meM bahuta hifAz2ata ke sAtha pArcameMTa meM aneka pustakeM rakkhI gaI haiM, jinameM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 bhAratIya itihAsa kI mukhya mukhya ghaTanAoM kI vikramasaMvat meM 5000 varSa pUrva ke samaya se tAlikA dI gaI haiM / zrArya-vidyA kA paricaya diyA gayA hai / veda, brAhmaNagraMtha zrAdi jo isa samaya vidyamAna haiM unakI sUcI hai| nAstika-darzana, jaina, bauddha, cArvAka siddhAntoM ke graMthoM kI bhI sUcI hai / isa mandira meM bhAratavarSa kA 30 phuTa lambA aura 30 phuTa caur3A eka mAnacitra hogA jo deza-sevakoM kA aura bhAratavarSa ke samasta rahanevAle hindutroM, musalamAnoM aura IsAiyoM kA eka vyApaka pUjA-sthAna hogaa| isa mandira kA nirmANa abhI taka jArI hai aura isameM gupta jI qarIba eka lAkha rupayA lagA cuke haiM / bAbU zivaprasAda jI isa prAnta ke agraNI netAoM meM haiM / aneka varSa taka ye grAla iNDiyA kAMgresa kameTI ke sabhAsad rahe haiM / san 1627-28 meM 'yuktaprAnta kAMgresakameTI' ke ye pramukha cune gaye aura usake bAda 'kAMgresavarkiGga kameTI' ke membara banAye gaye / satyAgraha Andolana meM aneka bAra jela gaye haiN| namaka - satyAgraha kA Arambha hone para 25 jUna san 1630 meM bastI meM ina para dafA 144 lagAI gaI thI / zrI puruSottamadAsa TaNDana aura zrI narendradeva usa samaya inake sAtha the| gupta jI ne dafA 144 kA ullaMghana kiyA aura dafA 188 meM 3 mahIne kI sakhta qaida kI saz2A pAI aura 300 ) jurmAnA huyA / saz2A kI yaha avadhi samApta na ho pAI thI ki 8 agasta 1630 ko daphA 124 e meM inake Upara dUsarA muqadamA calAyA gayA aura rAjavidroha ke aparAdha meM inheM eka varSa kI saz2A milii| isake bAda gAndhIiravina samajhaute kI bAta zurU huI aura varkiGgakamaMTI ke membara hone ke kAraNa 27 janavarI 1631 ko ye sajA kI avadhi samApta hone ke pahale hI chor3a diye gye| dUsarI bAra 1632 meM jaba phira Andolana zurU huA, 5 janavarI 1632 ko ye daphA 124 e meM banArasa meM vyAkhyAna dene ke aparAdha meM giraftAra kiye gaye aura 6 mahIne kI saz2A pAI / 1 julAI 1632 ko ye isa qaida se chUTe / lekina 17 agasta 1632 ko phira giraftAra ho gaye aura eka varSa ke lie kar3I qaida www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbU zivaprasAda gupta saMkhyA 1 ] saz2A milii| lakhanaU-jela meM rahate hue 15 akTobara 1932 ko ina para fAlija girA aura bAyA~ aMga bekAra ho gayA / yaha roga bahuta bhayaMkara thA aura DAkTaroM ko inake bacane kI koI AzA nahIM raha gaI thI / inakI nAjuka hAlata dekhakara gavarnameMTa ne inheM 23 AkTobara ko avadhi se pahale hI chor3a diyA / bAbU zivaprazAda jI ne do dafe videza yAtrA kI hai / pahalI bAra ye 1614 meM videza gaye the / isa yAtrA meM inhoMne misra, iMglaiMDa, AyarlaMDa, amarIkA, koriyA, cIna, jApAna Adi dezoM kA bhramaNa kiyA thA / 'pRthvI pradakSiNA ' nAma kI pustaka meM inhoMne apane isa bhramaNa kA vRttAnta prakAzita kiyA hai, jo atyanta rocaka aura zikSAprada hai / dUsarI bAra ye 1626 ke maI mAsa meM yorapa gaye aura 24 apraila 1630 ko bhArata vApasa Aye / isa yAtrA meM inhoMne iTalI, svIz2alaiMDa, phrAMsa, iMgleMDa, jarmanI, z2ekoslovekiyA, AsTriyA Adi dezoM kA bhramaNa kiyA / inakI patnI isa yAtrA meM inake sAtha thiiN| isa bAra ye apane prAiveTa sekreTarI hAsya rasa ke dvitIya lekhaka zrI annapUrNAnanda jI ko bhI apane sAtha le gaye the / hindI bhASA ke aura hindU saMskRti ke zrI gupta jI bar3e bhakta haiM / kahane kI AvazyakatA nahIM ki 'maMgalAprasAda pAritoSika' kI sthApanA meM gupta jI kA kAfI hAtha thaa| saura tithiyoM kA pracAra aura saura paMcAGga kA prakAzana jo rASTrIya dRSTi se itanA mahattvapUrNa hai, inhIM ke prabandha meM aura inhIM ke paise se hotA hai| apane jIvana ke pratyeka kArya meM ye hindI ko hI sthAna dete haiM / inhoMne apane moTarakAra ke pIche hindI meM nambara kA pleTa lagAyA thaa| pulisa ne hindI - lipi meM likhe hue nambara ko kAnUna kI dRSTi se kAfI nahIM samajhA aura moTara kA cAlAna kara diyA / sthAnIya adAlata se 5) jurmAnA ho gayA / gupta jI ne hindI kI pratiSThA kAyama karane ke nAma para isa muqadame ko hAIkorTa taka pahu~cAyA, lekina vahA~ se bhI ukta jurmAnA kAyama rahA / hindI - sAhitya kI jo kucha sevA 'jJAna maNDala' aura 'Aja' ke dvArA huI hai usase hamAre dezavAsI acchI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 23. taraha paricita haiM / isake alAvA gupta jI svayaM aneka bahumUlya pustakoM ke prakAzaka haiM, jaise 'buddhacaryA', 'tibbata meM bauddhadharma' 'hindutva' ityaadi| inakA pustakAlaya hindI, saMskRta aura a~garez2I kI prApya aura duSprApya pustakoM kA bhANDAra hai, jisakA mUlya ( yadi aise pustakAlayoM kA mUlya lagAyA jA sakatA hai) kama se kama 4 lAkha rupayA hogA / gupta jI kA svAsthya abhI taka pUrNa rUpa se santoSajanaka nahIM hai, to bhI pahale kI apekSA bahuta acchA hai / prAtaHkAla 5 baje uThate haiM aura savere kA samaya gAyatrI ke pATha meM lagAte haiM / 7 se 8 baje taka kA samaya bhajana sunane meM jAtA hai| isake bAda 11 baje taka samAcArapatroM ko par3hAkara sunate haiM / dopahara kA vizrAma karate haiM aura 3 baje se 5 baje taka phira akhabAra sunate haiM / sUryAsta hone ke pahale hI saMdhyA karake bhojana kara lete haiM / zAma ko thor3I dera moTara para havA khAne jAte haiN| zAma kA yaha samaya arthAt 8 || se 6 || taka jyAdAtara pUjyapAda paMDita madanamohana mAlavIya jI ke pAsa bAtacIta meM samApta hotA hai| rAta ko 6 baje se 10 baje taka vAlmIkIya rAmAyaNa kA yA kisI anya dharma grantha kA pATha sunate haiM / gupta jI ne apane jIvana se bhAratIya raIsoM aura z2amIMdAroM ke sAmane eka anukaraNIya aura zrAdarza jIvana peza kiyA hai / inakI Thosa sevAoM ne aura inake anukaraNIya rASTra prema ne deza meM inake nAma kA itanI khyAti de dI hai ki mere lekha yA mere aise lekhakoM ke anugraha kI use z2arA bhI z2arUrata bAqI nahIM raha gaI hai ? anta meM maiM bAbU zivaprasAda jI gupta ke dauhitra aura uttarAdhikArI zrI zerasiMha jI ko hRdaya se dhanyavAda dU~gA, jinakI sahAyatA se hI isa lekha kA likhanA sambhava ho makA hai| zrI zerasiMha jI isa samaya kAzI-vizvavidyAlaya meM dvitIya varSa meM zikSA pA rahe haiM / atyanta yogya aura honahAra vyakti haiM aura jinase yaha pUrNa grAzA hai ki gupta jI ke siddhAntoM aura AdarzoM ko ye cirakAla taka jIvita rakkheMge / www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ talAqa ke pakSa aura vipakSa meM sarasvatI meM kaI lekha prakAzita ho cuke haiN| yaha leba una saba legvoM se bhinna aura adhika vicAra-pUrNa hai| isa lekha meM vidvAna lekhaka ne bar3e joradAra toM se yaha siddha kiyA hai ki sabhya-samAja meM sarvatra talAqa kA pracAra huA hai aura honA caahie| vazyakatAaAviSkAra kI jananI purAne siddhAntoM ko lekara vAstavika jagat se eka-dama dUra hI nahIM, pratyeka parivartana ke cale jAte haiM aura yaha socanA eka-dama chor3a dete haiM ki pUrva kI avasthA bhI hai / jaba amuka prazna manu ke sA~ce meM Dhalakara bhI samAja kI hama kisI prakAra ke parivartana- vartamAna samasyA ke hala karane meM samartha ho sakegA yA kisI prakAra kI krAnti ko nahIM / hama logoM ko videziyoM ke phaizana-parasta kI upAdhi janma dete haiM taba usake pUrva dI jAtI hai, para hamAre ve bhAI yaha seAcanA bhUla jAte haiM aAvazyakatA aura asaMtoSa kA ki pIraparastI to sadaiva hI pIraparastI hI rahegI, cAhe vaha eka aisA vikSubdha vAtAvaraNa pAte haiM jise usa samaya kI deza kI ho yA videza kI-andhavizvAsa jaise bhArata kA pracalita praNAlI kisI prakAra niyaMtraNa karane meM samartha nahIM tyAjya hai, vaise hI yorapa kaa| ho sakI thii| samAja ke sAre niyama-upaniyama kisI 'sarasvatI' ke pichale kisI aMka meM eka sajana ne talAqa atIta avasthA ke dyotaka bhale hI ho, ve madA ke lie satya ke vipakSa meM eka lekha likhA hai| usameM vivAha kI mArthanahIM ho skte| manuSya samaya samaya para ina niyamoM kA, ina katA aura usakI upAdeyatA ke pramANa meM unhoMne rUr3hiyoM kA pariSkAra karatA AyA hai| isI ko hama sAmAjika sudhAra kA nAma dete haiN| jaba jaba samAja rUr3hiyoM aura andhaparamparAoM ke bAhulya se vyAkula ho uThatA hai taba 'dharma kI hAni' kA kAraNa batAkara Izvara mahArAja cAhe avatAra lene meM pichar3a jAte ho, para samAja-sudhAra ke sacce pujArI sAmAjika krAnti karake samAja ko vinAza kI ora jAne se bacAne meM zrAgA pIchA nahIM karate / buddha aura IsA ne jisa prakAra sAmAjika krAnti kA prArambha kiyA thA, mahAtmA gAndhI bhI aAja usI sAmAjika dAsatA ko dUra karane kA prayatna kara rahe haiN| Aja-kala yaha kucha niyama mA ho gayA hai ki sAmAjika svataMtratA kA z2ikra yAta hI hamAre rUr3hivAdI bhAI binA mamajhe hI virodha karane ko taiyAra ho jAte haiN| ise hama apane deza kA durbhAgya hI kaheMge / vAstava meM hamArA sAmAjika dRSTikoNa hI aisA ho gayA hai ki hama apane lekhaka, ku~vara surezasiMha PORN Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] pazu-vijJAna ke kucha uddharaNa diye haiM / pazu-jagat ke sabhI udAharaNa manuSyoM para lAgU ho jAya~, aisI bAta nahIM hai / sAmAjika manuSya pazu kA pazutroM kI jisa zreNI se vikAsa huA hai, hameM usake sambandha meM udAharaNa bhI usI zreNI ke pazu kA denA cAhie | stanapAyiyoM kA svabhAva pakSiyoM se bhinna hotA hai, ataH pakSiyoM ke vaiSayika sukumAratA kI tulanA eka stanapAyI jIva se nahIM kI jA sakatI / pakSiyoM meM vivAha kI ora agrasara karanevAlI saundaryopAsanA bahuta hI vikasita hai / ve sAdhAraNataH balAtkArI nahIM hote / phira bhI unameM sabakA jor3A sthAyI nahIM hotA, bahuta-se sthAyI bhI hote haiM / aba rahA pazu-jagat, seA usameM adhikatara bahupatnIka balAtkArI hote haiM / rIcha, zera Adi ekapatnIka bhI haiN| para hameM to manuSyoM ke sambandha meM udAharaNa usa zreNI ke pazuoM kA lenA cAhie jisameM se usakA vikAsa huA hai| manuSyoM ke sabase nikaTa ke sambandhI gorilA aura zimpaiz2I haiN| ye choTe choTe goloM meM rahate haiM, jisameM se pratyeka meM eka nara hotA hai aura bAqI mAdAyeM / yaha avasthA manuSyoM kI sabhya aura jaMgalI jAtiyoM meM abhI taka vidyamAna hai | ataH isa prakAra ke nirarthaka uddharaNoM aura udAharaNoM se samAja kI sAmUhika mA~ga kI upekSA nahIM kI jA sakatI / saca bAta to yaha hai ki hameM isa samaya yaha dekhane kA avakAza nahIM hai ki amuka kAla meM amuka rAjA ke samaya meM talAqa kI prathA thI yA nahIM athavA zera Adi do-cAra ekapatnIka prANiyoM meM jor3A viccheda hotA hai yA nhiiN| hameM to isa samaya apane vartamAna samAja, vartamAna samaya aura vartamAna paristhiti ko sammukha rakhakara isa prazna para vicAra karanA hai| pahale kyA thA, isakA savAla yahA~ nahIM hai / yahA~ to prazna yaha hai ki isa vartamAna avasthA meM talAqa kA jo prazna uThAyA gayA hai vaha kahA~ taka sahI hai / yadi yaha mA~ga sahI hai to yaha z2arUrI nahIM ki hama apane pUrvajoM kI g2alatI meM hA~ meM hA~ milAkara apane ko gumarAha hone deN| hameM to use sacce hRdaya se svIkAra karake usakA vaisA prabandha kara denA cAhie / ImAnadArI kA takAz2A to kama se kama yahI hai ! V talAqa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat vaise bhautika suvidhAoM ke hone se isa prakAra ke sAmAjika parivartana apane Apa hI ho jAya~ge aura kisI kA isa ora dhyAna bhI nahIM jAyagA / Aja paristhiti ke kucha pratikUla hone ke kAraNa isa prazna para kucha hallA z2arUra macA diyA gayA hai, nahIM to jisa prakAra bahupatnIka aura balAtkArI hote hue bhI bhautika vAtAvaraNa ke anusAra manuSya sarIkhA eka stanapAyI pazu ekapatnIka aura saundaryapriya ho sakatA hai, usI prakAra usakA bhAvI vikAsa bhI bhautika suvidhAoM aura paristhitiyoM ke kAraNa aisA AkAra grahaNa kara sakatA hai jisakI hama kalpanA nahIM kara sake haiN| isase hamAre dharma-prAraNa bhAiyoM ko jyAdA zoragula macAne kI AvazyakatA nahIM hai / yadi yaha prazna kucha videzI vicAroM ke nakkAloM kI kSINa pukAra hai to yaha apane Apa hI zAnta ho jAyagI aura yadi yaha hamArI bahanoM kI paramparA kI dAsatA kA krAntimaya sAmUhika virodha hai to isa jvAlA ko koI bhI samAja zAnta nahIM kara sktaa| taba isa jarjara hindU-samAja kI to bAta hI dUsarI hai / videzoM meM isa viSaya para kAfI chAna-bIna huI hai aura ho rahI hai / Aja una dezoM meM yaha eka bar3I jaTila samasyA-sI ho gaI hai / vivAha kI nissAratA aura phira khAsakara hinduoM kI z2abardastI sthAyI jor3A milAne kI saMkIrNatA kA anubhava dhIre-dhIre jana-samudAya ko ho rahA hai| pAzcAtya meM vivAha prathA meM kyA bhUla hai, isa prazna ko taya karane ke lie sau vivAhita puruSoM aura sau vivAhitA striyoM ke sAmane bhinna prakAra ke lagabhaga 400 prazna rakkhe gaye the / ina praznottaroM ko taiyAra karane meM cAra varSa kA samaya lagA / unako yadi hama kisI prathA ko naSTa kara dene kA AdhAra na bhI mAneM to bhI unase hama jana-sAdhAraNa kI pravRtti kA andAz2A to lagA hI sakate haiM / una do sau strI-puruSoM meM se kevala 26 puruSa aura 21 striyA~ aisI nikalIM jo apane dAmpatya-jIvana se sukhI haiN| zeSa logoM meM 22 puruSa aura 24 striyoM ke bhAgya meM sukha-duHkha donoM par3e haiM / ve kisI prakAra vaivAhika sukhaduHkha ke mArga meM hokara apanI gRhasthI kI gAr3I kA khIMce www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 liye jA rahe haiN| zeSa 36 puruSa aura 41 striyoM kI pari- vivAha-vyavasthA kI kahAnI bahuta hI sarala hai, aura sthiti meM zrAzA kI kahIM jhalaka bhI nahIM hai| usakA uddeza bhI bahuta hI svAbhAvika thaa| para samAja jaba hama inake asaMtoSa ke mukhya kAraNa kI aora ke dharmAndha sUtradhAroM ne jaba se ise dhArmika pavitratA kA dekhate haiM taba hameM jJAta hotA hai ki inameM 37 striyA~ aura prAvaraNa pahanAkara ise aTUTa jor3AbandI kA svarUpa de 46 puruSoM ke duHkha kA kAraNa svabhAva-mUlaka asantoSa diyA hai taba se isake nAma para striyoM para bahuta atyAcAra thaa| daHkha kA dUsarA kAraNa zArIrika nirbalatA prakaTa hue haiM / parantu aba saMsAra ke sAtha hI samaya meM bhI bahuta hA hai| isameM 30 striyA~ aura 36 puruSa nikale haiN| parivartana ho gayA hai / urmilA ko akelI ghara meM chor3a vyaktigata svatantratA ke kAraNa bhI 10 puruSa aura 18 kara jaGgala ko cale jAnevAle lakSmaNa ko unakI vIratA striyA~ asantuSTa pAI gii| DAha bhI 11 striyoM aura 8 ke lie vikToriyA krAsa bhale hI de diyA jAya, para apane puruSoM ke asaMtoSa kA kAraNa huaa| baccoM ke kAraNa 7 Upara AzritA ko isa prakAra ghara meM rahakara bAla safeda striyA~ aura 8 puruSa, riztedAroM ke kAraNa 4 striyA~ aura karane ko majabUra karane kA adhikAra samAja aba mardo 7 puruSa asantuSTa pAye gye| parantu sabase jyAdA aAzcarya ke hAtha meM nahIM rahane degaa| yaha jAnakara hogA ki zarAba pIne ke kAraNa kevala 3 vivAha vAstava meM strI-puruSa kA sthAyI athavA striyoM ne jhagar3A kiyA thaa| asthAyI sambandha hai, jo vAsanA kI bhitti para hI sthita isa tAlikA ko dekhakara to hama isa niSkarSa para hai / isameM kisI prakAra kI dhArmika pavitratA kI Avazyapahu~cate haiM ki vaivAhika jIvana meM dukha kA sabase bar3A katA nahIM, na yaha kisI IzvarIya niyama se nirdhArita hotA kAraNa svabhAva-mUlaka asaMtoSa hI hai| vAstava meM hama hai| isakA vAstavika rUpa Izvara ke rUpa kI bhA~ti abhI kinhIM do prANiyoM se jinake do bhinna bhinna mastiSka haiM, taka nirdhArita nahIM ho sakA hai| gorilA Adi manuSyoM jinakA alaga alaga dRSTikoNa hai aura jinakI pRthak ke pUrvajoM aura sAmAjika asabhya jAtiyoM ke samAja kA pRthak anubhUtiyA~ haiM, yaha kaise aAzA kara sakate haiM ki ve nirIkSaNa karake vidvAn loga isa pariNAma para pahu~cate haiM sabhI viSayoM para eka-mata hoNge| alaga alaga socanevAlI ki saMkaratA, bahupatnItva, bahupatitva, ekapatitva yA ekazaktiyA~ aksara nahIM, z2yAdAtara saba viSayoM para eka-dUsare patnItva Adi bhinna bhinna vaivAhika sambandhoM ke alAvA se matabheda rkkheNgii| hA~, koI strI yA koI puruSa dUsare ke mutAha, niyoga, dhArmika saMyoga Adi kI asthAyI prathAyeM lie yadi apanI saccI bhAvanA ko dabAkara dUsare ko bhI hamameM aba bhI vidyamAna haiM, jinako dekhate hue yaha - khuza karane ke lie athavA dUsare para Azrita rahane ke kahanA ucita nahIM jAna par3atA ki strI-puruSa ke sambandha kAraNa usakI hA~ meM hA~ milA detA hai to ise kama se kama kI kauna-sI prathA grahaNa karane yogya hai aura kauna-sI maiM to dAmpatya-sukha nahIM khuuNgaa| yaha to sukha aura prema nahIM / vivAha ke sambandha meM samAja aneka prayoga kara donoM ke nAma para makkArI karanA hai / sukha aura prema parA- cukA hai aura kara rahA hai| dhInatA kI chAyA meM nahIM plte| merA to khayAla hai ki aba talAka kI bAta para pAie / vivAharUpI marubhUmi meM sneha kI mRgatRSNA ke pIche daur3ane- vivAha-viccheda ke vaise to bahuta-se kAraNa bhinna bhinna vAle premI yugala anta meM asaMtoSa ke hI kinAre dezoM meM pracalita haiM, para sabase mukhya kAraNa jise prAyaH pahu~cate haiN| sabhI deza svIkAra karate haiM-strI kA parapuruSa se anucita ___ yahA~ talAka ke prazna para vicAra karane ke pahale usase sambandha sthApita karanA hai| isa avasthA ko puruSa-samAja adhika mahattvapUrNa vivAha ke prazna ke bAre meM bhI kucha mahana nahIM kara sktaa| apane ko to vaha isa niyama se jAnakArI kara lenA z2arUrI hai| mukta rakhatA hai, para striyoM ko isakI svatantratA nahIM dI hai|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] talAqa cIna meM pati apanI patnI ko talAka de sakatA hai, para para jina bAlaka-bAlikAoM kA vivAha bAlakoM ke mAtAuse vahA~ kI kAnUnI pustaka meM diye hue vyabhicAra Adi pitA dulAra ke mAre kara dete haiM unako to vivAha dukhAnta dopoM ko sAbita karanA z2arUrI hai| cInI striyA~ kisI bhI hone para apane pUjyavaroM kI aklamandI para sArA jIvana dazA meM puruSoM ko talAqa nahIM de sktiiN| jApAna meM bhI ronA par3atA hai aura bhAgya ke sira isakA doSa mar3hakara yahI niyama thaa| para 1813 meM kAnUna meM saMzodhana huzrA apane jI ko kisI prakAra zAnta karanA par3atA hai| samAja aura vahA~ ke nyAyAlaya ne strI aura puruSa ke samAna kI isI avyavasthA ko badalane ke lie talAka kI AvaadhikAra kI mA~ga ko svIkAra karake striyoM ko bhI talAka zyakatA hai| dene kA adhikAra de diyaa| isakA phala yaha huA ki udAharaNa ke lie maiM yorapa ke do dezoM grIsa aura talAkoM kI saMkhyA usa deza meM bahuta kama ho gii| roma ko letA huuN| hinduoM ke samAna ina dezoM ke nivAyahUdiyoM ke samAna musalamAnoM meM striyA~ apane pati ko siyoM meM bhI vivAha eka sthAyI sambandha mAnA jAtA thaa| kabhI talAqa nahIM de sktiiN| grIsa meM pahale talAka kA koI nAma bhI nahIM jAnatA thA / hindunoM kI duniyA to kAzI ke samAna sabase nyArI para dhIre dhIre sAmAjika mA~ga kI avahelanA nahIM kI jA hI hai| unakI vivAha-paddhati ke anusAra eka dafA sAta sakI aura talAka grIsa meM roz2amarrA kI mAmalI-sI bAta ho bAra cakkara kara lene para AjIvana kAlepAnI kI saz2A gaI / puruSa jaba cAhe apanI strI ko binA kisI prakAra mila jAtI hai| zAdI vaise to lATarI ke samAna eka kA doSa lagAye chor3a sakatA thaa| hA~, use aisA karane ke jokhima-sI hai, para hinduoM ke vivAha meM to juArI ko pUrva apanI strI ko usake pitA ke ghara se pAye hue dahez2a ke itanA bhI maukA nahIM diyA jAtA ki vaha hArane para isa sAtha lauTAla denA par3atA thaa| patnI ko talAka ke lie balA se tobA kara sake / eka strI vyabhicAra kI illata meM adAlata meM kAraNa-rAhita prArthanApatra denA par3atA thaa| doSI ThaharAI jAne para jAti se aura ghara se nikAlI jAne para roma meM bhI vivAha eka prakAra se sthAyI hI thaa| pati ko bhI pati se mukti nahIM pA sktii| dharma aura jAti kA parivartana kucha aise adhikAra prApta the jinake dvArA vaha apanI patnI bhI hinduoM kI sthAyI vaivAhika zRGkhalA se chuTakArA nahIM ko chor3a sakatA thA, para usake ina adhikAroM para janatA dilA sakate / eka ora to binA dekhe-sune do prANI- kA niyaMtraNa rahatA thaa| yahI kAraNa thA ki roma meM pA~ca strI-puruSa samAja ke kaThora niyama meM sadA ke lie jakar3a sau varSa taka janatA kI sammati kI avahelanA karake kisI diye jAte haiM aura dUsarI ora unheM kabhI yaha svataMtratA bhI ko talAka dene kA sAhasa nahIM huaa| para bAda ko sabhyanahIM dI jAtI ki ve apane mAtA-pitA kI g2alatiyoM ke samAja meM talAka kA pracAra ho gayA aura itanA adhika zikAra banane se apane ko roka skeN| jaba taka donoM- ho gayA ki usa samaya kI sabhya striyA~ bIte hue varSoM kI strI-puruSoM ke lie kAnUna talAka kI vyavasthA nahIM kara ginatI apane chor3e hue patiyoM se karane lgiiN| detA taba taka yadi koI mAtA-pitA apane priya santAnoM ko talAka ke virodhI jo dalIleM peza karate haiM unameM isa lATarI meM pha~sAne kA udyoga karate haiM to maiM to unase koI tathya nahIM hai| udAharaNa ke lie ve baccoM ke hita yahI kahU~gA ki ve apane baccoM ke zubhaiSI nahIM, unake kI Ar3a lekara isa prazna ko nissAra sAbita karanA cAhate zatru haiN| jo bAlaka-bAlikAyeM apanA vivAha apane haiM / talAka dene se bAlakoM ke hita para koI vizeSa AghAta icchAnusAra karate haiM unake lie to mujhe kucha nahIM kahanA pahu~catA hai, ise maiM svIkAra karane ko taiyAra nahIM huuN| maiM hai| ve samajhabUjhakara yadi isa prakAra kA juA khelate haiM to usa gaMde vAtAvaraNa meM jahA~ mAtA-pitA ke nitya to ThIka hai| sukha yA dukha jo bhI hAtha lage usameM unheM jhagar3e hote haiM, bAlakoM ke navIna mastiSka kharAba ho jAne santoSa hI karanA cAhie, kyoMki usake ve z2immedAra haiN| kI adhika saMbhAvanA pAtA hU~ aura merA to vizvAsa hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 sarasvatI [bhAga 36 isa prakAra ke jhagar3AlU vAtAvaraNa meM bAlakoM ko rahane dene talAka bhI vivAha kA sudhAra karane ke lie eka Avazyaka se unake mAtA-pitA ko talAka kI svataMtratA dekara alaga vastu hai| kisI bhI pavitra sambandha kI rakSA kAnUna ke ho jAne kA maukA dene se hama bAlakoM ke hitoM kI adhika dabAva se karanA usakA apamAna karanA hai| yadi vivAha rakSA kara skeNge| talAka ke lie kAnUnI svIkRti mila kRtrimatA kI bhitti para nahIM, barana do hRdayoM ke pArasparika jAne para bhI kucha kAraNa aise haiM jo vivAha-sambandha ke prema kI sudRr3ha caTTAna para sthita hai, to talAka kA kAnUna viccheda meM bAdhaka hoNge| udAharaNArtha hama saMtAna ke sneha hone para bhI vaha pUrvavat surakSita banA rahegA aura yadi ko hI le sakate haiN| vivAha striyoM ko gulAma banAne kA puruSoM kA eka sAdhanatalAka vivAha-prathA kA zatru hai / aisA kahanA bhramapUrNa mAtra hai to isake nAza ko saMsAra kI koI bhI zakti roka hai| yadi vAstava meM vivAha eka pavitra sambandha hai to nahIM sktii| juganU-gIta lekhaka, zrIyuta mohanalAla mahato jagamaga kara juganU chanachana para, tU jvalanta smRtiyoM kA nirbhara, jIvana-maga kA tama pratipala hr|| jagamaga kara juganU chanachana para / kisalaya kisalaya para ha~sa sajanI, apane navagItoM meM kavivara, sihare prosa bUMda misa rajanI / / rakha na sakA jisako sa~bhAla kara // tama-aJcala hIraka se de bhara, . tU hai vahI upekSita susvara, jagamaga kara juganU chanachana pr| jagamaga kara juganU chanachana para / cUracUra dhana abhilASA-sI, eka Aha bhara cale gaye jo, dIptimAna-nIrava bhaassaa-sii|| apanApana de chale gaye jo|| mUrtimAna kavitA-sI sukhakara, tU unakA he jarajara-antara, jagamaga kara juganU chanachana para / jagamaga kara juganU chanachana pr| tU bhUtala kI tArAvaliyA~, jinako bhUlA jaga ha~sa, rokara, vidyulatA kI jagamaga kaliyA~ // unakI citAkaNA he sundara // ur3atI hai tU Aja lagA para, jagamaga kara juganU chanachana para / virahapatrikA vaha sakaruNatara jisake tU jvAlAmaya akSara / / par3hatA jinheM nizA bhara ambara, jagamaga kara juganU chanachana para ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUSaNa kA hindI meM 'zivAbAvanI' kI arASTrIyatA kA prazna mahAtmA jI ke sammelana ke bhASaNa se uTha khar3A huA hai / isI sambandha meM hama yahA~ yaha lekha chApa rahe haiN| zrAzA hai, hindI ke vidvAn isa mahattva ke prazna dUSaNa para dhairyapUrvaka vicAra karane kA kaSTa kreNge| lekhaka, zrIyuta vinoda vihArI kAyaratA vAbAvanI vIra-rasa kI ucca udAharaNa na hokara rIti-grantha-kAla kI anya zRGgArI koTi kI kavitA kA kavitAoM kI bhA~ti hI kAmukatA-pUrNa bhI hai| grantha mAnA jAtA hai| aba paMDita lakSmIdhara vAjapeyI ne mahAtmA jI ke se lagabhaga 300 varSa pUrva ukta bhASaNa kA prativAda kiyA hai| bhASaNa ke isa mahAkavi bhUSaNa ne isakI aMza ke sambandha meM udAharaNa-svarUpa zivAbAvanI racanA karake apAra dhana kA eka kavitta uddhRta karake vAjapeyI jI joza meM aura yaza kA arjana kyA kaha gaye haiM, z2arA yaha bhI suna lIjie-- kiyA thaa| taba se aba taka isa kavitA kI hindI "jaba koI grAmINa buDDhA kar3akakara yaha kavitta meM vaisI ho kAka jamI calI A rahI hai| parantu aba par3hane lagatA hai taba sunanevAloM kA khUna khaula uThatA samaya bada nA hai| aba logoM ne kahanA zurU kiyA hai, bhujAyeM phar3akane lagatI haiM.........sunanevAle cAhe hai-"rASTrIya dRSTi se isa kavitA kA koI mahattva musalamAna hI kyoM na hoM, ve bhI apane jAtIya bhAva nhiiN|" mahAtmA gAMdhI ne indaura-sammelana meM sabhA- ko bhUlakara eka bAra kIra-rasa ke prakhara pravAha meM baha pati ke Asana se jo bhASaNa kiyA thA usameM unhoMne jAte haiN|" vAjapeyI jI ne jo kavitta uddhRta isakI ora izArA kiyA hai aura kahA hai- kiyA hai usakI antima paMkti isa prakAra hai"parIkSAoM kI pAThya pustakoM meM se eka pustaka ke teja tama-aMsa para kAnha jimi kaMsa para. bAre meM eka musalamAna kI bhI, jo devanAgarI lipi tyoM maleccha-baMsa para sera zivarAja hai| acchI taraha jAnate haiM. zikAyata hai| usameM mug2ala parantu isa prakAra ke rUpaka bA~dhakara koI kisI bAdazAha ke lie bhalI-burI bAteM haiN| ve saba aiti- ke hRdaya meM vIra-rasa kA saMcAra nahIM kara sktaa| hAsika bhI nahIM haiN| merA namra nivedana hai ki pAThya khUna taba khaulatA hai, bhujAyeM taba phar3akatI haiM, pustakoM kA cunAva sUkSma viveka ke sAtha honA yuddha kI pravRtti taba hotI hai, jaba kisI prakAra cAhie aura usameM rASTrIya dRSTi rahanI caahie|" kA apamAna yA anAcAra kA avasara sAmane ___ mahAtmA gAMdhI ne jo prazna uThAyA hai usa para upasthita hotA hai aura kavi pUrva-gaurava kI yAda hameM gambhIratA-pUrvaka vicAra karane kI AvazyakatA dilAtA huA usakA citra upasthita karatA hai aura hai| zivAbAvanI kevala isI lie tyAjya nahIM hai ki usakA mukAbalA karane ke lie marane-mArane kA saMdeza vaha sAmpradAyikatA kI Aga ko bhar3akAnevAlI hai, detA hai| yadi bhUSaNa auraMgajeba ke atyAcAroM kA balki isalie bhI ki vaha vIrarasa kA vAstavika varNana karate aura hinduoM ko una atyAcAroM kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 mukAbalA karane kA joza dilAte taba bezaka unakI DAr3hI ke rakhaiyana kI DAr3hI-sI rahati chAtI, kavitA vIra-rasa kI kahI jAtI aura vaha hinduoM bAr3hI marajAda jasa hadda hinduvAne kii| ko phar3akAnevAlI hotii| hamArA qhayAla hai ki unakI kar3hi gaI raiyati ke mana kI kasaka saba, kavitA hinduoM meM muslima-virodhI bhAva na taba paidA miTi gaI Thasaka tamAma turakAne kI // kara sakI thI aura na aba kara sakatI hai| isalie to hama apane uThate hue rASTra kA ahita hI jahA~ taka hinduoM ko bhar3akAne kA savAla hai, yaha kreNge| yaha jahara hama apane bAlakoM ko, bhArata ke kavitA nirjIva hai aura isase nirdoSa hai| para musala- bhAvI nAgarikoM ko kyoM pilAyeM ? pAThya pustakoM kA mAna isase bhar3aka sakate haiN| vAjapeyI jI cAhe nirmANa hama navIna dRSTikoNa se kyoM na kareM? / jitanA kaheM, yaha bAta koI bhI svIkAra nahIM kara Akhira zivAbAvanI kA hamameM itanA moha kyoM sakatA ki musalamAna apane Apako 'maleccha-baMsa' kA hai ? kevala isI lie na ki pichale tIna sau varSoM kahalavAnA pasanda kreNge| yaha bAta unheM z2arUra burI se hama use vIra-rasa kA kAvya mAnate cale A rahe lgegii| isakA sabase bar3A pramANa yahI hai ki eka haiM aura aba isa jAgrati ke yuga meM hameM usakI aura bhI musalamAna ne hI mahAtmA jI se isakI zikAyata kI AvazyakatA hai| parantu maiM kahU~gA ki zivAbAvanI hai| vAjapeyI jI to rASTrIya vicAravAle haiN| hindU- meM vaha vIra-rasa nahIM hai jisakA AsvAdana kara musalima-ekatA para ve bahuta-kucha likha-par3ha cuke haiN| hama vIra bA~kure bananA cAhate haiN| vaha to bhaTaitImizrabandhu taka jo rASTrIyatA meM vAjapeyI jI se mAtra hai| dhana kI icchA se likhA gayA satrahavIM bahuta pIche hai aura hindU-musalima prazna para itane zatAbdI ke anya sAhityika prayatnoM kI bhA~ti vaha udAra vicAra bhI nahIM rakhate, apanI bhUSaNa-granthAvalI bhI eka prayatna hai| usa kavitA ko par3hane se jJAta kI bhUmikA meM jo kAzI-nAgarI-pracAriNI sabhA se hotA hai ki kavi kA uddeza ekamAtra zivAjI kA prakAzita huI hai, likhate haiM-"vartamAna samaya kI guNAnuvAda karanA hai| usa kavitA meM usa samaya ke dRSTi se isa kavi kI musalamAnoM ke prati kaTUktiyA~ hinduoM ko jagAnevAlI koI bAta nahIM hai| hindU bahuta hI anucita evaM viSagarbhita jJAta hotI haiN|" to mAno usa samaya asamartha the, bhayatrasta the| yadyapi mizrabandhuoM ne yaha bhI likhA hai ki "inakI zivAjI na hote to ve saba musalamAna ho jaate| kavitA ko isa dRSTi se na jA~canA cAhie," tathApi phira usa kavitA meM yaha bhI nahIM hai ki zivAjI hama kaheMge ki auraMgajeba ke samaya meM cAhe jo pari- ne kisa prakAra lar3AiyA~ lar3I, kisa prakAra musIsthiti rahI ho, hamAre deza ko vartamAna sthiti aisI batoM kA sAmanA kiyA, kisa prakAra zatru kA damana nahIM hai ki hama isa prakAra kI kavitAoM ko protsAhana kiyA tathA unhoMne kauna-sA bala, sAhasa yA parAkrama deN| usa samaya hindU-musalamAna donoM zAsaka the| dikhaayaa| adhikAMza padyoM meM bhayatrasta mug2aloM kI donoM rAjanaitika zakti ke lie lar3a rahe the| donoM eka striyoM kA varNana hai aura auraMgajeba ko kosA hai ki dUsare ko hindustAna se haTA dene kA svapna dekha rahe tUne bApa ko kaida kiyA, bhAI ko mArA, tujhe naka the| Aja vaha bAta nahIM rhii| Aja donoM parAdhIna hogaa| yaha asamarthoM aura apAhijoM kI vANI hai| haiM aura yaha anubhava kara rahe haiM ki milakara rahane meM samartha anyAya kA damana svayaM karate haiM, Izvara kA hI kalyANa hai| isa dizA meM prayatna bhI jArI hai| sahArA nahIM lete| aisI dazA meM yadi hama auraMgajeba aura zivAjI kA vaha asala meM roti-granthoM kA yuga thaa| sabhI kavi samaya banAye raheM aura gAyeM ki alaGkAra ke grantha banAte the aura nAyikAbheda likhate Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] bhUSaNa kA dUSaNa the| yuga ke prabhAva se bhUSaNa bhI nahIM bce| unakA grISama tapani etI tapanI na suni kAna, zivarAjabhUSaNa alaGkAra kA hI grantha hai aura zivA- kaMja kaisI kalI binu pAnI murajhAtI hai / bAvanI ke kavittoM meM bhayatrasta mug2ala-striyoM kA varNana tori tori Ache se pichaurA soM nicori mukha, nAyikAbheda kA hI eka svarUpa hai| ve kahate haiM, zivAjI kaha 'aba kahA~ pAnI mukatoM maiM pAtI haiM ?" || kI dhAka sunakara mug2alAniyA~ DarI huI bhAgI jA rahI tAtparya yaha ki jisa vakta zivAjI aura auraGgahaiM, unakI sAr3iyA~ DhIlI huI jA rahI haiM, paijAma jaba meM lar3AI ho rahI thI bhUSaNa yaha dekhane meM lage khisakate jA rahe haiM, bAla bikhara rahe haiM, bahutoM kI the ki mug2ala-rAjagharAne kI sundara sukumAra aurateM suthaniyA~ utara bhI gaI hai, stana khula gaye haiN| parde se nikala kara kahA~ kisa prakAra dhakke khA rahI kucha udAharaNa lIjie--- hai| vIra yoddhA apane zatru kI striyoM ke sAtha bAji gajarAja sivarAja saina sAjatahi, udAratApUrvaka peza Ate haiN| unheM isa prakAra bhayatrasta dilI dilagIra dasA doragha dukhana kii| nahIM karate-unakA isa prakAra upahAsa nahIM krte| taniyA~ na tilaka suthaniyA~ paganiyA~ na, phira yaha bhI eka prazna hai ki zivAjI se zAhI ghAmai ghumarAta chor3a saMjiyA~ sukhana kI / / aurata hI kyoM itanA DarI huI thiiN| mug2aloM kI phauja bhUSana bhanata patibA~ha bahiyA~ na teU, nahIM bhagI, saradAra nahIM bhage, svayaM auraGgajeba nahIM chahiyA~ chabIlI tAki rahiyA~ rukhana kii| bhgaa| usake mahaloM para zivAjI kA qabz2A nahIM bAliyA~ bithuri jimi AliyA~ nalina para, huA, para una mahaloM se zAhI aurateM bhaga nikliiN| lA liyA~ malina mugalAniyA~ mugkhana kii| g2arIbI aura vivazatA ne unake vastra utAra liye / isa prakAra kAmuka hindU-samAja ne unake nagna aGgoM ko Agare agArana kai phA~datI kagArana chvai, dekhA / vIra-rasa kI Ar3a meM bhUSaNa ne tatkAlIna bA~dhatI na bArana mukhana kumhilaaniyaaN| kAmuka hindU-samAja ke sAmane mug2ala-rAjavaMza kI kIbI kahaiM kahA au garIbI gahe bhAgI jAhiM, sukumAra sundariyoM ko naGgI karake isa prakAra upabIbI gahe sUthanI su nIbI gahe rAniyA~ / sthita karake khUba yaza aura dhana lUTA hai ! kheda hai andara te nikasI na mandira ko dekhyo dvAra, ki unakI isa gaMdI manovRtti ko Aja bhI hama bina ratha patha te ughAre pA~va jAtI hai| vIra-rasa kI pavitra mandAkinI samajhate aura usI havA hU na lAgatI te havA te bihAla bhaI, rUpa meM usakA Adara karate haiM / yadi hamAre sAhitya meM lAkhana kI bhIri meM samhAratI na chAtI haiN| vIra-rasa kA abhAva hai to hamArA yaha kartavya hai ki bhUSana bhanata sivarAja terI dhAka suni, hama usakI vRddhi kreN| na ki yaha ki jisameM vIratA hayAdArI cIra phAri mana mujhalAtI haiN| kA nAma-nizAna nahIM hai usakA daMbha karake apane aisI parI narama harama bAdazAhana kI, Apako dhokhA deN| zivAbAvanI dhokhe kI TaTTI hai / nAsapAtI khAtI te banAsapAto khAtI haiM / / mahAtmA jI ne yaha prazna bahuta ThIka uThAyA hai| hindI-sAhitya-sammelana kA yaha kartavya hai ki vaha sAMdhe ko adhAra kisamisa jinako ahAra, zIghra sa zIvra samasta pAThya pustakoM se aise jaharIle cAri ko so aMka laMka caMda saramAtI haiN| aMza nikAla de aura jaisA ki mahAtmA jI kahate aisI ari-nArI sivarAja bIra tere trAsa, haiM, navIna rASTrIya dRSTi-koNa se naye pAThya granthoM pAyana meM chAle pare kanda-mUla khAtI hai / / kA nirmANa kre| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ koNArka lekhaka, zrIyuta ana 'koNArka' ur3IsA prAnta kA eka prasiddha aitihAsika sthAna hai| isa lekha meM pAThaka jI ne vahA~ ke sa dina rAtri ke 12 baje the, pauSa mAsa kA zuklapakSa thA / hama dasa vyaktiyoM ne koNArka dekhane ke lie yAtrA kI / kaTaka se relagAr3I dvArA purI phuNce| sTezana para hI snAnAdi se nivRtta ho gye| rAyabahAdura [ mandira kA pazcimI bhAga, hamAre do sAthI khar3e haiM / ] dUdhavAle kI dharmazAlA meM sAmAna rakhakara jagadIzamandira dekhane ke lie cale / thor3I dera taka mandira kA paridarzana kiyA, phira bhAta lekara khaayaa| isake bAda koNArka jAne ke lie 4 bailagAr3iyA~ 18) rupaye meM ThIka kI gaI / [mandira kA uttarI dvAra jise sarakAra ne banda kara diyA hai / ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat 32 u purI se koNArka 25 mIla kI dUrI para eka bAlukAmaya sthAna hai / vahA~ jAne ke lie do rAste haiM--eka moTara kA, dUsarA bailagAr3I kA / moTara aneka sthAnoM kA cakkara [ koNArka-mandira ke bhogazAlA kA pUrva dvAra / ] www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI yA trA sU yA prasAda pAThaka prakhyAta mandira kA jo saMkSipta vivaraNa diyA hai, vaha pAThakoM ko kAfI manoraJjaka pratIta hogaa| mArate-mArate koNArka ke 5 mIla idhara hI pasara jAtA hai-- bAlU ko dekhakara usake nathune phUla jAte haiM / aura bailagAr3I kitane hI murde baila kyoM na hoM, mandira taka le hI jAtI hai| hama loga gAr3iyoM meM baiTha kara koNArka ko 4 baje saMdhyA-samaya ravAnA hue| purI nagara ke bAhara Ane para bAlukAmaya mArga kA zrIgaNeza ho gyaa| sAre hindustAna bhara meM jisakI loga itanI khoja karate haiM vahI kevar3A, yahA~ mArga ke donoM tarafa bandanavAra-sA suzobhita thaa| jahA~ taka mArga dikhatA, donoM tarafa kevar3A yA mAU ke hI vRkSa dikhate / rAta ko 10 baje hama loga eka gA~va meM pahu~ce / yaha gAr3IvAloM kA gA~va thaa| baila badalane aura bhojana karane ke lie ve loga ruka gye| hama logoM ne bhI yahIM jalapAna kara lenA ucita smjhaa| rAta ko 12 baje vahA~ se cale / pauSa mAsa kA [ mandira kA pUrvI dvaar|] [mandira kA dakSiNI bhAgA-raza ke sAtha zilAkhaMDa kA siNh|] [koNArka-mandira ke Upara kI mUrti / ]
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 sarasvatI [ koNArka mandira ke prakANDa zilAkhaNDa ke hAthI jinakA vaz2ana 350 mana se Upara mAnA jAtA hai / ] kRSNapakSa thA / trayodazI kI a~dherI rAta thii| lAlaTena kI rozanI ke sivA aura kucha bhI dikhAI nahIM detA thaa| rAste se hama saba yAtrI aparicita the / bAlU kI khara-khara kI AvAz2a ke sivA kucha na sunAI detA thA / gAr3I kahA~ jA rahI hai, patA nahIM thA / rAmabharose cala rahe the| sUryodaya kI pratIkSA meM sArI rAta bIta gii| jaba sudUra pUrva kI ora lAla-lAla kiraNeM khelatI dikhalAI dIM, mana praphullita ho utthaa| gAr3I se utara kara saba paidala hI calane lge| cAroM ora bAlU thii| bAlU ke TIle the / kahIM kahIM bhAU ke vRkSa dikhalAI par3a rahe the / samudra kA garjana sunAI de rahA thaa| calate-calate hama loga eka nadI ke pAsa Aye / gAr3IvAloM se pUchane para patA lagA ki isa nadI kA nAma "liyAkhiyA" (lenA-khAnA) hai / gaurAGga mahAprabhu jisa samaya koNArka ke darzanArtha yahA~ zrAye the usa samaya isa nadI meM snAna kara isI grAma meM lekara bhojana kiyA thA, isI lie isakA nAma par3A 'liyAkhiyA' / hama loga bhI prAtaHkarma kara nadI ke Upara ke grAma meM gaye aura mUr3I (cAvala bhAjA) aura nAriyala lekara khAyA / gAr3IvAloM ne khAyA / bailoM ko bhI khilaayaa| gA~va choTA thA, 10-15 ghara the / 8 baje yahA~ se prasthAna kiyaa| bAlU ke sivA dUra taka kisI bastI kA patA na thaa| bAlU meM calane meM bar3A - [ bhAga 36 zrAnanda zrAtA thA / bIca-bIca meM kahIM-kahIM pIlI, kahIMkahIM kAlo bAlU bhI milatI thI / calate calate 4 mIla cale grAye | samaya 11 ke qarIba ho gayA thaa| pUchane para patA lagA ki samudra ke kinAre rAmacaNDI nAma kA eka grAma hai / yahA~ se qarIba eka mIla hogA / hama logoM ne nizcaya kiyA ki vahIM samudra meM snAna kareMge, bhojana Adi banA kara khAyeMge / yathAsamaya rAmacaNDI pahu~ca gye| yaha sthAna ekadama samudra ke kinAre para thaa| yahA~ se koNArka do-tIna mIla uttara-pUrva ke kone meM thA / mandira kA UparI bhAga sAfa dikhalAI detA thA / rAmacaNDI 6-7 gharoM kI bastI thI / eka kAlI mandira bhI thaa| hama samudra snAna karane ke lie gaye / nadI kI choTI lahariyA~, sUrya kI kiraNoM se cakacaka hotI cala rahI thiiN| udhara mahAsAgara kI uttAla taraMgeM Akara unase milatI thiiN| bar3e zrAnanda ke sAtha do ghaMTe taka samudrasnAna kiyaa| do baje bhojana-sAmagrI juTAI gii| khApIkara 4 baje koNArka ko cala pdd'e| phira paidala calanA Arambha kiyA / gAr3I kA mArga chor3akara mandira ko dekhate bAlU se hokara sIdhA cale aura 6 baje zAma ko koNArka pahu~ca gaye / koNArka meM bAbU divyasiMha mahantI ke yahA~ hama loga utre| unake vinamra, zAnta evaM suzIla svabhAva se saboM ko bar3A Ananda milA / koNArka 20-25 ghara kI bastI [ mandira ke pIche kA rasoIghara, jisameM bhagavAn sUryya kA bhoga banatA thA | ]yanbhandar.ocn
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ koNArka kI yAtrA saMkhyA 1 ] hai| yahA~ eka sarakArI DAka ba~galA bhI hai| divyasiMha bAbU ke ghara meM bar3I bhIr3a thI, koI sabhA ho rahI thI, isalie bhojana ke lie 12 baja gye| rAta ko yaha nizcaya kiyA gayA ki savere 3 baje uThakara candrabhAgA calA jAya / yahA~ kA sUrya-darzana prasiddha hai / mAgha- saptamI ke dina yahA~ eka bar3A bhArI melA hotA hai| 10 haz2Ara ke qarIba naranAriyoM kA jamAva hotA hai| koNArka se 2 mIla kI dUrI para candrabhAgA samudra se milatI hai / 35 [patthara para sahasradala kamala ] qarIba 4 // baje nIMda khulii| prAtaHsamIra meM vicarate hue candrabhAgA-pulina para phuNce| candrabhAgA meM pAnI nahIM thA / kevala 15-20 hAtha lambA 4 hAtha caur3A eka kuNDa thA / usI meM thor3A pAnI thA, thor3I dUra calakara candrabhAgA kA muhAnA thaa| para pAnI kA pravAha na hone ke kAraNa muhAne lge| pUrva kI ora samudra kI kokha se dvitIya candrakAra ke ko dekhakara Ananda nahIM milaa| yaha candrabhAgA pahale 'citrotpalA' ke nAma se pukArI jAtI thii| cInI yAtrI hUenasA~ga ne apane yAtrA varNana meM jisa 'citrotpalA' kA ullekha kiyA hai vaha yahI hai / grIka lekhaka TolemI ne muhAne para jisa nAgara bandara kA ullekha kiyA hai vaha yahIM samAna ekadama lAla dikhalAI diyaa| thor3I hI dera meM vaha aruNa ardha candrAkAra meM pariNata ho gyaa| aba vaha sone ke ghar3e ke AkAra meM pariNata huA / sAfa mAlUma dene lagA jaise kuMbhakAra cAka meM ghar3e ko phirAtA hai| isake bAda yaha dekhA gayA, mAno koI lAla laTTU ghumAyA jA rahA ho| phira vaha ekAeka Upara uTha gayA / digdiganta meM kiraNeM daur3a gaI / zAnti bhaMga ho gaI / yahI batalAyA jAtA hai 1 haThAt hama logoM kI A~kheM pUrva kI ora gii| aba hama zrAnanda- sindhu kI lahariyoM meM khelane lage / sarvatra nIravatA, nistabdhatA, zAnti-kisalaya-yukta paudhe lahalahAne zradbhuta dRzya dekhane ke lie mAgha-saptamI ko yahA~ 10-12 haz2Ara grAdamI ekatra hote haiN| usI dina kA sUryodaya- darzana puNyaprada bhI mAnA jAtA hai / isa sUryodaya kI sundaratA kA A~kanA citrakAra kI tUlikA kI zakti ke bAhara kI bAta hai / isake saundarya se vismaya-vimugdha hokara hamArI maNDalI kI sarojanI caudharAnI ke 5 varSIya nAtI ne kahA ki mA (nAnI) dekha to kitanA sundara dikhAtA hai / 5 varSa ke bAlaka ko bhI usa alaukika sundaratA kA paribodha huA / yaha dRzya dekhane ke pazcAt samudra kI laharoM ke sAtha khelane lage / 20-20 hAtha U~cI udadhi-Urmi uThatI thI / snAna kara hama saba koNArka ko lauTe / koNArka kA prasiddha mandira ati jIrNa avasthA meM [koNArka se eka mIla dUra dakSiNa rAmacaNDI grAma kA hai| pradhAna mandira gira gayA hai| sAmane kA hissA jise bhogazAlA kahate haiM, vidyamAna hai| isake andara kAlI mandira / ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 sarasvato [bhAga 36 jAne kA dvAra banda kara diyA gayA hai, kyoMki isake bhI gira jAne kA bhaya sadA rahatA thaa| ghUma-phirakara mandira dekhaa| yaha mandira utkala kI zilpakalA kA eka utkRSTa namUnA hai| mandira rathAkAra hai| isameM azva bhI patthara ke hI banAye gaye haiM, jinakI saMkhyA sAta hai / uttara aura dakSiNa kI tarafa patthara ke bar3e bar3e cakra (pahiyA) haiM / unhIM para yaha vizAla mandira sthita thaa| yahA~ kI choTI se lekara bar3I bar3I taka-sabhI mUrtiyA~ takSaNakalA ke utkRSTa namUne haiN| choTI-choTI mUrtiyA~ isa khUbI se susajita kI gaI haiM mAnoM sajIva hoN| pratyeka mUrti jaisI cAhie vaisI hI banAI gaI hai-kalA [pradhAna mandira jo TUTa gayA hai usake bhItara kI vedii|| kI sUkSma se sUkSma bAta aMkita karane meM kucha chor3A nahIM unhoMne isI maitreyavana meM candrabhAgA ke taTa para sarya gayA hai| makhya mandira meM jahA~ sUryanArAyaNa kI pratimA kI ArAdhanA kI thI aura ve apane roga se mukta hue the| thI. aba bhI aisI sundara mUrtiyA~ haiM jo hAla kI banAI unhoMne isa sthAna para sUrya-graha-mandira banavAyA thA aura jAna par3atI haiN| mandira ke Upara zilA kI eka bar3I mUti usakI pUjA kI vyavasthA bhI kI thii| kezarI-zAsana-kAla khar3I hai| mandira ke cAroM tarafa jagaha jagaha taraha taraha meM parandara kezarI ne isI sthAna para eka nayA mandira banakI mUrtiyA~ rakkhI huI haiN| koI nRtya kA pradarzana kara rahI vAyA thA aura pUjA kA vizAla Ayojana kiyA thaa| haiM to koI vAdya-yantroM kaa| mandira ke sAmane jo bhogazAlA parantu durdaiva kI preraNA se Aja vahI svargApama koNArka hai usake dvAra para siMha kI mUti hai| usake pAsa hI bAlukAmaya marubhami meM pariNata ho gayA hai| pahale yaha eka kamala banAyA gayA hai| sampattizAlI nagara aura prasiddha bandara hI nahIM thA, kintu koNAka eka prAcIna sthAna hai| prAcIna kAla se ise utkala kI rAjadhAnI hone kA bhI gaurava prApta hA yaha sUryopAsanA kA eka prasiddha pITha rahA hai aura yaha thaa| kAlAntara meM jaba yahA~ kA prAcIna mandira jarA'maitreyavana' ke nAma se vikhyAta thA / zrI kRSNa ke putra jIrNa ho gayA taba utkala-nareza narasiMhadeva ne vartamAna sAmba jaba zApavaza kuSTha-roga se grasita hue the taba mandira banavAyA thaa| narasiMhadeva ke rAjatvakAla meM IsavI san 1225 meM isa mandira kA nirmANa kArya prArambha kiyA gayA thA aura san 1240 meM arthAt 16 varSa meM bana kara taiyAra huA thaa| usa samaya ke hisAba se isake nirmANa meM 40 koTi rupayA vyaya huaA thaa| 1,200 kArIgara tathA maz2adara isake banAne meM lage rhe| bar3A mandira 230 phuTa aura bhogazAlA 150 phuTa U~ce the| bar3A mandira to dhvaMsa ho gayA hai| bhogazAlA kA zikhara bhI bhagna ho gayA hai / to bhI usakI u~cAI 130 phuTa hai| mandira 16 phuTa kI pITha para sthApita hai| isameM jo hAthI the ve uttara tarafa dUra khar3e haiM / dakSiNa tarafa bhI haiN| jisa AdhAra [liyAkiyA nadI aura sAgara kA saMgama / ] para mandira banAyA gayA hai usakA bhAra dhAraNa karanevAle
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] koNArka kI yAtrA [ mandira ke ratha kA cakra jisa para samUcA mandira sthita hai / nakkAzI kA sarvotkRSTa namUnA / ] cakroM kA gherA 14 faTa hai| isameM nAnA prakAra kI citrakArI kI gaI thii| bhogazAlA 24 pahiyoM ke sAta azvoM para sthita hai / mandira ke cAroM tarafa prAcIra bhI hai| isakA gherA 540 fuTa hai / yaha saba 11 ekar3a bhUmi meM sthita hai / purI, bhuvanezvara aura koNArka - ina tInoM sthAnoM ke mandira apanI kArIgarI ke lie bhArata prasiddha haiM / ina mandiroM meM tIna bAtoM kI vizeSatA dikhAI detI hai / pahalI hai unakI zilpakalA, dUsarI hai unakI vizAlatA aura tIsarI hai unakI gaMbhIra AdhyAtmikatA / koNArka meM ye tInoM bAteM pracura parimANa meM dekhane ko milatI haiN| jina zilpiyoM ne manonigraha pUrvaka apanI kArIgarI mUrtiyoM kI racanA meM pradarzita kI hai unakI vaha kArIgarI isa kSata-vikSata avasthA meM bhI bhale prakAra dikhAI detI hai| TUTa jAne para bhI koNArka-mandira manomugdhakArI hai / usakI citrakalA prati vismayajanaka hai / mandira ke nirmANa meM bar3I bar3I zilAyeM kAma meM lAI gaI haiM / mandira ke pUrva-dvAra para patthara kI eka bar3I paTiyA para navagrahoM kI mUrtiyA~ utkIrNa kI gaI thIM / mandira ke TUTa jAne se vaha paTiyA gira gaI hai| vaha vahA~ se uThAkara pAsa ke ajAyabaghara meM rakha dI gaI hai / jisa paTiyA meM vismayajanaka sundara suDaula mUrtiyA~ banI huI Shree Sudharmaswamt Gyanbhandar-Umara, Surat 37 haiM vaha 20 fuTa lambI, 5 fuTa caur3I aura 4 fuTa moTI 740 mana kahA jAtA hai| navagrahoM hai| usakA vaz2ana kI mUrtiyoM kI isa paTiyA kA kalakatte ke myUz2iyama meM le jAne kA bar3A prayatna kiyA gayA thA / mandira se samudra taka TrAmave lAina lagAI gaI thii| isa kAma meM sarakAra kI ora se kAfI artha vyaya kiyA gayA / para navagraha kI mUrtiyoM kI paTiyA Tasa se masa nahIM huii| usake tRtIyAMza ko tor3a kara le jAne kA upAya kiyA gayA, para vaha bhI vyartha huA / taba se mandira se kucha dUra para vaha chor3a diyA gayA / candrabhAgA ke mArga meM eka jhAr3I ke nIce bAlU meM vaha paTiyA dabI par3I hai| saba mUrtiyA~ vahIM pAsa ke mandira meM surakSita rakkhI haiN| bar3e mandira ke Upara eka gajasiMha kI mUrti thii| vaha Aja ver3hA meM par3I hai / usakA vaz2ana 1,300 mana ke qarIba hogA / yaha vizAla mUrti mandira ke Upara 160 phuTa kI U~cAI para rakkhI gaI thii| bar3e mandira ke zikhara meM jo patthara kA kalaza thA, vaha eka patthara kA banA huA thA aura usakA vaz2ana 5,600 mana thA / yaha vizAla kalaza 200 fuTa kI U~cAI para rakkhA gayA thA / zrAjakala ke yAMtrika yuga meM navagraha kI paTiyoM kA tRtIyAMza le jAnA saMbhava nahIM ho sakA / kintu utkala ke zilpiyoM ne Aja se 600 varSa pUrva na mAlUma kisa zakti se una sabako uThAkara utane U~ce car3hAyA thA tathA ve pattharoM ko [liyAkiyA grAma meM yAtrI sAthI jalapAna kara rahe haiM / ] www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 kahA~ se kisa prakAra lAye the / isa pradeza meM 25 kosa taka btlaaii| isa para usakA pitA bahuta nArAz2a huA / anta kevala bAlU hI bAlU hai / mandira ke nirmANa meM kisI prakAra meM dharmA ke vizeSa anurodha para pitA ne use AjJA de dii| kA gArA-cUnA nahIM lagAyA gayA hai| aura yaha itanA usane eka rAta meM hI mandira ke zeSa kArya ko taiyAra kara vizAlakAya mandira banAkara kisa prakAra khar3A kiyA gayA diyA / hogA, yaha aura bhI eka isakI adbhuta bAta hai| saverA hote hI mandira ko pUrA banA dekhakara saba ___ isa mandira ke nirmANa meM eka aura maz2edAra ghaTanA kArIgara Azcarya meM DUba gye| aura jaba unheM yaha mAlUma hai | ur3IsA ke prasiddha nATakakAra aAsunI bAbU ne usakA huA ki eka 12 varSa ke bAlaka ne zikhara ko isa taraha upayoga apane 'koNArka' nATaka meM kiyA hai| vaha ghaTanA taiyAra kiyA hai taba ve aura bhI cintA meM par3a gye| ve isa prakAra hai-narasiMhadeva ke samaya meM vIsI mahArANA socane lage ki yadi rAjA jAnegA to sabako binA mAre nAmaka eka zilpa-vizArada thaa| vaha bar3A buddhimAn thaa| na chodd'egaa| isa bAta ko lekara ve usI ke Upara bigdd'e| usase bhUla kabhI nahIM hotI thii| aura hotI thI to koI dharmA yaha svArtha-pUrNa dRzya dekhakara dukhI huzrA aura usane pakar3a nahIM pAtA thA / koNArka-mandira ke nirmANakartAoM aAtmahatyA karane kA nizcaya kiyaa| vaha usI samaya meM vaha pradhAna thaa| usake nIce 1,200 kArIgara kAma pAsa ke samudra meM jAkara kUda pdd'aa| vIsI bhI jhapaTA, para karate the| mandira jahA~ hai, pahale vahA~ samudra kA pAnI logoM ne use pakar3a liyaa| vIsI zoka meM pAgala ho bharA rahatA thaa| mandira banakara taiyAra ho gayA, para zikhara gyaa| rAjA ne jaba sanA ki mandira bana gayA hai taba kA bananA zeSa thaa| isI bIca meM rAjA ne hukma diyA ki vIsI para bahuta khuza huaA aura use puraskAra dene kA mandira ko banate 12 varSa bIta gaye haiM aura vaha abhI taka nizcaya kiyaa| para rAjA ko isakA patA laga gayA ki banakara taiyAra nahIM huA hai / yadi mandira 15 dina ke bhItara dharmA ne mandira ko taiyAra kiyA hai aura vaha samudra meM DUbabanakara na taiyAra hogA to saba mistriyoM ko prANadaNDa diyA kara mara gayA hai| rAjA bahuta dukhI huA aura dharmA kI jaaygaa| vIsI mahArANA ko ghara chor3e 12 varSa ho gaye pratimA mandira ke sAmane banavAne kA nizcaya kiyaa| para the| usakI anupasthiti meM usake eka putra huaa| usakA vaha kArya bAda ko na huaa| nAma dharmA thaa| bAlyakAla se vaha zilpakalA sIkhane koNArka kA yaha sUryamandira purI tathA bhuvanezvara ke lgaa| eka dina mAtA se use apane pitA kA itihAsa mandiroM kI taraha apanA aitihAsika mahattva rakhatA hai / mAlUma huaa| ataeva vaha apane pitA ke pAsa jAne kA parantu yahA~ ke ina bhavya mandiroM kI zRGgArika mUrtiyoM se Agraha karane lgaa| usakI mAtA ne bahuta samajhAyA, ur3IsA ke vilAsamaya jIvana kA bhI pramANa milatA hai| para usane na mAnA aura vaha usake pAsa calA gyaa| purI, bhuvanezvara aura koNArka kI vilAsamaya jIvana ke vaha usake pAsa usI samaya pahu~cA thA jaba rAjA ne ukta dyotaka mUrtiyoM ko dekhakara Azcarya isalie hotA hai ki aAdeza kiyA thaa| pitA ko cintAgrasta dekha tathA usakA dharma-sthAnoM meM yaha saba pradarzana kyoM kiyA gayA hai aura kAraNa jAnakara dharmA mandira ke nikaTa gyaa| vahA~ se duHkha isalie hotA hai ki kalA kA berahamI ke sAtha lauTakara usane aAkara mandira kI traTiyA~ pitA ko durupayoga kiyA gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaliMga yuddha lekhaka, zrIyuta anUpa zarmA, ema0 e0 ela0TI0 [kaliMga-yuddha bhAratIya saMgrAmoM meM eka aitihAsika saMgharSa hai / yaha vaha yuddha hai jisane samrATa azoka ke jIvana ko kahA~ se kahA~ pravAhita kara diyA / saMsAra - vijigISu cakravartI ko dharmAcArya banAnevAlA yaha yuddha bhAratIya itihAsa meM cira- smaraNIya rahegA / prastuta prasaMga meM usI yuddha kA saMdhyAkAlIna dRzya hai jaba samrATa azoka, lAkhoM kI saMkhyA meM vIroM kA saMhAra karake, usI yuddha bhUmi ke madhya se hokara apane zivira ACT jA rahA hai / jAte-jAte vaha nimnalikhita marmavedhI zabda mriyamANa sainikoM ke mukha se suna rahA hai -] ( 1 ) sAhasa ne zakti ne, samunnati kI sAdhanA ne, nAza ko, nipAta ko, nidhana ko jagA diyaa| Ahata janoM ke prANa vAyu kI pratAraNA ne, Aha ke dhue~ ko AsamAna meM lagA diyA || krodhita nRpoM ke yuga lohita vilocanoM ne, lauha lekhanI se yuddha-paTala ra~gA diyA | hAya ! pratizodha ke pizAca sUtra- dhArakoM ne, vIra nAyakoM ko raMga- maMca se bhagA diyA || ( 2 ) dekho mriyamANa kI dazA ko bhara locanoM ko, tar3apa rahA hai aMga aMga, mRtyu AI hai / pItabhUmikA pai rakta-raMga ke prasaMga-saMga, lAla lIka lalita lalATa para dhAI hai // aTaka rahI hai kaMTha-kUpa meM girA kI dhAra, zuSka rasanA ne kucha sneha-puTa pAI hai / usakI pukAra - lau gamiSyamANa dIpaka kI- yuddha-bhUmi-maMDala meM zrUyamANa chAI hai || Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ( 3 ) "hAya, hAya ! putra mere ! hAya, re kalatra mere ! hAya, bhUpa ! jisake lie yoM maiMne jAna dI / jisake lie hI hA, hA ! peTa bharane ke hetu, subhaTa- saMhAriNI lar3AI ghora ThAna dI // 39 sunatA nahIM hai Aja vaha bhI nRpAla mUr3ha, jisane mujhe hai aisI vipati mahAna dI / jJAta hotA, bhUpa ke anUpa karNa - kuMjaroM ko, dhira vidhAtA ne ahaMtA kI alAna dI | (8) to phira sahAya sarva-zaktimAna zaMkara tU, tere darabAra meM praveza dona pAtA hai / tere hI acala caraNoM meM krosa pIr3itoM kA, TUTatA nahIM hai jaba jAke TakarAtA hai / / zeSa meM zayAna eka tU hI zeSazAyI nAtha ! tU to sunatA hai, tU hI vizva kA vidhAtA hai|" yaha kaha lohU ke palaMga pai tar3apa vIra, - gati vAle mArga dvArA svarga jAtA hai / www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 (5) (9) jaba lauM nRpAla eka tuccha vastu ke hI hetu, "eho prajA-pIDaka patita pRthivI ke pati ! ___ marate huoM ko dekhate haiM A~kha bhara ke| Apake lie hI pUtanAyeM dhvajA dhaartiiN| taba lau sahAnubhUti-saMyuta na hogI sRSTi, bhrAtA kI dvitIyA kA su-bata chuTa jAtA hAya ! taba lauM rukegI na kRpANa nAza karake // " vIra-bahanoM kI zreNiyA~ 'dhika' pukaartiiN| khokara asaMkhya pyAre putra saMgarasthala meM, Apake lie hI mAyeM hRdaya vidaartiiN| "hata ! vaha kAla "haMta! vaha kAla jaba zoNita-pipAsuoM ne, masaka kalejA A~sU kasaka nikAlatI haiM, saMyama hilAkara svabhAva ko DulA diyaa| Apake lie hI vidhavAyeM dhAr3a maartiiN|" saMgara-nizA meM nara-nAha-nIti-nAyikA ko, bhIti-kuTTinI ne nAza-nAyaka bulA diyA // bheMTa bhUta-nAtha ko de jaba bhUmi-nAyakoM kI, "Adima anAdi meM ki isa brahma-maMDala meM, bhUmiyoM ko bhUmi meM nidhana ne sulA diyA / jyoti bhI na jaba thI, tamisra bhI na chAyA thaa| pyArI zAnti ! sukhada hamArI zAnti ! tUne taba, jaba sAra-saMcita asAra meM-abhAva meM-yoM, kaise vaha prema-pUrNa jIvana bhulA diyA // " ___ bhAva uttarottara pravardhamAna chAyA thaa| aise eka vipula vikAsa ko zarIra de ke, (10) ___ jaba zrI mukunda ne jagata upajAyA thaa| "Age mUrtimAna bhaya sArathI-samAna DaTA, yuddha kA pracAra na kiyA thA avanItala pai, mRtaka-mahI ko pAra karatA dikhAtA hai| aisA nArakIya kRtya dhyAna meM na AyA thaa|" kroza kA, prahAra kA, virodha aura saMgara kA, cAra cakravAlA ratha jote liye jAtA hai / "taba to nRloka-mauli-maMDita mahIpa-vRnda ! dhUla ke samAna saMjJA ur3atI manuSyatA kI, dhvasta pralayAnila se dhvaja phaharAtA hai| eho bhauma Izvara ! tumhArA yaha kAma hai| .. apane kukRtya kA pracaMDa pariNAma lakho, / bhU pai zava-bhAra aura zava pai nidhana-bhAra, . pahu~cI patAkinI samasta svarga-dhAma hai| nidhana pai bhAra pralayAgni kA girAtA hai|" hAya ! vaha sudina udita kaba hogA nAtha ! . dekheM kaba hotA pAratantrya kA virAma hai| "dAha yuddha-bhU kI, bhagna-cAha mRta sainikoM kI, mAne kaba hotA na vinAza bhU kA bhUbhujoM se, Aha bhI anAthoM kI, karAha vidhavAoM kii| jAneM kaba miTatA nRzaMsatA kA nAma hai // " car3ha ke samucca zava-zaila se prakAzatI hai, (8) __ agni jalate-hue gRhoM kI aura gA~voM kii|| "jaba lauM kSitIza Iza-aMza kahalAnevAle, / ghora hAhAkAra ke vighAta se nRpAlakoM ke, ___ hote haiM anIza avanIza nAma dhara ke| hila uThI cUla hai siMhAsanoM ke pA~voM kii| eka zakti-matta kI rahegI zakti bhUtala meM, jJAta hotA phira se viraMci vizvAmitra bana, jaba lauM dhareMge bANa veSa viSadhara ke|| racane lage haiM sRSTi prathita prajAoM kii||" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ govindacandrikA bArAbaMkI jile ke zAhapura ke zrImAn ku~vara bhUSaNasiMha govindacandrikA nAma ke eka aprakAzita prAcIna kAvya kA patA isa prakAra dete haiMgovindacandrikA mahAkavi icchArAma kI prApa racanA hai| isakI racanA vikramIya saMvat 1684 meM huI hai| kezavadAsa ke samakAlIna hone ke kAraNa kezava kI kavitA kA prabhAva icchArAma jI kI kavitA para kAfI par3A hai aura inhoMne rAmacandrikA kI bhA~ti hI govinda - candrikA kI racanA kI hai| jisa prakAra rAmacandrikA meM aneka prakAra ke chandoM kA prayoga kiyA gayA hai, vaise hI isa pustaka meM bhI aneka prakAra ke chanda prayukta hue haiN| donoM pustakoM kA prArambhika bhAga bhI bahuta kucha eka-dUsare se milatA-julatA hai / parantu govindacandrikA kI kavitA prasAda-guNa-pUrNa hai, rAmacandrikA kI kavitA kI bhA~ti kliSTa nahIM hai / isake sivA isakA prabandha prazaMsanIya hai / kathApravAha samyak rUpa se calatA hai aura vaha anta taka samAna rahatA hai, kahIM zithilatA dRSTigocara nahIM hotI / mahAtmA sUradAsa jI kI kavitA muktaka rUpa meM hai / unake sUrasAgara meM saba kathAoM kA pUrA varNana nahIM hai / vrajavAsIdAsa-kRta vrajavilAsa meM kathAyeM pUrNa to haiM, para unameM sAhityika chaTA kA abhAva hai / govindacandrikA meM ina donoM bAtoM kA samyaka yoga hai / prabandha khUba gaThA huA tathA sAhityika chaTA se paripUrNa hai / ataeva jo sthAna 'rAmacaritamAnasa' ko prApta hai, vahI sthAna kRSNakAvya meM 'govindacandrikA' ko prApta honA cAhie | yahA~ hama usake kucha padya udAharaNa svarUpa uddhRta karate haiM kuNDaliyA bhASA prAkRta saMskRta, bAni vibheda aneka | bahuta raMga surabhIna jasa, hari jasa paya sama eka // harijasa paya sama eka vizadabhava zrAmayahArI / gAvahiM sunahiM sujAna dasA mudamaMgalakArI // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat satra pUta jala vaMga, gaMga sa~ga suci sira rAkhA / hari guna gAna pramAna, karahi kAu kaunihu bhAkhA // 60 // harigIta haricarita nupama katha saba kaha kou na pAvata pAra hai / bidhi zaMbhu zArada nAradAdika ko mati anusAra hai // taha~ bApuro maiM kauna ganatI kAma kilviSa mati bhare / laghu DArana ko kamaTha kaisA maMda maMdara giri dharai // 61 // zrIkRSNa lIlA amRta arNava bharayo pUraNa brahma hai / tihi te kachU le buMdana kiya yathAmati prArambha hai | harijana supArAvAra ke karatAra ra AdhAra hai / le haiM sa~vAri vicAri jana sukhasIla ke bhaMDAra hai // 62 // tehi udadhite govinda jasu soI induparipUrana janyo / de candra kI yaha candrikA lakhi nAma haribhaktana bhanyo / khala kamala eka bihAi saba ka~ha sukhada hoi anAdi kI / haridAsa hai bhavaroga auSadhi sudhA zrama zravanAdi kI // gopAla puMja pratApa ravi lakhi hoi nahiM chabi chInatA / hari kRpApUrana chapA chiti basina hai hai hInatA // 64 // govindacandra prakAzikA hari grAsikA avikAra hai / sukha- rAsikA bhavanAsikA ko jAna jAnanahAra hai // 63 // dohA hari kI kIrati caMdrikA, cAroM phala kI dAni / cArayo juga zrAzramavaraNa, cArayo zruti navakhAni ||65|| daMDaka sudhA siMdhu somasesa saMta zrI gaNesadaMti airAvati ravibAji visada bar3AI hai| devadhunI dhArApAra nArada zrI zAradAU harijU ke hAtha zobhA zaMkhacakra pAI hai | haMsa hIrAhimi zaMbhu zaMbhusaila kunda kaMda caMdana madAra kSIra buddhi suddhi tAI hai / kRSNa jU kI kIrati te sUrati le eka kana jaga meM kani aneka chabi pAI hai || 66 // AzA hai, ku~vara sAhaba yA kRSNa - kAvya-bhakta koI prakAzaka isa aprApya prAcIna kAvya grantha kA prakAzana kara sAhitya kA upakAra kareMge / 41 www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka manoraJjaka kahAnI bahurUpiyA sAdhu lekhaka, zrIyuta dharmavIra, ema0 e0 bha-yU~ ! 5-5--!" AdamI na najara aayaa| bAI ora se z2ora-z2ora se 1 iMjana ko yaha AvAz2a kAna meM cillAne kI AvAz2a aaii| udhara bhaagaa| dekhA to kaI bAra pdd'ii| kAg2az2oM ko vahIM mez2a para paTakakara jamaghaTa / a~gale ke najadIka pahu~cA taba jahAja ke maiM Upara Deka para aayaa| idhara-udhara dekhaa| koI Upara ke hisse se lAifa-boTa utaratI dekhii| nIce
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ JODHINJAHA - [hara eka mutAfira bahurUpiyA bana kara pAyA pAnI meM lAipha-buaAya (kArka kI peTI) taira rahI thii| bhI ho jaatii| qhAsakara usa samaya jaba nIce samudra samajha gayA ki koI manuSya DUba gayA hai| jaMgale ke meM kArka kI peTI ke pAsa kisI cIz2a ke ubharane pAsa eka bhAratIya mahilA yA sambhavataH laMkA kI kA qhayAla paidA hotaa| itane meM jahAja kA rukha badala rahanevAlI strI ro rahI thii| bIca-bIca meM vaha cupa gyaa| pahale vaha sIdhA jA rahA thA, aba bAI tarafa
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 ho gyaa| uttara se usane pazcima kI ora mu~ha kara sAdhu kA bhesa banA kara AyA to koI dUkAnadAra liyaa| isake bAda phira mur3a gayA; pazcima se dakSiNa kaa| eka yahUdI bana kara AyA to dUsarA pAdarI / ko ho gayA aura dakSiNa se pUrva ko| eka aurata bur3hiyA bana kara AI, dUsarI jAdUgaranI / ___abhI pahalA cakkara pUrA na huA thA ki lAipha- saba strI-puruSa yAtriyoM meM se kisakA rUpa, veSa Adi boTa Upara se nIce pahuMca gii| isameM tIna mallAha the| sarvottama hai, isakA nirNaya karane ke lie tIna eka adher3a umra kA, bAkI do naujavAna / tInoM khUba nirNAyaka niyata kiye gye| unhoMne phaisalA diyA ki majabUta the| kaztI ke pAnI ko chUte hI unhoMne samudra sAdhu kA rUpa dhAraNa karanevAlA pahale nambara para hai| meM rasse pheNke| inake atirikta kArka kI kaI eka jaba g2apazapa aura tamAze kI bAte khatma ho gaI taba peTiyA~ bhI pheNkii| parantu mehanata bekAra gaI; yAtrI saMgIta prArambha huaa| itane meM sAdhu ne U~cI AvAz2a kA kucha patA na claa| aba to usa mahilA ne phUTa- meM kahA-"Thaharo ! zAMta ho jAo!" phUTakara ronA zurU kara diyaa| vahIM dUsare yAtrI khar3e kisI ne pUchA-"kyA bAta hai ?" the| nArI ke rone ne sabake dila dahalA diye| phira uttara milA-"hama eka bAta kahanA cAhate haiN|" bhI kisI ko sAhasa na huA ki use tasallI dene kI "hA~ hA~, kahie!" saba ora se AvAjeM aaii| koziza kare / becArI ko ronA hI to eka cArA thaa| sAdhu ne apanI kathA zurU ko-"sIlona kI ise bhI chIna lenA usake sAtha zAyada julma hotaa| rAjadhAnI kolaMbo meM maiM pahale DAkTara thaa| yaha jahAja tIsarA cakkara kATa cukA thaa| jahAja para pichale janma kI bAta hai|" kAma karanevAloM meM kAnA-kRsiyA~ hone lagI ki aba isa para sabhI yAtrI ha~sa pdd'e| yaha sIdhA calane lgegaa| tIna cakkara ho gaye hai| sAdhu ne gambhIratA kI mudrA banAte hue kahAisase jyAdA samaya denA isake lie muzkila hai| "merI patnI bahuta acchI thii| usakA svabhAva lekina mAlUma nahIM, kaptAna ke dila para usa abalA kI bahuta zAMta thaa| lekina kabhI-kabhI vaha mujhase mAmUlIavasthA ne asara kiyA yA kisI anya bAta ne, sI bAta para bhI nArAja ho jAtI thI-qhAsakara usa usane cauthe cakkara ke lie hukma de diyaa| vaha abhA- samaya jaba vaha kisI bAta para ar3a jaatii| eka bAra ginI jaMgale ke sAtha sira paTaka rahI thii| bAqI loga hama donoM cIna ke zaMghAI zahara kI ora jA rahe the ki bhI nirAza ho cuke the| jahAz2a ne AdhA cakkara aura eka zAma ko khAnA khAne ke bAda cahalakadamI ke kATa liyaa| itane meM lAifa-boTa se kucha dUra para eka lie Upara Deka para aaye| a~dherA ho rahA thA, kintu safeda-sI cIz2a tairatI huI dikhAI dii| usa adher3a umra rAta abhI nahIM par3I thii| itane meM hamako samudra ke ke mallAha ne bAja kI taraha hAtha bar3hAyA aura use pAnI ke Upara koI cIja tairatI huI dikhAI dii| maiMne pakar3a liyaa| kaztI pAsa A gaI thii| dUsare mallAhA apane jIvana-sAthI se kahA-dekho, vahA~ machalI hai / ne bhI madada kii| . tumheM bhI najara AtI hai ?" ____ "machalI ! mujhe to machalI kahIM nahIM dikhAI [2] detii| vaha to pakSI hai|" usane khaa| . agale dina dopahara se hI jahAz2a ke Deka ko "pakSI ? huN|" maiMne savAla kiyA- "are pakSI jhaMDiyoM vagairaha se khUba sajAnA zurU kara diyA gyaa| hotA to a~dherA ho jAne para bhI kyA vaha apane Dinara (rAtri-bhojana) ke bAda keMsI Dresa zo thaa| ghoMsale ko vApasa na jAtA ? kyA itanI dera taka vaha hara eka musAfira bahurUpiyA banakara aayaa| koI yahIM ur3atA rahatA ?" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] bahurUpiyA sAdhu "yahA~ hI ur3atA rahatA yA nahIM, yaha to maiM nahIM "maiMne hI isa AdamI ko bacAyA hai| hA-hA-hA ! jAnatI, lekina hai yaha pakSI hii|" merI patnI bolii| Apa loga ha~sate haiN| agara Apako vizvAsa nahIM ___ "tU bhI pagalI hai|" mere mu~ha se niklaa| to bezaka isI samaya koI zakhsa pAnI meM chalA~ga "patA nahIM, usane isa bAta kA burA mAnA yA lagAkara dekha le|" use yoM hI gussA A gyaa| z2ora se kahane lagI- isa para sabhI yAtrI khUba ha~se / jaba ha~sI jarA acchA, agara machalI hai to abhI abhI mere kAg2az2a kama huI taba jAdUgaranI ne lAThI Deka para mArI aura pheMkane para vaha nIce kyoM nahIM calI gaI thI?" cillAI-"acchA tuma loga agara isa bAta ko ___ "basa, isI bAta para jhagar3A zurU ho gyaa| aMta saca nahIM mAnate to isa AdamI se puucho| (yahA~ meM maiMne kahA-acchA to lo maiM zIzI karatA huuN| usane sAdhu kI ora izArA kiyA / ) apane dila meM yaha kaha kara maiM a~gale ke Upara car3ha gyaa| maine donoM yaha zakhsa jAnatA hai ki maiMne ise kyoMkara hAthoM se tAlI bajAne kI koziza kI / itane meM udhara bacAyA hai|" se dhakkA aayaa| jahAja Dola rahA thaa| merA sira itanA kahakara jAdUgaranI ne apanA laMbA-sA cakarAyA aura maiM pAnI ke aMdara jA pdd'aa| kahate haiM, cogA utAra diyaa| pahale jhukI huI thI, aba sIdhI jaba maiM DUba rahA thA taba merI patnI bahuta roii| itanA khar3I ho gii| yaha eka sAdhAraNa mahilA thii| udhara ki usase samudra-devatA kA dila pighala gyaa| yaha usa sAdhu ne bhI bahurUpiyoM ke kapar3e utAra diye the| usa bhAgyavatI kA hI kAma thA ki maiM baca gayA / " aba ve donoM kursiyoM para sAtha-sAtha baiTha gye| __ sAdhu abhI apanI bAta khatma na kara pAyA thA udhara jahAja kA kaptAna apanI kursI para khar3A ho ki vaha strI jo jAdUgaranI banI huI thI, lAThI TekatI gyaa| usane sabako batAyA--"yahI sAdhu haiM jo huI maidAna meM AI / usane sira hilAte hue kahA- Aja DUbate-DUbate bace haiN|" lekhaka, ku~vara harizcandradeva varmA 'cAtaka' ekAnta zAnta meM saJcaya kara, laharoM kI khIMca khIMca rekhA, giri kI gRha galiyA~ chor3a cukI, yaha sneha-dhAra atizaya mnhr| yA lagA rahI ho yaha lekhaa| bAdhA-baMdhana saba tor3a cukIM / aba calI bA~Tane grAma nagara, "dekheM kaba milate haiM pyAre, aba jA agAdha se milo priye ! sarite ! kisase prerita hokara ? jIvana-dhana, nayanoM ke tAre" ? hAthoM meM phenila-phUla liye !! priyatama kA dhyAna hRdaya meM dhara, dina svarNa luTAtA hai Akara, maiM bhI tuma-sA hI milanAtura, kAlpanika milana bhAvoM se bhr| cA~dI barasAtI nizi laakr| cala paDUM lagUM priyatama ke ur| ho uThA rahI laharoM ke kara, para tumheM na inase kAma sakhI!. phira merApana saba baha jAye, sarite ! tuma ho kitanI sundara ? priyatama bina kaba ArAma sakhI! priyatama hI priyatama raha jaaye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgItamaya mAravADa gIta vizva kI eka amara vibhUti hai| saMsAra . meM aisA koI sthAna nahIM hai, jahA~ gIta kA astitva na ho| manuSyoM kI pahuMca se dUra, prakRti ke rAjya meM bhI, jahA~ na hAramoniyama hai, na tabalA hai aura na gIta banAnevAle kavi hI haiM, saMgIta kA saccA rUpa vidyamAna rahatA hai| pratyeka deza meM, pratyeka jAti meM, kisI na kisI aMza meM gIta avazya gAye jAte haiN| jaGgalI jAtiyoM meM bhI unake vizeSa avasaroM para gAyana aura nRtya hote haiM, yadyapi unakA vaha saMgIta sabhya samAja kI samajha ke bilakula bAhara hotA hai| bhAratavarSa meM anya dezoM kI apekSA gItoM kA adhika pracAra hai| vaise to yahA~ bhI aisA koI sthAna nahIM bacA hai jahA~ gIta na gAye jAte hoM, to bhI kaI prAnta gItoM ke lie vizeSa rUpa se prasiddha haiN| una prAntoM ke gItoM para aneka lekhakoM dvArA khAsA prakAza bhI DAlA gayA hai / kintu abhI taka mAravAr3a ke gItoM ke sambandha meM hindI-sAhitya meM eka prakAra se kucha bhI nahIM likhA gayA hai| kucha sAhityikoM ne vaisA karane kA prayAsa z2arUra kiyA hai, kintu eka to unake mAravAr3I na hone ke kAraNa, dUsare gItoM kI bhASA sarvasAdhAraNa ke lie bodhagamya na hone se ve vizeSa rUpa se apane prayatna meM saphala nahIM ho ske| isake atirikta mAravAr3a ke gItoM ke sambandha meM aneka prakAra kI galatafahamiyA~ bhI hindI-sAhitya meM phailI huI haiN| kaI eka pustakeM evaM patroM ke vizeSAMka isa DhaMga ke prakAzita hue haiM ki unameM kevala cuna cunakara mAravAr3a ke gItoM kI gandagI para hI prakAza DAlA gayA hai| isake alAvA mAravAr3a ke ve gIta jinase kisI dina mAravAr3a kA samUcA vAyumaNDala cAraNoM aura bArahaThoM ke siMhanAda se gUMjA karatA thA, jina gItoM se kisI dina mAravAr3a ke navayuvakoM meM adbhuta zakti utpanna hotI thI, Aja ve gIta andhakAra meM par3e hue JODHIN.ARN lekhaka, zrIyuta bAlakRSNa poddAra 46 mataganbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1 ] haiN| kucha azlIla gItoM ko logoM ke sAmane rakhakara jo ghRNita pracAra kiyA gayA hai vaha nindya hai / isase svayaM mAravAr3I navayuvaka bhI apane gIta-sAhitya ko ghRNita samajhane laga gaye haiM / kintu una gItoM ke saundarya kI kahAnI Aja bhI vahA~ bar3I dilacaspI ke sAtha sunI jAtI hai / saMgItamaya mAravAr3a mAravAr3a meM gItoM kA yatheSTa pracAra hai, aura vahA~ unakA upayoga bar3e sundara rUpa se kiyA jAtA hai| vahA~ kaI aisI zreNI ke loga basate haiM jinakA pezA hI gIta gAnA hai / unameM se eka zreNI ke gAyaka 'bhopAbhopI' kahalAte haiM; unameM eka strI aura eka puruSa hotA hai| jisa samaya saMsAra zAnti kI goda meM vizrAma karatA hai, usI samaya prAyaH inakA gAnA prArambha hotA hai| ThIka do pahara rAta bIte ye loga gAnA prArambha karate haiM aura prAtaHkAla taka gAte rahate haiN| inake gAne kA viSaya amara AtmAoM kI kathAyeM evaM vizeSa kara 'pAUjI' kI kahAnI hotI hai| ina pAUjI ne bar3I kaThinAI ke pazcAt rAjasthAna meM U~ToM kA pracAra kiyA thA / aneka lar3AiyA~ lar3ane ke bAda inheM kAbula se U~ToM ke lAne meM saphalatA milI thii| 'bhopAbhopI' ke gIta kA kathAnaka eka parde para citra ke rUpa meM likhA rahatA hai| jaba ve gIta gAte haiM usa samaya zrotA saMsAra ke duHkhoM ko bhUlakara Ananda se zrota-prota ho jAte haiM / usa samaya sattara mAravAr3a ke grAmoM meM brAhma muhUrta meM uThakara panihAre kutroM para jAkara pAnI bharate haiM / assI hAtha gahare kue~ ke bhItara kI tarafa muMha karake ve z2ora z2ora se gIta ke rUpa meM pAnI ke Upara thAne kA apane sAthI ko saMketa karate haiN| unake gItoM kI pratidhvani kue~ se nikalakara nistabdha gA~va meM phaila jAtI hai / usa maulika rAga ke dvArA zAnti kA ananta pravAha pravAhita hone lagatA hai / dUra se sunAI par3anevAle una gItoM kA rAga hRdaya meM zAnti, zakti, komalatA aura nirmalatA kI vRddhi karatA hai / usI brAhma muhUrta meM grAmINa striyA~ uThakara cakkI posA karatI haiM / cakkI pIsane ke sAtha ve gIta bhI gAtI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 47 zrIyuta bAlakRSNa poddAra mAravAr3I navayuvaka haiN| apane prAnta ke jana-gIta kA Apane yahA~ sundara paricaya diyA hai| nIce kA citra bhopAbhopI kA hai aura usake bAda svayaM lekhaka kaa| www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 EVERE DTURVESTSusreeMRIBENIHORIRINEEMEENA BaraunmummaNSARAHIMIREAL jAtI hai, yahA~ taka ki anta meM vaha nRtya itanA unmAdakArI ho jAtA hai ki aneka nartaka saMjJAvihIna hokara z2amIna para gira par3ate haiN| nartakoM meM kaI vyakti strI, sAdhu, rAjA, rAnI ityAdi ke svA~ga bhI banAte haiN| ___ mAravAr3a meM 'ganagora', 'tIja', 'bAser3A' ityAdi bahuta-se tyohAra hote haiM / ina tyohAroM ke dina vahA~ kI striyoM ke jhuNDa ke jhuNDa gIta gAte hue kisI nizcita sthAna para jAte haiM, aura apanA tyohAra manAte haiN| usa samaya eka sAtha aneka surIle galoM se gAye gaye gIta samUce grAma meM saMgIta kI svargIya chaTA upasthita kara dete haiN| _mAravAr3a meM sandhyA kA bar3I sundaratA-pUrvaka praveza hotA hai| sandhyA ke samaya grAma ke bAhara bAgIcoM ke irda-girda mora prakRti ke saundarya para mugdha ho gAyana prArambha kara dete haiN| kitane hI mora to bhAvukatA meM itane adhika [citrakalA se susajjita mAravAr3a kI imArateM / / haiN| usa samaya cakkI kI ghara gharra AvAz2a ke sAtha unake gItoM meM sarasatA yA jAtI hai| ve sunane meM svargIya pratIta hote haiN| rAjasthAna ke registAna meM rAta ke samaya U~ToM para yAtrA karanI par3atI hai| vahA~ ke nirjana rAstoM meM DAkutroM kA bhaya rahatA hai, isalie U~TavAloM ko bahuta satarka rahanA par3atA hai| ve loga jAgate rahane ke lie rAste bhara 'nihAlade', 'vanajAre' ityAdi ke gIta gAte haiN| kaI vyaktiyoM ke mu~ha se eka sAtha nikale hue ve gIta dUra se bahuta madhura pratIta hote haiN| holI ke dinoM meM gujarAta ke 'garvA-nRtya' kI hI bhA~ti mAravAr3a meM rAta ke samaya 'gIMdar3a' huaA karatI hai / bIca meM eka vyakti nagAr3A bajAtA hai| usake cAroM ora kuNDalI ke AkAra meM sau taka kI saMkhyA meM grAmINa loga do do DaMke lekara nRtya aura gAyana karate haiN| DaMke kI coTa ke sAtha hI sAtha unake nRtya kI gati bhI tez2a hotI hree Sudharmaswami Gyanbhandar Umara Surat [mAravAr3a ke bhAvuka mora / www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1 saMgItamaya mAravAr3e hama yahA~ mAravAr3a ke kucha pracalita gIta evaM unake anuvAda uddhRta karate haiN| ye gIta prAyaH prema ke hI gIta haiM / ina gItoM meM atIta ke gaurava aura bhaviSya ke sundara svapna kA saundarya aura yauvana vidyamAna hai| aAja se eka zatAbdI pUrva jaba rAjasthAna ke vaNika vyavasAya ke lie kalakattA, bambaI, madarAsa ityAdi dUra sthAnoM ko jAyA karate the taba unakI vaha yAtrA pA~ca-sAta varSa se kama kI nahIM hotI thii| kisI kisI ko to bAraha varSa bhI bIta jAte the| una dinoM ke kaviyoM ne una vaNikoM kI virahiNI yuvatI patniyoM ke hRdaya ke citra bar3e sundara DhaMga se khIMce the / aura ve kavitAyeM gItoM ke rUpa meM samUce mAravAr3a meM gAI jAtI thiiN| una gItoM meM unakI aAzA-nirAzA aura sukha-duHkha pUrNarUpa se aGkita hai| kisI yuvatI kA pati paradeza ko gayA hai| usakI anupasthiti meM zrAvaNa mahIne kA zrAgamana huaaa| usa mAdaka mahIne meM vaha virahiNI apane pati kI yAda karatI hai sAvaNa to lAgyo piyA, bhAdavo jI kA~I barasaNa lAgyo, [mAravAr3a kI eka grAmINa yuvatI / ] unmatta ho jAte haiM ki apanI sunahare paMkhoM kI pU~cha ko chatra ke rUpa meM vikasita kara nRtya karane lagate haiN| isI bhA~ti mAravAr3a kI pratyeka sA~sa meM saMgIta labAlaba bharA rahatA hai| kintu vahA~ se haz2AroM mIla kI dUrI para basanevAle vahIM ke zikSita navayuvaka Aja vahA~ ke gItoM ke itane sundara rUpa kA bhI ghora virodha karate haiM / unakI zikAyata hai ki vaise gande gItoM se hamArI sabhyatA kI rakSA nahIM ho sktii| isakA kAraNa hai unakA janma se hI rAjasthAna se sudUra pravAsa evaM vahA~ kI prakRti-kalA se aparicita honA / isake atirikta eka aura bhI kAraNa hai, aura vaha yaha ki una zikSita yuvakoM ke sammukha 'mAravAr3I-gIta-saMgraha' jaise gande sAhitya kA pracAra / khaira, jo kucha bhI ho, aba bhI yatheSTa samaya hai| yadi aura kucha nahIM to kama se kama baGgAlI samAja kA hI anukaraNa kara ve apanI kalA ke bhagnAvazeSoM ko ekatra karane meM saMlagna ho / astu phA. 7 [panihArA, pAnI khIMcane ke sAtha hI gIta bhI gA rahA hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 barasaNa lAgyo meha, ho jI DholA meha / gharAya jA gorI rA bAlamA ho jI // pyAre ! zrAvaNa mAsa prArambha ho gayA hai, bhAdoM bhI AnevAlA hai, priyatama megha kA bhI barasanA zurU ho gayA hai / gorI ke bAlama ! aba tuma ghara nA jAo / chapara purANA piyA par3a gayA re koI tir3akaNa lAgyA, tir3akaNa lAgyA bodA bA~sa, ho jI DholA bA~sa; aba ghara grAya jA barasA ruta bhalI ho jI // pyAre ! makAna kA chappara bahuta jIrNa ho gayA hai / isake purAne bA~sa bhI phaTane lage haiN| priyatama, aba tuma ghara zrajAzro, jisase varSA Rtu bhalI bhA~ti vyatIta ho jAya / bAdala maiM cimaka piyA bIjalI re, koI halA~ maiM Darapai, hA~ maiM Darapai ghara kI nAra, ho jI choTI nAra, aba ghara A jA, phUla gulAba rA ho jI // pyAre ! bAdala meM bijalI camaka rahI hai, usakI camaka se tumhArI yuvatI patnI apane mahaloM meM bhayabhIta ho rahI hai| gulAba ke puSpa, aba tuma ghara A jAo na ! kvo to hai to pIyA DAka lyUM jI r3holA, samadara DAkyo, samadara DAkyo na jAya, sarasvatI T hA~ jI DholA na jAya; aba ghara zrAyajA phUla gulAba rA ho jI // priyatama ! tumase milane ke lie yadi kucha hI bahatA hotA to maiM use bhI lA~gha sakatI thI, kintu itanA caur3A samudra to mujhase nahIM lA~dhA jA sakatA / atra ghera zrI jAo na bAlama ! ner3I-ner3I karo piyA cAkarI jI chailA, sA~jha paDyA~ ghara, sA~jha paDyA~ ghara grAva, ho jI DholA aba ghara zrAyajA barasA ruta bhalI ho jI // ; pyAre ! naz2adIka kI hI naukarI kiyA karo tAki sandhyA hote hI ghara yA sako / aba ghara thA jAzro, jisase varSA Rtu saphala ho jAya / thA~na to pyArI lAga cAkarI jI DholA, mhAna to pyArA lAgo, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 mahAna to pyArA lAgo, ho jI DholA zrApa; aba ghara va mRgAnaiNI rA bAlamA ho jI // tumheM to naukarI hI priya lagatI hai pyAre ! kintu mujhe kevala tuma hI pyAre lagate ho| mRganayanI ke bAlama ! aba ghara para avazya zrA jAno / assI reTakA rI DholA cAkarI re koI lAkha mohara kI nAra, lAkha mohara rI bholI nAra, ho jI DholA ; gharAya jA gorI rA bAlamA ho jI || naukarI to kevala assI TakoM kI hai pyAre ! kintu tumhArI bholI nAra lAkha mohara kI hai| gorI ke bAlama aba ghara avazya zrA jAo / maiM nahIM mAve kA calI jI, lar3e nahIM mAve, hivar3e nahIM mAve hAra, ho jI DholA; aba ghara prAyajA gorI rA bAlamA ho jI // mere aMga meM a~giyA evaM chAtI para hAra nahIM TatA hai / aba ghara A jAo na priyatama ! zrAvaNa AvaNa kaha gayo re DholA, kara gayA kavala neka, kara gayA kavala aneka; aba ghara AjA barasA ruta bhalI ho jI / / pyAre ! Ane ke lie kaha gaye the, aura tumane Ane kI bahuta-sI pratijJA bhI kI thii| aba to ghara vA jAzro, jisase varSA kI Rtu saphala ho jAya / dinar3A to girA giraNa DholA, ghisa gaI mhArI galiyA~, kA~I A~galiyA~ rI rekha, ho jI r3hAlA; gharAya jA phUla gulAba rA ho jI // tumhArI pratIkSA meM dina ginate ginate merI a~guliyoM kI rekhAyeM ghisa gaI / gulAba ke puSpa, aba ghara para avazya A jAo pyAre / tArA to chAI rAtar3I, jI r3holA, phular3A chAI, phular3A chAI seja, ho jI DholA seja, ghara yA gorI rA bAlamA ho jI // www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ sagItamaya mAravAr3a saMkhyA 1 ] rAtri nakSatroM se sajI hai evaM merI seja puSpoM se sajI huI hai| gorI ke bAlama aba ghara yA jAtro priyatama ! birachA vilUMbI velar3I piyA, narau~ vilU~bI nAra ho jI r3hAlA; aba ghara zrAya jA barasA ruta bhalI ho jI // vRkSoM se latAyeM zrAliGgana kara rahI haiM aura striyA~ bhI apane apane pati se zrAliGgana kara rahI haiN| aba to ghara A jAo tAki varSA kI Rtu saphala ho jAya, priyatama ! uparyukta gIta kI bhASA yadyapi grAlaGkArika nahIM hai, to bhI bhAvoM meM lAlitya bharA huA hai| vRkSoM se latAoM ke zrAliGgana kA sAdRzya kucha kama kAvyamaya nahIM hai| yaha gIta "nihAlade sor3hA" kA hai| varSA Rtu meM 'meghamallAra' ke svara meM gAyA jAtA hai| ( 2 ) nIce ke gIta meM kisI navayauvanA kA pati paradeza jA rahA hai / usa vichoha ke samaya usakI patnI sajala netroM se apane pati ko vidAI de rahI hai U~cI to khIMva r3holA bIjalI, nIcI khIMva chai nivANa jI DholA; zrI jI zrI gorI rA laskariyA, zrI la~gar3I lagAyara koTye cAlyA jI DholA // priyatama ! bijalI U~cI hI camakA karatI hai aura pAnI nIce hI bahatA hai| ajI gorI ke bAlama ! prIti kA sambandha sthApita kara aba kahA~ jA rahe ho ? car3ho yeto rA~dhA~ r3hAlA khIcar3I, raho yeto jIMmavArA bhAta jI DholA / priyatama ! yadi tuma yahIM raho to tumheM acchA se acchA bhAta pakA kara khilAU~gI, aura yadi jAoge to kevala khicar3I hI / jIma caDhA~gA gorI khIcar3I, zrAya jImA~gA jamavArA bhAta ye gorI / priye ! khicar3I khA kara maiM calA jAU~gA / tumhAre ve bar3hiyA cAvala jaba paradeza se lauTa kara grAU~gA taba khA luuNgaa| car3ho yeto zror3hA~ DhAlA cUnar3I, raho yeto dikhaNIro cIra jI DholA / Shree Sudbarmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 51 [Amera kI eka sar3aka -gIta ke sahAre eka lambA rAstA taya karake ye U~ToM para savAra loga bastI meM pahu~ce haiM / ] pyAre ! yadi tuma jAoge to haiM eka sAdhAraNa cunar3I hI ogI aura yadi yahA~ raho to dakSiNa se ma~gAyA huA sundara cIra or3ha sakatI hU~ / nirakha car3hA~gA gorI cUnar3I, zrAya nirakhA~gA dikhaNIro cIra ye gorI / priye ! maiM tumheM cunar3I pahane dekha kara hI paradeza ke lie prasthAna karU~gA / jaba maiM vApasa AU~gA, usa samaya tuma dakSiNa se ma~gAyA huA cIra pahananA / car3ho yeto dhAlA~ mArUjI Dholiyo, raho yeto phUlar3A~rI seja jI DholA / priyatama ! yadi jAoge to tumhAre lie kevala khaTiyA hI bichAU~gI aura yadi yahA~ raho to puSpoM kI sundara se sundara seja bichA dU~gI / www.umaragyanbhandar.com,
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 por3ha car3hA~gA gorI Dholiye, kara jisa samaya lar3akI sasurAla ko jAtI hai, usa samaya zrAya por3hA~gA phUlaDA~ rI seja ye gorii| gAyA karate haiM / usa avasara ke upayukta banAne ke nimitta, jAne ke samaya to usa sAdhAraNa khaTiyA para hI so isameM bahuta-sA saMzodhana bhI kara diyA gayA hai| kintu lU~gA priye ! jaba vApasa AU~gA taba phUloM kI seja bichaanaa| jitanA lAlitya uparyukta gIta meM hai, utanA saMzodhita ___ itane pralobhana dene para bhI jaba premikA apane gIta ke bhAvoM meM nahIM hai / priyatama ko parAsta nahIM kara sakI taba apanI asaphalatA para jhuMjhalA kara vaha kahatI hai priyatama ke vichoha meM premikA pati-milana kA svapna __ car3hA~ye car3hA~Do DhAlA ke karo, dekhatI hai - koI pucho mhAra manar3a rI bAta jI ddholaa| supana maiM dekhyA bha~varajI na AvatA~ jI, tuma to kevala jAne hI jAne kI bAteM karate ho, mere kAI mAtha pacaraMga yeDI ye pAga; hRdaya kI to tumane eka bhI bAta nahIM puuchii| kA~de ye jI ye sabaja rumAla, niruttara priyatama, apanI sisakatI huI vedanA ko hAtha meM zIzI-pyAlA prema kA jii| hRdaya meM dabAye, ghor3e para savAra ho jAne ke lie prastuta svapna meM priyatama ko Ate due dekhaa| unake mastaka ho gyaa| para pacaraMga pagar3I thI, kaMdhoM ke Upara hare raMga kI cAdara jada paga melyo r3hAlA pAgar3a, thI aura hAthoM meM prema kI madirA kA madhughaTa evaM pyAlA Daba Daba bhariyA chai naiNa jI ddholaa| liye hue the| jaba priyatama ne pAgar3e meM pA~va DAlA, usa samaya A~gaNa mocA bha~vara jI rA macakiyA jI, premikA ke netroM se azrudhArA baha clii| kAI thaliyA ThimakyA ye jI ye sela; A~sU to pu~chyA DhAlA peca syU~ , gorI re A~gaNa khur3ako kuNa karayo jI / lInI chai hivar3e lagAya jI DholA / A~gana meM priyatama ke jUtoM kI caracarAhaTa evaM bhAle priyatama ne apanI pagar3I ke peMca se A~sU poMche evaM kI Timakana kI AvAz2a Ane lgii| premikA ko hRdaya se lagA liyaa| (sisakatI huI premikA Taga Taga mhalA~ bha~vara jI car3ha gayA jI, kahatI hai|) koI kholyA dhaNa sajar3a ye jI ye kivAr3a, thArI to aolU~ DhAlA mhe karA~, sA~kala to kholI bIjala sAlakI jI / ghar3I doya laskara thAmo jI DholA / ve Taga Taga mahala meM car3ha gaye aura vyagratA ke sAtha tumhArI to pyAre ! maiM hamezA yAda karatI rahU~gI, isa jisa kamare meM unakI premikA soI huI thI usake kivAr3oM samaya kama se kama do ghar3I ke lie apanA lazkara roka kI sA~kala kholii| rakkhona! hAtha pakar3akara bha~vara baiThI karI jI, mhAro to thAmyo laskara na thama, koI bU jI mhAra manar3arIye jI ye bAta, mhArA bAbAjI re hukmA laskara thamasI ye gorii| a~khiyA nimANI pApaNa khula gayI jii| priye ! yaha lazkara merA rokA nahIM rukegaa| yaha to hAtha pakar3a kara priyatama ne mujhe jagAyA, aura mere pitA jI kI AjJA se hI ruka sakatA hai| hRdaya kI bAteM pUchane lge| itane meM nirmohI A~kheM khula gii| uparyukta gIta meM saralatA, aAgraha aura karuNA ke supanA re bairI tana mAra dhU jI, bhAvoM kA sundara samAveza huyA hai| yaha gIta jisa uddeza koI ke thArI katala ye jI ye karAya, se gAyA jAtA thA, Aja-kala ise usa avasara para na gA sUtI nai ThagalI bha~vara jI rI gorar3I jii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] saMgItamaya mAravAr3a he svapna ! tumane mere sAtha bar3A vizvAsaghAta kiyA, usa para z2Ina kasa dI aura kisakI AjJA se tuma paradeza yadi merA vaza calatA to tujhe maiM qatla karA detI / jA rahe ho ? he mere hRdaya ke jIva ! tuma kamAne ke lie isa para svapna kahatA hai pUraba kI ora mata jaao| mhe chA~ supanA sarava sulakhanA jI, bar3e bIre ghur3alA gorI ! kasa diyA jI, koI bIchuDyA na devA ye jI ye milAya, hA~ e gorI ! sAthIr3A kasa dInI jIna, mheM chA~ supanA r3halatI raina kA jii| __bAbA jI re hukamA cAlyA cAkarI jii| sundarI ! mujhe qatla kyoM karAtI ho ? maiM to bichur3e pati ne kahA-priye ! bar3e bhAI ne merA ghor3A kasa. hue premiyoM kA milana karAtA huuN| diyA hai, aura sAthiyoM ne usa para z2Ina rakha dI hai| pitA jI kI AjJA se maiM kamAne ke lie jA rahA huuN| eka aura gIta kA kucha aMza aika rupaiyo bha~vara jI maiM bAjI, bAya calyA bha~varajI pIpalI jI, hA~ jI DholA bana jyAU~ pIlI pIlI mjhera, hA~ jI DholA ho gaI ghera ghumera, bhIr3a par3a jada bha~vara jI barata lyo jI, baiThana kI ruta cAlyA cAkarI jI, zro jI mhArI sejA rA siNagAra, o jI mhArI sAsa sapUtI rA pUta, piyA jI ! pyArI na sAga le calo jii| matanA sidhAro pUraba kI cAkarI jI / strI ne kahA- he nAtha ! maiM tumhAre lie rupayA bana strI kahatI hai-he priyatama ! tumane jo pIpala kA jaauuNgii| maiM tumhAre lie pIlI polI mohara bana jaauuNgii| vRkSa lagAyA thA vaha aba khUba ghanI chAyAvAlA ho he prANadhana ! jaba AvazyakatA ho usa samaya use kAma gayA hai| jaba usakI chAyA meM baiThane kI Rtu AI taba meM lAnA / he merI seja ke zRGgAra ! priyatama ! apanI tuma paradeza ko cale / he merI suputravatI sAsa ke putra! premikA ko sAtha lete clo| tuma kamAne ke lie pUraba mata pdhaaro| pati paradeza ko calA gayA / strI pati ko patra byAya calyA chA bha~varajI gorar3I jI. likhatI hai ... hA~, jI DholA ho gaI jodha javAna, kade na lyAyA bha~vara jI ! sIraNI jI, bilasana kI ruta cAlyA cAkarI jI, hA~ jI DholA kade na karI manuvAra, zro jI mhArI lAla naNada rAzro vIra, kade na pUchI manar3e rI bAratA jI, matanA sidhAro pUraba kI cAkarI jii| zro jI mhArI lAla naNada rA o bIra, tumane jisa gorI se vivAha kiyA thA vaha yauvanamada thA~ bina gorI na palaka na zrAvar3a jii|| se matavAlI ho gaI hai| jaba vilAsa kI Rtu AI taba he svAmI ! tuma na kabhI miThAI lAye aura na mujhe - tuma kamAne cale / he merI pyArI nanada ke bhAI ! kamAne pyAra se khilaayaa| na kabhI tumane mana kI bAta hI puuchii| ke lie pUraba kI ora mata jAyo / he merI pyArI nanada ke bhAI ! tumhAre binA tumhArI gorI ku~Na thArA ghur3alA bha~vara jI kasa diyA jI, ko eka kSaNa bhI caina nahIM pdd'tii| hA~, jI DholA ku~Na thArI kasa dinI jIna, isa gIta meM virahiNI patnI kI bar3I mArmika pukAra hai / kuNyAre hukamA cAlyA cAkarIjI, isa gIta meM usake aMtastala kA prema chalakA par3atA hai| ao jI mhAra hivar3A rA jivar3A, uparyuka gItoM ke dvArA pratyeka sAhityasevI isa taha matanA sidhAro pUraba kI cAkarI jI / taka pahu~ca sakatA hai ki ina gItoM kI upayogitA tathA he nAtha ! kisane tumhArA ghor3A kasa diyA, kisane vyApaka mahattva kitanA adhika hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata ke eka prasiddha vyakti kI zrAtma kathA kA eka aMza pujArI lekhaka, zrIyuta rA0 sA0 jArI yaha unakA nijI nAma na thA, kintu gA~vavAle javAnI se hI unheM isa nAma se rate the / pukA pujArI kA janma 1875 IsavI meM TheTha dehAta ke eka bahuta hI choTe gA~va meM huA thA / unake gA~va se kosa kosa bhara taka koI kaccI-pakkI sar3aka na thI, DAkakhAnA bhI ATha mIla dUra thA aura bAz2Ara bhI prAyaH utanI hI dUra / yahI hAla pAThazAlA yA madarasA kA thA / pujArI apane pitA kI jyeSTha santAna the / unake pitA kI apane gA~va meM hI pratiSThA na thI, balki grAsa-pAsa ke kitane hI gA~voM meM unake binA paMcAyata na hotI thii| ImAnadArI aura vizAlahRdayatA unakI paitrika sampatti thI / pujArI ke pitA eka bar3e parivAra ke pradhAna the / yadyapi ve apane pitA ke ekamAtra putra the, to bhI apane cacere tIna bhAiyoM ke sAtha unakA sage bhAI se bhI adhika prema thA / sabase choTe ko to unhoMne dUra ke gA~va meM saMskRta par3hane ke lie bheja diyA thA / yadyapi usakI par3hAI 'satyanArAyaNa' aura 'zIghrabodha' se Age nahIM bar3hI thI, to bhI vaha gA~va meM paMDita kahA jAtA thA, aura vaha thA bhI usa gA~va ke lie vaisA hI / pujArI ke pitA kA dehAnta 45-46 varSa kI hI umra meM ho gayA thA / usa vakta pujArI 15 varSa ke ho pAye the / unase choTA eka bhAI aura tIna bahaneM thIM, jinameM sabase Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat choTI 6-7 varSa se adhika na thI / pitA ne bar3e lar3ake aura bar3I lar3akI kI zAdI, ravAja ke mutAbika, 10-12 varSa kI hI avasthA meM kara dI thii| unake pitA ke marane ke samaya tInoM cacere cace eka hI ghara meM rahate the / tInoM hI bhalemAnasa the aura apane bhAI ke premapUrNa bartAva ke cirakRtajJa the / yadi unakI calatI to ve pujArI ko bApa ke marane kA khayAla bhI na zrAne dete, kintu pujArI kI mA dUsarI dhAtu kI banI thiiN| mIThI bolI to mAno ve jAnatI hI na thiiN| z2arA-sI bAta meM cAra sunA denI unakI Adata meM thii| pati ke jIte samaya to z2abAna para bhArI aMkuza thA; kintu pIche koI rokanevAlA na thA / unakA hRdaya bahuta saMkIrNa thA / ve kur3hA karatI thIMkhetoM aura dhana meM hamArA AdhA hissA hotA hai / divara aura unake lar3ake - bAle kaise hamAre dhana ko khAya~ge ? z2arA-sI bAta meM ve tAnA de DAlatI thIM / unake devara aura devarAniyA~ pahale bahuta lihAz2a kiyA karatI thIM, kintu zrAye dina kI kicakica se unakA nAkoM dama ho gayA, aura tIna varSa bItate na bItate unheM alaga ho jAnA par3A / ( 2 ) pujArI kI mA bahuta prasanna thIM / unhoMne ghara meM hI nahIM, hara eka kheta meM AdhA AdhA karavAyA thA / kheta unake pAsa kAfI the / kAma karane ke lie kucha camAroM aura bharoM ke ghara bhI mile the / kintu pujArI ko khuzI kahA~ se ho sakatI thI ? mA ke jhagar3AlU svabhAva ke kAraNa 18 varSa kI hI umra meM eka parivAra kA sArA bojha unake kaMdhe para aa par3A thA / kahA~ khAne khelane kA samaya aura kahA~ yaha z2immedArI ! unheM khetI-bArI aura parivAra 54 www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] pujArI ko hI sa~bhAlanA na thA, balki choTe bhAI aura do bahanoM paTavAriyoM ke pAsa baiThakara paimAiza kA hisAba bhI sIkha kI zAdI bhI karanI thii| bhAI-baMdhu icchA rahate bhI sahA- liyaa| yatA na kara sakate the, kyoMki pujArI kI mA ke svabhAva se pujArI kI dharma meM bar3I zraddhA thI, isI se aThAraha ve paricita the| kahAvata thI, pujArI kI mA ke mAre kutte varSa kI umra meM hI ve pujArI kahe jAne lage the| ve binA bhI daravAz2e para phaTakane na pAte the / snAna-pUjA ke pAnI bhI nahIM pIte the| unake pATha meM gA~va ke Asa-pAsa par3hane kA kahIM intaz2Ama na thA, yadyapi pahale hanUmAna-calIsA thA, kintu dhIre dhIre hanUmAnayaha kaha Aye haiN| kintu pitA ke jIte samaya jaba pujArI bAhuka aura rAmAyaNa bhI zAmila ho gaye / rAmAyaNa ke teraha-caudaha varSa ke the, tabhI kahIM se bhUlate-bhaTakate eka unhoMne bahuta pATha kiye the, aura usake jJAnadIpaka jaise muMzI jI usa jhArakhaMDa ke gA~va meM pahu~ca gaye the / yadyapi sthaloM kA unakA kiyA artha bahuta burA na hotA thaa| pIr3hiyoM se usa gA~va ke brAhmaNoM ne vidyA se nAtA tor3a hara eka dharmabhIru brAhmaNa ko acchI-burI sAita kA jJAna rakkhA thA, to bhI unameM abhI kucha zraddhA bAkI thI, aura rakhanA z2arUrI ThaharA / pujArI ke sAre gA~va ke brAhmaNoM ke bhuMzI jI ke pAsa AdhA darjana se Upara lar3akoM ne par3hAI lie kula milAkara sirpha eka ghara yajamAna thA / yadi zurU kara dii| kintu do-DhAI saptAha ke bhItara hI adhikAMza yajamAnI bar3I hotI, to kauna jAnatA hai, usake kAraNa ghara baiTha gaye / Der3ha mahIne meM muMzI jI bhI samajha gaye- pujArI ko kucha aura par3hane kA avasara milA hotA / jaba "dhobI basi ke kA kare, dIgaMbara ke gA~va / " muMzI jI ke unakI strI bImAra par3I usa samaya to unhoMne 'rasarAjaceloM meM pujArI hI the, jo anta taka DaTe rahe / kodo dekara mahodadhi' bhI ma~gA liyA, aura yadi loga kaccIaoSadhi par3hane kI kahAvata bahuta mazahUra hai| pujArI ne kodo to kI bhayaMkaratA kA Dara na dikhalAte to zAyada ve apane nahIM diyA, kintu kahate haiM, dakSiNA meM muMzI jI ko kucha banAye maMDUra se hI patnI kI cikitsA krte| usa samaya dhAna hI milatA thaa| akhabAra abhI gA~voM taka nahIM pahuMce the, to bhI jina isa prakAra aThAraha varSa kI umra, Der3ha mahIne kI pustakoM kA gA~voM meM praveza thA, pujArI unheM par3ha-samajha par3hAI aura nIma se bhI kar3avI z2abAnavAlI mA-ina tIna sakate the| sAdhanoM ke sAtha pujArI gRhasthI sa~bhAlane ke kAma meM lagAye eka ora pujArI kaTTara pujArI the, dUsarI ora naI bAtoM ke sIkhane ke lie unakA dimAg2a bilakula baMda na thA / pujArI kI bastI ke bhItara sirpha eka kuA~ thA, pujArI asAdhAraNa medhAvI the / battIsa varSa kI umra jisake lambe-caur3e AkAra aura TUTI-phUTI hAlata ko dekhakara meM unakA jo jJAna thA use dekhakara koI nahIM kaha sakatA loga use satayuga ke Asa-pAsa kA banA kahate the / usakI thA ki unakI par3hAI sirpha Der3ha mahIne kI hai| unameM jJAna IMTeM eka ora se pahale hI gira cukI thiiN| eka dina vaha kI bar3I pyAsa thii| athavA jJAna kauna kauna haiM, yaha bhI sArA hI kuA~ baiTha gyaa| aba logoM ko dUra ke kue~ se to unheM mAlUma nahIM thaa| phira pyAsa kahA~ se hotI ? hA~, pAnI bharakara lAnA par3atA thaa| pujArI usa samaya 30-31 kAma meM jaba jaba jisa jJAna kI AvazyakatA hotI, ve varSa ke ho cuke the| unake pAsa dhana bhI thaa| unhoMne usake pIche par3a jAte, aura na jAne kahA~ aura kisake , apane dvAra para eka kuA~ banavAnA caahaa| apane dila meM pAsa se sIkhakara hI chor3ate / unheM jor3a, bAkI, guNA, bhAga kue~ kA nakzA khIMcA-kuA~ aisA ho, jisakI dIvAra hI nahIM mAlUma ho gayA thA, balki bhinna, trairAzika aura se ghar3A na ttkraaye| yadi nIce kI apekSA kue~ kA UparI paMcarAzika bhI ve lagA lete the| eka samaya gA~va meM sara- bhAga saMkIrNa kara diyA jAya to yaha ho sakatA hai| IMToM kArI paimAiza zurU huI / usa samaya unhoMne amInoM aura ke bhI pracalita AkAra ko chor3akara unhoMne apane mana gye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 ke AkAra kI IMToM kA sA~cA bnvaayaa| unameM kucha to aura anAja bacane lgaa| pujArI ne use sUda aura savAI Der3ha phuTa taka lambI aura 6-7 iMca caur3I thiiN| apane para denA zurU kiyA / sUda aura mUla meM gA~va ke kucha logoM gA~va ke bar3e pokhara kI mauryakAlIna IMToM ko dekhakara ke kheta bhI apane pAsa rehana rakha liye| yadyapi gA~va meM zAyada unako itanI lambI IToM ke banavAne kA sAhasa TrInIDADa se lauTe eka dUsare AdamI ke pAsa sabase adhika huA thaa| usa kAla kI hI bhA~ti yadi Idhana kI kheta the, kintu agahana bItate bItate vaha ghara anAja se ifarAta hotI aura lakar3iyA~ ThIka taraha lagAI jAtI to khAlI ho jAtA thA, aura udhAra aura kharIda kI naubata kadAcit ve paka jaatiiN| kintu pujArI kA dhyAna idhara pAtI thI; isI lie pujArI gA~va meM sabase adhika dhanI na gayA, aura ITeM bahuta-sI adhapakI rahakara TUTa giiN| samajhe jAte the| to bhI unake kAma bhara ke lie IMTeM taiyAra mila skii| pujArI kA jIvana aba sukha kA jIvana thaa| yadyapi pujArI ke bulAne para unake sasura kuA~ ba~dhavAne ke lie phATake ke roz2agAriyoM aura saudAgaroM kI bhA~ti to nahIM, rAja livAkara aaye| IMToM ke vicitra AkAra ko hI dekha phira bhI pujArI kA dhana prativarSa bar3ha rahA thaa| unheM abhI kara sasura aura rAja donoM kA mAthA tthnkaa| usa para taka kacahariyoM se vAstA na par3A thA, kintu isI samaya pujArI ne kuA~ bA~dhane kI apanI skIma peza kii| rAja pujArI ke gA~va meM paimAiza hone lgii| abhI taka kheta, cillA uThA-are! yaha kyA kara rahe ho ? yadi kue~ kA bAg2a, paratI sabhI kA hisAba paTavArI ke yahA~ rahatA thA; mu~ha sikor3a diyA jAyagA to ITe kucha hI dinoM meM Age kintu amInoM ne paimAiza ke sAtha dakhala-kabz2A pUchanA zurU kI ora gira jAya~gI / pujArI ne kahA-aura meharAba meM kiyA / yahI to kamAne kA samaya hotA hai| yadi idhara kI aisA kyoM nahIM hotA ? udhara aura udhara kI idhara na kareM to kyA khAka koI amIna khaira, pujArI ke aAgraha ko dekhakara rAja ne usI ko pUchegA / hA~, yaha aisA bhI samaya hai, jaba pahale kI paimAprakAra kue~ ko bA~dhanA zurU kiyaa| kucha dUra bA~dhane aura iza kI beImAniyA~ bhI prakaTa hone lagatI haiM / hama kaha miTTI nikAlane para kuA~ bhItara se bahuta bAlU pheMkane lgaa| cuke haiM, pujArI bar3e medhAvI puruSa the| gA~va meM prAye rAja ne sArA doSa kue~ kI naI cinAI ke matthe mar3hA aura hue amIna ke pAsa jAkara ve kAg2az2a-patra dekhane lge| phira se udher3akara purAnI cAla se bA~dhane ke lie khaa| unheM mAlUma huA ki pahale ke kitane hI unake kheta auroM kintu pujArI kaba mAnanevAle the| jaba kuA~ sahI-salA- ke kabje meM haiN| kucha meM idhara naye sire se gola-mAla mata banakara taiyAra ho gayA taba sasura jI kahane lage-taiyAra huA hai / pujArI una AdamiyoM meM se the jinakA siddhAnta to ho gayA, kintu isakI zakala to kuiyA~-sI hai| purAne hotA hai na apanA eka paisA jAne denA aura na dUsaroM DhaMga se banavAne para yaha eka acchA khAsA kuA~ mAlUma kA eka paisA lenaa| aba pujArI ke lie bandobasta ke hotaa| DipTI ke par3AvoM aura z2ilA tathA tahasIla kI kacahariyoM para dharanA denA z2arUrI ho gyaa| jisa pUjA ke niyama pujArI ne choTe bhAI ko apane bahanoI ma0...... ke kAraNa unakA nAma pujArI par3A thA vaha chuTe kahA~ se ? paMDita ke ghara par3hane ke lie bhejA thA, kintu usane itanA usameM to kucha vRddhi bhI huI thii| yadi pahale ekAdazI kA hI par3hA-aonAmAsidham / bApa par3he na ham / do cAra bAra hI vrata hotA thA to aba mahIne ke cAra alone etavAra bhAga Ane para pujArI ne aura z2ora denA chor3a diyaa| bhI zAmila kara liye gaye the| kacaharI kA kAma to ghara kI donoM bahanoM aura bhAI kI bhI zAdI kara dii| aba donoM taraha apane vaza kA nahIM, aura binA pUjA-snAna ke pujArI bhAI milakara khUba mehanata karate the| ghara ke prabandha meM pAnI bhI nahIM pI sakate the| phalataH kabhI kabhI sUryAsta mA bahuta dakSa thiiN| hara sAla hI kharca karane para kucha paisA aura pujArI kI snAna-pUjA sAtha sAtha hotI thii| unhoMne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Pin 55 haidarAbAda sTezana para apane mA bApa ko koTA meM sadA ke lie chor3akara ye hue cAra a~garez2a bacce / sAtha kI striyA~ inheM sa~bhAleMgI / 55 5 5 55 bhUkampa ke bAda koyaTA -- Dhahe hue makAnoM kA eka DheramAtra raha gayA hai| bAba 55 5 5 55 bhUkampa pIr3ita apane bace hue mAla-asa ke sAtha koyaTA se bAhara jAne ke lie sTezana para ekatra ho rahe haiN| 55 Simaragyanbhanidal.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa varSa bhAratavarSa ke vizvavidyAlayoM se ina bIsa striyoM kA jatthA zikSA-sambandhI vizeSa jAnakArI prApta karane ke lie yorapa bhejA gayA hai| yaha dala misez2a datta (dAhinI ora se naM03) ke cArja meM hai| akhila bhAratIya sevAsamiti ke sadasya, misTara cintAmaNi upasabhApati, aura paM0 hRdayanAtha ku~jarU, pradhAna maMtrI bIca meM baiThe haiN| yaha citra vArSika baiThaka ke avasara para prayAga meM liyA gayA hai| kumArI pI0 gahalota, jodhapura ke z2anAnAaspatAla kI leDI DAkTara, jo apane kArya meM indaura ke paMDita lakSmInArAyaNa kumArI veNutAI datrAlaya vizeSa yogyatA prApta karane vilAyata gaI haiN| trivedI, jinhoMne hindI vizvavidyA- citAle-ye bhI ucca zikSA isa dizA meM itanI unnati karanevAlI 48 lAkha laya ke lie 50,000 ru0 kI prApta karane ke uddeza se mAravAr3I mahilAzrI meM zrApa prathama mahilA haiM |ara, Surak imArata dAna kii| vilAyata gaI haiM pandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ zimalA meM mAnasUna kA Agamana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Wan Wan koyaTA bAz2Ara-bhUkampa ke pUrva / isa bAz2Ara meM bar3I cahala-pahala rahatI thI jo sadA ke lie naSTa ho gii| Wan ) haidarAbAda-sTezana para apane mA-bApa ko koyaTA meM sadA ke lie chor3akara AnevAle cAra sindhI bAlaka / sAtha ke hamadarda loga inheM apane sAtha liye jA rahe haiN| Wan Wan Pian Pian resa-korsa kA maidAna jahA~ begharabAra ke bhUkampa pIr3itoM ne -Azraya grahaNa kiyA hai| yahA~ se ye anya sthAnoM ko bheje jaayNge| SILA Surmaswami Gyanbhandar Umara, Stirati www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] . gaMgA taTa yA kAzI meM bAla banavAne kA niyama kara liyA thA, isalie unake dAr3hI -bAla do-do, cAra-cAra mahInoM taka nahIM bana pAte the / pujArI yadyapi dhArmika aura zraddhAlu zrAdamI the, to bhI unakI zraddhA aMdhazraddhA na thI / yahI kAraNa thA, jahA~ gA~va ke loga sabhI lambI dAr3hI, bhArI jaTA, choTI la~goTI aura safeda bhabhUta ko sASTAMga daMDavat karanA apanA dharma samajhate the, vahA~ pujArI binA guNa kI parakha pAye aise sAdhutroM kI zrAva-bhagata se dUra rahate the| hA~, unake gA~va se kucha dUra eka nirjana sthAna meM eka vRddha paramahaMsa rahA karate the, jinakI Ayu ke bAre meM bUr3he-bUr3he loga bhI qasama khAne ke lie taiyAra the ki unhoMne jaba se hoza sa~bhAlA tatra se paramahaMsa bAbA kA aise hI dekhA hai / yaha bhI kahA jAtA thA ki paramahaMsa bAbA apanI janmabhUmi (pokharA) nepAla se vidyA par3hane ke lie banArasa Aye the, vahIM pIche virakta ho rAjaghATa ke pAsa eka kuTiyA meM rahate the / jaba rAjaghATa meM rela AI aura usakI gar3agar3AhaTa se unake dhyAna meM vighna par3ane lagA taba mufta meM mukti denevAlI kAzI ko chor3akara ve apane eka bhakta ke sAtha pujArI ke Asa-pAsavAle pradeza meM cale gaye / pujArI paramahaMsa jI ke prati bar3I zraddhA rakhate the / hara cauthe-pA~caveM ve darzanArtha vahA~ pahu~cate the / baMdobasta ke muqadamoM se chuTTI pAne para to unheM aura bhI satsaMga kA mauqA milane lagA / I pujArI ( 4 ) pujArI ke sukhamaya jIvana kI dazA kA atra anta ho rahA thA / itane samaya meM unakI Arthika avasthA hI acchI nahIM ho gaI thI, balki unake eka kanyA aura cAra putra bhI ho cuke the / pitA kI mRtyu ke bAda ghara meM kisI kI mRtyu se unheM apanI A~kheM bhigonI nahIM par3I thiiN| eka taraha ve bhUla hI gaye the ki saMsAra meM mRtyu bhI koI cIz2a hai / isI samaya pujArI kI dharmapatnI bImAra pdd'iiN| pujArI ke usa jhArakhaMDa ke gA~va meM vaidya pahu~cate hI kahA~ the ? zromA - sayAne hI sulabha the, kintu pujArI unheM phUTI A~kha se bhI dekhanA nahIM cAhate the| unakI mA ne ekaAdha bAra cupake se jAkara apane par3osI ojhA se pUchA phA. 8 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 57 aura sahRdayA ne batAyA ki ghara ke pAsa kI bA~savAlI cur3aila kA fisAda hai, kintu pujArI ke mAre usakI zAMti pUjA ho taba to ! pujArI isa samaya svayaM rasarAja - mahodadhi ke panne ulaTa rahe the / unheM yaha mAlUma ho gayA ki strI ko pAMDu-roga hai / kucha apanI aura kucha dUsare yamarAja-sahodara vaidyoM kI davA bhI kI aura bhI jo upacAra bana par3A, kiyA / kintu kucha mahInoM kI bImArI ke bAda strI cala basI / bAhara prakaTaM na karane para bhI pujArI ko marmAntaka duHkha huA / isa samaya pujArI pUre tIsa varSa ke bhI na ho pAye the| khAte-pIte vyakti kA byAha karane ke lie sabhI loga taiyAra rahate haiM / strI kI varSI bhI na pAI thI ki byAha karanevAle ma~DarAne lge| lekina pujArI ne sAfa kaha diyA - mere pA~ca bacce haiM / byAha kA phala mujhe mila gayA hai / mujhe zAdI nahIM karanI hai / pujArI ke isa duHkha ko kama karane kI kucha bAteM thIM / sabase pahale to unake apane mana kI dRr3hatA thI / baccoM kA prema bhI usakA sahAyaka thaa| unakA bhAI bahuta hI AjJAkArI thA - itanA AjJAkArI ki kabhI kabhI isake lie use apanI strI kA tAnA sunanA par3A thA / putroM ke sayAne hone para pujArI ko aura acche dinoM kI AzA thI / ( 5 ) pujArI dhArmika vicAra ke AdamI the, aura unameM udAratA, dayA Adi kitane hI guNa bhI the / ve kyA the, isake lie unake jIvana kI kucha ghaTanAyeM de denA z2arUrI hai / eka samaya kI bAta hai / pujArI usa samaya 20-21 varSa se adhika ke na rahe hoNge| eka jagaha cupacApa udAsa baiThe the / sAdhAraNa udAsa nahIM, bahuta hI udAsa, yahA~ taka ki kabhI kabhI zrAtmahatyA kara DAlane kA qhayAla taka unake meM uTha zrAtA thA / kAraNa yaha thA / pujArI ke pUrvaja chaH-sAta pIr3hI pahale sarayUpAra se Akara idhara basa gaye the / aba bhI loga kama se kama apanI kanyAoM ko sarayUpAra (gorakhapura - jile meM ) hI byAhanA pasaMda karate the / apanI mana www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 sarasvatI [bhAga 36 donoM choTI bahanoM ke lie vara DhU~r3hane ve sarayUpAra gye| lar3akA aura tIna lar3akiyA~ thiiN| byAha ho jAne para logoM ne bhulAvA dekara eka ghara ke do lar3akoM kA tilaka lar3akiyA~ apane ghara calI gaI, aura kucha samaya bAda car3havA diyA / ghara Ane para patA lagA ki varavAlA ghara cinagI kA ekalautA beTA mara gyaa| putrasneha bahuta kinhIM kAraNoM se nIca samajhA jAtA hai| unhoMne tilaka bar3I cIz2a hotI hai, kintu ina maz2adUra jAtiyoM ke lie beTA lauTA dene kI bAta kahI, jisa para varavAle taraha taraha kI to bur3hApe kA bImA hI hotA hai| khuzI-nArAz2I jaise bhI ho, dhamakI dene lge| pujArI ke bhAI-bandhu bhI unheM samajhAne use apane bUr3he mA-bApa kA bojhA uThAnA hI par3atA hai| lge| kintu pujArI kaba apanI bahanoM ko kujAta ke ghara kintu bUr3he cinagI ke lie pujArI bhArI avalamba the| ve byAhane lage ! bahuta z2ora dene para ve phUTa phUTakara rone usake putrazoka aura bhUkha ko miTAne kA bahuta dhyAna rakhate lage, aura bole--maiM donoM bahanoM ko gale se bA~dhakara pAnI the| isake lie pujArI kI mA kabhI kabhI bola bhI uThatI meM DUba marU~gA, para usa ghara meM zAdI na kruuNgaa| thiiN| kucha dina bImAra rahakara eka dina mAgha kI badalI meM Akhira pujArI ne zAdI nahIM kii| cinagI cala bse| logoM ko bahuta acaraja huA jaba aura jagahoM kI bhA~ti pujArI ke gA~va meM bhI g2arIba pujArI ne kahA, cinagI bhagata kI dAha-kriyA gaMgAtaTa para vyakti binA byAhe hI bUr3he ho jAte the| gA~va kA eka (jo vahA~ se prAyaH tIsa mIla para thA) hogI / zarma, saMkoca brAhmaNa tIsa varSa se Upara kA ho gayA thA, aura aba yA dabAva se hI cinagI ke bhAI-bandhu usa badalI meM lAza taka usakA byAha nahIM huA thA, na hone kI AzA hI le jAne ke lie taiyAra hue| pujArI ne sAtha jAkara thii| dUsare gA~va meM usakI riztedArI meM eka taruNa gaMgAtaTa para cinagI kA dAha-karma karAyA, aura kriyA-karma vidhavA thii| donoM kA devara-bhAbhI kA nAtA thaa| nitya bhI huaA / loga kahate the, pujArI para cinagI kA pahale kI avAjAhI se donoM meM prema hI nahIM ho gayA, balki janma kA qarz2a thA; aura ve acchI taraha uRNa hue| chipakara rakhane kI apekSA vaha apanI bhAvaja ko ghara pujArI kA eka baliSTha baila eka dina lar3ate lar3ate para lAkara rakhane lgaa| pahale to mAlUma huA, vaha unake apane banavAye kue~ meM gira pdd'aa| bahuta prayatna se mehamAnI meM AI hai, kintu pIche bAta prakaTa ho gii| jItA to nikala AyA; kintu usakA pichalA eka paira pujArI ko yaha bAta asahya mAlUma huI aura ve balapUrvaka bekAra ho gyaa| pujArI ke lie apane la~gar3e baila se usa vidhavA ko gA~va se nikAlane ke lie gye| bar3I koI kAma lenA asambhava thaa| kama khetavAle kucha logoM muzkila se loga unheM manAkara laaye| ve kahate the-gA~va ne kaI bAra kahA, baila hameM beca diijie| pujArI kA meM yaha bahuta hI burA udAharaNa hogA, jise dekhakara yaha kahanA thA, yaha baila na becA jA sakatA hai aura na kAma roga auroM meM bhI phailegaa| ke lie diyA jA sakatA hai| tandurusta aura maz2abUta hote isa ghaTanA se pujArI kI sAmAjika anudAratA siddha . vakta usane hameM kamAkara khilAyA hai| kyA kAma na kara hogI, kintu sAtha hI yaha bhI thA ki yadi pujArI ko sakane para bUr3he mA-bApa beca diye jAte haiM ? duniyA ke bAre meM aura adhika sunane-jAnane kA maukA thor3I-sI mahAjanI ke alAvA pujArI kA pradhAna pezA milatA to ve apane vicAroM ko jaldI badala bhI dete, thA khetii| khetI ke sambandha meM kisAna kaTTara sanAtanI hote kyoMki samajha meM A jAne para ve kisI bAta kA durAgraha haiN| pujArI kA gA~va bAz2Ara, sTezana, zahara, sar3aka sabhI nahIM karate the| se bahuta dUra thA, isalie khetI-sambandhI naI bAtoM kA . pujArI kI tIna hara kI khetI thI, jinameM eka haravAhA unake gA~va meM pahu~canA muzkila thA / to bhI pujArI logoM thA cinagI camAra / cinagI kisI samaya kalakattA meM ke maz2Aka karate rahane para bhI ghara ke kAma ke lie bAlU, kisI sAhaba kA sAIsa bhI raha cukA thaa| usake eka mUlI, gAjara aura gobhI bhI bone lage the| eka bAra ve Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] pujArI kahIM lAla raMgavAlI bar3I Ukha dekha paaye| use lAkara unhoMne pA~ca bisvA kheta meM bo diyaa| gA~va aura gharavAle pujArI kI sunahare bAloMvAlI gorI gorI eka mAtra kahate hI raha gaye, yaha Ukha kyA kolhU meM jAne pAyegI, kanyA mA kI mRtyu ke ekAdha hI varSa bAda mara gaI / putroM ise to loga dA~toM se hI sAfa kara ddaaleNge| Ukha kI meM bar3A nanihAla meM par3hatA thA, bAkI tIna ko gA~va se fasala acchI huI, sAtha hI logoM kI bAta bhI bahuta-kucha tIna mIla dUra ke madarase meM par3hane ke lie baiThA diyA thaa| saca nikalI, aura narama tathA moTI Ukha para chipa chipakara pujArI abhI bhaviSya kA sukha-svapna dekha rahe the| isI bahutoM ne dA~ta sAfa kiye| kintu usase yaha fAyadA huyA samaya eka ghaTanA ghaTI, jisane usa svapna ko cUra cUra kara ki dUsare sAla gA~va meM kaI aura AdamiyoM ne usI ganne diyaa| unakA bar3A lar3akA aba apane pitA ke gA~va kI khetI kii| tIsare sAla to pujArI ne Der3ha do ekar3a adhika Ane-jAne lagA thaa| pitA aura unake mitroM boyaa| Ukha itanI z2abardasta huI ki gharavAle cintA karane kI dekhAdekhI vaha bhI paramahaMsa bAbA kI kuTiyA meM pahu~cane lage, yaha Ukha to sAjhevAle patthara ke kolhU meM aASAr3ha lagA, aura paramahaMsa jI ke eka ziSya lage usake kAna meM taka bhI khatma na hogii| pujArI ne pahale Asa-pAsa se vedAnta aura vairAgya kA mantra phUMkane / vairAgyazataka aura patthara kA kolhU kharIdanA cAhA / na milane para banArasa vicArasAgara ke sAtha deza deza ke nadI-parvata, nagarake pAsa taka kI havA khA aaye| pujArI kisI bAta kA araNya ke manorama citra usake sAmane khIMce jAne lge| phaisalA turanta na kara DAlate the, unheM socane meM dera unakA asara par3anA z2arUrI thA / Akhira putra ne bhI lagatI thii| isI lie unheM aneka bAra mIThI-kar3avI bhI pitA kI bhA~ti pUjA-pATha zurU kara diyA / trikAla saMdhyAsunanI par3atI thiiN| unake eka sambandhI to unheM 'jar3avA- snAna aura ekAhAra prArambha kiyaa| pujArI ko to isase roga' (ThaMDaka kA roga) kahA karate the / do-tIna bAra khAlI adhika cintA na huI, kintu ghara ke sAre loga solaha hAtha lauTane tathA kAma ke Der3ha-do mAsa nikala jAne para varSa ke lar3ake ke isa raMga-DhaMga ko dekhakara AzaMkita gharavAle aura nArAz2a hue| anta meM hafte bhara guma rahane hone lge| ke bAda eka dina pujArI baila para lohe kA kolhU ladAye eka dina (1910 IsavI meM) acAnaka vaha g2Ayaba ho pahu~ca hI gye| gA~va meM, aura zAyada usa dehAta meM bhI, gyaa| yadyapi do bAra pahale bhI vaha bhAgakara kucha mahIne vahI pahalA lohe kA kolhU thaa| loga Dara rahe the, kala kalakattA raha pAyA thaa| kintu usa samaya vairAgya kA to aksara bigar3a jAyA karatI hai| bigar3a jAne para kauna bhUta sira para savAra na hone se utanA Dara na thA, isI lie marammata karegA ? kintu pujArI befika the / saMyoga se usa samaya itanI cintA na huI thii| pujArI kI cintA kolhU bahuta acchA nikalA / usI sAla usakA dAma sadha taba dUra huI jaba unhoMne sunA, lar3akA ghUma phira kara gayA / tIna-cAra sAla kAma lekara pauna dAma para unhoMne banArasa lauTa AyA hai, aura vahA~ saMskRta par3ha rahA hai| use beca bhI ddaalaa| pujArI ne khuzI se saMskRta par3hane kI anumati de dI, aura pujArI sAdagI ke pujArI the / ve eka nambaravAlI unheM AzA ho calI ki aba vaha hAtha se na jaaygaa| mArkIna ko bahuta pasanda karate the| kahA karate the, yaha do varSa bItate bItate unhoMne sunA-lar3akA banArasa bahuta maz2abUta hotI hai, jAr3A-garmI donoM meM kAma A se kahIM calA gayA hai / kucha mahInoM bAda jaba unheM mAlUma sakatI hai / isako pahananevAlA na zaukIna hI kahA jAyagA huA ki vaha dUsare prAnta ke eka maTha meM sAdhu ho gayA hai aura na daridra hI / khaddara ke yuga se kucha dina pUrva hI ve taba ve apane bahanoI .....paMDita ko lekara vahA~ pahu~ce / isa saMsAra se cala diye| nahIM to pujArI usake ananya unhoMne lar3ake kI anupasthiti meM samajhA-bujhAkara mahanta jI bhakta hote| ko isa bAta para rAjI kara liyA ki ve gharavAloM ko darzana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [ bhAga 36 dene ke lie eka bAra apane cele ko jAne deN| Ane para pujArI una AdamiyoM meM se the, jo ghora se ghora lar3ake ko yaha bAta arucikara mAlUma huI, kintu dUsarA vedanA ko hRdaya ke bhItara isa taraha chipA sakate haiM ki cArA na thaa| lauTAne kA vAdA to jhUThA thA, kintu aA~kha taka usakI chIMTa bhI nahIM pahu~cane pAtI / to bhI eka bhole-bhAle mahanta jI paMDita kI cikanI-cupar3I bAtoM meM bAra unhoMne putra ke sAmane dila kholane kA prayAsa kiyaa| A gaye / lar3akA ghara para lAyA gyaa| aba eka ora to 'nahIM' kahake abhI hallA gullA sunane kI himmata na hone lar3ake ko (pujArI ke svabhAva ke viruddha) zauqIna kapar3oM se putra ne unheM vahIM kahIM rahakara pratIkSA karane ke lie tathA pAna zrAdi kA prabandha kiyA gayA aura dUsarI ora kaha diyaa| pujArI yadyapi putra kI mAnasika avasthA ko usake jAne-Ane para kar3I nigAha rakkhI jAne lgii| samajhane lage the, aura kabhI kabhI cAhate bhI the ki vaha lar3akA eka bAra bhAgA taba sTezana para pujArI ne jA apanI marjI para rahane diyA jAya, kintu anta meM pakar3A / isa taraha kAma na banate dekhakara lar3ake ne vizvAsa putrasneha kA pallA bhArI ho jAtA thaa| paidA karAnA cAhA, aura tIna mAsa taka avasara DhU~r3hane ke unakI vaha arddha vikSiptAvasthA jAnakAroM ke hRdaya meM bAda vaha apane isa bandI-jIvana se mukta huaa| sahAnubhUti paidA kiye binA nahIM rahatI thI / lar3akA jinakA atithi thA unakI mAtA to pujArI kI avaitanika guptacara pujArI ko isakA kitanA duHkha huA, yaha isI se hI thiiN| kucha saptAhoM ke bAda jaba lar3akA cupacApa ikke mAlUma hotA hai ki cintA ke mAre do varSa bItate-bItate para savAra hokara sTezana kI ora bhAga calA taba pujArI unake dimAg2a meM eka prakAra kA unmAda-sA ho gyaa| ko bhI khabara milate dera na lagI; aura ikke ke pahuMcane lar3akA usa samaya Agare meM par3hatA thaa| eka mitra ne saba se kucha hI dera bAda ve bhI sTezana para A dhamake / mAlUma hAla batalAkara eka bAra pitA ko dekhane ke lie khaa| hotA thA, dasa yA bAraha mIla ke rAste ko unhoMne daur3akara isa para lar3akA ghara AyA / pujArI ko prasannatA hI nahIM hI kATA thaa| ve to jAnate hI the ki eka bAra rela huI, balki jaba unake dimAg2a kI garmI dUra karane ke lie meM baiTha jAne para use pAnA unake lie asambhava ho fasda kholanevAlA lAyA gayA taba unhoMne kahA-kyA jaaygaa| Trena ke Ane meM pandraha-bIsa hI minaTa kI karoge? aba merI tabIata acchI ho gaI hai| eka dera thii| haphte ke bAda lar3akA usake icchAnusAra jAne bhI lar3ake ne sAtha chor3a dene ke lie jaba kucha adhika diyA gyaa| ___ kahanA cAhA taba pujArI baccoM kI bhA~ti phUTa phUTakara rone lge| sTezana ke yAtrI ikaTThe hokara lage usakI lAnatado varSa aura bIta gye| lar3ake kA koI patA na thaa| malAmata karane / usase jAna bacAne ke lie use phira eka dina patA lagA, vaha banArasa AyA huaA hai| phira banArasa AnA par3A / banArasa meM zrAkara usane. bhale prakAra z2abardastI ghara para lAkara naz2arabandI kA vahI astra kAma meM samajhAkara kaha diyA--zrApa pakar3akara mujhe nahIM rakha lAyA gyaa| isa bAra usane apane bandhutroM se kaha diyA- skte| merI icchA ghara jAne kI bilakula nahIM hai / ghara eka bAra nikala jAne para phira tuma nahIM pakar3a skoge| na jAne kI maiM pratijJA kara cukA huuN| Apake haTha se dhyeya aAkhira AdamI kA baccA kaba taka bA~dhakara rakkhA jA ko chor3ane kI apekSA mujhe maranA priya hogaa| sakatA hai ? aura eka dina vaha phira nikala bhAgane meM samartha pujArI zAyada pahale se kAfI soca cuke the| unhoMne huaa| banArasa se vaha vindhyaparvata kI talahaTI meM phuNcaa| turanta aura bahuta saMkSepa meM kahA-acchA aba maiM tumheM kintu pujArI ko lar3ake ke eka mitra ne patA batA diyA, nahIM rokU~gA, kintu maiM bhI ghara na jaauuNgaa| yahIM kAzI meM aura ve bhI vahA~ jA pahu~ce / rahakara z2indagI bitA duuNgaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] lar3ake ko itanI AsAnI se chuTakArA pAne kI kabhI AzA na thI / vaha dUsarI Trena se calA gayA / X X X kitane hI mahInoM ke bAda gharavAle manAkara pujArI ko le gaye / sacamuca hI ghara unheM kAla-sA lagatA thA / dhIre dhIre phira cintA ne unakI deha aura dimAg2a para prabhAva jmaayaa| isI duHkhamaya cintAgrasta avasthA meM unhoMne cAra varSa aura bitAye / 1620 IsavI kA jUna AI sandhyA zazi kI pyArI ! pyAre priyatama ke cintana meM kI lajAtI nata citavana, milana- nizA kI sukha-AzA meM dizi dizi kabhI Dolate locana, komala caraNoM ke darzana se kamala jAye - se kumhalAye, - haMsa ke vihAra-zara ne jyoM gati lakha apane nayana navAye X - pujArI vibhramamayi sandhyA sukumArI ! apane nIlama ke mahaloM se AI aba pazcima- dizi-patha para, komala - aruNa caraNa-nakha chU chU aruNa reNu ra~gatI hai ambara, nabha meM khilatI kesara - kyArI ! svAgata - gIta lekhaka, zrIyuta narendra una caraNoM para sukhamA vArI ! utsuka dharaNI para dhIre se dharatI paga sandhyA komala tana, darasa parasa pA musakA raja-kana khila uThate jyoM geMdA ke banakanaka-surabhi-ghana jyoM nabhacArI ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat yA julAI kA mahInA thA, jaba sudUra dakSiNa meM putra ko unake bAlamitra kA patra milA-- mAmA kA dehAnta ho gayA / putra kI A~khoM meM A~sU nahIM Aye | ciTThI kI bAta pUchane para usane jisa prakAra apane mitroM ko yaha qhabara sunAI usase ve bola uThe, tumhArA dila patthara kA hai, pitA kI mRtyu ko sunakara bhI tumheM raMja nahIM huA ! unheM putra ke hRdaya ke bhItara kI vAstavika dazA yadi mAlUma hotI to ve aisA na kahate / 61 cira suhAginI ke pada-nakha cha banatI avanI bhI suhAginI, vyoma - mA~ga meM seMdura bharatI ha~satI sarasoM-sI suhAginI, - nava vasanta kI prANapiyArI ! nIlama kI nabha - sarasI meM bhI jAgI kunda kumuda kI kaliyA~,uThIM milana kI sarasa rAsa ko cA~dI kI nanhIM sI pariyA~, jAgI zazi kI nizi-pratihArI ! sandhyA ke nata mukha para lajjA holI - misa barasAtI rolI, kezara - raMjita cacala aJcala kezAcchAdita suvarana-colI, sone meM mukulita ujiyArI ! pulakita tana ke Gga-rAga ko kusumoM kA parAga hara AI, mada prakaranda maMdira nayanoM meM apane madhukara ko bhara lAI, AI sandhyA zazi kI pyArI ! www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ VOEMS jAgrata mhilaayeN| sinemA meM bhAratIya ___ee striyoM kA sthAna lekhikA, zrImatI vAsaMtIdevo paDakoNa virAja-kala kI paristhiti meM aneka dhyAna rakhanA hogA ki unakI maryAdA-rakSA kA samucita yA striyA~ puruSoM ke samAna hara prabandha hai yA nhiiN| sinemA meM unako apamAnajanaka D taraha ke udyoga kara rahI pArTa karane ko na denA caahie| hameM bhAratIya yA l haiM aura samAja-sudhAraka mahilAoM kA sammAna karanA caahie| yugayugAntara ATLI puruSavarga unako uttejana detA se bhAratIya mahilAyeM apanI sahanazIlatA, namratA, hai| yaha Ananda kI bAta lajjA, premapUrNa svabhAva ke lie prasiddha haiN| ataeva hai| bhAratIya mahilAoM ne unake ina guNoM kI rakSA sinemA meM z2arUra honI caahie| hara eka udyoga meM bhAga lene kA prayatna kiyA hai aura kyA hara eka puruSa kalApremI hai ? sinemA-kampaunhoMne saphalatA bhI pAI hai| sinemA bhI eka udyoga niyoM ke mAlika aura usameM bhAga lenevAle yuvaka hai aura sinemA meM bhAga lene ke bAre meM Aja-kala kyA sabhI kalApremI haiM ? kabhI nhiiN| hindustAna meM striyoM meM--yahA~ taka ki par3hI-likhI aura uccakula kI : na jAne kitanI sinemA-kampaniyA~ haiM, parantu inameM kumArI aura vivAhita striyoM meM bhI kAphI carcA ho sirpha eka yA do kampaniyA~ hI aisI haiM jo striyoM ko rahI hai| gauravapUrNa pArTa dekara unakI mAnamaryAdA kA qhayAla parantu merA kahanA yaha hai ki uccakula kI striyoM ke rakhatI haiN| sinemA meM bhAga lene ke pahale hamAre sudhAraka-samAja ko isI prakAra DAyarekTara devakI bosa ke kalama sinemA-sambandhI aneka viSayoM para dhyAna denA hogaa| se utare hue aura unake hI 'DAyarekzana' meM kiye gaye yaha saca hai ki hamArI bhAratIya mahilAyeM isa kalA kaI citrapaTa haiN| baMgAlI caNDIdAsa, hindI mIrAbAI, meM bhAga lene ke yogya haiN| unakI kArya-kuzalatA, namratA, pUraNabhakta, sItA-ina saba filmoM meM unhoMne apanA tathA kalA-prema bhUSaNAspada hai| puruSa striyoM kA pArTa kalA-prema sacAI aura dila se prakaTa kiyA hai aura lekara striyoM kI naqala karane meM kabhI samartha nahIM ho strI-pArTa kA gaurava kiyA hai| inameM bhAratIya mahilAoM sakate, isalie striyoM ko citrapaTa meM bhAga lene ke lie kA sadguNa, maryAdA, premapUrNa svabhAva pUrNarUpa se protsAhita karanA caahie| agara citrapaTa-kalA ke dikhAyA gayA hai| prabhAta filma kampanI ke kaI citradhandhe ko Age bar3hAnA hai to isa bAta kI ora dhyAna paToM meM bhI unhoMne isItaraha striyoM ko unake svabhAvAnudenA hI hogA! sAra hI pArTa diye haiN| unake citrapaTa ye haiM-candrasenA, parantu striyoM ko sinemA bhejane para isa bAta kA ayodhyA kA rAjA, jalatI nizAnI, sairaMdhrI, amRta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1) jAgrata mahilAyeM maMthana / ye saba citrapaTa aise haiM ki aneka bAra dekhane se bhagavAn ne puruSa aura strI meM pratyeka viSaya meM bhI A~khoM ko tRpti nahIM hotii| bAla-baccoM se lekara bheda-bhAva nahIM kiyA hai| to bhI Arya strI meM zIla, yuvaka-yuvatI, bUr3he Adi sabhI ye citrapaTa dekha sakate vinaya, Atmagaurava, lajjA aura prema janmagata hI haiN| dhanya hai unakA kalA-prema ! Ananda kI bAta hai ki hotA hai| to kyA Aja sinemA gharoM meM ina saba kaI par3hI-likhI kumAriyA~ aura vivAhita striyA~ aura bhUSaNAspada bAtoM ko tilAJjali de denA ThIka hogA ? maryAdAzIla kuTumba kI mahilAyeM ina donoM kampaniyoM yaha eka prazna hai| meM kAma kara rahI haiN| sabhya gRhiNiyoM ko yA sabhya kula kI kumAriyoM mere qhayAla meM aise kaI philma haiM jinameM bhAratIya ko citrapaTa meM kAma karane ke pahale ina saba bAtoM lalanAoM kA vinaya-svabhAva, lajjA-namratA Adi para jarUra dhyAna denA cAhie / sinemA ke DAyasabakA chinna-vichinna kara diyA gayA hai / kaI dRzya to rekTara se isa bAta kI gAraMTI lenI hogI ki itane lajjAjanaka haiM ki unheM dekhate hI A~kheM mIcanI 'sTuDiyo' meM DAyarekTara se yA citrapaTa meM bhAga lenevAle par3atI haiN| kyA hamArI hindU lalanAyeM parapuruSoM se puruSoM se yA vahA~ ke anya puruSoM se unako kisI mila-jula sakatI haiM ? kitanI hI par3hI-likhI strI ho, taraha kI takalIpha na hone paayegii| yadi ye loga isa kyA vaha apane pati se anya logoM ke sAmane lajjA- bAta kI vyavasthA kareM ki striyoM ke caritra para kisI spada bartAva karane ko taiyAra hogI yA apane pati taraha kA kalaMka na lagane pAvegA tathA unheM svabhAvako hI aisA vyavahAra karane degI ? kabhI nahIM / cAhe viruddha pArTa karane ko na diye jAyeMge to avazya hI jo ho yorapIya mahilAoMkI nakala karate hue bhI uccakula kI mahilAyeM citrapaTa-kalA meM bhAga leMgI bhAratIya mahilA apanA lajjAzIla svabhAva kabhI nahIM aura isa kalA ko samunnata kreNgii| chodd'egii| aura eka bAta / puruSa-veza dhAraNa karanA, sabase pahale AvazyakatA yahI hai ki AryapuruSoM apane pati ko char3I se mAranA, pati se naukara ko meM pUrNarUpa se parivartana honA caahie| bhAratIya taraha bartAva rakhanA, bAra bAra cumbana karanA--yaha striyoM ko ve apanA bhogya vastu samajhate haiN| agara saba a~garejI citrapaToM kI naqala hai| Arya-mahilAoM ve kalA-prema se bhAratIya mahilAoM ko bhI citrapaTakI ijjata rakhanA Arya-puruSoM kA dharma hai| hama loga kalA meM bhAga lene kA avasara denA cAhate haiM to yaha pratyeka viSaya meM anya dezavAsiyoM kI naqala karane meM jarUrI bAta hai ki ve pahale mahilAoM ko gauravapUrNa apanA hindUtva bhUla jAte haiN| hA~, hama logoM ko dRSTi se dekheM, aura hara eka viSaya meM yorapIya pazcimavAsiyoM se sIkhane lAyaka aneka bAteM haiM, para citrapaToM kI una bAtoM kI nakala na kareM, jinase hamAre hama loga una para dhyAna hI nahIM dete| hindUtva ko kalaMka lagatA hai| pAzcAtyoM kA andhAdhundha ___ Aja-kala pati-patniyoM kA sambandha pichale z2amAne anukaraNa karanA bhAratavAsiyoM ko ucita nahIM hai| kI taraha nahIM raha gayA hai| pati-patnI meM U~ca-nIca kyA samAja-sudhAraka aura kalA-premI puruSa isa kA bhedabhAva nahIM rahatA hai, na yaha rahanA ucita hai| viSaya para dhyAna deMge ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ koyaTe kA pralaya lekhaka, zrIyuta tilakarAja bhasIna, [isa lekha ke lekhaka mahodaya koyaTA bhUkampa ke sambandha meM zrIyuta jayarAma dAsa daulata rAma se bAteM kara rahe haiM / ] [megharAja moTara kaMmpanI kA dhvaMzAvazeSa reDa krAsa ke kArya-kartAoM ke sAtha lekhaka mahodaya ghuTane para hAtha rakkhe khar3e haiM / ] CNN yaTA bhUkampa, vaha romAMca- koyaTA meM bhUkampa pIr3itoM ke sahAyatArtha bAhara kArI durghaTanA, jisane kevala se koI nahIM jAne paayaa| yaha saubhAgya kevala hindustAna meM hI nahIM barana / reDa krAsa sosAiTI ko milA, jisake sAtha sAre sabhya-saMsAra meM sanasanAhaTa aura vyAkulatA sundara nagara eka-dama baMjara-ujAr3a ho gayA, jahA~ aba utpanna kara dI hai, saMsAra ke mRtyu, durgandha aura dhUe~ kA sAmrAjya hai| parvata itihAsa meM sadA ke lie aba bhI vaise hI zobhAyamAna khar3e haiM, cazme aba bhI prakRti ke krUra prakopa, uddaNDatA va barbaratA kA eka vaise hI baha rahe haiM, phala-phUla-yukta bArA aba bhI vizeSa dRSTAnta rahegA-koyaTe kA bhUkampa jisane apanI chaTA darasA rahe haiM, candra, sUrya, tArAgaNa aba hAla meM isI 31 maI kI rAta ko 2 bajane ke bhI usa nagara kA andhakAra dUra karane kA prayatna pUrvavat 45 minaTa bAda usa "hindusthAna kI sundara udyAna karate haiM; magara aisA pratIta hotA hai ki prakRti ne vATikA" ko zmazAna meM pariNita kara diyA manuSya aura usakI banAI sabhyatA se badalA liyA hai, hameM purANoM meM varNita usa mahApralaya kA, jaba hai ! usa ramaNIka ilAke ke atyanta svAsthyaprada bhole bAbA mahAdeva nagna hokara DamarU bajAte tANDava- jalavAyu meM pale hue hajAroM sundara svastha naranArI nRtya kareMge aura sArI sRSTi 'trAhimAm' pukAregI, sadA kI nIMda so gaye ! bar3e bar3e nagaraseTha dAne-dAne smaraNa karAtA hai| yaha vizvAsa nahIM hotA ki kaise ko muhatAja ho gaye, hajAroM bacce anAtha, aura kucha minaToM meM vaha phala-puSpa-vATikAoM se susajjita saikar3oM sadhavAyeM vidhavAyeM ho gii| dhana-mAla kI
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArI bhUkampa 'bI0 e0, ela-ela0 bI0, vakIla ghAyala / sTezana para ghAyaloM ko le jAne vAlI spezala gAr3I kI pratIkSA kara rahe haiM / ] [brUsaroDa-koyaTA hamAre isa lekha ke lekhaka zrIyuta tilakarAja aura jAnoM kI bhI kAphI hAni huI hai| sarayAba-sTazana bhasIna bhI vahA~ gaye / isa lekha meM aApane koyaTA para kevala sTezana mAsTara hI bacA thA jo eka bAjU kA apanI A~kho-dekhA hAla likhA hai| meM paTTI bA~dhe leTaphArma para daphtara lagAye apane kAma meM juTA huA thaa| sarayAba se koyaTe taka lAinoM ke kSati kA to koI anumAna hI nhiiN| kaI-ekoM kA anu- donoM ora hRdaya-vidAraka bhUkampa kA nagna citra dekhane mAna hai ki kevala koyaTA nagara ke basAne meM hI 1 meM aayaa| eka bhI makAna athavA chappara aisA na thA karor3a se adhika dhana laga jaaygaa| jo bhUkampa ke prakopa se bacA ho| koyaTA-sTezana to jaise hI hamArI Trena kolapura pahu~cI, hameM bhUkampa burI taraha girA huA thA aura bAhara leTaphArma para yA ke jarjara dRzya prathama dRSTigocara hue| kolapura ke taMbuoM meM daphtara khule hue the| koyaTA zahara ko kSati sTezana kA eka bhAga gira gayA hai, kintu zahara bilakula kA anumAna yahA~ diye hue naqaze se acchI taraha laga baca gayA hai, kyoMki vahA~ kI bahuta-sI imArateM bhUkampa- sakatA hai| yaha kahanA koI atyukti na hogI ki prUpha haiN| usase Age khez2ada-sTezana hai jo eka koyaTA zahara aba aisA pratIta hotA hai, mAno vaha pahAr3I ke nIce vidyamAna hai, jisakI bAbata vizeSajJoM sadiyoM se bhUgarbha meM soyA huA thA aura hAla meM hI kA anumAna hai ki isI ne bhUkampa ko janma diyaa| kisI bhUgarbha-vettA ne use khodakara nikAlA hai| bAbUkhez2ada ke sTezana aura Asa-pAsa kI imAratoM ko mohallA, zikArapurI bAjAra,brUsa-roDa, kandhArI bAjAra, kAphI kSati pahuMcI hai| sarayAba-sTezana, jisase purAnA bAbU-mohallA, rAmagar3ha, islAmAbAda, gvAlamaMDI, agalA sTezana koyaTA hai, bilakula naSTa ho gayA hai, liTana-roDa Adi sthAnoM meM dhana-jana kI vizeSa hAni Shree SudharmaswamiGyanbhandar-umara. Surat 6 5
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 koyaTA nagara kA nakazA nirAziyoM kA kaima ghur3adaur3a kA paidAna/ kampAyara sinISA kA vahAbanI nI kansI sUrajagaja sinIyA raMDiyoM kI bastI va prepaTAkI keTA se 7 pola 20. jhopar3e naSTa N kAndhArI rAz2Ara isalAmAvAda sivila roDa aspatAla garIbAbAda gvAla maNDI rAmagarAva bUsa mizana roDa liTana rejiDensIN purAnA bAbU mohallA korTa enDarasana roDa pohallA sainDesaina lAibarerI priMsa roDa priMsa roDa 'jI. esa. belave sTezana relave bastI myunispala TAuna hAla 10%hindU ma%DmusalamAna naSTa hue sthAnoM kA nakazA huI hai| bar3I bar3I aTTAlikAyeM girakara miTTI meM mila sAdhAraNa taura para 9 brigeDa yAnI qarIba 40,800 gaI haiN| agara bace haiM to ve g2arIba loga jo zahara ke mizrita sipAhI rahate haiN| bAhara phUsa kI jhopar3iyoM meM rahate the| ___ sarakArI riporTo dvArA yaha anumAna kiyA jAtA koyaTA-chAvanI zahara kI apekSA bahuta-kucha baca hai ki isa bhUkampa se mare athavA ghAyala hue manuSyoM gaI hai| vahA~ na to imAratoM kI vizeSa hAni huI hai, kI saMkhyA lagabhaga 56,000 hai, jisameM se koI na utane manuSyoM kA hI nukasAna huA hai / to bhI 30,000 ke qarIba to koyaTA zahara ke hI nivAsI bahuta-sI imArateM bhUcAla ke jhapeTe meM burI taraha A haiN| bAqI chAvanI aura Asa-pAsa ke ilAke ke loga jAne ke kAraNa hila-sI gaI haiM--kaI-ekoM meM darAz2a ho haiN| jaisA ki nakze se vidita hotA hai, zahara meM gaye haiM, kaI bIca se phaTa gaI haiM aura zAyada aba adhika AbAdI hinduoM kI hI thii| musalamAna loga bhUkampa kA eka bhI jhaTakA na saha skeN| bahuta-se to zahara ke Asa-pAsa choTe-choTe gA~voM meM yA zahara ke pAThaka isa bAta se avazya paricita hoMge ki koyaTA- bAhara jhopar3iyoM meM rahate the| hinduoM meM bhI siMdhiyoM - chAvanI uttara-pazcima-sImA-prAnta meM eka bahuta bar3I aura paMjAbiyoM kA adhika nukasAna huA hai| koyaTe chAvanI hai| koyaTA se 15 mIla Age kalAta sTeTa kA karIba sArA vyApAra siMdhiyoM va pArasiyoM ke hAtha zurU ho jAtA hai, jisakI sImA khUkhAra jAtiyoM ke meM thA, aura bAbU klAsa meM paMjAbiyoM kI bahutAyata sarahaddI ilAke se jA milatI hai| kalAta sTeTa meM bhI thii| prAyaH logoM kI Aya ke do z2ariye the-makAnabriTiza phaujoM kA zAsana hai| koyaTA-chAvanI meM jAyadAda kA kirAyA-bhAr3A yA sarahaddI vastuoM kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] koyaTe kA pralayakArI bhUkampa jisameM DAkTara, narsa, aura reDakrAsa sosAyaTI ke kAryakartA the| rAste meM hameM roharI aura sibbI meM do spezala gAr3iyA~ milIM, jinameM ve bhAgyavAn bhare hue the jo isa pralaya meM bhI baca gaye the| sibbI meM phoja kA kar3A paharA thA tAki koI phAlatU manuSya koyaTA na jA ske| gAr3I kI talAzI pahale sibbI meM hotI thI aura phira koyaTA-sTezana se tIna mIla idhara / yahA~ rela kI lAina ke donoM ora sipAhI khar3e rahate the jo calatI gAr3I meM car3hakara musAphiroM kI acchI taraha jA~ca par3atAla karate the| koyaTA-sTezana para bhI kar3A phaujI paharA thaa| [kAyaTA aura mustaGga ke bIca meM cuGgI kI caukii| jisa dina hama koyaTA pahu~ce, sTezana para pIr3itoM IrAna aura balocistAna ko vyApAra kA mArga yahIM se hai|] kA eka bar3A jamaghaTa maujUda thaa| ye saba loga vyApAra / hameM aise AdamI mile jo bhUkampa ke pahale bAhara bheje jAne kI pratIkSA meM the| lakhapatI the aura bAda ko eka mAmUlI haisiyata ke jimakhAnA-resakorsa ke irda-girda bhI kar3A paharA bhI na rhe| thaa| usake eka nukkar3a para bhojanAlaya khulA huA thaa| bhUkampa ke karIba do ghaNTe ke bAda phauja ne sAre yahA~ saba faujI prabandha thaa| bhojanAlaya ke Asa-pAsa zahara para kabjA kara liyA aura safaramainA (Sappers bhUkhe manuSyoM kA TakaTakI lagAye khar3e rahanA eka and miners) ke AdamiyoM ne malave kI khudAI zurU atyanta hRdayasparzI dRzya thaa| amIra-garIba, U~cakara dii| vizeSakara do dina do rAta to phauja ne nIca, naranArI, sabako phaujI nyAya ke anusAra do lagAtAra kAma kiyA aura karIba 5,000 AdamI capAtiyA~ aura pyAlA dAla pratyeka bAra milatI thii| nikAle, jinameM se Adhe se adhika jIvita the| isameM koI saMdeha nahIM ki phauja kI isa phurtI ke kAraNa bahuta-sI jAna baca gii| mare huoM kI lAzeM sar3akoM para hI jalA dI gii| bahuta-se AdamiyoM ne svayaM apane sambandhiyoM kA dAha-saMskAra kiyA aura rAkha apane sAtha rakha lii| tIsare dina jIvita aura ghAyala saba 'jimakhAnA resakorsa' ke maidAna meM ekatra kiye gaye aura unake rahane kA prabandha tambuoM meM kiyA gyaa| sAre zahara ke irda-girda phauja kA paharA lagA diyA gyaa| koI bhI andara nahIM jAne pAtA thaa| adhika ghAyala aspatAla meM bheje gye| isI dina hamArI spezala gAr3I koyaTA pahu~cI, [mustaGga kA mukhya bAz2Ara
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 relagAr3iyA~ resakorsa-grAuMDa se chUTatI thIM aura sTezana para musAphiroM ko pharjI TikaTa muphta diye jAte the| gAr3I ke calane se pahale hara eka ko pAnI, cAya aura baccoM ke lie dUdha-biskuTa diyA jAtA thA, aura eka dafA phira DAkTarI muAyanA hotA thA / pleTaphArma para bhI DispeMsarI khola dI gaI thii| adhika ghAyala vyakti sTrecara para reDakrAsasosAyaTI ke sevakoM yA relave vAlaMTiyaroM ke kandhoM para lAye jAte the| embuleMsa gAr3iyoM ke bahuta dera bAda pahu~cane ke kAraNa musAphiroM ko do dina taka kAphI kaSTa pahu~cA, kyoMki [bhUkampa kI jananI koyaTA kI pahAr3I-isakI vibhinna mAmUlI ghAyala aura adhika ghAyala donoM prakAra / coTiyoM se aba bhI dhuMvA aura gaMdhaka nikala rahA hai / / ke manuSya phala kI gAr3iyoM meM bharakara bheje jAte rhe| yaha relavAloM kI g2afalata kA pariNAma para kar3A paharA thA, kyoMki atyanta durgandhi ke kAraNa thaa| bAda ko embuleMsakAroM ke A jAne para adhika kucha samaya ke lie khudAI banda kara dI gaI thii| idhara ghAyala vyakti vizeSa hiphAjata se bheje jAne lge| babara paThAna luTeroM kA sadA bhaya banA rahatA hai| hamAre isa prakAra pA~ca-chaH dina meM koI 10 yA 12 haz2Ara- koyaTA pahu~cane ke dUsare dina hameM patA calA ki bhUkampa pIr3ita koyaTe se bAhara lAhAra, multAna, haidarA- pichale roz2a 40 paThAnoM kI maMDalI lUTa-mAra ke lie bAda ityAdi jagahoM ko bheje gye| zahara meM A dhamakI thI, jisameM se 20 to golI kA jisa dina hama koyaTA se vApasa cale, usa dina zikAra banAye gaye aura 20 pakar3e gye| bAda meM 2-3 phauja kA zahara, chAvanI aura Asa-pAsa ke durgA paThAna zahara ke caurAhoM para laTakA diye gye| isameM zaka nahIM ki aise asAdhAraNa samaya meM phauja ke binA koI sarakArI yA gaira-sarakArI saMsthA isa phurtI, safAI aura ImAnadArI ke sAtha bhUkampa pIr3itoM kI sahAyatA nahIM kara sakatI thii| parantu to bhI anya saMsthAoM ko sevArtha na Ane dene kI nIti ucita nahIM mAnI jaaygii| jaba pablika saMsthAyeM phaujI zAsana ke adhIna hokara kArya karane ko taiyAra thIM taba inakI mA~ga ko ThukarAkara sarakAra ne buddhimAnI kA kAma nahIM kiyA hai| vApasI para merI siMdha ke kAMgresI netA zrIyuta jayarAmadAsa daulatarAma se bheMTa huii| unhoMne bhI yahI kahA ki [mustaGga kA eka bAz2Ara] koyaTA ke phaujI zAsaka hamako sevA karane kI Surat
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] [saikar3oM ghAyala vyakti haidarAbAda siMdha aura anya sthAnoM ko bheje jA rahe haiN| yahA~ eka jatthA haidarAbAda sTezana para utara rahA hai / ] koyaTe kA pralayakArI bhUkampa AjJA kyoM nahIM dete jaba ki hama unake zAsanavidhAna meM rahakara kAma karanA cAhate haiN| kevala reDakrAsa sosAyaTI aura relave vAlaMTiyaroM ko hI bhUkampa pIr3itoM kI sevA karane kA saubhAgya prApta huA / isa bhUkampa meM adhika hAni dhanADhyoM yA madhyama sthitivAloM kI hI huI hai| jhopar3iyoM meM rahanevAle daridranArAyaNa bhUkampa-prakopa se bahuta sAfa bace jaisA ki eka g2arIba musalamAna majadUra ne mujhase ha~sakara kahA - "bAbU jI ! hamArI garIbI Akhira eka hI dafA to kAma AI / " roharI sTezana para pIr3itoM kA nAma-patA ityAdi likha liyA jAtA hai tAki bAda ko jAyadAda ke mAmale meM sarakAra unako bulA sake / yaha to rahA koyaTe kA hAla / parantu isa bhayAnaka bhUkampa kA asara koyaTe ke irda-girda 6 mIla taka kalAta sTeTa va afag2Ana sarahadda taka huA hai| kalAta sTeTa kI rAjadhAnI mustaGga kA to sivA kucha sarakArI imAratoM ke, jo zAhIbAg2a ke sAmane pahAr3I para haiM, naswami Gyanbhandar-Umara, Surat 69 [mustaGga -- mRtyu ke nikaTa pahu~catA huA eka buDDhA AdamI / ] kucha bhI nahIM bacA, aura jana-dhana kI bhI qAfI hAni huI hai| www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ koyaTA meM pralaya lekhaka, zrIyuta dharmavIra, ema0 e0 har ke bhUkampa ke pIr3itoM kA varNana zrIyuta dharmavIra jI ne apane isa mahattvapUrNa lekha meM unhIM kI jabAnI diyA hai| isase isa lekha meM aura bhI vizeSatA A gaI hai| isa lekha ke par3hane se isa koyaTA ke bhUkampa kA pUrA itihAsa to mAlUma hI hogA, sAtha hI isakA bhI bahuta kucha jJAna ho jAyagA ki usa mahApralaya se jo loga baca sake ve kaise baca sake aura unakI isa samaya kyA dazA hai| r3I lAhaura ke relave sTezana para kara khar3I hI huI thI ki sabase pahale satraha aThAraha barasa kI eka yuvatI utarI / usake tana para eka baniyA ina aura dhotI thI / bAla khule hue the| sira meM miTTI par3I huI thii| nAka, mu~ha aura A~kheM sUjI huI thiiN| usake sAtha eka buDDhA thA / pleTaphArma para khar3e logoM ne vRddha puruSa ar thAma kara Dibbe se bAhara nikaalaa| vaha jahA~ kA tahA~ baiTha gayA / apane donoM hAtha usane Age ko phailA diye| A~kheM usakI gAr3I kI khir3akI meM gar3I huI thiiN| vaha cillAyA- " haTa jAo ! haTa jAo! bhUcAla yA rahA hai ! caMdra, caMDU ! uTha, bhAga !" yaha kahate hue vaha kabhI sira ke bAla nocatA, kabhI DAr3hI ke / vaha naujavAna lar3akI usake pAsa baiThI kabhI usake kapar3e sa~bhAlatI, kabhI apanA tana DhA~katI / itane meM sTezana kI dUsarI tarafa se eka anya vRddha puruSa AyA / use dekhakara navayuvatI ne bA~heM phailA diiN| ve donoM eka dUsare se lipaTa gaye aura phUTa-phUTa kara rone lage / gA mAlUma huA ki kamalA kA byAha hue abhI sirfa tIna mAsa hue haiN| apane naujavAna pati caMDUlAla aura buDDhe sasura ke sAtha vaha koyaTe gaI thI / bhUcAla Ane para pati mara gyaa| isa para lar3ake kI mauta se bApa pAgala hI ho gayA / jo manuSya bAda meM AyA vaha kamalA kA pitA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat thaa| kucha mAsa pahale usane apanI beTI ko sohAga kI sAr3I pahanAkara bhejA thA, parantu aba usa lar3akI ke tana para sohAga kI phaTI huI dhotI bhara hai| isa prakAra kI duHkhaprada ghaTanAyeM Aja kala lAhaura ke relave sTezana para hara roz2a dekhane meM AtI haiN| kahIM mAtA beTe se bar3a gaI hai to patnI pati se, bahana bhAI se bichur3a gaI hai to lar3akI mA se, karA~cI se lekara lAhaura taka aura lAhaura se nIce dehalI aura Upara pezAvara taka jAnevAlI lAinoM para jitane bar3e-bar3e sTezana haiM unameM se lagabhaga hara eka para aisI hRdayavedhI ghaTanAyeM dekhane meM A rahI haiN| tIsa aura ikatIsa maI kI darmiyAnI rAta ko 3 bajakara 20 minaTa para koyaTA meM bhUcAla AyA / eka kahatA hai, kA eka minaTa taka rahA; dUsarA kahatA hai, ye jhaTake kaI minaTa taka Ate rhe| ye bhUkampa koyaTA meM hI nahIM mahasUsa hue, balki usake irda-girda ke samasta pradeza meM bhI / afag2AnistAna ke dakSiNa bhAga - udAharaNArthaM kulAta, camana aura kaMdhAra meM, siMdha ke uttara-bhAgaudAharaNArtha lar3akAnA, zikArapura, sakkhara Adi meM aura paMjAba meM bhI bhUkampa zrAyA / isI samaya jahA~ idhara bhArata ke kaI anya bhAgoM, udAharaNArtha deharAdUna aura lAhaura meM, logoM ne isake jhaTake mAlUma kiye, vahA~ udhara iMglaiMDa meM hI nahIM, balki jApAna ke tAico aura zAnazekeA ke pradezoM meM bhI isase lAkhoM manuSya mara gaye / gata varSa bihAra aura naipAla meM bhUcAla AyA thA, aura g2az2aba kA zrAyA thaa| lekina koyaTA kA bhUcAla to 70 www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakhyA 1] koyaTA meM pralaya usase bhI bAz2I mAra le gayA / bihAra aura nepAla meM bhUkampa jenarala posTa Afisa, TeligrAfa Afisa, sivila dina ke samaya AyA thA isalie loga makAnoM aura dukAnoM aspatAla aura sivila eriyA vinaSTa ho gaye haiM / se bAhara nikalakara khulI jagaha meM jA khar3e hue the| lekina koyaTA se 8 mIla ke phAsale para sarayAna nAma kA koyaTA meM yaha rAta ko aAyA, jisa vakta loga mIThe eka sTezana hai| yahA~ jaba bhUcAla aAyA taba z2amIna phaTa sapane le rahe the| koyaTA kI saradI meM logoM ke cehare gaI aura sAre mulAz2ima tathA unake parivAra imAratoM meM lihAfoM se DhaMke the jaba ki yaha musIbata una para ttuuttii| baiThe-biThAye dharatI ke andara dhaMsa gye| natIjA yaha huA ki loga abhI apane zarIra se kaMbala zahara kulAta meM bhI bahuta nukasAna huA hai-jAna bhI na haTA pAye the ki dIvAreM unake Upara A girii| aura mAla donoM kaa| vartamAna navAba ke cAcA paiMtIsa hajAra kI AbAdI meM se tIsa haz2Ara zrAdamI bhUtapUrva navAba, ke zAhI mahala meM sAr3he tIna sau daba kara mara gye| bAkI ke baca to gaye, lekina se Upara bIbiyA~ rahatI thiiN| yaha mahala aba miTTI kisI kA hAtha kaTa gayA to kisI kA pA~va, kisI meM mila gayA hai| ina bIbiyoM ko navAba ne dehAta se kA sira z2akhmI ho gayA to kisI kI kamara / bahuta ekatra kiyA thaa| jo sundara strI navAba ko pasaMda AtI hI thoDe aise nikala pAye jo sahI-salAmata hai| lekina use ve apane mahala meM le paate| yahA~ taka ki apane ve bace kyA, bace jo apanI saMtAneM kho baiThe haiM, jo apanI patiyoM se alaga karake lAI jAtI thiiN| navAba jaba mare dhana-daulata ga~vA cuke haiM aura nikaTa sambandhiyoM se vaMcita taba ye aurateM apane pahale ke patiyoM ke pAsa vApasa bhejI giiN| ho gaye haiN| parantu patiyoM ne Apatti kI ki aba to ye bUr3hI ho gaI __ koyaTA aura usake irda-girda ke ilAke meM jAna-mAla haiM, hama inheM nahIM leNge| isa para hara eka vRddhA ke sAtha unheM kA kitanA nukasAna huA hai, isake bAre meM isa samaya eka eka yuvatI strI bhI dI gii| navAba kI ina bIbiyoM (14 jUna) taka kucha nahIM kahA jA sktaa| vibhinna anu- ko ve AbhUSaNa bhI de diye gaye jo ve mahala meM pahanA mAna lagAye gaye haiN| eka sUtra ke anusAra 56 haz2Ara karatI thiiN| isake atirikta unheM do do U~Ta aura eka eka manuSya mare haiM, dUsare ke mutAbiqa 60 haz2Ara aura tIsare ghor3A bhI diyA gyaa| una navAba ko eka anya bAta kA ke anusAra eka lAkha / mAla ke nukasAna kA aMdAz2A bhI zauka thaa| ve ghor3oM kI pU~che kATakara unheM eka to zAyada ho hI nahIM sktaa| jo kala lakhapati the ve pahAr3I kandarA meM banda kara diyA karate the| usa kandarA meM aAja parAye Tukar3oM para aspatAloM meM par3e haiN| akele relave aise chaH sau ghor3e kaida the jo dasa varSa taka a~dhere meM rahe ke mahakame kA nukasAna eka lAkha kA batalAyA jAtA hai| the| unake uttarAdhikArI vartamAna navAba apanI patnI aura mahakamA nahara aura palisa ke sTAra naSTa ho gaye haiM / rAyala bacce-sahita baca gaye haiM, parantu unakI rAjadhAnI kI eyara forsa ke 43 ur3Ake mara gaye haiN| zahara se cAra atyadhika hAni huI hai| mIla kI dUrI para mustaGga-nAma kA kasbA zrAbAda thaa| eka mitra ne jo bhUcAla ke samaya koyaTA meM the, usakI AbAdI ke tIna-cauthAI bhAga kA khAtamA ho apanI A~khoM-dekhI kaI bAteM btlaaii| ye bahuta hI gayA hai / zrAsa-pAsa ke eka sau pacAsa dehAta, udAharaNArtha karuNAjanaka haiN| inhoMne kahA --"bhUkampa kA jhaTakA to DA~garA, harA~gAbAda Adi, aba ujar3e hue mAlUma dete z2yAdA se jyAdA pA~ca kSaNa taka rahA hogA, kintu ina haiN| svayaM koyaTA kA bAbU-mahallA, motI-mahallA, pA~ca kSaNoM meM samasta koyaTA naSTa ho gayA / vaha nagara mulatAnI mahallA, pUrana mahallA, purAnI zrAbAdI, basa- jisakI U~cI imArateM mAnava-zrama kI sundara kRtiyA~ thIM, roDa, saMDemana-roDa, glAsTara-roDa, phenI-roDa, girajA, dekhate-dekhate IToM aura malave kA Dhera ho gyaa| ve klabaghara, TAUna-hAla, saMDemana-hAla, sivila korTasa, mahilAyeM jo makhamalI bichaunoM para ArAma kara rahI thIM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 zAhajAde jo z2amIna para paira dharanA gavArA na karate the aura ve bacce jo mA kI goda aura makAna kI cahAradIvArI kA svarga samajhe baiThe the, zrAja chatoM aura dIvAroM ke nIce dabe par3e haiM / yA agara malave se nikAle gaye haiM to unakI lAzeM sar3akoM aura galI-kUcoM meM dUsare kA mu~ha tAka rahI haiM / mA kA bacce kA patA nahIM, patnI kA pati kA nahIM hai | bAlaka bilabilA rahe haiM, puruSa sira dhunate haiM aura striyA~ rudana kara rahI haiN| koI ghara aisA nahIM jise sadamA na pahu~cA ho| koI bhAgyavAn gharAnA hI hogA jo baca gayA ho / lAkhoM ke mAlika rAta ke 2 baje taka sukha kI nIMda so rahe / parantu 2 baje ke bAda ve yA to paraloka sidhAra gaye yA zarIra para pahane hue kapar3oM ke sivA saba kucha kho baitthe| umra bhara kI kamAI to eka tarapha, bIbI, bacce aura AtmIya bhI kho baitthe| eka ora marda "daur3o ! bacAo !" kI AvAz2eM lagA rahe the, dUsarI ora aurateM "koI pahu~co ! nikAle !" kI duhAI de rahI thIM / jisa mahalle meM maiM rahatA thA vahA~ cAra navayuvakoM ne apanI jAnoM ko saMkaTa meM DAlakara kaI jIvita strI-puruSoM aura sarasvatI z2amIna ke aMdara se nikaalaa| idhara rAta a~dherI, udhara bijalI ke tAra TUTa jAne se rozanI nhiiN| sardI se ThiThura rahe logoM ne lakar3iyA~ jalA jalAkara riztedAroM kI talAza kii| kintu be-basa / khodane kA sAmAna na thA / aMta meM hArakara savere taka rote-cillAte rhe| pahale jhaTake ke bAda usI rAta tIna bAra aura bhUcAla AyA / parantu kissA to pahale ne hI qhatma kara diyA thA, isalie bAda meM AnevAle jhaTakoM kI koI hastI na thI / loga Dara rahe the ki phira bhUcAla na jAya / karate bhI to kyA karate ! hara mahalle meM pA~ca-pA~ca, sAta-sAta AdamI hI bce| ve apane riztedAroM ko bacAte yA dUsaroM ko / " jaba dina nikalA taba ejanTa gavarnara janarala ne kamAMDara-ina-cIfa se fauja kI sahAyatA mA~gI kyoMki areer- chAvanI meM bhUcAla se bahuta kama hAni huI thI / isake phalasvarUpa brUsa-roDa Adi para gorakhoM aura goroM ke faujI daste pahu~ca gaye / yaha saMkhyA bhI aparyApta thii| phira bhI faujiyoM ne kaI dabe hue logoM kI jAneM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 bcaaii| sivila aspatAla gira cukA thA, isalie jakhmI eMbuleMsa kAroM meM biThalAkara briTiza miliTarI aspatAla pahu~cAye gaye / rAta hone se pahale-pahala bace hue loga mekamaoNhana pArka, janAnA mizana hAspiTala, jimakhAnA Adi meM Azraya lene ke lie jA pahu~ce / " rAta hote hI zahara ke girda fauja kA paharA lagA diyA gayA / bAhara topeM khar3I kara dI gaI / havAI jahAz2a bhI ur3ate rhe| isa rAta bhI pA~ca bhaTake zrAye / inameM se aMtima jo 5 baje zrAyA, pahale dina ke jhaTake se kisI taraha kama na thA / " kahate haiM, isa rAta (31 maI) pezIna ke mauz2A se cAlIsa-pacAsa paThAna zahara ko lUTane ke lie rAta ke sAr3he gyAraha baje koTA aaye| lekina gorakhoM ne ina para goliyA~ calAI, jisase pandraha paThAna mAre gaye bAnI bhAga gaye / "pahalI jUna kI subaha ko loga phira lAzeM nikAlane meM saMlagna ho gaye / usa dina logoM ko kucha balocI bhI mila gaye / ve dasa rupaye fI lAza kI ujarata para lAza nikAlate the / lekina vahA~ dasa rupaye kyA, dasa pAiyA~ bhI kisI kI jeba meM na thiiN| unakI saMpatti zarIra para lipaTe hue kapar3oM ke sivA kucha na thI / to bhI logoM ne idharaudhara se rupaye mA~gakara unakI bheMTa kiye / "idhara lAzoM kI musIbata thI, udhara machalI - bAz2Ara, bAz2Ara sarAfA, kaMdhArI bAz2Ara aura brUsa-roDa para girI huI dUkAnoM se prajvalita ho utthii| pahale do bAz2AroM to isalie ki vahA~ para musalima hoTaloM ke hone ke kAraNa dina-rAta ke caubIsoM ghaMTe Aga jalatI rahatI thI / aMtima do meM isalie ki vahA~ bijalI ke tAra paraspara TakarA gye| coroM aura badamAzoM ne isa avasara para bahuta hAtha-pA~va mAre / parantu sabake saba giriftAra kara liye gaye / dina ke qarIba 11 baje gurudattasiMha-roDa para do musalamAna paThAnoM ne eka strI ke bAz2a kATakara usake sone ke kar3e utAra liye| logoM ke zora macAne para gorakhA sipAhI jamA ho gaye aura unhoMne donoM ko pakar3a liyA / " isake bAda zahara ke aMdara aura bAhara gorakhA- fauja www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] koyaTA meM pralaya + kA paharA lagA diyA gayA / pahAr3iyoM aura zahara ke girda unheM prayatna karanA pdd'aa| unhoMne anubhava kiyA ki pA~ca-pA~ca mIla taka hathiyArabaMda fauja khar3I kara dI aMtima ghar3I A pahu~cI hai| U~cI AvAz2a se kahanA zurU gii|" _ kiyA ki paramAtmA, merA jIvana samApta kara do yA mujhe ___ kAnapura ke dayAnanda aiMgloM vaidika kAleja ke priMsi- behoza kara do / ye cAra ghaMTe unhoMne bagaira fikra aura mAnapala lAlA dIvAnacanda ke bar3e bhAI lAlA kAhanacanda sika duHkha ke guj'aare| unakI zakti khatma hone ko thI bhUcAla se do dina pahale apane nija ke eka kAma se koyaTA ki unhoMne bhajana par3hanA aura prArthanA karanA zurU kara gaye the| unhoMne jo bAteM batalAI haiM ve bhI varNanIya haiN| diyA / aina z2arUrata ke vakta tIna-cAra AdamI vahA~ zrA vahA~ se bacakara lauTane ko lAlA jI "yamadvAra se vApasI" pahu~ce jinhoMne AvAz2a sunii| unhoMne pUchA-kauna bolatA kahate haiM / 28 maI ko ve koyaTA pahu~ce / DAka-baMgale ke hai ? lAlA jI ne kahA -maiM dabA par3A huuN| una logoM ne sAmane eka koThI meM Thahare / prAUTa-hausa meM eka mistrI - kucha koziza karake lAlA jI ke zarIra ke Upara ke hisse aura eka nAI bhI the / DAka-ba~gale meM gujarAta ke raIsa rAya se malavA alaga kiyaa| nikala Ane para kahA, kedAranAtha Thahare hue the| rAya kedAranAtha ke sammAna meM aba mujhe chor3a do| isa makAna ke amuka bhAga meM do 30 maI kI zAma ko kucha mitroM ne eka pArTI dI jo 11 manuSya aura dabe par3e haiN| unako dekho| unameM se eka baje taka jArI rhii| jaba bAkI sajana apane-apane ghara jIvita nikalA dUsarA mara cukA thaa| lAlA jI ne una ko cale gaye taba rAya kedAranAtha aura lAlA kAhanacaMda majadUroM se kahA-"DAka-ba~gale ke falA~ kamare meM rAya darmiyAnI sar3aka para eka ghaMTA ke karIba Tahalate rahe, paraspara kedAranAtha ko dekho / agara unako jindA nikAla sakoge bAteM hotI rhiiN| 12 baje myunisipalaTI kI battiyA~ bujhA to tumheM eka haz2Ara rupayA diyA jaaygaa| agara sirpha dI gaI, isalie donoM alaga hokara sone ke lie cale unakI khabara lA doge to dasa rupaye duuNgaa| mere koTa meM gaye / lAlA kAhanacaMda ko nIMda nahIM paaii| unhoMne leTe- jo dabA par3A hai, karIba sau rupayA hogA, vaha tuma le leTe par3hanA zurU kara diyaa| do-DhAI ghaMTe taka ve par3hate rhe| jaano|" kucha minaToM ke bAda ye maz2adUra rAya kedAranAtha yaha asAdhAraNa bAta thii| itane meM unhoMne bahuta z2ora kI ke naukara ke sAtha Aye aura batAyA ki ve mara cuke AvAz2a sunii| dekhA ki makAna kI chata dIvAroM se alaga haiM / lAlA jI dUsare dina koyaTA se nikala aaye| eka hokara unake Upara pA rahI hai| na samaya milA, na sAhasa tA~ge meM baiTha gye| usane Der3ha rupayA mA~gA / yaha rupayA huaA ki kucha kareM / eka kSaNa meM chata unake ve udhAra lekara hI de sakate the| parantu yaha aba sambhava na Upara thii| kucha jhaTake aura paaye| isase zarIra tathA thaa| unakI sArI milakiyata eka kuratA aura eka dhotI malave ke darmiyAna jo jagaha khAlI thI vaha bhI bhara thii| dhotI kA AdhA hissA unhoMne eka anya manuSya ko gaI / sira ke nIce eka ITa cubha rahI thii| use hilAnA jo z2arUratamaMda thA, de diyaa| cAhate the, lekina kucha na kara sakate the| kabhI khayAla isa avasara para kucha logoM ko eka anya vicitrazrAtA ki koziza kareM aura malave ke nIce se nikaleM, sI takalIfa bhI huii| vaha DI0 e0 vI0 skUla ke eka kamI khayAla hotA ki isa vyartha prayatna meM apanI zakti zikSaka kI z2abAnI suniekyoM khatma kareM / malave meM ittifAqa se z2arA-sA sUrAkha "rAta sakhta aNdherii| tIna sAr3he tIna kA samaya / raha gayA jo unakI A~khoM meM prakAza kI kucha kiraNe ekAeka z2ora-z2ora se cUM-dhUM kI AvAz2a kAnoM meM pdd'ii| aura nAka meM kucha havA lAtA rahA / cAra ghaMTe isI prakAra san 1631 ke bhUcAla ke vakta bhI aisI hI AvAz2a AI guz2are / isake bAda phephar3oM aura gardana para jyAdA bojha thii|mere sAtha cArapAI para tIna barasa kA lar3akA sAyA par3A hone se unakA dama ghuTane lagA aura sA~sa lene ke lie thaa| use chAtI se lagA liyaa| bA~yA hAtha usake sira Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 . para rakha diyA tAki Upara se agara chata gire to usakI dUra kI dUkAnoM se Aga bhar3aka utthii| seMka Ane lgaa| kucha rakSA ho jAya / apanI dharmapatnI ko "sa~bhala bacce aura dharmapatnI ko uThAkara aba AryasamAja ke jAo!" kahane ko thA ki pairoM se dIvAra nikala gii| maidAna meM phuNce|" behoza-sA ho gyaa| kucha hausalA kiyaa| bacce ko koyaTA meM bhUcAla AyA hai, isakI khabara bAhara kaise chAtI se dabAte hue sira kI tarafa z2ora se ucha- gaI, yaha bhI eka dilacaspa kahAnI hai / koyaTA meM DAkalane kI koziza kii| usI ora bhUcAla kA jhaTakA bhI khAnA aura tAraghara gira cuke the, rela kI lAina jA rahA thaa| hamAre Upara girI huI sAbUta dIvAra haTakara ukhar3a cukI thii| aba bAhara ko duniyA ko kaise sUcita dUsarI tarafa jA girii| sAtha hI maiM bhI nikala gyaa| kiyA jAya ? eka faujI afasara ne sAhasa kiyaa| zahara merI dharmapatnI chaH mAsa kI lar3akI sahita nIce daba gii| se solaha mIla kI dUrI para spejada nAma kA qasbA hai| ___"mujhe fika huI ki dharmapatnI aura lar3akI ko bhI vahA~ para betAra ke tAra (vAyaralesa) kA sTezana hai| vaha nikAlU~ / para patA na lagatA thA ki merA makAna kauna-sA afasara bhAgakara vahA~ pahu~cA aura vAyaralesa ke dvArA hai aura makAna ke kisa kone meM ve soye hue the| baiThI pahale marI-parvata aura phira zimalA tathA lAhaura ko sUcita huI chateM aura khar3I huI diivaareN| miTTI ke z2ora se ur3ane kiyA / (rilIfa kI gAr3iyA~ isa spez2ada ke sTezana taka ke kAraNa garda-gabAra / hara tarafa se cIkhoM kI AvAz2a / hI jAtI haiM / ) kyA karatA? ___koyaTA meM bhUcAla pahalI bAra hI nahIM AyA hai / bambaI __ "kucha dera ke bAda eka jagaha se IMTeM uThA-uThAkara kI vedhazAlA kA kathana hai ki isase pUrva san 1862, dUsarI tarafa pheMkanI zurU kI aura nIce se sva-patnI ko 1606 aura 1631 meM bhI bhUkampa Aye the| itane bhUcAla nikAlane lgaa| lekina vahA~ se eka par3osI niklaa| yahA~ kyoM Ate haiM, isakA bhI vedhazAlAvAle eka kAraNa usane batAyA ki yaha to hamArA makAna hai| pahale batAte haiN| khojaka parvatoM ke sAtha-sAtha jvAlAmukhI to maiMne na mAnA, para usake bahuta bAra kahane para pahAr3a haiM / jaba jaba isa jagaha kI z2amIna ke nIce garamasamajha gayA ki sacamuca yaha hamArA makAna nahIM hai| garama tarala padArtha aura gaiseM jamA ho jAtI haiM aura bAhara nIce se jo AvAz2a A rahI thI vaha eka anya kI strI thI nikalane kI koziza karatI haiM taba taba bhUkampa AyA jo eka makAna chor3a tIsare meM rahate the| vaha bAra-bAra karatA hai / yaha ina logoM kI eka 'thiyarI' hI hai, isalie kahatI thI-"bhAI sAhaba, jaldI nikAlo; ApakA bhalA kahA nahIM jA sakatA ki isameM sacAI kahA~ taka hai / hogA!" maiM use apanI patnI samajhakara use aAzvAsana Aja se cAra barasa pUrva jaba yahA~ bhUcAla AyA thA detA - "hausalA karo; maiM abhI nikAle detA huuN|" pAsa taba bolana kA darrA aura irda-girda kA ilAkA isake hI, caubAre kA malavA par3A thaa| lar3ake ko eka Dhera prabhAva meM Aye the / macha, aAbeguma aAdi zahara vinaSTa ho para biThalAkara phira ITeM haTAne lgaa| jaba caubArekA malavA gye| inake relave sTezana aura imArateM gira gii| haTa gayA taba lohe kI cAdara ke nIce strI kA sira naz2ara lekina jAna kA nukasAna bahuta kama huaaa| isakA eka aaayaa| bar3I muzkila se cAdara dUra kI taba vahA~ se dUsare kAraNa thA / pahale mAmUlI jhaTake Aye, jinase loga saceta par3osI kI strI niklii| aba himmata jAtI rhii| phira bhI ho gaye aura makAnoM se bAhara sone lge| jaba bar3A tIsarI jagaha se IMTeM haTAne lgaa| patnI kI TA~geM najara jhaTakA AyA taba makAna hI gire, zrAdamI baca gye| una aaii| dUsare logoM kI minnata kI taba kahIM 11 baje patnI dinoM macha kA jelakhAnA bhI gira par3A, jisameM se 473 ko nikAla pAyA / vaha pIr3A se mara rahI thii| gurudvAre kaidI bhAga nikle| eka eksTrA-asisTeMTa ne anubhava ke maidAna meM phuNce| vahA~ para thor3I hI dera baiThe the ki kiyA ki ye DAkU ilAke meM tabAhI macA deMge, isalie Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] koyaTA meM pralaya vaha rAta hI rAta eka TaTTa para savAra hokara koyaTA ko U~ToM para lAda kara ma~gavAye aura unheM sar3akoM para lgvaayaa| cala par3A / rAste meM pahAr3iyA~ usake irda-girda ghUmatI tabhI liTana roDa taiyAra huii| pAlA-grAuMDa bhI bAranesa naz2ara par3atI thIM / usake ghor3e ke pairoM-tale z2amIna nIce sAhaba ne hI bnvaaii| ko dhaMsI jAtI thii| koyaTA meM usI ne jAkara bhUcAla garamiyoM ke mausama meM koyaTA meM dina ke vakta z2yAdA kI sUcanA dii| faujI sipAhiyoM ke sAtha lArI meM baiTha- garamI nahIM par3atI, aura rAta ke samaya to sadA kamare ke .. kara vaha vApasa macha aaayaa| dekhA ki kaidI bhAge nahIM haiM, andara kambala vagairaha aor3ha karake sonA par3atA hai| phUloM ke kyoMki bhUkampa ke kAraNa ve bhayabhIta the / una dinoM koyaTA dinoM meM vahA~ gulAba khUba khilatA hai| disambara aura mArca pA~ca dina ke lie saMsAra se alaga ho gayA thA, kyoMki mahInoM ke bIca yahA~ hara sAla varSA huA karatI hai| maidAna koI gAr3I vahA~ se kisI dUsarI jagaha nahIM jA skii| se gaye hue logoM ko taba bahuta z2yAdA sardI mAlUma huA isake atirikta khAsa koyaTA meM klaba-ghara aura aspatAla karatI hai| bhI gira gaye the| yoM to koyaTA meM bhArata ke hara prAnta ke loga zrAbAda bhUcAloM kA itihAsa jAnane ke bAda hamAre sAmane the, kintu adhikatara zrAbAdI paMjAbiyoM aura siMdhiyoM kI prazna hotA hai ki khuda koyaTe kI kitanI umra hai| kyA thii| paMjAbI, siMdhI, kucha yorapIya aura pArasI hI vahA~ ke . yaha koI prAcIna nagara hai, jisake pIche bhUkampa isa burI bar3e vyApArI the / sthAnIya sarakArI daphtaroM meM bhI jyAdAtara taraha se par3e hue haiM ? paMjAbI aura siMdhI hI the| ___ koyaTA nAma kI eka talahaTI bhI hai jo samudra-tala se san 1828 meM isa pradeza meM pahalA yorapIya phuNcaa| sAr3he pA~ca haz2Ara phuTa U~cI hai| koyaTA-nagara isa samaya usane dekhA ki koyaTA merI ke irda-girda basA huA hai| vizeSa bhaugolika evaM yuddha-sambandhI mahattva rakhatA hai| (jisa sthAna para merI-kasbA zrAbAda thA vahA~ bhUcAla se nArtha vesTarna relave ne ise bhArata se milA diyA hai| lAhaura pUrva astrAlaya thA / ) una dinoM miTTI kI eka kaccI se yaha 727 mIla kI dUrI para hai aura karA~cI se 536 dIvAra merI ke cAroM tarafa banI huI thI aura kasbe meM mIla kI dUrI para / eka sar3aka pezIna ko koyaTA se milAtI kula tIna sau makAna the| hai / pezIna se DerA gAz2IkhAna taka chakar3e calate haiN| ina san 1840 meM isa jagaha para Asa-pAsa ke kabIloM donoM ke darmiyAna 270 mIla kA fAsalA hai| ke eka lazkara ne AkramaNa kara diyA jise briTiza phauja ___ koyaTA kA hindustAnI kasvA dakSiNa-pUrva kI ora ne tIna ghaMTe meM titara-bitara kara diyaa| usI sAla kulAta sthita hai aura sivila lAina dakSiNa-pazcima kI ora / ke kucha kabIloM ne koyaTA para hamalA kara diyaa| lekina chAvanI tIsarI tarafa hai| chAvanI ko bAkI do bhAgoM se unameM paraspara phUTa par3a gaI aura ve vApasa cale gye| alaga karanevAlA habIba nAma kA eka nAlA hai| jahA~ isa samaya koyaTA zrAbAda thA vaha z2amIna __kolAna ke darre taka pakkI sar3aka banI huI hai| jaba gavarnameMTa ne san 1878 aura 1883 ke bIca meM prApta dvitIya afag2Ana-yuddha samApta huA aura briTiza senA kI / taba kevala mUlavAsiyoM ko hI yahA~ rahane kI ijAz2ata kandhAra se vApasa AI taba senA ke eka bar3e bhAga ne usa thI yA unako jo sadA ke lie yahA~ rahanA cAhate the| samaya koyaTA meM Akara dama liyaa| yaha bAta san 1881 prArambha meM gavarnameMTa ne 3,754 ekar3a z2amIna khriidii| kI hai| koyaTA taba vIrAna-sA thaa| idhara-udhara kIkA isameM se 3,466 ekar3a to chAvanIvAloM ne ghera lii| aura zahatUta ko chor3a kisI dUsare vRkSa kA nAma bhI na bAkI sirpha 258 ekar3a sivila TAuna ke hisse meM AI / thaa| sara rAbarTa saMDemana kI svIkRti se taba misTara bAranesa sArI z2amIna ke lie DhAI lAkha se kucha jyAdA rupayA ne kandhAra se kaI prakAra ke per3a aura paudhe do-tIna sau kharca kiyA gyaa| chAvanI kI z2amIna to patharIlI-sI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [ bhAga 36 patthara bhI kucha kImatI na thA / parantu sivila lAina ke hai| AryasamAja, DI0 e0 vI0 skUla aura mulatAnahisse meM jo patthara AyA vaha kAfI kImatI thaa| taba sevA-samiti ke svayaMsevaka caudharI zyAmalAla vakIla kI teraha haz2Ara rupayA pAnI jamA karane ke prabandha para kharca adhyakSatA meM yahA~ pIr3itoM kI sevA kara rahe haiM / huzrA, pA~ca haz2Ara safAI tathA marammata para aura sAr3he eka tarafa bhArI laMgara lagA huA hai, jahA~ haz2AroM cAra haz2Ara purAnI kabroM ko sAfa karane aura DhA~pane pr| logoM ko hara vakta khAnA milatA hai| lohe ke bar3e-bar3e chAvanI kA bhAga patharIlA hI nahIM, barana zahara kI tavoM para roTiyA~ paka rahI haiM aura pIr3ita hAtha phailAye nisbata U~cA bhI hai| yaha u~cAI hI isake bhUcAla se bace dAla-roTI le rahe haiM / yadi kismata acchI huI to ekarahane kA kAraNa batAyA jAtA hai| eka anya kAraNa zahara aAdha zrAma aura kucha khuramAniyA~ bhI mila gaI / tambuoM aura chAvanI ke bIca bar3A nAlA hai| kahate haiM, isane * meM pAnI kA prabandha bhI santoSajanaka hai| tIna phuTa U~ce bhUkampa ke jhaTakoM ko apane andara japta kara liyA aura aura dasa varga phuTa kanvesa ke baigoM meM pAnI ekatra kiyA chAvanI baca gii| jAtA hai| jyoM hI ki bhUkampa kA samAcAra betAra-ke-tAra-dvArA abhI ye loga trasta haiM, isalie agara inake khayAla saMsAra meM phailA, tyoM hI bhinna-bhinna dezoM se pIDitoM ke prati meM bhI z2amIna z2arA-sI hilatI hai to inakA kalejA mu~ha ko sahAnubhUti ke saMdeza zrAne lge| idhara samrATa jArja ne Ane lagatA hai / isa jagaha mAlUma nahIM kitane amIraz2Ade saMdeza bhejA, udhara naipAla ke mahArAja ne, eka tarafa roTI ke lie mohatAja haiM / kucha eka ne malavA khodakara jApAna se saMdeza AyA to dUsarI tarafa amarIkA aura eka-zrAdha cArapAI nikAla lI hai| ve usa para baiThe AsTreliyA se| kaI sthAnoM se rupayA bhI phuNcaa| AkAza kI ora ekaTaka dekhate rahate haiN| na jAne kisa lekina DAkTaroM, no, khAne-pIne kI sAmagrI tathA soca meM DUbe hote haiM / zrama se pale-pose khUbasUrata caur3e davAiyoM kI madada sabase pahale saMbhavataH nathiyAgalI se ceharevAle inake bAla-bacce Apako apanI tarapha dekhane pahu~cI, kyoMki isI chAvanI kA vAyaralesa ke dvArA sabase para majabUra karate haiN| parantu zrApa udhara dekha nahIM sakate / pahale bhUkampa kA patA milA thaa| nathiyAgalI ke atirikta ghAyala hue logoM ke lie koyaTA meM cAra jagaha lAhaura aura kohATa se kaI eka havAI jahAz2a inhIM cIz2oM prabandha kiyA gayA hai| resa-korsa meM ve bImAra jAte haiM jinako se bhare hue koyaTA phuNce| lAhaura se phala, dUdha, ghI mAmUlI coTeM AI haiN| dUsarA kendra iMDiyana miliTaro makkhana, kapar3A, davAI Adi kI kaI gAr3iyA~ DAkTaroM aspatAla hai / isake sAtha hI kainTonmeMTa jenarala hAspiTala nasoM aura vAlaMTiyaroM ke sahita koyaTA ko gii| sAr3he tIna bhI hai| isameM kaI haz2Ara bImAroM ke rakhane kA prabandha hai| haz2Ara se jyAdA manuSya to jakhmI hI par3e the| dUsaroM ko bImAra itane jyAdA haiM ki unake lie saMtoSajanaka prabandha chor3a unakI sevA hI bar3A kAma thaa| vahA~ jo DAkTara gaye honA asaMbhava-prAya hai| aspatAla kA dRzya manuSya ko unhoMne dina-rAta, caubIsa ghaMTe, marIz2oM ke paTTiyA~ baaNdhiiN| vahA~ khar3A nahIM hone detaa| rogiyoM kI cIkha-pukAra ___aba hama koyaTA meM usa jagaha calate haiM jahA~ rilIfa kalejA phAr3a detI hai| unakI avasthA dekhakara patthara kA kAma ho rahA hai| ghur3adaur3a ke maidAna meM Aja- dila bhI pighala jAtA hai| eka rogI pIr3A ke mAre cillA kala tambU hI tambU dikhAI dete haiN| jisa sthAna para rahA hai aura apanA takiyA sira ke nIce se khIMca kara kisI samaya phaizana aura saundarya kA pradarzana huA zarIra ke sAtha dabA rahA hai tAki kisI taraha darda kama ho karatA thA, aba vahA~ phaTe hue kapar3e pahane loga par3e jAya / koI cIkheM mAratA huzrA apanI cArapAI kI pAye jAte haiM / yahA~ jisa kisI manuSya se sAmanA hotA salAkhoM ko hI pakar3akara dabAtA hai| eka anya apane hai vahI apane maranevAle riztedAroM kI saMkhyA batalAtA AtmIyoM kI yAda meM phUTa-phUTakara rotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] koyaTA meM pralaya tIsarA sthAna relave sTezana hai, jahA~ sI0 ema0 o0 baccA thA, kahane lagA-"maiM aura yaha, eka kamare meM kI adhyakSatA meM relave aura bAhara ke DAkTara kAma karate soye hue the| strI, pitA Adi dUsare kamare meM / 3 baje . haiN| yahA~ sahAyatA bahuta mAmUlI milatI hai| jyAdA kAma dhamAkA huaA / hama jAga pdd'e| maiM abhI sa~bhalane bhI na rogiyoM ko gAr3iyoM para car3hAnA rahatA hai| marahama-paTTI kI pAyA thA ki pairoM ke nIce se makAna nikala gyaa| aba aura Trena meM biThalA diyaa| yaha kendra aba banda ho rahA lohe kI cAdara hamAre Upara thii| agale dina hama chata ke hai / parantu antima kendra briTiza hAspiTala hai, jo yorapIya nIce se nikAle gaye / hama donoM to baca gaye, lekina ve marIz2oM ke lie alaga rakkhA gayA hai| hamArA sAtha chor3a gye|" isake bAda vaha rone lgaa| koyaTA ke atirikta sakkhara aura lAhaura ke bIca eka anya sajjana ne batAyA -"maiM tIsarI chata para bar3e-bar3e sTezanoM para rilIfa kA kAma jArI hai / khAne-pIne soyA huA thA / jhaTakA AyA taba maiMne uThakara daravAz2e kA sAmAna, sone-pahanane kI cIjeM, davAiyA~ aura dUsarI ko maz2abUtI se pakar3a liyaa| isa bIca meM makAna phaTA vastue~- kaI sabhA-samitiyoM kI ora se mufta prastuta kI aura maiM bAz2Ara meM A rahA / mere pA~va aura TA~geM kaTa gii| jAtI haiN| lekina ye loga koyaTA se calane ke samaya gharavAle daba kara mara gye|" kisa musIbata meM hote haiM, isakI eka jhA~kI dekhie| mAtA apanI santAna ke lie kyA kara guz2aratI hai, eka mahilA gAr3I para savAra huI / gAr3I calI taba usane yaha bhI dekhie / bhUkampa se makAna gira gyaa| karatArasiMha apane bAla nocane zurU kara diye (kyoMki usake sabhI kI strI rAmapyArI ne apane tIna mAsa ke bAlaka ko bacAne bacce mara gaye the|) koI cIz2a nikAlane ke lie usane ke lie use apanI chAtI ke nIce rakha liyA aura Apa apanA TraMka kholaa| jaba apane mRta baccoM ke kapar3e usakI usake Upara ho gii| makAna ke zahatIra ne mAtA ke prANa naz2ara par3e taba vaha phUTa-phUTa kara rone lagI | daravAz2e le liye, bApa bhI mara gayA, parantu baccA baca gyaa| ke sAtha sira paTakane lgii| karIba thA ki vaha khir3akI se jo kala lakhapati the, Aja daridra haiN| sakkhara-sTezana chalA~ga lagA jAtI ki pAsa baiThe logoM ne use kAbU para eka hindU-mahilA gAr3I se utrii| kapar3e phaTe hue kara liyaa| the aura ro rahI thii| pUchane para bar3I muzkila se usane __ jaba ye loga idhara Ate haiM taba inakI jo hAlata batAyA ki usakA pati lAkhoM kA mAlika thA, lekina aba hotI hai, yaha bhI dekhie / 10 jUna ko lAhaura meM koyaTA usake pAsa phUTI kaur3I bhI nahIM hai| koyaTA meM usake ke pIr3itoM kI aimbuleMsa Trena phuNcii| isameM ve loga the jo zarIra para kapar3A bhI na rhaa| eka murdA lAza se usane hila-Dula na sakate the| sTrecaroM para DAlakara ve utAre kamIz2a utArakara aor3hI aura gAr3I meM use eka anya gaye / kisI kI TA~ga kaTI huI thI, kisI kI bA~ha, kisI kA strI ne pahanane ke lie dhotI dii| hAtha nahIM thA, kisI kA pA~va; kisI kI pasalI TUTI thI, eka IzvaravizvAsI sikkha ne batAyA- "hama bIsa kisI kI hddddii| hara eka Dibbe meM bijalI ke paMkhe cala AdamI ikahe kAma karate the, parantu sirpha cAra bace / rAta ko rahe the / narse, DAkTara aura khAne kA sAmAna maujUda thaa| sukha kI nIMda soyA thaa| subaha A~kha khulI taba apane ye rogI meyo aspatAla, AryasamAja-aspatAla, mahilA- Apako malave meM dabA paayaa| vAhaguru ne sira bAhara vidyAlaya Adi meM pahu~cA diye gye| rakkhA / bAra-bAra pukArA, lekina kauna sunatA thaa| sabako ye mUka dRzya dila ko pighalA dete the, parantu inase apanI apanI par3I huI thii| z2ora-z2ora se ronA zurU kara zAyada bar3hakara prabhAva karanevAlI musIbata kI ve mUrtiyA~ diyaa| cAra ghaMTe ke bAda vAhaguru ne kRpA kii| dUsarA thIM jinako na sirpha A~khoM ne dekhA, balki kAnoM ne sunA janma pradAna kiyA aura tAkata bkhshii| z2ora lagAyA aura bhii| eka sikkha navayuvaka jisake pAsa eka choTA-sA miTTI dhIre-dhIre haTa gii|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 eka sajjana 12 ghaMTe dabe rahane ke bAda kaise nikale, ki hama saba dabe hue haiN| isa para zAntidevI ne sAhasa yaha bhI sunie-"bhUcAla se kucha minaTa pahale maiMne pAnI kiyA / dUdha pItI baccI ko cArapAI ke nIce pheMka kara piyA aura cArapAI para leTa gyaa| jaba gar3agar3AhaTa kI muzkila se gArDara ke nIce se nikalI aura sAsa ko lekara AvAz2a AI taba samajhA ki zAyada koI balA pA rahI sabhI AdamiyoM ko bacA liyaa| faujI sipAhiyoM ne jaba hai| dUkAna se bAhara bhaagaa| kyA dekhatA hU~ ki sAmane use isa prakAra kAma karate dekhA taba hairAna raha gye| kA makAna gira rahA hai| Dara kara andara bhaagaa| a~gIThI musIbata meM bhI kaI bAra upahAsajanaka bAteM ho jAyA ke sAtha mez2a ke nIce chipa gayA / itane meM hamArA makAna karatI haiM / karA~cI ke seTha tolArAma kI vizvasta sUtra se bhI girA / 35 AdamI sAye par3e the| saba daba gye| 6 sUcanA milI ki seTha sAhaba bhUcAla se mara gaye haiN| ghaMTe ke bAda mujhe Upara a~garez2I meM bAtacIta karate hue riztedAroM ne mAtama kiyaa| do lar3akoM ne apane sira bhI kucha AdamI sunAI pdd'e| maiMne samajhA, merA hI makAna muMr3avA diye| para do dina ke bAda unheM sakkhara se ittalA girA hai, isalie mujhe nikAlane Aye haiN| lekina ve cale milI ki seTha sAhaba sakkhara ke aspatAla meM bImAra par3e gye| maiM hairAna thA ki bAta kyA hai| a~gIThI ke rAste haiN| gharavAloM kI g2amI khuzI meM badala gii| mujhe havA pA rahI thii| 3 ghaMTe ke bAda phira kucha gore muz2affaragar3ha kA eka dampati malave meM daba gyaa| lekina udhara se guz2are / maiMne AvAz2a dI ki mujhe nikaalo| ve patnI ko kisI taraha hoza rhaa| pati ko pyAsa lagI thii| khar3e ho gaye, eka ne kahA- "bahuta nIce dabA hai isalie strI kI chAtiyoM meM dUdha utara aayaa| usane dUdha pilaaclo|" ve bhI gaye / tIsarI bAra phira a~garez2I meM bAtacIta pilA kara 3 dina taka pati ko jIvita rkkhaa| isake bAda sunii| maiMne unako pukArA, lekina unhoMne javAba na diyaa| ve donoM nikAla kara bacA liye gye| maiM cillAyA-"are abhI jiMdA hU~, mujhe nikaalo|" isa kaI bAra thor3I-sI nAsamajhI ke kAraNa bahuta hAni para unhoMne malavA khodA aura maiM bAhara aayaa|" ho jAtI hai| jagadIzakumArI kahatI hai-"hamArA byAha eka baccA aura strI sAta dina taka dabe par3e rhe| nau hue tIna mAsa hue the| hama darmiyAnI maMz2ila meM soye par3e mAsa kA bAlaka apanI nAnI ke pAsa DolI meM soyA par3A the| jaba pahalA hicakolA AyA taba hameM hoza thA, para thaa| makAna girA taba usakImA Adi sabhI daba kara mara eka-dUsare ko dekha na sakate the| donoM cArapAiyoM meM eka gye| lekina DolI ke nIce lohA lagA huA thaa| isane gaz2a kA phAsalA thaa| hama donoM cillAte rhe| koI una donoM kI rakSA kii| DolI koTharI bana gaI aura usameM manuSya sunanevAlA na thaa| mere Upara malavA thA, pati ke havA aAtI rhii| 7 dina ke bAda una donoM ko jIvita Upara zahatIra / 6 baje eka par3osI lar3ake ne mupha maMdanikAlA gyaa| lekina dabe rahane kA rikArDa cAra siMdhI bhAginI ko nikaalaa| usa vakta mere pati kI AvAz2a sajjanoM kA hai, jo g2arIbAbAda-mahalle meM nau dina taka AnI banda ho rahI thii| usa lar3ake kI maiMne hajAH malave ke andara rahe, aura jaba bAhara nikAle gaye taba minnateM kI, lekina vaha na mAnA; kahane lagA---"maiM jIvita the| murde ko nahIM nikaaltaa| maiMne aAdha ghaMTe meM unake cehare aura kaI striyA~ mardo se Age nikala jAtI haiN| lAyala- chAtI para se malavA sAfa kiyA, lekina jaba sAr3he 6 baje pura kI zAntidevI aisI hI vIrAMganA hai| yaha aura taba merI sArI AzAoM kA aMta ho gayA / " usake bAkI 13 riztedAra makAna ke andara soye hue the, aise samaya manuSya jaba cAhatA eka bAta hai aura hotI kevala sAsa sahana meM thii| bhUcAla ke kAraNa IMToM aura dUsarI hai taba use bahuta duHkha hotA hai / mA aura bhAI ko lohe ke gArDaroM kA bhArI bojha A giraa| raz2AI se mu~ha lekara choTe yudhiSThira kI bahana koyaTA meM hindI-ratna kI nikAla kara usane AvAz2a dI, lekina jeTha ne uttara diyA parIkSA dene gii| sAtha meM eka adhyApikA aura usakI do Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ koTA kA pralaya saMkhyA 1] lar3akiyA~ bhI thiiN| jaba bhUcAla yAyA taba yudhiSThira pezAba karane ke lie uThakara bAhara gayA thA / vaha baca gayA, bAkI daba gaye / usane 3 baje hI malavA khodanA zurU kara diyA / adhyApikA aura usakI choTI lar3akI jIvita nikala aaii| vaha apanI mAtA aura bahana ko AvAz2eM de rahA thA ki andara se kisI ke sA~sa lene aura cU~-cU~ karane kI AvAz2a AI / yudhiSThira ne apanI koziza jArI rkkhii| lekina jaba bahuta muzkila se malavA haTA pAyA taba andara pAlatU kutiyA nikalI jo z2aMjIra se ba~dhI thii| ise dekhakara yudhiSThiraM khuza huA, lekina sAtha hI usake A~sU bahane lage / vaha thaka cukA thA / isI prakAra jaba pahalA jhaTakA grAyA taba baTAlA kI eka mahilA apane pati ke sAtha makAna se bAhara nikala AI | pati ne kahA ki bhUcAla aba khatma ho gayA hai, calo andara lauTa caleM / abhI pati ne eka hI pA~va aMdara rakkhA thA ki sArA makAna gira par3A aura vaha kamara taka IMToM aura miTTI meM gar3a gayA / " unhoMne pukArA, pAnI lAyo / maiM nala kI tarafa daudd'ii| parantu vaha bhI miTTI ke nIce dabA par3A thA / bar3I muzkila se miTTI haTA kara jaba maiM apanA dupaTTA bhigokara unake pAsa le gaI taba ve tar3apha tar3apha kara svarga sidhAra cuke the| maiM pApinI vahIM khar3I raha gaI / " eka strI ne batAyA - " maiM apane bhAI ke pAsa koyaTA gaI huI thii| maiM to baca gaI, para bhAI apane parivAra sahita vahIM mara gayA / " eka choTI baccI usake sAtha thI / ise chAtI se lagAkara vaha phUTa pdd'ii| mAlUma huA ki strI bAlavidhavA hai aura ise sirfa bhAI kA hI sahArA thA / saMkaTagrasta hindunoM meM AtmAbhimAna kA bhI bhAva bahuta jyAdA dekhane meM AyA hai / hindU sabhA ke svayaMsevaka eka mahilA ke pAsa gaye aura use kamIz2a, dhotI tathA dupaTTA peza kiyA, kyoMki usake sAre kapar3e phaTe hue the| kapar3oM ko dekhakara vaha z2ora-z2ora rone lagI / anta meM bolI"maiM apanA sArA gharAnA bhUcAla kI bheMTa kara AI hU~, mujhe ina kapar3oM kI z2arUrata nhiiN| maiM Apase eka bAta cAhatI hU~ / Apa prArthanA kareM ki Izvara mujhe bhI sa~bhAla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 79 le / " bahuta majabUra karane para bhI usa devI ne una kapar3oM ko hAtha na lagAyA / koTA se AnevAlI kaI garbhavatiyoM ne relagAr3I meM bacce jane haiM / lekina bhUcAla kI AvAz2a sunakara bhaya ke mAre kaI eka ke garbha gira gaye / eka a~garez2a mainejara kI strI ke 31 tArIkha ko subaha sAr3he tIna baje lar3akI paidA huI / eka bAta jo abhI taka samajha meM nahIM AI vaha pazupakSiyoM ke sambandha meM hai| kyA jAnavaroM ko bhUcAla ke ne kI khabara pahale hI ho jAtI hai ? eka sajjana batAte haiM- "yaha bAta hamane apanI A~khoM dekhI hai ki bhUcAla ke Ane se eka rAta pahale koyaTA se sabhI pakSI ur3a gaye the / isI kAraNa bhUkampa meM koI marA huA pariMdA nahIM milA / usa rAta kutte bhI z2ora-z2ora se bhUkate rahe the / aise jaise rA rahe hoM / " bahuta se logoM ke lie yaha eka samasyA hI banI rahegI / aksara logoM ko yaha kahate sunA gayA hai ki koyaTA meM jo AdamI bace haiM unameM adhikatara g2arIba aura buDDhe haiM / isake atirikta yaha bhI ki a~garez2oM kI apekSA hindustAniyoM kI grArthika hAni adhika huI hai / kahA nahIM jA sakatA ki ina bAtoM meM sacAI kahA~ taka hai, lekina do-eka bAteM sAfa haiM / amIra bar3e-bar3e makAnoM meM rahate the, g2arIba jhoMpar3iyoM meM; yaha hara jagaha dekhane meM zrAtA hai / buDDhoM ke viSaya meM kucha nahIM kahA jA sakatA, sivA isake ki prakRti ko unase vizeSa prema ho / bAqI rahI a~garez2oM kA kama nukasAna hone kI bAta / isakA kAraNa yaha hai ki koTA meM adhikatara a~garez2a saira karane ke lie jAte haiM, lekina hindustAnI to vahA~ barasoM se ghara banAkara rahate the / yaha kheda kI bAta hai ki aise maukoM para bhI manuSya kA andhakAramaya pArzva dekhane meM AtA hai / 10 jUna ko lAhaura meM koyaTA se eka Trena aaii| isameM pIr3ita adhika the, z2akhmI kama / kaI musalamAnoM ne hindU abalAoM aura baccoM ko bargalAne aura sAtha le jAne kI koziza kI / lekina hindU svayaMsevaka www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 isa pahalU meM hoziyAra ho cuke the, isalie koI baccA lar3akA amRtasara kI majalisa aharAra isalAma kA unake kabje meM na jA skaa| eka abalA musalamAnoM billA chAtI para lagAye hue keMpa ke daravAz2e para ke kabje meM thii| eka musalamAna yahA~ taka kahatA thA ki khar3A thaa| keMpa ke eka adhikArI ko saMdeha huaA aura yaha strI merI hai / aMta meM majisTreTa ko sUcanA dI usane lar3ake se kucha prazna kiye / parantu vaha saMtoSajanaka gii| usane Akara sabhI ke bayAna liye aura hindU strI uttara na de skaa| mAmalA kaipa ke sabhApati ke sAmane peza ko musalamAnoM ke paMje se chuTTI dilvaaii| kiyA gayA / khoja karane para usa lar3ake ke atirikta eka 6 jUna kI rAta ko kucha musalamAna svayaMsevakoM ne anya hindU bAlaka bhI keMpa ke bAhara milaa| unhoMne eka lAvArisa hindU lar3ake ko gAr3I se utAra liyaa| batAyA ki ve donoM majalisa aharAra ke kaptAna ke sAtha isa para kucha hinduoM ne Apatti kii| lekina musalima rahate haiN| aba yaha mAmalA DipTI kamiznara ke pAsa svayaMsevaka lar3AI karane para utArU ho gye| hindU svayaM- phuNcaa| usane tahakIkAta karane ke bAda aharArI majalisa sevaka lar3ake ko apane khIme meM le Aye, parantu musala- ke kaptAna ko tatkAla keMpa ke bAhara nikAla diyaa| mAna vahA~ z2abaradastI ghusa aaye| unheM vizvAsa dilAyA ye donoM lar3ake apane-apane nivAsasthAna, baTAlA gayA ki lar3akA hindU hai / lar3ake ne apanA nAma bhI btaayaa| aura rAjA-sAMsI, pahu~cAye gye| aisA mAlUma hotA aba musalamAna svayaMsevaka zarArata karane lage ki itane hai ki musalamAnoM kI majalisa ke kaptAna ne ina donoM meM lar3ake ke mAtA pitA vahA~ pahu~ca gye| ke pate noTa kara liye aura phira apane AdamI bheja mulatAna meM eka gAr3I meM do burkA-poza striyoM se kara una donoM ko vahA~ se barag2alA liyA / yaha musalima nAma pUchane para mAlUma huA ki ve hindU haiN| lekina manovRtti hiMduoM ke lie kitanI ghAtaka hai, yaha bAta aba musalamAnoM ne kahA ki ye musalamAna haiN| kintu khAnevAla- hiMdU dhIre-dhIre samajhane laga gaye haiN| sTezana para bheda khula gyaa| mAlUma huA ki ye donoM kahA jAtA hai ki isa bAta kA qarIba-karIba phaisalA striyA~ gujarAMvAlA kI haiM / bhUcAla meM donoM ke pati mara ho gayA hai ki eka sAla ke lie koyaTA 'siMgala sTezana' gaye the / isa para do paThAnoM ne inheM DarAyA-dhamakAyA aura rahegA arthAt koI mulAz2ima apane parivAra ko koyaTA meM aba burake pahanAkara bhagA le jA rahe the / eka sipAhI na rakha skegaa| nayA koyaTA tIna mIla kI dUrI para merI kI madada se do hindU svayaMsevakoM ne ina abalAtroM ko ke maidAna meM tambutroM kA banAyA jaaygaa| kucha meDikala unake ghara phuNcaayaa| vizeSajJa isa bAta ko dekha rahe haiM ki khudavAI kA kAma amRtasara-rilIfa-kaipa meM 12 jUna ko kucha musala- kaba zurU kiyA jAya / agara inhoMne rAya dI ki faurana mAna striyA~ AI aura apane lie lAvArisa bacce mA~gane khudavAne se bImArI nahIM phailegI to khudavAI turanta zurU ho lagIM / kepa ke ina-cArja ne uttara diyA ki yahA~ koI jAyagI; nahIM to kucha mAsa bAda / jina logoM kA rupayA : lAvArisa bacce bA~Te nahIM jaate| isa para unhoMne aAzcarya aura mAla-asabAba daba gayA hai ve agara apanI prakaTa karate hue kahA-"imI rilIfa-kaipa ne eka havala- cIz2oM kI sUcI banAkara ejanTa Afisara kamAMDiMga / dAra ko to eka baccA diyA hai; aba hameM kyoM nahIM diyA resa-korsa, koyaTA kempa, ke nAma bheja deMge to khudavAI : jAtA ?" isa bAta ne keMpa ke sadasyoM ko hairAna kara diyA ke samaya unakA khayAla rakkhA jAyagA-isa bAta kA aura ve isa bheda kI taha taka pahu~cane kA yatna karane lge| AzvAsana diyA gayA hai| khudavAI ke samaya vibhinna : agale dina suyoga se eka choTI umra kA sabhA-samitiyoM ke pratinidhi bhI sAtha le liye jaayeNge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ uSA aura citralekhA tee Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [citrakAra-zrIyuta upendrakumAra mitra www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ sevA aura sahAnubhUti ke bhAvoM se yukta eka khaanii| dInAnAtha lekhaka, zrIyuta AtmArAma devakara "dAdA bhaiMsa kahA~ gaI" Sunnfaha. ANS dInA majadUrI karatA thaa| usa para paMDita dInAnAtha ke pacAsa rupaye Ate the| paMDita jI dhanI-mAnI puruSa the| dInA jaba unake yahA~ naukara thA, kisI Avazyaka kArya ke lie usane unase ye rupaye udhAra liye the| paMDita jI eka udAra C Shree Suche
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 vyakti the| dInA se prAyaH kahA karate the--dInU, jaba dina dInA ko bulA kara kahA-dInU, tumhAre Upara merA taka maiM hU~, mere hI yahA~ bane rho| vaha bhI kaha detA, jo rupayA AtA hai use aba de na do / Aqhira denA Apako chor3a kara kahA~ jaauuNgaa| vaha bar3A svAmi-bhakta hI to hai| dInA ne kahA-paMDita jI, isa samaya mere thA, kintu akAraNa kisI kI DA~Ta-DapaTa sunane kA pAsa rupayA nahIM hai| para aba maiM use adA karake hI abhyasta nahIM thaa| paMDita jI kI sahadharmiNI kA svabhAva rUkhAtathA kaThora thaa| isase unake yahA~ koI TikatA nahIM thaa| dInA yadyapi sahanazIla thA, to bhI usakI bhI sImA thii| Aqhira usako bhI eka dina paMDita jI ke caraNa chUkara apane ghara kI rAha lenI pdd'ii| paMDita jI ko paristhiti kA jJAna thA hI, ataH kucha na kaha sake / ve dInA ke sarala evaM nizchala vyavahAra se yadyapi unhoMne patnI se kahAsantuSTa the, aura "aAja se tuma icchA bhI huI ki kucha kaheM, para kahate kahate isakI mAtA aura ruka gye| kisI ne yaha tumhArA putra" kAna se laga kara kahA, 'daridra dInA ko manAkara rakhane kI kyA AvazyakatA hai|' (2) isa ghaTanA ke do mahIne bAda paMDita jI ne eka Mon-JAMI
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] dInAnAtha rhuuNgaa| paMDita jI ne vAtsalya-parNa dRSTi se dInA kI ora dekhakara kahA--isakA kyA artha hai ? dInU , maiM tumheM kisI prakAra kA kaSTa nahIM denA caahtaa| abhI subhItA na ho to phira de denaa| maiMne to yAda dilAne ke lie tumheM bulAyA thaa| dInA ne hAtha jor3akara kahA-mahArAja, yaha ApakA takAjA nahIM hai, ghaTaghaTavAsI bhagavAna kA Adeza hai| jindagI kA kyA bharosA hai ? Aja hU~, kala na rahU~ ! taba yaha RNa kona cukAyegA ? paMDita jI thor3I dera cupa raha kara bAla-taba kyA karanA cAhate ho? dInA ne namra svara se uttara diyA-mere pAsa eka bhaiMsa hai| vaha abhI dUdha de rahI hai| use lekara mujhe uddhAra kara diijie| dInAnAtha kA hRdaya dayArdra ho utthaa| unhoMne kahA-dekho dInU, isa samaya vaha bhaisa tumhArA pratipAlana kara rahI hai| use apane hI pAsa rahane do| maiM aba kabhI tumase rupayA na maaNguuNgaa| jaba subhItA ho, de jaanaa| dInA ne kRtajJatA-bhare bhAva se paMDita jI kI ora dekhakara kahA-aisI AjJA na ho annadAtA / merA aba nistAra hI kara diijie| yaha AdhAra bhI yadi hAtha se nikala jAyagA to maiM phira RNa na cukA skuuNgaa| maiM majadUrI karake apanA peTa pAla lU~gA aura ApakA guNa gaauuNgaa| mujhe koI kaSTa na hogaa| dInAnAtha ne kucha tez2a svara meM kahA-tumhArI yahI icchA hai, to le aao| pIche dekhA jaaygaa| dInA ne bhaiMsa lAkara daravAje para bA~dha dI aura pairoM para girakara ruddha kaMTha se kahA-maiM dIna aura Apa dInAnAtha haiN| mujhe isa RNa se uddhAra kara diijie| paMDita jI kA komala hRdaya vicalita ho utthaa| unhoMne cAhA ki dInA ko bhaiMsa le jAne kI AjJA de deN| kintu svArtha-buddhi ne aisA na kahane diyaa| unhoMne socA ki AI huI lakSmI ko kauna chor3atA hai ! phira jaba dInA use apanI icchA se de rahA hai
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 sarasvatI taba lene meM kyA doSa hai ? isa prakAra kisa kisako bhaiMsa lauTAtA phirU~gA | paMDita jI kA mu~ha baMda raha gayA / dInA praNAma karake calA gayA / ( 3 ) dInA ke ghara meM eka choTe-se bAlaka ke atirikta koI na thA / cha: mAha kA abodha zizu dInA ke bharose chor3akara usakI strI ne anaMtadhAma kI yAtrA kI thii| vaha usa samaya cAra varSa kA thA / dInA aba rogI aura azakta ho gayA thaa| isase vaha niyamita rUpa se kAma para bhI nahIM jA pAtA thA / use apane peTa kI cintA nahIM thii| jo kucha rUkhA sUkhA pA jAtA, khA letA thA aura bAlaka ko bhaiMsa kA dUdha pilAtA thA / vaha usake lie yatheSTa hotA / savere kA rakkhA dUdha dInA ne dopahara ke bhojana ke samaya bAlaka ko pilA diyA thA / kintu zAma ke lie kyA prabaMdha kiyA jAya, dInA ko isakI cintA huI / vaha loTA lekara gvAle ke ghara gayA aura do paise kA dUdha lAkara bAlaka ko pilAne lgaa| vaha dUdha khaTTA ho gayA thA, isase bAlaka ne barttana se mu~ha lagAkara haTA liyaa| usane vihvala dRSTi se idhara-udhara dekhA aura dInA se kahA- dAdA, bhaiMsa kahA~ gaI ? dInA ne azrupUrNa netroM se uttara diyAbeTA, bhaiMsa to paMDita jI ke yahA~ calI gaI / kala se tumheM acchA dUdha lA diyA karU~gA | yaha sunakara bAlaka rone lgaa| dInA ne use uThAkara goda meM le liyA aura roTI masala masalakara usake mu~ha meM dene lgaa| bAlaka ne do-cAra kaura khAkara mu~ha banda kara liyA / dInA thapakiyA~ dekara use sulAne lgaa| bAlaka so gayA / dInA use cArapAI para liTAkara pAsa hI baiTha gayA / usake zuSka mukha ko dekhakara dInA kA hRdaya vyathita ho uThA / nAnA prakAra ke saMkalpa-vikalpa usake mana meM uTha uThakara use satpatha se haTAne kI ceSTA karane lage / vaha sadA kA dukhI thA / bAlyakAla se dukha kI hI goda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 meM palA thA / ataeva usameM sahiSNutA kA honA svAbhAvika thaa| majadUra loga prAya: eka hI dina kI cintA karate haiN| dUsare dina kI bAta dUsare hI dina para chor3a dete haiN| dInA kI bhI yahI dazA thI 1 nairAzya ke andhakAra meM AzA kA dhuMdhalA prakAza hI bahuta hotA hai| usane socA ki paMDita jI ke pAsa jAkara thor3A sA dUdha le AU~ / vaha uThakara daravAje taka gyaa| para jyoM hI kivAr3a kholane lagA, usake mana meM acAnaka yaha AzaMkA utpanna huI ki bAlaka ke saMkaTa kI bAta sunakara ve kahIM bhaiMsa hI na lauTA deN| mAna lo ki unhoMne aisA hI kiyA to bAlaka kA duHkha to dUra ho jAyagA, para maiM unakA jaisA RNI pahale thA, vaisA hI banA rahU~gA / isa durbhAvanA ke akATya baMdhana ne usake paira jakar3a liye / vaha lauTakara bAlaka ke pAsa cArapAI para leTa rahA aura sUryodaya kI pratIkSA karane lagA / ( 4 ) mAgha kA mahInA thaa| rAta ko pAnI ke sAtha choTI choTI binauliyA~ bhI par3a gaI thiiN| isase Aja zIta kA adhika prakopa thaa| aise kaThina samaya meM dInA kabhI majadUrI karane ke lie nahIM jAtA thA / kintu dUdha kI cintA ne use vivaza kara diyA / binA majadUrI kiye paisoM kA prabandha kaise hogA ? astu vaha bAlaka ko sotA chor3akara savere hI ghara se nikala par3A | usa dina use bahuta dUra kAma milaa| koI ThekedAra patthara kI DhulAI karavA rahA thA / gAr3iyA~ lagI huI / dInA bhI patthara lAdane lagA / usane dina bhara khUba kAma kiyA aura acchI majadUrI pAI / kintu jyoM hI sUrya DUbA aura zIta ne adhi kAra jamAyA, dInA ko ka~paka~pI dekara jvara AgayA / usa samaya vaha ghara A rahA thA / jyoM-tyoM kara usane halavAI ke yahA~ se dUdha liyA aura ghara AyA / bAlaka par3osI ke lar3ake ke sAtha daravAje para khela rahA thaa| vaha dina bhara kA bhUkhA thaa| bApa ko dekhakara www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] dInAnAtha daur3A huA AyA aura dUdha dUdha kahakara cillAne unakI bhI pahu~ca nahIM hai| . maiM samajhatA hU~, hRdaya kA lgaa| dInA ne use dUdha pilaayaa| jo baca rahA anutApa hI manuSya kA saccA guru, patha-pradarzaka aura use savere ke lie rakha diyaa| jIvana-sudhAra kA sarvocca dhyeya hai| yaha kahakara bAlaka kA peTa bhara cukA thaa| use zIghra hI unhoMne usa anAtha bAlaka ko apanI goda meM le liyA nIMda A gii| dInA ne bhI bhagavAna kA nAma lekara aura munIma ko dInA kI antyeSTi-kriyA karAne kI cArapAI pkdd'ii| jvara kA vega kramazaH bar3hane lagA AjJA dekara ghara cale gye| aura phira eka-dama ghaTa gyaa| zIta ne bijalI kI strI ke nikaTa jAkara unhoMne vedanA-pUrNa gaMbhIra nAI sAre zarIra meM phailakara use aole-sA ThaDA kara svara meM kahA-Aja se tuma isakI mAtA aura yaha diyaa| dInA kA ghaTa banda ho gyaa| usakI vyathita tumhArA putra! lo, isakA pAlana-poSaNa kro| AtmA bandhana-mukta ho zAnti-dhAma meM pahuMca gii| patnI kA hRdaya Alor3ita ho utthaa| usake netroM meM azru-jala dekhakara ghara ke naukara vismita hue| dInA kI mRtyu kA saMvAda pAkara dInAnAtha Akhira strI hI to thii| marmAhata hue| ve apane munIma ke sAtha usake ghara dInAnAtha ke do kanyAyeM thiiN| bar3I kA nAma phuNce| dInA ke dIna mukha ko dekhakara unakA hRdaya pannA aura choTI kA horA thaa| pannA kaTore meM dUdha bhara aayaa| unhoMne kSaNa bhara nistabdha rahakara bhara lAI aura bAlaka ke pAsa Akara bolI-bhaiyA, kahA-dInU, maiM nahIM samajhatA thA ki tuma bAta ke tuma bhUkhe hooge, lo yaha dUdha pI lo| bAlaka dUdha aise dhanI ho| nahIM to rupayoM kI kabhI carcA taka na pIkara kAtara-dRSTi se idhara-udhara dekhane lgaa| yaha karatA / jo vastu lakhapatiyoM aura karor3apatiyoM meM dekha kara hIrA ne daur3akara usakA hAtha pakar3a liyA, prayatna karane para bhI nahIM milI vaha mithyA-saMsAra aura ha~sakara kahane lagI-tuma Darate kyoM ho ? ko satya meM pariNata karanevAlI amUlya nidhi tumane calo, aba hama saba kheleM / kaise pAI ? sabhI zAstra aura purANa satsaMga ko bAlaka usa atIta smRti ko bhulA kara Ananda AtmA kI unnati kA eka-mAtra sAdhana batalAte haiN| se khelane lgaa| usa samaya bAlaka ha~satA thA aura kintu deva ke isa vicitra vidhAna ke anusaMdhAna taka dInAnAtha kA hRdaya rotA thaa| marI kavitA lekhaka, zrIyuta bAlakRSNarAva jaba sukha ke nirmala nayanoM meM dukha ke A~sU, taba laya meM, bhASA meM, chavimaya zabdajAla meM, chA jAte haiM, vimala vyoma meM tArAgaNa se; ho jAtI hai vyApta kAvya kI mUka rAginI / bhavya bhAvanA-bhUmi divya chavimaya taba hokara, chandoM ke mAdaka gItoM meM, zabdajAla kI, bhara detI hai madhura vikalatA, sajani, zAnti meM / ho jAtI samaSTi, sakhi, anupama alaMkAra meM; Andolita ho-harSa, vyathA se, sakhi, prerita ho, zrA na sakI jo, sajani, madhurimA ke prasAra meM, baja uThatI hai hRttantrI taba nIrava svara meM; kevala vaha asphuTa dhvani hI hai merI kavitA // . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1- kyA yorapa meM yuddha chir3egA ? nI ne apanI naI pragati se yorapa kI rAjanIti kA mAno kAyApalaTa kara diyA hai / yahI nahIM, usase yorapa ke rAjanItijJoM ke Dambara kA bhaNDAphor3a bhI ho gayA hai aura yaha prakaTa ho gayA hai ki kauna kitane pAnI meM hai| abhI taka yaha samajhA jAtA thA ki vijayI rASTra aikya ke sUtra meM zrAbaddha haiM aura ve eka mata se vahA~ kI rAjanaitika avasthA ke sa~bhAlane kA bhAra apane Upara liye hue haiM / parantu jarmanI ke hiTalara ne isakA rahasya khola diyA hai aura yaha spaSTa rUpa se prakaTa ho gayA hai ki pahale cAhe jo kucha rahA ho, para aba vaha bAta nahIM rahI / aura to aura, madhya-yorapa tathA bAlkana zrAdi ke jina rAjyoM kI phrAMsa ne svAdhInatA prApta karane meM pUrI sahAyatA kI aura jinakA vaha bharosA karatA thA ki mauke para ve sAtha deMge unameM se poleMDa kA jhukAva prakaTa rUpa se jarmanI kI ora hai| aura aba to yaha jAna par3atA hai ki z2ecoslAvekiyA aura jugoslAviyA bhI jarmanI se ghaniSThatA bar3hAnA cAhate haiM / ja saMsAra ko pati kI sandhi bhI ho gaI / isa sandhi kA jarmanI ne virodha hI nahIM kiyA hai, kintu isake javAba meM usane apane naubala ke sambandha meM greTa briTena se samajhautA bhI kara liyA hai / eka isI bAta se prakaTa ho jAtA hai ki yorapa kI rAjanIti kA kyA rukha hai / anyathA jisa jarmanI ne varselIz2a - sandhi-patra ke viruddha AcaraNa kiyA hai usake sAtha kyA nyAya kI dRSTi se samajhautA ho sakatA thA ? parantu isa samaya yorapa meM yahI ho rahA hai / aura aisI avasthA meM arthAt jarmanI ko sandhi-patra ke viruddha sainika taiyArI karate dekhakara phrAMsa ko apanA bala bar3hAnA zrAvazyaka ho gayA hai| idhara soviyata rUsa acAnaka mahattva yA gayA thaa| usane yorapa ke katipaya choTe choTe rASTroM se rAjanaitika sambandha sthApita kara liyA thaa| isa bAta se tathA isa bAta se bhI ki usakA jarmanI se virodha hai, phrAMsa ne jhaTa apanA maitrI kA hAtha usakI ora bar3hA diyA / phalataH vaha rASTra saMgha kA sadasya ho gayA aura phrAMsa se usakI paraspara sahAyatA karane Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat .. phrAMsa, briTena tathA iTalI - ye tIna hI yorapa ke mahAyuddha-vijayI rASTra haiN| yadyapi abhI taka ekamata hokara hI ye tInoM mahAzaktiyA~ saba kArya karatI AI haiM aura Aja bhI pUrvavat hI sammilitarUpa se rASTra saMgha kA kArya saMcAlita karatI haiM, tathApi ye kucha khAsa mAmaloM meM apane apane dRSTikoNa se hI kAma karane laga gaI haiN| phrAMsa ne rUsa se aura briTena ne jarmanI se alaga alaga samajhautA kara hI liyA hai| iTalI bhI AsTriyA aura haMgerI kA apanA eka guTa banAye hue hai / zrAsTriyA ke hI kAraNa usakA jarmanI se samajhautA nahIM ho skaa| abhI hAla meM eka aura naI bAta huI hai| briTena aura phrAMsa ne iTalI aura ebIsIniyI ke mAmale meM hastakSepa kiyA hai| iTalI jApAna kI taraha abIsIniyA ko maMcUkoM nahIM banA pAyA aura musolinI ko apane oMTha kATakara cupa raha jAnA par3A / uparyukta avasthA se yaha bAta bhale prakAra spaSTa jAtI hai ki yorapa ke choTe-bar3e sabhI rASTra apanI rakSA tathA unnati kI vyavasthA to kadAcit nirvAdha rUpa se kara to sakate haiM, para aisA koI kAma nahIM kara sakate yA nahIM karane pAyeMge jisase yuddha chir3a jAne kI sambhAvanA hogI / isa prakAra yorapa kI rAjanaitika avasthA viSamatA ko prApta hai / parantu yorapa kI isa avasthA kA rUpa aba bhayaMkara www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] saMsAra kI gati hotA jAtA hai| pichalI sandhiyA~ tathA samajhaute uThAkara karate dekhakara avazya hI bhayabhIta hogaa| ina sabako eka ora rakha diye gaye haiM aura sabhI rASTra aba naye sire dRSTi meM rakhakara vicAra karane se yahI prakaTa hotA hai ki isa se guTa banAne meM laga gaye haiN| rahI jaGgI taiyArI so pradeza ke kAraNa kahIM yahA~ bhayaMkara yuddha na chir3a jAya / usakA to isa samaya dauradaurA hI hai| aisI dazA meM yadi cIna ke isa pradeza kA rakabA to chaH lAkha vargamIla hai, vizeSajJa yaha andAz2a lagAte haiM ki yorapa ke Age bhayaGkara para zrAbAdI 50 lAkha hI hai| yahA~ khanija dravyoM kI samasyA upasthita hai aura mahAyuddha kI punarAvRtti kA samaya bhI bahutAyata hai| yahA~ musalamAnoM kI hI AbAdI hai| nikaTa prAtA jA rahA hai to yaha sarvathA svAbhAvika hI ye loga gata dasa varSa se vidroha kA jhaMDA uThAye hue haiN| mAnA jaaygaa| to bhI AzAvAdI nirAza nahIM haiM aura 1631 se to yahA~ se cInI sattA bhI jAtI rahI hai| ve yahI kahate jA rahe haiM ki aisI AzaGkA kI guJjAiza parantu cInI adhikArI parAsta ho hokara bhI abhI taka jame hI nahIM hai / bhagavAn kare, aisA hI ho| hue haiN| kahate haiM ki vahA~ ke hAmI nAmaka musalamAna zAsaka ke 2-sinakiyAMga kI dayanIya dazA uttarAdhikArI ko cIna sarakAra ne nahIM svIkAra kiyaa| isa cInI turkistAna yA sinakiyAMga hI aba eka aisA para cIna ke kaMsU-pradeza ke musalamAna janarala ne sinakiyAMga prAnta raha gayA hai jo abhI cIna-sAmrAjya ke antargata para car3hAI kara dii| usane ina do prAntoM ko milAkara mAnA jAtA hai / usake sAmrAjya ke anya pradeza-tibbata, eka svAdhIna musalamAnI rAjya sthApita karane kA nizcaya maMgoliyA aura maMcUriyA-aba usake adhikAra meM nahIM haiN| kiyaa| sinakiyAMga ke cInI gavarnara ne rUsiyoM (hvAiTa tibbata to bahuta pahale se hI svatantra hai| soviyaTa rUsa raziyana) kI eka senA kA saMgaThana kara kaMsUvAloM ko mAra kI saMrakSA meM maMgolitA bhI eka z2amAne se svatantratA kA bhgaayaa| parantu bAda ko unhIM rUsiyoM ne usa cAnA upabhoga kara rahA hai| maMcUriyA ko abhI hAla meM jApAna gavarnara ko bhI yahA~ se khader3a bAhara kiyaa| isa para dabA baiThA hai| eka yahI sinakiyAMga usake adhikAra 1633 meM kaMsU ke usa musalamAna janarala ne sinakiyAMga meM raha gayA thA, so vahA~ bhI sAloM se vidroha macA huA hai, para phira AkramaNa kiyA / isakA vAraNa karane ke lie aura aba to jAna par3atA hai ki maMgoliyA kI bhA~ti vaha bhI naye cInI gavarnara ne rUsa se una cInI sainikoM ko prApta rUsa kI saMrakSA meM svatantratA kA upabhoga karanA zurU kiyA jo maMcUriyA ke yuddha meM jApAna se hArakara kara degaa| sAiberiyA bhAga gaye the| aura jaba unase pUrA na par3A taba cIna kA yaha prAnta eziyA ke madhya meM sthita hai aura usane rUsa-sarakAra se sainika sahAyatA prApta karake ukta madhya-eziyA kA sArA bhU-bhAga rUsa ke adhikAra meM hai| musalamAna janarala ko parAsta kiyaa| isa prakAra rUsa kA ataeva yadi sinakiyAMga ko rUsa apanI dRSTi meM kiye usa pradeza para aba adhika prabhAva sthApita ho gayA hai| rahe to yaha usake lie svAbhAvika hI hai| idhara kucha aura yaha bAta cIna, jApAna tathA bhArata ke lie vizeSa samaya se rUsiyoM kI gatividhi bhI cIna ke isa azAnta cintA kA kAraNa hai| tathApi itanA spaSTa hai ki cIna kA pradeza meM adhika bar3hatI gaI hai, jisase vahA~ ke vyApAra ko yaha eka prAnta bhI usake hAtha se jAtA huA dikhAI de bhI rUsa ne apane hAtha meM kara liyA hai / isakA maMcUriyA rahA hai / tathA bhArata se bhI vyApAra-sambandha hai| ataeva rUsa kI ukta gatividhi se ina dezoM kA caukannA honA sarvathA 3-cIna kI durdazA svAbhAvika hai / maMcUriyA kA tAz2A dRSTAnta sAmane rahane cIna kI duravasthA kI koI sImA nahIM hai| se cIna bhI apane pradeza meM rUsa ko isa prakAra praveza bolzevikI cIniyoM ke gRha-yuddha ke kAraNa vaha kucha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga36 kara-dhara nahIM pA rahA hai| Aja bhI cIna meM assI yA homarUla kA pracalana ho jaaygaa| isa prakAra usa haz2Ara sAmyavAdiyoM kI zaktizAlI senA kiA~ga-sI dvIpa-puJja ko svAdhInatA-pradAna karane kA zrIgaNeza ho aura phUkena ke prAntoM meM DaTI huI sarakArI senAoM gayA aura jaba taka vaha pUrNarUpa se svatantra nahIM kara diyA se yuddha kara rahI hai / isa saMkaTa meM vaha par3A hI huaA thA ki jAtA taba taka saMyukta-rAjya usakI rakSA evaM vaidezika isI samaya use jApAna ne phira eka bAra aA dabAyA sambandhoM kI dekha-bhAla khuda kregaa| hai| usane isa bAta kA antima patra de diyA hai ki AtmazAsana-sambandhI jisa vyavasthA-patra para rUjavelTa uttarI cIna ke cihalI-prAnta ko cInI senAyeM khAlI kara sAhaba ne hastAkSara kiyA hai use filIpAina ke nivAsiyoM jAya~ aura yahA~ ke adhikAriyoM ko vApasa bulAkara unake ke manonIta sadasyoM ne hI taiyAra kiyA hai| isake lie sthAna meM aise logoM kI niyukti kI jAya jo jApAna kI unakI eka sabhA baiThI thI aura unhoMne paraspara vAda-vivAda nigarAnI meM usa bhUbhAga kI dekha-rekha kreN| cIna meM bala karake zrAtmazAsana-sambandhI apanI mAMgoM ko kramapUrvaka nahIM hai ki vaha isa antima patra ko asvIkAra kara ske| lipibaddha kiyaa| isa mahattvapUrNa zAsana-vidhAna kI isa bAta kI AzA bhI nahIM hai ki jApAna ke viruddha svAdhIna bhAvanA kA patA kevala isa bAta se hI bhale prakAra use kisI pAzcAtya rASTra se sainika sahAyatA milegii| ataeva laga jAtA hai ki usameM a~garez2I-bhASA ke paThana-pAThana usake lie do hI rAste haiM / yA to vaha bolzevikI logoM kI vyavasthA nahIM kI gaI hai| vahA~ ke skUloM meM isa se mela kara soviyaTa rUsa se paraspara kI sahAyatA kI sandhi samaya zikSA kA mAdhyama a~garez2I hI hai, parantu vahA~vAloM kara le yA cupacApa jApAna kI bAta mAna le| ne isa zAsana-vidhAna dvArA a~garez2I ko zikSA kA mAdhyama cIna kI rASTrIya sarakAra kadAcit jApAna se mela-jola hI banAye rakhane se inakAra kara diyA hai| banAye rakhanA cAhatI hai / ataeva usane kucha hujata kara isameM sandeha nahIM ki isa zAsana-vidhAna se filIcukane ke bAda jApAna kI mA~goM ko svIkAra kara liyA hai| pAinavAloM ko AtmazAsana ke sAre adhikAra pradAna isase yahI jAna par3atA hai,ki kucha dinoM meM samagra uttarI kara diye gaye haiM aura isake vahA~ dRr3hatA se cala nikalane cIna bhI maMcUriyA kI bhA~ti jApAna kI saMrakSA meM zrA ke bAda saMyukta rAjyoM kI sarakAra rakSA aura vaidezika nIti jAyagA / ke saJcAlana kA uttaradAyitva bhI unheM upayukta samaya udhara rUsa cInI turkistAna ko har3ape hI liye jA para saupakara pUrNa rUpa se unheM svatantra kara degii| saMyuktarahA hai, idhara jApAna bhI akasmAt aura so bhI eka rAjya kI prajAtaMtra-sarakAra kA yaha satkArya sarvathA usake mAmUlI bAta kA bahAnA karake cIna ke uttarI bhAga ko anurUpa huaA hai aura isake saphalatA prApta karane para yaha bhI hathiyA lene kA yatna kara rahA hai| jApAna aura rUsa dUsaroM ke lie zrAdarza kA kArya kregaa| isa sambandha meM donoM jAnate haiM ki cIna kI rakSA ke lie na to briTena filIpAina ke nivAsI bhI prazaMsA ke pAtra haiM ki unhoMne aura na amarIkA ke saMyukta rAjya hI astra grahaNa kreNge| apanI svAdhIna-bhAvanA kA parityAga nahIM kiyA aura isa prakAra saMsAra meM jisakI lAThI usakI bhaiMsa kI kahAvata saMyukta rAjyoM ke gata 40 varSa ke zAsana kAla meM ve usake aAja. bhI solaho pAne caritArtha hotI dikhAI de rahI hai| lie dRr3hatA ke sAtha Andolana karate pAye haiN| yahI kAraNa hai ki Aja saMyukta rAjyoM ke adhikArI taka unheM 4-philIpAina dvIpoM kI svAdhInatA samajhadAra rAjanItijJa kahakara unakI prazaMsA kara rahe haiM filIpAina dvIpa-samUha ko jo nayA zAsana-vidhAna aura unhIM kI nizcita kI huI mA~goM ke anusAra unheM diyA jA rahA hai usa para presIDeMTa rUjavelTa ne hastAkSara kara zAsanAdhikAra de rahe haiN| diyA hai| isake anusAra agale navambara se vahA~ AtmazAsana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakAya nATa usaka malava ke koyaTA kA lokasaMhAra huI sampatti kA uddhAra karake unheM sauMpa dene kA bhAra hama jA maI ko koyaTA meM bhUkampa ne loga apane Upara leM / prasannatA kI bAta hai, apane isa kartavya -SI sarvanAza kA jo bhayaMkara dRzya kA pAlana karane meM kyA sarakAra ne aura kyA janatA ne upasthita kiyA hai usa sambandha z2arA bhI avahelanA nahIM kI aura zurU se hI barAbara abhI meM hama isI aMka meM anyatra taka tatparatA se bhUkampa pIr3itoM kA binA kisI bhedabhAva ke do lekha chApa rahe haiM / unase sevA-kArya kiyA jA rahA hai| AzA hai, sabhI loga pAThakoM ko isa pralayaMkara bhUkampa pIr3ita bhAiyoM kI sahAyatA karake apane kartavya ghaTanA kA yatkiMcit paricaya kA pAlana kreNge| avazya prApta ho jAyagA / eka kSaNa meM kisa taraha eka vizAla janAkIrNa nagara Dhaha gayA aura usake malave ke saGgha-zAsana-vidhAna nIce bAbAla-vRddha-vanitA-sAre nivAsI daba mare, isakI naye zAsana-sudhAroM kA jo bila hAusa aAfa kAmaMsa karuNakathA batAne ko yadyapi dasa-pA~ca haz2Ara zrAdamI meM peza thA usake tIna vAcana ho gaye aura vahA~ se vaha baca gaye haiM, to bhI ve usakA zatAMza bhI nahIM batA skte| kucha parivartana ke sAtha pAsa ho gyaa| aba vaha hAusa isa durghaTanA ke smaraNamAtra se roe~ khar3e ho jAte haiN| aAfa lArDasa meM peza hai, jahA~ se, aAzA hai, vaha apane yaha bhUkampa 150 mIla lambe tathA 20 mIla caur3e bhUbhAga vartamAna rUpa meM jaisA kA taisA hI pAsa ho jaaygaa| usake meM AyA thA, jisake pariNAma svarUpa koyaTA tathA mAtuMga bAda usa para samrATa ke hastAkSara hoMge aura taba use kAnUna nAma ke do zahara tathA unake Asa-pAsa ke 100 gA~va kA rUpa prApta ho jAyagA / isa prakAra isa varSa kI samApti naSTa ho gaye haiN| aura sampatti ke vinAza kA andAz2a ke pahale hI isa kAnUna ke sAre saMskAra pUre ho jAya~ge 50 karor3a rupaye se Upara lagAyA jAtA hai| isI prakAra aura bhArata meM agale varSa se prAntIya 'svarAjya' kA yaha bhI kahA jAtA hai ki eka lAkha ke lagabhaga jAne gaI pravartana ho jaaygaa| haiN| isameM sandeha nahIM, koyaTA tathA mAtuMga ye donoM hAusa aAfa kAmaMsa meM isa bila ke viruddha misTara vizAla nagara aAja malave ke Dhera ho gaye haiM, jisake sAtha carcila tathA unake dala ke logoM ne bar3A vAda-vivAda vahA~ ke haz2AroM nivAsI tathA unakI karor3oM kI sampatti kiyA, kintu bhAratamaMtrI sara semuala hora ke Age unakI bhI miTTI meM mila gaI hai| isa acintya trAsadAyaka eka na calI aura sarakAra ne apane bahumata se use tInoM durghaTanA kI yAdakara iTalI ke prAcIna paMpiAI nagara kA bAra hAusa aAfa kAmaMsa se pAsa karavA liyaa| kevala citra sAmane A jAtA hai jise jvAlAmukhI ke lAve ne bhArata ke dezI nareza hI usameM apane pakSa meM yatkiMcit bAta kI bAta meM udarastha kara liyA thaa| isa samaya aAva- parivartana karavA lene meM saphala manoratha hue haiN| para zyakatA isa bAta kI hai ki jo alpasaMkhyaka loga isa a~garez2I bhArata kI bhinna bhinna saMsthAnoM meM se kisI eka maraNAntaka vipatti se baca nikale haiM aura jinameM Adhe ke kI bhI nahIM sunI gaI / yahA~ taka una musalamAna netAoM lagabhaga burI taraha se ghAyala ho gaye haiM unakI jAna bacAne ne bhI asantoSa prakaTa kiyA hai jinako naye zAsana-sudhAroM kA, sAtha hI sabhI bace huoM kI malave ke nIce dabI par3I meM anya jAtiyoM kI apekSA vizeSa suvidhAyeM dI gaI haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 8 + + + ina musalamAnoM kA kahanA hai ki isa bila meM unakI sabhI mAtra hai / sAmpradAyika ba~TavAre ke viruddha aise vicAra mA~goM kI pUrti nahIM kI gaI hai| aura jaba musalamAna taka rakhate hue bhI unhoMne bhAratamaMtrI kA pada svIkAra kiyA hai| asantoSa prakaTa karate haiM taba anya jAtiyoM ke sambandha meM usa dina hAusa zrAfa lAsa meM 'iMDiyAbila' ko upasthita kyA kahA jAya-kAMgresa yA dUsarI saMsthAoM kI AkAMkSAoM karate samaya unhoMne apane bhASaNa meM apanI safAI dete kI pUrti kA honA to isa bila se socA hI nahIM jA hue kahA hai ki yadyapi ve sAmpradAyika ba~TavAre ke viruddha haiM, sktaa| tathApi unhoMne bahumata ke Age sira jhukA diyA hai aura ve Azcarya to yaha hai ki pArliyAmeMTa ke anubhavI apane kArya-kAla meM usa 'bahumata' ke anusAra hI kArya rAjanItijJoM taka ne bhAratIya lokamata ke dRSTikoNa ko kareMge / lArDa jeTaleMDa ke bhAratamaMtrI banAye jAne se saMpradAsamajhane kI paravA nahIM kii| yaha bAta hAusa aAfa yavAdI hindU prasanna hue hoNge| parantu lArDa mahodaya kI ukta kAmaMsa ke ukta bila-sambandhI vAda-vivAdoM se bahuta kucha safAI se unheM nirAzA bhI huI hogii| vAstava meM bhArata ke prakaTa ho cukI hai aura jo thor3A-bahuta prakaTa honA bAqI sambandha meM briTena ke maMtrimaMDala kI eka nizcinta nIti rahatI raha gayA hai vaha aba hAusa aAfa lADsa ke vAda-vivAda hai, jisakA pUrNa rUpa se anubhava maz2adUra-dala kI sarakAra ke se vyakta ho jAyagA / abhI usa dina hAusa aAfa lADsa samaya hI bhArata ko ho cukA hai| parantu AzAvAdI hAra meM svayaM bhUtapUrva bhAratamaMtrI lArDa krU ne sAfa kahA hai ki nahIM mAna sakate aura ve maMtrimaNDala ke isa parivartana meM lArDa bhArata ko DomIniyana sTeTasa kA pada kabhI se prApta hai, jeTaleMDa ke bhAratamaMtrI banAye jAne se aura bhI adhika rahA usake adhikAra prApta karanA se dhIre dhIre ve bhI prApta aAzAnvita hue hoNge| aise logoM ko jAna lenA cAhie ho jAya~ge / pArliyAmeMTa ke bahumata kA aisA hI dRSTikoNa ki 'iMDiyA-bila' pAsa ho cukA hai aura usake sAtha hI hai / eka akelA maz2adUra-dala alabattA bhAratIya lokamata sAmpradAyika ba~TavArA bhI pAsa ho cukA hai| yahI nahIM, ko pArliyAmeMTa meM bAra bAra prakaTa karatA AyA hai| parantu usake anusAra nUtana zAsana-praNAlI bhI agale varSa se kArya usakA vahA~ kucha bhI z2ora nahIM hai / ataeva naye zAsana- meM pariNata hogii| maMtrimaNDala kA koI bhI parivartana aba sudhAra bhArata meM vahI jArI kiye jAyeMge jinakA jArI honA usakI pragati meM bAdhA nahIM de skegaa| tathApi itanI bAta vahA~ kI vartamAna rASTrIya sarakAra ne svIkAra kiyA hai / yaha spaSTa hai ki vartamAna bhAratamaMtrI ko bhArata kA vyAvahArika bila usI kA likhita rUpa hai| jJAna hai aura ve bhAratIya praznoM para adhika sahAnubhUti ke sAtha vicAra kareMge / kama se kama hinduoM ko to unase sAmpradAyika ba~TavArA aisI hI AzA hai| unhoMne apane hAusa aAfa lArDasa greTa briTena ke maMtrimaNDala meM jo parivartana jUna meM ke bhASaNa meM isa bAta kA AzvAsana diyA hai ki hanA hai usake anusAra anudAradala ke netA misTara hindU-musalamAnoM meM samajhautA karA dene kA ve apane bAlDavina pradhAna maMtrI banAye gaye haiM aura bhAratamaMtrI kA bharasaka prayatna bhI kreNge| pada lArDa jeTaleMDa ko diyA gayA hai| lArDa z2eTaleMDa baMgAla ke gavarnara raha cuke haiM aura ye prasiddha sAmpradAyika hinduoM kA vikaTa hrAsa ba~TavAre ke pUrNa rUpa se viruddha rahe haiN| inakA kahanA hai saMsAra meM kevala bhArata hI eka aisA deza hai jahA~ ki vidhAna dvArA vyavasthApaka sabhAoM meM hinduoM ko hindU basate haiN| parantu unakI saMkhyA meM dina pratidina nimna sthAna dekara yaha aAzA karanA ki niyata samaya ke bhArI kamI hotI jA rahI hai / yaha hinduoM ke lie sacamuca bAda hindU aura musalamAna Apasa meM samajhautA karake vizeSa cintA kI bAta hai| 1631 kI manuSya-gaNanA ke sammilita cunAva-praNAlI grahaNa kara leMge, kevala durAzA. A~kar3oM se prakaTa hotA hai ki unakI saMkhyA kI kamI kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya noTa saMkhyA 1] krama pahale kI hI bhA~ti jArI hI nahIM hai, kintu aisA jAna par3atA hai ki nivArya rUpa se jArI hI rahegA / hindutroM kI saMkhyA meM jo yaha kamI ho rahI hai usakA eka kAraNa dharmaparivartana bhI hai / aura yaha dharmaparivartana dharma - jijJAsA ke bhAva se utanA nahIM hotA hai jitanA ki Arthika saMkaTa yA sAmAjika anAcAra ke kAraNa hotA hai / yaha saca hai ki hindU grArthika saMkaTa se apane jAti-bandhutroM kI rakSA karane meM asamartha haiM, para ve sAmAjika anAcAra se unakI rakSA z2arUra kara sakate haiM / kheda kI bAta hai ki unakA dhyAna isa ora jAkara bhI nahIM jA rahA hai / 1931 kI manuSyagaNanA kI riporTa se prakaTa hotA hai ki paMjAba, baMgAla aura TrAvanakora evaM kocIna rAjyoM meM hinduoM kI saMkhyA jahA~ ghaTI hai, vahA~ musalamAnoM aura IsAiyoM kI saMkhyA meM atyadhika vRddhi huI hai / paJjAba, baMgAla aura AsAma meM musalamAna vRddhi para haiM / paMjAba meM hindU 1621 kI gaNanA meM 3,181 pratizata the, jo ghaTa kara va 2,684 pratizata raha gaye haiM / isI prakAra baMgAla meM ve 1921 meM 4,320 pratizata the jo aba ghaTakara 4,304 pratizata raha gaye haiM / hA~, AsAma meM mUlanivAsiyoM ke kAraNa unakI saMkhyA meM kucha vRddhi huI hai, parantu usa prAnta meM musalamAnoM kI jo saMkhyA vRddhi hotI jA rahI hai usake Age hinduoM kI yaha saMkhyA vRddhi nagaNya hai / udhara TrAvanakora aura kocIna meM IsAiyoM kI saMkhyA meM sabase adhika vRddhi huI hai| gata dasa varSoM meM bhArata meM unakI saMkhyA meM 325 pratizata kI vRddhi huI hai / TrAvanakora meM aura kocIna meM to gata 50 varSoM ke bhItara unakI saMkhyA kahIM dugunI aura kahIM tigunI bar3ha gaI hai / aura inakI isa saMkhyA vRddhi meM achUtoM ne bahuta adhika yoga diyA hai / dakSiNa meM achUtoM ke sAtha jo hotA hai vaha loka - vidita hai / aura isa avasthA ke hote hue bhI yadi vahA~ ke sabhI achUtoM ne apanA dharmaparivartana abhI taka nahIM kiyA hai to ise Azcarya hI samajhanA caahie| yaha vahA~ ke 'achUta' hinduoM ke durAgraha kA pariNAma hai ki dakSiNa meM IsAiyoM kI saMkhyA dina prati dina bar3hatI jAtI hai / vyavahAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 91 nissandeha hindutroM kI saMkhyA kA yaha bhArI hAsa hinduoM ke lie vizeSa cintA kI bAta hai / unake samAja ke jo loga unase asantuSTa hokara dharma-parivartana kareMge ve loga unake sAtha prema kA vyavahAra kaise kara sakeMge ? deza meM isa samaya sampradAyavAda kA jo z2ora hai usakA eka kAraNa yaha bhI hai / ataeva hindutroM ko isa vikaTa samasyA kI ora vizeSa sAvadhAnI se dhyAna denA cAhie aura unheM apanI jAti kA punaH saMgaThana isa vidhi se karanA cAhie ki nimna samajhI jAnevAlI jAtiyA~ bhaviSya meM vaisI na samajhI jAya~ / yahI nahIM, unake sAtha aisA vyavahAra ho ki ve svayaM apane ko sabake samAna hI samajheM / svargIya paMDita gopInAtha purohita svargIya rAyabahAdura sara gopInAtha purohita kI mRtyu ho gaI / zrApa jayapura - rAjya ke nararatna the / purohita jI kA janma saMvat 1616 ke caitra meM huA thA / Apa kevala 3 varSa ke hI the jaba zrApake pUjya pitA kA svargavAsa huA thA / aneka Arthika evaM kauTumbika ApadAoM ko vIratA pUrvaka phelate hue grApane bI0 e0 (narsa) aura ema0 e0 kI ucca upAdhiyA~ prAptakara jayapura ke mahArAjA - kAleja kA mukhojjvala kiyaa| jayapura-rAjya ke zrApa sarvaprathama grejueTa the / zrataeva zrApakA rAjya dvArA hAthI, ghor3e aura rAjakIya lavAjame se svAgata kiyA gayA / prArambha meM purohita jI jayapura- kAleja meM profesara niyukta hue| ApakI sAdhAraNa yogyatA se prasanna hokara jayapura-nareza ne Apako jayapura-rAjya kI ora se AbU apanA vakIla niyukta kiyaa| isa sammAnita pada para niyukta honevAle zrApa sarvaprathama jayapurI the / 15 varSa taka isa pada para Apane bar3I tatparatA aura yogyatA se kArya kiyA / ina sevAoM ke phalasvarUpa Apako 'rAyabahAdura' kI upAdhi milI / isake pazcAt purohita jI pulisa membara hue aura anta meM jayapura - kebineTa ke vAisa presiDeNTa tathA homamembara banAye gaye / penzana hone ke pUrva Apa 'sara' kI upAdhi se vibhUSita kiye gaye / www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 sarasvatI purohita jI sAdhAraNa sthiti meM janma lekara jayapura jaise samRddha rAjya ke pradhAna saciva bane, phira bhI ApameM abhimAna lezamAtra bhI na thA, vinaya sAdagI aura sajjanatA Apa udAharaNa the / purohita jI hindI ke lekhaka tathA vRddha sAhityasevI the / mitratA, vIrendra, satI-carita, camatkAra zrAdi pustakeM likhI haiM tathA zeksapIyara aura bhatRhari ke zatakatraya ke sundara anuvAda hindI meM kiye haiM / hindI-kovida - ratnamAlA meM ApakA carita prakAzita huA hai 1 zaizavakAla se lekara mRtyuparyaMta Apako vidyA kA vyasana banA rhaa| mRtyu ke samaya zrApakI avasthA 73 varSa kI thI aura isa samaya Apa grAmINoM ke jala-kaSTa se dukhI hokara eka bar3A bA~dha ba~dhavAne meM dattacitta the / ApakI mRtyu se jayapura kA eka zreSTha vyakti uTha gayA hai / netraroga kI vyApakatA bhArata nAnA prakAra kI Adhi-vyAdhiyoM kA ghara bana gayA hai / use una sabase mukta karane ke prayatna sarakAra tathA itara paropakArI jana yathAzakti barAbara karate rahate haiM, parantu raktabIja kI taraha ve ghaTane ke sthAna meM bar3hatI hI jAtI haiM aura so bhI naye naye rUpoM meM / aisI dazA meM purAnI vyAdhiyoM kA unmUlana honA pIche raha jAtA hai aura sara - kAra tathA dUsare loga naI vyAdhiyoM kA pratIkAra karane meM laga jAte haiM / phalataH purAnI vyAdhiyA~ jar3a pakar3a letI haiN| udAharaNa ke lie A~khoM ke roga ko hI lIjie / zrAja kSaya, kAlA Az2Ara, gardana tor3a bukhAra ke Age usakI ora kauna dhyAna detA hai ? parantu vaha isa dazA meM dezavyApI hotA jA rahA hai| alIgar3ha ke zrImohanalAla jI jaise kucha loga lAkha akhabAroM meM andhoM ke pakSa meM zoragula macAyA kareM, para kise phursata hai ki unakI ora samucita rUpa se dhyAna de| kAzInivAsI svargIya rAjA motIcanda ne idhara kaI varSa se netrarogiyoM kI sahAyatA ke lie vizeSa Ayojana kiyA thA, para unake nidhana se aba vaha sahArA bhI nahIM rahA / andhasahAyaka sabhA ke mantrI zrI mohanalAla jI kA kahanA hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 sindha ke bAda andhoM kI saMkhyA saMyuktaprAnta meM hI sabase adhika hai| isa bAta meM sindha sAre bhArata meM sabase Age hai / vahA~ kI jana-saMkhyA meM lAkha pIche 300 AdamI andhe haiM / saMyukta prAnta meM vahI saMkhyA 250 hai / ataeva yaha dUsare nambara para hai| A~kha ke rogoM meM rohe kA roga 'TrAkomA' sabase bhayaMkara hotA hai| A~kha ke rogiyoM meM 25 fIsadI loga isI roga se grasta haiM / paJjAba meM A~kha ke rogiyoM meM 50 fI sadI logoM meM yaha phailA huA hai / bhArata meM zrAviSkAra sadA kI bhA~ti peTenTa Afisa kI riporTa isa bAra bhI nikalI hai / isa riporTa se una AviSkAroM kA byorA prApta hotA hai jinakA peTenTa zrAviSkAra karanevAle prApta karate haiN| isakI vArSika riporToM se prakaTa hotA hai ki naye viSkAroM kI saMkhyA barAbara bar3hatI jA rahI hai / yaha prasannatA kI bAta hai ki bhAratIya yaMtra - vizArada apane kArya meM utsAhapUrvaka lage hue haiM aura ve koI na koI nayA viSkAra karate hI rahate haiM / peTeMTa Afisa kI pichalI riporTa se prakaTa hotA hai ki riporTa ke sAla peTeMTa karAne kI darakhvAsteM 1,007 zraI, jinameM 342 bhArata kI thIM aura inameM 126 akele baMgAla kI thIM / AviSkAra kI prakriyA meM baMgAla anya prAntoM kI apekSA pahale kI hI taraha aba bhI Age hai / bijalI ke bhinna bhinna upayogoM ke sambandha ke yantroM kA peTenTa karAne ke lie isa varSa gatavarSa ke muqAbile meM 70 fIsadI adhika darakhvAsteM AI / parantu inameM bhArata kI lagabhaga 8 fIsadI hI rahIM / yaha prasannatA kI bAta hai| ki bijalI - sambandhI yantroM ke AviSkAroM kI ora logoM kA dhyAna vizeSarUpa se rahA hai| isI taraha khetI ke choTe choTe yantroM ke AviSkAroM kI ora bhI bhAratIya zrAvikArakoM ne vizeSa rUpa se dhyAna diyA hai aura unameM bhI siMcAI sambandhI yantroM kA AviSkAra karane meM / isa prakAra ke yantroM ke nirmANa meM paMjAbavAloM ne vizeSa rUpa se dila - caspI dikhAI hai / www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1] sampAdakIya noTa saMyukta-prAnta meM hindI aura urdU rASTra-bhASA kA prazna prAntIya sarakAra kI zAsana-riporTa abhI hAla meM nikalI abhI taka hindIvAloM kI yahI dhAraNA thI ki hai| usase prakaTa hotA hai ki riporTa ke sAla hindI meM rASTra-bhASA kA prazna taya ho gayA hai aura hindI bhArata kI 2,240, urdU meM 378 aura saMskRta meM 128 pustakeM rASTra-bhASA ke rUpa meM svIkAra kara lI gaI hai / parantu prakAzita huii| aura ina pustakoM kI eka tihAI pustakeM jAna par3atA hai ki yaha prazna abhI taya nahIM huA hai aura kavitA meM nikalIM, zeSa gadya meM nikalIM, jinameM 505 hindIvAle bhrama meM rahe haiM / indaura ke sammelana ke 16 veM bhASA kI, 332 dharma-viSayaka, 227 upanyAsa, 286 prastAva-dvArA isa mAmale para pUrA prakAza par3atA hai / usa prakRti-vijJAna, gaNita tathA yaMtra-vijJAna-viSayaka tathA prastAva meM kahA gayA hai ki isa sambandha meM 'hindustAna ke 207 itihAsa evaM bhUgola-sambandhI pustakeM nikliiN| bhinna bhinna prAntoM meM kucha g2alatafahamI phailI huI hai', ataeva riporTa meM urdU kI pustakoM ke sambandha meM likhA gayA 'yaha sammelana ghoSita karatA hai ki rASTra-bhASA kI dRSTi se hai ki guNa aura parimANa kI dRSTi se urdU isa varSa girI hindI kA vaha svarUpa mAnya samajhA jAya jo hindU-musalarahI / parantu hindI ke grantha-praNetAoM ne mustaidI dikhAI hai mAna Adi saba dharmoM ke grAmINa aura nAgarika vyavahAra aura unhoMne vijJAna, kRSi, pazu-vijJAna, prasUtizAstra, karate haiM, jisameM rUr3ha sarvasulabha arabI, phArasI, a~garez2I svAsthya, grAmasudhAra tathA carita-viSayaka granthoM kI racanA yA saMskRta zabdoM yA muhAviroM kA bahiSkAra na ho aura kI ora vizeSa dhyAna diyA hai| jo nAgarI yA urdU lipi meM likhI jAtI ho / ' ___ samAcAra-patroM tathA mAsika-patroM kI saMkhyA 666 sammelana kI isa ghoSaNA kA yaha matalaba nikalatA batAI gaI hai, jinameM 61 naye haiM / inameM 27 dainika, 8 hai ki vaha vartamAna sAhityika hindI yA urdU ko rASTra-bhASA arddha sAptAhika, 231 sAptAhika aura 256 mAsika haiN| nahIM svIkAra karatA, kintu usake lie eka aisI bhASA kA inameM 62 a~garez2I ke, 265 urdU ke aura 233 saMketa karatA hai jisako abhI koI sAhityika rUpa nahIM hindI ke haiM / inameM se 2 a~garez2I ke, 3 urdU ke aura prApta huA hai, para saba dharmoM ke loga jisakA bolacAla meM 6 hindI ke patroM meM se pratyeka kI grAhaka-saMkhyA 4 haz2Ara vyavahAra karate haiM / eka zabda meM usakA nAma 'hindustAnI' se Upara hai / isI taraha 3 a~garez2I ke, 4 urdU ke aura yA 'hindostAnI' ho sakatA hai| prayAga kI 'hindustAnI 11 hindI ke patroM meM se pratyeka kI grAhaka saMkhyA do haz2Ara ekeDamI' kA bhI yahI uddeza hai aura usake pradhAna sara se cAra haz2Ara taka hai / 53.4 fI sadI hindU, 41.2 phI tejabahAdura sapU ne bhI abhI hAla meM landana meM apane eka sadI musalamAna tathA 5.4 fI sadI IsAI sampAdaka upa- bhASaNa meM ukta ghoSaNA jaisI hI bAta kahI hai / 'sammelana' ne yukta patroM kA sampAdana karate haiM / yaha vivaraNa kahA~ taka apanI ghoSaNA se isa sambandha kI 'g2alatafahasI' dUra karake santoSaprada hai, yaha vicAraNIya hai| bhale hindI yA bahuta acchA kAma kiyA hai / AzA hai, hindIvAloM kA urdUvAle apane apane prakAzana ke prativarSa bar3hate hue bhrama dUra ho jAyagA aura ve yaha bAta gA~Tha bA~dha rakkheMge A~kar3oM ko dekhakara apane apane sAhitya kI unnati kA ki unakI 'hindI' 'hindustAna' kI rASTra-bhASA nahIM hai, dambha kiyA kareM, parantu yahA~ kI jana-saMkhyA aura saMskRti kintu vaha bhASA rASTra-bhASA hogI jise saba dharmoM ke grAmINa ko dekhate hue unake ye A~kar3e kucha bhI nahIM haiN| ina aura nAgarika vyavahAra meM lAte haiM tathA jo hindI yA urdU A~kar3oM se eka yaha bAta bhI prakaTa hotI hai ki urdU kA meM likhI jAtI hai / isa sambandha meM kheda kI bAta itanI hindI kI apekSA yahA~ z2yAdA pracAra hai| ina prAntoM meM hI hai ki rASTrabhASA ke isa rUpa kA samarthana karanevAlI musalamAnoM kI AbAdI kula 14 phrI sadI hai / parantu yahA~ bhArata kI eka-mAtra saMsthA 'hindustAnI ekeDamI' abhI urdU ke patroM aura sampAdakoM kI saMkhyA jyAdA haiM / taka usako likhita rUpa meM nahIM lA skii| kyA hama Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 AzA kara sakate haiM ki 'sammelana' hI isa punIta kArya kA bhAra apane Upara lekara isa jaTila prazna kI mImAMsA sadA alamor3e kA vasanta ke lie kara DAlane kA zreya legA ? gata aGka meM uparyukta zIrSaka meM panta jI kI eka kavitA prakAzita huI thI / hamAre kucha mitroM ko usakI hindustAnI ekeDemI kA nayA Ayojana / prathama cAra paMktiyoM ke artha meM bhrama huaA hai| isakI 'sarasvatI' ke gata aMka meM hamane ekeDemI ke jisa sUcanA hamane panta jI ko dii| kavitA kA jo spaSTIkaraNa nUtana prakAzana kA ullekha apane eka noTa meM kiyA thA vaha panta jI ne eka prAiveTa patra meM kiyA hai use hama yahA~ jisa granthamAlA ke rUpa meM hogA usakA uddeza kalA aura jyoM kA tyoM chApate haiN| zrAzA hai, aba logoM kA bhrama vijJAna tathA usake bhinna bhinna aMgoM para sastI sArvajanika dUra ho jAyagA, sAtha hI 'sarasvatI' ke pAThakoM kA bhI upayoga kI pustake prakAzita karanA hogA / isa granthamAlA manovinoda hogaa| kI pratyeka pustaka kA mUlya sAdhAraNatayA 1) rakkhA jAyagA ___ "vidrama mUMgA (nava pallava); marakata -- pannA aura pratyeka pustaka kI chapAI, jilda, AkAra-prakAra tathA (hare patra); lAla aura hare patroM kA mizrita varNa (chaayaa)| pRSTha-saMkhyA samAna hogii| pratyeka pustaka prAyaH 200 pRSThoM sone cA~dI kA sUryAtapa / prAtaH-sandhyA kI sunaharI dhUpa; kI hogii| madhyAhna kI cA~dI kI dhuup| vasantAgama ke karIba diganta pustakeM sAdhAraNa bolacAla kI bhASA aura sarala zailI meM dhUla bharI rahane ke kAraNa bhI yahA~ ke sUryAsta adhika meM likhI jAya~gI aura inameM bhinna bhinna viSayoM ke sambandha raktima hote haiM evaM dopahara adhika camakIle / himakI apaTuDeTa aura prAmANika pAThya sAmagrI rhegii| parimala-zrosa-vASpa evaM sugandha se pUrNa rezamI vAyu / ekeDemI kA yaha kArya vAstava meM adhika lokopa arthAt komala-uSNa camakIlI vAyu / hemanta kI atyanta yogI jAna par3atA hai| idhara pichale dinoM vaha cupacApa ThaNDI vAyu ke bAda vasanta kI vAyu garamI liye atyadhika hI apanA nirdiSTa kArya karatI rahI hai| parantu usakI vaha priya lagatI hai| sAtha hI zIta-kAla kI jar3atA ke bAda nIti kadAcit usake adhikAriyoM ko usake upayukta pahAr3oM para vasanta Rtu meM vAyu meM adhika ujjvalatA evaM nahIM pratIta huii| isI se usane apane kArya kA ukta komalatA A jAtI hai| zataratna-chAya-sau sau ratnoM ke Ayojana hI nahIM kiyA hai, kintu vaha aba pahale raMgoM ke nabha para jisameM ur3ate hue pakSI aise lagate ho kI bhA~ti sAhityika jalasA bhI kiyA karegI jaisA mAno kisI ne nIle rezama para citrita kara diye hoMki usakI 'kAryakAriNI samiti' kI vijJapti se prakaTa khaga-citrita nabha / almor3e kI ghATI ke donoM chora hotA hai| samiti ne yaha nizcaya kiyA hai ki AgAmI raMga-viraMge phUloM se DhaMka jAne para titalI ke paMkhoM se jAr3e ke dinoM meM eka sAhityika sammelana kiyA jAyagA, __ lagate haiM-ataH citrazalabha-sI paMkha khola ur3ane ko jisameM hindI-urdU ke vidvAn ekatra hokara sAhityika hai udyata ghaattii| isakA pAThAntara yAM bhI hai lo citraviSayoM para vicAra karake isa bAta kA upAya DhU~DheMge ki . zalabha-sI paMkha khola ur3ane ko hai kusumita ghaattii|" hindI-urdU-sAhitya kI unnati meM sahAyatA kaise pahu~cAI . zrAzA hai isase Apako 'almor3e kA vasanta' kI jAya / isa sammelana meM aneka sAhityika viSayoM para lekha prathama cAra paMktiyoM kA artha spaSTa ho jaaygaa| par3hane tathA vyAkhyAna dene kA bhI prabandha rhegaa| hama hRdaya se cAhate haiM ki ekeDemI apane prayatna meM sapala-manoratha ho / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 1 ] karsiyAGga meM mAravAr3I sArvajanika pustakAlaya karsiyAGga (dArjiliGga) meM pichale cAra varSoM se katipaya mAravAr3I navayuvakoM ne eka sArvajanika pustakAlaya sthApita kara rakkhA / itane hI samaya meM isa saMsthA ne karsiyAGga ke bAhara ke logoM kA bhI dhyAna AkarSita kiyA hai aura zrI ghanazyAmadAsa bir3alA jaise loga isakA nirIkSaNa bhI kara Aye haiM / karsiyAGga jaise sthAna meM utsAha ke sAtha hindI dvArA jJAna pracAra kA jo kArya ho rahA hai vaha prazaMsanIya hai aura pravAsI hindI bhASiyoM ke lie anukaraNIya hai / AzA hai, yaha saMsthA isI prakAra unnati karatI jAyagI / sampAdakIya noTa deva puraskAra ke sambandha meM hameM nimna sUcanA prApta uparyukta puraskAra huI hai sarvasAdhAraNako sUcita kiyA jAtA hai ki isa varSa savAI mahendra mahArAjA zrImAn vIrasiMhadeva orachA - nareza dvArA pradatta do sahasra rupaye kA deva puraskAra khar3I bolI ke padya-granthoM para diyA jAyagA / pratiyogitA meM sammilita honevAle granthoM kI gyAraha gyAraha pratiyA~ 31 julAI san 1935 taka puraskAra samiti meM jAnI cAhie | deva- puraskAra ke lie jIvita kaviyoM ke do varSa ke bhItara prakAzita grantha para hI vicAra kiyA jAyagA / para vaha grantha grantha kahalAne yogya avazya honA cAhie | viSaya aura chanda kA cunAva kavi kI icchA para nirbhara hai / vizeSa jAnane ke lie patra-vyavahAra kIjie / gaurIzaGkara dvivedI 'zaGkara' pradhAna maMtrI, zrI vIrendrakezava-sAhitya-pariSad TIkamagar3ha, orachA rAjya mahAtmA gAMdhI aura prArthanA Iza- prArthanA ke sambandha meM mahAtmA gAMdhI 'harijanasevaka' meM likhate haiM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 95 jaba koI manuSya gira par3atA hai taba uThane ke lie vaha Izvara se prArthanA karatA hai / tAmila bhASA meM eka kahAvata hai ki vaha nirAdhAroM kA AdhAra hai / koyaTA kA yaha bhayaMkara mahAnAza manuSya kI buddhi ko cakkara 'DAla detA hai / yaha hamAre punarnirmANa ke tamAma prayatnoM para pAnI phera detA hai / isa mahAnAza ke viSaya meM sampUrNa satya zAyada kabhI mAlUma na ho skegaa| jo becAre isa durghaTanA meM mara gaye unheM phira se jIvana-dAna nahIM diyA jA sakatA / para manuSya ko to apanA prayatna jArI rakhanA hI cAhie / jo baca gaye haiM unheM sahAyatA avazya milanI caahie| aisA punarnirmANa jahA~ taka saMbhava hai, kiyA jAyagA / para yaha saba aura isI prakAra kA aura bhI kAma Izvara-prArthanA kA sthAna nahIM le sakatA / magara prArthanA hI kyoM kI jAya ? agara koI Izvara hai to kyA use isa bhayaMkara durghaTanA kA patA na hogA ! use kyA isa bAta kI AvazyakatA hai ki pahale usakI prArthanA kI jAya taba kahIM vaha apanA karttavya pAlana kare / nahIM, aisI bAta nahIM hai, Izvara ko yAda dilAne kI koI z2arUrata nahIM / vaha to ghaTa-ghaTa kA vAsI hai| binA usakI AjJA ke eka pattA bhI nahIM hila sakatA / hamArI prArthanA to sirfa isalie hai ki hama apane antara kA zodhana kareM / prArthanA ke dvArA to hama khuda apane ko yaha yAda dilAte haiM ki usake avalamba ke binA hama saba kitane samartha aura asahAya haiM / hamArA koI bhI prayatna binA Izvara-prArthanA ke viphala hI hai| vaha prayatna taba taka kisI prakAra pUrNa nahIM kahA jA sakatA jaba taka usameM prArthanA kA puTa na ho / manuSya ke jisa prayatna ke pIche Izvara kA AzIrvAda nahIM vaha kitanA hI acchA kyoM na ho, bekAra ho jAtA hai / yaha eka mAnI huI bAta hai / prArthanA se hama vinamra banate haiM / vaha hameM grAtma-zuddhi kI ora le jAtI hai, aMtara nirIkSaNa karane ke lie preraNA detI hai / jo bAta maiMne bihAra ke bhUkampa ke samaya kahI thI use maiM Aja bhI khuuNgaa| hara eka bhautika vipatti ke pIche www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 --+ + + koI-na-koI IzvarIya abhiprAya rahatA hai / eka samaya aisA sAmyavAdiyoM ke bIca meM, pArasparika matabheda bar3hate hI AyegA jaba pUrNa vijJAna kI badaulata pahale se hI hameM jAte haiM / bhUkampa zrAne kI bAta usI taraha mAlUma ho jAyagI jisa yaha merA vizvAsa hai, jise samaya samaya para maiM prAyaH taraha ki hameM grahaNa par3ane kI khabara pahale se hI mAlUma ho prakaTa karatA rahatA hU~ ki isa sAre jhagar3e kI jar3a-hRdayajAtI hai| manuSya ke dimAg2I jJAna kI yaha eka aura vidAraka, saMhArakArI aura zakti naSTa karanevAlI kalaha kA vijaya hogii| para aisI eka nahIM asaMkhya vijayoM se bhI asalI kAraNa yaha hai ki kAMgresa kA purAnA dala hamezA AtmA kI zuddhi nahIM ho sakatI, aura binA zrAtmazuddhi ke hI isa bAta kI vyAkhyA karane se dUra bhAgatA hai, bacatA saba vyartha hai| phiratA hai ki hindustAna ke lie kisa taraha kI sAmAjika isameM koI mandeha nahIM ki jisa prakAra hama bihAra kI vyavasthA upayukta hogI aura samAja kI zikSA-sambandhI, vipadA ko bhUla gaye haiM, usI prakAra koyaTA kI isa mahA- Arthika, rAjanItika tathA dhArmika nItiyA~ kyA hogii| vipadA ko bhI bhUla jAya~ge / jo loga aAtmazuddhi kI kintu yaha bAta maiM nissaMkoca bhAva se kahatA hU~ ki zrAvazyakatA meM vizvAsa karate haiM, maiM unase kahU~gA ki ve vartamAna zAbdika saMgrAma ke lie mukhyatayA kAMgresa kAryamere sAtha prArthanA meM zarIka hoM tAki aisI dAruNa vipattiyoM samiti akhila bhAratIya kAMgresa kamiTI aura usake netA meM hama Izvara ke abhiprAya ko samajha sakeM aura jaba kabhI z2immedAra haiN| Aja kAMgresa ke bhArata kI anizcita aisI vipadA Ave taba hama vinamra bhAva se apane sirajana- avasthA ke lie ukta saMsthAyeM hI doSI haiN| yaha unakA hAra kI zaraNa lekara binA kisI taraha ke bhedabhAva ke kartavya hai ki ve apane uddeza kI vyAkhyA spaSTa aura apane vipadgrasta bhAiyoM kI sevA-sahAyatA kara skeN| sarala zabdoM meM kara deN| jisa svarAjya ke lie hama itane dina se lar3a rahe haiM aura Age bhI lar3ate raheMge vaha kyA hai, kAMgresa meM dalabandI . isakA khulAsA kyoM nahIM kara diyA jAtA ? kAMgresamaina kAMgresa kI dalabandI ke sambandha meM DAkTara bhagavAnadAsa ThIka ThIka apane kartavya kA pAlana nahIM kara rahe haiM, bilane zrImatI kamalAdevI caTopAdhyAya ko eka vicAra-pUrNa kula apUrNa karAMcI ke prastAva ko hI ve saba kucha samajha patra likhA hai| usa patra kA kucha aMza yaha hai-- kara santoSa kara baiTha gaye haiM, kAMgresa-sAmyavAdiyoM ke sAtha priya zrI kamalAdevI, patroM meM prakAzita jabalapura dila khola kara hRdaya se vicAra-vinimaya nahIM krtii| yahI ' kI kAryavAhiyoM kI riporTa par3hI hai| yaha dekhakara mujhe kAraNa hai ki kAMgresa-sAmyavAdI aAja vipathagAmI hue jA atIva kaSTa hotA hai ki kAMgresa ke purAne dala aura kAMgresa rahe haiN| A * Printed and published by K. Mittra, at The Indian Press, Lul., Allahabad, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmeswemiyemtoa mara, Suita www.umaragyanbhandar.com TITAM TIZIE 59
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI sacitra mAsika patrikA agasta 1635 } sampAdaka devIdatta zukla zrInAthasiMha bhAga 36, khaMDa 2 saMkhyA 2, pUrNa saMkhyA 428 grAkAMkSA lekhaka, zrIyuta sumitrAnandana paMta maiM bhara par3atA jIvana- DAlI se patajhar3a kA-sA jIrNa-pAta ! - kevala, kevala jaga-kAnana meM lAne phira se madhu kA prabhAta ! madhu kA prabhAta ! - lada-lada jAtIM vaibhava se jaga kI DAla-DAla, kali-kali, kisalaya meM jala uThatI sundaratA ko svargIya jvAla ! nava madhuprabhAta ! -- gUMjate madhura ura-ura meM phira AzA'bhilASa, sukha-saurabha, jIvana kalarava se bhara jAtA sUnA mahAkAza ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat { zrAvaNa 1662 : madhu-prabhAta ! jaga ke tama meM bharatI cetanA amara prakAza, murajhAye mAnasa-mukuloM meM pAtI nava mAnavatA vikAsa ! madhu- prAta! - mukta nabha meM sasmita nAcatI dharitrI mukta pAza, ravi-zazi kevala sAkSI hote avirAma prema karatA prakAza ! maiM bharatA jIvana- DAlI se sAhlAda, zizira kA zIrNa-pAta, phira se jagatI ke kAnana meM A jAtA nava madhu kA prabhAta ! www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ svarAjya kyA hai ? Shree lekhaka, zrIyuta bhAI paramAnaMda, rAjya' zabda aisA Ama ho gayA hai ki hamako kabhI qhayAla bhI nahIM AtA ki jarA isakA vAstavika artha samajhane kA prayatna kareM / isa samaya yadi kisI bacce se bhI pUchA jAya to vaha kaha degA ki hama svarAjya prApta karanA cAhate haiN| usane apane mana meM svarAjya kA koI-na-koI citra bhI z2arUra banA rakkhA hogA / parantu vaha citra koI haqIqata rakhatA hai yA sirpha khayAla hai, yaha bAta vaha baccA nahIM jAnatA / pAThaka yaha suna kara hairAna ho jAyeMge agara maiM yaha kaha dU~ ki kAMgresa aura hindU mahAsabhA ke bIca meM bheda yA g2alatafahamI kA kAraNa hI yaha hai ki yadyapi donoM svarAjya prApta karanA cAhate haiM, tathApi vAstava meM ve svarAjya ko eka-dUsare se sarvathA bhinna samajhate haiN| yadi Aja hama isa bAta kA faisalA kara leM ki svarAjya kise kahate haiM to hamAre bahuta-se pArasparika matabheda turanta dUra ho jAya~ / 'svarAjya' kA zAbdika artha 'apanA rAjya' yA 'selpha-gavarnameMTa' hai / rAjya-zabda ke prayoga meM bhI bahuta 98 zrIbhAI jI hindutroM ke eka parama AdaraNIya netA haiM / kAMgresa se ApakA matabheda hai aura usa matabheda ko Apane sadaiva z2ora ke sAtha prakaTa kiyA hai / svarAjya kise kahate haiM ? isa prazna kA zrApa kAMgresa se bhinna uttara rakhate haiN| isa lekha meM Apane apane usI bhinna dRSTikoNa ko spaSTa kiyA hai / ema0 e0, ema0 ela0 e0 'sva matabheda ho sakatA hai / eka manuSya 'rAjya' kA artha rAjasattAtmaka gavarnameMTa karatA hai to dUsarA isakA artha prajAsattAtmaka gavarnameMTa samajhatA hai| eka bhAratIya briTiza sAmrAjya ke aMtargata rahate hue 'selpha-gavarnameMTa' ko svarAjya kaha detA hai to dUsarA isake artha briTiza gavarnameMTa se svataMtra honA samajhatA hai| vidhAyaka rUpa ke saMbaMdha meM isa prakAra ke bheda-bhAva hamAre darmiyAna ho sakate haiM, parantu jisa bheda ko maiM yahA~ prakaTa karanA cAhatA hU~ vaha svarAjya- zabda ke pahale bhAga 'sva' ke sambandha meM hai / 'sva' kA artha 'apanA' yA 'selpha' hai / parantu turanta hI yaha prazna uThatA hai ki 'apanA' - zabda meM hama kisako sammilita karate haiN| hamAre kucha bhAI to yaha kaha deMge ki isa prazna ke hala karane meM dikkata hI kyA hai; 'apanA' - zabda meM ve saba loga zAmila haiM jo isa deza meM rahate haiM / parantu maiM isa prazna ko itanA AsAna nahIM samajhatA / maiM yaha pUchUMgA ki agara iMglaiMDa kI gavarnameMTa yahA~ bhArata meM koI aisA vAisarAya bheja de jo yahA~ Akara hamezA ke lie. AbAda ho jAya aura apane zAsana ke rakSArtha samaya samaya para iMglaiMDa se apane AdamiyoM ko bulAtA rahe to kyA vaha rAjya hamAre lie 'svarAjya' hogA yA nahIM ? kucha sajjana kaha deMge ki " Thai Sahin.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2 ] yaha to kAlpanika bAta hai / maiM yaha batAnA cAhatA hU~ ki yaha bAta kAlpanika nahIM hai / isa deza meM mug2aloM kA rAjya thA / mug2aloM se pahale anya kaI musalamAna vaMzoM kI hukUmata rhii| ve zAsaka aura unake sipAhI jinako ve sAtha lAye the, isa deza ke nivAsI bana gaye / kyA usa yuga ke hinduoM ne usa rAjya ko apanA rAjya samajhA yA g2airoM kA ? agara unhoMne use g2airoM kA samajhA to kyA ve g2alatI para the yA jina logoM ne una videzI zAsakoM ko apanA samajhA ve sacAI para the ? svarAjya kyA hai ? isa bAta ko spaSTa karane ke lie hameM samajha lenA cAhie ki svarAjya lene ke do vibhinna tarIqa haiM / eka to yaha ki hama rAjya kI zakala ko badala deM aura dUsarA yaha ki hama apanI zakala ko badala leM / isa deza para jaba musalamAnoM ne AkramaNa kiye aura sthAna-sthAna para apanA zAsana qAyama karane kA prayatna kiyA taba bhArata kI hindU AbAdI meM do prakAra ke manuSya pAye jAte the / eka ve the jinhoMne yaha samajhA ki unake lie svarAjya lenA bahuta mAmUlI bAta hai / unhoMne apanA dharma chor3a diyA, apane pUrvajoM ko tilAMjali de dI, apanI jAtIyatA ko tyAga diyA aura islAmI maz2ahaba ikhtiyAra kara liyA / musala mAna hote hI ve islAmI rAjya ko apanA rAjya samane lage / unake lie svarAjya lene kA tarIkA bahuta AsAna thA / kevala 'sva' ko badala lene se, vinA kisI prakAra kA balidAna kiye, binA kisI caritra ke, bagaira kisI mehanata ke unhoMne svarAjya prApta kara liyA / usa samaya jitane loga svadharma tathA svajAti ko chor3akara musalamAna bana gaye ve mahamUda g2az2anavI aura taimUra ko apanA bhAI samajhane lage aura nAdirazAha aura ahamadazAha abdAlI ke hinduoM para kiye gaye atyAcAra unheM harSa evaM garva pradAna karanevAle kArya dikhalAI par3ane lage / aura, Aja una logoM ke vaMza ke jitane musalamAna bhArata AbAda haiM una sabake lie islAmI zAsana svarAjya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 99 ho gayA hai / bhArata ke itihAsa ke sambandha meM unakA dRSTikoNa ho badala gayA hai| svarAjya-prApti kA yaha eka nihAyata AsAna tarIkA hai / eka anya tarIqA thA jisase dUsare logoM ne svarAjya prApta karane kA prayatna kiyA / usakA eka udAharaNa hameM rAjapUtoM ke itihAsa meM milatA hai / usakA dUsarA udAharaNa hameM mahArAja zivAjI aura marAThoM ke utkarSa meM milatA hai| usakA eka aura udAharaNa hameM guru goviMdasiMha, vIra vairAgI aura sikkha sAmrAjya meM milatA hai| rAjapUtoM, marAThoM aura sikkhoM ne bhI svarAjya prApta kiyaa| svarAjyaprApti kA inakA tarIqA pahale tarIke se sarvathA viruddha thA / inhoMne bar3e bhArI balidAna kiye, bar3I-bar3I yAtanAyeM uThAI, apane kuTumbiyoM evaM mahilAoM taka ko qatla karavA diyaa| isa prakAra inhoMne apanI girI huI jAti ke aMdara sacaritra utpanna kiyA aura navajIvana saMcAra kiyaa| yaha usI naye jIvana kI badaulata thA ki mahArASTra ke mAmUlI dehAtiyoM ne aura paMjAba ke grAmINoM ne apane-apane sAmrAjya banA liye / parantu svarAjya - prApti kA yaha tarIkA isa lekha ke vicAra ke bAhara kI hai 1 bAta khaira, ina logoM ne 'sva' kA artha bilakula dUsarA smjhaa| inake 'sva' yA 'selpha' aura unake 'sva' yA 'selpha' meM jamIna-AsamAna kA pharka hai| thor3I dera vicAra karane se mAlUma hogA ki ve loga mistriyoM aura IrAniyoM ke samAna the jinhoMne apanI jAtIyatA kA nAma miTA diyA aura apane Apako eka videzI jAti ke aMdara jajba karavA diyaa| nasla aura khUna, jAti aura rakta kI jo akhaMDatA hajAroM sAloM se unakI ragoM meM calI AtI thI use unhoMne miTA diyA aura apanI kAyaratA yA patana ke kAraNa kucha se kucha bana gaye / yaha akhaMDatA jAtIyatA hai; yahI jAti kA jIvana aura usakI AtmA hai| jo loga isa akhaMDatA ko miTAkara dUsare tarIke se svarAjya www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 prApta karanA cAhate haiM unakA svarAjya garhaNIya hai / unake svarAjya kI apekSA mRtyu haz2Ara darje behatara hai| vartamAna kAla meM hamAre sAmane svarAjya kI vahI dona zakale vidyamAna haiN| hamAre kAMgresI bhAI haiM jo isa jAtIya akhaMDatA ko isalie miTA denA cAhane haiM ki unheM svarAjya prApta ho jaay| ve kahate haiM ki bhArata ke purAne itihAsa ko bhulA do; mahArAja zivAjI, mahArAnA pratApa, guru goviMdasiMha aura vIra vairAgI ko bhUla jAo, kyoMki unako jAtIyatA kA ThIka jJAna na thA / Aja hamako jAtIyatA kA ThIka-ThIka jJAna hai; na hameM hindUtva kI paravA hai, na hindU - itihAsa kI; hama to svarAjya lenA cAhate haiN| hamane eka naI jAtIyatA DhU~r3ha nikAlI hai, jisameM pichalA sArA jamAnA miTa jAyagA aura isa deza meM eka naI jAtIyatA utpanna hogii| maiM isa 'thiyarI' yA kalpanA ko bilakula g2alata samajhatA huuN| yaha una logoM kA sA qhayAla hai jinhoMne mug2aloM ke samaya meM bar3I AsAnI ke sAtha svarAjya lenA caahaa| unhoMne apanA 'sva' badala liyA / hamAre ye bhAI bhI apanA 'selpha' miTA denA cAhate haiN| maiM aise svarAjya ko dhikkAra detA huuN| agara hameM isI tarIke se svarAjya jIvana kI jyotirdhArAyaha kisake lalATa para camakA prAcI kA prabhAta-tArA ? sarasvatI [ bhAga 36 lenA hai to isase bhI jyAdA eka aura AsAna tarIqA hai / hama saba apanA dharma chor3akara IsAI bana jaayeN| hamArA 'sva' iMgleMDa ke logoM kA 'selpha' ho jAyagA aura hama svatantra ho jaayeNge| yaha bAta ki isase hameM vAstavika svatantratA milegI yA nahIM, sarvathA asaMgata hai / savAla to sirpha samajhane kA hai / hama apane 'sva' ko miTAkara use iMgleMDa ke 'sva' meM jajba karavA deMge to iMgleMDa kA rAjya hamAre lie svarAjya kA samAnArthaka ho jAyagA / jIvana kI jyotirdhArA pratiguMjita pallava- pallava para to ! hima kA prakhara srota pyArA ? jyotirvANa jIvana kI jyotirdhArA jana mahAkAza ke nIla nIDa meM bhara jAne de tanika- razmiyoM se merI tamasA dvArA ! maMgalamaya yaha belA, noravaMvAtAvaraNa, zAnta upavana-vana; drumadruma para, utpala - utpala para chAre saphala kAmanA unmana ! jIvana kI jyotirdhArAsaMcita kara de nava kaliyAM meM apanA sneha-pulakasArA ! jAge padma - mukula - mAnasa meM sukha madhu - naiza- jAgarita aligaNa; siharA kyoM yaha vizva vihaGgama ? lekhaka. zrIyuta saprasAda siMha kiraNoM kI svarNAbha zalAkA bheda calI tama kA antartama ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat eka anya yukti jo maiM isa ' thiyarI' yA kalpanA ke viruddha denA cAhatA hU~ vaha yaha hai ki hama hindU apane Apako cAhe kitanA hI bhulA deM aura naI jAtIyatA kI khAtira hindU-jAtIyatA ko miTA deM, para pichalA sArA anubhava hameM yahI batalAtA hai ki musalamAna loga kAMgresa kI isa thiyarI ko mAnane ke lie bilakula taiyAra nahIM haiN| ve kisI bhI avasthA meM na islAma ko bhulAyeMge aura na naI jAtIyatA ko grahaNa kareMge / isalie kAMgresa kI yaha thiyarI jahA~ tarka kI dRSTi se bilakula galata hai, vahA~ kriyAtmaka dRSTi se bhI sarvathA saMbhAvya hai / www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ jApAna ke rAste meM sarasvatI ke vidvAna lekhaka zrImAna rAhula sAMkRtyAyana jI isa bAra jApAna gaye haiM / Apane saMskRta ke atyanta mahattvapUrNa grantha kA tibbatI- anuvAda se uddhAra kiyA hai| usake upodghAta likhane kI sAmagrI prApta karane ke lie hI Apane suprAcya kI yaha lambI yAtrA kI hai| isa lekha meM Apane apane zaMghAI pahu~cane kA hAla likhA hai aura yaha bhI batAyA hai ki cIna kI rASTrIya sarakAra kA aura cIna bolzevikoM kA kaisA saMgharSa ho rahA hai| zAr3a-ghAI granyomArU 2 5 35 aprela ko uThakara kebina ke chidra se dekhA / grAsamAna meM kuharA chAyA huA thA / kahA~ maI kA mahInA aura kahA~ kuharA ! prAyaH dina bhara kuharA hI rahA / jahAz2a hara dasa dasa minaTa para isalie bhoMpU bajAtA thA ki a~dhere se Akara koI jahAz2a TakarA na jAya / AvAz2a acchI nahIM mAlUma hotI thii| mAlUma hotA thA, jaMgala meM koI bhaiMsa kelI par3a gaI hai aura cillA rahI hai / 26 tArIkha ko dopahara ko hama 26 akSAMza meM jA rahe the, arthAt prAyaH banArasa ke barAbara ke| usa vakta banArasa meM kaisI garmI par3atI hogI, dopahara ko ghara se bAhara nikalanA kitanA muzkila hotA hogA, yaha to vahA~ ke rahanevAle hI jAnate hoMge / yahA~ dopahara ko bhI Temparecara sirfa 63 DigrI thaa| mAlUma hotA thA, garmI kA mausima hai hI nahIM / mujhe to raha raha kara bhrama ho jAtA thA ki hama dakSiNI golArddha ke 26 akSAMza meM to nahIM jA rahe haiM / 28 30 tArIkha ko sardI aura adhika bar3ha gaI / Deka para jAne para mAlUma hotA thA, hama banArasa ke mAghapUsa meM haiM / Aja 12 baje hamArA jahAz2a yAG-sI mahAnada aura sAgara ke saMgama para pahu~cA / yAGa-sI kI mahAjala - rAzi samudra ke jala ko apanA raMga de rakkhA hai / Aja hameM rAste meM bahuta-se dvIpa mile / sabhI the pahAr3I / dAhanI ora ke dvIpa kI khAr3I meM saikar3oM mA naukAyeM thIM / bAI ora dUra, pIche kI ora haTakara, samudra meM eka pahAr3a dikhAI par3a rahA thA / hamAre grAsTriyana sAthI hara hankala batalA rahe the ki vaha ramaNIya dvIpa bauddha maThoM se bharA hai aura usakA nAma 'poto' hai| lhAsA meM bhI maiMne sunA thA ki cIna meM bhI potalA nAma kA eka dvIpa hai, jisa para bahuta se maTha aura mandira haiM, aura jo bahuta harA-bharA hai / zAyada vaha yahI potoate hogA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat pAnI sabhI jagaha eka-sA na thA / kahIM uthalA pAnI na A jAya aura jahAz2a vahIM pha~sa jAya, isa lie anya mArU dera taka mArgadarzaka sTImara kI pratIkSA karatA rahA / kucha dUra taka yAG-sI meM calane ke bAda vaha bAI ora se AnevAlI bAGa-pU nadI meM lekhaka, zrIyuta rAhula sAMkRtyAyana 101 www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 sarasvatI [bhAga 36 [zAG-ghAI jApAna dvArA dhvasta nagara meM khetI] mur3A / yaha nadI choTI hai / zAG-ghAI isI nadI ke taTa para basA huA hai| yadyapi jahAz2a a~dherA hote hI zAGghAI pahu~ca gayA thA, to bhI usa vakta hama kyA dekhate ? aura phira yaha cIna hai| zAG-dhAI ke videzI adhikRta bhAga se bhI to DAkU AdamiyoM ko pakar3a le jAte haiN| hamArA prafa dekhanA samApta ho gayA thaa| hamane usake aura yAtrA ke prathama khaMDa kA pArsala banA liyaa| ciTThiyA~ bhI taiyAra kara rkkhiiN| 1 lI maI ko bar3A-nAztA sAr3he sAta baje mila gayA / ena0 vAI0 ke0 jApAna kI sabase bar3I jahAz2I kampanI hai| isake jahAz2a sAtoM samudroM meM barAbara ghUmA karate haiN| yahA~ zAGa-ghAI meM nadI ke donoM tarafa isake kitane hI bar3e bar3e godAma haiN| usa vakta hamArA jahAz2a nadI ke dAhane taTa para khar3A thaa| isa tarafa bhI kucha bastI hai, kintu asalI zahara nadI ke bAyeM taTa para hai| yahA~ kapar3A bunane ke kaI jApAnI kArakhAne haiN| anyomArU bambaI se haz2AroM gA~The ruI lAyA thaa| vaha dhaDa-dhar3a utArI jA rahI thiiN| nau baje hameM pAra jAne kI moTara-naukA milii| nadI bahuta caur3I nahIM hai| kalakatte kI bhAgIrathI se AdhI hogii| lekina jahAz2oM, aginaboToM, moTaranaukAoM tathA nAvoM aura DoMgiyoM kI bharamAra hai| yahA~ DAlara-lAina kA paiseMjara-jahAz2a khar3A hai aura vahA~ phreMca mesAjirI mArItIma kA vizAla jahAz2a / parale pAra safeda jApAnI gana-boTa topoM se susajita khar3e haiN| pAra ke gharoM ke zikhara gagana-cumbana kara rahe the--vizeSakara sAsUna bilDiMga / yaha bIsa maMjilA makAna isa ora pUrva kA sabase U~cA makAna samajhA jAtA hai| yaha usI yahadI sAsUna-khAnadAna kA makAna hai jisakI kitanI hI kapar3e kI mile bambaI meM cala rahI haiM / hama loga cuMgIvAlI jeTI para gye| zAGa-ghAI zahara tIna bhAgoM meM ba~TA hai - inTaneznala kansezana, phreMca-kansezana aura bRhattara zAG-ghAI / pahalA bhAga a~garez2oM ne 1842 IsavI meM liyA thaa| usa samaya zAG-ghAI eka choTA-sA grAma thaa| pIche phrAMsavAloM aura amerikanoM tathA dUsarI jAtiyoM kA bhI hisse mile / [zAG-ghAI nadI aura naukAyeM] [zAGa-ghAI nadI aura sAsUna bilDiGsa] Ovenonende
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] jApAna ke rAste meM [ zAGa-ghAI- cInI sarkAra kA bhavana ] bAda meM phrAMsavAloM ko chor3a bAqI ne apane hisse eka meM kara diye aura usakA 'inTarnezanala kansezana' nAma rkkhaa| to bhI isa bhAga para a~garez2oM kA hI sabase adhika prabhAva hai| isakA eka pramANa yaha hai ki hAGakA kI taraha yahA~ bhI sar3akoM ke caurAhoM para sikkha kAnsTebala hI rAste kI vyavasthA karate haiM / bRhattara zAGghAI khAsa cInI nagara hai / san 1632 meM jApAna kI topoM ne yahIM pralayakANDa macAyA thA / hamAre sAmane kI sar3aka para saikar3oM moTara aura rikzA khar3e the | baijanAtha ke paMDoM kI bhA~ti unhoMne hameM ghera liyA / eka TaiksIvAlA tIna DAlara ghaMTe ke hisAba se zahara dikhalAne ke lie taiyAra thaa| eka DAlara Ajakala prAyaH aThAraha Ane kA hai| lekina hameM pahale DAkakhAne se nipaTanA thA / pAsa meM hI 'nArtha-cAinA DelI nyUz2a' kI vizAla imArata thii| hAGa-kA ke bAda samAcArapatra par3hane ko nahIM milA thA aura cIna ke sambandha meM kucha sAhitya bhI lenA thA, isalie hama pahale vahA~ gaye / isakA sAptAhika 'nArtha-cAinA - heralDa' ke nAma se nikalatA hai| do saMkhyAyeM sAptAhika aura eka dainika kI liiN| cIna-saMbaMdhI koI acchA sAhitya nahIM milA / rAste meM eka saradAra sAhaba se bar3e DAkakhAne kA rAstA puuchaa| unhoMne bar3I namratA ke sAtha btlaayaa| DAkakhAnA do ree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat, 103 7 [ zAG-ghAI kI sar3aka ] ghumAvoM ke bAda thA / yaha muhallA khAsa kara bar3I bar3I yorapIya kampaniyoM kA hai / bAlIzAna makAnoM meM cIjeM khUba sajAkara rakkhI gaI haiN| khaira, ghUma-dhAma kara hama vahA~ pahu~ce / tIna pArsala aura chaH ciTThiyA~ DAlIM / (hAGakAjU se bhI koI ciTThI nahIM DAlI thii)| vahIM eka saradAra sAhaba se bheMTa ho gii| unhoMne 3 DAlara ghaMTe para TaiksI kara dene ko khaa| hamane pahale samajhA, zAyada koI hindustAnI DrAivara hogaa| lekina TaiksI ke aDDe para jAne para mAlUma huA, cInI hai aura a~garez2I ke doeka zabda hI jAnatA hai / pAsa meM hI eka hindustAnI hoTala thA, jahA~ hamane khAnA khAne ke lie kahalA diyA / dasa baje hama zahara dekhane cle| do ghaMTe meM saba dekha lene kA nizcaya huA / tIsa lAkha kI AbAdI (kalakattA aura bambaI donoM milAkara bhI utane nahIM) kA zahara kyA do ghaMTe meM dekhA jA sakatA hai ? pahale hamArI TaiksI bRhattara zAGa-ghAI (cApai) kI ora calI / rAste meM jApAnI aDDA milaa| sainika moTara (ArmarDakAra) topoM ke sAtha taiyAra khar3e the / kucha hI Age myunisipala bAg2a hai| bhItara jAne ke lie kucha seMTa dene par3ate haiM / bhItara gaye / adhika maidAna aura kucha vRkSa haiM / usa vakta baMdUka liye hue cInI sipAhI lukAchipI khela rahe the| cInI sipAhiyoM aura unake janaraloM ke bAre meM bAda meM www.umaragy .com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 sarasvatI [bhAga 36 kheNge| yahA~ itanA hI kahanA hai ki yadyapi dekhane raMga-biraMgI sajAvaTa thii| zAG-dhAI ke cInI logoM meM meM ve moTe-tAje mAlUma hote the, kintu kapar3e ke pahanAve bigar3e hue pAzcAtya faizana kA khUba pracAra hai, vizeSakara aura daur3ane se to mahAdeva bAbA kI barAtiyoM se kucha hI madhyama zreNI ke logoM meN| adhikAMza striyA~ bAla kaTAye Age mAlUma hote the| mileNgii| makke ke bhUye kI bhA~ti rUkhe eka eka bItA ___ thor3A hI Age jAne para kheta A gye| hare gehU~ lambe unake bAla gardana para dUra taka bikhare hue the, jo laharA rahe the| holA khAne ke lie mana ho AyA thaa| bahuta hI bIbhatsa-sA mAlUma hote the| ve TopI nahIM pahanatI yahA~ jahA~-tahA~ jApAnI topoM kA laMkAkAMDa dikhalAI haiM, nahIM to zAyada ve itanA bIbhatsa na mAlUma pdd'tiiN| par3a rahA thaa| kisI makAna kI AdhI dIvAra khar3I hai, Upara se paira taka lambA binA kamarabanda kA unakA jAtIya kisI ke jaMgale aura daravAz2e TUTa-phUTa gaye haiM, kisI ke a~garakhA rahI-sahI kamI ko pUrI kara detA hai| yadi kisI sAmane se dekhane se bahuta kama nukasAna mAlUma hotA hai, ne binA moz2e kA hAfapeMTa pahana liyA to phira pUchanA hI lekina chata gira gaI hai| dhvasta makAnoM meM kahIM-kahIM kyA ? aura aisoM kI saMkhyA yahA~ kAfI hai (yadyapi hAGajalI lakar3iyoM kA konA bhI dIvAra meM lagA dikhAI de kAG jaisI nahIM, kyoMki zAG-ghAI meM abhI kAfI jAr3A rahA thaa| Age cIna kI rASTrIya sarakAra kI kucha imArateM thiiN| hai) isake viruddha prApa zAG-dhAI kI jApAnI striyoM dUra hare khaparaila kI cInI DhaGga kI eka vizAla imArata ko dekhie (yahA~ 18,800 jApAnI basate haiN)| unakA thii| hamArI TaiksI vahA~ phuNcii| chata aura sAmane kI sundara kamara-paTTI se ba~dhA kiyono aura kezoM kI sajA dIvAreM donoM hI cInI zilpa-kalA ke aAdhunika namUne bilakula hI dUsare taraha kI hai| haiN| kitane hI pulisa aura faujI sipAhI dikhAI pdd'e| pIche hama 'phreMca kansezana' meM gye| saba pAsa hI darzakoM ko bhItara jAne kI ijAz2ata na thii| honI bhI pAsa haiM / phreMca aura inTarneznala-kansezanoM meM koI farka nahIM caahie| kahIM zrAfisa bhI ajAyabaghara hote haiM! nahIM hai| eka foTo liyA aura phira lauTa pdd'e| isa ujar3I bhUmi meM 12 baje se kucha pahale hI hama hindustAnI bhojanArASTrIya sarakAra sar3akeM banavA rahI hai / eka jagaha naye zahara laya meM pahu~ca gye| paMjAba kI pyArI mAha (ur3ada) kI kI skIma kA nakzA bhI dekhaa| bar3A bhArI Ayojana dAla, eka tarakArI, capAtI, cAvala aura mAMsa taiyAra thaa| hai / aba phira hameM jale aura TUTe makAna milane lge| bhojana huA / eka gilAsa dahI kI lassI pIne ko milii| bahuta-se makAnoM ko logoM ne phira se banavA liyA hai bhojanAlaya ke bAre meM patA lagA ki ise kaI AdamI aura bahuta-se. vaise hI khar3e haiN| eka sImeMTa kI dIvAra- mila kara calAte the / Apasa meM jhagar3A ho gyaa| mAmalA vAle U~ce makAna ko sUnA khar3A dekhaa| mAlUma hotA hai, adAlata meM jAnA cAhatA thA / parantu hAla meM hindustAniyoM makAna kucha hI samaya pUrva bana kara taiyAra huzrA thA / goloM ke eka mukaddameM meM jaja ne bar3I kar3I TippaNI kI thI, ke jagaha jagaha para nizAna the| chata jahA~-tahA~ TUTa gaI isalie Apasa meM samajhautA karane ke lie hisAba-kitAba thI / mAlUma hotA hai, mAlika ke pAsa phira se banAne ke taiyAra ho rahA hai| jhagar3e se pahale, kahate haiM, Der3ha lie rupayA nahIM raha gyaa| sau DAlara taka kI roz2a bikrI ho jAyA karatI thii| sau sAla . __phira ghanI bastI milI, 'inTarneznala-kansezana' meM hindustAniyoM kI saMkhyA zAG-dhAI meM do haz2Ara se Aye / yahA~ sikkha pulisamaina mile / moTaroM aura rAha- jyAdA hai| gIroM ke calane kI vyavasthA karane ke lie yahA~ yaMtra- chaH zrAdamI ke bhojana para sAr3he cAra DAlara (5 rupaye saMcAlita harI, lAla rozaniyA~ thIM / cInI' muhalle meM se adhika) kharca hue / phira hama loga jahAz2a-ghATa kI ora hAG-kAGa kI bhA~ti vijJApanoM aura sAinaborDo kI cale / cInI citroM kI prAja-kala yahA~ eka pradarzinI ho Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] jApAna ke rAste meM - 105 rahI thI / hamAre pAsa ghaMTA bhara kA samaya thA / sAthI loga ora se yA pahale se niyukta gavarnara manamAnI karane lge| citra dekhane gaye, aura hama jeTI para jA akhabAra par3hane unake lie cInI prajAtantra kA koI astitva na thaa| lage / moTara-naukA ke Ane meM abhI kucha dera thii| prajA kA rakta cUsa-cUsa kara apanI thailI bharanA tathA rASTrIya sarakAra ke pradhAna janarala cAG-kai-zaka ne palTanoM kA saMgraha karake Apasa meM lar3ate rahanA, basa sAmyavAdiyoM ke prati jahAda bola rakkhI hai| Aja-kala itanA hI kAma thA / jahA~ kisI ne apane bhAgya kA palTA ko sabase adhika sAmagrI usI se mila rahI hai| khAte dekhA ki vaha bhAga kara zAGa-ghAI calA pAyA. 1644 IsavI meM (arthAt akabara ke marane se 36 jahA~ ghara aura baiGka meM rupaye kA vaha pahale se hI prabandha varSa bAda zAhajahA~ ke samakAla meM) cIna meM china yA maMcU- kiye rahatA hai| DAkTara suna-yAt-sena cInI prajAtantra ke vaMza kA rAjya sthApita huzrA / taba se 1611 IsavI taka janmadAtA kahe jAte haiM / lekina prajAtantra sthApita hone para maMcU-vaMza kA zAsana cIna para rahA / yorapiyoM se bAra-bAra usakI bAgaDora yu-aAna zikAI ke hAtha meM calI gii| yuhArane tathA naI zikSA ke pracAra se cIna ke navayuvakoM prAn-zikAI ne mahAyuddha ke samaya apane kA samrATa bhI meM naI icchA aura naI lahara paidA huii| anta meM 1611 udghoSita kiyA; kintu vaha ku: hI mahInoM meM mara gayA / IsavI meM maMcUvaMza kA anta karake cIna meM prajAtantra kI usa samaya sun-yAt-sena ne dakSiNa meM kAnTana meM apanA sthApanA kI gii| kintu sAdhAraNa janatA meM na vaisA paira maz2abUta kiyA thaa| lar3AI ke bAda aura gRha-yuddha ke khayAla thA aura na utanI jAgrati / aba prajAtantra kI samApta ho jAne para sun-yAt-sen aura rUsI soviyaTa sarakAra kI maitrI sthApita ho gii| rUsI vizeSajJa dila * cIna kA aitihAsika rAjavaMza isa prakAra hai- khola kara cIna ko madada dene lage aura kucha hI samaya meM cina 255 I0 pU0 - 206 I0 pU0 sun-yAt-sen ke pakSa kI ku-miG-tAG kI senA uttara hAna (pazcimI) 206 I0 pU0 -- 25 I. kI ora bar3hane lgii| cAG-kai-zak DAkTara sun-yAt-sen hAna (pUrvI 25 I0. 221 I0 ke sAle haiM / isa rizte ne unheM Age bar3hane meM bahuta madada tIna kSudra rAjya 221 I0-265 I0 dii| unhoMne rUsI vizeSajJoM se bhI bahuta siikhaa| phalataH cina (pazcimI) 265 I0 - 317 I0 sun-yAt-sen ke marane ke bAda cAG-kai-zaka hI ku-miGacina (pUrvI) 317 I0-420 I0 tAGa ke prabhAvazAlI senApati ho gye| jaba taka unheM uttara-dakSiNa-vibhAga 420 I0 - 586 " z2arUrata thI, unhoMne kucha nahIM kiyaa| kintu jaba dekhA 586 I0-618 " ki kU-miG-tAG-dala meM sAmyavAdiyoM kA prabhAva bar3ha thAG 618 I0-607 " rahA hai taba unake khilAfa jehAda bola dii| akele pA~ca vaMza 607 I0 . 660 " kAnTana meM hI bIsa haz2Ara sAmyavAdI bar3I nirdayatA lyAu 607 I0-1125 " se mAre gye| yadi kisI taruNa ke pAsa sAmyavAdI lyAu pazcimI) 1152 I0 . 1168" sAhitya kA eka pannA bhI nikala pAtA thA to golI se ur3A cina (kA~cana tAtAra) 1115 I0 -1260 " dene ke lie vahI pramANa kAphI samajhA jAtA thaa| yaha bAta 660 I0-1127 " 1627 kI hai / usa samaya kitane hI sAmyavAdI cIna ke suGa (dakSiNI) 1127 I0-1280 " bhItarI bhAga kyAGa-sI Adi meM bhAga gaye / vahA~ unhoMne yuaAn (maMgola) 1280 I0 1368 " dhIre dhIre apanA prabhAva bar3hAkara 'cInI' soviyaTa sarakAra kI miGa 1368 I0 . 1644 " sthApanA kii| cAGa-kai-zaka unakA jAnI duzmana thA / cA Ga chin (maMcU) 1644 I0 . 1611 " ne do bAra una para hamalA kiyA, kintu saphalatA nahIM phA. 2 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com suI suGa
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 . sarasvatI [bhAga 36 milI / isa bIca meM cInI soviyaTa ne apanA prabhAva aura unheM usa ora adhika utsAhita nahIM kara sakI / cAGa-kaiadhika bar3hA liyA, to bhI usake mArga meM aneka bAdhAyeM zaka ne pahale ke yuddhoM meM dekha liyA thA ki sAmyavAdiyoM thI / koI bhI baMdaragAha hAtha meM na rahane se samudra-dvArA ko harAkara eka kone se dUsare kone meM bhagA dene se koI cInI sAmyavAdI bAharI dezoM se sambandha sthApita nahIM kara phala nahIM, kyoMki vaisA karane meM eka ora to nAna-kiGa sakate the / sthala-mArga se bhI unakA rUsa ke sAtha koI kI bhArI-bharakama senA kI zakti kSINa ho jAtI thI aura sambandha na thA / isa prakAra astra-zastra tathA dUsarI mazIneM sAmyavAdI pIche se lauTakara una sthAnoM ko phira apane yA tela Adi Avazyaka sAmagrI ve ma~gA nahIM sakate dakhala meM kara lete the| isalie cAGa ne sAmyavAdiyoM ke the| unhoMne aneka bAra samudra taka pahu~cane kI koziza kI, chor3e sthAnoM para jagaha jagaha blAka-hausa yA faujI kintu unake isa kAma meM nAnakiG-sarakAra (cInI rASTrIya caukiyA~ TelIphona aura betAra ke sAtha baiThAnI zurU kii| sarakAra, cAGa-kai-zaka jisake sarvesarvA haiM) hI nahIM, videzI yaha aprela kA mahInA cInI sAmyavAdiyoM ke lie bahuta zaktiyA~ bhI bAdhaka thiiN| phalataH videzI ganaboToM ke mAre hAnikAraka siddha huaa| aprela ke pahale saptAha meM cInI unheM phira pIche haTa jAnA pdd'aa| usa samaya ina sAmya- soviyaTa kA pradhAna senApati cU-te mArA gyaa| cU-te, hovAdiyoM ko astra-zastra milane kA eka hI rAstA thA, luG aura sU-cI-sena- cInI soviyaTa ke ye tIna pradhAna aura vaha thA nAnakiG-sarakAra kI bAg2I senA kA unakI stambha the| cU-te ne jarmanI meM zikSA pAI thI aura vaha sAmya jAnA aura yaha aksara huA bhii| isI prakAra vAdiyoM kA sarvapriya netA thaa| sAmyavAdI senA kitane hI nAnakiGa-sarakAra ke pA~ca havAI jahAz2a bhI unakI ora dinoM taka apane netA ke zava ko lAla jhaMDe ke sAtha eka cale gaye, kintu eka bAra kA bharA peTrola sadA to nahIM jagaha se dUsarI jagaha letI phirii| isI mahIne meM unheM cala sakatA thA, aura na TUTe-phUTe pujeM hI vahA~ mila sakate kaI jagaha hAra khAnI par3I aura kitane hI aura netAoM se the, isalie vartamAna lar3AI meM unakA koI upayoga na hAtha dhonA pdd'aa| apane Adarza ke lie prANa kI bAz2I ho sakA / cAG-kai-zaka ne 1632 vAle jApAnI AkramaNa lagAnA kitanA AsAna hai, isakA udAharaNa hai ina meM to aisI cuppI sAdhI ki unake hone meM bhI sandeha netAoM meM eka sAmyavAdI netA tu-ci-luGa / use vicAra mAlUma hotA thaa| kintu jApAna ke apanA kAma khatma kara badala dene ke lie bahuta pralobhana diye gaye, kintu usane lene para unhoMne phira sAmyavAdiyoM kI ora mu~ha kiyaa| svIkAra nahIM kiyA / phalataH 12 aprela ko phU-cAva meM unhoMne pichale anubhavoM se bhale prakAra jAna liyA thA ki use phA~sI de dI gii| sthala-senA para ve pUrA vizvAsa nahIM kara skte| isake isa vakta nAn-kiG-sarakAra kI sArI zakti sAmyalie unhoMne madhyama zreNI ke yuvakoM kI havAI senA taiyAra vAdiyoM kA jar3amUla se vinAza karane para lagI huI hai| kii| 500 havAI jahAz2oM kA ber3A susajita kara aba vastutaH sAmyavAdiyoM kI adhikRta bhUmi bahuta-kucha phira sAmyavAdiyoM para hallA bola diyA gyaa| nAn- china cukI hai, aura ve idhara se udhara khader3e jA rahe haiN| kiGa kI vizAla aura sAdhanasampanna sthala-senA tathA sarakAra unake sAtha gorIlA yuddha ke lie taiyAra usase adhika vinAzaka usake havAI jahAz2oM ne aba kI hai; kintu yaha kAma utanA AsAna nahIM hai / khaba taiyAra hokara caDhAI kii| sAmyavAdiyoM ne vIratA ke isa vakta 'cInI soviyaTa senA' kI saMkhyA pacAsa sAtha mutAbilA kiyA, kintu kaba taka / Akhira eka haz2Ara batalAI jAtI hai, jo tIna Tukar3iyoM meM ba~TI huI ke bAda eka sthAna unake hAtha se nikalatA gyaa| nAn- hai| usake eka bar3e bhAga ne kan-sU (tibbata aura. maMgokiGa ke kucha sipAhI isa bAra bhI dUsarI ora jA mile; liyA ke bIca kA cInI prAnta) meM nikala jAne kI kaI kintu havAI jahAz2oM kI mAra aura sAmyavAdiyoM kI hAra bAra koziza kI, kintu unakA rAstA roka diyA gyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] jApAna ke rAste meM kan-sU kI sImA bAharI maMgoliyA se lagI huI hai, jo lie IsAI bananA svIkAra kiyA / yaha koI jyAdA dina kI soviyaTa zAsana meM hai / vahA~ jAne para unheM eka to cInI bAta nahIM hai, sirpha eka Der3ha varSa kI hai| aura aisI asthiratA sarakAra kI senAoM se utanA bhaya na hotA aura dUsare unheM ke sAtha svArthAndhatA aura adUradarzitA bahuta adhika mAtrA sImA ke pAra se lAlasenA kI madada kI aAzA thii| meM unake sahAyakoM meM bhI hai| yahI kAraNa hai ki ukta cAG-kai-zaka kA isa vakta cIna ke dhaniyoM aura donoM aAndolana tamAzA banate jA rahe haiN| lAla-aAndovidezI vyApAriyoM para bahuta prabhAva hai| ve cIna ke dUsare lana ke poSaka to vastutaH bhayaMkara daridratA meM pha~sakara janaraloM kI bhA~ti apane aura apane khAnadAna ke lie z2amIMdAroM dvArA satAye gaye cInI kisAna haiM / jaba taka kAfI dhana ekatra kara cuke haiN| isalie unheM usakI utanI unakI avasthA Arthika avasthA ke behatara banAne kA pyAsa nahIM hai| isa vakta ve cAhate haiM ki sAmyavAdI upAya nahIM hotA taba taka lAla-aAndolana ke cIna se uTha cIna se nikAla bAhara kiye jAya~ aura cInI rASTra majabUta jAne kI aAzA nahIM kI jA sktii| cAGa-kai-zak kI banAyA jAya / isI lie unhoMne 'navajIvana bhAdolana' zakti yadi itanI prabala na hotI to sArA cIna aba taka eka tathA 'rASTrIya punarracanA-Andolana' calAye haiN| cAG-kai- ho jAtA / sazastra DAkuoM ke bar3e-bar3e dala tathA svacchaMda zaka ke svabhAva meM gambhIratA aura sthiratA kitanI hai, yaha sainika gavarnara batalA rahe haiM ki 'hanoz2a dehalI dUrasta' / to isI se siddha hai ki unhoMne apanI dUsarI zAdI ke mere prANoM meM tuma bolo ! lekhaka, zrIyuta rAmanAtha 'sumana' [1] mere prANoM meM tuma balo! jIvana hai jIvana kA abhinaya, madhu jIvana ho, madhumaya jaga ho, isameM kahA~ nilaya hai kisakA ? madhura pagoM se jhaMkRta maga mama phira kisakA, kitanA, kyA saMcaya ? tumase mukharita aura sajaga ho| pIr3A ke A~sU se jaga-maga ke jalate paga dho lo| uga jAne do pyArI caMdA yUMghaTa ke paTa kholo| mere prANoM meM tuma bolaa| mere prANoM meM tuma bolo| isa panaghaTa se usa panaghaTa para, mana-ghana rasamaya jIvanamaya ho, jIvana kA rItA ghaTa bharakara / tana mUJchita vismRta mamatva mama kahA~ calI amarita kI rAnI, tumameM jAge tumameM laya ho| mujhe chor3a pyAse maraghaTa para / -- hRdaya-kuMja kI DAlI DAlI prANa-pikI rasa gholo| Aja mRtyu meM jAgrata jIvana, Ao do kSaNa so lo| mere prANoM meM tuma bolo|| mere prANoM meM tuma bolo|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ *OAD GOOD 00000 .. .......___ OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO . .....OOOOOOOOOOO ku~vara rAjendrasiMha kI darzana-zAstra se bar3I ruci hai aura ApakA khayAla hai ki isa dizA meM bhArata anya dezoM se Age hai / 'gaMdha' aura 'sparza' para grApa 'sarasvatI' meM do acche nibandha likha cuke haiM / isa lekha meM aApane 'rUpa' kyA hai, yaha batAyA hai / zrAzA hai, pAThakoM kA Apake ina lekhoM se paryApta manoraJjana hogaa| lekhaka, ku~vara rAjendrasiMha hane ko cAhe jo koI kucha kahe, ne kahA hai---"phira vahI kuMja kaphasa phira vahI sayyAda para yaha mAnanA par3egA ki kA ghara / " bhAva kitanA hRdayasparzI hai ! astu, prophesara darzana-zAstrake maidAna meM hamase maiksamUlara kI pustaka 'vaoNTa iMDiyA kaina TIcaasa' aura dezavAle kosoM pIche par3hane ke yogya hai| usameM unhoMne batalAyA hai ki PSI haiN| yaha kahanA koI atyukti bhAratavarSa hameM kyA sikhalA sakatA hai| unakI aura nahIM hai ki jahA~ se hamAre bhI pustakeM haiM, jinameM unhoMne hamAre vedAnta aura tattva-vijJAna-vizAradoM ne darzana-zAstra para acche lekha likhe haiN| kisI videzI 'zrIgaNezAya namaH' kiyA hai, vahA~ aura logoM kI ko hamAre zAstroM se kevala sahAnubhUti hI prakaTa karanA 'iti zrI' huI hai| abhAgyavaza aba ve dina hamAre bar3I bAta hai| vahI Aja maiM phira kahane jA rahA hU~ sAmane haiM jaba hamI se kahA jAtA hai ki hindustAna jise maiMne prAyaH kahA hai ki mujhe kabhI anya dezameM kabhI khoja karane kI prathA hI nahIM thii| agara vAloM ke AkSepoM se dukha nahIM hotA hai, para A~kheM khoja karane kI prathA nahIM thI to jo kucha likhA huA azrupUrNa ho jAtI haiM jaba apanoM ke hI mu~ha se apane hai vaha likhA kaise gayA thaa| yaha AkSepa tabhI ThIka deza yA sAhitya kI nindA sunAI detI hai| mere eka mAlUma hotA jaba AkSepa karanevAloM ne isa ora mitra jo a~garejI-sAhitya ke acche marmajJa haiM, kucha parizrama kiyA hotA, aura jinhoMne parizrama eka roz2a mujhase kahane lage ki jJAnendriyoM ke viSayakiyA hai ve jAnate haiM ki hamAre dazana-zAstra ke jor3a varga ke sambandha meM a~garez2I meM zAyada saMskRta se kA kisI deza kA darzana-zAstra nahIM hai| aba jo adhika likhA gayA hai| mujhe vizvAsa nahIM huA AkSepa hama para kiye jAyeM ve saba ThIka hI haiN| svatantratA aura vizvAsa na hone kA kAraNa yaha thA ki yaha ke khote hI saba kucha kho jAtA hai| AcAra, vicAra, vipaya bahuta rUkhA-sUkhA hai, jisa para koI bhI svArthasaMyama, niyama, sAhitya, saMgIta, kalA-sabhI para sevI jAti khoja karake kucha bhI nahIM likha parAdhInatA kA gaharA prabhAva par3atA hai| aura bAtoM kA sakatI, aura jo kucha likha sakatI hai vaha to kyA kahanA, kucha jIvana se hI aruci-sI mAlUma kevala vilAsitA kI dRSTi se| yaha dekhane kI mujhe hone lagatI hai| yahI hAla pratyeka jAti kA, pratyeka * utsukatA huI ki a~garejI vidvAnoM kA kyA mata hai| manuSya kA aura pratyeka jIvadhArI kA hotA hai / parA- pahale mujhe vaha pustaka milI jisameM 'gandha' ke viSaya dhInatA ke dukha kA varNana karate hue urdU ke eka kavi para lekha the| unheM par3hate hI mujhe mAlUma ho gayA ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] rUpa merA anumAna ThIka hI thaa| una lekhoM meM eka bAra mRdu aura dAruNa" (vizva-koSa) ina sabako unheM bhI darzana-zAstra kA nAma nahIM AyA thA aura na samajhAnA jinakI khoja isa ora kucha bhI nahIM hai, usa dRSTi se ve lekha likhe hI gaye the| unhIM lekhoM kaThina nahIM barana asambhava hai| vizva-koSa meM yaha ke AdhAra para maiMne 'gandha' nAmaka lekha likhA thA, jo bhI likhA hai ki "padArthoM meM eka zakti rahatI hai jisase sitambara 1933 kI sarasvatI meM prakAzita huA hai| unakA teja isa prakAra vikRta hotA hai ki jaba yadi dhyAna-parvaka dekhA jAya to usameM kevala bhinna vaha A~khoM para lagatA hai taba dekhanevAloM ko usa bhinna dezoM ke manuSyoM kI zArIrika gandha kA varNana padArtha kI AkRti, varNa Adi kA jJAna hotA hai| hai, aura isakA bhI varNana hai ki kisa gandha kA isa zakti ko bhI rUpa hI kahate haiN| ina sabakI 'rUpa' kAmoddIpana para prabhAva par3atA hai| aba jaba 'sparza' saMjJA hamAre zAstra jAnanevAloM ne bar3I khoja ke viSaya ke lekha dekhe taba unameM bhI vahI raGga aura bAda kI hogii| abhI spekaTrAskopa-yaMtra kA AvivahI dRSTikoNa paayaa| merA 'spaza' zIrSaka lekha kAra hue bahuta dina nahIM hue haiM, jisake dvA AkTobara 1934 kI sarasvatI meM prakAzita huA hai| ke usa parde ke nIce kA prakAza tulasIdAsa jI ne likhA hai-"jAkI rahI bhAvanA jise a~garez2I meM 'spekaTrama' kahate haiN| yaha vahI pardA jaisI, prabhu mUrati dekhI tina taisii|" jisa dRSTi se jo hai jisa para prakAza pratibiMbita hotA hai aura jisa duniyA ko dekhegA, vaise hI usake vicAra hoMge, para prakAza-dvArA pratimAyeM bana jAtI haiN| 'spekaTrama'aura jaise vicAra hoMge, vaisA hI unake prakaTa karane zabda leTina-bhASA kA hai, jisakA artha usa bhASA meM kA DhaGga hogaa| isa jIvana ke pare jIvana para AkAra yA pratimA hai| jo aba khoja karake jAnA hindaoM kI sadaiva dRSTi rahatI hai aura anya deza- gayA hai yA jAnA jA rahA hai vaha hamAre vidvAna bahata vAsiyoM kI nigAha qabra ke usa ora pahu~catI hI pahale se jAnate the| yadi na jAnate hote to 'rUpa' nahIM hai| kadAcit isa para hamAre vicAra karane kA zabda ke artha AkAra yA cihna ke na hote| A~kha yaha samucita sthAna nahIM hai ki jo bhAratavAsI usI ko to dekha sakegI jisakA kucha AkAra mAnate haiM vaha ThIka hai yA jo aura dezavAle mAnate hogA, aura AkAra hI kA to nAma rUpa hai| haiM vaha ThIka hai| isakA vAda-vivAda nirdhArita patha 'rUpa' ke devatA agni haiM / isa para bhI hama logoM se hameM bahuta dUra haTA le jaaygaa| para bar3e AkSepa hote haiM aura kahA jAtA hai ki hama saba loga jAnate haiM ki tanmAtrAoM meM 'rUpa' hinduoM ko hara cIz2a kA eka devatA hotA hai| eka kA tRtIya sthAna hai, aura yaha bhI hama saba logoM ko vidvAn kA kathana hai ki kisI para AkSepa karanA mAlUma hai ki yaha netra jJAnendriya kA viSaya hai| netra- sahaja hai, para usake guNa parakhanA kaThina hai| dvArA jo jJAna prApta hotA hai use 'rUpa' kahate haiM / 'rUpa' bAta hai to ThIka / kisI para mithyA doSAropaNa zabda ke artha AkAra aura cihna ityAdi haiN| karane ke lie yogyatA kI AvazyakatA nahIM hotI, "darzana-zAstra meM rUpa ko cakSu indriya kA viSaya mAnA parantu guNoM ke parakhane ke lie pUrNa pANDitya kI hai| sAMkhya ne ise paJcatanmAtrAoM meM eka mAnA hai| jarUrata hotI hai| bhAvoM ko prakaTa karane ke lie bauddha-darzana meM ise pA~ca skandhoM meM pahalA skandha kahA kevala zabda kA vyavahAra paryApta nahIM hai| hameM apane hai| mahAbhArata meM solaha prakAra ke rUpa mAne gaye haiM- mukha kI AkRti se, A~khoM se, aura hAthoM se kAma jaise, hrasva, dIrgha, sthUla, caturasra, vRtta, zukla, kRSNa, lenA par3atA hai aura jaba-taba lakSaNA, alaGkAra, saMketa nIlAruNa, rakta, pIta,kaThina,cikkaraNa, zlakSaNa,picchila, ityAdi kI bhI sahAyatA Avazyaka hotI hai| lAkSaNika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 sarasvatI [ bhAga 36 bhAva kA artha jaba hama zahArtha ke anusAra kareMge meM agni kA aMza hai| isa gUDha viSaya para aura yA sarUpaka ko arUpaka samajha leMge taba avazya ula- adhika prakAza DAlane ke lie hamAre AcAryoM ne jhana bar3ha jaaygii| isameM lekhaka kA to koI doSa nahIM bahata adhika parizrama kiyA hogaa| agni aura hai, doSa hai samajhanevAle kaa| isI kAraNa yaha kahA sUrya meM bahata ghaniSTha sambandha hai| sUrya kA eka nAma jAtA hai ki lekhaka kI zailI se paricita honA saMskRta meM uSNarazmi hai| uSNa-zabda agni kA Avazyaka hai| kAAyala ne kahA hai ki zailI lekhaka bodhaka hai, kyoMki agni kA prathama guNa uSNatA kA koTa nahIM hai, yaha usakA carma hai| zailI kA hai| aura agni kA eka nAma saMskRta meM bRhadbhAnu lekhaka se aisA hI ghaniSTha sambandha hotA hai| koI hai| yaha nAma isa bAta kA sUcaka hai ki bar3A bhAnu apane bhAvoM ko bahuta sIdhe-mAde DhaGga se prakaTa agni hai| isase yaha siddha hotA hai ki jahA~ uSNatA karatA hai, koI unhIM bhAvoM ko cittAkarSaka bhASA ke aura prakAza kA prazna hai, vahA~ agni kA prathama bhUSaNoM se susajjita karatA hai| yadi eka ko vyaGgaya sthAna hai| phira yadi hamAre AcAryoM ne 'rUpa' kA se ruci hai to dUsare ko parihAma se / isase adhika devatA agni ko mAnA to koI aparAdha nahIM aura koI bar3I bhUla nahIM ho sakatI hai ki binA kiyaa| jinameM vRddhiviSayaka zucitA hai ve turanta bhASA para pUrNa dhyAna diye hue kisI lekhaka ke bhAvoM svIkAra kara leMge ki darzana-zAstra ke hara eka viSaya ke samajhane kI koziza kI jaay| hamAre AcAryoM para bhArata meM bahuta adhika khoja kI gaI hogii| ne 'rUpa' kA devatA agni ko mAnA hai, jisakI jaisI ki aMgarejI meM eka kahAvata hai, 'tasavIra kI vajaha se AkSepa kiye jAne haiN| aba jarA 'devatA' dUsarI ora dekhie', maiM bhI yahI karU~gA ki z2arUra zabda para dhyAna diijie| 'deva'-zabda ke artha vyAva- dekhie, lekina dUsarI ora' dekhane se nasIma kA hArika bhASA meM apane se bar3e ke haiM, jaise he deva, guru- eka misarA yAda A jAtA hai-"taba to yaka sUrata deva ityAdi aura usI se devatA-zabda banA hai| bhI thI aba sApha vIrAnA kiyaa|" vahA~ koI dekhegA hama usI ko apane se bar3A samajhate haiM jisakI kyA ? saphAcaTa maidAna hai| a~garejI meM 'rUpa' kA yogyatA, vidvattA aura gurutA svIkAra karate haiN| yadi anuvAda fArma' hogaa| artha meM bhI antara nahIM hai, hamAre AcAryo ne agni kI gaNanA devatAoM meM aura jahA~ antara zurU huA, vaha bar3A antara hai| kI to kyA bhUla huii| agni una paJcamahAbhUtoM meM jJAnendriyoM ke viSayavarga kI saMjJA tanmAtrA hai, jaise se eka hai jinase zarIra kA nirmANa huA hai| yadi tvacA kA viSaya sparza hai, nAsikA kA gandha hai, vaise AcAryoM ne kRtajJatAvaza agni kI jhUTha hI prazaMsA hI netroM kA viSaya rUpa hai| hamAre zAstrAnusAra devatA mAna karake kI hotI to bhI kucha burA nahIM tanmAtrAyeM viSayoM ke nAma se prasiddha haiM, na ki jJAnethA jaba ki Adhunika samaya meM tuccha svArtha ke lie ndriyoM ke nAma se yA unake karmoM ke nAma se / aura 'gadhe ko dAdA' kahanA rAjanIti-kuzalatA kI prathama ThIka bhI yahI hai / netroM kA viSaya 'rUpa' hai na ki dRSTi pahacAna samajhI jAtI hai| yA dekhnaa| yahIM se antara kI nIMva par3atI hai| koI bhI cIz2a dikhalAI nahIM degI yadi vaha 'rUpa' ko netroM kA viSaya na kahakara a~garejI prakAzarahita hai| kAle ko raGgoM kI kSayarAzi isI lekhakoM ne 'dRSTi' 'vijana' ko tanmAtrA mAna liyA vajaha se kahate haiM ki kAle meM prakAza kA abhAva hai aura yahI unake lekhoM kA zIrSaka hai| aba unake hotA hai / jahA~ prakAza kA prazna hai vahA~ agni kA darzana aura sAMkhya-zAstra kA avalokana kiijie| prazna pahale hai| prakAza meM uSNatA hai aura uSNatA ve yo prArambha karate haiM-"dRSTi eka mukhya srota hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] 111 jisake dvArA manuSya ko jJAna prApta hotA hai| eka "saundarya sabhI jagaha abhimata atithi hai|" phira bar3I hada taka yaha aura viSayoM ko ullaMghana kara gayA isakA varNana hai ki kisa samaya meM kaise kapar3e hai| isakA gocara atIta hai| yaha dUravartI saMsAra pahane jAte the aura "kapar3e pahanane kA prAyaH yaha ko hamAre sAmane lAtA hai aura hameM isake yogya abhiprAya hotA hai ki puruSa kI yaha icchA utpanna ho banAtA hai ki apanI racanA ke sUkSma se sUkSma ki strI ke zarIra ko nagna dekhe, aura isase kAmakArI vistAra ko samajha sakeM / yahI kalAoM ke samajhane icchAyeM paidA hotI haiN|" phira "nagnatA kAmakArI kI nIMva hai aura isI kAraNa yaha koI Azcarya nahIM prabhAva meM prabala hai, kyoMki A~khoM ko atyanta rucihai ki saMbhoga kI nigAha se yaha aura saba viSayoM kara hai|" nagnatA ke viruddha Aja-kala kala kahanA se ati zreSTha hai, aura yaha ki manuSya ke snehamaya asabhyatA kA TIkA lagavAnA hai| videzoM meM isakI vicAra sundaratA kI sadaiva kalpanA karate rahe haiN|" bar3I dhUma hai / isa viSaya para agaNita pustakeM prakAeka kA yaha mata hai aura dUsare kA yaha hai-"kAma- zita ho cukI haiM aura roz2a hotI jAtI haiN| mAmale priya jIvana meM sabase bar3I, mahAna zaktizAlinI kA yahIM anta nahIM huaa| una pustakoM meM tasavIreM bhI aura udyoginI indriya A~kha hai| yaha satya hai ki haiN| kahA jAtA hai ki nagnatA meM vaha saundarya hai jo hamArI A~kha vahI DhU~r3hA karatI hai jo sundaratA kaha- vizva bhara meM aura kahIM nahIM dekhane ko milegA aura lAtI hai|" 'sundaratA'-zabda kA artha kyA hai ? usa saundarya ko ve hI pahacAna sako haiM jo prAkRtika lekhaka svayaM uttara detA hai-"isakA artha hai bahuta- saundarya pahacAnane ke lie A~kheM rakhate haiN| yaha sI dRSTigata uttejaka cIjoM kA jor3a, jo eka eka Izvara kI parama kRpA hai ki usa saundarya ke pahacAnane karake tuccha haiM, para jinakI saMyuktatA mastiSka meM ke lie usane abhI taka bhAratavAsiyoM ko A~kheM Ananda kI, prazaMsA ko, aura use prApta karane ko nahIM dI haiN| phaizana kI tulanA eka saMkrAmaka roga se bhAvanA aura icchA utpanna kara detI hai|" kI jA sakatI hai, aura yaha bhAratavarSa kA abhAgya hai hama sundaratA hU~r3hate haiM, kyoMki hama Ananda ke ki jo roga anya dezoM meM phailA usakA AkramaNa icchuka haiN| netra aura saba jJAnendriyoM ko apekSA hamAre deza para avazya huA aura jo AyA vaha yahIM kAmapriya jIvana ke adhika sahAyaka haiN| hama bhArata- kA ho gayA / basa yahI Dara hai| eka dina mujha eka vAsiyoM ke lie yaha batalAnA kaThina hai ki aise yorapoya mahAzaya se bAta-cIta karane kA maukA pdd'aa| lekhoM kA sthAna kisa zAstra meM honA cAhie / AkSepa Apako prayAga ke mele se lauTe hue thor3e hI dina hama logoM para cAhe jitane hoM, parantu yaha kahanA hI hue the| Apane bAteM karate karate kahA ki Apa cAhe par3egA ki darzana yA sAMkhyazAstra yadi anya dezavAloM jo kucha kaheM, parantu yaha Apako mAnanA par3egA ki kA yahI hai to usa sAhitya para Izvara kRpA kre| hindustAna ko abhI sabhya hone meM bahuta dinoM kI yaha kucha aprAsaMgika-sA jAna par3atA hai ki "puruSa dera hai, kyoMki maiMne ilAhAbAda meM bahuta-se naMge ko parAjita karane ke lie kevala thor3I-sI sundaratA, sAdhuoM ko dekhA hai| aura yaha bhI kahA ki hamAre manohara AkAra yA strI kI AsannatA paryApta hai|" pAdariyoM ko dekhie| mujhe bahuta burA mAlUma huaa| yadi vaha ThIka hai to yaha bhI vAkya darzana-zAstra meM maiMne kahA ki Apake pAdarI asabhya haiM, kyoMki sthAna pAne ke yogya hai ki "khUbasUrata cehare kI jarmana deza kI sabhyatA ne jise Apa bhI mAnate haiM, hara jagaha phoha hai|" isI taraha kI eka aura kapar3oM kA pUrNa bahiSkAra kara diyA hai aura usa kahAvata jarmana-bhASA meM hai, jisakA anuvAda yaha hai- sabhyatA se bahuta-se Apake yahA~ ke loga bhI sahamata Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 sarasvatI [bhAga 36 haiM / sabhya kahalAne ke abhiprAya se yadi hamAre sAdhuoM bekana ne kahA hai ki saundarya kA vaha aMza sabase ne kapar3e chor3e to kyA burA kiyA? taba Apane kahA ki uttama hai jise tasavIra na prakaTa kara paaye| isa deza meM to bahuta pahale se sAdhU nagna rahate the| maiMne aba taka saundarya kavitA kI dRSTi se dekhA gayA kahA, yaha isa bAta kA cihna hai ki hama purAne sabhya haiN| aba yaha dekhanA hai ki kisa dezavAle kise saundarya astu / isa sambandha meM mujhe kevala yahI kahanA hai ki kahate haiM / malAyA-dezavAloM kI dRSTi meM strIjAtIya yahA~ hindustAna meM yadi kimI pustaka meM eka bhI saundarya meM yaha guNa Avazyaka hai ki "mAthA eka azlIla zabda AjAya, tasavIra to dUra rahI, to rAtrivAle candramA kA-sA ho, bhrakuTiyA~ murga ke nakhoM phaurana pustaka ke likhane aura chApanevAle para Aphata kI taraha jhukI huI hoM, kapola kaTe hue Ama ke A jAtI hai, para jo aisI pustakeM bAhara se AtI haiM Tukar3oM ke se hoM, nAsikA vikasita camelI kI-sI ve hAthoM hAtha bikatI haiM aura koI roka-Toka nahIM kalI ho, gardana patalI ho, kamara phUla ke DaMThala ke hotI hai| samAna ho, sira aNDAkRti ho, A~kheM zukra-graha kI ___ eka dUsare lekhaka ke bhI vicAra dekhie| usa taraha camakatI hoM aura adhara chidrita dADima ke-se lekhaka kA adhikAMza samaya saundarya ke nirIkSaNa hoN|" jApAna ke purAne kissoM meM eka SoDaza varSIyA aura usakA vivecana karane meM vyaya huA hai| usane yuvatI ke saundarya kA isa prakAra varNana kiyA gayA "saundarya sukha kI pratijJA hai / " yaha eka vAkya uddhRta hai-"na bahuta moTI, na vahuta dubalI, na bahuta laMbI kiyA hai| eka dUsare kA kahanA hai ki "saundarya aura na bahuta ThamakI, ceharA kharabUje ke bIja ke svAsthyasUcaka hai|" yaha abhI taka nizcita nahIM ho samAna, raGga gorA, A~kheM saMkIrNa aura camakatI huI pAyA hai aura na nizcita ho pAne kI AzA hai ki (hindustAna meM netroM kI upamA kamala se dI jAtI hai), saundarya kyA hai / eka urdU kavi ne kahA hai dA~ta choTe aura barAbara (hindustAna meM dA~ta anAra ke "kisI ne jAke majanU se dAne ke-se kahalAte haiM-dUsarI upamA motiyoM kI hai) ___ yaha pUchA thA ki ai bhAI, sundara mukha, khUbasUrata lAla adhara, bhauMheM bar3I aura "hasIM itanI nahIM lailA patalI, bar3e aura kAle bAla / purAne jamAne meM jApAnaki jisakA tU hai zaidAI, vAle sapheda ceharA, lambI gardana, saMkINa vakSaHsthala bahA kara azka (A~sU) A~khoM se aura choTe hAtha aura choTe hI paira pasanda karate lagA kahane vaha saudAI, the / eka kA kahanA hai ki saundarya kI ina tIna cIjoM tamIje khUba (acche) va jizta (bure) se pahacAna hotI hai-(1) sukumAratA, (2) pIlApana ai AzanA kaba izka ne pAI, aura (3) tanutA / sukumAratA aura tanutA kI qadra muhabbata meM sabhI yakasA~ haiM isa deza meM bhI hai, para pIlApana isa deza meM rogagrasta jisase jisakI bana aaii|" hone kA sUcaka hai| siMhala-deza meM aise lambe isI DhaGga kA eka hindI meM bhI dohA hai- bAloM kI bar3I qadra hai jo ghuTanoM taka hoM (apane deza "rahimana mana maharAja ke dRga se nahIM divAna, meM unase bhI bar3e bAloM kI tArIfa hai-"bar3hi jAhi dekhi rIjhe nayana mana tehi hAtha bikAna / " keza chavAna (eMDiyA) so lAge arubhana / " patalI eka aura bhI urdU kA zera hai kamara kI bhI vahA~ prazaMsA hai (hamAre yahA~ kehari"dekhA jo husna yAra tabIyata badala gaI, kaTi kahate hI haiN)| kAmasUtra meM vAtsAyana ne padminI A~khoM kA thA qasUra churI dila pe cala gii|" kI prazaMsA kI hai-"mukha pUrNacandra kA-sA ho, zarIra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] 113 meM mAMsa kI kamI na ho, carma mulAyama aura patalA dikhAI de / yahA~ 'dura ke bola suhAvana' vAlA siddhAnta ho (kadApi usakA kRSNavarNa na ho), A~kheM sundara nahIM hai / tulasIdAsa jI kI hathauTI meM jitanI kavitA aura camakIlI hAM, ityAdi ityAdi / aba yaha siddha thI vaha saba unhoMne kharca kara dii| ve kahate haiMhotA hai ki saba jagaha sauMdarya kA eka hI Adarza "saba upamA kavi rahe juThArI, nahIM hai aura isa kAraNa saba jagaha isakA eka hI kehi paTatariya videhkumaarii|" bhAva aura dara nahIM hai| pratyeka aGga kA varNana na upamA kA kAma prabhAva ko dviguNita kara dene kA hai, karake saundarya ke samUha kA varNana hindI-kavitA meM para aise avasara bhI hote haiM jaba upamA prabhAva ko bahuta uttama hai / eka kavi kahatA hai ghaTA detI hai| usI se bacane ke lie gosvAmI jI "viha~sai duti dAmini-sI darasai ne yaha likhA ki upamAyeM saba jUThI ho gaI haiM aura tana joti jonhAI uI-sI prai| unase videha-kumArI kA saundarya kahIM adhika hai / taba lakhi pAyana kI arunAI anUpa kauna-sI anUThI upamA kA prayoga kiyA jAya ? dhanya lalAI japA kI juI-sI prai| tulasIdAsa jI ! kavitA ise kahate haiM, kucha nahIM / nikarai-mI nikAI nihAre naI kahA aura saba kucha kaha gye| __rati rUpa lobhAI tuI-sI pre| __aba yaha pAThakoM para prakaTa ho gayA hogA ki sukumAratA maMju manoharatA mukha, 'rUpa' ko aura dezavAle 'dRSTi' samajhate haiM aura unake __ cArutA cAru cuI-sI prai'| matAnusAra saMsAra meM kevala strI hI eka dekhane kI matirAma ne aura bhI kamAla kara diyA hai| unhoMne vastu hai / 'dRSTi' strI meM kyA dekhatI hai, isa para jo kahA hai-"jyoM jyoM nihAriye nere kai nainana tyoM kucha likhA gayA hai usakA koI bhI aMza uddhRta tyoM kharI nikarai sI nikaaii|" kitanI bar3I prazaMsA karanA ucita nahIM pratIta huaa| yahI unakA darzanakI haiyaha nahIM ki dUra se hI dekhane meM sundaratA zAstra hai aura yahI unakA sAMkhya-zAstra hai| pror3hanI lekhaka, zrIyuta umeza or3hane ko dI tamoguNa kI mujhe kyoM or3hanI ? ghira gaI mere hRdaya meM saghana ghana kI kaalimaa| zUnya-jIvana meM macA dukha-vAta kA utpAta-sA, chipa gaI vaha kanaka-kiraNoM kI prabhAmaya lAlimA, hila rahA hai gAta merA pIta pIpala pAta-sA, candra-tAraka-rahi na nabha kI yAminI-sI maiM bnii| mUka-prANoM meM simaTa kara so rahI pIr3A ghanI / dIpa-lau-sI thI kabhI jo lAlasA sollAsa meM, rAtri ke maru-vijana-patha-sI aMdhatama AgAra meM, - dhUma bana ma~DarA rahI hai aba vahI zlatha-zvAsa meM, maiM yugoM se hU~ par3I isa reNumaya saMsAra meM, __ sajala-smRtiyoM kI hagoM para svapna jAlI-sI tnii| priya ! mujhe doge na kyA tuma eka bhI dyuti kI kanI ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadAmAparI kA kAlAkAra zrIkRSNa nAmakaraNa--yaha citra bho vilAyata kI pradarzanI meM gayA thaa| mbaI kI sarakArI kalAzAlA khIMcI haiN| aparAhna-kAla kI chuTTI ke samaya bhI je0 je0 skUla Apha ArTasa- chAtra-maMDalI usa vyakti ko ghere rahatI hai| kalAzAlA kI vATikA meM eka vyakti ke adhyApaka-vRnda meM madhura dRSTivAle isa vyakticalA A rahA hai| usake bhAI jagannAtha ahivAsI-ko pahacAnane ke lie cehare para abhimAna kI rekhA itanI pahacAna paryApta hai| taka nahIM hai| vaha saumya hai, zAnta hai aura gaMbhIra hai| usakI cAla se eka kalAkAra kI zAntavRtti pratibhAsita hotI hai| ekahare zarIra para pahane hue kurte, khAdI ke sAfa aura gale meM lipaTe hue dupaTTe se usa vyakti kI saralatA nikhara rahI hai, jise Apa kabhI nahIM bhUla skte| vidyArthiyoM kA vaha priya hai, mitra hai; zikSaka kA nirbhaya bhAva usakI vANI meM madhurimA bhara rahA hai| bhAratIya citrakalA kI sevA ko dhuna usake mAnasa meM samAI huI hai| kalAzAlA meM praviSTa honevAlA usakI ora binA AkRSTa hue nahIM raha sktaa| aisI hI bhAgya-rekhAyeM vidhAtA ne usakI hathelI para lekhaka, zrIyuta zaMkaradeva vidyAlaMkAra 114 www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] sudAmApurI kA kalAkAra kucha hI vidyArthI yaha jAnate hoMge ki itanI sundara pratibhA aura vyaktitvavAlA yaha vyakti sudAmA banavAnavAba purI (porabandara) kI ora se bhArata-mAtA ko diyA huA eka amUlya upahAra hai / Aja saiMtIsa varSa kA yaha naujavAna bambaI kI sarakArI kalAzAlA kI sabase antima kakSA meM aneka udIyamAna citeroM ko bhAratIya citrakalA kI dIkSA de rahA hai| kalAzAlA ke vizAla pATha-bhavana meM mez2a-kursI lagAkara robadAra zailI meM baiThane kA moha usako nahIM hai| isI lie vATikA ke vRkSoM kI zItala chAyA meM, lakar3I ke banAye hue do maMDapoM meM, vaha apanI kakSAyeM calAtA hai| usakI kakSA meM praviSTa hote hI Apa bhAratIya DhaMga se nIce lagAI huI baiThakoM para baiThakara zAnta-bhAva se kArya karate hue vidyArthiyoM ko dekheNge| ahivAsI jI ko apane hI DhaMga se kArya karanA pasaMda hai aura isI lie kalAzAlA ke prinsipala ne bhI unako saba prakAra kI suvidhA aura svAdhInatA pradAna kI hai| zrI jagannAtha ahivAsI ke pUrva-puruSa to vrajavAsI the, parantu inakA janma huA hai sudAmApurI meM, [mere pitAjI jo Aja-kala porabaMdara kahA jAtA hai aura saurASTra citrakAra ahivAsI ke pitRdeva kA citra-yaha citra bhI (kAThiyAvAr3a) kA eka acchA bandaragAha hai| bambaI ke prinsa oNpha velsa myUjiyama ne kharIda liyA hai| isI nagarI ko mahAtmA gAMdhI kI janmabhUmi hone kA bhI saubhAgya prApta hai| ahivAsI jI ke pitA Arthika sthiti bahuta sAmAnya thii| inake bAlapana meM zrI muralIdhara ahivAsI eka acche kIrtanakAra the, hI mAtA kA svargavAsa ho gyaa| akele pitA ne hI aura bhagavAn ke kIrtanakAra g2arIba hote hI haiN| unakI inakA pAlana-poSaNa kiyaa| kRSNa-bhakti ke kItanoM PARTMERIE [abhijAta kavi aura kalAkAra ko hama sAmAnyatayA usake lekhana aura aMkana ke dvArA hI dekhate haiM, parantu usakI yathArtha pratibhA usake hAtha ke utane hI kArya meM Abaddha nahIM hotI / vaha hamako usake vyavahAra, dainika jIvana tathA usa jIvana kI prAtyahika bhASA aura bhAvabhaMgiyoM dvArA jJAta hotI hai| kalAkAra kI apanI nisargasiddha kulInatA-zrAbhijAtya- kA paricaya usake jIvana aura caritra ke dvArA hI milatA hai / ] zrI ravIndranAtha ThAkura
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 sarasvatI dvArA hI bAlaka jagannAtha ke hRdaya meM bhAratIya kalA ke gahare saMskAra praviSTa hue| par3hane lAyaka umra hone para ye pAThazAlA meM bheje gye| vahA~ inhoMne gujarAtI kI tIna kakSAyeM pUrI kii| yahIM se inakA adhyayana samApta huA / citrakArI kA zauka to tAz2A hI thA / sAta varSa taka inhoMne bhAvasiMha- hAIskUla ke citrakalA - zikSaka zrI mAladeva bhAI rANA se citrakalA kA zikSaNa prApta kiyaa| dhIre dhIre zrI mAladeva bhAI kI tAlIma ne inako bambaI kI kalAzAlA ke dvAra taka pahu~cA diyA / ahivAsI jI bambaI kI kalAzAlA meM praviSTa ho jAte haiN| inakI pratibhA dinoM dina vikasita hotI jAtI hai / prativarSa apanI kakSA meM prathama nambara para pAsa hokara ye adhyApakoM ke snehabhAjana bana jAte haiN| isI samaya gAMdhI-yuga kA pahalA avataraNa hotA hai| kalAzAlA ke AcArya-pada para zrI mahAdeva vAmana dhuraMdhara AsIna hote haiN| adhikAra ke Asana para AsIna hokara dhuraMdhara mahodaya kahate haiM- "tumheM khAdI pahananI hai to kalAzAlA chor3anI par3egI / " zrI ahivAsI ArTa skUla ko namaskAra karate haiM aura porabaMdara Akara pitA jI ke kIrtanakAra ke sthAna ko svIkAra karate haiM / paradezI hote hue bhI bhAratIya kalA ke parama premI zrI glaiDasTana sAlomana mahodaya kalAzAlA ke AcArya niyukta hote haiM / ye mahodaya Ate hI purAnI zikSaNapraNAlikA ko badalanA Arambha karate haiN| svataMtra sarjana tathA sarjanAtmaka vRtti ko vikasita karane ke prAthamika parantu mukhya siddhAnta ko ArTa skUla ke adhyayana krama meM mahattvapUrNa sthAna prApta hotA hai / dUsarI ora kalAzAlA ko chor3akara kIrtana ke bhAvanApradhAna gItoM ko gAte hue ahivAsI jI chAtravRtti DhU~r3hate phirate haiM / "do varSa aura nikAla lo| Aja taka ke varSa kaise calAye haiM ? " - isa prakAra ke uttara aneka sthAnoM se milate haiN| zrI ahivAsI viphala ho jAte haiM, para nirAza nhiiN| zrI mAladeva bhAI pITha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 Thokate haiM aura dhIraja dete haiN| puruSArthI ke lie siddhi kA dvAra khulatA hai / zrI ahivAsI ko jJAta hotA hai ki bambaI meM ThAkura jI ke do-tIna maMdiroM meM kucha vidyArthiyoM ko rahane ke lie sthAna diyA jAtA hai / kIrtana -dvArA prApta kI huI apanI thor3I-sI pU~jI lekara ve bambaI jAte haiM / vahA~ maMdira meM rahane kA prabandha ho jAtA hai / ve zAlA meM praviSTa ho jAte haiM aura je0 je0 skUla oNpha ArTsa tathA kelakara-kalA-maMdira meM tAlIma prApta karanA zurU karate haiN| prinsipala sAlomana dekhate haiM ki patalI dehayaSTI aura lambI grIvAvAle isa vidyArthI ke hRdaya meM kalA ke lie naisargika zakti nihita hai| sAlomana sAhaba unako sammAna - pUrvaka kalAzAlA meM praviSTa karate haiM aura isa kalAvid AcArya ke sahavAsa meM raha kara ve eka acche kalAkAra bana jAte haiM / zrI ahivAsI ko apanI kalA-sAdhanA meM AcArya sAlomana kI sahAyatA tathA preraNA prApta huI hai / isake lie ve unake bahuta kRtajJa haiM tathA unake lie bahuta sammAna kA bhAva rakhate haiN| ahivAsI jI kI kalAkRtiyA~ vemblI kI vizvapradarzanI, vAisarAya ke rAjaprAsAda aura laMdana kI pikADilI pradarzinI taka pahu~ca cukI haiN| hAla meM hI unake kucha kalApUrNa citra laMdana kI kalA pradarzinI meM bheje gaye haiM / sana 1994 kI garmI kI chuTTiyoM meM ahivAsI jI apane kucha chAtroM ke sAtha ajantA aura elorA kI yAtrA karane gaye the / tIna dina ke nivAsa ke uparAnta una kalAdhAmoM ko chor3ate hue unakA hRdaya rotA huA pratIta hotA thA / unake mukha se ajantA ke guhAcitroM kI prazasti sunane meM bahuta Ananda AtA hai / kalAzAlA ke upahAra gRha meM baiThe hue eka dina ve apanI yAtrA kA vRttAMta sunA rahe the| eka antevAsI ne pUchA - "ajantA kI kalA ke viSaya meM ApakA kyA vicAra hai ?" ahivAsI jI ne kahA--- "ajantA www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] sudAmApurI kA kalAkAra saMdeza yaha citra prinsa oNfa velsa myUjiyama (bambaI) ne kharIda liyA hai / yaha vilAyata meM bhI bhejA gayA thA, vahA~ isakI bar3I prazaMsA huI thii| kI citrakalA para to maiM bali jAtA huuN| aisA pratIta nahIM huA hai, barana loka-jIvana ke pratyeka pahalU ko hotA hai ki bandhana-mukta sAdhu-santoM kI taraha aneka aMkita karane kA una kalAkAra avadhUtoM ne dhyAna rakkhA hai| kalAkAra yuga-citra banAne kA nizcaya karake vahA~ jA baiThe eka chAtra ne punaH prazna kiyA--'ajantA kA the| una citroM meM loka-jIvana kI bAtoM kA vismaraNa vAtAvaraNa Apako kaisA pratIta huA ?"
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 sarasvatI [bhAga 36 karatI hai taba sundara kalA-kRti kA janma hotA hai|" isa prakAra uttara dete hue unakI kalpanA zata-zata saMvatsara bIta jAne para bhI amiTa rahanevAle ajantA ke una bhitti-citroM kA sUkSma vivecana karane lagatI hai aura mAno hamako haThAta vahIM le jAkara khar3A kara detI hai / unakA pravacana abhI jArI hai| ve kahate haiM"vAyasarIgala laoNja meM hamane bhitticitra banAye haiM, parantu ve saba kaeNnavAsa para bane hue haiM, kyoMki hamako vizvAsa nahIM hai ki ve cirakAla taka dIvAra para aMkita raha skeNge| parantu yahA~-ajantA ke kalAmaMDapoM meM to miTTI ke raMgoM se banAI huI kRtiyA~ sadiyA~ bIta jAne para bhI nitya nUtana pratIta hotI haiN| _eka dina sA~jha-samaya zrI ahivAsI jI bambaI ke eka upanagara kI ora bhramaNArtha gye| eka vizAlakAya ba~gale ke pAsa se gujarate hue unhoMne apanI eka kRti kharAba sthiti meM dekhii| kalAkAra ke mana meM atizaya glAni utpanna hotI hai-"merI kalA kI yaha dazA" ! mana-hI-mana ahivAsI jI bola uThate haiM ki kharIdane ke lie paise hoM to isa citra ko mola lekara bhiktibheMTa apane kuTIra meM lgaauuN| unake hRdaya meM isI prakAra "baoNmbe kAnikala" ke "kAMgresa aMka' ke TAiTala kI kalA-bhakti hai| isa ghaTanA se yaha spaSTatayA pratIta peja ke lie banAyA gayA / hotA hai ki Adhunika arthayuga meM kalA kA vyApAra "isa prazna kA maiM kyA uttara deM? kalAkAroM ne karanevAle kalAkAroM meM unakI gaNanA nahIM hai| kalAnirmANa ke lie sthAna bhI saundarya se bharapUra hI kavi-sArvabhauma zrI ravIndranAtha ThAkura ke zAnticunA hai|" itanA kahate hI zrI ahivAsI kI kalpanA niketana ke kalAmaMdira ke adhyakSa abhijAta kalAkara usa sthAna kA saundarya batAne ke lie sajIva-sI ho zrI nandalAla vasu zrI ahivAsI kI kalA para mugdha gii| ve kahane lage-"loka-jIvana kA zvAsocchvAsa hai| unakA yaha abhiprAya hai ki baMgAla-skUla ke sAmane una citroM meM bharA huA pratIta hotA hai. mAno koI gujarAta meM koI bhI yadi bhAratIya kalA kI mazAla bauddha sAdhu hAla meM hI Akara una citroM kA paricaya lekara khar3A raha sakatA hai to ve haiM zrI ahivaasii| dene ke lie hamako vahA~ liye jA rahA hai|" nandalAla bAbU ne gujarAta chor3akara baMgAla meM A jAne _eka sahRdaya-vyakti phira prazna karatA hai- "bhAra- ke lie unako kaI bAra AmaMtrita kiyA hai, parantu tIya kalA kI vizeSatA kyA hai " bambaI kI kalAzAlA ke AcArya aura chAtravRnda unako "akhaMDa bahatI huI citrarekhA hI hamArI kalA chor3anevAle thor3e ho haiM ! kA viziSTa aMga hai| pAnI ke akhaMDa pravAha kI taraha zrI ahivAsI jI ke mana meM bhI nandalAla bAbU eka paripUrNa rekhA pravAhita hokara jaba citra-nirmANa ke prati apUrva zraddhA hai| ina paMktiyoM ke lekhaka ko Shree Sudharmaswami Gyanbhanda ra Surat www.umaraganbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ - saMkhyA 2] sudAmApurI kA kalAkAra patra likhate hue zrI ahivAsI ne apane patra meM nandalAla bAbU ke prati apanI zraddhA ko bahata saMdara zabdoM meM vyakta kiyA hai| ve likhate haiM-"yadi mujhase pUchA jAya to nanda bAbU ke caraNoM ke pAsa baiThakara aura bhI kalA-upAsanA karU~, yahI mere jIvana kI antima icchA hai|" duHkha kA viSaya hai ki isa saumya kalAkAra kA samucita samAdara abhI taka gujarAta ne tathA bhArata ke kalApriya sajjanoM ne nahIM kiyA hai| abhI taka yaha kalAkAra aprasiddhi ke A~cala se bAhara nahIM AyA hai ! gurjara-bhUmi ke sarvazreSTha aura abhijAta kalAkAra zrI ravizaMkara rAvala ne apane vikhyAta mAsika patra 'kumAra' ke zatAMka meM zrI ahivAsI kA paricaya dete hue nimnalikhita vacana likhe the--"bambaI kI sarakArI kalAzAlA meM bhAratIya citrakalA ke zuddha svarUpa meM Adara karanevAloM meM bhAI ahivAsI jI pahale hI haiN| mUla brajavAsI hone para bhI ye saurASTra-bhUmi meM pAlita aura paripoSita hue haiN| braja kI bhakti aura saurASTra kI sAdagI ko ye apane jIvana meM tathA kalA meM anuprANita kara rahe haiM / sukomala rekhAoM aura suramya raMgoM ke dvArA inakI kalA-sAdhanA saphala huI hai| gurjarabhUmi ke abhinava kalAkAroM meM inakA nAma -agragaNya hai|" zrI ahivAsI bhAratIya citrakalA ke AzAspada kalAkAra haiN| inheM padaka tathA khyAti prApta karane kA moha nahIM hai| apanI tathA apane chAtroM ko sRjanAtmaka zakti ko vikasita karane kI hI ekamAtra abhikAMkSA inake hRdaya meM hai| ziSyoM se bahuta-kucha sIkhane ko milatA hai, yaha bAta namrabhAva se svIkAra karate hue inakA mukha AnandollAsa se chA jAtA hai| [utkaNThitA Adhunika yuga meM jaba jJAnasAdhanA anudina kaSTasAdhya aura vyayasAdhya banatI jA rahI hai, aneka sAdhanahIna aura asahAya vidyArthI zrI ahivAsI bhAI ke jIvana se svAvalambana, saralatA, sAdhutA aura sAdagI kA pATha sIkha sakate haiM / * 'hanumAna jarnala' se saGkalita / Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ karz2a-sambandhI kAnUna lekhaka, zrIyuta sItalAsahAya abhI hAla meM saMyukta prAnta kI sarakAra ne RNagrasta kisAnoM tathA jamIMdAroM kI rakSA ke lie kaI upayogI kAnUna banAye haiN| kisAnoM aura jamIdAroM ko una sabakA jAnanA jarUrI hai| zrIyuta sItalAsahAya jI ne isI uddeza se isa lekha meM una qAnUnoM kA pUrNa paricaya diyA hai| jaM ke naye kAnUnoM kI carcA kRSi-vyavasAyiyoM kI sahAyatA kA kAnUna, dUsarA hai| karIba do varSa se cala rahI 'di inkambarDa isTeTsa ekTa' arthAt RNagrasta riyAsatoM hai| saMyukta prAntIya vyavasthApaka ke sambandha kA qAnUna, tIsarA hai 'di regUlezana aAfa selsa sabhA meM ina kAnUnoM ke masavide ekTa' arthAt nIlAma ke niyaMtraNa kA kAnUna, cauthA / san 1633 meM hI peza hue the| kAnUna hai 'di TemporerI regUlezana aAfa ekaz2IkyUzana | ina masavidoM ne kauMsila meM ekTa' arthAt ijarA-niyaMtraNa kA asthAyI kAnUna, | aura kauMsila kI kamiTiyoM meM pA~cavA~ hai 'di yU pI0 yujUriyasa lonsa ekTa' arthAt | aneka raMga bdle| sAla Der3ha sAla ke bahasa-mubAhise ke saMyukta-prAnta kA atyadhika byAja kA kAnUna, chaThA hai | bAda ye qAnUna 10 aprela 1635 ko vyavasthApaka sabhA se egrIkalcariTsa lonsa ekTa' arthAt kisAnoM ko RNa | ___ maMjara hokara gavarnara-janarala-dvArA svIkRta ho gaye aura 30 dene kA kAnUna / aprela san 1635 se ina qAnUnoM ke anusAra saMyukta prAnta ina kAnUnoM ke masavide karIba 20 haz2Ara zabdoM meM haiN| | meM amala bhI hone lgaa| tathApi abhI taka inakI rUpa- isalie 'sarasvatI' ke saMkucita stambhoM meM ina kAnUnoM kA rekhA pUrNatayA nizcita nahIM kahI jA sktii| ina kevala saMkSepa hI diyA jA sakatA hai / abhI taka isa sambandha kAnUnoM se sambandha rakhanevAle aneka kAyade abhI taka meM jo pustakeM prakAzita huI haiM, z2yAdAtara anuvAda haiM, jo taya hone ko bAqI haiN| gavarnameMTa ne 4 maI 1635 ke kAnUnI bhASA se aparicita sAdhAraNa manuSya ke lie bekAra gaz2aTa meM ina kAyadoM kA masavidA prakAzita kara diyA hai haiN| ataeva isa lekha meM una kAnUnoM kA prAzaya samajhAne aura aba una para loga apane vicAra prakaTa kara rahe haiN| kA hI prayatna kiyA gayA hai| julAI ke prathama saptAha meM ye kAyade prAntIya vyavasthApaka pahale hama 'kRSi-vyavasAyiyoM kI sahAyatA ke kAnUna sabhA ke sAmane maMjUrI ke lie rakkhe jAnevAle haiN| aura para vicAra kareMge / ye kauMsila se svIkRta hone ke bAda amala meM shraaveNge| (1) kRSi-vyavasAyo kI sahAyatA kA kAnUna taba ye kAnUna sIMga-sampUrNa samajhe jA skeNge| isa kAnUna ke jArI hone se nimnalikhita naI bAteM paidA __karz2a ke silasile meM 6 naye kAnUna jArI kiye gaye huI haiN| adAlata aura mahAjana isa bAta ke lie majabUra haiM, pahalA hai 'egrIkalacarisTsa rilIfa ekTa' arthAt kara diye gaye haiM ki ve karjadAra kRSaka ke mAmale meM sAdhAraNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandarbara Surat
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] karja-sambandhI kAnUna 121 karz2a kI adAyagI ke lie yA rahana rakha kara prApta kiye hue na 1,000) kA mAlaguz2Ara jo 120) sAlAnA karja kI adAyagI ke lie qista bA~dha deM / dastAvez2a meM yA inkamaTaiksa detA hai| kintu isa kAnUna ke anusAra mubAhide meM sUda kI cAhe jo dara rakkhI gaI ho, ina kAnUnoM hara eka kRSi karanevAlA cAhe vaha tAlukadAra hI kyoM meM nizcita kI huI dara se kisI bhI hAlata meM aba jyAdA na ho, isa kAnUna kI nimnalikhita bAtoM kA phAyadA sUda nahIM dilAyA jA sktaa| choTe kisAnoM ke Upara uThA sakatA hai / jaise ve-- DigarI kI miyAda 12 barasa se ghaTA kara kevala 4 varSa kI (1) adAlata se apane karz2a ke matAlabe kI kistabandI kara dI gaI hai| mahAjana isa bAta ke lie majabUra kara karA sakate haiM; diyA gayA hai ki vaha pratyeka karz2a kA spaSTa aura sahI hisAba (2) agale sUda kI zaraha meM kamI karA sakate haiM; rakkhe aura isa hisAba kI eka nakala prativarSa eka (3) DigarI ho jAne ke bAda bhI kista bandI karA sakate haiM; nizcita tArIkha ke andara RNI ke pAsa pahu~cA de| (4) mahAjana se hisAba kI naqala bAkAyadA aura barAbara mahAjana karja kI vasUlayAbI kA dAvA usI jile meM kara mA~ga sakate haiN| sakegA jahA~ qarz2adAra kisAna rahatA hai| kistabandI-naye kAnUna ke anusAra karjadAra ke daraisa kAnUna ke anusAra kRSaka zabda kI paribhASA meM khvAsta dene para adAlata kA yaha kartavya samajhA jAyagA ki nimnalikhita zreNI ke kisAna A jAte haiM / DigarI dete samaya matAlabe kI aisI kisteM bA~dhe jo qarz2adAra (1) choTe z2amIMdAra jo eka haz2Ara rupayA taka mAlaguz2ArI kI haisiyata ko dekhate hue munAsiba kahI jA sake / (5) dete haiN| DigarI dete samaya adAlata isa kAnUna-dvArA sUda kI nizcita (2) ThekedAra jinakI z2amIna kI mAlaguz2ArI 1,000) se dara se adhika sUda na lagA skegii| isa kAnUna meM 'kisAna'adhika nahIM hai| zabda kI paribhASA meM AnevAle logoM ke lie DigarI kI (3) jo 120) taka sAlAnA abavAba dete haiM / miyAda kevala cAra barasa kI kara dI gaI hai| (6) agara (4) jo avadha meM mAtahatadAra arthAt mAlika adanA haiM kisI mahAjana ne 1 janavarI 1636 ko kisI kisAna ke aura jisakI mAlaguz2ArI 1,000) sAlAnA se adhika Upara DigarI karA lI to vaha 1 janavarI san 1940 nahIM hai| taka to DigarI ijarA karA ke apanA matAlibA vasUla kara (5) jo 80 ekar3a taka kA mAfIdAra hai / sakatA hai| yadi isa bIca meM matAlabA vasUla nahIM huA (6) jo 500 se adhika lagAna denevAle kAztakAra to AyandA vasUla nahIM kiyA jA skegaa| nahIM haiN| isa prAnta meM eka kuprathA yaha bhI thI ki eka jile ke (7) sAdhAraNa majadUra, gar3ariye, gvAle, lohAra, bar3haI, mahAjana dUsare jile ke kisAna ko bilA z2amAnatI karja machave, mallAha, nAI, camAra, bhaGgI, ba~saphor3a, kumhAra, dete aura vasUla yA bAkI ke lie apane jile meM dAvA dhobI, julAhe Adi bhI jo kisI myunisipeliTI se karake DigarI le lete the| karjadAra kisAna mahAjana ke bAhara rahate haiM, cAhe unake pAsa kheta ho yA na ho, isa jile kI adAlata taka apanI Arthika kamajorI ke kAraNa kAnUna se phAyadA uThA sakate haiN| 80 ekar3a kA pahu~ca hI nahIM sakatA thA aura usakI gairahAz2irI meM usake mAfIdAra agara 50) se adhika inkamaTaiksa detA hai Upara ekatarafA DigarI ho jAtI thii| isa kAnUna kI to vaha isa kAnUna se fAyadA na uThA sakegA, aura dafA 9 ke mutAbika aba aise qoM kA dAvA usI z2ile kI adAlata meM hogA jahA~ karjadAra rahatA hai| * choTA kisAna vaha hai jo isa kAnUna meM bayAna kiye sUda kI dara-gavarnameMTa ne 30 aprela 1635 ke hue 'kisAna' zabda kI paribhASA meM A jAtA hai| bAda sUda kI dara nimnalikhita nizcita kI hai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 - karja z2amAnatI karja bilA z2amAnata sUda darasUda sAdA sUda darasUda sAlAnA hisAba sAdA sUda sAlAnA sAlAnA hisAba w is 500 aura usase kama 501 se 5,000 taka 5001 se 20000 taka 20001 se z2yAdA a w - - - - sUda darasUda sAlAnA, sAlAnA hisAba sAdA sUda sUda darasUda sAlAnA, sAlAnA hisAba sAdA sUda 500 yA usase kama 5001 se 5,000 taka 5001 se 20,000 taka 20,000 se adhika 9ur over ale orroraMov MY 8 maI 1935 se nimnalikhita dara lagAI jaaygii| 500 se kama 5001 se 5000 taka 5001 se 20,000 taka 20,000 se jyAdA FMGM oriawardoorior wopur M jo qarz2a 30 aprela 1635 se pahale liye gaye haiM adAlata se dI jA cukI haiN| agara kisI DigarI kA kula una para pahalI janavarI 1630 se 8 maI 1635 taka sUda matAlabA yA usakA kucha aMza abhI taka adA nahIM kI agralikhita dara rahegI huaA hai to karjadAra jisa para DigarI hai, adAlata meM darasUda kI yaha dara una DigariyoM para bhI lAgU hogI jo khvAsta de sakatA hai ki usake Upara dI huI DigarI meM naye Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] karja-sambandhI kAnUna 123 kAnUna ke mutAbika tabadIlI kI jaay| adAlata vApasa karA degii| (13-14) agara jamA kI huI rakama darakhvAsta pAne para isa DigarI ke matAlabe meM Upara likhe kAfI nahIM hai to adAlata yaha hukma degI ki bAkI rupayA hue byAja kI dara ke anusAra byAja lagA kara kamI kara eka nizcita miyAda' ke bhItara jamA kara diyA jAya / isa degii| naI dara ke lihAz2a se jo adhika raqama mahAjana bAkI rakama ke jamA hone ke bAda adAlata rahana ke chor3a ko sUda meM mila cukI hogI vaha sUda meM na samajhI jAkara dene kA hukma de degii| (16) muratahina ko akhtiyAra asala kI adAyagI meM samajhI jAyagI / (30) hogA ki rahana na chUTane ke sambandha meM apanI udArI . 30 aprela 1635 ke bAda agara kisI rakama para peza kre| yaha prakaTa hI hai ki rahana kA matAlabA taya itanA sUda car3ha jAya ki asala ke barAbara ho jAya to karane meM adAlata kevala utanA hI byAja dilAyegI jitane phira usake bAda usa rakama para agara vaha karz2a (bAz2amA- kI naye kAnUna meM ijAz2ata hai| nata) hai to kevala 33 fI sadI sUda dilAyA jAyagA; aura hisAba-30 aprela san 1635 ke bAda hara eka do fI sadI aura, agara qarz2a (bilA z2amAnata) hai / (31) mahAjana ke lie yaha Avazyaka hai ki cAhe vaha choTe kisAna 30 aprela ke bAda agara kisI ne (bilA z2amAnata) ko qarz2a de rahA ho yA bar3e z2amIMdAra ko, niyamapUrvaka sAre qarz2a liyA ho aura vaha apanA qarz2a do varSa ke andara de de to lena-dena kA bAkAyadA hisAba gavarnameMTa ke mukarrara kiye hue usa qarz2a para (bAz2amAnata) qarz2a kA sUda lgegaa| (26) phArama para likhe aura rkkhe| mahAjana ke lie yaha bhI Upara diye hue nakazoM se bAz2amAnata aura bilA Avazyaka hai ki vaha pratyeka qarz2a ke zuddha aura durusta z2amAnata qarz2a ke sUda kI dara meM farka mAlUma ho sakatA hai| hisAba kI eka nakala apane yA apane mukhtAra ke dastakhata rahana-sambandhI kAnUna-naye kAnUna ke mutAbika se karjadAra kisAna ke pAsa prativarSa gavarnameMTa-dvArA nizcita 'kisAna'-zabda kI paribhASA meM AnevAle kisAna kA kiyA kI huI tArIkha ke andara bheja de / isa hisAba meM usa huA rahana vA kabz2A jisameM z2erAyatI jAyadAda kA munAphA varSa ke jitane jamA-kharca haiM, saba spaSTa likhe hoN| mahAjana muratahina ko milatA jA rahA hai, 20 varSa se adhika kA isa hisAba meM sUda usa dara se jyAdA nahIM lagA sakatA jAyaz2a nahIM samajhA gayA hai| aba agara koI mahAjana 20 jo 'egrIkalacarisTsa rilIfa ekTa' meM maMjUra huA hai| varSa se adhika miyAda kA rahana likhAve to likhA-par3hI hote gavarnameMTa ne yaha taya kiyA hai ki mahAjana ko cAhie ki vaha hue bhI jAyadAda 20 varSa ke bAda chUTa jaaygii| jo rahana apanA hisAba prativarSa yA to dazaharA ko yA divAlI ko yA 30 aprela 1635 se pahale rakkhe gaye haiM unake bAre meM yaha 30 sitambara ko yA 31 disambara ko yA 31 mArca ko banda kAnUna banA hai ki tamAdI Ariz2a hone ke pahale aura kara de| hisAba banda karane ke eka mahIne ke andara hI mUladhana vAjabula adA hone para rAhina agara apanI jAya- karjadAra ke pAsa hisAba kI nakala javAbI rajisTrI se dAda chur3AnA cAhe to adAlata meM apanI jAyadAda ko pahu~ca jAnI cAhie, jisase use yaha mAlUma ho jAya ki chur3Ane ke lie yA usa para kabz2A hAsila karane ke lie usake Upara kitanA bAkI hai aura usa sAla usake hisAba darakhvAsta de sakatA hai| darakhvAsta ke sAtha adAlata meM meM kitanA jamA-kharca huA hai| utanI rakama bhI jamA karanI hogI jitanI usake khayAla agara kisI karja ke mukaddame ke daurAna meM adAlata meM rahana chur3Ane ke lie kAfI hai / (12) darakhvAsta pAne ko yaha mAlUma ho ki mahAjana ne kisI karjadAra ko vasUla para aura rakama ke jamA ho jAne para adAlata muratahina zudA rakama kI rasIda dene se inakAra kiyA hai yA dene meM ko talaba karegI aura agara muratahina jamA kI huI rakama beparavAhI kI hai to isa aparAdha meM vaha mahAjana se RNI ko maMjUra kara legA to use usa rakama ko dekara usase ko usa binA rasIdavAlI rakama se dogunA taka harajAnA rAhina kI jAyadAda aura usa sambandha kA dastAvez2a dilA sakatI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 sarasvatI [ bhAga 36 karjadAra adAlata meM darakhvAsta dekara kisI bhI na karja se chuTakArA pAtA thaa| naye kAnUna meM aba yaha mahAjana se apane hisAba kI nakala mA~ga sakatA hai| kara diyA gayA hai ki karjadAra jaba cAhe bilA z2amAnatI adAlata mahAjana se hisAba talaba karegI aura matAlabe qarz2a kI pUrI rakama kA yA bakAye kA cauthAI hissA adAlata ko atyadhika byAjavAle kAnUna ke mutAbika aura 'egrIkala- meM jamA kara de aura darakhvAsta dekara isa rakama ko mahAjana carisTsa rilIfa ekTa' kI sUda-sambandhI dhArAoM ke anusAra ke pAsa adAlata ke z2ariye jamA karA de / (38) jinakA z2ikra Upara kiyA jA cukA hai, taya kregii| agara (2) ijarA-niyantraNa kA asthAyI kAnUna adAlata ko yaha mAlUma huA ki mahAjana ko ina kAnUnoM ijarA ke niyaMtraNa kA asthAyI kAnUna jaisA ke anusAra byAja meM z2yAdA rakama mila cukI hai to utanI isake nAma se z2Ahira hai, asthAyI hai| saMyukta-prAntIya rakama vaha vApasa karA degii| agara adAlata ko yaha vyavasthApaka sabhA se maMjUra hokara gavarnara-janarala ne nizcaya ho jAya ki mahAjana ne kisI karja ke mAmale meM ise 10 aprela 1635 ko svIkAra kiyA aura 30 bAkAyadA hisAba nahIM rakkhA hai to vaha sUda kI pUrI rakama aprela 1635 se yaha isa prAnta meM lAgU kara diyA gayA yA usakA kucha aMza dilAye yA na dilaaye| hai| isa kAnUna se phAyadA uThAkara kisAna kevala 12 aneka z2iloM ke mahAjanoM meM yaha kAyadA hai ki jitanI aAnA adA karake pUre rupaye kI DigarI se chuTakArA pA rakrama dete haiM usase z2yAdA kA pronoTa likhAte haiM yA rakama sakatA hai| dene ke pahale hI kamIzana, kaTautI, rasUma, likhAI ityAdi isakA Azaya yaha hai ki agara kisI kisAna para ke nAma se asala meM se kucha hissA kATa kara rupayA dete 100) kI DigarI hai to vaha kama rupayA dekara bhI usase haiN| isa kuprathA ko miTAne ke lie daphA 35 (1) meM mukta ho sakatA hai / use cAhie ki adAlata meM darakhvAsta de yaha kahA gayA hai ki agara koI mahAjana 30 aprela 1635 aura 100) meM se 25 jamA kre| arjI pAne para qarz2adAra ke bAda apane bahI-khAte meM vAstava meM dI huI raqama se kisAna se z2yAdA se z2yAdA 5 kistoM meM kula 50) adAlata jyAdA likha legA yA rasUma ityAdi ke nAma se kucha aMza aura dilAyegI aura karjadAra ko 75) meM hI 100) kI mUladhana se kATa legA to usake Upara pahalI bAra jurma DigarI se chuTakArA mila jaaygaa| mahAjana kA phAyadA sAbita hone para 100) taka jurmAnA kiyA jAyagA aura yaha hai ki 100) kI DigarI meM 25) use faurana mila dUsarI dafA 500) taka / 30 aprela 1635 ke bAda binA jAte haiM aura bAkI 50) dasa dasa rupaye kI pA~ca kistoM likhA-par3hI ke koI qarz2a jAyaz2a na samajhA jAyagA / (36) meM vasUla ho jAte haiM / 25) kA nissandeha use ghATA ___mahAjana ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha hara qarz2a rahatA hai, kintu anAja ke bhAva ke ghaTa jAne kI vajaha se kI likhA-par3hI kare aura alaga alaga parce rkkhe| ina yaha ghATA ghATA nahIM samajhA gayA hai| pa) kI eka eka naqala RNI ko bhI de diyA kare / jaba yaha kAnUna eka rupayA taka lagAna denevAle choTe taka vaha parcA RNI ke pAsa na pahu~cegA, mahAjana sUda kA kAztakAroM ke lie banAyA gayA hai aura 30 aprela san adhikArI nahIM samajhA jaaygaa| isa parce para TikaTa 35 ke pahale dI huI 1,000) se kama kI dIvAnI kI lagAne kI bhI z2arUrata nahIM hogI aura na nakala para hI DigariyoM para hI lgegaa| yaha kAnUna nimnalikhita AdaTikaTa kI z2arUrata hai| anAja ke rUpa meM diyA huaA karja miyoM para lAgU nahIM hogA - RNI cAhe anAja ke rUpa meM adA kare, cAhe paise ke rUpa (1) jo kisAna inakamaTaiksa detA hai; meM (37) / abhI taka aksara mahAjana RNI kisAna se (2) jo 10) se z2yAdA mAlaguz2ArI detA hai; adAyagI ke avasara para pUre matAlabe se kama rakama lete (3) jo ThekedAra yA muratahina hai; hI nahIM the, na kisAna kabhI pUrI rakama de sakatA thA aura (4) jo kisAna nahIM hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] qarz2a-sambandhI kAnUna 125 (5) 30 aprela 1635 ke bAda dI huI DigariyoM para tAlukkedAra haiM aura na bilakula dhanahIna kisAna / yaha kAnUna __ bhI nahIM lagegA; khetI kI z2amIna kI bikrI ko eka niyama meM bA~dhanA cAhatA (6) sahayoga samitiyoM kI DigariyoM para bhI nahIM lagegA; hai| kAraNa yaha hai ki anAjake bhAva ke kama ho jAne se (7) aura na 10) se kama kI DigarI para; z2amIna kI bhI kImata kama ho gaI hai aura yadi vartamAna (8) jo DigariyA~ kRSi-vyavasAyiyoM kI sahAyatA ke Arthika dazA meM jamIna ko svatantratA-pUrvaka nIlAma para - kAnUna ke anusAra kama kara dI gaI haiM; car3hAne yA beca dene kA hakka kAyama rakkhA jAya to (E) yA jo makAna ke kirAyA ityAdi kI haiM, qarz2a kI jamIna bar3e saste dAmoM meM bikegI aura RNI kRSaka kA nahIM hai| nukasAna hogaa| isalie isa kAnUna-dvArA khetI kI z2amIna isa kAnUna se fAyadA uThAne kA yaha tarIkA hai ki kI bikrI usI hAlata meM kAnUna kI dRSTi se jAyaz2a samajhI jisa kisAna ke Upara DigarI ho vaha 30 aprela 1636 gaI hai jaba usake dAma sastI ke z2amAne ke pahale ke ke pahale usa adAlata meM jahA~ se DigarI nikalI hai yA lgeN| isa kAnUna meM naI bAta yaha paidA huI hai ki dIvAnI jahA~ ijarA DigarI kI kArravAI ho rahI hai, arjI de adAlata kI kisI DigarI kI adAyagI ke lie jisa (daphA 6) / zarta yaha hai ki vahI zrAdamI arjI de sakatA samaya koI mahAjana kisI khetI kI z2amIna ko nIlAma para hai jo 30 aprela 35 ko kisAna rahA ho aura arjI dene car3hAyegA taba usakI kImata nIlAma kI bolI para nahIM, ke dina bhI kisAna ho| arjI ke sAtha yA arjI dene ke balki kalakTara-dvArA nizcita hogii| agara dIvAnI adAmahIne bhara ke andara ukta DigarI ke matAlabe kA cauthAI lata ne isa DigarI kI adAyagI ke silasile meM karjadAra aMza jamAkara de / (7) adAlata isake bAda yaha dekhegI ke lie kisteM mukarrara kara dI haiM to usa vakta kalakTara ki karz2a jisake bAre meM DigarI dI gaI hai, sUda kI kisa nIlAma kI kArravAI roka degaa| kalakTara jamIna kI dara se liyA gayA thaa| agara sUda kI dara 24) sAlAnA kImata Aja-kala ke bhAva se nizcita na karegA, balki se z2yAdA hai to adAlata DigarI ke matAlabA kA kevala maMdI ke pahale ke aura usa samaya ke bhAva ke anusAra 40 fI sadI saikar3A dilaayegii| agara sUda kI dara 24) karegA jaba lagAna aura mAlaguz2ArI meM chUTa nahIM huI thii| sAlAnA yA isake barAbara hai to 50) fI saikar3A / kisteM kImata nizcita karane meM kalakTara kI sahAyatA ke lie 5 se adhika na hoMgI aura kistoM para koI sUda na lgegaa| gavarnameMTa kAyade banAnevAlI hai| agara karjadAra kI tarafa se do kisteM barAbara ruka jAyeMgI z2amIna kI kImata taya ho jAne para mahAjana ke sAmane to DigarIdAra ko haka hai ki bAkI pUrI rakama ke lie tIna mArga khule rahate haiN| agara vaha yaha samajhatA hai ki z2amIna vaha DigarI ijarA karA de| kI jo kImata kalakTara ne taya kI hai, munAsiba hai aura usa ___mahAjana ko ujradArI karane kA akhtiyAra hai| aura z2amIna ko usa dAma para kharIda lene meM usakA ghATA nahIM hai isa kAnUna se grAmINa maz2adUra, gvAle, ahIra, lohAra, to vaha usa dAma para z2amIna ko kharIda le aura DigarI kA bar3haI, mallAha, camAra, nAI, julAhe zrAdi sabhI fAyadA hisAba cukatA kara de| agara mahAjana yaha samajhatA hai ki abhI uThA sakate haiN| z2amIna kI bikrI ThIka dAma para nahIM hogI aura na vaha (2) nIlAma ke niyantraNa kA kAnUna dAma santoSajanaka hai jo kalakTara ne nizcita kiyA ___ yaha kAnUna bhI asthAyI hai aura jina logoM para RNa- hai to vaha z2amIna kA nIlAma 1 navambara 1936 taka mulaprasta riyAsata kA kAnUna yA ijarA-niyaMtraNa kA asthAyI tavI rakkhe / yaha kAnUna 1 navambara 1636 taka hI filahAla kAnUna nahIM lagatA unake lie banAyA gayA hai / arthAt isa lAgU kiyA gayA hai / usake bAda sambhava hai, anukUla parikAnUna se ve loga fAyadA uThAyeMge jo na to bar3e z2amIMdAra yA sthiti A jAya / agara yaha bAta bhI mahAjana ko pasanda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 sarasvatI [bhAga 36 na ho to z2amIna ko vaha nIlAma para car3hA sakatA hai, lekina jinakA qAnUnI jJAna parimita hai| pahalA zabda hai "kistI nIlAma meM jitane dAma aAveMge, cAhe kama yA jyAdA, usI kiimt"| kisI z2amIna kI kistI kImata vaha rakama hai jo meM isa kAnUna ke anusAra usakI DigarI kA sArA matA- vasUla kI kamI kA lihAz2a rakhate hue usa z2amIna ke labA cukatA samajhA jaaygaa| yaha kAnUna 30 aprela maujUdA munAfe se z2amIMdAra aura usake kuTumba ke kharca san 1935 ke pahale jitane karja liye gaye haiM saba para lAgU tathA vasUlayAbI ke kharca ko nikAlane ke bAda 20 varSa hai| aura 1 navambara 1636 taka hI kAyama rhegaa| agara ke andara vasUla ho sakatI hai| udAharaNa ke lie mAna gavarnameMTa cAhe to gaz2aTa meM noTisa nikAlakara isa kAnUna lIjie ki 'ka' eka gA~va hai| isakI Aja-kala kI kula kI miyAda bar3hA sakatI hai / (daphA 6) nikAsI 2,000) sAla hai pahale 2,500 thI, lekina 500) ___gavarnameMTa jo kAyade z2amIna kI kImata taya karane ke chUTa ho gii| mAlaguz2ArI 1,000) hai / z2iledAra yA sipAhI lie banAyegI, pahale unheM gaz2aTa meM prakAzita karegI, vyava- jo isa gA~va se lagAna vasUla karate haiM unakI tanakhvAha sthApaka sabhA ke sabhAsadoM ke pAsa usa masavide kI eka vagairaha para 200) sAla kharca karanA par3atA hai| kisI bhI eka nakala bhejegI aura kauMsiloM meM pAsa hone ke bAda gA~va se pUrI pUrI rakama vasUla nahIM hotii| isa gA~va meM una kAyadoM para amala darAmada hogaa| 100) prativarSa ausatana daba jAtA hai| aisI hAlata meM (4) RNagrasta riyAsatoM kA kAnUna 'ka' gA~va kI qistI kImata nimnalikhita hogI'RNagrasta riyAsatoM kA kAnUna' bhI saMyukta- 2,000) nikAsI maujUdA mAlaguz2ArI maujUdA 1,000) prAntIya vyavasthApaka sabhA se pAsa hokara 10 aprela 1635 kharca vasUlayAbI 200) ko gavarnara-janarala-dvArA svIkRta huA aura 30 na vasUla honevAlI rakama 100) aprela se isa prAnta meM usa para amala darAmada z2amIMdAra kA ghara kA kharca 500 ho rahA hai| yaha kAnUna gar3havAla, nainItAla aura munAfA 200) almor3A ke jiloM meM lAgU nahIM hai aura na deharAdUna-z2ile ke jausaravAvara-paragane meM hI lAgU hai| isa kAnUna kA 2,000) uddeza yaha hai ki qarz2a se dabI huI riyAsateM bikane aura isa hisAba se prativarSa 200) kA munAfA huA aura divAliyA hone se bacAI jAya~ / kAnUna banAnevAloM ke 20 varSa meM 4,000) kI bacata huii| 43 phrI sadI ke matAnusAra vyApAra meM mandI A jAne ke kAraNa aura hisAba se sUda lagAne para 2,000) ke karIba kI rakama kRSi-upaja kA bhAva gira jAne kI vajaha se z2amIMdAravarga 20 varSa meM 4,000) ho jaaygii| isalie 2,000) kI para karja kA bhAra bahuta bar3ha gayA hai| agara qarz2a kI yaha rakama 'ka' gA~va kI kistI qImata huii| adAyagI meM Aja z2amIMdAra kI z2amIna becI jAne lage kisI z2amIna kI bikrI kI kImata' vaha rakama hai jo to bahuta-sI riyAsatoM ke tabAha ho jAne kA Dara hai| 1338 fasalI ke pahale usa z2amIna ko becakara mila isalie yaha nayA kAnUna banAkara yaha intiz2Ama kiyA sakatI thii| gayA hai ki riyAsatoM kA qarz2a riyAsata kI AmadanI se udAharaNa ke lie 'ka' gA~va.agara Aja becA jAya hI kista karake 20 varSa ke andara adA kara diyA jaay| to mAna lIjie 10,000) kA bikegA, kyoMki chUTa kI kistoM ke sambandha meM gavarnameMTa bhI sahAyatA kregii| vajaha se lagAna meM bhI kamI A gaI hai aura anAja kA isa kAnUna ko acchI taraha samajhane ke lie kucha bhAva bhI gira gayA hai| lekina jaba bhAva mandA nahIM huA zabdoM kA artha aura unakI paribhASA jAna lenA Avazyaka thA, arthAt 1338 fasalI ke pahale yaha gA~va 15,000) hai| vizeSakara una logoM ke lie jo vakIla nahIM haiM aura kA biktaa| aisI hAlata meM isa kAnUna ke mutAbika 'ka' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] qarz2a-sambandhI kAnUna - 127 gA~va kI bikrI kI kImata 10,000) nahIM, balki 15,000) tAna meM eka nizcita rakama nizcita samaya para murasamajhI jaaygii| tahina ko adA karatA rhegaa| agara rAhina apane 'kristI kImata' va 'bikrI kI kImata' kalakTara gavarna- vAde ke anusAra mUladhana aura byAja kA bhugatAna meMTa-dvArA banAye hue niyamoM ke anusAra taya kregaa| nahIM karatA to muratahina kalakTara ke yahA~ darakhvAsta tIsarA zabda hai 'rakSita bhUmi' / isa prAnta meM do dekara rahana kI huI bhUmi para aisI miyAda ke lie kAnUna haiM-eka kA nAma '1617 kA avadha seTelDa kabz2A mA~ga sakegA jise kalakTara karz2a kI adAsTeTsa ekTa' hai aura dUsare kA nAma '1920 kA yU0 pI0 yagI ke vAste munAsiba samajhe / kintu yaha miyAda seTelDa sTeTsa ekTa' hai| saMyukta-prAnta meM agara koI 20 varSa se jyAdA nahIM ho sktii| agara kalakTara z2amIMdAra yA tAlukadAra cAhe to vaha apanI riyAsata ina ne muratahina kI darakhvAsta para kisI miyAda ke lie * kAnUnoM kI madada se 'rakSita' karA sakatA hai| rakSita ho z2amIna para kabjA de diyA to yaha z2amIna muratahina ke jAne para usakI riyAsata ko usake vaMzaja sAdhAraNataH kabz2e meM kevala nizcita samaya taka ke lie hI na to beca sakeMge na rahana kara skeNge| rhegii| usake bAda vaha jamIna karjadAra ko vApasa ___'arakSita bhUmi' vaha hai jo ina Upara batAye hue donoM mila jAyagI aura rAhina kA RNa pUrNarUpa se cukatA kAnUnoM ke mutAbika 'rakSita' nahIM kI gaI hai| samajhA jaaygaa| rAhina use kahate haiM jo apanI jamIna dUsare ke yahA~ isa kAnUna ke pAsa ho jAne se aise z2amIMdAroM ko rahana arthAt bandhaka rakhatA hai / muratahina vaha mahAjana hai jinakI riyAsata karz2a se dabI huI hai, yaha adhikAra mila jisake yahA~ z2amIna rahana rakkhI jAtI hai| isa kAnUna meM gayA hai ki 30 aprela 1636 se pahale apane jile ke do kisma ke rahana jAyaja mAne gaye haiN| unakA masavidA kalakTara ke yahA~ isa kAnUna ke mutAbika apane RNa ko - nimnalikhita hai cukAne ke lie darakhvAsta deN| darakhvAsta meM yaha jAhira rahana naM0 1-isameM rahana karanevAlA rahana kI huI z2amIna karanA hogA ki unake Upara kitanA mahAjanI karja hai kA mAlikAnA kabz2A muratahina ko de detA hai aura aura kitanA sarakArI karz2a hai| kitane karz2a kI DigarI ho usako adhikAra detA hai ki vaha byAja ke badale meM gaI hai aura kitanA karz2a abhI taka binA DigarI kA hai| aura mUladhana ke bhugatAna meM usa bhUmi kA lagAna usa darakhvAsta para kalakTara 'RNagrasta jamIMdArI kAnUna' aura munAfA vasUla karatA rahe / lekina muratahina yaha ke anusAra usakI riyAsata kA karja adA karane kA munAfA eka miyAda taka hI le sakatA hai aura vaha intajAma karegA / (4) kalakTara ke pAsa arjI Ane para miyAda 20 varSa se adhika na hogii| isa miyAda vaha isa arjI ko spezala jaja ke pAsa bheja degA, jise ke samApta hone para rAhina kA RNa pUrNarUpa se gavarnameMTa sthAna sthAna para niyata kara cukI hogii| spezala bhugatA huA samajhA jAyagA aura bhUmi binA jaja darakhvAsta denevAle RNI ko talaba kregaa| usase kucha aura diye hue vApasa mila jAyagI arthAt taharIrI bayAna mA~gegA aura nimnalikhita bAteM darayAphta mahAjana binA kisI aura vasUlayAbI ke usa z2amIna karegAko vApasa kara degaa| (1) sarakArI aura mahAjanI RNa kA sampUrNa byorA, rahana naM0 2-binA kabz2e kA rahana hogaa| isameM rahana jisase usa jamIMdAra yA mAlika zrArAjI kI sthAvara rakhanevAlA RNa kI jamAnata meM apanI kisI z2amIna sampatti yA sampatti kA kucha aMza dabA hai| ko makabUla karegA, lekina kabz2A na legaa| rAhina (2) z2amIna meM mAlika aArAz2I kA haka kitanA hai aura yaha vAdA karegA ki mUladhana aura byAja ke bhuga- . kisa prakAra kA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 sarasvatI [ bhAga 36 (3) mahAjanoM kA nAma va patA (dafA 7) / isa naye kAnUna ke mutAbika 31 disambara 1616 taka RNI kA halfiyA bayAna lekara spezala jaja gaz2aTa jitanA mUladhana aura sUda ikajAI karake mUladhana banA meM urdU aura hindI meM ina bAtoM kA prakAzita karA degA diyA gayA hai vaha to kAyama rahegA, lekina 31 disambara aura jina mahAjanoM kA karz2a hai unheM talaba karegA san 1616 ke bAda agara kisI mahAjana ne mUladhana aura aura unase 3 mahIne ke andara sAre karz2a ke sambandha meM sUda ikajAI karake rakama para sUda calAyA hai yA kisI DigarI cAhe una koM ke bAre meM DigarI mila cukI ho yA na mila meM isa prakAra calAyA gayA hai to vaha mUladhana nahIM mAnA cukI ho, taharIrI bayAna dAkhila karane ko kahegA / (5) jAyagA / jor3e hue sUda kI rakama alaga kara dI jAyagI gaz2aTa meM noTisa nikala jAne ke bAda agara usa aura mUladhana bar3hA kara z2yAdA vasUla kI huI rakama asala jamIMdAra ke Upara karja ke mutAbika koI dAvA kahIM kisI kI adAyagI meM samajho jaaygii| isa kAnUna ne 31 dUsarI adAlata meM bhI hogA to vaha ruka jAyagA, aura agara disambara 1616 ke bAda sUda kI ikajAI rakama ko asala DigarI ijarA bhI ho gaI hai to vaha bhI khatma ho jaaygii| meM badala dene kI prathA ko nAjAyaz2a kara diyA hai| mahAjana ke apane matAlabe ke sambandha meM jitane karz2a nimnalikhita krama se adA kiyA jAyagAdastAvez2a hoMge unheM use spezala jaja ke yahA~ dAkhila sabase pahale lagAna va mAlagujArI adA kI jaaygii| phira kara denA hogaa| (10) agara kisI mahAjana ne niyata gavarnameMTa yA myunisipala aura DisTrikTa borDa kA diyA samaya ke andara dastAveja dAkhila na kiye to mukaddame ke huaA qarz2a / phira karja yA z2amAnata / usake bAda vaha karja mauke para jaja una kAg2az2oM ko zahAdata meM le cAhe na le| jo diye hue sAmAna yA kI huI sevAoM ke lie diyA 30 aprela 1635 ke bAda aura jaja ke yahA~ dafA gayA ho / (4) ke anusAra darakhvAsta dene ke bIca agara koI vyorA yaha hai ki jaba spezala jaja kisI karjadAra raIra z2amIMdAra apanI z2amIna rahana kare yA beca degA to vaha ke qarz2a ke sambandha meM usakI aura mahAjana kI sArI bAta rahana aura baya mansUkha samajhA jaaygaa| (12) suna legA aura pakSa aura vipakSa kI sArI yuktiyoM pa __ agara koI mahAjana apane qarz2a kA matAlabA spezala vicAra kara cukegA usa samaya vaha phaisalA degA ki utta jaja ke sAmane isa kAnUna meM batAye hue tarIke se peza z2amIMdAra ko vAstava meM kitanA rupayA denA hai / usa nahIM karatA (cAhe usa qarz2a ke sambandha meM usake pAsa karjadAra para utane rupaye kI DigarI karake spezala jaja DigarI hI kyoM na ho) to vaha usa rakama ko RNI se DigarI ko ijarAI ke lie kalakTara ke pAsa bheja degA vasUla na kara sakegA aura RNI kA vaha karz2a adA samajhA aura use isa bAta kI bhI sUcanA de degA ki ukta karja jaaygaa| (13) dAra raIsa ke pAsa kitanI jAyadAda hai jo, qarz2a ke ___ matAlabe ke bAre meM mahAjanoM ko noTisa dene ke bAda * adAyagI meM kurka, rahana yA baya kI jA sakatI hai ( daphA pakSa aura vipakSa ke gavAhoM aura pramANoM ko acchI taraha 16) / kalakTara spezala jaja kI DigarI ko pAkara qarz2adAra dekha-suna kara spezala jaja hara eka mahAjana kA matAlabA ko do mahIne kI miyAda degA ki isake andara vaha matAtaya kregaa| (14) DigarI dene meM spezala jaja atyadhika labe kA rupayA kalakTara kI adAlata meM jamA kara de aura byAjI kAnUna ke anusAra calegA, aura isa bAta kA karja se chuTTI pA jAya / spezala jaja ke phaisale ke bAda khyAla rakkhegA ki arjI dene ke dina sUda kI mAtrA usa eka mahIne ke andara agara koI darakhvAsta denevAlA dina taka bAkI mUladhana se jyAdA na ho / arthAt prasiddha arthAt karjadAra cAhe to spezala jaja ke phaisale ko mansUkha hindU-smRtikAra daMDUpaMta ke siddhAnta ke anusAra kAma karAne ke lie darakhvAsta de sakatA hai| aisI hAlata meM kregaa| adAlata vipakSI kA adAlatI kharca dilAkara spezala Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] qarja-sambandhI kAnUna 129 jaja kA faisalA mansUkha kara degI aura usa qarz2adAra agara isa miyAda ke andara karjadAra raIsa ne matAlabe kI jamIMdAra kA karja sAdhAraNa kAnUna ke anusAra vasUla rakama naqada lAkara adAlata meM jamA kara dI to kalakTara hogA / (20) isa kAnUna ke anusAra karjadAra raIsa kA isa rakama se usakA saba qarz2a adA karake DigariyoM ko karja saMkSepa meM nimnalikhita tarIke se adA ho sakegA- khatma kara degA / (dafA 23) lekina agara miyAda ke (1) jaba kalakTara dvArA miyAda ke andara karjadAra raIsa khatma ho jAne taka karjadAra matAlabe kI pUrI rakama - nakada rupayA kalakTara kI adAlata meM jamA kara kalakTara kI adAlata meM na jamA kara sakA to jitanI de / (daphA 23) rakama vaha jamA kara sakegA usI ko kalakTara krama se (2) jamIna kI milakiyata ke alAvA karjadAra kI bAqI qarz2a kI adAyagI meM lagAyegA aura bAkI karja ko __ jAyadAda ko kurka aura nIlAma karake karja adA nimnalikhita tarIke se adA karegAkara diyA jAya / (24 ___ sabase pahale kalakTara z2amIMdAra kI z2amIMdArI chor3akara (3) jaba naM0 1 aura naM0 2 bhI kAfI na ho to z2amIna bAkI jitanI sampatti hai aura jisake bAre meM use spezala rahana rakha kara / (25) jaja ne sUcanA de dI hai ki vaha qarz2a kI adAyagI meM 4) jaba qarz2a kI mAtrA se arakSita jamIna kI kistI rahana, baya yA kurka ho sakatI hai, beca degA aura usase karja kImata z2yAdA hai taba qarz2a kI adAyagI meM sthAnIya kI adAyagI kara degaa| (24) lekina agara karjadAra raIsa gavarnameMTa kA 20 varSIya bAMDa mahAjana ko mila cAhe to kalakTara ko usake lie usakA ghara aura mAlajAyagA aura karjadAra raIsa ko yaha rakama 20 varSa ke asabAba chor3a denA hogA aura sirpha bAkI sampatti kA hI andara gavarnameMTa ko adA kara denA hogA (27) nIlAma karAyegA / kalakTara ko karjadAra kI ukta sampatti (5) agara arakSita jamIna kI qistI kImata kama hai aura nIlAma karane ke pahale udArI sunanI hogii| agara karja z2yAdA hai, lekina karja rakSita z2amIna kI kistI karjadAra raIsa yaha darakhvAsta de ki usakA karja kistavAra qImata aura arakSita z2amIna kI bikrI kI kImata se adA kara diyA jAya aura usakI jAyadAda se kista adA z2yAdA nahIM hai to kalakTara arakSita bhUmi kA kucha ho sakatI ho to kalakTara z2amIMdAra kI sampatti ko nIlAma hissA beca degA aura jo karz2a bAkI raha jAyagA na kregaa| agara aisA nahIM mumakina hai to kalakTara usakA bAMDa mahAjana ko de degaa| (28) jamIMdArI ke alAvA bAkI sArI jAyadAda beca kara usakA (6) agara karja rakSita z2amIna kI kistI kImata aura qarz2a adA kara degA / (daphA 24) agara karjadAra jamIMdAra arakSita z2amIna kI bikrI kI kImata se bhI jyAdA kI jamIMdArI ke alAvA sArI sampatti beca dene para bhI hai to kalakTara pUrI arakSita z2amIna beca degA aura usakA karja adA nahIM hotA hai to kalakTara agara koI sAkI karja ke badale meM kalakTara gavarnameMTI bAMDa muratahina milA aura uparyukta donoM rahanoM meM kisI bhI mahAjana ko de degA / yaha rakama gavarnameMTa z2amIMdAra kisma kA rahana rakhane ke lie taiyAra ho gayA to vaha . se 20 varSa meM sUda ke sahita vasUla kara legii| usakI munAfe kI arakSita jamIMdArI rahana rakha degaa| vizeSa rUpa se spaSTa karane ke lie hara eka tarIke ko agara koI muratahina na milA aura na qarz2adAra raIsa itanA alaga alaga byorA nimnalikhita hai| kAfI rupayA hI jamA kara sakA ki usakA karz2a adA kiyA pahalA tarIkA-spezala jaja ke yahA~ se kalakTara ke jA sake to aisI hAlata meM agara kalakTara yaha dekhe ki pAsa karjadAra raIsa ke Upara kula jitanI DigariyA~ haiM, zrA qarz2adAra raIsa kA karja usakI arakSita sampatti kI kistI jaayeNgii| kalakTara karjadAra ko noTisa degA ki vaha amuka kImata se kama hai to kalakTara gavarnameMTa-dvArA banAye hue rakama usakI adAlata meM do mahIne ke andara jamA kre| niyamoM ke anusAra mahAjanoM ko to unake matAlabe kI phA.5 www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 . adAyagI meM sarakArI bAMDa de degA aura qarz2adAra raIsa raIsa ne apane pUrvajoM kI jAyadAda kA kucha hissA kAma ko hukma degA ki 20 barasa meM isa rakama ko sUda ke meM le liyA hai usa hAlata meM usakI jAtI jAyadAda bhI sahita jo 4', pratizata sAlAnA se z2yAdA na hogA, isa kAnUna ke mutAbika paitRka RNa adA karane ke lie sarakArI khaz2Ane meM jamA kara de / (daphA 27) kurka kara lI jA sakatI hai| ___ mAna lIjie ki raIsa karjadAra kA RNa itanA agara ukta karjadAra ko kucha z2AtI karja denA hai, z2yAdA hai ki vaha usakI arakSita bhUmi kI kristI kImata aura jisakI mA~ga spezala jaja ke sAmane peza ho gaI hai, se adA nahIM ho sakatA, lekina rakSita jAyadAda kI kistI to usa hAlata meM spezala jaja karjadAra raIsa kI gaira kImata aura arakSita jAyadAda kI bikrI kI kImata se paitRka sampatti kurka kara sakatA hai aura usase yaha kaha adA kiyA jA sakatA hai to kalakTara lokala gavarnameMTa ke sakatA hai agara tuma yaha nahIM cAhate toniyamoM ke anusAra karjadAra raIsa kI arakSita jAyadAda (1) tuma apanI darakhvAsta vApasa le lo| ke kucha aMzoM ko beca degA aura usake karz2a kA jo (2) apanA z2AtI karja adA kara do| hissA baca jAyagA use 20 barasa meM karjadAra raIsa se (3) jo paitRka sampatti se phAyadA uThA liyA hai usake mAlaguz2ArI ke sAtha vasUla karane kA hukma dekara mahAjanoM badale meM rakkama jamA kara do| ko unake matAlabe kI adAyagI ke lie 20 barasa meM agara koI raIsa darakhvAsta dene ke bAda mara jAya adA honevAle gavarnameMTI bAMDa de degaa| (28) yaha bhI aura kalakTara ke z2ariye se qarz2a kI adAyagI na ho cukI ho sakatA hai ki kisI karjadAra raIsa kA RNa itanA ho to bhI mukaddamA jyoM kA tyoM calegA goyA raIsa jyAdA hai ki rakSita sampatti kI kistI kImata se aura jindA hai aura usake vArisoM ko usI kI taraha apanI arakSita sampatti kI bikrI kI kImata se bhI adA nahIM ho jAyadAda ko rahana yA baya karane kA haka na hogaa| sktaa| aisI hAlata meM kalakTara karjadAra raIsa kI darjA do ke spezala jaja ke phaisale kI apIla DisTrikTa sampUrNa arakSita sampatti mahAjanoM ko de degA aura bAkI jaja ke yahA~ hogI aura spezala jaja (darjA avvala) kI rakama 20 barasa meM rakSita jamIna kI kistI kImata se apIla cIfa korTa yA hAIkorTa meM hogii| kalakTara ke vasUla kara legaa| mahAjanoM ko gavarnameMTI bAMDa mila yahA~ kI apIla borDa aAfa revenyU meM hogii| jAyagA aura gavarnameMTa jamIMdAra se apanA matAlabA maya (5) saMyukta-prAMta kA atyadhika byAja kA kAnUna sUda ke mAlagujArI ke sAtha 20 barasa meM vasUla karatI yaha kAnUna gavarnara-janarala dvArA 10 aprela 1635 rahegI / (28) ko svIkRta huaaa| yaha kAnUna 27 aprela 1635 ___ agara karja puztainI hai aura puztainI jAyadAda se hI ke bAda jo mukaddame dAyara hoMge unhIM para lagegA kAnUna ke mutAbika vasUla ho sakatA hai to isa kAnUna meM aura hara eka kisma ke RNa para aAyada hogA, cAhe vaha koI aisI bAta nahIM paidA kI gaI hai jisase qaz2edAra raIsa kRSi-sambandhI ho yA gaira kRssi-smbndhii| kI gaira puztainI jAyadAda z2erabAra ho jAya (46) jisa isa kAnUna ke anusAra adAlata ko yaha akhatyAra vakta se ki qarz2adAra raIsa ne isa kAnUna ke anusAra dafA diyA gayA hai ki kisI muqaddameM meM jise mahAjana ne apanA 4 meM darakhvAsta peza kara dI aura usa vakta taka ki qarz2a vasUla karane ke lie 27 aprela 1635 ke bAda dAyara kalakTara isa darakhvAsta ke mutAbika karjadAra raIsa ke kiyA ho yA kisI karjadAra ne mahAjana se apanA hisAba RNa kI adAyagI daphA 27,28,26 meM vahIM kara letA, mA~gane ke lie calAyA ho yA kisI aise mukadame meM jisa karjadAra raIsa na to khuda divAliyA hone kI darakhvAsta para "atyadhika byAja kA kAnUna" lagatA ho; agara adAde sakatA hai aura na koI dUsarA / (48) agara karjadAra lata ko pratIta ho ki ukta mAmale meM byAja atyadhika hai yA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ qarz2a -sambandhI kAnUna saMkhyA 2] taya yaha ki pakSoM ke bIca meM jo zarteM taya pAI haiM, kAfI zranyAyapUrNa haiM to adAlata nimnalikhita bAteM kara sakatI hai (1) ukta vyavahAra kA hisAba phira se khola de / donoM pakSoM ke jamA-kharca aura lena-dena kA byorA dekhe aura agara karz2adAra se atyadhika byAja le liyA gayA hai to usase use mukta kara de / (2) yadi donoM pakSoM ne arthAt mahAjana aura karz2adAra ne mugrAhidA karake yA dastAvez2a likhakara yaha kara liyA hai ki purAnA hisAba-kitAba banda kara diyA jAya aura nayA hisAba naye sire se cale, to bhI adAlata purAne banda hisAba ko phira se khola sakatI hai aura qarz2adAra ko atyadhika byAja se ( agara usase atyadhika byAja liyA gayA hai) mukta kara degI aura agara atyadhika byAja kI sUrata se koI rakama hisAba meM DAlI jA cukI hai yA adA kI jA cukI hai to use vApasa karA degI | (3) adAlata ko khatyAra hai ki kisI RNa ke sambandha meM kisI dI huI z2amAnata yA kiye hue mugrAhide ko pUrNatayA athavA aMzataH rada kara de yA badala de / yadi mahAjana ne z2amAnata kI vastu apane pAsa se alaga kara dI hai to adAlata use yaha hukma de sakatI hai ki karz2adAra kI kSati pUrti kare / kintu adAlata 'koI aisA muAhidA phira se na kholegI jisakA tAtparya pahale kA hisAba-kitAba banda karanA aura eka nayA uttaradAyitva sthApita karanA hogA, jo ( mulAhidA ) pakSoM ne yA una manuSyoM ne jinase ve apanA adhikAra sthApita karate haiM aisI tithi meM kiyA hogA jo mAmale kI tithi se satraha varSa se adhika ho' / isa qAnUna ke mutAbika prathama rahana dvArA surakSita qarjoM para agara 12% prati sAlAnA se z2yAdA sUda liyA gayA hai to vaha atyadhika byAja mAnA jAyagA / lekina agara koI qarz2a prathama rahana dvArA surakSita nahIM hai to adAlata 12% pratizata se adhika bhI sUda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 131 dilA degI / asurakSita qarz2a para 24% se jyAdA byAja atyadhika hai / kintu 6% adhika nahIM samajhA gayA hai / surakSita qarz2a para 7% sUda jyAdA nahIM hai, lekina 12% jyAdA mAnA gayA hai / (6) kisAnoM ko RNa dene kA kAnUna asala meM yaha qAnUna 1876 ke taqAvI qAnUna kA saMzodhita rUpa hai aura sAre prAnta meM lAgU kara diyA gayA hai / isa qAnUna ke anusAra z2amIna ke "mAlika aura dakhIla" hI gavarnameMTa se qarz2a pA sakeMge / avadha ke sAdhAraNa kisAna jinako z2amIna meM sirfa AjIvana hI adhikAra hai yA zrAgarA prAnta ke sAdhAraNa kisAna isa kAnUna ke anusAra gavarnameMTa se qarz2a nahIM pA sakate / isa kAnUna ke anusAra gavarnameMTa z2amIMdAroM ko jo khetI kI z2amIna ke mAlika aura dakhIla haiM, 1) kaSTa nivAraNa ke lie, (2) maujUdA karz2a adA karane ke lie, (3) bIja aura pazu kharIdane ke lie yA ( 4 ) khetI kI z2amIna kharIdane ke lie rupayA udhAra degI / uparyukta karz2a ke qAnUna mahAjanoM kI dRSTikoNa se nimnalikhita bAtoM meM truTipUrNa haiM (1) mahAjanoM ko unakA matAlA bahuta dinoM meM arthAt qarIba 20 barasa meM vasUla hotA hai / (2) sUda kama kara diyA gayA hai / (3) qarz2adAra ke pAsa prativarSa hisAba bhejanA par3atA hai / agara mahAjana hisAba na bheje to use sUda aura adAlatI kharca se hAtha dhonA par3atA hai / (4) sUda asala se kabhI na bar3hatA / (5) mahAjana kA qarz2adAra kI z2amIna maujUdA bhAva para nahIM balki san 1338 fasalI ke pahale ke bhAva para kharIdanI par3atI hai / (6) qarz2a ke adA na karane para z2amIMdAra ko mahAjana a giraftAra nahIM karA sakatA / (7) choTe kisAnoM kI DigariyA~ aura qarz2a meM 25% se 35% kI kamI kara dI gaI hai| www.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kI kucha vicitra prathAyeM vi vAha saMskAra saMsAra meM saba kahIM hai, para saba jagaha eka-sA nahIM hai / isakI bar3I hI vicitra prathAyeM pracalita haiN| zrIyuta kArnona ne aphrIkA kI prathAtroM kA kucha vivaraNa likhA hai / ve sAta varSa taka vahA~ kI asabhya jAtiyoM ke bIca rahe haiN| to prAyaH vahA~ kI sabhI jAtiyoM kI prathAyeM vicitra haiM, para 'vAkonoMgo' nAmaka jAti kI prathA vizeSataH ullekhanIya hai / pazcimI TaigAnIkA ke pradeza meM choTe choTe gA~voM meM isa jAti ke loga nivAsa karate haiM / ye loga svastha aura acche AcaraNavAle hote haiM / inake yahA~ dasa varSa kI kanyA kA pandraha varSa ke lar3ake ke sAtha vivAha hotA hai, jisameM kanyA vara ke hAtha beca dI jAtI hai / para zAyada hI kabhI unakA yaha vikraya unakI icchA ke viruddha hotA ho / sAdhAraNataH unakA vaivAhika jIvana sukha pUrNa hotA hai| pati apanI patnI ke sAtha kabhI burA vyavahAra nahIM karatA aura patnI bhI pativratA hotI hai| yadi vaha durAcAriNI huI aura durAcAra meM pakar3I gaI to talAqa bhAle kI noka para hotA hai| isalie jise apanI jAna pyArI hotI hai vaha sadAcAriNI hI rahatI hai / magara varSa meM eka dina aisA hotA hai jaba usa dina rAta ko patnI jitane upapati cAhe, kara sakatI hai| jaba zranAja kaTa kara A cukatA hai taba dAvateM hotI haiM aura zAdI kA bAz2Ara garma hotA hai / isa tyohAra kI prathama rAtri meM striyA~ upapatiyoM ko vara lene meM pUrNatayA svatantra hotI haiM / vAkonAMgo meM vivAha yA to prema ke kAraNa yA apanI sattA bar3hAne ke lie hotA hai| ina logoM ke prAyaH bahuta-sI patniyA~ hotI haiM, para pahalA vivAha prAyaH prema ke kAraNa hI hotA hai / isalie pahalI patnI pradhAna patnI kahalAtI hai aura vaha apanI sautoM ko naukarAniyA~ samajhatI hai| parivAra meM mAmA pradhAna vyakti samajhA jAtA hai / vaha 'mAjombA' kahalAtA hai| vahI zAdiyoM kA dalAla hotA hai / patnI kA mUlya vahI taya karatA hai| jo pati apanI patnI kA jitanA hI adhika dAma detA hai vaha usase utanA hI adhika apanA gaurava mAnatA hai / aura jo patniyA~ kama dAmoM meM kharIdI jAtI haiM ve usa bAta se lajjita rahatI haiN| 225 rupaye sabase U~ce dAma haiM, pA~ca baila mAmUlI dAma haiM aura dasa bakare g2arIboM ke dAma haiN| yaha bhI ho sakatA hai ki "dAma eka dafe meM hI na diye jAya~ aura dhIre dhIre adA kiye jAya~, para aisA karane meM bar3I beijjatI samajhI jAtI hai| dAma taya hone ke pahale donoM ora kI vaMzAvaliyoM ke nAma ginAye jAte haiM / pratyeka baccA 500 varSa ke yA usase adhika ke apane pUrvajoM ke nAma jAnatA rahatA hai| yadi pUrvajoM ke nAma donoM ora eka hue to vivAha nahIM hotA hai / dAma taya ho jAne para jyotipI bulAye jAte haiM / yadi unakI bhI sammati anukUla huI to vivAha taya hotA hai zAdI akTUbara ke mahIne meM hotI hai aura tIna dina usameM lagate haiM / vara-vadhUM eka dUsare ko tIsare dina ke anta tava nahIM dekha pAte haiN| zAdI kI rAta ko una donoM ke bIca meM mAtA-pitA, mAjombA, bahana, bhAI ityAdi rahate haiM zAdiyoM se bahuta dina pahale zarAba bananA zurU ho jAtI 132 lekhaka, zrIyuta mArkaNDeya vAjapeyI ema0 e0, ela- ela0 bI0 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] vivAha kI kucha vicitra prathAyeM hai / dAvata meM khAnA nahIM diyA jAtA, zarAba hI calatI hai| kA!kana sAhaba ne eka dAvata meM haz2Ara gailana zarAba kharca hote dekhI hai / dAvata ke pahale dina vara ke mAmA vadhU ke dAma lekara aura yuddha ke vastra pahanakara vadhU ke makAna para jAte haiN| udhara vadhU ke mAmA daravAz2A rokakara vara ke mAmA logoM kA dhAvA rokane kI niSphala ceSTA karate haiN| vara ke mAmA aAkhira meM A~gana meM ghusa jAte haiN| vadhU kA pitA unase dAma vasUla karatA hai aura phira unheM zarAba pilAtA hai| saMdhyAkAla taka vizrAma karane ke lie ve loga phira apane ghara lauTa jAte haiM / rAta ko dAvata hotI hai aura subaha taka vadhU jitane puruSoM ke sAtha cAhatI hai, vihAra karatI hai / pahalI rAta ko pati kucha nahIM bola sakatA cAhe use kitanI hI takalIfa ho / sUryodaya ke kucha ghaNToM ke bAda vivAhita striyA~ vadhU ke pAsa jAtI haiM / usa samaya vahA~ kyA hotA hai, kisI ko nahIM mAlUma hone pAtA / jina puruSoM ke jur3avA~ bahaneM hotI haiM unheM vahA~ kA hAla batAyA jAtA hai / para unase kisI aura ko na batAne kI kasama le lI jAtI hai / tIsare dina dopahara ke bAda dAvata zurU hotI hai| zarAba ke daura calate haiM, nAca hotA hai aura Dhola bajate haiN| vara bhI vahA~ para hotA hai aura apane mAmA ke pAsa baiThatA hai| karIba cAra baje ke koI darjana bhara aurateM kuTiyA se cillAtI huI nikalatI haiN| unake sAtha eka lambI aura patalIbesira aura behAtha kI-sI safeda kapar3e se DhaMkI huI mUrti hotI hai / usa mUrti ke Age pIche auratoM kI kRtAra hotI hai / aura vaha mUrti vara ke sammukha aAkara Thahara jAtI hai / vadhU kI eka bahana vara ko pakar3akara usake sAmane aphrIkA ke vAko toGgoM meM dUlhA, apanI bahana ke kaMdhe para baiThI huI khar3iyA miTTI se raMgI eka sapheda mUrti parase pardA haTAtA hai| vahI mUrti usakI vadhU hotI hai|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 sarasvatI - [bhAga 36 pati thA ?" vadhU yadi uttara nahIM detI hai to mAmA vara se ghUmakara pUchatA hai ki "kyA vaha acchI patnI thI ?" yadi donoM meM koI uttara nahIM detA to ve pati-patnI ho jAte haiM aura yadi do meM se kisI ne uttara meM 'nahIM' kahA to vivAha nahIM hotA aura vadhU kA mUlya lauTA diyA jAtA hai| vadha koI vivAha ke vastra nahIM pahanatI hai, para usake siMgAradAna meM kilolo / nAma kI eka jar3a ke Tukar3e rahate haiM, jinheM khA lene se badana se eka khAsa taraha kI sugandhi / AtI hai| __yaha to huaA aphrIkA kA eka udAharaNa / / aba uttarI dhruva ke bIle pradezoM meM rahanevAlI iskImo jAti ke vivAha-saMskAra kI eka bAnagI liijie| ina logoM ke sambandha meM pITara phraya - iskImoM meM vivAha ravena nAmaka eka mahodaya ne khUba likhA hai| kI sirpha eka rasma isa jAti meM vivAha-saMskAra meM kevala itanA hai| vara-vadhU bhayAnaka hI hotA hai ki vara-vadhU meM pahale ghora dvandvarUpa se Apasa meM yuddha hotA hai aura anta meM vara apanI vadhU ko apane kandhe para lAdakara barabasa apanI barpha para phisala kara calanevAlI slez2a-gAr3I khar3A kara detI hai aura use dhakkA dekara usa vicitra lambI taka le jAtA hai| usa yuddha kA vRttAnta zrIyuta fraya / mUrti kA usase sAmanA karAtI hai| vara z2arA jhaMpakara usa kapar3e ravena ne bar3A rocaka diyA hai / ve eka bAra mAyArka nAmaka ko haTAtA hai aura usake bhItara apanI bahana ke kandhoM para grAma-mukhiyA ke usake barpha ke bane hue gola makAna meM baiThI huI vadhU milatI hai / vadhU ke bAloM meM raMga-biraMgI tasavIreM atithi the| dAvata ho rahI thii| barphIle pradezoM meM pAye hotI haiM aura usakA naMgA badana safeda ra~gA hotA hai / vara jAnevAle mAMsa kA bhojana thA aura mAyArka kI lar3akI use nIce utAratA hai aura dIvAra ke pAsa use le jAkara sauneka kI krIsuka ke sAtha zAdI thii| krIsuka cupacApa usakA hAtha pakar3a kara baiThatA hai| usa samaya dosta aura pAkara dAvata ko dekha rahA thA / sauneka ne itane meM hI DakAra -riztedAra gandA maz2Aka karate haiN| isake bAda a~dherA chA lii| ina logoM meM DakAra lekara yaha pradarzita kiyA jAtA jAtA hai| atithi apane apane ghara cale jAte haiM aura vara hai ki khAnevAlA peTa bhara khA cukA hai| krIsuka ne DakAra vadhU ke ghara jAtA hai| rAta ko vadhU, vadhU ke mAtA-pitA, sunakara kahA- "koI strI merI gAr3I para calakara savAra ho vadhU ke bhAI, vadhU ke mAmA aura anta meM vara isa krama se jAya to acchA ho|" gAr3I para savAra honA hI zAdI kI eka jagaha sote haiN| sUryodaya hone para asalI saMskAra rasma thii| dekhane meM bar3I AsAna mAlUma hotI hai, para isa hotA hai| bAda meM mAmA lar3akI ke sAmane khar3A hokara rasma kA adA karanA itanA AsAna na thaa| saunaka ne bar3I gaMbhIratA se vadhU se pUchatA hai ki kyA vaha acchA z2ora se ha~sate hue kahA- "mujhe aisA mAlUma hotA hai ki www.omaragyanbhandar.com lar3ate haiN|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakhyA 2] / vivAha kI kucha vicitra prathAyeM 135 koI bola rahA hai|" saba loga krIsuka kI ora dekhane lage / krIsuka ne khafA hokara bar3e aravI vivAha z2ora se cillA kara kahA-"cala, cala / sunatI nahIM hai ?" lar3akI ne cir3hAne ke lie uttara diyA- "jA bhii| pahale khA to leM, phira sone kI dekhI jaaygii|" saba loga ha~sane lge| krIsuka kI A~khoM meM khUna utara AyA / usane lapakakara apanI premikA ko pakar3A aura use uThAkara apane kandhe para DAlane kI koziza kii| para usane lAta-ghUse claaye| eka lAta peTa meM aura eka ghusA nAka para par3ate hI dUlhA sAhaba nAka ke bala z2amIna para dikhAI diye| uTha kara bar3e dhIraja se krIsuka ne kahA "yaha aurata kisI bhI prAdamI ke lie tagar3I hai| koI ise uThAkara apanI gAr3I para le jAyagA aura phira isakI zakti kA upayoga apane kAma-kAja meM kregaa|" phira dvandva-yuddha bar3A ghanaghora chidd'aa| sabase z2yAdA maz2A sasura sAhaba ko aAyA, kyoMki duniyA ko unhoMne dikhA diyA ki lar3akI kA vivAha eka yoddhA ke sAtha huA hai / para sAsa sAhabA ke naye kapar3e isa chInA-jhapaTI meM khatare meM par3a gye| unhoMne cillAkara apanI lar3akI se EKAUGO kahA-"aba basa karo / apane kaumArya kI rakSA ke lie bar3A acchA yuddha kara cukI / para soneka javAna thii| usane bAta anasunI kara dii| dvandva-yuddha meM kulATeM khAte khAte yoddhAoM ne lAlaTena bhI tor3a ddaalii| kara rahe the aura vaha yuddha vAstava meM logoM ko bahuta dinoM a~dhere meM hA~phane kI AvAz2a aura aradaba meM A jAnevAle taka yAda rhaa| isa taraha se vivAhita ho jAne para ve darzakoM kA cItkAra hI suna par3atA thaa| eka lar3atI-jhaga- samudra-taTa kI ora cale gaye aura vahA~ se tabhI lauTe jaba r3atI pUrI javAna aurata ko barphIle makAna ke taMga daravAz2e bahuta-sA mAMsa aura bahuta-sI bhAluoM kI khAleM unheM mila se uThAkara le jAnA AsAna kAma nahIM thaa| para krIsuka ne gaI / lauTakara unhoMne eka bar3I dAvata kI aura apanA mardAnagI kI pAna meM Akara aAkhira use bhI kiyaa| sukha aura harSa drshaayaa| bAhara pahu~cakara bhI sauneka ne yuddha karanA na banda kiyaa| jApAna kA hAla zrIyuta apaTana kloz2a ne likhA hai| para vaha yuddha kevala una darzakoM kI khAtira thA jo bhItara vahA~ zAdiyA~ dalAla taya karate haiN| ve dalAla nAkADo na A pAye the| donoM thaka gaye the aura donoM lohUluhAna kahalAte haiN| lar3akI jaba bar3I ho jAtI hai taba lar3akI ke ho rahe the, para prasanna the / eka dUsare ke yuddha kI sarAhanA mAtA-pitA aura pAsa kA nAkADo milakara taya karate haiM www.umaraganbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 sarasvatI [bhAga 36 ki aba zAdI kA samaya A gayA hai / nAkADo lar3akA isa taraha pInA hI hai| ise sAna-sAna-ka-Do kahate haiM / batAtA hai aura usake bAda vara-vadhU eka dUsare ko prathama sAna-sAna-ka-DA kA zAbdika artha "tIna bAra tIna bAra" bAra dekhate haiM / yadi do meM se koI bhI eka dUsare ko hai| isakA tAtparya kyA hai, kisI ko ThIka taraha nahIM mAlUma pasanda na pAyA to bAta vahIM para khatma ho jAtI hai / para hai| isake bAda vadhU uThakara dUsare kamare meM jAtI hai aura aisA bahuta kama hotA hai / eka dUsare ko pasanda kara lene vahA~ zoka-sUcaka zveta vastra utArakara kAle yA gahare lAla para kapar3e kI saugAta eka dUsare ko bhejI jAtI hai / phira vastra pahanatI hai| isI pozAka meM vaha atithiyoM ke sAtha muhUrta vicAra kara vivAha kA zubha divasa nizcita kiyA dAvata meM zarIka hotI hai | vadhU ko do bAra vastra aura jAtA hai / vadhU ko usa dina khAsa kapar3e pahanAye jAte haiN| badalane par3ate haiN| pahale to vaha raMgIna kapar3e pahanatI hai, aura usake bAla khAsa taraha kA jUr3A banAkara bA~dhe jAte phira rAtri ke vastra pahanatI hai| usake rAtri ke vastra pahanane haiM / pahale usake mu~ha aura usakI gardana para safeda candana para atithi uThakara cale jAte haiM / jApAnI vivAha meM koI lagAyA jAtA hai aura phira use safeda kapar3e pahanAye jAte dhArmika saMskAra nahIM hotA hai| rAjya kA bhI vivAha se hai / ve kapar3e mRtyu-zoka ke sUcaka hote haiN| aura unake koI sambandha nahIM hotaa| kevala pulisa ko khabara de dI pahanAne kA tAtparya yaha hotA hai ki usa dina se vadhU apane jAtI hai, aura vaha bhI isalie ki jApAna meM pulisa ko pitA ke gharavAloM kI dRSTi meM mara jAtI hai / para una yaha jAnanA Avazyaka hai ki kisake kauna riztedAra haiM safeda kapar3oM ke nIce vadhU rezamI lAla raMga ke kapar3e pahanatI aura kauna rAta meM kahA~ sotA hai / dalAla kA pezA jApAna hai| lAla raMga jApAna meM janma ke Ananda kA sUcaka hai meM bar3A U~cA samajhA jAtA hai aura yadyapi bar3e gharAnoM meM aura usake prayoga kA tAtparya yaha hotA hai ki vadhU kA usakA koI kAma nahIM hotA, to bhI nAma ke lie usakI apane pati ke ghara meM janma huA hai| eka sthAna meM mRtyu upasthiti vahA~ bhI anivArya hai / talAka jApAna meM jAyaz2a kA zoka hai to dUsare sthAna meM janma kA AhlAda / saMsAra hai aura U~ce gharAnoM ke atirikta sAdhAraNa janoM meM acchA kI yahI rIti hai / jApAnI yahI bAta itanI acchI taraha samajhA jAtA hai / dalAla dUsarA vara yA dUsarI vadhU faurana apane zAdI ke ravAja meM vyakta karate haiN| vastra pahana batAne ko taiyAra rahatA hai| para talAka ke bAda nau mahIne cukane para vadhU apane pitA ke gRhadevoM kI mUrtiyoM ke sammukha taka vivAha nahIM ho sktaa| jAtI hai aura vahA~ apane pUrvajoM kI AtmAoM ko sadA vartamAna rUsa ke vivAha-saMskAra kA hAla zrImatI rutha ke lie praNAma karatI hai| jaise hI vaha apane pitA ke ghara eparsana kenela ne likhA hai| soviyaTa zAsana ke pahale se bAhara nikalatI hai, ghara buhArA jAtA hai aura daravAz2e vivAha girajAgharoM meM hazrA karate the| para jina logoM ke para namaka chir3aka diyA jAtA hai| vadhU kA julUsa vara ke pAsa una vivAhoM ke lie paisA na hotA thA ve binA kisI ghara para pahu~catA hai aura usake svAgata ke lie vahA~ bahuta- saMskAra ke hI pati-patnI ke rUpa meM rahane lagate the| aba bhI se loga jamA hote haiN| vadhU aura vara eka dUsare kA abhi- loga aksara yahI karate haiM / rUsa meM koI bhI baccA kAnUna vAdana jhukakara karate haiM aura phira donoM eka choTe se se varNasaMkara nahIM hai / phira bhI rUsI sarakAra aise vivAhoM ko nIce Tebila ke sAmane baiThate haiM / Tebila para zarAba kI dabAne kA prayatna kara rahI hai| vivAha aura talAka ko tIna pyAliyA~ rakkhI hotI haiM, vara aura vadhU unhIM meM usane itanA AsAna banA diyA hai ki vivAha saMskAra se eka eka cUMTa eka eka karake pIte haiN| pahale vadhU eka aba dhIre dhIre lokapriya ho calA hai| hara jagaha sarakArI cU~Ta pItI hai, phira vara usI pyAlI se eka cUMTa pItA hai| daphtara maujUda haiN| usameM eka Tebila vivAha darja karane ke phira vadhU pItI hai aura phira vara pItA hai, yahA~ taka ki lie hai aura dUsarA talAka ke rajisTara ke lie hotA hai| pyAliyA~ khAlI ho jAtI haiN| vivAha kA saMskAra zarAba kA zrImatI kenela ne zrAivana zrAivAnovica aura mArUsyA kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] vivAha kI kucha vicitra prathAyeM vivAha svayaM hote dekhA thaa| jo lar3akI vivAha kA raji- hai| bhAratIya aura araba-vivAha meM bahuta kucha samatA sTara liye baiThI thI vaha kucha aughAI huI aura kucha khIjI hai, vizeSataH bhAratIya musalamAnI vivAha meM aura huI thii| prAivana kI bArI Ane para usase vyavasAya, janma- araba-vivAha meN| araba-vivAha dhArmika nahIM hai, barana tithi, parivAra kI sthiti aura svAsthya-sambandhI savAla pUche kAnUnI aura sAmAjika hai| nikAha nikAhanAmA athavA gye| ina sabake bAre meM prAivana ne dastAvez2a dAkhila vivAha-patra se hotA hai / mahara arthAt dahez2a se kanyA kA ' kara diye / vahI mArUsyA ne bhI kiyaa| nAma ke lie vikraya-sA hotA hai| chuhAroM se lagAkara mahala taka dahez2a fIsa bhI dAkhila kara dI gaI aura prAivana aura mArUsyA meM zAmila hote haiM / inheM dekara kanyA kharIdI-sI jAtI hai| pati-patnI ho gye| una donoM ke pAsa alaga kamarA lene zAdI taya ho jAne para aura nikAhanAmA likhe jAne para vadhU ke lie rupayA na thaa| Aivana aura usakA eka sAthI sajAI jAtI hai| cA~dI kI bAliyA~ aura cA~dI ke kar3e-char3e eka kamare meM rahate the aura mArUsyA chAtroM ke eka borDiMga use pahanAye jAte haiM, mu~ha ra~gA jAtA hai, A~khoM meM surmA meM rahatI thii| zAdI ke kacha saptAhoM ke bAda zrImatI kenela lagAyA jAtA hai. hinA se bAla raMge jAte haiM aura hAthoM-pairoM ne mArUsyA se pUchA-tumheM vivAhita jIvana kaisA pasanda para bhI raMga car3hAyA jAtA hai / vastra zveta pahanAye jAte haiN| AyA ? uttara meM mArUsyA ne kahA-maiM kaise batAU~ ? muhUrta dekhakara julUsa godhUli-belA ke samaya ghara se nikalatA maiM prAivana ke yahA~ jA nahIM sktii| prAivana mere yahA~ hai| dina bhara mehamAnoM kI khAtira kI jAtI hai, para alaga zrA nahIM sktaa| aura jaba maiMne eka kamarA garmI bhara ke alg| lar3akI ke gharavAle apane mehamAnoM ko khilAtelie ThIka kiyA taba zrAivana kI himmata na par3I ki vaha pilAte haiM aura lar3akevAle apane mehamAnoM ko| itara lagAyA gRhasthoM meM apanA nAma likhAye, kyoMki aisA karane se jAtA hai, gulAbajala chir3akA jAtA hai, hara taraha kI khAtira usakA kamarA sarakAra usase chIna letii| aura binA hotI hai / julUsa DAlI ke sAtha sAtha calatA hai| cAra zrAdapulisa meM isa taraha kI ittilA kiye hue prAivana mere miyoM ke kandhoM para ladakara sajA huA miyAnA calatA hai / sAtha rAta meM raha nahIM sktaa| isalie hama loga sAtha to usameM vadhU baiThI hotI hai / khUba bAje bajate haiM, gAne gAye raha hI nahIM sakate / gA~voM meM abhI girajAgharoM meM vivAha- jAte haiM, AtizabAz2I chUTatI hai, mazAleM jalatI haiM / garaz2a saMskAra pracalita hai / sarakArI daphtaroM meM vivAha darja ho yaha ki vadhU kI vahI durgati hotI hai jo bhArata meM hotI hai / jAne ke bAda purAne raMgIna kapar3evAle vivAha girajAgharoM meM vara ke daravAz2e para pahu~cane para saba AdamI bAhara raha jAte aba bhI hote haiM / para zaharoM meM aksara samaya aura pari- haiM, vadhU bhItara jAtI hai| bhItara aurateM eka ardha-candra ke sthiti ke anusAra vivAha hote aura TUTate haiN| koI apanA AkAra meM baiThI huI DholakeM pITatI haiN| eka U~cI vedI para kamarA dUsare ko kirAye para nahIM de sakatA, isa- dUlhA-miyA~ baiThe hote haiN| unakI riztedAra aurateM eka lie aksara loga makAna-mAlakina se hI vivAha kara eka karake unake sAmane jAtI haiM aura unakA gAla camatI lete haiN| jo kumAra pUre eka kamare kA mAlika hai vaha haiN| phira mA vadhU kA hAtha pakar3e hue bhItara dAkhila hotI amIra hai aura kumAriyA~ usase vivAha karane ko bahuta hai| vadhU ke sira se rezamI burkA haTAyA jAtA hai / vaha utsuka rahatI haiM, aura eka kamare kI mAlakina kumArI ko bhI tIna bAra apane pati ke sAmane ghumAI jAtI hai aura use vivAha ke icchuka kumAra ghere rahate haiN| bAda meM yadi pari* apanI A~kheM banda rakhanI par3atI haiN| tIsare cakkara ke bAda sthiti meM antara ho jAtA hai to talAka se vivAha TUTa jAtA vara uThatA hai aura vadhU kA hAtha pakar3akara bhItara ke kamare hai| phira bhI vivAha prAyaH prema ke kAraNa hI hote haiN| meM calA jAtA hai / zAdI khatma ho jAtI hai aura daravAz2A araba-lar3akI ke jIvana meM vivAha kA divasa sabase banda ho jAtA hai| araboM kA vivAha-saMskAra aisA hI mahattvapUrNa hotA hai| usakA hAla janA vAnta ne likhA hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 sarasvatI [bhAga 36 zrImatI mArgAreTa mIDa ne nya-ginI kI vivAha-praNAlI rakhatA hai ki kahIM aisA na ho ki usakI patnI jAdUgaroM ko kA bar3A manoraMjaka varNana kiyA hai| nyU ginI sAutha-sI usakA koI kapar3A yA bacA huA khAnA na de de| nyUdvIpa-samUha kA eka dvIpa hai| vahA~ kI bhUmi patharIlI aura ginIvAloM kA vizvAsa hai ki yadi jAdUgara usa kapar3e behada U~cI-nIcI hai, isa kAraNa tIna makAna bhI eka ko yA bace hue khAne ko tamAkhU kI taraha cilama meM sAtha nahIM banAye jA sakate haiM / vahA~ paidAvAra bhI bahuta rakhakara pI legA to kapar3e kA mAlika ToTake se mara kama hotI hai aura akAla sadA sAmane rahatA hai| jahA~ jAyagA / isalie yaha z2arUrI hai ki pati aAdhA ratAlU khAdya padArtha bar3I mehanata se utpanna kiye jAte haiM, usI apane pAsa rakkhe, jisase aisA maukA Ane para vaha khuda prakAra arApeza-jAti meM patnI bhI bar3hAI jAtI hai| lar3akA usI ratAlU se jAdU karAke patnI ko maravA ske| patnI jaba choTA hotA hai tabhI se pitA ko vivAha kI cintA isI Dara ke mAre pati ke khilAfa kucha nahIM karatI hai| satAtI hai| sAta yA ATha barasa kI suzIla lar3akI DhU~r3ha- para yaha saba farjI bAteM hI rahA karatI haiM, kyoMki nyU ginI kara pasanda kI jAtI hai aura lar3ake aura lar3akI ke mAtA- meM patniyA~ apane patiyoM se bahuta prema karatI haiN| vivAha pitAoM meM bahuta kucha bAtacIta hone ke bAda donoM kI kA koI saMskAra nahIM hotA hai| donoM bar3e ho jAne para sagAI ho jAtI hai / sagAI kI rasma bar3I vicitra hai| pati-patnI ho jAte haiM aura yaha bAta isase z2Ahira ho jAtI lar3akA apanI bhAvI patnI ke sira para jAla kA eka thailA hai ki patnI svayaM apane hAtha se khAnA pakAkara apane rakha detA hai aura sagAI pakkI ho jAtI hai / sagAI ke bAda pati ko khilAtI hai / jisa dina yaha ho jAtA hai, mAtAse lar3akI apane bhAvI pati ke ghara meM rahatI hai / lar3ake ke pitA samajha jAte haiM ki vivAha ho cukaa| yadi lar3akI mAtA-pitA usa para bar3I kar3I nigAha rakhate haiM / lar3akA jaldI javAna ho gaI aura lar3akA taba taka javAna na bAg2a meM aura jaMgala meM kAma karake khAne kA sAmAna lAtA huaA to lar3akI dUsare kisI riztedAra ko byAha dI jAtI hai, jise khAkara lar3akI kA badana bane ! jaba lar3akI javAna hai| para yaha acchA nahIM samajhA jAtA, kyoMki patnI vahI hotI hai taba usase pA~ca dina kA vrata karAyA jAtA hai aura acchI hotI hai jisakA badana usakA pati hI banAtA hai| usake badana para bicchU-ghAsa khUba malI jAtI hai| lar3akA jIvana bhara patnI apane badana ke lie apane pati kI bahuta DhU~r3hakara jaMgala se jar3I-bUTI lAtA hai aura unake zrAbhArI hotI hai aura yadi use khAnA pakAne meM dera huI sAtha eka ratAlU milAkara usa sabakI tarakArI banatI hai| to pati kaha sakatA hai ki "maiMne tumheM bnaayaa| maiMne ratAlU pA~ca dina ke vrata ke bAda lar3akI ko vahI tarakArI khilAI boye, maiM sAbUdAnA lAyA, maiMne kaMgArU aura kaisobarI kA jAtI hai / ratAlU kA aAdhA bhAga lar3akI ko usI samaya zikAra kiyA, maiMne tumhArA badana banAyA / jaldI khAnA khAnA par3atA hai aura zrAdhA bhAga lar3akA apane pAsa prathama bnaayo|" santAna hone taka surakSita rakhatA hai| use vaha isalie umar3a-umar3a AtI hai jyoM-jyoM cakSu-srota meM aaNsuu-dhaaraa| kyoM hotA jAtA krama-krama setyoM-tyoM pulakita hRdaya hamArA ? rahasya lekhaka, zrIyuta rAjArAma khare jyoM-jyoM milana-muhUrta sadA se niThura ! TAlate hI jAte ho| tyoM-tyoM kyoM ho rahA mujhe haipraNaya tumhArA prati dina pyArA ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka manoraJjaka kahAnI aojhA para isa viSaya kI chAna-bIna karate karate mujhe eka aisI jA cha dinoM kI bAta hai| una ghaTanA se vAstA par3A ki merA jAdU para se vizvAsa uThaMayAyAlA dinoM maiM kAleja meM par3ha rahA sA gyaa| ghaTanA isa prakAra hai| || thaa| jyAdA samaya to merA una dinoM merI yAdata thI ki jaba kabhI kAleja se khela-kUda yA paThana-pAThana meM eka-do dina kI bhI chuTTI milatI taba maiM dehAta meM kahIM na ASTI vyatIta hotA, para jo samaya kahIM nikala jAtA aura dhUma-phirakara vApasa A jaataa| dAla bacatA usameM maiM kAleja kI dehAta kI svaccha havA merI thakAvaTa hara letI aura maiM phira lAibrerI se prAkalTa vidyA, kArya karane ke yogya ho jAtA thaa| mere saidapura ke eka indrajAla tathA mesmarijma ke sambandha kI kitAbeM lAkara mitra kA nimaMtraNa bahuta dinoM se saidapura Ane kA thaa| par3hA krtaa| karnala pAlakaTa kI DAyarI tathA thiyosA- isalie aba kI saMkrAnti kI chuTTI vahIM bitAI | bar3A fisToM dvArA likhI ina viSayoM para kI aura bhI bahuta-sI aAnanda aAyA, khUba cahala-pahala rhii| tIsare dina maiMne kitAveM mujhe bar3I rucikara pratIta hotI thiiN| para isase yaha mitra se vidA lI aura 11|| baje kI dinavAlI gAr3I pakar3a na socanA cAhie ki merA vizvAsa ina bAtoM para thaa| lii| prayAga kA mAgha-melA hone ke sababa se gAr3I meM itanI kevala jJAnopArjana tathA manabahalAva ke lie hI maiM ye bhIr3a thI ki tila rakhane ko bhI jagaha na thii| maiM bhI kisI kitAbeM par3hA karatA thaa| tAMtrika yA aindrajAlika kriyAyeM taraha dhakkA khAtA huA eka Dibbe meM jA ghusaa| Dibbe meM par3ha kara mere roMgaTe khar3e ho jAyA karate the aura eka jAsUsI bhIr3a kA yaha hAla thA ki loga asabAba rakhanevAle reka para upanyAsa se kahIM jyAdA maz2A mujhe aAtA thaa| bahuta dina car3he hue the aura jAr3e kA mahInA hote hue bhI deha ke nikale bIta gaye haiM, phira bhI karnala aAlakaTa baphAre se kamarA bhara gayA thA / tisa para kI vaha bAta maiM nahIM bhUlA hU~ jahA~ ve bhI logoM ne sardI ke mAre kivAr3a banda kahate haiM ki ajantA kI guphAoM ko kara rakkhe the / merA to Dibbe meM ghusate jaba ve dekhane gaye taba rAtri ko citroM hI dama ghuTane lgaa| maiMne DA~Ta-DreTa kara ke pIche ke daravAz2e khula gaye aura kisI taraha do-eka khir3akiyA~ khulaAlakaTa ne bauddhoM ke svarga kA maz2A vaaii| itane meM gAr3I soTI dekara cala liyaa| merA yuvaka mana bhI usa svarga pdd'ii| kucha svastha hokara aba maiM baiThane ko dekhane ke lie sadA lAlAyita ke lie jagaha khojane lgaa| sITeM saba rahatA thaa| para na to mujhe koI aisA bharI thiiN| para maiMne dekhA ki eka paMDita jAdUgara hI milA jo mujhe vahA~ le jI jinakI umra cAlIsa varSa ke karIba jAtA, na alAuddIna kA cirAg2a rahI hogI, pUrI prAdhI beMca para darI hI mere pAsa thA, jisake dvArA jina ko bichAye hue aAnanda se leTe haiM / jo bulAkara maiM usa svarga meM pahu~ca jAtA / koI pAsa jAtA, phaTakAra dete / mujhe lekhaka, zrIyuta motIcandra ema0 e0, pI0 eca0 DI0 (landana) 139 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 yaha dekhakara bar3A gussA aayaa| maiMne Ava dekhA na tAva, jhaTa logoM ko dharma-karma meM AsthA to rahatI nahIM / taba maiM apane logoM ko haTAtA-bar3hAtA paMDita jI kI beMca ke pAsa jA bAre meM Apase kucha kahU~ to fAyadA kyA ? masala hai, pahu~cA aura unakI darI eka ora khisakA ka ArAma se andhe ke Age rove apanA dIdA khove| baiTha gayA / merI dekhA-dekhI aura bhI do-eka loga ghusakara isa bAta se merI utsukatA aura bar3hI aura maiMne unakI baiTha gye| pahale to paMDita jI ne bar3I tevariyA~ car3hAI aura khuzAmada zurU kI aura unako vizvAsa dilA diyA ki dhauMsa gA~Thane kA bhI prayatna kiyA, para maiMne aise AdamI se merI prakRti prAstika hai| kucha dilajamaI hote hI unhoMne bhASaNa taka karanA ucita na samajhA aura zrAnanda se eka kahA-pUchakara kyA kIjiegA ? maiM aojhA huuN| kaisI sigareTa nikAla kara pIne lagA / paMDita jI ne dekhA, hujata bImArI ho, maiM maMtra se acchA kara sakatA huuN| saMsAra meM karanA bekAra hai, aura ve mana mAra kara baiTha rhe| koI aisA bhUta-preta nahIM jo mujhe dekhakara na kA~pa jAya / pAsa baiThane para paMDita jI kA zrAkAra-prakAra maiMne bhalI mAraNa, mohana, uccATana, vazIkaraNa ityAdi saba kriyAoM bhA~ti dekhaa| aApakI umra cAlIsa sAla kI rahI hogI, ke maMtra jAnatA huuN| Apa dillagI mAneMge, para saikar3oM kada maeNjholA aura raMga pakkA thaa| kachAr3A mArakara dhotI, vidyArthI mujhase yaMtra lekara imtihAna pAsa kara gaye aura eka custa bag2alabaMdI aura sira para dehAtI pagar3I-yahI haz2AroM AdamI muqaddame jIta gye| zrAja-kala z2amAnA aApake vastra the| sira para kA bhasma jisake madhya meM lAla nAstikatA kA hai, isalie par3he-likhe loga vizvAsa nahIM biMdI lagI huI thI aura gale meM rudrAkSa kI mAlA paMDita jI karate / nahIM to maMtroM meM kauna-sI zakti nahIM hai ? kI dhArmikatA sUcita kara rahe the| pAsa meM eka jholA bhI basa phira kyA thA ? paMDita jI to mere manacAhe vyakti thA, jisameM suratI-cUnA se lekara saMskRta kI pustakeM taka nikle| maiMne unako apanI par3hI huI bahuta-sI bhUtoM-sambandhI ghAsa-bhUse kI taraha bharI thiiN| bIca bIca meM suratI-cUnA ghaTanAyeM batalAI aura unhoMne apane Upara bItI bahuta-sI milAkara hathelI para ThoMka kara khA jAte the| eka sTezana ghaTanAoM kA ullekha kiyA / kaise eka AdamI ko eka bAda merA gussA zAnta ho gayA aura paMDita jI bhI narama cuDaila taMga karatI thI, kaise eka dina paMDita jI usa par3a gaye aura hama logoM kI bAta-cIta hone lgii| AdamI ke pala~ga ke pAsa so rahe aura jaise hI cuDaila AI paMDita jI ne kahA-kahie kahA~ se pAnA hotA hai| usake badana meM abhimaMtrita suI dhuser3a dI, cuDaila bhAgI, kahA~ sthAna hai ? para suI meM lagA DArA khulatA gayA, vaha apane vAsasthAna __ maiM-saidapura se pA rahA huuN| banArasa merA sthAna hai| meM jAkara eka haDDI ke Tukar3e meM ghusa gaI aura taba paMDita jI zrApa to batalAie, kahA~ se A rahe haiM aura kahA~ taka ne use ha~DiyA meM banda karake phUMka diyaa| bAta-cIta ke jAne kA irAdA hai| silasile meM yaha bhI mAlUma huaA ki paMDita jI kImiyA __paMDita jI ha~sakara bole - vAha ! taba hama donoM zrAdamI gara bhI haiN| sonA-cA~dI banAnA to unake bAyeM hAtha kA kAzI jI hI jA rahe haiM / merA sthAna jilA baliyA meM hai| khela hai / zrApa guTikA banA sakate haiM jisako mu~ha meM rakhate kAzI jI meM kucha dina raheMge aura grahaNa nahAkara vApasa hI AdamI aMtarhita ho jA sakatA hai aura minaTa ke minaTa aayeNge| meM jahA~ cAhe pahu~ca sakatA hai| ____ isI taraha dhIre dhIre bAteM hote hote hama donoM meM unakI dhArA-pravAha bAtoM ko kATakara maiM bola uThAghaniSTatA bar3hI aura maiMne paMDita jI se unakA vyavasAya puuchaa| paMDita jI Apa apanI guTikA ko peTeMTa karAleM / phira ero paMDita jI ne nIce se Upara taka eka sazaka dRSTi se plena jahAz2a, moTara, rela ityAdi savAriyoM kI koI z2arUrata mujhe dekhate hue kahA- are ! Apase usake bAre meM kahanA hI na raha jAyagI aura Apako bhI gaharI rakama milegii| vRthA hai / Apa kAleja ke chAtra mAlUma hote haiN| zrApa paMDita jI sIdhe mAlUma par3ate the| unhoMne yaha nahIM samajhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] 141 ki maiM unase ha~sI kara rahA hU~ / ve samajhe, maiM apanI ajJA- itihAsa, arthazAstra tathA sAhitya aise gaMbhIra viSayoM ko natA ke kAraNa aisI bAteM kaha rahA huuN| ve bole- Apa par3hate-par3hate mujhe jAdU-Tone kI pustakoM se kucha aruci-sI bhalA isa mArga ke bala ko kyA samajhe ? guTikA eka bana utpanna hone lagI thii| phira bhI maiM yaha nahIM kaha sakatA ki sakatI hai| usake lie bhI bAraha varSa ke sAdhana kI merA mana sampUrNa rUpa se usa viSaya se haTa gayA thaa| to AvazyakatA hai| zmazAna jagAnA par3atA hai / phira bhalA bhI kabhI kabhI jaba maukA milatA, aise granthoM ko par3ha saikar3oM guTikAyeM kahA~ mila sakatI haiM ? liyA karatA thaa| - isake bAda jAdU para bAta chidd'ii| paMDita jI ne aisI imtihAna ho cukA thaa| maiMne nizcaya kiyA ki isa aisI bAteM sunAI ki jI phar3aka utthaa| bole, kAmarUpa- sAla pahAr3a kI saira ko na jaauuNgaa| roz2a savere gaMgA kamacchA meM jahA~ jAgatI jyoti hai, aba bhI aisI jAdU- snAna karatA aura ThIka 6 baje ghUmane nikala jAtA / garine haiM jo aAdamiyoM ko bher3a, kuttA, suggA ityAdi ghUmate ghUmate aksara maiM kacce mahalloM meM nikala jAtA / banA detI haiM aura unako ghara meM banda kara detI haiN| nAnA loga prazna kareMge ki vahA~ kauna-sI sAfa havA milatI hai / camArina ke jAdU meM yaha asara hai ki bAta kI bAta meM maiM unakI bAta mAnatA hU~ ki aise mahalloM meM gandagI Apa duzmana ko harA sakate haiM / dUra kI bAteM jAne dIjie, avazya hotI hai, para jo jo anubhava ina mahalloM meM ghUmane aba bhI Apake saMyuktaprAnta aura bihAra meM aise aise tAMtrika se aba bhI ho jAte haiM ve pakke mahalloM meM DhU~r3hane se bhI haiM ki bhUta-bhaviSya-vartamAna saba batalA dete haiM | kabhI maukA nahIM milate / zikSA ke bAhulya ne vahA~ ke rahanevAloM kA milA to kucha kriyAyeM maiM khuda Apako dikhalA duuNgaa| dRSTikoNa saMkucita kara diyA hai| aba pakke mahalloM meM phira maiMne pUchA--yaha saba to ThIka hai, para kyA Apa kitane AdamI haiM jo bandaravAloM kA, bhAlUvAloM kA, para devI kA zrAveza hotA hai ? kyA Apa dUsaroM para devI sa~peroM kA yA naToM kA tamAzA dekhate haiN| unakI ruci to ko bulA sakate haiM ? sinemA-thiyeTara yA nAca-mujare meM rahatI hai| para kacce ____paMDita jI ne garva se svIkRtisUcaka sira hilAte hue mahallevAle bAbAla-vRddha-vanitA sabhI Aja bhI ina kahA-- yaha Apa kyA kahate haiM ? binA devI ke prasAda ke tamAzoM ko bar3e cAva se dekhate haiN| jahA~ bandaravAle ne koI kriyA siddha ho sakatI hai ? hama logoM ko vahI khaMjar3I bajAI yA naTa ne Dholaka para dhapakiyA~ dI ki zrApa Adeza karatA haiM / logoM para bhI devI kA Aveza karAyA saikar3oM kI saMkhyA meM mahallevAloM ko ikaTThA hote dekheNge| jA sakatA hai| kevala unameM bhakti honI caahie| inhIM ke utsAha kA phala hai ki grAja dina ye purAne itane meM chAvanI-sTezana A gayA aura bistarA baTorate Amoda-pramoda jIvita haiM / nahIM to na jAne kaba ke khatma hue paMDita jI bole - Apase milakara aAnanda huaaa| ho jaate| maiM aksara ghUmatA-ghAmatA ina mahalloM meM pahu~ca abhI to merA vAsasthAna ThIka nahIM hai, para ThIka hote hI jAtA aura khela-tamAze dekhtaa| kabhI ina mahalloM meM Apase miluuNgaa| patA to ApakA mAlUma hI hai| bhUle-bhaTake jAdUgara bhI pA jAte ! aAma-sahita grAma kA maiM samajha gayA ki vaha mujhase chaTaka rahA thA aura per3a lagA dene kI kriyA maiMne yahIM kisI mahalle meM dekhI thii| kisI gahare mAmale kI taiyArI meM thaa| unako namaskAra aAja kA dina vizeSa suhAvanA thaa| garmI bhI kucha kara maiM bhI cala diyaa| kama thI aura savere kI ThaMDI havA cala rahI thii| gaMgA jI se lauTate hI jalapAna karake maiM hanumAna-phATaka ko cala / kucha dinoM taka to maiM paMDita jI ke bAre meM bilakula pdd'aa| rAste meM bacce gullI-DaMDA yA golI khela rahe the| bhUla hI gayA thaa| isake do kAraNa the| pahalA to yaha ki eka lar3ake ne gullI pheMkane meM beImAnI kii| phira kyA idhara maiM apanI parIkSA kI taiyArI meM lagA thA aura dUsare thA ? donoM mAra-pITa, gAlI-galauja karane lge| unako Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 sarasvatI [bhAga 36 + samajhAkara maiM Age bddh'aa| kucha dUra Age cira-paricita maiMne baiThate baiThate pUchA-paMDita jI, kyA mujha para devI kA mandira dekha pdd'aa| mandira binA zikhara kA thaa| bhagavatI kRpA nahIM kara sakatIM ? para khUba svaccha lipA-putA thA / eka baragada kA vRkSa usa kAna para hAtha rakhate hue paMDita jI ne kahA-hare para chAyA kiye hue thA / mandira ke puzte para eka lAla rAma ! hare rAma ! zrApa kaisI bAteM karate haiM ? devI kA jhaMDI phaharA rahI thii| kucha dUra haTakara eka cabUtarA thA, aAgamana kevala darzaniyoM para hotA hai| bhalA Apa para jahA~ aksara mahallevAle Akara bakavAda kiyA karate the| ve kaise A sakatI haiM ? Apa usake pAtra nahIM haiN| . zrAja maiMne isa mandira meM vizeSa cahala-pahala dekhI / loga maiM abhI paMDita jI se kucha aura bahasa karatA, para utsukatA-pUrvaka bAhara-bhItara A-jA rahe the aura kucha janatA meM utsukatA baDha rahI thI aura mujhe dekha-dekhakara 'auratai mandira ke dAlAna meM sira khole hue baiThI thiiN| loga Apasa meM bAta-cIta karate the| maiMne samajhA, isa samaya pUchane para patA lagA ki bAhara ke eka mazahUra aojhA cupa rahanA hI ThIka hai| Aja apane Upara tathA kucha auratoM ke Upara devI kA thor3I dera meM kAryAraMbha huaa| sarvaprathama paMDita jI ne AvAhana karanevAle haiN| phira kyA thA ? maiM apane aura devI kI puSpa-dhUpa-dIpa naivedya-dvArA pUjA kii| devI ke saba kAmoM ko bhUlakara jhaTa mandira meM ghusa gayA aura sAmane eka ghar3A dhAra* se bharA huaA rakkhA thaa| bhaktagaNa devI ko namaskAra karake jyoMhI bag2alavAle dAlAna meM apane ghara se dhAra lAkara usa ghar3e meM DAla rahe the| bAhara AyA, dekhA ki hamAre gAr3IvAle sAthI paMDita jI dhotI- nikalakara paMDita jI phira kuzAsana para baiTha gaye aura kucha dupaTTA pahane mAthe para lAla TIkA lagAye tathA lAla phUloM dera taka dhyAna karate rhe| phira unakA zarIra kA~pA aura kI eka mAlA pahane eka kuzAsana para baiThe haiM aura jo z2oroM se hilane lage / devI una para savAra ho gaI thiiN| aba koI AtA hai bar3e bhakti-bhAva se unakA caraNa chUtA loga daur3a daur3akara unakA caraNa chUne lage aura bhA~ti hai| merA mana pulakita ho uThA / paMDita jI kI relavAlI bhA~ti ke prazna pUchane lge| koI pUchatA, hamako kaba saba bAteM yAda ho AI / socA calo, Aja kA idhara lar3akA hogaa| devI usako vrata rakhane kA upadeza detIM / aAnA suphala huaaa| paMDita jI ke saba karizme dekheNge| koI pUchatA, hamAre Upara hamArA zatru mAraNa-maMtra kara pAsa jAkara maiMne kahA-paMDita jI, prnnaam| rahA hai| devI bolatIM, aojhA se mila / maiM unase saba ____ mAlUma par3atA thA, paMDita jI mujhase vahA~ milane ko bAteM kaha dU~gI / saba bhalA ho jaaygaa| eka aurata ne prastuta na the| mujhako dekhate hI unakA ceharA phaka par3a pUchA, mere pati dUsare ke prema meM pha~se haiM / he devI mAI, vaha gayA, phira bhI apane ko sa~bhAla kara bole-aAie bAbU kauna aurata hai ? devI jI ne kahA, kAle raMga kI aurata sAhaba, bahuta dinoM ke bAda mulAkAta huii| dekhie saMyoga hai| par3osa meM rahatI hai / devI ko khasI mAna de / vaha tere kI bAta hai| Aja maiM Apase milanevAlA hI thA, para pati ko Apa chor3a degii| isI taraha ke vyartha prazna hote Apa khuda hI mila gye| maiMne kahA-paMDita jI, saba jAte the aura paMDita jI nahIM, devI jI aMDa-baMDa uttara aApakI kRpA hai| zrAja zrApa para bhagavatI kI kRpA hogii| detI jAtI thiiN| aba devI jI paMDita jI ke sira se utarane hama bhI darzana karane ke lie A phuNce| hI vAlI thiiN| ve uThakara bAvaloM kI taraha nAcane lage ___paMDita jI ne kahA-hA~, Aja Apa hama logoM aura lage cillAne-de dhAra ! de dhAra! darzakagaNa to unakI ke taMtra-zAstra kA prabhAva dekha leNge| sAmane baiThI bAteM samajha gaye aura eka eka karake mandira meM ghusane striyoM ko zrApa dekha rahe haiN| sabake pahale devI mujha para kRpA kareMgI, phira ina saba striyoM para | zrApa * eka taraha kA zarabata jo cirauMjI, garI, lauMga ityAdi idhara baiThie / milAkara banAyA jAtA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] aojhA 143 lge| para maiM ina saba bAtoM meM anabhijJa hone se kucha Thoka jamAI taba usa aurata para bhavAnI car3ha baitthiiN| mAra se sakA / maiMne samajhA ki paMDita jI apane Upara bacane ke lie usane bhI auroM kI taraha mAthA pITanA dhAra car3hAne ko kahate haiN| pIche se mujhe mAlUma huA ki aura abhunAnA zurU kiyaa| yaha kRtya thor3I dera taka hotA ghAra dene ke mAne devI ko dhAra car3hAnA hai / maiM jhaTa mandira rahA aura saba bhUtoM ko ThIka karake paMDita jI ne sabako se dhAra kA ghar3A uThA lAyA aura eka-dama paMDita jI ke sira bidA kiyA / maiM bhI jAne hI vAlA thA ki paMDita jI ne para ur3ela diyaa| bar3A tahalakA macA aurateM hAtha camakA mujhe rokakara kahA-Thaharie bAbU sAhaba, maiM bhI calatA camakA kara mujhe gAliyA~ dene lagI nigor3e ko dekho, hU~ | abhI jaldI kyA hai ? rAste meM ve mujhase apanI bAteM devI-devatAyoM se bhI dillgii| mAI kaccA hI khA jAya~gI karate rahe / unhoMne kahA- jaisA maiMne Apase kahA thA, maiM ityAdi / paMDita jI lathapatha ho gaye aura bhayaMkara dRSTi se banArasa meM candra grahaNa taka hI rahanevAlA thaa| para jisa merI ora dekhakara cuninde zabdoM meM mujhe gAliyA~ dii| mahalle meM maiM TikA hU~ vahA~ ke vAsiyoM ko mere guNa se bar3A para na jAne kyA socakara phira cupa ho rahe / socA hogA lAbha pahu~cA hai / kitanoM kA roga acchA ho gyaa| bhUtaki AdamI kaThina hai, kahIM grAfata na mcaave| devI ke pizAca to aba usa mahalle ke naz2adIka taka nahIM paate| sira para se utarate hI paMDita jI pUrvavat ho gye| loga vahA~ se aba maiM bhAganA cAhatA hU~, para vahA~ ke loga mujhako mujhe vahA~ se nikAla bAhara kara denA cAhate the, para paMDita jAne nahIM dete / mere bahuta-se maMtra abhI siddha nahIM hue haiM / jI ne sabako aisA karane se manA kiyA aura merI ajJAnatA kyA kareM ? samaya hI nahIM miltaa| khaira, isa zarIra se jo kI kaThora zabdoM meM vivecanA karate hue bole- aApane kucha logoM ko lAbha pahu~ca jAya vahI ThIka hai / isa samaya gaz2aba hI kara DAlA thaa| maiMne devI ko bahuta sa~bhAlA, dhUpa adhika ho gaI thii| thor3I-thor3I lU bhI calane lagI nahIM to aApakI lAza tar3aphatI naz2ara AtI / binA samajhe- thii| ghara meM loga rasoI kA intaz2Ara kara rahe hoNge| yaha bUjhe kAma karanA Apa aise par3he-likhe manuSyoM ko ucita socate hI jhaTa maiM paMDita jI ko namaskAra karake Daga bar3hAtA nahIM hai / bhaviSya meM isakA dhyAna rkhiegaa| hA ghara kI ora cala khar3A huaa| __paMDita jI kI ye bAteM mujhe z2arA burI to lagIM, para mana mAra kara raha gayA / isa samaya vAda-vivAda karanA apanI isa ghaTanA ko bIte bhI kaI mahIne ho gye| paMDita phajIhata Apa bulAnI thii| eka to Age kI kArravAI jI ke usa roz2a ke raMga-DhaMga se merI una para azraddhA ho ruka jAtI, dUsare agara paMDita jI cAhate to mujhe ardhacandra gaI thii| maiMne samajha liyA ki ve bevaqafoM ko Thagane ke dilavA sakate the| apane bhaktoM ko zAnta karake paMDita jI lie hI yahA~ Aye haiN| pahale to maiMne socA ki unakI aba dUsaroM ke sira devI bulAne ko uTha khar3e hue| pola patroM meM khola dU~, para phira socA ki jaba loga jAnadarzaniyoM meM adhikatara striyA~ thiiN| jo khelI-khAlI thIM bUjha kara bhI apane ko ThagavAnA cAhate haiM taba usameM ve to paMDita jI ke pAsa jAte hI abhupAne lagI aura merA kyA / maiM kyoM usa brAhmaNa kI jIvikA chInU~ ? apane apane bhUta kabUlane lgiiN| para unameM eka naI barasAta zurU hote hI merA kacce mahalloM meM ghUmanA bhI mI thii| paMDita jI ne usa para bhI devI kI lakar3I banda ho gayA / barasAta ke kIcar3a tathA naloM kI badabU ne ghumAI / para vaha sira nIcA kiye raha gii| devI ko usa para merA hausalA pasta kara diyaa| ina dinoM merI baiThaka eka kRpA na karate dekha paMDita jI ne usako eka lakaDI jmaaii| mitra ke yahA~ hara zAma ko hotI thii| ApakA makAna ThIka isa para vaha bola uThI-'he paMDita, hamake mArA mt| gaMgA ke kinAre thA aura usake puzte para se eka tarafa aba hI tohAra devI hamare Upara nAhIM pAyala bA~TI / ' mujhe rAmanagara taka kA aura dUsarI ora Adikezava taka ke to bar3I ha~sI AI, para paMDita ne jaba eka lakar3I aura dRzya dikhalAI dete the| barasAta kI manorama ghaTA jo Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 sarasvatI [bhAga 36 mujhe yahA~ dikhalAI detI thI vaha aura kahIM nahIM / sAmane meM brAhmaNoM kI ora bhakti hotI hai| dUsare ve paradezI bar3hI huI gaMgA, usa pAra ke hare-bhare per3a tathA raMga-biraMge brAhmaNa the| isalie dayA karake hama logoM ne paMDita jI barasAtI bAdaloM ko dekhate dekhate ghaMToM bIta jAte the, para ko apane ghara meM TikA liyaa| bAbU jI, hamAre ghara meM tabIata na thakatI thii| hamAre mitra prasiddha sAhityika the saba prANI kamAte haiM, isalie anna kI kamI nahIM hai| aura unake mukha se ghaMToM dhArA-pravAha kavi aura kavitA- para paMDita jI ne hamArA anna grahaNa karanA kabUla nahIM sambandhI bAteM sunate rahane para bhI merA mana kabhI nahIM kiyaa| Apa khuda kharIda kara khAte the aura dina-rAta pUjA ghabarAtA thaa| kiyA karate the| dhIre dhIre unakI zoharata mahalle bhara meM ho Aja kucha bUMdA-bA~dI thii| maiMne socA, calo gaMgA gaI aura loga apane baccoM ko unase jhAr3a-phUMka karavAne ko kA Ananda leM / mitra ke ghara para pahu~cate hI patA lagA lAne lge| paMDita jI kucha maMtra par3hakara unakI jhAr3a-phUMka ki Upara baiThaka meM baiThe haiM / Upara jAte hI unhoMne svAgata kara dete aura bhabhUta lagA dete / aksara baccoM ko isase kiyaa| unake hAtha meM sacitra 'TAimsa Apha iMDiyA' lAbha pahu~catA / hote hote paMDita jI ke ina kAranAmoM se thaa| mere pUchane para ki ve kauna-sA lekha par3ha rahe haiM, mahalle kI prAyaH saba striyA~ avagata ho gaI aura dina unhoMne batalAyA ki lekha aphrIkana jAdU ke sambandha meM bhara mere ghara para unakI bhIr3a lagI rahane lgii| paMDita jI ne hai| phira kyA thA ? jAdU ke bAre meM bahasa chir3a gii| jhAr3a-phUMka kara yA mAra mAra kara bahutoM kA bhUta bhagA maiMne paMDita jI kI bAteM sunAI aura unakI dhUrtatA ke bAre diyA aura aba ve mahalle meM Izvara gine jAne lage / meM kahA / yaha bAta sunate hI unhoMne cauMka kara kahA-hA~, z2arA-sI bAta hote hI loga paMDita jI ke pAsa daur3a Apane unakA kyA patA batalAyA ? jAte / dhIre dhIre logoM para paMDita jI kI yaha bAta bhI khulI ___ maiMne kahA-kyoM? mujhase to vaha hanumAna-phATaka ki ve devI kA aAvAhana bhI karate haiN| phira kyA thA ? para milA thaa| kuMDa kI kuMDa striyA~ aura puruSa devI jI ke sthAna para ekatra mere mitra ne kahA - ThIka hai / vahI hogaa| hote aura paMDita jI devI bulaate| Apa samajha hI isa 'vahI' kA matalaba maiM samajha na pAyA aura maiMne sakate haiM ki ina bAtoM se hamAre ghara kI striyoM para kyA pUchA- vAha janAba ! Apane to mujhe ajIba cakkara meM asara par3A hogaa| ve to unako devadUta yA fariztA DAla diyA / kyA Apa use jAnate haiM ? samajhane lgiiN| bImArI meM bhI mere ghara davA-dArU kA __ mitra ne khaa-nhiiN| maiM aojhA-paMDitoM ke phera meM AnA banda ho gayA, kyoMki paMDita jI ke rahate davA kI nahIM pdd'taa| para mere yahA~ buddhU nAma kA eka kahAra kyA AvazyakatA ? khaira, isI bIca meM grahaNa paayaa| khidamatagAra hai / vaha hanumAna-phATaka para rahatA hai| usI paMDita jI rAta bhara apanI koTharI meM baiThe rhe| bhItara ke dvArA Apa paMDita jI kA hAla suna liijie| kevala eka TimaTimAtA dIpa jala rahA thaa| aura paMDita buddhU kahIM bAhara gayA thA aura jaba taka vaha vApasa jI miTTI kI eka mUrti para kucha puSpa ityAdi car3hAkara nahIM AyA taba taka usakA hAla sunane ko merA dila na jAne kyA par3ha rahe the| unakI sakhta tAkIda thI ki becaina ho rahA thA / Ate hI vaha Upara bulAyA gayA aura koI ghara ke andara na ghusane pAve aura na koI unakI pUjA jo kucha usane kahA usakA sArAMza yaha hai- meM vighna kre| isa kriyA kA prabhAva auratoM para itanA par3A __ "cAra-pA~ca mahIne hue ki ghUmate-ghAmate eka paMDita jI ki maiM kaha nahIM sktaa| dUsare dina paMDita jI se bahuta hamAre mahalle meM aaye| becAre thake-mA~de the aura kahIM bhArata ke sAtha pUchane para patA calA ki unhoMne aisA unako Thaharane kA ThikAnA nahIM milatA thaa| apanA ghara maMtra siddha kiyA hai ki koI bhUta-preta-pizAca yA jina unhoMne baliyA-z2ilA batalAyA thA / sAdhAraNataH hinduoM unake sAmane Tika nahIM sktaa| kucha dinoM ke bAda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] projhA 145 durbhAgya se merI bhAvaja bImAra pdd'ii| jvara bar3e vega se aAyA usake prANoM ke z2immedAra nahIM / maMgala ko paMDita jI ne aura vAyu ke z2ora se vaha kucha aMDa-baMDa bhI bakane lgii| gaMgA-snAna kiyaa| devI kA darzana kiyA aura ghara Akara paMDita jI se pUchA gyaa| unhoMne batalAyA, bhUta-bAdhA hai| eka caur3e mu~ha kI ha~r3iyA aura guggula-lobAna, puSpa, z2ora to usakA adhika hai, para vaza meM kiyA jA sakatA kapar3A ityAdi mNgaayaa| sabake sAmane gaMgAjala se gahane hai| usakA sthAna unhoMne ghara kI striyoM ke gahanoM meM dhoye gaye aura paMDita jI ne unako haiDiyA meM rakhakara batalAyA aura kahA ki agara gahanoM kI zuddhi nahIM hogI usakA mu~ha bA~dhakara apanI koTharI meM eka gaDDhA khodato vaha ghara kI saba striyoM ko staavegaa| bAbU jI, hama kara rakha diyA, aura hama logoM ko faurana cale jAne logoM kI kamAI itanI to nahIM hai ki nita nita apanI ko kahA / paMDita jI kI bAtoM ne hama para aisA prabhAva striyoM ko gahane gar3havA sakeM, phira bhI kucha na kucha DAla rakkhA thA ki koI aurata-marda jUM taka na bolaa| z2evara to saba striyoM ke pAsa hote hI haiN| aura mere ghara meM sabake mukhoM para bhaya kI rekhA dekha par3atI thii| isI taraha bhI saba bhAiyoM kI striyoM ke pAsa milA kara qarIba haz2Ara karIba 12 baje mujhako aAhaTa mAlUma huI ki koI gaDDhA pandraha sau kA gahanA thaa| striyA~ gahanoM ko apane prANoM khodakara ha~DiyA nikAla rahA hai| mana meM khaTakA huA / se bhI bar3hakara samajhatI haiM, para bhUta kA Dara jo cAhe sA para paMDita jI ke Adeza ko yAdakara cupa raha gyaa| karA ddaale| saba auratoM ne eka mata hokara apane gahanoM jyoM-tyoM karake kisI taraha rAta bItI aura saverA hote hI se bhUta nikalavA DAlane kA pakkA irAdA kara liyaa| hama saba paMDita jI kI koTharI kI ora daudd'e| daravAz2A khulA paMDita jI ne aAkhirI maMgala isa kriyA ko sampanna karane ke huaA thA, para paMDita jI apane bistare aura hamArI striyoM lie rkkhaa| aura isa bAta kA mahalle ke saba logoM meM ke gahanoM ke sahita g2Ayaba the| striyoM ne bar3A kuharAma phailA diyA ki usa dina bhUta siddha kiyA jaaygaa| isa mcaayaa| mahallevAle ikaTThe ho gaye, para aba cir3iyA bAta kI bhI unhoMne hidAyata kara dI ki dasa baje ke bAda ur3a cukI thii| hama kara hI kyA sakate the ? pulisa meM usa galI se koI na guz2are, nahIM to bhUta hamalA kara baiThegA rapaTa likhAI; para sarakAra, abhI taka usa badamAza kA patA aura phira jAna bacAnA muzkila ho jaaygaa| paMDita jI nahIM hai / hama logoM kI jitanI kamAI thI, luTa gaI / aba kA mahalle meM aAtaMka to pUrA thA hii| saba loga unakI hama kahIM ke na rhe| itanA kaha kara budhU cupa ho gyaa| bAta saca mAna gaye aura maMgala ko diyA jalate hI merI usakI A~khoM meM A~sU bhara aaye| galI meM sannATA chA gyaa| mAre Dara ke hamAre mahalle usa dina se merI bhUta vidyA se rahI-sahI zraddhA jAtI ke kucha manacale yuvaka sinemA taka dekhane ma gye| rahI aura Aja taka maiMne kisI aojhA ko apane pAsa phaTapaMDita jI ne yaha bhI kahA ki hamAre ghara kI striyA~ ghara ke pichale kane taka na diyaa| sunA ki paMDita jI kisI dUsare zahara hisse meM rheN| aura unakI eka hidAyata thI ki kaisA bhI meM isI taraha dhokhA dete hue pakar3e gaye, para buddhU ke gahane khaTakA kisI ko mAlUma ho, cUM taka na kreN| nahIM to ve phira vApasa nahIM mile / phA. 7 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAya sAhaba ciraMjItasiMha ema0 e0, ela0-ela0 bI0, z2amIMdAra aura AnarerI maijisTreTa ko ullU banAnA AsAna nhiiN| magara zAha sAhaba ne koziza kI / yaha kahAnI par3hie / ra~gA siyAra lekhaka paMDita mohanalAla neharU "mujhe usameM camakatI huI azarphiyA~-sI dikhAI diiN|" [1] more ghaniSTha mitra ciraMjItasiMha bahuta udAsa baiThe the| - maiM jaba unake bilakula pAsa pahu~ca gayA taba unheM mere 146 www.umaragyanbhandar.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakhyA 2] ra~gA siyAra 147 Ane kI khabara huii| unhoMne ha~sane kA yatna kiyA, skUla ke z2amAne se calI A rahI thii| merA qhayAla kintu unakI ha~sI to yaha thA ki ve se bhI unakI mujhase koI bAta cintA hI prakaTa chipA nahIM rakhate the| kama-se-kama maine to merI aura unase koI apanA unakI mitratA bheda nahIM chipAyA thaa| "kyoM, Aja kaise udAsa baiThe ho ? khairiyata to hai !" maiMne ghabarAkara puuchaa| hA~, saba kuzalamaMgala hai| yoM hI kucha udAsI-sI A gaI hai| unhoMne khaa| mujhe kucha zaka ho gayA ki koI aisI bAta hai jo ve mujhase batA nahIM rahe haiM / maiMne phira kahA"nahIM koI bAta z2arUra hai| tumheM batAnI hogii| mere aura tumhAre bIca kabhI bheda-bhAva nahIM rhaa| aba kyA koI naI bAta ho gaI hai ?" - unhoMne kucha musakarAte kucha lajAne hue kahA-"apanI bevakUphI kA kyA bakhAna karU~ ? jaisA kiyA, vaisA paayaa| hA~, raMja z2arUra hai|" SeSudhamaswamiGyanbhandar-Umara. Surat www.umaragvanbhandar.com
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 sarasvatI "Akhira maiM bhI to sunU~ / vaha kauna-sI bAta hai ? zAyada kucha sahAyatA kara sakU~ / kama-se-kama tumase sahAnubhUti to kara sakU~gA hI / " maiMne bar3e prema se kahA / " acchA to phira suno| tuma ha~soge jaise duniyA mujha para hNsegii| magara saca to yaha hai ki apane vakta meM sabhI ullU bana jAne haiN|" unhoMne kahA / maiM dhyAna se unakI kahAnI sunane lgaa| mujhe gata mAsa kI unakI yaha kahAnI mAlUma na thI / maiM mahIne bhara se bAhara bhramaNa kara rahA thaa| bAhara na jAtA to zAyada unheM bacA letA / kama-se-kama bacAne kI koziza to avazya karatA / ( 2 ) unhoMne kahanA Arambha kiyA -- " tumheM yaha to mAlUma hI hai ki mere pitA mere vAste bahuta kucha dhana chor3a kara mare the / tumase yaha bhI chipA nahIM hai ki kaI koThiyA~ bhI banavA gaye haiM jo mere qabz2e meM Aja taka haiM / unameM se eka koThI to bahuta purAnI hai jo kabhI kirAye para nahIM uThatI / vaha kabhI kabhI ma~ganI para uThA karatI hai aura do-eka garIba AdamI usakI bAhara kI koThariyoM meM par3e rahate haiN| maiM unase kirAyA nahIM letA, kirAye ke badale meM ve usakI caukI - dArI kara dete haiN| merA muMzI ayodhyAprasAda kabhI kabhI koThI ko khulavA kara saphAI karavA diyA karatA hai / "bIsa-pacIsa dina kI bAta hai ki mere pAsa ayodhyAprasAda ne Akara kahA- hujUra, merI lar3akI sayAnI ho cukI hai, dhanAbhAva se maiM usakA vivAha nahIM kara sakatA / birAdarI mujha para thUkatI hai / haz2Ara rupayA kahA~ se lAU~ jo usakA vyAha karU~ ? isa vakta merI khuzakismatI se eka zAha sAhaba A gaye haiM / ve kahate haiM, sau rupaye lAo to dasa gunA kara deN| sau bhI mere pAsa nahIM haiN| agara hujUra inAyata kara deM to merA ber3A pAra ho sakatA hai / merI tanakhvAha meM 10) hujUra hara mahIne kATate jAya~ / 'maiMne ha~sa kara kahA ve eka ke isa banA sakate haiM to rupayA hI kyoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 mA~gate haiM' ? muMzI ne uttara diyA- hujUra, unheM kisI bAta kI kamI nahIM hai / ve to pahu~ce hue faqIra haiM, paropakAra karate haiN| magara jo lAbha uThAnA cAhegA use kucha kharca karanA hI pdd'egaa| maiMne phira kahA--koI luTerA hogaa| muphta meM phNsoge'| magara ayodhyAprasAda ne na mAnA / vaha kahane lagA - kala unheM hujUra ke pAsa lAU~gA / bar3I khuzAmada se ve kahIM Ate-jAte haiM, magara maiM lAU~gA / huz2Ura khuda hI jAna leMge / "apane vAde ke anusAra vaha dUsare dina mere pAsa unheM laayaa| unakA kada lambA aura mAthA caur3A thaa| cA~da gaMjI thI, magara kanapaTiyoM para bar3e bar3e bAla the, jo gardana taka lambe laTaka rahe the| guThanoM se nIce taka eka kurtA pahane the, TakhanoM taka pAyajAmA thA / lambI dAr3hI unakI chAtI taka laTaka rahI thI / magara mU~cheM mu~r3I huI thiiN| sira ke bAla aura dAr3hI meMhadI se raMge hue the| hAtha meM eka Ter3hI-mer3hI moTI char3I liye / pITha aura gardana ko z2arA jhukA kara ve apanI bar3I bar3I A~khoM se mujhe ghUrate hue mere pAsa A baitthe| maiM bhI unake roba meM kucha gayA / unhoMne apanI turkI TopI sira se utAra kara mez2a para rakha dI aura ayodhyAprasAda kI tarafa dekhakara bole- yahI tumhAre mAlika haiM ? ayodhyA ne mujhase kahA - bar3I muzkila se maiM zAha sAhaba ko yahA~ taka lA sakA / inake pIche seTha channAmala par3e the| magara Apane jAne se inakAra kara diyaa| zAha sAhaba ne mujhase kahAkisI gRhastha ke ghara Ama taura para maiM nahIM jAtA hU~ / magara khudAvanda karIma ko isa vakta yahI marz2I thI ki maiM ApakI darakhvAsta ko nAmaMjUra na karU~ / isake pazcAt ve mujhase idhara-udhara kI bAteM karate rahe / usa dina kI bAtoM kA raMga mujha para bahuta jamA / jaba ve uThakara jAne lage taba maiMne unase savinaya prArthanA kI ki kala phira aayeN| unhoMne musakarAkara svIkAra kiyA, calate samaya bole- aba Apa mere murIda haiN| maiM Apako kucha bheMTa detA hU~ / itanA kaha kara hAtha Upara utthaayaa| 'va' ! kaha kara eka choTA www.umaragyanbhandar.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] ra~gA siyAra 149 sA anannAsa mere hAtha meM dhara diyaa| tumhIM soco, baiThe haiM unake bhagAne ko pUjA karA rahe haiN| pichalI bephasna kI cIz2a merI A~khoM ke sAmane koI baiThe baiThe jumerAta ko ve mujhe usI makAna meM le gaye aura maeNgA de to maiM kaise ullU na bana jAU~gA / usa vakta maiM eka a~dherI-sI koTharI meM le jAkara bole ki isI meM unakA sacamuca pUrA murIda ho gayA / ve do-tIna dina khajAnA hai| ayodhyAprasAda ne unakI AjJA pAkara taka barAbara Aye aura roja hI koI na koI cIja khodanA zurU kiyaa| cirAg2a jala rahA thaa| usake mujhe bheMTa de gaye / cIjeM mere sAmane kisI aisI zakti prakAza se kamare kA a~dherA kama ho gayA thaa| kucha se ve ma~gA dete jo maiM samajha na sakatA, aura mujhe una dara khoda kara vaha cillA uThA ki eka dega to dikha para pUrI zraddhA ho gii| zAyada isase bhI jyAdA rahI hai| maiMne bhI koI camakatI huI cIja dekhii| jitanI ayodhyAprasAda kI una para thii| apanI amA zAha sAhaba ne mujhe dI ki ThoMka kara de / ___ "eka dina zAha jI ne kahA-maiM tumase bahuta khuza jyoM hI maiMna usa lakar3I se dega ko ThoMkA ki phuphakAra huuN| isase tumheM yaha batA denA cAhatA hU~ ki tumhAre mAra kara eka sA~pa phana uThA kara khar3A ho gyaa| amuka makAna meM khaz2AnA gar3A huA hai| magara usake "zAha sAhaba cillA utthe| basa ! basa ! abhI vakta milane ke vAsne khaca karanA pdd'egaa| meM phakIra AdamI nahIM hai| gaMgA jI kI bheMTa bAqI hai| itanA kaha kara huuN| mujhe tumhAre paise kI z2arUrata nhiiN| magara g2arIboM unhoMne mere hAtha se asA le lI aura sA~poM kA khayAla ko bahuta-kucha denA hogaa| zAyada kucha gaMgA jI ke bhI na karate hue dega kA DhaMkanA thor3A-sA utthaayaa| mujhe bheMTa karanA pdd'e| "maiMne pUchA-kitanA kharca hogA aura usameM camakatI huI azaraphiyA~-sI dikhAI diiN| ve kitanI prApti hogI ? unhoMne kahA-yahI do-cAra arabI meM kucha par3hate jA rahe the| zAyada sA~poM ko hajAra kharca hogaa| milane ko lAkhoM mila sakate haiN| zAnta rakhane kA mantra thaa| isa vakta to usa khajAne para sA~pa baiThe haiN| __ "usa koTharI ko yoM hI chor3akara bAhara se tAlA ___"mere mu~ha meM pAnI Ane lgaa| paramezvara ne DAla meM calA aayaa| zAha jI ne kahA ki tAle kI mujhe bahuta-kucha de rakkhA thA, magara jaba mere hI ghara koI jarUrata nhiiN| use koI chU nahIM sktaa| magara meM lAkhoM aura gar3e par3e haiM taba unheM kyoM chodd'| merA dila kava mAnane lgaa| zAha jI ne kahA--to kala jumerAta hai| mujhe "dUsare dina ayodhyAprasAda ne mujhase zAha jI ke apane ustAda kI qana para halavA car3hAnA pdd'egaa| tarafa se kahA ki sau tole kI sone kI gaMgA jI kI kaMgAloM ko bA~TanA hogaa| Apa ayodhyAprasAda ko mUrti bIca saMgama meM mujhe DAlanI hogI / phaurana bananI bheja deM ki ve apane sAmane ba~TavA deM, khuda Apako cAhie / maiMne sunAra ko bulAkara use mUrti banAne kI takalIpha karane kI jarUrata nahIM, jaba jarUrata hogI, AjJA dii| vaha ha~sane lgaa| mere aise nAstika se use maiM batA duuNgaa| kabhI aisI AzA na thii| magara usakA kyA jAtA __ "jumerAta aura maMgala ko halavA ba~Tane lgaa| isameM thA ? vaha do-tIna dina meM banA lAyA aura 3,000) mere 580) kharca hue| magara pA~ca sau yA pA~ca hajAra ke noTa lekara calA gyaa| kI lAkhoM ke Age kyA haqIqata hai ? eka dafA kucha "zAha jI ne mujhase kahalA bhejA ki maiM hara dama dera ko maiM bhI gyaa| bar3I bar3I degoM meM halavA rakkhA unakA intaz2Ara kruuN| inhIM cAra-chaH dina meM ve thaa| kaiMgale jamA ho rahe the| itanA maiMne bhI dekhaa| kisI ghar3I mere pAsa AveMge aura taba mujhe turanta ___"tIna haphte taka ve kucha pUjA-pATha bhI karAte rhe| unake sAtha jAnA hogaa| abhI ve pUjA-pATha meM lage mere pUchane para bole ki jo sA~pa usa dhana ke Upara hue haiM aura samaya Ate hI A phuNceNge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 sarasvatI "cAra dina, saca kahatA hU~, bar3I hI becainI se kaTe / itanI daulata mere ghara meM aura maiM chU nahIM sakatA ! yaha kambakhta zAha jI AtA hI nahIM, maiM ghara meM kaidI thA na kahIM Ane kA, na jAne kA, kamare meM idhara se udhara TahalatA rahatA, na baiThe caina, na leTe / Tahalane Tahalate jaba TA~geM thaka jAtIM, leTa jaataa| phira andara hUka uThatI, uTha khar3A hotA aura Tahalane lagatA / merI strI merI yaha dazA dekhakara ghabarAtI, DAkTara ko bulAne ko kahatI, magara maiM DA~Ta phaTakAra detA / asala meM maiM apane Ape meM na thA aura vaha ThIka samajhatI thI ki maiM pAgala honevAlA huuN| phira bhI maiMne usase zAha jI kA hAla nahIM btaayaa| maiM yaha socatA thA ki jaba azarphiyoM kA dega vaha dekhegI, merI hI taraha phUlakara kuppA ho jaaygii| thor3I-sI phikra ke bAda khuzI bhI acchI lagatI hai / " parasoM kI bAta hai| rAta ko bar3e jora kI A~dhI uThI thii| zAyada ATha baje hoMge ki zAha sAhaba A pahu~ce / ayodhyAprasAda unake sAtha thA / ve bole - calo yahI vakta hai| jaldI karo / sAmAna sAtha le lo| hama loga pA~ca minaTa ke andara ghara se cala khar3e hue| maiM aura zAha jI to khAlI hAtha the aura muMzI ke hAthoM meM kapar3e meM lipaTI gaMgA jI kI mUrtti thii| bhAI ThAkura siMha ! tuma merI usa vakta kI . khuzI kA andAz2a nahIM kara skte| thor3I-sI dera meM maiM lAkhoM kA mAlika honevAlA thA / merI ardhAGginI manA bhI karatI rahI ki kahA~ A~dhI meM jAoge, magara maiM kyoM mAnane lagA / mujha para to jAdU savAra thA / yaha mujhe pIche mAlUma huA ki unhoMne DrAivara se cupake se kaha diyA thA ki 'sarakAra' kA miz2Aja ThIka nahIM hai| jarA khayAla rakhanA / vaha becArA kyA qhayAla rakha sakatA thA / "gaMgA jI pahu~ce taba taka A~dhI meM kucha kamI ho gaI thI, magara dariyA uchala-kUda rahA thaa| zAha jI ne nAvavAle ko AvAz2a dii| eka nAva daur3a AI / a~dherI rAta aura havA kA jora ! maiM tairanA jAnatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 nahIM thA / nAva para car3hate hI Dara mAlUma huA / magara zAha sAhaba kar3aka kara bole ki kyA tIna haphte kI mehanata kho donA cAhate ho| mujhe himmata gaI aura maiM nAva para jA baiThA / DrAivara ko zAha jI ne nahIM car3hane diyA aura maiM kucha kaha bhI na sakA / "saMgama taka jAte jAte zAha jI ne kahA, kahA~ haiM vaha mUrtti ? lAo, jala-pravAha ke pahale AkhirI pUjA kara lU~ / ayodhyAprasAda ne mUrtti unheM de dI / ve pUjA kara hI rahe the ki saMgama A phuNcaa| unhoMne mUrti mujhe dI aura kahA, lo, gaMgA jI kA dhyAna karake unhIM kI mUrti unhIM ko car3hA do / "maiM bar3I zraddhA se mUrtti ko jala meM DAla diyA / vaha gar3Apa se g2Ayaba ho gii| zAha sAhaba ne kahA, maiM kala zAma ko tumhAre sAtha cala kara khajAne kA qabz2A tumheM dilA dU~gA / usa rAta aura dUsare dina kisa muzkila se kaTe, maiM tumase nahIM kaha sakatA | zAma ko ayodhyAprasAda bahuta ghabarAyA huA AyA aura bolA, hujUra, maiM zAha sAhaba ke ghara gayA thA / vahA~ mAlUma huA ki ve to kala se hI nahIM lauTe haiN| kATo to bar3hana meM khUna nahIM, maiM muMzI ko sAtha lekara khajAne kI koTharI meM phuNcaa| vaha khudI par3I thI / na dega thI, na saaNp| usa zAha sAhaba ne mujhako - hA~ hA~ rAya sAhaba ciraJjItasiMha ema0 e0, ela-, ela0 vI0 z2amIMdAra AnarerI majisTreTa ko ullU banA diyA" / basa, ( 3 ) yaha hAla sunakara maiM apanI haMsI na roka sakA aura maiM itanA ha~sA ki merI A~khoM meM pAnI gayA / Akhira meM ve bhI ha~sane lage, mAno dila ke phaphole phUTa jAne para unheM zAnti A gaI ho / "usa beImAna ko sAta sAla ke vAste jela na bhijavAyA to sahI" / ve kahane lage- "mere to do cAra haz2Ara rupaye le bhAgA to le bhAgA, usa becAre ayodhyAprasAda ke bhI sau le gayA" / www.umaragyanbhandar.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] ra~gA siyAra 151 mujhe usakI isa saralatA para aura bhI ha~sI maiMne use kucha dhamakAyA, kucha DarAyA, kucha AI / maiMne kahA-"bhAI sAhaba, Apa nire bUdama haiM dilAsA diyA ki saca saca hAla batA de ki vaha jo yaha samajhate haiM ki muMzI kI sAjiza isameM na mUrti pAnI meM pheMkI bhI gaI yA koI najarabandI thii| thii| vaha binA usase mile Apako carakA nahIM de ayodhyA ne kahA- "mUrti pheMkI avazya gaI, kintu sakatA thaa| vaha nahIM / pUjA karane ke bahAne jaba usane mUrti lI ___ use kucha zaka hone lagA aura hama donoM isa taba vahI mUrti sarakAra ko nahIM dii| eka dUsarI mAmale kI pItala kI mUrti caddara ke bhItara sIsA bharakara nAva usa koThI ke phATaka para jo do camAra rahate the, para rakkhI thii| vahI pheMkI gii| unhoMne batAyA-muMzI jI aura zAha jI kaI daphe sAtha jima sunAra ne vaha dUsarI mUrti banAI thI usane sAtha usa koThI meM gaye the| do-cAra dafa eka ThelA usakA banAnA svIkAra kiyA, magara yaha bhI kahA bhI AtA-jAtA unhoMne dekhA thA, magara koTharI meM ki banavAyA thA ayodhyAprasAda ne hii| kucha khodane yA gAr3ane kI unheM koI khabara nahIM huii| mujhe to thA hI nahIM, ciraMjItasiMha ko bhI jisa rAta ko A~dhI AI thI, zAha jI aura muMzI ayodhyAprasAda ke doSI hone meM aba koI sandeha jI usa koTharI se koI cIz2a le gaye the| ThelA sAtha nahIM rahA aura ve use pulisa meM dene ko taiyAra ho AyA thaa| gye| magara maiMne hI isa qhayAla se pulisa ke supurda muMzI purAnA AdamI thaa| isa zahAdata ke nahIM karane diyA ki muphta merA mitra bevakA bnegaa| Age gardana jhukAye khar3A rhaa| Akhira meM bolA- pIche patA calA ki zAha sAhaba ne muMzI ko bhI carakA "hujUra, mai khatAvAra z2arUra hU~, magara apane baccoM diyaa| Adhe kA sAjhIdAra use ThaharAyA thA, magara kI qasama khAtA hU~ ki mujha para usane bar3A hI roba A~dhIvAlI rAta ko hI ve gAyaba ho gye| ayodhyAgA~ThA thaa| maiM bilakula apane Ape meM nahIM thaa| vaha prasAda isI se dUsare dina ghabarAyA huA AyA thaa| jo cAhatA thA mujhase karA letA thaa|" usakI vaha ghabarAhaTa banAvaTI na thii| lekhaka, zrIyuta zailendra A sa~ga cala sakhi ! surasari-jIre ! (2) DubakI bhara tana tapana miTA de|| amala praNaya jalarAzi baha rahI, basa na raha gayA merA mana para, ura kI mere pyAsa daha rahI; calatI raga raga nava uchAha bhara; sukha-sa~yoga abhilASa bar3ha rahI, kSaNa meM pA~va tIra tyAgeM sakhi ! bhIjI palakeM alakeM bur3akara / jala chUte hoM saba tana siire| uchalU~ navajIvana le dhiire| - - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya rahasya vAda ke sambandha meM hindI ke kSetra meM bar3I g2alata phahamI phailI huI hai| isa lekha meM lekhaka mahodaya __ ne usI ke dUra karane kA sundara prayatna kiyA hai| saGketavAda lekhaka, zrIyuta gulAbaprasanna zAkhAla, bI0 e0 raGketa vAstava meM vizva kI prathama kA kevala kavitA ke lie hI pyAra karatI hai aura isI aura antima sundara kavitA lie kavi kA rahasya-loka kalA kI vibhUti meM jagamagAne kA prANa hai| mAnava-jIvana lagatA hai| prakRti kI pavitratA ke mahattva kI AnandapUrNa ke anusAra hI kavitA, rUpa svIkRti aura sRjita sundaratA ke prati tIvra prema ke kAraNa para nahIM, apratyakSa satya dvArA vaha sArthaka evaM pratyakSa saGketoM ko sajAtA hai tathA nirAjIvita rahatI hai| saGketavAdI kAra kA sAkAra meM saphala aura sAdhanA-pUrNa rUpAntara karatA kavi kalAkAra evaM dArza- hai| isa prayatna meM usakI sAdhanA kI saphalatA vyaktigata nika donoM hai| dArzanikatA kavi ke mananazIla mastiSka ke anubhavoM para nirbhara rahatI hai aura usake citraNa meM svayaM rasa meM barasa par3atI hai aura kalA antaganubhUti kI cama- ke jIvana-patha ke vibhinna dRzyoM kA saundarya nihita rahatA tkArapUrNa bhAvajJatA meM raMga jAtI hai / kavitA ko mApekSa hai| vaha apane jIvana kI preraNA se saMsAra ke anyatama satya amaratA inhIM do stambhoM para sthita rahatI hai| kavi satata se paricita banatA hai aura TAmasa kArlAila ke zabdoM meM evaM avirala sAdhanA ke sAtha AtmA ke kArya kalApoM kA vizva ke divya-satya meM praveza karatA hai| vyaktigata anucintana karatA hai; utsAha ke sAtha satya kA anusandhAna bhava hI saGketavAdI kalAkAra kI kRti kI udbhAvanA-zakti karatA hai aura paramAtmA ke prati AtmA ke kAmanodgAroM banatA hai aura isI lie usakI kavitA meM svayaM ke jIvana kA varNana karatA hai| kintu usakI khoja vaijJAnika khoja ke manana, ghaTanAkrama aura anubhUti kA AdhAra rahatA hai| nahIM hai / kalAkAra kavi, saundaryopAsanA kI madirA pIkara, usakA racanA usake antartama pradeza kA vikAsa hai / vizva aindriya jaga kI sundaratAoM kA premonmAda meM anubhava kI daivika bhAvanA jo saGketavAda kA mUla hai, aAtmA kI karatA hai; pratyakSa chavi ko ananta saundarya meM gumphita pAtA abhivyakti hai aura vahI abhivyakti vAstava meM kavitA ke hai aura mAnava-jIvana kI saralatAoM kA nirakha-nirakha sahA- pratyakSa saundarya kA antardhAna hone para pAThaka ke hRdaya para nubhUti meM dravIbhUta ho jAtA hai / vaha apratyakSa satya kA aMkita-sI jAna par3atI hai| manana aura pratyakSa vizva ko pyAra karatA hai| snigdha saGketavAdI sAhitya vizeSarUpa se Adhunika saMsAra kI AkAza, nirmala sAgara, pratIkSA-praphulla-puSya aura preraNA- upaja hai aura usakA pratyakSa svarUpa to hameM bIsavIM zIla prANI usake aindriya saundarya kI vastue~ haiM / indriya zatAbdI meM hI dikhA hai isake pUrva saGketavAda apane aura AtmA kA athavA pratyakSa aura apratyakSa kA yahI svatantrarUpa se paricita nahIM thaa| sAhitya-saMsAra meM yatramadhura-milana hI saGketavAda kI kavitA kA prANa hai| tatra rahane para bhI usakA nija kA astitva nahIM thaa| saGketavAdI kavi kI prANa-prasUta pratibhA kAvya-viSaya vartamAna jIvana kI jaghanyatA ne usakA AvirbhAva ani Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.umar@gyanbhandar.com bambaI TAkIz2a limiTeDa eka sundara savAk citrapaTa taiyAra kara rahA hai| yaha usI kA eka dRzya hai jo gata 16 maI ko taiyAra huA thaa| usa dina bambaI ke gavarnara sapatnIka dekhane gaye the / isa citra meM ve filma kI zUTiMga dekha rahe haiN|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ ERRIA zrIyuta guruprasAda TaMDana (prophesara vikToriyA kAleja, gvAliyara) apanI navavadhU ke saath| yaha vivAha hAla meM huA hai| vivAha ke samaya ke maMtra evaM pratijJAyeM varavadhU ne hindI meM hI kahI thiiN| kA~kera kI hara hAinesa mahArAnI sAhabA apanI putrI zrImatI govinda kumArI aura apane dAmAda ke sAtha zikSA-sambandhI uddeza se vilAyata gaI haiM / bambaI meM jahAz2a para car3hane ke samaya kA yaha citra hai| mahilA-vizvavidyAlaya (pUnA) kI isa varSa kI snAtikAye sara sI0 vI0 ramana aura prophesara karve ke sAtha / DShree Sudharmaswami Gyanb Upara bhAratIya mahilA samiti, bambaI, kI sadasyAyeM haiN| www.umaragyanbhandar.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAMgresa pArliyAmeMTarI borDa ke netA zrIyuta bhUlAbhAI desAI - bhUlAbhAI desAI hI bhAratIya rAjanIti ke pramukha vyakti haiN| apriya satya kahane ke kAraNa zrApa se sAmyavAdI tathA rajavAr3oM ke rAjanaitika kAryakartA nArAz2a ho gaye haiN| Apa dezI rAjyoM ke sabala samarthaka haiN| svargIya bAbU kRSNagopAla jI-Apa kuzala iMjIniyara, nipuNa citrakAra aura a~garez2I tathA fArasI ke vidvAna the| ApakA yaha citra hameM lipi-vidyA ke vizeSajJa paMDita gaurIzaMkara bhaTTa se / prApta huA hai / bhaTTa jI ne Apake hI nirIkSaNa meM hindI-lipi meM vizeSatA prApta kI thii| zrApa carakhArI ke nivAsI the| navAba sara akabara hedarI niz2Ama sarakAra kI kArya-kAriNI samiti ke upasabhApati niyukta hue haiN| Apa haidarAbAda rAjya ke bahuta prasiddha ucca rAjakarmacArI haiN| mahAmahopadezaka paMDita nandakizora zukla vANI-bhUSaNa-zrApa sanAtanadharma ke prasiddha upadezaka haiN| grApa kisI saMsthA maisUra ke zrIyuta ena0 nAgAppA-Apane ke saMlagna upadezaka nahIM haiM, kintu kannar3I-bhASA-bhASI hote hue bhI isa svatantra rUpa se upadeza karate haiN| varSa hindU-vizvavidyAlaya se hindI meM __Apake vicAra bhI rASTrIya haiN| ema0 e0 pAsa kiyA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ DalajhIla (kazmIra) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] sAhitya meM saGketavAda 153 vArya kara diyA aura Aja usakA svarUpa pUrNa pratyakSa ho deza hai aura aThArahavIM zatAbdI krAnti kA yuga mAnI gaI gayA hai| hai| saGketavAda bhI usI yuga ke krAnti-janita phreMca___ zArIrika evaM jar3a saundarya kI AvazyakatAoM kI sAhitya kA svarUpa hai| phreMca meM usane romeMTika, pUrti mAnasa meM AdhyAtmika saundarya kI pyAsa utpanna kalAtmaka evaM saundarya-sambandhinI pUrNatA prApta kI aura karatI hai aura phira zRGgAra ke nakha-zikha-varNana evaM jarmana meM use AdhyAtmika evaM jIvita satya kI nAyaka-nAyikA-bheda AkarSaNa-vihIna aura acetana bana navIna zakti milii| taduparAnta saGketavAda kI pratiSThA jAte haiN| usa samaya AtmA ke saundarya-kAvya kA nirmANa bar3hatI gaI aura rahasyavAda, chAyAvAda, mAyAvAda, pratihotA hai aura nara-hRdaya vibhUti-sRSTi meM nimagna ho jAtA bimbavAda Adi usakI anekAneka zAkhAoM-prazAkhAoM hai| usa kAla kA sAhitya aAtmA kI anubhUti-dvArA ke kalita kuJjoM kI chAyA se saMsAra kA sAhitya-udyAna pradatta apratyakSa anusandhAna kA varNana karatA hai / aAtmA AcchAdita ho gayA / saca pUchie to saGketavAda Adhunika apratyakSa hai aura sRjanahAra satya bhI apratyakSa hai| hama yuga ke sAhitya ke zreSThatama aGga kA nAma hai| baMgAla ke apratyakSa kI ora kevala saGketa kara sakate haiM / use saGketoM ravIndranAtha, yUnAiTeDa kiMgaDama ke yITsa, iTalI ke jebrAke Aropa se hI vyakta kara sakate haiN| usake pratibimba ko ila (Gabriele d' Annunzio), purtagAla ke yUgena dekha sakate haiM, usakI vANI kI pratidhvani suna sakate (Eugenio de Castro), spena ke kempomara (Campoahai; kintu usakI vAstavikatA ko nahIM pA sakate haiN| mor) vartamAna vizva ke sarvotkRSTa kavi saGketavAdI hI saGketavAdI kavi apane hRdaya kI tIvra bhAvanAyeM apratyakSa haiN| zreSTha sAhitya hI nahIM, sAdhAraNa kRtiyoM kA saundarya ke krIr3A-kSetra meM viharita karatA hai aura apane cintanazIla bhI zrAja saGketavAda kI vyApakatA kA pariNAma bana gayA rasAtmaka mAnasa meM avyakta satya ko satya ke rUpa meM hai| saMsAra meM aisA koI sAhitya nahIM jisameM isa navIna dekhane lagatA hai| use phira nAyikA ke jar3a aAkarSaNa dhArA ke unnata-patha-gAmI svarUpa kI abhivyakti na huI meM zAnti nahIM miltii| sArA saMsAra vibhUtimaya ho jAtA ho / hindI meM saGketa kI spaSTa vyaMjanA jAyasI ne kI aura hai / rUpa aura raMga kI vibhinnatA naSTa ho jAtI hai aura use suvyavasthita rUpa kabIra ne diyA, kintu rAja-vaibhava ke vimala evaM cetana aAtmAoM kA divya saMgIta mukharita prAsAda-kArAgAroM ne aneka zatAbdiyoM taka sAhitya-saMsAra hone lagatA hai| satya kI chAyA hI vibhUti-tAdAtmya se ke isa ujjvala evaM maulika svarUpa ko bandI kara diyaa| satya ho jAtI hai aura yahI satya-zakti usakI kavitA ko Aja punaH vaha kAvya deza aura kAla kI gati pAkara amaratva pradAna karatI hai / AtmA kA vikAsa aura saundarya prasphuTita huA hai| hI usakI anubhUti aura kAvya ke viSaya hote haiN| mUla saGketavAda yadyapi anAdi aura ananta hai, tathApi ___ vartamAna saMsAra jar3a evaM nirjIva vaijJAnika zaktiyoM- usakA spaSTa svarUpa kramAgata sopAnoM para car3hakara zrAtA dvArA zithila ho gayA hai / indriyoM kI tRpta pipAsA jala hai| Adhunika saGketavAda kI jhalaka hameM kalpanAvAdI cukI hai aura jIvana kI sudhA aAtmA meM utara rahI hai| sAhitya (Romanticism) meM milatI hai| vAstava meM yahI kAraNa hai ki saGketavAda vartamAna jIvana kA sAhitya anubhUti-pradatta kalpanA-sAhitya hI usakA zrAdhAra hai| bana gayA hai| Aja pratyakSa-sRSTi alIka pratIta ho rahI vaha saGketavAda ko svarUpa-dRr3hatA aura sthiratA pradAna karatA hai aura apratyakSa loka-sambandhinI bhAvanA kA svapna-svarUpa hai| isa prakAra saGketavAda romeNTisiz2ama kI eka zAkhA naSTa hokara pratyakSa ho gayA hai| kA nAma hai| romeNTi siz2ma kalpanA-pradatta mUrtimattA ke aAdhunika kAla meM saGketavAda pratyakSa rUpa meM sabase svAbhAvika saundarya kA nAma hai / yaha rUr3hi-bandhana pahale phreMca sAhitya meM vyakta huaa| phrAMsa krAnti kA evaM jar3atA se pare AtmAnubhUti kI abhivyakti hai| phA.8 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 sarasvatI [bhAga 36 vaha hRdaya kI avirala sAdhanA kA sarala saundarya hai| kI hai aura prasannatA kI bAta hai aba hamAre kucha navayuvaka usakA svarUpa sarvadezIya aura vyaktigata donoM haiN| kaviyoM kA dhyAna phira mUla romeNTisiz2ma kI ora phreMca-sAhitya meM Arthara rimbAda, narvala zrAdi kA jA rahA hai| saGketavAda, tene, jholA, lekAnta de liSila prabhRti ke hindI meM vartamAna saGketa kI sRSTi pradhAnataH tIna kAraNoM romeNTisiz2ma kA upapanna hai / saGketavAdI yuga ke bahuta se huI hai| prathama to a~garez2I athavA yorapIya sAhitya pahale jar3a-sAdhanA-kSabdha phrAMsa meM suprasiddha aupanyAsika ke prabhAva se, dUsare baMgAlI chAyAvAda ke AkarSaNa se flebana ne pratyakSa jagata ko asatya mAnakara AtmavikAsaka aura tIsare kabIra kI vANI ke punarutthAna se| baMgAlI kalpanA-sAhitya kI sRSTi kI hai| prabhAvavAdI ([mpres- chAyAvAda athavA kabIra ke rahasyavAda se utpanna hindI sionist) ganakorlsa ne apanI racanA meM vizva ke una saGketavAda paripakva na hote hue bhI apanApana liye hue kAlpanika aura vyaMjaka citroM kA AdhAra liyA jinakA sundara hai; kintu a~garez2I kI bhAvanA se utpanna saGketa kucha astitva aura chAyA para nirbhara rahatA hai| lekAMta ne asvAbhAvika aura aparipakka ho gayA hai| isakA kAraNa yaha jar3avAdI hone para bhI pUrvIya darzanAloka kI 'nirvANa'-uSA hai ki ba~galA kA chAyAvAda kabIra ke rahasyavAda kA sarasa ke vaibhava kA citraNa kiyaa| isa prakAra kalpanAvAda ke rUpAntara hai aura ina donoM meM ekadezIyatA tathA jAtIyatA pazcAt vyaMjanAtmaka sAhitya kA nirmANa huaA aura phira hai| hindI ke rahasyavAdI, chAyAvAdI kahalAnevAle kaviyoM saGketavAda kI sRSTi huI / a~garez2I-sAhitya meM bhI kAlarija meM adhikAMza a~garez2I se prabhAvita hue haiN| merI samajha meM zelI, bAirana, kITasa Adi ne romeNTisijma kI sRSTi kii| unameM se eka bhI pUrNatA athavA paripakvatA prApta nahIM kara phira brAuniMga, merIDitha tathA sTevensana ne kAvya meM vyaMjanA sakA hai| vaha yA to kabhI kevala dArzanika hI raha jAtA (suggestive style) kA vizeSatva sthApita kiyA aura hai yA kabhI ihalaukika saundarya ke upAsaka kavi ke rUpa tatpazcAt yITsa, manaro, gorabUda, laoN meyara ne saGketavAda meM AtA hai / vaha vizuddha saGketavAda kI sarasatA ko nahIM kI spaSTa kalA aMkita kii| saMsAra ke sabhI sAhityoM meM prApta kara sakatA, kyoMki usakI anubhUti paryAyavAcI aura isI prakAra, romeNTi siz2ma ke pazcAt krama se vyaMjakazailI romeNTika bhAvanAyeM aparipakva hI rahatI haiN| sAtha hI vaha aura phira saGketavAda kI sRSTi hotI hai| saGketavAda kI bhAratIya saGketavAda kA pratinidhitva nahIM kara sktaa| bhUmi para kavitA apanI unnati kI sImA para paha~ca jAtI kintu isakA yaha abhiprAya nahIM hai ki vaha kavi hI nahIM hai| hindI-sAhitya kA vikAsa-krama nirAlA hI hai| hindI- ho sktaa| aise kaviyoM meM kucha to mahAn kalAkAra ke sAhitya kA punarutthAna abhI-abhI huA hai, ataeva vaha rUpa meM Ate haiM / zrI sumitrAnandana panta aise kaviyoM meM zIghra se zIghra vizva-sAhitya ke sabhI aMgoM se paripUrNa ho pramukha haiN| unakI kalpanA saGketArthI aura ucca hai; unameM jAnA cAhatA hai aura isI zIghratA ke kAraNa usake kisI kAvya-rasa chalakA par3atA hai, unake zabda-vinyAsa meM vizeSa aMga kI pUrti nahIM hone pAtI / hindI meM khar3I anupama saundarya aura saMgIta hai, kintu unake saMketa vAda meM bolI ke sAtha hI romeNTi siz2ama aAyA, kintu usakI (jo vismayavAda bhI kahA jAtA hai) romeNTi siz2ma kI zaizavAvasthA meM hI chAyAvAda ke nAma se saGketavAda kA aparipakvatA ke kAraNa pUrNatA evaM zAktika ekIkaraNa nahIM janma ho gyaa| isase hindI-romeNTi siz2ma kA sundara hai| unameM sAdhanA-unmAda pratIta nahIM hotA aura sAtha vikAsa na ho sakA; usakI dhArA ruka gii| kahane kA yaha hI unameM kabIra aisI tIvratA bhI nahIM hai| unake 'maunatAtparya hai ki hindI meM romeNTisiz2ma pragatizIla nahIM hai| nimaMtraNa' meM lakSaNA-zakti kA sundara citraNa hai, kintu 'prasAda' jI kI kalA kA prAdhAra romeNTisiz2ama hI hai| bhAvoM kI tIvratA zabda-saundarya meM aojhala-sI ho gaI unhoMne taruNAvasthA meM sundara romeNTika kAvya kI racanA hai| usameM apratyakSa satya kA 'sAkAra' svarUpa nahIM hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2 ] parantu sphuTa racanAoM ke pare jahA~ taka . ' jyotsnA' kA sambandha hai, hindI saGketavAda ko paMta jI se bahuta AzA hai / 'jyotsnA' meM bhAratIya maulikatA tathA saGketavAda kI sajIvatA hai / vAstava meM hindI kA vahI eka mAtra saGketa vAdI pUrNa-grantha hai / vibhUti-saMsAra ke jIvana kA vaha hindI meM prathama aura anupama kAvya hai / saGketa ke sahAre usameM svargika evaM mAnavIya grAmAtra (spirits) kA sundara mela huA hai | usakA saundarya hRdaya aura lakSya kI krIr3A meM sannihita hai / vizva ekIkaraNa kA manorama citra nATaka ke pratyeka pAtra ke pratyeka vAkya se vyaMjita huA hai| eka-eka zabda mAno kaha rahA hai sAhitya meM saGketavAda Our meddling intellect misshapes The beauteous form of things. lahareM bhI eka niyama meM baddha haiN| unakA jIvana, vizvajIvana kA eka nimaMtrita aMza hai / ve apanA paricaya kAvyamaya zrAdhyAtmikatA meM detI haiM apane hI sukha se cira- caMcala, hama khila-khila par3atI haiM pratipala; jIvana ke phenila mAtI ko, lele, cala - karatala meM Talamala, cira janma maraNa ko ha~sa ha~sa kara hama AliMgana karatoM pala-pala, phira-phira asIma meM uTha uTha kara, phira-phira usameM ho ho zrIphala / a~garez2I - sAhitya se prabhAvita kaviyoM meM saGketavAda romeTisijma kA eka aMga nahIM raha jAtA, kyoMki unakI sAGketika bhAvanAoM meM sarvarUpa-darzana (objectivity) kI adhikatA ke kAraNa svarUpa-darzana (subjectivity) kA AdhAra nahIM raha jAtA aura romeTisijma kA vaiyaktika mAna ghaTa jAtA hai / ba~galA kA chAyAvAda caNDIdAsa tathA vidyApati ke sarasa romeTisijma kA upapanna hai aura isI lie vaha susaMskRta hai / vartamAna ba~galA - chAyAvAda - dvArA prabhAvita kaviyoM meM 'prasAda jI' sarvazreSTha haiN| merI samajha meM to hindI ke sAmprata sAhitya-saMsAra meM eka ve hI saphala saGketavAdI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 155 kalAkAra haiM / bauddha-yuga ke darpa kA AdhyAtmika prakAza aura AkarSaNamaya vaMgIya kalA unheM sAhitya-saMsAra meM saGketavAda ke jyotirmaya saMdezavAhaka ke rUpa meM lAte haiM / unakI racanA meM bhAvoM kI tIvratA, kalA kA sundara paridhAna pahana karAtI hai aura indriya-jagat apratyakSa satya ke dhAra para sthita hokara sthira saundarya kI vastu bana jAtA hai / unake saGketa meM anubhUti kI sarasatA aura prIti - bhAvanA kI sajIvatA hai / apratyakSa satya ko pratyakSa jagat kI vastu mAna kara unhoMne eka sthala para saGketa kiyA haijIvana-vana meM ujiyAlI hai / kiraNoM kI yaha komala-dhArA, bahatI le anurAga tumhArA; phira bhI pyAsA hRdaya hamArA, vyathA ghUmatI matavAlI hai / harita - daloM ke antarAla se bacatA-sA usa saghana jAla se vaha samIra kisa kusuma -bAla se mA~ga rahA madhu kI pyAlI hai 1 eka ghU~Ta kA pyAsA jIvana, nirakha rahA sabako bhara locana; kauna chipAye hai usakA dhana ? kahA~ sajani, vaha hariyAlI hai ? hindI ke hI saGketavAda athavA kabIra ke rahasyavAdadvArA prabhAvAnvita kaviyoM meM zrI mAkhanalAla jI caturvedI 'bhAratIya zrAtmA' haiM / unameM kabIra hI sI tIvratA, zakti aura bhAvukatA hai aura yahI kAraNa hai ki unakI kalA nitAnta nagna hai / unake antara meM calanevAlA jIvana vartamAna rAjanIti kI hathakar3iyoM kI bhaMkAra kara kArAgRha meM bhI usa lakSya 'satya' ko pAne ko chaTapaTAtA rahatA hai / unameM maulikatA kA darzana pAkara bhI hama kabIra hI ke samAna uddaNDatA pAte haiM / zrAtmA kI preraNA unake kavi ko bA~dha-sI detI hai / pratyakSa vizva kI jaghanyatA 'bhAratIya AtmA' ko apratyakSa ke sundara tana meM chipa jAne ko bAdhya karatI hai -- www.umaragyanbhandar.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 sarasvatI [bhAga 36 kahA~ chupU~? vana meM; nA sakhi, vanamAlI meN| sAhityika puruSArtha kA virodha hai| saGketavAda kavi kI kAlI ke sara ke nartaka usa kAle-kAle se khyAlI meN| bhAvanAoM kA sabhya svarUpa hai| jisa prakAra sAmAjika ur3ane de mujhako tU usa taka bandhana evaM ziSTAcAra meM namavAda suruci ke pratikUla hai, jisane haiM aMgUra bikhere usI prakAra sAhitya meM bhAvanAoM kA nagna citraNa kalA kI sira para nIlama kI thAlI meM / vana meN| kSati hai / samAja meM jo namavAda ke virodhI haiM unheM jisako bandI kara lene ko rUr3hiyoM kI haThadharmI ko dUrakara eka na eka dina avazya Dtha rahI bAvalI pratIkSA saGketavAda ko apanAnA par3egA, kyoMki vaha sabhyatA ke mAnasa, yauvana kI jAlI meM / vana meM / anurUpa vastu hai| sAhityika rUpa meM vizeSatva ke jise khumArI car3ha jAne ko anusAra saGketavAda kucha hI varSoM kA prayatna bhale hI ho, palakeM pAgalapana sAdhe haiM usakA AdhAra amara hai| yugala-putaliyoM kI pyAlI meM / ____ saGketavAda anantakAla kI kavitA hai / sRSTi ke sAtha jisakI sAdha-sudhA pAne ko hI usake vikAsa aura anta guMthe hue haiM / apratyakSa saMsAra paMkhiniyA~ cAhoM kI cahakI, sadaiva apratyakSa rahegA aura mAnava-jIvana kI viyoga-vyathA jI-taru kI DAlI-DAlI meM / vana meM / sadA banI rhegii| isI viyoga-bhAvanA se utpanna vartamAna jise manAne ko maiM AlI, kAvya meM hama karuNA kA Adhikya pAte haiM / AzAvAda galI-galI sI banA bhAgya meM, to hamAre mAnasa ke kRtrima saMtoSa kI eka dhArA hai; vaha DhU~r3ha rahI gAlI-gAlI meM / vana meM / cirasthAyI athavA antarbhUta nahIM hai| jaba taka hamArA hindI meM dina-prati-dina saGketavAda kI unnati ho rahI anusandhAna banA rahegA, hamArI vedanA-vibhUti zrImatI hai| usakA svarUpa nizcita karane kI ceSTA kI jA rahI mahAdevI varmA ke zabdoM meM - hai / usakA astitva niHzaMka hai, kyoMki vaha krAntikara 'janma hI jisako huA viyoga, navIna rakta-dvArA utpanna huA hai / vaha hindI ke 'lakIra ke tumhArA hI to hU~ ucchvAsa / ' phakIra' sAhitya ke krama-vikAsa kA phala nahIM hai, kyoMki mAnava-hRdaya ko sparza karatI rhegii| kAvya-jIvana saMsAra meM koI bhI mahattvapUrNa parivartana krama-vikAsa kI kI anekarUpatA isI pravAha meM bahegI aura pUrNatA kI ora manthara gati se nahIM paataa| hindI-sAhitya kA Adhunika agrasara hogI / saGketavAdI kaviyoM ko tarkaparAsta rUr3hivAdI svarUpa vigata bIsa-pacIsa varSoM ke adamya sAhasa kI kuzabdoM se bhale hI sambodhita kareM, unakI racanAoM ko saphalatA hai aura bhArata kI vartamAna rAjanaitika jAgrati bhI 'ullU kI vANI' kahakara apanI saMkIrNatA kA paricaya itane hI thor3e samaya kI krAntipUrNa sAdhanA hai| saGketavAda dete raheM, vAstava meM vartamAna aura bhaviSya ke sAhitya ke hindI kI vAMchita vastu hai| usakA virodha samUce bhAvI nirmAtA vehI haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArisa di kovA kI eka kahAnI upahAra 'sarasvatI' ke pAThakoM ko zrImatI zAntAdevI jJAnI kI yaha prathama aura antima bheTa hai| 'sarasvatI' ke lie Apane barAbara aisI hI kRtiyA~ bhejane kA vAdA kiyA thaa| para kheda hai ki koyaTA ke bhUkampa meM Apa apanI eka mAtra putrI ke sAtha sadA ke lie so gii| lekhikA, zrImatI zAntAdevI jJAnI RokA matI elisa ne apanI cAbI bhI kama jabardasta nahIM hai| dekho, usa meja para | se hoTala kA daravAz2A kAg2az2a meM kyA lipaTA huA hai|" kholA aura andara zrImAn elisa le aaii| hyago ne kholaa| kAg2az2a kI zrI hyUgo ko ArAmakursI tahoM meM eka choTI makhamalI DibiyA chipI thii| M para paira pasAre muskarAte elisa ne utsukatA se pUchA- "andara kyA hai ?" - paayaa| "dekho|" hyugo ne DibiyA elisa ke hAthoM meM "tuma bhI gaz2aba ke de dii| elisa ne use kholaa| andara bar3hiyA AbaAdamI ho ? bhalA isa vakta yahA~ kaise ?" dAra hIre se jar3I sone kI a~gUThI thii| __ "tumhAre lie eka khuzakhabarI lAyA huuN| kucha "to kyA yaha mere lie hai ?" elisa ne utsukatA inAma do to sunAU~ / " se puuchaa| "acchA ! kyA inAma cAhate ho ?" ____ "hA~ priye ! tumhAre hI lie / tumase bar3hakara mujhe "basa, vahI............" aura kauna priya hai ?" "maiM tumhAre izAre nahIM smjhtii| tumheM apanI "puruSoM kI priyAoM kA kyA patA calatA hai ? khuzakhabarI sunAnI ho to sunaao| inAma-vanAma striyA~ to unakI khilavAr3a kI cIja haiN|" elisa ne kucha nahIM milegaa|" muskarA kara khaa| . "inAma to z2arUra milegaa| abhI nahIM to thor3I "sambhava hai, jo tuma kahatI ho ThIka ho| parantu dera Thaharakara / acchA suno| tuma jAnatI ho ki saba a~guliyA~ samAna nahIM hotii|" / Aja se chaH mAsa pUrva maiMne 'sImeNTa varksa' meM naukarI hyUgo ne prema se vaha a~gUThI elisa kI aMgulI meM kI thii| aphasara kI kRpA se merA vetana bhI bar3hA pahanA dI aura pUchA-"kyoM ! tumheM pasanda hai ki aura mere kAma se santuSTa hokara kampanI ne mujhe 20 nahIM ?" hajAra ke hisse bonasa ke rUpa meM diye / mere saubhAgya elisa ne bar3e gaura se apane hAtha ko uThAkara se hissoM kA dAma alpa samaya meM hI dUnA ho gayA dekhaa| hIre kI cauMdha prkhii| cehare para santoSa kI aura aba maiMne una hissoM ko pUre 40 hajAra meM beca lahara daur3a gii| parantu usI kSaNa eka zaMkA kI diyA hai|" kAlimA bhI upasthita huii| "sacamuca tuma qismatavAle ho| acchA hotA, "pyAre hyUgo ! yaha a~gUThI kitane kI hai ?" hamArI bhI aisI hI kismata hotI !" / "kyoM ? paise dogI?" "elisa ! jarA hausalA kro| tumhArI kismata "nahIM / yoMhI pUchatI huuN|" 157 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 .. sarasvatI [ bhAga 36 "kevala hIre kI kImata pandraha sau rupayA hai| rakhakara sundara kArAja meM paika ko| elisa ke pati ne sonA aura banavAI alg|" use jeba meM saMbhAlakara rakkhA aura usase kahA-- "taba maiM ise nahIM luuNgii|" "tuma z2arA ghara clo| maiM abhI 'ingrevara' ke pAsa "kyoM ?" . . jAkara isa para donoM ke nAma likhAye lAtA huuN|" "itane bhArI dAma kI aMgUTho dekhakara mere pati ko phaurana zaka ho jAyagA aura cAhe hamArA para- pUre eka ghaNTe ke bAda pati devatA ke Ane kI spara sambandha kitanA hI pavitra kyoM na ho, vaha AvAz2a sunAI dii| elisa ne daur3akara daravAjA z2arUra hI dAla meM kAlA dekhane lgegaa|" kholaa| pati devatA bahuta prasanna dikhAI dete the| ___ hyago ne kucha kSaNa sira khujalAyA aura phira patnI ne pUchA--"Aja kyA mAmalA hai ? itanI khuzI kahA kA kAraNa ?" ___"pyArI elisa ! mujhe eka yukti sUjhI hai| maiM "kapar3e to utArane do| saba batalAye detA huuN| jisa jauharo se ise lAyA hU~, yadyapi use paise to de Aja pahalI bAra merI kismata khulI hai|" cukA hU~, phira bhI use samajhA dUgA ki vaha kala elisa ko zaka hone lagA ki kahIM bhalA AdamI zAma ko apane 'zo-viMDo' meM ise rkkhe| tuma apane aMgUThI beca to nahIM aayaa| elisa ne pUchA-"a~gUThI pati ke sAtha jAnA, ise dekhanA, pasanda krnaa| para nAma khudA yA nahIM ?" jauharI nakalI patthara kahakara ise 50) meM tumheM beca "z2arA sabra kro| usI kI bAta sunAtA huuN|" degaa| isa prakAra sA~pa bhI mara jAyagA aura lAThI elisa kA hRdaya dhar3akane lgaa| bhI na ttuuttegii|" "acchA ! maiM jaba ingrevara ke pAsa nAma khudavAne agale dina elisa ne aisA hI kiyaa| aMgUThI gayA, vahA~ eka vyApArI baiThA thaa| usane agUThI dekhausake pati ko bhI jaMca gaI / jauharI ne bhI z2arA kara pUchA-"yaha kitane meM lI ?" namaka-mirca lagAyA / "janAba ! isakA asalI dAma maiMna apanI cIja kI qadra bar3hAne ke lie kahA125) thA / parantu jo mahilA ise pahale le gaI thI "100) meN|" usane Arthika kaThinAI ke kAraNa ise 50 rupaye taka "maiM tumheM do sau detA huuN| mujhe beca do|" becane kI AjJA dI hai| Apa bhAgyazAlI hai jo maiMne samajhA, AgayA dhokhe meM / naqalI hIre ko Apako aisA avasara hAtha A rahA hai| Apa bana- asalI samajha rahA hai / aba maiMne z2arA aiTha kara kahAvAne jaaie| Apako 125) se damar3I kama na "janAba pAMca sau rupaye se kama ko nahIM hai|" lgegii| hai to yaha naqalI patthara, magara asalI ko vyApArI ne a~gUThI ko gaura se dekhA aura mAta karatA hai / khuda jauharI bhI dhokhA khA jAya / " pUchA-"kyoM ? becane kA vicAra hai ?" ___ elisa ke pati ne 45) dene caahe| parantu dUkAna- "lI to apane lie thii| yadi Apako pasanda dAra ne kahA-"50) dene ho to dIjie, nahIM to hI AgaI hai to 500) meM beca bhI sakatA huuN|" rAstA naapie|" ___"vyApArI ne phaurana 100) ke pA~ca noTa gina ___ elisa ne pati kI ora kaTAkSa se dekhaa| bhalA diye / so le AyA hU~, jisameM se 50) tumhAre aura strI ke prema-kaTAkSa kI avahelanA kauna puruSa-puMgava zeSa 450) mere| kara sakatA hai ? "dekhA ! kaisA hoziyAra hU~ ! tuma mujhe vyartha meM saudA taya huaa| jauharI ne a~gUThI DibiyA meM buddha banAyA karatI ho|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ naI mulaka ka - [pratimAsa prApta honevAlI naI pustakoM kI sUcI / paricaya yathAsamaya prakAzita hogaa|] 1 - soma-sarovara - lekhaka aura prakAzaka, zrI (6) vIrAGganA pannA (aitihAsika nATaka -lekhaka, camUpati, ema0 e0, mukhyAdhiSThAtA, gurukula-kA~gar3I, DAkTara dhanIrAma prema, ema0 Ara0 e0 esa0, haridvAra haiM, sajilda pustaka kA mUlya 1 // ) hai| mUlya |) hai| 2-pradIpa (kahAnI-saMgraha)-lekhaka, zrI vAcaspati 12--mahilA-samAja--lekhaka, zrI oMkAranAtha pAThaka, prakAzaka, bhAratI-bhaNDAra, vikretA, lIDara prema, 'dinakara', prakAzaka, 'parivartana'-prakAzana-vibhAga ajamera, ilAhAbAda haiM / mUlya 11) hai| mUlya / ) hai| 3-pravAsI bhAratIyoM kI vartamAna samasyAyeM- 53-- zrI siddha hemacandra-vyAkaragama-prakAzaka, lekhaka, zrI premanArAyaNa agravAla bI0 e0, prakAzaka, seTha aAnanda jI kalyAna jI, z2averivAda, ahamadAbAda, mAnasarovara-sAhitya-niketana, rAjogalI, murAdAbAda haiN| sajilda pustaka kA mUlya 4 // ) hai| 4-jIvana (kahAniyoM kA saMgraha)- lekhaka aura 14-15-suSamA-nikuJja, ilAhAbAda kI prakAzaka, zrI sAdhuzaraNa khajuhaTTI, po0 rAjopaTTI, z2ilA do pustakesArana (bihAra) haiM / mUlya 1 / ) hai| (1) madhuzAlA (kavitA) - racayitA zrI 'baccana' ____5-eziyA kI mahilA-krAnti- lekhaka, zrI jaga- sajilda pustaka kA mUlya 1) hai / dIzaprasAda mAthura 'dIpaka', prakAzaka, hindI-sAhitya- (2) khayyAma kI madhuzAlA (kavitA)-- lekhaka, zrI maNDala, bAz2Ara sItArAma, dehalI haiM / mUlya 1) hai| ___ 'baccana', sajilda pustaka kA mUlya 1) hai| 6-11 cAMda-presa limiTeDa, candraloka 16--karuNa satasaI (kavitA)--racayitA, adhyA paka rAmezvara 'karuNa', prakAzaka, zrI sahadeva jI 'bhagavAna', ilAhAbAda kI 6 pustake karuNa-kAvya-kuTIra, kRSNanagara, lAhaura, mUlya 2) hai| (1) mAlatI (upanyAsa) - lekhaka, zrIyuta surendra 17-21- esa0 vI0 siMha ainDa ko, kAzIzarmA, sajilda pustaka kA mUlya 3) hai / pustaka-bhaMDAra, banArasa siTI kI 5 pustaka / (2) devI jona lekhaka, DAkTara dhanIrAma prema, (1) hamArI svatantratA kaisI ho ?--lekhaka, zrI ema0 Ara0 e0 esa0 (i~galeMDa) haiM / mUlya 1 // ) hai| aravinda ghoSa, anuvAdaka, zrI devanArAyaNa dvivedI, (3) sAhitya kA sapUta (hAsyapUrNa nATaka)- mUlya 1) hai| lekhaka, zrI jI0 pI0 zrIvAstava bI0 e0 ela-ela0 bI0, (2) kyA bhArata sabhya hai ?---lekhaka, zrI aravinda mUlya 1 / / ) hai| ghoSa, anuvAdaka, zrI devanArAyaNa dvivedI, malya / / / hai| ___(4) zarIra aura vyAyAma - lekhaka, paM0 gaNezadatta (3) kanyA zikSA-ipaNa---lekhikA, zrImatI pArvatIzarmA, gaur3a 'indra', mUlya 2) hai| devI, mUlya / / hai| (5) kAyApalaTa (kahAniyoM kA saMgraha) - lekhaka, (4) strI-saMgIta gAyana-saMkalayitA, zrImatI zrIyuta sItalAsahAya bI0 e0, mUlya 1 / / ) hai| pArvatI devI, mUlya / -) hai| 159 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 sarasvatI [bhAga 36 (5) Azrama-gItAJjali--saMkalayitA, zrI sUryabalI- 33--prema-nikuMja-lekhaka, zrI nagendranArAyaNasiMha, mUlya 1-) hai| siMha 'nagendra', prakAzaka, zrI rAjakRSNa bhavana, sitAba 22-23 -navalakizora presa lakhanaU, kI 2 pustaka 1 diyArA, chaparA hai| 34--suSamA--(kavitA) lekhaka, zrI harazaraNa zarmA, (1) sohAga kI DibiyA (kahAnI-saMgraha)-lekhaka, prakAzaka, aojhA-bandhu-zrAzrama, ilAhAbAda, mUlya / -) hai / paMDita tArAdatta upretI, mUlya sajilda kA 11) hai| ___35-40-gaMgA-pustaka-mAlA-kAryAlaya, (2) mAlI-lekhaka, DAkTara ravIndranAtha ThAkura, anuvAdaka, zrI sUryanArAyaNa caturvedI, mUlya 1 / / ) hai|| lakhanaU, kI 6 pustakeM ___24--bundela-vaibhava--lekhaka, zrI gaurIzaMkara dvivedI, (1) purAnI duniyA--(itihAsa) lekhaka, zrI 'zaMkara', prakAzaka, bundela-vaibhava-granthamAlA, TIkamagar3ha rAmacandra varmA, mUlya 1 // ) hai| bundelakhaMDa, sajilda pustaka kA mUlya 2||) hai| (2) achUta-samasyA (sAmAjika)-mUla-lekhaka, 25 -rAjasthAnarA dUhA bhAga pahalar3o)--saMpAdaka mahAtmA gAndhI, anuvAdaka, zrI paripUrNAnanda varmA, mUlya zrI narottamadAsa svAmI, prakAzaka, navayuga-sAhitya-maMdira, II) hai / posTabAksa naM0 78, dillI, mUlya 2) hai| (3) hAsya-rasa--lekhaka, zrI jI0 pI0 zrIvAstava, __26-hindI-paryAyavAcI koza--lekhaka, paMDita mUlya =) hai| zrIkRSNa zukla 'vizArada', prakAzaka, bhArgava-pustakAlaya, (4) rAjamukuTa-- (aitihAsika nATaka) lekhaka, banArasa siTI, mUlya sajilda kA 2 // ) hai| paNDita govindavallabha panta, mUlya 1) hai| 27--bhAratIya citrakalA--lekhaka, zrI nAnAlAla (5) dukhavA maiM kAse kahU~--(kahAnI-saMgraha) lekhaka, camanalAla mehatA AI0 sI0 esa0, prakAzaka, hindustAnI zrI javAharalAla bhArgava, mUlya // ) hai| ekeDemI, ilAhAbAda aura mUlya 6) hai| (6) madhuvana--(kavitA) lekhaka, zrI AnandakumAra 28--deva-sudhA--lekhaka, zrI "mizra-bandhu', prakAzaka mUlya / ) hai| deva-sukavi, sudhA-kAryAlaya, kavi-kuTIra, lakhanaU aura 41--rasa-tantra-sAra--- (vaidyaka) lekhaka, ThAkura mUlya 1) hai| nAthUsiMha varmA, istamarAradAra, prakAzaka, Ayurvedika ____ 29-dharma aura jAtIyatA--lekhaka, yogirAja ara- paramArtha auSadhAlaya, kaler3A, ajamera haiN| mUlya vinda, anuvAdaka, zrI devanArAyaNa dvivedI, prakAzaka, 20) hai| hindI-pustakAlaya, banArasa siTI mUlya 1) hai| (42) sUri zataka-(padya) lekhaka, paNDita rAmaca30--ghara kI DAha--(upanyAsa) lekhaka, zrI indra rita upAdhyAya, prakAzaka, zrI zrAtmAnanda jaina sabhA, basAvar3A, bI0 e0 prakAzaka, sarasvatI presa, banArasa siTI, ambAlA zahara mUlya 5) hai| mUlya 11) hai| ___ (43) saMkIrtana-sudhA--(pahalA bhAga) prakAzaka, 31---Urmi-- (kavitA) saMkalanakartA zrI devadhara saMkIrtana kAryAlaya meraTha zahara mUlya / ) hai| zarmA 'vizArada', prakAzaka, sAhitya-pariSad, salemagar3ha, 44-bhUgola eTalasa -sampAdaka, zrI rAmanArAyaNa gorakhapura, mUlya // ) hai| mizra, prakAzaka, bhUgola kAryAlaya, prayAga haiM / mUlya 2) hai|| 32--vIra-pAThAvalI--lekhaka, zrI kAmatAprasAda 45-rAjasthAna--sampAdaka, pro. rAmalocana zarmA jaina, ema0 Ara0 e0 esa0, prakAzaka, digambara-jaina- ema0 e0, prakAzaka, rAjasthAna risarca sosAiTI, kalakattA | pustakAlaya, kapar3iyA-bhavana, sUrata, mUlya II) hai| vArSika mUlya 5) hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] naI pustakeM 161 46-2-bAla-zikSA-samiti, bA~kIpura, se siddhAntoM se bhI pArasI-dharma ke siddhAnta milate haiN| isa prakAzita bAla zikSA mAsika grantha-mAlA -- prakAra lekhaka mahodaya ne uparyukta sabhI dharmoM kI ekatA (1) Izvara-lIlA-(2) bhUkampa kA pratipAdana kiyA hai| aura yaha saba varNana vistAra ke (3) harijana-bandhu-lekhaka. mahAtmA gAMdhI sAtha kiyA gayA hai tathA viSaya kA pratipAdana bhI - (4) rAjA rAmamohana rAya-lekhaka, rAya sAhiba sapramANa kiyA gayA hai / vidvAn lekhaka kA yaha prayatna becUnArAyaNa sAdhu huA hai / nissandeha hindU-pArsiyoM ke ekIkaraNa kA (5) taba aura aba-praNetA zrI rAmadAsa gaur3a vicAra parama uttama hai| spaSTa bAta to yaha hai ki ye ema0 e0 sAre dharma aura ta eka hI veda-vakSa kI zAkhAyeM haiM. jo (6) acchI cAla-praNetA eka hindI lekhaka, samayAntara meM bhinna bhinna nAmoM se prakhyAta ho gye| hA~. (7) samrATa paMcama jAja aura samrAjJI merI- isa ekIkaraNa kA kAma jitanA hI adhika mahattvapUrNa hai, (rajata jayaMtI-aMka) lekhaka rAya sAhaba becUnArAyaNa utanA hI jaTila bhI hai| ataeva isa viSa ukta pustakoM ke sampAdaka zrI rAmadahina mizra haiM / vArSika prayatna karanevAle lekhakoM aura vaktAoM ko bahuta buddhimattA mUlya 2 // ) aura pratyeka kA / ) hai| ke sAtha Age bar3hanA cAhie / uddaNDatA uddeza kA bhUta53-Aloka-sacitra sinemA kA sAptAhika patra- kAla meM nAzaka rahA hai, aura Age bhI rahegA / uparyukta sampAdaka, zrI lalitakumAra 'naTavara' haiM / eka aMka kA mUlya grantha meM khvAjA kamAla uddIna kI jo carcA kahIM-kahIM -) aura vArSika mUlya 3) hai / prakAzaka, mainejara 'Aloka' AI hai vaha surucipUrNa nahIM hai| isake sivA aneka di sTaunca limiTeDa, paTanA / bAra vahI bAteM kahI gaI haiM jisase pustaka meM zithilatA 54.--matavAlA- sAptAhika patra hai, sampAdaka, candra zrA gaI hai / tathApi yaha eka mahattvapUrNa pustaka hai aura zarmA...ramAzaMkara mizra, prakAzaka, devadatta kampanI, cembara dharma kI jijJAsA rakhanevAloM ko ise avazya par3hanA lena roDa, lAhaura, vArSika mUlya 6) aura eka prati caahie| kA =) hai| -'eka dharmapremI' 2-3-do mahattvapUrNa koza1-dI ithikala kanasepazanas Apha dI gAthA (1) AyurvedIya koSa - isa vizAla koSa kI racanA (The Ethical Conceptions of the Citha)... cunAra ke bAbU rAmajItasiMha vaidya tathA bAbU dalajItasiMha lekhaka, zrIyuta yatIndramohana caTarjI, ema0 e0, prakAzaka- vaidya ne kI hai| isameM kevala AyurvedIya auSadhiyoM ke hI jahA~gIra, bI0 karanIsa sansa, bambaI haiN| pRSTha-saMkhyA 566, nAma nahIM saMgraha kiye gaye haiM, kintu yUnAnI tathA DAkTarI mUlya 2) hai| oSadhiyoM ke bhI nAma diye gaye haiN| isa prakAra isake prastuta pustaka a~garez2I-bhASA meM hai / isameM pAra- praNayana meM isa bAta kA dhyAna rakkhA gayA hai ki tInoM siyoM ke suprasiddha dhArmika grantha 'gAthA' kI mahimA praNAliyoM ke zroSadhi-samUhoM kA isameM samAveza ho jAya / kA varNana hai / tAttvika dRSTi se vivecana kiyA gayA hai yahI nahIM, isa bAta kA bhI pUrA prayatna kiyA gayA hai ki aura usa silasile meM yaha batAyA gayA hai ki pArasI-dharma jina oSadhiyoM ke guNa-doSoM ke vivecana meM vistArapUrvaka ke sabhI siddhAnta vaidika haiM tathA yahUdiyoM, IsAiyoM aura cikitsA-granthoM meM carcA kI gaI hai unakA bhI isameM yathAmusalamAnoM ke dharma para bhI usakA mahattvapUrNa prabhAva par3A sthAna samAveza ho jAya, sAtha hI ciki-sA-sambandhI sabhI hai| isI prasaMga meM unhoMne yaha bhI ullekha kiyA hai ki pAribhASika bAtoM kA evaM rogoM ke nidAna tathA unakI isa samaya ke sikkhamata, AryasamAja aura brahmasamAja ke samyaka cikitsA praNAlI kA bhI yathAsthAna varNana zrA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 sarasvatI [bhAga 36 jAya / vAstava meM isakI racanA 'vizvakoSa' ke DhaMga para 4-cArucaritAvalI-saMpAdaka paNDita veMkaTeza kI gaI hai aura isameM sandeha nahIM ki isa upayogI grantha nArAyaNa tivArI, prakAzaka, lIDara presa, prayAga haiM / pRSThake banAne meM isake vidvAn lekhakoM ne bar3A parizrama kiyA saMkhyA 162, mUlya 1) hai| hai / isa mahattvapUrNa grantha kA yaha pahalA khaNDa hai aura prastuta pustaka meM cune hue 16 caritra-citraNoM kA isameM kevala akArAdi zabdoM kA hI saMkalana ho pAyA hai| utkRSTa saMgraha hai| mahAtmA gAMdhI, mahAmanA mAlavIya jI, isa khaNDa meM 10,250 zabdoM kA saMkalana kiyA gayA hai| zrImAna neharUdvaya, karmaTha paTela bandhu zrAdi 17 uccatama isase jAna par3atA hai ki yaha grantha kaI khaNDoM meM bhAratIya vibhUtiyoM ke tathA do videzIya kintu bhArata-hitaprakAzita hogaa| isa sambandha meM kheda kI bAta itanI hI sAdhaka mahAn aAtmAoM ke caritra-citraNoM kA isa pustaka hai ki yaha mahattvapUrNa grantha utane sundara rUpa meM nahIM meM samAveza kiyA gayA hai / ye saba citraNa samaya samaya para prakAzita ho rahA hai jaisA ki yaha hai / chapAI aura kAg2az2a 'bhArata' meM nikala cuke haiN| aura tabhI logoM ko khUba kI bAta alaga rahI, yaha azuddha bhI chapA hai, jisake lie pasanda Aye the| inako isa caritAvalI' ke rUpa meM pustakAnta meM 11 pRSTha kA zuddhi-patra chApanA par3A hai| nikAla kara tivArI jI ne eka upayogI kArya kiyA hai| to bhI isake prakAzaka barAlokapura, iTAvA, ke vaidyarAja isakI bhUmikA meM unhoMne likhA hai ki deza ke kalyANa paNDita vizvezvaradayAlu jI prazaMsA ke hI pAtra haiM, jo isa ke lie yaha bahuta z2arUrI hai ki aApasa kA manamuTAva bhArI grantha ke prakAzana ke lie utsAhita hue haiN| kisI taraha se miTa jAya / isakA sabase AsAna tarIkA cikitsakoM tathA cikitsA zAstra ke premiyoM ko isakA yahI hai ki logoM meM vibhinna daloM ke pramukha mahArathiyoM ke saMgraha kara prakAzaka ko protsAhana denA caahie| pustaka vyaktitva ke prati zraddhA utpanna ho. jisase vicAroM meM: kA mUlya nahIM diyA gayA hai| zAyada vaidyarAja jI ko bheda hote hue bhI vyaktigata manomAlinya aura khIMcAtAnI iTAve ke pate para likhane se milatI hai| kA anta ho jAya / dRSTikoNa meM mata-bheda hote hue bhI (2) rUpa-nighaMTu- yaha bhI eka AyurvedIya kopa hai hama eka dUsare kA Adara kara sakate haiN|" isI uddeza se aura isakI racanA zrIyuta rUpalAla vaizya ne kI hai / isakA vibhinna daloM ke pramukha mahArathiyoM ke khAsa khAsa utkRSTa prakAzana kAzI kI nAgarI-pracAriNI sabhA kara rahI hai| guNoM tathA tajjanya prabhAvoM kA viziSTa citraNa janatA ke yaha apane viSaya kA mahattvapUrNa grantha hai aura yaha bhI - sAmane isa pustaka-dvArA rakkhA gayA hai| 'cArucaritAvalI' kaI saMkhyAoM meM niklegaa| isakI pahalI saMkhyA meM 1,636 ke pArAyaNa se eka alaukika sphUrti, karttavya-parAyaNatA, zabda haiM aura isakA mUlya 1 // hai| isameM aoSadhiyoM karamiTa yA maramiTa kI sudRr3ha bhAvanA anAyAsa udita ke citra bhI diye gaye haiN| isase isakI upayogitA ho jAtI hai| hAre huoM ko sAntvanA aura protsAhana aura bhI bar3ha gaI hai| parantu citra utane spaSTa nahIM haiN| milatA hai aura Age bar3hanevAloM ke dila dUne ho zroSadhiyoM ke sambandha meM AvazyakatAnusAra yUnAnI tathA jAte haiM / DAkTarI matoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai evaM bhinna bhinna 'cArucaritAvalI' meM saMgRhIta 'carita' kaI vizruta rogoM ke sambandha meM unake upayogI prayoga bhI batAye gaye vidvAnoM kI lekhaniyoM se prasUta hue haiN| pratyeka kI bhASA haiN| isakA prakAzana bhI vizeSa sAvadhAnI se kiyA parimArjita aura ojapUrNa tathA prabhAvotpAdaka hai / zailiyA~ jA rahA hai| cikitsakoM tathA cikitsA zAstra ke kucha bhinna hote hue bhI aAkarSaka tathA pravAhayukta evaM viSaya premiyoM ko isake grAhaka hokara isase lAbha uThAnA ke sarvathA anurUpa haiN| eka bAta aura hai| isakA pratyeka caahie| citraNa vizeSa avasara para par3e hue guNa-karma vizeSa ke -- 'rAmanidhi' prabhAva ko spaSTa rUpa se vyaMjita karanevAlA hai / nissandeha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] naI pustakeM isa pustaka kA apanA nijI mUlya hai / sAdhAraNa jIvaniyoM meM lie vaha paramopayogI evaM vAJchanIya hai|" sAMsArika aise prabhAvotpAdaka spaSTa citraNa kama milate haiM / yaha jIvana ke sAtha arthAt hamAre dainika kArya-kalApoM ke sAtha 'caritAvalI' isI kAraNa hindI meM apanA eka vizeSa vedAnta ke adhyAtma-jJAna kA sAmaMjasya kisa prakAra ho sthAna rakhatI hai / zrI tivArI jI ke svara meM svara milA kara sakatA hai, isa bAta ko gItA ke AdhAra para lekhaka mahoyaha kahanA atyukti na mAnA jAyagA ki "cArucaritAvalI daya ne pratipAdita kiyA hai| pustaka kA yaha prathama bhAga ke citraNa zraddhAMjaliyA~ haiM, jo zraddhA, sneha aura sahAnubhUti hai aura isameM gItA ke cAra adhyAyoM kI vistRta vyAkhyA ke raMgabiraMge phUloM se sajAI gaI thiiN| unameM vIra-pUjA kI hai / gItA ke zlokoM kI vyAkhyA ke atirikta lekhaka bhAvanA pradhAna hai|" mahodaya ne unakA 'spaSTIkaraNa' kiyA hai aura unako yathA__yoM yaha pustaka sabhI hindI-premiyoM ko rucikara pratIta sthAna vyavahAropayogI siddha kiyA hai| hogI, parantu 'carita-granthoM' ke pAThakoM ko to isakA prArambha meM 162 pRSThoM kI eka vistRta bhUmikA hai / avalokana avazya hI karanA cAhie / 'upodghAta' evaM 'gItA kA vyavahAra-darzana' nAmaka do ___ -bhagavAnadAsa avasthI bhAgoM meM yaha vibhakta hai, jinameM bar3I chAnabIna ke sAtha 5.--gItA kA vyavahAradarzana-lekhaka, zrIyuta seTha aneka dArzanika viSayoM kA vivecana kiyA gayA hai aura rAmagopAla jI mohatA, prakAzaka, cA~da-presa, limiTeDa, vedAnta kI aneka bAteM spaSTa rUpa se samajhAI gaI haiN| candraloka, ilAhAbAda / pRSTha-saMkhyA 383 tathA mUlya lekhaka mahodaya jagat aura usake vyavahAra ko avidyA kA hI kArya nahIM mAnate aura isa prakAra jagat ke mithyAtva yaha zrImadbhagavadgItA kI eka naI vyAkhyA hai| ko bhI pracalita arthoM meM svIkAra nahIM karate / vedAnta ke neka TIkAyeM, bhASya tathA vivRttiyA~ prakAzita siddhAnta ke anusAra sRSTikartA Izvara aura brahma donoM eka ho cukI haiM aura Aja bhI aneka manISI vidvAna isa para hI padArtha nahIM haiN| Izvara ko mAyA-viziSTa mAnakara hI apane apane dRSTikoNa se apane apane bhASya tathA usameM sRSTi kA karttatva, pa.ladAtRtva Adi siddha ho sakate vyAkhyA ye prakAzita karate jA rahe haiN| bhAratIya darzana-zAstra haiM, anyathA nhiiN| ke kSetra meM jJAna, karma tathA 'jJAna-karma-samuccaya'---ina tIna lekhaka mahodaya ne bhUmikA meM jahA~ aAtmA ko jagat vicAradhArAtroM kI triveNI prAcIna kAla se hI bahatI calI kA abhinna nimittopAdAna kAraNa mAnA hai (pR0 66), vahA~ AI hai / bhagavAn zaMkara ne gItA meM jJAna kI zreSThatA pratipA- yaha spaSTa karane kA prayatna nahIM kiyA hai ki jaba 'zrAtmA dita karake use nivRtti-mArga kI ora le calanevAlI siddha svayaM jagadAkAra hotA hai' taba yaha parivartana kyA pariNAmakiyA hai| saMsAra ke vyavahAroM se udAsIna janatA ko vAda ke siddhAnta para hotA hai yA vivarttavAda ke siddhAnta ke karmayoga kA upadeza dene ke lie lokamAnya tilaka ne anusAra / isakA spaSTIkaraNa hone se sRSTikartA aura zuddha eka bAra phira gItA ko 'jJAna-karma-samuccaya' kA prati- brahma kA bheda spaSTa ho jAne se mAyAviziSTa Izvara kisa pAdaka siddha kiyA / lekhaka mahodaya ke zabdoM meM unakI prakAra mAyAviziSTa hotA huA bhI 'ajJAnI' athavA isa gItA-vyAkhyA kI kathA isa prakAra hai-"lokamAnya avidyAgrasta nahIM ho sakatA, yaha zaMkA svayaM nirmUla tilaka mahArAja racita 'gItArahasya' ko bhI maiMne ekAgra ho jaatii| citta se par3hA aura svAmI zrI rAmatIrtha jI mahArAja ke pustaka kI bhASA sarala hai| Aja-kala ke samaya meM vyAkhyAnAmRtoM kA bhI acchI taraha adhyayana kiyA, jisase hameM aisI hI vyAkhyAnoM kI tathA aise hI dArzanika granthoM - yaha nizcaya ho gayA ki vedAnta-zAstra kevala nivRtti-mArga kI AvazyakatA hai jo janatA ko mithyA nivRttiparAyaNatA kA hI pratipAdaka nahIM hai, kintu saMsAra ke vyavahAroM ke ke Dhakosale se haTAkara karmazIla banAveM aura AdhyAtmika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 sarasvatI [ bhAga 36 jJAna se use ubuddha tathA sacamuca baliSTha kara skeN| vyava- hai jinase striyoM ke prati anAdara aura avicAra kA bhAva hAra ke lie anupayogI 'darzana-zAstra' vAstava meM jAti prakaTa hotA hai aura lekhaka mahodaya jinheM 'prakSipta' ke jIvana meM akarmaNyatA aura Alasya kA hI prasAra samajhate haiN| karatA hai / isa dRSTi se lekhaka mahodaya kA yaha prayatna zikSA kA rUpa' nAmaka adhyAya meM kanyAoM ko stutya hai| AzA hai, mohatA jI gItA ke anya zeSa 'kanyA-gurukuloM' meM zikSA ke lie bhejane kI sammati dI adhyAyoM kI bhI vyAkhyA karake apane grantha ko pUrNa gaI hai / jAna par3atA hai, lekhaka mahodaya sahazikSA ke kreNge| gItA ke premI sajanoM ko isa pustaka kA jo lekhaka viruddha haiM / unhoMne z2oradAra zabdoM meM saha-zikSA se honemahodaya ke gambhIra cintana, manana, adhyayana aura satsaMga vAlI hAniyoM kI ora janatA kA dhyAna AkRSTa kiyA hai| kA pariNAma hai, ucita Adara karanA caahie| pustaka upayogI hai| 6--manu aura striyA~ ---granthakAra zrIyuta cintAmaNi 7-8 --sItArAmIya zrI mathurAdAsa jI mahArAja'maNi', prakAzaka, iMDiyA buka ejensI, 67 mahAjanI kRta do pustakeMTolA, ilAhAbAda haiM / pRSTha-saMkhyA 382, mUlya 6) hai| (1) kalyANa kalpadruma--isa grantha meM prApya (Izvara) isa pustaka meM lekhaka mahodaya ne yaha dikhalAne kA tathA jIva kA svarUpa, karma, jJAna tathA bhakti dvArA prApya prayatna kiyA hai ki 'manu' kI 'manusmRti' meM striyoM ke prati taka pahu~cane ke upAya, navadhA bhakti tathA premA bhakti Adi anyAyapUrNa tathA anucita niyamoM kA ullekha kahIM nahIM viSayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| vyAkhyAkAra ne hai / 'manu' kI dRSTi meM striyA~ Adara aura satkAra kI pAtra zAstrIya pramANoM tathA hindI ke anya santa kaviyoM ke padyoM tathA manuSyoM ke samAna hI samAnAdhikAroM kI bhAginI kahI ko uddhRta karake pratipAdya viSaya ko yathAsaMbhava sarala gaI haiM / pustaka meM striyA~ kauna hai, striyoM kI svatantratA, aura subodha banA diyA hai| sarva-dharma-samanvaya kI bhAvanA unake adhikAra, zikSA kA rUpa, daNDa-vidhAna, talAka- se pustaka aotaprota hai| chapAI sundara hai| dharma-jijJAsayoM samasyA, vidhavA-vivAha, antarjAtIya vivAha Adi aneka ko isakA saMgraha karanA caahie| pRSTha-saMkhyA 365 tathA sAmayika tathA Avazyaka praznoM para vicAra kiyA gayA mUlya 11) hai| hai / pustaka ke rUpa meM ise hama eka nibandha kaha sakate haiM, (2) gItAguhyatamopadeza-prastuta pustaka meM lekhaka jisameM lekhaka mahodaya ne eka ora to yaha dikhalAne kA mahodaya ne zrImad bhagavad gItA ke "manmanA bhava madyatna kiyA hai ki manu ke Upara kiye jAnevAle strI- bhakto" tathA "sarvadharmAn parityajya mAmekaM zaraNaM vraja" viSayaka AkSepa nirAdhAra haiM aura dUsarI ora aneka aise Adi zlokoM ke AdhAra para yaha pratipAdita kiyA hai ki viSayoM kA varNana kiyA hai jo striyopayogI hote hue bhI jJAna, karma, bhakti zrAdi yogoM kI apekSA 'zaraNAgatimanu yA unakI smRti se koI sambandha nahIM rakhate / 'A~khoM yoga' hI zreSTha hai aura isI zaraNAgati-yoga kA pratipAdana kA paradA' nAmaka zIrSakavAle adhyAya meM striyoM ke prati karanA gItA kA mukhya viSaya hai / vaiSNava-saMpradAya kA grantha kiye gaye atyAcAra, apaharaNa tathA balAtkAra ko kucha hone ke kAraNa pustaka ke anta meM lekhaka mahodaya ne vaiSNava eka ghaTanAtroM ko bhI lekhaka ne akhabAroM se lekara paMca saMskAroM, tapta mudrAoM se dhanuSa bANa Adi ke cihna uddhRta kara diyA hai / hamArI sammati meM ina ghaTanAoM ko bhuja-mUloM para aMkita karanA, Urdhva puNDra-dhAraNa Adi kA pustaka meM na dene se bhI pustaka ke pratipAdya viSaya meM kucha karanA bhI zaraNAgata ke lie Avazyaka batalAyA hai| nyUnatA na aatii| manusmRti ke aneka zlokoM ke artha Rgveda ke "pavitraM te vitatam" ityAdi maMtra se bhI karane meM bhI khIMcAtAnI se kAma liyA gayA hai / 'pariziSTa' zarIra ko vaiSNava-cihnoM se dagdha karane kA niyama siddha nAmaka adhyAya meM aise zlokoM kI ora nirdeza kiyA gayA karane kA prayatna kiyA hai| rAmAnandI saMpradAya ke zraddhAlu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] naI pustakeM 165 puruSa pustaka se lAbha uThA sakate haiM / chapAI sAdhAraNa 11-- 'zAIne akabarI'-- isake anuvAda ke sambandha hai / mUlya ||) hai| meM hama sarasvatI ke kisI aMka meM eka noTa chApa cuke haiM / uparyakta pustakoM ke milane kA patA-zrI sItArAma- prasannatA kI bAta hai ki yaha chapa kara khaNDazaH nikalane bhI saMkIrtana-sadana, svargadvAra, ayodhyA (ph'aij'aabaad)| lagA hai| isakA pratyeka aMka prati tIsare mahIne nikalatA 9--bhAgya-nirmANa--anuvAdaka, ThAkura kalyANa siMha hai| isakA pratyeka aMka 64 pRSTha kA hogA / isakA AkAra bI0 e0, prakAzaka, chAtra-hitakArI-pustakamAlA, dArAgaMja, rAyala aATha pejI aura kAg2az2a tathA chapAI bhI sAfa sutharI prayAga haiM / mUlya 1m) hai| hai| sthAyI grAhakoM se isakA vArSika mUlya 4 // ) hai| eka aMka kA mUlya 11) hai| isakA prakAzana isake anuvAdaka yaha pustaka zro. ema0 mArDana kI 'zrA/TekTsa ko hI karanA par3A hai| kyA hI acchA hotA yadi yaha aAfa feTa' nAmaka a~garez2I pustaka ke aAdhAra para likhii| kAma kisI sAhityika saMsthA ke dvArA hotaa| kadAcit gaI hai| anuvAda kI bhASA sarala aura joradAra hai| . / pANDeya jI kI una saMsthAnoM taka pahu~ca nahIM ho sakI, Aja-kala hamAre zikSita navayuvaka bekArI kI bhISaNa / ___ ataeva unheM aba prakAzana kA bhI bhAra apane Upara lenA samasyA ke zikAra ho rahe haiM / isa pustaka se unheM isa par3A hai / hindI ke sAhityakAroM ko aisI hI asuvidhAoM kA avasthA meM bar3A sahArA milegaa| anuvAdaka mahodaya ne sAmanA karanA par3atA hai| hameM AzA hai, pANDeya jI isa apane nijI anubhavoM ke sAtha sAtha aneka bhAratIyoM ke asuvidhA ko jhela le jAya~ge aura isa vyavasthA se 'AIne aise udAharaNa navayuvakoM ke sAmane rakkhe haiM jinhoMne apane akabarI' hindI meM ho hI na jAyagI, kintu una sAhityaadhyavasAya, dhairya aura sAhasa se apane bhAgya kA nirmANa apana bhAgya kA nimANa premiyoM ko bhI sulabha ho jAyagI jo itanI bar3I pustaka kiyA hai| isa dRSTi se yaha pustaka navayuvakoM ke kAma kI kA mUlya eka bAra meM dene meM samartha nahIM haiM / isake do aMka hai| pustaka kI chapAI tathA 'geTa-apa' acchA hai| aba taka nikala cuke haiN| inako dekhane se jAna par3atA hai 10--madhuvana--(kavitA) lekhaka, zrIyuta Ananda- ki pANDeya jI ne 'AIna akabarI' kA korA korA anukumAra, prakAzaka, gaMgA-granthAgAra, lakhanaU haiM / mUlya bAda hI nahIM kiyA hai, kintu usa mahattvapUrNa grantha ke sthala sthala para upayukta TippaNiyA~ lagAkara use aura bhI adhika isameM lekhaka mahodaya kI khar3I bolI aura vrajabhASA upayogI banA diyA hai| yahI nahIM, unhoMne apanI TippakI 24 kavitAoM kA saMgraha hai| pahale eka kavitA khar3I NiyoM ko Avazyaka nakazoM tathA citroM se alaMkRta karake bolI kI taba dUsarI vrajabhASA kI chApI gaI hai / sArI pustaka sAre viSaya ko bhale prakAra bodhagamya banA diyA hai| isameM meM yahI krama hai| kavitAoM ke viSaya sabhI taraha ke haiN| sandeha nahIM ki isa mahattvapUrNa grantha ke apane anuvAda ko gAndhI, javAhara, dayAnanda, RturAja, vraja, keza Adi tAdRza mahattvapUrNa banAne meM pANDeya jI ne apane bharasaka viSayoM ke sAtha sAtha aisI kavitAyeM bhI isa pustaka meM haiM kucha bAqI nahIM rakkhA aura isake isa taraha taiyAra karane ke jinameM rahasyavAda kI jhalaka milatI hai| hamArI sammati meM lie ve dhanyavAda ke hI nahIM pAtra haiM, kintu isake sAtha vrajabhASA kI apekSA khar3I bolI meM kavitA likhane meM yaha bhI Avazyaka hai ki sAhitya-premI adhika saMkhyA meM lekhaka mahodaya ko adhika saphalatA milI hai| isake grAhaka banakara isa grantha ke prakAzana meM sahAyaka kavitAoM kI bhASA prasAdaguNayukta hai| baneM / isa sambandha meM vidyA-mandira, kAnapura ke pate para -- kailAsacandra zAstrI, ema0 e0 prakAzana mahodaya se patra-vyavahAra ho sakatA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgrata mhilaayeN| striyoM ke lie cha: mUlya upadeza e dainika ''hindI-milApa' meM uparyukta zIrSaka se eka yorapIya mahilA zrImatI Dreka ke eka a~garez2I lekha kA hindI anuvAda prakAzita huA hai / zrImatI Dreka ne apane anubhava kI bAteM likhI haiM / ye upadeza isa uddeza se taiyAra kiye haiM ki pati-patnI ke jhagar3oM kA anta ho jAya aura gRhasthI svarga-sI pratIta hone lage / 'sarasvatI' ke pAThaka-pAThikAyoM kI jAnakArI aura prayoga ke lie hama ye chahIM upadeza yahA~ uddhRta karate haiM / yadi hamAre koI pAThaka usa sambandha meM apane anubhava likhakara bhejeMge to hama unheM bhI prakAzita kareMge - "zra pahalA upadeza apane pati para vizvAsa rkho| pati ke dila meM yaha bAta jamA ho ki vahI eka mAtra marda hai jise vaha jAnatI hai| isase vaha bhI tumheM apanA samajhegA" / yAda rakkho vizvAsa se vizvAsa hotA hai / apane dila meM yaha bAta mata lAo ki mArehI AdamI kharAba haiN| maiM yaha sAhasapUrvaka kaha sakatI hU~ ki adhikAMza striyoM ke dila meM yahI dhArA ghara kiye hotI hai| kisI kAraNavaza unheM puruSa samAja ghRNA hotI hai| striyA~ yaha jAnate hue bhI ki hama puruSoM ke binA jIvita nahIM raha sakatIM, unase ghRNA karatI haiM. aura unake AcaraNa para sandeha karatI haiN| hara eka strI apane pati kI kar3I nigarAnI karatI hai| jarA pati ko bAhara se ghara Ane meM dera huI nahIM ki patnI ke mijAz2a kI bArUda bhar3aka utthii| aisI dazA meM vaha yahI samajhatI 166 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 1 hai ki vaha kahIM kisI premikA se bAteM karatA rahA patniyA~ prAya: bahuta hI IrSyAlu aura caukannI hotI haiM / yahA~ taka ki ve yaha bhI sahana nahIM karatIM ki unakA pati kisI yuvatI yA kisI anya kI strI se 2-4 minaTa ke lie bAtacIta kre| yaha bAta unake lie bar3I Apattijanaka hai| yadi kisI strI ko apane pati para aisA hI sandeha hai to isakA svAbhAvika pariNAma yaha hogA ki pati bhI usa para isI prakAra sandeha kregaa| yadi Apa apane pati ko ina sArI pAvandiyoM se Az2Ada kara deM, usa para sandeha na kareM, vaha cAhe jaba ghara Aye, use mata TokeM to usakA vyavahAra Apake sAtha bahuta acchA rhegaa| hama saba prakAra kI pAbandiyoM se ghRNA karatI haiM, cAhe ve hamArI striyoM dvArA hI kyoM na lagAI gaI hoM / AcAra-bhraSTa vyakti sabhI ko apane jaisA samajhate haiN| maiM kaha sakatI hU~ ki aisI striyA~ apane kaSToM ke lie svayam uttaradAyI haiM / www.umaragyanbhandar.com
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] jAta mahilAyeM dUsarA upadeza / " apane pati kI khuzAmada karo / AdamI khuzAmada ko bahuta pasanda karate haiM / " parantu yahA~ yaha samajhanA bhUla hai ki khuzAmada ko AdamI hI pasanda karatA hai - striyA~ nahIM / yaha manuSya mAtra kI svAbhAvika durbalatA hai| ghur3akI kI apekSA khuzAmada adhika lAbhadAyaka hotI hai| adhikAMza patniyA~ isa prArambhika tattva ko bhUla jAtI haiN| unheM jahA~ ha~sanA cAhie, vahA~ ve cir3ha jAtI haiM / jahA~ unheM mRdu svara meM bolanA cAhie, vahA~ ve karkaza bana baiThatI haiN| striyA~ bhI cATukAra bana sakatI haiM, para ve samajhe baiThI haiM ki cATukAritA puruSoM kA hI kAma hai / ve samajhatI haiM ki hama prazaMsA karAne ke lie hI paidA huI haiM- prazaMsA karane ke lie nahIM / yadi tumako pati se koI kAma karAnA hai to pahale usakA DhaMga dekho / yadi vaha anukUla hai to use idhara-udhara kI bAtoM meM lagAkara lubhAo, isa taraha jaba vaha pUrNarUpa se tumhArI ora AkarSita ho jAya to dhIme svara meM apanI bAta kho| tumheM 98 saikar3A saphalatA hogii| isake viparIta yadi utAvalepana meM yA tAnA mAra kara koI kAma karAnA cAho to vaha kAma to kabhI pUrA hogA nahIM, hA~, usakI jagaha kalaha aura kleza binA mAMge avazya mila jAyeMge / tIsarA upadeza " pAka-kalA kI pravINatA aura pati ko premapUrvaka khilAnA pati ko apanA banA letA hai / yaha use AkarSita karane kA sarvottama upAya hai / " kuzala patniyA~ bhojana taiyAra karane meM bahuta dilacaspI letI haiM / saba kucha naukara para chor3a denA bhUla hai / maiMne dekhA hai ki dhanI hindU gharAnoM kI striyoM rasoI ke kAma ko bahuta cAva se karatI haiN| ve kama-se-kama eka cIz2a apane hAtha se avazya banAtI haiM aura pariNAma yaha hotA hai ki unakA apane pati para kAphI adhikAra hotA hai / jaba gharavAliyA~ bhojana banAnA apamAna samajhane lagatI haiM aura rasoI kA sArA kAma kA naukara kI icchA para chor3a detI haiM taba bhojana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 167 svAdiSTa nahIM banatA / AdamI kA mana ukatA jAtA hai| dhIre dhIre use bAhara khAne kI Adata par3a jAtI hai / aura isa taraha gArhasthya sukha ke nAza kA zrI gaNeza ho jAtA hai / bhojana parosate samaya patnI kA samIpa honA paramAvazyaka hai / cauthA upadeza "pradhAna banane kI cintA chor3a do, kyoMki vaha darjA pati kA hai / vaha svabhAva se hI apane ko ghara kA pradhAna vyakti samajhatA hai / " isalie striyoM ko yaha bAta kabhI na bhUlanI cAhie ki pati gRhasvAmI hai / ghara kA dhuAM usI ke kAraNa nikalatA hai / striyoM ko pati ko apanI u~galI para nacAne kI ceSTA karanA bhArI bhUla hai aura yaha bhUla kalaha kA mUla hai| mAnA ki aise davyU bhI AdamI hote haiM jo cUMcarA kiye binA patnI ke Adeza kA namratApUrvaka pAlana karate haiM / ve patnI kI hA~ meM hA~ milAnA aura na meM na milAnA hI apane lie zreyaskara aura sukhakara samajhate haiN| para yaha Adarza nahIM hai / sabhI pati AtmasammAna ke kAraNa aisA nahIM kara sakate / mAnA ki pati kahIM jAna-bUjha kara va jAya, para yaha AzA mata karo ki vaha hara jagaha aura hara bAra aisA hI karegA / pA~cavA~ upadeza "apanA rahana-sahana vaisA hI sarala aura sAdA rakkho jaisA ki vivAha se pahale thA / " yaha bahuta mahattvapUrNa bAta hai, aura prAyaH bahuta hI kama striyA~ isa sAre upadeza kA pUrNarUpa se trAnusaraNa karatI haiM / para yaha bhI yAda rakhanA cAhie ki AdamI ko AkarSita karane kA pahalA kAragara sAdhana zRMgAra hI hai / jahA~ sundaratA kama huI nahIM ki AdamI kA mana ucATa huaa| vaha taba sundaratA kI khoja meM idhara-udhara bhaTakane lagatA hai| yadi svAsthya kA ucita dhyAna rakkhA jAya to isa cintA kA koI kAraNa nahIM rahatA / isakA yaha artha nahIM ki striyoM ko apanI sundaratA bar3hAne ke lie pAuDara Adi cIjoM kA khUba prayoga karanA cAhie aura na maiM yaha kahatI hU~ ki unheM www.umaragyanbhandar.com
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 sarasvatI [bhAga 36 isa kAma para kAphI dhana vyaya karanA cAhie--bahu- maka roga hai aura isase sArA jIvana dUbhara bana jAtA mUlya gahane aura vastra banavAne caahie| hai / kaThora vacana haDDiyA~ to nahIM tor3ate, parantu chaThA upadeza unake kAraNa jo coTa par3atI hai vaha aparimita hotI "kaTubhASiNI mata bno|" yaha tIna zabdoM kA hai, aura vaha kahIM adhika hAnikara siddha hotI hai| upadeza atyanta hI mahattvapUrNa hai| para isakA pAlana isase mAnava-hRdaya dUka dUka ho jAtA hai| aura abhAge karanA bhI striyoM ke lie utanA hI kaThina hai / jabAna pati ko karkaza nArI ke vajratulya kaThora vacana ke ko kAbU meM rakhane ke vajAya Apa unase cAhe jo kahie AghAta kI asahya pIr3A sahana karanI hI par3atI hai| ve zAyada mAna leNgii| adhikAMza striyA~ pati ko kaI yaha ghAva prAya: jIvana sara harA rahatA hai| para kabhI prakAra kA upadeza jhAr3anA apanA janmasiddha adhi- kabhI to patnI kA kopa aura usako kaThora vAvarSA kAra samajhatI haiN| ve pati ko aisA jhir3akatI aura AnandadAyaka bhI hotI hai| hara samaya zAnta rahanA burA-bhalA kahA karatI haiM, mAno kisI duSTa, zarAratI asvAbhAvika hai| kabhI kabhI kI cher3a-chAr3a dukhAdAyI bAlaka ko jhir3aka rahI ho / eka lokokti hai ki yadi nahI hotii| para hara samaya kI cher3a-chAr3a jIvana ko jabAna calAogI to pati ko gavA~ baiThogI / prAyaH dUbhara banA detI hai| Akhira hara bAta ko koI hada strI kA vAkya kor3e kI taraha lagatA hai aura yadi hotI hai| hara ghar3I kA apamAna AdamI ko udaMDa AdamI gRha-kalaha ke dukhadAyI dRzya se bacanA banA detA hai| yadi striyA~ apane patiyoM ko apane cAhatA ho to use yena kena prakAreNa saba kA ghuTa prema-bandhana meM rakhanA cAhatI haiM to unheM karkaza pInA par3atA hai| striyA~ bhUla jAtI haiM ki yaha saMkrA- svabhAva chor3a denA caahie| mere mRdu santApoM ko, hai cira-saMgini merI yaha, rahatI hai nizi-dina gintii| mere isa sUnepana meM / tumase bhI adhika mujhe priya, lekhaka, bharatI sAmarthya sadA jo, tasavIra tumhArI lagatI // kuvara sAmezvarAsaha, vI0 e0 mere mRda unmana mana meN| sunatI saprema he avi vala, animeSa hagoM se pratipala, saba kucha jo jo kahatA huuN| hai mujhe dekhatI rahatI / isake samIpa rone meM, merI svapnila icchA kA, saMkoca nahIM karatA hU~ // upahAsa nahIM hai karatI // nIrava asphuTa adharoM se, kalpanA mRdula merI jaba, vedanA TapakatI rahatI / isako sajIva kara detii| nispanda sarasa nayanoM se, mere jarjara jIvana meM, sAntvanA barasatI rahatI / / yaha nava jIvana bhara detii| isameM kitanI karuNA hai, pIr3A isako merI jaba, isameM kitanI AzA hai| letI hai lagA hRdaya se / sAkAra hRdaya kI isameM, ro uThatI hai yaha bhI usa, merI mRdu abhilASA hai / niSphalatA ke abhinaya se / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ hAsa-pArahAsa " ma dina meM eka ika para baiThA maiM cupa ho rahA / maiMne socA, zAyada javAnI yuddha calA jA rahA thaa| usa para kAMgresa kI maryAdA ke andara AtA hai| aisA na do AdamI aura bhI baiThe the| hotA to vArpika cunAva meM kAMgresamaina Apasa meM una donoM meM eka sAhava kuttoM kI taraha bhoM bhoM karakaM kyoM lar3ane ? kadAcita zarAvI the aura dUsare kAMgre- kAMgresamaina ko musolinI kI taraha sadA yuddha caahie| samaina / ve donoM naze meM the| jaba sarakAra sAmane nahIM hogI taba ve Apasa meM 22 zarAvI zarAba ke naze meM ldd'eNge| aura kAMgresamaina dezabhakti ke naze meM / rAste meM kAMgresa- x x maina mAhava ne zarAvI ko upadeza denA zurU kiyA--- kAMgresa kA AgAmI adhivezana lakhanaU meM "tuma zarAva kyoM pIta ho ? paimA kyoM nahIM bacAne ?' hogaa| isa sUbe ke kAMgresamaina vahA~ jamA ho kara isa para zagavI ne uttara diyA-"tuma ikke para kyoM ima mustaidI ke sAtha Apasa meM lar3a rahe haiM ki unase calana ho ? paidala calakara paimA kyoM nahIM bacAta ?" lAhaura ke siva aura musalamAna lar3ane kA sabaqa le sakate haiN| vahuta sambhava hai ki isa varSa kAMgresa vahama meM bAta bar3ha gaI aura jhagar3A hone kI lAhaura ke mikkhoM aura musalamAnoM ko adhikAnauvata aagii| maiMna kAMgresamaina mAhaba se kahA dhika saMkhyA meM membara banA le| kyoMki jaba Apasa "Apa hI cupa ho jAie, vyartha jhagar3A kyoM bar3hAte meM lar3anA hI hai taba loga kAMgresa ke jhaMDa ke nIce haiM ?" ve kucha uttejita hAlata meM the, vole-"kAMgresa Akara kyoM na lar3e ? isase ijz2ata bhI milegI aura maina jhagar3e se nahIM ddrtaa| jo itanI bar3I sarakAra citta kA zAnti bhii| sa morcA le sakatA hai usakaM mAmane yaha zarAbI kyA cIz2a hai|" hindU-mahAsabhA, musalima-lIga, varNAzrama__maiM yaha jAnatA hai ki kAMgrama kA uddeza hai zAnti- svarAjyamaMgha, Ayya-samAja, sikkha-lIga, ImAImaya upAyoM se svarAjya prApta krnaa| usakA Ando- saMgha -ye saba vyaya meM sAmpradAyikatA kA apayaza lana ahiMsA, satya aura saMyama para Azrita hai| maiMna mola le rahe haiM / jaba kAMgresa ke andara rahakara ve yaha vAna kAMgresamaina se khii| ve bole--'maiM kahA~ ijata ke sAtha dila khola kara lar3a sakate haiM aura talavAra cA~dhe phira rahA hU~ ? Apa hI batAie Apasa meM sira-phuTIvala bhI kara sakate haiM taba patA ki kyA maiM asatya bhApaNa kara rahA haiN| rahI nahIM, ve kAMgrasa ke andara Akara rASTravAdI kahe jAne saMyama kI vAta so agara maiM saMyama se kAma na kA sammAna kyoM nahIM prApta karata? apana rAma to letA to isa zarAvI ko aba taka ikke ke nIce Aja hI kAMgresa ke membara banane jA rahe haiM / kAma Dhakala diyA hotaa|" bharA aura be-lagAma hue| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 saMsAra ke itihAsa meM yaha lar3AI abhUtapUrva hogii| tabhI to iMgleMDa, phrAMsa Adi ise cupacApa dekheMge / udhara jApAna cIna ko dabAye jA rahA hai| jApAna ke pAsa bhI yuddha kI apa-Tu-DeTa sAmagrI maujUda hai| vaha usakA aphImacI cIna para upayoga kyoM na kare ? eziyA kA vaha udIyamAna sUrya hai| usakA prakAza cIna meM pahuMcanA hI caahie| "beTA, yaha samudra hai|" isa prakAra saMsAra meM 'jisakI lAThI usakI bhaiMsa' kI kahAvata caritArtha ho rahI hai| aura jinake pAsa bama-gole haiM ve unakA upayoga kara rahe haiN| becAre bhAratavAsiyoM ke pAsa kucha nahIM hai aura rakSaka briTiza sarakAra hai, isase rUma yA jApAna ke hamale kA Dara bhI nahIM hai| para ve ghAyala honA cAhate haiN| kadAcit yahI kAraNa hai ki yadi sarakAra videzI hamaloM se unheM bacAyegI to ve Apasa meM hI siraphuTauvala kreNge| jinakI khopar3I itanI majabUta nahIM hai ve vAk-yuddha hI kreNge| -sadAnanda "beTA, yaha z2amIna hai|" Upara musolinI kA jikra AyA hai| zAbAsa ! bahAdura ho to aisA ho / 300 lar3AkU havAI jahAja aura lAkhoM apa-Tu-DeTa astroM se sajjita sainika liye ebIsIniyA para car3hA jA rahA hai| aura udhara ebIsIniyA bhI talavAra aura bA lekara maidAna meM A DaTA hai / musolinI AsamAna se bama girAvegA aura ebIsIniyA z2amIna para se use talavAra dikhaavegaa| La Vangu JI " aura pyAre putra, yaha AsamAna hai !" . -'rivyU aAfa rivyUz2a' se| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ premacanda jI kI racanA-cAturI kA eka namUnA lekhaka, zrInAthasiMha I jA sambara sana 1933 kI aura bhAvoM para kahAniyA~ yA upanyAsa likhane se 'saramvatI' meM maiMne 'ghRNA ke unakI maulikatA kI dhAka banI nahIM raha sakatI, pracAraka premacanda' zIrSaka isalie unhoMne aura upAya soce| para itane dIrghaeka lekha likhA thaa| usameM kAla taka maulika DhaGga se socane aura vicAra karane maiMne yaha dikhAyA thA ki kA abhyAsa na hone ke kAraNa unheM kaThinAI kA S E premacanda jI apanI raca- anubhava huaa| unheM koI na koI AdhAra cAhie LU O nAoM-dvArA pAThakoM ke hI, isalie ve bhAratIya upanyAsoM kI ora jhuke| hRdayoM meM ghRNA aura tiraskAra ke bIja kisa prakAra aura mujhe prasannatA hai ki sabase pahale unhoMne bote haiN| usa lekha meM maiMne jo tarka upasthita kiye the mujhe hI yaha Adara pradAna kiyaa| unhoMne hAla unheM premacanda jI yA unake samarthaka kATa nahIM meM prakAzita mere upanyAsa 'ulajhana' ke AdhAra ske| kucha logoM ne yaha siddha karane kA asaphala para eka kahAnI likhii| sambhava hai, unhoMne anya prayatna avazya kiyA thA ki premacanda jI ne prema kA kahAniyoM meM hindI ke aura bhI upanyAsoM kA bhI prasAra kiyA hai, para jaba svayaM premacanda jI ne sahArA liyA ho / khair| 'jAgaraNa' meM yaha ghopita kiyA ki samAja meM ghRNA mere upanyAsa ke AdhAra para premacanda jI ne jo kI bhI AvazyakatA hai taba ve becAre bhI cupa ho rhe| kahAnI likhI hai usakA nAma hai 'jIvana kA zApa' usa lekha meM maiMne yaha bhI likhA thA aura vaha gata jUna mAsa ke 'haMsa' meM prakAzita huI ___ "premacanda jI meM maulikatA bhI nahIM hai| apane hai| maiM Upara hI kaha cukA hU~ ki dUsaroM kI cIz2oM ko upanyAsoM ke plATa aura bhAva sabhI ve pAzcAtva apanAte samaya premacanda jI unheM itanA bhaddA banA lekhakoM se lete haiN| para unako bhAratIya rUpa dene meM dete haiM ki artha kA anartha ho jAtA hai| apanI isa unheM itanA bhaddA banA dete haiM ki artha kA anartha ho kahAnI meM bhI corI ke aparAdha se bacane ke lie jAtA hai|" unhoMne mere upanyAsa ke plATa, pAtroM, tarko aura __mujhe prasannatA hai ki mere usa lekha ke bAda bhAvoM kI itanI chIchAledara kI hai ki par3hakara du:kha premacanda jI ne jo kahAniyA~ likhI haiM unameM unhoMne hotA hai| maulika upanyAsakAra yA kahAnI-lekhaka una truTiyoM ko na Ane dene kA prayatna kiyA hai kahalAne kA bhUta premacanda jI para savAra na hotA jinakI ora maiMne saMketa kiyA thaa| parantu bur3hAI aura ve jina lekhakoM ke AdhAra para apanI racanAyeM umra meM pahu~ca kara svabhAva badalanA muzkila hotA hai| karate haiM unheM chipAne kA vyartha prayatna na karate, to bhI para yahI kyA kama saMtopa kI bAta hai ki unhoMne unakA sAhitya meM vahI nAma aura sthAna hotA jo ucita dizA kI ora prayatna to kiyaa| isa samaya hai| unake pAsa bhASA hai, bAta kahane kA ___ mere usa lekha se kadAcit premacanda jI ke hRdaya apanA DhaGga bhI hai| kisI bAta ko apane zabdoM meM ve meM yaha bAta baiTha gaI ki pAzcAtya lekhakoM ke plAToM rocaka DhaGga se upasthita karane kI kalA meM bhI nipuNa 171 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 haiN| yahI unakI khUbI hai aura apanI isa khUbI ke bala para ve sadaiva lokapriya bane rheNge| para maulikatA kA dambha unheM sAhitya kI isa saccI sevA se vaJcita kiye hue hai / dUsaroM kI cIjoM ko apanI karake janatA ke sAmane upasthita karane aura isa prakAra vAhavAhI lUTane kI dhuna meM ve unameM jo parivartana aura parivardhana kara dete haiM usase unakA sArA saundarya naSTa ho jAtA hai aura jisa lekhaka kA kRti - mahala DhahA kara usI z2amIna para, usI kI nIMva para, usI masAle se ve apanA mahala khar3A karate haiM, usake uddeza, bhAva aura saMdeza kI hatyA ho jAtI hai / sarasvatI maiM isa 'lekha meM sAbita karU~gA ki premacanda jI ne mere upanyAsa --'ulajhana ke AdhAra para kisa taraha apanI isa kahAnI -- jIvana kA zApa kI racanA kI aura phira apanI maulikatA kI dhAka banAye rakhane ke uddeza se unhoMne apanI ora se bhI kucha jor3akara kisa prakAra mere upanyAsa ke sundara uddeza ko apanI kahAnI meM sundara banA DAlA / 'ulajhana' samasyA - mUlaka eka duHkhAnta upanyAsa hai / usameM vivAhitoM kI samasyA para maiMne vartamAna samAja se jIvita udAharaNa lekara kucha vicAra sAmagrI upasthita kI hai| pati-patnI meM paraspara AkarSaNa aura prema kaise banA raha sakatA hai, yaha batAne kA maiMne usameM prayatna kiyA hai / pAThaka upanyAsa par3hane para jisa natIje para pahu~ceMge vaha yaha hai ki vivAhita strI-purupa eka-dUsare ko apane anukUla banAne kA prayatna vala prayoga yA krodha-pradarzana ke dvArA na karake udAratA, sahiSNutA, kSamA, prema aura sahayoga ke dvArA kareM eka-dUsare kI truTiyoM aura bhUloM ke lie jahA~ taka kSamA kara sakate hoM, kareM / / 1 'jIvana kA zApa' bhI samasyAmUlaka eka duHkhAnta kahAnI hai / usameM bhI vivAhitoM kI samasyA para premacanda jI ne vartamAna samAja se jIvita udAharaNa lekara kucha vicAra - sAmagrI upasthita kI hai| patipatnI meM paraspara prema aura AkarSaNa kaise banA raha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 kSamA, sakatA hai, yaha unhoMne bhI batAne kA prayatna kiyA hai / parantu maiM pahale hI kaha cukA hU~ ki unameM prema nahIM, ghRNA ke pracAra kI pravRtti hai / isalie unhoMne apane svabhAvavaza pati-patnI ko eka dUsare ke anukUla banAne ke prayatna meM udAratA, sahiSNutA, prema aura sahayoga kI ora pAThakoM ko na le jAkara unheM chala aura kapaTa kI ora le jAne kA prayatna kiyA hai| kumArga para jAnevAle patiyoM kI patniyoM ko unhoMne upadeza dilAyA hai ki ve bhI chipakara kumArga kI ora agrasara hoM aura 'kur3hanA chor3akara vilAsa kA Ananda lUTeM / ' yaha antima vAkya unhIM kA hai jo unhoMne atyanta zAnta bhAva se eka bhadra mahilA se kahalAyA hai| yaha bAta isa bhadra mahilA ne eka sampAdaka se kahI hai aura use isa zubha sandeza ko eka dUsarI strI ke pAsa pahu~cAne kA Adeza diyA hai / sampAdaka ne isakA khaMDana nahIM kiyaa| isase spaSTa hai ki vivAhitoM kI samasyA premacanda jI isI prakAra sulajhAnA cAhate haiM / unakI kahAnI meM sirpha yahI bAta aisI hai jo 'ulajhana' meM nahIM hai| zepa sArI bAteM 'ulajhana ' kI haiN| para pAThaka dekheM ki apanI tarafa se yaha naI bAta jor3akara unhoMne artha kA kaisA anartha kiyA hai aura majA yaha hai ki itane para bhI ve AdarzavAdI lekhaka kahalAnA cAhate haiM / 'ulabhAna' ke pAtra uttara bhArata ke haiN| premacandra jI hAla meM bambaI gaye the aura vahA~ lagabhaga sAla bhara rahe the / apane sAtha ve 'ulajhana ' ke ina patroM ko bhI bambaI lete gaye aura unakA nAma badala kara aura pArasiyoM kI pozAka pahanA kara unheM pArasI banA DAlA / zAyada isa qhayAla se ki jaba ve unheM sAla bhara bAda uttara bhArata lekara AyeMge taba unheM koI pahacAna nahIM sakegA / yahA~ maiM premacanda jI ke ina bahu-rUpiyoM ko 'ulajhana' meM dikhAye gaye unake vAstavika svarUpa ke sAtha upasthita karatA hU~ / pAThaka svayaM vicAra kareM ki ye vahI haiM yA nahIM / premacanda jI kI kahAnI ke eka pAtra haiM www.umaragyanbhandar.com
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] premacanda jI kI racanA-cAturI kA eka namUnA . 173 kAvasa jii| ye bambaI meM saMpAdaka haiM, bar3e mehanatI haiM, liijie| yaha uttara-bhArata ke eka dhanI seTha kI sIdhe haiM, saMtoSI haiM, para g2arIba haiM, isalie inakI strI strI hai| vaha suzikSitA, apa-Tu-DeTa aura madhuragulazana nirantara kaTubhASaNa karatI hai aura bAta bAta bhASiNI hai, para use dAmpatya-sukha nahIM prApta hai, meM vyaGgaya bolatI hai| strI ke isa vyavahAra se ye mana kyoMki usakA pati apanA sArA samaya dhana kamAne meM hI mana khinna rahate haiM aura apane eka mitra kI madhura- lagAtA hai aura usako bahuta kama samaya detA hai| bhASiNI strI kI ora AkarSita hote haiM aura kahate haiM- sAtha hI zIlA ko usameM parastrIgAmI hone kA bhI "gulazana kI jagahazIrI hotI to unakA jIvana kitanA sabUta milatA hai| isalie vaha eka dina ghara se gulajAra hotaa|" haMsa jUna sana 1935 pRSTha 33] nikala par3atI hai| eka bAg2a meM apane aura apane pati pAThaka dekheM ki premacanda jI ke kAvasa jI ke eka paricita mitra ke sAtha milatI hai aura krodhA'ulajhana' ke jagatanArAyaNa to nahIM haiN| kyoMki veza meM usake sAtha kahIM bhI nikala bhAgane ko yadyapi ve sampAdaka nahIM haiM, skUla mAsTara haiM, taiyAra ho jAtI hai aura kahatI hai-"isa samaya koI tathApi unakI takazailI, samajha aura sUjha aisI hai kahe to maiM naraka meM bhI isake sAtha jA sakatI huuN|" ki bambaI meM jAkara bar3e maz2e meM sampAdaka ho sakate (ulajhana pRSTha 98) haiN| ulajhana ke ye jagatanArAyaNa bhI bar3e mehanatI ulajhana kI isa zIlA ko bhI premacanda jI haiM, sIdhe haiM, saMtoSI haiM, para g2arIba haiM, isalie unakI bambaI le gye| usakA zIlA nAma badala kara zIrI strI mAnavatI nirantara kaTubhASaNa karatI hai aura rakkhA jo eka prakAra se zIlA kA urdU rUpAntara hai| bAta bAta meM vyaGgaya bolatI hai| strI ke vyavahAra se ve isa becArI uttara-bhAratIya nArI ko bhI unhoMne mana hI mana khinna rahate haiM aura apane eka mitra kI pArasI banA DAlA aura eka dhanI pArasI ke sAtha madhurabhASiNI strI kI ora AkarSita hote haiM aura use byAha diyaa| yaha zIrI bhI suzikSitA, socate haiM-"unheM campA jaisI strI milI hotI to apa-Tu-DeTa aura madhurabhASiNI hai| yaha avazya hai ki unakA jIvana saphala ho jaataa|" (ulajhana pRSTha 43) yahA~ ise pati uttara-bhArata se kucha bhinna milA hai| kheda hai ki premacanda jI ne 'ulajhana' ke isa vaha pArasI hai, isalie kucha bhinnatA honI hI cAhie garIba pAtra ko bambaI le jAkara bhI garIba hI rakkhA para premacanda jI ke sAtha bambaI jAkara pArasI ho aura vahA~ bhI use strI kI kaTUktiyA~ sunavAI aura jAne para bhI sabhya pArasI ke sAtha vivAha karake bhI, usake sAmane vahI ulajhaneM peza kI jo yahA~ uttara- nAma badala DAlane para bhI isa zIrI ko arthAt bhArata meM thiiN| khada to filma-kampanI meM kAma karane 'ulajhana' kI zIlA ko yahA~ usI samasyA kA sAmanA gaye the, para isa becAre ko kisI amIra dosta ke karanA par3A jo usake sAmane uttara-bhArata meM maujUda sAtha kisI dina sinemA bhI na dikhlvaayaa| thii| arthAt use dAmpatya-sukha prApta nahIM hai, kyoMki bambaI meM unhoMne usake jIvana meM koI bhI aisI bAta pati usako bahuta kama samaya detA hai aura usake nahIM dikhAI jo usake yahA~ uttara-bhArata ke jIvana parastrIgAmI hone kA bhI sabUta milatA hai, isalie vaha se bhinna ho| aisI dazA meM yadi maiM kaha~ ki unhoMne eka dina ghara se nikala par3atI hai, eka bAg2a meM apane 'ulajhana' ke isa pAtra ko curAkara apanI kahAnI kA aura apane pati ke paricita eka mitra se milatI hai pAtra banA liyA hai to mujhe aisA kahane kA sarvathA aura krodhAveza meM usake sAtha kahIM bhI nikala bhAgane adhikAra hai| ko taiyAra ho jAtI hai aura kahatI hai- "maiM tumhAre sAtha __ aba 'ulajhana' ke eka strI pAtra zIlA ko calUMgI abhI isI dm|" (haMsa jUna 1935 pRSTha 41) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 pAThaka mere upanyAsa kI zIlA aura premacanda jI kI isa zIrIM kI parIkSA kreN| unakA kaisA dAmpatya jIvana hai aura usa jIvana se kisa prakAra vidroha karane para tulI huI haiM, yaha dekhakara svayaM soceM ki kyA donoM eka hI nahIM haiN| nAma aura sthAna kA bheda koI bheda nahIM hai / premacanda jI kI kahAnI meM do pAtra aura haiN| gulazana aura zApura jii| ye donoM bhI 'ulajhana' kI mAnavatI aura dharmadAsa se milate-julate haiM -- gulazana kaTubhAparaNa meM aura zApura jI dhana kamAne meN| eka udAharaNa lIjie / gulazana apane g2arIba pati se kahatI hai- " jaba tumhAre ghara meM roTiyA~ na thIM taba mujhe kyoM lAye / " (haMsa jUna 1935 pRSTha 33) idhara mAnavatI apane g2arIba pati se kahatI hai- "tumane mujhe kyA sukha diyA hai, kyA banavA diyA hai- " (ulajhana pRSTha 5) " sarasvatI mAnA ki g2arIba gharoM meM sarvatra striyA~ isI prakAra kI bAteM kara sakatI haiM aura karatI haiN| isalie aise pAtroM ko upasthita karanA jo sarvatra pAye jAte haiM, corI nahIM hai / parantu jisa paristhiti meM, jisa uddeza se, jisa samasyA ko sulajhAne ke lie ye pAtra upasthita kiye gaye haiM, ve saba eka hI haiN| isalie yaha bhI corI ke andara avazya hI AvegA / premacanda jI kI kahAnI meM cAra pAtra haiM aura ulajhana meM cha: haiM / premacanda jI ne jaise kahAnI ko 3 -- dharmadAsa -- dhanI vyApArI / 4 - - zIlA - - sabhya mahilA para pati se santuSTa / -bhramara -kavi / 5 6- campA - sarala para samajhadAra strI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 saMkSipta kiyA hai vaise hI pAtroM ko bhI 6 kI jagaha 4 kara diyA hai| donoM ke pAtroM kA saMkSipta para tulanAtmaka paricaya maiM nIce koSThaka meM detA hU~ / ulajhana 1--jagatanArAyaNa--g2arIba para vidvAna, mehanatI aura 1 - kAvasa jI - garIba para vidvAna, mehanatI, aura santoSI | santoSI | 2- mAnavatI - pati kI g2arIbI ke kAraNa kaTubhASiNI / isa prakAra ulajhana ke 6 pAtroM kI jagaha premacanda jI ne 4 pAtroM se hI kAma calAyA hai / 'ulajhana' lagabhaga 300 pRSThoM kA upanyAsa hai aura kahAnI 'haMsa' ke sirpha 7 pRSThoM meM samApta huI hai| saMkSipta karane meM do pAtroM kA kama kara denA ucita hI thA / 'ulajhana' meM eka bur3hiyA kA z2ikra hai, jo apane ghara meM dUsaroM ko AyA dekha udAsa ho jAtI hai| premacandra jI kI kahAnI meM bhI yaha bur3hiyA isI rUpa meM AI hai / ( ulajhana pRSTha 217 haMsa pRSTha 37 ) isa bur3hiyA kA 'ulajhana' meM koI nAma nahIM rakkhA gayA hai, isalie premacanda jI ne bhI apanI kahAnI meM isa bur3hiyA kA koI nAma nahIM diyA / vivAhita strI-puruSoM kA varNana hote hue bhI 'ulajhana' meM kisI ke bacce nahIM haiM / yaha isalie ki merA baccoM kI samasyA para alaga. se likhane kA vicAra hai| para premacanda jI ke sAmane 'ulajhana' hI hai, isalie vivAhita strI-puruSoM kA varNana Ane para bhI unakI kahAnI meM bhI kisI ke bacce nahIM haiN| maiM mAnatA hU~ ki maulikatA mere hisse meM nahIM par3I hai| eka hI bAta ko, eka hI samasyA ko eka hI sAtha aneka manuSya eka hI DhaGga se sulajhA sakate haiN| para do kahAnI lekhakoM ko eka hI prazna para vicAra karane ke tarIqoM meM utanA sAmya nahIM ho jIvana kA zApa 2-- gulazana - pati kI g2arIbI ke kAraNa kaTubhASiNI / 3--zApura jI -- dhanI vyApArI / 4 - zIrIM - - sabhya mahilA para pati se asantuSTa / 5 - isa pAtra ko unhoMne kAvasajI meM milA diyA hai / 6 - isa pAtra ko unhoMne gulazana meM milA diyA hai / www.umaragyanbhandar.com
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] premacanda jI kI racanA-cAturI kA eka namUnA 175 + + sakatA jitanA ki mere upanyAsa-'ulajhana' aura prema- asantuSTa striyA~ apane patiyoM ke garIba mitroM ke canda jI kI ima kahAnI--'jIvana kA zApa' meM sAtha nikala bhAgane ko udyata haiM / itane para bhI yadi maujUda hai| premacanda jI yaha kaheM ki unhoMne 'ulajhana' ko nahIM ___'ulajhana' meM kyA hai ? tIna bhinna svabhAva ke par3hA, usakA darzana bhI nahIM kiyA, yaha kahAnI unhoMne vivAhita strI purupoM ke jor3e paraspara milate haiN| usake AdhAra para nahIM likhI, yaha to unake bambaIstriyA~ apane patiyoM ko apanI ci ke anukUla nahIM pravAsa kA eka tAjA anubhava hai, to yaha unakI pAtI aura pati apanI striyoM ko apanI ruci ke 'jida' ke sivA aura kyA kahA jaaygaa| anukUla nahIM paate| pati socate haiM, unheM amuka strI corI kA dopa chipAne ke lie premacanda jI ne na milakara amuka milI hotI to acchA hotA apanI kahAnI meM jo parivartana aura parivarddhana aura triyA~ socatI haiM, unheM amuka pati na mila kiyA hai, aba jarA usa para bhI vicAra kara liijie| kara amuka milA hotA to acchA hotaa| unameM Upara vAg2a kI ghaTanA kA ullekha kiyA gayA hai| kucha kI icchAyeM kisI hada taka pUrNa bhI ho jAtI haiM, vahA~ anucita prema kA prastAva 'ulajhana' meM puruSa __ para unheM phira bhI asantopa banA hI rahatA hai| kI ora se huA hai| para premacanda jI kI kahAnI aura isI asantoSa ke sAtha upanyAsa kI samApti meM prastAva pahale-pahala strI kI ora se huA hai, yadyapi hotI hai| purupa bahuta pahale se AkarSita hai aura sadaiva avasara premacanda jI ne imo asantoSa kA nAma 'jIvana kI pratIkSA meM rahA hai| merA khayAla hai, yaha asvAbhAkA zApa' rakhA aura bilakula isI lATa para kahAnI vika hai| aise prastAva prAyaH purupa kI ora likha ddaalii| kahAnI meM unhoMna thor3A-sA parivartana se hI hote haiM, strI kI svIkRti to sadaiva mauna aura parivardhana bhI kiyA hai, para unakI kahAnI kA hotI hai aura usake prastAva bhI prAya: saMketa ke vahI aMza asundara ho gayA hai| 'ulajhana' meM jo bAta rUpa meM hote haiN| yahIM se premacanda jI ne sATa kaI pRSThoM meM kahI gaI hai usakA unhoMne eka pairAgrAfa meM parivartana kiyA hai aura yahIM se kahAnI bigar3anI yA eka lAina meM ullekha kara diyA hai| aisA na karate zurU huI hai| to bar3I kahAnI ko itanA choTA rUpa kaise dete ? eka aba jarA vicAra kiijie| jaise 'ulajhana' kA udAharaNa lIjie.---"zIlA ne bhramara ko apanI bhramara zIlA ke lie vyAkula hai, vaise hI isa kahAnI komala bAhuoM ke sahAre...dhIre dhIre le jAkara per3a ke kA kAvasa jI zIrI ke lie vyAkula hai / vaha mahInoM pAsa baiThAyA / " (ulajhana pR. 110) se avasara kI tAka meM hai| apanI kaTu-bhASiNI strI __ "zIrI ne unakA hAtha pakar3a kara eka beMca para ko mAyake bheja AyA hai / usako talAqa dene aura biThA diyA / " (premacanda jI kI kahAnI haMsa pRSTha 36) nayA ghara basAne kI bAta soca cukA hai| aise isa prakAra ke pacIsoM udAharaNa diye jA avasara para zIrI kA usase prastAva karanA ki sakate haiN| 'abhI isI dama tumhAre sAtha calUMgI' usake lie ___'ulajhana' ke pAtra eka dUsare ke ghara para yA dillI khuzI kA sabase bar3A dina hai| para vaha kAyara ho ke rozanaArA-bArA meM milate haiN| premacanda jI ke jAtA hai / idhara kAyaratA jora pakar3atI hai, udhara zIrIM ye pAtra bhI eka-dUsare ke ghara para yA bambaI ke eka kA pati A jAtA hai| kAvasa jI kahate haiM--"use .. pablika pArka meM milate haiN| Upara kI donoM ghaTanAyeM manA liijie|" para vaha upekSA karake calA jAtA hai| eka bAg2a kI hI haiM aura donoM meM apane patiyoM se taba vahA~ kAvasa jI kI strI mAyake se A dhamakatI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 hai aura vaha kaTu-bhASiNI strI paramasuzIlA aura ke eka nATaka--'di Devilsa DisAipila' kA hindI zikSitA mahilA ke rUpa meM kAvasa jI ko upadeza anuvAda-mAtra hai| 'ghaNA ke pracAraka premacanda' zIrSaka detI hai-ghara calo aura zIroM ko samajhA do| lekha meM maiM 'zA' ke isa nATaka kA saMkSipta paricaya "aiyAza marda kI strI agara aiyAza na ho to yaha de cukA huuN| yaha ho sakatA hai ki premacanda jI ne zA usakI kAyaratA hai, latakhorapana hai|" kA vaha nATaka na par3hA ho, para merA lekha to unhoMne premacanda jI kI kahAnI yahA~ klAimeksa para pahu~ca- par3hA hI hogA, kyoMki unhoMne usakA uttara dene kA kara phira thor3A nIce utara jAtI hai aura samApta ho prayatna kiyA thaa| isa navIna lekhaka ke ina naye jAtI hai| mahInoM kI vyAkulatA ke bAda kAvasa jI nATakoM kI samAlocanA karate samaya premacanda jI ne kA kAyara ho jAnA, zApura jI kA ghaTanAsthala para isa bAta kA jikra kyoM nahIM kiyA ? kyA ve cAhate haiM Akara upekSA pradarzita karanA, kaTubhASiNI gulazana ki navayuvaka bhI unhIM kI bhA~ti 'kahIM kI IMTa kahIM kA parama suzIlA nArI ke rUpa meM prakaTa honA aura kA ror3A lekara bhAnamatI kA kunabA jor3eM' yA ve isa aisA patana-pUrNa upadeza denA, yaha saba kitanA asvA- prakAra kI corI ko corI hI nahIM maante| yA isakA bhAvika aura bhaddA hai, usa kahAnI meM yadi premacanda kAraNa yaha hai ki jo doSa svayaM apane meM maujUda hai jI kA kucha hai to yahI asvAbhAvikatA aura bhaddA- use dUsaroM meM dekheM to kisa mu~ha se usakA ullekha pana / kahAnI meM yaha bAta unheM isalie jor3anI par3I kareM / kucha bhI ho, aba samaya A gayA hai jaba hama ki bheda na khule| para kheda hai ki itane para bhI ve satya kA svAgata kareM aura isa prakAra ke prayatnoM ko corI ko chipAne meM saphala nahIM hue| cAhe ve kisI bhI paristhiti meM kyoM na kiye gaye hoM, gulazana ke bAg2a meM pahu~cane kI ghaTanAbhI 'ulajhana' kadApi protsAhana na milane deN| kI eka ghaTanA ke hI AdhAra para hai| 'ulajhana' meM zIlA premacanda jI se merA koI vyaktigata dvepa nahIM hai| eka upanyAsa par3hatI hai aura usase prabhAvita hokara maiM unakA utanA hI Adara karatA hU~ jitanA ki koI ghara se nikala par3atI hai| (ulajhana pRSTha 91) aura bhI kara sakatA hai| maiM yaha svIkAra karatA hU~ ki premacanda jI kI kahAnI meM gulazana eka sapanA hindI meM kathA-sAhitya kI vRddhi meM unakA bahuta bar3A dekhatI hai aura usase prabhAvita hokara nikala par3atI hAtha rahA hai aura hai| para yaha saba hote hue bhI maiM hai| (haMsa pRSTha 38) 'ulajhana' meM aura bhI bahuta-sI unake doSoM kI ora se A~kha nahIM phera sakatA / aba bAteM aura ghaTanAyeM haiM jo isa kahAnI meM nahIM AI, kahAnI aura upanyAsa kA vaha svarUpa nahIM rahA jo para mukhya mukhya bAteM prAyaH sabhI A gaI haiN| aura usa samaya thA jaba premacanda jI ne likhanA premacanda jI ne jo apanI tarapha se jor3A hai vaha zurU kiyA thA / Adhunika kahAniyoM kI saphalatA asvAbhAvika, asundara aura vyartha hai jaisA ki maiM isa bAta meM hai ki ve manuSyoM ko uThAne meM, unheM ekaUpara sAbita kara cukA hai| dUsare ke nikaTa lAne meM, saba prakAra ke manuSyoM ke ___ kadAcit premacanda jI yaha samajhate hoM ki kisI hRdayoM meM mAnava mAtra ke prati prema, dayA, sahAnubhUti kI bhI racanA ko par3ha jAne ke bAda use apane zabdoM aura kSamA kA bhAva udaya karane meM sahAyaka hoN| ve meM likha DAlanA corI nahIM hai| 'haMsa' ke usI aGka manuSyoM ke dila meM isa bAta ko jamA deM ki mAra DAlane ' meM unhoMne zrI bhuvanezvaraprasAda kI naye DhaGga ke se mApha kara denA jyAdA acchA hai| prANa-haraNa nATaka likhane ke lie khUba prazaMsA kI hai| yadyapi karane se prANa bacAnA adhika sundara hai| mujhe yaha . ina naye DhaGga ke nATakoM meM eka 'zaitAna' baranArDa zA dekhakara duHkha huA ki premacanda jI ne apanI isa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintA-manA [citrakAra-zrIyuta vANIkAnta dAsa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ premacanda jI kI racanA-cAturI kA eka namUnA saMkhyA 2] kahAnI meM bhI jise unhoMne mere upanyAsa ke AdhAra para likhA hai, badalA lene kA bhAva bharA huA hai| unhoMne yaha sAbita kiyA hai ki jahA~ dhana hai vahA~ aiyAzI kA bAz2Ara avazya garama hogA / 'aiyAza kI strI gara aiyAza na ho to yaha usakI kAyaratA hai, latakhorapana hai / ' kheda hai ki gAMdhI aura Taigora ke yuga meM rahate hue bhI premacanda jI ghRNA kA yaha bIja bote cale jA rahe haiM / caritra kA nirmANa dhana yA nirdhanatA para nahIM, vyaktigata icchA aura prayatna para nirbhara hai / premacanda jI yaha choTI-sI bAta kyoM nahIM samajhane ( 1 ) kisalie kA~patA rahatA; pIpala - patra lekhaka, zrIyuta dhanarAjapurI vaha binA vAyu ke pratipala / hai kauna vedanA usako, jisase par3atI na z2arA kala ? ( 2 ) kyA atyAcAra jagata kAlakha, kA~pa kA~pa uThatA hai ? apanI rakSA meM prastuta - vaha bhI hilatA DulatA hai ! ( 3 ) thA prakRti - garbha se nikalA, vaha amita vedanA sahakara / kyA yAda usI kI karake- ka~patA hai pala pala thara thara ? (8) yA jagata-pitA kA nizi-dina(svara vINA tulya milAkara !) vaha guNa-gaurava gAtA hai apanA sira hilA hilAkara ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat aura sAhitya-racanA meM ve usa lekhaka ke prati kRtajJatA kA bhAva kyoM nahIM prakaTa karate jisakI racanAoM ke AdhAra para racanA karake ve yaza aura dhana kA arjana karate haiM ? kyA maiM AzA karU~ ki mere isa nivedana para ve krodha nahIM, tiraskAra nahIM, ghRNA nahIM, balki prema aura udAratA ke sAtha vicAra kreNge| isa samaya maiMne itanA hI likhanA ucita samajhA hai, para yadi AvazyakatA par3I to apane tarkoM ko lambe uddharaNa dekara adhika vistAra ke sAtha bhI upasthita karU~gA / ( 5 ) kyoM bAra bAra A jAkara - bhI jagata moha meM pha~satA ? kyA dekha nATya yaha pratipala vaha macala macala hai ha~satA ? ( 6 ) nija rUpa bhUla, jaga jhuka kyoMkara rahA pApa kA arjana ! kyA isI lie karatA haikara- iGgita se vaha varjana ? (7) AdhAra sUkSmatama pA karaM 177 kyA sa~bhala nahIM pAtA hai, jo idhara-udhara pala pala meM vaha hila-Dula-sA jAtA hai / (=) musA hI jaga-jIvana hai pala pala hila uThanevAlA ! kyA yahI batAtA hai vahamata besudha ho matavAlA / www.umaragyanbhandar.com
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyaka sAhitya : . . .. I -- nAgarI-lipi meM sudhAra (3) svaroM ke lie vartamAna i, I, u, U, e, ai ke rUpa ko chor3akara sabake saba svara 'a' kI bArAkhar3I va nAgarI-lipi meM sudhAra kI (kakaharA) ke rUpa meM likhe aura chApe jAya~ / isa 'a' kI PAR T carcA idhara kaI varSoM se ho bArA khar3I meM bambaI-TAipa kA 'a' kAma meM lAyA jAya / rahA hai| gvAliyara, dillI isa prakAra svIkRta varNamAlA kA svarUpa nimnalikhitA aura indaura meM pichale tIna nusAra hogA varSoM se sammelana ke jo a, A, zri, zrI, gru, a, R, gre, au, zro, au, graM, aH ISARGIKOPAT adhivezana hue haiM unameM bhI (4) dakSiNa kI lipiyoM ke svaroM meM hrasva 'e' aura yaha prazna uThA hai| indaura hrasva 'zro' ke rUpa pAte haiM, unake lie mAtrA (5) isa meM to isake lie bAkAyadA eka samiti hI sthApita ho prakAra lagAyI jAya / gaI hai, jisake saMyojaka zrI kAkA kAlelakara jI hai| (5) yuktAkSaroM meM bhI saba vyaMjana aura svara uccAraNa gata 25-26 jUna ko isa samiti kI pahalI baiThaka ke krama se likhe jAya~, repha bhI uccAraNa ke krama se do vardhA meM huI jisameM nimnalikhita prastAva svIkRta hue| akSaroM ke bIca meM A jAya / lekina OM zrI aura jJa ye (1) yaha samiti nirNaya karatI hai ki devanAgarI-lipi akSara aAja jisa rUpa meM likhe jAte haiM, ve hI rUpa kAyama ke akSaroM para zirorekhA Avazyaka nahIM hai| isalie likhane rakkhe jaayN| arthAt inameM koI parivartana na kiyA jAya / meM zirorekhA vaikalpika ho aura chApane meM presavAle use (6) pUrNa anusvAra ke sthAna para '' lagAyA jAya haTAne kI koziza kreN| aura candravindu kI jagaha kevala '' lagAI jAya / ukta kintu zirorekhA haTAte hue bhI chapAI meM usakA aMza anusvAra ke lie vaijJAnika rUpa se svara-hIna G J , Na, akSaroM ke seripha ke sUkSma rUpa meM raha jAya to vaha paricita n,m bhI likhe jA sakate haiN| A~khoM ko acchA jAna pdd'egaa| isalie samiti ne nirNaya (7) akSara ke nIce bAI ora yadi anukUla sthAna kiyA hai ki (zirorekhA-vihIna) lipi ke bhinna bhinna Diz2A- para bindI lagAI jAya to usakA abhiprAya yaha hogA ki ina (namUne ke citra) vizeSajJoM se ma~gavAye jAya~ / unameM usa akSara kI dhvani usakI mUladhvani se bhinna hai| usa se kisI eka rUpa ko samiti pasanda kregii| dhvani kA nirNaya pracalana ke anusAra hogA, jaise(2) bArAkhar3I meM svaroM kI saba mAtrAye akSaroM ke ka, kha, g2a, ca, cha, ja, jha, Da, Dha, fa, ba, ityAdi / Age rakhI jAya~, sira para yA pAI ke nIce nahIM / hasva (8) virAma-cihna Aja taka saba bhASAoM meM jaise 'F' ke sambandha meM yaha nirNaya huyA ki uccAraNa ke krama pracalita haiM, vaise hI kAyama rakkhe jAya~ / kevala pUrNa virAma se vaha bhI Age hI likhI jAya, kiMtu usake svarUpa ko kA cihna pAI / ' rhe| nizcita karane ke lie vizeSajJoM se sUcanAyeM maMgavAI (6) aMkoM ke svarUpa isa prakAra hoMgejAya~ / taba taka vartamAna paddhati se-hasva ''i bhale hI 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 6, deg, likhI jaay| (10, vartamAna kha akSara bilakula anukUla nahIM hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] sAmayika sAhitya isalie vaha chor3a diyA jAya / usase to gujarAtI kha videzoM meM bhAratIya chAtra acchA hai, ataeva 'kha' ke naye svarUpa ke lie vizeSajJoM . isa samaya iMglaiMDa meM 1325 bhAratIya vidyArthI se sUcanAyeM ma~gavAI jAya~ / vibhinna viSayoM kI zikSA prApta kara rahe haiN| inake . (11) a, jha, Na kI jagaha bambaI TAipavAle a, jha, sambandha meM landana ke hAI kamiznara ne hAla meM eka Na svIkAra kiye jAya~ aura la, za kI jagaha hindI ke la, riporTa prakAzita kI hai, jisase inakI sthiti kA patA za rakkhe jAya~ / 'kSa' kA 'kSa' yaha rUpa svIkAra kiyA jAya, calatA hai| isI riporTa ke AdhAra para banArasa ke kintu bIjagaNita Adi vaijJAnika kAmoM ke lie 'kSa' 'hindI-kezarI' ne eka agralekha likhA hai, jisakA likhA jAya 'kSa' nhiiN| kucha aMza isa prakAra hai(12) dIrgha 'R' aura 'lu' ye varNa prAMtIya bhASAoM isa riporTa se mAlUma hotA hai ki briTena ke vizvameM nahIM Ate, ataeva par3hAne meM ye chor3a diye jaayeN| vidyAlayoM aura kAlejoM meM 1325 chAtra niyamita rUpa se (13) vartamAna sthiti meM devanAgarI varNamAlA kA nAnA prakAra kI vidyA par3ha rahe haiN| inameM se prAyaH 400 svarUpa presavAloM ke lie nizcita kara dene kI AvazyakatA chAtra cikitsA-vidyA, 260 iMjIniyariMga aura TekanAlojI, jAna par3atI hai| arthAt gha aura dha, bha aura ma, tha, ya 300 pArTa-vibhAga, 120 arthazAstra aura bAkI vijJAna tathA ra, za, Ga, jha, da, ha, Ta, Tha, Da, Dha, ka, pha zrAdi kI zikSA pA rahe haiM / isa riporTa se yaha bhI mAlUma huA akSaroM ke mAnya svarUpoM kI presavAloM ko AvazyakatA hai| hai ki prAyaH 70 bhAratIya chAtrAyeM bhI iMglaiMDa ke vizvaisalie nAgarI varNamAlA ke nIce likhe svarUpa kI hama vidyAlayoM meM zikSA pA cukI haiN| yaha saMkhyA adhika nahIM sifAriza karate haiN| nA meM bhI bahuta kama hai, to bhI a, A, zri, zro, zru, , R, zre, , o, au, yorapa kI U~cI zikSAoM meM bhAratIya mahilAoM kA praveza a', A', aM, aH, ka, kha, ga, gha, Ga, ca, cha, ja, jha, koI tuccha bAta nahIM hai| Ja, Ta, Tha, Da, Dha, e, ta, tha, da, dha, na, pa, pha, ba, bha, ma, iMglaiMDa kI DigariyoM kA bhAratavarSa meM vizeSa Agraha hai, ya, ra, la, va, za, Sa, sa, ha, La, kSa, za, OM, shrii| kyoMki sarakArI yA gaira sarakArI saMsthAoM meM iMglaiMDa kI (14) saMyuktAkSara banAne meM jina akSaroM meM pAI hai, par3hI huI vidyA kA bar3A Adara hotA hai| Arthika lAbha unakI pAI haTA dI jAya / aura binA pAIvAle akSaroM ke ke sAtha hI sammAna-prApti ke lobha ke kAraNa yorapa meM zrAge ' ' aisA saMyojaka cihna lagAne se ve akSara halanta bhAratIya vidyArthiyoM kI saMkhyA bar3ha rahI hai / bhAratIya vizvasamajhe jAya~ / zabda ke anta meM yA svatantra rUpa se jaba vidyAlayoM kI zikSA saMsAra ke kisI bhI deza ke vizvavidyAkisI vyaJjana ko halanta banAnA ho taba vaha purAnI paddhati layoM kI zikSA se kisI bhI aMza meM hIna nahIM hai, lekina ke anusAra hI halanta cihna-dvArA banAyA jAya / jaise-- bhArata kI zikSA vizeSa rUpa se sAhityika hai / sAhitya ko virATa, arthAt aadi| chor3akara anyAnya kaI upayogI viSayoM meM U~cI zikSA pAne (15) lipi-samiti meM sadasyoM kI saMkhyA bar3hAne kI ke lie abhI videzoM meM jAnA z2arUrI hai / yahI kAraNa sattA samiti ke adhyakSa ko dI jAtI hai| hai jaisA ki DAkTara TAmasa koyalI kI riporTa se mAlUma ho : (16) kAkA kAlelakara se nivedana kiyA jAtA hai rahA hai ki iMglaiMDa ke 1325 bhAratIya chAtroM meM se 300 ki mahAtmA gA~dhI jI kI sUcanA ke anusAra ve nirakSara ko chor3akara bAkI sabhI meDikala, iMjIniyariMga, kAmarsa, logoM ke lie nAgarI-lipi ko vaijJAnika rUpa se atyanta sAyansa yA usa sambandha meM gaveSaNA-vRtti kI upayogI sulabha banAkara usakA prayoga karake dekheM aura taba use zikSA meM lage hue haiM / kevala bhArata nahIM, pUrvIya bhUkhaNDa samiti ke sammukha vicArArtha upasthita kreN| ke cIna, jApAna, parziyA, afag2AnistAna Adi svatantra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 sarasvatI [bhAga 36 dezoM ke bahusaMkhyaka chAtra prativarSa yorapa aura amerikA ke pahalI yaha ki yorapa ke anyAnya sthAnoM kI tulanA meM vizvavidyAlayoM meM bhartI hote haiM / videzoM meM zikSA pAkara . kisI kisI viSaya kI iMgleMDa kI zikSA adhika kharcIlI chAtroM kI bahudarzitA bar3ha jAtI hai / DAkTara koyalI ne hai| ataH kharca kA bhAra uThAne meM abhibhAvakoM ko kaThiapanI riporTa meM bhAratIya chAtroM kI bar3I prazaMsA karate hue nAiyA~ jhelanI par3atI haiM / DAkTara koyalI ne bahusaMkhyaka kahA hai--"saMsAra kA koI bhI deza unake lie garvita ho chAtroM kI Arthika duravasthA kA ullekha kiyA hai aura sakatA hai|" isase pramANita hotA hai ki "jJAna vijJAna unake abhibhAvakoM ko sAvadhAna kara diyA hai / dUsarI bAta ke sabhI vibhAgoM meM aura sabhI arthakArI aura vRttimUlaka yaha hai ki rAjanaitika kAraNoM se bhAratIya chAtroM ke sAtha vidyAoM kI pratiyogitA meM bhAratIya chAtra pazcimIya iMglaiMDa meM samAnatA kA bartAva nahIM hotaa| anya dezoM ke chAtroM se Takkara le sakate haiM / " bhAratIya chAtroM ke sambandha meM vizvavidyAlayoM aura vyAvasAyika zikSA-saMsthAoM meM ye prazaMsA ke vAkya avazya hI utsAhavarddhaka haiN| bhAratIya chAtra sahaja meM hI praveza pA jAte haiN| yorapa ke kucha varSa pahale dhanikoM ke lar3ake zauka se videzoM anyAnya dezoM meM bhI bhAratIya chAtroM kA adhika saMkhyA kI zikSA kI ora jhukate the / lekina isa prakAra kI mano- meM jAnA ina donoM kAraNoM se ucita hai / vRtti aba haTa gaI hai / aba adhikAMza chAtra kisI khAsa uddezya ke sAtha videza jAte haiM / parantu bhArata kI Arthika khAda banAne kA eka nayA tarIkA duravasthA ke kAraNa ina vizeSa zikSita chAtroM kI avasthA __hamAre zaharoM kA bahuta-sA kUr3A prativarSa bekAra bhI svadeza meM santoSajanaka nahIM hotii| bekArI kI bhISaNa jAtA hai| yadi hamAre deza ke myunisipala borDa isa coTa una para bhI par3atI hai / isake sivA unakI zikSA kI ora dhyAna deM to isa kUr3e kA acchA upayoga ho pratiSThA bhI pahale kI bhA~ti nahIM raha gaI hai| lekina isake sakatA hai aura usakI acchI khAda banAI jA sakatI lie yorapIya zikSA para doSAropaNa nahIM kiyA jA sktaa| hai| anya dezoM meM aisA hotA bhI hai| 'kalakattA kyoMki bekArI kI samasyA ke lie yahA~ kI rASTrIya aura iMDasTiyala' gajaTa likhatA hai-- sAmAjika vyavasthA hI uttaradAyI hai / bhArata meM yadi U~cI anya dezoM kI tulanA meM bhAratavarSa kI khetI bahuta zikSA kA Adara ghaTa gayA hai to yaha bhAratIya rASTranAyakoM pichar3I huI hai aura isakA eka pradhAna kAraNa hai isa deza ke lie lajjA kI bAta hai| manuSya kI jIvikA ke lie meM acchI aura upayogI khAda kA abhAva / vaijJAnikoM kA jaise zilpa aura vANijya kA vistAra z2arUrI hai, usI prakAra kahanA hai ki rAsAyanika aura khanija padArthoM kI apekSA usa zilpa-vANijya ko bhalI bhA~ti calAne ke lie kUr3e aura maile se kahIM acchI khAda bana sakatI hai| parantu zikSita vyaktiyoM kI z2arUrata hai| para Arthika kamaz2orI ke hamAre deza meM ye cIjeM naSTa kara dI jAtI haiM, unakA ucita kAraNa bhAratIya yuvakoM kI dezI-videzI donoM DigariyA~ upayoga nahIM kiyA jaataa| bhArasvarUpa mAlUma ho rahI haiM / DAkTara koyalo ne bahu- acchI khetI ke lie khAda kI AvazyakatA hotI hai / saMkhyaka bhAratIya chAtroM ko videzoM meM dekhakara bekArI kI Ajakala hamAre deza bhArata meM khetoM meM TIka se khAda nahIM samasyA ke nAma para parokSa rUpa se kaTAkSa kiyA hai aura DAlI jAtI, isalie yahA~ kI khetI kI paidAvAra anya abhibhAvakoM ke haz2AroM rupaye kharca ho jAne para kucha dukha unnata dezoM ke mutAbile bahuta kama hai| greTabriTena meM pratiprakaTa kiyA hai| para DAkTara koyalI kA yaha bhAva samarthana ekar3a jamIna meM lagabhaga 25 mana aura bhArata meM lagabhaga karane yogya nahIM hai| 7 mana gehU~ utpanna hotA hai| misra meM eka ekar3a z2amIna parantu iMglaiMDa meM zikSA ke lie jAnevAle bhAratIya meM lagabhaga 12 mana cAvala paidA hotA hai, para bhArata meM chAtroM ko do bAtoM para dhyAna dekara sAvadhAna rahanA caahie| isakA AdhA bhI nahIM hotaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] sAmayika sAhitya 181 baMgalora ke DAkTara fAulara nAmaka eka prasiddha kRSi- pailiTI kharIdAroM kI mA~ga ko ThIka se pUrA nahIM kara paatii| vizeSajJa ne eka tarIkA nikAlA hai jisake dvArA maile se patA calA hai ki isa khAda se pratiekar3a 50 Tana taka eka prakAra kI gandharahita aura bahata hI uttama khAda taiyAra (1 Tana lagabhaga 27 // mana) Ikha hotI hai| jabaki sAdhAraNahotI hai| yadi unake tarIke kA pracAra ho gayA to maile tayA eka ekar3a meM 25 Tana se adhika nahIM paidA hotI / isa se acchI khAda taiyAra kI jAyA kregii| isake atirikta khAda se tarakAriyA~ bhI bahuta adhika tAdAda meM utpanna svAsthya ke dRSTikoNa se bhI lAbha hogA, kyoMki maile kI hotI haiN| vaijJAnika vizleSaNa karake dekhA gayA hai ki gandagI se loga baca jaayeNge| DAkTara fAulara ke tarIke se banAI gaI khAda meM itanA bahuta prAcIna kAla se mailA eka bahuta acchI khAda rAsAyanika parivartana ho jAtA hai ki usameM maile kA aMza mAnA jAtA rahA hai| jApAna aura cIna meM to isakA bilakula zeSa nahIM rahatA aura maile meM rogoM ke jo kITANu khAda ke taura para bahuta adhika upayoga hotA hai| kisAna pAye jAte haiM, ve bhI naSTa ho jAte haiN| loga paikhAnoM se maile ko ikaTThA karake khetoM meM DAlate haiN| myunisipailiTiyoM ko prativarSa maile kI safAI meM bahuta para yaha tarIkA svAsthya ke lie hAnikAraka aura ghRNita bar3I rakama kharca karanI par3atI hai| yadi ve isa maile se hai| zaMghAI kI myunisipailaTI se eka ThekedAra ne khAda ke khAda banavAyeM to safAI kA kharca bhI kama ho jAya aura lie mailA ikaTThA karane kA ThekA liyA hai| vaha myuni- khAda beMcakara ve kAfI dhana prativarSa prApta kara skeN| isake sipailaTI ko isake lie 6 lAkha rupaye sAla meM detA hai| atirikta maile ko bAhara pheMkane se jo bImAriyA~ phailatI bhArata meM mailA eka ghRNita cIz2a samajhA jAtA hai, aura haiM ve bhI na phaileM / isa tarIke ko kAma meM lAne ke lie isalie khAda ke taura para isakA prayoga nahIM hotaa| yadi bar3I bar3I mazIneM kharIdane athavA bar3I pU~jI lagAne kI cIna aura jApAna kI sthiti ke anusAra hisAba lagAyA z2arUrata nahIM hai| isakA prabandha bahuta kama kharca para aura jAya to patA calegA ki bhAratavarSa meM pratyeka varSa sAta AsAnI se ho sakatA hai| AzA hai, myunisipala borDa araba rupaye kI khAda maile ke rUpa meM naSTa ho jAtI hai| isa ora dhyAna dekara rASTra kA upakAra kreNge| maile se khAda banAne kA DAkTara phAulara kA tarIkA isa prakAra hai--maile aura zahara kI anya gandI cIz2oM ko nirAdhAra vidhavA eka vizeSa anupAta meM milAkara sarda sthAna para rakha dete mahAtmA gAndhI 'harijanasevaka' meM likhate haiM- . haiN| kucha samaya ke bAda isako bar3I tez2a Aga meM eka sajana ne jinake kaI svajana kveTA ke bhUkampa ubAlate haiN| ATha haphte bAda yaha mizraNa bilakula meM mara gaye haiM, eka 17 varSa kI yuvatI kI dazA kA varNana gandha-rahita bana jAtA hai aura isakI zakla phArama kI karate hue eka bar3A hRdayavidAraka patra likhA hai| vaha sAdhAraNa khAda kI bhA~ti ho jAtI hai| yaha khAda Ikha, yuvatI apanA pati, do mahIne kA eka baccA, sasura aura kelA, nAriyala aura tarakAriyoM kI fasala ke lie bahuta devara, yAnI sasurAla ke sabhI svajanoM ko kveTA ke bhUkampa hI mufIda hotI hai / DAkTara fAulara ke tarIke kA prayoga meM ga~vA baiThI hai| patra-lekhaka sajana kahate haiM ki yaha trAvanakora-riyAsata kI kIlana myunisipailiTI ne kiyA hai lar3akI kisI taraha baca gaI, aura jo kapar3e usa vakta aura vaha sahI pAyA gayA hai| usake tana para the vahI hai| yaha bahana __ maisUra-myunisipailiTI zahara ke kUr3e-kacare se prativarSa unake cAcA kI lar3akI hai| usa bhAI kI samajha meM yaha tIna haz2Ara Tana khAda taiyAra karatI hai| yaha khAda itanI nahIM AtA ki kisa taraha usa lar3akI ko AzvAsana diyA uttama hotI hai ki kisAna loga ise bar3I jaldI kharIda lete jAya, aura usakA kyA kiyA jAya / patra samApta karate hue haiM / isa khAda kI khapata itanI hone lagI hai ki myunisi- ve sajana likhate haiM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 sarasvatI [bhAga 36 "maiMne use usakI mA ke pAsa lAhaura meM rakha diyA vaha vahI dvitIya rAjakumAra hai jisakI mRtyu 1907 meM hai| lar3akI tathA dUsare riztedAroM ke sAmane maiMne dhIre se huI batAI jAtI hai| abhI isa muqaddame kA phaisalA yaha carcA cher3I ki yaha kaisA hogA agara isakA punarvivAha nahIM huA, para 'arjuna' meM eka lekha chapA hai jisase kara diyA jAya / taba kucha logoM ne to merI bAta ko sahA- isakA vartamAna svarUpa spaSTa ho jAtA hai| yahA~ hama nubhUti ke sAtha sunA aura kucha ne nArAjI prakaTa kii| use uddhRta karate haiM-- mujhe vizvAsa hai ki jo dazA merI isa bhatIjI kI huI hai, kabhI-kabhI hameM upanyAsoM ke 'romAnsa' ke darzana vaisI hI dazA vahA~ aneka lar3akiyoM kI huI hogii| kyA vAstavika jIvana meM bhI mila jAyA karate haiN| bhovAlaApa ina abhAginI vidhavAtroM ke lie protsAhana ke eka- saMnyAsI-kesa isI prakAra kI eka ghaTanA hai| 1633 ke do zabda likheMge ?" navambara se DhAkA ke saba-jaja ke ijalAsa meM eka bahuta hI ____ maiM nahIM jAnatA ki jina cIz2oM ke andara hamAre vahama sanasanIkheja muqaddamA cala rahA hai, jisameM vAdI (muddaI) sadiyoM se jar3a jamA cuke haiM una para merI qalama yA kI ora se eka haz2Ara se adhika vyakti gavAhI de cuke haiM zrAvAz2a kA kyA asara par3a sakatA hai| maiMne yaha bIsoM aura prativAdI (muddAleha) ke gavAhiyoM kI saMkhyA bhI bAra kahA hai ki pratyeka vidhura ko punarvivAha karane kA sambhavataH kama-se-kama itanI hI aura zAyada adhika pahu~ca jitanA adhikAra hai, utanA hI adhikAra pratyeka vidhavA ko jaaygii| isa sanasanI-pUrNa mukaddame kA vAdI sikha-dharmAbhI hai| hindU-dharma meM svecchA se pAlA huA vaidhavya-vrata ntargata udAsI-mata kA mAnanevAlA eka saMnyAsI hai, jo jahA~ amUlya AbhUSaNa-rUpa hai; vahA~ bala-pUrvaka pAlA gayA apane ko DhAkA-z2ile kI eka bar3I riyAsata bhovAla ke vaidhavyavrata abhizApa rUpa hai / aura mujhe to yaha mahasUsa ho rAjA kA dvitIya rAjakumAra batalAtA hai| usakA dAvA hai rahA hai ki aneka taruNa vidhavAyeM yadi ve zArIrika aMkuza ki adAlata use bhovAla-rAjya kA svAmI ghoSita kara de| ke bhaya se nahIM kintu hindU-samAja ke lokApavAda ke bhaya prativAdI bhovAla-riyAsata kA prabandha karanevAlA korTa se mukta hoM to binA kisI saMkoca ke ve apanA punarvivAha aAfa vArDa sa aura dvitIya kumAra kI rAnI vibhAvatI devI kara DAleM / isalie kveTA kI isa dukhiyA bahana kI jaisI haiM, jinakA kahanA hai ki bhovAla ke dvitIya kumAra kI mRtyu sthiti meM jo abhAginI taruNa vidhavAyeM hoM unheM punarvivAha san 1907 meM hI ho cukI thI aura vAdI dvitIya kumAra karane ke lie hara taraha se samajhAnA cAhie, aura unheM nahIM, balki paJjAba kA rahanevAlA eka jATa hai, jo SaDyantra aisA abhayadAna de denA cAhie ki agara ve phira se vivAha karake bhovAla-riyAsata para kabz2A karanA cAhatA hai / karanA cAhatI hoM to samAja meM unakI z2arA bhI nindA nahIM saMnyAsI kA kahanA hai ki maiM bhovAla-riyAsata ke rAjA ' hogii| itanA hI nahIM, balki unake lie yogya vara khoja rAjendranArAyaNa rAya kA dUsarA putra huuN| hama loga tIna * dene kA bhI pUrA prayatna honA cAhie / yaha kAma kisI bhAI the / merI patnI rAnI vibhAvatI kharAba caritra kI strI saMsthA ke kiye nahIM ho sktaa| yaha to khuda una sudhA- hai| vaha rAjaparivAra ke DAkTara se anucita prema karatI rakoM ko karanA cAhie jinake kuTumba yA sambandhiyoM meM thii| rAnI vibhAvatI, usake premI DAkTara aura rAnI ke striyA~ vidhavA ho gaI hoN| bhAI ne merI hatyA karane ke lie SaDayantra kiyaa| 1907 meM maiM bImAra rahA karatA thaa| sthAna-parivartana ke bahAne ve bhovAla-saMnyAsI-kesa loga mujhe dArjiliMga le gye| vahA~ DAkTara ne mujhe, navambara san 1933 se DhAkA ke saba-jaja ke saMkhiyA khilA dI, jisake kAraNa maiM mRtaprAya ho gyaa| ijalAsa meM eka sanasanIkheja muqadamA cala rahA antima saMskAra karane ke lie jisa samaya merA zarIra hai| eka saMnyAsI kA dAvA hai ki bhovAla-rAjya kA zmazAna le jAyA gayA, usa samaya vahA~ bhISaNa tUfAna zrA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] sAmayika sAhitya 183 gayA aura mUsalAdhAra varSA hone lgii| isake kAraNaM jo a~garez2a siviliyana vilAyata se isa mukadame meM gavAhI loga mere zarIra ke sAtha the, unhoMne bhAgakara eka chAyAdAra dene Aye the / sthAna meM zaraNa lI / usa samaya zmazAna ke nikaTa adAlata ko jina viSayoM para apanA nirNaya denA hai udAsI sAdhutroM kA eka dala ThaharA huA thaa| sAdhuoM ne unameM se kucha nIce diye jAte haiM'haribola' kI AvAz2a kevala eka hI bAra sunii| isa (1) saMnyAsI kA kahanA hai ki usakA zarIra rAta ko kAraNa unheM sandeha huA aura ve usa sthAna para gaye, jahA~ zmazAnaghATa le jAyA gayA aura tUfAna A jAne ke para merA zarIra eka skhaTiyA meM ba~dhA huyA lAza kI bhA~ti kAraNa jalAyA nahIM jA skaa| rAnI vibhAvatI kI ora / rakkhA huA thaa| varSA kA pAnI zarIra para lagAtAra par3ane se kahA gayA hai ki mere pati kI lAza savere zmazAna le ke kAraNa mere andara cetanA kA saMcAra ho rahA thA / sAdhunoM jAI gaI thI aura vahA~ jalA DAlI gaI thii| ko khaTiyA ke Upara hala cala naz2ara aaii| unhoMne rassiyoM (2) vAdI kI ora se yaha siddha kiyA jA rahA hai ki ko kholakara mujhe bAhara nikAlA / isake bAda unhoMne bhovAla ke dvitIya rAjakumAra ko saMkhiyA kA viSa diyA merI cikitsA kI / maiM sAdhuoM ke isa dala ke sAtha 16 gayA thaa| prativAdI kA kahanA hai ki kumAra saMkhiyA se varSa taka baGgAla se kAzmIra taka ghUmatA rahA / saMkhiyA ke nahIM, balki haiz2e se mare the| viSa ke kAraNa merA mastiSka kharAba ho gayA thA aura mujhe (3) prativAdiyoM (rAnI vibhAvatI aura korTa zrAfa apane pUrva itihAsa aura ghara-dvAra kA smaraNa na thaa| san vADsa kA kahanA hai ki vAdI (saMnyAsI) kI A~kheM bhUrI 1923 meM sAdhunoM kI cikitsA ke phalasvarUpa merI mAnasika aura choTI, ceharA gola, zarIra kA raMga gehu~A tathA nAka avasthA ThIka ho gaI aura maiM yAda karake apane ghara bhovAla capaTI aura choTI hai, jaba ki dvitIya kumAra kI A~kheM pahu~cA / pahu~cate hI mujhe merI vRddhA dAdI rAnI satyabhAmA nIlI, ceharA lambA, a~garez2oM kA-sA raMga tathA nAka devI, bahanoM aura bhAnajoM ne pahacAna liyaa| bhovAla- lambI aura patalI thii| saMnyAsI a~garez2I nahIM jAnatA, riyAsata ke 66 pratizata nivAsiyoM ne bhI mujhe pahacAna jaba ki dvitIya kumAra a~garez2I-bhASA meM paTu the| jisa, liyA hai| rAnI vibhAvatI yaha svIkAra nahIM karatI ki maiM hI samaya saMnyAsI ne Akara apane Apako dvitIya kumAra usakA pati aura bhovAla kA dvitIya kumAra haiM, kyoMki ghoSita kiyA thA, usa samaya vaha ba~galA meM nahIM, balki vaha vyabhicAriNI hai aura usI ne merI hatyA ke lie hindI meM bAteM karatA thaa| saMnyAsI ne kumAra ke pUrva-itiSaDayantra kiyA thA / korTa aAfa vArDasa ke prabandhaka bhI yaha hAsa ke bAre meM yaha batalAyA hai ki ve bhAratIya veSa-bhUSA nahIM cAhate ki bhovAla aisI bar3I riyAsata unake kabje meM rahate the aura bhAratIya DhaGga se bhojana karate the, jaba se nikala jaay| isalie ve bhI merA virodha kara rahe haiM ki dvitIya kumAra z2yAdAtara a~garez2I pozAka pahanA karate . aura kaha rahe haiM ki maiM bhovAla kA dvitIya kumAra nahIM, the aura a~garez2I khAnA bhI khAte the| balki eka jAlI vyakti huuN| aba adAlata mujhe bhovAla rAnI vibhAvatI ne apane bayAna meM kahA hai ki vAdI kA dvitIya kumAra ghoSita kara de aura mujhe merI riyAsata (saMnyAsI) hargiz2a merA pati nahIM hai / yaha koI jAlI dilavAI jAya / vyakti hai| mere pati kI mRtyu 1607 meM hI dArjiliMga meM ___ isa sanasanIkhez2a mukaddame meM vibhinna prakAra aura zreNI ho cukI hai| merI sAsa tathA nanadoM ne duzmanI ke kAraNa ke saikar3oM vyaktiyoM kI gavAhiyA~ huI haiM / hastAkSara, phoTo, kisI jAlI vyakti ko mere khilAfa khar3A kara diyA hai| cikitsA, zarIra-vijJAna Adi viSayoM ke bar3e bar3e vize- uparyukta mukaddame meM udAsI sAdhu kI bhI gavAhI huI SajJoM ne iMglaiMDa se DhAkA aAkara apane bayAna saMnyAsI ke hai, jisane kahA hai ki udAsiyoM ke jisa dala ne 1907 pakSa athavA vipakSa meM diye haiN| aneka penzanayAphtA meM zmazAna ghATa meM DhAkA ke dvitIya kumAra kA uddhAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 sarasvatI jIvita avasthA meM ba~dhI huI cArapAI se kiyA thA, usameM maiM bhI thA / eka vyakti ne apane bayAna meM kahA hai ki maiM dvitIya kumAra ke zarIra ke sAtha zmazAna taka gayA thA, vahA~ para tUfAna zrA jAne ke kAraNa hama loga kucha samaya ke lie chAyA meM cale gaye the / tUfAna banda hojAne ke bAda jaba hama loga zmazAna meM lauTa kara gaye, vahA~ lAza nahIM milii| isa para khAlI cArapAI ko jalAkara hama loga vApasa lauTa aaye| bAdI kI ora se saikar3oM gavAhoM ne yaha bayAna diyA hai ki 1607 meM pahale dArjiliMga meM bhovAla ke dvitIya kumAra ke marane kI qhabara milii| kucha dina bAda yaha khabara sunAI par3I ki kumAra kI lAza tUfAna yA jAne ke kAraNa phU~kI nahIM jA skii| isake bAda yaha afavAha rahI ki kumAra jIvita haiM aura udAsI saMnyAsiyoM ke sAtha idhara udhara vicaraNa kara rahe haiM / sar3akoM kI saphAI gvAliyara kA 'jayAjI pratApa' apane eka sampAkIya noTa meM likhatA hai- hAla meM karAcI ke kAraporezana ( myunisipailiTI) ne kucha aise qAnUna banAye haiM, jinake amala meM zrAne para na sirfa vahA~ ke bAz2AroM aura sar3akoM kA zoragula hI banda ho jAyagA, balki safAI kI hAlata bhI bahuta kucha sudhara jAyagI / hindustAna ke zaharoM meM itanA zoragula to nahIM hotA jitanA kisI z2amAne meM landana ke bAz2AroM meM huA karatA thA, phira bhI logoM ko ArAma pahu~cAne ke lie yahA~ jo zora hotA hai use kama karane aura safAI kI hAlata ThIka karane kI bahuta z2arUrata hai / myunisipailiTiyoM ko aksara yaha zikAyata rahatI hai ki loga safAI ke mahattva ko nahIM samajhate aura grAma sar3akoM para bhI hara taraha kI gandagI phailAte hue pAye jAte haiN| aisA prAyaH sabhI zaharoM meM pAyA jAtA hai| isake alAvA bhikhama~goM kI vajaha se bhI aksara sar3aka para calanevAloM ko parezAnI rahatI hai| koI unake pIche pIche mIloM taka mA~gate calate haiM, koI sar3aka ke kinAre baiThakara apane badana ke ghAva yA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 kaTe hue hAtha-pA~va dikhAkara paisA mA~gane ke irAde se unameM hamadardI paidA karate haiM aura koI pahale se hI AzIrvAda dekara apanA matalaba banAnA cAhate haiM / inhIM saba fatoM se nAgarikoM ko bacAne ke lie karAcI- kAraporezana ne qadama bar3hAyA hai / vahA~ eka tarafa sar3akoM para sITI bajAne, z2ora z2ora se cillAne, gAlI bakane, AvAz2a lagAkara cIz2a becane vag2airaha kI manAI kI hI gaI hai, dUsarI tarafa sar3aka para gandagI phailAne kI bhI roka kI gaI hai| isake alAvA yaha bhI qAnUna banA hai ki koI AdamI sar3aka ke kinAre baiTha kara apane z2akhma yA kaTe hue hAtha-paira logoM ko dikhAkara bhIkha na maaNgegaa| kor3ha vag2airaha chUta ke marIz2oM ko zahara se bAhara rakha dene kA bhI nizcaya huA hai / kahane kI z2arUrata nahIM ki ina bAtoM ke amala meM Ane se zaharavAloM ko bahuta ArAma pahu~cegA / vividha prakAra ke prAkRtika upadrava 'Aja' apane sampAdakIya noTa meM likhatA hai - cIna meM koI bAta choTI nahIM hotI, saba bar3I hotI haiN| hai bhI vaha bar3A / duniyA meM sirfa cIna hI eka aisA deza hai jisake adhivAsiyoM kI saMkhyA hama bhAratavAsiyoM se bhI adhika hai, ataH yadi daivI prakopa se cInI bhAI hamase adhika saMkhyA meM mareM to koI Azcarya nahIM / khabara hai ki pIlI nadI kI bAr3ha se 1 lAkha ke Upara AdamI mare haiM aura dasa lAkha se Upara vipadgrasta hue haiM / hama cIna ke sAtha hArdika samavedanA prakaTa karate haiM / adhika saMkhyA meM marane aura vipadgrasta hone kA duHkha hama jAnate haiM, zrataeva cIna ke duHkha se vizeSatayA duHkhita haiM / vipadAtroM kI tAlikA hamAre ghara meM bhI bar3hatI hI jAtI hai / kveTA kA bhUkampa aura usake bAda kI vyavasthA ke sambandha meM kucha na kahanA hI acchA hai / sImAprAMta ke jile jalamaya ho gaye haiN| Aga bhI lagI hai / unake sambandha meM kucha kahanA aura karanA 'jAyaz2a' hai yA nahIM, isakA ThIka patA hameM nahIM hai / bhUkampa udhara aba bhI zrA rahe haiN| idhara hamArI ora pAnI kA kAla-sA ho rahA hai / bImAriyA~ to taraha taraha kI yahA~ rahane ko hI AI haiN| / www.umaragyanbhandar.com
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAra kAgati iTalI kI mahattvAkAMkSA hogii| aura yahI samajha kara loga yaha andAz2a karate haiM la ja lA rapa kI samasyA eka bAra phira ki isa mAmale meM briTena kA hastakSepa karanA asambhava na TeDhI ho gaI hai| iTalI ke hogaa| parantu briTena ke naye vaidezika maMtrI sara saimualasarvesarvA musolinI ko greTa- hora ne idhara yaha kahA hai ki briTena isa mAmale meM apanI briTena kA prastAva svIkAra grora se koI kArravAI nahIM kregaa| isameM sandeha nahIM nahIM hai aura ve abIsIniyA ki abIsIniyA isa jhagar3e ko paMcAyata se taya karane kA ISKAsa para car3ha daur3anA cAhate haiN| taiyAra hai| parantu iTalI akar3atA hI jAtA hai| usake greTabriTena ke rASTrasaMgha-maMtrI pAsa prabala senA hai aura vaha aAdhunika zastrAstroM se bhI misTara iDena ne musolinI se bheMTa kI thI aura unase prastAva bhale prakAra sajita hai| isake sivA vaha apanA sAmrAjya kiyA thA ki ve abIsIniyA se iTalI ko ukta vivAda- bar3hAnA cAhatA hai, aura usake lie abIsIniyA kA rAjya grasta bhUbhAga dilA deMge aura use apane adhikRta bhUbhAga sabase adhika subhIta kA hai| phira usake sAtha kA kA eka aMza dekara saMtuSTa kara leNge| abIsI niyA ko eka jhagar3A bhI kAfI tUla pakar3a gayA hai / taba iTalI use bandaragAha kI z2arUrata hai hI, ataeva isa pralobhana se vaha sastA kaise chor3a sakatA hai ? rASTra saMgha kI agalI baiThaka ukta bhUbhAga iTalI ko khazI khazI de degaa| parantu musA- ke bAda ina donoM rAjyoM ke bIca yuddha chir3a jAne kI pUrI linI ko briTena ke vaidezika vibhAga ke mahattvapUrNa adhi- sambhAvanA hai| yaha spaSTa hai ki abIsIniyA iTalI kA kArI kA yaha prastAva nahIM pasanda hyaa| ve to abIsI- sAmanA nahIM kara sakegA, parantu vahA~vAle binA yuddha kiye niyA ko apane adhIna karane kA nizcaya-sA kiye hue baiThe hAra mAna lana kA tayAra nahA hai| cAha jA hA, isa haiN| isI se unake pratinidhiyoM ne pichale kamIzana kA bhI samasyA ne yaha bAta eka bAra phira prakaTa kara dI hai ki kArya nahIM hone diyaa| aisI dazA meM yaha spaSTa hI hai ki rASTra-saMgha eka dikhAU cIz2a bhara hai, jisa matalaba ke U~Ta kisa karavaTa baitthegaa| kyoMki isa masale meM jo greTa- lie usakI sthApanA huI thI use usane eka bAra bhI pUrA briTena abhI taka vizeSa dilacaspI le rahA thA usane nahIM kiyA hai| bhI kaha diyA hai ki vaha iTalI ke mArga meM kisI taraha kI bAdhA nahIM ddaalegaa| ataeva iTalI ke abIsIniyA para parAdi abhyudaya AkramaNa karane ke mArga se sArI bAdhAyeM dUra ho gaI haiM varselIz2a ke sandhi-patra ko jarmanI ne phAr3a kara pheMka aura vaha svecchAnusAra kArya karane ko svatantra hai / musolinI diyA hai aura eka svAdhIna rASTra kI bhA~ti vaha apane rASTra ke bhASaNoM se pratIta hotA hai ki vaha avIsIniyA ko usI kI rakSA aura usake abhyudaya kI svecchAnusAra vyavasthA prakAra apane adhikAra meM kara lenA cAhatA hai, jaise bhI kara rahA hai| usakI isa kArravAI kA prabhAva dUsare jApAna ne maMcUriyA ko kara liyA hai| aura isameM sandeha parAjita rASTroM para bhI par3A hai aura ve bhI aba apanI gardana nahIM hai ki aisA hone meM briTena kI vizeSa rUpa se hita-hAni sIdhI karate hue dikhAI dete haiN| grAsTriyA aura haMgarI 185 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 sarasvatI ne bhI apanI apanI senAoM ke bar3hAne kI mA~ga kI hai| yahI nahIM, hAla meM to grAsTriyA ne yaha vyavasthA bhI kara dI hai ki usake rAjagharAne ke loga jo abhI taka deza-nikAle kA daNDa bhoga rahe haiM, AsTriyA meM lauTa zrAveM aura apanI khAnagI sampatti kA upabhoga kareM / tAjjuba nahIM ki kucha dinoM ke bAda haipsavarga gharAne ke vartamAna uttarAdhikArI rAjakumAra proTo AsTriyA ke siMhAsana para bhI biThA diye jaayeN| jarmanI ne bhI kaisara ke jarmanI vApasa A jAne kI sArI bAdhAyeM haTA dI haiM aura zcarya nahIM, bhUtapUrva samrAT viliyama apanI suvidhA ke anusAra phira jarmanI meM zrA jaayeN| ina parivartanoM se lAbha uThAne meM turkI ke kamAlapAzA kaise udAsIna raha sakate haiM ? unhoMne bhI dare dAniyAla ke grAsa-pAsa ke caloM meM pahale kI hI bhA~ti phira kilebandI karane kI mA~ga peza kI hai / isa taraha mahAyuddha ke ye parAjita rASTra apanI svatantratA pUrNa rUpa se vyakta kara rahe haiM aura ve sandhipatroM kI khullama-khullA upekSA karate jA rahe haiM / sArAMza yaha ki yorapa ke bar3e bar3e rASTroM meM ekamata nahIM rahA aura jo sandhi-patra unheM eka sUta meM bA~dhe hue thA use jarmanI ne naSTa kara DAlA hai aura ve aba bhaviSya kI cintA se apane alaga alaga dala saMgaThita karane meM lage hue haiM / yorapa kI yaha avasthA trAsajanaka hai aura isase yaha bhI prakaTa hotA hai ki usakA bhaviSya jokhima se zUnya nahIM hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 aura maMcUriyA jaise bar3e bar3e deza ho gaye haiM / jApAna kI AbAdI meM atyadhika vRddhi hone se usako bhArata jaise bar3e deza kI z2arUrata hai / usake saubhAgya se usake par3osa meM cIna kA bar3A deza maujUda hI hai, jo gata 20 varSa se vahA~ ke svArthI raIsoM tathA zaktizAlI vyaktiyoM ke paraspara ke yuddhoM kA akhAr3A banA huA hai| cIna ko apanI saMrakSA meM le Ane ke lie isase adhika upayukta samaya use kadAcit hI kabhI prApta ho sake / yaha bAta jApAna se chipI nahIM hai aura vaha apane uddeza kI siddhi meM lagA huA hai / abhI hAla meM usane maMcUriyA ke dakSiNa ke uttarI cIna ke vizAla pradeza ko cInI senAoM se khAlI karavA liyA hai aura vaha vahA~ ke zAsana prabandha para kar3I naz2ara rakhatA hai| aisA jAna par3atA hai, cIna ke uttarI prAntoM meM jApAna ne apanA pUrA prabhAva sthApita kara liyA hai| rUsa, briTena tathA amarIkA ke saMyukta rAjya ko jApAna kI isa prabhutAvRddhi se hAni hone kI saMbhAvanA hai / parantu inameM se rUsa adhika cintita hai / use Dara hai ki kahIM jApAna bar3hakara saiberiyA ke pUrva kI ora khAlI par3e hue bahuta bar3e vizAla bhUkhaNDa para adhikAra na kara le / nissandeha apane rAjya kI rakSA ke lie usane apanI zakti bhara pUrI vyavasthA kara lI hai, to bhI vaha zaMkita rahatA hai / briTena aura saMyukta rAjya apane adhika nikaTa ke jhameloM meM pha~se hue haiN| unheM cIna kI ora dhyAna dene kI fursata hI nahIM hai| cIna ke masale ko lekara ina do mahAzaktiyoM meM se koI eka yA donoM milakara kama-sekama abhI kucha samaya taka jApAna se yuddha karane ko nahIM taiyAra haiN| rahA rUsa so usane apanI maMcUriyAvAlI relave jApAna ke hAtha becakara apane isI manobhAva ko vyakta kiyA hai ki vaha bhI jApAna se bhir3anA nahIM caahtaa| aisI dazA meM jApAna cIna meM svecchAnusAra apanI sattA kAyama kara sakatA hai aura vaha tadanusAra kara bhI rahA hai aura yadi daivadurvipAka se vaisI koI vighna-bAdhA na upasthita huI to kucha hI varSoM meM jApAna eziyA ke usa bhAga kA zAsaka nahIM, to kama se kama niyantA to z2arUra hI ho jAyagA / ApAna kA prAbalya idhara eziyA meM jApAna kI prabhutA bar3hatI jA rahI hai / syAma, afag2AnistAna aura IrAna yadi dezoM kI sarakAreM aba jApAnI vizeSajJoM ko apane apane yahA~ bulA kara unakA upayoga karane lagI haiN| abhI taka yaha gaurava kevala yarrapIyoM ko hI prApta hotA thaa| yahI nahIM, jApAna kA vyApAra bhI prAyaH sabhI eziyAI tathA yorapIya dezoM meM jamatA jA rahA hai / isake sAtha hI vaha bar3I sAvadhAnI ke sAtha apane sAmrAjya kA vistAra bhI karatA jA rahA / san 1865 meM usake pAsa kevala usake dvIpa / parantu aba isa samaya usake qabz2e meM koriyA bhara www.umaragyanbhandar.com
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2 ] saMsAra kI gati musalamAnI rAjyoM kI prabalatA musalamAnI rAjyoM meM turkI kI taraha IrAna, afag2A nistAna aura ibna sAUda kA araba bhI unnati ke mArga para tara hai / ina sabhI dezoM ko eka bar3e z2amAne ke bAda zAnti aura vyavasthA nasIba huI hai / phalataH ye dinaprati-dina unnati karate jA rahe haiN| pAzcAtya dezoM ke anukaraNa para ina sabhI dezoM meM zAsana praNAlI vyavasthita kI gaI hai aura deza ko dhanadhAnya se pUrNa karane ke lie khetIbArI aura udyoga-dhandhoM ko hI protsAhana nahIM diyA jA rahA hai, kintu janatA ke sAmAjika jIvana meM svayaM sarakAra kI ora se hI parivartana para parivartana kiye jA rahe haiM / jo purAnI bAteM rASTra kI unnati ke mArga meM bAdhaka pramAti hotI haiM unakA svayaM vahA~ kI sarakAreM hI niSedha kara rahI haiM / isa sambandha meM turkI kA Adarza IrAna ne bhI grahaNa kiyA hai / kahane kA matalaba yaha ki eziyA kA yaha bhAga pahale kI apekSA adhika pragatizIla ho gayA hai / parantu ina musalamAnI pragatizIla rAjyoM meM bhI adhika mahattva pakar3a gayA hai araboM kA rASTrIyatAvAda / kisI samaya araboM kA sAmrAjya bahuta vistRta thA aura prArambha ke khalIphA ke z2amAne meM saMsAra meM araboM kA prabhAva sabase adhika bar3ha gayA thA / mukhya araba kI bhaugolikasImAoM ke bAhara pelesTAina, IrAka, sIriyA, misra, yUnisa, aljIriyA aura marakko meM Aja bhI arabI sabhyatA kA vyApaka rUpa se astitva banA huA hai / aura vartamAna rASTrIyatAvAdI araba rAjanItijJoM ne yaha apanA dhyeya liyA hai ki araboM ke ye deza aura mukhya araba eka bAra phira ekatA ke sUtra meM ba~dhakara apane aitihAsika gaurava ko prApta kare / nissandeha yaha vartamAna rAjanIti kA eka vikaTa prazna hai aura dhIre dhIre yaha bhayAvaha rUpa dhAraNa karatA jAtA hai| kyoMki aba loga apane uddeza kI siddhi ke lie vyavasthApUrvaka apanA saMgaThana kara rahe haiN| samAcArapatroM evaM Adhunika yorapIya sAhitya ko unhoMne apanAkara apane rabI-sAhitya ko pIche nahIM raha jAne diyA hai / yahI kAraNa hai ki unake disambara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 187 1631 ke paikTa tathA jerUsalema kI unakI mahAsabhA kA sAre arabI bhASI dezoM meM svAgata hI nahIM huA hai, kintu isa sabhA kI zAkhA sabhAyeM bhI saMsAra ke sabhI musalamAnI dezoM meM qAyama ho gaI haiM / arabI bhASI dezoM meM to varSoM se vyavasthApUrvaka ye sabhAyeM apanA kArya kara rahI haiM / misra, sIriyA, pelesTAina aura aljIriyA meM jo rASTrIyatA kA ugra pradarzana hotA rahatA hai vaha saba apanA kucha vizeSa artha rakhatA hai / aura jina greTa briTena, phrAMsa aura iTalI ke adhikAra meM ye arabI deza haiM ve isI kAraNa araboM ke rASTrIyatAvAda ko sandeha kI dRSTi se dekhate haiM / bAta yaha hai ki ye araba loga pahale kI taraha apane qabIloM ke yuddhoM meM nahIM lipta haiN| usake sthAna meM ve saMsAra ke vartamAna svAdhInatA ke vicAroM se prabhAvita hokara unheM AtmasAta karate jA rahe haiN| jina turkoM ne Akara unheM unake aitihAsika gaurava se vaJcita kiyA thA unako dharAzAyI karane meM araboM ne kucha soca-samajhakara ke hI yogadAna diyA thA / yaha usI prayatna kA pariNAma hai ki Aja nejda ke sultAna mukhya araba ke adhikAMza ke svAdhIna zAsaka ho gaye haiM evaM IrAka aura yamana tathA TrAMsa jAraDoniyA bhI eka prakAra se svAdhIna rAjyoM ke rUpa meM pariNata ho gaye haiM / aura yadi rASTrasaMgha kI maiMDeTerI - paddhati ke qAnUna kA pAlana kiyA gayA to eka dina pelesTAina aura sIriyA bhI svAdhIna rAjya ho jAya~ge / rahe uttarI aphrIkA ke musalamAnI deza so inameM to musalamAna netA apane kArya meM barAbara lage hI hue haiN| misra ko unhoMne eka prakAra se svAdhIna banA hI liyA hai| TripolI, TyUnisa aura aljIriyA tathA marakko bhI sAvadhAna nahIM haiM aura yadyapi ina dezoM ke svAmI phrAMsa, spena, iTalI Adi apanA kabz2A una para se rAz2I rAz2I nahIM uThAveMge, to bhI yaha spaSTa hai ki ve arabI saMskRti ko kisI taraha dabA nahIM pAveMge / isase yaha bhale prakAra prakaTa ho jAtA hai ki arabAja zabda ke sacce artha meM sacamuca araba bana rahe haiM aura yaha jahA~ unake lie protsAha janaka hai, vahA~ yorapa kI mahAzaktiyoM ke lie vizeSa cintA kA kAraNa bhI hai / www.umaragyanbhandar.com
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdaka yanATa bhArata kI rAjanIti apane apane dala kA saMgaThana kara rahe haiN| aisI dazA meM ye zAsana-vidhAna ke kAnana ko yaha prazna uThanA svabhAvika hI hai ki Akhira rASTrIya mahA I pArliyAmeMTa kI donoM sabhAtroM sabhA kA Age kyA progrAma hogaa| al ne pAsa kara diyA hai| aba yaha to pratyakSa hI hai ki rASTrIya mahAsabhA naye zAsana. usa para samrATa ke hastAkSara vidhAna ke agale cunAva meM apanI pUrI zakti ke sAtha honA bhara bAkI hai| kahane lar3egI aura yaha bhI jAnI huI bAta hai ki usakI kadAcita kA matalaba yaha hai ki agale eka-do prAntoM ko chor3a kara sabhI jagaha jIta bhI hogii| varSa se bhArata kA zAsana- parantu isa jIta se yadi deza kA lAbha na huaA, arthAt apanI prabandha naye zAsana-vidhAna ke anusAra hone lgegaa| aisI aDaMge kI nIti ke kAraNa rASTrIya mahAsabhAvAloM ne saradazA meM rASTrIya mahAsabhA kA kyA kartavya hogA, isa para kArI padoM kA nahIM grahaNa kiyA to avasthA viSama ho deza ke sajaga netA abhI se vicAra karane lage haiM / rASTrIya jAyagI / isI se kucha loga kaha rahe haiM ki rASTrIya mahAsabhA mahAsabhA kI kArya-samiti kI jo baiThaka vardhA meM hone jA anya pragatizIla daloM ko bhI apane sAtha lekara cunAva rahI hai usameM isa viSaya para bhI vicAra hogaa| meM lar3e aura taba dekhe ki vaha apane bahumata se deza ke itanA to spaSTa hI hai ki naye zAsana-vidhAna meM zAsana prabandha meM koI mahattva kA parivartana karA sakatI hai pahale kI apekSA kahIM adhika logoM ko voTa dene kA yA nahIM / kevala apane bala ke bharose dUsare rASTrIya vicAraadhikAra hogaa| isake sivA prAntIya zAsana pUrNa rUpa vAle daloM kI upekSA karane kI usakI nIti kAragara nahIM se bhAratIya maMtriyoM ke hAtha meM zrA jAyagA / isa prakAra sAbita huI hai / ataeva yaha Avazyaka ho gayA hai ki zAsana-praNAlI meM mahattva kA parivartana hogA, jisakA vaha anya pragatizIla daloM kA sahayoga prApta karane kA upayoga yadi pichalI bAra kI bhA~ti rASTrIya mahAsabhA ke avazya prayatna kre| aisA karake vaha apane bala kI hI netA isa bAra bhI nahIM kareMge to isa bAra bhI deza kA vRddhi kregii| aAkhira nayA zAsana vidhAna deza meM jArI hI zAsana-prabandha unhIM ke jaise logoM ke hAtha meM calA hogA aura musalamAna evaM raIsa tathA mahAjana usase sahajAyagA jinakI nIti kA kaTu anubhava unheM pichale yoga kareMge hI, aura rASTrIya mahAsabhAvAle bhI cunAva lar3eMge Andolana meM bhale prakAra ho cukA hai| hI / taba yadi vaha yaha kArya anya rAjanaitika daloM se saha. rASTrIya vicAra ke logoM kI anupasthiti meM san yoga karake kareM to isase unakI pratipatti aura adhika bar3ha 1618 ke zAsana-sudhAroM se jina vyaktiyoM ne jAyagI aura taba sampradAyavAdI evaM sattAdhArI loga bhI sahayoga kiyA thA unameM se kaI-eka vyaktiyoM ne apanI alpa saMkhyA ke kAraNa rASTra kA kisI taraha kA kAfI pratipatti apane apane kSetroM meM kAyama kara lI ahita na kara sakeMge / parantu yaha saba tabhI sambhava ho hai aura ve agalA cunAva lar3ane ke lie abhI se sakegA jaba rASTrIya mahAsabhA ke kAryakartA adhika vistRta taiyAra hone lage haiM / isa silasile meM musalamAna sarakAra dRSTikoNa se isa vikaTa prazna para dhIratA ke sAtha vicAra kI dI huI suvidhAoM se pUrNa lAbha uThAne kI taiyArI kara kareMge, sAtha hI bhale prakAra nizcaya kara cunAva meM bhI pUrNa rahe haiN| unake sivA bar3e bar3e raIsa tathA mahAjana bhI sahayoga ke sAtha bhAga leNge| 189 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] sampAdakIya noTa 189 prasannatA kI bAta hai ki rASTrIya mahAsabhA kA dhyAna isa sambandha meM vahA~ ke adhikAriyoM ne dRr3hatA se sthiti ko isa aora hai| yahI nahIM, vaha isa prazna ko bhI hala kara kAbU meM rakkhA, apanI nyAyaniSThA kA paricaya diyA, lenA cAhatI hai ki kauMsiloM meM jAkara usake dala ke netA apanI sajagatA se vahA~ koI vaisI durghaTanA ghaTita na hone maMtriyoM ke pada grahaNa kareM yA na kareM / AzA hai ki dI jisakI AzaMkA thii| isa saba ke lie ve loga rASTrIya mahAsabhA ke kAryakartA ina sabhI viSayoM ke sambandha nissandeha prazaMsA ke pAtra haiN| meM mahAsabhA kI sthiti ko spaSTa karane kI ora dhyAna deNge| isameM sandeha nahIM hai ki yadi isa masale ko musalatabhI kArya ke mArga kA nirdeza ho sakegA aura loga pahale mAna netA dhairya aura saMyama ke sAtha sulajhAne kA prayatna kI bhA~ti deza-sevA ke kArya meM laga skeNge| karate to sikkha-netA itane nAsamajha nahIM the ki ve musala mAna-netAoM ke masjida na girAne ke Agraha kI upekSA zahIdagaMja kI masjida kA mAmalA lAhAra ke zahIdagaMja nAma ke muhalle meM sikkhoM ke gurudvAre ke bhItara eka purAnI masjida hai| yaha masjida eka z2amAne se sikkhoM ke adhikAra meM hai| isake lie musalamAnoM se unakA mukadamA bhI ho cukA hai, jisameM sikkhoM kI jIta huI hai| isI julAI ke prArambha meM sikkhAM ne isa purAnI masjida ko girA denA caahaa| isakI khabara pAkara lAkAra ke musalamAna uttejita ho uThe aura unhoMne usa masjida ke girAne ke kArya meM bAdhA DAlane ke lie bhayakAraka pradarzana karanA zurU kara diyaa| palataH sarakArI adhikAriyoM kA kAnUna aura vyavasthA kI rakSA ke [Upara zahIdagaMja kI masjida thI jise sikkhoM ne DhahA diyA hai / nIce cirAg2a zAha kI lie hastakSepa karanA pdd'aa| masjida hai jise paMjAba sarakAra ne musalamAnoM ko usake evaja meM dene kA nizcaya kiyA hai|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 hI karate / parantu jaba musalamAnoM kI bhIr3oM ne balapUrvaka hai| parantu yadi yahI bAta ve kisI pustaka kA yA kisI sikkhoM ko usa apriya kArya se virata karanA cAhA taba lekhaka kA nAma lekara kahate to unheM lene ke dene par3a sikkha bhI uttejita ho uThe aura unhoMne apane netAoM jAte / baccoM kI kitAboM meM kyA, yahA~ to praur3hoM taka kI kI avajJA karake masjida ko girA diyaa| vaha masjida kitAboM meM itihAsa-sambandhI bhUleM thor3I nahIM, adhika gata 170 varSoM se sikkhoM ke adhikAra meM hai aura upAsanAgRha se adhika saMkhyA meM pAI jAtI haiM / ke rUpa meM usakA kabhI upayoga nahIM huaaa| musalamAnI samaya udAharaNa ke lie aisI prasiddha pustakoM taka kA meM usameM adAlata hotI thI aura katipaya sikkhoM ko vahA~ nAmollekha kiyA jA sakatA hai jo varSoM se skUloM meM hI nahIM, se kaThora se kaThora daNDa diye gaye haiN| ataeva vaha kAlejoM aura yanivarsiTiyoM taka meM pAThya-pustakoM ke rUpa sikkhoM kI dRSTi meM bhI aura na sahI to eka aitihAsika meM par3hAI jAtI haiM aura unakI itihAsa-sambandhI eka-do masjida to avazya hI thI / duHkha kI bAta hai ki musala- nahIM pacIsoM bhUloM kI ora koI dhyAna taka nahIM detaa| mAnoM kI ugratA ke kAraNa sikkhoM ne use anta meM girA jina logoM ne sAhasa karake unakI bhUloM kA nirdeza kiyA denA ucita smjhaa| hai unake satparAmarza kI ora aAja taka kisI ne dhyAna ___ masjida ke girAye jAne para musalamAnoM ne aura bhI . nahIM diyA aura unake saMskaraNa ke saMskaraNa nikalate jA rahe ugrarUpa dhAraNa kiyA aura kaI dinoM taka lAhaura unake haiN| kadAcit unake vidvAn racayitA bhUla-svIkAra kara lene kAraNa bhayAvaha sthiti ko prApta rhaa| anta meM jaba kati- meM apanI heThI samajhate hoN| isase itanA to sAfa paya netAoM ne unake Andolana kI nindA kI taba ve hI hai ki hindIvAle yA to itihAsa jAnate hI nahIM aura zAnta hue aura aba vahA~ pUrNa zAnti virAjamAna hai| yadi jAnate haiM to ve usake vicAra-krama ko hRdayaGgama lAhaura kI isa ghaTanA ne vahA~ ke musalamAnoM aura karane se mukara jAte haiN| cAhe jo ho, yaha sacamuca sikkhoM ko eka dUsare ko eka-dUsare se judA kara diyA Avazyaka hai ki aisI eka bhI pustaka pAThya pustakoM meM nahIM hai aura unameM pahale jaisA sambandha phira sthApita hone meM lI jAnI cAhie jisameM itihAsa-viruddha bAteM likhI hoN| aba kucha samaya lagegA / kyA hI acchA hotA ki ina donoM jAtiyoM ke netA aba bhI ceta jAya~ aura jo ho grAmasudhAra kA Ayojana gayA sA ho gayA, aisA samajhakara aApasI mela-jola bar3hAne bhArata grAmINoM kA deza hai| yahA~ kI janasaMkhyA ke lie yatnavAna hoM / isa avasara para sikkhoM ne zAnti grAmoM meM hI nivAsa karatI hai aura yahA~ kA pradhAna pezA ke sAtha isa bhayaMkara paristhiti kA sAmanA kiyA hai, khetI hai| kevala 10 fI sadI loga udyoga-dhandhoM yA isake lie ve kama prazaMsA ke pAtra nahIM haiM / AzA hai, jyoM naukarI-cAkarI ke dvArA apanA nirvAha karate haiN| parantu 80 jyoM samaya bItatA jAyagA, ina donoM jAtiyoM ke bIca phrI sadI janatA ko khetI-bArI para hI guz2ara karanI par3atI hai| kI kaTutA apane Apa zAnta ho jaaygii| vAstava naI sabhyatA ke pracAra ke pahale bhAratIya grAmINoM kI meM yahI Avazyaka bhI hai| dazA bahuta kucha santoSajanaka thI / unake samAja kA saMgaThana hI aisA thA ki sAdhAraNa samaya meM unheM kisI bhI taraha kI hindI meM itihAsa-jJAna kI upekSA kaThinAI kA sAmanA nahIM karanA par3atA thaa| unakI sArI hindI ke eka vidvAn lekhaka ne abhI hAla meM hindI- AvazyakatAyeM unake gA~voM meM hI pUrI ho jAtI thiiN| vAloM kA dhyAna isa bAta kI ora AkRSTa kiyA hai ki kama- parantu mahAyuddha ne ghora saMkaTa upasthita kara diyA / se kama skUlI kitAboM meM aisI bAteM na likhI jAyA kareM usake phala-svarUpa saMsAra ke bar3e bar3e sampanna dezoM kI jo itihAsa kI dRSTi se azuddha hoN| bAta bahuta samucita Arthika dazA DA~vADola ho gii| taba becArA bhArata Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 2] sampAdakIya noTa 191 usakI capeTa meM Ane se kaise baca sakatA thA ? bhArata kI kevala sarakArI udyoga tathA sahayoga vibhAga ke adhikArI Aya kA mukhya dvAra aAja bhI khetI-bArI hai, aura anna tathA sarakArI TeksaTAila iMsTiTyUTa ke priMsapala kI Adi ke bAz2Ara kI maMdI ne bhAratIya kisAnoM ko kahIM kA aAMzika sattA usa samiti para rhegii| samiti kI pU~jI na rkkhaa| ve apanI khetI kI upaja ko beca kara aAja na 5 lAkha rakkhI gaI hai / 15 rupaye phI hisse ke hisAba se bhUmi-kara de pAte haiM, na vaha unake nirvAha ke lie hI paryApta 10 hajAra hissoM-dvArA yaha samiti apanA kArya calAne ke hotA hai| lie dhana ekatra kregii| jo pU~jI sarakAra pradAna karegI aise hI dayanIya dazA ko prApta bhAratIya kisAnoM kI vaha bunAI kA dhandhA bar3hAne ke lie sahAyatA ke rUpa meM ora loka-netAoM kA tathA bhArata sarakAra kA bhI dhyAna lagAI jaaygii| isa samiti kI upasamitiyA~ pratyeka jile gayA hai| isI se pichale dinoM grAma-sudhAra kI kAfI meM kholI jaayNgii| isa samiti ke adhikArI bunakaroM ko carcA rahI hai| parantu abhI taka kisI taraha kI koI yojanA koM aura ruI kI hI vyavasthA nahIM kareMge, kintu unheM janatA ke sAmane nahIM AI hai / hA~, madarAsa tathA saMyukta- bunane aura ra~gane kI zikSA bhI deMge tathA unake taiyAra prAnta kI sarakAroM ne apanI apanI skImeM kucha kucha prakaTa kiye hue mAla kI bikrI kA bhI prabandha kreNge| isa prakAra kI haiN| artha-saMkaTa se pIr3ita kisAnoM ke lie bunAI ke dhandhe kI madarAsa kI prAntIya sarakAra ko bhArata-sarakAra se jo yaha vyavasthA kI gaI hai usase vahA~ ke kisAnoM kA grAma-sudhAra ke lie jo dhana diyA gayA hai usakA 14.37 lAkha rupayA usane siMcAI kI vyApaka vyavasthA karane saMyukta prAnta kI sarakAra bhI grAma-sudhAra ke lie eka ke kAma meM kharca karane kA nizcaya kiyA hai| usakA prAnta-vyApI progrAma taiyAra kara rahI hai| vaha bhI siMcAI anumAna hai ki siMcAI kI vyavasthA kara dene se upaja kI suvidhA kara dene ke lie sAre prAnta meM 'TyUba-vela' bar3hegI aura bekArI bhI ghttegii| kadAcit isa vyavasthA meM banavAne kA tathA dehAtoM meM bijalI calAne kI vyavasthA lAbha dekhakara usane agale varSa 1488 lAkha rupayA kA Ayojana karanA cAhatI hai| isa silasile meM Thosa aura usake bAda 16.75 lAkha rupayA lagAne kA vicAra kArya karane ke lie ina prAntoM ke zikSA maMtrI ne jo naI kiyA hai| isa prakAra tIna varSoM ke bhItara 50 lAkha skIma taiyAra kI hai usa para abhI vicAra ho rahA hai| parantu rupayA siMcAI kI prAntavyApI vyavasthA karane meM lagAne kA usakI jo rUpa-rekhA sAmane AI hai usase jAna par3atA hai vicAra kiyA gayA hai| isa raqama meM 6 lAkha rupaye kI ki madarAsa kI taraha yahA~ bhI grAma-sudhAra ke sambandha meM jo kamI AtI hai usakI pUrti ke lie prativarSa 2 lAkha bahuta kucha Thosa hI kArya hogaa| rupaye kI prAntIya gAya se alaga vyavasthA kI gaI hai| isameM sandeha nahIM hai ki grAma-sudhAra ke lie sarakAra isa prabandha se madarAsa kI sarakAra apane prAnta ke kRSakoM jo kucha bhI kArya karegI usa sabase grAmINoM kI bigar3I huI ko siMcAI ke upayukta sAdhana prastuta kara denA cAhatI hai, dazA kA bahuta kucha sudhAra hogaa| parantu unakI vartamAna jisase kRSi kI eka bhArI asuvidhA dUra ho jAya / avasthA meM taba taka vAJchanIya parivartana na ho sakegA jaba ___ isake sivA madarAsa-sarakAra ne kapar3e kI bunAI kA taka unheM yaha vizvAsa nahIM ho jAtA ki unakI jota kI kAma bhI sarvasAdhAraNa ke lie kholane kA prabandha kiyA bhUmi unakI apanI hai aura vaha unakI bapautI hai| hai| isa varSa vaha isa kAma meM 56,500 rupayA vyaya karane kA nizcaya kara cukI hai| isake lie usane 'prAntIya bunakara- eka lekhaka kA kaTu anubhava sahayoga-samiti' kI sthApanA madarAsa zahara meM kI hai| kAzI jI se 'sanAtanadharma' nAma kA eka sAptAhikaisakA prabandha gaira sarakArI AdamiyoM ke dvArA hogaa| patra prakAzita hotA hai| yaha mahAmanA paMDita madanamohana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 sarasvatI [bhAga 36 + + + + mAlavIya jI ke saMrakSaNa tathA saMcAlana meM nikalatA hai| haiM hAlAM ki unheM kartA kA cihna taka nahIM mAlUma hai / yaha akhila bhAratIya sanAtanadharmasabhA kA sAptAhika mukha- isake bAda 'paTanA' ke kisI patra meM Apa prapha rIDara patra bhI hai| isameM sanAtana-dharma-sambandhI prati saptAha dhurandhara hue| bAda ko usake sahakArI sampAdaka ho gye| do varSa vidvAnoM ke likhe hue guru-gambhIra acche acche lekha chapate taka yahA~ raha kara aApane yaha 'dekhA' ki hindI-patroM ke I ke aMka meM 'hindI saMsAra meM kyA sampAdaka 'sampAdakIya' nahIM likhate haiM, sAtha hI pustakadekhA' zIrSaka eka lekha chapA hai| ise DAkTara banArasI- prakAzakoM kA bhI isI samaya kaTu anubhava huaaa| aba prasAda bhojapurI 'racanAnidhi' ne likhA hai| yaha lekha Apako sAhitya-sevA se ghRNA ho gaI aura Apa rAjanaitika sanAtanadharma ke kisa sampradAya ke kisa siddhAnta ke prati- kSetra meM kAma karane lge| pAdana ke lie likhA gayA hai, yaha hama nahIM jAna ske| tadanantara zrApa tIna patrikAyoM ke sampAdakIya vibhAgoM yaha saba bAta jAnI bhI nahIM jA sakatI, kyoMki sanAtana- meM kAma karane ke lie bulAye gye| eka meM isalie nahIM dharma ke sampradAya-bhedoM kI ginatI hI nahIM hai| phira vaha gaye ki vahA~ ThIka samaya para vetana nahIM milatA thA, dUsarI saba jAnane kI z2arUrata bhI nahIM hai / aura jo jAnane kI meM isalie nahIM gaye ki jinake bharose para jAte the ve svayaM z2arUrata hai vaha hama yahA~ batAye dete haiM / bhojapurI jI ne bhAga khar3e hue; tIsare meM jAkara lauTa Aye, kyoMki zrApa apane 'dekhA' kA samAhAra lekha ke anta meM isa taraha kiyA bali kA bakarA nahIM bananA ca cAhate the| usI kAla meM hai| aApane likhA hai-"teraha varSa kI sAhitya-sevA ke aApane eka sAptAhika ko do lekha bheje the jinakA unheM bAda maiM isa natIje para pahu~cA hU~ ki hindI-saMsAra meM adhi. puraskAra nahIM diyA gyaa| kAMza meM anartha, dhIMgAdhIMgI aura andhAdhundha hI bharA par3A basa itane anubhava ke bala para homiyopethI ke ye hai|" racanAnidhi jI ne yaha kitanA bhayAnaka aAropa DAkTara sAhaba yahA~ taka likhanA ucita samajhate haiM ki kiyA hai ! yahI nahIM, unhoMne yaha bhI likhA hai - "jitane "z2immedAra sampAdaka tathA lekhaka pakSapAta ke daladala meM hindI patroM meM lekhakoM ke nAma chapate haiM unake z2yAdAtara betaraha phaMse rahate haiN| unakI A~khoM se nyAya dUra calA 'hAthI ke dA~ta' hI rahate haiM / hindI kI eka lAina likhane gayA hai| aura yaha saba hindI ke sampAdakoM evaM prakAzakoM nahIM pAtI, para sampAdaka bana baiThate haiM / mujhe (1) aise kI bhartsanA svayaM mAlavIya jI mahArAja ke 'dharmapatra' meM kitane sampAdakoM tathA lekhakoM se bheMTa huI jo apanA nAma chapI hai, ataeva hindI ke sampAdakoM, lekhakoM aura prakAbhI zuddha nahIM likha sakate / " aura bhI "mujhe aise aise zakoM kA yaha kartavya hai ki ve bhojapurI jI ke isa lekha sampAdaka mile jo kevala apane hI jAna pahacAnI (?) ke ko dhyAnapUrvaka par3heM aura yadi unake Aropa unheM svIkAra lekha chApane meM samartha ho sake aura unheM hI puraskAra bhI hoM to unase tobA kareM aura agara svIkAra na hoM to unakA dilaayaa| aura yaha saba apane gata 13 varSa ke anubhava virodha kreN| hama apanI tarafa se kevala yahI kaheMge ki ke AdhAra para likhA hai|" ukta lekha ke lekhaka DAkTara sAhaba tathA sanAtanadharma ke ___aura aApakA yaha anubhava kitanA gaharA hai, so bhI sampAdaka mahodaya donoM hI vyakti hindI aura usake , suna lIjie -- lekhakoM tathA sampAdakoM kA bahuta alpa jJAna rakhate haiM zurU zurU meM Apa ne dainika 'vizvamitra' meM lekha aura yaha bAta unake nAmoM tathA ukta lekha se hI spaSTa ho likhe, usa samaya Apako mAlUma huA ki kitane hI lekhaka jAtI hai, ataeva yaha nindAtmaka lekha upekSA ke hI 'rupaye kI ghur3adaur3a' karake lekhaka aura granthakartA bana gaye yogya hai| Printed and published by K. Mittra, at The Indian Press, Ltd., Allahabad, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, mandira ke dvAra para AAAAAAAAAAAAAAA 06 B.K. Das. www.umaragyanbhandar.com citrakAra-zrIyuta vANIkAnta dA
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAya ra bAta sAcitra mAsika patrikA sampAdaka devIdatta zukla zrInAthasiMha sitambara 1935 } bhAga 36, khaMDa,2 saMkhyA 3, pUrNa saMkhyA 429 { bhAdrapada 1962 zraddhA-gIta lekhaka, zrIyuta jayazaMkara prasAda' tumula kolAhala kalaha meM jahA~ maru-jvAlA dhadhakatI maiM hRdaya kI bAta re mana ! cAtakI kana ko tarasatI unhIM jIvana-ghATiyoM kI maiM sarasa barasAta re mana ! vikala hokara nitya caMcala pavana kI prAcIra meM ruka khojatI jaba nIMda ke pala jalA jIvana jI rahA muka cetanA thaka-sI rahI, taba isa jhulasate vizva dina kI maiM malaya kI vAta re mana ! - maiM kusuma Rtu rAta re mana ! cira viSAda vilIna mana kI cira nirAzA nIradhara se isa vyathA ke timira vana kI praticchAyita azrusara meM maiM uSA-sI jyoti-rekhA madhupa mukhara maranda mukulita kusuma vikasita prAta re mana ! maiM sajala jalajAta re mana !
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijaya ke patha para lekhaka, zrIyuta RddhikaraNa lakhoTiyA aba bhAratIya khilAr3I bhI saMsAra ke vibhinna bhAgoM meM vividha kheloM meM vijaya prApta karake bhArata kA mastaka U~cA kara rahe haiN| bhArata kI hAkI TIma do bAra vizvavijayI ho cukI hai| krikeTa, phuTabAla, Tenisa, polo Adi kheloM meM bhI bhArata Azcarya-janaka unnati kara rahA hai| lekhaka mahodaya ne isa lekha meM bhAratIya yuvakoM kI isa pravRtti kA bar3e sundara DhaGga se paricaya diyA hai| nArI bhAratIya TIma kI zAnadAra aolimpika gemsa meM sammilita honevAle pAzcAtya rASTroM vijaya kI khabaroM se bahuta ko yaha patA na thA ki sabhyatA kI daur3a meM pichar3A hutrA dilacaspI rahI hai| vAstava meM bhArata apane prathama prayAsa meM hI aisA adbhuta kauzala yaha vilakSaNa saphalatA hai ki dikhAne kI kSamatA rakhatA hogaa| prolimpika gemsa kA pA~ca mahIne ke- pravAsa meM itihAsa bahuta prAcIna hai| DhAI haz2Ara varSa pUrva grIka logoM bhAratIya TIma ne saMsAra kI sarvo- ne apane deza ke zaktizAlI yuvakoM kI zakti-parIkSA ke ttama TImoM kA muqAbilA kiyA nimitta inakA prArambha kiyA thaa| IsA ke 766 varSa pahale aura eka bAra bhI parAjita nahIM huii| prathama bAra zrolimpika gemsa zurU hue the aura taba se hara eka __-bambaI ke gavarnara cauthe varSa ye gemsa vahA~ hote rahe haiN| vizvavijayI bhAratIya hAkI-TIma lAsa eMjilsa ke isa bhAratIya TIma ne lAsa eMjilsa ke ukta kheloM meM aolimpika gemsa meM dUsarI bAra saMsAra-vijayI hone kI padavI jApAna ko 11 gola se harA kara fAinala meM amerikA ko prApta kara baMbaI A rahI hai / baMbaI ina vijayI vIroM ke svAgata 24 gola se hraayaa| isake bAda bhAratIya TIma ne yorapa meM masta hai| 1628 meM jaba bhArata kI hAkI-TIma ne sudUra ke prasiddha prasiddha sthAnoM kA bhramaNa kiyA aura vahA~ kitane amsaTarDama meM hAleMDa ko phAinala meM 3 gola se harA kara hI maica khele / prathama zreNI kI 36 TImoM se usake maica saMsAra-vijayI kA pada prApta kiyA thA usa samaya taka hue aura inameM bhAratIya TIma ne kula 334 gola kiye 194
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ aAla iMDiyA krikeTa-TIma 1632-(1) lephTineMTa je0 navale (gvaaliyr)| (2) je. naumala (kraacii)| (3) esa. Ara. godama (bmbii)| (4) ena0 DI0 mArzala (bmbii)| (5) kaipTana sI. ke. nAyaDU (indaur)| (6) pI.I. peliyA (maisUra), (7) saiyada nAz2ira alI (paTiyAlA) | (G) lAyalasiMha (mlaayaa)| (6) mahammada misAra (laahaur)| (10) ke. esa. canazyAmasiMha (gjpuutaamaa)| (11) lepiTameMTa saiyada vajIraalI (bhUpAla) (12) amarasiMha (kaatthiyaavaadd')| (13) esa0 eca0 ema0 kolaha (bmbii)| (14) gulAma mahammada (kraacii)| (15) kaipTana jogendrasiMha (pttiyaalaa)|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 sarasvatI [bhAga 36 [zrI sI0 ela0 mehatA] aura 33 gola khAye / vaha kahIM nahIM hArI aura na koI maica hI adhUrA jAne diyaa| kaisA gaz2aba kA rekArDa rahA ! [zrI dhyAnacanda] saMsAra ke sarvazreSTha khilAr3I dhyAnacanda ne isa daure meM akele kA hai vahI sthAna hAkI meM bhArata kA hai| do bAra bhAratIya hI 112 gola kiye aura usake bhAI rUpasiMha ne 76 gola TIma ne apanA jauhara dikhAkara saMsAra ke khilAr3iyoM kiye / dhyAnacanda aura rUpasiMha kI jor3I isa khela meM para apane kauzala kI chApa lagA dI hai| agale sAla 1636 advitIya hai| apane isa camatkArapUrNa khela ke kAraNa hI meM barlina meM honevAle ukta kheloM meM use apanI zAna Aja videza meM ve zAhaz2AdoM kA-sA sammAna pA rahe haiN| rakhanI hai| bhArata ke khilAr3I yuvaka haiN| unameM vijaya kA abhI hAla meM bhArata se eka TIma nyUz2IlaiMDa aura AsTreliyA utsAha aura apane kauzala meM vizvAsa hai| AzA hai, meM khelane gaI hai aura vaha vahA~ kaisA adbhuta kauzala bhAratIya TIma tIsarI bAra bhI saMsAra-vijayI hone kA gaurava dikhA rahI hai, yaha bAta kheloM se dilacaspI rakhanevAle prApta kregii| samAcAra-patra ke pAThakoM se chipI nahIM hai| abhI taka tIna olimpika gemsa meM honevAle aura aura kheloM meM bhArata TesTa maica khele gaye haiM, aura ina tInoM meM bhAratIya TIma kI kI pratibhA abhI utanI nahIM camakI hai / sarvaprathama 1624 jIta huI hai| aba taka bhAratIya TIma ne 335 gola kiye haiM, meM perisa ke aolimpika kheloM meM yahA~ se kucha bhAratIya jinameM dhyAnacanda ne 116 aura rUpasiMha ne 106 kiye haiN| khilAr3I bheje gaye the, para vahA~ ke kheloM ke sTainDarDa se _hAkI meM bhArata kI TIma apanA sAnI nahIM rkhtii| bhAratIya khilAr3iyoM kA sTainDarDa bahuta nIcA rhaa| isa krikeTa meM saMsAra meM jo sthAna prAsTreliyA aura iMglaiMDa kAraNa asaphalatA hI rahI / phira 1932 meM lAsa eMjilsa
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] vijaya ke patha para 197 [Tokiyo ke 8 veM sudUra prAcya ke aolimpika ke udghATanotsava meM bhAratIya khilAr3I] [zrI nAyaDU meM bhAga lene ko bheje gaye the| para vahA~ bhI sthiti nirAzAmeM bhArata ke cAra yuvaka zrI meharacanda (paJjAba), ema0 pUrNa hI rahI / jApAna ne, jo kucha varSoM pahale kheloM meM bhArata saTTana (baMgAla), Ara0 varanIyaksa (baMgAla) tathA ena0 jaisA hI pichar3A huA thA, sirpha cAra varSoM ke parizrama meM sI0 mallika (baMgAla) gaye the / bhAratIya prolimpika kameTI AzAtIta unnati kara lI hai| pichale aolimpiyaDa meM tairane ne yahA~ kI kasauTI meM inhIM cAra ko cunA / phira bhI ye meM to usakA sthAna prathama rahA ! yaha hai adhyavasAya aura kheloM ske| ema0 sadana to eka bAra 100 ke prati prema kA pariNAma! hamAre yahA~ ke kAlejoM meM paDhane| gaz2a kI daur3a kI, dUsarI hITa (heat) meM caturtha hue| vAle adhikAMza yuvaka tAz2A se tAz2A phaizana ke lie | mallika bhI 400 gaz2a tairane kI daur3a meM caturtha hue| ghaMToM perisa ke faizana-sambandhI patroM ke lie hairAna raheMge, | jo kucha bhI saphalatA yA asaphalatA milI, yahI thii| bAra para kheloM meM kucha bhI samaya bitAnA samaya kI barabAdI bAra kI isa asaphalatA kA kAraNa bhI hai| vaha yaha hai smjheNge| aisI sthiti meM aura kyA ho sakatA hai ? avazya ki yahA~ ke yuvakoM meM kheloM ke prati ruci hI kama hai| kucha samaya se kheloM ke prati janatA kI ruci gaI hai| ve apanI kitAbI duniyA meM hI rahanA adhika pasanda skUloM evaM kAlejoM meM bhI vyAyAma-zikSA kA pracAra kiyA karate haiN| aura jinake ruci hotI hai unheM utsAha aura gayA hai / sthAna sthAna para vyAyAmazAlAyeM bhI khula rahI haiM / ucita zikSaNa nahIM miltaa| 1630 meM yahA~ se kucha madarAsa kA fiz2ikala TreniGga kAleja aura amarAvatI kI yuvaka jApAna kI rAjadhAnI Tokiyo ke sudUra prAcya ke kheloM 'hanumAna-vyAyAmazAlA' prakhyAta hI haiN| madarAsa ke profe Shree Sudhammaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 sarasvatI [bhAga 36 [1632 ke lArDasa ke TesTa maica meM bhAratIya khilAr3I] sara ke0 bI0 ayyara prasiddha vyAyAma-zikSaka haiN| aAzA hai, isa pracAra kA acchA hI phala hogaa| agale sAla barlina ke aolimpiyaDa meM bhAratIya yuvaka apane kauzala kA vizeSatA ke sAtha paricaya de skeNge| adhika dera taka tairate rahane kI kalA meM bhArata ko abhimAna hai ki zrI praphullakumAra ghoSa saMsAra meM sabase bAz2I mAra le gaye haiN| ve 76 ghaMTe taka lagAtAra pAnI meM tairate hue raha sake haiN| unakI tairane kI kSamatA asAdhAraNa hai| thor3e hI dinoM meM ve iMgliza cainala kA pAra karane ke vicAra se iMglaiMDa jAya~ge / ve apane isa prayatna meM bhI saphala hoM, yahI | hamArI kAmanA hai| kuztI meM to bhArata sabameM agraNI hai hii| vizvavijayI pahalavAna gAmA ne kucha varSoM pahale paTiyAlA meM saMsAraprasiddha polaiNDa ke pahalavAna z2ibisko ko kevala 30 sekeMDa meM hI pachAr3a diyA thaa| z2ibisko sAta haz2Ara mIla calakara kuztI ke lie bhArata aAyA thaa| gAmA kI zakti durdamanIya hai| Aja bhI vahI saMsAra-vijayI hai| usakA bhAI imAmabakhza bhI vikhyAta malla [vimble Dana ke maica meM zrI madanamohana khela rahe haiM] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] vijaya ke patha para 199 hai| donoM paTiyAlA-nareza / ke yahA~ rahate haiN| paTiyAlA ke mahArAja ko kheloM se zauka hai| bhArata ke anya nareza yadi unakA anukaraNa kareM to unakI sahAyatA se bahutakucha ho sakatA hai| hindustAna meM pratibhA bhI hai, kSamatA bhI hai, para utsAha aura saMgaThana kI kamI hai| jApAna jaisA eka choTA-sA rASTra utsAha aura saMgaThana ke bala para AzAtIta unnati kara sakatA hai taba bhAratIya yuvaka kyoM nahIM kara sakate ? upayukta saMgaThana kA sabase tAjA udAharaNa hamArI bhAratIya hAkI-TIma hai| Ala iMDiyA hAkI pheDarezana kI dekha-rekha meM hAkI kA acchA saMgaThana ho gayA hai| saMgaThana aura utsAha kA hI yaha pariNAma huaA hai ki aAja bhAratIya hAkI-TIma saMsAra meM sarvazreSTha ho - sarvabhAratIya prolimpika hAkI TIma krikeTa-1632 meM iMglaiMDa kI vikhyAta 'krikeTa grAuMDa lADU' kI raMgabhUmi meM bhAratIya krikeTa-TIma kA prathama TesTa maica iMgleMDa ke sarvazreSTha khilAr3iyoM ke sAtha huaA thaa| isa prakAra kA yaha TesTa maica iMglaiMDa ke usa vikhyAta 'grAuMDa meM prathama bAra hI huA thaa| isa kAraNa 1632 ke lArDasa ke TesTa maica ke samaya samrATa ko bhAratIya TIma kA paricaya diyA jA rahA hai|]
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 sarasvatI [bhAga 36 [kumAra dilIpasiMha [pATaudI ke navAba iftikhAra alI] usa maica kI vahA~ kAfI dhUmadhAma huI thii| kheloM ke jamA diye| krikeTa ke anyatama jajoM ke zabdoM meM lADU zaukIna briTana lAkhoM kI saMkhyA meM umar3a Aye the| ke usa vistRta grAuMDa meM jAraDina 'jibrAlTara kI caTTAna' pAzcAtya deza kheloM ko apane rASTrIya jIvana meM kitanA kI taraha acala-aTala khar3A thaa| sacamuca jAraDina eka mahattva dete haiM, yaha bAta hama bhAratIyoM ko zAyada kama vijayI janarala kI taraha thaa| bhAratIya khilAr3iyoM ke mAlUma hai| iMglaiMDa aura AsTreliyA kI krikeTa-TImeM saMsAra kauzala ne isa krikeTa ke khilAr3I ke sammukha sira jhukA | meM apanA sAnI nahIM rakhatI haiN| krikeTa to iMgleMDa kA diyaa| svayaM samrATa zAhI parivAra ke sAtha isa maica meM rASTrIya khela hai / isakI vijaya vahA~ kisI saMgrAma kI vijaya upasthita the| unhoMne bhAratIya TIma ko badhAI dI, para | se kama mahattva nahIM rakhatI hai| vijaya kI badhAI unake nasIba meM na thii| bhArata kI yaha bhArata ke yuvaka khilAr3iyoM kA kauzala dekhane ke parAjaya to thI, para yaha parAjaya ThIka aThAraha mahIne bAda | lie lAkhoM A~kheM vyagra thiiN| unakI A~khoM meM vyagratA jAraDina ke nAyakatva meM ema0 sI0 sI0 ke bhArata-bhramaNa kI khumArI to thI hI, sAtha hI iMglaiMDa kI nizcita meM bhAratIya TIma kI banArasa meM honevAlI prathama vijaya | vijaya kI vizvAsa-jyoti bhI jhalaka par3atI thI / iMglaiMDa kI sUcanA-mAtra thii| ema0 sI0 sI0 ne 1633 meM iMglaiMDa kI TIma krikeTa meM aneka bAra dUsare rASTroM se lohA le cukI ke vikhyAta khilAr3iyoM ke sAtha bhArata kA daurA kiyA | thI, para bhAratIya khilAr3iyoM kA yaha pahalA hI maukA thaa| thaa| yahA~ para bhI ve tIna TesTa maica bambaI, kalakattA evaM | maica prArambha huaaa| bhAratIya khilAr3iyoM ne khela ke maidAna madarAsa meM khele the| bambaI kI parAjaya meM amaranAtha ke | meM utarate hI iMglaiMDa ke tIna anyatama khilAr3iyoM ko 118 rana, kalakatte ke DrAna maica meM dilAvara husena kI jina para iMgleMDa vijaya kA garva kara sakatA thA, 16 rana apUrva baiTiMga aura madarAsa kI hAra meM amarasiMha kI boliMga meM AuTa kara diyaa| isa prakAra ke khela kI aAzA bhAratIya krikeTa ke ujjvala bhaviSya kI aAzA-kiraNeM thiiN| kisI ko nahIM thii| iMglaiMDa kA kaipTena hairAna thaa| bar3I bhAratIya krikeTa-TIma iMglaiMDa kI TIma ke samAna vikhyAta viSama sthiti A par3I thii| para bhArata ke bhAgya meM vijaya nahIM hai, para khela meM barAbarI kA dAvA karane yogya avazya | na thii| jAraDina ne iMglaiMDa ke ukhar3e hue pA~va phira se ho gaI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] vijaya ke patha para [zrI pI0 ke0 ghoSa] . krikeTa ke zreSTha khilAr3I iMglaiMDa kI TIma meM haiN| para [paTiyAlA ke mahArAja bhAratavarSa ne bhI krikeTa ke apane 50 varSa ke jIvana meM saMsAra ke sarvazreSTha khilAr3iyoM meM cAra khilAr3I utpanna tIsare haiM pATaudI ke navAba sAhaba / Apa bhI iMglaiMDa kiye haiN| jAmanagara ke svargIya mahArAja raNajItasiMha ko kI TesTa TIma meM khele haiM / 1632-33 meM AsTreliyA ke kauna nahIM jAnatA ? Apa krikeTa meM 'rana jI' ke nAma se sAtha TesTa maica meM 102 rana kiye the / 1631 meM AksavikhyAta the aura apane samaya ke 'krikeTa-kiMga' the| Apa forDa TIma kI baiTiMga meM Apa sarvaprathama aaye| Apake ranoM prathama bhAratIya the jo iMglaiMDa kI tarafa se 1865 meM kA ausata 63 prati iniMgsa se bhI adhika thaa| mainacesTara ke TesTa maica meM khele the| usa maica kI pahalI cauthe haiM bhAratIya TIma ke kaipTena mejara sI0 ke0 iniMgsa meM 62 rana kiye aura dUsarI meM 154 / usI sAla nAyaDU / zrApa duniyA ke sarvazreSTha khilAr3iyoM meM gine jAte Apane 'saseksa' ke lie 2,780 rana eka sIz2ana meM kiye| haiN| Apane lArDasa meM apane pahale khela meM hI. ema0 sI0 isa prakAra Apa DAkTara DablU0 jI0 gresa ke 1871 ke sI0 ke viruddha 118 rana kiye aura aAuTa nahIM hue| rekArDa se bhI Age bar3ha gaye / mahArAja raNajItasiMha kA Apa eka acche 'baulara' bhI haiN| lIsTarazAyara ke maica khelane kA DhaMga nirAlA thaa| meM Apane 21 ranoM meM hI 5 khilAr3iyoM ko AuTa kara dUsare khilAr3I haiM mahArAja raNajItasiMha ke bhatIje priMsa diyaa| fIlDiMga meM bhI ApakA sthAna bahuta U~cA hai / dilIpasiMha / ye bhI iMglaiMDa kI TIma meM kaI bAra khela cuke jaba ema0 sI0 sI0 bhArata meM khelane AI thI taba Apane haiN| 1630 meM AsTreliyA ke sAtha TesTa maica meM 173 rana hI sabase pahale 115 rana kiye the ! pahalI iniMgsa meM kiye the| lArDasa ke krikeTa grAuMDa meM bauliMga meM muhammada nisAra tathA amarasiMha saMsAra ke ina TesTa maicoM meM iMglaiMDa ke kisI bhI khilAr3I ne itane sarvazreSTha baularoM meM gine jAte haiN| amarasiMha ko to iMglaiMDarana aba taka nahIM kiye the| yaha bhI eka nayA rekArDa thaa| vAloM ne bauliMga sikhAne ke lie apane yahA~ bulAyA bhI phA,2
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ / sarasvatI [bhAga 36 hai| lArDsa ke TesTa maica kI dUsarI iniMgsa meM inakI bauliMga dekhakara eka vikhyAta vRddha a~garez2a khilAr3I ne kahA-- "vigata mahAyuddha ke bAda isase acchI bauliMga iMglaiMDa kI bhUmi meM kabhI nahIM dekhI [lAsa eMjilsa meM bhAratIya hAkI-TIma ke khilAr3I] bhAratIya krikeTa kA bhaviSya ujjvala hai| paTiyAlA ke mahArAja kI adhyakSatA meM yahA~ bhI krikeTa klaba aAfa iMDiyA' nAma kI eka saMsthA kI sthApanA huI hai / aAzA hai, nikaTa bhaviSya meM isakI bhAratIya TIma bhI vahI prasiddhi prApta kara legI jo iMglaiMDa aura AsTreliyA kI TImoM ko prApta hai| bhArata kI krikeTaTIma ke viSaya meM hama apanI aora se kucha na kahakara iMglaiMDa ke kaipTena DI0 Ara0 jAraDIna kA hI kathana yahA~ uddhRta karate haiN| unhoMne usake sambandha meM kahA hai "mujhe bar3I khuzI hai ki bhAratIya TIma kA sarvottama khela TesTa maica meM hI huaa| yaha zubha bhaviSya kA eka sundara aAbhAsa hai| bhAratIya khilAr3iyoM ne apane ko krikeTa meM kIrti evaM gaurava se vibhUSita karane kA yatheSTa saphala prayatna kiyA hai aura ve krikeTa ke saMgharSa meM bar3I zAna ke sAtha [zrI maravIna sUTana, lAsa eMjilsa meM] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] vijaya ke patha para nikle| ve apane pIche zrAdarza mitra evaM vIra pratidvaMdviyoM ke sukhI parivAra kI madhura smRtiyA~ chor3a gaye haiN|" ye haiM eka vijayI pratidvaMdvI ke udgAra! vAstava meM pratidvaMdvI kI prazaMsA hI khilAr3iyoM ke lie sabase bar3A sammAna hai| Tenisa-Tenisa meM bhI bhArata ko antarrASTrIya khyAti prApta huI hai / saMsAra-prasiddha Tenisa TUrnAmeMTa 'Devisa kapa' Ala iMDiyA hAkI-TIma ke videza-yAtrA se lauTane para bambaI ke meM bhArata ke kitane hI yuvaka meyara-dvArA svAgata khela cuke haiN| isameM prAyaH sabhI unnatizIla pAzcAtya rASTra bhAga lete haiN| parantu dUsare meM bhI utsAhahIna nahIM hote| bhArata ke bhUtapUrva caimpiyana dezoM kA Tenisa sTainDarDa yahA~ se kAfI unnata rahane ke DI0 ena0 kapUra kI bhI praNAlI karIba karIba aisI hI hai| kAraNa yahA~ ke khilAr3iyoM ko vahA~ saphalatA nahIM mila Apa kaI bAra sarvabhAratIya caimpiyana ho cuke haiN| zrApa rahI hai / aAja se 11 varSa pahale hindustAna ke zrI mahammada iTalI ke caimpiyana jI0 DI0 sTefAnI ke sAtha jaba khe te salIma ne, jo apane samaya ke saMsAra ke sarvazreSTha khilAr3I the taba apane camatkAra kA pUrA paricaya diyA thaa| samajhe jAte the, vizvavikhyAta khilAr3I loreMjyU ko harAyA thaa| 'Devisa kapa' meM phrAMsa prathama vijayI huaA thaa| isI sAla se bhArata kA nAma huA / muhammada salIma yorapa ke kitane hI bar3e bar3e TUrnAmeMToM meM khela cuke haiN| unakI khelane kI zailI bahuta sundara hai| ve bar3I dRr3hatA se khelate haiN| kitane hI khilAr3I jaba kisI bar3e TUrnAmenTa 1 meM khelate haiM taba bahuta zIghra ghabarA | jAte haiM aura isa kAraNa bahuta bAra / sundara khelakara bhI hAra jAte haiN| para salIma kI dRr3hatA aise samaya [iMDiyana Devisa kapa TIma -bAI ora se zrI madanamohana, zrI hIrAlAla adbhuta hai / ve burI se burI sthiti sonI, karnala bI0 zro0 ro0 (TIma se alaga), zrI caranajIva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar Umana Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 sarasvatI [bhAga 36 acche acche khilAr3iyoM se bAjI mArI hai| madanamohana bhI kaI bAra khele haiM / 1630 meM Apa kisI samaya ke sarvazreSTha khilAr3I je0 krAforDa ke sAtha khele the| zrApa hAre to sahI, para eka bAra kAforDa ko bhI hraayaa| jApAna ke zreSTha khilAr3I bhAra0 mIkI bhI IsTaborna caimpiyanazipa meM Apa se fAinala meM hAra cuke haiN| 1626 meM phrAMsa kI TIma bhArata meM khelane AI thii| usameM saMsAra ke prasiddha khilAr3I henarI koceTa bhI the| taba Apa usameM khele the aura ApakI tabhI se khyAti huii| usI TIma ke [imAmabakhza] sohanalAla bhI gaz2aba ke khilAr3I haiN| gata varSa phrAMsa ke vizvavikhyAta prophezanala khilAr3I raimIliyana ke sAtha inakA maica huA thaa| yaha maica bhI darzakoM ko bahuta dinoM taka yAda rhegaa| sohanalAla sarvabhAratIya caimpiyana bhI ho cuke haiN| bhArata kI tarapha se 'De visa-kapa' meM khelanevAloM meM muhammada salIma, madanamohana, DAkTara fIjI, kRSNaprasAda, jagamohana, sonI, caranajIva adhika vikhyAta haiM / DAkTara fIjI to lagAtAra 25 varSa taka vimbleDana ke vikhyAta TUrnAmeMTa meM khela cuke haiM aura [vizvavijayI gAmA www.umaragyanbhandar.com
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakhyA 3] vijaya ke patha para 205 eka khilAr3I laiMDrI ko Apane lAhaura meM harAyA thaa| isa khela kI carcA bahuta dinoM taka samAcAra-patroM meM rahI thI, kyoMki leDI ne parAjaya ke roSa meM bahata-sI anargala bAteM kaha DAlI thiiN| madanamohana yorapa ke kitane hI bar3e bar3e TUrnAmeMTa jIta cuke haiN| yahA~ bhArata ke udIyamAna khilAr3iyoM meM sohanalAla, kRSNasvAmI, mehatAbandhu, sonI, bhaMDArI, raNavIrasiMha, kaccha ke mahArAjakumAra, bAbU raghuvaradayAla, racappA, bAlagopAla ityAdi adhika prasiddha haiN| yathocita zikSA milane se ye sabhI bahuta acche khilAr3I ho sakate haiM aura yahA~ ke Tenisa sTaiMDarDa ko unnata kara sakate haiN| prasannatA kI bAta hai ki yahA~ kI lAna Tenisa asosiezana yorapa se kisI vikhyAta khilAr3I ko bulA kara zikSA kA prabandha kara rahI hai| isa ora kalakatte ke 'sAutha klaba' ne bahuta kAma kiyA hai| isI klaba ke prayatna [zrI rana jI] se hara sAla eka videzI TIma bhAratavarSa aAtI hai / aba taka phrAMsa, iMgleMDa, jApAna, iTalI, yugosleviyA tathA prAsTreliyA se TImeM A cukI haiN| isa bAra disambara meM jarmanI kI TIma grAnevAlI hai / anya dezoM ke khilAr3iyoM kI isa prakAra kI TImoM ko apane yahA~ bulAne se bahuta lAbha hotA hai / unake sAtha khelane se hI apane khela kI kSamatA evaM truTiyA~ mAlUma par3atI haiN| striyoM ne bhI Tenisa meM acchI unnati kI hai| misa saiMDIsana aura misa lIlA ro unameM adhika prakhyAta haiN| donoM hI videzoM meM khelakara acchA nAma kamA cukI haiN| polo-polo meM bhI bhArata agraNI hai| polo zAhI khela hai aura isameM lAkhoM kA kharca hone ke kAraNa ise rAje-mahArAje hI khelate haiM / 1611 meM iMglaiMDa ke vikhyAta ranelIgha grAuMDa meM bhAratIya TIma ne kAronezana kapa jItA [profesara ke0 vI0 aiyara]
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 [jayapura-polo-TIma] (AI0 pI0 e0 caimpiyanazipa kapa ke vijetA) caimpiyanazipa jItI hai| jayapura- TIma amerikA na jA sakI / amerikA kI TIma bhI saMsAra kI sarvazreSTha TImoM meM hai| usa TIma ke eka khilAr3I visTana gyesTa gata varSa bhArata meM jayapura kI TIma meM khele the / unhoMne kahA thA"merI rAya meM jayapura kI TIma isa samaya saMsAra kI sarvazreSTha TIma hai / " isa TIma ke khilAr3iyoM meM jayapura-mahArAja tathA rAvarAjA hanUtasiMha bahuta acchA khelate haiM / hanUta siMha jI to apane DhaMga ke duniyA meM eka hI khilAr3I haiN| bhopAla ke navAba sAhaba sarasvatI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 thA / usI samaya se polo meM bhArata kA nAma huA hai 1 bIkAnera, jodhapura, jayapura, kazmIra aura bhopAla kI poloTImeM zrAja vizvavikhyAta ho rahI haiN| Aja se varSoM pahale jodhapura aura bIkAnera kI TImoM ne yorapa kI bar3I bar3I TImoM ko harAyA thaa| jodhapura aura bIkAnera ke nareza polo ke zreSTha khilAr3I haiN| abhI hAla meM jayapura kI TIma yorapa gaI thI / vahA~ vaha bar3e bar3e TUrnAmeMToM meM khelI / hArI kahIM bhI nahIM / usane iMglaiMDa kA renelIgha haraliMghaTana TUrnAmeMTa jiitaa| yahA~ bhArata meM bhI kaI bAra iMDiyana [ khar3e hue - Ara0 sena gupta, ena0 bhaTTAcArya, eca0 mukarjI, ema0 mukarjI, esa0 caTarjI, e0 sukula / ] baiThe hue - je0 0 rAya, esa0 sarakAra, e0 ghoSa, bI0 bhAdurI (kaipTana) www.umaragyanbhandar.com.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ sNkhyaa|3 vijaya ke patha para 207 duniyA ke cAra sarvazreSTha khilAr3iyoM meM gine jAte haiN| kitanI hI bAra zreSTha khela kara bhI ve hAra jAte haiN| abhI hAla meM Apako 6 gola kA hainDikepa milA hai| baMgAla meM phuTabAla kI TImeM bahuta haiN| sUkhe grAuMDa meM | phuTabAla- phuTabAla kA khela bhI hindustAna meM bahuta ve hindustAna kI acchI acchI faujI TImoM se lohA le lokapriya hai aura vaha bhI khAsakara baMgAla meM / kalakatte meM sakatI haiN| AI0 ema0 e0 zIlDa kA sabase bar3A phuTabAla TUrnAmeMTa mohanabagAna kI vartamAna TIma bhI bahuta vikhyAta hai| hotA hai| una dinoM eka eka khela meM lAkhoM zrAdamiyoM bhArata ke anya sthAnoM meM honevAle bar3e bar3e TUrnAmeMToM meM kI bhIr3a ho jAtI hai| isa TUrnAmeMTa meM bAhara se hindustAna vaha khelI hai aura yahA~ kI sarvottama TImoM para vijaya prApta kI prAyaH uttama se uttama faujI TImeM Akara bhAga letI kI hai| 1625 meM vaha zimalA ke DUraMDa-kapa meM semiihaiN| yaha TUrnAmeMTa san 1863 meM prArambha huA thaa| isake 43 varSa ke jIvana meM sirpha eka bAra san 1611 meM eka bhAratIya TIma ko vijaya milii| vaha hai bhAratavikhyAta mohanabagAna' / mohanabagAna ke bAda aba taka aura kisI bhI anya bhAratIya TIma ko yaha gaurava nahIM milaa| 1611 meM jaba mohanabagAna ne yaha TramiMTa jItA thA taba fAinala meM usa sAla kI sarvazreSTha faujI TIma IsTa yAsa thii| usake golakIpara kA khela aura [mohammaDana sporTiMga-klaba, kalakattA] mohanabagAna ke prakhyAta bhAdurI khar3e hue rahamAna, sattAra, mAsUma, habIba, amIra, z2Afara, sabo, mohuddIna / bandhutroM kA adbhuta bAla-saMcAlana baiThe hue-zekha ibrAhIma, sayada, ema0 ke0 anavara, razIda, rahamata / smaraNa-yogya hai| aise khilAr3I z2amIna para-jumAkhA~, ema0 AI0 zirAz2I, abbAsa / aba taka baMgAla meM nahIM hue| isake bAda bhI mohanabagAna ko yaha TUrnAmeMTa jItane ke phAinala meM khelI thii| yaha pahalA hI avasara thA ki eka | anya avasara mile, parantu kucha to bhAgyadoSa se aura bhAratIya TIma faujI TImoM se bhir3akara itanI dUra taka kucha khela ke bure nirIkSaNa se vijaya nasIba nahIM huii| phuNcii| isa khela meM belajiyama ke svargIya samrATa alabarTa, | bhAratIya TImoM ke lie jo sabase bar3I bAdhA upasthita bhArata ke vAisarAya, paMjAba ke gavarnara aura svargIya paMDita | hotI hai vaha yaha hai ki yaha TUrnAmeMTa barasAta ke bure dinoM motIlAla jI evaM anya vikhyAta rASTrIya netA bhI upameM hotA hai| bhAratIya khilAr3I naMge pA~va khelate haiN| isa sthita the| samrATa alabarTa ne svayaM mohanabagAna ko badhAI | kAraNa unameM sUkhe grAuMDa kI spIDa nahIM rhtii| unake dI aura usake khela kI bar3I prazaMsA kI / mohanabagAna meM | pA~va bUTadhArI pratidvandviyoM ke sAtha nahIM Tikate aura khelanevAloM meM zrI jI0 pAla jo gosTopAla ke nAma se |
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 ___ sarasvatI [bhAga 36 phuTabAla ke kSetra meM vikhyAta haiM, 25 varSa taka phuTabAla agale sAla AsTreliyAvAloM ne ise bulAyA hai| yahA~ kI meM khela cuke haiN| inake jaise khilAr3I zatAbdiyoM meM hI phuTabAla esosiezana ne yahA~ kI TIma ko olimpika huA karate haiM / faujI TImoM meM to inake nAma kA bar3A gemsa meM bhI bhejane kA vicAra kiyA hai| grAzA hai ki bhaya hai| khela meM inase geMda nikAla lenA bahuta hI kaThina bhAratIya phuTabAla-TIma hAkI TIma kI taraha hI kisI dina bAta samajhI jAtI hai| phuTabAla ke samAlocakoM ne to bhArata kA gaurava bddh'aavegii| inheM 'cIna kI dIvAra' kI upAdhi de rakkhI hai| dUsare khela-anya kheloM meM bhArata kA sthAna nagaNyadUsarI bhAratIya TIma jisane bhAratIya phuTabAla meM sA hai| biliyarDa meM abhI hAla meM hI baMgAla ke pratyUSanayA rekArDa kiyA hai vaha hai mohammaDana sporttingg| isane deva jo sarvabhAratIya zaimpiyana haiM, iMgleMDa gaye haiM / zataraMja kalakatte kI phuTabAla lIga ko 2 varSa taka lagAtAra jItA meM kisI samaya sulatAnakhA~ saMsAra meM sarvazreSTha the| golpha hai| yaha saubhAgya abhI taka anya kisI bhI TIma ko nahIM meM bhAratIyoM meM mallikabandhu prasiddha hI haiM / prApta huA hai| isa TIma meM hindustAna ke cune hue bhAratIya yuvakoM ne saMsAra ke sabhya rASTroM kI pratiyokhilAr3I haiN| ye khelate to itanA kalApUrNa nahIM, parantu gitA meM kheloM kI daur3a meM kaisI saphalatA aba taka prApta bar3I himmata aura bar3e joza se apane pratidvandvI para apane kI hai, yahI hamane isa lekha meM saMkSepa meM varNana kiyA hai / khela kA asara DAla dete haiN| ___ bhArata kI yuvakazakti ke vikAsa ke mArga meM bahuta-sI hindustAna ke bAhara jAkara bhI yahA~ kI TImoM ne ar3acaneM haiN| bhAratIya yuvakoM meM pratibhA, kSamatA aura 'acchA nAma kamAyA hai| sarvaprathama 1924 meM baMgAla se utsAha kI kamI nahIM hai, parantu unheM saMgaThita karake unakI kucha khilAr3I siMgApura, penAMga, jAvA, sumAtrA Adi zakti ko vikasita karane kA yatheSTa prayatna nahIM hotA / sthAnoM ko gaye the / bAda meM 1633 meM eka TIma sIlona sporTsa ke kSetra meM yadi hama pAzcAtya rASTroM se barAbarI kA bhejI gaI thii| vahA~ use bahuta saphalatA milii| pichale dAvA karanA cAhate haiM to hamako unase bahuta kucha sIkhanA sAla dakSiNa aphrIkA ke nimaMtraNa para eka TIma vahA~ bhI hogA / hameM bhI apane rASTrIya jIvana meM sporTa arthAt kheloM gaI / vahA~ kitane hI maica usane vahA~ ke anyAnya prAMtoM ko vahI mahattva denA hogA jo videzoM meM hai / hameM kheloM kI TImoM ke sAtha khele / tIna TesTa maica bhI hue the, para ke prati ruci rakhanI hogI, sakriya bhAga lenA hogA aura kahIM bhI hAra nahIM khaaii| aphrIkAvAloM ne bhAratIya TIma hara prakAra se unheM lokapriya banAnA hogA / hameM samake khela kI bar3I prazaMsA kI aura vahA~ ke kArporezanoM ne jhanA cAhie ki yuvakazakti ke vikAsa meM hI rASTra kA isakA sammAna kiyaa| isakI yaha saphalatA dekhakara hI utthAna hai| gIta lekhaka, zrIyuta rAmavilAsa zarmA madhukara, chor3a aba madhupAna / mUMdatI Atura kiraNa-dala gamana-velA jAna / Dhala gaye sukha-svapna ke pala, asta re dinamAna / hera, kauna vinAza-mAyA tira rahI jala para malina-ghana khola prAcI-dvAra, chAyAaruNimA, hata-chavi kamala-vana; stabdha karatI vizva ko; avaruddha khaga-kula-gAna / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ maithila kavi zrI ma~ganIrAma mA lekhaka, zrIyuta zukadeva ThAkura, bI0 e0 (oNnarsa) ThAkura mahodaya ne isa lekha-dvArA hindI ke prAcIna kavi-samudAya meM eka naye zreSTha kavi kI hI vRddhi nahIM kI, kintu yaha bhI prakaTa kiyA hai ki 18 vIM sadI ke anta meM mithilA meM vrajabhASA kA yahA~ taka pracAra thA ki vahA~ ke kavi apanI hindI-kavitA ke kAraNa naipAla ke rAjadarabAra meM zrAzraya aura sammAna prApta karate the| AzA hai, lekhaka mahodaya ma~ganIrAma jI kI prApta kavitAoM ko prakAzita kara hindI ke isa zreSTha ajJAta kavi kA hindIvAloM ko pUrNa paricaya deNge| jayanti te sukRtino rasasiddhAH kviishvraaH| maMtrI ne samasyAyeM rakkhI thIM--'hai' aura 'daaminii'| nAsti yeSAM yazaHkAye jarAmaraNajaM bhayam // sAhityAcArya paMDita surendra jhA 'sumana' tathA paMDita zukadeva zarmA 'karmakAMDI' ke saMvedanazIla padoM ke kAvAna dinoM vIraprasavinI mahA gAna se samiti-bhavana gUMja cukA thaa| aMta meM Chaya rASTrabhUmi ke giri-kAnana| prAMta mahAkavi bhUSaNa ke campAraNyanivAsI kAvyatIrtha paMDita digaMbara jhA ji | zaMkhanAda se pratidhvanita ho sAhityAlaMkAra svaracita padyoM kA pATha samApta kara PSII uThe the, jaba deva. ghanAnaMda apane pitAmaha svargIya zrI bhuvana jhA-dvArA racita sAsa aura padmAkara ke ramaNIya katipaya padya sunAne lge| una padyoM meM bhI uparyukta rasavaibhava se bhArata kI samasyAoM kI pUrti huI thii| sAmA samasyAoM kI pUrti huI thii| samiti kI baiThaka samApta rAjasabhAyeM parimAvita ho rahI thIM, jaba vIrakezarI hone para sabhI sadasya apane karmoM meM dattacita hue, gurugoviMdasiMha jI apanI projasvinI vANI se para 'bhuvana'-racita kavitAyeM mujhe acchI lagIM aura zakti kI ArAdhanA evaM paMcanada kI soI huI AtmA unha unhoMne mere hRdaya para bar3A prabhAva bhI ddaalaa| ve ko caitanyapUrNa kara rahe the, usa samaya mithilA ke ___ kavitAyeM ye thIMekAnta uttarIya aMcala meM eka mArmika madhu-saMgIta sunAI par3A thaa| isa komala svara-laharI ne na kevala purupa anUpa eka suratI na kahi jAta, puNya-salilA vAgamatI ke ramya taToM ko hI jhaMkRta aSTacandra vindubhAla mUratI vizAla hai| kiyA thA, kintu uttarAkhaMDa kI svataMtra jAtiyoM para svarga vo patAla martyaloka hU kI gati nAhiM, bhI apanI mohanI DAlI thii| yaha suMdara svara-jhaMkAra cAna na sUraja na pavana zUrapAla hai| 'vAgamatI-taTa ke gAyaka' zrI maeNganIrAma jhA kA thaa| binu mUla sahasrakamaladala tAhi para, nirakhata yogIjana dIna ke dayAla hai| san 1932 IsavI kA mAgha mAsa thaa| maniyArI ___yama dikapAla hai na bhairava kapAladhara, (mujaphpharapura) ke sabhI sAhityAnurAgI sajana apanI kAla hai na, mRtyu hai na, rudra candrabhAla hai| sAhitya-pariSad 'padma-samiti' kI eka sAdhAraNa baiThaka kara rahe the| apane mAnanIya vidvAn mitroM ke sAtha baiThA maiM bhI kAvya-rasa kA Ananda le rahA thaa| loTatI paryaka pai aiMDi aiMDi cAroM ora, samasyApUrtiyoM kA pATha ho rahA thaa| samiti ke sundarI salonI gAta mAno zakra-bhAminI / 209 phA.3 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 sarasvatI [bhAga 36 viraha ke nagAre ura aMtara dhudhakAre bhaye, meM padumakera grAma meM huA thaa| padumakera (padmakeli) tAte matavAre a~dhiyArI pekhi yaaminii| campArana-jilA meM motIhArI se 20 mIla pUraba evaM . mithilA ke puNyatIrtha sItAmar3hI se 14 mIla pazcima jhillI jhanakAre pika-dAdura dhuni DAre 'bhuvana', priyatama videza kaise dhIra dharai kaaminii| hai| san 1723-24 I0 meM vaMga-vijayI tug2alakazAha mAri DArai madana marori DArai dAdura, se parAjita hokara tihuta-nareza harisiMhadeva dabori DArai bAdala dabAya DArai daaminii|| apane do kaniSTha bhrAtAoM motIsiMhadeva evaM ina paMktiyoM meM mujhe pratibhA kI jhalaka mAlUma padmasiMhadeva ke sAtha apanI rAjadhAnI paTTanapurI par3I aura maiM ina para ciMtana karatA rhaa| eka dina ko chor3akara naipAla-vipina kI ora bhAga gaye vArtAlApa ke silasile meM mitra digaMbara jI se jJAta the| harisiMhadeva ne naipAla-vijaya kara tarAI meM huA ki bhuvana jhA se kahIM adhika zreSTha kavi unake sthita bhaTagA~va meM apanI rAjadhAnI basAI, jahA~ pitAmaha zrI ma~ganIrAma jhA the, jinakI kavitAyeM unake vaMzaja 1769 I0 taka rAjya karate rhe| unake aura gIta abhI taka campArana, mujaphpharapura kI donoM kaniSTha bhrAtAoM ne apane apane nAma para grAmINa striyA~ zraddhA aura prema ke sAtha gAtI haiN| kramazaH motIhArI aura padmakeli nAma ke grAma bsaaye| mujha itihAsa ke akiMcana vidyArthI ke lie yaha padmasiMhadeva kA prAcIna vAsasthAna aba bhI eka pate kI bAta thii| eka saptAha ke bhItara hI ma~gana unnata TIle ke rUpa meM vartamAna hai| padumakera ke ke sAre sarasa kavitA-kusumoM ko saMkalita kara unako svarNa-samaya kA vaha karuNa smAraka 'DIha' apane jIvana-ghaTanAoM ke sUtra meM unheM gUMthane kA sampUrNa susvAdu cAvaloM kI utpatti ke lie prasiddha hai| kAryakrama prastuta kara ddaalaa| isa mahAna kArya ke saMpA- kahate haiM, brAhmaNa-maNDalI ke sAtha rAjA ne vahA~ yajJa dana meM mujhe mitra digaMbara jI se jo hArdika sAhAyya kiyA thaa| usake prabhAva se vahA~ kI bhUmi siddha ho aura sahayoga prApta huA usake lie maiM unakA kRtajJa gaI hai| aba bhI usa sthAna meM utpanna anna-dravyoM meM huuN| Aja usI prayAsa kA phala yahA~ 'sarasvatI' ke haviSya kI sugaMdha pAI jAtI hai| nikaTa hI pAThakoM ke manovinoda ke lie upasthita kiyA 'jaradAhA' nAma kA eka prAcIna sarovara hai, jo lagajAtA hai| bhaga 4 mIla taka phailA huA hai| yaha vizAla sarovara vidyApati ke AzrayadAtA zivasiMha ke samaya kA kahA jAtA hai| isameM kamala bahuta utpanna zrI ma~ganIrAma jhA kA janma san 1687 I0 hote haiN| (ka) 'nAce mora kAre, pavana hahakAre'--dUsarA pATha / (kha) padumakera meM mujhe jJAta huA ki ma~ganIrAma mA ne 108 varSa taka jIkara saMvat 1852 meM zarIra tyAga kiyaa| zrIyuta bhuTU mizra, paMjIkAra, koThA Tola, darabhaMgA kI pothiyoM se bhI uparyukta tithi kA samarthana hotA hai| kavi kA janma-patra aba aprApya hai| (ga) vANAbdhibAhuzazisammitazAkavarSe, pauSasya zukladazamI kSiti sUnuvAre / tyaktvA svapaTTanapurI harisiMhadevo, durdaivadarzitapathe girimAviveza / --dekhie History of Tirhut, pp. 59-69, footnote; Brigg's Ferista Vol. I, pp. 406-7. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] maithila kavi zrI maeNganIrAma jhA 211 ma~ganIrAma eka kulIna vidyAnurAgI maithila- eka dina kI bAta hai, inake kuTumbI kRSikarma meM brAhmaNa-vaMza ke ratna the| ina brAhmaNoM kA pUrva kA saMlagna the aura svayaM ye apane jvAra ke khetoM kI vAsa-sthAna rAmabhadrapura thaa| ma~ganIrAma ke prapitA- rakhavAlI kara rahe the| kahate haiM, madhyAhna-kAla meM maha harapati jhA bhI kavi the, para unakI racanAyeM acAnaka eka tez2a A~dhI AI aura tatkSaNa hI aprApya haiN| inake jyeSTha putra sparzamaNi jhA prakAMDa kavi ko sarasvatI kA darzana aura unase vara prApta vaiyAkaraNa the tathA pautra bhuvana jhA bhI sukavi the| huaa| usa grAma ke nivAsI usa sthAna kA nirdeza maeNganIrAma kA bAlyakAla apanI aitihAsika janma- Aja bhI karate haiN| usa sthAna para eka pIpala kA bhUmi ke prAkRtika saundaryapUrNa vAtAvaraNa tathA per3a hai| kahate haiM ki yaha per3a unake samaya kA hai| vAgamatI ke tIrastha bAlukAkIrNa araNya prAMtoM meM vaha sthAna 'viratI Tole' ke nAma se prasiddha hai aura vyatIta huA thaa| maiMganIrAma kI kavitva-zakti padumakera grAma se pazcima kucha hI dUra hai| kahate haiM kisI aMza meM vaMza-paraMparAgata thI, para udAra- ki sarasvatI kI AjJA ke anusAra ma~ganIrAma prakRti ke madhura aMkasparza ne usakA vizeSa poSaNa manuSyoM se bAtacIta karanA baMda kara ekAntavAsa kiyaa| ye sAkSara mAtra the| 18 vIM zatAbdI ke usa karane lge| yaha dekhakara unake pitA ko saMdeha huA patanonmukha mithilA meM bhI yatkicit zikSA upalabhya ki kisI ne jAdU to nahIM kara diyA hai| ve thI, use bhI ye abhAgyavaza na prApta kara sake the| udvigna ho uThe / zIghra hI maeNganIrAma cikitsA kalpanA-jagata hI inakI pAThazAlA thI aura jIvana ke lie apane nanihAla vasatapura bheje gaye, jo kI anubhUtiyA~ hI inake guru / aisA jJAta hotA hai ki bairaganiyA~ se prAyaH 4 mIla uttara naipAla-rAjya kI ye chuTapana se hI kavitAdevI ke eka alhar3a, para sImA ke bhItara hai| kahate haiM, isa rahasyapUrNa ghaTanA dRr3ha upAsaka the aura inake svabhAva meM sarasatA ke pazcAt ma~ganIrAma kI kavitvazakti pUrNa rUpa aura vinodapriyatA kUTa kUTa kara bharI thii| tatkA- se parisphuTita ho gaI aura ye utkRSTa kavitAoM kI lIna prathAnusAra bAlyAvasthA meM hI mujaphpharapura ke racanA karane lge| samIpa pakar3I grAma ke 'jJAnI dhyAnI pA~jivAle' eka kavi ke jIvana kI dUsarI vicitra ghaTanA unake ucca kula kI maithila-kanyA se inakA pANigrahaNa nanihAla-nivAsa-kAla kI hai| unake mAmA naipaalhuaa| inhoMne vivAha-kAla meM hI apanI 'vidhikarI' rAjya ke eka z2amIMdAra arthAt kara ugAhanevAle se yoM mIThI cuTakI lI hAkima the / eka dina prAtaHkAla apane mAmA kA loTA 'vara bAbhana kanyA dhanukAina lekara ye nityakarmoM se nivRtta hone cle| zauca Adi pakar3I gAmaka vidhikarI DAina / ' se nivRtta hokara ye vAgamatI ke kinAre baiThe loTA mA~ja isa para vidhikarI rUTha gaI taba jhaTa pada-pari- rahe the| akasmAt loTA nadI meM gira kara baha gyaa| vartana kara use yoM sunA diyA use pAne ke lie ma~ganIrAma nadI kI prazaMsA meM 'vara bAbhana kanyA sotiAina kavitA-racanA karane lage, para dopahara ho gayA aura pakar3I gAma ka vidhikarI gAina / ' unheM loTA na milaa| taba taka unake mAmA ko isa bAta isase vidhikarI prasanna huii| kI khabara hogii| apane mitroM tathA samIpa kI ma~ganIrAma ke jIvana-vRttAnta meM aneka alau- nepAla-rAjya kI kacaharI kaDiravAnA ke ucca kika bAtoM kA sammizraNa pAyA jAtA hai| eka aisI adhikAriyoM ke sAtha ve vahA~ gye| loTA na Azcaryajanaka ghaTanA inake 18 veM varSa meM ghaTI thii| milane para kopAkula hokara kavi ne nadI kI nindA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 sarasvatI [ bhAga 36 meM kukAvya-racanA prArambha hI kI thI ki loTA laharoM (2) para nAcatA huA kinAre A lgaa| sabhI darzaka kaJcana ke gajarAja banAya, kavi kI isa alaukika zakti ko dekhakara Azcarya- jar3Aya jamAhira lAla lsaanii| cakita raha gye| pAvana pucchaka zuNDana meM maNi, ___ yadi isa ghaTanA kI alaukikatA kA aMza pRthaka mastaka danta kahA~ lo bkhaanii| kara deM to pAtra kA jalanimagna hokara usakA phira mila ika parva mahodaya lAgi gayo, jAnA eka sAdhAraNa ghaTanA hI pratIta hotI hai| para taha~ dAna kiyo nRpa kI maharAnI / isa sAdhAraNa ghaTanA ne ma~ganIrAma ko prakAza meM lAne gaMga taraMga meM svasti daI kara, meM bar3I sahAyatA kii| kaDiravAnA ke adhikAriyoM ne / hAthI bur3I hai hathelI ke pAnI // zIghra hI naipAla-samrAT kA dhyAna isa honahAra navayuvaka maeNgana kI sUjha aura pratyutpannamati para sabhI kavi kI devopama zakti evaM vilakSaNa pratibhA kI sudhIjana mugdha ho gaye aura vAhavAhI se vaha uttuMga ora AkRSTa kiyaa| una dinoM naipAla ke rAjasiM- rAjabhavana pratidhvanita ho utthaa| isake kucha samaya hAsana para samrAT raNabahAdurasiMha jI AsIna the, bAda unakA naipAla-darabAra meM sikkA jama gayA jo sahRdayatA evaM udAratA ke sAtha sAhitya, aura ve svayaM samrAT aura samrAjJI ke snehabhAjana saMgIta Adi lalita kalAoM kI parakha aura unakA bana gye| naipAla-darabAra meM unhoMne kitane dinoM taka saMrakSaNa karate the| unakI mahArAnI bhI kaviyoM aura nivAsa kiyA, isakA patA nahIM lagatA, para itanA kalAvidoM kA ucita sammAna karatI thiiN| zIghra hI spaSTa hai ki apanI yuvAvasthA ke katipaya uttama varSa naipAla-nareza ne ma~ganIrAma ke mAmA ke nAma AjJA- unhoMne naipAla-nareza ke Azraya meM hI vyatIta kiye patra bhejaa| tadanusAra maeNganIrAma naipAla-rAjasabhA meM the| isa prakAra naipAla meM sammAnita hokara ve jaba upasthita kiye gye| samrATa ne eka samasyA dii| sabhI svadeza ko lauTane lage taba mahArANA ne unheM pracura upasthita kaviyoM kI racanAoM meM ma~ganIrAma kI dravya, eka hAthI aura 'gar3ariyA' tathA 'DumariyA' samasyApUrti utkRSTa huI aura prasanna hokara samrATa ne nAmaka do grAma sthAyI rUpa se dekara bidA samasta rAjakaviyoM meM unako sarvocca sthAna dekara kiyaa| ina grAmoM kI sanada bhI unheM de dI gii| unakI medhAzakti tathA pAMDitya kI prazaMsA kii| ukta vidvatpremI samrAT unake vyaktitva ke prabala prazaMsamasyA thI--'kara hAthI bur3I hai hathelI ke paanii'| saka ho cuke the| unheM zIghra hI apane darabAra meM isakI jo pUrtiyA~ ma~ganIrAma ne kI ve ye haiM- dekhane kI tathA unakA kAvyarasAmRta pAna karane kI abhilASA se samrATa ne unase anurodha kiyAbhAgya bhagIratha kI pur3iyA maha~, "jaba Apa punaH naipAla AveMge taba aura bhI z2amIzambhu diyo mandAkinI aanii| dArI dekara sanada meM lAla mohara kara duuNgaa|" parantu viSNu kiyo chala dekhana ko taha~, mAlUma par3atA hai ki aneka sAMsArika jhaMjhaToM se tathA chUTi par3I giri khoha samAnI // vizeSataH apanI sutavatsalA vayovRddhA jananI kI vAsava sai ahirAvata lai yuga manAhI ke kAraNa ma~ganIrAma dUsarI bAra naipAla-yAtrA danta dhasAya sumerahu taanii| na kara ske| kucha samaya ke bAda naipAla-nareza kA bahare jala dhAra pahAr3ana te kara, bulAvA bhI AyA, para uparyukta kAraNa se ve nahIM hAthI bur3I hai hathelI ke pAnI // jA ske| vastutaH unheM aba sAMsArika vaibhava-sukha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] maithila kavi zrI maeNganIrAma jhA 213 se tRpti aura virakti-sI ho gaI thI aura apane .. suramA ka ratha car3hi toMhIM baisali grAma meM hI nivAsa karate hue ve tApasa-jIvana durgA nAma dharAva / vyatIta karate the| isI samaya kavi ke vArddhakya- paNDita ke to pothI jA~caha, kAla meM darabhaMgA ke mahArAja ne unakI khyAti suna sarasvati nAma sunAva // he maa0|| kara unheM apanI rAjadhAnI meM nimaMtrita kiyaa| gAini mukha meM gAna bhai paisali, svAbhimAnI kavi ne uttara meM likhA-'maeNgana ke susvara gIta suhAva / dvAra para maiMgana kahiM aghAta hai ?' nimaMtraNa asvIkAra 'maiMganIrAma' caraNa para loTathi kara diyaa| san 1795 I0 meM 108 varSa kI avasthA bhakti muktivara pAva // he maa0|| meM unhoMne apanA zarIra-tyAga kiyaa| ____ maeNganIrAma ke jIvana-vRttAntoM se yaha saMbhava isake atirikta tirhata prAMta meM bhramaNa aura khoja pratIta hotA hai ki naipAla-rAjya ke pustakAlaya meM karane ke uparAnta mujhe maeNganIrAma kI lagabhaga 29 unakI racanAyeM athavA svayaM kavi ke hastalekha sura- kavitAyeM prApta huI haiN| inameM 'zrIkRSNa janma sohara,' kSita hoN| mahAmahopAdhyAya DAkTara gaMgAnAtha jhA 'zrI gaMgAstava' aura 'draupadIpukAra' zIrSaka tIna kI anumati ke anusAra maiMne hiz2a hAinesa naipAla- kavitAyeM bar3I haiN| ye varNanAtmaka haiN| zeSa sabhI mahArAja ke prAiveTa sekreTarI mahodaya ko maeNgana kavi vividha viSayoM para sundara kavitta evaM gIta haiM aura ke sambandha meM kaI patra likhe, para vahA~ se aba taka eka . sabhI kavittvapUrNa haiN| kA bhI uttara nahIM mila skaa| ataeva maiMne naipAla jAkara ma~gana ke jIvana aura kAvyoM ke sambandha meM zrIyuta vRndAvanadAsa jI bI0 e0, ela-ela0 bI0 khoja karane kA nizcaya kiyA hai| idhara patA lagA hai ki madhuvana-darabAra meM maiMgana-racita lagabhaga 30 ne 'hiMdI kI utpatti aura usakA vikAsa' zIrSaka kavitta surakSita haiM aura kavi ke nanihAla vasatapura apane vidvattApUrNa nibaMdha meM ThIka hI likhA hai-- (nepAla rAjyAMtargata) meM unakA 'uSAharaNa' nAmaka 'auraMgajeba ke rAjya se mug2ala-zAsana kA aMta khaMDakAvya aba bhI prApta ho sakatA hai| zrI bhola samajhA jAtA hai| mug2ala-zAsana ke aMta ke sAtha sAtha hiMdI kI unnati meM bhI bAdhA par3a gii| isI jhA-dvArA saMgrahIta 'mithilA-gIta-saMgraha' ke tRtIya kAraNa aThArahavIM zatAbdI ke aMtima kAla meM hiMdI bhAga meM bhI maeNganIrAma-cita eka dargA-stati milI ke sAhityAkAza meM kisI mahattvapUrNe nakSatra kA hai, jo yoM hai udaya nahIM huaa|" mujhe nizcaya hai ki kavivara zrI tohI gharanI toMhI karanI,toMhIM jagata ka maat| he maa0| maMganIrAma jhA ke jIvanacarita aura racanAoM para daza mAsa mAtA udara meM rAkhala pUrNa prakAza par3ane para hiMdI ke itihAsa ke isa daza mAsa dUdha piyAva / riktasthAna kI bahuta kucha pUrti ho skegii| ma~gana kI niraMkAra niraMjani lakSmIsvari prApta kavitAoM kA rasAsvAdana dUsarI bAra kraauuNgaa| bhavagharani to kahAva / / he mA0 / / (gha) dekhie- 'zrI ramezvara presa' se prakAzita 'mithi lAgIta-saMgraha', bhAga 3, pR0 1. (Ga) dekhie-'mAdhurI' mArgazIrSa, 306 tulasI saMvat [1686 vi0] pR0 586-562. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 sarasvatI .[bhAga 36 kavi ke bhAvamaya zabdoM meM bhAratI kI vaMdanA karake 'maeNganI kavi' kahai sarasutI soM sineha nAhi isa lekha ko samApta karatA hU~ (to) dhUA~ kI dharohara zrRMgAra saba chAra hai| koTi koTi sampati o lAkhana sipAha khar3e ___jhUmata gajarAja dvAra halakA hajAroM haiN| (ca) zrI ma~ganIrAma jhA kI kavitAoM ko saMkalita kara koTharI bharI hai hema hIrA o javAharAta maiM unheM zIghra hI pustakAkAra prakAzita karAnA cAhatA _ aMga aMga gUMthI maNi motina kI hAra haiN| huuN| inakI janmatithi, jIvana-vRttAMta tathA racanAoM mahala meM bhItara caTakIlI candramukhI nAri ke viSaya meM jina vidvAnoM ko vizeSa bAteM jJAta hoM ve kRpayA nimnAMkita pate se likheM-C/ The Prin___bAhare hajAra bhUpa karata gohAra haiM / cipal, Patna Training College, P.O. Binkipore. patra-vyavahAra ityAdi kA sampUrNa vyaya maiM dUMgA aura pustaka meM kRtajJatApUrvaka unakA RNa svIkAra kruuNgaa| -lekhk| . ucchvAsa lekhaka, zrIyuta ku~vara somezvarasiMha, bI0 e0 kahate haiM jo kahane do, mere nairAzya-anala kI, ha~sate haiM jo ha~sane do| A~coM se jaga ghbraataa| mere Akula jIvana ko, basa eka mAtra mujhako hI, apanI laya meM bahane do| isa jvAlA meM jalane do|| hai jAna nahIM sakatA jaga, sukha kI nidrA sotA jaga, pahacAna nahIM sakatA jg| jAne kyA merA sapanA / mere prANoM ko apanI, mere ina unmAdoM ko, pIr3A hI meM ghulane do|| mujhameM vilIna rahane do|| hai mola kauna kara sakatA, saba bhA~ti hamAre jo haiM, mere mRdu azrukaNoM kA ? jAnate mujhe jo raga rg| anamola motiyoM ko ina, ve bhI ajAna bana jAte, basa nayanoM se jharane do| ekAnta mujhe rahane do|| A~dhI jo chipI huI hai, yaha kasaka nahIM miTa sakatI, mere mRdu ucchavAsoM meN| yaha hRdaya nahIM phira sktaa| usako jaga samajha na sakatA, pAgala mujhako kahate jo, inako adRzya ur3ane do|| nirvighna unheM kahane do|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI mAvalIprasAda jI hindI ke sulekhakoM meM haiN| sarasvatI meM pahale Apa bahuta likhate the / prasannatA kI bAta hai ki Apane likhanA phira zurU kara diyA hai / gosvAmI tulasIdAsa ne apane mAnasa meM katipaya durlabha padArthoM kA prasaMgavaza sthAna sthAna para ullekha kiyA hai| vahI saba isa lekha meM zrIvAstava jI ne eka krama se - saMkalita kiyA hai| padAtha lekhaka, zrIyuta mAvalIpasAda zrIvAstava E sAra meM aisI koI vastu nahIM gayA hai ? kAraNa usI caupAI ke Age milatA hai| jo durlabha ho| puruSArthI ke "sAdhana dhAma mokSa kara dvArA"--yaha zarIra sabhI lie sabhI padArtha sulabha haiM sAdhanAoM kA mArga aura mukti kA dvAra hai; isI athavA ho sakate haiN| isI kAraNa yaha sura-durlabha hai| isake z2ariye cAroM padArtha lie kahA gayA hai ki 'sakala artha, dharma, kAma aura mekSi-kA sAdhana ho sakatA hai / ISRAE L padAratha haiM jaga mA~hI / karma- durlabha nara-zarIra pAkara jisane kucha bhI puruSArtha na kiyA, N hIna nara pAvata naahiiN|' jisane loka-paraloka kA, kisI eka kA bhI sAdhana na satkarma-rahita aura puruSArtha-hIna jIvoM ko bahuta-se padArtha kiyA, vaha abhAgI zocanIya hai| manuSya-zarIra bahuta kabhI nahIM mila sakate / parantu kucha adhika mUlyavAn durlabha hai, isalie isakA kucha-na-kucha sadupayoga karanA padArtha bhI haiM jo sacamuca durlabha aise haiM jo satkarmazIla hI cAhie / aura puruSArtha-pUrNa vyaktiyoM ko bhI zIghra nahIM mila (2) amRta kA nAma sunA jAtA hai, viSa pratyakSa sakate / mileM kaise ? hara eka jaMgala meM caMdana nahIM hotA, dekhane ko milatA hai| sudhA durlabha hai, viSa sarvatra pratyeka hAthI meM gajamuktA nahIM pAyA jAtA, pratyeka sulabha hai| haMsa jaldI nahIM miltaa| kaue, ullU aura patthara meM mANikya nahIM rahatA aura hara galI-kUce meM bagule sabhI jagaha bahutAyata se pAye jAte haiM / sajana puruSa nahIM mila sakate / durlabha aura mUlyavAn suniya sudhA dekhiya garala, saba karatUti karAla / padArtha kahIM-kahIM, kabhI-kabhI, kisI-kisI adhikArI jaha~ taha~ kAka, ulUka, baka, mAnasa sakRta marAla // athavA satpAtra vyakti ko hI mila sakate haiM / isa lekha sudhA aura rAjahaMsa kI taraha sacce saMta aura yathArtha meM tulasIkRta rAmAyaNa ke aAdhAra para thor3e meM yaha sajana bhI saMsAra meM bahuta kama milate haiN| manuSyabatalAne kA prayatna kiyA jAyagA ki ye atyanta durlabha samAja meM veSadhArI baguloM, svA~ga banAnevAle bahurUpiyoM padArtha kauna-kauna haiN| aura dharta kauvoM kI kamI nhiiN| jahA~ hU~Dho. ye kAfI (1) sabase pahale to yaha manuSya-zarIra hI bahuta durlabha tAdAda meM mileNge| isI lie sajana ke satsaMga kA milanA hai| yaha cAhe miTTI kA kaccA ghar3A ho kSaNabhaMgura ho, viSaya- bahuta durlabha batalAyA gayA hai / "satsaMgati durlabha saMsArA / vAsanAoM aura roga-zoka kA ghara ho, jo kucha bhI ho, nimiSa daMDa bhari eko bArA // (uttarakANDa)" eka parantu hai bahuta durlabha / "bar3e bhAgya mAnuSa tana paavaa| hI bAra, eka ghar3I yA eka pala bhara ke lie bhI sura durlabha sadgraMthanha gaavaa| (uttarakANDa)" aisA kyoM sajanoM kI saMgati milanA durlabha hai| yadi ghaMTe do ghaMTe kahA gayA hai ? yaha kSaNabhaMgura zarIra suradurlabha kyoM batalAyA ke lie bhI satsamAgama ho jAya to phira kyA kahanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 sarasvato [bhAga 36 hai ! dhruva se pahale-pahala nArada jI se pA~ca minaTa kI hI (4) bUr3he mAtA-pitA aura bar3e-bUr3hoM kA Adara karanA to mulAkAta huI thii| "dhanya ghar3I soi jaba stsNgaa|" tathA unake vicAroM aura icchAoM ke anukUla calanA pArasa-patthara kA z2arA-sA sparza hote hI lohA sonA bana to Aja-kala ke yuga meM bahuta hI kaThina hotA jA rahA jAtA hai| hai / byAha ho gayA aura thor3I-sI jIvikA kA prabandha majjana phala dekhiya ttkaalaa| ho gayA ki bar3e-bUr3he bekAma aura mAtA-pitA bhAra-rUpa kAka hohiM pika bakahu marAlA // mAlUma hone lagate haiN| vRddha mAtA-pitA kA zArIrika zaTha sudharahiM satasaMgati pAI / poSaNa to lokalajjA ke kAraNa kara bhI diyA jAtA pArasa parasi kudhAtu suhaaii|| hai, parantu unheM mAnasika saMtoSa pahu~cAnA to Aja-kala satsaMgati kyA kyA nahIM karatI ! rAjarSi bhartRhari eka balA mAnI jAtI hai ! hindU-kuTumba-praNAlI kA kahate haiM ki vaha saba kucha kara sakatI hai; buddhi kI jar3atA prAcIna Adarza bahuta ucca thA-mAtA-pitA kI ginatI ko haratI, vANI meM satya ko khIMcatI, mAna ko bar3hAtI, devatAoM meM kI jAtI thI / kisI-kisI ghara meM yaha Adarza pApa ko dUra karatI, citta ko prasanna rakhatI aura dizAoM aba bhI dikhalAI par3atA hai| astu, rAmacandra jI ne usa meM kIrti ko phailAtI hai| jisa saMgati se ye pariNAma nahIM ho prAcIna zrAdarza kA upadeza kaI prasaMgoM para kiyA hai / sakate use satsaMga kaise kaheM ? jisase ye pariNAma ho sakate apane AcaraNa se bhI unhoMne aAdarza pitR-mAtR-bhakti haiM vaha mUlyavAna satsaMga sacamuca durlabha hai| aise dikhalAI hai| rAja-tilaka ke dina sahasA vanavAsa kI rAjahaMsa-rUpI vivekI aura sudhA ke samAna prANadAyaka AvazyakatA dekhakara ve tila bhara bhI dukhI na hue aura sajjana bahutAyata se kahA~ mila sakate haiM ? kaikeyI se prasannatApUrvaka kahane lage-- (3) prAyaH dekhA jAtA hai ki hama kahate kucha aura sunu jananI soi suta bar3abhAgI / haiM aura karate kucha aura haiM / hAthI ke dA~ta do prakAra ke jo pitu mAtu vacana anurAgI / hote haiM---khAne ke aura dikhAne ke aura / dUsare kI vipatti tanaya mAtu pitu toSanihArA / ke samaya svayaM dhIraja rakhane kA upadeza denA alaga durlabha janani sakala saMsArA / bAta hai aura apanI vipatti ke samaya svayaM dhIraja rakhanA (ayodhyAkANDa) alaga bAta hai| jaisA kahanA vaisA karanA sabase ___ arthAt vahI putra bar3A bhAgyavAn hai jo apane mAtA-pitA nahIM hotaa| yadi aisA ho jAtA to saMsAra svarga bana ke vacanoM kA premI athavA aAjJAkArI ho; mAtA-pitA ko jaataa| hama jina burI bAtoM (corI, jutrA, madya-pAna, saMtoSa denevAlA putra sAre saMsAra bhara meM durlabha hai| atyAcAra) ke lie dUsaroM ko manA karate haiM, unhIM kA jo apane mAtA-pitA aura pUjyajanoM kI sevA ko zrAcaraNa svayaM karate haiN| isI lie dUsaroM para hamAre upa- parama dharma mAne, unakI AjJA kA pAlana karane meM apanA dezoM kA koI prabhAva nahIM pdd'taa| "para-upadeza-kuzala saubhAgya aura pUrI bhalAI samajhe aura unakA rukha dekhakara bahutere / je AcarahiM te nara na ghanere // (laMkAkANDa)" cale, vaha suputra bar3e bhAgyavAle ko milatA hai| apane vacanoM aura upadezoM ke anusAra svayaM aAcaraNa "dhanya janama jagatItala tAsU / karanevAle AdamI saMsAra meM bahuta kama haiM--jo hai ve pitahiM pramoda carita suni jAsU // " dhanya haiM / jisameM mana, vANI aura karma kI ekatA pAI jisake caritroM ko dekha-sunakara pitA ko Ananda ho vaha jAtI ho use Apa durlabha puruSa hI samajhie-vaha putra dhanya hai / aisA putra nissandeha durlabha hai| cAhe bUr3hA ho yA daridra, apar3ha ho yA rogI-vaha koI (5) saMsAra cApalUsI kI mIThI bAteM pasanda karatA mahApuruSa athavA zreSTha jIva hai| hai| ThakurasuhAtI kahate jAie, duniyA cAva se sunegii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] durlabha padArtha 217 apanA ullU sIdhA karanA ho to khuzAmada kI bAteM karate sAhitya ko dekhakara usake guNa na batalAve, dveSa, udAjAie- dina ko rAta kahate jaaie| duniyA meM na to sInatA yA abhimAna se cuppI sAdha le, to lekhaka yA kavi cikanI-cupar3I bAteM karanevAloM kI kamI hai, na cikanI- kA hRdaya phaTane lgegaa| jo marmajJa samaya para kisI racanA cupar3I sunanevAloM kI / "priya vANI je sunahiM je khhiiN| ke guNa prakaTa karatA hai aura Ananda pradarzita karatA hai aise nara nikAya jaga ahahIM / / (laMkAkAMDa," parantu saMsAra vaha sacamuca durlabha hai| meM aise kitane zrAdamI haiM jo dUsaroM ko saccA lAbha pahu~- (7) prANa ke rahate taka apane prANa aura siddhAntoM cAne ke irAde se kucha kharI aura kar3I bAteM nirbhayatApUrvaka kA nirvAha pratyeka paristhiti meM karanevAle vIra saMsAra meM kama kahane kA sAhasa rakhate haiM ? bahuta thodd'e| aura aise kitane milate haiN| lar3AI meM zatru ko kabhI pITha dikhAkara na vicArazIla AdamI haiM jo aisI hitadAyaka parantu kaThora bhAganevAle aura parAI strI kI ora janma bhara kabhI kudRSTi bAtoM ko zAntipUrvaka sunanA cAhate haiM ? bahuta thodd'e| na karanevAle vIra sacamuca durlabha hai / girijApUjana ke lie rAmAyaNa kI rAya hai ki aisI kharI kharI kahanevAle bhI AI huI sItA ko dekhakara rAma ne lakSmaNa se aisA hI durlabha haiM aura zAntipUrvaka sunane vAle bhI / "vacana parama kahA thA- "jinake lahahiM na ripu raNa pIThI / nahiM lAvahiM hita sunata ktthore| sunahiM kahahiM te nara jaga thore| para tiya* mana dIThI // maMgana lahahiM na jinake nAhIM / (laGkAkANDa)" te nara vara thore jaga mAhIM // (bAlakANDa," aura jo (6) apane hAthoM kI banAI huI koI bhI cIz2a bahuta bhikhAriyoM ko kabhI bhI vimukha nahIM pherate aise uttama puruSa acchI mAlUma hotI hai / yaha svAbhAvika avasthA hai / zrApa bhI saMsAra meM bahuta thor3e haiN| zatra ko kabhI bhI pITha na eka z2arA-sI TopI, rUmAla, beMca, kisI kitAba kI jilda na dikhAnA, vyabhicAra se-mAnasika vyabhicAra se bhIyA aura kucha banAkara dekhie / vaha bahuta sundara mAlUma AjIvana bace rahanA aura bhikSakoM ko kabhI bhI "nAhI" hogI / apanI racanA meM Apako prAyaH doSa dikhalAI nahIM kahanA sAdhAraNa bAteM nahIM haiM-ina bAtoM kA nirvAha hI na pddegaa| jo hAla zilpiyoM, citrakAroM aura kalA- karanevAle puruSa durlabha hI haiN| vidoM kA hai, vahI hAla sAhitya-zilpiyoM, zabda-citrakAroM (8) tapasyA hI vaha upAya athavA sAdhana hai jisake aura kAvya-kalAdharoM kA hai| apanI banAI huI tukabandI dvArA bar3e-bar3e Azcaryajanaka kAma kiye jA sakate haiM / acchI ho yA kharAba, acchI hI mAlUma hogI- rasikatA to vilAsa-premI prANI kabhI tapasyA kara hI nahIM sktaa| isI meM hai ki dUsaroM kI acchI racanA hameM svabhAvataH tapasyA aMta meM parama sukhadAyaka pariNAma to utpanna karatI acchI mAlUma ho / parantu dUsaroM kI racanAoM ko dekha- hai, parantu zrArambha meM vaha bar3I kaSTadAyaka mAlUma hotI hai| sunakara khuza honevAle sahRdaya sajjana durlabha hote haiM / isI isase zarIra kA to poSaNa nahIM hotA-zrAtmA kA hotA lie gusAI jI kahate haiM-"nija kavitta kehi lAga na hai| tapasvI kA zarIra prAyaH kSINa parantu tejavAna hotA hai| nIkA / sarasa hoya athavA ati phIkA / / je para bhaNita tapa ke bala para brahmA vizva kI racanA karate, viSNu sRSTi sunata haraSAhIM / te vara puruSa bahuta jaga naahiiN|" kI rakSA karate aura ziva saMsAra kA nAza karate haiM / kaThina jo loga kisI nava-racita grantha yA kavitA kI kadra tapasyA ke dvArA hI pArvatI ne asambhava kAma kara dikhAyA nahIM jAnate ve yadi kucha samajhe binA yoM hI usakI prazaMsA karane lageM to usake lekhaka yA kavi ko aAnanda to na * sugrIva rAma se kahane lagehogA-ulaTe usakA hRdaya phaTane lagegA -"asamajha nAri nayana zara jAhi na lAgA / ghora krodha tama nizi jo jaagaa|| vAra sarAhibo" kI taraha "samajha vAra ko mauna" bhI kaSTa- lobha pAza jehi gara na bNdhaayaa| seo nara tuma samAna khurAyA / dAyaka hai| yadi koI jAnakAra yA marmajJa kisI acche (kiSkindhA-kANDa) phA.4 tA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 sarasvatI thA -- zaMkara ke samAna durArAdhya pati prApta kara liyA thA / sArA saMsAra tapasyA ke sahAre TikA huA hai / bhAratIya svatantratA ke Andolana meM Aja usI dala kA prabhAva hai jisane kucha tapa kiyA hai / atyanta durlabha padArtha, amarakIrti bar3e-bar3e pada satra tapasyA ke bala para hI mila sakate aura milate haiM / isI lie kahA gayA ki " jani Azcarya karahu mana mA~hI / suta tapa te durlabha kachu nAhIM // (bAlakAMDa)" ataeva avicalita tapasvI kA jIvana bahuta durlabha jIvana hai / (6) manuSya jIvana meM aise prasaMga bAra bAra nahIM Ate jaba pratyeka paristhiti meM hamArA hita hI hita ho - jIta meM bhI jIta ho aura hAra meM bhI jIta ho, lAbha meM bhI lAbha ho aura hAni meM bhI lAbha ho| donoM hAthoM meM laDDU rahanA bar3e bhAgya kA cihna hai, parantu aisA bahuta kama prasaMgoM meM saMbhava hotA hai / bharata-vana-gamana ke samaya guha niSAda ko aisA hI saubhAgyapUrNa avasara milA thA isalie usane kahA thA samara maraNa puni surasari tiiraa| rAmakAja kSaNabhaMgu zarIrA // bharata bhAi nRpa maiM jana nIcU / bar3e bhAgya asa pAiya mIcU // yuddha meM zatru se lar3ate-lar3ate vIragati prApta karanA bar3A durlabha hai - isase svarga milatA hai (gItA - dUsarA adhyAya 37 vA~ zloka) gaMgA jI ke kinAre para maranevAloM kI isa loka meM bar3I sarAhanA kI jAtI hai; phira khaTiyA meM na sar3akara kisI rAmakAja ( puNya - kArya athavA paropakAra) ke lie isa nAzavAn zarIra kA kAI balidAna kara denA cAhe to phira kyA pUchanA hai ! aisI durlabha mRtyu saMsAra meM bar3e bhAgya se milatI hai - aisA svarNasaMyoga durlabha hai / isI lie niSAdarAja ne kahA thA-- " duhU~ hAtha muda modaka more / " 'pAra gaye to pAra hai, aTaka gaye to pAra' / - (10) putra, dhana, strI, sundara ghara aura parivAra bar3e mUlyavAn padArtha haiM / inameM bar3A AkarSaNa hai inake pAza sArA saMsAra ba~dhA hai / parantu inake eka bAra naSTa hone para prayatna se phira milane kI saMbhAvanA rahatI hai / ye bAra bAra hote aura miTate rahate haiM / sagA bhAI eka bAra naSTa huA to phira nahIM mila sakatA / sage bhAI kA bAra bAra 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 mila sakanA durlabha hai / lakSmaNa mUrchA ke samaya vilApa karate hue rAma jI ne yahI zrAzaya prakaTa kiyA thA - " suta vita nAri bhavana parivArA / hohiM jAhiM jaga bArahiM bArA // asa vicAri jiya jAgahu tAtA / milai na jagata sahodara bhrAtA / / (laMkAkAMDa)" sage bhAI do prakAra ke hote haiM - eka to eka hI mA~-bApa ke aura dUsare paise ke / 'dAdA bhale na bhaiyA / sabase bhalA rupaiyA / ' paise ke bhAI saMsAra meM hamezA aura sabhI jagaha mila sakate haiM / rAmacandra jI kA tAtparya yaha hai ki premapUrNa aura vizvasanIya sahodara bhAI kA milanA durlabha hai| (11) saMsAra meM bahuta-sI cIjeM durlabha haiM / bhaktaziromaNi tulasIdAsa jI ne isa viSaya para bar3A amUlya vivecana kiyA hai| uttara - kANDa meM pArvatI ne mahAdeva se apanI jo zaMkA kI thI usase mAlUma hotA hai ki saMsAra meM kisa-kisa prakAra ke jIva kitane durlabha haiN| pArvatI kahatI haiM nara sahasra ma~ha sunahu purArI / kou ika hoi dharmavratadhArI // haz2Ara manuSyoM meM dharmavratadhArI koI ekAdha viralA AdamI hotA hai aura dharmazIla koTika maha~ koI / viSaya vimukha virAgarata hoI // vilAsa se dUra rahakara sIdhA-sAdA jIvana vyatIta karanevAlA aura virAga premI vyakti to karor3a dharmazIla AdamiyoM meM koI viralA hotA hai, arthAt aisA AdamI araboM meM eka-Adha nikalatA hai| 'sau meM satI aura lAkhoM meM yatI' kI kahAvata prasiddha hI hai aurakATi virakta madhya zruti kahaI / samyaka jJAna sakRta kou lahaI || - * manuSyANAM sahasreSu kazcidyatati siddhaye / yatatAmapi siddhAnAM kazcinmAM vetti tattvataH // ( gItA - adhyAya 7 zloka 3 ) aura kahahiM saMta muni veda purAnA / nahiM kachu durlabha jJAna samAnA / (uttarakANDa) www.umaragyanbhandar.com
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] durlabha padArtha 219 veda kA kathana hai ki karor3oM viraktoM meM se yathArtha hotA hai ki aTala vIratA durlabha hai, kisI vacana kA jJAna prApta karanevAlA koI viralA eka hotA hai| aura- Azaya hai ki zreSTha mRtyu kA svarNa saMyoga durlabha hai, kisI jJAnavaMta kATika ma~ha koU / jIvanamukta sakRta jaga soU // se mAlUma hotA hai ki tapasvitA-pUrNa jIvana durlabha hai aura karor3oM jJAniyoM meM jIvanamukta to kAI viralA hI kisI vivecana se patA calatA hai ki dharmazIlatA, viSayahotA hai / aura -- vimukhatA, nirmala jJAna, jIvanamukti, brahmalInatA, aura tina sahasra maha~ saba sukha khAnI / durlabha brahmalIna vijnyaanii|| bhakti durlabha aura mUlyavAn haiM / parantu jaba yaha manuSya haz2AroM jIvanamuktoM meM sampUrNa Ananda se paripUrNa zarIra hI na rahe taba satsaMga kaise mile, jaba zarIra na ho taba vijJAnI aura paramAtmA meM lIna rahanevAlA puruSa to aura acchA AcaraNa kisake dvArA kiyA jAya, jaba zarIra hI bhI adhika durlabha hai -aisA AdamI saMsAra meM bar3I kaThi. na rahe taba sadguNI putra kaise mile, zarIra ke abhAva meM nAI aura mahAn saubhAgya se hI mila sakatA hai| dharmazIlatA, tapasyA, virakti, jJAna aura bhakti ke lie ___tAtparya yaha hai ki araboM-kharaboM AdamiyoM ke isa sAdhana kise banAyA jAya ? isalie uttarakANDa ke anta saMsAra meM dharma-vratI bahuta thor3e haiM, dharma-vratiyoM meM bhI virakta meM jo kahA gayA hai ki manuSya-zarIra-rUpI durlabha padArtha kI aura viSaya-prema-tyAgI sabhI nahIM hote-koI koI hI hote bhAvanA sabhI karate haiM, vaha hamArI tuccha buddhi ke anusAra haiM, viraktoM meM bhI saba yathArtha jJAnI nahIM hote aura jJAniyoM nirantara dhyAna meM rakhane yogya hai| kAgabhuzuMDi jI garur3a meM bhI brahmalIna prANI to bar3e durlabha haiM / "dharmazIla virakta se kahate haiM - aru jJAnI / jIvanamukta brahma para praannii|" aura IzvarAnu- nara tanu sama nahiM kavaneu dehii| jIva carAcara yAcata jehii| rAgI honA to ina sabameM bhI atyanta durlabha hai- "saba naraka svarga apavarga nisenI / jJAna virAga bhakti sukha denii| te so durlabha surraayaa| rAmabhakti rata gata mada mAyA / " yaha amUlya zarIra svarga aura apavarga kI sIr3hI haimoha, mamatA, vAsanA Adi kA tyAga kara niSkAma bhakti isake dvArA parama sukhadAyaka jJAna, virAga aura bhakti kA karanevAle to mahAn durlabha haiN| dekhA Apane, gusAI sAdhana icchAnusAra kiyA jA sakatA hai| parantu kaisA zarIra jI ne vedoM kA sahArA pakar3akara aura gaharI chAnabInakara durlabha hai ? kyA jar3a zarIra ? kyA naraka dilAnevAlA kisa krama se pahale dUdha, dUdha se dahI aura chA~cha, chA~cha se zarIra mUlyavAn hai ? kyA isI kI itanI prazaMsA kI jA makkhana aura makkhana se ghI nikAlA hai / tAtparya yaha hai ki rahI hai ? nahIM, durlabha hai puruSArthI zarIra, jisakI AtmA dharmazIlatA durlabha hai, usase adhika durlabha hai virakti, jAgrata aura caitanya ho, jo apane bhItarI zatruoM se virakti aura viSaya-vimukhatA se bhI adhika durlabha hai samyak AjIvana yuddha karatA rahe aura jo mUrkha kI taraha kA~ca kA jJAna, jJAna se bhI adhika durlabha avasthA hai jIvanamukti saudA na kara maNi kA saudA kre| zrImAn zaGkarAcArya tathA jIvana-mukti se bhI adhika durlabha hai brahmalInatA jI kahate haiM- "manuSya-janma, mokSa kI icchA aura aura brahmalInatA se bhI adhika durlabha hai Izvarabhakti / mahApuruSoM kA satsaMga, ye tInoM durlabha haiM-ye tabhI ___ gusAI jI kI rAmAyaNa ke jo amUlya vacana yahA~ milate haiM jaba Izvara kI kRpA ho / " jaba manuSyadiye gaye haiM unase kyA siddha hotA hai ? kisI vacana se zarIra hI na ho taba mumukSu kauna bane aura sajanoM kA siddha hotA hai ki manuSya-zarIra durlabha hai, kisI se mAlUma satsaMga kauna kare ? mUla kAraNa to yaha zarIra hI hai| isI hotA hai ki satsaMga atyaMta durlabha hai, kisI caupAI se patA lie yaha atyanta durlabha batalAyA gayA hai / parantu hama calatA hai ki manasA-vAcA-karmaNA AcaraNa kI ekatA durlabha hai, kisI se mAlUma hotA hai ki kharI aura kalyANa- * durlabhaM trayamevaitaddevAnugrahahetukam / kArI bAteM kahane-sunanevAle durlabha haiM, kisI se mAlUma manuSyatvaM mumukSatvaM mahApuruSasaMzrayaH / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 isakA kaisA upayoga karate haiM ? isakA kaisA upayoga honA cAhie ? hamArI prakRti, pravRtti, paristhiti aura zakti ke anusAra isakA kyA upayoga kiyA jA sakatA hai ? kyA pratyeka vicAravAn pAThaka ko ina praznoM para turanta vicAra nahIM karanA cAhie ? (12) hama lekha ke prArambha meM kaha Aye haiM ki "sakala padAratha haiM jagamAhIM / karmahIna nara pAvata nAhIM // " usI silasile meM vaha bhI kahA gayA hai ki kucha sthAyI aura mUlyavAna padArtha aise bhI haiM jo sacamuca durlabha haiM jo satkarmazIla aura puruSArthI vyaktiyoM ko bhI zIghra nahIM mila sakate / tatra aisA bhAgyavAn zrAdamI kauna hai jo ina tathA aisI saba durlabha cIz2oM ko prApta karanA cAhe to sarasvatI vAsantI madhu kAnana se malayAnila bahatA AtA; mujha bhAgyavAna para nizi - dina svargIya sudhA barasAtA / mujha devalokanAyaka kI musakAna bharI uDugaraNa meM; merI sukIrti chAI hai surataru ke bhavya sumana meM / ratnoM kI bheMTa car3hAtA caraNoM para bar3ha ratnAkara; merA zRMgAra sajAtA rAkApati bheja ayuta kara / maulika lekhaka, zrIyuta kapiladeva nArAyaNa siMha 'suhRda' kokila kI madhu kAkila se pAtA maiM gAyana kA svara; nita kusuma - kuloM se milatI musakAna mujhe nava sundara / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat avazya prApta kara le ? isa prazna kA uttara gusAI jI hI dete haiM - "parahita basa jinake mana mAhIM / tinakI~ jaga durlabha kachu nAhIM || isa lekha meM jitane durlabha padArtha batalAye gaye haiM aura jo nahIM batalAye gaye haiM ve bhI paropakArI aura puruSArthI prANI ko (yadi vaha prApta karanA cAhe to ) avazya mila sakate haiN| parahita ke sikkoM se naqalI nahIM, asalI sikkoM se Apa saMsAra meM kisI bhI atyanta durlabha padArtha ko z2arUra kharIda sakate haiM / [ bhAga 36 vicAra karane kI bAta hai ki mahAtmA tulasIdAsa jI jina padArthoM kA durlabha batalAyA hai ve yathArtha meM durlabha haiM yA nahIM | kaMcana-paTa ke ghU~ghaTa meM ha~sa saMdhyA mujhe bulAtI; bAlArka tilaka dene ko tI USA madamAtI / kutsita jaga kI dhArA meM kavitA kI nAva bahAte; - laharoM para maiM bahatA hU~ svargika saMgIta sunAte / maiM tilaka prAcyannabha kA hU~ maiM uSA- deza kI chavi hU~; maiM prakRti-parI kA pAgala sukumAra salonA kavi hU~ / www.umaragyanbhandar.com
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ kokila ! hindI kavitA ke vartamAna svarUpa kA zreya adhikatara zrIyuta sumitrAnandana panta ko hai / unhoMne eka naI dizA kI ora kadama bar3hAyA hai jo pahale se bhI adhika krAntikArI aura sundara hai / AzA hai isa rUpa meM panta jI kA aura adhika svAgata hogA / ( 1 ) gA, kokila ! barasA pAvaka karaNa! naSTa-bhraSTa ho jIrNa purAtana, dhvaMsa-bhraMza jaga ke jar3a-bandhana; pAvaka-paga dhara Aye nUtana, ho pallavita navala mAnavapana ! ( 3 ) gA, kokila, gA, kara mata cintana ! navala rudhira se bhara pallava-tana, navala sneha-saurabha se yauvanaH kara maJjarita navya jaga-jIvana, gUMja uTheM, pI-pI nava madhu, jana ! ( 4 ) gA, kokila, nava gAna kara sRjana ! raca mAnava ke hita nUtana mana, vANI, veza, bhAva nava- zobhana; sneha, suhRdatA hoM mAnasa-dhana, sIkheM jana nava jIvana-yApana ! lakhaka zrIyuta sumitrAnandana panta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 221 ( 2 ) gA, kokila, bhara svara meM kampana ! bhareM jAti-kula-varNa-parNa ghana, andhanIr3a-se rUr3hi -rIti chanaH vyakti rASTra-gata rAga-dveSa, raNa jhareM, mareM vismRti meM tatkSaNa ! gA, kokila, sandeza sanAtana ! mAnava divya sphuliGga cirantana, vaha na deha kA nazvara raja-karaNa; deza-kAla haiM use na bandhana, mAnava kA paricaya mAmavapana ! gA, kokila, mukulita hoM dizi-kSaNa ! www.umaragyanbhandar.com
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ iTalI aura abIsIniyA iTalI sabhya hai kyoMki vaha zrAsamAna para se bama barasA sakatA hai / abIsIniyA asabhya hai kyoMki abhI vaha sirfa barachA aura talavAra se lar3a sakatA hai / iTalI ke pAsa saba prakAra ke sAdhana haiM / abIsIniyA ke pAsa kevala sAhasa / parIkSA kA avasara Ane para donoM kahA~ taka jA sakate haiM yahI bAta zrIyuta nagendranAtha gupta ne isa lekha meM bar3e sundara DhaGga se batAI hai| lekhaka, zrIyuta nagendranAtha gupta 14-18 ke vizva-vyApI mArga meM bAdhA bhI upasthita karane na jaayNgii| abhI mahAyuddha ko hue abhI 18 taka to lIga meM yaha sAhasa nahIM AyA ki vaha iTalI varSa bhI nahIM hue ki saMsAra ko yuddha kI tayyArI karane se rukane ke lie khe| 16 kI zAnti ko bhaGga karane saca pUchie to iTalI ko abIsIniyA se koI ke lie eka dUsarA yuddha A vAstavika zikAyata nahIM hai| usakA hAla kahAnI ke na pahu~canA cAhatA hai| kucha usa bher3ie kA-sA hai jo koI na koI aparAdha lagA 1 mahIne pUrva jarmanI ke sAtha kara bher3a ke bacce ko khAnA cAhatA thaa| vaha eka nayA yuddha anivArya pratIta ho rahA thA aura 'jisakI lAThI usakI bhaiMsa' kI kahAvata ko caritArtha yuddha ke bAdala umar3a rahe the| iMgleMDa, phrAMsa aura karanA cAhatA hai| siganAra musolinI roma ke iTalI jarmanI ko bhalA-burA kaha rahe the| para yaha prAcIna gaurava kA svapna dekha rahe haiM aura sIz2aroM kI prasannatA kI bAta hai ki hara hiTalara kI buddhimAnI mahattvAkAMkSA ko prApta karanA cAhate haiN| isa uddeza aura dRr3hatA aura briTena kI sadbhAvanA ke kAraNa yaha kI pUrti ke lie eka sAmrAjya kA honA Avazyaka avasara Tala gyaa| parantu aba jAna par3atA hai, iTalI hai| yorapa ke prAyaH sabhI dezoM kA dUsare mahAdvIpoM meM abIsIniyA ke viruddha vinA yuddha kI ghoSaNA kiye kucha na kucha bhU-bhAga hai| kevala iTalI hI eka aisA na rahegA aura isI bhaya se yuddha kI khullama-khullA deza hai jisake adhikAra meM yorapa ke bAhara bahuta taiyAriyA~ bhI ho rahI haiN| 'lIga aAfa nezansa' kI kama pradeza haiN| videza meM usakA adhikAra aphrIkA sthApanA spaSTatayA isa uddeza se huI thI ki saMsAra ke pUrvI kinAre para sirpha irITriyA aura iTAliyana se yuddha kA anta ho jAya aura jo bAta yuddha-dvArA somAlIlaiMDa meM hai| ye marupradeza haiM aura iTalI ko taya karane kI hai vaha paMcAyata-dvArA taya kI jaay| inase kucha artha-lAbha nahIM hotaa| bahuta samaya se iTalI lIga ke khAsa sadasyoM meM se eka hai| abIsI- usakI nigAha abIsIniyA ke 'hiMTaralaiMDa' para thI niyA bhI lIga kA sadasya hai, to bhI iTalI usa para aura aba vaha apane svapna ko caritArtha karane para AkramaNa karane kA durAgraha kara rahA hai| lIga kI udyata hai| kauMsila isa prayatna meM hai ki yaha vaira-bhAva sthAyI rUpa iTalI aura prAcIna roma kA itihAsa sabako na dhAraNa kare aura isI uddeza se usakI kaI baiThakeM vidita hai / parantu abIsIniyA kA jJAna saMsAra ko bhI ho cukI haiN| briTena vizeSa rUpa se apanI zakti utanA nahIM hai| yaha yuthopiyA kA antima sAmrAjya, bhara yaha prayatna kara rahA hai ki yuddha na ho| parantu yadi aura zebA kI rAnI kA rAjya hai| zebA kA jikra iTalI abIsIniyA para binA AkramaNa kiye na bAibila meM do bAra AyA hai| kahA gayA hai ki rAnI mAnegA to yorapa kI koI zakti yA zaktiyA~ usake ne jaba sulemAna kI prasiddhi sunI taba vaha usase 222 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] iTalI aura abIsIniyA 223 [abIsIniyA ke samrATa hela silAsI] [abIsIniyA kI samrAjJI] jerusalama meM bheMTa karane ko aaii| vaha bahuta bar3e lAva- yogya vyakti hai / vaha kAlA nepoliyana ke nAma se / lazkara ke sAtha AI thI aura apane sAtha U~ToM para prasiddha hai| masAle, sonA-cA~dI aura javAharAta lAda kara lAI briTena kI sadbhAvanA se iTalI kA 1882 IsavI thii| yaha saba usane isarAila ke mahAna aura buddhi- meM aphrIkA-mahAdvIpa meM praveza huaa| asAba kI mAn rAjA ko upahAra-svarUpa bheMTa kiyaa| yaha khAr3I meM lAla sAgara ke kinAre para use kucha pradeza kiMvadantI hai ki donoM meM prema ho gayA thA / eka milaa| isa silasile meM use dakSiNa kI ora yArapIya anveSaka kA yaha dAvA hai ki usane una bAbulamaMdaba taka aura bar3hane kI ijAjata milii| guphAoM kA patA lagA liyA hai jinameM zebA ko vaha 1885 meM usane masovA para adhikAra kiyaa| do varSa apAra dhana milA thaa| abIsIniyA kA vartamAna bAda usane hiMda-mahAsAgara ke taTavartI eka paTTI para samrAT hela silAsI jo sarva-sAdhAraNa meM rAsa apanA Adhipatya sthApita kiyA aura usakA nAma taphArI ke nAma se prasiddha hai, apane ko rAnI iTAliyana somAlIlaiMDa rakkhA / para ye saba bar3e zebA kA vaMzaja batAtA hai| vaha atyanta sundara ujAr3a deza haiM, isalie gata cAlIsa varSoM se iTalI yuvA puruSa hai| qada meM vaha choTA hai, parantu usakA abIsIniyA para dA~ta gar3Aye baiThA hai| kahA jAtA hai vyaktitva maryAdApUrNa hai aura vaha sAdI para AkarSaka ki abIsIniyA meM khanija padArtho kA bAhulya hai pozAka dhAraNa karatA hai| vaha suzikSita hai, dhArA- aura anya upajoM kI bhI kamI nahIM hai| parantu isa pravAha a~garez2I bolatA hai aura yorapa kI anya bAta ko koI nizcayapUrvaka nahIM kaha sakatA, kyoMki bhASAyeM bhI jAnatA hai / vaha kaThina parizrama karatA hai, yuthopiyA meM kabhI kisI yorapIya ko kisI prakAra sabase milatA-julatA hai aura atyanta buddhimAna tathA kI riyAyata nahIM milii| 1889 IsavI meM iTalI
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 sarasvatI [bhAga 36 nahIM hai jitanA ki afag2AnistAna / 1885 IsavI meM briTena rUsa ke viruddha yuddha kI ghoSaNA karanevAlA thA, kyoMki rUsI senA ne paMjadeha meM afag2Ana sainikoM para golI dAgI thI aura pArliyAmeMTa ne isake pakSa meM hI apanA mata diyA thaa| parantu abIsIniyA kI sahAyatA ko yorapa kI koI zakti nahIM daudd'egii| usake pAsa eka lAkha lar3AkU puruSa haiN| ye una riphoM se bahuta adhika vIra samajhe jAte haiM jinhoMne pazcimI aphrIkA meM phrAMsIsiyoM ko bahuta taMga kiyA thaa| aDovA meM bama barasAnevAle havAI jahAz2a na the, dUra taka mAra karanevAlI topeM bhI na thIM aura yadyapi iTalIvAloM ke pAsa rAifaleM aura bandUkeM thIM, tathApi unheM abIsIniyanoM ne dabA liyA thaa| iTalI meM yuddha kI jo pukAra macI huI hai vaha isalie nahIM ki vaha zArIrika zakti meM abIsIniyA se bar3hakara hai, balki isalie ki usake pAsa yuddha ke astra-zastra acche haiN| yadi AdamI AdamI kI lar3AI ho to iTalI abIsIniyA ke muqAbile meM nahIM Thahara sktaa| yorapa ke rASTra una zatruoM para AsamAna se bama barasAne meM bhI vIratA samajhate haiM jinake pAsa ye sAdhana nahIM haiN| abIsIniyA ke samrATa ne belajiyama [musolinI] se sainika zikSaka bulAye haiN| unake pAsa kucha TaiMka aura abIsIniyA ke tatkAlIna samrATa menalika meM aura topaM hai, parantu rAifaleM kAfI nahIM haiM aura golAeka sandhi huii| iTalI ne abIsIniyA meM apanI eka bArUda bhI kama hI hai| aba bAhara se astra-zastra Ane senA ghumAkara usake Upara apanA saMrakSaNa sthApita kA pratyeka mArga bhI banda ho gayA hai| rAsa taphArI ne karake isa sandhi kA utsava mnaayaa| aDovA meM apane nizcaya kI ghoSaNA kI hai ki vaha safeda ghoDe abIsIniyA kI jaGgalI jAtiyoM ne karIba karIba para savAra hokara apanI senA kA saMcAlana svayaM iTAliyana senA kA saphAyA hI kara diyA thaa| yahA~ karegA aura Age Age rahegA jaisA ki prAcIna kAla / taka ki iTalI kI usa parAjaya kI kathA kahanevAle meM hotA thaa| isameM saMdeha hai ki yaha DhaGga kahA~ taka bhI bahata kama bce| iTalI ko usa hAra kI aba bhI ucita hogA, kyoMki yadi vaha yuddha-bhUmi meM mArA gayA yAda banI hai aura isI lie Aja iTalI meM 'aDovA to abIsIniyA kA mucA ukhar3a jaaygaa| kA badalA lo' kI pukAra macI hai| samrAT rAsa abIsIniyA parvatIya pradeza hai| usakI rAjadhAnI tafArI ko bahuta pahale se apane deza ke par3osa meM AdisaabAbA 8000 phuTa kI u~cAI para hai| usakA yorapIya upaniveza sthApita hone kA bhaya thaa| jalavAyu zItala aura nama hai| adhikAMza mahattvapUrNa abIsIniyA 'baphara sTeTa' hai, parantu itanA mahattvapUrNa rAjyoM ke pratinidhi vahA~ haiN| amarIkA ne apane S. E. Benit Mussolini www.umaragyanbhandar.com
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] iTalI aura abIsIniyA 225 rAjadUta ko vahA~ se haTAne se inakAra kara diyA hai muzkila hai| khaira, iTalI ko apanI uttama yuddha aura yadi iTalI ke havAI jahAz2a usa para bama sAmagrI kA bharosA hai aura usakA yaha bharosA girAveMge to isakI z2immedArI usI para hogii| sakAraNa hai| parantu rAjadhAnI cAra ghaMTe meM khAlI kI jA abIsIniyA meM maincesTara kA bahuta bar3A vyApAra sakatI hai, kyoMki ghara saba miTTI ke bane haiM aura hotA hai aura yahI hAla jApAna kA bhI hai| jApAna chateM lohe kI haiN| Asa-pAsa guphAoM kA bAhulya hai, kI uttejanA aura iMglaiMDa kI zAnti sthApana kI jinameM prANa-rakSA kI yatheSTa suvidhA hai / isa taraha ceSTA kA yahI rahasya hai| yuddha ke samaya meM saba prakAra iTalI ko havAI lar3AI se bahuta lAbha na hogaa| ke vyApAra banda ho jAyeMge, isase iMgleMDa aura bhUmi para bhI use dUra se mAra karanevAlI topoM aura jApAna kI hAni hogii| yadi iTalI vAstava meM yuddha rAiphaloM para avalambita honA pdd'egaa| karIba kI kI ghoSaNA karatA hai to itihAsa meM atyAcAra kA mAra meM bhayaMkara abIsIniyoM se usako pAra pAnA yaha atyanta bhayAnaka udAharaNa hogaa| abhilASA lekhaka, zrIyuta rustama saiTina mAnava-hiya kI durbalatA, sukha ghar3iyoM kI abhilASA, yaha asphuTa-sI abhilASA / hai apUrNatA jIvana kii| isase hI vikasita hotI, yaha asphuTa mAnava-bhASA, vaha mRgatRSNA-sI AzA // hai durbalatA isa mana kii| yaha abhAva ke palanoM kI, abhilASA cintA abhinava, poSita abhilASA merii| ye hI basa jaga meM hotaa| jaga ke isa svArtha-sadana meM, jaba bIhar3a kautuka vana meM, aba sunatI AzA lorii|| yaha lobhI mAnava khotA // abhilASA, AzA, ulajhana, abhilASA timira udadhi meM, jIvana ko ulajhA dete| mAyA kI naiyA lekr| isa nirbala-se mAnasa ko, Aloka-nagara jAU~gA, patha-vicalita-sA kara dete // juganU kI AbhA lekara / / AL Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizA-premI jIva-jantu lekhaka, zrIyuta vanamAlIprasAda zukla la la nA gavAna bhAskara astAcala ke sahita dasoM dizAoM ko surabhita karane lgiiN| va uttuGga zikhara para ArUr3ha ho unakI amRtamayI saurabha kI dhArA meM asaMkhya kITana kara apanI raktimAmaya pataGga pravAhita hokara alaukika Ananda kA upabhoga Aloka kI apUrva chaTA karane lage jaisA ki divAcara kITa-pataGgoM ko nahIM / jaisA ki apane AvirbhAva nasIba hotaa| rajanI ne apane sAmrAjya kI koTi lAsa ke samaya pUrva meM pradarzita koTi prajA kI ora vAtsalya-pUrNa dRSTi se dekhate hue kara cuke the, apane priya prakRti se kahA-mA, kaviyoM kA kathana hai ki rajanI ke divAcara prANiyoM ko dikhAkara mugdha kara rahe the ki rAjatvakAla meM saMsAra meM sannATA chAyA rahatA hai aura sahasA una para rajanI kA AkramaNa huaa| ve kA~pa ine-gine pazu-pakSI tathA phUloM ke sivA use koI nahIM uThe / unake paira ukhar3a gaye aura parvata ke uttuGga zRGga cAhatA, kitanA bhramAtmaka hai / yadi vaijJAnikoM kI se lur3hakakara mahodadhi meM jA DUbe / unakA parAbhava taraha A~kha kholakara dekhane kI unameM kSamatA hotI dekhakara divAcara prANiyoM ke chakke chUTa gaye / senA- to ve nissandeha dekha sakate ki divAcara kI apekSA nAyaka kA nidhana ho jAne se jo dazA sainikoM kI merI prajA kA samUha kitanA vizAla, bhayaGkara, hotI hai vahI unakI bhI huii| ve jIvana-saMgrAma ke sAhasI aura zakti-sampanna hai| ise sunakara prakRti kSetra se koharAma macAte hue bhAga nikale aura apane musakurAI aura bolI-sabhI samayoM meM devatAoM se apane gharoM meM jA chipe / isa parAjaya se unakI bar3I nizicara saMkhyA meM adhika, DIla-Daula meM vizAla kSati huii| becAroM kI udyoga-zakti kho gaI, sAhama aura parAkrama meM prabala rahe haiN| ataH divAcaroM se luTa gayA, A~khoM kI jyoti manda par3a gaI, sarvAGga meM nizicaroM meM vizeSatA kA honA svAbhAvika hai| zrAnta A viraajaa| saba ora unheM bhaya hI bhaya aisA kyoM hotA hai, isakA rahasya mere atirikta aura dikhane lgaa| yadi isa kuavasara para nidrAdevI kA koI nahIM jaantaa| manuSya kevala itanA hI samajha sahArA na hotA to bhaya aura zrAnti se trANa pAnA sakatA hai ki prakRti zAntipriya nahIM hai| vaha saMsAra unheM kaThina ho jaataa| bhara ko eka sAtha nidrA meM tallIna nahIM hone detii| isa digvijaya se rajanI kA prabhutva aura vaibhava- rajanI, usakA itanA samajhanA bhI kucha kama nahIM hai / janita ahaMmanyatA kI gambhIra chAyA golArddha bhara meM vAstava meM bahuta-se choTe-bar3e jIva-jantu, kIr3evyApta ho gii| divAkara ke uttApa-pUrNa zAsana se makor3e aura phUla rAtri ke samaya hI jIvana-saMgrAma meM trasita rajanIcaroM ko isa parivartana se bar3A santoSa praviSTa hote haiN| sthalacArI jAnavaroM meM hAthI sabase huaa| itanA hI nahIM, jaba unhoMne mayaGkamukuTa aura bar3A hotA hai| vaha svatantra avasthA meM rAtri ke nakSatrahAra se vibhUSita rajanI mahArAnI ko pratyakSa samaya hI jIvanodyoga meM lagatA hai| hA~, badalI ke dekhA taba harSa kI adhikatA se gadgada hokara svAgata- kAraNa jaba kabhI dina meM a~dherA ho jAtA hai taba vaha gAna gaayaa| kumudinI tathA usakI saheliyA~ Ananda dina meM bhI bhojana kI talAza meM nikala par3atA hai| se phUla utthiiN| rajanI-gandhA apanI sahacariyoM ke parantu yaha nizcita bAta hai ki sabhI RtuoM meM vaha 226 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] nizA-premI jIva-jantu 227 KOMAL PAGus dhUpa se bacatA aura sUryAsta ke anantara hI apane sssssssasssaparajA kArya-kSetra meM AtA hai| vahA~ vaha sUryAsta se lekara ardharAtri taka udara-bharaNa ke kArya meM vyasta rahatA hai| rajanI ke rAjatva kAla meM saMsAra meM aura phira vahIM ghaMTe do ghaMTe vizrAma karake aMdhakAra ke sannATA chAyA rahatA hai aura ine-gine aMta hone ke pUrva apane nivAsAlaya meM dAkhila ho pazu-pakSiyoM ke sivA use koI nahIM jAtA hai| bharatakhaNDa, laMkA, aphrIkA Adi sthAnoM cAhatA, yaha kathana kitanA bhramAtmaka meM jahA~ hAthI pAye jAte haiM, hAthI ke sambandha meM yahI hai yahI lekhaka mahodaya ne isa lekha meM bAta dekhane meM AtI hai| isa dhUrta prANI ko yaha bAta siddha kiyA hai aura dikhAyA hai ki isa jJAta hai ki jinakI upajAI huI svAdiSTha phasaloM se saMsAra meM nizA ke premiyoM kI bhI saMkhyA vaha apanA jIvana-nirvAha karatA hai unase rAtri meM kama nahIM hai| sAmanA karane kI use AvazyakatA nahIM pdd'tii|| rajanIcaroM kI nAmAvalI meM DIla aura zakti ke vicAra se hAthI ke bAda banaile bhaiMse kA nAma AtA huA vanadevI ko bhojana ke lie Adeza detA hai hai| hAthI ke samAna vaha bhI rAtri ke samaya udara- taba hiraNa, bArahasiMghA, jebarA Adi aneka prakAra bharaNa ke udyoga meM tallIna hotA hai| para eka zikArI ke zAkabhojI prANiyoM ko A~dhI kI gati meM TApoM mahAzaya kA kathana hai ki vyAghra ke bhaya se usake kI tAla se usake garjana kA javAba dete hue bhAgate svabhAva meM parivartana Arambha ho gayA hai aura vaha dekhakara darzaka Azcarya meM lIna ho jAtA hai| aba adhikatara dina meM hI kAma karatA najara AtA hai| Azcarya use isa bAta kA hotA hai ki divAcara unake kathana meM kahA~ taka satyatA hai, yaha prANizAstrI prANiyoM kI sabhI khUbiyoM se mukta hote hue bhI ve hI batA sakeMge; parantu itanI bAta avazya hai ki apane jIvana ko vRthA saGkaTa meM DAlane ke lie pazuoM ke svabhAva-parivartana kI bAta AsAnI se rajanIcara kyoM bana gaye haiM ? yadi una pazuoM meM samajhAI aura mAnI nahIM jA sktii| jaMgalI bolane kI zakti hotI to darzaka kA samAdhAna karane pazuoM meM hAthI aura bhaiMse hI bAgha ke dA~ta khaTTe ke lie ve itanA z2arUra kahate ki rajanI se unheM karane kA hausalA rakhate haiN| ataH usake bhaya se ve anurAga hai aura rAtri ke kSaNika saGkaTa se trANa apanA svabhAva badala deMge, yaha asambhava pratIta pAne ke lie unake pA~va kAphI maz2abUta haiN| ataH hotA hai| . dineza ke tApadAyaka chatra ke nIce jAkara tathA pazu-jAti ke rAjA siMha aura vyAghra tathA unake divAcaroM kA sahaja meM zikAra banakara ve apane ko ) dUra ke sambandhI cItA, teMduA, lakar3abagghA Adi bhI adhika khatare meM kyoM DAlane lge| pUre nizAcara haiN| inameM se siMha ardharAtri ke samaya byAghra, cItA, aura teMduA dina DUbane para bAhara zikAra kI Toha meM nikalatA hai aura mahAprasAda ke nikalate haiN| vyAghra to pulisa ke sipAhI ke samAna lobha-vaza mArga-pradarzana kA kArya karanevAle siyAra rAta bhara gazta lagAyA karatA hai| isI se vaha apane tathA lakar3abagghA kA anugAmI hokara tRNabhakSI ilAke kI sampUrNa paristhiti se paricita rahatA hai pazuoM se sakula kisI jalAzaya yA sarovara ke aura bhUkha lagane para AsAnI se bhojana prApta kara taTa para jA pahu~catA hai| usa samaya jaba vaha megha- sakatA hai| rAta meM dUra dUra taka kI yAtrA karanA, tulya gambhIra garjana se vana-prAnta ko kampita karatA caur3I se caur3I nadI ko taira karake pAra karanA aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 sarasvatI [bhAga 36 bar3I satarkatA evaM cAturI se surakSita sthAnoM se nikalatI hai ki mArgabhUlA huA pathika use jhopar3I zikAra uThA le jAnA usake bAyeM hAtha kA khela hai| ke randhroM se nikalanevAlI rozanI samajha kara kabhI cItA caura-karma meM vyAghra se bhI adhika nipuNa hotA kabhI Apatti meM phaMsa jAtA hai| bher3iye meM asaahai| vaha rAtri meM bhUmi aura vRkSa donoM para samAna dhAraNa dhUrtatA hotI hai, jo rajanI ke a~dhere rAjya meM gati se bhramaNa karatA hai| vanamAnuSa tathA anya hI cala sakatI hai| rAta ke samaya vaha tez2a se tez2a vRkSacara jIva-jantu usase sadA sazaGkita rahate haiN| bhAganevAle jIvadhArI ko bhI isa sifata se pakar3a unakI goda se sote hue baccoM ko vaha isa khUbI se letA hai ki becArA jAnavara apanI caukar3I bhUla chur3A le jAtA hai ki kisI ko khabara taka nahIM jAtA hai| aise jAnavara kA pIchA vaha bar3I hoshilgtii| isI se vanamAnupa rAta bhara vRkSa ke nIce yArI se karatA hai aura use thakAkara khader3ate hue baiThakara vRkSa-zikhara para sonevAle apane baccoM kI usa ora le jAtA hai jahA~ usakI patnI pati ko caukasI karatA hai| sahAyatA dene ke nimitta pahale se sajaga baiThI rahatI hamAre gRha-sAmrAjya kI prajAoM meM bhI adhi- hai| yadi zikAra meM tejI bAqI rahI aura vaha mAdA kAMza nizAcara haiN| yadyapi ve hajAroM varSa se hamAre bher3iye ko jhaTakA dekara bhAga nikalA to mAdA sAtha raha rahe haiM, to bhI rAtri meM zikAra karane kI usakA pIchA karatI hai aura use ghumA-phirA kara vahA~ unakI svAbhAvika pravRtti parivartita nahIM huI hai| le jAtI hai jahA~ usakA pati ghAta lagAye baiThA bar3I-choTI hara kisma kI billiyA~ rAta meM hI zikAra rahatA hai| karatI haiN| saMsAra bhara ke kutte cAhe ve jaGgalI hoM camagAdar3a jaisA adbhuta stanapAyI prANI hai, vaisA yA pAlatU , dina kI apekSA rAtri meM hI sajaga aura hI anupama nizAcara bhI hai| zAkabhojI aura praphulla rahate haiN| hara AkAra-prakAra ke cUhe cirAg2a mAMsabhakSI donoM taraha ke camagAdar3a ghane se ghane tama gula hone ke bAda hI manuSya kI pagar3I g2Ayaba karane evaM manda prakAza meM bar3I tejI se bhramaNa karate haiN| meM tallIna hote haiM / jhiGgaroM kA Amoda-pramoda aura aisA kabhI nahIM hotA ki andhakAra kI ghanatA tathA jhilliyoM kI jhanakAra a~dhere meM hI dekhane-sunane ko kuharA se ve ulUka ke samAna ullU bana jAyeM / ve milatI hai / sA~pa-bicchU tathA aise hI anya vipaile bahudhA sUraja DUbane ke samaya nikalate haiM aura rAta jIvadhArI rAta ke samaya meM hI prasannatApUrvaka vicarate bhara kIDoM-makor3oM kA nAza karake manuSya-jAti kA haiN| kahA~ taka kaheM, hamAre ghara-A~gana, bAg2a-bagIce, upakAra aura usake bAg2a-bagIce ke phaloM kA bhakSaNa tAlAba-pokhara, kheta-khalihAna Adi sthAnoM meM karake usakA apakAra karane meM lage rahate haiN| zAka asaMkhya kIr3e-makor3e rAta ke samaya biloM se nikala aura mAMsabhakSI camagAdar3a ke atirikta rudhira pAna kara ghUmate-phirate haiM, jinameM se kitanoM ke astitva karanevAlA eka prakAra kA camagAdar3a aura bhI hotA kA patA prANizAstriyoM ko bhI nahIM hai| hai| vaha timirAcchAdita nistabdha rAtri meM manuSya ke bandara divAcara prANiyoM ke varga meM AtA hai, para zayanAgAra meM cupacApa praveza karatA hai aura soneusakA sautelA bhAI laMgUra nizAcara hotA hai aura vAle vyakti ke Upara paMkhoM kI tIvra gati ke kAraNa manuSya ke so jAne ke bAda usakI phasala para dhAvA sthira raha kara isa yukti se usakA rakta cUsa letA hai bolatA hai| yahI hAla zUkara aura bhAlU kA hai / bher3iyA ki use patA hI nahIM lgtaa| a~dhere meM usakA ThIka AdhI rAta ke samaya udara-bharaNa kI cintA meM vica- ThIka dekha sakanA, paMkhoM ke sahAre bar3I dera taka vAyu ratA hai / a~dhere meM usakI A~khoM se aisI dIpti meM sthira rahanA, zarIra ke bhedane yogya komala aGga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] kI jA~ca karanA, mRdutA se zarIra ko kATa kara rakta cUsanA Adi bAtoM para vicAra karane se kahanA par3atA hai ki prANi- saMsAra meM vaha advitIya hai aura prakRti ne isa mAyAvI nizAcara ko gar3hane meM kamAla kiyA hai| nizA - premI jIva-jantu 1 sAhI sUryAsta hone para apane dhaMdhe meM lagatI hai / usI samaya kharagoza aura gilaharI jaMgalI mArgoM meM pUrI caMcalatA se kUdate - phA~date dRSTigocara hote haiM / unake jAgane ke bAda lomar3I, vijjU aura UdabilAva a~gar3AI lete hue apanI apanI mA~da se bAhara nika te haiM aura dina bhara ke vrata kA pAraNa karate haiM meMDhaka to dina ke prakAza meM daladala meM uchalate-kUdate naz2ara Ate haiM, para unake bar3e bhAI bheka yA dAdura ko rAta se anurAga hai / nAnA raMga, varNa aura AkAra - prakAra ke patiMge bhI hajAroM kI saMkhyA meM rAtri ke samaya hI rajanI ke puSpoM ke saurabhapUrNa rasadhAra kA pAna karane ke hetu apane gupta sthAnoM se jo prANizAstriyoM ko bhI ajJAta haiM, nikalate haiN| ghoMghe bhI rAtri ke samaya apane vizAla bhavana ko gatimAna karate haiN| isI samaya koTi koTi choTe-bar3e kIr3e bhI paudhoM ke puSpa-patra para adhikAra jamAte haiM sUryodaya hote taka unakA raMga-rUpa vikRta karake antardhAna ho jAte haiM / sUryAsta ke bAda hI jugunU gAne de, smRti ko gAne de / vigata nizA ke sukha- svapnoM ko phira se jaga jAne de / gAne de, smRti ko gAne de // yadi tama kA AmantraNa pAkara, pulakita ho sakhi, saukhya-sudhAkara - Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat apanA jalatA huA lampa lekara apane priyatama kI DhU~r3hane tathA udara bharaNa karane ke lie ghara chor3a bAhara nikalatI hai| saca to yaha hai ki kITa - saMsAra kA Adhe se adhika kArya rAtri meM hI sampAdita ho jAtA hai / T gIta lekhaka, zrIyuta bAlakRSNa rAva sara ronAlDa rAsa ne maleriyA jvara kA kAraNa jAnane ke lie kaI jAti ke macchar3oM kI parIkSA kI, parantu dina ke samaya dikhanevAle macchar3oM meM usa roga ke sambandha kA koI lakSaNa lakSita nahIM huA / anta meM unheM macchar3a kI eka jAti jisakA pahale unheM patA nahIM thA, rAtri ke samaya dikhAI dI / jaba unhoMne usakI parIkSA kI taba jJAta huA ki usake kAraNa hI manuSya maleriyA vara se pIr3ita hotA hai / eka zatAbdI meM jitane manuSya yuddha meM samApta hote haiM, lagabhaga utane hI maleriyA ke kAraNa eka varSa meM marate haiM / ataH yaha kahanA atizayokti na hogA ki manuSyoM meM maleriyA kA bIja bone vAlA macchar3a jo saMkrAmaka roga phailAnevAlI nizAcarI senA kA eka dala hai, yuddha se bhI bhayaMkara hotA hai / 229 nissandeha rajanIcaroM kA samAja ananta hai aura usako pUrNataH jAna sakanA manuSya kI zakti ke bAhara kI bAta hai / off milane jAtA hai, jAne de / gAne de, smRti ko gAne de || kaviko kavitA ke kAnana meM, chavi ko apane mRdu zrAnana meM, sajani, zAnti pAne de / gAne de, smRti ko gAne de || www.umaragyanbhandar.com
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAlz2avardI aura sAmAjika krAMti profesara indranAtha madana, ema0 e0 [ zrIgAlz2avardI ] ve naye vicAroM ke pravartaka the aura jAna gAlz2avardI ko svargagata hue abhI bahuta samaya nahIM huyA / sAhitya meM saMsAra ke dalita prANiyoM ke sAtha unakI bar3I sahAnubhUti thI / ve amIra g2arIba ke lie eka hI qAnUna cAhate the, kisI prakAra kA bhedabhAva nahIM / apane nATakoM aura upanyAsoM ke rUpa meM ve apanA yaha amara saMdeza chor3a gaye haiM / isa lekha meM vidvAn lekhaka ne isa mahAn sAhityakAra kA bar3e sundara DhaGga se paricaya diyA hai| komala hRdaya javI ne apanI jisa bheja para apane saMsAra prasiddha nATaka likhe haiM, usa para eka siddhAntavAkya lagA rahatA thA / usakA artha yaha hai- "mujhe isa jIvana-mArga se eka hI vAra guz2aranA hai; yadi kisI kI bhalAI kara sakatA hU~ yA kisI ke prati dayA kA bhAva dikhA sakatA hU~, to abhI kara lU~, kala para kabhI na chor3eM, kyoMki mujhe isa mArga se phira nahIM guz2aranA hai / " ye paMktiyA~ unake jIvana kA Adarza batalAtI haiM / gA unhoMne moTara ko roka diyA, unakA mu~ha pIlA par3a gyaa| ve dhIre se bole -"koI moTara ke nIce A gayA hai|" unheM bhaya huA ki koI jIva kucala gayA hai| zIghra hI nIce utara par3e, dekhA, jAna baca gaI hai / taba mana zAMta huA aura ve cala pdd'e| yaha choTI-sI ghaTanA unake jIvana aura unakI racanAoM para kAphI prakAza DAlatI hai / manuSya kA jIvana unako sabase adhika pyArA thA / usako kucalane kI jo bhI koziza karatA hai, cAhe vaha samAja ho, cAhe dharma ho, usake viruddha ve apanI kalama uThAte the / yahI kAraNa hai ki unake sava upanyAsa, nATaka aura nibandha samAja kI kurItiyoM kA hI darzana karAte haiN| unhoMne eka sampanna ghara meM janma liyA thA, parantu ve dIna aura dukhiyoM kI AhoM ko khUba pahacAnate the / ina sabake lie unhoMne samAja ko hI aparAdhI ThaharAyA hai / unakA samasta jIvana sacamuca isI Adarza ke anusAra vyatIta huA hai| eka bAra ve moTara meM baiTha kara saira ke lie jA rahe the / ekAeka 230 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] jisa mez2a para ukta Adarza vAkya lagA rahatA thA usI ke sAmane baiTha kara unakI patnI bar3e cAva se logoM ko ciTThiyoM kA uttara diyA karatI thI aura apane pati ke hastalikhita granthoM ko TAipa karane ke bAda chapane ke lie presa ko bhejA karatI thI / svayaM gAlz2avardI ko ina kaSToM kA kabhI sAmanA nahIM karanA par3A / ve una virala lekhakoM meM se the jinako aisI strI milI thI, jo apane pati ke sukha-duHkha kI sAthina thI / apanI patnI ke kAraNa bhI unakI sAhitya kI ora ruci bar3hI thI / yadi vaha unako protsAhana na detI aura unake kAma meM unakI sahAyatA na karatI to saMbhava hai ki ve eka sAhityakAra na hokara koI bar3e vakIla hote aura zAyada pArliyAmeMTa ke mantri maNDala ke sabhAsad ke pada taka pahu~ca jAte / gAjavardI aura sAmAjika krAMti kAma karane kA DhaMga unakA kAma karane kA DhaMga bar3A nirAlA thA / jaba kabhI vizeSa ghaTanA ko dekhate yA aise vyakti se milate jo vyaMgya se bharapUra hotA taba usako kahAnI ke rUpa meM ve turanta likha DAlate / choTI choTI bAtoM ko ve isa taraha grahaNa karate ki ve unake dila meM dha~sa jAtIM aura vahA~ se nayA rUpa lekara nikalatIM / unakI kalpanA eka puruSa yA eka ghaTanA taka hI parimita nahIM rahatI thI, kintu vaha bar3A vistRta rUpa dhAraNa karatI thii| ve apanI kahAniyoM, nATakoM yA upanyAsoM kA DhA~cA pahale se nahIM taiyAra karate the / jaba bhAvoM kA samudra umar3a AtA, umaMgeM bharane lagatIM, taba ve likhanA Arambha kara dete / aura taba unakI kalama nahIM rukatI thii| rAta ko jAga kara, saira karate samaya, yahA~ taka ki bAla banavAte samaya bhI apanI vicAradhArA meM ve DUbate rhte| eka aura bAta bar3I vicitra hai ki ve likhane kA kAma prAyaH subaha ke samaya hI karate the / unakA yaha vicAra thA ki kalpanA-zakti usa suhAvane samaya meM bar3I garama ho uThatI hai / cAya pIne ke bAda ve apanA likhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 231 duharAyA karate the / bhojana ke bAda unhoMne kabhI kAma nahIM kiyA / gAjavardI ne laMdana meM eka vakIla ke yahA~ 1867 meM janma liyA thA / usa samaya unakA deza sA~pa kI taraha purAnI keMcula utArakara nayA rUpa dhAraNa kara rahA thA / vijJAna kI unnati ne dharma ke siddhAntoM para pAnI pheranA Arambha kara diyA thA / samAja meM naye bhAvoM kI nIMva par3ane lagI thI / usa bhAvuka krAMti ke yuga meM zA aura gAljavardI ne sAhitya ke kSetra meM Akara eka naye saMsAra kA nirmANa kiyA / apane pitA kI taraha vakAlata kI DigarI unhoMne hAsila to kI, para usa kAma ko rUkSatA ke kAraNa chor3a diyA / unameM sAhitya ke lie eka apUrva tar3apha paidA huI / ve kahAniyA~ likhane lage, yahA~ taka ki unakA tA~tA bA~dha diyA / unakI ina prArambhika racanAoM meM saundarya aura kalA kA nidarzana to huA hI hai, sAtha hI samAja kI khokhalI saMsthAoM kA bhI khAsA bhaMDAphor3a huA hai| sAgA kucha kahAniyA~ likha cukane ke bAda unako likhane kA kAphI abhyAsa ho gayA / aura unhoMne eka upanyAsa likhanA Arambha kiyaa| kauna jAnatA thA ki yahI racanA vistRta hokara 'sAgA' kA rUpa dhAraNa kara legI aura unako nobela puraskAra kA adhikArI banA degii| svayaM unako bhI isakA jJAna nahIM thA ki unake upanyAsa kA nAyaka 'soma' haimaleTa kI taraha saMsAra meM eka amara caritra bana jAyagA / nATakakAra kaI samAlocakoM kA vicAra hai ki gAljavardI ke upanyAsoM aura nATakoM meM bar3A mela hai| unhoMne kahAniyoM se apane sAhitya-jIvana ko Arambha kiyA, bIca meM nATaka likhe aura anta meM nAveloM ko apanAyA / isameM koI saMdeha nahIM ki unake nAveloM meM aneka nATakIya ghaTanAyeM haiM / unakI www.umaragyanbhandar.com
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 sarasvatI [ bhAga 36 kalA to sadA nATakIya hI rahI hai| unhoMne bIsa donoM dala isake lie doSI nahIM ThaharAye jA sakate / se adhika nATaka likhe haiM, parantu yahA~ kevala unake jIvana kA kucha DhaMga hI nirAlA hai| buddhi se pare hai| tIna nATakoM ke AdhAra para hI unakI nATaka-kalA saMsAra meM kyoM itanA nAza ho rahA hai, isakA uttara kA paricaya diyA jaaygaa|| nATakakAra ke lie rahasyamaya hai| asala meM manuSya cAMdI ko DibiyA kA dila hI taMga hai; dUsare pakSa ke vicAroM aura bhAvoM sabase pahale unhoMne 'cA~dI kI DibiyA' nAma kA ke samajhane se vaha inakAra karatA hai| lekhaka donoM nATaka likhA / isa nATaka meM jaika aura jona donoM daloM se sahAnubhUti prakaTa karatA hai, unakA khaNDana pAtra corI ke aparAdha meM eka hI zAma ko pakar3e nahIM krtaa| "jAte haiN| jaika eka mahilA kI thailI ko curAtA hai nyAya aura jona cA~dI kI DibiyA / bahuta-sI bAtoM tIsarA nATaka 'nyAya' hai| isameM phAlDara klarka meM donoM kA aparAdha barAbara hai| parantu donoM meM kA kAma karatA hai| vaha kamajora svabhAva kA eka bhArI antara hai| jaika amIra gharAne kA lar3akA AdamI hai| mu~ha pIlA hai, hRdaya udAra hai| eka hai| usakA bApa pArliyAmeMTa kA sabhAsad hai| udhara mahilA ko pIr3ita dekhakara use dayA A jAtI hai| jona eka dIna nirdhana tIna putroM ke bApa kA putra mamatA meM Akara usakA pati banakara bhAgane kI hai| abhiyoga calAyA jAtA hai| jaika barI ho jAtA ThAna letA hai| nau pauMDa ke eka ceka ko nabbe pauMDa kA hai| jona eka mAsa ke lie kaida kiyA jAtA hai| banAkara baiMka se dhana le letA hai| sAtha hI paisA kamAnATakakAra ne usake dvArA eka gambhIra sAmAjika kara phira lauTA dene kA nizcaya karatA hai| vaha dhokhe samasyA kA nagna-citra sAmane rakkhA hai| vaha yaha meM A jAtA hai aura pakar3A jAtA hai| nyAyAlaya meM ki amIra ke lie eka nyAya hai to g2arIba ke lie usa para abhiyoga calatA hai| vakIla usako mukta dUsarA hai| karAne kI koziza karatA hai| kahatA hai ki yaha mana kA haDatAla rogI hai, aparAdhI nahIM hai| jaja usako aparAdhI unakA dUsarA nATaka 'har3atAla' hai| isameM kAra- ThaharAkara jela meM lUMsa detA hai| kaida se mukta hokara khAne ke svAmI aura majadUroM ke saMgrAma kA citra hai| jaba vaha bAhara AtA hai tava jIvana kaThora pAtA hai| majadUra har3atAla kara dete haiN| donoM daloM ke prati- kamajora dila ke lie yaha jIvana kA saMgrAma nidhiyoM meM samajhautA karAne ke lie unakI sabhA kaThina hai| nyAya se phira eka bAra Takkara hotI hotI hai| samajhautA nahIM hotA hai / majadUra bhUkhoM hai| usase bacane ke lie Atma-ghAta kara letA hai| marate haiM, aura svAmiyoM kA bhArI nukasAna hotA hai| isa Atma-ghAta ke lie kauna dopI hai, phAlDara donoM daloM ke lIDara apanA sammAna kAyama yA samAja ? lekhaka kI dRSTi meM samAja bar3A kaThora rakhane ke lie DaTe hue haiN| striyoM aura baccoM ke kaSToM aura nirdaya hai| yaha eka mazIna hai jisameM kaI kI koI sImA nahIM rhtii| anta meM donoM daloM ke nirdoSa puruSa pisa jAte haiN| manuSya kA isa para koI lIDara nikAla diye jAte haiM aura vahI zarte mAnI adhikAra nhiiN| isakA sudhAra honA asambhava-sA hai| jAtI haiM jo har3atAla ke Arambha meM peza kI gaI thiiN| nirAzAvAda yahI to rone aura ha~sane kI bAta hai| isa saMgrAma meM taba kyA gAljavardI nirAzAvAdI hai| yadi jIvana kisI ko lAbha nahIM huA, parantu hAni kI koI kA yahI sAra hai to unake nirAzAvAdI hone meM kyA sImA nahIM rahI, yahA~ taka ki kaI bhUkha se mara gye| doSa hai ? sarva-zaktimAna vidhAtA ke sAmane nirbala Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ sviTz2alaiMDa kA eka gleziyara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ LAN MODEL LLACE HOUSE MODEL VELACE HOUSE FOR TWO JOINT FAMLES sarakArI uDavarkiMga (bar3haIgIrI) insTITyUTa, barelI, ke vidyArthiyoM dvArA banAyA gayA eka dehAtI ghara kA namUnA / saMyukta prAnta ke gavarnara mahodaya ne barelI jAne para isakA bhI nirIkSaNa kiyA thaa| jApAnI rAjadUta hiz2a ekseleMsI misTara eca0 matsuzimA jo bhArata-bhramaNa karane Aye haiM / yaha phoTo bambaI meM liyA gayA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ gata pahalI agasta ko bambaI meM tilaka-jayantI manAI gaI / usa dina vahA~ banI unakI mUrti ko phUlamAlAyeM pahanAI gaI aura lokamAnya ke mahattvapUrNa jIvana ke sambandha meM vyAkhyAna hue| BVX 112 navAnagara ke jAma sAhaba forDa kA moTara kA kArakhAnA dekhakara lauTa rahe haiM / isameM Apane kacce mAla se lekara moTara kI AkhirI taiyAro taka dekhI / Shree Sudharmaswami-Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ nainI ke kRSi-vidyAlaya meM vAyasarAya mahodaya / Apa eka naye prakAra ke pazu-khAdya kA nirmANa dekha rahe haiM / DA0 hiMgima bATama unake bAI ora khar3e usakI prakriyA samajhA rahe haiM vikhyAta bhAratIya nartakI zrImatI mIrAvatI devI jo apanI kalA dikhAne vilAyata gaI haiM / ye menakA kI bahana haiM / vizva-vikhyAta moTara-nirmAtA zrIyuta henarI phorDa, jinhoMne hAla meM apanI 72 voM varSagA~Tha mnaaii| misez2a kRSNadeva tivArI, ema0 e0 / amarIkA ke reDa-iMDiyanoM kA eka parivAra jo vizvayAtrA ke lie nikalA hai| Apa ucca zikSA prApta karanevAlI prathama Sh hAla meM ye bhArata bhI Aye the| philahAla inhoMne apanI jAtIya pozAka chor3a dI hai| saryapArINa brAhmaNa mahilA haiM / www.umaragyanbhandar.com
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] gAljavardI aura sAmAjika krAMti 233 puruSa kI kyA majAla hai ? yaha to usake sAmane kI tAqatoM ke sAmane Thahara ske| isalie jahA~ khilaunA hai, jisa taraha cAhe kaThaputalI kI taraha nacA zeksapiyara ke pAtra prazaMsA aura dayA ke adhikArI sakatA hai / yaha manuSya kI bhUla hai, yadi vaha samAja haiM, vahA~ gAljavardI ke pAtra kevala anukampA ke ko apane hRdaya ke mutAbika DhAlane kA yatna kre| adhikArI haiN| unakI avasthA ko dekhakara ronA jo karatA hai vahI kucalA jAtA hai| haimaleTa ne aisA AtA hai aura kaThora samAja ko dhikkArane ke lie cAhA thA; naipoliyana kI kahAnI sabako vidita hI joza AtA hai| aise pAtroM kA nirmANa karake hai| yahI to usa aparampAra kI lIlA hai| yaha nATakakAra ne samAja meM parivartana lAne kA yatna kisa taraha ho sakatA hai ki eka vyakti sAre samAja kiyA hai| yahI gAljavardI kI kalA kI saphalatA hai| pAvasa lekhaka, zrIyuta narmadAprasAda khare [1] [4] rimajhima-rimajhima-sI bUdeM, vana-upavana panapa gaye saba, jaga ke A~gana meM aaii| kitane nava aMkura Aye ! apane laghu ujjvala tana meM, ve pIle-pIle pallava, kitanI sundaratA lAI ! phira se hariyAlI lAye / [2] meghoM ne garaja-garajakara, aba apanA ghUghaTa khole, mAdaka saMgIta sunaayaa| kalikAyeM jhA~ka rahI haiM ! isa harI-bharI sandhyA ne, vasudhA para manda ha~sI se, hamako unmatta banAyA / / sundaratA A~ka rahI hai| [3] sUkhI saritAoM ne phira, vana meM mayUra aba nAceM, sundara nava jIvana paayaa| ha~sa-ha~sa Ananda mnaayeN| laghu lahara-lahara para dekho, unakI chabi dekha rahI haiM, saundarya nAcane aayaa| nabha se ghanaghora ghttaayeN| . [6] pratipala hama nAce-kheleM, jaga-jIvana madhura bnaaveN| apane choTe-se ghara meM, sukha kA saMsAra basAveM // phA.6 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ na baje moTara-naukA se hama jahAz2a para cale Aye / pA~ca V baje usane samudra kI aora mu~ha pherA / zAGghAI kA akSAMza yadyapi 30deg ke Asa-pAsa NANGI hai , to bhI isa maI ke mahIne meM itanI sardI dekhakara Azcarya ho rahA hai| kala se hI kamare garma rakhanevAle yantra cAlU kara diye gaye haiN| betAra se patA lagA ki jApAna meM kaI jagaha barpha par3I hai| Aja (2 maI) samudra kucha adhika caMcala hai / hamArA 6,500 Tana kA 'anyomAru' bhI kAfI hila rahA hai, jisase kitane hI ArohI pIr3ita haiN| prazAnta mahAsAgara apane nAma se bilakula ulaTA hai| itane bhUkampa aura jvAlAmukhI dUsarI jagaha kahA~ haiM ? 21 aprela ko fAramUsA meM bhayaGkara bhUkampa aAyA, jisase tIna haz2Ara se Upara zrAdamI mare haiN| zrAja-kala kI asAdhAraNa sardI se loga aAzaGkita haiM / aura to kucha honevAlA nahIM hai ! mojI (4-5-35) ___jahAja se do pArasI dampati zAGghAI meM utara gaye the, isalie aba hama aATha bhAratIya sekaMDa klAsa ke yAtrI the, jinameM pA~ca madarAsI bhAiyoM se hAGkAGa aura zAGghAI kI saira meM adhika ghaniSThatA ho gaI thii| abhI tokiyo pahu~cane se pUrva kobe, kyoto, nArA aura aosAkA zrAdi ko dekhanA thA / sAtha meM rahane se moTara ke kharca meM bhI kamI ho jAtI hai aura sAthiyoM kI TippaNiyoM se bhI lAbha hotA hai, isalie do maI ko hamane 1 pauMDa (16.68 yena) dekara apanA TikaTa yokohAmA kA / karavA liyaa| Aja bhI samudra adhika caMcala rahA / 3 maI / ke bAraha baje hameM jApAna kA taTa vaisA hI mAlUma par3A, jaise porta saIda se jAkara iTalI kA taTa dikhAI par3atA hai| bhUmi pahAr3I, kintu sarvatra vRkSa aura hariyAlI hai / pAsa ke samudra meM machutroM kI bahuta-sI nAveM aura agniboTa cala rhe| the| pUchane para mAlUma huaA, dAhane kA taTa kyUzU (jApAna ke cAra pradhAna TAputroM meM eka) kA hai, aura bAyeM kA kisI choTe dvIpa kaa| isI vakta lAla kAg2az2a para chapA huA 234 jApAma kA bAlasainika-miSudhAzI lekhaka, zrIyuta rAhula sAMkRtyAyana prasiddha bauddha bhikSu zrI rAhula sAMkRtyAyana jApAna pahu~ca gaye / isa lekha meM Apane apane jApAna pahu~cane tathA vahA~ ke jagadvikhyAta veppU ke tapta kuNDoM kA vistRta varNana kiyA hai| jApAna ke sambandha meM Apake aura bhI kaI mahattvapUrNa lekha hama kramazaH prakAzita kreNge| hree Sudhammaswami Gyanbhandar-Umara Surat
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] jApAna meM 235 IRRHETHERPRER will [jApAnI bauddha bhikSu] [do jApAnI kumAriyA~-kimono aura cAppala meM] a~garez2I meM eka noTisa bA~TA gyaa| usameM likhA thA, thA, jo batalA rahA thA ki jApAna kahA~ taka udyoga-pradhAna mojI aura zimonosakI ke taTa-bhAga kile banda haiM, isalie ho cukA hai| sardI thI, kintu hama dRzya dekhane ke lie Deka yahA~ foTo lene kI sakhta manAhI hai / hAG-kAG meM bhI para DaTe hue the| mujhe to dUra se vaha svapna kI duniyA yA aisA hI hai, kintu musAfiroM ko sajaga karane ke lie vahA~ gaMdharvanagara mAlUma ho rahA thA / pA~ca baje hameM mojI kAI noTisa nahIM bA~TA gayA, sirpha jeTI ke eka kone meM (kyUza) aura zimonosAkI (honzU) Amane-sAmane, kintu kucha likhakara rakha diyA gayA hai| hamase Age dikhalAI par3a rahe the| zimineosAkI kI ora 5 baje jApAna kI aura adhika bhUmi dikhalAI par3ane kitanI hI tela kI TaMkiyA~ bhI thiiN| isI samaya jahAz2a lgii| dAhane-bAyeM donoM tarafa hare-bhare pArvatya deza haiN| khar3A ho gyaa| dAhanI ora kyUzU-dvIpa aura bAI ora jApAna kA sabase videza se AnevAle sabhI yAtriyoM kI jaba pahale DAkTarI bar3A dvIpa honzU hai| ghara diyAsalAI ke gharauMde se aura ho jAtI hai taba ve jApAna kI bhUmi para paira rakhane pAte prAyaH ekatale dikhAI par3a rahe the| ina choTI dIkhatI haiM / isI lie jahAz2a khar3A huA thA / sAmane se safeda bastiyoM meM bhI jagaha jagaha cimaniyoM se dhuA~ nikala rahA moTara-naukA DAkTara ko liye A rahI thii| hama loga
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 sarasvato [bhAga 36 [Upara (1) beppU cIno ijigokU kA vASpapUrNa taptakuNDa (2) eka zinto mandira kA dvAra nIce (1) kimono aura khar3AU~ (2) purAne aura naye faizana ] dhUmrapAnazAlA meM jamA ho gye| kucha dera bAda DAkTara bhI lagA rahe the| eka domahalA sTImara to kazmIra ke hausaaAyA / daravAz2e meM ghusate hI TopI utArakara usane hAtha meM boTa kI taraha pUrA makAna-sA mAlUma hotA thaa| vaha bhI le lI, aura UparI dhar3a ko jhukAkara jA~gha ke sAtha prAyaH zimonAsAkI se mojI kI ora jA rahA thA / patA lagA, samakoNa banAte hue usane praNAma kiyaa| hama logoM kI Ara-pAra ke donoM nagaroM ke yAtriyoM ko le jAne aura le aora se bhI sira jhukAkara usakA uttara diyA gayA / kursI pAne ke lie thor3I thor3I dera meM yahA~ jahAz2a khulA karate para baiThakara usane eka bAra hamAre ceharoM kI ora dekhA, haiN| mojI kI AbAdI eka lAkha se Upara hai, aura yahA~ aura "hA~" kaha kara TopI uThA phira usI taraha abhivAdana bahuta-se kArakhAne haiN| kara calA gyaa| jahAz2a phira laMgara uThA prAdhA yA pauna jahAz2a ke khar3e ho jAne para pAsaporTa dekhanevAle ghaMTA calA aura hama mojI ke sAmane A pahu~ce / kinAre para afasaroM kI naukAyeM aaii| pahale hI doharA fArma hamase pAnI bahuta gaharA nahIM hai, isalie hamAre 'anyomAru' kI karavA liyA gayA thA, jisameM valdiyata, sakUnata, jAtIbhA~ti kitane aura mahA samudragAmI jahAz2a bIca meM hI laMgara yatA, pAsaporTa naMbara ke sAtha jApAna-yAtrA kA prayojana DAle khar3e the / dekhA ki eka eka sTImara relagAr3I ke mAla likhavA liyA gayA thaa| mojI meM dekhA jAnevAlA fArma ke DhonevAle Dibbe lAde zimonosAkI se mojI kI ora le sAmane rakhakara hara eka AdamI se kucha pUchA jAtA thaa| jA rahA hai| aneka moTara-naukAyeM tathA sTImara bhI daur3a pAsaporTa kA citra aura naMbara milAyA jAtA thaa| phira yAtrA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] jApAna meM 237 [(1) beppU zina boju jigokU kA taptakuNDa (2) khaulate jala ke bulabule (3) kAmekAvAdomoM ko bauddha pratimA aura nivAsa-gRha (4) beppU umI jigokU taptakuNDa para chaatraayeN|] ke bAre meM vizeSa taura se pUchA jAtA thaa| kisI kisI ke pharsTa klAsa ke do gujarAtI sajjana misTara zA aura misTara sAtha to choTI-sI jiraha ho jAtI thii| hamArI bArI bhI haz2arata sAthI ho gaye / sAr3he ATha baje rAta ko hama eka AI / bauddha bhikSu aura adhyayana-prayojana para to vizeSa nahIM atyanta choTI-sI kATha kI moTara-naukA para taTa kI ora pUchA, hA~, vyavasAya (pezA) ke khAne meM bauddha bhikSu ke sAtha cale / AdamI bahuta the| Asa-pAsa se guz2arate agniboToM ke lekhaka bhI likhA thA / isa sambandha meM pUchA-"kisa viSaya hilore se to mAlUma hotA thA, naukA ulaTa hI jaaygii| para pustakeM likhI haiM ?" uttara diyA-"adhikatara bauddhadharma eka bAra to bAI ora se dhar3adhar3AtA huA eka sTImara para tathA kucha yAtrA Adi para bhI" | phira pUchA- sAmane A bhI gayA, aura donoM ke TakarAne meM sirpha "kitanI uttara diyA-"prAyaH bIsa 10 pUchA-"taba to do hAtha kA farka raha gayA thaa| hamArA nAvika dA~ta jApAna para bhI koI pustaka z2arUra likheMge ?" uttara diyA- nikAlane lagA, kintu aba usakI AvazyakatA kyA ? "hA~, ho sakatA hai| isa prakAra isa pUchA-pekhI se chuTTI baca gaye, nahIM to kitane na tairanevAle to vahIM "rAma rAma milI / taba taka sAthI logoM ne yaha salAha kara lI thI ki satya" ho jaate| Aja hI rAta ko mojI jAkara vahA~ se 100 mIla para jeTI para pahu~ce / kasTama ke logoM ne hamAre haiMDabegoM sthita beppU ke taptakuNDoM meM snAna karane calA jaay| ko dekhA, aura sigareTa ke bAre meM vizeSa taura se pUchA / sekaMDa klAsa ke guptA mahAzaya tathA DAkTara siddappA to sigareTa aba sabhya duniyA kI roz2amarrA kI Avazyaka koI bahAnA banAkara raha gaye, kintu unakI jagaha para cIz2a ho gaI hai, aura jApAna meM yaha vyavasAya sarakAra ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 sarasvatI hAtha meM hai, isalie sarakAra nahIM cAhatI ki usa vyavasAya se videzI fAyadA uThAveM / ppU ke ku hamArI jamAta meM zrATha bhAratIyoM ke atirikta eka jApAnI zrI miyocI bhI / miyocI amarIkA se adhyayana samApta kara svadeza lauTa rahe the / ve a~garez2I acchI jAnate the, isalie aise eka AdamI kI hameM zrAvazyakatA bhI thii| patA lagAne para jJAta huA, beppU kI Trena rAta meM nau bajakara pacapana minaTa para chUTatI hai / hama loga sekaMDa klAsa ke musAphirakhAne meM gye| sekaMDa aura farsTa klAsa kA eka musAfirakhAnA hai, aura tharDa kA dUsarA / tharDa meM bhI bahuta-sI kursiyA~ thiiN| pleTafArma ke TikaTa aura miThAiyoM ke becane kI mazIneM thIM, aura sAtha hI Trena chUTane Adi kI sUcanA dene ke lie zabda prasAraka yaMtra lagA thaa| farsTa meM bhI vahI bAta thI. hA~, isameM kursiyoM para kI gadde - gaddiyA~ adhika mulAyama thIM / yahA~ z2anAnA - mardAnA alaga musAphirakhAnA nahIM hai / eka hI kursI para strIpuruSa donoM baiThate haiM / musAfira Ate-jAte rahate the, to bhI vahA~ 60-70 ke qarIba taka eka bAra meM dekhe gaye / puruSa adhikatara haiTa, koTa, patalUna meM the, kintu striyA~ bahudhA apanI jAtIya pozAka kimono pahane huI thIM / kimono vizeSakara striyoM kA kimono bahuta hI suMdara pozAka hai / usakA kalApUrNa kamarabaMda to hada se adhika suMdara hai / kimono eNr3I taka lambA DholI bAhoM kA cog2Asa hotA hai / isakA kamarabaMda 7-8 aMgula caur3A hotA hai, aura pITha para adhika suMdara banAne ke lie eka caur3I kapar3e kI parata dekara use caur3A kara dete haiM / adhikAMza striyA~ rabara ke cappala pahane thIM, aura kucha ke pairoM meM pUrvI yuktaprAnta meM barasAta ke dinoM meM istemAla kiye jAnevAle baddhIdAra khar3AU~ the / jApAnI striyoM kI bAloM kI sajAvaTa meM aba bahuta antara yA gayA hai, to bAraha varSa kI kama umra vAlI lar3akiyoM ko chor3akara kisI ke bAla kaTe nahIM haiN| agala-bagala, Age-pIche tathA cA~da para bAloM ko phailAte hue jUr3A banAne kA ravAja aba bahuta hI kama ho gayA hai / usakI jagaha Age choTI-sI dasa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 ticha mA~ga banAkara pIche kA~ToM se jUr3A bA~dhA jAtA hai| isameM zaka nahIM ki yaha keza sajjA pahale kI apekSA adhika suMdara mAlUma hotI hai| sekaMDa aura farsTa klAsa ke yAtrI apanA apanA bAksa svayaM hAtha se laTakAye zrA rahe the / patA lagA, jApAnI loga bAbUgirI pasanda nahIM karate / baiThe baiThe dekha rahe the, hamArA pIlA kapar3A logoM kI dRSTi ko apanI ora AkarSita kara rahA hai| lekina usakA upAya kyA thA ? hamane agala-bagala kI choTI choTI dUkAneM dekhiiN| cIz2oM ko sajAkara khUba safAI ke sAtha rakhane meM to jApAna ne kamAla kA hI kAma kiyA hai| eka phala aura miThAI kI dUkAna meM dekhA, nAraMgI, biskuTa tathA pacAsoM taraha kI miThAiyA~ aura phala the, aura sabhI patale mAmI kAg2az2a ke thailoM ke bhItara the / jeTI para hameM eka peseMjara gAiDara (bAI bA~ha para yahI likhA thA ) mila gayA / usase TikaTa Adi lene meM bar3I sahAyatA milI / mAjI se veppU sau mIla hai, usake lie sekaMDa klAsa kA TikaTa 386 yena hai, aura tIsare daraje kA 180 yena / jAte vakta sekaMDa klAsa se calane kI salAha huii| Trena meM pahu~ce / jApAna kI relave lAineM I0 AI0 cAra0 se kama aura bI0 ena0 DablU0 Ara0 se adhika caur3I haiN| farsTa, sekaMDa, tharDa tIna darje haiM / tharDa se dUnA sekaMDa kA kirAyA hai| usake Dyor3he se kucha adhika farsTa kA / tharDa aura sekaMDa meM koI adhika farka nahIM hai / tharDa meM sirfa nIce hI gaddA rahatA hai, pITha ke pIche nahIM / sekaMDa meM donoM jagaha / aura tharDa se sekaMDa meM paira phailAne kI adhika jagaha rahatI hai| Dibbe meM bIca se rAstA sArI Trena meM calA jAtA hai / isI rAste ke donoM ora do AdamiyoM ke baiThane lAyaqa baiThakeM haiM / yorapa kI TrenoM kA DhaMga isase acchA hai / vahA~ barAmdA bag2ala meM hotA hai, jisase beMcoM para cAra AdamiyoM ke baiThane kI jagaha rahatI hai, aura paira phailA kara sone lAyaqa jagaha nikala AtI hai / hama logoM ko Der3ha baje rAta taka calanA thA / sonA muzkila thA / yadi kisI ne sone kI koziza kI to gardana meM darda lekara use uThanA par3A / www.umaragyanbhandar.com
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] jApAna meM 239 rAste meM kaI jagaha Trena khar3I hotI gii| hameM dUsare pyAle rakkhe gye| kAfI ardha daMDavat (jApAnI naukarAdina isI rAste dina meM hI lauTanA thA, isalie mArga ke niyoM kA praNAma karIba karIba ardha daMDavat hotA hai| dRzya ko dekhane kI koI cintA na thii| sTezanoM ke nAma-- aksara vaha baiThakara z2amIna para donoM hAthoM aura sira cInI, kAnA aura romana tInoM akSaroM meM likhe the| ko rakha kara kiyA jAtA hai) ke sAtha pyAloM meM cAya kAnA akSara uccAraNa ke anusAra haiM, cInI kI bhA~ti yA DAlI jAtI thii| eka taztarI meM cInI kI kucha raMgahamAre hindI ke aGkoM kI taraha arthadyotaka nhiiN| romana biraMgI miThAI bhI rakhI gii| hamAre sAthI cA-no-yU ko akSaroM se sTezana kA nAma hameM AsAnI se mAlUma ho bImArI kA kAr3hA samajhate the / unameM meyocI. mahAzaya ke jAtA thaa| atirikta hamIM aise the jo prasannatA se tathA eka-do prazaMsA ____TIka samaya para gAr3I beppU phuNcii| hama logoM ne ke zabdoM ke sAtha jApAnI cAya pIte the| vaha halkA-sA mojI se hI eka yokana ko TelIfona karavA diyA thaa| cAya kA pAnI ubAlA pAnI thA, usameM na dUdha, na cInI yokana jApAnI DhaMga ke hoTala ko kahate haiM, jo jApAna aura na namaka hI thaa| hamAre manasArAma meM sabhI jagaha bahutAyata se milate haiN| yorapIya DhaMga ke bAg2I bananA cAhate the, kintu hama to unake lar3akapana ko hoTala sirpha bar3e bar3e zaharoM meM hI milate haiM, aura unakA acchI taraha se jAnate haiN| do-cAra mIThe zabda "Thaharo kharca bhI kAfI adhika par3atA hai| tibbata meM kansU ke aura pratIkSA karo" kaha dene para mAna jAte haiN| aura pIche cInI hoTaloM ke bAre meM sunA thA, kaise pathika ke gA~va meM jaba una cIz2oM kA haftoM kA abhyAsa ho jAtA hai taba apane pahu~cate hI hoTalavAle kAg2az2a kI lAlaTena le pahu~ca jAte hI acchI lagane lagatI haiN| idhara hama logoM ke palakoM haiN| yahA~ bhI sTezana ke bAhara kitane hI yokanavAle para nIMda sau sau mana kA bojha lAda rahI thI, udhara hoTalakAg2az2a kI lAlaTena liye khar3e the| hama logoM ko dekhate vAle ke sAtha misTara meyonI kI phala ke progrAma-sambandhI hI hamArA hoTalavAlA pAsa A gyaa| do TaiksiyA~ bAta hI khatma na hotI thii| anta meM nirNaya huA, kala kirAye para kI gaI, aura hama kucha minaTa ke rAste para nAztA kara sAta baje do TaiksiyoM meM hama loga beppUavasthita apane yokana meM pahu~ca gye| beppU ke hamAre yokana taptakaNDa jAya~ge aura snAna karake vahA~ se lauTakara 1 kA nAma mikasAyA thaa| sIr3hI para hI patale talle ke camar3e baja kara 55 minaTavAlI gAr3I pkdd'eNge| yokana ke ke slIpara the| hamane apanA bUTa jUtA kholA, aura slIpara kirAye ke bAre meM pUchane para mAlUma huA, khAne-rahane pahana kara Upara ke talle para gye| eka apekSAkRta bar3e ke lie eka AdamI kA 5 yena (1 yena - sAr3he bAraha kamare ke sAmane slIpara khola diyA aura hama loga AnA) arthAt tIna rupayA sAr3he bAraha AnA / hamane bhItara dAkhila hue| kamarA bahuta svaccha thaa| usameM samajha liyA, hama amerikana yAtrI samajhe jA rahe haiM, kintu patale tinakoM kI bunI sItalapATiyA~ bichI huI thiiN| eka rAta to rahanA thaa| alaga alaga kamarA lene para bIca meM eka phuTa U~cI, do phuTa caur3I tathA cAra phuTa kirAyA aura bar3ha jAtA, isalie tIna tIna AdamiyoM ke lambA lakar3I kA svaccha cAkI rakkhI thii| vahIM bag2ala meM lie hamane tIna kamare liye| hameM nIce bichAne ke cInI miTTI kI eka bar3I a~gIThI meM lakar3I ke koyale kI lie do ruIdAra gahe. Upara aoDhane ke lie do kaIbhare zrAga jala rahI thii| mikAsAyA kI naukara yuvatiyoM ne lihAfa, aura sira ke nIce rakhane ke lie eka dhAna aAkara khUba jhukakara praNAma karake baiThane ke lie choTI kI bhUsA bharI eka choTA takiyA milaa| DhAI baje ke choTI gaddiyA~ diiN| hama loga baiTha gye| z2arA hI dera meM karIba hama sone paaye| cA-no-yU (cAya kA garma pAnI) A gayA / kATha kI savere nIMda sAta baje khulii| naukarAniyoM ne phira choTI choTI taztariyoM meM khilaune jaise choTe choTe ardha daNDavat adA kI, aura ve hamArA gaddA-takiyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 sarasvatI [bhAga 36 sameTa kara le gii| yaha ardha daNDavat bahuta burI mAlUma machalI, eka prakAra kA mAMsa, soyA kA sirakA, kucha ho rahI thii| yadi donoM ora se yahI praNAma karane kA caTanI aura phala acchI taraha khaaye| DhaGga samajhA jAtA to vaha dasarI bAta thI. kintu yahA~ to ATha baje hama loga taiyAra ho gye| dasa dasa yena usake pIche dAsa aura svAmI kA bhAva chipA huA hai| para eka baje taka (pA~ca ghaNTe) ke lie do TaiksiyA~ kI jApAna ne jaise aura bahuta-sI hAnikAraka bAteM chor3a dI haiM, gaI / hUDa uThA diye gye| apane rAma ne DrAivara kI vaise hI cAhatA to ise bhI chor3a detA, kintu zAyada ina dAhanI bag2ala agalI sITa dakhala meM kii| hamArI donoM mithyA vizvAsoM se usake U~cI zreNI ke loga kucha TaiksiyoM meM DrAivara kA pahiyA agalI sITa kI bAI ora phAyadA samajhate haiM, isalie unhoMne ise nahIM httaayaa| thA, jaisA ki phrAMsa aura jarmanI Adi meM hotA hai| pAkhAnA hindustAnI DhaGga kA hI khuDDIvAlA thA / hA~, lekina yahA~ vahA~ kI bhA~ti bAye calo kI jagaha dAyeM pezAbakhAne meM yorapIya DhaGga istemAla kiyA gayA thaa| calo kA niyama nahIM hai / beppU bastI bahuta bhArI nahIM hai mu~ha dhone ke lie nala kA aura cInI kA acala pAtra bastI ke Akhira ke agala-bag2ala khetoM, bAgoM, aura ghara thaa| makAna sArA lakar3I ke DhA~ce kA thA, jisameM bAharI ke hAtoM meM jahA~-tahA~ garma pAnI ke sote nikala rahe the dIvAroM ko chor3a kara bAkI sabhI dIvAreM lakar3I ke phrema para kahIM kahIM to sirpha bhApha hI nikala rahI thii| beppU meM TrAma kAg2az2a cipakA kara banAI gaI thiiN| ye phrema bahuta halake bhI hai| kucha dUra taka TrAma kA rAstA rahA, phira hama samudra tathA bag2ala meM khisakAU the / jApAna meM bijalI gA~voM taka ko dAyeM rakhate cle| phira samudra chor3akara eka jagaha meM pahuMca gaI hai, isalie usakA intaz2Ama sabhI jagaha relave lAina pArakara hama bAI ora pahAr3a kI ora hai / kamare meM safAI carama sImA ko pahu~cI huI thI, kintu cale / prAyaH 5-6 mIla calane para pahalI jagaha kAmekAvA sirpha do tasavIroM ko chor3a kara aura koI sajAvaTa na thii| donoM aaii| kucha gufAyeM bhI thIM, bAhara kucha striyA~ vastutaH yaha sUfiyAnA sajAvaTa hI gaz2aba DhA rahI thii| tasavIreM rakkhe beca rahI thiiN| dasa sen (pA~ca paisA.) mArA nahA lene kA samaya thaa| kintu hamAre mahasUla dekara hama guphA ke bhItara ghuse / guphAyeM khoda gujarAtI sAthI ne gusalakhAne kI jo hAlata bayAna kI kara banAI gaI haiM, kintu unake bhItara taraha taraha ke raMga usase hameM apanA irAdA chor3a denA pdd'aa| ve kaha rahe the, kI gaMdhaka tathA dUsare pattharoM kI banAvaTa hai| pathadarzikA hara strI-puruSa donoM naMge eka hI koTharI meM nahA rahe haiM / sAta eka cIz2a para lekcara detI jAtI thI, aura zrI meyocI hameM baje phira hamArI maMDalI usI kamare meM caukI ke kinAre baiTha use do zabdoM meM batalAte jAte the| kahIM safeda gaMdhaka gaI / meyocI aura hamAre lie jApAnI bhojana thA, auroM thI, yaha hima-svarga hai| kahIM pIlI--yaha kAMcana-svarga hai / ke lie pAvaroTI, dUdha, salAda tathA phala / hamane jahAz2a ityAdi / bIca bIca meM bhagavAn buddha, avalokitezvarI, se hI jApAnI DhaMga ke bhojana ko apanAnA zurU kara bodhisattva / avalokitezvara ne cIna meM apane puruSa rUpa diyA thaa| yadyapi jahAz2a kA sArA bhojana yorapIya DhaMga ko chor3a diyA hai, aba ve karuNAmaya na raha kara karuNAkA hotA hai, to bhI nAzte meM eka parakAra jApAnI mayI devI ho gaye haiM, tathA aura kitane hI devatA / bhojana kA bhI hotA hai / tibbata meM do lakar3iyoM se bhojana lauTakara hamane kucha tasavIreM kharIdI, phira Age bddh'e| karanA sIkhane meM hama fela ho gaye the, kintu aba kI cAhe hamAre rAste meM saikar3oM skUlI lar3akoM aura lar3akiyoM kI jaise ho sIkhanA thaa| itane dinoM meM aba hameM kucha pArTI pITha para jholoM meM sAmAna lAde jA rahI thii| zrA bhI gayA hai| bhojana meM masAle-mirca kA abhAva, jApAnI loga prAkRtika dRzyoM ke dekhane ke bar3e premI hote aura sabhI cIjeM cInI-sI par3I mAlUma hotI haiN| khaira, haiN| jApAna meM eka haz2Ara tatakuMDa deza ke bhinna bhinna bhAgoM nikAsAyA meM bhAta, do taraha kI tarakArI, tIna taraha kI meM phaile hue haiN| hara sAla do karor3a AdamI ina cazmoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] jApAna meM 241 ko dekhane aura nahAne Ate haiM / beppU ke cazme sabase thA, jisameM do minaTa meM aMDA ubala jAtA thaa| isa adhika prasiddha haiN| sthAna kA nAma zina hai| ___ hama pahAr3a para car3ha rahe the| hamAre zrAsa-pAsa kitane anta meM hama hacIman kuMDa para phuNce| yahIM hamAre hI gA~va the| kRSakoM ke gharoM meM se kucha khapaDaila se chAye sAthiyoM ko snAna karanA thaa| hamane to nagna-snAna hue the, aura kucha tinake se| bhItara dekhane kI bar3I dekhakara abhI sabra karanA hI pasanda kiyaa| eka yokana icchA thI, kintu Aja usakA maukA na milA / hA~, ke tIsare tale para hameM jagaha milI / vahA~ se nIce beppU taka hama dekha rahe the ki yahA~ ke kisAna bhI kAma para koTa- kI bhUmi DhAlU calI gaI thii| jagaha jagaha devadAra tathA patalUna ke sAtha hI jAte haiM / lambA kimono dara asala dUsare vRkSoM kI zobhA nirAlI thii| bIca bIca meM kisAnoM hai bhI nahIM kAma karane ke vakta kI pozAka / bhArata meM bhI ke kheta aura makAna tathA kasbe dikhAI par3a rahe the / khAnA kAma karate vakta yadi kurtA jA~ghiyA rakkhA jAya, to khAnA thaa| 50 sen (chaH Ane) meM aisA aura itanA kitanA acchA ho / dUsarA cazmA cinoike hai| yahA~ khAnA bhArata meM bhI nahIM mila sakatA, aura Upara se parieka gaharA kuMDa hai, jisakA raMga lAla rorI yA cArikAoM kI daNDavat mufta meN| siMdUra jaisA hai| yahA~ ke cazmoM ke bAre meM logoM kA kobe 5-5-35 vizvAsa hai ki ve kitane hI prakAra ke rogoM ko dUra nahAne ke bAda 'insTiTya Ta aAfa balanetro therApyUkarate haiN| Tiksa' dekhanA nizcita huaa| bahuta dUra na thA / beppU-taptaphira kucha dUra Upara calane para kannAvA milA / bIsoM kuNDoM se prAyaH Der3ha mIla uttara-pazcima sAr3he caubIsa ekar3a jagaha raMgabiraMgI kIcar3a khaula rahI thii| kahIM halavA-sA bhUmi meM yaha cikitsA-saMsthA sthApita hai| prabandha isakA paka rahA thA, kahIM hathelI bhara ke bilakula ardha gola kyUza kA sarakArI vizvavidyAlaya karatA hai, aura sthApanA bulabule thor3I thor3I dUra para nikala rahe the, kahIM kitane sarakAra kI sahAyatA se huI hai| saMsthA kA mukhya uddeza phuTa nIce se bhApha nikala rahI thii| pathadarzikA ne saba beppU ke taptakuNDoM kA cikitsA ke lie vaijJAnika DhaGga se jagaheM btlaaii| ina sabhI sthAnoM meM dasa se paMdraha sen istemAla karanA hai| saMsthA kI bhUmi ke bhItara do garma taka hara yAtrI ko denA par3atA hai, kintu jagahoM ko khUba pAnI ke sete bhI haiM / eka meM kArbonika esiDa kI pradhAsvaccha aura sajA dekhakara paise ke sadupayoga se citta prasanna natA hai aura dUsare meM gandhaka kii| donoM kA tApamAna ho jAtA hai / bhArata meM bhI sItA-kuMDa, rAjagira, soranA 60 DigrI seMTIgreDa ke barAbara hai / saMsthA meM 70 rogiyoM jaise kitane hI garmakuMDa haiM, kintu ve kahA~ itane AkarSaka ke rahane kI jagaha hai| mAsika zulka ke anusAra ve banAye gaye haiM ? yahA~ hara eka kuMDa yA kuMDa-samudAya pahalI, dUsarI, tIsarI- ina tIna zreNiyoM meM rakkhe jAte haiN| ke Asa-pAsa suMdara bagIcA lagA huA hai / saste jala- pahale darje meM makAna aura khAne kA kharca 134 rupayA pAna kA prabandha hai, foTo aura pustakoM kI dUkAne haiM, pratimAsa par3atA hai, tIsare darje meM 52 rupaye ke karIba / aura Upara se pathadarzikAnoM kA hara eka kuMDa kI kitane hI DAkTara tathA rogI-paricArikAyeM yahA~ zuzrUSA ke gaharAI, usake tApamAna, usake itihAsa para lekcara hotA lie barAbara taiyAra rahatI haiM / bahuta se snAnAgAra yA snaanhai| nahAne ke lie sundara jagaheM haiM, Thaharane ke lie sthAna bane hue haiM, jinameM ina tapta-srotoM se oSadhi-snAna, naz2adIka meM bhI yokana haiN| kArbonika esiDa-snAna, vidyut-jalasnAna, vAyu-budbuda aura Upara car3hane para hamArA moTara hariyAlI se lade snAna Adi kitane hI prakAra ke snAna karAye jAte haiN| eka pahAr3a kI jar3a meM jA pahu~cA / sArA dRzya jAdU kA-sA cikitsAgRha naye naye yantroM se susajjita haiN| dvAra para hama thA / pahAr3a kI jar3a meM ekadama hare pAnI kA eka kuMDa logoM ko jUtA khulavAkara slIpara diyA gayA, phira eka phA. 7 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 sarasvatI [bhAga 36 DAkTara ne hameM kitane hI kamaroM ko dikhaayaa| dekhane kI aaye| sArI yAtrA meM AdamI pIche 20 yen yA prAyaH bahuta-sI cIjeM thIM, kintu hameM relagAr3I bhI pakar3anI thI, 16) rupaye kharca hue| isalie jaldI bidA hokara sTezana kI ora bhaage| sTezana 6 baje zAma ko anyomAra cala pdd'aa| cAra baje para pahu~cane para dasa minaTa gAr3I ke pAne meM bAkI the| ke karIba jahAz2a kobe baMdaragAha ke bAhara khar3A ho gayA / ___tIsare darje kI gAr3I meM savAra ho hama mojI kI ora yaha baMdaragAha bahuta bar3A hai / laharoM ke AghAta se cale / aba kI rAste kA yA jApAna deza kA grAmya dRzya use bacAne ke lie yahA~ patthara kI dIvAreM banAI gaI haiN| dekhane kA maukA milA / jagaha jagaha gA~va-kasbe haiM / gA~voM bar3e se bar3A jahAz2a bhI taTa taka pahu~ca sakatA hai| hama logoM taka meM bijalI kA prabandha hai, jisake sahAre loga mojA kA jahAz2a tUzAna ke Deka para jAkara lagA / kucha bhAratIyoM bunane kI mazIneM tathA dUsare choTe choTe yaMtroM ko lekara ko yahIM utara jAnA thA, isalie kobe ke kucha bhAratIya cIjeM banAte haiN| unheM lene Aye the / vahIM zrI kotaka aura zrI Anandamohana. ___ina cIz2oM ke becane kA sundara prabandha sarakAra kI ora sahAya se bheMTa huii| Anandamohana jI bhAgalapura (bihAra) se hai / kasboM meM jagaha jagaha fekTariyA~ haiM / jaMgala yahA~ ke rahanevAle haiM / asahayoga meM meDikala kAleja kI par3hAI nepAla kI taraha bedardI se kATe nahIM gaye haiM / jagaha jagaha unhoMne chor3a dI thI / gayA-kAMgresa (1922 I.) ke bAda ve bA~sa, devadAra tathA dUsare vRkSoM ke vana haiN| bA~sa ke kaI jApAna cale aaye| taba se jApAna meM hI haiN| bhAratIya jagaha bagIce bhI lage hue haiN| bA~sa se jApAna meM kursI, rASTrIya mahAsabhA kI jApAnI zAkhA ke ve sabhApati bhI haiM, mez2a, TokarI Adi saikar3oM taraha kI cIjeM banatI haiM, aura apanA bahuta-sA samaya rASTrIya kAmoM meM hI dete haiM / isalie isakI aora khAsa dhyAna rakhA jAtA hai| yadi pAsaporTa kA jhagar3A samApta kara lene para hameM aAnandajApAna kI taraha bhArata meM bhI bijalI kA pracAra ho aura mohana jI eka bauddha maMdira meM le gye| jUtA utAra choTI choTI mazInoM dvArA loga cIjeM taiyAra kareM to kara maMdira meM gaye / jApAna meM maMdira meM ghusane se pUrva vahA~ bhI aise hI kAmayAbI ho sakatI hai| jUte kA utAra denA z2arUrI hai| khUba svaccha vizAla ___ jApAna kA prAkRtika sauMdarya adbhuta hai aura hAla meM padmAsanAsIna sundara buddha-mUrti hai| pharza para garmI kA eka taraha se yahA~ nAma nahIM hai| isalie sAfa-sutharI mulAyama caTAiyA~ bichI huI haiM / bhagavAn AdamI kAma karane meM khUba mustaida rahate haiM / jApAna buddha ke prati apanI bhakti prakaTa kara cukane para hama jalavAyu meM bhUtala kA svarga hai| samaya samaya para AnevAle eka kamare meM le jAye gye| vahA~ eka eka pyAlA bhayaGkara bhUkampoM kI isake viruddha kahI jA sakatI hai, jApAnI DhaMga kI cAya dI gii| sAmane kI dIvAra para nAgarI kintu usane to jApAnI logoM ko mRtyuMjaya banA diyA akSaroM meM 'amitAyusa' likhA Ta~gA dekhakara puuchaa| mAlUma hai| ha~sate ha~sate ina logoM ko mRtyu kA AliMgana karate huA ki brahmadeza ke bhikSu zrI uttama yahA~ raha cuke haiM / vaha dekha bAhara ke loga Azcarya karate haiN| unhIM ke hAtha kA likhA hai| vahA~ se kotaka mahAzaya ke ___hama 5 baje ke karIba maujI phuNce| jeTI para thor3I yahA~ gaye / hamArA jahAz2a kobe meM cAra dina ThaharanevAlA dera meM moTara-naukA milI, aura hama phira jahAz2a para cale thA, isalie nArA, horiyojI, kyUto Adi sthAnoM ke dekha zrAne kA progrAma banA aura gyAraha baje rAta ko hama * bA~sa ke karIla kI tarakArI bahuta svAdiSTa samajhI phira apane jahAz2a para lauTa aaye| jAtI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratavarSa kI vartamAna rAjanaitika paristhiti siMhAvalokana lekhaka, zrIyuta kRSNamohana, ema0 e0 dhara kucha dinoM se deza kA rAjanaitika vAtAvaraNa itanA zIghra zIghra badala rahA hai ki koI yaha nahIM kaha sakatA ki agale sAla havA kA kyA rukha hogA / bambaI - kAMgresa meM yaha prastAva pAsa huA thA ki vartamAna zAsana-praNAlI kA virodha andara aura bAhara donoM tarafa se kiyA jAya aura isI lie bar3e bar3e vAde karake kAMgresavAle lejisleTiva asembalI meM gaye bhI / isameM sandeha nahIM ki isa bAra kI asembalI meM sarakAra ko kaI bAra hAra khAnI par3I, magara deza ke zAsana meM usakA koI vizeSa prabhAva nahIM pdd'aa| sarakAra apanI dRr3ha nIti para barAbara DaTI rahI / yaha nahIM kahA jA sakatA ki asembalI meM sarakAra kI hAra kAMgresa-dala kI vajaha se huI thii| saca bAta to yaha thI ki sArI zakti zrI jinnA aura unake dala ke hAtha meM rahI / jidhara ve mur3a jAte, usI ko vijaya milatI thii| isakA patA sAmpradAyika nirNaya-sambandhI prastAva ke vAda-vivAda se acchI taraha laga jAtA hai / jabalapura meM kAMgresa kArya samiti ke sAmane jaba kAMgresa pArliyAmeMTarI borDa ke kAryoM kA prazaMsAtmaka byorA usa dina peza kiyA gayA taba samiti ne usakI koI prazaMsA nahIM kI / isase yaha bAta sAbita hotI hai ki pArliyAmeMTarI borDa ke kAryoM ko anya loga hI nahIM, balki kAMgresa kI kArya samiti bhI koI vizeSa mahattva nahIM detI hai / yaha to rahI kAMgresa kI bAta / X X X Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat udhara sarakAra naye zAsana-vidhAna ko pArliyAmeMTa se pAsa karavA kara use qAnUna kA rUpa dene meM jI-jAna se lagI thI / bhAratavarSa meM jagaha jagaha hara taraha se, jahA~ taka saMbhava thA, naye vidhAna kA virodha hI kiyA gayA; magara sarakAra apanI hI dhuna meM masta rahI / briTiza maMtrimaMDala meM bhArI parivartana huA aura sara saimuela hora kI jagaha mArkisa grAfa z2eTalaiMDa bhArata maMtrI niyukta kiye gaye / naye bhArata - maMtrI bhArata meM baMgAla ke gavarnara raha cuke haiM aura unhoMne hindU - kalA aura itihAsa kA acchA adhyayana bhI kiyA hai / isake alAvA ve zurU meM sAmpradAyika nirNaya ke viruddha bhI rahe haiM / isI se kucha hindutroM ko zrAzA huI ki naye bhArata - maMtrI hindU-hitoM para usa taraha kuThArAghAta na kareMge jisa taraha sara saimuela hora ne kiyA hai / isI bIca meM 'iMDiyA bila' kI 304 vIM dhArA meM kucha sudhAra kiyA gayA / hindU netA samajhane lage ki aba kyAbAjI mAra lI ! sAmpradAyika nirNaya jaise viSadhara sA~pa kA dA~ta tor3a diyA gyaa| yahI nahIM, isa silasile meM unake badhAI ke tAra taka daur3ane lage / yaha hAla dekhakara musalamAnoM ke kAna khar3e ho gaye / unhoMne bhI samajhA ki sArA khela miTTI meM mila gayA aura itane dinoM kI mehanata vyartha gaI / ve ukta dhArA ke parivartana kA virodha karane lage / bhArata kI isa sAmpradAyika cahala-pahala ne lArDa z2eTalaiMDa ko kucha na karane diyA aura unheM apane eka vaktavya meM yaha spaSTarUpa se ghoSita karanA par3A ki sAmpradAyika nirNaya meM koI vizeSa parivartana nahIM kiyA gayA hai aura binA pArliyAmeMTa kI AjJA ke usameM koI raddobadala Age bhI nahIM hogaa| yaha huI naye bhArata - maMtrI kI 243 www.umaragyanbhandar.com
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 sarasvatI [ bhAga 36 sabase pahalI kArravAI / isakA artha yaha hai ki sarakAra mA~goM ko svIkAra karane ke lie usa para dabAva DAlanA sampradAyavAda ke viSa ko tabhI vinaSTa karegI jaba yahA~vAle caahie| isake lie asembalI aura kauMsiloM meM kevala usake vinAza ke lie svataH agrasara hoMge, anyathA vaha virodha hI karane ke lie nahIM jAnA cAhie, balki jahA~ use phalane-phUlane degii| vAstava meM ukta dhArA ke anusAra sambhava ho, minisTarI ke pada bhI grahaNa karane cAhie / deza ke andara sAmpradAyika samajhautA kabhI nahIM ho sakegA isase apanI zakti saMgaThita rahegI aura sarakAra kI kar3I aura usake abhAva meM yahA~ kabhI saccI rASTrIyatA bhI na AlocanA bhI kI jA sakegI / inake sivA ve loga bhI panapa skegii| yahI nahIM, dhIre dhIre sAmpradAyikatA kA viSa apanI ghAta meM haiM jo aba taka kauMsiloM aura asembalI meM vyavasAyiyoM aura maz2adUroM meM bhI phailane laga jaaygaa| maz2e ur3Ate rahe haiM aura jo yaha nahIM cAhate ki aise loga abhI taka yaha unameM utanA nahIM phailA hai, magara jaba yaha kauMsiloM aura asembalI meM jAya~ jo rASTrIya mAMgoM ke lie yahA~ jar3a pakar3a legA taba unameM bhI vaha phaila jAyagA / sarakAra se lar3ate haiN| aisI hAlata meM kAMgresa kI kyA nIti kucha svArthiyoM ke hathakaMDoM ke kAraNa deza ko isa vibhI- hogI isa para sabhI kI nigAha gar3I huI hai| SikA kA anubhava karanA par3a rahA hai| isa samaya kAMgresa meM tIna makhya dala haiN| pahalA dala jisa iMDiyA-bila kA bhArata ne dRDhatA se virodha kiyA, sAmyavAdiyoM kA hai| inameM adhikAMza zurU se hI isake virodhI anta meM 2 agasta ko samrATa ne usa para apanI the ki kAMgresavAle asembalI meM jaayN| ina logoM ko pU~jIpatiyoM svIkRti de dI aura saMzodhita 'iMDiyA-bila' aba kAnUna bana aura majadUroM kI lar3AI kI hI fika rahatI hai, isI lie gayA hai| aba deza kA zAsana isI ke anusAra hogaa| pada grahaNa karanA yA kauMsiloM meM jAne zrAdi jaisI bAtoM ke isameM saMdeha nahIM ki bhArata-maMtrI ke hAthoM se kucha vibhAgoM ye loga khilAfa haiM / isa dala kA pahale to kAphI prabhAva kA prabandha lekara bhAratavAsiyoM ke hAthoM meM de diyA gayA thA, magara jaba se isane kAMgresa kI nIti kA khula kara hai, magara isake sAtha sAtha gavarnaroM aura gavarnara-janarala kA virodha karanA zurU kiyA hai taba se yaha karIba karIba itane vizeSAdhikAra de diye gaye haiM ki unake kAraNa prajA kAMgresa se alaga ho gayA hai aura isakI bAtoM kA ko jo adhikAra bhI diye gaye haiM ve saba bekAra-sA ho gaye kAMgresa kI nIti para vizeSa prabhAva nahIM pdd'taa| dUsarA haiN| vizeSAdhikAra-dvArA jaba ve cAheMge aura jahA~ bhI ve dala una kAMgresavAdiyoM kA hai jo sarakAra se mila kara cAheMge, manamAnA kAma kara skeNge| naye zAsana-vidhAna se kisI taraha kA samajhautA karane ko taiyAra nahIM hai / isa sivA isake ki baiThe-baiThAye g2arIba bhAratavAsiyoM para kaI dala kI bhI zakti bambaI-kAMgresa meM kSINa thI, isI karor3a rupaye sAla adhika vyaya kA bhAra lada gayA, rASTrIyatA lie isake virodha karate hue bhI kauMsila-praveza kA kI dRSTi se koI vizeSa lAbha hotA nahIM dikhAI detaa| prastAva pAsa ho gyaa| magara usa samaya jo loga kauMsila parantu isa samaya prazna yaha hai ki kiyA kyA jaay| praveza ke pakSa meM the unhoMne yaha sAfa zabdoM meM prakaTa kara aisA to hai nahIM ki yadi rASTrIyatA-vAdI bhAratIya naye vidhAna diyA thA ki unakI nIti bhI asembalI meM vahI hogI jo ko ThukarA deMge to sarakAra kA kAma hI na clegaa| use dezabandhu citaraMjana dAsa aura tyAgamUrti paMDita motIlAla to vidhAna ko cAlU karane ke lie pichalI bAra kI taraha neharU kI sthApita kI huI svarAjya-pArTI kI thI yAnI ve isa bAra bhI kAphI loga mila jAya~ge / aisI paristhiti meM kauMsila-praveza to avazya kareMge, magara vaha hogI sarakAra deza kA kyA kartavya hai ? libarala aura nezanalisTa logoM ke zAsana kA virodha karane ke lie aura ve koI pada kA kahanA hai ki agale cunAva meM bahusaMkhyA meM kauMsiloM meM ityAdi na grahaNa kareMge / kintu usa nIti se sarakAra para pahu~cakara una para apanA kabz2A kara lenA cAhie aura sivA do cAra hAra khAne ke aura koI prabhAva nahIM pdd'aa| phira sarakAra ke kAmoM meM ar3acana DAlakara bhArata kI yaha dekhakara naye pArliyAmeMTarI borDa ke sadasyoM ne yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] siMhAvalokana 245 ucita samajhA ki agale zAsana-vidhAna meM kAMgresavAloM antara nahIM hai / aisI hAlata meM acchA to yahI thA ki ko pada bhI avazya grahaNa karanA caahie| isase deza kA Apasa kA bheda-bhAva bhUlakara deza-hita ke lie saba adhika lAbha hogA aura kAMgresa-dala bhI saMgaThita rahegA, dala eka sAtha milakara kauMsiloM meM jaate| parantu svArthI jisase sarakAra kI nIti para bhI asara pdd'egaa| inakA loga abhI se apanI apanI fikra meM haiM / ve cAhate yaha kahanA hai ki pada-grahaNa karake sarakAra ke vidhAna kA haiM ki kAMgresavAle kAI pada na grahaNa kareM, tabhI unakA virodha kiyA jAya, jisase zAsana meM gar3abar3a ho aura kAma bnegaa| phira jaba kauMsiloM meM jAnA hai, cAhe vaha sarakAra ko hAra mAnakara bhArata kI rASTrIya mAMgoM ko naye vidhAna ko tor3ane ke lie hI kyoM na ho, pUrI svIkAra karanA pdd'e| sabase pahale isa bAta kI ghoSaNA zakti kA upayoga karanA cAhie / yadi kAMgresavAle zrI satyamUrti ne kI ki agale zAsana-vidhAna meM kAMgresa- libaraloM tathA anya rASTrIya vicAravAloM se samajhautA dalavAle bahusaMkhyA meM pahu~ca kara sarakArI padoM para kabz2A karake agale cunAva ko lar3eMge to nissandeha ve loga kaamkreNge| zurU meM kAMgresa-dala ke padAdhikAriyoM ne na isa yAba hoMge aura sahaja meM hI DAkTara bAta kA prativAda hI kiyA aura na khulakara svIkAra hI sabhI acchI jagaheM una logoM ke kabje meM aA jAya~gI, kiyaa| magara bAta chipI kaba taka raha sakatI thii| dhIre dhIre yaha jisase pratikriyAvAdiyoM ko apane hathakaMDe sAfa karane ko spaSTa ho gayA ki pArliyAmeMTarI borDavAle pada grahaNa karane maukA na milegaa| parantu yadi kAMgresa ne apanI z2ida ke kI soca rahe haiN| basa phira kyA thA ! kAMgresavAle phira do kAraNa anya rASTrIya daloM se samajhautA na kiyA to agale daloM meM vibhAjita ho gye| yahI masalA vardhA kI kArya- cunAva meM vartamAna asembalI jaisI sthiti kA honA asasamiti kI baiThaka meM peza huA thaa| parantu kArya-samiti mbhava na hogA aura unheM kisI alpasaMkhyaka dala ke ko donoM daloM ko sAtha rakhanA thA isI lie usane isa izAroM para hI nAcanA pdd'egaa| savAla ko thor3e dinoM ke lie TAla diyA hai / magara kAMgresavAloM kA kauMsiloM meM jAnA aura phira koI pada itanA gahana viSaya kaba taka Tala sakatA hai ? kAMgresa ko na grahaNa karanA, 'gur3a khAnA aura gulaguloM se parahez2a' eka dina to apanI nIti spaSTa karanI hI par3egI / isameM vAlI kahAvata ke anusAra hI hogaa| naye zAsana-vidhAna sandeha nahIM ki DAkTara ansArI, DAkTara vidhAnacandra rAya, kI aAyojanA san 1616 vAle kAnUna ko dRSTi-koNa meM zrI AsafaalI aura caudharI khalIkuz2mA ne abhI hAla rakhate hue kI gaI hai| yadi isameM maMtrimaMDala se bAhara raha meM hI apanA eka vaktavya prakAzita kiyA thA, jisameM kara virodha kiyA gayA to fiz2ala hI Apasa meM lar3akara unhoMne kahA thA ki kAMgresavAloM ko sabhI sarakArI padoM apanI zakti kA durupayoga kiyA jAyagA, sAtha hI sarakAra para qabz2A karanA cAhie / parantu yaha to tabhI ho sakegA kA bhI kucha bane yA bigar3egA nhiiN| jaba kAMgresavAle bhAvI zAsana-vidhAna meM pada grahaNa karane abhI hAla meM yukta-prAntIya kAMgresa kameTI ne myunikI nIti svIkAra kreNge| sipalTI aura DisTrikTa borDa ke cunAva ke lie apanA isa sambandha meM eka bAta aura hai| jisa nIti ko zrI eka kArya-krama prakAzita kiyA hai| ukta kAryakrama kA bhUlAbhAI desAI, zrI satyamUrti, DAkTara ansArI, DAkTara eka dasavA~ hissA bhI saphala nahIM ho sakatA yadi kAMgresavidhAnacandra rAya tathA anya unake sAthI svIkAra karane ke vAle agale cunAva meM adhika saMkhyA meM pahu~cakara kauMsiloM lie kAMgresa ko rAya de rahe haiM vahI nIti isa samaya libaraloM para apanA kabz2A nahIM karate aura apane jaise vicAravAloM tathA anya kaI rASTrIya vicAravAle daloM kI bhI hai, jo kA maMtrimaMDala nahIM banAte / aisI sthiti meM to yadi kAMgresa ke satyAgraha-Andolana ke pakSa meM nahIM the| usa kAMgresavAle kauMsiloM meM jAte haiM to unheM cAhie ki ve dRSTikoNa se kAMgresavAloM aura una logoM meM koI vizeSa abhI se apanA saMgaThana kareM, sAtha hI aise logoM ko bhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 sarasvatI apane sAtha le leM jo kAMgresa meM na hote hue bhI usake pArliyAmeMTarI borDa kI nIti se sahamata haiM / san 1907 meM sUrata- kAMgresa ke bAda garama dalavAle alaga kara diye gaye the aura san 1917 taka kAMgresa Aja-kala ke libaraloM ke hAtha meM rahI thI / san 1916 kI lakhanaU - kAMgresa meM garama dalavAle phira zAmila hue aura san 1616 taka narama dalavAle kAMgresa se bAhara ho gye| taba se aba taka kAMgresa garama dalavAloM ke hAtha meM rhii| magara bambaI - kAMgresa ke bAda se kAMgresa pArliyAmeMTarI borDa kA z2ora adhika ho gayA hai / isa naI pArTI aura purAne narama dalavAloM meM koI vizeSa antara nahIM hai / aisI paristhiti meM libaraloM kA isa naI pArTI ke sAtha milakara eka mukhya uddeza ke lie kArya karanA asaMgata bhI nahIM pratIta hotA / ina saba bAtoM ko dRSTi meM rakhate hue yaha kahanA par3atA hai ki deza kI rAjanaitika paristhiti dina dina itanI tIvra gati se badala rahI hai ki jaba nayA zAsana vidhAna kArya meM pariNata kiyA jAyagA usa vakta kyA hogA, abhI se kucha kahanA kaThina hai / phira bhI isa samaya bhinna bhinna daloM ke loga apane vicAroM meM tallIna hote hue bhI anya daloM ke kAryoM ko bar3I satarkatApUrvaka dekha rahe haiM / saca-muca kisakA sAtha denA cAhie, isa nirNaya para pahu~cane ke pUrva bar3I sAvadhAnI kI AvazyakatA hai / X X X deza rAjyoM kI prajA kA prazna bhI z2ora pakar3a rahA hai / bahuta-sI dezI riyAsatoM kI prajA vahA~ ke zAsana se sukhI aura saMtuSTa nahIM hai / prajAtaMtra aura janasattA kI bahatI huI lahara meM vahA~ kI prajA meM bhI grAzA kA saMcAra honA svAbhAvika hI hai / isI lie dezI rAjyoM kI prajA aksara kAMgresa kameTI se dezI rAjyoM kI prajAoM ke prati usakI kyA nIti hai, isakA spaSTIkaraNa karane ko kahatI rahatI hai / pahale bhI eka bAra zrImatI enI beseMTa ne dezI rAjyoM kA svarAjya kahA thA / mahAtmA gAMdhI ne bhI dezI narezoM aura unakI prajAtroM ko rAmarAjya kA smaraNa dilAyA thA / magara zrImatI beseMTa kA vaha svarAjya yA mahAtmA gAndhI kA kahA huA rAmarAjya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 kisI bhI bhAratIya rAjanItijJa kA zrAja svIkAra na hogA / abhI hAla meM hI zrI bhUlAbhAI desAI ne maisUrarAjya meM eka bhASaNa kiyA thA, jisameM unhoMne dezI rAjyoM kI khUba prazaMsA kI aura vahA~ kI prajA ko Adeza diyA ki nareza sarvesarvA haiM, rAjA kA vAkya hI nyAya hai, vahI saba zakti kA kendra hai / isI lie qAnUna kI sUkSma dRSTi se rAjA, na ki usakI prajA, feDarezana meM rAjya kA pratinidhi banakara jA sakatA hai| zrI desAI ke vicAra meM sArI rAjazakti rAjA ke hAthoM meM hI rahanI cAhie / yadi vaha usameM se kucha hissA apanI prajA ke sipurda kara detA : hai to apanI hI riyAsata meM dUsarI zakti khar3I karatA hai / aura tatra prajA ko do adhikAriyoM kI zrAjJA mAnanI pdd'egii| unakI rAya meM kAMgresa ko riyAsatI mAmaloM meM par3ane kA adhikAra hI nahIM hai, isI lie dezI riyAsatoM kI prajA ko Apane Adeza diyA ki apane rAjAoM ke prati rAjabhakti kA hI bhAva rkkheN| zrI desAI ne yaha bhI kahA ki unake vicAra se jaise prajAtantra ke mAne svAdhInatA nahIM hai, usI prakAra rAjatantra meM svAdhInatA asaMbhava nahIM hai / zrI bhUlAbhAI desAI zrAja-kala kAMgresa ke eka pramukha vyakti haiM aura jaba taka unake isa maisUra meM diye hue bhASaNa kA koI prativAda nahIM hotA, kyA yaha samajhanA anucita hogA ki yahI nIti kAMgresa kI bhI dezI riyAsatoM kI prajA ke prati hai / zrI desAI ke bhASaNa kA kAfI virodha huA hai / kintu vardhA meM kArya samiti kI jo baiThaka abhI hAla meM huI thI usameM isa viSaya para kAfI bahasa huI, magara Akhira meM nizcaya yaha huA ki zrI bhUlAbhAI ne ukta bhASaNa apanI nijI haisiyata se diyA thA aura kAMgresa kI nIti se usakA koI sambandha nahIM hai / isa sambandha meM kAMgresa kI vahI nIti hai jo kalakattAkAMgresa meM ghoSita huI thI aura pichale apraila meM jo jabalapura kI baiThaka meM duharAI jA cukI hai / X X X deza kI rAjanaitika sthiti para vicAra karate hue AtaMkavAda kI ora bhI eka dRSTi DAlanA zrAvazyaka hai / www.umaragyanbhandar.com
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3) siMhAvalokana 247 AtaMkavAda kA baGgAla prAnta kendra hogayA hai| baGgAla- asalI rUpa to gA~voM meM hI dikhAI detA hai| g2arIbI ke sarakAra ne bhI use bar3hane se rokane meM apanI pUrI zakti kAraNa vahA~ kI hAlata dina para dina socanIya hotI jA lagA dI hai| phalasvarUpa khule Ama AtaMkavAda kA z2ora rahI hai| yahI soca kara mahAtmA gAndhI ne grAmya-sevAavazya kama ho gyaa| magara jaisA ki DhAkA meM apane saMgha kI sthApanA karane kI ghoSaNA kii| mahAtmA gAndhI bhASaNa meM sara jAna enDarasana ne kahA hai ki bhartI chipe lipe ke isa nizcaya se cAroM ora taraha taraha ke bhAva prakaTa abhI jArI hai| AtaMkavAda kA mukhya kAraNa hai baMgAla meM hone lage aura dhAraNA huI ki zIghra hI dehAtiyoM ko zikSita samAja kI bekaarii| jaba taka sarakAra usa mahAtmA jI apane hAtha meM kara leNge| udhara sarakAra mI bar3hatI huI bImArI ko rokane kA koI prabandha nahIM karatI cupa na thii| turanta hI yaha sarakArI ghoSaNA kI gaI ki aura kevala damana ke hI sahAre use dabAnA cAhatI hai, khetI aura gA~voM kI bhalAI ke lie sarakAra Age se vaha saphalIbhUta pUrI taura se nahIM ho sktii| sarakAra ko vizeSa dhyAna degii| isake lie bajaTa meM eka karor3a cAhie ki vaha janatA para vizvAsa kre| sara jAna rupaye kI svIkRti bhI asembalI-dvArA karA dI gii| saraenDarasana ne narama nIti kI ghoSaNA kI hai aura usI ke kAra ke isa nizcaya se kucha logoM ko sandeha huA ki anusAra pahale se kucha z2yAdA naz2arabanda kaidI chor3e bhI jA yaha yukti kevala mahAtmA gAndhI ke calAye jAnevAle rahe haiN| asoziyeTeDa presa kI eka sUcanA-dvArA jJAta grAma-sevA-saMgha ko dabAne ke lie kI gaI hai| kahanehotA hai ki hAla meM hI baMgAla-sarakAra ne karIba 800 vAle cAhe jo kaheM, yaha to mAnanA hI par3egA ki isa najarabanda kaidiyoM ko gA~voM meM rahane ko bheja diyA hai. samaya sarakAra kA eka karoDa rupayA gA~voM kI bhalAI ke karIba 175 ko ghara para rahane ke lie, 250 ko kucha zarta lie kharca karanA apanI vizeSatA rakhatA hai / grAmINoM kI lagA kara aura 100 vyaktiyoM ko binA kisI zarta ke chor3a bhalAI ke lie isa taraha kA dezavyApI Ayojana Aja diyA hai| zrI zaraccandra bosa bhI binA kisI zarta ke rihA taka yahA~ nahIM kiyA gayA aura yadi yaha prayatna saphala bhI kara diye gaye haiN| magara itane thor3e-se logoM ko chor3ane se nahIM hogA, to bhI isase grAmINoM kA usa dazA meM bhI kAma na clegaa| udAra nIti kA artha to yaha hai ki kucha na kucha upakAra avazya ho jaaygaa| yaha saca jitanI zIghratA se ho sake naz2arabanda kaidI mukta kara diye hai, itanI choTI rakama se vizeSa suphala nahIM prakaTa hogaa| jAya~ aura jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, baMgAla-sarakAra parantu yaha abhI prArambha hai / ataeva abhI isa sambandha meM baMgAla kI sabase kaThina samasyA madhyama zreNI ke zikSita kucha nahIM kahA jA sakatA / gA~voM kI sabase vikaTa samasyA yuvaka-samAja kI bekArI dUra karane kI ceSTA kre| hai vahA~ kI g'riibii| ataeva sarakAra kA yaha karttavya honA cAhie ki vaha vahA~ kI bar3hatI huI g2arIbI ___ mahAtmA gAndhI asahayoga-aAndolana ko banda karake kA jitanI jaldI ho sake, dUra karane kA avyartha apanA dhyAna gA~voM kI ora le gaye haiN| bhArata kA prayatna kre| x Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ bidA zrIyuta narendra, bI0 e0 Ao rAnI, bidA mA~ga lU~ , lAja nahIM aba prema bano tuma, cUma taruNa kaliyoM se locana / bhakti banU~ kara lU~ pada-pUjana / Ao sajani, inheM samajhA hU~, ura kI pratimA kA arcana kara, vyartha na khoyeM neh-niir-kn| saphala karU~ saba jnm-mrnn-shrm| priya asahya hoMge ve A~sU , pUrNa prema kI thAlI meM bhara dekho chor3a na denA dhIraja / akSata pada-raja, rolI jAvaka bidA-samaya hai kSaNa bhara ko bhI, nakSatroM se Aja sajA do, mlAna na hoM nayanoM ke nIraja / asta sUrya-sA Anata mastaka / prANa, milana dina ke zubha-avasara Ao karuNAkara pada-raja do ke hita A~sU rakhanA saJcita / jIvana kara do zivamaya sundara, usa dRga ke musakAna-atha ke, sura-saritA-sama zobhita hogA harSa-indradhanu se hoM zobhita / pada-raja kA abhiSeka zIza pr| dina ginate dina bIta jAya~ge, pativratA yA prema-vratA ke, priya, gRha meM raha yA pravAsa meN| caraNoM kI anamola dhUli se halakI hogI vyathA-viraha kI, nikale the ye ravi zazi tAraka, prIti pyAsa vizvAsa Asa meN| ciraprakAza jo pathika vizva ke| dUra rahU~ yA pAsa, tumhAre, tuma ArAdhana, tuma AliGgana, zrIcaraNoM kA dAsa rahU~gA tuma hI satata sAdhanA, rAnI ! nita amUrta ko mUrta banAne veda tumhArI vANI hogI, kA durlabha abhyAsa kruuNgaa| suna mana hogA jJAnI, dhyaanii| tama ke agama marma likhate jo, sarale ! apanI garimA mahimA, rajanI ke bAlaka nabha-tAraka soco, svayaM bhalA kyA jAno ? svapna-ghanoM kI saghana chA~ha meM, mere mana-mandira ke dIpaka, mujhe dikhAyeMge tuma taka patha / nija prakAza tuma kyA pahacAno? prema-yoga-bala se citrita kara, sneha-surabhiyuta tuma padmAkara, maiM, praphulla padmoM se locana maiM madhu-abhilASI kavi-madhukara, zyAma-putaliyoM kI sukha-nizi meM caraNAmbuja chU, calU~ bidA do, le vizrAma harU~gA bhava-zrama / maiM samIra-sama saurabha bhara bhara / abhilASA AhvAna karegI sumukhi, bidA doAja vizva meM, svapna-yAna meM tuma utarogI prema-nAma kI surabhi bsegii| sone ke ghana se USA-sI Aja pAsa taka, kala pravAsa taka, zrA, nayanoM meM vAsa krogii| prema-Dora kucha aura bddh'egii| . 248 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pratimAsa prApta honevAlI naI pustakoM kI sUcI / paricaya yathAsamaya prakAzita hogaa|] 1-zyAmasatasaI (kavitA)- lekhaka, zrItulasI- prakAzaka, zrI rAmAnanda-granthamAlA-kAryAlaya, ayodhyA rAma zarmA 'dineza', prakAzaka, zrI gaMgArAma agravAla, yU0 pI0 hai aura mUlya |-) hai| kAlabAdevI roDa, sUrajamala kI cAlI, bambaI, haiN| 12-13-tripiTakAcArya rAhula sAMkRtyAyana 2-bhAratIya sahakAritA-Andolana-lekhaka, zrI likhita, sAhitya-sevaka-saMgha, chaparA, se zaMkarasahAya sakasenA, ema0 e0, prakAzaka, esa0 esa0 prakAzita 2 pustake sakasenA, barelI kAleja, barelI, haiM aura mUlya 2) hai| ___ (1) merI yUropa-yAtrA-mUlya 1 // -) hai / 3-sampradAya-pradIpa-anuvAdaka aura prakAzaka, __(2) laMkA-mUlya 112) hai| pro0 kaNThamaNi zAstrI, vizArada, saMcAlaka, vidyA-vibhAga, 14-AyurvedAGka:-prakAzakaH, mahAmahopAdhyAya paM0 kAMkarolI aura mUlya 2) hai|| zrIgiridharazarmA caturvedaH rAjakIyasaMskRtavidyAlayAdhyakSaH 4-sampradAya-pradIpa (gurjara-bhASAnuvAda)-anu- jayapuram / vAdaka, zrIbhaTTa jaTAzaMkara zAstrI, prakAzaka, vidyA-vibhAga, kAMkarolI haiN| 1-2-paNDita javAharalAla caturvedI kI 5-hindImuhAvarAkoSa-sampAdaka, zrI ema0 vi0 do pustakeMjambunAthana, ema0 e0, bI0 esa-sI0, prakAzaka, ema0 vi0 1) bhakta aura bhagavAna-yaha pustaka apane DhaMga zeSAdri enDa kampanI, balepeTa, beMgalora siTI haiM aura kI eka hI hai| isameM bhagavAn ke bhaktoM kI manohara mUlya sajilda pustaka kA 1||) hai / sUktiyA~ haiM / isakI pRSTha-saMkhyA 306 hai| chapAI-saphAI 6-pralApa- racayitrI, zrImatI suzIlAdevI sAmanta, ___ bhI sundara hai / prArambha se anta taka kaviyoM ke anokhe prakAzaka, zrI devendranAtha sAmanta, ema0 e0, ela-ela0 udgAroM kA Ananda milatA hai| pustaka adhyAyoM meM bI0, ema0 esa-sI0, cAIbAsA haiM / vibhakta nahIM hai / zAyada bhakti ke ananta pravAha kA rokanA 7-6-zrI mahezacandraprasAda ema0 e0, paTanA, ucita nahIM samajhA gyaa| kI tIna pustakeM sUra, tulasI, rahIma, bhAratendu harizcandra, pratApanArA(1) hindUsabhyatA- mUlya 1) hai; (2) jAtaka- yaNa mizra, ratnAkara, jauka Adi kI rasavatI kavitAyeM bar3e mAlA athavA jJAnagaMgA-mUlya // ) hai; (3) prabodha- rocaka DhaMga se isameM saMgraha kI gaI haiN| sabhI uddhRta candrodaya-nATaka-mUlya // ) hai| sUktiyoM ke Age aura pIche aisI TippaNiyA~ jamAI gaI 10-prema kI devI-lekhaka, zrIgaNezaprasAda haiM jo vyaMgya aura hAsya ke sAtha eka mIThI cuTakI letI zrIvAstava, prakAzaka, zrI ciraMjIlAla tulasAnA, 3 dahIhaTTA haiN| eka udAharaNa lIjie-"dukha harau dvArikAnAtha sTrITa, kalakattA haiM aura mUlya / / ) hai| sarana maiM terI"- yaha eka bahuta prasiddha lAvanI hai| isameM 11-zrIrAmAnanda-nATaka-lekhaka, zrI vaiSNava, draupadI ke cIraharaNa kI hRdayadrAvaka kathA hai| isako 249 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 sarasvatI [bhAga 36 caturvedI jI ne prasaMgavaza uddhRta kiyA hai| usI sambandha cihnoM kI anAvazyaka bharamAra ho gaI hai| isameM sandeha meM Apa likhate haiM nahIM, pustaka rocaka aura upayogI bhI hai / patA-hindI__ "kyoM nAtha ! draupadI ke jhapaTate hue 'supaTa' meM sAhitya-kuTIra, banArasa hai / mUlya 1 // ) hai| prasphuTita hote hue pracura parizrama par3A hogA ! isa taMga (2) A~kha aura kavigaNa-isa pustaka meM A~kha dAyare meM durate hue-chipate hue, aoha chaliyA ! nihAyata hI para aneka kaviyoM kI kavitAyeM saMkalita kI gaI haiN| kaSTa huA hogA! aura z2arUra huaA hogA ! para pIta 422 pRSThoM meM caturvedI jI ne jo netra-viSayaka manoraMjaka paTadhArI lalA! Apake isa aparimita parizrama kI pola sAmagrI prastuta kI hai use dekhakara unake parizrama kI 'mohana kavi' ne bar3I sundaratA se kholI hai| astu prazaMsA karanI hI par3atI hai / ukta pustaka meM sabase pahalI sunie, aura batalAie ki kavitA 'pAlama' kavi kI hai| 165 pRSThoM taka caturvedI "kabai Apu gaye he bisAhana bajAra bIci, jI ne uddhRta kavitAoM ko apanI masAledAra TippaNiyoM ___kabai boli julahA bunAye dara-paTa sauM / se guMphita kiyA hai| zeSAMza meM kevala saMkalana hai / naMda jU kI kA~marI na kAhU vasudeva jI kI, ____ pustaka kI bhUmikA meM paMDita zivaratna zukla ne ___ tIna hAtha paTukA lapeTeM rahe kaTa sauN|| tatsambandhI viSaya kI acchI vivecanA kI hai| pustaka ke 'mohana' bhanata yAmaiM rAvarI bar3AI kahA anta meM 20 pRSThoM meM zabdArtha bhI diye gaye haiN| isase rAkhi lInhIM Ana-bAna aise naTakhaTa sauN| pustaka kI upayogitA aura bar3ha gaI hai| gopina ke lInheM taba cori cori cIra aba, ___ nissandeha netra zarIra ke atyanta Avazyaka aMga haiM / jori-jori daina lAge draupadI ke paTa sauN| unase hRdaya ke gUr3hatama bhAvoM kA patA lagatA hai| kisI "hA~-hA~ batalAie sAhaba ! kharIdane ke lie bAz2Ara kaba ne ThIka kahA haitazarIfa le gaye the ! athavA kisa julAhe se aise sundara tana kI nArI kara gahe, mana kI nArI baina / samIcIna kapar3e bunavAye ! kyoMki zrImAn to sirpha tIna jo kadApi bolai nahIM, turata parakhie naina / hAtha kI la~goTI lagAye aura kAlA kambala so bhI na jAne astu ! A~khoM kI sundaratA, sarasatA, kaThoratA, vIratA, "nandabAbA" kA thA yA vasudeva jI ne hI bAz2Ara se sahanazIlatA tathA aura bhI mAnasika aura zArIrika lekara bheja diyA thaa| aor3he Dolate the, thA kyA pAsa! vicAradRSTi se jitanI netra-sambandhI bAteM ho sakatI haiM una astu, bhagavan ! ina gunana-garUlI gopa bAlAoM ke guNa sabakA varNana prAyaH isa pustaka meM thA gayA hai| aAzA gAie, jinakI badaulata zAna raha gaI / inake curAye cIra hai, kAvyAnurAgI aura rasika sudhIjana ise pasanda kreNge| Aja kAma A gaye, aura isa taraha naTakhaTapane se Ana- isa pustaka meM caturvedI jI kI eka dUsarI prakAzita bAna banI raha gii|" honevAlI pustaka kA vijJApana bhI chapA hai| A~kha ke sampUrNa pustaka meM yahI krama hai| caturvedI jI ne viSaya kI itizrI karake caturvedI jI aba jisa dUsare nirbhayatApUrvaka urdU aura fArasI ke zabdoM kA prayoga aMga-varNana ke sambandha meM apanI kAvya-rasikatA kA kiyA hai| Apa vrajabhASA kI prAcIna zailI ke poSaka paricaya denA cAhate haiM, vaha kahA~ taka ucita hogA, yaha aura samarthaka haiM / zrApa kahate haiM "hama ratnAkarI aAdhunika matabheda kI bAta hai| jisa pustaka se sarvasAdhAraNa janatA sTAila ke kAyala nahIM haiM, usake navIna rUpa ke mAyala meM svAsthyavardhaka prasannatA tathA acche acche bhAvoM kA nahIM; apitu usI prAcInatA ke pujArI haiM, usI svarUpa ke pracAra ho aura sAtha hI sAtha hindI meM anurAga utpanna ho abhilASI haiM, nUtanatA ke nhiiN|" usakA z2arUra pracAra honA caahie| A~kha kA viSaya pustaka meM kahIM kahIM praznasUcaka tathA Azcarya-sUcaka unakI vijJapta pustaka ke viSaya se sarvathA bhinna hai| A~khoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] naI pustakeM 251 meM sabhI bhAva A jAte haiM / kintu dekheM caturvedI jI usa kI chapAI-safAI sundara hai aura galpoM kA saMgraha dekhate viSaya ko kisa DhaMga se Adhunika janatA ke sAmane hue mUlya bhI ucita hI hai / upasthita karate haiM / isa pustaka kA mUlya 3) hai, aura kRSNamohana ema0 e0, bI0 e0 (Anarsa) patA-sAhitya-sevaka-sadana, kaashii| 4-ajJAta-vAsa (khaNDa kAvya)-lekhaka, zrIyuta . -yajJadatta zukla, bI0 e0 rAmasahAya zarmA 'marAla', pRSTha-saMkhyA 143, mUlya ) hai / 3-unmAda-lekhikA, zrImatI kamalAdevI caudharI, patA-zrImarAla-sarasvatI-sadana, niyAz2anagara, po. mirahacI prakAzaka, zrI banArasIdAsa caturvedI, 120 / 2, apara (ettaa)| sarakUlara roDa, kalakattA haiM / pRSTha-saMkhyA 200 aura mUlya yaha khaNDa kAvya bola-cAla kI bhASA meM likhA gayA hai| isameM pANDavoM ke 'ajJAta-vAsa' ke samaya kI kathA - isa pustaka meM zrImatI kamalAdevI caudharI kI likhI sarasa tathA lalita zailI meM varNita hai| kIcaka-vadha, huI kahAniyoM kA saMgraha hai| zrImatI jI ne, hAla meM hI karNArjana-saMgrAma tathA abhimanyu-vivAha ke varNana kahAnI likhanA zurU kiyA hai / unakI kahAniyoM meM bhAva vizeSarUpa se sundara hue haiN| kathA kA nirvAha kavi ne kA eka pramukha sthAna hai, usameM anubhUti kI jhalaka bar3I kuzalatA se kiyA hai| zrIyuta 'marAla' jI kI yaha hotI hai| jisa kisI bhI pAtra ko devI jI ne liyA hai prathama kRti hai, to bhI kavi ko apane prayAsa meM usI ke caritra kA citraNa bahuta hI sundaratA ke sAtha acchI saphalatA milI hai| isa 'kRti' ko dekhakara hameM kiyA gayA hai| isameM zaka nahIM ki zrImatI kamalA jI ne vizvAsa hotA hai ki marAla jI apanI kAvya-sAdhanA-dvArA jina pAtroM kA nirmANa kiyA hai, vaise pAtroM kA nirmANa mAtRbhASA ke bhANDAra kI zrIvRddhi kreNge| AzA hai, kahAnI-lekhaka puruSa z2arA kaThinatA se kara paaveNge| kAvya-rasika kavi kI isa kRti kA samucita Adara kreNge| kahAniyoM ke ucca koTi ke hone ke sAtha hI sAtha yaha nahIM 5-sAhityika lekha-lekhaka, zrIyuta rAmaprasAda kahA jA sakatA ki unameM bhUla hI nahIM hai| kahIM kahIM pANDeya, ema0 e0, haiM, prakAzaka, zrIrAmanArAyaNalAla unameM ulajhana-sI A jAtI hai jisase pAThaka aksara bukaselara, ilAhAbAda haiN| pRSTha-saMkhyA 208 aura mUlya 1) hai| parezAna ho uThatA hai| kahIM kahIM lekhikA kI kalpanA hindI meM nibandha-granthoM kA abhAva hai| prastuta pustaka asaMgata ho jAtI hai, jisase yaha dhAraNA ho uThatI hai ki meM zrIyuta pANDeya jI ne apane una nibandhoM tathA lekhoM nAyaka apane sImita kSetra ko pAra kara aisI jagaha meM kA saMgraha kiyA hai jo pichale dasa varSoM meM sarasvatI, sudhA, vicaraNa karane lagA hai jisakA na koI sira hai, na pair| mAdhurI Adi patrikAoM meM prakAzita ho cuke haiM / nibandha maiM banArasIdAsa jI se sahamata hU~ jaisA ki unhoMne apane sAhityika tathA dArzanika viSayoM para likhe gaye haiN| kucha 'nivedana' meM kahA hai, ki 'unmAda' usa hindustAnI rela nibandhoM meM lekhaka ne tulasI, bhikhArIdAsa, mIrA, Adi kI taraha hai, jisameM sabhI Dibbe haiM, isalie sabhI prakAra kI kRtiyoM kI mArmika vivecana kI hai| nibandhoM kI ke pAThaka apanI apanI bauddhika haisiyata ke anusAra usakA bhASA praur3ha aura viSayoM kA vivecana ucca koTi kA hai|| aAnanda uThA sakate haiM / magara isameM kevala antara yaha hai 6-cArucaritAvalI-lekhaka, zrIyuta kRSNadeva ki hindustAnI rela meM adhikAMza tIsare darje ke Dibbe upAdhyAya, prakAzaka, paM0 zAligrAma zarmA, vyavasthApaka hote haiM, para 'unmAda' meM inTaramIDiyaTa aura sekenDa klAsa harihara-maNDala, kAlabhairava, kAzI haiN| pRSTha-saMkhyA-175 ke DibboM kI pradhAnatA hai| aura mUlya // ) hai| zrImatI kamalA devI jI kI galpoM meM bhAvoM kI pradhAnatA yaha pustaka mahApuruSoM ke jIvana-caritoM kA bAlakopahai , unakI kahAniyA~ duHkhAnta hote hue bhI sarasa haiM / pustaka yogI saMkalana hai| ina jIvanacaritoM meM lekhaka ne dharma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [ bhAga 36 pravartaka, kavi, Adarza puruSa, vIra, tathA dezabhakta mahA- vAn saumyakAzIza kI stuti ke sAtha hI sAtha advaita tattva puruSoM kA varNana kiyA hai| eka eka zIrSaka ke nIce kA sundara sAmaMjasya kiyA hai| svAmI jI kI saMskRta pA~ca pA~ca prAcIna tathA arvAcIna mahApuruSoM ke carita prAJjala tathA zailI sarala hai / pustaka meM nAnA chandoM ke sarala tathA subodha bhASA meM likhe gaye haiN| lekhaka kI samAveza ke kAraNa pustaka par3hane meM jI nahIM uubtaa| varNana-zailI rocaka aura manohara hai| vidyArthiyoM ke lie aSTAdaza stavaka to zivasvarUpa kA hI varNana karatA hai upayogI hai / mahApuruSoM kI jIvana-kathAoM se ve bahuta aura vaha bhI durgA saptazatI kI zailI para / anuSTup zlokoM kucha upayogI bAteM aura zikSAyeM isa pustaka se sIkha ke antima caraNa "namastasmai namastasmai namastasmai namo skeNge| pustaka meM citroM kA yadi samAveza hotA to aura namaH" ina zabdoM meM likhe gaye haiM / zlokoM para vaidyarAja jI bhI acchA hotaa| ne hindI meM saralA TIkA likhI hai tathA zlokoM kA gambhIra 7-vedAntabhAnu-lekhaka, saMta amIcandra zarmA haiM, artha prakaTa karane meM sahAyaka upaniSad-vAkyoM kA cayana pRSTha-saMkhyA 122 aura mUlya // hai| patA-kalyANa karake isa grantha ko sarvasAdhAraNa ke lie upayogI banA pustakAlaya, tilaka galI, gvAlamaMDI, laahaur| diyA hai / hindI-TIkA kI bhASA yadyapi sarvathA zuddha nahIM lekhaka ne isa pustaka meM vedAntagranthoM meM varNita hai, tathApi zlokoM ke bhAva samajhane meM kaThinAI nahIM (1) nityAnityavastuviveka, (2) ihAmutraphalabhoga virAga, hotii| zivabhaktoM tathA upaniSad-rahasya ke jijJAsutroM ko (3) zamadamAdi sampatti. (4) tathA mumukSatva nAmaka isase lAbha uThAnA caahie| sAdhana catuSTaya kI vizada vyAkhyA hai| yoga-sambandhI 9-lekhaka (mAsika patra)-isake sampAdaka saMta-vANiyoM tathA viSayopayukta kathAoM ke dvArA lekhaka ne zrIbhAratI ema0 e0 aura zrI premanArAyaNa agravAla, apane viSaya ko sIdhI-sAdI bhASA dvArA hRdayaMgama karAne bI0 e0 haiN| yaha prayAga ke lekhaka-saMgha kA mukha patra kA prayatna kiyA hai / isa dRSTi se pustaka vedAnta ke sAdhana hai| abhI lagabhaga 3 mAha se nikalane lagA hai| isameM catuSTaya ke jijJAsutroM ke lie upayogI siddha hogii| bhASA hindI ke lekhakoM ke lie aneka mahattvapUrNa jJAtavya yadyapi sarvathA zuddha nahIM hai aura lekhaka ke svaracita viSayoM kA saMkalana rahatA hai| naye lekhakoM kI kaThinAiyoM padyoM meM chandobhaMga-doSa sthAna sthAna para haiM, to bhI prati- ke dUra karane ke upayukta upAya bhI batAye jAte haiN| isa pAdya viSaya ke samajhane meM koI kaThinAI nahIM hotii| patra se naye aura purAne lekhakoM donoM kA bar3A upakAra dvitIya saMskaraNa meM ina truTiyoM kA sudhAra vAJchanIya hai| ho sakatA hai| isake sahAre ve hindI likhane kA kAfI 8-zrI saumyakAzIzastotram-racayitA pUjyapAda sAfa-sutharA jJAna prApta kara sakate haiN| isake sabhI aMka zrI tapoyana svAmI, saralA nAmaka bhASA TIkAkAra zrIyuta upayogI lekhoM se yukta nikale haiM / isa tRtIya aMka meM vallabharAma zarmA vaidyarAja, pRSTha-saMkhyA 375 aura mUlya 1) zrI nalinI mohana sAnyAla, ema0 e0 kA smaalocnaahai| patA-vaidyarAja vallabharAma zarmA, aMjAra (kaccha) hai| tattva para mahattvapUrNa lekha nikalA hai / yaha patra hindI meM isa pustaka meM uttara kAzIstha bhagavAn saumya kAzIza apane DhaMga kA eka anokhA patra hai| isakI eka prati mahAdeva kI stuti saMskRta meM nAnA chandoM meM kI gaI hai| kA mUlya / -) aura vArSika mUlya 3) hai, kintu sadasyoM ko mahAtmA tapovana svAmI jI ne isa racanA meM Iza, kena, 2) meM hI sAla bhara diyA jaaygaa| kaTha Adi solaha upaniSadoM ke bhAvoM ke AdhAra para bhaga -kailAzacandra zAstrI, ema0 e0 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAgrata mahilAyeM kumArI sAvitrI vaMzIdhara, ema0 e0, kA svargavAsa lekhaka, zrIyuta maGgalaprasAda vizvakarmA tyanta dukha ke sAtha likhanA par3atA hai ki isI agasta mahIne ke Arambha meM kumArI sAvitrIdevI kA paralokavAsa ho gyaa| yadi merA anumAna satya hai to yaha kahanA anucita na hogA ki hamAre akhila bhAratavarSIya manvAcArI vizvakarmAsamAja meM kumArI sAvitrI hI una mahilA-ratnoM meM sarvaprathama thIM jinhoMne ema0 e0 taka saphalatApUrvaka ucca zikSA pAI hai| ve lagabhaga Der3ha varSa se bImAra thIM, gata maI mAsa meM unhoMne arthazAstra lekara ema0 e0 meM uttIrNa hone kA samAcAra sunA thA / para jaba ve apane jIvana kA anya koI sarvocca lakSya nirdiSTa karanA cAhatI thIM taba daiva ne unakI aihika lIlA hI samApta kara dI / unakI pratibhA Azcaryajanaka evaM anupama thI / unhoMne jitanI bhI parIkSAyeM dIM - sabhI meM sarvaprathama uttIrNa hotI rhiiN| isake badale meM unheM kaI svarNapadaka tathA rajata padaka bheMTa meM mile the, jo Aja unake dukhI parivAra ke lie unakI zatazata smRtiyoM ko jAgrata kara, asIma vedanA ko harA-bharA banAye rakhane ke lie baca rahe haiN| bar3e duHkha kI bAta to yaha hai ki kumArI sAvitrI isa samaya pacIsa varSa ke lagabhaga thIM aura abhI kumArI hI thiiN| unake a Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [" sva0 kumArI sAvitrI vaMzIdhara ema0 e0 ] vayovRddha pitA ne azrukti nayanoM se tathA vedanA- kaNTakita hRdaya se kahA ki maiM sAvitrI ke dAmpatya jIvana ko sukhI banAne ke lie yogya vara kI talAza meM thA, 253 www.umaragyanbhandar.com
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 sarasvatI [bhAga 36 para vidhi ne kahA rahane do, rahane do, maiM hI isa mahilAoM ke zarIra para sAr3I kI manohara chaTA bAta kA prabandha kiye detA hU~ aura vidhi ne apanA dekhakara laMdana kI kucha phezanebala a~garez2a leDiyA~ bhI prabandha kara diyA ! sAr3I ko apanAne ke lie utAvalI ho rahI haiN| __kumArI sAvitrI ke pitA rAya sAhaba vaMzIdhara yahA~ taka ki kucha sammAnita a~garez2a mahilAoM ne ucca kulotpanna tathA sampanna haiN| kumArI sAvitrI ke usakA upayoga bhI Arambha kara diyA hai| yorapa meM eka bhAI zrIyuta paramAnanda jI, AI0 sI0 esa0, sAr3I ke bhaviSya para eka lekha zrImatI caudharAnI jI dUsare zrIyuta kAmatAprasAda jI TagaraiyA, AI0 efa. ne 'saMDe krAnikala' meM likhA hai jisakA sArAMza yahA~ esa0 haiN| unakI eka choTI bahana aura haiM, jo banArasa- hama 'bhArata' se uddhRta karate haiMyUnivarsiTI meM efa. e. kI zikSA pA rahI haiN| yorapa meM kucha bhAratIya mahilAyeM jAkara jaba unakI bhAvaja zrIyuta paramAnanda jI AI0 sI0 yorapIya vastra pahanatI haiM taba yorapavAle unakA esa. kI patnI eka pratiSThita evaM viduSI mahilA haiN| ye majAka karate haiN| bAta yaha hai ki yorapIya vastra bI0 e0, bI-liTa0, pI0 eca0 DI0 (oNksaphorDa) hindustAnI zarIra para acche nahIM lagate aura tathA bAra eTa0 laoN haiN| kumArI sAvitrI ke nidhana isI taraha bhAratIya sAr3I bhI yorapIya mahise isa zikSita tathA sampanna parivAra kI, evaM isa lAoM ke zarIra para nahIM phbtii| isakA kAraNa bahuta pichar3e hue samAja kI jo kSati huI hai yaha hai ki bhAratIya striyoM ke aMgoM kI gaThana unakI vaha anirvacanIya hai| Izvara divaGgata AtmA ko yorapIyana bahanoM se bhinna hai| unake zarIra kA bheda svarga meM zAnti tathA dukhI parivAra ko yaha dukha kevala kSINAMga athavA sthUlAMga rahane taka hI parimita sahana karane kA sAmarthya de| nahIM hai, kintu donoM mahAdvIpoM kI mahilAoM ke ___madarAsa kI striyoM meM hindI zarIra ke AkAra meM bhI bahuta-kucha bheda hotA hai| madarAsa kI striyoM meM bhI hindI kA pracAra bar3hatA yaha bheda darzaka spaSTa dekha sakate haiM, kyoMki iptakA jA rahA hai| Age ke citra meM bAI ora kumArI eka kAraNa donoM kI saMskRti, rahana-sahana aura jala-vAyu __ meM nihita rahatA hai| padminI bI0 e0 haiM, jinhoMne pahale-pahala madarAsa bhAratIya mahilAoM aura yorapIya striyoM kI vizvavidyAlaya se hindI lekara bI0 e0 kI Digro pAI hai| dAhanI ora kumArI e0 sAvitrI haiM, jinhoMne prakRti meM kucha maulika bheda hote haiN| bhAratIya nArI jisa prakAra ke vAtAvaraNa meM rakkhI jAtI hai usameM hindI lekara madarAsa-vizvavidyAlaya kI iMTaramIDieTa usake jIvana kA uddeza pati ke dvArA prema pAne kI parIkSA pAsa kI hai| adhikAriNI bananA hI hotA hai aura pati hI usake __ ye donoM kerala-hindI-mahAvidyAlaya ke pradhAna jIvana kA svAmI bhI hotA hai| cAhe yaha bAta kucha adhyApaka zrI e. caMdrahAsana, bI0 e0 kI bahaneM haiM navazikSita mahilAtroM ko bhale hI burI lage, para aura gata mArca 1935 meM erasAkulama ke mahArAjA satya se inkAra nahIM kiyA jA sktaa| bhAratIya kAleja se uttIrNa huI haiN| mahilAoM kI laharAtI cAla, pairoM kI manthara gati, pazcima meM sAr3I kI lokapriyatA gardana kA zIla se bharA sahaja jhukAva aura bA~hoM kA yorapa ke bar3e-bar3e zaharoM aura vizeSakara laMdana saMcAlana sAr3I ke sAtha milakara aisA samA~ bA~dha meM sAr3I kI lokapriyatA bar3hatI hI jA rahI hai| detA hai ki pazcima kI striyA~ prayatna karane para bhI laMdana kI dAvatoM aura resoM ityAdi meM bhAratIya vaisA nahIM kara skeNgii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] jAgrata mahilAyeM 255 * * isake sivA raMga kI bAta bhI kucha kama mahattvapUrNa nhiiN| gaura varNa, bhUrI A~kheM aura sunahare bAlavAlI norDika jAti (uttarI yorapa ke loga noDika jAti ke haiM) kI striyoM ke badana para halake raMga ke vastra hI khilate haiN| isake viparIta bhAratIya striyoM ke gahare raMga ke mukha para raMgIna halake aura laTakate hue vastra zobhA dete haiN| jina yorapIya striyoM ko maiMne sAr3I pahane dekhA hai unheM isa taraha dekhakara pahale to maiM bila kula hI acakacA gii| apanI [ kumArI padminI aura kumArI sAvitrI ] tez2a cAla-DhAla aura adhika yorapa meM 'pati' zabda kA mahattva bahuta dinoM se mardAnagI ke sAtha sAr3I pahane ve aisI dikhalAI detI ghaTa gayA hai, jisakA matalaba dUsare zabdoM meM saMrakSaka haiM mAno koI svA~ga banA kara AI hoN| aura svAmI bhI hotA hai| yorapa meM Aja-kala strI- maiM yorapIya pozAka kI bahuta adhika prazaMsaka | puruSoM meM bhISaNa pratiyogitA chAI huI hai| isakA huuN| yorapIya mahilAoM kI khelane kI pozAka, unake | eka kAraNa to yaha hai ki gata mahAyuddha ke avasara sAyaMkAla ke sundara vastra, sone ke gAuna ityAdi para navayuvakoM kI saMkhyA ghaTane aura dUsare paidA hone- unake zarIra para khUba khilate haiN| unameM pazcimI vAlI pIr3hI meM lar3akiyoM kI adhikatA hone kI vajaha striyoM kI svacchanda prakRti kA pradarzana karane kA maukA se yorapa meM striyoM kI saMkhyA puruSoM kI apekSA bhI unheM khUba milatA hai| bAta yaha hai ki jIvana ke adhika ho gaI hai| isakA pariNAma yaha ho pratyeka vibhAga meM puruSoM ke kaMdhe se kaMdhA lagAkara rahA hai ki striyoM-avivAhita lar3akiyoM ko kAma karane ke lie jo vastra ve pahanatI haiM unake puruSoM se pratiyogitA karane ke lie apane strItva lie kAphI upayukta haiN| isalie merA qhayAla hai ki ko tAka meM rakha denA par3atA hai| yaha svAbhAvika yorapIya mahilAyeM bhAratIya sAr3I ko sthAyI rUpa hI hai ki isakA prabhAva striyoM kI pozAka para se kabhI na apanA skeNgii| hA~, kabhI kabhI zaukiyA bhI pdd'e| pahana lenA dUsarI bAta hai|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ paga-dhvani lekhaka, zrIyuta baccana vaha paga-dhvani merI pahacAnI ! naMdana-vana meM uganevAlI, meMhadI jina talavoM kI lAlI, banakara bhU para AI AlI! maiM una talavoM se cira-paricita, maiM una talavoM kA cira-jJAnI / vaha paga-dhvani merI pahacAnI ! USA le apanI aruNAI, le kara-kiraNoM kI caturAI, jinameM jAvaka racane AI, maiM una caraNoM kA cira-premI, maiM una caraNoM kA cir-dhyaanii| vaha paga-dhvani merI pahacAnI ! una mRdu caraNoM kA cuMbana kara, Usara bhI ho uThatA urvara, tRNa-kali-kusumoM se jAtA bhara, maruthala madhuvana bana laharAte, pASANa pighala hote pAnI ! vaha paga-dhvani merI pahacAnI ! una caraNoM kI maMjula u~galI, para nakha-nakSatroM kI avalI, jIvana ke patha kI jyoti bhalI, jisakA avalaMbana kara jaga ne, sukha-sukhamA kI nagarI jAnI !! vaha paga-dhvani merI pahacAnI! una pada-padmoM ke prabha rajakaNa, kA aMjita kara maMtrita aMjana, khulate kavi ke cira-aMdha nayana, tama se Akara ura se milatI, svapnoM kI duniyA kI rAnI ! vaha paga-dhvani merI pahacAnI ! una suMdara caraNoM kA arcana, karate A~sU se siMdhu nayana, paga-rekhA meM ucchavAsa pavana, dekhA karatA aMkita apanI, saubhAgya surekhA kalyANI ! vaha paga-dhvani merI pahacAnI ! una cala caraNoM kI kala chama-chama, se hI thA nikalA nAda prathama, gati se mAdaka tAloM kA krama saMgIti jise sAre jaga ne, apane sukha kI bhASA maanii| - vaha paga-dhvani merI pahacAnI ! ho zAMta jagata ke kolAhala ! ruka jA re jIvana kI halacala ! maiM dUra par3A suna lU~ do pala, saMdeza nayA jo lAI hai yaha, cAla kisI kI mstaanii| vaha paga-dhvani merI pahacAnI ! kisake tamapUrNa prahara bhAge ? kisake cira-soye dina jAge ? sukha-svarga huA kisake Age ? hogI kisake kaMpita kara se, ina zubha caraNoM kI agavAnI? 256 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ Gal "vaha pagadhvani merI pahacAnI" [citrakAra zrIyuta pI0 mukarjI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. saMkhyA 3] paga-dhvani 257 . vaha paga-dhvani merI pahacAnI ! bar3hatA jAtA ghugharU kA rava ! kyA yaha bhI ho sakatA saMbhava ? yaha jIvana kA anubhava abhinava ! padacApa zIghra, paga-rAga tIvra, svAgata ko uTha re kavi mAnI ! vaha paga-dhvani merI pahacAnI ! dhvani pAsa calI mere zrAtI! saba aMga zithila pulakita chAtI ! lo giratI palakeM madamAtI ! paga ko pariraMbhaNa karane kI, para ina bhuja-pAzoM ne tthaanii| vaha paga-dhvani merI pahacAnI ! rava gUMjA bhU para, aMbara meM, sara meM saritA meM, sAgara meM, pratyeka zvAsa meM, prati svara meM; kisa kisa kA Azraya le phailemere hAthoM kI hairaanii| vaha paga-dhvani merI pahacAnI! ye DhU~r3ha rahe dhvani kA udgama, maMjIra mukharayuta pada nirmama, hai Thaura sabhI jinakI dhvani sama, inako pAne kA yatna vRthA, zrama karanA kevala naadaanii| yaha paga-dhvani merI pahacAnI ! ye kara nabha-jala-thala meM bhaTake, Akara mere ura para aTake, jo paga-dvaya the aMdara ghaTa ke, the DhU~r3ha rahe unako bAhara, ye yuga kara mere ajJAnI / vaha paga-dhvani merI pahacAnI ! ura ke hI madhura abhAva caraNa bana karate smRti-paTa para nartana, mukharita hotA rahatA bana-bana, maiM hI ina caraNoM meM nUpura, nUpura-dhvani merI hI vANI ! iTalI aura abIsIniyA (rivyU zrApha rivyUz2a se) MO MumO htam GURU D ILK Dimany Imanen DAD DuuuuN CHUNJ Umins Dmmm Drma Dhun Dural huuN Unau Umun D mA Dhum Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava-zarIra ke lekhaka-DAkTara THE SWITCHBOARD OF SPEECH isa yantra meM sunane dekhane bolane Adi ke samaya dimAga kI sthiti dikhAI jAtI hai| nIce kA mara-kaMkAla jIvita ko bhAMti hAtha paira DulAtA hai| janasAdhAraNa kI vividha viSayoM ke jJAna ko vRddhi ke lie pAzcAtya dezoM meM taraha taraha ke sAdhana prastuta kiye gaye haiN| sinemA, reDiyo, phoTogrAphI, saMgIta, saMgrahAlaya, pradazinI, pustakAlaya Adi aise hI sAdhana haiM aura unase una dezoM ke sArvajanika jIvana kA kAyApalaTa ho gayA hai| jisane kAyade se kabhI kisI skUla meM zikSA nahIM pAI hai use bhI yaha avasara hai ki vaha una saba bAtoM ko jAne aura samajhe jina para usakI aura usake rASTroM kI unnati avalambita hai| bahuta-se viSayoM ke adhyayana kI to itanI sundara vyavasthA kI gaI hai ki rAha calatA rakta kA daurA manuSya kA zarIra Tukar3e Tukar3e karake dikhAyA gayA hai| Tukar3oM ko jor3ane se pUrA zarIra bana jAtA hai| BODY BOOK CROSS SECTION 258 www.umaragyanbhandar.com
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ adbhuda kArya gADagIla ema0 DI0 zarIra ke vibhinna aGgoM kA adhyayana hAla Apha maima kA eka dRzya / bIca ke citra meM pratyeka aGga Ara-pAra dikhAI par3atA hai| bagala meM cAra prakAra ke jor3a haiN| zarIra ke khar3e Tukar3e Upara jur3e hue| bagala meM alaga alaga / ye Tukar3e aise raMge hue haiM mAno jIvita zarIra ke Tukar3e hoN| phephar3A kaise kArya karatA hai, yaha isa yantra meM dikhAyA gayA hai| 259 Shree Sudharmaswami Svanbhandar-Umara Surat
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [ bhAga 36 AdamI bhI kucha hI ghaMToM meM una saba bAtoM ko samajha ekatra kiye gaye haiM jo dekhane se jAna par3ate haiM ki sakatA hai jinheM vidvAnoM ne kaI pIr3hiyoM ke anubhava abhI abhI jIvita manuSyoM ke zarIra se alaga kiye aura prayoga se jAnA hai| sarvasAdhAraNa ke lie jJAna gaye haiN| unameM gati aura jIvana kA vaisA hI parikA mArga itanA sulabha ho gayA hai ki vahA~ aba zikSita caya milatA hai jaisA ki jIvita manuSya ke zarIra meM aura mUrkha kA bheda hI nahIM rahA / sabhI manuSyoM ko pratyeka mila sakatA hai| koI ajanabI isa vizAla bhavana viSaya kA kucha na kucha jJAna rahatA hI hai| aura meM pahu~ce aura nara-kaMkAloM ke bhinna bhinna avayavoM vidyArthI tathA vizeSajJa to apane jIvana kA yaha uddeza ko hilate-Dulate aura unheM apanA kArya karate hI samajhate haiM ki jo kucha navIna jJAna ve prApta kareM dekhe to use vaha bhUtoM kA DerA hI samajhegA use janasAdhAraNa meM vitarita kara deN| aura Azcarya kregaa| para amarIkA meM yaha . yahA~ hama saMkSepa meM amarIkA ke eka aise hI Azcarya nahIM, eka dainika ghaTanA hai aura sArvaprayatna kA varNana kreNge| manuSya ke lie sabase priya janika zikSA ke eka Avazyaka aGga ke rUpa meM usa vastu usakA zarIra hai| zarIra kI zakti aura saMsthA kA svAgata ho rahA hai| pratidina saikar3oM strIsvAsthya para hI usake sAre kArya aura Ananda puruSa use dekhane jAte haiM aura varSoM kI par3hAI ghaMToM meM avalambita haiN| isalie pAzcAtya dezoM meM usa jJAna samApta karake navIna jJAna se otaprota hokara bAhara kI prApti ke lie vizeSa prayatna aura anveSaNa huA nikalate haiN| hai jisa para zarIra kA svAsthya aura dIrgha-jIvana yaha saMsthA amarIkA ke bajhAlo myUjiyama avalambita hai| Afa sAinsa, nyUyArka, ke antargata hai aura apane svAsthya-vijJAna-vizAradoM kA kahanA hai ki DhaGga kI saMsAra meM pahalI hai| yahA~ jAne para prakAza kisI manuSya yA manuSyoM ke kisI samUha kI svAsthya- aura bijalI kI sahAyatA se Apa usa yaMtra ko dekha rakSA ke lie yahI kAphI nahIM hai ki unake pahu~ca meM aura samajha sakeMge jo isa saMsAra meM manuSya ke nAma koI na koI DAkTara avazya ho jo unheM hara vakta se vikhyAta hai| davA pilAtA rahe / kisI rASTra ke svAsthya kI vAstava acchA thor3I dera ke lie apanI kalpanA ke meM tabhI rakSA ho sakatI hai jaba usakA pratyeka vyakti sahAre isa myUjiyama ke andara Aie, eka baTana svAsthya-rakSA ke niyamoM se paricita ho aura unakA dAbie ! yaha lIjie baTana dAbate hI eka iMjana jIvana meM upayoga bhI karatA ho| pAzcAtya dezoM ke dhakadhakAne lgaa| yaha kyA ? eka khopar3I hilane skUloM meM isa viSaya kI zikSA anivArya kara dI lagI, kalAI kI haDDI apane jor3a para ghUma gaI / gaI hai| eka u~galI jisameM haDDI hI zeSa hai, mur3atI hai aura abhI taka vidyArthiyoM ko citroM aura mUrtiyoM ke kucha izArA karatI hai| eka nara-kaGkAla Apako dvArA zarIra-racanA aura usakI kArya-praNAlI sama- apane pAsa bulA rahA hai aura kaha rahA hai-Aie ! jhAI jAtI thii| isa sambandha meM amarIkA ne aba merI parIkSA kiijie| eka kadama aura Age bar3hAyA hai| bajhAlo (nyUyArka) eka dUsarA baTana daabie| dUsarI ora khar3e meM hAla meM hI 'hAla Apha maina' nAma kA eka saMgrahAlaya eka dUsare mAnava-zarIra meM eka choTI-sI dIpa-zikhA sthApita huA hai / 'hAla Apha maina' nAma kadAcita jala utthii| yaha dIpaka bAI ora usa yaMtra meM jala isalie rakkhA gayA hai ki eka vizAla bhavana meM uThA hai jise hRdaya kahate haiM / are ! vaha dIpa-zikhA manuSya ke zarIra ke saba avayava alaga alaga calane lgii| hRdaya ke bAI ora se cala kara tamAma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] mAnava zarIra ke adbhuta kArya 261 kAza zarIra meM ghUma kara vaha hRdaya meM phira A gaI aura hathaur3e kI coTa par3atI hai| aba darzaka ko dikhAI usake dAhane hisse meM samA gii| idhara Apa yaha par3egA ki bijalI kA eka dhakkA kisa prakAra eka vicitra pra dekha rahe haiM. udhara ThIka usI samaya snAya ke dvArA Upara dimAga kI ora aura vahA~ se Apake hRdaya meM usI sthAna se rakta kI eka bUMda dUsarI snAyu se rIr3ha kI haDDI meM hotA huA kisa nikala kara usI prakAra Apake zarIra kI parikramA prakAra paira kI mAMsa-pezI meM AtA hai aura baiThA huA karake phira hRdaya meM usI prakAra Akara samA gii| lohe kA AdamI kisa prakAra paira jhaTakatA hai jaise isa kArya meM kula 22 sekaMDa lge| zarIra meM rakta ki vAstavika AdamI ghuTane ke nIce coTa lagane se kA daurA kaise, kisa gati se, kitane samaya meM hotA jhttktaa| yahA~ prakAza aura gati ke sahAre hameM peziyoM hai, yaha bAta isa kriyA ke dvArA Apane bAta kI bAta ke sikur3ane aura phailane kA rahasya mAlUma hotA hai| meM dekha lii| hamArA sira haDDI kA banA hai aura eka haDDI hI ___aba aura andara Aie / hAla ke eka kone meM ke dvArA zarIra se jur3A hai| taba bhI hama use cAhe eka kAle gola cabUtare para eka pUrNa nara-kaMkAla khar3A / jidhara ghumA sakate haiN| yaha kaise ? eka zIze kI hai| usameM haDDI ke atirikta mAMsa-peziyA~, nase, AlamArI meM isa prazna kA uttara Apako banda snAyu, dimAg2a sabhI kucha hai| para ye saba vastue~ milegA / mAnava sira kA tAroM kA eka DhA~cA tAroM Ara-pAra dikhatI haiM, mAno kA~ca kI banI hoN| ke hI eka kaMkAla para rakkhA hai| baTanoM ko dbaaie| eka baTana dAbie / eka prakAza huA aura dimAga yaha sira usI prakAra ghUmegA aura izAre karegA, jaise rozana ho uThA, hRdaya meM camaka A gaI, phephar3e vAstavika manuSya kA sira ghUmatA aura izAre dikhAI par3ane lge| mAnava zarIra kA pratyeka mahattva- karatA hai| pUrNa aGga Apake sAmane hai aura vaha rakta-mAMsa se isa hAla Apha maina' meM sabase adbhuta pradarzana yukta kaMkAla Apako apanA sampUrNa rahasya batAne kA vaha DhA~cA hai jo zarIra kI rakta-saJcAlana kI ko taiyAra hai| usakI vANI mUka hai, para use jo kucha kriyA ko spaSTa karane ke lie taiyAra kiyA gayA hai| kahanA hai vaha Apako kAle cabUtare para svarNAkSaroM isa DhA~ce meM kA~ca kA vaisA hI hRdaya banAyA gayA meM likhA milegaa| dimAga se zarIra ke pratyeka aGga hai jaisA ki jIvita manuSya kA hRdaya hotA hai| vaise meM jisa krama se dimAg2a kI AjJAyeM pahu~catI haiM, hI vaha khulatA aura banda hotA hai| isa hRdaya se usI krama se isa putale meM cirAg2a jalate jAyeMge aura samasta zarIra meM naliyoM kA eka jAla phailAyA gayA jo bAta Apane kabhI na dekhI hogI vaha Apake hai, ThIka usI krama se jaise ki vaha jIvita zarIra meM sAmane AtI jaaygii| phaiphailA rahatA hai| hRdaya meM eka prakAra kA dravya bhara yadi Apa yaha jAnanA cAheM ki zabdoM ko hama diyA jAtA hai jise Apa rakta kaha sakate haiN| isameM kaise sunate aura samajhate haiM to 3 nambara kI dhuMDI bAhara se pampa lagAyA gayA hai| isa pampa ke calAne jarA ghumA diijie| eka nanhA prakAza kAna meM utpanna se hRdaya se vaha dravya nikalakara saba naliyoM meM hokara dimAga ke usa bhAga meM jAtA hai jo sunane ke ghUmatA huA phira hRdaya meM A jAtA hai| lie banA hai| vahA~ se vaha dimAg2a ke AvAz2avAle yadi Apa sira se lekara kamara taka kI zarIra ghara meM aura anta meM samajhavAle ghara meM jAtA hai| kI boTiyA~ dekhanA cAhate haiM to 'bADI buksa' eka dUsarA mazIna kA AdamI dekhie / isa vakta (zarIra-pustake) dekhie| ye do do iJca moTI lakar3I vaha baiThA huA hai| usake ghuTane ke nIce eka choTe para usI taraha raMgI huI banI haiM jisa taraha vAstavika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 manuSya ke zarIra kI boTiyA~ ho sakatI haiN| ye haiM vaha reDiyogrApha kahalAtA hai aura vaha bhI boTiyA~ krama se rakkhI haiN| inheM Apa alaga karake isa hAla meM Apako dekhane ko milegaa| isa bhI dekha sakate haiN| sabako milA deM to pUrA zarIra reDiyogrApha ke dvArA manuSya ke zarIra kA jo phoTo bana jaaygaa| liyA jAtA hai usase sAfa sAfa mAlUma ho jAtA . manuSya manuSya meM bheda kyoM hai ? baTana dAbane se hai ki zarIra ke bhItara kahA~ golI lagI hai, phor3A hai yahA~ prakAza zarIra ke andara kI una gilaTiyoM aura yA haDDI TUTI hai| rahasyamaya rasAyanoM ko dikhAegA jo hamAre zArI- sampUrNa jIvana eka nanheM jIvANu se banA hai, jo rika bhAgyoM kA nirmANa karate haiM aura unheM majabUtI kSaNa kSaNa para dviguNita hotA rahatA hai| ye jIvANu se pakar3e rahate haiN| manuSya ke zarIra meM tIna paratoM meM base hue haiN| eka .. hama bolate kaise haiM ? yaha jAnanA ho to eka mADala meM ye jIvANu aura inakI upajAtiyA~ bhI aura baTana daabie| eka nirjIva mUrti ke hoMTha, dikhAI gaI haiM aura yaha bhI batAyA gayA hai ki jihvA, jabar3A saba sajIva ho uTheMge aura Apako kisa prakAra ke jIvANuoM se manuSya-zarIra kA batAe~ge kI kisa prakAra kaMTha meM AvAz2a kI sRSTi kauna-sA aGga banA hai| hotI hai| ___isa prakAra amarIkA meM yaha adbhuta myUjiyama . isI prakAra isa 'hAla Apha maina' meM zarIra- vahA~ ke nivAsiyoM ko zarIra-racanA kI zikSA de zAstra-sambandhI sampUrNa jJAna saMcita kiyA gayA hai| rahA hai| hamAre deza meM aise myUjiyama kaba sthApita yaha na samajhie ki ye mADala aura mUrtiyA~ kalpanA ke hoMge, yaha abhI kauna khe| abhI to yahA~ zikSAsahAre banI haiN| eksa re, reDiyama, aura phoTogrAphI- sambandhI eka bhI saMgrahAlaya aisA nahIM hai jo janatInoM kI sahAyatA se jIvita manuSyoM ke zarIra ke sAdhAraNa meM kisI khAsa viSaya ke jJAna kI kucha Ara-pAra kA phoTo lekara ye saba nirmita huI bhI vRddhi krtaa| haiN| jisa yaMtra se isa prakAra ke phoTo liye jAte ('pApulara sAyaMsa' se) vibhrama kisa cira atIta kA madhura gAna-AyA banakara susmRti vasanta, kisakI karuNA kA nava vihAga-bhara gayA vyathA kA svara ananta / / kisa hRdaya kSitija se gala gala kara anagina himakaNa pala pala bharate, kisa netra kaMja ke vimala koSa ko rajata osa se haiM bharate / / kisake viyoga kI mUka hUka bhramarAvali-sI A ma~DarAtI, jo hRdaya sumana kA madhu parAga nayanoM ke dvAra luTA jaatii| pulakita 'rasAla pallavita prema AzAoM se mRdu khela khela, kalpanA-kusuma kA kara vikAsa, bhara jAve jaga kA sukha sakela / dAruNa viyoga kI viSama pIra-malayaja samIra-sI jhUma jhUma, paMkila nirbhara-sI A~khoM ko mugdhA-sI jAtI cUma cUma / / kyA hai yaha ? svapnila madhuprabhAta athavA bhUlI-sI viSama-pUrti, viccheda bharI zyAmA nizi meM jo AtI hai bana milana-mUrti / / lekhikA zrImatI rAmakumArI cauhAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ Hal Palla Heal BHARPAN -re ... zrIyuta upendranAtha, / harikumAra mere mitroM lAna meM se the| unakI gaNanA paJjAba ke prasiddha daMdAnasAz2oM meM hotI thii| dA~toM ke upacAra meM jo nipuNatA unheM prApta thI vaha unake - kisI samakAlIna ko na hogii| ve bI0 esa-sI0 kI parIkSA pAsa karane ke bAda kalakatte cale gaye the aura jaba vahA~ se daMdAnasAz2I kI zikSA prApta karake lauTe taba eka kAmila DeMTala sarjana the / lAhaura meM nisbata-roDa para unakI sarjarI thii| paJjAba ke dUrastha pradezoM se rogI vahA~ Ate aura svastha hokara cale jaate| kalakattA aura karAcI ke aura bhI kaI DigrIholDara lAhaura meM the, kintu unakI vahI gati thI jo sUrya ke sAmane dIpaka kI hotI hai / eka kI khyAti samasta prAnta meM phailI huI thI, dUsare ko unake bAz2AroM taka meM bhI muzkila se kAI jAnatA thaa| maiM una DAkTaroM kI bAta nahIM karatA jo unase pahale prasiddha the| maiM to unake sambandha meM likhatA hU~ jinhoMne unake sAtha kAma prArambha kiyA thA aura una DAkTaroM meM harikumAra cA~da banakara aise camaka uThe the ki dUsaroM kI yuti manda par3a gaI / __ kalakattA se Ane ke bAda alpa kAla meM hI yaha saba kucha ho gyaa| unake sAthI mu~ha dekhate raha gaye / ve eka eka dA~ta ke dasa dasa rupaye le lete to bhI logoM kA tA~tA ba~dhA rahatA, aura vahA~ eka eka rupayA para bhI koI na phaTakatA thA, baiThe sArA dina makkhiyA~ mArA karate / satya bAta to yaha thI ki DAkTara harikumAra kA cAturya hAthoM kI apekSA unakI z2abAna meM adhika thaa| yadi kisI kA kAma bigar3a jAtA, to aisI bAtoM se usakA mana pUrA kara dete ki upekSA karane ke badale unakI sahRdayatA kI dAda detA huaA vApasa jaataa| eka bAra jo unase kAma banavAtA, unakA jIvita vijJApana bana jAtA, unakI prazaMsA karatA na thakatA / prANanAtha DAkTara sAhaba ke sahakArI kA nAma thaa| svAmI aura sevaka kA nAtA hone para bhI donoM meM pragAr3ha prema thaa| donoM bacapana meM sAtha sAtha khele the, skUla aura kAleja meM sAtha sAtha par3he the| donoM ikaTTA khAnA khAte, eka manoraJjaka kahAnI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 sarasvatI ikaTThA sinemA dekhane jAte aura ikaTThA kAma karate / harikumAra apane Apako mAlika na samajhate the aura na prANanAtha apane ko naukara / donoM ekatA ke tAra meM ba~dhe hue the| harikumAra dhanI-mAnI mA-bApa ke lar3ake the, kAleja se nikalate hI kalakattA cale gaye / prANanAtha ke mAtA-pitA nirdhana the, isalie ve lAhaura ke hI eka daMdAnasAz2a se zikSA prApta karane lge| DAkTara harikumAra jaba kalakatte se vApasa Aye taba unheM prANanAtha kI kuzalatA para grAzcarya huaa| unhoMne jo vastu dhana se prApta kI thI, prANanAtha ko vahI g2arIbI ne pradAna kara dI thI / usane mukhya mukhya a~garez2I aura amerikana DAkTaroM kI pustakoM kA adhyayana kiyA thA, unake eka eka zabda ko bAra bAra par3hA thA aura kaMThastha kara liyA thA / prANanAtha ko aise aise dezI aura videzI nuskhe bhI yAda the jo harikumAra ke devatAoM ko bhI na jJAta hoNge| DAkTara sAhaba ne isa bAta ke jAna liyA thA aura unhoMne prANanAtha ko apane yahA~ upayukta vetana para sahakArI ke rUpa meM rakha liyA / use aura kyA cAhie thA ? DAkTara harikumAra kI khyAti kA eka rahasya yaha bhI thA / ( 2 ) sardI ke dina the, subaha kA samaya thA, kintu DAkTara harikumAra eka kamIz2a hI pahane kamare meM ghUma rahe the / unake cehare se parezAnI Tapaka rahI thI / unhoMne usa lambe kamare kA antima cakkara lagAyA aura sarjarI meM dAkhila ho gye| do ghaMToM se ve eka pIr3itA kI dAr3ha kI kiraceM nikAlane kA prayAsa kara rahe the, para unheM saphalatA nahIM prApta ho rahI thI / kiraceM nikAlanA muzkila thA, yaha bAta na thI / unhoMne prAyaH inase bhI sUkSma kiraceM palaka jhapakate nikAla dI thIM, parantu rogiNI iMjakzana karAne se ghabarAtI thI, picakArI aura suI kI sUrata dekhate hI use behozI-sI Ane laga jAtI / jar3eM khokhalI thIM aura dAr3ha jIrNa-zIrNa / jahA~ DAkTara use jambUra se pakar3ate, vahIM TUTa jAtI / aba yaha hAlata ho gaI thI ki auz2Ara lagate hI vaha tar3afa uThatI thI / hAtha lagAnA taka kaThina Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga ho gayA thA / jo sAdhAraNa iMjakzana taka nahIM karane detI vaha maiMDIkulara kaba karane degI aura binA usake kiraceM nikala na sakatI thiiN| yahI kAraNa thA ki DAkTara sAhaba ghabarA kara bAhara nikala gaye the| rogiNI sampanna aura samRddha gharAne se sambandhita thI / DAkTara sAhaba inakAra bhI na kara sakate the| subaha se binA nahAye dhoye usakI dAr3ha nikAlane meM lage the / unheM khUna pasInA karake kamAI huI apanI khyAti para pAnI phiratA huA dikhAI diyA / cintA aura parezAnI ke kAraNa isa zIta meM bhI unake mAthe para pasInA A gayA | sarjarI meM punaH dAkhila hone para DAkTara sAhaba apanI kursI ke samIpa kucha kSaNa ke lie mUka, nistabdha khar3e rahe / sAmane 'nAiTrasa AksAiDa gaisa' kA preTasa par3A thA / kintu harikumAra usako gaisa se behoza karane kA sAhasa na kara sakate the / vaha atyanta dubalI-patalI aura kamaz2ora dilavAlI strI thI / AzaMkA thI ki gaisa se kahIM usakA dama hI na nikala jaay| unhoMne eka bera karAhatI huI rogiNI ke cehare ko dekhA aura preTasa para hAtha rakkhe kursI ke girda ghUme / khyAti ko banAye rakhane ke lie ve khatarA mola lene ko taiyAra the / " kadAcit yaha gaisa ko sahana na kara sake / " rogiNI ke pati lAlA jugalakizora ne kahA / DAkTara sAhaba kA hAtha preTasa se phisala gayA aura hatAza - se khar3e raha gaye / ve " merA khayAla hai, maiM inheM aspatAla le jAkara sAhaba ko dikhalAU~ / " "nahIM Apa inheM z2arA ArAma karane deM / merA sisTeMTa prayogazAlA meM hai| usake Ane para maiM eka khAsa priperezana taiyAra karake kiraceM nikAla dU~gA / ghabarAie nahIM / " yaha kahakara DAkTara sarjarI se bAhara nikala - Aye aura apane prAiveTa kamare meM jAkara kauca para dha~sa kara baiTha gaye / yadi lAlA jugalakizora cehare kI zrAkRti se hRdaya kI avasthA samajhane kA tanika bhI jJAna rakhate hote to unheM jJAta ho gayA hotA ki DAkTara harikumAra sarvathA www.umaragyanbhandar.com
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] airomA 265 asatya kaha rahe haiN| na DAkTara sAhaba isa taraha kiraceM "basa, basa, khUba avasara milA / ' prANanAtha ne nikAla sakate the aura na unake pAsa koI aura priperezana bAta kATate hue kahA-"Az2amAiza ho jaaygii|" harSa hI thaa| ve kevala kucha samaya cAhate the, jisameM ve aura ullAsa se usakA ceharA dugunA ho gyaa| inako khuza asalUbI se javAba dene kA bahAnA DhU~r3ha DAkTara sAhaba kI samajha meM kucha na aaayaa| ve buta skeN| isa prakAra ve inheM nahIM jAne denA cAhate the| bane usakI ora nirnimeSa tAkate rhe| prANanAtha DAkTara sAhaba ke sammukha khar3A ho gayA / ___ DAkTara sAhaba koca para baiThe hue, soca rahe the, usake cehare se gambhIratA Tapakane lgii| usane jeba se para kucha soca na pAte the| Aja unheM kucha kahane ke eka zIzI nikAlI, jisameM lAla raMga kI koI gAr3hI cIz2a lie zabda taka na sUjha rahe the| unakA anubhava, unakI thii| usane kahAbuddhi, saba havA ho gaye the| rogiNI iMjakzana karAne ko "isameM vaha davA hai DAkTara sAhaba- vaha auSadha hai rAz2I na da na de sakate the aura vaise jisakI AvazyakatA aAja saba saMsAra ko hai. jisase kiracoM kA nikAlanA sarvathA asambhava-sA thaa| kiMkartavya- daMdAnasAz2I ke kSetra meM halacala maca jAyagI, jisakI vimUr3ha-se ve cupa baiThe the| dIvAra para Ta~gI huI ghar3I ne eka bUMda rogI ke lie jAdU kA asara rakhatI hai| dasa bajAye / pandraha minaTa unheM isI asamaMjasa meM bIta isake hote gaisa yA iMjakzana kI koI AvazyakatA na gye| unhoMne dIrgha niHzvAsa chor3A aura uTha khar3e hue| hogii| eka bUMda dA~ta ke Upara mAMsa para lagA dIjie, unhoMne socA, mauke para jo sUjha par3egA, kaha deMge aura kucha hI kSaNoM meM masUr3e svayaM dA~ta chor3a deNge|" kara hI kyA sakate haiM ? usa samaya unake hRdaya meM eka DAkTara sAhaba ha~sa diye| roba se bole-yaha ha~sI prabala AkAMkSA utthii| vaha yaha ki koI aisI davA hotI kA samaya nahIM hai ki tuma majamA lagAnevAloM kI bhA~ti jisase dA~ta kaSTa ke binA svayaM hI nikala jaate| bhASaNa do| "DAkTara jI! DAkTara jI!" prANanAtha ne prasannatA prANanAtha muskarAyA, phira gambhIra hokara bolAse vihvala hokara DAkTara harikumAra ke kaMdhoM ko thapathapAte ha~sI kauna karatA hai ? merA Aja varSoM kA parizrama ThikAne hue khaa| lagA hai| Aja vaha davA taiyAra ho gaI hai jisakA __ DAkTara harikumAra ne cintA ke kAraNa jhukA huaA aAviSkAra karane ke lie na dina ko caina aura rAtoM kI apanA sira Upara utthaayaa| unakI vyathita A~kheM usakI nIMda taka harAma ho gaI thii| musakarAtI huI A~khoM se milIM / prANanAtha ke hAtha DhIle DAkTara harikumAra cupacApa prANanAtha ke mu~ha kI ora par3a gaye / dUsare kSaNa koca para baiThakara vaha apane DAkTara ke dekhate rhe| ve rogiNI kA dukha aura apanI parezAnI cintita mukha kA nirIkSaNa karane lagA / andara se rogiNI saba bhUla gaye ! ke karAhane kI AvAz2a aaii| prANanAtha ne zIzI kI ora dekhate hue kahIaise avasara para DAkTara sAhaba sadaiva prANanAtha se "aura maz2e kI bAta yaha hai ki jisa dA~ta para davAI parAmarza kiyA karate the / ve bole-ajIba viSama lagAI jAyagI vahI giregA, dUsare ko tanika bhI hAni na samasyA upasthita hai prANanAtha / andara sarjarI meM lAlA phuNcegii|" jugalakizora kI patnI baiThI hai| usakI dAI dAr3ha jIrNa- DAkTara sAhaba ko apane sahakArI kI bAtoM para zIrNa hokara TUTa gaI hai / vaha iMjakzana karane nahIM detI vizvAsa na huaa| usake cehare kI mudrA gambhIra thI. para aura durbalatA ke kAraNa maiM gaisa dene kA sAhasa nahIM kara DAkTara sAhaba ko vizvAsa na hotA thA ki jisa davA sktaa| bar3I ulajhana meM......... ko sahasroM ceSTAoM para bhI yorapa ke mastiSka na taiyAra phA. 10 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 sarasvatI [bhAga 36 kara sake use lAhaura ke eka kone meM baiThA huA unakA nIMva rakkhI gii| davA kA nAma 'airomA' rakkhA gayA / sahakArI taiyAra kara legaa| prANanAtha ne unakI isa udher3a- kucha hI mahInoM ke vijJApanoM se videza taka se ArDara buna kI ora z2arA bhI dhyAna nahIM diyaa| vaha unakA hAtha Ane lge| rasAyana-kSetra meM zora maca gyaa| loga thAme unheM sarjarI meM le gayA / do rupaye kI eka zIzI ma~gAte aura apane to apane, prANanAtha ne ruI ke Tukar3e ko zIzI meM bhigote par3osiyoM taka ke dA~ta nikAla dete / davA kI IjAda kisane hue kahA- "hAtha kaMgana ko ArasI kyA ?" DAkTara kI hai, isa bAta kA ThIka ThIka patA kisI ko na thA, harikumAra cupa khar3e dekhate rhe| usane usa dAr3ha ke Upara bhA~ti bhA~ti ke anumAna bhir3Aye jAte the| koI masUr3e para davA lagAI aura rogiNI ko taztarI para mu~ha DAkTara harikumAra ko usakA AviSkAraka batAtA to jhukAne ke lie khaa| kucha kSaNoM ke bAda dA~ta ke badabU- koI kahatA unhoMne jarmanI se kemisTa rAsAyanika) dAra Tukar3e svayaM thUka ke sAtha taztarI meM gira par3e aura bulavAyA hai| kintu prANanAtha kA koI nAma taka na rogiNI kA kaSTa dUra ho gyaa| harikumAra prANanAtha ke letA / cA~dI kA rupayA tA~be ke sammizraNa se jhaMkRta hotA mukha kI ora TakaTakI bA~dhe dekhate rahe / unheM aisA hai, kintu nAma rupayA kA hI hotA hai, tA~be ko koI nahIM pratIta huA, jaise ve kAma karate karate U~gha gaye hoM aura puuchtaa| svapna meM koI jAdUgara unheM Azcaryajanaka khela dikhA DAkTara harikumAra ina kiMvadaMtiyoM ko sunate aura rahA ho / bhrama dUra karane ke nimitta unhoMne A~khoM ko cAhate kaisA acchA hotA yadi maiM isa davA kA AviSkAraka bhI malA, khir3akI se bAhara ko dekhA, para saba kucha hotaa| eka bar3A bhArI kArakhAnA kholtaa| sAre saMsAra satya thaa| sAmane kursI para lAlA jugalakizora kI patnI meM merI khyAti kI bijalI kauMda jaatii| loga pralayabaiThI thI, usake mu~ha para zAMti kI jhalaka thii| bAhara lAlA paryanta mere nAma ko smaraNa rkhte| unakA citta pratidina sAhaba kA moTara khar3A thA aura zofara maz2e se sigareTa pI vyAkulatA ke athAha sAgara meM utaratA jAtA / mana rahA thaa| kI nAva AzaMkA ke bha~vara meM DagamagAyA krtii| unheM unake asisTeMTa ne vaha kAma kara dikhAyA thA jo khaTakA lagA rahatA, kahIM aAja prANanAtha mujhase sambandhayorapa ke bar3e bar3e rAsAyanika bhI na kara sake the| viccheda na kara le, kahIM aAja judA na ho jAya / socate-- yadi prANanAtha mujhase judA ho gayA to kahIM kA na ___ kucha hI kAla meM 'airomA' kI khyAti sAre bhArata rhuuNgaa| sArI khyAti miTTI meM mila jaaygii| bhaviSya meM phaila gii| saba patroM meM usake vijJApana nikalane lge| kA sundara aura sunaharA durga eka kSaNa meM Dhaha jAyagA aura sampAdakoM ne usa para apanI sammatiyA~ dI, usakI prazaMsA prANanAtha ! vaha aiza kregaa| siddhi aura vilAsa usake ke pula bA~dha diye| DAkTara harikumAra ko baiThe-biThAye pA~va cUmeMge / saMsAra usakI prazaMsA kregaa| patra usake eka nidhi mila gii| prANanAtha sArA dina prayogazAlA foTo prakAzita kreNge| rupayA maiMne lgaayaa| prayoga meM banda rahatA, davA taiyAra karatA / sandhyA ko vaha zIziyoM karane ke lie. prayogazAlA maine dii| aba vaha mujhe meM banda kara dI jAtI aura dUsare dina bAhara bheja dI alaga kara degA / dUdha kI makkhI kI bhA~ti nikAla jaatii| dhana pAnI kI nAI barasane lgaa| pheNkegaa| prANanAtha rupayA nahIM lagA sakatA thA / usane DAkTara sAhaba ko isa alpakAla meM hI kaI sahasra DAkTara sAhaba se davA aura vijJApanoM para dhana vyaya karane rupayA mila cukA thA, para unakA sandeha kisI prakAra ke lie kahA aura use taiyAra karane kA bojha apane kaMdhoM dUra na hotA thaa| pahale dina unhoMne kivAr3a ke cheda para liyaa| 'sammArTa eMDa kA' ke nAma se eka kampanI kI se prANanAtha ko noTa-buka se kucha dekhakara davA taiyAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] airomA 267 karate dekhA thA, parantu bAda ko vaha noTa-buka unheM kabhI unake svabhAva meM cir3acir3Apana A gayA thaa| unheM apane dikhAI na dii| prANanAtha ko davA kA nuskhA kaMThastha zarIra kA, apane svAsthya kA koI dhyAna na rahA thA / thA, noTa -buka kI use AvazyakatA hI na thI, phira bhI jyoM jyoM bArDara adhika saMkhyA meM Ane lage, unakI DAkTara harikumAra ko jJAta thA ki noTa-buka usakI vyAkulatA meM vRddhi hotI gii| ve apane zarIra kI andara kI jeba meM rahatI hai| prayogazAlA meM usake aora se beparavA ho gaye the| pahale ve prAtaH uThakara kapar3e aura hote aura bAhara aura, kintu vaha unheM hajAmata banAte, braza karate, nahAte, samaya hotA to saira badalate samaya sAvadhAnI se noTa-buka bhI nikAla letaa| karane ko bhI jaate| para aba 'savere' jaba bistara se DAkTara sAhaba usa suavasara kI tAka meM the ki vaha uThate taba 'ghar3I kI suI savA nava para thI' kA-sA hAla noTa -buka bhUla jAya, para Aja taka vaha avasara na hotaa| kaI kaI dina taka bAla na banavAye jaate| kapar3e AyA thaa| maile haiM, para badalane kI icchA nahIM hotii| nijI kAma bhI prakaTa rUpa se ve usase ha~sa ha~sa kara bAteM karate / prAyaH caupaTa huaA jA rahA thA, para unako usakI sudha zrAdhe bhAga kI jagaha use kucha adhika hI dete| hara taka na thii| yaha saba kucha thA, parantu prANanAtha ke sAtha utsava para usake ghara kucha na kucha bheja dete / usake unake vyavahAra meM koI antara na AyA thA / usase ve mAtA-pitA ko apane yahA~ Amantrita karate, kintu andara sadaiva musakarAte hue milate / usakI sevA-zuzrUSA meM koI se jalate rahate / unakA hRdaya sadaiva IrSyA aura svArtha kI kamI na hone paatii| kasAI jAnavara ko pAla rahA thA, agni meM bhunA krtaa| __ para sAtha hI churA bhI tez2a kiye jA rahA thaa| prANanAtha kI bholI-bhAlI sarala sUrata unheM z2ahara saMdhyA kA samaya thaa| harikumAra DrAiGga rUma meM baiThe pratIta hotI / pratikSaNa usase davA kA rahasya pUchane meM davA-farozoM ke sUcIpatra dekha rahe the| sahasA unakI lage rahate / kahate, yAra tumane kamAla kara diyaa| Akhira A~khoM meM eka camaka paidA huI / unhoMne sUcIpatra ko sAtha tumheM isakA khayAla kaise paidA huA ? vahI kitAbeM hamane liyA aura moTara meM savAra hokara mAla-roDa kI ora cale par3hI haiM, vahI tumne| hameM to kahIM kucha sujhAI nahIM gaye / 'aimanIziyA!' 'aimanIziyA !' unhoMne do bAra isa diyaa| prANanAtha cupa rahatA yA musakarA detA / apanI davA kA nAma doharAyA / isakI eka bUMda kA prazaMsA ko sunakara cupa rahanA usane bhale prakAra sIkha bIsavA~ hissA unakI manokAmanA ko pUrA kara sakatA liyA thA aura satya to yaha hai ki isI meM usakI bhalAI thaa| davA kI zIzI koTa kI bhItarI jeba meM dabAye hue thii| vaha una puruSoM meM se na thA jo prazaMsA ke do zabdoM DAkTara sAhaba apanI koThI meM dAkhila hue, usa senAse phUlakara kupyA ho jAte haiM aura phira khuzAmadI jo cAhe, nAyaka kI bhA~ti jise duzmana ko parAsta karane kA koI kaha dete haiM / DAkTara harikumAra ne isa zastra ko niSphala sugama sAdhana hAtha A gayA ho| jAte dekhakara dUsare hathiyAra se kAma lene kI tthaanii| prANanAtha prayogazAlA meM apane kAma para A gayA unhoMne prANanAtha ko madirA-pAna kI lata DAlane kA thA aura DresiMgarUma meM kapar3e badala rahA thA / harikumAra prayAsa kiyA, kintu isa prayatna meM bhI ve niSphala rhe| ne sarjarI se eka suI lI, aura kamare meM par3e hue davA ke prANanAtha zarAba to kyA sigareTa taka ke samIpa na gayA, baMDaloM para se guz2arate hue zIghratA se DresiMgarUma meM aaye| aura DAkTara harikumAra saba astra : lA cukane para thaka prANanAtha cIz2oM ko koTa kI eka jeba se dUsare kI jeba meM jAnevAle yoddhA kI bhA~ti hAra kara baiTha gye| rakha rahA thaa| usakI pITha DAkTara sAhaba kI ora thI / __ para ve nizcinta ho gaye hoM, yaha bAta na thI / unake dina use eka sAdhAraNa-sI cubhana jAna par3I aura usake sAtha aura rAteM isI samasyA kA hala socane meM vyatIta hotiiN| kI cIjeM girakara bikhara gaI / DAkTara harikumAra ne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 sarasvatI [bhAga 36 jaldI se noTa-buka ko uThAkara usake pRSThoM ko palaTA, rAta ko DAkTara harikumAra so na sake / bIsiyoM sukhavividha prakAra ke nuskhe likhe hue the| eka pRSTha para unheM svapna dekhate rhe| unhoMne kA~Te ko pare haTA kara mArga likhA hazrA najara aayaa-airomaa| unhoMne jhaTa vaha yA-'airomA / unhoMne jhaTa vaha sAfa karane kA irAdA kara liyA thaa| aba unakA nAma mApha karane kA pRSTha phAr3akara noTa-buka ko phira vahIM pheMka diyA / saba kucha 'airomA' ke AviSkAraka kI haisiyata se prasiddha hogaa| palaka jhapakate ho gyaa| unakI khyAti kA pakSI para lagA kara saMsAra ke cAroM prANanAtha ne gardana ko sahalAte hue kahA-"DAkTara konoM meM udd'egaa| pahale ve DAkTara the-kevala DAkTara, sAhaba, pratIta hotA hai, merI gardana para kisI ne DaGka mAra aba ve airomA ke AviSkAraka hoMge, jisane duniyA meM diyA aura kucha kSaNa ke lie merA sira ghUma gayA aura merI tahalakA macA diyA hai| aba ve prANanAtha ko upekSAA~kheM banda-sI ho gii| bharI dRSTi se dekhate / AtmA para svArtha kA pardA par3a gayA "kAma bahuta karate ho / sira to cakarAyegA hii|" thaa| cinagArI ko rAkha ne chipA liyA thaa| "lekina DaMka !" "macchar3a hogA, calo bAhara cleN| Aja sinemA dina guz2arate gye| caloge kyA ? misa bhaMDArI bhI A rahI haiM / " DAkTara sAhaba prANanAtha ko roz2a khAne meM 'TArakala' prANanAtha ne phira gardana ko sahalAte hue kahA- viSa kI eka khUrAka dete rhe| unhoMne use sthAyI taura para "dekhie to DAkTara sAhaba. kyA cIja cabha gaI hai, apane yahA~ khAnA khAne ke lie bAdhya kara diyA thaa| DAkTara harikumAra ne dhar3akate hue dila ke sAtha jhuka 'TArakala' hI eka aisA viSa thA jisase ve prANanAtha ko kara dekhA, eka halakA-sA lAla raGga kA nizAna par3A huA be-khaTake apane mArga se pare haTA sakate the| isa viSa kI thaa| unhoMne suI ko 'aimanIziyA' meM bhigo kara cubho eka eka khUrAka zarIra ke andara ikaTThI hotI rahatI hai diyA thaa| unakA raMga phaka ho gayA, parantu sa~bhala kara aura khAnevAle ko pratIta bhI nahIM hotA, kintu jisa bole-"rAma jAne kyA cubha gayA hai ? yahA~ nizAna- divasa usakI do khUrAkeM dI jAya~ usa dina saba viSa vizAna to koI nahIM hai / zIghra kapar3e badala lo| pAtro, apanI sammilita zakti se apane zikAra para AkramaNa tanika bAz2Ara ghUma shraaveN| uThAtro saba cIjeM, dekho z2amIna karatA hai aura usakI jAna liye binA nahIM chodd'taa| para bikhara gaI haiN|" zani kA dina thA / lAhaura meM prema yA kartavya' nAmaka prANanAtha ko jaise kisI ne nIMda se jagA diyA ho| citrapaTa ne sanasanI paidA kara dI thii| lAhaura meM pahalI bAra usane jaldI se noTa-buka ko uThAyA aura patalUna kI hI yaha filma 'kepiTala' meM lagI thii| prANanAtha ne bhI jeba meM ThUsa liyaa| phira koTa pahana kara bAhara nikala yaha khela dekhane kA irAdA prakaTa kiyA / DAkTara sAhaba aaayaa| kisI pakSI ko mArane kA irAdA kro| vaha jhaTa ne isa avasara ko upayukta jAnA / khAne ke sAtha viSa ur3a jAyagA / phira prANanAtha to manuSya hI thA / vaha kaise kI do khUrAkeM de dii| prANanAtha khela dekhane calA gayA, DAkTara harikumAra ke kutsita irAdoM ko na bhA~pa pAtA ? use DAkTara sAhaba ne sira-darda kA bahAnA karake sAtha jAne se kucha kucha AzaMkA avazya ho gaI thii| prayogazAlA ke inakAra kara diyaa| bAhara eka a~gIThI jala rahI thii| usane noTa-buka ko usameM Aja na jAne kitanoM ko sinemAhAla se nirAza pheMka diyaa| aba jaba use saba nuskhe kaMThastha ho gaye the lauTanA par3A thaa| dekhanevAle buta bane dekha rahe the| taba use uThAye phirane kI kyA z2arUrata thI ? parantu use prANanAtha kI nigAheM citrapaTa para jamI huI thiiN| premikA kyA mAlUma thA ki caukIdAra rakhane se pahale hI cora kI muhabbata aura deza ke prati kartavya donoM meM jaGga chir3I apanA kAma kara gayA hai ? huI thii| ImAna aura zaitAna kI lar3AI thii| prANanAtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] airomA 269 kA dila dhar3aka rahA thA / viSa zanaiH zanaiH apanA asara jaba hara tarafa sukUna ho gayA, taba unheM airomA kara rahA thaa| Akhira premikA deza-prema ko tyAga ko taiyAra karane kI cintA huii| unhoMne prANanAtha kara premikA ke A~cala kI zaraNa lii| ImAna parAjita ko viSa denA taba prArambha kiyA thA jaba unheM airomA meM ho gayA, zaitAna kI jaya huI / prANanAtha ne eka par3anevAlI saba vastue~ mila gaI thiiN| eka bUTI kI dIrgha niHzvAsa chor3A aura isake sAtha hI usakA sira kamI thI so vaha bhI unhoMne eka hakIma se pUcha kara ma~gA lI kursI para lur3haka gyaa| hAla meM rozanI ho gaI / 'iMTaravela' thii| prANanAtha ne airomA ko taiyAra karane meM dezI aura meM loga uThakara bAhara jAne lge| prANanAtha nizceSTa, a~garez2I davAoM se kAma liyA thaa| nispanda, niSprANa par3A rhaa| isake samIpa baiThanevAloM ne dopahara kA samaya thaa| khir3akI se AnevAlI ise dekhaa| samajhe, so rahA hai, kintu jaba unake vApasa dhUpa kI kiraNeM kama hote hote bilakula miTa cukI thiiN| Ane para bhI usane koI harakata na kI taba unheM khaTakA Tebula para rakkhI huI ghar3I kI suiyA~ bAraha bajA rahI thIM huaa| isake bAda ekAeka hAla meM zora maca gyaa| naukara tIna bera khAnA khAne ke lie bulAne A cukA prANanAtha mara cukA thaa| usakA zava bAhara lAyA gyaa| thA, kintu DAkTara sAhaba prayogazAlA meM airomA taiyAra do-tIna DAkTara bhI vahA~ upasthita the| unhoMne fatavA karane meM lIna the| unake kapar3e pasIne meM bhIga cuke the| de diyA, yuvaka kI mauta durbalatA ke kAraNa dila kI noTa-buka kA pRSTha unake hAtha meM thA aura ve usI ke anuharakata banda ho jAne se huI hai| usakI jeba se 'sammArTa sAra kAma kara rahe the| unhoMne saba bUTiyoM ko milAyA aiMDa ko' ke kAg2az2a nikle| vaha vahA~ pahu~cA diyA gyaa| thaa| davAiyoM ko nuskhe ke anusAra milAkara unheM ___DAkTara harikumAra ne jaba prANanAtha ke zava ko dekhA Aga para car3hA diyA thaa| kevala eka davA raha gaI taba DhAr3heM mAra kara rone lge| ina magaramaccha ke aA~suoM thI aura use ubalate samaya milAnA thA / pandraha minaTa ko dekhakara dUsare bhI ro pdd'e| usake zava kA AliMgana vyatIta ho gaye, davA ubalane lgii| unhoMne mu~ha bartana karate hue unhoMne kahA- "hAya! merI dAI bhujA TUTa gii|" ke pAsa le jAkara ubalatI huI davA ko dekhA aura dUsarI zIzI usameM ur3ela dii| usa samaya z2ora kA dhar3AkA 'sammArTa aiMDa ko' kI ora se airomA kA vijJApana huaaa| davA ubala kara unake mu~ha para A pdd'ii| DAkTara badastUra jArI thA, parantu banI huI davA kI mAtrA eka hI sAhaba kA mu~ha jhulasa gayA, A~kheM jala gaI, gardana aura dina ke ArDaroM kI bheMTa ho cukI thii| DAkTara sAhaba hAthoM para chAle par3a gaye, unake dA~ta jhar3a gaye aura davA bAda kI aAI huI mA~goM ko pUrA na kara sake the| prANa- ke gale meM utara jAne ke kAraNa ve dharatI para gira kara nAtha kI mRtyu para ve kaI dinoM taka usake ghara para rahe tar3aphane lage aura isase pahale ki koI unakI sahAyatA the| usake mAtA-pitA ko sAntvanA dete the| kahate ko prAtA, unake prANa-pakherU ur3a gaye / unheM yaha the, ApakA baccA nahIM marA, merA bhAI mara gayA hai, jJAta na thA ki 'phArnahITa' ke kitane darje taka davA ko garma merA baccA mara gayA hai| apane pApa para pardA DAlane karanA hai, aura adhika khaulane ke kAraNa yaha ghaTanA ghaTa ke lie unhoMne prANanAtha ke mA-bApa ko apane yahA~ gii| bulavA liyA thA aura unheM vahA~ hI rahane ko bAdhya kiyaa| airomA kA nuskhA unake hAtha se girakara kaba ko loga yaha dekhakara kahate ki DAkTara harikumAra devatA haiN| Aga kI bheMTa ho cukA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ tanadA abIsIniyA VITAEMIIAANI TAna dinakovA lekhaka, so ni khoTaza somAlI mabAbA) 1 M yA zrIyuta dInadayAlu zAstrI ityAliyana briTiza IsTI aphrIkA / pAThaka abIsIniyA ke bAre meM bahuta kucha jAnanA caaheNge| aphrIkA meM kAloM kA yahI deza hai jo hajAroM varSoM se svAdhIna calA A rahA hai| isa lekha meM vidvAn lekhaka ne abIsIniyA ke pUrva itihAsa aura usakI vartamAna rAjanaitika sthiti kA sundara paricaya diyA hai / lAja dha sabhya aphrIkA ke pUrva meM AbohavA bahuta acchI hai| rAjadhAnI adisaabAbA adana kI khAr3I ke usa choTA-sA zahara hai aura eka pahAr3I maidAna meM pAra abIsIniyA nAma kA basA hai / - eka pahAr3I tathA harA-bharA 19 vIM sadI meM yorapa ke kaI durdharSa rASTroM kI deza hai| isakA prAcIna najara aphrIkA para pdd'ii| dhore dhIre briTena, phrAMsa, A nAma sthopiyA hai| pichale jarmanI, purtagAla, beljiyama va iTalI ne isa mahAdvIpa ko ' hajAroM varSa se yaha deza har3apa liyaa| abIsIniyA ke par3osa ke somAlIleMDa svataMtra calA A rahA hai| yahA~ ke nivAsI vIra, ko phrAMsa, briTena va iTalI ne paraspara bA~Ta liyaa| uttara lar3Ake tathA mehanatI haiN| apanI AjAdI kA unheM ke eriTriyA pradeza ko bhI iTalI ne apane dakhala meM bar3A nAz2a hai| jyAdA loga IsAI-mata ko mAnate haiM kara liyaa| abIsIniyA ke samudra-dvAra masovA para aura dhArmika vicAroM meM kaTTara haiN| deza kA kSetraphala iTalI kA jhaMDA phaharAne lgaa| eriTriyA va somAlIsAr3he tIna lAkha vargamIla hai aura jana-saMkhyA savA leMDa donoM hI sUkhe, retIle tathA Ujar3a prAnta haiN| inako karor3a se adhika / deza ke madhya meM U~ce U~ce pahAr3oM pAkara iTalI ke pradhAna mantrI krispI kI gRdhradRSTi kI zreNI hai| ina pahAr3oM ke cAroM ora zuSka maidAna abIsIniyA para pdd'ii| krispI ne abIsIniyA ko haiN| atabArA, nIla (blyUnAila), jUbA tathA zebAlI likhA ki vaha videza-sambandhI bAtoM meM iTalI kI .nAma kI nadiyA~ ina pahAr3e se nikala kara deza ko salAha se kAma kiyA kare / abIsIniyA ke manasvI harA-bharA rakhatI haiN| nIla nadI kA nikAsa tAnA nagUsAnagAsta samrATa ko yaha svIkAra na huaa| san (Tsana) nAma kI jhIla se hai, jo deza ke pazcima meM 1896 meM iTalI kI pracaNDa susajjita senA eriTriyA pahAr3oM meM avasthita hai| nIla nadI kA pravAha se abIsIniyA kI ora bddh'ii| samrAT menelaka ne uttara meM sUDAna aura misra ko jarakhez2a banAtA hai| azikSita lekina bahAdura phauja lekara aDovA ke durgama pahAr3I mulka hone ke kAraNa deza ke madhya-bhAga kI nikaTa iTalI kI senA se lohA liyaa| pahAr3I Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakhyA 3] abIsIniyA 271 [rAjamahala ke sAmane abIsIniyA ke sainikoM kA jamAva] mulka hone ke kAraNa samrAT kI senA naphe meM rhii| dhIre dhIre z2amAne ne palaTA khaayaa| yorapa kA aDovA ke nikaTa kI pahAr3I khAI meM tIsa haz2Ara mahAyuddha A~dhI kI taraha AyA aura apane sAtha bar3e iTAliyana kheta rhe| zeSa ko aMga-bhaMga karake abI- bar3e samrAToM, rASTroM tathA pradezoM ko sameTatA huA sIniyA kI senA ne deza se bAhara bhagA diyaa| calA gayA / iTalI bhI isa A~dhI se na baca skaa| aDovA kI hAra se iTalI meM duHkha, bhaya va nirAzA vahA~ bhI aneka upadravoM, har3atAloM tathA AndolanoM ke ke bAdala chA gye| iTalI kI sAmrAjyalipsA kucha bAda zAsana-sUtra musolinI ke hAtha meM A gyaa| barasoM ke lie ThaMDI par3a gii| isake bAda san 1906 musolinI ko sarvaprathama apane deza kI bekArI kA meM iTalI, phrAMsa va briTena ne Apasa meM eka samajhautA sAmanA karanA pdd'aa| bAta yaha hai ki iTalI choTA-sA kiyaa| isake anusAra tInoM ne abIsIniyA kI , deza hai| usakA eka lAkha dasa hajAra varga mIla rakabA svataMtratA ko akSuNNa banAye rakhane kA vacana diyaa| hai, jisakA bahuta-sA hissA pahAr3a tathA daladala hai| taba phrAMsa ko z2IbUtI bandaragAha se rAjadhAnI adisa- jIvikA ke sAdhana kama haiM, phira bhI AbAdI bar3ha rahI - abAbA taka rela-lAina banAne kI ijAjata milii| hai / san 1871 meM deza kI AbAdI DhAI karor3a ke tAnA jhIla se nikalI huI nIla nadI kA pravAha lagabhaga thii| san 1911 meM vaha bar3ha kara sAr3he tIna misra ke lie Avazyaka samajhA gayA aura usa para karoDa ho gaI aura aba sana 1930 meM to vaha savA pratibandha na lagAne kA abIsIniyA ne vacana cAra karor3a se bhI adhika jA pahuMcI hai| isa diyaa| vaise saba bAtoM meM abIsIniyA kI svataMtratA AbAdI kI jIvikA kA apane deza meM yathaiSTa prabandha kAyama rhii| na hone se yorapIya mahAyuddha se pahale prativarSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 sarasvatI [bhAga 36 kI suvidhAyeM prApta kara lii| pUrva meM iTalI ne eriTriyA se somAlIleMDa ko rela le jAne ke adhikAra prApta kara liye| yaha relave bosIniyA ke madhya meM se nikalatI thii| isa samajhaute meM phrAMsa zarIka na thaa| isa rela ke bana jAne se phrAMsa kI rela-lAina ko jo jibUtI bandaragAha se rAjadhAnI adisaabAbA ko jAtI hai, hAni hone kI saMbhAvanA thii| isalie phrAMsa ne abIsIniyA kI pITha tthoNkii| abIsIniyA ne briTiza-iTAliyana samajhaute ke khilApha rASTra saMgha meM apIla kara dI / jenevA meM upasthita saba rASTroM ne abIsIniyA kA sAtha diyA / aura iTalI kI abIsIniyA ko har3apane kI bAta [eka girjAghara ke sAmane pAdariyoM kA nRtya raha gii| lAkhoM baTAliyana videzoM ko cale jAte the| ye loga san 1925 ke bAda san 1928 meM iTalI va paradeza meM jAkara usI deza ke nivAsI ho jAte the abIsIniyA meM pArasparika samajhautA ho gayA, lekina aura apanI rASTrIyatA tathA bhASA ko kho baiThate the| musAlinI kI mahattvAkAMkSA kA anta na ho paayaa| san 1925 meM aise pravAsI iTAliyanoM kI saMkhyA eka usake netRtva meM iTalI ke yuvaka eka bRhat sAmrAjya kI karoDa thii| sAinara musolinI ne sarvaprathama iTA- kalpanA kara rahe the / iTalI kI bar3hatI huI AbAdI ko liyanoM kA videza jAnA banda kara diyaa| inako sthAna dene kA bhI savAla thaa| usakI naz2ara raha raha basAne ke lie iTalI ke daladala sApha kiye gaye aura kara abIsIniyA ke hare-bhare U~ce paThAra para jAtI thii| TipolI, eriTiyA tathA somAlIleMDa ke upanivezoM usane ise hI hathiyAne kA phaisalA kiyaa| isakA meM z2amIneM muphta dI gii| akele iTalI meM 60 lAkha ekar3a naI jamIna khetI ke lie taiyAra kI gii| iTalI ke tInoM upanivezoM meM bhI jaitUna, gannA tathA kapAsa kI khetI ko bar3e paimAne meM karane kA prayatna kiyA gyaa| kintu isameM saphalatA nahIM milI, kyoMki ye tInoM Usara haiM aura inakI AbohavA garama hai| iTAliyana kisAna eriTriyA va TripolI meM basane ke lie bheje jAte the, lekina ve bImAra hokara gharoM ko lauTa Ate the| musolinI ko apane prayatna meM asaphalatA pasanda na thii| antato gatvA musolinI kI naz2ara abIsIniyA para pdd'ii| san 1925 meM briTena va iTalI ne eka pArasparika samajhaute-dvArA abIsIniyA ko bA~Ta liyA / pazcima meM tAnA jhIla ke Asa-pAsa briTena ne moTara kI sar3aka banAne [abIsIniyA ke vIra yoddhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] abIsIniyA 273 upakrama san 1931 meM hI ho gyaa| abIsIniyA ke sImAvartI iTAliyana upanivezoM meM rela bichAne tathA moTara kI sar3aka banAne kA prabandha kiyA gyaa| eriTriyA meM ye sar3akeM masAvA bandaragAha se abIsIniyA kI sImA taka taiyAra kI gii| somAlIleMDa bhAratIya mahAsAgara ke kinAre para pA~ca sau mIla se adhika lambA calA gayA hai| usake mogADizu bandaragAha se eka rela-lAina abIsIniyA kI sImA taka banAI gii| isake samAnAntara para thor3I thor3I dUra para pakkI sar3akoM kA Ayojana kiyA gyaa| sImA ke nikaTa kilebandI kA bhI prabandha kiyA gyaa| ina sar3akoM ke nirmANa se do lAbha hue| bekAra iTA [rAjamahala kA barAmadA, adisalabAbA] liyanoM ko kAma milA, sAtha hI apane upanivezoM meM choTe rASTroM ko hI suvidhAyeM diiN| ve jAnate ko basAne ke lie protsAhana milA aura parokSa meM the ki unako yorapa ke bar3e rASTra vizeSataH phrAMsa, abIsIniyA se honevAlI muThabher3a kA kSetra bhI briTena va iTalI abIsIniyA ko svataMtra na rahane taiyAra ho gyaa| deNge| yorapa ke bAhara ke dezoM meM jApAna aura ame____ iTalI kI isa mahattvAkAMkSA se abIsIniyA ke rikA hI pramukha haiN| inameM se jApAna ko Arthika vartamAna samrAT hela silAsI bhI gAphila na the| suvidhAyeM adhika miliiN| unhoMne bhI svasa tathA svIDiza iJjIniyaroM-dvArA san 1931 se san 1934 taka iTalI va abI deza meM sar3akoM kA banavAnA prAraMbha kiyaa| phauja sIniyA yuddha-sAmagrI juTAne meM lage rhe| bAhara ke | ke zikSaNa ke lie belajiyama se afasara bulAye rASTra nizcinta the| unheM isakA khayAla bhI na thA ki gaye / bArUda tathA hathiyAroM ke lie kala-kArakhAnoM aphrIkA ke pUrva meM koI jvAlAmukhI phaTanevAlA hai| kA nirmANa huaa| pazcima kI tAnA jhIla ke san 1934 meM iTalI ke rAjA vikTara imainuala nikaTa ke bhAga ko sIMcane ke lie eka bA~dha eriTriyA va somAlIleMDa gye| vahA~ jAkara unhoMne bA~dhane kA phaisalA huaa| san 1906 meM isI jhIla phaujI nirIkSaNa kiyaa| iTalI ke rAjA kI isa se misra ko nirbAdha jala Ane kI svIkRti abI- yAtrA ne sabhya saMsAra ko cauMkA diyaa| unhIM dinoM sIniyA ne briTena ko dI thii| aba san 1932 somAlIleMDa ke iTalI ke gavarnara-janarala kaipTana meM abIsIniyA ne apane deza ke hita ke lie robarTo kimmAruza ne bhI sImAprAnta kA daurA kiyA isa bA~dha kI AyojanA kii| isa bA~dha ke aura dezI phauja kI pareTa dekhakara kahA-somAlI pAsa pandraha lAkha ekar3a bhUmi eka jApAnI kampanI bhAiyo ! iTalI ke havAI jahAz2a A rahe haiN| hamArI ko kapAsa bone ke lie dI gii| isake badale meM qilebandI pUrI ho rahI hai| thor3e hI dinoM meM hama jApAna ne abIsIniyA ko hathiyAra dene kA vAdA binA kisI muThabher3a ke asabhya abIsIniyA para kiyaa| jApAna ko anya bhI kaI vyApArika adhikAra kara leNge| suvidhAyeM dI gii| ina saba yojanAoM meM samrAT yaha ghaTanA gata varSa ke navambara mahIne kI hai| silAsI ne yorapa kI mukhya mahAzaktiyoM ke sthAna abIsIniyA aura briTiza va iTAliyana somAlIleMDa phA. 11
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 sarasvatI [bhAga 36 kI madhyavartI sImA nizcita nahIM hai| isakA nizcaya ulavala kI ghaTanA ko hue Aja ATha mAsa karane ke lie a~garejoM aura abIsIniyAvAloM kA ho gaye haiN| isa avadhi meM sthiti adhika pecIdA eka kamIzana ulavala meM baiThA huA thaa| ulavala ho gaI hai| sana 1925 meM iTalI kI abIsIniyA somAlIleMDa kI pazcimI sImA se pacAsa mIla ko har3apane kI icchA meM phrAMsa bAdhaka thaa| Aja idhara choTA-sA zAdvala (osisa) hai| eka dina kucha san 1935 meM vaha usakA samarthaka hai| yorapa meM iTAliyana ulavala meM phuNce| unhoMne abIsIniyA jarmanI ke mukAbale meM phrAMsa iTalI kI madada cAhatA ke tambuoM para phAyara kiyaa| isase 107 abIsI- hai| aphrIkA meM usane iTalI ko suvidhAyeM dekara niyanoM kI jAneM gaI aura pacAsa se adhika jakhmI yorapa meM apanA pakSa prabala kara liyA hai| isa sAla hue| isa phAyara ke samaya svayaM kaipTana kimmAruTA ke zurU meM hue phrAMsa-iTalI ke samajhaute kA mukhya vAraDera meM the| yaha sthAna bhI abIsIniyA meM hai| AdhAra yahI hai| isa samajhaute ke anusAra phrAMsa ne phAyara ke bAda hI ulavala para iTalI ke do havAI iTalI ko avIsIniyA meM manamAnI karane kI - jahAja ma~DarAte dikhAI diye| a~garez2a aura abI- svIkRti de dI hai| sAtha hI apane somAlIleMDa kA sIniyAvAle donoM isa ghaTanA se vicalita hue| uttarArddha bhI usane iTalI ko sauMpa diyA hai| jibUtI donoM ne kimmAruTA ko patra likhA / kaipTana kimmA- se adisaabAbAvAlI rela-lAina meM bhI phrAMsa ne maTA ne uttara diyA ki ulavala aura vAraDera donoM iTalI ko sAjhIdAra banA liyA hai| isa prakAra sthAna iTalI ke haiN| yahA~ baiThakara briTizoM tathA musolinI ne apane mArga ko niSkaNTaka kara abIsIniyanoM kA maMtraNA karanA ucita nahIM hai| liyA hai| idhara to usane yaha patra likha diyA, udhara musolinI iTalI phrAMsa kI mUka sahamati pAkara abIko kimmAruTA ne khabara dI ki abIsIniyA kI sIniyA se lohA lene ke lie taiyAra ho gayA hai, phauja ne iTalI ke kucha gA~voM para hamalA kiyA hai, lekina briTena, jApAna va amerikA isa viSaya meM isase donoM ora ke AdamI Ahata hue haiN| usake sAthI nahIM haiN| yaha vaha khUba jAnatA hai| ____ulavala kI isa ghaTanA se sAre iTalI meM utte- abIsIniyA ke dakSiNa, pazcima tathA uttara meM janA phaila gii| musolinI kaI varSa se aise mauke kI briTena kA sAmrAjya phailA huA hai| iTalI ke prabala pratIkSA meM hI the| unhoMne abIsIniyA ke samrATa ho jAne se briTena ke svArthoM ko bhArI dhakkA lgegaa| ko kar3A patra likhaa| isa patra meM tIna zarte thIM- dUsarI ora tAnA jhIla ke nikaTa ke amerikana / 1-ulavala kI ghaTanA ke lie kheda prakAzita kiyA bA~dha ke kAraNa vaha abIsIniyA se bhI khuza nahIM jAya / usa prAnta kI abIsIniyana senA iTAliyana hai| kAraNa yaha hai ki isa bA~dha ke bana jAne se . jhaNDe ko salAma kre| 2-abIsIniyA do lAkha blyUnAila kA pAnI sUDAna va misra meM na jA skegaa| DAlara harajAne ke de| 3-hamalA karanevAle abI- nIla nadI ke jala para hI misra kI kapAsa kI phasala sIniyana fauja se nikAla diye jAya~ / isa patra ke nirbhara hai| pichale mArca meM briTena apanA jelA / anusAra abIsIniyA ke samrATne iTAliyana jhaNDe kI bandaragAha dekara abIsIniyA ko prasanna karanA salAmI to qabUla kara lI, lekina bAqI zarto ko mAnane cAhatA thaa| usakA qhayAla thA ki abIsIniyA se inakAra kara diyaa| isase nArAja hokara musolinI isake badale meM iTalI ko tathA use Arthika suvidhAyeM ne khule Ama yuddha kI dhamakI de dI aura nirbala abI- de degA jisase yaha jhagar3A khatama ho jAyagA, lekina sIniyA ne isa mAmale kI apIla rASTra-saMgha ko kara dii| isa zarta ko iTalI ne hI nahIM maanaa| iTalI ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] abIsIniyA 275 bhaya thA ki jelA bandaragAha se abIsIniyA ko banAne meM lage the, usa samaya jApAna aura abIyuddhopayogI sAmAna ma~gAne meM suvidhA rhegii| iTalI sIniyA hI aise do kAle deza the jinhoMne isa ke isa inakAra ke bAda se briTena DhIlA par3a gayA sAmrAjyavAda kI bAr3ha ko rokane kA kAma kiyA hai / yadyapi aba bhI vaha abIsIniyA meM iTalI ke thaa| jApAna ne rUsa ko harAyA thA aura abIadhikAra yA saMrakSaNa ko svIkAra nahIM karatA, sIniyA ne iTalI ko| isake bAda jApAna to unnata phira bhI vaha isa mAmale meM iTalI se rAra mola lenA ho kara saMsAra ke agraNI rASTroM meM A gayA, lekina nahIM caahtaa| amerikA isa mAmale meM taTastha hai| vaha rUsa se usakA virodha Aja bhI banA hai| abIna to iTalI kA sAthI hai aura na abIsIniyA kA sIniyA yadyapi jApAna kI bhA~ti unnati to nahIM virodhii| hA~! astra-zastra bhejane meM vaha Aja bhI kara sakA, parantu svataMtra banA rhaa| Aja musolinI abIsIniyA kI madada kara rahA hai| jApAna spaSTataH ke netRtva meM iTalI abIsIniyA kI svataMtratA ko abIsIniyA kA madadagAra hai| yuddha hone kI hAlata phira naSTa karanA cAhatA hai| yorapa ke gore rASTra meM jApAna se abIsIniyA ko bahuta AzAyeM haiN| usake sAtha nahIM haiM, yaha ThIka hai, lekina khule zabdoM inhIM ke AdhAra para pichale kucha varSoM se jApAna ne meM iTalI kA virodha bhI nahIM krte| rASTrasaMgha meM 6 abIsIniyA meM paryApta Arthika suvidhAyeM prApta mahIne se abIsIniyA kI apIla kI sunAI nahIM kI haiN| tAnA jhIla ke nikaTa 15 lAkha varga mIla hotii| usakA bhI yahI kAraNa hai| jApAna na to bhUmi meM jApAna kapAsa paidA kara rahA hai| deza ke gorA hai aura na rASTrasaMgha kA sadasya hai, ataH vaha khanijoM ko khodane kA ThekA bhI use milA hai aura bhAvI-yuddha meM abIsIniyA kA sAtha de de to isameM sabase bar3ha kara deza ke kala-kArakhAnoM kI unnati kucha Azcarya kI bAta nahIM hai| ke lie jApAnI pU~jI muktahasta se lagAI jA rahI iTalI aura abIsIniyA meM kaba jaMga chir3egA, hai| yahI kAraNa hai ki Aja iTalI meM jApAna kA yaha kauna kaha sakatA hai ? taiyAriyA~ donoM ora se virodha kiyA jAtA hai| abIsIniyA ke sAtha ho rahI haiN| varSA ke bAda abIsIniyA kI sImA jApAna kI sahAnubhUti meM eka aura bhAva bhI kAma para iTAliyana fauja ma~DarAtI dikhalAI deMgI, yaha to kara rahA hai| iTalI kA dAvA hai ki vaha asabhya bhAsatA hI hai| yadi yaha yuddha chir3A to yaha kevala tathA kAle abIsIniyA kA sudhAra cAhatA hai| ina do dezoM taka hI sImita na rhegaa| saMsAra ke * durbhAgya se jApAna kI bhI gaNanA kAle dezoM meM kI bar3e bar3e rASTra isameM danadanAte naz2ara aaveNge| inhIM jAtI hai / kAle aura gore kA savAla paidA hone kI kAraNoM se Aja saMsAra kI A~kheM aphrIkA ke ardhahAlata meM jApAna kA kAloM se sahAnubhUti dikhalAnA sabhya kintu ekamAtra svataMtra rASTra abIsIniyA kI svAbhAvika hI hai| 19 vIM sadI ke anta meM jaba ora lagI huI haiN| yorapIya rASTra aphrIkA va eziyA meM apanA sAmrAjya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmayika sAhitya Apa apane lie pApa athavA anucita samajhate haiM vaha dUsaroM ke lie apApa aura ucita kaise ho gayA / para usa samaya Apane merI rugNAvasthA ke kAraNa isa sambandha meM kucha na likhanA hI ucita smjhaa| aba sAmayika paristhiti aura kAMgresa kAryakAriNI kI baiThaka ke kAraNa yaha prazna zrAvazyaka aura prayojanIya ho gayA hai / isalie yaha patra maiM phira ApakI sevA meM bheja rahA hU~ aura isakI pratilipi sAtha hI akhabAroM meM chapane ke lie bhI bheja rahA hU~ / AzA hai, Apa merI isa dhRSTatA ko kSamA kareMge / mahAtmA gAMdhI aura zrI zivaprasAda gupta kA patra-vyavahAra gresa kI vartamAna nIti ke 14 sambandha meM hAla meM hI bAbU zivaprasAda gupta mahAtmA gAMdhI meM eka mahattvapUrNa patravyavahAra huA hai / ve patra 'Aja' meM prakAzita ho cuke haiN| unameM se Arambha ke do patra hama yahA~ uddhRta karate haiM / gupta jI kA patra - kAM pUjya bApU jI -- caraNoM meM sAdara praNAma / maiM apanI rugNAvasthA ke kAraNa bAhara-bhItara AnejAne meM samartha avazya hI hU~, para jisa taraha kI dhA~dhalI Ajakala kAMgresa meM ho rahI hai vaha bhI dekhI aura sahI nahIM jAtI / merI samajha meM to yahI nahIM A rahA hai ki isa samaya jo nIti kAMgresa meM baratI jA rahI hai vaha ApakI hai athavA nahIM, yA yoM samajhie ki Apa usase sahamata haiM yA nahIM, kyoMki yadi Apa kAMgresa ke mAmale meM isa samaya taTastha haiM to ghar3I ghar3I kAryakAriNI yAnI varkiMga kameTI jahA~ kahIM Apa rahate haiM vahIM kyoM bulAI jAtI hai / yadi samiti ke sadasyoM ko bAhara rahakara parAmarza dene meM aura unake nirNayoM meM sahAyaka hone meM koI hAni nahIM samajhate to usake bAhara rahane kI kyA AvazyakatA hai aura usameM zrApa zAmila hI kyoM nahIM ho jAte ? ApakA kadAcit smaraNa hogA ki kucha dina hue maiMne ApakI sevA meM kauMsila praveza ke sambandha meM eka patra dvArA yaha pUchane kA sAhasa kiyA thA ki jisa cIz2a ko 276 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat sevA - upavana, kAzI 14 zrAvaNa 1662 mahAtmA jI kA uttara vinIta zivaprasAda bhAI zivaprasAda, tumhArA khata milA hai / rugNAvasthA meM bhI tumane kaba mujhako bhUlA hai ? kAMgresa meM se mere nikalane ke bAda kAryavAhaka samiti isI bakhata pahalI AI; lekina yahA~ Ave yA na Ave isase kyA ? tumhArA prazna to yaha hai| ki kAMgresa meM se nikala jAne ke bAda usameM maiM kyoM rasa letA hU~, kyoM kisI ko kucha salAha detA hU~ ? tumako mAlUma nahIM hogA ki nikalate samaya maiMne kaha diyA thA ki yadi kisI bAre meM merA abhiprAya pUchA jAyagA to maiM avazya dU~gA / kAMgresa meM adhikAra rakhanA aura maukA Ane se kisI kAMgresavAloM ko salAha denA ina do vastu meM maiM to bar3A bheda pAtA hU~ / yahA~ samiti rahI, maiMne kabhI usameM hissA nahIM liyaa| abhI bhI usakI saba kArravAI kA mujhe patA nahIM hai| lekina jaba kisI sadasya kI icchA hotI thI taba mujhe ve pUcha jAte the / isameM maiM kucha bhI ayogyatA nahIM pAtA / kAMgresa ke hita ke kAraNa maiM bAhara www.umaragyanbhandar.com
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmayika sAhitya saMkhyA 3] nikalA hU~ / kAMgresa kA sabaka thor3A hI miTA dU~ / yadi maiM yogyatA hote hue bhI kisI kI abhiprAya dene kA inakAra karU~ to maiM dharmacyuta hU~gA / rahI bAta kauMsila praveza kii| merA dRr3ha vizvAsa hai ki isa samaya yaha praveza sAmAnyatayA dharma hai / mere liye nahIM hai, kyoMki merA mana dUsarI ora hai / merI sAdhanA hiMsaka kAnUna bhaMga kI hai| isa vastu ke saMzodhana meM mere liye kauMsila praveza ayogya hai / tuma kahA~ nahIM jAnate ho ki eka hI vastu eka ke lie jahara hotI hai dUsare ke lie amRta, eka hI vyakti ke liye eka samaya vahI vastu jahara rahatI hai dUsare samaya amRta / merI AzA hai ki aba tumhAre saba prazna kA uttara mila gayA hogA aura samAdhAna bhI huA hogA / merI bAta mAno to kauMsila praveza kI bAta mere para chor3a do aura grAma praveza kA aura hiMdI - pracAra kA kAma peTa bhara ke karo / isameM kahA~ kama sevA hai ? yadi ina kAmoM meM tanmaya hoge to dUsarI-tIsarI bAtoM kA khyAla taka karane kA tumako samaya nahIM rahegA / Izvara tumako pUrNa Arogya pradAna kare / vardhA 5-8-35 bApU ke AzIrvAda bhArata ke patra aura patrakAra akhila bhAratIya patrakAra sammelana kA gata 17 agasta ko kalakatte meM jo tIsarA adhivezana huA thA, 'lIDara' ke sampAdaka zrIyuta sI0 vAI : cintA mariNa ne usake sabhApati ke Asana se eka atyanta sAragarbhita aura sAmayika bhASaNa diyA hai / apane bhASaNa meM Apane bhArata ke patroM aura patrakAroM kI sthiti ke sambandha meM bahuta-sI jJAtavya bAteM kahIM haiM / yahA~ hama Apake bhASaNa kA ukta aMza 'bhArata' se uddhRta karate haiM-- patrakAra kA pezA eka pavitra kArya hai| samAcAra-patroM kA janma janatA kI zikSA ke uddeza se huA thA / unake vyApArika pahalU kA to hAla meM hI vikAsa huA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 277 logoM kI yaha bhAvanA thI ki bAlakoM aura navayuvakoM ko to vidyAlayoM meM zikSA mila jAtI hai, parantu bar3e logoM ko bhI jIvana bhara zikSA kI AvazyakatA rahatI hai aura isa kAma meM samAcAroM tathA vicAroM ko prakAzita karanevAle patroM tathA patrikAoM se bar3I sahAyatA mila sakatI hai| isI bhAvanA ke kAraNa patra patrikAoM kA janma huA / hamAre deza kI sau varSa pahale kI tathA Aja kI avasthA kI tulanA karane para yaha kahane kA kauna sAhasa kara sakatA hai ki hamAre pUrvajoM kA yaha vicAra g2alata thA ? mere kathana kA abhiprAya yaha nahIM hai ki pichale sau varSoM meM janatA kI manovRtti meM jo Azcaryajanaka parivartana huA hai usakA zreya ekamAtra patra-patrikAoM ko hI hai / niHsandeha isakA zreya sabase adhika to vidyAlayoM ko hai, parantu unake bAda dUsarA nambara patra-patrikAoM kA hI hai / agara Aja deza meM itanI jAgrati ho gaI hai to hamArI rAjanaitika tathA anya saMsthAoM ko bhI isakA zreya avazya milanA cAhie / parantu kyA unheM patra-patrikAoM se bar3I bhArI sahAyatA nahIM milI hai ? kevala rAjanaitika Andolana meM hI nahIM, barana samAja-sudhAra tathA audyogika unnati ke yatnoM meM bhI patrapatrikAoM se bar3I sahAyatA milI hai| jisa samaya hamAre adhikAMza dezavAsI patra-patrikAoM ke mahattva ko samajha bhI nahIM sakate the, usa samaya hamAre jina pUrvajoM ne unheM janma diyA ve hama sabakI kRtajJatA ke adhikArI haiM / unameM rAjA rAmamohana rAya tathA RSikalpa dAdA bhAI naurojI ke nAma mukhya haiM / taba se aneka pratiSThita vyaktiyoM ne vibhinna prAntoM meM sampAdaka ke Asana ko suzobhita kiyA hai / jisa peze meM harizcandra mukarjI aura kRSNadAsa pAla, zambhUcandra mukarjI aura surendranAtha banarjI, zizira - kumAra ghoSa aura motIlAla ghoSa, vizvanAtha nArAyaNa mANDalika aura nArAyaNa gaNeza candrAvarakara, bAlagaMgAdhara tilaka aura gopAla kRSNa gokhale, subrahmaNya ayyara, karuNAkara menama aura kastUrIraMga ayyaMgara, paMDita madanamohana mAlavIya aura paMDita vizananArAyaNa dara, bAbU gaMgAprasAda varmA aura lAlA lAjapata rAya jaise vyakti kArya kara cuke haiM, use lajjita hone kA koI kAraNa nahIM ho sakatA / www.umaragyanbhandar.com
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 sarasvatI ina mahAn vyaktiyoM ke patha para calanevAle hama choTe loga bhI agara isa bAta kA garva kareM ki hamArA kArya bar3A pavitra hai aura hamAre pUrvaja bar3e mahAn the to hamArA yaha garva akSamya nahIM samajhA jAyagA / hama unake caraNa-cihnoM para calate haiM, unake AdarzoM kA sammAna karate haiM aura utanI yogyatA na hote hue bhI unhIM kI bhA~ti usI bhAva se apanI aura unakI mAtRbhUmi kI sevA karanA cAhate haiM / yahA~ mujhe yaha na bhUla jAnA cAhie ki bhArata kAma karanevAle kaI a~garez2a patrakAra bhI aise hue haiM jinakA unake samakAlIna bhAratavAsI bar3A sammAna karate the aura Aja bhI hama unako bar3e sammAna ke sAtha smaraNa karate haiN| rAbarTa nAiTa, mArTina vuDa, viliyama DigbI, esa0 ke0 raiTaklifa aura glIna bAralo aise hI vyakti the; aura zrI bI0 jI0 hAranImaina bhI aise hI vyakti haiM / svargIya zrImatI ainIbIseMTa kA sthAna to ina sabase bhI U~cA hai / yaha hamAre lie kheda kI bAta hai ki Aja bhArata meM jo a~garez2a patrakAra kArya kara rahe haiM ve briTena ke asthAyI hitoM kA hI dhyAna rakhate haiM aura jisameM ve raha rahe haiM tathA jisa deza kI janatA kI sahAyatA ke AdhAra para hI unake patra cala rahe haiM usakI sevA karanA ve apanA kartavya nahIM samajhate / antarjAtIya vivAha-bila suprasiddha dArzanika vidvAna bAbU bhagavAnadAsa asembalI ke AgAmI adhivezana meM eka antarjAtIya vivAha-bila upasthita karane jA rahe haiN| isa para sahayogI 'navayuga' ne eka agra lekha likha kara yaha siddha kiyA hai ki deza kI vartamAna badalI huI paristhiti meM aise qAnUna kI AvazyakatA hai aura prAcIna kAla meM aise vivAha hote bhI the| lekha kA eka aMza isa prakAra hai zAstrakAroM ne anuloma aura pratiloma donoM prakAra ke vivAhoM kI ijAz2ata dI hai| itanA hI nahIM, zAstrakAra gAndharva, rAkSasa vivAha ko bhI vivAhoM meM ginate Aye haiN| prAcIna kAla meM antarjAtIya vivAha pracalita the / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 bhIma kA hiDimbA se vivAha honA aura mAtA kuntI aura yudhiSThira kA usako zAstrAnumodita batAnA aura bhIma ko isa kArya para unakA AzIrvAda denA yahI sUcita karatA hai ki antarjAtIya vivAha prAcIna kAla meM pracalita the aura samAja meM ve cAdara se dekhe jAte the / grAja se bIsa sAla pahale antarjAtIya vivAha kA virodha jisa prakAra kiyA jAtA thA zrAja vaha bhAva nahIM rahA hai | Aja sAdhAraNa samAja aise vivAhoM kA yadi dara kI dRSTi se nahIM dekhatA to kama kama usakA virodha nahIM karatA / zrauMdha ke panta pratinidhi sadRza kaTTara sanAtanadharmI nareza kA antarjAtIya vivAha kA pakSapAtI honA isa bAta kA sUcaka hai ki samAja ke vicAraka aura pragatizIla vyakti isakI AvazyakatA kA anubhava karate haiM / isa samaya paristhiti aura avasthA bhI badala gaI hai| bahuta-se loga naukarI vyavasAya vyApAra ke kAraNa apane janma-sthAnoM ko chor3akara dUsare prAntoM meM jAkara sthAyI rUpa se basa gaye haiN| unake lie vahA~ apanI hI jAti, upajAti meM apanI saMtAna kI zAdI karanA sambhava nahIM rahA hai / kevala vivAha ke lie ve apane janma-sthAna ko jA nahIM skte| kyoMki bahuta se logoM kA apanA purAnA janma-sthAna chor3e hue do do tIna tIna puzteM ho gaI haiN| isa badalI paristhiti ke kAraNa yaha Avazyaka ho gayA hai| ki jAti ko tor3akara kiye gaye vivAha qAnUnI mAne jAya~ / isa bila kI AvazyakatA eka kAraNa se aura bhI hai / deza meM rASTrIyatA kI sthApanA usa samaya taka sambhava nahIM hai jaba taka ki maujUdA asaMkhya jAti-bheda aura upabheda vidyamAna raheMge / inakA anta antarjAtIya vivAha ke dvArA hI ho sakatA hai / isalie rASTra kA bala bar3hAne, yuvakayuvatiyoM ko apanA jIvana-saMgI cunane ke lie vistRta kSetra dene aura naI pIr3hI ko balavAna banAne ke vAste bhI yaha Avazyaka hai ki antarjAtIya vivAha qAnUna saMmata mAne jAya~ / isa kSetra meM gaur3a ekTa aura brahmasamAja ekTa pahale www.umaragyanbhandar.com
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] sAmayika sAhitya 279 se maujUda haiM; magara sara gaur3a ke sivila mairija ekTa dharma ke anusAra atyAjya vA avicchedya hai aura musalase bahuta kama logoM ne lAbha uThAyA hai| udhara DAkTara mAna isalie talavAra rakkheM ki sikha kRpANa rakhate haiM to ina bhagavAnadAsa ke bila ke pAsa hone ke sAtha hI usase pahale kRpANoM aura talavAroM ke bIca meM anya sampradAyoM kI kyA aura bAda meM hindUrIti se kiye gaye saba antarjAtIya gati hogI ? kyA ve bemauta mAre jAne ko rAjI ho jAya~ ? vivAha kAnUnI karAra diye jAyeMge / DAkTara gaur3a ke sivila yadi sikhoM ko apane gurudvAroM kI aura musalamAnoM ko mairija ekTa se zAdI karAne ke lie vivAha kI rajisTrI masajidoM kI rakSA karanI hai to hinduoM ko mandiroM karAnA Avazyaka hai| isase bacane ke khayAla se bahuta-se kI aura IsAiyoM ko girjAgharoM kI rakSA karanI hI hogI / loga antarjAtIya vivAha nahIM karAte / DAkTara bhagavAna- isase mAlUma hogA ki yaha prazna jisa taraha kevala dAsa kA bila unakI yaha bAdhA dUra kara degaa| sikhoM aura musalamAnoM kA nahIM hai usI taraha kevala guru dvAroM aura masajidoM kA bhI nahIM hai| mandiroM ko bhI talavAra rakhane kA dAvA dAvA karane kA adhikAra hai| para bhinna bhinna dharmoM ke lAhaura ke musalamAnoM ne mA~ga peza kI hai ki anuyAyI hameM kSamA kareM, hama to mandiroM aura masajidoM sikkhoM kRpANa rakhate haiM isalie unheM talavAra rakhane se manuSyakRta saba upAsanA sthAna se usa maMdira ko kI ijAjata dI jaay| para bhArata meM sikha aura adhika pavitra aura rakSaNIya samajhate haiM jo svayam paramusalamAna hI nahIM basate / hindU, IsAI Adi aura mAtmA ne banAyA hai aura jo paramAtmA ke astitva kA loga bhI basate haiN| ve kyA kareM ? ina saba bAtoM ujjvala pramANa hai| hamArA matalaba manuSya-zarIra se hai| para vicAra karate hue sahayogI 'Aja' ne eka maha- hama yaha bAta kSaNa bhara ke lie bhI mAnane ko taiyAra nahIM ttvapUrNa agra lekha prakAzita kiyA hai| usakA kucha haiM ki ITa-pattharoM se manuSya-dvArA banAye gaye mandiroM aura aMza hama nIce uddhRta karate haiM masajidoM kI rakSA ke lie to kRpANe aura talavAroM kI lAhaura meM musalamAnoM kI sArvajanika sabhA ne yaha AvazyakatA hai aura Izvara ke banAye sajIva mandira dAvA peza kiyA hai ki jisa taraha sikhoM ko kRpANa rakhane jisameM vaha svayam vAsa karatA hai, arakSita chor3a diye kI svatantratA dI gaI hai, usI taraha musalamAnoM ko bhI jAya~ / ITa-pattharoM ke mAnavakRta upAsanA-sthAnoM kI apanI masajidoM kI rakSA ke lie talavAra rakhane kI svata- rakSA ke lie bhinna bhinna sampradAyoM ke upAntratA milanI caahie| prazna ha~sakara ur3A dene yogya nahIM sakoM ko yadi zastra diye jAya~ge to Izvara ke banAye hai| sikhoM kA dharma hai kRpANa rakhanA, ataeva kRpANa una mandiroM kI avasthA aura bhI vipajjanaka ho jaaygii| se chInA nahIM jA sktaa| talavAra ke sambandha meM islAma yaha bAta pratyeka samajhadAra ko mAnanI hI pdd'egii| atakI aisI kAI AjJA nahIM hai sahI, para musalamAna kaha eva hama isa bAta para jora deMge ki pratyeka nAgarika ko sakate haiM ki dharma ke hI kAraNa se kyoM na ho, para jaba eka apane bAla-baccoM kI aura apanI tathA apane rahane ke sampradAya ko zastra rakhane se rokanA na sambhava hai na mandira kI rakSA karane ke lie zastra rakhane kI svatantratA ucita, to musalamAnoM ko bhI zastra rakhane kI svatantratA pahale milanI cAhie, bAda ko masajida aura mandira kI mila jAya / hama isa dAve kA aucitya svIkAra karate haiM, rakSA karane ke lie talavAra rakhane kI ijAz2ata dI jAnI para musalamAnoM ko jo yaha dAvA kara rahe haiM, mAnanA caahie| par3egA ki prazna yahIM samApta nahIM ho jaataa| jo haka musalamAnoM ko hai vahI hindU, IsAI Adi anya sampradAyoM barnADa zA ke svAdhInatA-sambandhI vicAra ko bhI hai| sikha kRpANa isalie rakkheM ki vaha unake jArja barnArDa zA kA kahanA hai ki saMsAra meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 sarasvatI vAstavika zAnti aura svAdhInatA kI sthApanA taba ho sakatI hai jaba samAja ke dhana kA ba~TavArA samAnatA ke AdhAra para ho| isa bAta ko lekara ve varSoM Andolana karate cale A rahe haiN| hAla meM hI amarIkA ke 'nezana' nAmaka samAcAra-patra meM unakA eka aisA hI lekha prakAzita huA hai jisakA sArAMza 'pratApa' meM prakAzita huA hai| usakA kucha aMza yahA~ hama uddhRta karate haiM manuSya manuSya kI gulAmI kare, yaha kyA hai ? yaha zarIra aura zrAtmA kA tiraskAra hai / kaviyoM ne gulAmI kI jI bhara nindA kI hai| unhoMne eka svara se yaha ghoSaNA kI hai ki eka manuSya vaha cAhe jitanA acchA kyoM na ho, dUsare manuSya kA svAmI banane ke yogya nahIM / mArksa ne apane samasta jIvana ko isa bAta ko siddha karane meM bitA diyA thA ki jaba taka gulAmI kI prathA kAnUna ke dvArA nahIM haTA dI jAtI taba taka usakA vinAza nahIM ho sakatA; kyoMki manuSya ke svArtha aura nirdayatA kA kabhI nahIM hotA / manuSya ke svArtha aura nirda yatA ke kAraNa samAja meM gRha-yuddha calA karatA hai, vaha mAlikoM aura gulAmoM kI zreNiyoM meM vibhAjita hai / eka aura maz2adUra sabhAyeM haiM aura dUsarI ora pU~jIpatiyoM ke saMgha haiM / pU~jIpati loga pArliyAmeMToM, skUloM, samAcArapatroM di ke dvArA isa bAta kA prayatna karate haiM ki jana-sAdhAraNa apanI gulAmI kA anubhava na kara ske| hameM zurU se hI yaha sabaka sikhAyA jAtA hai ki hamArA deza svAdhIna hai / jaba hama voTa dene lAyaka ho jAte haiM taba hamase kahA jAtA hai ki tumhAre lie vetana saMgha kI sthApanA huI hai, niHzulka zikSA kA prabandha kiyA gayA hai, rASTrIya praudyogika nirmANa yojanA kAryarUpa meM pariNata kI jA rahI hai, bekAroM kA sarakArI sahAyatA dI jAtI hai yadi Adi / para vAstava meM dekhA jAya to itane para bhI janasAdhAraNa bhUkhA aura naMgA rahatA hai / skUloM aura vizvavidyAlayoM se nikale hue raIsoM ke lar3ake samajhate haiM ki vartamAna sAmAjika vyavasthA sabase Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 acchI hai / isakA kAraNa yaha hai ki isa vyavasthA meM unake sAtha pakSapAta kiyA jAtA hai| isI lie ve isakI rakSA ke lie jI tor3akara koziza karate haiM / bhramapUrNa aitihAsika pustakoM, beImAnI se bhare hue arthazAstra Adi kA sIkha kara raIsa kA lar3akA apane keA janasAdhAraNa kI zreNI se bar3A aura adhika susaMskRta samajhatA hai / zAsakagaNa aura pU~jIpati yaha jarUrI samajhate haiM ki unheM sundara aura acche kapar3e pahananA cAhie, khAsa DhaGga se uccAraNa karanA cAhie, pahale darje meM safara karanA cAhie, kevala ghaNTI bajA dene se yadi koI sAdhAraNa AdamI jUte sAfa kara sakatA hai to unheM svayaM nahIM sAfa karanA cAhie yadi Adi / isake atirikta ve janasAdhAraNa ko mUrkha aura andhavizvAsI banAye rakhanA cAhate haiM, jisase vaha pU~jIpatiyoM ke hukma ko binA AnAkAnI ke bajAyA kare / janasAdhAraNa ko kAnUna dvArA yaha karane aura vaha na karane ke lie bAdhya kiyA jAtA hai| yadi ve kAnUnoM ko na mAneM to adAlateM unheM sajA de deNgii| mila mAlika maz2adUroM kA zoSaNa karane ke lie svataMtra haiM / maz2adUroM ke pAsa eka hI cArA raha jAtA hai| vaha hai har3atAla / para pulisa unheM har3atAla bhI nahIM karane detI / ina saba bAtoM ko dekhate hue yaha z2arUrI mAlUma par3atA hai ki hameM vartamAna rAjanaitika vyavasthA meM parivartana karanA hogA / para kevala rAjanaitika vyavasthA meM parivartana karane se kAma na calegA / sAmAjika aura Arthika praNAlI meM bhI ulaTa-phera karanA hogaa| iMglaiMDa kA janasAdhAraNa jise Az2AdI samajhatA hai vaha dara asala Az2AdI nahIM / saccI Az2AdI to tabhI kAyama hogI jaba samAja ke dhana kA ba~TavArA samAnatA ke AdhAra para huA karegA / jana-saMkhyA kA prazna zrIyuta jyoti: prasAda 'nirmala' dvArA sampAdita 'hindustAna' meM hindustAna kI giratI hAlata zIrSaka eka mahattvapUrNa lekha prakAzita huA hai| usa lekha ke www.umaragyanbhandar.com
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] sAmayika sAhitya 281 lekhaka haiM zrIyuta vinAyaka gaNeza vajhe bI e0 / lekha -hamAre vivAha kA vayamAna bhI bar3hAne kI AvazyakatA hai / kA eka aMza isa prakAra haiM - abhI hAla meM zrInivAsa zAstrI ne annAmalAya-vizvayadyapi hamArI janana saMkhyA kA parimANa bahuta jyAdA vidyAlaya meM isa prazna para dRSTikSepa karate hue bar3I custa hai, tathApi usakI jana-saMkhyA ghaTa hI rahI hai| 1875 se TIkA kI thii| hamArI vartamAna sAmAjika paristhiti ke 1670 taka bhArata meM 11 karor3a se Upara loga mara gye| sudhAra kA koI na koI upAya avazya DhU~r3ha nikAlanA isase spaSTa hai ki hindustAna kitanA bhUkhA-kaMgAla ho cAhie / zrInivAsa zAstrI ne zAradA-aikTa kA jikra rahA hai / anAvRSTi ityAdi ApattiyoM ko dUra karane ke karate hue kahA thA ki usakI jo avahelanA sarakAra aura lie hamArI sarakAra ne koI prayatna nahIM kiyA hai| mahA- janatA, donoM dvArA kI jA rahI hai vaha kisI bhI sammAnya mArI ne bhI hamAre Upara kama gaz2aba nahIM DhAyA hai| deza ke lie lajAjanaka hai / zAradA-aikTa kevala nAma hI 1600 se lekara 1620 taka 11 karor3a se bhI Upara ke lie hai, kyoMki dhar3Adhar3a usakI avahelanA ho rahI hai / loga isake zikAra bana cuke haiN| 1616 meM sirpha isake lie saMtati-niyamana ko bhI vyavahAra meM lAne kI 6 mahInoM meM 84 lAkha manuSya mRtyu-mukha meM cale gye| z2arUrata hai, kyoMki vartamAna paristhiti meM do-tIna se hindustAna meM 43.6 prati haz2Ara paidA hote haiM aura 385 z2yAdA bacce paidA honA mA~ bApa, donoM, ke lie hAnikAraka prati haz2Ara marate haiM / amerikA meM 35.1 prati haz2Ara hai| isa vakta daridratA bhI itanA bhayAnaka rUpa dhAraNa paidA hote haiM aura 17deg4 prati haz2Ara marate haiN| iMglaiMDa kiye hue hai ki usake nivAraNArtha upAya nikAlanA nitAMta meM 22 prati haz2Ara paidA hote haiM aura 12 pratizata Avazyaka hai / hindustAna meM pratyeka manuSya jo kRSi karatA marate haiM / isa prakAra ina dezoM kI tulanA meM hindustAna hai, varSa meM sirpha 48) paidA karatA hai, jahA~ jApAna kA meM akAla-mRtyu aura bAla-mRtyu kI saMkhyA bahuta bar3hI- 85), greTabriTena kA 62), kanADA kA 344), aura car3hI hai| amerikA kA 175) paidA karatA hai| udyoga-dhandhoM ataeva isa prazna kI ora logoM ko zIghra hI dhyAna kI sthiti to ekadama nirAzAjanaka hai| usameM denA cAhie / logoM ke svAsthya para aura unakI Arthika hindustAna kA eka manuSya varSa bhara meM sirpha 12) paristhiti para vizeSa dhyAna dene aura usake sudhArane kI kamAtA hai| jahA~ jApAna kA manuSya 185), greTabriTena zrAvazyakatA hai| isake lie janatA meM jAgRti honI kA 465), aura kanADA kA 545), amerikA kA 663) cAhie / hamArA ajJAna aura hamArI g2arIbI hI hamAre dAri- kamAtA hai| aisI paristhiti meM agara zIghra hI koI draya ke mUla kAraNa haiM / hamAre AhAra-vihAra bhI Arogya- upAya na kiyA gayA to hamAre deza kI kyA dazA hogI, prada rIti se hone cAhie / hama ko jana-saMkhyA kI bAr3ha bhI kahA nahIM jA sakatA / yahA~ ke vyavasAya aura udyoga-dhaMdhoM rokanI cAhie / 1921 se 1631 taka usameM 10.5 prati ke bar3hAne kI bar3I z2arUrata hai| yahA~ 66.4 pratizata zata kI bAr3ha huI hai| abhI kucha dina hue zrI husena imAma loga kRSi meM haiM aura sirpha 10 pratizata loga udyoga-dhaMdhoM ne isa zrAzaya kA bila kauMsila aAfa sTeTa meM peza kiyA meM lage haiM / ina bAtoM ko dhyAna meM rakhate hue cAroM ora se thA ki isa jana-saMkhyA ko ghaTAne kI koziza kI jaay| bhArata kI pragRti kA honA atyanta Avazyaka hai| bhalAI parantu logoM ke audAsInya se vaha pAsa nahIM ho skaa| isI meM hai ki hama samaya para cete| phA. 12 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ a saMsAra kI gati - - - yorapa kA saMkaTa bala para rASTra-saMgha koI vaisA jokhima kyoM mola lene lgaa| jA chale mahAyuddha ke bAda se yorapa iTalI ko yaha saba mAlUma hai| isI se vaha jApAna kA 5 kI rAjanIti ke mukhya sUtra- eka dUsarA udAharaNa sabhyatA ke pracAra ke nAma para VENI dhAra greTabriTena aura phrAMsa yahI saMsAra ke sAmane upasthita karanA cAhatA hai / usako isa pi | do rASTra rahe haiM aura inhoMne irAde se virata karane kA greTa-briTena ne apane bharasaka | barAbara yahI prayatna kiyA hai bahuta prayatna kiyA, yahA~ taka ki abIsIniyA kI sarakAra ki yorapa meM tathA usake kI sahamati ke binA hI usane abIsIniyA kA sArA - bAhara bhI kahIM koI yuddha na pulisa-prabandha tathA AvAgamana ke sAdhanoM ke niyantraNa kA chir3ane paave| yaha kAma ve aba taka rASTra-saMgha kI Ar3a adhikAra jaisI mahattva kI bAteM taka iTalI ko sauMpa dene kA lekara saphalatApUrvaka karate Aye haiM / kama-se-kama yorapa meM prastAva kiyA thaa| parantu musolinI sArA abIsoniyA avasara pA jAne para bhI yuddha nahIM chir3ane pAyA / parantu cAhate haiN| unako eka aise deza kI bar3I z2arUrata hai rAjanIti kI gati bar3I caJcala hotI hai, ataeva vaha jahA~ iTalI kI dina-prati-dina bar3hatI huI AbAdI khapa adhika samaya taka sthira nahIM raha skii| rASTroM meM eka dUsare sake tathA Arthika lAbha uThAne ke sAdhana bhI sulabha tathA ke prati jaisA cAhie vaisA vizvAsa nahIM sthApita ho adhika ho / saMsAra meM isake lie yadi koI bhAga unheM sakA / phala yaha huA ki jarmanI ke bhaya ke kAraNa athavA mila sakatA hai to vaha abIsIniyA hI hai, ataeva musolinI apanI pratipatti bar3hAne ke lie phrAMsa ne dhIre dhIre apanA aba use apane adhIna karane ko tula gaye haiN| eka guTa alaga banA liyaa| yahI nahIM, usane rUsa mahAyuddha meM iTalI ne apane mitroM kA sAtha chor3akara aura iTalI se bhI samajhautA kara liyaa| isa samaya usake phrAMsa aura briTena kA sAtha vizeSa pralobhana pAkara hI diyA pakSa meM yorapa ke rUsa, iTalI, rUmAniyA, jugoslAviyA, thaa| parantu iTalI se unheM utanI sahAyatA nahIM milI, jecoslovekiyA, beljiyama aura iTalI ke kAraNa AsTriyA ataeva usakI mahattvAkAMkSA kI bhI pUrti usI parimANa meM tathA haMgerI bhI samaveta haiM / yorapa meM isa samaya aisI hI kI gaI / aura iTalI ko isa vyavahAra se santoSa nahIM dalabandI hai, aura isa dazA meM iTalI abIsIniyA ke huaa| vaha kara bhI kucha nahIM sakatA thaa| parantu jarmanI har3apa baiThane kA upakrama kara rahA hai| aisI dazA meM tathA AsTriyA ke sainika bala ke vinaSTa ho jAne se briTena rASTra-saMgha akele briTena kI dRr3hatA se paristhiti ko kyoMkara aura phrAMsa ke bAda iTalI tIsare nambara para pahu~ca gayA / sa~bhAla sakatA hai, yaha eka prakaTa bAta hai| phira rASTra- yaha usake lie garva kI bAta huI, jisase usakI mahattvAsaMgha ne jApAna aura cIna ke mAmale meM z2abAnI jamAkharca kAMkSA bar3ha gaI aura aba vaha prAcIna romana sAmrAjya kA karane ke sivA kucha nahIM kiyA thaa| taba isa avasara para jaba svapna dekhane lagA hai| abIsIniyA para akAraNa hI usakA eka mukhya poSaka phrAMsa apanI hAla kI eka sandhi adhikAra kara lenA usI svapna kI pUrti kA zrIgaNeza hai| ke kAraNa iTalI se dabA huA hai taba akele briTena ke vaha Aja yuddha ke sabhI Adhunika upakaraNoM se paryApta 282 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] saMsAra kI gati 283 rUpa se sajjita hai, sAtha hI usako isa kAma se jo do donoM dezoM ke bhUkhaNDa avasthita haiN| inameM prAcIna rASTra roka sakate haiM unameM eka usake sAtha hai aura dUsarA baibilanavAloM kA to nAma hI nAma bhara raha gayA bhI akele par3a jAne ke kAraNa kAnUnI vAda-vivAda ke hai, para asIriyAvAloM ke vaMzadhara abhI taka apane sivA aura koI kArravAI karane ko na to taiyAra hai, na mUlasthAna meM basa rahe haiN| parantu unake durbhAgya se aba usake lie taiyAra ho skegaa| yaha saba soca-samajha kara unheM apane hI 'asIriyA' meM rahane kA sthAna nahIM hI musolinI aAja abIsIniyA ko padadalita karane ko mila rahA hai| pichale mahAyuddha meM ina logoM ne a~garez2oM udyata hue haiN| kI ora se apane svAmiyoM ke viruddha isa aAzA se astra parantu yaha prazna yahIM samApta nahIM ho jAtA / abI- grahaNa kiyA thA ki unake pakSa kI jIta hone para sIniyA meM briTena aura jApAna ke apane apane svArtha haiN| unakI parAdhInatA kI ber3iyA~ kaTa jAya~gI aura unako usa para iTalI kA adhikAra ho jAne para kyA unake hitoM svAdhInatA prApta hogii| parantu araboM kI mahattvAkAMkSA ke kI rakSA ho sakegI ? isake sivA iTalI kI bhUmadhyasAgara kAraNa unakA yaha sukha-svapna caritArtha nahIM hone pAyA meM gati-vidhi adhika dikhAI par3ane lgegii| aura usa aura unheM turko ne, sAtha hI araboM ne bhI betaraha dazA meM a~garez2oM ke jalamArga ke eka mahattvapUrNa aMza satAyA / turkoM ne to unheM apane deza se hI nikAla diyaa| para iTalI kA dabadabA dina dina bar3hatA jaaygaa| yaha bAta idhara jo IrAka kI sImA ke bhItara basate the una para bhI kahA~ taka rucikara hogI, yaha bhI eka jaTila bar3A atyAcAra haa| anta meM agarez2a-sarakAra ne yaha prazna hai / parantu ina praznoM kI mImAMsA kI ora iTalI nizcaya kiyA ki ve loga apane mUla-sthAna se le kA dhyAna nahIM hai / use isa bAta kA hI dhyAna hai jAkara a~garejI gAyanA meM basA diye jaayeN| unameM se ki usake isa anyAyapUrNa kArya kA pAsa ke araba tathA 3,500 loga abhI taka mosala meM Dere lagAye par3e the| turkI evaM IrAna kI sarakAroM para kyA prabhAva pdd'egaa| inheM phreMca-sarakAra ne sIriyA meM basane ko jagaha de dI musolinI ko to isa samaya eka yahI dhuna hai ki abIsI- hai| inako vahA~ basane meM madada dene ke lie irAka kI niyA para adhikAra kara iTalI kA sAmrAjya nirmita kiyA araba-sarakAra ne bhI savA lAkha pauMDa kharca kiye haiN| parantu jAya / isake lie vizvavyApI yuddha hI kyoM na Thana jaay| abhI to nikAle jAne ko vahA~ 25 haz2Ara aura baiThe haiM / parantu jAna par3atA hai ki unakA manoratha siddha nahIM aura inako IrAka se haTAne kA kharca 8 lAkha pauMDa kUtA ho skegaa| isa samaya jenevA meM rASTra-saMgha kI jo baiThaka gayA hai| ataeva rASTra-saMgha kI kamiTI ne candA kI apIla ho rahI hai usameM briTena ke pararASTra-saciva sara semuala hora kI hai| sthAna ThIka ho jAne aura rupayA mila jAne para ye ne isa mAmale ke sambandha meM jo zAnadAra bhASaNa kiyA hai loga bhI apanI mAtRbhUmi se nikAla bAhara kiye jaayeNge| usase to yahI prakaTa hotA hai ki briTena iTalI kA abI- isa prakAra saMsAra kI eka prAcIna jAti ke ye vaMzadhara sIniyA yoM hI nahIM lene degA / dekhanA hai ki yorapa ke aba apanI usa bhUmi se nikAla bAhara kiye jAya~ge jo rAjanItijJa isa saMkaTa se kaise baca nikalate haiN| pUrva-aitihAsika kAla se aba taka unakI lIlA-bhUmi rahI hai| isa prAcIna alpasaMkhyaka jAti ke sAtha jo yaha asIriyA ke mUla-nivAsiyoM kA durbhAgya vyavahAra kiyA gayA hai usase yaha bhI prakaTa hotA hai ki asIriyA aura baibilana saMsAra ke prAcInatama sabhya vartamAna kAla kI sabhyatA kitanI U~cI sthiti prApta kara dezoM meM haiN| vartamAna IrAka-rAjya ke hI antargata ina gaI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya noTa bhArata ke bhAvI vAyasarAya sudhAra apane vAstavika rUpa meM kArya kA rUpa grahaNa kregaa| vicArata ke vAyasarAya lArDa viliM- isameM sandeha nahIM ki Apa pratibhAzAlI tathA kAryakuzala sabA gaDana kA kArya-kAla agale rAja-karmacArI pramANita hue haiN| aAzA hai, bhArata aApake varSa apraila meM samApta hogA, kAryakAla meM zAnti aura vyavasthA kA upabhoga kregaa| parantu unake uttarAdhikArI yaha saca hai ki zrApako sudhAroM ke dezavyApI virodha ke ke nAma kI ghoSaNA isa bAra bIca meM rahakara kArya karanA par3egA, parantu yaha to sarvavidita aATha mahInA pahale se hI kara bAta hai aura yaha saba jAnabUjha kara hI Apako yaha gaurava dI gaI hai| yaha pUrNa rUpa se pUrNa pada pradAna kiyA gayA hai| taya ho gayA hai ki bhArata ke bhAvI vAyasarAya lArDa linalithago hoNge| grApa briTena ke rAjanaitika kSetra ke pramukha vyakti haiM / Apake gharAne kA sAmrAjya kI sarakAra se nirvAcana-vidhAna purAnA sambandha rahA hai| Apa jvAiMTa pArliyAmeMTarI kamiTI naye zAsana-vidhAna ko agale sAla se kArya meM parike presIDeMTa rahe haiN| isa kAraNa bhArata ke zAsana-sambandhI rAta karane ke vicAra se bhArata sarakAra ne bhinna bhinna prAnto sudhAroM kI eka eka bAta se paricita haiN| 1926 meM zrApa ke nirvAcana kSetroM ke nirmANa kA kArya prArambha kara diyA hai| voTaroM kI saMkhyA naye savArI ke anasAra pahale kI bhArata kI kRSi kI dazA kI jA~ca karane pAye the aura bhArata apekSA kahIM adhika bar3ha jAne ke kAraNa naye nirvAcana kSetroM kA nirmANa karanA Avazyaka ho gayA / phalataH bhinna bhinna prAntoM kI sarakAroM ne apane apane yahA~ vizeSajJoM kI aisI kamiTiyA~ banA dI haiM jo nirvAcana-kSetroM ke punarnirmANa meM mustaidI ke sAtha dattacitta haiM / sarakAra ne unase sahayoga karane ke lie kucha gaira sarakArI vyaktiyoM kA bhI grAmantrita kiyA hai, sAtha hI usa sambandha meM apane nizcaya bhI janatA ke jAnane ke lie patroM meM chapavA diye haiN| parantu rAjanaitika saMsthAye tathA lokanetA sarakAra kI yaha sArI kAryavAhI udAsInabhAva se degya rahe haiM, yadyApa una nirvAcana kSetroM se agale cunAva meM khar3e [bhArata ke bhAvI vAyasarAya hone se unake ummedavAra vimukha nahIM hoNge| isa silasile meM musalamAna loga adhika satarka dikhAI de rahe meM bhI do varSa taka usa sambandha meM raha cuke haiN| kahane kA haiN| kauMsiloM kA cunAva lar3ane ke lie ve apanA prAntIya matalaba yaha hai ki Apako bhArata kI mAlI hAlata kA kAfI saMgaThana karane meM laga bhI gaye haiN| parantu anya loga abhI jJAna hai aura Apa naye zAsana-sudhAroM se bhI pUrNa rUpa se cupa haiN| kAMgresa to eka-dama cupa hai| hA~, naramadala paricita haiM / Apake nirIkSaNa aura tattvAvadhAna meM zAsana- kucha kunamunAyA hai aura usake netA kahane lage haiM ki ve FILAJaani SATRAMAN 284 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] sampAdakIya noTa 285 bhI dezabhakta haiM aura svAdhInatA kI lar3AI lar3ane meM kisI karate haiM aura apanI adhika saMkhyA ke kAraNa unakA vahA~ se pIche nahIM haiN| ina do daloM ke sivA tIna dala aura pUrA dabadabA bhI hai / isa yojanA kI upayuktatA ke sambandha haiN| aura ye pA~coM dala eka prakAra se hinduoM ke hI dala meM taraha taraha ke pramANa diye jA rahe haiM aura yaha bhI kahA haiM aura ina pA~coM meM pA~ca ke sthAna meM dasa mata haiN| aisI jAtA hai ki isake anusAra pAkastAna kA nirmANa ho dazA meM agale cunAva meM hindU-sadasya kaI daloM meM vibhakta jAne para zeSa bhArata ke sAmpradAyika daMgoM meM bhI bahuta hokara kauMsiloM meM jAya~ge, para musalamAnoM kA apanA eka kucha kamI A jaaygii| parantu isa sambandha meM sabase maz2e Thosa hI dala rahegA / apanI bahusaMkhyA ke kAraNa yadyapi hindU kI bAta to yaha kahI jAtI hai ki una prAntoM ke musalamAna kaI prAntoM kI kauMsiloM meM bahusaMkhyA meM raheMge, tathApi bhArata ke zeSa bhAga ke nivAsiyoM se apane ko bhinna jAti ApasI phUTa ke kAraNa ve apanI bahusaMkhyA ke kAraNa kahIM kA samajhate haiN| isake sivA eka yaha bhI ki baMgAla ke bhI upayukta lAbha nahIM uThA skeNge| hA~, musalamAna apane musalamAnoM kI isa yojanA meM upekSA kI gaI hai, yadyapi dRr3ha saMgaThana ke kAraNa kauMsiloM se pUrA pUrA lAbha uThA pAkastAna ke musalamAnoM se vahA~ ke musalamAna kama saMkhyA lene meM samartha hoNge| aura maz2A yaha hai ki yaha sArI meM nahIM haiM / avasthA sabako vidita hai| parantu yahA~ ke rASTrIyatAvAdiyoM hindU becAre sAmpradAyika ba~TavAre se hI pIr3ita the, aba ko rAjanItijJatA kA roga ho gayA hai, ataeva ve yaha yaha dUsarI balA unake sira pAnA cAhatI hai aura unake nahIM sunanA cAhate ki unake kisI kAma se unakA kAI deza kA eka zreSThatama aMza jAna ' kucha dinoM meM arASTrIyatAvAdI batAve / aisI dazA meM AnevAle naye unake deza se nikala jAyagA / zAsana-vidhAna se deza ko kyA lAbha hogA, yaha to nahIM kahA jA sakatA, para itanA z2arUra kahA jA sakatA hai ki patrakAra-sammelana usake phala-svarUpa isa g2arIba deza kA zAsana-vyaya kaI akhila bhAratIya patrakAra sammelana kA tIsarA eka karor3a rupayA bar3ha avazya jAyagA / bar3A adhivezana pichale dinoM kalakatte meM dhUmadhAma se ho gyaa| aba isa saMsthA kA sthAyI rUpa se saMghaTana ho / pAkastAna kI yojanA gayA hai aura jAna par3atA hai, isake prati-varSa vArSika / musalamAnoM kI pAkastAna kI yojanA aba akhabAroM adhivezana huzrA kreNge| kalakatte ke adhivezana ke. kI TIkA-TippaNI kI hI bAta nahIM raha gii| vaha dhIre dhIre sabhApati 'lIDara' ke prakhyAta sampAdaka zrI sI0 vAI. vAstavikatA kA rUpa bhI dhAraNa karane lagI hai / isa yojanA cintAmaNi banAye gaye the| isa sabhA kA Ayojana kA matalaba yaha hai ki kazmIra, paJjAba, pazcimottara-sImA- amRtabAz2Ara-patrikA ke prasiddha sampAdaka zrI tuSAraprAnta, sindha aura balUcistAna ko milAkara musalamAnoM kAnti ghoSa ne kiyA thA aura vahI usake svAgatAdhyakSa kA pAkastAna nAma kA eka alaga prAnta banA diyA jaay| hae the| bhAratIya patroM ko kAnUnI aDaMgoM ke kAraNa dUsare zabdoM meM isakA matalaba yaha hai ki bhArata ke rakabe kaisI asuvidhAyeM jhelanI par3atI haiM tathA presa-kAnUna kI kA chaThA bhAga, usakI AbAdI kA dasavA~ bhAga, aura do kaThoratA ke kAraNa bhArata ke patroM kI unnati ke mArga meM tihAI usakA sainya-bala musalamAnoM ke lie pAkastAna ke kitanI bAdhAyeM Ar3e A gaI haiM, ina saba bAtoM kI ora nAma se alaga kara diyA jAya / ukta sabhA ne apane mahattvapUrNa prastAvoM ke dvArA sarakAra isameM sandeha nahIM ki bhArata meM jitane musalamAna kA dhyAna AkRSTa kiyA hai| sabhA ke isa adhivezana meM basate haiM unakA eka tihAI hissA uparyukta prAntoM meM prAyaH sabhI a~garez2I patroM ke sampAdaka yA unake pratinidhi basatA hai| una prAntoM meM 70 fI sadI musalamAna nivAsa upasthita hue the tathA usakI kAryavAhI meM samucita bhAga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 sarasvatI [bhAga 36 liyA thaa| prAntika bhASAoM ke patroM ke sampAdakoM ko naukariyA~ dene kI bhI vyavasthA kara rahI hai| sarakArI bhI isa sabhA se sahayoga kara apane abhAvoM tathA abhi- daphtaroM ke caparAsiyoM Adi meM unake lie 10 fI sadI yogoM kI carcA isa sabhA ke dvArA karanI cAhie / isa jagaheM surakSita kara dI gaI haiN| aba rahe klArka, seA inameM bAra ke adhivezana meM jina sampAdakoM yA patroM ke prati- unheM kitanI phI sadI jagaheM dI jAya~, isa para abhI vicAra nidhiyoM ke nAma chApe gaye haiM, bAharavAloM meM prAntIya bhASAtroM ho rahA hai| sarakArI achUtoddhAra-vibhAga riporTa ke sAla ke patroM meM kevala urdU ke eka patra-sampAdaka kA nAma liyA 63 achUta ummedavAroM ko sarakArI naukariyA~ dilavAne gayA hai| isase jAna par3atA hai ki dezI bhASAoM ke patra meM samartha huaA hai| inameM 25 meTrika darjA pAsa the, 27 sampAdakoM ne isa sabhA se jaisA cAhie, vaisA sahayoga nahIM varnAkyUlara skUla fAinala pAsa the, zeSa 41 aisA koI darjA kiyaa| aisA nahIM honA cAhie thaa| aAzA hai, bhaviSya nahIM pAsa the| achUta ummedavAroM ko daftara ke kAmoM meM dezI bhASAoM ke sampAdaka bhI isa saMsthA meM adhika kA jJAna na hone ke kAraNa vizeSa kaThinAI hotI hai / isake saMkhyA meM zAmila hokara isase lAbha uThAne kA yatna lie prativarSa 6 ummedavAroM ko grAfisa kA kAma-kAja kreNge| sikhalAne kA nizcaya kiyA gayA hai| aise pratyeka ummeda vAra ko 12) mAsika vetana dene kI bhI vyavasthA kI bambaI meM achUtoddhAra gaI hai| achUtoddhAra ke kAma meM bambaI kI sarakAra bar3I saragarmI bambaI-sarakAra kI yaha sArI vyavasthA anya prAntoM kI dikhA rahI hai| usane yaha Adeza kiyA thA ki skUloM meM sarakAroM ke lie anukaraNIya hai / sabhI jAtiyoM ke lar3ake eka sAtha baiThakara zikSA grahaNa kareM, arthAt achUtoM ko alaga baiThAkara zikSA dene kA gupta jI ke do putroM kA svargavAsa krama uThA diyA jAya / parantu sarakAra ke isa hukma kA hindI ke prasiddha kavi bAbU maithilIzaraNa gupta para jaisA cAhie, pAlana nahIM kiyA gyaa| tathApi adhikArI unakI DhalatI umra meM bar3I bhArI vipatti par3a gaI hai| loga isase udAsIna nahIM haiM, aura ve barAbara isa bAta kA unake sumanta tathA sudarzana nAma ke jo do putra the una prayatna kara rahe haiM ki sarakAra ke Adeza kA pUrNa rUpa se donoM kI pichale dinoM kucha hI dinoM ke antara meM mRtyu pAlana ho| ho gii| putrazoka kitanA bhArI hotA hai, yaha eka bambaI-sarakAra kI achUtoddhAra-vibhAga kI jo riporTa akathya bAta hai| zrImAn gupta jI ke isa ghora duHkha ke hAla meM (1633-34) prakAzita huI hai usase prakaTa hotA samaya hamArI sahAnubhUti hai| Izvara kare, gupta jI kA yaha hai ki prAyamarI skUloM meM achUta bAlakoM ko mAsika vRttiyoM dAruNa duHkha sahana karane ko samucita bala prApta ho / meM 328) diye gye| isI prakAra mAdhyamika skUloM meM par3hanevAle achUta bAlakoM ko vRtti ke rUpa meM 1063) dezI cikitsA-praNAlI kI avaijJAnikatA kharca kiye gye| aura Teknikala zikSA pAnevAle usa dina kAzI ke eka aspatAla kI nirIkSaka-pustaka achUta bAlakoM ko 853) vRtti meM diye gye| isa prakAra meM ina prAntoM ke sivila aspatAloM ke inspekTara janarala prAntIya zikSA-vibhAga achUtoM ko sArvajanika skUloM meM karnala eca0 sI0 bakale ne likha diyA hai ki Ayurvedika samAnatA kA darjA dene meM hI yatnavAn nahIM hai, kintu unameM cikitsA-praNAlI avaijJAnika hai / unake aisA likhane kA se asamartha yogya bAlakoM ko chAtravRttiyA~ de dekara unheM patroM meM khAsA virodha kiyA gayA hai / isa virodha kA eka 'zikSA prApta karane ke lie upayukta protsAhana bhI de rahA hai| kAraNa yaha bhI batAyA gayA hai ki bakale sAhaba usI . isI prakAra vahA~ kI sarakAra achUtoM ko sarakArI prAntIya sarakAra ke eka uccAdhikArI haiM jo Ayurvedika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 3] sampAdakIya noTa 287 tathA yUnAnI cikitsA praNAlI ko sarakArI taura se svIkAra kara cukI hai, ataeva unheM isa prakAra kisI dezI cikitsA praNAlI kI nindA nahIM karanA cAhie / parantu bhAratIya saMskRti kI yA kisI aura ayorapIya saMskRti kI bAtoM ke bAre meM jaba unake anya sajAtIya aisI hI sammati dete rahate haiM aura hama logoM ke kAnoM meM jUM taka nahIM reMgatI taba ukta sAhaba bahAdura kI isa ukti ko bhI hameM sunI-anasunI kara denA caahie| aba rahI bAta dezI cikitsA kI avaijJAnikatA kI, seA una bhAratIyoM ko isa bAta kI z2arA bhI paravA nahIM hai jinako pAzcAtyoM kI vaijJAnika cikitsA-praNAlI gUlara ke phUla ke samAna hai tathA jo pIr3hiyoM se apanI dezI cikitsA se barAbara lAbha hI lAbha uThAte cale A rahe haiN| hameM ina jaise mahAnubhAvoM kI aisI uktiyoM kI ora utanA dhyAna nahIM denA cAhie, jitanA isa bAta kI ora ki hamArI dezI cikitsA-praNAlI kI zikSA kI aisI vyavasthA ho ki hamAre pratyeka gA~va ke lie kama se kama do do vaidya to z2arUra taiyAra ho jAya~ / aura taba ukta DAkTara sAhaba kI taraha ke logoM ko apane Apa hI jJAta ho jAyagA ki bhArata kI dezI cikitsA-praNAliyA~ kahA~ taka vaijJAnika [zrImatI kamalA neharU] tathA loka-priya haiN| ravAnA ho gye| zrImatI kamalA neharU zIghra Arogya lAbha kareM, aura yaha Adarza dampati sakuzala bhArata lauTeM, yahI zrImatI kamalA neharU hamArI kAmanA hai| zrImatI kamalA neharU idhara mahInoM se bImAra rahIM aura jaba yahA~ unakI avasthA meM koI sudhAra hotA na svAmI dayAnanda mahArAja kA svargavAsa dikhAI diyA taba cikitsArtha yorapa bhejI gii| parantu _bhAratadharma-mahAmaNDala ke maMtrI tathA usake pramukha vahA~ bhI unakA svAsthya nahIM hI sudharA / hAla meM jarmanI se kAryakartA svAmI dayAnanda jI mahArAja kI gata 30 julAI unakI cintAjanaka sthiti ketAra aaye| ko kAzI meM mRtyu ho gaI / Apa idhara bahuta dinoM se hRdroga yaha prasannatA kI bAta hai ki sarakAra ne paMDita javAhara- se pIr3ita the| ApakI isa asAmayika mRtyu se bhAratadharmalAla neharU ko binA kisI zarta ke jela se chor3a diyA mahAmaNDala kA bhaviSya to andhakAra-pUrNa ho hI gayA hai, hai tAki ve apanI patnI zrImatI kamalA neharU se jarmanI sanAtanadharma kI bhI apAra kSati huI hai| svAmI jI sanAjAkara mila skeN| neharU jI jisa dina chUTa kara prayAga tanadharma ke eka apratima vaktA tathA vyAkhyAtA hI nahIM pahu~ce usI dina zAma ko havAI jahAz2a se jarmanI ke lie the, kintu naiSThika bAla-brahmacArI, tapasvI tathA vidvAn bhI Shree Sudharmaswami Gyanbhanclar-maral Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvato: [ bhAga 36 the| vAstava meM Apake na raha jAne se hindU-jAti kA eka 1624 meM usake uThA dene kI ghoSaNA kI thI aura yaha bar3A bhArI netA uTha gayA hai / niyama banA diyA thA ki naipAla se gulAmI kI prathA amuka - svAmI dayAnanda kA janma vaMga-deza meM eka kulIna samaya ke bhItara ekadama uTha jAya / yahI nahIM, unhoMne baMgAtI brAhmaNa-kula meM huA thaa| Apane kalakattA- isake lie pA~ca lAkha pauMDa alaga kara diye the ki jo yUnivarsiTI se bI0 e0 kI DigarI bhI prApta kI thii| loga apane gulAmoM ko gulAmI se mukta karanA cAheM chAtrAvasthA se hI ApameM virAga kA bhAva jAgrata huaA unako isa dhana se mutrAviz2A diyA jAya / unakI thaa| samaya Ane para Apa sanAtanadharma kI sevA karane ke ghoSaNA kA yaha phala nikalA ki 4,651 g2alAma turanta vicAra se mahAmaNDala ke sarvapradhAna svAmI jJAnAnanda ke mukta kara diye gaye aura unake lie mahArAja ko muAviz2A ziSya ho gye| unake tattvAvadhAna meM rahakara Apane hindU- bhI nahIM denA pdd'aa| usa samaya sAre deza meM 60 haz2Ara zAstroM kA gambhIra adhyayana kiyA aura zIghra hI apanI gulAma aura 15 haz2Ara gulAma rakhanevAle the| uparyukta pratibhA ke bala se sanAtanadharma ke vaktAoM tathA netAoM rAjAjJA kA logoM para acchA prabhAva par3A, jisase gulAmoM kI agra paMkti meM pahu~ca gye| Apa gata 30-32 varSa se ko svAdhIna nAgarika banAne meM sarakAra ko usa rakama meM apane bhASaNoM ke dvArA samagra uttarI bhArata meM bhramaNa aba taka kula 2,75,250 pauMDa hI kharca karane par3e haiN| kara dharma kA pracAra karate aura yahA~ ke sAmAjika tathA aneka logoM ne gulAmoM ko binA munAviz2A liye hI dhArmika AndolanoM meM sadA pramukha bhAga lete rahe haiN| gulAmI se mukta kara diyA hai / phalataH aAja nepAla-rAjya kAnapura meM sanAtanadharma-kAleja kI sthApanA Apake hI meM eka bhI gulAma nahIM hai| yaha bAta vahA~ kI gulAmaprayatnoM se huI thii| zrApa hindI ke bhI bar3e premI the| virodhI sabhA ke vArSika jalase meM spaSTa rUpa se kahI gaI hai| Apane apane prAyaH sabhI mahattvapUrNa grantha hindI meM hI likhe haiM, jinase hindI ke dhArmika sAhitya ke eka bar3e sone kI nikAsI abhAva kI sundara DhaMga se pUrti huI hai| aise tapasvI hindI- iMgleMDa se 'golDa sTaiMDarDa jaba se uTha gayA hai taba premI vidvAn sAdhu ke nidhana se deza kI vAstava meM bahuta se 2,37,26,63,122) kA sonA bhArata se bAhara bar3I hAni huI hai| jA cukA hai| itane mUlya kA sonA nikala jAne kA yaha artha huaA ki bhAratavarSa itane dhana se khAlI ho nepAla meM galArmA kA anta gyaa| sone kI isa bar3hatI huI nikAsI ko rokane ke saMsAra meM hindoM kA eka-mAtra svAdhIna rAjya nepAla lie asembalI ke kAMgresa-sadasya zrI e. aiyaMgara ne eka hai| yahA~ kA zAsana aAja bhI vahA~ ke svAdhIna hindU- prastAva peza kiyA thaa| magara lArDa viliMgaDana ne ukta zAsaka ke hI hAthoM meM hai, aura vahA~ aAja bhI hindU. prastAva ko asembalI meM peza hone ke lie apanI zAstroM ke anusAra hI zAsana Adi kA sArA kArya hotA svIkRti nahIM dii| ataeva bhArata se senA ke bAhara hai| yaha prasannatA kI bAta hai ki vahA~ ke zAsaka bIsavIM jAne para roka na laga skii| vAstava meM isa Arthika sadI ke mahattva ko jAnate haiM aura Adhunika yuga kA saMkaTa ke samaya meM deza se sone ko bAhara jAne denA deza unnatizIla bAtoM ko dhIre dhIre grahaNa karate jA rahe haiN| meM garIbI balAnA hai| udAharaNa ke lie naipAla kI gulAmI-prathA ko liijie| kRSNamohana svargIya tIna sarakAra mahArAja candra zamzerajaMga ne san Printed and published by K. Mittra, at The Indian Press, Ltd., Allahabad. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ziva-zRGgAra [citrakAraumzrIyukta zambhunAtha mizra
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI AkTobara 1935 Azvina 1662 bhAga 36, khaMDa 2 saMkhyA 4, pUrNa saMkhyA 430 sampAdaka devIdatta zukla, zrInAthasiMha SUNDRANIMUIDINill with bhAI paramAnaMda grAra svarAjya neharU jI kA hindI meM yaha pahalA lekha hai| ise unhoMne anamor3A jela meM likhA thA aura vinAyata jAte vakta sarasvatI ke lie prAnanda bhavana meM oDa gaye po paTita javAharalAla neharUjI bamaraulI meM maha vapAla / - seba hai ki paha galata hai| -ki jisa 'F' meM rinyU- mahAtamA ke khAsta dilacaspI hai basapI - mArI kI bAkI aura kopilA vora kI membara le pA rakhatA hai - javAhara lAla neharU TI paramAnandajI kA eka lekha-"svarAjya aura utane adhikAra se yaha na batalA sake / kAMgresa kyA hai ?"--maiMne abhI par3hA (sarasvatI kA isa samaya kyA rAjanaitika dhyeya hai vaha chipI agasta, 1965) / bahuta AzA se par3hA bAta nahIM hai lekina jo bhAI jI usako samajhe haiM thA ki isa kaThina savAla ke hala karane meM yA samajhane vaha ajIba bAta hai| agara bhAI jI kI taraha aura meM kucha sahAyatA milegii| lekina par3hakara Azcarya loga bhI kucha aisA hI samajhe haiM to taajjuba kyA huaa| bhAI jI hindU-mahAsabhA ke eka bar3e netA haiM ki itanI g2alataphahamI hai ? aura usa sabhA kA dhyeya kyA hai yA dRSTikoNa kyA hai bhAI jI ne 'svarAjya' ke do artha lagAye haiN| yaha batAne kA unako pUrA haqa hai aura kadAcit koI mukhtasara eka to yaha hai ki apane 'sva' para kAyama raheM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 sarasvatI dharma aura saMskRti chor3ane kA ? yaha 'sva' kyA hai aura bhAI jI kI rAya meM hindUtva kyA hai, yaha ThIka ThIka mAlUma ho to una para vicAra kiyA jA sakatA hai / hinduoM meM jAti-bheda bahuta jar3a pakar3e hue hai / isako bhAI jI hindUtva meM rakheMge ? jahA~ taka maiM jAnatA hU~ ve isake viruddha haiM aura jAta-pA~ta-tor3akamaMDala ke sadasya haiM / aura hamAre bahuta ravAja haiMvidhavAoM ke saMbaMdhI, virAsata ke bAre meM, vivAha ke, marane ke, pUjA ityAdi ke, khAne ke, chUta chAta ke, kpdd'e| ke, inameM se kyA kyA bAteM hindUtva meM rakhanI cAhie ? yaha kahA jA sakatA hai ki jyAdAtara ye bAteM UparI haiM aura mUla bAteM pakar3ane ke lie hameM vedoM ko lenA cAhie yA hamAre darzana - zAstra ko / bahuta hindU yaha nahIM mAneMge ki hama ina 'UparI' bAtoM ko ahamiyata na deN| ve unako vedoM se adhika Avazyaka samajhate haiM / aura agara hinduoM ke Age bar3hie aura bauddha, sikkha, jainoM ko lIjie (jinako mujhe khuzI hai ki hindU mahAsabhA ne apanAne kA yatna kiyA hai) taba aura bhI pecIdagiyA~ bar3hatI haiM / bauddha darzana zAstroM meM aura hindU-darzana zAstroM meM bahuta pharka hai / ve vedoM ko nahIM mAnate / ve to Izvara taka ko nahIM maante| aisI hAlata meM agara mere aise kama jAnanevAle loga gar3abar3A jAveM to kyA Azcarya hai ? isalie yaha Avazyaka hai ki bhAI paramAnanda jI aura hindU mahAsabhA isa bAta ko bilakula sAfa kara de ki kisa 'sva' ke lie ve koziza karate haiM, kisa hindUtva ko ve isa hamAre deza meM qAyama rakkhA cAhate haiM / aura yaha bhI sApha batAyA jAve ki unakI rAya meM kAMgresa kahA~ kahA~ 'sva' ko chor3a rahI hai| vicAra karanevAle loga gola zabdoM kI ulajhana se nikala kara hara bAta ko sApha kahane aura likhane kI koziza karate haiM / taba hI usa para vicAra ho sakatA hai, nahIM to kevala joza bar3hAne ke zabda ve ho jAte haiN| merA khayAla thA--saMbhava hai ki yaha g2alata ho Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 ki jisa 'sva' meM hindU mahAsabhA ko khAsa dilacaspI hai vaha sarakArI naukarI cAkarI aura kauMsiloM vag2airaha kI membarI se saMbaMdha rakhatA hai - kitane tahasIladAra, DipTI kalakTara aura pulisa ke aphasara hindU hoM / yaha bhI maiMne dekhA ki hindU mahAsabhA ko rAjAoM, tallukadAroM aura bar3e jamIMdAroM aura sAhUkAroM se bahuta mohabbata hai aura use unake haqakqa kI rakSA kI phikra rahatI hai / qarz2a -saMbaMdhI qAnUnoM kA unhoMne virodha kiyA isa buniyAda para ki ve sAhUkAra ko hAni pahu~cAte haiM cAhe ve kisAna aura choTe jamIMdAroM ko phAyadA kyoM na kreN| kyA ye saba bAteM hindUtva meM milI huI haiM aura sAhUkAra kA jabardasta sUda lenA bhI hamAre usa 'sva' kA eka hissA hai jisakI hameM rakSA karanI hai ? eka aura vicAraNIya bAta hai / itihAsa-lekhakoM kA yaha khayAla hai ki bhArata meM muslima rAjya sthApita hone para hindU sabhyatA aura saMskRti kA kendra dakSiNabhArata kI tarapha calA gyaa| vahA~ musalamAnoM kI pahu~ca kama thI / Aja kala bhI dakSiNa meM purAnA hindU-varNAzrama dharma uttara-bhArata se adhika hai aura bhArata bhara meM yaha hindUtva kadAcit paMjAba meM sabase kama ho| isakI vajaha sAfa hai / paMjAba aura sindha kA islAmI rAjAoM aura hukUmata se hamAre deza meM sabase adhika saMbaMdha rhaa| vicAraNIya bAta to yaha hai ki isa samaya isI paMjAba meM hindU mahAsabhA kI zakti jyAdA hai aura dakSiNa meM to usakI pahu~ca bahuta kama hai / mujhe sabhyatA aura saMskRti ke itihAsa meM bahuta dilacaspI rahI hai aura asala meM to vahI itihAsa haiM, bAqI rAjAoM kA AnA aura jAnA aura lar3anA hai / jaba kabhI sabhyatA yA saMskRti kA prazna uThatA hai taba maiM udhara khiMcatA hU~ aura kucha sIkhane aura samajhane kI koziza karatA hU~ / sara mohammada iqabAla aksara islAmI saMskRti kA jikra karate haiN| mujhe yaha bAta gola mAlUma huI, isalie maiMne unase isako www.umaragyanbhandar.com
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] bhAI paramAnanda aura svarAjya 293 sAfa karane ko kahA aura kaI savAla puuche| ve AsAnI se jIta huI / isa samaya misra meM adhikatara khAmoza rahe aura koI javAba nahIM diyaa| musalamAna haiM aura kucha purAne, islAma ke pahale ke, ___bhAI jI kA yaha kahanA ki agara hama saba IsAI haiM jo kopTsa kahalAte haiN| islAma bhI vahA~ IsAI ho jAveM taba hamArA 'sva' iMgleMDa kA 'selpha' 1380 varSa se hai| jaba bhAI jI kahate haiM ki misra ne ho jAvegA, vaha hameM apanA legI aura hama usake apanI jAtIyatA ko miTA diyA taba unakA DhaMga ke svataMtra ho jAveMge, eka aisI ajIba bAta hai| kyA matalaba hai ? pichale 7000 varSa ke itihAsa meM ki par3hakara Azcarya hotA hai ki koI bhI aisA kisa z2amAne ko ve misra kI asalI jAtIyatA kA khayAla rakkhe / isake mAne yaha hai ki bhAI jI samajhate z2amAnA ginate haiM ? haiM ki yorapa kA Adhunika sAmrAjyavAda IsAI-dharma IrAna meM islAma kI jIta misra kI taraha jaldI kahalAne kA hai ! isa g2alatI meM to zAyada koI skUla huii| lekina jAnanevAloM kI rAya yaha hai ki usase kA baccA bhI na par3e / sAmrAjyavAda se aura dharma IrAnI sabhyatA aura saMskRti dabI nahIM, balki arabI se kyA saMbaMdha ? abIsIniyA to IsAI-deza hai musalamAnoM taka para hAvI AgaI aura arabI aura sabameM purAnA IsAI-deza hai jaba ki yorapavAle khalIfA purAne IrAnI bAdazAhoM kI aura bahutere taka IsAI nahIM hue the| usa para iTalI kA kyoM ravAjoM kI nala karane lge| yaha IrAnI saMskRti hamalA ? yorapa ke IsAI-dezoM meM Apasa meM pichalI itanI joradAra thI ki usakA asara pazcimI eziyA bar3I lar3AI kyoM huI ? AyaleMDa bhI IsAI-deza se lekara cIna taka lagAtAra kAyama rhaa| isa samaya eka hajAra varSa se Upara se hai| usa para aMgarez2I IrAna meM islAma ke pahale kI yaha purAnI saMskRti sAmrAjyavAda kyoM sAta sau barasa se car3hAI karatA logoM ko joroM se AkarSita kara rahI hai| AtA hai| hamAre deza ke purAne itihAsa kI tarafa eka jhalaka dezoM kI jAtIyatA aura sabhyatA ko liijie| dekhie / AryoM ke Ane ke pUrva kaI sahasra varSa taka bhAI jI misra aura IrAna kI misAla dete haiM ki yahA~ eka U~ce darje kI sabhyatA thI, jisakA choTAunhoMne apanI jAtIyatA ko miTA diyA aura apane sA namUnA hamako mohenajodAro meM milatA hai| zAyada ko eka videzI jAti ke andara jajba karavA diyaa| usakA saMbaMdha drAvir3a-sabhyatA se ho jo svayaM AryoM misra kA hajAroM varSa kA purAnA itihAsa calA ke pahale kI thii| phira Arya Aye aura drAvir3a AtA thA aura usameM bahuta U~ca-nIca aura tabAdale logoM ko harAyA aura una para hukUmata kii| kucha aura hamale aura phateha hue the-phira qarIba 200 ravAja aura dharma ke mAmale meM unase samajhautA kiyA, vaSa hue sikaMdara ne misra phateha kiyA aura usakI kucha apane devatA unake sAmane rakkhe / ina samajhautoM mRtyu ke bAda usakA eka jenerala TolomI vahA~ kA se eka milI huI saMskRti paidA huI jisameM AryoM bAdazAha huaa| usane misra ke devatA aura AcAra kA adhika hissA thaa| phira aura bahata jAtiyA~ svIkAra kiye, kevala unameM kucha apane grIsa ke bhI isa deza meM hamalA karake AI, jinameM khAsa taura se milA diye / misra eka bar3A kendra grIka-sabhyatA aura kaI turkI jAtiyA~ thIM, aura yahA~ basa gii| rAjasaMskRti kA ho gayA / phira bahuta dina bAda vaha romana- pUtAne aura kAThiyAvAr3a ke hamAre bahutere rAjapUta sAmrAjya ke adhIna ho gyaa| IsAI majahaba vahA~ khAnadAna turkI khUna rakhate haiN| usa z2amAne meM dUsare zurU hI meM yorapa ke pahale phailA aura kaI sau varSa dharma kA savAla nahIM thA, kyoMki madhya-eziyA ke ye taka rhaa| bAda meM islAma vahA~ AyA aura usakI turkI loga saba bauddha the| phira bhI ve apane bahutere Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 sarasvatI [ bhAga 36 ravAja aura AcAra yahA~ le Aye / isI taraha se meM rela, moTara, havAI jahAz2a ne sarahadeM karIba karIba bhArata meM (aura hara deza hI meM) bahuta cazme aura dariyA miTA dI aura duniyA kI ekatA bar3hA dii| kitAbeM, mukhtalifa dezoM se bahakara Aye aura hamArI saMskRti samAcAra-patra, tAra, reDiyo, sinemA ityAdi hara vakta para asara DAlate gye| phira islAma phateha kI sUrata hama para asara DAlate haiM aura hamAre vicAroM ko halake meM AyA aura hama apane ko usase bacAne ke lie . halake badalate haiN| inako hama pasaMda kareM yA nApasaMda kareM, sikur3a gaye aura apanI saMskRti kI khir3akiyA~ jo hama inase baca nahIM skte| isalie inako samajhanA khulI rahatI thIM, unako baMda kara liyaa| cAhie aura inako apane kAbU meM lAnA caahie| ___ bhAI jI kI rAya meM hamArI hindU jAtIyatA ina saba bAtoM ke lie hamArA purAnA hindUtva kaba zurU hotI hai ? AryoM ke Ane para ? yaha kyA salAha detA hai, maiM bhAI jI se pUchanA cAhatA hU~ ! kyoM ? hama unake pahale mohenajodAro ke z2amAne ko ve dhArmika sabhyatAoM aura jAtIyatA kI carcA kyoM chor3a deM, aura phira drAvir3a-z2amAne ko ? kyA karate haiN| lekina Adhunika saMsAra kI sabhyatA to drAvir3a logoM ko kahane kA adhikAra nahIM hai ki lohe kI mazIna ko aura z2abardasta kArakhAnoM kI Arya loga bAharI haiM jo Ake yahA~ balapUrvaka jama hai| usako dharma se kyA matalaba ? aura bagaira pUche yA gaye haiM ? aise bahuta savAla uTha sakate haiM, kyoMki vahasa kiye vaha purAnI mUrtiyoM ko girAtI huI Age itihAsa meM sabhyatA, saMskRti, vicAradhArA-ye saba bar3hatI jAtI hai| hinduoM ke jAti-bheda ke miTAne bahatI huI eka deza se dUsare deza meM jAtI rahatI haiM ko bar3e Andolana hue, lekina sabase bar3I krAnti aura eka dUsare para asara DAlatI haiN| unake bIca meM paidA karanevAlI to rela hai aura TrAma aura laarii| alaga karane ko qatAra khIMca denI kaThina hai| kisI unameM kauna apane par3osI kI jAta dekhatA hai ? bhI jIvita cIz2a kI yaha nizAnI hai ki vaha bar3hatI purAne itihAsa aura Adhunika saMsAra kI hai aura badalatI hai / jahA~ usakA bar3hanA rokA vahA~ rAjanIti para vicAra karate hue dimAg2a meM qhayAlAta usakI jAna nikala gaI / sabhyatA aura saMskRti bhI kA eka hujUma paidA ho jAtA hai / kalama unakA sAtha isI taraha usI samaya taka jindA rahatI haiM jaba taka nahIM de sktaa| vaha vecArA to dhIre dhIre kArAja unameM mAdA hai badalatI huI duniyA ke sAtha khuda para kAlI lakIreM khIMcatA hai, vicAroM kI daur3a meM bhI kucha badalane kA / sabase bar3A sabaqa jo itihAsa bilakula pichar3a jAtA hai| usakI dhImI raphtAra se hamako sikhAtA hai vaha yaha hai ki koI cIz2a eka-sI ulajhana paidA hone lagatI hai / khaira yaha majamUna bahuta nahIM rhtii| hara samaya bar3hanA yA ghaTanA, krAnti yA lambA huA aura, hAlAMki nAkAphI hai aura nAmukammala inkalAba / jisa jAti ne isase bacane kI koziza hai, aba isakA khatma karanA hI munAsiba hai| saMbhava kI aura apane ko jakar3a liyA vaha apane hI banAye hai ki phira kAg2az2a-kalama aura syAhI kA sahArA hue piMjare meM kaidI banakara sUkhane lgii| leU~ aura ina maz2amUnoM para apane phirate hue vicAroM pahale z2amAne meM jaba dUra kA safara karanA kaThina ko zakla aura sUrata duuN| eka prArthanA phira se doharAtA thA, dezoM kA eka dUsare se saMbaMdha kama thA aura isase hU~ ki bhAI paramAnanda apane mAnoM para jyAdA unameM pharka the| jitanA adhika AnA-jAnA huA rozanI DAleM aura jina bAtoM kI tarafa maiMne isa lekha utanA hI asara eka dUsare para pdd'aa| Adhunika duniyA meM izArA kiyA hai unako sApha kreN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ BUIRI FRUMVUT braselsa se hArvina lekhakA isa lekha ke lekhaka zrI bhagavAnadIna duve pala ko jI. vAI. nAiTa li. nAyaka pharma ke mAlika haiM aura sUtI tathA rezamI kapar3e kA vyApAra karate haiN| isake pahale ve Adhe darjana se adhika bAra duniyA kI saira kara cuke haiM, lekina TrAMsa saiberiyana relave se yaha inakA pahalA saphara hai| yaha lekha hameM vartamAna ke saMyukta sampAdaka zrIyuta viSNudatta mizra taraGgI se milA hai| -- ka hI samudrI tAra ne merA taka kA farsTa klAsa kA TikaTa 750) meM le liyA / bhojana vizrAma bhaMga kara diyA / isa ityAdi ke 150) alaga rahe, kyoMki rela para bhojana kA bAra jaba maiM jApAna se lauTA mUlya apane pAsa se denA par3atA hai| kaMpanIvAloM ne muke thA taba maiMne socA thA ki salAha dI ki rUsa meM rela ke bhojana kA eka TikaTa agrima pA~ca-chaH mahIne ghara rukane le lo, nahIM to rela meM bhojana kharIdanA bahuta hI maha~gA kA maukA milegaa| lekina pdd'egaa| yaha salAha ThIka nikalI, kyoMki bAda meM maiMne vyApAra meM vizrAma kahA~ ? pratyakSa anubhava kiyA ki eka saptAha ke bhojana ke TikaTa ke mujhe jaldI se jaldI iMgleMDa jAne kI taiyArI karanI pdd'ii| mUlya 70) meM eka dina bhI muzkila se saMtuSTa ho sktaa| pandraha dina kI yAtrA ke bAda maiM yorapa pahu~ca gyaa| sudUra pUrva kI ora--yorapa se sudUra pUrva ke lie hindustAna se nikalane ke pahale isa bAra maine nizcaya haphte meM do bAra maMgala aura bRhaspativAra ko gAr3iyA~ kiyA thA ki rUsa aura saiberiyA hote hue jApAna jaauuNgaa| chUTatI haiN| maMgalavAra ko jAnevAlI gAr3I Delaksa Trena lekina apane jina jina a~garez2a mitroM se maiMne apanI kahalAtI hai, kyoMki isameM pahale darje ke hI musAfira liye prastAvita yAtrA kA jikra kiyA una sabane isa yAtrA jAte haiN| bRhaspativAra kI gAr3I meM pahale, dUsare aura ko kaSTaprada batAkara amarIkA hote hue jApAna jAne kI tIsare darje ke musAfira liye jAte haiN| salAha dii| mere pAsa samaya hotA to maiM aisA hI karatA, bruselsa se barlina- iMglaiMDa meM apanA kAma samApta lekina 16 dina ke samaya kI bacata bhI to koI cIz2a hai| karake maiM beljiyama kI rAjadhAnI bruselsa aa gyaa| amarIkA ke rAste se jApAna pahu~cane meM 30 dina lagate bruselsa meM isa samaya bar3I cahala-pahala thii| eka bar3I aura mAsko hokara jAne meM 14 dina / hakIkata meM isa pradarzinI ho rahI thii| 11 jUna ko maiM havAI jahAz2a se yAtrA ke kaSTaprada anubhavoM ko svecchA se svIkAra karane- bruselsa se barlina ke lie ravAnA huaA aura tIna ghaNTe vAle ve hI virale hote haiM jinheM eDaveMcara (sAhasapUrNa ke bAda hI sAta baje zAma ko barlina pahu~ca gayA / Trena kAryoM) se prema hai athavA jo samaya kI bacata ke sAmane 11 // baje rAta ko chUTanevAlI thI, isalie barlina kisI bhI kaSTa ko adhika nahIM smjhte| meM ghUmane kA maukA mila gyaa| hiTalara ke rAjya kI jo maiM apane nizcaya para aTala rhaa| barlina se jApAna carcAyeM maiMne par3hI thIM unase maiM socatA thA ki aiza 295 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 sarasvatI [bhAga 36 ArAma ke lihAz2a se perisa kA muqabilA karanevAlA lekara jarmanI Aye haiM, utanA yA usase kama le jA sakate jarmanI aba kucha sudharA milegA, usakA naitika dharAtala haiM, jyAdA nhiiN| pahale se kahIM adhika U~cA hogaa| lekina mujhe apane yorapa kI relagAr3iyA~-vaise to yorapa kI relapurAne anubhavoM ko badalane kA koI maukA nahIM milaa| gAr3iyoM kA intiz2Ama bhArata se kaI gunA acchA rahatA hai, hara galI aura ku~ce meM yauvana aura sauMdarya apane saugune lekina mevA meM unakI sAnI milanA muzkila hai / jarmana AkarSaNa ke sAtha khela rahe the| vaha eka mastI kA aphasaroM se chuTakArA pAkara maiMne pAsaporTa kaMDakTara ko de ArAma.thA, jisameM bhautika ke aMcala ke aMtima chora taka diyaa| isI kaMDakTara ne poleMDa kI sImA para pAsako chane kI abhilASAyeM chalaka rahI thiiN| hoTala aura porTa batalA diyA aura sAmAna bhI kasTamavAloM se pAsa kefa bhare hue the| sajIlI sukumAriyoM kI muskarAhaTa, karA diyaa| nayana-kaTAkSa tathA zokhI hara jagaha kadama kadama para bikhare g2arIba poleMDa - phrAMsa, beljiyama aura jarmanI kI the| mujhe to saMdeha ho calA ki hiTalara jarmana jAti tulanA meM poleMDa bahuta g2arIba deza mAlUma pdd'aa| kRSakoM ke jIvana ke isa pahalU ko badalane meM kisa taraha saphala ke jhopar3e naz2ara Aye aura bahuta-se naMge pA~va phirate dekhe| hogA ! 11 // baje gAr3I jAnevAlI thI, isalie mujhe lauTa mahAyuddha ke bAda poleMDa ke svataMtra rASTra kI utpatti huI AnA pdd'aa| isa bAra barlina ke dvAra taka hI gayA, ataH thI, lekina taba se usane bahuta thor3I hI unnati kara pAI praveza kI lAlasA raha hI gii| hai| 6 baje subaha gAr3I polaMDa kI rAjadhAnI vArasA ___ gAr3I A lagI-ThIka 11 // baje gAr3I sTezana para phuNcii| vArasA zahara vizculA nadI ke bAyeM kinAre para hai| zrA lgii| merA slIpiMgakAra kA TikaTa thA, isalie gAr3I dasa lAkha kI AbAdI kA yaha zahara hI polaiMDa ke thor3e meM bistara lagA huA thaa| sAmAna mere pAsa sirpha eka se cune hue sthAnoM meM se hai, jahA~ perisa aura barlina kI saTakesa aura aTecI kesa thaa| mujhe jyAdA sAmAna kI kucha chAyA prApta hotI hai| polaiMDa meM isa samaya eka z2arUrata hI nahIM thI, kyoMki dasa varSoM taka videza kI prakAra se faujI zAsana hai| yorapIya rAjanIti ke isa ghane musAfirI karate karate maiM itanA siddhahasta-sA ho gayA hU~ vAtAvaraNa meM aura kyA ummIda kI jA sakatI hai / ki apaTuDeTa bane rahane para bhI havAI jahAz2a ke 16 sera nukIle tAroM kI srhd-5|| baje subaha gAr3I taka vaz2ana hI le jAne ke niyama kA pAlana kara do-tIna sTalapasI phuNcii| poleMDa kI sarahada para basA huA yaha mahIne maje se guz2ArA kara sakatA huuN| Trena meM Akara choTA-sA gA~va bar3A hI ramaNIka dikhAI diyA / yahA~ sipAkapar3e badale aura so rahA / karIba tIna baje daravAz2e para khaTa- hiyoM kA kAfI jamaghaTa thaa| rUsI afasara yahA~ gAr3I meM khaTAhaTa sunakara cauMka pdd'aa| daravAjA kholA taba jarmana Aye aura pAsaporTa le liyaa| gAr3I calI aura kucha afasara naz2ara aaye| unhoMne manI-sArTifikeTa mA~gA aura minaToM meM hI nIgoraloz2a A gyaa| yaha gA~va rUsa kI rupayoM kI talAzI lii| saba mAmalA ThIka thA aura unase sImA ke antargata hai| rUsa aura poleMDa kI sImA ke bIca phasata paaii| jarmanI ke niyama ke anusAra hara zakhsa kA nukIle tAra gar3e paaye| rUsa kI sarahada para lakar3I jarmanI kI sarahada meM ghusane ke pahale apane pAsa ke rupayoM kA eka bar3A U~cA macAna banA huA hai, jisa para rUsI aura udhAra kI ciTThI kasTama afasara ko batAnI par3atI sipAhiyoM kA bar3A kar3A paharA lagA rahatA hai / yahIM gAr3I hai| use jA~cakara vaha eka dUsarA sArTifikeTa detA hai, khatma ho jAtI hai aura yAtriyoM ko rUsI gAr3I para car3hanA jise manI-sArTiphikeTa kahate haiM / jarmanI ke bAhara jAne hotA hai| karIba 2 / / ghaNTe kA avakAza rahatA hai, jisameM para sarahada para yaha sArTiphikeTa dikhalAnA par3atA hai aura sAmAna kI acchI taraha talAzI lI jAtI hai| kitAbeM rupayoM kI talAzI lI jAtI hai, jisase Apa jitanA rupayA taka par3ha kara jA~cI jAtI haiN| kasTamahAUsa ke pAsa hI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] bar3e bar3e akSaroM meM likhA hai - saMsAra ke zramajIviyo ekatA se raho / mere pAsa to do-cAra jAsUsI upanyAsoM aura dainika jIvana ke musAfirI sAmAna ke sivA kucha thA hI nahIM / maz2e meM chuTakArA mila gayA / kulI sAmAna uThAkara dUsarI gAr3I meM le jAte haiM, lekina hara dada ke 20 koyaka yA ATha Ane daftara meM dAkhila karane par3ate haiM / rUsa meM rela yAtrA - rUsI gAr3I ThIka yorapIya DhaMga ke slIpiGgakAra kI brUselsa se hArbina taraha thI / hara kaMpArTameMTa meM do bistare rahate haiM, jo dina meM ulaTa kara baiThane kI jagaha meM pariNata kara diye jAte haiM / maiM apane Dibbe meM akelA hI thaa| bRhaspativAra ko gAr3I 11 baje mAsko pahu~ca gaI / 3 // ghaNTe kI phursata thI / inaTarisTa ke zrAdamI ne pUchA ki kyA maiM mAsko kI saira karU~gA / maiMne hA~ khaa| eka amerikana mahilA bhI sAtha thIM / hama donoM ke lie moTara kA intiz2Ama kara diyA gayA / rUsa kI eka jhalaka moTara ke Ate hI eka naujavAna dubhASiyA rUsI lar3akI Age yA baiThI / eka eka karake hamane sthAna dekhanA zurU kiye, lekina kremalina hI pasaMda AyA / yaha sthAna soviyaTa sarakAra kA kendra hai / bhItara jAne kI anumati nahIM hai / lenina kA maqabarA bhI bahuta hI zAnadAra banA huA hai / isa taraha hama tIna ghaMTe meM inaTarisTa ke hoTala pahu~ce, jahA~ hameM 2 // DAlara saira ke kharca kA denA par3A / saira ke bAda maiMne dubhASiyA lar3akI kA inAma denA cAhA, lekina usane dhanyavAda-pUrvaka use asvIkAra karate hue phA. 2 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 397 [ baikAla jhIla ] / kahA ki rUsa meM inAma lene kI AjJA nahIM hai jo kucha sarakAra se milatA hai usameM hI use soviyaTa kI mudrA praNAlI - vyApArI hone ke kAraNa svabhAvataH soviyaTa ke sikke kI praNAlI kI tarafa dilacaspI huI / sAviyaTa ke sikke sirfa rUsI prajAtantra meM hI cala sakate haiN| bAhara le jAne yA le Ane kA hukma nahIM hai / paradeza ke sikke paradezI istemAla karate haiM, jisakA nirkha soviyaTa sarakAra muqarrara kiyA karatI hai / Ajakala eka DAlara eka sone ke rubala ke barAbara hotA hai| a~garez2I pauMDa meM pA~ca rubala aura 60 koyaka milate haiN| bhojanAlaya ityAdi meM paradezI sikkA denA par3atA hai aura jo kucha bacatA bhI hai vaha paradezI sikkoM meM hI vApasa kiyA jAtA hai / maiMne kucha citra, posTakArDa aura sTAMpa vagairaha kharIde the / unakI qImata ke lie maiMne eka pauMDa diyA, jisake badale meM mujhe 1 || mArka dasa pheMka aura kucha poliza sikke mile / sarvatra nirAzA kA vAtAvaraNa- soviyaTa rUsa ke sambandha meM pravAsiyoM dvArA bhinna bhinna prakAra kI bAteM prajA ko saMtoSa hai / www.umaragyanbhandar.com.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 298 sarasvatI [bhAga 36 nijI moTara yA moTara sAikiloM kA atyanta abhAva / sAikila zAyada dasa haz2Ara meM eka ke pAsa ho| sAdhAraNa bhojanAlaya gaMde tathA gaMde AdamiyoM se bhare / jahA~-tahA~ Dabala roTI hAtha meM liye tathA use khAte jAte bhikhAriyoM kI taraha jana-samUha dekhakara tabIyata bhinnA utthii| mujhe duniyA bhara ke prAyaH sabhI zaharoM ko dekhane kA maukA prApta huA hai| lekina zaMghAI ke bAda yaha dUsarA maukA thA, jaba tabIyata isa taraha se khinna ho gii| sTeTa kA qabz2A-sArI sampadA aura makAna Adi sTeTa ke haiN| strI-puruSa sabhI ko kAma karanA par3atA hai| kAma kI haisiyata se tanakhvAha milatI hai| kama tanakhvAhavAle ko rahane ke sthAna kA kama kirAyA aura usI sthAna kA z2yAdA tanakhvAha denevAle ko adhika kirAyA denA par3atA hai| rUsa meM maiMne sampatti ke vizleSaNa ko aura adhika acche rUpa meM dekhane kI AzA kI thI, lekina mujhe nirAza honA pdd'aa| mere sAtha eka amerikana sailAnI the, jo sirpha rUsa kA sampatti kA vibhAjana dekhane ke lie Aye the| prArambhika dRzyoM ne hI unheM vicalita kara diyaa| unhoMne kahA ki jisa deza meM pratispardhA ke lie koI sthAna nahIM hai, vahA~ zAnti kaise ho sakatI hai| [aMgarA kI eka sahAyaka nadI] vyaktigata unnati-rUsa meM vyaktigata unnati AdamI par3hakara hI kara sakatA hai aura thor3I-sI Arthika dazA sudhAra prakAzita huA karatI haiN| kisI meM vaha svarga citrita kiyA sakatA hai| soviyaTa ke kAyade logoM ko ghola gholakara jAtA hai aura kisI meM naraka / mujhe vahA~ taka hI dilacaspI pilAye jAte haiN| lekina vyaktigata svatantratA ke abhAva hai, jahA~ taka ki usakI Arthika dazA ke prabhAva kI bAta ke kAraNa AdamI nizceSTa-sA ho jAtA hai| eka vAkya hai / ataeva maiMne apane anubhavoM ko isI dharAtala se likhA meM rUsa ke logoM ko kAma se prema nahIM, tanakhvAha se hai| bhArata meM bambaI, kalakattA aura kAnapura ityAdi mtlb| rUsa ko svarga kI upamA taka dene ke hAla audyogika zaharoM meM jisa taraha kA vAtAvaraNa milatA hai, hama par3hA karate haiM, lekina ye saba atizayoktiyA~ haiN| vaha yahA~ maujUda thaa| sArA zahara zramajIviyoM se bharA bolazeviz2ma ke siddhAntoM kA yaha sabase bar3A vyAvahArika thaa| yaha koI burAI kI bAta nahIM thii| lekina kapar3e- prayoga hai| isa kAraNa usa para koI rAyaz2anI filahAla to latte bhadde, ha~sI maz2Aka kA abhAva aura cehare para vikaTa kI hI nahIM jA sktii| jo maiMne kucha pratyakSa dekhA vahI saMgharSa kI chApa / vizAla amerikana sTAila ke bhavana, maiMne likhA hai / lekina itanA avazya hai ki vyaktigata lekina nirjIva / dUkAnoM para sajAvaTa kA abhAva / TrAma va pratispardhA ke abhAva meM logoM kI tabIyate murbhAI naz2ara gAr3iyA~ bher3oM aura bakariyoM kI taraha khacAkhaca bhrii| aaii| duniyA jisa taraha ke vAtAvaraNa meM cala rahI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ brUselsa se hArbina saMkhyA 4 ] hai usake anusAra soviyaTa meM yogyatA kI koI tulA dhana yA sampatti ke rUpa meM na hone se khaTakatI hai| 1 mArako se ravAnA - TrAnsa saiberiyana spezala DhAI baje khulane ko thI, lekina khulI 3 baje / zrIgaNeza hI burA huA, kyoMki jyoM jyoM gAr3I Age bar3hatI gaI, tyoM tyAM leTa hotI gaI aura sImA ke antima sTezana maMcUlIsTezana pahu~cane taka vaha pUre dasa ghaMTe leTa ho gaI / sArI Trena meM adhikAMza loga rUsI the / bhAratIya maiM hI akelA thaa| tIna jarmana aura kucha jApAnI the| itane bar3e lambe safara meM logoM ko sone kI khUba sUjhatI thI / mere par3osa ke Dibbe meM do jApAnI the, jo do baje sirfa bhojana ke lie jAgate the aura phira so jAte the / savere dasa baje uThanA to Trena meM mAmUlI bAta thI / 1 subaha se 11 // mAsko gAr3I para tIna bAra bhojana milatA thaa| 11 baje taka laMca, do se pA~ca taka Dinara aura 7 baje rAta taka spr| yaha likhita TAIma thA / se jaba maiM Trena meM baiThA thA taba cAra baje bhojana pAne kI 'ummIda meM bhojanAlaya pahu~cA thA / bhUkha bhI bar3I kar3Ake kI lagI thI, lekina pA~ca baje taka kisI ne kucha pUchA hI nahIM / yahI hAla hara vakta rhaa| likhita samaya se eka ghaMTA bAda hI bhojana nasIba hotA thA / tIna-cAra ghaMTe ke bAda gAr3I khar3I hotI thI aura taba paira pasArane ko z2arA-sA avakAza milatA thA aura z2amIna para Tahala lene kA mauqA milatA thaa| sTezana adhika bhavya to nahIM, lekina acche hI the / julAI ke mahIne meM saiberiyA meM vasanta-kAla hotA hai / jahA~ taka hamArI A~kheM pahu~catI thIM, vahA~ taka hare-bhare dRzya naz2ara A rahe the / isa prAnta meM bher3oM gAyoM ke carAne kA adhika vyavasAya hai / isa pradeza meM aba soviyaTa kI kRpA se loga sthira hokara rahane lage haiM, anyathA pahale bher3e aura ghor3e carAkara loga ghumakkar3I vRtti ke hI sahAre rahA karate the / lekina aba yaha pradeza 'dhUma ke sAtha AbAda ho rahA hai| relave kA jAla bichA diyA gayA hai aura jagaha jagaha faikTariyA~ aura kala-kArakhAne jArI kiye jA rahe haiM, jinameM nAnA prakAra ke vyavasAya calAye jA rahe haiN| jaba se pUrva meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 299 [ zilkA nadI ] jApAna ne maMcUriyA ko har3apa liyA hai taba se isa pradeza kI aura soviyaTa sarakAra kA dhyAna adhika gayA hai aura yahA~ faujI sipAhiyoM kA bhI aDDA banAyA jA rahA hai / relave kI Dabala lAinoM kA bhI intiz2Ama hone kI khabara hai / soviyaTa sarakAra kI skIma ke anusAra relave lAina ke donoM ora loga basAye jA rahe haiM aura unheM sampanna banAne kI kozizeM jArI haiN| phira bhI 50 lAkha vargamIla ke pradeza ko ekadama AbAda kara denA koI ha~sI-khela kI bAta to nahIM hai / jaMgaloM ke bIca - Trena cIr3a, devadAra Adi ke manorama jaMgaloM meM se guj'rii| raMga-biraMge phUloM kA aisA sundara dRzya maiMne kahIM nahIM dekhA thA / abhI taka duniyA ko yahI patA www.umaragyanbhandar.com.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 sarasvatI [sar3aka ke kinAre kinAre barfa kA dRzya ] hai ki saiberiyA ujAr3a aura jaMgalI pradeza hai, lekina yaha khayAla bhrama hI sAbita huA / mere sAthI eka jarmana ne batAyA ki pA~ca varSa pahale kA saiberiyA sacamuca meM zraddha nirjana thA, lekina usameM to aba naI jAna A gaI hai| jagaha jagaha lakar3I cIrane kI mileM milIM aura mAlagAr3iyoM kI grAmadarafta ne yaha sAfa jAhira kara diyA ki agara yahI pragati rahI to yaha pradeza rUsa kA krIr3Asthala bana jAyagA / rUsa ke paMcavarSIya progrAma kI abhUtapUrva saphalatA ke darzana yahIM hue| mujhe to yaha dRzya ThIka uttarI brahmadeza meM saira karane jaisA mAlUma huA / ye saba dRzya to the, lekina akele ko isase kyA rAhata ? saubhAgya se Trena ke hara eka Dibbe meM reDiyo lagA huA thA aura isa kAraNa jaba A~kheM thaka jAtIM taba reDiyo se yAtrI manoraMjana kiyA karate / hama pUrvI saiberiyA ke pradeza meM se jA rahe the / hara sTezana para kRSakagaNa dUdha kI botaleM, aMDe tathA anya khAdya vastue~ liye becane ko khar3e the| yorapIya rUsa meM aisA nahIM hai, lekina isa pradeza meM kRSakoM kA pA~ca gAyeM apanI tarapha se rakhakara nijI grAmadanI bar3hAne kA haqa milA huA hai / isake sivA murgI pAlane se jo grAmadanI ho vaha bhI kisAnoM kI ho jAtI hai / apane choTe-se bag2Ice meM phala-phUla upajA kara bhI kisAna AmadanI kara sakate haiN| lekina sarakAra kI ora se jo saMyukta khetI hotI hai usameM kAma karanA par3atA hai, jisake lie unheM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara: Surat [ bhAga 36 nizcita vetana milatA hai| dUsare aura tarIke se bhI khetI hotI hai / bahuta-se kisAna milakara ikaTThI khetI karate haiM / jo kucha paidA hotA hai usakA 40 fIsadI sarakAra ko de denA par3atA hai / zeSa barAbara barAbara bA~Takara le liyA jAtA hai| unnati ke mauke-jaise zeSa rUsa meM unnati ke mauke haiM, vaise yahA~ bhI haiN| hara eka strI-puruSa apane kAma ke bAda agara khAsa pAThazAlAoM meM par3he to use padavRddhi milatI hai / maz2adUroM ko bar3I suvidhAyeM haiM afasaroM ko nahIM / maz2adUroM ko eka kArDa milatA hai| jisake kAraNa unheM bhojanAlaya, grAmoda-pramoda gRha, thiyeTara aura jalapAnagRhoM meM kirAye meM AdhA paisA lagatA hai / 1000 rubala pAnevAle iMjIniyara kA koI kArDa nahIM milatA, lekina 200 rubala pAnevAle maz2adUra ko milatA hai| striyoM ke dhandhe -- sAre rUsI prajAtaMtra meM striyoM ke lie kama zramavAle dhandhe nahIM haiM / sabase adhika maz2abUta paayaa| rela rahI thIM, khadAnoM meM ve juTI thiiN| mAla car3hA utAra ve rahI thiiN| rUsI striyoM kA maiMne ke saiberiyA kA banArasa-mAsko se ravAnA hone ke bAda sabase pahalA aura manoraJjaka zahara novIsIvaraska milA / zrobI nadI ke kinAre yaha nagara banArasa-sA lagatA hai| U~ce U~ce zikharoM para TheTha nadI ke taTa para bane hue makAna bar3e hI sundara mAlUma hote haiN| hA~, banArasa kI gandagI isa zahara meM nahIM hai aura na mArka kA umar3atA huA samudra / hA~, carcA ke sunahare gumbada darzaka kA dhyAna sahasA AkarSita kara lete haiM / yaha zahara saiberiyA kA pramukha vyApArika sthAna hai aura yahIM se agniboToM ke dvArA sAmAna lAyA aura le jAyA jAtA hai| madhya eziyA se vyApAra kA kendra yahI hai aura rUsa kA pUrvI saiberiyA meM fauja kA yaha eka bar3A kendra hai / yahIM rUsI fauja kA bar3A aDDA hai, jo cInI turkistAna, maMgoliyA Adi para qAbU rakhane meM sahAyaka hai| kaI bar3e bar3e zastroM ke kArakhAne isa zahara meM haiM aura havAI fauja kA bhI bar3A kendra hai / jaba se madhya eziyA meM jApAna bar3hA hai taba se rUsI www.umaragyanbhandar.com kinAre ve kAma kara mAlagAr3I ke DibboM meM
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] brUselsa se hArbina 301 - --+ + sarakAra ne isa pradeza ko faujI par3Ava kA rUpa de rakkhA aAyA karate haiM / san 1904 ke bAda hI baikAla ke hai / yaha bhI sunA gayA hai ki yahA~ kiloM kI eka bar3I kinAre rela kI paTarI DAle jAne se TrAMsa saiberiyana relave zRMkhalA hai| maMgoliyA ko har3apane kI jApAnI nIti ke pUrNa ho sakI hai| 7 // baje zAma ko baikAla jhIla ke dA~va-peMca se soviyaTa ko bar3A khatarA hai| isa kAraNa seviyaTa kinAre se hamArI Trena jA rahI thii| tIna ghaNTe taka baikAla ne yahA~ aisA prabandha kara rakkhA hai ki lar3AI ke mauke para jhIla ke kinAre kinAre svargIya dRzya thA / mIThI mIThI aura mAsko kI sahAyatA ke binA hI kAma cala sake / lAkhoM bhInI bhInI sugaMdha se bharI huI khuzabUdAra havAyeM, jhIla meM kI tAdAda meM loga yahA~ khetI karane ke lie basAye gaye haiM, haMsoM kI katAreM aura raMgabiraMge phUla, Asa-pAsa latAkuJja, jisase rasada meM sahAyatA mila sake / saiberiyA kI lohe aura vRkSa aura bIca bIca meM A jAnevAle choTe choTe gA~vaanya vastuoM kI khadAneM khodI jA rahI haiM aura koziza eka hRdayagrAhI dRzya upasthita kara rahe the| rAste meM thor3e isa taraha kI ho rahI hai ki yaha pradeza svAvalambI rhe| na bahuta 40 bogadoM meM se guz2aranA aura isa taraha pacAsa isa pradeza kA saMcAlana soviyaTa prajAtaMtra ke hAtha meM mIla bogadoM ke bhItara hI bhItara guz2ara gye| hai, lekina prAnta kI janatA kA usameM sabase adhika AdhI rAta kA sUrya-isa taraha dRzya dekhate bhAga hai| dekhate jaba karIba 11 bajane ko the taba sUrya dhIre dhIre __irakaTaska-do dina ke bAda irakTaska nagara milaa| asta ho rahA thaa| aura usakI sunaharI kiraNeM baikAla yaha nagara bekAla jhIla se nikalI huI nadI aMgArA ke jhIla kI zobhA ko dugunA kara rahI thiiN| machuoM ke kinAre para hai aura pUrvI saiberiyA kI rAjadhAnI hai| zahara a~Da ke jhuMDa gIta gAte hue lauTa rahe the / baikAla jhIla meM meM AbAdI kAfI acchI hai / soviyaTa sarakAra ke saiberiyA sIla, sAlama Adi acchI machaliyA~ haiM aura unakA meM nikalanevAle sone ko zuddha karane kA sabhI kAma yahIM pakar3ane kA vyavasAya kAfI tarakkI para hai| kiyA jAtA hai| zahara meM navInatA aura AdhunikatA kA baikAla jhIla ko pAra karate samaya hama AdhI rAta ke samAveza hai aura use yorapIya tarIke para AbAda karane kI sUrya ke pradeza meM the| saiberiyA kA yaha madhya-bhAga bhI kama sabhI kozizeM jArI haiN| suhAvanA nahIM thaa| rAste meM kitanI hI TreneM milIM, jinameM baikAla jhIla ke kinAre- isake bAda nadI ke cInI IsTarna relave ke jApAna ko beMca dene ke sababa vahA~ kinAre hI kinAre lAina hai| Trena meM baiThe baiThe nadI kI ke barakhAsta karmacArI lauTa rahe the / isa pradeza meM AbAdI talahaTI sAfa dikhatI hai| mere khayAla se to duniyA meM kAfI acchI hai aura adhika vyApAra nadiyoM ke dvArA hotA hai| aMgArA hI ekamAtra aisI nadI hai jo itane svaccha jala- rUsa kI antima sImA-bIsa jUna ko hameM rUsa vAlI hai| Asa-pAsa lahalahAte hue kheta aura bagIce aura kA antima prasiddha zahara citA milA / yahA~ prAyaH sabhI befikra caravAhoM ke jhuNDa kisI bhI manahUsa kI z2indagI rUsI yAtrI utara gaye / 11 baje hama rUsI relave ke antima ko thor3e samaya ke lie avazya prasanna kara dete haiN| sTezana maMcUlI para the, jahA~ sabhI musAfira aura relave isake bAda Trena bekAla jhIla ke kinAre kinAre 40 afasara utara gye| hama maMcUriyA kI sImA meM Agaye the / mIla taka clii| eziyA meM bekAla jhIla mIThe yahIM se hamArA sAmAna cuMgIghara le jAyA gyaa| rUsa pAnI kI sabase bar3I jhIla hai aura duniyA meM usakA kI sImA para eka bAra sAmAna pahale hI dekhA jA cukA nambara chaThA hai| z2arA kalpanA kIjie-baikAla 360 thaa| lekina yaha dUsarI parIkSA thii| jApAnI afasaroM kA mIla lambI aura 18 se 60 mIla taka caur3I hai aura kula dauradaurA thaa| isameM aMdhe ko bhI mAlUma ho sakatA thA 14 haz2Ara vargamIla ke kSetra meM hai| pAnI bar3A sAfa ki maMcUriyA kA zAsaka henarI pyU yU hai yA jApAna kA aura svAdiSTa / soviyaTa rUsa ke bahuta-se sailAnI yahIM samrAT / saba musAphiroM ko pAsaporTa-aAfisa meM jAnA par3A, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 sarasvatI [bhAga 36 jahA~ isa taraha se huliyA likhI gaI jaise bhArata meM cora- jagaha naz2ara A rahe the| TUTI huI imArateM aura astavyasta DakaitoM kI likhI jAtI hai / jApAnI afasara baiThe baiThe nagara usake sAfa sAfa cihna the| isase patA calA ki prazna kara rahe the aura maMcUko ke afasara unakA hukma bajA yuddha adhika bhayaMkara huaA hogaa| samAcAra-patroM ke rahe the| tahaz2Iba kA abhAva / do DAlara kI bheMTa aura vivaraNoM kI kSati aura isa kSati meM z2amIna aura AsamAna bhugatAne ke bAda jAna chuuttii| cuMgI meM sAmAna kI bhI kA pharka paayaa| talAzI denI pdd'ii| idhara aAkara bhojana kI suvidhA milii| mAsko se yahA~ se rUsI kaMDakTara aura veTara bidA hue| rUsa calate samaya maiMne bhojana kA TikaTa kharIdakara bar3I buddhimeM inAma-ikarAma lene se loga inakAra karate haiM, mAnI kI thI, kyoMki rUsI gAr3I meM to bhojana itanA lekina yahA~ unhIM rUsI kaMDakTaroM aura veTaroM ne bar3I khuzI maha~gA thA ki 75) kA eka roz2a bhojana kara lene para bhI se inAma le liyA aura lambA salAma bhaaddaa| tabIyata na bhrtii| maMcUriyA kA safara- maMcUriyA meM aura hI raMga thaa| hArvina meM-dUsare roz2a savere gAr3I hArbina meM A yahA~ kI gAr3iyA~ nihAyata ArAmadeha aura amerikana lagI / rAta bar3e ArAma se kaTa gii| TranoM se Takkara letI thiiN| pahale uttarI cIna kA yaha bhAga hArbina zahara yorapa ke zaharoM kA zAna zaukata meM rUsa ke adhIna thA, isalie yahA~ rUsI khUba A DaTe haiN| mukAbilA karatA hai| sAmAna ko TAmasa kuka kampanI ke lekina aba unhoMne maMcUko kI hI rASTrIyatA svIkAra kara paMDoM ke havAle karake maiM aura pA~ca jarmana saira ko nikala lI hai, jaise bhArata meM eMglo iMDiyana / isa bhAga meM DAkuoM pdd'e| vyApArika cahala-pahala thii| yahA~ eka hoTala . kA bar3A z2ora hai aura isa kAraNa hamezA rUsI aura maMcUko meM zarbata pIne ke vakta eka bhAratIya sajjana se bheMTa ho pulisa aura fauja ko thAnA par3atA hai| kabhI kabhI donoM gii| usI taraha kA Ananda prApta huA, jisa taraha dezoM ke sipAhI bhI kaTa jAte haiN| rUsa aura jApAna ke pyAse ko registAna meM jalAzaya mila jAne se hotA hai / saMgharSa kA prArambhika kSetra yahI hai aura donoM apanI apanI sAthiyoM se kSamA mA~gI aura unase bheMTa kI / ve bar3e milanamorcebandI yahA~ sImA para kiye hue haiN| sAra haiN| unakI hArbina meM rezamI kapar3oM kI dUkAna hai| __rUsa chor3ane ke bAda pahalI bAra sAfa-sutharI pozAka mujhe nadI kI saira bhI kraaii| eka aparicita AdamI ke ke jIvoM ke darzana hue / phaizana kA khUba jora dekhA, striyA~ sAtha itanI mehamAnadArI bhAratIya hI kara sakatA hai| bhar3akIle kapar3oM meM aura apa-Tu-DeTa phaizana meM naz2ara aaii| isakA mujhe garva huaa| jApAna ke yuddha kI chApa-yahA~ Trena ThIka vakta para hArbina se mujhe fasAna pahuMcanA thaa| isa pradeza meM chaTI aura hArbina taka cilakula ThIka samaya para pahu~catI bhI DAkuoM kA bar3A z2ora hai / aba bhI rAta kI gAr3I rhii| jisa pradeza meM se hama gujara rahe the vaha harA-bharA ke pA~ca minaTa pahale phaujiyoM se bharI gAr3I calatI thA aura sarvatra kAryazIlatA najara A rahI thii| jApAna ne hai| Trena meM bhI faujI rahate haiN| koriyA ke hare-bhare tIna varSoM ke bhItara isa pradeza kI kAyA palaTa kara dI hai| mulka se hote hue pahAr3iyoM aura nAloM aura jharanoM sar3akeM banAI jA rahI haiM, zahara AbAda kiye jA rahe haiN| ko pAra karatI huI gAr3I atyanta ramaNIka sthAna se guz2arI rela-mArga nikAle jA rahe haiN| havAI jahAjA ke sTezana aura Akhira hama apanI yAtrA ke antima chora para phuNce| taiyAra kiye jA rahe haiN| abhI jApAnI kama saMkhyA meM yahA~ Akara eka zAMti kI sA~sa lii| ye 13 dina basa rahe haiN| lekina TrenoM kI Trene pravAsiyoM se bharI huI bar3e vikaTa dina the, lekina naye naye anubhavoM kI tulanA AtI jA rahI hai / cIna-jApAna ke yuddha ke nizAna jagaha meM kaSTa kama hI the| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka, ku~vara rAjendrasiMha bhUtapUrva minisTara isa lekha meM zrImAn ku~vara sAhaba ne 'rasa' nAma kI tanmAtrA kA vivecana kiyA hai| tanmAtrAoM -sambandhI Apake jo lekha 'sarasvatI' ke pichale aMkoM meM nikala cuke haiM, vaisA hI pANDityapUrNa tathA hRdayagrAhI ApakA yaha lekha bhI huA hai / na artho aura bhAvoM meM jArI rahatA to 'na hama meM koI ___ hama loga 'rasa'-zabda vahazI na DaimaphUla hotA', na kA prayoga karate haiM una svatantratA hI khote| hamane bhI anya artho aura bhAvoM ko prakaTa karane dezoM kI taraha saba kucha kho diyA | ke lie aMgarejI-bhASA meM koI hai, kevala pharka itanA hai ki ve so zabda nahIM hai / usa bhASA meM kevala karake jAga gaye haiM aura hamane aise eka zabda hai, jisakA artha drava hai| paira phailAye, jaisI eka dehAtI kahAyaha zAyada hamArI bhASA ke jUsa vata hai ki-'mAnoM ghor3A beca karake zabda se banA hai| usakA bhI artha so rahe haiN|' hamAre hI deza ne lohe, drava hai| uccAraNa meM kevala thor3A-sA antara hai| saMkhiyA aura dhatUre kA prayoga aoSadhiyoM meM karanA a~garejI-zabda ke uccAraNa meM thor3A mu~ha banAnA par3atA tamAma duniyA ko sikhalAyA thA / hama jahA~ ke tahA~ hai aura z2arA z2abAna ubheThanI par3atI hai, para apane haiM yA yoM kahA jAya ki jo jAnate bhI the vaha bhI bhUla zabda kA sIdhI taraha uccAraNa ho jAtA hai| hamArI gaye aura jinheM sikhalAyA thA ve kose hamase Age | bhASA meM 'rasa'-zabda kA saikar3oM arthoM aura bhAvoM haiN| eka dUsarI kahAvata hai, 'guru gur3a raha gaye aura / meM prayoga hotA hai| isa zabda ke yoga se na mAlUma cele zakara ho gye| 'yadi' tujhameM kitanA darda aura | kitane yaugika vAkya bana gaye haiN| rasa ke hI duHkha bharA huA hai ! bAra-bAra yaha smaraNa hotA | siddhAnta para hamArA samasta vaidyaka-zAstra nirbhara hai| AtA hai ki yadi hama AlasI aura akarmaNya na | isa ora athaka parizrama kiyA gayA hogaa| vahI ho gaye hote to Aja ye dina kaise dekhane meM aate| | nuskhe jina para AkSepa karate hue hAlI sAhaba ne astu / likhA hai-"cale Ate haiM jo ki sInA ba sInA", vaidyaka-zAstrAnusAra chaH rasa haiM-madhura, amla, Aja bhI vaha kAma karate haiM ki logoM kI buddhi cakkara lavaNa, kaTu, tikta aura kaSAya / isI kAraNa rasa kI meM A jAtI hai| yadi hamArA khoja kA kAma barAbara saMjJA 6 kI ho gaI hai, aura isI se eka kahAvata 303 www.umaragyanbhandar.com
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 sarasvatI [bhAga 36 ho gaI hai ki 'vahA~ kA kyA pUchanA ? SaTrasa bhojana guNa kI adhikatA se madhurarasa, pRthvI aura agni thaa|' aise avasara hote haiM jaba peTa bhara jAtA hai, para ke guNa kI adhikatA se amlarasa, jala aura agni svAdu ko tRpti nahIM prApta hotI hai, aura jaba svAdu ke guNa kI adhikatA se kaTurasa, vAyu aura AkAza tRpta ho jAtA hai taba uparyukta kahAvata kA prayoga ke guNa kI adhikatA se tiktarasa, aura pRthvI tathA hotA hai| dehAtI amIrI kA anumAna ina cIjoM vAyu kI adhikatA se kaSAyarasa utpanna hotA hai|" se karate haiM--SaTsa bhojana, sone kA thAla, sone aura dekhie, "rasa jalIya guNa se utpanna hotA hai", kA gar3avA, pIne ke lie gaGgAjala, aura sone ke tabhI to AcAryoM ne jala ko rasa kA devatA mAnA lie vaha bistara jisa para cuna-cuna karake kaliyA~ hai| phira unakA kahanA hai--'jalIya guNa se utpanna bichAI gaI hoN| yahI dehAtI gItoM kA viSaya hotA yaha rasa jaba sabhI bhUtoM ke sAtha milakara vidagdha hai| "padarasoM kI utpatti bhUmi, AkAza, vAyu aura hotA hai taba chaH prakAra meM ba~Ta jAtA hai| ye chaH rasa . agni Adi ke saMyoga se jala meM hotI hai / " yahI hai--madhura, amla, lavaNa, kaTu, tikta aura kaSAya / paJcamahAbhUta haiM, jinase zarIra banA hai| aba prAcIna pArthiva aura jalIya guNa kI adhikatA se madhurabhArata ke vidvAnoM kI khoja dekhie / jJAnendriya rasa, pArthiva aura Agneya guNa kI adhikatA se jihvA kA viSaya rasa hai| rasa kA devatA jala hai| amlarasa, jalIya aura Agneya guNa kI adhikatA rasa vahI jo drava hai aura koI padArtha drava ho hI se lavaNarasa, vAyavya aura Agneya guNa kI adhinahIM sakatA hai jisameM jala nahIM hai, aura kisI vastu katA se kaTurasa, vAyavya aura AkAza guNa kI kA svAdu mAlUma hI nahIM ho sakatA, jaba taka adhikatA se tiktarasa tathA pArthiva aura vAyavya jihvA kI pUrNa sahAyatA na ho| rasa kA viSaya guNa kI adhikatA se kaSAyarasa utpanna hotA hai|" machalI meM adhika hotA hai| tabhI to becArI varave meM eka kA yaha mata hai| yaha isa bAta kA pramANa hai ki pha~satI hai| hagoM kI dInatA prakaTa karate hue eka bahutoM ne isa ora khoja kI hai| kavi ne kahA hai-'mRgarAja ke dAve viMdhe baMsI ke vaidyaka-zAstra ke mata se ina chaH rasoM ke mizraNa bicAre male mRga mIna se hai|' viSaya isI kA nAma se chattIsa prakAra ke rasa utpanna hote haiN| cAhe Adhuhai ki saba jAnate hue bhI aura duHkha uThAte hue bhI nika samaya ke par3hanevAle thaka jAya~, parantu khoja usase AsaktatA na jAya / baladeva jI ne kahA hai- karanevAle nahIM thke| aba isakA patA lagAyA gayA "jimi nIra meM mIna ke prAna basa rasa chIra kI ki kisa rasa kA kyA asara kisa doSa para par3atA cAhata sIMca nhiiN|" pasanda to nIra hai, 'chora' nhiiN| hai--'madhura, amla aura lavaNarasa vAta ko, madhura, eka dUsare kavi ne aura acchI taraha se isI bhAva tikta aura kaSAyarasa pitta ko tathA kaTu, tikta aura ko kahA hai.-'taba kahU~ prIti kIjai pahale se sIkha kaSAyarasa kapha kA nAza karate haiN|" kisI kisI lIjai bichur3ana mIna aura milana pataMga kii|' bichu- ke matAnusAra rasa kevala do hI prakAra ke hote haiMr3ane meM to kaSTa hotA hI hai, para prema ke paMtha meM milanA "Agneya aura saumya" / madhura, tikta aura kaSAya bhI jAna denA ho jAtA hai| bahuta sundaratA se rasa saumya rasa aura kaTu, amla aura lavaNa Agneyarasa aura sparza kA viSaya prakaTa kiyA gayA hai ! kahalAte haiN| madhura, amla aura lavaNa gururasa tathA aba hamAre zAstrakAroM ne khoja karake yaha kaTu, tikta aura kaSAya laghurasa kahalAte haiN| nikAlA ki kina paJcamahAbhUtoM se kauna rasa utpanna phira isakA varNana hai ki kisa rasa meM kyA guNa hotA hai| unake matAnusAra "pRthvI aura jala ke haiN| madhura rasa se 'rakta, mAMsa, medA, majjA, asthi, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4 rasa 305 oja, zukra aura stanya kI vRddhi hotI hai|' 'amla- ki yajJa ke lie kucha madhura dravya saMgraha karanA cAhie, rasa jAraka aura pAcaka haiN|' lavaNarasa 'pAcaka ataeva rasa hI pradhAna hai| rasa-dvArA hI dravya kI aura saMzodhaka hai|' kaTurasa 'pAcaka, rocaka, guNa-saMjJA hai / kucha AcArya aise hue haiM jinhoMne ina agni ko dIptikara aura saMzodhaka hai|' tiktarasa donoM matoM ko svIkAra nahIM kiyaa| unakA kahanA 'rucikara aura dIptivarddhaka hai|' kaSAyarasa 'saMgrA- hai ki vIrya pradhAna hai| unakA tarka yaha hai ki "vIrya haka arthAt malamUtra aura zleSmA Adi ko rokatA ke guNa se oSadhi kA kAma calatA hai| vIrya apane hai|' para inhIM rasoM ko adhika mAtrA meM sevana karane bala aura guNa se rasa ko atikrama kara kArya kara se vAta, pitta Adi doSoM kI vRddhi hotI hai| phira sakatA hai|" isa viSaya kA vivecana karane meM ve doSoM ke vidagdha aura avidagdha kI vivecanA kara ye kahate haiM ki tridoSa meM kA koI doSa aoSadhi-dvArA hI chattIsa prakAra ke rasa hoNge| pUrNataH zamana nahIM ho sakatA, yadi vIrya doSayukta ukta mata ko sabhI AcAryoM ne svIkAra nahIM hai| isI kAraNa vIrya ko pradhAna mAnate haiN| aadhukiyaa| koI koI dravya, rasa, guNa aura vIrya ko nika sabhyatA ke sAtha ve bImAriyA~ bhI bar3hI jinakI pradhAna batalAte haiN| unake matAnusAra dravya pradhAna badaulata isa deza ke navayuvakoM kA svAsthya aisA kAraNa hai| unakA yaha bhI kahanA hai ki pahalA caupaTa huA ki dina-rAta mRtyu ko Amantrita karane dravya vyavasthita tathA rasa Adi avyavasthita meM kaTate haiN| ve deza kI kyA sahAyatA kara sakeMge? haiM, jaise-'apakva phala meM jisa prakAra rasa guNa pahale apanI sahAyatA kara leN| kevala bhU-bhAra bane mAlUma hotA hai, usI prakAra pakva phala meM nahIM hotaa| hue haiM aura samAja ko dUSita kara rahe haiN| sabase dUsarA-dravya nitya aura rasa guNa Adi anitya haiN| duHkha kI bAta to yaha hai ki na to apane karmoM kA unakA tarka yaha hai ki "dravya jAtIya guNa nitya pazcAttApa hai aura na lajjA hai, varana apane ghRNita avalambana karatA hai, aura paJcendriya-dvArA dravya hI rogoM ko apanI yuvAvasthA kA sArTIphikeTa kahate liyA jAtA hai, rasAdi nahIM, kyoMki dravya Azraya haiN| Izvara hI usa deza kI rakSA kare jisake aise tathA rasa usakA Azrita hai|" phira "oSadhi ke navayuvaka ho / eka a~garejI vidvAn ne vIrya ko guNa-varNana kI jagaha dravya kA hI nAma liyA sapheda khUna kahA hai aura eka ne jIvana-rakta kahA hai| jAtA hai, rasa kA nahIM / oSadhi--yoga-varNana kI apanI bhASA meM bhI vIrya ke artha bala aura kAnti ke jagaha zAstra meM dravya ko hI pradhAna batalAyA hai| haiN| isI kI rakSA karake prAtaHsmaraNIya bhISma ne chaH rasAdi kA guNa avasthA sApekSa hai, jaise taruNa dravya mahIne taka zarazayyA para vizrAma kiyA thaa| astu / kA taruNarasa, pakva dravya kA pakvarasa" aura "dravya eka aura bhI mata hai| usake anuyAyiyoM kA ke ekAMza se vyAdhi kI zAnti hotI hai|" inhIM saba vicAra hai ki paripAka mukhya hai, kyoMki khAyA huA kAraNoM se rasa se dravya ko pradhAna mAnA hai| padArtha jaba taka nahIM pacegA taba taka rasa kaise paidA jina AcAryoM ne rasa ko pradhAna mAnA hai unakA hogaa| kisI kisI kA yaha bhI kahanA hai ki "pratyeka yaha mata hai ki (1) prANiyoM kA jo AhAra hai vaha rasa se paripAka hotA hai|" isameM bhI matabheda hai| rasa se paripUrNa hai aura usI se ve jIvana-dhAraNa karate kisI kA yaha kahanA hai ki 'madhura, amla aura kaTu haiN| (2) gurUpadeza kI jagaha rasa hI upadeza kA meM hI kevala paripAka hotA hai|' phira koI yaha kahatA viSaya hotA hai / (3 anumAna kI jagaha rasa dravya hai ki 'mRdu rasa balavAn rasa kA anugAmI hotA hai|' anumita hotA hai| (4) RSi-vacana meM bhI kahA hai yadi khoja na banda ho gaI hotI to eka mata nizcita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAge 36 - ho jAtA aura Aja hamArA vaidyaka-zAstra uccAti- mAMsa kI, usake bAda meda kI, phira asthi kI, usake ucca zikhara para pahu~cA hotaa| hamAre vaidyaka granthoM meM bAda majjA kI aura phira kahIM zukra kii| zukra kI jo kucha rasa ke viSaya para likhA huA hai usakA catu- bahumUlyatA kI jitanI prazaMsA kI jAya thor3I hai| thAMza bhI uddhRta karanA mAno eka acchI khAsI aura isakI apavyayatA para jitanA duHkha prakaTa kiyA bar3I pustaka likhanA hai| jAya vaha bhI thor3A hai| rasa tIna prakAra se zarIra meM bhAvaprakAza meM likhA hai ki pahale madhurarasa, saJcaraNa karatA hai-zabdasantAnavata, arcisantAnaphira amla aura lavaNarasa aura usake bAda kaTu, vana aura jalasantAnavat / / tikta aura kapAyarasa khAne caahie| eka kA mata suzrata meM isakI vyAkhyA kI gaI hai ki rasa kise hai ki madhurarasa khA karake bhojana samApta karanA kahate haiM-"zItoSNa bheda se do prakAra kA va cAhie / yahI prathA Aja-kala pracalita hai| baGgAla zItoSNa snigdha Adi bheda se ATha prakAra kA meM bhojanAnta saMdesa aura rasagulle se hotA hai aura vIryayukta, madhura Adi chaH prakAra ke rasa samanvita tathA aMgarejI meM "puDiMga" se| khAne ke padArthoM kI peya Adi bheda se cAra prakAra kA pAJcabhautika sUcI meM mIThI vastu kA prathama sthAna hai| dehAta meM AhAra-dravya jaba acchI taraha paripAka hotA hai taba loga kahate haiM-'gur3a gorasa aru gohU~ jAke, nAma usase tejobhUta bahuta sUkSma jo sAra padArtha utpanna mAtra haiM pAhuna tAke / ' hotA hai usI kA nAma rasa hai|" __ zarIrastha dhAtuoM meM rasa-dhAtu vizeSa hai| usake rasa khAye hue padArtha se eka hI dina meM utpanna paryAyavAcI zabda "rasikA, svedamAtA, vapu, srava" hokara 3015 kalA (pA~ca dina se kucha adhika) ityAdi ityAdi haiN| zarIra meM rasa kA mukhya sthAna hRdaya samaya meM eka eka dhAtu meM rahatA hai aura 25 dina 75 batalAyA gayA hai| kahate haiM ki samAna vAyu-dvArA kalA ke bAda puruSa ke zukra aura strI ke Artava-rUpa yaha pahale vahIM pahu~catA hai, aura vahA~ pahu~ca kara meM pariNata hotA hai| yadi yahA~ lekhanI se kucha "vahA~ kI rasavAhinI dhamanI meM jAkara sabhI ArAma karane kI siphAriza na kI jAya to vaidyakadhAtuoM ko poSaNa karatA hai| pIche vaha apane guNa- zAstrAnusAra hI likhate likhate eka pustaka taiyAra dvArA sAre zarIra meM phaila jAtA hai|" "rasa tIna ho jAya aura kisI dRSTi se rasa ke dekhane kA samaya hajAra pandraha kalA karake eka eka dhAtu meM rahatA na mile| hai| bIsa kalA kA eka muhUrta arthAt do daNDa hotA nyAyazAstra ne rasa ke kevala do bheda kiye haiNhai| isa para bhoja kA mata hai ki "khAyA huA rasa nitya aura anitya / rasa-zabda kA bahuta arthoM meM pA~ca rAta aura Der3ha daNDa meM rasa Adi majjA paryanta prayoga hotA hai, jaise-jala, vIrya, guNa, rAga ityAdi dhAtuoM meM se eka eka meM pariNata hotA hai|" phira ityaadi| saMskRta meM jihvA ko rasanA kahate haiN| rasa do bhAgoM meM vibhakta hotA hai-sthUla aura suukssm| pRthvI ko rasA kahate haiN| madya ko rasita kahate haiN| sUkSma bhAga zarIra ke sthAyI rakta dvArA puna: paripAka eka kavi ne kahA hai-'to maiM kachU rasanA rasanA risi hokara pA~ca dina, pA~ca rAta, Der3ha daNDa meM rakta dhAtu nAhaka kai ruThaye rasikAI / ' rasa ke artha, bhAva yA meM pariNata hotA hai| dazA ke bhI haiN| gosvAmI tulasIdAsa jI ne Izvara, jinhoMne zukra ko jIvana-rakta kahA hai unake kI prazaMsA meM kahA haivacanoM ko hamAre vaidyaka-zAstra-dvArA puSTatA prApta "mahimA nigama neti kari khhiiN| hotI hai| pahale rasa se rakta kI utpatti hotI hai, phira jo tihu~ kAla eka rasa rhhiiN|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4 ] kaviyoM ne adharoM meM madhurarasa aura netroM meM lavaNarasa mAnA hai / rahimana ne kahA hai--- 'naina salone adhara madhu, kahu rahIma ghATa kauna / mITho cahiyata lona pai aru mIThe para lona / ' kavitA meM ATha rasa mAne gaye haiM- zRGgAra, hAsya, karuNa, raudra, vIra, bhayAnaka, bIbhatsa aura adbhuta / sAhityadarpaNa meM zAnta ko milAkara nava prakAra rasa mAne gaye haiN| kisI kisI kA mata hai ki zAnta kI gaNanA rasoM meM nahIM ho sakatI / zAyada unakI yaha rAya ho ki zAnta usa dazA kA bodhaka hai jaba hRdaya kA bhAva zUnya ho jAtA hai| eka urdU ke kavi ne kahA hai " acchA hai vaha na Aye mere khAnaye dila meM | ma bhI nikala jAya~ge vIrAnA samajha kara / " yahI hAla kAle raGga kA hai, isa viSaya ke jAnanevAloM kA kahanA hai ki kAlA koI raGga nahIM hai, vaha kevala prakAza kI kSayarAzi hai / kAle ko cAhe raGga kahie, cAhe prakAza kI kSayarAzi kahie yA prakAza kA abhAva kahie yA aura jo cAhie so kahie, para isa para bhI bar3I bar3hiyA kavitAyeM huI haiN| sA~valA zabda aba kRSNacandra kA bodhaka ho gayA hai / eka sakhI kahatI hai "bAvarI ve a~khiyA~ jari jAhiM jo sA~varo chor3i bilokahiM goro / " AcAryoM ne zAntarasa kI gaNanA cAhe rasoM meM kI ho yA na kI ho, lekina hindI ke kaviyoM ne isa para acchI kavitAyeM kI haiN| rasakhAni kA kitanA acchA chanda hai-- "mAnuSa hoM to vahI rasakhAni basauM, vraja gokula gopa gavArana / jo pazu hoM to kahA vaza mero, carauM nita nanda kI dhenu makArana // pAhana hoM to vahI giri ko, jo kiyo hari chatra purandara dhArana / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat rasa 207 jo khaga hoM to basero karauM, vaha kAliMdI kUla kadamba kI DArana // " kAvyaprabhAkara meM zAntarasa kA isa prakAra varNana hai-- " surasa zAnta nirveda hai, jAko thAI bhAva / satasaMgati guru tapovana, mRtaka samAna vibhAva || prathama romAMcAdika tahA~, bhASata kavi anubhAva / dhRti mati haraSAdika kahe, zubha saMcArI bhAva // zuddha zukla ra~ga devatA, nArAyaNa haiM jAna / tAko kahata udAharaNa, sunahu sumati hai kAna // " jaGgala to zAnti ke lie anivArya hai / tulasIdAsa jI ne to bahuta AvazyakIya samajhA hai "nIti kahata sa sunahu dasAnana / cauthe pana jAiya nRpa kAnana // " binA ekAnta ke aura jaGgala se jyAdA kahA~ ekAnta prApta ho sakatA hai, zAnti kahA~ ? varDsavartha apanI kavitA jaGgaloM aura pahAr3oM para likhate the aura unakI nirjanapriyatA aba eka kahAvata ho gaI hai / jo kucha duniyA meM kara gaye haiM una sabakA vidyAdhyayana nirjana sthAnoM meM huA thA, aura usI siddhAnta para vizvabhAratI kI sthApanA zrI ravIndranAtha jI ne kI hai| jo dehAtI skUla pakkI sar3aka ke pAsa haiM unakI dazA dekhakara mahAn duHkha hotA hai / jaise, koI moTara nikalI to 'ka' se kabUtara raTanevAle lar3ake ucaka karake skUla ke bAhara A gaye aura unake navayuvaka maulavI sAhaba yA paNDita jI kI bhI vahI dazA huI / yadi usa moTara para koI a~garez2I vastradhArI baiThA huA ho to lapaka karake salAma kiyA aura lar3akoM ko bhI salAma karane kI AjJA dI aura yadi koI abhAgA hindustAnI kapar3oM meM huA to agara lar3akoM ne do cAra Dhele pheMka diye yA garda ur3A dI taba bhI ThIka hai / astu / kavitA ke anusAra jo ATha rasa mAne gaye haiM unameM ATha sthAyIbhAva upasthita hote haiM - "rati, www.umaragyanbhandar.com
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 sarasvatI [bhAga 36 utsAha, zoka, bhaya, vismaya, hAsya, jugupsA aura svAdu kA sthAna viSayavarga kI sUcI meM honA cAhie krodha" / isa para bhI vistAra meM likhanA isa lekha ko yA na honA caahie| vahA~ abhI zrI gaNezAya namaH akAraNa bar3hAnA hai| hI para bahasa hai| unake matAnusAra svAdu ke viSaya aba jarA a~garejI-sAhitya para dRSTipAta karanA kevala cAra haiM-mIThA, kar3avA, namakIna aura khaTTA / hai jisake lie kahA jAtA hai ki vaha hara eka dRSTi se basa sUcI samApta / bAqI ko ve gandha, sparza, zIta, paripUrNa hai| usa bhASA meM koI zabda hai hI nahIM jo uSNatA dRSTi aura svAdu kA saMmizraNa batalAte haiN| 'rasa' ke bhAva ko prakaTa kre| ve loga svAdu-zabda yahIM para unakI 'rasa' tanmAtrA kI vyAkhyA kI iti ko prayoga karake usa kamI ko pUrA karane kI ceSTA zrI hotI hai|* karate haiN| yadi svAdu kAmakArI icchAyeM utpanna karatA hotA to a~garejI-sAhitya meM bahuta-kucha likhA * isa lekha ke likhane meM vizvakoSa se pUrNa sahAyatA hotaa| abhI unake lekhakoM meM yahI matabheda hai ki milI hai jo kRtajJatApUrvaka svIkAra kI jAtI hai / maiM socA karatA hU~ pratipala lekhaka, zrIyuta kujavihArI caube __ maiM socA karatA hU~ pratipala / jaba AtA hai sundara sAvana, jaba AtA svarNima upAkAla, ha~sa-ha~sa dhana barasAte jIvana, ha~sa-ha~sa sarasija hote nihAla, saja jAtA avanI kA A~gana, kala-kUjana karate vihaga-bAla, taba tar3apa-tar3apa kara tar3ita-dRzyataba girA-girA kara osa-bindu hotA rahatA kisalie vikala ? maiN|| kyoM rotA rahatA tAraka-dala ? maiN|| sajatA hai jaba dIpaka lalAma, jaba AtA hai maJjala dinAnta, dyuti chA jAtI nayanAbhirAma, ho jAtA jhaMjhAvAta zAnta, jyotita ho uThate dhAma-dhAma, mukharita ho uThatA vipina prAnta, taba dIpa-zikhA para zalabha-vRndataba murajhA jAtI hai nalinI kyoM Ahuta ho jAte jala-jala ? maiN|| kisa mUka vyathA se ho vihvala ? maiM0 / / AyA yaha subhaga vasanta-mAsa, saja jAtA jaba rajanI kA tana, phailA sarvatra vilAsa-lAsa, jhilamila-jhilamila ha~sate ur3agana, chAyA jaga meM ullAsa-hAsa, ho jAte kumuda prasanna vadana, para bhava-vaibhava se udAsInataba kisakA dagdha hRdaya nabha se kyoM huA Aja merA uratala ? maiM0 / / giratA hai bhUra para pighala-pighala ? maiM0 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ malliyoM se sikaMdara kA sikandara aura puru kA yuddha itihAsa meM bahuta prasiddha hai, parantu puru se bhI adhika pauruSa kA paricaya multAna ke malliyoM ne diyA thaa| isa lekha meM 'sarasvatI' ke purAne lekhaka zrIyuta vanamAlIprasAda zukla ne usI yuddha kA varNana kiyA hai| mukAbilA lekhaka, zrIyuta vanamAlIprasAda zukla lina jAna babAdazAha sikandara pazcima- sikandara ghora jalavRSTi ke kAraNa lagabhaga eka eziyA ke aneka rAjyoM mahInA taka mahArAja puru kI rAjadhAnI meM rukA evaM janapadoM ko tRNavat rhaa| isake bAda chatrapati mahArAja nanda kI padadalita karatA huA asAdhAraNa sainika zakti aura atula sampatti kI apanI raktaraMjita patAkA vArtA sunakara vaha makadUniyA kI vijayavAhinI lekara jhelama nadI ke taTa senA ke sahita pUrva kI ora agrasara huaa| usake para A pahu~cA taba use AtaMka se kAyara to bhayabhIta hokara zaraNa meM A jJAta huA ki aba taka jina zatruoM ko usane gaye, para vIroM kA rakta khaula uThA aura unhoMne parAsta kiyA hai unameM aura AryoM meM bar3A antara bar3hate hue zatru ko rokane yA nIcA dikhAne ke hetu hai| ye usakI karAlatA evaM niSThuratA se bhayabhIta koI bAta nahIM uThA rakkhI / sA~gala meM aise hI vIroM hokara apanI svatantratA, AtmAbhimAna evaM gaurava se sikandara kI senA ko muqAbilA karanA par3A thaa| ko yuddha kiye binA samarpita karanevAle nahIM haiN| yadyapi isa yuddha meM sikandara kI senA vijayI huI, inakI deha meM vajra kI zakti aura A~dhI-sA sAhasa to bhI kahanA hogA ki pavitra mAtRbhUmi ko yavanoM hai| phira bhI vaha apane uddeza se vicalita nahIM ke padAghAta se bacAne ke lie sA~gala ke vIroM ne huaa| aura hotA bhI kaise ? digvijaya kI mahattvA- kucha kama vIratA aura yuddha-kauzala nahIM pradarzita kAMkSA use ullAsa pradAna kara rahI thii| niyati kiyA thA aura zatruoM ko kucha kama hAni nahIM usakA sAtha de rahI thii| phala yaha huA ki eka- pahu~cAI thii| aMta meM sikandara kI senA vyAsa aura mAtra bhAgyadevI ke pratikUla hone se Aryakula-ravi satalaja ke saMgama-taTa para Akara tthhrii| mahArAja puru yuddha Arambha hote hI parAjita ho gye| yahA~ sainikoM meM kAnA-phUsI hone lgii| ve vijaya-zrI sikandara ko prApta huii| itanA hone para bhI Apasa meM kahane lage ki samrAT kI bar3hatI huI mahArAja puru kI nirbhIkatA, nizcalatA evaM Aryo- AkAMkSA ko mAna dekara usa ajJAta evaM vistIrNa cita AtmAbhimAna meM kiMcit antara nahIM pdd'aa| deza meM jahA~ gaMgA tathA aise hI vistIrNa aneka nadIunakI isa mahattA ko dekhakara sikandara ne na kevala nada apane guru-gambhIra garjana se vIroM ke mana meM bhaya unakA rAjya hI lauTA diyA, barana jItakara dUsare utpanna karate hue bahate haiM, jahA~ mahArAja nanda ke do rAjya bhI unheM diye / isase mahArAja puru kI adhI- lAkha pyAde, bIsa hajAra ghur3asavAra aura saikar3oM natA meM sAta rASTra, do hajAra nagara aura sindha ke madamatta hAthI yUnAnI senA ke mAna-bhaMjanArtha pUrvavartI samasta rAje A gye| upasthita haiM, apanA astitva miTAne kI apekSA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 sarasvatI svadeza lauTa jAnA zreyaskara hai / sambhava hai, jisa vijaya- zrI ko hamane aneka kaSTa evaM asAdhAraNa vIratA se hastagata kiyA hai vaha hinduoM kI saMkhya senA dvArA hara lI jaay| mAnA ki hama vIra haiM aura pariNAma kI ora dhyAna diye binA vIrocita zaurya pradarzita karanA hamArA parama kartavya hai; parantu sAtha hI hamAre sammukha hamAre dhyeya yA lakSya kA spaSTa evaM nizcita honA bhI paramAvazyaka hai| hama mAtR bhUmi tathA kuTumba ke logoM ko sadA ke lie chor3akara ananta kI ora nahIM jA skte| sainikoM kI yaha bhAvanA- kAmanA sikandara se chipI nahIM rahI / eka dina usane unakI vicAradhArA ko apane anukUla karane ke hetu uttejanA-bhare zabdoM meM kahA- pyAre sainiko ! kaThina se kaThina marmabhedI dRzya dekha sakane kI kSamatA rakhanevAlA tumhArA samrAT Aja tumhAre hRdaya se yuddha tRSNA kA lopa hote dekhakara duHkha se kAtara ho rahA hai| kyA nahIM jAnate ki kSAtra dharma ke karma - kSetra meM juTa jAne ke bAda sainika kA durbalatA dikhAnA sAMghAtika hotA hai ? kyA nahIM jAnate ki adhIra hokara AjJA bhaMga karanA sainika ke jIvana bhara kI sAdhanA ko niSphala kara detA hai ! vIro ! uTho / hRdaya kSaNika daurbalya ko dUra karake megha-nirmukta sUrya kI bhA~ti dviguNita teja 'camaka uTho / maiM vizvAsa dilAtA hU~ ki gaMgA ke pUrvI zaktizAlI sAmrAjya meM yUnAnI jhaMDA phaharAne ke anantara mAtA ke sneha se bhI adhika pavitra janmabhUmi ke darzanArtha nizcaya lauTa calU~gA / sainikoM ke mana meM sikandara kI bAta kA kucha bhI asara nahIM par3A / ve pUrvavat udAsIna-bhAva se cuppI sAdhe rhe| taba ghur3asavAra senA kA nAyaka kAnosa sainikoM kI ora se unakA mantavya vyakta karane ke lie khar3A huA / usane kahA samrAT ! Apa jAnate haiM ki digvijaya ke nimitta yUnAna se kitane yodhA nikale the aura isa samaya Apa dekha hI rahe haiM ki unameM se kitane sAtha meM haiN| yuddha kI bhISaNa jvAlA ne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 hamAre aneka sainikoM ko bhasmIbhUta kara diyA / tudhA, pipAsA aura roga kI asahya yantraraNA ne kitanoM ko saMsAra se sadA ke lie uThA liyaa| jo zeSa raha ye haiM unakI bhI avasthA cintanIya hai / nirantara kaSTa se sAmanA karane ke kAraNa unakA zarIra jarjara ho gayA hai- aba unameM pahale jaisA na utsAha hai, na bala | ataH aba unheM Age bar3hane ke lie vivaza karane kI apekSA svadeza lauTane kI anumati denA upayukta hogA / samrAT ! aneka vijayoM ke pazcAt svajanoM se milane ke lie avakAza lenA hI cAhie / nirantara atyadhika sAhasa ke kArya meM nirata rahane se manuSya kI kauna kahe, Izvara taka pratikUla ho jAte haiM / kAnosa kI bAteM sunakara sikandara ke mana meM krodha kA bhAva jAgrata huA / parantu paristhiti ko pratikUla dekhakara usane ucca kintu gambhIra svara meM udAsInatA prakaTa karate hue kahA - sainiko ! jarA soco to| tumhAre samrAT ko apane asIma sAhasa evaM udyoga ke phalasvarUpa isa baiMganI pozAka aura tAja ke sivA aura kyA prApta hai ? maiMne lUTa meM pAI huI tumhArI sampatti nahIM lI hai| merA nija kA koI khajAnA nahIM hai / maiM tumase kahIM adhika sUkhA-rUkhA bhojana aura kaThora parizrama karatA hU~ / ApattikAla meM hima, vAta aura varSA kI takalIfoM kI paravA na karake bahudhA rAta rAta bhara jAgakara tumhArI caukasI karatA hU~ | maiM dAve ke sAtha kaha sakatA hU~ ki sainikoM ke lie apane prANoM ko saGkaTa meM DAla kara jaisAbhayaGkara kArya maiMne kiyA hai, vaisA zAyada hI kisI sainika ne mere lie kiyA ho| kyA kisI yUnAnI sainika ke aGga meM utane ghAva haiM jitane mere zarIra para aGkita haiM ? vIro ! jo kucha tumhAre bala para maiMne kiyA hai vaha saba tumhAre lie hai tumhArI santAna ke lie hai-yUnAna aura yUnAnI rASTra ke utkarSa, kalyANa aura akSaya kIrti ke lie hai / usameM merA apanA kucha bhI nahIM hai / isa para bhI yadi tuma www.umaragyanbhandar.com
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] malliyoM se sikaMdara kA mukAbilA 311 sabane apane samrATa ko parAjita rASTra ke saMrakSaNa meM kahanA na hogA ki ye saba jalayAna AryA-dvArA hI chor3akara svadeza lauTa jAne kA saGkalpa kara liyA hai nirmita hue the| to lauTa jaao| maiMne bhI nizcaya kara liyA hai ki pA~ca dina kI yAtrA ke anantara sikandara jhelama upanivezoM meM base hue yUnAniyoM kI senA saMgaThita aura rAvI ke saGgama meM phuNcaa| vahA~ do nadiyoM kI kara Age bddhuNgaa| sammilita dhArA ke pracaNDa pravAha se usake jala___ itanA kahakara sikandara apane khIme meM calA yAnoM kI bar3I durdazA huii| jaba taka nAvoM kI gayA aura yaha dekhane ke lie ki usakI bAtoM kA marammata hotI rahI, vaha zaiva logoM ko parAsta karane sainikoM para kyA asara par3atA hai, vaha tIna dina taka meM lagA rhaa| vahA~ se lauTane para use usake tInoM na kisI senApati se milA, na khIme se hI bAhara senAnAyaka nirdiSTa sthAna meM sasainya mile / phira niklaa| anta meM sainikoM ko apane vicAra para dRr3ha usane cune hue vIroM kI senA lekara malliyoM ke dekhakara tathA nadI-pAra karane kI kaThinAiyoM se rAjya para car3hAI kii| vivaza hokara usane senApatiyoM se svadeza lauTane kA yadyapi malliyoM ke nAma ke smArakasvarUpa ekavicAra prakaTa kiyaa| isa saMvAda ko sunakara sainikoM mAtra mulatAna nagara ke atirikta aura koI cihna ne bar3A Ananda manAyA / sikandara kI AjJA aba dRSTigocara nahIM hotA hai, to bhI itihAsa se se par3Ava ke samIpa bAraha khambhoM kA eka mandira prakaTa hotA hai ki malli loga sabhya, zikSita aura vIra banAyA gayA aura vahIM bar3I dhUmadhAma se bhagavAn the| DAyaDorasa aura kAraTiyasa ne likhA hai ki unhoMne kI pUjA-arcA kI gii| phira rAvI nadI ke taTastha yUnAniyoM ko rokane tathA nIcA dikhAne ke lie hipesthiyana ke nirIkSaNa meM nirmita nUtana nagara kA zUdroM kI sahAyatA lekara bAta kI bAta meM assI hajAra udghA rake sikandara sasainya mahArAja puru ke pyAde, dasa hajAra ghaDasavAra aura sAta sau ratha ekatra rAjya meM lauTa aayaa| kara liye the| isameM sandeha nahIM ki malliyoM aura yahA~ Akara sikandara ne uttarI paMjAba ke rAjyoM zUdroM kI asAmAnya sainika zakti ke samakSa thor3e se kI antima vyavasthA kI aura pazcima kI ora yUnAnI yodhAoM kA Thahara sakanA kaThina thaa| parantu yAtrA ke nimitta aneka jala-yAna taiyAra kraaye| asamAna yogyatA evaM vibhinna jAti ke isa mizrita yAtrA kI savidhA ke artha usane apanI senA ko dala ke saGgaThana aura sacAru prabandha ke hone se cAra TakaDiyoM meM vibhakta kiyaa| mukhya dala ko uccavaMzIya malliyoM kA yaddha-kauzala aura zadoM kA hipasthiyana kI adhyakSatA sAhasa kisI kAma na aayaa| isake sivA jisa ___ meM aura pyAde tathA ghur3asavAroM ke dala ko kreTarasa marusthala ko zatruoM ke lie durgama aura apanI rakSA ko adhInatA meM jhelama ke kinAre kinAre ravAnA ke lie ajeya sAdhana samajhakara unhoMne senA se kiyA aura filipsa ko maNDalezvarI senA-sahita khAlI rakha chor3A thA usI se hokara sikaMdara ne rAjya / ghumAva ke mArga se Age bar3hane kA Adeza diyaa| ke bIcobIca dhAvA kiyA aura dUsarI do ora itanA saba karake vaha ATha hajAra yodhAoM tathA se usake do senApatiyoM ne rAjya meM gherA ddaalaa| mallAhoM ke saMga jala-mArga se calA / eka yUnAnI sikaMdara ne kisa prakAra mallirAjya ke eka gar3ha ke itihAsa-lekhaka kA kathana hai ki ber3e meM do hajAra bAda dUsare gar3ha hathiyA liye tathA zatrupakSa ke lar3AkU bhinna bhinna AkAra-prakAra kI nAveM aura assI vIroM ko kaisI niSThuratA se mauta ke ghATa utArA jaMgI jahAz2a the, jo laggiyoM se kheye jAte the| Adi bAtoM ke varNana meM yUnAnI itisAhakAroM ne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 sarasvatI atizayokti se kAma liyA hai / ataH unakA ullekha na karake yahA~ hama ghIra malliyoM ke mukhya gar3ha meM sikaMdara kI car3hAI kA digdarzana itihAsakAra eriyana ke kathana ke AdhAra para karAte haiN| malliyoM ke kaI choTe-moTe durgoM ko hastagata karane ke anantara yUnAniyoM ne unake pramukha gar3ha ko ghera liyA aura usameM praveza karane kA udyoga Arambha kiyaa| kucha sainika dIvAra meM suraGga banAne kI ceSTA meM saMlagna hue, kucha phATaka tor3ane ke kAma meM tallIna hue| kucha kIloM aura sIr3hiyoM ke sahAre dIvAra phA~dane ke lie ucita sthAna talAzane lge| ina prayatnoM se kArya-siddhi meM vilamba hote dekhakara sikaMdara adhIra ho uThA aura eka sainika ke hAtha se sIr3hI chInakara bar3I phurtI se dIvAra para jA cddh'aa| usake pIche usakA DhAlavAhaka pyUkesaTasa DhAla liye hue Upara pahu~cA / yahA~ yaha batA denA ucita hogA ki vaha DhAla sikaMdara ko bhagavAn pAlasa ke mandira se prApta huI thI aura yuddha ke avasara para sadA usake sAmane rahatI thI / idhara apane bAdazAha ko dIvAra para akelA dekha kara zAhI sainika bar3I AturatA se Upara car3hane lage / phala yaha huA ki sIr3hiyA~ TUTa gaI / car3hanevAloM ko coTa AI aura dUsare Upara car3hane se rhe| sikaMdara ne dekhA ki dIvAra para khar3e rahakara burja meM sthita tathA kile meM chipe hue zatruoM kA nizAnA banane kI apekSA kile ke bhItara dAkhila ho jAnA jyAdA acchA hogaa| isase yadi zatruoM ke mana meM bhaya kA saJcAra huA jaisA ki hotA AyA hai to kAma AsAnI se bana jAyagA / yadi aisA nahIM huA aura vaha zatrutroM ke qabz2e meM calA gayA to usake asA dhAraNa sAhasa kI bAta itihAsa meM amara rahegI / mana meM aisA vicAra Ate hI vaha qile meM kUda gayA aura dIvAra se Tikakara zatruoM ke AkramaNa aura apane sainikoM kI sahAyatA kI rAha dekhane lagA / malliyoM ko usake mukha kI kAnti tathA pozAka kI bhavyatA se yaha nirNaya karane meM vilamba nahIM lagA ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 durga meM praveza karanevAlA vyakti sAdhAraNa sainika haiyA samrAT / phira kyA thA ? malliyoM ne use ghera liyA aura dharmayuddhAnusAra use parAsta kara bandI banAne ke hetu kramazaH usase bhir3ate gye| isa bIca meM senAdhyakSa varIsa aura lyonATasa katipaya sainikoM ke sAtha dIvAra phAMdakara qile meM praviSTa hue| zatruoM kI isa vRSTatA se malliyoM kI A~khoM meM khUna utara AyA / ve zatrupakSa para bAja kI taraha TUTa par3e / yuddha kI kAyA palaTa gaI / avarIsa apane kucha sAthiyoM sahita mArA gyaa| sikaMdara ko bhI eka tIra lagA jo usake faulAdI kavaca ko bhedhakara usakI chAtI meM jA ghusA / turanta hI sikaMdara pachAr3a khAkara gira par3A aura zarIra se bahuta rakta vaha jAne ke kAraNa usakA zarIra ThaMDhA par3ane lagA / bAdazAha kI yaha avasthA dekhakara yUnAnI sainika bahuta cintita hue / malliyoM ke mukAbale meM ThaharanA tathA apane bAdazAha kI rakSA karanA unheM kaThina ho gyaa| taba unhoMne eka mata hokara qile ke dvAra para qabz2A karane aura bAhara kI yUnAnI senA ko bhItara lAne kA nizcaya kiyA aura isameM ve saphala bhI hue| phira kyA thA ? bAhara ke saba yUnAnI sainika qile meM ghusa Aye aura apane bAdazAha kI zocanIya avasthA kA samAcAra sunate hI hAhAkAra karate hue vipakSiyoM para pralaya kI bhA~ti TUTa pdd'e| vIra malliyoM ne bhI unakA vIrocita svAgata kiyA / astra-zastra kI bhaMkAra, Ahata vIroM kI marmabhedI pukAra aura lar3anevAloM kI huMkAra se qile kA vAyumaNDala kampAyamAna ho gayA / yodhAgaraNa nirdaya aura nirmohI banakara kaTanekATane lage, dharatI rakta-raJjita ho gaI / malliyoM kA qilA malliyoM aura yUnAniyoM ke zava se pUrita ho gayA / jaba vipakSI dala meM koI bhI yodhA zeSa nahIM rahA, kile meM rakSita bUr3he, strI tathA bAlaka taka samarAgni meM bhasmIbhUta ho gaye taba yUnAniyoM kA dhyAna apane bAdazAha kI ora AkRSTa huA, jo pyekesaTasa www.umaragyanbhandar.com
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] malliyoM se sikaMdara kA mukAbilA 313 aura lyonATasa ke saMrakSaNa meM apanI DhAla para par3A cIra-phAr3a meM bAdazAha ke zarIra kA rahA-sahA rakta huA mRtyu kA mArga dekha rahA thaa| usakI yaha avasthA bhI nikala gayA aura vaha phira behoza ho gyaa| kahanA dekhakara sainika mana-hI-mana rone lge| koI cikitsaka na hogA ki nadI ke taTa meM sthita yUnAnI par3Ava se sAtha meM na hone ke kAraNa bAdazAha kI cikitsA rAjavaidya bulAyA gayA aura usakI yUnAnI hikamata kI vyavasthA turanta nahIM ho sakatI thii| isI bIca se sikaMdara calane-phirane lgaa| meM sikaMdara eka bAra caitanya huA aura apane ko sikaMdara kI car3hAI ne tatkAlIna bhAratIyoM ke yUnAnI senA se ghirA huA pAkara karAhate hue kSINa mana meM jo prabhAva upasthita kara diyA thA, lagabhaga svara meM bolA-asahya pIr3A hai| jitanI jaldI ho vaisA hI prabhAva muTThI bhara malliyoM ne sikaMdara ke sake merI chAtI se tIra nikAlA jaay| taba para- hRdayapaTala para aGkita kara diyA thaa| kahate haiM ki DikAsa ne apanI talavAra se ghAva ko cIra kara jaba kabhI bAdazAha ko usakA smaraNa ho AtA thA bAdazAha kI chAtI se tIra ko alaga kiyaa| isa taba usakA dila dahala jAtA thaa| bhramarI lekhaka, zrIyuta dinakara pI merI bhramarI, vasanta meM antara-madhu jI bhara pI le, kucha to kavi kI vyathA saphala ho, janU nirantara, tU jI le / cUsa cUsa makaranda hRdaya kA saMgini ! tU madhu-cakra sajA, aura kise itihAsa kaheMge ye locana gIle gIle ! arpaNa kiyA caraNa para tere mA~ga mA~ga jo kucha lAyA, phUla mile to hAra banAyA, coTa lagI, chAle chIle / late ! kaha~ kyA sakhI DAloM para kyoM koyala bola rahI ! batalAU~ kyA aosa yahA~ kyoM ? kyoM mere pallava pIle ? pUcha na priye, artha A~sU ke, jisane 'adana bArA' chInA, bana nizItha kA pavana sisakatA phiratA yAda usI kI le / kise kahU~, dhara dhIra sunegA dIvAne kI kauna vyathA ? merI kar3iyA~ kasI huI, bAqI sabake bandhana DhIle / mujhe rakhA ajJeya abhI taka vizva mujhe ajJeya rahA, sindhu yahA~ gambhIra, agama sakhi ! pantha yahA~ U~ce-TIle / pI merI bhramarI, vasanta meM antara-madhu jI bhara pI le, kucha to kavi kI vyathA saphala ho, jalU~ nirantara, tU jI le / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAAAAAAAAAAAAA svadezI meM ar3acana lekhaka, paNDita mohanalAla neharU paMDita mohanalAla jI ne vyaktigata anubhava se svadezI pracAra ke mArga meM kyA kyA bAdhAyeM haiM yaha batAte hue isa lekha meM siddha kiyA hai ki idhara kAMgresa-kameTiyoM aura carkhA-saMghoM kA kArya karane kA jo DhaGga rahA hai vaha svadezI pracAra ke mArga meM bAdhA hI samajhA jaaygaa| ApakA kahanA hai ki yadi isI dRSTikoNa se kArya jArI rahA to mvadezI kA pracAra Age nahIM bar3ha skegaa| kTUbara ke Akhira meM divAlI arthAta grAmotthAna kA kAma hAtha meM liyA ke saptAha meM ilAhAbAda kI svadezI lIga kA pA~cavA~ ___parantu koI 'utthAna' khAlI bhArI svadezI melA hogaa| isa bhArI vetana hI pAnevAle adhikAriyoM kI avasara para zAyada yaha anucita na hogA niyukti se nahIM ho sakatA / jitanA yadi maiM eka dafA phira svadezI ke rAste rupayA gavarnameMTa grAmasudhAra ke vAste maMjUra meM AnevAlI bAdhAoM kA yahA~ ullekha karU~ / isa karegI vaha vetanoM aura bhattoM meM calA jAyagA, asala ullekha ke karane meM sambhava hai mujhe kucha saMsthAoM para kAma ke vAste zAyada nAmamAtra ko hI kucha bce| kaTAkSa karanA par3e, kintu maiM yakIna dilAtA hU~ ki ve yaha utthAna kA kAma khAlI dikhAne kA hI raha isI niyata se kiye jAyeMge ki unake saMcAlaka una jaaygaa| sarakArI taura para jo bhI sIkhA jAtA hai kaTAtoM para dhyAna deM aura yaha na samajha baiThe ki ve usameM kharca bahuta hotA hai aura isa taraha ke sIkhe kisI burI nIyata se kiye gaye haiN| AdamI bAjAra meM muqAbile para khar3e nahIM ho skte|' duniyA bhara kI gavarnameMTeM apane apane deza meM isa vAste merI yaha rAya hai ki yaha kAma khuda svadezI svadezI kI unnati karane meM tatpara haiN| isake vAste ve ke rAste meM hI bAdhA ddaalegaa| bahuteroM ko asaphala bAharI mAla para Taiksa lagAtI haiM yA kisI dUsarI dekhakara Age lar3akoM ko sIkhane se unake bar3e loga taraha jArI roka-thAma karatI haiN| yahA~ taka ki a~garez2I roka deNge| hA~, agara yahI kAma gAMdhI jI ke gavarnameMTa ke upaniveza Apasa meM bhI eka-dUsare ke vileja iMDasTrIja esosiyezana' se mila kara sarakAra mAla kI roka-thAma kara sakate aura karate bhI haiN| karatI to zAyada adhika phAyadA hotA / kama kharca binA isa roka-thAma ke Aja-kala apane khAsa ke sAtha kAma sIkhane se sIkhanevAloM kA lAbha bhI vyavasAyoM kA bacAnA muzkila hai yA dUsare zabdoM meM hotaa| binA sarakArI sahAyatA ke svadezI kI unnati ho sarakArI sahAyatA na hone se gAMdhI jI kA nahIM sktii| yaha hamArI gavarnameMTa taka jAnatI hai esosiyezana bhI adhika kAma nahIM kara sktaa| aura zAyada isI vAste usane bhI 'vileja apaliphTa' pahale to zAyada use bAdhAoM se hI sAmanA karanA 314 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] svadezI meM ar3acana 315 par3e-saba jagaha nahIM to kama se kama Adhe jiloM phira jaisA maiM pahale bhI kaha cukA hU~, gAMdhI jI meN| paise kI use taMgI hogI, kAryakartA dezabhakti ke kA esosiyezana to zurU se hI 'svadezI' ke kAryajoma meM kucha dina kAma avazya kreNge| saikar3oM varSoM kartAoM ko DarA rahA hai| vaha kitanI hI asalI kA tajarubA hai ki adhikAMza sudhAraka logoM meM eka svadezI vastuoM ko videzI ghoSita karane kI dhamakI abhimAna-sA A jAtA hai| yaha abhimAna khuda hI de cukA hai| koI bhI pU~jIpati usake kahane ke anukAma meM bAdhA DAlatA hai| usI taraha isameM bhI hone sAra majadUrI na de yA durbhAgya se bar3A pU~jIpati ho kI sambhAvanA hai| ityAdi to vaha birAdarI se khArija kiyA jAyagA dehAtoM meM kitane hI udyogoM aura vyavasAyoM kI aura usakI banAI huI vastu videzI ke tulya hogii| unnati kyoM na ho unake mAla kA nikAsa bhI to honA esosiyezana ke pAsa hara choTe-bar3e kArakhAnoM ke caahie| vaha rela ko chor3a kauna kara sakatA hai ? jA~cane kA koI sAdhana nahIM hai, kyoMki isameM kharca moTaralAriyoM para hamArI 'hakamata' kraddha hai| unake bahata hai jo banI haI vastu ke dAma baDhAtA hai| isa vAste Upara Taiksa para Taiksa lAde jA rahe haiM aura koziza use choTe pU~jIpatiyoM ke kahane para hI etabAra karanA isa bAta kI rahatI hai ki ve rela kA muqAbilA na kara hogaa| ve kaha deMge ki hama vahI vetana dete haiM jo skeN| jo peTrola brahma deza se jAkara iMglaiMDa meM || Apane maMz2ara kiyA hai aura unheM mAnanA pdd'egaa| yA =)kA milatA hai, unheM shaa-|| kA milatA hai| kyA sabhI AdamI jo usa esosiyezana ke ikarArarela ke kirAye isa taraha rakhe gaye haiM ki 'bandaragAhoM' nAme para dastakhata kareMge, dharma-mUrti hoMge ? aisA ko chor3a jahA~ videzI jahAz2a A sakate haiM, hara jagaha iqarAra kisa kAma kA jo turanta hI tor3a diyA jAya ? mukAbale meM ve jyAdA haiN| isake kAraNa ilAhAbAda yA kAMgresa ne pArasAla isa esosiyezana ko sthApita kisI bhI zahara kA jo samudra ke taTa para na ho, banA kiyA aura nagaroM kI kAMgresI sabhAoM ko pradarzaniyA~ mAla videzI mAla kA muqAbilA nahIM kara sktaa| karane kI AjJA dii| parantu kaba ? jaba usake niyamoM vahI kaThinAiyA~ dehAtI mAla ke sAmane AyeMgI aura kA pAlana kiyA jaay| ve niyama kyA haiM ? sirpha vaha mazIna-dvArA bane mAla kI taraha kucha dina bhI ve vastue~ usa pradarzanI meM rakkhI jAyeMgI jo yA to muqAbile para na khar3A ho skegaa| jApAnakA muqAbilA choTe choTe pU~jIpati jo usa sabhA ke niyamoM ko to dUra rahA, maha~ge mulkoM kA bhI aisI sUrata meM mAna cuke hoM, banAveM yA dehAtI loga apane gharoM mukAbilA nahIM ho sktaa| dIvAna camanalAla aura meM banAveM, parantu kula kaccA mAla svadezI hI hogaa| eka kAnapura ke musalamAna DipTI sAhaba jo alaga aura bhI kar3I zarte haiM, jinake yahA~ likhane kI alaga jApAna ghUmakara Aye haiM, hameM batAte hai ki z2arUrata nhiiN| jo zarte maiMne Upara likhI haiM ve bahuta kar3I jApAna meM moTara TaiksI kA kirAyA chaH-chaH, sAta- nahIM haiM, phira bhI kyA ve mAnI gaI ? nagara-kAMgresasAta mIla kA 1-1 yA 2 denA hotA hai| vahA~ kamiTiyoM ne banArasa, ilAhAbAda, lakhanaU ityAdi peTrola eka gailana / -) kA milatA hai aura lAriyoM zaharoM meM pradarzaniyA~ kiiN| apane iztihAroM meM yaha chApA para Taiksa nAmamAtra ko lagatA hai| isI se unakI avazya ki naye qAyadoM ke anusAra yaha pradarzanI hogii| vastue~ saste meM eka jagaha se dUsarI jagaha jA pahu~catI banArasa ke eka kAryakartA ne mujhase kahA ki hama haiN| jahAja kA bhI kirAyA aura mulkoM ke jahAjoM isa niyama kA pAlana agale sAla se kareMge, se bahata kama hai| yaha rela aura moTaroM kI maha~gAI isa sAla to purAne hI kAyadoM para cleNge| hamAre vyavasAyiyoM ke rAste meM bahuta bar3I bAdhA hai| ilAhAbAda kI pradarzanI maiMne khuda dekhI aura vahA~ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 sarasvatI [ bhAga 36 saikar3oM aisI vastue~ thIM jo kAMgresa ke una kar3e apane tajarube para likhA thA aura maiM use phira se niyamoM meM nahIM A sktiiN| gata varSa kucha intijAmI doharAtA hU~, isa vAste nahIM ki koI zikAyata hai, kAraNoM se ilAhAbAda-svadezI lIga ne mila kA parantu isa vAste ki vaisA Age na ho| kapar3A apane mele meM nahIM Ane diyA thaa| usameM khAdI ke pracAra meM jo kaThinAiyA~ haiM unakA mujhe mila ke bane phIte bhI nahIM Ane diye gaye the| para bhI thor3A anubhava hai| maiM koI vizeSa kAryakartAoM kAMgresa ne unheM apanI pradarzanI meM rakkhA thA aura meM nahIM hU~, isakA mujhe dukha hai, to bhI gata pA~ca-cha: becane kI AjJA dI thii| dUsarI dUkAna para jo varSa se ilAhAbAda-carakhA-pracAraka-maMDala se merA zAyada kisI jUTavAle te kirAye para lI thI, mila thor3A-sA sambandha rahA hai aura ilAhAbAda-svadezI kI banI sAr3iyA~ bika rahI thiiN| ina bAtoM kI ora lIga ke prati thor3A dhyAna dene se mujhe usakA saMcAlakoM kA dhyAna AkRSTa kiyA gayA, jisa para bhI kucha hAla mAlUma hotA rahA hai| kaI varSa kI bAta eka sajana ne kahA ki jo honA thA ho gyaa| hai, usa maMDala ne khAdI ke pacAsoM thAna aura Tukar3e aisI hI truTiyA~ aura pradarzaniyoM meM bhI huii| para maiM apanI nigarAnI meM ilAhAbAda ke Asa-pAsa ke yahA~ una para kucha na liluuNgaa| merI rAya yaha hai ki gA~voM meM banavAye the aura nIyata bAz2Ara meM becane kI isa taraha kI bhUleM asatva bAta ko hAni pahu~cAtI haiM, thI, kintu usake pAsa koI becane kA z2ariyA na loga khule-khajAne kahate haiM ki yaha paisA paidA karane thA / bahuta dinoM taka lIga ke sekreTarI khAdI-bhaMDAra kA khAlI DhoMga hai| phAyade ke badale ve svadezI ke se unheM becane ko kahate rahe, para vaha rAjI na huaa| kAma meM bAdhA DAlatI haiN| yaha saca hai ki kisI maiMne bhI siphAriza kI, phira bhI usako rAjI na kara khAsa saMsthA ko usase nukasAna nahIM pahu~catA (sivA paayaa| maiMne khuda kahA ki ve sArTiphikeTa de deM to badanAmI ke), parantu usa kAma ko jise sabhI 'dezI kArabAra' ke dvArA hI bikavA dU~, magara vaha saMsthAoM kI calAne kI nIyata hotI hai, bar3A dhakkA kucha saMtoSajanaka uttara na de skaa| purAnI bAta lagatA hai / aura badanAmI bhI kaisI ! kucha kAMgresa- hai, isase tafasIlavAra yAda nahIM rhii| Der3ha yA do kameTI kAMgresa ke niyamoM ke viruddha kAma kare to vaha varSa bAda majUmadAra bAbU ne kucha likhA-par3hI karake devatAoM aura mahAtmAoM ko bhale hI samajhA yaha ijAjata maeNgA lI ki 'bhaMDAra' bAjArU dAmoM para sake, parantu sarvasAdhAraNa apanI kAMgresa-bhakti kA usa mAla ko le le| taba kucha mAla khAdI-bhaMDAra ne sabUta nahIM de sktii| ve to kaheMge hI ki ye loga le liyA aura bAqI AhistA-AhistA lIga ke kahate kucha haiM, karate kucha haiN| kAmoM meM kharca kiyA gayA aura abhI taka kucha bAkI __mujhe yaha mAlUma hai ki carakhA-saMgha meM bahuta-se aise par3A hai| carakhA-maMDala ke pAsa agara anaginata sajana puruSa sammilita haiM jinhoMne apane vyaktitva rupayA hotA to koI rone kI jagaha na thii| use isa ko usameM milA diyA hai| isameM zaka nahIM ki unhoMne kisma kI bAdhA par3ane se kapar3A banAne kA kAma banda lAkhoM kataiyoM aura bunakaroM ko kAma diyA aura de karanA par3A aura pacAsoM kAtanevAlI striyoM ne rahe haiM aura agara janatA kI sahAyatA rahI to ve sUta na bikane se carakhe uThA diye| mere pAsa yaha karor3oM ko de skeNge| maiM paramezvara se prArthanA karatA riporTa hai| agara koI sajjana una bekAra carakhoM ko hU~ ki ve isa zubha kAma meM saphala hoN| mujhe yaha bhI dekhanA cAhe to aba bhI zAyada carakhA-maMDala ke mAlUma ho gayA ki unhoMne bahuta-se bhaMDAra khulavA asalI kAryakartA dikhA skeNge| maiM phira yaha doharAtA diye haiN| magara jo kucha maiMne pArasAla likhA thA vaha hU~ ki mujhe koI zikAyata nahIM, magara merA yaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] svadezI meM ar3acana kahanA ki isa kisma kI bAteM svadezI ke kAma meM bAdhA DAlatI haiM, g2alata nahIM hai / yaha kauna nahIM jAnatA ki khAdI maha~gI hai aura jo loga paisA nahIM kharca kara sakate yA jinheM vaha cubhatI hai, mila kA hI kapar3A leNge| magara mila kA kapar3A faizana meM dAkhila hai, yaha mAnanA jarA muzkila hai / maiMne pahale bhI kahA hai ki sabako mahAtmA nahIM banA sakate / carakhA-saMghoM kI bhI yaha nIyata nahIM hai, kyoMki ve rezama ko khAdI rezama ke nAma para becate haiM, magara jaba una rezama pahananevAle yA pahanane vAliyoM ko phaizanebala bananA hotA hai taba sapheda moTI khAdI hI pahane dikhAI detI haiN| videzI kapar3A sastA hai| dezI miloM kA unase maha~gA hai| jaba Apa dezI aura videzI miloM ko eka hI hAlata meM rakkheMge taba jo loga mila kA kapar3A lete haiM va videzI kyoM na leM ? isa vakta kama-se-kama ve zaramA zaramI meM dezI mila kA to le lete haiN| agara mujhe pUrA adhikAra hotA to maiM qAnUna dvArA miloM ko banda kara detA, magara usa vakta taka nahIM jaba taka maiM videzI kapar3oM kA AnA na roka sakatA / vartamAna hAlata meM dezI miloM ko birAdarI se khArija karanA svadezI ke rAste meM bahuta bar3I bAdhA hai / loga khAdI ke bhakta haiM aura jinhoMne zAyada usake pIche apanI hastI ko miTA diyA hai ve khuda hI meM bAz2a vakta usakI bikrI meM ar3acana DAla dete haiM | vaha kaise ? kucha dinoM se unhoMne yaha niyama nikAlA hai ki jisa svadezI mele meM mila kA kapar3A Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 317 bikegA vahA~ khAdI nahIM beceNge| yaha agara parAI badazugUnI para apanI nAka kaTAnA nahIM to aura, kyA hai ? mujhe ilAhAbAda ke mele kA thor3A-sA anubhava hai| maiMne vahA~ pichale cAra sAla se yaha dekhA hai ki kucha khAdI ke bhakta [strI aura puruSa, jo bahudhA bAhara bhI khAdI bhaMDAra ko khAdI bikavAne meM sahAyatA diyA karate haiM] usakI dUkAna para ghaMToM khar3e rahakara hajAroM kA usakA saudA karA dete haiM aura aise logoM ke hAtha jo yoM khAdI ke pAsa bhI nahIM phaTakate / khAdI bhaMDAra ke usa muqAbile ke kSetra se nikala bhAgane se utanI bhI khAdI jo vahA~ bika sakatI hai, nahIM bikegI aura usake jimmedAra vahI majjana hoMge jinheM vaha apane vyaktitva se bhI adhika pyArI hai| khAdI na pahananevAloM ko doSI ThaharAnA yA mila kA kapar3A pahananevAloM ko burA-bhalA yA dezadrohI taka kaha denA usa Arthika hAni ko, jo rUThakara baiTha jAne se khAdI ko hogI, pUrA nahIM kara sakatA / jaba koI udyoga yA vyavasAya muqAbile para Ane se inakAra karegA taba vaha usI vakta saphala ho sakegA jaba usake bhaktoM ke pIche vAqata hogii| isa vakta unake pAsa itanI sI to tAqata hai nahIM ki ve dUsaroM ko apane tarapha se iqarAranAme karane se roka sakeM, phira khAlI rUThane se ve apane taI aura nuksAna pahu~cAyeMge / jo bAta Aja carakhA-saMgha kara rahA hai vaha hI kala vileja iMDasTrIja esosiyezana karegA / maiM to ise svadezI ke pracAra meM bAdhA hI samajha~gA / www.umaragyanbhandar.com
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ n 1457 I0 meM saradAra zrotA dokAn ne samudra ke pAsa sumidA nadI ke kachAra meM apane lie eka gar3hI banAI, jisakA nAma yedo par3A / 1560 I0 (agasta) meM tokugAvA iyeyasu kA yaha prAnta jAgIra meM milA aura usane yedo meM apanA kendra sthApita kiyA / 1603 I0 meM iyeyasu ne apane pratidvaMdviyoM ko haTAkara apane tokugAvA - vaMza ke zogunanna kI sthApanA kI; jisake kAraNa yedo jApAna ke vAstavika zAsana kA kendra ho gayA / 1667 I0 meM yadyapi tokugAvA vaMza ne zoguna kA pada tyAga diyA; aura sandeha hone lagA thA ki yedo phira kahIM purAnI jhIloM aura jhAr3iyoM ke rUpa meM pariNata na ho jAya / kintu samrAT meijI (1868-1612) ne zAsana kI bAgaDora sa~bhAlate hI kyoMto se rAjadhAnI haTAkara yedo lAne kI ghoSaNA kI, aura tabhI yedo kA nAma badala kara tokyo rakkhA gayA / sa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara: Surat tokyo [ tokyo - zinobAjU sarovara zoguna kI rAjadhAnI hote samaya bhI tokyo (yedo) kI jana-saMkhyA dasa lAkha thI, aura mikAdo kI rAjadhAnI hone para to jApAna ke vaibhava kI vRddhi ke sAtha sAtha tokyo kI bhI zrIvRddhi hotI gaI / aura Aja tokyo kI jana-saMkhyA 54 lAkha 32 hajAra hai, arthAt landana (82 lAkha), nyUyArka (66 lAkha 30 haz2Ara) ke bAda tIsarA nambara tokyo kA hI hai / 1623 I0 ke bhayAnaka bhUkampa ne na sirfa eka lAkha kI prANa- bali hI lI, balki usake sAthI Aga ne bhI Adhe zahara ko jalAkara rAkha kara diyA / usa vakta socA jA rahA thA ki tokyo phira se AbAda kiyA jAya yA zahara dUsarI jagaha le jAkara basAyA jAya / kintu bhUkaMpa ke dUsare saptAha ke bItate bItate (12 sitambara ko) sarakAra ne punaH nirmANa kI ghoSaNA nikAla dI, pacAsI karor3a yena (usa samaya prAyaH eka araba teraha karor3a rupaye) lagA kara sAta varSa meM punarnirmANa-kArya kA progrAma banA, aura 1630 I0 meM tokyo phira taiyAra ho gyaa| nayA tokyo pahale se bhI sundara, svAsthyaprada banAyA gyaa| bhUkampa ke dhvaMsa se lAbha uThAkara taMga galiyoM kI 318 www.umaragyanbhandar.com
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ PUBLISHESITA BESH RRERTAL BIPI tokyo kA nambara saMsAra meM tIsarA hai| isa lekha meM zrI rAhula jI ne usI kI vartamAna unnati kA varNana kiyA hai| jApAna se Apa koriyA, maMcUriyA hote hue rUsa jaayge| Age hama kramaza: ina dezoM ke sambandha meM bhI Apake vidvattA pUrNa lekha prakAzita kreNge| tokyo--eka sar3aka] jagaha caur3I sar3akeM nikAlI gii| jahA~ bhUkaMpa se pUrva zahara 16 maI ko hamane 47 ronin kI samAdhiyoM ko dekha ke kSetraphala kA 116 saikar3A sar3akoM aura galiyoM ke lie kara navIna jApAna ke nirmAtA samrATa meijI kI samAdhi chor3A gayA thA, vahA~ aba vaha 27 saikar3A hai| zahara kA dekhane gye| samAdhi se yaha na samajhie ki yahA~ kSetraphala 213 vargamIla hai| nagara ke bIco-bIca meM rAjabhavana hai| pahale yahA~ zoguna ke mahala the| mahala ke cAroM ora gaharI khAI hai, jisameM bArahoM mAsa pAnI bharA rahatA hai| devadAra tathA dUsare vRkSoM tathA makhamalI ghAsa ke kAraNa yaha eka atyanta ramaNIka sthAna hai| kisI samaya sumidA nadI zahara kI sImA rahI hogI, kintu aba darjanoM puloM se use pAra karake zahara bahuta Age taka bar3ha gayA hai / tokyo samudra-taTa para hai, aura yahA~ eka bandaragAha bhI hai / to bhI pAnI adhika na hone se bar3e jahAz2a yahA~ nahIM pahu~ca sakate / koI dUsarA sthAna hotA to sarakAra khodakara use gaharA bhI banAtI. kintu yahA~ usa mehanata kA kyA bharosA ? aAja karor3oM rupaye lagAkara gaharA kiyA jAya, aura kala bhUkaMpa Akara eka minaTa meM samudra kI peMdI ko U~cI kara de| isakA hI phala hai ki jahAz2oM kA bandara hone se yokohAmA eka samRddha zahara banA huA hai| lekhaka, zrIyuta rAhula sAMkRtyAyana 319 www.umaragyanbhandar.com.
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 sarasvatI [ tokyo - upene sTezana] unakA zarIra rakkhA huA hai / unakI asalI samAdhi to kyoto ke pAsa hai / kintu jApAnI jAti ke lie unakA samrAT devatA hai, isI lie usake prati zraddhA dikhalAne ke lie sthAna sthAna para pUjA-sthAna yA devAlaya bane hue haiM / isa sthAna ko meijI jinazA kahate haiN| yadi Apake pA~ca sAthI hoM, aura pA~ca-chaH mIla zahara meM calanA ho, to jApAnI TeksI kA istemAla na karanA buddhimAnI kA kAma na hogA / 5 AdamI ke lie TeksIvAlA 50 sen (savA pA~ca Ane) legA, arthAt AdamI pIche sirfa 5 paise| bhArata meM ekkA bhI to itanA sastA na milegA, aura na TrAma hii| aura TeksI ke bAre meM kyA pUchanA hai ? bAhara se usakA sArA zarIra vArniza se camAcama kara rahA hai| mAlUma hotA hai, Aja hI kArakhAne se bAhara nikalI hai / aura bhItara mulAyama makhamalI gaddI bhI vaisI hI sAfa aura naI / hamAre yahA~ ke DrAivara naI gAr3I kA bhI eka mahIne meM caupaTa karake rakha dete haiM, kyoMki unakA khayAla hai ki gAr3I calAnA bhara unakA karttavya hai / kintu jApAna meM jahA~ 5-10 minaTa ke lie bhI gAr3I khar3I huI ki DrAivara pA~kha ke jhAr3U se gAr3I ke bhItarabAhara jhAr3a DAlatA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 meijI-devAlaya eka vizAla udyAna ke bIca meM avasthita hai| udyAna kA kSetraphala 120 ekar3a hai, aura sArI imAratoM ke nirmANa meM 85 lAkha yen lage haiM, jo sabhI prAyaH janatA ne svecchA pUrvaka diyA hai| eka khAsa hada taka jAkara moTara ruka jAte haiN| vahA~ sAmane sIdhA-sAdA kintu vizAla dvAratoraNa | hai / ror3e par3e vizAla mArga se bAg2a ke bhItara calie, phira kucha dUra bAda bAI aura ghUmie / kucha dUra para phira vaisA hI dvAratoraNa milatA hai / calate vakta yadi sAthiyoM kI bhIr3a aura nIce ke rAste ko zrApa bhUla jAya~ge to jAna par3egA, kisI bIhar3a jaMgala meM Agaye haiM / AkhirI toraNa ke bhItara jAne para bahate pAnI kA hauz2a hai, jisameM lakar3I ke done pAnI nikAla kara hAtha dhone ke lie rakkhe hue haiN| kisI bhI devAlaya meM praviSTa hone se pUrva hAtha-mu~ha dho lenA jApAnI sadAcAra hai| yahA~ samrAT meijI ke devAlaya meM bhI usakA pAlana karanA Avazyaka hai| yaha bAta to vahA~ haz2AroM zrAdamiyoM ko vaisA karate dekhakara Apa hI spaSTa ho jAtI hai| A~gana se Age bar3hakara eka choTI Dyor3hI hai, jisake sAmane dhAna ke punAla kI rassI laTaka rahI hai / bIca ke daravAz2e kI sIdha meM dekhane se eka A~gana dikhalAI par3egA, jisake paralI aura eka aura makAna hai / usI makAna meM samrAT meijI kI AtmA kA nivAsa hai / Apa dekheMge, hara eka jApAnI TopI utArakara bar3I bhakti se praNAma kara rahA hai| yadi Apake bhItara vaisA dhArmika bhAva na ho, to bhI apane mehamAna kI sahAnubhUti ke lie Apake apanI TopI utAra lene meM koI ujra nahIM honA caahie| wwww.umaragyanbhandar.com
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] meijI 'yahI devAlaya hai', yadi aisA kahA jAya to Apa kaha uTheMge, 'maz2Aka kara rahe haiM kyA' / yahA~ na koI kArukArya haiM, na prastarazilpa, na sone kA kAma hai, na cA~dI kA / na saMgamaramara kI dIvAreM haiM, na una para bahumUlya ratnoM kI paccIkArI / chata dekhane se putrAla kI moTI chata-sI mAlUma hotI hai| dIvAra aura tokyo zahara / khaMbhoM kI lakar3I para eka bU~da bhI vArniza nahIM lagAI gaI dvAra para kI do-tIna laTakatI putrAla kI rassiyoM kA zRMgAra to nahIM kaha sakate / cAhe Apako vizvAsa ho yA na ho, yahI meijI devAlaya hai| zinto- devAlaya kA atyanta sAdA aura jhopar3e ke AkAra meM banAnA dhArmika niyama samajhA jAtA hai, isI lie yaha sAdagI dIkha rahI hai / 1612 I0 meM samrAT kA zarIra antima kRtya ke lie yahIM rakkhA gayA thA, isalie yaha sthAna atyanta pavitra samajhA jAtA hai / vahA~ se aba hama phira jaMgala meM ghuse / aba kI hameM aisA rAstA milA, jo vastutaH hI jaGgala kA mAlUma hotA thaa| kahIM kahIM devadAra jAtIya vRkSoM kI suI ke AkAra kI pattiyA~ par3I thIM, jina para baiThe hue dampatI apane baccoM kA khela dekha rahe the / kahIM sArA parivAra baiThA miThAI khA rahA thaa| kahIM kahIM taruNa-taruNiyoM kI praNaya kathA jArI thii| kahIM kuttA pheMke geMde ko mu~ha meM dAve mAlika ke pAsa le jA rahA thA / Akhira hama ghor3a-daur3a ke maidAna ke pAsa pahu~ce / pAsa meM hI vesa - bAla khelane kA krIDA kSetra hai / zrAja vAsedA yUnivarsiTI kA kisI dUsarI yUnivarsiTI se maica thaa| maica dekhane ke lie pacAsa haz2Ara phA. 5 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat 321 [sumirA nadI kA eka pula ] AdamiyoM kI bhIr3a jamA huI thii| samaya samaya para tAlI yA zabda kI AvAz2a hameM bhI sunAI de rahI thI / khaira, hameM maica dekhane kI koI icchA bhI nahIM thI, kintu icchA hone para vaha utanA AsAna na thA / tokyo ke 54 lAkha AdamiyoM meM kheloM ke zaukIna bahuta adhika haiM / pahale to TikaTa hI kucha ghaNTe meM bika jAte haiN| yadi TikaTa mila gayA to bhI ApakA 36 ghaNTA pahale zrAkara qatAra meM khar3A honA hogaa| yadi khuda nahIM A sakate to Apake evaz2a meM khar3e honevAle bhAr3e ke lar3ake mila sakate haiM / yadi nAgavAra ho to tigune-caugune dAmoM para apane TikaTa ko beca leM / vahIM aura eka vizAla dumahalI imArata hai, yahI meijI citrazAlA hai / hamAre vahA~ pahu~cate-pahu~cate pA~ca bajane meM 10 minaTa raha gaye the / daravAz2e ke bAhara kI cIjeM jaldI jaldI bhItara rakkhI jA rahI thiiN| hama to hatAza ho gaye the, kintu kahA gayA- Apa jA sakate haiM, aura kucha dera taka dekha bhI sakate haiM, nikalane kA rAstA dUsarA hai / citrazAlA kI imArata bAhara se vizAla mAlUma hotI hai, kintu bhItara jAkara aura vizAla mAlUma hotI hai / dIvAreM Thosa tathA saMgamaramara jaisI mAlUma hotI / do www.umaragyanbhandar.com
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 sarasvatI [bhAga 36 MIRE dina sundara thA aura zarat kI svaccha havA thii| samrATa kAmeI ko jisa samaya zubha saMvAda sunAyA gayA, usa samaya ve madhyAhna kA bhojana kara rahe the| . lekha meM darja huaA hai ki isa khuzakhabarI ko sunakara AnaMdamagna hokara samrATa ne kucha aura pyAle sAke (zarAba) ke car3hAye the| kucha bhI ho, zatAbdiyoM se zoguna [tokyo-ginz2A, rAta meM ke baMdI mikAdo aura vizAla zAloM meM mahAn samrATa meijI ke jIvana-sambandhI unake anuyAyiyoM ko usa samaya svapna meM bhI khayAla 80 mUla citra rakkhe hue haiN| Apa jApAnI nahIM jAnate na ho sakatA thA ki yaha kaniSTha kumAra mikAdo ke to koI bAta nhiiN| kucha sen dekara nIce se vivaraNa pustikA siMhAsana para (1868 I0) baiThegA aura baiThane ke sAtha le aaaie| pahale hI citra se zurU kiijie| isa citra apane vaMza ke ciravaMdI-jIvana kA hI anta nahIM karegA, ke citrakAra haiM zukA takAhAzI, aura pradAtA haiM mAvisa balki kucha hI varSoM meM atyanta alpa khUna-kharAbI ke sAtha sukecikA nakAyAmA / pradAtA samrATa meijI ke mAtula- Tukar3e Tukar3e meM ba~Te hue jApAna ko eka rASTra bnaayegaa| vaMza ke haiM, jinake ghara para samrATa kA janma huA thaa| isakI preraNA aura pathapradarzana meM zatAbdiyoM kA pardAnazIna yahA~ ke sabhI citra prAyaH bhinna bhinna citrakAroM-dvArA jApAnI rASTra saMsAra ke maidAna meM utaregA aura aA~dhI kI banAye pAyeMge, aura pradAtAoM ke bAre meM bhI vahI cAla se zatAbdiyoM meM saMcita kiye gaye yorapIya vijJAna aura bAta hai / pradAtAoM meM adhikAMza una vyaktiyoM ko pAyeMge, zilpa kA kucha hI varSoM meM sIkha legaa| isake sattAIsajinake vaMza se ukta ghaTanA kA sambandha rahA hai| kucha citra aTThAIsa varSa ke rAjazAsana meM (1864 I0) isake vIra kyoto, aosAkA, yokohAmA, nAgAsAkI Adi zaharoM, sainika cIna aisI prabala zakti ko cAroM khAne cita kara relave, senA, jala-senA Adi vibhAgoM tathA kitanI hI duniyA ko cakita kara deNge| aura 37-38 veM varSa (1604-5 kampaniyoM aura baiMkoM dvArA bhI pradAna kiye gaye haiN| I0) meM to vizAlakAya rUsa apanI sArI zakti lagAkara pahale citra meM vaha asthAyI janmazAlA dikhalAI bhI natamastaka ho jAyagA; aura sArI duniyA usake deza ko gaI hai jo kumAra ke nAnA tadAyozI nakAyAmA ke prathama paMkti meM jagaha dene ke lie utsuka hogii| kala use kyoto nivAsa-sthAna meM khAsa taura se banAI gaI thii| apAhaja aura z2anAnA kaha kara ha~sI ur3AnevAle Aja usake | vivaraNa-patrikA batalA rahI hai- samrATa meijI samrATa sAtha hAtha milAnA apane lie gaurava samajheMge / paiMtAlIsaveM / kAmeI ke dvitIya putra kA janma 3 navambara 1852 I0 ko varSa (1912 I0) meM marane ke samaya vaha apanI rASTrIya eka baje dopahara ke karIba..... kyoto meM huA thaa| zakti kI dhAka ke sAtha saMsAra ke bAjAroM meM apane deza ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.cpreet
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] tokyo zahara 323 bane mAla ko pahu~catA dekha legaa| sacamuca hI yadi koI usa samaya aisI bhaviSyavANI karatA to ha~sI kA bhI vaha pAtra na samajhA jaataa| eka eka citra kodekhate cale jaaie| kalA ke bAre meM kahanA hI kyA hai jaba ki TETTETTEEEEEEER ALTSENTIALDIL EPIVtAmA usake banAne ke lie jApAna ke coTI ke kalAkAra nimaMtrita kiye gaye the| AThavA~ citra [tokyo-eka DipArTameMTa sTora jisameM Apa apanI AvazyakatA kI sabhI cIjeM dekhie, yaha 8 faravarI eka jagaha kharIda sakate haiM 1868 ko samrATa meijI ke rAjyArohaNa kA citra hai| samrAT aba bhI parde rAjya-zAsana ke Ane tathA dUsarI sArI pragatiyoM ke pIche eka | ke bhItara haiN| bahuta dUradarzI dimAg2a kAma kara rahA thA, aura vaha puruSa thA solahaveM citra ko dekhie| virodhiyoM ko parAsta kara tomAmI ivAkurA / 5 julAI 1883 I0 ko samrATa meijI | meijI samrATa kyoto se apanI naI rAjadhAnI tokyo ko svayaM ivAkurA kI bImArI suna kara unake ghara unheM dekhane pAlakI para jA rahe haiN| rAste meM kisAnoM ko kheta kATate gaye the| 16 julAI ko jaba ivAkurA kI bImArI kI bhayaMdekhakara pAlakI ko khar3I kara dete haiN| zatAbdiyoM ke bAda karatA kI khabara milI, usa samaya jAne kI vizeSa taiyArI yaha pahalA avasara (11 navambara 1868) thA jaba jApAna bhI na kii| pratIkSA kiye binA kucha zarIra-rakSaka afasaroM ko kA samrATa apanI prajA ke zrama ko itanI samIpatA se dekha liye ve ivAkurA ke ghara para gye| ivAkurA jApAnI-prathA ke rahA thaa| anusAra dharatI para biche bistara para leTe hue the| unakI sattAIsaveM citra meM parde meM rahanevAle samrATa purAnI strI aura lar3ake kI bahU sevA meM thiiN| samrATa ke ekAeka prathA ko tor3a-phor3akara ghor3e para sipAhiyAnA veza meM car3he pahu~ca jAne para tathA rogI ke adhika nirbala hone se bahU senA kI pareDa dekha rahe haiN| ne sirfa hakAmA (laMbA-caur3A jApAnI pAyajAmA) lihAfa teMtAlIsavA~ citra bahuta hI prabhAvazAlI hai| isakI para DAla diyA aura sasura ko sahArA dekara baiThA diyA / kApiyA~ kabhI kabhI Apa jApAnI gharoM meM bhI dekheNge| samrAT 'nahIM nahIM kahate pahu~ca gye| usa samaya maraNAsamrATa meijI pratibhAzAlI the, isameM sandeha nahIM, kintu ve sanna ivAkurA hAtha jor3akara praNAma kara rahe the, aura solaha hI varSa ke the jaba pitA ke marane para rAjya ke unake netroM se kRtajJatA-pUrNa azruoM kI dhArA baha uttarAdhikArI hue| zaguna ke hAtha se samrATa ke hAtha meM rahI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 sarasvatI [bhAga 36 76veM citra meM rAjaprAsAda ke sAmane haz2AroM naranAriyoM ko ghuTanA Teke dekha rahe haiN| 1612 I0 kI julAI kA prArambha thaa| samrATa meijI sakhta bImAra ho gye| prajA khabara pAte hI lAkhoM kI saMkhyA meM prAsAda ke pAsa pahu~cakara apane samrATa kI rogamukti ke lie devatAtroM se prArthanA kara rahI hai| kintu samrATa [tokyo-meijI-devAlaya kA bhItarI dvAratoraNa] meijI apanA kAma kara cuke the| ajJAta aura 66 ve citra meM 1 janavarI 1605 I0 kI ghaTanA akiMcana jApAna ko ve vaibhava ke zikhara para pahu~cA cuke citrita hai| rUsa kA ghamAsAna yuddha ho rahA hai| prArambha the| Akhira ko 61 varSa kI avasthA meM apane paiMtAlIsaveM meM bahuta kama loga vizvAsa karane ke lie taiyAra the ki rAjya-varSa meM 30 julAI 1918 I0 ko AdhI rAta ke 43 / jApAna jaisA choTA eziyAI deza rUsa jaise mahAzakti- minaTa ke bAda ve cala base / zAlI yorapIya rASTra ko parAjita kara skegaa| porTa- samaya kAfI ho cukA thA, yadyapi kisI ne jaldI krne| Arthara durga ajeya samajhA jAtA thaa| kintu jApAna ko nahIM kahA, to bhI hama citrazAlA se utarakara citroM ke ke sainikoM ke apUrva tyAga, adamya utsAha tathA yuddha- kucha raMgIna kArDa kharIda vahA~ se cala diye| kauzala ke kAraNa anta meM rUsI senApati jenarala stosela ko 1 janavarI ko vijetA jenarala nAgI ko prAtma-samarpaNa 25 maI ko kucha saMgrahAlayoM ko dekhane gye| pahale / kara denA par3A / jenarala nogI parAjita senApati se bar3e prema rAjakIya gRhasaMgrahAlaya meM gaye, jo uyeno udyAna meM avase mila rahe haiN| pAsa meM rUsI senApati kA priya safeda sthita hai| nIce ke tIna-cAra kamaroM meM kitanI hI purAnI ghor3A hai, jise vaha vijetA senApati ko pradAna kara mUrtiyoM kA saMgraha hai, aura Upara kitane hI purAne citra haiN| rahA hai| saMgRhIta vastue~ kalA kI dRSTi se acchI haiM, isameM sandeha tihattaraveM citra meM rUsI yuddha ke vijaya ke upalakSya nahIM, to bhI saMgraha bahuta choTA hai| ho sakatA hai, bhUkampa / meM sainika jahAz2a khUba sajAye gaye haiN| eziyA ke ke kAraNa kitanI hI cIjeM naSTa ho gaI hoM, aura kucha cIjeM nelasana eDamirala togA samrATa ke sAmane khar3e haiN| bur3hApe naye banate bhavana kI pratIkSA meM anyatra rakha dI gaI hoN| meM aura kitane sajanoM kI bhA~ti samrATa meijI ko bhI kintu asala bAta mAlUma hotI hai, jApAna kI bhUta kI dAr3hI rakhane kA zauka ho gayA thA, isalie unheM usI rUpa apekSA vartamAna meM adhika anuraag| isakA pramANa kucha meM Apa mez2a ke sAmane khar3e dekha rahe haiN| bag2ala meM lAla gaz2oM ke fAsile para avasthita vijJAna-saMgrahAlaya hai| mezIna, sUrya kA jhaMDA phaharA rahA hai| jaMtu, pASANa, kASTha, dhAtu Adi jisa vibhAga meM jAie, X Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] tokyo zahara 325 agaNita vastue~ rakkhI huI haiN| jahA~ pahale ke saMgrahAlaya meM hamArI jaisI ekAdha darjana mUrtiyA~ idhara se udhara Dola rahI thIM, vahA~ isa myUjiyama meM kaMdhe se kaMdhA mila rahA thaa| skUloM ke saikar3oM chAtra ghUma rahe the, aura unheM adhyApaka vyAkhyA karake pratyeka cIz2a ko dikhalA rahe the| jIvita jAti vartamAna kI hI pUjA kiyA karatI hai| bhUtapUjA abhAge bhArata ke bhAgya se [tokyo--eka rAjaprAsAda kA phATaka ba~dhI hai| | isI udyAna meM saMgIta-vidyAlaya tathA citra-vidyAlaya jalAzayoM kA saundarya dekhanA ho to zinobAz2a sara haiN| sar3aka kI aora Ane para jenarala takAnorI sAigo yA sumidA ke taTa para cale jaaie| rAta kI dIpamAlA apane kutte ke sAtha khar3e haiN| yadi tomomI ivAkurA ne tathA bijalI ke dvArA raMga-biraMgI vijJApanabAjI dekhanI ho | jApAna kI kAyApalaTa meM dimAg2a kA kAma de diyA to jena- to tokyo ke bar3e bAz2Ara giMjA meM cale jaaie| jApAnI | rala sAigo virodhiyoM ko parAsta karane meM bahAdura yoddhA thiyeTara ke lie kabakI thiyeTara meM cale jaaie| imArata the| sAigo ne bar3e kauzala ke sAtha prArambhika lar3AiyA~ ko hI dekhane se mAlUma ho jAyagA ki jApAnI svadezI | lar3akara samrAT mehajI kI zakti ko dRr3ha kiyaa| kintu pIche kalA ke kitane bhakta haiN| sinemoM kA mahallA prAsAkusA apane sAthiyoM ke sAtha matabheda hone se ve (1877 I0) hai| yadyapi zRMgAra-rasa ke bhI filma hote haiM, tathApi sainika apane ghara cale gaye aura anta meM anuyAyiyoM ke bahuta spriTa ko khUba bharanA sarakAra kI nIti hai, isalie hara | z2ora dene para unakA netRtva kara unheM sarakArI senA meM lar3anA eka filma meM yuddha aura zastra ko Apa z2arUra dekheNge| pdd'aa| isa lar3AI meM jApAna ke rAjapUta (sAmurAI) apane 21 julAI ko savere hovAn jI (tokyo) ke vizeSAdhikAra ke china jAne se zAmila hue the| ve vizAla bhavana meM hameM eka vyAkhyAna denA thA, isalie vahA~ lar3e bhI usI zAna se, aura jaba taka unakA eka bhI gye| vyAkhyAnadAtA yadyapi mez2a ke pAsa khar3e the, kintu | netA jItA rahA, ve pIche nahIM htte| sAigo ne ghira jAne sArI zrotAmaNDalI caTAI ke pharza para baiThI thii| usI para aura aAzA na dekha kara hArAkirI (AtmahatyA) kii| dina pAnapaisfika bauddha-sammelana kI varSI manAI jAnevAlI antima samaya meM sarakAra ke bAg2I ho jAne para bhI inakI thii| nimaMtraNa hameM bhI milA thA, isalie zAmila honA pahale kI sevAyeM bhulAI nahIM jA sakatI thiiN| isI lie z2arUrI thaa| yahIM zrI rAsavihArI bosa ke darzana hue| yahA~ udyAna meM sAigo kI pItala kI mUrti Apa dekha rahe haiN| unakI hindI ko sunakara maiM to samajha hI nahIM sakA tokyo kI naI imAratoM meM pArliyAmeMTa-bhavana bahuta ki ve baMgAlI haiN| Ama taura se bhAratIya bur3hApe meM bhavya hai| agalI baiThaka isI meM hogii| saThiyA jAte haiM, kintu bosa mahAzaya usake apavAda haiM /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 sarasvatI HTT 111 [ tokyo -- pArlameMTa-bhavana ] unhoMne bhAratIya chAtroM ke lie tokyo meM eziyA-lAja khAla rakkhA hai, jisameM 25 yen (prAyaH 20 rupaye) mAsika meM bhojana aura nivAsa donoM kA prabandha hai|' bhAratIya bauddhoM ke lie jApAna meM eka vihAra banavAne kA ve vicAra kara rahe haiM / sammelana meM cIna, maMcUriyA, syAma, brahmadeza, amarIkA, yorapa, bhArata sabhI dezoM ke AdamI zAmila hue| bRhad adhivezana to pichale varSa huA thA, yaha to sirfa smAraka vArSika bhoja ke taura para thA, to bhI kitane hI bauddha netAoM ke samAgama kA yaha acchA avasara thA / sabhA ke bAda zrI byodo hameM azoka aspatAla dikhalAne le gye| yaha aspatAla tokyo ke sabase g2arIba muhalle phukAGAvA meM hai / isa aspatAla ke sAtha hamAre azoka kA nAma hI sambaddha nahIM hai, balki isakI sthApanA ke pIche eka bahuta bhAvapUrNa gAthA hai / nizI hoGavAn jI sampradAya ke guru svargIya kauMTa zrotAnI kI sabasI choTI bahana tAkeko kojo eka ucca koTi kI kaviyitrI thiiN| unake pati vartamAna samrATa ke sage mAmA the / isa prakAra * Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat, [ bhAga 36 sukha meM palI hone para bhI g2arIboM ke lie unake dila meM bahuta darda thA / ve samaya samaya para Akara phukAGAvA ke g2arIboM kI davA-dArU tathA dUsare taura se sevA kiyA karatI thIM / 1623 I0 ke bhISaNa bhUkampa ke samaya to kitane hI DAkTaroM aura narsoM ko lekara unhoMne yahA~ DerA DAla diyA thaa| zAhI khAnadAna se saMbaddha isa bhadra mahilA ko apane hAtha rogI- paricaryA karate dekhakara muhallevAle naranArI unheM karuNA kI devI samajha gadgada kaNTha se ghuTane Teka abhivAdana karate the / kaviyitrI tAkeko kI kavitAsaMgraha kA nAma muyuGe (azokapuSpa) thA / unhoMne usake lAbha ko pradAna kara yahA~ azoka aspatAla kholA / devI tAkeko 40 varSa kI avasthA meM hI navambara 1930 I0 ko svargavAsinI ho gaI, kintu unakA yaha azokaaspatAla unake karuNA-pUrNa hRdaya kA mUrtimAn udAharaNa hai| aspatAla ke makAna para tIna lAkha yen (usa samaya eka yena 13 rupaye ke barAbara thA) lage haiM / isameM 30 DAkTara, 30 narsoM, 5 kampauMDara, 5 naukara aura sAta klarka kAma karate haiM / 50 rogiyoM ke Thaharane kA sthAna hai, * www.umaragyanbhandar.com
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] tokyo zahara aura pratidina chaH-sAta sau ko davA dI jAtI hai / kAna, nAka, dA~ta, jvara, phor3A Adi sabhI kI cikitsA kA sundara prabandha hai| | isake pAsa meM hI sakhe bastI hai| pichale bhUkampa ke pahale isa muhalle meM choTI choTI phUsa kI eka eka koTharI meM ghara bhara rahA karatA thaa| ve jhopar3iyA~ bhI bhUkampa meM jala gii| [tokyo-kabukI-thiyeTara] jaba tokyo kA navanirmANa hone lagA taba idhara bhI sarakAra kA dhyAna gyaa| baccoM ke lie eka alaga hI vibhAga hai, jisameM kitanI sarakAra ne Arthika sahAyatA dI, aura nizI hoGvAn jI hI dAiyA~ tathA khelane Adi ke sAmAna haiN| kAma para sampradAya ne isa kAma ko apane hAtha meM liyaa| unhoMne jAte vakta bastI kI mAtAyeM apane baccoM ko yahA~ de jAtI kaMkarITa ke caumahale majabUta aura sAfa makAna banavAye, aura haiN| unakI dekhabhAla ke lie TreniMga pAsa do naseM haiM, jo unheM saste kirAye para logoM ko de diyA, yahI nahIM bastI kiMDara-gArTana tathA dUsare kheloM se lar3akoM kA dila bahake logoM kI bhalAI ke lie unhoMne aura bhI kaI taraha ke lAva karatI tathA zikSA detI haiN| yahA~ bhI prati dina do sahAyatA ke kAma hAtha meM liye| isa bastI meM 2,500 paisA (4 sen) fIsa lI jAtI hai, kintu vaha g2arIba AdamI rahate haiM, jinameM pA~ca sau lar3ake haiN| zikSA ke mAtA-pitA ko cupake se lauTA dI jAtI hai| lie AThavIM zreNI taka kA skUla hai| phira bar3e lar3ake- bastI kA Arthika vibhAga vekArI ke samaya kAg2az2a ke lar3akiyoM ke lie kAma se chuTTI hone ke bAda vizeSa baksa, albama, silAI tathA dUsare kAma detA hai| saste zikSA kA prabandha hai, jisake lie 1 yena pratimAsa fIsa cAvala tathA sastI cIz2oM kI dukAneM calAtA hai| kAma lI jAtI hai / jo g2arIba haiM unake lar3akoM ko bhI fIsa kI jagahoM aura bekAroM ko eka-dUsare se paricita karAne kA lA kara denI par3atI hai, kintu pIche vaha cupake se unake kAma karatA hai| svAsthya-vibhAga zArIrika vyAyAma tathA mAtA-pitA ko lauTA dI jAtI hai| kAraNa pUchane para khela kA prabandha karatA hai| cikitsA vibhAga sAdhAraNa batalAyA gayA ki aura lar3akoM ke sAmane aAtma-sammAna davA-dArU karatA hai| vizeSa bImArI hone para azokakAyama rakhane ke lie aisA karanA ucita samajhA gayA aspatAla yA dUsare aspatAla meM bhartI karane kA prabandha hai| aisA na karane se g2arIba kA lar3akA samajha kara klAsa ke karatA hai| sAMskRtika aura sAmAjika mela-jola bar3hAne dUsare lar3ake use nIcI dRSTi se dekhane lgeNge| mAsa meM ke lie eka alaga hI vibhAga hai| bAlaka miThAI ke paise tIna bAra zikSA-sambandhI sinemA dikhAyA jAtA hai| jaba-taba bacAkara bastI ke sevibaiMka meM jamA karate jAte bAla-pustakAlaya meM tIna haz2Ara se Upara pustakeM haiN| choTe haiM, phira sAla meM unheM pahAr3a yA samudra-taTa kI saira karAI
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 jAtI hai, jisameM pA~ca-chaH gunA saMsthA kI ora se kharca kiyA jAtA hai| para isI bauddha-saMsthA kI yora se tokyo meM tIna aura bastiyA~ basAI gaI haiN| __isa saMsthA ko dekhakara mujhe khayAla huaa| ki aisA kAma to bhAratIya myunispalTiyoM kI thor3I sahAyatA hone para bhArata meM bhI kiyA jA sakatA hai| bhAratIya kArakhAnevAle bhI apane kArakhAnoM meM | aisA kara sakate haiN| kintu unheM apanI mauja ke sAmane idhara khayAla karane kI phursata kaba milane lgii| aura hamAre rAjanItijJa to sabhI bAtoM ko svarAjya ho lene ke bAda ke lie chor3a / rakhanA cAhate haiN| 23 julAI ko iMDo-jApAnI-esosiyezana / ke zrI sakAI milane aaye| unakA kahanA thA, / 40 yena (30 rupayA) mAsika se yahA~ vidyArthI kA kAma cala sakatA hai| kala, udyoga-dhandhA, kRSi, rezama | sabhI kI zikSA kA zrAsAnI se prabandha ho sakatA | hai| hA~, yadi vidyArthI meTrika ke atirikta | apane pAThya viSaya kA kucha mAmUlI-sA jJAna | bhArata se hI sIkha kara Aye to aura AsAnI / hogii| vaise ina cIz2oM kI zikSA jina Teka nikala kAlejoM, yA kRSi-kAlejoM meM hotI hai unakA korsa tIna varSa kA hai, kintu bhAratIya vidyArthI ko bhASA | sIkhane ke lie bhI kucha samaya lgegaa| [vIra senApati sAigA bItA vaibhava lekhaka, zrIyuta chelavihArI dokSita 'kaNTaka' vaha nandana-vana kahA~ ? Aja jaga una sumanoM se sUnA; vaha parAga-anurAga Aga aba to haiM,...use na chuunaa| | bikharI vaha abhilASA, AzA detI dukha dina duunaa| lalita-latA saritA-taTa sUnI-gata-yauvanA camelI ! rasa kI chalakana, hiya kI lalakana-jhalakana-bharA namUnA; karatI masta na aba, rasa pUrI-aGgarI alabelI !!
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka ke "zeSa smRtiyA~" nAmaka aprakAzita grantha ke antima lekha kA prArambhika aGka / pRthvI para svarga ! lekhaka, mahArAjakumAra raghuvIrasiMha ema0 e0, ela-ela. bI. ra ve bhI dina the jaba pattharoM pattharoM ne apane premiyoM ko apane gale ke una hAroM taka kA yauvana phUTa nikalA ko amaratva pradAna kiyA ! thA, unake madamAte yauvanaye patthara usa pArthiva svarga ke patthara the, bhAratakI rekhAyeM ubharI par3atI samrATa hI nahIM, kintu bhAratIya sAmrAjya, bhAratIya / thIM, unheM bhI jaba zRMgAra samAja tathA kalA bhI jisa svarga meM behoza vicarate kI sUjhI thI, jaba bahumUlya the ! una pattharoM kI sajIvatA para, unakI mastI para, raMga-biraMge sundara ratna bhI unake nirAlepana para, unakI bA~kI adA para, unake unakI bA~kI adA para mugdha hokara una kaThora nirjIva ubharate hue yauvana ke AkarSaNa se, saMsAra mugdha thA, pattharoM se cipaTane ko daur3a par3e, unakA cira sahavAsa unake pairoM meM loTatA thA, unako jI bhara dekha lene prApta karane ko lAlAyita ho rahe the aura cA~dI-sone ko pAgala kI nAI , A~kha phAr3a phAr3a kara dekhatA ne bhI jaba unase lipaTa kara gaurava kA anubhava kiyA thA, unakI mastI ke sahasrAMza ko bhI pAne ke lie thaa| ve patthara apanI uThatI huI javAnI meM hI matavAle bAlaka kI taraha macalatA thA, rotA thA, bilakhatA ho rahe the, sundaratA chalakI par3atI thI, komalatA ko thA......parantu ve patthara, patthara hI to the, phira una bhI unameM apanA pUrNa pratibimba dikhAI par3atA thA, para yauvana kA unmAda... ..apanI zAna meM hI aiMThe aura taba una zveta pattharoM meM bhI vAsanA aura jAte the, apane matavAlepana meM hI jhUmate the, apane AkAMkSAoM kI raMga-biraMgI bhAvanAyeM jhalakatI thiiN| amaratva kA anubhava kara itarAte the| gale se lage una yauvanapUrNa, suDaula, sundara pattharoM ke ve AbhUSaNa, hue, apane premI puSpoM kI ora eka naz2ara DAlane ko ve sundara puSpa......sacce sukomala puSpa bhI unase bhI jo z2arA na jhuke,......saMsAra kI, dukhapUrNa mRtyucipaTakara bhUla gaye apanA astitva, unake prema meM maya saMsAra kI bhalA ve kyoM paravAha karane lage! patthara ho gaye, una pattharoM meM sajIvatA kA anubhava patthara, patthara......are ! usa bhautika svarga ke kara citralikhita-se raha gaye ! aura una madamAte pattharoM taka meM yauvana chalaka rahA thA, una taka meM 329 ST. ammaswami Gyanbhandar Umara Surat
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 sarasvatI [bhAga 36 itanI mastI thI, taba vaha svarga,......aura usake ve sarvasva ko khokara jIvana kA AsarA hU~Dha rahA thA / nivAsI,......unako masta kara denevAlI, unmatta ......sundara sukomala anArakalI ko kucala dene banA denevAlI madirA,......AThoM pahara mastI meM vAlI kaThorahRdayA rAjya-zrI zAhajahA~ kI sahAyaka jhUmanevAle svarga-nivAsiyoM ke una svargIya zAsakoM huii| zAhajahA~ kI pyAsI citavana ko bujhAne ke ko bhI madonmatta kara sakanevAlI madirA,......... lie rAjya-zrI ne rAja-madirA ddhaalii| do do pyAloM usakA khayAla mAtra hI masta kara denevAlA hai, taba meM ekabAragI sukha-svapna-loka kI isa mastI ko usakA eka ghuTa, eka madabharA pyAlA, .....! pAkara zAhajahA~ behoza hogyaa| rAjya-zrI ne samrATa __pyAlA, pyAlA, vaha mada-bharA pyAlA, usa ko premaloka se bhulAkara saMsAra ke svarga kI ora svarga meM chalaka rahA thA, usakI lAlI meM patthara AkRSTa kiyA aura maMtramugdha kI taraha zAhajahA~ usa taka sira se pA~va taka ra~ga rahe the, saMsAra khar3A dekhatA svaga kI ora bar3hA / vaha premI apanI premikA ko thA, tarasatA thA......; parantu eka dina usa svaga kA khokara svayaM ko kho cukA thA, aba isa svarga meM nirmAtA taka isI mastI ko pyAsI dRSTi se dekhatA pahu~ca kara vaha apane usa prema-loka ko kho baitthaa| thA, usakA AhvAna karane ko A~kheM bichA rahA thA, isa pRthvIloka para svarga, isa z2amIna para svargIya unmAda ko usa madamAtI madirA kI thor3I- bahizta... usa bhAvI jIvana meM svarga pAne kI AzA sI bhI una unmattakArI bUMdoM ko baTorane ke lie do hI anekAneka vyaktiyoM ko pAgala kara detI hai, taba do pyAle sarakA kara ekaTaka dekhatA thaa| taba...... isa jagat meM, bhautika saMsAra meM svarga ko pAkara, use jahA~ kA zAha mAdakatA kI bhIkha mA~gane nikalA thaa| pratyakSa dekhakara, usameM vicaranA...... / svarga ke svapna usake prema para patthara par3a cuke the, usakA dila miTTI meM dekhakara hI kauna bhautika jIvana ko nahIM bhUlA hai, taba mila cukA thA, usakI priyatamA kA vaha asthipaMjara bhautika svarga kA nivAsa, usake ve sAre sukha, usa sundara tAja pahane bIbhatsa aTTahAsa karatA thaa| jIvana kI vaha mastI......sadeha usa svarga meM pahu~ca prema-madirA dulaka cukI thI aura zAhajahA~ rikta netroM kara, apanA astitva bhulA denA, apanA vyaktitva se saMsAra ko dekha rahA thA / prema-pratimA bhagna ho gaI kho denA koI anahonI bAta nahIM hai| aura ina sabase thI, hRdayAsana khAlI par3A thA aura......pA~voM tale adhika navIna preyasI kA prema, praur3hatva meM puna: bhAratIya sAmrAjya phailA huA thA, kohanUra-jar3ita prema kA udbhava, usakA prasphuTana aura vikAsa......eka tAja pairoM meM par3A sira para car3hane kI bATa dekha rahA hI bAta manuSya ko unmatta banA dene ke lie paryApta hai, thA, rAjya-zrI usake sammukha nRtya kara rahI thI, taba itanoM kA sammizraNa .....bahuta thI vaha mastI... apanI bhAvabhaMgI-dvArA use hI nahIM, saMsAra ko + x x lubhAne kA prayatna kara rahI thI, unake hRdayoM ko sAmrAjya ne praur3hatva ko prApta kara aMgar3AI lii| sameTane ke lie ananta saundarya bikhera rahI thii| apane rakSaka kA tiraskAra kara, jahA~ ne apane zAha __ madirA ! madirA ! vaha mastI ! mAdakatA kA vaha ko apanAyA, usako pUjA, usake caraNoM meM premAnartana ....... eka bAra mu~ha se lagI nahIM chuTatI, eka Jjali arpita kI aura usa zAha ne apane jahA~ kI bAra svapna dekhane kI, sukhaloka meM vicarane kI lata ora dRSTi ddaalii| usake usa sAmrAjya ke yauvana par3ane para usake binA jIvana nIrasa ho jAtA hai| kA unmAda aba kucha ghaTane lagA thA; nUrajahA~ bhAraprema-madirA ko miTTI meM milAkara zAhajahA~ punaH tIya raMgamaMca se bidA le cukI thii| apanI antima mastI lAne ko lAlAyita ho rahA thA, apane jIvana- preyasI mumatAz2a ko khokara, sAmrAjya ne usakI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] pRthvI para svarga ! 331 AkhirI adA, tAja kI amara sundaratA meM dekhIH dhAraNa kiyA, vaidhavya ke una phaTe cithar3oM ko dara parantu aba bhI nita naI kI cAha ghaTI na thii| bar3hate pheMka kara, usane unmatta kara denevAlI lAlI meM svayaM hue sAmrAjya ko prauDhatva meM bhI navIna preyasI kI ko ra~gA aura navavadhU kA nayA bAnA pahanA aura icchA huI; AgarA kI saMkucita galiyA~ sAmrAjya apane vakSaHsthala meM apane naye premI ko sthAna dene ke dhadhakate hue jIvanapUrNa hRdaya ko samAviSTa karane ke lie usane eka navIna hRdaya kI racanA kii| usa ke lie paryApta pratIta na huii| yuvA sAmrAjya kA mahAna premI ke lie, apane naye prItama ke lie, premasAgara zAnta ho gayA thA, kintu aba bhI athAha dillI ne isa bhUloka para svarga avatarita kiyaa| premodadhi usa vakSaHsthala meM hiloreM le rahA thaa| bhArata-samrATa ke lie, dillIzvara ke sukhArtha, isa prazAnta mahAsAgara meM taraMgeM yadA-kadA hI uThatI haiM, saMsAra meM svarga A phuNcaa| usa vArAMganA ne isa paraMtu usa cA~da-se mukhar3e ko dekhakara vaha bhI khiMca bhautika loka meM svarga kA nirmANa kiyA, aura jahA~ ke jAtA hai, anajAne umar3a uThatA hai,......usa cA~da kA zAha ko usakA adhiSThAtA banAyA / yoM jagadIzvara vaha AkarSaNa.........vaha sAdhAraNa sAgara usake ke samAna hI dillIzvara ne svarga meM nivAsa kiyA, prabhAva se nahIM baca sakatA, taba usa premasAgara kA tathA usa bhautika puMzcalI dillI ne svargIya indrANI na khiMcanA .....saMsAra meM virala hI usa Aka- se bAjI mAra lii| rSaNa kA saphalatApUrvaka sAmanA kara sake haiN| sAmrAjya navIna preyasI ke lie lAlAyita ho navavava ne apane priyatama kA svAgata kiyaa| gyaa| samrAT vidhura ho gayA thA, sAmrAjya ne apanI usa pAra se Ate hue zAhajahA~ ne yamunA meM usa preyasI ko apane hRdaya se nikAla bAhara kiyA, naye svarga kA pratibimba dekhA-vaha lAla dIvAra aura una donoM ko rijhAne ke lie rAjya-zrI ne nava- aura usa para ve zveta mahala, usa lAla lAla seja vadhU kI yojanA kii| ananta yauvanA ne bahubhartRkA para leTI huI vaha shvetaaNgii| apane priyatama ko Ate ko cunaa| isa pAMcAlI ne bhI samrAT tathA sAmrAjya dekha sakucA gii| navavadhU ke ujale mukha para lAlI donoM ko sAtha hI pati ke svarUpa meM svIkAra kiyaa| daur3a gaI aura usane lajjAvaza apanA mukha apane parantu......isa pAMcAlI ke lie bhI usI kurukSetra meM aMcala meM chipA liyA, donoM hAthoM se use DhaMka punaH mahAbhArata huA, usake pati ko vanavAsa huA, liyaa| deza deza ghUmanA par3A aura usake putra......nahIM! aura yamunA ke pravAha meM vAyu ke kicinmAtra nahIM ! yaha pahale bhI nahIM huA, Age bhI nahIM hogA, jhoMke se hI udvelita ho jAnevAlI usa dhArA para, pAMcAlI ke bhAgya meM putra-pautra kA sukha nahIM likhA nirantara uThanevAlI una taraMgoM para zAhajahA~ ne thA, nahIM likhA hai| dekhA ki ve svargIya apsarAyeM, usa dUsare loka kI na jAne kitane sAmrAjyoM kI preyasI ujAr3a, ve sundariyA~, apanI adbhuta chaTA ko raMga-biraMge vidhavAnagarI punaH sadhavA huii| apanI mAMga meM punaH vastroM meM sameTe, una jhIne vastroM meM se dekha par3anesindUra bharane ke lie usane rAjyazrI se saudA kiyA, vAle una zvetAMgoM kI usa adbhata kAnti se suzobhita, aura apane premI ke sthAyitva ko dekara usane apane ujale pairoM para mahAvara lagAye usake svAgata ananta yauvana prApta kiyA aura aba naI AzAoM ke upalakSya meM nRtya kara rahI haiN| bhaloka para avake usa sunahare vAtAvaraNa meM dillI kA cirayauvana tarita svarga ke pati ke Ane ke samaya usa dina usa prasphuTita huaa| dillI ne punaH raMga badalA, nayA colA mahAnadI para apane saundarya, dyuti tathA apanI kalA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 kA pradarzana karake, jahA~ ke zAha kA usa loka meM, vAsa karane AyA thA, aura apane pyAre kA svAgata navIna preyasI ke usa svargIya hRdaya-mandira meM svAgata karane meM pAMcAlI kA hRdaya, vaha svarga phUlA samAtA karane AI hai| aura mahAnadI kA vaha kRSNavarNa jala na thA / usa svarga kA antaMraMga,..... usakI sundaratA unakI kAnti se prajvalita hokara apane taluoM meM kA varNana karanA asambhava hai| ananta yauvanA kI lage mahAvara kI lAlI ko prativimbita karake harSa lAr3alI, siddhahasta vArAGganA kA zrRMgAra......usameM ke mAre kallola kara rahA thaa| ekabAragI yamunA sundaratA thI, mAdakatA thI; AkarSaNa thA, parantu trikAla-sambandhI dRzyoM kI triveNI bana gaI, utthAna umar3ate hue navayauvana kA ubhAra usameM na thA, kI lAlI, divasa kA ujelA tathA avasAna kI nirantara adhikAdhika U~cI uThanevAlI taraGgoM kI kAlimA, tInoM kA sammilita pratibimba usa mahA- taraha vaha vakSaHsthala uThA huA na thaa| saundarya tathA nadI meM dekha par3atA thA, parantu avasAna kI vaha mAdakatA kA itanA gaharA raGga car3hA thA ki usameM kAlimA, lAlI aura ujjvala prakAza ne use chipA koI dUsarI vibhinnatA nahIM dekha par3atI thii| svarga meM, diyA; kisI ko khayAla bhI na AyA ki vigata aura utAra car3hAva......jahA~ samAnatA ho vahIM rAtri kI kSINa honevAlI kAlimA, aAgAmI rAtri nirantara sukha, cirasthAyI Ananda, akSaya vilAsa ke svarUpa meM puna: upasthita hokara ekacchatra zAsana ghara kara sakate haiN| sthiratA, samAnatA aura prazAnta karato hai, aura taba.........vaha jIvana-pravAha usa gambhIratA hI svarga kI vizeSatAyeM hotI haiN| svarga svarga se bahuta dUra jA pahu~cegA, apanI dUsarI hI kA sukha praur3ha vyaktiyoM ke bhAvoM kI taraha samAna, dhArA meM bhegaa| usa samaya to svarga ke sukha ko prazAnta mahAsAgara ke vakSaHsthala kA-sA samatala; kintu dekhakara, usa dukhada anta kA khayAla na aayaa| usI ke samAna gambhIra aura agAdha hotA hai| yadA. ananta-yauvanA viSakanyA bhI hotI hai, aura cA~da kadA uThanevAlI choTI taraGge hI usake vakSaHsthala para kA jo kalaMka eka dina usakA AbhapaNa banA rahatA yatkicita ubhAra paidA karatI haiM, unhIM se umameM hai vahI kalaMka bar3hate bar3hate pUrNimA ke candra ko amA- saundarya AtA hai, aura unhIM nanhIM taraGgoM para nRtya vasyA kI kAlimA meM raMga detA hai; prema-praNaya kI karatI hai vaha prema-sundarI, yauvana madirA se raMge hue usa mastI ke umar3ate hue pravAha meM ye saba khayAla usa prema-mahodadhi meM uThI huI, ghanIbhUta bhAvoM kI lAla DUba gaye / vaha ullAsa kA dina thA, prathama milana kI lAla taraGgoM para hI sthira haiM ve zvetaprasAda, svargaloka rAtri thI, sukha chalakA par3atA thA, sondarya ullAsa ke sundara bhavana, svapna-saMsAra kI ve sphaTika vastueM ke pravAha meM dhula dhulakara adhikAdhika nikharatA bhAvaloka kI ghanIbhUta bhAvanAoM ke ve bhautiva jAtA thA, madirA-sAgara meM jvAra AyA thA, usa svarUpa / vAsanA ke pravAha se hI ur3atI haiM ve chorTa dina to usakI ve lAla taraMgeM aura una para camakate choTI AnandapradAyaka zuddha bUMdeM, usa kAlakUTa hue ve zveta phena,.........unhoMne sAre svarga ko raMga viSa meM se nikalanevAle rasAmRta kI ve rasa-bharI diyA, aura mAdakatA-sAgara kI vaha talachaTa, vaha bUMdeM, jo apanI sundaratA tathA mAdhurya se usa pravAha kRSNavarNa yamunA, vaha tale hI par3I rahI .....usa kI kaluSatA ko dho detI haiM, usakI kAlimA ko talachaTa meM bhI lAlI kI jhalaka dekha par3atI thI, adhikAdhika sundaratA pradAna karatI hai, apane mAdhuryya AbhA kI yuti usameM bhI vidyamAna thii| se usa madamAtI lAla lAla madirA taka meM madhuratA prathama-milana kA utsava thA, ananta yauvanA kI bhara detI hai| avazyambhAvI anta meM pAI jAnevAlI lAr3alI kI sohAgarAta thii| jahA~ kA zAha hRdaya meM amaratva kI bhAvanA hI manuSya ke jIvana ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRthvI para svarga ! saMkhyA 4] saundarya tathA mAdhurya se pUrNa banAtI hai / yaha bhautika svarga yA usa pAra kA vaha bahizta, eka hI bhAvanA, eka hI vicAra pravAha, cira sukha kI icchA hI unameM pAI jAtI hai / aura sukha, sukha ... manuSya usake lie kahA~ kahA~ nahIM bhaTakatA hai, kyA kyA nahIM * khojatA hai, kauna kauna-sI kaThinAiyA~ nahIM uThAtA, kyA uThA nahIM rakhatA ? aura svarga, sukha-icchA kA bhAvanA - pUrNa-puJja, vaha to manuSya kI ina kaThinAiyoM ko, sukha taka pahu~cane ke lie uThAye gaye dukhoM ko dekhakara ha~sa detA hai, aura manuSya usI ha~sI se mugdha hokara svarga prApti kA anubhava karatA hai / svarga kA vaha ISat hAsya, usakI vaha rahasyamayI muskAna... upha ! usane eka svarUpa dhAraNa karane meM, eka sucAru dRzya dikhAne ke lie kitanoM kA lekhaka, zrIyuta udayazaMkara bhaTTa saMhAra kiyA / isa bhautika jagat kA vaha svarga 1 vahA~ jahA~ kA nUra bikharA par3A thA, svarNa-ratnoM se bhUSita tAja miTTI meM par3I huI mumatAja ke asthipaJjara ko prakAza-pUrNa banA rahA thA, sahasroM sIpiyoM ke diloM ko cIrakara nikAle gaye motI yatra tatra camaka rahe the, usa dUsare loka kI sundariyA~ isa loka ko Alokita karane ko daur3a par3I thIM, haz2AroM puSpoM kA dila nicor3akara usameM sugandhi bikherI gaI thI, sahasroM sneha-pUrNa battiyA~ jatva jalakara usa svarga ko prajvalita kara rahI thIM; vahA~ jahA~ kA zAha behoza madamasta par3A loTatA thA, sukha-nIMda sAtA thA, svapna dekhate dekhate anajAne kahane lagatA thA - "pRthvI para agara svarga hai to yahIM hai, yahIM hai, yahIM hai !" jIvana meM kucha hI kSaNa Aye mere una sapanoM ke, jinameM maiM bhUmA karatA thA hRdaya liye apanoM ke / Aha azru bana DhalI pyAra kI duniyA chor3a nirAlI, hor3a lagI hai Aja jhar3I se amiTa ghar3I kI AlI || dinakara dina bhara jalA na kara hI pAyA kucha ujiyAlA, dIpaka jala jala bujhe rAta ke merA timira nirAlA / prANa- spandana se ha~satA hai sAgara kA ucchala jala, dhUmila AhoM se itarAtA nabha se uTha meghAnala || hRdaya - timira se kAlI rAteM milane nita AtI haiM, liye mazAle nakSatroM kI roz2a jhA~ka jAtI haiM / merA laghu saMsAra kho gayA patla ke parivartana meM, kahIM DhU~r3ha pAU~gA kyA maiM nija ko nija jIvana meM // aba to antara ke saragama para, karuNA rudana rAga gAtI hai / smRtiyA~ kaMkAloM meM lipaTI, vismRti meM sone jAtI haiM / / vizva maMca ke kSaNika khela meM, maiM taba banA tamAzAI thA / maiM sukha thA maiM hI jaga thA, nija meM nija kI parachAI thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 333 www.umaragyanbhandar.com
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka, zrIyuta sItalAsahAya yaha rasvatI' ke pichale aMka meM hamane 'RNagrasta riyAsatoM ke qAnUna' ke bAre meM bhI saMkSepa meM likhA thaa| usa samaya taka isa qAnUna ke sambandha meM jo kAyade gavarnameMTa kI ora se bananevAle the, bana kara taiyAra nahIM hue the| aba 10 agasta ke gaz2aTa meM gavarnameMTa ne unheM prakAzita kara diyA hai| ina kAyadoM ko jaba taka hama saMkSepa meM sarasvatI ke pAThakoM ke sAmane nahIM rakhate, hamArA pichalA lekha apUrNa raha jAtA hai / lekha usI kamI ko pUrA karane ke lie hai / 'RNagrasta riyAsato' ke qAnUna ke silasile meM jo kAyade nikAle gaye haiM ve 7 adhyAyoM meM haiM aura unakI 63 dhArAyeM haiN| vAstava meM ve vakIloM ke kAma ke haiN| aura isalie banAye gaye haiM ki kalakTaroM ko riyAsatoM kI kImata lagAne ke yA qarz2a kI adAyagI ke lie qista 334 RNagrasta riyAsata yA jAyadAda ko nIlAma karane ke kucha aise niyama mAlUma ho jAya~ jinake AdhAra para ve kArravAI kara sakeM / sAdhAraNa janatA ko kevala unakI rUpa rekhA samajha lenA kAfI hogA aura vaha uddeza isa lekha se siddha ho jAtA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat una qAyadoM ke sambandha meM pahalI bAta jAnane kI yaha hai ki gavarnameMTa ne hara eka jile kI hara eka tahasIla ke bandobastI halakoM kI z2amIna ke 'ausata vikrayAMka' nizcita kara diye haiM aura unheM pariziSTa naM0 1 meM prakAzita kara diyA hai / ye aMka bar3e mahattva ke haiM, kyoMki inhIM se riyAsatoM kI kImata, qista kI mAtrA, rahana kI qisteM ityAdi nizcita hotI haiN| lekina ukta pariziSTa naM0 1 bahuta lambA caur3A hai, ataeva kisI hAlata meM bhI use hama yahA~ nahIM de sakate / una qAyadoM ke pahale adhyAya meM yaha batAyA gayA hai ki qarz2adAra raIsa ke qarz2a kI mAtrA kaise nizcita kI jAya / dUsare adhyAya meM yaha batAyA gayA hai ki kala - kTara prArambha meM jAyadAda kI kImata kaise nizcita kareM / tIsare adhyAya meM yaha batAyA gayA hai ki raIsa kA nijI qarz2a kisa DhaMga se adA kiyA jaaygaa| cauthA adhyAya sarakArI qarz2a ke bAre meM hai / pA~caveM adhyAya meM qistoM kI vasUlayAtrI ke tarIke batAye gaye haiM / chaThe meM yaha hai ki rahana dvArA qarz2a kI adAyagI kA kyA tarIqA hogA | sAtaveM arthAt antima adhyAya meM vividha bAteM haiN| una qAyadoM ke tIna pariziSTa bhI haiN| pahale pariziSTa meM jaisA Upara batAyA gayA hai, hara eka jile kI hara eka tahasIla ke bandobastI halake ke ausata vikrayAMka diye gaye haiM / dUsare pariziSTa meM yaha dikhAyA gayA hai ki eka rupayA amuka varSa taka adA karate rahane para 4 'sadI sAlAnA sUda ke hisAba se kitanA rupayA adA kara detA hai| tIsare pariziSTa meM sUda dara sUda kA naqazA diyA gayA hai| www.umaragyanbhandar.com
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandhI kAnUna jAyadAda kI kImata kaise lagAI jAyagI ? daphA 4 ke anusAra jaba z2amIMdAra apane qarz2a kI adAyagI ke lie kalakTara ke yahA~ darakhvAsta de usa pichale dinoM isa prAnta kI sarakAra ne RNasamaya use darakhvAsta ke sAtha apane una mahAloM ke naye sambandhI kaI kAnUna pAsa kiye haiN| una para khevaTa kI tasadIkI nakala bhI zAmila kara denI cAhie 'sarasvatI' meM hama eka lekha chApa cuke haiN| jinameM usakI jAyadAda hai| darakhvAsta meM yaha bhI z2Ahira unameM 'RNagrasta riyAsatoM' ke bAre meM bhI eka kara denA cAhie ki una mahAloM meM usakI milakiyata kAnUna hai / usa samaya usake niyama nahIM bane kisa kisma kI hai aura kisa hada taka hai| darakhvAsta meM the| aba ve bana gaye haiN| isa lekha meM lekhaka mahodaya ne unhIM kA varNana kiyA hai| yaha bhI jAhira kara denA z2arUrI hai ki jamIna 'rakSita' hai yA nhiiN| ___ darakhvAsta pAne para kalakTara hara eka tahasIla ke taha- rAmapura nAma kA eka gA~va gAz2Ipura jile ke saiyadasIladAra se jahA~ z2amIMdAra kI jAyadAda hai, darayAfta karegA pura paragane meM hai| isa gA~va kI hameM prAthamika vikrIki vaha isa bAta kA tafasIlI nakazA usake pAsa bheje qImata nikAlanI hai| gAz2Ipura ke tahasIladAra ne kalakTara ki ukta jAyadAdoM kA chuTa ke pahale kyA munAfA thA aura ke pAsa yaha riporTa kI ki isa gA~va kA munAfA chuTa ke chUTa ke bAda aba kyA munAfA raha gayA hai| pahale 1500) rupayA thaa| pariziSTa ke dekhane se mAlUma - munAfA nikAlane ke nimitta tahasIladAroM ke lie hotA hai ki g2Az2Ipura-z2ile ke saiyadapura-paragane kA ausata gavarnameMTa kI ora se tafasIlavAra niyama banA diye gaye vikrayAMka 32 hai / isa lie rAmapura gA~va kI prAthamika haiN| vakIla loga ina niyamoM ko dekhakara apane mavakkiloM vikrI kI kImata haI 1500 x 32 arthAta 48000 / ko batA sakate haiM ki tahasIladAra ne munAfA nikAlane kisI jAyadAda kI kImata lagAne ke silasile meM meM g2alatI to nahIM kI hai| ye niyama ekTa daphA 2 (je) ausata 'vikrayAMka' meM kalakTara aneka kAraNoM ke AdhAra aura (ke) meM aura kAyadoM kI daphA 17, 18, 16 aura para sAdhAraNa parivartana bhI kara sakate haiN| isa taura 20 meM batAye gaye haiN| se jo vikrayAMka kalakTara-dvArA nizcita kiyA jAyagA jisa samaya kalakTara ke pAsa tahasIladAroM ke yahA~ se use hama 'antima vikrayAMka' kaheMge / asala meM jAyadAda jAyadAda ke munAfe ke nakze zrA jAya~ge, vaha sArI jAya- kI asalI kImata vahI mAnI jAyagI jo antima vikradAda kI 'vikrI-kImata' nikaalegaa| yAMka ko chUTa ke pahale ke munAfe se guNA karane para vikrI kI kImata kaise nikAlI jAyagI? mAlUma hogii| arakSita jAyadAda kI vikrI kI kImata nikAlane kA pariziSTa naM. 1 meM jo aMka diye gaye haiM ve una jAyatarIkA yaha hai ki ausata vikrayAMka ko (jo pariziSTa naM0 1 dAdoM ke haiM jina para mAlaguz2ArI denI par3atI hai| jina jAyameM diye hue haiM) jAyadAda ke chUTa ke pahale ke munAfe se dAdoM para mAlaguz2ArI nahIM denI par3atI, agara ve istamarArI guNA kara de| udAharaNa ke lie mAna lIjie ki bandobasta meM haiM to unakA ausata vikrayAMka pariziSTa naM0 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 sarasvatI' 1 meM batAye hue vikrayAMka se 123 pratizata adhika hogA / aura agara asthAyI rUpa se unakA bandobasta huAA hai to 25 pratizata adhika / kaz2a kI adAyagI kaise hogI ? kalakTara spezala jaja ke yahA~ se raIsa ke qarz2a kI mAtrA tathA usakI milakiyata kI hada ityAdi ke sambandha meM riporTa pAne ke bAda qarz2adAra aura mahAjana donoM ko talaba karegA aura jAyadAda ke sambandha meM jo prArambhika kImata muqarrara kI gaI hai vaha unheM batAyegA / agara ina logoM ko qImata ke bAre meM koI ujra hai to kalakTara usa ujra ko sunegA aura yaha dekhegA ki tahasIladAra ne jo chUTa ke pahale kA munAfA aura chUTa ke bAda kA munAfA lagAyA hai vaha kahA~ taka ThIka hai| kalakTara . yaha bhI nizcita karegA ki ausata vikrayAMka aura ausata kista ke jo aMka nirdhArita kiye gaye haiM una meM koI tabadIlI to nahIM honI caahie| kalakTara ke hukma ke viruddha borDa Afa revinyU meM apIla ho sakegI / mAna lIjie ki kisI bandobastI halake kI jisameM qarz2adAra raIsa kI jAyadAda hai, ausata vikrayAMka 25 hai / isa halake meM nahara nahIM hai / pAnI bhI anizcita tarIke se barasatA hai / lekina jisa jagaha qarz2adAra raIsa kI jAyadAda hai, vahA~ zrAvaNAzI kA acchA intiz2Ama hai aura z2amIna UparahAra hai / aisI hAlata meM kalakTara usa jAyadAda ke vikramAMka 26 yA 27 kara sakatA hai| lekina use yaha adhikAra nahIM hai ki kamiznara kI maMjUrI ke binA vikrayAMka ko 16 pratizata se jyAdA bar3hA de| kalakTara ar cAhie ki vaha ausata vikrayAMka ko itanA na bar3hA de ki qista kI adAyagI meM qarz2adAra ko kaThinAI par3ane lage / kyoMki yaha z2Ahira hai ki ausata vikrayAMka jitanA hI ghaTAyA bar3hAyA jAyagA, qista bhI usI hada taka ghaTabar3ha jAyagI aura isa qAnUna ke saphalatA pUrvaka amala meM ne ke lie sabase Avazyaka bAta yaha hai ki sAlAnA qista aisI muqarrara kI jAya ki qarz2adAra raIsa use AsAnI se de ske| lekina agara qarz2adAra raIsa ke pAsa jamIdArI aura riyAsata ke alAvA AmadanI kA koI dUsarA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat (bhAga bhAga 36 mustakila z2ariyA hai to aisI hAlata meM qista bar3hAI jA sakatI hai| agara z2amIMdAra ke pAsa sIra aura khuda kAzta kI mAtrA bahuta adhika hai yA usake pAsa munAfe kA koI phArama hai to bhI qista kI mAtrA bar3hAI jA sakatI hai / qistI qImata kaise nikAlI jAyagI ? ausata qistI aMka pariziSTa naM0 1 meM diye hue 'ausata vikrayAMka' kA mAnA gayA hai / jaise saiyadapura-paragane kA ausata vikrayAMka 32 hai / isakA ausata kistI 2 x 64 hogaa| lekina isameM do apavAda haiN| bahuta-se paragane aise haiM jinakA 'ausata vikrayAMka' itanA jyAdA hai ki use pA~ca se bhAga dene para 71 se jyAdA AtA hai, arthAt 375 se adhika hai / jaise banArasa kA vikrayAMka 48 hai, bastI meM khalIlAbAda kA 70 hai / vahA~ agara Upara ke niyamAnusAra ausata vikrayAMka ko 5 bhAga deMge to banArasa kI jAyadAdoM kI qistI qImata 66 zrAyegI aura khalIlAbAda kI 14 AyegI / lekina pahalA apavAda yaha hai ki ausata bikrI qImata ko 5 se bhAga dene se cAhe kitanA bhI kyoM na zrAtA ho, 75 se ausata qistI qImata kabhI bar3ha nahIM sktii| dUsarA apavAda isI ke mukkAbile kA yaha hai ki 5 se ausata qistI kImata kabhI kama nahIM ho sakatI / udAharaNa ke lie hamIrapura aura bA~dA jile kI saba tahasIloM kA ausata vikrayAMka 16 nizcita huA hai| ise agara Upara batAye niyamAnusAra 5 se bhAga dete haiM to ina z2iloM kI jAyadAda kA qistI aMka 302 AtA hai / lekina bA~dA yA hamIrapura z2iloM kI jAyadAdoM kA ausata qistI kImata aMka 32 nahIM hogA - 5 hI rhegaa| kahane kA tAtparya yaha hai ki ausata qistI aMka 7% se jyAdA aura 5 se kama kabhI nahIM ho sakatA / qistI kImata kaise nikAlI jAyagI ? prArambhika qistI kImata nikAlane kA qAyadA yaha hai ki chUTa ke bAda ke munAfe kA ausata kistI aMka se guNA kara de / udAharaNa ke lie usI gA~va rAmapura kI phira le lIjie aura yaha mAna lIjie ki chUTa ho jAne ke kAraNa Aja-kala rAmapura kA munAfA kevala 1300) raha www.umaragyanbhandar.com
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiz2a ekseleMsI sara zamazerajaMga bahAdura rAnA jo naipAlI rAjadUta ke rUpa meM landana meM rahate the, hAla vApasa A gaye / yaha citra bambaI meM jahAz2a se utarane ke bAda liyA gayA / niz2Ama haidarAbAda, jinakI rajatajayantI isa varSa manAI jAyagI / T kAnapura - bAlikA vidyAlaya kI priMsi- hiz2a maijesTI samrATa paMcama jArja ke bhAratIya ardalI / ye cAroM naujavAna gata tIna pala zrImatI esa0 bosa, prAntIya varSoM se hiz2a maijesTI kI sevA meM samrATa ke bhAratIya ardalI ke rUpa meM vilAyata zikSA sammelana kI svAgatAdhyakSA / meM rahate the / apanA kAryyakAla samApta hone se aba bhArata lauTa Aye haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ rA ilAhAbAda ke zrIyuta robina caTarjI jinhoMne dera taka tairane meM saMsAra kA rikArDa tor3a diyA / ye ghaMTe 12 minaTa taka lagAtAra tairate rahe / Apake pahale amarIkA kA eka tairAka 87 ghaMTe 10 minaTa taka taira cukA thA / nirNAyakoM kI upasthiti meM zrIyuta robina caTarjI tAlAba meM kUdane jA rahe haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat zrIyuta robina caTarjI taira rahe haiN| tAlAba ke cAroM ra darzaka khar3e haiN| DAkTara anasArI aura saradAra zArdUlasiMha zrI gaurIzaGkara bhaTTa hindI-sulekhanakalA ke pracAraka www.umaragyanbhandar.com
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 svargIya seTha rAmagopAla raIsa / ye belA (iTAvA) ke nivAsI the / bAI N ora inakI patnI zrImatI yazodA devI haiN| inhoMne a~garez2I meM vaidika sAhitya taiyAra karane ke lie AryasamAja ko 35000 ru0 dAna kiyA hai| 5 lakhanaU vizvavidyAlaya ke DAkTara DI0 ena0 majUmadAra, ema0 e0 / zrIyuta bI0 ela0 vaizya (AgarA) jo inakama Taiksa kA a~garez2I tarIkA sIkhane vilAyata gaye haiM / Shree Sudharm lakhanaU vizvavidyAlaya kI kumArI I0 bI0 mukunda zikSaNa praNAlI kA adhyayana karane vilAyata gaI haiN| Yi Pin melI naDajA sarasko jo yorapa meM apane sauMdarya aura kalA kI dhAka jamAne ke bAda bhArata kA bhramaNa karane AI haiM / andar - Umara, Surat lAhaura hAIkorTa ke jasTisa lAlacanda kI putrI jo zikSaNa sambandhI yogyatA prApta karane vilAyata gaI haiN| darabhaGgA ke mahArAjakumAra vizvezvarasiMha jinhoMne gra0 bhA0 phuTabAla TUrnAmeMTa calAyA hai / svAmI yogAnanda kaI varSa amarIkA meM rahane ke bAda bhArata A gaye haiN| www.umaragyanbhandar.com
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ havAI dvIpa meM sUryAsta Shree Sudharmaswami Gya bhar seomra, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] gayA hai / rAmapura kA ausata qistI aMka jaise Upara hisAba lagAkara nikAlA gayA hai, 32 arthAt 64 hai, isalie usakI qistI qImata huI 1300 x 64, arthAt 8320) / jAyadAda cAhe rakSita ho yA arakSita, ausata qistI kImata nikAlane kA DhaMga yahI hai / nimnalikhita avasthA meM qistI qImata kalakTara dvArA bar3hAI ghaTAI jA sakatI hai qista mukarrara karate samaya kalakTara ko isa bAta kA khayAla rakhanA cAhie ki qista itanI adhika na rakkhI jAya ki z2amIMdAra usako adA hI na kara sake / lekina agara karz2adAra raIsa ke pAsa kRSi aura z2amIMdArI ke alAvA grAmadanI kA dUsarA z2ariyA maujUda hai yA bahuta jyAdA sIra aura khuda kAzta hai yA munAfe kA koI fArama hai to qista bar3hAI jA sakegI / ( 28 ) kalakTara qista kI mAtrA hisAba se Aye hue aMka se gunA se jyAdA ghaTA-bar3hA nahIM sakatA / RNagrasta riyAsata-sambandhI kAnUna kalakTara eka naqzA taiyAra karegA, jisameM dikhAyA jAyagA ki qarz2adAra raIsa kI (1) hara eka rakSita aura rakSita jAyadAda kI qistI kImata kyA hai, (2) raIsa kI sArI rakSita jAyadAda kI bikrI kI qImata kyA hai, (3) raIsa kI sArI rakSita jAyadAda kI qistI qImata kyA hai, (4) raIsa kI sArI arakSita jAyadAda kI qistI kImata kyA hai / (kAyadA naM 30 ) agara raIsa ne do mahIne ke andara sAre qarz2a kI rakama adAlata meM jamA nahIM kara dI to kalakTara ekTa kI dafA 24 ke anusAra raIsa ke pAsa jitanI g2aira kAztakArI kI jAyadAda hai use becane kI koziza karegA / lekina kalakTara kisI bhI hAlata meM raIsa kI aura usake *bar3hAne ke kAraNa (1) usa halake kI anya jAyadAdoM kI apekSA lagAna AsAnI se aura samaya para vasUla ho jAtA hai / (2) intiz2AmI kharca kama hai / (3) jAyadAda apekSataH bar3hiyA hai / phA. 7 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 337 khAnadAna kI utanI jAtI jAyadAda ko na becegA jo usakI rAya meM raIsa kI haisiyata kAyama rakhane ke lie Avazyaka hai, bazarte ki vaha jAyadAda kisI qarz2a kI jamAnata meM maqafUla na ho / lekina jaba taka jAyadAda kI zramadanI se kisteM ba~dhakara qarz2a kI adAyagI sambhava hai, daphA 24 kAma meM nahIM lAI jAyagI, arthAt karjadAra raIsa kI cala sampatti aura g2aira kAztakArI jAyadAda nIlAma nahIM kI jaaygii| gara qarz2adAra raIsa naqada rupayA qarz2a kI adAyagI meM nahIM de sakatA aura dafA 24 ke anusAra karz2adAra raIsa kI cala sampatti aura g2aira kAztakArI beca kara bhI qarz2a se chuTTI nahIM milatI, usa hAlata meM agara koI mahAjana qarz2adAra kI kAztakArIvAlI sampatti rahana rakhanA cAhegA to kalakTara rahana kI ijAz2ata de degA | karja kI adAyagI rahana dvArA kaise hogI ? agara koI mahAjana apane qarz2a kI adAyagI meM kisI raIsa kI jAyadAda rahana rakhane ko taiyAra hai to use adAlata meM darakhvAsta denI hogii| mahAjana ko apanI darakhvAsta meM yaha sAfa kara denA hogA ki vaha kauna kauna-sI jAyadAda aura kitanI miyAda ke lie rahana rakhanA cAhatA hai / agara darakhvAsta meM mahAjana ne 20 varSa se jyAdA miyAda cAhI to kalakTara usa darakhvAsta ko nAmaMjUra kara degA / agara darakhvAsta ke andara 20 varSa se kama miyAda mA~gI gaI to kalakTara pahale isa bAta ko taya karegA ki ukta jAyadAda se aba (chUTa ke bAda) kitanA munAfA hotA hai / agara darakhvAsta meM batAI huI jAyadAda yA munAfA qarz2adAra kI sArI jAyadAda ke munAfe ke tIna-cauthAI se jyAdA hai to kalakTara darakhvAsta nAmaMjUra kara degA / ghaTAne ke kAraNa usa halake kI anya jAyadAdoM kI apekSA lagAna kaThinAI se aura aniyamita rUpa se vasUla hotA hai| (2) intiz2AmI kharca jyAdA par3atA hai / jAyadAda apekSataH ghaTiyA hai / www.umaragyanbhandar.com
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 isakA matalaba yaha hai ki karjadAra kI jAyadAda 3-4 kisteM kaise mukarrara hoMgI? se jyAdA rahana nahIM ho sktii| __pariziSTa 2 meM jise hama anyatra prakAzita kara rahe haiM, ____ aba prazna yaha hotA hai ki kitane karja ke lie yaha dikhAyA gayA hai ki 4, phrI sadI sUda ke hisAba se kitanI jAyadAda rahana rakhI jaaygii| isake vAste yaha 1) amuka varSa meM kitanA adA kara degaa| isa naze ke niyama banAyA gayA hai ki chUTa ke bAda jAyadAda kA jo anusAra kalakTara hisAba lagAkara tathA karja kI mAtrA mumAfA hai use 'ausata kistI aMka' se guNA kara deNge| aura jAyadAda kI kistI kImata ko dekhakara adAyagI kI phira jitane varSa ke lie rahana kI darakhvAsta huI hai kisteM mukarrara kreNge| mAna lIjie 10,000) kA karja hai utane varSa ke sAmane pariziSTa naM0 2 meM jo aMka aura jAyadAda kI kistI kImata 1,000) hai| agara likhA huzrA hai use '15 se guNA karake sabako guNA kara karja kI adAyagI ke lie hama eka eka haz2Ara rupaye kI de / guNA karane se jo AyegA vaha vaha rakama hai jitane ke sAlAnA kista bA~dha deM to isa nakze ke anusAra 13 lie ukta jAyadAda rahana rakkhI jA sakatI hai| udAharaNa varSoM meM 1000 x 10 361 arthAt 10 361) adA ho ke lie mAna lIjie ki lachimanapura gA~va ko koI mahA- jAte haiN| isalie kalakTara 1,000) kI teraha sAlAnA jana rahana rakhanA cAhatA hai| isa gA~va kA chUTa ke bAda kisteM mukarrara kara degaa| lekina agara vaha yaha dekhegA ki kA munAfA 1,000) hai aura mahAjana ne 10 varSa ke lie eka haz2Ara rupaye kI sAlAnA adAyagI meM z2amIMdAra ko rahana rakhane kI darakhvAsta dI hai| lachimanapura kA ausata kaThinAI hogI to vaha 13 kistoM ke bajAya 15 kiste vikrayAMka 7 hai / pariziSTa 2 meM 10 ke sAmane 8011 kara sakatA hai, 20 kisteM kara sakatA hai| z2Ahira hai ki likhA hai| isa kAyade ke anusAra munAfe ko pariziSTa ke kistoM kI saMkhyA arthAt miyAda jitanI bar3hegI, kistoM kI aMka se kistI aMka se aura '15 se agara guNA kareMge to mAtrA utanI hI kama hotI jaaygii| vaha rakama mAlUma ho jAyagI jitane ke lie vaha jAyadAda yadyapi kAyadA yaha hai ki adhika se adhika mAtrA kI rahana rakkhI jA sakatI hai, arthAt 1000 x 8011x kisteM jo qarz2adAra kI rakSita aura arakSita jAyadAda se '1547 =8411.55) yAnI 8411.55 ke lie vaha dilAI jA sakatI haiM, dilAI jAya~, lekina kalakTara ko isa jAyadAda rahana rakkhI jA sakatI hai| bAta kI hidAyata hai ki vaha z2amIMdAra kI hAlata dekhakara agara kevala 500ke qarz2a para mahAjana 8411) ke kista aisI mukarrara kare jisakI vasUlayAbI meM dikkata na ho| rahanI kImata kI jAyadAda lene kI darakhvAsta karegA to agara koI mahAjana raIsa kI jAyadAda rahana rakhane darakhvAsta nAmaMz2ara ho jAyagI, kyoMki 500) ke lie ko taiyAra nahIM aura karz2a itanA jyAdA hai ki jAyadAda 8411) kI jAyadAda rahana karane kI kalakTara ijAz2ata kI kistI kImata se adA nahIM ho sakatA, arthAt ekTa nahIM degaa| kI daphA 28 ke anusAra kArravAI z2arUrI mAlUma hotI hai, ___ agara koI mahAjana aisA nahIM milatA ki karjadAra to usa hAlata meM do sUrateM paidA ho sakatI haiM --pahalI yaha kI jAyadAda rahana rakkhe to usa hAlata meM kalakTara dafA ki arakSita jAyadAda kI bikrI kImata aura rakSita 27 ke anusAra kisteM bA~dha degaa| usakA tarIkA yaha hai jAyadAda kI kistI kImata jor3ane se karja adA ho jAtA ki vaha sUda-sahita sampUrNa karja kI mAtrA jor3akara eka hai| dUsarI yaha hai ki qarz2a itanA jyAdA hai ki inake aora rakkhegA aura rakSita aura arakSita jAyadAda kI jor3ane para bhI adA nahIM hotaa| qistI kImateM jor3akara dUsarI or| agara kistI pahalI sUrata meM bhI tIna bAteM paidA ho sakatI haiMkImata qarz2a kI mAtrA se z2yAdA hai to vaha kistoM kI (ka) karjadAra raIsa ke pAsa koI rakSita jAyadAda nahIM, mAtrA aura saMkhyA isa DhaMga se bA~dha degA sArI jAyadAda arakSita hI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] RNagrasta riyAsata-sambandhI kAnUna 339 (kha) karjadAra raIsa ke pAsa rakSita aura arakSita donoM isa prakAra jAyadAda kA 4675 mahAjanoM ko de dene jAyadAda haiN| se aura 1628) kista sAlAnA gavarnameMTa ko adA kara (ga) karjadAra raIsa ke pAsa kevala rakSita jAyadAda hai, dene se Der3ha lAkha rupaye kA karja adA ho jAtA hai| koI arakSita jAyadAda nahIM hai / ____ jaba sUrata 1 (kha) kI hai dUsarI sUrata meM bhI arthAt jaba arakSita jAyadAda kI pahale kalakTara yaha nizcaya karegA ki karjadAra raIsa bikrI kImata aura rakSita jAyadAda kI kistI kImata kI arakSita jAyadAda kA kitanA hissA mahAjanoM ko de jor3ane para bhI karja nahIM adA hotA taba yahI tIna bAteM diyA jAya / usakA tarIkA yaha hogA --. paidA hoNgii| jaba sUrata 1 (ka) kI hai qarz2a kI mAtrA-arakSita jAyadAda kI qistI arthAt arakSita jAyadAda kI bikrI kImata qarz2a se jyAdA kImata-rakSita jAyadAda kI qistI kImata hai taba aisI hAlata meM jAyadAda kA kucha hissA beca diyA bikrI kImata sArI jAyadAda-qistI kImata rakSita jAyagA aura bAkI jAyadAda se kisteM bA~dha dI jaayNgii| jAyadAda / mAna lIjie ki qarz2adAra raIsa para 1 lAkha 50 pichalA hI udAraNa phira le liijie| qarz2a 13 haz2Ara kA qarz2a hai| usakI jAyadAda kI bikrI kImata 2 lAkha rupaye hai| arakSita jAyadAda kI kistI kImata 51 lAkha 50 haz2Ara hai (usake pAsa koI rakSita jAyadAda haz2Ara hai, rakSita jAyadAda kI kistI kImata mAna lIjie nahIM) aura kistI kI pata 51 haz2Ara rupayA hai| prazna yaha 40,000) hai / hai ki isa raIsa kI jAyadAda kA kitanA hissA Der3ha lAkha 1,50,000- (51,000 x 40,000) 16 - 2665 56 - karz2a kI adAyagI meM becA jAyagA / usakA kAyadA 2,50,000---51,000 164 gavarnameMTa ne yaha mukarrara kiyA hai ki qarz2a kI mAtrA meM se arthAt arakSita jAyadAda kA 2665 kA hissA mahAjanoM ko qistI kImata ghaTA dI jAya aura use bikrI kImata meM se de diyA jAyagA / kintu isase kevala 250,000 x 26 kristI kImata ghaTAkara jo kucha aAve usI se bhAga de de| 65 - 74125) hI adA hotA hai; 150,000 - 74125 1,50,000 - 51000 66 . = 75875 denA bAkI raha jAtA hai / isakI adAyagI 250000 : 5100016-jA kucha bhAga kistoM se hogii| kista 20 barasa meM raIsa mAlagujArI phala AvegA, jAyadAda kA utanA hI hissA becA jAyagA, se adA karegA aura usakI mAtrA pUrvavat 75875 13 arthAt '4675 -- karIba Adhe ke|| 264 =5707) hogii| yaha bhI sambhava hai ki qarz2a kI kintu 1 lAkha 50 haz2Ara kA karja AdhI jAyadAda mAtrA itanI z2yAdA ho ki hisAba lagAne se yaha patA cale becane se pUrA pUrA adA nahIM hotaa| 2 lAkha 50 haz2Ara ki arakSita jAyadAda pUrI kI pUrI becanI hogI / jaise mAna kI jAyadAda kA *4675 beca DAlane se 2,50,000 x lIjie karja 2 lAkha 60 haz2Ara rupaye hai / usa hAlata meM '4675 = kevala 1,24,375 rupayA hI adA hotA hai aura 2,60,000 - 61,000 - 166- yaha mAlama hotA hai 1,50,000 - 124375 = 25625) phira bhI denA bAkI 2,50,000,--51,000 166 raha jAtA hai| isakI adAyagI kalakTara 20 kistoM meM ki pUrI pUrI arakSita jAyadAda becanI hogii| kalakTara karAyegA, jaisA Upara batAyA gayA hai| 25625) kI aisI hAlata meM sampUrNa arakSita jAyadAda beca degA aura adAyagI 20 barasa meM 25625 13:264 : 1628) 2 lAkha 60 haz2Ara rupaye karz2a meM se 2 lAkha 50 haz2Ara prativarSa kista dene se hogii| ye kisteM gavarnameMTa ko rupaye adA ho jAya~ge / jo 40 hajAra rupayA bacegA vaha raIsa 20 barasa meM mAlagujArI ke sAtha adA kara degaa| rakSita jAyadAda kI kistI kImata se 20 barasa meM adA arthAt Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 sarasvatI [bhAga 36 '000 rAma ko 20,000 " 2,00,000-0 mila jAyagA / zyAma ko 60,000 2,00,000 = " " mohana ko 70,000 "2,00,000 = " " lekina yaha jarUrI nahIM ki sabhI karjadAroM ko kucha na kucha kiyA jaaygaa| arthAt mila jaay| mAna lIjie ki raIsa ke Upara qarz2a kI eka sUrata aura paidA ho sakatI hai| mAna lIjie ki sampUrNa mAtrA 3 lAkha 60 haz2Ara hai / 20 haz2Ara rAma ke Der3ha lAkha rupaye kA qarz2a tIna mahAjanoM kA hai| rAma kA haiM, 60 haz2Ara zyAma ke, 70 haz2Ara mohana ke, 60 haz2Ara 50,000), zyAma kA 40 hajAra rupaye, aura mohana kA 60 sohana ke aura Der3ha lAkha lachamana ke| spezala jaja ne yaha haz2Ara / spezala jaja ne yaha nizcaya kiyA ki pahale phaisalA kiyA hai ki adAyagI pUrva-kathita krama se kI jAya / rAma kA karja vAjibula adA hai phira zyAma kA aura usake mAna lIjie ki arakSita jAyadAda kI bikrI kImata bAda mohana kaa| kevala do lAkha hai| yaha mAnanA sakhta g2alatI hogI ki rAma, zyAma aura mohana ko bA~Da aura z2amIna meM barAbara barAbara raqameM apane qarz2a kI adAyagI meM mileNgii| adAyagI spezala jaja ke batAye hue kama se hI hogI / bA~Da pahale rAma ko milegaa| usakA 50 haz2Ara kA qarz2a bA~Da se sabase pahale adA kara diyA jAyagA / isake bAda zyAma kA nambara AyegA / usako 40 sohana ke lie kevala 2 lAkha kI jAyadAda meM se aba haz2Ara pAnA hai| 40 haz2Ara kI adAyagI meM 75,875) se| rAma ko dene ke bAda bacA huzrA 25 haz2Ara kA bA~Da 50 haz2Ara bAnI rahe arthAt 1 sohana ko zyAma ko mila jAyagA aura 14 haz2Ara 125 usake aura mila jaayNge| bAkI rheNge| itanI kImata kI z2amIna zyAma ko karjadAra 10 hajAra ke karja meM se sohana kevala 50 hajAra raIsa kI jAyadAda se de dI jaaygii| hamane dekhA hai ki vasUla kara skegaa| 40 hajAra se use hAtha dhonA pdd'egaa| isa raIsa kI jAyadAda kA kevala 2665 aMza muMtakila lachamana ke DeDha lAkha karja kI adAyagI ke lie koI hogA / pahalA hissA isameM zyAma kA hogA / 23 lAkha jAyadAda nahIM bacatI, isalie lachamana ko kucha na milegaa| kI jAyadAda meM 14,125) kI jAyadAda zyAma ko milegI jaba sUrata 2 (kha) kI hai| arthAt = 0565 ke| isa taraha zyAma kA isa dazA meM arakSita jAyadAda beca dI jAyagI aura rakSita jAyadAda se 20 barasa taka kistI kImata raIsa pUrA pUrA qarz2a adA ho jaaygaa| mohana ko aba usake karjadAra gavarnameMTa ko adA kregaa| mAna lIjie ki 60 hajAra qarz2a kI adAyagI meM bika sakanevAlI jAya- karja pUrvavat 3 lAkha 60 hajAra rupayA hai aura arakSita dAda kA bacA huA hissA mila jaaygaa| '2665 meM se jAyadAda kI bikrI kImata 2 lAkha rupayA hai / rakSita .0565 to zyAma ne hI le liyA / kevala 24 bacA hai| jAyadAda kI qistI kImata 30 haz2Ara hai| rAma kA 20 yaha mohana ko mila jAyagA aura isa taraha usakA qarz2a haz2Ara denA hai, zyAma kA 60 haz2Ara, mohana kA 70 bhI adA ho jaaygaa| haz2Ara. sohana kA 60 haz2Ara aura lachamana kA Der3ha laakh| jaba sUrata 2 (ka) kI hai| jAyadAda jaisA Upara batAyA gayA hai, arakSita 2 lAkha / arthAt jaba rakSita jAyadAda nahIM kevala arakSita jAya- kI hai aura rakSita jAyadAda se 30 hajAra rupayA sAlAnA dAda hai aura arakSita jAyadAda kI bikrI kI kImata aura kista meM adA ho sakatA hai| rakSita jAyadAda kI kistI kImata se karja adA nahIM hotA, adAyagI kI sUrata yaha hogIusa hAlata meM arakSita jAyadAda pUrI pUrI beca dI jaaygii| (a) rAma ko kistI kImata se 20 haz2Ara kA bA~Da sabase Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] RNagrasta riyAsata-sambandhI kAnUna 341 pahale mila jAyagA aura usakA karja adA samajhA kista meM bacata nahIM / 80 hajAra rupaye se use hAtha dhonA jaaygaa| pdd'egaa| lachamana Der3ha lAkha ke qarz2a meM se eka paisA bhI (ba) zyAma ko 10 haz2Ara kA bA~Da milegA, 50 haz2Ara na paayegaa| mahAjana ko yaha adhikAra hai ki agara vaha jo usake aura bAkI raha jAte haiM ve 2 lAkha kI bA~Da se jamIna kA lenA behatara samajhatA hai to bA~Da ke arakSita jAyadAda se adA kiye jaayNge| bajAya use jamIna de dI jaaygii| yAnI 2... arthAt jAyadAda kA cauthA qistoM kI vasUlayAbI kaise hogI ? hissA zyAma ke nAma muntakkila kara diyA jAyagA / (sa) mohana ko 70 haz2Ara rupayA denA hai| isalie use kalakTara jisa samaya qarz2a kI adAyagI kI yojanA 70,000 2,00.000-3 hissA arakSita jAyadAda kA mila aura tajavIja nizcita kara legA taba jisa jisa jile meM karjadAra kI jAyadAda hai usa usa jile ke kalakTara ke jaaygaa| aba kevala 80 haz2Ara kI jAyadAda baca pAsa sucanA bheja degA ki use karjadAra raIsa kI mAlarahI / seAhana ko 10 haz2Ara denA hai isalie yaha saba rAjArI aura avavAba ke sAtha qarz2a ke mada meM aura kitanA 80 haz2Ara kI jAyadAda sohana ko mila jAyagI rupayA vasUla karanA hai| paraganA-hAkima isa rakama kI arthAt 2 hissaa| 10 haz2Ara rupaye se sohana ko vasUlayAbI ke lie jimmedAra hogaa| hAtha dhonA pdd'egaa| agara karjadAra raIsa mutavAtira do kiste na adA kara (da) lachamana Der3ha lAkha rupaye ke karja meM eka paisA bhI sakegA to dUsarI kista ke vAjibula adA hone ke chaH mahIne na paayegaa| ke andara hI kalakTara ko isa bAta kI riporTa gavarnameMTa se kara denA caahie| gavarnameMTa usa hAlata meM nimnajaba sUrata 2 (ga) kI hai| likhita bAteM taya kara sakatI haiisa hAlata meM rakSita jAyadAda becI na jaaygii| 20 yA to vaha pUrI rakama jo vAjibula vAdA hai mAlabarasa taka rakSita jAyadAda se karjadAra raIsa kisteM gavarna- guz2ArI kI bAkI kI taraha vasala kara legI yA qaz2edAra kregaa| isa hAlata meM bhI jisa mahAjana kI jAyadAda ko korTa zrApha vArDasa meM le jAyagI, yA kA nambara avvala hogA usakA to sArA qarz2a adA ho bakAyA kI vasalayAbI ke lie koI tIsarA DhaMga nikAjAyagA, lekina antima nambara ke mahAjana ko agara legii| riporTa karate samaya kalakTara karjadAra kI jAyadAda kucha na bacA to kucha na milegaa| udAharaNa ke taura para kI pUrI sUcI gavarnameMTa ko bheja degaa| mAna lIjie ki qarz2a 3 lAkha 70 hajAra rupaye kA hai agara kisI fasala meM duSkAla ke kAraNa fasala mArI aura rakSita jAyadAda se kevala eka lAkha 60 haz2Ara jAya to usa z2ile kA kalakTara kista meM kamI kara sakatA rupayA sAlAnA kista se adA ho sakatA hai| karjadAroM hai| agara fasala kA nuksAna 6 Ane se 8 Ane taka kI saMkhyA aura unakA RNa pUrvavat hai| hai to kista meM 4 Ane kI kamI kI jaaygii| agara rAma kA 20 haz2Ara rupaye kA bA~Da mila jaaygaa| 8 Ane se 10 Ane taka fasala mArI gaI hai to zyAma ko 60 , , " " kista zrAdhI kara dI jaaygii| agara 10 Ane se mohana ko 70 , , , , 12 Ane taka fasala mArI gaI hai to kista meM 12 Ane sohana ko kevala 10 hajAra rupaye kA bA~Da60 hajAra kI kamI A jAyagI aura 12 Ane se jyAdA phasala ke karja kI adAyagI meM milegaa| isase jyAdA mArI gaI hai to kista mulatabI kara dI jaaygii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI - [bhAga 36 - pariziSTa naM02 jisameM "ka" stambha meM varSa kI saMkhyA dikhAI gaI hai aura "kha" meM vaha rakama hai jo sAmane likhe hue varSa meM eka rupayA mUladhana se usI varSa meM 4 fI sadI ke hisAba se ho jAtA hai| (kha) 0656 1876 2762 3606 4421 5.200 5647 on or in (kha) 8.012 8643 6250 6832 10.361 10626 11440 11.633 12406 12856 13264 13712 14.112 14.466 14864 15217 x tw o w 7351 he devi! lekhaka, zrIyuta jagannAtha prasAda, ema0 e . maiM mada kA aisA-vaisA nahIM bhikhArI, maiM sukha-dukha donoM hI meM ro letA hU~, maiM nahIM patana kA hU~ sAmAnya pujaarii| apakIrti-kIrti donoM hI dho detA huuN| apane hAthoM nija sarvanAza karatA hU~, nirdhanatA merA dhana durbalatA bala hai, maiM jI jI karake bhI phira phira maratA huuN| asaphalatA hI merA sAphalya aTala hai| mujhameM he devi Atma-sammAna nahIM hai, jisa jagaha DAla dete caJcala paga DerA, maiM nAmI hU~, yaha bhI aramAna nahIM hai| basa vahIM usI kSaNa bana jAtA ghara meraa|| aba tiraskAra kI kucha paravAha nahIM hai, unako denA kyA jinase kAma nikalatA, miTanevAlI yaha merI cAha nahIM hai / / yaha jIvana kyA jisakA uddezya sphltaa| maiM nahIM jAnatA likhane-par3hanevAlI, maiM niruddezya dAnI bananA sikhalAtA, koI prasiddha zailI yA kalA niraalii| jaba AtA hU~ to pIkara ke hI jAtA / / kRtrima jaga ko dikhalAtA bhagna hRdaya haiM, ho dharma-zAstra meM merA kAma nirarthaka, jo jI meM AtA kaha detA nirbhaya huuN| ho artha-zAstra meM yaha niSiddha apakarSaka / jo mila jAtA usakA hI kara gaha letA, mujhako pAgala kahatI duniyA kahane de, anajAnoM se bhI saba rahasya kaha detaa| maiM jaisA hU~ basa vaisA hI rahane de|| sapane merA karate haiM pAlana-poSaNa, yaha maranA kyA jisake pIche phira jIvana, jo jI meM AtA kara detA hU~ tatkSaNa / yaha svArtha-tyAga kyA jo unnati kA sAdhana / dukha par3A agara, to azru use hara lete, maiM patana-hetu hI jItA hU~ maratA hU~, sukha milA agara, to use vimala kara dete / patitoM kI maryAdA pAlana karatA hU~ / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ ricarDa gAraneTa kI a~garez2I kahAnI kA anuvAda amRta P anuvAdaka, zrIyuta mAIdayAla jaina, bI0 e0 (Anarsa), bI. TI. (1) vicitra bAta mAlUma ho gii| maiM nahIM kahatA ki cArya candrabhaTTa kauzAmbI mujhe sonA banAnA AgayA hai yA jAdU kI a~gUThI nagara ke eka U~ce burja meM mila gaI hai| nahIM aisI koI bAta nahIM huI hai| maiM rahate the aura rasAyana- yaha bhI dAvA nahIM karatA ki maiM murdo ko jindA vijJAna ke prayogoM meM apanA kara sakatA huuN| parantu hA~, maiM jIvana ko amara banA samaya gujArate the| unakI sakatA hU~, mujhe amRta mila gayA hai|" lAHiS prayogazAlA meM kabhI koI yaha kahakara AcArya ne apane ziSyoM ko gaura AdamI dAkhila hone na se dekhA tAki apane zabdoM kA prabhAva una para pAyA thaa| parantu AcArya ko manuSyoM kI saMgati se mAlUma kreN| unhoMne dekhA ki sabake mukhoM para ghaNA na thii| unake sAta ziSya the| ve sAtoM nava- Azcarya ke bhAva jhalaka rahe haiM / unake hRdaya AcArya yuvaka the aura kauzAmbI ke uccatara gharAnoM ke prakAza- kI bAta para vizvAsa kara cuke haiM, aura usa vicitra mAna sitAre the| ye AcArya se bhinna bhinna vidyAoM rahasya ko jAnane ke lie ve becaina haiN| AcArya ne tathA vijJAnoM kI zikSA pAte the| kevala rasAyana unase kahA-"yadi tuma cAho to maiM khuzI se tumheM aura jAdU-do aise viSaya the jo AcArya ne unheM vaha rahasya batA sakatA huuN|" abhI taka nahIM sikhAye the| ___ yaha sunakara saba ziSyoM ke mu~ha se ekadama eka dina AcArya ne apane svabhAva ke bilakula khazI kI AvAja Ane lgii| viruddha apane khAsa kamare meM apane sAtoM ziSyoM ko prAcArya ne kahA-"kintu dhyAna se suno| isa bulvaayaa| ve bar3e Azcarya aura bhaya se kamare meM rahasya ko mAlUma karane kA mUlya tumheM denA pdd'egaa| dAkhila hue| kyA dekhate haiM ki unake Age sAta isakA mUlya bahuta adhika hai| vizvAsa karo ki maiM sundara billaurI gilAsa kisI rasa se bhare rakkhe haiM svayaM apanA jIvana eka pala bhI bar3hAnA nahIM caahtaa| aura svayaM AcArya cupacApa haiN| maiMne itane kaSTa jhele haiM aura itanI ThokareM khAI haiM __AcArya ne ziSyoM ko sambodhana karake kahA- ki jalda se jalda mauta kA svAgata karanA cAhatA "pyAre beTo ! logoM kA khayAla hai ki maiMne ve huuN| acchA ho ki mere jIvana kA anubhava bhI saba rahasya mAlUma kara liye haiM jo prAcIna kAla ke tumhAre jIvanoM ke anubhavoM ke samAna ho aura merI tattvavettAoM aura rAsAyanikoM ko mAlUma na the| taraha tuma bhI amara jIvana kI icchA na kro|" unakA yaha khayAla ThIka hai| vAstava meM maiMne aise bheda aba taka ziSya bhI yahI kahA karate the ki mAlUma kara liye haiM, parantu ye bheda kucha adhika jIvana jhUThA hai aura usase zIghra se zIghra chuTakArA kImatI nahIM haiN| mujhe bhaya thA ki kahIM maiM bhI duniyA pAlenA hI acchA hai| parantu yaha saba z2abAnI jamAkharca se asaphala na calA jAU~ / parantu kala mujhe eka thaa| usa vakta unameM eka bhI aisA na thA jo usa 343 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 mahAna rahasya se lAbha uThAne ke lie bar3e se bar3A tIsare ne kahA---"merA eka atyAcAra-pIr3ita . kaSTa uThAne ke lie taiyAra na ho| mitra hai| mere sivA usakA koI nhiiN| maiM mara kara . ___ yaha dekhakara AcArya ne kahA-"acchA ! vahI usase vizvAsaghAta nahIM kara sktaa|" sahI jo tuma saba cAhate ho| aba dhyAna se merI bAta cauthe ne kahA-"merA eka jAnI duzmana hai| suno| mere sAmane ye sAta gilAsa rakkhe haiN| inameM usase badalA liye binA maiM maranA nahIM caahtaa|" se eka meM amRta hai / bAqI cha: meM tez2a se teja viSa pA~caveM ne kahA-"maiM apanA jIvana vidyA-prApti bharA hai| aba yadi tuma usa rahasya ko mAlUma karanA ke lie arpita kara cukA huuN| abhI maiMne kucha bhI cAhate ho to Age bddh'aa| eka eka gilAsa uThA lo vidyA prApta nahIM kI hai| itanA jaldI merA mara jAnA aura gaTa gaTa pI jaao| tuma meM se chaH phaurana mara ThIka nahIM hai|" jAyeMge aura sAtavA~ jindA rhegaa| mauta kabhI usa chaThe ne kahA-"jaba taka cA~da ke nivAsiyoM se para vijaya na pA sakegI, kyoMki amRta usake zarIra bAteM na kara lU~gA, mujhe maranA svIkAra nahIM hai|" meM pahu~ca jaaygaa| __ sAtaveM ne kahA-"guruvara ! na merI mA~ haiM, na bahana, na mitra, na zatru, vidyA se bhI mujhe adhika ziSyoM ne cakita hokara eka dUsare ke muMha kI ora prema nahIM hai / parantu mujhe apanI jAna bar3I pyArI dekhanA prArambha kara diyaa| phira apane guru ke mu~ha hai| maiM sundara hU~ aura maiM isa bharI javAnI meM maranA ko gaura se dekhA ki kahIM ha~sI to nahIM kara rahe haiN| nahIM caahtaa|" phira sAto gilAsoM para nigAheM jamA dI, jisase AcArya ne kahA-"taba tumameM eka bhI aisA nahIM amRtavAle gilAsa ko pahacAna skeN| parantu na guru jo amara jIvana ke lie apane nAzavAna jIvana ke cehare para haMsI thI aura na gilAsoM meM hI kisI ko qhatare meM DAla ske|" prakAra kA pharka thaa| ziSyoM kI gardaneM zarama se jhuka gaI aura ve AcArya kI AvAz2a phira bulanda huI; unhoMne AcArya ko koI uttara na de ske| kahA-"tama cakita aura kiMkartavyavimUDha kyoM ho ? mujhe vizvAsa thA ki isa samaya maiM tumameM se chaH kI lAzeM yahA~ par3I tar3afatI deluuNgaa|" kucha dera ke bAda ziSyoM ne soca kara kahA-"guruparantu AcArya kI isa bAta kA bhI kucha asara deva, hama Apasa meM paracA kyoM na DAla leN| jisakA na huaa| kevala do ziSyoM ne to Age ko hAtha nAma pahale nikale vahI pahalA gilAsa pI le|" bar3hAye, paranta bAkiyoM ne sAtha nahIM diyA, isalie AcArya ne uttara diyA-"acchA, yahI kro|" ve bhI himmata na kara ske| paracA DAlA gayA aura pahilA nAma usa navayuvaka ___bar3I dera taka khAmozI chAI rhii| anta meM eka kA nikalA jisane apanI mA~ ke hone kA bahAnA ziSya ne kahA-"pUjyavara gurudeva ! Apa vizvAsa kiyA thaa| parantu aba vaha majabUra thaa| dRr3ha pairoM se kareM ki merI naz2ara meM jIvana kA kucha bhI mUlya nahIM vaha Age bar3hA aura AdhI dUra taka hAtha bhI bar3hAyA, hai| kinta merI eka bUDhI mA~ hai / maiM hI usakA sahArA phira ekadama usa sAthI kI tarapha mur3A jisane huuN| maiM DaratA hU~ ki mere pIche vaha ThokareM khaaygii|" bahana ke hone kA bahAnA kiyA thaa| usane kahA- dUsare ziSya ne kahA-"merI ku~vArI bahana maujUda "tuma jAnate ho ki mA~ kA nAtA bahana ke nAte hai| maiM mara jAU~gA to usakA kyA hogA?" se kahIM adhika dRr3ha hotA hai| kyA yaha acchA hcomic Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] amRta nahIM ki tuma isa khatare ko mujhase pahale svIkAra dI ki AcArya pakar3a liye jAyeM aura unake amRta kara lo?" para kabjA kara liyA jAya / sAthI ne uttara diyA--"beTe aura mA~ kA nAtA jaba mahArAja ke AdamI AcArya ke kamare meM dRr3ha hote hue bhI zIghra TUTa jAtA hai, kyoMki mA~ bUr3hI dAkhila hue taba dekhate kyA haiM ki AcArya apanI hotI hai aura mara jAtI hai| isake viparIta bahana- baiThane kI jagaha para mare par3e haiN| eka gilAsa khAlI bhAI kA nAtA adhika sthAyI hotA hai|" hai aura chaH vaise hI bhare rakkhe haiN| AcArya ke hAtha meM ___ pahale ziSya ne yaha sunA taba krodha se cillA kAg2az2a kA eka Tukar3A thA, jisa para likhA thAuThA-"paramAtmA kI kasama, mujhe kabhI yaha AzA "jJAna aura satya kI talAza meM sattara varSa vyatIta na thI ki isa prakAra kI mUoM vAlI bAteM maiM AcArya karane ke bAda aba maiM apane anveSaNa ko saMsAra ke ke kisI ziSya kI z2abAna se sunuuNgaa|" lie chor3e jAtA huuN| ye ghAtaka viSa ke chaH gilAsa ___ isa para bAqI cillAye-"bakavAda kyoM karate haiN| inameM eka se eka bar3hakara sakhta z2ahara hai| mere ho ? paracA tumhAre nAma kA nikalA hai| yaha gilAsa basa meM thA ki ina sabase adhika bhayaMkara sAtavA~ pIo, anyathA yahA~ se nikala jaao|" viSa bhI chor3a jAtA, jisakA nAma 'amRta' hai aura __ aba vaha navayuvaka majabUra ho gyaa| bar3hakara jisake dvArA manuSya sadA ke lie mRtyu se baca usane eka gilAsa uThA liyaa| parantu zIghra hI sakatA hai| parantu mujhe AdamI para tarasa aayaa| mere use anubhava huA ki gilAsa meM koI bahuta hI hRdaya ne kisI taraha yaha na mAnA ki AdamI ko tez2a rasa hai| jaldI se usa gilAsa ko rakha diyA duHkha tathA zoka jhelane ke lie sadA jIvita rahane kA aura dUsarA gilAsa uThA liyaa| ThIka isI samaya rAstA dikhaauuN| AdamI apane vartamAna choTe jIvana bijalI-sI camakI aura sAtoM ziSya behoza hokara meM jo kaSTa jhelatA hai vahI kyA kama haiM ki ananta gira pdd'e| jIvana kA kaSTa aura mola le / yahI socakara maiMne bahuta dera ke bAda jaba unheM hoza AyA taba yaha sAtavA~ viSa-amRta-eka aise jIva ke peTa meM apane Apako prAcArya ke ghara ke bAhara par3A dekhaa| pahu~cA diyA hai jise vaha hAni nahIM phuNcaayegaa| ve bahuta Dare hue the| aisA mAlUma hotA thA ki naze mahArAja se merI prArthanA hai ki merI yAda meM zmazAnameM haiM, parantu vAstava meM ve naze meM na the| jaba unake bhUmi meM yaha smAraka lagA diyA jAyahoza bilakula ThIka ho gaye taba unhoMne Apasa meM 'yahA~ vaha AdamI so rahA hai jisane manuSya phaisalA kiyA ki isa ghaTanA kA kisI se z2ikra na ko sadA ke kaSTa se bacA liyaa|' kreNge| ___mahArAja ke sipAhI isa dRzya se atyanta hairAna the ki itane meM bahuta zora huaa| ve kyA dekhate parantu sAta AdamiyoM meM kisI bAta kA chipA haiM ki kamare meM eka bahuta bar3A bandara ghusa AyA hai rahanA kaThina hai| zIghra hI tamAma nagara meM isa vicitra aura bar3I phurtI aura custI se nAca aura uchala ghaTanA kI carcA phaila gii| ur3ate ur3ate mahArAja rahA hai| yaha dekhakara logoM ne khayAla kiyA ki taka bhI khabara pahu~ca gii| usI samaya rAjA kI senA AcArya ne apanA amRta isI bandara ko pilA ne AcArya ke ghara ko ghera liyaa| mahArAja ne AjJA diyA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ muhammada ikabAla aura unakI zAyarI profesara indranAtha madana, ema0 e0 sara ikabAla ne urdU zAyarI kA mastaka U~cA kiyA hai, bhArata ko rASTrIyatA kA saMdeza dene kA zreya unheM prApta hai / parantu aba to ve kAvya-jagat meM usa vizAla vRkSa kI bhA~ti Dhahe par3e haiM jise sAmpradAyikatA kI A~dhI ne jar3a se ukhAr3a diyA hai| unake parivartita vicAroM ke kAraNa unakI zAyarI meM bhI vaha z2ora nahIM rahA, tathApi unakI pichalI sevAyeM unheM amara banAye rheNgii| isa lekha meM vidvAn lekhaka ne unakA thor3e meM para sundara paricaya diyA hai| kavi kA paricaya aura saMsAra usako aTala aura amara jAna par3atA jI kabAla ke nAma se kauna hai| yuvaka yaha anubhava karatA hai ki usakA jIvana VIC E S paricita nhiiN| yaha sambhava sadA ke lie hai| usake mAtA-pitA aura bandhujana hai, Ama loga iqabAla kI ananta ke lie jIvita rheNge| mauta kA isa yuvaka zAyarI se zAyada itanA ko tanika bhI jJAna nahIM hotaa| agara sundara vastuoM paricita na hoM. jitanA ko dekhatA hai to yaha samajhatA hai ki ye ajara aura S T D unakI lIDarI se| kucha amara haiM / agara kisI se sneha karatA hai to isa samaya se unakI kAvya meM vicAra se ki prema sadA qAyama rhegaa| itanI ruci nahIM rahI, jitanI islAma ke sudhAra meM! yauvana ke bAda aba to unhoMne apanA jIvana musalamAnoM kI beha- isake bAda vaha yauvana se nikala kara dhIre dhIre tarI meM lagA diyA hai| vaha bhI samaya thA jaba ve puruSa kI Aya ko pahu~catA hai| vaha yauvana kA sundara kaumI gIta likha likhakara logoM ko deza-prema ke aura snehamaya saMsAra halake halake usakI A~khoM se lie ubhArate the| aba to usakI mIThI yAda hI ojhala ho jAtA hai| patA calatA hai ki yaha jIvana bAqI hai| unake kAvya ke saba rasika yaha anubhava amara nahIM, isakA kisI dina anta hai / saMsAra ke karate haiM ki ve eka mahAkavi ke Adarza ko pahu~cakara banane se pahale pralaya bhI vidyamAna thaa| ina sundara nIce utara Aye haiN| isameM tanika bhI sandeha nahIM vastuoM kA kisI dina nAza honA hai| Aja savere ki ikabAla saMsAra ke mahAkaviyoM se kaI sthAnoM para jo kalI khinI hai, zAma ko murajhA jaaygii| saundarya Takkara khAte haiN| lekina kisI kavi ke taGga-dila ho vahI hai jisakA nAza ho| jIvana duHkha-sAgara hai| jAne para usakA mAna ghaTa jAtA hai| asala meM kavi isa jIvana-vINA ke saba tAra dhIre dhIre zithila kA jIvana hI mata hai, jIvana hI dharma hai| use isI hokara TUTa jAte haiM / isa mAnasika hAlata meM sAdhAjIvana kI pahelI ko hala karanA aura usako madhura raNa AdamI kI akla cakarA jAtI hai| kavi kA to gItoM meM gAkara logoM ke vyathita diloM ko zAnta kahanA hI kyA ! usakA dila to aura bhI narama karanA hai| hotA hai / vaha isa kaThora jIvana kI coTeM nahIM saha jIvana ke tIna bhAga sakatA / vaha kyA karatA hai ? isa nirdaya saMsAra se hamArA jIvana tIna bhAgoM meM ba~Ta sakatA hai| nAtA tor3akara apane mana kI eka duniyA banAtA hai| pahale AdamI javAna hotA hai / isa samaya yaha jIvana vaha duniyA usakI umaGgoM ke anukUla hotI hai| 346 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4 ] muhammada iqabAla aura unakI zAyarI bur3hApA jIvana kI tIsarI pIr3hI bur3hApe kI hai jaba manuSya mauta ke adhika samIpa hotA hai aura usakA zarIra jarjara ho jAtA hai / agara vaha isa hAlata se pahale isa jIvana kI pahelI ko hala kara le to usako mauta kA bhaya nahIM rahatA / vaha eka muni kI taraha ha~sakhelakara isa saMsAra meM apanA saphara taya karake ArAma ke lie so jAtA hai| lekina agara vaha isa duniyA kI takalIphoM se vikala ho jAya aura mauta kI haqIqata ko na jAna pAye to bur3hApe meM becainI ke dina kATatA hai| zAyarI ke tIna bhAga yahI hAla ikabAla ke jIvana aura zAyarI kA hai / javAna hokara kavi ko bhole bacapana ke madhura dina yAda Ate haiM / isI bacapana kI yAda ko zAyara ne 'eka parinde kI farayAda' nAmaka kavitA meM banda kara diyA hai| surIlI tAna meM kavi kahatA hai jAdiyA~ kahA~ vaha aba apane ghoMsale kI, apanI khuzI se AnA apanI khuzI se jAnA / Age cala kara pichale samaya kI yAda aura bhI tIkhI ho jAtI hai aura iqabAla likhate haiM-lagatI hai coTa dila para AtA hai yAda jisa dama, zabanama ke A~su para kaliyoM kA musakarAnA / pichale samaya kI yAda kisako nahIM rulAtI ? isa yAda se sabako eka mIThA sA sukha milatA hai, dila bhara AtA hai aura AdamI apane duHkhoM ko bhUla jAtA hai / kavi kahatA hai- gAnA ise samajha kara khuza hoM na sunanevAle, duHkhe hue diloM kI pharayAda yaha sadA hai / magara yaha zAyara kA ronA duHkhI diloM ko caina detA hai / yaha to iqabAla ke bacapana kI yAda hai, jo kAvya ke rasika ko rulA detI hai / yaha aramAnoM kI duniyA sabako moha letI hai / yauvana ke bAda iqabAla ke jIvana meM javAnI ke dina jaldI bIta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 347 gaye / ve zIghra isa niSThura samAja aura duniyA se taGga kara inase bhAgane lage / jaise ki pahale varNana kiyA gayA hai ki yaha insAna ke jIvana kA dUsarA bhAga hai / isa samaya AdamI jIvana kI ThokaroM se ghabarAkara kahIM aise sthAna para jAnA cAhatA hai, jahA~ ina bAtoM kA nAma taka na ho| isa samaya hamAre kavi kyA cAhate haiM duniyA kI mahafiloM se ukatA gayA hU~ yA raba, kyA lufta aMjamana kA jaba dila hI bujha gayA ho / aba iqabAla zorizoM se bhAgate haiM aura kisI ekAnta sthAna kI talAza meM haiM aura vaha ramaNIya sthAna pahAr3a ke dAmana meM eka choTI-sI kuTIra ho / vahA~ saMsAra ke jhaMjhaToM se alaga hokara kavi Ananda ke dina bitAye, use cir3iyoM ke cahacahoM se sukha mile| cazme kI zorizoM meM eka nAda baja rahA ho| isa taraha kavi eka ke bAda eka prakRti kA aisA sundara citra khIMcatA hai ki mohita hI hote banatA hai| eka sthAna para iqabAla kahate haiM rAtoM ke calanevAle raha jAyeM thaka ke jisa dama, ummIda unakI merI TUTA huA diyA ho / bijalI camaka ke unako kuTiyA merI dikhAve, jaba AsamA~ pai harasU bAdala ghirA huA ho / aba to samAja se itane nirAza ho jAte haiM ki Akhira yaha bhI kaha dete haiM tU mere qAbila nahIM maiM tere qAbila nahIM / yahI nahIM kavi apane jIvana se bhI nirAza haiM, kyoMki z2indagI inasA~ kI ika dama ke sivA kucha bhI nahIM, dama havA kI mauja hai rama ke sivA kucha bhI nahIM / to AdamI isa jahAna meM AtA hI kyoM hai ? isakA yahA~ paidA hone kA matalaba hI kyA hai ? yaha pahelI to hara eka ke dila ko vikala kara detI hai / agara subaha bhI safara hai, zAma ko bhI safara hai, aura jindagI kA nAma hI safara hai to yahA~ Ane kA matalaba hI kyA ? kyA vidhi ne binA soca www.umaragyanbhandar.com
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 sarasvatI [bhAga 36 vicAra ke isa kAyanAta ko banAyA hai| kavi kI hai| aisA mAlUma hotA hai ki zAyara ne jIvana ke buddhi bhI bha~vara meM par3a jAtI hai| kevala itanA hI Adarza ko pA liyA hai| aba vaha naye sire se eka kahakara basa kara dete haiM ___nayA zivAlaya banAne kI dhuna meM hai| eka kavitA meM AtI hai saba vA~ se palaTa jAne kI khAtira, sneha se sanI huI madhura tAna meM vaha gAtA haibecArI kalI khilatI hai murajhAne kI khaatir| sUnI par3I huI hai muddata se dila kI basatI, yaha insAna kA jIvana to eka sapane ke samAna A ika nayA zivAlaya isa deza meM bnaaveN| hai| yaha kevala rAmakahAnI hI tthhrii| kyA isameM pahale kavi ko sneha nAzamAna dIkha par3atA thA, koI aisI bAta hai jo sadA ke lie ho ? kyA isa magara jabamAyAjAla ke aMdhakAra meM koI jyoti hai jo hama hara subaha uThake gAyeM mantra vaha mIThe mIThe, thake-mA~de maMjhadhAra meM phaMse hue insAnoM ko kinArA sAre pujAriyoM ko maya pIta kI pilAveM / dikhA ske| ina bhAvoM ko kavi apanI surIlI tAna kavi jisa saMsAra se bhAgatA thA aba vaha usI meM kahatA hai meM basa kara bandoM se pyAra kregaa| cazme hairA~ DhU~r3hatI aba aura najjAre ko hai| khudA ke Azika to haiM hajAroM, ArajU sAhila kI mujha tUfoM ke mAre ko hai| banoM meM phirate haiM mAre maare| bur3hApe meM maiM usakA bandA banU~gA jisako, kavi jaba haqIqata kI talAza meM ananta mArga para khudA ke bandoM se pyAra hogaa| cala cala kara cUra ho jAtA hai taba usakA dila TUTa zAyara ne isa jIvana ke maqasada ko pA liyA hai| jAtA hai| vaha svAbhAvika taura para socatA hai kyA vaha apanA anubhava kahatA hai ki manuSya binA prayovaha isalie paidA huA thA ki hamezA saphara hI karatA jana ke paidA nahIM huA, kyoMki insAna hara vastu kI rahe ? isa duniyA kI to hara vastu nAza honevAlI haqIqata hai, agrhai| aba kare to kyA kare ? kisake pIche bhAge, na suhabA hU~ na sAqI hU~ na mastI hU~ na paimAnA, kisakI talAza kare ? vINA ke thake hue tAroM meM bajane magarakI tAqata nahIM ? agara utsAha karake yaha bAz2I jIta maiM mayakhAnA-e-hastI meM hara zaya kI haqIqata huuN| le aura phira se tAroM ko banA le to usakI jIvana antima dina . vINA se vaha madhura laya nikalatI hai jo hara duHkhI lekina ikabAla ke dila ko aba taka caina nahIM dila ko moha letI hai aura usake duHkhoM ko bhulA milA / uthala-puthala jArI hai| jisa taraha jarmanI detI hai| mahAkavi ThAkura kI to yaho mIThI mIThI ke mahAkavi geTe ne jIvana ke Adarza ko pA liyA aura halakI halakI tAna hai, jisane pazcima ke vyathita thA, jisa taraha zeksapiyara ne apane antima nATaka diloM ko zAnti dI, aura una logoM ne mohita hokara meM jIvana ke sAra ko samajha liyA thA, aura jaise kavIndra ko nobela puraskAra diyA / ravIndra ne apanI zailI se jIvana ke tattva ko pA kavi hArA nahIM liyA hai, ikabAla abhI usakI talAza meM haiN| jIvana ke isa ghora saMgrAma meM ikabAla kI kAvya- zAyada unhoMne hArakara aba isa talAza ko tyAga vINA bajate bajate thaka to gaI hai, lekina TUTI nhiiN| diyA hai| kadAcit yaha bAjI AdamI jIta hI aba bhI kabhI kabhI usase madhura jhaMkAra nikala par3atI nahIM sktaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya jvAyaMTa sTAka baiMka lekhaka, zrIyuta premanArAyaNa mAthura, bI0 kAma0 hamAre deza meM baiMkoM kI bahuta kama unnati huI hai| dehAtoM meM bahuta-se logoM ne to baiMka kA nAma taka na sunA hogaa| isase hamAre vyApAra kI unnati bhI rukI huI hai| isa lekha meM lekhaka ne saMkSepa meM bhAratIya baiMka kA itihAsa diyA hai, usake mArga kI kaThinAiyA~ batAI haiM aura usakI unnati kaise ho sakatI hai isa para bhI prakAza DAlA hai| majAkSipta itihAsa-hamAre deza asaphala ho gye| mahAyuddha ke kAraNa deza ke vyApAra ke aAdhunika baiMkiMga saMgaThana kI jo unnati huI usake phala-svarUpa isa dizA meM bhI kA eka mukhya aMga bhAratIya unnati ke kucha lakSaNa dikhAI par3ane lage / para lar3AI ke jvAyanTa sTAka baiMka haiM / deza pazcAt kI vyApArika maMdI ke kAraNa baiMkoM kI sthiti bhI ke andarUnI vyApAra kI vRddhi gar3abar3Ane lagI aura kaI baiMka asaphala ho gaye / san na ke sAtha sAtha vyApAriyoM ko 1613 se 1624 taka kula milAkara 161 baiMkoM ko - ucita Arthika sahAyatA apanA kArabAra banda kara denA pdd'aa| isakA hamAre pahu~cAne ke vAste yaha Avazyaka pratIta huA ki isa prakAra baiMkiMga saMgaThana tathA vyApArika aura praudyogika unnati para ke baiMkoM kI sthApanA kI jAya / prAntIya baiMka sarakAra-dvArA bahuta burA prabhAva pdd'aa| upasthita kI gaI aneka bAdhAoM ke kAraNa isa kArya kA baiMkoM ke kArya-bhAratIya svAyaMTa sTaoNka baiMkoM kI saMcAlana nahIM kara sakate the aura na videzI vyApAra kI Arthika sthApanA kA mukhya uddeza deza ke bar3hate hue bhItarI mA~ga ko pUrA karanevAle videzI vinimaya baiMka kara sakate the| vyApAra ko yatheSTa Arthika suvidhA denA thaa| zrAja bhI isa prakAra kA sabase pahalA baiMka-baiMka aAfa apara iNDiyA inakA mukhya kAryakSetra yahI hai| ye baiMka deza ke videzI thaa| isake pazcAt anya kaI baiMkoM kI sthApanA kI gii| vyApAra kA dhana-sambandhI sahAyatA dene meM bahuta kama unameM se kucha baiMkoM ke nAma ye hai-ilAhAbAda baiMka bhAga lete haiN| isakA kAraNa videzI vinimaya baiMkoM kI (1866), alAinsa baiMka aAfa zimalA (1874), avadha kArya-pravINatA tathA unakI anucita pratidvandvitA hai| kamarziyala baiMka (1881), aura paJjAba nezanala baiMka videzI baiMkoM kA una bhAratIya vyApAriyoM tathA saMsthAtroM (1864) / kintu 16 vIM zatAbdI ke anta taka hamAre ke prati jo deza ke aAyAta-niryAta-sambandhI vyApAra meM deza meM jvAyaMTa sTAka baiMkiMga kI jo unnati huI vaha bhAga letI haiM, sadA asaMtoSajanaka aura kaTu vyavahAra rahA kisI prakAra saMtoSajanaka nahIM kahI jA sktii| san hai| vinimaya-baiMka unako ve aArthika suvidhAyeM nahIM 1605 ke svadezI Andolana ke phalasvarUpa deza meM kaI dete haiM jo anya videzI vyApAriyoM tathA saMsthAoM ko dI naye baiMkoM kI sthApanA huI / inameM se vizeSarUpa se ullekha- jAtI haiN| isakA pariNAma yaha hai ki deza ke videzI nIya baiMka ye the -baiMka aAfa iNDiyA, baiMka aAfa baramA, vyApAra kA kevala 15 pratizata bhAga hamAre hAtha meM hai aura iNDiyana spezI baiMka / kintu inameM se adhikAMza aura isa prakAra kamIzana, brokareja, aura inzyorensa prImibaiMkoM kI kArya-praNAlI ThIka rAste para na thI, inake pAsa yama ke rUpa meM deza kA bahuta-sA rupayA hara sAla deza ke nakada rupayA kA koza kama thA tathA inameM se kucha baiMka bAhara calA jA rahA hai| kintu yadi hamako apane videzI saTTebAz2I meM bhAga lete the| inakA pariNAma yaha huA ki vyApAra para yatheSTa adhikAra prApta karanA hai to yaha nitAnta san 1913-14 meM eka hI varSa ke andara kula 55 baiMka Avazyaka hai ki hamAre jvAyaMTa sTaoNka baiMka isa dizA meM 349 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 sarasvatI [ bhAga 36 zrAvazyaka Arthika sahAyatA dene ko taiyAra hoN| jina mAtrA meM milane se ve aisI z2amAnata para rupayA qarz2a dete haiM baiMkoM kI Arthika sthiti hara prakAra se saMtoSaprada hai tathA jo bAz2Ara meM AsAnI se bika sake, jaise kampanI ke jinake pAsa Avazyaka anubhavI karmacArI haiM, isa kAma meM hisse, DibeMcara, gavarnameMTa pepara ityAdi / hamAre yahA~ baiMka se hAtha ba~TA sakate haiM / para ina baiMkoM ke lie Avazyaka kSetra karja lene kI sabase adhika pracalita vidhi nakada sAkha taiyAra karane ke lie yaha z2arUrI hai ki videzI baiMkoM kI hai| vyApArI apane hI hastAkSara ke prAmisarI noTa ke anucita vRddhi rokI jAya tathA una para samucita niyantraNa sAtha sAtha mAla bhI baiMka ke pAsa jamA kara detA hai, rakkhA jAya / isa sambandha meM keMdrIya baiMkiMga kamiTI ne aura baiMka ko sUda usI rakama para detA hai jo vAstava yaha sifAriza kI hai ki bhaviSya meM koI videzI baiMka meM vaha baiMka se le cukA hai| isake pracAra se deza binA riz2arva baiMka kI anumati ke na khulane pAve aura jo meM sAkha ke patroM ke pracAra meM bar3I rukAvaTa hotI hai / isa videzI baiMka isa samaya haiM unako zurU meM eka nizcita viSaya meM keMdrIya baiMkiMga kamiTI kI sifAriza hai ki samaya ke lie kArya karane kI anumati isa zarta para de dI bhAratavarSa meM baiMkoM ko RNa dene meM adhika udAra honA jAya ki yadi nizcita samaya ke uparAnta jA~ca karane se cAhie aura vyaktigata vizvAsa para hI qarz2a dene kI nIti yaha sAbita ho jAyagA ki unhoMne bhAratIya baiMkiMga kAnUna kA adhika pracAra karanA caahie| para yaha tabhI sambhava tathA anya una zatoM kA jo anumati dete samaya kI gaI ho sakatA hai jaba baiMkoM ko vyApArI kI ThIka ThIka Arthika thoM, ullaMghana kiyA hai to unako apanA kArya sthagita kara dazA kA jJAna hone kI pUrNa suvidhA ho| isake lie denA pdd'egaa| pazcimI dezoM ke DhaGga para hamAre yahA~ bhI sIDasa aura yaha to huI jvAyaMTa sTaoNka baiMkoM kI videzI vyApAra- Dansa jaisI saMsthAyeM sthApita kI jAya~ jinakA kArya baiMka sambandhI bAta / aba hamako yaha jAna lenA Avazyaka hai ko isa prakAra kI sUcanA denA hI hai| vyApAriyoM ke ki ye baiMka hamAre andarUnI vyApAra ko kisa prakAra dhana- lena-dena ke lekhe kI jA~ca karane se bhI baiMka ko unakI sambandhI sahAyatA dete haiM / prAyaH vyApArika baiMka vyApAriyoM Arthika sthiti kA jJAna ho sakatA hai| isake lie ko tIna prakAra se qarz2a dete haiM-(1) pahalI vidhi ke anu- baiMkavAloM kA kahanA hai ki bhAratIya vyApArI isa prakAra kI sAra rupayA kisI aisI z2amAnata ke AdhAra para diyA jAtA hai sUcanA dene meM bahuta hI AnAkAnI karate haiN| jo AvazyakatA par3ane para binA kisI kaThinAI ke bAz2Ara yadi baiMkoM ke karmacArI isa bAta kA prayatna kareM to yaha meM becI jA ske| (2) dUsarI vidhi ke anusAra karz2a aise asambhava hai ki ve apane kArya meM asaphala hoMge / 'eka prAmisarI noTa ke aAdhAra para diyA jAtA hai jisa para do manuSya eka baiMka' kI rIti kA adhika pracAra karane se bhI svataMtra vyApAriyoM ke hastAkSara hoM~-eka to svayaM udhAra grAhakoM kI Arthika dazA kA jJAna AsAnI se ho skegaa| lenevAlA aura eka dUsarA manuSya / isa prakAra ke isake atirikta baiMkoM ke karmacArI eka dUsare ko una prAmisarI noTa ko 'do nAmoM kA kAg2az2a' kahate haiM / (3) logoM ke viSaya meM jo unake grAhaka haiM, Avazyaka sUcanA tIsarI vidhi ke anusAra rupayA kevala udhAra lenevAle ke de sakate haiN| vyaktigata vizvAsa para hI diyA jAtA hai / pAzcAtya dezoM hamAre jvAyaMTa sTaoNka baiMka anya dezoM ke vyApArika meM tIsarI vidhi kA hI adhikatara pAlana kiyA jAtA hai| baiMkoM kI taraha kevala hamAre videzI vyApAra ko hI Arthika kintu hamAre deza meM abhI taka isakA yatheSTa pracAra nahIM sahAyatA nahIM dete, parantu hamArI audyogika pU~jI kI kamI huA hai| yahA~ baiMkavAle dUsarI vidhi ke anusAra arthAt ko pUrA karane meM bhI kAI bhAga nahIM lete / vyApArika 'do nAmoM kA kAg2az2a' para hI karja denA adhika pasaMda baiMkiGga ke usa prAcIna anudAra siddhAnta ko ki 'vyApArika karate haiN| parantu isa prakAra kI sAkha kA patra Avazyaka baiMka kA kArya kevala alpakAlika RNa kI mA~ga ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] bhAratIya jvAyaMTa sTAka baiMka pUrA karanA hai', hamAre jvAyaMTa sTaoNka baiMka Aja bhI usa ko leM to 4,500 manuSyoM ke pIche 1 baiMka baiThatA hai aura dRr3hatA se pakar3e hue haiM jo anya kisI deza meM dekhane ko yadi yUnAiTeDa kiMgaDama ko leM to 3,500 manuSyoM ke nahIM miltii| isa dizA meM bhI hamAre baiMkoM ko adhika pIche 1 baiMka pAkara par3atA hai| kucha anya dezoM-sambandhI udAra nIti kA anusaraNa karanA ucita hai / jarmana baiMka A~kar3e bhI dekhiejisa prakAra apane deza kI praudyogika unnati meM sahAyaka nAma deza baiMka ke daftaroM kI saMkhyA ho rahe haiM vaha hamAre jvAyaMTa sTaoNka baiMkoM ke lie eka saMyukta rAjya 25,000 udAharaNa hai aura keMdrIya baiMkiMga kamiTI ne bhI isI udA. briTiza dvIpa 13,100 haraNa kA anukaraNa karane kI siphAriza kI hai / jarmana phrAMsa 4,400 baiMkoM kI taraha hamAre baiMkoM ko bhI apanA eka pratinidhi jarmanI 3,100 usa audyogika kampanI ke borDa oNfa DAirekTarsa para niyukta beljiyama kara denA cAhie jise ve Arthika sahAyatA dete hoN| isake yadi 1628 meM hamAre yahA~ ke 5 sabase bar3e baiMkoM kI sivA hara eka baiMka meM eka eDaviz2arI kauMsila (parAmarza dene- jamA kI tulanA iMgleMDa ke 5 sabase bar3e baiMkoM kI jamA se vAlI sabhA) sthApita karane kI bhI baiMkiMga kamiTI ne sifAriza kI jAya to jahA~ iMglaiMDa meM jamA kI saMkhyA 1,66, kI hai| isa kauMsila kA kArya kevala salAha denA hogaa| 60,00,000 pauMDa hai, hamAre yahA~ hampIriyala baiMka ko chor3a isa prakAra baiMka aura audyogika saMsthA meM ghaniSTha sambandha kara anya 5 sabase bar3e baiMkoM kI jamA kevala 46 karoDa sthApita ho sakatA hai, jo isa prakAra ke kArya ke lie rupayA hI hotI hai| Upara ke A~kar3oM se yaha spaSTa ho atyanta Avazyaka hai| impIriyala baiMka ko isa kArya meM jAtA hai ki hamAre deza meM baiMkiMga kI unnati bahuta kama huI agragAmI honA caahie| vaha una aneka bAdhAoM se hai| aba una kAraNoM kA bhI vicAra kara lenA Avazyaka mukta bhI ho gayA hai jo abhI taka usa para sarakAra kI hai jo isa sthiti ke lie jimmevAra haiN| ora se lAgU thiiN| baiMkiMga kI unnati meM aneka bAdhAyeM-(1) kucha baiMkiMga kI unnati-sambandhI A~kar3e--abhI taka logoM kA vizvAsa hai ki bhAratavAsiyoM kI rupayA jor3akara hamAre yahA~ baiMkiMga kA kitanA pracAra ho cukA hai, isakA rakhane kI pracalita kuprathA kA baiMkiMga kI unnati para anumAna nIce diye hue aMkoM se lagAyA jA sakatA hai- kAfI prabhAva par3A hai| isa kuprathA kI upasthiti ko ___ sadara daphtara zAkhAyeM svIkAra karate hue yaha avazya kahanA par3egA ki isako impIriyala baiMka 3 AvazyakatA se adhika mahattva diyA gayA hai| vAstava meM videzI vinimaya baiMka ... 88 yaha hamAre deza meM baiMkiMga kI yatheSTa suvidhA na hone kA jvAyaMTa sTaoNka baiMka 171 itanA mahattvapUrNa kAraNa nahIM kahA jA sakatA hai jitanA kula 174 764 ki usakA pariNAma / (1630 ke baiMka-sambandhI A~kar3e) (2) baiMkoM kI asaphalatA--jisa deza meM baiMkiMga kA isakA matalaba yaha hai ki hamAre yahA~ 4,40,000 zrI gaNeza hI ho, aura jahA~ kI janatA meM Adhunika manuSyoM ke pIche eka baiMka hai| sAtha hI sAtha isa bAta kA baiMkiMga ke saMgaThana meM pUrA pUrA vizvAsa na ho| bhI dhyAna rakhanA ucita hai ki baiMkoM kA ba~TavArA bahuta hI yadi thor3e se samaya meM eka sAtha kaI baiMka asaphala ho jAya~ anucita hai| haz2AroM aura lAkhoM kI saMkhyA meM aise choTe to usakA pariNAma baiMkiMga kI unnati ke rokane ke atichoTe gA~va aura kasbe mileMge jahA~ ke logoM ne baiMka kA rikta aura kyA ho sakatA hai ? hamAre deza meM san 1921nAma taka na sunA hogaa| isake viparIta iMglaiMDa aura velsa 30 taka kula 143 baiMkoM kA asaphala ho jAnA koI 512 ho, vahA~ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 353 sarasvatI [bhAga 36 sAdhAraNa bAta nahIM hai| baiMkoM ke asaphala ho jAne ke kI unnati ke lie Avazyaka hai ki deza kA vyApAra mI kyA kAraNa the, isakI vivecanA karane kI yahA~ pUrNatayA hamAre adhikAra meM A jAya / koI aAvazyakatA nahIM, kintu yaha batA denA z2arUrI hai (6) ceka tathA anya sAkha ke patroM kI kamIki logoM kA mizrita pU~jIvAlI saMsthAnoM se pUrA paricita Aja bhI hamAre mahAjana aura sAhUkAra jo deza ke andana honA hI baiMkoM ke asaphala hone kA eka mukhya rUnI vyApAra ko kAphI mAtrA meM Arthika sahAyatA pahu~kAraNa thaa| cAte haiM, nakada rupayA baratanA hI adhika pasaMda karate haiN| (3) sarakAra kI udAsInatA-bhArata kI sarakAra deza meM susaMgaThita 'bila mArakeTa' kA honA baiMkiMga kI tathA sarakArI karmacAriyoM kI nIti hamAre baiMkiMga kI unnati ke lie parama Avazyaka hai| aura isakA abhAva unnati kI sadA virodhinI rahI hai| vaha hamezA aisI saMsthAnoM baiMkiMga ke pracAra meM eka bar3I bhArI bAdhA hai| tathA unake saMcAlakoM ke prati zaMkA kI dRSTi se hI dekhatI (7) deza kI nirdhanatA-kucha logoM kA kahanA rahI hai| navIna riz2arva baiMka isa kaTu nIti kA eka jItA- hai ki bhAratavarSa kI nirdhanatA hI baiMkiMga kI adhogati kA jAgatA pramANaM hai| eka kAraNa hai| parantu zrI manu sUbedAra kA kahanA hai ki (4) videzI baiMkoM kI pratidvandvitA tathA virodha- abhI deza meM itanA rupayA avazya hai ki yadi anya hamAre baiMkiMga saMgaThana meM inakA bahuta mahattvapUrNa sthAna hai| suvidhAyeM prApta hoM to kama se kama eka darjana baiMka to inakA hita jvAyaMTa sTaoNka baiMkoM kI unnati ko hara prakAra sthApita kiye jA sakate haiN| isa vAste nikaTa bhaviSya meM se rokane meM hI rahA hai| isa vAste jaba taka inakA kArya- deza kI nirdhanatA kA baiMkiMga ke pracAra meM bAdhaka hone kA kSetra kisI prakAra se sImita nahIM kiyA jAyagA, ye jvAyaMTa koI bhaya nhiiN| sTaoNka baiMkoM kA sadA virodha karate raheMge aura apanI ucita kucha Avazyaka bAteM-hamAre deza meM jvAyaMTa sTaoNka tathA anucita pratidvandvitA se unake mArga meM eka bar3A baiMkiMga kI unnati ke lie kina kina bAtoM kI AvazyabhArI ror3A aTakAte rheNge| katA hai, isakA vicAra karane ke pahale kucha aise praznoM (5) hamAre vyApAra meM videziyoM kA hAtha-kisI para prakAza DAlanA ucita hogA jinakA baiMkiMga kI deza ke baiMkiMga kI unnati ke lie yaha Avazyaka hai ki vahA~ unnati se yatheSTa sambandha hai| kA vyApAra dezavAsiyoM ke hAtha meM ho| kintu bhAratavarSa meM (1) pU~jI-kucha logoM kA vizvAsa hai ki jvAyaMTa jahA~ vyApArika kSetra meM videziyoM kA hI bolabAlA hai, sTaoNka baiMkoM kI unnati ke lie yaha nizcaya kara lenA yaha kevala svAbhAvika hai ki videzI baiMkoM kI hI deza Avazyaka hai ki koI baiMka kama se kama eka nizcita pU~jI ke baiMkoM kI apekSA adhika unnati ho| jyoM jyoM videzI ke binA sthApita na kiyA jaaygaa| kyoMki aksara dekhane kampaniyoM ke pratinidhi dhIre dhIre gA~va meM phailate jA rahe haiM meM AyA hai, jaisA ki TrAvanakora tathA baGgAla meM, bahuta aura hamAre kisAnoM se vyApArika sambandha sthApita karate se baiMka bahuta hI thor3I pU~jI se kAma zurU karate haiM jA rahe haiM, tyoM tyoM hamAre dezI baiMkaroM ke hAtha se andarUnI aura yaha baiMkiMga ke saMgaThana ke lie hAnikAraka hai| isa vyApAra ko Arthika sahAyatA pahu~cAne kA kArya bhI nika- viSaya meM kisI pariNAma para pahu~cane ke pahale svatantratAlatA jA rahA hai| isake viparIta jina bhAratIyoM ke hAtha pUrvaka vicAra ho jAnA Avazyaka hai / isa prazna kI jA~ca meM deza kA thor3A-bahuta vyApAra hai, videzI inzyorensa ke lie do-tIna yogya sadasyoM kI kamiTI yadi niyukta tathA zipiMga kampaniyoM ke dabAva se jinase sambandha rakhanA kara dI jAya to bahuta ucita hogaa| zrAvazyaka hai ve apanI Arthika mA~ga ko pUrA karane ke (2) sAiz2a-dUsarA prazna jisa para niSpakSa rUpa se vAste videzI baiMkoM ke pAsa hI jAte haiM / isa vAste baiMkiMga vicAra honA Avazyaka hai, baiMkoM kI sAiz2a kA hai| kyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] bhAratIya jvAyaMTa sTAka baiMka hamAre yahA~ thor3e se adhika pU~jIvAle bar3e bar3e baiMka sthApita kiye jAya~ aura deza meM baiMkiMga ke pracAra ke lie unakI hI zAkhAyeM jagaha jagaha sthApita kI jAya~ yA hara eka sthAna meM choTe choTe svatantra baiMka khole jAya~ ? donoM meM se kauna-sI praNAlI baiMkiMga kI unnati ke lie adhika lAbhadAyaka hogI, isa viSaya meM bhI abhI matabheda hai / jo loga pahalI vidhi ke pakSa meM haiM unakA kahanA hai ki janatA meM Adhunika baiMkiMga kI vyavasthA ke prati vizvAsa paidA karane ke lie Avazyaka hai ki kucha baiMka bar3e paimAne para khole jAya~ jisase kisI ko unake asaphala hone kA saMdeha taka na rahe | parantu isake khilAfa logoM kA yaha kahanA hai ki jaisA prAyaH dekhane meM gAyA hai, bar3e bar3e baiMka apanI zAkhAoM dvArA gA~voM meM se rupayA ekatra karake zaharoM meM ma~gA lete haiM aura vahA~ kI janatA kI mA~ga ko una rupayoM se pUrI karate haiN| jinakA rupayA hai ve loga kisI prakAra kA lAbha nahIM uThA sakate / choTe choTe svataMtra baiMkoM ke viSaya meM unakA kahanA hai ki ye baiMka gA~voM ke dhanika mahAjana tathA anya dhana-sampanna logoM kI sahAnubhUti pA sakeMge, kyoMki inake kArya saMcAlana meM una logoM ko bhAga diyA jA sakatA hai aura isa kAraNa bar3e baiMkoM kI zAkhAoM kI taraha jinameM unakA kisI prakAra kA adhikAra nahIM ho sakatA, ve inakA virodha nahIM kareMge, barana apane anubhava se unako hara prakAra kI sahAyatA deNge| zrI manu sUbedAra kA kahanA hai ki saMsAra ke anya dezoM meM bhI zurU zurU meM baiMkiMga kA pracAra choTe choTe svatantra baiMkoM kI sthApanA karane se hI huA hai, jo bAda meM pratidvandvitA adhika bar3ha jAne se Apasa meM milakara bar3e bar3e baiMkoM ke rUpa meM sthApita ho gaye / bhAratIya baiMkiMga ke lie bhI isI mArga kA anusaraNa karanA ucita hogA / vartamAna bar3e bar3e baiMkoM ko isa kArya meM yatheSTa sahAyatA denI cAhie jo choTe choTe baiMkoM se sambandha sthApita karake apane kAryakSetra kI bhI vRddhi kara sakate haiM / isa prazna para bhI jA~ca karane ke vAste yadi kucha vizeSajJoM kI eka kamiTI niyukta kara dI jAya to bahuta acchA ho / yaha kArya riz2arva baiMka kA hai| phA. 6 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat iI (3) kharca - hamAre yahA~ ke kucha baiMkoM kA kharca videzI baiMkoM ke muqAbile kA hai / impIriyala baiMka ne isa dizA meM jo parimANa sthApita kiyA hai vaha hamAre deza ke lie ThIka nahIM kahA jA sakatA / isa vAste jvAyaMTa sTaoNka baiMkoM ko cAhie ki ve apanA kArya bhaviSya meM adhika kama kharca meM calAveM aura eka aise vAstavika bhAratIya parimANa kI sthApanA kareM jo hamArI paristhiti ke sarvathA anukUla ho / (4) nakada rupaye kI mAtrA - hamAre jvAyaMTa sTaoNka baiMkoM ko naqada rakSita koSa kA mahattva bhale prakAra samajha lenA caahie| pichale varSoM meM kaI baiMkoM kI saphalatA kA eka kAraNa unake pAsa kAfI mAtrA meM nakada rakSita koSa kA prabhAva hI thA / isa viSaya meM aisI koI sImA nizcita nahIM kI jA sakatI jo hara eka baiMka ke lie hara paristhiti meM saMtoSajanaka siddha ho| isake lie to baiMkoM ko apane karmacAriyoM kI vyApArika sUjha para hI nirbhara rahanA hogA / jvAyaMTa sTaoNka baiMkiMga aura unnati ke upAya -- ba hamako yaha dekhanA hai ki jvAyaMTa sTaoNka baiMkiMga kI unnati ke lie kina kina bAtoM kI AvazyakatA hai / (1) jvAyaMTa sTaoNka baiMka aura sarakAra kI nItiAja hamAre deza kI baiMkiMga vyavasthA meM jo vAtAvaraNa upasthita hai vaha jvAyaMTa sTaoNka baiMkiMga kI unnati ke lie sarvathA pratikUla hai / isa pratikUla vAtAvaraNa kA pahalA kAraNa jaisA ki Upara batAyA jA cukA hai, hamArI sarakAra kI sahAnubhUti kA pUrNa abhAva hai / isa vAste baiMkiMga ke pracAra ke lie sabase Avazyaka bAta hai sarakAra kA isa nIti ko tilAMjali dekara aisI nIti kA anusaraNa karanA jisase baiMkiMga kI unnati meM hara prakAra se sahAyatA mile / hamAre sahakAritA Andolana ke prati jaisA sarakAra kA vyavahAra rahA hai, ThIka vahI vyavahAra jvAyaMTa sTaoNka baiMkoM ke prati honA atyanta Avazyaka hai| sarakAra sahakAritAAndolana ko saphala banAne ke vAste use jisa prakAra aneka suvidhAyeM denA Avazyaka samajhatI hai, ThIka usI prakAra baiMkiMga kI unnati ke lie bhI sarakAra ko ucita hai ki www.umaragyanbhandar.com
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 354 sarasvatI unhIM siddhAntoM para jvAyaMTa sTaoNka baiMkoM ko bhI vahI tathA anya suvidhAyeM pradAna kre| zrI manu sUbedAra ne apane alpamata kI riporTa meM ina zrAvazyaka suvidhAoM kA isa prakAra varNana kiyA hai (a) una sthAnoM meM jahA~ riz2arva baiMka kI zAkhAyeM hoM, mufta eka sthAna se dUsare sthAna ko rupayA bheje jAne kI suvidhA / (A) eka sthAna se dUsare sthAna ko rupayA bhejane meM jo riyAyata sahakArI baiMkoM ke sAtha kI jAtI hai, vahI riyAyata jvAyaMTa sTaoNka baiMkoM ke sAtha ho / (i) TikaTa kara se jitanI sahakArI baiMkoM ko svatantratA hai, vahI jyAyaMTa sTaoNka baiMkoM ko ho / (I) naI zAkhAyeM kholane meM jo suvidhAyeM impIriyala baiMka ko milI thIM vahI yA dUsarI jo riz2arva baiMka ucita samajhe / ( u ) baiMka reTa se kama reTa para riz2arva baiMka se bila bhunAne tathA prAmisarI noTa aura anya Avazyaka sahAyaka z2amAnata ke AdhAra para qarz2a mila jAne kI suvidhA / (U) videzI baiMkoM ko deza ke andara zAkhAyeM kholane kI manAhI | (e) bhAratavAsiyoM tathA bhAratIya mizrita pU~jIvAlI kampaniyoM ko videzI baiMkoM meM rupayA jamA karane kI manAhI / (2) ceka tathA bila kA adhika pracAra - jaisA ki Upara batAyA jA cukA hai, sAkha-patroM ke yatheSTa pracAra kA na honA deza kI baiMkiMga kI unnati ke lie eka bhArI rukAvaTa hai / isa vAste baiMkoM tathA sarakAra kA kartavya hai ki isa prakAra ke sAkha-patroM kA pracAra karane kA pUrA pUrA prayatna kreN| deza kI aneka bhASAoM jaise hindI, marAThI, urdU baMgAlI ityAdi kA ceka ke likhane meM yadi upa'yoga kiyA jAya to ceka ke pracAra meM vRddhi ho sakatI hai / (3) sahakArI keMdrIya baiMka aura baiMkiMga ko unnati - yadi kisI prakAra sahakArI keMdrIya baiMkoM se sAdhAraNa baiMkiMga kA kArya lene kA prabandha kiyA jA sake to deza meM baiMkiMga kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 kAfI pracAra ho sakatA hai / isake pahale ki hara eka keMdrIya baiMka ko sAdhAraNa baiMkiMga kA kArya karane kI AjJA de dI jAya, hara eka prAnta meM kucha keMdrIya baiMkoM ko jinake pAsa yogya karmacArI haiM, kucha zrAvazyaka niyamoM ke anusAra baiMkiMga kA kArya karane ke lie kahA jAya, aura phira jaise jaise unake kArya se anubhava hotA jAya, usI prakAra dUsare baiMkoM ko bhI kArya karane kI anumati de dI jAya / isa prakAra baiMkiMga ke pracAra meM kAfI sahAyatA mila sakatI hai / (4) kucha qAnUnI suvidhAyeM - saMyukta parivArasambandhI tathA giravI sambandhI kucha aisI qAnUnI kaThinAiyA~ haiM jinake kAraNa baiMkiMga kI unnati meM kAfI bAdhA upasthita hotI hai / yadi ve qAnUnI kaThinAiyA~ kisI prakAra haTA dI jAya~ to hamAre deza kI baiMkiMga kI unnati meM kAfI sahAyatA mila sakatI hai / (5) dezI baiMkara tathA anya saMsthAyeM - hamAre deza meM isa samaya dezI baiMkara, madarAsa ke nIr3hIz2a tathA baMgAla ke lona grAfisez2a ityAdi kucha aisI saMsthAyeM haiM jo zrAja bhI prAcIna DhaMga para baiMkiMga kA kArya kara rahI haiN| yadi kisI prakAra inako yaha vizvAsa dilA diyA jAya ki ye apane Apako jvAyaMTa sTaoNka baiMka meM pariNata karane se adhika fAyadA uThA sakeMgI to deza meM jvAyaMTa sTaoNka baiMkiMga kI bahuta kucha unnati ho sakatI hai aura yadi Upara batAI suvidhAyeM sarakAra jvAyaMTa sTaoNka baiMka ko dene ke lie taiyAra ho jAya isameM koI saMdeha nahIM ki ina saMsthAoM ko jvAyaMTa sTaoNka baiMkoM meM pariNata hone ke lie utsAhita karanA koI kaThina kArya na hogA | jvAyaMTa sTaoNka baiMka tathA unakA bhaviSya -- jvAyaMTa sTaoNka baiMkiMga kI unnati meM jo kaThinAiyA~ Aja upasthita hai yadi unako hala karane kA hamArI sarakAra, baiMkara aura janatA Upara batAI huI aneka vidhiyoM ke anusAra vAstava meM prayatna kareM to isameM koI saMdeha nahIM ki deza kI bhAvI baiMkiMga vyavasthA meM hamAre jvAyaMTa sTaoNka baiMkoM kA sthAna bahuta ujjvala aura U~cA ho sakatA hai / www.umaragyanbhandar.com
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka DAkU ke duHsAhasapUrNa asaphala SaDyaMtra kI kahAnI vyartha prayAsa lekhaka, zrIyuta nagendranAtha gupta (1) parantu yadi inako corI hI karanA thA to mujhe jagAne nArI nidrA bhaMga ho gii| uTha- kI kyA AvazyakatA thI ? mere sote samaya ina logoM ISI kara baiThane kA prayatna kiyA, ne praveza kiyA thA, nidrA bhaMga hone se pahale hI sArA ma kintu baiTha na sakA, merA sAmAna lekara cale jA sakate the| merI jeba meM eka ghar3I zarIra kisI vastu ke bojha se thI aura eka choTe se parsa meM thor3e se rupaye aura rela kA SU dabA huA-sA thaa| TikaTa thA / mere pAsa adhika rupaye-paise yA koI mUlyavAn relagAr3I vega se calI vastu nahIM thii| jA rahI thii| usakI gati maiMne kahA- mere pAsa jo kucha hai use tuma loga le jA kA maiM anubhava kara rahA thaa| prathama zreNI ke Dibbe meM baiThA sakate ho / maiM kisI prakAra kI Apatti nahIM kruuNgaa| thA / jisa samaya mujhe nIMda AI thI, usa samaya usa Dibbe maiM sAhasI huuN| zarIra meM bala bhI hai, kintu tIna tIna meM aura koI nahIM thA / jAr3e ke dina the, isalie zarIra AdamiyoM kA mukAbilA akele kaise kara sakatA thA ? ko eka kambala se DhaMka liyA thaa| una tInoM ke hI hAtha meM pistauleM thiiN| gAr3I rokane kI , aA~kha khola kara dekhA taba eka AdamI merI chAtI jaMjIra ke pAsa eka khar3A thaa| ko dabAye hue thA aura do zrAdamI usake pAsa hI khar3e nATe AdamI ne kahA-hameM jo kucha karanA hai usake the / ina tInoM hI AdamiyoM kA mu~ha DhaMkA huA thaa| lie tumhArI anumati kI AvazyakatA na pdd'egii| tuma jo do AdamI khar3e the unameM se eka ne mere kAna ke cupacApa baiThe raho, isI meM tumhArI bhalAI hai| pAsa mu~ha le jAkara z2ora se kahA-tIna-pA~ca mata krnaa| gAr3I kA vega kama hone lgaa| eka AdamI ne mujhe jarA bhI kisI taraha kA jhaMjhaTa kiyA nahIM ki mAra kara pakar3a liyA aura mere koTa kI AstIna sikor3a kara merA Dibbe ke bAhara pheMka diyaa| zAnta rahane para tamheM kisI hAtha Upara utthaayaa| dasare prAda damI ne apanI pistaula mere prakAra ke bhI aniSTa kI AzaGkA nahIM hai| mAthe ke pAsa lagA dii| nATe AdamI ne mere hAtha meM __ maiMne kahA-acchI chI bAta hai. maiM bilakala capa eka choTI-sI picakArI lagA kara na jAne kauna-sI davA bAta hai, maiM bilakula cupa eka chATa rhuuNgaa| mere zarIra meM praviSTa kara dii| isake bAda una logoM ne mujhe ___ jo AdamI mujhe dabAye hue thA, usane chor3a diyaa| chor3a diyaa| merA bistara bA~dhakara ve saba merA sArA sAmAna maiM uTha kara baiTha gyaa| una tIna AdamiyoM meM se do ekatra karane lge| lambe the, aura eka nATA thaa| isI ne mujhase bAtacIta . kucha hI kSaNoM ke bAda maiM vAk-zakti se rahita ho kI thii| isase anumAna kiyA ki yahI saradAra hai| yaha gyaa| ekadama jJAna-zUnya to huaA nahIM, kintu eka prakAra bhI nizcaya kara liyA ki mere pAsa jo kucha hai vaha saba kI mAnasika jar3atA ne mujhe aAcchanna kara liyA, mastiSka chIna lene ke lie hI ye loga mere Dibbe meM car3he haiN| kI dhAraNA-zakti prAyaH lupta ho gaI / merI dRSTi-zakti lupta 355 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 sarasvatI - [bhAga 36 to nahIM huI thI, kintu kyA dekhatA hU~, yaha bhalI bhA~ti daravAje ke sAmane khar3I hai| loga mujhe eka bahuta bar3e nahIM samajha sakatA thA / kAna se suna pAtA thA, kintu kamare meM le gye| vahA~ eka pala~ga bichA thA / nATe jo kucha sunatA thA usakA artha hRdayaGgama karane kI zakti zrAdamI ne mere hAtha meM phira eka picakArI lagAI, maiM z2arA mujhameM nahIM raha gaI thii| hIre . hI dera meM nidrita ho gayA / gAr3I sTezana ke samIpa A gii| tInoM ne apane (2) apane mu~ha kA AvaraNa haTA diyA / kyA maiMne ina sabako nidrA bhaMga hone para dekhA taba dina adhika car3ha AyA kabhI kahIM dekhA thA ! citta meM sthiratA na hone ke thaa| maiM kahA~ hU~, yaha jAnane ke lie uThakara maiMne kamare kAraNa yaha bAta merI samajha meM na pA skii| nATe AdamI kI khir3akI kholii| sAmane eka choTA bagIcA-sA thA, ne mere parsa se relave kA TikaTa nikAla liyaa| sTezana para usake bAda bahuta U~cI cahAradIvArI thii| gAr3I khar3I hote hI donoM lambe AdamiyoM ne mere donoM sArI bAteM mujhe smaraNa ho zrAI / dekhA, merA sArA hAtha pakar3akara mujhe gAr3I se utaaraa| tIsare AdamI ne sAmAna kamare meM hI rakkhA hai / ghar3I aura parsa pAkeTa meM kulI bulAkara merA sAmAna Adi utrvaayaa| mujhe dekha rakkhI / sUTakesa aura baksa khola kara dekhA / sabhI cIjeM kara gArDa ne pUchA-inheM kyA huA hai ? jyoM kI tyoM rakkhI thiiN| nATe AdamI ne uttara diyA-inheM kabhI kabhI daurA- maiM baksa banda kara rahA thA, itane meM pIche se vidrUpAsA A jAyA karatA hai| thor3I dera taka ke lie inakI tmaka svara meM sunA-sAmAna to saba ThIka hai na ? bAtacIta karane kI zakti naSTa ho jAtI hai| parantu hama cauMka kara dekhA, vahI nATA AdamI khar3A hai| usake loga sAtha meM haiM, cintA kI koI bAta nahIM hai| adhara ke kone meM zleSapUrNa muskurAhaTa thii| sTezana ke bAhara eka bar3A-sA kAra khar3A thaa| mujhe maiM uThakara khar3A ho gayA aura bolA- yadi merI usI para biThAkara una logoM ne merA sAmAna pIche kairi- cIz2a lene kI icchA nahIM thI to phira mujhe isa taraha yara meM ba~dhavA diyaa| nATA AdamI apane eka sAthI ko yahA~ le Ane meM kyA lAbha hai ? mujhe kahA~ le Aye ho ? lekara mere pAsa baiThA, aura tIsare AdamI ne DrAivara ke maiM mukta hU~ yA bandI hU~ ? pAsa baiThakara usase gAr3I calAne ko khaa| gAr3I ke sabhI "itane prazna eka sAtha hI karoge ? isake lie to daravAje banda kara diye gye| zIzoM ke pAsa parde par3e the, tuma svatantra hI ho, cAhe jitane bhI prazna kara sakate ho| ve saba khIMcakara baMda kara diye gye| gAr3I ke bhItara kA kintu uttara pAoge yA nahIM, yaha dUsarI bAta hai / tuma andhakAra dUra karane ke lie battI jalA dI gaI / bAhara yahA~ kisalie lAye gaye ho, yaha tumheM mAlUma hI ho kI koI vastu dikhAI nahIM par3a rahI thii| moTara bahuta jaaygaa| tuma hAtha-paira bA~dha kara bandI nahIM kiye gaye ho, bar3hiyA thaa| vaha tez2I ke sAtha calA jA rahA thA, usameM kintu bAhara kahIM nahIM jA sakate / isa samaya hAtha-mu~ha kisI prakAra kI ghar3aghar3AhaTa nahIM hotI thii| sabhI loga dhokara bhojana Adi kara sakate ho| tumheM nirAhAra nistabdha the| kisI ne koI bAta nahIM kii| rakhane kI hamArI icchA nahIM hai / " / ___ maiM koI bhI bAta ThIka ThIka samajha nahIM pAtA thaa| mujhe nahAne kA kamarA Adi dikhA diyA gyaa| eka bhAva mana meM AtA aura phira vaha tatkAla hI tiro- mu~ha dhokara maiMne cAya pii| do-eka naukara bhI dikhAI hita ho jAtA / gAr3I bahuta dera taka calatI rhii| kitanI par3e, kintu rAtavAle donoM aAdamI mujhe vahA~ nahIM dikhAI dera taka calatI rahI, yaha maiM nahIM batalA sakatA / anta meM diye| eka sthAna para gAr3I khar3I huii| logoM ne usa para se AhAra Adi karake maiMne ghara ke bhItara ghUmakara dekhA / jaba mujhe utArA taba maiMne dekhA ki gAr3I eka makAna ke do-tIna kamare khule the| zAyada ve mere upayoga ke hI lie Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] vyartha prayAsa khule the| dUsare kamare bhItara se banda the, aura ve zAyada savere aura sA~jha ko z2arA dera taka bagIce meM Tahala * dUsarI ora se khulate the / jarA dera taka vizrAma karane ke AyA krtaa| isake lie kabhI koI kisI prakAra bAda cAra-pA~ca baje sA~jha ko kucha khAkara maiM bAhara kI Apatti nahIM karatA thaa| sUrya kA udaya aura nikalA / mujhe yaha jAnane kI icchA thI ki maiM kaisA asta dekha kara dizA kA nirNaya kiyA / zrAkAza para bandI huuN| cIle cAroM ora ur3A karatI thiiN| unheM isa prakAra svacchanda bAhara bagIcA thA, kintu vaha bemarammata par3A thA, rUpa se vicaraNa karate dekhakara mana meM bahuta hI viSAda jagaha jagaha para jaGgala-sA ho gayA thaa| bAhara kA phATaka utpanna hotA thaa| usa samaya maiM yaha anubhava karatA ki banda thA / vahA~ eka eka paharedAra baiThA thA, jisake hAtha mujha aura bandI meM kyA antara hai| madhyAhna kI nistameM bharI banda thii| bandaka dekhane para merI samajha meM pA gayA bdhatA meM kabUtara guTara gaeN'guTara gU kiyA karate, kaThaphor3A ki maiM sacamuca baMdI huuN| yadi bhAgane kA prayatna karU~gA bhI lagAtAra Thaka Thaka karatA rhtaa| bagIce meM nevalA, to mujhe yaha golI mAra degaa| cAroM ora ghUmakara dekhaa| jaMgalI kharagoza Adi dikhAI pdd'te| eka dina Tahalate kahIM dIvAra phAMdakara nikalane yogya nahIM thii| yA to sIDhI Tahalate mujhe sAhI ke kaI kA~Te par3e hae mile| seAcA ki se usa para car3hA jA sakatA thA yA kisI rassI Adi rAta ko sAhI bhI yahA~ pAyA karatI hai / cahAradIvArI meM kA sahArA milane para usa para se hokara nikalA jA usane kahIM bila khoda rakkhA hogA / khoja kara dekhA, sakatA thA / AsAnI se nikala bhAganA sambhava nahIM thaa| dIvAra meM eka sthAna para bahuta saGkIrNa mu~ha kA eka bila yaha sthAna kahA~ thA, kisa sTezana para maiM gAr3I se dikhAI par3A / caur3A karane para usake dvArA sambhavataH manuSya utArA gayA thA, yaha to maiM nahIM anumAna kara sakA, para bhI bAhara nikala sakatA thA, parantu usake lie parizrama mujhe jahA~ utaranA thA vahA~ maiM nahIM utArA gayA, yaha aura samaya kI AvazyakatA thii| mere pAsa khodane ke lie maiM anAyAsa hI samajha gayA thaa| kyoMki yadi maiM apane koI auz2Ara nahIM thA aura yadi hotA bhI to mujhe koI sTezana para utArA gayA hotA to vahA~ mere AdamI hote, khodane hI kyoM detA ? rAta ko mere kamare meM bAhara se aura jo loga mujhe isa rUpa meM le Aye haiM ve saba pakar3a tAlA lagA rahatA thaa| liye jaate| chuTakAre kA kAI bhI upAya maiM nahIM soca pAyA / ___maiMne hisAba lagAne kA prayatna kiyaa| gAr3I se utAre jAne ke bAda sTezana para maiMne ghar3I dekhI thii| isase kucha (3) kucha smaraNa thA ki usa samaya rAta ko tIna baje the| do dina taka mujhase kisI ne kucha nahIM kahA / kevala relave kA TAima-Tebila nikAlakara dekhaa| ThIka usI nATe AdamI se eka-aAdha bAra mulAqAta bhara ho jAtI samaya rAmapura nAmaka eka choTe se sTezana para gAr3I rukA thii| para una do AdamiyoM ko nahIM dekha pAyA thaa| karatI thI / yadi vaha vahI sTezana thA to vahA~ se yaha ghara ve loga isa makAna meM haiM yA nahIM, yaha bhI mujhe mAlUma kitanI dUra hai, yahA~ maiM isa taraha kyoM pakar3a kara lAyA gayA nahIM thaa| hU~, aisA karane kA ina logoM kA kyA uddeza hai, ye saba tIsare dina vaha nATA AdamI bhojana Adi ke bAda bAteM kisI taraha bhI maiM na samajha skaa| kisI kisI deza mere kamare meM aayaa| vaha mere pAsa na baiTha kara z2arA kucha meM isa taraha pakar3akara loga pakar3e hue zrAdamI se rupaye dUra baiThA / usakA hAtha jeba meM thaa| maiM yaha jAnatA thA vasUla karate haiM, bAda kA use chor3a dete haiN| to kyA ina ki usakI jeba meM pistaula hai| logoM kA bhI yahI uddeza hai ? nATe zrAdamI ne do dinoM usane vyaGgaya ke svara se kahA - yahA~ tuma nimantraNa taka mujhase koI bhI bAta nahIM khii| meM nahIM lAye gaye ho / samajhe ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 sarasvatI - [bhAga 36 maiMne bhI avajJA ke sAtha sAtha uttara diyA-itanA maiMne saMkSepa meM uttara diyA-jAnatA huuN| to maiM bhI samajha pAtA huuN| parantu jAnate ho, maiM kauna hU~? vaMzI ne karkaza svara se kahA-binA jAne-samajhe maiM ___ "paricaya mile binA kaise jAna pAU~gA / parantu yaha tumheM yahA~ nahIM pakar3a le AyA huuN| isa samaya sampatti bAta to tumhAre cehare se hI mAlUma hotI hai ki tuma kAI kI adhikAriNI eka avivAhita kanyA hai| usakA nAma bar3e AdamI ho|" vanalatA hai| vaha sundara hai, pandraha-solaha varSa kI avasthA ___merI bAta kA gambhIra artha samajha kara vaha kruddha ho hai, skUla meM par3hatI hai| tuma usake saMrakSaka ho / usa kanyA utthaa| jeba se pistaula nikAla kara usane merI ora sIdhA ke lie maiMne eka vara ThIka kiyA hai| jAti eka hai, kara liyA aura kahane lagA-yadi cAhU~ to tumheM isI gotra bhinna hai, avasthA bhI thor3I hai / usake viruddha koI samaya mAra DAlU~ yA aMga-bhaMga kara duuN| parantu aisA aisI bAta nahIM kahI jA sktii| parantu vaha mere dala kA karane se merA koI kAma nahIM bnegaa| tumheM yaha smaraNa AdamI hai, zAyada tuma loga use pasanda na kara sakoge / rakhanA cAhie ki maiM kisase bAteM kara rahA huuN| maiM hU~ vaMzI parantu usake sAtha vanalatA kA vivAha karanA hogaa| haaldaar| usa AdamI kI spardhA dekhakara maiM daMga raha gyaa| nAma sunakara maiM kA~pa utthaa| mana kA bhAva chipAne kA apanA krodha na saMvaraNa kara sakane ke kAraNa maiMne kahAprayatna karane para bhI merA ceharA utara gyaa| vaMzI hAla- itane dinoM taka tuma apane Apako bar3A bahAdura dAra kA nAma kisane nahIM sunaa| itanA uddaNDa, itanA the, parantu isa bAra tumhArI bahAdurI kA anta hogA / kyA durAtmA, itanA aparAdhI deza meM aura koI thA hI nhiiN| tumheM isakA bhI patA hai ki misTara rAya ke yahA~ kitane usakA nAma sunakara sabhI kA~pate the, lekina pulisa ko laThaita haiM ? apanA dala lekara unakA mukAbilA kara na lo usake viruddha abhI taka koI pakkA pramANa nahIM mila kisI dina / skaa| logoM kI dhAraNA thI ki dekhane para vaha pUrA daitya- vaMzI hAladAra ha~sa pdd'aa| usakI vaha ha~sI niSThura thI, sA jAna par3atA hai| kintu kyA yahI nATA-sA AdamI zleSamaya thI / ha~sate ha~sate usane kahA-yadi yahI karanA vaMzI hAladAra hai ? yadi usake hAtha meM pistaula na hotI hotA to tumhArI kyA AvazyakatA thI ? lAThI-DaMDe kI to to maiM use galA dAba kara mAra ddaaltaa| koI bAta hai nahIM, yahA~ to bAta hai riztedArI kii| tuma ___maiMne kucha kahA nahIM, cupa raha gayA / vaMzI hAladAra ho usa ghara ke sarvesarvA / tuma yadi vivAha kara doge to kahane lagA-tumase merA eka kAma nikala sakatA hai, aura bolanevAlA kauna hai ? isI lie tumheM yahA~ le AyA huuN| maiM jo kucha pUcha usakA maiM kucha kSaNa taka usake mu~ha kI ora tAkatA rhaa| ThIka ThIka uttara dete jaao| isI meM tumhArA kalyANa hai, usakI sArI cAla merI samajha meM aagii| maiMne yaha jAna nahIM to apanA kuzala mata samajhanA / liyA ki mujhe bhaya dikhA kara yA kaSTa dekara yaha rAya isa bAta para bhI maiM kucha nahIM bolA, cupacApa suna bAbU kI sArI sampatti apane adhikAra meM karane kA prayatna liyaa| kregaa| yaha apane dala ke eka AdamI ke sAtha vanalatA "dakSiNapAr3A ke rAya-parivAra ko jAnate ho ?" kA vivAha kregaa| isa sAhasa kA bhI koI ThikAnA hai ? dakSiNapAr3A ke rAya-parivAra ko kauna nahIM jAnatA ? vanalatA jaba taka bAlig2a na ho jAyagI taba taka usakA unakI itanI bar3I sampatti hai, usakA sArA bhAra mere hAtha svAmI usakI sampatti meM kisI prakAra kA hastakSepa na kara meM hai, maiM hI sArA prabandha karatA hU~ / isa bAta ko sabhI sakegA, yaha bAta maiMne chipA lii| loga jAnate haiN| isake atirikta chipAne kI koI maiMne kahA-to kyA tuma samadhI banoge yA barAtI AvazyakatA bhI nahIM thii| hokara vahA~ jAoge ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4 ] " vara nahIM jAyagA, kanyA hI yahA~ AvegI / isa makAna meM vara aura purohita upasthita rheNge| tuma kanyA ko yahIM bulA lenA / vivAha meM koI vizeSa samAroha na hogA, anyathA koI vighna upasthita ho sakatA hai / " vyartha prayAsa "kanyA yahA~ kisa taraha grAvegI ?" "yoM hI moTara para baiThakara / tuma ciTThI likhakara vanalatA ko yahA~ apane pAsa bulaao| tumhArI ciTThI pAkara vaha turanta yahA~ calI zrAvegI / " "to kyA tuma samajhate ho ki maiM ciTThI likha dU~gA ?" " AsAnI se likhoge / yadi aisA hI hotA to tumheM isa taraha relagAr3I se pakar3akara kyoM le AtA ? tA, sIdhe likha doge yA kisI dUsare upAya kA ava lambana karanA par3egA ?" ba "maiM kabhI nahIM likhU~gA / " " isa samaya cAhe yaha bAta kaha lo; parantu bAda ko tuma likhoge aura khuzI se likhoge| tumheM kala taka kA aura samaya dete haiM / kala rAta ko yadi tumane ciTThI na likha dI to samajha rakhanA vaMzI hAladAra ko / " vaha uTha kara calA gayA, bAhara se kamare meM tAlA lagA diyA / maiM samajha gayA ki yaha makAna rAmapura sTezana ke samIpa hI | dakSiNapAr3A sTezana se yaha kaI kosa kI dUrI para hai / vahA~ se yahA~ taka moTara kA rAstA hai 1 maiM yaha bhI samajha gayA ki kala se mere Upara kisI na kisI prakAra kA atyAcAra prArambha hogA / una logoM ne samajha rakkhA hai ki yantraNA sahana karane meM asamartha hokara vaMzI hAladAra ke AjJAnusAra maiM ciTThI likha dU~gA / unake lie koI bhI kArya asAdhya nahIM hai / kamare kA dvAra bhItara se banda karake maiMne bAksa se eka noTabuka nikAlI / usI meM peMsila bhI thii| kAg2az2a phAr3a kara sArI ghaTanA kA vivaraNa likhA / ghara kI cahAradIvArI kI bhI bAta likhii| yaha bhI likha diyA ki yaha sthAna rAmapura sTezana se adhika dUrI para nahIM hai / maiMne ina saba bAtoM ko spaSTa rUpa se likha diyA ki yadi maiM zIghra hI ina logoM se mukta na kara liyA gayA to mujhe vizeSa rUpa se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 359 yAtanA bhoganI par3egI aura loga pazubala kI sahAyatA se muse patra likhA leMge / isalie pulisa kI sahAyatA lekara rAtri ke samaya cupacApa cahAradIvArI phA~dakara isa makAna ko ghera lo aura vaMzI hAladAra tathA usake anuyAyiyoM ko giraftAra karake mujhe mukta karo / ciTThI likhakara use lifAfe meM banda kiyA aura Upara misTara rAya ke mainejara kA nAma tathA unake ghara kA patA Adi likha diyA / eka dUsare kAg2az2a para likhA ki jo koI yaha ciTThI pAve vaha zIghra hI dakSiNapAr3A ke rAyabAbU ke yahA~ le jAya, nahIM to isa makAna meM eka AdamI kI hatyA ho jAne kI sambhAvanA hai / eka sAfa-suthare rUmAla ke eka kinAre para yaha kAg2az2a aura pA~ca rupaye bA~dha diye aura dUsare kinAre para vaha ciTThI / isake bAda cirAg2a bujhAkara so gayA / ( 4 ) mere daravAje kA tAlA bahuta savere hI khola diyA jAtA thA / maiM roz2a savere cAya pIkara jisa taraha thor3I dera taka TahalA karatA thA, usI taraha usa dina bhI Tahalane lagA / jo AdamI daravAz2e ke pAsa baiThA rahA karatA thA, vaha merI tarafa pITha karake masAlA pIsa rahA thA / bandUqa dIvAra ke sahAre khar3I huI thI / Tahalate Tahalate maiM cahAradIvArI ke usa bhAga ke pAsa pahu~cA, jo makAna se sabase adhika dUra thA aura phATaka se kucha Ar3a meM bhI par3atA thA / cAroM ora ghAsa Adi ugI thii| nIMbU ke eka per3a kI Ar3a meM khar3e hokara maiMne jeba se vahI rUmAla, jisameM ciTThI aura rupayA ba~dhA thA, z2ora se cahAradIvArI ke usa pAra pheMka diyA / sA~jha ko vaMzI hAladAra mere kamare meM zrAyA / relagAr3I meM usake sAtha jina aura do AdamiyoM ko dekhA thA ve loga bhI sAtha the| inake atirikta eka nayA AdamI bhI thA / vaha khUba lambA aura moTA-tAz2A thA / daravAz2e ke takhte ke samAna caur3A usakA sInA thA / vaha AdamI kyA thA, pUrA daitya thA / use dekhate hI samajha gayA ki mere sAtha sakhtI kI jAyagI / vaMzI hAladAra ke hAtha meM kalama-dAvAta, ciTThI likhane www.umaragyanbhandar.com
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI ' [bhAga 36 kA kAg2az2a aura lifAfA thA / usane mujhase kahA ki yadi loga para liye the, ve eka eka kursI khIMcakara mere pAyatuma durdazA se bacanA cAhate ho to bhale AdamI kI taraha maiM tAne ke pAsa baiTha gaye aura unhIM paroM se pairoM ke nIce ke jo kucha kahU~ vaha likha do| maiMne jisa vara kI tumase carcA bhAga ko sahalAne lge| kI thI use apane sAtha le AyA huuN| dekhane meM sundara yaha kyA daNDa thA yA kautuka ? jarA-sI surasurAhaTa hai, kulIna hai| aura cAhie hI kyA ? hote hI maiMne paira khIMca lene kA prayatna kiyA, parantu vaha jina do zrAdamiyoM ne vaMzI hAladAra ke sAtha rela- hila taka na skaa| kramazaH ghabarAhaTa mAlUma hone lagI. gAr3I meM praveza kiyA thA unhIM meM se eka ko usane dikha- anta meM vahI ghabarAhaTa yantraNA ke rUpa meM pariNata ho gaI, lAyA / yuvA puruSa thA, dekhane meM bhI burA nahIM thA, surasurAhaTa barAbara hotI rahI, usakA koI virAma yA avalekina usakA ceharA bhale AdamI kA-sA nahIM thaa| sAna nahIM thaa| sAre zarIra meM yantraNA hone lgii| maiMne kahA-maiM ciTThI nahIM liluuNgaa| khopar3I ke nIce mAno haz2AroM kIr3e kATane lge| dekhate kamare meM eka choTA-sA Tebila thaa| vaMzI ne usI hI dekhate asahya yantraNA hone lgii| yahA~ taka ki maiM para kalama, dAvAta, kAg2az2a Adi rakha diyA aura kahA -- ekAeka cillA pdd'aa| bA~dho isako / vaMzI hAladAra ne kahA--aba likhoge ? moTe-tAz2e AdamI ne mujhe pakar3akara cArapAI para dA~toM se dA~ta dabAkara maiM cupa raha gyaa| surasurAhaTa paTaka diyaa| maiMne zakti-bhara hAtha-paira calAye, parantu barAbara hotI rhii| mere zarIra aura mastiSka ke bhItara usake sAmane maiM bilakula baccA-sA thaa| tInoM zrAda- mAno asaMkhya jhIMgura bolane lage, sArA zarIra pasIne. miyoM ne majhe cArapAI para cita karake isa taraha bA~dhA diyA pasIne ho gyaa| ki hilane-Dolane ke lAyaka na raha gyaa| khAsa kara donoM jo loga paroM se mere pairoM ko sahalA rahe the ve aba paira to z2arA bhI hila nahIM sakate the| bIca bIca meM banda bhI kara dene lge| ve hAtha meM para liye vaMzI hAladAra ne pAkeTa se na jAne kyA nikaalaa| cupacApa baiThe rahate, kintu merI yantraNA z2arA bhI na zAnta maiMne socA ki mujhe yantraNA dene ke lie kAI yantra hotii| jAna par3atA ki isa samaya bhI vahI surasurAhaTa ho nikAla rahA hogaa| dekhA to kAg2az2a meM lapeTe hue do rahI hai / yantraNA meM jarA-sI kamI hote hI ve loga phira bar3e bar3e para the, aura kucha nahIM thaa| ve donoM hI para sahalAnA prArambha kara dete| mujhe dikhAkara vaMzI ne kahA-tuma samajhate ho ki hama kaisA bhayaGkara daNDa thA, kaisI asIma yantraNA thI ! loga mAra-pITeMge, kaSTa deMge? isake lie tuma mata ddro| maiM aMTa-saMTa bakane lagA, bAda ko mujhameM cetanA na raha gii| tuma eka sajjana puruSa ho / tumheM bhalA hama loga kabhI kaSTa maiM mUJchita ho gyaa| de sakate haiM ? kevala tumhArI z2arA-sI caraNa-sevA bhara kI jJAna hone para dekhA to tInoM hI AdamI khar3e the, vaMzI jaaygii| rAjakumArI phUla kI coTa se mUJchita ho jAtI hAladAra nRzaMsa ke samAna z2arA z2arA ha~sa rahA thaa| usane thI, jAnate ho ? dekhanA tuma kahIM paroM kI coTa se na kahA-kaho, kyA hAla hai ? aba to ciTThI likha doge na ? mUcchita ho jaatro| maiMne koI uttara nahIM diyaa| vaMzI ne kahA-ise ____ maiM yaha kucha samajha na skaa| kyA paroM meM bhI yantraNA khola do| dene kI koI zakti hotI hai ? vaha moTA-tAz2A AdamI bandhana se mukta karane ke bAda moTe-tAz2e AdamI ne mere mere pAsa hI eka kursI para baiThA thaa| dUsare dono zrAda- donoM hAthoM ko khIMcate hue mujhe khar3A kiyaa| usa samaya miyoM ko vaMzI hAladAra ne eka eka para de diyaa| vaha mere hAtha-paira tathA zarIra ke anyAnya samasta aGga kA~pane svayaM eka kursI khIMca kara merI bag2ala meM baiTha gyaa| jo lge| maiM cArapAI para gira pdd'aa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] vyartha prayAsa vaMzI hAladAra ne kahA-Aja yaha na likha sakegA, makAna ke Upara nAcatA rahA / zabda sunakara samajha pAyA isakA hAtha ThIka nahIM hai| isako kucha khilaaao-pilaayo| ki airoplena bahuta nIce se jA rahA hai| upavAsa karAne se kAma na clegaa| kala yadi isane na mujhe aisA lagA ki airoplena se koI AdamI dhyAnalikhA to koI aura upAya kiyA jaaygaa| likhane ko pUrvaka usa makAna ko dekha rahA hai| maiM bAhara khar3A thA, to isakA bApa likhegA, ise rAta ko akele mata rkkho| sambhavataH mujhe bhI dekhA hogaa| usane moTe-tAz2e AdamI se kahA-tuma isake kamare vaMzo hAladAra bahuta jAnakArI rakhatA thA, parantu sArI meM sonaa| bAteM nahIM jAnatA thaa| dakSiNapAr3A se tIsa kosa kI mujhe z2arA-sA dUdha tathA kucha aura cIz2a khilAkara dUrI para airoplena rakhane kA eka sthAna thA, jo airoDroma sone ko khaa| pahalavAna bhI eka dUsarI cArapAI lAkara kahalAtA thaa| vahA~ kaI airoplena the| vanalatA eka mema mere hI kamare meM leTa gyaa| se a~garez2I aura eka paNDita se saMskRta par3hA karatI thii| bar3I dera taka mere zarIra meM z2arA-sA kampana kA bhAva a~garez2I meM vaha bahuta acchI taraha bAtacIta kara sakatI thaa| usake bAda dimAg2a ThikAne para aayaa| maiMne samajha thii| airoplena meM baiThane kA use nazA thA, mujhe mI vaha liyA ki ye loga aba mujhe akele na rahane deNge| ciTThI kaI bAra le gaI thii| airoDroma se misTara rAya ke ghara ko yadi maiMne pahale hI na pheMka dI hotI to aba avasara na TelIphona lagA thA, kabhI kabhI TelIphona se bAtacIta huA miltaa| kyA kisI ne usa ciTThI ko uThAyA hogA? karatI thii| airoDroma ke sabhI loga vanalatA ko tathA yadi uThAyA hai to rupaye lekara ciTThI kahIM pheMka to nahIM mujhe vizeSa rUpa se pahacAnate the| dI yA ve sArI cIjeM jyoM kI tyoM ba~dhI par3I hai, koI airoplena ko dekhate hI maiMne pahacAna liyaa| kadAunheM dekha hI nahIM pAyA ? AzA aura aAzaGkA se merA cit vanalatA svayaM usameM baiThI thii| koI bhI rahA ho, isa citta caJcala ho utthaa| rAtri prAyaH samApta hote hote makAna ko vaha pahacAna gayA hai, isameM aba koI sandeha nidrA A gaI / so jAne para taraha taraha ke svapna dekhane nahIM rahA / aba mere chuTakAre meM adhika vilamba nahIM hai / lgaa| dina Dhalate Dhalate AkAza para bAdala ghira aaye| nidrA bhaMga hone para dekhA to dina bahuta car3ha AyA raha rahakara bijalI bhI camakane lagI / meghoM ke garjane se sArI thaa| kamare meM aura koI nahIM thaa| mastaka meM thor3I dizAyeM paripUrNa ho gaI / raha raha kara varSA bhI hone lgii| thoDI pIDA avazya thI. usake atirikta zarIra meM aura sA~jha hone ke bAda vaMzI hAladAra apanA dala-bala kisI prakAra kA kleza nahIM thA / prati dina kI taraha Aja lekara phira aayaa| usane kahA-kaho, aba kyA kahate savere Tahalane nahIM gyaa| kamare ke bAhara thor3I dera taka ho| isa bAra ciTThI likhoge yA nahIM ? khar3A rahA, vaMzI hAladAra yA aura kisI ko dekha nahIM aba maiMne uttara diyA-aba mujhe Apatti nahIM hai| paayaa| vanalatA merI lar3akI to hai nhiiN| mujhe kyA par3I hai ki maiM dopahara ko bhojana karake kamare meM baiThA thA, itane meM usake lie itanI yantraNA sahana karU~ ? usake bhAgya meM airoplena kA zabda sunakara bAhara nikala aayaa| dekhA, jo hai vahI hogaa| eka airoplena bahuta nIcA hokara usa makAna ke Upara se vaMzI ne ha~sakara kahA-aba rAste para A gaye ho / hokara calA jA rahA hai / vaMzI hAladAra tathA aura bhI kaI yadi Aja bhI na sahamata hote to eka aura taraha kA maz2A AdamI ghara se nikala pdd'e| mujhe dekhate hI una logoM ne cakhane ko milatA! kahA-tuma yahA~ kyoM Aye ? bhItara jaatro| maiMne kahA-Aja rAta bhara aura Thahara jAtro, kala savere maiM bhItara calA gyaa| airoplena do-tIna bAra usa likha duuNgaa| phA. 10 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 sarasvatI [bhAga 36 "kyoM Aja likhane meM kyA huA ?" dekhate dekhate sabhI kamaroM aura barAmadoM meM rozanI ho "abhI taka merA hAtha ThIka nahIM huA, likhate samaya gii| maiM eka bar3e kamare meM le jAyA gyaa| mainejara aura kA~patA hai| isa samaya yadi maiM likha bhI dUM to loga iMspekTara ne mujhase pUchA- mere Upara kisI prakAra kA sandeha kara sakate haiM / " yaha dekho, kaha kara maiMne kalama- atyAcAra kiyA gayA hai yA nhiiN| maiM aAdi se anta taka dAvAta le lI aura kAg2az2a para kaI paMktiyA~ likhiiN| sArI kathA kaha gyaa| likhAvaTa Ter3hI-mer3hI thii| jisake sAtha vanalatA ke vivAha vaMzI hAladAra tathA usake sabhI anucara giraphtAra ho kI bAta thI, zAyada vahI una logoM meM paNDita thA / merA gaye the| khAnAtalAzI lene para sArI cIjeM mila gii| likhanA uThAkara usane dekhA aura kahane lagA--isase kAma bahuta-se para, zarIra ko kaSTa dene ke kaI prakAra ke yantra, na calegA, balki jhaMjhaTa ho sakatA hai| kala rAta ko camar3e meM cheda karake davA DAlane kI picakArI Adi sabhI z2arA adhika dabAva DAlA gayA thaa| hAtha kI likhAvaTa cIjeM nikala aaii| iMspekTara ne hAtha malate hue kahAsvAbhAvika honI caahie| hAladAra mahAzaya, itane dinoM ke bAda zrApa mile haiN| vaMzI hAladAra ne kahA-kahIM badamAzI ke mAre to sAta varSa ke lie to aba bar3e ghara meM jA hI rahe haiM, vahA~ 'bigAr3akara nahIM likhA hai ? se lauTane para bhI aba Apa hama logoM se chuTakArA na pA maiMne kahA-tumhAre sAmane hI to likhA hai / merA hAtha skeNge| eka eka karake Apake sabhI viSaile dA~ta tor3a isa samaya bhI kA~patA hai| diye jaayNge| ___"acchA, to abhI rahane do, kala savere ThIka se likha maiMne eka aura AdamI ko dikhalAkara kahA--inako denaa|" pahacAnate haiM ? ye hI vanalatA ke bhAvI pati haiN| hAlaAja rAta ko mere kamare meM koI nahIM rhaa| vaMzI dAra bAbU isa vivAha ke agrakartA hoNge| hAladAra ko vizvAsa ho gayA ki yAtanA na saha sakane ke "acchA !" kaha kara iMspekTara ne usa yuvaka ko bUTa se kAraNa maiMne usakI AjJA kA pAlana karanA svIkAra kara aise z2ora kI eka Thokara mArI ki vaha laTapaTA kara gira pdd'aa| liyA hai, aba kisI prakAra kI Apatti naM kruuNgaa| usa samaya mere hAtha meM bhI khujalAhaTa mAlUma par3ane rAta ko dasa baje AkAza nirmala ho gyaa| mere lgii| maiMne kahA-z2arA hAladAra bAbU kA bandhana khola zarIra meM usa samaya bhI klAnti thii| maiM so gyaa| diijie| mujhe inase kucha hisAba-kitAba samajhanA hai| ____ gambhIra rAtri meM mere kamare ke daravAz2e meM bar3e z2ora se eka kAnsTebila ne vaMzI hAladAra ke hAtha kA bandhana dhakkA lagA, kabz2A TUTa gayA, isase daravAz2A khula gyaa| khola diyaa| maiMne kahA-mere hAtha meM na to picakArI hai, maiM cauMka par3A aura utAvalI ke sAtha uTha kara cArapAI para na davA hai, na para hai aura na kAI dUsarI hI cIz2a hai / maiM baiTha gyaa| eka TArca kI rozanI mere mu~ha para pdd'ii| kisI tumhArA raktapAta na karUMgA, nAka-dA~ta bhI na toDUMgA, ne kahA-kahie gaura bAbU, ina logoM ne Apako adhika kintu vaMzIvadana, gauramohana kA z2arA-sA aura paricaya kleza to nahIM diyaa| denA Avazyaka hai| ___ merA nAma gauramohana datta hai| maiMne kahA-abhI batalAtA ghusA mArane kI kalA maiMne sIkhI thii| donoM hAthoM huuN| saba loga giraftAra ho gaye haiM na ? kauna kauna Aye haiM ? kI AstIne sikor3akara maiMne vaMzI hAladAra ke paJjara meM "sabhI giraftAra ho gaye haiN| mainejara sAhaba Aye haiM, tAna kara eka cUsA maaraa| vaha kA~khakara baiTha gyaa| pulisa ke iMspekTara haiM, bIsa laThaita haiM aura dasa kAnsTebila jUte se Thokara mArakara maiMne use utthaayaa| mu~ha chodd'haiN| phATaka para jo zrAdamI bandUka liye khar3A rahA karatA kara usake zarIra ke sthAna sthAna para maiMne kaI cUMse maare| hai vaha pakar3a liyA gayA hai| vaha pRthivI para girakara ArtanAda karane lgaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] vyartha prayAsa vaMzI hAladAra ke dala ke jitane bhI zrAdamI the, una rAya kI aTTAlikA meM gyaa| usa samaya rAta ke cAra sabhI para thor3I-bahuta mAra pdd'ii| bAda ko ve saba bA~dha liye baje the| vanalatA sArI rAta so nahIM skii| mere Ane gye| ghara se thor3I dUra para cAra bar3I bar3I lAriyA~ khar3I kA samAcAra pAte hI vaha daur3I AI aura mere gale se lipaTathIM, unhIM para una saba DAkuoM ko baiThAkara pulisa unheM kara kahane lagI-cAcA jI, tumhAre Upara kisI prakAra lekara calI gii| kA atyAcAra to nahIM kiyA gayA ? .. mainejara ne mujhase kahA-biTiyA rAnI aApako dekhane maiMne kahA-vaha koI aisI bAta nahIM thI, parantu jarAke lie bahuta hI utkaNThita haiM, unhoMne apanI gAr3I sA hI aura vilamba hone para ve loga tumheM pakar3a le jAte, bhejI hai| aura vivAha kara dete| maiMne kahA-calie, aba yahA~ rahane kI kyA zrAva- vanalatA ne upekSA ke sAtha mastaka hilAkara kahAzyakatA hai| merA vivAha tuma karoge / ve loga kauna hote haiM ? moTara ke pIche apanA sArA sAmAna bA~dhakara maiM misTara graanggulaacchi-lijaaj lekhikA, zrImatI rAmakumArI cauhAna adhakucale aramAnoM kI hai yaha dhUmila-sI rekhA // palI nirAzA kI nizItha meM isane prAta na dekhaa| usa niSThura ke vana-prahAroM se nirmita isakA AkAra / / yaha icchAoM kI apUrti hai yahI mUrti karuNA sAkAra / / uSAkAla meM sandhyAvelA patajhar3a meM hai yahI vasaMta / / AkAMkSAoM kI asaphalatA viSama vyathA kA chora ananta / / yaha kaMpita-se nIla vyoma ke hai dRgatAroM kI jaladhAra / / yoga-viyoga Adi kI jisameM hotI hai pratipala bauchAra // ai megho, tuma bahA na denA dekho merI eka samAdhi / isameM abhI sulA pAI hU~ jaga kI nirmama vyAdhi-upAdhi // zazi-kiraNo, tuma madhura sneha le A jAnA isa ora samIpa / / kAntidAna se prajvala rakhanA mama samAdhi kA supta-pradIpa / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUSaNa kA mahattva lekhaka, zrIyuta kamalAkara zarmA lAna janA yuta vinodavihArI" nAma hai, balki isalie bhI ki vaha vIra rasa kA vAsta ke kisI lekhaka ne julAI vika udAharaNa na hokara rIti-granthakAla kI anya kI "sarasvatI" meM "bhUSaNa zrRMgArI kavitAoM kI bhA~ti hI kAmukatA-pUrNa yA "zrI kA dUSaNa" zIrSaka eka bhI hai|" ASTI lekha likhA hai| mAlUma mahAtmA jI to "zivAbAvanI" ko sirpha dabI jAhasa hotA hai ki Apa bhI z2abAna meM arASTrIya hI batalAte haiM; kyoMki usameM N mahAtmA gAndhI ke andha- mug2ala bAdazAha ke lie bhalI burI bAteM haiM; aura ve bhakta banakara pA~ca savAroM meM apanA nAma likhAnA saba aitihAsika bhI nahIM haiM; parantu unake ye andhacAhate haiM, tabhI to mahAtmA gAndhI kI duhAI dekara bhakta unase aura bhI do qadama Age bar3hakara zivAmahAkavi "bhUSaNa kA dUSaNa" dikhAne kI Apane bAvanI ko 'sAmpradAyikatA kI Aga bhar3akAnevAlI' himmata kI hai| batalA rahe haiN| inakI rAya meM bhUSaNa kavi kI yaha ___ mahAtmA gAndhI ne devanAgarI lipi acchI taraha kavitA "vIra rasa kA vAstavika udAharaNa" bhI nahIM jAnanevAle kisI musalamAna kI zikAyata para mahA- hai, aura "rIti-kAla kI anya zrRMgArI kavitAoM kavi bhUSaNa kI zivAbAvanI ke viSaya meM yaha sammati kI bhA~ti hI kAmukatA-pUrNa bhI hai|" vinodavihArI de DAlI hai ki isameM "mug2ala bAdazAha ke lie bhalI jI kahate haiM ki "indra jimi jambha para bAr3ava burI bAteM haiN| ve saba aitihAsika bhI nahIM haiN|" su ambha para" ityAdi rUpaka bA~dha kara koI kisI ke ataeva yaha pustaka arASTrIya hai; aura mahAtmA jI kI hRdaya meM vIra rasa kA saMcAra nahIM kara sktaa| yadi aisI bhI rAya prakaTa huI hai ki hindI-sAhitya-samme- bhUSaNa auraMgajeba ke atyAcAroM kA varNana karate aura lana kI parIkSA-pustakoM se yaha pustaka nikAla denI hinduoM ko una atyAcAroM kA muqAbilA karane kA caahie| joza dilAte taba bezaka unakI kavitA vIra rasa kI mahAtmA jI ne svayaM apane andhabhaktoM ko kaI kahI jaatii|" bAra phaTakArA hai ki tuma apanI svataMtra buddhi se kAma parantu Apako yaha mAlUma honA cAhie ki lo / khAlI hamArI AvAz2a meM AvAja na milaao| bhUSaNa kavi chatrapati zivAjI kI rAjasabhA ke kavi parantu ina parAvalambI prANiyoM kI buddhi abhI taka the; aura kisI lambe kathAnaka ko lekara vIra rasa kA ThikAne nahIM AI ! "bhUpaNa kA dUSaNa" dikhalAnevAle koI mahAkAvya likhanA unakA uddeza nahIM thaa| vinodavihArI jI apane isa lekha meM likhate haiM- unakA sampUrNa kAvya muktaka kAvya ke DhaMga kA hai| ___"mahAtmA gAndhI ne jo prazna uThAyA hai usa para zivAjI ke yaza, kIrti, pratApa aura unake jIvana kI hameM gambhIratApUrvaka vicAra karane kI AvazyakatA vIratA-pUrNa bhinna bhinna ghaTanAoM ko lekara hI unhoMne hai| zivAbAvanI kevala isI lie tyAjya nahIM hai apane muktaka chanda race haiM / "zivarAjabhUSaNa," ki vaha sAmpradAyikatA kI Aga ko bhar3akAnevAlI "zivAbAvanI," " chatrasAla-dazaka " aura kucha 364 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] bhUSaNa kA mahattva 365 phuTakara kavittoM ke atirikta "bhUSaNahajArA", "bhaSaNa- pratyakSa zaMkara kA avatAra, hindu-jAti ke uddhAra ke ullAsa" aura "dUSaNa-ullAsa" ye tIna grantha unake lie, mAna liyA thaa| hinduoM kI sampUrNa zakti, aura bhI sune jAte haiN| ina granthoM ke nAmoM para se balavIrya aura parAkrama kA ekatrIkaraNa ekamAtra bhI yahI mAlUma hotA hai ki mahAkavi bhaSaNa kI zivAjI meM hI ho rahA hai-aisI bhAvanA usa samaya pravRtti muktaka chanda likhane kI ora thii| kramavAra pratyeka hindU-hRdaya meM kama se kama mahArASTra meM to yuddha-varNana kI ora nhiiN| sara vAlTara skATa kI avazya hI chAI huI thii| zivAjI kA rAjyAbhiSeka taraha inhoMne chatrapati zivAjI ke kisI yuddha kA pUrA hI isa masalahata se kiyA gayA thA ki hindU-jAti pUrA varNana to nahIM kiyA; parantu phuTakara yaddha-kAvya kI sampUrNa svarAjyabhAvanA eka hI jagaha Akara likhane meM mahAkavi bhUSaNa ne jitanI saphalatA prApta kendrIbhUta ho jaay| isI lie bhUSaNa kavi ne bhI kI hai, utanI zAyada hI kisI hindI kavi ne prApta kI apanI kavitA meM sampUrNa hindU jAti ko sambodhita hogii| zivAjI kI kaI car3hAiyoM kA bahuta hI karake usako ubhAr3ane kI AvazyakatA nahIM smjhii| utkRSTa aura uddaNDa varNana inhoMne kiyA hai| zatruoM eka ziva chatrapati ko hI unhoMne samasta hindU-jAti para zivAjI kA jo AtaMka aura prabhAva thA, usakA kA pratinidhi mAna liyA thaa| kavi kI yahI bhAvanA bahuta hI aojasvI varNana bhUSaNa ke kavittoM meM pAyA nimnalikhita kavitta se bhI prakaTa hotI haijAtA hai| raudra, vIra, bhayAnaka ina tInoM rasoM kA rAkhI hindavAnI hindavAna ko tilaka rAkhyo, jaisA pUrNa paripAka isa mahAkavi ke kAvya meM pAyA smRti au purAna rAkhe beda-bidhi sunI maiN| jAtA hai, vaisA anya kaviyoM kI kavitA meM nahIM meM nahI rAkhI rajapUtI rajadhAnI rAkhI rAjana kI, pAyA jaataa| dharA meM dharama rAkhyo rAkhyo guna gunI maiM / ___ yaha bAta z2arUra hai ki unhoMne sampUrNa hindU-jAti ko sambodhana karake apanI kavitA nahIM racI hai, _ bhUkhana sukavi jItI hadda marahaTTana kI, aura jisa kAla tathA jisa paristhiti meM bhUSaNa kavi desa desa kIrati bakhAnI tava sunI maiM / ne apanI racanA kI hai, usa samaya sampUrNa hindU sAhi ke sapUta sivarAja, samasera terI, jAti ko lakSya karake usako ubhAr3ane kI Avazya dillI dala dAbi kai divAla rAkhI dunI maiM / / katA bhI nahIM thii| vaha chApekhAne aura rela-tAra kA bhUSaNa ke aneka aise kavitta haiM ki jinase unakA yuga nahIM thA ki pUrI jAti ko ekadama koI vIra- svajAtiprema bhalI bhA~ti prakaTa hotA hai| rAjakavi sandeza pahu~cAyA jaataa| isake sivAya usa samaya Tenisana kI bhA~ti unako apane samaya kA jAtIya kI kavi-paripATI bhI aisI nahIM thii| vinoda. aura pratinidhi kavi kahanA caahie| hindUpana aura vihArI jI ko yadi thor3A bhI jJAna zivAjI ke jAtIya gaurava kA jitanA bhAva isa kavi meM pAyA samaya kI aitihAsika paristhiti kA hotA, to ve jAtA hai, utanA arvAcIna kAla ke kisI kavi meM aisA kadApi na likhte| mug2alakAla meM mahArAnA nahIM pAyA jaataa| pratApa aura chatrapati zivAjI, ye do vibhUtiyA~ aisI auraMgajeba ke atyAcAroM kA bhI bhUSaNa kavi ne ho gaI haiM ki inake vyaktitva meM hI hindU-jAti kA kaI kavittoM meM bahuta hI sajIva varNana kiyA hai sampUrNa astitva mAna liyA gayA thaa| usa samaya aura zivAjI kI vIratA aura zatruoM para unakI mug2aloM ke atyAcAra se tamAma hindU-jAti trasta thI, vijaya kA varNana aise ojasvI zabdoM meM kiyA hai aura chatrapati zivAjI ko usI samaya logoM ne ki usako par3hate samaya, zAyada hI aisA koI kAyara, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 sarasvatI [bhAga 36 klIba, kApuruSa hogA ki jisake hRdaya para usakA kA varNana mila jAyagA ki jo jAti jAti meM vidveSa prabhAva na par3atA ho| bhar3akAnevAlI hoMgI-kiMbahunA maz2ahabI atyAcAroM _ vinodavihArI jI zivAbAvanI ko "sAmpra- aura jAtIya vigraha-varNana se hI saMsAra ke sampUrNa dAyikatA kI Aga bhar3akAnevAlI" kahate hue bhI itihAsa bhare par3e haiM, unako zrApa naSTa nahIM kara likha rahe haiM sakate; aura na unakA pracAra hI Apa roka sakate "hamArA khayAla hai ki unakI kavitA hinduoM meM haiN| buddhimAnI to isI meM hai ki itihAsa kI vAta muslima-virodhI bhAva na taba paidA kara sakI thI Apa itihAsa kI hI dRSTi se dekheM-bhUtakAla kI aura na aba kara sakatI hai| isalie jahA~ taka ghaTanA ko vartamAna para kyoM ghaTita karate haiM ? mUrkha hinduoM ko bhar3akAne kA savAla hai, yaha kavitA loga bhI yaha jAnate haiMnirjIva hai aura isase nirdoSa hai| para musalamAna ___bItI tAhi bisAra de", isase bhar3aka sakate haiN|" vinodavihArI jI kahate haiM ki bhUSaNa kavi ne ___"vinodavihArI" ke hI samAna "yathA nAma "malecchabaMsa" zabda likha diyA hai, to Ajakala ke tathA guNa"-vinoda meM hI vihAra karanevAle lekhakoM musalamAna apane Apako malecchabaMsa kA kahalavAnA ko bhale hI bhUSaNa kI kavitA nirjIva mAlUma ho; thor3e hI pasanda kreNge| parantu hamArA to aisA khayAla hai ki bhUSaNa kI yaha bhI eka bAlakoM kI-sI bAta hai| Ajakala kavitA atyanta sajIva aura vIra rasa se ota-prota ke musalamAnoM ko to bhUSaNa kavi ne mlecchabaMsa kA hai; aura pAThakoM tathA zrotAoM ke hRdaya para pUrNa kahA nahIM hai| auraMgajeba ke samaya meM jo musalamAna prabhAva DAlanevAlI hai| raha gaI hinduoM ko hinduoM para atyAcAra karate the, unhIM ke lie musalamAnoM ke viruddha bhar3akAne kI bAta, so aisA bhUSaNa kI kavitA meM "malecchabaMsa" zabda AyA hai / koI uddezya kavi kA nahIM hai| musalamAnoM meM bhI- . Ajakala ke musalamAna to vAstava meM bahuta hI pavitra Aja lagabhaga tIna sau varSa se bhUSaNa kavi kI haiM; aura mahAtmA gAndhI jI ke "prayatna" se hinduoM kavitA janatA meM par3hI aura sunI jAtI hai-Aja ke sAtha unakA salUka bhI dina para dina bahuta acchA taka hamane koI bhI musalamAna bhar3akatA huA nahIM hotA jAtA hai, taba unako malecchabaMsa kA kauna kaha dekhaa| aba hamako mAlUma huA hai ki Aja mahAtmA sakatA hai ! vinodavihArI mahAzaya likhate haiMgAndhI ke sAmane eka koI musalamAna zivAbAvanI "auraMgajeba ke samaya meM cAhe jo paristhiti par3hakara bhar3aka uThA hai| aura mahAtmA, tathA unake rahI ho, hamAre deza kI vartamAna sthiti aisI nahIM hai andhabhakta, eka hI musalamAna ke bhar3akane se itane ki hama isa prakAra kI kavitAoM ko protsAhana deN| bhar3aka uThe haiM ki bhUSaNa kavi kI kavitA ko hI usa samaya hindU-musalamAna donoM zAsaka the| donoM tyAjya batalAne lage haiN| yaha eka prakAra kI himAkata rAjanaitika zakti ke lie lar3a rahe the| donoM eka hai| hamArI to rAya hai ki yadi aisI choTI choTI dUsare ko hindustAna se haTA dene kA svapna dekha rahe bAtoM ko lekara hama musalamAnoM ke bhar3akane kA the| Aja vaha bAta nahIM rhii| Aja donoM parAdhIna khayAla karane lageMge, to hindU aura musalamAnoM meM haiM aura yaha anubhava kara rahe haiM ki milakara rahane meM kabhI aikya ho hI nahIM skegaa| kisI bhI bhASA ke hI kalyANa hai| isa dizA meM prayatna bhI jArI hai|" aitihAsika sAhitya aura kAvyoM ko yadi Apa vinodavihArI jI ke isa kathana se mahAtmA DhU~r3hane laga jAya~ge, to Apako aneka aisI ghaTanAoM gAndhI jI ke samarthana yA vakAlata kA patA cAhe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] bhUSaNa kA mahattva 367 bhale hI laga jAya; para vartamAna rAjanIti aura hindU. gayA satrahavIM zatAbdI ke anya sAhityika prayatnoM musalima-sambandha ke viSaya meM to unakA pUrNa ajJAna kI bhA~ti vaha bhI eka prayatna hai|" siddha ho rahA hai / yadi z2arA-sA vicArapUrvaka dekhA vinodavihArI jI, yaha ApakI bar3I bhArI jAya, to Aja bhI, auraMgajeba ke samaya kI bhA~ti dhRSTatA hai ki jo Apa mahAkavi bhUSaNa kI kavitA hI, hindU-musalamAna donoM rAjanaitika zakti ke lie, ko kevala "bhaTaitI" aura dhana ke lAlaca se likhI huI kisI na kisI rUpa meM, lar3a rahe haiN| antara kevala kavitA batalA rahe haiN| bhUSaNa kavi kisa caritra kA itanA hI hai ki usa samaya svatantra rUpa se lar3a rahe the, vyakti thA-jAna par3atA hai, isakA Apako bilakula aura Aja parAdhInatA meM lar3a rahe haiN| Apa kahate paricaya nahIM hai / duHkha kI bAta hai ki hamAre prAcIna haiM ki donoM apanI parAdhInatA kA anubhava kara rahe kaviyoM ke caritra ke viSaya meM abhI taka pUrI pUrI. haiM; aura milakara rahane meM kalyANa mAnate haiN| yaha khoja nahIM ho sakI hai, phira bhI bhUSaNa kavi kI. bhI ApakA likhanA bilakula g2alata hai| jisa dina jIvana-ghaTanAoM ke viSaya meM jitanI kucha jAnakArI donoM jAtiyA~ parAdhInatA kA anubhava kareMgI, usI aba taka prApta ho sakI hai, usI ko yadi Apa eka dina donoM svAdhIna ho jAya~gI; aura Aye dina bAra par3ha jAte, to Apa itane zreSTha mahAkavi ko bhATa "masjida ke sAmane bAjA" tathA anya aise hI aura dhana kA lAlacI batalAne kA dussAhasa na khurAphAta jo musalamAnoM kI tarapha se uThAye jAte haiM; karate / Apako mAlUma honA cAhie kive bhI banda ho jaayeNge| bhUSaNa kavi cAra bhAI the| cintAmaNi, bhUSaNa, Apa likhate haiM ki mela kA prayatna jArI hai| matirAma aura jaTAzaMkara upanAma niilkNtth| ye kAnyaso hamAre dekhane meM to koI bhI prayatna mela kA isa kubja brAhmaNa the, jo prAyaH prAcIna kAla se apanI samaya dikhAI nahIM detaa| sambhava hai ki bhUSaNa kavi niHspRhatA ke lie prasiddha haiM / bar3e bhAI cintAmaNi kI kavitA ko hindI-saMsAra se miTA dene ke prayatna svayaM auraMgajeba bAdazAha ke darabArI kavi the| bhUSaNaH ko hI Apa hindU-muslima-aikya kA isa samaya eka- se choTe donoM bhAI-mahAkavi matirAma aura mAtra prayatna samajhate hoM. para vAstava meM yaha zrApakA nIlakaMTha ye bhI rAjadarabAra meM hI rahate the| unake baDA bhArI bhrama hai| isase rAjanaitika adhikAroM ke ghara meM koI khAne-pIne kI kamI nahIM thii| jaisA prAyaH bhUkhe musalamAna netAgaNa prasanna to nahIM ho sakeMge- gavA~ra striyoM kA svabhAva hotA hai, bhUSaNa kI bhaujAI, hA~, hindU-jAti aura hindI-saMsAra kI zraddhA una cintAmaNi kI dharmapatnI ne eka dina eka choTImahAtmA para se uTha jAyagI, jinakI vakAlata Apa sI bAta para bhUSaNa ko tAnA diyA, jisako kara rahe haiN| ve na saha sake; aura tar3Aka se ghara se nikala vinodavihArI jI ko isa bAta kA bar3A Azcarya par3e, jisase bhUSaNa jI kA tejasvI svabhAva hI hai ki zivAbAvanI ke samAna sAmpradAyikatA ko prakaTa hotA hai| eka prAcIna jIvana-carita bhar3akAnevAlI, vIra rasa se zUnya, arASTrIya aura meM likhA huA hai ki bhUSaNa jI, bhaujAI ke kAmukatA-pUrNa kavitA kA moha hama logoM meM kyoM vAkyavANa se viddha hokara, pahale kumAyU~-nareza ke hai ! ApakI rAya hai yahA~ pahu~ce, aura "uladata mada anumada jyoM jaladhi ___"zivAbAvanI meM vaha vIra rasa nahIM hai jisakA jala" ityAdi unakA kavitta kumAyU~ -nareza ko itanA AsvAdana kara hama vIra bA~kure bananA cAhate haiN| pasanda AyA ki unhoMne eka lAkha mudrA bhUSaNa ko vaha to bhaTaitI mAtra hai| dhana kI icchA se likhA samarpita kiyA; aura kahA-"lIjie, aisA dAtA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 sarasvatI [bhAga 36 tumheM na milegaa|" yaha abhimAna bharI bAta sunakara asala meM bAdazAha kA abhiprAya yaha thA ki bhUSaNa ne kahA-"aise dAtA to bahuta hoMge, para mujha- isa bahAne apane parokSa-nindaka kA patA lagA luuNgaa| sA tyAgI brAhmaNa na milegaa|" aura yaha kahakara usa samaya saba kavi loga cuppI sAdhakara raha gye| usa niHspRha brAhmaNa ne utanI bar3I dhanarAzi ko vahIM "dillIzvaro vA jagadIzvaro vA" kahalAnevAle usa lAta se ThukarA diyA ! mug2ala bAdazAha kI dhAka kucha kama nahIM thii| phira aise niHspRha kavi ko vinodavihArI ke samAna bhI yaha kevala vIra kavi bhUSaNa kA hI sAhasa thA, choTe lekhaka hI dhana kA lAlacI aura bhaTaitI kavitA jo unhoMne usa dillIpati kI dhAka kI paravA na karanevAlA kaha sakate haiM ! koI samajhadAra lekhaka to karate hue kahAkaha nahIM sktaa| ___"jahA~panAha, khuzAmada khudA ko bhI pyArI hai| phira dekhie| bhUSaNa kavi pannA ke mahArAja isI se saba loga Apake doSa chipAkara kevala guNa vIraziromaNi hindU-pUjya chatrasAla ke darabAra meM bhI hI bakhAnate haiN| lekina jaba Apa satyavAditA kI upasthita hue the| vahA~ mahArAja chatrasAla jaba bhUSaNa hI parIkSA karanA cAhate haiM, to sunie-maiM hAjira ko bidA karane lage, taba mahArAja ne svayaM bhUpaNa kI huuN|" aisA kahakara bhUSaNa kavi ne kar3akakara apane pAlakI ko kandhA lagAyA; aura kahA ki hama Apake ye do kavitta bAdazAha ko sunAye-- sevaka haiN| isa ghaTanA se jahA~ vIraziromaNi chatra- 1--kibale kI Thaura bApa bAdasAha saahjhaaN| sAla kI udAratA prakaTa hotI hai, vahA~ yaha bhI siddha 2-hAtha tasabIha liye prAta uThe bandagI ko| hotA hai ki mahAkavi bhUSaNa koI mAmUlI dhana ke ityAdi lAlacI bhATa kavi nahIM the, balki unameM caritra kA inhIM kavittoM ko lakSya karake vinodavihArI jI vaha UMcA bala thA ki jisake kAraNa aise aise sUramA, bhUSaNa kavi ko kAyara banAte hue likha rahe haiMusa samaya ke bar3e bar3e hindU-samrATa bhI unakI pratiSThA "auraMgajeba ko kosA hai ki tUne bApa ko kaida karate the| kiyA, bhAI ko mArA, tujhe naraka hogaa| yaha hama Upara kaha cuke haiM ki bhUSaNa ke bar3e bhAI asamarthoM aura apAhijoM kI vANI hai|" cintAmaNi auraMgajeba bAdazAha ke rAjakavi the; dhanya hai vinoda vihArI jI, ApakI jAnakArI aura isI silasile se bhUSaNa jo auraMgajeba ke dara- bhUSaNa kavi ke viSaya meM bahuta hI bar3hI-car3hI hai ! bAra meM bhI upasthita hue the| auraMgaz2aba ke darabArI Apako itanA taka nahIM mAlUma hai ki ye kavitta bhaSaNa kavi bAdazAha kI ucita-anucita prazaMsA karake ne kisa mauke para kahe haiN| auraMgajeba svayaM kaviyoM ko usakI khUba khuzAmada kiyA karate aura gkhUba dhana pracAraNa kara rahA hai ki tumameM se yadi kisI meM kamAyA karate the| eka dina auraMgaz2eba, jaba apane himmata ho, to hamArI nindA ke kavitta pddh'o| darabAra meM apane ratnajaTita mayUra-siMhAsana para baiThA usakI isa pracAraNA para vIra kavi bhUSaNa, bhare darabAra huA thA, apane darabArI kaviyoM ko sambodhana karake meM, bAdazAha ke sAmane, ye usakI nindA ke kavitta bolA par3ha sunAtA hai| isI meM usa kavi kI nirbhayatA, ____ "kavIzvaro, tuma loga merI tArIfa hI tArIfa niHspRhatA aura phakkar3apana ke bhAva maujUda haiM, jisako kiyA karate ho ! kyA mujhameM koI aiba nahIM hai ? Apa "apAhija" aura "asamartha" batalA rahe haiM ! mere aiba ko bhI bakhAno, taba mAlUma ho ki tuma ina kavittoM ke anta meM yaha lAina AtI haisatyavAdI ho|" "bhUkhana bhanata charachanda matimanda mahA~ sau sau cUhe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100005 INYA zrIkRSNa aura rukmiNI karhi citsukhamAsInaM svatalpasthaM jagadgurum / patiM paryacarad bhaiSmI vyajanena sakhIjanaiH / / zrImadbhAgavata 10-60-1 [citrakAra-zrIyuta eca0 bAgacI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] bhUSaNa kA mahattva 369 khAya ke bilAI baiThI tapa ke|" yaha sunakara bAda- kaisI siTapiTAI huI bhagatI haiM ki unako apane zAha kA ceharA abhI tamatamA kara jalane hI vAlA vastrAbhUSaNoM aura strI-lajjA-sulabha aMgAcchAdana thA ki darabAra ke kaI satyapriya kavi aura rAjapUta kA bhI bhAna nahIM rhtaa| isa varNana meM vinoda"zAbAsa bhUSaNa ! zAbAsa !" kahane lge| bAdazAha vihArIjI ko zrRMgAra, kAmukatA aura nAyikAbheda kI krodhAgni meM mAno Ahuti-sI par3a gii| talavAra kahA~ se dikhAI par3a gayA, so hamArI samajha meM nahIM khIMcakara auraMgajeba svaya bhUSaNa ko mArane uThA; para aayaa| nyAyapriya musAhiboM ne pratijJA-bhaMga aura apakIrti isameM sandeha nahIM ki vaha rIti-granthoM kA yuga kA Dara dikhalA kara auraMgajeba ko roka liyaa| thaa| sabhI kavi alaMkAra ke grantha banAte the; aura bhUSaNa jI turanta hI darabAra se bAhara nikala Aye; bhUSaNa kavi ne bhI "zivarAjabhUSaNa" alaMkAra kA aura ghara Akara apanI kabUtarI urpha kesara nAma kI grantha banAyA hai; parantu vinodavihArI jI ko yaha ghor3I sajAkara dakSiNa kI ora cala pdd'e| mAlUma honA cAhie ki usa zRMgArika yuga meM bhI vinodavihArI jI mahAkavi bhUSaNa kI racanA yahI eka vIra kavi hai ki jisane usa samaya kI prakhara ko zRMgArika aura kAmukatA-pUrNa siddha karate hue zrRMgAradhArA meM na bahakara, "murArestRtIyaH panthAH" ke likha rahe haiM--- nyAya se, apanA eka alaga hI mArga nizcita "vaha asala meM rIti-granthoM kA yuga thaa| sabhI kiyaa| usane zivAjI aura chatrasAla ke samAna kavi alaMkAra ke grantha banAte the aura nAyikA-bheda vIrapuMgavoM ko apanI kavitA kA nAyaka banAyA; likhate the| yuga ke prabhAva se bhUSaNa bhI nahIM bce| aura apane alaMkAragrantha meM bhI zRMgArikatA aura unakA zivarAjabhUSaNa alaMkAra kA hI grantha hai aura nAyikA-bheda ko phaTakane taka nahIM diyA-apane saba zivAbAvanI ke kavittoM meM bhayatrasta mug2ala-striyoM kA udAharaNa aitihAsika aura vIra rasa ke prastuta kiye / varNana nAyikAbheda kA hI eka svarUpa hai|" aise vIra kavi ke prati kRtajJatA na dikhalAkara vinodavihArI jI! ApakI sUjha aura jAna- usako zRMgArika, kAmuka, asamartha, apAhija, kArI kI balihArI hai| vairivadhuoM kA bhUSaNa kavi ityAdi zabdoM se lAJchita karanA ghora kRtaghnatA hai / ne jo varNana kiyA hai, usI para se isa kavi ko yaha bAta bhArata ke samAna parAdhIna deza meM hI zRMgArika aura kAmukatA-priya siddha karane kI ApakI sambhava hai; aura hindI ke ina gaira jimmevAra lekhakoM yukti bahuta hI anUThI hai| Apako mAlUma nahIM ne to apane prAcIna kaviyoM ko lAJchita aura apahai ki yuddha kA varNana karate hue sabhI bar3e kaviyoM ne mAnita karane kA mAno ThekA hI le rakkhA hai-yahI vairivadhuoM kI durdazA kA, kisI na kisI rUpa meM, bhUSaNa kavi yadi kahIM pazcimI dezoM meM hotA to varNana kiyA hai / bhUSaNa ke kavittoM ko par3hakara Apake Aja usakI janmabhUmi TikavAMpura meM usakA sundara samAna zAyada hI kisI lAlabujhakkar3a ke hRdaya meM bhavya smAraka dikhalAI detA; aura usa vIra kavi zrRMgArika athavA kAmaka-bhAva paidA ho jaayN| kA gaurava karane ke lie vahA~ usake nAma para melA anyathA sAdhAraNa taura para una kavittoM ko par3hakara lagatA ! pAThaka ke hRdaya meM karuNA aura una striyoM ke prati yAda rakhie, yaha bhUSaNa kavi kI hI kavitA kI dayA ke bhAva hI uttheNge| hA~, bhUSaNa kA varNana karane karAmAta hai jo Aja chatrapati zivAjI ko uttara kA DhaMga camatkAra-pUrNa z2arUra hai; aura yahI unakA bhArata meM itanA rASTrIya svarUpa prApta ho sakA hai| kavi-kauzala hai| zivAjI ke AtaMka se yavana-striyA~ hindI-bhASI prAntoM ke grAma grAma meM zivAjI ke yaza ___phA. 11 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 kA DaMkA bajAnevAlA bhUSaNa kavi hI hai / isa kavi ne yadi chatrapati zivAjI kA hindI - kavitA meM yazAgAna na kiyA hotA, to zAyada zivAjI kA mahattva kevala mahArASTra-sImA meM hI sImita rahatA / videzI aura musalamAna lekhaka jaba zivAjI ko cora aura luTerA batalA rahe the, aura unako eka pahAr3I cUhA kahakara prakaTa karate the, taba bhI bhUSaNa kavi kA hI prabhAva thA ki jisase zivAjI kA "svarAjya-saMsthApaka" aura "hindU-dharma-rakSaka" svarUpa apar3ha kupar3ha hindI - janatA aura hindI bhASiyoM meM jagamagA rahA thA / una videzI granthakAroM ke bhramapUrNa matoM kA khaMDana karane ke lie dakSiNa meM nyAyamUrti rAnaDe aura kala chabi ne kavi ke adharoM ko pulakita hokara cUma liyA thA / tRSita sindhu ne sakhi, saritA kA madhura prema-pIyUSa piyA thA / asIma kA bandhana lekhaka, zrIyuta bAlakRSNa rAva prerita ho apane hI sukha kI puNya pracuratA se parimala ne kula kulako sumanoM kI svIkRti kA sandeza diyA thA // phUTa par3I kavi kI kRtajJatA kavitA ke mRdu mAdaka svara meM / nAca uThIM sakhi, tRpta taraMgeM, besudha -sI hokara, sAgara meM / sarasvatI kalikA kI sukumAra kAmanA, spandita karake vipula zAnti ko, sajana, so gaI sukha se nIrava guJjana banakara Aja bhramara meM // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat jasTisa tailaMga ke samAna prabhAvazAlI vyaktiyoM ko a~garez2I meM lekhanI uThAnI par3I; parantu uttara-bhArata meM bhUSaNa kavi pahale se hI apanI rASTrIya kavitA ke dvArA una videziyoM ko rASTrIya bhASA meM mu~ha tor3a uttara de rahA thA aura isa prakAra zivAjI ke ujjvala yaza aura pratApa ko akSuNa siddha kara rahA thA / maiM nahIM cAhatA thA ki zrI vinodavihArI ke lekha kA koI uttara diyA jAya, para kaI mitroM ne mujhe vivaza kiyaa| ataeva itanA likhanA pdd'aa| pAThakoM ko satyAsatya kA viveka svayaM kara lenA cAhie / [ bhAga 36 jhalaka rahI hai kAnti svapna kI chavimaya nayanoM meM jAgRti ke / khile hue haiM sumana manohara AzA ke upavana meM smRti ke / le kavi ke saMcita svapnoM ke citra, adRzya karoM se apane sajA rahA hai sajani, sadana ko puruSa purAtana priyA prakRti ke || adbhuta bhAvoM se prerita ho Aja niyati ne niyama bhaMgakara, chipA diyA sukha ke jalakaraNa meM sakhi, asIma karuNA kA sAgara / saMniviSTa karake apanI hI puNya paridhi meM chavi ananta kI, vyApta hogayA nikhila vizva meM kavi kI vINA kA nIrava svara // www.umaragyanbhandar.com
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvApara lekhaka, zrIyuta maithilIzaraNa gupta gupta jI ne 'dvApara' nAma kA eka mahAkAvya likhanA prArambha kiyA hai| yaha sundara racanA usI kA eka prArambhika aMza hai / zrAzA hai yaha kAvya bhI gupta jI ke nAma aura yaza ke anurUpa hI hindI kI zrIvRddhi karanevAlA siddha hogaa| zrIkRSNarAma bhajanakara pAzcajanya, tU , veNu bajA lU~ Aja are, jo sunanA cAhe so suna le svara ye mere bhAva-bhare, koI ho, saba dharma chor3a tU A basa, merA zaraNa dhare; Dara mata, kauna pApa vaha, jisase mere hAthoM tU na tare ? rAdhAzaraNa eka tere AI maiM dhare rahe saba dharma hare ! bajA tanika tU apanI muralI, nAceM mere marma hare ! nahIM cAhatI maiM vinimaya meM una vacanoM kA varma hare ! tujhako-eka tujhI ko-arpita rAdhA ke saba karma hare ! yaha vRndAvana, yaha vaMzIvaTa, yaha yamunA kA tIra hare ! yaha tarate tArAmbaravAlA nIlA nirmala nIra hare ! yaha zazi raMjitasitadhana-vyaMjita, paricita trividha samIra hare ! basa, yaha terA aMka aura yaha merA raMka zarIra hare ! kaise tuSTa karegI tujhako, nahIM rAdhikA budhA hare ! para kucha bhI ho, nahIM kahegI terI mugdhA mudhA hare ! mere tRpta prema se terI bujha na sakegI kSudhA hare ! nija patha dhare calA jAnA tU alaM mujhe smRti-sudhA hare ! maiM ro rokara saba saha lUMgI, denA mujhe na bodha hare ! itanI hI vinatI hai merI, itanA hI anurodha hare ! kyA jJAnApamAna karatI hU~, kara na baiThanA krodha hare! . bhUle terA dhyAna rAdhikA to lenA tU zodha hare ! bhuka, vaha vAma kapola cUma le yaha dakSiNa avataMsa hare ! merA loka Aja isa laya meM ho jAva vidhvaMsa hare ! rahA sahArA isa andhI kA aba vaha unnata aMsa hare ! magna athAha prema sAgara meM merA mAnasa-haMsa hare ! 371 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ Wan ) aAkAza sindha deza ke Upara 'astriyA' nAma ke kAba subaha hogayA hai| jodhapura se kara ghane ho jAte haiM - isI samaya, jaba maiM yaha patra likha prasthAna karane ke samaya hamAre rahA hU~, ina saghana gahare bAdaloM ne pRthvI ko pUrNatayA DhaMka sA Upara AkAza meM camakIle liyA hai| isa samaya tUfAna meM hilate hue himAcchAdita | tAre prakAzamAna the aura nIce pradeza kI kalpanA bahuta sahaja meM hI hone lagatI hai / CONVERSY pRthvI para andhakAra kA prasAra hama lagabhaga 10,000 phuTa kI u~cAI para ur3a rahe haiM, ON thaa| jaise jaise hama vAyu ko aura hamAre Upara bAdaloM se zUnya svaccha AkAza hai| 'cIrate hue pazcima kI ora kAnapura aura dillI meM bahuta-se mitra mujhase milane ke bar3ha rahe the, prabhAta hamArA pIchA kara rahA thA / dhIre-dhIre usane lie Aye the| dillI meM aura bahutoM ke atirikta bA, AkAza ke agaNita tAroM ko bujhA diyA / nIce pRthvI para aMsArI aura z2oharA bhI thiiN| vahA~ hamane bhojana kiyA marupradeza dRSTigocara huaA-Usara aura udAsa ! sUryodaya aura phira cala diye| naI dillI to prakAza kI eka lapaTahogayA thA. aura apane se bahuta nIce hamane dekhA ki hima, sI mAlUma hotI thii| rAta ke sAr3he bAraha baje hama jodhapura tUla yA Una jaise bAdaloM ke bar3e bar3e Tukar3e phaile hue the| pahu~ce aura eyaroDroma se karIba hI sTeTa hoTala meM le jAye kabhI ye bAdala khaNDa khaNDa hokara choTe choTe Tukar3oM meM gaye, jo hara eka taraha kI AdhunikatA se paripUrNa thaa| ba~Ta jAte haiM aura khule hue sthaloM ke bArapAra-jaise ghUghaTa hamameM se pratyeka ko eka yAtrI-kArDa diyA gayA, jisake se-pRthvI dikhalAI par3ane lagatI hai| phira kabhI ve ghira anusAra hameM subaha sAr3he tIna baje uThanA thaa| isake bAda neharUjI kitane vinodapriya haiM yaha isa citra se spaSTa . hai| unakI eka bAta ne saboM ko ha~sA diyaa| havAI jahAja jisase neharUjI ne yAtrA kI / ye saba citra bamaraulI eyaroDoma ke haiN| 372 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArga meM havAI jahAja se 5 sitambara 1935 choTI hAz2irI aura cAra baje taka sAmAna kA pahu~cAyA jaanaa| hoTala se savA cAra baje cala denA thA aura cAra paMDita javAharalAla neharU ne yaha patra baja kara tIsa para jahAja kI ravAnagI thii| bahuta dera taka apanI bahana zrImatI vijayalakSmI to mujhe nIMda hI nahIM AI aura usake bAda mujhe mAlUma paMDita ko likhA hai| isake lie hama huzrA, jaise merI A~kha jhapane ke kucha hI dera ke bAda maiM zrImatIjI ke kRtajJa haiN| patra kA anujagA liyA gyaa| kisI taraha maiMne hajAmata kI yojanA vAda zrInarendra zarmA ne kiyA hai| kI aura garama pAnI se acchI taraha snAna kiyA-yahA~ a~garez2I DhaMga kA acchA snAnagRha hai| isa prakAra meM ThIka niyamita samaya para taiyAra ho gyaa| hamAre mitra bar3e jahAja se yAtrA kreNge| isa jahAz2a meM hama tIna hI misTara perina ke viSaya meM yaha bAta nahIM, kaI bAra jagAne yAtrI haiM, perina ke aura mere alAvA eka aura haiM, jo para, anta meM ve eka hAtha meM kaoNlara aura dUsare meM TAI mere khayAla se AsTreliyana haiM / liye hue bAhara nikale, aura hama loga turanta hI tAroM ke rAta kI yAtrA se hama logoM ne samaya ko bahuta kucha prakAza meM cala diye| pUrA kara liyA hai| karAcI se 'eyaramela' kevala eka bahuta zIghra hI hama sindha nadI ke Upara ur3ate hue dina ke vilamba se ravAnA hogaa| hoMge aura phira karAcI A jaaygaa| vahA~ se hama isase neharUjI bamaraulI eyaroDoma meM iSTa-mitroM ke sAtha / neharUjI apanI bahana zrImatI vijayalakSmI paMDita aura unake baccoM ke sAtha / + + + + L Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ / naI pulaka 1-2-zrIyuta baccana jI kI do racanAyaM pAsa-drohiyoM donoM meM hai jIta surA kI, pyAle kI, (1) khayyAma kI madhuzAlA-fiTz2az2erelDa-kRta vizva-vijayinI banakara jaga meM AI merI madhuzAlA / / 'rubAiyAta umara khayyAma' ko par3hakara hindI meM usako kavi kI yaha phiTakAra par3hakara kucha himmata to na hotI upasthita karane kI sphUrti kaI kaviyoM ko prApta huI hai| thI, para cU~ki thor3I-sI maiMne bhI pI lI hai, isalie usake kavitA kavi kI AtmA hai, zarIra nhiiN| zarIra ko rUpa svAda kA z2ikra to z2arUra karU~gA / umara khayyAma eka pradAna kiyA jA sakatA hai, AtmA ko nahIM / isI prakAra dArzanika kavi the| unakA jIvana sAdagI se bharA huA mahat kavi ke mahat bhAvoM kA rUpa-pradAna kara denA sulabha thaa| ve kyA cAhate the. yaha nIce likhe pada se spaSTa ho nahIM / khayyAma dArzanika vyakti the| unakI kavitA tattva- jaaygaa| jJAna kA nidarzana karatI hai| itanA hI nahIM, ve jo kucha dhanI sira para taruvara kI DAla, harI pA~voM ke nIce ghAsa, the aura unhoMne apanI madhuzAlA meM jo kucha pAyA, use eka bag2ala meM madhu madirA kA pAtra, sAmane roTI ke do grAsa / a~garez2I anuvAda se eka dUsarI bhASA meM anuvAdita kara sarasa kavitA kI pustaka hAtha aura sabake Upara tuma prAna, denA bhI kaThina kAma hai / zrIyuta baccana jI hindI ke eka gA rahI cher3a surIlI tAna, mujhe aba maru, nandana-udyAna // saphala kavi haiM, unakI kavitA meM pravAha hai aura unake umara khayyAma madirA pIne lage the, kyoMki isakA bhAvoM meM bhAvonmAda / ataeva jahA~ taka banA hai, unhoMne nazA unheM unakI dArzanika sAdhanA se vimukha hone se fiTz2az2e relDa-racita racanA ko apane zilpa-cAturya se bacAye rakhatA thaa| isI lie madirA pIne para unakA mAnahindI meM upasthita karane kA prayatna kiyA hai| isa prayatna sambhrama saba kucha calA gayA, parantu unhoMne kabhI bhI meM unheM bahuta kucha saphalatA bhI milI hai| vizvAsa hai, madirA ko heya nahIM smjhaa| unheM Azcarya hotA thA ki hindI-premI unakI isa racanA kA avazya Adara kreNge| yaha dIna kalAla do-cAra tA~be ke Tukar3oM para use kyoM luTA pustaka choTe zrAkAra kI sau pRSThoM kI hai| sajilda hai, rahA hai ! unhoMne kahA haimUlya ||) hai| kiyA madirA ne mujhase ghAta mAna kI pagar3I merI chIna, (2) madhuzAlA-yaha eka maulika racanA hai, apanI magara, kaba usako samajhA heya, magara kaba usako samajhA hIna ? madhuzAlA kA paricaya lekhaka ne isa prakAra diyA hai- mujhe prAyaH isa para Azcarya, becatA mada kyoM dIna kalAla, bhAvukatA-aMgUra-latA se khIMca kalpanA kI hAlA, kahA~ tA~be ke Tukar3e cAra, kahA~ bhAvika-sA usakA mAla ? kavi banakara hai sAkI pAyA bharakara kavitA kA pyAlA / kabhI na kaNa-bhara khAlI hogA, lAkha piyeM do lAkha piye, darzanoM kA sIkhA siddhAnta, gaNitavidyA sIkhI de dhyAna, pAThakagaNa haiM pInevAle pustaka merI madhuzAlA // khapAyA jyotiSa meM mastiSka, bar3hAyA jar3a-jIvoM kA jJAna / Age calakara kavi ne eka garvokti kI hai| use bhI jagata kI jvAlA se maiM tRpta, jalAzaya jJAna-viveka aneka, dekhie magara saba chichale, uthale, kSINa milA basa pyAlA gaharA eka ! binA piye jo madhuzAlA ko burA kahe, vaha matavAlA, umara khayyAma kI Ayu paripakva ho cukI thI, vicArapI lene para to jAyegA par3a usake mu~ha para taalaa| zakti vyApaka, dRSTi nigUr3ha aura anubhUti mahAn ! para 374 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] naI pustakeM zrIyuta baccana jI ke samIpa hai bhAvukatA kI a~gUrI, unmada sAdhaka kI to amara pipAsA ke lie cAhie svAti kA evaM udbhrAnta banA denevAlA bhAva-pravAha ! unhoMne Upara bindu, agaNita varSA-bindu usakI atRpta pipAsA ko uThane kA prayatna kiyA hai| unake lie kahIM bAdala sAkI kahA~ miTA sakate haiM ? mIrA vizuddha prema kI bhUkhI thI; hai to kahIM pAnI kI varSA madirA; kahIM matta samIraNa sAkI usakI bhUkha midI jIvana-parivartana para ! mahAprabhu caitanya hai to sAgara-jala hAlA hai; kahIM paudhe sAkrI haiM to parimala- prema ke dIvAne the, isalie unhoMne prema kA sAkSAtkAra mizrita rasa hAlA hai; kahIM rasAla-taru sAqI-sA hai to paayaa| mahAkavi kabIra acetana par3e the, unheM cetana ke usakA mAdaka saurabha hAlA hai; kahIM anila sAqI hai to asIma milana kI sAdhanA bhI prArambha kara dene ke lie, madhu-Rtu-saurabha hAlA hai; kahIM uSA bAlA sAqI hai to apane pairoM ke mRdula AghAta se unheM jagA diyA guru vaha dharA se hAlA mola letI hai, kahIM sandhyA bAlA sAkI rAmAnanda ne / isI lie kabIra ne eka dina kahA thA, hai to patA nahIM hAlA kyA hai; kahIM zazi-bAlA sAkI hai vIra kI sAdhanA raNa meM lar3akara kSaNa bhara meM jIvanadAna to usakI jyotsnA hAlA hai ityAdi / tAtparya yaha hai ki de dene se ho jAtI hai, satI kI sAdhanA apane jIvanaunmatta kavi jahA~ dekhatA hai vahIM use hAlA, pyAlA, svAmI kI citA para car3ha jAne se apane prANa-visarjana sAkI aura madhuzAlA dikhAI detI hai| kara dene se ghaNTe bhara meM hI samApta ho jAtI hai, para kisI aora maiM A~kheM phesa dikhalAI detI hAlA, sAdhaka kI sAdhanA to na kSaNa bhara meM pUrI hogI, na ghaNTe kisI ora maiM A~kheM pherU~ dikhalAI detA pyaalaa| bhara meM ! usakI sAdhanA to jIvanavyApI hai, jaba taka kisI rekha mabhako dikhalAI detA sAkI, jiyegA taba taka use sAdhanA kA saMgrAma lar3anA par3egA-- kisI aora dekhU, dikhalAI par3atI mujhako mdhushaalaa||| 'sAdha-saMgrAma hai raina-dina jUjhanA, para isa nikhila jagatvyApI dRSTi ke bhItara kavi dehaparyanta kA kAma bhAI / ' kA sukomala hRdaya kisa sthala para jAkara, coTa khAkara, zrIyuta baccana jI meM eka pratibhAzAlI kavi ke guNa vedanA se kaNTakita hokara rodana aura hAhAkAra kara uThatA maujUda haiM / jaba samaya bhIgegA taba unake hRdaya meM eka hai use bhI dekhie / kavi kahatA hai asIma pipAsA jAgrata hogI, taba ve dUsaroM ko bhI pilA sumukhi tumhArA sundara mukha hI bhAvika madirA kA pyAlA, kara unmatta kara deNge| aba hama bhI unake zabdoM meM kaheMgechalaka rahI hai jisameM chalachala rUpa-madhura mAdaka haalaa| kabhI na kaNa-bhara khAlI hogA, lAkha piyeM do lAkha piyeM; maiM hI sAkkI banatA, maiM hI, pInevAlA banatA hU~, pAThakagaNa haiM pInevAle, pustaka merI madhuzAlA ! jahA~ kahIM mila baiThe hama-tuma vahIM gaI ho madhuzAlA / / isakI pRSTha-saMkhyA 150, AkAra choTA aura mUlya kismata meM thA khAlI khappara, khoja rahA thA maiM pyAlA, donoM pustakoM kA geTapa sundara hai| patA--sAdhanADhU~r3ha rahA thA maiM mRganayanI , kismata meM thI mRgchaalaa| nikuMja, prayAga hai / kisane apanA bhAgya samajhane meM mujha-sA dhokhA khAyA ? -maMgalaprasAda vizvakarmA kismata meM thA avaghaTa maraghaTa DhUMr3ha rahA thA mdhushaalaa| 3-7 - zrI rAmAnanda-sAhitya-pracAraka-maNDala, laharIpurA, bar3audA kI pustakeM isa ulajhana aura eka sImAbaddha prema kI tar3aphana meM (1) zrIbhagavatstava:--pRSTha-saMkhyA 8 aura malya - aAnanda kI anubhUti kaba ho sakatI hai ? yaha unmAda to hai| isa pustaka meM prArambha tathA anta meM hindI-kavitAtroM antastala kI eka mahAn pukAra ke kSudra aAghAta se hI kA samAveza huzrA hai| prAtaH tathA sAyaMkAla kI bhAratI kA~ca ke pyAle ke samAna bhaGga ho jAnevAlI cIz2a hai| ke pIche gAne ke lie ina stutiyoM kI racanA kI gaI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 sarasvatI [bhAga 36 saMskRta-zlokoM meM bhArata kI dIna avasthA kA citraNa sampradAya. ke siddhAntoM ke AdhAra para likhI jAne ke kAraNa aura bhagavAn rAmAnanda jI se usake uddhAra ke lie rAma ko parAtpara Izvara siddha karane kA prayAsa karatI hai| sundara tathA z2oradAra zabdoM meM prArthanA kI gaI hai| rAma bhI kisI anya ko apanA upAsya deva mAnate the, hindI-kavitAoM kI bhASA khicar3I hai| hA~, saMskRta ke yaha svIkAra karane se isa sAmpradAyika mata ko hAni kI zloka avazya sundara haiN| sambhAvanA hai| isI vicAra se isa pustaka meM yaha sArA (2) zrIlokottarAmbAcaraNAzrayaNama--mUlya = vivecana kiyA gayA hai / Azcarya hai ki brahmacArI jI ina aura pRSTha-saMkhyA 16 hai| bAtoM kA pracAra karane meM apane sampradAya kA gaurava samayaha pustaka bhI saMskRta-zlokoM meM likhI gaI hai| jhate haiM / pustaka kA viSaya usake nAma se spaSTa hai / sarala, prasAda- (4) kAThakopaniSat-pRSTha-saMkhyA 102 aura mUlya guNa-pUrNa tathA sundara bhASA meM yaha stuti-kusumAJjali likhI // hai| kaThopaniSad kA upaniSadoM meM vizeSa sthAna hai| gaI hai| bhakti aura zraddhA ke bhAvoM se padya zrota-prota haiM isa upaniSad para zaMkara prabhRti aneka prAcAryoM ke bhASya aura bar3e hRdayagrAhI haiM / eka udAharaNa dekhie- prasiddha hI haiM / parantu zrI brahmacArI jI ne isa upaniSad dIno'smi tena na dhanaM, kila nirguNo'smi, kI apanI TIkA meM isakA artha brahma-jJAnaparaka nahIM kiyA tasmAd guNo na mayi tiSThati mandabhAgye / hai| ve isameM 'cAritrya' aura 'upAsanA' kA citraNa pAte nindyaM vapurmalinameva manastu tasmAt , haiN| 'mRtyu' ko bhI ve anya bhASyakAroM ke samAna yamarAja tvatpAdayormama ziro'vanatirhi pUjA / / nahIM mAnate, apitu mRtyu nAmaka kisI vidvAn paMDita kI (3) rAmezvaramImAMsA-pRSTha-saMkhyA 30 aura muuly|) kalpanA karate haiM / dvitIya vara-dvArA 'svargya agni' kA jo hai / isa pustaka meM brahmacArI jI ne vAlmIkirAmAyaNa kI upadeza naciketA ne yama se mA~gA hai usakA bhI eka bhUSaNAdi TIkAtroM ke AdhAra para yaha siddha karane kA yatna dUsarA hI artha unhoMne kiyA hai| svarga-loka kA artha kiyA hai ki bhagavAn rAmacandra ne setubandha ke samaya na to 'zrI sAketa meM nivAsa karanevAle nitya, mukta jIva' kiyA ziva kI sthApanA kI thI aura na pUjA hI kii| unhoMne gayA hai| 'lokAdimagnim' kA 'viSNupUjana rUpa bhakti' likhA hai ki "atra pUrva mahAdevaH prasAdamakarodvibhuH" isa artha kiyA gayA hai / isa prakAra arthoM kI khIMcAtAnI se vAlmIkIyarAmAyaNastha paMkti kA 'mahAdeva' zabda 'samudrarAja' isa upaniSad kA svArasya acchI taraha bigAr3A gayA hai| kA vAcaka hai na ki ziva kA / bhUSaNa TIkAkAra kA jo pandrahaveM maMtra meM 'yA iSTakA yAvatIrvA yathA vA0' kA artha pramANa isakI puSTi ke lie uddhRta kiyA gayA hai vaha isa karate hue brahmacArI jI ne likhA hai ki-"jitanI aura prakAra hai jisa prakAra kI iMTeM isa bhaktirUpa agni ke lie apekSita __ "mahAdeva iti samudrarAja ucyate / aucityAt / prabhuH thIM unakA bhI upadeza kara diyaa"| naciketA aura yama samudrajalAdhiSThAtA / prasAdamakarot / 'sAgaraM zoSayiSyAmi' kI kathA ko kevala arthavAda mAnakara isa upaniSad ke iti kupitasya me prasAdaM prasannatvamakarot / " isI prakAra bhASyakAroM ne jisa prakAra isake zabdoM kA mukhyArtha lekarapRSTha 6 para satraha yuktiyoM kI eka sUcI dI gaI hai, jinase anAyAsa hI sarala svAbhAvika artha kiyA hai, vaisA isa yahI prakaTa hotA hai ki zivaliGga-sthApanA karanevAlA artha nUtana vyAkhyA meM nahIM huA hai / zabdoM kA mukhyArthaM chor3aaprAsaMgika hai, ataeva azuddha hai| brahmacArI jI ne kara unake lakSyArtha kI ahetuka kalpanAtroM se zrI brahmatulasIdAsa jI ko zrI-sampradAya kA nahIM mAnA hai aura cArI jI ne isa upaniSad ke sarala bhAvoM kI khUba miTTI tadanusAra unake grantha aura ziva-liGga-sthApanA ke varNana palIda kI hai| jinheM sampradAyavAdiyoM kI lIlA kA anu. ko bhI aprAmANika hI mAnA hai| yaha pustaka rAmAnanda- bhava prApta karanA ho unheM kaThopaniSad ke brahmacArI jI ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] bhASya tathA vyAkhyA ko dekhakara apanA kutUhala dUra karanA cAhie | (5) varNa - vicAra - pRSTha saMkhyA 46 aura mUlya = ) hai | yaha pustaka 'hindU' nAmaka patra meM 'tattvadarzI' nAmaka patra para kiye gaye zrAkSepoM kA pustakAkAra uttara hai| isake lekhaka varNoM kI utpatti janma se nahIM, pratyuta karma se mAnate haiM / yahI siddha karane ke lie yaha pustaka likhI gaI hai / lekhaka ne jisa vyaMgyapUrNa kaTubhASA meM 'hindU' kI kaTUktiyoM kA uttara diyA hai vaha sAdhujanocita nahIM hai / samAlocanA tathA vicAra kI zailI kA gaurava kaTubhASA athavA vyaMgya zailI nahIM hai / 'hindU' ne gAndhI ko 'goghAtaka' likhA thA, ataeva brahmacArI jI ne hindU - pustakoM ke AdhAra para gohatyA kI prathA ko sanAtana siddha karake usa vizeSaNa ko nindA kA kAraNa hI nahIM rahane diyA / khaNDana ke joma meM jisa vastu ko ve svayaM 'nikammI' kahate haiM usI para pRSTha ke pRSTha kAle kiye gaye haiM / hama isa "tU tU maiM maiM" ke vAga yuddha ko janatA ke samaya tathA sadAcAra donoM kA vighAtaka samajhate haiM / jo loga varNavyavasthA ko guNakarmAnusAra mAnate haiM ve isa pustaka se zAyada kucha lAbha uThA sakeM / 8-6 - bihAra - prakAzana-bhavana, ArA dvArA prakAzita, bAla-graMthamAlA kI do pustakeM (1) miThAI kA donA - bAlakoM kI zikSAprada kahAniyoM aura kavitAoM kA eka sundara saMgraha hai / isake par3hane se bAlakoM kA manovinoda bhalI bhA~ti ho sakatA hai / pustaka kI bhASA samaya kI ruci ke anusAra sarala aura subodha hai / isako par3hakara bAlakoM ko apane caritra - sambandhI sahaja meM utpanna honevAlI burAiyoM kA jJAna ho sakatA aura ve usase binA prayAsa baca sakate haiM / isa dRSTi se pustaka kI racanA bAlopayogI hai| naI pustakeM (2) bhaiyA kI kahAnI - isameM bukara TI0 vAziMgana ke jIvana-carita kA varNana kahAnI ke DhaMga para 99 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat kiyA gayA hai| bAlakoM ko isake par3hane se apanI unna kI lagana paidA ho sakatI hai aura ve apane ko parizramI tathA Adarza bAlaka banA sakate haiN| adhika se adhika kaThinAI par3ane para bhI unako apanI dhuni meM lage rahane kA sadupadeza isase milatA hai / kintu videzI kathAnaka hone se unako isa pustaka kI varNita sabhI bAtoM kA jJAna nahIM ho sakatA kyoMki unake lie habzI gulAmoM kI takalIfoM kA jAnanA kaThina hai / para yaha avazya hai ki ve vartamAna zikSA kI kamI, aura par3he-likhe logoM kI bekArI kA kAraNa sugamatA se samajha sakate haiM / uparyukta donoM pustakeM zrI triveNIprasAda bI0 e0 kI likhI haiN| pratyeka kA mUlya / ) hai| chapI bhI sundara haiM / 10 - vIra - vibhUti - ( saMskRta kAvya-grantha ) -- lekhaka muni zrI nyAyavijayajI, nyAyatIrtha, nyAyavizArada, prakAzaka, zrIjaina yuvaka saMgha, bar3audA haiN| isa pustaka meM bhagavAn mahAvIra ke jIvanacarita kI saMkSipta rUpa-rekhA 57 zlokoM meM aGkita kI gaI hai / vaidarbhI rIti meM likhe gaye ye sarasa sundara padya jahA~ eka ora bhagavAn mahAvIra kI jIvana ghaTanAtroM para prakAza DAlate haiM, vahA~ dUsarI ora unase milanevAlI zikSAoM ko bhI hRdayaMgama karAte haiM / kAvya kI bhASA sarala tathA prasAdaguNa-yukta hai / saMskRtapremI sabhI navayuvakoM tathA vizeSatathA jainiyoM ko isa pustaka kA saMgraha karanA cAhie / saMskRtazlokoM kA sundara a~garez2I anuvAda unake sAmane hI dAhane pRSTha para chApA gayA hai / anuvAda karttA haiM rAjaratna, DA0 bI0 bhaTTAcArya, ema0 e0, pI0 eca0 DI0 DAyarekTara, oriyenTala insTiTyUTa, bar3audA / isa anuvAda se saMskRtAnabhijJa a~garejI jAnanevAle sajjana bhI isa pustaka se lAbha uThA sakate haiN| pustaka kA geTa apa, chapAI zrAdi uttama haiM / kailAzacandra zAstrI, ema0 e0 www.umaragyanbhandar.com
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya noTa yorapa kA saMkaTa hAyuddha ke bAda aisA samajha par3ane lagA thA ki aba saMsAra sukha-zAnti kA upabhoga karegA aura vaise sarva saMhAraka yuddha bhaviSya meM nahIM hone pAya~ge / aisA samajhane kA mukhya kAraNa yaha thA ki yAra ke pramukha rASTroM ne rASTra saMgha kI sthApanA tathA anyAnya mahattvapUrNa sammelana karake yaha spaSTa rUpa se ghoSita kiyA thA ki aba saMsAra ke bhinna bhinna rASTra apane apane jhagar3oM kA nipaTArA karane ke lie kadApi astra nahIM grahaNa kareMge / parantu zrAja aThAraha varSa bAda bhI duniyA jahA~ kI tahA~ banI huI hai aura vizvavyApI zAnti kI sthApanA kI bAta korI kalpanA hI siddha ho rahI hai / saMsAra ke sabhI pramukha rASTra pahale kI apekSA kahIM adhika * yuddha ke lie sajjita baiThe haiM aura saMsAra ke bhinna bhinna bhAgoM meM jo thor3e-bahuta bhUkhaNDa abhI taka apane DhaMga se apanI svAdhInatA kA upabhoga kara rahe the aura jinakI ra sAmrAjyavAdI rASTra dRSTipAta taka nahIM karate the, una para svAdhikAra karane ke lie ve sabake saba gaharI cAleM cala rahe haiM | isa samaya isa taraha kI rAjanaitika krIr3A ke kendra abIsIniyA tathA cIna kA sinakiyAMga- pradeza hai / abIsIniyA para iTalI kA dA~ta hai aura sina kiyAMga ko rUsa har3apa lenA cAhatA hai / parantu yaha saba dUsare sAmrAjyavAdI rASTroM ko saha nahIM hai / ve nahIM cAhate ki akelA iTalI abIsIniyA ko yA akelA rUsa sina kiyAMga ko har3apa jAya / iTalI kI dhA~dhalI ke kAraNa isa samaya sinakiyAMga kA mAmalA pIche par3a gayA hai, yadyapi pichale tIna varSa se vahA~ ati bhayaMkara uthala-puthala macI huI hai / iTalI ne abIsIniyA ko zastrabala se svAdhikAra mukta ma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat karane ke lie apane virAT sainika bala kA jo pradarzana kiyA hai vaha anya rASTroM ko sahya nahIM huA / phalataH saMsAra ke pramukha rASTra greTa briTena ko anta meM lAcAra hokara khar3A hI honA pdd'aa| jenevA meM usa dina usake vaidezika mantrI sara saimuala hora ne jo mahattvazAlI bhASaNa kiyA hai usase yaha bAta bhale prakAra prakaTa ho gaI hai iTalI ke lie abIsIniyA ko har3apa baiThane kA prayatna karanA Ter3hI khIra hogI / sara hora ke usa gauravapUrNa bhASaNa se iTalI kA sArA darpa yadyapi ThaNDA par3a gayA hai, aura aisA pratIta hotA hai ki iTalI ekAeka abIsIniyA para dhAvA bola dene kA sAhasa nahIM karegA, tathApi isa avasthA se yaha prakaTa ho gayA hai ki saMsAra ke pramukha rASTroM tanAva bar3hatA jA rahA hai aura kisI na kisI masale ko lekara ve sabake saba eka na eka dina phira lokasaMhAra kA jaghanya kArya kara baiThane se nahIM cUkeMge / pAzcAtya sabhyatA ne saMsAra ko apanI jo yaha vibhUti dI hai, anta meM vaha usI ke vinAza kA kAraNa hogI / Aja iTalI aura abIsIniyA kA masalA kucha dinoM ke lie TAlA jA sakatA hai / parantu isakI kauna gAraMTI de sakatA hai ki vaise hI bhISaNa masale bhaviSya meM nahIM uTheMge ? vAstava meM saMsAra kI rAjanaitika sthiti dina prati dina bhISaNatara hotI jA rahI hai aura jina logoM ke hAthoM meM isake sa~bhAlane kA uttaradAyitva hai ve usako nahIM sa~bhAla pA rahe haiN| isakA pratyakSa pramANa iTalI aura abIsIniyA kA vartamAna saMgharSa hai| aisI dazA meM aba saMsAra ke rakSaka bhagavAna hI haiN| kriminala lA zrameMDameMTa ekTa asembalI ke zimalA ke adhivezana meM sarakAra ne kriminala lA ameMDameMTa ekTa ko upasthita karake jo manobhAva vyakta kiyA hai, bhAvI zAsana-vidhAna ko dRSTi meM 375 www.umaragyanbhandar.com
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ saMkhyA 4] sampAdakIya noTa 379, rakhate hue usakI prazaMsA nahIM kI jA sakatI / yadyapi apane dekhanA hai ki ve apanI isa ghoSaNA ke anusAra kArya vizeSAdhikAra ke bala se vAyasarAya mahodaya use kAnUna karane meM kahA~ taka samartha hoNge| kA rUpa de deMge, tathApi asembalI ne apane bahumata se isameM sandeha nahIM hai ki rASTrIyatAvAdI bhAratIyoM meM se use asvIkAra karake usake viruddha lokamata kA hI narama dalavAloM meM se kucha loga sahayoga karane kI salAha pramANa diyA hai| aisI dazA meM isa sambandha meM de rahe haiN| yahA~ taka ki jo loga abhI taka nirapekSa taka sarakAra ko lokamata kI avahelanA nahIM karanI the ve bhI unake kathanoM kA samarthana kara rahe haiN| sabase cAhie thii| isa kAnUna ke pAsa ho jAne se aura jo tAz2A udAharaNa zrIyuta ketakara kA vaha bhASaNa hai jo asuvidhAyeM hoMgI sA to horvegI hI, sabase bar3I asuvidhA abhI hAla meM unhoMne nAgapura meM kiyA hai| yaha hogI ki isake kAraNa samAcAra-patra samucita rUpa se naye zAsana-sudhAroM ke sambandha meM rASTrIyatAvAdI lokaapane karttavya kA pAlana na kara sakeMge aura unakI unnati netA itanA adhika kaha cuke haiM ki aba unake lie kucha ke mAga meM isase bar3I bAdhA pahu~cegI, jisakA kaTu anubhava kahanA bAkI nahIM raha gayA hai| parantu bhArata meM akele patra-saMcAlakoM ko gata kaI varSoM ke bhItara kAfI ho cukA inhIM lokanetAoM ko sudhAroM ke sambandha meM kucha kahane kA hai| isake virodha-svarUpa 27 sitambara ko bhAratIya patroM adhikAra prApta nahIM hai| inake sivA aura loga bhI haiM ne pUrI har3atAla manAkara apanA ucita asantoSa prakaTa jo unhIM kI taraha sudhAroM ke sambandha meM apanI svatantra kiyA hai| parantu sarakAra apane nizcaya para dRr3ha hai| vaha rAya de sakate haiN| aise logoM meM hAla meM uparyukta mahAjaba bhArata meM bhAratIyoM ko zAsana-sambandhI adhika se nubhAva ne bhI apanA nAma likhAyA hai| zrApa prasiddha mahArASTra adhika adhikAra dene jA rahI hai taba vaha apanI sattA kozakAra haiM / Apane apane bhASaNa meM yaha ghoSita kiyA hai banAye rakhane ke lie apane hAthoM meM amogha astra bhI ki kAnUna se aba bhArata svAdhIna ho gayA hai| rahA vyavahAra banAye rakhanA cAhatI hai| aisI dazA meM bhAvI sudhAroM se meM svAdhIna honA so isakA sArA doSa mahAtmA gAndhI lokahita kI kaise aura kahA~ taka aAzA kI jA sakatI hai, tathA yahA~ ke rAjanaitika aAndolakoM para hai| anyathA yaha vAstava meM vicAra karane kI bAta hai| zAsakoM ko vizeSAdhikAra na diye jAte aura bhArata vyava hArataH bhI svAdhIna ho jAtA / zrImAn ketakara jI kI __ bhAvI-zAsana-vyavasthA aura lokanetA isa ghoSaNA se unake jaise vicAravAloM kA kAfI paritoSa deza meM naI zAsana-vyavasthA pracalita karane ke lie ho jAyagA, para sarvasAdhAraNa unakI isa kAnUnI svAdhInatA sarakAra tatparatA ke sAtha vyasta hai, parantu prazna yaha hai ki kA kaise upabhoga kara sakeMge, yaha samajhanA sacamuca Ter3hI yahA~ ke rAjanaitika netA use kArya meM pariNata karane meM khIra hai| ve loga to apane lokanetAoM ke hI svara meM sahayoga kareMge yA nhiiN| isa sambandha meM aba taka jo kucha svara milAye rahanA apane lie hitakara smjheNge| kahA gayA hai usase itanA to prakaTa hI hai ki musalamAna, achUta aura dhanika varga usase sahayoga kareMge, parantu rASTrI himAlaya kI caDhAI yatAvAdI bhArata ke sambandha meM nizcayapUrvaka nahIM kahA durgama himAlaya ke uttuMgabhaMga abhI taka ajeya bane jA sakatA, yadyapi vaha Aja dina taka naye zAsana-vidhAna hue haiN| una para car3hane ke viphala prayatna aneka yorapIya ko agrAhya hI ghoSita kara rahA hai| laMdana meM hamAre bhAvI ArohI kara cuke haiN| himAlaya kI ora ina sAhasI vAyasarAya lArDa linalithago ne apane bhASaNa meM kahA hai aArohiyoM kA dhyAna pichale mahAyuddha ke bAda se hI gayA ki zAsana-vidhAna bhArata kI saba jAtiyoM tathA saba dharmoM hai aura gata 20 varSoM ke bhItara unake kaI dala himAlaya ke logoM ke sahayoga meM hI kArya meM pariNata kiyA jaaygaa| kI bhinna bhinna coTiyoM para car3hane kA prayatna kara cuke haiM, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 sarasvatI para kevala kameTa - zikhara ko chor3akara unheM anyatra sapha* latA nahIM milI / misTara smAitha kA kahanA hai ki himA laya kA car3hanA Alpsa pahAr3a jaisA nahIM hai / Alpsa meM to pahAr3a para car3hanA eka khela sA hai / car3hanevAlA apane hoTala se calakara pahAr3a para jAkara kisI jhopar3I meM Thahara jAtA hai / dUsare dina vaha pahAr3a para car3hatA hai, aura zikhara para jAkara vaha usI dina utara kara usa jhopar3I meM zrAkara ruka jAtA hai yA sIdhA apane hoTala meM jA pahu~catA hai / para yahA~ himAlaya meM to jisa pahAr3a para car3hanA hai| usake nIce taka pahu~cane meM hI haftoM kA samaya laga jAtA hai aura phira usa para car3hane ke lie to mahInoM kI z2arUrata par3atI hai / nissandeha sAhasI Arohaka himAlaya para aba taka chabbIsa se aTThAIsa haz2Ara fuTa kI U~cAI taka saphalatApUrvaka car3ha gaye haiM, parantu himAlaya ke mukhya 70 zikharoM meM se pacIsa haz2Ara fuTa U~ce kameTa zikhara ko chor3akara aura kisI para car3hane meM ve abhI taka samartha nahIM ho sake haiN| kArAkorama zrRMkhalA ke eka zrRMga para car3hane meM viphala- manoratha hokara misTara vAlara kA dala abhI hAla meM hI lauTA hai / misTara vAlara ne likhA hai ki yadi ArohI dala zIghra hI lauTa na par3atA to gata varSa ke naMgAparvata ke ArohI dala jaisI usakI bhI dazA huI hotI / isa silasile meM unhoMne dArjiliMga ke do kuliyoM - pAladIna aura dAvAthonadama - kI bar3I prazaMsA kI hai| ye donoM san 1933 kI evaresTa kI car3hAI meM bhI gaye the aura 1634 kI jarmanadala kI naMgAparvata kI bhI car3hAI meM the / naMgA parvata para jaba zrarohI dala kA bhayAnaka tUfAna se sAmanA huA thA taba dAvAthAnadama dala ke sAtha thA / unakA kahanA hai ki uparyukta kuliyoM jaise logoM ke abhAva meM himAlaya para car3hanA bahuta kaThina hai / ye loga uttarI naipAla ke nivAsI haiN| usa aMcala ke bhUTiyA lAga kaSTa - sahiSNu hI nahIM hote, kintu parvatoM para car3hane kI kSamatA inameM janmajAta hotI hai / isa viSaya meM ye saMsAra meM advitIya haiN| yadi ye loga isa kArya ke lie zikSita kiye jAya~ to himAlaya kI car3hAI meM vizeSa suvidhA ho sakatI hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [bhAga 36 nissandeha abhI taka himAlaya durAroha hI siddha huA hai, parantu yorapIya zrArohiyoM kA sAhasa bhI adamya hai / isake sivA unheM viphalatAoM kA kAfI anubhava bhI ho cukA hai| aisI dazA meM himAlaya ke durAroha zikhara eka na eka dina ina sAhasI zrArohiyoM ke Age avazya natamastaka hoMge / do yorapIya yAtrI yorapIya logoM meM vizva paryaTana kI sadaiva pravRtti rahI hai / aura yadyapi yAtrA ke aba aneka sAdhana upalabdha ho gaye haiM, to bhI unameM aise loga aba bhI kabhI kabhI nikala Ate haiM, jo paidala yA aisI hI kisI savArI se saMsAra kA bhramaNa karate hue pAye jAte haiM / abhI hAla ke do anokhe vizvaparyaTaka kalakatte Aye the / unhoMne ghor3e kI savArI se saMsAra ke eka bar3e bhAga kA bhramaNa kiyA hai| ye donoM pati-patnI haiM aura vAyanA ke nivAsI haiN| san 1626 ke aprela meM ve apane ghara se nikale the aura nau varSa se yAtrA kara rahe haiN| aba taka cAlIsa haz2Ara mIla cala cuke haiN| kalakatte meM unhoMne asozieTeDa presa ke pratinidhi ko batAyA hai ki ve chaH ghor3e lekara cale the aura haMgarI, yUnAna, turkI, kurdistAna, araba aura IrAna hote hue ve unhIM ghor3oM se madhya eziyA pahu~ce / vahA~ se pAmIra ke pahAr3oM ko pArakara pUrvI turkistAna (sina kiyAMga) ko gaye I parantu mArga meM soviyaTa adhikAriyoM ne 20 dina taka unheM roka rakkhA / anta meM chaH dina taka anazana karane para jaba briTiza kAnsala ne kahA-sunA taba chor3a diye gaye / taba takalA makhana kI marubhUmi ko pAra kara ve tibbata pahu~ce, kArAkorama kI parvatamAlA ke pAsa se ve layA Aye aura taba kazmIra / 1626 meM ve bhArata se brahmadeza, zAnarAjya aura syAma gaye / vahA~ se iMDocIna hokara cIna gaye / usa samaya cIna meM sarakAra kA bolzevika cIniyoM se yuddha ho rahA thA / ataeva unheM cIna kI yAtrA karane kI anumati nahIM milii| taba ve sTImara se zaMghAI aura zaMghAI se TInsTena gaye / vahA~ se ve ghor3e para maMcUriyA hokara maMgoliyA gaye / vahA~ se ve saiberiyA se alAskA www.umaragyanbhandar.com
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] sampAdakIya noTa 281 hokara amarIkA jAnA cAhate the / para rUsa kI sarakAra se parantu hiMDenabarga ne kahA-nahIM saurabruca, jaba taka maiM anumati prApta hone meM kaThinAI dekhakara unhoMne apanA bAibila kA kucha pATha karatA hU~, tuma yahA~ raha sakate ho| vicAra badala diyA aura maMgoliyA se ghor3oM para ve 23 taba maiMne parde ko kucha khIMca lenA cAhA tAki adhika mahIne meM brahmadeza Aye / yahA~ unhoMne apane ghor3e beca prakAza aave| parantu unhoMne kahA-use usI taraha ddaale| aba ve sTImara se kairo jaayeNge| vahA~ se ghor3oM par3A rahane do| jo aMza mujhe par3hanA hai vaha mujhe yAda hai| para ve aphrIkA kI yAtrA kareMge aura sIdhA kepa-TAuna ko yaha kahakara unhoMne bAibila uThA lii| bAibila kI pustaka jAya~ge / isa yAtrA ke bAda ve amerikA vyAkhyAna dene sadA unake pala~ga para rakkhI rahatI thii| unhoMne jaayNge| pandraha minaTa taka dhIre-dhIre use pddh'aa| isake bAda unhoMne ___isa prakAra ye donoM pati-patnI sAre bhU-maNDala kI kitAba rakha dI aura mujhe pala~ga ke pAsa bulAkara kahAyAtrA karake apane ghara ko lauTanA cAhate haiM / saurabruca, acchA aba tuma mitra mRtyudeva se kaho ki ve kamare ke bhItara zrA sakate haiN| isake dUsare dina savere svargIya rASTrapati hiMDenabarga ke sambandha meM- fIlDa mArzala mara gye| sacamuca yaha eka vIra jaisI jarmanI ke svargIya rASTrapati hiMDenabarga ne apanI mRtyu hI mRtyu huI / kA jisa dhairya ke sAtha svAgata kiyA thA usakA prAmANika varNana unake DAkTara ne patroM meM prakAzita karavAyA hai, bhArata ke jalavAyu kA prabhAva jo isa prakAra hai itihAsajJoM kA kahanA hai ki garma dezAM ke nivAsI pahalI agasta ke dopahara ko maiM fIlDamArzala ke ThaMDe dezoM ke nivAsiyoM ke mukAbile meM kabhI nahIM Thahara zayanAgAra meM thaa| ve cAhate the ki maiM unake pAsa banA sake haiN| nAgapura ke mArisa-kAleja ke prinsapala DAkTara rahA karU~.cAhe merI z2arUrata bhI na ho| ve usa dina bar3I jI0 prAra0 haMTara ne hAla meM eka mahattvapUrNa bhASaNa kiya dera se cupa par3e the| isa taraha rahanA unheM pasanda bhI thaa| hai| unhoMne usameM kahA hai ki bhAratIyoM kI unnati kA aise avasaroM para unase koI kucha nahIM kahatA thA, sabase adhika bAdhaka yahA~ kA uSNa jalavAyu hai| bhArata ataeva maiM bhI khir3akI ke pAsa cupa baiThA bAhara bAg2a kA meM jo jo pragatizIla jAtiyA~ samaya samaya para zrAkara dRzya dekha rahA thA / ekAeka fIlDamArzala ne pukAra kara zrAbAda huI haiM unake bhI parAbhava kA yahI kAraNa ho sakatA kahA-saurabruca, kyA tuma abhI baiThe ho ? maiM uThakara unake hai| agara AryoM ke itihAsa para vicAra kiyA jAya to pAsa gayA aura pUchA-kyA aAjJA hai ? dera taka mujhe hama unheM Rgveda aura upaniSad ke kAla ke bIca meM dekhakara unhoMne kahA- saurabruca, tumane sadA mujhase satya hI atyanta prabala avasthA meM pAte haiM, arthAt unake paMjAba satya kahA hai| Aja bhI tumheM satya hI kahanA hogA / kyA meM Ane ke samaya se lekara buddha kI mRtyu ke samaya taka mitra mRtyudeva durga meM A gaye haiM aura merI rAha dekha rahe Arya logoM kI zakti barAbara prabala rahI, kintu usake haiM ? maiMne unake donoM hAtha apane hAthoM meM lekara kahA- bAda unakA parAbhava huaaa| yaha bAta yUnAnI, zaka nahIM fIlDamArzala, parantu ve makAna kI parikramA z2arUra aura kuzANa evaM musalamAna aAkramaNakAriyoM ke sambandha kara rahe haiM / kucha dera taka hiMDenabarga cupa rhe| isake meM bhI ghaTita hotI hai / prArambha meM ye loga prabala rahe, parantu bAda unhoMne kahA-saurabruca, tumako dhanyavAda hai | aba maiM bAda ko inakA bhI dhIre-dhIre parAbhava ho gyaa| aura kucha apane Upara ke svAmI se bAtacIta karanA cAhatA huuN| yaha aMzoM meM yahI bAta yorapIyoM para bhI caritArtha hotI dikhAI kahakara unhoMne Upara kI ora saMketa kiyaa| maiM uThakara detI hai| inameM a~garez2a loga adhika satarka rahate haiN| ve khar3A ho gayA aura cupacApa vahA~ se calA jAnA caahaa| apanA vaivAhika sambandha briTena se banAye rahate haiM tathA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 sarasvatI [bhAga 36 vahA~ Ate-jAte bhI rahate haiN| isameM unakA svAsthya bhArata kI daridratA girane nahIM paataa| kahane kA matalaba yaha hai ki yahA~ ke bhArata kisI samaya saMsAra meM sone kI cir3iyA ke uSNa jalavAyu kA logoM ke svAsthya para bar3A burA prabhAva nAma se prasiddha thaa| parantu Aja vaha saMsAra kA sabase par3atA hai| adhika daridra deza ginA jAtA hai| yaha bAta kevala parantu jalavAyu kA yaha dUSita prabhAva aisA nahIM bhAratIya hI nahIM kahate haiM; kintu isako svayaM pAzcAtya hai ki isakA vAraNa na ho sake / dUsare dezoM ke anubhavoM loga bhI kahate haiM, sAtha hI sapramANa kahate haiM / abhI se yaha bAta siddha ho cukI hai ki jalavAyu kA dUSita hAla meM prasiddha vyaGgaya-citra-nirmAtA misTara je0 jI0 prabhAva bahuta kucha dUra kiyA jA sakatA hai| iMglaiMDa ke horrAbina ne apane eka bhASaNa meM bhArata kI daridratA kA dUSita jalavAyu kA prabhAva naye DhaMga ke makAna banAkara varNana kiyA hai| unhoMne kahA hai ki bhArata meM prati vyakti tathA pAnI ke nikAsa kI ucita vyavasthA kara dUra kiyA kI prAya kA ausata 2 pauMDa vArSika hai / idhara briTena meM jA cukA hai| pahale zIta ke prAdhikya se vahA~ ke 50 pauMDa vArSika Aya kA ausata hai| aura bhArata kI yaha nivAsI gaThiyA Adi rogoM se grasita rahate the, parantu rahana- dayanIya dazA usake gharelU dhandhoM ke vinaSTa ho jAne se sahana kI praNAlI meM samucita parivartana kara dene se aba huI hai| santoSa kI bAta hai ki aba janatA kA, sAtha hI vahA~ ke loga vizeSa rUpa se svastha rahate haiN| abhI abhI sarakAra kA bhI dhyAna gharelU dhandhoM kI ora vizeSa rUpa se panAmA ke macchar3oM ko mArakara saMyukta rAjya ne usa aMcala gayA hai / ko manuSya ke rahane ke yogya banA hI liyA hai| parantu bhArata ke uSNatA-pradhAna jalavAyu kA prabhAva dUra karanA, barlina meM zrolimpaka gema ukta DAkTara sAhaba kI rAya meM, asAdhya hai, tathApi ucita isa bAra aolimpika khela jarmanI kI rAjadhAnI barlina vyavasthA karane se vaha bahuta kucha rokA jA sakatA hai| meM agale varSa jUna meM hoMge aura usameM kAI 56 rASTroM unakA kahanA hai ki yadi bAla-baccoM ke pAlana-poSaNa kI ke khilAr3I bhAga leNge| isa sambandha meM pracAra-kArya abhI ora samucita dhyAna diyA jAya to isase vizeSa lAbha se zurU ho gayA hai| yaha sUcita kiyA gayA hai ki pratihone kI sambhAvanA hai| udAharaNa ke lie grISmakAla meM yogitA meM bhAga lenevAloM tathA khelanevAlI TImoM ke yadi ve pahAr3oM para rakkhe jAyA kareM to isase lAbha ho nAma 18 jUna taka tathA ve kyA kyA kheleMgI tathA kauna ntu yaha eka upAya bhI saba kisI ke lie kauna kheloM meM bhAga leMgI, isakI sUcanA 20 jUna taka sulabha nahIM hai / tathApi yaha prazna vizeSa mahattva kA hai bhinna bhinna rASTroM kI tatsambandhI kamiTiyoM ko barlina aura yadi isa sambandha meM logoM kA samucita rUpa se dhyAna kI tatsambandhI kamiTI ke pAsa bhejanA hogaa| kucha AkRSTa kiyA jAya to yadi utanA nahIM to bahuta kucha dezoM ne abhI se Avazyaka sUcanAyeM bheja dI haiN| lAbha uThAyA jA sakatA hai| pahAr3I sthAnoM ke sivA aisA jAna par3atA hai ki saMyukta rAjya 326, jApAna 230, dUsare bhI prayatna kiye jA sakate haiM, jinase isa deza ke svIDana 225, haMgerI 240, svIz2alaiMDa 100, polaiMDa 103, nivAsiyoM kI garma jalavAyu ke prabhAva se rakSA kI jA balgeriyA 74, perU 46, isToniyA 56 pratidvandvI bhejegaa| sakatI hai| logoM ko sAtha hI sarakArI svAsthya-vibhAga anya deza apane yahA~ se kitane khilAr3I bhejeMge, isakA ko bhI, isa prazna para samucita rUpa se dhyAna denA byorA abhI nahIM prakaTa huA hai| cAhie, kyoMki yaha samagra rASTra ke jIvana-maraNa kA isa bAra barlina meM 16 prakAra ke kheloM meM pratidvaprazna hai| ndvitA hogii| 1632 meM lAsa eMjila meM kula 14 khela hue the / ina 16 kheloM meM bhinna bhinna rASTroM ke kAI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 4] sampAdakIya noTa 33. 25,600 pratidvandvI bhAga leNge| koI eka haz2Ara nirNAyaka Adi rakhane kA pUrA pUrA adhikAra sabako milanA utane hI sahAyakoM ke sAtha kheloM meM hAra-jIta kA nirNaya caahie| kreNge| ye khela 16 dina taka hoNge| dekheM bhArata isa bAra sAmpradAyikatAvAda kA viSa kaisA rUpa prakaTa karatA hai| paMjAba isa samaya sAmpradAyika Andolana kA kendra bana gayA hai| zahIdagaMja ke gurudvAre kI masjida ke astra-dhAraNa karane kA haka sikkhoM-dvArA girA diye jAne se vahA~ kA sAmpradAyika paJjAba meM sikkhoM ko kRpANa rakhane kA sarakAra se Andolana adhika ugrarUpa dhAraNa kara gayA hai| parantu kAnUnI adhikAra prApta hai| pichale dinoM do do kRpANe paMjAba ke isa Andolana meM vahA~ ke sabhI musalamAna dhAraNa karane ke kAraNa sikkhoM para do mukaddame cle| zAmila nahIM haiM / to bhI use unake eka bahuta bar3e samUha pahale mukadame meM to majisTreTa ne abhiyukta ko yaha kaha se sahAyatA mila rahI hai| hAla meM isa Andolana ne kara chor3a diyA ki kAnUna meM aisA ullekha nahIM hai ki apanA eka bhayAnaka rUpa prakaTa kiyA hai| vaha yaha ki eka hI kRpANa dhAraNa kI jAya / parantu dUsare muqaddame meM isa Andolana ke pramukha saMcAlaka maulAnA pIra jamAyata abhiyukta sikkha ko saz2A de dI gii| isa para amRtasara alIzAha ne yaha ghoSaNA kI hai ki musalamAna loga gaira meM sikkha do do kRpANeM lekara julUsa banA kara ghuumeN| musalamAnoM kA mAla na mola leN| isa sAmpradAyika bAyayaha ho hI rahA thA ki paMjAba ke musalamAnoM ne talavAra kATa ke pracAra se jo sAmpradAyika IrSyA-dveSa bar3hegA so bA~dhane kI mA~ga peza kii| isa kazAkazI ko dekhakara to bar3hegA hI, usake sAtha hI eka yaha hAni bhI hogI ki sarakAra ne paMjAba-nivAsiyoM ko kyA sikkha, kyA mumala- naye sudhAroM ke anusAra paMjAba meM samucita rUpa se zAsanamAna aura kyA hindU sabako talavAra bA~dhane kI anumati prabandha bhI na ho skegaa| sAre prAnta ko vizeSAdhikAroM de dI hai| se| isa prakAra paMjAbiyoM ko talavAra bA~dhane kA ke zAsana ke adhIna rahakara hI kaSTaprada jIvana vyatIta karanA adhikAra de diyA gayA hai / AtmarakSA ke lie hathiyAra pdd'egaa| isa avasara para paMjAba kA yaha sAmpradAyika rakhanA pratyeka manuSya kA janmasiddha adhikAra hai| parantu saMgharSa sAre deza kI zAnti ke lie ghAtaka hI nahIM siddha bhAratIya apane isa adhikAra se bhI vaJcita haiM / talavAra hogA, kintu isase deza kI unnati kA mArga bhI avaruddha kyA, unheM to bandUka bhI rakhane kA adhikAra milanA ho jaaygaa| Azcarya hai, isake puraskartA isa bAta kI caahie| DAkU tathA unake jaise dUsare AtatAyI jaba sabhI ora dhyAna nahIM dete| taraha ke hathiyAra rakhate hI nahIM, kintu Aye dina unakA upayoga taka karate pAye jAte haiM aura sarakAra kI pulisa zrIyuta rAdhAmohana gokula jI unase zAntipriya nAgarikoM kI rakSA nahIM kara pAtI hai taba hindI ke vayovRddha prasiddha lekhaka zrIyuta rAdhAmohana to pratyeka nAgarika ko apanI jAna-mAla kI rakSA ke lie gokula jI kA 3 sitambara ko svargavAsa ho gayA / Apa bar3e sabhI taraha ke Avazyaka hathiyAra rakhane kA haka milanA milanasAra, sarala aura utsAhI dezabhakta the| samaya samaya cAhie / paMjAbiyoM ko talavAra rakhane kA adhikAra dekara para aApane kaI patroM kA bar3I dakSatA ke sAtha sampAdana kiyA sarakAra ne isa mA~ga ke upasthita karane kA mArga apane Apa hai| nAgapura kA 'praNavIra' ApakI isa ora kI yogyatA kA pariSkRta kara diyA hai| janatA ke netAoM ko isa ora pUrA pramANa hai| patra-patrikAoM meM zrApa barAbara lekha dhyAna denA cAhie / aura nahIM to kama se kama deza ke una likhate rahe haiM aura sadA koI uddeza rakhakara likhate rahe una bhAgoM ke nivAsiyoM meM se adhikAMza ko jahA~ Aye haiN| Apake kucha mahattvapUrNa lekha 'viplava' nAma se / dina sazastra DAke par3ate rahate haiM, AtmarakSA ke lie bandUkne pustaka rUpa se prakAzita hue haiN| Apa sadA kisI na Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 kisI loka-sevA ke kAma meM barAbara lage rahe haiN| ina maiM saba prakAra se dukhI thA, zarIra alabattA acchA ho dinoM bhI Apa hamIrapura jile ke kohI nAmaka sthAna meM cukA thA, kevala nirbalatA hI zeSa thI jaba ki yaha svAmI jI eka Adarza kRSi-fArma ke saMgaThana kA kAma kara rahe the| mujhe yahA~ pakar3a lAye / prabho! bAta yaha hai ki hama done zrApa dezabhakta saMnyAsI ke rUpa meM rahate the| ApakI mRtyu ne kAnapura-jela meM eka skIma banAI thii| para maiM to lagA se hindI meM eka dezabhakta kartavyaparAyaNa lekhaka kA kara 3 varSa bImArI ke cakkara meM par3A rahA aura inhoMne vicAra zrabhAva huA hai| ko kArya meM pariNata kara DAlA aura DhU~r3hakara mujhe apanI - Apane hameM 7 julAI ko eka patra likhA thA, usase pratijJA pAlana karane ko pakar3a lAye / aAja hamAre vidyA. zrApake pichale dinoM ke jIvana evaM vicAroM para kAfI laya ke pAsa AdhA grAma khohI (jisameM 1100 bIghA prakAza par3atA hai| use hama yahA~ jyoM kA tyoM uddhata karate haiM- dharatI hai) hai| isakI vArSika Aya sarakArI dena kATa pyAre zukla jI, kara 300) hai| phira hama apane kAma ke lie anna paidA kara - ApakA premapUrNa patra milA, paDhakara asIma Ananda lete haiM, pazu bhI rakhate haiN| vicAra hai ki kisAnoM ko haa| deva ! maiM sampAdakoM kI kaThinAI, suvidhA-asuvidhA, hama loga vaza bhara lAbha pahu~cAveM / ApakA AzIrvAda sthAna aura viSayoM ke vicAra Adi ko acchI taraha jAnatA aura hamAre antaHkaraNa meM sacAI rahI to nissandeha saphalatA huuN| upAlambha kA to mere hRdaya meM kabhI vicAra hI nahIM hamAre sAmane hAtha jor3akara aavegii| hotaa| zrApako asvIkRta rahI lekhoM ko raddI kI TokarI meM avazya 'sarasvatI' ke lie kucha likhakara bhejUMgA meM bhI to DAlane kA adhikAra hai| apanI kRti sabhI ko aura zIghra bhejuuNgaa| isameM to eka paMtha do kAjavAlI uttama jAna par3atI hai, parantu apane beTe kA nAma pRthvI- bAta hai| kucha jeba-kharca mila jAtA hai aura Apa sadRza pati rakhane se vaha pRthvIpati ho nahIM sktaa| merA yaha vidvAn mitra prasanna hote haiM aura zAbAsI dete haiM / Ajalekha kiSTa aura vizeSa logoM ke par3hane ke lie thA, yadi kala mujhe 8) 10) mAsika bahuta z2yAdA hotA hai aura sarvasAdhAraNa ke lie nikalanevAlI patrikA meM use samaya pAkara sAdhana se sambhava hai, isakI bhI AvazyakatA sthAna na milatA to maiM rattI bhara bhI barA na maantaa| na rhe| svAmA brahmAnanda bar3e tyAgI-udyogo aura adhyavaphArasI kI eka kahAvata hai ki 'manAnama ki mana dAnama / sAyI haiN| ye dhana mA~ga kara lAte haiM, maiM sTAka ko lie arthAt maiM khUba jAnatA hU~ ki maiM kauna huuN| isa lekha ko kAma karatA rahatA huuN| svAmI jI paisA hAtha se nahIM chate. chApane se mujhe nizcaya huA ki Apa isa prakAra ke lekhoM jahA~ jo milatA hai, rasIda dekara chor3a dete haiM, bAda meM aura lekhakoM ko sammAna kI dRSTi se dekhate haiM / kartavya vidyAlaya meM zrAtA rahatA hai| inakA rahana-sahana zrApa vazAta. patra ke kalyANa kI dRSTi se Apa aise lekhoM kI dekheMge to prasanna hoNge| kabhI citrakUTa padhAreM to hamako upekSA kareM, yaha dUsarI bAta hai| kyoM na ho aAkhira bApa bhA dazana d| vidvAn aura brAhmaNa hI to haiM / sacce jarnelisTa kisI ke ApakA vicAra para pardA DAlanA ucita nahIM samajhate / maiMne zuddha rAdhe hRdaya se Apako dhanyavAda diyA thaa| bhUla-sudhAra __bhagavAn ! zrApako jJAta nahIM ki maiM aprela ke madhya se pRSTha 265 para brUselsa se hArbina zIrSaka lekha ke sAtha julAI ke prArambha taka anumAnataH tIna mahIne bahuta bImAra prakAzita honevAlI sampAdakIya TippaNI meM pAThaka 'elarahA, kucha bhI likha-par3ha nahIM skaa| isa bIca meM kAnapura ko' ke sthAna para 'raMgUna' aura 'nAyaka' kI jagaha para meM par3A par3A mAsika patrikAoM ko lagAtAra par3hatA rhaa| 'nAmaka' par3hane kI kRpA kreN| aura karatA hI kyA ? Printed and published by K. Mittra at The Indian Press, Ltd., Allahabad. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARUNKARMERST w . 4 . sarasvatI sAcitra mAsika patrikA sampAdaka devIdatta zukla zrInAthasiMha 1. navambara 1935 } bhAga 36, khaMDa 2 / saMkhyA 5. pUrNa saMkhyA 431 kAtika 1642 bar3ho! lekhaka, zrIyuta sumitrAnandana panta bar3ho abhaya, vizvAsa-caraNa dhara ! mocA vRthA na bhava-bhaya-kAtara : vyartha tarka !-yaha bhava lokottara, jvAlA ke vizvAsa ke caraNa, bar3hatI lahara, buddhi se dustara; jIvana-maraNa samudra mantaraNa, pAra karo vizvAsa-caraNa dhara ! sukha-dukha kI laharoM ke sira para, jIvana-patha tamisramaya, nirjana, paga dhara pAra karo bhava-sAgara / haratI bhava-tama eka laghu-kiraNa, bar3ho, bar3ho, vizvAsa-caraNa ghara ! yadi vizvAsa hRdaya meM aNubhara, kyA jIvana ? kyoM ? kyA jaga-kAraNa ? deMge patha tumako giri-sAgara ! pApa-puNya. sukha-dukha kA vAraNa ? bar3ho amara vizvAma-caraNa dhara ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3D - - - - - - - yaddhoM kI anivAryatA lekhaka, prophesara indra vedAlaGkAra, ema0 e0 ddha kaba banda ho sakate haiM ? vikSobha hai, kahIM antarjAtIya vaimanasya hai aura kahIM manuSya kA svabhAva hai rASTroM kA pArasparika virodha hai| lar3anA / saMsAra ke itihAma romana rolaoN ke sahaza mahAna AtmAyeM tathA meM kauna-sA aimA kAla hai lekhaka jaimI mahasroM kSudra AtmAyeM vizva kI zAnti jaba yuddha na hAe hoM, lar3AiyA~ ke lie kitanI hI mUka prArthanAyeM kareM, parantu yuddha na huI hoM ? satyayuga meM kaba ruka sakate hai ? saMsAra kI sava AdhyAtmika ....... bhI devAsura-saMgrAma hAe, ceSTAyeM, saba naitika prayatna, saba dhArmika upadeza viphala tretA meM maryAdApuruSottama zrI rAma ko yuddha karanA haiM, vyartha hai / yuddha nahIM ruka sakata, na kabhI ruka aura par3A, dvApara meM pralayakArI mahAbhArata-mamara huaa| na kabhI mkege| manuSya meM chipA huA pazu apanI kaba yuddha nahIM hae ? mAnavIya prakRti meM lar3anA kUTa kUTa pAvikatA kA nahIM chor3a sakatA / pazu-jagata meM kara bharA huA hai| manuSya kA zarIra mvayaM nirantara sadAcAra kA koI niyama nahIM, antarrASTrIyatA kA lar3AI kA avazeSa-mAtra hai| prANi-saMmAra meM buddhi- koI prayoga nahIM, dhArmikatA kA koI bhAva nhiiN| zIla hone ke kAraNa-paramAtmA kI utkRSTa sRSTi usameM buddhizIlatA kI AzA karanA mUkhatA hai, naitika hone ke kAraNa-manuSya, sattA ke saMghapa meM, vijayI AcAra kI kalpanA karanA anabhijJatA hai| usa hokara jIvita hai| manuSyoM meM bhI balavAna kA jagat kA kevala eka niyama hai, eka hI kAnUna hai, eka nirbala ke sAtha saMgharSa hai-saMgrAma hai, aura pratyeka hI koDa aura eka hI AcAra-parimANa hai| vaha hai apane jIvita rahane ke lie yuddha kara rahA hai| vastuta: jaMgala kA niyama-athavA prAcya rAjanaitika parivizva meM sarvatra yuddha kA kolAhala hai / kahIM parivAroM bhASA meM vaha hai mAtsya nyAya / jaise eka tAlAba meM kA kalaha hai, kahIM bhinna bhinna samAja-zreNiyoM meM yA nadI meM bar3I machalI choTI machalI ko khA jAtI 386 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] yuddhoM kI anivAryatA 387 hai, har3apa jAtI hai, usI taraha pazuoM meM bhI huA ki vastu-sthiti yaha hai ki Aja hama ekadezIya balavAn nirbala ko apanA grAsa banA letA hai| pazu- dharma, aikAntika jAtIyatA Adi ke lie lar3a marate jagat meM pratyeka kamajora prANI apane se balI prANI haiM aura vizva-dharma kI tarapha kisI kA dhyAna bhI kA zikAra hai, isameM nirbala kI koI rakSA nhiiN| nahIM jaataa| yadi koI vizva-dharma kA nAma taka sacamuca nirvala ke jIne kA adhikAra hI nhiiN| letA hai to vaha AdarzavAdI, svapnadarzI Adi kaha manuSya bhI to eka pazu hai-caupAyA nahIM to kara hAsya kA pAtra banAyA jAtA hai| dopAyA hI shii| dharma, sabhyatA, sadAcAra, nIti Adi taba yahI satya hai ki manuSya yuddha-priya hai, svArthato kevala pAgala dArzanikoM ke AviSkAra haiN| kisI parAyaNa hai, alpa-dRSTi hai, AtmaikaniSTha hai aura eka ke sambandha meM koI antima nirNaya nahIM, koI AcArahIna hai| svabhAvataH ghRNA karanA, dUsare kI ekamata nhiiN| bhinna bhinna ruci ke anusAra bhinna unnati se jalanA, apane hI kalyANa meM tanmaya rahanA bhinna paribhASAoM ke kAraNa dharma Adi kA koI mAnavIya dharma hai| eka samaya thA jaba manuSya apane svarUpa nizcita nhiiN| sabhyatA tathA sadAcAra kI parivAra, apane deza tathA apanI jAti taka paropakAra koI sarvamAnya paddhati nhiiN| manamAnI nIti kA karanA apanA kartavya samajhatA thA, parantu Aja lakSaNa, dharma kA aniyamita ADambara mAnavIya pAzcAtya sabhyatA ke kAraNa yaha bhAvanA bhI pratidina buddhi para kalaGka hai| kyA huA yadi manuSya ne hrAsa ko prApta ho rahI hai| hA~, rAjanaitika uddeza se eka vaijJAnika AviSkAroM se sthala, jala aura vAyu para ho jAnA, apanI svAdhInatA-rakSA athavA sammAnavijaya prApta kara liyA ? kyA huA yadi anokhe rakSA ke lie saMgaThita ho jAnA aba taka bhI svataMtra bhautika camatkAroM se mAnavIya pratibhA ne zAyada dezoM meM avaziSTa hai-yahA~ taka eka bandhutva kA Izvara ko bhI Azcarya-cakita kara diyA ? kyA huA aMza aba taka bacA huA hai / itanA bhI avazyameva yadi dArzanika jagat meM utkRSTa AdhyAtmika kalpanAoM prazaMsA ke yogya hai| manuSya kA itanA mahattva to kI sRSTi kI jA sakI ? manuSya ne aba taka saMsAra avazya svIkAra karanA cAhie ki kucha sImA taka ke niHzreyasa ke lie, vizva ke kalyANa ke lie kauna- usane pAzavikatA ko dabAyA hai aura mAnavIya sA AviSkAra kiyA hai ? usane Aja taka apane bhrAtRtva kI kalpanA ko sarvathA vilupta hone se sudIrgha itihAsa-kAla meM aisA kauna-sA camatkAra bacAyA hai| kiyA hai jisase saMsAra meM honevAle raktapAtoM, dhvaMsa- parantu kisI rAjanIti-zAstra athavA manovijJAna kArI saMhAroM kI samApti ho sake ? / ke vidyArthI ko manuSya-svabhAva kI durbalatA tathA saMsAra ke satyAnveSakoM, zAstrakAroM, dharma- asamatA ke kAraNa yuddhoM kI anivAryatA samajha meM saMsthApakoM ne apane buddhibala se kitanI hI sundara A sakatI hai, manuSya kI adUradarzitA-saMkINaracanAyeM kI haiN| kisI ne udAtta adRzya sRSTi kI racanA hRdayatA ke kAraNa vizva-prema kI asambhavanIyatA kI, kisI ne samAja-saMgaThana kA nirmANa kiyA aura buddhigamya ho sakatI hai| jo bAta bilakula samajha meM kisI ne apane hI dharmasvarUpa ko sarvotkRSTa batalA- nahIM AtI vaha yuddha-poSakoM kI vicitra tarkazolatA kara apane anuyAyiyoM meM saMgha-zakti kA adbhuta hai| ve acche-bure saba upAyoM se yuddhoM kI utkRSTatA camatkAra dikhlaayaa| parantu kisI ne vizva ke ke gIta gAte haiN| unakI sammati meM yuddha na kevala eka sarvAGgINa abhyudaya kA mArga nahIM batalAyA / yadi anivArya parantu antarjAtIya vyavasthA ke lie batalAyA bhI to usakA prabhAva itanA thor3A Avazyaka tattva hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 sarasvatI vikAsavAda ke siddhAnta ke anusAra yuddha eka bilakula prAkRtika ghaTanA hai| DArvina kI dRSTi meM manuSya kA manuSya ko mAra denA sarvathA svAbhAvika hai / yaha prakRti kA niyama hai ki nirbala saMsAra se vinaSTa ho jaayeN| isake anusAra balavAna jAtiyoM kA nirbala jAtiyoM para AkramaNa karanA nitarAM anivArya hai | isa qAnUna se sRSTi ke kisI bhAga kA saMhAra ho jAnA sarvathA upekSaNIya hai aura saMgrAmoM kI sattA saMsAra ke tAratamya ko vyavasthita rakhane ke lie Avazyaka hai / yadi yuddha na ho to manuSyasRSTi kA svarUpa ati bhayAnaka tathA vyavasthAzUnya ho jAya / arthazAstrI bhI mAlthasa kI AbAdI sambandhI prasiddha kalpanA kA samarthana karate hue yuddhoM kI anivAryatA para vizvAsa karate haiN| unakA kathana hai ki saMsAra meM khAdya padArthoM kI utpatti parimita hone ke kAraNa bhArI manuSya-saMkhyA ko bhUkhoM maranA par3egA, ataH yuddhoM dvArA isa saMkhyA meM kamI A jAne se AbAdI aura utpatti ke anupAta kA samatulita rahanA Avazyaka hai / yadi yuddha na hoMge to mahAmArI aura bImArI ke kAraNa jana-saMhAra honA nizcita hai / isalie yuddhoM dvArA aisA vinAza ho jAnA manuSyajAti ke antima kalyANa ke lie hai| ye arthazAstrI antarrASTrIya saMgrAmoM kA eka Arthika hetu bhI mAnate haiM / vastutaH eka rASTra Adhunika yuga meM dUsare deza para kevala isI lie AkramaNa karatA hai ki vaha apane vyavasAya ke kacce mAla ko prApta karane kI bhUmi prApta kara sake tathA apane taiyAra kiye hue mAla ke lie mArkeTa nirmANa kara sake / kevala sAmrAjyavAda kI lipsA jo kabhI sikandara, jUliyasa sIjara aura nepoliyana meM thI, Aja kala ke rASTroM meM preraka hetu nahIM / yadi yorapIya zaktiyA~ apane apane upanivezoM ko apane hAtha meM rakhanA cAhatI haiM aura naye upanivezoM ko vijaya karanA cAhatI haiM to unakA eka mAtra uddeza apanI Arthika avasthA ko unnata karanA hai / jaba se vyAvasAyika krAnti kA prArambha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 huA hai aura analpamAna para utpatti kA prArambha huA hai taba se utpanna vastuoM ke lie mArkeTa prApta karane kA satata saMgharSa pratyeka zaktizAlI rASTra karatA rahA hai| isI kAraNa Aja sAre saMsAra meM hAhAkAra macA huA hai| isI Arthika viSamatA ke pariNAmasvarUpa yuddhoM kI bIbhatsatA apane nagnarUpa meM pratyeka tattvavettA ke sammukha nRtya kara rahI hai / arthazAstriyoM kA to nizcita mata hai ki saMsAra meM saMgrAmoM kA mUloccheda na ho sakatA hai, na honA hI ucita hai / aitihAsika sampradAya ke vicAraka bhI yuddha kI anivAryatA kA poSaNa karate haiN| unake matAnusAra jahA~ kahIM jana-samAja hai, vahIM saMgharSa kA utpanna honA prAkRtika hai / prAgaitihAsika kAla meM vanya jAtiyA~ paraspara lar3atI rahatI thIM / kuTumba prathA ke vikasita hone ke bAda bhI striyoM ke lie pArasparika kalaha bane rahate the| nagara evaM rAjyoM kI sthApanA ke anantara bhI yuddha qAyama hI rahe, jinakA sAkSI grIsa, roma aura bhArata ke madhyakAlIna saMgrAma haiN| rASTra ke sAmrAjya saMsthA meM pariNata hone ke bAda sAmrAjyalipsA ke kAraNa ye yuddha jArI rahe aura unnIsavIM zatAbdI se jAti-rASTroM meM vyAvasAyika vistAra ke kAraNa ye antardezIya kalaha bar3e parimANa meM dRSTigocara hone lage / 1994-18 kA yArapIya mahAsamara isa aitihAsika zrRMkhalatA kA eka antima namUnA thA / parantu ina yuddhoM kI samApti yahIM para nahIM ho jAtI hai| aise aneka yuddha bhaviSya meM hoMge aura itihAsa aneka bAra apane ko doharAyegA | yadyapi rASTra saMgha kI sthApanA ho cukI hai, tathApi aitihAsika dUra dRSTi se yuddhoM kI samApti kI kalpanA karanA apane ko dhokhe meM DAlanA hai / sabase vicitra to manovijJAniyoM kA tarka hai| deza bhakti ke bhAva se bhare rASTravAdI loga 'svarASTra ko hI apanA parama dhyeya samajhate haiN| usake lie kisI bhI sAdhana vA kArya ko ve anucita nahIM mAnate / apane deza kI rakSA athavA unnati ke lie ve saba prakAra www.umaragyanbhandar.com
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] yuddhoM kI anivAryatA 389 ke vaidha-avaidha, naitika-anaitika mArga kA Azraya saprasiddha dArzanika hegala to 'zAnti' se ghRNA lenA Avazyaka hI nahIM ucita samajhate haiN| aise karatA hai| usake vicArAnusAra zAnti se deza meM dezabhakta matavAle loga dharma, ziSTAcAra, sabhyatA, patana aura pApa bar3hatA hai| kisI jAti ko Alasya nIti Adi kisI vastu ke bandhana ko svIkAra nahIM meM gira jAne se bacAne ke lie samaya samaya para yddhkrte| ve saba sambhava upAyoM se apane dezahita kA dundubhi kA tumula nAda karanA na kevala upayogI, sampAdana karanA cAhate haiM / yuddha kI anaitikatA to apitu Avazyaka hai| nIzTe, hekala, TrITaske prabhRti unakI samajha meM hI nahIM A sktii| yuddha se bhI bar3hakara anya jarmana vicAraka bhI inhIM siddhAntoM kA poSaNa kisI jaghanya pApa ko ve karane ke lie udyata rahate haiM, karate haiN| unake kathanAnusAra jAtIya jAgRti ke lie yadi usake dvArA unake deza kA koI kArya siddha hotA yaddha atyanta prabhAvazAlI sAdhana haiN| mAnavIya ho| sacamuca aisI saMkIrNa jAtIyatA aura svarASTra- unnati meM yaddhoM kA hote rahanA eka Avazyaka tattva priyatA kI kalpanA ne hI yuddhoM ko saMsAra meM baddhamUla hai| inake dvArA prasapta AtmAoM meM prabodha evaM kara diyA hai| kartavyaniSThA ke bhAva utpanna hote haiN| inhIM yaddhoM se aise rASTravAdiyoM kA taka bhI kucha samajhane rASTrIya AcAra kA utkarSa hotA hai| jAtIya abhilAyaka hai| unakA kathana hai ki rASTra-saMsthA kA janma mAna ke atirikta yuddhoM-dvArA ekatA, saMgaThana, saMghazakti vA tAqata se huA hai| usakI sthApanA bhI zakti kA adbhuta pATha prApta hotA hai| rASTra ke navazakti para hai aura usakA vistAra bhI zakti-dvArA hai| yuvakoM meM deza-bhakti kI bhAvanA bharane kA yuddha eka usakA nAza bhI yadi hogA to kisI tAqata kI suvarNIya avasara hotA hai| aise hI avasaroM meM Takkara se hI hogaa| saMkSepataH zakti hI rASTra kA eka- jAtiyoM ke bhaviSya kA nirmANa hotA hai| priMsa mAtra tattva hai--zakti hI isakA aAdhAra tathA prANa bismArka ne aise avasara kA lAbha uThAkara jrmnhai| isa taraha jisa saMsthA kA zakti hI sarvasva ho rASTra kA nirmANa kiyaa| hiTalara inhIM bhAvanAoM vaha kaba yuddha se parAGmukha ho sakatI hai / yuddha to ko Aja punaH jAgRta kara jamanI ke zakti-bhAMDAra zakti-paricaya evaM zakti-saJcaya kA eka anupama kA saMgraha kara rahA hai| avasara hai| eka 'yahacchA-apAvRtta svargya-dvAra' hai| vastutaH yorapa ke sAmarika vAtAvaraNa kA hetu kauna svAbhimAnI deza aise durlabha mauqa ko apane jarmana vicArakoM ke uparyukta lekha aura vicAra haiN| hAtha se jAne degA ? kauna unnatizAlI rASTra aise Aja pAzcAtya dezoM meM paraspara spardhA hai- IrSyA haisuvarNAvasara kI upekSA karegA ? vaimanasya hai kevala apane sainika bala-saMgaThana karane ina rASTravAdiyoM meM jarmana vicArakoM kA sthAna ke lie| pratyeka zakti apane jalayAnoM aura vAyauccatama hai| ve apane deza ko mAtRbhUmi hI nahIM, yAnoM kI saMkhyA bar3hAne meM tatpara hai| jitanA vyaya pitRbhUmi bhI mAnate haiN| unake matAnusAra jarmanI kA astra-zastra tathA anya yuddha-sAmagrI ke saMgraha meM kiyA eka eka baccA deza ke lie hai-aura usake janma, jA rahA hai, utanA jAtIya zikSA, svAsthya Adi para pAlana, zikSaNa kA ekatama uddeza svadeza kI sammAna- nahIM kiyA jaataa| kitanI duHkhaprada sthiti hai ki rakSA tathA abhyudaya hai| ina vicArakoM kA mUlamantra saMsAra ke dhana kA adhika bhAga vinAzaka gaisayantroM, hai-mAi kaMTrI, rAiTa Ara rAMga arthAt merA deza, vidhvaMsaka havAI jahAjoM aura pralayakArI saMhAraka bhalA yA burA unake upadezoM kA sAra yahI hai-eka- tattvoM ke ekatrIkaraNa meM hI kharca kiyA jA rahA hai ? mAtra saMkSepa yahI hai| kyA yaha saba manuSya-jAti kA kalaGka nahIM ? kyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [ bhAga 36 + + + + + pAzcAtya sabhyatA para yaha lAJchana nahIM ? manuSya zatrunAzo'bhyupagantavyaH' ina zabdoM dvArA yuddhoM kI manuSya ke khUna kA pyAsA ho, yaha kaisA bIbhatsa upAdeyatA kA dRr3ha samarthana kiyA hai| vicAra hai ? iTalI apane sainika bala ke unmAda meM ina saba avasthAoM meM lekhaka ke ye nirAzAmaya nirIha bAlakoM, striyoM, dhAtriyoM aura cikitsakoM vacana kisI sahRdaya ke hRdaya ko vyathita na kareMge kI eka kSaNa meM hatyA kara detA hai| yaha bhI koI ki saMsAra meM yuddhoM kI kadApi samApti na hogI tathA sabhyatA hai ! prAcIna samaya ke yuddhoM meM aisI tabAhI manuSyasthita pazu apanI pAzavika nagna lIlAoM, kI kalpanA bhI nahIM ho sktii| yuddhoM ke bhI niyama kutsita ceSTAoM evaM ghRNita tANDavoM kA kabhI the, bandhana the jinase sImita hokara padAti padAti anta na kregaa| vizva meM zAnti kI kalpanA zatAse, azvArohI azvArohI se tathA rathArohI rathArohI bdiyoM taka kevala kalpanA-mAtra rahegI-Adarzase hI saMgrAma kara sakate the| ina yuddhoM meM sarva- vAdiyoM kA jagadvandhutva kA Adarza kevala eka saMhAra kA jaghanya pApa - kutsita kRtya tathA hRdaya- AdarzamAtra hI rhegaa| saMsAra ke saba rASTra, svArtha hIna pAzavika vyavahAra kadApi dRSTigocara nahIM ke ekamAtra uddeza se apane deza, bhUmi, vyavasAya hotA thaa| . ko unnata karane meM agrasara hoMge aura isa andhI __isa choTe lekha meM prAcIna Arya-yuddha-maryAdAoM daur3a meM manuSyatva ke ekatva tathA bhrAtRtva kA vicAra kI vivecanA nahIM kI jA sktii| isakA to vicAra- eka svapramAtra hI rhegaa| aneka kSubdha AtmAyeM NIya viSaya kevala yuddhoM kI anivAryatA hai| hamane apanI antarvedanAoM ke mUka Avega meM antastala bhinna bhinna vicArazailiyoM ke AdhAra para yaha se eka sAtha prArthanAyeM kareMgI aura bhaviSya meM honenidarzana karane kA prayatna kiyA hai ki kisa taraha vAle saMhArakArI mahAyuddha kA avasAna cAheMgIyuddhasaMsthA kI upayogitA tathA AvazyakatA para parantu yaha mahAyuddha rokane se bhI na rukegaa| kyA Aja taka vizvAsa kiyA gayA hai| na kevala adha- yaha saMbhava hai ki sainika bala se unmatta saMsAra kI zikSita vyakti apitu zikSita agragaNya saMsAra ke mahAzaktiyA~ apane apane unmAda meM eka dUsare para vicAraka bhI yuddhoM kI anivAryatA ko svIkAra prahAra kiye binA raha sakeMgI? aura phira isa mahAkarate haiN| svayaM bhAratIya nItizAstravettA AcArya pralaya kA jo bhayAnaka pariNAma hogA use varSoM cANakya ne yuddhoM kI anupayogitA ke ekadezIya mata bAda AnevAlI manuSyasantati hI smjhegii| kauna kA (jitvA'pi kSINadaNDakoSa: parAjito bhavatI. isa avazyambhAvI Ate hue mahAsaMhAra ko roka tyAcAryAH) nirAkaraNa karake 'sumahatA'pi vyayena sakatA hai ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..... pakSiyoM kA adbhuta sahaja jJAna lekhaka, zrIyuta santarAma, bI0 e0 zrIyuta santarAmajI ne vaijJAnika anusandhAnoM ke AdhAra para isa legva meM pakSiyoM kI kucha janmajAta adabhuta bAtoM kA prAmANika varNana kiyA hai jo rocaka hone ke sAtha mAtha jAnavarddhaka bhI hai| nAya kA vaccA jaba saMsAra ke bacce kA bhI milI hotI nA vaha pAlana se chalA~ga meM AtA hai taba vahata apUrNa mArakara nikalate hI rokar3a kA hisAva likhane aura avasthA meM hotA hai| use havAI jahAz2a banAne lagatA / isa dRSTi se pakSI manuSya khAnA-pInA, uThanA-baiThanA, kI apekSA adhika bhAgyavAna hai| calanA-phiranA, bolanA- udAharaNa ke lie pakSiyoM ke ghoMsaloM ko hI le tairanA.socanA Adi mabhI lIjie / kAI unako ghAmalA banAnA nahIM sikhaataa| kriyAya mikhAnI par3atI haiN| phira bhI bayA, dhobI, darjina Adi pakSI aise sundara binA mikhAye vaha kucha bhI nahIM jAna sakatA / parantu nIr3a banAte haiM ki dekhakara Azcarya hone lagatA pazu-pakSiyoM ke sambandha meM yaha bAta nh|| murgI kA hai| AsTreliyA meM eka prakAra kA perU pakSo hotA baccA aMDe se nikalate hI cugane lagatA hai, mugAbI kA hai| vaha jhAr3iyoM meM rahatA hai| use 'tApamApaka pakSI' baccA janma lete hI tairane lagatA hai| una sabakA mikhAne bhI kahate haiN| usako jaba ghoMsalA banAnA hotA hai kI jarUrata nahIM hotii| jIvana ke sopAna meM jo prANI tava pahale nara aura mAdA milakara polI retIlI bhUmi jitanA nIce hai, utanA hI adhika usakA baccA meM jahA~ dhUpa nahIM lagatI hotI, eka phuTa gaharA gaDDhA jIvana-saMgrAma ke yogya kSamatA lekara saMsAra meM AtA khodate haiN| usameM ve muAye hue pattoM aura paudhoM hai| jIvana-saMgrAma ke yogya jisa taiyArI ke sAtha pakSI kA faza bichAte haiN| use dhUpa aura varSA meM khulA kA baccA aMDe se nikalatA hai, yadi vahI taiyArI manuSya par3A rahane dete haiN| usake patte aura paudhe sar3ane lagate 391 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 haiM taba usa sar3I-galI ghAsa meM eka majabUta ghoMsalA banAyA jAtA hai| isakI dIvAreM komala komala daha niyoM ko bunakara banAI jAtI haiN| isa prakAra eka gaz2a U~cA aura cAra phuTa vyAsa kA eka TIlA khar3A ho jAtA hai / chaH yA nau dina bAda pakSI vApasa sarasvatI kara TIle ko kholatA hai aura mAdA usameM eka aMDA de detI hai / phira vaha tIna tIna dina bAda Akara eka eka aMDA detI jAtI hai / saba milAkara vaha 14 aMDe detI hai| hara bAra TIle ko kholakara aMDA dene ke bAda phira banda kara diyA jAtA hai| sUrya ke tApa se gaDDhe kI phaphU~dI meM khamIra uThane lagatA hai| isase koI 90 darje kA sthira tApamAna paidA ho jAtA hai aura perU ke aMDe pakakara bacce nikala Ate haiN| yadi mausama bahuta adhika garama ho jAtA hai to perU TIle ke irda-girda kI reta ko polA kara dete haiM tAki aMDoM ko ThaMDI havA lagatI rahe / 45 dina meM cUje nikala Ate haiM aura bhUmi meM se Upara car3hakara caMpata ho jAte haiN| pahale logoM kI dhAraNA thI ki yaha saba kriyA perU vicArapUrvaka karatA hai / parantu aba mAlUma huA hai ki aisI bAta nahIM / vidvAnoM kI zatAbdiyoM taka yahI dhAraNA rahI hai ki pakSiyoM meM bahuta bar3I buddhi hotI hai / parantu prANi-zAstriyoM kA adhyayana dina para dina bar3ha rahA hai| pakSiyoM ke svabhAva ke sambandha meM aba unakA jJAna pahale se kahIM adhika bar3ha gayA hai| aba unheM isakA jJAna ho gayA hai ki pakSiyoM meM vicAra-zakti bilakula nahIM | unako isakI AvazyakatA bhI nahIM / unake sabhI cAturyapUrNa jaTila kAryoM meM sahaja jJAna hI unakA patha-pradarzana karatA hai / nyUyArka meM jIva-vidyA ke ajAyabaghara ke DAkTara rAvarTa kuzamana marphI kA mata hai ki " tote, kaue aura gavaiye pakSiyoM jaise ucca koTi ke pakSiyoM meM bhI vicAra karane kA yantra bahuta kama hotA hai| unakA mAnasika yaMtra manuSya kI apekSA kIr3e ke yantra se adhika milatA hai| pakSiyoM meM sahaja jJAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [bhAga 36 kA yantra rahatA hai, aura ve isa bAta ko na jAnate hue ki hama amuka kAma kyoM karate haiM, usa kAma ko karate haiM; unakA jIvana uttejanAoM aura pratyuttaroM kI eka zRGkhalA sI hotI hai| hameM unakI mUrkhatA kA patA tabhI lagatA hai jaba kisI duryoga se vaha zRGkhalA TUTa jAtI hai / " varSa kI vizeSa RtuoM meM mAdA pakSI ko mAtRtva kI bhAvanA A davAtI hai / vaha baiThane kI prabala lAlasA ko roka nahIM sktii| yadi ghoMsale meM koI bhI aMDA nahIM hotA to vaha kivAr3a ke laTTa para hI baiThane lagatI hai| baccoM ko chor3a kara mArA lAne ke lie kaI kaI mIla jAnA par3atA hai, aura vaha ThIka vahIM vApisa A jAtI hai jahA~ se gaI thii| isameM usase kabhI bhUla nahIM hotii| parantu tanika ghoMsale ko uThAkara eka gaz2a idhara yA eka gaz2a udhara rakha diijie| aba mAdA use nahIM DhU~r3ha skegii| vaha ur3akara pare calI jAtI hai, phira usI sthAna para lauTa AtI hai, aura phira ur3a jAtI hai| isa prakAra use kaI bAra ghaNToM laga jAte haiM / taba kahIM vaha apanI kI ber3iyoM se chuTakArA pAkara ghoMsale ko DhU~r3ha pAtI hai| vaha bAra bAra bhUla se g2alata jagaha para calI jAtI hai aura jaba vahA~ ghoMsalA nahIM milatA taba phira dUsare sthAna para khojane kA yatna karatI hai / DAkTara batAte haiM ki " bahuta-se pakSI ghara ko khUba sa~bhAlate haiM aura ghoMsale ko bahuta sAfasutharA rakhate haiM / ghoMsale meM jo bITa Adi giratI hai| use uThAkara ve dUra pheMka Ate haiN| isase ghoMsale kA nizAna batAnevAlI koI cIz2a vahA~ par3I nahIM rahatI aura ghoMsalA chipA bhI rahatA hai| isase kaI loga vizvAsa karane lage haiM ki inakI saphAI ucca koTi kI buddhi kA pariNAma hai / parantu kaimbrijavizvavidyAlaya ke vidyArthiyoM ke eka samUha ne 20 sAdhAraNa pakSiyoM ke ghoMsaloM kI nigarAnI kii| jo bhI royA~ yA bITa ghoMsale meM giratI thI ve use cimaToM se uThA lete the| isase ghoMsale nirantara sAfa www.umaragyanbhandar.com
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSiyoM kA adbhuta sahaja jJAna saMkhyA 5 ] rahate the| hara bAra jaba mA baccoM ke lie koI kIr3A lAtI thI taba ghoMsale se jAte samaya vaha kucha na kucha sAtha le jAtI thI / parantu vahA~ koI bITa yA meM to girA nahIM hotA thA / isalie vaha ghoMsale eka TahanI hI nikAla kara le jAtI thii| usakA yaha kAma --- kucha na kucha lAnA aura kucha na kucha le jAnA - eka yaMtra kI taraha hotA thA / kucha hI kAla meM usane sAre ghoMsale ko naSTa kara diyA / " aphrIkA meM eka prakAra kA bayA hotA hai / vaha apanA ghoMsalA banAne ke lie komala TahaniyoM ko bar3I jaTila gA~The dekara bA~dhatA hai / eka samaya aisA mAna liyA gayA thA ki yaha bayA TahaniyoM ko isa prakAra bunane kI vidyA apane bar3e bUr3hoM se sIkhatA hai, aura isameM bahuta ucca koTi kI buddhi hotI hai / taba isakA eka aMDA cir3iyA ghara meM lAyA gayA aura kRtrima rIti se use sekara baccA nikAlA gayA / isa bacce ne apanI jAti kA dUsarA pakSI kabhI dekhA hI na thA / parantu ucita Ayu ko pahu~ca kara yaha usI prakAra TahaniyoM meM jaTila gA~The lagA kara unako bA~dhane laga gayA / itanA hI nahIM ki pakSiyoM ko prakRti devI ne sahaja jJAna kA dAna dete samaya bahuta udAratA se kAma liyA hai, barana jitanA unakI indriyA~ tIkSNa hotI haiM, utanA dUsare kisI bhI jIva kI nahIM hotIM / unakI zravaNa-zakti ke sarvottama hone ke udAharaNa to aneka haiM / samasta bhUmaNDala kI jaGgalI jAtiyA~ apanI jhopa - r3iyoM kI rakSA ke lie battaneM yA dUsare murga pAlatI haiN| zatru bhI bahuta dUra hI hotA hai ki ye pakSI sabase pahale usake Ane kI AvAja suna lete haiN| battakhoM ke bolane kI AvAja sunakara kutte bhI UMgha se jAga kara bhoMkane lagate haiM / gata yorapIya mahAyuddha meM phrAMsIsI qiloM meM aura Ifala TAvara meM tote rakkhe gaye the / ve havAI jahAz2oM ke dikhAI dene ke bahuta pahale hI unake Ane kI sUcanA de dete the / yaha bAta eka aitihAsika satya hai ki san 1915 meM Dogara baiMka phA. 2 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 393 kI samudrI lar3AI meM tItaroM aura dUsare choTe pakSiyoM ne 216 mIla kI dUrI se topoM ke calane kI AvAz2a suna lI thii| dUsare pAsa baiThe hue logoM ko to kucha sunAI nahIM detA thA, parantu ye pakSI bhaya se cillA rahe the / sunane kI zakti ke samAna hI pakSiyoM meM dekhane kI zakti bhI asAdhAraNa hotI hai / unakI A~kheM sira ke donoM ora hotI haiM aura eka kendra para ikaTThI nahIM hotIM, isalie unakI dRSTi ke do kSetra hote haiMjaba eka kAma karatA hai taba dUsarA dabA rahatA hai / parantu isase bhI bar3hakara mahattva kI bAta yaha hai ki inakI A~kheM badalakara apane ko avasthA ke anu kUla banA sakatI haiN| viliyama bIba nAmaka vidvAn kA kathana hai ki pakSI kI A~kha "eka kSaraNa meM badala kara apane ko dUradarzaka se sUkSmadarzaka banA sakatI hai|" murgI eka tarapha to AkAza meM dUra para ur3atI huI cIla ko dekha letI hai aura dUsare hI kSaraNa dhUla par3e kIr3oM ke mahIna aMDoM ko cugane lagatI hai / abAbIla 60 mIla pratighaNTA ke vega se ur3atI huI suI ke nAka ke barAbara choTe kIToM ko pakar3a letI hai / meM eka deza ko chor3akara dUsare deza meM cale jAnA pakSiyoM kI eka bar3I hI Azcarya janaka bAta hai / unake isa karma se logoM meM ananta kalpanAyeM uThatI haiN| para vaijJAnikoM kA mata hai ki jaba pakSiyoM ke dezAntara - gamana kI Rtu AtI hai taba khuda unameM kucha rAsAyanika saMkSobha paidA ho jAte haiM- piMjare meM banda pakSI bhI usa kAla meM azAnta aura asantuSTa dIkhane lagatA hai / dezAntara - gamana ke samaya pakSiyoM ke ur3ane ke. vegoM kI manoraJjaka sUciyA~ taiyAra kI gaI haiN| DaoNrala nAma kI cir3iyA bamba ke gole kI taraha yorapa ko pAra karatI hai / vaha savere kI biyArI uttarI aphrIkA meM kara dUsare dina kalevA skaNDIneviyA meM jAkara karatI hai / maTiyAle gAloMvAlI thUza www.umaragyanbhandar.com
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 sarasvatI nAmaka cir3iyA dakSiNI yUnAiTeDa sTeTsa meM eprila meM pahu~catI hai aura eka mAsa bAda alAskA dvIpa meM jA utaratI hai / isa prakAra vaha 130 mIla pratidina ke ausata se yAtrA karatI hai / kauna diG-nirNAyaka yaMtra (kampAsa ) ina pakheru ko mArga dikhAtA hai ? inake pAsa dizA kA bodha karAnevAlI jo acUka cIz2a hai usakI barAbarI manuSya - nirmita koI bhI yaMtra nahIM kara sakatA / pazcima kI sunahare raGga kI plovara nAmaka cir3iyA alAskA se dakSiNa-pazcima dizA meM ur3akara elyUziyana dvIpoM meM jAtI hai, vahA~ se zUnya prazAnta mahAsAgara ke antargata nanheM se havAI dvIpa kI ora daur3atI hai| eTalAMTika mahAsAgara ke kinAre kI sunaharI plovara novAskoziyA se ur3akara sIdhI [ bhAMga 36 dakSiNa amerikA meM pahu~catI hai / vaha rAste meM kisI sthAna para bhI sthala kA sparza nahIM krtii| phira vasanta meM vaha dUsare mArga se - misisipI - ghATI ke Upara se sthala ko pAra karatI huI- - sAgara taTa ko vApasa A jAtI hai| sumeru- pradeza meM rahanevAlI Tarna nAmaka cir3iyA ke ghoMsale uttara dhruva se kevala 450 mIla kI dUrI para mile haiN| yaha cir3iyA zarad Rtu bitAne ke lie 11,000 mIla ur3akara dakSiNa dhruva ke barphAnI samudroM ko jAtI hai / yaha itanI yAtrA kaise karatI hai ? Apa cAheM to ise lokottara - kriyA kaha sakate haiM / parantu vaijJAnika loga to kevala itanA hI kaha sakate haiM ki pakSiyoM meM yaha adbhuta zakti janma- siddha hai / jIvana ke kA~Te lekhaka, zrIyuta zrImannArAyaNa agravAla, ema0 e0 jIvana ke kA~Te sulajhAo / rakta-sita, prati dukhita par3A maiM, preyasi, aba tuma apanAo // nikalA thA maiM zAnti khojane, USA kI lAlI kI ora / calate calate baiThA thakakara, kahIM nahIM thA dukha kA chora / / prakRti-rUpa kI sukhamA dekhI, uDagaraNa-yuta aMbara dekhA / sAgara kI tarala taraGgoM kA, krIr3Amaya kalarava dekhA || Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat dekhA jJAna- kuMDa kA gaurava, vidyA kI zuci kalI khilI / kintu zAnti kI jhalaka kahIM bhI, preyasi ! mujhako nahIM milI || zUloM se hai hRdaya-viddhi priya, aba to tuma hI apanAo / manuja - prIti ke sukhada mantra se, ina kA~ToM ko sulajhA // www.umaragyanbhandar.com
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka manovaijJAnika kahAnI jemI rahe haiM " lekhaka, zrIyuta dharmavIra, ema0 e0 ME DIA cchA, to zrAja janAba saira ko utarA hU~gA ki Upara se DAkTara sAhaba kI AvAz2a par3I ___ "kumAra jI, z2arA jemI ko bhI sAtha lete jaanaa|" A maiM kurate ke baTana banda maiM vahIM khar3A ho gyaa| kucha krodha-sA bhI A gayA / kara rahA thA ki ye zabda krodha meM hI ulaTe pA~va Upara car3ha pAyA aura bAhara se hI DAkTara sAhaba ne mujhase khe| maz2Aka meM kahA-"to kyA mujhe aba jemI jaisoM ko bhI kha char3I uThAte hue maiMne javAba apane sAtha ghasITanA par3egA ? bhaI, mujhase yaha na hogA; / diyA-"hA~ janAba, jA to maiM isa saira se bAz2a AyA / " rahA hU~ agara Apa loga ijAz2ata deN|" bhAI sAhaba ne samajhA ki maiM g2asse meM huuN| ve apanI "z2arUra jAie / " bhAI sAhaba kahane lage-"saira cArapAI se uThe, garama cAdara pror3hI aura Upara cala honI acchI hotI hai agarce hamase nahIM kiye bntii| diye| jAnate the ki aba isako kucha kahanA bhir3oM ke isase zAyada tumhArA kabz2a bhI jAtA rhegaa|" chatte meM hAtha denA hai| maiM kursI para baiThA thaa| jemI sAhaba maiM bolA-"sardiyoM kI saira kA merA yaha pahalA dina mere sAmane virAjamAna the| mujhe zAyada gussA AyA huA hai / maiMne phaisalA kiyA hai ki Aja se bAkAyadA saira ko thA, lekina usakI to mAnahAni huI thI, isalie aisA jAyA karU~gA / lekina aba to DAkTarI mazavirA bhI mila mAlUma detA thA ki vaha gusse se sUjA baiThA hai / maiMne rahA hai, isalie........." kahA-"bhaI, mAfa karanA / maiM tumhAre khilAfa kucha nahIM "nahIM nahIM, bataura DAkTara nahIM kaha rahA thaa|" kaha rahA huuN| maiM to.........." a~gar3AI lete hue unhoMne khaa| kucha kSaNa Thaharakara ve jemI ne merI bAta pUrI na hone dI aura nAka se pU~ phira bole-"are bhAI, cauburjI to tumheM jAnA hI hai| karake mu~ha dUsarI tarafa phera liyaa| maiMne samajhA mujhase Aja z2arA-sA Age cale jaanaa| sarakArI kvArTara vahA~ se g2alatI huI hai| mana meM pAyA-agara tuma eka bAra Upara dUra to hai nahIM ........." A gaye to isameM tumhArA harja hI kyA ho gyaa| jemI ___" 'zrAja' kA kyA matalaba ?" maiMne unakI bAta kATa kI tarafa dekhA to vaha jyoM kA tyoM rUThA baiThA thaa| kara kahA-"kyA maiM roz2a jAtA hU~ ? bhAI sAhaba, yaha to apanI Thor3I vaha ajIba DhaMga se rakkhe thaa| mujhe merA pahalA dina hai / khaira, calA jAU~gA / khie|" apane Apase kucha ghRNA-sI huI / maiM dhIre se uThA aura ___"do-cAra dina ke bAda sohAga-bhAga kA vrata hai, isa- daravAje ke bAhara nikalate hue jemI kI tarafa izArA lie mA jI ne choTI bhaujAI ke lie miThAI aura rupaye kiyaa| koI aura hotA to zAyada na mAnatI, lekina jemI bheje haiM / ye vahA~ use dete shraanaa|" meM yaha bAta nahIM hai| vaha gusse ke kAraNa bahuta jalda __ "bhaI, cauburjI ke Age to usa sar3aka para bahuta garda rUTha jAtA hai, parantu phira khuzI ke kAraNa jalda mAna bhI hai| acchA. detA aauuNgaa|" __ jAtA hai / izArA pAte hI vaha mere sAtha ho liyaa| dhannU ne una cIz2oM ko rUmAla meM bA~dha diyaa| maiM . kaI vyaktiyoM kI Adata hotI hai ki ve lar3AI mola use lekara nIce utara gyaa| abhI AdhI hI sIr3hiyA~ lete haiM / jemI kA zumAra unameM nahIM hai / vaha jAna-bUjhakara 395 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 sarasvatI [bhAga 36 kisI se lar3ane kI icchA nahIM krtaa| hA~, agara dUsarA kAraNa ki gande nAle ke pula se pahale hI sA~sa apanI lar3AI karane para utArU baiThA ho to phira vaha bhI pIche svAbhAvika gati para zrA jAya / varnA pula ko agara nahIM htttaa| lekina agara svayaM jemI meM lar3AI karane kI daur3ate-daur3ate pAra kiyA to sArA dimAg2a lAhaura kI icchA hotI to maiM use acchA zakuna hI smjhtaa| gandagI se tara ho jaaygaa| saira ke bAda agara do ghaMTe taka chuTapana meM hI agara bacce meM zAMtipriyatA kI icchA z2oroM darda ke mAre sira bA~dhanA par3A to aisI saira zAyada maha~gA para ho to bar3A hone para vaha kisI ke aAkramaNa kA uttara saudA hI khlaayegii| nahIM de sktaa| balki taba vaha AkramaNa se bacane kI isa samaya taraha taraha ke khayAla aaye| cauburjI ke koziza karatA hai jo kAyaratA meM zAmila hai| pAsa isa vakta jo kheta haiM yahA~ eka samaya rAvI nadI ___ anArakalI ko pAra karane ke bAda hama purAnI anAra- bahatI thii| cauburjI ke banAnevAloM ke dila meM kalA se kalI meM dAkhila hue| yahA~ bhaMgI jhAr3a de rahA thaa| kitanA prema thaa| itane meM hama gavarnameMTa kvArTaroM ke sArI sar3aka para garda ur3a rahI thii| maiM to rUmAla se nAka naz2adIka jA phuNce| baMda kara isa intiz2Ara meM eka tarafa ho gayA ki kaba garda aba eka anya vicAra-dhArA mana meM utthii| gavarnameMTa z2arA thame aura maiM paralI tarafa jaauuN| lekina jemI ne ne acchA hI kiyA jo becAre daphtaroM ke bAbuoM ko isakI kucha paravA na kii| vaha merI apekSA tez2a bhI aisI khulI jagaha makAna banavA diye haiN| nahIM to lAhaura jyAdA hai| isalie nAka sikor3a kara jhaTa pAra ho kI taMga galiyoM meM rahanevAle ina g2arIboM ke bAla-bacce gyaa| kucha dUra jAkara vaha mere lie khar3A ho gyaa| jaba kahA~ aura khule AkAza ke adhika sUrya aura vAyudeva ke maiM pAsa pahu~cA taba vaha phira tez2a ho gyaa| darzana kahA~ ? lekina isa khulI havA kA phAyadA hI kyA ? mere mana meM patA nahIM kyA vicAra AyA-yA to hara samaya havA ke calane ke sAtha gaMde nAle kI badabU bhI sAthI kI tez2a-raftArI se mere aMdara IrSyA paidA huI yA chuTa- bahatI calI Aye ? kvArTaroM meM rahanevAle usa samaya cAhe pana kA koI purAnA saMskAra jAga uThA--maiMne daur3anA kahIM chipa jAya~, lekina vaha badabU phira bhI unakA pIchA zurU kara diyA / cauburjI taka daur3atA hI calA gyaa| nahIM chodd'tii| zahara ke kaI logoM ko zikAyata hai ki jaba pA~va aura TA~geM kucha to khuliiN| jemI bhI aba bahuta khuza se ye kvArTara bane hamAre makAnoM ko kisI kirAyedAra ne pUchA mAlUma detA thaa| lAhaura meM Aye abhI use kula eka taka nhiiN| jahA~ pahale lAhaura meM makAna kA honA haftA hI hazrA thaa| isa arase meM use ghara kA koI bhI prAya kA eka sAdhana thA, vahA~ aba usakI dekha-rekha para AdamI makAna kI cahAradIvArI ke bAhara na lekara AyA giraha se kharca karanA par3atA hai| bAbU loga mauja meM rahe; thA / lAtA bhI kauna ? DAkTara sAhaba apanI kitAboM aura dasa phI sadI kATa kaTavAI aura ina ba~galA-numA kvArTaroM aspatAla ke alAvA tIsarI bAta jAnate nhiiN| pAla aura meM jA Tike / lekina isake sAtha hI unako eka zikAyata kiDa bacce Thahare / jemI ko sAtha lekara ve bAhara jAya~ to bhI hai / agara kahIM ghara meM mema sAhaba yA koI baccA bImAra Dara hai ki use naI cIjeM dikhAte-dikhAte kahIM khada bhI na ho jAtA hai to zahara se DAkTara bulAte bulAte TA~goM kA bhUla jaay| bAkI rahA maiN| mujhe akhabAra meM dina ke kacUmara nikala jAtA hai, sira para jo karja ho jAtA hai alAvA rAta ko bhI DyUTI denI par3atI thii| aba vaha alg| muzkila se eka mahIne ke lie rAta kI DyUTI se jAna inhIM vicAroM meM mArakeTa guz2ara gayA, grAuMDa bhI guz2ara chUTI hai / yahI kAraNa hai ki subaha ko saira kI tthaanii| gayA, gaira-sarakArI dUkAneM nikala gaI aura maMdira bhI nikala cauburjI se kucha pahale hI maiMne daur3anA banda kara diyA gyaa| mor3a mur3akara hamane apane Apako bhAI sAhaba ke thA-vahA~ jahA~ yUnivarsiTI grAUMDa khatama hotA hai / isa daravAje ke sAmane khar3A paayaa| daravAjA khaTakhaTAyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakhyA 5] jemI 397 naukara ne sA~kala kholii| usane praNAma kiyaa| maiMne taba unhoMne mur3akara dekhA ki balaMdI to sacamuca hI kuppI pUchA-'kaho jI balaMdIrAma, kyA hAla hai ?" lekara daravAz2e meM tela DAla rahA hai| ___mere savAla kA javAba vaha abhI na de pAyA thA ki "khasama neM khANiyA~* !" kahakara ve usa tarafa udhara se barAmade meM khar3I bhaujAI A~gana meM A gii| daudd'ii| chokare ke mu~ha para unhoMne do thappar3a jamAye / vaha mujhe dekhakara ve balaMdI ko gAliyA~ dene lagIM-"are becArA kucha to pahale hI ghabarAyA huzrA thA, aba thappar3a aMdhe, kucha batAyA bhI to kara ki kauna AyA hai| gadhe, lage taba usake hAtha se kuppI chUTa gaI / paTAka-se vaha nIce pahale tujhako daravAz2e para tela cutrAnA thaa| phira inheM jA girii| tela kA phavvArA chuuttaa| bahuta-se chIMTe bhaujAI dAkhila hone detaa| aba jhaTapaTa vahA~ jaa| baiThaka ke ke kapar3oM para gire, aura tela tamAma pharza para phaila gyaa| daravAz2e para hI tela cutrA de yadi ye andara jAya~ / " dIvAra se Ta~gI tasavIreM kharAba ho gii| khuda dIvAra para ye bAteM bhaujAI ne itanI gaMbhIratA se kahI thIM ki maiM kaI caTAkha par3a gye| hairAna ho gyaa| Azcarya huA ki ve tela kyoM cubhAnA maiMne yaha dRzya dekhA taba ha~sI A gaI / daur3akara pAsa cAhatI haiM / aksara byAha-zAdiyoM meM tela cuAyA jAtA phuNcaa| balaMdI ko pakar3akara eka tarafa haTA diyA (Dara hai, yaha suna rakkhA thaa| lekina yahA~ to apane rAma thA ki kahIM use aura bhI prasAda na mila jaay)| pUchAkvAre haiM / isI hairAnI meM maiMne praNAma kiyaa| aba bhaujAI "kyoM jI, isane lasUra hI kyA kiyA hai ? tela hI to ne ha~sakara javAba diyA-"bhaI, praNAma kA javAba pIche cunAyA hai na ? yahI isase kahA gayA thaa|" dUMgI, pahale z2arA tela DalavA lo|" "hA~, yahI kahA gayA thA ! bhaI, tuma bhI ajIya "tela DalavA lo ! kahA~ DalavAU~ ?" AdamI ho| dekha rahe ho ki kAlIna para tela kA dariyA "jahA~ tumhArI marjI ho|" bahA diyA hai aura manA nahIM karate / vAha-vAha !" aba samajhA ki bhaujAI makhaula kara rahI haiN| kahane "are bhaI, maiM kaise manA karU~ ? jaba ghara kI mAlabhI lagIM-"bhaI, kyA kiyA jAya / hamAre yahA~ to tuma kina naukara ko eka bAta kA hukma de taba bhalA maiM use barasoM ke bAda Aye ho, isalie tela hI cuAnA tthhraa|" kaise rokU~ ?" itanA kahane ke bAda mujhe ha~sI A gii| isake bAda ve khilakhilA kara ha~sane lgiiN| isase bhaujAI ko thor3A gussA A gyaa| uhoMne idhara hama isa prakAra bAteM kara rahe the, udhara balaMdI gusse ko ha~sI meM lapeTa kara kahA- "basa, aba ha~sate hI jo Ama taura para samajhadArI kI bAteM kiyA karatA hai, jAoge yA thamoge bhI ?" rasoIghara se tela kI kuppI lekara baiThaka kI tarafa gyaa| isa samaya bAhara se azvina pA gyaa| mujhe dekhakara daravAz2e kI eka tarafa usane tela girAnA zurU kiyaa| vaha daur3A aura Ate hI TA~goM se lipaTa gyaa| maiMne maiMne jaba dekhA ki yaha kamabakhta sacamuca hI tela cuzrA pUchA-"kyoM jI, zrAja' 'kA~ge' para caloge ?" rahA hai taba z2ora se cillAyA-"are, yaha kyA kara usane apanI mA kI tarafa dekhA ki vaha kisI dUsare rahA hai ?" kAma meM lagI hai isalie sira ko nIce-Upara hilAte hue aisA mAlUma hotA hai ki merI U~cI AvAz2a ke kAraNa bolA -"cluuNgaa|" vaha ghabarA-sA gyaa| pahale kuppI kA mu~ha thor3A-sA auMdhA "to pahano kpdd'e| tumhAre bUTa kahA~ hai ?" huA thA / aba jaba AvAz2a par3I taba vaha ulaTa hI gii| maiMne yaha kahA to vaha merI TA~geM chor3akara mA ke pAsa baiThaka meM kAzmIrI kAlIna bichA huA thaa| daravAz2e kI calA gyaa| bolA- "bhAbhI jI, bUTa phnaayo| caukhaTa se haTakara tela kAlIna para jA pdd'aa| pahale usa cAcA jI.........." tarafa bhaujAI kI pITha thii| lekina jaba maiMne AvAz2a dI * paMjAbI gAlI-mAlika ko khaanevaalaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 abhI vaha apanI bAta khatma na kara pAyA thA ki bhAbhI sAhabA bijalI kI taraha kar3akakara bolIM- "dama bhI loge yA nahIM / bUTa pahanAo! cAcA jI to basa yyn. sarasvatI yaha jhir3akI khAkara azvina rone lgaa| usI kAraNa maiM bhaujAI kI bAta na suna paayaa| maiMne azvina se kahA" are suno, tumhAre bUTa kahA~ haiM ? lAo, maiM pahanA dU~ / " A~kheM malate malate azvina mujhe zU raika ke pAsa le gyaa| usake jUte uThAkara pahanA diye / hama A~gana meM A gye| jemI eka kone meM baiThA thA / dhUpa kA vaha yoM bhI bahuta zauqIna hai| lekina isa kone meM to kisI tarafa se tez2a havA bhI na thAtI thI, isalie yaha jagaha use bahuta pasaMda aaii| jemI ke bAloM ke sAtha sUrya kI kiraNeM khela rahI thiiN| hama donoM ke pAsa Ane para usa para chAyA ho gaI / aba mujhe aisA mAlUma hutrA jaise hameM dekhakara kiraNeM chipa gaI haiM aura unhoMne grA~kha-micaunI banda kara dI hai| jemI kI pITha para maiMne hAtha pheranA zurU kiyA / isakA javAba usane pU~cha se diyA; vaha hilane lagI / mujhe aisA karate dekhakara azvina ne Darate-Darate apanA hAtha Age bar3hAyA aura bAloM ko chutrA / jemI badastUra par3A rhaa| aba to azvina kA hausalA bar3ha gayA / usane pahale jemI ke pA~va ko huA, phira pU~cha ko aura aMta meM AhistA se sira ko / " tumako yaha kucha na kahegA / " maiMne kahA - "isakA nAma jAnate ho ? isakA nAma hai jemI sAhaba / basa, jemI sAhaba kahakara pukArA karoge to yaha kucha na kahegA / dUsaroM kA to yaha kATA karatA hai, lekina tumase yaha pyAra karegA / " sAhaba-zabda sunakara azvina ko kucha hairAnI huI / usane kahA - "cAcA jI, yaha sAhaba hai ?" "hA~, yaha jemI sAhaba hai / " "yaha sAhaba hai to phira isakA Topa kahA~ hai ?" " Topa ? Topa ghara para hai / " aba azvina kA vizvAsa ho gayA ki yaha sacamuca sAhaba hai, kyoMki isakA Topa bhI hai| vaha phaTa daur3akara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat apanI mA ke pAsa gyaa| bolA- "bhAbhI jI, cAcA jI kA jemI ! idhara dekho, vaha baiThA hai, vaha sAhaba hai / " ( bhAga 36 "hA~ beTA, tumhAre cAcA jI bhI sAhaba haiM aura jemI bhI sAhaba hai| donoM eka jaise sAhaba bhaujAI kA pArA nIce utara AyA thaa| isalie unheM makhaula sUjhA | azvina para isa makhaula kA to kyA asara honA thA, hA~, use yaha qhayAla z2arUra ho gayA ki jemI sAhaba hI hai| cunAMce yaha bAta usane balaMdI se bhI jAkara kahI / yn vakta kAfI ho gayA thA, isalie lauTane kI tthaanii| bhaujAI se ijAz2ata maaNgii| lekina ijAz2ata kA zabda sunate hI ve to taiza meM A gaI - " tumhAre miz2Aja atra bigar3a gaye haiN| zahara meM kyA rakkhA hai jo itanI jaldI jAne kI par3a gaI hai ? kyA vaha bhaujAI bahuta khAtira karatI hai ? bhAI, hamase jaisI hogI vaisI roTI khilA deMge / " "to kyA janAba roTI ke lie itanI nArAz2a ho rahI haiM ? aMgara yahI bAta hai to lAie maiM kaccI rasada letA jAU~gA / " " kaccI rasada kyA ?" " sIdhA, sIdhA ! jaise sAdhu dAla, cAvala, ATA - kaccI rasada liyA karate haiM vaise maiM letA jAU~gA tAki janAba ko tasallI ho jAya ?" aba bhAI sAhaba bhI saira se lauTakara A pahu~ce / rAma rAma ke bAda unhoMne pUchA - " kyoM haz2arata, Aja idhara kahA~ ?" " Apake darzanoM ke lie / " maiMne kahA / "khAlI darzana yA kucha aura bhI ?" "kucha aura bhI / " "kyA ?" " kala maiMne irAdA kiyA thA ki hara roz2a subaha saira ko jAyA karU~gA / mullA kI daur3a masajida taka hamArI saira cauburjI tk| lekina calate vakta DAkTara sAhaba ne kahA ki mA jI kA bhejA huA yaha miThAI vag2airaha kA paikaTa bhI lete jaao| basa, isI lie calA AyA / " " taba darzana kI bAta to yoM hI g2apa huI na !" www.umaragyanbhandar.com
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5 jemI 399 "nahIM g2apa nahIM, 'baaii-praarddktt'|" stAnI aurateM bhI kyA cIz2a haiN| vakta kI inheM koI kadra "acchA, miThAI kahA~ hai ?" hI nhiiN| ye to basa eka hI bAta jAnatI haiM ki ise kisa "dIvAna sAhaba, vaha Apake lie nahIM hai|" taraha z2AyA kiyA jaay| maiM gussA se Aga-babUlA hokara "taba kyA kutte-billiyoM ke lie hai ?" barAmade meM baiThA thA ki andara se AvAz2a AI "bhaI, ___"nahIM nahIM," maiMne ha~sakara kahA -"vaha unake lie z2arA takalIfa karake tA~gA to le aaao|" hai jo sohAga-bhAga kA vrata rakha rahI haiN| yaha unhIM ko . maiMne zukra kiyaa| daravAje ke pAsa gayA taba use khulA milegii| ThIka hai na!" pAyA / phira andara lauTA / dekhA, jemI nadArada / AvAjeM "acchA to janAba hama ise nahIM khaate| (do minaTa dI, mu~ha se sITiyA~ bjaaii| lekina agara vaha vahA~ ho eka kara) aAja merA eka kAma to krnaa|" to javAba de| dila meM kahA-'yaha eka aura musIbata "kyA ? khie|" aaii|' isa khayAla se ki kahIM vaha kvArTara ke pIche yA "karanA z2arUra hai|" idhara-udhara na ho, maiM pichalI tarafa gyaa| bahuta talAza "lekina Apa kahie to shii|" kI, AvAjeM bhI khUba dI aura sITiyA~ bhI bajAI, lekina "apanI bhaujAI ko aAja apane sAtha lete jaao| usakA patA kucha na claa| mujhase ye kaI bAra kaha cukI haiM ki jaba se DAkTara sAhaba eka aura khayAla AyA-kahIM zahara kI dUsarI tarafa Aye haiM, unake baccoM vagairaha ko nahIM dekhaa| maiM khuda bhI ulaTA naye koTa ko na calA gayA ho| udhara ho liyA / jAnA cAhatA hU~, lekina muzkila yaha hai ki zAma ko calo, vahA~ se koI tA~gA bhI lete shraayeNge| mIla bhara daphtara se uThatA hU~ taba dera ho jAtI hai| aura subaha le fAsalA taya kiyA, para vahA~ koI tA~gA na khar3A thA, na jAnA to mumakina hI nhiiN| isalie agara janAba ko kahIM jemI hI naz2ara aayaa| idhara-udhara jATa-z2amIMdAroM aura koI takalIfa na ho to ina logoM ko bhI dhakela le dUkAnadAroM se daryApta kiyA, parantu kucha na patA calA / jaao|" eka jagaha gA~va ke lar3ake gullI-DaMDA khela rahe the| bhAI sAhaba ne apanA kesa itanI acchI taraha aura lar3ake prAyaH aisI bAtoM kA dhyAna rakhate haiM, yaha soca kara aise andAz2a meM peza kiyA ki mere lie na kahane kI guMjA- maiMne eka lar3ake ko pAsa bulAyA, pUchA- "kyA tumane iza hI na thii| hA~ ke sivA dUsarA koI rAstA hI nasvAkI raMga kA koI kuttA dekhA hai ?" na thaa| maiMne dhIre se kaha diyA- "bahuta acchaa| lekina vaha abhI javAba na de pAyA thA ki bAkI lar3ake eka arz2a hai|" bhI mere girda jamA ho gye| unameM se eka ne jo mere "pharamAie jnaab|" naz2adIka khar3A thA, merA savAla suna liyA thaa| usane "mujhe vApasa jAkara thor3A kAma karanA hai, isalie kahA-"maiMne eka kutte ko dekhA hai| safeda hai na 1 thUthana nau baje taka lauTanA cAhatA huuN|" para kAlA dAg2a hai na ?......" "bhaI, khAnA bana rahA hai| basa, khAne ke bAda tuma "nahIM nahIM," maiMne usakI bAta kATate hue kahAinheM ghasITa kara le jaano|" "usakA raMga safeda nahIM hai, nasvAkI hai, bhUrA / " / idhara bhaujAI rasoI se bolI-"hA~ hA~, maMz2ara hai|" eka aura lar3ake ne jo kucha bahuta adhika caMcala khAnA khAte sAr3he nau baja gye| bhAI sAhaba to mAlUma detA thA, A~kheM aura sira kaI bAra dAyeM se bAyeM sAikila para baiThakara daftara cale gye| pIche maiM raha hilAne ke bAda kahA-"natthU ke khaccara kA-sA raMga hai| gyaa| jaldI karane ke lie jitanA jyAdA kahatA, utanI use maiMne yahA~ to nahIM dekhA / hA~, kucha dera huI cuMgI-ghara hI jyAdA dera hotii| gussA A gayA ki dekho ye hindu- ke pAsa dekhA thaa| aa to idhara hI rahA thaa| dhotI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 400 sarasvatI bA~dhe eka zakhsa ke sAtha-sAtha calA A rahA thaa| maiM bhI udhara se A rahA thA ki " eka bar3e-se lar3ake ne IrSyA vaza use Toka kara kahA" tU to zrAja udhara gayA hI nahIM / " "hu~, gayA nahIM ! tumheM yaha kaise mAlUma huA ki maiM gayA nahIM ? maiM to pichalI rAta apanI mausI ke yahA~ soyA thaa| usakA saMdeza lekara maiM bhI vahA~ se lauTa rahA hU~ / " usa bar3e lar3ake ne phira savAla kiyA - "are, do ghaNTe to tumheM hamAre sAtha gullI-DaMDA khelate ho gaye haiM aura tU kahatA hai ki maiM saMdeza lAyA hU~, abhI AyA hU~ !" isa dilacaspa vivAda ke lie maiM kucha dera aura khar3A rahatA agara mujhe jemI kI yAda na yA jAtI / maiMne samajha liyA ki isa lar3ake ne jemI ko mere sAtha Ate dekhA hai / usake bAda inameM se kisI ne nahIM dekhA / lar3akoM ko Apasa meM jhagar3ate chor3akara maiM vApasa kvArTara ko AyA / maMdira se pare dUkAnadAroM se pUchA ki zahara ko jAtA huA koI kuttA to nahIM dekhA / kisI ne sira hilA diyA, kisI ne 'nahIM, bAbU jI' kaha diyaa| lekina eka miyA~ ne to zAyada sahAnubhUti se bAqAyadA huliyA pUchI"kisa raMga kA thA ? kitanA bar3A thA ? moTA thA ki patalA ? laMbA thA ki choTA ? gale meM paTTA thA ki nahIM ? jisma para koI dAg2a yA nizAna to nahIM thA ? maiMne sabhI savAloM kA javAba diyaa| isake bAda miyA~ sAhaba ne thor3I dera socate hue grAhistA-AhistA kahA"bAbU, yahA~ nUra-ilAhI kA kuttA to hamane kaI bAra dekhA hai, para usakA raMga to kAlA hai / " aba to mujhe kucha krodha AyA, kucha ha~sI bhI / donoM kA niyamana karake maiMne usako dhanyavAda diyA aura eka tarafa ho gayA / itane meM naye koTa kI tarafa se eka tA~gA A phuNcaa| usameM baiThakara hama apane kvArTara ke sAmane jA khar3e hue I Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [bhAga 36 "lekina bhAI, hamArA isameM kyA kusUra hai ? tuma khuda hI to zrA~gana meM baiThe the aura vaha tumhAre sAmane leTA huA thA / " "maiM A~gana meM to baiThA thA, lekina daravAz2e kI rakhavAlI thor3e hI kara rahA thA / " bhaujAI ne samajhA aura to kucha ho nahIM sakatA isalie balaMdI ko do-cAra gAliyA~ dene ke bAda kahA"yaha hai hI gadhA / akla to isake naz2adIka bhI nahIM phaTakI / jAnate ho ki jAnavara hai / daravAz2A khulA rahegA to vaha bAhara calA jAyagA / z2arA uThakara baMda hI kara detA / lekina yaha isase thor3A hI hogA / " balaMdI ne jhaTapaTa kahA - "bIbI jI, maiMne kyA kiyA hai ? abhI maiM Apako khAnA khilA rahA thaa| bAbU jI daftara gaye / jAte vakta ve mujhe hamezA AvAz2a dekara jAte haiM ki daravAz2A baMda kara lo / Aja unhoMne koI AvAz2a hI nahIM dI / bhalA isameM merA kyA kusUra ?" " cupa raho ! " bhaujAI bolI--- "saba kAma bigAr3a kara ahar kiye jA rahA hai / " udhara tA~gevAle ne AvAz2a dI -- "bAbU jI, zrAzra bhI / ApakI kAnafareMsa khatama bhI hogI yA nahIM ? mujhe to dera ho rahI hai / " maiM bAhara jAkara tA~gevAle para barasa par3A - " are ! yaha kAnafareMsa kyA kaha rahA hai ? tumheM dera ho rahI hai to cale jAtro; hama aura tA~gA le AyeMge / " "bAbU sAhaba, maiMne kucha burA to nahIM kahA / zrAkhira ho kyA gayA hai| kuttA hI to guma hugrA hai na ? zrApa to isa taraha gusse meM haiM jisa taraha kisI ke javAharAta kho gaye hoM / kuttA hai| mila jAyagA / kisI ko use rakhakara karanA hI kyA hai ?" mujhe g2usse meM dekhakara bhaujAI ne bar3I narama-sI AvAz2a meM pUchA - " kyoM bhaI, kuttA nahIM milA ?" usakI narama AvAz2a sunakara maiMne agalI sITa para baiThate hue kahA - "miyA~, tuma nahIM jAnate ki yaha mAla kitanI qImata kA hai| eka leDI ne isako lene ke "jaba Apa logoM ne use kho diyA hai taba vaha kyA lie kitanI bAra darakhvAsteM kIM aura karavAI / lekina kahIM mila sakatA hai ?" DAkTara sAhaba na mAne / tuma kahate ho, koI ise lekara www.umaragyanbhandar.com
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakhyA 5] jemI 401 syA kregaa| maiM kahatA hU~ jo koI ise dekhatA hai yahI khayAla Ane lge| DAkTara sAhaba kyA kaheMge-'acche cAhatA hai ki basa ise apane pAsa hI rakha lU~ / " ho, pahale dina hI saira ko le gaye the| ve zAyada cupa bhI ho bhaujAI kI tarafa pIche mu~ha karake maiM bolA-"lekina jAya~ge / mAnegI nahIM DAkTaranI saahbaa| unheM itanI himmata sabase bar3I musIbata to yaha hai ki bar3I bhaujAI isakA bahuta to hogI nahIM ki mujhe U~cA-nIcA kaheM, para bAteM banAne se pyAra karatI haiN| DAkTaranI sAhabA ko jaba yaha mAlUma na raheMgI / merI pITha para to bhara-peTa sunAveMgI, kaheMgIhogA ki maiMne kuttA guma kara diyA hai to mujhe kabhI na apanI lAparavAhI se itane majabUra hI the to use ghara chodd'eNgii| basa, hara vakta isI kA kissA liye baiThI rheNgii| para hI chor3a jaate| acchI saira karavAI ! eka dina meM DAkTara sAhaba to khaira cupa raheMge, lekina DAkTaranI sAhabA hI kho aaye| isake pIche to sukesara meM saba-DivIz2ana ke mere kAnoM ke girda ho jaayNgii| Apa janAba to vahA~ do afasara kI mema par3I huI thii| kaI bAra kahalavAyA, lekina ghaMTe ThahareMgI, pIche merI jAna bavAla meM par3a jaaygii|" na diyaa| khuda sAhaba ne eka bAra mu~ha car3ha kara kisI ke kucha dera meM hama puNacha-hAusa ke sAmane jA phuNce| dvArA kahalavA bhejA / lekina phira bhI na diyA / dete kaise ? maiM bar3e dhyAna se sAmane kI tarafa dekha rahA thaa| kucha dUra jisa jAnavara ko dUdha dekara pAlA-posA aura itanA bar3A eka kuttA naz2ara AyA / vahIM tA~gA khar3A karavA diyaa| kiyA vaha kyA dUsaroM ke supurda kiyA jA sakatA hai ? lekina jaba pAsa pahuMce taba eka mariyala-sA kuttA paayaa| aba patA nahIM kisake hAtha car3hA hai| kahIM kisI nirdaya isako dekhakara khayAla AyA ki myunisipala kameTIvAle ke hAtha laga gayA to vaha use mAra hI degaa| use yaha kahIM halave meM z2ahara kI goliyA~ na de rahe hoN| Dara bhI to rahegA ki agara kucha dina ke bAda yaha pakar3A bar3A afasosa huaaa| sirpha isalie nahIM ki jemI gayA to vaha cora ThaharAyA jaaygaa|...... na milA balki isalie bhI ki tA~ge ko bAra-bAra khar3A "patA nahIM becArA mara gayA hai yA z2indA / agara karanA pdd'aa| tA~gevAlA isa taraha taMga hI nahIM hotA hai z2indA hai to use sArA dina bA~dhe rakhate haiM yA kabhI kholate barana usakA samaya bhI naSTa hotA hai| aba faisalA kiyA bhI haiM ? kiDa aura pAla to usako sArA dina khilAte the; ki soca-samajha kara khar3A kruuNgaa| cauburjI kA pula aura aba naye ghara meM koI usase bAta bhI karatA hai ki nhiiN| yunivarsiTI-grAuMDa bhI guz2ara gye| zurU ho gaI purAnI yahA~ to maiM use bAkAyadA tIna bAra dUdha-roTI apane hAthoM anaarklii| cauka meM Trefika pulisa kA sipAhI khar3A se detii| jaba taka vaha khA na letA taba taka mujhe caina thaa| zAyada isane dekhA ho, tA~gA khar3A karake pUchA- na pdd'taa| aba kyA mAlUma use koI pUchatA bhI hai "jamAdAra sAhaba, Apane koI nasvAkI kuttA to nahIM yA nhiiN| ..... dekhA ?" ___ "eka dikkata aura bhI hai| yahA~ hamane use zurU se ___paMjAba-pulisa se zrAdamI jo cAhe ummIda kare, lekina dUdha para rakkhA thA / aba kyA mAlUma, ve use kyA gaMdapatA nahIM isa sipAhI ko kyA khayAla AyA / zA pada mujhe balA khilA deNge| loga DAkTara sAhaba kA makhaula ur3AyA isane bahuta zarIfa smjhaa| kahane lagA- "nahIM sAhaba, karate the ki Apa khuda to kAleja-pArTI ke membara haiM, lekina maiMne kisI kutte kI tarapha dhyAna nahIM diyaa| Apa jAnate ApakA jemI dhAsa-pArTI kA membara hai| aba becAre ko, haiM, maiM aisA kara bhI nahIM sakatA; ye tA~ge aura chakar3evAle patA nahIM, ve mAMsa bhI khilA deN| hai to bar3A pkkaa| mere hI mere lie kAfI hote haiN|" hAthoM se usane dUdha piyaa| lekina kyA mAlUma; dUsare ke sipAhI ko dhanyavAda diyaa| tA~gA phira calane hAthoM kI kauna kaha sakatA hai| phira jAnavara ThaharA / acchelgaa| jyoM-jyoM hama zahara ke z2yAdA naz2adIka hote jA rahe bhale insAna ke mu~ha meM kaI bAra pAnI A jAtA hai| vaha the. tyoM-tyoM mere dila meM Dara bar3ha rahA thaa| kaI taraha ke becArA to haivAna tthhraa|...... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 sarasvatI | bhAga 36 . ___ "maiM kahatI hU~, yaha aMdhera ho kaise gayA hai / Aja subaha ki ve usameM kucha aura bhI kara dete hoM / Akhira taMga se dekhA taka nhiiN| badamAza mila kara bhI nahIM gyaa| inako aAkara eka dina pAla se kahA ki daravAz2e banda kara jemI bhI mAlUma nahIM kyA suujhii|' kumAra sIr3hiyoM se utarakara ko chor3a do| usa dina usane sAmAna to sArA uthalanIce jA pahu~cA thA ki inhoMne Upara se AvAz2a de mArI, puthala kara diyA, lekina cUhe cAra mAra diye / jaba daraise bhI sAtha le jaao| koI pUche, bhalA yaha bhI koI vAje khole to do bhAga gye| aba usa dina se zAnti tarIkA hai| ise saira karavAnI hai to bAkAyadA krvaaie| hai| hara eka cIz2a ko apanI-apanI jagaha para dekhatI pA~ca-sAta rupaye kA eka AdamI rkhie| kauna-sI bar3I hU~ to cUhe yAda A jAte haiM, aura cUhoM ke sAtha jemii| bAta hai| Akhira isakI sehata kA bhI to khayAla rakhanA bhulAye bhUlatA bhI to nhiiN| kaI bAra dila ko samajhAtI caahie| eka dina saira ke lie bheja dene se kyA ho hU~, lekina vaha nahIM mAnatA / ghar3I-ghar3I vaha yAda A jAtA jAyagA ? hara roz2a subaha-zAma bhejA jAya to kucha hai|... .. bane bhI...... ___"kamabakhta ko khuda apane hAthoM se nahalAyA karatI ___ "mere lie to eka aura muzkila bhI hai| saMtoSa dina thii| eka bAra jUe par3a gii| patA nahIM, kisI bAz2ArI bhara jemI se khelA karatI thii| isane dUdha piyA, usane bhI kutte ke sAtha phirA-phirAyA jo jUe~ car3ha gaI / bhaMgana piyA aura lage donoM khelne| tIna-cAra ghaMTe ke bAda yaha se kahA--'mirajAnI, z2arA isake bAla dekhanA / zAma ko usa vakta mere pAsa pAtI jaba bhUkha lagatI / Aja hI revar3iyA~ bhI lete jAnA / ' lekina usane eka na sunii| jemI ghara para nahIM hai aura yaha merI goda se nahIM utrtii| aMta meM Apa hI garama pAnI aura nIma ke sAbuna se isake koI kAma kaise kre| vaha dhannU to nIce se Upara pA~ca- bAla sAfa kiye, tela lagAyA aura ka~ghI kii| varanA sAta gAgara pAnI lAtA hai| yA phira kamaroM meM jhADU detA khAriza se behAla ho gayA thaa|" hai| vaha bhI isa taraha ki AdhA kacarA idhara-udhara raha "bAbU jI, kahA~ utaranA hai Apako ? lohArI daravAje jAtA hai| lekina basa inhIM do kAmoM ko karatA hai / rasoI ke andara to tA~gA jAyagA nhiiN|" tA~gevAle ke ye zabda ke to naz2adIka nahIM aataa| andara se koI baratana lAnA mere kAnoM meM itane z2ora se par3e ki maiM cauMka pdd'aa| usI ho to use bhI Apa hI laao| parosI huI thAlI bhI taraha jisa taraha koI AdamI gaharI nIMda meM soyA par3A to unake sAmane nahIM rkhtaa| agara kaho to Age se ho aura ekAeka dhamAke kI AvAz2a se uTha pdd'e| javAba detA hai-bIbI jI, do hI hAtha to haiM / eka vakta maiMne dekhA ki tA~gA lohArI ke cauka meM phaloM kI dUkAnoM meM eka kAma hI to hogaa| bhalA koI aise naukara ko ke sAmane khar3A hai| kahA~ bA~sa-maMDI aura kahA~ lohArI kyA kre......| kA cauka / tA~gevAle se aba kyA kahU~ ki tuma Age ___"eka aAfata hotI to bhI khaira cupa ho jAtI / lekina nikala Aye ho, hameM to pIche bA~sa-maMDI meM utaranA thA ! yahA~ para to zrAfatoM kI bharamAra hai| jemI ke bagaira ghara aisA kahU~gA to kyA vaha mujhe aklamaMda kahegA ? sabhI kitanA sUnA mAlUma detA hai / eka vakta yahA~ cUhoM ne nAka loga yaha samajheMge ki haz2arata so rahe the jo bA~sa-maMDI se meM dama kara rakhA thaa| jidhara jAo udhara hI cUhe / khAne Age nikala aaye| lekina tA~gevAle ko Thaharane ke lie kI koI cIz2a unhoMne na chodd'ii| pahanane kA koI kapar3A kahA nhiiN| isa beijjatI se bacane ke lie maiMne sabako unhoMne na chor3A / jahA~-tahA~ unakI bITa / aATA hai to utarane ke lie khaa| tA~gevAle ko paise diye aura usa meM / dAleM haiM to unameM / kanastara se ghI nikAlo to ulaTe cala pdd'e| zrAdha mIla phAsale kA jurmAnA diyaa| usameM / maratabAna se acAra nikAlo to usameM / bAlTI ke anArakalI meM bhIr3a thii| moTareM aura tA~ge bezumAra pAnI ko mu~ha lagAte unheM kaI bAra dekhaa| kyA patA the| Dara thA ki kahIM azvina kisI ke nIce hI na A Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] jAya / goda meM uThAkara calanA pdd'aa| bA~sa-maMDI meM pahu~ca gaye / jyoM-jyoM makAna naz2adIka hotA jAtA, tyoMtyoM musIbata kI sajIva mUrti adhika bhayaprada mAlUma dene lgii| dila cAhatA thA ki azvina kA bojha uThAye hue ghaMToM phiratA rahU~, lekina makAna na Aye / itane hI meM apane Apako pIle makAna ke sAmane pAyA / basa prANa sUkha hI to gaye; kATo to lahU nahIM / aba Upara kauna car3he 1 himmata kisameM ? bhaujAI ko Age kiyA / pahale to unhoMne na kI aura kahA, dekho marda ko Age jAnA cAhie / para merI z2ida ke sAmane ve bahuta dera na Thahara skiiN| isake bAda maiMne azvina ko nIce utAra usakI mA ke pIche kiyA / jemI aba eka qhayAla AyA ki nIce se hI daftara ko jIvana lekhaka, zrIyuta vyathitahRdaya pUcha rahI ho jIvana kyA hai, kyA maiM tumheM batAU~ / jAna sakA priya, nahIM jise usako kaise samajhAU~ ? // pUcha rahI hai prakRti, pUchate nizi meM nabha ke tAre / pUcha rahe haiM jIvana kyA hai, saritA - kUla- kinAre // cala dU~; zAma ko lauTane para jo hogA, dekhA jAyagA / phira qhayAla AyA ki nahIM, jemI becAre kI ina logoM ko khabara to denI cAhie tAki DAkTara sAhaba kisI ko idhara-udhara bheja sakeM yA aura nahIM to kama-se-kama thAne meM riporTa to kara sakeM / sArI himmata sameTa kara sIr3hI para pA~va rkkhaa| pairoM ke sAtha jaise manoM bhArI cakkI ke pATa ba~dhe the| phira bhI kisI taraha Upara pahu~ca hI gayA / zrAge dekhA to jemI sAhaba baiThaka ke sAmane leTe par3e haiN| mujhe dekhakara vaha uTha baiThA aura duma hilAne lgaa| udhara se bhaujAI ne savAla kiyA - " jemI to bahuta dera kA yA huA hai / Apa itanI dera kahA~ rahe ?" maiM cupa / kursI para baiTha kara socane lagA / itane meM jemI bhI mere pAsa A gayA / kaMpita lahareM daur3a rahI haiM, kiraNeM thaka thaka jAtIM / nizA - divA jAgRti ke ratha para patha para AtI-jAtI // aruNa rAgavAlI vaha USA nabha-khir3akI para AtI / kiMtu dekhatI nahIM vahI kyA, saMdhyA bana seo jAtI // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat X X X mata pUcho priya jIvana kyA hai, yaha hai gUr3ha kahAnI / prema dayA, karuNA jIvana kI kevala svarNa nizAnI // 403 www.umaragyanbhandar.com
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ iMglaiMDa meM vidyArthiyoM ke New Band Encloure. E aurma [IsTaborna meM samudra ke kinAre veMDa kA sthAna lekhaka, zrIyuta zrImannArAyaNa rIkSA ke samApta hote hI eka bar3A sundara sthAna hai| samudra ke nahAne ke lie| landana se bAhara bhAgane yahA~ haz2AroM loga Ate haiN| svAsthya ke lie bhI kI pdd'ii| bAI0 ema0 yaha jagaha bahuta acchI samajhI jAtI hai| hama loga sI0 e0 ke maMtrI misTara zahara meM nahIM rahanA cAhate the, isalie pAsa hI eka | ponsaforDa ne IsTabArna ke sundara gA~va meM apane Dere khar3e kiye / hamArA kaimpa | Pe pAsa eka gA~va meM kaimpa eka U~ce sthAna para thA, jahA~ se dUra taka khetoM kA kA prabandha kiyA thaa| dRzya aura samudra bhI dikhalAI detA thaa| U~cIdUsarehI dina subaha hama loga kaimpa ke lie ravAnA hue| nIcI bhUmi para harI harI ghAsa aura per3a bahuta hii| IsTabAna iMgleMDa ke dakSiNa meM samudra ke kinAre suhAvane lagate the| thor3A ArAma karake hama logoM ne samudra meM snAna / karane kA vicAra kiyaa| apane apane nahAne ke | kapar3e lekara paidala cala diye| dhUpa kAphI teja thI / iMgleMDa meM loga apanA avakAza aura dUra se samudra kA pAnI khUba camaka rahA thaa| kA samaya kisa taraha vinodapUrvaka yadyapi hamArA sthAna IsTabona se dUra thA, to bhI | vyatIta karate haiN| isakA eka yahA~ samudra-snAna ke premiyoM kI bhIr3a thii| sAgara / udAharaNa pAThakoM ko isa lekha kI lahareM kinAre ke kaMkar3oM para z2ora z2ora se gira meM milegA / rahI thiiN| kucha dUra para choTe choTe jahAz2a idhara-udhara / jA rahe the| kinAre para bahuta-se strI aura puruSa apanI nahAne kI pozAka pahane sUrya-snAna kara rahe | 404 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-mara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ chuTTI ke khela aura vinoda sanmada [ gA~va kA eka dUsarA dRzya ] agravAla, ema0 e0 the / koI chAtI ke bala leTA thA, koI pITha ke bala / striyA~ apane patale chAtoM ke nIce par3I thiiN| pahalepahala yaha dRzya bar3A vicitra lagA / strI aura puruSa jinakI deha kA adhikAMza khulA thA, bilakula pAsa pAsa leTe hue the / landana meM to binA moje pahane nikalanA pApa samajhA jAtA hai| gharoM meM bhI DresiGga gAuna pahananA bahuta z2arUrI hotA hai| binA TAI ke khule kAlara kI kamIz2a pahananA taka anucita samajhA jAtA hai| lekina ye saba bAteM samudra ke kinAre lAgU nahIM haiN| zarIra kA jitanA adhika bhAga khulA rahe, utanA hI acchA hai| logoM kI khulI deha ko dekhakara bar3A manoraMjana hotA hai / koI to moTe aura bar3e peTavAle, koI patale-dubale aura koI sugaThita dehavAle - sabhI prakAra ke loga dikhalAI dete haiN| striyoM kI moTI moTI khulI TA~ge bar3I vicitra lagatI haiN| nahAne ke lie bAloM ke Upara taMga TopI bA~dhakara to unakI sundaratA nAma ke lie bhI nahIM rahatI / strI aura puruSa lagabhaga eka-se hI dikhalAI par3ate haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat EAST DEAN. kinAre para thor3I dera taka ghUmane ke bAda hama logoM ne bhI apane kapar3e utArakara nahAne kI 405 www.umaragyanbhandar.com
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 sarasvatI [bhAga 36 pozAka pahanI aura pAnI meM pravezakaranAzurU kiyaa| pAnI bahuta hI ThaMDA thA, aura lahareM jora jora se calI A rahI thiiN| samudra meM nahAne kA merA yaha pahalA avasara thA, kucha bhaya mAlUma huaa| lekina sacamuca kisI nadI meM nahAne kI apekSA samudra meM nahAnA kama khataranAka hai| kinAre para DUbane kI koI AzaMkA nahIM hotI, aura laharoM ke kAraNa deha Upara hI uThI [ kempa meM khAne kI svatantratA, rahatI hai / kucha dera tairane ke bAda deha meM garmI AgaI, aura ThaMDa kA laganA pIche ye loga saba kucha karane ko taiyAra haiN| jaba dhUpa kama huaa| rabar3a ke eka geMda se Apasa meM khelanA meM par3e par3e inakI deha lAla ho jAtI hai taba tela zurU kiyaa| lekina jaba mu~ha meM samudra kA khArA aura krIma lagAte haiM aura pAuDara kA vyavahAra karate pAnI calA jAtA taba sArA maz2A bigar3a jAtA thaa| haiN| vaha saba bhI phezana meM zAmila hai| yahA~ ke lagabhaga bIsa minaTa ke bAda hama loga pAnI ke logoM meM samudra-snAna aura sUrya-snAna kI kae prakAra bAhara nikale / deha poMcha kara dhUpa meM leTane kI kI bImArI-sI ho gaI hai| akhabAroM aura ptritthhrii| maiM bhI saba logoM kI taraha chAtI ke bala kAoM meM bhA~ti bhA~ti ke manoraMjaka kArTUna isa leTakara sUrya-snAna kA maz2A lene lgaa| lekina kucha viSaya para nikalA karate haiM, logoM kA majAka banAyA dera bAda to merA sArA badana jalane lgaa| maiMne jAtA hai, lekina phaizana meM kisI prakAra kI kamI uThakara apane kapar3e pahane aura caTTAna ke pAsa sAyA naz2ara nahIM aatii| meM jAkara baiTha gyaa| sAtha ke hindustAniyoM ne samudra se vApasa Akara hama logoM ne khule meM bhI yahI kiyaa| lekina kucha loga to bahata dera khAnA khaayaa| aba kucha badalI-sI hogaI thI aura taka par3e hI rahe / aura bhI loga samudra ke kinAre ThaMDI havA baha rahI thii| iMglaiMDa meM pahalI bAra khule bahuta dUra taka leTe the| kucha logoM kI to deha bila- maidAna meM khAne kA avasara milA / kucha logoM kA kula lAla hogaI thii| na jAne ye loga kisa prakAra vicAra hai ki yahA~ mAMsa khAye binA kAma nahIM itanI dera taka sUrya-snAna yA kahie sUrya-tApa kA cala sktaa| lekina vyaktigata anubhava se maiM kaha upabhoga karate rahate haiM ? mAnA ki dhUpa svAsthya ke sakatA hU~ ki landana ko chor3akara bAhara gA~voM meM bhI lie lAbhadAyaka hotI hai, lekina Akhira isakI ArAma se nirAmiSa bhojana prApta ho sakatA hai| kucha hada bhI to hai| saca to yaha hai ki yahA~ agara roTI, phala, dUdha, AlU aura kucha harI tarakArI saba eka bAra koI phaizana cala jAtA hai to usako kAbU jagaha mila sakatI hai| agara koI aMDA khAtA ho meM rakhanA bahuta hI kaThina ho jAtA hai| phaizana ke taba to kisI prakAra kI bhI kaThinAI nahIM ho Shree Sudhammaswami Gyanbhandar Umara Surat
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] iMglaiMDa meM vidyArthiyoM ke chuTTI ke khela aura vinoda 407 East Deim. 24 kaThinAI nahIM hai| jaisA lagabhaga sabhI gA~voM meM hotA hai, yahA~ bhI eka bahuta purAnA girjA hai| sabhI makAna pakke haiM, lekina kucha gharoM kI chateM phUsa kI banI huI haiN| pratyeka makAna ke sAmane eka choTA-sA bagIcA yA kevala kucha phUloM ke per3a lage hue haiM / kula gA~va bahuta [ IsTa DIna ke gA~va kA eka dRzya] sAfa aura sundara hai| yahA~ ke g2arIba se sktii| aura landana meM to aba itane hindustAnI g2arIba gA~vavAle bhI bhArata ke grAmINoM kI apekSA resTorenTa ho gaye haiM ki kisI bhI prakAra kA bhojana bahuta amIra haiN| sabake pAsa koTa, patalUna, Topa mila sakatA hai / pUr3I, tarakArI, roTI, dAla ityAdi aura anya Avazyaka vastue~ hotI haiN| khAne ke saba cIjeM milatI haiN| a~garez2I gharoM meM bhI roTI, lie bhI acchA bhojana prApta hotA hai| yadi kisI dAla, cAvala, phala, AlU aura kucha tarakArI ke pAsa kevala roTI aura makkhana hI khAne ko raha AsAnI se prApta ho sakatI hai| isalie jo loga jAya, to vaha apane ko marA huA hI samajhatA hai| mAMsa nahIM khAnA cAhate unako iMglaiMDa meM Ane se yahA~ ke gA~voM meM grAmophona ke sivA kucha reDiyo ke Darane kI koI AvazyakatA nahIM hai| seTa bhI rahate haiM / isa gA~va meM eka sundara gesTa hAusa zAma ko saba loga gA~va kI ora cala pdd'e| hai, jahA~ betAra ke tAra kA samucita prabandha hai| Tenisa IsTa DIna nAmaka yaha choTA-sA gA~va thA / kula khelane ke lie bhI acchA intiz2Ama hai| isI sthAna eka acchI dUkAna thI jisameM saba prakAra kI cIjeM para hama logoM ne zAma ko khAnA khaayaa| milatI haiN| cAkaleTa, zakkara kI raMgabiraMgI miThAI yahA~ ke loga Upara se to saba cIjoM ko bar3I aura sigareToM ke binA to yahA~ ke logoM kA kAma safAI se rakhate haiM-sApha kapar3e, sAfa ghara aura hI nahIM cala sakatA / jo cIjeM dUkAna meM nahIM hotIM sundara bagIcA, saba jagaha dikhalAI dete haiM, lekina ve zahara se ma~gavA dI jAtI haiN| isI dUkAna meM eka zarIra kI safAI meM ye loga bahuta pIche haiN| zahara meM tarafa DAkaghara aura TelIphona bhI thaa| gA~va meM nala- garmI ke dinoM meM bhI jaba pasInA A jAtA hai, loga dvArA pAnI kA intijAma thA, lekina bijalI kI Ama taura para haphte meM eka hI bAra nahAte haiN| gA~voM rozanI nthii| loga gaisa se hI kAma nikAlate haiN| gA~va meM to zAyada aura bhI kama nahAte hoNge| inake ke pAsa se pakkI sar3aka zahara kI ora jAtI hai, nahAne kA prabandha bhI acchA nahIM hai| Taba ko eka jisa para barAbara moTara-baseM AtI-jAtI rahatI haiN| bAra pAnI se bhara ke usI meM sAbuna lagAkara deha isalie gA~vavAloM ko savArI kI kisI prakAra kI dhote haiN| mu~ha, paira ityAdi saba usI sAbuna se mile Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragvanbhandar.com
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 sarasvatI [hama loga samudra-snAna kara rahe haiM] pAnI meM dhoye jAte haiN| Taba se nikalate samaya sataha para tairatA huA sAbuna badana meM laga jAtA hai aura nahAnA eka prakAra se miTTI meM mila jAtA hai / hamAre deza meM kama se kama nahAne kA tarIqA to ina logoM se kahIM acchA hai| saMDAsa meM pAnI kA vyava hAra na karane se bhI ina logoM meM gandagI rahatI hai| hafte bhara kI mala kI safAI usI sAbuna mile hue Taba ke pAnI meM hotI hai| patA nahIM, ye loga isa prakAra kI gandagI kaise sahate haiM ! dA~ta kI safAI to yahA~ koI jAnatA hI nhiiN| khAne ke bAda kullA karane kI prathA hI nahIM hai| bhArata kI taraha dAtUna kA vyavahAra bhI nahIM kiyA jaataa| bahuta hI kama loga pesTa aura braza kA istemAla karate haiM ! isI lie yahA~ 'ke logoM ko dA~ta kI bImArI bahuta huA karatI hai| baccoM ke dA~ta zurU se hI gande aura kamaz2ora ho jAte haiM / mu~ha meM burI badabU Ane lagatI hai| hindustAniyoM ke sapheda camakate hue dA~ta dekhakara ina logoM ko bar3A Azcarya hotA hai / zAyada ye loga socate haiM ki safeda camar3evAle manuSya hI sAfa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat praka [ bhAga 63 raha sakate haiN| gA~va ke khetoM kI jamIna bar3I ka~kar3IlI hai, to bhI usameM gehU~ kI khetI kI jAtI hai| bhAratavarSa meM to aisI bhUmi meM kisI prakAra kI bhI khetI nahIM kI jaatii| yahA~ logoM ke pAsa acche hala haiN| aura TrekTara kA vyavahAra karate haiM, ataeva patharIlI bhUmi bhI khetI ke kAma meM lAI jA sakatI hai| ghAsa ke maidAnoM meM gAyeM aura bher3eM cara rahI thiiN| yahA~ kI gAyeM yadyapi bhArata kI gAyoM jaisI sundara nahIM hotIM, to bhI dUdha dene meM pakkI hotI haiN| unakA pichalA hissA bahuta moTA aura mu~ha bahuta patalA aura choTA hotA hai| gA~va meM makAna eka-dUsare se dUra dUra hote haiN| bhArata kI taraha pAsa pAsa ghara na hone se sAmAjika jIvana kA maz2A yahA~ nahIM hai| hA~, jaba koI phuTabAla yA krikeTa kA maica hotA hai| taba saba loga avazya ekatra hote haiN| dUsare dina hama loga IsTaborna zahara gaye / yahA~ kA vizeSa saundarya samudra ke kinAre hI hai| dUra taka kinArA pakkA banA huA hai aura logoM ke nahAne aura baiThane kA samucita prabandha hai| zAma ko yahA~ [ hama loga volI-baoNla khela rahe haiM] www.umaragyanbhandar.com
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMkhyA 5] iMglaiMDa meM vidyArthiyoM ke chuTTI ke khela aura vinoda bar3I raunaka rahatI hai| janatA ke manoraMjana ke lie kArDa meM koI vizeSa burI bAta nahIM niklii| isI eka bar3e acche baiMDa kA bhI intijAma hai| lekina prakAra kI mazIneM bahuta-sI thiiN| sacamuca bar3A sabase acchA sthAna piyara ke Upara hai, jahA~ ThaMDI vinoda aura manoraMjana hotA hai| ThaMDI havA barAbara calatI rahatI hai| samudra ke Upara hamArA kaimpa eka haphte taka rhaa| imtihAna ke kucha dUra taka eka pula bA~dhA gayA hai aura janatA ke bAda maiMne to khUba hI maz2A kiyA / cintA rahita vinoda ke lie usa para bhinna bhinna prakAra kI mazIneM hokara khUba khelA, nahAyA, khAyA aura ghuumaa| saba lagAI gaI haiN| zAma ko bahuta-se loga isa piyara loga volI-baoNla khelakara hara roz2a samudra-snAna ke ke Upara ghUmate haiM aura mazInoM dvArA apanA bhAgya lie jAte aura phira zAma ko ghUmane calate the| AjamAte haiN| eka mazIna meM eka penI DAlane se eka dina pAsa hI eka nadI meM naukA-khevAI kii| hAtha kI rekhAoM kA artha milatA thA, dUsarI nadI choTI hI thI, kintu donoM ora bar3A suhAvanA mazIna meM caritra batalAyA jAtA thaa| mere eka thaa| pAsa hI gA~va meM car3hane ke ghor3e bhI kirAye para mitra ne eka penI DAlI aura unake caritra kA eka milate the| kucha logoM ne eka dina jIna-savArI kA kArDa usameM se niklaa| usakA pahalA vAkya thA- bhI Ananda liyaa| bhAratavarSa meM bhI yadi isa "tuma bar3e hI badamAza ho !" yaha dekhakara hama saba prakAra ke kaimpa vidyArthI loga kiyA kareM to bar3A hI loga khUba hI ha~se / aura logoM ne bhI eka eka penI acchA ho| kucha adhika kharca bhI nahIM hotA aura ddaalii| sabake bhinna bhinna caritra-varNana nikle| samaya acchI taraha bItatA hai / chuTTiyoM meM ghara para anta meM maiMne bhI eka penI DAla hI dii| bhAgya se par3e par3e sone se to kaimpa-jIvana kahIM acchA hai| / mUrti meM amUrta lekhaka, zrIyuta harikRSNa 'premI' sImA kA ghUghaTa kara AtI, ayi asIma, jyoM dhana meM cNdaa| akhila vizva kA mana ulajhAtA yaha gopana kA gorakhadhaMdA / tila kI aoTa, taruNi, tuma apanI kyoM 'virATatA' Dhaka letI ho| kAyA ke kArAgRha kI tuma A~kheM baMdini kara detI ho| priye, 'rUpa' ko dhUpa chAha kA mata 'arUpa' para pardA ddaalo| kaho mUrti, "mujhameM amUrta hai, A~kheM hoM to darzana pA lo| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ hadIsa lekhaka, zrIyuta mahezaprasAda maulavI Alima fAz2ilna koI aisI bAta jisakA kabhI kabhI, haz2arata muhammada se sIdhA sambandha rahA ho islAma meM hadIsa ke nAma se pukArI jAyagI / hadIsoM kI ginatI nahIM hai phira bhI unake kaI saMgraha milate haiM / isa lekha meM vidvAn lekhaka ne hadIsoM ke bAre meM bahuta-sI jJAtavya bAteM batalAI haiN| thii| isa ghaTanA ke pazcAt ve lagabhaga 33 varSa taka kalA slAma meM qarAna ke pazcAta jIvita rahe the| isa kAla meM nAnA prakAra kI bAtoM dhArmika dRSTi se hadIsa ko kA sambandha unake jIvana ke sAtha thA, isa kAraNa ucca pada prApta hai| hadIsa isa itane bar3e kAla kI 'bAteM' (hadImeM) maMkhyA meM aravI kA zabda hai aura bahuta jyAdA haiN| isakA mAdhAraNa artha hai| 'bAta' athavA 'naI baat'| samasta hadImoM kA sampAdana tathA saMgraha bahuta ZEE parantu isakI vizeSa pari- logoM ne kiyA hai, jinameM se prasiddha loga ye haiMbhASA yaha hai--'vaha bAta jo hajarata muhammada ne kI ho, (1) kAjI abUbakara bina kharama madInA nagara kahI ho athavA vaha kathana yA kArya jisako haz2arata ne meM gavarnara the| inhoMne hI pahale-pahala bahuta-sI sunA yA dekhA ho aura usako anucita na batalAyA hadIsoM ko ekatra kiyA thA, kintu inakI kIrti ho yA yaha ki usako acchA hI samajhA ho|' isa viSaya meM itanI adhika nahIM hai jitanI bAda vaha bAta jisako haz2arata ne svayaM kAryarUpa meM ke logoM kI hai| isakA mUla-kAraNa zAyada yaha ho kiyA hai| hadIsa phelI' kahalAtI hai| jo bAta unhoMne ki jaisI chAna-bIna bAda ke logoM ne hadIsoM ke kahI hai use 'hadIsa qaulI' kahate haiM aura 'hadIsa viSaya meM kI thI, vaisI chAna-bIna inhoMne nahIM kI taqarIrI' arthAt 'nirdhArita bAta' aise kathana yA kArya thii| inakA dehAnta mana 100 hijarI (mana 718 ko kahate haiM jisako haz2arata ne kevala sunA yA dekhA I0) meM huA thaa| thA, kintu jisako anucita nahIM ThaharAyA thaa| (2) imAma mAlika-dvArA jamA kI huI hadImeM ___ arabI meM hadIsa ke paryAyarUpa meM 'khabara', 'asara' eka hajAra sattAIma haiN| inake grantha kA nAma aura 'sunnata' zabdoM kA prayoga huA hai, kintu kucha 'moattA' (susajjita kiyA huA) hai| ye sana 93 vidvAnoM ke matAnusAra ina samasta zabdoM ke artha meM hijarI (sana 711 I.) meM madInA nagara meM paidA hue thor3A thor3A matabheda hai / hadIsa-zabda kA bahuvacana- the aura 85 varSa kI Ayu pAkara sana 179 hijarI ahAdIsa hai| musalamAna loga mAnate haiM ki jisa (sana 795 I.) meM svarga-loka sidhAre the| samaya haz2arata muhammada rasUla arthAt IzvarIya dUta * inhoMne kitanI hadIse ekatra kI thIM, isakA patA banAye gaye the usa samaya unakI Ayu 40 varSa kI ThIka ThIka nahIM laga sakA / 410 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5 J (3) abU muhammada abdullA bina abdurrahamAna samaraqandI kI pustaka kA nAma 'dAramI' hai / ye san 183 hijarI (sana 799 I0) meM paidA hue the aura sana 86 IsavI meM mare the / hadIsa (4) abU dullA muhammada bina ismAIla prAya: imAma bokhArI ke nAma se vikhyAta haiN| ye sana 809 IsavI meM bokhArA meM paidA hue the| inhoMne 16 varSa parizrama karake chaH lAkha hadIseM ekatra kI thIM, jinameM se lagabhaga cAra haz2Ara hadIsoM ko inhoMne ThIka samajhA aura unako viSayAnusAra krama se apane grantha meM jamA kiyA, jo 'mahIha bokhArI' ke nAma se prasiddha hai / hadIsa ke samasta granthoM meM inakA yaha grantha sabase adhika mAnanIya hai / inakA dehAnta sana 869 IsavI meM huA hai / (5) abula husaina muslima bina hajjAja prAyaH 'imAma muslima' ke nAma se vikhyAta haiM / ye sana 819 IsavI meM nIzApura (IrAna) meM paidA hue the, inhoMne tIna lAkha hadIseM ekatra kI thIM, jinameM se bAraha haz2Ara ko ThIka samajhakara apane grantha meM likhA thA jo 'sahIha muslima' ke nAma se vikhyAta haiM aura jisakA pada 'sahIda bokhArI' ke bAda hai / ina donoM ko hI sunnI musalamAna adhika zuddha mAnate haiM / isa kAraNa donoM kA eka saMyukta nAma 'sahIhaina ' hai / imAma muslima kA dehAnta san 874 IsavI meM huA thA / 1 (6) imAma abU dAUda sulemAna bina azaasa san 817 IsavI meM sIstAna (IrAna) meM paidA hue the / inhoMne pA~ca lAkha hadIseM ekatra kI thIM, jinameM se kevala cAra hajAra ATha sau hadIsoM kA eka saMgraha taiyAra kiyA thA, jo 'sunana abU dAUda' ke nAma se prasiddha hai| kucha logoM kA mata hai ki 'sahIha muslima' ke pazcAt isI grantha kA pada hai / isake sampAdaka kA dehAnta sanaIsavI meM huA thA / (7) abU IsA muhammada bina IsA kA janma Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 411 tirmija nAmI sthAna meM san 824 IsavI meM huA thA / ye imAma bokhArI ke ziSya the| inakA grantha 'jAme tirmiz2I' ke nAma se vikhyAta hai / inakA dehAnta sana 824 IsavI meM huA thA / kucha logoM kA mata hai ki 'sahIha muslima' ke pazcAt 'sunana abU dAUda kA nahIM, balki 'jAme tirmiz2I' kA hai| par3ha kA (8) imAma abU abdurrahamAna ahamada bina yaiba janma thasA nAmaka sthAna (IrAna) meM san 829 IsavI meM huA thaa| inake grantha kA nAma 'sunana abdurahamAna nasAI' hai / inakI mRtyu 915 IsavI meM huI thI / (9) imAma abU abdullA muhammada bina yajIda ibna mAjA kA janmasthAna qaz2avIna (IrAna) hai / inake grantha meM cAra haz2Ara hadIseM haiN| inake janma kA samaya sana 824 IsavI aura mRtyu kA san 6 IsavI hai / ukta samasta granthakAroM ke| granthoM meM se kevala chaH ko 'sehAha sittaH' arthAt 'vizuddha cha : ' kahate haiM aura jyAdAtara unhIM ko loga mAnate haiM / inameM se naMbara 4, 5, 6, 7 ra 8 arthAt ina pA~coM ko sabhI loga uttama samajhate haiM, kintu kucha logoM kI dRSTi meM vizuddha chaThA grantha naM0 9 hai aura kucha logoM ke vicAra se naM0 3 hai / ( 3 ) ina samasta granthoM meM aneka hadIseM aisI haiM jo kaI granthoM meM pAI jAtI haiM, yadyapi pratyeka grantha ke sampAdaka ne svataMtratA ke sAtha eka-dUsare se pRthaka rahakara kAma kiyA hai / samasta lekhakoM ke janmasthAna, janmakAla tathA mRtyukAla se yaha spaSTa ho jAtA hai ki aneka lekhaka araba ke bAhara ke the aura saba logoM kA janma haz2arata muhammada kI mRtyu ( san 632 I0) ke samaya se bahuta dina bAda huA * yaha sthAna jehU~ nadI ke nikaTa pUrvIya turkistAna meM hai / www.umaragyanbhandar.com
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 sarasvatI thA / aneka logoM ne apanA bar3appana prakaTa karane ke vicAra se bahuta-sI bAteM jhUTha-mUTha gar3ha lI thIM aura unakA sambandha haz2arata ke sAtha batalAyA thaa| aisI hAlata meM dUdha kA dUdha aura pAnI kA pAnI karanA kaThina kAma thA / yahI kAraNa hai ki kucha logoM ne lAkhoM hadIseM ekatra kIM, parantu unameM se bahuta kama ko hI ThIka mAnA aura una sabhoM kA viSayAnusAra sampAdana kiyA / yahA~ eka hadIsa kA artha diyA jA rahA hai"hamako batalAyA muhammada ke putra abdullA ne aura usa (abdullA ne kahA ki hamako qAsima ke putra hAzima ne batalAyA aura usa ( hAzima) ne kahA ki hamako zaibAna abU mobiyA ne batalAyA aura usase kahA lAqA ke putra jyAda ne aura usase kahA zobA ke putra mug2IrA ne ki haz2arata muhammada ke samaya meM sUrya grahaNa lagA aura usI dina hajarata ke putra ibrAhIma kA dehAnta ho cukA thaa| isa para logoM ne kahA ki ibrAhIma kI mRtyu ke kAraNa sUrya grahaNa lagA hai| isa para haz2arata ne kahA ki vAstava meM sUrya va candra grahaNa kisI ke marane va jIne ke kAraNa nahIM lagA karate so jaba tuma grahaNa dekhA karo to namAz2a par3hA karo aura prArthanA kiyA kro| " isa anuvAda se spaSTa hai ki asala hadIse kisa kisake pAsa se hokara lekhaka taka pahu~cI haiM aura inameM se pratyeka varNanakartA kA hAla arthAt usakI sacAI - kuThAI kI chAna-bIna ke hetu lekhaka ko kitanA kaSTa uThAnA par3A hogA / nidAna jJAta rahe ki jisa hadIsa ke varNanakartA satyavAdI tathA AcAra-vicAra ke ThIka the aura jo hadIsa bhI 1. kurAna ke batalAye hue dharma ke anukUla thI vahI ThIka * yaha saMketa hadIsa ke lekhaka imAma bokhArI kI zrora hai| dekhA 'sahIha bokhArI' misra kA saMskaraNa, bhAga prathama, pRSTha 120 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 mAnI gaI hai| yadi vaha ThIka bAta nahIM hai athava usake varNanakartA meM kucha truTi pAI gaI to hadIsa kamaz2ora athavA avizvasanIya mAna gaI hai| pratyeka varNanakartA ke nAma se pratyeka hadI bahuta bar3ha jAtI haiM, isalie varNanakartAoM kA nAma ur3Akara arthAt kevala asala hadIsa ko sammukha kA kucha logoM ne hadIsoM kA saMkSepa kiyA hai athava yaha ki unako chA~Ta chA~Ta kara naye grantha raca diye haiN| parantu sAtha hI sAtha yaha bhI jJAta rahe ki hadIsa ke bar3e bar3e granthoM kI bar3I bar3I TIkAyeM bhI likhI gaI haiM aura unake paThana-pAThana kI ora vizeSa dhyAna diyA jAtA hai / jo hadIseM qaulI haiM arthAt jo muhammada sAha ke kathana haiM ve sarvathA athavA prAyaH unhIM zabdoM haiM jina zabdoM meM haz2arata ne unheM kahA hai, kintu jaM anya zreNiyoM kI hadIseM haiM unake zabda avazya dUsare ke haiM / isameM sandeha nahIM ki haz2arata muhammada ke vacana dhArmika dRSTi se bahuta Adara kI dRSTi se dekhe jAte haiM, kintu ye vacana sAhityika dRSTi se bhI kucha kama ucca pada nahIM rkhte| isake sivA yaha bhI jJAta rahe ki hadIsoM se qurAna kI TIkA tathA TippaNI karane meM bahuta madada lI jAtI hai, muhammada sAhaba ke jIvana para bahuta kucha prakAza par3atA hai aura anya aneka ghaTanAoM ke sambandha meM bahuta-sA jJAna prApta kiyA jAtA hai / hadIsoM ke viSaya meM Upara jo kucha likhA gayAhai vaha sunnI musalamAnoM ke mata ke anusAra hai| ziyA musalamAna hadIsa ke una granthoM ko pUrNatayA ThIka nahIM mAnate jinako sunnI mAnate haiM / ziyA loga kevala thor3e se vizeSa logoM kI batalAI huI hadIsoM ko hI ThIka mAnate haiM aura aisI hadIsoM ko mAnate haiN| jo qurAna meM AI huI bAtoM ke anukUla haiN| www.umaragyanbhandar.com
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ agasta para baiThA diyA aura kyoto kI kahA, yahI Trena sIdhI yAtrA samApta koyAsAn--kebalakAra kara eka baje sTezana taka jaaygii| sTezana para pahu~ce / phira 15 minaTa kebahamAre cira-sahacara zrI lakAra se sIdhI car3hAI zakAkibArA kA yahIM car3hanI hogI aura taba se sAtha chUTanevAlA koI savArI lekara thaa| Trena ke bAre meM zinno han-maTha meM pUchatAMcha karane para mIjuhArA sAn ke pAsa mAlUma huaA, tokyo cale jaaiegaa| | ke lie TikaTa ke gAr3I para baiTha | rAste se jAne para jAne ke bAda maiMne gAr3I ko kaI jagaha dekhA ki zakAkibArA badalanA hogA aura kA ceharA utara gayA hamAre jaise sau jApAnI hai| mere hRdaya meM bhI zabdoM ke paMDita ke kucha ekAntapana kA lie yaha choTI anubhava hotA thaa| samasyA na thI / anta zakAkibArA kA parimeM zakAkibArA kI [ tIrtha-yAtrI] caya 3 varSa pUrva jarmanI salAha huI, zrosAkA meM huA thA aura idhara lekhaka, zrIyuta rAhula sAMkRtyAyana hote caleM, vahA~ taka jApAna pahu~cane para sAtha rahegA / hama koyAsAna jApAna meM bauddhoM ke ziG-bona-sampradAya kA pahale eka mAsa taka TikaTa ke Afisa meM eka bahuta bar3A vihAra hai| isake antargata 12 hajAra unakA hI atithi gaye aura eka minaTa se adhika maMdira haiN| isa lekha meM zrIyata rAhula jI ne rhaa| bAda bhI rahane ke bhItara hamArA TikaTa isI vihAra kA varNana kiyA hai| kA Agraha kara rahe lauTAkara nakada paise the, kintu dUsare mitra mila gaye / (mutAbilA kIjie bhAratIya reloM se) / tokyo ko saMskRta ke eka anuvAda meM sahAyatA dene ke lie mujhe se maMcolI (soviyaTa-maMcUriyA-sImA) taka kA TikaTa liyaa| gA~va meM rahanA pdd'aa| aba idhara phira do saptAha sAtha rhaa| sTezana se TeksI karake hama bijalI kI rela se nambA-sTezana zakAkibArA ke viSaya meM itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki para pahu~ce / riTarna TikaTa le liyaa| zakAkibArA ne Trena yadi eka sau jApAnI puruSoM ne bhI mere sAtha abhadratA kA 413 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 sarasvatI [bhAga 36 kaThinAiyoM kA sAmanA karate hue | Age bar3he haiM, ataeva aise AdamI meM vizeSatA honI hI caahie| aAkhira hamArI gAr3I ne sITI dii| 'sAyonArA' (vidAI kA abhivAdana) kara hama eka-dUsare se | alaga hue| bijalI kI rela ke | sTezana karIba karIba hote haiN| do-tIna sTezanoM ke bAda gA~va zrA gye| jahA~-tahA~ gharauMde-se choTe choTe khaparailavAle makAna, dUra taka | phaile hare-bhare dhAna ke kheta / kheto meM pAnI kI nahareM bhI haiM, aura kahIM kahIM pAnI ko Upara uThAne ke lie| [ prAkRtika dRzya (garmI)] havA se calanevAle rahaTa lage haiN| sar3aka ke kinArevAle khetoM meM moTe bartAva kiyA hotA aura mujhe sirpha eka zakAkibArA ke moTe akSaroM meM kitane hI sAinaborDa lage haiM / vijJApanabAz2I sAtha kucha samaya rahanA par3atA to merI jApAna ke prati se kisAnoM ke jhopar3oM kI chateM taka nahIM bacI haiN| prAyaH sArI burI dhAraNA lupta ho jaatii| zakAkibArA kI umra pauna ghaMTA calane para hama pahAr3a meM ghuse, kintu yahA~ bar3e 33-34 varSa kI hai| prAimarI zikSA ke bAda ve bauddha pahAr3a nahIM haiN| hA~, rela kI suraMgeM kAfI haiN| itanI purohita banane kI taiyArI karane lge| vaha zikSA pA hI suraMgAMvAlI relave lAina kaise koI prAiveTa kampanI eka rahe the ki 1623 kA bhUkampa aayaa| unakI kAryatatparatA vANijyarahita sthAna ke lie nikAlegI, hama to isI ko dekhakara bhUkampa-sahAyatA kA kAma karane ke lie unake vicAra meM par3e the| hAzImoto-jaMkazana se aba hama bar3a sampradAya ke pradhAna kendra (kozo jI, kyoto) ne unheM pahAr3a kI ora cale / yahA~ kA pArvatya dRzya dekhane se tokyo bhejaa| unake kArya se loga itanA santuSTa hue mAlUma hotA thA ki hama kalimpoGa ke Asa-pAsa himAlaya ki unase tokyo meM eka mandira banAkara rahane kA Agraha meM cala rahe haiN| phUsavAle gharoM kI chateM to bilakula naipAla-sI karane lge| unhoMne nakA-aokAcI mAcI meM dasa haz2Ara mAlUma hotI thiiN| dhAnoM ke kheta nIce se Upara sIr3hI kI yen (usa samaya ke teraha haz2Ara rupaye) kI z2amIna kharIdI, bhA~ti vaise hI cale gaye the| kintu eka khAsa bAta thii| utanA hI aura lagAkara mandira bnvaayaa| hara jagaha bijalI ke tAra ke khambhe the| kahIM kahIM to tAroM jApAna meM dina meM kAleja yA hAI skUla meM na par3ha sakane- kA piMjar3A-sA bana gayA thaa| kaI dinoM se varSA na hone vAloM ke lie rAta meM par3hane kA sundara prabandha hai| zakA- ke kAraNa Aja bahuta garmI thii| garmI ke dinoM meM chdd'ii| kibArA ne rAtri-kAleja meM hI zikSA prApta kI thii| maMdira chAtA bhale hI bhUla jAya~, kintu koI jApAnI mur3anevAlI kA kAma samApta kara 1632 meM vizeSa adhyayana ke lie paMkhI nahIM bhUla sktaa| ina paMkhiyoM meM bhI z2anAnA-mardAnA ve jarmanI cale gaye the| vahA~ se do varSa bAda svadeza lauTe bheda rahatA hai| Aja hI nambA-sTezana para zakAkibArA ke haiN| isa saMkSipta kathA se mAlUma hogA ki zakAkibArA mitra kI strI ne apanI paMkhI bheMTa karanI cAhI, aura isa aura kara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5 ] koyAsAna garmI meM hama bhI inakAra karane ke lie taiyAra na the, kintu mAlUma huA, isa bheMTa ko hama baksa meM rakha bhara sakate haiM, istemAla nahIM kara sakate / khaira, zakAkibArA ne apanI paMkhI dI, aura usane bahuta sahAyatA pahu~cAI / Ajakala garmI kA dina hai, bahuta-se skUla ke lar3ake tathA dUsare yAtrI jApAna ke dArjiliMga aura badarInAtha- koyAsAn kI yAtrA kara rahe haiM / vasanta meM koyAsAn phUloM se Dha~ka jAtA hai / usa vakta isa parvatasthalI ke darzanArtha aura bhI adhika yAtrI Ate haiN| prativarSa dasa lAkha tIrthATaka koyAsAn pahu~cate haiM / yadyapi yaha parvata samudratala se 2,858 phuTa hI U~cA hai, tathApi bhUmadhyarekhA se 34 DigrI se adhika uttara hone se yaha himAlaya ke chaH haz2Ara phuTa ke barAbara ThaMDA hai / isakI hariyAlI ko dekhakara mujhe bAra bAra zikama ke pahAr3a yAda Ate the / pA~ca baje hama apanI Trena ke anta para pahu~ce / dasa qadama car3hakara kebalakAra kA sTezana zrAyA / kebalakAra aura dUsarI reloM meM itanA hI farqa hai ki isake khIMcane meM lAina ke donoM lohoM ke bIca meM lohe kA moTA rassA (kebala) lagA rahatA hai, jo bijalI ke z2ora se cakke para hokara Upara kI ora khIMcA jAtA hai / car3hAI itanI sIdhI thI, jise hamAre lar3akapana ke adhyApaka bAbU pattarasiMha ke zabdoM meM kaha sakate haiM ki 'Upara tAkane para TopI gira jAya' / yahA~ aba na koI gA~va dikhAI par3atA thA aura na adhika ghara | apanI gAr3I aura lAina kA khayAla chor3a dene para mAlUma hotA thA, hama jApAna meM nahIM, himAlaya meM A gaye haiN| cAroM ora jidhara dekhie, udhara sadA harita vizAla devadAra kisI vizAla zivAlaya ke zikhara kI taraha khar3e haiN| yadi kahIM thor3I-sI bhI bhUmi vanaspatizUnya hai to vaha parvata ke sauMdarya ko bar3hAne ke lie / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 415 [ dAI-mAna ( mahAn dvAra] pakSiyoM ke kalarava aura kITa bhRGga kI gunagunAhaTa bahuta madhura mAlUma hotI thI / Trena se utarakara bAhara jAte hI do-tIna moTara baseM khar3I milIM / 10 sen (pA~ca paise) de hama eka basa para baiTha gaye, / aura canda minaToM meM nyonin-do (mahilA-dvAra) pahu~ca gaye / 1872 IsavI se pahale striyA~ yahIM taka sakatI thiiN| yahIM se unheM devAlayoM ke zikharoM ke darzana hote the, zrAge unakA jAnA niSiddha thA / isI lie isa dvAra kA mahilA-dvAra nAma pdd'aa| phATaka para eka lekhaka rahatA hai, jo yAtrI kA nAma-dhAma likhatA hai / koyAsAn kI AbAdI 3500 (800 sAdhu) hai / kintu yahA~ koI Thaharane kA hoTala nahIM hai; Thaharane kA prabandha maThoM kI ora se acche hoTala se bhI bar3hakara hai| phATaka kA AdamI Apako sAthI degA, jo le jAkara Apako Apake Thaharane kI jagaha para pahu~cA degA / hamAre pAsa zin-no-ina vihAra ke adhipati bhikSu mIz2ahArA ke lie ciTThI thI, isalie hameM vahA~ pahu~cAne ke lie AdamI mila gayA / tAra pahale se hI pahu~ca cukA thA, isalie pahu~cate hI svaccha sItalapATiyA~ biche tathA tIna sau varSa purAne sundara citraphalakoM se alaMkRta kamare meM jagaha dI gii| www.umaragyanbhandar.com
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 sarasvatI [bhAga 36 eka saMbhrAnta vaMza meM huA thaa| bacapana se hI ve bar3e / medhAvI the| unakI pratibhA sarvatomukhI thii| ve acche / dArzanika, sundara lekhaka, dakSa citrakAra tathA mUrtikAra aura / pakke sAdhaka the| vaisI sarvatomukhI pratibhA ke puruSa / jApAna meM kama hue haiN| 804 IsavI meM ve adhyayanArtha / cIna gye| vahA~ se lauTane para rAjadhAnI kyoto meM unakA / bar3A sammAna huaaa| jaba unheM apane maTha ke banAne kii| AvazyakatA haI taba kyoto rAjadhAnI ke Asa-pAsa kI jagaha na pasaMda kara unhoMne apane lie anukala sthAna khojanA zurU kiyaa| kahate haiM, jaba ve koyAsAn kI jar3a / meM Aye taba pAsa ke devatA ne zikArI kA rUpa dhAraNa kara kAle aura safeda do kuttoM ke sAtha unheM rAstA btlaayaa| pahAr3a ke Upara apekSAkRta caurasa tathA devadAra se harIbharI upatyakA ko dekha vahIM unakA mana laga gayA aura unhoMne vahA~ apane maTha kI sthApanA kii| 835 IsavI meM | dehAnta hone para unakA zarIra bhI vahIM aokuno-in meM | kobodAizI (774-835 I0)] baiThane ke sAtha pAnI meM ubalA garmAgarma tauliyA mu~ha hAtha poMchane ke lie A gayA aura thor3I hI dera meM pIta vastradhArI bhikSa mIz2ahArA sAn bhI A gye| Apa koyAsAna ke pATha sau bhikSutroM meM bar3e pratiSThita sAdhu haiM / bhikSuniyamoM ke pAlana kA bhI Apako bahuta dhyAna rahatA hai, isalie ghara ke bhItara prAyaH bhikSatroM ke purAne pIle veSa meM hI rahA karate haiN| hamAre mez2abAna ko jApAnI ke atirikta kisI dUsarI bhASA kA koI eka zabda nahIM mAlUma thA, isalie hamane apane jApAnI sau zabdoM ke koSa se kAma claayaa| rAta ko yaha dekhakara bar3I prasannatA huI ki yahA~ kyoto jaisI maccharoM kI zrAfata nhiiN| koyAsAn kA mAhAtmya bhAratIyoM ko samajhAne ke lie kucha vizeSa likhane kI AvazyakatA hai| koyAsAnvihAra ke saMsthApaka kobodAizI kA janma 774 IsavI meM [bAbU Anandamohana jI] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ saMkhyA 5] koyAsAn rakkhA gyaa| taba se koyAsAn unake ziG-bon-sampradAya kA kendra bana gyaa| Ajakala bhI kobodAizI ke anuyAyiyoM kI saMkhyA nabAsI lAkha ke karIba hai, aura unake maMdira bAraha haz2Ara se adhika haiN| maMtra aura pUjA kA mAnya karane se jApAna ke isa sampradAya ke bhikSatroM ko kucha saMskRta-maMtra tathA sAtavIM zatAbdI meM pracalita uttarI bhArata kI lipi ko z2arUra sIkhanA par3atA hai| 5 agasta ko jala-pAna ke bAda zrI mIz2ahArA ke sAtha hama darzanArtha nikle| do mIla se adhika dUra taka phaile isa saMghArAma meM sau se Upara maTha haiN| hara eka maTha meM kitane hI purAne kalAkAroM ke citra yA mUrtiyA~ haiN| kitanI hI purAnI smRtiyoM se yukta zrAvAsa haiM, kintu unakA dekhane ke lie mahInoM cAhie / isalie hameM pradhAna pradhAna sthAnoM ko dekhakara hI saMtoSa karanA thA / pahAr3a para devadAra vRkSoM ke nIce sthApita lAla stUpa ko dekhate hue hama dAito (mahAstUpa) ke pAsa gye| isa stUpa ko pahale-pahala kobodAizI ne banAyA thA, kintu kATha kA hone se isameM kaI bAra Aga lagI, aura kaI bAra isakA punarnirmANa huaa| -1146 IsavI meM zoguna (tAirAno) kiyomorI ne isakA punarnirmANa karAyA aura apane rakta se likhita maMDala-citra ko isameM sthApita kiyaa| vaha citra Aja bhI yahA~ ke myUz2iyama meM surakSita hai| 160 phuTa U~cA yaha stUpa koyAsAn kI atyanta bhavya imAratoM meM hai| kucha varSa [okunA-in ] pUrva yaha Aga se jala gayA thA, abhI punarnirmANa kA kAma thI, usI samaya sImeMTa nirmita naI imArata taiyAra huii| samApta nahIM huaa| hAte se bAhara kintu thor3I hI dUra para reihokAn pAsa meM hI mie ido hai| isameM rAjakumAra zinnyo - (saMgrahAlaya) hai| isameM pA~ca haz2Ara mUrtiyA~, citrapaTa tathA dvArA aMkita kobodAizI kA citra hai| rAjakumAra kobo- dUsarI cIjeM saMgRhIta haiN| ina vastuoM meM kitanI hI rASTrIya dAizI ke dasa pradhAna ziSyoM meM the / isa citra ko unhoMne nidhi mAnI gaI haiN| jApAna bhara ke maThoM aura maMdiroM meM apane guru kI mRtyu se 6 dina pUrva samApta kiyA thaa| jahA~ kahIM bhI kalA, itihAsa yA dUsarI dRSTi se koI kahAvata hai ki isa citra kI A~khoM para kobodAizI ne adhika mahattvapUrNa mUrti citra Adi haiM, unheM sarakAra ne svayaM tUlikA pherI thii| rASTrIya nidhi ke taura para darja kara liyA hai / aura aisI rASTrIya kucha dUra para isI hAte meM kundo vihAra hai| ise nidhi kI surakSA Adi ke lie vizeSa niyama aura prabandha bhI kobodAizI ne banAyA thA, kintu mUla-vihAra kaI kiye gaye haiN| koyAsAn ke vihAroM meM aisI rASTrIya nidhiyA~ bAra Aga se jalA aura nayA banA hai| pichale varSa kaI sau haiN| saMsthApaka ke nirvANa kI ekAdaza zatAbdI manAI gaI vahA~ se koyAsAn kAleja meM gye| koyAsAn ke phA.5 Shree Sudhg maswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 sarasvatI [bhAga 36 meM apanI haDDiyoM ke pahu~ca jAne kI hara eka bauddha ke hRdaya meM bar3I lAlasA hotI hai, usa samaya unako bhI isI prakAra kA kucha anubhava huA thaa| unhoMne sAfa to nahIM kahA, kintu eka bAra loTA-pAnI kA z2ikra Ane para jaba maiMne kahA ki aba caukA-cUlhA bahuta DhIlA ho gayA hai taba unhoMne Azcarya aura prasannatA prakaTa kI [ eka krIDA-upavana ( zojo zin-in )] thii| khayAla kIjie, vihAra ne apane bhikSuoM kI zikSA ke lie eka hAI jaba bhArata se koI vidvAn aAve taba to usakA jApAna skUla aura eka kAleja (yA vizvavidyAlaya) sthApita kiyA ke tokyo, kyoto, koyAsAn tathA dUsare sthAnoM meM bauddhhai| hAI skUla ke 400 vidyArthiyoM meM 300 bhikSu haiN| zikSita samudAya vizeSa prakAra se svAgata tathA abhyarthanA kAleja ke 260 lar3akoM meM 5-7 hI bAharI haiM, bAkI kareM, kintu jaba koI bAhara se saMbhrAnta bauddha vidvAn yA sabhI bhikSu haiM / hAI skUla pAsa karane meM gyAraha varSa lagate netA bhArata jAya taba na gayA meM, na banArasa meM usakA mAna haiM, aura kAleja pAsa karane meM 5 varSa / kAleja ko DigrI yA svAgata ho / kyA isI para hindU cAhate haiM, sAre bhArata meM dene kA sarakAra se cArTara prApta hai, isalie ise yUnivarsiTI dharmiyoM kA bandhutva aura sahAnubhUti prApta karanA ? tokyo, bhI kahate haiN| kAleja kI par3hAI meM bauddha-dharma aura darzana kyoto Adi kI taraha yahA~ ke adhyApakoM ne bhI aAja ke atirikta saMskRta bhI sammilita hai| saMskRta ke pradhAna zAma ko 'rAhula sAMkRtyAyana' ke svAgatopalakSa meM cAyapArTI adhyApaka profesara phujidA jarmanI ke pI0 eca-DI haiN| kI, aura usakI kRtajJatA meM apane dezavAsiyoM se yahA~ ye | ve bhArata meM bhI tIrthATana kara cuke haiN| hama bhAratIyoM ko do zabda kaha denA z2arUrI samajhA / garva to hotA hai ki dUra dUra se loga hamArI mAtR-bhUmi kAleja ke pustakAlaya meM sattara haz2Ara pustakeM haiN| kI vaMdanA karane pahuMcate haiM, kintu hamArA khayAla isa ora imArata timahalA aura caumahalA hai| isa para tIna cAra nahIM jAtA ki ina pratiSThita mehamAnoM ke sAtha hamArA bartAva lAkha se kama kharca na hazrA hogaa| kaisA hotA hai| saMsAra-prasiddha bauddha vidvAn jaba DAkTara dopahara ke bhojanoparAnta eka baje hama phira darzanArtha takAkusU bhArata tIrthATana karane gaye the, usa samaya pyAsa nikle| pahale koG-go-bujI gaye / yaha ziGgonlagane para unheM mleccha samajhakara rAste meM kisI ne pAnI dene saMpradAya kA kendrIya vihAra hai| sampradAya ke pradhAna yA khanco se inakAra kara diyA thaa| eka dUsare vRddha bauddha nakAjImA yahIM rahate haiM / pradhAna devAlaya 210 phuTa lambA aura kitane hI varSoM taka saMyama aura brahmacarya rakhakara apanI pUjya 180 phuTa caur3A hai| isa sAre vihAra ko dasavIM zatAbdI mAtA kI asthiyA~ lekara bodha-gayA gaye the (dharma-bhUmi bhArata se lekara bIsavIM zatAbdI taka ke aneka coTI ke citrakAroM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] koyAsAn 419 kI citra-pradarzanI smjhe| motonobu, tansAI, toekI jaise amara citrakAroM kI amara kRtiyA~ yahA~ calabhitti-phalakoM para aMkita haiN| aura maMdiroM kI bhA~ti isa maMdira meM bhI kaI bAra Aga lagI hai, kintu citra khisakanevAle paTa phalakoM para hone se bacAye jA sake haiN| eka kone meM vaha kamarA hai, jisameM taruNa hidesugu ne zatruoM ke hAtha meM jIte par3ane se bacane ke [ gosAmai-in (parNakuTI)] lie harAkirI kI thii| hidetsugu tatkAlIna jApAna ke zAsaka hideyAzI kA poSya tAkigucI eka maTha meM jA sAdhu ho gyaa| kintu kyoto putra thA, kintu pIche vimAtA kI IrSyA ke kAraNa hideyAzI ke usa maTha meM bhI jaba-taba usakI premikA pahu~cane lgii| (1536-68 I0) ke kopa kA bhAjana bnaa| taba vaha bhAga kara koyAsAn ke isI maTha meM rahane lgaa| maMdira ke eka bag2ala meM vaha kamarA bhI hai jisameM premikA vana vana kI khAka chAnatI phATaka para pahuMcI, jApAna ke kitane hI purAne samrATa aAkara raha cuke haiN| kintu phATaka ke bhItara strI kA praveza to niSiddha thaa| eka bag2ala meM aura kitane hI kamare haiM jinameM pichalI premikA kitane hI samaya taka apane premI kI jhA~kI ke ekAdaza zatAbdI mahotsava ke avasara para kitane hI priMsa, lie nyo nin-do ke bAhara baiThI rhii| Akhira nirAza ho kauMTa aura bairana Akara rahe the| ina kamaroM meM jApAna ke usane nadI meM kUda kara AtmahatyA kara lii| marane ke bAda kitane hI Adhunika citrakAroM ke citra-phalaka haiN| vaha bulabula huI / aba bhalA kisakI majAla thI, jo koI aba pIle kapar3oM-dvArA bAz2AravAloM kA manoraMjana yokobue ko bhItara Ane se roktaa| vaha nita pAkara karAte hama zojozin vihAra meM phuNce| yaha koyAsAn ke apane premabhAjana kI kuTiyA ke sAmanevAle vRkSa para baiTha maThoM meM sarvasuMdara samajhA jAtA hai| purAne citroM aura kara zabda kiyA karatI thii| kintu usake premI ko isakI mUrtiyoM kA yahA~ bhI acchA saMgraha hai| pIche kI khabara na thii| Akhira bulabula cintA se kRza hote hote ora pahAr3a kI jar3a meM isakA krIDA-upavana to eka dina krIr3A-puSkariNI meM DUba kara mara gii| bhikSu lAjavAba hai| isa vihAra se do premiyoM kI kathA ne apane hAtha se uThA kara dAha-karma kiyaa| kAlAntara kA ghaniSTha sambandha hai| tAkIgucI eka saMbhrAnta sAmu- meM bhikSa ne bhI zarIra chor3a diyaa| kahate haiM, usake bAda rAI (rAjapUta) thaa| isa sundara taruNa kA ghara kI donoM usa loka meM gaye, jahA~ unake prema meM na pitA bAdhA paricArikA yokobue se prema ho gyaa| donoM byAha kara de sakatA hai, na mAtA, na jAti rukAvaTa paidA kara sakatI hai, lenA cAhate the| kintu rAjapUta pitA apane putra kI zAdI na sambandhI / jahA~ nitya nirantara milana ke hI dina aura / nIca kanyA se kyoMkara hone detA / Akhira nirAza ho milana kI hI rAteM haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 sarasvatI [bhAga 36 757 / ati dUra avasthita TApU meM eka sajIva jvAlAmukhI hai / roz2a usa TApU ke lie nahAz2a jAyA karatA hai| premI yugala jAkara mIhAra ke agni-mukha meM kUda par3ate haiN| zin jU ke mAre sarakAra ne mIhAra para kar3A paharA baiThA rakkhA hai| rAta ko khule kutte paharA dete haiM / taba bhI kuttoM ko mAMsa kA Tukar3A DAla kara kitane hI pahu~ca jAte haiM / maiMne apane jApAnI [ gosAmai-in ] mitra se pUchA -- jvAlAmukhI ke peTa se lAza to milegii| -eka prasiddha citrakAra ke citra-phalaka ko dikhalA nahIM, phira patA kaise lagatA hai ki mIhAra meM roz2a do eka kara jaba mujhe yaha kathA sunAI gaI taba maiMne kahA zin-jU ke zin-jU hote haiN| uttara milA-jahAz2a ke musAfiroM kI pracAra kA yaha eka uttama sAdhana hai| hindI-pAThakoM ne zin-jU ginatI karane se / pahalI bAra jaba jApAna meM rojAnA 12-/ ke bAre meM nahIM sunA hogA / jApAna meM prAja-kala isakI 13 zin-jU kI bAta mujhase kahI gaI taba maiMne usako | bharamAra hai| do taruNa-taruNI Apasa meM prema karate haiM / donoM itanA avizvanIya samajhA ki usa para Azcarya bhI nahIM | byAha karanA cAhate haiM / mAbApa kI ora se virodha hotA hai / Arthika, sAmAjika yA dUsarI kaThinAI bAdhaka hotI hai| taruNa-taruNI socate haiM, isa janma meM hamArA sukhamaya milana nahIM ho sktaa| calo usa loka ko cale caleM / donoM rela ke nIce leTa jAte haiM, z2ahara khA lete haiM yA gaisa kA pAipa nAka para lagA lete haiM yA sabase adhika pracalita DhaMga hai mIhArayAmA kA TikaTa kaTA lenaa| mIhArayAmA tokyo [zeojo zin-in (citraphalaka )] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ saMkhyA 5] koyAsAna 421 prakaTa kiyaa| dUsarI bAra bhI merA vahI bhAva rhaa| tIsarI bAra jaba maiMne gambhIratA se pUcha-tAcha kIkyA bAraha teraha roz2AnA yA sAlAnA ? uttara milA-roz2AnA, roj'aanaa| bAta yaha hai, hama loga mRtyu ko bahuta mahattva dete haiM, usase bahuta Darate haiN| jApAnI usako usa taraha nahIM lete / unake khayAla se * maranevAle ke lie antima nizcaya ke bAda vaha kucha samaya kI mAnasika vedanA hai| yadi mIhAra jaisA sAmAna ho, to mRtyu kI pIr3A hotI hI nahIM / aura bace logoM ke lie-'aAha ! [prAkRtika dRzya (jALA)] hamArA mitra calA gayA / hamArA sambandhI calA gayA / acchA nippon (jApAna) kI bhakti, apane samrATa ke deva-tulya karma ko kauna TAla sakatA hai ?' yadi kahA jAya jApAnI- sammAna kA pATha par3hA hai| usane svAmibhakta 47 roninoM jAti mRtyuMjaya hai to isameM atizayokti bahuta kama hogii| kI kurbAniyA~ par3hI haiM aura zAyada unakI samAdhiyoM ko apane Adarza, apane bhAva ke sAmane eka jApAnI apane jAkara dekhA hai, athavA unake filma dekhe haiN| usane jIvana kA mUlya tuccha samajhatA hai| usane lar3akapana se porTaaArthara vijetA neogI ko sapatnIka apane samrATa (mehajI) ke viyoga meM harAkirI karate par3hA hai / vaha samajhatA hai, jIvana kA mUlya kisI samaya bahuta bhI ho sakatA hai, kintu kucha aise avasara, kucha aisI vastue~ haiM, jinake badale meM jIvana de denA sabase sastA saudA hai| jApAniyoM meM ye bhAva itane bhItara taka ghusa gaye haiM ki usakA anumAna karanA bhI hamAre lie muzkila hai| mRtyu ke sAtha khelane meM ve bar3e dakSa haiN| yadi koI bar3A yuddha ho jAya, jisase dasa lAkha AdamI mara jAya~, jAnate haiM, jApAnI kyA kahegA-bhavitavyatA ke sAtha kisakA vaza ? acchA vaha to ho [ kAGgo-bujI] gayA / mRtyu kA ghATA dekhakara hamArI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 sarasvatI [bhAga 36 VIE MONT miTTI ke stUpoM ko pddh'ie| ye samrAToM aura samrATkumAroM kI samAdhiyA~ haiM / ina sabakI yahI antima kAmanA / thI ki marane ke bAda apane | upadezaka-apane guru kii| samAdhi ke pAsa unako / jagaha mile / kahIM Apa tIna hAtha lambe khambhe-jaise / cikane pattharoM ko eka aora khule mu~havAle aAyata / kSetra ke rUpa meM dekheNge| ye haiM kyoto yA tokyo, [zojo zin-in ( dvAra)] aosAkA yA yokohAmA kI nartakiyA~ (geiishaa)| jIvanajAti hara sAla dasa lAkha prANiyoM ke nafe meM rahatI hai| kAla meM bhI unhoMne isI taraha paMktibaddha ho nRtya kiyaa| calo samajheMge eka sAla nafA nahIM huaa| vastutaH itane thaa| marane ke bAda bhI Aja ve usI prakAra paMktibaddha bhISaNa jana-vinAza kA jApAnI dila para utanA hI asara khar3I haiN| bIca bIca meM Apako kobodAizI kI pItala hogA, jitanA kAI se zrAvRta tAlAba para pheMke hue Dale yA patthara kI bAlya, tAruNya vA vArdhakya kI mUrtiyA~ kA / saMsAra kI kisI jAti aura usake yoddhAoM meM yaha dikhAI pdd'eNgii| aura do do sau phuTa U~ce devadAra ! unakA | dRr3ha adhiSThAna nahIM hai / adhiSThAna-bala, saMkhyA-bala, senA- to kahanA hI kyaa| sundara pula, svaccha patthara biche hue vijJAna-bala-ye cIjeM haiM jinake kAraNa Aja jApAna rAste ke chora para pahu~cie / yahA~ kitane hI cirAg2a ahasaMsAra kI bar3I bar3I zaktiyoM ko mu~haphaTa-sA javAba de rahA niza jala rahe haiN| kintu samAdhi yaha nahIM hai| parikramA hai / yorapa yA amerikA cIna ko Arthika sahAyatA karanA karate hue pIche clie| cahAradIvArI se ghire devadAra ke cAhate haiM, jApAna kahatA hai--khabaradAra ! yaha tumhArI vRkSoM ke bIca dekhie vaha choTA jhoMpar3A-sA makAna / yahI anadhikAra ceSTA hai| hai usa mahAn dArzanika, mahAn kalAkAra, mahAn paryaTaka, / saba dekhakara hama kobodAizI kI samAdhi Akuno- mahAn siddha kA samAdhi-geha / do paisA kharca kara dhUpain kI ora cle| pahalA pula pAra karate hI donoM ora battI liijie| dhUpadAna para rakhakara jlaaie| aise adsamAdhi-pASANa dikhalAI dene lagate haiN| hara eka patthara bhutakarmA puruSa ke prati apanA satkAra pradarzana karanA / para usa vyakti kA nAma khudA huaA hai jisakI rAkha hamArA kartavya hai| usake nIce dabI huI hai / yadi Apa cInI akSara par3ha sakate lauTakara hama karukAyAdo tathA koG-go-sAmai-do meM haiM to eka eka patthara ko par3hate jAie / athavA ina lAkhoM gye| hara jagaha kA varNana eka-do lekha meM nahIM kiyA pattharoM kA par3hanA asaMbhava samajhate hoM to bar3e bar3e stUpA- jA sktaa| unake lie pAthA caahie| saMkSepa meM to kAra pattharoM ko pddh'ie| inameM Apa purAne jApAna ke kaha hI diyA, ye vihAra mUrti aura citrakalA ke apUrva kitane hI senApatiyoM aura sAmanta rAjAoM ko paayeNge| yA saMgrahAlaya haiN| Shree Sudhammaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] koyAsAna 423 gokurAkujI bauddha-mandira meM DerA par3A / tIna dina Thahara kara jApAna se prasthAna karane kI salAha tthhrii| 7 tArIkha ko iMDiyA lAja dekhane gye| kobe meM bhAratIya chAtroM tathA aparicita vyaktiyoM ke rahane ke lie kisI acche sthAna kI [zojo zin-in tAkI gucI aura yokAbue)] AvazyakatA thii| Ananda mohana bAbU Aja dasa sAla patA lagA thA, maMcUriyA ke tIna magola bhikSu yahA~ se jApAna meM haiN| asahayoga meM meDikala kAleja ke par3ha rahe haiN| socA unameM koI tibbatI-bhASA kA jAna- antima varSa se unhoMne asahayoga kiyA thaa| pIche kAra hogA, aura usase maMcUko aura maMgoliyA ke bAre meM rAjendra bAbU ke prAiveTa sekreTarI hue| yahA~ Ane ke vizeSa hAla mAlUma hogaa| bheMTa hone para sacce maMgola kI bAda se bhArata ke rASTrIya kArya meM saMlagna haiN| ve jApAnIbhA~ti ve khule dila se mile / tibbatI-bhASA kA unakA bhASA bahuta acchI taraha bolate haiN| unake jApAnIjJAna atyanta alpa thA / par3ha kara ve deza meM jA kara dhArmika bhASA ke vyAkhyAna kaI bAra reDiyo para bhI brADasudhAra karanA cAhate haiN| sAta bajane kA samaya naz2adIka kAsTa hue haiN| unakI yogyatA aura saMlagnatA ke kAraNa thA, isalie kAleja kI lAibrerI meM gayA / kitane hI jApAna ke pradhAna puruSoM meM hai| bhAraadhyApaka aura kucha chAtra jamA the| cAya aura phala kA tIyoM ke to ve sarvamAnya netA haiN| bhAratIya vyavasAyI bhoja diyA gyaa| saMskRta ke sahAyaka adhyApaka uedA ne pahale se bhI jApAna meM Ate haiM, kintu aAnandamohana svAgata kiyaa| dUsaroM ne bhI kucha kahA / hamase bhArata bAbU ke prayatna se jApAniyoM kI dRSTi meM unakA mAna meM bauddha-dharma ke bAre meM pUchA gyaa| hamane jApAnI adhika bar3hA hai| bhAratIya vidyArthiyoM kI ve hara taraha se baMdhutroM ko bhArata meM bauddha-dharma ke punarujjIvita karane ke madada karate haiN| kitane hI kAmoM ke sIkhane ke lie bAre meM khaa| unhoMne icchA prakaTa kI, yadi bhAratIya adhika prabhAvazAlI vyakti kI sifAriza cAhie, aura bAlaka dhArmika vidyAdhyayana ke lie AyeM to unheM hama vaise kAmoM meM Anandamohana ke jApAnI mitroM kA prabhAva apane maThoM meM bhikSu banAkara rakha sakate haiN| kAma detA hai| bhAratIya vidyArthiyoM tathA yAtriyoM ke lie 6 agasta ko savere sAta baje hI hama cala pdd'e| kobe meM Thaharane kI koI sastI jagaha na thii| unhoMne AkAza meghAcchanna thA, aura bUMdA-bA~dI ho rahI thii| sthAnIya bhAratIyoM se caMdA karake hAla meM hI 7,500 yen phATaka para profesara phujidA mile / ve kebalakAra ke sTezana meM eka jagaha kharIdI hai| zrI Anandamohana aura unake taka pahu~cAne paaye| mitra isa purAnI imArata ko girAkara vahA~ para eka acchA isa sundaratama pArvatya dRzya ko dekhate hue hamArI kAra bhAratIya AvAsa banAnA cAhate haiN| isa para pacAsa haz2Ara utarane lgii| hAzImoto hote hue sAr3he dasa baje aosAkA yen kharca hoNge| kucha sahAyatA jApAnI sajana bhI deNge| pahuMce aura gAr3I badala kara 11|| baje kobe / zrI Ananda- kintu AvazyakatA hai ki bhAratIya unake isa kAma meM mohanasahAya ko pahale sUcita kara rakhA thaa| higAzI madada kareM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsAra lekhaka, zrIyuta kuMvara harizcandradeva varmA 'cAtaka' kaviratna zItala sukhada vibhAta-vAyu nija madhura madhura sara sara rava sekahatA hai " gatizIla jagata yaha" dvAra dvAra calakara sabase / saurabha ne milakara ke usase kahA "ThIka hai ThIka sakhe ! 'Aja yahA~ kala vahA~ na jAne Dola rahA hU~ maiM kaba se" ! "sadA sugandha-bhare phUloM kA divya jagata hai yaha sundara" bhana bhana kara kahate phirate haiM lalita latAoM se madhukara | afteryeM bhI zIza hilAkara mAno kahatI haiM unase"eka phUla hI nahIM kintu haiM sAtha sAtha meM zUla prakhara " / mAladhAriNI uSA hai, aura aruNa raktAMzukadhara" nitya milanamaya jagata amara yaha " kahate haiM donoM milakara / tabhI dhUla meM mila batalAte tarala prosa ke laghu motI"apanI to kSaNa bhara kI duniyA hama kyA jAneM jagata amara / pallava avaguNThana sarakAkara kaliyA~ tAka rahI haiM rAhave kahatI "jaga eka pratIkSAmaya hai chavi-darzana kI cAha " / para phUloM ne kahA " na bhUlo yahA~ kisI kA kaba koIapanA rUpa raGga hI hotA jaba phira apanA ghAtaka Aha ? " / sAndhya aruNimA ke kuGkuma se badhU pratIcI ra~ga nija cIrakahatI hai basa yahI ki 'duniyA hai sundaratA kI tasavIra' / kiMtu usI kSaNa tama kI cAdara bunatA kahatA kAla kuvinda"sundaratA kI kSINa prabhA ko ghera rahA tama kA prAcIra" / pAvana dUrvAdalAstaraNa para sukha se soI vidhubAlA - kahatI hai "jaga eka manohara zizu-sA hai bholA bhAlA" / "nahIM ! nahIM !! jaga madhu-mandira hai", vibhAvarI rAnI bolI"aruNa kapola hue pATala ke pIte hI jisakI hAlA " / isa prakAra se jaga kyA hai ? jaisA jisake jI meM AyAapane dRSTikoNa se usane usako vaisA batalAyA / zephAlikA-kuJja meM baiThA kavi sunatA thA sabake bhAvaaura gunagunAtA thA "jaga hai eka rahasya - pUrNa mAyA " / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 424 www.umaragyanbhandar.com
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnanIya sara sItArAma lekhaka, zrIyuta rUpakizora agravAla, bajAz2a mAnanIya sara sItArAma ina prAntoM ke pramukha vyaktiyoM meM haiN| pichale dasa varSoM se prAntIya kauMsila ke presIDeMTa hote A rahe haiM aura usa pada ke sammAna kI Apane barAbara rakSA kI hai| isa lekha meM lekhaka mahodaya ne 'sarasvatI' ke pAThakoM kI jAnakArI ke lie ApakA saMkSipta paricaya diyA hai| mAnanIya sara sItArAma kta prAntIya lejisleTiva khyAti inhoMne prApta kI hai vaha vAstava meM prazaMsanIya hai| kauMsila ke adhyakSa mAnanIya inameM kitanA ziSTAcAra aura vANI kA mAdhurya evaM 'sara sItArAma jI' kA bhI zIla-saMyama hai, eka bAra sAkSAt hone para ina sabakA pUrNa jIvana eka Adarza jIvana paricaya mila jAtA hai| aise mahAnubhAva kA saMkSipta | hai| inhoMne jo samAjonnati jIvana-paricaya bhI avazya lAbhadAyaka aura zikSAprada jAau ra loka-hita Adi sArva- hogaa| isI uddeza se ye paMktiyA~ yahA~ likhI gaI haiN| HR janika sevAyeM kI haiM ve sarvathA janma aura vaMza-paricaya-sara sItArAma jI kA janma banukaraNIya haiN| vidyA-sampanna aura vaibhava-yukta hokara san 1885 I0 meM meraTha ke prasiddha agravAla-parivAra pattharaapane avirAma udyoga aura sadbhAvanA ke dvArA jo vAloM ke yahA~ huA thaa| pattharavAle prakhyAta hone se 425 Shree Shah&maswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 sarasvatI [bhAga 36 wire PustaTANTrevpardees 900 - 2 WAGNER KARLSBAD 2721931 [sara sItArAma kArksabAda (yorapa) meM apanI mitramaMDalI ke sahita] pUrva inake pUrvaja mug2ala-zAsana-kAla meM kAnUnago the| gii| usake bAda ye ilAhAbAda bheje gaye aura 16 varSa usa samasa kAnUnago kI padavI mahattva-pUrNa samajhI jAtI thii| kI Ayu meM saphalatApUrvaka ilAhAbAda-yUnivarsiTI se samrATa kA zAhI faramAna bhI inake eka vaMzaja ke pAsa bI0 e0 kI parIkSA meM sarvaprathama uttIrNa hue / san hai| inakA kuTumba 'kAnUnagoyAna' kahalAtA thA / kAnUnago- 1606 meM ema0 e0 tathA ela-ela0 bI0 meM bhI kRtavaMzavAle meraTha ke samIpa 'maliyAnA' grAma meM rahate the| kAryyatA prApta kii| inakI dUsarI bhASA saMskRta thii| vivAha Adi saMskAroM meM inake ghara ke loga aba bhI saMskRta kI vizeSa yogyatA ke kAraNa ye 'paMDita' zabda se pUrvajoM ke devatA pUjane ke lie vahA~ jAte haiN| kahate haiM saMbodhita kiye gaye, isI lie ye lAlA sItArAma kii| ki inake pUrvaja bar3e dharmajJa aura satya-pratijJa the, jinakI bAta apekSA paMDita sItArAma ke nAma se adhika prasiddha haiN|| patthara kI lakIra ke samAna acala aura dRr3ha hotI thii| jAtIya sudhAra aura sArvajanika sevA-zikSAyaha bhI kahA jAtA hai ki ve patthara kA vyavasAya karate samApti ke pazcAt inhoMne kucha samaya taka meraTha meM vakAlata the| inhIM kAraNoM se inake pUrvaja 'pattharavAle' vikhyAta kI, parantu inake paropakArI hRdaya meM sevAbhAva ke udaya hue| inake pUjya pitAmaha lAlA harasahAyamala meraTha meM hone se vakAlata ko sthagita karanA pdd'aa| sana 1608 meM apane samaya ke bar3e sAhasI, nirbhIka aura hindU-jAti ke 'Ala iMDiyA vaizya kAnphareMsa' kA vArSika mahotsava thaa| staMbha mAne jAte the| unake suyaza kI aneka bAteM aba ye vaizya-mahAsabhA ke svayaMsevaka-dala ke adhyakSa the / unhIM taka logoM meM pracalita haiN| dinoM svargIya lAlA lAjapatarAya jI maMDAle-jela se mukt| zikSA-prArambhika zikSA inako meraTha meM hI dI hokara vaizya-kAnphareMsa meM padhAre the| usa samaya inhoMne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5 ] lAlA jI tathA pratinidhiyoM ke svAgata aura zrAtithyasatkAra meM bar3A udyoga kiyA thaa| isI prakAra mAnanIya gokhale ke meraTha Ane para inhIM ne unakA upayukta svAgata-satkAra kiyA thA / san 1911 meM mahAmanA mAlavIya jI hindU vizvavidyAlaya kA jhaMDA lekara meraTha padhAre taba inake prabandha ko dekhakara ve bhI bahuta santuSTa hue the 1 san 1911 ke disaMbara meM vaizya mahAsabhA ke pramukha saMcAlaka mAnanIya rAyabahAdura lAlA rAmAnujadayAlu jI ke svargavAsI hone para unake rikta sthAna para inakA nirvAcana huA / inake prayatna aura suprabaMdha se akhila bhAratIya vaizya mahAsabhA kI bar3I unnati huI / kitane hI dinoM taka ye mahAsabhA ke sahAyaka maMtrI aura pradhAna maMtrI rahe aura aba bhI usake upasabhApati haiM / mAnanIya sara sItArAma san 1915 meM inake utsAha aura parizrama se meraTha meM 'sevaka maMDala' kI sthApanA huI / ' sevaka maMDala' kI mahattvapUrNa sevAoM dvArA gar3hamuktezvara Adi gaMgA snAna ke meloM para jahA~ lAkhoM manuSyoM kA jana-samUha ekatra hotA hai, yAtriyoM ko aneka prakAra kI sahAyatA aura sukha pahu~cAyA jAne lagA / ye maMDala ke pramukha kAryakartA the / meraTha kI samasta sAmAjika aura dhArmika saMsthAnoM meM vizeSarUpa se inakA sahayoga rahA hai| meraTha ke vaizya yaMgamaina esosiyezana ke bhI ye eka ucca padAdhikArI the / san 1917 meM meraTha meM moharrama aura dazaharA ( rAmalIlA) eka hI sAtha hone ke kAraNa meraTha ke hindUmusalamAnoM meM daMgA ho jAne kI ghora AzaMkA thI / sarakArI karmacArI bhI isake lie vizeSa ciMtita the, parantu inakI kAryadakSatA se vaha saMkaTa kI ghar3I anAyAsa hI Tala gaI / sahAranapura, meraTha aura muz2affaranagara - z2ilA ke dhArI vAla grAma meM hindU-musalamAnoM ke bhISaNa utpAta hue / usa samaya inhoMne pIr3itoM aura dukhI parivAroM kI bar3I sahAyatA kI tathA atyAcAriyoM ko daMDa dilAyA / san 1924 meM gaMgA-yamunA kI bhayaMkara bAr3ha se haz2AroM manuSyoM aura pazu ko apAra kSati pahu~cI thii| inakA hRdaya dukhI-janoM ke ArtanAda se atyanta dravita huA aura inake hI prayatna se usa varSa yU0 pI0 kauMsila meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 427 mAlaguz2ArI chor3ane aura tanAba dene kA prastAva pAsa huA / inakI z2amIMdArI kI grAmINa prajA inake sadvyavahAra se atyaMta saMtuSTa aura prasanna rahatI hai| janatA ke hitArtha kue~, nAliyA~, sar3akeM, pAThazAlAyeM aura maMdira zrada aneka prakAra kI suvyavasthA aura suvidhAyeM kara dI gaI haiN| isake sivA inakI riyAsata meM bedakhalI aura iz2Afe ke muqaddame bahuta kama calate haiM / janavarI san 1924 meM inake sabhApatitva meM meraThanivAsI vaizyoM meM pracalita duSprathAoM ke saMzodhanArtha 'vyavahAra- rIti- patra' (dastUrula amala) kA nirmANa huA / vAstava meM inake hRdaya meM jAtIya sudhAra kI prabala AkAMkSA hai aura ye sadaiva jAtIyAnnati kA dhyAna rakhate haiN| rAjanIti -- parantu inakI kevala sAmAjika hI nahIM, balki zikSA sambandhI aura rAjanaitika sevAyeM bhI kama mahattva nahIM rakhatI haiN| ye rAjanaitika kSetra meM san 1607 se hI sammilita hue haiM / mahAtmA gAMdhI ne san 1916 meM jaba sahayoga kA zaMkhanAda kiyA thA taba inhoMne bhI usameM nirbhayatA se bhAga liyA thA / san 1620 meM ye meraTha meM z2ilA rAjanaitika kAnphareMsa ke adhyakSa hue the, aura usI sAla amRtasara- kAMgresa kI viSaya nirvAcinI samiti ke sadasya hue the / isake bAda ye prAyaH kAMgresa ke adhivezanoM meM sammilita hote rahe / 6 aprela san 1616 ko dezavyApI har3atAla huI thI / vaha meraTha ke prasiddha naucaMdI mele kA aMtima dina thaa| isa dina dUkAnadAroM kI mele meM adhika bikrI hotI hai / parantu inake asIma udyoga se naucaMdI ke mele meM bhI pUrNa har3atAla rhii| isa kSati pUrti ke lie inhoMne melA eka dina aura bar3hA diyaa| sarakArI karmacAriyoM ne ruSTa hokara apanA samasta prabandha ---- - pulisa, rozanI yadi uThA liyA thA, ataeva inhoMne nagara - nivAsiyoM kI sahAyatA se aisA uttama prabandha kiyA ki dUkAnadAra isa atirikta dina kI bikrI se parama saMtuSTa aura prasanna ho gye| isI bhA~ti 11 tArIkha ko mahAtmA gAMdhI jI ke pakar3e jAne para punaH har3atAla huii| usa samaya sUrya kuMDa www.umaragyanbhandar.com
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 sarasvatI para pacIsa sahasra janatA kI upasthiti meM inakA atyanta prabhAvazAlI bhASaNa huA / inake prayatna se ye donoM har3atAleM zAntipUrvaka bIta gaI, anya sthAnoM kI bhA~ti kisI prakAra kA jhagar3A TaMDA nahIM hone pAyA / myUnisipala borDa - I-san 1620 meM ye meraTha- myUnisipalaTI ke sadasya cune gaye / ukta borDa ke ye pahale hindU vAyasa - ceyaramaina tathA zikSA vibhAga ke adhyakSa nirvAcita hue| borDa meM inakA kArya vizeSarUpa se prazaMsanIya rahA / hindU tathA musalamAna donoM hI ina para pUrNa vizvAsa rakhate the / sAhitya-sevA aura rAjya - sammAna - meraTha ke deva nAgarI skUla meM hI inheM prArambhika zikSA milI thii| isa skUla ko sAdhAraNa sthiti se inhoMne hAI skUla banA diyA aura usake lie eka vizAla bhavana bhI bana - vAyA / meraTha kAleja ko Arthika saMkaToM se mukta karAnA, usameM borDiMga hAusa kI sthApanA karAnA tathA aitihAsika aura dArzanika varga khulavAnA bhI inakA hI kAma hai / 'vaizya - nAiTa skUla' ko bhI inhoMne hI 'vaizya - skUla' banAkara pUrNa unnatAvasthA meM pahu~cA diyA hai / inakA zikSAprema yahA~ taka bar3hA huA hai ki isa skUla meM rAtri ke samaya ye svayaM vidyArthiyoM a~garez2I tathA saMskRta par3hAyA karate the / inakI sArvajanika sevAoM para mugdha hokara prAntIya sarakAra ne inako 'AnarerI majisTreTa' banAyA aura 'rAya sAhaba' kI upAdhi pradAna kI / san 1620 meM ye 'rAya bahAdura' banAye gye| isake bAda san 1630 meM 'nAiTa huDa' arthAt 'sara' kA ucca pada inheM pradAna kiyA gayA / sara sItArAma banArasa ke 'hindU vizvavidyAlaya' ke sadasya haiM / san 1632 meM ilAhAbAda aura san 1933 meM AgarA kI yUnivarsiTI tathA vRndAvana gurukula ke vArSika adhi vezanoM para dIkSAMta bhASaNa kiye| inake bhASaNoM kI prazaMsA aneka sAmayika pramukha patroM ne muktakaMTha se kI hai / jvAlApura ke gurukula - mahAvidyAlaya ne bhI inake sAhityaprema se prabhAvita hokara inako mAnapatra samarpita kiyA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 kauMsila-kAryya- - san 1620 meM ye prAntIya lejisleTiva kauMsila ke membara cune gaye / vahA~ janatA ke hita ke aneka kArya kiye, jisase inake prati jana sAdhAraNa kA aura bhI adhika vizvAsa bar3ha gyaa| inake hI prayatna se AgarA yUnIvarsiTI kA qAnUna svIkRta huA aura ukta yUnivarsiTI kI sthApanA huii| ye bahuta bar3e jamIMdAra haiM, phira bhI kRSakoM kA pakSa lene aura unakI bhalAI karane meM tanika bhI nahIM hicakate / ye avadha ke kRSaka -kAnUna kI selekTa kameTI ke bhI sadasya the / naqaloM tathA nAlizoM para jo sTAmpa bar3hA diyA gayA thA, inake prayatna se phira pUrvavat ho gyaa| inhoMne saTTe ko saMzodhana dvArA juve ke qAnUna meM sammilita karAyA, prAiveTa prekTisa karanevAle DAkTaroM ko sivila sarjana banAne, rAjanaitika kaidiyoM ko chur3Ane tathA unako sukha pahu~cAne, aura faujadArI ke naye qAnUna ko isa prAMta se haTA lene ityAdi ke lie inhoMne bharasaka parizrama kiyaa| ye yU0 pI0 kauMsila kI prAyaH sabhI upasamitiyoM ke sadasya rahe / inakI kAya yuktiyoM aura prabhAvazAlI bhASaNoM se kauMsila kA itihAsa paripUrNa hai / prAntIya sarakAra ne kAzI hindU vizvavidyAlaya ko eka lAkha bIsa haz2Ara rupaye vArSika sahAyatA denA svIkAra kiyA thA, isa svIkRti ke prApta karane meM inhoMne bhI sahAyatA pahu~cAI thI / san 1923 meM ye yU0 pI0 kauMsila ke lie binA pratidvandvitA ke dUsarI bAra sadasya cune gaye tathA bahumata se yU0 pI0 kauMsila ke presIDeMTa nirvAcita kiye gaye / inake nyAyayukta tarka aura kArya kuzalatA kI kauMsila meM bar3I prazaMsA huI / inakA adhyakSa pada kA kArya bahuta hI saMtoSa - prada rhaa| sarakArI, g2aira-sarakArI aura anya sabhI dala ke netAoM ke hRdaya para inakI kArya- paTutA kA prabhAva aMkita ho gayA / inake adhyakSa hone se pahale jo sadasya hindI yA urdU meM bhASaNa karate the unake bhASaNoM kI riporTa nahIM lI jAtI thI aura na chapatI thI / inakA pahalA kArya yaha huA ki urdU aura hindI kI spIcoM ke lie eka zArTa www.umaragyanbhandar.com
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] mAnanIya sara sItArAma 429 haiMDa rAITara niyata kiyA gyaa| inakA kAsTiMga voTa, vyaktivizeSa ko avasara nahIM milaa| vAstava meM inakI inakI rUliMga aura inakA nirNaya sadaiva niSpakSa aura nIti-nipuNatA zlAghanIya hai| nyAyAnukUla hotA hai| apanI aisI hI vizeSatAoM ke videza-yAtrA-san 1931 meM ye yorapa gye| iTalI, kAraNa ye alIgar3ha aura meraTha se tIsarI bAra nirvirodha yU* sviTaz2aleMDa, phrAMsa, iMgleMDa, AyalaiMDa, skATalaiMDa, bela. pI0 kauMsila ke sadasya cune gaye aura 10 janavarI san jiyama, jarmanI, cekoslovekiyA, haMgarI Adi dezoM kA 1627 ko kauMsila-adhivezana meM sarvasammati se punaH bhramaNa kiyaa| ye isa yAtrA meM apane dharma (nitya-karmAdi) adhyakSa pada para AsIna kiye gye| .. meM dRr3ha rahe, aura inakI samasta veza-bhUSA bhAratIya rahI; dezI ___ jeloM kI paristhiti sudhArane ke viSaya meM ye prAyaH acakana, pAjAmA, aura kiztInumA TopI ke atirikta jeloM kI dazA kA adhyayana karate rahe haiN| barelI, badAya~ koTa-patalUna kabhI nahIM pahanA, bhojana sadaiva kI bhA~ti tathA meraTha zrAdi ke jeloM kA nirIkSaNa karane ke pazcAt nirAmiSa rahA / sthAna sthAna para inakA vizeSa rUpa se jo rimArka diye haiM ve bar3e prazasta aura adhikAriyoM ke Atithya aura svAgata huaa| iMglaiMDa meM pradhAna mantrI se prati paryApta cetAvanI denevAle pramANita hue haiN| lekara sabhI zreNI ke aneka sajanoM se inakI bheMTa huI / san 1923 meM zrIyuta cintAmaNi ke pada-tyAga karane chaH mAsa isa paryaTana meM lage aura lagabhaga bAraha sahasra para tathA sana 1628 meM bhI inako zikSA vibhAga kA rupayA vyaya huzrA / isa yAtrA se lauTane para meraTha-kAleja minisTara (maMtrI) banAne ke lie gavarnameMTa ne ceSTA kI thI, meM chAtroM ko upadeza dete hue inhoMne apanI yAtrA kA parantu donoM avasaroM para isa pada ko grahaNa karane se inhoMne vistRta vRttAMta aura usake anubhavoM kA varNana kiyA thA / anicchA hI prakaTa kii| yadi usa samaya ye yaha pada svIkAra yorapa meM eka sthAna 'kArlsabAda' hai| vahA~ inakA mitrakara lete to aba gRha-sadasya (homa membara) kA adhikAra maMDalI-sahita foTo liyA gayA thaa| sAtha meM inake bar3e inako hI prApta hotaa| putra ciraMjIva candrazekhara jI haiN| yaha citra anyatra diyA san 1630 meM barelI zahara se cauthI bAra avirodha gayA hai| inakA cunAva huA, aura adhyakSa pada ke lie kevala 3 tIrtha-paryaTana-san 1634 meM inhoMne zrI badarInAtha vATa vipakSa meM aura 107 pakSa meM aaye| isa prakAra baha- jI tathA kedAranAtha jI ke darzanArtha yAtrA kii| mArga meM mata se ye.adhyakSa pada para phira suzobhita hue, aura Aja aneka sthAnoM para inakA svAgata huA, vizeSakara 'gar3haparyanta rAjA aura prajA kA samAna rUpa se hita-sAdhana vAla' meM to Atithya-satkAra kI apUrva dhUma-dhAma rahI, karate hue apane adhikRta kArya ko bar3I sucArutA aura aura inake sAtha bar3I sujanatA kA vyavahAra huaa| sundaratA se sampAdana kara rahe haiN| sAtha DA~DI-yAna ke hote hue bhI inhoMne 250 mIla se ____ isa tRtIya bAra ke adhyakSa-pada para ArUr3ha hone ke adhika paidala yAtrA kI / isase pUrva ye kAzI, ayodhyA, upalakSya meM sarakArI aura gaira-sarakArI samasta sadasya haridvAra, RSikeza, mathurA, vRndAvana, gokula, govardhana, mahAnubhAvoM ne inako eka prIti-bhoja (pArTI) diyA aura prayAga, citrakUTa aura zrI jagannAthapurI kI yAtrA kara cuke haiN| inake kauMsila-kArya se saMtoSa aura prasannatA prakaTa karate san 1935 ke maI mAsa meM inhoMne 'piMDArI leziyara hue inako eka bahumUlya ghar3I puraskAra-svarUpa bheMTa kii| ko yAtrArtha prasthAna kiyaa| rAnIkheta, somezvara, zrInagara kauMsila meM inake svAbhimAna, pratiSThA aura yogyatA ke Adi jitane bhI sthAna mArga meM par3e, sabhI meM inakA sAtha apanA kartavya-pAlana karate hue lagabhaga dasa varSa svAgata-satkAra hotA gyaa| isI prakAra lauTate samaya bhI bIta gaye haiM / inakI sujanatA aura sahRdayatA Adi zubha kaTAramala nAyaka skUla Adi saMsthAoM ne inako mAnapatra guNoM se inake prati AkSepa aura virodha karane kA kisI diye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 jahA~ ye jAte haiM, vahA~ ke sthAnIya kSetra, anAthAlaya, vidyAlaya, devAlaya tathA bAlaka-bAlikAoM ko dAna dete rahate haiM / isa prakAra ke dAna meM inakA puSkala dhana vyaya ho jAtA hai| dhArmika vizvAsa - sanAtana dharmAvalambI haiM, kintu lakIra ke faqIra nahIM haiN| inake dhArmika vicAra bar3e samunnata aura gahana haiM / 'vidhavA vivAha', 'achUtodvAra' aura 'zuddhi' ke samarthaka haiM aura dIrghakAla se ina kRtyoM se inakI sahAnubhUti rahI hai / lagabhaga bIsa varSa hue, meraTha meM inhoMne harijanoM ke lie skUla khulavAye the| vidyA pracAra, brahmacaryyasAdhana, kalA-kauzala Adi udyoga-dhandhe aura paMcAyataprathA ke poSaka, evaM bAla- buddha - vivAha, kanyA-putra-kraya 1 hA~ prema kiyA hai prema kiyA hai maiMne varadAna samajha abhizApa liyA hai maiMne / apanI mamatA ko svayaM DubAkara usameM / jita madirA ko devi piyA haiM maiMne // sarasvatI maiM dIvAnA to bhUla cukA apane ko / maiM DhU~r3ha rahA hU~ usa khoye sapane ko / / chAyA ko chAyA bana kara maiMne dekhA / khiMca gaI hRdaya para vahIM kasaka kI rekhA / maiM miTA miTA kara svayaM miTA jAtA hU~ / para amiTa bana gayA vaha vidhinA kA lekhA || abhizApita premI lekhaka, zrIyuta bhagavatIcarana varmA dekara maiM apanI cAha Aha lAyA hU~ prANoM kI bAz2I hAya hAra AyA hU~ / / haiM kasaka rahIM aba ura meM bItI bAteM / ghira AtI haiM pIr3A bana khoI rAteM / mere jIvana meM dhu~dhalA-sA sUnApana | hai umar3a par3A bana A~sU kI barasAteM // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat vikraya, vyartha grADambara Adi sAmAjika rUr3hiyoM meM bahiSkAraka haiN| saMtati - Izvara kI kRpA se inake tIna putra aura kaI putriyA~ haiM / sabase jyeSTha putra zrI candrazekhara jI ucca zikSA prApta haiM / ye dhana-jana - zikSA Adi sabhI sAMsArika vaibhavoM se yukta haiM / [ bhAga 36 itane mahAn pada para hote hue bhI ye bar3e sarala prakRti, abhimAna rahita tathA dayAlu haiM / sAdhAraNa se sAdhAraNa puruSa bhI inase milakara atyanta prasanna aura harSita ho jAtA hai| paramAtmA inakI dina-pratidina unnati aura vRddhi kare, jisase deza aura samAja kA adhikAdhika zreya aura kalyANa ho / dina jalatA hai, rajanI AheM bharatI hai / mujhase merI laghutA khelA karatI hai / ve dina bIte jaba maiM bhI abhimAnI / bhrUpAtoM meM uThatA thA A~dhI pAnI / aba to merA dhana smRtiyoM kA bandhana hai / pratyeka sA~sa hai merI karuNa kahAnI || samartha bana gayA lo sahasA adhikArI / denevAlA bana gayA nitAnta bhikhArI || lekara mastaka para apanI hIna parAjaya / maiM karatA hU~ asaphalatAoM kA saMcaya / tuma eka bAra to mujhe dekhakara ha~sa lo / taba thA pAne kA aba khone kA abhinaya // miTane hI ko to maiM bana 'luTA rahA hU~ jo kucha maiM kara AyA hU~ / maiM lAyA hU~ // www.umaragyanbhandar.com
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ gIta [hindI ke Adhunika kaviyoM meM zrIyuta sUryakAnta tripAThI 'nirAlA' kA apanA eka vizeSa sthAna hai| ve kavi hI nahIM kAvya-marmajJa aura vedAntI bhI haiN| hindI meM ve gItoM ke pravartaka mAne jAte haiM / 'sarasvatI' ke lie unhoMne do gIta bheje haiN| pAThaka unakA Ananda le|] nizidina tana dhUli meM malina; kSINa huA mana chana chana, china china / jyoti meM na lagatI re reNu; zruti-kaTu svara nahIM vahA~, vaha achidra veNu; cAhatA, baneM usa paga-pAyala kI rina rina / vyartha huA jIvana yaha bhAra; dekhA saMsAra, vastu vastutaH asAra; bhrama meM jo diyA, jJAna meM lo tuma gina gina / ghana, garjana se bhara do vana, taru-taru pAdapa-pAdapa tn| aba taka guJjana-guJjana para nAcI kaliyA~, chabi nirbhara; bhauroM ne madhu pI pIkara mAnA, sthira madhu-Rtu kAnana / garajo, he mandra, vajra-svara, tharrAye bhUdhara-bhUdhara, jharajhara-jharajhara dhArA jhara pallava-pallava para jIvana / durdama varSA-varSaNa para jIvita ho harSa varSa bhara, jana-jana ko komala-tana kara do he visava ke mAvana ! lekhaka, zrIyuta sUryakAnta tripAThI "nirAlA" 431 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhana kI zobhA lekhaka, zrIyuta AtmArAma devakara 5 ) kedAra kizanacandra buddhimAna aura dUradarzI the| muktahastatA bhI unameM paryApta thii| jaba dene ke lie hAtha uThAte tatra kisI prakAra kI kasara na rakhate the / para unameM eka bar3A durguNa yaha thA ki ve jisa bAta kI haTha pakar3a lete use pUrNa karake hI rahate the| isI se zIla aura namra hone para bhI loga unheM kaThora samajhate the / munIma gumAzte sadA caukanne rahate the| unake mukha se nikale hue zabda 'brahma vAkya' the| naukara-cAkara sabase pahale unakI maukhika AjJA kA pAlana karane meM sadA satarka rahate the| unake AsAmI unase bahuta kama milate-julate the| yoM to ve kabhI kisI se taqAz2A nahIM karate the, para jisake lie mu~ha se nikala yA ki hisAva cukatA kara do use tatkAla rupayoM kA prabandha karanA par3atA thaa| ghara ke loga bhI unase mazaMka rahate the| jisa dina unheM icchita vastu bhojana ke thAla meM nahIM dIkhatI thI, usa dina saba para mAno zanideva kI kudRSTi A jAtI thI / usa dina ThekedAra sAhaba kI ekAdazI ho jAtI thI / sRSTi kI racanA hI aisI hai / jisameM cAra guNa rahate Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat zrIyuta zrAtmArAma devakara mahArASTra haiM / parantu Apa kA hindI se vizeSa prema hai / sAmAjika jIvana kI choTI choTI aura sarala kahAniyA~ likhane meM Apa siddhahasta haiM / isa kahAnI meM Apane bhAtRprema kA sundara DhaGga se citraNa kiyA hai / haiM usameM una guNoM ko chipAnevAlA koI na koI avaguNa bhI pAyA jAtA hai / lakSmI ke pratApa se vaha bhale hI chipA rahe, para kasauTI para ghisane se usakI jhalaka spaSTa dikha jAtI hai| ( 2 ) devakI kizanacaMda kI choTI bahana thii| vaha usI nagara meM vyAhI gaI thI / usake pati kA nAma caMpAlAla thA | caMpAlAla eka choTI-sI dukAna karate the aura usakI Aya se apanI jIvikA calAte the / cAra-pA~ca varSa taka unheM kisI kaThinAI kA sAmanA nahIM karanA par3A / kintu isake bAda gRhasthI kA kharca bar3ha jAne se unakI dazA cintanIya ho utthii| eka dina unase strI ne kahA- "isa thor3IsI Aya se kitane dina kAma calegA ? Apa dUkAna ke bar3hAne kI ceSTA kyoM nahIM karate ?" caMpAlAla ne kahA - " dravya ke binA kucha nahIM ho sktaa| maiM use aba taka apane buddhi bala aura anubhava ke sahAre calAtA rahA hU~ / para uthale kue~ kI peMdI kaba taka Dha~kI raha sakatI hai ?" uttara sunakara devakI kA mukha niSprabha ho gayA / usane ruka kara kahA--"taba bhaiyA se kyoM nahIM kahate ? ve kyA ApakI sahAyatA nahIM kareMge ?" caMpAlAla ne tItra dRSTi se devakI kI ora dekhakara kahA - "aisI bAta phira mu~ha se na nikAlanA / " 432 www.umaragyanbhandar.com
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArI amalAnandI-san 1631 meM Apane perisa iMTaranezanala kaloniyala eriz2avIzana meM prAcIna bhAratIya nRtya kA pradarzana karake samasta yorapa meM khyAti prApta kI hai| bAda meM udayazaMkara ke sAtha Apane yorapa ke do sau zaharoM meM nRtya kA abhinaya kiyA thA / Shree Sudhanaswami Gyanbhandari anwarmareigvarmonandan coms DIR
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ SEXVRAN . bambaI meM navarAtra ke utsava meM gujarAtI lar3akiyoM kA garvA nRtya / kumArI prabhAvatI zAlagrAma aura mAsTara narendra jinhoMne hAla meM apane -saMgIta se prayAga-nivAsiyoM ko mugdha kiyaa| - kumArI AzA aomA jinake Azcaryajanaka nRtyoM ke kAraNa prayAga kA gata saMgIta-sammelana bahuta saphala samajhA gyaa| lephTineMTa karnela rAva bahAdura karAcI kI kumArI vizvanI jagAsiyA jinhoMne ThAkura kokasiMha inspekTara kavIndra ravIndra kI 74 vIM varSa-gA~Tha ke avasara jenarala pulisa, gvAliyara, jinakApara karAcI-saMgIta-sammelana meM bhAga liyaa| hAla meM hI svargavAsa ho gyaa| saMgIta meM Apane do bAra TrAfI jItI hai / hree Sudharmaswami Gyanbhandar Umara. Surat
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ (bAI aor)| yaha citra bambaI Apake hAla meM vilAyata vApasa Ane para jahAz2a se utara ke bAda kA hai| dAhanI aora sa sikandara hayAtakhA~ (riz2arva baiGka aAfa iMDiyA ke sthAnApana gavarnara) haiN| jasTara spenDara (bAI ora) aura DAkTara sI0 vArena- varesTa parvata para car3hAI karanevAle dala ke do sadasya / ye hAla meM svadeza vApasa gaye haiN| kumArI lIlA reDDI (dAhanI aora) aura kumArI mohinI re haidarAbAda kI do sundarI yuvatiyA~ / unameM prathama DAkTara aura dUsarI kAnUna par3hane vilAyata gaI haiN| evaresTa para car3hanevAle dala ke netA misTara sifaTana dAhanI ora aura DAkTara vigrAma / ye bhI apane deza ko lauTa rahe haiM, para san 1936 kI car3hAI meM phira bhAga leNge| Shree Sudjarmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar com
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata-sarakAra ke naye zikSA-matrI sara jagadIzaprasAda aura leDI jagadIzaprasAda, jo hAla meM vilAyata gaye haiM / isake pUrva Apa saMyukta-prAnta ke homamembara the / ApakA yaha citra bambaI meM jahAz2a para car3hate samaya liyA gayA thaa| sara cimanalAla sItalavAda (madhya meM) hAla meM apanI vilAyata kI yAtrA samApta karake lauTe haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] dhana kI zobhA 433 devakI ne vismita hokara kahA-"kyoM, Apane unheM caMpAlAla ne zIghratA se kahA-"do hajAra / " kabhI paropakAra se pazcAtpada hote hue dekhA hai ?" kizanacaMda ne pUchA-"Apa kitane samaya meM ___ caMpAlAla ne itastataH karate hue kahA-"maiM cukA deMge ?" yaha bAta nahIM kahatA / paramAtmA ne unheM hRdaya avazya caMpAlAla ne uttara diyA-"do varSa meM kula diyA hai, aura vaha unake lie bhUpaNIya hai| para ve rupayA cukA duuNgaa|" dhuna ke pakke haiM / jo jI meM AyA, kara baiThate haiN|" ThekedAra sAhaba ne muskarAkara kahA-"dUra taka devakI ne Azvasta svara se kahA-"kara baiThate haiM, soca liijie| Age kI bAta kauna jAnatA hai ? yadi para mere sneha-bandhana ko to ekadama tor3a nahIM skte| samaya para Apa rupayoM kA prabaMdha na kara sake to ?" aisA dussAhasa unhoMne kabhI nahIM kiyaa|" caMpAlAla ne dRr3hatA se kahA-"taba dUkAna ___ caMpAlAla haMsakara bole-"naba tumhIM kyoM na ApakI ho jaaygii| maiM ApakA mana bharane ke lie isakA bIr3A uThAo? tumheM kisa bAta kA saMkoca hai?" pakkI likhA-par3hI kara duuNgaa|" devakI ne nIcA sira karake uttara diyA- ThekedAra sAhaba ne upadeza ke rUpa meM kahA"saMkoca to nahIM hai| para Apa jAte to aura hI "dekhie, phira bhI Apase kahatA hU~ ki isa jhagar3e meM bAta hotii| ve apanA mana bhI bhara lete| samajhe ?" na pdd'eN| merI to yahI rAya hai ki Apa apanI vahI caMpAlAla ne kucha socakara kahA-"acchA, choTI-sI dUkAna calAye cle| thor3I-bahuta sahAyatA aisA hI kruuNgaa|" jo mujhase bana par3egI, samaya samaya para karatA rhuuNgaa| devakI kI kalpanA ke citra-paTa para AzAdevI caMpAlAla ne zAnta bhAva se kahA-"Apa cintA kI dhuMdhalI mUrti dikha gii| na kareM maiM maba bAteM pahale se hI socakara yahA~ AyA huuN|" kizanacaMda baiThakakhAne meM baiThe hue the| kizanacaMda ne ucca svara se kahA- "isake lie __ caMpAlAla ne jAkara anya puruSa ke rUpa meM devakI maiM Apase nakAz2A nahIM kruuNgaa|" kI prArthanA unheM sunA dii| ve sunakara cupa ho gye| caMpAlAla ne mastaka hilAkara kahA-"ApakA caMpAlAla ko kucha aura kahane kA sAhasa na huaa| kahanA ThIka hai / maiM samajha gyaa|" munIma-gumAzte bhI maunAvalambanapUrvaka unake mukha se kizanacaMda bole-"taba ApakI icchaa| munIma nikalanevAle cune hue zabdoM kI pratIkSA karane lge| jI, inheM rupaye dekara likhA-par3hI karA liijie|" / thor3I dera meM nistabdhatA ko bhaMga karate hue kizanacaMda ne kahA-"Apa jAnate hI haiM ki rupayA- loga kahate haiM ki lakSmI ke pAsa lakSmI AtI paisA mana meM maila DAla detA hai| usase cirakAla ke hai| para mujhe unakA yaha kathana ThIka nahIM jNctaa| arjita sneha aura saMkoca kI maryAdA kSaNa bhara meM lakSmI udyoga kI dAsI hai, sampatti kI nhiiN| aisA TUTa jAtI hai|" hI hotA to sampattimAnoM ko kabhI daridratA kA sAmanA caMpAlAla ne uttara diyA-"bhagavAna kI dayA hI na karanA par3atA / saubhAgya udyoga kA hI pratiphala se yaha naubata na Ane paayegii|" ___ hai| janmAntaravAda se bhI yahI bAta siddha hotI hai| kizanacaMda a~gar3AI lekara gambhIra svara se caMpAlAla pratiSThA aura prabhutva ke icchuka the / ve bole-"isakA koI nizcaya nahIM / acchA, Apako cAhate the ki naukaroM se kAma leM aura Apa takiyA kitanA rupayA cAhie ?" lagA kara baiThe / sukha kise burA lagatA hai ! mehanata Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 sarasvatI [bhAga 36 se kamAnA-khAnA bahuta kama manuSyoM ko pasanda hai| maiM bhAI ke rAkhI na bA~dha sakU~gI ? unake pAsa jAne 'sahe vedha bandhana sumana taba guNa saMyuta hoya'--isa se mujhe apamAnita aura lAMchita honA pdd'egaa| para sundara nIti ke anuyAyI ine-gine hI hote haiN| isase merA kyA ghaTa jAyagA? ve bhale hI rAkhI astu, caMpAlAla ke pahale ke ve saba vicAra badala na bA~dhane deM, para maiM unake pAsa avazya jaauuNgii| gye| pAsa meM paisA Ane se unheM harA hI harA sUjhane maiM unase kucha na lUMgI, khAlI rAkhI bA~dha duuNgii| na * lagA / devakI ne kizanacaMda kI prakRti kA smaraNa ba~dhavAveMge to rakhakara calI AU~gI / merA dastUra ho dilAkara unheM saceta karanA cAhA, para kucha phala na jAyagA | loga haMseMge to haMsa leNge| ve haThI avazya huaa| ve samajhate the ki yadi rupayA samaya para na haiM, para hRdaya-hIna nahIM haiN| maiM unake svabhAva ko bhI cukA sakA to ThekedAra sAhaba avadhi bar3hA deNge| jAnatI huuN| patthara-sA kaThora aura moma-sA komala / kama se kama devakI ke lie to unheM aisA karanA hI aisA vicAra mana meM Ate hI usake hRdaya meM pddegaa| yaha unakI svArthAndhatA thii| ThekedAra sAhaba mAhasa kA saMcAra huaa| vaha ThaMDI sA~sa lekara uTha bahana-bahanoI se barAbara milate-julate the| para kabhI khar3I huI aura rAkhI ko kapar3e meM chipA logoM kI rupayoM ke lie mu~ha se eka zabda bhI nahIM nikAlate dRSTi bacAtI huI kizanacaMda ke pAsa phuNcii| ve the / nidAna jisa bAta kI AzaMkA thI vahI huii| ArAmakursI para baiThe hue samAcAra-patra par3ha rahe the| caMpAlAla nirdhArita samaya para rupayA na cukA ske| devakI ke aMga para kucha na thaa| AbhUSaNa ke lajjA ke mAre unhoMne kizanacaMda ke yahA~ kA AnA- nAma se donoM hAthoM meM kA~ca kI do do cUr3iyA~ thiiN| jAnA banda kara diyaa| devakI bhI saMkoca karane lgii| kA~pate hue naMge hAthoM meM bhrAtR-sneha ke nidarzaka divya miyAda ke khatma hone ke eka mAha ke bAda ThekedAra rakSA-sUtra ko dekhakara kizanacaMda kA hRdaya pighala mAhaba ne nAliza karake dUkAna kurka karavA lii| uThA / prema ke ajasra srota ne unake saMkalpa evaM devakI kA moha-bandhana bhI tor3a diyaa| donoM se haTha-dharma ke prabala bA~dha ko tinake kI nAI tor3akara unheM Antarika ghRNA ho gii| ve unake nAma se nAka pheMka diyaa| ve usI kSaNa uThakara bahana ke gale se sikor3ate the| maca hai, mIThe phala meM hI kIr3e par3ate haiN| lipaTa gaye aura bacce kI nAI rone lge| ____ caMpAlAla ke pAsa jIvikA kA koI aba ThA~va devakI ne kahA-"bhaiyA, maiM tumhArI aparAdhinI na rhaa| gahanA becakara unhoMne kucha dina bitaaye| huuN| mujhe kSamA kro| tuma mere pitA ke samAna ho| para jaba kucha na rahA taba dUsare kI naukarI karane tumheM chor3akara kahA~ jAU~gI ?" lge| jaThara-jvAlA to kimo prakAra zAnta karanI hI kizanacaMda ne bahana ke pairoM para gira kara kahApar3atI hai| "paramAtmA ke lie kSamA kro| mujhe aisI bAtoM ke sunane kA abhyAsa nahIM hai| maiMne do hajAra ke lie zrAvaNa kI pUrNimA thii| pAsa-par3osa kI sabhI dUkAna kurka karavAkara tumheM nirAdhAra kara diyA thaa| bahaneM, bhAiyoM ko rAkhI bA~dha rahI thiiN| devakI kA Aja usake badale cAra hajAra dekara maiM apanI bhUla hRdaya zUnya thA / vaha kise rAkhI bA~dhatI ? kizana- kA saMzodhana karatA hU~ / " caMda ke sivA usake pIhara meM koI nahIM thaa| saMsAra devakI ke netroM se A~suoM kI jhar3I laga gii| kA yaha mAyA-bandhana TUTa hI cukA thaa| isI se use usane hicakiyA~ lete hue kahA-"bhagavAna tumhArA Aja kA yaha prema-parva pratAraNA-pUrNa pratIta ho rahA bhalA kareM / bhaiyA, dhana kI zobhA dharma se hI hai|" thaa| vaha mana hI mana socatI thI-kyA isa varSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kI kucha aura vicitra prathAyeM PA ( lekhaka, zrIyuta mArkaNDeya vAjapeyI, ema0 e0, ela-ela0 vI0 rata ke uttara meM himAlaya ke lauTI / basa talAka ho gyaa| zrIyuta herisana phArmana pare tivbata kA deza hai| barasoM tibbata meM rahe haiM aura unhoMne bar3e gaura se vaha deza bauddha-dharma kA vahA~ ke ravAjoM ko dekhA hai| unakA kathana hai ki kendra hai| vahA~ ke dalAI talAka ke itanA AsAna hote hue bhI vaha vahA~ bahuta lAmA vizva-vikhyAta haiN| hI kama dekhane meM AtA hai| tibbata meM saMtAna pitA taha bhArata kI hI bhA~ti tibbata ke nAma se nahIM pukArI jAtI hai, balki vaha mAtA] LE O bhI dharmAndhatA aura rUr3hiyoM kI saMtAna kahI jAtI hai| tibbata kI vizeSatA kA dAma hai, paga paga para dharma hai| para eka bar3I yaha hai ki vahA~ hara taraha ke vivAha pracalita haiM aura vicitra bAta yaha hai ki vahA~ vivAha kA dharma se maba jAyaz2a mAne jAte haiN| eka pati aura eka patnI, koI sambandha nahIM hai / vivAha na to dhArmika saMskAra eka pati aura kaI patniyA~, eka patnI aura kaI hai aura na purohitoM kA usameM koI dakhala hai / vivAha pati, kaI pati aura kaI patniyA~ ye saba jAyaz2a haiN| kI jo prathA pracalita hai vaha bar3I AsAna hai| jo aura isake sAtha thor3e dinoM ke lie bhI zAdI hotI bhI vyakti vivAha karanA cAhatA hai vaha apane mitroM hai, jaise ziyA musalamAnoM meM mutAha hotA hai| tIna ke sAtha apanI premikA ke tambU meM ghusa jAtA hai aura dina yaha dekhane ko milate hI haiM ki miyA~-bIbI meM use uThAkara ghor3e para biThA letA hai aura vahA~ se paTatI hai yA nhiiN| zAdI ke itane tarIke eka sAtha cala par3atA hai| lar3akIvAle bar3A zora macAte haiM aura hI saMsAra ke aura kisI bhI deza meM na mileNge| bandUkta dAgate hue usakA pIchA karate haiN| phira donoM tibbata meM bahutere raIsa kaI patniyoM se dala sAtha baiThakara khAte haiM aura zarAba pIte haiM / basa, vivAha kara lete haiN| yaha bhI bahuta pracalita hai ki itane se hI vara-vadhU kA vivAha ho jAtA hai, aura eka patnI do yA tIna bhAiyoM ke bIca meM ho, jaise kucha TIma-TAma kI z2arUrata nahIM hotii| tIna dina draupadI ke pA~ca pati bhArata meM the| isakA kAraNa taka vara-vadhU sAtha sAtha rahate haiN| yadi vadhU ko tibbata kI hIna Arthika avasthA hai| do yA tIna apanA pati nahIM pasaMda hotA to vaha cauthe dina bhAiyoM ke eka hI patnI hone se lar3ake jitane bhI apane pitA ke taMbU ko lauTa jAtI hai aura vivAha- hote haiM, patnI ke kahalAte haiM aura saMpatti kA ba~TavArA sambandha TUTa jAtA hai| lar3akI kA mola vahA~ ke nahIM hotaa| eka kAraNa yaha bhI hai ki utanI u~cAI logoM ko nigAha meM isase ghaTatA nahIM, barana bar3ha para lar3ake kama hote haiM, aura auratoM kA yaha vizvAsa jAtA hai| amarIkA meM to aba prastAva ho rahe haiM ki hai ki kaI pati hone se lar3ake jarUra hoNge| phira zAdI se pahale thor3e dina vara aura vadhU ko sAtha tibbata meM yAka aura bher3oM ke jhuNDa carAne ke lie rahanA cAhie aura agara isa bIca meM donoM meM nibha lar3akoM kI bar3I AvazyakatA rahatI hai| eka aura jAya to zAdI honI caahie| para tibbata meM to kAraNa isa taraha ke vivAha kA yaha hai ki tibbata tIna dina hamezA isa kAma ke lie milane Aye haiN| ke puruSoM ko vyavasAya ke lie bar3I laMbI yAtrAyeM talAqa bhI tibbata meM bar3A sIdhA-sAdA hai| patnI karanI par3atI haiN| unameM aksara mahInoM laga jAte apane pitA ke ghara calI gaI aura vahA~ se nahIM haiN| eka bhAI yadi aisI hI yAtrA para jAtA hai to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 sarasvatI [bhAga 36 - - vyAha lI jAtI haiN| para pratyeka bhAI kI pratyeka parna eka samAna hI patnI hotI hai| yaha nahIM hotA ki eka bhAI kI eka hI patnI ho| isa bhA~ti kaI pati aura kaI patniyA~ ho jAtI haiN| saMtAna pAri vArika saMtAna hotI hai, vyaktigata saMtAna nhiiN| isa taraha kA parivAra bhAratIyoM ke parivAra se kaha adhika zaktizAlI hotA hai aura ba~TavAra kI zAyada hI kabhI AvazyakatA par3atI ho| tivvata meM vivAha eka Arthika athavA vyAvamAyika saMsthA hai, dhArmika saMskAra nhiiN| tibbata kI striyA~ kaI pati varaNa karane ko bAdhya nahIM kI jAtI haiN| ve isa praNAlI kA svayaM pasaMda karatI haiN| unakI mamajha meM yahI nahIM AtA hai ki jisa strI ke eka hI pati hotA hai vaha apane pati ke laMbI yAtrA para cale jAne para nivAha kaise karatI hai| hama logoM ko tibbata kA isa prakAra kA vivAha ajIba mAlUma ho sakatA hai, para tivvatavAle usI meM bar3e sugbI haiM aura aisA vivAha unakI Arthika dazA ke bahuta anukUla hai| unheM pApa yA bhraSTAcAra kA isa viSaya meM anuvodha nahIM hotA aura ThIka bhI hai| AcAra-vicAra aura prathAyeM samaya aura paristhiti para nirbhara haiN| [eziyAI yahUdI vivAha ke bAda machalI ke Upara bhAratavAsiyoM kI taraha yaha vizvAsa karanA ki jo se kUdate haiM hama karate haiM yA kahate haiM vahI ThIka hai aura bAqI dUsarA bhAI ghara saMbhAlatA hai aura jaba usako saba g2alata hai, kevala mUrkhatA aura kUpamaMDUkatA hai| bhaujAI usakI patnI bhI hotI hai taba vaha jI lagA- vivAha kI kAI eka prathA sarvavyApI nahIM kara kAma bhI karatA hai| udhara jo bhAI yAtrA para kahI jA sktii| deza, kAla aura jAti ke anusAra gayA hotA hai use aksara mahInoM bAhara rahanA par3atA prathAyeM vanatI aura bigar3atI calI jAtI haiN| aksara hai| tivvata meM rela nahIM hai aura sar3akeM bhI bahuta kama yaha hotA hai ki siddhAnta eka hI hotA hai, para bhinna haiN| yadi barpha par3ane lagI to calanA asaMbhava ho jAtA bhinna dezoM meM vaha bhinna bhinna prakAroM se citrita hai| isalie paradeza meM yAtrI ko strI kI AvazyakatA kiyA jAtA hai| udAharaNa ke lie eka siddhAMta yaha par3atI hai| thor3e dinoM ke lie vaha paradeza meM hI hai ki zubha kArya meM aniSTa se bacAne kA prayatna kiyA vyAha kara letA hai| tibbata-nivAsI aise vivAhoM jaay| saba dezoM meM yaha samajhA jAtA hai ki vivAha ko burI nigAha se nahIM dekhate haiN| yadi parivAra ke samaya azubha zaktiyA~ apanA kArobAra khAsa kI Arthika sthiti isa bIca meM acchI ho gaI to taura se jArI rakhatI haiM aura unase bacane ke lie eka patnI ke sthAna para do athavA tIna patniyA~ hajAroM ToTake kiye jAte haiN| vadhU kA bhUmi para paira Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] vivAha kI kucha aura vicitra prathAyeM PARIES ../ rakhanA vizeSatayA azubha samajhA jAtA hai, kyoMki logoM kA khayAla hai ki usakA paira z2amIna para par3ate hI pAtAla meM dAnava usake zarIra meM praveza kara jAte haiN| musalamAnoM meM nA Aja bhI yaha dhAraNA pracalita hai ki aisI vadha ke bacce dAnava hote haiN| bhArako meM vara vadhU ko goda meM uThAkara makAna ke bhItara ghusatA hai| cIna, palesTAina, misra, prAcIna gema aura briTena tathA vahata-se anya Adhunika yArapIya dezoM meM imI prathA kA sAmrAjya hai athavA rahA hai| velsa ma girajAghara se vivAha ke uparAMta loTana para vadha bahuta saMbhAla kara makAna kI deharI ke Upara se uThAkara makAna ke bhItara le jAI jAtI hai, kyoMki vadhU ke lie deharI para yA usake Asa-pAsa paira rakhanA bahuta hI azubha aura aniSTakArI samajhA jAtA hai| skATalaiMDa meM bhI abhI hAla taka navava deharI yA pahalI sIr3hI ke Upara se uThAkara le jAI jAtI thI, jisameM use kisI kI naz2ara na lage aura usa para kisI kA jAdU na cle| bahuta-se dezoM meM vadhU ko uThAkara le jAne ke bajAya use deharI para paira na rakhane kA Adeza diyA jAtA thaa| bhArata meM bhI vadhU ko yahI Adeza milatA thA. aura yaha vadha taka hI sImita nahIM hai| bahuta-se dezoM meM vara ko bhI [morakko meM isI taraha gaTharI banAkara vadhu ke ghara ke bhItara le jaMgalI jAnavara na ghusa AyA ho ki ghara meM ghusate jAte haiN| bhArata meM hI vadha kA mAmA vara ko goda hI AdamI para daur3a pdd'e| isI lie ina saba bhayAmeM uThAkara bhItara le jAtA hai| naz2ara laganA bacAne naka bAtoM se bacane ke lie yaha adhika acchA thA ke lie bhArata meM bhI bara ko kajarabilauTA banA ki vara-vadhU bhItara uThA kara le jAye jaayeN| dhIre kara ghara se nikAlate haiN| ina saba prathAoM kA janma dhIre manuSya sabhya ho calA, gRha usakA gar3ha bana asabhya kAla meM huA thaa| bAhara ke ujale se eka- calA, para rUr3hiyA~ aura kUTa kUTa kara bhare hue vicAra dama ghara ke aMdhere meM pahu~cate hI AdamI eka bAra use vivaza kiye rahe aura kAraNa na samajha meM Ane mahama uThatA thA / bhUta, preta, dAnava, jinna ina sabakA para bhI ve kArya varAvara hote rhe| Aja bhI hajAroM bhaya use paga paga para matAtA thA, jAdU TonA par3he-likhe AdamiyoM ke muMha se mujhe svayaM sunane ko usake jIvana kA trAsa thaa| makAna usa z2amAne meM milatA hai ki "amuka ghara mujha phalA he". "amuka ThIka taraha sUrya ke dazana bhI na karate the| aisI dazA ghara azubha hai, use chor3a do" ityAdi / taba vivAha meM vaha ghara ke bhItara paira rakhate kaise na sahama jAtA? meM isa taraha kI nAsamajhI kI bAteM kyoM na kI kuTiyoM ke kAla meM yaha bhI bhaya thA ki bhItara koI jAya~ ? dharma-saMskAra to bar3I hI kaThinAI se pariva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 rtita huA karate haiN| morakko meM vadhU aura vara kI sAne kI prathA bahuta pracalita hai| bhArata ke alAvA, dAhanI caTTI meM suI athavA thor3A-sA namaka bhUtoM hinda-cIna, malayadvIpa-samUha se lagAkara aTalAMTika se bacAva ke lie rakha diyA jAtA hai| nArve, svIDana mahAsAgara taka yaha prathA pAI jAtI hai| sabhI yora aura anya aneka dezoM meM jUtoM meM sikke isI lie. pIya dezoM meM cAvala aura miThAI vara-vadhU para bararakha diye jAte haiM ki vara-vadhU jAdU-Tone se surakSita sAI jAtI hai| prAcIna grIsa meM vara ke ghara meM ghusate hI vayU cUlhe ke sAmane le jAI jAtI thI aura usa ___ iMglaiMDa, skATalaiMDa, DenamArka, rAina nadI ke para khajUra, aMjIra, mevA, choTe choTe sikke ityAdi kinAre (jarmanI ityAdi), TrAMsalavAniyA ke jipsiyoM barasAye jAte the| slevonika dezoM meM anAja ityAdi aura prAcIna yUnAniyoM meM yaha prathA pracalita pAI vara-vadhU ke julUsa para pheMkA jAtA hai| phrAMsa meM gehU~ jAtI hai ki vara-vadhU para purAne jUte pheMke jAte haiN| varamAyA jAtA hai aura vadhU kA svAgata tIna roTiyoM adhikAMza dezoM meM navadaMpati para yaha vicitra bauchAra se kiyA jAtA hai| iMglaiMDa meM cAvala ke alAvA gehU~ girajAghara se zAdI ke bAda nikalane para yA zAdI bhI vadhU para pheMkA jAtA thaa| briTena meM bahuta-sI kI dAvata se uThane para hotI hai, para kahIM kahIM vara jagahoM meM roTiyA~ vadhU ke sira ke Upara tor3a kara aura vadhU para alaga alaga bhI yaha bauchAra hotI hai girAI jAtI haiM aura unake nIce girate hI loga una jaisA ki Aila aAfa maina nAmaka TApU meM imakA para TUTa par3ate haiM, kyoMki una Tukar3oM kA khAnA bar3A ravAja thaa| isa prathA ke kaI kAraNa batAye gaye hai| zubha samajhA jAtA hai| roma meM vara mevA bikharAtA kahA jAtA hai ki isase bhAgyodaya kI kAmanA prada- huA calatA hai| yaha saba isalie kiyA jAtA hai zita hotI hai athavA mAtRtva meM yaha prathA sahAyaka ki vadhU phalavatI ho| jaise anAja aura phaloM ke hotI hai athavA aisA karane se jAdU-Tone se bacAva bIjoM se aura anAja aura phala utpanna hote haiM, isI hotA hai| yaha bhI kahA gayA hai ki yaha prathA usa bhA~ti strI se putra aura putriyA~ utpanna hotI haiN| isI z2amAne kI hai jaba vara vadhU ko uThAkara le jAyA karatA lie. ye cIjeM nava daMpati para pheMkane se vadhU jAdU se thA aura vadhU ke sambandhI lar3AI kI naqala karate hue phalavatI banatI huI samajhI jAtI hai| morakko meM vara para jate pheMkA karate the| yaha bhI sambhava hai ki ye yaha kahA jAtA hai ki jo khajara. aMjIra aura jUte pahane hae jUtoM ke alAvA jAdU se rAha calane meM kizamiza ityAdi vadhU para pheMkA jAtA hai vaha pada-vANa banate samajhate gaye hoM, jo jamIna chUne se use apane pati ke lie mIThI banAtA hai| vara-vadhU ko bacAyeM / bhAratako meM vara-vadhU isakA bar3A machalI aura aMDoM kA bho vyavahAra isI kAma ke khayAla rakhate haiM ki unakI caTTiyAM kahIM khisaka kara lie kiyA jAtA hai| eziyAI yahUdiyoM meM nava gira na par3e aura cInI vadhU jamIna se spaza bacAne daMpati dharma-saMskAra ke anantara turanta hI machaliyoM se ke lie apane pitA ke jUte pahanA karatI haiN| pRthvI bharI huI eka bar3I taztarI ke Upara se tIna bAra ke sparza hote hI bhUtoM ke aMga meM ghusa Ane kA Dara kUdate haiN| bahuta-sI machaliyA~ na hoM to eka jIvita rahatA hai! machalI ke Upara tIna chalA~ge mArI jAtI haiM athavA - isI bhA~ti ko jAdU-Tone kI eka prathA kA maMzA machalI ke Upara sAta bAra Age aura pIche calA vadhU ko phalavatI (mAtA) banAnA hai| hinduoM meM jAtA hai| aura yaha prathA santAna-prApti ke lie nava-daMpati ke Upara maMDapa ke nIce anAja pheMkA jAtA prArthanA samajhI jAtI hai| morakko ke yahUdiyoM meM hai| anAja, miThAI, phala ityAdi isa bhA~ti bara. vivAha ke dina vara eka kaccA aMDA vadhU para pheMkatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] vivAha kI kucha aura vicitra prathAyeM 439 hai aura usakA artha yaha hotA hai ki saMtAna bahuta- sAja DhIlA karatI hai| isase bhI yaha samajhA jAtA sI aura AsAnI ke sAtha ho| pazcimI rUsa ke hai ki vadhU phalavatI hogI aura saMtAnotpatti meM use yahUdiyoM meM vara apanI vadhU ke sammukha eka aMDA koI kaSTa na hogaa| rakhatA hai aura usakA yaha artha samajhA jAtA hai ki ye sArI prathAyeM jAdU-Tone ke kAla kI haiN| hama jaise murgI AsAnI se aMDA detI hai, vaise hI vadhU ke loga jAdU-Tone se to aba haTate cale jAte haiM, vijJAna bhI saralatA se saMtAna ho| svIDana deza ke kucha ne usakA sthAna hI aba manuSya-jIvana meM nahIM chor3a bhAgoM meM vadhU apane jUte ke phIte khule chor3a detI hai rakkhA hai, para abhI rUr3hiyA~ purAnI hI calI jA aura usakA artha yaha lagAyA jAtA hai ki jaise khule rahI haiN| hue jUte se paira AsAnI se nikala AtA hai, vaise hI noTa-mujhe isa lekha ke aura isase pahalevAle saMtAnotpatti meM vadhU ko koI kaSTa na ho| vahA~ yaha lekha ke likhane meM, Nash Magazine tathA London bhI hotA hai ki girjAghara se lauTakara vayU ghor3e se Life se bahuta sahAyatA milI hai| isalie una donoM turanta hI utaratI hai, ghor3e ko bAga phaurana nikAla patroM ke prati kRtajJatA prakAza kara denA maiM apanA letI hai, ghor3e ko nAka para mAratI hai aura usakA kartavya samajhatA huuN| lekhaka ] - jIvana lekhaka, kuvara somezvarasiha, bI0 e0 hai ba~dhA paristhitiyoM se, jaga kI merA yaha jIvana / calane hai kabhI na pAtA, vAJchita patha para unmana mana // 1 // haiM niThura satya se TakarA, miTatI maMjula aashaay| ullAsa-sumana ko murajhA, jAtI haiM vipula vyathAyeM / / 2 // ha~sane hai mujhe na detA, jIvana kA avirala krandana / sone nirvighna na detA, vanoM kA madhumaya guMjana / / 3 / / mana ko mRdu kahIM jagata kA, parihAma Toka jAtA hai| sImA kA akaruNa zAsana, phira mujhe roka jAtA hai / / 4 / / sukha kA pravAha aniyaMtrita, ura meM jaba baha jAtA hai| karttavya tabhI kucha mujhase, cupake se kaha jAtA hai||5|| hai mujhe Dubo detA jaba, merA sukhamaya pAgalapana / hai cuTakI-sI le jAtI, cetanA nipaTa niSThura bana // 6 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI zrI badarInAthajI kI yAtrA lekhaka, zrIyuta rAyabahAdura paNDita rAjanArAyaNa mizra pI0 sI0 esa0 zrI badarI dhAma kI yAtrA eka prAcIna dhArmika yAtrA hai| yaha yAtrA pANDavoM ke samaya se adhika prasiddha huI hai| vAstava meM hinduoM ke jIvana meM yaha eka mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai| zrImAn mizra jI ne isa lekha meM usakA byorevAra varNana bar3e sundara DhaGga se kiyA hai| san 1601 meM maiMne bI0 e0 kI parIkSA meM pahu~cakara nAtha jI ke dharmazAlA meM dI thii| usa samaya parIkSA prayAga tthhraa| usa samaya vahA~ kevala eka hI meM hI hotI thii| mere bar3e bhAI paNDita dharmazAlA aura eka hI dUkAna thii| zrInArAyaNa jI ne apane mitra paNDita RSIkeza se eka roz2a lakSmaNajhUlA paramezvara jI zukla ke yahA~ mere Thaharane kA gyaa| gaMgA-snAna karake jaba jhUlA para prabaMdha kiyA thaa| para abhAgyavaza zukla jI pahu~cA taba bar3A Dara mAlUma huaa| jhUlA kisI mAmale meM pha~sa gaye the aura mujhe bahuta U~cA thA aura hilatA bhI thaa| maiM ilAhAbAda-sTezana para nahIM mila sake / to kisI taraha usako pAra kara gayA, para maiM aparicita jagaha meM apane sAthiyoM kI hamAre cacA avadhanArAyaNa jI bagaira eka talAza kara kaTare meM Thahara gayA / roTI acchI taraha banAnI aAdamI ke sahAre usake pAra na jA ske| usa pAra jAkara nahIM AtI thI aura kaTTarapana bhI nahIM chor3anA cAhatA thaa| maiMne zrI badarI vizAla kI eka mUrti ke darzana kiye aura kaccI-pakkI jaisI rasoI taiyAra karatA thA, khA letA thaa| darzana karate samaya yaha praNa kiyA ki yadi maiM bI0 e0 pAsa parantu usakA asara to honA hI thaa| merA peTa kharAba ho ho jAU~gA to zrI badarInAtha jI ke darzana z2arUra kruuNgaa| gayA aura mujhe bukhAra A gyaa| darzana-zAstra kA parcA 1602 se aba taka barAbara darzana karane kI icchA maiMne ghora jvara meM kiyA / mujhe yaha bhI na mAlUma huA karatA rahA, parantu katipaya kAraNoM se merI icchA nahIM ki maiMne kyA likhA hai| isa kAraNa mujhe bar3I cintA pUrI huii| isa sAla bhI kucha aise kAma yA par3e the ki rahatI thii| maiM kisI parIkSA meM kabhI phela nahIM huA thA, yAtrA ke hone kI sambhAvanA na thI, isalie calane meM dera isalie aura bhI fikra thI ki kahIM phela na ho jaauuN| ho gii| cintA ke kAraNa ghara para nahIM baiTha sakatA thaa| bhAI sAhaba maiM yAtrA-lAina ko arthAt haridvAra se kedAranAtha jI ne haradvAra jAne kA prabandha kara diyaa| svargIya cacA hote hue badarInAtha jI nahIM gyaa| maiM nainItAla se claa| avadhanArAyaNa jI bhI mere sAtha cle| haradvAra meM kaI yahA~ se rAnIkheta phuNcaa| rAnIkheta se camolI jAne ke do roz2a rahakara kanakhala, caMDIdevI, bhImagoDA zrAdi sthAnoM rAste the-eka dvArAhATa hokara karNa-prayAga ko gayA thA, meM devatAoM ke darzana kiye| phira paidala RSIkeza ko dUsarA garur3a hokara nanda-prayAga ko|| cala diyaa| rAha meM satyanArAyaNa jI kA mandira pdd'aa| garur3a taka moTara hone ke kAraNa dUsare rAste se jAne vahA~ darzana karane meM bar3A Ananda aayaa| mUrti bar3I meM 25 mIla paidala kama calanA par3atA thaa| lekina garur3a sundara aura citta ko AkarSita karanevAlI thii| RSIkeza se gvAladama taka to kucha sIdhA rAstA thaa| Age bahuta 440 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] merI zrI badarInAtha jI kI yAtrA car3hAI aura utAra thA aura rAste meM Thaharane kA bhI koI bar3e bar3e sA~pa nikalane lage taba usako banda kara diyA acchA prabandha na thA, isalie maiMne sIdhA dUra kA rAstA aura cAroM tarafa z2amIna sAfa karake use ghera diyaa| yaha liyaa| savArI ke lie DA~DI aura asabAba le jAne ko bhI aba surakSita yAdagAra hai / badarInArAyaNa jI kA eka kulI kiye / rAnIkheta meM sarakArI ejaMsI hai / lAlA kAzI- mandira yahA~ bhI hai|| prasAda ejeMTa hai / ve maba prabandha kara dete haiM - - koI vizeSa bAz2Ara to mAmUlI aura pahAr3I bAz2AroM kI taraha hai| kaSTa nahIM hotaa| koI sabz2I yA phala nahIM mila skaa| lauTate samaya mujhe maiM 1-6-35 ko calA aura dvArAhATa meM pahalA par3Ava droNAgiri parvata dikhalAyA gyaa| yaha dvArAhATa se lagA huaa| yaha eka prAcIna sthAna mAlUma hotA hai| yahA~ huyA hai aura vahA~ kI devI jI kI AratI ke ghaMTe kA bahuta-se purAne mandira haiM, jinameM kucha to TUTa phUTa gaye zabda maiM DAkabaMgale se suna sakatA thaa| parantu vaha parvata haiM aura kucha abhI acchI dazA meM haiN| itanA U~cA thA ki 6 yA 7 mIla cale binA vahA~ pahu~____ kahA jAtA hai, isa jagaha ko dvArakA banAne kA canA sambhava nahIM thaa| yaha vahI parvata hai, jahA~ se hanUvicAra kiyA gayA thA aura rAmagaMgA, kosI aura gagAsa- mAna jI lakSmaNa jI ke bacAne ke lie apane ur3anaye tInoM nadiyA~ yahA~ milanevAlI thiiN| parantu kAsI kI khaTolA para saMjIvinI zrAdi bUTiyA~ le gaye the / yaha parvata asAvadhAnI ke kAraNa aisA na ho sakA / taba una donoM bahuta sundara aura harA-bharA hai| kheda hai, maiM isako dekhane nadiyoM ne zApa diyA ki kosI kA jala naSTa ho jAya aura nahIM jA skaa| samudra taka na pahu~ca ske| isa kAraNa kosI rAmanagara ke dvArAhATa se calakara dUsare dina maiM gaNAI pahu~cA / khetoM meM phaila kara vahIM samApta ho jAtI hai| isako caukhuTiyA bhI kahate haiN| yaha sthAna rAmagaMgA ke 5, baje zAma ko gA~va kI saira karane niklaa| kinAre hai aura ramaNIka hai| parantu yahA~ garamI bahuta thI ba~gale ke bAhara hI IsAiyoM ke ba~gale the| unakA eka aura 3 baje to lU calatI thI ! yahIM se kucha yAtrI sIdhA aspatAla aura eka a~garez2I madarasA bhI hai| yahA~ rAmanagara cale jAte haiM aura vahA~ se prAra0 ke0 Ara0 IsAI acchI tAdAda meM milate haiN| lAina para savAra ho jAte haiM aura kucha rAnIkheta cale jAte gA~va meM ghusate hI eka katAra mandiroM kI milii| ina haiM aura vahA~ moTara para car3ha kAThagodAma-sTezana para pahu~ca mandiroM meM koI mUrti nahIM hai / para ye mandira sarakAra kI jAte haiN| rAnIkheta jAne meM yAtriyoM ko 30 mIla kama tarafa se surakSita haiN| unakI dekha-bhAla ke lie 10) paidala calanA par3atA hai, parantu gagAsa nadI se rAnIkheta mAhavAra para eka AdamI naukara hai| isake bAda maiM 'dhaja' taka 5 mIla kI car3hAI thake hue yAtrI ko mAra DAlatI dekhane gayA / 'dhaja' kA artha 2 saMkha rupayA hai / yaha dhaja hai| gagAsa meM ghor3e aura DA~DiyA~ mila sakatI haiN| eka TUTA-phUTA mandira hai| isa mandira kI kArIgarI aura tIsare dina kA par3Ava lambA thaa| 15 mIla calakara mandiroM se kahIM jyAdA acchI hai / isakI kursI bahuta U~cI lohabA milaa| dvArAhATa se gaNAI taka rAstA karIba hai aura daravAz2e para eka bela banI hai, jisameM idhara-udhara karIba caurasa thaa| aisA hI rAstA 6 mIla aura milaa| do zaMkha bane hue haiN| yaha mandira mujhe hinduoM kA nahIM usake bAda car3hAI zurU huii| sabase U~cI jagaha para mAlUma huaa| yadi isameM eka jagaha gaNeza jI kI mUrti pahu~cate hI eka kulI ke kaMdhe se DA~DI kA DaMDA saraka na hotI to maiM isakA jaina-mandira maantaa| kahA jAtA gayA aura DA~DI dhama se gira pdd'ii| para koI coTa nahIM hai ki sarakAra ko kisI taraha yaha khabara lagI ki isa aaii| yahA~ se utAra zurU huA aura eka mIla nIce mandira meM do saMkha rupayA gar3A huA hai| sarakAra ne melacaurI milaa| mandira ke andara cAra-chaH hAtha khodavAyA / khodane para melacaurI hI taka bahudhA haridvAra yA devaprayAga ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 sarasvatI liye hue kulI Ate haiM / yahA~ se rAnIkheta yA rAmanagara ko dUsare kulI ra DA~DI lenI par3atI hai / rAste meM bahuta se yAtrI mile| unameM adhikatara striyA~ thIM / ve bahuta thakI huI thIM / mukAma para pahu~cane ke lie phira car3hAI milI / 3 yA 4 hI falAMga meM dhUpa ke samaya mere AdamiyoM kI saba gati ho gaI / para mukAma ThaMDA thA / vahA~ jAkara ArAma milA / zAma ko maiM caTTiyA~ dekhane gayA / yahA~ caDDI baniye kI dUkAna ko kahate haiM / yaha kahIM do maMz2ilA hotI hai, kahIM eka maMz2ilA / rAste bhara meM eka-eka, do-do mIla para barAbara caTTiyA~ milatI jAtI haiN| koI caTTI sAfasutharI, koI gaMdI hotI hai| yAtrI loga yahIM khAnA pakAte haiM aura naz2adIka hI pAkhAnA - pezAba bhI karate haiM / isa kAraNa yAtrA mArga meM makkhiyA~ bahuta jyAdA ho gaI haiM / isI lie gar3havAla - jile ke sarakArI afasara jahA~ taka bana par3atA hai, yAtrA mArga ko chor3akara calate haiN| yAtrA mArga meM khAne-pIne kA sAmAna bhI maha~gA milatA hai, cIz2eM bhI acchI nahIM milatIM / jo yAtrI apane sAtha khAne-pIne kA sAmAna le jAnA cAhate haiM unako kulI-bhAr3A to denA hI par3atA aura Thaharane ko jagaha bhI nahIM milatI, kyoMki baniyA unhIM ko Thaharane dete haiM jo unake yahA~ sAmAna kharIdate haiM, isI lie yAtrI loga apane sAtha sAmAna nahIM le jAte haiM / 4-6- 35 ko lohavA se trAdivadarI AyA / 11 mIla kA par3Ava thA / 3 mIla se jyAdA car3hAI para paidala calA / rAste meM 5 mIla car3hAI aura 5 mIla utAra thA / jyoM jyoM badarInAtha jI nikaTa Ate jAte the, lauTanevAle yAtriyoM kI saMkhyA bar3hatI jAtI thii| mujhe ajamera, jodhapura, jayapura, AgarA, gvAliyara, buMdelakhaMDa, lakhanaU, khIrI, sItApura aura rAyabarelI ke yAtrI mile| koI koI yAtrI apane sAtha choTe choTe bacce bhI lAye the / ghor3A, dezI ppAna, kaMDI aura DA~DI kI savAriyoM para kamaz2ora strI aura marda jA rahe the / savArI ke ghor3e kama the / ladd ghor3oM para hI asabAba lAda kara usI para aurateM aura marda baiThe the / ppAna to mAmUlI lakar3iyoM kA banA thA aura usameM maciyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 kI taraha baiThane kI jagaha thI / yaha kaMDI se jyAdA ArAma denevAlA hai aura isako bhI cAra AdamI lekara calate haiN| kaMDI eka bar3A bhAvA-sA lambA lambA hotA hai, jisameM paira bA~dhakara baiThanA hotA hai aura use eka AdamI apanI pITha para lAda letA hai / isa AdamI ke hAtha meM eka nokadAra lakar3I calane meM sahArA dene ke lie aura eka devakI hotI hai / devakI ( kA AkAra ) para vaha sahArA 1 lekara khar3A ho jAtA hai 1 maiM dibadarI 10 baje se pahale pahu~ca gayA / yaha eka choTI jagaha hai / yahA~ satyanArAyaNa va badarInAtha jI ke maMdira haiN| zAma ko AratI ke samaya darzana kiye| yaha sthAna 'paMca badarI' meM nahIM hai / maMdira purAne z2arUra haiN| aura sarakAra kI tarafa se saMrakSita bhI haiM / yahA~ ke eka AdamI se mAlUma huA ki usa sthAna ke nikaTa hI TeharI ke purAne rAjAoM kI rAjadhAnI thI aura isI maMdira meM unhoMne apane kula devatA zrI badarInAtha ko sthApita kiyA thA / bhUkaMpa meM saba sthAna naSTa ho gayA hai| kevala badarInAtha kA maMdira kucha Ter3hA hokara baca gayA hai / pahAr3a para maiMne khAne-pIne kI bar3I ehatiyAta kI / pAnI garama karake piyA aura jyAdAtara daliyA hI khAyA / tisa para bhI peTa ThIka nahIM rahA, cUrana kA prabaMdha karanA par3A / 5-6- 35 ko karNaprayAga pahu~ca gayA / yaha muqAma 12 mIla para thA / jo utAra kala zurU huA thA vahI Aja zimalI taka rhaa| zimalI se karNaprayAga 4 mIla hai / zimalI meM piMDaragaMgA ke darzana hue| yaha nadI piMDArI gleziyara se nikalI hai aura karNaprayAga meM alakanaMdA se mila gaI hai| jahA~ do nadiyA~ milatI haiM usI ko yahA~ 'prayAga' kahate haiN| subaha ko calate vakta saMgama meM snAna kiyA / 6-6-35 ko sonalA meM ThaharA thA, parantu DAkaba~galA bilakula sunasAna jagaha thaa| koI dUkAna bhI naz2adIka na thI / mere pAsa kucha kAma bhI na thA / isalie 3 mIla Age nandaprayAga calA gayA / nandaprayAga meM nandAkinI aura alakanandA kA saMgama huA hai / nandA www.umaragyanbhandar.com
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] merI zrI badarInAtha jI kI yAtrA 443 kinI kA jala harA hai aura vaha piMDara se choTI nadI hai| isa nadI kA vega ruka gayA aura pAnI pIche ko lauTa nandaprayAga meM koI DAka-ba~galA na hote hue bhI Thaharane kI par3A / sAre gA~va va pula jo isa nadI ke kinAre the, takalIfa nahIM huI / ThAkura rAmasiMha jI kA nayA kamarA baha gaye / 2 yA 3 dina bAda isa naye pahAr3a kI miTTI baha mere lie paMDita anusUyAprasAda jI, ceyaramaina DisTrikTa- nikalI aura pAnI kA rAstA milaa| usase saba nadiyoM borDa, kI kRpA se khAlI ho gyaa| nandaprayAga ke naz2adIka meM bAr3ha A gaI / aba usa jhIla kA fAz2ila pAnI mujhe pahale-pahala eka baragada kA choTA vRkSa dekhane meM barAbara bahA karatA hai jo 'birahI nadI' ke nAma se pukArA aaayaa| Ama ke per3a to yahA~ bahuta haiM, para nIma kA per3a jAtA hai| yahA~ nAma ko bhI nahIM hai| usakI zakala kA eka per3a camolI meM nAyaba tahasIladAra se yaha mAlUma huaA 'vitarNa milaa| pIpala kI kamI nahIM hai| nandaprayAga ki vahA~ naz2adIka eka sone kI khadAna hai| sarakArI taura meM kucha zahariyata hai| yahA~ se zrI badarInAtha kA sambandha se pahale usameM kAma lagA thaa| AmadanI se z2yAdA kharca bahuta rahatA hai| hone kI vajaha se vaha kAma banda kara diyA gyaa| unhoMne bahuta dinoM ke bAda Aja lIDara va hindustAna TAimsa yaha bhI batalAyA ki zimalI ke Upara piMDaragaMgA kI bAlU akhabAra dekhane ko mile / para ve donoM 2 jUna ke the| se loga sonA aba bhI nikAlA karate haiM aura kucha na kveTA kI barabAdI par3hakara sahasA A~sU A gaye / kaI ghaMTe kucha roz2a pA hI jAte haiM / isI se yahA~ yaha kahAvata mazahUra inhIM donoM akhabAroM ke par3hane meM laga gye| hai ki gar3havAla meM kubera kA khajAnA hai| 7-6-35 ko camolI pahu~ca gayA / isako loga paidala calane meM kucha thakAvaTa to z2arUra AI, parantu lAlasA~gA bhI kahate haiM / DA~DI aura kuliyoM ko javAba tabIata acchI rhii| pIpalakoTI kA bAz2Ara bar3A hai| de diyaa| ba~galA U~ce para thaa| jo garmI kI zikAyata yahA~ bhoTa deza kI cIjeM mila jAtI haiN| isa mArga meM bAz2Ara meM ThaharanevAloM kI thI vaha mujhako nahIM thii| abhI taka itanA bar3A bAz2Ara mujhe nahIM milA thaa| nandayaha tahasIla kA muqAma hai aura hAkima paraganA kA prayAga se yaha acchA hai| vahA~ tibbata kI cIjeM jaise ijalAsa bhI yahA~ hai / isalie yahA~ 7 yA 8 vakIla bhI camara, bakarI va hirana kI khAle, kastUrI ityAdi bikatI haiM aura talAza karane se kucha sabz2I bhI mila jAtI hai| thiiN| zilAjIta, brAhmI, jAharamoharA Adi bhI bika rahe yahA~ aspatAla, DAkaghara aura pulisa kI caukI bhI hai| the| hamAre daphtara ke eka bAbU banavArIlAla mile / citta camolI se tIna kulI merA asabAba lekara cale aura maiM prasanna huaa| paidala claa| 11 baje dina ke karIba maiM pIpalakoTI ke 6-6-35 ko subaha 51 baje calakara 4 mIla para ba~gale para pahuMcA aura kulI 12 baje phuNce| rAste meM garur3agaMgA phuNcaa| yaha 'tIrtha' mAnA jAtA hai| yahA~ birahIgaMgA nAma kI eka nadI milii| yaha nadI gohanA snAna kiyaa| rAste meM dUdha piyA aura karIba 6 baje dina jhIla (DumarI tAla) se nikalI hai| kahA jAtA hai ki yaha meM pAtAlagaMgA pahu~ca gyaa| gulAbakoTI para 103 baje nadI dUra se AI thii| gohane meM eka pahAr3a gira gayA pahu~ca gyaa| rAste meM eka pahAr3a TUTa gayA thaa| usake aura usakA rAstA baMda ho gayA aura eka bar3I bhArI bhIla Upara mAmalI rAstA banA diyA gayA thaa| usa para calate bana gaI / kucha samaya bAda (saM0 1864-65 meM) isa pahAr3a hue kucha Dara mAlUma hotA thaa| yahA~ / -) sera ATA va kA UparI bhAga TUTakara jhIla meM gira par3A, rukA huA mAmUlI cAvala milatA hai aura 3 // botala miTTI kA tela pAnI uchala par3A aura itane z2ora se bahA ki rAste meM milatA hai| jagaha ramaNIka nahIM hai / kahIM ghUmane jAne kI jitanI nadiyA~ par3I unameM bahiyA aA gayA / abhAgyavaza jagaha nahIM hai| eka pahAr3a Age calakara alakanandA meM gira pdd'aa| aba 10-6-35 ko subaha 5 baje claa| rAste meM bahuta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 car3hAva-utAra nahIM thA aura kucha bAdala bhI the| 10 baje ke kuMDa yAtrI cale jA rahe the aura koI nIce dekhatA bhI ke pahale hI 6 mIla calakara jozImaTha pahu~ca gyaa| nahIM thaa| pAMDukesara meM dUdha =) sera aura bAkI saba cIjeM rAste meM lakhanaU ke vaidya paMDita cidAnanda se mulAkAta - sera bikatI haiM / ba~galA bahuta acchI jagaha para hai| huii| citta prasanna huaa| jozImaTa eka acchI jagaha naz2adIka hI gaMgA jI baha rahI haiM aura eka barphIlA pahAr3a hai / yahA~ kI caTTiyA~ bahuta sAfa sutharI haiN| yahA~ aspa- sAmane hai| tAla, DAkakhAnA aura pustakAlaya haiN| yahA~ narasiMha badarI yahA~ eka maMdira zrI vAsudeva jI kA hai aura dUsarA jI ke maMdira haiN| jozImaTha meM usa samaya yAtrI loga zrI yogI badarI kaa| ye maMdira pANDavoM ke banAye hue nahIM Thaharate the| kisI ne yaha khabara ur3A dI thI ki kahe jAte haiN| zrI yogI badarI ke maMdira meM lohe kI yahA~ fasalI bImArI phailI huI hai| mujhe ba~gale meM ThaharanA 4 pATiyA~ rakkhI haiN| unakI puchiyoM para nandI thA, jo gA~va se dUra aura U~ce para banA hai / isalie (nAdiyA) kI mUrti banI hai aura bAkI paTTiyoM meM kucha maiM to calA AyA / DAkTara sAhaba ke yahA~ se 7-6-35 likhA hai / vahA~ kA pujArI to yaha kahatA hai ki ina kA lIDara ma~gA kara dekhaa| yahA~ se nItI darga ko eka paTTiyoM ke lekhoM ko koI par3ha nahIM sktaa| parantu ve lekha sar3aka gaI hai| yaha darrA tibbata se bhArata ko milAtA par3ha liye gaye haiN| unameM AThavIM aura navIM sadI meM jo hai / jozImaTha se 60 mIla para tibbata kI sImA milatI dAna rAjAoM ne ina maMdiroM ko diye the unakA z2ikra hai| hai| isa jile ke rahanevAle vahA~ se Una aura namaka garur3a jI kI mUrti yahA~ karIba karIba hara maMdira ke sAmane lAte hai / pahAr3a para namaka pAnI se bhI taiyAra hotA hai, hai aura maMdira viSNu jI ke nAma para hI haiN| jozImaTha meM aura usakI khadAna bhI hai| yaha namaka bhoTa meM hotA hai, jarUra eka nau dargA jI kA maMdi gale ke irda-girda do pahAr3a haiM, jina para usa samaya 12-6-35 ko rAstA hara roz2a se jyAdA lambA aura taka kucha kucha barpha jamI thii| kharAba milA / hanUmAna-caTTI ke bAda 3,000 phuTa se jyAdA 11-6-35 ko ekAdazI kA dina thaa| mujhe isa u~cAI car3hanI pdd'ii| rAste meM barpha para bhI 3 yA 4 jagaha bAta kA saMtoSa thA ki usa dina kA par3Ava pAMDukesara taka calanA par3A / eka jagaha to paira phisalate phisalate bcaa| 8 mIla kA hI honA acchA thA / parantu ye 8 mIla kala isa kaSTaprada mArga meM bhI barpha ke pula aura barpha kI sufeda ke 6 mIla se kharAba the| jozImaTha se calate hI 2 mIla caTTAne jo saMgamaramara se bhI sundara mAlUma hotI thIM, hRdaya kA utAra viSNuprayAga taka milaa| viSNuprayAga meM ko AkarSita karatI thiiN| bar3I kaThinAI ke sAtha 12 baje saMgama sar3aka se karIba 100 phuTa nIce thaa| vahA~ jAkara dopahara ko zrI badarInAtha dhAma phuNcaa| snAna karanA bhI mAmUlI kAma na thaa| saMgama para to koI , baje zAma ko bhagavAn badarInAtha jI ke darzana nahA hI nahIM sakatA hai| alakanandA meM nahAyA ora dhavalI- ko prAratI ke samaya gyaa| darzana pAkara jo bhAva mere gaMgA meM mArjana kiyaa| yahI saMgama-snAna ho gyaa| pAnI citta meM utpanna huaA vaha maiM hI jAnatA huuN| mujhe maMdira ke bahuta hI ThaMDA thA / hAtha-paira saba gala gye| phira jaMjIra karmacAriyoM ne daravAz2e para bag2ala meM biThalA diyaa| maiMne ke sahAre Upara A gyaa| vahA~ se car3hAI zurU huii| khUba darzana pAye aura apane ko dhanya samajhA / jisa prema se rAste meM pahAr3a kI sIdhI caTTAna kI caTTAneM miliiN| yahA~ yAtrI loga darzana karane Ate haiM vaha dRzya dekhane yogya thaa| rAstA banAne meM bar3I kaThinAI par3I hogI / isI lie bahuta- kucha aurateM to bAhara bhajana gAtI aura mana hokara sI jagahoM meM sirpha 2 yA 23 phuTa hI sar3aka caur3I thii| kUdatI thIM / andara pujArI loga viSNusahasranAma zrAdi . itanI taMga sar3aka para se pAtAla meM gaMgA jI ko bahatI huI kA pATha karate the| eka strI mujhe dikhalAI gaI jo kahatI dekhakara kisakA dila nahIM dahala sakatA hai ! parantu kuMDa hai ki usane 14 varSa se khAnA-pInA chor3a rakkhA hai| na Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakhyA 5] merI zrI badarInAtha jI kA yAtrA vaha pezAba karatI hai aura na pAkhAne nAtI hai| usake sI mAlUma hotI hai| cehare meM koI prAkRti nahIM hai / bahuta bhakta cele haiM / mujhe isa bAta para vizvAsa nahIM aayaa| kahA jAtA hai ki zrI zaMkarAcArya ne use nArada kuMDa se yahA~ ke rAvala jI bhI usake kathana para saMdeha karate nikAlA thaa| zRMgAra bar3A sundara hotA hai| haz2AroM shraadhaiN| para unhoMne eka strI kA hAla sunAyA, jo pArasAla miyoM kI bhakti ke kAraNa vahA~ sAkSAt bhagavAn kA yahA~ akelI 6 mahInA jAr3e ke dinoM meM raha gaI thii| samIpatva kA bhAsa hotA hai / bhagavAn kI mUrti ke pAsa usake pAsa kevala eka kambala aura eka cAdara thii| usake kubera jI, garur3a jI, uddhava jI va nara-nArAyaNa kI mUrtiyA~ bhojana ke lie kucha sattU usake pAsa chor3a diyA gayA thaa| haiM / nara-nArAyaNa kI mUrti ke pAsa deviyoM kI 4 mUrtiyA~ usI para usane chaH mahIne taka guz2ara kii| usane chaH mahIne haiN| unameM eka urvazI bhI hai / karIba 10 baje prAratI taka bhAga nahIM jlaaii| yaha aurata 25 sAla kI hai| bar3I lekara caraNAmRta pAna kara vApasa paayaa| tapasvinI kahI jAtI hai| isako eka roz2a jaba vaha barpha badarInArAyaNa-dhAma meM bahata-se ba~gale gaMgA ke bAyeM para par3I thI, svapna meM eka sAdhu ne kucha halavA diyaa| vaha kinAre para bana gaye haiN| parantu gaMgA kA bAyA~ kinArA jAga par3o, dekhA to halavA usake hAtha meM hai| usane Thaharane ke lie punIta sthAna nahIM mAnA jaataa| gaMgA ke halavA ko taptakuMDa para jAkara khAyA / eka dina usane dAhane tarafa jo pAnI kI dhArAyeM giratI haiM yA jo pahAr3a taptakuMDa para kaI zrAdamiyoM ko snAna karate dekhA / unakI haiM ve saba pavitra aura tIrtha mAne jAte haiN| vahA~ nara-nArAbolI na smjhii| yaNa nAma ke pahAr3a haiN| inhIM pahAr3oM para nara (arjana) jisa roja badarInAtha jI pahacA usake dasare dina aura nArAyaNa (zrIkRSNa jI) ne tapasyA kI hai| eka (13-6-35) subaha uThate hI taptakuMDa meM snAna ko gyaa| pahAr3a kA nAma nIlakA~ThA hai| usake nIce eka sthAna hai / pAnI itanA garma thA ki usake aMdara ghusane jisako brahmakapAlI kahate haiN| yahA~ pitaroM kA zrAddha kiyA kI himmata na pdd'ii| sUrya-kuMDa para gyaa| vahA~ garma pAnI jAtA hai| yahA~ zrAddha karane kA mAhAtmya gayA se bhI kI dhArA se loTe se snAna kiyaa| yahA~ bhI zarIra para adhika hai| kahate haiM ki kumbha ke avasara para bhaktoM ko pAnI par3ate hI mAlUma huA ki sArA zarIra jala gyaa| bhagavAn ke darzana isa pahAr3a para milate haiM / badarInArAyaNa vahA~ se snAna kara gaurI-kuMDa para jahA~ garma dhArA gaMgA jI se 7 mIla calakara svargArohaNa kA rAstA hai, jahA~ cAra se milatI hai, mArjana kiyaa| gaMgA jI meM snAna karanA pAMDavoM ne apanA zarIra tyAga kiyA thA aura yudhiSThira mere lie saMbhava na thaa| thor3I hI dUra para sthita barpha se sadA mahArAja svarga ko gaye the| isa jagaha koI vRkSa nahIM hai| DhaMke rahanevAle pahAr3a se gaMgA jI AI haiN| unakA jala bahuta sAla meM chaH mahIne yaha sthAna barpha se DhakA rahatA hai aura hI ThaMDA thA / Upara Akara saMdhyA-tarpaNa karake deva-darzana eka taraha kI havA vega se calA karatI hai| ko calA gyaa| abhiSeka (arthAt vizeSa pUjA) kA dina abhI taka hanUmAn-caTTI aura badarInAtha ke bIca meM thaa| eka bAI ne 101) dekara pUjA karAI thii| rAvala jI do jagaha gaMgA jI para pula nahIM bana sake haiM / purAne mahArAja ne bar3e parizrama se karIba 3 ghaMTe pUjA kii| mujhe z2amAne kI taraha jhUle hI haiN| ye jhale calane para hilate haiM rAvala jI kI kRpA se eka acchA sthAna baiThane ko mila aura ina para eka sAtha tIna yA cAra AdamI se jyAdA gayA thaa| vaise to yAtrI 5 minaTa se jyAdA maMdira meM nahIM jaate| Thaharane nahIM pAte haiN| aura Thahara bhI kisa taraha sakate haiM lauTate samaya maiM phira jozImaTha meM narasiMha-badarI ke jaba ki 600 va 700 yAtrI roz2a Ate haiM aura kama se mandira ko gayA / mUrti bar3I vizAla cikane kAle patthara kama 3 roz2a Thaharate haiM ? 2,000 zrAdamiyoM ko darzana bhI kI hai| eka hAtha bAla kI barAbara kisI cIz2a se jur3A to karAnA thaa| bhagavAna kI mUrti baiThI huI bauddha kI mUrti- hai| kahA jAtA hai ki jaba yaha hAtha kisI kAraNa TUTa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 sarasvatI [bhAga 36 jAyagA taba koI bar3I durghaTanA hogii| mandira meM baiTha bhI milA jo gautroM ke carAne ke lie (gocara) kisI rAnI gayA / logoM se vahA~ ke mandiroM kA hAla pUchane lgaa| ne kharIda kara puNya kara diyA hai| isa maidAna ke darakhta mAlUma huaA ki vAsudeva nAmaka eka rAjA jozImaTha kATakara aura patthara haTAkara havAI jahAz2a ke utarane ke ke jaMgala meM apanI rAnI-sahita tapasyA ko gayA thaa| lie jagaha banAI gaI hai| eka bahuta bar3A baragada kA eka roz2a usakI kuTI meM eka bAgha ghusa gyaa| rAnI per3a aura eka caTTAna kA Tukar3A raha gayA hai| isI caTTAna ghabarAkara bAhara aagii| rAjA usa samaya vahA~ nahIM thaa| se lar3akara eka bAra eka havAI jahAz2a TUTa par3A thaa| mere jaba vaha kuTI para AyA taba rAnI ne saba hAla btlaayaa| sAmane jahAz2a AyA thA aura eka hindustAnI sAhaba use sAdhu rAjA talavAra lekara kuTI meM ghusa gayA aura bAgha ke calA rahe the / isameM TUTe hue jahAz2a ko banAne ke lie eka talavAra maarii| talavAra usake hAtha para par3I jo eka iMjIniyara pAyA thaa| vaha usI vakta eka mAravAr3I jhUla gayA, para khUna ke bajAya usase dUdha baha niklaa| aura usakI strI ko lekara ur3a gayA / 2 AdamiyoM ko bAgha calA gyaa| rAta ko rAjA ko svapna huA ki lene ke lie phira Ane kA vAdA kiyaa| 45) eka AdamI badarInArAyaNa jI hI bAgha kI zakla meM darzana dene Aye / kA 122 mIla ke lie kirAyA aura Ane-jAne kA the / usI ghaTanA kI yAdagAra meM narasiMha-badarI kA mandira | kirAyA 75) rakkhA gayA hai| havAI jahAz2a yahA~ se 45 rAjA vAsudeva ne banavAyA aura rAjA kI yAda meM vAsudeva | minaTa meM haridvAra pahu~cA detA hai| jI kA mandira banAyA gyaa| yaha ghATI yahA~ pIpala, baragada, zrAma ke peDa vahA~ baiThakara pA~ca badarI kA nAma va sthAna puuchaa| dikhAI diye| inake pAsa hI cIr3a vagairaha ke per3a bhI mAlUma huA ki AdibadarI inameM nahIM haiM / pA~ca badarI ye pahAr3a para mile| Ama yahA~ bahuta haiM, parantu A~valA haiM-(1) zrI badarInAtha jI, (2) yogezvara badarI jo pAMDu- se bar3A koI aAma nahIM dekhaa| Ama abhI kacce the| kesara meM haiM, (3) narasiMha badarI jo jozImaTha meM haiM, (4) jaba 8 mIla cala cukA taba koTezvara mahAdeva jI ke vRddha badarI jo jozImaTha se 4, mIla para camolI kI tarafa darzana gaMgA ke isa pAra se kiye / mahAdeva jI kA svayaMbhU haiM, (5) dhyAna badarI jo urga gA~va meM gaMgA ke usa pAra liMga eka patharIle pahAr3a meM eka kudaratI guphA meM gaMgA jI * kumAracaTTI ke sAmane haiM / yahA~ bahuta mandira haiM, parantu gaMgA ke pAsa hai| usa para pAnI barAbara cuzrA karatA hai / yahA~ jI ko pAra karane ke lie 2 laTThoM hI para calanA par3atA hai| rane ke lie 2 laTThoM hI para calanA par3atA hai| eka sAdha rahate haiN| eka dharmazAlA bhI bana gaI hai| eka sAdhu ra isalie yAtriyoM kI himmata nahIM pdd'tii| yaha bhI batalAyA rudraprayAga pahu~ca kara pahale maMdAkinI gaMgA aura alakagayA ki bhaviSya badarI kA sthAna purANoM meM likhA hai / vaha nandA ke saMgama para snAna kiyaa| maMdAkinI kedAranAtha sthAna nItI kI tarafa 'tapovana' se 3 mIla prAge dhaulIgaMgA jI se Akara yahA~ milI hai| kAlI kamalIvAle bAbA ne ke naz2adIka jozImaTha se 6 mIla para hai| tapovana meM bhI yahA~ eka pakkA ghATa banavA diyA hai aura 120 sIr3hI utara eka garma cazmA hai / eka svayambhU-mUrti bhI vahA~ bana rahI kara saMgama milatA hai| vahA~ bhI jaMjIra pakar3akara snAna huaa| hai / kahA jAtA hai ki eka pahAr3a kI caTTAna para cehare kI karNaprayAga se rudraprayAga taka yAtrA-mArga nahIM hai / AkRti bana cukI hai| sthAna bar3A ramaNIka batalAyA isalie rAste meM bahuta kama bhIr3a milii| parantu rudraprayAga jAtA hai| / se nikalate hI saikar3oM yAtrI mile| inameM bahuta-se rudra23-6-35 ko naye rAste se calA aura 10 mIla prayAga se kedAranAtha jI hokara zrI badarInAtha jI jA rahe para nagarAsU aayaa| pahale do mIla to patharIlA pahAr3a the| rudraprayAga se kedAranAtha jI 48 mIla hai| badarInAtha aura taMga rAstA milaa| bAda ko kaccA pahAr3a milaa| jI se lauTakara yAtrI karNaprayAga se rAnIkhata athavA vahA~ kucha maidAna bhI milaa| yahA~ 6 mIla para vaha maidAna rAmanagara ko jAte haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5 merI zrI badarInAtha jI kI yAtrA 447 26-6-35 ko zrInagara pahu~ca gyaa| jagaha acchI spaSTa dekha par3atI hai| purAnI bastI meM sivA 2 yA 3 hai, para paMkhe kI havA meM kAma karanA par3atA hai| zAma ko maMdiroM ke kucha bhI nahIM raha gayA hai| naI bastI caukora kamalezvara mahAdeva ke darzana kiye| kahA jAtA hai ki jayapura ke namUne para banAI gaI hai| yahA~ Tona eriyA mahAdeva jI kA nAma kamalezvara isalie par3A ki eka aura spezala majisTreTa kI kacaharI bhI hai| isake usa samaya bhagavAn ne haz2Ara kamaloM se inakA pUjana kiyA pAra TeharI-riyAsata hai / zrInagara kisI samaya TeharI-riyAsata thA / eka kamala ghaTa jAne para apanI A~kha nikAla kara kI rAjadhAnI thii| aba vaha ujAr3a-sA dekha par3atA hai| car3hAne ko taiyAra ho gaye the taba ziva jI ne prasanna hokara isa prakAra hamArI yaha yAtrA kuzalapUrvaka samApta huI darzana diye| 1 aura hama paur3I sarakArI kAma karane cale gye| vahA~ jAkara zrInagara meM virahIgaMgA ne jo hAni pahu~cAI thI vaha maiMne vaz2ana liyA / vaha 5 sera bar3ha gayA thaa| abhilASA lekhaka, zrIyuta upendra dila ke dhore A baiTho tuma, bano prema kI pyAsa, tAla-hIna ho jaise nartana, A~khoM para chA jAo jaise avanI para aakaash| maiM hU~ bujhate dila kI dhar3akana tuma ho usakI Asa, re, AzA kA dIpa jalAkara, dila ke dhore A baiTho tuma bano prema kI pyAsa // bujhI huI yaha pyAsa jagAkara, sira se pairoM taka jAdU tuma, maiM mohA anajAna, mata jhijhako aba Aga lgaakr| tuma ho rUpa chalI au' maiM hU~ sarala prema naadaan| mujhe tar3aphatA dekha karo tuma mata merA upahAsa, tuma ho dIpaka maiM paravAnA, dila ke dhore A baiTho tuma bano prema kI pyAsa // maiM tanmayatA tuma ho gAnA, bhalA na ha~sane do prANoM ko lekina ai sarakAra, ___ tuma pAgalapana maiM dIvAnA, roko nahIM azruoM kA tuma pAgala pArAvAra / / nayanoM kI nadiyoM kA pAnI, binA tumhAre jIvana nIrasa sumana-hIna madhumAsa, bahatI jisameM vyathA kahAnI, dila ke dhore A baiTho tuma bano prema kI pyAsa // jisameM dila rotA hai mAnI / jagata A~kha hai maiM hU~ A~sU, tuma dharatI ho prANa, ise bigAr3o nahIM, na hone do tuma isakA hrAsa, isase palakoM ke choroM para maiM baiThA hU~ Ana / dila ke dhore A baiTho tuma bano prema kI pyAsa // apanA hRdaya udAra bichA lo, tuma ho ruha agara ai pyAre ! maiM hU~ jIrNa zarIra, apane meM aba mujhe milA lo, maiM hU~ jo sUkhI-sI nadiyA tuma ho zItala nIra / 'mujhe' miTA do, 'mujhe banA lo, binA tumhAre merA jIvana, yaha abhilASa karo pUrNa yA kara do satyAnAza, eka marusthala-sA hai nirjana, dila ke dhore aa baiTho tuma bano prema kI pyAsa // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ Eakalam kAra emaepha hama loga eka aisA graMtha prakAzita kara rahe haiM jisameM sudAmApurI kA kalAkAra vartamAna hindI-lekhakoM, hindI-kaviyoM aura hindI-sAhityazrI dAUdatta upAdhyAya, bambaI, se likhate haiM poSakoM kA saMkSipta paricaya diyA gayA hai| isake lie agasta kI 'sarasvatI' meM 'sudAmApurI kA kalAkAra Avazyaka sAmagrI kA saMkalana bahuta-kucha kiyA jA cukA ke zIrSaka se zrI jagannAtha ahivAsI kA paricaya chapA hai| hai / isake pahale bhI patroM meM sUcanA prakAzita karAI gaI usa lekha se eka bAta kA bhrama phaila sakatA hai| zrI thI, jisake phala-svarUpa aneka sajanoM ne sAmagrI bhejane kI zrahivAsI jI sudAmApurI ke kalAkAra nahIM haiM, kiMtu ve kRpA kI / aba graMtha taiyAra ho calA hai| ati zIghra presa beja-nivAsI haiN| unakA janma saMyukta prAnta meM mathurA meM de diyA jaaygaa| jina sajanoM ne apanA saMkSipta paricaya jile ke 'baladeva' nAmaka sthAna meM hayA hai| ahivAsI aba taka na bhejA ho, ve zIghra hI bheja dene kI kRpA kareM / upAdhi bhI vahIM ke brAhmaNoM kI hai| para ve tIna mahIne ke yaha graMtha sacitra hogA aura prativarSa isakA navIna saMskaraNa alpavaya meM hI saurASTra cale Aye the, porabaMdara meM unake nikalA karegA / aAzA hai, hindI meM aise graMtha kI zrAvapitA jIvikAvaza nivAsa karate the| unakA pAlana-poSaNa zyakatA samajhakara samasta sAhitya-sevI hamArI sahAyatA porabandara meM hI huzrA; aura kalA bhI vahIM sIkhI, ataeva kareMge / isakA zreya kAThiyAvAr3a aura bambaI ko hI hai / parantu janma-sthAna ke bAre meM jo bhrama phailAyA jAtA hai, ThIka nahIM hai| unakA sambandha apanI janma-bhUmi se adyAvadhi hindI-lekhaka-saMgha banA huA hai aura unake samasta pArivArika kArya abhI uparyukta saMgha ke maMtrI zrI premanArAyaNajI agravAla ke taka vahIM sampanna hote haiM, aura ve prativarSa vahA~ jAte haiN| hindI ke lekhakoM Adi ke nAma eka apIla nikAlI hai| gharabAra bhI vahIM hai. jagaha-z2amIna bhI / vAstava meM ahivAsI usameM ve isa prakAra likhate haiMjI bhArata ke antarrASTrIya kalAkAra haiN| unakA ziSya- hindI-lekhaka-saMgha kI ora se 'hindI-jagata' nAmaka samudAya bahuta bar3A hai aura vaha ucca zreNI kA hai| isake sAhityika vivaraNa-pustaka ke prakAzana kA Ayojana kiyA bAre meM likhane kA vicAra thA, sAmagrI bhI juTAI, parantu jA rahA hai| isa grantha meM sAhitya-sambandhI Avazyaka tathA eka paricaya prakAzita ho cukA hai taba vahI kAfI hai| upayogI sAmagrI ekatra karane kA vicAra hai / isa hetu hameM hindI-jagat kI samasta jJAtavya bAteM ekatra karanI haiN| hamane vivaraNa-pustaka meM anya bAtoM ke atirikta hindI. lekhakoM aura kaviyoM se namra nivedana lekhakoM, prakAzakoM, patra-patrikAoM, pustaka-vikretAoM, laheriyAsarAya (bihAra) ke pustaka-bhaMDAra-prabandhaka sAhityika saMsthAoM Adi kA pUrA paricaya bhI samAviSTa likhate haiM karane kA nizcaya kiyA hai| isa prakAra janatA ko ina 448 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] ciTThI-patrI 449 sabake viSaya meM pUrI jAnakArI prApta ho skegii| isameM zAnti-niketana se lekhakoM, patra-saMcAlakoM aura pustakadonoM kA lAbha hogA aura hama bhI apane manoratha aura prakAzana-saMsthAoM ke nAma nimnalikhita apIla prakAzita uddeza meM saphala hoNge| kI haihama AzA karate haiM ki Apa isa pustaka ke Ayojana priya mahodaya, meM hamArI sahAyatA kareMge tathA apanA pUrA paricaya zIghra Apako yaha jAnakara khuzI hogI ki zAnti-niketana bhejeMge / hameM pUrNa vizvAsa hai ki Apa hamAre isa Ayojana meM hindI-bhASI prAntoM se AnevAle vidyArthiyoM kI saMkhyA ko saphala banAne meM pUrNa sahayoga pradAna kareMge tathA apane / bar3I zIghratA se bar3ha rahI hai| skUla-vibhAga ke atirikta mitroM ko bhI isakI sUcanA deNge| kAleja-vibhAga meM hI isa samaya pandraha vidyArthI zikSA pA rahe haiM / zrAzA hai, yaha saMkhyA aura bhI adhika bddh'egii| vidyArthiyoM kI yaha bar3hatI huI saMkhyA deza ke baMgalA aura cakradhara-puraskAra hindIbhASI daloM ke madhya sAMskRtika ekatA kA dyotaka sAhitya-samiti, rAyagar3ha, ke maMtrI paNDita zrAnanda- hai| madhyakAlIna hindI-sAhitya ke marmajJa zrI kSitimohana mohana vAjapeyI ema0 e0 likhate haiM sena ke mahatkArya ke phalasvarUpa aneka prAcIna hindI___samasta hindI-bhASA-bhASI samAja ko yaha sunakara apAra kavi gurudeva ke Azrama meM paricita ho cuke haiN| dAdU kI| AnaMda hogA ki hamAre sAhitya-marmajJa mahArAja cakradhara kavitA para unakI mahattvapUrNa pustaka prakAzita ho cukI hai| siMhajU deva (rAyagar3ha-nareza) ne zrIgaNezotsava ke upalakSa aura maiM zrAzA karatA hU~ ki usakA a~garejI saMskaraNa bhI meM prativarSa 200) rupaye kA eka sAhityika-pratiyogitA- zIghra hI prakAzita ho jaaygaa| puraskAra dene kA nizcaya kiyA hai| hindI ke madhyakAlIna premiyoM ke sambandha meM unake saubhAgyavaza, Aja dina, hindI meM akhila bhArata- vyAkhyAnoM kA a~garez2I saMskaraNa maiMne svayaM par3hA hai / isake varSIya pratiyogitAyeM kaI eka pracalita ho cukI haiM, parantu dvArA jo jJAna-rAzi pAzcAtya janatA ke sammukha upasthita prAntIya pratiyogitAoM kA abhI abhAva-sA hI hai / zikSA hone jA rahI hai use dekhakara mujhe Azcaryacakita raha kI kamI ke kAraNa madhya-prAnta ke nivAsiyoM ke lie abhI jAnA par3A hai| maiM AzA karatA hU~ ki yaha grantha bhaviSya kucha varSoM taka akhila bhAratavarSIya pratiyogitAoM meM meM AnevAle una kitane hI prakAzanoM meM prathama hogA jo saphalatA pAnA sAdhAraNataH kaThina-sA dikhAI detA hai / isa hindI-bhASI santoM aura kaviyoM kI vANI kA pazcima ke prakAra isa prAnta ke sAhitya-seviyoM ke lie aba taka koI paMDitoM meM prasAra kreNge| madhyakAlIna maulika granthoM ke sAdhana prastuta nahIM kiyA gyaa| isI abhAva kI pUrti ke anuvAda-kArya kA maiM bhI hara prakAra se apanI zakti bhara lie zrImAn rAjA sAhaba ne isa puraskAra kI ghoSaNA kI protsAhana de rahA huuN| hai / ataeva isa pratiyogitA kA kSetra madhya-prAnta aura Azrama meM hama logoM kI sahAyatA karane ke lie 'IsTarna sTeTsa ejensI' taka hI parisImita rhegaa| kyA maiM Apase isa bAta kI prArthanA karU~ ki Apa apane rAyagar3ha-nareza kA yaha kArya prazaMsanIya hI nahIM, anu- yahA~ se maMtrI hindI-samAja' zAnti-niketana ke nAma karaNIya bhI hai| navIna pustakeM aura patra-patrikAyeM bhejane kI kRpA kareM, jinake dvArA vizva-bhAratI meM hindI ke gahare adhyayana kI suvidhAoM meM vRddhi ho ske| eka apIla dInabandhu sI0 epha0 ainDrayUz2a ne gata 30 julAI ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ yorapa-jaisA ki maiMne use dekhA 2--phairAzro kA deza lekhaka, zrIyuta harikezava ghoSa A ghAmama kuka ke pravandha ke anu jisameM saba dezoM ke loga sammimAra kairo kI yaha makSita lita the| 'kuka' ke eka karmacArI yAtrA atyanta manorama hotI hai| kI salAha ke anusAra maIda bandara kula milAkara va 5 pauDa lete haiN| meM hama mATaroM meM savAra hona ke imI meM moTara, bhojana aura mandhyA lie cAra cAra kI ToliyoM meM kA sTImara taka vApasa pahu~cane kA vibhakta ho gaye / do amarIkana vyaya bhI sammilita rahatA hai / yadi mahilAye, maiM aura dillI ke eka koI cAra mitroM kI maMDalI banA prasiddha vyApArI kI putrI ne eka maka to use jo vyaya karanA par3egA, sAtha jAne kA nizcaya kiyaa| usakA prAyaH dRnA vyaya imameM mere mitra misTara jhilAnI aura baiThatA hai| khaira, hama socate hai ki maMga vambaI ke eka dUsare mitra bhI yaha mUlya cukAne ke yogya hai ima yAtrA meM hamAre sAtha the| kyoMki isa prakAra sampRNa bhramaNa jinheM dama dina taka koI eka dina meM samApta ho jAtA hai deza dekhane kA avasara na milA ho aura isa yAtrA kA samtA pravandha unheM jaba jahAja saIda bandara ke kaMvala ve hI, yA kama-se-kama unameM nikaTa pahu~cane lagatA hai taba bar3A eka vyakti, jo uma sthAna ko muhAvanA mAlUma hotA hai| mahAna bhalI bhA~ti jAnatA hai, kara sakatA aphrIkA ke dRramtha pradeza ko jo| hai| dina bahuta garma nahIM thA, kama savathA nagna aura nijana par3A thA. maM-kama yaha hameM, jo bhArata meM Ubar3a gvAbar3a samudrI kinAre ko atyanta ugra jala-vAya ke AdI haiM, jo nIce kI nIla jala-rAzi ke emA pratIta nahIM huaa| bhAratavarSa mammukha vizAla dIvAroM ke samAna meM ina dinoM maI meM jo garmI khar3A thA, dekhanA hama sabako bahuta par3atI hai usake mukAvile meM yahA~ 18 DigarI garmA bhalA pratIta huaa| itane dinoM ke bAda phira se kama thii| manupya kI vamtI dekhane kI AzA se mamanta yAtrI yaha 5, vyaktiyoM kA atyanta ramaNIya dala thA satRSNa natroM ke sAtha DaMka para A jamA hue| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] yorapa jaisA ki maiMne use dekhA 451 NEEDED [svez2a nahara meM (porTa saIda ke karIba)] pAThaka jAnate haiM ki antarrASTrIya dRSTi-koNa se nagna parvata ke sarvathA udAsIna dRzya ke atirikta yaha nahara atyanta mahattvapUrNa hai| svez2a kainAla aura kucha na thaa| saubhAgya se prAtaHkAla zItala kampanI, jisakA ki isa nahara para adhikAra hai, eka thA isalie hameM bahuta becainI kA anubhava nahIM antarrASTrIya saMsthA hai| parantu adhika hisse aba huA / 'kAra' kA DrAivara eka navayuvaka yUnAnI thA briTiza gavarnameMTa ke hAtha meM haiM, yadyapi isake karmacArI jo misra deza meM chuTapana meM hI AyA thA aura tabhI prAyaH phrAMsIsI haiN| isalie svabhAvataH yaha kahA se vahA~ raha rahA hai| usakI arabI nirdoSa aura jA sakatA hai ki nahara kI kuJjI briTena ke hAtha meM a~garez2I sAdhAraNa thii| hameM jJAta huA ki yUnAna hai jo ki rAjanaitika dRSTikoNa se usake lie eka mahAna jaya-harSa kA viSaya hai| sveja-zahara kAphI bar3A hai 'sarasvatI' meM apane yAtrA-sambandhI lekhoM kA aura usakA vikAsa mukhyataH kampanI kI bahusaMkhyaka mAsika krama jArI na rakha sakane ke lie maiM imAratoM aura usake aphasaroM ke ba~galoM se haA hai| apane pAThakoM se kSamA-prArthI huuN| isa yAtrA zahara kA navIna vikAsa savathA Adhunika hai aura meM lekhanI ke lie mujhe bahuta kama avakAza jo loga vahA~ rahate haiM unakI mA~goM kI pUrti ke lie milaa| sAr3he cAra mahIne se kucha adhika vahA~ bahuta-sI bar3I bar3I dUkAneM khula gaI haiN| pravAsa ke pazcAt maiM AkTobara ke prArambha meM sthAnIya nivAsiyoM kI bastI z2arA gandI hai / sAdhA svadeza lauTa AyA / mujhe AzA hai ki mere raNa ziSTAcAra ke bAda hama 'kuka' ke lAJca se kinAre saMsmaraNoM ke mAsika varNana kA krama aba bhaGga para gaye aura sIdhe moTara-kAra meM savAra ho gye|| nahIM hogA aura jo pAThaka yorapa nahIM gaye haiM, hama drata gati se kairo kI ora, jo bandara se lagabhaga unheM ye lekha rucikara pratIta hoNge| lekhaka 75 mIla kI dUrI para hai, bddh'e| hamArA mArga mukhyataH registAna se hokara gayA thaa| sar3aka ke donoM ora Shree Sudharmaswami Cyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 sarasvatI [ sphiMgz2a ke nikaTa namAz2a kA eka dRzya (kairo) ] meM bhISaNa bekArI ke kAraNa yUnAniyoM kI eka yatheSTa saMkhyA samudra-pAra karake misra meM A basI hai| usane kairo kI eka lar3akI ke sAtha zAdI kara lI hai / usane hamase misriyoM kI hAsyapUrNa kahAniyA~ kahIM ki ve kisa prakAra usakI strI ke yUnAnI girje meM [ registAna kA eka dRzya ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 dIkSita ho jAne ke kAraNa ruSTa haiN| hameM bAlU kI bar3I bar3I pahAr3iyA~ dikhAI pdd'iiN| ye saba himAcchAdita parvata ke samAna zveta thIM aura usa mahAna marubhUmi ke Upara uTha rahI thiiN| kabhI kabhI hameM hariyAlI kA ekAdha choTA Tukar3A mila jAtA thA parantu manuSya kI koI bastI vahA~ nahIM thii| kahIM kahIM sar3aka kI marammata ho rahI thI aura baliSTa suDAnI vahA~ kAma kara rahe the / ve prAyaH U~ce qada ke loga the aura unakA svAsthya acchA thA / parantu unake zarIra para kapar3e bahuta kama the / yaha bhUmi sarvathA zUnya hai aura kahIM kahIM kRSi ke lie, jo kucha prayatna hue bhI haiM ve siMcAI kA prabandha www.umaragyanbhandar.com
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] yorapa jaisA ki maiMne use dekhA na hone ke kAraNa asaphala siddha hue haiN| varSA yahA~ bahuta hI kama hotI hai| sar3aka kI marammata ho rahI thI parantu yaha AzA kI jAtI hai ki jaba yaha bana jAyagI taba kairo ke lie moTara kI bahuta acchI sar3aka hogii| lagabhaga 11 baje sarvathA lasta hAlata meM hama kairo pahu~ce / isa kairo-piramiDa ke nikaTa kA eka dRzya ] nagara ke bAhara kA dRzya acchA nahIM lgtaa| kairo do bhAgoM meM AbAdI kA eka bar3A zahara pratIta huaa| naye vibhakta hai| sarakArI zahara meM bahuta-sI Adhunika zahara meM mukhyata: yorapiyanoM kI bastI hai| vahA~ imArateM aura Adhunika dUkAneM suvyavasthita DhaGga se bahuta-se bar3e bar3e hoTala haiM jo yAtriyoM dvArA bahuta banAI gaI haiN| ina imAratoM kI banAvaTa phrAMsIsI acchI taraha saMrakSita jAna par3ate haiN| 'kuka' ke kAryADhaGga kI hai| kairo hameM do lAkha se kucha adhika laya ke sAmane hama ruke, vahA~ hamAre sAtha sthAnIya gAiDa jo bahuta acchI taraha a~garejI bola sakate the, kara diye gye| unake sAtha hama sIdhe kairo ke saMgrahAlaya meM phuNce| yaha batAne kI AvazyakatA nahIM ki yaha misrI purAtattvoM ke ati prasiddha saMgrahAlayoM meM hai / hamane tUtanakhAmana kI qabra se nikAlI huI vastuoM kA nikaTa se nirIkSaNa [ kairo] kiyA aura prAcIna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 sarasvatI [bhAga 36 bar3I bar3I dUkAneM thiiN| unameM se adhikAMza Thaga the aura jaba taka Apa unase khUba dRr3hatApUrvaka saudA na kareM, ApakA ThagAyA jAnA avazyambhAvI hai| hamane kucha vastue~ kharIdIM aura hoTala meM gye| bhojana ke bAda hama piramiDa dekhane nikle| piramiDoM ko jo sar3aka jAtI hai vaha [arabI kahavA (porTa saIda)] kairo kI atyanta sundara sar3akoM meM se eka hai| rAjasI mahala kI vibhinna vastuoM ke rUpa-raGga ko, jo sar3aka ke donoM ora misra ke zrImantoM ke ba~gale haiN| bilakula naye-se jAna par3ate the, dekhakara hameM bar3A pahAr3I ke nIce upatyakA meM eka mIla jAkara sar3aka Azcarya huaa| qabra meM rakkhI gaI zRGgAra kI vibhinna samApta ho jAtI hai| yahA~ se piramiDoM taka jAne vastuoM kI kArIgarI aura una para kiye gaye sunahale ke lie U~Ta milate haiN| ye U~Ta bar3e hI sIdhe kAma kA savistara varNana karanA asambhava hai| prada-- hote haiN| yadyapi Arambha meM yaha savArI bar3I rzana kI vastuoM se 3,500 varSa pUrva kI misrI saMskRti khataranAka jAna par3I tathApi hameM isase bahuta Ananda kA anumAna kiyA jA sakatA hai| ina avazeSoM milaa| prAcIna piramiDa, jinake viSaya meM misrI se yaha spaSTa ho jAtA hai ki una dinoM ke misra- purAtattva ke vizAradoM ne Azcaryajanaka bAteM batalAI nivAsI kisa prakAra kA jIvana vyatIta karate the| haiM vAstava meM darzanIya haiM aura jo sveja nahara se hamArI cAra pahiye kI gAr3iyoM kI taraha unake ratha guz2arate haiM unheM yaha avasara na cUkanA caahie| hama hote the| unake rathoM meM mIla batAnevAle yaMtra bhI piramiDoM ke Antarika bhAga meM gaye aura prAcIna the| hamAre pAThaka misra deza kI mamiyoM aura misrI misriyoM ne una vizAla stUpoM kI kaise racanA kI hai purAtattva ke mahAna jJAtA misTara hovarDa kArTara-dvArA yaha dekhakara hameM bar3A Azcarya huaa| pratyeka patthara khoje gaye anya avazeSoM ke sambandha meM par3ha cuke haiN| samAna pUrNa ghanAkAra vaz2ana meM lagabhaga 15 Tana ke isalie maiM purAtattva-sambandhI khojoM kA yahA~ varNana hogaa| piramiDa nambara 1 kI u~cAI lagabhaga 500 na kruuNgaa| isa saMgrahAlaya meM romana-kAla kI, jo phITa hai aura isakI banAvaTa krakacAyata ke samAna purAtattvavettAoM ko adhyayana kI yatheSTa sAmagrI hai| andara ke bhAga meM zikhara taka jAne ke lie pradAna karatA hai, kucha Azcaryajanaka mUrtiyA~ bhI haiN| sIr3hiyA~ haiN| maiM aura mere cInI mitra misTara kU saMgrahAlaya dekhane ke pazcAt hama dezI bAjAra meM coTI taka gaye / parantu jaba hama nIce utare taba | gye| vahA~ yahUdiyoM, iTAliyanoM aura yUnAniyoM kI sarvathA thaka gaye the| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.core
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] yorapa jaisA ki maiMne use dekhA 455 piramiDa dekhane ke bAda TAmasa kuka kA mArga-darzaka hameM nIla nadI meM eka nAva para le gyaa| vahA~ eka atyanta ramaNIka dRzya ke bIca meM hamane cAya pii| sundara nIla ke donoM kinAroM [ sthAnIya logoM kI bastI (porTa saIda)] para kairo ke dhanI pAzAoM ke sundara ba~gale haiN| nadI bharI huI thI aura para eka bar3A melA lagA thA vahA~ hamane bahuta-sI sampUrNa pAsa-par3osa durlabha sauMdarya se vyApta thaa| carkhiyA~ dekhIM jo sundara pozAkoM se yukta baccoM ko yorapiyana DhaGga se bichAye gaye una udyAnoM ke madhya liye Ananda se ghUma rahI thiiN| hama kaI qasaboM se meM bhI pUrvIya vaibhava kA abhAva nahIM thaa| nIla nadI bhI guz2are jinameM Adhunika imArateM dikhAI pdd'ii| meM isa naukA-bhramaNa kA yAtrI bar3A Ananda lete haiN| adhikAMza qasaboM meM bijalI kI rozanI ho rahI thii| bahuta-se loga jo yorapa se kairo meM chuTTI kA dina upahAra-gRhoM meM logoM kI bhIr3a dikhAI pdd'ii| eka bitAne Ate haiM, ve nadI-mArga meM svAsthyaprada vAyu navayuvaka misrI hamAre sAtha relagAr3I meM savAra thaa| kA Ananda lete laksara taka jAte haiN| sandhyA kI vaha mAmUlI a~garejI bola letA thA aura vaha ThaNDhaka bar3I suhAvanI thii| usameM hamane nadI ke hameM bahuta sukhadAyaka sAthI pratIta huA / kinAre zAntipUrvaka Adha ghaMTA bitaayaa| hamAre deza usane hamase batAyA ki gata mahAyuddha ke bAda se deza meM bahuta-sI sundara nadiyA~ haiM parantu Arthika abhAvoM kAfI sa~bhala gayA hai aura rahana-sahana ke ausata darje ke kAraNa hama unakA upayoga karane se vaJcita raha meM unnati huI hai| usakA sambandha pragatizIla dala se jAte haiN| hai aura kaTTara dhAraNAyeM usameM nahIM haiN| usa Rtu | sandhyA ko hama porTa saIda kI gAr3I pakar3ane ke kI mukhya phasala kapAsa thii| paudhe naye the aura unameM lie relave sTezana ko dra ti gati se lautte| gAr3I kAfI oja thA / kapAsa kI ina harI harI ghanI jhAr3iyoM bharI thii| isa yAtrA meM lagabhaga 4 ghaMTe lagate haiM aura kA dekhanA bar3A rucikara pratIta hotA thaa| rela nIla nadI ke upajAU besina se hokara gujaratI ATha baje zAma ke lagabhaga hama saIda bandara ke / hai / saubhAgya se sandhyA nirmala thI isalie hameM nIla nikaTa eka sTezana para phuNce| yahA~ eka durghaTanA ho kI upajAU ghATI kI bhI eka jhalaka dekhane ko mila gaI aura saubhAgya se bhISaNa kANDa hote hote baca gii| vahA~ ke nivAsI spaSTarUpa se khuzahAla pratIta gyaa| do Dibbe jo eka dUsare se spriMgadAra kaTiyoM hote the| sAdhAraNa kisAna bhI yatheSTarUpa se prasanna se jur3e hue the TUTa gaye aura dUra jA pdd'e| cUMki the aura striyoM kI pozAka acchI thii| eka sthAna gAr3I abhI chUTI hI thI aura usakI cAla meM tejI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 sarasvatI [bhAga 36 do ghaMTe pratIkSA meM bitAne pdd'e| adhikArI isa durghaTanA ke lie bar3A kheda prakaTa kara rahe the| yadi rela kI cAla 30 ghaMTA pratimIla ke hisAba se hotI to isakA anta bhayAnaka hotaa| do ghaMTe ke pazcAt hama saIda bandara ke sTezana para kisI prakAra phuNce| bandaragAha meM tez2a prakAza ho rahA thA aura samudrI hisse meM aisA jAna par3atA thA mAno divAlI ho rahI ho| bandaragAha meM 15 se adhika jahAja the aura una sabameM teja rozanI ho rahI thii| hamameM / se kucha loga bandaragAha dekhanA cAhate the| isalie / mA~jhI se kahA ki vaha hameM eka ghaMTe bAda jahAz2a para / le jAne ke lie aave| hama bAjAra meM Tahalate hue / gaye aura yAdadAzta ke lie kucha cIjeM kharIdI kucha muhalle bahuta gande the aura vezyA-gRhoM se bhare hue the| mArga-darzaka ne samaya para hameM udhara na jAne ke lie| sAvadhAna kara diyA thaa| misra meM zikSA kA ausata pracAra bahuta kama hai | aura yadyapi vahA~ aba bahuta-se Adhunika skUla khula | gaye haiM tathApi jana-sAdhAraNa meM zikSA kA prAbalya | hone meM abhI pIr3hiyA~ laga jaayeNgii| to bhI jana[ misrI striyA~ (kairo)] sAdhAraNa meM zikSA ke pracAra kI samasyA vahA~ itanI | dAruNa nahIM hai jitanI ki hamAre deza meM hai| upanahIM AI thI isalie vaha ulaTane se baca gii| yaha jAU hisse ke logoM kI Aya kA ausata hamAre | durghaTanA iJjIniyariGga vibhAga kI samucita niga- deza ke kisAnoM kI Aya ke ausata se adhika hai| rAnI na hone ke kAraNa huI thii| isa vyavasthA- aura unakA svAsthya bhI adhika acchA hai| paddhati ko kosate hue isa sTezana para hameM lagabhaga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ naI pulake R [pratimAsa prApta honevAlI naI pustakoM kI sUcI / paricaya yathAsamaya prakAzita hogaa| ] 1--gujarAta enDa iTsa liTarecara-(a~garez2I) profesara kRSNarAya nArAyaNa bhAnU , phrIgaMja ujjaina (C. I.) lekhaka, zrI ke0 ema0 muMzI, prakAzaka, lAMgamainsa grIna haiN| malya || hai| eNDa kaM. limiTeDa, 53 nikala roDa, bambaI haiN| 11-landana meM bhAratIya vidyArthI lekhaka, zrI 2-gupta-gAyana-(saMgIta) saMgrahakartA, zrI jhUmaramala rAjakumAra mAnasiMha jI, prakAzaka, rAjasthAna-sAhityapATanI jaina, prakAzaka, guptA saMgItAlaya, 361 / 1 apara- maMDala, ajamera haiM / mUlya 1 / ) hai| citapura roDa, kalakattA haiM aura mUlya |=) hai| 12-14-sastA-sAhitya-maMDala, dillI. saM . 3-udagAra-lekhaka, zrI 'kanaka' agravAla, prakA prakAzita 3 pustakeMzaka, bhAratIya vidvatpariSat-kAryAlaya ajamera haiM / (1) bhArata ke strI-ratna (tIsarA bhAga)- lekhaka, zrI 4-praNa-pAlana-lekhaka, zrI bAbUlAla upAdhyAya, prakAzaka, rAjasthAna-sAhitya-maMDala ajamera haiM aura mukuTabihArI varmA, mUlya 11) hai| (2) buddhi-vANI-lekhaka, zrI viyogI hari aura mUlya 10) hai| 5-mAhitya-suSamA-(gadya-sAhitya) sampAdaka, zrI mUlya ||-) hai| (3) Age bar3ho-lekhaka, paMDita nAthUrAma zukla aura nandadulAre vAjapeyI aura lakSmInArAyaNa mizra, prakAzaka taruNa-bhArata-granthAvalI-kAryAlaya, dArAgaMja, prayAga haiM aura mUlya / / ) hai| 15-darde-dila-(kavitA) sampAdaka, zrI sukhadevamUlya 1||) hai| 6-phaloM kI khetI aura vyavasAya-lekhaka, zrI prasAda sinahA bismila, prakAzaka, sarasvatI-sadana, dArAgaMja, nArAyaNa dulIcanda vyAsa ela0 ejI0, impIriyala insTI prayAga haiM aura sajilda pustaka kA mUlya 2) hai| TyUTa Apha egrIkalcarala risarca, pUsA / / mUlya 1||-) hai / 16-jaina-bauddha-tattvajJAna---lekhaka va prakAzaka brahmacArI sItalaprasAda, vyavasthApaka, Atmadharma-saMmelana ___hRdaya-nikuMja-(kavitA) racayitA, zrI gayAprasAda dvivedI, 'prasAda', prakAzaka, sAhitya-sadana rAjapramAda caMdAvAr3I, sUrata haiM aura mUlya III) hai| zrI rAmanagara, ameThI rAjya haiM / mUlya // 1) hai| 17-16-meharacandra lakSmaNa dAsa, saidamiTThA 8-yAska-yuga-lekhaka, zrI camUpati, ema0 e0, bAz2Ara lAhaura kI prakAzita tIna pustakeprakAzaka Arya-pratinidhi-sabhA paMjAba, lAhaura haiM / (1) kRSNacandrikA-(kavitA) sampAdaka, zrI udaya mUlya / / ) hai| zaMkara bhaTTa, aura mUlya 2 // ) hai| ___9-gorA-bAdala kI kathA-saMpAdaka, paM0 ayodhyA- (2) zAGgadhara-saMhitA-(hindI anuvAda-sahita prasAda zarmA "vizArada", prakAzaka, taruNa-bhArata-graMthAvalI, TIkAkAra, AyurvedAcArya prophesara haradayAla gupta aura dArAgaMja, prayAga haiM / mUlya -) hai| majilda pustaka kA mUlya 4) hai| 18-saMkhyAzAstrazikSaka-lekhaka aura prakAzaka, (3) jainatattvakalikAvikAsa-(dhArmika) lekhaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 sarasvatI [ bhAga 36 jainamuni upAdhyAya AtmArAma jI paMjAbI, aura mUlya 1-yoga-dRSTi-lekhaka, zrI paramahaMsa svAmI svarUpA2) hai| nanda tIrtha haiN| pRSTha-saMkhyA 66. malya ||- // hai| patA20-27-gItA presa, gorakhapura se prakAzita vyavasthApaka, nityAzrama, po0 lohAghATa (alamor3A) hai| pATha pustake isa pustaka ke zrAvaraNa-pRSTha para likhA hai- "maMtra(1) mumukSu sarvasvasAra (hindI anuvAda-sahita, - yoga, haTha-yoga, laya-yoga, rAjayoga tathA varNAzrama-dharma, anuvAdaka, zrI munilAla aura mUlya // -) hai / AcAra, achUtoddhAra ityAdi vividha viSayoM para prakAza (2) prema-darzana (bhakti-sUtra)-TIkAkAra, zrI hanumAna DAlate hue brahmanirvANa kA mArga dikhalAnevAlA atyuttama anubhUta grantha" / parantu pustaka par3hane para hameM bar3I nirAzA prasAda poddAra, aura mUlya |-) hai| (3) kenopaniSad-mUlya // ) hai| (4) kAThopaniSad---mUlya / / -) hai| / prastuta pustaka ke likhe jAne kA mukhya kAraNa, (5) muNDakopaniSad-mUlya |a) hai| prakAzaka mahodaya ne apane prArambhika vaktavya pRSTha (ca) meM likhA hai, sanAtanadharma kA hrAsa aura sudhArakoM-dvArA (6) praznopaniSad-mUlya IS) hai| (7) IzAvAsyopaniSad-mUlya ) hai / kiyA gayA achUtoddhAra kA honA sunakara svAmI jI ke (8) zrI govindadAmodarastotra--TIkAkAra paMDita karuNa hRdaya (1) kA dravIbhUta honaa| isa pustaka ke par3hane se spaSTa pratIta hotA hai ki lekhaka aura prakAzaka donoM ne prabhudatta brahmacArI, aura mUlya - // hai| 28-karttavya-zikSaNa (hindU-laoN)--prakAzaka, paMDita vartamAna harijana-Andolana tathA mandira praveza Adi vizvezvaradayAlu jI vaidyarAja, barAlokapura, iTAvA aura viSayoM kA samucita adhyayana nahIM kiyA hai| kevala sunI sunAI bAtoM ke AdhAra para unheM yaha bhrama ho gayA hai ki mUlya // ) hai| ___ 29-jIvana (kavitA)-lekhaka, zrI rAjArAma zukla achUtoddhAra athavA harijana-aAndolana ke pravartaka netA (rASTrIya zrAtmA), prakAzaka, mitra-maMDala-kAryAlaya, prAnanda isa Andolana kI aoTa meM deza se hindU-varNa-vyavasthA ko uThA denA aura pArasparika antarjAtIya vivAha tathA bAg2a, kAnapura haiM aura mUlya 11) hai| sahabhoja kA pracAra karanA cAhate haiN| isakA pari30-31-zrI ambikAdatta tripAThIlikhita, gaNAma yaha huA hai ki pustaka meM sabhI varNita viSayoM kA sAhityasAgara kAryAlaya suithA kalAM, . isI Andolana ke nirAkaraNa tathA virodha meM paryavasAna jaunapura se prakAzita do pustakeM huA hai| (1) kRSNA-kumArI (kavitA)-mUlya / ) hai| prakAzaka tathA lekhaka donoM hI achUtoddhAra ke (2) bhaMga meM raMga-mUlya / ) hai| aAndolana ko "prajJAvihIna prakRtigata kAmala prema aura 32-zrImadbhagavadgItA-sampAdaka, paMDita zrI karuNA" se calAyA huaA aura deza ko patana kI ora mAdhava zarmA, 'zrIgItArthaprakAza' kAryAlaya, 35 / 13, le jAnevAlA samajhate haiN| prakAzaka mahodaya kA to jaMgamabAr3I, kAzI (yU0 pI0) hai aura vArSika mUlya kahanA hai ki "achUta-vyavasthA nirdhArita karake RSiyoM 4) hai| ne bhArata kA mahAn kalyANa kiyA hai / " ve achUtapana 33-amI (gujarAtI)-lekhaka, zrI jayendra rAya ko vaijJAnika AdhAra para sthita aura sanAtana-dharma kA bhagavAnalAla durkAla ema0 e0, ahamadAbAda aura mUlya "eka aparihArya aMga samajhate haiM / " lekhaka mahodaya ne 1 // ) hai| bhI sattva, raja, tama kI triguNAtmaka sRSTi-prakriyA meM guNoM ke tAratamya se varNa-vyavasthA ko mAnA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] naI pustakeM yadyapi svAmI jI svayaM yaha svIkAra karate haiM ki kAraNa se asamartha haiM ve Apake jaise vicArazIla udAra"varNAzrama-dharma kI suvyavasthA isa samaya nahIM hai, kyoMki cetA yogirATa kI sahAyatA yadi pAte to kitane prasanna brAhmaNa brAhmaNatva meM nahIM, kSatriya kSatriyatva meM nahIM, vaizya hote ! hameM AzA hai, svAmI jI apanI vaiyaktika mukti vaizyatva meM nahIM aura zUdra zUdratva meM nahIM (pRSTha 26)" kI sAdhanA ko chor3akara isa vizAla deza kI mukti ke tathApi Apa isa nirjIva "varNAzramadharma ko tor3a kara, lie, brAhmaNa se lekara achutaparyanta, sabako apane vicAroM jAtipA~ti miTAkara khicar3I" banAne ke pakSapArtA ke anusAra sacce AtmarUpa hari kA darzana karAkara kalyANanahIM haiN| patha kI ora le cleNge| svAmI jI harijanoM ko zrI kali"mandira-praveza tathA harijana" nAmaka adhyAya meM mantaraNopaniSad ke tAraka brahma mahAmaMtra 'hare kRSNa hare kRSNa svAmI jI kahate haiM ki "kisI manuSya ko yAnI brAhmaNa ityAdi kA saprema kIrtana karane kA bhI adhikAra dete haiN|' se lagAkara (lagAyata ?) achUta DAma, mehatara, camAra taka parantu unheM zAyada mAlUma nahIM ki vizvanAthapurI kAzI meM ko zrAtmonnati ke vikAsa ke lie (?) mandira kI koI isI mahAmaMtra kI dIkSA kA prayatna karane para mahAmanA mAlaaAvazyakatA nahIM hotI hai| hA~, dharma kA eka gauNa aGga vIya jI ko sanAtanadharmiyoM ke hAthoM hI kaisI lAMchanA mandira hai|" parantu svAmI jI ko yaha jAnakara zrAzcarya uThAnI par3I thii| hogA ki grApa jise prAtmonnati ke vikAsa ke lie anA- aAdhyAtmika yoga kI aora vartamAna bhArata kI janatA vazyaka aura dharma kA gauNa aMga batalAte haiM usI mandira kI dRSTi AkarSita karanA, varNAzramadharma kI avyavasthA kA dvAra kucha svArthI loga roke khar3e haiM aura sarvasAdhAraNa ko vyavasthita karane kI ceSTA, tathA brAhmaNoM ke udbodhana kI samAna sampatti, ina mandiroM, ko unhoMne apanI bapautI ke lie z2oradAra apIla, ye isa pustaka ke guNa haiM / samajha rakkhA hai| svAmI jI, sudhArakoM ko isa viSaya meM achUta-zrAndolana para hameM vistAra se kucha kahanA par3A jo upadeza dete haiM vaha bhI sunie-"yadi sudhAraka mahA- anyathA pustaka ke isa aMza se bhrAnti phaila sakatI thii| zayagaNa. harijanoM ko apane apane hRdaya-mandira kA achUta aAndolana ke mUla tathA nyAyya kAraNoM ko yahA~ kapATa khulavA dete, haripremasrota meM bahA dete, harijJAna dikhAne kI AvazyakatA hama nahIM smjhte| pradIpa prajvalita karA dete, haribhakti kI Adarza zikSA pustaka kI bhASA sarvathA zuddha nahIM hai, tathA vAkyoM dete, cittarUpI tAlAba meM hari-prema-taraMga uThA dete, taba kA vinyAsa bhI sthAna sthAna para zithila aura vicitra harijana mandira ke patthara ke hari kI apekSA, apane hRdaya- beDhaMgA-sA ho gayA hai| pustaka kI viSaya-sUcI meM kevala mandira kI (?) cetana devatA pratyakSa hari kA darzana kara hindI kA prayoga honA cAhie thaa| hindI aura a~garez2I kaI koTi guNa adhika kRtArtha hote|" niHsandeha svAmI kI khicar3I acchI nahIM pratIta hotI / jI ke ina udAra vicAroM kI hama hRdaya se prazaMsA krte| -kailAsacandra zAstrI, ema0 e0 haiM / parantu mahArAja paramahaMsa jI se hamArA namra nivedana isa 8 -anurAga-vATikA-lekhaka, zrIyuta viyogI hari, viSaya meM itanA hI hai ki Atma-svarUpa paramAtmatattva ke prakAzaka, gopAladAsa sevaka, sAhitya-sevA-sadana, kAzI darzana karAne kI bAta se harijanoM ke mandira praveza kA haiN| pRSTha-saMkhyA 58 aura mUlya / -j hai| niSedha nahIM hotA, pratyuta unheM zrAtmadarzana kA adhikArI yaha pustaka kA dUsarA saMskaraNa hai| zrI viyogI hari siddha karake zrApa svataH hI unheM 'dharma ke gauNa aGga' tathA jo vraja-bhASA ke sukavi haiN| unakI zailI aura unake 'zrAtmonnati ke vikAsa ke lie anAvazyaka' ina mandiroM viSaya aise haiM ki unake padoM meM sUra kI vANI kI prati. meM praveza kA svataMtra adhikAra pradAna kara rahe haiN| jo dhvani-sI jAna par3atI hai / pustaka meM kucha dohe aura zeSa netA isa ucca pada taka harijanoM ko pahu~cAne meM kisI bhI pada haiM / sabhI pada kRSNa-bhaktiparaka haiN| aisA jAna par3atA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 sarasvatI [bhAga 36 hai ki samaya ke parivartana ke sAtha bhakta-hRdaya parivartita 4-kalyANa-bhAvanA-lekhaka, zrIyuta tArAcandra nahIM huA karatA aura aba bhI vaha apane ko usI prakAra pA~DyA, prakAzaka, gItA-presa, gorakhapura haiM / pRSTha-saMkhyA vyakta karatA hai jisa prakAra usane Aja se cAra sau varSa 14 aura mUlya / / hai / pUrva kiyA thaa| kRSNa-bhaktoM aura vraja-bhASA-premiyoM ke yaha eka padya-pustikA hai| isameM do racanAyeM haiM khie yaha pustaka saMgrahaNIya hai| eka saMskRta vRtta meM Izvara kI prArthanA hai aura dUsarI kA 3-dubaliyA~ kI yAda meM-lekhaka, zrIyuta zIrSaka 'saccA vIra' hai, jisameM sacce vIra ke lakSaNa vizvanAthasiMha, ela0 bI0 pI0 haiN| patA - sarasvatI-sAhitya- batAye gaye haiN| sadana, bhojUbIra, banArasa kaiMTa hai| pRSTha-saMkhyA 40 aura 5-manaprabodhamAlA--racayitA zrI sItArAmIra mUlya 6 Ane haiN| zrI mathurAdAsa jI mahArAja, prakAzaka zrI avadhakizora ___ dubavaliyA~ eka ujar3e hue gA~va kA nAma hai| yaha dAsa 'zrIvaiSNava' ayodhyA haiN| mUlya / / pRSTha-saMkhyA kAvya-pustaka isI gA~va kI smRti meM likhI gaI hai| 16 hai| pustaka-racayitA ne likhA haia~garez2I ke prasiddha kavi golDasmitha kI likhI huI, Diz2arTeDa "kavitA ke guNa-doSa kachu, nahiM jAnau matimaMda, vileja' nAmaka kavitA prasiddha hai| isakA anuvAda kavivara usa preraka kI preraNA (te) pragaTa bhaye ye chanda / " zrIdhara pAThaka ne 'Ujar3a grAma' ke nAma se kiyA hai| 'usa preraka kI preraNA' se likhe gaye nIti, vairAgya, prastuta pustaka ke lekhaka ne eka maulika Ujar3a grAma Izvara-bhakti-sambandhI dohoM kA yaha eka saMgraha hai| sAdhu. likhane kA prayatna kiyA hai| apane prayatna meM kavi ko santoM ke kAma kA hai| paryApta saphalatA milI hai| ujar3I dubavaliyA~ ko dekhakara 6- zrInaimiSAraNya-racayitA aura prakAzaka usakI purAnI smRtiyA~ jAga par3atI haiM / jo kucha zepa zrI kRSNadatta trivedI, baramhaulI, sItApura haiM / pRSTha-saMkhyA bacA huA hai, vaha kitanI vedanA, kitanI vivazatA, kitanI 14 hai| mUlya nahIM diyA hai / asamarthatA vyakta karatA hai, dekhie trivedI jI ne apane isa 'prathama prayAsa' meM sItApura"belapatra kA vRkSa purAnA, kucha mihadI kI DAra, sthita naimiSAraNya tIrtha kA guNa-gAna kiyA hai| tIrthasUkhI eka talaiyA jisake ura meM amita draareN| yAtrI pustaka se lAbhAnvita hoNge| choTe choTe ujar3e ghara kI haiM do-cAra katAreM, 7-padya-puSpa-lekhaka, kumAra udayaratnasiMha, prakAbAkI eka per3a pIpala kA hai usa tAla kinAre / " zaka, bAbU rAmAnugrahanArAyaNasiMha, mIragaJja, gayA haiN| dubavaliyA~ kI vartamAna dazA kA varNana kara kavi mUlya - aura pRSTha-saMkhyA 32 hai / usake atIta kA dRzya dikhAtA hai aura kSaNa-mAtra meM yaha eka kavitA-pustaka hai| AraMbha meM zrI mAhanalAla aisA mAlUma hotA hai ki ujar3I dubava liyA~ phira bama gii| jI mahato viyogI ne kavi kI bAla-sulabha pratibhA, utsAha prAtaH saMdhyA ke kArya-krama, gA~va ke vizeSa vyaktiyoM, alAva, aura lagana kI ora saMketa kiyA hai| hameM bhI isameM saMdeha akhAr3A, kolhU, barAta ityAdi kA bar3A sajIva varNana hai| nhiiN| kavi ke hRdaya meM bhAvanA ke aMkura haiN| unheM zabdoM - gA~va kI eka vidhavA kI dazA kA varNana karate hue meM vyakta karane ke lie adhyayana aura abhyAsa kA prAva bhArata kI vidhavA-samasyA ko uThAnA aura aMta kI prAdhyA- zyakatA hai| mitkatA hameM rucikara nahIM pratIta huii| kahIM kahIM bhASA- 8-prakRti-pUjA (kAvya)-lekhaka paMDita bAlaka sambandhI truTiyA~ bhI haiN| yadi vizvanAthasiMha jI prayatna rAma zAstrI 'bAlaka', prakAzaka hindI-pracAriNI sabhA, kareMge to AzA hai, grAmoM ke sambandha meM Age ve isase baliyA haiM / pRSTha-saMkhyA 36, mUlya / ) hai| acchI racanA kara skeNge| zAstrI jI ne isa pustaka meM par3aRtuoM, prabhAta aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] naI pustake 461 sandhyA ke dRzya, vastu aura vyApAroM ke varNana ke dvArA sAmarthya aura ruci ke anusAra dRSTi-bheda kA avalambana prakRti devI ke caraNoM meM apanI kAvyakusumAJjali arpita karake, vicAra-bheda kaise hotA hai aura usase siddhAnta-bheda kI hai| saMskRta-chanda drutavilambita meM sampUrNa pustaka kaise hotA hai| isalie vicAravAnoM ke lie isa vidyA likhI gaI hai| pustaka kI bhASA sarala aura prAyaH apane kA anuzIlana kutUhalaprada hai| prakRta siddhAnta yA carama svAbhAvika calate rUpa meM hI dRSTigocara hotI hai| saMskRta- siddhAnta kyA hai, isa viSaya meM kAI sarvasammata uttara nahIM vRtta meM aisI bhASA evaM aisI sarala zailI kA nirvAha karanA diyA jA sktaa|" aAsAna nahIM hai / pustaka kI kavitA sarasa aura sundara prastAvanA ke anantara viSayoM kI sUcI tathA usake / huI hai| lekhaka kI kRti meM saMskRta-kAvyoM ke bhAvoM kI bAda prathama bhAga meM AnevAle navyanyAya ke kaThina pArijhalaka hote hue bhI nUtana udbhAvanAoM kI kamI nahIM hai| bhASika zabdoM kI vizada vyAkhyA dI gaI hai| ina pArieka udAharaNa dekhie jo 'saMdhyA-sakhya' nAmaka zIrSaka bhASika zabdoM ko binA ThIka ThIka samajhe bhAratIya darzanase liyA gayA hai zAstra meM praveza karanA asambhava hai, yaha bAta to darzana"mukula padma kamaNDaladhAriNI, . zAstra par3hanevAlA pratyeka vidyArthI jAnatA hI hai| isa _ vidhu-vibhUti-vibhUti-vibhUSitA / dRSTi se vizada vyAkhyA-sahita pAribhASika zabdoM kI yaha . ajina-dhvAnta dabA kara yAminI, sUcI parama Avazyaka aura darzana-granthoM ke samajhane ke laga rahI vaha Aja samAdhi meM // " lie paramopayogI hai| . hameM AzA hai, zAstrI jI nikaTa bhaviSya meM apanI grantha meM (1) AkasmikavAda, (2) asatkAryavAda, adhika uttama kavitAoM se hindI-sAhitya ko vibhUSita (3) satkAryavAda, (4) sadasatkAryavAda tathA (5) anirvkreNge| pustaka kAvya-rasikoM ke lie darzanIya hai| canIyavAda kA vizeSa vivecana hA hai| nyAya, vaizeSika. 9-mAyAvAda (advaita siddhAnta vidyotana) (prathama prAbhAkara, sAMkhyAdi matoM kA pUrvapakSa, unakI zaMkAyeM tathA bhAga)-lekhaka zrI sAdhu zAntinAtha haiM / pRSTha-saMkhyA 68 unakA khaNDana karake siddhAnta-pakSa kA sthApana prabala hai / mUlya pustaka para nahIM likhA hai / patA-sAdhu zAnti- yuktiyoM dvArA kiyA gayA hai| pratyeka anuccheda pUrvapakSI, nAtha, maMgalabhuvana, paMcavaTI, naasik| siddhAntI, zaMkA tathA samAdhAna nAmaka zIrSakoM meM ba~Te yaha ucca koTi kA eka dArzanika grantha hai| isa hone ke kAraNa pratipAdya viSaya ke samajhane meM bar3I saralatA grantha meM mAyAvAda kA pratipAdana kiyA gayA hai| pustaka ho gaI hai| isa zailI kA dArzanika granthoM meM samAveza kI 'prastAvanA' meM lekhaka ne praur3ha tarka ke AdhAra para yaha hone se pAThaka ko kauna pUrva-pakSa hai aura kauna siddhAnta-pakSa, siddha kiyA hai ki "tarkApratiSThAnAt" vacana asaMgata hai| yaha samajhane meM z2arA bhI ar3acana nahIM ho sktii| isI prastAvanA meM lekhaka ne darzanazAstra-dvArA mokSaviSayaka ina durUha yuktiyoM ke sahAre bhinna bhinna siddhAntoM kA azeSa kalpanA ko "anubhavavivarjita, vicAravigarhita pahale sthApana aura phira unakA khaNDana karake mAyAvAda tathA zraddhajaDatAvijambhita" siddha karane ke lie apane kA pratipAdana lekhaka ne isa grantha meM bar3e parizrama, khoja Age prakAzita honevAle 'dharma-vimarza' nAmaka grantha kI tathA kuzalatA se kiyA hai| ora saMketa kiyA hai| lekhaka kI zailI dArzanika viSayoM ke sarvathA upayukta ___darzanazAstra ke vicAra kA phala kyA hai ? isa prazna hai| bhASA bhI sarala tathA zuddha hai| prakhara prakriyA granyoM kA uttara lekhaka ne isa prakAra diyA hai-"usase tattva- se aura gurucaraNoM meM baiThakara jo bAteM jAnI jAtI haiM, viSayaka nAnA prakAra ke siddhAntoM kA paricaya hotA hai| unameM se aneka bAteM isa grantha meM hindI-bhASA-dvArA darzanazAstra ke manana se avagata hotA hai. ki vyaktigata lekhaka ne darzanazAstra ke premiyoM ke lie sulabha kara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI bhAga 36 dI haiM / 'mAyAvAda' kA yaha prathama bhAga hai| hameM pUrNa vivAdagrasta viSayoM ko chor3a dene para bhI. granthakAra kA vizvAsa hai ki mampUrNa grantha prakAzita ho jAne para pratipAdya viSaya-digambaratva tathA usakA prAcInatva - hindI ke dArzanika sAhitya meM yaha grantha ucca sthAna akSuNNa rahatA hai| prApta kregaa| isake lekhaka baMgAlI hai, rASTrabhASA hindI ke 11--gopIcandrodayama (saMskRta nATaka)-zrI paNDita prati unakA yaha prema prazaMsanIya hai| darzanazAstra ke maNirAma zAstrikRta, pRSTha-saMkhyA 118; mUlya // ) hai| premiyoM ko isa grantha kA samucita aAdara karake lekhaka ko patA-paNDita durgAdatta zarmA, dayAlabAg2a, AgarA / utsAhita karanA cAhie / isa nATaka kI kathA-vastu suprasiddha hai| rAjA gopI10-digambaratva aura digambara-muni-lekhaka, candra apanI mAtA menAvatI ke upadeza se rAja-pATa chor3a zrIyuta kAmatAprasAda jaina, ema0 Ara0 e0 esa0, prakA- kara apane mAmA yogI bhartRhari aura yogI jAlandhara ke zaka, paMDita maMgalasena jaina, campAvatI jaina pustakamAlA- pAsa cale jAte haiN| vahA~ guru gorakhanAtha se yogaprakAzana-vibhAga, ambAlA chAvanI haiM / pRSTha-saMkhyA 316 yukti jAnakara ve unake mAtha kAmAkSA jAte haiM / vahA~ aura mUlya 1) hai| matsyendranAtha viSaya-vAsanA meM phaMse hae the| gorakha ne veSa nagna sAdhutroM kA janatA meM vicaraNa karanA ucita badala kara unakA uddhAra kiyA aura rAjA gopIcandra ne hai yA anucita, aisI prathA pahale thI yA nahIM, inhIM viSayoM apane parAkrama se sainya ko parAsta kiyA aura macchandarapara lekhaka ne isa pustaka meM bhalI bhA~ti prakAza DAlA nAtha tathA gorakhanAtha ko apane tapovana taka pahuMcane meM hai| prAcIna kAla se Adhunika kAla taka unakI isa isa prakAra sahAyatA dii| anta meM gopInAtha lauTa kara dhArmika prathA meM zAmakoM dvArA kabhI hastakSepa na honA guru ke pAsa aaye| guru ne apane hI ranavAsa meM jAkara Adi viSayoM ko lekhaka ne aitihAsika pramANoM, sAkSiyoM bhikSA lAne ke lie gopIcandra ko khaa| isa parIkSA meM tathA dhArmika granthoM ke uddharaNoM-dvArA pramANita kiyA hai| ve uttIrNa hue| vahA~ se ve gauDadeza (baMgAla) ko gaye, sampUrNa pustaka vistRta adhyayana kA pariNAma hai / pAzcAtya jahA~ kI rAnI campAvatI ne jaba apane bhAI ko yogI ke dezoM meM digambaratva ke pakSa meM vidvAnoM aura DAkTaroM veza meM dekhA taba vaha zoka se mUrchita hokara gira par3I kI sammatiyoM kA bhI isameM khoja khoja kara samAveza aura mara gaI / isa para yogI gopIcandra bar3e cintita hue kiyA gayA hai| pustaka meM digambarAvasthA meM sthita jaina aura unhoMne apane guru gorakhanAtha jI kA smaraNa kiyA / tIrthaMkaroM tathA jaina muniyoM ke ATha-nau citra bhI diye gaye gorakha jI ne ziSya ko duHkhI dekha dayA-citta hokara haiM / isa viSaya ke jijJAsutroM ke lie isameM aneka jJAtavya campAvatI ko punarujjIvita kara diyaa| isake bAda ziSyabAteM milegii| lekhaka ne kucha vedamaMtroM se bhI, yathA- sahita gorakhanAtha jI apane Azrama meM cale Aye / lekhaka "aAtithyarUpaM mAsaraM mahAvIrasya nagnahuH" ityAdi yaju- ne isa nATaka ko prAcIna zailI para hI likhA hai / bhASA veMda-maMtra se svAmI mahAvIra tathA unakA nagnatva siddha karane prAJjala, aura racanA praur3ha hai| nATaka meM kathA kA nirvAha kA prayatna kiyA hai| yaha na kevala vivAdAspada hai apitu bar3I kuzalatA se huaA hai| nATaka meM zAntarasa hai / upahAsAspada bhI hai| vedoM kA samaya pAzcAtya vidvAnoM strI-pAtroM kI bhASA prAkRta hai| isa prakAra prAcIna zailI kI dRSTi meM bhI mahAvIra svAmI se pUrva kA hai| phira jisa kA pUrNa nirvAha huaA hai| saMskRta-rasikoM ko isakA avamaMtra kA uddharaNa diyA gayA hai usakA 'devatA' to sarvAnu- lokana avazya karanA cAhie / nATaka ke anta meM lekhaka kramaNikA meM 'soma' kahA gayA hai na ki svAmI mhaaviir| kI kucha hindI-kavitAyeM bhI haiM jo sAdhAraNa haiN| nATaka mahAvIra svAmI buddha ke samasAmayika the, yaha bAta Aja kI kathA hindI meM bhI pariziSTa meM de dI gaI hai| itihAsa se bahuta-kucha nizcita ho cukI hai| astu, ina / 12-vaidika bhUgola-lekhaka, bAbU nArAyaNaprasAda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5 ] patA -1 mauhaniyA haiM / pRSTha saMkhyA 14, mUlya cAra Ane hai / - hindU - zuddhi-sabhA, rAjA kI maMDI, AgarA / viSNu purANa ke bhaugolika varNanoM kA grAja-kala ke dezoM, parvatoM, nadiyoM tathA bhUmikhaNDoM ke nAmoM ke sAtha saMgati-sthApana kI ceSTA lekhaka ne isa pustaka meM kI hai| saptadvIpA vasumatI ke paurANika bhUmikhaNDoM kA vibhAjana, nadiyoM ke samUhoM kA vaTa, kadamba, pIpala tathA jambu vRkSoM kA nAma denA Adi kaI eka bAtoM para lekhaka ne eka navIna dRSTikoNa se vicAra kiyA hai| lekhaka ne jina prAcIna nAmoM kI zrAja-kala ke dvIpoM yA dezakhaNDa Adi ke nAmoM se saMgati baiThAI hai vaha eka vivAda grasta viSaya haiN| isI viSaya para anya vidvAnoM kI pustakoM se apane matabheda ke kAraNa tathA puSTi ke lie lekhaka ne pramANa nahIM diye haiM / pustaka meM kaI eka bAteM bar3e mArke kI kahI gaI haiM / gajapramANa jambukA giranA aura unake rasa se nadiyoM ke nikalane ke varNana ko lekhaka ne bar3I kuzalatA se tuSAra ke bar3e bar3e khaNDoM vA glesiyaroM kA patana kaha kara samajhAyA hai| unakI udbhAvanAyeM hameM buddhisaMgata pratIta hotI haiN| kRSNa ke bAlyakAla, govardhanadhAraNa, cIraharaNa Adi ko bhI lekhaka ne bhaugolika citroM kA rUpa diyA hai| ina citroM kI spaSTa vyAkhyA karane kI AvazyakatA hai / pustaka meM aneka mAna-citra diye gaye haiM / parantu pustaka kA kAg2az2a aura chapAI donoM hI raddI haiM / yadi lekhaka mahodaya apanI ina khojoM ko ucita rUpa meM prakAzita kareM tathA isa viSaya para anya lekhakoM kI gaveSaNAoM kI tulanAtmaka samIkSA karake apane vicAroM kI puSTi meM dRr3ha pramANa upasthita kara sakeM to yaha pustaka bar3I upayogI siddha hogI / 23 - kavivara ratnAkara -- lekhaka, paNDita kRSNazaMkara zukla, ema0 e0, prakAzaka, vidyAbhAskara bukaDipo, banArasa | mUlya 2| hai | svargIya zrI bAbU jagannAthadAsa 'ratnAkara' yAdhunika kAla ke eka prasiddha mahAkavi the / unhoMne sadaiva (AjIvana) vrajabhASA devI kI upAsanA tana-mana-dhana se kii| pustakeM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 463 prastuta pustaka meM paMDita karuNAzaMkara jI ne ratnAkara ke kAvya- kauzala para bar3e hI sundara rUpa se mArmika prakAza star hai aura bar3I hI cArutA se usakI AlocanA kI hai | hindI - sAhitya meM isa prakAra kI AlocanAtmaka pustakoM kI bar3I kamI hai| prakAzaka mahodaya kA bhI kArya sarvathA stutya hai / aisA prakAzana vastutaH hindI - sAhitya kA zrIvardhaka hI hai / pustaka chapAI - safAI tathA AkAra prakA rAdi meM bhI bar3I hI rucira - rocaka hai| AzA hai pustaka kA pUrNatayA samAdara hogA / -- rAmazaMkara zukla, 'rasAla', ema0 e0 24 - - paTanA ke do sAptAhika - gata do varSoM se paTanA se yogI aura navazakti nAmaka do sundara sacitra sAptAhika patra prakAzita ho rahe haiN| yogI ke sampAdaka zrIyuta rAmavRkSa zarmA benIpurI bihAra ke navayuvaka aura anubhavI patrakAra haiN| ApakA khayAla hai ki anya prAntavAle bihAravAloM kA samucita zrAdara nahIM karate, isalie isa sambandha meM bhI 'yogI' ke pRSThoM meM barAbara zrAndolana karate rahate haiM / 'navazakti' ke sampAdaka zrIyuta devavrata jI bhI bihAra ke navayuvaka aura anubhavI patrakAra haiM / ApakA prayatna yaha hai ki 'bihAra kA apanA eka patra ho jo sthAyI rUpa se samasta rASTra aura khAsa kara bihAra kI sevA karatA rahe' / Apa apane ina prayatna meM bahuta kucha saphala hue haiM / rASTrapati zrI rAjendraprasAda jaise bihAra ke lokanetAoM kA Apako sahayoga prApta hai / navazakti kAMgresa kI nIti kA samarthaka hai / 'yogI' kI nIti isase kucha bhinna hai / vaha kAMgresa ke antargata jo navIna sAmyavAdI dala qAyama ho rahA hai usakA poSaka pratIta hotA hai| isa bheda ke atirikta donoM patroM meM bahuta kucha sAmya hai / donoM kI chapAI-safAI eka-sI hai aura donoM kA vArSika mUlya bhI eka hI arthAt 3 ) hai / hama paTanA ke ina donoM mahayogiyoM kI hRdaya se unnati cAhate haiM / www.umaragyanbhandar.com
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata meM audyogika unnati kA prazna lekhaka, prophesara zaMkarasahAya saksenA, ema0 e0 (ikAna), ema0 e0 (kAma), vizArada hamAre deza kI Arthika sthiti bahuta DAvA~Dola hai vaha kisa prakAra saMbhala sakatI hai aura deza kI 75 pratizata bhUkhI janatA kI roTI kA prazna kaise hala kiyA jA sakatA hai ye aise prazna haiM jina para pratyeka bhAratIya ko vicAra karane kI AvazyakatA hai| isa lekha meM vidvAna lekhaka ne kucha aisI hI vicAra-mAmagrI atyanta rocaka aura maulika DhaGga meM upasthita kI hai| mArA deza saMsAra ke dezoM meM sakatA hai, nahIM to deza nirdhana rhegaa| sampatti ke mabase nirdhana aura nirbala hai, utpAdana meM cAra cIz2oM kI AvazyakatA hai, prakRti kI yaha bAta pratyeka bhAratavAsI dena, zramajIvI, pU~jI tathA audyogika saMgaThana / ina cAroM ko khaTakatI hai / jisa samaya sAdhanoM meM se pichale tIna sAdhana bar3hAye jA sakate haiM, hamArI dRSTi jIrNa vastroM meM se arthAt jana-saMkhyA bar3hane se zramajIvI bar3ha sakate haiM, dikhalAI denevAle nirbala sampatti kA bacA kara pU~jI adhika bar3hAI jA sakatI hai zarIra tathA 35 varSa kI Ayu aura aise vyavasAyI bhI utpanna ho sakate haiM jo dhaMdhe meM hI cehare para bur3hApe ke cihna dhAraNa kiye hue deza- kI jokhima uThAkara usakA saMgaThana kareM, kintu prakRti kI vAsiyoM para par3atI hai, usa samaya kisa dezapremI kA hRdaya dena kisI bhI deza meM bar3hAI nahIM jA sktii| abhI taka sihara nahIM uThatA ? Aja deza ke sAmane roTI kA prazna manuSya bhUmi, jalavAyu, khanija padArtha, bana-pradeza tathA bhayaMkara rUpa meM upasthita hai| deza kA zikSita samudAya parvata aura nadiyA~ nahIM banA makA hai| astu prakRti isa prazna para gambhIratApUrvaka vicAra karane ke uparAnta kI dena bar3hAI jAnevAlI cIz2a nahIM hai| isa nizcaya para pahu~cA hai ki bhAratavarSa kA bhI greTa briTena, yahI kAraNa hai ki jina dezoM meM jana saMkhyA adhika jarmanI, jApAna tathA saMyuktarAjya kI hI bhA~ti audyogika hai, vahA~ sampatti kA utpAdana isa prakAra kiyA jAtA hai ki deza bananA hogA tabhI hamArI kalpanAtIta nirdhanatA kA prakRti kI dena kA kama se kama kharca ho aura jahA~ janaanta ho skegaa| bAta bhI ThIka jAna par3atI hai, audyogika saMkhyA kama hotI hai, vahA~ prakRti kI dena kA apavyaya hotA dezoM ke vaibhava aura aizvarya ko dekhakara hama nirdhana bhArata-' hai| udAharaNa ke lie, jaMgalI jAtiyoM ko hI liijie| vAsI cakita hokara yaha socate haiM ki vaibhava ke srota ke ina jAtiyoM ke manuSya vanoM ke kaMda-mUla tathA jantuoM para kholane kA mukhya sAdhana mila aura kArakhAne kholanA hai| nirvAha karate haiM, arthAt ye loga apane bharaNa-poSaNa ke kintu jo loga deza ko miloM aura kArakhAnoM se bhara lie kevala prakRti para hI avalaMbita rahate haiN| yahI kAraNa kara use samRddhizAlI banAne kA svapna dekha rahe haiM, sambhavataH hai ki inakI jana-saMkhyA prativargamIla bahuta kama hotI unhoMne iMgleMDa tathA anya audyogika dezoM ke audyogika hai| DhoroM ko carAnevAlI jAtiyA~ prakRti kI dena kA saMgaThana kA adhyayana nahIM kiyA hai| apavyaya kama karatI haiM, isa kAraNa prativargamIla unakI ____sampatti kI utpatti se jana-saMkhyA kA ghaniSTha saMkhyA kucha adhika hotI hai| khetihara jAtiyA~ prakRti kI sambandha hai / yadi koI deza adhika sampatti utpanna karatA dena para nirbhara to rahatI haiM, kintu zrama aura pUMjI ke dvArA hai aura vahA~ kI dhana-vitaraNa praNAlI dUSita nahIM hai to vaha thor3I-sI bhUmi para adhika sampatti utpanna karatI haiM, isa deza adhika jana-saMkhyA kA bharaNa-poSaNa bhale prakAra kara kAraNa ve prativargamIla adhika manuSyoM kA bharaNa-poSaNa 464 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkRSNa aura syamantaka maNi satrAjitaH svatanayAM kRSNAya kRtakilbiSaH / syamantakena maNinA svayamudyamya dattavAn / zrImadbhAgavata 10-56-1 [citrakAra zrIyuta upendrakumAra mitra Shtee Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5 bhArata meM audyogika unnati kA prabha kara sakatI haiN| yahI nahIM, jo deza gaharI khetI(Intensive cultivation ) zrama - pU~jI pradhAna khetI karate haiM, vahA~ jana saMkhyA aura bhI ghanI hotI hai / kintu sabase adhika ghanI jana-saMkhyA audyogika dezoM kI hotI hai, kyoMki praudyogika padArthoM ke utpanna karane meM prakRti kA vyaya apekSAkRta bahuta kama hotA hai / kintu audyogika dezoM ko bhI kaccA mAla utpanna karane aura apanI janasaMkhyA ke lie bhojya padArtha prApta karane ke lie koI na koI upAya karanA hI par3atA hai| yadi ve svayaM kaccA mAla utpanna kareM to unheM bahuta adhika bhUmi kI AvazyakatA hogI / eka kArakhAnA saikar3oM vargamIla bhUmi para utpanna kiye hue kacce mAla ko pakke mAla meM pariNata kara detA hai / yahI kAraNa hai ki iMglaiMDa, jarmanI aura jApAna ityAdi ko isa bAta kI AvazyakatA pratIta hotI hai ki unake kArakhAnoM ke lie kaccA mAla utpanna karane kA kArya dUsare deza karate raheM aura unako kaccA mAla apanI bhUmi para utpanna na karanA par3e / yadi iMgleMDa apanI bhUmi para utpanna kiye hue kacce mAla para hI avalambita rahe to use 60 pratizata kArakhAne baMda karanA par3eMge aura lagabhaga tIna cauthAI jana saMkhyA ko bAhara bhejanA par3egA yA phira isa aizvarya ko tilAMjali dekara nirdhanatA se guz2ArA karanA par3egA / iMglaiMDa kA Adhunika saMgaThana do bAtoM para nirbhara hai / eka to usane kaccA mAla aura bhojya padArtha utpanna karane kA bhAra anya dezoM para lAda rakkhA hai, dUsare usake pAsa kArakhAnoM ke taiyAra kiye hue mAla ko becane ke lie surakSita bAz2Ara haiM / isake lie iMglaiMDa ko anya dezoM para rAjanaitika prabhutva banAye rakhanA zrAvazyaka hai ! kisI bhI deza kA Arthika zoSaNa kiye binA rAjanaitika prabhutva sthApita nahIM ho sakatA / astu, aise deza kA audyogika saMgaThana aprAkRtika hai| jaba taka iMglaiMDa bhAratavarSa, barmA, aphrIkA ke upanivezoM, misra, sUdAna tathA AsTreliyA ityAdi prakRti-dena se bhare hue dezoM ko kaccA mAla utpanna karane tathA iMglaiMDa ke kArakhAnoM meM taiyAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 465 1 kiye hue mAla ko kharIdane ke lie bAdhita kara sakatA hai tabhI taka usakI itanI adhika janasaMkhyA kA bharaNapoSaNa bhalI bhA~ti kiyA jA sakatA hai| iMglaiMDa ko Aja bhI bhayaMkara kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3a rahA hai / pratyeka Azrita deza apanI svataMtratA kI mA~ga kara rahA hai| svatantra hote hI pratyeka deza apane dhaMdhoM kI unnati karegA aura iMglaiMDa ke mAla para AyAta kara lagAkara usake mAla kA zranA baMda kara degA / usa samaya samRddhizAlI iMgleMDa kA audyogika saMgaThana naSTa-bhraSTa ho jAyagA aura roTI kA savAla vahA~ vAloM ke sAmane bhI bhayaMkara rUpa meM upasthita hogA | Aja hama saMsAra ke rAjanaitika raMga-maMca para jApAna ko koriyA para atyAcAra karate aura cIna ko har3apa jAne kA prayatna karate pAte haiM, iTalI svatantra abIsIniyA ko parAdhIna banAne para tulA huA hai, jarmanI ne pichale yorapIya yuddha meM apanA sarvasva svAhA kara diyA aura saMyuktarAjya (amarIkA) dakSiNaamarIkA meM yerrapIya dezoM ko ghusane nahIM denA cAhatA, isa sabakA bheda kevala yahI hai ki ye deza apane aprAkRtika audyogika saMgaThana ko akSuNNa banAye rakhane ke lie una dezoM kA hathiyAkara unakA Arthika zoSaNa karanA cAhate / jisa dina yaha Arthika zoSaNa baMda hogA vahI dina ina dezoM kI Arthika mRtyu kA dina hogA / kyA bhAratavarSa kabhI svapna meM bhI ina dezoM ke samAna hI kArakhAnoM kA deza ho sakatA hai ? jaba cAra karor3a manuSyoM kI AvAdIvAlA deza jisakI do-tihAI janasaMkhyA kArakhAnoM meM kAma karatI hai, apane taiyAra mAla kI khapata ke lie saMsAra kI eka tihAI jana saMkhyAvAle dezoM ko apane rAjanaitika prabhutva meM rakhanA zrAvazyaka samajhatA hai taba yadi bhAratavarSa kI AdhI janasaMkhyA bhI kisI dina kArakhAnoM meM kAma karane lagI to bhAratavarSa kA saMsAra- vijaya karake saMsAra ke saba dezoM ko apanA taiyAra mAla kharIdane ke lie bAdhita karanA hogA / dhyAna rahe aba vaha Arthika yuga zrA rahA hai jaba hara eka deza apane dhaMdhoM kI unnati meM laga jAyagA aura saMsAra ke pichar3e hue deza bhI bAhara kA vaha taiyAra mAla ma~gavAnA www.umaragyanbhandar.com
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 banda kara deMge jo usa deza meM bana sakatA hai| aba Arthika bhUla hai, jisakA phala use Aye dina bhugatanA audyogika unnati deza kI mA~ga para hI nirbhara hogii| par3atA hai| vizeSajJoM kA mata hai ki yadi bhAratavarSa meM deza meM jitane pakke taiyAra mAla kI mA~ga hogI utane kI vaijJAnika DhaMga se khetI-bArI kI jAya to lagabhaga pacAsa pUrti ke lie kArakhAne khole jA sakate haiN| isase adhika pratizata kisAna hI sArI bhUmi para khetI-bArI kara sakate ke lie prayatna karanA bhayaMkara aArthika bhUla hogI, jisakA haiM / kintu ina pacAsa pratizata kisAnoM ko bhI khetI-bArI kuphala deza ko avazya bhoganA hogaa| ke sAtha sAtha avakAza ke samaya koI na koI grAmINa prazna ho sakatA hai ki bhAratavarSa jaise vizAla deza meM dhaMdhA karanA hI hogA / tabhI ve akAla tathA Arthika saMkaTa jahA~ samasta saMsAra kI jana-saMkhyA kA pA~cavA~ bhAga se chuTakArA pA skeNge| nivAsa karatA hai, kArakhAnoM ke taiyAra mAla kI itanI yadi Upara likhe hue vivaraNa meM tanika atizayokti mA~ga hogI ki hamAre kArakhAne deza kI hI mA~ga para kI sambhAvanA ko bhI mAna leM to bhI yaha bAta sarva. nirbhara raha kara cala skeNge| usa dazA meM hamArA deza mAnya hai ki khetI meM lagI huI jana-saMkhyA atyadhika hai, iMglaiMDa, jApAna tathA jarmanI ke samAna kArakhAnoM kA jisakA pAlana kevala khetI kI bhUmi ke dvArA nahIM ho sakatA deza nahIM bana sakegA, yaha to nirvivAda hai, hA~, deza kI hai| aba prazna yaha hai ki yaha adhika jana-saMkhyA kisa mA~ga para raha kara bahuta-se dhaMdhe calAye jA sakate haiM aura kArya meM lagAI jAya jisase yaha apanA bharaNa-poSaNa videzoM se AnevAlA taiyAra mAla rokA jA sakatA hai| bhale prakAra kara sake, sAtha hI bace hue kisAnoM ko dekhanA yaha hai ki kyA itane kArakhAnoM ke khulane se bhI apanI Arthika sthiti sudhArane kA avasara de| saMkSepa deza kI Arthika samasyA hala ho skegii| 1631 kI meM bhAratavarSa kI mukhya Arthika samasyA yaha hai ki bhUmi manuSya-gaNanA ke anusAra bhAratavarSa kI jana-saMkhyA paiMtIsa para jana-saMkhyA kA atyadhika bhAra hai| karor3a se kucha adhika hai| isameM se lagabhaga 75 pratizata bhAratavarSa ke pAsa nija ke upaniveza nahIM haiM, jahA~ khetI-bArI meM lagI huI hai, tathA gA~voM meM rahanevAlI zeSa bhAratIyoM ko pravAsa kara jAne ke lie kahA jAya / anya 15 pratizata jana-saMkhyA apratyakSa rUpa se khetI-bArI para deza jahA~ kI AbAdI bahuta kama hai, pAzcAtyoM kI adhIapane bharaNa-poSaNa ke lie nirbhara hai| zrArthika dRSTi natA meM haiM aura unameM eziyAI logoM ke lie dvAra banda se deza kI yahI nirbalatA hai| bhAratavarSa meM jana-saMkhyA hai| astu, pravAsa hamArI samasyA ko hala nahIM kara sktaa| adhika hai aura vaha kramazaH bar3hatI jA rahI hai, kintu khetI. aba udyoga-dhaMdhoM ke atirikta dUsarA upAya hI kyA hai ? bArI ke yogya bhUmi to parimita hI hai, vaha bar3hAI nahIM jA dekhanA yaha hai ki mila aura kArakhAne kholakara hama sktii| isakA phala yaha ho rahA hai ki pratikisAna bhUmi isa samasyA ko kahA~ taka hala kara sakate haiM / zrAdhunika bahuta kama par3atI hai, jisa para khetI-bArI karake vaha apane DhaMga ke putalIghara aura kArakhAnoM kI sthApanA isa deza meM kuTumba ke bharaNa-poSaNa ke lie yatheSTa sampatti utpanna nahIM san 1850 ke uparAnta huI hai, taba se uttarottara faikTariyoM kara sktaa| yahI nahIM, khetI-bArI atyanta anizcita kI saMkhyA yahA~ bar3hatI jA rahI hai / 1633 kI phaikTarI-riporTa dhaMdhA hai| jo dhaMdhA prakRti para itanA adhika nirbhara ho ke anusAra bhAratavarSa meM 8,452 phaikTariyA~ kArya kara rahIM usakA anizcita honA anivArya bhI hai| varSA, vAyu, dhUpa thIM, jinameM 14,03,212 zramajIvI kArya kara rahe the| tathA anya kisI jalavAyu-sambandhI gar3abar3a se khetI-bArI dhyAna rahe, bhAratavarSa meM ekTa ke anusAra phaikTarI vaha sthAna naSTa ho jAtI hai aura usa bhAga kI grAmINa janatA ke hai, jahA~ kama se kama 10 manuSya kArya karate haiM aura jisameM sAmane akAla bhayaMkara rUpa meM upasthita ho jAtA hai| zakti (bijalI, bhApha ityAdi) kA upayoga hotA hai| astu, kisAna kA kevala khetI-bArI meM lagA rahanA bhayaMkara phaikTariyA~ do prakAra kI hotI haiM-- eka to ve jo varSa bhara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] bhArata meM audyogika unnati kA prazna 467 kArya karatI haiM, jaise sUta kAtane tathA kapar3A bunane ke kAra* dhaMdhoM ko naSTa na kara de| astu, apratyakSa rUpa se janatA khAne; dUsarI mausamI faikTariyA~ jo varSa meM kevala kucha vastuoM kA adhika mUlya dekara pU~jIpatiyoM kI thailI hI mahIne kArya karatI haiM / udAharaNa ke lie zakkara ke bharatI hai| prArambha meM pratyeka dhaMdhoM ko saMrakSaNa kI AvakArakhAne tathA kapAsa ke peMca / Upara likhe A~kar3oM meM zyakatA par3atI hai, kintu eka bAra saMrakSaNa mila jAne para donoM prakAra kI phaikTariyoM meM kAma karanevAle majadUroM kI bahudhA vaha sthAyI ho jAtA hai| kyoMki jaba saMrakSaNa saMkhyA de dI gaI hai| bhAratavarSa kI saba khAnoM meM lagabhaga haTAye jAne kA prazna aAtA hai tabhI pU~jIpati yaha kahakara 1,70,000 maz2adUra kArya karate haiN| phaikTariyoM aura ki aisA karane se yaha jAtIya dhaMdhA naSTa ho jAyagA, usakA khAnoM ke atirikta cAya. kahavA tathA rabara ke bAgoM meM virodha karate haiN| lagabhaga dasa lAkha pacAsa haz2Ara maz2adUra kArya karate haiN| yahA~ bar3e bar3e kArakhAnoM ke viSaya meM kucha vicAra Upara likhe hue A~kar3oM se spaSTa jJAta hotA hai ki kara lenA Avazyaka hai| maiM yahA~ ina kArakhAnoM kI lagabhaga 85 varSoM kI audyogika unnati ke uparAnta hamAre gaMdagI, svAsthya ko hAni pahu~cane kI bAta, maz2adUroM se deza ke saba prakAra ke kArakhAne, khAne aura plAMTezanasa (bAg2a) eka yantra ke samAna kAma karAne kI bAta, audyogika kendroM kevala 26 lAkha maz2adUroM ko kAma de sake haiM / dUsare zabdoM meM naraka ke samAna gaMde tathA svAsthya aura caritra ko nAza meM yaha kahanA cAhie ki deza kI samasta jana-saMkhyA kI eka karanevAle sthAnoM para zramajIviyoM ke rahane tathA durvyasanoM pratizata janasaMkhyA bhI inameM kAma nahIM pA sakI / bhaviSya meM par3ane Adi ke viSaya meM kucha nahIM kahU~gA / ye to pratyakSa meM cAya aura kahave ke bAg2oM aura khAnoM ke bar3hane kI koI haiM aura ina kArakhAnoM meM kArya karane kA avazyambhAvI sambhAvanA nahIM hai| hA~, faikTariyoM kI saMkhyA avazya pariNAma haiN| hama pAThakoM kA dhyAna usa samasyA kI ora bar3hAI jA sakatI hai| koI bhI buddhimAn manuSya Upara ke yAkarSita karanA cAhate haiM jo Adhunika audyogika A~kar3oM ko dekhakara yaha kahane kA dAvA nahIM kara sakatA unnati ke kAraNa upasthita hotI hai| vaha hai ekAdhikAra ki phaikTariyA~ kabhI deza kI samasta jana-saMkhyA kI aura TrasTa kI smsyaa| pA~ca pratizata janasaMkhyA ko bhI kAma de skeNgii| vAstava bAta yaha hai ki yantroM aura zakti kA upayoga pUrI taraha meM bhArata kI Arthika samasyA bar3e bar3e kArakhAnoM ke . tabhI ho sakatA hai jaba bar3I mAtrA meM utpAdana-kArya kiyA kholane se hala nahIM ho sktii| hameM to bekAroM ko kAma jAya / yahI kAraNa hai ki phaikTariyA~ hAtha se kAma karanevAle denA hai aura vaha faikTariyA~ nahIM de sktiiN| kArIgaroM kI apekSA saste dAmoM para mAla taiyAra kara sakatI ___bar3e bar3e kArakhAnoM aura phaikTariyoM se kucha pU~jIpati haiM / yahI nahIM, bar3I phaikTariyA~ choTI phaikTariyoM kI apekSA to dhanavAn ho sakate haiM, kintu nirdhana janatA ko kAI saste dAmoM para mAla taiyAra kara sakatI haiN| phala yaha hotA vizeSa lAbha nahIM hogA / yahI nahIM ki phaikTariyA~ hamArI hai ki audyogika unnata dezoM meM bar3e-bar3e kArakhAne mAla bekAra jana-saMkhyA ko kAma nahIM de sakeMgI, barana hameM unake ko saste dAmoM para becanA prArambha karate haiM aura unakI dvArA taiyAra kiye hue mAla kA mUlya bhI adhika denA pratidvandvitA meM choTe kArakhAne banda ho jAte haiM / . par3atA hai| deza kI audyogika unnati ke lie saMrakSaNa jaba deza meM thor3e-se bahuta bar3e kArakhAne baca jAte kI nAti svIkAra kI gaI hai| hamAre vyavasAyI aura haiM taba ve bhImakAya kArakhAne eka saMgha banA lete haiM aura pU~jIpati videzI mAla para AyAta-kara lagAne ke lie usa vastu para apanA ekAdhikAra sthApita kara lete haiM / ghora Andolana karate haiM / unake pAsa patra aura neTaphArma haiM, deza meM eka hI kArakhAnA usa vastu ko taiyAra karatA hai| sAtha hI rASTrIya bhAvanA bhI unake pakSa meM hai| saMrakSaNa astu, ve jo mUlya bhI cAheM grAhakoM se vasUla kara sakate isalie diyA jAtA hai ki videzI mAla deza ke naye haiN| yahI nahIM, inake dvArA katipaya pU~jIpatiyoM ke hAtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 sarasvatI meM itanI adhika zakti yA jAtI hai jisakA hama svapna meM bhI dhyAna nahIM kara sakate / saMyukta rAjya (amarIkA), jarmanI aura iMglaiMDa meM yaha samasyA bhayaMkara rUpa dhAraNa kara rahI hai / yahA~ kevala sTaiMDarDa zrAyala TrasTa kA saMkSipta paricaya diyA jAyagA jisase isa samasyA kI bhayaMkaratA kA anumAna ho sake / sTaiMDarDayala TrasTa kA vArSika lAbha lagabhaga pA~ca karor3a DAlara hai aura yaha saba lAbha katipaya pU~jIpatiyoM kI jeba meM jAtA hai| TrasTa ne lagabhaga 6 yA 10 relave lAineM tathA 25 baiMka kharIda liye haiM / saMyukta rAjya kI lagabhaga saba tela kI khAneM isa TrasTa ke hAtha meM haiM / yadi tela kI koI naI khAna nikalatI hai aura koI dUsarI kampanI usako le letI hai to TrasTa usa kSetra meM eka farz2I kampanI khar3I kara detA hai, jo nAmamAtra ke mUlya para tela becatI hai aura kucha hI samaya meM naI kampanI ko apanA kArabAra banda karanA par3atA hai aura khAna TrasTa ko beca denI par3atI hai / yadyapi TrasTa ko bhI isa pratidvadvintA meM lAkhoM DAlara kI hAni uThAnI par3atI hai, tathApi yaha usake lie eka khilavAr3a mAtra hai| TrasTa apanI reloM ko AjJA detA hai ki usake pratidvandvI kA tela bIca meM hI naSTa kara diyA jAya aura kSatipUrti kara dI jAya / phala yaha hotA hai ki naI kampaniyoM ke grAhakoM ko kabhI tela prApta hI nahIM hotaa| yahI nahIM jo relave lAineM TrasTa kI nahIM haiM unheM bhI TrasTa kI AjJA mAnanI par3atI hai, kyoMki TrasTa unakA sabase bar3A grAhaka hai / isa prakAra TrasTa apane pratidvandviyoM ko thor3I-sI hAni uThA kara sarvadA ke lie naSTa kara detA hai / TrasTa kA rAjanaitika prabhAva bhI kucha kama nahIM hai / TrasTa apane karmacAriyoM ko saMyukta rAjya kI vyavasthApikA sabhA ke lie khar3A karatA hai aura jo bhI rAjanaitika dala prabala hotA hai usI ko Arthika sahAyatA dekara mola le letA hai / saMyukta rAjya meM kevala yahI eka TrasTa nahIM hai| sTIlaTrasTa, tambAkU- TrasTa, tathA zakkara TrasTa ityAdi sabhI balavAn haiN| ye saba TrasTa kucha ine-gine pUjIpatiyoM ke hAtha meM haiM / astu, ye hI pU~jIpati vAstava meM deza ke zAsaka haiM, prajA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 taMtra to nAma mAtra ko hai / vAstava meM jo bhI deza audyo gika deza haiM, vahA~ pU~jIpatiyoM kA hI zAsana hai, prajAtaMtra to dekhane bhara ko hai / dakSiNa aphrIkA meM javAharAta kI khAnoM kA TrasTa (DI biyarsa kampanI) apane karmacAriyoM ko vyavasthApikA sabhA ke lie khar3A karatA hai, dhana vyaya karake voTa kharIde jAte haiM aura vahA~ kA zAsana usa kampanI ke svAmiyoM ke hAtha meM hai| yahI nahIM, ye prabala pU~jIpati antarrASTrIya rAjanIti meM bhI bahuta bar3A prabhAva rakhate haiM / sTaiMDarDa Ayala TrasTa ne maiksikana vidroha ko protsAhana diyA, maisopoTemiyA, turkI, fArasa kI rAjanaitika halacaloM meM bhAga liyA kevala vahA~ kI tela kI khAnoM ko hathiyA lene ke abhiprAya se / Adhunika pU~jIvAda se utpanna huI dUsarI samasyA se to Aja pratyeka manuSya avagata hai / vaha hai samAja meM Arthika viSamatA / kucha pU~jIpatiyoM ke pAsa ananta dhanarAzi ikaTThI ho gaI hai aura adhikAMza janatA daridrajIvana vyatIta kara rahI hai| yahI kAraNa hai ki grAja saMsAra ke pratyeka deza meM zramajIvI aura kRSaka samudAya kSubdha ho uThA hai / sAmyavAda tathA kamyUnijma isI kSubdhatA ke cihna haiN| yadi hama cAhate haiM ki hamAre deza meM bhI varga -yuddha na chir3e to hameM apanA audyogika saMgaThana dUsare prakAra se karanA hogA / isase pAThaka yaha na samajha leM ki bhAratavarSa ko audyo gika deza na banAye jAne kA parAmarza diyA jA rahA hai| vAstava meM hamAre deza ko jitanI AvazyakatA udyogadhaMdhoM kI hai, utanI kisI bhI deza ko nahIM hai / zraudyogika saMgaThana kisa prakAra kA ho, isI meM matabheda hai / kucha dhaMdhe to bar3e bar3e kArakhAnoM ke binA cala hI nahIM sakate | udAharaNa ke lie lohe, sTIla tathA anya dhAtuoMoM ke kArakhAne, iMjiniyariMga varksa, yantra banAne ke kArakhAne, relave sambandhI sAmAna banAne ke kArakhAne, jalaprapAta dvArA bijalI banAne ke kArakhAne, mAiniMga ( khAnoM ko khodanA) ityAdi / ye dhaMdhe to bar3I mAtrA meM bar3e bar3e kArakhAne khola kara hI khar3A kiye jA sakate haiN| binA ina dhaMdhoM kI unnati kiye deza audyogika unnati www.umaragyanbhandar.com
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] bhArata meM audyogika unnati kA prazna 469 kara hI nahIM sktaa| isa zreNI ke aura bhI dhaMdhe ho sakate kArya ke lie eka saMsthA kI yAvazyakatA hai jo inake haiM / ina dhaMdhoM para rAjya kA vizeSa niyantraNa honA cAhie, viSaya meM khoja karatI rahe aura ina dhaMdhoM kA saMgaThana jisase pU~jIpati ina para ekAdhipatya sthApita na kara leN| kre| Upara likhe hue dhaMdhoM ke atirikta anya dhaMdhoM ke kintu itane se hI deza kI Arthika samasyA hala nahIM ho lie yaha AvazyakatA nahIM hai ki hama yorapIya dezoM kI hI jAyagI / hameM gRha-udyoga-dhaMdhoM kI bhI unnati karanI hogii| bhA~ti bar3e bar3e kArakhAne kholeM / gRha-udyoga-dhaMdhoM aura jisa avyavasthita dazA meM hamAre gRha-udyoga dhaMdhe isa samaya grAmya udyoga-dhaMdhoM ke dvArA hamArI AvazyakatAyeM bhalI cala rahe haiM use dekhakara to yaha Azcarya hotA hai ki ye bhA~ti pUrI ho sakatI haiM aura hamArI bekAra janatA ko kArya kyoMkara abhI taka jIvita raha sake / sUtI, UnI aura rezamI mila sakatA hai| grAmya udyoga-dhaMdhoM ke binA to hamAre kapar3e bunane kA dhaMdhA; darI, kAlIna, kambala tathA zAla ke kisAnoM ko jIvita rahanA hI kaThina ho rahA hai| dhaMdheH pItala, kAMse tathA tA~be ke bartana aura mUrtiyA~ banAne kA khetI-bArI mausamI dhaMdhA hai| usameM lagA huA kisAna dhaMdhA; khilaune, tathA lakar3I aura miTTI ke bartanoM kA dhaMdhA varSa meM cAra se chaH mahIne taka bekAra rahatA hai / astu, yaha yAna bhI kisI prakAra jIvita haiN| isase yaha spaSTa jJAta svAbhAvika hai ki vaha varSa meM kevala chaH mahIne kArya karake hotA hai ki inameM jIvana-zakti hai aura vaijJAnika DhaMga se bAraha mahIne kA bhojana nahIM pA sktaa| sAtha hI yaha calAye jAne para ye panapa sakate haiN| bhAratIya gRha-udyoga dhaMdhA atyanta anizcita hai, isa kAraNa kisAna kA kevala dhaMdhoM kI unnati karane ke lie nimna likhita bAtoM kI khetI-bArI para hI avalambita rahanA Arthika dRSTi se khatare AvazyakatA hai - kArIgaroM kI zikSA, pU~jI kA prabandha, se khAlI nahIM hai / kintu kisAna gA~va chor3akara bAhara kArya kacce mAla kA ucita mUlya para pAne kA aAyojana, karane nahIM jA sakatA, kyoMki vaha lagAtAra cAra mahIne halke, saste kintu acche yantroM kA AviSkAra, taiyAra mAla taka bekAra nahIM rahatA, isa kAraNa hameM umakI Arthika ko bAjAra meM becane kI suvidhA aura bijalI kI zakti kA sthiti ko sudhArane ke lie gA~va meM hI kucha kArya denA upayoga / kArIgaroM ko vyApAriyoM se pU~jI udhAra lenI hogA / saMsAra ke kisI deza kA bhI kisAna kevala khetI- par3atI hai aura usa para bhayaMkara sUda denA par3atA hai / dhaMdhe ke bArI para hI nirbhara nahIM rhtaa| zrIyuta kailavarTa mahodaya lie kaccA mAla prApta karane meM bhI kArIgara lUTA jAtA hai, ke zabdoM meM "vaha apanI kamAna meM do Dore lagAtA hai|" kyoMki use apane mahAjana se hI kaccA mAla lenA par3atA jApAna kA kisAna rezama ke kIr3e pAlatA hai, phrAMsa kA hai| kArIgara ke karjadAra hone ke kAraNa usI vyApArI kisAna aMgUra kI bela aura rezama kA dhaMdhA karatA hai, to ko taiyAra mAla bahuta saste dAmoM para becanA par3atA hai / DenmArka kA kisAna dUdha kA dhaMdhA karatA hai| bhAratIya kArIgara ko isa lUTa se bacAne ke lie hameM utpAdaka kisAna ke lie phala, tarakArI, dUdha, ghI, murgI ke aMDe, sahakArI samitiyA~ sthApita karanI hogii| samitiyoM meM zahada kI makkhI pAlane, gur3a, zakkara, sUta kAtanA, Una maMgaThita hokara kArIgara ucita mUlya para pU~jI aura kaccA kAtanA, rezama ke kIr3e pAlanA, rassI, caTAI, DaliyA tathA mAla prApta kara sakeMge aura sAtha hI ye sahakArI samitiyA~ bAna ityAdi vastue~ banAnA Adi upayogI dhaMdhe hoNge| taiyAra mAla ko acche dAmoM para bAz2Ara meM becane kA prabaMdha bhAratIya kisAna ke lie kevala ve hI dhaMdhe upayogI siddha kreNgii| pratyeka dhaMdhe ke lie sahakArI samitiyA~ pRthaka hoMge jinameM adhika pU~jI tathA kArIgarI kI aAvazyakatA hogii| hara eka prAnta kI samitiyA~ eka yaniyana kA saMgana ho, jinake lie kaccA mAla vaha svayaM utpanna karatA Thana kareM / yUniyana vijJApana, ejeMTa, kanavesara tathA pradarzaho, jinake taiyAra mAla kI yA to use svayaM AvazyakatA niyoM ke dvArA apane se saMbaMdhita samitiyoM ke sadasyoM ke ho athavA gA~va ke Asa-pAsa hI jo bece jA skeN| isa utpanna kiye hue mAla kI khapata bAz2AroM meM kareM / sAtha hI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 yUniyana bAz2Ara kA adhyayana karake samitiyoM ko batalAveM upayoga kiyA jAya to deza meM audyogika krAnti ho ki kauna-sI Diz2Aina bAz2Ara meM adhika calatI hai jAya / kArIgara ko sTIma eMjina kI AvazyakatA na rahe ityAdi / acche kintu saste yantroM ke aAviSkAra kI bahuta (jise vaha kharIda hI nahIM sakatA), kevala bijalI kA tAra bar3I AvazyakatA hai, jisase kArIgara thor3e samaya meM lekara vaha bar3e se bar3e kArakhAne kA mukAbilA kara adhika mAla taiyAra kara skeN| yaha kArya sarakAra kA skegaa| audyogika iMjIniyariMga vibhAga kre| yantra aura auz2AroM bhAratavarSa kI audyogika unnati tIna prakAra ke kA AviSkAra ho jAne para unako adhika mAtrA meM utpanna dhaMdhoM ke sammizraNa se hogii| bar3e bar3e kArakhAne una dhaMdhoM karane ke lie bar3e bar3e kArakhAne khole jAe~ jo una ke khole jAya~ jinake binA kAma nahIM cala sktaa| yantroM ko taiyAra kreN| yadi bhArata sarakAra tathA prAntIya unake atirikta gRha-udyoga-dhaMdhoM aura grAmINa udyogasarakAra jala ke dvArA bijalI utpanna karake bijalI ko dhadhoM ke saMgaThana kI bhI zrAvazyakatA hogii| deza kI saste dAmoM para kArIgaroM ko de sakeM to hamAre gRha- Arthika samasyA tabhI hala hogI jaba kRSi kI vaijJAnika udyoga-dhaMdhe sahaja meM bar3e bar3e kArakhAnoM kI pratispardhA meM DhaMga se unnati karane ke sAtha sAtha Upara likhe anusAra khar3e ho sakate haiM / choTe choTe kArIgara sahakArI samitiyoM audyogika unnati kI jaay| kevala deza ko kArakhAnoM se ke dvArA bar3e bar3e kArakhAnoM kI saba suvidhAyeM prApta kara hI bhara dene se kAma nahIM clegaa| yadi hamane pAzcAtya sakate haiM, kintu zakti kI suvidhA unheM prApta nahIM ho dezoM kA aMdha anusaraNa kiyA to hamArI Arthika samasyA sktii| jala-dvArA utpanna kI huI bijalI ne yaha samasyA aura bhI jaTila ho jaaygii| bhI hala kara dI hai / yadi bhAratavarSa bhara meM bijalI kA rajakaraNa lekhaka, zrIyuta rustama saiTina ika rajakaNa meM pratibimbita, isake sImita bandhana meM, isa akhila vizva ko dekhaa| jaga kA apanApana dekho| saMmRti ke zUnya gagana meM, malayAnila le ur3atA hai, ... ravi ko rajakaNa sA dekhA / / isa choTe-se raja-kaNa ko| ina kaNa, kaNa ko ulajhana meM, unakI smRti-A~dhI jaise, jaga-jIvana uThatA girtaa| le ur3atI mere mana ko|| pala pala ke parivartana meM, isa mAyA ke parvata meM, jaga-jIvana banatA miTatA / / AzA kI jvAlA sotii| ina laghu, laghu raja ke kaNa meM, isake nIrava jIvana meM, mAyA kI mUrata dekho| merI saMjJAyeM khotI // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmayika sAhitya WI hinda-samAja kA kalaMka meM unakA Adara nahIM hotA, isalie dharmAntara karanA tila ja bhI hAla meM DAkTara ambeDa- cAhie / yaha bAta nahIM hai ki aisA kevala DAkTara ambeDakara loka kara ne ghoSaNA kI hai ki hI anubhava karate hoM / prasiddha aitihAsika aura purAtattvavettA hindU-dharma meM unheM Atma- zrI kAzIprasAda jAyasavAla bhI sunA jAtA hai ki kahA M vikAsa kA paryApta kSetra nahIM karate the kyoMki maiM hindU ke ghara meM paidA huyA hU~ isalie milatA, ataeva ve use kabhI bhI samAja meM vaha ucca sthAna nahIM prApta kara sakatA jo aura kisI deza meM apanI yogyatA aura kSamatA me prApta kara sakatA thaa| aise na jAne kitane hI yogya vyakti IsAI, musalamAna aura Arya-samAja Adi ke apane janma ke kAraNa samAja meM hIna aura tuccha dRSTi se anayAyiyoM ne unheM apane apane dharma meM Ane ke dekhe jAte hoNge| isake kAraNa tathA katipaya nimna zreNI lie AhvAna kiyA hai| udhara kucha hinduoM ne una meM andara hI andara sulaga rahI asantoSa kI agni hI para ropa bhI prakaTa kiyA hai| yadyapi hamArA yaha aAja DAkTara ambeDakara ke dharma-parivartana ke nizcaya meM vizvAsa hai ki hindU-dharma kisI ke AtmavikAsa prakaTa huI hai| isalie DAkTara ambeDakara kI AlocanA meM bAdhaka nahIM siddha ho sakatA, tathApi hameM una karane ke bajAya yadi hama Atma-nirIkSaNa kareM to adhika kAraNoM para bhI vicAra karane kI AvazyakatA hai upayukta hogaa| jinase DAkTara ambeDakara jaise loga hindU-dharma se DAkTara ambeDakara ke dharmAntara ke nizcaya se z2amAne asantuSTa haiN| isa sambandha meM uparyukta zIrSaka ke para koI asara hogA, isakI bhI hameM koI aAzA nahIM hai| andara 'navayaga' ne eka vicAra-pUrNa agralekha likhA jisa samAja meM asamAnatA ke bhAva aura viSama vyavahAra ke hai, jisakA eka aMza hama nIce uddhRta karate haiM- kAraNa eka vyakti yaha anubhava karatA hai ki vaha apanI ___DAkTara ambeDakara kA dharma-parivartana kA nizcaya yogyatA, kSamatA se itanA U~cA jisa samAja meM nahIM uTha hindU-samAja-vyavasthA aura dharma para kalaMka kA eka amiTa sakatA usa samAja ko yadi koI vyakti chor3a de to isameM dhavyA hai| DAkTara ambeDakara eka ucca zikSita va dopa chor3anevAle vyakti kA nahIM hai, balki sAmAjika sambhrAnta vyakti haiN| ve kAnUna aura arthazAstra ke racanA aura sAmAjika vyavasthA kA hai| jaba taka vyavasthA eka mahAn paMDita haiM / jaba aisA vyakti yaha anubhava kAyama hai taba taka DAkTara ambeDakara-sadRza vyakti usa karatA hai ki mere pUrNa vikAsa ke lie hindU-samAja samAja se nikalate hI rheNge| imalie AvazyakatA isa meM avasara aura kSetra nahIM hai taba hara eka vicAra- bAta kI hai ki hindU-jAti apane ko TaTole aura una zIla vyakti ko mAnanA hogA ki hindU-jAti kI sAmA- chidroM ko banda kara de jinake kAraNa DAkTara ambeDakarajika vyavasthA meM koI maulika doSa hai aura isa doSa sarIkhe pratibhAzAlI, vicAraka aura vidvAn ima samAja ke kAraNa hI DAkTara ambeDakara-sadRza puruSa anubhava karate ko chor3ane ke lie lAcAra ho rahe hai| haiM ki unakI yogyatA, zakti aura kSamatA ke anurUpa samAja hamArA apanA vicAra hai ki jaba taka vartamAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 jAti-vyavasthA va varNAzrama-vyavasthA kAyama hai taba taka hindU- Trena meM saphara kara cukA huuN| vahA~ mujhe sAde kapar3oM meM eka jAti pragati-patha para anya jAtiyoM ke samakakSa Age calane guptacara ke sivA aura koI bhI zarIra-rakSaka dikhalAI yogya nahIM ho sktii| hama isa bAta meM bilakula vizvAsa nahIM diyaa| mujhe jJAta huyA ki priMsa aAfa velsa to nahIM karate ki isI sAmAjika vyavasthA ne hindU-jAti kisI taraha jaba isa guptacara kI naz2ara se bhI apane ko ko aba taka bacAye rakkhA hai / sambhava hai, isa vicAravAloM alaga kara pAte haiM taba unheM bar3I khuzI hotI hai| kA kahanA hI satya ho| magara Aja yaha vyavasthA vartamAna parantu musolinI, hiTalara, sTelina aura mustafA samaya ke lie sarvathA anupayukta aura anupayogI siddha ho kamAla pAzA ke lie bahuta-se sazastra paharedAroM kI cukI hai| Aja to isakA jar3a-mUla se nAza hI iSTa hai| AvazyakatA hotI hai| isakA eka kAraNa aura bhI hai-- jaba taka hindU-samAja meM sAmAjika sthiti kI dRSTi se DikTeTara aura unake anuyAyI rAjya kA zAsana calAne mAlavIya jI aura DAkTara ambeDakara eka pAye para nahIM ke lie apane Apako itanA Avazyaka samajhate haiM ki samajhe jAyeMge, jaba taka hindU-dharma-vyavasthA manuSya aura unake sAmane sadA yaha samasyA nAcatI rahatI hai ki unakI manuSya ke bIca bheda dekhatI hai aura use apane dhArmika mRtyu ke bAda sthAna grahaNa karane ke lie kauna aaavegaa| niyamoM se sthira karatI hai taba taka hindU-jAti ke uddhAra hiTalara kI aAzA karanA vyartha hai| jarmanoM kA vizvAsa hai ki hiTalara ke rUpa meM unheM aisA vyakti milA hai jo-aura kevala vahI unake rASTra DikTeTaroM kI rakSA kA prabandha ko yorapa meM sabase adhika zaktizAlI banA sakatA hai| yorapa meM Aja-kala DikTeTaroM kA bolabAlA hai| isalie jina dezoM meM tAnAzAhI hai unameM DikTeTara ko jitane ve lokapriya haiM, utanI hI unakI jAna kA mAranA yA use mArane kA prayatna karanA sabase bhArI jurma jokhima bhI hai| unakI rakSA kA kahA~ kyA prabandha mAnA jAtA hai| hai, isa sambandha meM 'sTeTsa maina' meM eka jJAtavya lekha phira bhI mujhe barlina meM aise loga mile haiM jinakA prakAzita huA hai| yahA~ hama 'bhArata' se usakA kahanA hai ki unhoMne hiTalara ko sar3aka para akele jAte anuvAda uddhRta karate haiM dekhA hai / isa bAta kI sambhAvanA to avazya hai, para saMsAra meM DikTeTaroM kI rakSA ke lie, jitanA prabandha aisA zAyada sAla bhara pUrva huaA hogA jaba taka ki karanA par3atA hai utanA bAdazAhoM aura samrAToM kI rakSA hiTalara ne vidrohiyoM kI hatyA karake apane dala kI ke lie bhI nahIM / bAta yaha hai ki DikTeTara zAsanA- safAI nahIM kI thii| isake bAda se to hiTalara jaba kabhI dhikAra apane aAtaMka ke kAraNa pAte haiM aura aAtaMka ke sArvajanika rUpa meM prakaTa hote haiM taba ve cAroM tarafa se bala para hI unakA zAsana bhI calatA hai| DikTeTaroM ko sazastra paharedAroM se ghire rahate haiN| barAbara apane mAre jAne kA bhaya lagA rahatA hai| sainika abhI kucha dina hue maiM hiTalara se milane gayA pradarzana, kavAyada kA nirIkSaNa aura julUsoM ke samaya thaa| hara hiTalara kesarahofa hoTala meM rahate haiM / hamane akasara SaDyaMtrakArI kucha hI gaz2a kI dUrI para unheM mArane dekhA ki jisa kamare meM ve baiThate haiM usake dvAra para 6 ke ghAta meM phirA karate haiM / yadi guptacara pulisa DikTeTaroM sazastra paharedAra aATomeTika pistaula liye hue tainAta kI rakSA na karatI to zAyada ve adhika dina taka kabhI the| ye loga hiTalara ke Tebila se kucha hI kadama dUra jIvita na raha skte| briTiza rAjakula kI rakSA ke the| jaba koI vyakti hiTalara se milane ke lie kamare lie bahuta hI kama prabandha kI AvazyakatA hotI hai| maiM meM ghusatA hai taba ye loga bar3I satarkatA se usa vyakti svayaM priMsa aAfa velsa tathA DyUka aAfa glAusTara ke sAtha kI jA~ca karate haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] sAmayika sAhitya 473 pradhAnamaMtrI ke kAryAlaya meM bhI hiTalara kI rakSA kA sambhavataH kAMgresa meM donoM prakAra ke vicAra rakhanebar3A prabandha hai / vahA~ 100 sazastra sirAhI unakI rakSArtha vAle loga haiN| aura isa prazna para rAya dene se kisI rahate haiM / ina logoM ke hAthoM meM rAifaleM rahatI haiM aura eka dala ke asantuSTa ho jAne kA bhaya thA, isase ye sira para lohe ke hailameTa pahane rahate haiN| jisa kamare meM samiti ne isa prazna ko 'lakhanaU-kAMgresa ta DikTeTara mahodaya zrAgantukoM se milate haiM usameM bhI ina TAla diyA hai| isa para 'Aja' ne eka agralekha logoM kA eka dala maujUda rahatA hai| isake sivA prakAzita kiyA hai, jisakA kucha aMza isa prakAra haihiTalara ke daphtaroM kI imAratoM ke barAmade bhI ina 15 aktUbara ko madarAsa meM kAMgresa-kAryasamiti ne paharedAroM se bhare rahate haiN| punaH yahI nizcaya kiyA ki kAMgresavAloM ke naye zAsana DikTeTaroM ko deza bhara meM samaya samaya para daurA karane meM sarakArI pada-grahaNa karane na karane ke sambandha meM koI kI AvazyakatA rahA karatI hai| isake lie hiTalara aura rAya dene kA samaya abhI nahIM pAyA hai| usake mata se musolinI donoM hI havAI jahAz2a kA upayoga karate haiN| isa samaya koI rAya denA 'nItiviruddha, asAmayika aura bhArata ke vAyasarAya ko bhI yahI savArI adhika pasanda hAnikAraka' hogA / kAryasamiti ke prati gambhIra Adara AI hai, kyoMki unako bhI AkramaNa kA khatarA kAfI rakhate hue bhI hama isa mAmale meM usase sahamata hone meM rahatA hai| hiTalara ke havAI jahAz2a meM eka kamI avazya apane Apako asamartha pAte haiM / naye zAsana meM kAMgrasarahatI hai| usameM anya DikTeTaroM ke havAI jahAz2oM kI vAle sarakArI pada-grahaNa kareM athavA na kareM, isa taraha mazInaganeM nahIM lagI rhtiiN|| sambandha meM Aja koI nirNaya karanA 'anaitika, asAmayika hiTalara kA moTarakAra cAroM tarafa se banda aura zakti- aura hAnikAraka' kyoM hogA / jaba taka nayA vidhAna bana zAlI iMjanavAlI gAr3I hotA hai| hiTalara jaba kabhI sArva- nahIM gayA thA taba taka yaha kahA jAtA thA ki vaha vidhAna janika utsava meM bhAga lene ke lie jAte haiM taba DrAivara dekhe binA koI rAya nahIM dI jA sakatI, yadyapi yaha rAya aura zofara ke bag2ala meM baiThanevAle donoM sajana ucca padA- de dI gaI ki kAMgresa kI aura janatA kI sammati ke dhikArI hote haiM / pichalIvAlI pA~ca sIToM meM 5 tez2a golI binA jo vidhAna banAyA jAyagA vaha kAMgresa ko svIkRta calAnevAle sainika ghuTanoM ke bIca bandukka sAdhe baiThe rahate na hogA / eka mahAn siddhAnta ke AdhAra para yadi vidhAna haiM aura unakI kamara meM pistaula laTakI rahatI hai| ye hI asvIkRta kiyA jA sakatA hai to kyA vahI AdhAra loga bhIr3a meM donoM tarafa bar3I satarkatA se apanI naz2ara pada-grahaNa na karane kI rAya dene ke lie paryApta kAraNa DAlate calate haiN| sainika aphasara bhI hathiyAroM se laisa nahIM hai ? rahate haiN| isa paristhiti meM yadi koI bhIr3a meM se moTara ve vyAvahArika bAteM kyA hai ? hama kAryasamiti ke kI ora Age bar3hane kA prayatna kare to gaz2a bhara Age bhItara kI bAteM nahIM jAnate aura na kisI ko jAnane kA zrAne ke pahale hI usakI mRtyu ho jAyagI / adhikAra hI hai| eka bAta jo spaSTa dekhane meM AtI hai, yaha hai ki kAMgresa ke netAoM meM hI isa prazna para ghora matabheda ho gayA hai| eka pakSa pada-grahaNa karane para tulA asAmayika kyoM ? huA hai to dUsarA pakSa usakA vaisA hI ghora virodhI bhI hai| navIna zAsana-vidhAna ke kAryyarUpa meM pariNata eka tIsarA bhI pakSa hai, para vaha becArA isa samaya nirbala hone para kAMgresavAle usameM pada-grahaNa kareM yA na kareM ho rahA hai, jo samajhatA hai ki kAMgresavAloM kA kauMsiloM isa prazna para, madarAsa meM kAMgresa kI jo kAryasamiti meM jAnA hI ucita nahIM hai| Apasa ke isa virodha ko baiThI thI usane koI antima nirNaya nahIM kiyaa| dekhakara hI yadi kAryasamiti isa samaya isa viSaya para Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 sarasvatI [bhAga 36 rAya denA "anaitika, asAmayika aura hAnikara" samajhatI aura sarakAra para yaha asara DAlanA cAhie ki vaha ina ho to isa para yahI pUchA jA sakatA hai ki vaha kisa cikitsA-paddhatiyoM ko protsAhana de| mere svargIya mitra samaya kI rAha dekha rahI hai| kyA vaha samajhatI hai ki hakIma ajamalakhA~ ne dillI meM yUnAnI kAleja kholakara lakhanaU ke adhivezana taka vAtAvaraNa nirmala ho jAyagA prazaMsanIya kAma kiyA hai| isa sambandha meM maiM yaha kahanA aura kAMgresavAle eka dila se pada-grahaNa karane athavA na cAhatA hU~ ki sarakAra ne DAkTarI zikSA dene meM to kotAhI karane kA nizcaya kara sakeMge ? yaha aAzA saphala hone kI nahIM kI, para isakA koI prabandha nahIM kiyA gayA ki koI aAzA nahIM hai, varaJca jyoM jyoM samaya bItegA, videzoM se oSadhiyoM kA ma~gAnA banda kiyA jAya / bhArata tyo nyoM bhAvoM kI tIvratA bar3hatI hI jAyagI / aba to meM saba taraha kI jar3I-bUTiyA~ aura aoSadhiyA~ paidA hotI haiN| kAryasamiti ke sadasyoM ko bhI vAdavivAda meM par3ane kI baMgAla meM hamAre kucha DAkTara bhAiyoM ne davAiyA~ banAne svatantratA mila gaI hai, isase vAda para aura bhI raMga car3ha kA prabandha kiyA hai, aura maiM isa sambandha meM baMgAla kemikala jAyagA / yaha viSaya hI aisA hai jisameM kAMgresa ke bhItara varksa aura baMgAla imyUniTI varksa ko badhAI detA huuN| eka-mata ho nahIM sktaa| para baMgAla meM jo kucha ho rahA hai vaha abhI bahuta kama - kAMgresavAloM kA usake netAoM kA kartavya hai ki hai| isa kArya kA aura bhI vistAra hone kI bar3I janatA ko prazna samajhA aura dizA bhI dikhAveM / AvazyakatA hai| netAoM kA cupa ho rahanA aura samaya para kevala voTa dUsarA bar3A prazna hai DAkTarI zikSA kA / isa samaya ginakara aise prazna kA nirNaya karAnA sarvathA anucita hai| isake lie do mukhya zikSAlaya haiM--eka to lakhanaU isI artha meM hama kahate haiM ki isa samaya kAryasamiti ko kA kiMga jArja meDikala kAleja aura dUsarA hai Agare kA cAhie thA ki hameM dizA dikhAtI, netRtva grahaNa karatI, meDikala skUla / briTiza meDikala kauMsila meM unakA na ki TAla-maTUla krtii| rajisTrezana nahIM svIkAra kiyA jAtA isalie Agare ke meDikala skUlavAle nArAz2a haiN| dUsarA bar3A prazna hai meDikala zAsana kaa| isakI bhI tArIkha IsTa iNDiyA prAcIna aura navIna cikitsA paddhati kampanI ke sAtha hai jaba ki kampanIvAloM ko apanI gorI ___ saMyakta prAntIya meDikala kAnphareMsa meM sabhApati faujoM ke sAtha DAkTara bhI vilAyata se bhejane par3ate the| ke Asana se mejara raMjItasiMha ne jo bhASaNa kiyA gata mahAyuddha se yaha pramANita ho gayA hai ki saba kAma gore hai usameM Apane bahuta-sI mahattva kI bAteM kahI haiN| DAkTara hI nahIM kara sakate, kyoMki bahusaMkhyaka hindustAnI navIna cikitmA-paddhati ke paNDita hote hue bhI DAkTaroM ne bhI mahAyuddha meM kAma kiyA thaa| AI0 ema0 Apa prAcIna praNAlI ko protsAhana dene ke pakSa meM esa0 ke bAre meM maiM yahI kahU~gA ki kevala z2ida ke hI haiN| apane bhASaNa meM Apane kahA hai kAraNa yorapIya DAkTaroM ko hindustAniyoM ke mutAbile maiM bhUtapUrva maMtrI rAya rAjezvarabalI ko dhanyavAda detA meM U~ce pada diye jAte haiN| maiM kevala itanA hI kahU~gA hU~ jinhoMne sarvaprathama dezI cikitsA paddhati ko sudhArane ke ki greTa briTena meM isa samaya saikar3oM hindustAnI DAkTara lie kahA, aura sarakAra se kucha sahAyatA bhI dilvaaii| kAma kara rahe haiM, jinameM se kaI DAkTara vahA~ ucca padoM para hameM isa paddhati kI ora sahAyatA kA hAtha bar3hAnA cAhie. AsIna haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya nauTa yorapa kI paristhiti __bar3hAne ko pravRtta huA hai taba yaha avasthA phrAMsa ke bhaya kA nATalI ne abIsIniyA para aAkhira kAraNa to hogI hI aura greTa briTena bhI usakI upekSA ANS car3hAI kara hI dii| usane nahIM kara sakatA / aura sA bhI usa dazA meM jaba jarmanI pahA briTena ke, sAtha hI rASTra-saMgha luthibAniyA ke antarbhukta apane memala ko lobha-bharI ke virodha kI kucha bhI paravA dRSTi se dekha rahA hai / yahI dekhakara iTalI ne abIsIniyA para nahIM kii| isase yaha eka AkramaNa kiyA hai aura yahI dekhakara phrAMsa ne tathA briTena ne bAra phira prakaTa ho gayA ki bhI use aisA anyAyamUlaka kArya karane diyA hai| kyoMki yuddha rokane meM rASTra-saMgha kahA~ bhAvI saMgharSa meM phrAMsa aura briTena donoM ko iTalI kI taka akSama hai aura usake sAtha hI kelAga-paikTa zrAdi sahAyatA kI AvazyakatA par3egI aura kama se kama phrAMsa antarrASTrIya samajhaute bhI nirarthaka haiN| sAtha hI yaha bhI ki use sudUrastha abIsI niyA ke kAraNa hAtha se jAne denA rASTra-saMgha ne yorapa ko jisa saMgaThana meM rakhane kA prayatna ucita nahIM smjhtaa| yaha saca hai ki jarmanI isa samaya kiyA thA vaha kAragara nahIM siddha huaa| yahI nahIM, usake kevala apane rASTra kA saMgaThana karanA cAhatA hai, vaha yuddha sthAna meM katipaya rASTroM kA apanA alaga saMgaThita honA ke lie na to utsuka hai, na usake lie taiyAra hI hai / parantu zurU ho gayA hai jo yorapa ke lie kisI dina ghAtaka siddha usakI nigAha rUsa para z2arUra hai, kyoMki hiTalara rUsa ke hogaa| kadAcit isI bhaya se briTena bhI iTalI aura vargavAdiyoM kA ghora zatru hai| aura yadyapi rUsa usakI abIsIniyA ke mAmale se baca nikalane kA bhAva vyakta kara maMzA jAnatA hai aura usake bhaya se usane phrAMsa, iTalI rahA hai| yadi aisA na hotA to sara semuala hora ne jenevA prAdi se apane siddhAntoM ko DhIlA kara ke samajhautA bhI kara meM jo garjana-tarjana usa dina kiyA thA tathA briTena ne liyA hai, tathApi isase avasthA meM sudhAra nahIM huA hai| bhUmadhyasAgara meM apane naubala kA jo pradarzana kiyA thA idhara iTalI ne abIsIniyA ke Upara AkramaNa kara use vaha saba aAja yuddha chir3a jAne para itanA nissAra kadApi aura bhI jaTila banA diyA hai| na siddha hotA / vAstava meM greTa briTena aura phrAMsa tathA inake aisI dazA meM yadi briTena rASTra-saMgha ke kAnUnI dA~vasAtha rASTra-saMgha bhI yaha nahIM cAhate ki yorapa meM yuddha chidd'e| peMcoM kA aAzraya lekara unhIM ke dvArA iTalI kA virodha aura udhara jarmanI apanI aisI gati-vidhi prakaTa kara rahA karanA cAhatA hai to yaha usake lie svAbhAvika hai / jApAna hai ki phrAMsa ke lie vaha hauyA ho rahA hai| jarmanI ne ne jaba rASTra saMgha kI upekSA karake maMcUriyA para AkramaNa polaiMDa se samajhautA kara liyA hai, usakA haMgarI se bhI kiyA thA usa samaya bhI briTena ne isI taraha ke kAnUnI hela-mela bar3ha rahA hai aura aba usane aAsTriyA tathA dA~va-peMca dikhAye the| taba jo loga yaha samajhate haiM ki beljiyama kI ora bhI apanA maitrI kA hAtha bar3hAyA hai| iTalI aura abIsIniyA ke yuddha meM briTena bhI zAmila hogA isa prakAra madhya-yorapa meM ina rASTroM kA eka saMgha-sA bana ve bhUlate haiM / yorapa kA rAjanaitika vAyumaNDala isa samaya rahA hai| greTa briTena kI sadbhAvanA ke phala-svarUpa jarmanI aise kisI yuddha ke upayukta nahIM hai| ne varselIz2a ke sandhi-patra ke viruddha apanA sainika bala bar3hA hI liyA hai aura aba vaha jaba isa taraha rAjanaitika bala Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 sarasvatI [bhAga 36 iTalI aura abIsIniyA ___ karatA hai / isa samaya to vaha do hI rASTroM ke bIca meM ho abIsIniyA para iTalI kA jo AkramaNa huaA hai rahA hai, jinameM eka arthAt abIsIniyA AkrAnta hai aura use rASTra-saMgha ne bhI anyAyamUlaka ghoSita kiyA hai / parantu itanA sAdhanarahita hai ki vaha apane zatru ke zrAge adhika iTalI ko isakI paravA nahIM aura vaha abIsIniyA ko samaya taka Thahara nahIM sktaa| cAhe jo ho, isa yuddha se har3apa lene ko kaTibaddha hai| iTalI usakI apekSA kahIM itanI bAta bhale prakAra spaSTa ho gaI hai ki jisakI lAThI adhika sabhya aura balasampanna hai| aisI dazA meM abIsI niyA usakI bhaiMsavAlA siddhAnta aAja bhI solaho aAne ThIka aura usakI kyA barAbarI hai| isameM sandeha nahIM ki abI- dikhAI de rahA hai aura yaha dikhAI de rahA hai ki vartamAna sIniyA yoM hI Dara kara talavAra nahIM rakha degA, vaha apanI yorapIya sabhyatA kI camaka-damaka ke pIche dAnava-yuga kI zakti ke anusAra iTalI se DaTakara yuddha kregaa| parantu asabhyatA pahale kI hI bhA~ti Aja bhI khulakara khela isa yuddha meM anta meM usI kA parAbhava hogA / iTalI kyA, rahI hai / isa bAta ko sArI duniyA jAnatI hai| tathApi abIsIniyA ke samrATa kAfI catura rAjanItijJa haiM / isakA deza kI duravasthA pramANa unhoMne pichale dinoM bAra bAra diyA hai| aisI isa samaya jahA~ kAMgresa meM phUTa par3I huI hai aura usake dazA meM kauna kaha sakatA hai ki isa saMkaTa-pUrNa avasthA choTe-bar3e netA paraspara lar3a-jhagar3a rahe haiM, vahA~ dUsarI ora kA sAmanA karane ke lie unhoMne yathAzakti pahale se sampradAyavAdiyoM kA bolabAlA ho rahA hai / paMjAba meM isa taiyArI na kI hogI ? to bhI iTalI ke Age vaha sArI samaya zahIdagaMja ke mAmale ko lekara sikkhoM aura musalataiyArI unakI rakSA na kara skegii| aura yadi koI vaisI mAnoM meM jisa vaimanasya kA bIja boyA gayA hai usane bahuta hI vicitra ghaTanA na ho gaI to vaha dina dara nahIM hai jaba hI ugra rUpa dhAraNa kara liyA hai| musalamAna yahA~ taka abIsIniyA ko iTalI ke Age ghuTanA TekanA pdd'egaa| kruddha ho uThe haiM ki unhoMne sikkhoM ke sAtha hinduoM se bhI eka to use Adhunika zastrAstroM se sajita kisI rASTra kI vyavasAya vyApAra na karane kA Andolana zurU kara diyA sahAyatA nahIM prApta ho sakI, dUsare vaha svayaM iTalI ke hai aura yadi sarakAra ke hastakSepa karane kA Dara na hotA to samAna taiyAra nahIM hai| taba use apane bala se hI zatra aba taka sAre paMjAba meM nahIM to kama se kama usake sabhI kA sAmanA karanA pdd'egaa| aura usakA vaha bala aisA mukhya mukhya zaharoM meM musalamAnoM kI sikkhoM aura hinduoM nahIM hai ki iTalI use padadalita karane se vimukha ho se khUnI bhir3anta hue binA na rhtii| nissandeha aba isa jAya / parantu yorapa kI vartamAna dazA ko dekhate hue yaha vikaTa dazA kI ora kucha ine-gine musalamAna netAoM kA bAta bhI nizcaya-pUrvaka nahIM kahI jA sakatI ki aisA hI dhyAna gayA hai aura unhoMne isa viSama paristhiti ko kAbU hogA / yaha bhI bahuta kucha sambhava hai ki rASTra-saMgha ke apane meM lAne kA kucha prayatna bhI kiyA hai, parantu aise lakSaNa siddhAntAnusAra iTalI kA Arthika bAyakATa karane para nahIM dikhAI dete ki paMjAba ke isa gRha-kalaha para ve apanA usase bAyakATa meM pramukha bhAga lenevAle rASTroM kA saMgharSa na upayukta prabhAva DAla skeNge| ho jAya / usa dazA meM yaha do rASTroM kA yuddha yorapa ke idhara kAMgresa meM alaga vizRMkhalatA bar3ha rahI hai| aura mahAyuddha meM pariNata ho sakatA hai / isI sthiti ko bacAne isakA sabase adhika kheda janaka rUpa lakhanaU ke kAMgresI ke lie greTa briTena ke rAjanItijJoM ne pichale dinoM apanA netAoM ne dikhAyA hai / yoM to sAmyavAdI kAMgresI zurU ugra rUpa dikhAyA thaa| parantu musolinI ke iTalI ne usa se hI apanA matabheda prakaTa karate hue kAMgresa ke pradhAna sabakI upekSA karake yuddha cher3a hI diyaa| aba dekhanA hai pradhAna netAoM kA virodha karate zrA rahe haiM, parantu idhara ki usakA yaha yuddha AnevAle dinoM meM kaisA rUpa dhAraNa jaba se nayA zAsana-vidhAna pAsa huA hai aura naye Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] sampAdakIya noTa zAsana-prabandha meM kAMgresiyoM ke sarakArI pada-grahaNa karane laba hai ki musalamAna yadi musalamAnoM se ho kharIdeMge to kA prazna uTha khar3A huA hai taba se kAMgresavAloM meM aura bhI musalamAna kA paisA musalamAna ke hI pAsa rahegA aura adhika matabheda ho gayA hai| logoM kA anumAna hai ki isase musalamAna-jAti kI Arthika dazA sudhregii| aura pada-grahaNa karane ke pakSa meM kAMgresa ke bar3e bar3e sUtradhAra haiM, yaha vicAra prAcIna 'baitula-mAla' ke vicAra se mela ataeva jo loga usa ke pakSa meM nahIM haiM ve apanA tIvra khAtA hai / baitula-mAla arthAt sArvajanika kASa kI vyavasthA matabheda prakaTa kara rahe haiM aura aisA jAna par3atA hai ki sadA musalamAnI dezoM meM rahI hai aura usake dhana se kAMgresa kA yaha gRha-kalaha usake agale adhivezana meM ApadgrastoM kI sahAyatA hotI rahI hai / apane ukta aAndosUrata kI taraha usakI sUrata bigAr3ane meM z2arA bhI aAgA- lana se pIra sAhaba isI baitula-mAla kI phira sthApanA karanA pIchA nahIM kregaa| cAhate haiM, jisase musalamAnI udyoga-dhandhoM kA punarujIvana ___isa prakAra eka ora kAMgresa kI phUTa aura dUsarI kiyA jA ske| isa aAndolana kA uddeza kisI kA ora sAmpradAyika kalaha deza kI zAnti aura vyavasthA ke bAyakATa karanA nahIM hai, na pi keTiMga karanA hai| ye mahAvighAtaka siddha ho rahe haiM aura deza ke ve sabhI netA cupa- nubhAva yaha bhI kahate haiM ki bAyakATa aura pikeTiMga musacApa baiThe isa sArI duravasthA kI upekSA kara rahe haiM jo lamAnI vicAra nahIM haiM, ye to hindU cIjeM haiM / pIra sAhaba deza ke lie apanA sarvasva nyauchAvara kara cuke haiN| jAna ke samarthakoM kI ye dalIleM sarala aura spaSTa haiM / inase par3atA hai ki isa samaya pratikriyAvAdiyoM ne deza meM apanA kisI kA virodha bhI nahIM ho sakatA hai| parantu kaThinAI mahattva bar3hA liyA hai, unhoMne rASTra ke saMyama aura buddhi ko sirpha yahI hai ki yadi unake anukaraNa para bhArata kI dUsarI hataprabha kara diyA hai / isa samaya deza kI aisI hI bhISaNa jAtiyA~ bhI apane apane 'baitula-mAla' sthApita karane laga duravasthA hai| sabase bar3A Azcarya yaha hai ki yaha saba jAya~gI to isakA pariNAma kyA hogA / kyA isase rASTra ke netA mahAtmA gAMdhI kI A~khoM ke sAmane ho rASTrIya bhAvanA ke vikAsa meM bAdhA nahIM pahu~cegI jo varSoM rahA hai| isase adhika duHkha kI aura kyA bAta ho ke parizrama aura aAtmatyAga ke bAda isa deza meM pallasakatI hai ! vita ho cukI hai ? parantu pIra sAhaba ke anuyAyI rASTrIya bhAvanA kA isa deza meM astitva hI nahIM svIkAra karate / 'baitula-mAla' kA prazna na sahI, kintu unake isa Andolana se kyA ve pArasparika zahIdagaMja ke mAmale ke bAda se paMjAba ke musalamAnoM vyavahAra-bandhana nahIM TUTa jAya~ge jo gata sAta sadiyoM se ke eka bar3e samUha ne 'musalamAnoM se kharIdo' kA jo yahA~ jar3a pakar3e hue haiN| isa aAndolana ke purassara Andolana khar3A kiyA hai usakI nindA dillI ke musa- kartAoM ko samajha lenA cAhie ki yaha bela mar3aye nahIM lamAnoM ne khullamakhullA kI hai / ukta Andolana ke pravartaka car3hegI, balki isake bar3hane para bhAratIya sAmAjika pora jamAyataalI zAha usa dina jaba apane pracAra avasthA sArI kI sArI isa taraha bigar3a jAyagI ki usake ke daure ke silasile meM dillI meM padhAre the taba ve vahA~ sudharane meM yugoM kA samaya lgegaa| kheda kI hI nahIM, bar3e apanA pracAra nahIM kara sake aura dillI ke musalamAnoM ne paritApa kI bAta to yaha hai ki jo loga isa ghAtaka unakI bAta sunane se inakAra kara diyaa| yaha dekhakara avasthA kA sArA bheda samajhate-bUjhate haiM ve bhI isa samaya pIra sAhaba ke anuyAyiyoM ne aba eka dUsarI cAla calI yA to usakI upekSA kara rahe haiM yA eka-do vaktavya nikAla hai| ve ukta Andolana ko 'baitula-mAla' ke siddhAnta kara apane kartavya se chuTTI pA lete haiM / parantu sabase adhika para Azrita batAkara use dhArmika bAnA pahanAnA cAhate haiN| Azcarya kI bAta to yaha hai ki rAvI ke taTa para svAdhIunakA kahanA hai ki isa Andolana kA kevala yahI mata- natA kA bigula phUMkanevAlI kAMgresa bhI paMjAba ke isa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 475 sarasvatI * 44 bhISaNa Andolana ke prati taTastha kI nIti grahaNa - sA kiye hue hai / nissandeha, paMjAba kA yaha grAndolana apane DhaGga kA eka vikaTa Andolana hai aura isakA pariNAma deza kI zAnti aura vyavasthA ke lie anta meM usI prakAra ghAtaka siddha hogA jaisA ki aise grAndolana yahA~ siddha ho cuke haiM / ataeva hindU-musalamAna - donoM jAtiyoM ke netAoM ko isakI ora samucita rUpa se dhyAna denA cAhie / bunakaroM ke unnati kI yojanA grAma-sudhAra ke sambandha meM bhArata sarakAra ne jo vyavasthA kI hai usake anusAra prAntIya sarakAreM apane apane prAnta meM kArya karane laga gaI haiN| saMyukta prAnta meM isa silasile meM jo yojanA kArya meM pariNata kI jA rahI hai usameM hAtha ke bane kapar3e ko protsAhana dene kA bhI prabandha kiyA gayA hai| isa kArya ke lie prAntIya sarakAra ne gata aprela meM 15 nirIkSaka yaha bAta jA~ca karane ke lie niyukta kiye the ki kahA~ kahA~ kitanA kapar3A bunA jAtA hai tathA - kitane bunakara haiM evaM unake taiyAra kiye hue mAla kI kaisI khapata hai| ina logoM kI jA~ca kA kAma samApta ho gayA hai aura aba unakI riporTa zIghra hI prakAzita hogii| isake bAda prAntIya udyoga-dhandhA - vibhAga una para vicAra kara kapar3e kI bunAI ke dhandhe kA samunnata karane ke vicAra se apane nizcayoM ko kArya meM pariNata karegA / uparyukta jA~ca se patA lagA hai ki bunakaroM ko sabase bar3I kaThinAI yaha hai ki ve apanA banAyA mAla beca nahIM pAte / yaha bhI mAlUma huA hai ki prAnta ke pazcimI z2iloM kI apekSA pUrvI jiloM meM bunakaroM kI dazA saMtoSajanaka hai| pazcimI jiloM ke bunakaroM kI jahA~ 6-7 rupayA mAsika ausata prAya hai, vahA~ pUrvI jiloM ke bunakaroM kI ausata Aya 16 se 20 rupayA mAsika taka hai| prAntIya sarakAra kI isa sambandha kI kAryavAhI kA yahA~ ke bunakaroM para acchA prabhAva par3A hai aura unheM zrAzA huI hai ki sarakAra unake taiyAra kiye hue mAla kI bikrI kA samu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 cita prabandha karake unake dhandhe ko samunnata kregii| unake lie prAntIya sarakAra lakhanaU meM eka aisI bar3I dUkAna kholane kA prayatna kara rahI hai jahA~ vaha bhinna bhinna kendroM ke bune hue kapar3oM ke namUne tathA vikrayArtha kapar3e rakhakara unake pracAra kA prabandha tathA loka- ruci kA paricaya prApta karanA cAhatI hai / isa dUkAna ke sAtha sarakAra 12 kanavesara bhI niyukta karegI jo sAre prAnta meM ghUmakara bune hue kapar3e kI bikrI kI vyavasthA kreNge| sarakAra yaha bhI prabandha karane kA prayatna karanA cAhatI hai ki vaha bunakaroM unakA sArA mAla kharIda kara liyA kare / prArambha meM vaha kevala sahayoga samitiyoM se sambandhita bunakaroM kA hI mAla kharIda kregii| AzA hai, isa vyavasthA se ina prAntoM ke bunakaroM kA dhandhA adhika unnata ho jAyagA / zarmA jI kA satyAgraha jayapura ke paNDita rAmacandra zarmA devI mandiroM meM pazubali ke viruddha do-cAra jagaha anazana vrata karake use rokane kA upakrama kara cuke haiM / kahate haiM ki unheM apane isa prayatna meM saphalatA bhI milI hai| phalataH unhoMne isa bAra kalakatte ke prasiddha kAlI mandira meM honevAlI pazubali ko rokane ke lie AmaraNa anazana vrata prArambha kiyA / parantu kalakatte meM unake isa prayatna kA vahA~ ke baMgAlI zAktoM ne virodha kiyA, jisake phalasvarUpa vahA~ ke adhi kAriyoM ne una para tathA unake anuyAyiyoM para aise pratibandha lagA diye ki zarmA jI ko kAlI mandira se kAfI dUra raha kara apanA bhISaNa pradarzana karanA pdd'aa| ve vahA~ 32 dina taka niranna par3e rhe| isa bIca meM unake pakSa meM kAfI Andolana hotA rahA anta meM mahAmanA paNDita madanamohana mAlavIya jI ke bIca meM par3ane para unhoMne apanA satyAgraha eka varSa ke lie sthagita kara diyA / kucha logoM ne unheM yaha likhakara vacana diyA hai ki bali prathA rokane ke lie unheM pracArArtha eka varSa kA samaya diyA jAya / isa prakAra zarmA jI ne apanA anazana bhaMga kiyA jo sacamuca bar3e santoSa kI bAta hai / / isa prasaMga para kucha logoM ne aisA bhAva prakaTa kiyA hai| www.umaragyanbhandar.com
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5] sampAdakIya noTa ki hinduoM meM pracalita pazubali ke rokane ke lie aise yahI nahIM, ve aisI anargalatA kA tUphAna uThAkara khar3A atra ke prayoga kI kyA z2arUrata hai jaba svayaM unakA eka kara dete haiM ki sivA cupa raha jAne ke usa sambandha meM vizAla samUha usa prathA kA ghora virodhI hai| hindu yoM kucha likhane kA mAhama hI nahIM hotaa| jaba korI sammatiyA~ meM kucha nAmadhArI zAkta smAta hI isa prAcIna prathA dekara ye mAnI lekhaka apane kathana kA samarthana karanA ke hAmI haiM / unakA vizAla samUha to jainadharma ke ahiMsA- cAhate haiM taba ranama vAda-vivAda karanA vizuddha vitaNDAvAda kA yA to anuyAyI hai yA sudhAravAdI naye samAjoM vAda karanA ho jAtA hai / parantu isa sambandha meM mauna ho ke antarbhukta hai / phira jainadharma ke pramukha netA to hinduoM jAne yA unakI anargalatA kI upekSA karane meM bhI to ke mandiroM kI bali prathA kA banda karane kA aAndolana hindI ke ahita kI hI mambhAvanA hai / aisI dazA meM kyA aba taka barAbara karate hI pAye haiN| aisI dazA meM zarmA karanA cAhie, yaha vAstava meM eka prazna hai / hindI ke jI jaise vIra puruSoM ko isa sAdhAraNa prathA kA unmUlana hitacintakoM kA isa hala karane ke lie pravRtta honA karane ke lie grAmaraNa upavAsa kA grAzraya lenA mahAtmA cAhie / jI ke isa amogha astra kA durupayoga karanA hI kahA jAyagA / tathApi jo kucha huyA mA ho gyaa| bhaviSya ke svargIya zrImatI gamazvarI devI 'cakorI' lie unheM sAvadhAna hokara hI anazana-yantra kA prayoga zrImatI rAmezvarI devI cakorI ke svargavAsa kA karanA cAhie / jaba unake aAndolana ko deza ke bar3e bar3e mamAcAra sunakara kisa hindI premI kA hRdaya duHkhI na netAoM kI sahAnubhUti prApta hai taba use ve anya upAyoM meM bhI bhale prakAra saphalatA pradAna kara sakate haiM / eka prazna hindI ke kSetra meM isa samaya pAlocakoM kA acchA daura daurA hai| jise dekho vahI apanI manamAnI sammatiyoM ko lekhabaddha kara une grAlocanA ke nAma se logoM kI A~khoM meM dhUla jhoMkane kA upakrama kara rahA hai / aura to aura, isa pravRtti ko hindI kI ucca saMsthAyeM tathA diggaja netA taka purasmara karate dikhAI de rahe haiM / isa paddhati ke hindI meM pracalita ho jAne meM mAhityikoM meM jo kaTutA bar3ha rahI hai usase hindI kA ahita hI ho rahA hai| kheda kI bAta hai ki lekhakoM kA dhyAna isa yora nahIM jA rahA hai aura ve apanI manamAnI karane ke sarala mArga kA anudhAvana karanA hI apane lie zreyaskara samajha rahe haiM / lekhakoM kI yaha pravRtti bAmnava meM nindanIya hai, para guTabandI ke vartamAna yuga meM isakI aura koI dhyAna nahIM de svargIyA zrImatI rAmezvarIdevI mizra 'cakorI'] rahA hai| isake viparIta yadi koI vyakti kisI vyakti kI kisI nirAdhAra sammati kA virodha karane kA sAhama karatA hogaa| Apane alyAvasthA meM hI sundara kavitAyeM likhakara hai to use sammatidAtA ke cele loga kATane daur3ate haiN| hindI kI kaviyitriyoM meM apanA eka vizeSa sthAna banA NET Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 sarasvatI [bhAga 36 + + + + + + + liyA thA aura yadi yakSmA kA una para yaha ghAtaka Akra. thA aura pahale dina kI kAryavAhI meM bImArI kI avasthA maNa na hotA to nissandeha hindI-kavitA kI zrI-vRddhi meM meM bhI sammelana ke maMDapa meM Apa padhAre the / sAhityika unakA bahuta kucha hAtha hotA / pichale do varSo se jyoM aura sAmAjika kAryoM meM Apa barAvara aArthika sahAyatA jyoM unakI khyAti bar3hI tyoM tyoM unakA svAsthya bhI giratA dete aura unameM dilacaspI lete rahate the| Izvara gayA aura anta meM hameM hindI kI isa zreSTha kaviyitrI ke zrApako sadgati aura Apake kuTumbiyoM ko dhairya pradAna kare, nidhana kA asAmayika samAcAra sunanA pdd'aa| svargIya yahI hamArI kAmanA hai| - cakorI jI ke pati zrIyuta aruNa jI jo ki svayaM eka marA huA bApa beTI kA byAha dekhane AyA sAhityika haiM ke prati isa avasara para hama apanI hArdika bahutoM kA yaha khayAla hai ki mRtyu ke bAda bhI samavedanA prakaTa karate haiN| manuSya isa saMsAra se sambandha rakhatA hai| bahuta-se loga / DAkTara sAjUprasAda tivArI kA svargavAla mRtAtmA ko bulAte aura usase bAteM karate sune gaye haiN| hameM duHkha ke sAtha likhanA par3atA hai ki DAkTara sarajU- hAla meM eka bahuta hI Azcarya janaka ghaTanA huI hai usakA prasAda tivArI kA indaura meM svargavAsa ho gayA / DAkTara yahA~ ullekha karate haiM / paTanA ke pratiSThita vyakti rAyabahAdura sAhaba indaura hI meM nahIM, indaura ke bAhara bhI bahuta zrI vinodabihArI majUmadAra, ema0 e0, bI0 ela0, lokapriya the aura unakI mAhityika aura mArvajanika kI yaha A~khoM dekhI ghaTanA hai jo isa prakAra haisevAyeM bhulAI nahIM jA skeNgii| 'madhyabhArata hindI- rAyabahAdura kA lar3akA san 1924 meM svargavAsI huA sAhitya-samiti' jisakA pradhAna kAryAlaya indaura meM thaa| vaha apane pIche eka lar3akI chor3a gayA thaa| gata mArca meM usa lar3akI kA vivAha thA / vivAha ke samaya rAyabahAdura ne hI nahIM, vahA~ jo loga bhI upasthita the saboM ne usa mvargIya lar3ake ko apanI lar3akI ke pAsa baiThe hue dekhA aura phcaanaa| usake sAtha 6 vyakti aura the, jinheM koI nahIM pahacAna sakA / zAyada ve usake dUsare loka ke sAthI the| itanA hI nahIM, isa mRta putra ne apanI mA (rAyabahAdura kii| strI) ko jo maMDapa kI dUsarI ora baiThI thIM, pukArA bhii| __isa ghaTanA kA varNana rAyabahAdura ne isa DhaMga se aura itane karuNotpAdaka zabdoM meM kiyA ki sabhA meM jo loga upasthita the saboM kI aA~khoM meM A~sU A gye| rAyabahAdura eka z2immedAra vyakti haiM, aura unakA avizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / kisI avasara para ho [ svargIya DAkTara sarajaprasAda tivArI] sakatA hai ki putraviyoga se pIr3ita unakI AtmA aisA svapna dekha sakatI hai, unakI strI ko bhI aisA anubhava ho sakatA hai-bahuta kucha aApake hI prayatna kA phala hai| pichalI hai| para vivAha meM upasthita sabhI vyaktiyoM ko yaha mRta bAra IsTara ke dinoM meM indaura meM hindI-sAhitya-sammelana kA putra kaise dikhAI par3A aura usakI AvAz2a bhI sunAI par3I, vArSika adhivezana huaA thA taba Apa usake svAgatAdhyakSa yaha eka prazna hai, jisa para manovaijJAnikoM aura pretAtmA yA the| usa samaya bhI ApakA svAsthya cintya thA, tathApi dUsare loka meM vizvAsa na rakhanevAle vaijJAnikoM ke lie Apane yathAzakti svAgata-samiti ke kAryoM meM bhAga liyA vicAra karane ke yogya hai| MARPAN Printed and published by K. Mittra at The Indian Press, Ltd., Allahabad. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata kA phUla [citrakAra-zrIyuta vedaratana varmA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI sacitra mAsika patrikA disambara 1935 } sampAdaka devIdatta zukla zrInAthasiMha bhAga 36, khaMDa 2 saMkhyA 6, pUrNa saMkhyA 432 lekhaka, zrIyuta sumitrAnandana panta tAroM kA nabha ! tAroM kA nabha ! sundara, samRddha, Adarza sRSTi ! jaga ke anAdi patha-darzaka ve, mAnava para unakI lagI dRSTi ! ve deva-bAla bhU ko ghere, bhava bhava kI kara rahe puSTi ! seboM kI kaliyoM-sA prabhUta vaha bhAvI jaga-jIvana-vikAsa ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat { mArgazIrSa 1662 mAnava kA vizva - milana pavitra, cetana AtmAoM kA prakAza ! tAroM kA nabha ! tAroM kA nabha ! aMkita apUrva Adarza sRSTi ! zAzvata zobhA kA khilA dana, hone ko hai puSpa vRSTi ! cA~danI cetanA kI amanda, ga-jaga ko chU de rahI tuSTi ! ---- www.umaragyanbhandar.com
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ javAharalAla neharU aura hindU-saMskRti bhAI paramAnanda jI ne agasta kI 'sarasvatI' meM "svarAjya kyA hai ?" zIrSaka eka lekha likhA thaa| usake uttara meM paNDita javAharalAla neharU ne eka lekha prAkTobara kI 'sarasvatI' meM "bhAI paramAnanda aura svarAjya' zIrSaka se likhA thaa| bhAI jI kA yaha lekha neharU jI ke usI lekha ke pratyuttara meM likhA gayA hai| AzA hai isa vivAda se isa jaTila prazna para samucita prakAza pdd'egaa| jA rAjya ke bAre meM maiMne pichale maiM yahA~ nahIM le sakatA, kyoMki usa dazA meM lekha av a dinoM eka lekha "svarAjya bahuta hI laMbA ho jaaygaa| phira bhI maiM una kucha kyA hai ?" likhaa| ala- savAloM ko lekara javAba dene kA prayatna karU~gA jo mor3A meM rahate hue paM0 paM. javAharalAla ke dila meM paidA hue haiN| ATM javAharalAla neharU ne use asalI viSaya ko lene se pUrva maiM itanA nivedana ISABaa pddh'aa| aisA mAlUma hotA kara denA cAhatA hU~ (agara yaha dhRSTatA na samajhI hai ki use par3hakara unake jAya) ki isa viSaya para paMDita jI ke apane vicAra vicAroM ko thor3I-sI Thokara lagI aura unhoMne isa bahuta sAfa yA spaSTa nahIM haiN| isa bAta ko unhoMne viSaya para apane vicAroM ko lekhabaddha karanA Avazyaka apane lekha ke aMta meM isa prakAra svIkAra kiyA smjhaa| apane lekha meM paMDita jI ne na sirpha apanA hai-"purAne itihAsa aura Adhunika saMsAra kI pakSa peza karane kA yatna kiyA hai, balki kaI sthaloM rAjanIti para vicAra karate hue dimAga meM khayAlAta para yaha icchA prakaTa kI hai ki kucha eka bAtoM para maiM kA eka hujUma paidA ho jAtA hai / kalama unakA sAtha apane vicAra khola kara spaSTa kruuN| paM. javAharalAla nahIM de sktaa| vaha becArA to dhIre-dhIre kAg2az2a para jaise rAjanaitika sthiti rakhanevAle vyakti jaba kAlI lakIreM khIMcatA hai, vicAroM kI daur3a meM bilamujhase kucha savAla kareM taba mere lie yaha eka prakAra kula pichar3a jAtA hai| usakI dhImI raphtAra se se kartavya ho jAtA hai ki maiM unakA uttara huuN| lekha meM ulajhana paidA hone lagatI hai|" kaI bAtoM ko chuA gayA hai| unameM se hara eka ko jaba vastu-sthiti aisI ho taba merI rAya hai ki 482 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ . lekhaka, zrI bhAI paramAnanda jI, ema0 e0, ema0 ela0 e0 hameM eka-dUsare ke vicAroM para cAhe ve kitane hI kalA Adi sammilita haiN)| paraMtu isake sAtha-sAtha paraspara-virodhI hoM, bar3I gaMbhIratA se dhyAna denA hameM yaha bhI yAda rakhanA cAhie ki hara jAtIyatA ke cAhie tAki hama kisI mahI natIje para pahuMca skeN| banane ke lie ina sabhI tattvoM kA honA z2arUrI nahIM paM. javAharalAla kA pahalA prazna yaha hai"svarAjya meM sva (selpha) kyA hai ? (aura agara kAMgresa ne khilAfata ke majahabI aAMdolanaisakA saMbaMdha 'hindU' zabda se hai to) bhAI jI kI dvArA islAmI joza bhar3akAyAH hindU muslimarAya meM hiMdUtva kyA hai ?" ekatA para asAdhAraNa evaM anAvazyaka z2ora vAstava meM yaha eka maulika prazna hai| isase pUrva dekara musalamAnoM ke dimAg2a ko sira para ki isa bAta kA javAba diyA jAya ki hamArA car3hAyA; ekatA-sammelanoM ke dvArA tathA kore 'selpha' kyA hai aura hamArA hindutva kyA hai, maiM yaha ceka de-de kara hindU-hitoM ko kurbAna kiyA; . batAnA Avazyaka samajhatA hU~ ki vartamAna jAtIyatA sAMpradAyika nirNaya jaise prajAsattA evaM rASTra(nezneliTI) kA vicAra yArapa meM karIba do sau varSa virodhI fatave para mauna dhAraNa kiyA-ye pUrva se paidA huA hai aura vibhinna avasthAyeM yA ghaTanAe~ evaM tathya aise haiM jinase eka aMdhA maMz2ileM taya karatA huA vatamAna rUpa meM hamAre sAmane aAdamI bhI sAfa natIjA nikAla sakatA hai aayaa| jAna sTuaTa mila tathA anya vidvAnoM ne ki agara kAMgresa kI nIti isI prakAra calatI jAtIyatA kI paribhASA karate hue batalAyA hai ki rahI to hindU dina-pratidina kamaz2ora hote vaha kaI bAtoM ke milane se banatI hai| udAharaNArtha aura miTate cale jaayeNge| khUna yA nasla kA eka honA, deza kA eka honA, bhASA kA eka honA, majahaba aura gavarnameMTa kA eka dU paramAlA honA, aura, ina sabase bar3hakara, saMskRti kA eka honA (saMskRti meM itihAsa, paraMparAyeM, tyohAra, darzana, 483 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 hai| inameM se koI do-tIna bhI aise majabUta ho sakate maiMne batAyA thA ki jyoM hI ina dezoM ne islAma haiM ki ve, anya bheda-bhAvoM kI vidyamAnatA meM svIkAra kiyA, tyoM hI inakI apanI-apanI asalI bhI, jAti banA deN| jAtIyatA ke vAstavika bhAva jAtIyatA miTa gaI aura aravI-sabhyatA meM jajba ho (spiriTa) ko samajhanA bahuta AsAna ho jAtA jAne se ye eka prakAra ke sthAyI dAsatva kA zikAra hai, agara hama eka manuSya ke jIvana ko apane bana gye| paM. javAharalAla ne misra kA udAharaNa saMmukha rakha leN| chaH-sAta barasa kA baccA hai| usakA liyA hai| unhoMne kahA hai ki misra meM kaI hajAra raGga-rUpa aura bauddhika avasthA baccoM kI-sI hai| varSa taka eka sabhyatA rhii| "phira qarIba 2,200 varSa vahI baccA bar3A hokara lar3akA banatA hai aura phira hue sikaMdara ne misra phataha kiyA aura isake bAda javAna hotA hai| bAda meM bUr3hA ho jAne para usake romavAsiyoM ne / 1,300 barasa hue musalamAnoM ne zarIra aura dimAg2a meM agaNita parivartana A jAte haiN| usako vijita kiyaa| isa para paNDita jI kA parantu eka buDDhA AdamI bhI apane chuTapana kI hAlata savAla hai ki mere pahale lekha meM kisa yuga ke mistriyoM ko yAda karake isa bAta kA jJAna rakhatA hai ki ko asalI jAti kahA gayA hai| isakA uttara yaha hai usakA jIvana bacapana se lekara bur3hApe taka barAbara, ki jaba taka misra-vAsiyoM ne apane aMdara jAtIya silasilevAra, eka hI calA AtA hai| jIvana kA anuvartana yA silasile (Continuity) ko kAyama isa prakAra jArI rahanA yA jIvana-anuvartana (Conti- rakkhA aura jaba taka unake aMdara yaha bhAva vidyanuity of Life) hI vAstavika jAtIyatA hai| mAna rahA ki ve usI jAti meM se utpanna hue haiM yadi hama jAtIyatA ke isa siddhAnta ko acchI jisane pirAmiDoM ko banAyA aura yorapa meM taraha se samajha leM to 'sva' yA 'hiMdUtva' ke vicAra apanI sabhyatA phailAI, taba taka ve cAhe svAdhIna ke viSaya meM jitane prazna yA saMdeha paM0 javAharalAla rahe, cAhe romana logoM ke adhIna rahe yA yUnAniyoM ne kiye haiM, ve khuda-ba-khuda miTa jAte haiM / hinduoM ke ke, unakI jAtIyatA barAbara banI rhii| paraMtu varNo yA jAtiyoM ke vibhAjana ko, unake sAmAjika jaba arabavAsiyoM ne misra ko vijita karake saMskAroM aura rasmoM ko, unake vibhinna mata-matAntara ko misravAsiyoM ko unake samasta bhUta (Past) se alaga ! maiM hinduoM kI jAtIyatA nahIM samajhatA, balki jAti kara diyA taba usa samaya misrI-jAti miTa gaI aura ke lie eka prakAra kA libAsa khayAla karatA hU~, jise taba misra meM usa bar3e zAnadAra mistrI vRkSa ke sthAna banAye rakhanA yA badala denA jAti ke apane ikhti- meM araba kI eka zAkhA gAr3a dI gii| yAra kI bAta hai| aura, isameM koI parivartana kara dene yaha bAta briTena ke itihAsa se bhI bhalI bhA~ti se jAti miTa nahIM jAtI, balki ise eka prakAra kI prakaTa ho jAtI hai| briTenavAsI jo kelTa (Celts) unnati (Progress) kA sAdhana samajhA jA sakatA kahalAte the, tIna sau varSa taka romana-zAsana ke hai| isa prazna para do prakAra ke loga pAye jAte haiM; adhIna rhe| romana-dAsatva ke hote hue unakA eka ve jo parivartana ke khilAfa hote haiM-rUr3hivAdI majahaba, saMskRti aura jAtIyatA bane rahe / (unake (Conservative ) aura dUsare tabadIlI-pasaMda majahaba, aura rIti-ravAja purAne Aryo -jaise aura (Progressive) / vartamAna hinduoM se milate-julate the|) jaba eMglo___ isa avasara para eka anya bar3e savAla kA seksana logoM ne briTena para AkramaNa karane AraMbha javAba bhI de diyA jAya to koI harja na hogaa| kiye taba unhoMne apanI jItoM ke sAtha briTenaapane lekha meM misra, IrAna Adi ke udAharaNa dekara vAsiyoM ko miTA diyA aura usa jAti ke sthAna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] javAharalAla neharU aura hindU-saMskRti 485 meM eMglo-seksana nasla na sirfa zAsaka bana gaI, hindUtva ur3a gayA hai ve bhArata para AkramaNa karanevAle balki vahA~ kI jAti kahalAne lgii| mahamUda g2az2anavI, muhammada gorI, taimUra, bAbara Adi ___ isI prakAra jo kucha misra meM huA, ThIka vahI zatroM ko smaraNIya parvaja aura qaumI 'hIro' IrAna meM haa| jaba arabI phaujoM ne IrAna ko samajhate haiN| vijita kiyA aura sabhI IrAniyoM ko musalamAna apane pahale lekha meM maiMne isa bAta ko nahIM cher3anA banAnA cAhA taba una IrAniyoM ke sAmane jo cAhA ki svatantra bhArata kI gavanameMTa kA kyA apanI jAti se prema karate the, yaha savAla paidA huA rUpa ho; vaha lokataMtrAtmaka ho yA prajAtaMtra, sAmyaki yA ve jAtIyatA ko tilAMjali de deM yA deza vAdI ho yA phesisTa / paraMtu itanI bAta maiM jarUra kaha ko| kucha hajAra IrAniyoM ne apanI jAti aura denA cAhatA hU~ ki rAjanaitika yA Arthika svataMtratA maz2ahaba ko bacAnA zreyaskara samajhA aura kaztiyoM kA sAMskRtika aura sAmAjika svataMtratA se AsAnI meM baiThakara anahalavAr3A (gujarAta) A pahu~ce / (inakI ke sAtha bheda kiyA jA sakatA hai| bhArata sadiyoM saMtAneM Aja-kala ke bhAratIya pArasI haiN|) yaha bAta taka musalamAna bAdazAhoM kA gulAma rhaa| gulAma bhI bahuta dilacaspa hai ki isa samaya raz2AzAha paha- hone se isakI rAjanaitika svataMtratA jAtI rahI, lavI ke zAsana meM IrAna meM jo nayA jAtIya yA parantu bAhya prabhAvoM ke bAvajUda isakI sAMskRtika rASTrIya Andolana cala rahA hai usakA bar3A uddeza svataMtratA banI rhii| mAMskRtika svataMtratA hI thI yaha hai ki IrAniyoM meM se bAda kI arabI-sabhyatA jisane hinduoM ko musalamAna zAsakoM se alaga ko nikAla kara IrAna kI purAnI saMskRti ko naye rakkhA aura isa kAraNa hI hinduoM meM islAmI sire se kAyama kiyA jaay| gavarnameMTa ke mutAbile para virodha kA jhaMDA khar3A karanesvataMtra hote hue yA parataMtra rahate hue jaba taka vAle utpanna hAe / yadi rAjanaitika svataMtratA ke sAtha hindU strI, puruSa aura bacce ke andara yaha bhAva hinduoM kI saMskRti aura sAmAjika jIvana khatma maujUda hai ki unakA saMbaMdha zrI rAma aura zrI sItA se ho gaye hote, jaisA ki misra, IrAna aura afag2Ahai aura ve apane deza ke pUrvajoM kI AtmAoM kA nistAna meM huA, to hinduoM meM aise dezabhakta aura apanI AtmA ke aMdara dekhate haiM taba taka ve hindU- rASTrIya vIra na utpanna hote| rAjanaitika dAsatva jAtIyatA yA rASTrIyatA ko kAyama rakhate haiN| jyoM hI eka prakAra se jAti kA zArIrika dAsatva hotA hai, kucha hindU apane sabhI pUrvajoM se saMbaMdha-viccheda parantu sAMskRtika dAsatva usake dimAgI dAsatva ke karake apane maz2ahaba, apane itihAsa aura apanI samAna hai| pahale zArIrika gulAmI AtI hai| saMskRti Adi kA nAtA araba se jor3a lete haiM, tyoM isake bAda vijetA jAti kA lAbha isameM hotA hai hI unake aMdara se hindUtva miTa jAtA hai aura usake ki vijita jAti ke aMdara apanI saMskRti, arthAt sthAna meM gairIyata A jAtI hai| yaha bAta eka choTe sva-bhASA, sva-sAhitya aura sva-gaurava kA pracAra se udAharaNa se spaSTa ho jAtI hai| jina logoM ke karake (jaisA ki briTiza gavarnameMTa ne apanI zikSAdila meM hindUtva (sva) vidyamAna hai ve mahArAja paddhati ke dvArA bhArata meM kiyA hai) usake aMdara aisI yudhiSThira, rAjA vikramAditya, mahArAnA pratApa, dimAgI gulAmI paidA kara de ki vijita apane mahArAja zivAjI, aura guru goviMda ko apane Apako vijetA kA hI eka aMza (Mind-born rASTrIya vIra aura muktidAtA (Liberators) mAnate sons) samajhane laga jAya aura isa prakri / ke pUrNa ho haiN| isake viparIta jina logoM ke dila se vaha jAne para usake aMdara svataMtratA kI icchA hI miTa jaay| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 sarasvatI [bhAga 36 - Arya-saMskRti aura dravir3a-saMskRti ke pArasparika aura afag2AnistAna meM bar3e bar3e islAmI rAjya khar3e ho sambandha ke viSaya meM kaI mata haiN| udAharaNArtha gaye / islAma nadI kI taraha umar3atA huA bhArata kI 'Rgvedika iMDiyA' ke prasiddha lekhaka zrI avinAza- tarapha bar3ha rahA thaa| paMjAba ke rAjA jayapAla ne isa candra dAsa kA mata anya itihAsajJoM se sarvathA bhinna bar3hatI huI zakti ko usake ghara meM hI dabA dene ke lie hai| unhoMne yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki aphagAnistAna para AkramaNa kiyaa| usake beTe anapurAne bebiloniyAvAmI, misravAsI aura unake GgapAla ne mahamUda g2az2anavI ko rokane ke lie pezAvara samAna dravir3a bhI Arya namla kI eka zAkhA thI, jo para car3hAI kI aura mahamUda kI fauja ke sAtha bar3A kaI yuga pahale Arya nasla se alaga hokara dUra deza jabardasta mukAbilA kiyaa| aisA mAlUma hotA thA meM jAkara AbAda huI / yaha anvepaNa-phala sahI ho yA ki mahamUda aura usakI senA naSTa hone ko hai ki na ho, yaha eka tathya hai ki itihAsa-kAla se bahuta pUrva anaGgapAla ke hAthI ne rAjA ko dhokhA diyA aura uttara-bhArata ke Arya aura dakSiNa-bhArata ke dravir3a lar3AI kI kismata bilakula palaTa gaI / isake bAda do eka dUsare ke sAtha mila-jula gaye aura unhoMne apanI bar3e prabala AkramaNoM kA paMjAba ne muqAbilA kiyaa| saMskRti ko sammilita banA liyaa| isalie pichale jaba paMjAba vijita ho gayA taba bhArata kA phATaka yugoM meM donoM nasleM hindU kahalAne lagI aura agara khula gayA aura usake bAda zeSa bhArata meM, do-cAra inameM koI pRthakatva thA to vaha dhIre-dhIre miTa gyaa| ko chor3a kara, videzI AkramaNoM ke muqAbile kA paM0 javAharalAla kahate haiM-"vicAraNIya bAta mAmarthya hI na rhaa| kaI zatAbdiyoM ke zAsana ke to yaha hai ki isa samaya isI paMjAba meM hindU-mahAsabhA bAda paMjAba meM vahI zakti utpanna huI jisane isa kI zakti jyAdA hai aura dakSiNa meM to usakI pahu~ca islAmI nadI ko na sirpha rokA, balki isakA bahAva bahuta kama hai|" ulaTA kara diyA-paMjAba kI phaujoM ne paThAnoM ko jama__paMDita jI ke isa savAla kA javAba aitihAsika roda taka jA bhagAyA aura afag2AnistAna ke bAdaghaTanAoM se milatA hai| bhAratavarSa para videzI zAha kA mukAvilA kiyA / ise bhArata ke itihAsa AkramaNa kA rAstA uttara-pazcima se hI rahA hai| meM eka bar3A bhArI camatkAra kahA jA sakatA hai| isalie ina bAhya AkramaNoM kA muqAbilA karane ke paMjAba meM yadi hindutva kA jyAdA jora hai to isakA lie paMjAba eka prakAra se bhArata ke phATaka kA kAma kAraNa paMjAba kI bhaugolika sthiti aura isake karatA rahA hai / sikaMdara ne paMjAba ko jiitaa| parantu pichale yuga kI aitihAsika ghaTanAyeM haiN| caMdragupta ne thor3e hI dina bAda sikaMdara ke zAsana paM. javAharalAla eka aura jagaha kahate hai ki ko paMjAba ke logoM kI sahAyatA se haTA diyA kAMgresa ke dhyeya ke bAre meM maiM apanI rAya ko siddha aura sikaMdara kA eka bar3A bhArI prAMta. jo kaMdhAra kama / arthAta yaha ki "hindU-mahAsabhA pahale prakAra taka phailA huA thA, selyUkasa kI lar3akI ke vivAha ke svarAjya, apanI jAtIyatA aura dharma ke rakhane, ke ke kAraNa usake adhIna ho gyaa| caMdragupta lie yatna kara rahI hai, aura dUsare prakAra ke svarAjya, ke rAjya-kAla meM cANakya eka bar3A bhArI dezabhakta apanI jAtIyatA miTAne aura parAye kI or3hane, kI rAjanItijJa thA, jisane paMjAba meM se videzI kAMgresa koziza karatI hai|" zAsana nikAlane kI tadabIra kii| isake bAda apanI bAta ko spaSTa karate hue paMDita jI ne sadiyA~ guz2ara gii| aba hama usa kAla meM pahu~- kahA hai ki kAMgresa briTiza gavarnameMTa se lar3AI karatI cate haiM jaba bhArata kI sImAoM se pare IrAna, tAtAra hai aura vyaMgya se yaha bhI ki hindU-mahAsabhA nauka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] javAharalAla neharU aura hindU-saMskRti 487 riyoM kI fikra meM rahatI hai| paM0 javAharalAla ko hindU hindutva ko chor3a deN| kAMgresa ne khilAfata ke hindU-mahAsabhA ke bAre meM thor3I-sI g2alata-phahamI hai| majahabI AMdolana ko apane aMdara ghuser3akara islAmI hindU-mahAsabhA ko isa bAta kI paravA nahIM hai ki joza bhdd'kaayaa| parantu isake pariNAma svarUpa jaba koI hindU naukarI kare yA na kre| jisa bAta kA malAbAra se zurU hokara deza bhara meM hindU-muslima daMge virodha hindU-mahAsabhA karatI hai vaha kevala itanI hI hue aura prAyaH hara jagaha hindU qatla kiye gaye tathA hai ki bhArata-sarakAra eka saMpradAya yA samudAya kI lUTe gaye taba kAMgresa ne hinduoM ke lie sahAnubhUti riAyata karake aura use U~cA uThAkara dUsare sampra- kA eka zabda bhI mu~ha se na nikaalaa| kAMgresa ne dAya ko nIcA dikhAtI hai aura donoM meM pArasparika apanI isa thiyarI se ki hindU-muslima ekatA ke bagaira ghRNA evaM IrSyA utpanna karatI hai jaisA ki usane svarAjya nahIM mila sakatA, musalamAnoM ke dimAg2a ko sAMpradAyika nirNaya ke dvArA kiyA hai| hara eka AsamAna para car3hA diyA hai| kAMgresa ke netAoM kA nyAya-priya manuSya isa bAta ko pasanda karegA ki hAla yahI rahA hai ki musalamAnoM ko khuza rakhane ke sarakArI mulAz2amate yogyatA kI mIyAda para hara eka lie hindU adhikAroM kA balidAna karate jAyeM / bhAratIya ke lie khulI hoN| isameM na naukariyoM kI kAMgresa kI tarafa se jitane ekatA-sammelana hue haiM una icchA hai, na naukariyoM kI mA~gaH balki hindU- mabameM isI bAta kA yatna kiyA gayA hai ki musalamAnoM mahAsabhA ke sAmane yaha siddhAMta kA prazna hai| kI dina-prati-dina bar3hatI huI mA~goM ko maMz2ara kara aba rahI yaha bAta ki kAMgresa kisa taraha se apanI liyA jAya tAki kisI taraha hindU-muslima-ekatA jAtIyatA ko miTAkara svarAjya prApta karanA cAhatI ho jAya aura gavarnameMTa ke sAtha lar3AI meM kAMgresa hai| mujhe yaha batAnA hai ki maiM isa pariNAma para kaise jIta jaay| kore ceka peza karane kI nIti ke aMtapahu~catA haiN| majhe isakA sabata yA pramANa dene ke lie tala meM yahI nIti kAma karatI hai| sAMpradAyika yaha Avazyaka nahIM mAlama detA ki isake samarthana meM nirNaya jaise prajAsattA-virodhI aura rASTra-virodhI maiM kAMgresa kA koI prastAva uddhRta kruuN| merA niSkarSa phatave para mauna dhAraNa karane kA kAraNa isI meM pAyA kAMgresa ke saMcAlakoM kI nIti aura unake jIvana bhara jAtA hai| ke AcaraNa para Azrita hai / hindu kAMgresI netA hindU- kAMgresa ne khilAfata ke majahabI AMdolana-dvArA nAma ko kAyama rakhanA nahIM caahte| ve kahate haiM ki islAmI joza bhar3akAyA; hindU-muslima ekatA para hama na hindU haiM, na musalamAna / jo hindU apane asAdhAraNa evaM anAvazyaka z2ora dekara musalamAnoM Apako hindU kahane se zaramAte haiM ve hindU-saMskRti ke dimAga ko AsamAna para car3hAyA; ekatA-sammeke premI kaise ho sakate haiM ? kAMgresI netA dina-rAta, lanoM ke dvArA tathA kore ceka de-dekara hindU-hitoM hara ghar3I, hameM yaha batAte haiM ki sAMpradAyikatA deza ko kurvAna kiyA; sAMpradAyika nirNaya-jaise ko vinaSTa kara rahI hai| isakA matalaba kyA hai ? prajAsattA evaM rASTra-virodhI phatave para mauna dhAraNa kyA ve yaha nahIM jAnate ki unakI isa bAta ko kiyA-ye ghaTanAyeM evaM tathya aise haiM jinase eka sunanevAle kevala hindU hI haiM ? musalamAna na unakI aMdhA AdamI bhI sAfa natIjA nikAla sakatA hai bAta sunate haiM, na musalamAnoM para isakA koI asara ki agara kAMgresa kI nIti isI prakAra calatI rahI hotA hai / musalamAnoM ko kaTTara saMpradAyavAdI to hindU dina-prati-dina kamajora hote aura miTate banate dekhakara hinduoM se yaha kahanA ki sAMpradA- cale jaayNge| aura, dUsarI tarafa na sirpha saMpradAyayikatA z2ahara hai, sirpha yahI mAnI rakhatA hai ki vAdI musalamAnoM kI balki vartamAna gavarnameMTa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 sarasvatI . [bhAga 36 kI zakti bar3hatI aura majabUta hotI jaaygii| hama apane 'sva' ko badala leM aura apane Apako isase eka aura natIjA bhI sAfa nikalatA hai- iMglaiMDa ke 'sva' meM jajba kara deN| isase hamako bagaira agara hameM hinduoM ko miTAte hue hI svarAjya kA kisI takalIfa yA kurbAnI ke svarAjya mila yuddha karanA hai to isase kahIM behatara bAta yaha hai ki jaaygaa| bastI hai yaha kina mastoM kI lekhaka, zrIyuta rAmAnunalAla zrIvAstava bastI hai yaha kina mastoM kI kaisI adbhuta madhuzAlA hai / behoza par3e pInevAle madahoza pilAnevAlA hai| kyA nahIM jAnate ho koI isa Dhaba se AnevAlA hai| ura meM maruthala kI pyAsa bharI kara meM TUTA-sA pyAlA hai| aise pyAse ko madhubAle kucha apanA jAdU dikhalA de| sudhivAloM ko besudha kara de sudhihInoM meM phira sudhi lA de| mujhako to kucha aisI de de basa eka divU maiM lAkhoM meM / kucha zIze kI kucha sAgira kI kucha de jo bharI hai A~khoM meM / tU DhAle jA ai madhubAle jisase maiM talachaTa taka paauuN| au' cUma cUma apane oThoM ko jhUma jhUma pIte jAU~ // . madhu kabhI nahIM hai cukane kI tU dene meM saMkoca na kara / maiM pInevAlA matavAlA kucha kama jyAdA kA soca na kara // tU yaha na samajhanA madhubAle maiM pyAsa bujhAne AyA huuN| mastoM ke ura kA eka tujhe saMdeza sunAne AyA huuN|| yaha pyAsa hamArI banI rahe au' banA rahe AnA-jAnA / dara para yaha lagatI rahe sadA AbAda rahe yaha maikhAnA // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ udayapura N vijayAdazamI lekhaka, kuvara cA~dakaraNa zAradA ku~vara cA~dakaraNa zAradA gata dazaharA ke dinoM meM udayapura gaye the aura mevAr3a ke mahArAnA ke mehamAna hue the| isa lekha meM Apane vahA~ ke dazahare ke utsava kA bar3e sundara DhaGga se varNana kiyA hai| [hiz2a hAinesa mahArAnA sara bhUpAla siMha jI, jI0 sI0 esa0 AI0 rabhUmi rAjasthAna ke medapATa hathelI meM liye hue, nirbhaya vIra yoddhAoM ke aitihAsika (mevAr3a) prAnta kI rAjadhAnI vIratApUrNa kAryoM se suvAsita hai / ataH isake yaza udayapura aura prAtaHsmaraNIya gA-gAkara karnala TADa jaise niSpakSa a~garez2a aura bhArata navI dezabhakta mahArAnA pratApa kI ke bar3e-bar3e vidvAn itihAsa-lekhakoM ne isake suvarNa janmabhUmi citrakUTa (cittaur3a) itihAsa ko likhakara ise amara kara diyA hai| aisI kisa dezabhakta bhAratavAsI ko vIrabhUmi kI tIrthayAtrA karane ke lie hama isa bAra pyArI nahIM ? prAcIna saMskRti dazahare ke suavasara para gye| bhagavAn rAma ke vaMzaja ke rakSaka dhanuSa kI TaMkAra karanevAle bhIloM kI vihAra- sUryakula-ziromaNi, Aryakula-kamala-divAkara, hindu sthalI mevAr3a kI kauna prazaMsA nahIM karatA ? dharma ke rakSArtha sUrya udayapura ke mahArAnA kisa prakAra dazaharA manAte z2indA citAoM meM bhasma honevAlI vIra-prasavinI vIra haiM, yaha dekhane kI umaMga kaI varSoM se mere hRdaya meM thii| rAjapUtaniyoM kI janma-bhUmi kA kauna guNagAna nahIM rAjasthAna prAntIya hindU-sabhA kA ziSTamaMDala udayapura karatA ? mevAr3a kI punIta bhUmi dharma, jAtIyatA tathA pahu~cA / hiz2a hAInesa mahArAnA sAhaba sara bhUpAlasiMha jI bhAratIya saMskRti kI triveNI ke nirmala jala se siJcita bahAdura jI0 sI0 esa0 AI0 ne tathA unake yogya hai| yaha vIra-vATikA, kesariyA bAnA pahane hue, sira ko maMtrimaMDala ne hameM rAjya kA mehamAna banAyA aura hameM 489 Shredu armaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 sarasvatI picoliyA jhIla ke sundara taTa para ganagaura ghATa ke Upara bane hue sundara mahaloM meM se 'bAgaura kI havelI' meM jo 'satkArAlaya' kahalAtA hai, ThaharAyA thA / asoja zuklA aSTamI ke sAyaMkAla ke cAra baje se hI sAre udayapura nagara meM bar3I cahala pahala thii| sar3akoM para chir3akAva ho rahA thaa| naye naye vastra pahanakara amarazAhI pagar3iyA~ bA~dhakara lambI a~garakhiyA~ pahanakara, kamara bA~dhe hue, hAthoM meM sone cA~dI kI mUThoM kI talavAreM liye hue saradAra paidala tathA ghor3oM para tathA moTaroM para mahaloM kI tarafa bar3he jA rahe the / udayapura kI janatA aura striyA~ bhI isa dRzya ko dekhane ke lie apane kurva kAyade ke mutAbika umar3a par3I thiiN| mahaloM ke sAmane hI bar3e-bar3e cabUtaroM para khAsa sUryadvAra ke nIce darIkhAne kA prabandha ho rahA thaa| lAla jAz2a meM bichAkara una para safeda burrAka cA~danI bichAI gaI thI aura usa para eka bar3e siMhAsana para masanada rakkhI huI thii| purohita saradAroM kI pozAkoM meM yaha dekha rahe the ki kauna-kauna saradAra bAkAyadA pozAka meM padhAre haiN| cobadAra lAla banAta kI lambI a~garakhiyA~ aura kesariyA pozAkeM pahane hue idharaudhara kAma kara rahe the / mahaloM ke sAmane hI sundara sundara sone-cA~dI ke jevara pahane hue kaI hAthI acchI acchI bezakImatI bhUleM DAle hue sone-cA~dI kI ambArI se susajjita jhUma rahe the / eka se eka sundara ghor3e sone-cA~dI ke z2evaroM se susajjita alaga hI apanA yauvana dikhA rahe the / zrAja ina hAthI-ghor3oM kI bhI khuzI kA ThikAnA na thA, kyoMki Aja hindu sUrya medapATezvara apane karakamaloM se inakI pUjA karanevAle the / * hama logoM ko bhI 'satkArAlaya' se lAla vardI pahane hue copadAra mahaloM meM darabAra dikhAne le gyaa| ThIka hAthI ghor3oM ke pUjA-sthAna aura darIkhAne ke Upara hI tivArI meM hama loga baiThAye gaye / hamAre sAmane ke vistRta maidAna meM lAla vardI pahane hue mahArAnA sAhaba kI paidala palTana bandUkeM liye khar3I thii| usake Age saje hue pUjana ke ghor3e aura hAthI khar3e the| ThIka samaya para rez2iDeMTa zrImAn karnala bIthama sAhaba pdhaare| fauja ne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 2 [ bhAga 36 [ ganagaura-ghATa, udayapura] unako salAmI dI aura bAjA bajAyA / hamAre sAmane ke hAthIkhAne ke UparavAle koThe para fauja ke pIche darI para kucha kursiyA~ rakkhI thiiN| vahA~ rez2iDeMTa sAhaba biThAye gye| eka-do aura a~garez2a aura memeM bhI unake sAtha biThAI gii| udayapura ke sikkoM para likhA huA 'dostI laMdana' kA citra hamAre sAmane ghUmane lagA / ThIka 6 baje mahArAnA sAhaba kI savArI bAI / cAroM ora se "khar3e ho" "khar3e ho" kI AvAjeM Ane lgiiN| rez2iDeMTa sAhaba aura saba upasthita janatA eka sAtha khar3e ho gye| unake satkAra meM fauja ne salAmI dI, bAjA bajA / mahArAnA sAhaba ne ghor3oM kA pUjana karanA Arambha kiyaa| sabase pahale zrI ekaliMga jI kA ghor3A jisa para caeNvareM DolAI jA rahI thIM, sone-cA~dI ke gahane pahane hue lAyA gayA / www.umaragyanbhandar.com
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] udayapura meM vijayAdazamI 491 usake sira para javAhiroM kA mukuTa bA~dhA gyaa| eka lAla kapar3A diyA gayA / purohita jI maMgalAcaraNa aura vaidika maMtra par3hate jAte the| sAIsoM ko do do nAriyala aura eka cA~dor3I rupayA aura cAra cAra pApar3iyA~ dI jAtI thiiN| ve nambara se abhivAdana kara ghor3e ko vApasa lauTA le jAte the| isa prakAra kaI ghor3oM kA pUjana huaa| tatpazcAt mahArAnA sAhaba sara [mahArAnA sAhaba apane srdaaroN||ke sAtha zera ke zikAra meM bhUpAlasiMha jI bahAdura tAmajAma meM darIkhAne meM lAye gye| darIkhAne ke nukkar3a unake sAmane lAyA jAtA thaa| mahAvata abhivAdana krtaa| para dvAra ke pAsa ghusate hI unake lie kursI lagAI gaI thaa| hAthI ko eka lAla kapar3A diyA jAtA thA aura thii| eka eka sundara sajA huaA hAthI jhUmatA huA usake maura jo toraNa kI kisma kA khajUra kA banA huA thA, bA~dhA jAtA thaa| isa prakAra kaI hAthiyoM kA pUjana huaa| udhara pAsa ke dvAra se z2anAnI | Dyor3hI para mahArAnI | sAhabA ne bhI pUjana ke samaya ghor3I aura hathinI kI pUjA isI prakAra kii| sAre darabArI khar3e the| parantu 16 umarAThe hue the| ina umarA aura saradAroM meM pahale nambara aura dUsare nambara ke saradAra hote haiN| aura ['satkArAlaya' se picoliyA jhIla kA dRzya apane apane pada tathA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 sarasvatI [bhAga 36 * hI kadama para tAmajAma se utare jahA~ se 16 umarA kI baiThaka prArambha hotI hai| unake utarate hI saba umarA khar3e hogaye / zrImAn mahArAnA sAhaba ke Age Age copadAra do sundara zAhI zamAdAna liye hue cala rahe the| unake pIche paMcolI gharAnevAle ca~vara DolAte cala rahe the| mahArAnA sAhaba ke Ate hI umarAne jhukakara abhi[khAsa proDI, jahA~ se jaMgalI sUaroM ko roz2a kaI mana makkI khAne ko DAlI vAdana kiyaa| mahArAnA jAtI hai / yaha vahA~ kA eka apUrva dRzya hai] sAhaba ke gaddI para virAjane prAcIna paddhati ke anusAra ye darabAra meM baiThAye jAte haiN| para saba apane apane sthAna para baiTha gye| darabAra bar3A jinako jisa varSa padhArane kA hukma hotA hai ve usI varSa bhavya mAlUma hotA thA / mahArAnA sAhaba kI gaddI ke pIche / Ate haiM / zAhapurA, begUM , baner3A, bedalA, kAnaur3a, badanora, do eka-se kada ke javAna DAr3hIvAle eka-sI darabArI vardI bIjoliyA, sAdar3I, delavAr3A, goguMdA, bhIMDara, bAnsI, pahane bar3e bar3e ca~vara DolA rahe the / gaddI ke pIche musaddI, koThAriyA~, pArasolI, salUmbara, bhaiMsaror3agar3ha, kurAbar3a, devagar3ha, karer3A, AmeTa, mejA, saradAragar3ha Adi auvala darje ke saradAra mAne jAte haiN| ye saba saradAra apanI apanI pozAkoM meM susajita vIratA-pUrvaka talavAreM dhAraNa kiye hue bahuta hI zobhAyamAna pratIta hote the| tatpazcAt zrImAn mahArAnA sAhaba tAmajAma meM baiThakara ThIka utane [jhIla ke taTavartI rAjamahala, udayapura] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6 ] musAhaba, dIvAna vagairaha jinakI baiThakeM niyukta haiM, apane apane sthAna para baiThe hue the| gaddI kI bAIM ora karjAlI ke mahArAnA sAhaba ke svayaM rAja-parivAra vAle safeda pozAka dhAraNa kiye hue donoM pairoM meM cUr3IdAra pAya jAme para sonA dhAraNa udayapura meM vijayAdazamI kiye hue mahArAja abhayasiMha jI aura mahArAja pratApasiMha jI bar3e zobhAyamAna mAlUma hote the / gaddI se sIdhI aura 16 umarA cabUtare ke kaTaghare kI dIvAra se lage hue apane apane sthAna para baiThe the / gaddI ke sAmane sAdar3I, baner3A vag2airaha ke rAjakumAra baiThe the / inake pIche cAraNa, bArahaTa, kavigaNa jinako uttama kavitAoM ke kAraNa mahArAnAoM kI tarafa se jAgIreM bakhzI huI haiM, baiThe the / gaddI kI bAIM ora musAhaba khar3e the / lAla vardI * pahane ghoTedAra, char3IdAra char3iyA~ aura ghoTe liye khar3e the / inake Age jAgIradAra baiThe the| bIca bIca meM rAjapurohita darabAra ke izAre para kucha bAta kaha sunakara zrAtA thA / sabake baiThane ke pazcAt khar3aga jI kI savArI zraI / gulAba bAg2a meM eka tAkha meM kanaphaTA nAthoM meM se eka nAtha navarAtra Arambha hone se pahale khAnA-pInA Adi tyAga kara baiTha jAtA hai / 8 dina barAbara Asoja zuklA 1 se 8 taka eka sthAna para binA pAnI piye roTI khAye khar3aga hAtha meM liye japa karatA rahatA hai| isa kaThina tapasyA kA vrata vahI sAdhu karatA hai jo mahanta jI kI pherI huI harar3a le letA hai / jaise prAcIna kAla meM rAjA-mahArAjA kisI kaThina kArya ke sampAdana ke lie pAna kA bIr3A saradAroM meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [pUjanArtha lAye gaye ghor3e, udayapura] 493 ghumAyA karate the, usI prakAra isa ATha dina kI nirAhAra aura nirjala tapasyA ke lie mahanta jI harar3a ghumAte haiN| jo celA usa harar3a ko le letA hai vahI isa ATha dina ke nirjala - nirAhAra vrata ko karatA hai| khar3aga jI kI savArI mahaloM ke Age bar3I dhUma-dhAma se zrAI / khar3aga jI kI savArI ke zrAge zrAge ghur3asavAra palTana thI / usake pIche kaI bAje bajate the / "raNakA~karaNa" kA bAjA jo bA~soM para thA aura jisase udayapura ke mahArAnAoM ne bar3e bar3e yuddhoM meM kAma liyA thA, vizeSa zrAkarSaka thA / usake bAda khar3aga jI kI savArI pAlakI meM AI / khar3aga jI ko goda meM lekara nAtha uThAkara darabAra ke sammukha le aayaa| usane khar3aga darabAra ko bheMTa kI / vaha khar3aga silahekhAne kA afasara silahekhAne meM le gayA / tatpazcAt ghor3e aura hAthI ke pherane kA kAma prArambha huA / eka ghor3A sAmane zrAtA gayA / usako ghumA ghumAkara dikhAte gye| isa prakAra saba nau ghor3e dekhe gaye / tatpazcAt hAthI eka bAda eka lAyA gayA aura ve bhI ghumA ghumAkara darabAra ko dikhAye aura le jAye www.umaragyanbhandar.com
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 sarasvatI [bhAga 36 bAz2I lagAkara pAna ke bIr3e cAbate hoNge| aba vaha AtmA nahIM hai| Aja korA zarIra aura bAhya bAteM raha gaI haiN| jisa vIra-bhUmi citrakUTa meM janma lene ke lie devatA bhI lAlAyita the usa svataMtratA ke zrojasvI pujAriyoM aura bhaktirasa meM lavalIna mIrA kI bhUmi kI vartamAna dazA ko nihAra kara na mAlUma kyA kyA bhAva hamAre mana meM Ane lge| aba cittaur3a meM na to prAcIna z2amAne ke gagana sparzI mahala [pUjanArtha lAye gaye hAthiyoM kA dRzya, udayapura haiM, na svarNa aura ratna-jaTita devAlaya aura mUrtiyA~ haiN| gye| tatpazcAt eka ke bAda eka cAraNoM, bArahaToM ne vaise mahala to aba udayapura meM haiN| vahA~ to eka mAtra khar3e hokara vIratApUrNa zabdoM meM kavitAyeM khiiN| phira kIrti-stambha sAre prAcIna kAla kI smRti dilAne pAna ke bIr3e bA~Te gaye / pAna ke bIr3e hAtha meM le lekara ke lie aTala vIra-yoddhA kI bhA~ti khar3A cittaur3a ke kaI saradAroM ne baiThe baiThe abhivAdana kiyA aura kaiyoM ne khaMDaharoM se vIra-rasa aba bhI TapakatA hai / jisa bhUmi kI khar3e ho hokara apane kAyade ke anusAra abhivAdana rakSA ke lie vIroM ne apanA balidAna kiyA unakA smaraNa kiyaa| tatpazcAt darabAra barakhAsta ho gyaa| ye bIr3e sIkha dilAne ke lie cabUtare aura chatriyA~ khar3I huI aba bhI ke bIr3e the / darabAra kI savArI tAmajAma meM baiThakara gii| hameM kartavyaniSTha yoddhA banane ke lie utsAhita kara rahI saradAra jAgIradAra sabake cale jAne ke bAda umarA gye| haiN| pAna para maranevAle svataMtratA ke pujAriyoM kI darIkhAne kI cA~daniyA~ aura jAz2ameM usI vakta uTha gii| smRtiyA~ aba bhI hameM AtatAyiyoM ko padadalita karane ke | andara mahaloM meM darabAra kI savArI jAte hI pAtariyoM aura lie DhAr3hasa ba~dhA rahI haiM / rAnA kumbha kA jayastambha aba Dhola niyoM ke gAne ke zora-gula meM darabAra pdhaare| ina bhI hamAre rakta meM vIratA kA saMcAra karatA hai| jauharapAtariyoM Adi kA dRzya hameM acchA na lagA, hama bhI kuNDa aba bhI padminI-sI aAdarza pati-bhaktA deviyA~ banane apane Dere para lauTa aaye| ke lie hamArI mAtA aura bahanoM ko utsAhita kara rahA rAta ko sote sote vicArane lage ki kyA kabhI AryoM hai| kyA bhArata ke dina phira phireMge ? kyA sAMgA, kumbha, kA vaha prAcIna gaurava jAgRta hogA ? mahArAnA pratApa ke pratApa, jayamala, pattA jaise bhISaNa balidAna karanevAle z2amAne meM ye ghor3e aura hAthI yuddha kI taiyArI dekhane ke ina khaMDaharoM se punaH paidA hoMge ? kyA bhagavAn vaha vIra lie dekhe jAte rahe hoNge| saradAra aura umarA raNabhUmi AtmA isa jarjara zarIra meM kabhI dikhAvegA ? aisI baateN| meM mAtRbhUmi ke hitArtha balidAna hone ke lie prANa kI secate-socate hama nidrAdevI kI goda meM vilIna ho gye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ gUDha artha rakhanevAlI eka sundara kahAnI vaha lekhaka, zrIyuta vijaya varmA "aura vaha-?" nahIM? __ isa bAra maiMne zIghratA ke sAtha kahA--arthAt / kahakara vaha merI ora dekhane lgii| mAnavarUpadhArI hone se hI kucha nahIM hotaa| yaha maiMne kahA-jAne dA; saba kucha isI jIvana meM to bahuta purAnI bAta hai| pA lene kI icchA kI pUrti yadi na ho to usake lie usakI bhauheM Ter3hI hogaI / "aba naI bAta-isa itanI becainI 'saMsAra ke sarvazreSTha' vizeSaNa se yukta yuga kI bAta--yaha hai ki yaha rUpa-yaha zarIraprANI ko zobhA nahIM de sktii| pA lene se hI kartavya kI itizrI mAnakara mana ko vaha vicalita ho utthii| merI ora usane jisa belagAma chor3a denA cAhie, indriyoM ke saMyama kI bAta dRSTi se dekhA use bhUlanA asaMbhava hai, kintu usameM ko haMsI ur3AnI cAhie aura taraha taraha ke rAga-dveSa jo kucha thA usakA vizleSaNa karanA bhI mere lie ko joroM ke sAtha pakar3ate jAnA cAhie ?" saMbhava nhiiN| yahI kaha sakatA hU~-usameM thA kyA yaha kahakara usane vyaMgyapUrNa ha~sI hNsii| merA saba zarIra jala utthaa| sahane kI bhI eka maiM to cupa raha gyaa| sImA hotI hai / darzanazAstriyoM kI bhA~ti maiM bhI aisI taba vahI bolI-jisake kAraNa yaha vizeSaNa aneka bAteM kaha sakatA hU~, kintu isa vyAvahArika ucita ho sakatA hai usI para kuThAra calAkara to jagat meM apanI isa avasthA meM aisI bAteM sunakara usakA garva karanA zobhA nahIM de sakatA / 'saba mujhe krodha Aye binA nahIM rhtaa| mujhe ye bAteM kucha na mile para jo jIvana ke lie anya saba kucha yA to abodha baccoM ko jAna par3atI haiM yA bhayaMkara se bhI baDhakara hai usake lie prayatna kiye binA DhoMgiyoM kii| koI kaise rahe? vaha yaha jAnatI hai aura jAnane para bhI mujhase ___ 'koI' kA to prazna hI na thaa| 'maiM' kaise raha aisA kaha rahI hai! sakatI hU~ ?-yahI spaSTa bAta thii| aisA na hotA to jAna par3atA hai phira usane mere mana kI avasthA kaha detA, 'jaise anya saba rahate haiN| para usake lie samajha lii| parantu isa bAra usane usa bAre meM kucha to maiM aisA kaha nahIM skaa|| kahanA vyartha samajhA! parantu na kahane se kyA hotA hai ? yahI uttara vaha bolI-maiM to nahIM jaauuNgii| Apako maiM mere mana meM hai, yaha usane samajha liyA aura phira kaha jAne se roka nahIM sktii| merA kahanA to yahI uThI-jaise hama haiM vaise hI anya saba hai, athavA hai ki aise sthAna ke nikaTa khar3e honA bhI pApa hai| jaisA hama samajhate haiM, vaise hI aura saba loga haiM, yaha "pApa?" kaise ThIka kahA jA sakatA hai ? saMsAra meM sabhI "nissandeha paap|" prakAra ke prANI haiN| 495 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 ___usa dina kA prathama 'prAiz2a TikaTa' mere hI nambara- usane sira hilAkara jatalAyA 'nahIM', kintu vAlA nikalA aura mujhe pUre sau rupaye mila gye| usakI A~khoM ke Upara uThate hI maiMne dekhA ve vedanA ina rupayoM ko pAkara maiM phUlA na smaayaa| rAste meM se cillA rahI haiM- isameM sandeha hI kyA hai ? . maiM jaba calane lagA taba mujhe jAna par3A mAno havA meM "yaha vedanA kisalie ?" maiM kahane lagA--"maiM to ur3A jA rahA huuN| kapar3e kI eka bar3I dUkAna dekhate pUrva-janma, para-janma, karma-phala Adi kucha bhI tumhArI hI- usake bhItara jAkara maiMne sAr3iyA~ dikhalAne kI taraha nahIM mAnatA; parantu tuma jaisA mAnatI ho usake pharamAiza kI aura eka sATha rupaye kI sAr3I anusAra tumheM isa taraha dukhI kyoM honA cAhie ? pasanda kii| tumhAre siddhAntoM ke anusAra to merA-tumhArA vaha ina sAr3iyoM ko chUtI taka nahIM, isakA sambandha isI janma kA nahIM hai / tuma to RNa cukAne khayAla karanA maiMne mUrkhatA hI smjhii| ghara pahu~cakara ke lie hI AI ho / phira yaha duHkha kyoM ?" daravAje kI darAja se jhA~kakara dekhA lAlaTena jala "isI lie to| hama to sabhI ke prati RNI haiM, rahI hai aura eka pustaka par3hI jA rahI hai| kAna para usa RNa ko to rAga-dveSa ko haTAkara, saccI lagAkara sunane lgaa| zAyada kucha zabda sunAI karuNA, saccI vedanA ke utpanna hone se hI hama par3eM aura yaha mAlUma ho jAya ki kauna pustaka par3hI cukAne ko kucha zakti pA sakate haiN|" jA rahI hai / para kucha bhI na sunAI pdd'aa| ___to aba tuma mujha para dayA karogI-mere prati sA~kala z2ora se khttkhttaaii| karuNA aura vedanA ko taraMgeM apane hRdaya-sAgara meM tejI se uThakara usane bhItara kI jaMjIra utpanna karogI !-nahIM jAnatA tumhArI ina pAgaloM khola dii| kI-sI bAtoM para ha~sanA cAhie yA ronA / kyA tuma kivAr3e kholakara maiM sIdhA usa pustaka ke pAsa duniyA kI sIdhI-sAdI eka sAdhAraNa strI nahIM pahu~cA / mujhe bhaya thA ki kaI pustakeM vahA~ na hoN| bana sakatI ? tumhArI pustaka ko dekhane ke lie mere para kevala eka pustaka thii| mana meM itanI adhika utsukatA huI, kintu maiM hAtha meM use maine uThAyA nhiiN| pUchA-kyA par3ha eka baMDala liye hU~, ise dekhane yA isake bAre meM pUchane rahI thIM? kI tumhAre mana meM tanika bhI icchA utpanna nahIM huii| vaha bolI-rahasya / yaha virakti to apamAna-ghora apamAna-karane"kyA ? 'rahasya' kyA ! jIvana-rahasya, carita- vAlI hai|" rahasya, perisa-rahasya-" ___ maiMne samajhA thA merI yaha bAta suna vaha lajjA bAta kATakara usane gaMbhIratA se kahA-gItA- se sira nIcA kara legI, parantu usane to bacce kIrahasya / sI saralatA aura usI ke-se Azcarya ke sAtha merI "lokamAnya tilaka kA gItA-rahasya ?" ora dekhA ! na jAne kyoM merA hI sira nIce jhuka "haaN"| gayA ? "kyoM ? kyA tuma yaha nirNaya karanA cAhatI ho maiM apane patha para-jise vaha pApa-patha kahatI thI ki yadi maiM eka ora hoU~ aura tuma dUsarI ora usI para -calatA gayA / to tumhArA kartavya kyA hai ?" vaha cupa rhii| maiMne kahA-mauna sammati kA lakSaNa hai| "maiM phira apanA RNa cukAne aauuNgii| AzA xx Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] vaha 497 hai...|" vaha Age na kaha skii| yaha dekhanA kaThina maiMne cillAkara kahA-AnA, jruur| phira na thA ki vaha thor3I hI dera kI mehamAna hai| aanaa| mere netroM meM A~sU A gye| maiMne kahA-tumane usakI A~kheM banda ho gaI thI, kintu usane unheM mujhe aisA pazu samajhA jisakA svabhAva kisI bhI khola diyaa| zikSA-dIkSA se badalA nahIM jA sktaa| tumane bhUla DAkTara A gyaa| DAkTara ko dekhakara usake kI hai| komala madhura hoMThoM para vidrUpa parihAsa kI rekhA - "basa, yahI maiM sunanA cAhatI thii| isI lie maiMne khiMca gii| Aja yaha saarii-jlaa-dii-hai|" vaha phira Age vaha antima aura amiTa rekhA thI! kucha na kaha skii| anurodha lekhikA, zrImatI kumArI zakuntalA devI 'akarmaNya' zrIvAstava komala kusumita kaliyoM kA zuci svAgata DAla sjaaye| antaratama ke kone meM AzA kA dIpa jalAye // kitanI kitanI zraddhAoM se nava naivedya luttaaye| apalaka locana se lakhatI patha kaba palaka bichAye // rAha dekhate netra thake jIvana bhI thakatA jaataa| nizi nizItha avasAna nikaTa basa milane taka hai nAtA // isa ujar3I kuTiyA ko eka dina A Alokita karanA / mujha Ahata ke zUnya gagana meM pulaka prema rasa bharanA / are ! dIpa bujhane para hai sUkhI phUloM kI maalaa| bAdhaka hotA kyA merA yaha akSuNa jIvana kAlA // dIna tumheM pyAre lagate rakhate dIna tumheM dRga-pala / bhara do ! nija kara se prabhu mere A merA aMcala // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ lAlA devarAja jI gyaka, zrIguta mantagama, vI: eka lAlA devagana ne paMjAba meM strI-zinA aura dindI kA pracAra una samaya grAmya kiyA thA jaba vahAM ke leAga trA-zikSA ke virodhI the aura hindI kA nAma bhI na jAnate the| kheda hai ki gata vaizAva meM 75 vapa kI yAyu meM unakA svargavAsa ho gayA para jAlandhara ke kanyA-mahAvidyAlaya ke rUpa meM unakA sabane bar3A smAraka hamAre sAmane hai| zrIyuta mantagama jI unheM vyanigata rUpa se bhI jAnate the aura isa legya meM aApane unakA maMnira para sundara paricaya diyA hai| svargIya lAlA devarAna jii| gadavi yAta itihAmazAstrI Aja meM pacAsa vapa pIche jAnA pdd'egaa| usa samaya SAGAR zrIyuta ecaH jAH valma bhArata meM. vizeSata: paMjAba meM. strI-zinA kA nAmaka matAnusAra kisI vyakti nizAna na thaa| usa samaya nana mahAvIroM na, lokakI mahattA ke parakhane kI mana ke. jora virodha ke rahane bhI. strI-zikSA kA kasoTI yaha hai --"kyA paMjAba meM prakAra kiyA unameM zrImAna davarAja jI vaha vimita hone ke savapradhAna the| unake dvArA saMnyApita jAlandhara lie chor3a gayA hai ? kyA kA kanyA-mahA vadyAlaya hI zAyada paMjAba meM strIusake prayatna meM loga navIna jonI para to jora ke zikSA kI sabase pahalI saMsthA hai| isameM kaMvala paMjAba mAtha socane laga hai ki usake marane ke bAda bhI se hI nahIM. varana sadara kAThiyAvAr3a. gujarAna. unakI vaha vicAra-maraNI baMda nahIM bar3ha ?" ma kaccha, maMyakta nAnna. madhyapradeza aura bihAra se bhI kasoTI ke anusAra bhI zrImAna davarAja jI eka kanyAya zinA prAma karane AnI thiiN| vidyAlaya kA mahApurupa the| unakI mahattA ko samajhane ke lie vArSikotsava striyoM aura strI-zikSA ke premiyoM ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6 ] lie eka puNya parva kA kAma detA thaa| jisa kAla meM paMjAba kA nArI-samAja parde kI kar3I ber3iyoM meM jakar3A par3A thA, usa kAla meM yaha vidyAlaya striyoM ke lie rAkSasoM se pIr3ita pradeza meM vAlmIki ke Azrama ke samAna thA / yahA~ Akara ve svataMtratA aura nirbhayatA ke sAtha binA parde ke ghUmatI-phiratI thiiN| ina paMktiyoM ke lekhaka ne sanAtana-dharma ke nAma ko badanAma karanevAle kucha ajJAnI logoM ko bahuta hI ghRNita rIti se strI-zikSA aura jAlandhara ke kanyA- vidyAlaya kI khillI ur3Ate dekhA hai| kucha lar3ake lar3akiyoM kA veSa banAkara eka chakar3e para baiTha jAte the aura atIva azlIla gIta gAte hue geMda ballA khelane kA svA~ga bharate the / sanAtana dharma ke utsavoM meM isI maMDalI ke sAtha sabase adhika bhIr3a huA karatI thI / parantu Aja hama kyA dekhate haiM ? vahI sanAtana-dharmI khuda kanyA pAThazAlAyeM khola rahe haiM / Aja unake utsavoM meM strI-zikSA ke viruddha vaisI bakavAda karane kA kisI ko sAhasa nahIM hotA / dUsare zabdoM meM zrImAn devarAja jI ne Aja se pacAsa varSa pUrva janatA ko jisa sadmArga para calane kI preraNA kI thI, jisa navIna vicAra saraNI para usako DAlA thA, usa para vaha aba pUre prema aura utsAha ke sAtha agrasara ho rahI hai| isI lie maiM kahatA hU~ ki mahattA kI kasauTI para ve pUre utarate haiM / kheda hai ki strI jAti ke isa parama hitakArI aura paMjAba meM strI-zikSA ke isa nirbhIka mArga-darzaka kA, 75 varSa kI Ayu meM, gata 4 vaizAkha saMvat 1992 ko acAnaka dehAnta ho gayA / lAlA devarAja jI lAlA devarAja jI kA janma jAlandhara ke eka sampanna aura pratiSThita parivAra meM huA thA / unake pitA rAya sAligarAma jI eka bar3e raIsa aura sarakArI ilAke meM tahasIladAra the| lAlA jI ko apanI mAtA zrImatI kAhanadevI para bar3I bhakti aura sneha thaa| apane cAra bhAiyoM meM ve dUsare the| sabase bar3e bhAI kA dehAnta bahuta dina pahale ho Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 499 cukA thaa| tIsare bhAI rAyajAdA bhaktarAma jAlandhara ke prasiddha bairisTara the / cauthe bhAI zrIyuta haMsarAja jI vairisTara kAMgresa ke prasiddha kAryakarttA haiM / zrImAn devarAja kI eka bhaginI bhI thiiN| unakA vivAha svargIya svAmI zraddhAnanda jI (taba mahAzaya muMzIrAma jI) ke sAtha huA thA / mujhe svargIya lAlA devarAja jI ke sAtha koI do barasa taka rahane kA suavasara milA thaa| isa thor3e-se samaya meM maiMne unameM aneka devadurlabha guNa dekhe| sabase pahalA sadguraNa to unakA bahuta ucca caritra thA / vidyAlaya kI lar3akiyA~ unheM 'cAcA jI' kahA karatI thIM aura ve sacamuca unake cAcA hI the| jisa prakAra kisI snehazIla pitA ke ghara meM praveza karate hI sabhI bacce harSa se praphullita ho uThate haiM aura usase Akara lipaTa jAte haiM, ThIka usI prakAra zrImAna devarAja jI ke mahAvidyAlaya ke A~gana meM pA~va rakhate hI vidyAlaya kI sabhI lar3akiyA~ unase Akara lipaTa jAtI thIM / kaI choTI lar3akiyA~ to unakI pITha para car3ha jAtI thIM aura jeboM meM hAtha DAla kara phala-phUla nikAla letI thiiN| usa samaya ve bhI una bacciyoM ke sAtha bacce hI bana jAte the / ve bhI unake sAtha usI prakAra khelate the, ho ho karake cillAte the, bhAgate the, lukate the| lar3akiyA~ unheM khojatI thIM, ve lar3akiyoM ko khojate the| mujhe yaha dRzya dekhane kA saubhAgya aneka bAra prApta huA thA / sacamuca aisA jAna par3atA thA, mAno pitA apanI putriyoM ke sAtha khela rahA hai| mAtA-pitA ke sneha se vaMcita 'Azrama' - nivAsinI kanyAyeM lAlA jI ke sAtha isa prakAra khelakara apane mAtA-pitA ke vichoha ko bhUla jAtI thIM / Azrama kA kaThora aura snehazUnya jIvana lAlA jI ke isa pitA sadRza vyavahAra se unheM sarasa jAna par3atA thA / maiMne bahuta kama kanyA-saMsthAyeM aisI dekhI yA sunI haiM, jinake saMcAlakoM para kisI-na-kisI prakAra kA AcAra-doSa janatA ne na lagAyA ho / yahI kAraNa www.umaragyanbhandar.com
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 sarasvatI [bhAga 36 hai ki Aja se kucha varSa pUrva taka kisI bhI kanyA. ho AyA ki hA~, isa nAma kI amuka sthAna kI eka vidyAlaya ke sAtha chAtrAoM ke rahane ke lie Azrama lar3akI vidyAlaya meM par3hA karatI thii| taba unhoMne jeba yA borDiGga hAUsa na hotA thaa| parantu zrImAn se eka rupayA nikAla kara, purAne ziSTAcAra ke devarAja-dvArA saMsthApita jAlandhara ke kanyA-mahA- anusAra, usa yuvaka ko bheMTa kiyA aura kahA ki vidyAlaya ke sAtha lagabhaga Arambha se hI chAtrAvAsa Apa sacamuca mere jAmAtA haiM, sasura kA yaha premopahAra kA honA isa bAta kA pramANa hai ki janatA ko lAlA svIkAra kIjie aura merI beTI se rAjI- khuzI devarAja para kitanA bhArI vizvAsa thaa| unakA kaTTara- kaha diijiegaa| se-kaTTara virodhI bhI kabhI unake caritra para doSa Aja kitane kanyA-vidyAlaya yA garlsa skUla haiM nahIM lagA skaa| jahA~ isa prakAra kA pitA-putrI kA sambandha dekha ___ eka samaya kI bAta hai, maiM lAlA jI ke sAtha par3atA hai yA sambhava bhI hai ? kahAvata hai ki marda kI vidyAlaya ko jA rahA thaa| vidyAlaya nagara se bAhara mAyA aura vRkSa kI chAyA usake sAtha hI jAtI hai| koI Der3ha mIla ke antara para hai| rAste meM eka musala- zraddheya lAlA jI ke nidhana se vidyAlaya ko jo isa mAna kisAna yuvatI sira para roTI aura hAtha meM aMza meM hAni huI hai usakI pUrti aba kisI bhI chAcha kA loTA liye jAtI milii| lAlA jI ne jhaTa prakAra sambhava nhiiN| lAlA jI kI mAnasa-putriyoM usakI pITha para hAtha rakha diyA aura bar3e snehapUrNa kA sAre deza meM eka jAla-sA phailA huA thaa| koI zabdoM meM pUchA-beTI, kahA~ jA rahI ho? yuvatI ne bhI nagara aisA na hogA, jahA~ jAlaMdhara-vidyAlaya kI bhI ThIka usI bhAva se jo putrI kA pitA ke prati par3hI huI do-eka lar3akiyA~ na hoN| hotA hai, uttara diyA-cAcA jI, kheta meM haravAhe ko lAlA jI meM vANI kA saMyama bhI bahuta thaa| roTI dene jA rahI huuN| usa svargIya dRzya ko dekhakara maiMne kabhI unako kisI kI nindA karate nahIM sunA / mujhe bar3A hI Ananda prApta huaa| maiMne mana meM socA, bar3e AdamiyoM meM bahudhA nindA-cugalI sunane kI bar3I kitanI pavitra AtmA hai, kitanA zuddha hRdaya hai ! koI Adata hotI hai| ve kAna ke bhI bar3e kacce hote haiN| dUsarA manuSya isa prakAra ni:saMkoca hokara dUsare kI parantu lAlA jI kI bAta isake vilakula viparIta thii| lar3akI kI pITha para hAtha rakhane kA sAhasa nahIM kara jaba koI manuSya unake sAmane kisI kI nindA karane sktaa| lagatA taba ve phaurana use roka dete aura kahate ki lar3akiyA~ bhI sacamuca unake sAtha apanA pitA- yadi usameM eka-Adha kamI thI to sadguNa bhI to putrI kA sambandha mAnatI thIM / lAlA jI ne mujhe khuda bahutere the| sarvatobhAvena vaha bahuta bhalA manuSya thaa| sunAyA thA ki eka samaya ve rela meM yAtrA kara rahe the| hameM usakI nindA nahIM karanI caahie| jisa Dibbe meM ve savAra the usI meM eka aura yavaka lAlA jI rasika aura AnandI bhI khUba the| bhI A baitthaa| usane Akara bar3e prema aura sammAna nirdoSa ha~sI-makhaula meM acchA rasa lete the| eka ke sAtha unheM namaste kiyaa| thor3I dera ke bAda samaya kI bAta hai, jAlandhara meM eka brahmacArI Aye / unhoMne usase pUchA ki maiMne Apako pahacAnA nahIM, ve koI 20-22 varSa ke yuvaka the| ghara kI sArI Apa mujhe kaise jAnate haiM ? usa lar3ake ne phaTa se saMpatti kisI Arya-sAmAjika saMsthA ko dAna kara kahA-Apa mujhe nahIM jAnate ! maiM ApakA jAmAtA dI thI aura aba Apa svAmI dayAnanda kI zailI para huuN| ApakI amuka lar3akI mere sAtha vyAhI huI hai| saMskRta par3hane ke uddeza se jagaha-jagaha ghUmate-phirate yaha sunakara lAlA jI daMga raha gye| phira unheM yAda the| unake sira para gAya ke khura ke barAbara caur3I Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] lAlA devarAja jI 501 aura bahuta laMbI coTI thii| sira naMgA rakhate the| nahIM dekhaa| parantu sabhA meM baiThe hue eka ghora AryapA~voM meM khar3AU~ aura tana para dhotI mAtra rahatI thii| samAjI, mAsTara satyapAla jI, mujhase bahuta bigdd'e| vahA~ eka AryasamAjI prophesara ke yahA~ Thahare the| maiMne unake bigar3ane kA kAraNa pUchA, taba bole-tumane jaba calate the taba khar3AU~ kI khaTakhaTa aura coTI kA eka brahmacArI ko tela ke pakaur3e kyoM khilAye haiM ? phaharAnA ajaba bahAra dikhAtA thaa| kucha dinoM ke maiMne pUchA-isameM kyA harja hai ? ve bole-zAstra bAda jaba ve jAlandhara se jAne lage taba maiMne unako meM brahmacArI ko tela ke pakaur3e khilAne kA kahA~ eka eDrasa dene kA Ayojana kiyaa| kucha sajjana vidhAna hai ? maiMne kahA-bhAI, maiMne to zAstra par3he nimaMtrita kiye gye| unameM adhikAMza loga to nhiiN| mujhe patA nahIM thA, kSamA kiijie| udAra vicAra ke rasika manuSya the, para do-eka ghora lAlA devarAja jI ne jaba brahmacArI ko abhi AryasamAjI bhI the! brahmacArI jI ke jala-pAna ke nandana-patra dene kI bAta sunI taba ve bahuta haMse aura lie eka paise ke pakaur3e maMgAye gye| mere pAsa kucha bole-tumane mujhe kyoM na bulAyA ? usa sabhA meM to zakkara par3I thI, usakA zabaMta banAkara nimaMtrita maiM bhI sammilita honA cAhatA thaa| maiMne kahA-jI, sajjanoM ko pilAyA gyaa| jaba eDsa-abhinandana- Apako kisane batA diyA ? Apako sabhA meM patra dene kA samaya huA taba pahale to brahmacArI jI bulAnA to dUra, maiM to DaratA thA ki Apa sunage to ne hI Ane se inakAra kara diyaa| bar3I muzkila se nArAja hoNge| ve bole-aisI nirdoSa ha~sI meM kyA ve pakar3a kara lAye gye| aba usa vicitra sabhA Dara hai ? kA sabhApati kauna ho, yaha samasyA A khar3I huii| lAlA jI bar3e vidyA-vyasanI the| unako uttauna dinoM mitravara bhadanta rAhula sAMkRtyAyana (tava mottama pustakeM ikaTThI karane kA bar3A zauqa thaa| ve apane zrI kedAranAtha jI) bhere pAsa Thahare hue the| ve pIche apanA nija kA eka bahuta bar3A pustakAlaya uThakara khar3e ho gaye aura vole ki maiM samajhatA hU~, chor3a gaye haiN| bhagavAna buddha kA jIvana carita aura isa sabhA ke pradhAna pada ke lie mujhase yogya dUsarA unake upadeza ve vizeSa cAva se par3hA karate the| manuSya nahIM / isalie maiM isakA pradhAna banatA huuN| unhoMne paMjAba meM hindI-pracAra ke lie bhI itanA kahate hI ve jhapaTakara kurasI para jA baitthe| bahuta kAma kiyA thaa| choTe baccoM kI prakRti ko ve taba maiMne abhinandana-patra par3hanA zurU kiyA--"zrI va samajhate the| unake lie unhoMne 40 ke lagabhaga brahmacArI jI mahArAja, jaba ApakI coTI kA choTI-choTI sundara pustakeM likhI hai| kanyA-pAThaphaharAnA aura khar3AU~ kA khaTakhaTAnA yAda AyagA, zAlAoM meM Aja bhI jitanA lAlA jI kI pustakoM taba hama ro-ro mareMge--maiM itanA hI kaha pAyA thA ki kA pracAra hai utanA kisI dUsare kI pustakoM kA nahIM / brahmacArI jI vahA~ se bhAgane lge| unheM pakar3akara unhoMne 'pAJcAla paNDitA' nAma kI eka mAsika baiThAye rakhane kA yatna kiyA gayA ki Apa pUrA eDsa patrikA bhI kaI varSa taka calAI thii| usa samaya to sunakara jAyeM, parantu ve ronI sUrata banAkara paMjAba meM hindI kA bahuta hI kama pracAra thaa| phira kamare se bAhara bhAga gaye / pradhAna jI sameta sArI san 1919 meM unhoMne mahAvidyAlaya kI ora se sabhA unake pIche bhAgI aura unako sar3aka meM pakar3a 'bhAratI' nAma kI eka aura mAsika patrikA liyA ki hamane itanI taiyArI kI hai, aba Apako nikAlI thii| eDsa lenA hI pdd'egaa| khaira, jyoM-tyoM karake ve vahA~ lAlA devarAja jI AryasamAja ke purAne sevaka se bhAga gaye aura phira unako jAlandhara meM kisI ne aura pakke samAja-sudhAraka the| unake parivAra meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 sarasvatI / [bhAga 36 do lar3akiyoM aura eka lar3ake ne jAta-pAta tor3akara meM dhAka hai / merA apanA bhI anubhava hai ki kanyAvivAha kiyA hai| pardA-prathA para to ve bahuta dina mahAvidyAlaya kI lar3akiyA~ paMjAba meM hindI likhane pahale se hI kuThArAghAta kara cuke the| ve AnarerI meM sabase acchI haiN| majisTreTa the| parantu san 1920 meM, mArzala lA ke lAlA jI apane pIche do putra, zrIyuta gandharvagaja kAraNa asahayoga karake, unhoMne majisTreTI chor3a tathA zrIyuta RSideva, aura vidhavA strI zrImatI dI thii| TahaladevI jI ko chor3a gaye haiN| unakI putrI zrImatI ve bar3e milanasAra, nirabhimAna aura sahRdaya gArgIdevI aura putra zrI bodharAja kA dehAnta pahale the| unase milakara sadA Ananda prApta hotA thaa| ho cukA thaa| parantu lAlA devarAja kA sabase bar3A saMgIta, vAdya, citrakArI Adi lalita kalAoM kA smAraka unakA sthApita kiyA huA kanyA-mahAvidyAlaya bhI unako bar3A zauqa thaa| mahArASTra Adi se hai| bar3e santoSa kA viSaya hai ki lAlA jI ke bahuta acche-acche saMgItAcArya maeNgAkara ve vidyAlaya lokAntarita hone para kumArI lajjAvatI, zrI meM lar3akiyoM ko zikSA dilAyA karate the| merA anu- karmacandra eDavokeTa aura zrI khairAyatIrAma jI mAna hai ki aba bhI lar3akiyoM ke lie saMgIta, vAdya eDavokeTa Adi aneka deviyoM aura sajjanoM ne aura citrakArI kA jaisA acchA prabandha jAlandhara- lAlA jI ke lagAye hue upayukta paudhe kI rakSA aura mahAvidyAlaya meM hai, utanA kisI dUsare meM nhiiN| sevA kA bhAra apane Upara le liyA hai aura tana, mahAvidyAlaya kI hindI-zikSA kI to sAre paMjAba mana, dhana se usameM lage hue haiN| aparicita se lekhaka, zrIyuta padmakAnta mAlavIya maiMne bhI dekhI haiM acchI ghar3iyA~ tumheM batAU~ kyA ? suna na sakoge, lambI gAthA hai, yaha tumheM sunAU~ kyA ? ha~satI hai to ha~sa le duniyA, aisA samaya hamArA hai| zikavA usakA kyA jaba apanI kismata kase kinArA hai| bhikSApAtra bhAgya kA lekara baiThA alakha jagAtA huuN| apane Apa kabhI ha~satA hU~ aura kabhI maiM gAtA hU~ // lAla sakhI kA kabhI idhara bhI koI to AyegA hii| soyA hai jo Aja.kisI dina Akhira vaha jAgegA hii| yadyapi bhAgya pAsa hai aisA jisase jaga bhaya se bhaage| hAtha na phailA hai phailegA yaha na kisI ke bhI Age // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ nArI-apaharaNa meM hindU-samAja kI jimmedArI MC ANDE lekhaka, paNDita mohanalAla neharU majora mAra khAne kI hI hotA rahA hai aura ho rahA hai| isakA bhI kAfI nizAnI' eka purAnImasala subUta hai| ve loga kAnUna-kAyadoM-dvArA roka-thAma aba hai, aura Aja taka yaha ThIka bhI karate rahate haiM / phauja-dvArA lar3akara strI kA sAbita hotI jA rahI hai| apaharaNa karanA utanA hI burA hai, jitanA curA le strI-jAti kamajora hai| jAnA / hamAre deza meM Aja-kala striyA~ corI jAtI use zAyada paramezvara ne haiM, isameM zaka nahIM aura unameM adhikatara hindU-jAti - hI kamajora banAyA hai, kI hI hotI haiM, isameM bhI sandeha nhiiN| isa taraha kama se kama purupa se to kamajora banAyA hI hai| corI jAne meM aura sInA-jorI se le jAye jAne meM AdamI jaba jaMgalI hAlata meM thA taba se Aja taka z2arA-sA bhI bheda nahIM hai| jaba ki vaha apane ko bahudhA lekhaka isa sabhya samajhatA hai, strI SEXSISAMSKRISHCHINTSS vipaya para likha cuke hai para nAnA prakAra ke hindunoM kI hI striyoM kA apaharaNa kyoM hotA hai ? aura abhI hAla meM hI atyAcAra karatA AyA zrI rAdhAramaNa jI zarmA isalie ki hindU-samAja meM apahRta nArI vApasa nahIM hai| unameM se eka use ke lekha meM jo sitambara lI jA sktii| jaba taka samAja kI yaha saMkIrNatA apaharaNa karane kA bhI ke 'cA~da' meM chapA hai dUra nahIM kI jAyagI taba taka hindU striyoM kA hai| kamajora honA to bahuta vistAra se hindUapaharaNa ruka nahIM sktaa| yaha lekha par3hie / bar3A pApa hai aura yaha striyoM ke corI jAne usI pApa kA prAyazcitta r+MSSEN>KAKKKr<++r>
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 sarasvatI [ bhAga 36 pA cuke haiN| vAstava meM aisA mAlUma hotA hai ki ina dUsarA udAharaNa usase bhI jyAdA Azcaryajanaka guMDoM kI maMDaliyA~ haiM, jinameM hindU, musalamAna, puruSa, hai ! vaha bhI sunie| eka hindU ucca koTi ke strI, sabhI sammilita haiN| agara maiM yaha kahU~ ki parivAra meM do bhAI the| bar3e vivAhita the aura donoM hinda-samAja svayaM hI apanI striyoM kA apaharaNa bhAiyoM meM kAphI mela va prema thaa| acAnaka baDe * karAtA hai to zAyada anucita na hogA / zarmA bhAI kA dehAnta ho gayA aura ghara meM unakI vidhavA jI ne svayaM hI aisA eka udAharaNa apane lekha meM aura choTA bhAI raha gye| bhAvaja ko vaha kAfI diyA hai, jisase bherI rAya kA samarthana hotA Adara bhAva se rakhatA thA, jo usake lie ucita bhI hai| magara maiM khAlI usI para dAra-madAra nahIM thaa| magara samAja ko kahA~ caina ? logoM meM kAnA phUsI karatA / agara sevA samiti se koI dariyApta hone lgii| vaha bhinna bhinna varga ke do vyaktiyoM ko kare to vaha saikar3oM udAharaNa isake subUta meM de eka ghara meM rahate dekha unakA sambandha pavitra samajha sakatI hai| yahA~ maiM kevala do udAharaNa dUMgA jo hI nahIM sakatA thaa| kAnA phUsI isa darje taka bar3hI ki mujhe sevA samiti ke sekreTarI zrI bhAratIya jI ne bhAI kA vivAha honA asambhava ho gayA aura use batAye haiN| bhAvaja ke tyAgane para majabUra honA pdd'aa| para kisa ___ eka 17-18 varSa kI lar3akI jo navavivAhitA mu~ha se yaha saba bhAvaja se kahatA ? use tIrtha karAne thI, kisI kAraNa se garbhavatI ho gaI / pati ne usa ghara se le calA aura nainI ke sTezana para jo ilAhA. garbha kA apane dvArA honA svIkAra na kara use ghara bAda se 4 yA 5 mola para hai, use chor3akara gAyava ho se nikAla diyA / birAdarI ko to maukA milane kI gyaa| vaha yuvatI itanI bevakA na thI jitanI use dera thii| hamArA hindU-samAja kisI sudhAra meM yaqIna samAja ne samajhA.thA aura vAstava meM bahudhA hindU-striyA~ nahIM krtaa| basa, vaha navayauvanA bahiSkAra karane hotI bhI haiN| vaha ilAhAbAda zAyada AI-gaI ho yogya ho gaI, cAhe jo bhI usakA pariNAma ho / usake yA kucha anubhava use prayAga-sevA-samiti kA thaa| pitA se kahA gayA ki yadi vaha use Azraya degA usane ilAhAbAda-sTezana para utarakara sevA samiti to vaha bhI samAja se nikAla diyA jAyagA / vaha vAloM ko jo vahA~ tainAta rahate haiM, bulAkara sArA isa dhamakI se itanA DarA ki prayAgarAja lAkara use kaccA ciTThA kaha sunaayaa| ve becAre use usake tyAga diyA / sevA-samitivAloM ne use bahuta ghara le gaye aura kucha rupayA-paisA use dilasamajhAyA, kintu vaha kaba mAnanevAlA thaa| dhAroM vAkara usake rahane-sahane kA ucita prabandha kara rotA thA, parantu lar3akI ko to tyAganA hI thA so aaye| tyAga gyaa| sevA-samiti ne use Azraya diyA, magara aura eka tAjA udAharaNa liijie| jabalapura na mAlUma vaisI kitanI lar3akiyA~ nirAzritA raha jAtI ke jile meM beMDA nAma kA eka grAma hai| julaaiihoNgii| samAja kI hAlata to dekhie ! jo koI usa mahIne kI bAta hai, vahA~ kucha gore sainikoM lar3akI ko Azraya de vaha bhI bahiSkAra ke yogy| ne dhAvA bola diyaa| eka AdamI jAna se mArA aura yaha hai hamArA hindU-samAja jo rAta-dina gayA aura kitanI hI striyA~ dina-dopahara beijjata kI ahiMsA kI dohAI detA rahatA hai| kisI kIr3e ko gii| gA~vavAle kucha chipakara, kucha ghAyala hokara khule jAna se mAro to vaha hiMsA hai, magara apane bAla- maidAna meM apano striyoM tathA mA-bahanoM para balAtkAra baccoM ko bhUkhA mArane para majabUra kiye jaao| yaha hotA dekhate rhe| vAda ko ve saba striyA~ jAti kaisI ahiMsA hai ? vAha ! se alaga kara dI gii| aisA unhoMne jaja sAhaba ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] nArI-apaharaNa meM hindU-samAja kI jimmedArI 505 sAmane bayAna kiyA hai| yaha doharA atyAcAra yadi lar3akiyoM ke mAtA-pitA svayaM una lar3akiyoM huA ! yahI to hamArA hindU samAja hai !! ko paJjAva meM vyAha dete ! lar3akI bhagAnevAloM kA samAja kI aisI dazA meM caritra-sambandhI zikSA pezA hI khatma ho jaataa| kyA karegI? kitanI hI saJcaritra, kitanI hI eka mitra ne mujhe eka aisA mAmalA batAyA hai, zikSita koI yuvatI kyoM na ho, samAja to pharjI jahA~ eka mitra kI strI kA dUsare mitra ne usakI bAtoM para usakA bahiSkAra karane para kaTibaddha hai, anupasthiti meM apaharaNa kara liyaa| una donoM meM cAhe vaha guMDoM ke havAle hI ho jaay| caritra kI rakSA na koI musalamAna hai, na guMDA / mujhe eka dUsarA aisA kI himmata to z2arUrI cIz2a hai / magara maiM pUchatA hU~ mAmalA mAlUma hai, jahA~ eka U~ce aphasara kI strI ko ki vaha himmata aise mAmaloM meM jo zrI rAdhAramaNa dUsare U~ce aphasara ne bhagA liyA aura thor3e hI jI ne svayaM likhe haiM yA beMDA meM hue, kyA kara dinoM ke bAda nikAla bAhara bhI kiyaa| aisI dazA meM sakatI hai| ___ yaha dekhA gayA hai ki hindU-samAja strI ko hI saz2A ____ guMDe cAhe hindU hoM, cAhe musalamAna hoM, adhika- detA hai aura puruSa sAfa chUTa jAtA hai aura gulachareM tara hindU-lar3akiyoM para hI apanA hAtha mApha karate ur3AtA hai| haiM / kyoM ? unheM hindU-samAja hI sahAyatA detA hai| aisA bhI dekhA gayA hai ki bahuta kucha ghara ke musalamAna-samAja unheM sahAyatA nahIM detA, barana jhagar3oM se taMga Akara yA sAsa-nanada ke atyAcAroM roka-thAma karatA hai / isI se eka lar3akI ke apaharaNa ko na sahakara bhI lar3akiyA~ bhAga khar3I huI haiN| meM cAroM tarapha se hAya-pukAra hone lagatI hai| jaba vaha apane samAja meM jaba taka sudhAra na hogA aura jaba samAja apahRta lar3akI ko vacA letA hai taba usako taka vaha sAmAjika bahiSkAra ke zabdoM ko bhUla na dopI yA kulaTA ThaharAkara samAja se nikAla jAyagA taba taka yaha samasyA hala na hogI / hameM bAhara nahIM krtaa| vaha guMDoM ko daNDa dilAkara dUsaroM para ilz2Ama lagAne ke pahale apane gharoM ko use AdarapUrvaka ghara meM rakhatA hai aura Age usakA ThIka karanA hai| apaharaNa hone se bacAtA hai| hindU lar3akI kA pitA yaha na samajhA jAya ki maiM rAdhAramaNa jI se pahale to svayaM hI usakA corI jAnA chipAtA hai, caritra-sambandhI zikSA dene meM sahamata nahIM huuN| maiM kyoMki use Dara rahatA hai ki samAja usa lar3akI kA caritra-sambandhI zikSA use samajhatA hU~ jisase koI bahiSkAra karAvegA hI, aura agara vaha lar3akI mila vyakti apanI AtmarakSA yA apane satItva kI rakSA gaI to kyA lAbha / yahA~ to ghara se eka daphe jAnA kara ske| dUsare zabdoM meM vaha zikSA jo aparAdhI yA bahiSkAra ke vAste kAphI hai| vaha milI to usake bhAvI aparAdhI ko daNDa de ske| usa zikSA kI gharavAloM kI aura usakI donoM kI tabAhI, na na kevala striyoM ko jarUrata hai, barana hindU puruSoM ko milI to kucha hAlatoM meM usakI tabAhI baca jAtI bhii| vaha zikSA na kitAbI hai, na skUloM meM hI mila hai| isa khayAla se zAyada samajhadAra lar3akiyA~ khuda sakatI hai| vaha to mA-bApa ke utsAhita karate rahane hI chipa rahatI ho| kahate haiM, paJjAba meM aksara ye meM bacce ko zurU se hI mila sakatI hai| jaba apanI bhagAI huI lar3akiyA~ vyAhI jAtI haiM / saca-jhUTha kI Atma-rakSA kA bhAra hama apane Upara uThA leMge taba khabara nhiiN| paJjAba meM lar3akiyA~ kama haiM, baGgAla meM dUsarA AsAnI se hamAre gharoM para AkramaNa nahIM aura saMyukta prAMta meM bahuta haiN| kyA acchA hotA kara sktaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa lekha meM ku~vara sAhaba ne "zabda" nAma kI tanmAtrA kA vivecana kiyA hai| tanmAtrAoM-sambandhI ApakA yaha antima lekha hai| zabda lekhaka, zrIyuta ku~vara rAjendrasiMha bhUtapUrva minisTara naoNgarejI ke lekhakoM ne phira ko mAnA hai| hamAre AcAryoM ne vahI gar3abar3a kiyaa| bAteM banA karake TAla denevAlA zravaNendriya ke viSaya DhaMga nahIM rakkhA thA / jitanI taraha ko chor3akara usake karma ko tanmAtra se kisI gUDha viSaya para prakAza mAna liyA hai| unake lekhoM kA DAlA jA sakatA hai, utanI hI zIrSaka 'zabda' nahIM, 'zruti' hai| taraha se prakAza DAlane aura samayadi dhyAnapUrvaka dekhA jAya to jhAne kI koziza kI gaI hai| pratIta hogA ki donoM meM mahAna amarakopa meM zabda ke paryAyaantara hai / hamAre deza ke AcAryoM jaise, "ninAda, ninada, dhvani, ne kisI viSaya ko kSipradRSTi se nahIM dekhA, barana dhvAna, rava, svana, svAna, nirghopa, nirhAda, nAda, usakA itanA manana aura mathana kiyA ki 'vAla kI niHsvAna, niHsvana, Arava, ArAva, saMrAva, virAva khAla' nikala aaii| kisI anya dezavAsI se yadi ityAdi kahe haiM / isakI cauthAI sUcI bhI kyA kisI pUchA jAya ki zabda kitane taraha ke hote haiM to vaha aura bhASA meM milegI ? vizvakopa meM likhA haimuskarA degA, aura vaha muskarAhaTa yaha sUcita kara rahI "dhvanyAtmaka aura varNAtmaka bheda se zabda do prakAra kA hogI ki kyA lar3akoM kA-sA savAla karate ho| hai| mRdaGgAdi ke zabda ko dhvanyAtmaka aura kaNThatAlu___hama logoM kA yaha kahanA hai ki zabda zravaNendriya abhighAtajanya ka, kha ityAdi zabda ko varNAtmaka kA viSaya hai aura isakA devatA AkAza hai| yaha kahate haiN| donoM prakAra ke zabda AkAza se utpanna mAnanIya hai ki kAnoM kA viSaya zabda hI ho sakatA hote haiM tathA jaba zrotrendriya ke sAtha usakA abhihai na ki sunnaa| aura yaha bhI vivAdarahita hai ki yoga hotA hai taba avikRta zrotrendriyavAna jIvamAtra binA AkAza ke koI zabda nahIM sunAI degaa| hI usakA artha bodha kara sake yA na kara sake, para AkAza kI gaNanA paJca mahAbhUtoM meM hai / 'kSiti jala zabda avazya anubhava kara sakatA hai| phalataH jaba pAvaka gagana samIrA, paJca racita yaha adhama shriiraa| taka zabda ke sAtha zrotrendriya kA abhiSaGga nahIM isI kAraNa, aura yathArthataH, zabda kA devatA AkAza hotA taba taka usakI upalabdhi nahIM hotI / yahI 506 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] zabda 507 kAraNa hai ki hama bahuta dUra kA zabda nahIM suna zabda kI mahimA apAra hai| yaha ativAkya hai-- sakate / " jinheM pustakeM 'har3apa' kara jAne kA zauqa "zabdo nityH"| isI kAraNa isakA sthAna viSayahotA hai unheM Upara ke vAkya kyA samajha meM AveMge? varga kI sUcI meM prathama hai; isI para saba kucha nirbhara dUsare ye usa bhASA meM likhe haiM jisakA likhanA yA hai| yaha kahA jAtA hai, aura roz2a kA anubhava bhI hai bolanA grAmINatA kI pahacAna samajhI jAtI hai| ki saMgIta kA prabala prabhAva kevala manuSyoM para hI kahA~ taka hama apanI prazaMsA kareM . hama apanI bhASA kyA, samasta jIvadhAriyoM para par3atA hai| yadi kAna aba bhUla gaye haiN| hA ! "dhika hai jo usI ke virodhI hI nahIM haiM to una madhura zabdoM se kaise Ananda bane jisane isa yogya banAyA tumheM / " AvegA? zabda-viSaya kI adhikatA mRga meM itanI naiyAyikoM kA kahanA hai ki 'mRdaGgAdi vA kaNTha- jyAdA hotI hai ki usI ke dvArA vaha nAza ko prApta tAlu Adi meM abhighAta lagane se vahA~ ke nabhaH- hotA hai| yaha kahA jAtA thA-yadyapi aba eka pradeza meM utpanna zabda vIcitaraGganyAya se arthAt nimUla kapolakalpita kahAnI mAlUma hotI hai jaba jisa prakAra kisI sthAna ke jala meM vAyu dvArA eka ki vINA kI jagaha besurA pAipa baja rahA hai ki taraGga utpanna hone se kramazaH usI ke ghAta-pratighAta- maga vINA kA zabda sanakara itanA magdha aura stabdha dvArA bahuta dUra taka taraGga bar3hatI jAtI hai, mRdaGgAdi ho jAtA thA ki vaha jindA pakar3a liyA jAtA thaa| meM prathama, dvitIya, tRtIya ityAdi AghAtajanya sUradAsa jI ne yaha dikhalAyA hai ki kevala mRga hI utpanna zabda bhI vAyu-dvArA kramazaH uttarottara ukta para nahIM, barana aura jIva-jantuoM para bhI zabda kA prakAra ke taraGgAkAra meM zravaNendriya-payenta pahu~cakara prabala prabhAva par3atA hai| Apane tAnasena kI prazaMsA usameM pratihata hone se vahA~ usakA vikAsa hotA hai|' meM kahA hai--- yaha bhI kisI kisI kA mata hai ki "kadamba- vidhanA yaha jiya jAni ke diyo zeSa nahiM kAna / golakanyAya se arthAt mRdaGgAdi meM prathama, dvitIya dharA meru saba Doli hai sane tAna kI tAna // ' Adi AghAtajanya kramazaH utpanna zabdoM kI usa jisa taraha saMsAra meM bhUkampoM kA jora hai, usase prathama utpattisthAna ko hI kadamba-puSpa kI taraha to yaha mAlUma hotA hai ki kAna na hote hue bhI kisI golAkAra vastu ke kendrasvarUpa tathA usake kezaroM bihArI yA kveTA ke gavaiye ke madhura zabdoM kA prabhAva kI taraha ukta kendrotpanna zabda va unakI gati vyAsArddha zepa jI para itanA par3A hai ki ve usakI prazaMsA meM svarUpa cAroM ora vikSipta hotI hai, isa vikSepakAla khUba sira hilA rahe haiN| meM jahA~ jahA~ usa zabda yA usakI gati ke sAtha vedAnta yA sAMkhya kI dRSTi se to nahIM, lekina zrotrasaMyoga hotA hai unhIM saba sthAnoM meM unakA aMgarejoM ne prANyopadhijIvanazAstra kI dRSTi se isa vikAsa dikhAI detA hai|" ora acchI khoja kI hai| hamAre deza meM jo khoja mahAbhArata ke azvamedhaparva meM zabda ko kaI kI gaI thI vaha lupta ho gaI hai| iMsAyaklopIDiyA bhAgoM meM vibhakta kiyA hai-'SaDja, RSabha, gAndhAra, briTAnikA meM zabda kI acchI vyAkhyA kI gaI hai| madhyama, paJcama, niSAda, dhaivt'| iSTa aura saMhata ke bheda yaha kahA gayA hai ki zabda eka taraha ke yAMtrika kampa se zabda dasa bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| saMskRta haiM, jinheM cAhe hama suna sakeM yA na suna skeN| isa para meM vizeSa vizeSa zabda kA vizeSa vizeSa nAma hai / sUcI logoM ne prAyaH dhyAna diyA hogA ki padArthoM meM zabda bahuta lambI hai aura isa sthAna ke lie kucha asaGgata- utpanna hone ke samaya eka prakAra kA kampa paidA ho sI pratIta hotI hai, isa kAraNa vaha chor3a dI jAtI hai| jAtA hai jo a~gulI rakhane se jAnA jA sakatA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 sarasvatI [bhAga 36 vaha kampa kisI kisI padArtha meM dikhalAI bhI detA hai, tIvratA meM kamI nahIM hotI hai| bAz2a bAz2a kAna ghar3I jaise khiMcI huI tntrii| vaha kampa kevala dhuMdhalI bAhya ke Tika Tika karane se vyAkula ho jAte haiM, para bandUka rekhA se mAlUma hogaa| vAyavI sAdhana se saba jagaha yA topa kI AvAz2a kA una para koI burA prabhAva zabda pahu~catA hai| udAharaNa meM TelIfona kA khiMcA nahIM par3atA hai| isase yaha siddha hotA hai ki prakRti huA tAra batalAyA gayA hai| yaha bhI likhA hai ki kaI kA eka yaha niyama hai ki zabda kI tIvratA bar3hate hI badhira puruSoM ko sira kI haDDiyoM-dvArA zabda sunavAyA kAna kI cetanatA ghaTa jAtI hai| yaha bhI kucha kAna gayA hai / tarakIba yaha kI gaI thI ki eka sakhta ko prakRti ne zakti dI hai ki eka hI taraha ke zabdoM DaMDA unako dA~toM ke nIce dabAne ko diyA gayA kI bhinnatA ko vaha pahacAna le / vAstava meM bahuta jisakA eka sirA usa padArtha se lagA huA thA (jaise kama zabda haiM jo 'zuddha' kahe jA sakate haiM, yAnI jinameM ghar3I yA piyAno bAjA) jo dhvanita ho rahA thaa| svara kI adhikatA na ho| svara kI adhikatA kI yaha bhI khoja karanevAloM ne patA lagAyA hai ki zabda upasthiti yA anupasthiti zabda ke guNa kA sUcaka kA vega kitanA hotA hai| unhoMne batalAyA hai ki hotI hai, aura isase yaha siddha hotA hai ki zabda kA bijalI kI kar3aka camaka ke thor3I dera bAda sunAI guNa bahuta kucha vAyu kI taraGga ke AkAra para detI hai| usI taraha bandUqa se pahale eka jvAlA nirbhara hotA hai jo hamAre kAna taka pahu~catI hai| nikalatI dikhalAI degI taba zabda sunAI degaa| isase khoja se yaha bhI patA calA hai ki usa taraGga kA yaha siddha hotA hai ki zabda ko bhI yAtrA karane meM AkAra kaisA hotA hai aura amuka padArtha se utpanna kucha dera lagatI hai / zabda se prakAza adhika zIghragAmI hue zabda meM kauna kauna sasvaratA upasthita hai aura hai| isakI gati 1,86,000 mIla prati sekaMDa unakA eka-dUsare ke prati kyA sambandha hai| hai| vAyu meM zabda kI yAtrA kA vega kevala pA~ca jo kucha Aja-kala ke vijJAna-vizAradoM ne isa sekaMDa prati mIla hai| pAnI meM lagabhaga eka sekaMDa ora khoja karake likhA hai yadi usakA zatAMza bhI ke aura lohe yA phaulAda meM eka sekaMDa ke tihare likhA jAya to eka choTI-moTI pustaka likha jAyagI ke / vAyu se pandraha guNA adhika vega zabda kI yAtrA aura yaha lekha apanI sImA ko ullaMghana karake eka kA lohe meM hotA hai| una logoM ne batalAyA hai ki nayA rUpa dhAraNa kara legaa| purAne z2amAne meM hamAre binA tIna cIjoM ke na to zabda utpanna ho sakatA deza meM jo khojeM kI gaI thIM unakA to patA nahIM hai, hai, na vaha dUra taka yAtrA kara sakatA hai aura na usakA lekina jinakA patA hai aura jinake kucha aMza Upara jJAna hI ho sakatA hai-(1) zabda utpanna karanevAle uddhRta kiye gaye haiM unase patA calatA hai ki Adhunika padArtha meM kampa ho, (2) usa padArtha se koI sAdhana jur3A aura prAcIna samaya ke khoja karanevAloM kA ho, (3) aura dUsarI ora kampoM ko svIkAra karane- vicAra-pravAha eka hI DhaGga kA hai|| vAlA koI yantra ho jo kampoM kI gati batA ske| a~garez2I-lekhakoM ne zabda kI vyAkhyA karake zruti taba unakA anubhava kiyA jA sakatA hai| yaha bhI kI vyAkhyA kI hai| ve kahate haiM ki jo vAyu hamAre khoja se patA lagAyA gayA hai ki zabdoM meM bhinnatA cAroM tarapha rahatI hai vaha kampoM-dvArA barAbara hotI hai| zabda kI uccatA cetanatA ke aMza kA Akulita huA karatI hai jo laharoM ke AkAra meM hama anurUpaka hai, aura ina do bAtoM para nirbhara hai ki taka pahu~catI hai| a~garejI meM 'zruti-zabda isa artha vaha kitanA tIvra hai yA kAna meM kitanI cetanatA hai| kA sUcaka samajhA jAtA hai ki kisa prakAra zabda ke kisI kisI zabda kI uccatA durbala hone para bhI kampa jJAnendriyoM para prabhAva DAlate haiM aura kaise Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] 509 unameM eka vizeSa cetanatA uttejana-dvArA utpanna hotI sadA paripUrNa rahatA hai| kisI kisI ke sone ke hai| kevala vahI kampa zabda ko uttejanA dete haiM samaya vaha banda ho jAtA hai| isakA sambandha tAlu se jinameM satatA hotI hai| ye sImAyeM pratyeka manuSya meM hotA hai| kisI cIz2a ke nigalane ke samaya yaha pRthak pRthak hotI haiN| inakA sAmAnya atIta 20 se sadaiva khula jAtA hai, aura andara kI havA bAhara lekara 20,000 kampa prati sekaMDa hai| bahuta-se jAnavara nikala jAtI hai aura bAhara kI havA andara A jAtI kevala bahuta U~cA zabda suna pAte haiM, isake pratikUla hai| isase bAhara aura andara kI havA kA dabAva machaliyoM aura jalajantuoM meM manda kampoM kI cetanA barAbara rahatA hai| yadi dabAva barAbara na rahe to kAna hotI hai aura so bhI ve jinameM zIghratA na ho| kI cetanA jAtI rahatI hai| ___ kAna ke tIna hisse hote haiN| bAharI hissA zabda kAnoM se kevala hama sunate hI nahIM haiM, barana kI laharoM ko jamA karatA hai, bIcavAlA sabase andara- zabda kI vyAkhyA bhI karate haiN| zabda kI taraGgoM meM vAle hisse taka pahu~cAtA hai aura andaravAlA unakA bhinnatA hotI hai-kisI meM tIvratA hotI hai aura vibheda aura viccheda karatA hai aura unheM jJAnatantuoM kisI meM svara / svara yaha sUcita karatA hai ki amuka kI pravRttiyoM meM parivartita kara detA hai, jinheM mastiSka samaya meM kitanI vAyu kI taraGge kAna taka pahu~catI pA kara unako pratibaMdhita karatA hai| donoM kAnoM haiM aura unakA sthAyitva kyA hai| yaha abhI a~garez2a meM barAbara zabda pahu~catA hai, aura eka-dUsare kI vidvAnoM ke matAnusAra vivAda-rahita nahIM hai ki sahAyatA kiyA karatA hai| yadi usa AdamI se kisa taraha se hama kisI zabda kA svara pahacAna pAte bAteM kI jAya~ jisake kAnoM kI cetanA ghaTa gaI hai haiM, jisakI dhvani mizrita hotI hai / isa ora khoja to vaha kAna ke pIche hAtha lagA kara sunegA, jisase karanevAloM kA kahanA hai ki bahuta kucha khoja kiye yaha prakaTa hotA hai ki vaha zabda kI laharoM ko jAne para bhI abhI bahuta kucha khoja karanA bAkI hai| adhika ekatra karane kI ceSTA kara rahA hai aura vaha jAnavara kAna kA upayoga adhikatara nara aura bAteM karanevAle manuSya ke oThoM kI tarafa dekhegaa| mAdA ke khojane meM karate haiN| nara zabda uccAraNa karatA dekhane aura sunane meM bar3A sambandha hai| bahuta kucha hai aura mAdA use sunakara samada ho jAtI hai| mAdA hama dekha karake samajha lete haiM ki kyA kahA jA rahA zabda ke aoja se prabhAvita hotI hai| TelIfona-dvArA hogA, cAhe kAna na madada kreN| manuSyoM ko prakRti nara kA zabda mAdA taka pahu~cAyA gayA aura use sunane yaha zakti nahIM dI hai ki ve apane kAnoM ko kara usa para vahI prabhAva par3A jo nara ke sAmane hone idhara-udhara calA skeN| yaha zakti bAz2a bAz2a jAna- para pdd'taa| kucha patiMgoM meM sunane kI zakti unake varoM meM hotI hai, ve apane kAnoM ko ghumAte haiM aura agale pairoM meM hotI hai aura kisI kisI ke zarIra vistRta bhI kara lete haiM aura vaha bhI jidhara se zabda meM / prakRti kI aisI hI vicitra racanA hai| A rahA hotA hai udhara kAna kara dete haiN| kAna ke aba yaha mAlUma ho gayA hai ki zabda kyA hai, andara kA hissA aniyata hotA hai aura isI vajaha zabda kitanI taraha ke hote haiM, kaise utpanna hote haiM, se usa para pratinAda kA burA prabhAva nahIM par3atA hai| kaise yAtrA karate haiM aura kaise sunAI dete haiN| yaha nahIM hai ki use pratinAda mAlUma hI na hotA ho| aba yaha dekhanA raha gayA hai ki zabda kA prabhAva ___ kAnoM ke parimANa se zabdoM kI lahara kahIM bar3I kAmakAriNI icchAoM para kyA par3atA hai| kucha hotI hai| usakA atIta 3 iMca se lekara 55 phuTa a~garez2I-lekhakoM ne isa ora bahuta khoja kI hai| taka hotA hai| kAna ke madhyabhAga kA chidra vAyu se zabda-dvArA hI hama apanI icchAyeM prakaTa karate haiM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 sarasvatI [bhAga 36 aura isI vajaha se viSayavarga kI sUcI meM isakA ko chU detA hai aura svabhAvataH vaha dhvanita ho jAtI prathama sthAna hai| ghor3e hinahinA kara, kutte gurrA kara hai| yadi strI cupa rahI to puruSa samajha letA hai ki apanI mAdAoM ko uttejita karate haiN| kahA jAtA usakA prastAva svIkRta ho gayA hai| hai ki prAcIna samaya meM manuSya bhI isake lie azlIla prabhAva bahuta kucha prathA para nirbhara hotA hai| zabdoM kA uccAraNa karate the| eka aura lekhaka kA AsTriyA meM kisAna jaba savere apane bailoM yA ghor3oM kahanA hai ki isa prathA kA lopa abhI taka nahIM huA ko khetoM meM kAma karane ke lie le jAne lagate hai, aura na zAyada kabhI hogaa| aise avasaroM para haiM taba apane cAbukoM ko bajAte haiN| kahA jAtA sabhyatA saMkucita hone lagatI hai aura manuSyoM aura hai ki isa zabda kA bahuta bar3A prabhAva gA~va kI jAnavaroM meM kevala nAmamAtra kA farka raha jAtA hai| yuvatiyoM para par3atA hai, aura ve pahacAna letI haiM eka lekhaka kA mata hai ki aise bhASita zabda hI ki amuka zabda unake premI ke cAbuka kA hai| nahIM, barana koI sarIlI dhvani bhI AnandadAyaka hotI gar3iyoM ke (nAgapaJcamI) avasara para yahA~ patAvara hai aura usake matAnusAra kaTikiMkiNI pahanane kA ke kor3e banate haiM jinheM manacale yuvaka yA 'buDDhe abhiprAya bhI yahI hai| hamAre deza ke kaviyoM kA bhI lar3ake' ghumA ghumA kara bajAte haiM aura unakA bhI zAyada yahI vicAra thaa| isa taraha kI cIjoM kI abhiprAya gA~va kI yuvatiyoM ko prasanna karane kA sUcI meM unake matAnusAra cUr3iyoM aura bichuoM kA hotA hai| bhI sthAna hai| eka kavi kahatA hai-'kaTikiMkiNI prabhAva bahuta kucha svara para bhI nirbhara hotA hai| neka na mauna gahai cupa laibo curIna se mA~gatI haiN|' manda svara meM vizvAsa hotA hai| ekAnta meM bhI premI matirAma jI kahate haiM apanI premikA se apane tapta hRdaya kA udgAra manda "gaune ko dyosa siMgArana ko, svara meM hI kahatA hai / jaise, 'curAye hue cumbana mITe 'matirAma' sahelina ko gana aayo|| hote haiN| vaise hI manda svara meM kahe hue zabda ati kaJcana ke bichuvA pahirAvata, madhura hote haiN| apavAdavaktA bhI manda svara meM hI ___pyArI sakhI parihAsa jnaayo| bAteM karate haiN| unakA yaha khayAla hotA hai aura pItama srauna samIpa sadA, ThIka khayAla hotA hai ki isase prabhAva kama-se-kama ____ baje yoM kahake pahale phiraayo| dviguNita ho hI jaaygaa| apane yahA~ kI eka kahAkAminI kaula calAvana ko, vata hai, "kyA kanaphusakI karate ho|" isakA prayoga ___ kara U~co kiyo pai calyo na claayo||" una avasaroM para kiyA jAtA hai jaba yaha sUcita karane 'nUpura kI jhanakAra eka' pracalita kahAvata hai| kA abhiprAya hotA hai ki kyA prapaJca kara rahe ho| ye saba AbhUSaNa kAmadeva ke bar3e sahAyaka haiN| jitane bhara zabda kAna meM Ate haiM una sabameM rAmAyaNa meM tulasIdAsa jI ne kahA hai- saMgIta kA prathama sthAna hai| kevala yahI nahIM ki "kaMkaNakikiNi nUpura dhuni suni / mastiSka Anandita ho jAtA hai, barana usakA bahuta kahata lapaNa sana rAma hRdaya guni / / bar3A prabhAva mAMsapeziyoM para par3atA hai jo svAsthya mAnahu~ madana dundubhI diinhiiN| ke lie atyanta hitakara haiN| eka a~garejI lekhara manasA vizvavijaya kaha kInhIM // " 'vilkasa' kA kahanA hai ki saMgIta kI utpatti mAMsa kahIM kahIM yaha prathA hai ki jo puruSa kisI strI se peziyoM ke kArya ke sAtha huI hai| yaha aura bhI prema prakaTa kiyA cAhatA hai vaha usakI kaTikiMkiNI lekhakoM kA mata hai ki saMgIta kI tAla aura mAMsa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6 ] zabda peziyoM meM ghaniSTha sambandha hai / yaha bahuta logoM kA mata hai ki tAla kArya pravartaka hai / eka lekhaka kA kahanA hai ki sasvaratA yaha kahate hue jAna par3atI hai ki vANI nAca rahI hai, eka acchA bhAva acchI taraha prakaTa kiyA gayA / arisTATila ne sabase pahale yaha kahA thA ki tAla aura sasvara gati yA vega haiM, aura isa kAraNa manovRtti ke cihna haiM / irgo grAfa-yaMtra dvArA yaha patA lagAyA gayA hai ki sollAsa saMgIta cetanAvAn puruSoM kI thakAvaTa miTA detA hai, aura bAz2a ko madhyama svara kA saMgIta arucikara hotA hai / Adhunika samaya meM yaha khoja karake patA lagAyA gayA hai ki mAMsapeziyoM ko chor3akara hRdaya aura zvAsa para bhI saMgIta kA acchA prabhAva par3atA hai / saMgIta ke prabhAva se rakta bhI zarIra meM zIghragAmI ho jAtA hai, aura mastiSka adhika kAma karane lagatA hai| eka navayuvaka ke sira meM gaharI coTa lagane se sira kI haDDI kA eka bhAga TUTa kara gira par3A thaa| usa samaya dekhA gayA ki saMgIta ke prabhAva se pahale kI taraha mastiSka meM rudhira saMcAlita ho gyaa| eka dUsare kA kahanA hai ki yaha bhI dekhA gayA hai ki saMgIta ke prabhAva se mUtrAzaya meM sikur3ana paidA ho jAtI hai / jarmanI meM yaha khoja se patA lagAyA gayA hai ki yadi saMgIta dhyAna pUrvaka sunA jAya to nAr3I kI gati tIvra ho jAtI hai aura yadi vizeSa dhyAna na diyA jAya to usakI gati maMda ho jAtI hai| isakA bhI patA lagAyA gayA hai ki sukhamaya uttejanA nAr3I kI gati ko maMda kara detI hai aura sukhakara cetanA use tIvra kara deto rudhira ke paribhramaNa para saMgIta kA prabhAva par3atA hai aura isI kAraNa tvacA para bhI prabhAva par3atA hai / kisI kisI ko acchA saMgIta sunane se bahuta pasInA nikalane lagatA hai / saMgIta kA prabhAva gurdoM para bhI par3atA hai, kyoMki koI koI bahumUtra ke vega se kulita ho jAte haiN| bAjoM meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 511 saMgIta sunane ke samaya dRSTi kI tIvratA bar3ha jAtI hai / 1 1 jAnavaroM para bhI saMgIta kA bar3A prabhAva par3atA hai| kuttoM meM cetanatA itanI bar3ha jAtI hai ki 20 pratizata adhika AksIjana kA ve upabhoga karate haiM aura 17 pratizata kArbonika esiDa kA parityAga karate haiN| zera sAraMgI ko bahuta pasanda karatA hai sAraMgI aura vINA bahuta-se jAnavaroM ko pasanda hai a~garez2I - lekhakoM ke bhI matAnusAra vINA kA bar3A prabhAva mRga para par3atA hai, aura sarpa para bhI vaisA hI bar3A prabhAva par3atA hai| cir3iyoM, kIr3oM aura patiMgoM kA bhI vahI hAla hai - saMgIta se ve bhI prabhAvita hote haiN| patiMgoM meM macchar3oM para sabase adhika prabhAva par3atA hai| cIna aura grIsa dezavAsiyoM kA yaha kahanA thA ki saMgIta kA caritra para zubha aura azubha donoM prabhAva par3a sakate haiN| lagabhaga 3,000 varSa pahale cIna ke eka samrAT kA vizvAsa thA ki vahI acchA zAsaka ho sakatA hai jo acchI taraha saMgIta samajhatA ho / usake pratikUla auraMgaz2eba ko saMgIta se cir3ha thii| eka dafA kucha logoM ne kRtrima rthI banAkara use uThAyA aura zokanAda karate hue mahala ke pAsa se nikale / bAdazAha ne pUchA ki kisakI mRtyu ho gaI hai| zokanAda karanevAloM ne kahA ki saMgIta kI / smazAna meM bAdazAha ne apane pratinidhidvArA kahalA bhejA ki itanI gaharAI meM dafana kiyA jAya ki phira vaha bAhara na A sake / zuSka hRdayavAloM para bezaka saMgIta kA koI prabhAva nahIM par3atA hai| saMgIta kA bhI usa sUcI meM nAma hai jisase anabhijJa puruSoM kI saMjJA pazu hai / eka dehAtI masala hai- "bhaiMsa ke Age bIna baje aura bhaiMsa khar3I pagurAya / " phira vahI zruti-vAkya smaraNa ho AtA hai-- "zabdo nityaH / " www.umaragyanbhandar.com
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana-saritA lekhaka, eka rASTrIya AtmA' dekho to taTinI ke taTa para, jAkara usake parama samIpa, kitane haiM jala cuke vahA~ para, aura bujha cuke prema-pradIpa / kitane lAla luTa cuke, kitane miTTI meM mila cuke suhAga, kitane bAlaka, yuvA-vRddha the kitane nirdhana, dhanika-mahIpa // 1 // dekho pAvana payasvinI vaha, phira bhI bahatI hai avirAma, nahIM dekhatI, nahIM dekhatI, koI dRzya vikaTa-abhirAma / ahorAtra calatI jAtI hai, saja saja samayocita abhisAra, isa zrama kA payodhi priyatama se, kyA hogA pariNaya-pariNAma ? // 2 // usI ApagA ke pulinoM para, pAdapa-puJja lagAkara pA~ti, acala-aTala ho ar3e-khar3e haiM, patha-rakSaka praharI kI bhA~ti / jo santata saceta rahate haiM, pAte haiM uttama upahAra, patha-bAdhaka saba baha jAte haiM, hotA hai unakA saMhAra // 3 // ve jo nija mana-mala dhone ko, karate haiM mala mala snAna, yA ve jo dhokhA dene ko, haiM dharate bahudhA baka-dhyAna / srotasvinI bahAtI apanA, sabake lie sadA zuci srota, apanI apanI abhilASA kA, pAte haiM saba usase dAna / / 4 / / raMga-ra~gIle vividha vihaMgama, bahudhA bola manacale bola, bhAva TaTola rahe haiM usakA, nija nija gA~Tha giraha kI khola / sunI-anasunI kara una sabakI, jAtI calI dhunI dhuna bA~dha, koI mola nahIM le sakatA, usakA mana-mANika anamola // 5 // vimala-vAri-bharitA saritA vaha, dikhalAkara nija cAru caritra, donoM hI kula-kUla kara rahI, kula-lalanA kI bhA~ti pavitra / kitane hI gande nAloM ko kara letI vaha nirmala nIra, koI chala se bhI na chU sakA, usakA rucikara cIra vicitra / / 6 / / tIra tIra hI ramya nagara haiM , Asa-pAsa hI haiM bahu grAma, agaNita durgama durga bane haiM, pakke ghATa subhaga suradhAma / jinameM naranAgara, nayanAgara, bhaTanAgara haiM nAgara-deva, chUne na dI kisI ko chAyA, pAyA ucita nadI yaha nAma ||| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ koriyA kA janamata FHtitiHitta [koGa-gosAn-utenjI (nayA pula)] lekhaka, zrIyuta rAhula sAMkRtyAyana koriyA kA vajraparvata prAkRtika sauMdarya kA adbhuta namUnA hai| pacAsa mIla ke girda meM phaile isa parvata para bauddhoM ke aneka maTha, mandira aura vihAra haiM / zrIyuta rAhula sAMkRtyAyana jI ko bhI isa parvata aura isake bauddha AzramoM ne AkarSita kiyA, aura Apane isa parvata-pradeza kI yAtrA kii| isa lekha meM usI kA varNana hai| Ga-go-sAn koriyA kA atisundara sen sTezana taka gaI hai| koriyA ke sthAnoM ke nAma maiM yahA~ jApAnI-bhASA tathA jagatprasiddha parvata hai| a~garez2I meM likha rahA huuN| koriyana aura jApAnI donoM bhASAoM meM nAma ke lie meM ise 'DAimaMDa maunTena' kahate haiM cInI zabda-saMketa likhe jAte haiM, uccAraNa meM donoM apanI apanI bhASA aura koriyA kI bhASA meM 'khim-khaG- kA prayoga karate haiM / a~garez2I-bhASA meM chape kAg2az2a-patroM meM jApAnI uccA sAn' / dakSiNa-bhArata ke Andhra-pradeza raNa hI z2yAdAtara likhA jAtA hai, aura vahI bahuta pracalita ho gayA hai| AAMA meM avasthita zrI parvata (vartamAna hama loga paune ATha baje gAr3I se ravAnA hue| rAste meM kahIM dhAna, lAta nAgArjunI koMDA) kA dUsarA nAma sA~vA~ ke kheta, kahIM choTe devadAra aura dUsare vRkSoM se hare-bhare parvata, kahIM vajraparvata thaa| bauddha-dharma ke pracAra ke phUsa kI caurasa chata ke choTe choTe gharoMvAle koriyana gA~va the| jahA~-tahA~ sAtha koriyA kA yaha parvata vajraparvata huaa| koriyA kA vajraparvata jApAniyoM ke bhI ghara, jo apekSAkRta adhika bar3e, khapaDaila yA TIna kI apanI anupama zobhA aura prAkRtika vaicitrya ke lie vizva-vikhyAta ho chatoMvAle tathA kA~ca se jar3e sarakanta kapAToM se yukta dikhalAI par3ate the| pUrvI samudrI-taTa para 50 mIla ke ghere meM pacAsoM jagaha gAr3I kI suraMgeM pAra karanI pdd'ii| khetoM ko dekhane se spaSTa avasthita hai| koriyA kI rAjadhAnI sImola (kei-jo) se 8 ghaMTe meM rela- mAlUma hotA thA ki yahA~ ke kisAnoM ne naye DhaGga ke khetI ke tarIke ko dvArA paha~cA jA sakatA hai| koriyAvAsiyoM ko kahAvata hai-"prAkRtika bahuta azoM meM apanA liyA hai| yahA~ jApAnI puruSa Ama taura se saundarya kI bAta mata calAo, jaba taka tumane koGa khim-khaGa-sAn koTa-bUTa pahane hue dikhAI diye, kintu koriyana puruSa prAyaH sabhInahIM dekhA hai|" safeda acakana aura pAyajAme pahane hue dikhAI par3ate the| ___koG-go-sAn kI isa prakAra kI khyAti sunakara kisakA mana use sAr3he dasa baje ke karIba hama cu-sen sTezana para phuNce| ondekhane ko na lalacAyegA? 13 agasta ko zrI kuritA ke sAtha hama vajra- sei-rI (on-chaG-nI) ke lie moTara-basa taiyAra thii| hama basa para baiThakara parvata ke lie ravAnA hue| gan-jen se samudra-taTa se hotI huI rela cu- Adha ghaMTe meM eka jApAnI hoTala meM dAkhila ho gye| on-sei-rI kA 512 Shree Sudilantaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 zabata ko pyAle meM ur3elate vakta bAyeM hAtha ko bhI dAine hAtha kI / kehunI ke pAsa isa qhayAla se lagA diyA thA jisameM denA donoM hAtha se ho / bhArata kI bhA~ti koriyA meM bhI (jApAna meM bhI) satkAra-pradarzana ke lie koI cIz2a dete vakta donoM hAthoM kA lagAnA z2arUrI samajhA jAtA hai| pahalA kAma hameM maTha dekhanA thaa| mAlUma huA, fa-un nAmaka bhinu ne IsA kI cauthI-pA~cavIM zatAbdI meM isa maTha kI sthApanA kii| buddha-dharma koriyA meM 372 IsavI meM pahu~cA thA, aura usakI bAdavAlI zatAbdiyoM meM usakA prabhAva bahuta bar3ha gyaa| usI samaya bauddha-bhita ekAnta-Azrama ke lie sthAna DhUMr3hate hue isa parvatazreSTha meM pahu~ce the, aura amano gaz2aba ko para ba-dvArA isake mahatva ko samajha vajraparvata ko koriyA ke bauddha-dharma kA kendra tathA pavitra sthAna banAne meM saphala hue| yadyapi isa maTha ko sthApanA pandraha zatAbdI parva huI thI. to bhI lakaDI kA adhika istemAla hone se purAnI imArate kaI bAra jala cukI haiN| isa samaya kA sabase purAnA mandira sukhAvato (khuga-naga-con ) tIna sau / varSa pahale banA thaa| pradhAna mandira ko bane sirpha cAlIsa varSa hue haiM, aura usake bhItara kI gautamabuddha, lokezvara, maMjuzrI kI kASThamRttiyA~ to sirpha 6 varSa pahale banI thiiN| kintu pradhAna mandira ke dvAra para eka patthara kA cInI DhaMga kA 8.9 phaTa UMcA jo stUpa hai vaha maMdira ke prathama nirmANa ke vakta banAyA gayA thaa| patthara saGgakhArA hai / aura pandraha zatAbdiyoM ke jAr3e-garmI ne use jIrNa-zIrNa kara diyA hai, to bhI stUpa ke caukhUTe ghere meM purAnI mUrtiyoM kI rUpa-rekhA dikhalAI | par3atI hai| do-tIna aura choTe choTe mandira haiN| ve bhI naye haiN| [koGa gosAn-kyaryuen jalapAta] mukhya dvAra domahalA hai, aura bilakula nayA hai| usake dekhane se mAlUma | artha hai tAtApAnI gA~va / isa gA~va meM garma pAnI ke cazme haiM, aura hara hotA hai ki koriyA ke bauddhadharma meM naI jAna A rahI hai| mandira ke | eka hoTala ne apane yahA~ taptakuNDa taiyAra kiye haiN| kamarA batalAyA hAte meM eka ora pAThazAlA kA makAna hai, jisameM Asa-pAsavAle 35 gayA, aura sAtha hI cAya aura jApAnI miThAI musakurAte hue ceharoM ke lar3ake cAra darje taka kI par3hAI karate haiN| adhyApaka maTha ke eka bhikSu sAtha pahu~ca gii| nahAne kA pAnI taiyAra hai, isakI bhI qhabara aagii| hI haiN| yaha bhI mAlUma huA ki barAbara rahanevAle bhi tuoM kI saMkhyA nipaTane aura thor3A vizrAma karane meM eka baja gyaa| phira hama do ye 20 hai; aura nirvAha ke lie pahAr3a kA jaGgala aura kitane hI kheta hai| moTara kara zin kei jI (chin-ge-sA) maTha ke lie ravAnA hue| mandira kA darzana kara hama kyu-yu-en jalaprapAta kI ora ravAnA chin-ge-sA maTha meM pahu~ca gye| thor3I dera meM 63 varSa ke vRddha pradhAna hue| koGa-go-sAna meM aise kitane ho jalaprapAta haiM, kintu yaha jalabhituoMvAlA lambA cogA pahane svAgata ke lie aagye| na ve prapAta sabase U~cA hai| maTha se prAyaH 5-6 mIla dUra hai| rAste para yadyapi hamArI bhASA samajhate the. na unakI bhASA hm| hamAre thI sImeMTa ke pula Adi bane hue haiM, to bhI car3hAI kAfI kaThina hai| zrI kuritA ko agarez2o bhI bahuta kaccI thI, aura dasa bAta meM rAste meM hameM eka-Adha jagaha do-eka soDAvATara, sigareTa, phoTokahIM eka bAta ve anuvAda kara pAte the| to bhI vRddha bhinu kI mukhAkRti kArDa Adi ko dUkAneM bhI miliiN| ina dukAnoM meM koG-go-sAn meM se hI mAlUma hotA thA ki buddha kI janmabhUmi ke eka bhinu kA yahA~ mile nAnA rUpa-raGga ke sphaTika tathA dUsare patthara bhI becane ke lie| AnA unake lie asAdhAraNa ghaTanA huI hai| satkAra ke lie madhu kA rakkhe the| chAla-sahita bhojapatra ke kASTha para sthAnIya dRzya bhI citrita zarbata aura cInI ke pyAle pahu~ca gye| koriyana maThoM meM, mAlUma hotA kiye hue rakkhe the| yAtrI ke baiThane ke lie beMca, garma sAdI cAya hai, svAgata meM cAya kA sthAna madhu ke zarbata ne dakhala kiyA hai / bhArata aura svAgata-zabda to hara vakta taiyAra rahate haiM / eka taruNa dUkAnadAra meM bhI Agantuka ko zarbata pradAna karanA purAnI prathA hai| bhinu ne ne jaba sunA ki maiM bhAratIya hU~ taba vaha jApAnI bhASA meM chapI mahAtmA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] koriyA kA vajraparvata 515 gAndhI kI saMkSipta AtmajIvanI uThA laayaa| mAlUma hotA hai, koriyana loga mahAtmA gAndhI se vizeSa prema rakhate haiN| | kyu-yu-en kA artha hai nau-nAgoM kA hrada / jalaprapAta ke Upara ATha kuMDa haiM / yahA~ kA manorama dRzya dekhakara hama lauTa pdd'e| zAma ko pA~ca baje hama lauTakara phira ukta maTha meM A gye| hamAre sAthI ke lie koriyana bhojana taiyAra thA / niyama ke anusAra bAraha baje bAda to hama khA nahIM sakate the, udhara koriyana bhojana kI bAnagI bhI denI z2arUrI thI, isalie. bhAta ke do nevAle tathA 6-7 taraha kI pyAliyoM meM rakkhI sAgabhAjI se eka eka kaura mu~ha meM DAlA / lAla mirca sirpha acAra meM thii| koriyana loga mirca ke zaukIna haiM, kintu hamAre jApAnI sAthI kA qhayAla kara mirca DAlane se hAtha rokA gayA thaa| eka samudrI vanaspati kI pattI tathA pakaur3I-jaisI cIz2a hI tela meM talI gaI thii| bAko sabhI cojeM pAnI meM ubAlI huI thiiN| namaka ThIka par3A thA, aura pyAz2a ke par3ane se raGga cokhA A gayA thaa| cInakoriyA ke bhinu mAMsa se bahuta parahez2a karate haiN| hamAre sAthI ne jaldI jaldI bhojana samApta kiyA, aura cirAg2a jalate-jalate hama apane hoTala meM A dobArA taptakuMDa meM utarane ko taiyAra ho gye| mAlUma huA, lauTate vakta kA moTara kA kirAyA maThavAloM ne bahuta Agraha-pUrvaka svayaM de diyA hai| kAGa-go-sAn ke maThoM meM yuten-jI (yu-jam-sA) kA maTha sabase bar3A aura sabase purAnA hai| kisI samaya ke Ga-go-sAn meM 108 maTha jahA~| tahA~ bikhare hue the| tIsa varSa pUrva unakI saMkhyA 40 thI, kintu Aja-kala 32 hai, jinameM 210 minu aura tIsa bhikSuNiyA~ rahatI haiN| donoM ke maTha alaga alaga haiN| hamAre sAthI zrI kuritA yuden jI [saMkeijI saMsthApaka | nahIM jAnevAle the, isalie eka pathapradarzaka le liyA jo jApAnI bhASA | jAnatA thaa| 7 // baje hamArI moTara TaiksI ravAnA huii| usane kotei hotA hai| koriyana logoM ke ghara jhopar3e hote haiM, kintu unake / meM hameM utAra diyaa| kotei acchA bAz2Ara hai| yahA~ kaI jApAnI kapar3e bahuta sAfa hote haiN| phaTe kapar3evAle AdamI bahuta kama dekhane dUkAna bhI haiN| 8 baje ke karIba vahA TaksA phira AI, aura hama pIcha meM Ate haiN| sapheda raMga unakA jAtIya raMga hai| taruNa, bAla vRddha kI ora loTe / jApAna TUrisTa byUro kI ora se chape paimphaleTa meM nakazA strI-puruSa sabhI ko Apa safeda kapar3oM meM dekheNge| eka-Adha strI kabhI dekhA taba mAlUma huA ki meATara kA rAstA bahuta dhUma kara gayA hai| kucha kabhI kAle yA hare ghA~ghare meM bhI dikhAI par3a jAyagI, kintu aisA bahuta pIche lauTa kara eka lakar3I ke pula se nadI pAra kara hama Age cle| kama hai| hamAre rAste meM eka-Adha jagaha do-eka jApAnI ghara bhI dikhAI / sar3aka bahuta raddI thii| kucha samaya ke bAda hama pahAr3a ke aMcala meM pahu~ca par3e, aura unake gharoM ke pAsa seba, nAsapAtI aura Ar3a ke bAg2a bhI gye| phira rAstA nadI aura pahAr3a ke darmiyAna se jA rahA thaa| barAbara the| jApAniyoM kA gujArA bhalA sA~vA, TA~guna (kAkuna) aura makke se kI bhUmi meM sabhI jagaha dhAna kI khetI hotI hai| Aja-kala ve phUla cala sakatA hai ! koriyana logoM kA dhyAna ina bAtoM kI ora kama hai| rahe haiN| hamAre eka jApAnI iMjIniyara sahayAtrI ne kahA-kAma meM koriyana gA~voM meM koriyana logoM ke ghara sAre hI phUsa kI chatavAle tathA logoM ko Apa hamezA pIche pAyeMge. hA~ bAta banAne tathA rAjanaitika ekamahale mile| ve garIba to haiM hI, kintu unakI garIbI ko bhArata se Andolana meM ve bahuta utsAha dikhalAte haiM / iMjIniyariMga kI ora ve nahIM milAyA jA sktaa| gharoM meM eka-do kamare U~cI kusI ke hote haiM, nahIM aate| ukta iMjIniyara 1904 IsavI meM rUsa-jApAna-yuddha ke aura bagula kA nIcI kursI kA eka kamarA rasoI ghara hotA hai| mugiyoM samaya meM yahA~ Aye the. taba se yahIM relave-vibhAga ke iMjIniyara haiN| kA daravA bAhara hotA hai, aura sUara kA khobhAra bhI bAhara hI eka tarafa hya-ku-sen-kyo meM utara gye| TaiksI thor3I dera ke bAda lauTa gaI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 sarasvatI [ko gosAn-dhAra para pula ] hogii| yaha gA~va choTA-sA hai| lekina do-tIna dUkAneM tathA do-tIna koriyana hoTala haiN| dasa baje hama cale | 1|| mIla taka to rAstA ThIka milaa| usake bAda car3hAI zurU huI, aura khUba jora-zora se / bAraha baje the, jaba hama jot para phuNce| vahA~ se dUra taka ke pahAr3iyoM ko hI nahIM, diganta vistRta nIle samudra ko bhI dekha rahe the| 1 thor3A utarakara do-cAra gharoM kA eka gA~va milaa| hamArA madhyAhnabhojana kA samaya ho rahA thA, aura hoTalavAloM kA bhAta bhAjI kA pAtheya pratIkSA kara rahA thaa| hamArI bAIM ora ThaMDI jala kI dhArA baha rahI thI / jala ke taTa para chAyA meM baiTha gye| vahA~ hamane bhojana kiyaa| utarAI sAdhAraNa thI, aura vaha bhI hare vRkSoM kI chAyA se / kucha dUra utarakara dUsarI ora se AnevAlI bar3I dhAra ke taTa se Upara ko car3hane lge| kucha dUra calakara eka lIka milii| phira eka caur3I sar3aka A gaI / moTara kI nahIM, paidala kii| anumAna ho gayA, aba hama yu-den jI maTha se bahuta dUra nahIM haiN| vRkSoM ke bIca se calate hue hama eka choTe gA~va meM pahu~ce / yaha hoTaloM kA gA~va thaa| caMda qadamoM ke bAda hI maTha kA prathama daravAz2A thaa| isake bhItara striyoM kA rahanA nahIM ho Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 sakatA thA, isalie sAre hoTala bAhara bane hue the| daravAz2e se maTha do pharlAMga para hogaa| eka hAla meM kA banA sundara kATha kA pula milA, jisake pAra maTha thaa| isa jagaha bhUmi adhika vistRta aura parvatapaMkti dUra haTa jAtI hai| cAroM ora devadAra hI devadAra dikhAI par3ate haiN| nadI, devadAra, parvatAvalI dekhakara maiM to samajhane lagA, himAlaya meM pahu~ca gayA hU~ / yutena jI ko go- sAn kA sabase bar3A maTha hai| isameM 106 bhikSu rahate haiM, isalie bahuta-se makAna hone hI caahie| isa maTha kI sthApanA cauthI sadI meM huI thii| aura usI jagaha para jahA~ bhArata se Aye hue bhikSuoM ko eka kathA ke anusAra nau-nAgoM ne DarA dhamakAkara bhagAnA cAhA thA ! bhAratIya bhikSu kA nAma sunate hI logoM ke kAna khar3e ho gaye, aura saMkejI ke pradhAna kI ciTThI para to aura bhI prabhAva bddh'aa| maTha ke pradhAna ne svAgata kiyA / jApAniyoM ke Ane ke samaya saMkejI ke pradhAna kAfI umra ke ho gaye isalie ve jApAnI bhASA bola- samajha nahIM sakate the, kintu yahA~ aba sabhI use dhar3alle se bola rahe the| do bhikSu kucha a~garejI vAkya bhI bola lete the / 1 baje hama pahu~ce the aura tIna baje hI lauTanA thA, isalie jhaTapaTa mandira dekhanA thaa| bUTa chor3a koriyana jUtA pahanA / isakI zakala bilakula bhAratIya jUtoM kI hotI hai, aura Aja-kala rabar3a ke jUtoM ke sastepana ke kAraNa camar3evAle jUte DhU~r3he bhI nahIM milte| pradhAna mandira meM gye| eka vRkSa kI zAkhAoM para bahuta-se buddha khar3e haiN| kahA to gayA, chaH sau buddha haiM, kintu utane mAlUma nahIM pdd'te| vihAra kI sthApanA ke samaya kA bAhara kA catuSkoNapASANa stUpamAtra hai| stUpa meM nau talle haiM, aura ve catuSkoNa haiN| saMkejI kI apekSA yaha stUpa adhika surakSita hai, isI lie bhrama hotA hai, zAyada pIche kA ho| vihAra kI sabase purAnI imArata pradhAna dvAramaMDapa hai, jo nadI ke taTa ke qarIba hai| Ajakala isameM saikar3oM nAmAMkita kATha kI paTTiyA~ laTaka rahI haiN| hara eka nAma amara karanevAle strI-puruSa kucha paise kharca kara unheM yahA~ lagavA dete haiN| yaha maMDapa terahavIM sadI meM banA thaa| pradhAna mandira ke eka ora cAra sau varSoM kA purAnA eka vizAla ghaMTA hai| usI kI bagala meM mandira kA myUz2iyama hai| isameM kucha purAnI pustakeM, citra- phalaka, kapar3e aura bartana rakkhe haiN| inameM eka sAta sau varSa kI purAnI pustaka hai / chaH sau varSa ke purAne do-tIna jApAnI citra phalaka haiN| eka meM hare baoNsa ke sAmane naramAdA sArasa ko citrita karane meM bar3e kauzala kA paricaya diyA gayA hai| chaH sau varSoM kA eka bhikSu vastra (cIvara kesA -kaSAya) bhI hai| maTha kA hAtA khUba sAfa hai, aura makAna bhI sAfa rakkhe gaye haiM, isase jAna par3atA hai ki yuten jI maTha acchI avasthA meM hai| maTha ke bhikSuoM ke par3hane ke lie pAThazAlA hai, jisameM 60 vidyArthI par3hate haiN| Ate hI ko-go- sAnU ke dUdha jaise safeda madhu se svAgata kiyA gayA thaa| calate vakta hastalekha dene ke lie Agraha huaa| do-tIna www.umaragyanbhandar.com
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6 ] choTe bar3e kAg2az2oM para kucha saMskRta vAkya likha diye, jo bhaviSya meM AnevAle bhAratIya ko z2arUra dikhAye jaayeNge| ThIka tIna baje bidA hue| pahale savA tIna ghaMTe maiM pUrI kI gaI yAtrA lauTate vakta, savA do hI ghaMTe meM taba kI moTara ke | lie pauna ghaMTe intaz2Ara karanA pdd'aa| zAma ko cirAg2a jalane se pUrva hI hoTala meM A dAkhila hue| taptakuMDa meM vidhipUrvaka snAna huaa| Akara kamare meM baiThane para eka jApAnI bhikSu milane Aye / ve Aja hI Aye the| zrI kuritA 3 baje lauTa gaye koriyA kA vajraparvata the, isalie Age kI yAtrA ke bAre meM bahuta-kucha jAnanA thaa| bhikSu go-to thor3I a~garez2I bhI bola lete haiN| isalie jaba unhoMne prastAva kiyA ki "yadi eka dina aura adhika deM to hamAre sAtha parasoM co-an-jI maTha meM pahu~ca sakate haiN| hA~, rAstA (40 (kilomITara) prAyaH khArA paidala kA hai"| hamane turanta svIkAra kiyA, aura sAta baje unake sAtha prasthAna karane kA nizcaya kara so gaye / [koDa gosAn saMkeijI maTha ] musIbata zAma ko bhUla jAtI hai| hamAre Age Age eka hRSTa-puSTa yorapiyana vyakti jA rahA thaa| naz2adIka se dekhane para mAlUma huA, ki puruSa-veSa meM vaha strI hai| bar3I betakallufI se pITha para paMdraha sera kA bojhA lAde jA rahI thii| pUchane para mAlUma huA, hamAre Aja ke gantavya sthAna se vaha kala hI lauTa cukI hai| nau baje ke karIba hama jAt para pahu~ce / pandraha minaTa kI utarAI utara kara soDAlemeneTa, miThAI cAkaleTa kI dUkAna milii| vahIM TaiksI khar3I thI, 40 yen (1)) dekara 4 mIla taka calanA taya huaa| dasa baje iMjIniyara aura hama moTara se ravAnA hue| hamAre bAqI do sAthI bhampAna para savArI kara rahe the| yahA~ kA bhamyAna badarInAtha se dUsarI hI taraha kA hai| do bA~soM se eka beMta kI kursI ba~dhI rahatI hai| Age kI ora rassI se ba~dhA eka pAvadAna bhI laTakatA rahatA hai| donoM bA~sa 6-7 hAtha lambe hote haiN| hara eka savArI para tIna AdamI hote hai eka bAra do AdamI uThAte haiN| savArI kaMdhe para nahIM uThAI jaatii| AdamiyoM ke kaMdhe se kA~dhAsotI do phaMde laTakate rahate haiN| phaMde ke bhItara bA~sa ko DAla hathelI se bhI bA~sa ko pakar3e vAhaka calate haiN| mor3a ke saMkIrNa hone para savArI ko girane kA Dara hotA hai, isalie aisI jagaha utara jAnA par3atA hai| eka AdamI ko eka pandraha tArIqha ko hAtha-mu~ha dho nAztA huA / 7 yen hoTala ke vAsa- bhojana tathA Der3ha pain paricAraka gaNa ko pAritoSika dekara moTara ke aDDe para gye| pandraha paise dekara ThIka vakta para moTara se ravAnA hue| hamAre naye tIna sAthiyoM meM eka DAkTara, ikegAmI mahAzaya iMjIniyara, aura zrI go-to bhikSu the| pichale donoM sajjana iMgliza bola lete haiN| Aja kI paidala yAtrA meM bahuta AdamI the / moTara chor3ane para car3hAI zurU huI / prAyaH ghaMTe bhara calakara hama kyu-van-vutsu ke nIce phuNce| yahA~ tIna vicitrAkAra parvatazikhara haiM, jinheM tIna buddha kahate haiN| eka zikhara para car3hane ke lie sIr3hI aura lohe kI jaMjIra bhI lagI hai| kucha sau gaz2a car3hakara hama vahA~ phuNce| phoTogrAphara kemarA liye taiyAra thA / cAroM kA foTo utraa| Upara se dUra taka ke hare tathA patharIle pahAr3oM kI eka jhA~kI lii| phira dUsarI ora se utara kara rAste para phuNce| abhI car3hAI hI car3hanI thii| car3hAI kaThina to thI, kintu savere kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 517 www.umaragyanbhandar.com
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 sarasvatI [ bhAga 36 koriyana ko 75 yena vetana milane para jApAnI ko 100 yen milegaa| donoM kI tanakhvAha meM barAbara 25 saikar3e kA antara hotA hai| pulisa kAnsTebala jApAnI hone para 50 yen pAyegA, kintu koriyana hone para 35 yen hI mileNge| jApAnI ko ghara, vastra Adi para koriyana kI apekSA adhika kharca karanA par3atA hai, isI lie yaha tarka rakhanA par3atA hai| naukarI meM vyakti ke nirvAha-mAna ko to dekhanA hI pdd'egaa| Aja ke antima do. tIna mIla kI yAtrA to prAkRtika dRzya meM adbhuta [koGa gosAn-vairocana zikhara, kume hoTala] thii| cAhe pahAr3a aura usakI zilAoM aura zikharoM ko roz2a kA 3 // yen denA par3atA hai| (yen kI kraya-zakti dekhane para use dekhie, cAhe hare vRkSoM aura vanaspatiyoM kI ora naz2ara daudd'aaie| sAr3he tIna rupayA hI smjhie)| aura isI se yaha bhI mAlUma hotA hai sabhI mujhe to pada-pada para nagAdhirAja himAlaya kA smaraNa dilA rahe ki koriyA meM majadUrI utanI sastI nahIM hai, jitanI bhArata meN| Dhone- the| kume hoTala ke mIla Der3ha mIla para jAne para to bhojapatra ke vRkSa vAle ke moz2a-sahita jApAnI bUTa, sApha kapar3e aura tinake kI haiTa bhI A gye| yahA~ sAla meM cAra mAsa taka barpha rahatI hai| rAstA dekhane se bhI Apako usakA anumAna ho jaaygaa| apraila-maI meM khulatA hai| hotena meM TaiksI se utara hama dhAra pAra ho eka dUsarI dhAra se Upara cAra baje hama kume hoTala meM pahu~ce / eka parvata kI bAhI para samudrakI ora calane lge| iMjIniyara sAtha sAtha cala rahe the| dopahara ko tala se pA~ca haz2Ara phuTa Upara yaha hoTala avasthita hai| koG-go-sAn eka zItala sthAna para baiThakara hamane hoTala-dvArA pradatta pAtheya ko udara- ke sarvocca zikhara vira-ho vairocanakUTa) ke darzanArthI bahuta-se loga hara sAt kiyaa| rAste meM jahA~-tahA~ thor3I thor3I dUra para vizrAma karate hue sAla yahA~ AyA karate haiM / unhIM ke lie relave ke bhUtapUrva pradhAna DAkTara Age bar3ha rahe the / eka jagaha iMjIniyara se koriyA ke bAre meM bAta-cIta kume ke smaraNa meM yaha hoTala banA hai| hoTala abhI pUrI taraha se chir3a gii| unhoMne kahA-haz2AroM koriyanoM ne jApAnI lar3akiyoM se zAdI taiyAra nahIM huA hai| reDiyo kA bhI yahA~ intaz2Ama hai| taiyAra kI hai| jApAnI ise burA nahIM mAnate / svayaM jApAna-samrATa ke kula ko ho jAne para yaha bhI eka AkarSaka sthAna hojaaygaa| yaha sthAna 38 rAjakanyA ko koriyA ke eka rAjavaMzI kumAra ne byAhA hai| lekina akSAMza meM avasthita hone se bhArata ke badarInAtha ke samAna ThaMDA hai| jApAnI loga bahuta kama koriyana lar3akiyoM se byAha karate haiN| kAraNa zAma ko salAha huI thI-kala pA~ca baje savere hI vairocanakUTa para zAyada koriyana striyoM kI kAma karane meM utanI tatparatA kA abhAva ho, car3hanA hai| sote vakta pA~ca baje uThane kA saMkalpa kiyA thA, aura ThIka jitanI jApAnI striyoM meM pAI jAtI hai| athavA pozAka ke bhaddapana samaya para nIMda khula bhI gaI, kintu apanI maMDalI ko dekhA ki abhI lambI se koriyana striyA~ apane sauMdarya ko utanA AkarSaka nahIM banA par3I hai| taba sAta baje taka kukuraniMdiyA letA rhaa| uThakara haathsktiiN| mu~ha dhone gaye, taba dekhA, bAhara bUMdeM par3a rahI haiM, aura AkAza meM dhanA tanakhvAha kI bAta calane para mAlUma huA-usI kAma ke lie bAdala chAyA huA hai| aise samaya meM vairocanakUTa se samudra aura parvata Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6 ] mAlA dekhane kA AnaMda kahA~ milanevAlA thA, aura isI lie sAthI intaz2Ara kara rahe the ki zAyada bAdala haTa jAya~ aura kUTArohaNa kA maz2A A jAya / kintu vaha honevAlI bAta na thii| hamane nAztA kiyaa| pAtheya sAtha bA~dha diyA gyaa| bhojana, bistarA Adi sabake lie 2 yen dene par3e / 7 baje cale, kUTa AdhA mIla se adhika dUra nahIM thA / car3hAI bhI bahuta muzkila nahIM thii| Adha ghaMTe se kama meM hI Upara pahu~ca gye| zikhara ke bilakula koriyA kA vajraparvata pAsa soDA, miThAI, phala Adi kI dukAna hai| pAsa meM yAtriyoM ke Thaharane kA eka makAna thA, jisakI TIna kI chata eka hI do dina pUrva bar3I saphAI se ulaTakara bAhara rakha dI gaI thii| kI noka para to hama car3ha gaye, kintu dasa gaz2a se Age kucha kUTa dikhAI nahIM par3atA thA / hamAre z2ida karane para bU~deM kucha kar3I ho gii| bhAgakara dUkAna ke bhItara panAha lii| sAthI loga eka bAra uThakara bAdaloM ke parde ke pIche sUrya kI saphedI dekhakara phira baiTha gaye / caMda minaToM ke bAda hatAza hokara calanA pdd'aa| aba taka hamArI yAtrA bAharI kor3a-go meM huI thI, kintu aba bhItarI kogo meM utaranA thaa| kucha dUra DhaluyA patha dekhakara anumAna huA thA, peTa kA pAnI hile binA hI utara cleNge| kintu yaha g2alata qhayAla kucha hI minaToM taka rhaa| bAIM ora mur3e, aura dekhA, are ! yaha to khar3I utarAI hai| sAthiyoM ne utarate hue batalAyA - yaha sone rUpe kI sIr3hI hai| zAyada bahuta khar3I sone kI aura kama khar3I rUpe kii| eka ghaMTA utarane para dekhA, kitane hI strI-puruSa Upara kI ora jA rahe hai| apane rAma taqadIra manA rahe the acchA huA jo bAhara se bhItara kI ora cala rahe haiM, nahIM to isa car3hAI meM chaThI kA dUdha yAda A jAtA / prAyaH sArI kaThina utarAI utara Ane para dekhA, kucha koriyana sambhrAnta mahilAyeM Upara jA rahI haiN| unameM eka-do dasa varSa pUrva ke perisa - phaizana meM z2arka- barqa thIM; aura unake pIche eka sATha varSa kI bur3hiyA eka phaizanebula taruNI kA hAtha pakar3e Upara kI ora ghasITI [koG gosAn-avalokitezvara (kannan) zikhara ] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 519 jA rahI thii| bhASA mAlUma na thI, nahIM to kahanA cAhatA thA- are DokarI ! kyoM marane jA rahI hai ? abhI to car3hAI kA zrIgaNeza hI huA hai 1 bU~deM Upara hI bhara bhI utarAI meM nahIM hare vRkSoM kI chAyA meM hama calate gye| dasa bajane ke qarIba myokizzo phuNce| yahA~ eka parvatakakSa meM 50 phuTa U~cI padmAsanAsIna buddha mUrti khudI huI hai| isakA Asana hI 30 phuTa UMcA hai| kalA kI dRSTi se acchI to nahIM kahI jA sakatI, kintu ko go sAn kI yaha sabase bar3I zilotkIrNa mUrti hai| kisI samaya yahA~ mandira rahA hogA, kintu jaba bauddha-dharma ke bure dina Aye taba vaha maTha ujar3a gyaa| aba sAmane cabUtarA-sA hai, jisakI marammata hotI rahatI hai| kisI ne yahA~ patthara kI eka lAlaTena lagA dI hai| kucha samaya aura utarane para hama maka-in ( mahAyAna-maTha) ke sAmane phuNce| rAstA chor3akara 50 gaz2a Upara bar3hane para maTha milaa| maTha kI sabhI imArateM naI haiM, aura sabhI sAfa-sutharI tathA acchI avasthA meM hai| mitu bhI bagale ke para jaise sapheda kapar3e pahane the| yaha saba dekhane se mAlUma huA ki koriyA meM bauddha dharma kI phira jAgrati ho rahI hai| isa maTha meM 30 bhikSu rahate haiN| aura utarate nadI taTa para eka jApAnI bhojanAlaya milaa| nadI pAra kucha Upara phutokutsu kA bauddhamaTha hai| isakA eka devala eka caTTAna kI chora para banA hai, aura usake www.umaragyanbhandar.com.
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 sarasvatI [bhAga 36 meM huI thii| aneka zilpiyoM ne ise atisundararUpa diyA thA, kintu 556 IsavI meM Aga se jalakara rAkhamAtra raha gii| dasavIM aura paMdrahavI sadiyoM meM isake punarnirmANa meM rAjAoM kA hAtha rhaa| kintu solahavIM sadI ke jApAnI hamale meM yaha phira Aga kI bheMTa huA aura tAiyuho dena-mandiramAtra baca rhaa| rela ke sTezana ke pAsa hone se aba isa maTha kI bho zrIvRddhi / huI hai| 60 bhitu | rahate haiN| _sTezana-mAsTara se | mAlUma ho cukA thA, antima | Trena sAr3he tIna baje jaaygii|| [samudra-taTa se koGgo--koriyA kA vajraparvata jAkara mandiroM ke darzana / kiye, bhikSuoM se mile, bAqI bhAra ko sa~bhAlane ke lie eka lohastambha lagA hai| yaha eka- madhyAhna bhojana samApta kiyaa| phira thor3I dera vizrAma kiyA aura do stambhI maTha koGa-go-sAn kI ajAyabAta meM se hai| baje ravAnA hue| sTezana taka (prAyaH // mIla) pahu~cAne ke lie tInoM zilAoM meM cha:-chaH iMca gahare kitane hI lekha haiN| unameM adhikAMza sAthI bhI cle| maTha ke kAryAlaya ke sAmane lohe aura someMTa kA naye haiN| kucha minaTa aura utarane para nadI kI bAI ora rAste sundara pula thaa| yahA~ taka moTara bhI Ate haiN| sar3aka acchI hai| jahA~ / kI eka zilA meM bahuta-sI mUrtiyA~ utkIrNaM miliiN| sAmane tIna buddha- tahA~ koriyana aura jApAnI hoTala haiN| sTezana prAyaH 11 // mIla para hai| mUrtiyA~ haiM, iso lie jApAnI loga ise sambutsugan (tIna buddhazilA) usase pahale hI yorapIya DhaMga kA co-an-jI hoTala hai, jo relave-dvArA kahate haiN| saJcAlita hai| ___ gyAraha baje ke kucha bAda hama hyokuna-jI maTha meM phuNce| yahA~ bhI sTezana para pahu~cane para mAlUma huA, abhI gAr3I ke Ane meM Adha 30 bhikSu rahate haiN| maTha acchI avasthA meM hai| koriyA kI bhASA meM ghaMTe kI dera hai| ise pyo hun-zA kahate haiN| pyo hun nAma ke eka yazasvI bhikSu ne 677 yahA~ se tecugan taka (prAyaH 70 mIla) eka kampanI kI bijaloIsavI meM isakI sthApanA kI thii| kintu usa samaya kI koI cIz2a aba cAlita relave hai| pahAr3oM kI adhikatA ke kAraNa bahuta-sI surNgeN| nahIM hai| pradhAna mandira tathA kucha aura imArateM paMdrahavIM sadI meM banI par3atI haiN| lAina bar3I lAina ( thiiN| isa maTha ke eka darjana zAkhA-maTha haiN| 9 // baje rAta ko gAr3I kei-jo sTezana para pahu~cI: pleTaphArma para Ate / yahIM hameM agale coan-jI maTha ke eka bhinu tathA ucikoGgo ke hI dekhA zrI tAcI pahu~ce hue haiM, aura isa prakAra bhASA kI dikkata kA sTezana-mAsTara mila gye| sAtha hI nIce cale / prAyaH Der3ha mIla para sAmanA na karate hue hama higAzI hoG-gAn-jI mandira meM pahu~ca gye| coan-jI (caGa-an-zA) maTha milaa| isa maTha kI sthApanA pA~cavIM sadI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ svarga eka konA lekhikA, zrImatI mahAdevI varmA ema0 e0 [zikArA] zrImatI varmA jI kAzmIra gaI thiiN| use unhoMne 'svarga kA eka konA' batAkara jisa kavitvapUrNa bhASA meM usakA isa lekha meM citraNa kiyA hai, AzA hai, vaha bhAvapravaNa pAThakoM ko adhika rocaka pratIta hogaa| sa sarala kuTila mArga ke ke kAraNa bAdaloM se bane ghere-jaisA jAna par3atA thaa| ve donoM ora, apane karttavya parvata avirala aura nirantara hone para bhI itanI dUra kI gurutA se nistabdha the ki dhUpa meM jagamagAtI asaMkhya cA~dI-sI rekhAoM praharI-jaise khar3e hue, ke samUha ke atirikta unameM aura koI parvata kA lakSaNa AkAza meM bhI dharAtala ke dikhAI na detA thA / jAna par3atA thA kisI citrakAra samAna mArga banA denevAle ne apane Alasya ke kSaNoM meM rupahale raMga meM tUlikA saphede ke vRkSoM kI paMkti se DubAkara nIle dharAtala para idhara-udhara phera dI hai| utpanna digbhrAnti jaba kucha kama huI taba hama eka jahA~ taka dRSTi jAtI thI, pRthvI azrumukhI hI dUsare hI loka meM pahuMca cuke the jo usa vyakti ke dikhAI par3atI thii| jala kI itanI adhikatA hamAre samAna paricita aura aparicita donoM hI laga rahA yahA~ varSA ke atirikta kabhI dekhane meM nahIM AtI, thA jise kahIM dekhanA to smaraNa A jAtA hai parantu parantu usa samaya ke dharAtala aura yahA~ ke dharAtala nAma-dhAma nahIM yAda aataa| meM utanA hI antara hai, jitanA dhule hue sajala mukha - usa sajIva saundarya meM eka adbhuta nispandatA aura A~sUbharI A~khoM meN| mArga itanA sUkhA thA thI jo use nitya darzana se sAdhAraNa laganevAle ki dhUla ur3a rahI thI, parantu usake donoM kinAre saundarya se bhinna kiye de rahI thii| sajala the, jinameM kahIM kahIM kamala kI AkRtivAle ___ cAroM ora se nIlAkAza ko khIMcakara pRthvI se choTe phUla kucha mIlita aura kucha ardhamIlita dazA meM milAtA huA kSitija rupahale parvatoM se ghirA rahane jhUla rahe the| 521 phA.6 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 sarasvatI [bhAga 36 hue dUsaroM ke kautUhala kA kAraNa bana rahe the aura kahIM koI dharmadiggaja dharmapAlana aura udarapUrti meM kauna zreSTha hai, isa samasyA ke samAdhAna meM tatpara the| prakRti kI cnycltaa| kI kamI kI pUrti manuSya meM ho rahI thii| adhikAriyoM ne hamAre kamare, naukara Adi kI jaisI suvya[zItakAla meM kAzmIra kA eka dRzya vasthA thor3e samaya meM kara dI vaha sarAhane rAvalapiNDI se 200 mIla moTara meM calane se yogya thI, parantu vahA~ ke vAstavika jIvana kA parizarIra avasanna ho hI rahA thA, usa para cAroM ora caya to hameM apane hAusaboTa meM jAkara hI mila bikharI huI abhinava suSamA aura saMgIta ke Aroha- skaa| nIle AkAza kI chAyA se nIlAbha jhelama avaroha kI taraha car3hAva-utAravAle samIra kI ke jala meM ve raGgIna jalayAna varSA se dhule AkAza sarasara ne mana ko bhI aisA vimUrcchita-sA kara diyA meM indradhanuSa kI smRti dilAte rahate the| ki zrInagara meM badarikAzrama pahu~cakara bar3I kaThinatA jisane isa prakAra taraGgoM ke spandita hRdaya para | se satya aura svapna meM antara jAna pdd'aa| vaha achora antarikSa ke nIce rahane kA itanA sundara Azrama jahA~ hAusaboTa meM jAne taka hamAre Thaharane sAdhana DhUMr3ha nikAlA usake pAsa avazya hI bar3A kA prabandha thA, sahaja hI kisI jU kA smaraNa karA kavitvamaya hRdaya rahA hogaa| jInA saba jAnate haiN| detA thA, kAraNa, vahA~ aneka prAntoM ke pratinidhi aura saundarya se bhI sabakA paricaya rahatA hai. apanI apanI vizeSatAoM ke pradarzana meM dattacitta parantu saundarya meM jInA kisI kalAkAra kA hI the| kahIM koI paJjAbI yuvatI apane vIraveza meM garva kAma hai| se mastaka unnata kiye dekhanevAloM ko cunautI-sI hamAre pAnI para bane hue ghara meM eka sundara detI ghUma rahI thI, kahIM saMyukta-prAnta kI koI sajI huI baiThaka, saba sukha ke sAdhanoM se yukta do prAcInA ghUghaTa nikAle isa prakAra saMkoca aura bhaya zayanagRha, eka bhojanAlaya aura do snAnAgAra the| se simaTI huI khar3I thI mAno saba usI ke lajjA- bhojana dUsare boTa meM banatA thA, jisake Adhe bhAga meM rUpI koSa para AkramaNa karane para tule hue haiM aura hamArA mA~jhI sulatAnA sapatnIka cInI kI putalI-sI vaha use chipAne ke lie pRthvI se sthAna mA~ga rahI kanyA nUrI aura putra mahamadU ke sAtha apanA choTAhai, kahIM koI mahArASTra sajjana zikhA kA gurubhAra sA saMsAra basAye hue thaa| sAtha hI eka titalI. sira para dhAraNa kiye jalAne kI lakar3iyoM ko dhote jaisA zikArA bhI thA jise pAna kI AkRtivAlI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] svarga kA eka konA 523 choTI-sI patavAra se calAkara choTA mahamadU donoM kUloM ko eka karatA rahatA thaa| ___ hama rAta ko laharoM meM jhUlate hue khulI chata para baiThakara taTa ke ekaeka dIpaka ko pAnI meM aneka banate hue taba taka dekhate hI raha jAte the jaba taka nIMdabharI palakeM banda hone ke lie satyAgraha na karane lagatI thIM aura phira savere taba taka koI kAma na ho tairatA huA kheta pAtA thA jaba taka jala meM sapheda bAdaloM kI kAlI dekhane lgtaa| usakI gambhIratA dekhakara yahI pratIta chAyA aruNa hokara phira sunaharI na ho uThatI thii| usa hotA thA ki usane salAma karake apane gurutama phUloM ke deza para rupahale-sunahale rAtadina bArI bArI karttavya kA pAlana kara diyA hai, aba use sunanevAle se paharA dene Ate jAna par3ate the| vahA~ ke asaMkhya ke karttavyapAlana kI pratIkSA hai| zIta ne ina moma phUloM meM mujhe do jaGgalI phUla majArapoza aura ke putaloM ko aMgAroM meM pAlA hai aura daridratA ne lAlApoza bahuta hI priya lge| pASANoM meM prAyaH savere kucha sundara sundara bAlaka | maz2Arapoza adhika-se-adhika saMkhyA meM samAdhi naMge paira pAnI meM karama kA sAga lAne daur3ate dikhAI para phUla kara apanI nIlI adhakhulI pa~khar3iyoM se, dete the aura kucha apanA apanA zikArA liye 'salAma asthipaJjara ko DhaMke huI dhUli ko nandana banA detA janAba pAra pahu~cAyegA' pukArate hue| aise hI kama hai aura lAlApoza hare lahalahAte khetoM meM apane Apa avasthAvAle bAlakoM ko kArakhAnoM meM zAla Adi utpanna hokara apane gahare lAla raMga ke kAraNa harita para gambhIra bhAva se sundara belabUTe banAte dekhakara hameM dharAtala para jar3e padmarAga kI smRti dilA jAtA hai| Azcarya huaa| phUloM ke atirikta usa svarga ke bAlaka bhI smaraNa kI kAzmIrI striyA~ bhI bAlakoM ke samAna hI sarala vastu rheNge| unakI majArapoza jaisI A~kheM, jAna pdd'iiN| unake mukha para na jAne kaisI ha~sI thI, lAlApoza jaise hoMTha, hima jaisA varNa aura dhUli jaisA jo kSaNa bhara meM A~khoM meM jhalaka jAtI thI aura malina vastra unheM ThIka prakRti kA eka aMga banAye kSaNa bhara meM hoMThoM meM / ve er3I cUmatA huA kurtA aura rakhate haiN| apanI sArI malinatA meM kaise priya lagate usake nIce pAyajAmA pahanakara eka choTI-sI or3hanI haiM ve ! mArga meM calate calate na jAne kisa kone se ko kabhI kabhI bIca se taha karake tikonA banAkara koI bholA bAlaka nikala AtA aura 'salAma janAba aura kabhI kabhI vaise hI sira para DAle rahatI haiN| pAsA' kahakara vizvAsabharI A~khoM se hamArI ora prAyaH musalamAna striyA~ or3hanI ke nIce motI www.umaragyanbhandar.com, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 sarasvatI [bhAga 36 Azcarya kA viSaya hai| koI kASThajaisI nIrasa vastu ko sundara AkRti dekara sarasa banA rahA thA, koI kArAja kUTakara banAI huI vastuoM para choTI tUlikA se raMga bharabharakara usameM prANa kA saMcAra kara rahA thA aura koI raMga biraMge Una yA rezama [ziva jI kA mandira se sUtI aura UnI vastroM ko citramayalagI yA sAdI TopI lagAye rahatI haiM jo sundara jagat kiye de rahA thaa| sArAMza yaha ki koI kisI lagatI hai| vastu ko bhI Izvara ne jaisA banAyA hai vaisA nahIM prakRti ne inheM itanA bhavya rUpa diyA, parantu rahane denA cAhatA thaa| niSThura bhAgya ne diyAsalAI ke Dibbe jaise choTe malina kAzmIra ke saundaryakoSa meM sabase mUlyavAna abhavya gharoM meM pratiSThita kara aura eka malina vastra- maNi vahA~ ke zAlAmAra aura nizAtabAg2a mAne jAte mAtra dekara inake saundarya kA upahAsa kara DAlA aura haiM aura vAstava meM samrAjJI nUrajahA~ aura samrATa hRdayahIna videziyoM ne apane aizvarya kI cakAcauMdha jahA~gIra kI smRti se yukta hone ke kAraNa ve haiM bhI se inake amUlya jIvana ko mola lekara mUlya-rahita isI yogya / zAlAmAra meM baiThakara to anAyAsa hI banA diyaa| prAyaH itara zreNI kI striyA~ mujhe kAg2az2a dhyAna A jAtA hai ki yaha usI saundaryapratimA kA meM lapeTI kaliyoM kI taraha mubaI muskarAhaTa se yukta pramodavana raha cukA hai jise siMhAsana taka pahu~cAne jAna pdd'oN| choTI choTI bAlikAoM kI manda smita ke lie usake adhikArI ko svayaM apane jIvana meM yAcanA, praur3hAoM kI phIkI ha~sI meM vivazatA aura kI sIr3hI banAnI par3I aura jaba vaha usa taka pahu~ca vRddhAoM kI sarala citavana meM asaphala vAtsalya gaI taba usakI gurutA se saMsAra kA~pa uThA / yadi jhA~katA rahatA thaa| ve unnata, saghana aura cAroM ora varada hAthoM kI ___ isake atirikta, sapheda dugdhaphenibha dAr3hIvAle, taraha zAkhAyeM phailAye hue cinAra ke vRkSa bola sakate, A~khoM meM purAtana cazmA car3hAye, patalI u~galiyoM meM yadi AkAza taka apane sajala ucchvAsoM ko suI dabAkara kalA ko vastroM meM pratyakSa karate hue pahu~cAnevAle phauvAre batA sakate to na jAne kauna-sI zilpakAra bhI mujhe tapasviyoM-jaise hI bhavya lge| isa karuNamadhura kahAnI sunane ko milatI ? sundara himarAzi meM samAdhistha parvata ke hRdaya jina rajakaNoM para kabhI rUpasviyoM ke rAgaraJjita / meM itanI kalA kaise pahu~cakara jIvita raha sakI, yaha sukomala caraNoM kA nyAsa bhI dhIre-dhIre hotA thA, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6 ] una para jaba yAtriyoM ke bhArI jUtoM ke zabda se yukta kaThora paira par3ate the, taba lagatA thA ki ve pIr3A se karAha uTheMge / kiMvadantI hai ki pahale zAlAmAra kA nirmANa aura nAmakaraNa zrInagara basAnevAle dvitIya pravara phira svarga kA eka konA senadvArA huA thA, usI ke bhagnAvazeSa para jahA~gIra ne apane pramodaudyAna kI nIMva DAlI / aba to usake, ananta pratIkSA meM jIrNa, vRkSoM kI paMkti meM, kisI paricita padadhvani ko sunane ke lie nistabdha pallavoM meM, Upara kSaNika vitAna banA dene vAle fauvAroM ke sIkaroM meM aura bhaGgimAmaya prapAtoM meM pArasya deza kI kalA kI amiTa chApa hai| hamAre ajasra pravAhinI saritAoM se nirantara sikta deza ne jala ko itane bandhanoM meM bA~dhakara nartakI ke samAna lAsa sikhAne kI AvazyakatA nahIM samajhI thI, parantu musalamAna zAsakoM ke prabhAva se isane hamAre sajIva citra se upavanoM ko sajala bhI banA diyA / jisa samaya sAre fauvAre sahasroM jalarekhAoM meM vibhAjita ho-hokara AkAza meM ur3a jAne kI viphala ceSTA meM apane tarala hRdaya ko khaNDa khaNDa kara pRthvI para lauTa Ate haiM, sUkhe prapAtoM se pAta hone lagatA hai, usa samaya pAnI ke bIca meM banI huI rAjasI kAle patthara kI caukI para kisI ananta abhAva kI chAyA par3akara use aura bhI adhika kAlimAmaya kara detI hai| [mAnasa bala ] isa lekha ke saba citra DablyU laikparTa kI kRpA se prApta Dala jhIla kI dUsarI ora saundaryyamayI nUrajahA~ ke bhAI Asapha alI kA pahAr3a ke hRdaya se caraNa taka vistRta nizAtabArA hai, jisakI kramabaddha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 525 u~cAI ke anusAra nirmita 12 cabUtaroM ke bIca se aneka prakAra se khodI huI zilAoM para se bharate hue prapAta apanA upamAna nahIM rkhte| isakI sajalatA meM zAlAmAra kI-sI pyAsa chipI nahIM jAna par3atI, barana eka prakAra kA nirveda manuSya ko tanmaya - sA kara detA hai / manuSya ne yahA~ prakRti kI kalA meM apanI kalA isa prakAra milA dI hai ki eka ke anta aura dUsarI ke Arambha ke bIca meM rekhA khIMcanA kaThina hai, ataH hameM pratyeka kSaNa eka kA anubhava aura dUsare kA smaraNa hotA rahatA hai| isake viparIta antaHpura kI sajIva pratimAoM ke lie ina pratimAoM ke ArAdhaka aura ArAdhya bAdazAha ke lie tathA inake kautuka se vismita sarvasAdhAraNa ke lie tIna bhAgoM meM vibhakta zAlAmAra ke patte patte meM manuSya kI yugoM se pyAsI lAlasAoM kI aspaSTa chAyA madirA kI atRpta mAdakatA liye ghUmatI-sI jJAta hotI hai, parantu donoM hI apUrva haiM, isameM sandeha nahIM / isa cira navIna svarga ne sundara zarIra ke marma meM lage hue vraNa ke samAna apane hRdaya meM kaisA naraka pAla rakkhA hai, yaha kabhI phira kahane yogya karuNa kahAnI hai| www.umaragyanbhandar.com
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka aitihAsika kahAnI prANadaNDa lekhaka, zrIyuta yogendranAtha gupta (1) hAhAkAra karatI rahatI, kisI ke ghara meM bhojana ko sAmagrI nahIM z2Ara varSa se bhI pahale kI bAta hai| usa samaya rAjarAjA dakSiNa- rahatI thii| jisa mArga se hokara senAyeM nikalatI usake Asa-pAsa bhArata ke coloM ke rAjA the / choTA-sA deza thA, choTA hI kI khetI naSTa ho jAtI, gRhasthoM ke makAna taka na rahane paate| sainika rAjya thaa| tricanApalI aura taaura ko milAkara hI usa gaNa gharoM ko lUTakara prAyaH Aga lagA diyA karate, aura dekhate hI samaya coloM kA rAjya thaa| usa samaya deza meM zAnti dekhate ve svAhA ho jaate| kevala unakI jalI huI dIvAreM / nahIM thii| choTe choTe rAjA paraspara kalaha karake rakta kI hRdaya meM dhvaMsa kI smRti liye khar3I raha jAtI thiiN| nadI bahA dete the| pAMDya aura cera nAmaka do choTe rAjarAjA jisa samaya siMhAsana para baiThe the, ve / choTe deza aura the| ina donoM hI dezoM ke rAjAoM kizorAvasthA ko pAra nahIM kara pAye the| unake bar3e bhAI / kA Apasa meM barAbara yuddha hotA rahatA thA / prajA deza ke lie yuddha karate-karate eka-eka karake apane prANa / kuNThavi svaralaharI kA anusaraNa karatI huI vahA~ pahu~cI aura dekhakara vismita huii| 526 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaMvA cuke the| rAjarAjA ko alpavayaska dekhakara pAMDya tathA cera deza ke rAjAoM ne samajhA ki cola-rAjya ko har3apane ke lie yaha samaya anukUla hai| una logoM ne kahalA bhejA ki hamArI adhInatA svIkAra karo yA yuddha ke lie taiyAra ho jaao| yaha samAcAra pAkara rAjya ke loga bhayabhIta ho utthe| kintu alpavayaska hokara bhI rAjarAjA vicalita nahIM hue| unake hRdaya meM pUrva-puruSoM ke gaurava kI kathA smaraNa ho aaii| rAjA parAntaka ne deza para deza jIta kara colavaMza kA jo gaurava bar3hAyA thA, kyA vaha Aja naSTa ho jAyagA? nahIM, nahIM, kadApi nahIM / jIvana rahate taka maiM aisA na hone duuNgaa| rAjarAjA ne socA ki yadi zatra kA yaha ahaGkAra maiM na tor3a sakA to colarAjya kA dhvaMsa ho jaaygaa| prANa rahate kyA maiM aisA hone dUMgA? yuvaka rAjA ne parAmarza ke lie rAjya ke pratiSThita vyaktiyoM ko darabAra meM bulaayaa| mantrIgaNa rAjA kI bAta sunakara camatkRta ho utthe| cola rAjya ke atIta gaurava ko supratiSThita karane kI unheM bhI prabala AkAMkSA thii| kintu tAmila-deza ke samasta rAjAoM para Adhipatya karanA koI hai| isa prakAra yuddha karane se colarAjya pANDya tathA cera dezavAloM AsAna bAta to thI nhiiN| kahA~ usake lie Avazyaka senA thI aura ke hAtha meM calA jaaygaa| Apa kisa bala para asAdhya sAdhanA kahA~ utanA dhana thA ? koI kuzala senApati bhI to nahIM thA! kareMge? mantriyoM tathA deza ke bar3e bar3e logoM ne eka-svara se kahA-mahA- rAjA ne kahA-bahuta acchaa| Apa logoM kA parAmarza suna rAja, arthabala, sainyabala tathA raNakuzala senApati hone para hI zatru para liyA, aba maiM apanA kartavya sthira kruuNgaa| saba loga vismita hokara vijaya prApta karanA sambhava hai, anyathA vijaya kI koI AzA nahIM apane apane ghara cale gye| 527 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara. Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 sarasvatI [(bhAga 36 (2 ) koI-na-koI vyavasthA karU~gA, jisase cera tathA pANDya-rAjya ke rAjAoM rAjA kI kizorAvasthA vyatIta ho cukI thii| yauvana ke prabala kI lolupa dRSTi cola-rAjya para na pdd'e|" utsAha aura parAkrama se usakA zarIra aura mana paripUrNa thaa| usane rAjarAjA yaha bAta jAnate the ki kahalanirata cera tathA pANDya-rAja senApati aviramyaNa ko bulavA bhejaa| senApati kI avasthA usa samaya pA~ca varSa hI nahIM, balki usase bhI adhika samaya taka pArasparika yuddha pacAsa varSa se adhika ho cukI thii| kintu vAkya kI malina chAyA meM hI saMlagna rheNge| tathA avasAda unake zarIra meM nahIM thaa| unakA lambA zarIra svastha, suTaula aura sundara thaa| rAjA ke AhvAna se deza ke lie yuddha karane ko haz2AroM yuvakoM kA myAna se talavAra nikAla kara senApati ne taruNa mahArAja kA dala AyA aura senA meM sammilita huaa| una yuvakoM ke lalATa meM abhivAdana kiyA aura kahA-mahArAja kA kyA Adeza hai ? dIpti thI, mukha meM hAsya thA aura bAhuoM meM bala / una sabhI kA hRdaya dAruNa nidAgha ke prathama prabhAta meM jisa samaya uSA kI sunaharI utsAha se pUrNa thA / aviramyaNa unheM yuddha kalA kI zikSA AbhA kI Ar3a meM sUrya prakAzita hote haiM taba usakI razmiyoM ke dene lgaa| pIche jisa prakAra ke dIpta tApa kI prakharatA kA AbhAsa rahatA hai, itihAsa ke sabhI pAThakoM ko yaha bAta mAlUma hai ki prAcIna kAla usI prakAra abhijJa senApati ne dekhA ki avasthA taruNa hone para bhI meM bhinna bhinna dezoM ke sabhya bhAratavAsiyoM ke sAtha vyApAra huA yaha yuvaka rAjA hone ke yogya hai / aviramyaNa ne animeSa dRSTi se usa karatA thaa| AyoM ne bhinna bhinna dezoM meM jitane rAjya sthApita kiye dIpta mukhacchavi kI ora tAkate hue prasanna mana se kahA-AjJA the una sabhI dezoM meM vyApAra ke nimitta ve AyA-jAyA karate the| diijie| eka deza kI vastue~ anya dezoM meM le jAkara ve vikraya kiyA rAjarAjA ne kahA- mere zarIra kA eka bindu bhI rakta jaba taka karate the| dhamaniyoM meM pravAhita hotA rahegA taba taka maiM cera, cAlukya tathA eka vaha bhI dina thA jaba ina cera, cola aura pANDya rAjAoM pANDya rAjAoM kI adhInatA kadApi nahIM svIkAra kruuNgaa| gaa| ke jahAz2a samudra kA atikramaNa karake bhinna-bhinna dezoM meM vyApAra ke utsAha se senApati kA mukha pradIpta ho utthaa| usane khulI lie jAyA karate the| usa yuga meM vartamAna madarAsa ke samIpa eka talavAra myAna meM banda kara lI aura ghuTanA Tekakara kahA-mahArAja, aisI rAjya thaa| usa deza kI rAjakumArI pANDuvA ne vivAha ke samaya hI bAta Apake mukha se zobhA detI hai| pitA se tIna sau paiMsaTha grAma dahez2a ke rUpa meM prApta kiye the| prati"senApati, meM yuddha kruuNgaa| kintu merI senA kahA~ hai ? senA ke dina eka-eka gAMva ke loga apane apane gA~va kA rAjasva lAkara rAjakaptAna kahA~ hai ? yuddha ke yogya raNapota kahA~ hai ? rAjakoSa meM artha kumArI ko diyA karate the| isa rAjakumArI ke kaI vyApArika jahAz2a bhI nahIM raha gayA hai| yadi cera aura pANDya deza ke rAjAoM ne eka the| ve saba jahAz2a motI lAdakara yUnAna aura roma jAyA karate the| sAtha hamAre rAjya para AkramaNa kiyA to cola-rAjya kA eka bhI usa samaya bhAratavAsI isI prakAra samudra pAra karake vyApAra kiyA AdamI jIvita na rahegA / isakA koI pratIkAra kiijie|" karate the| isa silasile meM cola, cera aura pANDya rAjAoM kI sanApati ne kahA-mahArAja, samrAT parAntaka jaba taka jIvita sAmudrika car3hAiyoM ke sambandha meM bhArata meM khaba prasiddhi thii| the taba taka to kisI vastu kA abhAva thA nahIM / svagIya mahArAja kI jahAz2a-nirmANa kA kAyya bahuta hI zIghratApUrvaka kiyA gyaa| mRtyu ke bAda hI isa rAjya kI yaha durdazA huI hai| kintu mujhe yadi saikar3oM jahAz2a taiyAra karake jala meM chor3a diye gye| sAre jahAz2a taiyAra samaya milA, adhika nahIM kevala pA~ca varSa kA bhI samaya mila gayA, ho jAne para rAjarAjA unheM dekhane gyaa| samudra ke taTa para khar3e hokara to maiM dhana ekatra kara lU~gA, sAtha hI yuddha ke lie upayukta raNapota usane dekhA--yaha asIma ananta nIlasAgara ananta AkAza kI goda meM tathA senA bhI prastuta kara luuNgaa| kSitijJa meM jAkara mila gayA hai| isakI hara eka taraGga se kaisA __"kyA Apa aisA kara sakeMge ?" garjana ho rahA hai ! usake mana meM yAda AI usa dina kI bAta jaba "hA~ mahArAja, avazya kara skuuNgaa| apane deza ke gaurava se kauna usake pUrvaja phenila nIla ananta sAgara ke hiMDole para bhUlate jhUlate nahIM gauravAnvita hotA? kauna nahIM cAhatA ki apane deza kI mAna- vyApAra ke nimitta apanI vastue~ deza-videza ko bhejA karate the| rakSA karU~ ? ApakI kRpA se mAtRbhUmi kI gaurava-rakSA ke lie avazya vahI samudra hai, vahI cola-rAjya hai, vahI cola-nivAsI haiM, vahI giri, samucita prayatna kara skuuNgaa|" nadI, bana Adi sabhI kucha haiM ! taba kauna-sI aisI bAta hai jisake ___ "ApakA kalyANa ho| maiM jisa taraha bhI ho sakegA, dhana-saMgraha kAraNa usa yuga meM jo sambhava thA vaha Aja kyoM na sambhava hogA? kara duuNgaa| Apa senA kA saMgaThana prArambha kara diijie| maiM aisI bhI vahI sAhasa, vahI parAkrama kyA Aja na lauTa sakegA? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarakanda meM taimUralaGga kA makabarA / IToM aura khapar3oM para kI gaI nakkAzI kA eka nmuunaa| usa samaya vahA~ aisI imAratoM kA bAhulya thaa| Shree Sudharmaswami Cyanbhandar Umara Surat www.umaragyanbhandancom
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ abIsIniyA meM yorapiyana DhaGga kI sainika zikSA bar3e joroM se prArambha ho gaI hai| tIna lAkha sainika uttarI morce para bheje jA rahe haiM / citra meM sveDana deza kA eka zikSaka unheM phaujI tAlIma de rahA hai| khAiyoM meM bAbIsIniyA ke alpa sanjita sainika iTalI ke sainikoM ke AkramaNa kI pratIkSA kara rahe haiN| agyeRDSahdar.com
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ disambara ke anta meM-- trivendram meM honevAle mahilA sammelana ke lie bambaI- mahilA saMgha ke strI-pratinidhi / kumArI kamalA zivadA sina (karAcI siMdha) - inhoMne baGgAla ke zAntiniketana kI nRtya kalA kA sundara adhyayana kiyA hai| isa citra meM ye apanA eka bhAratIya nRtya kara rahI haiMlami Gyanbhandar-Umara, belA sarakAra-mArTina eNDa kampanI ke iMjIniyara misTara jI0 ke0 sarakAra kI putrI haiN| isa varSa prayAga saMgIta sammelana meM kI dhrupada pratiyogitA meM 6 varSa ke andara kI maMDalI meM ye prathama AI haiN| misa revAdatta --ye abhI apanI umra ke 11 veM varSa meM haiM / prayAga meM jo hAla meM sarvabhAratIya saMgIta-sammelana huA thA usameM ye saMgIta tathA nRtya meM dvitIya zreNI meM mAnI gaI haiN| www.umaragyanbhandar.com/
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIyuta (vAGga zIGga veI- cIna ke pradhAna maMtrI aura vaidezika maMtrI jina para hAla meM golI kA grAkramaraNa ghAtaka huA thaa| zrIyuta bI0 bI0 caudharI / ye prathama gU~ge aura bahare bhAratIya citrakAra haiM jo landana ke 'rAyala kAleja grAfa ArTa' se citrakalA meM grejyueTa hokara nikale haiM / paMjAba sarakAra ke bhUtapUrva minisTara lAlA harakizanalAla / inheM adAlata kA apamAna karane ke kAraNa gata mAsa meM eka mahIne kI saz2A sunAI gaI thii| ye paMjAba ke eka bar3e baiMka ke ceyaramaina aura vahA~ ke pramukha vyApAriyoM meM haiN| bar3audA kI hara hAinesa mahArAnI sAhavA apanI vilAyata yAtrA samAta karake svadeza lauTa AI haiN| ApakA yaha citra bambaI meM iTAliyana jahAz2a vikToriyA se utarane ke bAda liyA gayA hai| kumArI rozana nauzeravA~ mirz2A / ye madarAsa vizva vidyAlaya kI grejyueTa haiM aura tAtA kI chAtravRtti pAkara AksaforDa meM par3hane ke lie iMglaiMDa gaI haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat, sara eDavarDa baka | ye rUTara landana meM sthita kAryAlaya ke ejeMTa haiM aura hAla meM bhArata bhramaNa ke lie Aye haiM / www.umaragyanbhandar.com
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] prANadaNDa 529 - anta meM sambhava ho gyaa| ekalavya kI gupta sAdhanA ke samAna hotI rahatI, gA~va gA~va meM utsavagIta hote rahate / nagara dhana-dhAnya se. rAjarAjA kI sAdhanA saphala huii| Aja usake dasa lAkha sainika yuddha pUrNa the, devamandira stavagIta se mukharita tathA bhAratI ke ghaMTe se dhvanita ke lie Avazyaka astra-zastra se taiyAra the| saikar3oM yuddhapota raNa ke the| aisA sukhamaya yuga thaa| gaurava se garvita the| unake mastUla pAla DAlakara vana ke vRkSoM ke aise hI samaya meM samAcAra AyA ki vegI kA rAjA abhI taka samAna AkAza kI ora mastaka uThAye khar3e the| isa prakAra kI sArI parAjita nahIM ho skaa| vaha isa samaya bhI svAdhIna hai| veMgI choTAtaiyArI ho jAne para usa pahalI mulAkAta ke ThIka pA~ca varSa bAda sA rAjya thA, isalie rAjarAjA ne usakI ora dhyAna nahIM diyA thaa| senApati aviramyaNa ne Akara rAjA ke darzana kI prArthanA kii| zAyada bAda ko bhI vaha udhara dhyAna na detaa| parantu veMgI ke rAjA . rAjarAjA ne bar3e hI Adara ke sAtha senApati ko grahaNa kiyaa| vimalAditya ne rAjarAjA kI rAjadhAnI taaura ke eka vaizya ko isa pA~ca varSa meM senApati aura bhI vRddha ho gayA thaa| usake mastaka apamAnita aura lAJchita kiyA thA, isalie isa anucita apamAna ke ke sabhI bAla sapheda ho gaye the, kintu mukha meM prasannatA kI pratIkAra ke lie. rAjarAjA soye hue siMha ke samAna jAga pdd'e| unhoMne muskarAhaTa thii| apane putra rAjendra meM kahA ki jisa prakAra bhI sambhava ho, isa uddhata eka dina cera tathA pANDya deza ke rAjAoM ne rAjarAjA ke pAsa dRta rAjA ko bandI karake lAo, anyathA jIvita avasthA meM mata lauttnaa| bhejakara kahalAyA thA ki yA to hamArI adhInatA svIkAra karo yA yuddha pitA kI AjJA zirodhArya karake rAjendra ne beMgI ke rAjA ke viruddha kro| Aja usake uttara ke rUpa meM colarAjya kA dUta cerarAjya tathA yuddha karane ke lie prayANa kiyaa| anyAnya tAmila-rAjAoM ke pAsa yahI sandeza lekara gyaa| cerarAjya ne uddhRta-bhAva se kahA-maiM yuddha kruuNgaa| pANDya-rAjya ne kahA- rAjA vimalAditya ko prajA nahIM cAhatI thii| sainikagaNa bhI socakara uttara duuNgaa| usake prati zraddhA nahIM karate the / jo rAjA prajA kA pAlana nahIM karatA, rAjarAjA ne aba yuddha kI ghoSaNA kara dii| pahale yuddha huA cera- jo rAjA sainikoM ko vetana nahIM detA, dIna-dukhiyoM ke dukha se dukhI rAjya ke saath| cerarAjya jala tathA sthala donoM hI prakAra ke yuddha meM hokara A~sU nahIM bahAtA, usakI duravasthA dekhakara prajA kyoM A~sU parAjita huA, usakI nauvAhinI dhvaMsa ho gaI, usakA ahaGkAra cUrNa bahAve ? sainikagaNa hI usake lie kyoM lar3ane lage ? rAjA vimalAditya ho gyaa| isI prakAra parAjita hone para pANDya-rAjya ne bhI usakI rAjakArya nahIM dekhA karatA thaa| vaha kevala Amoda-pramoda meM hI adhInatA svIkAra kara lii| vijaya-lakSmI ne usa dina jo gaurava kI apanA samaya vyatIta kiyA karatA thA, prajA ke sukha-dukha kA use mAlA hAtha meM lAkara rAjarAjA ko pahanAI thI vaha Ajanma amlAna-bhAva koI qhayAla nahIM thaa| rAjendra cola jisa samaya apanA dala-bala lekara se unake gale meM bhUlane lgii| vimalAditya kI rAjadhAnI ke toraNa ke sammukha pahu~cA aura moracAbandI dekhate dekhate colarAjya samasta karamaNDala-samudra-taTa taka vistRta kara dI, usa samaya vimalAditya kI A~kheM khuliiN| kintu kahA~ usake ho gyaa| rAjarAjA ne eka-eka karake apanI menAoM kA digvijayI senApati the, kahA~ mantrI the aura kahA~ sainika the ? koI usake pAsa taka dala lekara uttara meM kaliGga aura dakSiNa meM siMhala taka vijaya na phaTakA / sainikoM ne kaha diyA ki hama yuddha nahIM kreNge| unhoMne kara liyaa| mAcA ki rAjarAjA prajAvatsala rAjA haiN| ve cola haiM to isase hAni rAjadhAnI taMjaura atula dhana-sampatti meM aizvaryazAlI ho utthaa| hI kyA hai ? hama cAlukya hokara bhI to cAlukyarAja se kisI prakAra vahA~ rAjarAjA ne eka apUrva deva-mandira banavA diyaa| vaha deva- ke upakAra kI AzA nahIM kara sakate ? veMgI-rAjA kI eka cir3iyA bhI mandira Aja bhI vartamAna rahakara unakI kIrti kA gaurava prakAzita rAjA ke pakSa meM yuddha karane ke lie taiyAra na huI, vindumAtra bhI kara rahA hai| isI prakAra deza para deza jItakara ve dakSiNa-bhArata raktapAta na huaa| anAyAsa hI veMgI para vijaya ho gii| bandI ke eka vijayI samrATa ke rUpa meM parigaNita ho gye| unakI upAdhi vimalAditya kI mukhazrI malina ho utthii| vijayI rAjarAjA ke sainika huI rAjAdhirAja rAjacakravartI / vijaya ke ullAsa meM veMgI-rAjA ke hRdaya para AdhAta para AghAta pahu~cAne lge| lajjA aura apamAna se usakA mastaka nata ho utthaa| isI taraha bahuta dina bIta gye| rAjarAjA aba praur3ha hA cuke . isa vijaya kA samAcAra pAkara rAjarAjA Ananda se gadgada ho the| senApati abiramyaNa divaMgata ho gayA thaa| yuvarAja rAjendra utthe| vijaya kA DaMkA baja uThA, devamandiroM meM pUjA-pATha hone lge| taruNa yuvaka thaa| sainyadala kA vaha priya senApati thaa| sarvatra zAnti, sarvatra sukha-samRddhi virAjamAna thii| kamalA ke kamala hAsya se kheta-kheta usa dina rAjamArga meM behada bhIr3a thii| ghara ghara, barAmadoM meM tathA / meM harI-bharI khetI lahalahAtI rahatI, nadiyoM meM kSIra kI dhArA pravAhita khir3akiyoM ke pAsa sarvatra AdamI hI AdamI bhare the| qatAra ke katAra kA. 7 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 sarasvatI [bhAga 360 nara-nArI khar3e the bandA rAjA ko dekhane ke lie| rAjendra ne bandA thaa| aba vANA hI usakA ekamAtra saGginA thI / phAlguna meM jaba vanoM vimalAditya ko lekara vijayI senA ke sAtha naaura nagara meM praveza meM phUla khila uThate the, cir3iyA~ madhura svara meM gA-gAkara samasta dina kiyaa| vimalAditya ke hAtha zRGkhalA se ba~dhe the| bandI rAjA vimalAditya kalarava kiyA karatI thIM, dakSiNI havA vyAkula bhAva se Avega ke sAtha mastaka noce kiye hue dhIre dhIre calA jA rahA thA. paharedAra loga bahane lagatI thI, usa samaya phAlguna kI zukla nizA meM vaha svacchanda. use gherakara rAjaprAsAda kI ora liye jA rahe the| karuNAhIna darzaka bhAva se vINA bajAyA karatA, sura kI lahara lahara meM vasanta kI usakA upahAsa karane lage aura z2ora se ha~sa-ha~sakara usakA tiraskAra zobhA khila uThatI, varSA ke AkAza para jaba kajala ke samAna kAle karane tathA use dhikkArane lge| bahuta-se loga kApuruSa kaha-kahakara megha ma~DarAte rahate, gar3agar3A kara bAdala garajA karate, raha rahakara usake prati ghRNA prakaTa karane lge| bijalI camaka uThatI, usa samaya vaha apanI vINA meM meghamallAra kI taruNa rAjA vimalAditya ke zarIra kA atulanIya maundarya megha meM rAginI bajAyA karatA thaa| usake zrotA the vana ke pakSI aura phUle AcchAdita niSprabha candramA ke mamAna malina thA, kisI ne bhI usake hue vRkSa aura ltaayeN| nirAzA kI vedanA meM usake dina kaTa rahe the, prati sahAnubhUti kI dRSTi se nahIM dekhA / rAjakumArI kuNThavi ne khulI kintu eka dinahuI khir3akI kI rAha me usa bandI rAjA kA malina mukhacchavi devakara hRdaya meM vedanA kA anubhava kiyaa| usakI A~khoM meM Ama ke do eka dina eka Azcaryajanaka ghaTanA ghaTita huI / usa samaya zarada bUMda gire, parantu kisI ko usakA patA nahIM cala skaa| Rtu kI zobhA vikasita ho uThI thii| nIla nirmala AkAza thA kahIM se mAno eka navIna Ananda hRdaya meM lekara kamala aura kumu bandI jaba rAjarAjA ke sammukha upasthita kiyA gayA taba saba logoM khile the, madhu ke lobhI madhupa madhu kA luNThana karate karate gunagunA ra ko AzaGkA huI ki kaThora prakRti ke rAjA zAyada isI samaya veMgI ke the| aisA hI zarad-Rtu ke eka prabhAta meM usa samaya bhI mU rAjA ke prANadaNDa kA Adeza kreNge| vimalAditya ne apane zRGkhalA me AkAza meM pradIpta nahIM ho uThe the, kevala sAnA ur3Akara sabave ba~dhe hue donoM hAtha mastaka se lagAkara samrATa rAjarAjA ko praNAma prasanna aura mugdha kara rahe the| cir3iyA~ ghoMsale chor3akara uTha hI bhara pA kiyA / rAjarAjA ne gambhIra bhAva se usa alasa yuvaka ke sundara aura thiiN| vimalAditya upavana ke eka kone meM eka zilA para virAjamA vivarNa mukha kI ora tIkSNa dRSTi se dekhaa| bAda ko yuvarAja rAjendra ho, zarad-Rtu ke usa sundara prabhAta meM vINA bajAne meM tanmaya thA se kahA-veMgo-rAja kA bandhana mukta kara do| ThIka usI samaya apanI sahacariyoM ko sAtha meM liye hue rAjakumAra rAjendra ne svayaM Akara vimalAditya kA bandhana mukta kara diyaa| kuNThavi devamandira meM pUjA karane jA rahI thii| rakSakoM se va samrATa kI isa udAratA ke kAraNa saba loga hapadhvani kara utthe| bAda ghirI huI thii| usake kAnoM meM par3akara usa voNA ko suralaharI ne eka ko ekAnta kamare meM baiThakara rAjarAjA ne vimalAditya ke sambandha meM navIna jagat kA patA btlaayaa| kisa daNDa kA vidhAna kiyA, yaha bAta kisI kA jJAta na ho skii| rAjakumArI cakita ho utthii| usake mana meM yaha bAta AI ki i. (8) bana ke bhavana meM vINA kauna bajA rahA hai| pInasa se utarakara usa vimalAditya kA rAjya Aja rAjarAjA ke adhikAra meM hai| samrATa kahA-z2arA maiM isa bagIce meM ghUma aauuN| paharedAroM ne kahA-yA ne rAjyazAsana kI naI vyavasthA kara dI hai| prajA unake uttama zAsana to ThIka nahIM hai| sahacariyoM ne kahA-lauTane meM vilamba hogaa| paran se sukhI hokara zAntipUrvaka nivAsa kara rahI hai, isase vaha cAlukyarAja rAjakumArI ne isa ora dhyAna nahIM diyaa| usane kahA-hone do, vimalAditya ko bhUla gaI hai| isameM unakA aparAdha hI kyA hai ? jaauuNgii| sahacariyoM ne sAtha calane kI icchA prakaTa kI, kintu rAjakumAra bhUla jAnA to manuSya kA dharma hai| vizeSataH aise asAvadhAna aura ne rAjahaMsinI ke samAna gardana uThAkara garvamaya svara meM kahA nhiiN| vilAsI rAjA ke hAtha se ve loga mukta ho sake hai, yaha to vidhAtA rAjA kI yaha dulArI kanyA hai, yaha bAta to kisI se chipI ko kRpA hI huii| nahIM, isase muMha kholane kA sAhasa koI nahIM kara skaa| vimalAditya nagara ke bAhara eka vizAla bhavana meM akelA hI rahA vana kA harA-bharA aura suhAvanA patha thaa| donoM ora vRkSa hI vRddha karatA / koI usase milane yA bAta-cIta karanevAlA nahIM thaa| parantu lage the, ve sabhI patroM tathA puSpoM se surabhita aura susajjita the| vIpa use pratidina ke upayoga kI sabhI vastue~ yahA~ mila jAtI thiiN| bajAnevAlA usa samaya mugdha hokara bhAvoM meM tanmaya thA, suralaharI paharedAra loga usa bhavana ke toraNa ke pAsa paharA diyA krte| saptama para pahu~ca gaI thii| zarad-Rtu ke devatA mAno yahIM isa upavana rAjA kahIM bAhara nahIM jAne pAtA thaa| taruNa cAlukyarAja akele hI meM Akara bandI ho gaye the| pattiyoM kI Ar3a se A-Akara sunaharI baiThe baiThe vINA bajAyA karatA / isa kalA meM vaha bahuta hI nipuNa kiraNeM usake muMha para par3a rahI thiiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] kuNThava svaralaharI kA anusaraNa karatI huI vahA~ pahu~cI aura dekhakara vismita ho gii| usane pahacAnA ki yaha vahI bandI cAlukyarAja hai jisakI durdazA dekhakara mere netroM se do bU~da A~sU usa dina gire the / ekAeka kuNThavi ko dekhakara vimalAditya cauMka utthaa| sAvadhAnI ke sAtha vINA ko rakhakara vaha khar3A hogyaa| usa samaya bhI vINA kA svara bAbu merI rI karake huta ho rahA thaa| vismita aura stambhita bandI ne pUchA Apa kauna haiM? kuNDali ne akuNhita kaNTha se gaurava ke sAtha kahA- maiM rAjAdhirAja rAjarAjA kI kanyA kuNThavi hU~ aura saGkacita hokara vimalAditya ne kahA- devi meM bandA hU~ kauna-sA aparAdha kiyA hai? motiyoM ke samAna dAMta vikasita ha~satI huI rAjakumArI ne kahA - idhara se hI hokara maiM pratidina devArAdhana ke lie jAyA karatI huuN| mujhe yaha nahIM mAlUma thA ki Apa isa bAg2avAle makAna meM hI bandI haiN| Aja ApakI vINA kA sumadhura svara sunakara mujhe kautUhala huaa| usI kI nivRtti ke lie yahA~ AI hU~ / 1 prANadaNDa bhAMta maiMne karake X X X rAjakumArI usa dina se devamandira meM jAte samaya pratidina ho usa taruNa baMdI rAjA kI vINA kI tAna sunane lgii| vINA ke pratyeka svara meM mAno vimalAditya ke bandI jIvana kI kathA uccarita huA karatI thii| dhIre dhIre vimalAditya aura kuNThavi paraspara eka dUsare se prema karane lage / isI taraha kaI mahIne bIta gye| eka dina vimalAditya ne kahA- devi, maiM bandI hU~ tumane mujhase prema karane kI gulatA kyoM kI? mAlUma nahIM ki kisa dina mere prANadaNDa kI niSThura AzA sunAI jAya rAjakumArI yaha to asambhava hai ki hama tuma prema kA jIvana bitAyeM, sarvathA asambhava hai| kuNThava ne darpamaya svara meM kahA - vimalAditya, tuma kisI bhI bAta ke lie mata ddro| maiM tumheM mukta kara luuNgii| yadi aisA na kara sakI to yaha jIvana hI visarjita kara duuNgii| rAjakumArI ke mukha meM bijalI kI camaka ke samAna ha~sI vikasita ho uThI / usakI dRr3hatA se mugdha hokara bandI ne kahA- devi, tuma avazya rAjAdhirAja kI suyogya kanyA ho / (10) yuvarAja rAjendra apanI isa mAtRdAMnA bhaginI ko prANoM se bhI adhika priya samajhatA thA / chuTapana meM usakA kitanA hI AgrahapUrNa kintu anucita prArthanAoM ko bhI usane svIkAra kiyA thaa| ye donoM hI bhAI-bahana eka sAtha hI mAtA-pitA ke snehamaya aJcala meM rahakara bar3e hue. the A Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat rAjendra ekAnta kamare meM baiThA thaa| vaha yahI soca rahA thA ki siMhala vijaya kI yAtrA kisa prakAra kruuN| nauvAhinI ko susajjita karane 531 tathA senA ko susaGgaThita karane ke lie usakA mana adhIra ho rahA thA / usI samaya kuNThavi usake kamare meM pahu~cA / rAjendra ne sneha-pUrvaka kuNThavi ko sambodhita karake kahA- tuma yahAM ekAeka kaise AI ho bahana ? kuNThavi ne kahA- bhaiyA, tumase mujhe eka bAta kahanI hai / rAjendra ne vismita hokara kahA- tumako ? batalAo / kyA kisI naye deza kA koI naI cI upahAra denA hogA ? kuNThavi gambhIra hokara vimalAditya kI mulAqAta tathA usake prema kI kathA kaha gaI aura usane usa prema-rakSA ke lie koI upAya karane kA Agraha kiyaa| isa Akasmika saMvAda se rAjendra vismita ho utthaa| usakA ceharA uttara gayA vaha socane lagA ki rAjarAjA jaise durdharSa rAjA se maiM yaha bAta kaise kahU~gA / vaha samajha gayA ki isakA pariNAma bahuta hI bhayaGkara ho sakatA hai| kintu kuNThavi ne jaba apanI jeba se maNimuktA se khacita eka choTI-sI churI nikAla kara kahA - bhaiyA, yadi tuma pitA jI se kahakara hamAre vivAha kI vyavasthA na kara sakoge to maiM yahI burI hRdaya meM bhIka kara prANa tyAga kara duuNgii| rAjendra kA sneha se durbala hRdaya kAMpa utthaa| yaha kyA? yaha to bar3I Azcaryajanaka ghaTanA hai ! kuNThatri bandI rAjA ke prema meM par3a gaI ! Dara ke mAre rAjendra kA hRdaya tharathara kAMpane lgaa| vaha socane lagA ki kisa taraha kisa sAhasa se meM samrAT se kahU~gA ki vimalAditya tathA kuNThatri paraspara eka-dUsare se prema karate haiM, ataeva Apa vimalAditya ko mukta karake una donoM kA vivAha kara dIjie / aisA kahane kA phala kyA hogA, yaha rAjendra ko ajJAta nahIM thaa| parantu phira mAM phira bhI bahana kA mu~ha tAkakara rAjendra rAjarAjA ke samIpa gayA / X X X meM rAjarAjA maMtriyoM tathA anyAnya sabhAsadoM se pariveSTita rAjasabhA virAjamAna thaa| aise hI samaya meM rAjendra vahA~ phuNcaa| putra ke dekhakara rAjarAjA ne pUchA- kyA tumheM kucha kahanA hai ? "hAM samrAT !" "kaha sakate ho|" samrAT kI AjJA pAkara rAjendra ne kuNThavi aura vimalAditya kA hAla kaha sunAyA / zrAvaNa ke megha ke samAna rAjarAjA kA mukha gambhIra ho gayA / sabhAsthala nIrava thA / sahasA eka ucca hAsya ke aTTahAsa se cAroM dizAoM ko mukharita karake rAjarAjA ne kahA- itanI bar3I sparddhA isa hatabhAgya bandI cAlukyarAja kI itanA ghora apamAna ! asahya hai / itane dinoM taka isake mAmale kA nipaTArA na karake maiMne bahuta anucita kiyA hai| kala hI isakA phaisalA karU~gA, ucita daNDa diye binA na rahU~gA / senApati, kala savere vimalAditya ko hamAre sammukha upasthita karo / * www.umaragyanbhandar.com
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 sarasvatI [bhAga 36 kisI ke mu~ha se bAta na niklii| rAjendra nIrava, stabdha, malina mastaka uThAkara kuNThavi kI ora tAkA / kaisI sundara, prazAnta ujjvala aura nispanda thaa| sArA AkAza ghane kAle megha se DhaMka gyaa| dRSTi thI ! dRSTi kyA thI, mAno jagamagAte hue do tAre the| kuNThavi kI ora dekha lene ke bAda eka bAra sabhA kI ora tAkakara vimalAditya vimalAditya usa dina rAta ko cintA meM magna thaa| kuNThavi aba ne garvamaya svara meM kahA-samrATa ! aparAdha merA hai / rAjakumArI kA nahIM AtI ! vINA aba usa taraha nahIM bjtii| hatabhAgya bandI ne nhiiN| use kSamA kara diijie| sArI rAta jAga kara hI kATI thii| prAtaHkAla kI snigdha aura zItala kuNThavi ne kahA-pitA, rAjAdhirAja samrATa , bandI cAlukyarAja vAyu lagane para use jarA-sI tandrA aagii| itane meM ekAeka jhanajhanA ne koI aparAdha nahIM kiyA hai| aparAdhinI maiM huuN| mujhe daNDa dIjie, kara usake kamare kA dvAra khula gyaa| cakita hokara usane dekhA ki vimalAditya ko kSamA kara diijie| katAra ke katAra sainika cale A rahe haiN| una sabake hAtha meM naMgI rAjarAjA ne eka vikaTa . ha~sI ha~sakara kahA-cAlukyarAja talavAreM haiN| bAda ko-pahale eka dina jisa prakAra vaha bandI ke vimalAditya, tumhAre lie maiM prANadaNDa kA Adeza karatA huuN| rUpa meM lAyA gayA thA, ThIka vaise hI sainika loga kautUhala se abhibhUta sabhAmaNDapa ke sabhI loga eka sAtha hI hAya hAya karane lge| janatA ke bIca se use lekara rAjasabhA ko gye| nibhIka vimalAditya ke prazAnta mukhamaNDala para ha~sI kI eka rekhA usa dina rAjasabhA meM bar3I bhIr3a thii| rAjA ke maMtrI, pArSada udita ho aaii| tathA nagara ke pratiSThita vyakti unheM ghere baiThe the| usI samaya bandI rAjarAjA ne phira kahA-muno kuNThavi, tumhAre prati merA Adeza vimalAditya ko liye paharedAra loga rAjasabhA meM upasthita hue| hai nirvAsana kaa| rakSakoM kA dala hAtha meM naMgI talavAreM liye hue use ghera kara khar3A ho kuNThavi ha~sI / ha~sakara jeba se vaha churA nikAlane kA prayatna gyaa| eka ora vimalAditya khar3A thA aura dUsarI ora rAjakumArI karane lagI, kintu churA usameM nahIM thA, isase vaha mUcchita hokara vahIM kuNThavi / vaha bhI strI paharedAroM se pariveSTitA thii| gira pdd'ii| samrATa kA nirNaya sunane ke lie sabhI loga gardana uThAye pratIkSA kara rahe the| rAjarAjA ne kahA-eka sundara rAjA ko bandI karane ke hA~, prANadaNDa huaa| eka zubha muhUrta meM nRtya-gIta aura utsava kAraNa Aja mujhe apanI kanyA kA parityAga karanA par3a rahA hai| ke sAtha cAlukyarAja vimalAditya ne prANadaNTa ke rUpa meM kuNThavi ko maMtrigaNa, yadi maiM pahale hI isa hatabhAgya bandI kA mastaka tIkSNa prApta kara liyA aura kuNThavi kA cira-nirvAsana huA vimalAditya ke talavAra ke AghAta se zarIra se pRthaka kara detA to kuNThavi ko hRdaya-rAjya meM / rAjarAjA ne kanyA aura dAmAda ko dahez2a ke rUpa meM isakI rUparAzi para mugdha hone kA avasara hI na miltaa| Aja maiM veMgI kA rAjya diyaa| usa anucita vilamba kA pratIkAra kruuNgaa| vimalAditya ne rAjarAjA ko pada-dhUli grahaNa karake kahA-maiMne sabhA ke madhyasthala se hokara hA hA karatA huaA ha~sA kA eka Aja jo amUlya ratna prApta kiyA hai, usakI tulanA meM gI kA rAjya adRhAsa.nikala gyaa| prema ne vimalAditya ko sAhasI banA diyA thaa| usane eka bAra rAjarAjA ha~sane lge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ phArasI meM bhAgavata lekhaka, zrIyuta mahezaprasAda maulavI Alima fAz2ila zrImadbhAgavata hinduoM kA mahattvapUrNa grantha hai| jisa samaya bhArata meM phArasI kA jora bar3hA, saMskRta ke anya granthoM kI bhA~ti zrImadbhAgavata ke bhI usake premiyoM ne phArasI meM anuvAda kara ddaale| inameM se kaI anuvAda aba bhI milate haiN| phArasI aura aravI ke suprasiddha paMDita zrIyuta mahezapramAda jI ne isa lekha meM aisI hI bhAgavatoM kA paricaya diyA hai| ja rata meM jisa samaya fArasI kA mAhaba ne pahale racA thA, kyoMki dazama skandha ke pahale z2ora thA usa samaya saMskRta jo padya haiM * unase spaSTa hai ki lAlA sAhaba lAlapura ke aneka apUrva granthoM kA nAmaka sthAna ke nivAsI the| inake bAlya-kAla meM hI anuvAda fArasI meM huA jaba yaha sthAna pAnI kI bAr3ha se naSTa ho gayA taba ye dillI thA athavA yaha ki saMskRta- meM apane pitA ke yahA~ jAkara rahane lge| vahA~ inhoMne granthoM ke asalI bhAvoM ko par3hA-likhA aura san 1145 hijarI arthAt san 1742 darzAyA gayA thaa| purANoM IsavI meM pahale antima tInoM skandhoM ko likhA / prathama nau kI mahattA kucha kama nhiiN| yahI kAraNa hai ki aneka skandhoM ke race jAne kI samApti kA samaya navama skandha ke purANa fArasI meM milate haiM / samasta purANoM meM sabase adhika anta meM zrAvaNa sudI caturthI saMvat 1807 vikrama arthAt prasiddha 'zrImadbhAgavata' hai| yahI kAraNa hai ki gadya tathA (san 1750 IsavI) likhA huA hai| / isI bhAga ke antima padya meM isakI kaI pratiyA~ prakAzita tathA hastalikhita pRSTha para prema ke mainejara kI ora se eka vijJApana prakAzita (fArasI meM) sampUrNa athavA apUrNa milatI haiN| fArasI hai| usase spaSTa hotA hai ki presa kI ora se antima tIna bhAgavata kI ye pratiyA~ merI dRSTi meM pAI haiN| skandha prathama prakAzita hue the, kyoMki lAlA sAhaba ne unheM pahale racA thA / aura Adi ke nau skandha bAda ko 'zrImadbhAgavata' ke nAma se sampUrNa bAraha skandha phArasI prakAzita hue, kyoMki ye skandha antima tInoM skandhoM ke padya meM haiN| isake racayitA kA nAma lAlA amAnata rAya bAda race gaye the| navalakizorI saMskaraNa ke sivA lAlA aura upanAma 'amAnata' likhA huA hai| yaha sampUrNa sAhaba ke prathama nau skandhoM kA koI anya saMskaraNa merI grantha muMzI navalakizora sAhaba ke presa kAnapura se san dRSTi meM abhI taka nahIM AyA aura na kisI lekha se hI 1870 IsavI meM prakAzita ho cukA hai| ma~jhale AkAra ke mujhe yaha mAlUma ho sakA ki kahIM yaha dubArA chapA hai, 1,748 pRSThoM meM hai| do bhAgoM meM vibhakta hai| eka bhAga kintu antima tInoM skandhoM kA eka aura saMskaraNa merI meM prathama 8 skandha haiM aura dUsare meM bAkI tIna skandha haiN| dRSTi meM avazya pAyA hai jo 'sudarzana-cakra-presa' se parantu yaha jJAta rahe ki antima tIna skandhoM ko lAlA jamAdI-ula-auvala san 1272 hijarI (janavarI san * lakhanaU ke sivA muMzI jI kA eka chApAkhAnA * dekho pRSTha 2-8 // pahale kAnapura meM bhI thA / / dekho pRSTha 665 / 533 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 sarasvatI 1856 IsavI) kA prakAzita hai| isa saMskaraNa se mujhe yaha nahIM mAlUma ho sakA ki yaha presa kahA~ thA / isa saMskaraNa kI jo prati dekhane meM AI hai usake prathama do pRSTha naSTa the / saMbhavataH isI kAraNa yaha patA nahIM cala sakA ki yaha presa kahA~ thA / hA~, isameM jo choTI-sI bhUmikA hai usase aisA jAna par3atA hai ki yaha presa dillI meM rahA hogA / yaha saMskaraNa bar3e AkAra ke 1,166 pRSThoM kA hai aura sacitra hai / vAstava meM isI saMskaraNa ke AdhAra para antima tIna skandhoM kA navalakizorI saMskaraNa sacitra huzrA hai I prathama prati ke racayitA ne apane grantha ko madhura banAne ke lie bIca bIca meM AvazyakatAnusAra g2az2aleM va rUbAiyA~ bhI likhI haiM / isake sarvapriya hone para lAlA sAhaba ne saMvat 1812 vikrama (sana 1754 IsavI) meM rAmAyaNa ko bhI fArasI padya meM likhA thA jo muMzI navalakizora ke presa se san 1872 IsavI meM prakAzita ho cukA hai / ( 2 ) 'candramuna' athavA 'candramaNi' nAma ke koI paNDita hue haiN| unhoMne san 1906 hijarI (san 1665 IsavI) meM fArasI meM zrImadbhAgavata ko racA thaa| yaha prati choTe AkAra ke 460 pRSThoM meM hai / san 1861 IsavI kI hastalikhita prati banArasa ke 'kAra maikala pustakAlaya' meM hai / ati sundara akSaroM meM hai| mAnA navIna hI likhI gaI hai| isake likhanevAle sajjana kA nAma isa para nahIM / yaha prati mUla lekhaka kI hI prati se naqala kI gaI hai| isakA nAma eka sthAna para ' nargistAna' va dUsare sthAna para 'saMbulistAna' likhA huA hai 1 ) 'zrImadbhAgavata' ke nAma se eka tIsarI pustaka jo kevala dazama skandha kA padyAnuvAda hai, milI hai| pUrvArddha va uttarArddha donoM meM kula 14,350 zera (padya) haiN| * yaha prati tathA navalakizorI saMskaraNa kI sampUrNa prati kAzI hindU vizvavidyAlaya pustakAlaya meM zrIrAma sekazana meM hai - P. 9. 9., 1, 2, 3. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat | bhAga 36 yaha abhI taka prakAzita nahIM huA hai| isakI eka hastalikhita prati hindU- hAI-skUla, banArasa, ke pustakAlaya (myuz2iyama vibhAga) meM hai / isakA AkAra ma~jholA hai / kula pRSTha eka haz2Ara ke lagabhaga haiN| yaha prati purAne DhaMga ke moTe kAg2az2a para sAdhAraNa lipi meM hai / kisI vyakti tathA vastu ke nAma va kucha vizeSa zabda lAla rozanAI se likhe gaye haiM anyathA sArA grantha kAlI rozanAI se hI likhA gayA hai / granthakAra kA nAma makkhanalAla upanAma 'tamannA' aura pitA kA nAma nityAnanda jAti mAthura kAyastha likhI huI hai / grantha meM race jAne kA samaya san 1231 hijarI (san 1816 IsavI) hai / grantha meM lakhanaU ke navAba g2AjIuddIna haidara ke nimitta prazaMsAtmaka padya haiN| unase aisA anumAna hotA hai ki svayaM lekhaka mahAzaya athavA unake gharAnevAle navAba ke yahA~ avazya naukara the / grantha ke pUrvArddha bhAga ke likhe jAne kA samaya 14 rajaba san 1267 hijarI (san 1851 IsavI) arthAt pUrNamAsI pUsa saMvat 1606 vikrama hai / isake pazcAt hI uttarArddha likhA gayA hai / isako jisane likhA arthAt naqala kiyA hai usakA patA grantha se kucha nahIM calatA / ( 4 ) 'zrI bhAgavata mahApurANa' nAma kI eka hastalikhita prati ( gadya meM) mere pAsa hai| prati bar3e AkAra ke 352 pRSThoM meM thI, kintu isake Adi ke 6 pRSTha aura 2 pRSTha bIca ke khaNDita haiM / nahIM to isameM sampUrNa 12 skandha the / yaha kisakA bhASAntara kiyA huA hai, yaha kaba bhASAtara kiyA gayA, kahA~ kiyA gayA, ina bAtoM kA patA abhI taka mujhe nahIM mAlUma ho sakA / hA~, isa prati ke likhe jAne kA samaya zrAvaNa badI ekAdazI zanivAra saMvat 1858 yA 1856 vikrama hai / lekhaka kA nAma * dina aura tithi yAdi jo anta meM likhe hue haiM unameM se saMvat kA ekAI aMka spaSTa rUpa se nahIM par3hA jAtA / www.umaragyanbhandar.com
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6) phArasI meM bhAgavata 535 nahIM likhA huA hai, kintu lekha se spaSTa hai ki Adi bahAdura the| unake choTe bhAI haracaranadAsa jI the| unhoMne va anta ke 166 pRSTha eka vyakti ke likhe hue haiM aura isa prati ko caturdazI saMvat 1855 vikrama arthAt 12 madhya ke 100 pRSTha kisI dUsare ke likhe hue haiM / para donoM jamAdI-ula-auvala san 1213 hijarI (san 1768 IsavI) lekhakoM kI likhAvaTa sundara hai| ko samApta kiyA thaa| merA khayAla hai ki yaha prati abhI kahIM nahIM chapI hai| ukta hastalikhita prati ke viSaya meM aba yaha kahanA para eka aura prati mere pAsa avazya aisI hai jisakA pATha anucita na hogA ki yaha prati vAstava meM kisI hindU ukta prati se bahuta kucha milatA-julatA hai| yaha prati sajana kI racanA pratIta hotI hai| kisI anya vyakti ke hAtha kI likhI huI hai| bar3e AkAra meM hai| isameM dazama skandha bhI pUrNa nahIM arthAt prati yaha 'zrImadbhAgavata' ke nAma se san 1870 IsavI meM adhUrI hai, jisase lekhaka kA nAma tathA likhe jAne kA gujarAnavAlA (paMjAba) ke 'jJAna-presa' kA chapA huA eka samaya bhI nahIM mAlUma ho sakatA, parantu kAg2az2a va aura saMskaraNa hai / yaha choTe AkAra ke kevala 116 pRSThoM likhAI zrAdi se spaSTa hai ki yaha prati kama-se-kama sau kA hai aura gadya meM hai| isake kartA kauna sajana the, unhoMne varSa pUrva avazya likhI gaI thii| ise kaba likhA thA, ina bAtoM kA kacha patA na laga skaa| yaha hastalikhita prati phArasI gadya meM mere pAsa hai| anta meM yaha kahanA anucita na hogA ki ina fArasI bhAgavata kA sAra hai| bar3e AkAra ke 384 pRSThoM meM samApta granthoM se cAhe koI lAbha ho yA na ho, kintu inakI tulanA hai| isake racayitA athavA race jAne ke samaya kI bAbata karane para yaha avazya jAnA jA sakatA hai ki grantha ke kucha patA nahIM claa| anta meM jo kucha hai usase patA vivAdAspada viSayoM ko ina logoM ne athavA inake samaya calatA hai ki banArasa meM hI koI sajjana rAya sukhalAla ke logoM ne kyA samajhA thA / udgAra lekhaka, zrIyuta kuJjavihArI cauve jIvana pAkara bhI kara na sakA, jI-vana kI yaha dAvAgni zAnta / vasudhA meM Akara sudhA chor3a, viSa-pAna kiyA bana nipaTa bhrAnta / jaga nidrA meM thA jAgarUka, maiM jaga kara bhI kaba sajaga rahA ? vidhi kI gati-vidhi ke ho adhIna, maiM banA rahA hatamati nitAMta !! krandana hI merA hRdaya-gAna, zokAzru-vindu zuci ratna-hAra / karuNA hI mana kA keli-kuJja, pIr3A merA srvsv-saar| saMtApa zuddha tapa hai merA, asaphalatA merI saphala siddhi; cuna hAroM ke hI zuSka phUla, DthA maiMne nija vijaya-hAra !! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ kheloM kA mahattva lekhaka, zrIyuta vaMzIdhara siMha yoM to sadaiva hI janatA kA svAsthya rASTra kA sabase bar3A bala mAnA gayA hai para zrAdhunika yuga to mAnoM kheloM kAhI yuga hai| saMsAra ke prAyaH sabhI dezoM ke khilAr3I saMgaThita rUpa se isa maidAna meM vijaya prApta karane ke uddezya se saMsAra-yAtrA ke lie nikalate haiM aura apanI zakti kI parIkSA karate haiM / yaha prasannatA kI bAta hai ki isa sambandha meM bhArata bhI naye dRSTikoNa se vicAra karane lagA hai aura usane kucha karake dikhAyA bhI hai| isa navIna dRSTikoNa ke pracAra aura prasAra ke uddezya se hI lekhaka ne yaha vicArapUrNa lekha likhA hai / 1 kisI 'rASTra kI avanati hotI hai, durbhAgya se usakI saMskRti kA lopa hone lagatA hai| aneka mahattvapUrNa kalAyeM evaM vyavasAya upekSA kI dRSTi se dekhe jAne lagate haiM aura jina kAryoM meM usake pUrvaja garva - pUrNa tatparatA se bhAga lete the unake samparka se use saMkoca hotA hai / udAharaNa ke lie kevala saMgIta aura vyAyAma ko hI liijie| prAcInoM ne saMgIta ko ArAdhanA kA mahattvapUrNa aMga aura dalita kalAoM meM se eka mAnA hai| zrI nArada bhagavadbhaktoM meM agragaNya mAne jAte haiN| para aba baMgAla ke atirikta uttara bhArata meM isa vidyA kI yaha durdazA ho gaI hai ki vezyAoM aura nimna koTi ke logoM ko chor3akara kisI bhI varNa athavA samAja meM saMgIta-kalA kA pracAra nahIM hai / ruci bhI itanI dUSita ho gaI hai ki sivA g2ajaloM jaise nimna koTi ke gAnoM ke aura kisI cIz2a kI qadra hI nahIM hai / ThIka yahI hAla kheloM kA bhI hai| bhagavAna rAmacandra evaM zrI kRSNacandra kA kheloM meM bhAga lenA saba jAnate haiM aura jAnate haiM ki binA kheloM meM zarIka hue, binA zArIrika zikSA-lAbha kiye, hamAre pUrvaja itane bhArI yoddhA nahIM ho sakate the / phira bhI kasarata karanA, kuztI lar3anA, khela khelanA Adi Aja adhikAMza janatA ko surucipUrNa nahIM pratIta hote / ye kAma to naToM jaise nIco zreNI kI jAtiyoM aura 536 ja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat abodha bAlakoM ke samajhe jAne lage haiN| yaha prasannatA kI bAta hai ki aba kucha kucha ruci parivartana ho rahA hai aura loga kheloM se thor3I-bahuta dilacaspI lene lage haiM / bhAratIya Tenisa TIma 'Devisa kapa' meM sammilita hone lagI haiN| kuztI kA kauzala dikhalAne ke lie hamAre pahalavAna videza jAte haiM aura jo videzI pahalavAna yahA~ kuztI lar3ane Ate haiM ve apanA garva khokara hI vApasa jAte haiM / hamArI hAkIToma saMsAra vijayI siddha huI hai / hama aba iMgleMDa se krIkeTa ke TesTa maica khelane lage haiM / hamArI phuTabAla TIma aphrIkA ho AI hai / ghoSa aura rovina caTarjI jaise navayuvaka tairAkI meM saMsAra ke lie Adarza upasthita kara cuke haiM / parantu isa ora hamArI yaha pragati abhI bahuta dhIre dhIre ho rahI hai / isa vizAla deza ke lie yaha saba kucha samudra meM eka bU~da ke barAbara hai| par3hAI kA parIkSA phala jAnane ko to sabhI mAtA-pitA utsuka rahate haiM, kintu bAlaka ne zArIrika unnati kitanI kI hai, isakI kisI ko cintA nahIM / mere tuccha vicAra meM yaha udAsInatA prANaghAtaka hai / nirbala, alpAyu, akarmaNya yuvakoM kI saMkhyA vRddhi kA kAraNa adhikAMza meM yahI hamArI udAsInatA hai / pAzcAtyoM kI jIvanacaryA meM khela, vyAyAma athavA zikAra kA lagabhaga vahI sthAna hai jo unake jIvikA sambandhI vyavasAya kA / bar3e se bar3A rAja - nItijJa, sAhityika, vaijJAnika pratidina anivArya rUpa se vyAyAma ke lie samaya nikAlatA hai aura www.umaragyanbhandar.com
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakhyA 6] kheloM kA mahattva 537 yathAsambhava varSa meM eka-do mAsa kA avakAza prApta sAdhanama / pratyeka khela mAMsa-peziyoM ko kucha na kucha karane kA prayatna karatA hai tAki vaha kisI samudrataTastha paSTa karate hI haiM / phuTabAla, krikeTa Adi kucha aise athavA pArvatIya sthAna para jAkara aura kheloM meM khela haiM jinase zarIra kI prAyaH sampUrNa peziyoM para mammilita hokara manoraMjana kare tathA apanA svAsthya z2ora par3atA hai, ve sabhI balavAna aura puSTa hotI haiN| sudhaare| gambhIra mAnasika vyApAra aura caritra- isalie pUrNa zArIrika vikAsa ke lie eka se gaThana meM khela sahAyaka hI hote haiM, bAdhaka nahIM hote| adhika kheloM meM Rtu ke anusAra bhAga lenA cAhie, isa satya ko pAzcAtyoM ne samajhA hai| phalataH Aja kyoMki khela eka dUsare ke pUraka haiM, arthAt jo kucha ve pratyeka viSaya meM, jIvana-vyApAra ke pratyeka vibhAga kamI eka meM raha jAtI hai vaha dUsare khela ke dvArA pUrI meM, hamase bahuta Age bar3he hue haiN| ho jAtI hai| kheloM se zArIrika bala evaM vega ke __ parantu kheloM ke zikSAprada prabhAva para bahuta hI atirikta lAghavatA tathA zIghratA ke guNa bhI zarIra kama loga dhyAna dete haiN| dhArmika zikSA se bahuta kucha ko prApta hote haiN| isake sivA inase eka prakAra kI naitika unnati ho sakatI hai, pustakAdhyayana mastiSka zobhA, manoharatA, zarIra-lAlitya tathA ceSTA-sugako puSTa karane meM sahAyaka hotA hai, kintu zArIrika matA AtI hai, jinake kAraNa DhalatI huI Ayu meM bhI, bala athavA 'upakramakAritA' (Intuition) kI vRddhi arthAta zarIra meM sthUlatA A jAne para bhI khilAr3I meM ina donoM meM se kisI ke kiye kucha nahIM ho apana khela-prasAda-vihIna samavayaskoM kI apekSA sktaa| pustakoM athavA adhyApakoM ke dvArA prastuta adhika kriyAzIla aura custa rahatA hai / apane pahalakiye hue mAnasika bhojana ko pacAne ke lie, vAnoM ko hI lIjie / gAmA kI toMda ko dekhie mamajha kara grahaNa karane ke lie, bAlakoM ke aparipakka aura phira usakI bijalI jaisI jhar3apa kI kalpanA mastiSka ko bahuta hI kaSTaprada prayatna karanA par3atA kIjie, jisase jivesko jaisA vizvavikhyAta hai| parantu veloM meM bAlaka jo kucha auroM ko karate subhaTa bAta kI bAta meM cita ho gyaa| kyA hI hue dekhatA hai, jaldI grahaNa kara letA hai aura acchI bAta ho yadi hamAre pahalavAna kuztI ke anukaraNa karane kA udyoga karatA hai| ata: zArIrika atirikta anya kheloM athavA kasaratoM se bhI zauka oja ke sAtha hI sAtha mAnasika sphUrti kI abhivRddhi kreN| zAyada unakI bar3I bar3I toMdoM kA parimANa evaM nirmANa-zaktiyoM ko uttejita karane ke lie taba kama ho jAya / kAma-kAjI kisAnoM, asabhya kahe khela hI sarvottama mAdhana haiN| kheloM-dvArA hI kriyA- jAnevAle parantu naisargika vidhi se jIvana-yApana zIla manuSya utpanna ho sakate haiN| jisa prakAra khela karanevAle bhIla-santhAloM, sadA khelate-kUdate rahanesikhAye aura khele jAne cAhie yadi vaise hI khela vAle baccoM (mAtA-pitA ke atyadhika lAr3a ke putale, sikhAye aura khele jAyeM to vizvAsa mAnie ki ruI ke phAye meM lipaTe hue abhAge baccoM kA jikra kheloM kI sahAyatA se hI suyogya evaM satpAtra nahIM hai) meM biralA hI dIrghodara milegaa| bambaI se bhAratIyoM kI saMkhyA bddh'egii| prakAzita 'rAmapaMcAyatanama' vAle citra ko dekhakara __ khulI huI havA meM kasarata karane se svAsthya para mana meM kaise bhAva utpanna hote haiM, kyA khuuN| pracaNDa lAbhadAyaka prabhAva par3atA hai, vyAyAma se zarIra kA ziva-kodaNDa kA bhaMga karanevAle, mahAparAkramI gaThana hotA hai aura isa prakAra rogAdi ke pratirodha parazurAma ke darpa kA haraNa karanevAle, caudaha varSa kI kSamatA AtI hai| bhArata ke savazreSTha kavi vanavAsa karanevAle, rAvaNa-jaise utkaTa dAnava ke vadha kAlidAsa ne bhI kahA hai-zarIramAdyaM khalu dhama- ko kSamatA rakhanevAle maryAdApuruSottama bhagavAna ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 sarasvatI [bhAga 36 seTha jI kI sI toMda ! citrakAra evaM prakAzaka kI haiM aura manuSya ko zAntipriya vyavasAya ke yogya banAne balihArI ! "vRSabhakaMdha kehari Thavani" tathA "kehari- ke sAtha hI sAtha isa yogya bhI banAte haiM ki avasara kaTi paTa pItadhara" para vicAra kIjie aura taba par3ane para vaha apanI aura deza kI bhI rakSA kara ske| vicAra kIjie caudaha varSa vana-vAsa se Aye hue saba khela acche hote haiM, kyoMki sabakA pariNAma mahArAja ke citra para ! rAma, kRSNa, mahAvIra, bhISma, kalyANakArI hotA hai| hara prakAra ke khela kA arjuna, abhimanyu, pRthvIrAja, AlhA-Udala, pratApa, vizeSa prakAra kA zikSAprada mUlya hai| khela do zivAjI ityAdi ke kalpita citroM meM toMda dikhalAnA koTiyoM meM vibhAjita kiye jA sakate haiM--ekAkI apane ko hAsyAspada karanA hai| purAnI bAtoM ko khela tathA sAmUhika khela / sAdhAraNata: hama kaha chodd'ie| mejara nAyaDU, vijaya marceNTa, amaranAtha, sakate haiM ki ekAkI kheloM se vyaktitva kA vikAsa salIma, choTe bAba, dhyAnacanda, rUpasiMha, mohanabagAna hotA hai aura svAtantrya kA guNa prasphuTita hotA hai, ke pAla ityAdi ke sudRr3ha sabala zarIra meM AdhI aura sAmUhika khela hamameM sahakAritA ke bhAva kA chaTA~ka phAlatU gozta yA carbI nahIM dikhAI degii| Apa saMcAra karate haiN| pUchege, zarIra kaisA honA caahie| uttara meM yahI koI khela kyoM na ho, vaha khela khela na kahakahanA paryApta hai ki apane deza ke pramukha khilAr3iyoM lAyegA yadi usameM kisI prakAra kI AzaMkA na ho| ko dekhie / dekhie una charahare zarIroM ko jinakI a~garez2I kA eka padya hai jisakA yaha bhAva hai ki peziyA~ DhIlI avasthA meM rezama-jaisI mRdula evaM vivekI janoM kI krIr3A ke lie vaha khela jisameM sukhada tathA kar3I hone para faulAda jaisI kaThora hotI durghaTanAoM kI sambhAvanA na ho, nikRSTha hai| kucha haiM, aura phira yaha prazna Apa kabhI na kreNge| kheloM meM uttejanApUrNa sAhasa apekSita hai / kisa ___ hA~, zarIra ko to kheloM se lAbha hotA hI hai, sAhasa evaM manaHsthairya ke sAtha hamAre krikeTa ke kintu kevala itanA hI nhiiN| khela hamArI mAMsa. mahArathI mejara nAyaDU, amaranAtha, vajIraalI, peziyoM ko sudRr3ha karane aura hamameM sAhasa aura vijaya marceNTa (mAthe para paTTI bA~dhe hue), dilAvarasahanazakti bharane ke atirikta ve vaha plavanazIlatA, husena (jo mAthe para geMda lagane se saMjJAhIna ho gaye vaha sthAyI praphullatA, vaha adamya jindAdilI pradAna the) aura nAvamala (inake sira meM bhI coTa lagI karate haiM jo marate dama taka hArane kA nAma nahIM thI) iMgliza bolaroM kI banduka kI golI ke samAna letii| enDU laiGga nAmaka a~garez2a lekhaka kA krikeTa ke vega se AnevAle geMdoM ke sAmane ghaMToM DaTe rahe sambandha kA eka kathana nyanAdhika rUpa se anya kheloM aura rana karate rhe| geMda kI tejI kA yaha hAla * bhI lAgU hotA hai| unakA vaha kathana yaha hai- thA ki thor3I-sI bhI cUka kA pariNAma hotI"krikeTa svayaM zikSA hai aura usameM citta-svAsthya, kpaalkriyaa| nyAyazIlatA evaM adhyavasAya apekSita hai| pATha- kisI khela meM dakSatA prApta karane ke lie niyamita zAlA ke kamaroM kI apekSA krIr3A-kSetra para adhika AhAra, nidrA, ba~dhI huI evaM svAsthyavardhinI jIvanazikSA milatI hai aura isa zikSA se adhika lAbha caryA nitAnta Avazyaka hai| binA isake siddhi uThAnA caahie| kyoMki binA autsukya ke---binA mila hI nahIM sktii| yazaH-prApti ke lie athavA bhAvukatA ke-manoraMjaka krikeTa ho nahIM sakatA aura svAntaHsukhAya, naipuNya-lAbha sabako iSTa hai / kheloM ye guNa jIvana ko adhika samRddha banAte haiM-saMskRta ke hI bahAne khilAr3o apane ko acchI zArIrika karate haiM / " khela caritra-nirmANa meM sahAyaka hote dazA meM rakhatA hai| yahI kyA kama hai ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ yorapa--jaisA ki maiMne use dekhA 3--iTalI meM merA prathama saptAha lekhaka, zrIyuta harikezava ghoSa kisI samaya romana sAmrAjya aura saMskRti kI sAre saMsAra meM bar3I dhAka thii| romana sAmrAjya ke prAcIna vaibhava ke dhvaMsAvazeSa aba bhI iTalI meM yatra-tatra dekhane ko milate haiN| isa lekha meM zrIyuta harikezava ghoSa ne usI kA bahuta hI saMkSipta aura sundara DhaGga se paricaya diyA hai sAtha hI iTalI kI vartamAna pragati kA bhI unhoMne samucita z2ikra kiyA hai| paIda bandara se briDisI kI tIsare dina yUnAna ke nikaTa sayAtrA bar3I suhAvanI thii| ke choTe-choTe dvIpa dRSTigocara hone lAlasAgara se Age bar3hane lge| unameM se kucha meM loga base para ThaMDa mAlUma par3ane lagI aura hue the, parantu adhikAMza caTTAnI hameM garma kapar3e pahanane pdd'e| pahAr3a hone ke kAraNa ujAr3a the| bhUmadhya-sAgara atyanta zAnta thA / cauthe dina lagabhaga ATha baje prAta:dhUpa caTakIlI thI, vilakSaNa manda kAla hama briDisI pahu~ce / maiM aura vAyu baha rahA thA aura dina mano mere sAtha kucha aura mitroM ne rama aura ThaMDe the| yAtriyoM ne isa briDisI meM utarane kA nizcaya Rtu kA pUrNarUpa se Ananda liyaa| kiyA, isalie hamane apane irAde hamAre mitra zrIyuta ke0... to kI sUcanA 'pasara' ko dI aura apanI prasannatA ko binA prakaTa kiye na raha ske| hameM apane pAsaporTa para 'visA' mila gyaa| hamane ve itane jora jora se gAne aura nAcane lage ki bahuta- apanA rupayA pahale hI iTAliyana sikke-lirA meM se gambhIra logoM ne unakI kar3I AlocanA avazya badala liyA thA, jo hameM eka pauMDa meM sATha ke hisAba kI hogii| sArAMza yaha ki una ujjvala dinoM ne se milaa| usa samaya yuddha kI carcA nahIM thI, isapratyeka vyakti ko Ananda-vibhora kara diyA thaa| lie vinimaya kI dara sthira thI ! cuGgI-ghara ke 539 Shree SudharmaswamiGyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 sarasvatI do [ pAmpiyAI - sAdhAraNa ziSTAcAroM se chuTTI pAne para hamane TaiksiyA~ kirAye para lIM aura zahara dekhane nikle| briDisI gandA zahara hai aura sivA isake ki vaha eka bandaragAha hai, usakA koI aura mahattva nahIM hai / faujI sipAhiyoM kI eka bar3I saMkhyA ko sar3aka para mArca karate hue hamane eka bar3e khule maidAna kI ora jahA~ ravivAra kA sainika pradarzana kiyA jA rahA thA, jAte hue dekhA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat pAlo kA mandira ] hone kI AvazyakatA nahIM hai| unake mitra zrIyuta govila kA jo gata varSa briDisI utare the, kahanA thA ki iTalI kI vicitra ghATiyoM se hokara apanI nepalsa kI yAtrA meM unhoMne kucha atyanta citropama dRzya dekhe haiN| isameM sandeha nahIM ki jaba hama iTalI ke dakSiNI parvatoM kI ghATI se hokara gujare taba hameM zrIyuta lAla kA vaktavya satya pratIta huA / sar3aka Ubar3akhAbar3a pattharoM kI banI, taGga aura gandI thii| eka yorapIya zahara kA hama logoM para jo pahalA prabhAva par3A vaha atyanta nirAzAjanaka thA / ThAkura sAhaba ne sIdhA landana jAne kI apanI mUla yojanA meM parivartana kara lene ke kAraNa apane Apako bahuta kosaa| merI yojanA badalavA dene ke * kAraNa zrIyuta DI... ne bahuta kheda prakaTa kiyaa| qhaira zrIyuta lAla ne vizvAsa dilAyA ki hameM nirAza [ bhAga 36 saba milAkara hama ATha vyakti the, parantu hamameM se koI iTAliyana bhASA kA eka zabda bhI nahIM bola sakatA thA, isalie hamane TAmasa kuka se eka gAiDa liyaa| zahara meM do ghaMTe ghumAkara vaha hameM sahIsalAmata sTezana para le gyaa| sTezana para khAne ke lie hameM sirpha kucha roTI aura makkhana mila sakA, lekina phala yatheSTa mile| hama saba loga bahuta bhUkhe the, isalie jo kucha bhI milA use khUba khaayaa| lagabhaga 12 baje dina ko hamane nepalsa kI gAr3I www.umaragyanbhandar.com
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] yorapa jaisA ki maiMne use dekhA 541 pAmpiyAI-(emphIthiyeTara)]] pkdd'ii| gAr3I bahuta bharI thI, parantu hameM ArAma ke kucha sthAnoM kA dRzya to atyanta Azcaryajanaka sAtha baiThane ke lie jagaha mila gii| iTAlI se thaa| parvatoM kI DhAloM para aGgara-udyAnoM, choTI-choTI hokara jAnevAle yAtriyoM ko relave vAstavika nadiyoM aura sundara gRhoM kA dRzya hamAre lie sarvathA kirAye meM 60 pratizata kI riyAyata karatI hai| dina navIna thaa| jina sTezanoM se hama guz2are ve bar3e nahIM kucha kucha garma ho calA thA, isalie isa yAtrA meM the, parantu pAnI, soDA aura Aisa-krIma sarvatra sulabha hameM peya padArthoM kA yatheSTa sevana karanA pdd'aa| thaa| briDisI meM hamane TAmasa kuka se nepalsa meM TAmasa kuka kA AdamI hamAre lie bar3e kAma kA eka hoTala kI vyavasthA karane ke lie kahA thaa| nikalA, parantu apanI sevAoM kA usane hamase bahuta nepalsa meM hama rAta meM pahu~ce / gAr3I se utarate hI adhika mUlya liyA / ausata darje ke musAphirI hameM TAmasa kuka kA AdamI milaa| usane turanta asabAba ko rela ke DibboM taka livA jAne kA hameM hamAre asabAba ke lie prabandha kiyA aura nepalsa 8 Ane dene pdd'e| hameM jJAta huA ki gata cAra kI khAr3I para ke ThIka Upara adhiSThita eka acche varSoM meM dakSiNI iTalI kI ullekhanIya unnati huI hoTala meM le gyaa| vaha rAta vizeSa rUpa se tAroM se hai| gehU~ aura cAvala kI hamane atyadhika kRSi pUrNa thI aura bahusaMkhyaka bijalI kI battiyoM ke dekhii| iTalI apanI zarAba ke lie prasiddha hai aura prakAza meM hamane khAr3I kI eka jhalaka dekhii| hamane pahAr3oM kI DhAla para aGgara ke bar3e bar3e bAg2a dekhe| hamAre pAThakoM ko yaha bhalI bhA~ti mAlUma hogA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 sarasvatI [bhAga 36 kA aDDA hone ke kAraNa yaha nagara bahuta prasiddha ho gayA thaa| san 63 IsavI meM bhUkampa se pAmpiyAI kI bhISaNa hAni huI thI, to bhI yaha samRddhizAlI vyApArika kendra banA rahA aura bhUkampa ke bAda hI yaha nagara phira se basa gyaa| prathama bhUkampa ke solaha varSa bAda antima vidhvaMsa saMghaTita huaa| visUviyasa ekAeka [pAmpiyAI-eka bhadra puruSa kA gRha aura udyAna jAgRta ho uThA aura apanI coTI se bar3I ki nepalsa yatheSTa prAcIna nagara hai| visUviyasa kA zIghratA ke sAtha jalatI huI rAkha aura lAvA kI jIvita jvAlAmukhI nepalsa kI khAr3I para praharI ke ghora vRSTi karane lgaa| pAmpiyAI ke Upara 20 samAna khar3A hai| atIta kAla se yaha jvAlAmukhI se 25 phuTa taka moTI rAkha par3a gii| usake nivAsI par3osa ke nagara kA kaI bAra vidhvaMsa kara cukA hai| Dhahate hue makAnoM se bhAge; parantu unameM bahuta-se havA prAcIna romana nagara-prasiddha pAmpiyAI isI meM phailI jaharIlI bhApha se dama ghuTa jAne ke kAraNa visUviyasa se nikale lAvA meM samA gayA thaa| jo mara gye| yAtrI iTalI se gujarate haiM ve visUviyasa aura pAmpi- isa bhISaNa durghaTanA ne vidvAnoM ke adhyayana ke yAI kA nagara jisakI aba bahuta kAphI khudAI ho lie sAMskRtika kAla ke aneka amUlya smArakoM ko cukI hai, dekhane se nahIM cuukte| pAmpiyAI ke khaMDaharoM surakSita rakkhA hai| pAmpiyAI kA patA logoM ko se romana nagara kA prAcIna vaibhava, usakI saMskRti, solahavIM zatAbdI meM cala gayA thA, yadyapi vAstavika kalA aura khela saba hamAre sAmane atyanta spaSTarUpa se khudAI san 1806 meM Arambha huii| taba se yaha kArya A jAte haiM / romana-itihAsa aura saMskRti se sambandha avizrAntabhAva se cala rahA hai| ullekhanIya imArateM rakhanevAlI yahA~ jo purAtattva kI vastue~ nikalI haiM jinameM 'hAusa Apha veTTI', 'hAusa Apha silavara ve atyanta mahattvapUrNa haiN| pratyeka varSa haz2AroM yAtrI veDiGga' aura 'hAusa Apha golDena kyUpiDa' pAmpiyAI dekhane Ate haiN| sammilita haiM, abhI tIsa varSa hue prakAza meM lAI gaI pAmpiyAI nagara ko usakA vidhivat svarUpa haiN| suvyavasthita jIrNoddhAra aura punarnirmANa ne ise IsA ke janma se 6 zatAbdI pUrva yUnAniyoM ne diyA purAtattva ke kSetra meM saMsAra kA sabase saphala prayAsa thaa| phoneziyA aura yUnAna ke nAvikoM kA utarane pramANita kiyA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] purAtattva kI dRSTi se anya prAcIna nagaroM ke dhvaMsAvazeSoM ke viparIta pAmpiyAI meM vAstukalA kI aneka vibhinna zailiyoM kA sAkSAt hotA hai| kahIM kahIM lAvA ke DhokoM se yukta patthara ke gambhIra aura sthUla toraNa haiM aura kahIM mUrtiyoM aura bhitticitroM se alaMkRta gRha-dvAra haiM, jo nirmANakalA kI eka sarvathA bhinna zailI kA paricaya yorapa - jaisA ki maiMne use dekhA dete haiN| vinAza ke pUrva isa nagara kI janasaMkhyA sambhavataH 25,000 thii| nagara ke sthAyI nivAsiyoM ke atirikta usake audyogika aura vyApArika mahattva ke kAraNa vyApAriyoM kI eka bahuta bar3I saMkhyA usameM Akara vAsa kiyA karatI thI / hama nepalsa meM tIna dina Thahare aura pAmpiyAI visUviyasa aura saMgrahAlaya dekhA / saMgrahAlaya meM ve vicitra mUrtiyA~ jo khodakara nikAlI gaI haiM, pradarzana ke lie rakkhI gaI haiN| nepalsa ke isa saMgrahAlaya meM bahuta-sI vikhyAta romana - mUrtiyA~ bhI haiN| kucha misra kI vikhyAta mUrtiyA~ bhI isameM saMgRhIta haiN| romana logoM kI una dinoM kI mahAna saMskRti ko dekhakara cakita ho jAnA par3atA hai| yUnAnI mUrtiyoM meM se kucha to bahuta hI Azcaryajanaka haiN| ve adhikatara paurANika viSayoM se sambandha rakhatI haiN| yUnAnI purANa-zAstra atyanta manoraJjaka hai / ye saMgamaramara kI pratimAyeM usI yUnAnI purANa ke mahAna yoddhAoM ke parAkrama, mahAn premiyoM aura zaktimAna tathA nirdayI rAjAoM kI gAthAyeM kahatI haiM / cAru venasa, anupama Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 543 [pAmpiyAI kA saMgrahAlaya ] Irisa aura nIla nadI kI prastara pratichAyA Adi una prasiddha mUrtiyoM meM se kucha haiM jinakA nepalsa ke isa saMgrahAlaya ko garva hai| sabhI saMgamaramara sapheda nahIM haiM, kintu vibhinna raGgoM ke haiM aura vibhinna dezoM se lAye gaye the / ye patthara aba aprApya haiM, isalie ye pratimAyeM bar3I mUlyavAna haiM / hamAre nepalsa meM Thaharane ke dUsare dina eka iTAliyana bhadra puruSa se jo acchI a~garejI bola sakate the, merI bheMTa huii| iTAliyana saMskRti aura faisisTa Andolana ke sambandha meM merI unakI kaI ghaMTe bar3I manoraJjaka bAteM huI / maiMne unheM aura unakI priya patnI ko 'laca' ke lie nimaMtrita kiyA aura usake bAda hama khAr3I ke girda ke bAg2oM meM jI bahalAne ko gye| phaisisTa sarakAra qAyama hone ke bAda se iTalI kI caturmukhI unnati ke sambandha meM unhoMne bAteM karanI zurU kIM / kalA, vyavasAya aura kRSi kI unnati atyanta spaSTa hai / deza meM musolinI kI lokapriyatA bahuta bar3hI huI hai| maiMne www.umaragyanbhandar.com
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 aura bhI kharAba thI aura aba to kRSi-sambandhI kAryoM ke vistAra ke kAraNa unameM bahuta kucha unnati ho gaI hai| iTalI ne kRSisambandhI upajeM aba bAhara se maMgAnA bahuta kucha kama kara diyA hai aura usane zarAba, cAvala, tAje phala aura murabbe bAhara bhejane meM yatheSTa vRddhi kI hai| ___iTalI meM hoTaloM kA vyaya unakI zreNI ke anusAra kama aura adhika [visUviyasa jvAlAmukhI par3atA hai / bahuta-se hoTaloM meM mUlya ke sambandha meM unase pUchA ki kyA musolinI videziyoM se milate haiM? mola-tola karanA par3atA hai| unhoMne uttara diyA ki Aja-kala yaha sambhava nahIM hamAre deza kI dUkAnoM kI bhA~ti vahA~ kI dUkAnoM hai, kyoMki pratyeka DikTeTara ke zatru hote haiM aura unake meM bhI mola-tola karane kI AvazyakatA par3atI hai| jIvana para jo pichalA AkramaNa huA usase aba kisI sAdhAraNatayA dUsare darje ke acche hoTala meM Thaharane ko unase milane kI AjJA nahIM miltii| ina iTAli- aura bhojana kA vyaya 10 rupayA pratidina baiThatA | yana mahodaya ne nagara kI sAmAjika sthiti dikhAne hai| bhojana acchA hotA hai aura phala yatheSTa milate ke uddeza se apanI hI ora se hamase prastAva kiyaa| haiN| iTalI meM saMgIta kA bahuta pracAra hai aura usakA hama majadUroM ke kucha ghara dekhane gye| sarakAra ne jo saMgIta sAre yorapa meM vikhyAta hai| naye makAna banavAye haiM ve atyanta svaccha aura sukha- nepalsa meM tIna dina Thaharane ke pazcAt hama prada haiM, parantu inheM anya yorapIya dezoM ke samakakSa iTalI kI phesisTa sarakAra kI rAjadhAnI-roma ke lie | lAne ke lie abhI bahuta kucha karanA bAkI hai| ravAnA hue / yaha yAtrA nepalsa se kevala 6 ghaMTe ke dakSiNI iTalI ke maz2adUra zreNI ke loga utane sAdhana- lagabhaga kI hone ke kAraNa sukhaprada pratIta huI / yahA~ sampanna nahIM haiM, jitane uttarI prAntoM ke maz2adUra iTAliyana TUrisTa kampanI kA ejaMTa hameM milA aura haiN| khaira, mere mitra ne batalAyA ki pahale unakI sthiti zahara ke bIca meM hameM eka acche hoTala meM le gyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ naI pulake [pratimAsa prApta honevAlI naI pustakoM kI suucii| paricaya yathAsamaya prakAzita hogaa| ] 1-padmAkara-paMcAmRta-sampAdaka, paMDita vizvanAtha- 12-dosta darjiyA~ (pahalA bhAga)-lekhaka va prasAda mizra, ema0 e0, prakAzaka, zrI rAmaratna-pustaka-bhavana, prakAzaka, zrI Izvaradatta, darjIghara, raMgamahala bAz2Ara, lAhaura, kAzI, hai / sajilda pustaka kA mUlya 3) hai| haiM / mUlya 1 // ) hai| 2-3-zrI oMkAranAtha zarmA dvArA likhita, 13-di sTorI Aph di nobula prAiz2a vinarsa udyoga-mandira, gulAbabAr3I, ajamera se (a~garez2I)-lekhaka, zrI e0 ke0 sena, prakAzaka, IsTarna prakAzita 2 pustake palizarsa, ilAhAbAda, haiM aura mUlya 2 / / ) hai| (1) yAMtrika-citrakArI mUlya 2 // ) hai| 14-patra-puSpa-lekhaka, ThAkura devIsiMha, caumUM, (2) vaikyuma-breka-mUlya 2) hai| prakAzaka, jayapura sTeTa presa, jayapura, haiN| mUlya nahIM 4-5--zrI ajitaprasAda jI dvArA likhita, ajita likhA hai| zrAzrama, lakhanaU se prakAzita 2 pustakeM- 15-rASTrAloka- prakAzaka, paMDita haribhuja zAstrI, (1) devendracarita-sajilda pustaka kA mUlya ||=). hai / adhyakSa mAtRbhASApracAraka grantha-mAlA vidyAlaya, khU (2) ajitAzrama-pAThAvalI bhAga 1- muuly|-) hai| kaur3iyA~, amRtasara, haiM aura mUlya 4) hai| 6--sundara-satasaI (kavitA)-nirmAtA, paMDita 16-selekTa jemma (a~garez2I meM)-saMgrahakartA va sundaraprasAda, prakAzaka, seTha vrajalAla jI bAgar3I, koTA prakAzaka, ThAkura devIsiMha jI, caumUM , jayapura haiM / (bIkAnera) haiM / mUlya 1) hai| 7-pralApa (kavitA)-lekhaka, zrI mRtyuMjaya jI, 1-hindImuhAvarAkopa- yaha hindI kA apane DhaMga prakAzaka, zAradA-sadana, kAzI haiM / mUlya |-) hai| kA eka sundara koSa hai / ise dakSiNa-bhArata ke prophesara -cAru cayana-saMgrahakAra, zrI hanUmAn zarmA jambunAthana, ema0 e0, ne likhA hai| ApakA hindI ke prati caumUM , jayapura haiM / pustaka binA mUlya vitaraNArtha hai| bar3A anurAga hai| Apake prayatna se maisUra-rAjya meM hindI 9-bhAratIya anuzIlana-(aojhA-abhinandana kA khUba pracAra huzrA hai aura Aja bhI ho rahA hai| aise grantha)--prakAzaka, hindI-sAhitya-sammelana, prayAga hai| hI vidvAna hindI-premI ne isa anUThe koSa kI racanA kI malya nahIM likhA hai| hai| ApakA yaha prayatna prazaMsanIya hai aura isa kSetra meM kAma 10-vinaya-piTaka-anuvAdaka, zrI rAhula sAMkR- karanevAloM ko aApakI isa racanA se protsAhana hI nahIM tyAyana, prakAzaka, mahAbodhi-sabhA sAranAtha, banArasa haiN| milegA, kintu sahAyatA bhI milegii| hindI meM abhI taka sajilda pustaka kA mUlya 6) hai| zabda-koSa hI nidoSa nahIM bana pAye haiM, taba muhAvarA-koSa ke 11-saphala jIvana-lekhaka, zrI chabinAtha pAMDeya, 'pUrNa' tathA 'nirdoSa' banane kI kaise aAzA kI jA sakatI hai ? bI0 e0, ela.ela0 bI0, prakAzaka, vidyAmaMdira, banArasa tathApi isa koSa se eka abhAva kI avazya pUrti huI hai| siTI, haiM / mUlya 2 // ) hai| isakI racanA meM prophesara sAhaba ne vizeSa parizrama kiyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [bhAga 36 hai aura isake sarvAGgapUrNa banAne meM Apane apanI ora gupta prema kI bhikSA mA~gatA hai / udhara jagadIza bAbU kI se kucha uThA nahIM rakkhA hai aura isameM jo yatra-tatra bahana yuvatI ramA se bhI vivAha karanA cAhatA hai, isake truTiyA~ haiM unakI z2immedArI isake praNetA para nahIM lie vaha ramA ke pitA ko udhAra rupayA detA hai| ghuraha DAlI jA sakatI, kyoMki praNetA ne jahA~ jo muhAvarA apanI kanyA ke prema kI bAta sunakara use ghara se nikAla prayukta pAyA tathA jisakA jo kiyA gayA artha unheM prApta detA hai / vaha aAtma-hatyA karane ke lie rela kI paTarI para hA use unhoMne vahA~ se uThAkara isameM rakha diyA hai| jA leTatI hai| jagadIza usakI rakSA karatA hai| isI bIca udAharaNa ke lie prathama pRSTha ke 3 naMbara ke 'aMkuza denA meM sUrajarAma suzIlA ko badamAzoM dvArA ur3A le jAtA hai yA mAranA' ko hI lete haiM / isakA dUsarA artha unhoMne aura eka agamya sthAna meM kaida kara rakhatA hai / ThIka 'grAdhIna banAnA yA vaza meM kara lenA' likhA hai| para vivAha ke samaya ramA ghara se nikala bhAgatI hai. sazIlA bhI yaha artha ThIka nahIM hai / artha honA cAhie 'prerita karanA', kArAgRha se cala khar3I hotI hai| donoM nadI taTa para milatI 'pAge bar3hAnA' zrAdi / yadyapi isa taraha kI truTiyoM yA haiM aura kalakatte jAkara eka vRddha mema kI sahAra matabhedoM kI isa pustaka meM kamI nahIM hai, tathApi pustaka vyApAra se dhana kamAtI haiN| ghuraha tathA jagada bar3e kAma kI hai, vizeSakara zikSakoM aura vidyArthiyoM ke kalakatte pahu~cate haiN| vahA~ ve donoM apanI khoI huI lie / isameM Aye hue muhAvaroM kI saMkhyA bhUmikA meM nahIM nidhiyoM ko pAte haiN| sUrajarAma apane pandraha haz2Ara rupayoM batAI gaI hai / andAz2a se sAr3he tIna haz2Ara se Upara hI ke lie jagadIza ke pitA kI sArI jAyadAda nIlAma unakI saMkhyA hogii| isa maeNjhole AkAra kI 288 pRSTha para car3havAtA hai| usI samaya khabara pAkara jagadIza kI pustaka kA mUlya 1 // ) hai / pustaka sajilda hai| milane ghurahU tathA suzIlA ke sAtha vahA~ paha~catA hai aura kA patA-zrI ema0 vi0 zeSAdri eMDa kaMpanI, balepeTa, apane pitA kI rakSA karatA hai| sUrajarAma kA kanyAoM ke ba~galora sittii| ne za* bhagAne ke aparAdha meM pakar3avA detA hai| pitA kI sammati 2-prema kI devI yA vIra harijana bAlikA- se jagadIza suzIlA se vivAha karane ko taiyAra hotA hai| lekhaka, zrIyuta gaNezaprasAda zrIvAstava, prakAzaka, zrI usI samaya yaha prakaTa hotA hai ki suzIlA ghurahU camAra kI ciraJjIlAla tulasAna, 3 dahIhaTTA sTrITa, kalakattA haiN| nahIM, rAjamaMtrI vizvezvara zarmA kI putrI hai / rAjakopa kA mUlya ATha Ane / bhAjana banakara bhAgate samaya unhoMne apanI putrI ko eka yaha eka nATaka hai| isakA kathAnaka isa prakAra aparicita vyakti ko sauMpA thA aura vaha aparicita vyakti hai-suzIlA ghurahU camAra kI yuvatI putrI hai| eka dina vaha ghurahU camAra thaa| apanI bakariyA~ carAte hue gA~va ke pAsa kI nadI ke kinAre hamArI sammati meM suzIlA ko vizvezvara zarmA kI jA pahu~catI hai| vahA~ vaha gAnA gAtI hai / jagadIza aurasa santAna siddha karane kI vizeSa AvazyakatA na thii| eka brAhmaNa z2amIMdAra kA putra hai| vaha ghamatA huA aisA karake lekhaka ne vIra harijana bAlikA kA anta meM saMyoga se udhara jA nikalatA hai aura gAnA sunakara brAhmaNa-kumArI banAkara pustaka kI sAmayikatA tathA gAyikA ke pAsa jAtA hai| jAte samaya mArga meM paira uddeza donoM ko kSati pahu~cAI hai / 'prema hI saccA dharma hai'phisalakara vaha nadI meM gira par3atA hai, jahA~ magara ke lekhaka kA yaha uddeza suzIlA ko harijana bAlikA hI banI aAkramaNa se suzIlA nadI meM kUda kara usake prANa bacAtI rahane dene se sambhavataH adhika spaSTatayA saphala ho sakatA hai| donoM kA prema ho jAtA hai aura unakI prema-lIlA ko aura rAjA tathA maMtrI-sambandhI sAre antarkathAnaka kI bhI gA~va ke kucha loga dekha lete haiN| sUrajarAma nAma kA eka AvazyakatA na pdd'tii| pustaka par3hane meM mana lagatA hai pacAsa varSa kA dhanI buDDhA hai| vaha bhI suzIlA se aura abhinaya tathA citrapaTa donoM meM hI isakI kathA kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] naI pustakeM saphala upayoga kiyA jA sakatA hai| pustaka kI bhASA ko mUrtimAn rUpa meM lAkara khar3A kara detA hai| adhyAya sarala aura subodha hai tathA kavitAyeM sAdhAraNa tathA zrAja- ke adhyAya par3ha jAne para bhI jI nahIM UbatA / bhAratIya kala ke pracalita thiyeTaroM ke DhaMga kI haiN| truTiyA~ aura videza kI khUbiyA~ kahIM kahIM pAsa-pAsa ___3-pralApa (kavitA)-racayitrI zrImatI suzIlAdevI tulanAtmaka rUpa meM aMkita kI gaI haiM / aise sthAnoM para sAmanta, prakAzaka, zrI devendranAtha sAmanta, ema0 e0, lekhaka ne apane vyaMgya ke cAbukoM kI jo phaTakAra lagAI ela-ela0 bI0, ema0 ela0 sI0, cAIbAsA haiN| hai usase dezavAsiyoM ke udbodhana kA kArya hotA hai / - yaha pustaka 'vINA', 'antardhAna', 'abhilASA' grAdi sacitra hone se yaha pustaka aura bhI upayogI ho gaI hai| bhinna bhinna zIrSakoMvAlI 43 kavitAoM kA saMgraha hai aura (2) laMkA- lekhaka, zrIyuta rAhula sAMkRtyAyana / khar3I bolI meM likhI ina sarasa kavitAoM kI lekhikA haiM mUlya || muNDArIbhASAbhASiNI eka mahilA kvi| prArambha meM isa pustaka meM zrIyuta rAhula jI ne apane 'laMkA-pravAsa' apanA paricaya dete hue unhoMne likhA hai ke anubhavoM, tathA laMkA ke prasiddha-prasiddha nagaroM evaM ___ "hindI merI mAtRbhASA nahIM hai| merI mAtRbhASA tatsambandhI itihAsa kA rocaka varNana kiyA hai / laMkAmuNDArI hai| parantu maiM rASTra-bhASA hindI ko apanI mAtR- nivAsiyoM ke parva, unakA rahana-sahana, rIti-ravAja yAdi samajhatI huuN|" lekhikA kA yaha aneka viSayoM kA jJAna isa pustaka se ho jAtA hai| vicAra abhinandanIya hai| samantakUTa kA tIrtha musalamAna, hindU tathA bauddha sabake ___ ina kavitAoM meM kavi-hRdaya kI eka sahaja svAbhAvika lie eka pavitra tIrtha kyoM hai aura kaisA hai, isakA mano. karuNa jhaMkAra aotaprota hai| inheM hama 'pralApa' kahakara kaise raMjaka varNana Apako isa pustaka meM milegaa| lekhaka kI pukAreM ? niHsandeha eka viyoginI ke hRdaya kAnana ke ye lekhanazailI kI saba vizeSatAyeM isameM bhI haiN| sahaja, sarasa tathA sundara kAvya-kusuma sAhitya-rasikoM ke sAhityasevaka-saMgha, chaparA-dvArA prakAzita ina donoM hRdaya meM sahAnubhUtipUrNa yAtma-vismRti kI avasthA utpanna pustakoM kA geTa-apa sundara hai, parantu prUfa-sambandhI truTiyA~ kara dete haiN| pustaka meM chanda-sambandhI kucha truTiyA~ bhI bhI yatra-tatra raha gaI haiM / donoM pustakeM upAdeya haiN| khojane se mila jAya~gI, parantu 'kAvya' hRdaya kA sahaja -kailAzacandra zAstrI, ema0 e0 antarnAda hai, kevala chanda hI nahIM / kavitA-premiyoM ko isa 6-laMdana meM bhAratIya vidyArthI lekhaka, zrI racanA kA Ananda lenA caahie| rAjakumAra mAnasiMha bAra-eTa-laoN, prakAzaka, rAjasthAna 4-5-sAhitya-sevaka-saMgha chaparA kI 2 pustakeM- maMDala, ajamera aura mUlya 11) hai / (1) merI yoropa-yAtrA-lekhaka, tripiTakAcArya lekhaka mahodaya ne DhAI sau pRSThoM kI isa pustaka zrIyuta rAhula sAMkRtyAyana / mUlya 1||-) hai / ko pAThakoM kI suvidhA ke lie sAta paricchedoM meM ___ laMkA, tibbata, yorapa Adi ke utsAhI paryaTaka, bauddha. vibhakta kiyA hai / zikSA prApti ke lie laMdana meM jAnesAhitya ke khyAtiprApta paMDita zrIyuta rAhula sAMkRtyAyana vAle bhAratIya vidyArthiyoM ko pahale jina kaThinAiyoM kA jI kA vizeSa paricaya dene kI AvazyakatA nhiiN| bhikSu sAmanA karanA par3atA hai aura vahA~ kA vAtAvaraNa unake jI kI yorapa yAtrA kA yaha manoraMjaka varNana sarasa aura vicAroM meM parivatana karake unheM apane abhISTa se jisa sundara zailI meM likhA gayA hai / landana, perisa tathA jarmanI prakAra girA detA hai usa sabakA isa pustaka meM yathocita ke prasiddha prasiddha sthAnoM, zikSaNAlayoM, adbhutAlayoM, vizleSaNa kiyA gayA hai| isakI zailI upanyAsa-jaisI granthAgAroM Adi kA varNana sarala tathA sajIva bhASA meM hai| madana, aiyara aura guptA isake mukhya pAtra haiN| ve likhe hone ke kAraNa pAThakoM ke sAmane una una cIz2oM zikSA-prApti kI kAmanA se laMdana jAte haiN| aiyara kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarasvatI [ bhAga 36 AcaraNa zrArambha se anta taka pazcimI DhaMga kA, aura spaSTa ho jAtA hai / pustaka kI bhUmikA meM pravAsI bhAratIyoM guptA kA pUrvI DhaMga kA hai| madana apane AcaraNa meM kI samasyAoM ke vizeSajJa zrIyuta svAmI bhavAnIdayAla jI donoM vicAroM se acchI bAtoM ko hI apanAne kA prayatna saMnyAsI ne ina bAtoM para, ApabItI ghaTanAoM-dvArA, acchA karatA hai / kucha dina ke bAda usakI bhAratIya vicAradhArA prakAza DAlA hai| pratyeka bhAratahitaiSI ko yaha pustaka manda par3a jAtI hai aura pazcimI logoM kA mahavAma use par3hanI caahie| adhika priya ho jAtA hai| use saira-sapATe adhika pasanda hote -bhAratIya sahakAritA-Andolana-lekhaka, haiM yahA~ taka ki laMdana ke samudrI kinAre kI saira meM vaha misa zrIyuta zaMkarasahAya sakasenA, ema0 e0 bI0 kaam| jonsa ke phaMde meM pha~sa jAtA hai| madana ko mima jonma patA-vyavasthApaka, bhAratIya granthamAlA, vRndAvana, haiN| ke prema meM vizuddhatA kA bhAna hotA hai, para kucha hI dinoM meM mUlya 2) hai| usake AcaraNa para use sandeha bhI hone lagatA hai| misa profesara zaMkarasahAya sakasenA barelI-kAleja meM arthajonsa apanI vAkcaturatA se madana ko phira vizvAsa zAstra ke adhyApaka haiM aura apane viSaya ke vizeSajJa haiN| dilAtI hai aura usase madana kA mela-jola adhika bar3ha isa pustaka meM unhoMne bhAratIya grAmoM kI aneka Arthika jAtA hai| kintu acAnaka madana ko phira usake bhraSTA- samasyAoM tathA sahakAritA-dvArA unako hala karane ke caraNa kA pramANa mila jAne se udvignatA utpanna ho jAtI upAyoM para acchA prakAza DAlA hai| pustaka vistRta hai| vaha apanI hatyA kA prayatna karatA hai, para daivayoga adhyayana tathA parizrama se likhI gaI hai| aura apane se baca jAtA hai / isa ghaTanA ke bAda usakI vicAradhArA viSaya kI hindI meM saMbhavataH eka hI pustaka hai| zrAjavizuddha ho jAtI hai aura vaha sadA ke lie saceta ho kala jaba deza kA dhyAna grAma-saMgaThana aura grAma-sudhAra kI jAtA hai| zrora lagA huA hai, isa pustaka meM varNita upAyoM se isa anya ghaTanAyeM prasaMgavaza hI isameM lAI gaI haiN| kArya meM bar3I sahAyatA mila sakatI hai / pustaka kI bhASA isa pustaka ko par3hakara bhAratIya vidyArthI laMdana meM jAkara sarala aura viSayopayogI hai tathA geTa-apa sundara hai| adhika cetanatA ke sAtha adhika bAteM sIkha sakatA hai| AzA hai, hindI-premI isa pustaka kA ucita zrAdara kreNge| pustaka supAThya aura upayogI hai| 9--koTilya ke Arthika vicAra- lekhaka, zrIyuta - gaMgAsiMha jaganalAla gupta tathA zrIyuta bhagavAnadAsa kelaa| patA7-pravAsI bhAratIyoM kI vartamAna samasyAyeM- vyavasthApaka, bhAratIya granthamAlA, vRndAvana / mUlya |||-) hai| lekhaka, zrIyuta premanArAyaNa agravAla bI0 e0, prakAzaka, kauTilya ke arthazAstra ke a~garez2I tathA hindI meM yadyapi mAnasarovara-sAhitya-niketana, murAdAbAda haiM / mUlya 1) hai| kaI anuvAda ho cuke haiM, tathApi unake grantha ke viSayoM __ apane viSaya kI yaha eka mahattvapUrNa pustaka hai| pravAsI ko sarala rUpa meM rakhanevAlI eka pustaka kI AvazyakatA bhAratIyoM kI samasyAyeM bhArata ke bhaviSya jIvana kA eka thii| ina lekhakoM ne isa pustaka ko likhakara isa kamI ko kaThina prazna hai| isa pustaka meM lekhaka ne bar3I rocaka dUra kiyA hai / isa pustaka ke par3hane se mAlUma hogA ki IsA zailI tathA z2oradAra bhASA meM pravAsI bhAratIyoM kI samasyAoM se 322 varSa pUrva hamAre deza meM loka-kalyANa kI bhAvanA kI ora deza kA dhyAna AkRSTa kiyA hai| apane pravAsI se prerita hokara bhAratIya manISiyoM ne kaise praur3ha grantha likhe bhAiyoM kI kaThinAiyoM kI ora se hama loga kitane udA- the| usa samaya kI rIti-nIti tathA samAja-vyavasthA ke sIna haiM aura unake Upara kiye gaye anyAya tathA atyA- bAre meM isa pustaka se hama paryApta jJAna prApta kara sakate haiM / / cAroM kA virodha na karake hama anyAya aura atyAcAra prAzA hai, pustaka kA ucita Adara hogA jisake ki vA ko kaise protsAhana dete haiM, yaha isa pustaka ke pATha se sarvathA yogya hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] naI pustakeM 10--zrI tukArAma-caritra (jIvanI aura upadeza)- 11---zrI caitanyacaritAvalI (khaNDa-caturtha tathA mUla-lekhaka, zrIyuta lakSmaNa rAmacandra pAMgArakara, bI0 e0| paJcama)-lekhaka, zrIyuta prabhudatta brahmacArI, prakAzakahindI-anuvAdaka-zrIyuta lakSmaNa nArAyaNa gardai / mUlya gItA presa, gorakhapura / mUlya kramazaH // aura / ) hai 10) hai / patA-gItA-presa, gorakhapura / / zrIcainyacaritAvalI ke ina donoM khaNDoM ke prakAzita yaha marAThI-pustaka kA hindI-anuvAda hai| hindI meM ho jAne se zrI caitanya mahAprabhu kA jIvana-carita pUrNa ho kabIra tathA tulasI ko chor3akara saMbhavataH anya kisI saMta jAtA hai| pUrva prakAzita khaNDoM kI hI bhA~ti ina donoM kavi ke jIvana ke viSaya meM itanI chAna-bIna, vistAra khaNDoM ko bhI lekhaka ne apanI projasvinI, bhaktipUrNa tathA parizrama se likhA hA grantha hamane nahIM dekhaa| madhya tathA sarala zailI meM hI likhA hai| caturtha khaNDa meM raMgIna yuga ke hindI ke santa kaviyoM ke viSaya meM kavIndra-ravIndra tathA sAde citroM kI saMkhyA caudaha tathA paMcama khaNDa meM ke vizvavidyAlaya meM vaMgabhASA-bhASI vidvAna gaveSaNA kareM, dasa hai| isake par3hane se mahAprabhu kA jIvana A~khoM ke unakI vANiyoM kA saMgraha karane ke lie ve sudUra sthAnoM sAmane nAcane lagatA hai aura hRdaya meM AdhyAtmika bala kI yAtrA kareM tathA unakI amara vANI par3hakara videzI tathA bhakti kA udaya hotA hai| paMcama khaNDa ke anta meM loga taka mugdha hoM, parantu jinakI bhASA meM unhoMne amUlya lekhaka ne ina pustakoM kI racanA ke lie prayukta granthoM kI anubhUtiyoM kA amRta bharA hai ve paira pasAre nizceSTa soyA tathA caitanya-carita-sambandhI vibhinna bhASAoM meM upalabdha kreN| isase bar3ha kara lajA kA viSaya kyA ho sakatA pustakoM kI eka sUcI bhI de dI hai| adhyayanazIla hai ? isa pustaka meM mUla-lekhaka ne jisa parizrama tathA jijJAsu mahodaya jo mahAprabhu ke carita ke viSaya meM adhika vistAra se mahArASTradezIya bhakta santa tukArAma kI jIvanI jAnakArI prApta karanA cAheM, isase lAbha uThA sakate tathA upadezoM ko saMkalita kiyA hai use dekhakara hameM bar3A haiN| AdhyAtmika patha ke pathikoM tathA bhaktoM ke lie hI aAnanda huaaa| karma, upAsanA tathA jAnakANDa nAmaka pustaka parama upayogI hai| tIna mukhya khaNDoM meM yaha 666 pRSThoM kA grantha likhA gayA 12-eziyA kI mahilA-krAnti-lekhaka, zrI hai| sAdhanA ke patha para calane kI icchAvAle bhaktoM ke jagadIzaprasAda mAthura 'dIpaka', prakAzaka, hindI-sahityalie tathA janatA meM AdhyAtmika bhAvoM kI pavitra jAgRti maNDala, bAz2Ara sItArAma, dehalI haiN| mUlya 1) hai / ke lie aise santa kaviyoM kI AtmAnubhUtiyA~, unakI dIpaka jI ne apanI isa pustaka meM eziyA-mahAdvIpa ke camatkAra-pUrNa jIvana-ghaTanAyeM tathA sAdhAraNa avasthA se rUsa, cIna, jApAna, barmA, fArasa aura bhArata-deza kI striyoM AdhyAtmika carama vikAsa ke lie unake dvArA avalambita kI tathA anya deza nAmaka adhyAya meM turkI kI mahilAoM kI upAya vAstava meM zraddhA, utsAha aura Atmika bala pradAna jAgRti para prakAza DAlA hai| ina dezoM meM mahilA-krAnti karate haiN| se pUrva striyoM kI durdazA, unakA kraya-vikraya tathA adhikArapustaka ke anuvAdaka haiM hindI ke praur3ha lekhaka zrIyuta hIna tathA mUka bandI-sA unakA jIvana aGkita karake lekhaka lakSmaNa nArAyaNa gardai jii| isalie anuvAda kI sundaratA ne krAnti ke pazcAt una dezoM kI mahilAoM ke kArya, tyAga, ke viSaya meM vizeSa kahane kI AvazyakatA nhiiN| isa yogyatA tathA unake dvArA kiye gaye sudhAroM kA digdarzana 666 pRSThoM aise bar3e prAkAra ke upayogI grantha ko eka rupaye karAyA hai| isa pustaka ke par3hane se hindI-bhASA-bhASiyoM tIna Ane ke nAma-mAtra mUlya para dene ke lie gItA- ko bahuta-sI naI bAteM mAlUma hoMgI aura unakA dRSTikoNa presa bhI prazaMsA kA pAtra hai| aise sundara tathA sulabha vistRta hogaa| bhAratIya mahilAyeM ise par3hakara anya dezoM grantha kA hindI-premiyoM ko saMgraha tathA svAdhyAya karanA kI mahilAoM se tyAga, AtmavizvAsa tathA AtmanirbharatA caahie| kI zikSA grahaNa kara sakatI haiN| lekhanazailI sundara tathA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 sarasvatI bhASA sarala hai / pustaka kA geTa-apa acchA hai, para mUlya yadi pracAra kI dRSTi se kucha kama hotA to adhika ucita hotA / 13 - mahilAsamAja - lekhaka, zrIyuta zroMkAranAtha 'dinakara', prakAzaka, parivartana-prakAzaka vibhAga ajamera haiM / mUlya 1) hai / isa choTI-sI pustaka meM lekhaka ne 'hamArA nyAya' zikSA, paradA tathA adhikAra nAmaka zIrSakoM para apane vicAra vyakta kiye haiM / striyoM ke prati puruSoM dvArA kiye ye anyAya tathA adhikArApaharaNa kA jozIle zabdoM meM virodha karate hue lekhaka ne mahilAoM kI zikSA ke prabhAva se honevAlI hAniyoM ko dikhalAyA hai tathA parade kI prathA ko dUra karane ke lie bhI ucita kAraNa batalAye haiM / pustaka meM koI navIna vicAra nahIM haiM, hA~ mahilAoM ke pakSa - samarthana meM lekhaka ne una smRtikAroM tathA bhaktoM kI kaTu AlocanA avazya kI hai jinhoMne striyoM kI nindA kI hai / parantu yaha nindA virakti-mArga meM jisa prakAra, kAminI- kAJcana ke parityAga ke lie 'kAminIrUpa' nArI kI kI gaI hai, usI prakAra usa patha kI pathika nAriyoM ke lie puruSoM ko heya batalAyA hai / isa dRSTikoNa ko sAmane na rakhane ke kAraNa lekhaka kI yuktiyA~ ekAGgI tathA eka pakSa kI ho gaI haiM / pratyeka adhyAya ke prArambha ke a~garez2I vAkyoM ke uddharaNa dekara prArambha karanA, vizeSatayA una sthAnoM para jahA~ ve smRti ke zlokoM athavA vedamaMtroM ke anuvAdamAtra haiM, avAJchanIya hai / pustaka meM aneka sAmayika bAtoM para bhI prakAza DAlA gayA hai / isa dRSTi se pustaka upAdeya kahI jA sakatI hai / 14 - anuvAda - candrikA - lekhaka, kaviratna paNDita cakradhara nauTiyAla, ema0 e0, zAstrI, hindI prabhAkara haiM / patA - motIlAla banArasIdAsa, paMjAba saMskRta pustakAlaya, lAhaura | mUlya 1) 1 yaha pustaka hAI skUla tathA inTaramIDiyeTa ke parIkSArthiyoM kA lakSya meM rakhakara likhI gaI hai / saMskRta anuvAda para anya bhI aneka lekhakoM ne pustakeM likhI haiM, parantu jaisI sarala paddhati tathA krama se anuvAda ke lie Avazyaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 viSayoM kA vivecana isa pustaka meM huA hai, vaisA bahuta thor3I pracalita pustakoM meM dRSTigocara hotA hai / saMskRta-vyAkaraNa tathA anuvAda donoM kA paraspara ghaniSTha sambandha | isa bAta kA vicAra rakha kara hI zAstrI jI ne isa pustaka ko likhA hai / pustaka ke anta meM azuddhi-saMzodhana, lokoktisaMgraha, paMjAba tathA saMyukta prAnta kI prAza tathA hAI skUla parIkSAoM ke prazna-patra tathA zabda-sUcI nAmaka prakaraNoM se grantha kI upayogitA aura bhI bar3ha gaI hai / pustaka parizrama se likhI gaI hai aura hAI skUla kI zreNiyoM ke lie vizeSa upayogI hai / 15 - vidyArthI jainadharmazikSA - lekhaka, zrIyuta brahmacArI sItalaprasAda jI, prakAzaka, di0 jaina pustakAlaya, sUrata haiM / mUlya 1 || ) hai / skUla tathA kAleja ke jaina vidyArthiyoM ko jaina-dharma ke tattvoM tathA zikSAoM se paricita karAne ke uddeza se lekhaka isa pustaka ko likhA hai / sampUrNa pustaka ziSya tathA zikSaka ke praznottaroM ke rUpa meM sarala, zuddha tathA pratipAdya viSaya ke anurUpa bhASA meM likhI gaI hai| jaina dharma kI sampUrNa rUparekhA tathA usake tattva isa eka pustaka ke par3hane se paryApta rUpa se samajha meM A sakate haiM / pustaka parizrama se likhI gaI hai / AzA hai, jaina chAtra isase ucita lAbha uThAveMge / jaina jijJAsu bhI jaina-dharma kI aneka jJAtavya bAtoM ko isa eka pustaka se jAna skeNge| lekhaka ne pustaka ke anta meM jainetara dharmoM tathA jaina dharma kI samAnatA tathA asamAnatAoM kA bhI saMkSipta paricaya de diyA hai jisase pustaka kI upayogitA aura bhI bar3ha gaI hai / sampUrNa grantha meM anya dharmoM ke vivecana meM lekhaka ne ziSTabhASA kA prayoga kiyA hai| jaina tathA jaina donoM ko isase lAbha uThAnA cAhie / 16 - prasaMgocita padyamAlikA - (saMskRtagrantha) saMgrahakartA zrIyuta phUlacandra muni, pRSTha saMkhyA 163. mUlya II) hai / patA - zrI jotimala mUlAmala jaina (bhAvar3A), mAtIbAz2Ara, po0 mAlerakoTalA sTeTa (paMjAba) / upadeza dene athavA dharma-pracAra karane ke samaya vyAkhyAna ko prabhAvazAlI evaM rocaka banAne ke lie kAma meM www.umaragyanbhandar.com
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] naI pustakeM AnevAlI saMskRta sUktiyoM kA tathA zlokoM kA isameM saMgraha vitarita / prakAzaka-zrI kanhaiyAlAla dIkSita, khalAsI kiyA gayA hai| yaha grantha jaina upadeza ko tathA pracArakoM laina, kAnapura haiN| ke bar3e kAma kA hai| anya saMskRtajJa vidvAn bhI isase lekhaka ne apane pUjya pitA kI puNyasmRti meM "zrI lAbha uThA sakate haiM / padyoM kA hindI-anuvAda jAnabUjha mizrIlAla dIkSita granthamAlA" kA prakAzana prArambha kiyA kara granthakAra ne nahIM diyA hai| parantu hamArI sammati meM hai| ukta grantha-mAlA kA yaha prathama puSpa hai / isa choTIyadi hindI-anuvAda bhI de diyA jAtA to saMskRta na sI pustaka meM kRSNa viSayaka stuti-zlokoM kA saMgraha kiyA jAnanevAle bhI isa saMgraha se lAbha uThA sakate aura grantha gayA hai / zloka cune hue haiM / zlokoM ke nIce sarala tathA ke pracAra kA kSetra bhI bar3ha jaataa| pustaka meM zuddhi-azuddhi zuddha hindI meM unakA anuvAda diyA gayA hai| kRSNakI sUcI bhI lagA dI gaI hai| chapAI sAdhAraNa hai| bhaktoM ke kAma kI hai| 17-saMdhyA-pATha (kabIra-paMthI pustaka)--TIkAkAra, 20-ArkIyolojI ina gvAliyara-(a~garez2I)paM0 bhU0 108 mahanta zrI vicAradAsa jI bIjaka TIkAkAra, lekhaka, zrIyuta ema0 bI0 garde, bI0 e0, supariTeMDeMTa aAfa pRSTha-saMkhyA 80 aura mUlya ) hai| patA- kabIra sAheba aArkIyolojI, gvAliyara sttett| mUlya 1 / / ) hai / kA mandira, sIyAbAg2a, bar3audA (gujraat)| prastuta pustaka meM lekhaka ne gvAliyara riyAsata kI ___saMtapravara kabIradAsa kI vANI meM 'saMdhyA pATha' kA purAtattva-sambandhI khojoM tathA vahA~ ke prasiddha aitihAsika . eka vizeSa sthAna hai| isa pustaka meM maMgalAcaraNa, gaur3I sthAnoM kA saMkSipta paricaya diyA hai / gvAliyara-rAjya meM AratI, jJAnastotra, vijJAnastotra, dayAsAgara, cetAvanI ujayinI, vidizA, padmAvatI, dazapura, kuntalapura Adi Adi kA samAveza krama se kiyA gayA hai| saMdhyA-pATha para prasiddha prAcIna nagara haiM aura ye aitihAsika dRSTi se mahattvamahanta jI ne 'saralA' nAmaka TIkA meM mUla-padoM kI sarala pUrNa haiN| isa pustaka meM ina sabhI sthAnoM kI purAtattvatathA vizada vyAkhyA kI hai / TIkA meM yathAsthAna yoga- sambandhI bAtoM kA vivaraNa diyA gayA hai / sambandhI aneka jJAtavya bAtoM para prakAza DAlA gayA hai| svargIya gvAliyara-nareza ne apane yahA~ purAtattva-vibhAga prArambha meM saMdhyA ke mahattva para zAstrIya pramANoM-sahita ko kholakara tathA zrIyuta gardai jI jaise purAtattva ke vizeSajJa eka choTI-sI bhUmikA likhI gaI hai / pustaka kabIra- ko usakA prabandha sauMpakara vAstava meM eka upayogI kArya panthiyoM ke kAma kI hai aura unheM isase lAbha uThAnA kiyA hai / isake dvArA kitanI hI amUlya aitihAsika caahie| sAmagriyoM kI rakSA kI vyavasthA huI hai jaisA ki isa 18 --gopI-prema - lekhaka, zrIyuta hanumAnaprasAda pustaka se jJAta hotA hai| gvAliyara ke purAtattva-vibhAga ne poddAra, pRSTha-saMkhyA 56, mUlya -|| hai| patA -gItA-presa, apane yahA~ eka saMgrahAlaya bhI sthApita kiyA hai, jo gorakhapura / bhagavAn kRSNa aura gopiyoM kA prema bhagavad- itihAsa ke vidyArthiyoM ke lie bar3e kAma kA hai| bhaktoM ke sAdhana aura siddhi kA carama aAdarza hai| prastuta isa pustaka meM gvAliyara ke prasiddha sthAnoM ke 34 citra tathA pustaka meM usI pavitra prema kI vyAkhyA kI gaI hai| gopI- gvAliyara kA mAnacitra bhI diyA gayA hai / chapAI, geTa-apa prema kyA hai aura vizvatyAgI virakta aura bhakta mahAtmAtroM meM zrAdi uttama hai| usakA kyoM itanA Adara hai, yaha bAta isa pustaka ke 21-mAinDa iTsa misTrIja eNDa kanTrolapar3hane se bahuta kucha samajhI jA sakatI hai| pustaka upAdeya (a~garez2I)-lekhaka, zrIyuta svAmI zivAnanda sarasvatI, aura manana karane yogya hai| prakAzaka, gItA-presa, gorakhapura haiN| 19-kRSNakIrtana-saMgrahakAra tathA anuvAdaka mana ke viSaya meM aneka AdhyAtmika granthoM meM milane'dIkSita-bandhu' haiN| pRSTha-saMkhyA 16 hai| binA mUlya vAlI sAmagrI kA isa pustaka meM saMgraha-sA kara diyA gayA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 sarasvatI hai / mana kyA hai, kisase banA hai, isakA kyA parimANa hai, khAdya dravyoM kA isa para kyA prabhAva par3atA hai, kaisI adbhuta zaktiyoM kA yaha bhANDAra hai, kaise yaha caJcala mana vaza meM kiyA jA sakatA hai ityAdi zIrSakoM ke nIce lekhaka ne aneka upayogI bAtoM kA saMkalana kiyA hai| eka hI viSaya para vibhinna matoM ko rakhane se tathA unameM se eka ke nirNaya kA prayatna na hone se pratipAdya viSaya kI spaSTatA kama ho gaI hai / yogya jijJAsu tathA isa viSaya se anurAga rakhanevAle sajjana isase aneka jJAtavya bAteM jAna sakate haiM / viSaya- pratipAdana kI zailI yadi adhika krama-baddha hotI to pustaka aura bhI upayogI ho sakatI thI / kailAzacandra zAstrI, ema0 e0 22- 30 - ' gItA presa' kI 6 pustakeM gorakhapura ke 'gItA presa' ne aba taka jitane kAma kiye unameM lokopakAra kA bhAva adhika rahA hai| hAla meM usane (1) 'Iza' (2) 'kena' (3) 'kaTha' (4) 'muNDaka' (5) 'praznopaniSad' -- ye pA~ca upaniSad sAnuvAda zAGkara bhASya sahita navIna chApe haiN| inakI pRSTha saMkhyA yathAkrama 50, 150, 170, 130 aura 130 he aura mUlya ), II), II-), I) aura I) hai / ina sabameM eka eka raGgIna citra, viSaya-sUcI, maMtrAnukramaNikA, aura zabdArtha evaM bhAvArthabodhaka zuddha anuvAda hai / vaha mUla ke barAbara bagala meM lagA huA hai / aisA hone se pratyeka vAkya yA paMkti kA artha samajhane meM buddhi svataH praviSTa ho jAtI hai aura usameM chAtroM ko vizeSa suvidhA milatI hai / 'upani 'vedoM ke artha prakaTa karanevAle hote haiM / aura veda, bhagavAn kI vANI haiM jinameM sampUrNa zAstroM ke sArabhUta bIja bhare hue haiN| inake atirikta (6) 'mumukSu sarvasva' - nAmatulya phala denevAlA hai / isake pA~ca prakaraNa haiN| pahale meM zrAtmajJAna, dUsare meM zrAcAradarzana, tIsare meM virakti, cauthe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat bhAga 36 meM japa, dhyAna, upAsanA aura pA~caveM meM bandhanamokSa ke upAya batalAye gaye haiM / pratyeka viSaya sodAharaNa hai / isa loka meM nirAmaya rahane aura baMdhanamukta hokara paraloka prApta karane ke lie yaha grantha manana karane yogya hai / saMpUrNa viSaya 63, pRSTha cAra sau, mUlya III), raGgIna citra 1 aura azuddhi eka bhI nahIM / (7) 'premadarzana' - hai / ise nAradabhakti sUtra kA vistRta anuvAda yA bhASAbhASya kahA jAya to atyukti nahIM / isameM anuvAdaka mahodaya ne etadviSayaka apanI vyApaka buddhi kA paricaya diyA hai| manodita bhAva pradarzita karane ke sivA anyatra ke aneka vAkya rAya dekara ise bahuta hI upayogI, hRdayagrAhI evaM rucikArI banA diyA hai / bhaktiviSayaka bAtoM meM adhikAMza vyakti kama dhyAna dete haiM / kintu isameM to sAmAnya manuSyoM kA mana bhI zrAnandamagna hokara saMlagna ho jAtA hai| isake sampUrNa 84 sUtroM kA avalokana karane se sUcita ho sakatA hai ki ye sUtra 84 se piMDa chur3Ane meM samartha haiN| isakI pRSTha saMkhyA 200, citra 3, prakaraNa 16 aura mUlya 1 ) haiM / (8) 'nAradabhaktisUtra' meM premadarzana ke mUla sUtra saMskRta meM haiN| sAtha meM bhAvArthabodhinI TIkA hai / bhagavadbhakta isako kaMThastha karake premadarzana ke sahAre tallIna honA cAheM to bar3I suvidhA milatI hai| isakI pRSTha saMkhyA 30 aura mUlya ) | hai / aura ( 9 ) govinda dAmodara mAdhaveti' stotra hai / isameM bhagavAn kI vividha lIlAoM IIT manovinodAtmaka evaM AtmakalyANakAraka rUpa meM paricaya karAne ke sAtha hI pratyeka zloka meM 'govinda dAmodara mAdhaveti' uccAraNa karavA diyA hai| isake surIle zlokoM kI madhura dhvani meM mana mana ho jAtA hai| sAtha meM sundara bhASAnuvAda bhI hai / zloka 68, pRSTha 40, citra 1 aura mUlya - ) | hai | - hanumAna zarmA www.umaragyanbhandar.com
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com. hato vA prApsyasi svargaM jitvA vA bhokSyase mahIm / tasmAduttiSTha kaunteya yuddhAya kRtanizcayaH // [ citrakAra -- zrIyuta sudhIndra sAhA - zrImadbhagavadgItA 2-37
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAyaka sAhitya I bhAratavarSa kA parivartanakAla mahattvapUrNa bAta yaha dekhanA hai ki kisa bhAvanA se hama kA glaMDa meM IsTa iMDiyA aso- bhAratIyoM ko navIna zAsana-vidhAna dete haiM aura kisa siezana' nAma kI eka bhAvanA se ve usakA svAgata karate haiN|" parantu jisa parisaMsthA hai| yaha eka prakAra vartana kI bAta maiM kahane jA rahA hU~ vaha rAjanaitika utanA kA sAhityika saMsthA hai| nahIM hai jitanA ki sAmAjika hai / isameM zikSita aMgarez2a aura udAharaNa ke lie pardA ko liijie| haidarAbAda meM vilAyata meM jAkara rahana- maiMne eka abhUtapUrva dRzya dekhA / sar3aka para safeda vastra se vAle bhAratIya paraspara DhaMkI huI mujhe eka bhUta-sI koI cIz2a calatI dikhAI vicAroM kA AdAna-pradAna karate haiN| isa saMsthA kI pdd'ii| usameM Age A~khoM ke do jAlIdAra nizAna bane kAryavAhI landana se prakAzita honevAle mAsika patra the| pUchane para mAlUma huA ki yaha bhUta nahIM, 'eziyATika rivyU' meM chapA karatI hai / gata AkTobara hama jaisI hI hAr3a-mAMsa kI mAnava-prAkRti hai, jise sArI ke aMka meM zrIyuta filipa morela kA jo pArliyAmeMTa z2indagI kaidakhAne meM bitAnI pdd'egii| isase yaha siddha ke membara haiM aura jo hAla meM do mahIne ke hotA hai ki bhAratavarSa meM abhI pardA hai| isameM sandeha nahIM lie bhArata kA bhramaNa karane Aye the, eka lekcara ki haz2AroM aurateM parde ke bhItara duHkha kA jIvana vyatIta chapA hai| ise inhoMne 'bhAratavarSa kA parivatanakAla' kara rahI hoMgI / parantu isa prathA ke viruddha Andolana zurU zIrSaka meM ukta saMsthA meM par3hA thaa| lekcara ke hai aura yaha mara rahI hai / 1875 meM bar3audA meM eka bhI anta meM upasthita sadasyoM kI TippaNiyA~ bhI chApI lar3akiyoM kA skUla nahIM thA / parantu aba vahA~ 68,000 gaI haiN| yahA~ hama unake lekcara kA mAra dete haiM lar3akiyA~ zikSA pA rahI haiM / jo hAla bar3audA kA hai vahI ___bhAratavarSa se merA prema bacapana se hI hai| merI buyA samasta bhArata kA samajhie / enI ne bhAratIyoM kI sevA meM apanI z2indagI hI guz2Ara jAta-pAta ke sambandha meM bhI bahuta bar3A parivartana ho dii| ve mujhe apane patroM meM bhArata kI bAteM likhakara aura rahA hai| achUta aba ve pahalevAle achUta nahIM rahe / yahA~ ke citra bhI bhejA karatI thiiN| una saba bAtoM se maisUra meM ve sivila sarvisa meM bhartI kiye jA rahe haiM aura bhArata ke bAre meM merA prema bar3hatA gyaa| phira bhArata se bar3audA meM mahArAja ke mahala meM unheM prativarSa prItibhoja merA itanA hI lagAva nahIM hai / merI patnI bhArata ke eka diyA jAtA hai / ye naI pravRttiyA~ bar3e bar3e zaharoM meM hI bhUtapUrva gavarnara-janarala kI potI haiM aura dUsare kI bhtiijii| nahIM, dehAtoM meM bhI dekhI jA rahI haiN| isalie maiM bhArata kI yAtrA karane yoM hI nahIM nikala par3A dharma kA z2ora abhI kama nahIM huA hai| yaha dekhanA thA. balki usake sneha ke bandhana ne hameM prAkRSTa kiyA thaa| ho to banArasa jAie ! kalakattA-hAIkorTa kA eka mukaddamA bhAratavarSa meM bar3e bar3e parivartana ho rahe haiM / naye vidhAna mere dekhane meM aayaa| baGgAla ke eka gA~va ke eka ke viSaya meM mujhe kucha nahIM kahanA hai| isa sambandha meM devamaMdira ko g2arIba kisAnoM kI jeba se pratidina 30 pauMDa lArDa hAlIfAksa kA eka vAkya kAfI hogA-"sabase kI AmadanI hotI hai / saikar3oM achUta aise haiM jo jIvana 553 phA. 10 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 sarasvatI [bhAga 36 kI sAdhAraNa svacchatA se dUra rakkhe jAte haiN| kAnUna bana rakhane ke lie apane klaba meM gaira a~garez2oM ko nahIM pAne jAne para bhI bAla-vivAha apanI talavAra calAtA jA rahA dete to isameM kisI ko kyoM Apatti ho ? merA uttara yaha hai| g2arIbI kA aba bhI bar3A vistAra hai aura amIroM meM hai ki jisa klaba meM kevala adhikArIvarga ke hI loga sArvajanika hita-bhAvanA kA abhAva hai| parantu jaba hama liye jAya~ vaha sarvathA prAiveTa nahIM kahA jA sktaa| yaha dekhate haiM ki ye yugoM ke rasma-ravAja haiM taba idhara jo inhIM klaboM ke kAraNa bhAratIyoM aura a~garez2oM meM bheda kI sudhAra hue haiM ve kama nahIM jAna pdd'te| isameM sandeha nahIM khAI bar3hatI jA rahI hai, jo anya sthiti meM kadApi nahIM bar3ha ki bhArata ke bahuta-se bhAgoM meM nayA khUna joza mAra rahA sakatI thii| yaha duHkha kI bAta hai ki vartamAna vAyasarAya hai aura purAnI ber3iyA~ TUTatI calI jA rahI haiN| kA jinhoMne bambaI meM viliGgaDana-klaba kI sthApanA kI __ hama 'madara iMDiyA' jaisI kitAbeM par3hate haiM aura kalpanA hai, anukaraNa nahIM kiyA gyaa| riyAsatoM meM yaha bheda nahIM karate haiM ki bhAratavarSa mandiroM, mahaloM aura khaMDaharoM kA hai| vahA~ bhAratIya aura a~garez2a sAtha sAtha barAbarI ke arddhazikSita deza hai aura hama socate haiM ki Izvara ne hama darje para khelate aura g2apa lar3Ate haiM / yahI bhAva hameM briTiza sabhyoM ko vahA~ nyAya aura kAnUna kI sthApanA karane ko bhejA bhArata meM bhI bartanA caahie| hai| hamAre dezavAsI bhArata kI jo sevA kara rahe haiM usase mahArAnI vikToriyA kI yaha ghoSaNA ki unake maiM inakAra nahIM krtaa| briTiza gavarnameMTa ke hAthoM bhArata sAmrAjya meM saba barAbara haiM, tabhI saphala ho sakatI hai jaba kI mahAn unnati huI hai| parantu bhArata meM jo bauddhika aura hama bhAratIyoM ke sAtha unake deza meM bhI samAnatA kA AdhyAtmika parivartana ho rahA hai usakI kadra karane meM hama bartAva kareM / asamartha rahe haiN| hamane kipaliMga kI yaha bAta mAna lI hai ki pUrva aura pazcima kabhI nahIM mila sakate, parantu vAstava meM abIsIniyA kA bheda aura usakA pATha dekhA jAya to bhArata meM donoM milakara eka ho rahe haiN| "abIsIniyA kA bhaviSya andhakAra meM hai| aura yadi hameM bhArata meM rahanA hai to hameM bhAratIyoM kI usa para kucha bhI vipatti par3e vaha saMsAra ko eka icchA se rahanA hogaa| kisI kadara bhI ho pichale varSoM meM pATha par3hA jaaygaa| vaha pATha kyA hai ? yahI ki isa hamArI nIti kucha aisI hI rahI hai / yadyapi bhArata meM mahAn bIsavIM zatAbdI meM bhI koI rASTra tabhI taka svAdhIna rAjanaitika parivartana ho gaye haiM aura ho rahe haiM, tathApi abhI raha sakatA hai jaba taka vaha jana aura astra-zastra se yaha zikAyata banI huI hai ki hama bhAratIyoM ke sAtha barAbarI tathA Adhunika vaijJAnika upakaraNoM se pUrNa rUpa se kA bartAva nahIM krte| kisI a~garez2a se bAteM karate samaya puSTa hai|" yaha zrIyuta subhASacandra bosa ke usa lekha unake dila meM yaha bAta banI rahatI hai ki ve eka zAsaka kI prArambhika paMktiyoM kA Azaya hai jo navambara se bAteM kara rahe haiM aura svayaM zAsita haiM / vartamAna vAyasarAya ke 'mADarna rivyU' meM chapA hai aura jise unhoMne yorapa aura leDI viliGgaDana bhAratIyoM se sahAnubhUti ke sAtha milate se likhakara bhejA hai| Apane yorapa meM prakAzita haiM, parantu kisI choTe a~garez2a karmacArI kA bhI upekSA kA a~garez2I aura phreMca patroM se uddhAraNa dekara yaha siddha vyavahAra isa saba para pAnI phera sakatA hai| aba maiM eka kiyA hai ki iTalI, briTena aura phrAMsa tInoM abIsIatyanta nAjuka prazna para AtA huuN| merA tAtparya a~garez2a- niyA ko bA~Ta lenA cAhate haiN| isa sambandha meM klaboM meM bhAratIyoM ko sammilita karane se hai| jaba taka Apane laMdana ke 'nyU lIDara' kA lekha uddhRta kiyA hai| aise klaba raheMge, bheda-bhAva banA rhegaa| a~garez2a yaha kahate usakA kucha aMza isa prakAra haihaiM ki klaba vyaktigata jIvana kI bAta hai aura yadi kucha "......1606 meM tInoM sAmrAjyavAdI zaktiyoMa~garez2a bhArata meM bhI apane ghara kA vAyumaMDala banAye briTena, phrAMsa aura iTalI ne Apasa ke eka samajhaute para Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmayika sAhitya saMkhyA 6 ] hastAkSara kiye, jisase yaha dhvanita huA ki ye tInoM zaktiyA~ Age calakara abIsIniyA ko Apasa meM bA~Ta leNgii| samajhaute meM yaha chalapUrNa siddhAnta taba bhI svIkAra kiyA gayA thA ki abIsIniyA kA aGga bhaGga nahIM kiyA jAyagA / parantu vAstava meM isa samajhaute se a~garez2oM ko nIla nadI ke zirobhAga kI dhArA kA adhikAra mila gayA / pazcimI nayA meM iTalI kI prabhutA svIkAra kara lI gaI aura sIniyA kI relave lAina para phrAMsa kA adhikAra samajhA gayA / "vizvavyApI mahAyuddha ke sAtha isa sAmrAjyavAdI DakaitI kA bhI dUsarA adhyAya zurU huA / sandhi ke anusAra iTalI jarmanI aura AsTriyA ke sAtha ba~dhA thA / parantu phrAMsa aura briTena ne use apanI ora phor3a liyA / tInoM meM eka gupta sandhi huI, jisake anusAra iTalI ko yaha vacana diyA gayA ki usake pUrvI aphrIkA ke upanivezoM kI sImAyeM abIsIniyA ke andara bar3hA dI jAya~gI / mahAyuddha ke bAda a~garez2oM ne TAnA jhIla para bA~dha bA~dhakara nIla nadI ke UparI jala para adhikAra surakSita kara lenA cAhA / iTalI ne a~garez2oM ke isa adhikAra ko isa zarta para svIkAra karane kI mA~ga peza kI ki a~garez2a bhI pazcimI AsTreliyA meM iTalI ke pUrNa Arthika prabhutva ko svIkAra kara leM / parantu a~garez2oM ne samajhA ki ve binA iTalI kI sahAyatA ke bhI adhikAra banAye raha sakate haiM, isalie unhoMne iTalI kI zartoM ko ThukarA diyA aura yaha dalIla peza kI ki 1606 kI sandhi ke anusAra pazcimI abIsIniyA meM iTalI kA pUrNa adhikAra nahIM mAnA jA sakatA / parantu 6 varSa bAda jaba briTena ko iTalI kI sahAyatA kI zrAvazyakatA par3I taba pazcimI abIsIniyA meM usane usakA Arthika prabhAva svIkAra kara liyA / " tatra eka aghaTita ghaTanA ghttii| abIsIniyA ne briTena aura iTalI ke isa pArasparika lena-dena ko nApasanda kiyA aura lIga Afa nezansa ke sAmane isakA bhaNDAphor3a karane ke lie unheM dhamakI dii| kArya meM viphala hone para briTena ne naI cAleM calIM / usane abIsIniyA ko briTiza sumAlIlaiMDa se hokara samudrI kinAre taka 600 varga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 555 mIla bhUmi dene kA lAlaca diyA / abIsIniyA isa lAlaca meM A jAyagA, isakA briTena ko itanA adhika vizvAsa thA ki usane 1926 meM abIsIniyA kA nayA naqazA taiyAra karAyA jisameM 'z2eliyA' kA bandaragAha abIsIniyA ke antargata dikhAyA gayA / parantu briTena ke sAmrAjyavAdiyoM ko Azcarya cakita karake abIsIniyA ne ise svIkAra kara diyA / vaha apanI svAdhInatA khone ko taiyAra nahIM thA / " iTalI jAnatA hai ki yorapa kI rAjanaitika sthiti aisI hai ki briTena isa samaya usake sAtha yuddha nahIM cher3a sakatA, isalie vaha paristhiti se lAbha uThAkara jitanA deza jIta sake, jIta lenA cAhatA hai / taba kyA hogA ? kyA becArA abIsIniyA be-mauta mara jAyagA aura saMsAra dekhatA rahegA ? kyA isa burAI se kucha bhalAI bhI hogI ? subhASa bAbU likhate haiM cU~ki yorapa kI rAjanIti isa samaya phrAMsa kA vizeSa hAtha hai, isalie do bAtoM kA honA avazyambhAvI hai / pahalI bAta yaha ki bAhya rUpa se rASTrasaMgha kI dhAka banAye rahane ke lie grArthika bAyakATa kA sAmUhika rUpa se kucha prayatna kiyA jAyagA / isakA mArga svayaM musolinI ne apane 2 AkTobara ke vyAkhyAna meM khola diyA hai| usameM unhoMne kahA hai ki cAhe jitanI suvidhA kA sAmanA karanA par3e, grArthika niyaMtraNa hama bardAzta kara leNge| dUsarI bAta yaha ki iTalI ke viruddha koI faujI kAravAI na kI jAyagI aura na abIsIniyA meM usako viphala karane kA hI koI prayatna kiyA jAyagA, kyoMki musolinI kaha cukA hai ki aise prayatnoM ko vaha yuddha kA nimantraNa samajhegA aura yuddha kA uttara yuddha se degA aura madhya-yorapa kI rAjanIti se alaga hokara jarmanI ko manamAnI karane kA avasara de degA / parantu itane se hI yaha nahIM kahA jA sakatA ki yuddha kA khatarA aba nahIM rahA / bhUmadhya sAgara meM briTena kA jaGgI ber3A abhI par3A hai aura briTena ne iTalI kI prArthanA para use vahA~ se haTAnA asvIkAra kara diyA hai| isake atirikta briTena ke samAcAra-patroM se yaha vidita hotA hai ki yuddha kI sImA www.umaragyanbhandar.com
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 sarasvatI para senA aura yuddha - sAmagrI kA bhejA jAnA abhI jArI hai| yaha spaSTa hai ki briTena bar3e kSobha ke sAtha pIche haTa gayA hai, para usane yuddha kI bhAvanA kA abhI tyAga nahIM kiyA hai aura vaha apanI pIche haTane kI sthiti ko 'sAmUhika kAryavAhI' kI Ar3a meM chipAnA cAhatA hai / kahate haiM, pratyeka kAle bAdala meM eka ujjvala rekhA hotI / yahI bAta abIsIniyA ke bAre meM bhI kahI jA sakatI / yuddha karate karate vaha gira jAyagA, parantu girate girate bhI vizva kI AtmA meM eka prakAra kI halacala utpanna kara jAyagA / isase saMsAra kI dalita jAtiyoM meM eka naI vicAradhArA baha nikalegI / samasta sAmrAjyavAdI becainI ke sAtha isakA anubhava kara rahe haiM aura jenarala smaTsa ne apane hAla ke eka bhASaNa meM isakA ullekha bhI kiyA hai / dUsarI ora sAmrAjyavAdI dezoM ke vicArazIla logoM ne apane Apase yaha pUchanA Arambha kara diyA hai ki kyA isa prakAra upaniveza qAyama karane kA kArya nyAyo cita hai / udAharaNa ke lie profesara laskI ne 'maincesTara gArjiyana' meM likhA hai ki greTa briTena ke aphrIkA meM jitane upaniveza haiM ve saba rASTrasaMgha ko sauMpa diye jAya~ / zrIyuta lainsabarI ne kucha samaya hue yaha apIla kI thI ki saMsAra ke samasta kacce mAla kA saba manuSyoM ke samAna hita kI dRSTi se upayoga kiyA jAya / yahA~ taka ki sara saimuela hora jaise aparivartanavAdI ne jinevA kahA thA ki ve misTara lainsavarI ke prastAvoM ke AdhAra para kI gaI kisI bhI jA~ca-par3atAla kA svAgata kareMge / isa taraha ve sAmrAjyavAdI bhI jinake adhikAra meM yatheSTa upaniveza haiM, eka prakAra ke pazcAttApa kA anubhava kara rahe haiM / do tarIke haiM jinase sAmrAjyavAda kA anta ho sakatA hai / yA to koI sAmrAjyavAda virodhinI saMsthA usako ulaTa de yA sAmrAjyavAdI deza svayaM Apasa meM lar3akara nirbala par3a jAya~ / yadi iTalI kI sAmrAjya- lipsA ne dUsare mArga ko prazasta kara diyA to abIsIniyA kA balidAna vyartha nahIM jAyagA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 qhatarA kahA~ hai-- manuSya kI jAna ko sabase adhika khatarA kahA~ hai- ghara meM yA ghara se bAhara ? isa prazna ke uttara meM zrIyuta eNDra Ara0 bUna nAma ke eka amarIkana lekhaka ne navambara kI 'papulara sAyaMsa' meM eka lekha chupAyA hai, jisameM unhoMne amarIkA meM honevAlI samasta durghaTanAoM se yaha siddha kiyA hai ki manuSya kI jAna ko sabase adhika khatare ghara meM hI haiN| unakA kahanA hai ki havAI jahAja para mIloM Upara ur3anevAle AdamI kI jAna utane qhatare meM nahIM hai jitane khatare meM usa AdamI kI jAna hai jo apane ghara meM kursI para baiThA upanyAsa par3ha rahA hai| isake pramANa meM ve likhate haiM gata varSa amarIkA ke saMyukta rAjya meM durghaTanAoM se eka lAkha AdamI mare aura AdhI se adhika jAneM ghara meM gaI / yadi Apa ghara meM baiThe upanyAsa par3ha rahe haiM yA sIr3hI para car3ha rahe haiM yA ThaMDa se jame hue nala ke pAnI ko DhIlA kara rahe haiM to ApakI jAna ko usa AdamI ke muqAbile meM jo havAI jahAz2a para baiThA kisI huzrA ke dUra zahara ko ur3A jA rahA hai, 266 gunA adhika khatarA hai / Apa kaheMge yaha avizvasanIya hai| acchA, z2arA isa zuSka viSaya ko samajhane meM citta lagAie / maiM yahA~ kucha aGka dekara apane isa kathana ko satya pramANita karU~gA / jisa gati se pichale varSa durghaTanAyeM huI haiM, yadi usI gati se isa varSa bhI durghaTanAyeM huI to isa varSa amarIkA kI 12 karor3a 50 lAkha kI jana-saMkhyA meM 51,84,500 manuSya durghaTanAoM ke zikAra hoNge| kucha sIr3hI se fisala kara gireMge, kucha kursiyoM para se ulaTa jAya~ge, kucha khAsakara striyA~ rasoIghara meM kapar3oM meM Aga lagane ke kAraNa jala jAya~gI / havAI jahAz2oM para 5,61,370 yA kucha adhika loga 4,60,00,000 mIla ur3eMge / inameM sirfa 357 AdamI 73 durghaTanAoM ke zikAra hoNge| ina 357 meM bhI bedAg2a baca jaayNge| unake kharoMca bhI nahIM lgegii| ghara meM baiThe rahanevAloM meM 20 zrAdamiyoM meM eka mI avazya kisI na kisI taraha ghAyala jAyagA / / www.umaragyanbhandar.com
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 5 ] parantu havAI jahAz2oM para ur3anevAloM meM 6,378 AdamiyoM meM sirfa eka AdamI ghAyala hogA / mAna lIjie ki sAmayika sAhitya pakA par3osI jI bahalAne ke lie kisI mitra ke sAtha zrAsamAna kI saira karane calA gayA / zrApakA kyA khayAla hai / vaha z2indA lauTegA yA marA huA ? gata varSa g2aira sara kArI havAI jahAz2oM para 13,67, 288 zrAdamI udd'e| ina havAI jahAz2oM ne 7,56,02,152 mIla kA cakkara lagAyA / durghaTanAyeM kevala 1,546 huI aura kevala 2,711 zrAdamI ina durghaTanAoM ke zikAra hue| para inameM kevala 784 ghAyala hue aura ina ghAyaloM meM bhI Adhe AdamiyoM ko sirfa mAmUlI kharoMceM lgiiN| isase yaha siddha hai ki yadi Apa apane zahara meM kisI mitra ke nijI havAI jahAz2a para bhI ur3eM to ApakI jAna ko ghara kI apekSA 74 prati zata kama khatarA hai | X X X prAyaH dekhA gayA hai ki loga jahA~ adhika surakSA kA anubhava karate haiM vahA~ vicitra durghaTanAyeM ho jAtI haiM / vijJAna aura zikSA kI samucita vyavasthA hote hue bhI aisI durghaTanAyeM prativarSa bar3hatI jAtI haiN| bahuta-se loga svayaM apanI rAmakursI para se lur3hakate dekhe gaye haiM / Apa cAhe jahA~ vicarie, AsamAna meM, samudra meM, yA z2amIna para, parantu yaha na bhUlie ki ghara saMsAra meM sabase adhika khataranAka sthAna siddha huA hai| gata varSa AdamiyoM ko aGga bhaGga kara denevAlI 7,68,21,000 durghaTanAyeM huI / parantu inameM AdhI se adhika gharoM meM huI / amarIkA meM bImArI se utane bacce nahIM marate jitane durghaTanAoM se mara jAte haiN| agale 25 varSoM meM pratyeka pA~ca AdamiyoM meM eka ko ghAyala rahane ke lie taiyAra rahanA cAhie / bAhara durghaTanAtroM se jitane AdamI mareMge, gharoM meM unakI apekSA dUne prANa gNvaayeNge| sabase adhika loga girakara yA Aga meM jalakara prANa ga~vAte haiM / girane kI ghaTanAyeM adhikatara sone ke kamaroM meM hotI haiM aura jalane kI rasoIgharoM meM / svAsthya vibhAga kI riporTa se patA calatA hai ki sabase adhika loga kursiyoM para baiThate yA uThate samaya, sIr3hiyoM para car3hate yA utarate samaya, bistara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 557 para leTate yA uThate samaya girate haiM / sabase kama durghaTanAyeM snAna gRha meM hotI haiM aura unase bhI kama havAI jahAz2oM meM / sudUra pUrva ko navIna samasyA uparyukta zIrSaka se laMdana se prakAzita honevAle 'rAuMDa Tebula' nAmaka traimAsika patra kI navIna saMkhyA meM eka vidvattApUrNa lekha prakAzita huA hai / usa lekha meM akATya tarkoM dvArA yaha bAta siddha ko gaI hai ki sudUra pUrva kI sthiti ava vaha nahIM rahI jo pahale thI aura jApAna ne sudUra pUrva kA rAjanaitika mAnacitra sarvathA badala diyA hai| nIce hama usa lekha se kucha avataraNa dete haiM 1935 kA varSa cIna aura pazcima ke sambandha meM eka nayA adhyAya kholatA hai / pichale cAra varSoM se jApAna kI nIti bar3I ugra rahI hai aura gata jUna meM vaha isa lAyaqa ho gayA ki usane ghoSaNA kara dI ki uttarI cIna meM usI kI icchA ke anusAra rAjanaitika cakra calegA / usane saMsAra ke sAmane yaha spaSTa kara diyA ki usane sudUra pUrva kA mAnacitra badala diyA hai aura usakI yaha ghoSaNA ki cIna aura pAzcAtya zaktiyoM kA sambandha usake niyaMtraNa meM honA cAhie, nirI ghoSaNA nahIM hai / san 1622 se saMyuktarAjya aura yorapa ke rAjya yaha nIti bartate A rahe haiM ki cIna pUrNa svAdhIna mAnA jAya, usakA aGga bhaGga na kiyA jAya aura prazAnta mahAsAgara meM sabake eka nizcita sImA taka jaGgI jahAz2a raheM tAki sAmUhika rakSA kI samucita vyavasthA banI rahe / 1622 se 1631 taka cIna meM gRhayuddhoM ke hote hue bhI vAziMgaTana kI saMdhi ke anusAra yaha sthiti banI rahI / parantu sitambara 1631 se aisI ghaTanAyeM hone lagIM jinhoMne isa sandhi para pAnI phera diyaa| cIna kI pUrNatA jAtI rahI, usakA aGga bhaGga zurU ho gayA aura usake sAtha hI prazAnta mahAsAgara meM jaGgI ber3oM kA vaha nizcita anupAta bhI nahIM rahA / 1635 kI badalI huI paristhiti ke lie navIna nIti nirdhArita karanI hogI aura navIna siddhAnta banAne par3eMge / X X X X www.umaragyanbhandar.com
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 sarasvatI [bhAga 36 / cIna ko antarrASTrIya karz2a diye jAne yA antarrASTrIya AghAta na kare aura briTena isa bAta kA use vizvAsa sahayoga se cIna meM kisI bhI racanAtmaka kArya ke kiye dilAve ki vaha usako kaccA mAla prApta karane meM kabhI jAne ke sambandha meM jApAna kA prasiddha patra 'asAhI' koI bAdhA na upasthita kregaa| likhatA hai-"jApAna kA yaha mata hai ki vaha cIna meM briTena aura amarIkA ke sAtha barAbarI ke darje para sahayoga nahIM kara sktaa| sahayoga ke prazna para jApAna tabhI vicAra bhIloM kI vartamAna sthiti kara sakatA hai jaba greTa briTena aura amarIkA donoM cIna amRtapurA ke bhIla-Azrama kI ora se zrIyata meM usakA netRtva svIkAra kara leN|" jApAna apane parIkSitalAla majUmadAra aura zrIyata choTelAla moda uddeza kI pUrti kaise karegA ? cIna aura pazcima ke bIca gAMdhI ke hastAkSara se bhIloM ke sambandha meM eka meM vaha mUsalacanda banakara kaise kUdegA ? cIna meM vaha greTa- vivaraNa-patrikA prakAzita huI hai| usase bhIloM ko briTena yA amarIkA yA lIga kA hAtha kaise pakar3egA? vartamAna avasthA kA bhalI bhA~ti paricaya milatA hai| jApAna cAhatA hai ki cIna kI sarakAra itanI maz2abUta ho ukta vivaraNa se eka aMza hama yahA~ uddhRta karate haiMki use vaha saba prakAra kI suvidhAyeM de de. parantu itanI ina jAtiyoM kA nivAsa khAsa kara pahAr3I pradeza meM maz2abUta na ho ki usake lie kabhI koI daravAjA banda hai / zahara kA jIvana ina logoM ko agamya hai / inake kare / usakI vartamAna nIti yaha hai ki cIna se amarIkA nivAsa ke lie paryApta jagaha bhI nahIM, kahIM kahIM to sarakAra kA prabhAva uTha jAya aura usakA sthAna jApAna le le| ina logoM se rahane kI jagaha kA kirAyA bhI vasUla karatI isI uddeza se vaha gata tIsa varSoM se kArya kara rahA hai| hai| ucca jAtiyoM ke grAmoM meM ye loga grAma ke cAroM x x x x pora kile ke samAna basate haiN| grAma ke Asa-pAsa gaMdagI, samasyA isa prakAra hai / jApAna kI vartamAna nIti kIcar3a tathA pAnI bhara jAne se jahA~ maccharoM kI aura cIna meM usakA vartamAna hAtha briTiza vyApAra aura bharamAra ho, jahA~ loga jhAr3A-jaMgala phirate hoM, aisI gaMdI cIna meM lagI briTiza pU~jI ke lie bhArI khatarA hai| jagaha meM inakA nivAsa hai / jhopar3iyA~ eka dUsare se bahuta x x x yadi yaha samasyA yoM hI banI rahI to briTiza dUra dUra bA~dhate haiM / samudAya-rUpa meM rahanA inako pasanda nahIM sAmrAjya aura jApAna meM AgAmI tIsa varSoM ke bhItara hai| svatantratApriya hone ke kAraNa ye loga pahAr3oM meM saMgharSa ho sakatA hai / briTiza sAmrAjya ke kacce mAla ke rahanA pasanda karate haiN| udgama-sthAna-malAyA, borniyo, AsTraliyA aura jAvA ina logoM ko jaMgala meM rahate hue bhI jhopar3I bA~dhane jApAna ke mArga meM par3ate haiN| inakI rakSA briTena kI ke lie bA~sa Adi sAmAna bhI durlabha hai| inake jhopar3e jahAz2I zakti para hI nirbhara hai / aura jApAna ko kacce TUTe-phUTe bA~sa, phUsa tathA tAr3a ke pattoM se bane hote haiM / kI kitanI bhakha hai. yaha spaSTa hai| kaThinAiyA~ aura isa samaya jahA~ ki loga ghara banAne meM lohA tathA sImeMTa khatare bahuta bar3e haiM / amarIkA kI yaha nIti jAna par3atI hai kA upayoga kara rahe haiM, vahA~ inako phUsa bhI nasIba ki vaha pazcimI prazAnta mahAsAgara se haTa jAnA cAhatA nahIM hotaa| hai| dasa varSa meM vaha filIpAina ko svAdhIna karake calA inakI jhopar3iyoM kA daravAz2A itanA choTA hotA hai jAyagA / briTena kI jaGgI nIti kyA hogI, isase hameM kAI ki binA sira jhukAye andara nahIM ghusa skte| itano bahasa nahIM, parantu Arthika praznoM ke sambandha meM briTena aura nIcI taGga tathA choTI jhopar3I meM hI inake Dhora, bAlajApAna kI pArasparika g2alatafahamI dUra kI jA sakatI bacce, bakare, bakariyA~, murge aura eka-do kutte sAtha hI hai / vaha isa taraha ki jApAna cIna meM briTena ke hitoM para sAtha rahate haiN| itanI taMga, gaMdI tathA choTI jhopar3I meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] sAmayika sAhitya 559 rahate hue bhI mAno prabhu ne inheM atyadhika sukhI banAyA khAkara maz2abUta rahate ho, parantu hama kyA khAkara mehanata ho / inako na sukha na dukha / maz2adUrI kareM ? hamArA miSTAnna, methIpAka jo gino, murgI, ___isa prajA ko vastra pahanate hue bhI yadi nagna hI machalI, bakarA hI haiN| kahA jAya to bhI atyukti nhiiN| sardI, garmI aura barasAta anAja meM juAra kA roTalA mukhya bhojana hai / bhAta isa zarIra para hI sahana karanI par3atI hai / prajA aAkAza bahuta kama mAtrA meM khAte haiN| atithi-satkAra yA parva, aura z2amIna ke sahAre dina pUrA karatI hai / pRthvI zayyA tyohAra para bhAta ko hI miSTAnna aura isI meM hI Ananda tathA aAkAza paridhAna hai| tathA aAdara mAnate haiN| dainika bhojana meM juyAra aura ___pahAr3I pradeza meM rahatI huI yaha prajA sirpha eka la~goTI makaI hI mukhya haiN| gehU~ kA U~ce AdamiyoM kA khAnA hI pahanatI hai / ucca varNa ke sahayoga se isa jAti ne kapar3A samajhate haiN| pahananA sIkhA hai| parantu kapar3oM ke lie bhI sAdhana nahIM khAne, pIne tathA anya Avazyaka sabhI bartana miTTI haiM / striyA~ eka kApaDu (colI), ghA~gharA aura eka aor3hanI ke hI hote haiM / yadi kabhI mehanata-majadUrI kara paisA bacA pahanatI haiN| ghA~gharA pahanane kA daMga aisA hai ki ghA~gharA aura dhAtu ke pAtra le bhI Aye to dArU ke vyasana meM lambA-caur3A hote hue bhI ye striyA~ ardhanagna mAlUma par3atI usako kalAla ke yahA~ giravI rakha pAte haiN| haiN| striyA~ ghA~gharA ko dhotI kI taraha ghuTane se Upara ghara meM yadi koI bImArI phaile to davA nahIM karate, Upara hI pahanatI haiN| isa prakAra kapar3e ke upayoga se bhI parantu mUTha, bhUta, preta yA DAkinI kA upadrava mAnate haiM / yaha prajA anabhijJa hai| mAtA ke nAma para murgI, bakarA, bakarI, bhaiMse kI bali dI ___ khAsa kara striyA~ AbhUSaNoM kI zaukIna haiM / gale meM jAtI hai / bImAra zrAdamI acchA hone para mAtA ko bali kAca ke manake, kaur3iyA~ aura sIpiyoM kA hAra vividha car3hAtA hai aura naivedya ke rUpa meM dArU car3hAkara pI jAte prakAra kA pahanatI haiN| hAtha meM pItala ke moTe moTe do haiN| isa ajJAnatA se pAkhaNDI, dhUrta loga khUba lAbha kaGgana, kahIM kahIM hAtha meM eka eka aura kahIM kahIM uThAte haiM aura bahuta-se bImAra akAla mauta se hI mara sArI bA~ha meM moTe moTe kaGkana mAravAr3iyoM kI taraha jAte haiN| pahanatI haiN| yadi Apa kisI bhIla se pUchie ki tuma kauna ho___ durbhAgya se hI koI durvyasana aisA na hogA jisane hindU ho yA musalamAna to javAba milegA ki maiM to isa jAti meM ghara na kiyA ho| dArU-tAr3I meM cUra rahanA bhIla hU~ yA nAyaka ityaadi| yaha uttara inakI dhArmika inakA naitika karma hai| isa durvyasana ne isa vIra jAti ajJAnatA kA paricAyaka hai| kA nAza kiyA hai| isako ghara-bAra tathA z2amIna-jAgIra bhIla strI-puruSa bahuta premapUrvaka rahate haiN| aAnanda se se rahita kara diyA hai| sAtha hI vaiyaktika gulAmI ke dina vyatIta karate haiN| para gA~va jAte samaya kAma yA zikaMje meM jakar3a diyA hai| mehanata-maz2adUrI ke samaya donoM sAtha hI jaayNge| gRha-kArya __ inakA bUmalA (sUkhI machaliyA~), murge, bakare, aNDe bhI donoM sAtha mila kara kreNge| yaha ravAja prazaMsanIya aura mAMsa hI bhojana hai| hai / aAja-kala jitanA prema par3he-likhoM meM dekhane meM nahIM tyohAra, maraNa, parva Adi prasaMgoM para pAr3A AtA usase adhika prema bhIla strI-puruSoM meM dikhAI aura bhaiMsa ke mAMsa kA prayoga karate haiN| vivAha, atithi- detA hai| satkAra saba mAMsa aura dArU se hI karate haiN| bhIloM meM talAka kA bahuta ravAja hai| vivAha hone para jaba bhIla strI-puruSoM se pUchie ki mAMsa kyoM khAte yadi strI kI AdamI se na paTe to strI amuka rakama ho taba javAba milegA ki tuma to ghI, dUdha, zAka-bhAjI AdamI ko dekara dUsarA pati kara sakatI hai| isI prakAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 sarasvatI bhAga 36 puruSa bhI svatantra hai / isa prakAra bhIla strI-puruSa svatantra bhIloM kA sarvasva gayA, gulAmI kI jaMjIroM meM jakar3e jIvana vyatIta karate haiN| gaye / isakA mukhya kAraNa nirakSaratA hI hai / bhIloM kI kamAI vivAha kI prathA hindutroM-jaisI hai| vivAha meM vedI se aAja zikSitavarga Amoda-pramoda, bhoga-vilAsitAmaya kA ravAja nahIM thA, parantu aba aAzrama ke pracAra se yaha jIvana vyatIta kara rahA hai| isa zikSA ke z2amAne meM bhI prathA badalatI jA rahI hai| pahale vedI se lagna karAne para bhI jaMgala meM rahanevAle bhIla akSarajJAnazUnya haiN| kahIM kahIM brAhma Navidhi nahIM karAte the| grAma ke mukhiyA loga hI sarakArI skUla yA mizana kI ora se calate skUloM lagna karAte the| vivAha kA dina yAda rakhane ke lie eka meM birale hI bhIloM ke lar3ake do-tIna caupar3I par3heM, parantu rasse meM bahuta-sI gA~The mArate haiM aura pratidina eka eka ghara Akara yaha bhI saba bhUla jAte haiM / bhIloM kI nirakSaratA gA~Tha kholate jAte haiM / jaba gA~Tha zeSa rahe taba vara-pakSa barAta ke kAraNa hI zikSitavarga bhIloM ko Thaga letA hai aura le kanyA ke ghara pahu~catA hai| khAsa kara vivAha prAtaHkAla bhIla ThagAye jAte haiN| hI hotA hai| kanyA-pakSa ke AdamI vara ko kandhe para uThA lete haiM aura vara-pakSa ke zrAdamI kanyA ko kandhe para uThA bhArata ke bhinna bhinna prAntoM meM pichar3I qaumoM lete haiN| kanyA vara para tathA vara kanyA para cAvala pheMkatA __ kI jana-saMkhyA hai| aba bhI vara vivAha ke samaya hAtha meM hAla tathA goMDa (madhyaprAMta, madhyahinda, bihAra, ur3IsA) 26,02,562 talavAra rakhatA hai| isa prakAra nAca-gAna ke sAtha vivAha saMthAla (madhyahinda, bihAra, ur3IsA, madarAsa) 22,65,265 hotA hai| parantu aba vaidika dharma ke pracAra se isameM bhIla (baMbaI-prAnta, madhyaprAMta / parivartana hotA jA rahA hai| ' / bar3odA, rAjapUtAnA) 17,65,808 ___ bhIloM kA mAnasika svabhAva bAlakoM-jaisA hotA hai| ghar3I kAMbI (kurga, madarAsa, maisUra, haidarAbAda) 8,55,276 bhara meM bhAvanA se khuza aura ghar3I bhara meM nAkhuza / bAlaka orAMtro (bihAra, ur3IsA, AsAma, madhyaprAMta) 7,65,680 jisa prakAra apane sAmAna kI bedarakArI rakhate haiM, isI vaNajhArA / / baMbaI-prAnta, madhya-prAMta, / , prakAra bhIloM kA apanI vastuoM ke bhUla jAne kA " / paMjAba, haidarAbAda, maisuur)| 6,51,672 svabhAva hotA hai| aneka bAra Thage jAne para bhIla bAra bAra muMDA (bihAra, ur3IsA, baMgAla, AsAma) 5,63,836 ThagA jaaygaa| thor3A-sA Adara dIjie ki saba vaira bhUla zavara (bihAra, ur3IsA, madarAsa, madhyahinda) 4,75,868 jAyagA / mAMsAhAra ke kAraNa svabhAva tez2a cir3acir3A hotA ho (bihAra, ur3IsA) 4,40,174 hai| thor3I thor3I bAta meM garama ho jAte haiN| dUsaroM ko nAga (AsAma) 2,20,616 nukasAna karane kI Adata nahIM / bhUkhA bhale hI kapAsa tathA kacArI 2,07,266 anAja Adi kI corI kara le, parantu kisI kA gharabAra kula 1,11,73,274 lUTa kisI ko pAyamAla karanA nahIM cAhatA / denadArI nAyaka, gAmIta, bAvacA, bAvalA, thor3I bhI yadi ho to bahuta dukhI rahatA hai| denadArI / codharA, rAThavA, rAThoDIzrA, talAvIyA, ko hI bhaya yA duHkha mAnatA hai| anya kisI bhI bAta se / DaratA nhiiN| sirfa qarz2a aura sAhUkAra se hI DaratA hai| dubalA, dhANakA, kirAta, kukaNa, bagere saba lagabhaga vivAha Adi prasaMga para thor3I-sI rakama udhAra le usake 50,00,000 adA karane ke lie AjIvana gulAmI karate haiM / bhIloM kula 1,61,73,274 ko isa prakAra ke bhayaMkara mahAduHkhasAgara se pAra karane kI hara eka kA pavitra farz2a hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] sAmayika sAhitya 561 garIba zramajIvI bambaI jaise zahara meM kaise guz2ArA karatA hogA, yaha eka majadUroM kI Arthika sthiti kahA~ taka bigar3a gaI vicAraNIya prazna hai| hai, isakA anumAna bambaI-sarakAra ke 'zramakAryAlaya' kisAnoM ke samAna maz2adUra bhI RNa ke bhArI bojha se kI eka riporTa se bhale prakAra vidita hotA hai| 'navayuga' lade hue haiM / 74 74 pratizata maz2adUra karjadAra haiN| paThAnoM va usakA vivaraNa apane agralekha meM isa prakAra detA hai- mAravAr3I sAhUkAroM ko ve 18 // pratizata se 150 rupayA bambaI-sarakAra ke zramakAryAlaya kI ora se bambaI ke pratizata sUda de rahe haiM / ausatana sUda kI mAtrA 75 pratizata 1466 maz2adUra-parivAroM kI jA~ca kI gaI thii| yaha jA~ca hai| bAraha pAnA mahInA pratizata denA par3atA hai| sAla meM maI 1932 se jUna 1633 taka kI gaI thii| usakI 155 rupayA sUda meM prati parivAra ko denA par3atA hai| riporTa bhayaMkara hai| isako par3hakara vizvAsa nahIM hotA ki socie ki 600 rupayA sAlAnA AmadanI meM se 256 rupayA bambaI ke maz2adUra isa avasthA meM kisa prakAra apanA jIvana jisa parivAra ke ghara kA bhAr3A dene aura sUda dene meM cale bitA rahe haiN| jAte haiM usake pAsa khAne aura pahanane ke lie kyA bacA riporTa se mAlUma hotA hai ki 74.74 pratizata pari- rahatA hogA ? majadUroM ko mila meM pratidina kama-se-kama vAra eka koTharI meM gajArA kara rahe haiN| kaI jagaha eka 6-10 ghaMTe khar3e khar3e kAma karanA par3atA hai| isa kaDe kAma koTharI meM to do do parivAra taka raha rahe haiM / do koThariyoM meM unakI jo jIvana-zakti kharca hotI hai usakI bharapAI ke meM rahanevAle parivAroM kI saMkhyA 25 pratizata hai| ina lie unheM paryApta aura pauSTika bhojana kI darakAra hai| magara piMjaroM meM mAnava-jIvana raha sakatA hai, yaha eka Azcarya 28-26 rupayA mAsika AmadanIvAlA parivAra ghI, dUdha kaise kI bAta kyA nahIM hai ? ina piMjaroM meM rahanevAle yadi khA sakatA hai| yadi isa avasthA meM unakI jIvana-zakti akAla meM kAla ke grAsa hoM yA roga ke jIvana bhara ke lie kSINa ho rahI hai, kArya kSamatA ghaTa rahI hai, to yaha ra hoM yA jIvana meM hI bUr3he ho jAya~ aura hatAza hokara svAbhAvika hai| apane gA~voM ko lauTa jAya~ to isameM aAzcarya kyA hai ? yadi mila-mAlika cAhate haiM ki bhAratIya maz2adUra __ prati parivAra meM 3.070 zrAdamI haiM | eka parivAra kI yorapIya maz2adUroM ke samAna kAryakSama hoM to unakA pharz2a hai AmadanI 50 rupayA hai| pratyeka vyakti kI mAsika AmadanI ki ve maz2adUroM kI avasthA unnata banAveM, unakI z2arUriyAta bAraha rupayA huA hai| prati parivAra kA mAsika kharca 45 ko pUrA kareM aura unake pratikUla vAtAvaraNa paidA kreN| rupayA 15 AnA ha pAI hai / bamuzkila pAMca rupayA unake mila-mAlika aura pU~jIpati maz2adUroM kI upekSA karake apanA pAsa bacatA hai| magara yaha riporTa do sAla pahale kI hai| roz2agAra hI nahIM bigAr3a rahe haiM, balki apanI mauta ko bhI aba maz2adUroM kA pagAra kama ho gayA hai, sthiti pahale se nimantraNa de rahe haiM / bhI badatara ho gaI hai, isalie kalpanA kI jA sakatI hai ki maz2adUra kisa prakAra Aja-kala guz2ArA karate hoNge| masolinI ke vyaGgaya citra ___ eka maz2adUra parivAra kI AmadanI kA ausatana 12.81 yorapa meM idhara musolinI kI sabase adhika carcA ho pratizata koTharI ke kirAye meM jAtA hai| jina maz2adUroM kI rahI hai| sabhyatA ke pracAra ke nAma para vaha abIsIniyA AmadanI kama hai unakI AmadanI kA 17 pratizata ghara ke kI svAdhInatA kA apaharaNa karane ke lie iTalI ko kahA~ kirAye meM calA jAtA hai / hA~, jinakI AmadanI kucha liye jA rahA hai, yaha to AnevAlA samaya batAvegA, para jyAdA hai unakI AmadanI kA kamare ke bhAr3e meM 10.16 vartamAna samaya meM usakA svarUpa kyA hai, yaha yorapa ke samApratizata jAtA hai| jo bhAr3e meM hI lagabhaga 7 rupayA kharca ho cArapatroM meM prakAzita honevAle vyaGgaya-citroM se spaSTa ho jAte haiN| taba 4 AdamiyoM kA eka parivAra 43 rupayA meM jAtA hai| aise bahuta-se vyaGgaya-citroM kA saMkalana landana phA0 11 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 sarasvatI [bhAga 36 se prakAzita honevAle 'rivyU grAfa rivyUz2a' ne kiyA hai| usI se lekara yahA~ hama cAra citra uddhRta karate haiM / SH " RAL PLXiy 1 + ma 4A DActual [musolinI rUmI jAgrata jvaalaamugvii| [sabhyatA yA vinAza kA nRtya / / [abIsIniyA meM sabhyatA kA pracAra / ] ["parantu priye, maiM tumheM sabhya banAnA cAhatA huuN"|] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] sAmayika sAhitya 563 kavivara hAlI kI jayantI dhyeya kI pUrti kA koI na koI upAya kara hI letA hai| altAfa ke sasurAlavAle sampanna the| isase usane lAbha gata 26 AkTobara ko urdU ke prasiddha kavi hAlI uThAyA aura apanI strI ko bahAne-bahAne usake naihara bheja kI jayantI unakI janmabhUmi pAnIpata meM bar3I dhUmadhAma zrApa cupacApa dillI ke lie bhAga khar3A huaa| se manAI gii| usa tArIkha ko hAlI ko janma liye dillI meM altAfa ne ucca koTi ke arabI aura fArasI 100 varSa ho gye| usake sambandha meM dainika bhArata' ke sAhitya kA adhyayana zurU kiyA / inhIM dinoM meM eka lekha chapA hai| usakA eka jJAtavya aMza isa g2Aliba kA nAma urda-sAhitya meM rozana ho rahA thaa| prakAra hai altAfa ko likhane-par3hane kA zauka thA hI, usane Aja-tA0 26 akTUbara se ThIka eka sau varSa g2Aliba ke pAsa AnA-jAnA zurU kiyA aura unase urdUpahale (san 1835 I0 meM) khvAjA IjAdabakhza nAma ke zAyarI kA jJAna prApta kara unheM apanA kAvya-guru bnaayaa| eka musalima gRhastha ke parivAra meM eka bAlaka ne janma gAliba kI kapAdhi hAlI para vizeSa rUpa se rahatI liyaa| kise patA thA ki yahI bAlaka Age calakara thI aura hAlI ne bhI apanI pratibhA ke z2ora se urdUapanI janmabhUmi kI taraha urdU-sAhitya aura vizeSakara kavitA kA pravAha hI badala diyaa| urdU-kAvya meM eka navIna yuga lAvegA aura sadaiva ke lie hAlI kI kavitA meM sabase bar3I vizeSatA yaha thI amara kara jaaygaa| isa bAlaka kA nAma ki unakI bhASA sarala aura unake bhAva subodha hote the| altAfa husena rakkhA gayA / bhASA aura bhAva kA nikaTa se nikaTa sambandha g2Aliba bAlaka altAfa kA eka prakAra se apane mAtA-pitA kI kavitA kI khAsiyata thI / hAlI kI kavitA meM bhI ye ke lAr3a-pyAra se vaMcita hI rahanA pdd'aa| jisa samaya vaha guNa maujUda dikhalAI dete haiN| 7-8 varSa kA hI thA usake pitA svarga kA sidhAra gye| astu, dillI meM inakI zikSA samApta bhI na hone pAI mAtA kA dimAg2a pahale hI se ThIka nahIM rahatA thaa| thI ki gharavAle inheM khojate hue dillI pahu~ce aura inheM pitA kI usakI choTI avasthA meM mRtyu aura vApasa ghara pakar3a le gye| mAtA kA pAgalapana-ina donoM kA phala yaha huA ki ye kismata ke ulaTa-phera dekha hI rahe the ki isI bAlaka altAfa husena ko prArambhika zikSA bhI ucita samaya san 1857 kA g2adara chir3a gayA aura kaI sAla taka rIti se nahIM milI / sAdhAraNa musalima bAlakoM kI taraha inheM bekAra ghara baiThanA pdd'aa| bAda meM ye dillI ke eMglo vaha bhI eka makataba meM baiThA diyA gayA aura vahA~ usakI arabika skUla meM zikSaka ho gye| unhIM dinoM haidarAbAda zikSA kA zrI gaNeza 'kurAna' raTAkara kiyA gyaa| thor3I ke pradhAna maMtrI ukta skUla ko dekhane shraaye| unhoMne sI arabI aura fArasI bhI use par3hAI gaI, kintu utanI hI arabI, fArasI aura urdU ke vidvAnoM, kaviyoM aura lekhakoM jitanI ki eka sAmAnya se sAmAnya musalima ko kurAna ko kucha chAtravRttiyA~ diiN| 75) mAsika kI eka chAtravRtti zrAdi par3ha lene ke lie kAfI samajhI jAtI hai| hAlI ko bhI milii| pIche vaha bar3hAkara 100) taka kara dI altAfa honahAra bAlaka thaa| use vidyA prApta karane gaI jo anta samaya taka unako milatI rhii| kA zauka thA / vaha cAhatA thA ki adhika se adhika usa samaya taka urdU ke kavi kAfiye aura radIfa zikSA prApta kare, para usake sambandhI kucha aura hI khayAla ke hI cakkara meM par3e the| kramabaddha kavitA karane kI kisI meM the| unhoMne 17 varSa kI Ayu meM hI altAfa kI zAdI kI ruci na thii| kahate haiM, karnala hAla rAiDa ne usa samaya kara dii| zikSA-prApti meM bAdhA par3ane lgii| lAhaura meM eka kavi-sabhA sthApita kI aura usameM samasyA para jise jisa bAta kI saccI lagana hotI hai vaha apane pUrti ke badale nirdhArita viSaya para kavitAyeM par3hA jAnA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 sarasvatI zurU huaa| hAlI bhI usameM zarIka ho gaye aura inhoMne kA adbhuta paricaya diyA hai / 'musaddasa' ko dekhakara urdU-kavitA kA rUpa hI palaTa diyA / sara saiyada ne usakI aura usake sAtha hAlI kI bar3I tArIfa kI thii| likhA thA - " kisa safAI se yaha naz2ma taharIra huI hai, bayAna se bAhara hai| jaba qhudA pUchegA ki tU kyA lAyA to kahU~gA ki hAlI se 'musaddasa' likhavAkara lAyA hU~ / " sara saiyada ahamada khA~ ne alIgar3ha meM muslima eNglo oriyaMTala kAleja kI sthApanA kara dI thii| yahI kAleja Aja muslima vizvavidyAlaya ke rUpa meM dikhalAI de rahA hai / hAlI sara saiyada kI musalamAnoM ko zikSA dene kI skIma kA pUrNa rUpa se samarthana karate the / usa samaya muslimoM meM zikSA kI kamI ke kAraNa unake kaTTarapaMthI loga zikSA ke virodhI the| unakA kahanA thA ki pazcimI zikSA aura vijJAna islAma ke zatru haiM / isa manovRtti ko muslimoM se dUra karane meM sara saiyada ko bar3I kaThinAI kA sAmanA karanA par3a rahA thA / hAlI ne sara saiyada ko isa sambandha meM bar3I sahAyatA pahu~cAI / apane lekhoM, kavitAoM, vyAkhyAnoM zrAdi se hAlI ne sara saiyada ke zikSA-pracAra ke Andolana ke sambandha meM phailI huI g2alatafahamiyoM ko bahuta kucha dUra kara diyA, phira bhI kaTTarapanthI musalamAna sara saiyada ko unakI isa ceSTA ke lie 'kAfira' taka kahA karate the aura hAlI ko bhI unake sAthI hone ke kAraNa aneka bAra kaSTa uThAne par3e / kahA jAtA hai ki eka bAra hAlI saMyukta prAnta ke eka jaja ke yahA~ se lauTa rahe the / alIgar3ha vApasa lauTate samaya unhoMne eka gAr3I kirAye kI / yorapIya DhaMga se rahanevAle jaja ke yahA~ hAlA~ ki jaja musalamAna hI the, kucha dina rahane ke kAraNa hI usa musalamAna gAr3IvAle ne hAlI ke hAtha se pAnI lenA taka pasanda na kiyA / vaha unheM qAfira samajhane lagA thaa| hAlI kA kaI bAra isI taraha kI musIbatoM kA sAmanA karanA par3A thA / sara saiyada kI sammati se hAlI ne apanA suprasiddha 'musaddasa' likhaa| isa 'musaddasa' ne saca pUcho to hAlI ko amara kiyA / isake likhane meM hAlI ne apanI pratibhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 'musaddasa' ke prakAzita hone para logoM meM eka jIva lahara - sI uThI / hAlI ne usakA kApI rAiTa apane hAthoM surakSita nahIM rakkhA, balki use sarvasAdhAraNa ke samarpaNa kara diyaa| jise icchA ho vahI use prakAzita karA sakatA thA / lAkhoM kI saMkhyA meM usakI khapata huI / Aja bhI usakI acchI khapata hai 1 'musaddasa' meM islAma ke prAcIna gaurava tathA vartamAna patana kA sajIva varNana karake musalamAnoM ko jAgrata karane kI ceSTA kI gaI hai| hindI ke prasiddha rASTrIya kavi zrI maithilIzaraNa gupta ko apanA prasiddha kAvya-grantha 'bhAratabhAratI' likhane kI preraNA hAlI ke 'musaddasa' se hI milI thii| jisa prakAra gupta jI hindI tathA hinduoM ke rASTrIya kavi haiM, usI prakAra hAlI urdU tathA musalamAnoM rASTrIya kavi the / urdU kAvya meM to ve eka navIna raMga ke pravartaka hI kahe jA sakate haiM / hAlI ne aneka pustakeM likhIM / 'zera aura zAyarI' nAmaka pustaka inhoMne gadya meM likhI aura usake dvArA urdU-kavitA meM sudhAra ke upAya batalAye / 'hayAte jAveda' nAma se hAlI ne sara saiyada kA jIvanacarita likhA / zekha sAdI aura hakIma nAsira khusaro kI jIvaniyA~ likhiiN| 'munAjAte bevA' kA to kaI bhASAoM meM anuvAda ho cukA hai| inakI rubAiyoM kA anuvAda a~garez2I meM huA hai / inakI kavitAyeM aura nibandha kaI vizvavidyAlayoM kI pAThya-pustako meM sthAna pAye hue haiM / / www.umaragyanbhandar.com
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakAya noTa ARCana yorapa aura agalA mahAyuddha hai| yadi usakI yaha kArravAI kAragara siddha huI to mArapa ke rASTra niHzastrIkaraNa ke mAnanA par3egA ki yorapa zAnti kA icchuka hai, nahIM to A NSI siddhAnta kA pAlana jaba nahIM usakA yuddha kA mArga khulA hai-cAhe aAja ho, cAhe kara sake taba jarmanI ne hara kala ho / hiTalara ke netRtva meM vasalIz2a ke sandhi patra ko mAnane se iTalI aura vIsIniyA SHE inakAra kara diyA aura svadeza jaisA ki samajhA jAtA thA abIsIniyA iTalI kA 2 kI surakSA kI dRSTi se apanA sAmanA nahIM kara skaa| iTalI kI senAoM ke Age sainyabala bar3hAne kI ghoSaNA kara dii| phalataH jarmanI ne apanI usakI senAye barAbara pIche haTatI jA rahI haiM aura iTalI senAyeM bar3hA lI haiM aura sAmarika dRSTi se vaha dina dina usake vijita pradeza para apanA adhikAra kAyama karatA adhikAdhika sabala hotA jAtA hai| jarmana ke isa mano- huA barAbara Age bar3hatA jA rahA hai| iTalI ne yadyapi bhAva kA anya rASTroM para kAfI prabhAva par3A, yahA~ taka ki abIsIniyA para do tarafa se AkramaNa kiyA hai, tathApi jo briTena niHzastrIkaraNa ke aAndolana kA puraskartA hone usakA z2ora abhI irITriyA kI ora hI hai| iTAliyana ke kAraNa apanA sainika bala bar3hAne ke kAma se abhI taka somAlIleMDa kI ora se umakI jo senAyeM abIsIniyA ke barAbara virata rahA usane bhI isa bAta ko lekara apanI progeDana pradeza meM ghusI huI haiM ve abhI dhIre dhIre hI Age pArliyAmeMTa kA nayA cunAva kiyaa| isase prakaTa hotA bar3ha rahI haiN| parantu iroTriyA kI aora se usakI jo hai ki aba briTena bhI AtmarakSA ke nAma se yuddhasajjA senAyeM abIsIniyA meM ghusI haiM ve bahuta Age bar3ha gaI haiM kregaa| aura isakA eka matalaba yaha hai ki yorapa ke aura unhoMne abIsIniyA kA eka bhAga bhI apane adhisabhI rASTra apanA sainika bala bar3hA cuke haiM aura jo abhI kAra meM kara liyA hai| iTalI kI isa vijaya kA zreya taka isa bAta se udAsIna the ve bhI aba use bar3hAne lage usake vAyuyAnoM ko hai| vAyuyAnoM kI bamavarSA ke bhaya haiN| abhI usa dina AsTriyA kI sarakAra ke adhikArI se abIsIniyA kI senA iTalI kI senA se DaTakara lar3a ne bhI AsTriyA kA sainyabala bar3hAne kI ghoSaNA kara dI nahIM rahI hai, aura yadi yahI krama jArI rahA to Azcarya hai| isa prakAra yorapa ke rASTra zAnti ke mArga kI aora nahIM ki iTalI kA abIsIniyA kI rAjadhAnI adisa nahIM, yuddha ke mArga kI ora bar3ha rahe haiM / rASTra saMgha briTena aura abAbA para bhI eka dina jhaMDA phaharAne lagegA / Adhunika phrAMsa ke prabhAva meM rahakara kAma karatA hai, isase rASTroM ne DhaMga ke zastrAstroM se sajjita tathA zikSita senA ke lie apane apane alaga guTa banA liye haiN| ina guToM kA abIsIniyA jaise arddhasabhya rASTra ko AsAnI se padadalita prabhAva bhI bar3ha gayA hai / yadi aisA na hotA, rASTra-saMgha kara DAlanA koI Azcarya kI bAta nahIM hogI aura vahI sabake sahayoga se kAfI balavAn hotA, to Aja iTalI abIsIniyA kI raNabhUmi meM isa samaya ho rahA hai / ko abosIniyA para isa prakAra anyAyapUrvaka AkramaNa iTalI kI abIsIniyA ke vijaya karane kI mahattvAkara baiThane kA sAhasa na hotaa| briTena kI preraNA se rASTra- kAMkSA ke mArga meM vighna DAlane kA jo prayatna briTena kI ora saMgha ne iTalI ke Arthika bAyakATa kI ghoSaNA kara dI se huA thA vaha rASTra-saMgha kI kAnUnI dA~va-peMca kI nIti 565 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 sarasvatI [bhAga 66 rahegI masyA ke kAraNa viphala ho gayA aura aba to yahI prakaTa ho rahA vaha cIna ko apane rAjanaitika prabhAva' ke antargata hai ki isa sambandha meM rASTra-saMgha Arthika bAyakATa karane mAnatA hai| parantu kadAcit cIna yA pAzcAtya rASTroM ko ke sivA aura kucha nahIM kregaa| aura Arthika bAyakATa jApAna kA yaha dAvA mAnya nahIM hai aura cIna ke saubhAgya kA iTalI para jaisA cAhie vaisA prabhAva bhI nahIM par3egA, yA durbhAgya se briTena usakI Arthika avasthA kA sudhAra kyoMki AsTriyA, haMgarI, purtagAla ke sivA use amarIkA karane meM vizeSa yatnavAn dikhAI de rahA hai| isameM sandeha ke saMyukta-rAjyoM kA bhI eka taraha kA sahayoga prApta rhegaa| nahIM hai ki yadi cIna kI Arthika avasthA rAha para A aisI dazA meM rASTra-saMgha kI bAyakATa-sambandhI Dhulamula jAyagI to usakI bAhara bhI sAkha bar3ha jAyagI aura use nIti anta meM nirarthaka hI siddha hogI, kyoMki iTalI isa rASTroddhAra ke bhinna bhinna kAryoM ke lie Avazyaka RNa paristhiti kA sAmanA karane ke lie pahale se hI kAfI bhI mila skegaa| parantu yaha saba hone kaise pAvegA ? taiyArI kara cukA hai, isake sivA Age bhI usako apane rASTrIya sarakAra kI unnati ke mArga meM bAdhAoM kA mitra rASTroM se bahuta kucha aAvazyaka sahAyatA milatI hI abhAva nahIM hai / abhI usa dina zaMghAI meM jApAna kA rASTa-saMgha kI isa nIti kA vAstava meM iTalI para eka adhikArI mAra DAlA gayA hai. jisase nArAz2a hokara koI prabhAva nahIM par3egA aura vaha abIsIniyA ko samyaka- jApAna ne apanA eka jaMgI jahAz2a zaMghAI bhejakara rASTrIya rUpa se padadalita kara nikaTa bhaviSya meM svAdhikAramukta sarakAra se usa ghaTanA ke sambandha meM javAba talaba kiyA kara lene meM adhikAMza meM saphala-manoratha hogaa| hai / isake sivA usakI yaha zikAyata eka z2amAne se banI huI hai ki cIna meM jApAna ke viruddha barAbara Andolana cIna kI samasyA hotA rahatA hai| yahI kAraNa hai usane abhI hAla meM briTena cIna kI Arthika avasthA sudhArane ke lie briTena ke cIna ko antarrASTrIya RNa dene ke prastAva ko asvIkAra ne sara phreDarika lItha-rAsa nAma ke eka arthavizeSajJa ko kara diyA hai| yahI nahIM, uttarI cIna ke pA~ca prAntoM kA cIna bhejA hai / ye vahA~ kI rASTrIya sarakAra ke Aya-vyaya eka alaga saMgha banA dene kA usane eka saphala SaDyaMtra ke bajaTa, calana sikke tathA vinimaya Adi ko vyavasthita raca DAlA hai| prabala jApAna ke aise manobhAva ke rahate karane meM cIna kI sarakAra ko parAmarza de rahe haiM, sAtha hI cIna kI rASTrIya sarakAra apane pairoM khar3I hone meM kahA~ taka tatsambandhI yojanAoM ko kArya meM pariNata karane meM bhI saphala-manoratha hogI, isa sambandha meM utanI dRr3hatA se sahayoga kara rahe haiN| inhIM ke parAmarza ke anusAra abhI kucha kahA nahIM jA sakatA hai| tathApi isa rASTrIya sarakAra ne hAla meM eka ArDIneMsa nikAla kara silasile meM vahA~ kI sarakAra jo prayatna kara rahI hai usake cA~dI aura cA~dI ke sikkoM kI nikAsI eka-dama banda lie vaha prazaMsA ke yogya hai| kara dI hai aura lena-dena ke lie noTa nikAlane kA bhI Ayojana kiyA hai| isake sivA vahA~ eka kendrIya baiMka greTa-briTena kA nayA cunAva sthApita karane kA bhI prabandha ho rahA hai, jise noTa greTa-briTena kA nayA cunAva ho gayA aura usakI nikAlane kA bhI adhikAra prApta hogaa| yaha baiMka rAjanaitika pichalI rASTrIya sarakAra kI phira jIta huii| isa jIta kA prabhAva se svataMtra raha kara apanA kArya kregaa| parantu matalaba yaha hai ki anudAradala ke netA misTara bAlDavina rASTrIya sarakAra kI yaha saba kArravAI jApAna ko pasanda kI zAsana-praNAlI kI vijaya huI yA yahI bAta isa nahIM hai| vaha nahIM cAhatA ki briTena yA aura koI taraha bhI kaha sakate haiM ki vartamAna aMtarrASTrIya paristhiti rASTra cIna kI isa prakAra madada kre| pAzcAtya rASTroM kI ke samaya briTena kI janatA ne misTara bAlDavina ke hI aisI sahAyatA ko vaha unakA hastakSepa samajhatA hai, kyoMki kandhoM para sAmrAjya kI hitarakSA kA bhAra rakhanA surakSita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] sampAdakIya noTa 567 samajhA / isameM sandeha nahIM hai ki rASTrIya sarakAra ko IrAka ke bhAratIya pichalI bAra kI taraha bahumata nahIM prApta huA, sAtha hI mahAyuddha ke samaya IrAka meM jAkara aneka bhAratIya usake ananya samarthaka prasiddha maz2adUra netA tathA bhUtapUrva basa gaye the / taba se ve vahA~ raha kara zAntipUrvaka taraha pradhAna maMtrI misTara rAmse maikDAnala isa bAra burI taraha taraha ke udyoga-dhandhoM meM lage rahe haiM / parantu kahA jAtA cunAva meM hAra gaye, tathApi misTara bAlDavina ke dala kI hai, aba vahA~ kI sarakAra bhAratIyoM ko vahA~ rahane kA pUrI jIta rahI aura isa cunAva meM unake vaidezika maMtrI sara hukma nahIM de rahI hai| abhI hAla meM usane kucha bhAratIyoM saimuala hora to bahuta hI adhika voToM se jiite| isase ko nikala jAne kA Adeza bhI de diyA hai / IrAka kI vartajAna par3atA hai ki briTena kA lokamata bAlDavina kI nIti mAna sarakAra kI sthApanA prakArAntara se bhAratIya senAoM ke kA samarthaka hai / bAlDavina kI sarakAra ne iTalI aura rakta bahAne para hI huI hai| nahIM to araboM ke usa bhUbhAga abIsI niyA ke mAmale meM rASTra-saMgha ko jo mahattva pradAna para to turko kI hI sattA sthApita thii| parantu vahA~ kI kiyA hai tathA yorapa ke rASTroM kI, vizeSakara jarmanI kI, araba-sarakAra, jAna par3atA hai, yaha bAta bhulA denA cAhatI sainika taiyArI ko dekhakara AtmarakSA ke vicAra se vaha hai aura jisa briTiza sarakAra kI badaulata Aja use yaha jo apanI sAmarika taiyArI karanA cAhatA hai usakA isa svatantratA kA yuga nasIba huaA hai usI ke zAnta prajAjanoM cunAva se samarthana hI huA hai| rASTra kA isa taraha bala ko vaha apane vahA~ rahane nahIM denA caahtii| prasannatA kI pAkara briTena bhaviSya meM iTalI aura abIsIniyA ke mAmale bAta hai, bhArata sarakAra kA dhyAna IrAka ke bhAratIyoM kI meM adhika dRr3hatA dikhAvegA aura isa bIca meM jarmanI ne isa paristhiti kI ora AkRSTa kiyA gayA hai, aura isa nau-senA-sambandhI pichale samajhaute kI avahelanA karake sambandha meM vaha samucita kArravAI kara rahI hai| dekhanA apanA nau-bala pahale kI apekSA dUne ke lagabhaga kara liyA hai ki bhAratIya IrAka meM rahane pAte haiM yA upanivezoM ke hai usakI bhI bAlDavina kI sarakAra upekSA nahIM kara pravAsI bhAratIya jaisA hI unake bhI sAtha vyavahAra hotA hai / skegii| nissandeha yorapa kI rAjanaitika sthiti isa samaya bahuta adhika bigar3a gaI hai| aisI dazA meM niHzastrIkaraNa philIrAina-dvIpa kI svAdhInatA aura vizvazAMti ke pacar3e meM par3akara briTena apane hAthoM saMyukta rAjya ke rASTrapati rUz2avelTa ne filIpAina-dvIpoM apane paira meM kulhAr3I mAra lene kI bhUla kadApi nahIM ko 15 navambara se svatantra ghoSita kara diyA hai aura vahA~ kregaa| briTena kI rASTrIya sarakAra rASTra saMgha kA pAyA ke nava-nirvAcita rASTrapati ema0 ela0 kU~jana ne svAdhIna maz2abUta banAye rakhane meM dRr3hatA to dikhAyegI hI, sAtha hI filIpAina kA zAsana-bhAra apane Upara le liyA hai| isa sAmrAjya kI rakSA ke vicAra se vaha apanA sAmarika bala prakAra ina dvIpoM ke nivAsiyoM kI svAdhInatA kI mA~ga apa Tu-DeTa le Ane kI samucita vyavasthA bhI kregii| isameM Akhira meM pUrI ho gaI / jaba se yahA~ ke zAsana kI sandeha nahIM hai ki briTena kI isa dRr3ha nIti kA yorapa kI bAgaDora spena ke hAtha se nikalakara amarIkAvAloM ke vartamAna avasthA para acchA prabhAva par3egA aura Azcarya hAtha meM AI hai tabhI se yahA~ ke nivAsI apanI svAdhInatA nahIM ki usa dazA meM koI aisA upAya bhI hAtha laga jAya ke lie lar3ate Aye haiN| anta meM amarIkAvAloM ko unheM jisase yorapa kucha samaya ke lie eka bAra phira sa~bhala bAdhya hokara svAdhIna kara denA par3A aura yadi yahA~ ke jAya aura vaha nAzakArI mahAyuddha ke mArga se bhI vimukha nivAsI agale 10 varSoM meM apanI zAsana karane kI kSamatA ho jaay| isase adhika AnandadAyaka bAta saMsAra kI kA samyak paricaya pradAna kareMge to 10 varSa ke bAda zAnti ke lie aura kyA ho sakatI hai ? amarIkA kI senA bhI vahA~ se bulA lI jAyagI aura filIpAina pUrNarUpa se eziyA kA eka svAdhIna rAjya ho Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 sarasvatI jAyagA / isa vyavasthA ke lie filIpAina- nivAsI tathA amarIkAvAle donoM vAstava meM badhAI ke pAtra haiM / kAMgresa kI phUTa kahA~ honA yaha cAhie thA ki deza kI sabase bar3I rAjanaitika saMsthA kAMgresa ekamata hokara naye zAsanavidhAna ke pakSa yA vipakSa meM apanI koI spaSTa nIti ghoSita karatI aura use kArya meM pariNata karane ke lie rASTra kA netRtva karatI, kahA~ saMsAra ko yaha batAyA jA rahA hai ki kAMgresa ke netA aura kAryakartA isa samaya kevala zrApasa meM lar3a-bhir3a rahe haiN| saMyukta prAnta kAMgresiyoM meM yaha lar3AI to yahA~ taka bar3ha gaI thI ki usakA lakhanaU meM vArSika adhivezana taka honA khaTAI meM par3a gayA thA / abhI taka isa ApasI lar3AI ke lie baMgAla hI badanAma thA, parantu isa mAmale meM saMyukta prAnta baMgAla se bhI Age bar3ha gayA hai| inake sivA madhya pradeza kA bhI raMga-DhaMga acchA nahIM dikhAI de rahA hai / aura Azcarya to yaha hai ki isa ApasI lar3AI kI chUta bar3hatI hI jA rahI hai / aura yadi yahI krama jArI rahA to eka dina kAMgresa kA sArA kA sArA saMgaThana dhvasta ho jAyagA / aisI dazA meM Avazyaka yaha hai ki kAMgresa ke pradhAna pradhAna vyakti apanI nirapekSa manovRtti ko alaga kara Age yAveM aura kAMgresa ke ina sAre ApasI jhagar3oM ko dUra kara usake asta-vyasta saMgaThana ko dRr3hatA pradAna kareM, anyathA gata 20 varSa kA sArA parizrama dhUla meM mila jAyagA aura kAMgresa deza ke anya daloM kI rAjanaitika saMsthAoM kI zreNI ke antarbhukta ho jAyagI, jisase rASTra kA nissandeha adhaHpatana ho jAyagA / maurAvA~ kA pustakAlaya - sammelana maurAvA~ unnAva jile kI dehAta kA eka bar3A qasbA hai / yaha yahA~ ke khatrI tAluqadAroM kA kendra bhI hai / ye loga zikSA-pracAra evaM loka-sevA ke sadaiva premI rahe haiM / parantu svargIya lAlA kedAranAtha ne jaba se yahA~ a~garez2I kA eka hAI skUla, eka saMskRta pAThazAlA tathA eka dAtavya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat [ bhAga 36 rahA hai| abhI hAla auSadhAlaya kholA hai taba se yahA~ ke zikSA pracAra eva loka-sevA ke kAryoM ne aura bhI adhika vyavasthita rUpa dhAraNa kara liyA hai| unake uparyukta Adarza kAryoM kA yahA~ ke unake anya tAlukadAra bandhutroM para bhI kAfI prabhAva par3A hai, jisake phala svarUpa yahA~ aba kanyAoM kI bhI zikSA kI vyavasthA ho gaI hai tathA striyoM kI a~garez2I DhaMga kI cikitsA kA bhI prabandha meM vahA~ unnAva jile kA 'pustakAlaya sammelana' huA thA / isa silasile meM hameM bhI vahA~ jAne kA saubhAgya prApta huA thA / hama maurAvA~ koI 25 varSa bAda gaye the aura vahA~ ke a~garez2I skUla ke Asa-pAsa kaI eka chAtrAvAsoM evaM aspatAla kI imAratoM ko dekhakara avAk ho gaye / pahale jahA~ eka choTA-sA aspatAla, eka skUla aura eka chAtrAvAsa thA, vahA~ zrAja aneka bhavya imAratoM kA eka bar3A bhArI samUha astitva meM A gayA hai| vAstava meM ina 25 varSoM meM maurAvA~ kI bar3I unnati ho gaI hai aura aba yaha isa bar3I dehAta kA vidyApITha ho gayA hai / isa sabake lie yahA~ ke khatrI raIsa sarvathA prazaMsA pAtra haiM / jisa pustakAlaya - sammelana ke silasile meM hama maurAvA~ gaye the vaha bhI inhIM raIsoM kI udAratA kA eka prasAda thA / yahA~ kA yaha pustakAlaya yadyapi yahA~ ke prasiddha vakIla bAbU jayanArAyaNa kapUra ke gata 17 varSa ke vizeSa hindI - prema kA phala hai, tathApi usakI vartamAna saMbarddhanA meM yahA~ ke raIsoM kA bhI pUrA hAtha rahA hai| isa bAra isakA vArSika adhivezana jisa dhUmadhAma se huA vaha sarvathA maurAvA~ ke ukta raIsoM ke anurUpa hI huA / aise saphala sAhityika samAroha prAyaH bar3e bar3e nagaroM meM hI dekhane ko milate haiM / maurAvA~ kA yaha sAhityika samAroha do dina taka vizeSa vyavasthA ke sAtha hotA rahA / pahale dina pustakAlayapradarzinI kA udghATana huaa| isa avasara para svAgata - bhASaNa svargIya lAlA kedAranAtha ke putra rAya bahAdura lAlA prayAganArAyaNa jI ne kiyA aura sabhApati DAkTara valI mohammada ne apane sabhApati ke bhASaNa meM sAhitya - pradarzinI kA mahattva btaayaa| pradarzinI apane DhaMga kI www.umaragyanbhandar.com
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] sampAdakIya noTa 569 mA nirAlI thii| pustakAlaya-sambandhI aneka jJAtavya nakze, bI0 tAlukadAra the| unhoMne apane bhASaNa meM pustakAlayoM cArTa tathA grAfa Adi vizeSa sUjha-bUjha ke sAtha taiyAra kI upayogitA aura gA~voM meM bhramaNazIla pustakAlayoM kara yahA~ rakkhe gaye the, jinase yaha jAna par3atA thA ki kI AvazyakatA batalAI aura batalAyA ki unnAva-z2ile deza meM tathA videzoM meM pustakAlayoM ke pracAra tathA prasAra meM 34 pustakAlaya haiN| pariSad ke manonIta sabhApati kA kAma kahA~ kahA~ kaisA ho rahA hai| jo hastalikhita lakhanaU-vizvavidyAlaya ke vAisa cAMsalara DAkTara parAMjape pustakeM yahA~ pradarzita kI gaI thIM unameM kaI eka vicitra ne apane vidvattApUrNa bhASaNa-dvArA pustakAlayoM kI tathA aprApya thiiN| isI dina rAtri meM kavivara sanehI jI AvazyakatA, upayogitA aura mahattA para prakAza ddaalaa| ke sabhApati meM kavi-sammelana bar3I saphalatA ke sAtha sampanna DAkTara rAdhAkumuda mukarjI, DAkTara rAdhAkamala mukarjI, huA, jisameM sthAnIya kaviyoM ke sivA kAnapura, lakhanaU DAkTara bI0 esa0 rAma ke bhI bhASaNa hue| isake bAda Adi ke kaviyoM ne bhI bhAga liyA thaa| unnAva-z2ilA-pustakAlaya-saMgha kI sthApanA kA prastAva ___ dUsare dina paMDita kRSNa vihArI jI mizra kI adhyakSatA svIkRta huA aura sadasyoM kI eka kArya-samiti niyukta meM sAhitya-pariSad kA adhivezana prArambha huaa| svAga- kI gaI / isa adhivezana meM jile ke grAmINa pustakAlayoM tAdhyakSa ku~vara gurunArAyaNa bI0 e0 tAluqadAra ne apane ke pratinidhi acchI saMkhyA meM zAmila hue the| bhASaNa-dvArA upasthita vidvAnoM kA svAgata kiyA / isake anta meM sAyaMkAla 'hindI-sAhitya-pustakAlaya' kA bAda rAya bahAdura paMDita zukadevavihArI mizra bI0 e0 ne 18 vA vArSikotsava lakhanaU-vizvavidyAlaya ke vAisa pariSad kA udghATana kiyaa| Apane apane bhASaNa meM cAMsalara DAkTara parAMjape kI adhyakSatA meM prArambha huaaa| hindI sAhitya-pustakAlaya kI sevA kA saMkSipta varNana pradhAna maMtrI bAbU jayanArAyaNa kapUra ne riporTa par3hakara karake hindI-sAhitya kI pragati kA saMkSipta digdarzana sunAI / taduparAnta kaI puraskAra vitarita kiye gye| kraayaa| isake bAda pariSad ke sabhApati paMDita kRSNa- isa prakAra maurAvA~ kA yaha sAhityika samAroha bar3I vihArI mizra ne apanA bhASaNa par3hA, jo vidvattApUrNa hI dhUmadhAma tathA saphalatA ke sAtha samApta huA aura isake nahIM, paryApta rocaka bhI thA / kAnapura tathA lakhanaU ke isa rUpa meM samApta hone kA sArA zreya pustakAlaya ke maMtrI aneka pratiSThita vidvAnoM ne isa pariSad meM bhAga liyaa| zrIyuta jayanArAyaNa jI kapUra ko hai| isa avasara para zrI sUryakAnta tripAThI nirAlA ne 'sAhitya aura jAti' para eka atyanta hI pANDityapUrNa bhASaNa hindI meM prAntIyatA kiyA tathA apanI do kavitAyeM bhI sunaaii| bhASaNoM ke jAna par3atA hai, hindI meM bhI prAntIya bheda-bhAvoM kA pazcAt kucha prastAva svIkRta hue, jinameM 'avadha prAntIya aba z2ora bddh'egaa| abhI taka hindI kA urdU se hI saMgharSa sAhitya-maNDala' kI sthApanA kA prastAva mukhya hai| thA aura aba usake lie yaha eka naI vipatti A khar3I kAryavAhI 2 baje samApta huii| isa baiThaka meM lakhanaU- huI hai| kucha dina hue jaba 'vrajamaNDala' nAma kI saMsthA vizva vidyAlaya ke vAisa cAMsalara DAkTara parAMjape, DAkTara kI sthApanA huI thI tabhI yaha AzaMkA huI thI ki isake rAdhAkamala, DAkTara rAdhAkumuda, DAkTara bI0 esa0 rAma, anukaraNa para Azcarya nahIM, kahIM aura bhI maMDala astitva DAkTara vrajamohana zarmA, DAkTara majUmadAra prabhRti vidvAn meM nA jAya~ aura isa prakAra hindI ke kAryakartAoM bhI upasthita the| kI zakti saMkucita kAryakSetroM meM ba~Ta jAya / se vaha __ ukta pariSad ke adhivezana ke bAda tIsare pahara unnAva- AzaMkA ThIka hI hotI nahIM A rahI hai, kintu usake pustakAlaya-sammelana kA adhivezana prArambha huaa| sAtha eka aura puchallA lagAkara sAmane A rahI hai| svAgatAdhyakSa zrIyuta lAlA harIrAma seTha bI0 e0, ela-ela0 usa dina paTanA meM jo sAhityika samAroha huaA thA usa phA 12 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 sarasvatI [bhAga 36 sambandha meM vahA~ ke eka sthAnIya patra meM bihArI lekhakoM ke ke bhItara apane saMgha-bala se ucca varNavAloM ko sambandha meM jo prAntIyatAparaka carcA chir3I thI usa sila- apane Age ghuTane TikavA sakate haiM / paraMtu kheda ke sAtha sile meM yaha bhI kahA gayA thA ki 'bihAra-prAntIya hindI- kahanA par3atA hai, unake netAoM kA dhyAna isa mahattva kI sAhitya-sammelana' kA nAma kevala 'bihAra-hindI-sAhitya- bAta kI ora nahIM jAtA hai, ve kaSTa-sAdhya saMgaThana jaise sammelana' rakhanA cAhie / idhara hAla meM maurAvA~ meM 'avadha- mahattva kA kArya karane kA udyata nahIM dikhAI dete haiM, kintu maNDala' kI sthApanA kI jA cukI hai / gujarAta meM hindI- ve apane padadalita bhAiyoM ko dharma-parivartana-dvArA kisI pracAra ke lie 'hindustAnI-maNDala' kI sthApanA saradAra dUsare dharma kI anuyAyinI jAti kA Azraya lekara apanA paTela ke Adeza se ho hI gaI hai| yaha saba niHsandeha astitva miTAnA cAhate haiN| harijanoM ke netAoM ko hindI kI zubha kAmanA ko hI sAmane rakhakara ho rahA hai, jAnanA cAhie ki bhArata unakA deza hai aura ve apane parantu yadi inhoMne kisI kAraNa prAntIya bhAvanA kA deza meM sabhI kSetroM meM samAna vyavahAra ke adhikArI haiM / Azraya diyA to vaha hindI ke lie vighAtaka siddha hogii| paraMtu apanI ajJatA aura sAdhanahInatA ke kAraNa ve ataeva hindI ke mahArathiyoM ko cAhie ki ve ina apane sAre naisargika adhikAra ga~vA baiThe haiM; aura vaha saba saMsthAoM kI gati-vidhi kI ora dhyAna deM, anyathA inase unheM tabhI prApta ho sakegA jaba ve use prApta karane evaM hindI kI hAni hone kI sambhAvanA hai jaisA ki paTanA ke use apane hAtha meM rakhane kI kSamatA kA arjana karane meM pichale sAhityika samAroha-sambandhI 'yogI' aura 'abhyudaya' samartha ho skeNge| parantu vaha kSamatA unheM dharma-parivartanake vAda-vivAda se prakaTa ho cukA hai| dvArA nahIM prApta ho skegii| apanI vartamAna dIna-hIna avasthA meM ve jahA~ jAyeMge, aAja jaise achUta hI bane harijana-samasyA rheNge| harijanoM ke pramukha netA DAkTara ambedakara ne yaha ghoSaNA nikAlI hai ki harijanoM ko hindUdharma ko chor3akara kumArI amalA nandI dUsarA dharma grahaNa kara lenA caahie| yahI nahIM, ve apane bhArata kI prAcIna nRtyakalA meM kumArI amalA nandI dala-bala ke sAtha dharma-parivartana karane kI taiyArI bhI kara rahe ne bahuta thor3e samaya meM antarrASTrIya khyAti prApta kara lI haiM / DAkTara ambedakara yaha sAhasapUrNa kArya isalie kara rahe hai| ye kalakatte ke ikAnamika jvelarI varksa ke adhyakSa haiM ki ucca jAti ke hindU harijanoM ko achUta samajhate zrIyuta akSayakumAra nandI kI putrI haiM / 1631 ke apraila haiM aura unake sAtha samAnatA kA vyavahAra nahIM krte| meM nandI mahodaya perisa ke inTarnezanala kAloniyala isameM sandeha nahIM ki harijanoM ke sAtha U~cI jAti eksapoz2Izana meM bhArata ke ratnAbhUSaNoM tathA lalitakalA kA ke hinduoM kA jo vyavahAra hai vaha sarvathA nindya hai pradarzana karane ke lie yorapa gaye the| pitA ke sAtha hI aura isa bIsavIM sadI ke yuga meM vaha asahanIya bhI hai| kamArI nandI bhI vahA~ gaI thiiN| perisa meM inhoMne phreMca parantu yaha bAta ki isake lie harijana hindU-dharma hI chor3a par3hanA prArambha kiyA aura tIna mAsa meM hI itanI yogyatA deMge, yadi ve sacce hindU haiM to unake pauruSa kA dyotaka prApta kara lI ki pharAsIsiyoM se ye dhar3alle se phreMca meM nahIM hai| harijanoM ke pAsa na to artha-bala hai, na vidyA- bAtacIta karane lgiiN| kumArI zramalA nandI ne ukta bala hai, parantu unameM saMkhyA tathA manuSyatA kA pUrA bala pradarzinI ke manovinoda-vibhAga meM prAcIna bhAratIya hai| phira unakA U~cI jAti ke aneka samartha logoM kI nRtyakalA kA pradarzana kiyA / darzakoM ko inakA nRtya bahuta kAfI sahAyatA bhI prApta hai| aisI dazA meM ve yadi hI pasanda AyA aura una logoM ne inakI bhUri-bhUri apanA saMgaThana karane ko taiyAra ho jAya~ to kucha hI samaya prazaMsA kii| nRtyakalA ke isa asAdhAraNa pradarzana kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] sampAdakIya noTa yorapIya tathA bhAratIya patroM ne bhI kAfI prazaMsA kii| videzI patroM meM kumArI amalA kI nRtyapratibhA kA usa avasara para nRtya-kalAvizeSajJa zrIyuta udayazaMkara bhI samAcAra par3hakara ravIndranAtha ThAkura mahAzaya ne kalakatte ke apanI mAtA tathA bhaginI ke sAtha upasthita the| ye akSaya sarvapradhAna raGgamaJca empAyara thiyeTara hAla meM svayaM apane bAbU ke mitra haiM / ataeva kumArI nandI ne inake sAtha abhinaya ke sAtha inake nRtya kA pradarzana kiyaa| tabhI bhramaNa karake jarmanI, beljiyama, hAleMDa, DenmArka, nAveM, se svadeza meM bhI amalA kI nRtyapratibhA kI prasiddhi svIDana, finalaiMDa, lithuAniyA, polaMDa, z2ekoslovAkiyA, ho gaI / inake nRtya meM bhagavAn kI ArAdhanA kA jo bhAva AsTriyA, haMgarI, iTalI, sviTaz2alaiMDa tathA yorapa ke kaI udita hotA hai use dekhakara kitane hI bhagavadbhakta aA~sutroM anya dezoM meM apane nRtyoM kA pradarzana kiyA, sAtha hI kI dhArA bahAte dekhe gaye haiM / inake sabhI nRtya pUrNa rUpa se yorapa ke vibhinna prakAra ke nRtyoM tathA gItoM kI zailiyoM dezI bhAvoM se prota-prota hote haiM tathA unameM aneka svayaM kA adhyayana bhI kiyA hai, jisase inheM bar3A lAbha huaa| amalA kI kalpanA kI upaja haiM / kumArI amalA kI pratibhA kevala nRtyakalA taka hI parimita nahIM hai| ba~galA ke sAhitya-kSetra meM bhI inhoMne khyAti prApta kI hai| ba~galA ke bhinna-bhinna mAsika patroM meM inake lekha prakAzita hote rahate haiN| amalA ke pitA zrIyuta akSayakumAra nandI mAtRmaMdira nAmaka eka mAsika patrikA gata sAta varSa se nikAla rahe haiM / zikSA ke sambandha meM amalA ne apane pitA ko eka suyogya putrI ke rUpa meM paricaya diyA hai| __ jina vyaktiyoM ne bhArata se bAhara bhArata ke gaurava kI ghoSaNA kI hai, kumArI amalA unameM eka haiN| inakA eka bar3A citra 'sarasvatI' ke pichale aMka meM bhI hama prakAzita kara cuke haiN| [kumArI amalA nandI] svargIya profesara silavena levI phrAMsa ke prasiddha prAcya-vidyAvida praphesara silavena amalA nandI kI avasthA abhI kula teraha varSa kI levI kA svargavAsa ho gayA / ve bhAratIya saMskRti ke he aura ye apane pitA ke sAtha 10 cauraMgI roDa, kalakattA, vizeSajJa th| unhAna Aja vizeSajJa the| unhoMne AjIvana bhAratIya prAcIna sAhitya meM rahatI haiM / kumArI amalA nandI gyAraha varSa kI avasthA kA adhyayana kiyA aura usake sambandha meM saikar3oM lekha meM apane mAtA-pitA ke mAtha tIrtha-yAtrA ke silasile meM likhe| yahI nahIM, unhoMne katipaya bhAratIya vidvAnoM ko vRndAvana meM holI kA nRtya tathA dakSiNa meM devadAsI-natya bhAratIya saMskRti kA vaijJAnika DhaMga se anuzIlana karane dekhakara isa kalA kI ora AkarSita huI thiiN| bAda ko perisa kA mArga btaayaa| unake aise hI gahana pANDitya ke kI ukta pradazinI meM tathA yorapa ke bhinna bhinna nagaroM meM lie bhAratIya vidvAn unakA bar3A Adara karate the aura udayazaMkara ke mAtha apanI kalA kA pradarzana karake acchI isI se sarvabhAratIya prAcya-sammelana ke dUsare adhivezana kIrti arjita kI / ekamAtra jarmanI ke hI sau se adhika kA sabhApati banAkara unhoMne unakA sammAna kiyA mukhya nagaroM meM inakI kalA kA pradarzana huA thaa| thaa| kalakattA-vizvavidyAlaya ne unheM DAkTara kI padavI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 sarasvatI [ bhAga 36 dekara unako sammAnita kiyA thaa| bhAratIya nATyazAstra ke kama se kama apane vizvAsa ke hI AdamiyoM ko, jahA~ para unhoMne eka mahattvapUrNa pustaka likhI hai| unakA naipAla DAke adhika saMkhyA meM par3ate haiM, bandUka Adi rakhane kA kA itihAsa bhI prasiddha hai| bhArata aura usakI saMskRti bhI adhikAra pradAna kara detI / lAThiyoM se bandUkadhArI ke prati unakA bahuta adhika anurAga thaa| profesara DAkuoM kA sAmanA karanA vAstava meM eka prakAra kA silavena levI jAti ke yahUdI the aura perisa meM rahate upahAsAspada sAhasa mAnA jaaygaa| riporTa ke sAla sabase the| unakI mRtyu se bhAratIya saMskRti kA eka aisA marmajJa adhika DAke gorakhapura (43), meraTha (40), kAnapura vidvAn sadA ke lie uTha gayA hai, jisake abhAva kI pUrti (36), iTAvA (37), alIgar3ha (31) aura bastI (28) meM jaldI nahIM hogii| pdd'e| kula DAke 678 par3e, jinameM 332 DAkoM meM DAkU zastradhArI the / DAkoM kI yaha samasyA vAstava meM vizeSa rUpa pulisa kI vArSika riporTa se dhyAna dene ke yogya hai / pulisa ko ise hala karane ke san 1634 ke sAla kI prAntIya pulisa kI riporTa hAla lie koI kAragara yojanA kArya meM pariNata karanA cAhie / meM prakAzita huI hai / 1634 kA sAla pulisa ke lie eka pracalita paddhati se vahI hotA rahegA jo aba taka hotA prakAra se santoSaprada rahA / zAnti kAyama rakhane tathA apa- AyA hai| rAdhoM ke rokane yA unakA patA lagAne aAdi apane mukhya kAma karane kI use pUrI suvidhA prApta rhii| kyoMki svargIya zrIyuta gopAla kRSNa devadhara riporTa ke sAla satyAgraha-Andolana banda rahA aura pUnA kI sarvenTa aAfa iMDiyA sosAyaTI ke pradhAna kula 83 hI rAjanaitika mAmale hue jaba ki 1633 meM zrIyuta gopAla kRSNa devadhara kA 17 navambara ko bambaI meM kI saMkhyA 876 thii| ataeva 1634 meM vaha rAja- svargavAsa ho gayA / Apa isa sosAyaTI ke saMsthApakoM meM naitika jhameloM se mukta rhii| hA~, unake sthAna meM the| san 1604 meM jina dezabhaktoM ke dala ko lekara sAmpradAyika daMgoM meM use avazya pha~sanA par3A / 1634 meM mAnanIya gokhale ne ukta saMsthA kI sthApanA kI thI unameM aise 60 daMge hue the jaba ki 1633 meM kula 6 daMge hue eka aApa bhI the| san 1627 se Apa ukta saMsthA ve the / riporTa ke lekhaka palisa ke inspekTara janarala misTara pradhAna pada para AsIna rahe haiN| idhara Der3ha mahIne se Apa esa0 TI0 hAlinsa ne likhA hai ki 'Aja-kala deza lagAtAra rogagrasta rahe / aApakI mRtyu se deza kA eva meM sAmpradAyika manomAlinya bahuta bar3hA-car3hA hai| san . pramukha loka-sevaka uTha gayA hai| Apa una loka-netA 1602 meM jaba maiM yahA~ ke pulisa-vibhAga meM niyukta huaA meM rahe haiM jinakA ekamAtra vrata loka-sevA meM aharniza thA taba yaha samasyA itane ugra rUpa meM nahIM thii|' nirata rahanA rahA hai / Apa sadA prasiddhi se dUra rahe, parantu DakaitiyoM ke sambandha meM riporTa meM likhA hai ki isa dezavAsiyoM ko daivI vipatti se pIr3ita dekhate hI bAra sAla kula 678 DakaitiyA~ huI, aura pichale kaI varSoM kI unakI sevA karane ko sabase pahale pahu~cate the / aApave apekSA yaha saMkhyA kama hai / isa sambandha meM nirastra grAmINoM prayatna se sahayoga-samitiyoM kA kAfI dezavyApI pracA kI bhI prazaMsA kI gaI hai jo sazastra DAkuoM kA mukAbilA huA hai| aApane sadA aise hI racanAtmaka kAryoM meM laga karane meM apane sAhasa kA paricaya dikhalAne lage haiN| rahanA apane jIvana kA dhyeya banA liyA thaa| sabhAoM ve inspekTara janarala sAhaba ne likhA hai ki isa sambandha meM sabhApati banane yA vyAkhyAna jhAr3ane kA roga Apake grAmINoM ko protsAhana bhI diyA jA rahA hai ki ve DAkuoM nahIM thA / Apane loka-sevA kA apanA eka mArga cuna kA DaTakara mukAbilA kiyA kareM / parantu pulisa-vibhAga liyA thA aura cupacApa jIvana-paryanta barAbara usI para kA yaha protsAhana adhika sArthaka hotA yadi vaha una z2iloM calate gye| aise kartavyaniSTha loka-netA ke nidhana se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] sampAdakIya noTa vAstava meM bhArata kI bhArI kSati huI hai, jisakI mahaja meM isake sivA paidA honevAle baccoM kI mRtyu kA lekhA pUrti nahIM hogii| dekhie / inakI mRtyu kA vArSika ausata do lAkha hai, arthAt prati ghaMTe 20 bacce marate haiM / isI prakAra haz2Ara vAla-vivAha kI samasyA pIche 245 cce denevAliyoM kI bhI mRtyu ho jAtI hai / sarvabhAratIya mahilA-sabhA ke antargata eka bAla- yahI nahIM, eka haz2Ara navajAta zizu pIche 181 mara vivAha-virodhinI kamiTI hai| isakI maMtrI zrImatI lakSmI- jAte haiM aura kahIM kahIM yaha saMkhyA 400 taka pahu~ca jAtI menana ne hAla meM eka buleTina prakAzita kI hai| usameM hai| yaha bAla-vivAha kI kaisI vibhISikA hai ! ye itane unhoMne likhA hai ki bAla-vivAha kI burAI samAja se dUra hI A~kar3e grA~gve kholane ke lie kAfI haiM / yaha saba karane ke lie yaha Avazyaka hai ki pahale tatsambandhI pUnA ke 'marahaTA' se liyA gayA hai| grA~kar3oM kA adhyayana kiyA jAya / udAharaNa-svarUpa unhoMne san 1631 kI manuSya-gaNanA ke 15 varSa kI ilAhAbAda-yUnivarsiTI ke do naye DAkTara umra ke nIce kI vivAhita kanyAyoM ke aAMkar3e diye haiM, ilAhAbAda-yUnivarsiTI meM hAla meM do naye DAkTaroM kI jo isa prakAra haiMeka varSa kI 8 phIsadI eka se 2 varSa kA do se 3 " 20 ,,,, 4 se 5 16.6" 38.1 ., " . 10 se 15 " bAla-vidhavAnoM ke grA~kaI isa prakAra haiM1 varSa umra kI 1,515 1 " se 2 varSa kI 1,785 Pr " se 4 " 6,076 4 " se 5 " 15,016 5 " se 10 " 5.05.482 10" se 15" unhoMne likhA hai ki sana 1621 kI gaNanA ke anusAra eka varSe kI umra kI 6,066 kanyAyeM vivAhitA thIM, parantu san 1931 kI gaNanA meM isa umra kI vivAhita kanyAoM kI saMkhyA 46,082 ho gii| isI prakAra san 1621 meM eka varSa kI umra kI bAla-vidhavAoM [DAkTara dhIrendra varmA] ko saMkhyA 756 thI, parantu 1631 meM unakI saMkhyA vRddhi huI hai| inameM eka hindI ke suparicita zrIyuta 1,515 ho gii| dhIrendra varmA haiN| Apa yUnivarsiTI meM hindI-vibhAga ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 sarasvatI [bhAga 36 pradhAna haiM / Apane perisa kI yUnIvarsiTI se vrajabhASA ke svargIya lAlA rAmanArAyaNalAla sambandha meM phreca bhASA meM apanA nibandha likhakara lAlA rAmanArAyaNalAla ilAhAbAda ke pramukha DI. liTa. kI DigarI prApta kI hai, jo sarvathA pustaka-vyavasAyI the| Apane apane adhyavasAya aura Apake upayukta hai| Apa bhASA-vijJAna ke marmajJa vidvAn parizrama se lAkhoM kI sampatti upArjita kii| eka sAdhAraNa haiN| Apane videza meM hindI-bhASA kI ucca DigarI haisiyata kA sAdhana-rahita vyakti kyA se kyA ho sakatA hai, isake Apa eka Adarza udAharaNa the / Apake dehAvasAna se ilAhAbAda kA eka puruSArthI vyakti uTha gayA hai| hamArI Apake dukhita parivAra se hAdika sahAnubhUti hai| sImAprAnta kA nayA sakyUlara pazcimottara-sImAprAnta ke zikSA vibhAga ke mantrI ne eka sakyelara nikAla kara vahA~ ke sarakArI tathA sahAyatAprApta kanyA-skUloM meM hindI aura gurumukhI par3hAne kA niSedha kara diyA hai, isase usa prAMta meM basanevAle hindutroM aura sikkhoM kI haqatalafI huI hai / phalataH paJjAba evaM anya prAMtoM kI sAhityika saMsthAtroM ne sabhAyeM karake ukta sarakArI sadyulara kA virodha kiyA hai / aAzcarya hai ki jaba sarakAra musalamAnoM kI suvidhA kA khayAla karake bihAra tathA madhyapradeza Adi prAntoM meM urdU kI zikSA kI vyavasthA karatI jA rahI hai taba vaha musalamAna-pradhAna prAntoM ke aise hI alpasaMkhyaka hinduoM Adi kI bhASA-sambandhI prApta suvidhAoM ko dUra karane kA upakrama kyoM kara rahI hai| sImAprAMta ke ukta bhASA-sambandhI sakyalara kA jo virodha hindutroM aura sikkhoM kI ora se prArambha huA hai| [DAkTara pAra0 ena0 dube] vaha ucita hai aura AzA hai ki sImAprAMta kI sara kAra kA dhyAna hindU aura sikkhoM kI ucita mA~ga kI ora prApta karake apane sAtha rASTrabhASA hindI ko bhI gaurava kA bhA gArava jAyagA aura vaha usa sayaMlara ko vApasa lekara hinduoM pradAna kiyA hai| dUsare sajana zrIyuta Ara0 ena0 dube haiN| aura sikkhoM ke sAtha nyAya kregii| Apane bhI perisa kI yUnIvarsiTI se hI bhUgola meM ukta DigarI prApta kI hai| Apa ilAhAbAda-yUnIvarsiTI meM bhUgola dImaka-bhavana viSaya ke lekcarara niyukta kiye gaye haiN| uparyukta viSayoM hATA, gorakhapara, ke ThAkara ziromaNisiMha cauhAna meM DI0 liTa0 kI DigariyA~ prApta karanevAle yahI prathama ema-esa0sI0 ne dImaka-bhavana kA yaha eka citra bhejA hai| bhAratIya haiM jo aura bhI mahattva kI bAta hai / isa mahattvapUrNa unhoMne isake paricaya meM likhA hai ki dImakoM ke ye saphalatA ke lie ye donoM mahAnubhAva badhAI ke pAtra haiN| bhavana atIva Thosa aura dRr3ha hote haiM / bAhya saundarya ke atirikta unakA bhItarI dRzya to dekhate hI banatA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkhyA 6] sampAdakIya noTa 575 unameM kamare, koThariyA~ Adi sabhI kucha hote haiM / ye se 'sarasvatI' kI unnati huI hai usako dekhate hue hama makAna TIlenumA haiM / para kucha chatrAkAra bhI hote haiM / kucha nizcayapUrvaka kaha sakate haiM ki usakA bhaviSya aura bhI lambe, DhAlU aura nAma-mAtra ko caur3e hote haiM; inakI adhika ujjvala hai| lambAI sadA uttara-dakSiNa kI dizA meM hotI hai| bhavana- yaha saca hai ki 'sarasvatI' ke nindakoM kI saMkhyA meM koI kamI nahIM huI, para hameM santoSa hai ki isa varSa prakaTa rUpa meM 'sarasvatI' kI nindA karane kA unheM sAhasa nahIM huaaa| do-tIna udAharaNa kAfI hoNge| nAgarI-pracAriNI sabhA ko apanI sabhA kI vArSika riporTa meM isa bAra gata varSa kI bhA~ti 'sarasvatI' para AkSepa karane kA sAhasa nahIM huaaa| use bhaya huaA hogA ki isa varSa bhI vaha aisA karegI to janatA meM usakI sthiti bahuta hAsyAspada ho. jaaygii| yaha bAta hamako sabhA ke eka pratiSThita sadasya ne hI btaaii| hindI-sAhitya-sammelana ke bhUtapUrva pradhAna maMtrI ne sammelana kI vArSika riporTa meM 'sarasvatI' para kucha anucita AkSepa kiye the, parantu jaba unheM yaha batAyA / gayA ki unakA yaha kArya anucita hai aura bahumata unake / viparIta jA sakatA hai taba apane usa AkSepa para cippI / cipakA dene meM hI unhoMne apanI bhalAI smjhii| yahA~ hama sammelana ke upasabhApati zrImAn bAbU puruSottamadAsa TaMDana ko binA dhanyavAda diye nahIM raha sakate, kyoMki 'sarasvatI' ke prati pradhAna maMtrI ke isa anyAya kI ora jaba zrImAn TaMDana jI kA dhyAna AkarSita kiyA gayA taba unhoMne turanta pradhAna maMtrI se kahA ki unheM vArSika vivaraNa meM isa prakAra vyaktigata AkSepa karanA zobhA nahIM [dImaka-bhavana detaa| vartamAna yuga meM pragatizIla vicAroM ko prazraya denA hI samAcAra-patroM kA sabase bar3A dharma hai aura aise vicAronirmANa kI yaha vicitra vyavasthA dopahara kI kar3I dhUpa se ttejaka lekhoM ko prakAzita karake 'sarasvatI' vahI kAma kara dImakoM kI rakSA karatI hai| unake bhavana unake kalA- rahI hai jo vaha gata 35 varSoM se karatI A rahI hai aura jo kauzala evaM cAturya ke namUne haiN| dImakoM ke ye bhavana use karanA cAhie / paNDita veMkaTeza nArAyaNa tivArI gorakhapura ke isa aJcala meM prAyaH pAye jAte haiN| jI ke lekhoM se tilamilAkara hindI sAhitya ke kucha mullApaMthI loga to itanA adhika Age bar3ha gaye the ki 'sarasvatI' ke 36 ve varSa kI samApti unhoMne jaisA ki hameM do-eka samAcAra-patroM meM par3hane ko isa aGka se 'sarasvatI' kA 36vA~ varSa samApta hotA milA, vAyasarAya taka ke pAsa eka arjI bhejI ki 'sarasvatI' hai| hamAre pAThakoM ko yaha jAnakara prasannatA hogI ki kA sarakAra niyaMtraNa kare aura eka sabhA meM unhoMne 'sarasvatI' kA yaha varSa bahuta acchA rahA aura jisa gati ekatra hokara prastAva pAsa kiyA ki 'sarasvatI' kA koI Shree Sudharm wavesyananandarrcumar
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 sarasvatI [ bha36 grAhaka na bane / parantu jaba unhoMne anubhava kiyA ki isa ginAne kI AvazyakatA nahIM hai|naaraaynnlte haiM ki samaya deza kA vAtAvaraNa hI pragatizIla vicAroM se isa samaya 'sarasvatI' itanI lokapriya ho rahI hai ki paMDita prota-prota hai aura 'sarasvatI' usI vAtAvaraNa kA eka javAharalAla neharU aura bhAI paramAnanda jaise bhArata aGga hai aura isa vAtAvaraNa meM unakI sunanevAla' geI vikhyAta netA use barAbara par3hate haiM aura usameM likhate bhI nahIM hai taba ve svayaM cupa ho gye| hamAre ina nindako haiN| janavarI ke navavarSAGka meM hama madhya-bhArata ke mAnanIya nindA hamAre lie prazaMsA bana gaI, kyoMki hamane dekhA ki netA seTha govindadAsa kA eka nATaka prakAzita kara rahe unakI nindA kA koI prabhAva nahIM par3A aura dezavyApI haiN| seTha jI kA likhA huA hindI savAka citrapaTa vartamAna Arthika saMkaTa ke hote hue bhI hamAre grAhakoM kI dhuMvAdhAra' bahuta-se pAThaka dekha cuke hoNge| hamArA saMkhyA Dyor3hI ho gii| vizvAsa hai ki seTha jI bar3e hI saphala nATakakAra siddha hoMge __isa bar3hatI huI grAhaka-saMkhyA se, naye aura purAne aura aAgAmI varSa hama unake kaI-eka nATaka pAThakoM kI grAhakoM kI prazaMsAtmaka ciTThiyoM se, pragatizIla samAcAra- bheMTa kreNge| itihAsa meM maGgalAprasAda-pAritoSika-vijetA patroM kI TippaNiyoM se hamane yaha anubhava kiyA ki profesara satyaketu vidyAlaMkAra kA nAma pAThaka jAnate hI 'sarasvatI' meM navIna parivartana karake aura usameM pragati- hoMge / AgAmI varSa se unake bhI vicArapUrNa lekha par3hane zIla vicAroM ko prazraya dekara hama vahI kara rahe haiM jo kA avasara pAThakoM ko milegaa| DAkTara pItAmbaradatta hamArA hamAre premI pAThakoM aura udAra grAhakoM ke prati bar3athvAla (hindU-vizvavidyAlaya), paMDita dvArakAprasAda kartavya hai| yahA~ itanA sthAna nahIM hai ki hama una saikar3oM mizra (jabalapura), zrIyuta candragupta vidyAla kAra (lAhaura), cihiyoM aura samAcAra-patroM kI TippaNiyoM ko uddhRta ku~vara cA~dakaraNa zAradA (ajamera), paMDita mathurAprasAda kareM jo 'sarasvatI' kI prazaMsA meM likhI gaI haiN| hamArA dIkSita (bihAra) aura hamAre vartamAna rASTrapati bAbU khayAla hai, yahA~ eka udAharaNa kAfI hogaa| sahayogI rAjendraprasAda aura hindI-sAhitya-sammelana ke prANa bAbU 'vartamAna ne gata mAsa meM 'sarasvatI' kI prazaMsA karate hue puruSottamadAsa TaMDana Adi mahAnubhAvoM kA sahayoga hameM likhA thA-"sundara lekhoM, sundara chapAI, sacitra evaM prApta hogaa| Tosa maiTara kI dRSTi se 'sarasvatI' ne jitanI adhika unnati isake atirikta hama sarasvatI meM bahuta-se naye aura kI hai vaha hindustAna ke patroM ke lie Adarza kI bAta hai| upayogI parivartana bhI karane jA rahe haiM, jisakA anubhava kaI aura patroM ne isakI nakala karane kI ceSTA kI hai, para pAThakoM ko navavarSAGka dekhane para hI hogaa| isameM sandeha ve asaphala rhe|" nahIM ki 'sarasvatI' kI vartamAna unnati aura usake sambandha isa prakAra pahale se bhI adhika zrAzA aura utsAha meM hamAre bhAvI svapnoM kA sArA zreya ekamAtra hamAre se hama sarasvatI kA navIna varSa prArambha karane jA rahe haiN| kRpAlu grAhakoM ko hI hai| isalie varSa kI sukha-samApti agale varSa se hameM aura bhI zreSTha puruSoM aura vidvAnoM kA para hama unheM badhAI dete haiM * AzA karate haiM ki Age sahayoga prApta hogaa| yahA~ 'sarasvatI' ke lekhakoM ke nAma bhI hameM unakA sahayoga isI prakAra prApta rhegaa| Printed and published by R. Mittra at The Indian Press, Ltd. Allahabad. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com