Book Title: Pramanmimansa Jain History Series 10
Author(s): Hemchandracharya, Nagin J Shah, Ramniklal M Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001320/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcAryaviracitA jaina tarkazAstrano mahAna graMtha 0 I[NamI mAM ! prakAzaka: zrI 108 jainA tIrthadarzanA bhavana TrasTa pAlItANA-amadAvAda-muMbaI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApavinAvamAkAdhAvAvivAhATAramAmAlimAnacAlavaNasaMsA suragANA mAyAmAkAmA nAmanAmadhiH kyAnisamAva 5 pAlar3avAyamAnabanAnADAlAyacanAkAlAganAnaTanaTanaTIvAvasakA kAzasammAnanajitAnakAdavanAmavamAnavamikAbadAmAmAnADAvara mulagAinavAivAconaimahAnisahavAzasalimAmeninAsavAcavAya vidnaadaaymddmnaamyaauumaanaasvmghvnaashmlaamaaykm| sbaarlinrmi nadanAnArUma nasvamomikasAjhAvanikalanamAmisanamAyaziyAmivaSapakaDUna kaDacAvanamAsisAyachisamanasokasaNAyasavAlimATikAlakA vaabhivAdaDinasinavAsAmamilavAyuvamA samekhamA rasa yakavANamiDiyAyananamamamAyanevimAyAjayumAsadana simarmaDalAuDAyAMzisvAvamApavAvApanAkinavamaH TAvadhAnavAna gudAgarAja AunakAlA vachamAdhAna mAvabATAmadhiyAyanijalyanuyadhAkaralipikavaravAlA mAnA sAmasumAsAdayAmayadobAnAkAlAjAvAdAyasisvAmavAlaya dAvAjavAdInAraNAnalachAviyAmAbAnarupakatAvazakavAyAyAyamAdAya nikADArikhamAyanAcanayAkachinoTAjamAyaDijavAziAAmAvidhika sAnAmaun ayAdavapazyadaNAmavanAsikAzAkAnayapanikhasadiyodharminAva dApaya khopayayaviramATIyAvidhamArAyAnasamAvinAsamAjamAchA mAmadhAmabhivAnavAdhikAravacanAbApinAtizAsAcasApAdita esAyAvinAmalimAtajArijavAhAzayaagAvazAyaDara dAbaNjhAnAnavamAyApivikAzanApIvichAvadhAyikA dhAvaka paghAnAmanAMka mAmAnavabaMda ivamAchAyamA sikabhivAsa iTInAlAmaNavAlayAdavasAMcarmamapiyaMdayavinAniyatA kanirmacAvalAvAlayanavAladAsAnIyAvAsabAcAyasavAsana zabAnAdhavanirmadaDAlIyAlisinApAnamanazpatika siAloTAvakAsitAvAsAnidhiAmamAnavatArikhamAvi sAdhitAlamA nAnividAvacamA bannavagamAnya nacyA prayatnAmadhArane vinimmAyaka gAyanAnanAyanAdhivajayasaMgamAnavidhAtyAyoTINanAmasavarmayAnara nizvidyAnanyaTolAiyAmivAmadesAvanivivanAvaliyAcyAkamA mApinAkAtyAlivanitAyAmAnAnAlayamAvazyAcamAAcana mAnavAIkAganAhAnavamANAdhikAdinAuna prayatmakA baMgAmAnahAyaviSayayAmajIsAraDozAvaragayAnAdhAniyavAsustAka For Private & Personal use only Navjainelibabas Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTAsAradinAnArmirAvabAlA skaoNuazAnimiryAyAkamAra jayasimAnAnana:pacAramavi. yimata savisAsvApAr3iyamanisanAva maadymiyrnk|| pAlaanisvAzamAnavamAnAtha kesammAnajinAnakAdayana bujhagAinavAivAjolacamaH nakhidanaavimaramamAsacyA vA nA 191 nAnAmivAnAkAlinAnAniya mirvasamiyanedanazanAsameM mivajhAlAsikamanyAzamAmA nayAtanATAyadhInarAza jyAgAmAnikArAgavAna narakhamAlikalAiyovAnava cAvanamAmisAvarADi khamivAhinAmina nyakajhAmiDiyAyanana -mikameDalAuDayAzi yahArapikavANAzcayAunakAlA jamAdadhyAkAjAvAgAyatara miTAyakaIzInAnAgAra nayAniAyAghAtAba mAvayavATaramadhiyAyAni sAkasamAsATyAvyavAcanAva dAvAmadInAganalachAmi timazagArikhamanAranamyAda jiyamajamAviSamatAjanaghunAtha mApavAsAyadikhAnAgAvA dadalArakhAnajAmakAUonara akAsthimajanAmayimAnAmanAma bAravADiyasanApamayamAAyama azadakhanapazyadraNAAmanA dAravadhavAyaviramAdhyatA mAmazAmadhigadhamApati pisAbAdhinAnaisimAna dAjAnavAnakhakAyAcita lAthavavAgavAmAsamabaMda AdAyiAdavamAchAdhAra jivivarasikamivAma pAnAliyAnAsnAyaba ithanAlAkaNavAlamA kAnamAvalAvAlaya gAnAvivarahimakSa sAlAyavakajijAta kadavAka vanyAsa 0 sanAcatAnAdhamopacAdanAnimAya balAnanavavasAnAsAnAnimavavidyAdhanamA likAmAnilAlayitanagavAmAnya mAjyAgivilAdhikAnAdhyAmamAna nAunakAUyAausviniyadAyaspara kavAyanAtanAyanAcirAyasa lirikSavAnaspaTIpADamADakhAmiyAja sApinAmarAmyAlivanitAyA mAnavAikArAnAhAnavamAyAlAya vAmAnandhayArAviSayayAma RADEducation international For Private & Personal se ohly sihAyaziyanAvAvAhapaminimA Dyaneahellbani kSanAzikakarmAnADi Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dakSiNakAusayara mijhanAcagANI yAmAyANAdhipAsaSyakiNayAmAmAzAyA sunAyavAhinAsammakAAdyADADiharimAmAlinaranAlavaNamamA sarthaNayAmAkamAra jAnanAmavAhasaci yAr3iyapAnisamAva kA pAlavAyUmAnapramAnADAsAyacAvalAMganAnaTanaTanaTAyAvajI: kezamammAnanAjanAnakAdacanAmavamAnazAmAkAvaLAmAmAnAyacA mujhaNAmavATvAjAsamavamahAmAnavahArAzaktimAzatinAmakaravAya ghiTanAvimahamamAsaktayAUmAkhanavamajhavanArasulAmIvakAmamA vAlAsitAmAsiva yamadananAuna kisanyAyAmAmA baTANyAnAta kAyadANarAva naranamAmikanAjhapauvAnakaanamonisAmAkSiNAmivAyaemana kaviAcanamA mesAbavimanasokakaraNApamazAlinI kAlakA nivadichinAupavAsAninavAdAvayAsabamAtarama nyakayAgamaDiyATAnanamamamAsanAvajasAyAmayabhAmahamadana mikameDalAuDalyAzisvAvasakaravAravApanAkikapiTamadazmara rAvayAcanakAlA kAjAvadhamAdhAna cagAnaDAnAzanAra mAvovAITAmadhiyAApAnijalyAjapacAsaniAyadhanavAnA mAnATa sAkasamAsAdevapadogaganAkAlAjAvAdAyasitavAsuravAlayapapura dAvAmadAmAraNAnalachAciyAmAyAmApakatAkAkubAyAzAyamADAva nimayAjAvivamAnAranapakachinoTAnamAjidAvanirAmajAvidhi bhAvapamahAjanaghunAtha TihAnAmA yAmakArakAsa sAmapimAnAmanAma manApazyanIyavama azadavanApadhyaraNAmavAsikozikAnaranikhasAdabAvadharmimAyA sAravadhavAviramAsArikhamArAyAnasamAvinAzamAdiMDakAgada sAmadhAmadhiganayamavijAyanAcApinItigADAsAratAcA pisAbAninalimAyAmazAhavAhAvayAsumAgAyaba dAyakAnayAnaJcamAyAdhivikAzanApavimAnavAdhikAryayAvaya dhAganAmAsamaveda yAdavamAdhAna tahasikabhimasi anAnAsdAvana jrthanAlAmaNadaliyAdavavImasemapiyaMcayavimAniyAause kanirmacAvalAvAlayabavAlavAlAnAyocAvAsAvAdasaNasavAmanane subAnAyavarahimadaDAladhiolisihAnAhAnamanapatiAkA sAlAyavakajinAvapAsAmiciAUsamAjavArisuvamAvi dayAmAjiza samayAnAniAvavikSavanamaH bayanasanadhanAmApayaza kagAyanAnanAyanAciyAsasaMgamAnaviSyAyAmogalAyasavAlayonaloM nirikvAnanyAyAlA'vAminAudamAvaativizavanAraliTavyayakamarA mAthiAnAkaganyAlivaninAvamAmayAnAnAlakakamAvayAcalyAvinA mAnavAikAganAjJAnazvamApAmAyAdhijagAradinAnAziphajhukAra baMgAmAnavayAviSayayAmajIsArahIzAgavaNayAnAdhAnivAsasthAna lusninimAyAka SINEdlAlamanAmAtATAtIyayayarakAmamA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - -- -------- zrI nemi-vijJAna-kastUrasUri graMthazreNI naM. 24 kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcAryaviracita svopajJavRtti sahita pramANamImAMsA jena tarkazAstrano mahAna grantha - - - - -- - - - - -- --- zubhAziSa pa. pU. AcArya zrI vijayacaMdrodayasUrIzvarajI mahArAja pa. pU. AcArya zrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI mahArAja --- - -------- ----- mRtopAsanA pU. AcArya zrI vijayasomacaMdrasUrijI mahArAja -- -- sahayoga bAbu rAmIcaMda pannAlAla Adezvara Tempala, vAlakezvara, muMbaI prakAzaka zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa (zrI samavasaraNa mahAmaMdira) pAlItANA-amadAvAda-muMbaI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahayoga dAtA bAbu amIcaMda pannAlAla Adezvara Tempala vAlakezvara, muMbaI -- -- - . Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcAryaviracita svopajJavRtti sahita pramANamImAMsA jaina tarkazAstrano mahAna grantha [mULa saMskRta grantha, teno gujarAtI anuvAda, tathA paMDita sukhalAlajInI vistRta hiMdI prastAvanAno temaja temanAM dArzanika hiMdI TippaNono gujarAtI anuvAda] anuvAdaka nagIna jI. zAha bhUtapUrva adhyakSa, lA. da. vidyAmaMdira prakAzaka zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa pAlItANA - amadAvAda - muMbaI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya saMpAdako DaoN. nagIna zAha DaoN. ramaNIka zAha prakAzaka : zrI anilabhAI gAMdhI, menejIMga TrasTI zrI108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa, 110, mahAkAnta, vI.esa.hospITala pAse, amadAvAda-6. prakAzana varSa : gujarAtI AvRtti : prathama saMskaraNa I.sa.2006 mUlya H rUA. 450/ mudrAMkana : mayaMka zAha, Imprezansa 215, golDa sauka komplekSa, sephAyara bilDIMganI pAchaLa, sI. jI. roDa, navaraMgapurA, amadAvAda-380 009. mudraka H ke. bhIkhAlAla bhAvasAra mANibhadra prinTarsa 3, vijayahAusa, pArtha TAvara, navA vADaja, amadAvAda-13. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityano bRhad itihAsa bana zUta nabhomaMDaNanA chandradhanuSI saptaraMgonI jJAna huniyAbhAM... suMdhara mAlA prasarAvatA, prabhu vayano mane pralu upaTezonA prabhAzalata sapta graMthonA pAvana preraTha sUrimAMdhava.. pa. pU. AcArya zrI vijyacaMdrodayasUrIzvarajI mahArAja pa. pU. AcArya zrI vijayaazokacaMdrasUrIzvarajI mahArAja zrI 108 kena nItizala bhavana sTa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - zulAzipa na sAhitya samAsa miTA rAmasAyA ompranimur Henrn anM1385 56HI FREN sAra vidhAnAma motino535HINHidin FAAH "himapRUTNER" nAmamA EmaiINE. You pAyapAsa mA nrn paTAyalA51.8 * zana Mqr2 // hiMsAtamjytu HRAMMU We ar bhAraPU PNC pAsa rAva sAhityanaict. FIREIH-19 zirapApiyoM ___HAARA I HAIRA intu n on mein Yeu num AJNai NR Fal sanaY R RANBIRG.Infren 44. Anant vidhayAnA fon Hua HR GIRdhArA 5515 ra Rani la MAR21 -zAni vi-1050HY-Ugture 3714141413+ goes - Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhapRSTha paranA citrano paricaya mukhapRSTha para prasiddha jainAcArya hemacaMdrasUrinuM citra che. kalikAlasarvajJa hemacaMdrAcArye kavitA ane vyAkaraNa, itihAsa ane purANa, yoga ane adhyAtma, koza ane alaMkAra, tyAga ane tapazcaryA, saMyama ane sadAcAra, rAjakalyANa ane lokakalyANa evAM anekavidha kSetromAM sAta dAyakA jeTalA dIrghakALa sudhI abhUtapUrva kArya karyuM. sAdhutA ane sAhityanA kSetre chellAM hajAreka varSamAM emanI sAthe tulanA karI zakAya tevI koI bIjI vibhUti najare paDatI nathI. .sa. 12mI sadImAM thaI gayelA AcArya hemacaMdra tatkAlIna solaMkI rAjA siddharAja ane kumArapALanA guru samAna hatA.temanA utkaTa prabhAvathI ahiMsAno je pracAra pazcima bhAratamAM thayo tenA supariNAma Ajadina sudhI maLI rahyA che. jJAnanA kSetre temaNe eTaluM badhuM kAma karyu che ke teo kalikAlasarvajJa tarIke prasiddha thayA. saMskRta bhASAnA temaNe racelA adUbhuta vyAkaraNa "siddhahemazabdAnuzAsana"nI hAthInI aMbADI para mukI dhAmadhUmapUrvaka pATaNamAM zobhAyAtrA kADhavAmAM AvI hatI. prastuta citramAM citrakAre A prasaMgane tAdaza karI batAvyo che. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina tarkazAstrano mahAna graMtha bhAratIya vADmayane pUrvanA prAza jainAcAryoe samaye samaye potAnI pratibhAnA vaibhavathI samRddha banAvavA apUrva yogadAna Apela che. Agama, jainadarzana ke prakaraNo ja nahi paraMtu nyAya, vyAkaraNa, sAhitya, koza, jyotiSa, vaidyaka Adi evo koI viSaya bAkI nahi hoya ke jene te mahApuruSoe potAnI anokhI kalamathI kaMDAryo nahIM hoya... AvA aNamola graMthono sAta bhAgomAM hindI bhASAmAM lakhAyela itihAsa gujarAtI bhASAmAM anuvAdarUpe ApavA parama pUjya moTA mahArAjazrI (pa.pU.AcArya zrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI ma. sA.) tathA parama pUjaya gurudevazrI (pa. pU. AcArya zrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.)e vicAryuM. A sAte bhAga uparAMta AcArya hemacaMdrasUrIzvarajInI pramANamImAMsA tathA DaoN. mohana lAla mehatA likhita hiMdI jaina dharma-darzana no anuvAda ApavAnuM paNa vicAryuM. tethI zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTanA TrasTIone preraNA karI. menejIMga TrasTI zrI anilabhAI gAMdhIe pro. zrI ramaNIkabhAI zAha tathA pro. zrI nagInabhAI zAha pAse gujarAtI anuvAda ane saMpAdananuM kArya saMpanna karAvyuM. judAjudA zrI saMghoe pUjyazrInI vAtane svIkArI saMpUrNa sahayoga Apyo. tenI phaLazrutirUpe A nava graMtho gujarAtImAM prakAzita thaI rahyA che. prastuta pramANamImAMsA kalikAlasarvajJa hemacandrAcArya viracita jaina pramANazAstrano anupama graMtha che.samagra bhAratIya pramANazAstramAM jaina tArkikonuM pradAna keTaluM hatuM ane keTaluM mahattvapUrNa hatuM te darzAvato amUlya graMtha che. AvA mahattvapUrNa graMthane prajJAcakSu paM. sukhalAlajIe lakhelI ati vistRta hindI prastAvanAno anuvAda sAthe ahIM prakAzita karatAM ame AnaMda anubhavIe chIe. jainavidyAnA adhyApako, abhyAsIo ane jijJAsuo saue A graMtha vAMcavA yogya che. vi.saM.2062, aSADha su.15, maMgaLavAra muMbaI e ja pa.pU.A. zrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI ma. nA gurubaMdhu pU.gurudeva(pa.pU.A.zrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.)nA caraNakiMkara somacaMdra ve. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya (gujarAtI AvRtti) zAsanasamrA zrInemi-vijJAna-kastUrasUrIzvarajI ma.sA.nA paTTadhara 5.pU. AcArya bhagavaMtazrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI ma.sA., pa.pU. AcAryazrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA.nA upadezathI zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa dvArA prakAzita thaI rahela jaina sAhityanA bRhad ItihAsanA anusaMdhAnamAM prastuta pramANamImAMsA graMtha vAcakonA caraNakamalamAM arpaNa karatAM ame AnaMda anubhavIe chIe. bhAga 1, 2, 4 ane 6nA graMtho prasiddha thaI cUkyA che. jinAgama tathA jaina sAhityathI suparicita vidvadharma pUjya sUribhagavaMto, pUjaya pado, pUjaya sAdhu-sAdhvI bhagavaMto, sAkSara vidvAno temaja suprasiddha graMthAgArajJAnabhaMDAranA saMcAlako vagerene ame aMtarathI vinaMtI karIe chIe ke A pUrve prasiddha thayelA jaina sAhityanA itihAsanA graMtho tathA prastuta pramANamImAMsA vize Apano abhiprAya tathA salAha-sUcano, mArgadarzana ApI amane AbhArI karazo. A prasaMge ame parama pUjya AcAryazrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI mahArAja, parama pUjaya AcAryazrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI mahArAja, parama pUjya AcAryazrI vijaya somacaMdrasUrijI mahArAja tathA anya muni bhagavaMtono aMtaHkaraNapUrvaka AbhAra mAnIe chIe. gujarAtI AvRttinA mAnasaMpAdako DaoN. nagInabhAI zAha ane DaoN. ramaNIkabhAI zAhano A anuvAda kArya hAtha dharavA mATe AbhAra mAnIe chIe. zrI pArzvanAtha zodha saMsthAna, vArANasI tathA tenA pUrvaniyAmaka DaoN. sAgaramalajI jainano anuvAdanuM prakAzana karavAnI paravAnagI ApavA mATe AbhAra mAnIe chIe. pramANamImAMsAnA prakAzanamAM Arthika sahyoga ApavA badala bAbu amIcaMda pannAlAla Adezvara Tempala, vAlakezvara, muMbaIno AbhAra mAnIe chIe. uttama chApakAma mATe lesara IjhezansavALA zrI mayaMka zAha tathA mANibhadra prinTarsavALA zrI kanubhAI bhAvasAra ane suMdara sacitra TAITala DijhAIna mATe kIMga Imeja prA. lInA DAyarekTara zrI jIvaNabhAI vaDodariyAno AbhAra mAnIe chIe. tA. 1-7-2006 -anilabhAI gAMdhI, menejIMga TrasTI, amadAvAda zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAdakanuM prAstAvika kalikAlasarvajJa'nI asAdhAraNa upAdhi khuda bahumukhI pratibhAzALI AcArya hemacandrane pAmI kRtArtha thaI ane gauravAnvita banI. gujarAtanA itihAsamAM hemacandranuM sthAna vidyAguru tarIke nizcita thayuM che. bhAratamAM vidyAkSetre gujarAtanuM nAma temaNe ujamALuM karyuM che. temaNe vyAkaraNa, chanda, alaMkAra, koza, yoga, tarka (pramANa), darzana vagere viSayanA sarvagrAhI zAstrIya granthonuM nirmANa karyuM che. te granthomAM temaNe te te viSayanuM vizada pratipAdana karavAnI sAthe ja jANavA yogya prAcIna vicAraparaMparAono sucAru rIte ane vivecana sahita saMgraha karyo che. jo temaNe A paraMparAono saMgrahana karyo hota to temanAthI ApaNe sarvathA ajJAta rahI jAta. anya koI upalabdha granthamAM temano ullekha suddhAM nathI. eTale ja jarmana prAdhyApaka DaoN. yAkobI kahe che : je mULa sroto ApaNA mATe moTA bhAge nAza pAmI gayA che temanAmAMthI vividha prakAranI mAhitIno gajaba vizALa rAzi temaNe potAnA granthomAM saMgRhIta karyo che. pariNAme temanA grantho bhASAzAstrIya ane aitihAsika saMzodhana mATe eka aNamola aparimeya khajAno banI gayA che.' - bhAratIya cintanamAM tarkazAstra mATe pramANazAstra ane nyAyazAstra zabdono prayoga pracalita che. sane, vastune ApaNe kevI rIte jANIe chIe? jenA vaDe ApaNe vastune jANIe chIe te sAdhano kayAM che? te sAdhano keTalAM che ane zA AdhAre ApaNe temane yathArtha jJAnanAM (pramAnAM) sAdhano gaNI zakIe? jJAnanA mAthAzmanI (prAmANyanI) kasoTo zI che ? jJAnane ane jJAnanA yathArmene ApaNe kevI rIte jANIe chIe? pratyakSajJAnanI utpattino krama zo che? anumAnaprakriyA kevI che? anumAnanAM aMgo keTalAM che ane kayAM che ? kayAM jJAno svataMtra pramANo che? kyAM jJAno pramANo hovA chatAM svataMtra pramANo nathI ane temano antarbhAva kayAM svIkRta svataMtra pramANamAM 9. "....the enormous mass of varied information which he gathered from original sources, mostly lost to us, makes his works an inestimable mine for philological and historical research." --"Encyclopaedia of Religion and Ethics', Vol. VI, P. 591 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) thAya che? - jJAna aMgenI AvI badhI samasyAono vicAra tarkazAstra kare che. bhAratIya tarkazAstra paNa A badhI ja samasyAono vicAra kare che. bhAratIya tarkazAstranI cAra zAkhAo che-nyAya-vaizeSika, mImAMsA, bauddha ane jaina. nyAya-vaizeSika zAkhAnuM tarkazAstra akSapAdanAM nyAyasUtrothI gaMgeza upAdhyAyanA tattvacintAmaNi sudhI vikasato eka prabaLa pravAha che. dharmane grahaNa karavA laukika jJAna asamartha che e siddha karavAnA potAnA prayojanane daSTimAM rAkhI tarkazAstranI samasyAonI carcA karavAnI mImAMsA paraMparAmAM mImAMsA tarkazAstranuM mULa che. mImAMsA tarkazAstrano vikAsa prabhAkara ane kumArila jevA sUkSmaprajJa tArkiko dvArA sadhAyo che. bauddha tarkazAstranA sthApaka dinAgache. dharmakIrti, dharmottara, arcaTa, Adi bauddha tArkikoe tarkazAstranI samasyAonI vicAraNAmAM evA to prabaLa visphoTo sajaryA ke bhAratIya tarkazAstranI anya vicAradhArAomAM temanA dUragAmI jabbara pratyAghAto paDyA ane nUtana UMDANo ane sUkSmatAonuM nirmANa thayuM. tarkazAstranA nirmANanA kSetramAM jaina tArkikonA moDA praveze temane lAbhadAyI sthitimAM mUkyA. teNe temane anya zAkhAonA mahAna tArkikonA graMthonuM adhyayana karavAnI ane jaina tarkazAstranA nirmANa mATe jarUrI bauddhika sAmagrIthI pUrepUrA sajja thavAnI taka pUrI pADI. vaLI, temanI anekAnta daSTie temane anya zAkhAonA tArkikoe sthApelA ane pratipAdita karelA siddhAntomAM nihita satyane zodhI kADhavA preryA ane e rIte temane AtyantikatAone tajavA tathA virodhI mantavyono samanvaya karavA samartha banAvyA. jaina tarkazAstrane aMtima ghATa ApI pUrNa karanAra ucca koTinA sUkSmaprajJa jaina tArkika akalaMkadeva prakhara nyAya-vaizeSika tArkiko udyotakara ane prazastapAda, dhuraMdhara mImAMsaka tArkiko prabhAkara ane kumArila, sUkSmadarzI bauddha tArkiko diDunAga ane dharmakIrti pachI thayA che. paraMtu eno artha e to haragija nathI ke jaina tArkikono bhAratIya tarkazAstramAM ocho phALo che. jaina tArkikoe bhAratIya tarkazAstramAM gauravaprada phALo Apyo che, eno khyAla paMDita sukhalAlajI likhita tulanAtmaka dArzanika TippaNone jovAthI Avaze. akalaMkane (anu. I.sa. 720-780) jaina tarkazAstranA pitA ( the Father of Jaina Logic') gaNI zakAya. temanI tarka kRtio che - badhI strI, nyAyavinizcaya, pramANasaMgraha ane siddhivinizcaya. A badhI kRtio upara temaNe pote ja saMkSipta TIkArUpa nivRti lakhI che. akalaMka pachI to jaina paraMparAmAM eka pachI eka hArabaMdha mahAprajJa aneka tArkiko thayA. tenI saMkSipta mAhitI ApIe chIe. mANikyanandIe (anu. I.sa. 850) jaina tarkazAstrano prathama vyavasthita sArabhUta Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakhya parIkSAmukhasUtra racyo. te akalaMkanI kRtio para AdhArita che. temAM 207 sUtro che. prabhAcandra (i.sa. 900-1065) akalaMkanI laghIya strI ane mANikyanandInA parINAmukha upara anukrame nyAyakumudacandra ane prameyakamalamArtaDa nAmanI be vidvattApUrNa ane vistRta TIkAo lakhI. abhayadevasUrie siddhasena divAkaranA sanmatitarka upara aneka viSayo-padArtho upara prakAza pADatI vyApaka bRhatkAya TIkA tattvabodhavidhAyinI aparanA vAdamahArNava (I.sa. 1000) lakhI. vAdirAjasUri (anu. 1025) bahu ja ucca koTinA tArkika hatA. temaNe pramANanirNaya nAmano svataMtra grantha racyo ane akalaMkanA nyAyavinizcaya upara vistRta, gahana ane arthaghana vivaraNa lakhyuM. vAdidevasUrie (i.sa. 1026-1169) jaina tarkazAstranuM pramANabhUta pAThyapustaka pramANana tAloka lakhyuM. temAM kula 378 sUtro che. temanI sAme namUnArUpe parIkSAmukha grantha rahyo che. temaNe pote ja pramANanayatattvAlaka upara syAdvAdaratnAkara nAmanI vizALakAya TIkA racI che. A TIkA jaina tarkazAstrano jJAnakoza che. temAM bhulAI gayelA tArkiko | ciMtako ane granthonAM asaMkhya uddharaNo che. tethI tenuM aitihAsika mUlya saMzodhako mATe ghaNuM che. te jainetara ciMtakonA siddhAntone vistArathI samajAvIne pachI ja temanuM khaMDana kare che. tarkazAstranA vividha prazno uparanA jaina mattavyone te samartha rIte pratipAdita kare che. hemacandrAcArya (I.sa. 10891172) pramANamImAMsA nAmanuM jaina tarkazAstranuM zreSTha pAThyapustaka lakhyuM. te na to ati laghu che ke na to ati guru. zAtyAcArye (i.sa. 1125) nyAyAvatAravArtika upara mahattvapUrNa vRtti racI. anantavIrya (AnuM. I.sa. 1225) parIkSAmukha upara prameyaratnamAlA TIkA lakhI. temaNe ja akalaMkanI siddhivinizcaya ane pramANasaMgraha nAmanI kRtio upara vistRta, gahana ane vicArapreraka TIkAo lakhI. upAdhyAya yazovijayajI eka mahAna tArkika hatA (I.sa. 1608-1688). te nabanyAyanA viziSTa jJAtA hatA. temaNe jaina tarkazAstra upara aneka grantho lakhyA. temAMthI kevaLa beno ullekha ame ahIM karIe chIe. te be che - tarkabhASA ane jJAnabindu. te tarkazAstranA viSayanuM vyavasthita ane tarkabaddha nirUpaNa kare che. hemacandrano pramANamImAMsA grantha jaina tarkazAstrano mahAna grantha che. te jaina daSTie tarkazAstranI samasyAono samucita uttara Ape che. temAM hemacandrAcArye koI paNa mahattvanA muddAne choDyA vinA, te te muddAnA pratipAdanamAM pUrvasUrionA tarkono ucita 1. akalaGkavaco'mbhodheruddhe yena dhImatA / cAyavidyADamRta tabai namo maNirAtrei / - prameyaratnamAlA, 2 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) samAveza karIne, sarva praznono vyavasthita vicAra evI rIte karyo che ke pAThaka samasyA ane samAdhAnanuM grahaNa saraLatAthI karI zake. temanI zailImAM na to ati lAghava che ke na to ati gaurava yA vistAra che. te jaTilatA ane dIrghasUtrIpaNAthI mukta che. tethI te uttama pAThya grantha banI gayo che. tenuM bIjuM mahattvanuM lakSaNa e che ke te jaina mantavyanA nirUpaNa prasaMge sAthe sAthe anya zAkhAonA tArkikonA mantavyone samajAvI temanI samIcIna samIkSA paNa kare che ja. tethI te kevaLa jaina tarkazAstra jANavA mATe ja nahi paraMtu samagra bhAratIya tarkazAstra jANavA ane samajavA mATe paNa atyanta upayogI che. vaLI, temAM hemacandrAcArye pUrvavartI Agamika ane tArkika badhAM jaina mantavyone cintana ane mananathI pacAvIne potAnI AgavI vizada ane apunarukta sUtrazailImAM temaja sarvasaMgrAhiNI vizadatama svopajJavRttimAM rajU karyAM che. temAM anekAntavAda, pramANalakSaNa, jJAnanA prAmANyanI kasoTI, jJAnane tema ja jJAnanA prAmANyane jANavAnI samasyA, pramANavibhAga, pratyakSapramANa, pratyakSapramANanuM tAttvikatva, indriyajJAnanA vyApArano krama, parokSapramANanA bhedo ane lakSaNa, anumAnapramANa, hetunuM rUpa, anumAnanA avayavonI prAyogika vyavasthA, kathAnuM (vAda-prativAda yA zAstrArthanuM) svarUpa, nigrahasthAna yA jaya-parAjayavyavasthA, prameya ane pramAtAnuM (AtmAnuM) svarUpa, sarvajJatvanuM sthApana, vagere viSayaka jaina dArzanika vicAradhArAnuM anya bhAratIya darzanonA saMdarbhamAM susaMbaddha tarkabaddha nirUpaNa che. jaina tarkazAstranA sarvagrAhI vizada pratipAdananI dRSTie jaina tArkika granthomAM pramANamImAMsA mUrdhanya sthAna dharAve che. eTaluM ja nahi paNa samagra bhAratIya tarkazAstramAM jaina tArkikonA pradAnanI mahattAne darzAvanAro te amUlya grantha che. prastuta prakAzanamAM mULa saMskRta pramANamImAMsA sAthe teno gujarAtI anuvAda paNa ApavAmAM Avyo che jethI saMskRta na jANanAra gujarAtI pAThako paNa pramANamImAMsAnA jJAnano lAbha laI zake. anuvAdakano prayatna anuvAdamAM mULane vaphAdAra rahevA sAthe anuvAdane suvAcya ane sugama banAvavAno paNa che. anuvAda tarajumiyo na banI jAya enI kALajI levAmAM AvI che. jyAM kaMIka vizeSa kahevAnI AvazyakatA jaNAI tyAM anuvAdakanuM te vizeSa kathana kauMsamAM mUkyuM che. jemanA mATe anuvAda karavAmAM Avyo che temane te upayogI banI rahe to ja tenI sArthakatA che, e vAtano khyAla rAkhIne anuvAda karavAmAM Avyo che. viSaya kaThina hoI khAsa ekAgratA mAge che, eTale pAThakane paNa grantha samajavA khAsa jahemata uThAvavI ja paDaze ane e rIte teNe anuvAdakane teno anuvAda saphaLa banAvavAmAM sahakAra Apavo joIze. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) prastuta prakAzananI upayogitA paMDita sukhalAlajInI vistRta mahattvapUrNa prastAvanA ane temaNe lakhelAM jJAnavardhaka aitihAsika tulanAtmaka dArzanika TippaNothI aneka gaNI vadhI gaI che. A prastAvanA ane TippaNo I.sa. 1939mAM prakAzita temanA pramANamImAMsAnA saMpAdanamAM hindImAM che. temano sauprathama vAra gujarAtI anuvAda ahIM karavAmAM Avyo che. chAsaTha chAsaTha varSo sudhI te gujarAtImAM anUdita thayA vinA rahyAM e zuM sUcave che ? te e sUcave che ke ApaNe jaino saiddhAttvika ane zAstrIya granthonA paThanapAThana ane parizIlanamAM ruci dharAvatA nathI. ApaNI ruci vidhividhAno ane kathAsAhityamAM vadhu paDatI vikasI che. dravyAnuyoga upekSita che, kathAnuyoga ane vidhividhAnonI bolabAlA che. samatulA jaLavAya e jarUrI che. A prastAvanA ane TippaNonuM mUlya samajavA mATe ahIM bhAratIya ane pAzcAtya tattvajJAnanA mUrdhanya vidvAna prAdhyApako DaoN. esa. ke. mukarajI ane DaoN. devIprasAda caTTopAdhyAyanA zabdo huM TAMkIza. paMDitajIe saMpAdita karela saMskRta pramANamImAMsAnA aMgrejI anuvAdanI (prakAzita i.sa. 1946) prastAvanAmAM anuvAdaka DaoN. mukarajI lakhe che : "samIkSAtmaka hindI prastAvanA ane TippaNo sahita mULa saMskRta kRti pramANamImAMsAnA saMpAdaka paMDita sukhalAla saMghavI tarapha ame amArI kRtajJatA ane AbhAranI lAgaNI nikhAlasapaNe vyakata na karIe to te kevaLa amArI mAnasika vikRti gaNAya. paMDita sukhalAlajI jaina samAjamAM sarvotkRSTa vidyAvaMta puruSa che ane bhAratanA agraNI vidvAnomAMnA eka che. bauddha, jaina ane nyAya darzanonuM temanuM jJAna ApaNane daMga karI de che ane temanA AvA jJAne temane jaina darzananI zreSTha kRtionuM saMpUrNa prabhutva ane cokasAIthI saMpAdana karavAnuM sAmarthya baDhyuM che. temaNe karelA pradAna mATe jagata temanuM RNI raheze. saMskRta vidvattAnA paraMparAgata kSetramAM je jUja jabarA bauddhiko haju paNa ApaNane prApya rahyA che temAMnA eka paMDitajI che. jo paMDitajI yuropamAM janmyA hota to AkhAya yuropakhaMDanuM umaLakAbharyuM sanmAna te pAmyA hota." paMDitajInI 9. "It will be sheer perversity if we do not frankly put on record our obligation and gratitude to Pandit Sukhlal Sanghavi, the editor of the original text with a critical introduction and notes in Hindi. Pt. Sukhlalji is the most learned man in the Jaina Community and one of the foremost scholars of India. His knowledge of the Buddhist, Jaina and Nyaya Systems is astounding and this has enabled him to edit the masterpieces of Jaina Philosophy with perfect mastery and accuracy. The world will remain indebted to him for his contributions. He Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMdI prastAvanA ane TippaNono aMgrejI anuvAda pustakAkAre (*Advanced Studies in Indian Logic and Metaphysics' nAme) I.sa. 1961mAM inDiyana sTaDIjha : pAsTa ane prejhanTe prakAzita karelo. te pustakanA saMpAdaka DaoN. devIprasAda caTTopAdhyAya potAnI saMpAdakIya noMdhamAM lakhe che : "...evI vidvattA ke je jeTalI pAragAmI anya koI paNa prAcIna vidyAnI zAkhAmAM che teTalI ja pAragAmI tattvajJAnamAM che tenuM virala dRSTAnta te (paMDitajI) che. vaLI, temanAmAM ApaNane jJAnakoza jevuM sarvagrAhI mana maLe che - jo ke te mana pradhAnapaNe vidvattAnI paraMparAgata praNAlIne samarpita che ane A vastue pramANamImAMsAnA temanA saMpAdanane atyaMta amUlya banAvI dIdhuM che. vizeSataH to mULa saMskRta saMpAdana sAthe joDelAM temaNe lakhelAM TippaNo bhAratIya tattvajJAnane lagatI sAmagrInI samRddhithI eTalAM bharelAM che ke tenI barAbarI karI zake tevuM lakhANa bhAratanA ke paradezanA Adhunika vidvAnonAM lakhANomAM maLavuM durlabha che." prastAvanAmAM paMDitajIe gAgaramAM sAgara bharI dIdho che. samagra bhAratIya cintanane samajavAnI eka adbhuta cAvI paMDitajIe ApI che. vividha bhAratIya darzano be mULabhUta daSTiono - sAmAnyagAminI (abhedagAminI) ane vizeSagAminI (bhadagAminI)no ja vistAra che. jaino A be daSTione dravyArthika daSTi ane paryAyArthika dRSTi kahe che. sAmAnyagAminI daSTisamanvayanI paddhati (method of synthesis)no Azaro le che ane vizeSagAminI daSTi vizleSaNanI paddhati (method of analysis)no Azaro le che. Atmattika samanvaya ekatattvavAda (brahmavAda), kUTasthanityavAda, kAryakAraNaamedavAda (satkAryavAda) Adi bhaNI laI jAya che jyAre is one of the few intellectual stalwarts in the traditional field of Sanskrit scholarship that still are left to us. Had he been born in Europe he would have received the unstinted homage of the whole continent." "...he is rare specimen of that scholarship which is as thorough in philosophy as in any other branch of ancient learning. In him we come across the encyclopaedic mind again, though devoted mainly to the traditional line of scholarship. And this has made his edition of the 'Pramanamimamsa' so invaluable : particularly his annotations to the text are full of such wealth of Indian philosophical materials the parallel of which is not easy to come across in the writings of the modern scholars in India and abroad." Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmattika vizleSaNa bahutattvavAda, kSaNabhaMgavAda, kAryakAraNabhedavAda (asatkAryavAda) Adi bhaNI laI jAya che. A be mULabhUta daSTiomAMthI niSpanna thanAra siddhAntonI lAkSaNikatAone ane te siddhAntonAM pariNAmone paMDitajI evI rIte samajAve che ke pAThakanI dRSTi ughaDI jAya ane dArzanika cittanane samajavAnI-mANavAnI tenI kSamatA keLavAya. paMDitajIe pramANazaktinI maryAdAno prazna carcAne bAhyArthavAda (realism), vijJAnAdvaitavAda yA brahmAdvaitavAda (idealism), ane ajJeyavAda (agnosticism)nA tArkika AdhAra ane hArdanI samajaNa ApI dIdhI che. mULabhUta be daSTionI (sAmAnyagAminI ane vizeSagAminInI) ekAntikatAnI sAme temanI anaikAntikatAnI sthApanA jainAcAryoe karI. temaNe te banne dRSTiono samanvaya karyo, anekAntasiddhAntanI sthApanA karI. anekAntavAdane pUrNa tArkika siddhAnta tarIke pratipAdita karavA jainAcAryoe nayavAda, saptabhaMgI ane nikSepavAdane ghaDyA ane vikasAvyA. A badhAMnu rasaprada vivecana paMDitajIe temanI prastAvanAmAM ApyuM che. jainAcAryanuM bhAratIya tarkazAstramAM zuM pradAna che e tarkazAstranA eka eka mahattvanA muddAne laI paMDitajIe darzAvyuM che ane vizeSataH hemacandrAcAryanuM bhAratIya tarkazAstramAM zuM pradAna che te jANavA mATe paMDitajI ApaNane temanAM tulanAtmaka aitihAsika dArzanika TippaNo joI javA bhalAmaNa kare che. Ama bhAratIya tattvavidyAnA dhuraMdhara paMDita sukhalAlajIe lakhelI A prastAvanA vidvattApUrNa vizleSaNAtmaka, mAhitIsabhara ane bhAratIya cintananA navanItarUpa che. aitihAsika ane tulanAtmaka dRSTie paMDitajIe lakhelAM dArzanika TippaNo abhyAsIo ane saMzodhakone bahu ja upayogI che. temanAM TippaNomAM bhinna bhinna darzanonA granthomAMthI thokabaMdha utArAo ApI zabdasAmya ane arthasAmya darzAvavAmAM Avela che. tarkazAstranI aneka vibhAvanAonuM sUkSma ane tulanAtmaka vivecana karavAmAM AvyuM che. tarkazAstranI aneka mahattvanI vibhAvanAono vikAsa kevI rIte thayo tenuM aitihAsika digdarzana vaidika, bauddha ane jaina traNe paraMparAone laIne sarvagrAhIpaNe karyuM che. AvAM aneka TippaNo svataMtra nibaMdhArUpa che. udAharaNa tarIke juo dravya, smRti, sarvajJatva, darzana Adi uparanAM TippaNo. paMDitajI pote jaNAve che ke A TippaNo ane prastAvanA lakhavA pAchaLano temano Azaya to bhAratIya dArzanika cintananI badhI paraMparAonA vyApaka adhyayana mATenI pUrvabhUmikA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8). racavAno che. 1 prastuta anuvAda bhAratIya tarkazAstra ane tattvajJAnanA abhyAsIone ane jijJAsuone avazya lAbhakAraka, vicArapreraka ane rasaprada banaze evI AzA che. nagIna jI. zAha 23, vAlakezvara sosAyaTI AMbAvADI amadAvAda - 380015 1. "Really speaking, as Thave above pointed out, one aim in writing these Notes and Introduction to Pramanamimamsa has been to pave the way for a broad-based study, in some form or other, of all philosophical traditions."- 'Advanced Studies in Indian Logic & Metaphysics', Panditji's Preface. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA bhAga pahelo: paMDita sukhalAlajInI prastAvanA 3 -6 2 ... * * * ) ) : 0 granthanuM Abhyantara rUpa (1) jaina daSTinuM svarUpa (2) jaina daSTinI aparivartiSNutA (3) pramANazaktinI maryAdA (1) indriyAdhipatya pakSa (2) anindriyAdhipatya pakSa (3) ubhayAdhipatya pakSa (4) AgamAdhipatya pakSa (5) pramANopappalava pakSa (4) prameyapradezano vistAra (1) AraMbhavAda (2) pariNAmavAda (3) pratItyasamutpAdavAda (4) vivartavAda granthanuM bAhya svarUpa jaina tarkasAhityamAM pramANamImAMsAnuM sthAna (1) Agamayuga (2) saMskRtapraveza yA anekAntasthApana yuga (3) nyAya-pramANasthApanayuga bhAratIya pramANazAstramAM pramANamImAMsAnuM sthAna (1) jainAcAryono bhAratIya pramANazAstramAM phALo (1) anekAntavAda (2) pramANavibhAga (3) pratyakSanuM tAttvikatva (4) indriyajJAnanA vyApArano krama 15 2. 3. 1 6- 21 16 17 18 4. 2 2-39 Jain Edation International Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 36 36 36 37 (10) (5) parokSanA prakAra (6) hetunuM rUpa (7) avayavonI prAyogika vyavasthA (8) kathAnuM svarUpa (9) nigrahasthAna yA jaya-parAjaya vyavasthA (10) prameya ane pramAtAnuM svarUpa (11) sarvajJatvasamarthana (2) bhAratIya pramANazAstramAM hemacandranuM pradAna * * * granthakArano paricaya (lekhaka-rasikalAla cho. parIkha) 37 38 39 40-54 pa7 59 u w w w bhAga bIjo pramANamImAMsA mUla ane anuvAda prathama adhyAyanuM prathama AliMka (1) maMgala (2) "atha' zabdanA traNa artho (3) "pramANa"zabdanI niyukti (4) "mImAMsA' zabda pasaMda karavAnuM prayojana (5) pramANanuM lakSaNa (6) svasaMvedanasiddhi (7) gRhItagrAhI dhArAvAhika jJAnanA prAmANyanuM samarthana (8) saMzayanuM lakSaNa (9) anadhyavasAyanuM lakSaNa (10) viparyayanuM lakSaNa (11) prAmANyanizcaya svataH ke parataH ? (12) pramANanA be prakAro (13) pratyakSa ane parokSa e be ja bhedo (14) pratyakSetara pramANanI siddhi w Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 1OO 108 (11) (15) nirviSaya hovAthI abhAva pramANa nathI 83 (16) pratyakSanuM lakSaNa (17) vaizadyanuM lakSaNa (18) mukhyapratyakSarUpa kevalajJAnanuM (sarvajJajJAnanuM) lakSaNa 89 (19) sAdhakapramANa dvArA kevalajJAnanI siddhi 94 (20) bAdhakapramANAbhAva dvArA kevalajJAnanI siddhi (21) mukhyapratyakSarUpa avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna 15 (22) avadhijJAna ane mana:paryAyajJAnanuM vailANya 106 (23) sAMvyavahArikapratyakSanuM lakSaNa (24) IndriyonAM lakSaNo ane indriyabhedo 109 (25) dravyendriyanuM lakSaNa 116 (26) bhAvendriyanA be prakAra - labdhi ane upayoga 117 (27) mananuM lakSaNa 119 (28) artha-Aloka jJAnanAM nimittakAraNo nathI 12) (29) avagrahanuM lakSaNa 126 (30) IhAnuM lakSaNa 128 (31) avAyanuM lakSaNa (32) dhAraNAnuM lakSaNa 130 (33) saMskAra aMgenA nyAyamatanuM khaMDana 131 (34) naiyAyikanA pratyakSalakSaNanuM khaMDana 133 (35) cakSunA aprApyakAritvanI siddhi 134 (36) bauddha dharmakIrtinA pratyakSalakSaNanuM khaMDana 135 (37) mImAMsakAbhimata pratyakSalakSaNanuM khaMDana 137 (38) sAMkhyonAM be pratyakSalakSaNonuM khaMDana 139 (39) pramANanA viSayanuM lakSaNa 141 (40) arthakriyAsAmarthya vastunuM (sanuM) lakSaNa 143 (41) ekAnta dravyarUpa (ekAnta nitya) artha arthakriyAsamartha nathI 144 (42) ekAnta paryAyarUpa (ekAntakSaNika) artha arthakriyAsamartha nathI 148 (43) kaNAdAbhimata paraspara atyanta bhinna dravya-paryAyavAdanuM khaMDana 150 130 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1pa2 * / (12) (44) jainAbhimata dravya ane paryAyanA kathaMcit bhedabhedavAdamAM ApelA virodha Adi doSono nirAsa (45) dravyaparyAyAtmaka vastu ja arthakriyAsamartha 155 (46) pramANanuM phala arthaprakAza 158 (47) ekajJAnagata hovAthI pramANa ane phaLano abheda hovA chatAM temanI vacce vyavasthApyavyavasthApakabhAva hovAthI bheda paNa che 158 (48) pramANanuM ajJAnanivRttirUpa bIjuM phala 160 (49) hAnabuddhi Adi paNa pramANaphala 161 (50) matAntaranirAsapUrvaka pramANa-phalanA bhedabhedanuM samarthana . (51) pramAtAnuM lakSaNa 164 (52) pramAtAnA sva-parAbhAsitvanuM samarthana (53) pramAtAnA pariNAmitvanuM samarthana 164 (54) AtmAnI kAmapramANatA 165 prathama adhyAyanuM bIjuM AliMka (1) parokSa pramANanuM lakSaNa 167 (2) parokSa pramANanA bhedo 167 (3) smRtinuM lakSaNa 168 (4) smRtinA prAmANyanuM sthApana 169 (pa) pratyabhijJAnanuM lakSaNa 171 (6) upamAnano pratyabhijJAnamAM samAveza (7) pratyabhijJAnane smRti-anubhavarUpa jJAnayAtmaka mAnI pramANa na mAnanAra bauddha matanuM khaMDana (8) pratyabhijJAnane pratyakSathI juduM pramANa na mAnanAra naiyAyika matanuM khaMDanA 175 (9) pratyabhijJAnanA prAmANyanuM pratipAdana 177 (10) UhanuM lakSaNa 178 (11) pratyakSa, anumAna, Adine vyAtigrahaNa karavA asamartha darzAvI temAM UhanuM sAmarthya sthApyuM 178 (12) vyAptinuM lakSaNa 182 * 173 174 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 191 (13) (13) vyApakanA dharmanA rUpamAM vyAptinuM nirUpaNa 182 (14) vyAkhanA dharmanA rUpamAM vyAptinuM nirUpaNa 183 (15) anumAnanuM lakSaNa 184 (16) anumAnanA be bheda 185 (17) svArthAnumAnanuM lakSaNa 185 (18) sAdhananuM lakSaNa 185 (19) bauddho dvArA hetutrarUpyanuM samarthana (20) jainonuM hetutrarUpyakhaMDana 189 (21) naiyAyikokta hetunAM pAMca lakSaNonuM khaMDana (22) avinAbhAvanuM lakSaNa 192 (23) avinAbhAvano nizcaya pratyakSa-anumAnathI asaMbhava 193 (24) Uha nAmanA pramANathI avinAbhAvano nizcaya 193 (25) sAdhana(hetu)nA svabhAva Adi bhedo 194 (26) svabhAvasAdhananuM nirUpaNa 194 (27) asAdhAraNa dharmamAM sAdhanatvAbhAva mAnanAra bauddhanuM nirAkaraNa 195 (28) kAraNanA sAdhanatvanuM samarthana 197 (29) sAdhanatva tarIke saMmata kAraNasvarUpano nirdeza 199 (30) kAryasAdhananuM nirUpaNa 200 (31) prANAdirUpa asAdhAraNa kAryanA sAdhanatvanuM samarthana 202 (32) vyatireka ja hetu niyAmaka tarIke nirNAta (33) ekAryasamavAyI sAdhananuM nirUpaNa (34) svabhAva Adi cAra sAdhanonI vidhisAdhanatA 205 (35) virodhisAdhananI niSedhasAdhanatA (36) sUtragata "gha' ('ane') zabda dvArA svabhAva AdinI anupalabdhinuM niSedhasAdhatva sthApita 205 (37) virodhisAdhananuM nirUpaNa 205 (38) sAdhyanuM lakSaNa 206 (39) bAdhAnA prakAro 207 (40) dharmI ane dharmanuM sAdhyatva samarthita 209 202 203 205 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 218 (14) (41) dharmInA pramANasiddhatvanuM pratipAdana (42) dharmInA buddhisiddhatvanuM paNa samarthana 21) (43) buddhisiddha dharmI aMge bauddha AzaMkA ane teno nirAsa 211 (44) ubhayasiddha dharmInuM pradarzana 212 (45) daSTAntanA anumAnogatvano nirAsa 213 (46) daSTAntanuM lakSaNa 214 (47) daSTAntanA prakAro 215 (48) sAdharmedAntanuM lakSaNa 215 (49) vaidharmedAntanuM lakSaNa 216 dvitIya adhyAyanuM prathama AliMka (1) parArthAnumAnanuM lakSaNa 217 (2) vacanamAM anumAna vyavahAra upacArathI 217 (3) vacanAtmaka parArthAnumAnanuM daividhya (4) tathoDapatti ane anyathAnupapatti dvArA parArthAnumAnanA yogabhedanuM pradarzana 219 (5) prayogabheda chatAM tAtparya eka ja (6) tAtparya eka ja hovAthI bannenA yugapat prayoganuM vaiphalya 221 (7) pratijJAnuM prayojana 221 (8) pratijJA prayoganuM samarthana 222 (9) pratijJArtha arthasAmarthyathI prApta hovAthI pratijJAvacanaprayogamAM punarukti thaze e bauddha AzaMkA (10) pakSadharmopasaMhAravat pratijJAvacananI sArthakatAnuM samarthana karI ukta AzaMkAnuM nirAkaraNa 24 (11) jainAbhimata prekSaprayoga darzAvI vipratipattino nirAsa 225 (12) bodhyane dhyAnamAM rAkhI prayoga karavAno svIkAra 226 (13) pratijJAnuM lakSaNa 227 (14) hetanuM lakSaNa 228 (15) udAharaNanuM lakSaNa (16) upanayanuM lakSaNa 229 220 224 228 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) 240 240 (17) nigamananuM lakSaNa 229 (18) avayavapaMcakanI zuddhi darzAvI dazAvayavaprayoganirdeza 23) (19) hetvAbhAsanA bhedo 231 (20) hetvAbhAsa' zabdaprayoganuM aupacArikatva 231 (21) hetvAbhAsasaMkhyAntaranirAkaraNa 231 (22) asiddhahetvAbhAsanuM nirUpaNa 232 (23) svarUpAsiddha aMgenI bauddha AzaMkAno nirAsa 232 (24) sandigdhAsiddhanuM nirUpaNa 233 (25) vAdI AdinA bhede asiddhanA bhedanuM vidhAna 234 (ra6) vizeSyAsiddha vagereno svIkRta bhedomAM aMtarbhAva 235 (27) viruddhahetvAbhAsanuM lakSaNa 237 (28) anyAbhimata viruddha bhedono saMgraha 238 (29) anaikAntikahetvAbhAsanuM nirUpaNa (30) anyAbhimata anaikAntikabhedono svIkRta bhedomAM samAveza (31) dRSTAntAbhAsonI saMkhyAnuM kathana 242 (32) sAdhyasAdhanobhayavikala sAdharmedaSTAntAbhAsonuM nirUpaNa 243 (33) sAdhyasAdhanobhayavyAvRtta vaidharmedaSTAnnAbhAsonuM nirUpaNa 243 (34) sandigdhasAdhyAghanvayavyatireka dRSTAntAbhAsonuM pratipAdana 244 (35) viparItAvya ane viparIta vyatireka dRSTAntAbhAsonuM nirUpaNa 246 (36) apradarzitAnvaya ane apradarzitavyatireka daSTAntAbhAsonuM nirUpaNa - 247 (37) badhA daSTAnnAbhAso ananvaya ane avyatirekarUpa hoI ananvaya ane avyatireka pRthaka dRSTAntAbhAso nathI 248 (38) dUSaNanuM lakSaNa 249 (39) dUSaNAbhAsanuM lakSaNa 250 (40) dUSaNAbhAsa tarIke manAyela covIsa jAtyuttaronuM nirUpaNa 25O (41) jAnyuttaraprayoganuM pratisamAdhAna 259 (42) dUSaNAbhAsa tarIke manAyela chalanuM nirUpaNa 260 (43) vAdanuM lakSaNa 262 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 (16) (44) tattvasaMrakSaNa jalpa ane vitaMDAnuM paNa prayojana che e naiyAyika matanuM nirAkaraNa 263 (45) jalpa ane vitaMDA kathAo nathI e darzAvI vAda eka ja kathA che e jaina matanuM sthApana 264 (46) jayanuM lakSaNa (47) parAjayanuM lakSaNa 267 (48) nigrahanuM nirUpaNa 268 (49) kevaLa vipratipatti ane apratipatti parAjayanuM kAraNa che e nyAyamatanuM nirAkaraNa 268 (50) naiyAyikasaMmata bAvIsa nigrahasthAnonuM nirUpaNa ane temanI parIkSA 269 (51) asAdhanAMgavacana ane adoSobhAvana parAjayanAM (nigrahanAM) kAraNo che e bauddhamatanuM khaMDana 291 (52) asAdhanAMgavacananI be vyAkhyAo 291 (53) adoSobhAvananI be vyAkhyAo (54) patravAkyanuM lakSaNa kahevAnI pratijJA 299 3 ) bhAga trIjo: paMDita sukhalAlajI likhita tulanAtmaka dArzanika TippaNa prathama adhyAyanuM prathama Ahnika (1) pANini, piMgala, kaNAda ane akSapAdanA granthono nirdeza 303 (2) vAcakamukhya umAsvAtino paricaya 303 (3) digambarAcArya akalaMkanA granthono nirdeza 303 (4) dharmakIrtinA keTalAka granthono nirdeza 303 (pa) prathama sUtranI zabdaracanAnA AdhAranuM aitihAsika digdarzana 304 (6) AcArya hemacandra "atha'nA je traNa artho karyA che temanA mULanuM aitihAsika avalokana 304 (7) jainaparaMparAprasiddha paMcaparameSThIno nirdeza (8) hemacandrAcAryakRta pramANanirvacananA mULano nirdeza 35 305 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) (9) zAstra pravRttinAM be, traNa ane cAra aMga aMgenA vivAdanuM rahasya. A bAbatamAM hemacandrAcArye karelA naiyAyikonA anukaraNano nirdeza 305 (10) "mImAMsA' zabdanA viziSTa arthano AdhAra kayo che? ane tenAthI AcAryane zuM abhipreta che tenuM nidarzana 307 (11) kaNAdakRta kAraNa zuddhimUlaka pramANasAmAnya lakSaNa ane temAM niyAyika-vaizeSika, mImAMsaka ane bauddha dvArA karavAmAM Avela uttarottara vikAsanuM tulanAtmaka aitihAsika digdarzana. jainAcAryonAM pramANalakSaNonI vibhinna zabdaracanAnA AdhAranuM aitihAsika avalokana jaina paraMparAmAM hemacanTe karelA saMzodhananuM avalokana 307 (12) lakSaNanA prayojana aMge dArzanikonI vipratipattinuM digdarzana 311 (13) sUtra 1.1.ranI vyAkhyAnA AdhAranI sUcanA 31 2 (14) arthanA prakAro aMge dArzanikonA matabhedanuM nidarzana 312 (15) svaprakAzanA sthApanamAM prayukta yuktionA AdhArano nirdeza 314 (16) pramANalakSaNamAM "sva'pada kema na rAkhyuM eno AcArye karelo khulAso 314 (17) darzanazAstramAM jyAre dharmakIrtie dhArAvAhijJAnanA pramANya aprAmANyanI carcA dAkhala karI tyAre tenA aMge badhA dArzanikoe je mantavyo pragaTa karyA temanuM rahasyodghATana 315 (18) sUtra 1.1.4 ane tenI racanAnAM uddezya ane vaiziSTanuM sUcana 318 (19) sUtra 1.1.4 ane tenI vRttinI viziSTatA tattvopaplavanA AcAryakRta avalokanathI phalita thavAnI saMbhAvanA 318 (20) saMzayanAM vibhinna lakSaNonI tulanA 319 (21) prazastapAdAnusAra anadhyavasAyanuM svarUpa 319 (22) hemacandrakRta viparyayalakSaNanI tulanA 320 (23) prAmANya ane aprAmANyanA svataH parata nI carcAnA prAraMbhano ItihAsa ane A prazna paratve dArzanikonAM mantavyonuM digdarzana 321 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 (18) (24) parIkSArthaka AgamanA prAmANyanA samarthanamAM akSapAdanI jema mannAyurvedanuM dRSTAnta na ApIne hemacandrAcArye jyotiSazAstranuM dRSTAnna ApyuM che enuM aitihAsika daSTie rahasyodghATana 323 (25) hemacandracArye bauddha ane naiyAyikonAM pramANalakSaNono karelo nirAsa 324 (26) jainaparaMparAmAM prApta Agamika ane tArkika jJAnacarcAnuM aitihAsika dRSTie vistRta avalokana 325 (27) vaizeSikasaMmata pramANaddhitvavAda ane pramANatritvavAdano nirdeza 329 (28) pratyakSaghaTaka "akSa' zabdanA arthomAM dArzanikonA matabhedanuM digdarzana 330 (29) bhinna bhinna dArzaniko dvArA bhinna bhinna pramANane jayeSTha mAnavAnI paraMparAonuM varNana (30) sUtra 1.1.11nI AdhArabhUta kArikAnuM sUcana ane tenI vyAkhyAnI nyAyAvatAravRtti sAthe tulanA 33ra (31) abhAvapramANavAdanA pakSakAra ane pratipakSIono nirdeza. sUtra 1.1.12nI vyAkhyAnI nyAyAvatAravRtti sAthe tulanA 333 (32) pratyakSanA svarUpa aMge bhinna bhinna paraMparAonuM varNana 333 (33) sarvajJavAda ane dharmajJavAdanuM aitihAsika dRSTie avalokana. sarvajJa aMge dArzanikonAM mantavyonuM digdarzana. sarvajJa ane dharmajJanI carcAmAM mImAMsako ane boddhoe ApelI manoraMjaka dalIlonuM varNana 334 (34) punarjanma ane mokSamAM mAnanAra dArzaniko samakSa upasthita thatA samAna prazno ane temanAM samAna mantavyonuM parigaNana 343 (35) samAnabhAve badhA dArzanikomAM prApta thatA sAMpradAyika roSanuM nidarzana (36) sUtra 1.1.17ne barAbara samajavA mATe tattvasaMgraha jovAnI sUcanA 346 346 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) (37) vaktatva Adi hetuonI sarvajJatvanA viSayamAM asAdhakatAne pragaTa karanArA AcAryono nirdeza 347 (38) mana:paryAyajJAnanA viSaya aMge be paraMparAo 347 (39) "indriya'padanI niyukti, indriyonuM kAraNa, indriyonI saMkhyA, indriyonA viSaya, indriyono AkAra, indriyono pArasparika bhedabheda, indriyonA prakAra, indriyonA svAmI ityAdi indriyanirUpaNaviSayaka dArzanikonAM mantavyonuM tulanAtmaka digdarzana 349 (40) mananuM svarUpa, kAraNa, kArya, dharma ane sthAna Adi aneka bAbato aMge dArzanikonA matabhedonuM saMkSipta varNana 353 (41) hemacandrAcAryavarNita cAra pratyayonA mULa sthAnano nirdeza 355 (42) arthAlokakAraNatAvAda taiyAyika ane bauddha bannene mAnya hovA chatAM paNa tene bauddha sammata ja samajIne jainAcAryoe je khaMDana karyuM che teno khulAso 356 (43) tadutpattinatadAkAratAno siddhAnta sautrAntikasammata hovAnI tathA yogAcAra boddho dvArA tenA khaMDananI sUcanA 3pa6 (44) jJAnotpattinA kramanuM dArzaniko dvArA bhinna bhinna rUpe karavAmAM AveluM varNana - tulanAtmaka nirUpaNa 3pa7 (45) anadhyavasAya, mAnasajJAna ane avagraha paraspara bhinna hovAnI AcAryanI sUcanAno nirdeza. pratisaMkhyAnirodhanuM svarUpa 358 (46) avAya ane apAya zabdonA prayoganI bhinna bhinna paraMparAnuM ane akalaMkakRta samanvayanuM varNana (47) dhAraNAnA artha bAbate jainAcAryonA matabhedonuM aitihAsika daSTie varNana (48) hemacandrAcArye svamatAnusAra pratyakSanuM lakSaNa sthira karIne paraMparikalpita lakSaNono nirAsa karavAmAM je prathAnuM anusaraNa karyuM che tenA itihAsa para daSTipAta (49) akSapAdIya pratyakSasUtranI vAcaspatinI vyAkhyA para 'pUrvAcAryakRta vyAkhyAmupena' e zabda dvArA AcArye je 358 3pa9 361 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) AkSepa karyo che ane je asaMgata jaNAya che tenI saMgati dekhADavAno prayAsa (50) indriyonA prApyAprApyakAritva aMge dArzanikonA matabhedonI sUcI (54) sAMkhyadarzanaprasiddha pratyakSalakSaNanA traNa prakArono nirdeza ane temanA keTalAka khaMDanakAronuM sUcana (55) pramANanI viSayabhUta vastunA svarUpa aMge tathA vastusvarUpanizcAyaka kasoTIo aMge dArzanikonAM mantavyonuM digdarzana. bauddhonI arthakriyAkAritvarUpa kasoTIno potAnA pakSanI siddhimAM AcArye karelA upayogano nirdeza 364 (51) pratyakSalakSaNaviSayaka be bauddha paraMparAono nirdeza ane te bannenAM lakSaNono nirAsa karanArA keTalAka AcAryono nirdeza 363 (52) 'kalpanA' zabdanA aneka artho hovAnI prasiddhinI sUcanA (53) jaimininA pratyakSasUtranI vyAkhyA bAbate mImAMsakonA matabhedono nirdeza ane te sUtranuM khaMDana ka2nA2 dArzanikono nirdeza (56) vya:karaNa, jaina tathA jainetara sAhityamAM 'dravya' zabdanI bhinna bhinna arthomAM prasiddhinuM aitihAsika siMhAvalokana. jainaparaMparAprasiddha guNa-paryAyanA bhedAbhedavAdano saMkSipta itihAsa ane guNa-paryAya tathA dravyanA bhedAbhedavAda aMge dArzanikonAM mantavyonuM digdarzana (57) kevala nityatva Adi bhinna bhinna vAdonA samarthanamAM badhA dArzaniko dvArA prayukta bandha-mokSanI vyavasthA Adi samAna yuktionuM aitihAsika digdarzana (58) santAnanuM varNana ane tenuM khaMDana karanArAono nirdeza (59) anekAntavAdanA itihAsa 52 dRSTipAta (60) anekAntavAda upara lagAvavAmAM AvelA doSonI saMkhyA aMge bhinna bhinna paraMparAonuM aitihAsika dRSTie avalokana 362 362 365 366 367 368 372 375 376 381 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 388 (21) (61) phalanA svarUpa aMge ane pramANa-phUlanA bhUdAbhadavAda aMge vaidika, bauddha ane jaina paraMparAonAM mantavyonuM aitihAsika daSTie tulanAtmaka varNana 382 (62) AtmAnA svarUpa aMge dArzanikonAM mantavyonuM saMkSipta Alekhana prathama adhyAyanuM dvitIya AliMka (1) bhinna bhinna dArzanikoe racelAM smaraNalakSaNonA bhinna bhinna AdhAronuM digdarzana (2) vadhumAM vadhu saMskAroddhodhaka nimittonA saMgrAhaka nyAyasUtrano nirdeza 389 (3) smRtinA prAmANya ane aprAmANya aMge dArzanikonI yuktionuM aitihAsika dRSTie tulanAtmaka digdarzana 390 (4) "nArAM viSaya: A aMge sautrAntika ane naiyAyikonAM mantavyonI tulanA 392 (5) pratyabhijJAnA svarUpa ane prAmANya aMge dArzanikonAM matabhedanuM tulanAtmaka digdarzana 392 (6) "Uha ane "tarka zabdono nirdeza tathA UhanA svarUpa ane prAmANya aMge dArzanikonAM mantavyonI tulanA (7) hemacandrAcAryasvIkRta arcaTAkta vyAminuM rahasyodghATana 397 (8) anumAna ane pratyakSanA svArtha-parArtharUpa be bhedo aMge . dArzanikonuM mantavya 399 (9) hetunA svarUpa aMge dArzanikonI bhinna bhinna paraMparAono aitihAsika daSTie tulanAtmaka vicAra 40 (10) hetunA prakAro aMge jainAcAryonAM mantavyonuM aitihAsika dRSTie avalokana (11) kAraNaliMgaka anumAna aMge dharmakIrtinI sAthe potAno matabheda hovA chatAM hemacandrAcArye temanA mATe "sUkSmadarzinuM vizeSaNano prayoga karyo che tenAthI dharmakIrti prati temanA AdaranI sUcanA 406 394 403 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 413 (22) (12) "prANAdimattA, A hetunI satyatA aMge itara dArzaniko sAthe bauddhonA matabhedanuM digdarzana 406 (13) hetunA niyAmaka rUpa aMge dharmakIrtino je mata hemacandrAcArye uddhata karyo che tenI nirmulatA aMge zaMkA ane samAdhAna. anvaya ane vyatireka vize jaina-bauddha mantavyono samanvaya 407 (14) pakSanuM lakSaNa, lakSaNagata padonuM phala, pakSanA AkAra ane prakAra A bAbatomAM dArzanikonAM mantavyonuM aitihAsika avalokana . 409 (15) daSTAntanA lakSaNa ane upayoga aMge naiyAyika ane jaina bauddha mantavyonuM digdarzana bIjA adhyAyanuM prathama Ahnika (1) vaidika, bauddha ane jaina paraMparAgata parArthanumAnanI carcAno itihAsa (2) parArthAnumAnanA prayoganA prakAro aMge vaidika, bauddha ane jaina paraMparAnAM mantavyonI tulanA (3) parArthanumAnamAM pakSano prayoga karavA na karavAnA matabhedanuM digdarzana. hemacandra dvArA potAnA pakSanI puSTimAM vAcaspatinuM anukaraNa 414 (4) parArthanamAnasthaLe prayogaparipATI aMge dArzanikonAM mantavyonuM digdarzana (5) anumAnanA zabdAtmaka pAMca avayavonA varNanamAM I hemacandrAcArye karelA akSapAdanA anukaraNanI sUcanA 418 (6) hetvAbhAsanA vibhAga vize dArzanikonI vipratipattinuM aitihAsika avalokana (7) dArzanikonAM asiddhaviSayaka mantavyonuM tulanAtmaka varNana 420 (8) dArzanikonAM viruddhaviSayaka mantavyonuM tulanAtmaka digdarzana 422 (9) anaikAntika aMge dArzanikonA matabhedonuM aitihAsika dRSTie tulanAtmaka vivecana (10) daSTAnnAbhAsanA nirUpaNanuM aitihAsika daSTie tulanAtmaka avalokana 414 415 418 423 427 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 442 446 (23) (11) dUSaNa-dUSaNAbhAsanuM aitihAsika daSTie tulanAtmaka vivecana (12) vAdakathAno itihAsa (13) nigrahasthAna tathA jaya-parAjaya vyavasthAnuM tulanAtmaka varNana vRddhipatraka (1) nirvikalpa aMge dArzanikonAM mantavyonI tulanA 454 (2) jJAnanI svaprakAzatA aMge dArzanikonAM mantavyo 460 (3) pratyakSa viSayaka dArzanikonAM mantavyo 463 (4) pratisaMkhyAna 467 (5) hemacandrAcAryanI pramANa-halavyavasthAmAM temanuM vaiyAkaraNatva 467 (6) AtmapratyakSano vicAra 468 (7) anumAnapramANanuM aitihAsika daSTie avalokana 469 (8) diknAganuM hetucakra 475 pramANamImAMsAnAM pariziSTo . 479-553 (1) pramANamImAMsAno sUtrapATha (2) pramANamImAMsAnAM sUtronI tulanA (3) pramANamImAMsAgata vizeSanAmonI sUcI 492 (4) pramANamImAMsAgata pAribhASika zabdonI sUcI 494 (5) pramANamImAMsAgata avataraNonI sUcI pa05 (6) tulanAtmaka dArzanika TippaNagata zabdo ane viSayonI 513 (7) tulanAtmaka dArzanika TippaNagata vizeSanAmonI sUcI (8)- prastAvanA' ane "granthakArano paricaya'nI zabdasUcI 481 480 sUcI pa33 544 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketa sUcI acyuta (banArasa) anuyo0 (Agamodayasimiti, surata) anekAntaja0 (yazovijayagranthamAlA, kAzI) anekAnta0 TI0 (yazovijayagranthamAlA, kAzI) anyayo0 abhidhammattha0 (gUjarAta vidyApITha, ahamadAbAda ) abhidharma0 (kAzI vidyApITha, kAzI) abhidhA0 (yazovijayagranthamAlA, kAzI) ayoga0 aSTa0 (nirNayasAgara, baMbaI) aSTasa0 (nirNayasAgara, baMbaI) AcA0(Agamodayasamiti, sUrata) Apa0 zrau0 Aptapa0 (jaina siddhAntaprakAzinI saMsthA, kalakattA) AptamI0 Ava0 ni0 (Agamodaya samiti, sUrata) Ava0 ni0 hAri0 (Agamodaya samiti, utta0(Agamodaya samiti, sUrata) sUrata) Rgo kaTho0 kandalI (vijayAnagaram, kAzI) kAvyapra0 kAvyAnuzA0 (mahAvIra vidyAlaya, baMbaI) khaNDana0 (lAjarasa, kAzI) gommaTa (paramazruta prabhAvaka maMDala, baMbaI) carakasaM0 (nirNayasAgara, baMbaI) citsukhI (nirNayasAgara, baMbaI) jaimi0 (nirNayasAgara, baMbaI) jaiminIyanyA0 mAsika anuyogadvArasUtra anekAntajayapatAkA anekAntajayapatAkATIkA anyayogavyavachedikA, hemacandrAcArya abhidhammatthasaMgaho adhidharmakoSa abhidhAnacintAmaNi ayogavyavacchedikA, hemacandrAcArya aSTazatI, akalaMka aSTasahastrI AcArAMgasUtra Apastamba zrautasUtra AptaparIkSA AtamImAMsA Avazyaka niyukti Avazyakaniryukti hAribhadrI TIkA uttarAdhyayanasUtra Rgveda kaThopaniSad prazastapAdabhASyaTIkA kAvyaprakAza kAvyAnuzAsana khaNDanakhaNDakhAdya gommaTasAra carakasaMhitA jaiminIya darzana jaiminIyanyAyamAlA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) TippaNa (2 aMthanA tulanAtmazani TippA!) tattvakau0(caukhambA, kAzI) sAMkhyatattvakaumudI tattvaci0 pratyakSa0 (eziyATika sosayaTI, kalakattA) tattvacintAmaNi pratyakSakhaNDa tattvavai0 (caukhambA, kAzI) tattvavaizAradI tattvasaM0(gAyakavADa o0 sirIja, baroDA) tattvasaMgraha tattvasaM0 pa0(gAyakavADa o0 sirIja, baroDA) tattvasaMgrahapaJjikA tattvA0(ArhatamataprabhAkara, punA) tattvArthasUtra tattvArthabhA0(ArhatamataprabhAkara, punA) tattvArthabhASya : tattvArthabhA0 TI0(de0lA., sUrata) tattvArthabhASya siddhasenIya TIkA tattvArtharA0(sanAtanajainagranthamAlA, kAzI) tattvArtharAjavArtika tattvArthazlo0 (gAMdhI nAthAraMga, baMbaI) tattvArthazlokavArtika tattvo0 (gUjarAta vidyApITha, ahamadAvAda) tattvopaplavasiMha likhita tattvopa0 li0(gUjarAta vidyApITha, ahamadAvAda) tattvopaplavasiMha likhita tantravA0(caukhambA, kAzI), tantravArtika tarkabhASA(muni zrIpuNyavijayajInI) mokSAkarIya likhita tAtparya0(caukhambA, kAzI) nyAyavArtikatAtparyaTIkA yA tAtparyaTIkA tarkadI0 gaMgA(banArasa) tarkasaMgrahadIpikA-gaMgATIkA tarkasaMgrahadIpikA(channUlAla jJAnacanda, banArasa) daza0 ni0(Agamodaya samiti, sUrata) dazavaikAlikasUtraniyukti dinakarI(ni0 sA0 bambaI) nyAyasiddhAntamuktAvalITIkA nandI0(A0 sa0 sUrata) nandIsUtra nayacakravR0 li0(rAmaghATa jainamaMdira, kAzI) nayacakravRtti likhata nyAyaku0(caukhambA, kAzI) nyAyakusumAJjalI nyAyakumu0 li0(paM. mahendrakumAra, kAzI) nyAyakumudacandra likhita nyAyapra0(gA. o0 si0 baroDA) nyAyapraveza nyAyabhA0(cau0 banArasa) nyAyasUtra vAtsyAyanabhASya nyAyabi0(bibliothekA buddhikA) nyAyabindu nyAyabi0 TI(bibliothekA buddhikA) nyAyabinduTIkA nyAyama0(vijiyAnagaram, kAzI) nyAyamaJjarI nyAyavA0 (caukhambA, kAzI) nyAyavArtika Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavi0 (paM0 kailAzacandrajI, kAzI) nyAyavi0 TI0 li0 (paM0 kailAzacandrajI, kAzI) nyAyao vR (caukhambA banArasa) nyAyasA0 (eziyATika sosAyaTI, kalakattA) nyAyasAratA0 (eziyATika sosAyaTI, kalakattA) nyA0 nyAyA0 (jaina konpharaMsa, baMbaI) nyAyAva0 (jaina konpharaMsa, baMbaI) nyAyA0 TI0 (jaina phonpharaMsa baMbaI) parI0 ( 0 (phUlacandra zAstrI, kAzI) pAta0 mahA0 purAtattva (ahamadAbAda) puruSArtha0 (paramazrutaprabhAvaka, baMbaI) prakaraNapa0 (caukhambA, kAzI) pramANana 0 ( yazovijaya granthamAlA, kAzI) (26) pramANapa0 (jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA, kalakattA) pramANavA0 (zrImAn rAhula sAMkRtyAyananA prUzITa) pramANasaM0 (zrImuni puNyavijayajI) pramANasa0 (maisUra yunivarsiTI) pramANasa0 TI0 (maisUra yunivarsiTI) pra0 mI0 (prastuta saMskaraNa) prameyaka0 (nirNayasAgara, baMbaI) prameyara0 (phUlacandra zAstrI, kAzI) praza0 ( vijiyAnagaram, kAzI) bR0 svayaM0(prathamagucchakAntargata) bRhatI (madrAsa) bRhatIpa0 (madrAsa) bRhadA0 (nirNayasAgara, baMbaI) bRhadA0 vA0 ( AnandA zrama) bodhicaryA0 (eziyATika sosAyaTI, kalakattA) bodhicaryA0 pa0 (eziyATika sosAyaTI, kalakattA) nyAyavinizcaya likhita nyAyavinizcayaTIkA likhita nyAyasUtra vizvanAthavRtti nyAyasAra nyAyasAratAtparyadIpikA nyAyasUtra nyAyAvatAra nyAyAvatAra nyAyAvatArasiddharSiTIkATippaNI parIkSAmukha pAtaJjala mahAbhASya traimAsika puruSArthasiddhyupAya prakaraNapaJcikA pramANanayatattvAloka pramANaparIkSA pramANavArtika pramANasaMgraha, likhita pramANasamuccaya pramANasamuccayaTIkA pramANamImAMsA prameyakamalamArtaNDa prameyaratnamAlA prazastapAdabhASya bRhatsvayaMbhUstotra bRhatIpaJcikA bRhadAraNyakopaniSad bRhadAraNyakavArtika bodhicaryAvatAra bodhicaryAvatAraMpaJcikA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) bra0 zAGkarabhA0(nirNayasAgara, baMbaI) bhaga0(gUjarAta vidyApITha, ahamadAbAda) bhAmatI(nirNayasAgara, baMbaI) majjhima0(pAlITeksTa) madhya0 30(bibliothekA buddhikA) manoratha0(zrI rAhula sAMkRtyAyana) mahAvagga0(pAlITeksTa) mAThara0 (caukhambA, kAzI) mili0 mImAMsAzlo0(caukhambA, kAzI) muktA0(nirNayasAgara, baMbaI) muNDako0(nirNayasAgara, baMbaI) yazo0 vAdadvA0 yozavi0 dharma yuktya0(mANikacandra granthamAlA, baMbaI) yogabhA0(caukhambA, kAzI) ratnAkara0(yazovijaya granthamAlA, kAzI) rAjavA0 laghI0 (mANikacandra granthamAlA, baMbaI) laghIya0(mANikacandra granthamAlA, baMbaI) laghI0 svavi0 vidhivi0 nyAyaka0(caukhambA, kAzI) vizeSA0(yazovijaya granthamAlA, kAzI) vizeSA0 vR0(yazovijaya granthamAlA, kAzI) visuddhi0(pAlITeksTa) vedAntasAra (nirNayasAgara, baMbaI) vai0 upa0(caukhambA, kAzI) vai0 bhUSaNa vai0 sU0 . zAbarabhA0(caukhambA banArasa) zAstradI0(caukhambA banArasa) brahmasUtrazAGkarabhASya bhagavatIsUtra brahmasUtrazAMkarabhASyaTIkA majjhimanikAya madhyamikakArikAvRtti pramANavArtika manorathanandiTIkA vinayapiTaka-mahAvagga sAMkhyakArikA mATharavRtti milindapaNho mImAMsAzlokavArtika nyAyasiddhAntamuktAvalI muNDakopaniSad yazovijayakRta vAdadvAtriMzikA yazovijayakRta dharmaparIkSA yuktyanuzAsana yogasUtra vyAsabhASya ratnAkarAvatArikA tattvArtharAjavArtika 'laghIyastrayI laghIyastrayo laghIyastrayI svavivRti likhita vidhivivekanyAyakaNikA vizeSAvazyakabhASya vizeSAvazyakabhASya bRhadvani visuddhimagga vaizeSikasUtraupaskAra vaiyAkaraNabhUSaNasAra vaizeSikasUtra zAbarabhASya zAstradIpikA Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) zAstravA0 zAstravArtAsamuccaya zAstravA0 TI0 zAstravAsimuccaya yazovijayaTIkA zAstravA0 svo0 zAstravArtAsamuccaya svopajJaTIkA zrIbhASya (lAjarasa, banArasa) zlo0(caukhambA, kAzI) mImAMsAzlokavArtika zlokavA0 (caukhambA, kAzI) mImAMsAzlokavArtika zloka0 nyAya0(caukhambA, kAzI) mImAMsAzlokavArtika nyAyaratnAkaraTIkA zvetAzva0(nirNayasAgara, baMbaI) zvetAzvataropaniSad SaDda0(AtmAnanda sabhA, bhAvanagara) SaDdarzanasamuccaya saMyutta0(pAlITeksTa) saMyuttanikAya sanma0(gUjarAta vidyApITha, ahamadAvAda) sanmatiprakaraNa sanmati TI0(gUjarAta vidyApITha, ahamadAvAda) sanmatiprakaraNaTIkA sarvada0(abhyaMkara saMpAdita) sarvadarzanasaMgraha sarvArtha0(kolhApura) sarvArthasiddhi sAMkhyata0(caukhambA kAzI) sAMkhyatattvakaumudI sAM0 kA0 (caukhambA kAzI) sAMkhyakArikA sAMkhyakA0(caukhambA kAzI) sAMkhyakArikA sAMkhyasU0(caukhambA kAzI) sAMkhyasUtra / si0 candro0(caukhambA kAzI) siddhAntacandrodaya siddhAntabindu(kumbhakoNam) siddhivi0 siddhivinizcayaTIkA likhita siddhivi0 TI0 siddhivinizcayaTIkA likhita sUtrakR0(Agamodaya, sUrata) sUtrakRtAGga sthA0(Agamodaya, sUrata) sthAnAGgasUtra sphuTA0(bibliothekA buddhikA) sphuTArthAbhidharmakoSavyAkhyA syAdvAdama0(bombe saM0 sirIjha) syAdvAdamaJjarI syAdvAdara0(ArhataMmataprabhAkara punA) syAdvAdaratnAkara haimaza0(ahamadAvAda) siddhahemacandrazabdAnuzAsana haimaza0 bR0(ahamadAbAda) siddhahemacandrazabdAnuzAsanabRhadvRtti hetu0 (mI. tArakas ema.e) hetubindu likhita hetubi0 TI0 li0(gUjarAta vidyApITha, ahamadAbAda) hetubinduTIkA likhita Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga pahelo paMDita sukhalAlajInI prastAvanA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA granthaparicaya 1. Abhyantara rUpa prastuta grantha pramANamImAMsAno barobara ane vAstavika paricaya meLavavA mATe e anivAryapaNe jarUrI che ke tenA Abhyantara ane bAhya svarUpanuM spaSTa vizleSaNa karavAmAM Ave tathA jaina tarkasAhityamAM ane te dvArA tArkika darzanasAhityamAM pramANamImAMsAnuM zuM sthAna che, te paNa darzAvavAmAM Ave. AcArye je dRSTie pramANamImAMsAnuM praNayana karyuM che ane temAM pramANa, pramAtA, prameya vagere je tattvonuM nirUpaNa karyuM che te dRSTi ane te tattvonA hArdanuM spaSTIkaraNa karavuM e ja A granthanA Abhyantara svarUpanuM varNana che. te mATe ahIM nIce jaNAvelA cAra mukhya muddAo upara tulanAtmaka dRSTie vicAra karavAmAM Ave che - (1) jaina dRSTinuM svarUpa, (2) jaina dRSTinI aparivartiSNutA, (3) pramANazaktinI maryAdA ane (4) prameyapradezano vistAra. 1. jaina dRSTinuM svarUpa bhAratIya darzano pradhAnapaNe be vibhAgomAM vibhAjita thaI jAya che, keTalAMka darzano to vAstavavAdI che jyAre keTalAMka avAstavavAdI che. je darzano sthUla arthAt laukika pramANagamya jagatane paNa tevuM ja vAstavika mAne che jevuM vAstavika sUkSma arthAt lokottara pramANagamya jagatane, arthAt jemanA mate vyAvahArika ane pAramArthika satyamAM koI bheda nathI; satya badhAM eka koTinAM che bhale mAtrA nyUnAdhika hoya arthAt jemanA mate bhAna bhale nyUnAdhika ane spaSTa-aspaSTa hoya paraMtu pramANa mAtramAM bhAsita thanArAM badhAM svarUpa vAstavika che, tathA jemanA mate vAstavika rUpo paNa vANIprakAzya banI zake che - te darzano vAstavavAdI che. temane vidhimukha, IdamievAdI ke evaMvAdI paNa kahI zakAya -- jevAM ke cArvAka, nyAya-vaizeSika, pUrvamImAMsA, sAMkhya-yoga, vaibhASikasautrAntika bauddha ane mAdhva Adi vedAnta. je darzanonA mate bAhya jagata mithyA che ane AMtarika jagata ja parama satya che, arthAt je darzano satyanA vyAvahArika ane pAramArthika athavA sAMvRtika ane vAstavika evA be bheda karIne laukika pramANagamya ane vANIprakAzya bhAvane avAstavika mAne che - te darzano avAstavavAdI che. temane niSedhamukha ane anevaMvAdI paNa kahI zakAya - jevAM ke zUnyavAdI-vijJAnavAdI bauddha ane zAMkara vedAnta Adi darzana. -- Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA svabhAve anekAntavAdI hovA chatAM paNa jaina daSTinuM svarUpa ekAntapaNe vAstavavAdI ja che, kAraNa ke tenA mate paNa Indriyajanya matijJAna vageremAM bhAsita thanArA bhAvonA satyatvanuM te ja sthAna che je pAramArthika kevaLajJAnamAM bhAsita thanArA bhAvonA satyatvanuM sthAna che arthAta jaina mata anusAra banne satyonI mAtrAmAM aMtara che, yogyatA ane guNamAM nathI. kevaLajJAnamAM dravyo ane temanA ananta paryAyo je yathArthatAthI je rUpathI bhAsita thAya che te ja yathArthatAthI ane te ja rUpathI keTalAMka dravyo ane temanA keTalAka paryAyo mati Adi jJAnamAM paNa bhAsita thaI zake che. tethI jaina darzana aneka sUkSmatama bhAvonI anirvacanIyatAne mAnatuM hovA chatAM paNa nirvacanIya bhAvone yathArtha mAne che, jyAre zUnyavAdI darzana ane zAMkara vedAnta vagere evuM nathI mAnatA. 2. jena daSTinI aparivartiSNutA jaina daSTinuM je vAstavavAdita svarUpa upara darzAvavAmAM AvyuM te ItihAsanA prAraMbhathI Aja sudhI eka ja rUpamAM rahyuM che ke pachI temAM kyAreka koInA dvArA ochuMvatuM parivartana thayuM che - A eka ghaNo mahattvano prazna che. te praznanI sAthe ja bIjo prazna e thAya che ke jo jaina dRSTi sadA ekasarakhI sthitizIla rahI ane bauddha yA vedAnta daSTinI jema temAM parivartana ke cittanavikAsa na thayo to tenuM kAraNa zuM? bhagavAna mahAvIrathI pahelAMnA samayamAM jyArathI thoDoghaNo paNa jaina paraMparAno ItihAsa maLe che tyArathI Aja sudhI jaina daSTinuM vAstavavAditya svarUpa bilakula aparivartiSNu athavA dhruva ja rahyuM che, jema nyAya-vaizeSika, pUrvamImAMsA, sAMkhyayoga vagere darzanonuM paNa vAstavavAditva aparivartiNuM rahyuM che. bezaka, nyAya-vaizeSika vagere ukta darzanonI jema jaina darzananA sAhityamAM paNa pramANa prameya vagere badhA padArthonI vyAkhyAomAM, lakSaNapraNayanamAM ane temanI upapattimAM uttarottara sUkSma ane sUkSmatara vikAsa tathA spaSTatA thaI che, tyAM sudhI ke nabanyAyanA pariSkArano Azraya laIne paNa yazovijayajI jevA jaina vidvAnoe vyAkhyAonuM ane lakSaNonuM vizleSaNa karyuM che tema chatAM paNa A pUrA aitihAsika samayamAM jaina daSTinA vAstavavAditya svarUpamAM eka aMza mAtra paNa pharaka paDyo nathI, jevo pharaka bauddha ane vedAnta paraMparAmAM ApaNane maLe che. bauddha paraMparA zarUAtamAM vAstavavAdI ja rahI hatI. paraMtu mahAyAnanI vijJAnavAdI ane zUnyavAdI zAkhAoe temAM AmUla parivartana karI nAkhyuM. tenuM vAstavavAditva aikAntika avAstavavAditamAM badalAI gayuM. A ja che bauddha paraMparAnuM daSTiparivartana, vedAnta paraMparAmAM paNa evuM ja thayuM. upaniSadomAM ane brahmasUtramAM je Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa avAstavavAditvanAM aspaSTa bIja hatAM ane je vAstavavAditvanAM spaSTa sUcano hatAM te badhAMnuM eka mAtra avAstavavAditvanA arthamAM tAtparya darzAvIne zaMkarAcArye vedAntamAM avAstavavAditvanI spaSTa sthApanA karI jenA AdhAre AgaLa jatAM dRSTisRSTivAda vagere aneka rUpomAM vaLI vadhu dRSTiparivartana ane vikAsa thayo. A rIte eka tarapha bauddha ane vedAnta be paraMparAonI dRSTiparivartiSNutA ane bIjI tarapha bAkI badhAM darzanonI dRSTiaparivartiSNutA ApaNane A bhedanAM kAraNonI khoja karavA prerita kare che. prastAvanA - sthULa jagatane asatya yA vyAvahArika satya mAnIne tenAthI bhinna Antarika jagatane ja parama satya mAnanAra avAstavavAdano udgama kevaLa tyAre ja saMbhave che jyAre vizleSaNakriyAnI parAkASThA - AtyaMtikatA hoya yA to samanvayanI parAkASThA hoya. ApaNe dekhIe chIe ke A yogyatA bauddha paraMparA ane vedAnta paraMparA sivAya anya koI dArzanika paraMparAmAM nathI. buddhe pratyeka sthUla sUkSma bhAvanuM vizleSaNa eTale sudhI karyuM ke temAM koI sthAyI dravya jevA tattvanuM astitva ja na rahyuM. upaniSadomAM paNa badhA bhedono (vizeSono) - vividhatAono samanvaya eka brahmamAM - sthira tattvamAM vizrAnti pAmyo. bhagavAna buddhanA vizleSaNano AgaLa upara temanA sUkSmaprajJa ziSyoe eTale sudhI vistAra karyo ke chevaTe vyavahAramAM upayogI thanAruM akhaMDa dravya yA dravyabhedo sarvathA nAmazeSa thaI gayA ane kSaNika kintu anirvacanIya 52ma satya ja zeSa rahyuM. bIjI bAju zaMkarAcArye aupaniSada 52ma brahmanI samanvaya bhAvanAno eTale sudhI vistAra karyo ke chevaTe bhedapradhAna vyavahAra jagata nAmazeSa yA mAyika ja banIne rahI gayuM. bezaka, nAgArjuna ane zaMkarAcArya jevA aikAntika vizleSaNakartA yA aikAntika samanvayakartA na thayA hota to A banne paraMparAomAM vyAvahArika ane parama satyanA bhedano AviSkAra na thayo hota. to paNa ApaNe e na bhUlavuM joIe ke avAstavavAdI dRSTinI yogyatA bauddha ane vedAnta paraMparAnI bhUmikAmAM ja nihita rahI che jyAre nyAya-vaizeSika vagere vAstavavAdI darzanonI bhUmikAmAM te bilakula nathI. nyAya-vaizeSika, mImAMsaka ane sAMkhya-yoga darzano kevaLa vizleSaNa ja nathI karatAM paraMtu samanvaya paNa kare che, temanAmAM vizleSaNa ane samanvaya banne samapradhAna tathA samAnabala hovAthI bemAMthI koI eka ja satya nathI, tethI te darzanomAM avAstavavAdanA pravezanI na to yogyatA che ane na to saMbhava che. tethI te darzanomAM nAgArjuna, zaMkarAcArya vagere jevA aneka sUkSmaprajJa vicArako thayA hovA chatAM paNa te darzano vAstavavAdI ja rahyAM. A ja sthiti jaina darzananI paNa che. jaina darzana dravya dravya vacce vizleSaNa karatAM karatAM chevaTe sUkSmatama paryAyonA vizleSaNa sudhI pahoMce che kharuM, paraMtu A vizleSaNanA aMtima pariNAma rUpa paryAyone vAstavika mAnIne paNa dravyanI vAstavikatAno parityAga bauddha Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA darzananI jema te nathI karatuM. tevI ja rIte te paryAyo ane dravyono samanvaya karatAM karatAM eka sat tattva sudhI pahoMce che ane tenI vAstavikatAno svIkAra karIne paNa vizleSaNanA pariNAma rUpa dravyabhedo ane paryAyonI vAstavikatAno parityAga brahmavAdI darzananI jema nathI karatuM. tenuM kAraNa e che ke jaina darzana paryAyArthika ane dravyArthika banne dRSTione sApekSa bhAvathI tulyabala ane samAnasatya mAne che. A sababe ja temAM na to bauddha paraMparA jevuM Atyantika vizleSaNa thayuM ke na to vedAnta paraMparA jevo Atyantika samanvaya. AnAthI jaina dRSTinuM vAstavavAditva svarUpa sthira ja rahyuM, aparivartiSNu ja rahyuM. na 3. pramANazaktinI maryAdA vizva zI vastu che, te kevuM che, temAM kayAM kayAM ane kevAM kevAM tattvo che, vagere praznonA uttaro tattvacintakoe ekasarakhA nathI ApyA. tenuM kAraNa e ja che ke te uttarono AdhAra pramANanI zakti upara nirbhara che; ane tattvacintakomAM pramANanI zakti vize judA judA mato che. bhAratIya tattvacintakonA pramANazaktinA tAratamya aMge je matabhedo che te saMkSepamAM pAMca pakSomAM vibhakta thaI jAya che - (1) IndriyAdhipatya, (2) anindriyAdhipatya, (3) ubhayAdhipatya, (4) AgamAdhipatya ane (5) pramANopaplava evA pAMca pakSo che. - (1) IndriyAdhipatya pakSa - je pakSanuM mantavya e che ke pramANanI badhI ja zakti IndriyonA upara ja avalaMbita che, mana khuda IndriyonuM anugamana karI zake che paraMtu te IndriyonI madada vinA kyAMya paNa, arthAt jayAM IndriyonI pahoMca na hoya tyAM, kadI pravRtta thaIne sAcuM jJAna pedA karI zakatuM ja nathI. sAcA jJAnano jo saMbhava che to te Indriyo dvArA ja, A che IndriyAdhipatya pakSa. A pakSamAM ekaluM cArvAka darzana ja samAviSTa che. e vAta nathI ke cArvAka anumAna yA zabdavyavahArarUpa Agama vagere pramANone, je pratidina sarvasiddha vyavahAranI vastu che tene, na mAnatuM hoya, tema chatAM cArvAka potAne pratyakSamAtravAdI - IndriyapratyakSamAtravAdI kahe che; teno artha eTalo ja che ke anumAna, zabda vagere koI paNa laukika pramANa kema na hoya paraMtu tenuM prAmANya IndriyapratyakSanA saMvAda vinA kadI saMbhavatuM nathI. arthAt IndriyapratyakSathI bAdhita na hoya evo koI paNa jJAnavyApAra jo pramANa kahevAya to temAM cArvAkane koI Apatti nathI. (2) anindriyAdhipatya pakSa - anindriyanA antaHkaraNa (mana), citta ane AtmA evA traNa artho phalita thAya che. te traNamAMthI cittarUpa anindriyanuM Adhipatya mAnanAro Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA anindriyAdhipatya pakSa che. A pakSamAM vijJAnavAda, zUnyavAda ane zAMkara vedAntano samAveza che. A pakSa anusA2 yathArtha jJAnano saMbhava vizuddha citta dvArA ja manAyo che. A pakSa IndriyonI satyajJAnajanana zaktino sarvathA InkAra kare che ane kahe che ke Indriyo vAstavika jJAna karAvavAmAM paMgu ja nahi paraMtu dhokAbAja paNa avazya che. tenA mantavyano niSkarSa eTalo ja che ke cittathI, khAsa karIne dhyAnazuddha sAttvika cittathI, bAdhita yA tenI sAthe saMvAda pAmI na zakanAruM koI jJAna pramANa hoI ja zakatuM nathI, bhale ne lokavyavahAramAM te pramANarUpa manAtuM hoya. - (3) ubhayAdhipatya pakSa - ubhayAdhipatya pakSa te che je cArvAkanI jema Indriyone ja badhuM mAnIne IndriyanirapekSa mananuM asAmarthya nathI svIkArato ane vedAnta AdinI jema Indriyone paMgu yA dhokAbAja mAnIne kevaLa anindriya yA cittanuM ja sAmarthya nathI svIkArato. A pakSa mAne che ke bhale ne mananI madadathI hoya paraMtu Indriyo guNasaMpanna banI zake che, vAstavika jJAna pedA karI zake che. tevI ja rIte A pakSa mAne che ke IndriyonI madada jyAM nathI tyAM paNa anindriya yathArtha jJAna karAvI zake che. A kAraNe A pakSane ubhayAdhipatya pakSa kahevAmAM Ave che. A pakSamAM sAMkhya-yoga, nyAyavaizeSika, mImAMsaka, vagere darzanono samAveza che. sAMkhya-yoga IndriyonA sAdguNyane mAnIne paNa antaHkaraNanI svatantra yathArthazakti mAne che. nyAya-vaizeSika vagere paNa mananI tevI ja zakti mAne che paraMtu pharaka eTalo che ke sAMkhya-yoga AtmAnuM svatantra pramANasAmarthya nathI mAnatA kAraNa ke sAMkhya-yoga pramANasAmarthya buddhimAM ja mAnIne puruSa yA cetanane niratizaya mAne che; jyAre nyAya-vaizeSika vagere bhalene IzvaranA AtmAnuM ja mAnatA hoya paraMtu AtmAnuM svatantra pramANasAmarthya mAne che, arthAt teo zarI2-manano abhAva hovA chatAM paNa IzvaramAM jJAnazakti mAne che. vaibhASika ane sautrAntika paNa A pakSa antargata che kAraNa ke teo paNa Indriya ane mana bannenuM pramANasAmarthya mAne che. (4) AgamAdhipatya pakSa - AgamAdhipatya pakSa te che je koI ne koI viSayamAM Agama sivAya koI IndriyanuM ke anindriyanuM pramANasAmarthya nathI svIkArato. A pakSa kevaLa pUrva mImAMsakano ja che. jo ke te anya viSayomAM to sAMkhya-yoga vagerenI jema ubhayAdhipatya pakSane ja anusare che tema chatAM dharma ane adharma e be viSayomAM te mAtra AgamanuM ja sAmarthya mAne che. jo ke vedAnta anusAra brahmanA viSayamAM AgamanuM ja prAdhAnya che tema chatAM te AgamAdhipatya pakSamAM eTalA mATe samAveza nathI pAmatuM kema ke brahmanA viSayamAM dhyAnazuddha antaHkaraNanuM sAmarthya tene mAnya che. " Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA (5) pramANapaplava pakSa - pramANapaplava pakSa te che je Indriya, anindriya ke Agama koInuMya sAdraguNya yA sAmarthya svIkArato nathI. te mAne che ke evuM koI sAdhana guNasaMpanna che ja nahi je abAdhita jJAnanI zakti dharAvatuM hoya. tenA mate badhAM sAdhano paMgu yA chetarAmaNAM che. A pakSane anusaranAra tattvopaptavavAdI kahevAya che, je chellI hade gayelo cArvAka ja che. A pakSa jayarAzikRta "tattvopaplava' granthamAM spaSTapaNe pratipAdita thayo che. ukta pAMcamAMthI trIjo ubhayAdhipatya pakSa ja jaina darzanano che, kAraNa ke te jevI rIte IndriyonuM svataMtra sAmarthya mAne che tevI ja rIte te anindriya arthAt mana ane AtmA bannenuM alaga alaga paNa svatanna sAmarthya mAne che. AtmAnA svataMtra sAmarthyanA viSayamAM nyAya-vaizeSika AdinA mantavyathI jaina darzananA mantavyamAM pharaka e che ke jaina darzana badhA ja AtmAonuM pramANasAmarthya tevuM ja mAne che evuM nyAya vagere kevaLa IzvaranuM ja mAne che. jaina darzana pramANapaplava pakSanuM nirAkaraNa eTalA mATe kare che kema ke tene pramANasAmarthya avazya ISTa che. te cArvAkanA pratyakSamAtravAdano virodha eTalA mATe kare che kema ke tene anindriyanuM paNa pramANasAmarthya iSTa che. te vijJAna, zUnya ane brahma e traNe vAdono nirAsa eTalA mATe kare che kema ke tene IndriyonuM pramANasAmarthya paNa mAnya che. te AgamAdhipatya pakSanuM paNa virodhI che, te eTalA mATe ke tene dharmAdharmanA viSayamAM anindriya arthAt mana ane AtmA bannenuM pramANasAmarthya ISTa che. 4. prameyapradezano vistAra jevI pramANazaktinI maryAdA tevo ja prameyanA kSetrano vistAra. tethI ja mAtra IndriyonuM ja pramANasAmarthya mAnanAra cArvAkanI sAme sirpha sthaLa yA dazya vizva ja prameyanuM kSetra rahyuM. paraMtu eka yA bIjA rUpamAM anindriyanuM pramANasAmarthya mAnanAranI dRSTimAM to prameyanuM kSetra anekadhA vistIrNa thaI gayuM. anindriyasAmarthyavAdI koI paNa kema na hoya paraMtu badhAne ja dhULa vizva uparAMta eka sUkSma vizva paNa najaramAM AvyuM. sUkSma vizvanuM darzana te badhAne barAbara hovA chatAM temanI potapotAnI judI judI kalpanAonA tathA paraMparAgata bhinna bhinna kalpanAonA AdhAre sUkSma prameyanA kSetramAM paNa aneka mato ane saMpradAyo sthira thayA jemane ApaNe ati saMkSepamAM be vibhAgomAM vahecI samajI zakIe chIe. eka vibhAga to te che jemAM jaDa ane cetana banne prakAranAM sUkSma tattvone mAnanArAono samAveza thAya che. bIjo vibhAga te che jemAM kevaLa cetana yA caitanya rUpa sUkSma tattvane ja mAnanArAono samAveza thAya che. pAzcAtya Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA tattvajJAnanI apekSAe bhAratIya tattvajJAnamAM A eka dhyAna devA jevo bheda che ke temAM sUkSma prameyatattva mAnanAra Aja sudhI evo koI nathI thayo je sthUla bhautika vizvanI tahamAM ekamAtra sUkSma jaDatattva ja mAnato hoya ane sUkSma jagatamAM cetana tattvanuM astitva ja na mAnato hoya. AthI UlaTuM evA tattvajJo bhAratamAM thatA rahyA che je sthUla vizvanA antastalamAM eka mAtra cetana tattvanuM sUkSma jagata mAnatA hoya. A arthamAM bhAratane caitanyavAdI samajavuM joIe. bhAratIya tattvajJAnanI sAthe punarjanma, karmavAda ane bandha-mokSanI dhArmika yA AcaraNalakSI kalpanA paNa bhaLelI che je sUkSma vizva mAnanAra badhAne nirvivAda mAnya che ane badhAe potapotAnA tattvajJAnanA mALakhA anusAra cetana tattvanI sAthe teno meLa besADyo che. A sUkSmatattvadarzI paraMparAomAM mukhyapaNe cAra vAdo evA che jemanA baLa u52 te te paraMparAnA AcAryoe sthULa ane sUkSma vizvano saMbaMdha darzAvyo che yA kArya-kAraNano meLa besADyo che. te cAra vAdo A che - (1) AraMbhavAda, (2) pariNAmavAda, (3) pratItyasamutpAdavAda ane (4) vivartavAda. - 8 - AraMbhavAdanAM saMkSepamAM cAra lakSaNo che - (1) paraspara bhinna evAM ananta mULa kAraNono svIkAra, (2) kArya ane kAraNano Atmantika bheda, (3) kAraNa nitya ho yA anitya paraMtu kAryotpattimAM tenuM apariNAmI ja rahevuM, ane (4) apUrva arthAt utpattinA pahelAM asat evA kAryanI utpatti yA kiMcitkAlIna sattA. pariNAmavAdanAM lakSaNo AraMbhavAdanAM lakSaNothI barAbara UlaTAM che- (1) eka ja mULa kAraNano svIkAra, (2) kArya ane kAraNano vAstavika abheda, (3) nitya kAraNanuM paNa pariNAmI thaIne ja rahevuM tathA pravRtta thavuM, ane (4) kArya mAtranuM potapotAnA kAraNamAM ane badhAM kAryonuM mULa kAraNamAM traNe kALamAM astitva arthAt apUrva vastunI utpattino sarvathA InkAra. pratItyasamutpAdavAdanAM traNa lakSaNo che - (1) kAraNa ane kAryano Atmantika bheda, (2) koI paNa nitya yA pariNAmI kAraNano sarvathA asvIkAra, ane (3) pahelethI asat evA kAryamAtrano utpAda. vivartavAdanAM traNa lakSaNo che - (1) koI eka ja pAramArthika satyano svIkAra je na to utpAdaka che ke na to pariNAmI, (2) sthUla yA sUkSma bhAsamAna jagatanI utpattino yA tenA pariNAmano sarvathA niSedha, (3) sthUla jagatanuM astitva avAstavika yA kAlpanika arthAt mAyika bhAsamAtra. (1) AraMbhavAda - AraMbhavAdanuM mantavya e che ke paramANurUpa ananta sUkSma Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA tattvo judAM judAM che jemanA pArasparika saMbaMdhothI pUla bhautika jagatanuM navuM ja nirmANa thAya che je pAchuM sarvathA naSTa paNa thAya che. tenA anusAra te sUkSma AraMbhaka tattvo anAdinidhana che, apariNAmI che. agara pheraphAra thAya che to temanA guNadharmomAM ja thAya che. A vAdamAM sthUla bhautika jagatano saMbaMdha sUkSma bhUto sAthe joDIne pachI sUkSma cetanatattvanuM paNa astitva mAnyuM che. teNe paraspara bhinna evAM ananta cetana tattvo mAnyAM che je anAdinidhana ane apariNAmI che. A vAde jema sUkSma bhUta tattvone apariNAmI ja mAnIne temanAmAM utpanna naSTa thanArA guNadharmonA alaga astitvanI kalpanA karI che tema ja cetana tattvone apariNAmI mAnIne paNa temanAmAM utpAdavinAzazAlI guNadharmonuM alaga ja astitva svIkAryuM che. A mata anusAra sthUla bhautika vizvano sUkSma bhUtonI sAthe to upAdAnopAdeyabhAva saMbaMdha che paraMtu sUkSma cetana tattvonI sAthe sirpha saMyoga saMbaMdha che. (2) pariNAmavAda- pariNAmavAdanA mukhya be bheda che (ma) pradhAnapariNAmavAda ane (va) brahmapariNAmavAda. () pradhAnapariNAmavAda anusAra pUla vizvanA antastalamAM eka sUkSma pradhAna nAmanuM evuM tattva che je judA judA ananta paramANurUpa na hotAM temanAthI paNa sUkSmatama svarUpamAM akhaMDa rUpe vartamAna che ane je khuda paramANuonI jema apariNAmI na rahIne anAdi ananta hovA chatAM paNa vividha pariNAmomAM pariNata thayA kare che. A vAda anusAra sthULa bhautika vizva A sUkSma pradhAna tattvanAM dRzya pariNAmo sivAya bIjuM kaMI nathI. A vAdamAM paramANuvAdanI jema sUkSma tattva apariNAmI rahe ane temAMthI sthUla bhautika vizvanuM navuM nirmANa thAya ema manAyuM nathI. paraMtu te sUkSma pradhAna tattva, je pote paramANunI jema jaDa ja che, vividha dazya bhautika rUpomAM badalAtuM rahe che. A pradhAnapariNAmavA sthUla vizvano sUkSma paraMtu jaDa evA eka mAtra pradhAnatattva sAthe abheda saMbaMdha karIne sUkSma jagatamAM cetana tattvonA astitvano paNa svIkAra karyo. A vAdanAM cetana tattvo AraMbhavAdanI jema ananta ja che paraMtu pharaka eTalo che ke AraMbhavAdanAM cetana tattvo apariNAmI hovA chatAM paNa utpAda-vinAzavALA guNadharmothI yukta che jyAre pradhAnapariNAmavAdanAM cetana tattvo evA guNadharmothI yukta nathI. pradhAnapariNAmavAdanAM cetana tattvo pote kUTastha hovAthI apariNAmI che ane nidharmaka hovAthI koI paNa utpAdavinAzazAlI guNadharmane dhAraNa karatAM nathI. tenuM kahevuM che ke utpAdavinAzavALA guNadharmo jo sUkSma bhUtomAM dekhAtA hoya to sUkSma cetano to kaMIka vilakSaNa ja hovA joIe. agara sUkSma cetano cetana hovA chatAM paNa tevA guNadharmothI yukta hoya to sUkSma jaDathI temanuM vailakSaNya zuM rahyuM? tethI ja te kahe che Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 11 ke agara sUkSma cetananuM astitva mAnavuM ja hoya to sUkSma bhUtonI apekSAe vilakSaNatA lAvavA mATe sUkSma cetanone kevaLa apariNAmI ja mAnavA ucita nathI paraMtu sAthe sAthe nirdharmaka paNa mAnavA jarUrI che. Ama pradhAnapariNAmavAdamAM cetana tattvo che paraMtu te nirdharmaka ane apariNAmI ja manAya che. (va) brahmapariNAmavAda je pradhAnapariNAmavAdanuM ja vikasita rUpa jaNAya che teNe e to mAnI lIdhuM ke sthUla vizvanA mULamAM koI sUkSma tattva che je sthUla vizvanuM kAraNa che. paraMtu teNe kahyuM ke AvuM sUkSma kAraNa jaDa pradhAna tattva mAnIne paNa tenAthI bhinna sUkSma cetana tattva paNa mAnavuM ane te paNa evuM ke je ajAgalastananI jema sarvathA akiMcikara hoya e to yuktisaMgata nathI. teNe pradhAnavAdamAM cetana tattvanA astitvanI anupayogitAne ja na joI paraMtu cetana tattvanI ananta saMkhyAnI kalpanAne paNa anAvazyaka samajI. A samajathI teNe sUkSma jagatanI kalpanA evI karI ke jethI skUla jagatanI racanA paNa ghaTI zake ane akiMcitkara evAM anantacetanatattvonI nimprayojana kalpanAno doSa paNa na rahe. tethI A vAde sthUla vizvanA antastalamAM jaDa ane cetana evAM paraspara virodhI be tattvo na mAnIne kevaLa eka brahma nAmanuM cetana tattva ja svIkAryuM ane teno pradhAnapariNAmanI jema pariNAma mAnI lIdho jethI te eka cetana brahma tattvamAMthI bIjA jaDa-cetanamaya pUla vizvano AvirbhAvatirobhAva ghaTI zake. pradhAnapariNAmavAda ane brahmapariNAmavAdamAM pharaka eTalo ja che ke pradhAnapariNAmavAdamAM jaDa pariNAmI ja che ane cetana apariNAmI ja che jyAre brahmapariNAmavAdamAM aMtima sUkSma tattva eka mAtra cetana ja che je pote ja pariNAmI che ane te cetanamAMthI AgaLa upara jaDa ane cetana evA be pariNAmapravAho nIkaLe che. (3) pratItyasamutpAdavAda - A vAda paNa dhUla bhUtanI nIce jaDa ane cetana evAM be sUkSma tattvo mAne che je kramazaH rUpa ane nAma kahevAya che. A vAdanAM jaDa ane cetana banne sUkSma tattvo paramANurUpa che, AraMbhavAdanI jema kevaLa ekaluM jaDa tattva ja paramANurUpa nathI. A vAdamAM paramANuno svIkAra karavAmAM Avyo hovA chatAM tenuM svarUpa AraMbhavAdanA paramANuthI bilakula bhinna manAyuM che. AraMbhavAdamAM paramANuo apariNAmI hovA chatAM temanAmAM guNadharmonI utpAdavinAzaparaMparA alaga mAnI gaI che. paraMtu A pratItyasamutpAdavAda te guNadharmonI utpAdavinAzaparaMparAne ja potAnA matamAM viziSTa rUpe DhALIne tenA AdhArabhUta sthAyI paramANu dravyone bilakula mAnato nathI. tevI ja rIte cetana tattvanA viSayamAM paNa A vAda kahe che ke sthAyI evAM eka yA aneka koI cetana tattvo nathI. alabatta, sUkSma jaDa utpAdavinAzazAlI paraMparAnI jema bIjI caitanyarUpa utpAdavinAzazAlI paraMparA paNa mULamAM jaDathI bhinna Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA ja sUkSma jagatamAM vidyamAna che jeno koI sthAyI AdhAra nathI. A vAdanA paramANu eTalA mATe paramANu kahevAya che kemake te sauthI atisUkSma ane avibhAjaya mAtra che, paraMtu eTalA mATe paramANu nathI kahevAtA ke te koI avibhAjaya sthAyI dravya hoya. A vAda kahe che ke guNadharmarahita phUTastha cetana tattva jema anupayogI che tema ja guNadharmono utpAdavinAza mAnI lIdhA pachI tenA AdhAra rUpe pharI sthAyI dravyanI kalpanA karavI paNa nirarthaka che. tethI ja A vAda anusAra sUkSma jagatamAM be dhArAo phalita thAya che je paraspara bilakula bhinna hovA chatAM paNa ekabIjInI asarathI mukta nathI. pradhAnapariNAmavAda yA brahmapariNAmavAdathI A vAdamAM pharaka e che ke A vAdamAM ukta banne vAdonI jema koI paNa sthAyI dravyanuM astitva nathI svIkArAyuM. AvuM zaMku yA kIlaka sthAnIya sthAyI dravya na hovA chatAM paNa pUrva pariNAma kSaNano e svabhAva che ke te nAza pAmatAM pAmatAM bIjA pariNAma kSaNane pedA karato ja javAno. arthAta uttara pariNAmakSaNa vinAzonmukha pUrva pariNAmakSaNanA astitvamAtranA AzrayathI ApoApa nirAdhAra utpanna thaI jAya che. A mAnyatAnA kAraNe A vAda pratItyasamutpAdavAda kahevAya che. vastutaH pratItyasamutpAdavAda paramANuvAda paNa che ane pariNAmavAda paNa, topaNa tAttvika rUpe te te banne vAdothI bhinna che. (4) vivartavAda- vivartavAdanA mukhya be bheda che (1) nityabrahmavivartavAda ane (2) kSaNikavijJAnavivartavAda. banne vivartavAda anusAra skUla vizva e kevaLa bhAsamAtra yA kalpanAmAtra che, je mAyA ke vAsanAjanita che. vivartavAdano abhiprAya e che ke jagata yA vizva koI evI vastu na hoI zake jemAM bAhya ane Antarika yA skUla ane sUkSma tattvo alaga alaga ane khaMDita hoya. vizvamAM je kaMI vAstavika satya hoI zake che te eka ja hoI zake che kAraNa ke vizva vastutaH akhaMDa ane avibhAjaya ja che. AvI paristhitimAM je bAhyatva-Antaratva, hrasvatva-dIrghatva, dUtva-samIpatva Adi dharmendro jaNAya che te mAtra kAlpanika che. tethI ja A vAda anusAra lokasiddha skUla vizva kevaLa kAlpanika ane pratibhAsika satya che. pAramArthika satya to tenA taLamAM nihita che je vizuddha dhyAnagamya hovAne kAraNe potAnA asalI svarUpamAM prAkRta janone grAhya nathI. nyAya-vaizeSika ane pUrva mImAMsaka AraMbhavAdI che. pradhAnapariNAmavAda sAMkhyayoga ane carakano che. brahmapariNAmavAdanA samarthaka bhartRprapaMca Adi prAcIna vedAntI ane Adhunika vallabhAcArya che. pratItyasamutpAdavAda bauddhono che ane vivartavAdanA samarthako zAMkara vedAntI, vijJAnavAdI ane zUnyavAdI che. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 13 upara je vAdonuM varNana karyuM che temanA upAdAnarUpa vicArono aitihAsika krama saMbhavata: Avo jaNAya che- zarUAtamAM vAstavika kAryakAraNabhAvanI khoja jaDa jagata sudhI ja rahI. tyAM sudhI ja te parimita rahI. kramazaH sthUla jaDa jagatanI pele pAra cetana tattvanI zodha - kalpanA thatAM ja dazya ane jaDa jagatamAM pahelethI ja siddha pelI kAryakAraNabhAvanI pariNAminityatA cetana tattva sudhI pahoMcI gaI. cetana paNa jaDanI jema jo pariNAminitya hoya to pachI bannemAM aMtara jazuM rahyuM? A prazna vaLI cetanane kAyama rAkhI temAM kUTasthanityatA mAnavA tarapha tathA pariNAminityatA yA kAryakAraNabhAvane jaDa jagata sudhI ja parimita rAkhavAnI tarapha vicArakone prerita karyA. cetanamAM mAnavAmAM AvatI kUTanityatAnuM parIkSaNa pharI zarU thayuM. te parIkSaNane pariNAme attatogatvA kevaLa kUTasthanityatA ja nahi paraMtu jaDagata pariNAminityatA paNa lupta thaI gaI ane mAtra pariNamanadhArA ja bAkI bacI. Ama eka tarapha Atmattika vizleSaNe mAtra pariNAma yA kSaNikatvanA vicArane janma Apyo to bIjI tarapha Atmattika samanvayanI buddhie caitanyamAtrapAramArthikavAdane janma Apyo. samanvayabuddhie anne caitanya sudhI pahoMcIne vicAryuM ke jo sarvavyApaka caitanya tattva che to pachI tenAthI bhinna jaDa tattvanI vAstavikatA zA mATe mAnavI? ane jo koI jaDa tattva alaga na hoya to A dazyamAna pariNAmadhArA paNa vAstavika kema hoya? A vicAre badhA bhedo ane jaDa jagatane mAtra kAlpanika manAvIne pAramArthika caitanyamAtravAdanI sthApanA karAvI. ukta vicArakramanAM sopAna A pramANe jaNAvI zakAya - (1) jaDa mAtramAM pariNAminityatA. (2) jaDa ane cetana bannemAM pariNAminityatA. (3) jaDamAM pariNAminityatA ane cetanamAM phUTasthanityatAno viveka. (4) () kUTastha ane pariNAmI banne nityatAno lopa ane mAtra pariNAmapravAhanI satyatA. (va) kevaLa kUTastha caitanyanI ja yA caitanyamAtranI satyatA ane tenAthI bhinna sarvanI kAlpanikatA yA asatyatA. jaina paraMparA dazya vizva uparAMta paraspara atyanta bhinna evAM jaDa ane cetana ananta sUkSma tattvone mAne che. te sthUla jagatane sUkSma jaDa tattvonuM ja kArya ke rUpAntara mAne che. jaina paraMparAnAM sUkSma jaDa tattvo paramANurUpa che. paraMtu te AraMbhavAdanA paramANuonI apekSAe atyanta sUkSma manAyA che. paramANuvAdI hovA chatAM paNa jaina Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA darzana pariNAmavAdanI jema paramANuone pariNAmI mAnIne pUla jagatane temanuM ja rUpAntara yA pariNAma mAne che. vastutaH jaina darzana pariNAmavAdI che. paraMtu sAMkhyayoga tathA prAcIna vedAnta vagerenA pariNAmavAdathI jaina pariNAmavAdanuM khAsa aMtara che. te aMtara e che ke sAMkhya-yogano pariNAmavAda cetana tattvathI aspRSTa hovAnA kAraNe jaDa sudhI ja parimita che ane bhaprapaMca vagereno pariNAmavAda mAtra cetanatattvasparzI ja che. tethI UlaTuM jaina pariNAmavAda jaDa-cetana, sthUla-sUkSma samagra vastusparzI che, eTale ja jaina pariNAmavAdane sarvavyApakapariNAmavAda samajavo joIe. bhaprapaMcano pariNAmavAda paNa sarvavyApaka kahI zakAya paraMtu tenI ane jaina pariNAmavAdanI vacce aMtara e che ke bhaprapaMcanuM "sarva cetana brahmamAtra che ane bIjuM kazuM ja nahi jyAre jainanA "sarva'mAM to ananta jaDa ane cetana tattvo samAviSTa che. Ama AraMbha ane pariNAma banne vAdonAM jaina darzanamAM vyApakarUpamAM pUrAM sthAna ane samanvaya che. paraMtu temAM pratItyasamutpAdavAda tathA vivartavAdanuM koI sthAna nathI. vastumAtrane pariNAminitya ane ekasarakhI rIte vAstavika satya mAnavAnA kAraNe jaina darzana pratItyasamutpAdavAda tathA vivartavAdano sarvathA virodha ja karatuM rahyuM che, jema nyAya-vaizeSika, sAMkhyayoga, vagere paNa kare che. nyAya-vaizeSika, sAMkhyayoga, vagerenI jema jaina darzana cetanabahutvavAdI che kharuM, paraMtu tenAM cetana tattvo aneka daSTie bhinna svarUpavALAM che. jaina darzana na to nyAya, sAMkhya, vagerenI jema cetana tattvone sarvavyApaka dravyo mAne che, ke na to viziSTAdvaitanI jema aNumAtra mAne che, ke na to bauddha darzananI jema jJAnanI nidravyadhArAmAtra mAne che. jainAbhimata samagra cetana tattvo madhyama parimANavALAM ane saMkocavistArazIla hovAnA kAraNe A bAbatamAM jaDa dravyothI atyanta vilakSaNa nathI. nyAya-vaizeSika ane yogadarzana mAne che ke Atmatva yA cetanatva samAna hovA chatAM paNa jIvAtmA ane paramAtmAnI vacce maulika bheda che arthAt jIvAtmA kadI paNa paramAtmA yA Izvara nathI ane paramAtmA sadAthI ja paramAtmA yA Izvara che kadI paNa jIva - bandhanavAna nathI. jaina darzana AnAthI bilakula UlaTuM mAne che evuM ke vedAnta vagere mAne che. te kahe che ke jIvAtmA ane Izvarano koI sahaja bheda nathI. badhA jIvAtmAomAM paramAtmazakti ekasarakhI che je sAdhana pAmIne vyakta thaI zake che ane thAya che paNa kharI. alabatta jaina ane vedAntanuM A bAbate eTaluM attara avazya che ke vedAnta ekaparamAtmavAdI che jyAre jaina darzana cetanabahutvavAdI hovAnA kAraNe tAttvikarUpe bahuparamAtmavAdI che. jaina paraMparAno tattvapratipAdaka prAcIna, arvAcIna, prAkRta, saMskRta koI paNa grantha kema na hoya paraMtu te badhAmAM nirUpaNa ane vargIkaraNa bhinna bhinna hovA chatAM paNa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 15 pratipAdaka dRSTi ane pratipAdya prameya, pramAtA vagerenuM svarUpa te ja che je saMkSepamAM upara spaSTa karavAmAM AvyuM che. 'pramANamImAMsA' paNa te jaina dRSTithI te jaina mantavyonuM hArda potAnI rIte pragaTa kare che. 2. bAhya svarUpa prastuta 'pramANamImAMsA' nA bAhya svarUpano paricaya nIce jaNAvelA muddAonA varNanathI thaI zakaze - zailI, vibhA, parimANa ane bhASA. - pramANamImAMsA sUryazailIno grantha che. te kaNAdasUtro yA tattvArthasUtronI jema na to daza adhyAyomAM che, ke na to jaiminIya sUtronI jema bAra adhyAyomAM. temAM bAdarAyaNasUtronI jema cAra adhyAya paNa nathI ke pAtaMjalasUtronI jema mAtra cAra pAda paNa nathI. te akSapAdanAM sUtronI jema pAMca adhyAyomAM vibhakta che ane pratyeka adhyAya kaNAda yA akSapAdanA adhyAyanI jema be be AhnikomAM pUro thAya che. hemacandre potAnA judA judA viSayanA granthomAM vibhAganA judA judA kramanuM avalaMbana karIne potAnA samaya sudhImAM prasiddha saMskRta vAkrayanA pratiSThita badhI zAkhAonA granthonA vibhAgakramane potAnA sAhityamAM apanAvyo che. koI granthamAM temaNe adhyAya ane pAdano vibhAga rAkhyo, koImAM adhyAyamAtrano ane koImAM parva, sarga, vagereno. pramANamImAMsA tarkagrantha hovAnA kAraNe temAM temaNe akSapAdanAM prasiddha nyAyasUtrono adhyAya-Aphrikano ja vibhAga rAkhyo, je vibhAga hemacandra pahelAM akalaMke jaina vAyamAM zarU karyo hato. pramANamImAMsA pUrI upalabdha nathI. tenAM mUlasUtro paNa teTalAM ja maLe che jeTalAMnI vRtti maLe che. tethI ja jo temaNe badhAM mUlasUtro racyAM paNa hoya to paNa jANI zakAtuM nathI ke te badhAMnI kula saMkhyA keTalI haze. upalabdha sUtro 100 ja che ane teTalAM ja sUtronI vRtti paNa che. antima upalabdha 2. 1. 35nI vRtti pUrI thayA pachI eka navA sUtranuM utthAna temaNe zarU karyuM che ane te adhUrA utthAnamAM ja khaMDita labhya grantha pUro thaI jAya che. khabara nathI paDatI ke AgaLa keTalAM sUtro pachI A Atmika pUruM thAta. je ho te, paraMtu upalabdha grantha be adhyAya traNa AhnikamAtra che je svopajJa vRtti sahita ja che. e kahevAnI to jarUra nathI ke pramANamImAMsA kaI bhASAnI che, paraMtu tenI bhASAviSayaka yogyatA vize thoDuM jANI levuM jarUrI che. emAM koI saMdeha nathI ke jaina vAsa~yamAM saMskRta bhASAno prayoga thayA pachI uttarottara saMskRta bhASAnuM vaizAradya ane prAMjala lekhanapATava vadhatuM ja rahyuM hatuM to paNa hemacandranuM lekhanapATava ane vaizAragha ochAmAM ochuM jaina vAyamAM to mUrdhanya sthAne che. vaiyAkaraNa, AlaMkArika, kavi ane Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA koSakAra tarIke hemacandranuM sthAna kevala samagra jaina paraMparAmAM ja nahi paraMtu bhAratIya vidvatparaMparAmAM paNa asAdhAraNa che. A ja temanI asAdhAraNatA ane vyavahAradakSatA pramANamImAMsAnI bhASA ane racanAmAM spaSTa dekhAya che. temanI bhASA vAcaspati mizranI bhASA jevI jokhI jokhIne mApasara kaMDArAyelI che ane zabdADaMbara vinAnI sahaja prasanna che. pratipAdanamAM na to eTalo badho saMkSepa che ke jethI vaktavya aspaSTa rahe, ke na to eTalo badho vistAra che ke jethI grantha kevaLa zobhAnI vastu ja banI rahe. 3. jaina tarkasAhityamAM pramANamImAMsAnuM sthAna AvA jaina tarkasAhityamAM pramANamImAMsAnuM sthAna zuM che e samajavA mATe jaina sAhityanA parivartana yA vikAsa saMbaMdhI yugonuM aitihAsika avalokana karavuM jarUrI che. yugo saMkSepamAM traNa che - (1) Agamayuga, (2) saMskRtapraveza yA anekAntasthApanayugaM ane (3) nyAyapramANasthApanayuga. 1 pahelo yuga bhagavAna mahAvIra yA temanA pUrvavartI bhagavAna pArzvanAthathI AgamasaMkalanA sudhIno arthAt vikramIya pAMcamI-chaThThI zatAbdI sudhIno lagabhaga hajArabAra so varSano che. bIjo yuga lagabhaga be zatAbdIono che je lagabhaga vikramIya chaThThI zatAbdIthI zarU thaI sAtamI zatAbdI sudhImAM pUro thaI jAya che. trIjo yuga vikramIya AThamI zatAbdIthI aDhAramI zatAbdI sudhI lagabhaga eka hajAra varSano che. sAMpradAyika saMgharSa ane dArzanika tathA bIjI vividha vidyAonA vikAsa-vistAranA prabhAvanA kA2Ne jaina paraMparAnI sAhityika antarmukha yA bahirmukha pravRttimAM keTaloya yugAntara jevo svarUpabheda yA parivartana kema na thayuM hoya paraMtu ame pahelAM sUcavyuM che tema ja AdithI aMta sudhI jovA chatAM paNa ApaNane na to jaina dRSTimAM parivartana mAlUma paDe che ke na to tenA bAhya-AtyaMtara tAttvika mantavyomAM. 1. Agamayuga A yugamAM bhASAnI dRSTie prAkRta yA lokabhASAonI ja pratiSThA hatI. pariNAme, saMskRta bhASA ane saMskRta sAhityanA parizIlana tarapha Atyantika upekSAnuM hovuM sahaja hatuM jema ke bauddha paraMparAmAM paNa hatuM. A yuganuM prameyanirUpaNa AcAralakSI hovAnA kA2Ne temAM mukhyapaNe svamatapradarzanano ja bhAva che. rAjasabhAo ane anya vAdagoSThIomAM vijayabhAvanAthI prerAIne zAstrArtha ka2vAnI tathA khaMDanapradhAna granthonI racanA karavAnI pravRttino paNa A yugamAM abhAva hato. A yuganuM pradhAna lakSaNa jaDacetananA bheda-prabhedonuM vistRta varNana karavuM tathA ahiMsA-saMyama-tapa vagere AcAronuM nirUpaNa karavuM e che. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 17 Agamayuga ane saMskRtayuganA sAhityonuM pArasparika attara saMkSepamAM ATalA zabdomAM ja kahI zakAya ke AgamayuganuM jaina sAhitya, bauddha sAhityanI jema, potAnA mULa uddeza mujaba lokabhogya ja rahyuM; jyAre saMskRta bhASA ane temAM racAyelA tarkasAhityanA adhyayananI vyApaka pravRtti pachI tenuM nirUpaNa sUkSma ane vizada thatuM gayuM e kharuM paraMtu sAthe sAthe ja te eTaluM to jaTila paNa thatuM gayuM ke aMte saMskRtakAlIna sAhitya lokabhogyatAnA mULa udezathI zruta thaI kevaLa virbhogya ja banatuM gayuM. 2. saMskRtapraveza yA anekAntasthApana yuga saMbhavataH vAcaka umAsvAti yA tatsadaza anya AcAryo dvArA jaina sAhityamAM saMskRta bhASAno praveza thatAM ja bIjA yuganuM parivartanakArI lakSaNa zarU thAya che je bauddha paraMparAmAM to aneka zatAbdIo pahelAM zarU thaI gayuM hatuM. A yugamAM saMskRta bhASAnA abhyAsanI tathA temAM granthapraNayananI pratiSThA sthira thAya che. A yugamAM rAjasabhApraveza, paravAdIo sAthe vAdagoSThI ane paramatakhaMDananI pradhAna daSTie svamatasthApaka granthonI racanA - A badhuM pradhAnapaNe dekhAya che. A yugamAM siddhasena jevA ekAda AcArye jaina nyAyanI vyavasthA darzAvanAro ekAdo grantha bhale racyo hoya paraMtu Aja sudhI A yugamAM jaina nyAya yA pramANazAstranI na to pUrI vyavasthA thayelI jaNAya che ke na to tadviSayaka tArkika sAhityanuM nirmANa dekhAya che. A yuganA jaina tArkikonI pravRttinI pradhAna dizA dArzanika kSetromAM eka evA jaina mantavyanI sthApanAnI tarapha rahI che jenAM vikharAyelAM ane kaMIka spaSTa-aspaSTa bIja AgamamAM rahyAM hatAM ane je mantavya AgaLa jaIne bhAratIya badhI darzana paraMparAomAM eka mAtra jaina paraMparAnuM jamanAvA lAgyuM, tathA jemantavyanA nAmathI Aja sudhI AkhA jaina darzanano vyavahAra karavAmAM Ave che, te mantavya che anekAntavAdanuM. A bIjA yugamAM siddhasena hoya ke samantabhadra, malavAdI hoya ke jinabhadra saue darzanAnsaronI samakSa potAnA jaina matanI anekAnta dRSTi tArkika zailIthI tathA paramatakhaMDananA abhiprAyathI evI rIte rajU karI ke jenA kAraNe A yugane anekAntasthApanayuga ja kahevo samucita gaNAze. ApaNe joIe chIe ke ukta AcAryonA pUrvavartI koI paNa prAkRta yA saMskRta granthamAM na to evI anekAntanI sthApanA che ke na to anekAnsamUlaka saptabhaMgI ane nayavAdanuM evuM tArkika vizleSaNa che jevuM ApaNane sanmati, dvAtrizadvatrizikA, nyAyAvatAra, svayaMbhUstotra, AptamImAMsA, yujyanuzAsana, nayacakra ane vizeSAvazyakabhASyamAM maLe che. A yuganA tarka-darzananiSNAta jaina AcAryoe nayavAda, saptabharI ane anekAntavAdanI prabaLa ane spaSTa sthApanA karI ane eTalo badho puruSArtha karyo ke jenA kAraNe jaina ane jainetara paraMparAomAM jaina darzana anekAntadarzana nAmathI ja Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA pratiSThita thayuM. ane bauddha tathA brAhmaNa dArzanika paMDitonuM lakSa anekAntakhaMDananI tarapha gayuM ane teo koI ne koI rIte potAnA granthomAM mAtra anekAnta yA saptabhaMgInuM khaMDana karIne ja jaina darzananAM mantavyonA khaMDananI ItizrI samajavA lAgyA. A yuganI anekAnta ane tanyUlaka vAdonI sthApanA eTalI gaMbhIra thaI ke jenA upara uttaravartI aneka jaina AcAryoe anekadhA pallavana karyuM hovA chatAM temAM navI maulika yuktiono bhAgye ja samAveza thayo che. baso varSanA A yuganI sAhityika pravRttimAM jaina nyAya ane pramANazAstranI pUrvabhUmikA to taiyAra thaI jAya che paraMtu temAM te zAstranuM vyavasthita nirmANa dekhAtuM nathI. A yuganI paramatonA sayuktika khaMDananI tathA darzanAttarIya samartha vidvAnonI samakSa svamatanA pratiSThita sthApananI bhAvanAe jaina paraMparAmAM saMskRta bhASAnA temaja saMskRtanibaddha darzanAttarIya pratiSThita granthonA parizIlananI prabaLa jijJAsA pedA karI dIdhI ane teNe samartha jaina AcAryonuM dhyAna potAnA khudanA nyAya ane pramANazAstranA nirmANa tarapha kheMcyuM, jenI khoTa bahu ja khaTakI rahI hatI. 3. nyAya-pramANasthApanayuga AvI paristhitimAMthI akalaMka jevA dhuraMdhara vyavasthApakano janma thayo. saMbhavataH akalaMkeja pahelavaheluM vicAryuM ke jaina paraMparAnA jJAna, zeya, jJAtA vagere badhA padArthonuM nirUpaNa tArkika zailIthI saMskRta bhASAmAM tevuM ja zAstrabaddha karavuM Avazyaka che jevuM brAhmaNa ane bauddha paraMparAnA sAhityamAM bahu ja pahelAM thaI gayuM che ane jenuM adhyayana anivAryapaNe jaina tArkiko karavA lAgyA che. A vicArathI akalaMke dvimukhI pravRtti zarU karI. eka tarapha to bauddha ane brAhmaNa paraMparAnA mahattvapUrNa granthonuM sUkSma parizIlana ane bIjI tarapha samasta jaina mantavyonuM tArkika vizleSaNa. kevaLa paramatono nirAsa karavAthI ja akalaMkanuM udezya siddha thaI zake tema na hatuM. tethI ja darzanAttarIyA zAstronA sUkSma parizIlanathI ane jaina matanA talasparzI jJAnathI temaNe nAnAM nAnAM paraMtu samasta jaina tarkapramANazAstranA AdhArastaMbhabhUta aneka nyAyapramANaviSayaka prakaraNo racyAM je dinAga ane khAsa karIne dharmakIrti jevA bauddha tArkikonA tathA udyotakara, kumArila vagere jevA brAhmaNa tArkikonA prabhAvathI bharapUra hovA chatAM paNa jaina mantavyonI navI ja rIte ane svataMtrapaNe sthApanA kare che. akalaMke nyAyapramANazAstranuM jaina paraMparAmAM je prAthamika nirmANa karyuM, je paribhASAo, je lakSaNo ane parIkSaNo karyA, je pramANa-prameya vagerenAM vargIkaraNo karyA ane parArthanumAna tathA vAdakathA vagere paramataprasiddha vastuonA saMbaMdhamAM je jaina praNAlI sthira karI, saMkSepamAM Aja sudhI jaina paraMparAmAM nahi paraMtu anya paraMparAomAM prasiddha evA tarkazAstranA aneka padArthone jaina dRSTie jaina paraMparAmAM je AtmasAta karyA tathA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 19 Agamasiddha potAnAM mantavyone je rIte dArzanikonI samakSa rajU karavA yogya banAvyAM, te badhuM temanA nAnA nAnA granthomAM vidyamAna temanA asAdhAraNa vyaktitvanuM tathA nyAya-pramANasthApanayuganuM ghotaka che. akalaMka dvArA prArabdha A yugamAM sAkSAt ke paraMparAthI akalaMkanA ziSya-praziSyoe ja akalaMkanA sUtrasthAnIya granthone moTA moTA TIkAgranthothI evI rIte ja alaMkRta karyA jevI rIte dharmakIrtinA granthone temanA ziSyoe. anekAnta yuganI mAtra padyapradhAna racanAne akalaMke gadyapadyamAM parivartita karI hatI paraMtu temanA uttaravartI anugAmIoe te racanAne vividha rUpomAM parivartita karI je rUpo bauddha ane brAhmaNa paraMparAmAM pratiSThita thaI cUkyAM hatAM. mANikyanandI akalaMkanA ja vicAradohanamAMthI sUtronuM nirmANa kare che. vidyAnanda akalaMkanAM ja sUkto u52 kAM to bhASya race che kAM to paghavArtika lakhe che kAM to nAnAM nAnAM aneka prakaraNonuM sarjana kare che. anantavIrya, prabhAcandra ane vAdirAja jevA to akalaMkanAM saMkSipta sUkto upara eTalAM to moTAM ane vizada tathA jaTila bhASya ane vivaraNa nirmANa kare che ke jenA kAraNe tyAM sudhImAM vikasita darzanAttarIya vicAraparaMparAono eka rIte jaina sAhityamAM samAveza thaI jAya che. bIjI tarapha zvetAMbara paraMparAnA AcAryo paNa akalaMke sthApelI praNAlI tarapha jhUke che. hirabhadra jevA Agamika ane tArkika granthakAre to siddhasena ane samantabhadra vagerenA mArganuM pradhAnapaNe anusaraNa anekAntayapatAkA vageremAM karyuM paraMtu dhIre dhIre nyAya-pramANaviSayaka svatantra granthonA praNayananI pravRtti paNa zvetAMbara paraMparAmAM zarU thaI. zvetAMbara AcArya siddhasene nyAyAvatAranI racanA karI. paraMtu te to kevaLa prAraMbha mAtra hato. akalaMke to jaina nyAyanI pUrI vyavasthA sthira karI dIdhI. haribhadre darzanAntarIya badhI vArtAono samuccaya paNa karI dIdho. A bhUmikAne AdhAre zAntyAcArya jevA zvetAMbara tArkika tarkavArtika jevo laghu kintu sAragarbha grantha racyo. tyAra pachI to zvetAMbara paraMparAmAM nyAya ane pramANanA granthonA saMgrahanuM, parizIlananuM ane navA navA graMthonA nirmANanuM evuM to pUra AvyuM ke samAjamAM tyAM sudhI koI paNa granthakAra pratiSThita vidvAna ja na gaNAto jyAM sudhI saMskRta bhASAmAM khAsa karIne tarka yA pramANa upara mUla yA TIkAnA rUpamAM kaMI ne kaMI teNe lakhyuM na hoya. A bhAvanAmAMthI ja abhayadevano vAdArNava taiyAra thayo je saMbhavataH tyAM sudhInA saMskRta granthomAM sauthI moTo che. paraMtu jainaparaMparApoSaka gujarAtagata sAmAjika-rAjakIya badhAM baLono sauthI vadhu upayoga vAdidevasUrie karyo. temaNe potAnA granthanuM nAma syAdvAdaratnAkAra yathArtha ja rAkhyuM, kAraNa ke temaNe potAnA samaya sudhImAM thayelA prasiddha badhA zvetAMba2-digaMbara tArkikonA vicAronuM dohana potAnA granthamAM ApI dIdhuM je Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA syAdvAda ja hato. ane sAthe sAthe temaNe potAnA pratipAdananA bRhat mALakhAmAM brAhmaNa ane bauddha paraMparAnI koI paNa zAkhAnA maMtavyonI vistRta carcA karavAnuM bAkI rahevA dIdhuM nathI. bhale ne vistAranA kAraNe A grantha pAThya rahyo na hoya paraMtu tarkazAstranA nirmANamAM ane vistRta nirmANamAM pratiSThA mAnanAra jainamatano eka ratnAkara jevo samagra mantavyaratnono saMgraha banI gayo, je kevaLa tattvajJAnanI dRSTie ja upayogI nathI, paraMtu aitihAsika dRSTie paNa bahu ja mahattvano che. Agamika sAhityanA prAcIna ane ati vizAla khajAnA uparAMta tattvArthathI syAdvAdaratnAkara sudhInA saMskRta ane tArkika jaina sAhityano paNa bahu ja moTo rAzi hemacandranA parizIlanapathamAM Avyo jenAthI hemacandranuM sarvAgINa sarjaka vyaktitva saMtuSTa thavAne badale eka evA navIna sarjananI tarapha pravRtta thayuM che tyAM sudhInA jaina sAhityamAM apUrva sthAna dharAve che. | dinAganA nyAyamukha, nyAyapraveza vagerethI prerAIne siddhasene jaina paraMparAmAM nyAyanuM arthAt parArthAnumAnanuM avataraNa karI ja dIdhuM hatuM. samantabha akSapAdanA pAvAdukonA (adhyAya cotho) matanirAsanI jema AptanI mImAMsAnA bahAne saptabhaMgInI sthApanAmAM parapravAdIono nirAsa karI ja dIdho hato. tathA temaNe jainetara zAsanothI jaina zAsananI vizeSa sayuktikatAnuM anuzAsana paNa yujyanuzAsanamAM karI ja dIdhuM hatuM. dharmakIrtinA pramANavArtika, pramANavinizcaya vageremAMthI baLa prApta karIne tIkSNadaSTi akalaMke jaina nyAyano vizeSa nizcaya - vyavasthApana tathA jaina pramANono saMgraha arthAta vibhAga, lakSaNa Adi dvArA nirUpaNa aneka rIte karI dIdhuM hatuM. akalaMke sarvajJatva, jIvatva vagerenI siddhi dvArA dharmakIrti jevA prAjJa bauddhone javAba paNa Apyo hato. sUkSmaprajJa vidyAnanda AptanI, patranI ane pramANonI parIkSA dvArA dharmakIrtinI tathA zAntarakSitanI vividha parIkSAono jaina paraMparAmAM sUtrapAta paNa karI ja dIdho hato. mANikyanandIe parIkSAmukha dvArA nyAyabindu jevA sUtragranthanI khoTa paNa pUrI dIdhI hatI. jevI rIte dharmakIrtinA anugAmIo vinItadeva, dharmottara, prajJAkara, arcaTa vagere prakhara bauddha tArkikoe dharmakIrtinA badhA ja mUla grantho upara nAnAmoTAM bhAgyo yA vivaraNo lakhIne temanA granthone paThanIya tathA vicAraNIya banAvIne bauddha nyAyazAstrane prakarSanI bhUmikA para pahoMcADyuM hatuM barAbara tevI ja rIte eka tarapha digaMbara paraMparAmAM akalaMkanA saMkSipta paraMtu gahana sUkto upara temanA anugAmIo anantavIrya, vidyAnanda, prabhAcandra ane vAdirAja jevA vizArada tathA puruSArthI tArkikoe vistRta tathA gahana bhASya-vivaraNa vagere racIne jaina nyAyazAstrane atisamRddha banAvavAno silasilo paNa cAlu karI ja dIdho hato ane bIjI tarapha Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 21 zvetAMbara paraMparAmAM siddhasenanAM saMskRta tathA prAkRta tarkaprakaraNone temanA anugAmIoe TIkAgranthothI vibhUSita karIne te tarkaprakaraNone vizeSa sugama tathA pracAraNIya banAvavAnA paNa prayatno A yugamAM zarU karyA hatA. A silasilAmAM prabhAcandre prameyonAM kamala u52 mArtaMDano prakhara prakAza tathA nyAyanAM kumudo upara candrano saumya prakAza pADI ja dIdho hato. abhayadeve tattvabodhavidhAyinI TIkA yA vAdArNavanuM sarjana karIne tattvasaMgraha ane pramANavArtikAlaMkAra jevA bRhad granthonI khoTa pUrI dIdhI hatI. vAdidevasUrie ratnAkara racIne temAM badhAM pUrvavartI jaina grantharatnono pUrepUro saMgraha karI dIdho hato. A badhuM hemacandranI sAme hatuM. paraMtu temane e mAlUma paDI gayuM ke te nyAya-pramANaviSayaka sAhityamAM keTaloka bhAga to evo che je ati mahattvano hovA chatAM paNa eka eka viSayanI ja carcA kare che yA atyaMta saMkSipta che. bIjo bhAga evo che ke je che to sarvaviSayagrAhI paraMtu te uttarottara eTalo adhika vistRta tathA zabdakliSTa che ke sarvasAdhAraNanA abhyAsano viSaya nathI banI zakato. A vicAranA pariNAme hemacandra eka evo pramANaviSayaka grantha lakhavAnuM vicAryuM je temanA samaya sudhImAM carcAyelA eka paNa dArzanika viSayanI carcAthI khAlI na rahe ane tema chatAM te pAThyakramane yogya madhyama kadano hoya. A dRSTimAMthI 'pramANamImAMsA'no janma thayo. temAM hemacandre pUrvavartI Agamika-tArkika badhAM jaina mantavyone vicAra tathA mananathI pacAvIne potAnI DhabanI vizada ane apunarukta sUtrazailImAM tathA sarvasaMgrAhiNI vizadatama svopajJa vRttimAM sanniviSTa karyAM. jo ke pUrvavartI aneka jaina granthonuM susaMbaddha dohana A mImAMsAmAM che je TippaNomAM karavAmAM AvelI tulanAthI spaSTa thaI jAya che tema chatAM te adhUrI tulanAnA AdhAre ahIM e paNa kahI devuM samucita che ke prastuta granthanA nirmANamAM hemacandra pradhAnapaNe kayA kayA grantho ane granthakArono Azraya lIdho che. niryukti, vizeSAvazyakabhASya tathA tattvArtha jevA Agamika grantha tathA siddhasena, samantabhadra, akalaMka, mANikyanandI ane vighAnandanI prAyaH badhI ja kRtio tenI upAdAnasAmagrI banI che. prabhAcandranA mArtaMDanI paNa temAM pUrI asara che. jo anantavIrya kharekhara hemacandranA pUrvavartI yA samakAlIna vRddha rahyA haze to e paNa sunizcita che ke A pramANamImAMsAnI racanAmAM temanI laghu prameyaratnamAlAno vizeSa upayoga thayo haze. vAdidevasUrinI kRtino paNa upayoga temAM spaSTa che ja; to paNa jaina tArkikomAMthI akalaMka ane mANikyanandInA ja mArganuM anusaraNa pradhAnapaNe dekhAya che. upayukta jaina granthomAM AvelA brAhmaNabauddha granthono upayoga thaI javo to svAbhAvika ja hatuM; to paNa pramANamImAMsAnA sUkSma avalokana tathA tulanAtmaka abhyAsathI e paNa jANavA maLI jAya che ke hemacandra Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 2 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA bauddha-brAhmaNa paraMparAnA kayA kayA vidvAnonI kRtionuM adhyayana ane parizIlana vizeSapaNe karyuM hatuM je pramANamImAMsAmAM upayukta thayA hoya. dinAga, khAsa karIne dharmakIrti, dharmottara, arcaTa ane zAntarakSita e bauddha tArkiko hemacandranA adhyayanano viSaya avazya rahyA che. kaNAda, bhAsarvajJa, vyomaziva, zrIdhara, akSapAda, vAsyAyana, udyotakara, jayanta, vAcaspati mizra, zabara, prabhAkara, kumArila vagere judI judI vaidika paraMparAonA prasiddha vidvAnonI badhI kRtio prAyaH temanA adhyayanano viSaya rahI che. cArvAka ekadezIya jayarAzi bhaTTano tattvopaplava paNa temanI daSTi bahAra na hato. A badhuM hovA chatAM hemacandranI bhASA tathA nirUpaNazailI upara dharmakIrti, dharmottara, arcaTa, bhAsarvajJa, vAtsyAyana, jayanta, vAcaspati, kumArila vagereno ja AkarSaka prabhAva paDelo jaNAya che. tethI ja A adhUrA rUpamAM upalabdha pramANamImAMsA paNa aitihAsika daSTie jaina tarkasAhityamAM eka viziSTa sthAna dharAve che. 4. bhAratIya pramANazAstramAM pramANamImAMsAnuM sthAna bhAratIya pramANazAstramAM pramANamImAMsAnuM tattvajJAnanI daSTie zuM sthAna che te barAbara samajavA mATe mukhyapaNe be prazno upara vicAra karavo ja joIze. jaina tArkikono bhAratIya pramANazAstramAM zo phALo che, je pramANamImAMsAmAM sanniviSTa thayo hoya ane jene jANyA vinA koI paNa rIte bhAratIya pramANazAstranuM adhyayana pUruM thaI ja na zake. pUrvAcAryonA te phALAmAM hemacandra potAnA taraphathI kaMI paNa vizeSa arpaNa karyuM che ke nahi ane karyuM che to kayA muddAo upara? 1. jainAcAryono bhAratIya pramANazAstramAM phALo 1. anekAntavAda- sauthI pahelo ane sauthI zreSTha tathA badhA phALAonI cAvIrUpa jainAcAryono mukhya phALo che anekAntavAda tathA nayavAdanuM zAstrIya nirUpaNa. vizvano vicAra karavAvALI paraspara bhinna evI mukhya be dRSTio che. eka che sAmAnyagAminI ane bIjI che vizeSagAminI. pahelI dRSTi zarUAtamAM AkhA vizvamAM samAnatA ja dekhe che paraMtu te dhIre dhIre abhedanI tarapha jhUkatA jhUkatA chevaTe AkhA vizvane eka ja mULamAM dekhe che ane pariNAme nizcaya kare che ke je kaMI pratItino viSaya che te tattva vAstavamAM eka ja che. A rIte samAnatAnI prAthamika bhUmikA parathI UtarIne chevaTe te dRSTi tAttvika ekatAnI bhUmikA upara AvIne sthira thAya che. A daSTimAM je eka mAtra viSaya sthira hoya che te ja sat che. sat tattvamAM AtyaMtikapaNe nimagna hovAnA kAraNe te dRSTi yA to bhedone dekhI ja zakatI nathI yA to dekhIne paNa vAstavika na samajatI hovAnA kAraNe vyAvahArika yA apAramArthika yA bAdhita kahIne choDI de Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 23 che. bhale ne pachI te pratItigocara thanArA bhedo kAlakRta ho arthAt kAlapaTa para phelAyelA ho jevA ke pUrvApararUpa bIja, aMkura vagere; yA dezakRta ho arthAt dezapaTa para vitata ho jevA ke ghaTa, paTa vagere prakRtinAM pariNAmo; yA dravyagata arthAt dezakAnirapekSa sAhajika ho jevA ke prakRti, puruSa tathA aneka puruSa. tenI viruddha bIjI daSTi AkhA vizvamAM asamAnatA ja dekhe che ane dhIre dhIre A asamAnatAnA mULanI khoja karatAM karatAM chevaTe te vizleSaNanI evI bhUmikA upara pahoMcI jAya che jyAM tene ekatAnI to vAta ja zI, samAnatA paNa kRtrima mAlUma paDe che. pariNAme te nizcaya karI le che ke vizva ekabIjAthI atyanna bhinna evA bhedono puMja mAtra che. vastutaH temAM na to koI vAstavika eka tattva che ke na to samAnatA paNa. bhale ne te eka tattva samagra deza-kAlavyApI samajAtuM hoya jevuM ke prakRti; yA dravyabheda hovA chatAM paNa mAtra kAlavyApI eka samajAtuM hoya jevuM ke paramANu. uparyukta banne dRSTio mULamAM ja bhinna che, kema ke ekano AdhAra samanvaya mAtra che ane bIjIno AdhA2 vizleSaNa mAtra. A mULabhUta be vicArasaraNionA kAraNe tathA te bemAMthI prasphuTita thavAvALI bIjI evI ja avAntara vicArasaraNionA kAraNe aneka muddAo upara aneka virodhI vAdo ApoApa ja khaDA thaI jAya che. ApaNe dekhIe chIe ke sAmAnyagAminI pahelI dRSTimAMthI dezakAlavyApI tathA dezakAlavinimukta evA eka mAtra sattattva yA brahmAdvaitano vAda nIkaLyo ane sthApita thayo; teNe sakala bhedone ane tadnAhaka pramANone mithyA darzAvyA ane sAthe sAthe ja sattattvane vANI ane tarkanI pravRttithI zUnya kahIne mAtra anubhavagamya kahyuM. bIjI vizeSagAminI dRSTimAMthI paNa kevaLa deza ane kALanA bhedathI ja bhinna nahi kintu svarUpathI paNa bhinna evA ananta bhedono vAda nIkaLyo ane sthApita thayo; teNe badhA prakAranA abhedone mithyA darzAvyA ane sAthe sAthe ja antima bhedone vANI tathA tarkanI pravRttithI zUnya kahI mAtra anubhavagamya darzAvyA. A banne vAdo chevaTe to zUnyatAnA tathA svAnubhavagamyatAnA eka ja pariNAma para pahoMcyA e vAta kharI, paraMtu bannenuM lakSya atyanta bhinna hovAnA kAraNe te paraspara pUrNataH taddana TakarAtA ane te ekabIjAnA virodhI dekhAvA lAgyA. ukta mULabhUta be vicAradhArAomAMthI phUTavAvALI yA temanI sAthe saMbaMdha dharAvatI paNa aneka vicAradhArAo pravAhita thaI. koIke abhedane apanAvyo, paraMtu tenI vyApti kAla ane dezanA SaTa sudhI athavA mAtra kAlapaTa sudhI rAkhI. svarUpa yA dravya sudhI tene na vistArI. A vicAradhArAmAMthI aneka dravyone mAnavA chatAM paNa te dravyonI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA kAlika nityatA tathA daizika vyApakatAnA vAdano janma thayo jevA ke sAMkhyano prakRtipuruSavAda. bIjI vicAradhArAe tenI apekSAe bhedanuM kSetra vistAryuM, pariNAme teNe kAlika nityatA tathA zika vyApakatA mAnIne paNa svarUpata: jaDa dravyone adhika saMkhyAmAM sthAna ApyuM; udAharaNArtha paramANuvAda-vimudravyavAda. advaitamAtrane yA sanmAtrane sparza karavAvALI daSTi koI paNa viSayamAM bheda sahana na karI zakavAnA kAraNe abhedamUlaka aneka vAdonuM sthApana kare e svAbhAvika ja che. thayuM che paNa evuM ja. A daSTimAM kArya-kAraNanA abhedamUlakamAtra satkAryavAdano janma thayo. dharma-dharmI, guNa-guNI, AdhAra-Adheya vagere dvatonA abhedavAdo paNa temAMthI phalita thayA. AthI UlaTuM daita ane bhedane sparza karavAvALI daSTie aneka viSayomAM bhedamUlaka ja vividha vAdo sthApita karyA. teNe kArya-kAraNanA bhedamUlakamAtrA asatkAryavAdane janma Apyo tathA dharma-dharmI, guNa-guNI, AdhAra-Adheya vagere aneka kaMkonA bhedone paNa mAnI lIdhA. Ama ApaNe bhAratIya ciMtanamAM dekhIe chIe ke maulika sAmAnya ane vizeSa dRSTi tathA temanI avAttara sAmAnya ane vizeSa dRSTiomAMthI paraspara viruddha evA aneka mato - darzanono janma thayo, jeo potAnA virodhivAdanI AdhArabhUta bhUmikAnI satyatAnI jarA paNa paravA na karavAnA kAraNe ekabIjA upara prahAra karavAmAM ja caritArthatA mAnavA lAgyA. saddhAda aMtagAmI ho yA daitagAmI jevo ke sAMkhyAdino, paraMtu te kArya-kAraNanA abhedamUlaka satkAryavAdane mAnyA vinA potAnuM mULa lakSya siddha ja nathI karI zakato jyAre asaddhAda kSaNikagAmI ho jevo ke bauddhono, sthiragAmI ho yA nityagAmI ho jevo ke vaizeSika Adino - paraMtu te asatkAryavAdanI sthApanA karyA vinA potAnuM lakSya sthApI zakato ja nathI. tethI ja satkAryavAda ane asatkAryavAdanI pArasparika Takkara thaI. advaitagAmI ane dvitagAmI sadvAdamAMthI janmelI kUTasthatA je kAlika nityatArUpa che ane vibhutA je daizika vyApakatArUpa che temanI deza ane kAlakRta niraMza aMzavAda arthAt niraMza kSaNavAda sAthe Takkara thaI; niraMza kSaNavAda vastutaH saddarzana (saddhAda) virodhI darzana(asadvAda)mAMthI phalita thAya che. eka tarapha AkhA vizvane akhaMDa ane eka tattvarUpa mAnanArA ane bIjI tarapha tene niraMza aMzapuMja mAnanArA potapotAnA lakSyanI siddhi tyAre ja karI zakatA hatA jyAre teo potAnA abhISTa tattvane anirvacanIya arthAt anabhilApya - zabdAgocara mAne, kAraNa ke zabda dvArA nirvacana mAnatAM nato akhaMDa sat sattvanI siddhi thaI zake che ke na to niraMza bhedatattvanI. nirvacana mAnavuM eTale ja mAno akhaMDatA yA niraMzatAno lopa karI devo. Ama akhaMDavAda ane niraMzavAdamAMthI anirvacanIyavAda ApoApa phalita thayo. paraMtu te vAdanI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 25 viruddhamAM lakSaNavAdI vaizeSika vagere tArkika thayA, jeo evuM mAnatA hatA ke vastumAtranuM nirvacana karavuM yA lakSaNa karavuM zakya ja nahi paraMtu vAstavika paNa che. AmAMthI nirvacanIyavAdano janma thayo ane te arthAt anirvacanIyavAda tathA nirvacanIyavAda paraspara TakarAvA lAgyA. tevI ja rIte koI mAnatA hatA ke pramANa game te ho paraMtu hetu arthAt tarka sivAya koInAthI aMtima nizcaya karavo bhayAspada che, jyAre bIjAo mAnatA hatA ke hetuvAda svatantra baLa dharAvato nathI. evuM baLa to AgamamAM ja hovAthI te ja mUrdhanya pramANa che. tethI te banne vAdo paraspara TakarAtA hatA. daivajJo kahetA hatA ke badhuM ja daivAdhIna che; pauruSa svataMtrapaNe kaMI karI zakatuM nathI. pauruSavAdIo barAbara UlaTuM kahetA hatA ke pauruSa ja svataMtrapaNe kAryakara che. tethI te banne vAdo ekabIjAne asatya ja mAnatA hatA. arthanaya arthAt padArthavAdIo zabdanI ane zabdanaya arthAta zAbdiko arthanI paravA na karI ekabIjAnuM khaMDana karavAmAM pravRtta hatA. koI abhAvane bhAvathI pRthaka mAnatA to koI abhAvane bhAvarUpa ja mAnatA hatA ane te banne bhAvathI abhAvane pRthapha mAnavA na mAnavAnI bAbatamAM paraspara pratipakSabhAva dhAraNa karatA rahyA. koI pramAtAthI pramANa ane pramitine atyanta bhinna mAnatA to bIjAo tenAthI temane abhinna mAnatA hatA. koI varNAzramavihita karma mAtra upara bhAra ApI tenAthI ISTaprApti darzAvatA hatA to koI jJAnamAtrathI AnandAptinuM pratipAdana karatA hatA to vaLI trIjA koI bhaktine ja parama padanuM sAdhana mAnatA rahyA ane te badhA ekabIjAnuM AvezapUrvaka khaMDana karatA rahyA. Ama tattvajJAnanA ane AcAranA nAnAmoTA muddAo upara paraspara bilakula virodhI evA aneka ekAnta mata pracalita thayA. te ekAntonI pArasparika vAdalIlA dekhIne anekAntadaSTinA uttarAdhikArI AcAryone vicAra Avyo ke asalamAM A badhA vAdo je potapotAnI satyatAno dAvo kare che teo paraspara ATalA badhA laDe che zA mATe ? zuM te badhAmAM koI taththAMza ja nathI, ke badhAmAM taththAMza che, ke koI koImAM taththAMza che, ke pachI badhA pUrNa satya che? A prazna upara antarmukha thaI manana karavAthI temane eka cAvI maLI gaI jenA dvArA temane badhA virodhonuM samAdhAna thaI gayuM ane pUrNa satyanuM darzana thayuM. te ja cAvI anekAntavAdanI bhUmikArUpa anekAntadaSTi che. A daSTi dvArA temaNe joyuM ke pratyeka sayuktika vAda amuka amuka daSTie amuka amuka sImA sudhI satya che. tema chatAM jyAre koI eka vAda bIjA vAdanI AdhArabhUta vicArasaraNI ane te vAdanI sImAno vicAra nathI karato ane potAnI AdhArabhUta daSTi tathA potAnA viSayanI sImAmAM ja badhuM samAI gayeluM che ema mAnI le che, tyAre tene koI paNa rIte bIjA vAdanI satyatA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA mAluma paDI zakatI ja nathI. A ja hAlata bIjA virodhI vAdanI paNa thAya che. AvI * paristhitimAM nyAya emAM che ke pratyeka vAdane tenI vicArasaraNIthI tenI viSayasImA sudhI ja kasavA-tapAsavAmAM Ave ane A kasoTI-tapAsamAM te barAbara Thare to tene satyano eka bhAga mAnI evA badhA satyAMzarUpa maNione eka pUrNa satyarUpa vicArasUtramAM parovI avirodhI mALA banAvavAmAM Ave. A vicAre jainAcAryone anekAntadaSTinA AdhAra upara tatkAlIna badhA vAdono samanvaya karavA tarapha prerita karyA. temaNe vicAryuM ke jyAre zuddha ane niHsvArtha cittavALAomAMthI koIne ekatvaparyavasAyI sAmyapratIti thAya che ane koIne niraMzaaMzaparyavasAyI bhedapratIti thAya che to e kevI rIte kahI zakAya ke amuka eka ja pratIti pramANa che ane bIjI nahi. koI ekane apramANa mAnatAM tulya yuktithI banne pratItio apramANa ja siddha thaze. e sivAya koI eka pratItinuM pramANa ane bIjIne apramANa mAnanArAone chevaTe apramANa mAnavAmAM AvelI pratItinA viSayarUpa sAmAnya yA vizeSanA sArvajanika vyavahAranI upapatti to koI ne koI rIte karavI ja paDe che. evuM to che ja nahi ke potAnI ISTa pratItinuM pramANa kahevA mAtrathI badhA zAstrIya-laukika vyavahAronI upapatti paNa thaI jAya. evuM paNa nathI ke evA vyavahArone upapanna karyA vinA ja choDI devAya. brahmakatvavAdI bhedone ane temanI pratItine avidyAmUlaka ja kahIne temanI upapatti karaze jyAre kSaNikatvavAdI sAmya yA ekatvane ane tenI pratItine ja avighAmUlaka kahI evA vyavahAronI upapatti karaze. AvuM vicAratAM anekAntanA prakAzamAM anekAntavAdIone mAlUma paDyuM ke pratIti abhedagAminI ho yA bhedagAminI, che to te badhI vAstavika. pratyeka pratItinI vAstavikatA tenA potAnA viSaya sudhI to che paraMtu jyAre te viruddha dekhAtI bIjI pratItinA viSayanI ayathArthatA darzAvavA lAge che tyAre te khuda paNa avAstavika banI jAya che. abheda ane bhedanI pratItio viruddha eTalA mATe jaNAya che kema ke pratyeka pratItine pUrNa pramANa mAnI levAmAM Ave che. sAmAnya ane vizeSa pratyeka pratIti svaviSayamAM yathArtha hovA chatAM paNa te pUrNa pramANa nathI. te pramANano aMza avazya che. vastunuM pUrNa svarUpa to evuM ja hovuM joIe jethI pelI viruddha dekhAtI pratItio paNa potAnA sthAne rahIne te vastune avirodhIbhAvathI prakAzita karI zake ane te badhI maLIne vastunA pUrNa svarUpane prakAzita karavAnA kAraNe pramANa mAnI zakAya. A samanvayagarbhita yA vyavasthAgarbhita vicAranA baLe temaNe samajAvyuM ke saAadvaita ane satanI vacce koI virodha nathI, kAraNa ke vastunuM pUrNa svarUpa ja abheda ane bhedayA . sAmAnya ane vizeSa bannethI saMdhiTata che arthAta vastu pote ja sAmAnyavizeSAtmaka che. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 27 udAharaNArtha, jyAre ApaNe sthAna, samaya, raMga, rasa, parimANa Adino vicAra karyA vinA ja vizAla jalarAzi mAtrano vicAra karIe chIe tyAre ApaNane eka ja eka samudra pratIta thAya che, paraMtu te jalarAzinA vicAramAM jyAre sthAna, samaya, Adino vicAra dAkhala thAya che tyAre ApaNane eka akhaMDa samudranA badale aneka nAnAmoTA samudro najaramAM Ave che, eTale sudhI ke chevaTe ApaNA dhyAnamAM jalakaNa suddhAM na rahetAM temAM kevaLa koI avibhAjya rUpa yA rasa Adino aMza ja rahI jAya che ane sAva antamAM to te paNa zUnyavat bhAse che. jalarAzimAM akhaMDa samudranI buddhi paNa vAstavika che ane aMtima aMzanI buddhi paNa. eka akhaMDanI (abhedanI) buddhi eTalA mATe vAstavika che kema ke te bhedone alaga alaga rUpe sparza na karatAM badhAne eka sAthe sAmAnyarUpe dekhe che. sthAna, samaya Adi kRta bhedo je ekabIjAthI vyAvRtta che temane alaga alaga rUpe viSaya karanArI buddhi paNa vAstavika che kAraNa ke te bhedo evA ja che. jalarAzi eka ane aneka rUpa hovAnA kAraNe temAM thanArI samudrabuddhi ane aMzabuddhi potapotAnA sthAne yathArtha hovA chatAM paNa koI eka buddhi pUrNa svarUpane viSaya na karatI hovAnA kAraNe pUrNa pramANa nathI, to paNa banne maLIne to pUrNa pramANa che. tevI ja rIte jyAre ApaNe AkhA vizvane eka mAtra satarUpa dekhIe chIe athavA to kaho ke jyAre ApaNe samasta bhedo antargata eka mAtra anugamaka sattA svarUpano vicAra karIe chIe tyAre ApaNe kahIe chIe ke ekamAtra satu ja che, kemake te sarvagrAhI sattAnA vicAranA samaye koI evA bhedo bhAsita thatA nathI je paraspara vyAvRtta hoya. te samaye to badhA bheda samaSTirUpe yA eka mAtra sattArUpe ja bhAsita thAya che. ane tyAre sa-advaita kahevAya che. eka mAtra sAmAnyanI pratIti samaye satu zabdano artha paNa eTalo vizAla thaI jAya che ke temAM kaMI zeSa bacatuM nathI. paraMtu ApaNe jyAre te vizvane guNadharmakRta bhedomAM, je paraspara vyAvRtta che, vibhAjita karIe chIe tyAre te vizva eka sata rUpe bhUMsAI jaI aneka saMtu rUpe pratIta thAya che. te samaye sat zabdano artha paNa eTalo ja saMkucita thaI jAya che. ApaNe kyAreka kahIe chIe ke koI sat jaDa paNa che ane koI cetana paNa. ApaNe ethI vadhAre bhedonI tarapha vadhu jhUkIne vaLI e paNa kahIe chIe ke jaDasad paNa aneka che ane cetanasat paNa aneka che. A rIte jyAre sarvagrAhI sAmAnyane vyAvartaka bhedomAM vibhAjita karIne dekhIe chIe tyAre ApaNane aneka sata jaNAya che ane te ja sad-dvaita che. A rIte eka ja vizvamAM pravRtta thanArI sad-dvaita buddhi ane sadUta buddhi banne potapotAnA viSayamAM yathArtha hovA chatAM paNa pUrNa pramANa to tyAre kahevAze jyAre te banne sApekSarUpathI maLe. A ja to saddvaita ane sadUta vAdo je paraspara viruddha samajAya che, manAya che temano anekAnta Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.8 hemacandrAcAryakRti pramANamImAMsA dRSTi anusAra samanvaya che. Ane vRkSa ane vananA dRSTAntathI paNa spaSTa karI zakAya che. jyAre aneka paraspara bhinna vRkSa vyaktione te te vyaktirUpe grahaNa na karatAM sAmUhika yA sAmAnya rUpe vana tarIke grahaNa karIe chIe tyAre pelA badhA vizeSono abhAva nathI thaI jato paraMtu te badhA vizeSo sAmAnyarUpe sAmAnyagrahaNamAM ja evA lIna thaI jAya che jANe ke teo che ja nahi. eka mAtra vana ja vana najaramAM Ave che, A ja eka prakAranuM advaita thayuM. pachI kyAreka ApaNe jayAre eka eka vRkSane vizeSarUpe samajIe chIe tyAre ApaNane paraspara bhinna vyaktio ja vyaktio dekhAya che, te vakhate vizeSa pratItimAM sAmAnya eTaluM to antarlIna thaI jAya che ke jANe te che ja nahi. have A banne anubhavonuM vizleSaNa karI jovAmAM Ave to e nahi kahI zakAya ke koI eka ja satya che ane bIjo asatya. potapotAnA viSayamAM bannenI satyatA hovA chatAM paNa ekane pUrNa satya nahi kahI zakAya. pUrNa satya to banne anubhavono samucita samanvaya che, kAraNa ke temAM sAmAnyAtmaka vana ane vizeSAtmaka vRkSonA be abAdhita anubhavono samAveza thaI zake che. A ja sthiti vizvanA saMbaMdhamAM sad-advaita ane saddvata daSTionI paNa che. kAlika, daizika ane dezakAlAtIta sAmAnya-vizeSanA uparyukta advaitA-dvaitavAdothI AgaLa vadhIne eka kAlika sAmAnya-vizeSanA sUcaka nityatvavAda ane kSaNikatvavAda paNa che. te banne vAdo ekabIjAnA virodhI ja jaNAya che. paraMtu anekAnta daSTi kahe che ke vastutaH temanAmAM koI virodha nathI. jayAre ApaNe koI tattvane traNe kAlamAM akhaMDarUpe arthAta anAdi-anaMtarUpe joIzuM tyAre te akhaMDa pravAha rUpe Adi-aMtarahita hovAnA kAraNe nitya ja che, paraMtu jyAre ApaNe te akhaMDa pravAhapatita tattvane nAnAmoTA apekSita kAlabhedomAM vibhAjita karI daIe chIe tyAre te kAla paryata sthAyI evuM parimita rUpa ja najaramAM Ave che je sAdi paNa che ane sAtta paNa. jo vivakSita kAla eTalo nAno hoya ke jeno bIjo hisso buddhizastra karI na zake to te kAlathI paricchinna te tattvagata prAvAhika aMza sauthI nAno hovAnA kAraNe kSaNika kahevAya che. nitya ane kSaNika te banne zabda barAbara ekabIjAnA viruddhArthaka che. eka anAdi-anantano bhAva darzAve che jyAre bIjo sAdi-sAntano bhAva darzAve che. to paNa ApaNe anekAntadaSTi anusAra samajI zakIe chIe ke je tattva akhaMDa pravAhanI apekSAe nitya kahI zakAya che te ja tattva khaMDa khaMDa kSaNaparimita parivartano ane paryAyonI apekSAe kSaNika paNa kahI zakAya che. eka vAdanI AdhAradaSTi che anAdi-anaMtatAnI daSTi, jyAre bIjA vAdanI AdhAradaSTi che sAdi-sAntatAnI daSTi. vastunuM kAlika pUrNa svarUpa anAdianaMtatA ane sAdi-sAntatA A banne aMzothI bane che. tethI banne dRSTio potapotAnA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 29 viSayamAM yathArtha hovA chatAM paNa pUrNa pramANa to tyAre ja bane che jayAre te banne samanvita bane. A samanvayane dRSTAnta dvArA nIce mujaba spaSTa karI zakAya. koI eka vRkSano jIvanavyApAra mULathI mAMDI phaLa sudhI kALakramathI thanArI bIja, mULa, aMkura, thaDa, zAkhA-pratizAkhA, patra, puSpa ane phaLa Adi vividha avasthAomAM thaIne pravAhita thaI pUrNa thAya che. jyAre ApaNe amuka vastune vRkSa rUpe samajIe chIe tyAre uparyukta badhI avasthAomAM pravAhita thanAro samagra jIvanavyApAra ja akhaMDarUpe manamAM Ave che; paraMtu jyAre ApaNe te jIvanavyApAranAM paraspara bhinna evA kramabhAvI mUla, aMkura, thaDa Adi eka eka aMzane grahaNa karIe chIe tyAre te parimita kAlathI lakSita aMzo ja ApaNA manamAM Ave che. A rIte ApaNuM mana kyAreka to pUrA jIvanavyApArane akhaMDa rUpamAM sparza kare che ane kyAreka tene khaMDita rUpamAM eka eka aMza dvArA grahaNa kare che. parIkSaNa karIne jotAM sApha jaNAya che ke na to akhaMDa jIvanavyApAra ja ekamAtra pUrNa vastu che yA kAlpanika mAtra che ke na to khaMDita aMza ja pUrNa vastu che yA kAlpaniksa mAtra. bhale ne akhaMDamAM badhA khaMDo ane badhA khaMDomAM te eka mAtra akhaMDa samAI jato hoya to paNa vastunuM pUrNa svarUpa to akhaMDa ane khaMDa bannemAM ja paryavasita thatuM hovAnA kAraNe banne pAsAMthI gRhIta thAya che. jevI rIte banne pAsAM potapotAnI kakSAe yathArtha hovA chatAM paNa pUrNa tyAre bane che jayAre te bannene samanvita karavAmAM Ave, tevI rIte ja anAdi-ananta kAlapravAharUpa vRkSanuM grahaNa nityatvanuM vyaMjaka che ane tenA ghaTaka aMzonuM grahaNa anityatvanuM dyotaka che, na to AdhArabhUta nitya pravAha sivAya anitya ghaTaka saMbhave che ke na to anitya ghaTako sivAya tevo nitya pravAha, temano samanvaya ja pUrNa satya che. eTale ekamAtra nityatvane yA ekamAtra anityatvane vAstavika kahIne bIjA virodhI aMzane avAstavika kahevo e ja nityavAda-anityavAdanI TakkaranuM bIja che jene anekAntavAdI dUra kare che. anekAntadaSTianirvacanIyatvavAda ane nirvacanIyatvavAdanI pArasparika Takkarane paNa miTAvI de che. te kahe che ke vastunuM te ja rUpa pratipAdya thaI zake che je saMketano viSaya banI zake. sUkSmatama buddhi dvArA karAto saMketa paNa sthULa aMzane ja viSaya karI zake che. vastunI evI aparimita avasthAo che jemane saMketa dvArA zabdo vaDe pratipAdita karavI asaMbhava che. A arthamAM akhaMDa satyAniraMza kSaNa anirvacanIyaja che, jyAre madhyavartI sthUla avasthAo nirvacanIya paNa banI zake che. tethI samagra vizva aMge ke tenA koI eka tattva aMge anirvacanIyatva ane nirvacanIyatvanA je virodhI pravAdo che te vastuta: potapotAnI kakSAmAM yathArtha hovA chatAM paNa pUrepUrA pramANa to nathI ja. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA eka ja vastunI bhAvarUpatA ane abhAvarUpatA vacce paNa virodha nathI. mAtra vidhimukhathI ke mAtra niSedhamukhathI ja vastunI pratIti nathI thatI. dUdha dUdharUpe paNa pratIta thAya che ane adadhirUpe ke dadhibhinnarUpe paNa pratIta thAya che. AvI paristhitimAM te bhAva-abhAva ubhayarUpa siddha thaI jAya che ane eka ja vastumAM bhAvatvaabhAvatvano virodha pratItinA svarUpabheda dvArA dUra thaI jAya che. A ja rIte dharmadharmI, guNa-guNI, kArya-kAraNa, AdhAra-Adheya Adi dvandvonA abheda ane bhedanA virodhano parihAra paNa anekAnta dRSTi karI de che. 30 jyAM Aptatva ane tenA mULanA prAmANyamAM saMdeha hoya tyAM hetuvAda dvArA parIkSApUrvaka ja nirNaya karavo kSemaMkara che, zreyaskara che. paraMtu jyAM AptatvamAM koI saMdeha na hoya tyAM hetuvAdano prayoga anavasthAkAraka hovAthI tyAjya che. evA sthAnomAM AgamavAda ja mArgadarzaka banI zake che. A rIte viSayabhedathI ke eka ja viSayamAM pratipAdyabhedathI hetuvAda ane AgamavAda bannene avakAza che. temanI vacce koI virodha nathI. A ja sthiti daivavAda ane puruSArthavAdanI paNa che. temanI vacce paNa koI virodha nathI. jyAM buddhipUrvaka pauruSa kAryakara nathI tyAMnI samasyAono ukela daivavAda karI zake che; paraMtu pauruSano buddhipUrvaka prayoga jyAM kAryakara che tyAM puruSArthavAda ja sthAna pAme che. A rIte judAM judAM pAsAMonI apekSAe eka ja jIvanamAM devavAda ane pauruSavAda banneno samanvaya karI zakAya che. kAraNamAM kAryane utpatti pahelAM kevaLa sat yA kevaLa asat mAnanArA be vAdonA virodhano parihAra anekAnta dRSTi saraLatAthI karI de che. te kahe che ke kArya utpatti pahelAM upAdAnamAM sat paNa che ane asat paNa. kaMkaNa banatAM pahelAM paNa suvarNamAM kaMkaNa banavAnI zakti che tethI utpatti pahelAM paNa zaktirUpe yA kAraNAbhedanI dRSTie kArya sat kahevAya che. zaktirUpe sat hovA chatAM utpAdaka sAmagrInA abhAvamAM te kArya AvirbhUta yA utpanna thatuM na hovAnA kAraNe upalabdha thatuM nathI, tethI te asat paNa che. tirobhAva dazAmAM jyAre kaMkaNa upalabdha nathI thatuM tyAre paNa kuMDalAkA2dhA2I suvarNa kaMkaNa banavAnI yogyatA dharAve che eTale te dazAmAM kaMkaNa asat hovA chatAM paNa yogyatAnI dRSTie suvarNamAM sat kahI zakAya. bauddhono kevaLa paramANupuMjavAda ane naiyAyikono apUrvAvayavIvAda e banne paraspara TakarAya che. paraMtu anekAnta dRSTie skandhano-je na to kevaLa 52mANupuMja che ke na to avayavothI bhinna evA anubhavabAdhita apUrva avayavI rUpa che--svIkAra karIne virodhano samucita parihAra temaja banne vAdono nirdoSa samanvaya karI dIdho che. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 31 makAna koI eka khUNAmAM pUruM nathI thatuM. tenA aneka khUNA paNa koI eka ja dizAmAM nathI hotA. pUrva-pazcima, uttara-dakSiNa Adi paraspara viruddha dizAvALA eka eka khUNAmAM UbhA rahI karavAmAM AvatuM te makAnanuM avalokana pUrNa to nathI hotuM, paraMtu te ayathArtha paNa nathI hotuM. judA judA saMbhavita badhA khUNAomAM UbhA rahIne karavAmAM AvatAM badhAM saMtita avalokanono sArasamuccaya ja te makAnanuM pUrNa avalokana che. pratyeka khUNethI thatuM pratyeka avalokana te pUrNa avalokananuM anivArya aMga che. tevI ja rIte eka vastu ke sagra vizvanuM tAttvika cintana-darzana paNa aneka apekSAothI niSpanna yAya che. mananI sahaja racanA, tenA upara paDatA Agantuka saMskAro ane cintya vastunuM svarUpa ityAdinA sammelanathI ja apekSA bane che. evI apekSAo aneka hoya che, te apekSAono Azraya laIne vastuno vicAra karavAmAM Aveche. vicArane Azraya devAnA kAraNe yA vicArasrotanA udgamano AdhAra banAvAnA kAraNe te ja apekSAo dRSTikoNa ke dRSTibiMdu paNa kahevAya che. saMbhavita badhI apekSAothI bhale ne te viruddha ja kema na dekhAtI hoya -- karAtAM cintano ane darzanono sArasamuccaya ja te viSayanuM pUrNa arthAt anekAnta darzana che. pratyeka apekSAthI thatuM darzana te pUrNa darzananuM eka eka aMga che, A badhAM aMgo paraspara viruddha hovA chatAM paNa pUrNa darzanamAM samanvaya pAmavAnA kAraNe vastutaH aviruddha che. www.daci jyAre koInI manovRtti vizva aMtargata badhA bhedone--bhale ne te guNakRta dharmakRta yA svarUpakRta yA vyaktitvakRta hoya--bhUlIne arthAt temanI ta2pha jhUkyA vinA ja eka mAtra akhaMDatAno ja vicAra kare che, tyAre tene akhaMDa yA eka vizvanuM darzana thAya che. abhedanI A bhUmikAe niSpanna thanAruM 'sat' zabdanA eka mAtra akhaMDa arthanuM darzana ja saMgrahanaya che. guNakRta dharmakRta yA vyaktitvakRta bhedonI tarapha jhUkanArI manovRttithI karAtuM te vizvanuM darzana vyavahAranaya kahevAya che kAraNa ke temAM lokasiddha vyavahAronI bhUmikArUpa bhedonuM khAsa sthAna che. A darzanamAM 'sat' zabdanI arthamaryAdA akhaMDita na rahetAM aneka khaMDomAM vibhAjita thaI jAya che. te ja bhedagAminI manovRtti yA apekSA kevaLa kAlakRta bhedo tarapha jhUkIne kevaLa vartamAnane ja kAryakSama hovAnA kAraNe jyAre sarUpe dekhe che ane atIta-anAgatane 'sat' zabdanI arthamaryAdAmAMthI dUra karI de che tyAre te manovRtti dvArA phalita thanAruM vizvanuM darzana RjusUtranaya che, kAraNa ke te atIta-anAgatanA cakravyUhane choDI kevaLa vartamAnanI sIdhI rekhA upara cAle che. u52nI traNeya manovRttio evI che je zabdano ke zabdanA guNa-dharmono Azraya lIdhA vinA ja koIpaNa vastunuM cintana kare che. tethI A traNeya prakAranuM cintana arthanaya che. paraMtu evI paNa manovRtti hoya che je zabdanA guNa-dharmono Azraya laIne ja Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA vastuno (arthano)vicAra kare che. tethI evI manovRttithI phalita vastucintano (arthacintano) zabdanaya kahevAya che. zAbdika loko (vaiyAkaraNo) ja mukhyapaNe zabdanayanA adhikArI che, kAraNa ke temanA ja vividha dRSTibiMduothI zabdanayamAM vividhatA AvI che. je zAbdiko (vaiyAkaraNo) badhA zabdone akhaMDa arthAt avyutpanna mAne che teo vyutpattibhede arthabheda na mAnavA chatAM paNa liMga, puruSa, kAla Adi anya prakAranA zabdadharmonA bhedanA AdhAre arthanuM vaividhya darzAve che. temanuM A arthabhedanuM darzana zabdanaya ke sAmpratanaya che. pratyeka zabdane vyutpattisiddha ja mAnavAvALI manovRttithI vicAra karanArA zAbdiko paryAya arthAt ekArthaka gaNAtA zabdonA arthamAM paNa , vyutpattibhede bheda darzAve che. zakra, Indra vagere jevA paryAya zabdonA arthabhedanuM temanuM A darzana samabhirUDhanaya kahevAya che. vyutpattinA bhedanA kAraNe ja nahi, kintu eka ja vyutpattithI phalita thanAra arthanI hAjarI ane gerahAjarInA bhedanA kAraNe paNa je darzana arthabheda mAne che te evaMbhUtanaya kahevAya che. A tArkika cha nayo uparAMta eka naigama nAmano naya paNa che. jemAM nigama arthAt dezarUDha anusAra abhedagAmI ane bhedagAmI badhA prakAranA vicArono samAveza mAnavAmAM Avyo che. mukhyapaNe A ja sAta naya che, paraMtu koI paNa eka aMzanuM arthAt dRSTikoNanuM avalaMbana laIne pravRtta thanArA badhA ja prakAranA vicAro te te apekSAnA sUcaka nayo ja che. zAstramAM dravyArthika ane paryAyArthika evA be nayo paNa prasiddha che paraMtu te nayo uparyukta sAta nayothI alaga nathI paraMtu te sAta nayonuM ja saMkSipta vargIkaraNa yA temanI ja bhUmikAmAtra che. dravya arthAt sAmAnya, anvaya, abheda yA ekatvane viSaya karanAro vicAramArga dravyArthikanaya che. naigama, saMgraha ane vyavahAra A traNeya dravyArthika ja che. A traNamAM saMgraha to zuddha abhedano vicAraka hovAthI zuddha yA mUla dravyArthika che jyAre vyavahAra ane naigamanI pravRtti bhedagAmI hovA chatAM paNa koIne koI prakAranA abhedanuM avalaMbana laIne ja cAle che. tethI te bene paNa dravyArthika ja mAnavamAM AvyA che. alabatta, te be saMgrahanI jema zudgha dravyArthika nathI paraMtu azuddha arthAt mizrita ja dravyArthika che. paryAya eTale vizeSa, vyAvRtti yA bhedane ja lakSya karIne pravRtta thanAro vicArapatha paryAyArthika naya che. RjusUtra Adi bAkInA cAreya nayo paryAyArthika ja manAyA che. abhedane choDIne mAtra bhedano vicAra RjusUtrathI zarU thAya che. tethI RjusUtrane zAstramAM paryAyArthika nayanI prakRti yA mUla AdhAra kahevAmAM Avela che. pachInA zabda Adi Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 prastAvanA traNa nayo te mULabhUta paryAyArthikano eka rIte vistAramAtra che. mAtra jJAnane upayogI mAnIne tenA AzrayathI pravRtta vicAradhArA jJAnanaya che to mAtra kriyAnA AzrayathI pravRtta vicAradhArA kriyAnaya che. nayarUpa AdhArastabbo aparimita hovAnA kAraNe vizvanuM pUrNadarzana - anekAnta paNa nissIma che. bhinna bhinna apekSAo, dRSTikoNo yA manovRttiothI eka ja tattvanAM je aneka darzano phalita thAya che temanA ja pAyA para bhaMgavAdanI sRSTi khaDI thAya che. je be darzanonA viSayo barAbara ekabIjAnA bilakula virodhI hoya evAM darzanono samanvaya darzAvavAnI dRSTie temanA viSayabhUta bhAvAtmaka ane abhAvAtmaka banne aMzone laIne temanA upara je saMbhavita vAkyabhaMgo banAvavAmAM Ave che te ja saptabhaMgI che. saptabhaMgIno AdhAra nayavAda che. ane tenuM dhyeya to samanvaya arthAtu anekAntanI koTinuM vyApaka darzana karAvavAnuM che. jevI rIte koI paNa pramANathI jANelA padArthano bodha bIjAne karAvavA mATe parArtha anumAna arthAta anumAnavAkyanI racanA karavAmAM Ave che barAbara tevI ja rIte viruddha aMzono samanvaya zrotAone samajAvavAnI dRSTie bhaMgavAkyonI racanA paNa karavAmAM Ave che. Ama nayavAda ane bhaMgavAda anekAnta dRSTinA kSetramAM ApoApa phalita thaI jAya che. e sAcuM ke vaidika paraMparAnAM nyAya, vedAnta vagere darzanomAM tathA bauddha darzanamAM koI eka vastunuM vividha dRSTiothI nirUpaNa karavAnI paddhati tathA aneka pakSonA samanvayanI dRSTi paNa jovAmAM Ave che paraMtu pratyeka vastu ane tenA pratyeka pAsA para saMbhavita samagra daSTibiMduothI vicAra karavAno Atmattika Agraha tathA te samagra daSTibiMduonA eka mAtra samanvayamAM ja vicAranI paripUrNatA mAnavAno daDha Agraha jaina paraMparA sivAya anyatra kyAMya dekhAto nathI. A AgrahamAMthI jaina tArkikoe anekAntavAda, nayavAda ane saptabhaMgIvAdanuM bilakula svataMtra ane vyavasthita zAstra sajaryuM je pramANazAstrano eka bhAga banI gayuM ane jenI joDano evo laghu grantha paNa itara paraMparAmAM na sarjAyo . vibhajayavAda ane madhyamamArga hovA chatAM paNa bauddha paraMparA koI paNa vastumAM vAstavika sthAthI aMza na dekhI zakI, tene to mAtra kSaNabhaMga ja dekhAyo. anekAnta zabdathI ja anekAnta daSTino Azraya levA chatAM paNa taiyAyiko paramANu, AtmA vagerene sarvathA apariNAmI ja mAnavA manAvavAnI dhUnamAMthI bacI 1. udAharaNArtha juo sAMkhyapravacanabhASya, pR. 2. siddhAntabindu, pR. 119 ane AgaLa. vedAntasAra, pR. 25. tarkasaMgrahadIpikA, pR. 175. mahAvacca, 6.31. 2. TippaNa pR. 376thI. 3. nyAyabhASya, 2.1.18. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA na zakyA. vyAvahArika-pAramArthika Adi aneka dRSTionuM avalaMbana levA chatAM vedAntIo anya badhI daSTione brahmadaSTithI utaratA darajjAnI yA to bilakula asatya mAnavA manAvavAnA AgrahamAMthI bacI na zakyA. AnuM eka mAtra kAraNa e ja jaNAya che ke te darzanomAM vyApakarUpe anekAnta bhAvanAnuM sthAna nathI rahyuM jevuM ke jainadarzanamAM rahyuM che. A kAraNe jainadarzana badhI dRSTiono samanvaya paNa kare che ane badhI dRSTione potapotAnA viSayamAM tulyabala ane yathArtha paNa mAne che. bheda-abheda, sAmAnya-vizeSa, nityatva-anityatva AditattvajJAnanA prAcIna muddAo para ja sImita rahevAnA kAraNe te anekAnta dRSTi ane tammUlaka anekAnta vyavasthApaka zAstra punarukta, carvitacarvaNa yA navInatAzUnya jaNAvAno ApAtataH saMbhava che, tema chatAM te dRSTi ane te zAstranirmANanI pAchaLa akhaMDa ane sajIva sarvAMza satyane apanAvavAnI je bhAvanA jaina paraMparAmAM rahI ane je pramANazAstramAM avatIrNa thaI tenAmAM jIvananAM badhAM kSetromAM saphaLapaNe upayogI banavAnI pUrNa yogyatA che ja ane te kAraNe ja tene pramANazAstramAM jainono phALo gaNavAnuM anupayukta nathI. tattvacintanamAM anekAnta dRSTino vyApaka upayoga karIne jaina tArkikoe potAnAM Agamika prameyo tathA sarvasAdhAraNa nyAyanAM prameyomAMthI je je mantavyo tArkika dRSTie sthira karyAM ane pramANazAstramAM jemanuM nirUpaNa karyuM temAMthI thoDAM evAM mantavyono nirdeza paNa udAharaNa tarIke ahIM karI devo jarUrI che, je mantavyo eka mAtra jaina tArkikonI vizeSatAne darzAve che. pramANavibhAga, pratyakSanuM tAttvikatva, indriyajJAnanA vyApArano krama, parokSanA prakAra, hetunuM rUpa, avayavonI prAyogika vyavasthA, kathAnuM svarUpa, nigrahasthAna yA jaya-parAjayavyavasthA, prameya ane pramAtAnuM svarUpa, sarvajJatvasamarthana vagere. - 2. pramANavibhAga -- jaina paraMparAno pramANaviSayaka mukhya vibhAga be dRSTie anya paraMparAnI apekSAe vizeSa mahattva dharAve che. eka to e ke evA sarvAnubhavasiddha vailakSaNya upara mukhya vibhAga avalaMbita che ke jenA kAraNe eka vibhAgamAM paDatAM pramANo bIjA vibhAgathI asaMkIrNapaNe alaga thaI jAya che je Itara paraMparAonA pramANavibhAgamAM zakya banatuM nathI. bIjI dRSTi e che ke bhale ne koI paNa darzananI nyUna ke adhika pramANa saMkhyA kema na hoya paraMtu te badhI kheMcatANa karyA vinA A vibhAgamAM samAI jAya che. koI paNa jJAna yA to sIdhesIdhuM sAkSAtkArAtmaka hoya che yA to asAkSAtkArAtmaka, A ja prAkRta-paMDitajanono sAdhAraNa anubhava che arthAt sauno 1. pramANamImAMsA, 1.1.10 tathA TippaNa pR. 325. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 35 anubhava che. A anubhavane sAme rAkhIne jaina ciMtakoe pramANanA pratyakSa ane parokSa evA be mukhya vibhAga karyA je ekabIjAthI bilakula vilakSaNa che. bIjI tenI khUbI e che ke temAM na to cArvAkanI jema parokSAnubhavano apalApa che, na to bauddhadarzanasaMmata pratyakSa-anumAna dhaividhyanI jema Agama vagere Itara pramANavyApArono apalApa che yA kheMcatANa karIne anumAnamAM temano samAveza karavo paDe che, ane na to trividhapramANavAdI sAMkhya tathA prAcIna vaiziSaka, caturvidhapramANavAdI taiyAyika, paMcavidhapramANavAdI prabhAkara, SavidhapramANavAdI bhATTa mImAMsaka, samavidhapramANavAdI yA aSTavidhapramANavAdI paurANika vagerenI jema potapotAne abhimata pramANasaMkhyAne sthira rAkhavA mATe itara saMkhyAno apalApa karavo paDe che ke mArImacaDIne potAnI saMkhyAmAM pramANono samAveza karavo paDe che. game teTalA pramANo mAno paraMtu te sIdhesIdhA kAM to pratyakSa haze kAM to parokSa. A sAdI paraMtu upayogI samaja upara jainono mukhya pramANavibhAga sthira thayelo jaNAya che. 3. pratyakSanuM tAttvikatva pratyeka cintaka indriyajanya jJAnane pratyakSa mAne che. jaina dRSTinuM kahevuM che ke bIjA koI paNa jJAnathI pratyakSanuM ja sthAna UMcuM ane prAthamika che. indriyo parimita pradezamAM atisthULa vastuothI AgaLa jaI zakatI nathI, temanAthI pedA thanArA jJAnane parokSathI UMcuM sthAna devuM e to indriyonuM atyanta vadhu paDatuM mUlya AMkavA barAbara che. indriyo keTalIya paTu kema na hoya paraMtu chevaTe to te badhI che to paratantraja. tethI paratantrajanita jJAnane sarvazreSTha pratyakSa mAnavA karatAM to svatantrajanita jJAnane ja pratyakSa mAnavuM nyAyasaMgata che. A vicArathI jaina cintakoe te ja jJAnane vastutaH pratyakSa mAnyuM che je svatantra AtmAne Azrita che. A jaina vicAra tattvacintanamAM maulika che. AvuM hovA chatAM paNa lokasiddha pratyakSane sAMvyavahArika pratyakSa kahIne temaNe anekAnta dRSTino upayoga karI dIdho che. -- -- 4. indriyajJAnanA vyApArano krama - badhAM darzanomAM eka yA bIjA rUpamAM thoDA yA vadhu parimANamAM jJAnanA vyApArano krama jovA maLe che. temAM aindriyaka jJAnanA vyApAranA kramanuM paNa sthAna che. paraMtu jaina paraMparAmAM sannipAtarUpa prAthamika indriyavyApArathI zarU karIne aMtima indriyavyApAra sudhInuM je vizleSaNa che ane je spaSTatAthI anubhavasiddha ativastRta varNana che tevuM vizleSaNa ane varNana bIjAM darzanomAM jovA nathI maLatuM. A jaina vizleSaNa ane varNana che to atipurANAM ane vijJAnayuga pahelAnAM, tema chatAM Adhunika mAnasazAstranA tathA indriyavyApArazAstranA vaijJAnika 1. TippaNa pR. 325 tathA pR. 330. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 abhyAsIo mATe te bahu mahattvanAM che.1 - 5. parokSanA prakAra -- kevaLa smRti, pratyabhijJAna ane AgamanAM ja prAmANyaaprAmANyane mAnavAmAM matabhedonuM jaMgala na hatuM kintu anumAna suddhAMnAM prAmANyaaprAmANya bAbata vipratipattio rahI che. jaina tArkikoe joyuM ke pratyeka pakSakAra potAnA pakSanuM ja AtyantikapaNe kheMcavAmAM bIjA pakSakAronuM satya dekhI zakato nathI. A vicAramAMthI temaNe te badhA prakAranAM jJAnone pramANanI koTimAM dAkhala karyA jemanA baLa upara vAstavika vyavahAra cAle che ane jemanAmAMthI koI ekano apalApa karavA jatAM tulya yuktithI bIjAno apalApa karavo anivArya thaI paDe che. AvA badhA pramANaprakArone temaNe parokSamAM nAkhI potAnI samanvayadRSTino paricaya karAvyo. 6. hetunuM rUpa - hetunA svarUpanA viSayamAM matabhedanA aneka akhADA kAyama thaI gayA hatA. A yugamAM jaina tArkikoe vicAryuM ke zuM hetunuM eka ja rUpa evuM maLI zake ke nahi, ke jenA upara badhA matabhedono samanvaya paNa thaI zake ane je vAstavika paNa hoya. A cintanamAMthI temaNe hetunuM eka mAtra anyathAnupapatti rUpa nizcita karyuM je hetunuM nirdoSa lakSaNa paNa banI zake ane badhA matonA samanvayanI sAthe sAthe je sarvamAnya paNa hoya. jayAM sudhI ame tapAsyuM che ane dekhyuM che tyAM sudhI to hetunuM evuM eka mAtra tAttvikarUpa nizcita karavAnuM tathA tenA dvArA traNa, cAra, pAMca ane cha pUrvasiddha heturUpono yathAsaMbhava svIkAra karavAnuM zreya jaina tArkikone ja che. 7. avayavonI prAyogika vyavasthA parArthanumAnanA avayavonI saMkhyAnA vize paNa pratidvandrIbhAva pramANanA kSetramAM kAyama thaI gayo hato. jaina tArkikoe te viSayanA pakSabhedanI yathArthatA-ayathArthatAno nirNaya zrotAnI yogyatAnA AdhAra para ja karyo, je vastutaH sAcI kasoTI banI zake che. A kasoTImAMthI temane avayavonA prayoganI vyavasthA barAbara sUjhI AvI je vastutaH anekAntadRSTimUlaka hovA sAthe sarvasaMgrAhiNI che ane AvI spaSTa vyavasthA anya paraMparAomAM bhAgye ja jovA maLe che.4 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA ---- 8. kathAnuM svarUpa * AdhyAtmikatAmizrita tattvacintanamAM paNa sAmpradAyika buddhi dAkhala thatAM ja temAM AdhyAtmikatAnI sAthe asaMgata evI carcAo jorabhera 3. TippaNa pR. 400. 4. TippaNa pR. 415. 1. TippaNa pR. 357. 2. pramANamImAMsA 1.2. 2. TippaNa pR.390; pR. 392; pR.394. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 37 cAlavA lAgI, AvI carcAonA pariNAme jalpa ane vitaMDA rUpa kathA calAvavI paNa pratiSThAdAyI samajAvA lAgyuM, A prakAranI kathAchala, jAti AdinA asatya dAvapeco para ja nirbhara rahetI. jena tArkika sAmpradAyikatAthI mukta to na hatA, tema chatAM temanI paraMparAgata ahiMsA temaja temanI vItarAgatvanI prakRtie temane te asaMgatinuM bhAna karAvyuM, tenAthI prerAIne temaNe potAnA tarkazAstramAM kathAnuM kevaLa eka vAdAtmaka rUpa je sthira karyuM je vAdAtmaka kathAmAM chala Adi koI paNa cAlabAjIno prayoga varSa che ane je ekamAtra tattvajijJAsAnI dRSTie ja calAvavAmAM Ave che. ahiMsAnI Atmattika samarthaka jaina paraMparAnI jema bauddha paraMparA paNa rahI che, tema chatAM chala AdinA prayogomAM hiMsA dekhIne temane niMdya TharAvavAno tathA eka mAtra vAdakathAne ja pratiSThita banAvavAno mArga to jaina tArkikoe ja prazasta karyo. A vastu tarapha tattvacintakonuM dhyAna javuM jarUrI che.' 9. nigrahasthAna yA jaya-parAjayavyavasthA - vaidika ane bauddha paraMparAnA saMgharSa nigrahasthAnanA svarUpanA viSayamAM vikAsa sUcaka ghaNI ja bhAre pragati siddha karI hatI, to paNa A kSetramAM jaina tArkikoe praveza karatAM ja eka navI vAta sUjhADI je nyAyavikAsanA samagra itihAsamAM atyaMta mahattvanI ane atyAra sudhImAM sauthI antima che. te vAta che jaya-parAjayavyavasthAnuM navuM nirmANa karavAnI. A navuM nirmANa satya ane ahiMsA banne tattvo para pratiSThita thayuM. pahelAMnI jaya-parAjayavyavasthAmAM A tattvo na hatAM. 10. prameya ane pramAtAnuM svarUpa - prameya jaDa ho yA cetana, paraMtu badhAnuM svarUpa jaina tArkikoe anekAnta daSTino upayoga karIne ja sthApita karyuM ane sarvavyApakarUpe kahI dIdhuM ke vastumAtra pariNAminitya che. niyatAnA aikAntika AgrahanI dhUnamAM anubhavasiddha anityatAno inakAra karavAnI zakyatA dekhIne keTalAka tattvacintaka guNa, dharma AdimAM anityatA ghaTAvIne teno meLa nitya dravyanI sAthe kheMcatANa karIne besADI rahyA hatA ane keTalAka tattvacintaka aniyatAnA aikAntika AgrahanI dhUnamAM anubhavasiddha nityatAne paNa kalpanA mAtra darzAvI rahyA hatA. te banne pravRttiomAM jaina tArkikoe spaSTapaNe anubhavanI AMzika asaMgati dekhI ane pUrA vizvAsa sAthe baLapUrvaka pratipAdana karI dIdhuM ke jyAre anubhava na to kevaLa nityatAno che ke na to kevaLa anityatAno tyAre koI eka aMzane mAnIne bIjA aMzano 1. TippaNa pR.433; 5.442. 2. TippaNa pR.446 . Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA mArImacaDIne meLa besADavAno prayatna karavA karatAM banne aMzone tulya satyarUpamAM svIkAravA e ja nyAyasaMgata che. A pratipAdanamAM dekhAtA virodhano parivAra temaNe dravya ane paryAya yA sAmAnya ane vizeSane grahaNa karanArI be daSTionuM spaSTa pRthakkaraNa karIne karI dIdho, dravya-paryAyanI vyApaka daSTino A vikAsa jaina paraMparAnuM ja pradAna che. jIvAtmA, paramAtmA ane IzvaranA saMbaMdhamAM sadguNavikAsa yAAcaraNasAphalyanI daSTie asaMgata evI aneka kalpanAo tattvacintananA pradezamAM pracalita hatI. eka mAtra paramAtmA ja che yA paramAtmAthI judA aneka jIvAtmA cetana paNa che, paraMtu tattvataH te badhA kUTastha nirvikAra ane nirlepa ja che. je kaMI doSa yA bandhana che te yA to kevaLa bhrAnti ja che yA jaDaprakRtigata che. A matalabanuM tattvacintana eka tarapha hatuM. bIjI tarapha evuM paNa tattvacintana hatuM je kahetuM ke caitanya to che, temAM doSa, vAsanA AdinuM vaLagaNa che tathA tenAthI chUTakArAnI yogyatA paNa che paraMtu te caitanyanI pravAhabaddha dhArAmAM koI sthira tattva nathI. A banne prakAranA tattvacintanomAM sadguNavikAsa ane sadAcArasAphalyanI saMgati saraLatAthI baMdhabesatI nathI. vaiyaktikayA sAmUhika jIvanamAM sadguNavikAsa ane sadAcAranirmANa sivAya bIjI koI paNa rIte sAmaMjasya jAmI zakatuM nathI. AvuM vicArI jaina cintakoe AtmAnuM svarUpa evuM mAnyuM jemAM ekasarakhI paramAtma zakti paNa rahe ane sAthe sAthe jemAM doSa, vAsanA AdinA nivAraNa dvArA jIvanazuddhinI vAstavika javAbadArI paNa rahe. AtmaviSayaka jaina cintanamAM vAstavika paramAtmazakti yA IzvarabhAvanuM tulya rUpamAM sthAna che ane sAthe sAthe anubhavasiddha Agantuka doSonA nivAraNArtha tathA sahajazuddhinA AvirbhAvArtha prayatnane pUro avakAza paNa che. A vyavahArasiddha buddhimAMthI jIvabhedavAda tathA dehaparimANavAda sthApita thayA je saMmilitarUpe ekamAtra jaina paraMparAmAM ja che.' 11. sarvajJatvasamarthana-pramANazAstramAM jaina sarvajJavAda be dRSTie potAnuM khAsa sthAna dharAve che. eka to e ke te jIvasarvajJavAda che jemAM pratyeka adhikArI jIvanI sarvajJatva prApta karavAnI zakti mAnavAmAM AvI che ane bIjI daSTi e ke jaina pakSa nirapavAdapaNe sarvajJavAdI ja rahyo che jevuM na to bauddha paraMparAmAM banyuM che ke na to vaidika paraMparAmAM. A kAraNe kAlpanika, akAlpanika, mizrita evI badhI ja sarvajJatvasamarthaka yuktiono saMgraha ekalA jaina pramANazAstramAM ja maLI jAya che. te 1. TippaNa pR.367, pR.368; pR.372. 2. TippaNa pR.387; pR.468. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 39 saMgraha sarvajJatvanA saMbaMdhamAM thayelA bhUtakAlIna bauddhika vyAyAmanA ItihAsanA abhyAsIonA tathA sAmpradAyika bhAvanAvALAonA kAmanI cIja che." 2. bhAratIya pramANazAstramAM hemacandranuM pradAna paraMparAprApta uparyukta tathA bIjA aneka nAnAmoTA tattvajJAnanA muddAo para hemacandra koI viziSTa cintana karyuM che ke nahi ane karyuM che to kayA kayA muddA para kevA prakAranuM che jene jaina tarkazAstra uparAMta bhAratIya pramANazAstramAM sarvasAmAnyapaNe temanuM pradAna kahI zakAya. Ano uttara ameTippaNomAM tene sthAne aitihAsika ane tulanAtmaka daSTi dvArA vistArathI Apyo chetenuM piSTapeSaNa karavAnI ahIM jarUrata nathI. vizeSa jijJAsu te te muddAnAM TippaNo joI le. -sukhalAla 1. TippaNa pR.334. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakArano paricaya bhAratavarSanA ItihAsane ujjavala karanAra tejasvI AcAryamaMDalamAM zrI hemacandrAcArya pratiSThita che. potAnI janmabhUminA ane kAryakSetranA pradezanA lokonI smRtimAM temanuM nAma sarvadA alupta rahyuM che. temanA uttarakAlIna saMskRta paMDitomAM temanA granthono Adara thayo che ane je sampradAyane temaNe alaMkRta karyo hato temAM te "kalikAlasarvajJa'nI asAdhAraNa samAnya upAdhithI vikhyAta banyA che. niruktakAra yAskAcArya prasaMgavazAt AcArya zabdanuM nirvacana karatAM kahe che ke AcArya zA kAraNathI? AcArya AcArane grahaNa karAve che, athavA AcArya arthonI vRddhi kare che yA buddhine vadhAre che. bhASAzAstranI dRSTie A vyutpattio sAcI ho yA na ho, paraMtu AcAryanA traNeya dharmono AmAM samAveza thato jaNAya che. AjakAlanI paribhASAmAM ApaNe Ama kahI zakIe ke AcArya ziSyavargane ziSTAcAra tathA sadvartana zIkhave che, vicAronI vRddhi kare che ane e rIte buddhinI vRddhi kare che; arthAta cAritra tathA buddhino vikAsa karAvavAmAM je samartha hoya te AcArya. A arthamAM zrI hemacandra gujarAtanA eka pradhAna AcArya thayA. A vAta temanA jIvanakAryano ane lokamAM te kAryanA pariNAmano ItihAsa jovAthI spaSTa thAya che. je deza-kALamAM AcArya hemacandranuM jIvana kRtArtha thayuM te eka tarapha to temanI zaktionI pUrI kasoTI kare tevA hatA ane bIjI tarapha te zaktione pUro avakAza de tevA paNa hatA. [2] jo jinaprabhasUrie purAvidonA mukhe sAMbhaLelI paraMparA satya hoya to ApaNe kahI zakIe ke vi.saM. 502 (I.sa. 446)mAM lakukhArAma nAme je jananivAsa prakhyAta hato te sthAne vi. saM. 802 (I.sa. 746)mAM "aNahilla gopAla' dvArA parIkSita pradezamAM "cAukkaDa vaMzanA motI sama vaNarAye "pattaNa' vasAvyuM. A pattara aNahillapurapATananA nAme ItihAsamAM prasiddha thayuM. A rAjadhAnInuM zAsana cAvaDAoe ane 1. mAvAI: kAnU ? mAvArtha mArA prati, vinonca, manoti vRddhipati vAla a. 1 4, pR. 62 (bombe saMskRta prAkRta sirijha). 2. vividhatIrthakalpa, pR. 51, saMpAdaka muni zrI jinavijayajI, siMdhI jaina granthamAlA. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 1 graMthakArano paricaya : solaMkIoe dhIre dhIre vistAryuM ane tenI sAthosAtha bhinnamAla (athavA zrImAla), valabhI tathA girinagaranI nagarazrIonI A nagarazrI uttarAdhikAriNI banI. A uttarAdhikAramAM samrAddhAnIo- kAnyakubdha, ujjayinI ane pATaliputranA paNa saMskAra hatA. A abhyadayanI parAkASThA jayasiMha siddharAja (vi. saM. 1150-1199) ane kumArapAla (vi. saM. 1199-1229)nA samayamAM dekhAI ane poNI sadIthI adhika kALa (I.sa. 1094-1173) sudhI sthira rahI. AcArya hemacandrano AyuSkAla A yugamAM paDe che, temane A saMskAra samRddhino lAbha maLyo hato. AcArya hemacandra A yugathI banyA hatA ane temaNe A yugane banAvyo hato ! jayasiMha siddharAjanA pitAmaha bhImadeva (prathama) (i.sa. 1021-64) ane pitA karNadeva(I.sa. 1064-94)nA kALamAM aNahilapurapATa dezavidezanA vikhyAta vidvAnonA samAgama ane nivAsanuM sthAna banI gayuM hatuM, evuM prabhAvakacarita'nA ullekho uparathI jaNAya che. 1 bhImadevanA sAnvivigrahika "vipra DAmara', jemano ullekha hemacandra dAmodaranA nAme kare che, potAnI buddhimattAnA kAraNe prasiddha thayA haze evuM jaNAya che. zaivAcArya jJAnadeva, purohita somezvara, surAcArya, madhyadezanA brAhmaNa paMDita zrIdhara ane zrIpati (je AgaLa jaIne jinezvara ane buddhisAgara nAmadhArI jaina sAdhu tarIke prasiddha thayA), jayarAzi bhaTTanA "tattvopaplava granthanI "yuktio'nA baLathI pATananI sabhAmAM vAda karanArA bhRgukaccha (bharUca)nA kaulakavi dharma, tarkazAstranA prauDha adhyApaka jainAcArya zAntisUri jemanI pAThazALAmAM bauddha tarkamAMthI utpanna ane samajavAmAM kaThina evAM prameyo'nI zikSA ApavAmAM AvatI hatI ane A tarkazALAnA samartha chAtra municandrasUri ityAdi paMDito prakhyAta hatA. "karNasundarI nATikA'nA kartA kAzmIrI paMDita bilDare ane navAMgITIkAkAra abhayadevasUrie karNadevanA rAjayamAM pATanane suzobhita karyuM hatuM. 1. juo prabhAvakacarita nirNayasAgara), pRSTha 206-346. 2. bhImadevanI rANI udayamatInI vApikA -vAvaDInI sAthe dAmodaranA kUvAno lokoktimAM ullekha Ave che. te uparathI dAmodare suMdara zilpane uttejana ApyuM haze evuM pratIta thAya che. lokoktirANakI vAvane dAmodara kuvo jeNe na joyo te jIvatA muo', juo prabandhacintAmaNi, pR. 30-34, siMdhI jaina granthamAlA. vaLI, "dAmodara' ullekha mATe juo kayAzraya 8.61. 3. buddhisAgarakRta 7OO0 zlokapramANa saMskRta vyAkaraNa jAbAlipura (jAlora, mAravADa)mAM vi. saM. 1180 (I.sa. 1124)mAM pUrNa thayuM hatuM. jinezvare tarka upara graMtha lakhyo hato. juo purAtattva, pustaka 2, pR. 83-84; kAvyAnuzAsana prastAvanA, pR. 144-45. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jayasiMha siddharAjanA samayamA siMha nAmanA sAMkhyavAdI, jaina vIrAcArya, 'pramANanayatattvAloka' ane TIkA 'syAdvAdaratnAkara'nA racanAra prasiddha tArkika vAdidevasUri vagere prakhyAta hatA. 'mudritakumudacandra' nAmanA prakaraNamAM jayasiMhanI vidvatsabhAnuM varNana Ave che. temAM tarka, bhArata ane parAzaranA maharSi sama maharSino, zAradAdezamAM (kAzmIramAM) jemanI vidyAno ujvala mahotsava suvikhyAta hato evA utsAha paMDitano, adbhuta matirUpI lakSmI mATe sAgara sama sAgara paMDitano ane pramANazAsranA mahArNavanA pAraMgata rAmano ullekha Ave che (aMka 5, pR. 45). vaDanagaranI prazastinA sarjaka prajJAcakSu, prAgdhATa (poravADa) kavi zrIpAla ane 'mahAvidvAn' ane 'mahAmati' Adi vizeSaNothI yukta bhAgavata devabodha paraspara spardhA karatA hatA paraMtu to paNa jayasiMhanA mAnya hatA. vArANasInA bhAva bRhaspatie paNa pATanamAM AvI zaivadharmanA uddhAra mATe jayasiMhane samajAvyA hatA. A ja bhAva bRhaspatine kumArapAle somanAtha pATaNanA gaMDa (rakSaka) paNa banAvyA hatA. 42 te badhA uparAMta maladhArI hemacandra, 'gaNaratnamahodadhi'nA kartA vardhamAnasUri, 'vAgbhaTAlaMkAra'nA kartA vAgbhaTa Adi vidvAna pATanamAM prasiddha hatA. A uparathI evI kalpanA thAya che ke je paMDitamaMDalamAM AcArya hemacandre prasiddhi prApta karI te sAdhAraNa na hatuM. te yugamAM vidyA tathA kalAne je uttejana maLatuM hatuM tenAthI hemacandrane vidvAna banavA mATenAM sAdhano sulabha thayAM haze, paraMtu vidvAnomAM agresara thavA mATe temane asAdhAraNa buddhikauzala dekhADavuM paDyuM haze. [3] zrI jinavijayajIe kahyuM che te mujaba bhAratanA koI paNa prAcIna aitihAsika puruSa viSayaka jeTalI aitihya sAmagrI upalabdha thAya che tenI tulanAmAM AcArya hemacandraviSayaka labhya sAmagrIne vipula kahI zakAya; to paNa AcAryanA jIvananuM surekha citra citrita karavA mATe te sAmagrI sarvathA apUrNa che. DaoN. byulsare I.sa. 1889mAM vienAmAM AcArya hemacandranA jIvana upara gaveSaNApUrvaka eka nibaMdha pragaTa karyo hato. temAM temaNe A. hemacandranA potAnA grantha 'cAzrayakAvya' 'siddhahemanI prazasti' ane 'triSaSTizalAkApuruSarita' gata 1. juo kAvyAnuzAsana prastAvanA, pR. 242-62. -- 2. zilpakalA mATe juo - hemacandranA ziSya rAmacandrakRta 'kumArapAlavihArazataka', temAM kumArapAlavihAra nAmanA maMdiranuM varNana che. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 graMthakArano paricaya "mahAvIracarita' uparAMta prabhAcandrasUrikta "prabhAvakacarita' (vi.saM. 1334, I.sa. 1278), merUtuMgakRta "prabandhacintAmaNi' (vi.sa. 1361, I.sa. 1305), rAjazekharakRta "prabandhakoza' ane jinamaMDana upAdhyAyakRta "kumArapAlaprabandha'no sAdhana tarIke upayoga karyo hato. have ApaNane te badhA grantho uparAMta somaprabhasUrita kumArapAlapratibodha" ane "zatArthakAvya", yazapAlakRta "moharAjaparAjaya' (vi.saM. 1229-32) ane ajJAtakartaka "purAtanaprabandhasaMgraha' upalabdha che. temanAmAMthI somaprabhasUri tathA yazapAla AcArya hemacandranA laghuvayaska samakAlIna hatA. A sAmagrImAMthI "kumArapAlapratibodhIne (vi.saM. 1241) AcAryanI jIvanakathA mATe mukhya AdhAragrantha gaNavo joIe ane bIjA granthone pUraka mAnavA joIe. somaprabhasUrinA kathana anusAra temanI pAse zeyasAmagrI ghaNI hatI, paraMtu te sAmagrImAMthI temaNe potAnA rasanA viSaya anusAra ja pasaMdagI karI upayoga karyo che. tethI ApaNe jene jANavA IcchatA hoIe evo ghaNo badho vRttAnta gUDha ja rahe che. [4] "prabhAvacarita' anusAra AcAryanI janmatithi vi. saM. 1145 kArtika pUrNimA che. A grantha pachInA badhA grantho A ja tithi Ape che. tethI A tithino svIkAra karavAmAM koI bAdhA nathI. laghuvayaska samakAlIna somaprabhasUrine AcAryanA jIvananI koIpaNa ghaTanAnI tithi devAnI AvazyakatA jaNAI nathI. moDhakula', pitA "cacca' (athavA cAciga), mAtA "cAhiNI' (athavA pAhiNI), vAsasthAna "dhaMdhukya" (dhanyukA) - A vAto paNa nirvivAda che. janma dhanyukAmAM ja thayo haze ke anyatra e vize somaprabhasUrinuM spaSTa kathana nathI. bALakanuM nAma "caMgadeva' hatuM. te jyAre mAtAnA garbhamAM hatA tyAre mAtAe je Azcaryajanaka svapro joyAM hatAM temanuM varNana somaprabhasUri kare che. AcAryanA avasAna pachI bAramA varSe pUrNa thayelA granthamAM A rIte camatkArI puruSa gaNAvA lAgavuM e samakAlIna puruSomAM temano je jIvanamahimA hato tenuM sUcaka che. 1. kumArapAlapratibodha, pR. 3, zloka 30-31 2. ejana, pR. 347, zloka 848. 3. ejana, pR. 478. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA somaprabhasUrinI kathA anusAra- "pUrNatallaganA devacandrasUri vihAra karatAM karatAM dhaMdhukA Ave che. tyAM eka divasa dezanA pUrI thayA pachI eka vaNiphakamAra' hAtha joDIne AcAryane vinaMtI kare che-"sucAritrarUpI jalayAna dvArA saMsArasamudrane pAra karAvo. bALakanA mAmA nemi gurune paricaya karAve che." "devacandrasUri kahe che ke - "A bALakane prApta karIne ame tene niHzeSa zAstraparamArthamAM avagAhana karAvIzuM. pachI te A lokamAM tIrthakara jevo upakAraka thaze. tethI tenA pitA caccane kaho ke A caMgadevane vratagrahaNa mATe AjJA kare.' '1 ghaNuM kahevA chatAM paNa pitA atinehanA kAraNe AjJA nathI ApatA. paraMtu putra "saMyamagrahaNa" mATe daDhamanA che. mAmAnI anumatithI te cAlI nIkaLe che ane guru sAthe 'khakhkhatitya" (khaMbhAta) pahoMce che. " somaprabhasUrinA kathanamAMthI eTaluM to spaSTa che ke pitAnI anumati na hatI. mAtAno abhiprAya zuM hato e vize te mauna seve che. mAmAnI anumatithI caMgadeva ghara choDI cAlI nIkaLe che. somaprabhasUrinA kathananuM tAtparya evuM paNa che ke bALaka caMgadeva pote ja dIkSA mATe daDha hato. pAMca ke ATha varSanA bALaka mATe AvI daDhatA manovijJAnanI daSTie kyAM sudhI zakya che e zaMkAnuM je rIte nirAkaraNa ho te rIte A viSayanuM aitihAsika dRSTie nirAkaraNa thaI zake che. saMbhava che ke kevaLa sAhityika chaTA lAvavA mATe paNa A rIte somaprabhasUrie A prasaMganuM varNana karyuM hoya. caMgadevano zramaNa sampradAyamAM praveza kyAre thayo e vize matabheda che. 'prabhAvakacarita' anusAra vi.saM. 1150 (I.sa. 1094) arthAta pAMca varSanI AyumAM thayo. jinamaMDanakRta kumArapAlaprabandha' vi.saM. 1154 (I.sa. 1098)nuM varSa batAve che jayAre prabandhacintAmaNi, purAtanaprabandhasaMgraha ane prabandhakoza ATha varSanI Ayu darzAve che. jainazAstrono dIkSAviSayaka abhiprAya dekhIe to ATha varSa pahelAM dIkSA saMbhavatI nathI. tethI caMgadeve sAdhuno veza ATha varSanI uMmare vi.saM. 1154 (I.sa. 1098)mAM grahaNa karyo haze, ema mAnavuM adhika yuktiyukta che. 3 1. ejana, pR. 21. 2. prabhAvakacarita, pR. 347, zloka 848. 3. juo kAvyAnuzAsana prastAvanA pR. 267-68, prabhAvakacaritamAM vi. saM. 1150 (I.sa. 1094)nuM varSa kevI rIte AvyuM e vicAraNIya prazna che. mAruM anumAna evuM che ke dhaMdhukAmAM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakArano paricaya 45 somaprabhasUrinA kathana anusAra - "te "somamuha - saumyamukhanuM nAma somacandra rAkhavAmAM AvyuM. thoDo samaya jinAgamakathita tapa karIne pachI te gaMbhIra zrutasAgarane paNa pAra karI gayA. "duHSama samayamAM jeno saMbhava nathI evA guNaughavALA' te che evuM manamAM vicArI zrIdevacandrasUrie temane gaNadhara pada upara sthApyA. hema jevI dehanI kAnti hatI ane candranI jema lokone Ananda detA hatA, tethI te hemacandra nAme prasiddha thayA. samagra lokanA upakAra mATe te vividha dezomAM vihAra karatA hatA tethI zrI devacandrasUrie temane kahyuM - "gurjara deza choDI anya dezomAM vihAra na kara. jyAM tuM rahyo che tyAM ja tuM mahAna upakAra karIza." te gurunA vacanathI dezAttaramAM vihAra karavAnuM choDI ahIM (gurjaradeza - pATanamAM) ja bhavyajanone jAgrata karatA rahe che." A varNanamAMthI eka vAta khAsa ullekhanIya che. AcArya hemacandra gurjaradezamAM ane pATanamAM sthira thayA te pahelAM temaNe bhAratavarSanA anya bhAgomAM vihAra karyo haze ane guru devacandranI AjJAthI temano vihAra gurjaradezamAM ja maryAdita thayo. somaprabhasUrinuM varNana sAmAnya rUpanuM che; AcAryanuM jIvanavRttAnta jANanArAonI samakSa kahyuM hoya evuM che. tethI ApaNA mATe uttarakAlIna grantho ane prabandho vizeSa vigato mATe AdhArarUpa che. caMgadevanA kuTuMbano dharma kyo haze? somaprabhasUri pitA mATe eTaluM ja kahe che ke "kayadevagurujaNo cacco (dava ane gurujananI arcA karanAro carcA) ane te mAtA cAhiNInA kevaLa zIlanuM varNana kare che. mAmAnemi devacandrasUrino upadeza sAMbhaLavA . AvyA che e uparathI te jainadharmAnurAgI jaNAya che. uttarakAlIna grantho caccane mithyAtvI kahe che. A uparathI te jaina to nahIM hoya evo vizvAsa thAya che. prabandhacintAmaNinA ullekha anusAra paisAnI lAlaca ApavAmAM AvatAM te tene zivanirmAlya'va samaje che; tethI te mAhezvarI (AjakAlanA devacandrasUrinI daSTigaMgadeva upara te varSamAM TharI haze. prabandhacintAmaNi anusAra caMgadeva devacandrasUri sAthe prathama karNAvatI AvyA; tyAM udayana maMtrInA putro sAthe temanuM pAlana thayuM ane chevaTe caccanA (prabandhacintAmaNi anusAra cAciganA) hAthe ja dIkSA mahotsava khaMbhAtamAM thayo. te samaye caMgadevanI Ayu ATha varSanI thaI haze. carcAnI sammati prApta karavAmAM traNa varSa gayA haze evuM mAruM anumAna che. 1. kumArapAlapratibodha, pR.22. . 2. prabandhacintAmaNi, pR. 83. Jain E cation International Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA mezrI) haze. cAhinI jainadharmAnurAgI hoya evo saMbhava che; pAchaLathI te jaina dIkSA le che evo ullekha prabandhomAM che. somacandrane ekavIsa varSanI AyumAM vi.saM. 1166 (I.sa. 1110)mAM sUripada maLyuM. A saMvatsara vize matabheda nathI. A samayathI te hemacandranA nAme vikhyAta thayA. kumArapAlapratibodha anusAra sUripadano mahotsava nAgapura (nAgora, mAravADa)mAM thayo. A prasaMge kharca karanAra tyAMnA eka vyApArI dhanada nAmanA hatA ema kahevAmAM AvyuM che. ATalI nAnI uMmare ATaluM mahattvanuM sthAna hemacandrane ApavAmAM AvyuM e samakAlIno upara paDelA temanA prabhAvanuM pratIka che. jayasiMha siddharAjane paNa "purAtanaprabandhasaMgraha anusAra ATha varSanI uMmare rAjyAdhikAra maLyo hato ane teNe paNa alpAyumAM solaMkIonA rAjyanI pratiSThA sthApI dIdhI hatI. jemanI vidyAprApti ATalI asAdhAraNa hatI temaNe vidyAbhyAsa konI pAse, kyAM ane kevI rIte karyo e jANavA mATenuM kutUhala svAbhAvika che. paraMtu A viSayamAM ApaNane Avazyaka jJAtavya sAmagrI labdha nathI. temanA dIkSAguru devacandrasUri pote vidvAna hatA ane "sthAnAMgasUtra' para temanI TIkA prasiddha che. "triSaSTizalAkApuruSacarita'mAM hemacandra kahe che ke "taprasAdhatajJAnasampanahovaH' arthAta guru 1. AjanA samaye mezrI vANiyA prAyaH vaiSNava hoya che. 2. ekaja kuTuMbamAM bhinna bhinna dharmAnurAgI hovAnAM aneka daSTAnto bhAratanA ItihAsamAM prasiddha che ane be dazakA pahelAM pUrva gujarAtamAM aneka vaizya kuTuMbo evAM hatAM jemAM AvI sthiti vidyamAna hatI. juo kAvyAnuzAsana prastAvanA pR. 259. 3. prabandho anusAra jayasiMha vi.saM. 1150 (I.sa. 1094)mAM siMhAsanArUDha thayA. te vakhate temanI uMmara ATha varSanI mAnI laIe to temano janmavi.saM. 1142mAM thayo gaNAya ane e rIte hemacandrathI uMmaramAM jayasiMhane traNa varSa moTA samajavA joIe. "prabandhacintAmaNi temanI uMmara traNa varSanI jyAre "purAtanaprabandhasaMgraha' ATha varSanI batAve che je hemacandranA 'tyAzraya'mAM AvatA "svaplekaTviIhi' sAthe barAbara meLa khAya che (kAvyAnuzAsana prastAvanA pR. 165). kumArapAlano janma jo vi.saM. 1149 (I.sa. 1893)mAM svIkArIeto hemacandra kumArapAlathI cAra varSa moTA gaNAya---juo kAvyAnuzAsana prastAvanA pR. 201 ane pR. 271. pramANanayatattvAlaka ane sAdvAdaratnAkaranA kartA mahAna jaina tArkika vAdidevasUrithI uMmaramAM hemacandra be varSa nAnA hatA, paraMtu hemacandra AcAryanI dRSTie ATha varSa moTA hatA. saMbhava che ke digaMbarAcAryakumudacandranI sAthe vAdayuddhanA samaye devasUrinI khyAti adhika haze- juo kAvyAnuzAsana prastAvanA pR. 270, phuTanoTa. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakArano paricaya 47 devacandranA prasAdathI jJAnasampattino mahodaya temane prApta thayo hato. paraMtu dIkSAgura devacandra vidyAguru haze ke nahi ane haze to kyAM sudhI, A praznano uttara maLato nathI. "prabhAvakacarita' anusAra somacandrane (AcArya thayA pahelAM) tarka, lakSaNa ane sAhitya upara zIghratAthI prabhutva prApta thayuM hatuM, ane "zatasahasrapada'nI dhAraNazaktithI temane santoSa na thayo eTale kAzmIradezavAsinInI ArAdhanA karavA mATe kAzmIra javA mATenI anumati guru pAse mAgI paraMtu te "kAmIradezavAsinI brAhmI' mATe temane kAzamIra javuM na paDyuM; kintu ke zmIra mATe prayANa karatAM ja khaMbhAtanI bahAra zrIraivata vihAramAM te brAhmIno temane sAkSAtkAra thayo ane e rIte te svayaM "siddhasArasvata' thayA.' prabhAvakacarita'nA A kathanamAMthI aitihAsika tAtparya zuM kADhavuM e vicAraNIya che. mane evuM lAge che ke somacandra bhale kAzmIra na gayA hoya to paNa temaNe kAzmIrI paMDito pAse adhyayana karyuM haze. kAzmIrI paMDito gujarAtamAM AvatA jatA hatA e hakIkata bilpaNanA AgamanathI sUcita thAya che. "mudritakumudacandra' nATaka anusAra jayasiMhanI sabhAmAM utsAha nAmanA kAzmIrI paMDita hatA. hemacandrane vyAkaraNa lakhatAM pahelAM vyAkaraNanA granthonI jarUrata paDI hatI jemane levA mATe utsAha paMDita kAzmIra deza gayA hatA ane tyAMthI ATha vyAkaraNa lAvyA hatA. jyAre "siddhahema' grantha pUro thayo tyAre temaNe tene zAradA dezamAM mokalyo hato. A uparAMta kAvyAnuzAsanamAM hemacandra je bahumAnathI abhinavaguptano ullekha kare che te paNa temano kAzmIrI paMDito sAthe gADha vidyAparicaya sUcita kare che. vi.saM. 1166 (I.sa. 1110)mAM ekavIsa varSanI AyumAM somacandra hemacandrasUri thayA e yuvAvasthAmAM prApta asAdhAraNa pAMDityano prabhAva haze. tarka, lakSaNa ane sAhitya e te yuganI mahAvidyAo hatI ane A trayInuM pAMDitya rAjadarabAra ane samAjamAM agragaNya banavA mATe jarUrI hatuM. A traNeyamAM hemacandranuM ananya asAdhAraNa pAMDitya hatuM e temanA te te viSayanA grantho uparathI spaSTa jaNAya che. AcArya banyA pachI ane pahelAM hemacandra kyAM kyAM vihAra karyo haze ene vigate jANavA mATe ApaNI pAse koI sAdhana nathI. AcArya banyA pahelAM gujarAtanI bahAra 1. prabhAvaka carita, pR. 298-299. 2. e ullekhanIya che ke "kAvyaprakAzanI sanmAvya prathama TIkA "saMketa gujarAtanA mANijyacandra lakhI che. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA khUba dhUmyA haze e saMbhava che; paraMtu upara kahyuM te mujaba gurunI AjJAthI gurjara dezamAM ja potAnuM kSetra maryAdita karavA mATe te bAdhya thayA. hemacandra aNahillapura pATanamAM sau prathama kayA varSamAM AvyA, jayasiMha sAthe prathama samAgama kyAre thayo ityAdi nizcitapaNe jANavAnuM ApaNI pAse koI sAdhana nathI. paraMtu te rAjadhAnI paMDito mATe AkarSaNa hatI. tethI vidyAprApti mATe ane pAMDityane kasoTI para kasavA mATe hemacandranuM AcArya banyA pahelethI ja tyAM AvavuMjavuM thayuM haze e saMbhava che. 'prabhAvakacarita' ane 'prabandhacintAmaNi' anusAra kumudacandranI sAthenA zAstrArtha samaye hemacandra upasthita hatA arthAt vi.saM. 1181 (I.sa. 1125)mAM te jayasiMha siddharAjanI paMDita sabhAmAM vidyamAna hatA. te samaye temanI uMmara ekatrIsa varSanI haze ane AcAryapada maLyAne dazako vItI gayo haze. te samaye hemacandra vAdI devacandrasUri jeTalA pratiSThita nahi hoya, athavA temanuM vAdakauzala zAntisUri AdinI tArkika paraMparAvALA vAdidevasUri jeTaluM nahi hoya. 'prabhAvakacarita' anusAra jayasiMha ane hemacandranuM prathama milana aNahillapuranA koI sAMkaDA mArga para thayuM hatuM je mArga para jayasiMhanA hAthIne pasAra thavAmAM rukAvaTa naDI hatI ane je prasaMge eka taraphathI hemacandra 'siddha'ne niHzaMka thaI potAnA gajarAjane laI javA mATe kahyuM ane zleSathI stuti paNa karI.1 paraMtu A ullekhamAM aitihAsika tathya keTaluM che e kahevuM kaThina che. siddharAja jayasiMhe mAlavAno aMtima vijaya karyo tyAre bhinna bhinna sampradAyonA pratinidhi tene abhinaMdana devA mATe AvyA. te samaye jaina sampradAyanA pratinidhi tarIke hemacandre svAgata karyuM hatuM. A prasaMgano temano zloka prasiddha che. A ghaTanA 1. kAya prasaraM siddha hastirAjamazaMkitam / trasyantu diggajAH kiM tairbhUstvayaivoddhRtA yataH // 67 // 2. 'kumArapAlaprabandha' hemacandra ane jayasiMhano prathama samAgama A prasaMgathI paNa pahelAM thayo hato evuM sUcave che. 3. bhUmiM kAmagavi ! svagomayarasairAsiJca ratnAkarA muktAsvastikamAtanudhvamuDupa tvaM pUrNakumbhI bhava / dhRtvA kalpatarordalAni saralairdigvAraNAstoraNA nyAdhatta svakarairvijitya jagatIM nanveti siddhAdhipaH // -- prabhAvakacarita, pR.300 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakArano paricaya 49 vi.saM. 1191-92mAM (I.sa. 1136nA prAraMbhe) banI haze. te samaye hemacandranI umara chetALIsa-suDatALIsa varSanI haze. jayasiMha siddharAja ane hemacandrano saMbaMdha kevo haze enuM anumAna karavA mATe prathama AdhArabhUta grantha "kumArapAlapratibodha'mAMthI kaMIka jANakArI maLe che-- budhajanonA cUDAmaNi bhuvanaprasiddha siddharAjane saMpUrNa saMzayasthAnomAM te pUchavA yogya hatA. mithyAtvathI mugdhamati hovA chatAM paNa temanA upadezathI jayasiha rAjA jinendranA dharmamAM anuraktamanA banyo. temanA prabhAvamAM AvIne ja teNe te ja nagaramAM (aNahilapuramAM) ramya "rAjavihAra' nirmANa karyo ane siddhapuramAM cAra jina pratimAothI samRddha "siddhavihAra' baMdhAvyo. jayasiMhadevanA kahevAthI A munIndra "siddhahema' vyAkaraNa racyuM, te niHzeSa zabdalakSaNanuM nidhAna che. amRtamayI vANImAM vizAla evA temane na maLavAthI jayasiMhadevanA cittamAM eka kSaNa paNa santoSa thato na hato."- kumArapAlapratibodha, pR. 22. A kathanamAM ghaNuM badhuM aitihAsika tathya jaNAya che. hemacandra ane jayasiMhano saMbaMdha kramazaH gADha thayo haze, ane potAnI vidvattA ane vizada pratipAdanazailIthI (je temanA granthomAM spaSTa dekhAya che) hemacandra jayasiMhanA vicArasArathi banyA haze. jayasiMhanA uttejanathI hemacandrane vyAkaraNa, koza, chaMda ane alaMkArazAstra racavAnuM nimitta maLyuM ane potAnA rAjAnuM kIrtana karanAruM, vyAkaraNa zikhavADanAruM tathA gujarAtanA lokajIvananA pratibiMbane dhAraNa karanAruM 'jyAzraya" nAmanuM kAvya racavAnuM mana thayuM. iSTa devatAnI upAsanAnI bAbatamAM jayasiMha kaTTara zaiva ja rahyA e kumArapAlapratibodhanA " micchatta-mohiya-maI" - mithyAtvamohitamati vizeSaNathI ja phalita thAya che. paraMtu evuM mAnavAnuM kAraNa che ke dharmavicAraNAnA viSayamAM sAra grahaNa karavAnI udAra vivekabuddhithI hemacandranI carcAo thatI haze; ane ghaNo saMbhava che ke Itara dharmo upara AkSepa karyA vinA ja temaNe jaina dharmanA siddhAntone samajAvI jayasiMhane temanAmAM "anurakta manavALo karyo haze. prabandhacintAmaNi'nA "sarvadarzanamAnyatA' nAmanA prabandhano ahIM ullekha karavo ucita gaNAze- "saMsArasAgarane pAra karavAnA icchuka zrI siddharAja "devatattva' ane 1. yAzraya (sarga 15, zloka 16) anusAra siddhapuramAM jayasiMhecarama tIrthaMkara mahAvIra svAmInuM maMdira baMdhAvyuM hatuM. anya ullekho mATe juo kAvyAnuzAsanaprastAvanA pR. 188. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA pAtratattva'nI jijJAsAthI badhA dArzanikone pUche che, ane badhA potAnI stuti ane bIjAonI nindA kare che. AcArya hemacandra purANomAMthI kathA kahIne, sAMDha banelo pati kharI oSadhi khAvAthI je rIte pAcho manuSya banI zakyo tevI rIte bhaktithI sarvadarzanane ArAdhavAthI svarUpa na jANavA chatAM paNa mAnava mukti meLave che, evo abhiprAya Ape che." A sarvadarzanamAnyatA'nI dRSTi sAmpradAyika cAturInI hatI jema ke DaoN. byulDara mAne che, athavA sAragrAhI vivekabuddhimAMthI uddabhavI hatI eno nirNaya karavA mATenuM koIbAhya sAdhana nathI. paraMtu anekAntavAdanA rahasyajJa hemacandramAM evI vivekabuddhinI saMbhAvanA che kAraNa ke hemacandra ane anya jaina tArkika anekAntane "sarvadarzanasaMgraha'' tarIke paNa ghaTAve che. te uparAMta te yugamAM bIjA sampradAyomAM paNa AvI vizAladaSTivALA vicArakonAM dRSTAnto maLe che. prathama bhImadevanA samayamAM zaivAcArya jJAnabhikSu ane suvihita jaina sAdhuone pATaNamAM sthAna apAvanAra purohita somezvaranAM dRSTAnta "prabhAvakacarita'mAM varNavAyelAM che. arthAtu pratyeka sampradAyamAM ochAvattA udAramati AcAryonA hovAnI saMbhAvanA che. evuM mAnavA mATe kAraNa che ke mAlavavijaya pachIthI zarU karI jayasiMhanA mRtyu sudhI temanI sAthe hemacandrano saMbaMdha abAdhita rahyo; arthAt vi.saM. 1191nA aMtathI vi.saM. 1199nA AraMbha sudhI lagabhaga sAta varSa A saMbaMdha astulita rahyo. jayasiMhanA mRtyunA samaye hemacandranI uMmara pa4 varSanI hatI. A sAta varSomAM hemacandranI sAhityasAdhanAnAM aneka phaLa gujarAtane maLyAM. AcArya hemacandrano kumArapAla sAthe prathama paricaya kayA varSamAM thayo e jANavAnuM koI sAdhana upalabdha nathI. kumArapAlapratibodha'mAMthI evuM jANavA maLe che ke maMtrI vAbhaTadeva (bAhaDadeva) dvArA, kumArapAla rAjA banyA pachI te hemacandranI sAthe gADha paricayamAM AvyA haze. paraMtu DaoN. byulDaranA kathana anusAra sAmrAjaya nimittaka yuddha pUruM thayA pachI prathama paricaya thayo haze evuM mAnavA mATe koI kAraNa nathI. to paNa dharmano vicAra karavAno avasara te prauDhavayanA rAjAne te pachI maLyo haze. 1. juo siddhahema- "sanadarzanamUhAtmAmAzraya' ityAdi, pR. 2 ane siddharSinI vivRti sahita "nyAyAvatAra'pR. 128. 2. kAvyAnuzAsana prastAvanA, pR. 283. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakArano paricaya jayasiMha sAtheno paricaya samavayaska vidvAna mitra jevo lAge che jyAre kumArapAlanI sAtheno paricaya guru-ziSya jevo jaNAya che. hemacandranA upadezathI, evuM jANavA maLe che ke, kumArapAla potAnA jIvananI uttarAvasthAmAM prAyaH bAra vratadhArI zrAvaka jevA banI gayA haze. paraMtu te uparathI evuM anumAna karavAnI AvazyakatA nathI ke kumArapAle potAnA kuLadeva zivanI pUjA choDI ja dIdhI haze.1 hemacandranA upadezathI kumArapAle kevaLa potAnA ja jIvanamAM parivartana na karyuM paraMtu gujarAtane durvyasanomAMthI mukta karavAnA yogya prayatno paNa karyA. temAM paNa khAsa karIne jugAra ane maghano pratibaMdha karAvyo, ane nirvaMzanA dhanApaharaNano kAyado paNa rada karyo. hemacandranA sadupadezathI yajJayAgAdimAM pazuhiMsA baMdha thaI ane kumArapAlanA sAmantronA zilAlekho anusAra amuka amuka divasa mATe pazuhiMsAno pratibaMdha paNa karavAmAM Avyo hato. kumArapAle aneka jaina maMdiro paNa baMdhAvyAM hatAM jemAMthI eka 'kumAravihAra' nAmanA maMdiranuM varNana hemacandranA ziSya rAmacandre 'kumAravihArazataka'mAM karyuM che. 'moharAjaparAjaya' nAmanA samakAlInaprAya nATakamAM paNa A ghaTanAono rUpakamaya ullekha che. 51 te samayanA anya mahApuruSonI sAthenA hemacandranA saMbaMdha tathA vartana viSayaka thoDIka jANavA jevI sAmagrI maLe che. e vAta pahelAM kahI ja gayA chIe ke udayana maMtrInA gharamAM temanA putro sAthe bALapaNamAM gaMgadeva rahyA hatA. hemacandrane sAdhu banAvavAmAM paNa udayana maMtrIe atyadhika bhAga lIdho hato. tyAra pachI udayanaputra bAhaDa dvArA kumArapAla sAthe hemacandrano gADha paricaya thayo hato eno nirdeza paNa ame karI dIdho che. 'prabhAvakacarita'mAM 'mahAmati bhAgavata devabodha'no ullekha Ave che, temanI sAthe hemacandrano paraspara vidvattAnI kadara karanAro maitrIsaMbaMdha hato. vaDanagaranI prazastinA kavi zrIpAla sAthe paNa hemacandrano gADha paricaya hato. te samaye TrenacandranI sAhityika pravRtti pUrNa utsAhathI cAlI rahI hatI. siddhahema zabdAnuzAsana pachI kAvyAnuzAsana tathA chandonuzAsana kumArapAlanA samayamAM prasiddha thaI gayAM hatAM. saMskRta yAzrayano aMtima sarga tathA prAkRta U~cAzraya -- kumArapAlacirata 1. eka tarapha jevI rIte hemacandra potAnA granthomAM tene 'paramArthata' kahe che tevI ja rIte bIjI tarapha prabhAsapATaNanA 'gaMDa' bhAva bRhaspatie vi. saM. 1229(I.sa.1173)nA bhadrakAlInA zilAlekhamAM kumArapAlane 'mAhezvaranRpAguNI' kahyA che ane saMskRta yAzrayanA vIsamA sargamAM kumArapAlanI zivabhaktino ullekha che. juo krAvyAnuzAsana prastAvanA pR. 333 ane 287, Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA paNa te samaye lakhAyAM. apUrNa upalabdha "pramANamImAMsA'nI racanA anuzAsano pachI thaI. saMbhava che ke te hemacandranA jIvananI aMtima kRti hoya. yogazAstra, triSaSTizalAkApuruSacarita nAmanuM vizAla jaina purANa, stotra AdinI racanA paNa kumArapAlanA rAjyakAlamAM ja thaI hatI. temanA anya pUrvaracita granthomAM saMzodhana ane temanA upara svopajJa TIkAo lakhavAnI paNa pravRtti cAlatI hatI.' "prabhAvaka carita'mAM hemacandranA "AsthAna' (vidyAsabhA)nuM varNana che, te ullekhanIya che. hemacandranuM AsthAna jemAM vidvAno pratiSThita che, je brahmollAsanuM nivAsasthAna ane bhAratInuM pitRgRha che, jyAM mahAkavio abhinavagranthonuM nirmANa karavAmAM vyasta che, jyAM paTTikA (pATI) ane paTTa upara lekho lakhAI rahyA che, zabdavyutpattine mATe UhApoha thatA rahevAthI vAtAvaraNa manohara che, ane jyAM purANakavio dvArA prayukta zabdo daSTAnta tarIke ullekhavAmAM Ave che." [6] hemacandra rAjakIya viSayomAM keTalo bhAga lIdho haze e jANavA mATe nahivata zeyasAmagrI che. te eka rAjAnA sammAnya mitratulya ane bIjA rAjAnA gurusama hatA. rAjadarabAramAM agragaNya aneka jaina gRhasthonA jIvana upara temano prabhAva hato. udayana ane vADmaTa Adi maMtrIonI sAthe temano saMbaMdha gADha hato. evI paristhitimAM keTalAka loko hemacandrane rAjakIya viSayomAM mahattva detA hatA. paraMtu rAjanItika kahI zakAya evI eka ja vAtamAM parAmarzadAtA tarIke hemacandrano ullekha "prabandhakoza'mAM Ave che. jema siddharAjane koI sIdho uttarAdhikArI na hato tema kumArapAlane paNa koI sIdho uttarAdhikArI na hato. tethI siMhAsana kone ApavuM te aMge salAha levA mATe vRddha 1. kAvyAnuzAsana prastAvanA . 289 tathA pR. 255-261. 2. sacavAminavagranthanamahAvI pttttikaapttttsNghaatlikhymaanpdvrje|| zabdavyutpattaye'nyonyaM kRtohaapohbndhure| puraannkvisNdRssttdRssttaantiikRtshbdke| brahmollAsanivAse'tra bhaartiipitRmndir| zrIhemacandrasUrINAmAsthAne susthakovide / -prabhAvacarita, pR. 314, zloka 292-294. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 graMthakArano paricaya kumArapAla vRddha hemacandrane maLavA mATe upAzraye gayA; sAthe vasAha AbhaDa nAmanA jaina mahAjana paNa hatA. hemacandra dauhitra pratApamallane (jenI prazaMsA gaMDa bhAva bRhaspatinA zilAlekhamAM paNa Ave che) dharmastharya' mATe gAdI devAnI salAha ApI kAraNa ke sthApita dharma'no ajayapAlathI hUAsa saMbhavato hato. jaina mahAjana vasAha AbhaDe evI salAha ApI ke "game te thAya paNa potAno ja kAmano' e kahevata anusAra ajayapAlane ja rAja apAya.' A sivAya hemacandra anya koI rAjakIya carcAmAM spaSTapaNe bhAga lIdho hoya to tenuM pramANa mArI jANamAM nathI. siddharAjane hemacandra keTalA mAnya hatA enuM kumArapAlapratibodhamAM saMkSepamAM ja varNana che jayAre kumArapAlane hemacandra kevI rIte jaina banAvyA enA mATe to Akho grantha ja lakhAyo che. granthanA aMte eka zloka che - "prabhu hemacandranI asAdhAraNa upadezabhaktinI ame stuti karIe chIe, jemaNe atIndriya jJAnathI rahita hovA chatAM paNa rAjAne prabodhita karyo." "prabhAvacarita anusAra hemacandra vi. saM. 1229(I.sa. 1173)mAM 84varSanI uMmare divaMgata thayA. [7] hemacandraviracita granthonI samAlocanAnuM A sthAna nathI. pratyeka granthanA saMkSipta paricaya mATe paNa eka eka svataMtra lekhanI AvazyakatA rahe. zabdAnuzAsana, kAvyAnuzAsana, chandonuzAsana, abhidhAnacintAmaNi ane dezInAmamAlA - e granthomAM te te viSayanI te samaya sudhInI upalabdha saMpUrNa sAmagrIno saMgraha thayo che. te badhA te te viSayanA Akaragrantho che. granthonI racanA jotAM jaNAya che ke te grantho kramazaH AgaLa vadhavA mAMgatA vidyArthIonI AvazyakatA pUrNa karavAnA prayatno che. bhASA ane vizadatA A granthonuM mukhya lakSaNa che. mUla sUtro tathA te uparanI svopajJa 1. AmatraNAnA samAcAra hemacandranA eka vidveSI ziSya bAlacandra dvArA ajayapAlane maLyA hatA. juo prabandhakoza, pR. 98. 2. stumastrisandhyaM prabhuhemasUre rnnytulyaamupdeshshktim| atIndriyajJAnavivarjito'pi yatkSoNibhartuLadhita prabodham / / -kumArapAlapratibodha, pR.476 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA TIkAmAM pratyeka vyaktine tattadviSayaka jJAtavya badhA ja viSayo maLI zake che. adhika sUkSmatA tathA vistArathI gaMbhIra adhyayana karavA icchatA vidyArthIo mATe bRhata TIkAo paNa temaNe racI che. A rIte tarka, lakSaNa ane sAhityamAM pAMDitya prApta karavAnAM sAdhano pUrA pADIne gujarAtane temaNe svAvalaMbI banAvyuM ema kahIe to atyukti nahi thAya. hemacandra A rIte gujarAtanA vidyAcArya banyA. yAzraya saMskRta-prAkRta kAvyanuM prayojana paNa paThana pAThana ja che. A kAvyanI pravRtti vyAkaraNa zikhavADavuM ane rAjavaMzano ItihAsa varNavavo - A be prayojanonI siddhi mATe che. bAhya rUpa kliSTa hovA chatAM A kAvyanAM prasaMgavarNanomAM kavitva spaSTa jhaLake che. gujarAtanA sAmAjika jIvananA gaveSakane mATe kayAzrayano abhyAsa atyanta Avazyaka che. pramANamImAMsA nAmanA apUrNa upalabdha granthamAM pramANacarcA che, teno vizeSa paricaya AgaLa ApI dIdho che. triSaSTizalAkApuruSacarita to eka vizAla purANa che. hemacandranI vizAla pratibhAne jANavA mATe A purANano abhyAsa Avazyaka che. tenuM pariziSTa parva bhAratanA prAcIna ItihAsanI gaveSaNAmAM bahu ja upayogI che. yogazAstramAM jainadarzananA dhyeyanI sAthe yoganI prakriyAnA samanvayano samartha prayAsa che. hemacandrane yogano svAnubhava hato evuM temanA potAnA kathanamAMthI jANavA maLe dvAaizikAo tathA stotro sAhityika daSTie hemacandranI uttama kRtio che. utkRSTa buddhi tathA hRdayanI bhaktino temanAmAM subhaga saMyoga che.' bhAratabhUmi ane gujarAtanA ItihAsamAM hemacandranuM sthAna pramANonA AdhAre kevuM manAya? bhAratavarSanA saMskRta sAhityanA ItihAsamAM to te mahApaMDitonI paMktimAM sthAna pAme che; gujarAtanA ItihAsamAM temanuM sthAna vidyAcArya tarIke ane rAjAprajAnA AcAranA sudhAraka tarIke prabhAva pADanAra eka mahAna AcAryanuM che. - rasikalAla cho. parIkha 1. juo DaoN. AnandazaMkara dhruvanI syAdvAdamaMjarInI prastAvanA, pR. 18 ane 24. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga bIjo pramANamImAMsA mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcAryaviracitA svopajJavRttisahitA 5pramAnamImAMsA / anantadarzanajJAnavIryAnandamayAtmane / namo'rhate kRpAklRptadharmatIrthAya tAyine // 1 // bodhibIjamupaskartuM tattvAbhyAsena dhImatAm / jainasiddhAntasUtrANAM sveSAM vRttirvidhIyate // 2 // kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcAryaviracita svopajJavRttisahita pramANamImAMsA anantadarzanamaya, anantajJAnamaya, anantavIryamaya ane anantAnandamaya svarUpavALA tathA jagatanA sarva jIvo upara kRpA karIne temano uddhAra karavA mATe dharmatIrthanuM nirmANa ka2nA2A bhagavAna arjune huM namaskAra karuM chuM. (1) [Atyantika du:khamukti mATe jANavA ane zraddhA karavA Avazyaka sarva] tattvonA (=satyonA) abhyAsa vaDe buddhimAnonA bodhibIjasamyaktvano vikAsa karavAnA prayojanathI jaina siddhAntanuM pratipAdana karatAM svaracita sUtronI TIkAnI huM racanA karuM chuM. (2) 1. nanu yadi bhavadIyAnImAni jainasiddhAntasUtrANi tarhi bhavataH pUrvaM kAni kimIyAni vA tAnyAsanniti ? atyalpamidamanvayuGkthAH / pANini Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA piGgala- kaNAdA-'kSapAdAdibhyo'pi pUrvaM kAni kimIyAni vA vyAkaraNAdisUtrANItyetadapi paryanuyuGkSva ! anAdaya evaitA vidyAH saMkSepavistaravivakSayA navanavIbhavanti tattatkartRkAzcocyante / kiM nAzrauSIH 'na kadAcidanIdRzaM jagat' iti ? yadi vA prekSasva vAcakamukhyaviracitAni sakalazAstracUDAmaNibhUtAni tattvArthasUtrANIti / - 1. gist - jaina siddhAntanuM pratipAdana karatAM je sUtro upara Apa TIkA racI rahyA cho te sUtro jo ApanAM che to ApanA pahelAM kayAM sUtro hatAM ane te sUtro koNe racyAM hatAM? samAdhAna Ape to ghaNo ja adhUro prazna pUchyo. Ape to e paNa pUchavuM joItuM hatuM ke pANini pahelAM vyAkaraNanAM sUtro, piMgala pahelAM piMgalazAstranAM sUtro, kaNAda pahelAM vaizeSikadarzananAM sUtro kayAM hatAM ane te sUtro koNe racyAM hatAM ? - satya to e che ke A vidyAo anAdikAlIna che. paraMtu koI temanuM pratipAdana saMkSepathI kare che to koI vistArathI. A saMkSepa-vistAranA kAraNe te vidyAo navuM navuM rUpa dhAraNa kare che. tethI je temanuM saMkSepa ke vistArathI nirUpaNa kare che te temano 'kartA' kahevAya che. zuM Ape sAMbhaLyuM nathI ke 'jagata kadI AvuM hatuM ja nahi evI vAta nathI' ? [ arthAt, jagata to potAnA mULa rUpamAM sadaiva evuM ne evuM ja rahe che.] athavA to Ape jANavuM ja hoya ke mArA pahelAM jaina siddhAntanuM nirUpaNa karatAM sUtro koNe racyAM, to vAcakamukhya umAsvAtie racelAM 'tattvArthasUtra' joI lo; te 'tattvArthasUtra' sakaLa zAstromAM cUDAmaNi samAna uttama che. 2. yaghevam--gata,-dharmajIiiDavat praNameva inAmyate, kimanayA sUtrakAratvAhopuruSikayA ? maivaM vocaH; bhinnarucirhyayaM janaH tato nAsya svecchApratibandhe laukikaM rAjakIyaM vA zAsanamastIti yatkiJcidetat / 2. zaMkA- - jo ApanA pahelAM umAsvAtie tattvArthasUtra racI ja dIdhAM hatAM to pachI Apa 'sUtrakAra' banavAnuM gaurava prApta karavA zA mATe iccho cho ? akalaMka, dharmakIrti vagerenI jema prakaraNagranthanI racanA Apa zA mATe nathI karatA ? samAdhAna ddddddendado - evuM na kaho. mANase mANase rucimAM bhinnatA hoya che. tethI tenI potAnI icchAne rokavA mATe na to koI laukika pratibandha che ke na to koI rAjakIya Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda pa9 AjJA che. arthAt judA judA prathakAra koI paNa jAtanI rukAvaTa vinA potapotAnI icchA anusAra sUtra, vRtti yA prakaraNa Adi granthonI racanA kare che. tethI A Apano prazna arthahIna che. 3. tatra varNasamUhAtmakaiH padaiH, padasamUhAtmakaiH sUtraiH, sUtrasamUhAtmakaiH prakaraNaiH, prakaraNasamUhAtmakaiH AhnikaiH, AhnikasamUhAtmakaiH paJcabhiradhyAyaH zAstrametadaracayadAcAryaH / tasya ca prekSAvatpravRttyaGgamabhidheyamabhidhAtumidamAdisUtram atha pramANamImAMsA // 1 // 3. have, AcArye A zAstra pAMca adhyAyomAM racyuM che, ane pratyeka adhyAya aneka AhnikonA samUharUpa che, pratyeka Alika aneka prakaraNo (adhikaraNo)nA samUharUpa che, pratyeka prakaraNa aneka sUtronA samUharUpa che, pratyeka sUtra aneka padonA samUharUpa che tathA pratyeka pada aneka varSonA samUharUpa che. [buddhimAna puruSa granthanA pratipAdyaviSayane jANyA pachI ja te granthanA paThanapAThanamAM pravRtta thAya che. tethI prastuta zAstragranthanuM adhyayana karavAmAM buddhimAnane pravRtta karanAra heturUpa abhidheyaviSayane darzAvavA mATe A zAstragranthanuM A prathama sUtra che ve pramAAnI bhImAMsA 42vAmAM Ave cha. (1) 4. atha ityasya adhikArArthatvAcchAstreNAdhikriyamANasya prastUyamAnasya pramANasyAbhidhAnAt sakalazAstratAtparyavyAkhyAnena prekSAvanto bodhitAH pravartitAzca bhavanti / AnantaryArtho vA athazabdaH, zabda-kAvya chandonazAsanebhyo'nantaraM pramANaM mImAMsyata ityarthaH / anena zabdAnuzAsanAdibhirasyaikakartRkatvamAha / adhikArArthasya ca athazabdasyAnyArthanIyamAnakusumadAmajalakumbhAderdarzanamiva zravaNaM maGgalAyApi kalpata iti / maGgale ca sati paripanthivighnavighAtAt akSepeNa zAstrasiddhiH, AyuSmacchrotRkatA ca bhavati / parameSThinamaskArAdikaM tu maGgalaM kRtamapi na nivezitaM lAghavArthinA sUtrakAreNeti / 4. sUtrAta atha' zahano martha adhi|2 arthAt prArama che. tethI zAstragraMtha Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EUR0 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jeno prAraMbha kare che, jene prastuta karavAnuM zarU kare che te pramANa che ema jaNAvavAthI pUrA zAstragraMthanA tAtparyanuM (prayojananuM) vyAkhyAna thaI gayuM. tAtparyanA A spaSTa kathanathI buddhimAnone zAstragraMthanA tAtparyanuM jJAna thavAnA kAraNe teo [zAstragraMthanA adhyayanamAM] pravRtta thAya che. athavA 'atha' zabdano artha Anantarya (avyavahita uttarakAlikatA) che. A arthathI tAtparya e nIkaLe che ke zabdAnuzAsana, kAvyAnuzAsana ane chonuzAsana pachI have pramANanI mImAMsA karavAmAM Ave che. Ama kahetAM e paNa kahevAI ja gayuM ke zabdAnuzAsana AdinA ane A prastuta zAstragranthanA kartA eka ja arthAt AcArya hemacandra ja che. jema puSpamAlA, jalapUrNakuMbha, vagere bIjA prayojana mATe laI javAtAM hovA chatAM temanuM darzanamAtra maMgalakAraka che tema 'atha' zabda adhikA2nA arthamAM prayojAyo hovA chatAM tenuM zravaNamAtra maMgalakAraka che.ane maMgala hotAM pratibaMdhaka vighnono nAza thavAthI vilaMba vinA zAstragraMthanI racanA pUrNa thaI jAya che tathA zAstragraMthanA zrotAone (abhyAsIone) lAMbu AyuSya prApta thAya che. [sUtrakAre parameSThinamaskArarUpa maMgala kema karyuM nathI ? A praznano utta2 e che ke] sUtrakAre parameSThinamaskArarUpa maMgala karyuM to che paraMtu tene zabdabaddha nathI karyuM kAraNa ke te 'granthane saMkSipta ja rAkhavA mAMgatA hatA. 5. prakarSeNa saMzayAdivyavacchedena mIyate paricchidyate vastutattvaM yena tat pramANaM pramAyAM sAdhakatamam, tasya mImAMsA-- uddezAdirUpeNa paryAlocanam / trayI hi zAstrasya pravRttiH uddezo lakSaNaM parIkSA ca / tatra nAmadheyamAtrakIrttanamuddezaH, yathA idameva sUtram / uddiSTasyAsAdhAraNadharmmavacanaM lakSaNam / tad dvedhA sAmAnyalakSaNaM vizeSalakSaNaM ca / sAmAnyalakSaNamanantarameva sUtram / vizeSajJakSaNam ''vizavaH pratyakSam'' [..23] kRti / vibhAAstu vizeSalkssnnsyaivaanggmiti na pRthagucyate / lakSitasya 'idamitthaM bhavati nettham' iti nyAyataH parIkSaNaM parIkSA, yathA tRtIyaM sUtram / . - 5. ['pramANa' zabdanA traNa ghaTakAMzo che-- (1) 'pra' upasarga (2) mA mULa dhAtu ane (3) pratyaya lyuTU. upasarga 'pra'no artha che prakarSa. ahIM prakarSa che saMzaya, viparyaya ane anadhyavasAyano vyavaccheda karavo e. mA dhAtuno artha che nizcaya karavo ane pratyaya lyuno artha che sAdhana(karaNa)]. Ano abhiprAya e ke jenA dvArA saMzaya Adino vyavaccheda karIne vastutattvane jANavAmAM Ave che te pramANa che. Ama pramANa eTale pramAne arthAt vastutattvanA yathArtha nizcayAtmaka jJAnane utpanna karavAmAM sAdhakatama Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda sAdhana arthAt karaNa pramANanI mImAMsA eTale pramANanuM uddA AdivaDe paryAlocana. zAstrIya graMthanI pravRtti trevaDI hoya che--(1) uddeza, (2) lakSaNa ane (3) parIkSA. koI vastuno kevaLa nAmathI ullekha karavo te uddeza che, jemake A jara na. [A sUtramAM pramANano nAmamAtrathI ullekha che.] jeno uddeza karAyo hoya arthAta jeno nAmamAtrathI ullekha karavAmAM Avyo hoya tenA asAdhAraNa dharmanuM kathana karavuM te lakSaNa che. lakSaNa be prakAranuM hoya che - sAmAnya lakSaNa ane vizeSa lakSaNa. sAmAnya lakSaNanuM udAharaNa have pachInuM sUtra che. temAM sAmAnyarUpathI pramANanuM lakSaNa kahyuM che.] vizeSa lakSaNanuM udAharaNa che viza: pratyakSam (vizada samyagarbhanirNaya pratyakSa che)' [1.1.13] e sUtra. vibhAga arthAt bheda e to vizeSa lakSaNanuM ja aMga che. tethI vibhAgane judo jaNAvyo nathI. jenuM lakSaNa kahevAmAM AvyuM hoya tene aMge "A AvuM che, AvuM nathI" e pramANe yuktipUrvaka vicAraNA karavI te parIkSA che, tenuM udAharaNa che trIjuM sUtra.. 6. pUjitavicAravacanazca mImAMsAzabdaH / tena na pramANamAtrasyaiva vicAro'trAdhikRtaH, kintu tadekadezabhUtAnAM durnayanirAkaraNadvAreNa parizodhitamArgANAM nayAnAmapi - "pramANanayairadhigamaH" [tattvA0 1.6.] iti hi vAcakamukhyaH, sakalapuruSArtheSu mUrdhAbhiSiktasya sopAyasya sapratipakSasya mokSasya ca / evaM hi pUjito vicAro bhavati / pramANamAtravicArastu pratipakSanirAkaraNaparyavasAyI vAkkalahamAnaM syAt / tadvivakSAyAM tu "atha pramANaparIkSA" [pramANaparI. pR. 1] ityeva kriyeta / tat sthitametat -pramANanayaparizodhitaprameyamArga sopAyaM sapratipakSaM mokSaM vivakSituM miimaaNsaagrhnnmAvAti 2 6. "mImAMsA' zabdano artha che pUjita (prazasta) vicAra ane pUjita vacana.tethI A granthamAM kevaLa pramANano ja vicAra prastuta nathI, paraMtu pramANanA eka aMzabhUta tathA durnayonuM nirAkaraNa karIne pramANanA mArgane parizuddha karanArA nayono paNa vicAra karavAmAM Avaze. vAcakamukhya umAsvAtie kahyuM che, "pramANaaurIdhAma: arthAtu pramANo ane nayothI ja tattvonuM samyagu jJAna thAya che tattvArthasUtra, 1.6.]. vaLI, pramANa ane naya uparAMta sakala puruSArthomAM zreSTha mokSano, mokSanA upAyono ane mokSanA virodhIono paNa A granthamAM vicAra karavAmAM Avaze. A rIte arthAta A badhAMno vicAra karavAthI vicAra pUjita bane che. pramANamAtrano vicAra to pramANanA pratipakSa apramANanA nirAkaraNamAM ja paryavasAna pAmato hovAthI kevaLa vAkalA ja banI Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 2 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jAya. jo sirpha pramANano ja vicAra karavo abhipreta hota to sUtrakAre 'tha praHITYrIkSA' primANaparIkSA, pR. 1] evuM ja sUtra racyuM hota. eTale A barAbara sthApita thayuM ke pramANo ane nayo vaDe parizuddha karAyelA prameyamArgane - upAyo ane virodhIo sahita mokSane nirUpavAno potAno Azaya che e jaNAvavA mATe AcArye sUtramAM "mImAMsA' zabdano prayoga karyo che. (1) 7. tatra pramANa sAmAnyanakSAmaTiM- sagarthanirdhAya: pramANam | 2 | 7. have AcArya pramANasAmAnyanuM lakSaNa kahe che- ' arthano (vastuno) samyapha nizcaya pramANa che. (2) 8. pramANam iti lakSyanirdezaH, zeSaM lakSaNam, prasiddhAnuvAdena hyaprasiddhasya vidhAnaM lakSaNArthaH / tatra yattadavivAdena pramANamiti dhammi prasiddhaM tasya samyagarthanirNayAtmakatvaM dharmo vidhIyate / atra pramANatvAditi hetuH / na ca dhammiNo hetutvamanupapannam bhavati hi vizeSe dhammiNi tatsAmAnyaM hetuH, yathA ayaM dhUmaH sAgniH, dhUmatvAt, pUrvopalabdhadhUmavat / na ca dRSTAntamantareNa na gamakatvam; antarvyAptyaiva sAdhyasiddheH, 'sAtmakaM jIvaccharIram, prANAdimattvAt' ityAdivaditi darzayiSyate / * 8. sUtragata 'pramANa' pada lakSya che ane bAkIno bhAga arthAta "samya arthanirNaya lakSaNa che, jJAta vastune jaNAvI tenI bAbatamAM ajJAta dharmanuM vidhAna karavuM e lakSaNano artha che. ahIM pramANa e dharmI badhAne nirvivAda jJAta che. temAM samyagarbhanirNayAtmakatva dharmanuM, je prativAdIne ajJAta che tenuM, vidhAna karavAmAM Ave che. ahIM "pramANatva' hetu che. dharmAnuM (pakSanuM) hetu hovuM ghaTatuM nathI ema nahi. vizeSa dharmImAM sAmAnya dharmI hetu ghaTe che. ahIM pramANavizeSa pakSa che ane pramANasAmAnya hetu che.] tenuM udAharaNa A anumAna che - A dhUma agnisahita che, kAraNa ke te dhUma che, jema ke pUrvopalabdha dhUma. jima A anumAnamAM viziSTa (vivAdagrasta) dhUma pakSa che ane dhUmasAmAnya hetu che tema prakRti anumAnamAM paNa samajavuM.] vaLI, daSTAnta vinA hetu gamaka na banI zake e vAta paNa barobara nathI. antarthAptithI ja sAdhyanI siddhi thaI jAya che. AnuM udAharaNa A anumAna che-jIvatuM zarIra sAtmaka che, kAraNa ke te prANAdivALuM che. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda AnA upa2 pachIthI vicAra karI dRSTAnta vinA paNa hetu gamaka banI zake e darzAvavAmAM Avaze. 9. tatra nirNayaH saMzayA'nadhyavasAyAvikalpakatvarahitaM jJAnam / tato nirNayapadenAjJAnarUpasyendriyasatrikarSAdeH, jJAnarUpasyApi saMzayAdeH pramANa ', 63 tvaniSedhaH / 9. nirNaya eTale saMzayatva, adhyavasAyatva ane nirvikalpakatva dharmothI rahita jJAna. tethI 'nirNaya' padathI ajJAnarUpa indriyasannikarSanI tathA jJAnarUpa hovA chatAM paNa saMzaya AdinI pramANatAno niSedha karavAmAM Avyo che. 10. gayate'aMte vA artho deyopATeyopekSaLIyatakSaLa:, phreyasya hAtuma, upAdeyasyopAdAtum, upekSaNIyasyopekSitum arthyamAnatvAt / na cAnupAdeyatvAdupekSaNIyo heya evAntarbhavati; aheyatvAdupAdeya evAntarbhAvaprasakteH / upekSaNIya eva ca mUrddhAbhiSikto'rthaH, yogibhistasyaivAryamANatvAt / asmadAdInAmapi heyopAdeyAbhyAM bhUyAnevopekSaNIyo'rthaH ; tannAyamupekSituM kSamaH / arthasya nirNaya iti karmaNi SaSThI, nirNIyamAnatvena vyApyatvAdarthasya / arthagrahaNaM ca svanirNayavyavacchedArthaM tasya sato'pyalakSaNatvAditi vakSyAmaH / www. 10. [prayojananI siddhi mATe] jene prApta karavAmAM Ave che ke icchavAmAM Ave che te 'artha' che. arthanA traNa prakAra che heya arthAt tyAgavA yogya, upAdeya arthAt grahaNa karavA yogya ane upekSaNIya arthAt upekSA karavA yogya. arthanA A traNa prakA2 che kAraNa ke ApaNI icchA traNa prakAranI che ApaNe heyane tyajavAnI, upAdeyane grahaNa karavAnI ane upekSaNIyanI upekSA karavAnI icchA karIe chIe. upekSaNIya artha anupAdeya hovAthI heya arthamAM ja samAveza pAme che ema na kahevuM joIe kAraNa ke ema kahetAM to te aheya hovAthI upAdeyamAM ja tenA samAvezanI Apatti Ave. kharekhara to upekSaNIya artha ja saMkhyAnI dRSTie pradhAna, atyaMta mahattvano artha che kAraNa ke yogIo tenI ja (upekSA karavAnI) icchA kare che. [arthAt yogIo mATe badhA ja artho upekSaNIya che. tyAga-grahaNa dveSa-rAganA sUcaka che. yogIomAM rAga-dveSa nathI eTale grahaNa-tyAga nathI, pariNAme temane mATe heya-upAdeya artho nathI.] ApaNA mATe paNa heya ane upAdeya arthonI apekSAe upekSaNIya artho ghaNA badhA che, tethI upekSaNIya arthanI upekSA karavI ucita nathI, [arthAt upekSaNIya arthone Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA heya arthonA vibhAgamAM samAviSTa karavA ucita nathI, temano svataMtra vibhAga mAnavo ja joIe.] "arthanirNaya' eTale arthano nirNaya. ahIM karma vibhaktimAM chaThThI vibhaktino prayoga thayo che, kAraNa ke jeno nirNaya karavAmAM Ave che te artha che. sUtramAM 'artha" padanuM grahaNa svanirNayane bAkAta karavA mATe che, kAraNa ke pramANamAM svanirNaya hovA chatAM te pramANanuM lakSaNa nathI. te pramANanuM lakSaNa kema nathI e vAta pachI samajAvIzuM. 11. samyag ityaviparItArthamavyayaM samaJcatervA rUpam / tacca nirNayasya vizeSaNam, tasyaiva samyaktvA'samyaktvayogena vizeSTamucitatvAt; arthastu svato na samyag nApyasamyagiti sambhavavyabhicArayorabhAvAnna vizeSaNIyaH / tena samyag yo'rthanirNaya iti vizeSaNAdviparyayanirAsaH / tato'tivyAptyavyAptyasambhavadoSavikalamidaM pramANasAmAnyalakSaNam // 2 // 11. "samyapha avyaya che, ane teno artha che yathArtha, aviparIta. athavA "sam upasargapUrvaka anyU dhAtuthI "samyapha zabda banyo che. "samyak pada nirNayanuM vizeSaNa che, kAraNa ke nirNaya ja samyaka ke asamyapha hoI zake che, eTale samyapha vizeSaNa tene lagAvavuM ucita che. artha pote na to samyapha hoya che, na to asamyapha eTale arthane samyapha vizeSaNa na lagAvavuM joIe; jyAM saMbhava yA vyabhicArano abhAva hoya tyAM vizeSaNa lagAvavAno artha nathI. tethI arthano je nirNaya samyapha hoya te pramANa evo artha samajavo joIe. nirNayane samyaku vizeSaNa lagAvavAthI viparyayajJAnanI pramANatAno nirAsa thaI jAya che. [tAtparya e che ke "nirNaya' padathI to saMzaya, anadhyavasAya ane nirvikalpaka jJAnanI pramANitAno niSedha karI dIdho che, paraMtu viparyayajJAnanI pramANatAno niSedha tenAthI nathI thato kAraNa ke viparyayajJAna nirNayarUpa hoya che. tethI tenI pramANatAno niSedha karavA mATe "samyapha pada lakSaNamAM mUkyuM che. viparyayajJAna nirNayarUpa hovA chatAM samyapha nathI hotuM.] A rIte pramANanuM lakSaNa ativyApti, avyApti ane asaMbhava e traNeya doSothI rahita che. 12. nanu arthanirNayavat svanirNayo'pi vRddhaiH pramANalakSaNatvenoktaH prA vaparAmAsi' [cAyAva. 3] ti, vArthavyavasAyAtma jJAne pramANam" [tattvArthazlokavA. 1.10.77] iti ca / na cAsAvasan, 'ghaTamahaM jAnAmi' ityAdau kartRkarmavat jJapterapyavabhAsamAnatvAt / na ca apratyakSopa Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda lambhasyArthadRSTiH prasiddhyati / na ca jJAnAntarAt tadupalambhasambhAvanam, tasyApyanupalabdhasya prastutopalambhapratyakSIkArAbhAvAt / upalambhAntarasambhAvane cAnavasthA / arthopalambhAt tasyopalambhe anyonyAzrayadoSaH / etena 'arthasya sambhavo nopapadyeta na ce[t] jJAnaM syAt' ityarthApattyApi tadupalambhaH pratyuktaH; tasyA api jJApakatvenAjJAtAyA jJApakatvAyogAt / arthApattyantarAt tajjJAne anavasthetaretarAzrayadoSApattestadavasthaH paribhavaH / tasmAdarthonmukhatayeva svonmukhatayApi jJAnasya pratibhAsAt svanirNayAtmakatvamapyasti / nanu anubhUteranubhAvyatve ghaTAdivadananubhUtitvaprasaGgaH; maivaM vocaH; jJAtuAtRtveneva anubhUteranubhUtitvenaivAnubhavAt / na cAnubhUteranubhAvyatvaM doSaH; arthApekSayAnubhUtitvAt, svApekSayA'nubhAvyatvAt, svapitRputrApekSayaikasya putratvapitRtvavat virodhAbhAvAt / na ca svAtmani kriyAvirodhaH; anubhavasiddhe'rthe virodhAsiddheH / anumAnAcca svasaMvedanasiddhiH; tathAhi - jJAnaM prakAzamAnamevArthaM prakAzayati, prakAzakatvAt pradIpavat / saMvedanasya prakAzyatvAt prakAzakatvamasiddhamiti cet; na; ajJAnanirAsAdidvAreNa prakAzakatvopapatteH / na ca netrAdibhiranaikAntikatA; teSAM bhAvendriyarUpANAmeva prakAzakatvAt / bhAvendriyANAM ca svasaMvedanarUpataiveti na vyabhicAraH / tathA, saMvit svaprakAzA, arthapratItitvAt, yaH svaprakAzo na bhavati nAsAvarthapratItiH yathA ghaTaH / tathA, yat jJAnaM tat AtmabodhaM pratyanapekSitaparavyApAram, yathA gocarAntaragrAhijJAnAt prAgbhAvi gocarAntaragrAhijJAnaprabandhasyAntyajJAnam, jJAnaM ca vivAdAdhyAsitaM rUpAdijJAnamiti / saMvit svaprakAze svAvAntarajAtIyaM nApekSate, vastutvAt, ghaTavat / saMvit paraprakAzyA, vastutvAt, ghaTavaditi cet, na; asyAprayojakatvAt, na khalu ghaTasya vastutvAt paraprakAzyatA api tu buddhivyatiriktatvAt / tasmAt svanirNayo'pi pramANalakSaNamastvityAzaGkayAha svanirNayaH sannapyalakSaNam, apramANe'pi bhAvAt // 3 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA prAcIna AcAryoe arthanirNayanI jema svanirNayane paNa pramANanuM ww 12. gistlakSaNa kahyuM che . 'pramALuM svaparAvamApti (sva ane parane prakAzita karanAruM jJAna ja pramANa che)' [nyAyAvatAra 1] tathA 'svArthavyavasAyAtma jJAna pramALam (je jJAna sva ane arthano nizcaya kare che te pramANa che)' [tattvArthazlokavArtika 1.10.77]. A kathana khoTuM nathI, kAraNa ke 'huM ghaTane jANuM chuM' ityAdi AkAranI pratItiomAM jema 'huM' e kartAnuM ane 'ghaTane' e karmanuM jJAna thAya che tema 'jANuM chuM' e jJamikriyAnuM arthAt jJAnanuM paNa jJAna thAya che. vaLI, jene jJAnanuM jJAna (je sadA pratyakSarUpa hoya che) nathI thatuM, tene pelA jJAna dvArA arthanuM jJAna thaI zakatuM nathI. bIjA jJAna vaDe prathama jJAnanuM jJAna ane prathama jJAna vaDe arthanuM jJAna saMbhavatuM nathI, kAraNa ke peluM bIjuM jJAna ajJAta hovAthI prathama jJAnane jANI zakatuM nathI. jo bIjA jJAnane jANavA mATe trIjuM jJAna mAnavAmAM Ave to e pramANe mAnatAM anavasthAdoSanI Apatti Ave. prathama jJAna (arthajJAna) bIjA jJAnane (arthajJAnajJAnane) ane bIjuM jJAna prathama jJAnane jANI le che evuM mAnatAM anyonyAzrayadoSanI Apatti Ave. jo mane arthajJAna na thayuM hota to huM 'artha che' evo vyavahAra na karata paraMtu huM 'artha che' evo vyavahAra karuM chuM tethI mane arthajJAna thayuM che--A rIte arthApattithI arthajJAnanuM jJAna thAya che evo mata paNa upara je kahyuM che tenAthI nirasta thaI jAya che. te A pramANe arthapatti paNa jJApaka che, tethI jyAM sudhI te pote ajJAta hoya tyAM sudhI te jJApaka thaI zakatI ja nathI. bIjI arthapattithI pahelI arthAttanuM jJAna mAnatAM anavasthA ane ItaretarAzraya doSonI Apatti AvatI hovAthI muzkelI jemanI tema ja rahe che. tethI mAnavuM joIe ke jema jJAna artha tarapha unmukha thaI arthane jANe che tema potAnI ta2pha unmukha thaI potAne paNa jANe che, eTale jJAna arthanirNAyakanI jema svanirNAyaka paNa che. jo jJAna pote potAne jANatuM hoya to te jJeya banI jAya ane jJeya banI javAne kA2Ne ghaTa vagerenI jema te jJAna na rahe * ane Ama jJAna jJAnatvahIna banI javAnI Apatti Avaze. AvI Apatti ApavI yogya nathI. jJAtA (huM arthAt kartA)nuM jyAre jJAna thAya che tyAre te paNa jJeya bane che, paraMtu jJAtA jJAtA tarIke ja zeya bane che, tethI zaiya banavA chatAM tenA jJAtRtvanI hAni thatI nathI. tevI ja rIte jyAre jJAna pote potAne jANe che tyAre te potAnuM jJeya bane che, paraMtu jJAna jJAna tarIke ja jJeya bane che, tethI jJAnanA jJAnatvanI hAni thatI nathI. jJAnanA zeya banavAmAM koI doSa nathI, kAraNa ke arthanI apekSAe te jJAna che ane potAnI apekSAe te jJeya che. eka ja puruSa potAnA pitAnI apekSAe putra che ane potAnA putranI apekSAe pitA che. jema bhinna bhinna apekSAe eka ja puruSanA pitA ane putra banne hovAmAM koI virodha nathI tema bhinna --- 66 c ---- Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda bhinna apekSAe eka ja jJAna jJAna paNa hoya ane joya paNa to temAM koI virodha nathI. [jema talavAra pote potAne kApI zakatI nathI tema jJAna paNa pote potAne jANI zake nahi] kAraNa ke tema mAnavAmAM kartAnA potAnA upara ja kriyAvyApAra thavAno virodha Ave arthAta eka ja kriyAmAM kartA ane karma bannene eka mAnavAno virodha Ave kAraNa ke eka ja kriyAmAM kartA ane karma banne eka hoI zake ja nahi-Ama kahevuM ucita nathI. tenuM kAraNa e che ke je vastu anubhavasiddha hoya temAM virodha saMbhavato nathI. vaLI, anumAna pramANathI svasaMvedana (arthAt jJAne pote potAne jANavuM) siddha thAya che. te A pramANe-(1) jJAna pote prakAzamAna banIne ja arthane prakAzita kare che kAraNa ke te prakAzaka che. je je prakAzaka hoya che te pote prakAzamAna banIne ja arthane che prakAzita kare che, jema ke dIpaka. jJAna svasaMvedanazIla hotAM te prakAzya che ane prakAzyanuM prakAzaka hovuM asiddha che AvI AzaMkA ayogya che, kAraNa ke ajJAnanivAraNa vagere karavAne kAraNe jJAnanuM prakAzatva ghaTe che. netra vagere indriyo svayaM prakAzamAna thayA vinA ja arthane prakAzita kare che arthAt arthaprakAzaka bane che eTale prakAzakatva hetu arnakAntika che ema kahevuM paNa barAbara nathI kAraNa ke bhAvendriyo ja prakAzaka che ane teo svayaMprakAzamAna paNa hoya che, svasaMvedI paNa hoya che eTale vyabhicAra doSa nathI. (2) jJAna svaprakAzaka che kAraNa ke te arthaprakAzaka che, je svaprakAzaka nathI te arthaprakAzaka paNa nathI, jema ke ghaTa. (3) jJAna pote potAne jANavA mATe bIjA koI jJAnanI apekSA nathI rAkhatuM, kAraNa ke te jJAna che, je je jJAna hoya che te potAne jANavA bIjA jJAnanI apekSA nathI rAkhatuM, jema ke viSayAntaragrAhI jJAnanI pahelAM thanArA viSayAntaragrAhI jJAnapravAhanuM aMtimajJAna. ane jenI bAbatamAM vivAda che te jJAna rUpAdinuM jJAna che. tAtparya e che ke koI vyaktine atyAre ghaTanuM jJAna thaI rahyuM che arthAt ghaTajJAnono pravAha cAlI rahyo che. have dhyAna ghaTa uparathI paTa upara jatAM paTanuM jJAna thavA lAgyuM. ahIM vicAraNIya prazna e che ke jyAM sudhI ghaTajJAnono pravAha cAlI rahyo hato tyAM sudhI to koI kahI zake ke pachI pachInuM ghaTajJAna pahelAM pahelAMnA ghaTajJAnane jANe che, paraMtu te pravAhanA aMtimakSaNavartI ghaTajJAnane koNa jANaze? yAda rAkhavuM joIe ke antimakSaNavartI ghaTajJAna pachI vinA aMtara tarata ja paTajJAna utpanna thayuM che ane paTajJAna potAnA pUrvavartI ghaTajJAnane jANI zake nahIM, te to paTane ja jANaze. AvI paristhitimAM mAnavuM paDaze ke te ghaTajJAna pote potAne jANe che, to pachI jema ghaTajJAnanA pravAhanuM aMtimajJAna pote potAne jANe che tema pUrvavartI ghaTajJAno paNa pote potAne jANe che ema mAnavuM ja joIe.] (4) jJAna potAnA jJAna mATe potAnA avAntara jAtIyanI arthAt sajAtIya jJAnAntaranI apekSA nathI rAkhatuM kAraNa Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA ke te vastu che, je je vastu che te potAnA jJAna mATe potAnA avAntarajAtIyanI apekSA nathI rAkhatI, jema ke ghaTa. arthAta jema ghaTane jANavA mATe bIjA ghaTanI AvazyakatA nathI hotI tema jJAnane jANavA mATe bIjA jJAnanI AvazyakatA nathI hotI. jo koI kahe ke jJAna vastu hovAnA kAraNe ghaTanI jema paraprakAzya che, to tema kahevuM ayogya che. ahIM 'vastu hovAnA kAraNe e hetu aprayojaka che. kharekhara ghaTa vastu hovAnA kAraNe paraprakAzya nathI paNa jJAnabhinna hovAnA kAraNe paraprakAzya che. A badhI carcA uparathI e siddha thAya che ke jJAna jema arthano nirNaya kare che tema potAno nirNaya paNa kare che.] tethI svanirNayane paNa pramANanuM lakSaNa mAnavuM joIe evI zaMkAnuM samAdhAna karavA AcArya kahe che - pramANamAM svanirNayarUpa dharma hovA chatAM te pramANanuM lakSaNa nathI kAraNa ke svanirNayarUpa dharma apramANamAM paNa hoya che. (3) 13. sannapi iti paroktamanumodate / ayamarthaH - na hi asti ityeva sarvaM lakSaNatvena vAcyaM kintu yo dharmo vipakSAd vyAvarttate / svanirNayastu apramANe'pi saMzayAdau vartate; nahi kAcit jJAnamAtrA sAsti yA na svasaMviditA nAma / tato na svanirNayo lakSaNamukto'smAbhiH, vRddhaistu parIkSArthamupakSipta rUtyakoSaH rUA. 13. "svanirNayarUpa dharma hovA chatAM ema kahIne prAcIna AcAryonA kathananuM anumodana karavAmAM AvyuM che. abhiprAya A che - koI vastumAM je dharmo hoya te badhAne te vastunA lakSaNa tarIke na jaNAvI zakAya. paraMtu kevaLa te ja dharmane tenuM lakSaNa kahI zakAya je dharma te vastune vipakSathI (alakSyathI) judI pADato hoya. svanirNayarUpa dharma to pramANanI jema saMzaya vagere apramANamAM paNa hoya che. koI paNa jJAna evuM nathI je svasaMvedI na hoya, arthAta pramANajJAna paNa svasaMvedI hoya che ane apramANajJAna paNa svasaMvedI hoya che. tethI ame svasaMvedanane (svanirNayane) pramANanuM lakSaNa kahyuM nathI. prAcIna AcAryoe to parIkSA mATe pramANanA lakSaNamAM teno samAveza karyo che, tethI temanuM tema karavuM doSarUpa nathI. (3) __14. nanu ca paricchinnamarthaM paricchindatA pramANena piSTaM piSTaM syAt / tathA ca gRhItagrAhiNAM dhArAvAhijJAnAnAmapi prAmANyaprasaGgaH / tato'pUrvArthanirNaya ityastu lakSaNam, yathAhuH - "svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam" [parIkSAmu. 2.2] ti, "tatrApUrvArthavijJAnam' kRti re I tatrI Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda grahISyamANagrAhiNa iva gRhItagrAhiNo'pi nAprAmANyam // 4 // 14. zaMkA-jANelA arthane jANatuM jJAna to piSTapeSaNa ja kare che. ane tene pramANa mAnIe to gRhItagrAhI (jANelAne jANanArA) dhArAvAhika jJAnane pramANa mAnavAnI Apatti Ave. tethI [arthanirNaya' ne badale] "apUrvArthanirNayane pramANa kahevuM joIe. arthAt je jJAna pahelAM na jANelI vastuno nirNaya kare che te jJAna ja pramANa che ema kahevuM joIe, jema ke pUrvAcAryoe kahyuM che - "vApUrvArthavyavasAyAtma jJAnaM pram ja jJAna potAno ane apUrva arthano nizcaya (vyavasAya) kare che te jJAna pramANa che [parIkSAmukha 1.1] tathA taTa pUrvArthavijJAnam (apUrva arthanuM vijJAna pramANa che)'.A zaMkAnA samAdhAnamAM AcArya kahe che- jema bhaviSyamAM grahaNa karavAnI (jANavAnI) vastunuM vartamAnamAM grahaNa karanAruM (jANanAruM) jJAna apramANa nathI tema bhUtakALamAM jJAta vastune vartamAnamAM jANanAruM jJAna paNa apramANa nathI. (4) 15. yamartha - dravyApekSA vI gRhIta hindu vipratiSiAta paryAyApekssyaa vA ? tatra paryAyApekSayA dhArAvAhijJAnAnAmapi gRhItagrAhitvaM na sambhavati, kSaNikatvAt paryAyANAm tatkathaM tannivRttyarthaM vizeSaNamupAdIyeta? atha dravyApekSayA; tadapyayuktam; dravyasya nityatvAdekatvena gRhItagrahISyamANAvasthayorna bhedaH / tatazca kaM vizeSamAzritya grahISyamANagrAhiNaH prAmANyam, na gRhItagrAhiNaH? api ca avagrahehAdInAM gRhItagrAhitve'pi prAmANyamiSyata eva / na caiSAM bhinnaviSayatvam; evaM zavagRhItasya anIhanAt, Ihitasya anizcayAdasamaJjasamApadyeta / na ca paryAyApekSayA anadhigatavizeSAvasAyAdapUrvArthatvaM vAcyam; evaM hi na kasyacid gRhItagrAhitvamityuktaprAyam / 15. Ano abhiprAya A che - jJAna dravyanI apekSAe gRhItagrAhI hoya che ke paryAyanI apekSAe? A bemAMthI kaI apekSAe jJAnane gRhItagrAhI gaNavAmAM Ave che? jo paryAyanI apekSAe jJAnane gRhItagrAhI kahevAmAM AvatuM hoya to dhArAvAhika ("A ghaTa che" "A ghaTa che" evuM satata thanAruM) jJAna paNa gRhItagrAhI nathI saMbhavatuM, kAraNa ke paryAyo kSaNika hoya che. [prathama jJAna je paryAyane jANe che te ja paryAyane bIjuM jJAna jANatuM nathI, kAraNa ke bIjA jJAnanA samaye pahelo paryAya raheto ja nathI. tethI dhArAvAhika jJAna paNa apUrva-apUrva arthAt ajJAta paryAyane ja jANe che. Ama Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA dhArAvAhika jJAna paNa agrahItagrAhI ja che.) to pachI dhArAvAhika jJAnane pramANanuM lakSaNa lAgu paDatuM aTakAvavA arthane "apUrva' vizeSaNa zA mATe lagAvo cho ? dravyanI apekSAe dhArAvAhika jJAna gRhItagrAhI che ema kahevuM paNa yogya nathI kAraNa ke dravya nitya che, traNeya kALamAM ekarUpa ja rahe che eTale temAM gRhIta ane grahISyamANa avasthAono bheda che ja nahi. to pachI kaI vizeSatAnA AdhAre prahaSyamANagrAhI jJAnane pramANa ane gRhItagrAhI jJAnane apramANa mAnIzuM? vaLI avagraha, IhA Adi jJAno gRhItagrAhI hovA chatAM paNa pramANa manAya che ja. A jJAnano viSaya bhinna bhinna dravyo nathI. jo A jJAnano viSaya judAM judAM dravyone mAnIe to avagraha jANeluM dravya IhAno viSaya nahi banI zake ane IhAe viSaya karelA dravyano avAya nizcaya nahi karI zake. Ama badhuM aMdhAdhUMdha thaI jaze. jo kahevAmAM Ave ke avagraha Adi jJAno paryAyanI apekSAe agRhIta vizeSanuM grahaNa kare che, to ema kahetAM koI paNa jJAna evuM nahi rahe je gRhItagrAhI hoya; A vAta ame kahI ja gayA chIe. 16. smRtezca pramANatvenAbhyupagatAyA gRhItagrAhitvameva satattvam / yairapi smRteraprAmANyamiSTaM tairapyarthAdanutpAda eva hetutvenokto na gRhItagrAhitvam / yadAha "na smRterapramANatvaM gRhItagrAhitAkRtam / api tvanarthajanyatvaM tadaprAmANyakAraNam" [nyAyama. pR. 23] ta 4 16. vaLI, smRtine pramANa tarIke svIkAravAmAM AvI che ane te gRhItagrAhI ja che. jeo smRtine pramANa tarIke svIkAratA nathI teo tenA pramANa na hovAnuM kAraNa tenA arthathI utpanna na thavAne mAne che ane nahi ke tenA gRhItagrAhityane. temaNe kahyuM che ke - mRtinI apramANatA gRhItagrAhitAnA kAraNe nathI paraMtu arthAjanyatvanA kAraNe che" nyiAyamaMjarI pR. 23). (4) 17. atha pramANalakSaNapratikSiptAnAM saMzayAnadhyavasAyaviparyayANAM lakSaNamAha anubhayatrobhayakoTisparzI pratyayaH saMzayaH // 5 // 17. have pramANalakSaNamAMthI bakAta karAyelA saMzaya, anadhyavasAya ane viparyayanAM lakSaNa AcArya kramazaH kahe che Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 71 banne dharmo na dharAvatI vastumAM te banne dharmono (koTiono) nirdeza karanAruM jJAna saMzaya che.(5) 18. anubhayasvabhAve vastuni ubhayAntaparimarzanazIlaM jJAnaM sarvAtmanA zeta ivAtmA yasmin sati sa saMzayaH, yathA andhakAre dUrAdUrdhvAkAravastUpalambhAt sAdhakabAdhakapramANAbhAve sati 'sthANurvA puruSo vA' iti prtyyH| anubhayatragrahaNamubhayarUpe vastunyubhayakoTisaMsparze'pi saMzayatvanirAkaraNArtham, yathA 'asti 2 nAsti = paTa', 'nityazcAnityazcAtmA'tyAdi dhA vizeSAnullekhyanadhyavasAyaH || 6 || 18. ubhaya svabhAva (dharmo) na dharAvatI vastumAM ubhaya dharmono (koTiono, antono) sparza karanAruM, nirdeza karanAruM jJAna saMzaya kahevAya che. jemAM AtmA (jAgRtinA abhAvamAM) saMpUrNapaNe jANe ke nidrAmAM paDI jAya che (zete) tene saMzaya kahe che . [ahIM 'saMzaya' zabdanI vyutpatti ApI che.] udAharaNArtha, manda aMdhakAramAM dUra koI UMcA AkAravALI vastu dekhAvAnA kAraNe sAdhaka-bAdhaka pramANano abhAva hotAM 'A jhADanuM ThUMThuM che ke puruSa' evA AkAranuM je jJAna thAya che te saMzaya che. 'anubhayatra' ('ubhaya dharmothI rahita je vastu che temAM') padane sUtramAM mUkavAnuM prayojana ubhaya dharmo dharAvatI vastumAM ubhaya dharmono (koTiono) sparza (nirdeza) karatA jJAnamAM saMzayatvane AvatuM rokavAnuM che. AvAM jJAnonAM udAharaNo che. ghaTa che paNa kharo ane nathI paNa' 'AtmA nitya paNa che ane anitya paNa' vagere. (5) vizeSa dharmano ullekha na karanAruM jJAna anadhyavasAya che. (6) 19. TUrAdhArAvizArasAdhAraNadharmAvamarzarahita: pratyayaH ganizcayAtmktvaat anadhyavasAyaH, yathA 'kimetat' iti / yadapyavikalpakaM prathamakSaNabhAvi pareSAM pratyakSapramANatvenAbhimataM tadapyanadhyavasAya eva, vizeSolekhasya tatrApyabhAvAditi // 6 // atasmiMstadeveti viparyayaH // 7 // 19. dUrasthatA, andhakAra vagere kAraNone lIdhe asAdhAraNa dharmanA grahaNathI vaMcita jJAna anizcayAtmaka hovAthI anadhyavasAya kahevAya che, jema ke 'A zuM che !' evA AkAranuM jJAna. [indriyano artha sAthe sajJikarSa thatAM] prathama kSaNe utpanna thanAruM nirvikalpaka Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jJAna paNa, jene bauddho pratyakSa pramANa mAne che te, vAstavamAM anadhyavasAya ja che, 125 tema 5 vizeSa dharmano 8eopa nathI hoto. (6) vastumAM je dharma nathI te dharma che ja evo nizcaya thavo e viparyaya che.(7) 20. yat jJAne pratibhAsate tadrUparahite vastuni 'tadeva' iti pratyayo viparyAsarUpatvAdviparyayaH, yathA dhAtuvaiSamyAnmadhurAdiSu dravyeSu tiktAdipratyayaH, timirAdidoSAt ekasminnapi candre dvicandrAdipratyayaH, nauyAnAt agacchatsvapi vRkSeSu gacchatpratyayaH, AzubhramaNAt alAtAdAvacakre'pi cakrapratyaya iti / avasitaM pramANalakSaNam // 7 // ___ 20. 4 zAnamA vastumA dharma na hoya te 4 dharma cha' mevA mArano nizcaya bhAse to te jJAna viparyaya che kAraNa ke te viparyAsarUpa che. tenAM udAharaNo che- dhAtu(pitta)nI viSamatAne lIdhe madhuradravyomAM kaTukatAnI pratIti, timira nAmano roga, vagerene lIdhe caMdra eka hovA chatAM be candra vagerenI pratIti thavI, nAvanA cAlavAthI na cAlatAM vRkSo cAlatAM hovAnI pratIti thavI, jhaDapathI goLa goLa ghUmavAne lIdhe tArAmaMDaLa goLa na hovA chatAM goLa hovAnI pratIti thavI. ahIM pramANanuM lakSaNa samApta thayuM. (7) 21. nanu astUktalakSaNaM pramANam; tatprAmANyaM tu svataH parato vA nizcIyeta? na tAvat svataH; taddhi zva(sva)saMviditatvAt jJAnamityeva gRhNIyAt, na punaH samyaktvalakSaNaM prAmANyam, jJAnatvamAtraM tu pramANAbhAsasAdhAraNam / api ca svataH prAmANye sarveSAmavipratipattiprasaGgaH / nApi parataH; paraM hi tadgocaragocaraM vA jJAnam abhyupeyeta, arthakriyAni saM vA, tadgocaranAntarIyakArthadarzanaM vA ? tacca sarvaM svato'navadhRtaprAmANyamavyavasthitaM sat kathaM pUrvaM pravartakaM jJAnaM vyavasthApayet ? svato vA'sya prAmANye ko'parAdhaH pravartakajJAnasya yena tasyApi tanna syAt ? na ca prAmANyaM jJAyate svata ityuktameva, paratastvanavasthetyAzaGkhyAha prAmANyanizcayaH svataH parato vA // 8 // 21. tame jaNAveluM pramANanuM lakSaNa bhale tevuM ho. paraMtu pramANanA prAmANyano nizcaya svataH thAya che ke parataH ? arthAta pramANa pote ja potAnI pramANatAno nizcaya karI le che ke pachI bIjA pramANa dvArA tenI pramANatAno nizcaya thAya che? pramANanA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 73 prAmANyano nizcaya svataH thato nathI. kema? tene uttara A che-pratyeka jJAna svasaMvedI che. tethI pramANajJAna potAnA jJAnatva svarUpane to svayaM jANe che, paraMtu potAnA samyaktvane(prAmAyane) svataH jANI zakatuM nathI. jJAnatvamAtra pramANanI jema apramANamAM (pramANAbhAsamAM) paNa samAnapaNe rahe che. vaLI, pramANa potAnuM prAmANyA svataH jANI letuM hoya to badhAnA ekamAtyanI Apatti Avata (kAraNa ke to pachI svata:prAmANya-parata:prAmANyanA matabhedane UbhA thavAno avakAza ja na raheta). pramANanuM prAmANya pramANa pote nahi paraMtu bIju jJAna jANe che e pakSa paNa ghaTato nathI. A bIjuM jJAna kayuM che? zuM te e jJAna che jeno viSaya prathama jJAnano ja viSaya che ke pachI e jJAna che jeno viSaya arthakriyA che ke pachI e jJAna che jeno viSaya (artha) prathama jJAnanA viSaya vinA utpanna thato nathI ke astitva dharAvato nathI? A traNeya jJAnonA prAmANyano nizcaya jyAM sudhI na thAya tyAM sudhI A traNeya jJAno pelA pravRtti tarapha dorI janArA (pravartaka) prathama jJAnanA prAmANyane nizcitapaNe jANI na zake, sthApI na zake. jo A jJAnonA prAmANyano nizcaya svataH thaI jato hoya to pelA prathama pravartaka jJAne zo aparAdha karyo che ke te pote potAnA prAmANyane nizcitapaNe na jANI zake? vaLI, A pakSa anusAra to pramANa pote potAnA prAmANyane jANatuM nathI. eTale jo kahevAmAM Ave ke A traNeya jJAnonA prAmANyanuM jJAna paNa parataH arthAta anya jJAnathI thAya che, to anavasthAdoSanI Apatti Avaze. A samasta AzaMkAnuM samAdhAna karavA AcArya kahe che - jJAnanA prAmAyano nizcaya kyAreka svataH thAya che ane kyAreka parata thAya che. (8) 22. prAmANyanizcayaH kvacit svata: yathA'bhyAsadazApanne svakaratalAdijJAne, snAnapAnAvagAhanodanyopazamAdAvarthakriyAni se vA pratyakSajJAne; nahi tatra parIkSAkAGkSAsti prekSAvatAm, tathAhi - jalajJAnam, tato dAhapipAsArttasya tatra pravRttiH, tatastatprAptiH, tataH snAnapAnAdIni, tato dAhodanyopazama ityetAvataiva bhavati kRtI pramAtA; na punardAhodanyopazamajJAnamapi parIkSate ityasya svataH prAmANyam / anumAne tu sarvasminnapi sarvathA nirastasamastavyabhicArAzaGke svata eva prAmANyam, avyabhicAriliGgasamutthatvAt; na liGgAkAraM jJAnaM liGgaM vinA, na ca liGgaM liGginaM vineti / 22. jayAre potAnI hatheLI Adi abhyasta vastunuM pratyakSa thAya che tyAre athavA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jyAre snAna, pAna, avagAhana, pipAsopazamana vagere arthakriyAnuM pratyakSa jJAna thAya che tyAre pratyakSanA prAmANyano nizcaya svataH thAya che. buddhimAnone AvAM jJAnonA prAmANyanI parIkSA karavAnI icchA ja thatI nathI, [evI icchAnA udbhavane avakAza ja nathI. ] udAharaNArtha, dAha yA tarasathI pIDAtA mANasane jayAre jalanuM jJAna thAya che tyAre te mANasa 'jala che' evuM jJAna thatAM ja jala meLavavA pravRtti kare che, pachI jalane prApta kare che, jala prApta thatAM ja temAM ke tenAthI snAna kare che, tene pIve che, ane teno dAha ke tenI tarasa zAnta thAya che. ATalAthI pramAtA mANasa kRtArtha thAya che. dAha yA pipAsAnI upazAntinA anubhavarUpa jJAnanA prAmANyanI parIkSA te karato ja nathI. [arthAt te mANasa dAha yA pipAsA zAnta thayAno anubhava kare che ane te anubhavanA prAmANyano nizcaya karavA mATe anya pramANanI apekSA nathI karato.] tene potAne potAnA te anubhavanuM prAmANya svataH ja jJAta thaI jAya che. vaLI, je anumAnomAM koI paNa prakAranA doSanI (vyabhicAranI) AzaMkA ja na hoya te badhAM ja anumAnonI bAbatamAM prAmANyano nizcaya svataH ja thAya che, kAraNa ke te anumAno avyabhicArI liMga (sAdhana, hetu)thI utpanna thayAM hoya che. liMgAkAravALuM jJAna bAhyaliMga vinA zakya nathI ane liMganuM (dhUmanuM) hovuM liMgI (sAdhya-agni) vinA saMbhavatuM nathI. 23. RSit parataH prAmAinizcaya:, yathA anabhyAsazApanne pratyakSa / nahi tat arthena gRhItAvyabhicAramiti tadekaviSayAt saMvAdakAt jJAnAntarAdvA, arthakriyAnirbhAsAdvA, nAntarIyArthadarzanAdvA tasya prAmANyaM nizcIyate / teSAM ca svataH prAmANyanizcayAnnAnavasthAdidausthyAvakAzaH / 23. kyAreka prAmANyano nizcaya parataH arthAt bIjA jJAnathI paNa thAya che. jyAre koI anabhyasta vastunuM pratyakSa thAya che tyAre te pratyakSano vastu sAthe avyabhicAra nizcita svataH jaNAto nathI, AvI sthitimAM koI anya jJAna dvArA te pratyakSanA prAmANyano nizcaya thaI zake che. te anya jJAna kAM to prathama jJAnanA viSayane jANanAruM tathA tenI puSTi karanAruM uttaravartI jJAna hoya che, kAM to arthakriyAnuM (saphala pravRttinuM) jJAna hoya che, ane kAM to (prathama jJAnanA viSayabhUta artha sAthe) avinAbhAvasaMbaMdha dharAvatA arthanA darzanarUpa jJAna hoya che. A traNeya jJAnonA prAmANyano nizcaya svataH ja thAya che, eTale ahIM anavasthA Adi doSone mATe koI avakAza ja nathI. 24. zAbde tu pramANe dRSTArthe'rthAvyabhicArasya durjJAnatvAt saMvAdAdyadhInaH parataH prAmANyanizcayaH, adRSTArthe tu dRSTArthagrahoparAga- naSTa - muSTyAdipratipAdakAnAM Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda saMvAdena prAmANyaM nizcitya saMvAdamantareNApyAptoktatvenaiva prAmANyanizcaya iti sarvamupapannam / 24. zAbda yA Agama pramANanI bAbatamAM tenA prAmAno nizcaya nIce pramANe thAya che. jyAre Agamano pratipAdita viSaya dRSTa arthAta indriyapratyakSagamya hoya che tyAre AgamanA prAmANyano (arthAtu AgamanA svapratipAdita artha sAthenA avyabhicArano) nirNaya svataH thato nathI eTale tapAsa yA prayoga dvArA jaNAyelA (AgamanA svapratipAdita artha sAthenA) saMvAda AdithI parata thAya che. jayAre Agamano pratipAdita viSaya adaSTa hoya che arthAt indriyapratyakSagamya nathI hoto tyAre grahaNa (sUryagrahaNa, candragrahaNa), khovAyelI cIja, muThThImAM saMtADelI vastu vagere Agamakathita indriyapratyakSagamya viSayomAM AgamanA prAmANyano nizcaya saMvAda dvArA parata thatAM indriyapratyakSagamya nathI evA viSayomAM AgamanA prAmAyano nizcaya saMvAdanI apekSA rAkhyA vinA ja AkhanuM kathana hovAnA kAraNe thaI jAya che. A rIte badhuM ghaTe che. 25. "arthopatnazvitu pramati naici: tatrArthopattabdhI hetutvaM yadi nimittatvamAtram; tadA tat sarvakArakasAdhAraNamiti kartRkarmAderapi pramANatvaprasaGgaH / atha kartRkarmAdivilakSaNaM karaNaM hetuzabdena vivakSitam; tarhi tat jJAnameva yuktaM nendriyasannikarSAdi, yasmin hi satyartha upalabdho bhavati sa tatkaraNam / na ca indriyasannikarSasAmagryAdau satyapi jJAnAbhAve sa bhavati, sAdhakatamaM hi karaNamavyavahitaphalaM ca tadiSyate, vyavahitaphalasyApi karaNatve dadhibhojanAderapi tathAprasaGgaH / tanna jJAnAdanyatra pramANatvam, anyatropacArAt / 25. naiyAyika ciMtako anusAra arthanI upalabdhino (jJAnano) je (utpAdaka) hetu che te pramANa che. A lakSaNamAM hetu' zabdano artha jo nimitta mAtra evo karavAmAM Ave to evuM nimittatva to badhAM kArakomAM samAnapaNe raheluM che, eTale kartA, karma vagere kAraNo paNa pramANa banI javAnI Apatti Avaze.[tAtparya e che ke arthanA (prameyanA) jJAnanI utpattimAM karma(prameya) paNa nimitta hoya che ane kartA (pramAtA) paNa nimitta hoya che, tethI prameya ane pramAtAne paNa pramANa mAnavAnI Apatti Ave.] Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jo 'hetu' zabdathI kartA ane karmathI vilakSaNa evuM karaNakAraka vivakSita hoya [arthAt arthanA jJAnanI utpattimAM je karaNakAraka hoya che te ja pramANa che evuM jo abhipreta hoya] to jJAnane ja pramANa mAnavuM joIe ane indriyArthasannikarSa vagerene pramANa na mAnavA joIe. jenA hotAM arthanuM jJAna thAya te ja arthanA jJAnanuM karaNa che. indriyArthasannikarSa Adi sAmagrI mojUda hoya paraMtu karaNabhUta jJAna mojUda na hoya to phalabhUta arthajJAna utpanna thatuM nathI. karaNa sAdhakatama hoya che ane tenA hotAM vinA vyavadhAna kAryanI (phalanI) utpatti thAya che. jenA hotAM kArya vyavadhAna vinA jhaTa utpanna na thatuM hoya paraMtu vyavadhAnathI utpanna thatuM hoya tene paNa jo karaNa tarIke svIkAravAmAM Ave to dadhibhojanane paNa karaNa tarIke (pramANa tarIke) svIkAravAnI Apatti Ave. tethI kharekhara jJAna sivAya bIjuM koI pramANa nathI. jJAna sivAya bIjAne to kevaLa upacArathI ja pramANa kahevAya. 76 26. '"mamyAnuMmavasAdhanuM pramALam'' [nyAyasA. pR. 2] kRtyatrApi sAdhanagrahaNAt kartRkarmanirAsena karaNasya pramANatvaM sidhyati, tathApyavyavahitaphalatvena sAdhakatamatvaM jJAnasyaiveti tadeva pramANatvenaiSTavyam / 26. 'samyak anubhavanuM sAdhana pramANa che' [nyAyasAra, pR. 1] A pramANalakSaNamAM paNa 'sAdhana' zabdane lakSaNamAM mUkavAne kAraNe kartA ane karmano pramANa tarIke nirAsa thaI javAthI karaNanuM ja pramANapaNuM siddha thAya che. ane e rIte paNa phalane (kAryane, ahIM arthajJAnane) vyavadhAna vinA sAkSAt utpanna karatuM hovAthI jJAna ja karaNa che ane eTale tene ja pramANa tarIke svIkAravuM joIe. 27. ''pramANamavisaMvAdri jJAnam'' [pramALavA. 2. 2] kRti sauvatA: 1 tatrApi yadyavikalpakaM jJAnam; tadA na tad vyavahArajananasamartham / sAMvyavahArikasya caitat pramANasya lakSaNamiti ca bhavantaH, tatkathaM tasya prAmANyam ? uttarakAlabhAvino vyavahArajananasamarthAdvikalpAt tasya prAmANye yAcitakamaNDananyAyaH, varaM ca vyavahArahetorvikalpasyaiva prAmANyamabhyupagantum; evaM hi paramparAparizramaH parihRto bhavati / vikalpasya cAprAmANye kathaM tannimitto vyavahAro' visaMvAdI ? dRSTa (zya) vikalpa (lpya) yorarthayorekIkaraNena taimirikajJAnavat saMvAdAbhyupagame copacaritaM saMvAditvaM syAt / tasmAdanupacaritamavisaMvAditvaM pramANasya lakSaNamicchatA nirNayaH pramANameSTavya iti // 8 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 27. 'je jJAna avisaMvAdI che arthAt saphala pravRttinuM janaka che te pramANa che' [pramANavArtika, 2.1] ema boddho kahe che. [bauddho nirvikalpaka jJAnane pramANa tarIke svIkAre che. A lakSaNa mujaba to te pramANa nahi gaNAya. tenuM kAraNa e ke] jo jJAna nirvikalpaka hoya to tevuM jJAna pravRttinuM janaka banavA samartha na hoya, [saphaLa pravRttinA janaka banavAnA sAmarthyanI to vAta dUra rahI.] eTale bauddhoe mAnyuM ke A pramANalakSaNa [vAstavika arthAt kharA pramANanuM nathI paraMtu] sAMvyavahArika pramANanuM che. jo ema hoya to vAstavika kharA pramANajJAnanuM (je nirvikalpa hoya che tenuM) lakSaNa kevI rItanuM banaze ? tenA uttaramAM bauddho kahe che saphala pravRttine utpanna karavA samartha evA savikalpaka jJAnane potAnI pachI tarata utpanna karanAruM nirvikalpaka jJAna pramANa che. A bauddhonuM kathana to mAgIne lIdhelA ghareNAMthI zobhA vadhAravA jevI vAta thaI. ema karavA karatAM vadhu sAruM to e che ke saphala pravRttine sAkSAt utpanna karanAra savikalpaka jJAnane ja pramANa mAnavAmAM Ave. A rIte mAnazo to tamAre bauddhoe nirvikalpaka jJAnane paraMparAthI saphaLa pravRttinuM janaka mAnavAno parizrama TaLI jaze. vaLI, savikalpaka jJAnane apramANa mAnatAM tenA nimittathI utpanna thanArI pravRtti avisaMvAdI arthAt saphaLa kevI rIte ghaTe ? dazya (arthAt nirvikalpaka jJAnano viSaya) ane vikalpya (arthAt savikalpaka jJAnano viSaya) e banneno saimirika jJAnanI jema abheda karIne avisaMvAdI yA saphaLa pravRtti mAnazo to [pramANanuM pravRtti sAthenuM ke pravRttinuM pramANa sAthenuM] saMvAditva upacarita banI jaze. tethI anupacarata arthAt vAstavika avisaMvAdI jJAnane pramANanA lakSaNa tarIke bauddho icchatA hoya to temaNe nirNayane arthAt savikalpaka jJAnane pramANa mAnavuM joIe. (8) 28. pramANasAmAnyalakSaNamuktvA parIkSya ca vizeSalakSaNaM vaktukAmo vibhAgamantareNa tadvacanasyAzakyatvAt vibhAgapratipAdanArthamAha 66 pramAAM dvidhA aa // 28. pramANasAmAnyanuM lakSaNa jaNAvI tenI parIkSA karIne pramANavizeSanuM lakSaNa kahevAnI icchA AcAryane che paraMtu pramANanA vibhAganuM (arthAt pramANanA bhedonuM) kathana karyA vinA pramANavizeSanuM lakSaNa kahevuM zakya na hovAthI pahelAM pramANanA vibhAganuM (arthAt pramANanA bhedonuM) pratipAdana karavA mATe AcArya kahe che-- pramANanA be prakAro che. (9) 29. sAmAnyalakSaNasUtre pramANagrahaNaM parIkSayAntaritamiti na 'tadA' parAmRSTaM 8 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA kintu sAkSAdevoktaM pramANam iti / dvidhA dviprakArameva, vibhaagsyaavdhaarnnphltvaat| tena pratyakSamevaikaM pramANamiti cArvAkAH, pratyakSAnumAnAgamAH pramANamiti vaizeSikAH, tAnyeveti sAGkhyAH , sahopamAnena catvArIti naiyAyikAH, sahArthApattyA paJceti prAbhAkarAH, sahA'bhAvena SaDiti bhATTAH iti nyUnAdhikapramANavAdinaH pratikSiptAH / tatpratikSepazca vakSyate // 9 // 29. pramANasAmAnyanuM lakSaNa jaNAvatA sUtramAM "pramANa' zabda mUkavAmAM Avyo hovA chatAM ahIM A navamA sUtramAM pramANa mATe "te' ('ta') sarvanAmano prayoga na karIne pharI pAcho sAkSAta pramANa' zabdano prayoga karavAmAM Avyo che. tenuM kAraNa e che ke te bannenI vacce pramANanI parIkSAnuM vyavadhAna AvI gayuM che. pramANanA be prakAra che eTale pramANanA be ja prakAra che kAraNa ke prakArakathanamAM saMkhyAnuM avadhAraNa garbhita hoya che. tethI eka mAtra pratyakSane ja pramANa mAnanAra cArvAkano, pratyakSa, anumAna ane Agama e traNa ja pramANa che ema mAnanAra vaizeSikono, te ja traNa pramANa che ema mAnanAra sAMkhya ciMtakono, te traNa sAthe upamAna cothuM pramANa che ema mAnanAra naiyAyikono, te cAra sAthe athaMpatti pAMcamuM pramANa che ema mAnanAra prAbhAkara mImAMsakono ane te pAMca sAthe abhAvachaThuM pramANa che ema mAnanAra bhaTTa mImAMsakono (kumArila bhaTTanA anuyAyIono)-Ama nyUna yA adhika pramANo mAnanArA matavAdIono pratiSedha thaI gayo. temanuM khaMDana AgaLa upara karavAmAM Avaze. (9) 30. tarhi pramANadvaividhyaM kiM tathA yathAhuH saugatAH "pratyakSamanumAnaM '' [pramANasa. 2. 2, cAva. 2.3 ] ti, satInyathA ? rUtyAraM- pratyakSaM parokSaM ca // 10 // [30. to zuM pramANanA be bheda te ja che je bauddhoe kahyA che - bauddho kahe che "[pramANanA be bhado che--] pratyakSa ane anumAna" (pramANasamuccaya 1.2, nyAyabindu 1.3] - ke pachI bIjA be bheda che? tenA uttaramAM AcArya kahe che pratyakSa ane parokSa. (10) 31. aznute akSNoti vA vyApnoti sakaladravyakSetrakAlabhAvAniti akSo jIvaH, aznute viSayam iti akSam-indriyaM ca / pratiH pratigatArthaH / akSaM pratigataM tadAzritam, akSANi cendriyANi tAni pratigatamindriyANyA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda , zrityojjihIte yat jJAnaM tat pratyakSaM vakSyamANalakSaNam / akSebhyaH parato vartata iti pareNendriyAdinA cokSyata iti parokSaM vakSyamANalakSaNameva / cakAra: svaviSaye dvayostulyabalatvakhyApanArthaH / tena yadAhuH - "sakalapramANajyeSThaM pratyakSam" iti tadapAstam / pratyakSapUrvakatvAditarapramANAnAM tasya jyeSThateti cetaH na; pratyakSasyApi pramANAnta pUrvakatvopalabdheH, liGgAt AptopadezAdvA valyAdikamavagamya pravRttasya tariSayapratyakSotpatteH // 10 // 31. [ahIM "pratyakSa' zabdanI vyutpatyartha Apyo che.] "akSa' zabda "vyApavuM arthavALA azu ke al dhAtumAMthI banelo che. je sarva dravya, kSetra, kAla ane bhAvane vyApe che te akSa che arthAta jIva che. "akSa' zabdano vAcya artha indriya paNa che kAraNa ke indriya potAnA viSayane vyApe che. "prati' upasargano artha ahIM pratigata' che arthAta "AdhArita" "Azrita che. tethI AkhA zabda "pratyakSa'no artha thaze-] je jJAna akSa para arthAtu kevaLa jIva ke AtmA upara Azrita che te jJAna. akSano artha Indriya paNa che. tethI "pratyakSa' zabdano artha thaze - je jJAna indriyo upara Azrita che arthAt indriyone nimitta karIne utpanna thAya che te jJAna pratyakSa. pratyakSanuM lakSaNa AcArya pachI kahevAnA che. je jJAna indriyothI (arthAt indriyonA kSetrathI) para che - bahAra che te parokSa. athavA je jJAna parathI (indriyo vagerethI - ahIM indriyo vagere AtmAnI apekSAe para che -) utpanna thAya che te parokSa. parokSanuM lakSaNa paNa AcArya pachI kahevAnA che. sUtragata "ca" ("ane) avyaya e hakIkatane sUcave che ke pratyakSa ane parokSa bannenuM (potapotAnA kSetramAM) tulya bala che. AnAthI "pratyakSa sakala pramANomAM jayeSTha che e matanuM nirAkaraNa thaI jAya che. bIjAM pramANo pratyakSapUrvaka thAya che tethI pratyakSa badhAM pramANomAM jayeSTha che ema jo koI kahetuM hoya to te kathana paNa barAbara nathI, kAraNa ke pratyakSa paNa anya pramANapUrvaka hovAnuM jovAmAM AvyuM che. liMga (anumAna) ke Atopadeza (Agama)thI agni Adine jANI lIdhA pachI mANasa agni Adine prApta karavA agni Adi tarapha javA pravRtta thAya che ane te ja agni Adi viSayane pratyakSa jANe che, [ahIM pratyakSanI utpatti anumAnapUrvakayA AgamapUrvaka thAya che.] (10) 32. ne pratyakSacandramamiti nauti : tatradi- vyavasthAnyadhIniSedhAnAM siddheH pratyakSatarapramANasiddhiH // 11 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 32. pratyakSa sivAya bIjuM koI pramANa nathI A cArvAka mata che. te aMge AcArya kahe che~~ 80 [cArvAko pramANa-apramANavyavasthA, anya puruSanI buddhi yA manovRtti ane paralokaniSedhane svIkAre che ane siddha kare che. paraMtu] pramANa-apramANavyavasthA, anya puruSanI manovRtti ane paralokAdiniSedhanI siddhi karavA jatAM to pratyakSathI atirikta Itara pramANanI siddhi thaI jAya che.(11) 1 33. pramANApramANavibhAgasya, parabuddheH, atIndriyArthaniSedhasya ca siddhirnAnumAnAdipramANaM vinA / cArvAko hi kAzcijjJAnavyaktI: saMvAditvenAvyabhicAriNIrupalabhyAnyAzca visaMvAditvena vyabhicAriNIH, punaH kAlAntare tAdRzItarANAM jJAnavyaktInAmavazyaM pramANetarate vyavasthApayet / naM ca sannihitArthabalenotpadyamAnaM pUrvAparaparAmarzazUnyaM pratyakSaM pUrvAparakAlabhAvinInAM jJAnavyaktInAM prAmANyAprAmANyavyavasthApakaM nimittamupalakSayituM kSamate / na cAyaM svapratItigocarANAmapi jJAnavyaktInAM paraM prati prAmANyamaprAmANyaM vA vyavasthApayituM prabhavati / tasmAdyathAdRSTajJAnavyaktisAdharmyadvAreNedAnIntanajJAnavyaktInAM prAmANyAprAmANyavyavasthApakaM parapratipAdakaM ca parokSAntargatamanumAnarUpaM pramANAntaramupAsIta / 33. pramANa ane apramANanA vibhAganI, para puruSanI buddhinI (manovRttinI) ane atIndriya vastuonA niSedhanI siddhi anumAna pramANane svIkAryA vinA thaI zakatI nathI. cArvAka keTalAMka jJAnone saMvAdI hovAnA kAraNe pramANa tarIke jANe che ane keTalAMka jJAnone visaMvAdI hovAnA kAraNe apramANa tarIke jANe che. punaH kAlAntare pelAM saMvAdI jJAno jevAM jJAnonI pramANatA ane pelAM asaMvAdI jJAno jevAM jJAnonI apramANatAnI vyavasthA cArvAka kare che. paraMtu sannihita (indriyasambaddha) vastunA baLe utpanna thanAruM ane AgaLa-pAchaLano vicAra na karanAruM pratyakSa pUrvApara kAlamAM utpanna thanArAM jJAnavizeSonI pramANatA ane apramANatA sthApI ApanArA nimittane parakhI levAmAM samartha nathI. vaLI, kevaLa pratyakSane ja pramANa mAnanAro A cArvAka je jJAnavizeSono tene potAne sAkSAt anubhava che temanA prAmANya ke aprAmANyane bIjA AgaLa bIjAne saMtoSa thAya e rIte sthApI zakaze nahi. tethI pUrvAnubhUta jJAnavizeSo sAthenI samAnatA dvArA vartamAnakAlIna jJAnavizeSonA prAmANya ke aprAmANyane Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 81 nizcitapaNe sthApanA ane bIjAo samakSa te prAmANya ke aprAmANyane bIjAne saMtoSa thAya e rIte pradarzita karanAruM anumAnarUpa evuM, pratyakSathI pRthaku pramANa cArvAke svIkAravuM joIe arthAt parokSapramANAntargata evA anumAna pramANano cArvAka svIkAra karavo joIe. 34. pi 2 [4]pratipatsitamathe pratipAdriyanuM "nAyaM trauoi na parIkSakaH' ityunmattavadupekSaNIyaH syAt / na ca pratyakSeNa paracetovRttInAmadhigamosti / ceSTAvizeSadarzanAttadavagame ca parokSasya prAmANyamanicchato'pyAyAtam / 34. vaLI, cAvaka potAne artha samajAve evuM sAmI vyakti na icchatI hoya ane tema chatAM cArvAka tenI AgaLa arthane samajAvatuM bhASaNa kare to cArvAka na to vyavahAru kahevAya ke na to tArkika kahevAya. te to baDabaDATa karatA gAMDA mANasanI jema upekSaNIya ja banI jAya. miATe cArvAke sAmI vyaktinI jijJAsA (jANavAnI icchA) jANyA pachI ja tenI AgaLa arthanuM pratipAdana karavuM joIe.] icchA to manovRtti che. bIjAnI manovRtti pratyakSa vaDe bIjI vyakti jANI zakatI nathI. jo cArvAka kahe ke amuka khAsa prakAranI ceSTAne joI te ceSTA uparathI te icchArUpa manovRttine jANI zakAya che to cArvAka upara anicchAe paNa parokSa pramANano (anumAnarUpa parokSa pramANano) svIkAra karavAnuM AvI paDe che. 35. paratnoviniSedhaza ne pratyakSamatre zakya: [[, sannihitamAtravissytvaattsy / paralokAdikaM cApratiSidhya nAyaM sukhamAste pramANAntaraM ca necchatIti DimbhahevAkaH / 35. vaLI, kevaLa ekalA pratyakSapramANathI paraloka vagereno niSedha karavo zakya nathI, kAraNa ke pratyakSa to indriyasakiSTa vastune ja jANe che ane paraloka Adi to atIndriya vastuo che] . cArvAkane paraloka Adino niSedha karyA vinA cena paDatuM nathI ane niSedha karavA mATe jarUrI pramANAntara parokSane (pratyakSathI anya evA parokSane). teo svIkAravA mAgatA nathI. A to cArvAkanI bALahaTha ja che. 36. OM, pratyakSasthANurbhAvyamavIrava prAmathuM tanvArthaprativaddhalinggshbddvaaraa samunmajjataH parokSasyApyAvyabhicArAdeva kiM neSyate ? Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA vyabhicAriNopi parokSasya darzanAdaprAmANyaMmiti cet; pratyakSasyApi timirAdidoSAdapramANasya darzanAt sarvatrAprAmANyaprasaGgaH / pratyakSAbhAsaM taditi cet; itaratrApi tulyametadanyatra pakSapAtAt / dharmakIrttirapyetadAha 82 "pramANetarasAmAnyasthiteranyadhiyo gateH / pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit // 1 // arthasyAsambhave'bhAvAt pratyakSe'pi pramANatA / pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dvayam " // 2 // iti / chevaTe tamAruM pratyakSane pramANa mAnavA 36. hemacandrAcArya cArvAkane pUche che mATenuM kAraNa zuM che ? - cArvAka te kAraNa e che ke te arthavyabhicArI che arthAt artha hotAM te utpanna thAya che ane artha na hotAM te utpanna thatuM nathI. -- hemacandrAcArya * paraMtu A arthavyabhicAra to avinAbhAvI liMgathI utpanna thanArA parokSarUpa anumAnamAM temaja arthapratibaddha zabdathI utpanna thanArA parokSarUpa zAbda jJAnamAM paNa che ja. to pachI temane tame cArvAko pramANa kema nathI mAnatA? cArvAka * tenuM kAraNa ApIe chIe. A anumAnarUpa, zAbdarUpa ke anya parokSa jJAnone vyabhicArI eTale ke artha vinA paNa utpanna thatAM dekhIe chIe tethI parokSa jJAnone ame pramANa tarIke svIkAratA nathI. -- -- hemacandrAcArya -- keTalAMka parokSa jJAno vyabhicArI (apramANa) hovAthI badhAM ja parokSa jJAnone vyabhicArI (apramANa) mAnazo to tamAre cArvAke samAna nyAye keTalAMka pratyakSa jJAno (jevAM ke timira Adi doSone kAraNe utpanna thatAM pratyakSa jJAno) vyabhicArI (apramANa) hovAthI badhAM ja pratyakSa jJAnone vyabhicArI (apramANa) mAnavA paDaze ane pariNAme tamArA mATe pratyakSapramANano paNa asaMbhava thaI jaze. ------ cArvAka jene tame vyabhicArI pratyakSa kahyuM te kharekhara pratyakSa ja nathI. te to pratyakSAbhAsa che. pratyakSa to hamezA pramANa ja hoya che. eTale tame je kahyuM ke keTalAMka pratyakSo vyabhicArI hoya che te amane cArvAkone mAnya nathI. je vyabhicArI hoya che te pratyakSo nathI, pratyakSAbhAso che. tyakSo vyabhicArI hotAM ja nathI. ------------ hemacandrAcArya - A je tame kahyuM te badhuM samAnapaNe parokSa jJAnone paNa lAgu paDe che. tethI pratyakSapramANanI jema parokSapramANa paNa cArvAke svIkAravuM joIe. paraMtu tame Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 83 to pratyakSapramANa svIkAro cho kintu parokSapramANa svIkAratA nathI. eTale tame cArvAko pratyakSapramANa prati tamArA prakSapAtanA kAraNe ja AvuM karo cho. bauddha tArkika dharmakIrtie paNa kahyuM che - "pramANa ane apramANa jJAna sAthenI samAnatAnA AdhAre kAlAntare thanArAM jJAnonI pramANatA ane apramANatAnI karavAmAM AvatI vyavasthAthI, bIjAnI buddhinA (manovRttinA yA icchAnA) karAtA jJAnathI tathA paraloka Adi atIndriya arthonA karAtA niSedhathI pratyakSetara (parokSa anumAna) pramANanI siddhi thaI jAya che. arthanA abhAvamAM na utpanna thavAnA kAraNe ja pratyakSane cArvAko pramANa mAne che paraMtu avinAbhAvI liMgathI utpanna thanArA anumAnamAM paNa A ja vAta che. tethI pratyakSanI jema cAvake anumAnane paNa pramANa mAnavuM joIe." _37. yathoktasaGkhyAyoge'pi ca parokSArthaviSayamanumAnameva saugatairupagamyate; tadayuktam; zabdAdInAmapi pramANatvAt teSAM caanumaane'ntrbhaavyitumshkytvaat| ekena tu sarvasaGgrAhiNA pramANena pramANAntarasaGgrahe nAyaM dossH| tatra yathA indriyajamAnasAtmasaMvedanayogijJAnAnAM pratyakSeNa saGgrahastathA smRtipratyabhijJAnohAnumAnAgamAnAM parokSeNa saGgraho lakSaNasyAvizeSAt / smRtyAdInAM ca vizeSalakSaNAni svasthAna eva vakSyante / evaM parokSasyopamAnasya pratyabhijJAne, arthApatteranumAne'ntarbhAvo'bhidhAsyate // 11 // 37. bauddho pramANanI saMkhyA to ame je kahI che te be ja mAne che, paraMtu teo parokSa arthane viSaya karanAruM ekaluM anumAna pramANa ja mAne che. temanI A mAnyatA barAbara nathI, kAraNa ke zAbda (Agama) vagere paNa pramANa che ane temano samAveza anumAnamAM karI zakAto nathI. (pratyakSa sivAyanA) badhAM pramANono potAmAM saMgraha karanAruM eka parokSa nAmanuM pramANa mAnavAmAM A doSa Avato nathI. jema indriyaja jJAna, mAnasa jJAna, svasaMvedanajJAna ane yogijJAnano pratyakSamAM samAveza thAya che tema smRti, pratyabhijJA, tarka, anumAna ane Agamano eka ja parokSamAM samAveza thaI jAya che. smRti vagere badhAMmAM samAnapaNe parokSanuM lakSaNa ghaTe che. smRti vagerenAM vizeSa lakSaNo te te sthAne kahevAmAM Avaze ja. tevI ja rIte parokSa upamAnano pratyabhijJAnamAM tathA parokSa arthApattino anumAnamAM samAveza thAya che te paNa pachI yathAsthAne darzAvavAmAM Avaze. (11) ___38. yattu pramANameva na bhavati na tenAntarbhUtena bahirbhUtena vA kiJcit prayojanam, yathA abhAvaH / kathamasyAprAmANyam ? nirviSayatvAt iti Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 brUmaH| taveva tham ? ti zvet---- hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA bhAvAbhAvAtmakatvAdvastuno nirviSayo'bhAvaH // 12 // 38. je jJAna pramANa ja na hoya te kayA pramANanI aMdara samAveza pAme che ke samAveza nathI pAmatuM e praznano vicAra karavAnuM koI prayojana ja nathI, udAharaNArtha abhAvajJAna. abhAvajJAna pramANa kema nathI ? tenuM kAraNa e che ke abhAvajJAnano koI viSaya ja nathI. ema kema ? teno uttara AcArya nIcenA sUtramAM Ape che-- vastu bhAvAtmaka paNa che ane abhAvAtmaka paNa che arthAt bhAva-abhAva ubhayAtmaka che eTale abhAvajJAna nirviSaya che. (12) 39. nahi bhAvaikarUpaM vastvasti vizvasya vaizvarUpyaprasaGgAt, nApyabhAvaikarUpaM nIrUpatvaprasaGgAt; kintu svarUpeNa sattvAt pararUpeNa cAsattvAt bhAvAbhAvarUpaM vastu tathaiva pramANAnAM pravRtteH / tathAhi - pratyakSaM tAvat bhUtalamevedaM ghaTAdirna bhavatItyanvayavyatirekadvAreNa vastu paricchindat tadadhikaM viSayamabhAvaikarUpaM nirAcaSTa iti kaM viSayamAzrityAbhAvalakSaNaM pramANaM syAt ? / evaM parokSANyapi pramANAni bhAvAbhAvarUpavastugrahaNapravaNAnyeva, anyathA'saGkIrNasvasvaviSayagrahaNAsiddheH yadAha "ayameveti yo hyeSa bhAve bhavati nirNayaH / naiSa vastvantarAbhAvasaMvittyanugamAdRte // " kRti / 39. vastu ekAntapaNe bhAvarUpa, sadrUpa yA astirUpa nathI. jo te ekAntapaNe bhAvarUpa ja hoya to te sarvAtmaka banI jAya, teno bIjI koI paNa vastuthI bheda ja na rahe. ane vastu ekAntapaNe abhAvarUpa, asaTrUpa yA nAstirUpa paNa nathI. jo te ekAntapaNe abhAvarUpa ja hoya to te rUpahIna, svarUpahIna, niHsvabhAva banI javAnI Apatti Ave. tethI pratyeka vastu svarUpathI sat che, astitva dharAve che ane pararUpathI asat che, astitva dharAvatI nathI, tethI te bhAvAbhAvAtmaka che ane AvI bhAvaabhAva ubhayarUpavALI vastune ja pramANo jANe che, viSaya kare che. [jo pramANo kevaLa bhAvarUpa viSayane jANe ke kevaLa abhAvarUpa viSayane jANe to te pramANa ja na rahe kAraNa ke vastu bhAvAbhAvAtmaka hovAthI kevaLa bhAvarUpa viSaya avastu che ke kevaLa [tAovA. abhAva. ratno. 1] Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 'A abhAvarUpa viSaya avastu che ane je avastugrAhI jJAna hoya te pramANa na ja hoya. pramANa bhAvAbhAvAtmaka vastune jANe che e vAtane samajIe.] dAkhalA tarIke, bhUtaLa ja che, ghaTa Adi nathI' A rIte vidhi ane niSedha dvArA ja pratyakSa vastune grahaNa kare che, arthAt vidhirUpa (bhAvarUpa) ane niSedharUpa (abhAvarUpa) ubhayarUpa vastune ja pratyakSa pramANa grahaNa kare che. AmAMthI vadhArAmAM e phalita thayuM ke kevaLa ekAntapaNe abhAvarUpa evo pramANano viSaya che ja nahi. to pachI abhAvapramANa nAmanuM pramANa je bhATTa mImAMsako svIkAre che teno viSaya zuM banaze ? koI paNa teno viSaya nahi bane. te nirviSaya Tharaze. pratyakSanI jema parokSa pramANo paNa bhAvAbhAvAtmaka vastune ja grahaNa kare che. jo te pramANo bhAvAbhAvAtmaka ubhayarUpa vastune grahaNa na kare to teo potapotAnA bhinna bhinna asaMkIrNa viSayone grahaNa kare che e vAta ghaTI na zake. na khuda kumArila bhaTTa kahe che, "koIpaNa bhAva vize arthAt vastu vize 'A ja che' arthAt 'ghaTa ja che' evo nizcaya anya vastuonA arthAt ghaTetara vastuonA abhAvane jANyA vinA nathI thaI zakato'' [zlokavArtika, abhAva, zloka 14]. [tAtparya e ke koI paNa pramANa koI paNa vastune jyAre jANe che tyAre tenA bhAva ane abhAva ubhayarUpane (ghaTabhAvarUpa ane ghaTetarAbhAvarUpa ubhayarUpane) jANe che. banne rUpone jANyA vinA vastunuM svarUpa samajAtuM nathI, vastunA svarUpano nizcaya thato nathI.] 40. atha bhavatu bhAvAmAvarUpatA vastuna:, hri nazcichannam ? vayapi hi tathaiva pratyapIpadAma / kevalaM bhAvAMza indriyasannikRSTatvAt pratyakSapramANagocaraH abhAvAMzastu na tathetyabhAvapramANagocara iti kathamaviSayatvaM syAt ? taduktam-- 44 na tAvadindriyeNaiSA nAstItyutpAdyate matiH / bhAvAMzenaiva saMyogo yogyatvAdindriyasya hi // 1 // gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA // 2 // " rUti / [toLavA. amAva. ratno. 18, 27] 40. zaMkA - vastune bhAva-abhAva ubhayarUpa mAnavAthI paNa amArA matane (bhATTa mImAMsakonA matane) koI hAni thatI nathI. UlaTuM, ame bhATTo paNa e ja kahIe chIe. paraMtu amAruM kahevuM e che ke vastuno kevaLa bhAvAMza ja indriyasannikRSTa Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8e hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA hovAnA kAraNe pratyakSa pramANa dvArA gRhIta thAya che jayAre vastuno abhAvAMza indriyasannikRSTa na hovAthI (pratyakSa pramANathI gRhIta thato nathI paraMtu) abhAvapramANathI gRhIta thAya che, to pachI abhAvapramANane nirviSaya kema kahevAya? tethI ame kahyuM che, " "nathI' evA AkAranuM (nAstitvanuM yA abhAvanuM) jJAna indriyo utpanna nathI karI zakatI, kAraNa ke indriyono saMyoga (satrikaSa) bhAvAMza sAthe ja thAya che (abhAvAMza sAthe thato nathI). tenuM kAraNa e che ke indriyomAM bhAvAMza sAthe ja saMyoga karavAnI yogyatA che (abhAvAMza sAthe saMyoga karavAnI yogyatA nathI). abhAvAMzanuM jJAna kevI rIte thAya che te ame jaNAvIe chIe. sau prathama vastunA sadbhAvanuM grahaNa thAya che. pachI "pratiyogInuM smaraNa thAya che. ane te pachI indriyonI sahAyatA vinA mana dvArA abhAvanuM jJAna thAya che" [zlokavArtika abhAva. zloka 18 ane 27]. [A je kahyuM tenuM tAtparya nIce mujaba che. udAharaNa laI samajIe. bhUtala lo. bhUtala bhAva-abhAva ubhayarUpa che. bhUtala bhUtalarUpa paNa che ane ghaTAbhAvarUpa paNa che. bhUtalamAM je ghaTAbhAvarUpatA che arthAt ghaTAbhAva che tenuM grahaNa abhAvapramANathI nIce mujabanI prakriyAthI thAya che. sau prathama indriyano (cakSuno) bhUtala sAthe saksikarSa thatAM bhUtalanuM (bhUtalanA bhAvanuyA satUpanuM) pratyakSa jJAna thAya che. pachI ghaTAbhAvagata pratiyogI ghaTanuM smaraNa thAya che. te pachI indriyonI sahAyatA vinA mana dvArA ghaTanA nAstitvanuM (abhAvanuM) jJAna thAya che. A mAnasa jJAna abhAvapramANa che. Ama ApaNane abhAvapramANa dvArA bhUtalamAM ghaTAbhAvanuM jJAna thAya che.] 41. nanu bhAvAMzAdabhAvAMzasyAbhede kathaM pratyakSeNAgrahaNam ? bhede vA ghaTAdyabhAvarahitaM bhUtalaM pratyakSeNa gRhyata iti ghaTAdayo gRhyanta iti prAptam, tadabhAvAgrahaNasya tadbhAvagrahaNanAntarIyakatvAt / tathA cAbhAvapramANamapi pazcAtpravRttaM na tAnutsArayituM paTiSThaM syAt, anyathA'saGkIrNasya saGkIrNatAgrahaNAt pratyakSaM bhrAntaM syAt / 41. samAdhAna-abhAvAMza bhAvAMzathI abhinna che ke bhinna? jo bhAvAMzathI abhAvAMza abhinna hoya to pratyakSa vaDe bhAvAMzanuM grahaNa thatAM abhAvAMza agRhIta kema rahe? na ja rahe. te paNa pratyakSathI gRhIta thaIjAya.]jo abhAvAMza bhAvAMzathI bhinna hoya to nIce jaNAvelI Apatti Avaze. (ghaTapaTathI bhinna che eno artha e ke ghaTapaTAbhAvarUpa che. tevI ja rIte, bhUtala ghaTAbhAvathI bhinna che eno artha e ke bhUtala ghaTAbhAvAbhAvarUpa 1. jeno abhAva hoya te te abhAvano pratiyogI che. ghaTAbhAvamAM ghaTa abhAvano pratiyogI che. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda che arthAta bhUtala ghaTarUpa che.] ghaTAbhAvathI rahita (=ghaTAbhAvathI bhinna = ghaTAbhAvanA abhAvarUpa) bhUtala pratyakSathI gRhIta thAya che ema kahetAM evo artha maLaze ke ghaTa pratyakSathI gRhIta thAya che, kAraNa ke koI vastunA abhAvanuM grahaNa na thavuM eTale te vastunA bhAvanuM grahaNa thavuM. [Ama bhUtalanuM pratyakSa vaDe grahaNa thatAM ja ghaTanuM paNa sAthe sAthe grahaNa thaI ja jAya] eTale pachIthI abhAvapramANa paNa pravRtta thaI pratyakSagRhIta ghaTano niSedha karavA samartha nathI. ane jo abhAva pramANa tema kare to pratyakSane bhrAnta mAnavuM paDe kAraNa ke pratyakSe asaMkIrNane saMkIrNa tarIke jANyuM arthAt je bhUtala paTarahita hatuM tene ghaTasahita jANyuM. 42. mafpa vAyaM pramANapazcanivRttirUpatnIt tuccha aa tata vijJAnarUpa: kathaM pramANaM bhavet ? / tasmAdabhAvAMzAt kathaJcidabhinnaM bhAvAMzaM paricchindatA pratyakSAdinA pramANenAbhAvAMzo gRhIta eveti tadatiriktaviSayAbhAvAnirviSayo'bhAvaH / tathA ca na pramANamiti sthitam // 12 // 42. pratyakSa Adi pAMca pramANono vyApAra na thavo e svarUpavALuM abhAvapramANa che. Ama abhAvapramANa paMcapramANanivRttirUpa hovAthI tuccha che, niHsvabhAva che. tethI ajJAnarUpa hovAthI te pramANa kevI rIte banI zake? vastutaH vastugata abhAvAMzathI kathaMcit abhinna evA bhAvAMzane jANatI vakhate pratyakSa vagere pramANo sAthe sAthe abhAvAMzane jANI le che ja. eTale jANavA mATe koI jJaya viSaya bAkI raheto ja nathI. tethI bhaTTa mImAMsakoe svIkAreluM abhAvapramANa viSayazUnya che ane viSayazUnya hovAnA kAraNe pramANa nathI ja. (12) 43. vimA musvI vizeSatnakSamadi viza pratyakSa- rUA 43. pramANanA bhedo kahyA pachI have AcArya te bhedonAM vizeSa lakSaNo kahe che. nIce AcArya pratyakSanuM vizeSalakSaNa kahe che- vizada simyagarbhanirNaya] e pratyakSapramANa che. (13) 44. sAmAnyalakSaNAnuvAdena vizeSalakSaNavidhAnAt 'samyagarthanirNayaH' iti pramANasAmAnyalakSaNamanUdya 'vizadaH' iti vizeSalakSaNaM prasiddhasya pratyakSasya vidhIyate / tathA ca pratyakSaM dharmi / vizadasamyagarthanirNayAtmakamiti sAdhyo dharmaH / pratyakSatvAditi hetuH / yadvizadasamyagarthanirNayAtmakaM na bhavati Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA na tat pratyakSam, yathA parokSamiti vyatirekI / dhammiNo hetutve'nanvayadoSa iti cet, na; vizeSe dharmiNi dharmisAmAnyasya hetutvAt / tasya ca vizeSaniSThatvena vizeSeSvanvayasambhavAt / sapakSe vRttimantareNApi ca vipakSavyAvRttibalAd gamakatvamityuktameva // 13 // 44. sAmAnya dharma (lakSaNa) sAthe vizeSa dharmane vizeSa lakSaNane) jaNAvIne vizeSalakSaNanuM vidhAna karavAmAM Ave che. A nyAyane anusarI "samyapha arthanirNaya e pramANanA sAmAnya lakSaNane punaH jaNAvIne prasiddha pratyakSanuM vizeSalakSaNa vizada' kahevAyuM che. arthAt pratyakSanA lakSaNamAM pramANasAmAnyanA lakSaNano adhyAhAra samajI levo joIe. Ama ahIM "pratyakSa dharmI arthAta pakSa che, "vizada samyagarbhanirNayAtmaka' e sAdhya dharma che, ane pratyakSatvanA kAraNe e hetu che. je jJAna vizada samyagarthaniNayAtmaka nathI te pratyakSapramANa nathI, jema ke parokSapramANa. A kevalavyatirekI anumAna che. zaMkA-pakSane ja hetu banAvavAmAM to ananvayadoSa Ave che. samAdhAna- A doSa lAgato nathI, kAraNa ke pakSa ane hetu taddana eka nathI, pakSa che pratyakSavizeSa jayAre hetu che pratyakSasAmAnya (pratyakSa7). vizeSadharmIne siddha karavAmAM dharmisAmAnya hetu che ja. vaLI, badhA vizeSomAM sAmAnyanI vyApti hoya che ja. tethI ahIM anvaya ghaTe che ja. eTale ananvayano doSa Avato nathI. ahIM hetu sapakSamAM raheto nathI, tema chatAM vipakSavyAvRttinA (koI paNa vipakSamAM tenA na rahevAnA) balathI ja hetu sAdhyano gamaka bane che e vAta ame pahelAM kahI ja dIdhI che. (13) 45. natha midaM vaizA~ nAma ? yadra svaviSayagrahaNa; tat parokSejhuunnm / atha sphuTatvam; tadapi svasaMviditatvAt sarvavijJAnAnAM samamityAzaGkyAha pramANAntarAnapekSedantayA pratibhAso vA vaizadham // 14 // 45. A vizadatA e zuM che? tenuM svarUpa zuM che? jo potAnA viSayanuM grahaNa vizadatA hoya to te to parokSapramANamAM paNa hoya che. jo phuTatA e vizadatA hoya to te sarva jJAnomAM - kevaLa pratyakSamAM ja nahi kiMtu badhAM ja jJAnomAM - samAnapaNe rahelI che kAraNa ke badhAM ja jJAno svasaMvedI che. A AzaMkAnuM samAdhAna karatAM AcArya Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda kahe che- anya pramANanI apekSA na hovI e vizadatA che. athavA 'A' evA AkAranI pratIti thavI e vizadatA che. (14) ____46. prastutAt pramANAd yadanyat pramANaM zabdaliGgAdijJAnaM tat pramANAntaraM tannirapekSatA 'vaizadyam' / nahi zAbdAnumAnAdivat pratyakSaM svotpattau zabdaliGgAdijJAnaM pramANAntaramapekSate ityekaM vaizadyalakSaNam / lakSaNAntaramapi 'idantayA pratibhAso vA' iti, idantayA vizeSaniSThatayA yaH pratibhAsaH samyagarthanirNayasya so'pi 'vaizadyam' / 'vA'zabdo lakSaNAntaratvasUcanArthaH / / 14 / / 46. prastuta pratyakSapramANathI anya pramANa (anya pratyakSapramANa ke parokSapramANa) arthAtu pramANarUpa zabdajJAna, pramANarUpa liMgajJAna, vagere pramANarUpa jJAnonI apekSA na hovI te vizadatA che. zAbdapramANa potAnI utpattimAM zabdanA zrAvaNapratyakSa pramANanI apekSA rAkhe che. anumAnapramANa potAnI utpattimAM liMganA pratyakSapramANanI apekSA rAkhe che. paraMtu pratyakSapramANa potAnI utpattimAM bIjA koI pratyakSapramANanI ke koI parokSapramANanI apekSA rAkhatuM ja nathI. A pramANAntaranirapekSatA ja pratyakSapramANane parokSapramANathI juduM pADe che ane te ja vizadatAnuM eka lakSaNa che. vizadatAnuM bIjuM lakSaNa paNa che ane te che 'A' evA AkAravALI pratIti. samyagarbhanirNayano 'A' evA AkAravALo vizeSaniSTha pratibhAsa vizadatA che. sUtragata "vA' ('athavA') pada lakSaNAntarane sUcavavA mATe che. (14) 47. atha mukhyasAMvyavahArikabhedena dvaividhyaM pratyakSasya hRdi nidhAya mukhyasya lakSaNamAhatat sarvathAvaraNavilaye cetanasya svarUpAvirbhAvo mukhyaM kevalam // 15 // 47. pratyakSanA be prakAra che - mukhya pratyakSa ane sAMvyavahArika pratyakSa. tene dhyAnamAM rAkhI AcArya pahelAM mukhya pratyakSanuM lakSaNa kahe che-- AvaraNono sarvathA kSaya thatAM cetananA (AtmAnA) svarUpanuM je prAkaTya thAya che te kevalajJAna nAmanuM mukhya pratyakSa che. (15) 48. 'ta' ti pratyakSaparAmartha, 3thAnattamaiva vaizamanisvidhyet / dIrghakAlanirantarasatkArAsevitaratnatrayaprakarSaparyante ekatvavitarkA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA vicAradhyAnabalena niHzeSatayA jJAnAvaraNAdInAM ghAtikarmaNAM prakSaye sati cetanAsvabhAvasyAtmanaH prakAzasvabhAvasyeti yAvat, svarUpasya prakAzasvabhAvasya sata evAvaraNApagamena 'AvirbhAvaH' AvirbhUtaM svarUpaM mukhamiva zarIrasya sarvajJAnAnAM pradhAnaM 'mukhyam' pratyakSam / taccendriyAdisAhAyakavirahAt sakalaviSayatvAdasAdhAraNatvAcca 'kevalam' ityAgame prasiddham / 48. sUtragata tat' ('te) 13mA sUtramAM AvelA pratyakSa padane mATe che, tene sparzavA - nirdezavA mATe che. jo sUtramAM "ta' padane na mUkyuM hota to AnA anantara pahelAM AvelA "vaizadya' sAthe A sUtranuM anusaMdhAna thaI jAta. dIrghakAla sudhI bahumAnapUrvaka sArI rIte niraMtara rAdhita (jJAna-darzana-cAritrarUpa) ratnatrayanA prakarSanA aMte ekatva-vitarka-avicAra nAmanA zukla dhyAnanA baLe jJAnAvaraNa vagere ghAtikarmono saMpUrNapaNe kSaya thatAM cetanA svabhAvavALA arthAt prakAza(jJAna)svabhAvavALA AtmAno prakAzasvabhAva pragaTa thAya che. AtmA prakAzasvabhAvavALo che eTale ja karmAvaraNo dUra thatAM teno prakAzasvabhAva pragaTa thAya che, anyathA na thAta. jema AkhA zarIramAM mukha mukhya che tema A pragaTa thayeluM prakAza svarUpa pratyakSa badhAM jJAnomAM mukhya che eTale te mukhya pratyakSa kahevAya che. AgamamAM te kevalajJAna nAmathI prasiddha che kAraNa ke te indriya vagere nimittonI sahAyatA vinA ja thAya che, sakaLa viSayone jANe che ane asAdhAraNa che. 49. prazAstravitA camatmanaH siddhati ve; te tUma: - mAtmA prakAzasvabhAvaH, asandigdhasvabhAvatvAt, yaH prakAzasvabhAvo na bhavati nAsAvasandigdhasvabhAvo yathA ghaTaH, na ca tathAtmA, na khalu kazcidahamasmi na veti sandigdhe iti nAsiddho hetuH / tathA, AtmA prakAzasvabhAvaH, boddhRtvAt, yaH prakAzasvabhAvo na bhavati nAsau boddhA yathA ghaTaH, na ca na boddhAtmeti / tathA, yo yasyAH kriyAyAH karttA na sa tadviSayo yathA gatikriyAyAH kartA caitro na tadviSayaH, jJaptikriyAyAH kartA cAtmeti / 49. zaMkA - AtmA prakAzasvabhAva che e kevI rIte siddha thAya che? uttara - ame jaNAvIe chIe. AtmA prakAzasvabhAva che kAraNa ke te asaMdigdhasvabhAvavALo che. je prakAzasvabhAva nathI te asaMdigdhasvabhAvavALo nathI, jema ke ghaTa. AtmA asaMdigdhasvabhAvavALo nathI evuM nathI, kAraNa ke koI "huM chuM ke Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 91 nahi evo saMdeha karato nathI. vaLI, AtmA prakAzasvabhAva che kAraNa ke te boddhA che arthAt jJAtA che, je prakAza svabhAva nathI te jJAtA nathI, jema ke ghaTaka, AtmA jJAtA nathI evuM to nathI, tethI AtmA prakAzasvabhAva che. uparAMta, je je kriyAno kartA hoya che te te kriyAno viSaya nathI hoto, jema ke gatikriyAno kartA caitra gatikriyAno viSaya nathI. AtmA jJiikrayAno karyA che, tethI te jJaprikriyAno viSaya nathI. iikriyAnA kartA ja hovuM ane jJatikriyAnA viSaya na hovuM e AtmAnI prakAzarUpatAne darzAve che.] 50. atha prakAzasvabhAvatva AtmanaH kathamAvaraNam ? AvaraNe vA satatAvaraNaprasaGgaH; naivam prakAzasvabhAvasyApi candrArkAderiva rajonIhArAbhrapaTalAdibhiriva jJAnAvaraNIyAdikarmabhirAvaraNasya sambhavAt, candrArkAderiva ca prabalapavamAnaprAyaiAnabhAvanAdibhirvilayasyeti / - 50. zaMkA - AtmA prakAzasvabhAva che to tenA upara AvaraNo kevI rIte AvyAM ? ane jo tenI upara AvaraNo AvI gayelAM che to sadaiva satata kema nathI rahetAM? samAdhAna - jema candra ane sUrya prakAzasvabhAva che chatAM temanA upara raja, nIhAra, meghapaTala Adi dvArA AvaraNo AvI jAya che tema AtmA prakAzasvabhAva hovA chatAM tenA upara paNa jJAnAvaraNIya vagere karmo dvArA AvaraNo AvI jAya che. ane jema joradAra pavana vAvAthI candra ane sUrya upara AvelAM AvaraNo nAza pAme che tema dhyAna, bhAvanA vagerethI AtmA upara AvelAM karmAvaraNo paNa nAza pAme che. 51. nanu sAditve syAdAvaraNasyopAyato vilayaH; naivam; anAderapi suvarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdinA vilayopalambhAt, tadvadevAnAderapi jJAnAvaraNIyakarmaNaH pratipakSabhUtaratnatrayAbhyAsena vilayopapatteH / 51. AvaraNo sAdi hoya to ja upAyo dvArA temano nAza saMbhave. [jeno Adi hoya teno ja aMta saMbhave. je anAdi hoya teno aMta na saMbhave. AtmA uparanAM karmanAM AvaraNo to anAdi che, to pachI temano nAza kevI rIte saMbhave?] samAdhAna - nA, evuM nathI. [khANamAMthI maLatuM azuddha kAcuM sonuM anAdi kALathI tenI sAthe azuddhio bhaLelI hovAthI anAdi kALathI malina che.] mala anAdi kALathI sonAne lAgelo hovA chatAM khAra, mRtyuTapAka Adi upAyo dvArA sonAne anAdi Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA kALathI lAgelA malane saMpUrNapaNe dUra karI zakAya che arthAt malano nAza karI zakAya che, tevI ja rIte anAdi kALathI AtmA upara lAgelAM jJAnAvaraNIya Adi karmonAM AvaraNone paNa te karmonI virodhI ratnatrayInA (jJAna-darzana-cAritratrayInA) abhyAsa dvArA naSTa karI zakAya che. 52. na cAmUrtasyAtmanaH kathamAvaraNamiti vAcyam; amUrtAyA api cetanAzaktermadirAmadanakodravAdibhirAvaraNadarzanAt / 52. zaMkA-amUrta AtmAne mUrta (paugalika) karmonuM AvaraNa kevI rIte saMbhave? samAdhAna - ApaNe dekhIe chIe ke madirA, madanakodrava, vagere mUrti hovA chatAM amUrta cetanAzaktine Avare che, ruMdhe che. tevI ja rIte mUrti jJAnAvaraNAdi karmo AtmAne arthAt AtmAnI jJAnAdi zaktione Avare che. 53. kathAvaraNIyatapratipakSAgyAmAtmA viti na vA? ( vItaH ? "varSAtapAbhyAM kiM vyomnazcarmaNyasti tayoH phalam / carmopamazcet so'nityaH khatulyazcedasatphalaH // " iti cet ; na; asya dUSaNasya kUTasthanityatApakSa eva sambhavAt, pariNAminityazcAtmeti tasya pUrvAparaparyAyotpAdavinAzasahitAnuvRttirUpatvAt, ekAntanityakSaNikapakSayoH sarvathArthakriyAvirahAt, yadAha "arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH / kramAkramAbhyAM bhAvAnAM sA lakSaNatayA matA ||"[lghii. 2.1] rUti lludhA. 53. zaMkA - AvaraNIya karmonA kAraNe temaja te karmonI pratipakSabhUta (arthAta virodhI) ratnatrayInI ArAdhanAnA kAraNe AtmAmAM vikAra (arthAta parivartana, pariNAma) thAya che ke nahi? hemacandrAcArya - tethI tame zuM kahevA mAgo cho? zaMkAkAra - ame A kahevA mAgIe chIe : varasAda paDe ke taDako paDe, tethI AkAzane zuM? AkAza upara tenI koI asara thatI nathI kAraNa ke AkAza nitya che. paraMtu cAmaDA upara to varasAda. ane taDako bannenI asara thAya che kAraNa ke te anitya Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 93 che. jo AtmA cAmaDA samAna hoya to te anitya banI jAya. ane jo AtmA AkAza samAna hoya to na to AvaraNIya karmonI tenA upara asara thAya ke na to ratnatrayanI tenA upara asara thAya, arthAt AvaraNIya karmo ane ratnatraya banne AtmAnI bAbatamAM niSphaLa che. hemacandrAcArya A doSa to AtmAne phUTasthanitya mAnIe to ja Ave. paraMtu AtmA phUTasthanitya nathI, te to pariNAminitya che. tenA paryAyo utpanna thAya che ane nAza pAme che--pUrva pUrva paryAya nAza pAme che ane uttara uttara paryAya utpanna thAya che - paraMtu te badhA paryAyomAM Atmadravya eka sUtrarUpe anusUta rahe che. [Ano artha e che ke AtmA ekAnta nitya paNa nathI ke ekAnta anitya paNa nathI. AtmaparyAyonI dRSTie AtmA anitya che paraMtu AtmadravyanI dRSTie AtmA nitya che. Ama AtmA nityAnitya che arthAt pariNAminitya che.] ekAnta nityatAnA pakSamAM ke ekAnta anityatA (kSaNikatA)nA pakSamAM arthakriyAno (kAryotpattino) sarvathA asaMbhava che. akalaMkadeve kahyuM paNa che, "[ je vastu arthakriyA kare che (kArya kare che, kAryane utpanna kare che) te vastu sat che.] ekAnta nityatAnA pakSamAM ke ekAnta kSaNikatAnA pakSamAM vastu arthakriyAkArI (kAryakArI) ghaTatI ja nathI. vastu potAnAM kAryone kAM to kramathI utpanna kare kAM to akramathI, A be ja vikalpo che. vastu ekAnta nitya hoya ke ekAnta kSaNika te kramathI ke akramathI potAnAM kAryone utpanna karI zakatI nathI. ane kAryakAritA, arthakriyAkAritA e to vastunuM lakSaNa che. tethI ekAnta nitya vastu ke ekAnta kSaNika vastu asat che, saMbhavatI ja nathI.'' [arthakriyAkAritA pariNAminitya vastumAM ja saMbhave che. eTale pariNAminitya vastu ja sat che. AtmA pariNAminitya che ane eTale sat che. ane AtmA pariNAminitya hovAthI AvaraNIya karmonI ane ratnatrayInI ArAdhanAnI asara tene thAya che.] [laghIyastrayI 2.1] (15) 54. nanu pramANAdhInA prameyavyavasthA / na ca mukhyapratyakSasya tadvato vA siddhau kiJcit pramANamasti / pratyakSaM hi rUpAdiviSayaviniyamitavyApAraM ! nAtIndriye'rthe pravartitumutsahate / nApyanumAnam, pratyakSadRSTaliGgaliGgisambandhabalo[pa]jananadharmakatvAttasya / Agamastu yadyatIndriyajJAnapUrvakastatsAdhakaH; tadetaretarAzrayaH -- "narte tadAgamAtsidhyenna ca tenAgamo vinA / " 9 [phlovA. mU. 2. to. 42] Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA iti / apauruSeyastu tatsAdhako nAstyeva / yo'pi "apANipAdo hyamano grahItA pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNaH / sa vetti vizvaM na hi tasya vettA tamAhuragyaM puruSaM mahAntam // " [zvetAzva. rU.21.] ityAdiH kazcidarthavAdarUpo'sti nAsau pramANam vidhAveva prAmANyopagamAt / pramANAntarANAM cAtrAnavasara evetyAzaGkayAha prajJAtizayavizrAntyAdisiddhestatsiddhiH // 16 // 54. zaMkA - prameyanI vyavasthA pramANane adhIna che. arthAt koI paNa vastunuM astitva pramANathI ja siddha thAya che. je vastunuM astitva pramANathI siddha na thAya te vastu astitva dharAvatI nathI. mukhya pratyakSa kevaLajJAnanI ke kevaLajJAnInI siddhi karanAruM koI pramANa nathI. koI paNa pramANathI kevaLajJAnanI ke kevaLajJAnInI siddhi thatI nathI. indriyapratyakSa rUpa Adi mUrta viSayomAM ja niyatapaNe grahaNavyApAra kare che, arthAta te kevaLa mUrta vastuone ja grahaNa kare che, jANe che paraMtu amUrta vastuone grahaNa karatuM nathI, jANatuM nathI. ane kevalajJAna to amUrta vastu che, ane tethI atIndriya vastu che. eTale indriyapratyakSano te viSaya ja nathI, tethI te tene grahaNa karI zake ja nahi, tene siddha karI zake nahi. anumAna paNa kevaLajJAnane siddha karI zake nahi, kAraNa ke anumAnamAM sAdhanano sAdhya sAtheno sahacArasaMbaMdha indriyapratyakSa dvArA pahelAM gRhIta thavo jarUrI che. sAdhananA sAdhya sAthenA indriyapratyakSa vaDe kyAMka gRhIta thayelA sahacArasaMbaMdhanA baLe ja pachI anumAnanI utpatti thAya che, anumAna sAdhyane jANe che. [dhUmano agni sAthe sahacArasaMbaMdha rasoDAmAM indriyapratyakSa vaDe gRhIta thayo hoya che. eTale pachI jyAre ApaNe dhUmanuM pratyakSa karIe chIe tyAre pelo indriyapratyakSagRhIta sahacArasaMbaMdha yAda Ave che ane ApaNe anumAna dvArA indriyAsannikRSTa agnine jANIe chIe.] kevaLajJAnanI bAbatamAM A badhuM asaMbhava che. eTale kevaLajJAna anumAnano viSaya nathI. tethI anumAna vaDe paNa kevaLajJAnanI siddhi thatI nathI. je Agama atIndriyajJAnapUrvaka (arthAta kevalajJAnapUrvaka eTale ke kevalajJAnIpraNIta) che te kevalajJAnane siddha kare che ema mAnatAM to anyonyAzrayadoSa Ave. anyonyAzrayadoSa A pramANe Ave - "AgamapramANanI (arthAtu AgamanA prAmANyanI) siddhi vinA AgamapramANa vaDe kevaLajJAnanI siddhi thAya nahi ane kevaLajJAnanI siddhi vinA 1. jaina ciMtako kevaLajJAnano artha sarvajJatA kare che ane kevaLajJAnIno artha sarvajJa kare che. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda kevaLajJAnIpraNIta AgamanI siddhi thAya nahi" [zlokavArtika sUtra 2 zloka 142]. [AgamapramANathI kevaLajJAnanI siddhi ane kevaLajJAnathI AgamapramANanI (AgamanA prAmANyanI) siddhi A che anyonyAzrayadoSa.] Agama sarvajJANIta nathI paNa nitya che,] apauruSeya che arthAtu koI paNa puruSa teno kartA nathI. Ama mAnavAthI A yonyAzrayadoSa nahi Ave. vedarUpa Agama apauruSeya che ane te sarvazano svIkAra kare che,] jema ke te paNa kahe che- "je hAthapagarahita ane manarahita hovA chatAM (badhAMne) grahe che, vyApe che, je netrahIna hovA chatAM (badhuM) dekhe che, je karNahIna hovA chatAM badhuM) sAMbhaLe che, je (sakala) vizvane jANe che paraMtu jene koI jANatuM nathI te agraya (arthAtu Adima yA sarvottama) mahAna puruSa che" [zvetAzvatara upaniSad 3.19]. [Ama apauruSeya veda dvArA sarvajJanI siddhi thAya che.] [paraMtu apauruSeya vedane pramANa kevI rIte manAya, kAraNa ke te to sarvajJapraNIta nathI ? apauruSeya veda pramANa che kAraNa ke teno kartA koI puruSa nathI. puruSamAM doSa saMbhavatA hovAthI puruSakartaka AgamamAM doSanI saMbhAvanA che. vedano kartA puruSa che ja nahi, te nitya che, tethI temAM doSano abhAva che. ane A kAraNe ja te pramANa che.] [mImAMsako vedane apauruSeya mAne che ane tethI tene pramANarUpa paNa mAne che. paraMtu teo sarvajJane svIkAratA ja nathI. eTale upara ApeluM vedavAkya sarvajJane svIkAre che, siddha kare che e vAta teo haragija svIkAratA nathI. teo kahe che - vedanA je vidhivAkyo che te puruSane amuka pravRtti karavA prere che jema ke "jyotichamana svarUpo yata (svarganI icchA rAkhanAro jayotiSTomathI yaje)', AvAM vAkyo vidhi che. ane vidhimAM ja vedanuM prAmANya che. arthavAdomAM vedanuM prAmANya nathI. arthavAdavAkya prazaMsA di nindA karatuM vAkya che. tene tenA vAcyArthamAM samajavAnuM nathI. eTale kahyuM che ke arthavAdavAkyomAM vedanuM prAmANya nathI.] ane upara je Agama arthAt veda Apyo che te to arthavAdarUpa che, tethI te pramANa nathI, vidhimAM ja AgamanuM (vedanuM) prAmANya svIkAravAmAM AvyuM che. [Ama chevaTe e nizcita thayuM ke Agama paNa sarvajJane siddha nathI karatuM.. pratyakSa, anumAna ane Agama sivAya bIjA koI pramANa mATe sarvajJa ke sarvajJatAnA viSayamAM koI avakAza nathI. A zaMkAnA uttaramAM AcArya kahe che- jJAnanA tAratamyanI vizrAnti, vagerenI siddhi dvArA kevalajJAnanI siddhi thAya che. (16) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 55. prajJAyA gatizaya: tAratamyuM vadizAntam, atizayatrIta, parimANAtizayavadityanumAnena niratizayaprajJAsiddhyA tasya kevalajJAnasya siddhiH, tatsaddhirUpatthAt vatnajJAsira ! 'mA'grahati sUkSmatteritduuraarthaaH kasyacit pratyakSAH prameyatvAt ghaTavadityato, jyotirjJAnAvisaMvAdAnyathAnupapattezca tatsiddhiH, yadAha "vIratyAparokSeDarSe ja cet jai jtaH punaH jyotirjJAnAvisaMvAdaH zrutAccet sAdhanAntaram // " [siddhivi. pR. 42A] 55.jJAnanA atizayanI (taratamabhAvana) kyAMka vizrAMti pUrNatA) thAya ja, kAraNa ke te atizaya (taratamabhAva) che, pratyeka atizayanI (taratamabhAvanI) kyAMka vizrAnti(pUrNatA) avazya thAya che, jema ke parimANanA atizayanI (taratamabhAvanI) vizrAMti (pUrNatA) AkAzamAM thaI che. [AkAzanuM paramamahatparimANa e parimANanI pUrNatA che.] A anumAnapramANathI niratizaya (pUrNa) jJAnanI siddhi thavAthI kevaLajJAnanI siddhi thaI jAya che, kAraNa ke niratizaya(pUrNa) jJAnanI siddhi ja kevalajJAnanI siddhi che. sUtragata "Adi' padathI nIce jaNAvelAM anumAno paNa samajavAM. sUkSma (paramANu vagere), antarita (rAma, rAvaNa vagere kAlavyavahita) ane dUrastha (mera Adi dezavyavahita) padArtho koInA pratyakSanA viSayo avazya che, kAraNa ke te badhA padArtho prameya che, je prameya hoya che te koIkanA pratyakSano viSaya avazya hoya che, jema ke paTa. A anumAna uparAMta nIcenuM arthapattirUpa anumAna paNa che. jyotiSa saMbaMdhI (grahaNa Adi saMbaMdhI) jJAnamAM je avisaMvAda dekhAya che te kevalajJAnane mAnyA vinA ghaTato nathI, A uparathI paNa kevalajJAnanI siddhi thAya che. ane akalaMkadeve kahyuM paNa che, "atyanta parokSa padArthone koI puruSa pratyakSa jANe che, anyathA jyotirlAnamAM (sUryagrahaNa AdinA jJAnamAM) je avisaMvAda jaNAya che te kyAMthI saMbhave, ghaTe ? jo kahevAmAM Ave ke A saMvAdanuM kAraNa zrata (Agama) pramANa che, to kahevuM joIe ke te AgamanA prAmANyane siddha karavA mATe bIjA sAdhananI jarUrata paDaze." [siddhivinizcaya pR.413A]. 56. api ca "nodanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTamevaJjAtIyakamarthamavagamayati nAnyatkiJcanendriyam" - [zAbara Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda bhA. 1.1.2.] iti vadatA bhUtAdyarthaparijJAnaM kasyacit puMso'bhimatameva, anyathA kasmai vedastrikAlaviSayamarthaM nivedayet ? / sa hi nivedayaMstrikAlaviSayatattvajJamevAdhikAriNamupAdatte, tadAha "trikAlaviSayaM tattvaM kasmai vedo nivedayet / akSayyAvaraNaikAntAnna cedveda tathA naraH // " [fsaddhivi. pR. 424A] iti trikAlaviSayavastunivedanA'nyathAnupapatteratIndriyakevalajJAnasiddhiH / 56. vaLI, "veda bhUta, vartamAna, bhaviSyantu, sUkSma, vyavahita ane vipakRSTa e prakAranA anya badhA padArthonuM jJAna karAve che. koI paNa indriya AvuM jJAna karAvatI nathI" [zAbarabhASya 1.1.2] Ama kahetA zabarasvAmIe bhUta, bhaviSya, AdinA jJAnane koI puruSamAM svIkAryuM che ja. jo koI paNa puruSane traNeya kAlanA padArthonuM jJAna saMbhavatuM na hoya to veda kone traNeya kAlanA padArthone jaNAve? veda traNeya kAlanA padArthone jaNAve che eno artha e ke traNeya kALanA viSayone arthAt padArthone jANavA mATe adhikArI puruSano veda svIkAra kare che. eTale akalaMkadeva kahe che, "jo karmAvaraNono saMpUrNa kSaya thaI zakato ja na hoya ane pariNAme puruSane traNeya kALanA padArtho ke viSayonuM jJAna thaI zakatuM ja na hoya to veda traNeya kALanA viSayo kone jaNAve?" [siddhivinizcaya pR. 414A]. traNeya kALanA viSayane jANanArA atIndriya jJAna arthAta kevaLajJAnane svIkAryA vinA traNeya kALanA viSayonuM veda dvArA karAtuM nivedana ghaTatuM na hovAthI atIndriya kevalajJAnanI siddhi thaI jAya che. 57. kiJca, pratyakSAnumAnasiddhasaMvAdaM zAstramevAtIndriyArthadarzisadbhAve pramANam / ya eva hi zAstrasya viSayaH syAdvAdaH sa eva pratyakSAderapIti saMvarviH, tathAdi "sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasambhavaH // " iti dizA pramANasiddhaM syAdvAdaM pratipAdayannAgamo'rhatassarvajJatAmapi pratipAdayati, yadastuma Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA "yadIyasamyaktvabalAt pratImo bhavAdRzAnAM paramAtmabhAvam / kuvAsanApAzavinAzanAya namo'stu tasmai tava zAsanAya // " [gayo. ] iti / pratyakSaM tu yadyapyandriyi(ya)kaM nAtIndriyajJAnaviSayaM tathApi samAdhibalalabdhajanmakaM yogipratyakSameva bAhyArthasyeva svasyApi vedakamiti pratyakSato'pi tatsiddhiH / 57. jenA viSayano avisaMvAda pratyakSa ane anumAnathI siddha thayo che te zAstra (Agama) atIndriyArthadarzI puruSanA astitvamAM pramANa che. je syAdvAda zAstrano viSaya che te syAdvAda ja pratyakSa vagere pramANono paNa viSaya che. kahyuM paNa che, "badhI vastuo svarUpathI astitva dharAve che ane pararUpathI astitva dharAvatI nathI. anyathA (arthAt pararUpathI paNa astitva dharAvatI hoya to) pratyeka vastu badhI vastuonuM astitva dharAve ane tenuM potAnuM svarUpa paNa asaMbhava banI jAya." A rIte pramANothI siddha thayelA syAdvAdanuM pratipAdana karatuM Agama ahitanI sarvajJatAnuM paNa pratipAdana kare che. AgamanI stuti karatAM ame kahyuM che, "jenI satyatAnA baLe ame Apa jevAono paramAtmabhAva jANIe chIe te kuvAsanAonA pAzanA nAzaka, Ape prarUpelA Agamane namaskAra ho." [ayogavyavacchedikA dvatrizikA 21.] indriyapratyakSa atIndriya jJAnane nathI jANI zakatuM tema chatAM samAdhinA baLe utpanna thanAruM yogipratyakSa jipote atIndriya jJAna che te] khuda bAhya padArthonI jema potAne paNa jANe ja che, Ama pratyakSa dvArA paNa atIndriya jJAnanI siddhi thAya che. 58. 16- "jJAnamapratighaM yasya vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryaM caiva dharmazca sahasiddhaM catuSTayam / / " iti vacanAt sarvajJatvamIzvarAdInAmastu mAnuSasya tu kasyacidvidyAcaraNavatopi tadasambhAvanIyam, yatkumArila: "athApi vedadehatvAd brahmaviSNumahezvarAH / / kAmaM bhavantu sarvajJAH sArvajyaM mAnuSasya kim ? // " [ta . 1. 2208] Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda && iti; AH ! sarvajJApalApapAtakin ! durvadavAdin ! mAnuSatvanindArthavAdApadezena devAdhidevAnadhikSipasi ? / ye hi janmAntarAjitorjitapuNyaprArabhArAH surabhavabhavamanupamaM sukhamanubhUya du:khapaGkamagnamakhilaM jIvalokamuddidhIrSavo narakeSvapi kSaNaM kSiptasukhAsikAmRtavRSTayo manuSyalokamavateruH janmasamayasamakAlacalitAsanasakalasurendravRndavihitajanmotsavAH kiGkarAyamANasurasamUhAhamahamikArabdhasevAvidhayaH svayamupanatAmatiprAjyasAmrAjyazriyaM tRNavadavadhUya samatRNamaNizatrumitravRttayo nijaprabhAvaprazamitetimarakAdijagadupadravAH zukladhyAnAnalanirdagdhaghAtikarmANa AvirbhUtanikhilabhAvAbhAvasvabhAvAvabhAsikevalabaladalitasakalajIvalokamohaprasarAH surAsuravinirmitAM samavasaraNabhuvamadhiSThAya svasvabhASApariNAminIbhirvAgbhiH pravartitadharmatIrthAzcatustriMzadatizayamayIM tIrthanAthatvalakSmImupabhujya paraM brahma satatAnandaM sakalakarmanirmokSamupeyivAMsastAnmAnuSatvAdisAdhAraNadharmopadezenApavadan sumerumapi leSaTvAdinA sAdhAraNIkartuM pArthivatvenApavadeH ! / kiJca, anavaratavanitAGgasambhogadurlalitavRttInAM vividhahetisamUhadhAriNAmakSamAlAdyAyattamanaHsaMyamAnAM rAgadveSamohakaluSitAnAM brahmAdInAM sarvavittvasAmrAjyam ! yadavadAma stutau "madena mAnena manobhavena krodhena lobhena sasammadena / parAjitAnAM prasabhaM surANAM vRthaiva sAmrAjyarujA pareSAm / / " [ayoga-25] iti / athApi rAgAdidoSakAluSyavirahitAH satatajJAnAnandamayamUrtayo brahmAdayaH; tarhi tAdRzeSu teSu na vipratipadyAmahe, avocAma hi "yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'syabhidhayA yayA tayA / vItadoSakaluSaH sa cedbhavAneka eva bhagavannamo'stu te // " . [ayoga-31] iti / kevalaM brahmAdidevatAviSayANAM zrutismRtipurANetihAsakathAnAM Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA vaitathyamAsajyeta / tadevaM sAdhakebhyaH pramANebhyo'tIndriyajJAnasiddhiruktA // 16 // ' 100 bAdhakAbhAvAcca // 17 // 58. zaMkA "je jagannAthamAM apratihata jJAna che, vairAgya che, aizvarya che ane dharma che -A cAre svabhAvathI sahaja siddha che [te sarvajJa Izvara che]" A kathana anusAra Izvara vagere sarvajJa bhale ho, paraMtu manuSya to sarvajJa hoI zake nahi pachI bhale ne game teTalo vidyAvAna hoya ke cAritravAna hoya. kumArila bhaTTe paNa kahyuM che, "vedamaya deha dharAvatA hovAthI brahmA, viSNu ane mahezvara bhale sarvajJa ho paraMtu manuSyamAM sarvajJatA kyAMthI hoya ? arthAt na ja hoya.'' [tattvasaMgraha, kArikA 3208]. samAdhAna -- - are o ! sarvajJa vize apazabdo bolavAnuM pApa karanAra pApI ! are nindaka ! manuSyatvanI nindA karavAnA bahAne tuM devAdhideva upara ApekSa kare che ! jemaNe pUrvajanmomAM virATa puNyarAzinuM upArjana karyuM hatuM, je devabhavonA anupama sukhono upabhoga karIne duHkhanA kaLaNamAM UMDA khUMpelA jagatanA sarva jIvono uddhAra karavAno abhilASa dharIne narakomAM paNa kSaNabhara mATe sukhAmRtanI varSA karIne manuSyalokamAM avataryA hatA, jemano janma thatAM ja potAnAM Asano calita thavAthI sakaLa devoe AvIne samUhamAM janmotsava ujavyo hato ane kiMkaranI jema vyavahA2 karatA te devoe 'pahelo huM, pahelo huM'nI spardhA karatAM jemanI sevA karI hatI, potAnI meLe AvIne maLelI vizAla sAmrAjyazrIne tRNavat tyAgIne jemaNe tRNa-maNimAM tathA zatru-mitramAM samabhAva dhAraNa karyo hato, jemaNe potAnA AdhyAtmika prabhAvathI pAka AdinI nAzaka Apattione ane marakI jevA upadravone zAnta karI dIdhA hatA, jemaNe zukladhyAnarUpI agni vaDe samasta ghAtikarmone saMpUrNapaNe bALIne bhasma karI dIdhA hatA, jemaNe (dhAtikarmonA nAzanA kAraNe) pragaTa thayelA sarva-bhAvarUpa-ane-abhAvarUpapadArthone-jANanArA kevalajJAna vaDe sarva jIvonA mohano (ajJAnano) nAza karI dIdho hato, jemaNe suro ane asuroe nirmANa karelA samavasaraNamAM virAjamAna thaIne zrotAonI potapotAnI bhASAmAM pariNata thanArI evI adbhuta vANImAM dharmatIrthane pravartAvyuM hatuM ane jemaNe cotrIsa atizayovALI tIrthaMkaratvalakSmIno upabhoga karIne para brahma ane Anandamaya mokSane prApta karI lIdho che evA tIrthaMkara bhagavAnomAM manuSyatva Adi sAmAnya dharmono ullekha karIne AkSepa karavAnI dhRSTatA e to sumerune paNa mATInA DhephA sAthe sarakhAvavA jevI dhRSTatA che. ane vaLI bIjI bAju A sarvajJa tIrthaMkarano niMdaka nirantara vanitAnA aMgano saMbhoga karavAnA kAraNe kAmukavRttivALA, vividha zastrone dhAraNa karanArA, akSamAlA Adi upara jemanA manano saMyama nirbhara che evA, Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 101 ane A badhAnA kAraNe rAga-dveSa-mohathI kaluSita evA brahmA, viSNu ane mahezane sarvajJa tarIke varNavI tenI prazaMsA kare che. keivuM vicitra!] ame stutimAM kahyuM che, "jeo mada, mAna, madana, krodha, lobha ane rAgathI pUrepUrA parAjita thaI gayA che te parakIya devone sarvajJatvarUpa lakSmIthI alaMkRta karavA e khoTuM che, vRthA che." [ayogavyavacchedikA dvatrizikA 25]. paraMtu jo Apa brahmA vagerene rAga Adi doSonA kAluSyanI rahita ane satata jJAnAnandamaya svabhAva dharAvatA kahetA ho to evA brahmA vagerenA vize amAre koI matabheda nathI, kAraNa ke ame kahyuM ja che, "koIpaNa mata-paraMparAmAM, koIpaNa nAme, koIpaNa AkAre game te kema na hoya, jo te doSakALuSyathI sarvathA mukta thaI gayA hoya to te Apa ja cho, bhagavan! Apane namaskAra ho." [ayogavyavacchedikA dvatrizikA 31]. [paraMtu brahmA Adine AvA doSakALuSyarahita svIkAratAM] zruti, smRti, purANa ane itihAsamAM kahelI emanA vizenI kathAo kevaLa mithyA banI jAya. - A rIte sAdhaka pramANo dvArA atIndriya jJAnanI (sarvajJajJAnanI) siddhi thAya che e darzAvyuM. (16) bAdhaka pramANono abhAva hovAthI paNa atIndriya jJAnanI (sarvajJajJAnanI) siddhi thAya che. (17) 59. sunizcatAsambhavadvAdhakatvAt sukhAdivat tatsiddhiH iti sambadhyate / tathAhi kevalajJAnabAdhakaM bhavat pratyakSaM vA bhavet pramANAntaraM vA? na tAvat pratyakSam; tasya vidhAvevAdhikArAt saMddha vartamAna 2 gRhA cakSurAdrinA " [snovA. khU. 4. sto. 84] ti svayameva mAt | 59. jema sukhanA astitvamAM bAdhaka pramANano abhAva barAbara nizcita che tema atIndriya jJAnanA (kevalajJAnanA) viSayamAM paNa koI bAdhaka pramANa nathI e barAbara nizcita che eTale kevalajJAna siddha thAya che. A pramANe sUtravAkya samajavAnuM che. kevalajJAnanuM koI bAdhaka pramANa hoya to te kyuM che? pratyakSa che ke koI bIjuM? pratyakSa bAdhaka banI zakatuM nathI kAraNa ke ApanA (mImAMsakanA) matamAM pratyakSano adhikAra vidhAna karavAmAM che, niSedha karavAmAM nathI. pratyakSa vidhAyaka che, niSedhaka nathI. gAvidhAg pratyakSa niSedhRvipazcata: ]] Ape ja kahyuM che, "cakSu vagere indriyo potAnI sAthe saMbaddha (sannikRSTa) ane vartamAna vastune ja grahaNa kare che" [zlokavArtika sUtra 4 zloka 84]. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 60. ratha pravartamAna pratyakSa taddadharva vikhyunivartamAnam tata; (ddhi) yadi niyatadezakAlaviSayatvena bAdhakaM tarhi smprtipdyaamhe| atha sakaladezakAlaviSayatvena; tarhi na tat sakaladezakAlapuruSapariSatsAkSAtkAramantareNa sambhavatIti siddhaM naH samIhitama / na ca jaiminiranyo vA sakaladezAdisAkSAtkArI sambhavati sattvapuruSatvAdeH rathyApuruSavat / atha prajJAyAH sAtizayatvAttatprakarSo'pyanumIyate; tarhi tata eva sakalArthadarzI kiM nAnumIyate ? svapakSe cAnupalambhamapramANayan sarvajJAbhAve kutaH prmaannyedvizeSAt ? | 60, mImAMsaka pravartamAna pratyakSa bAdhaka nathI paraMtu nivartamAna pratyakSa bAdhaka che. kevalajJAnane pratyakSa jANatuM nathI eTale tene kevalajJAnanuM bAdhaka mAnIe chIe. hemacandrAcArya-jo amuka deza ane amuka kAlamAM ja pratyakSa kevalajJAnanuM bAdhaka hoya to te to amane jainone paNa mAnya che. [A deza ane A kAlamAM to ame paNa kevalajJAnano abhAva mAnIe chIe.] jo sarva dezomAM ane sarva kAlomAM pratyakSa kevalajJAnano abhAva siddha kare che ema tame mImAMsako kahevA mAgatA ho to sarvadezo, sarva kAlo ane te sarvadezonA tathA sarvakAlonA sarva puruSone jANyA vinA sarvadezomAM, sarva kAlomAM ane te sarva dezonA tathA sarva kAlonA sarva puruSomAM kevalajJAna nathI e siddha karI zake nahi. ane jo tame kaho ke sarvadezo, sarva kAlo ane te sarva dezonA temA ja sarva kAlonA sarva puruSone jANIne pratyakSa sarva dezomAM, sarva kAlomAM ane te sarva dezonA tathA sarva kAlonA sarva puruSomAM kevalajJAnano abhAva siddha kare che to amane iSTa kevaLajJAna siddha thaI ja gayuM. paraMtu jaimini (mImAMsAsUtrakAra) ke anya koI puruSa sarva deza Adine sAkSAt jANanAruM pratyakSajJAna dharAvato nathI kAraNa ke te prANI che, puruSa che, ItyAdi. je prANI hoya ke puruSa hoya te sarva deza Adine sAkSAta jANanAruM pratyakSajJAna dharAvato nathI, jema ke raste janAro mANasa. [ A to mImAMsakoe pote ApeluM anumAna che.]. | mImAMsaka- jJAnamAM taratamabhAva dekhAya che. jJAnanA taratamabhAva uparathI jJAnanA prakarSanuM paNa anumAna thaI zake che. hemacandrAcArya- to pachI sarvajJanuM anumAna te jJAnanA taratamabhAva uparathI kema na thaI zake? thaI ja zake. vaLI tamArA mImAMsaka matamAM anupalaMbhane pramANa tarIke svIkAravAmAM ja Avyo nathI to pachI sarvajJano abhAva siddha karavAmAM tame tene pramANa Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda tarIke kevI rIte svIkArI zako? 61. na cAnumAnaM tadbAdhakaM sambhavati; dharmigrahaNamantareNAnumAnApravRtteH, dhammigrahaNe vA tadgrAhakapramANabAdhitatvAdanutthAnamevAnumAnasya / atha vivAdAdhyAsitaH puruSaH sarvajJo na bhavati vaktRtvAt puruSatvAdvA rathyApuruSavadityanumAnaM tadbAdhakaM brUSe; tadasat; yato yadi pramANaparidRSTArthavaktRtvaM hetuH; tadA viruddhaH, tAdRzasya vaktRtvasya sarvajJa eva bhAvAt / athAsadbhUtArthavaktRtvam; tadA siddhasAdhyatA, pramANaviruddhArthavAdinAmasarvajJatveneSTatvAt / vaktRtvamAtraM tu sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikam jJAnaprakarSe vaktRtvApakarSAdarzanAt, pratyuta jJAnAtizayavato vaktRtvAtizayasyaivopalabdheH / etena puruSatvamapi nirastam / puruSatvaM hi yadi rAgAdyadUSitaM tadA viruddham, jJAnavairAgyAdiguNayuktapuruSatvasya sarvajJatAmantareNAnupapatteH / rAgAdidUSite tu puruSatve siddhasAdhyatA / puruSatvasAmAnyaM tu sandigdhavipakSavyAvRttikamityabAdhakam / 61. anumAna pramANa paNa sarvajJanuM bAdhaka nathI banI zakatuM. dharmAne arthAt pakSane (prastutamAM sarvajJane) jANyA vinA anumAna pravRtta thaI zakatuM nathI. ane jo dharmInuM (sarvajJanuM) jJAna svIkArI levAmAM Ave to je pramANathI dharmInuM (sarvajJanuM) jJAna karavAmAM Avaze te ja pramANathI sarvajJabAdhaka anumAna bAdhita thaI jaze ane sarvajJabAdhaka anumAnanuM utthAna ja nahi thAya. mImAMsaka - ame kahIe chIe : "vivAdagrasta puruSa sarvajJa nathI kAraNa ke te vaktA che, kAraNa ke te puruSa che. je vaktA che, je puruSa che te avazya asarvajJa che (arthAt sarvajJa nathI), jema ke raste janAro mANasa' - A anumAna sarvajJanuM bAdhaka che. hemacandrAcArya- tamArI vAta asatya che. ahIM tame vastRtvathI zuM kahevA mAgo che? jo vaknatvano artha pramANa vaDe daSTa arthonuM vaknatva hoya to tevo vaknatva hatu. viruddha hetu banaze arthAta te asarvajJathI viparIta sarvajJanI siddha karaze kAraNa ke AvuM vaknatva to sarvajJamAM ja hoya che. jo vastRtvano artha asatu arthonuM vastRtva hoya to tevo vastRtva hetu siddhane ja siddha karaze, kAraNa ke ame paNa pramANaviruddha arthanA vaktAne asarvajJa tarIke ja svIkArIe chIe. jo vastRtvano artha kevaLa vastRtva mAtra (viziSTa vastRtva nahi paNa sAmAnya vastRtvo hoya to tevo vastRtvahetu saMdigdhavipakSavyAvRttika Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA hovAthI vyabhicArI che. sadvetu to vipakSamAM rahe ja nahi e nizcita ja hoya, jyAre ahIM to vakatRtva hetunuM vipakSamAM (sarvajJamAM) na hovuM saMdigdha che ane tethI vyabhicArI che kAraNa ke jJAna vadhatAM vaktRtvanI hAni thatI dekhAtI nathI paraMtu ethI UlaTuM jJAnano utkarSa thatAM vaktRtvano utkarSa thato dekhAya che. uparyukta kathanathI puruSatva hetu paNa nirasta thaI jAya che. ahIM paNa hetu tarIke ApavAmAM Avela puruSatvanI bAbatamAM paNa traNa vikalpo saMbhave che-- (1) rAga AdithI adUSita puruSatva, (2) rAga AdithI dUSita puruSatva ane (3) aviziSTa arthAt --sAmAnya puruSatva. pahelo pakSa svIkAravAmAM Ave to evo puruSatva hetu to viruddha hetu Thare kA2Na ke te hetu sAdhyanA (asarvajJanA) badale sAdhyAbhAvane (sarvajJane) siddha kare che. adUSita arthAt jJAna, vairAgya Adi guNothI viziSTa puruSatva sarvajJa sivAya anyatra ghaTatuM nathI. bIjo pakSa svIkAravAmAM Ave to siddhasAdhyatAno doSa Ave arthAt je vastu siddha ja che tene siddha karavAthI zo lAbha ? ame paNa svIkArIe chIe ke rAga AdithI dUSita puruSatva asarvajJamAM ja hoya che, te vastu to amAre mATe paNa siddha ja che, tene siddha karavAnI jarUra ja kyAM che? trIjo pakSa svIkAravAmAM Ave to evo puruSatva hetu to saMdigdhavipakSavyAvRttika che kAraNa ke sarvajJatva sAthe puruSatvano koI virodha nathI eTale puruSatva sarvajJatvanuM bAdhaka nathI. Ama anumAna pramANa paNa sarvajJanuM bAdhaka nathI. 62. nApyAgamastadbAdhakaH tasyApauruSeyasyAsambhavAt; sambhave vA tadbAdhakasya tasyAdarzanAt / sarvajJopajJazcAgamaH kathaM tadbAdhakaH ?, ityalamatiprasaGgeneti // 17 // 62. Agama pramANa paNa sarvajJatAnuM bAdhaka nathI. [jo tame mImAMsako Agama pramANane sarvajJatAnuM bAdhaka mAnatA ho to te Agama pramANa apauruSeya che ke puruSakRta? tame kahezo ke apauruSeya.] paraMtu apauruSeya Agama pramANa to koI saMbhavatuM ja nathI. dalIla khAtara mAnI laIe ke evuM Agama pramANa saMbhave che to te sarvajJanuM bAdhaka jaNAtuM nathI. [mImAMsako vedane (ane upaniSado paNa vedano ja bhAga che) apauruSeya mAne che ane sarvajJabAdhaka mAne che. hemacandrAcArya kahe che ke A tame mAnelA apauruSeya vedo sarvajJanAbAdhaka nathI paNa sAdhaka che. keTalAMya vedavAkyo ane upaniSadavAkyo sarvajJanA astitvanA sUcaka che.] jo Agama pramANa puruSakRta hoya to te sarvajJa puruSakRta ja hoya. ane sarvajJakRta Agama pramANa sarvajJanuM bAdhaka kevI rIte hoI zake ? [ane asarvajJakRta Agamane pramANa ja mAnI zakAya nahi.] have A carcAne vadhu paDatI laMbAvavAmAMthI aTakIe. (17) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 105 63. ne vatna evameva murAM pratyakSama vacetyAruM tArageDavadhimana:paryAya 28 63. sirpha kevaLajJAna ja mukhya pratyakSa nathI. paraMtu bIjAM jJAno paNa mukhya pratyakSa che. te jJAno kayAM che te AcArya kahe che- AvaraNakSayanuM tAratamya hotAM avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna utpanna thAya che. te banne paNa mukhya pratyakSa che. (18) 64. sarvathAvaravinaye vattama, tavarAviyI "tAratamya' AvaraNakSayopazamavizeSe tannimittaka: 'avadhi:' avadhijJAnaM 'mana: paryAya:' manaHparyAyajJAnaM ca mukhyamindriyAnapekSaM pratyakSam / tatrAvadhIyata iti 'avadhiH' maryAdA sA ca "rUpiSvavadheH" [tattvA. 1.28] iti vacanAt rUpavadrvyaviSayA avadhyupalakSitaM jJAnamapyavadhiH / sa dvedhA bhavapratyayo guNapratyayazca / tatrAdyo devanArakANAM pakSiNAmiva viyadgamanam / guNapratyayo manuSyANAM tirazcAM ca / 64. jJAnAvaraNIya karmano saMpUrNa kSaya thatAM kevalajJAna thAya che, paraMtu jayAre AvaraNakSayanuM tAratamya hoya che arthAt viziSTa kSayopazama hoya che tyAre indriyonI apekSA na rAkhanArAM avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna utpanna thAya che. A banne jJAna paNa mukhya pratyakSa che. avadhi arthAta maryAdAthI yukta jJAna avadhijJAna kahevAya che. maryAdA e che ke A jJAna rUpI dravyone ja jANe che. dUrastha arthAta deza-kAlanI daSTie dUra rahelA rUpI dravyone ane antaritayA DhaMkAyelA vagere rUpI dravyone avadhijJAna jANe che.] tatvArthasUtramAM paNa kahyuM che, "rUpI dravyomAM ja avadhijJAnanA viSayano niyama che" [tattvArthasUtra 1.28]. A jJAnanA be prakAro che-bhavapratyaya ane guNapratyaya. [bhava eTale janma, ane pratyaya eTale kAraNa - nimittakAraNa. jenI utpattimAM nimittakAraNa bhava che te bhavapratyaya. eno artha e ke bhavapratyaya avadhijJAna janmajAta che. guNa eTale vrata, niyama, Adi. jenI utpattimAM guNo (guNonuM anuSThAna) nimittakAraNa che te avadhijJAna guNapratyaya che. arthAta guNapratyaya avadhijJAna janmasiddha nathI. bhavapratyaya avadhijJAna janmasiddha che.] bhavapratyaya avadhijJAna devo ane nArakone ja hoya che. jema pakSIomAM AkAzamAM uDavAnI zakti janmajAta hoya che tema devo ane nArakomAM avadhijJAna janmajAta hoya che. guNapratyaya avadhijJAna manuSyo ane tiryaMcone ja hoya che. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 65. manaso dravyarUpasya paryAyAzcintanAnuguNAH pariNAmabhedAstadviSayaM jJAnaM 'manaHparyAyaH' / tathAvidhamanaHparyAyAnyathAnupapattyA tu yadvAhyacintanIyArthajJAnaM tat AnumAnikameva na mana:paryAyapratyakSam yadAhuH "gALapha vo|mAii '' [vizeSA. . 824] DUta 68. 65. mana dravyarUpa che. te atyanta sUkSma rUpI dravya che.] cintanane anurUpa manodravyanA vividha prakAranA paryAyo thAya che. bIjAnA manodravyanA A paryAyone jANanAruM jJAna mana:paryAyajJAna kahevAya che. "manodravyanA A jAtanA paryAyo A jAtanA padArthanA cintana vinA ghaTatA nathI' evA avinAbhAvasaMbaMdhane vicArIne cittananA viSayabhUta bAhya padArthanuM je jJAna thAya che te AnumAnika che, te jJAna mana:paryAyajJAna rUpa pratyakSa nathI. [kahevAnuM tAtparya A che-jema jema padArthanuM cintana karAtuM jAya che tema tema ja te cittanane anurUpa manodravyanA paryAyo thatA rahe che. mana:paryAyajJAna te paryAyone ja sAkSAta jANe che. pachI te paryAyonA AdhAre jJAtA anumAna dvArA ghaTa Adi bAhya padArthone jANe che. bAhya padArthonA A jJAnane mana:paryAyajJAna samajavuM na joIe.] jinabhadragaNie paNa kahyuM che, "mana:paryAyajJAnI bAhya padArthane anumAna dvArA jANe che." [vizeSAvazyakabhASya, gAthA 814]. (18) 66. nanu rUpidravyaviSayatve kSAyopazamikatve ca tulye ko vizeSo'vadhimanaHparyAyayorityAha vizuddhikSetrasvAmiviSayabhedAt tadbhedaH // 19 // 66. zaMkA - avadhi ane mana:paryAya banne jJAno rUpI dravyone ja jANe che ane banne jJAno kSAyopathamika che to pachI te bemAM zuM bheda che? A zaMkAnA samAdhAnamAM AcArya kahe che - vizuddhi, kSetra, svAmI ane viSayanA bheda te beno bheda che. (19) 67. satyapi nathakhrityAdharme vizuddhacarivAravadhimana:paryAyajnyaanyorbhedH / tatrAvadhijJAnAnmanaHparyAyajJAnaM vizuddhataram / yAni hi manodravyANi avadhijJAnI jAnIte tAni mana:paryAyajJAnI vizuddhatarANi nAnIte | 67. koI apekSAe avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna vacce samAnatA hovA chatAM Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda paNa vizuddhi AdinA bhede temanI vacce bheda che. vizuddhibheda * avadhijJAnathI mana:paryAyajJAna vadhu vizuddha che. je manodravyone avadhijJAnI jANe che te manodravyone mana:paryAyajJAnI vadhu vizuddharUpe (arthAt vadhu spaSTapaNe) jANe che. [avadhijJAnanA viSaya karatAM mana:paryAyajJAnano viSaya ocho hovA chatAM mana:paryAyajJAna avadhijJAnathI vadhu vizuddha manAyuM che, kAraNa ke vizuddhinI nyUnAdhikatAno AdhAra viSayanI nyUnAdhikatA upara nathI paraMtu viSayamAM rahelI nyUnAdhika sUkSmatAone jANavA upara che.] 68. kSetrakRtazcAnayorbhedaH - avadhijJAnamaGgulasyAsaGkhyabhAgAdiSu bhavati A sarvalokAt, manaHparyAyajJAnaM tu manuSyakSetra eva bhavati / 107 -- 68. kSetrabheda -- avadhijJAnanuM kSetra aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga AdithI laIne AkhA loka sudhInuM che, arthAt jaghanyataH aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTalA kSetramAM rahelA ane utkRSTataH AkhA lokamAM rahelA rUpI padArthone avadhijJAna jANe che. paraMtu manaHparyAyajJAnanuM kSetra to kevaLa manuSyakSetra ja che, arthAt aDhI dvIpamAM rahelA saMjJI paMcendriya jIvonAM manodravyonA paryAyone ja mana:paryAyajJAna jANe che. 69. svAmikRto'pi - avadhijJAnaM saMyatasyAsaMyatasya saMyatAsaMyatasya ca sarvagatiSu bhavati; manaH paryAyajJAnaM tu manuSyasaMyatasya prakRSTacAritrasya pramattAdiSu kSINakaSAyAnteSu guNasthAnakeSu bhavati / tatrApi vardhamAnapariNAmasya netarasya / vardhamAnapariNAmasyApi RddhiprAptasya netarasya / RddhiprAptasyApi kasyacinna sarvasyeti / I I 69. svAmIbheda ------ avadhijJAna saMyamI, asaMyamI ane saMyamAsaMyamIne hoI zake che ane eTale te cAre gationA jIvone (devone, manuSyone, tiryaMcone ane nArakone) hoI zake che, paraMtu manaHparyAyajJAna pramattasaMyataguNasthAnathI laIne kSINakaSAyaguNasthAna sudhInAM guNasthAnomAM rahelA saMyata ane prakRSTa cAritravALA manuSyane ja hoI zake che, temAM paNa jemano pariNAma vardhamAna hoya temane ja hoI zake che, bIjAne nahi; vardhamAna pariNAmavALAomAM paNa jeo RddhiprApta hoya temane ja hoI zake che, anyane nahi; vardhamAna pariNAmavALA RddhiprAmomAM paNa koI koIne ja hoya che, badhAne nahi. 70. viSaya tatha--pavadravya sarvaparyAyevaviSayanivadhastarnntbhaage manaHparyAyasya iti / avasitaM mukhyaM pratyakSam // 19 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 hemacandrAcAryakRti pramANamImAMsA 70, viSayabheda - avadhijJAnano viSaya badhAM rUpI dravyo che paNa temanA badhA . paryAyo nathI. mana:paryAya jJAnano viSaya avadhijJAnanA viSayano anantamo bhAga che. mukhya pratyakSanuM nirUpaNa samApta thayuM. (19), 71. natha sAMvyavahAramA- indriyamanonimitto'vagrahehAvAyadhAraNAtmA sAMvyavahArikam // 20 // 71. have AcArya sAMvyavahArika pratyakSanuM lakSaNa kahe che- indriya ane mananA nimittathI utpanna thanAruM tathA avagraha, IhA, avAya ane dhAraNAnA svarUpavALuM sAMvyavahArika pratyakSa che. (20) 72. indriyANi sparzanAdIni vakSyamANalakSaNAni, manazca nimittaM kAraNaM yasya sa tathA / sAmAnyalakSaNAnuvRtteH samyagarthanirNayasyedaM vizeSaNaM tena 'indriyamanonimittaH' samyagarthanirNayaH / kAraNamuktvA svarUpamAha-'avagrahehAvAyadhAraNAtmA' / avagrahAdayo vakSyamANalakSaNAH ta AtmA yasya so'vgrhehaavaaydhaarnnaatmaa| 'Atma'grahaNaM ca krameNotpadyamAnAnAmapyavagrahAdInAM nAtyantiko bhedaH kintu pUrvapUrvasyottarottararUpatayA pariNAmAdekAtmakatvamiti pradarzanArtham / samIcInaH pravRttinivRttirUpo vyavahAraH saMvyavahArastatprayojanaM 'sAMvyavahArikam' pratyakSam / indriyamanonimittatvaM ca samastaM vyastaM ca boddhavyam / indriyaprAdhAnyAt manobalAdhAnAccotpadyamAna indriyajaH / manasa eva vizuddhisavyapekSAdupajAyamAno manonimitta iti / 72. jemanAM lakSaNo have pachI ApavAnA che te sparza vagere indriyo ane mana jenI utpattimAM nimittakAraNa che te "indriyamanonimitta' che. pramANasAmAnyanA lakSaNanI anuvRtti hovAthI A vizeSaNa "samyagarbhanirNaya'nuM samajavuM joIe. tethI artha thaze - je samyagarbhanirNaya indriya ane mananA nimittathI utpanna thAya che te sAMvyavahArika pratyakSa che. A thayuM sAMvyavahArika pratyakSanA nimittakAraNanuM nirUpaNa. te pachI tenuM svarUpa jaNAvyuM che. sAMvyavahArika pratyakSa avagraha, IhA, avAya ane dhAraNAnA svarUpavALuM che. jemanuM lakSaNa AcArya have pachI kahevAnA che te avagraha Adi jenuM svarUpa (AtmA) che te "avagraheThAvAyadhAraNAtmA che. sUtramAM "AtmA' zabdano prayoga e darzAvavA mATe karavAmAM Avyo che ke jo ke avagraha vagere kramathI Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 109 utpanna thAya che tema chatAM temano ekabIjAthI AtyaMtika bheda nathI - teo sarvathA pRthaka pRthaka jJAno nathI, paraMtu pUrva pUrva jJAna ja uttara uttara jJAna rUpe pariNata thAya che arthAt avagraha IhAnA rUpamAM, IhA avAyanA rUpamAM ane avAya dhAraNAnA rUpamAM pariNata thAya che. Ama temanAmAM rahelI ekAtmatA darzAvavA mATe "Atma' zabda vaparAyo che. samIcIna pravRtti-nivRttirUpa vyavahAra saMvyavahAra che. te jenuM prayojana che te "sAMvyavahArika' pratyakSa che. A sAMvyavahArika pratyakSanI utpattimAM indriya ane manane nimittakAraNo kahyAM che paNa keTalAMka sAMvyavahArika pratyakSomAM indriya ane mana sAthe maLIne banne nimittakAraNo che ane keTalAMkamAM kevaLa ekaluM mana ja nimittakAraNa che. je sAMvyavahArika pratyakSanI utpattimAM Indriya pradhAnapaNe ane mana gauNapaNe nimittakAraNa hoya te indriyaja sAMvyavahArika pratyakSa che ane je sAMvyavahArika pratyakSa kevaLa ekalA vizuddhiyukta mana rUpa nimittakAraNathI ja utpanna thAya che te manonimittaka sAMvyavahArika pratyakSa che. 73. nanu pasaMvevanarUpama pratyakSamati tat mAtrom ?, iti na vAcyam; indriyajajJAnasvasaMvedanasyendriyapratyakSe, anindriyajasukhAdisaMvedanasya manaHpratyakSe, yogipratyakSasvasaMvedanasya yogipratyakSe'ntarbhAvAt / smRtyAdisvasaMvedanaM tu mAnasameveti nAparaM svasaMvedanaM nAma pratyakSamastIti bhedena noktam // 20 // 73. zaMkA-svasaMvedanarUpa bIjuM paNa eka pratyakSa che, tene kema gaNAvyuM nathI? samAdhAna-Ama na kahevuM joIe. tenuM kAraNa nIce pramANe che-[svasaMvedana pratyakSa che paraMtu anya pratyakSothI pRthaka nathI). indriya pratyakSanuM svaMsaMvedana indriyaja pratyakSamAM, manonimittaka sukhAdinuM saMvedana manonimittaka pratyakSamAM, yogipratyakSanuM svasaMvedana yogipratyakSamAM antarbhAva pAme che. smRti vagere jJAnonuM svasaMvedana mAnasa pratyakSa ja che. A kAraNe svasaMvedana pratyakSa pRthaphana hovAthI svasaMvedana pratyakSano alaga bheda tarIke ullekha nathI karyo. (20) 74. tyuitikriyA nakSati- sparzarasagandharupazabdagrahaNalakSaNAni sparzanarasanaghrANacakSuH zrotrANIndriyANi dravyabhAvabhedAni // 21 // 10. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 74. AgalA sUtramAM 'indriya' pada kahyuM che eTale indriyonAM lakSaNo AcArya jaNAve 110 sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu ane zrotra A pAMca indriyA che. kramathI sparza, rasa, gaMdha, rUpa ane zabdane grahaNa karavA rUpa temanAM lakSaNo che. dareka indriyanA be bheda che - dravyendriya ane bhAvendriya. (21) www.damia 75. sparzAdigrahaNaM lakSaNaM yeSAM tAni yathAsaGkhyaM sparzanAdInIndriyANi, tathAhi sparzAdyupalabdhiH karaNapUrvA kriyAtvAt chidikriyAvat / tatrendreNa karmaNA sRSTAnIndriyANi nAmakarmodayanimittatvAt / indrasyAtmano liGgAni vA, karmamalImasasya hi svayamarthAnupalabdhumasamarthasyAtmano'rthopalabdhau nimittAni indriyANi / 75. sparzane grahaNa karavo e sparzanendriyanuM lakSaNa che. rasane grahaNa karavo e rasanendriyanuM lakSaNa che. gaMdhane grahaNa karavI eghrANendriyanuM lakSaNa che. rUpane grahaNa karavuM e cakSurindriyanuM lakSaNa che. ane zabdane grahaNa karavo e zrotrendriyanuM lakSaNa che. sparza vagerenuM jJAna karaNa (sAdhana) dvArA ja thAya che, kAraNa ke jJAna (jANavuM e) kriyA che, pratyeka kriyA karaNa vaDe ja thAya che, jemake (DALI vagere) kApavAnI kriyA kuhADI dvArA thAya che, tevI ja rIte sparza vagerene jANavA mATe je karaNa che te ja indriya che. [vyutpatti samajAve che.] indrano artha ahIM nAmakarma che ane jemanuM nirmANa nAmakarmathI thayuM che te indriyo che. athavA indra eTale AtmA, je AtmAnuM liMga arthAt sAdhana (karaNa) che te indriya. karmothI malIna thayelo AtmA (sAdhana vinA) svayaM padArthone jANavA samartha nathI, indriyo padArthone jANavAmAM nimittakA2No che, AtmA indriyorUpa sAdhano dvArA padArthone jANe che. 76. nanvevamAtmano'rthajJAnamindriyAt liGgAdupajAyamAnamAnumAnikaM syAt / tathA ca liGgAparijJAne'numAnAnudayAt / tasyAnumAnAtparijJAne'navasthAprasaGgaH, naivam; bhAvendriyasya svasaMviditatvenAnavasthAnavakAzAt / yadvA, indrasyAtmano liGgAnyAtmagamakAni indriyANi karaNasya vAsyAdivatkartradhiSThitatvadarzanAt / ---------------- 76. zaMkA - * jo AtmAne indriyarUpa liMga dvArA padArthanuM jJAna thatuM hoya to te jJAna anumAna hoya, [pratyakSa nahi.] ane liMganuM jJAna thayA vinA anumAna utpanna Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 111 thatuM nathI. jo liMganuM jJAna paNa bIjA anumAnathI thAya che ema mAnavAmAM Ave to anavasthAdoSanI Apatti Ave. arthAta liMganuM jJAna utpanna karanAruM te anumAna paNa liMgane jANyA pachI ja thaze ane te liMgane jANavA mATe vaLI anya anumAna mAnavuM paDaze ane Ama to kyAMya atta ja nahi Ave, A che anavasthAdoSa. samAdhAna - nA, evuM nathI. bhAvendriyo svasaMvedI che arthAt pote ja potAne jANe che, tethI anavasthAdoSane ahIM koI avakAza ja nathI. athavA IndranAM eTale ke AtmAnAM je gamaka (jJApaka) liMgo (sAdhano) che te indriyo che. [agAu ApaNe AtmAnuM liMga (sAdhana)' no artha Avo karyo hato - padArthone jANavA mATe AtmA jeno sAdhana tarIke upayoga kare che te indriya. have ApaNe bIjo artha "AtmAnuM liMgano karIe chIe. te artha che-AtmAne anumAna vaDe jANavA ke siddha karavA mATe AtmAnuM jJApaka ke gama, liMga (sAdhana) te indriya.] jeTalAM paNa vAMsalA Adi karaNo (sAdhano) che te badhAM kartA dvArA adhiSThita thaIne ja kriyA kare che. tenAM aneka udAharaNo dekhyAM che. indriyo paNa karaNo che eTale teo paNa kartAthI adhiSThita hovI joIe ane te kartA ja AtmA che. Ama Indriyo dvArA AtmAnuM anumAna thAya che. 77. tAni ca dravyabhAvarUpeNa bhidyante / tatra dravyendriyANi nAmakarmodayanimittAni, bhAvendriyANi punastadAvaraNavIryAntarAyakSayopazamanimittAni / saiSA paJcasUtrI sparzagrahaNalakSaNaM sparzanendriyaM, rasagrahaNalakSaNaM rasanendriyamityAdi / sakalasaMsAriSu bhAvAccharIravyApakatvAcca sparzanasya pUrva nirdezaH, tataH krameNAlpAlpajIvaviSayatvAdrasanaghrANacakSuHzrotrANAm / 77. indriyo be prakAranI che dravyendriya ane bhAvendriya dravyandriyo nAmakarmanA udayarUpa nimittakAraNathI bane che. bhAvendriyo bhAvendriyAvaraNa ane vIryAntarAya karmonA kSayopazamarUpa nimittakAraNathI bane che. sparzane jANavArUpa lakSaNavALI sparzanendriya che, rasane jANavArUpa lakSaNavALI rasanendriya che, ItyAdi pAMca lakSaNasUtro pAMca IndriyonAM lakSaNo darzAvatAM bane che. sau prathama sparzanendriyane gaNAvavAmAM AvI che, kAraNa ke badhA ja saMsArI jIvone te hoya che ane dareka jIvanA AkhA zarIrane te vyApelI hoya che. te pachI kramathI alpa alpa saMkhyAnA jIvone hovAthI rasanA, ghANa, cakSu ane zrotrane gaNAvavAmAM AvI che. Ano artha e che ke sparzanendriyanI apekSAe rasanendriya ochA jIvone hoya che, rasanAnI apekSAe dhrANa tenAthIya ochA jIvone hoya che, prANanI apekSAe cahyuM to tenAthIya ochA jIvone hoya che, ane cakSunI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 12. hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA apekSAe zrotra tenAthIya ochA jIvone hoya che.] __78. tatra sparzanendriyaM tadAvaraNakSayopazamasambhavaM pRthivyaptejovAyuvanaspatInAM zeSendriyAvaraNavatAM sthAvaraNAM jIvAnAm / teSAM ca "puDhavI cittamantamakkhAyA" [dazavai. 4.1] ityAderAptAgamAtsiddhiH / anumAnAcca - jJAnaM kvacidAtmani paramApakarSavat apakRSyamANavizeSatvAt parimANavat, yatra tadapakarSaparyantasta ekendriyAH sthAvarAH / na ca sparzanendriyasyApyabhAve bhasmAdiSu jJAnasyApakoM yuktaH / tatra hi jJAnasyAbhAva eva na punarapakarSastato yathA gaganaparimANAdArabhyApakRSyamANavizeSa parimANaM paramANau paramApakarSavat tathA jJAnamapi kevalajJAnAdArabhyApakRSyamANavizeSamekendriyeSvatyantamapakRSyate / pRthivyAdInAM ca pratyekaM jIvatvasiddhiragre vakSyate / sparzanarasanendriye kRmi-apAdikA-nUpuraka-gaNDUpada-zaGkha-zuktikA-zambUkA-jalUkAprabhRtInAM trasAnAm / sparzana-rasana-ghrANAni pipIlakA-rohaNikA-upacikAkunthu-tubaraka-trapurA-bIja-karpAsAsthikA-zatapadI-ayenaka-tRNapatrakASThahArakAdInAm / sparzana-rasana-ghrANa-caDhUMSi bhramara-vaTara-sAraGga-makSikAputtikA-daMza-mazaka-vRzcika-nandyAvartta-kITaka-pataGgAdInAm / saha zrotreNa tAni matsya-uraga-bhujaga-pakSi-catuSpadAnAM tiryagyonijAnAM sarveSAM ca nArakamanuSyadevAnAmiti / 78. sparzanendriyAvaraNakarmanA kSayopazamathI utpanna thanArI sparzanendriya ekalI ja pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya ane vanaspatikAyanA sthAvara jIvone hoya che, kAraNa ke rasanAdiindriyAvaraNakarmono te jIvone udaya hoya che. pRthvIne sacitta kahevAmAM AvI che. [dazavaikAlika, 4.1] ityAdi AmapraNIta AgamathI sthAvara jIvonuM astitva siddha thAya che. anumAna pramANa dvArA paNa sthAvara jIvonuM astitva siddha thAya che. te A pramANe -- koI AtmAmAM jJAnano parama apakarSa(carama koTinI nyUnatA) che, kAraNa ke jJAna apakRSTa thatuM dekhAya che, parimANanI jema. jyAM A apakarSanI aMtima koTi che te ekendriya jIvo che, te sthAvara jIvo kahevAya che. jyAM sparzanendriyano paNa abhAva che te bhasma AdimAM jJAnano apakarSa mAnavo yogya nathI, kAraNa ke tyAM to jJAnano abhAva Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 113 che, jJAnano apakarSa nathI. parimANano parama prakarSa AkAzamAM che pachI anukrame lokAkAza, madhyaloka, jaMbUdvIpa AdimAM ochuM thatuM thatuM paramANumAM sauthI ochuM che. tevI ja rIte jJAnano parama prakarSa sarvajJamAM che, pachI aneka jIvavargomAM jJAna ochuM thatuM thatuM je jIvavargamAM sauthI ochuM che te ekendriya jIvono varga che, tene sthAvara jIvono varga kahevAmAM Ave che. pRthvI vageremAM jIvatva che ene have pachI siddha karIzuM. sparzanendriya ane rasanendriya A be indriyo kRmi, apAdikA, nUpuraka, gaMDUpada, zaMkha, zuktikA, zambakA, jalUkA vagere trasa jIvone hoya che. sparzana, rasanA ane ghrANa A traNa indriyo pipIlakA, rohaNikA, upacikA, kuMthu, tubaraka, trapurA, bIja, karpAsAsthikA, zatapadI, ayenaka, tRNapatra, kASThahA2ka (udhaI) vagere trasa jIvone hoya che. sparzana, rasanA, prANa ane cakSu A cAra indriyo bhramara, vaTara, sAraMga, makSikA, puttikA, daMza, mazaka, vIMchI, nandAvarta (karoLiyo), kITa, pataMga vagere trasa jIvone hoya che. zrotra sahita pAMce indriyo matsya, uraga, bhujaga, pakSI, catuSpada vagere tiryaMcone ane badhA nArako, manuSyo tathA devone hoya che. 79. nanu vacanAdAnaviharaNotsargAnandahetavo vAkpANipAdapAyUpasthalakSaNAnyapIndriyANIti sAGkhyAstatkathaM paJcaivendriyANi ?; na; jJAnavizeSahetUnAmevehendriyatvenAdhikRtatvAt, ceSTAvizeSanimittatvenendriyatvakalpanAyAmindriyAnantyaprasaGgaH, ceSTAvizeSANAmanantatvAt, tasmAd vyaktinirdezAt paJcaivendriyANi / 79. zist vacana,AdAna, viharaNa, malotsarga ane AnandanA kAraNabhUta vAk, pANi, pAda, pAyu(gudA) ane upastha(jananedriya) nAmanI paNa (bIjI pAMca) indriyo che ema sAMkhyo mAne che. to pachI indriyo pAMca ja che ema kema kahyuM ? ------------ samAdhAna -- evuM nathI. viziSTa jJAnonAM nimittakAraNone ja prastuta saMdarbhamAM indriyo kahI che. ceSTAvizeSanA nimittakA2Nane indriya mAnatAM ananta indriyo mAnavAnI Apatti Ave kAraNa ke viziSTa ceSTAo ananta che. tethI vyaktivizeSarUpa indriyono nirdeza hovAthI pAMca ja indriyo che e sthira thAya che. 80. temAM 4 paraspara sthAymelo dravyArthInezAta, syAdreH paryAyA/vezAt, abhedaikAnte hi sparzanena sparzasyeva rasAderapi grahaNaprasaGgaH / tathA cendriyAntarakalpanA vaiyarthyam, kasyacit sAkalye vaikalye vAnyeSAM sAkalyavaikalya Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 hemacandrAcAryakuta pramANamImAMsA prasaGgazca / bhedaikAnte'pi teSAmekatra sakala(saGkalana)jJAnajanakatvAbhAvaprasaGgaH santAnAntarendriyavat / manastasya janakamiti cet; na; tasyendriyanirapekSasya tajjanakatvAbhAvAt / indriyApekSaM mano'nusandhAnasya janakamiti cet santAnAntarendriyApekSasya kuto na janakatvamiti vAcyam ? / pratyAsatterabhAvAditi cet; atra kA pratyAsattiranyatraikadravyatAdAtmyAt ?, pratyAsattyantarasya ca vyabhicArAditi / etena teSAmAtmanA bhedAbhedaikAntau prativyUDhau / AtmanA karaNAnAmabhedaikAnte kartRtvaprasaGgaH, Atmano vA karaNatvaprasaGgaH, ubhayorubhayAtmakatvaprasaGgo vA, vizeSAbhAvAt / tatasteSAM bhedaikAnte cAtmanaH karaNatvAbhAvaH santAnAntarakaraNavadviparyayo veti pratItisiddhatvAdbAdhakAmAvAccAnekAnta evAzrayaNIyaH / 80. dravyArthika dRSTie te pAMce indriyono paraspara kathaMcit abheda che ane paryAyArthika dRSTie temano paraspara kathaMcit bheda che. temano paraspara ekAnta arthAta sarvathA abheda mAnavAmAM Ave to sparzanendriya sparzanI jema rasa Adine paNa grahaNa kare che ema mAnavAnI Apatti Ave, vaLI jyAre eka ja indriya badhA viSayonI grAhaka hoya to bAkInI indriyone mAnavI vRthA thaI paDe, uparAMta eka indriya pUrNa banatAM badhI pUrNa banI javAnI ane eka indriyane nukasAna thatAM badhI indriyone nukasAna thavAnI Apatti Ave. temano paraspara ekAnta arthAt sarvathA bheda mAnavAmAM Ave to jema judA judA puruSonI indriyo koI eka vastu aMgenuM saMkalanAjJAna utpanna nathI karI zakatI tema eka ja puruSanI indriyo paNa eka ja vastu aMgenuM saMkalanAjJAna utpanna nahi karI zake, A to Apatti kahevAya. [je kerIne meM joI hatI tene meM suMghI paNa hatI, sparza paNa karyo hato ane cAkhI paNa hatI A jAtanA saMkalanAjJAnanA abhAvanI Apatti Ave. AvuM saMkalanAjJAna indriyono paraspara kathaMcit abheda mAnyA vinA na ghaTe.] jo koI kahe ke AvuM saMkalanAjJAna to manathI utpanna thAya che eTale indriyono paraspara sarvathA bheda ene koI hAni nahi karI zake, to kahevuM joIe ke Indriyono paraspara sarvathA bheda manane AvuM saMkalanAjJAna utpanna ja nahi karavA de kAraNa ke indriyanirapekSa mana AvuM saMkalanAjJAna utpanna karatuM nathI, ane manane indriyonI sahAyatA hoya to paNa indriyo paraspara sarvathA bhinna hovAthI mane saMkalanAjJAna utpanna nahi karI zake. tema chatAM paNa jo kahevAmAM Ave ke paraspara sarvathA bhinna indriyonI sahAyatAthI mana saMkalanAjJAna utpanna karI zake to ame tenI sAme kahIzuM ke to pachI Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 115 pAMca bhinna puruSaonI sparzana Adi pAMca paraspara sarvathA bhinna indriyonI sahAyatAthI mana saMkalanazAna kema nathI utpanna karatuM? AnA uttaramAM jo tame kaho ke e pAMca bhinna puruSonI pAMca paraspara atyaMta bhinna indriyo vacce saMbaMdhano abhAva che (ane te indriyo ane mana vacce paNa saMbaMdhano abhAva che) eTale mana saMkalanAjJAna utpanna karatuM nathI, to ame kahIzuM ke eka ja puruSanI kathaMcit bhinna indriyomAM ekadravyatAdAbhyathI anya kayo saMbaMdha hoI zake ? bIjo koI saMbaMdha mAnatAM bAdhA Ave che. ane A ekadravyatAdAbhyasaMbaMdha e ja to indriyono paraspara kathaMcit abheda che. A ekadravya jenI sAthe indriyono tAdAbhyasaMbaMdha che te Atmadravya che. manano paNa AtmA sAthe tAdAbhyasaMbaMdha che.] A indriyonA pArasparika kathaMcita bheda ane kaMcit abhedanI siddhi dvArA AtmAthI indriyonA sarvathA bheda ke sarvathA abhedanA mato khaMDita thaI jAya che. jo AtmAthI indriyono (karaNono) sarvathA abheda mAnavAmAM Ave to AtmAnI jema Indriyone (karaNone) kartarUpa mAnavI paDe, yA indriyonI jema AtmAne karaNarUpa mAnavo paDe, yA to bannene banne rUpavALAM mAnavA paDe, kAraNa ke indriyo ane AtmAmAM bhedaka vizeSono abhAva che. ane AtmAthI indriyono sarvathA bheda mAnavAmAM Ave to bIjAnI indriyonI jema potAnI indriyo paNa karaNa nahi banI zake ane AtmAne mATe karaNono abhAva thaI jaze. athavA to enAthI viparIta banaze arthAtu potAnI indriyonI jema bIjAnI indriyo paNa kAraNa banI jaze, potAnI indriyo ane bIjAnI indriyo evo bheda raheze nahi. [AtmAthI indriyono sarvathA bheda hotAM potAnIbIjAnI indriyo vacce koI vizeSatA yA bheda nahi rahe. tethI AtmAthI indriyono kathaMcita bheda che ane kathaMcit abheda che e anekAnta pakSane ja svIkAravo joIe kAraNa ke evI ja pratIti thAya che ane A pakSane svIkAravAmAM koI bAdhaka paNa nathI. ___81. dravyendriyANAmapi parasparaM svArambhakapudgaladravyebhyazca bhedAbhedadvArAnekAnta eva yuktaH, pudgaladravyArthAdezAdabhedasya paryAyArthAdezAcca bhedasyopapadyamAnatvAt / 81. sparzanadrabendriya Adi pAMca dravyendriyo paraspara kathaMcita bhinna che ane kathaMcita abhinna che. vaLI, A pAMce dravyandriyo je pudgaladravyonI banelI che te pudgaladravyothI arthAta potAnA upAdAnakAraNabhUta pugaladravyothI paNa kathaMcita bhinna che ane kathaMcita abhinna che. dravyanI apekSAe kAryabhUta dravyendriyo ane upAdAnakAraNabhUta pugaladravyo vacce abheda, ane paryAyanI apekSAe temanI vacce bheda ghaTe che. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 82. evamindriyaviSayANAM sparzAdInAmapi dravyaparyAyarUpatayA bhedAbhedAtmakatvamavaseyam, tathaiva nirbAdhamupalabdheH / tathA ca na dravyamAtraM paryAyamAtraM vendriyaviSaya iti sparzAdInAM karmasAdhanatvaM bhAvasAdhanatvaM ca draSTavyam // 21 // 82. A rIte indriyonA pAMca viSayo sparza vagereno paNa paraspara kathaMcit bheda che ane kathaMcit abheda che. dravyanI apekSAe temano paraspara abheda che. teo ekadravyAzrita che arthAt eka dravyanA paryAyo che eTale e arthamAM temano paraspara abheda che. paraMtu paryAyanI apekSAe temano paraspara bheda che, sparzaparyAya rasa vagere paryAyothI bhinna che, ityAdi. Ama sparza vagere viSayo paraspara bhedAbhedAtmaka che evuM nizcitapaNe samajavuM joIe kAraNa ke evI nirbAdha pratIti thAya che. A uparathI e paNa spaSTa thAya che ke indriyono grAhya viSaya ekalo dravyarUpa nathI ke ekalo paryAyarUpa nathI paraMtu dravya-paryAya ubhayAtmaka che. vaLI, 'sparza' vagere zabdo karmArthaka paNa che ane bhAvArthaka paNa che ema samajavuM joIe. [arthAt 'sparza' eTale dravyagata sparza arthAt jene sparzanendriya grahaNa kare che te karma, ane 'sparza' eTale sparza karavo te bhAva.] (21). 83. 'dravyabhAvabhedAni' ityuktaM tAni krameNa lakSayati 116 dravyendriyaM niyatAkArAH pudgalAH // 22 // 83. [pratye 'ndriyanA] dravya ane lAva je je bheTa khAyArye bhAvI hIdhA che. have AcArya temanAM lakSaNo kramazaH Ape che-- niyata AkAravALA pudgalo dravyendriya che. (22) 84. 'dravyendriyam' ityekavacanaM jAtyAzrayaNAt / niyato viziSTo bAhya AbhyantarazcAkAraH saMsthAnavizeSo yeSAM te 'niyatAkArAH ' pUraNagalanadharmANa: sparzarasagandhavarNavantaH 'pudgalAH ', tathAhi zrotrAdiSu yaH karNazaSkulIprabhRtirbAhyaH pudgalAnAM pracayo yazcAbhyantaraH kadambagolakAdyAkAraH sa sarvo dravyendriyam, pudgaladravyarUpatvAt / aprAdhAnye vA dravyazabdo yathA aGgAramarddako dravyAcArya iti / apradhAnamindriyaM dravyendriyam, vyApAravatyapi tasmin sannihite'pi cAlokaprabhRtini sahakAripaTale bhAvendriyaM vinA sparzAdyupalabdhyasiddheH // 22 // bhAvendriyaM labdhyupayogau // 23 // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 117 84. sUtramAM jAtinI apekSAe dravyandriyam evo ekavacanamAM prayoga karyo che. niyata'no artha che "khAsa cokkasa". AkAra'no artha che saMracanA. eTale "niyata : AkAravALA (niyatA :)'no artha che "khAsa cokkasa bAhya ane AtyaMtara saMracanAvALA, [AvA pudgalo dravyendriya che.] paraMtu "pudgala'no artha zuM che? jeo pUraNa-galana dharmo dharAve che arthAt saMyoga-vibhAga pAmavAno svabhAva dharAve che ane sparza-rasa-gandha-varNavALA che te pugalo kahevAya che. zrotra Adi indriyomAM karNazakhulI Adi bAhya pugalapracaya che, bAhya AkAra che ane kadambagolaka Adi AvyaMtara pudgalapracaya che, AtyaMtara AkAra che. A banne AkAro pugaladravyamaya hovAthI dravyendriya che. athavA dravya"zabdano prayoga 'apradhAna, gauNa'nA arthamAM paNa thAya che, jema ke aMgAramardika nAmanI vyakti dravyAcArya che arthAta kharA yA pradhAna arthamAM AcArya nathI paraMtu gauNa arthamAM AcArya che (halakI kakSAno AcArya che). "dravya' zabdanA A artha pramANe dravyendriya gauNa (apradhAna) indriya che. dravyandriyanI gauNatAnuM kAraNa e che ke teno vyApAra thavA chatAM paNa ane sahakArI kAraNo Aloka vagere hovA chatAM paNa bhAvendriya vinA svargAdinuM pratyakSajJAna utpanna thatuM nathI.(22) labdhi ane upayoga e [be prakAranI] bhAvendriya che. (23) 85. najhmane "bdhiH' jJAnAvaraNarmayopazavizeSaH | yatsannidhaanaadaatmaa dravyendriyanirvRttiM prati vyApriyate tannimitta AtmanaH pariNAmavizeSa upayogaH / atrApi bhAvendriyam' ityekavacanaM jAtyAzrayaNAt / bhAvazabdo'nupasarjanArthaH / yathaivendanadharmayogitvenAnupacaritendratvo bhAvendra ucyate tathaivendraliGgatvAdidharmayogenAnupacaritendraliGgatvAdidharmayogi 'bhAvendriyam' / 85. jJAnAvaraNIya karmano viziSTa kSayopazama e labdhi che. jenimittanI sannidhithI AtmA dravyandriyarUpa paudgalika viziSTa saMracanA prati vyApAra karavA mAMDe te nimittanA kAraNe utpanna thato AtmAno viziSTa pariNAma upayoga che. "bhAvendriyam" evo ekavacanano prayoga ahIM paNa jAtinI apekSAe karavAmAM Avyo che. "bhAva" zabdano artha che anupasarjana, anupacarita, mukhya. jema Indana (aizvaryabhoga) rUpa dharma hovAnA kAraNe jenAmAM indrapaNuM mukhyArthamAM che te "bhAvendra kahevAya che tema indraliMga_rUpa dharma hovAnA kAraNe jenAmAM IndraliMgapaNuM mukhyArthamAM che te bhAvendriya' kahevAya che. [kahevAno Azaya e che ke pahelAM kahevAmAM AvyuM che ke IndranA (AtmAnA) liMgane Indriya kahe che. A vyutpatti mukhyArthamAM je indriyamAM ghaTe che te indriya ja bhAvendriya Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 * hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA kahevAya che.] 86. tatra labdhisvabhAvaM tAvadindriyaM svArthasaMvittAvAtmano yogyatAmAdadhadbhAvendriyatAM pratipadyate / nahi tatrAyogyasya tadutpattirAkAzavadupapadyate svArthasaMvidyogyataiva ca labdhiriti / upayogasvabhAvaM punaH svArthasaMvidi vyApArAtmakam / nahyavyApRtaM sparzanAdisaMvedanaM sparzAdi prakAzayituM zaktam, suSuptAdInAmapi tatprakAzakatvaprApteH / 86. labdhirUpa svabhAvavALI bhAvendriya sva-parane jANavAnI yogyatA AtmAmAM utpanna karIne bhAvendriyapaNuM pAme che. sva ane parane jANavAnI yogyatA ja jenAmAM na hoya tenAmAM AkAzanI jema sva-paranuM jJAna utpanna thatuM ja nathI ane sva ane pArane jANavAnI yogyatA ja labdhi che. upayogarUpa svabhAvavALI bhAvendriya sva-parane jANavAmAM thatA vyApAranA svabhAvavALI che. spardhAdine jANavAno vyApAra na thAya tyAM sudhI jJAtA AtmA sparza Adine jANavA zakya nathI. jo sparzAdine jANavAnA vyApAra vinA ja koI sparzAdine jANavA zakta hoya to gADha nidrAmAM paDelo paNa sparzAdine jANe, pratyakSa anubhave. 87. svArthaprAzane vyAvRtI saMvenopayogatve tvavidriyatvaanuppttiriti cet; na; kAraNadharmasya kArye'nuvRtteH / nahi pAvakasya prakAzakatve tatkAryasya pradIpasya prakAzakatvaM virudhyate / na ca yenaiva svabhAvenopayogasyendriyatvam, tenaiva phalatvamiSyate yena virodha: syAt / sAdhakatamasvabhAvena hi tasyendriyatvaM kriyArUpatayA ca phalatvam / yathaiva hi pradIpaH prakAzAtmanA prakAzayatItyatra sAdhakatamaH prakAzAtmA karaNam, kriyAtmA phalam, svatantratvAcca karteti sarvamidamanekAntavAde na durlbhmitysaMprala rarUA. 87. zaMkA - potAne ane arthane jANavAmAM pravRtta jJAnane ja upayoga mAnatAM to upayoga Indriya (karaNa) nahi rahe kAraNa ke te upayoga to phaLa(kArya) che, tene indriya kevI rIte kahevAya?, Ama upayoganuM indriyapaNuM nahi ghaTe. samAdhAna - nA, evuM nathI, kAraNa ke kAraNano dharma kAryamAM paNa cAlyo Ave che. agni prakAzaka che eTale tenuM kArya dIpaka prakAzaka na hovuM joIe evuM to nathI, Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 119 emAM koI virodha nathI. je svabhAvathI upayoganuM indriyapaNuM che te ja svabhAvathI tenuM phaLapaNuM mAnyuM nathI jethI virodha thAya. upayoga sAdhakatamasvabhAva hovAnA kAraNe tenuM IndriyapaNuM che ane jJAnakriyArUpa svabhAvavALo hovAnA kAraNe tenuM phaLapaNuM paNa che. dIpaka potAnA prakAzasvabhAvathI prakAze che' e udAharaNamAM dIpakano sAdhakatama prakAzasvabhAva karaNa che ane prakAzavArUpa kriyA svabhAva phaLa che, uparAMta dIpaka svataMtra hovAthI rtA paNa che, A badhuM anekAntavAdamAM durlabha nathI. eTale A carcAne ATalethI samApta karIe chIe.(23) 88. "manonimittaH' rUtyumiti no nakSati- sarvArthagrahaNaM manaH // 24 // 88. sAMvyavahArika pratyakSanI utpattimAM mana paNa nimitta kAraNa che ema AcArya kahyuM che. eTale AcArya have mananuM lakSaNa kahe che- mana sarva arthone (vastuone) grahaNa kare che. (24) 89. sarve na tu sparzanAdInAM sparzAdivat pratiniyatA evArthA gRhyante'neneti 'sarvArthagrahaNaM manaH' 'anindriyam' iti 'noindriyam' iti cocyate / sarvArthaM mana ityucyamAne Atmanyapi prasaGga iti karaNatvapratipAdanArthaM 'grahaNam' ityuktm| AtmA tu karteti nAtivyAptiH, sarvArthagrahaNaM ca manasaH prsiddhmev| yat vIvamura: "zrata nikriyastha' [tattvA. 2.22] kRtaniti hi viSayiNA viSayasya nirdezaH / upalakSaNaM ca zrutaM mateH tena matizrutayoryo viSayaH sa manaso viSaya ityarthaH / "matizrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu" [tattvA. 1.27] iti vAcakavacanAnmatizrutajJAnayoH sarvaviSayatvamiti manaso'pi sarvaviSayatvaM siddham / 89.jema sparzanendriya kevaLa sparzane grahaNa kare che, rasanendriya kevaLa rasane grahaNa kare che, ityAdi tema niyata arthanuM ja jenA dvArA gahaNa thatuM nathI paraMtu sarva arthonuM prahaNa thAya che te mana che. manane aniSkriya ke noindriya paNa kahevAmAM Ave che. sarvArthanuM mana:' nA badale 'sarvArtha manaH' evuM sUtramAM kahyuM hota to lakSaNa AtmAne paNa lAgu paDI jAta. te doSane TALavA mATe sUtramAM "prahaNa" pada mUkyuM che, tenAthI pratipAdana thayuM che ke mana karaNa che. manamAM karaNapaNAnuM pratipAdana karavA mATe sUtramAM Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA prahaNa' pada mUkavAmAM AvyuM che. AtmA to kartA che, kAraNa nathI, eTale ene lakSaNa lAgu paDatuM nathI, ativyAtino doSa lakSaNamAM Avato nathI. mana sarvaarthone jANavAnuM sAdhana (karaNa) che e to prasiddha ja vAta che. vAcakamukhya umAsvAtie paNa kahyuM che, "anindriyano (manano) viSaya gruta che" [tattvArthasUtra, 2.22]. ahIM viSayI RtathI (zrutajJAnathI) zratanA (zrutajJAnanA) viSayano nirdeza karavAmAM Avyo che, eTale "zrutajJAnano viSaya manano viSaya che' evo arthasUtrano thaze. vaLI, Rtae matijJAnanuM upalakSaNa che, tethI "zratathI matijJAna paNa upalakSita (sUcita) thAya che. eTale chevaTe sUtrano artha thaze "matijJAna ane zrutajJAnano viSaya manano viSaya che. vaLI, vAcakamukhya umAsvAtie ja kahyuM che, "matijJAna ane zrutajJAnano viSaya sarvadravyo che paraMtu te dravyonA asaMpUrNa paryAyo che" [tattvArthasUtra, 1.27]. A kathana anusAra matijJAna ane zrutajJAnano viSaya sarva che, eTale manano viSaya paNa sarva che e siddha thayuM. 90. mano'pi paJcendriyavad dravyabhAvabhedAt dvividhameva / tatra dravyamano manastvena pariNatAni pudgaladravyANi / bhAvamanastu tadAvaraNIyakarmakSayopazamAtmA labdhirAtmanazcArthagrahaNonmukho vyApAravizeSa iti // 24 // 90. pAMca indriyonI jema mananA paNa be prakAra che- dravyamAna ane bhAvamana. manarUpe pariNata thayelAM pudgaladravyo dravyamAna che. bhAvamanane AvRta karanAra karmanA kSayopazamanA svabhAvavALuM labdhibhAvamana che ane AtmAno arthagrahaNonmukha viziSTa vyApAra e upayogabhAvamana che.(24) 91. nanvatyalpamidamucyate 'indriyamanonimittaH' iti / anyadapi hi cakSurjJAnasya nimittamartha AlokazcAsti, yadAhu: "rUpAlokamanaskAracakSudyaH samprajAyate / vijJAnaM maNisUryAMzugozakRdbhya ivAnalaH // " ityatrAha nArthAloko jJAnasya nimittamavyatirekAt // 25 // 91. zaMkA- sAMvyavahArika pratyakSanA lakSaNamAM bahu alpa nimittakAraNo kahyAM che, kAraNa ke indriya ane mana bene ja nimittakAraNo kahyAM che. cAkSuSa pratyakSajJAnamAM artha ane Aloka paNa nimitta kAraNo che. kahyuM paNa che, "jema maNi (eka jAtano kAca), sUryakiraNa, sUkuM chANuM, vagere aneka nimittakAraNothI agni utpanna thAya che tema rUpa, Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 37 Aloka, mana ane cakSuthI jJAna (cAkSuSa pratyakSajJAna) utpanna thAya che.' AcArya uttara Ape che-- artha ane Aloka cAkSuSa pratyakSajJAnanAM nimittakAraNo nathI kAraNa ke vyatireka ghaTato nathI. (25) 92. bAhyo viSayaH prakAzazca na cakSurjJAnasya sAkSAtkAraNam, dezakAlAdivattu vyavahitakAraNatvaM na nivAryate, jJAnAvaraNAdikSayopazamasAmagryAmArAdupakAritvenAJjanAdivaccakSurupakAritvena cAbhyupagamAt / kutaH punaH sAkSAnna kAraNatvamityAha- 'avyatirekAt' vyatirekAbhAvAt / na hi tadbhAve bhAvalakSaNo'nvaya eva hetuphalabhAvanizcayanimittam api tu tadabhAve'bhAvalakSaNo vyatireko'pi / na cAsAvarthAlokayorhetubhAve'sti; marumarIcikAdau jalAbhAve'pi jalajJAnasya, vRSadaMzAdInAM cAlokAbhAve'pi sAndratamatamaH - paTalaviliptadezagatavastupratipattezca darzanAt / yoginAM cAtItAnAgatArthagrahaNe kimarthasya nimittatvam ? nimittatve cArthakriyAkAritvena sattvAdatItAnAgatatvakSatiH / 121 A zaMkAno 92. bAhya viSaya ane prakAza cAkSuSa pratyakSajJAnanI utpattimAM sAkSAt kAraNa nathI, paraMtu deza ane kALanI jema temanA paraMparAthI kAraNa hovAno ahIM niSedha nathI karavAmAM Avyo. ame svIkArIe chIe ke bAhya viSaya ane prakAza jJAnAvaraNIyAdi karmanA kSayopazamanI utpAdaka kAraNasAmagrIne sAkSAt (ArAt) upakAraka che ane cakSune aMjananI jema (ADakatarI rIte) upakAraka che. zaMkA to pachI bAhya viSaya ane prakAzane cAkSuSa pratyakSajJAnanI utpattimAM sAkSAt nimittakA2No kema nathI gaNyA ? - samAdhAna kAraNa ke cAkSuSa pratyakSajJAna sAthe temano vyatireka nathI. amukanA hotAM amukanuM hovuM (jema ke agni hotAM dhUmanuM hovuM) e anvaya che ane tenA na hotAM tenuM na hovuM (jema ke agni na hotAM dhUmanuM na hovuM) vyatireka che. kAryakAraNabhAvano nizcaya ekalA anvayathI nathI thato paraMtu te nizcaya karavA mATe vyatireka paNa Avazyaka che ja. arthAt jenA hotAM kArya thAya ane jenA na hotAM kArya na thAya te ja te kAryanuM kAraNa che. artha ane AlokanI kAraNatA mATe jarUrI A vyatireka nathI, kAraNa ke mRgajaLamAM jaLanA abhAvamAM jaLanuM cAkSuSa jJAna thAya che (arthAt ahIM arthanA . Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 2 2 hemacandrAcAryA pramANamImAMsA abhAvamAM cAkSuSa jJAna thAya che, ane sApa, bilADI, ghuvaDa vagerene AlokanA abhAvamAM paNa gADha aMdhakAra vyApelA pradezamAM vastunuM cAkSuSa jJAna thAya che. ane yogIone atIta ane anAgata vastuonuM pratyakSajJAna thAya che, A yogipratyakSajJAnanI utpattimAM artha kyAMthI nimitta banI zake?, na banI zake kAraNa ke te vartamAna nathI. jo atIta ane anAgata arthane yogipratyakSajJAnanuM nimittakAraNa mAnavAmAM Ave to atIta ane anAgata artha kAryakArI (arthakriyAjanaka) banI jAya ane pariNAme sat arthAt vartamAna banI jAya ane vartamAna banI jatAM temanA atItapaNA ane anAgatapaNAno ja nAza thaI jAya. 93. na ca prakAzyAdAtmalAbha eva prakAzakasya prakAzakatvam, pradIpAderghaTAdibhyo'nutpannasyApi tatprakAzakatvadarzanAt / IzvarajJAnasya ca nityatvenAbhyupagatasya kathamarthajanyatvaM nAma? / asmadAdInAmapi janakasyaiva grAhyatvAbhyupagame smRtipratyabhijJAnAdeH pramANasyAprAmANyaprasaGgaH / yeSAM caikAntakSaNiko'rtho janakazca grAhya iti darzanam teSAmapi janyajanakayorjJAnArthayobhinnakAlatvAnna grAhyagrAhakabhAvaH sambhavati / atha na janyajanakabhAvAtiriktaH sandaMzAyogolakavat jJAnArthayoH kazcid grAhyagrAhakabhAva iti matam, "bhinnakAlaM kathaM grAhyamiti ced grAhyatAM viduH / hetutvameva yuktijJA jJAnAkArArpaNakSamam"[pramANavA. 3.247] iti vacanAt; tarhi sarvajJajJAnasya vArtamAnikArthaviSayatvaM na kathaJcidupapadyate vArtamAnikakSaNasyAjanakatvAt ajanakasya cAgrahaNAt / svasaMvedanasya ca svarUpAjanyatve kathaM grAhakatvaM svarUpasya vA kathaM grAhyatvamiti cintym| tasmAt svasvasAmagrIprabhavayordIpaprakAzaghaTayoriva jJAnArthayoH prakAzyaprakAzakabhAvasambhavAnna jJAnanimittatvamarthAlokayoriti sthitam / 93. azyathI utpanna thaIne 4 praza: pra banato nathI. zarnu prakAzakatvaprakAzya artha dvArA tenA prakAzakanA) utpanna thavA upara AdhAra rAkhatuM nathI. dIpaka vagere ghaTa Adi vaDe utpanna thatA nathI tema chatAM dIpaka vagere ghaTa AdinA prakAzaka cha, me mApo heNIme chIme. vaNI, zvarana zAna to (nyAya-vaizeSio dvAra1) nitya manAyuM che, eTale te janya che ja nahi to pachI te arthajanya to kyAMthI hoya? na ja Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 1 23 hoya. tema chatAM IzvarajJAna arthaprakAzaka to che ja. je artha jJAnano janaka hoya che te ja jJAnano viSaya (grAhya) hoya che arthAta tene ja jJAna jANe che evuM ame jaino svIkArI zakIe nahi ane jo ame jaino evuM svIkArIe to jemane ame jainoe pramANa tarIke svIkAryA che te smRti, pratyabhijJAna, vagere pramANo nathI evuM svIkAravAnI Apatti amArA jaino upara AvI paDe [kAraNa ke smRti, pratyabhijJAna vagereno viSaya vartamAna na hovAthI te smRti, pratyabhijJAna vagere arthajanya ghaTatA nathI. bauddho arthane sarvathA kSaNika mAne che ane vaLI sAthe sAthe teo e paNa mAne che ke je artha jJAnano janaka hoya che te ja teno grAhya (viSaya) hoya che. paraMtu teonA matamAM paNa janaka artha ane janya jJAna vacce grAhya-grAhakasaMbaMdha saMbhavato nathI kAraNa ke jyAre artha astitva dharAve che tyAre jJAnanuM astitva hotuM nathI ane jyAre jJAna astitva dharAve che tyAre arthanuM astitva hotuM nathI kAraNa ke kSaNika hovAthI nAza pAmI gayo hoya che.) bauddha- loDhAnA goLAne cIpiyo pakaDe che. Ama loDhAno goLo grAhya che ane cIpiyo grAhaka che. janyajanakasaMbaMdha jemanAmAM nathI temanI vacce jovA maLatA AvA grAhyagrAhakasaMbaMdha jevo koI grAhyagrAhakasaMbaMdha artha ane jJAna vacce nathI. temanI vacceno grAhyagrAhakasaMbaMdha e to janaka ane janya vacceno saMbaMdha ja che, e sivAya bIjo koI saMbaMdha nathI. dharmakIrtie kahyuM paNa che, "jo amane bauddhone pUchavAmAM Ave ke jJAnanuM jyAre astitva che tyAre jenuM astitva ja nathI te jJAnanuM grAhya kevI rIte ghaTI zake, to amAro bauddhono uttara che ke potAnA jevo AkAra jJAnane ApavAnA sAmarthyavALuM janakatva (jJAnajanakatva) ja grAhyatva che ema tArkiko samaje che." hemacandrAcArya-kSaNikavAdI bauddhonA A matamAM nIcenA doSo che, Apattio che. eka doSa to e ke sarvajJanA vartamAnakSaNavartI jJAnano viSaya te ja vartamAnakSaNavartI artha koI paNa rIte banI zakaze nahi, ghaTI zakaze nahi, kAraNa ke te vartamAnakSaNavartI artha te ja vartamAnakSaNavartI jJAnano janaka nathI ane tamArA boddhonA mate) je janaka na hoya te grAhya (viSaya) na hoya. vaLI, tame bauddho to svasaMvedanane svIkAro cho arthAta jJAna pote potAne jANe che ema svIkAro cho. Ano artha e ke eka ja jJAna eka ja samaye pote potAnuM grAhya paNa che ane grAhaka paNa che e tame bauddho mAno cho. paraMtu jJAnanuM je janaka hoya che te ja jJAnanuM grAhya hoya che A bauddha mAnyatA ahIM muzkelI UbhI kare che. jJAna pote potAne utpanna karatuM nathI, to pachI te potAnuM grAhya kevI rIte banaze? athavA, jJAna pote potAthI utpanna thatuM nathI to te pote potAnuM grAhaka kevI rIte banaze ? A badhAno vicAra bauddhoe karavo joIe. tethI, jema ghaTa potAnAM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 24 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA kAraNothI utpanna thAya che ane dIpaka potAnAM kAraNothI utpanna thAya che to paNa ghaTa ane dIpaka vacce prakAzya-prakAzaka saMbaMdha che tevI ja rIte potAnAM kAraNothI utpanna thanAra artha ane potAnAM kAraNothI utpanna thanAra jJAna vacce paNa prakAzya-prakAzaka saMbaMdha che. arthAt jema dIpakane ghaTano prakAzaka banavA ghaTathI utpanna thavuM jarUrI nathI tema jJAnane arthanA prakAzaka banavA arthathI utpanna thavuM jarUrI nathI. Ama artha jJAnanuM nimittakAraNa nathI. chevaTe e siddha thayuM ke artha ane Aloka cAkSuSa jJAnanI utpattimAM nimittakAraNo nathI. 94. nanvaryAnanyatve jJAnI pratiRrmavyavasthA ?, taputpattitAkaartaabhyaaN hi sopapadyate, tasmAdanutpannasyAtadAkArasya ca jJAnasya sarvArthAn pratyavizeSAt; naivam tadutpattimantareNApyAvaraNakSayopazamalakSaNayA yogyatayaiva pratiniyatArthaprakAzakatvopapatteH / tadutpattAvapi ca yogyatAvazyAzrayaNIyA, anyathA'zeSArthasAnnidhye'pi kutazcidevArthAt kasyacideva jJAnasya janmeti kautaskuto'yaM vibhAgaH / tadAkAratA tvarthAkArasaGkrAntyA tAvadanupapannA, arthasya nirAkAratvaprasaGgAt / arthena ca mUrtenAmUrtasya jJAnasya kIdRzaM sAdRzyamityarthavizeSagrahaNapariNAma eva sAbhyupeyA / ataH "arthe padayatvenAM nAdimuvavADartharUpatA" [3mALavA. rU.201] iti yatkiJcidetat / 94. bauddha - jo jJAnane arthajanya na mAnIe to amuka jJAna ghaTanuM che, amuka jJAna paTanuM che, ItyAdirUpaviSayavyavasthA yA karmavyavasthA ApaNe zenA AdhAre karIzuM? amuka jJAnanuM karma ghaTache, paTanathI evo nirNaya zenA AdhAre karIzuM? A karmavyavasthA yA A prakArano nirNaya to ja ghaTe jo jJAnane arthotpanna (tadutpatti) ane arthAkAra mAnavAmAM Ave. arthAt amuka jJAna ghaTanuM che, paTanuM nathI evo nizcaya karavA mATeno AdhAra e che ke te jJAna ghaTathI utpanna thayuM che ane ghaTano AkAra dharAve che, te jJAna paTathI utpanna thayuM nathI ane paTano AkAra dharAvatuM nathI. have jo jJAna arthathI utpanna thatuM ja na hoya ane arthAkAra banatuM ja na hoya to saghaLA artho mATe jJAna ekasarakhuM ja rahe, pariNAme te kAM to sarva arthone jANe kAM to sarva arthone na jANe; te amuka arthane jANe ane bAkInAne na jANe evuM banavuM ja azakya thaI jaze. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 125 ------------ hemacandrAcArya- - nA, evuM nathI. tadutpatti (jJAnanI arthajanyatA) mAnyA vinA jJAnAvaraNIyakarmanA kSayopazamarUpa yogyatA dvArA ja jJAnanuM amuka niyata viSayanA prakAzaka thavuM ghaTe che. tadutpatti mAnyA pachI paNa bauddhoe paNa yogyatA svIkAryA vinA nahi cAle. anyathA ghaNA badhA arthonuM sAnnidhya hovA chatAM temAMthI amuka ja artha jJAnane utpanna kare ane bIjA na kare teno khulAso bauddha kevI rIte karaze ? sau arthonI samAna sannidhi chatAM amuka ja artha jJAnotpAdaka ane bIjA jJAnAnutpAdaka evo bheda zenA AdhAre thaze ? tenA mATe bauddhoe paNa yogyatAno Azraya levo ja paDaze. [jo ekalI yogyatAthI cAlatuM hoya to tadutpattinuM zuM kAma ? vaLI, tadutpatti mAnatAM aneka Apattio UbhI thAya che e ame darzAvyuM ja che.] have rahI arthokAratAnI vAta. bauddho kahe che ke jJAna potAnA viSayabhUta arthanA AkAravALuM bane che. A jJAnanI arthakAratA vize prazna thAya che ke zuM arthano AkAra jJAnamAM praveze che (saMkrAnta thAya che) ? jo ema thatuM hoya to artha nirAkAra banI javAnI Apatti Avaze. eTale A vikalpano svIkAra thaI zake nahi. jo bauddho kahe ke arthakArano artha 'jJAnanuM artha sAthe sAdazya' che, to amUrta jJAnanuM mUrta artha sAthe vaLI sAdazya kevuM ? asaMbhava che. eTale arthAkAratAno artha 'arthavizeSanA gahaNarUpa thatuM jJAnanuM pariNamana' evo svIkAravo joIe. tethI, "arthAkAratAne choDIne bIjuM kAMI paNa jJAnane (saMvittine) artha sAthe grAhyagrAhakasaMbaMdhathI joDatuM nathI, arthAt arthakAratA ja jJAnano artha sAthe grAhyagrAhakasaMbaMdha sthApe che'' [pramANavArtika 3.305] e dharmakIrtivacana ThAluM che, sArahIna che. 95. api = vyaste samaste vaite prajJAArAM syAtAm| yari vyaste; tadA ghaTAdyakSaNo kapAlAntyakSaNasya, jalacandro vA nabhazcandrasya grAhakaH prApnoti, tadutpattestadAkAratvAcca / atha samaste; tarhi ghaTottarakSaNaH pUrvaghaTakSaNasya grAhaka: prasajati / jJAnarUpatve satyete grahaNakAraNamiti cet; tarhi samAnajAtIyajJAnasya samanantarapUrvajJAnagrAhakatvaM prasajyeta / tanna yogyatAmantareNAnyad grahaNakAraNaM pazyAmaH // 25 // ---------- 95. vaLI, tamAre bauddhoe A praznano paNa uttara Apavo paDaze * zuM tadutpatti ane tadAkAratA eka eka alaga alaga arthagrahaNa (arthajJAna)nuM kAraNa che ke banne sAthe maLIne arthagrahaNanuM kAraNa che? jo tatkrutpatti ane tadAkAratA eka eka alaga-alaga arthajJAnanuM kAraNa che ema mAnavAmAM Ave to ghaTano (ghaTasantatino) Adya kSaNa kapAlanA (kapAlasantatinA) anyakSaNano grAhaka banI javAnI Apatti Avaze kAraNa ke kapAlano Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA anya kSaNa ghaTanA Adya kSaNano janaka che, athavA jalacandra nabhacandrano grAhaka banI javAnI Apatti Avaze kAraNa ke jalacandramAM nabhacandranI candrAkAratA (tadAkAratA) che. jo tadutpatti ane tadAkAratA banne sAthe maLIne arthajJAnanuM kAraNa che ema svIkAravAmAM Ave to ghaTottarakSaNa ghaTapUrvakSaNano grAhaka banI javAnI Apatti Avaze kAraNa ke ghaTottarakSaNa ghaTapUrvakSaNathI utpanna thAya che (tadutpatti) ane sAthe sAthe tenAmAM ghaTapUrvakSaNano ghaTAkAra paNa che (tadAkAratA). jo kahevAmAM Ave ke jJAnagata tadutpannatA (tadutpatti) ane tadAkAratA ja arthagrahaNanuM kAraNa che ema kahevAmAM Ave to samAnajAtIya kSaNika jJAnonA pravAhamAM (dAkhalA tarIke kSaNika ghaTajJAnonA pravAhamAM) koIpaNa jJAnakSaNa tenI anantara pUrvavartI jJAnakSaNathI janya che ane sAthe sAthe te anantara pUrvavartI jJAnakSaNagata AkAra paNa dharAve che, eTale te potAnA anantara pUrvavartI jJAnakSaNano grAhaka banI javAnI Apatti Avaze. tethI yogyatA sivAya bIjuM koI kAraNa amane arthagrahaNanuM jaNAtuM nathI. (25) 96. 'avapradehAvAyadhArAtmA' rUtyuttamityavapradAvI kSayati-- akSArthayoge darzanAnantaramarthagrahaNamavagrahaH // 26 // 96. AcArye sAMvyavahArika pratyakSanA lakSaNamAM tene 'avagrahehAvAyadhAraNAtmA' kahyuM che, eTale have AcArya kramazaH avagraha vagerenAM lakSaNo kahe che-- indriya ane arthano saMbaMdha thatAM darzana pachI thanAruM arthanuM grahaNa avagraha kahevAya che. (26) 97. 'akSam' ndriyaM dravyamAvarUpam, 'artha:' dravyaparyAyAtmA tayo: 'yogaH' sambandho'natidUrAsannavyavahitadezAdyavasthAnalakSaNA yogyatA / niyatA hi sA viSayaviSayiNoH, yadAha, '"puttuM muLek sad svatraM muLa pAsad apu tu / / '' [Ava. ni. 6] ityAdi / tasminnakSArthayoge sati 'darzanam' anullikhitavizeSasya vastunaH pratipattiH / tadanantaramiti kramapratipAdanArthametat / etena darzanasyAvagrahaM prati pariNAmitoktA, nahyasata eva sarvathA kasyacidutpAdaH, sato vA sarvathA vinAza iti darzanamevottaraM pariNAmaM pratipadyate / 'arthasya' dravyaparyAyAtmano'rthakriyAkSamasya 'grahaNam', 'samyagarthanirNayaH' iti sAmAnyalakSaNA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda nuvRtternirNayo na punaravikalpakaM darzanamAtram 'avagrahaH ' | 97. akSa eTale indriya, dravyendriya ane bhAvendriya banne. artha eTale dravyaparyAyAtmA vastu. te beno yoga eTale saMbaMdha. A saMbaMdhathI samajavAnI che indriyathI na to ati dUra hoya, na to ati samIpa hoya ke na to vyavahita hoya evA ucita deza AdimAM arthanA avasthAnarUpa lakSA LI yogyatA. indriya ane tenA viSaya vaccenI yogyatA niyata che. [arthAt badhI indriA ane te indriyonA potapotAnA viSaya vaccenI yogyatA ekasarakhI nathI paraMtu judI judI niyata thayelI che.] ane kahyuM paNa che, "zravaNendriya potAnA saMyogamAM AvelA (arthAt potAne sRSTa) zabdane sAMbhaLe che jyAre cakSurindriya potAnA saMyogamAM na AvelA (arthAt potAne aspRSTa) rUpane dekhe che." [Avazyakaniryukti, 5.] indriya sAthe arthano yogyatArUpa saMbaMdha thatAM vizeSa dharmanA ullekha vinAno arthano sAmAnya bodha thAya che, te darzana che. 'darzanAnantaraM' ema kahI 1. jaina ciMtakomAM darzana ane jJAnanA bhedanI bAbatamAM matabheda che. AgamomAM sAkAra upayogane jJAna ane nirAkAra upayogane darzana kahyuM che. Ano artha e ke je bodha sAkAra hoya te jJAna ane je bodha nirAkAra hoya te darzana. ahIM sAkAra ane nirAkArano zo artha karavo e prazna khaDo thAya che. (1) AkArano artha viSayAkAra evo thaI zake. je bodha viSayAkAra hoya te jJAna ane je bodha viSayAkArarahita hoya te darzana. A vikalpano vicAra jaina granthomAM nathI. UlaTuM, uttarakAlIna jaina graMtho to jJAnanI viSayAkAratAnuM khaMDana kare che.(2) AkArano bIjo artha vikalpa karavAmAM Ave che. vikalpa nizcayAtmaka hoya che ane tethI savicAra hoya che. eTale, je bodha sAkAra arthAt savikalpa hoya te jJAna ane je bodha nirvikalpa hoya te darzana. ahIM dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke savikalpatA ane nirvikalpatAnI be koTi che. eka koTi che aindriyaka bodhane lagatI ane bIjI koTi che dhyAnane lagatI, ApaNe jANIe chIe ke keTalAMka dhyAno nirvikalpa che ane keTalAMka dhyAno savikalpa che. arthAt keTalAMka dhyAno nirvitarka nirvicAra che ane keTalAMka savicAra che. keTalAMka darzanomAM nirvikalpa samAdhi ane saviklpa samAdhinI vAta Ave che. aindriyaka bodhane lagatI koTimAM nirvikalpa bodha(darzana) prathama thAya che ane savikalpa bodha (jJAna) pachI thAya che. paraMtu dhyAnane lagatI koTimAM savikalpa bodha (jJAna) pahelAM thAya che ane nirvikalpa bodha (darzana) pachI thAya che. Ama Aviklpa svIkAratAM sAmAnya janomAM darzana ane jJAnanI utpattinA kramathI UlaTo krama kevalInI bAbatamAMjesvIkAravAmAM Avyo che teno khulAso sArI rIte thaI jAya che. (3) moTA bhAganA jaina ciMtako kahe che ke je bodha sAmAnyagrAhI che te nirAkAra ane je bodha vizeSagrAhI che te sAkAra. Ama darzana eTale sAmAnyagrAhI bodha ane jJAna eTale vizeSagrAhI bodha. AnA kAraNe pahelAM darzana thAya ane pachI jJAna thAya, kAraNa ke jeNe sAmAnyanuM grahaNa na karyuM hoya te vizeSane grahaNa karavA pravRtta thato nathI. paraMtu keTalAka jaina ciMtakone A pakSa svIkArya 127 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 28 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA AcArye kramanuM pratipAdana karyuM che. darzana pachI tarata avagraha thAya che. A kathanathI e pratIta thAya che ke darzana pote avagrahamAM pariName che. arthAt darzana avagrahanuM upAdAnakAraNa che. na to sarvathA asatanI utpatti thAya che ke na to satano sarvathA vinAza thAya che. tethI darzanano ja uttara pariNAma avagraha che. artha dravya-paryAyAtmaka che ane tethI ja te arthakriyA karavA (kArya karavA) samartha che. AvA arthanuM grahaNa. grahaNano artha "samyak nirNaya' samajavAno che ane nahi ke "avikalpaka darzanamAtra', kAraNa ke "samyagarbhanirNaya'pada AgaLanA sUtramAMthI ahIM cAlyuM Ave che. AvuM grahaNa avagraha che. drivya-paryAyAtmaka arthano samyapha nirNaya avagraha che.] 98. na vayaM mAnato viza: vadhuNavisannidhAnApekSatva pratisanenaaprtyaakhyeytvaacc / mAnaso hi vikalpaH pratisaGkhyAnena nirudhyate naM cAyaM tatheti na [mAnaso] vikalpaH // 26 // __ avagRhItavizeSAkAGkSaNamIhA // 27 // 98. avagraha e mAnasa vikalpa nathI, kAraNa ke tene cakSu vagere indriyonA sannidhAnanI apekSA che ane te mAnasa vikalpathI dUra thato nathI. mAnasa vikalpa bIjA mAnasa vikalpathI dUra thaI jAya che. avagraha tevo nathI eTale te mAnasa vikalpa nathI. [keTalAka jaina ciMtako svIkAre che ke eNndriyaka vikalpa (pratyakSarUpa vikalpa) ane mAnasa vikalpa banne sAthe hoI zake che paraMtu be mAnasa vikalpo sAthe hoI zakatA nathI. nathI eTale teo A pakSaviruddha nIce pramANe Apattio Ape che - (ba) vastu sAmAnyavizeSAtmaka hovAthI kevaLa sAmAnyanuM grahaNa ke kevaLa vizeSanuM grahaNa ayathArtha ane apramANa banI jAya. (3) sAmAnyanuM grahaNa darzana ane vizeSanuM grahaNa jJAna ema mAnatAM kevaLadarzanamAM vizeSanuM agrahaNa ane kevaLajJAnamAM sAmAnyanuM agrahaNa mAnavuM paDe, pariNAme kevaLadarzana sarvadarzana nahi rahe ane kevaLajJAna sarvajJa nahi rahe ane bannemAM apUrNatAnI Apatti Avaze. (4) vaLI, jo sAmAnyanuM grahaNa darzana ane vizeSanuM grahaNa jJAna ema hoya to kevaLadarzana pachI kevaLajJAna thavuM joIe, jyAre emanI bAbatamAM UlaTo krama svIkArAyo che. (4) digaMbarAcAryonA mate jyAM bodhano viSaya bodhathI pRthaphabAhya vastu hoya tyAM te bodha jJAna kahevAya, ane jyAM bodhano viSaya aMtaraMga vastu hoya arthAta caitanya yA AtmA hoya tyAM te bodha darzana kahevAya. AmadarzI ane jJAnano bheda e ja che ke darzana sAmAnyavizeSAtmaka AtmAno bodha che arthAt AtmasvarUpaviSayaka bodha che jayAre jJAna Atmataraprameyone viSaya karanAro bodha che. jJAna ane darzanano bheda sAMkhya-yoga ane bauddhadharmadarzanamAM paNa svIkArAyo che. te darzanonI mAnyatAne samajavAthI jaina matabhedonuM kaMIkasamAdhAna thaze. juo jainadarzana ane sAMkhyayogamAM jJAnadarzanavicAraNA' pustakanuM prakaraNa trIjuM. (anuvAdaka) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 129 anantavIrya potAnI siddhivinizcayaTIkAmAM (pR. 11) kahe che* nanu yadA govinizcayo (= aindriyakaH govikalpaH ) na tadA azvavikalpanA (mAnaso'zvavikalpaH) jainasya upayogadvayAnupapatterita cet, mAnasaM samamupayogadvayaM (mAnasaM vikalpadvayaM samaM) neSyate na pendriya mAnase| A ja vAta hemacandrAcArye upara svIkArI che. avagraha aindriyaka vikalpa che eTale te mAnasa vikalpathI dUra thato nathI. jo avagraha mAnasa vikalpa hota to bIjA mAnasa vikalpathI dUra thaI jAta kAraNa ke be mAnasa vikalpo sAthe rahetA nathI ke thatA paNa nathI. pratisaMkhyAnano artha che vicAra, vicAraNA, vikalpa. ahIM pAribhASika bauddha pratisaMkhyAna samAdhi abhipreta nathI.](26) avagrahe jANelA arthanA vizeSa dharmane jANavAnI icchA thavI e IhA che. (27) 99. avagrAhItasya zabAverthasya 'nimayaM zabda: zAIH zAo vA' iti saMzaye sati 'mAdhuryAdayaH zAGkhadharmA evopalabhyante na kArkazyAdayaH zArGgadharmAH' ityanvayavyatirekarUpavizeSaparyAlocanarUpA matezceSTA 'IhA' / iha cAvagrahehayorantarAle abhyaste'pi viSaye saMzayajJAnamastyeva AzubhAvAttu nopalakSyate / na tu pramANam, samyagarthanirNayAtmakatvAbhAvAt / 99. avagrahe jANelA zabda vagere viSayamAM 'A zabda zaMkhano che ke zRMgano (ziMgaDAno) ?' evo saMzaya thatAM 'A zabdamAM mAdhurya Adi zaMkhanA zabdanA dharmo ja jJAta thAya che, karkazatA Adi zRMganA dharmo jJAta thatA nathI' e prakAre anvaya ane vyatireka rUpa vizeSa dharmonI paryAlocanA karatI matijJAnanI ceSTAne IhA kahe che. abhyasta viSayanI bAbatamAM paNa avagraha ane IhAnI vacce saMzayarUpa jJAna thatuM ja hoya che paraMtu eTalu to zIghra thaI jatuM hoya che ke ApaNane mAlUma ja paDatuM nathI. te saMzaya pramANa nathI kAraNa ke te samyagarthanirNayarUpa nathI. 100. nanu parokSapramANabhedarUpamUhAkhyaM pramANaM vakSyate tatkastasmAdIhAyA bhedaH ? ucyate - trikAlagocaraH sAdhyasAdhanayorvyAptigrahaNapaTurUho yamAzritya "vyAptigrahaNakAle yogIva sampadyate pramAtA" iti nyAyavido vadanti / IhA tu vArttamAnikArthaviSayA pratyakSaprabheda ityapaunaruktyam / - 100. prazna - parokSa pramANanA bhedomAM eka 'Uha' pramANa che ema kahevAmAM Avaze, to te Uha ane A IhA vacce zo bheda che ? uttara -- - Uha pramANa traNeya kALanA sAdhyo ane sAdhano vaccenA vyAmisaMbaMdhane Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA grahaNa karavAmAM paTu che. tethI Uhane aMge tArkiko kahe che ke vyAptine grahaNa karatI vakhate pramAtA yogI jevo banI jAya che. ethI UlaTuM, IhA kevaLa vartamAna arthone ja jANe che ane te pratyakSa pramANano bheda che tethI punaruktino doSa nathI. 101. hA ja yadyapi chocate tathApi vetana seti jJAnarUpaiveti yuktaM pratyakSabhedatvamasyAH / na cAnirNayarUpatvAdapramANatvamasyAH zaGkanIyam, svaviSayanirNayarUpatvAt, nirNayAntarAsAdRzye nirnnyaantraannaampynirnnytyaprasa rA . hitavizeSavyo vAyaH 28 101. jo ke IhA ceSTA che tema chatAM te cetananI ceSTA hovAthI jJAnarUpa ja che. eTale IhAne pratyakSano bheda kahevo ucita ja che. zaMkA - IhA nirNayarUpa (nizcayarUpa) na hovAthI tene pramANa kevI rIte gaNI zakAya ? samAdhAna - potAnA viSayamAM to IhA nirNayarUpa ja che. bIjA badhA nirNayo jevo IhArUpa nirNaya na hovAthI IhAne jo anirNaya gaNavAmAM Ave to badhA nirNayo anirNaya banI jAya kAraNa ke pratyeka nirNaya bIjA bAkInA nirNayothI judo (asamAna) hoya che). (27) IhAe grahaNa karelA arthanA vizeSa dharmano nirNaya (nizcaya) avAya che. (28) 102. dAkroDI vastuni vizeSastha 'zakuM vIrya zabdo zAda' ityevaMrUpasyAvadhAraNam 'avAya:' // 28 // mRtidetuhnara ArA 102. IhAe grahaNa karelI vastunA vizeSa dharmanuM, jema ke "A zabda zaMkhano ja che, zRMgano nathI ja' A prakAranuM avadhAraNa avAya che. (28) je jJAna smRtinuM kAraNa che te dhAraNA che. (29) 103. "mRtaH' atItAnunarUpAyA hetuH ' pariNafmaraNa, saMznara iti yAvat, saGkhyeyamasaGkhyeyaM vA kAlaM jJAnasyAvasthAnaM 'dhAraNA' / avagrahAdayastu traya aantmohuutikaaH / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 103. smRti atItanA anusaMdhAnarUpa svabhAvavALI hoya che. smRtino je hetu arthAt pariNAmakAraNa (= upAdAnakAraNa) che te saMskAra che. A saMskAra dhAraNA che. dhAraNA saMkhyAta yA asaMkhyAta kALa sudhI TakI rahe che. avagraha, IhA ane avAya A traNa jJAno antarmuhUrta sudhI ja Take che. 104. saMskArasya ca pratyakSabhedarUpatvAt jJAnatvamunneyam, na punaryathAhuH pare - "jJAnAdatirikto bhAvanAkhyo'yaM saMskAraH" iti // asya hyajJAnarUpatve jJAnarUpasmRtijanakatvaM na syAt, nahi sattA sattAntaramanuvizati / ajJAnarUpatve cAsyAtmadharmatvaM na syAt, cetanadharmasyAcetanatvAbhAvAt / 104. saMskAra pratyakSajJAnano bheda che. tethI saMskAra jJAnasvabhAva ja che. vaizeSiko kahe che, "bhAvanA nAmano saMskAra jJAnathI bhinna che (ajJAnarUpa che)". temanuM A kathana barAbara nathI. saMskAra jo ajJAnasvabhAva hoya to te jJAnasvabhAva smRtine utpanna na karI zake, smRtinuM upAdAnakAraNa na banI zake. samAnajAtinI vastu ja samAnajAtinI vastune utpanna kare che, tenuM upAdAnakAraNa bane che. eka jAtinI vastu anya (asamAna) jAtinI vastune utpanna karatI nathI, tenuM upAdAnakAraNa banatI nathI. vaLI, saMskArane ajJAnasvabhAva mAnavAmAM Ave to te jJAnasvabhAva AtmAno dharma na ghaTI zake, kAraNa ke cetanano dharma acetanapaNuM (ajJAnapaNuM) hoya nahi. 105. nastravidyutimapi dhAraLAmanvaziSanuM vRddhA:, yuddhISkAra:" aviccuI dhAraNA hoi " [ vizeSA. gA. 180] tatkathaM smRtihetoreva dhAraNAtvamasUtrayaH ? satyam, astyavicyutirnAma dhAraNA, kintu sA'vAya evAntarbhUteti na pRthaguktA / avAya eva hi dIrghadIrgho'vicyutirdhAraNetyucyata iti / smRtihetutvAdvA'vicyutirdhAraNayaiva saGgRhItA / na hyavAyamAtrAdavicyutirahitAt smRtirbhavati, gacchattRNasparzaprAyANamavAyAnAM parizIlanavikalAnAM smRtijanakatvAdarzanAt / tasmAt smRtihetU avicyutisaMskArAvanena saGgrahItAvityadoSaH / yadyapi smRtirapi dhAraNAbhedatvena siddhAnte'bhihitA tathApi parokSapramANabhedatvAdiha nokteti sarvamavadAtam / -- 105. zaMkA -- prAcIna AcAryoe [avAyanI] avicyutine paNa dhAraNA mAnI che. arthAt avAyanA satata lAMbA samaya sudhI cAlu rahevAne paNa dhAraNA mAnI che, jema ke jinabhadragaNi kahe che, "[avAyanI] avicyuti dhAraNA che'' [vizeSAvazyaka Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 3 2 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA bhASya, gAthA 180]. to pachI Apa sUtramAM smRtinA hetune ja dhAraNA kema kahI che? samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. [avAyanI] avismRti dhAraNA che, paraMtu teno samAveza to avAyamAM ja thaI jAya che, eTale teno alagathI ullekha nathI karyo. avAyajJAna ja eka vAra utpanna thayA pachI lAMbA vakhata sudhI jayAre cAlu rahe che tyAre tenuM A lAMbA samaya sudhI cAlu rahevuM e ja vizruti che, ane A avizruti ja dhAraNA kahevAya che, Ama avAyanI aMdara ja A avismRtirUpa dhAraNAno samAveza thaI jAya che. athavA ema paNa kahI zakAya ke avizruti paNa smRtinuM kAraNa che eTale teno paNa sUtragata dhAraNA" padathI saMgraha thaI ja jAya che, avismRti vinAnA avAyamAtrathI ruti utpanna thatI nathI. raste cAlatAM tRNano sparza thavAthI utpanna thaI atyaMta alpakALa astitva dharAvatAM jJAno jevAM parizIlanahIna avAyajJAno smRtine utpanna karatAM hoya evuM anubhavyuM nathI. tethI "smRti hetu" padathI avismRti ane saMskAra banne smRti hetuono saMgraha thaI jAya che. Ama koI doSa ke bAdhA AvatI nathI. jo ke jaina siddhAntamAM smRtine paNa dhAraNA kahevAmAM AvI che paraMtu te to parokSa pramANano eka bheda che eTale eno ullekha ke saMgraha karavAnI ahIM koI AvazyakatA ja nathI. Ama ame je kahyuM te badhuM nirdoSa che. - 106. rUda mavinAma_vagrahAlInAM citvamavaseyam | viruddhadharmAdhyAso hyekatvapratipattiparipanthI / na cA'sau pramANapratipanne'rthe pratyarthitAM bhajate / anubhUyate hi khalu harSaviSAdAdiviruddhavivartAkrAntamekaM caitanyam / viruddhadharmAdhyAsAcca bibhyadbhirapi kathamekaM citrapaTIjJAnamekAnekAkArollekhazekharamabhyupagamyate saugataiH, citraM vA rUpaM naiyaayikaaiirita ? | 106. avagraha, IhA, avAya ane dhAraNA kramathI utpanna thatAM hovA chatAM temano kathaMcit abheda che. parasparavirodhI dharmonuM hovuM e ekatvanA jJAnamAM bAdhaka che, ekatvanA jJAnanuM virodhI che. paraMtu pramANasiddha anekAntAtmaka eka vastumAM paraspara viruddha dharmonuM hovuM e te vastunA ekatvanuM (ke ekatvanA jJAnanuM) virodhI nathI. harSa, viSAda vagere parasparavirodhI paryAyothI AkrAnta eka caitanya (AtmA) saune anubhavAya che. to pachI eka vastumAM aneka viruddha dharmothI DaratA bauddhoe (vijJAnavAdIoe) nIla, pIta, Adi aneka AkArovALuM eka citravijJAna kema svIkAryuM che? tathA naiyAyikoe nIla, pIta, Adi aneka rUpovALuM eka (bAhya) Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda citrarUpa kema svIkAryuM che ? 107. naiyAyihrAstu- '"ndriyArthasanniSNutpanna jJAnamavyavaizyamavybhicaari vyavasAyAtmakaM pratyakSam " [ nyA. 1. 1. 4.] iti pratyakSalakSaNamAcakSate / atra ca pUrvAcAryakRtavyAkhyAvaimukhyena saGkhyAvadbhistrilocanavAcaspatipramukhairayamarthaH samarthito yathA - indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyabhicAri pratyakSamityeva pratyakSalakSaNam / 'yataH 'zabdAdhyAhAreNa ca yattadornityAbhisambandhAduktavizeSaNaviziSTaM jJAnaM yato bhavati tat tathAvidhajJAnasAdhanaM jJAnarUpamajJAnarUpaM vA pratyakSaM pramANamiti / asya ca phalabhUtasya jJAnasya dvayI gatiravikalpaM savikalpaM ca / tayorubhayorapi pramANarUpatvamabhidhAtuM vibhAgavacanametad 'avyapadezyaM vyavasAyAtmakam' iti / 133 - 107. naiyAyikoe pratyakSanuM lakSaNa A pramANe kahyuM che, "indriya ane arthanA sannikarSathI utpanna, avyapadezya, avyabhicArI ane vyavasAyAtmaka jJAna pratyakSa che'' [nyAyasUtra 1.1.4]. A sUtranI pUrvAcAryoe karelI vyAkhyAthI moDhuM pheravI laI vidvAna trilocana, vAcaspati vageree sUtranA A nIce jaNAvelA arthanuM samarthana karyuM che H indriya ane arthanA sannikarSathI utpanna avyabhicArI jJAna pratyakSa che' ATaluM ja pratyakSalakSaNa che. 'jenAthI (yatAH)' zabdano adhyAhAra samajavAno che. vaLI, 'je' 'te' - - A be zabdano nitya saMbaMdha che. [arthAt 'je' zabda ke tenAM rUpono prayoga thayo hoya tyAM 'te' zabda ke tenAM rUpono prayoga paNa thAya che. udAharaNArtha, je phare te care', 'vastu jenAthI utpanna thAya te (vastunuM) kAraNa kahevAya', ityAdi.] A niyama anusAra pratyakSanA A lakSaNano artha thaze - nirdiSTa vizeSaNovALuM jJAna jenAthI utpanna thAya che te te jJAnanuM sAdhana (karaNa), bhale te sAdhana jJAnarUpa hoya ke ajJAnarUpa hoya, pratyakSa pramANa che. te pramANanA phalabhUta jJAna be prakA2nuM che avikalpa (avyapadezya) ane savikalpa (vyavasAyAtmaka). te bannenuM paNa pramANapaNuM jaNAvavA sUtrano bAkIno bhAga 'avyapadezya ane vyavasAyAtmaka' e vibhAgavacana che. [pUrvAcAryoe AkhA sUtrane lakSaNavacana gaNyuM che. paraMtu trilocana, vAcaspati A prAcIna paraMparAne toDI AkhA sUtrane lakSaNasUtra gaNatA nathI. temaNe sUtranA be TukaDA karyA. pahelo TukaDo lakSaNavacana che ane bAkIno bIjo TukaDo vibhAgavacana che. jeo AkhA sUtrane lakSaNavacana gaNe che te pUrvAcAryo 'avyapadezya' padano artha A pramANe kare che - je vyapadezathI(zabdathI) janya nathI ke je vyapadezano (zabdano) viSaya nathI - Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA te. evA jJAno che je indriyArthasakitpanna hovA sAthe zabdotpanna paNa che arthAt ubhayaja che temaja evA jJAno paNa che je indriyArthasannikarSotpanna hovA sAthe zabdano (zAbdajJAnano) viSaya banelAM che; AvAM badhAM jJAnone vyAvRtta karavAnA prayojanathI sUtramAM "avyapadezya pada mUkyuM che. A pUrvAcAryonI paraMparAne toDanArA trilocana, vAcaspati vageree "avyapadezya'no artha karyo "zabdasaMsargarahita' (arthAt nizcayarahita, nirvikalpa). vaLI, 'yataH' zabdano adhyAhAra karI indriyArthasannikarSane pramANa tarIke samajAvavAnuM arthaghaTana paNa temaNe ja karyuM che.] 108. tatromayarUpacApi jJAnastha praSyivekSya "yataH' zavvAdhyAhIkleshenaa'jnyaanruupsy sannikarSAdeH prAmANyasamarthanamayuktam / kathaM hyajJAnarUpAH sannikarSAdayo'rthaparicchittau sAdhakatamA bhavanti vyabhicArAt?, satyapIndriyArthasannikarSe'rthopalabdherabhAvAt / jJAne satyeva bhAvAt, sAdhakatamaM hi karaNamavyavahitaphalaM ca taditi / / 108. banne prakAranA jJAnanI pramANitAnI upekSA karIne "yataH' zabdanA adhyAhAranI kliSTakalpanA dvArA ajJAnarUpa sarSi vagerenI pramANatAnuM samarthana karavuM yogya nathI. ajJAnarUpa sannikarSa vagere arthajJAnotpattimAM sAdhakatama kAraNa kevI rIte ghaTI zake? na ja ghaTe, kAraNa ke temAM vyabhicAra dekhAya che. vyabhicAraA che-indriyano artha sAthe sannikarSa thavA chatAM paNa arthajJAna thatuM nathI, jJAnanA hotAM arthajJAna thAya che. kAryanI utpattimAM je sAdhakatama kAraNa hoya te ja karaNa kahevAya che ane tenAthI kAlanA vyavadhAna vinA tatkAla ja kArya utpanna thAya che. 109. sannikarSo'pi yadi yogyatAtiriktaH saMyogAdisambandhastarhi sa cakSuSo'rthena saha nAsti aprApyakAritvAttasya / dRzyate hi kAcAbhrasphaTikAdivyavahitasyApyarthasya ckssussoplbdhiH| atha prApyakAri cakSuH karaNatvAdvAsyAdivaditi brUSe; tarhAyaskAntAkarSaNopalena lohAsanikRSTena vyabhicAraH / na ca saMyuktasaMyogAdiH sannikarSastatra kalpayituM zakyate, atiprsnggaaditi| 109. sikirSa jo yogyatAthI bhinna na hoya to ja badhI indriyonI bAbatamAM ghaTe, paraMto sannikarSa jo yogyatAthI bhinna saMyoga Adi saMbaMdha hoya to cakSano te sakirSa arthanI sAthe to che ja nahi kAraNa ke cakSu aprApyakArI che, arthAt rUpanI sAthe saMyogamAM AvyA vinA ja cakSu rUpane jANe che. kAca, sphaTika AdithI vyavahita arthane paNa cakSu Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 135 dekhe che e ApaNe anubhavyuM che. zaMkA-cakSu prApyakArI che kAraNa ke te karaNa che ane je karaNe hoya te prApyakArI ja hoya, jema ke vAMsalo. samAdhAna - lohacuMbaka loDhA sAthe sannikRSTa na hovA chatAM loDhAnA AkarSaNamAM karaNa che. tethI uparanA anumAnamAM Apelo "karaNa hetu vyabhicArI che. jo kahevAmAM Ave ke lohacuMbakano loDhA sAthe saMyogarUpa sakiSasaMbaMdha nathI paraMtu saMyuktasaMyogarUpa satrikarSasaMbaMdha che, arthAt loDhAthI saMyukta pRthvI sAthe lohacuMbakano saMyoga che ja, to Ama kahevuM yogya nathI. evuM mAnatAM atiprasaMgadoSa Ave, arthAt game teno game tenI sAthe sarSi ghaTe ane evI sthitimAM koI nizcita vyavasthA ja nahi rahe. 110 sItAtu "pratyakSa vatpanApoDha-brAnta' ciAva. 2.4] iti lakSaNamavocan / "abhilApasaMsargayogyapratibhAsA pratItiH kalpanA tayA rahitam"- [nyAyabi. 1.5,6] kalpanApoDham iti / etacca vyavahArAnupayogitvAtpramANasya lakSaNamanupapannam, tathAhi etasmAdvinizcityArthamarthakriyArthinastatsamarthe'rthe pravartamAnA visaMvAdabhAjo mA bhUvanniti pramANasya lakSaNaparIkSAyAM pravartante parIkSakAH / vyavahArAnupayoginazca tasya vAyasasadasaddazanaparIkSAyAmiva niSphalaH parizramaH / nirvikalpottarakAlabhAvinaH savikalpakAttu vyavahAropagame varaM tasyaiva prAmANyamAstheyam, kimavikalpakena zikhaNDineti ? / 110. bauddho pratyakSanuM lakSaNa A pramANe Ape che- "je jJAna kalpanArahita ane abrAnta che te pratyakSa che" nyAyabindu, 1.4]. "zabdasaMsarganI yogyatAvALuM jJAna kalpanA che, AvI kalpanAthI rahita" nyiAyabindu 1. 5-6]. nyAyabindunA lakSaNasUtra(1.4)mAM "kalpanApoDha" zabda che, teno artha che kalpanArahita. [zabdasaMsargayogya jJAna kalpanA che. "yogya' zabda eTalA mATe mUkyo che ke jethI bAlakanuM nizcayAtmaka jJAna ke saMketasaMbaMdhathI ajJAta vyaktinuM nizcayAtmaka jJAna paNa saMgRhIta thaI jAya. bAlakanuM nizcayarUpa jJAna ke saMktasaMbaMdhathI ajJAta vyaktinuM nizcayarUpa jJAna zabdasaMsargathI rahita hovA chatAM zabdasaMsarganI yogyatA dharAve che. bALakane paNa nizcayAtmaka jJAna thAya che. bALaka paNa jyAM sudhI vartamAnamAM tene dekhAtA stanane ApeluM che' ema pUrvadRSTa stana sAthe eka karatuM nathI, anusaMdhAna karI joDatuM nathI tyAM sudhI raDatuM chAnuM rahetuM nathI Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA paraMtu jevuM te vartamAnamAM dekhAtAne pUrvadaSTa sAthe eka kare che ke tarata ja te raDatuM chAnuM rahI jAya che. nizcaya, kalpanA ke vikalpano svabhAva to vartamAna anubhavane pUrvAnubhava sAthe eka karavAno che ane zabdasaMsarga to kevaLa tene sUcavatuM cihna che je hoya paNa kharuM ane na paNa hoya. eTale jeo mAne che ke bALakane nizcayAtmaka jJAna hotuM nathI te barAbara nathI. zabdasaMsargarahita jJAna hoya te anizcayAtmaka ja hoya, nirvikalpaka ja hoya ane nirvicAra ja hoya e mAnyatA barAbara nathI. hakIkatamAM zabdasaMsargayogyatArahita jJAna ja anizcayAtmaka hoya, nirvikalpaka hoya, nirvicAra hoya. niSkarSa e ke badhAM ja nizcayAtmaka yA savikalpaka yA savicAra jJAnonuM sattva, sAratattva, svarUpa yA vailakSaNya kalpanA yA zabdasaMsargayogyatA yA pUrvAparaparAmarza che. arthAta ja je jJAnamAM kalpanA yA zabdasasiMAyogyatA yA pUrvAparaparAmarza na hoya te jJAna nirvikalpa yA nirvicAra yA anadhyavasAyarUpa ja hoya. Ama e spaSTa che ke bauddha pratyakSa nirvikalpa che, vicArazUnya che, anadhyavasAyarUpa che.] bauddhasammata pratyakSa nirvikalpa yA anadhyavasAyarUpa hoI vyavahAramAM upayogI nathI, te pramAtAne pravRtta karatuM nathI. tethI tenI bAbatamAM pramANanuM bauddhoe ApeluM lakSaNa ghaTatuM nathI. biauddha mate je jJAna avisaMvAdI hoya te pramANa che. pramAtAne jalanuM cAkSuSa jJAna thAya che, pramAtA potAnI tRSA zamAvavA te daSTa jalane meLavavA pravRtti kare che, pravRtti dvArA prApta arthathI te tRSAzamana kare che, mATe te pramANa che paraMtu jo prApta arthathI tRSAzamana zakya na hoya to te jJAna apramANa che. saMkSepamAM, je jJAna pravRtti sAthe avisaMvAdI che arthAta je jJAna saphaLa pravRttinuM janaka che te jJAna pramANa che. nirvikalpa yA anadhyavasAyarUpa jJAna to pramAtAnI pravRttinuM janaka ja banavA samartha nathI to pachI tenA saphaLa pravRttinA janaka hovAnI vAta ja zI ! eTale te pramANa nathI ja. Ama bauddho jene pratyakSa pramANa tarIke svIkAre che te pramANa ja nathI.] pratyakSa jJAna pachI arthano nizcaya karIne te arthane yogya arthakriyAnA (tuSAzamana, dAhazamana, ityAdi rUpa arthakriyAnA) icchuka pramAtAo te arthakriyA mATe samartha te arthane prApta karavA pravRtti kare che, AvI pravRtti karatA te pramAtAo visaMvAdane (niSphaLatAne) na pAme eTalA mATe buddhimAna parIkSako pramANanAM lakSaNonI parIkSA kare che. vyavahAronupayogI bauddhasammata pratyakSanA lakSaNanI parIkSA karavAno parizrama e to kAgaDAnA dAMtanI parIkSA karavAnA parizrama jevo nirarthaka che. uparanA AkSepathI bacavA bauddha evuM svIkAryuM che ke nirvikalpaka eNndriyaka jJAna pachI tarata utpanna thanArA savikalpaka jJAnathI vyavahAra ghaTe che. [bauddha tArkika kahe che ke je nirvikalpaka aindriyaka jJAna potAnA pachI tarata saphaLa pravRttinA janaka (arthAt avisaMvAdI) savikalpaka jJAnane utpanna kare che te pratyakSa pramANa che.] AvuM mAnavA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 137 karatAM to pelA savikalpaka jJAnane ja pratyakSa pramANa mAnavuM vadhAre sAruM che, vadhu yogya che, zikhaMDI jevA nirarthaka nirvikalpa jJAnane pratyakSa pramANa mAnavAnI zI jarUra che? ___ 111. jaiminIyAstu dharmaM prati animittatvavyAjena "satsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSamanimittaM vidyamAnopalambhanatvAt" [jaimi. 1.1.4] ityanuvAdabhajhyA pratyakSalakSaNamAcakSate, yadAhu:___ "evaM satyanuvAditvaM lakSaNasyApi sambhavet / " [zlokavA. sU. 4.39] iti / vyAcakSate ca-indriyANAM samprayoge sati puruSasya jAyamAnA buddhiH pratyakSamiti / 111. pratyakSa dhane evAnusAdhana (prabhAe.) nathI mevAnabahAne pratyakSay lakSaNa jaimininA anuyAyIoe (mImAMsakoe) A pramANe ApyuM che- "artha sAthe indriyono saMprayoga saMbaMdha thatAM AtmAne je jJAna thAya che te pratyakSa che je dharmane jANavAnuM sAdhana (pramANa) nathI kAraNa ke te vartamAna arthone (vastuone) ja jANe che" [minisUtra, 1.1.4]. pratyakSalakSae to prasiddha chetenuM puna: thanamAtra che. kumArile kahyuM paNa che, "Ama hovAthI, pratyakSalakSaNa paNa je prasiddha che tenuM punaH kathanamAtra saMbhave." [zlokavArtika sUtra 4.9]. ane kumArila jaiminisUtrane samajAvatAM che, "ndriyono (martha sAthe) samprayoga tai (sati) puruSamA 4nmatuM zAna pratyakSa cha." ____112. atra saMzayaviparyayabuddhijanmano'pIndriyasaMprayoge sati pratyakSatvaprasaGgAdativyAptiH / atha 'satsamprayoga' iti satA samprayoga iti vyAkhyAyate tarhi nirAlambanavibhramA evArthanirapekSajanmAno nirastA bhaveyurna sAlambanau saMzayaviparyayau / atha sati samprayoga iti satsaptamIpakSa eva na tyajyate saMzayaviparyayanirAsAya ca 'samprayoga' ityatra 'sam' ityupasargo varNyate, yadAha "samyagarthe ca saMzabdo duSprayoganivAraNaH / duSTatvAcchuktikAyogo vAryate rajatekSaNAt // " [zlokavA.sU.4. 38-9] iti; tathApi prayogasamyaktvasyAtIndriyatvena pratyakSAnavagamyatvAtkAryato Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 'vagatirvaktavyA / kAryaM ca jJAnam na ca tadavizeSitameva prayogasamyaktvAvagamanAyAlam / na ca tadvizeSaNaparamaparamiha padamasti / satA samprayoga iti ca varaM nirAlambanavijJAnanivRttaye, 'sati' iti tu saptamyaiva gatArthatvAdanarthakam / 112. A pratyakSalakSaNa ativyAptidoSavALuM che kAraNa ke indriyano (artha sAthe) saMprayogasaMbaMdha thatAM to saMzayarUpa ane viparyayarUpa jJAno paNa utpanna thAya che. have jo 'sattambrayone' no artha 'satti samprayone (samprayoga thatAM)' evo na karatAM 'satA sAyone (sat sAthe samprayoga thatAM)' evo karavAmAM Ave to je arthanI apekSA rAkhyA vinA ja utpanna thAya che te nirAlaMbana bhrAnta jJAno ja vyAvRtta thaze paraMtu arthane viSaya karanArA sAlaMbana saMzayarUpa ane viparyayarUpa jJAno to vyAvRtta nahi thAya, eTale ativyAptidoSa emano ema ja raheze. 138 ------------ mImAMsaka- - ame 'sattambrayone'nI vyAkhyA karavAmAM 'sati samprayoo (samprayoga thatAM)' e satisamamIno pakSa choDatAM nathI paraMtu saMzaya ane viparyayanI vyAvRtti karavA mATe 'samprayoga' zabdamAM je 'sam' upasarga che teno upayoga karIe chIe. amArA kumArila bhaTTe kahyuM paNa che,' 'sam' zabdano arthasabhyache, eTale 'sam' zabda asamyak arthAt duSTa (doSavALA) prayogane (saMyogane) vyAvRtta kare che. udAharaNArtha, jo chIpa sAthe cakSurindriyano prayoga (saMyoga) thatAM rajatanuM jJAna thAyatote prayogasam (samyak) na gaNAya paNa duSTa gaNAya (kAraNa ke ahIM prayoga anya sAthe thAya che ane jJAna anyanuM thAya che). [AvA duSTa prayogathI janya jJAnonI vyAvRtti 'samprayoga' zabdathI thaI jAya che.] hemacandrAcArya Ama tame mAno to paNa Apatti TaLatI nathI. prayoganuM samyapaNuM (adoSapaNuM) atIndriya hovAthI pratyakSa dvArA to jANI zakAze nahi. eTale tenA dvArA janya kArya uparathI tenA samyakSaNAnuM jJAna anumAnathI thAya che ema tamAre kahevuM paDaze. prayoganuM kArya che jJAna. vizeSatArahita evuM jJAnasAmAnya to prayoganA samyaktvanuM jJAna karAvavA samartha nathI. ane prayogajanya jJAnanI (buddhinI) vizeSatA jaNAvatuM koI vizeSaNa to tame lakSaNamAM ApyuM nathI. vaLI 'satsamprayone'nI vyAkhyA 'sati sazrayone' satisaptamInA rUpamAM karavA karatAM to 'sattA samprayone' karavI vadhu sArI che, kAraNa ke tema karavAthI nirAlaMbana jJAnonI vyAvRtti thaI jAya che ane 'sati' no artha to 'sAyone'nI saptamI vibhakti dvArA ja maLI jAya che. eTale 'satti samproze' ema vyAkhyA karavI nirarthaka che. 113. ye'pi "tatsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma satpratyakSaM Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 139 yadviSayaM jJAnaM tena samprayoge indriyANAM puruSasya buddhijanma satpratyakSaM yadanyaviSayaM jJAnamanyasamprayoge bhavati na tatpratyakSam / " [zAbarabhA. 1.1.5] ityevaM tatsatorvyatyayena lakSaNamanavadyamityAhu:, teSAmapi kliSTakalpanaiva, saMzayajJAnena vyabhicArAnivRtteH / tatra hi yadviSayaM jJAnaM tena samprayoga indriyANAmastyeva / yadyapi cobhayaviSayaM saMzayajJAnaM tathApi tayoranyatareNendriyaM saMyuktameva ubhayAvamarzitvAcca saMzayasya yena saMyuktaM cakSustadviSayamapi tajjhAnaM bhavatyeveti nAtivyAptiparihAraH / avyAptizca cAkSuSajJAnasyendriyasamprayogajatvAbhAvAt / aprApyakAri ca ckssurityuktpraaym| - 113. keTalAka mImAMsako aiminisUtragata pratyakSalakSaNamAM AvelA 'sat' 'tat' zabdono vyatyaya (ekabIjAnA sthAnanI adalAbadalI) karIne te pratyakSalakSaNane nirdoSa darzAve che. teo jaiminisUtragata pratyakSalakSaNane A pramANe samajAve che . jenuM puruSane jJAna thAya tenI ja sAthe indriyono saMprayoga thatAM thanAruM te jJAna sAcuM (pramANarUpa) pratyakSa che. anya viSayanuM je jJAna anyanI sAthe indriyono saMprayoga thatAM thAya te (sAcuM, pramANarUpa) pratyakSa nathI'" [zAbarabhASya, 1.1.5.]. paraMtu te mImAMsakonuM A kathana paNa kilaSTakalpanA ja che, kAraNa ke AvI kalpanA karavA chatAM temanuM pratyakSalakSaNa vyabhicAradoSanI bacatuM nathI, temanuM pratyakSalakSaNa saMzayane paNa lAgu paDe che, eTale saMzaya paNa pratyakSapramANa banI jAya. saMzayajJAna paNa te vastunuM thAya che je vastu sAthe indriyano saMprayoga thAya che ja. jo ke saMzayajJAna be vastuone viSaya kare che tema chatAM te bemAMthI ekanI sAthe indriyano saMprayoga hoya che ja. saMzayamAM vikalparUpe benuM jJAna hoya che paraMtu te bemAMthI jenI sAthe cakSu saMyukta hoya che te viSayanuM paNa te jJAna hoya che ja, tethI pratyakSalakSaNa saMzayane paNa lAgu paDe che, pariNAme mImAMsakonuM prastuta pratyakSalakSaNa ativyAptidoSathI dUSita che. vaLI, mImAMsakonuM A pratyakSalakSaNa avyAptidoSathI paNa dUSita che kAraNa ke te cAkSuSa pratyakSane lAgu paDatuM nathI. cAkSuSa pratyakSa indriyArthasaMyogathI utpanna thatuM nathI. cakSurindriya aprApyakArI che e vAta ame pahelAM kahI gayA chIe. 114. '"zrotrAnivRttiravityiA pratyakSam' kRti vRddhasADyA: 1 atra zrotrAdInAmacetanatvAttadvRtteH sutarAmacaitanyamiti kathaM pramANatvam ? / cetanasaMsargAttaccaitanyAbhyupagame varaM cita eva prAmANyamabhyupagantuM yuktam / na cAvikalpakatve prAmANyamastIti yatkiJcidetat / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14) hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 114. prAcIna sAMgAcAryono mata che ke zrotra vagere indriyono nirvikalpaka vyApAra (vRtti) pratyakSa pramANa che. paraMtu zrotra vagere indriyo to acetana che, eTale temano vyApAra paNa acetana ja hoya, to pachI te pramANa kevI rIte ghaTI zake ? jo tame sAMkhyo cetananA saMsargane kAraNe tene cetana mAnatA ho to tenAthI vadhu sAruM to e che ke tame cinuM (jJAnanuM) ja prAmANya svIkAro, te ja yogya che. ane e to ame pahelAM spaSTa karI dIdhuM ja che ke nirvikalpaka jJAna pramANa hoI zake ja nahi, kAraNa ke nirvikalpaka jJAna vyavahAropayogI che ja nahi, te puruSanI pravRttinuM janaka nathI. 115."prativiSayaTdhyavasAyo tUTama'' [sAM. 1. 1] ti pratyakSannakSaNamitiishvrkRssnnH / tadapyanumAnena vyabhicAritvAdalakSaNam / atha 'pratiH' Abhimukhye vartate tenAbhimukhyena viSayAdhyavasAyaH pratyakSamityucyate; tadapyanumAnena tulyam ghaTo'yamitivadayaM parvato'gnimAnityAbhimukhyena prtiiteH| atha anumAnAdivilakSaNo abhimukho'dhyavasAyaH pratyakSam; tarhi pratyakSalakSaNamakaraNIyameva zabdAnumAnalakSaNavilakSaNatayaiva tatsiddheH / * 115. "niyata viSayano nizcaya pratyakSa che" (sAMkhyakArikA, 5] e pratyakSalakSaNa sAMkhyAcArya IzvarakRSNa ApyuM che. paraMtu te lakSaNa paNa anumAnathI vyabhicarita che arthAta te lakSaNa to anumAnane paNa lAgu paDe che kAraNa ke anumAna paNa niyata viSayano nizcaya kare che. Ama A pratyakSalakSaNa ativyAptidoSathI dUSita che.] sAMkhyAcArya - ahIM "pratino artha Abhimukhya che. tethI "A" evA AkAravALA AbhimukhyanA rUpamAM thato viSayano adhyavasAya pratyakSa che ema ame kahIe chIe. hemacandrAcArya-tevuM Abhimukhya to pratyakSanI jema anumAna vageremAM paNa che kAraNa ke "A ghaTa che' e jJAnanI jema "A parvata agnimAna che' e jJAna paNa AbhimukhyanA rUpamAM ja thAya che. sAMgAcArya-anumAna vagerethI vilakSaNa evo abhimukha adhyavasAya pratyakSa che. Ama kahevAthI pratyakSalakSaNa anumAnane lAgu nahi paDe ane ativyAptidoSarahita nirdoSa banI jaze.] hemacandrAcArya-ema hoya to pratyakSanuM lakSaNa karavAnI zI jarUrata che, kAraNa ke anumAnalakANa ane Agama(zabda)lakSaNathI vilakSaNa hovAthI ja pratyakSalakSaNanI siddhi thaI jaze. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 141 116. tatazca parakIyalakSaNAnAM duSTatvAdidameva 'vizada: pratyakSam' iti pratyakSalakSaNamanavadyam // 29 // 116. mane tethI jIna pratyakSalakSa dUSita hovAnA 25o 'viza6 sabhya anie[ya pratyakSa che' me skss9|| 4 niSi 42 che. (28) 117. pramANaviSayaphalapramAtRrUpeSu caturSu vidhiSu tattvaM parisamApyata iti viSayAdilakSaNamantareNa pramANalakSaNamasampUrNamiti viSayaM lakSayati pramANasya viSayo dravyaparyAyAtmakaM vastu // 30 // 117. prabhAsa, teno viSaya, tenu 35 sane prbhaat| / yAra homa tattvanI parisamApti thAya che. tethI jyAM sudhI pramANanA viSaya vagerenAM lakSaNo na kahevAmAM Ave tyAM sudhI pramANanuM lakSaNa adhUruM gaNAya. tethI pahelAM pramANanA viSayanuM lakSaNa AyArthaDecha prabhAna viSaya dravya-paryAyAma vastu cha. (30) 118. pratyakSasya prakRtatvAttasyaiva viSayAdau lakSayitavye 'pramANasya' iti pramANasAmAnyagrahaNaM pratyakSavat pramANAntarANAmapi viSayAdilakSaNamihaiva vaktuM yuktamavizeSAttathA ca lAghavamapi bhavatItyevamartham / jAtinirdezAcca pramANAnAM pratyakSadInAM 'viSayaH' gocaro 'dravyaparyAyAtmakaM vastu' / dravati tAMstAn paryAyAn gacchati iti dravyaM dhrauvyalakSaNam / pUrvottaravivarttavartyanvayapratyayasamadhigamyamUrkhatAsAmAnyamiti yAvat / pariyantyutpAdavinAzadhANo bhavantIti paryAyA vivarttAH / tacca te cAtmA svarUpaM yasya tat dravyaparyAyAtmakaM vastu, paramArthasadityarthaH, yadvAcakamukhyaH - "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" [tattvA. 5.29] iti, pAramarSamapi "upannei vA vigamei vA dhuvei vA" iti / 118. maha pratyakSatuM ni359|| yAtcha, tethI tenaavissymaanuni359|| 2j home te chata sahI sUtramA 'pramANasya (prabhArAnI)' 56 mahIne pramANa sAmAnyanu grahaNa karI pratyakSanI jema anya pramANonA viSayAdinuM lakSaNa ahIM A prasaMge ApI devuM ucita che kAraNa ke badhAM pramANono viSaya samAna che ane tema karavAmAM lAghava paNa cha. mA prabhArI artha sama4vo. tinA (sAmAnyanI) apekSA 'pramANasya (abhaenI)' 12 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA ema ekavacanano prayoga karyo che. tethI pratyakSa vagere badhAM pramANono viSaya(gocara) dravya-paryAyAtmaka vastu che, ema artha karavo. je te te paryAyo prati gati kare che (dravati = chata=jAya che) arthAt je aneka paryAyomAMthI eka sUtrarUpe pasAra thatuM ja rahe che te dravya che, A darzAve che ke dravyanuM lakSaNa dhrauvya che. pUrvAparaparyAyomAM je ekAkAra pratIti thAya che yA ekatvanI pratIti thAya che te pratItino viSaya UrdhvatAsAmAnya che. A UrdhvatAsAmAnya jadravya che. suivarNakaMkaNa toDIne suvarNakuMDala banAvavAmAM Ave che. A pUrvottara kaMkaNa, kaMDala Adi ghATo(paryAyo) judA che paraMtu te badhA pUrvApara ghATomAM suvarNa to tenuM te ja che. ahIM A suvarNa jabadhA pUrvottara ghATomAM anusmRta che te UrdhvatAsAmAnya che ane te ja dravya che). je parivartana pAmatA rahe che arthAta utpAda-vinAza e jemanA dharmo che te paryAyo che. paryAyanuM bIjuM nAma vivarta paNa che. dravya ane paryAya banne jenuM svarUpa che te vastu che. Ama vastu dravya-paryAyAtmaka che. ane vastu ja paramArtha satu che. vAcakamukhya umAsvAtie kahyuM che, "je utpAda, vyaya ane dhrauvya yukta che te sat che" [tattvArthasUtra 5.29]. sarvajJapraNIta Agama paNa kahe che, "vastu utpanna paNa thAya che, nAza paNa pAme che ane dhruva paNa rahe che." drivya nitya che. tenI utpatti paNa nathI ane teno nAza paNa nathI. arthAt dravya dhruva che. utpAda ane nAza to paryAyanA thAya che. ane vastu dravya-paryAyAtmaka hovAthI utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che.] 119. tatra dravyaparyAya'prona draaitiparyAntavA6i - rikalpitaviSayavyudAsaH / 'Atma'grahaNena cAtyantavyatiriktadravyaparyAyavAdikANAdayogAbhyupagataviSayanirAsaH / yacchrIsiddhasena: - "dohiM vi naehiM nIyaM satthamulUeNa tahavi micchattaM / savasathappIttane bronnaniravivamag" [na. rU.41] tti rUpe 119. sUtramAM [vastunA svarUpane dravya-paryAya [ubhayAtmaka kahyuM che. tenAthI vastune kevaLa dravyAtmaka ke kevaLa paryAyAtmaka mAnanAra vAdIoe pramANano viSaya ekAnta dravya ke ekAnta paryAya che ema je kahyuM che teno nirAsa thaI jAya che. sUtragata "Atma" pada dvArA dravyathI atyaMta bhinna paryAyane tathA paryAyathI atyaMta bhinna dravyane ane vastuthI atyaMta bhinna dravya ane paryAyane pramANano viSaya mAnanAra nyAya-vaizeSika matano nirAsa karavAmAM Avyo che. drivya e sAmAnya che. paryAya e vizeSa che. nyAya-vaizeSikoe svIkArelA sAta padArthomAM dravya, sAmAnya ane vizeSa che. temanA mate vastuthI sAmAnya ane vizeSano atyaMta bheda che tema ja sAmAnya ane vizeSano paNa paraspara atyaMta Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 143 bheda che. Ama nyAya-vaizeSiko sAmAnya (dravya) ane vizeSa (paryAya) bannene svIkAre to che paraMtu temano paraspara AtyaMtika bheda mAne che, eTaluM ja nahi paNa vastuthI paNa temano AtyaMtika bheda mAne che. eTale temano mata mithyA che.] zrI siddhasena divAkare kahyuM paNa che, "jo ke kaNAde potAnA zAstramAM banne nayano (dravyArthika naya ane paryAyArthika naya bano) svIkArato karyo che chatAM mithyAtva che kAraNa ke svaviSayanA grahaNamAM te banne nayonI pradhAnatA (kharekhara to e kAntikatA) hovAthI te banne no ekabIjAthI sAva nirapekSa rahe che[baraNa ke temanA viSayo ekAntapaNe bhinnamanAyAche." [sanmati, 3.49].(30) 120. kutaH punardravyaparyAyAtmakameva vastu pramANAnAM viSayo na dravyamAnaM paryAyamAtramubhayaM vA svatantram ? ityAha arthavisAmaththat rUze 120. dravya-paryAyAtmaka vastu ja pramANano viSaya zA mATe che? ekAnta dravya, ekAnta paryAya ke ekabIjAnI taddana bhinna svataMtra dravya ane paryAya pramANano viSaya zA mATe nathI ? AnA uttaramAM AcArya kahe che kAraNa ke tenAmAM arthakriyAnuM sAmarthya che. (31) 121. "artha' TAMno pAvAnAlitakSAca "kriyA' niSpattistatra 'sAmarthyAt', dravyaparyAyAtmakasyaiva vastuno'rthakriyAsamarthatvAdityarthaH // 31 // 121, 'arthathI abhipreta che hAna, upAdAna Adi lakSaNavALo artha. tenI kriyA eTale niSpatti. temAM sAmarthya hovAthI. dravya-paryAyatmaka vastu ja arthakriyAmAM samartha hovAthI dravya-paryAyAtmaka vastu ja pramANano viSaya che. [arthano artha koIpaNa kArya paNa laI zakAya. je vastu kAryane utpanna kare te arthakriyAsamartha gaNAya. arthakriyAkArI eTale kAryakArI.] (31). 122. yari nAmaivaM tataH nimityadi takSatriAstuna: rUra 122. jo dravya-paryAyAtmaka vastu ja arthakriyAmAM samartha hoya to paNa tethI zuM? A praznanA uttaramAM AcArya kahe che - kAraNa ke te ja (=arthakriyAsAmarthya ja) vastunuM lakSaNa che. (32) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 123. 'tad' arthakriyAsAmarthyaM 'lakSaNam' asAdhAraNaM rUpaM yasya tat tallakSaNaM tasya bhAvastattvaM tasmAt / kasya ? 'vastunaH' paramArthasato rUpasya / ayamarthaH-arthakriyArthI hi sarvaH pramANamanveSate, api nAmetaH prameyamarthakriyAkSamaM vinizcitya kRtArtho bhaveyamiti na vyasanitayA / tadyadi pramANaviSayo'rtho'rthakriyAkSamo na bhavettadA nAsau pramANaparIkSaNamAdriyeta / 144 yadAha "arthakriyA'samarthasya vicAraiH kiM tadarthinAm / SaNDhasya rUpavairUpye kAminyAH kiM parIkSayA ? // [ pramANavA. 1.215] iti / " 123. te arthakriyAsAmarthya lakSaNa arthAt asAdhAraNa rUpa jenuM che te, teno bhAva arthAt tattva, tenA kAraNe. te tattva konuM ? vastunuM arthAt paramArthasanuM. [paramArthasat vastunuM lakSaNa arthakriyAsAmArthya che, arthAt je arthakriyAmAM samartha hoya te ja vastu che, sat che.] Ano artha A che arthakriyAnA badhA ja icchuko pramANanI gaveSaNA (tapAsa, parIkSA) kare che -- 'huM AnA dvArA arthakriyAsamartha prameyano barAbara nizcaya karIne pravRtti karatAM saphaLa thAuM' ema vicArIne ane nahi ke vyasananA (latanA) kAraNe. kevaLa vyasananA kAraNe pramANanI gaveSaNA nathI karatA. AvI sthitimAM pramANano viSayabhUta artha jo arthakriyAsamartha na hoya to pachI pramANanI parIkSA karavA koIne utsAha rahe ja nahi, pramANanI parIkSA nirarthaka banI jAya. kahyuM paNa che, "jeo arthakriyAnA icchuka che temane arthakriyAmAM asamartha padArthano vicAra karavAthI zo lAbha ? kAminIne napuMsakanI suMdaratA-asuMdaratAnI parIkSA karavAnuM zuM prayojana ?'' 124. tatra na dravyaikarUpo'rtho'rthakriyAkArI, sa hyapracyutAnutpannasthiraikarUpaH kathamarthakriyAM kurvIta krameNAkrameNa vA ?, anyonyavyavacchedarUpANAM prakArAntarAsambhavAt / tatra na krameNa; sa hi kAlAntarabhAvinI: kriyAH prathamakriyAkAla eva prasahya kuryAt samarthasya kAlakSepAyogAt, kAlakSepiNo vA'sAmarthyaprApteH / samartho'pi tattatsahakArisamavadhAne taM tamarthaM / karotIti cet; na tarhi tasya sAmarthyamaparasahakArisApekSavRttitvAt, "sApekSamasamartham" [pAta. mahA. 3.1.8.] iti hi kiM nAzrauSIH ? / na tena sahakAriNo'pekSyante'pi tu kAryameva sahakAriSvasatsvabhavat tAnapekSata iti Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda cet, tatki sa bhAvo'samartha: ? / samarthazcet kiM sahakArimukhaprekSaNadInAni tAnyupekSate na punarjhaTiti ghaTayati ? nanu samarthamapi bIjamilAjalAdisahakArisahitamevAGkuraM karoti nAnyathA; tat kiM tasya sahakAribhiH kiJcidupakriyeta, na vA ? no cet; sa kiM pUrvavannodAste / upakriyeta cet; sa tarhi tairupakAro bhinno'bhinno vA kriyata iti nirvacanIyam / abhede sa eva kriyate iti lAbhamicchato mUlakSatirAyAtA / bhede sa kathaM tasyopakAraH ?, kiM na sahyavindhyAderapi ? / tatsambandhAttasyAyamiti cet; upakAryopakArayoH kaH sambandha: ? na saMyogaH; dravyayoreva tasya bhAvAt / nApi samavAyastasya pratyAsattiviprakarSAbhAvena sarvatra tulyatvAnna niyatasambandhisambandhatvaM yuktam, tattve vA tatkRta upakAro'syAbhyupagantavyaH, tathA ca satyupakArasya bhedAbhedakalpanA tadavasthaiva / upakArasya samAvAyAdabhede samavAya eva kRtaH syAt / bhede punarapi samavAyasya na niyatasambandhisambandhatvam / niyatasambandhisambandhatve samavAyasya vizeSaNavizeSyabhAvo heturiti cet; upakAryopakArakabhAvAbhAve tasyApi pratiniyamahetutvAbhAvAt / upakAre tu punarbhedAbhedavikalpadvAreNa tadevAvartate / tannaikAntanityo bhAvaH krameNArthakriyAM kurute / 124. ekAnta dravyarUpa arthAt AtyaMtikapaNe sarvathA nitya artha kAryotpatti karavAmAM samartha nathI. ekAnta dravyarUpa artha te che je kadI potAnA svarUpathI cyuta nathI thato, je kadI utpanna thayo nathI, jeno kadI nAza thavAno nathI ane je sadA sthira ekarUpa ja rahe che. Avo padArtha kAryotpatti kevI rIte kare che ? zuM te potAnAM badhAM kAryone kramathI utpanna kare che ke badhAM kAryone yugapat eka sAthe utpanna kare che ? A paraspara taddana virodhI be vikalpo sivAya trIjo koI vikalpa saMbhavato nathI. te potAnAM badhAM kAryone kramathI utpanna kare che ema nahi kahevAya, kAraNa ke kAlAntaramAM teNe utpanna karavAnAM badhAM kAryone prathama kAryanI utpattinA samaye ja jhaTa te utpanna karI nAkhe, te kAryone utpanna ka2vA te samartha che ane je samartha hoya te kAlakSepa na ja kare. jo te kAlakSepa kare to te asamartha banI jAya. 145 - ekAnta nityatvavAdI - ekAnta nitya artha to prathama kAryanI utpatti samaye ja badhAM ja kAryone jhaTa yugapat eka sAthe utpanna karavA samartha che ja paraMtu te te kAryanI Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA utpatti mATe yogya sahakAri kAraNa tene jyAre maLe che tyAre ja te te te kAryane utpanna kare hemacandrAcArya-jo te potAnAM kAryone utpanna karavA bIjAnI (sahakArikaraNonI) apekSA rAkhato hoya to te te kAryone utpanna karavA samartha che ema na kahevAya. zuM tame sAMbhaLyuM nathI ke "je bIjAnI apekSA rAkhe che te svayaM asamartha che' [pAtaMjala mahAbhASya 3.1.8.] ekAnta nityatvavAdI - ekAnta nitya artha potAnAM kAryone utpanna karavA sahakArikaraNonI apekSA nathI rAkhato paraMtu sahakArikaraNonA abhAvamAM utpanna na thanArAM pelAM kAryo ja sahakAritAraNonI apekSA rAkhe che. hemacandrAcArya-to zuM ekAnta nitya artha te kAryo utpanna karavA asamartha che? jo te pote te kAryone utpanna karavA samartha hoya to sahakArikAraNonI rAha joIne dIna banI gayelAM te kAryonI upekSA te zA mATe kare che, jhaTa temane utpanna kema nathI karato? ekAntanityavAdI-bIja aMkurane utpanna karavA samartha hovA chatAM paNa mATI, pANI vagere sahakArikaraNo sahita ja bIja aMkurane utpanna kare che, ekaluM nahi. e ja rIte ekAnta nitya artha paNa potAnAM kAryonI utpattimAM samartha hovA chatAM paNa sahakArikaraNonA sAthamAM ja te kAryone utpanna kare che. hemacandrAcArya - jo evuM che to sahakAritAraNa te ekAnta nitya arthane kaMI upakAra kare che (upakArarUpa vizeSatA tenAmAM utpanna kare che) ke nahi? jo nA, to pachI te nitya artha pahelAMnI jema kAryotpattimAM udAsIna kema nathI raheto ? jo sahakAritAraNo te ekAnta nitya arthane upakAra kare che (arthAta te ekAnta nityarUpa vastumAM upakArarUpa vizeSatA utpanna kare che) e pakSa svIkAravAmAM Ave to pachI be vikalpo khaDA thAya - zuM te upakArarUpa vizeSatA ekAnta nitya arthathI bhinna che ke abhinna? Ano javAba Apavo joIe. jo upakArarUpa vizeSatAne ekAnta nitya arthathI abhinna mAnavAmAM Ave to sahakArikAraNoe te ekAnta nitya arthane janma utpanna karyo gaNAya, ane Ama ekAnta nitya arthanI ekAtta nityatAne ja kSati pahoMce, pariNAme ekAnta nityatvavAdInI sthiti to pelA lAbha(vyAja) meLavavAnI icchA dharAvatA jeNe mULa mUDI paNa gumAvI dIdhI te mANasa jevI thaI jAya. jo upakArarUpa vizeSatAne ekAnta nitya arthathI bhinna mAnavAmAM Ave to te upakArarUpa vizeSatA tenI kevI rIte kahevAya? te upakArarUpa vizeSatA sahyAdri ke vidhyAcalanI kema na kahevAya ? Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda * 147 ekAnta niyatvavAdI-te upakArarUpa vizeSatA ekAnta nitya arthathI bhinna che tema chatAM te tenI che kAraNa ke teno ekAnta nitya artha sAthe saMbaMdha che. hemacandrAcArya - upakArya (ekAnta nitya artha) ane upakAra (upakArarUpa vizeSatA) vacce kayo saMbaMdha che? te saMbaMdha saMyoga to na ja hoya kAraNa ke saMyogasaMbaMdha to be dravyo vacce ja hoya che jyAre ahIM to upakArya (ekAnta nitya artha) dravya che ane upakAra (vizeSatA) guNa yA dharma che]. te saMbaMdha samavAya paNa na hoI zake kAraNa ke samavAya nitya eka ane sarvavyApI hovAthI sarvatra tulya che - koIthI dUra nathI ke koInI najIka nathI. AvI sthitimAM amukanI vacce samavAyasaMbaMdha che ane bIjAo vacce nathI evI vyavasthA banI zake nahi. amukaniyata saMbaMdhIo vacce ja samavAyasaMbaMdha hoya che ema mAnavAmAM Ave to te saMbaMdhIo samavAya saMbaMdhane upakAra kare che ema mAnavuM paDe. evI sthitimAM vaLI pAcho pelo prazna khaDo thaze ke samavAyasaMbaMdha(upakArya) ane upakAra vacce abheda che ke bheda? upakAra sAthe samavAyano abheda mAnavAmAM Ave to upakAranI utpatti eTale samavAyanI utpatti ema mAnavuM paDe [paNa tame samavAyane nitya mAno cho.] upakArathI samavAyano bheda che ane te bhedanuM kAraNa che temanI vacceno vizeSaNavizeSyabhAva saMbaMdha ema tame kahezo to te vizeSaNavizeSyabhAva saMbaMdha te be saMbaMdhIo vacce ja che kAraNa ke te be saMbaMdhIo (jemAMno eka samavAya che) vizeSaNavizeSyabhAvasaMbaMdhane upakAra kare che ema mAnavuM paDe ane pariNAme pAcho upakArya ane upakAranA bhedabhedano vikalpa khaDo thaze ane Avartana thayA ja karaze. A rIte anavasthA thaze. tethI svIkAravuM ja paDaze ke ekAnta nitya artha potAnAM kAryone kramathI utpanna nathI karato. 125. nAme ! ne haio mAva: sa tnatAvinIrSApat sarvAH kriyAH karotIti prAtItikam / kurutAM vA, tathApi dvitIyakSaNe kiM kuryAt ? / karaNe vA kramapakSabhAvI doSaH / akaraNe'narthakriyAkAritvAdavastutvaprasaGgaH- ityekAntanityAt kramAkramAbhyAM vyAptArthakriyA vyApakAnupalabdhibalAt vyApakanivRttau nivartamAnA vyApyamarthakriyAkAritvaM nivartayati tadapi svavyApyaM sattvamityasan dravyaikAntaH / _125. ekAnta nitya artha yugapad badhAM ja kAryonI utpatti eka sAthe karI zake nahi. sakaLa kALanA kSaNomAM thanArAM badhAM ja kAryone eka ja artha yugapad eka sAthe prathama kSaNe ja utpanna kare che evuM to pratIta thatuM nathI. dalIla khAtara mAnI paNa laIe Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA to prazna e khaDo thAya ke te ekAnta nitya artha bIjI kSaNe zuM karaze? jo te bIjI kSaNe paNa kArya utpanna kare che tema mAnazo to eno artha e thAya ke te pahelI kSaNe ja badhAM kAryone utpanna kare che e pakSa raheze ja nahi ane te kramathI kAryone utpanna kare che te pakSa AvI paDaze ane tatpakSagata badhA ja doSo paNa AvI paDaze. jo te ekAnta nitya artha bIjI kSaNe koI kArya utpanna nathI karato ema mAnavAmAM Ave to te arthakriyAkArI ja nahi rahe ane pariNAme te avastu (asata) banI javAnI Apatti Avaze. Ama ekAnta nitya artha dvArA kramathI ke akramathI kAryotpatti ghaTatI nathI. kramaakrama vyApaka che ane arthakriyA(kAryotpAdana) vyApya che. vyApakano abhAva hotAM vyApyano paNa abhAva hoya che, arthAt krama-akramanA abhAvamAM arthakriyA ghaTatI nathI ane arthakriyA na ghaTavAnA kAraNe satapaNuM paNa temAM (ekAnta nitya arthamAM) ghaTatuM nathI, kAraNa ke satapaNAnuM vyApaka arthakriyAkAritva che, tethI jyAM arthakriyAkAritva nathI tyAM sAruM paNa nathI. 126. paryAntarUpofpa pratikSavinAzI mAvo na marthakriyaasmrtho dezakRtasya kAlakRtasya ca kramasyaivAbhAvAt / avasthitasyaiva hi nAnAdezakAlavyAptirdezakramaH kAlakramazcAbhidhIyate / na caikAntavinAzini sArastA thavAH - "yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva saH / ra sezavAyovyamivAnAmida vidyAre che" 126. ekAnta kSaNika paryAyarUpa artha paNa kramathI potAnAM kAryone utpanna karavA samartha nathI kAraNa ke tenI bAbatamAM dezakRta ke kAlakRta krama ja saMbhavato nathI. sthira rahenArA arthanuM aneka kramika pradezomAM (space-pointsmAM) hovuM ane aneka kramika kAlakSaNomAM hovuM e dazakrama ane kAlakrama kahevAya che. ekAnta kSaNika arthamAM aneka pradezomAM hovApaNuM ane aneka kAlakSaNomAM hovApaNuM (arthAt dezavyApti ane kAlavyApti) asaMbhava che. kahyuM paNa che. "artha je pradezamAM utpanna thAya che tyAM ja tenuM astitva che ane je kAlakSaNe utpanna thAya che te kSaNe ja tenuM astitva che. kSaNika arthonI bAbatamAM dezavyAmi paNa hotI nathI ane kAlavyApti paNa hotI nathI" 127.7 sattAnApekSA pUrvottarakSAnAM : sadbhavati, sanAnAvstutvaat / vastutve'pi tasya yadi kSaNikatvaM na tarhi kSaNebhyaH kazcidvizeSaH / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 49 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda athAkSaNikatvam; susthitaH paryAyaikAntavAdaH ! yadAhuH - "athApi nityaM paramArthasantaM santAnanAmAnamupaiSi bhAvam / uttiSTha bhikSo ! phalitAstavAzAH so'yaM samAptaH kSaNabhaGgavAdaH // " / nyAyama. pR. 464] iti / 127. santAnanI (ARIS arthona pravAuna) apekSA se pUrvottara kSobhayati35 krama saMbhave che ema nahi kahI zakAya kAraNa ke sattAna avastu che, asatu che. santAnane jo vastu (sata) mAnavAmAM Ave to prazna udbhave ke te kSaNika che ke nitya? jo kaho ke te kSaNika che to tadUgata kSaNo(kSaNika artho)thI tenI koI vizeSatA raheze nahi. jo kaho ke nitya che to vAha! tame bauddhoe ekAnta kSaNikavAda kharo sthira sthApita karyo ! arthAt ekAnta kSaNikavAdanuM astitva ja tame miTAvI dIdhuM. kahyuM paNa che, jo tame (bauddha) nitya ane paramArtha sat sattAnarUpa vastune svIkAro cho to te bhikSu ! UTha, bho 251, tarI amoNI, mAtaro kSamaMgavA sabhAsa(naSTa) 25 yo" [nyAyamarI, pR. 464]. 128. nApyakrameNa kSaNike'rthakriyA sambhavati / sa hyeko rUpAdikSaNo yugapadanekAn rUpAdikSaNAn janayan yadyekena svabhAvena janayettadA teSAmekatvaM syAdekasvabhAvajanyatvAt / atha nAnAsvabhAvairjanayati - kiJcidupAdAnabhAvena kiJcit sahakAritvena; te tarhi svabhAvAstasyAtmabhUtA anAtmabhUtA vA ? / anAtmabhUtAzcet; svabhAvahAniH / yadi tasyAtmabhUtAH; tarhi tasyAnekatvaM svabhAvAnAM caikatvaM prasajyeta / atha ya evaikatropAdAnabhAvaH sa evAnyatra sahakAribhAva iti na svabhAvabheda iSyate; tarhi nityasyaikarUpasyApi krameNa nAnAkAryakAriNaH svabhAvabhedaH kAryasAGkaryaM ca mA bhUt / athAkramAt kramiNAmanutpatternaivamiti cet; ekAnaMzakAraNAt yugapadanekakAraNasAdhyAnekakAryavirodhAt kSaNikAnAmapyakrameNa kAryakAritvaM mA bhUditi paryAyaikAntAdapi kramAkramayoApakayonivRttyaiva vyApyA'rthakriyApi vyAvartate / tadvyAvRttau ca sattvamapi vyApakAnupalabdhibalenaiva nivartata ityasan paryAyaikAnto'pi / 128. menta 19 artha potAnaiyona yugapo sAthe utpanna 42 cha mema paNa bauddho mAnI zake nahi. tema chatAM tame bauddho mAno cho ke eka rUpaSaNa yugapata, Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA aneka kAryone arthAt rUpakSaNa, rasakSaNa, gandhakSaNa ane sparzakSaNane utpanna kare che. paraMtu A mAnyatA doSabharI che. ame tamane pUchIe chIe ke jyAre eka rUpakSaNa rUpakSaNa, rasakSaNa, gandhakSaNa ane sparzakSaNane utpanna kare che tyAre te temane eka svabhAvathI utpanna kare che ke nAnA svabhAvathI ? jo eka svabhAvathI ema kahezo to eka svabhAvajanya te janma rUpAdi kSaNonuM ekatva thaI jaze, temano bheda raheze nahi, temanI potapotAnI vizeSatA raheze nahi. jo tame kahezo ke nAnA svabhAvathI arthAt koIne upAdAnasvabhAvathI ane koIne sahakArisvabhAvathI (rUpakSaNa rUpakSaNane upAdAnasvabhAvathI ane rasAdikSaNone sahakArisvabhAvathI) to amAro tamane bauddhone prazna che ke te janaka rUpakSaNano te nAnA svabhAvothI bheda che ke abheda ? jo tame kahezo ke janaka rUpakSaNathI te nAnA svabhAvo bhinna che to te tenA svabhAvo nahi rahe. jo tame kahezo ke janaka rUpakSaNathI te nAnA svabhAvo abhinna che to janaka rUpakSaNanuM ekatva(niyaMzapaNuM) nahi rahe ane te nAnA svabhAvo nAnA nahi rahe. ekAnta kSaNikavAdI bauddha janaka rUpakSaNano ekano eka svabhAva rUpakSaNa prati (sajAtIya prati) upAdAnabhAva che ane rasAdikSaNo prati (vijAtIya prati) sahakAribhAva che. ame janaka rUpakSaNamAM svabhAvabheda nathI mAnatA. hemacandrAcArya jo ema hoya to pachI eka svabhAvavALo nitya artha kramathI aneka kAryo kare to temAM paNa svabhAvabheda ane kAryonI saMka2tA na thAo. -- bauddhaekAnta nitya artha kAryonI utpatti kramathI kare e saMbhava nathI. eTale tame je kahyuM te barAbara nathI. hemacandrAcArya--jo ema hoya to eka niraMza (arthAt ekAnta kSaNika) kAraNa aneka kAraNothI utpanna thaI zake evAM aneka kAryone yugapat eka sAthe utpanna kare che ema mAnavAmAM spaSTa virodha hoI ekAnta kSaNika artha paNa yugapat aneka kAryone utpanna na karo. Ama ekAnta kSaNikavAdamAM paNa krama-akramanA vikalpo na saMbhavatA hovAthI temanI vyApya arthakriyA paNa saMbhavatI nathI ane arthakriyAnA abhAvamAM tenuM vyApya satpaNuM paNa saMbhavatuM nathI kAraNa ke jyAM vyApakano abhAva hoya che tyAM vyApyano paNa abhAva hoya che. tethI ekAnta kSaNikavAda paNa asat che. 129. kANAdAstu dravyaparyAyAvubhAvapyupAgaman pRthivyAdIni guNAdyAdhArarUpANi dravyANi, guNAdayastvAdheyatvAtparyAyAH / te ca kecit kSaNikAH, Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 151 kecidyAvadravyabhAvinaH, kecinnityA iti kevalamitaretaravini ThitadharmidharmAbhyupagamAna samIcInaviSayavAdinaH / tathAhi-yadi dravyAdatyantavilakSaNaM sattvaM tadA dravyamasadeva bhavet / sattAyogAt sattvamastyeveti cet; asatAM sattAyoge'pi kutaH sattvam ?, satAM tu niSphalaH sattAyogaH / svarUpasattvaM bhAvAnAmastyeveti cet; tarhi kiM zikhaNDinA sattAyogena ? / sattAyogAt prAk bhAvo na sannApyasan, sattAsambandhAttu sanniti cet; vAGmAtrametat, sadasadvilakSaNasya prakArAntarasyAsambhavAt / api ca 'padArthaH sattA yogaH' iti na tritayaM cakAsti / padArthasattayozca yogo yadi tAdAtmyam, tadanabhyupagamabAdhitam / ata eva na saMyogaH, samavAyastvanAzrita iti sarvaM sarveNa sambadhnIyAnna vA kiJcit kenacit / evaM dravyaguNakarmaNAM dravyatvAdibhiH, dravyasya dravyaguNakarmasAmAnyavizeSaiH, pRthivyatejovAyUnAM pRthivItvAdibhiH, AkAzAdInAM ca dravyANAM svaguNairyoge yathAyogaM sarvamabhidhAnIyam, ekAntabhinnAnAM kenacit kathaJcit sambandhAyogAt ityaulUkyapakSe'pi viSayavyavasthA duHsthA / ___129. vaizeSiI dravya bhane paryAya baneno svI512 43 cha. temanA mate pRthvI vagere. dravyo che. te guNa vagerenA AdhArarUpa che. guNa vagere padArtho Adheya che arthAt dravyomAM rahe che. tethI teo paryAyo che. temAMthI keTalAka paryAyo kSaNika che, keTalAka yAvadravyabhAvI arthAt dravya jyAM sudhI TakI rahe tyAM sudhI TakI rahenAra, ane keTalAka nitya cha. paraMtu vaizeSiobhA (dravya) ane dharma (paryAya)no sAtyaMtima mAne che. hemacandrAcArya--dharmI ane dharma atyaMta bhinna che evuM vaizeSikonuM kathana yogya nathI. udAharaNArtha, sattA sAmAnya dravyathI atyanna bhinna hoya to dravya khuda asat ja banI ya. 'vaizeSika-sattA samavAya saMbaMdhathI dravyamAM rahe che tethI dravya sat che ja. hemacandrAcArya-dravyano sattA sAthe samavAyasaMbaMdha thatAM pahelAM dravya svarUpathI sata hoya che ke asat? jo svarUpathI asat hoya to sattAno samavAyasaMbaMdha paNa tene sat nahi karI zake. jo svarUpathI sata hoya to sattAnA samavAyasaMbaMdhanuM zuM prayojana? kaMI ja nahi. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA vaizeSika dravyano sattA sAthe samavAyasaMbaMdha thatAM pahelAM paNa dravya svarUpathI sat hoya che ja, arthAt dravyamAM svarUpasattva hoya che ja. hemacandrAcArya-to pachI zikhaMDI jevA sattA sAthenA samavAyasaMbaMdhane nirarthaka vacce lAvavAnI zI jarUrata che? vaizeSika-vastuno sattA sAthe samavAyasaMbaMdha thatAM pahelAM vastu na to sata hoya che ke na to asata paraMtu sattA sAthe samavAyasaMbaMdha thatAM ja vastu sat banI jAya che. hemacandrAcArya-A to ThAluM vacanamAtra che. sat ane asathI vilakSaNa evo koI trIjo prakAra saMbhavato ja nathI. je satu na hoya te asatuM ja hoya ane je asata na hoya te sat ja hoya. vaLI, padArtha, sattA ane samavAya e traNanI pratIti ApaNane thatI nathI. jo tame vaizeSiko padArtha ane sattAnA saMbaMdhane tAdAbhyasaMbaMdha kaho to tamArA darzananA svIkRta siddhAntathI ja te kathana bAdhita thAya. tamAruM darzana e svIkAratuM nathI. A ja kAraNe padArtha ane sattAno saMbaMdha saMyoga paNa nathI. vaizeSiko kevaLa be dravyonI vacce ja saMyogasaMbaMdha mAne che. padArtha ane sattAno saMbaMdha samavAya paNa ghaTato nathI. samavAya kyAMya Azrita nathI arthAt te eka, nitya ane sarvavyApI che. eTale enA dvArA kAM to badhAMno badhAMnI sAthe saMbaMdha thAya kAM to koIno paNa koInI paNa sAthe saMbaMdha na thAya. Ama dravyanA dravyatva sAthe, guNanA guNatva sAthe, karmanA karmatva sAthe, dravyanA dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa sAthe, pRthvInA pRthvItva sAthe, apanA arva sAthe, tejasunA tejasva sAthe, vAyunA vAyutva sAthe tathA AkAza Adi dravyonA potapotAnA guNo sAthe saMbaMdhanA aMge upara je kahyuM te badhuM ja yathAyogya lAgu karI kahevuM joIe. sArAMza e ke je ekAnta bhinna che temanI vacce koI paNa prakArano saMbaMdha ghaTato ja nathI. tethI vaizeSika darzanamAM paNa viSayavyavasthA saMgata banatI nathI. 130. nA dravya yAtmaveDa vastunastavazyameva vaizya tathAhi-dravyaparyAyayoraikAntikabhedAbhedaparihAreNa kathaJcidbhedAbhedavAdaH syAdvAdibhirupeyate, na cAsau yukto virodhAdidoSAt-vidhipratiSedharUpayorekatra vastunyasambhavAnnIlAnIlavat 1 / atha kenacidrUpeNa bhedaH kenacidabhedaH; evaM sati bhedasyAnyadadhikaraNamabhedasya cAnyaditi vaiyadhikaraNyam 2 / yaM cAtmAnaM purodhAya bhedo yaM cAzrityAbhedastAvapyAtmAnau bhinnAbhinnAvanyathaikAntavAdaprasaktistathA ca satyanavasthA 3 / yena ca rUpeNa bhedastena bhedazcAbhedazca Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 153 yena cAbhedastenApyabhedazca bhedazceti saGkaraH 4 / yena rUpeNa bhedastenAbhedo yenAbhedastena bheda iti vyatikaraH 5 / bhedAbhedAtmakatve ca vastuno viviktenAkAreNa nizcetumazakteH saMzaya: 6 / tatazcApratipattiH 7 iti na viSayavyavasthA 8 / naivam; pratIyamAne vastuni virodhasyAsambhavAt / yatsannidhAne yo nopalabhyate sa tasya virodhIti nizcIyate / upalabhyamAne ca vastuni ko virodhagandhAvakAzaH ? / nIlAnIlayorapi yadyekatropalambho'sti tadA nAsti virodhaH / ekatra citrapaTIjJAne saugatairnIlAnIlayovirodhAnabhyupagamAt, yogaizcaikasya citrasya rUpasyAbhyupagamAt, ekasyaiva ca paTAdezcalAcalaraktAraktAvRtAnAvRtAdiviruddhadharmANAmupalabdheH prakRte ko virodhazaGkAvakAza: ? / etena vaiyadhikaraNyadoSo'pyapAstaH; tayorekAdhikaraNatvena prAguktayuktidizA pratIteH / yadapyanavasthAnaM dUSaNamupanyastam tadapyanekAntavAdimatAnabhijJenaiva, tanmataM hi dravyaparyAyAtmake vastuni dravyaparyAyAveva bhedaH bhedadhvaninA tayorevAbhidhAnAt, dravyarUpeNAbheda: iti dravyamevAbhedaH ekAnekAtmakatvAdvastunaH / yau ca saGkavyatikarau tau mecakajJAnanidarzanena sAmAnyavizeSadRSTAntena ca parihRtau / atha tatra tathApratibhAsaH samAdhAnam; parasyApi tadevAstu pratibhAsasyApakSapAtitvAt / nirNIte cArthe saMzayo'pi na yuktaH, tasya sakampapratipattirUpatvAdakampapratipattau durghaTatvAt / pratipanne ca vastunyapratipattiriti sAhasam / upalabdhyabhidhAnAdanupalambho'pi na siddhastato nAbhAva iti dRSTeSTAviruddhaM dravyaparyAyAtmakaM vastviti // 32 // ___130. ht-vastune dravya-paryAyAtma mAnavA chatai ugu mulI, saMta emanI ema ja rahe che, TaLatI nathI. syAdvAdI jaino dravya ane paryAyanA ekAnta bheda ane ekAnta abhedano nirAsa karIne kathaMcita bhedabhedano svIkAra kare che paraMtu te yuktisaMgata nathI kAraNa ke te virodha vagere doSothI dUSita che. (1) virodha-vidhi-niSedharUpa abheda-bheda bannenuM eka ja vastumAM hovuM saMbhavatuM nathI, jema ke eka ja vastu nIla ane anIla banne hovI saMbhavatI nathI. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA (2) vaiyadhika2Ajo kahevAmAM Ave ke eka ja vastumAM koIka rUpathI bheda che ane koIka anya rUpathI abheda che to bhedanuM adhikaraNa alaga ane abhedanuM adhikaraNa alaga mAnavuM paDaze. Ama vaiyadhikaraNyano doSa Avaze. 154 (3) anavasthA--eka ja vastumAM je svarUpathI bheda che ane je anya svarUpathI abheda che te be svarUpono paNa bhedAbheda jainoe svIkAravo ja paDe, anyathA ekAntavAdanI Apatti Ave. te be svarUpono bhedAbheda mAnatAM to anavasthAdoSa Ave [kAraNa ke A bhedAbhedanI bAbatamAM paNa kahevuM paDe ke amuka svarUpathI bheda che ane bIjA koI svarUpathI abheda che, vaLI pAcho A be svarUpono bhedAbheda, vaLI be svarUpo, Ama cAlyA ja karaze, anta ja nahi Ave.] (4) saMkara--je svarUpathI bheda che te ja svarUpathI bheda che ane abheda paNa che ema mAnavuM paDaze temaja je svarUpathI abheda che te ja svarUpathI abheda che ane bheda paNa che ema mAnavuM paDaze ane Ama saMkara doSanI Apatti Avaze. (5) vyatikara----je svarUpathI bheda haze te ja svarUpathI abheda haze ane je svarUpathI abheda haze te ja svarUpathI bheda haze, A pramANe vyatikara doSanI Apatti paNa Avaze. (6) saMzayavastu bhedAbhedAtmaka hotAM te vastunA potAnA AgavArUpathI te vastuno nizcaya karavo azakya banI jaze ane pariNAme saMzaya doSa AvI paDaze. (7) apratipatti--saMzayanA pariNAme vastunA yathArtha jJAnano abhAva thaI jaze. (8) viSayavyavasthAhAni--yathArtha jJAnanA (pramANa jJAnanA) abhAvamAM viSayavyavasthAno nAza thaI jaze. samAdhAna--bhedAbhedavAdamAM yA syAdvAdamAM A doSone mATe koI avakAza nathI. pratIta thanArI vastumAM koI virodha saMbhavato nathI. jenA hotAM je upalabdha na thAya te teno virodhI che evuM nizcita thAya che. paraMtu jenA hotAM je upalabdha thAya te teno virodhI hovAnI gaMdhane paNa avakAza nathI. arthAt eka ja jagyAe jo be vastuonuM sahAvasthAna dekhAtuM hoya to te be vastuo ekabIjAnI virodhI hoI zake ja nahi. nIla ane anIla eka ja sthAnamAM rahetA dekhAtA hoya to teo paNa ekabIjAnA virodhI nathI ema ja kahevuM joIe. bauddhoe paNa eka ja citrapaTajJAnamAM nIla ane anIlano virodha nathI mAnyo kAraNa ke eka ja citrapaTajJAnamAM nIla ane anIlanuM sahAvasthAna dekhAya che. naiyAyikoe paNa citrarUpa mAnyuM jemAM nIla, anIla Adi aneka rUponuM eka sAthe sahAvasthAna che. vaLI, eka ja vastramAM calatA-acalatA, raktatA-araktatA, Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 155 AvRtatA-anAvRtatA Adi paraspara virodhI dharmo dekhAya che. to pachI eka ja vastumAM dravya-paryAyarUpatA (nityAnityatA) ke dravya-paryAyano bhedAbheda mAnavAmAM virodhanI zaMkAne avakAza ja kyAM che ? virodhadoSanA nirAsathI to vaiyadhikaraNyadoSano nirAsa paNa thaI gayo kAraNa ke eka ja adhikaraNamAM(vastumAM) dravya-paryAyarUpatA ke dravya-paryAyano bhedAbheda pUrvokta yuktio (ane dRSTAnto) anusAra pratIta thAya che. je anavasthAnuM dUSaNa ApavAmAM AvyuM che te paNa anekAntavAdI jaina matane na jANanAreM ja ApyuM che. jainono mata to A che dravya-paryAyAtmaka vastumAM dravya ane paryAya e be ja bheda che kAraNa ke 'bheda' zabda vaDe te benuM ja abhidhAna thayuM che; dravyanA rUpamAM abheda che ema kahevAno artha e che ke dravya pote ja abheda che; Ama vastu bhedAbhedAtmaka che kAraNa ke vastu A rIte ekAnekAtmaka che. saMkara ane vyatikara e be doSono nirAsa to upara jaNAvela citrapaTajJAna (mecakajJAna)nA dRSTAntathI temaja sAmAnyavizeSanA (arthAt aparasAmAnya je sAmAnyarUpa paNa che ane vizeSarUpa paNa che tenA) dRSTAntathI thaI jAya che. jo kahevAmAM Ave ke citrapaTajJAna Adi dRSTAntomAM to aneka virodhI dharmonI pratIti hoya che to ame jaino paNa kahIe chIe ke eka vastumAM dravya-paryAya (nityaanitya, bheda-abheda) aneka virodhI dharmonI pratIti hoya che ja. arthAt jema eka citrapaTajJAnamAM aneka virodhI rUponI pratIti hovAthI doSa nathI tema ahIM anekAntavAdamAM paNa eka vastumAM aneka virodhI dharmonI pratIti thatI hovAthI doSa nathI, kAraNa ke pratIti pakSapAtI hotI nathI. saMzayarUpa doSa paNa nathI, kAraNa ke nizcita vastumAM saMzaya thAya che ema kahevuM ayogya che. saMzaya dolAyamAna jJAnarUpa hoya che. tethI jayAM nizcala (nizcaya yA nirNayarUpa) jJAna hoya tyAM saMzayane avakAza ja nathI, saMzaya ghaTe ja nahi. je vastu pramANathI jJAta hoya te vastunI bAbatamAM tenuM yathArtha jJAna nathI ema kahI doSa Apavo barAbara nathI, ema karavuM e to khoTuM sAhasa gaNAya. upalabdhi (pramANarUpa jJAna) hoya che ema nizcitapaNe kahyuM hovAthI anupalabdhi (pramANarUpa jJAnano abhAva) siddha thatI nathI ane pariNAme abhAva (viSayavyavasthAno abhAva) siddha thato nathI. Ama vastu dravya-paryAyAtmaka che e pratyakSa ane anumAnathI aviruddha (abAdhita) che. - 131. nanu dravyaparyAyAtmatve,pi vastuna: thamarthayiA nAma ? / sA hi kramAkramAbhyAM vyAptA dravyaparyAyaikAntavadubhayAtmakAdapi vyAvartatAm / zakyaM hi vaktumubhayAtmA bhAvo na krameNArthakriyAM kartuM samarthaH, samarthasya kSepAyogAt / na ca sahakAryapekSA yuktA, dravyasyAvikAryatvena sahakArikRtopa Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1pa6 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA kAranirapekSatvAt / paryAyANAM ca kSaNikatvena pUrvAparakAryakAlApratIkSaNAt / nApyakrameNa, yugapaddhi sarvakAryANi kRtvA punarakurvato'narthakriyAkAritvAdasattvam, kurvataH kramapakSabhAvI doSaH / dravyaparyAyavAdayozca yo doSaH sa ubhayavAde'pi samAnaH - pratye madoSo dUra kartha saH ?" iti vacanAdityAhapUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNapariNAme nAthAthayiogapatti rUrUA. 131. zaMkA-vastu dravya-paryAyAtmaka hoya to paNa tenA dvArA arthakriyA (kAryonI utpatti) kevI rIte ghaTe? arthakriyA krama ane akrama(yaugapadya)thI vyApta che. tevI arthakriyA ekAnta dravyarUpa arthamAM ane ekAnta paryAyarUpa arthamAM saMbhavatI nathI, tevI ja rIte te dravya-paryAya ubhayarUpa arthamAM paNa na saMbhavavI joIe kAraNa ke nIce mujaba dalIla karavI zakya che--dravya-paryAya ubhayAtmaka vastu kramathI potAnA kAryone utpanna karavA samartha nathI, kAraNa ke kramathI kAryone utpanna karavAmAM kAlakSepa thAya che ane je samartha hoya te kadI paNa kAlakSepa kare nahi. jo mAnavAmAM Ave ke ubhayAtmaka vastu sahakArikaraNonI apekSA rAkhatI hovAne kAraNe kAlakSepa thAya che to e barAbara nathI kAraNa ke dravya to avikArI hovAthI sahakAritAraNonA upakAranI tene koI ja apekSA nathI ane paryAyo kSaNika hovAthI teo to pUrvApara kAlanI pratIkSA karatA ja nathI. vaLI, dravya-paryAya ubhayAtmaka vastu kAryone yugapata utpanna kare e paNa asaMbhava che kema ke jo te badhAM kAryone eka sAthe yugapatu prathama kSaNamAM ja utpanna karI nAkhe to bIjI, trIjI vagere kSaNoe te koI paNa kAryane utpanna nahi kare arthAta kAryakArI (arthakriyAkArI) nahi rahe ane pariNAme asat banI jaze ane jo te bIjI, trIjI vagere kSaNoe kAryo utpanna kare to kramapakSamAM AvatA badhA doSonI Apatti Avaze. ekAnta dravyavAda (nityatvavAda) ane ekAnta paryAyavAda(kSaNikatvavAda)mAM je doSo Ave che te badhA ja dravya-paryAya ubhayavAdamAM paNa samAnapaNe Ave che ja. kahyuM paNa che, "eka-eka pakSamAM je doSo Ave te te benA samuccayarUpa ubhayapakSamAM kema na Ave? arthAta Ave ja." A zaMkAnA uttaramAM AcArya kahe che pUrva paryAyano parityAga (nAza), uttara paryAyano utpAda ane (dravyanI) sthiti Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 157 (arthAt dhrauvya) jenuM lakSaNa che te pariNAma dvArA tenI (dravya-paryAyAtmaka vastunI) arthakriyA ghaTe che.(33) 132. 'pUrvottarayo:' 'AjAyo:' vivartayoryathAsadguyena cau 'parihAra-sviikaarau' tAbhyAM sthitiH saiva 'lakSaNam' yasya sa cAsau pariNAmazca tena 'asya' dravyaparyAyAtmakasyArthakriyopapadyate / 132. pUrva ane uttara AkAronA arthAt paryAyonA kramazaH nAza ane utpAda tathA bemAMthI prasAra thatA eka sUtrarUpa anusmRta dravyanI sthiti (dhruvatA) te ja jenuM lakSaNa che te pariNAma dvArA AnI arthAt dravya-paryAyAtmaka vastunI arthakriyA ghaTe che. 133. ayamartha: na dravyarUpaM na paryAyarUpaM nobhayarUpaM vastu, yena tattatpakSabhAvIdoSaH syAt, kintu sthityutpAdavyayAtmakaM zabalaM jAtyantarameva vastu / tena tattatsahakArisannidhAne krameNa yugapadvA tAM tAmarthakriyAM kurvataH sahakArikRtAM copakAraparamparAmupajIvato bhinnAbhinnopakArAdinodanAnumodanApramuditAtmanaH ubhayapakSabhAvidoSazaGkAkalaGkA'kAndizIkasya bhAvasya na vyApakAnupalabdhibalenArthakriyAyAH, nApi tadvyApyasattvasya nivRttiriti siddhaM dravyaparyAyAtmakaM vastu pramANasya viSayaH ||33|| --- 133. A artha jaina anekAntavAdamAM vastu na to kevaLa dravyarUpa che, ke na to kevaLa paryAyarUpa che, ke na to ekabIjAthI taddana bhinna dravya ane paryAyanA samuccayanA rUpamAM ubhayarUpa che, jethI te te pakSamAM AvatA doSo jaina sammata vastumAM Ave. jaina sammata vastu to sthiti, utpAda ane vyaya e traNethI ghaTita svabhAvavALI (dravya ane paryAyathI ghaTita svabhAvavALI) zabala alaga jAtinI (jAtyantara) che. tethI te te sahakArikA2NonI sannidhi thatAM te vastu kramathI ke yugapat aneka kAryo utpanna kare che. kAryo utpanna karavAmAM te vastu sahakArikAraNo dvArA karAtA upakAronI sahAyatA le che. te vastuthI kathaMcit bhinna ane kathaMcit abhinna evA te upakAronA tyAga-svIkAra dvArA te vastu pramudita (sAmarthyayukta) bane che. tethI banne ekAnta pakSomAM AvatA doSonI AzaMkAnA kalaMkathI te vastu sadaMtara mukta che, te kalaMkathI DarIne kaI dizAmAM bhAgI jAuM ema vicAratA bhAgeDu jevI tenI sthiti bilakula nathI. vyApya arthakriyAnA abhAvane siddha karanAruM vyApaka krama-akramanI anupabdhirUpa baLa ahIM nathI, temaja vyApya satpaNAnA abhAvanuM kAraNa vyApaka arthakriyAno abhAva paNa ahIM nathI. tethI dravya Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA paryAyAtmaka vastu ja vastu che, sat che, pramANano viSaya che. (33) 134. chattamArka tamarthapravAze: rUjha 134. AcArya pramANanuM phala kahe che- pramANanuM phala arthano prakAza che. (34) 135. "pramANyi' rUti vartate, pramANe "nam' 'rthaprAH " arthasaMvedanam: arthArthI hi sarvaH pramAtetyarthasaMvedanameva phalaM yuktam / nanvevaM pramANameva phalatvenoktaM syAt, omiti cet, tarhi pramANaphalayorabhedaH syAt / tataH kiM syAt ? pramANaphalayoraikye sadasatpakSabhAvI doSa: syAt, nAsataH karaNatvaM na sata: phalatvam / satyam, astyayaM doSo janmani na vyavasthAyAm / yadAhuH - "nAsato hetutA nApi sato hetoH phalAtmatA / iti janmani doSaH syAd vyavasthA tu na doSabhAg // " iti // 34 // 135. pramukhastha(pramANanuM) pada AgaLa AvI gayelA sUtramAMthI ahIM cAlyuM Ave che. pramANanuM phala arthaprakAza arthAt arthanuM jJAna che. badhA pramAtAo arthane icche che eTale arthanuM jJAna pramANanuM phaLa che ema mAnavuM yogya che. zaMkA-[jJAna ja pramANa che ane jJAnane ja phaLa mAnyuM.] Ama pramANa pote ja phaLa kahevAze. samAdhAna-hA, kharI vAta. ema ja che. zaMkA-to pachI pramANa ane phaLano bheda nahi rahe, temano abheda thaI jaze. uttara-to tethI zuM thAya? zaMkAkAra-pramANa ane phaLano abheda mAnatAM sakAraNa) ane (utpatti pUrve) asatu(kArya)nA abhedanA pakSamAM AvatA badhA doSo Ave. [sat karaNa asatu phaLane utpanna kare che. te banneno abheda hotAM karaNa paNa asatu bane ane phaLa paNa sat bane.] paraMtu je asat hoya te karaNa hoya nahi ane je (utpatti pUrve) sat hoya te phaLa hoya nahi. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1pa9 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda samAdhAna sAcuM, A doSa utpattinI bAbatamAM Ave che, paraMtu vyavasthAmAM Avato nathI. [arthAta pramANa-phaLa vacce janaka-janyabhAva mAnIe to A doSa Ave paraMtu vyavasthApaka-vyavasthApyabhAva mAnIe to A doSa na Ave. ame pramANa ane phaLa vacce vyavasthApaka-vyavasthApyabhAva mAnIe chIe.] kahyuM paNa che, "je asat hoya arthAta avidyamAna hoya te utpAdaka hetu (karaNa yA kAraNo hoI zake nahi ane je (utpatti pUrve) sat hoya te phaLa arthAt kArya hoI zake nahi. A doSa utpattinI bAbatamAM Ave che paraMtu vyavasthAmAM A doSa Avato nathI."(34) 136. vyavasthAmeva targata varSathI kriyA rUA. 136, AcArya vyavasthAne darzAve che- karmamAM (viSayamAM) sthira thayelI kriyA (jJAnakriyA) phala che. (35) 137. nyuro jJAnavyApAra: htam IIrUpa 137. karma(viSaya) prati unmukha thayelo jJAnavyApAra phala che. (35) 138. praHIM nityAda sthA prApAm rUddA 138. pramANa zuM che? enA uttaramAM AcArya kahe che - kartAmAM(pramAtAmAM) sthira thayelI kriyA (jJAnakriyA) pramANa che. (36) 139. UvyApAramuzvina godhaH pramANam gArUddA 139. kartAnA (pramAtAnA) vyApArano ullekha karato bodha pramANa che.(36) 140. umaryA pramAd? I fhata sadhavatamaM mukhya avyavahitaphalaM ca tadityAha tasyAM satyAmarthaprakAzasiddheH // 37 // 140. te pramANa kema che? Ano uttara e che ke te karaNa che ane je sAdhakatama hoya te ja karaNa che. kAlavyavadhAna vinA jhaTatenAthI phala(kArya) utpanna thAya che. eTale AcArya kahe che-- kAraNa ke tenA hotAM tarata ja arthanA prakAzanI siddhi thAya che.(37) - Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 141. 'tam' kRti tRsthAmAM pramANapAyAM jiyAyAM "satyAnuM 'arthaprakAzasya' phalasya 'siddheH' vyavasthApanAt / ekajJAnagatatvena pramANaphalayorabhedo, vyavasthApyavyavasthApakabhAvAttu bheda iti bhedAbhedarUpaH syAdvAdamabAdhitamanupatati pramANaphalabhAva itIdamakhilapramANasAdhAraNamavyavahitaM phalamuktam // 37 // 141. tenA hotAM arthAt pramAtAmAM rahelI pramANarUpa kriyAnA hotAM arthaprakAzanI arthAt phaLanI siddhi thatI hovAthI, vyavasthApanA thatI hovAthI. Ama pramANa ane phaLa eka ja jJAnagata hovAthI abhinna che. paraMtu vyavasthApya-vyavasthApakabhAva temanI vacce hovAthI temano bheda paNa che. tAtparya e che ke jJAnakriyA viSaya(karma) ane pramAtA (kartA) bannemAM rahe che. jJAnakriyA viSayamAM rahevAthI phaLa che ane pramAtAmAM rahevAthI pramANa che. paraMtu vastutaH jJAnakriyA eka che ane te ja pramANa ane phaLa banne che. Ama eka ja jJAnakriyAgata pramANa ane phaLa hovAthI temano abheda hovA chatAM paNa pramANa vyavasthApaka che ane phala vyavasthApya che eTale A dRSTie temanAmAM bheda paNa che.] Ama bhedabhedarUpa abAdhita syAdvAdane pramANaphalabhAva anusare che. ahIM badhAM pramANomAM sAdhAraNa evuM ahita phala AcArye kahyuM. (37). 142. avyavahitameva nItaramA ajJAnanivRtti rUA . 142. AcArya bIjuM pramANanuM avyavahita (sAkSAta) phala kahe che- athavA ajJAnanI nivRtti pramANanuM phala che. (38) 143. prANapravRttei: pUrva pramAtuvikSate viSe vat ajJAnam' tarA 'nivRttiH' mice che cahuM - "pramANasya phalaM sAkSAdajJAnavinivartanam / vaMtrIsuvApekSezeSatAnahAnathIH ''[cAyA. ra8] rati rUTo 143. pramANanI pravRttithatAM pahelAM pramAtAmAM vivaNita viSayanuM je ajJAna hoya che teno nAza pramANanuM phaLa che ema keTalAka kahe che. kahyuM paNa che, "pramANanuM sAkSAt phaLa ajJAnanivRtti (ajJAnanAza) che. kevalajJAnanuM phaLa sukha ane upekSA che ane bAkInAM pramANonuM phaLa hAnopAdAnabuddhi che." [nyAyAvatAra, 28]. (38) Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 16 1 144. vyavahatamAda- avagrahAdInAM vA kramopajanadharmANAM pUrvaM pUrvaM pramANa | muttaramuttara nam pArA 144. have AcArya pramANanuM vyavahita phala kahe che kramathI ekapachI eka utpanna thavAnA svabhAvavALAM avagrahavageremAM pUrva pUrvapramANa che ane uttara uttara phaLa che. (39) _145. navaBdedAvIyadhArAkRtipratyamajJAnodAnumAnAnAM meLo gAyamaanaanaaN yadyat pUrvaM tattatpramANaM yadyaduttaraM tattatphalarUpaM pratipattavyam / avagrahapariNAmavAn hyAtmA IhArUpaphalatayA pariNamati itIhAphalApekSayA avagraha: pramANam / tato'pIhA pramANamavAyaH phalam / punaravAyaH pramANaM dhAraNA phalam / IhAdhAraNayorjJAnopAdAnatvAt jJAnarUpatonneyA / tato dhAraNA pramANaM smRtiH phalam / tato'pi smRtiH pramANaM pratyabhijJAnaM phalam / tato'pi pratyabhijJA pramANamUha: phalam / tato'pyUhaH pramANamanumAnaM phalamiti pramANaphalavibhAga iti // 39|| 145. avagraha, IhA, avAya, dhAraNA, smRti, pratyabhijJAna, Uha(taka) ane anumAna A jJAno kramathI utpanna thAya che, arthAt pehalAM avagraha, pachI IhA, pachI avAya, pachI dhAraNA, pachI smRti, pachI pratyabhijJAna, pachI Uha ane pachI anumAna e krame utpanna thAya che. temAM pahelAM pahelAM thanAruM jJAna pramANa che ane pachI pachI thanAruM jJAna phala che. eTale avagraha pramANa che ane IhA tenuM phaLa che, te pachI IhA pramANa che ane avAya tenuM phala che, te pachI avAya pramANa che ane dhAraNA tenuM phala che, te pachI dhAraNA pramANa che ane smRti tenuM phaLa che, e ja rIte pachI smRti pramANa che ane pratyabhijJAna tenuM phaLa che, pachI pratyabhijJAna pramANa che ane Uha(taka) tenuM phala che ane te pachI Uha pramANa che ane anumAna tenuM phala che. A pramANe pramANa ane tenA phalano vibhAga che. (39) 146. BtAntaramAE- hAnAdibuddhayo vA // 40 // 146, AcArya pramANamAM anya phaLa kahe che- Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 6 2 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA athavA hAnabuddhi Adi phala che. (40) 147. hAnopAdAnopekSAbuddhayo vA pramANasya phalam / phalabahutvapratipAdanaM sarveSAM phalatvena na virodho vaivakSikatvAt phalasyeti pradipAdanArtham // 40 // 147. athavA hAnabuddhi, upAdAnabuddhi ane upekSAbuddhi pramANanuM phaLa che. ahIM aneka phalonuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. A badhAM phaLo hovAmAM koI virodha nathI kAraNa ke phala pramAtAnI vivekSA mujaba hoya che-phalabahutvanuM pratipAdana karavAnuM A prayojana che.(40) 148, pAnamasAttavAhimataparIkSArtha-di pramANAdbhinnAbhinnam // 41 // 148. pramANathI phalane ekAnta bhinna ke ekAnta abhinna mAnanAranA matonI parIkSA karavA mATe AcArya kahe che-- [pramANanuM phaLa] pramANathI bhinna paNa che ane abhinna paNa che. (41) 149. karaNarUpatvAt kriyArUpatvAcca pramANaphalayo/daH / abhede pramANaphalabhedavyavahArAnupapatteH pramANameva vA phalameva vA bhavet / apramANAvyAvRttyA pramANavyavahAraH, aphalAdvyAvRttyA ca phalavyavahAro bhaviSyatIti cet; naivam; evaM sati pramANAntarAdvyAvRttyA'pramANavyavahAraH, phalAntarAvyAvRttyA'phalavyavahAro'pyastu, vijAtIyAdiva sajAtIyAdapi vyAvRttatvAdvastunaH / 149. pramANa karaNarUpa che ane phala kriyArUpa che, tethI pramANa ane phaLano bheda che. ekAnta abheda mAnavAmAM Ave to "pramANa ane phaLa' evo bhedavyavahAra ghaTaze nahi, ekaluM pramANa ja raheze ke ekaluM phala ja raheze. zaMkA-pramANa ane phaLano abheda che. pramANa ane phaLa eka ja vastu che. te eka ja vastumAM apramANanI vyAvRtti dvArA pramANano vyavahAra thaze ane aphalanI vyAvRtti dvArA phalano vyavahAra thaze. Ama eka ja vastumAM pramANa-phalano bhedavyavahAra ghaTaze. samAdhAna-AvuM nathI. A mAnyatA ayogya che. [pratyeka vastu jema vijAtIya vastuothI vyAvRtta hoya che tema sajAtIyathI paNa vyAvRtta hoya che.] tethI jema apramANathI vyAvRtta hovAnA kAraNe 'pramANa che' evo vyavahAra svIkAro cho tema pramANAntarathI Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 63 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda (bIjA pramANathI) vyAvRtta hovAnA kAraNe paNa 'apramANa che evo vyavahAra tenI ja bAbatamAM svIkAravo paDaze. tevI ja rIte phalAntarathI vyAvRtta hovAnA kAraNe tenI ja bAbatamAM "aphala che' evo vyavahAra svIkAravo paDaze. Ama pramANa ane phaLano Atmattika abheda nathI. paraMtu temano kathaMcit bheda che ane kathaMcit abheda che.] ___ 150. tathA, tasyaivAtmanaH pramANAkAreNa pariNatistasyaiva phalarUpatayA pariNAma ityekapramAtrapekSayA pramANaphalayorabhedaH / bhede tvAtmAntaravattadanupapattiH / atha yatraivAtmani pramANaM samavetaM phalamapi tatraiva samavetamiti samavAyalakSaNayA pratyAsattyA pramANaphalavyavasthitiriti nAtmAntare tatprasaGga iti cet, na; samavAyasya nityatvAdvyApakatvAniyatAtmavatsarvAtmasvapyavizeSAnna tato niyatapramAtRsambandhapratiniyamaH tat siddhametat pramANAtphalaM kathaJcidbhinnamabhinnaM ceti // 41 // 150. vaLI, te ja AtmAnuM pramANarUpe pariNamana thAya che ane te ja AtmAnuM phaLarUpe paNa pariNamana thAya che. Ama eka ja pramAtAnI apekSAe pramANa ane phaLano kathaMcita abheda paNa che. [jema vaizeSiko mAne che tema] pramANa ane phaLano sarvathA arthAta ekAnta bheda mAnavAmAM Ave to jema be AtmAonA be pariNAmo vacce koI saMbaMdha ghaTato nathI tema eka ja AtmAnA A be pramANa ane phaLarUpa pariNAmo vacce paNa koI paNa saMbaMdha (pramANa-phalasaMbaMdha paNa) ghaTaze ja nahi. A ja vAta bIjA zabdomAM kahIe. jo pramANa ane phaLano ekAnta bheda hoya to teno artha e thAya ke be bhinna AtmAmAM rahetA be bhinna paryAyo jevA A be paryAyo arthAt pramANaparyAya ane phaLaparyAya banI jAya. arthAt, pramANa eka AtmAmAM ane phala bIjA AtmAmAM evI avyavasthAnI Apatti Ave. vaizeSika-je AtmAmAM pramANa samavAya saMbaMdhI rahe che te ja AtmAmAM phala paNa samavAyasaMbaMdhathI rahe che. tethI samavAyasaMbaMdha dvArA pramANa ane tenA phaLanI vyavasthA ghaTe che. eTale pramANa eka AtmAmAM ane tenuM phaLa bIjA AtmAmAM evI avyavasthAnI Apatti AvatI nathI. hemacandrAcArya-nnA, tamArI vAta yogya nathI. samavAyasaMbaMdha dvArA evI vyavasthA ghaTI zakatI nathI kAraNa ke tame vaizeSikoe samavAyasaMbaMdha nitya ane sarvavyApI mAnyo che eTale koIpaNa eka AtmAnI jema sarva AtmAo sAthe samAnapaNe samavAyasaMbaMdha che ane pariNAme koI pramANa ane tenuM phaLa amuka ja AtmAmAM samavAyasaMbaMdhathI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA rahe che evo niyama ghaTI nahi zake. A samagra carcA uparathI e siddha thayuM ke pramANa sAthe phaLano kathaMcit bheda paNa che ane kathaMcit abheda paNa che. (41) 151. pramAtAra nakSatti- svaparAbhAsI pariNAmyAtmA pramAtA // 42 // 151. have AcArya pramAtAnuM lakSaNa kahe che------ sva ane para bannene jANanAro pariNamanazIla AtmA ja pramAtA che. (42) 152. svam AtmAnaM paraM vArthamAmAsayatuM zItaM yasya sa 'svapAmAsI' svonmukhatayA'rthonmukhatayA cAvabhAsanAt ghaTamahaM jAnAmIti karmakartRkriyANAM pratIteH, anyatarapratItyapalApe pramANAbhAvAt / na ca paraprakAzakatvasya svaprakAzakatvena virodhaH pradIpavat / nahi pradIpaH svaprakAze paramapekSate / anenaikAntasvAbhAsiparAbhAsivAdimatanirAsaH / svaparAbhAsyeva 'AtmA pramAtA' / 152. jeno svabhAva potAne ane parane arthAt arthane (viSayane) jANavAno che te 'sva-parAvabhAsI' che. tenuM kAraNa e che ke jJAna svonmukha thayeluM ane arthonmukha thayeluM pratIta thAya che. 'huM ghaTane jANuM chuM' evA AkAranI pratItimAM karma (viSaya ghaTa), kartA (pramAtA huM) ane kriyA (jJAnakriyA ------ jANuM chuM) e traNeno bodha hoya che, kAraNa ke e traNamAMthI koInA paNa bodhano niSedha karavA mATe koI pramANa nathI. [jJAna jema viSayane ane pramAtAne jANe che tema potAne paNa jANe che. jJAnanuM potAne jANavuM ene svasaMvedana ke svaprakAza kahevAya che.] paraprakAzakatva sAthe svaprakAzakatvano koIvirodha nathI. dIpaka paraprakAzaka hovAnI sAthe svaprakAzaka paNa che ja. potAne prakAzita karavA mATe dIpaka paranI arthAt bIjA dIpakanI apekSA nathI rAkhato. A kathana dvArA AtmA (yA jJAna) ekAntapaNe svAbhAsI ja che yA parAbhAsI ja che e banne ekAnta vAdono nirAsa thaI jAya che. A rIte siddha thayuM ke pramAtA AtmA sva-parAbhAsI che. 153. tathA, paragAma uttalakSaLa: sa vidyate yasya sa 'rigAmI' / kUTasthanitye hyAtmani harSaviSAdasukhadaHkhabhogAdayo vivartAH pravRttinivRttidharmANo na varteran / ekAntanAzini ca kRtanAzAkRtAbhyAgamau syAtAm, Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 65 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda smRtipratyabhijJAnanihitapratyunmArgaNaprabhRtayazca pratiprANipratItA vyavahArA vizIryeran / pariNAmini tUtpAdavyayadhrauvyadharmaNyAtmani sarvamupapadyate / yadAhuH "yathAheH kuNDalAvasthA vyapaiti tadanantaram / sambhavatyArjavAvasthA sarpatvaM tvanuvartate // tathaiva nityacaitanyasvarUpasyAtmano hi na / niHzeSarUpavigamaH sarvasyAnugamo'pi vA // kiM tvasya vinivartante sukhaduHkhAdilakSaNAH / avasthAstAzca jAyante caitanyaM tvanuvartate // syAtAmatyantanAze hi kRtanAzAkRtAgamau / sukhaduHkhAdibhogazca naiva syAdekatapaNaH // na ca kartRtvabhoktRtve puMso'vasthAM samAzrite / tato'vasthAvatastattvAt kartevApnoti tatphalam // " [tattvasaM.kA. 223-227] iti anenaikAntanityAnityavAdavyudAsaH / 'AtmA' ityanAtmavAdino vyudasyati / kAyapramANatA tvAtmanaH prakRtAnupayogAnokteti susthitaM pramAtRlakSaNam // 42 // 153. pri|mnu, pakSa 57 49||vii (cha. [te. sakSacha utpaah-vyydhrauvyamayatA.] AvA pariNAmavALo je hoya te pariNAmI. AtmA pariNAmI che. jo AtmAne ekAnta nitya arthAta phUTasthanitya mAnavAmAM Ave to AtmAmAM harSa, viSAda, sukha, duHkha, bhoga vagere paryAyo (avasthAo) ane pravRtti-nivRtti e dharmo ghaTaze nahi. ane jo AtmAne ekAnta kSaNika mAnavAmAM Ave to AtmAe karelA karmanuM phaLa bhogavyA vinA ja te AtmA nAza pAmI jaze ane AtmAe pote na karelA karmanuM phaLa teNe bhogavavuM paDaze. arthAt AtmAne ekAnta kSaNika mAnavAmAM Ave to karma karatAM ja te AtmA nAza pAmI jaze ane evI sthitimAM te AtmA pote karelA karmanuM phaLa bhogavI nahi zake. te pachI te karmanuM phaLa je AtmA bhogavaze te to koI bIjo ja Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA AtmA haze jeNe peluM karma karyuM na hatuM. A uparAMta AtmAne kSaNika mAnatAM to smRti, pratyabhijJAna, chupAvelI vastune pAchI khoLI kADhavI, vagere prANIonA vyavahArono jagatamAM abhAva thaI jAya. paraMtu pariNAmI arthAt utpAda-vyaya-dhrauvya dharmovALA AtmAmAM A badhuM ja ghaTe che. kahyuM paNa che, "jema sarpanI kuMDalAkAra avasthA dUra thAya che ane pachI saralarekhAkAra avasthA utpanna thAya che paraMtu sarpatva to jemanuM tema kAyama rahe che, eka sUtrarUpe anusmRta rahe che, tema nitya caitanyasvarUpa AtmAnA saMpUrNa rUpano nAza thato nathI ke te saMpUrNa rUpa kAyama rahetuM nathI, paraMtu AtmAnI sukha, duHkha vagere lakSaNovALI avasthAo nAza pAmatI rahe che ane utpanna thatI rahe che kintu caitanya badhI ja avasthAomAM ekasarakhuM ekasUtrarUpe anusmRta rahe che. AtmAne ekAtta kSaNika mAnatAM kRtakarmapraNAza (karelA karmanA phaLanA bhogano abhAva) ane akRtakarmAgama (na karelA karmanA phaLano bhoga) A be doSonI Apatti Ave che. ane AtmAne ekAnta nitya mAnatAM sukha, duHkha vagerenA bhogarUpa vividha avasthAo AtmAmAM nahi ghaTe. jo kahevAmAM Ave ke kartutva ane bhophtatva AtmAmAM nathI paraMtu avasthAomAM (paryAyomAM) che, to A mAnyatA barAbara nathI kAraNa ke avasthAothI avasthAvAnuM ekAnta bhinna nathI. bannemAM kathaMcita abheda che. tethI ja karmano je kartA che te ja karmaphalano bhoktA che." [tattvasaMgraha, kArikA 223-227]. Ama A carcA dvArA AtmAnA ekAnta nityatvano vAda ane AtmAnA ekAnta anityatvano vAda banneno nirAsa thaI gayo. "AtmA' zabdanA prayoga dvArA anAtmavAdI bauddhono ane cArvAkono pratiSedha karAyo che. AtmA zarIraparimANa che e jaina mAnyatA prakRtamAM upayogI na hovAthI jaNAvI nathI. Ama pramAtAnuM lakSaNa sArI rIte sthApita thayuM. ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAH pramANamImAMsAyAstavRttezca prathamasyAdhyAyasya prathamamAhnikam AcAryazrI hemacandraviracita pramANamImAMsA ane tenI vRttinA prathama adhyAyanuM prathama Ahnika ahIM samApta thayuM. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha prathamAdhyAyasya dvitIyamAhnikam // prathama adhyAyanuM bIjuM Aphrika 1. ihoddiSTe pratyakSaparokSalakSaNe pramANadvaye lakSitaM pratyakSam / idAnIM parokSalakSaNamAha avizadH pokSam // // 1. ahIM gaNAvavAmAM AvelAM pratyakSa ane parokSa e be pramANomAMthI pratyakSanuM lakSaNa jaNAvyuM. have AcArya parokSanuM lakSaNa kahe che-- avizada [samyagarthanirNaya] parokSa [pramANa] che. (1) 2. sAmAnyalakSaNAnuvAdena vizeSalakSaNavidhAnAt 'samyagarthanirNayaH ' ityanuvartate / tenAvizadaH samyagarthanirNayaH parokSapramANamiti // 1 // 2. sAmAnyalakSaNanI punarukti karIne ja vizeSa lakSaNanuM vidhAna karavAmAM Ave che. tethI 'samyag arthanirNaya' e pada AgaLa AvI gayelA sUtramAMthI ahIM cAlyuM Ave che. tethI avizada samyagarthanirNaya parokSa pramANa che. [avizada eTale jemAM 'A' evA AkAranI pratIti na hoya ke jenI utpattimAM bIjA pramANanI apekSA hoya te. tAtparya e che ke pratyakSanI jema parokSa pramANa paNa samyak nirNayarUpa ja hoya che paraMtu pratyakSa vizada hoya che jyAre parokSa avizada hoya che, A ja te benAM svarUpamAM antara che].(1) 3. vibhAgamAda-- smRtipratyabhijJAnohAnumAnAgamAstadvidhayaH // 2 // 3. have AcArya parokSa pramANanA bhedo jaNAve che---- smRti, pratyabhijJAna, Uha(tarka), anumAna ane Agama - A pAMca bhedo parokSa pramANanA che. (2) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 * III hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 4. 'tad' iti parokSasya parAmarzastena parokSasyaite prakArA na tu svatantrANi pramANAntarANi prakrAntapramANasaGkhyAvighAtaprasaGgAt / 4. sUtragata tatpadathI 'parokSa'no nirdeza che. tethI spaSTa thAya che ke smRti vagere parokSa pramANanA prakAro che, svataMtra pramANo nathI. temane svataMtra pramANo mAnatAM pramANanA bhedonI saMkhyA je be kahevAmAM AvI che tenI hAni thavAnI Apatti Ave. 5. nanu svatantrANyeva smRtyAdIni pramANAni ki nocyante ?, kimanena draviDamaNDakabhakSaNanyAyena ? / maivaM vocaH, parokSalakSaNasaGgrahItAni parokSapramANAnna vibhedavartIni; yathaiva hi pratyakSalakSaNasaGgrahItAnIndriyajJAnamAnasa-svasaMvedana-yogijJAnAni saugatAnAM na pratyakSAdatiricyante, tathaiva hi parokSalakSaNAkSiptAni smRtyAdIni na mUlapramANasaGkhyAparipanthInIti / smRtyAdInAM paJcAnAM dvandvaH // 2 // 5. zaMkA-mRti Adine svataMtra pramANo kema nathI mAnatA? A draviDakaMDakabhakSaNanyAyane anusaravAthI zo lAbha? arthAta alaga alaga rAkhavAne badale seLabheLa karI khIcaDI zA mATe karo cho? samAdhAna - evuM na kaho. je pramANo parokSa pramANanA lakSaNathI saMgRhIta thaI parokSa pramANa aMtargata thaI jAya che te parokSa pramANathI pRthapha arthAta svatanta nathI thaI zakatA. jema bauddho anusAra indriyajJAna, mAnasapratyakSa, svasaMvedana, yogijJAna pratyakSalakSaNathI saMgRhIta thaI pratyakSa pramANa aMtargata thaI jatAM hovAthI pratyakSa pramANathI alaga svatantra pramANo nathI tema smRti vagere parokSa lakSaNathI saMgRhIta thaI parokSa pramANa aMtargata thaI jatAM hovAthI parokSa pramANathI alaga svatantra pramANo nathI paraMtu parokSa pramANanA ja bhedo che. tethI smRti vagere mUla pramANanI benI saMkhyAne bAdhaka nathI. smRti Adi pAMca padothI ghaTita eka zabda dvandrasamAsarUpa che. (2) 6. tatra mRrti nakSayati- - vAsano hetu vityAArI smRtiH rUA. 6. have AcArya smRtinuM lakSaNa kahe che- vAsanAnI jAgRti jenI utpattinuM kAraNa che temaja jeno te evo AkAra hoya che te simyagu arthanirNayarUpa jJAna] smRti che. (3) Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 7. 'vAsanA' saMskArastasyAH 'udbodhaH' prabodhastaddhetukA tannibandhanA, "kAlamasaMkhaM saMkhaM ca dhAraNA hoi nAyavvA" [vizeSA. gA. 333] iti vacanAccirakAlasthAyinyapi vAsanA'nudbuddhA na smRtihetuH, AvaraNakSayopazamasadRzadarzanAdisAmagrIlabdhaprabodhA tu smRtiM janayatIti 'vAsanodbodhahetukA' ityuktam / asyA ullekhamAha 'tadityAkArA' sAmAnyoktau napuMsakanirdezastena sa ghaTaH, sA paTI, tat kuNDalamityullekhavatI mati: smRtiH / 7. vAsanA bheTale saMskAra jo kheTale prajoSa (bhagRti). te nI utpattino hetu che, arthAt tenI sAthe jeno kAryarUpe saMbaMdha che te. [vAsanA arthAt dhAraNA nAmanA saMskArano udbodha (jAgRti) jene utpanna kare che te smRti che.] jinabhadragaNi kSamAzramaNe kahyuM che, "dhAraNA asaMkhyAta yA saMkhyAta kAla sudhI TakI rahe che'" [vizeSAvazyakabhASya, gAthA, 333]. cirakAla sudhI sthira rahenArI, TakI rahenArI vAsanA paNa jo jAgRta (76buddha, prabuddha) nathAya to te smRtine utpanna arI zaDatI nathI. durbhAvarAno kSayopazama, sadeza arthanuM darzana, vagere kAraNothI jyAre vAsanA jAge che tyAre ja te jAgRta thayelI vAsanA smRtine utpanna kare che, na jAgelI vAsanA smRtine utpanna karatI nathI. eTale ja smRtinI utpattinuM kAraNa jAgRta thayelI vAsanAne gaNI che, ane smRtine 'vAsanod bodhahetukA' kahI che. smRtino ullekha 'te' evA AkArathI thAya che. sAmAnyanI vivakSA hovAthI 'tat (te)' evo napuMsakaliMgano prayoga karavAmAM Avyo che. tenAthI 'te ghaTa ( sa ghaTa: )', 'te paTI (sA paTI)' bhane 'te jhuMDala (tat kuNDalam ) ' khA rIte traNe siMgamAM 'tat'nA ullekhavALI badhI buddhio smRti che. smRti e matijJAnano bheda che. 8. sA ca pramANam avisaMvAditvAt svayaM nihitapratyunmArgaNAdivyavahArANAM darzanAt / nanvanubhUyamAnasya viSayasyAbhAvAnnirAlambanA smRtiH kathaM pramANam ? / naivam, anubhUtenArthena sAlambanatvopapatteH, anyathA pratyakSasyApyanubhUtArthaviSayatvAdaprAmANyaM prasajyeta / svaviSayAvabhAsanaM smRterapyaviziSTam / vinaSTo viSayaH kathaM smRterjanakaH ? tathA cArthAjanyatvAnna prAmANyamasyA iti cet; tat kiM pramANAntare'pyarthajanyatvamavisaMvAdaheturiti vipralabdho'si ? | maivaM muhaH, yathaiva hi pradIpaH svasAmagrIbalalabdhajanmA ghaTAdibhirajanito'pi tAn prakAzayati tathaivAvaraNakSayopazamasavyapekSendriyAnindriyabalalabdhajanma saMvedanaM viSayamavabhAsayati / "nAnanukRtAnvaya 169 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA vyatirekaM kAraNam nAkAraNaM viSayaH" iti tu pralApamAtram, yogijJAnasyAtItAnAgatArthagocarasya tadajanyasyApi prAmANyaM prati vipratipatterabhAvAt / kiMca, smRteraprAmANye'numAnAya datto jalAJjaliH, tayA vyApteraviSayIkaraNe tadutthAnAyogAt; liGgagrahaNa-sambandhasmaraNapUrvakamanumAnamiti hi sarvavAdisiddham / tatazca smRtiH pramANam, anumAnaprAmANyAnyathAnupapatteriti siddham // // 8. smRti pramANa che kAraNa ke teno pramAtAnI pravRtti sAthe avisaMvAda che. arthAt smRtine AdhAre pramAtA je pravRtti kare che te saphaLa thAya che. smRti avisaMvAdI che kAraNa ke pote dATIne chupAvI rAkhelI vastune khoLI kADhavAnI mANasanI pravRttine saphaLa thatI ApaNe dekhIe chIe ja. zaMkA -- smRtino viSaya vartamAnamAM anubhavAto (anubhUyamAna) nathI. [smRti to pUrvAnubhUta atIta viSayane jANe che je viSayanuM astitva nathI.] tethI smRti nirviSaya che (nirAlaMbana che). tethI te pramANa kevI rIte hoI zake ? ------ samAdhAna- * evuM na kaho. smRtino viSaya anubhUta artha che, tethI te nirviSaya nahi paNa viSaya ja che. smRtino anubhUta viSaya hovA chatAM tene nirviSaya kahI apramANa mAnazo to pratyakSa paNa jyAre anubhUta arthane viSaya kare che tyAre te paNa apramANa banI javAnI Apatti Avaze. jo kahevAmAM Ave ke potAnA viSayane jANavAnA kAraNe pratyakSa pramANa ja che to e ja vAta smRtine paNa samAnapaNe lAgu paDe che eTale smRti paNa pramANa ja che. zaMkA je viSaya sarvathA nAza pAmI gayo che te smRtino janaka kevI rIte hoI zake ? Ama smRti arthathI (viSayathI) janya na hovAthI pramANa nathI. -- samAdhAna zuM bIjAM pramANonA avisaMvAdIpaNAnuM kAraNa temanuM arthajanya hovApaNuM che evI bhrAnta mAnyatAthI tame chetarAyA to nathI ne ? tamAre evA bhramamAM na rahevuM joIe. [tela, vATa, agni, vagere kAraNonI] potAnI sAmagrIthI dIpaka utpanna thAya che, ghaTa vagerethI utpanna thato nathI. ghaTa Adi arthothI ajanya dIpaka temane prakAzita kare che ja. tevI ja rIte, karmAvaraNanA kSayopazamanI sahAyatA pAmelAM indriya ane mananA sAmarthyathI utpanna thayeluM pramANarUpa jJAna (arthajanita arthAt viSayajanita na hovA chatAM) arthane (viSayane) jANe che, prakAzita kare che ja. 'kArya sAthe jeno anvaya ane vyatireka nathI te te kAryanuM kAraNa nathI ane jJAnanuM je kAraNa nathI te teno (jJAnano) -- Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 171 viSaya nathI' A kathana kevaLa pralApa che. yogIonuM jJAna atIta (vinaSTa) ane anAgata (anutpanna) arthone jANe che, Ama A yogijJAna arthajanya (viSayajanya) nathI tema chatAM tenA pramANa hovA aMge koI vivAda nathI, badhA tene pramANa mAne che. vaLI, jo mRtine pramANa tarIke nahi svIkAro to anumAnane paNa pramANa tarIke nahi svIkArI zako arthAta pramANa tarIke anumAnano tyAga karavo paDaze, anumAna pramANane choDavuM paDaze. tenuM kAraNa nIce pramANe che. jyAM sudhI smRti vyAtine rviSaya nathI banAvatI (arthAt jayAM sudhI vyAptinuM smaraNa thatuM nathI) tyAM sudhI anumAnanI utpatti saMbhavatI nathI. [vyAptinuM smaraNa thatAM ja tarata ja anumAna utpanna thAya che. have jo vyAptinuM smaraNa pote ja pramANa na hoya to tenA AdhAre utpanna thanAruM anumAna paNa kevI rIte pramANa hoI zake ?] A siddhAnta to sarva vAdIone mAnya che ke sAdhananuM (liMganuM, hetunuM) grahaNa (darzana) ane avinAbhAvasaMbaMdhanuM (vyAptinuM) smaraNa te banne dvArA anumAna utpanna thAya che. A badhI carcAnA aMte e puravAra thayuM ke smRti pramANa che, anyathA anumAna paNa pramANa nahi ghaTe. (3). 9. atha pratyabhijJAnaM lakSayatidarzanasmaraNasambhavaM tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatprati yogItyAdisaGkalanaM pratyabhijJAnam // 4 // 9. have AcArya pratyabhijJAnanuM lakSaNa kahe che- pratyakSa ane smaraNathI utpanna thanArAM "A te ja che', "A tenA jevo che', "A tenAthI vilakSaNa che', "A teno virodhI pratiyogI) che' ityAdi AkArovALAM saMkalanArUpa jJAno pratyabhijJAna che.(4) 10. "rzanam' pratyakSanuM, 'maram' kRtistAmyAM samavo yaca tattathA darzanasmaraNakAraNakaM saGkalanAjJAnaM 'pratyabhijJAnam' / tasyollekhamAha'tadevedam', sAmAnyanirdezena napuMsakatvam, sa evAyaM ghaTaH, saiveyaM paTI, tadevedaM kuNDalamiti / 'tatsadRzaH' gosadRzo gavayaH, 'tadvilakSaNaH' govilakSaNo mahiSaH, 'tatpratiyogi' idamasmAdalpaM mahat dUramAsannaM vetyAdi / 'mati' "romazo danturaH zyAmo vAmanaH pRthulocanaH / yastatra ripiTaprAtaM caitramavAra '' [cAya. pR. 243] Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 7 2. hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA "payombubhedI haMsaH syAtSaTpAdairdhamaraH smRtaH / saptaparNastu vidvadbhirvijJayo viSamacchadaH // paJcavarNaM bhavedratnaM mecakAkhyaM pRthustanI / yuvatizcaikazRGgopi gaNDakaH parikIrtitaH // " ityevamAdizabdazravaNAttathAvidhAneva caitrahaMsAdInavalokya tathA satyApayati yadA, tadA tadapi saMkalanAjJAnamuktam, darzanasmaraNasambhavatvAvizeSAt / yathA vA audIcyena kramelakaM nindatoktam 'dhikkarabhamatidIrdhavakragrIvaM pralamboSThaM kaThoratIkSNakaNTakAzinaM kutsitAvayavasannivezamapazadaM pazUnAm' iti / tadupazrutya dAkSiNAtya uttarApathaM gatastAdRzaM vastUpalabhya 'nUnamayamartho'sya karabhazabdasya' iti [yadavaiti] tadapi darzanasmaraNakAraNakatvAt saGkalanAjJAnaM pratyabhijJAnam / 10. darzana eTale pratyakSa. smaraNa eTale smRti. te bannethI je utpanna thAya che te darzana-smaraNakAraNaka. pratyakSa-smaraNa bannethI utpanna thanAruM saMkalanArUpa jJAna pratyabhijJAna che. teno ullekha kevA kevA AkAre thAya che te jaNAve che- "A te ja che', ahIM traNe liMgano sAmAnyapaNe nirdeza karavA "tat (te)' napuMsakaliMgano prayoga karyo che. "A te ja ghaTa che', "A te ja paTI che", "A te ja kuMDala che". "A tenA jevo jevI/jevuM che" "A gavaya gosadaza che" "A tenAthI vilakSaNa che" "A mahiSa govilakSaNa che" A teno pratiyogI (virodhI) che' arthAt "A AnAthI nAnuM che', A AnAthI moTuM che", "A AnAthI najIka che," "A AnAthI dUra che' ityAdi. "ityAdi' zabdathI bIjAM saMkalanAjJAnonuM paNa grahaNa thAya che, jema ke (1) je bahu ja ruMvATIvALo, bahAra nIkaLI AvelA dAMtavALo, kALo, ThIMgaNo, moTI-moTI AMkhovALo ane cIbo hoya tene caitra jANavo. nyAyamaMjarI, pR. 143] (2) dUdha ane pANIne alaga karanAruM paMkhI haMsa hoya che. (3) cha pagovALo bhamaro hoya che. (4) sAta pAnonA gucchAovALA vRkSane vidvAnoe viSamaccheda' nAmanuM vRkSa jANavuM. (5) pAMca raMgovALuM ratna mecaka kahevAya che. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda (6) bharAvadAra stanovALI strI yuvatI hoya che. (7) eka ziMgaDAvALuM pazu geMDo kahevAya che. A prakAranAM vAkyo sAMbhaLyA pachI koI manuSya tevA ja caitra, haMsa vagerene dekhe che, ane dekhIne jyAre te vAkyonA kharApaNAno anubhava kare che arthAt evuM jANe che ke A ja te caitra, haMsa Adi che tyAre tenAM A jJAno paNa saMkalanAjJAnarUpa ja kahevAyAM che kAraNa ke badhAM samAnapaNe darzana (pratyakSa) ane smaraNathI utpanna thayAM che. [A jJAnonI utpattimAM kAraNabhUta che pUrvazruta vAkyonuM smaraNa temaja vastunuM pratyakSa darzana.] 173 dakSiNabhArata gayelI koI uttarabhAratavAsI vyakti UMTanI niMdA karatAM kahI rahI hatI, "dhikkAra ho evA UMTane jenI Doka khUba lAMbI ane vAMkI hoya che, jenA hoTha khUba lAMbA hoya che, je kaThora ane tINA kAMTA khAya che, jenA avayavonI racanA kadarUpI hoya che ane je pazuomAM sAva nIca kakSAnuM che." te sAMbhaLIne dakSiNabhAratavAsI uttarabhArata gayo. tyAM tevA pazune joIne teNe jANyuM - ' 'UMTa' zabdano vAcya artha A che.' A jJAna paNa darzana ane smaraNa ubhayajanya hovAnA kAraNe saMkalanArUpa jJAna che ane eTale pratyabhijJAna che. 11. yeSAM tu sAdRzyaviSayamupamAnAkhyaM pramANAntaraM teSAM vailakSaNyAdiviSayaM pramANAntaramanuSajyeta / yadAhuH - "upamAnaM prasiddhArthasAdharmyAt sAdhyasAdhanam / tadvaidharmyAt pramANaM kiM syAt saMjJipratipAdanam // ' [ ladhIya. 3.10 ] "idamalpaM mahad dUramAsannaM prAMzu neti vA / vyapekSAtaH samakSe'rthe vikalpaH sAdhanAntaram // " 14 [ nathIya. rU.22]kRti / 11. je naiyAyiko sAdazyane viSaya karanAruM (sAdazyane jANanAruM) upamAna nAmanuM juduM svatantra pramANa mAne che temane vailakSaNya (vaisAdazya) Adine viSaya karanArAM judAM judAM svatantra pramANo svIkAravAnI Apatti Avaze. kahyuM paNa che, "jo prasiddha artha sAthenA sAdRzya dvArA aprasiddha arthane (sAdhyane) jANavo (siddha karavo) te upamAna nAmanuM svatantra pramANa hoya to prasiddha artha sAthenA vaidharmI (vaisAdazya) dvArA aprasiddha arthane jANanAruM saMjJInA pratipAdanarUpa kayuM svatantra pramANa banaze ? vaLI, 'A AnAthI nAnuM che', 'A AnAthI moTuM che', 'A AnAthI dUra che', 'A AnAthI najIka che', Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 'A AnAthI lAMbu che', 'A AnAthI TUMkuM che', A jAtanAM sApekSa nizcayarUpa jJAna samakSa rahelA arthamAM thAya che, te badhAMne paNa svatantra pramANarUpa mAnavAM paDaze.' [saghIyastrayI, 10, 12]. 12. atha sAdharmyamupalakSaNaM yogavibhAgo vA kariSyata iti cet; tarhyakuzalaH sUtrakAraH syAt, sUtrasya lakSaNarahitatvAt / yadAhuH - "alpAkSaramasandigdhaM sAravadvizvatomukham / astobhamanavadyaM ca sUtraM sUtravido viduH // " astobhamanadhikam / 12. naiyAyika ahIM sAdharmI to upalakSaNa che, tenAthI vaidharmsa paNa saMgRhIta thaI jAya che. athavA upamAnanA be bheda che ---- sAdharmyuupamAna ane vaidharmyuupamAna. [Ama samajavAthI tame ApelA doSo nahi Ave.] hemacandrAcArya - Ama mAnatAM to ApanA sUtrakAra gautama akuzala banI jAya, kAraNa ketemanuMsUtrasUtralakSaNahInabanI jaze. kahyuM paNa che, 'jemAM ochAmAM ochA akSaro hoya, je asaMdigdha hoya, sAravALuM hoya, sarvatomukhI hoya, uparacoTiyuM na hoya ane nirdoSa hoya tene sUtravettAo sUtra kahe che." astobhano artha anadhika (paNa) che. 13. nanu 'tat' iti smaraNam 'idam' iti pratyakSamiti jJAnadvayameva, na tAbhyAmanyat pratyabhijJAnAkhyaM pramANamutpazyAmaH / naitadyuktam, smaraNapratyakSAbhyAM pratyabhijJAviSayasyArthasya grahItumazakyatvAt / pUrvAparAkAraikadhurINaM hi dravyaM pratyabhijJAnasya viSayaH / na ca tat smaraNasya gocarastasyAnubhUtaviSayatvAt / yadAhuH " pUrvapramitamAtre hi jAyate sa iti smRtiH / sa evAyamitIyaM tu pratyabhijJA'tirekiNI // " [ tattvasa. kA. 453 ] nApi pratyakSasya gocaraH, tasya vartamAnavivarttamAtravRttitvAt / na ca darzanasmaraNAbhyAmanyad jJAnaM nAsti, darzanasmaraNottarakAlabhAvino jJAnAntarasyAnubhUteH / na cAnubhUyamAnasyApalApo yuktaH atiprasaGgAt / 14. ilg. - 'te (tat) ' khevA khAAranuM jJAna smarae che bhane 'khA (idam) ' sevA - Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda AkAranuM jJAna pratyakSa che, A be ja jJAno che, te bethI juduM bIjuM pratyabhijJAna nAmanuM pramANa amane to jaNAtuM nathI. hemacandra- tamAruM kathana yuktisaMgata nathI. pratyabhijJAnano je viSaya che tene na tosmaraNa jANI zake che ke na to pratyakSa jANI zake che. pUrvakAlIna paryAyo ane uttarakAlIna paryAyomAM ekasUtrarUpe anusmRta dravyarUpa ekatva-dhRvatva pratyabhijJAnano viSaya che. te smaraNano viSaya nathI, smaraNano viSa to pUrvAnubhUta viSaya che, arthAtu atIta, vinaSTa paNa che. kahyuM paNa che, "pUrvajJAta (anubhUta) viSayamAM ja "te' evA AkAravALI smRti utpanna thAya che. pratyabhijJAna smRtithI bhinna che kAraNa ke pratyabhijJAna "A te ja che evA AkAravALuM che arthAta te be avasthAo (bhUta ane vartamAna)mAM rahelA ekatvane grahaNa kare che." pratyabhijJAnano je viSaya che tene pratyakSa paNa jANI zakatuM nathI kAraNa ke pratyakSano jJAnavyApAra kevaLa vartamAna paryAyane ja jANavAmAM sImita che. "darzana (pratyakSa) ane smaraNa e be jJAnothI bhinna anya koI jJAna nathI' ema to kahI ja nahi zakAya kAraNa ke darzana ane smaraNa te banne jJAno pachI utpanna thanAruM te bethI bhinna evuM anya jJAna anubhavamAM Ave che. ane je anubhavAtuM hoya teno apalApa karavo, niSedha karavo yogya nathI, kAraNa ke ema karavA jatAM to ISTa ghaNI badhI bAbatono niSedha karavo paDaze ane moTI garabaDa ane aMdhAdhUMdhI thaI jaze. 14. nanuM pratyakSamevendra pratyajJAnamrUtye naivam, tasya sanniditavArtamaanikaarthvissytvaat / saddha vartamAna gRha rakSAlinA" [znovA. sUtra 4 jJo. 84] iti mA sma vismaraH / tato nAtItavartamAnayorekatvamadhyakSajJAnagocaraH / atha smaraNasahakRtamindriyaM tadekatvaviSayaM pratyakSamupajanayatIti pratyakSarUpatAsya gIyata iti cet; na, svaviSayaviniyamitamUrterindriyasya viSayAntare sahakArizatasamavadhAne'pyapravRtteH / nahi parimalasmaraNasahAyamapi cakSurindriyamaviSaye gandhAdau pravartate / aviSayazcAtItavartamAnAvasthAvyApyekaM dravyamindriyANAm / nApyadRSTasahakArisahitamindriyamekatvaviSayamiti vaktuM yuktam uktAdeva hetoH / kiJca, adRSTasavyapekSAdevAtmanastadvijJAnaM bhavatIti varaM vaktuM yuktam / dRzyate hi svapnavidyAdisaMskRtAdAtmano viSayAntare'pi viziSTajJAnotpattiH / nanu yathAJjanAdisaMskRtaM cakSuH sAtizayaM bhavati tathA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA smaraNasahakRtamekatvaviSayaM bhaviSyati / naivam, indriyasya svaviSayAnatila canenaivAtizayopalabdheH, na viSayAntaragrahaNarUpeNa / yadAha bhaTTaH - "yazcApyatizayo dRSTaH sa svArthAnatilaGghanAt / dUrasUkSmAdidRSTau syAt na rUpe zrotravRttitaH ||"[shlokvaa. sUtra 2 zlo.114] iti / tat sthitametat viSayabhedAtpratyakSAdanyatparokSAntargataM prtybhijnyaanmiti| 14. niyAyika - A pratyabhijJAna to pratyakSa ja che. hemacandrAcArya - evuM nathI, kAraNa ke pratyakSa to indriya sAthe sannikRSTa vartamAnakAlIna viSayane ja jANe che. "potAnI sAthe sambaddha ane vartamAnane ja cakSu vagere indriyo grahaNa kare che" [zlokavArtika sUtra 4 zloka 84] A vidhAnane bhUlo nahi. tethI atIta ane vartamAna bannenuM ekatva pratyakSano viSaya banI zake nahi. naiyAyika-- [ekalI nahi paNa] smaraNasahakRta indriya ekatvane viSaya karanArA (arthAta ekatvane jANanArA) pratyakSane utpanna kare che, A kAraNe ame pratyabhijJAnane pratyakSa kahIe chIe. hemacandrAcArya - nA, Ama mAnavuM yogya nathI, kAraNa ke indriyanuM svarUpa yA svabhAva potAnA ja viSayane jANavA sudhI ja sImita che. seMkaDo sahakArIonI sahAyatA pAmIne paNa indriya potAnA niyata viSayathI judA anya viSayane jANavA pravRtta thaI zakatI nathI. sugaMdhanA smaraNanI sahAyatA pAmIne cakSu indriya potAno je niyata viSaya nathI te gabdhane grahaNa karI zakatI nathI. atIta ane vartamAna avasthAomAM anusUta raheluM eka dravya Indriyono viSaya nathI, eTale indriyo tene kevI rIte grahaNa karI zake, jANI zake ? adaSTano sahakAra pAmelI indriya A ekatvane jANI zake che. evA tamArA kathanane upara Apelo hetu ja ayogya siddha kare che. enA karatAM to e mAnavuM vadhu sAruM ke karmanI (arthAt karmanA kSayopazamanI) sahAyatAthI AtmAne ja ekatvaviSayaka jJAna utpanna thAya che; Ama kahevuM yogya che. svapravidyAthI saMskRta AtmAne anyathA je viSayanuM jJAna na thAya tevA viSayonuM paNa viziSTa jJAna thAya che, e ApaNe joyuM che. naiyAyika - jema aMjana AdinA saMyogathI saMskAra pAmelI cakSu sAtizaya (vizeSatAvALI) banI jAya che tema maraNanA sahayogathI saMskAra pAmelI indriya ekatvane viSaya karaze, ekatvane jANaze. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 177 hemacandrAcArya- nA, evuM nathI, kAraNa ke indriyamAM je atizaya (vizeSatA) dekhAya che te indriyanA potAnA niyata viSayanuM ullaMghana na karIne ja hoya che evuM jovAmAM AvyuM che. potAnA niyata viSayathI judA ja anya viSayane grahaNa karavAnA rUpamAM koI atizaya zakya ja nathI. kumArila bhaTTe kahyuM che, "indriyamAM paNa je atizaya dekhAyo che te te indriyanA potAnA niyata viSayanuM ullaMghana na karato ja dekhAyo che. cakSumAM dUra rahelA rUpane kesUkSma rUpane dekhavArUpa atizaya hoI zake che paraMtu gandhane grahaNa karavArUpa atizaya hoI zake ja nahi. zrotrendriya rUpane grahaNa karavAno vyApAra kare e jAtano zrotrendriyamAM atizaya saMbhavato ja nathI." [zlokavArtika sUtra 2 zloka 114]. Ama e sthApita thayuM ke viSayabhedanA kAraNe pratyakSathI juduM pratyabhijJAna nAmanuM pramANa che. A pratyabhijJAna pramANa parokSapramANAntargata che, parokSapramANano eka bheda 15. na caitadapramANam visaMvAdAbhAvAt / kvacidvisaMvAdAdaprAmANye pratyakSasyApi tathA prasaGgo durnivAraH / pratyabhijJAnaparicchinnasya cAtmAdInAmekatvasyAbhAve bandhamokSavyavasthA nopapadyate / ekasyaiva hi baddhatve muktatve ca baddho duHkhitamAtmAnaM jAnan muktisukhArthI prayateta / bhede tvanya eva duHkhyanya eva sukhIti kaH kimarthaM vA prayateta ? / tasmAtsakalasya dRSTAdRSTavyavahArasyaikatvamUlatvAdekatvasya ca pratyabhijJAyattajIvitatvAdbhavati pratyabhijJA pramANamiti // 4 // 15. pratyabhijJAna apramANa nathI kAraNa ke te avisaMvAdI che. koIka pratyabhijJAna visaMvAdI hotAM badhAM ja pratyabhijJAnone apramANa mAnavAmAM Ave to pachI pratyakSane paNa apramANa mAnavuM paDe [kAraNa ke koIka pratyakSa paNa visaMvAdI anubhavAya che.] pratyabhijJA dvArA gRhIta thatI AtmA vagerenI ekatAno ja svIkAra na karavAmAM Ave to bandha ane mokSanI vyavasthA nahi ghaTe. je baddha hoya che te ja mukta thAya che ema ekatva mAnIe to ja e saMgata banI zake ke baddha jIva potAne duHkhI jANI muktisukhano icchuka banIne muktisukhane mATe prayatna kare. jo pUrvaparyAya (avasthA) ane uttara paryAya (avasthA) vacce atyanta bheda ja hoya ane ekatva hoya ja nahi to anya duHkhI (baddha) hoya che ane anya sukhI (mukta) thAya che ema mAnavuM paDe, to pachI duHkhI (baddha) manuSya sukhI (mukta) thavA mATe prayatna zuM kAma kare ? sakala dRSTa-adaSTa vyavahArono - pravRttiono - AdhAra ekatva che ane ekatvanuM astitva potAnI siddhi mATe Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA pratyatmizAne sadhAna cha, tathA pratyAmA prabhA che. (4) 16. athohasya lakSaNamAha upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnam UhaH // 5 // 16. ve mAyA nu (tanu) 4kSa cha upalaMbha (yathArtha-jJAna) ane anupalaMbha (yathArtha-jJAnAbhAva)nA nimitte utpanna thanA vyAni 9s (as) cha. (5) ___17. 'upalambhaH' pramANamAtramatra gRhyate na pratyakSameva anumeyasyApi sAdhanasya sambhavAt, pratyakSavadanumeyeSvapi vyApteravirodhAt / 'vyAptiH' vakSyamANA tasyA 'jJAnam' tadgrAhI nirNayavizeSa 'UhaH' / 17. Guice' AthA sAmAnyapaNe prabhAra sama4, pratyakSa prbhaa|| 4 nathI samajavAnuM, kAraNa ke sAdhana pratyakSagamya ja nathI hotuM anumAnagaNya paNa hoI zake che ane pratyakSa padArthonI jema anugeya padArthomAM paNa vyApti hovAmAM koI virodha nathI. vyAptinuM lakSaNa have pachI kahevAmAM Avaze. te vyaktinuM jJAna arthAta vyAtigrAhI nirNayavizeSa Uha che. 18. na cAyaM vyAptigrahaH pratyakSAdeveti vaktavyam / nahi pratyakSaM yAvAn kazcid dhUmaH sa dezAntare kAlAntare vA pAvakasyaiva kAryaM nArthAntarasyetIyato vyApArAn kartuM samarthaM sannihitaviSayabalotpatteravicArakatvAcca / 18. vyAptinuM jJAna pratyakSathI ja thaI jAya che ema na kahI zakAya kAraNa ke badhA ja dezomAM ane sarva kALomAM je koI paNa dhUma che te badhA agninuM ja kArya che bIjA koInuM nathI - ATalo badho vyApAra karavA pratyakSa samartha nathI kAraNa ke pratyakSa to indriyasannikRSTa vartamAna viSayathI utpanna thAya che ane AgaLa-pAchaLano vicAra karavo tenuM kAma nathI. 19. nApyanumAnAt, tasyApi vyAptigrahaNakAle yogIva pramAtA sampadyata ityevaMbhUtabhArAsamarthatvAt / sAmarthe'pi prakRtamevAnumAnaM vyAptigrAhakam, anumAnAntaraM vA ? / tatra pravRnumAnAt vyAptipratipattAvitaretarAzrayaH vyAptau hi pratipannAyAmanumAnamAtmAnamAsAdayati, tadAtmalAbhe ca vyAptipratipattiriti / anumAnAntarAttu vyAptipratipattAvanavasthA tasyApi gRhItavyAptikasyaiva prakRtA Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 179 numAnavyAptigrAhakatvAt / tadvyAptigrahazca yadi svata eva, tadA pUrveNa kimaparAddhaM yenAnumAnAntaraM mRgyate / anumAnAntareNa cet; tarhi yugasahasreSvapi vyAptigrahaNAsambhavaH / 19. anumAnathI paNa vyAminuM jJAna thaI zakatuM nathI kAraNa ke vyaktine jANatI vakhate pramAtA yogI jevo banI jAya che arthAt sarva deza ane sarva kALa saMbaMdhI avinAbhAvasaMbaMdhane jANe che paraMtu anumAnamAM Avo bhAra vahana karavAnuM sAmarthya nathI. kadAca ATalo moTo bhAra vahana karavAnuM sAmarthya anumAnamAM che ema mAnI laIe to paNa prazna e Ubho thAya che ke prastuta anumAna ja vyAptine jANe che ke koI bIjuM anumAna? prastuta anumAna ja vyAptine jANe che ema mAnatAM to anyonyAzraya doSa Ave- anumAna vyAptine jANe to ja AtmalAbha (janma) pAme ane te AtmalAbha pAme to ja vyAptine jANe. (vyAptinA jJAna vinA anumAna saMbhavatuM nathI ane anumAnathI ja vyAptinuM jJAna thatuM hovAthI anumAna vinA vyAminuM jJAna saMbhavatuM nathI.) bIjuM anumAna vyAptine jANe che ema mAnatAM to anavasthAdoSa Ave kAraNa ke bIjuM anumAna paNa tenI vyAminuM jJAna thayA pachI ja thaI zake ane tyAM vyApine jANavA mATe trIjA anumAnanI jarUrata paDaze, Ama paraMparA cAlyA ja karaze ane teno aMta Avaze ja nahi.jo kahevAmAM Ave ke bIjA anumAnanI vyAptinuM grahaNa svataH thAya che to pachI pahelA anumAne zo aparAdha karyo ke tenI vyAptinuM svataH grahaNa thAya che e tame svIkAratA nathI ane bIjA anumAnanI kalpanA karo cho. bIjA anumAnathI vyAptinuM jJAna mAnatAM to hajAro yugo vItI javA chatAM paNa vyAptinuM jJAna thaze ja nahi. 20. nanu yadi nirvikalpakaM pratyakSamavicArakam tarhi tatpRSThabhAvI vikalpo vyApti grahISyatIti cet; naitat, nirvikalpakena vyApteragrahaNe vikalpena grahItumazakyatvAt nirvikalpakagRhItArthaviSayatvAdvikalpasya / atha nivikalpakaviSayanirapekSo'rthAntaragocaro vikalpaH; sa tahi pramANamapramANaM vA ? / pramANatve pratyakSAnumAnAtiriktaM pramANAntaraM titikSitavyam / aprAmANye tu tato vyAptigrahaNazraddhA SaNDhAttanayadohadaH / etena- "anupalambhAt kAraNavyApakAnupalambhAcca kAryakAraNavyApyavyApakabhAvAvagamaH" iti pratyuktam, anupalambhasya pratyakSavizeSatvena kAraNavyApakAnupalambhayozca liGgatvena tajjanitasya tasyAnumAnatvAt, pratyakSAnumAnAbhyAM ca vyAptigrahaNe doSasyAbhihitatvAt / / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 20. zaMkA - jo nirvikalpaka pratyakSa avicAraka hovAthI vyAptine grahaNa nathI karatuM to bhale na karatuM paraMtu tenA pachI thanAruM vikalpajJAna to vyAptine grahaNa karI leze. | hemacandrAcArya - jo nirvikalpakapratyakSa vyAptine grahaNa karatuM na hoya to tenA pachI tarata thanAruM vikalpajJAna paNa vyAptine grahaNa na karI zake kAraNa ke nirvikalpake grahaNa karelA viSayamAM ja tenA pachI tarata utpanna thayeluM vikalpajJAna pravRtta thAya che. zaMkAkAra - nirvikalpaka pratyakSa pachI tarata utpanna thayeluM vikalpajJAna nirvikalpaka pratyakSanA viSayanI apekSA rAkhatuM nathI paraMtu teNe grahaNa na karelA arthane paNa viSaya kare che. | hemacandrAcArya - ame pUchIe chIe ke te vikalpajJAna pramANa che ke apramANa? jo pramANa che to pratyakSa ane anumAnathI alaga eka trIjuM pramANa mAnavuM joIe. [ahIM bauddhone anulakSI kahevAmAM AvyuM lAge che. teo nirvikalpa pratyakSa ane anumAna e be ja pramANo mAne che.] jo te vikalpajJAna apramANa hoya to tenA dvArA vyAtigrahaNanI AzA rAkhavI e to napuMsaka dvArA saMtAnotpattinI IcchA karavA samAna che. A vicAraNAthI to A bauddha mAnyatAno nirAsa thaI jAya che ke "kAraNAnupalaMbha ane vyApakAnupalaMbha pachI tarata thatA kAryAnupalaMbha ane vyApyAnupalaMbha dvArA kAryakAraNabhAva ane vyApyavyApakabhAvanuM jJAna thaI jAya che. tenuM kAraNa A che - kAryAnupalaMbha ane vyApyAnupalaMbha e banne eka prakAranuM pratyakSa che jayAre kAraNAnupalaMbha ane vyApakAnupalaMbha e banne liMgarUpa (sAdhanarUpa) hovAthI temanAthI je jJAno utpanna thAya te anumAnarUpa ja hoya ane pratyakSa ane anumAnathI vyAtigrahaNa mAnavAmAM AvatA doSone to ame jaNAvI dIdhA che. 21. vaizeSizAstu pratyakSawttenohApovinyajJAnena vyAtipratipattirityaahuH / teSAmapyadhyakSaphalasya pratyakSAnumAnayoranyataratve vyApteraviSayIkaraNam, tadanyatve ca pramANAntaratvaprasaktiH / atha vyAptivikalpasya phalatvAnna pramANatvamanuyoktuM yuktam; na, etatphalasyAnumAnalakSaNaphalahetutayA pramANatvAvirodhAt sanikarSaphalasya vizeSaNajJAnasyeva vizeSyajJAnApekSayeti / 21. vaizeSiko kahe che ke pratyakSanuM phaLa je UhApoharUpa vikalpajJAna che te vyAptinuM grahaNa kare che. temanA mate paNa pratyakSanuM phaLa kAM to pratyakSa hoya che kAM to anumAna hoya che; te bemAMthI ja eka hoya che, te bethI juduM bIjuM koI hotuM nathI.] paraMtu na to pratyakSa vyAptine viSaya karavA (grahaNa karavA) samartha che ke na to anumAna vyAptine viSaya karavA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 181 (grahaNa karavA) samartha che. pratyakSa ane anumAnathI alaga bIjuM koI pratyakSanA phaLarUpa pramANa vyAptine grahaNa kare che ema to vaizeSiko mAnI zakatA nathI kAraNa ke teo be ja pramANo mAne che eTale temane te bethI anya trIjuM pramANa mAnavAnI Apatti Ave. AnI sAme bacAvamAM vaizeSika kahe che- - pratyakSanA phaLarUpa je vikalpajJAna vyAptine grahaNa kare che te pratyakSa ane anumAna e be pramANomAMthI koI eka pramANa avazya hovuM joIe ema kahI amAruM je khaMDana karavAmAM Ave che te ayogya che, kAraNa ke vyAptine grahaNa karanAruM te vikalpajJAna phaLa che, pramANa nathI. tame tene pramANatAnI sAthe joDo cho te yogya nathI arthAt tame tene pramANa kaho cho te yogya nathI. -- hemacandrAcArya -- nA, tamArI vAta barAbara nathI, kAraNa ke ekanuM eka jJAna tenA janakanI apekSAe phaLa che ane tenA janmanI apekSAe pramANa che. tame ja svIkAro cho ke sannikarSanA phaLarUpa je vizeSaNajJAna che te ja vizeSyajJAnanI apekSAe pramANa che. tevI ja rIte, pratyakSanuM A je vikalparUpa phaLa che tenA pramANa hovAmAM koI virodha nathI kAraNa ke te pote ja anumAnarUpa phaLanuM kAraNa paNa che. 22. yaugAstu tarkasahitAt pratyakSAdeva vyAptigraha ityAhuH / teSAmapi yadi na kevalAt pratyakSAd vyAptigrahaH kintu tarkasahakRtAt tarhi tarkAdeva vyAptigraho'stu / kimasya tapasvino yazomArjanena, pratyakSasya vA tarkaprasAdalabdhavyAptigrahApalApakRtaghnatvAropeNeti ? / atha tarkaH pramANaM na bhavatIti na tato vyAptigrahaNamiSyate / kutaH punarasya na pramANatvam, avyabhicArastAvadihApi pramANAntarasAdhAraNo'styeva ? / vyAptilakSaNena viSayeNa viSayavattvamapi na nAsti / tasmAt pramANAntarAgRhItavyAptigrahaNapravaNaH prmaannaatamUha: IIII - 22. naiyAyiko kahe che tarkasahita pratyakSathI vyAptinuM grahaNa thAya che. ekalA pratyakSathI vyAptinuM grahaNa nathI thatuM paraMtu tarkasahaSkRta pratyakSathI ja vyAptinuM grahaNa thAya che. ------------ ----- hemacandrAcArya to pachI ekalA tarkathI vyAptinuM grahaNa thAo. bicArA tarkanA yazane bhUMsI naSTa karI nAkhavAthI zo lAbha ? athavA to kevaLa tarkanI kRpAthI ja vyAptine grahaNa karavAnuM sAmarthya potAne prApta thayuM che e hakIkatano apalApa karavAnI kRtaghnatAno Aropa pratyakSa upara lagAvavAthI zo lAbha ? Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA naiyAyika tarka pramANa nathI eTale tenA vaDe vyAptinuM grahaNa ame icchatA nathI paraMtu pratyakSa vaDe vyAptinuM grahaNa icchIe chIe. hemacandrAcArya - tarkane pramANa tame kema nathI mAnatA? jema bIjAM pramANamAM avyabhicAra hoya che tematakamAM paNa avyabhicAra che. [avyabhicAra arthAta avisaMvAda e ja to pramANanuM lakSaNa che.] vaLI, vyAti tarkano viSaya che eTale te nirviSaya paNa nathI. tethI bIjA koI paNa pramANathI gRhIta na thatI vyAptine grahaNa karanAra Uha (taka) pramANa ja che. (pa) 23. vyApta nakSayati- vyAptiApakasya vyApye sati bhAva eva vyApyasya vA taraiva mAva: TddA 23. have AcArya vyAptinuM lakSaNa kahe che - vyApyanA hotAM vyApakanuM hovuM ja, athavA vyApyanuM tyAM ja hovuM [jyAM vyApaka hoya e vyAti che. (6) 24. "vyA?' rUti yo vyAkhyoti yaza gAthate to marma satra yadA vyApakadharmatayA vivakSyate tadA 'vyApakasya' gamyasya 'vyApye' dharme 'sati', yatra dharmiNi vyApyamasti tatra sarvatra bhAva eva' vyApakasya svagato dharmo vyAptiH / tatazca vyApyabhAvApekSA vyApyasyaiva vyAptatApratItiH / na tvevamavadhAryate-vyApakasyaiva vyApye sati bhAva iti, hetvabhAvaprasaGgAt avyApakasyApi mUrtatvAdestatra bhAvAt / nApi-vyApye satyevetyavadhAryate, prayatnAnantarIyakatvAderahetutvApatteH, sAdhAraNazca hetuH syAnityatvasya prameyeSveva mAvIt | 24. je vyApe che arthAta vyApta kare che te (dA.ta. agni vagere) ane je vyApta thAya che te (dA.ta. dhUma vagere) te banneno dharma vyApti che. jyAre vyApakanA dharmanA rUpamAM vyAptinI vivakSA karavAmAM Ave che tyAre vyAptinuM svarUpa AvuM hoya che- vyApakanuM arthAt gamyanuM (agni Adi sAdhyanuM) vyApya (dhUma Adi sAdhanarUpa) dharmanA hotAM je dharmImAM vyApya hoya tyAM sarvatra hovuM ja e vyApakano svagata dharma vyApti che ane tenAthI vyApyabhAvanI apekSAe vyApyanI ja vyAptatAnI pratIti thAya che. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 183 ['vyApyanA hotAM vyApakanuM hovuM ja' e pramANe avadhAraNa ka2vAmAM AvyuM che, tenA badale] 'vyApyanA hotAM vyApakanuM ja hovuM' evuM avadhAraNa karavAmAM nathI AvyuM. jo evuM avadhAraNa karavAmAM AvyuM hota to teno artha thAta hetunuM tyAM na hovuM arthAt hetunA abhAvanI Apatti Ave. vaLI, 'vyApakanuM ja hovuM' evuM avadhAraNa karavAthI je vyApaka nathI te badhAno abhAva AvI paDe jyAre hakIkatamAM to 'mUrtatva' vagere avyApaka paNa tyAM hoya che. vyApya hoya to ja vyApakanuM hovuM' evuM avadhAraNa paNa na karAya kAraNa ke tevuM avadhAraNa karatAM 'prayatnAnantarIyakatva' ('prayatnapUrvakatva') Adi hetuo ahetuo banI jAya [arthAt prayatnAnantarIyakatva dharma anityatvano sAdhaka hetu nahi banI zake kAraNa ke prayatnAnantarIyakatva na hoya to paNa anityatva hoya che, jema ke vIjaLI jemAM prayatnAnantarIyakatva nathI paNa anityatva che.] vaLI, AvuM avadhAraNa karatAM je sAdhAraNa avaikAntika hetvAbhAsa che te sadvetu banI javAnI Apatti Ave. tenuM kAraNa A che ['zabda nitya che kAraNa ke te prameya che' ahIM prameyatvahetu sAdhAraNa avaikAntika hetvAbhAsa che kAraNa ke prameyatva hetu nitya vastuo ane anitya vastuo arthAt sapakSa ane vipakSa bannemAM che. paraMtu tema chatAM prameya hoya to ja vastu nitya hoya che]. prameya vastuomAM ja nityatva hoya che. eTale A avadhAraNa mujaba te prameyatva sadvetu banI jAya. 25. yadA tu vyApyadharmatayA vyAtirvivakSyate tadA 'vyApyasya vA' gamakasya 'tatraiva' vyApake gamye sati yatra dharmiNi vyApako'sti tatraiva 'bhAvaH' na tadabhAve'pi vyAptiriti / atrApi naivamavadhAryate - vyApyasyaiva tatra bhAva iti, hetvabhAvaprasaGgAdavyApyasyApi tatra bhAvAt / nApi vyApyasya tatra bhAva eveti, sapakSaikadezavRtterahetutvaprApteH sAdhAraNasya ca hetutvaM syAt, prameyatvasya nityeSvavazyaMbhAvAditi / 25. jyAre vyAptinI vivakSA vyApyanA dharmanA rUpamAM karavAmAM Ave che tyAre tenuM rUpa AvuM hoya che vyApaka arthAt gamya (sAdhya) hotAM je dharmImAM vyApaka hoya tyAM ja vyApyanuM arthAt gamakanuM (sAdhananuM) hovuM vyApti che. ahIM paNa 'tyAM ja vyApyanuM hovu' e mujabanA avadhAraNanA badale 'tyAM vyApyanuM ja hovuM' evuM avadhAraNa karavAmAM Ave to hetu hetu nahi rahe kAraNa ke tyAM vyApya sAthe je avyApya (arthAt vyApaka che) te paNa rahe che. jyAM sAdhyano abhAva hoya tyAM je hetu raheto hoya te hetu nathI - sahetu ------ Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA nathI. 'jyAM vyApaka hoya tyAM vyAkhanuM hovuM ja' evuM avadhAraNa karavAmAM Ave to je hetu sapakSanA eka dezamAM rahe che te hetu nahi rahe ane sAdhAraNa avaikAntika hetvAbhAsa sadgutu banI jaze kAraNa ke te jyAM vyApaka hoya che tyAM hoya che ja, jemake prameyatva hetu jyAM vyApaka nityatva hoya che tyAM hoya che ja. 26. vyApyavyApakadharmatAsaGkIrtanaM tu vyApterubhayatra tulyadharmatayaikAkArA pratItirmA bhUditi pradarzanArtham / tathAhi - pUrvatrAyogavyavacchedenAvadhAraNam uttaratrAnyayogavyavacchedeneti kuta ubhayatraikAkAratA vyApteH ? / taduktam " liGge liGgI bhavatyeva liGginyevetarat punaH / niyamasya viparyAse'sambandho liGgaliGginoH // " iti // 6 // - 26. vyApti vyApya ane vyApaka banneno dharma che ema e darzAvavA mATe kahyuM che ke vyApya ane vyApaka bannemAM tulyadharmanA kAraNe eka ja AkAravALI vyAptinI pratIti na ho. [sUtragata krama mujaba] vyApti jayAre vyApakanA dharmarUpe vivakSita hoya che tyAre avadhAraNa ayogavyavacchedanA rUpamAM (abhAvanA niSedhanA rUpamAM - te A rIte, 'vyApakano bhAva ja' eTale 'vyApakano abhAva nahi') hoya che ane jyAre vyApti vyAkhanA dharmarUpe vivakSita hoya che tyAre avadhAraNa anyayogavyavaccheda rUpamAM (anyanA niSedhanA rUpamAM - te A rIte, 'vyApyano bhAva tyAM ja che' 'vyApyano bhAva anya sthAne nathI') hoya che. to pachI vyApya ane vyApaka bannemAM vyAptino eka AkAra kyAMthI hoya ? [na ja hoya.] tethI kahyuM che, "liMga (sAdhana, hetu) hotAM liMgI(sAdhya) hoya ja, ane liMgI (sAdhya) hoya to ja liMga (sAdhana) hoya che. A niyamano viparyAsa hotAM sAdhyasAdhanasaMbaMdha banaze nahi.'' -- 27. atha kramaprAptamanumAnaM lakSayati sAdhanAtsAdhyavijJAnam anumAnam // 7 // 27. have kramaprApta anumAnanuM lakSaNa AcArya kahe che-- sAdhana dvArA thatuM sAdhyanuM jJAna anumAna che. (7) 28. sAdhanaM sAdhyuM 6 vakSyamALalakSaLam / dRSTAvupaviSTAdrA 'sAdhanAt' yat 'sAdhyasya' vijJAnam samyagarthanirNayAtmakaM tadanumIyate 'neneti 'anumAnam' liGgagrahaNasambandhasmaraNayoH pazcAt paricchedanam // 7 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 185 tat dvidhA svArtha parArtha ca // 8 // 28. sAdhana ane sAdhyanuM lakSaNa have pachI kahevAmAM Avaze. pote dekhelA ke bIjAe jaNAvelA sAdhana dvArA thatuM samya arthanirNayAtmaka jJAna anumAna che. jenA vaDe anumAna karAya te anumAna che. sAdhananA grahaNa ane avinAbhAvasaMbaMdhanA (vyAptinA) smaraNanI pachI thatuM jJAna anumAna che. (7) tenA (anumAnanA) be prakAra che - svArthanumAna ane parArthAnumAna. (8) 29. "tat' anumAnaM diprAraM vArtha-parArthamevAn ! vavyAmodanivrtnkssmm 'svArtham' / paravyAmohanivartanakSamam 'parArtham' // 8 // 29. te anumAnanA be bheda che-svArthanumAna ane parArthanumAna. je anumAna potAnA ajJAnane dUra karavA samartha hoya te anumAna svArthanumAna che. je anumAna bIjAnA ajJAnane dUra karavA samartha hoya te anumAna parArthAnumAna che. [dhUmane dekhIne pote ja agnine jANI levo e svArthanumAna che ane bIjAne agninuM jJAna karAvavA mATe svArthanumAnane kramika vyavasthita vAkyo dvArA vyakta karavuM e parAthanumAna che.] (8) 30. tatra svArtha sUkSatisvaarthN svanizcitasAdhyAvinAbhAvaikalakSaNAt sAdha nAt sAdhyajJAna , 30. te bemAMthI pahelAM svArthanumAnanuM lakSaNa AcArya kahe che pote nizcita karelA sAdhyA vinAbhAva rUpa ekamAtra lakSaNavALA sAdhana dvArA thatuM sAdhyanuM jJAna svArthAnumAna che. (9) 31. sAdhyuM vinAmavana sAdhyAtrinAmAva: venAtmanA nizcitaH sAdhyAvinAbhAva evaikaM lakSaNaM yasya tat 'svanizcitasAdhyAvinAbhAvaikalakSaNam' tasmAttathAvidhAt 'sAdhanAt' liGgAt 'sAdhyasya' liGgino 'jJAnam' 'svArtham' anumAnam / iha ca na yogyatayA liGga parokSArthapratipatteraGgam, yathA bIjamaGkarasya, adRSTAd dhUmAdagnerapratipatteH; nApi svanizca(svaviSa)yajJAnApekSaM yathA pradIpo ghaTAdeH, dRSTAdapyanizcitAvinAbhAvAdapratipatteH / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA tasmAtparokSArthanAntarIyakatayA nizcayanameva liGgasya vyApAra iti 'nizcita'grahaNam / 31. sAdhya vinA na hovuM e sAdhyAvinAbhAva che. A sAdhyAvinAbhAva jyAre pote ja nizcita karyo hoya tyAre te svanizciMtasAdhyAvinAbhAva che. A svanizcitasAdhyAvinAbhAva ja ekamAtra sAdhananuM lakSaNa che. AvA sAdhana(liMga) dvArA thatuM sAdhyanuM (liMgInuM) jJAna svArthAnumAna che. jema bIja potAnI yogyatAnA kAraNe aMkurane utpanna kare che tema sAdhana potAnI yogyatAnA kAraNe sAdhyanuM anumitirUpa jJAna utpanna karatuM nathI, anyathA adRSTa dhUmathI paNa agninuM anumitirUpa jJAna thAya. na to sAdhanane potAne viSaya karatA jJAna mAtrathI (arthAt sAdhananA darzana mAtrathI) sAdhyanuM anumitirUpa jJAna thAya che, jema pradIpanA darzana mAtrathI ghaTa AdinuM jJAna thAya che, kAraNa ke sAdhananuM darzana thavA chatAM paNa jo sAdhanano sAdhya sAthe avinAbhAvasaMbaMdha nizcita na hoya to kevaLa sAdhananA darzanathI sAdhyanuM anumitirUpa jJAna thatuM nathI. tethI jema sAdhananuM jJAna (darzana) Avazyaka che tema sAthe sAthe parokSa artha (sAdhya) sAthe sAdhananA avinAbhAvasaMbaMdhanuM nizcayajJAna hovuM paNa Avazyaka che -- to ja sAdhanano sAdhyanuM jJAna (anumitirUpa) utpanna karavAmAM vyApAra thAya che, eTale sUtramAM 'nizcita' padano prayoga karavAmAM Avyo che. 186 32. nanu cAsiddhaviruddhAnaikAntikahetvAbhAsanirAkaraNArthaM hetoH pakSadharmatvam, sapakSe sattvam, vipakSAd vyAvRttiriti trailakSaNyamAcakSate bhikSavaH / tathAhi--anumeye dharmiNi liGgasya sattvameva nizcitamityekaM rUpam / atra sattvavacanenAsiddhaM cAkSuSatvAdi nirastam / evakAreNa pakSaikadezAsiddho nirasto yathA anityAni pRthivyAdIni bhUtAni gandhavattvAt / atra pakSIkRteSu pRthivyAdiSu caturSu pRthivyAmeva gandhavattvam / sattvavacanasya pazcAtkRtenaivakAreNAsAdhAraNo dharmo nirastaH / yadi hyanumeya eva sattvamityucyeta zrAvaNatvameva hetuH syAt / nizcitagrahaNena sandigdhAsiddhaH sarvo nirastaH / sapakSe eva sattvaM nizcitamiti dvitIyaM rUpam / ihApi sattvagrahaNena viruddho nirastaH / sa hi nAsti sapakSe / evakAreNa sAdhAraNAnaikAntikaH, sa hi na sapakSe eva vartate kintu vipakSe'pi / sattvagrahaNAt pUrvamavadhAraNakaraNena sapakSAvyApino'pi prayatnAnantarIyakatvAderhetutvamuktam, pazcAdavadhAraNe hi Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 187 ayamarthaH syAt-sapakSe sattvameva yasya sa heturiti prayatnAnantarIyakatvaM na hetuH syAt / nizcitavacanena sandigdhAnvayo'naikAntiko nirasta: yathA sarvajJaH kazcidvaktRtvAt, vaktRtvaM hi sapakSe sarvajJe sandigdham / vipakSe tvasattvameva nizcitamiti tRtIyaM rUpam / tatrAsattvagrahaNena viruddhasya nirAsaH / viruddho hi vipakSe'sti / evakAreNa sAdhAraNasya vipakSaikadezavRttenirAsaH, prayatnAnantarIyakatve hi sAdhye'nityatvaM vipakSaikadeze vidyudAdAvasti, AkAzAdau nAsti / tato niyamenAsya nirAso'sattvazabdAt / pUrvasminnavadhAraNe hi ayamartha: syAt-vipakSa eva yo nAsti sa hetuH, tathA ca prayatnAnantarIyakatvaM sapakSe'pi nAsti tato na hetuH syAttataH pUrvaM na kRtam / nizcitagrahaNena sandigdhavipakSavyAvRttiko'naikAntiko nirastaH / tadevaM trairUpyameva hetorasiddhAdidoSaparihArakSamamiti tadevAbhyupagantuM yuktamiti kimeklkssnnveneti ? 32. zaMkA-[Ape to hetunuM sAdhyAvinAbhAvarUpa ekamAtra lakSaNa upara svIkAryuM che. paraMtu asiddha, viruddha ane anaikAttika hetvAbhAsonuM nirAkaraNa karavA mATe bauddhoe hetunAM traNa lakSaNo svIkAryA che - (1) pakSadharmatva, (2) sapakSasattva ane (3) vipakSavyAvRtti. te A pramANe - (1) pakSadharmava: pakSamAM arthAt anumeya dharmImAM (parvata AdimAM) hetunuM sattva ja nizcita hovuM - A paheluM pakSadharmatva lakSaNa che. ahIM sattva' zabdano prayoga karIne "cAkSuSatva vagere asiddha hetvAbhAsonuM nirAkaraNa karavAmAM AvyuM che. ['zabdanitya che kAraNa ke te cAkSuSa che?--A anumAnamAM Apelo hetu "cAkSuSatva asiddha che kAraNa ke tenuM pakSamAM (zabdamAM) sattva nathI, zabdamAM cAkSuSatva dharmanI sattA nathI.] "sattva ja ema ahIM "ja" (vA)no prayoga karIne pakSekadezAsiddha (je pakSanA eka bhAgamAM rahe che ane eka bhAgamAM nathI raheto evA asiddha) hetvAbhAsano niSedha karavAmAM Avyo che. udAharaNa, pRthvI vagere bhUto anitya che kAraNa ke gandhavAna che- A anumAnamAM pRthvI vagere cAra bhUto pakSa che kintu gandhavandra hetu kevaLa pRthvImAM ja che bAkInA bhUtomAM nathI. tethI ahIM gandhavasva hetu pakSakadezAsiddha hetvAbhAsa che, saDhetu nathI. AvA hetvAbhAsonI vyAvRtti karavA kahevAmAM AvyuM che ke "pakSamAM hetunuM sattva ja hovuM joIe. "sattva' zabda pachI, "ja' (Ava)no prayoga karI e sUcavavAmAM AvyuM che ke je hetu asAdhAraNa hoya che arthAt pakSamAM ja rahe che eTale ke pakSa sivAya bIje kyAMya sapakSamAM paNa raheto nathI te paNa hetu (sahetu) nathI hoto. * jo "ja' (q) no prayoga "anumeya dharmImAM ja sattva' ema karavAmAM Avyo hota to Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA zrAvaNatvaja hetu (saddhatu) banI jAta. [zabda nitya che kAraNa ke zrAvaNa che. ahIM zrAvaNatva hetu zabdamAM ja (pakSamAM ja) rahe che ane bIje kyAMya raheto nathI, eTale te asAdhAraNa hatvAbhAsa che.] "nizcita' padanA prayoga dvArA sandrigdhAsiddha hetvAbhAso nirasta thaI jAya che. (2) sapakSasattva-"sapakSamAM ja sattva nizcita hovuM' e hetunuM bIjuM lakSaNa che. ahIM paNa "sattva' zabdane mUkIne tenA dvArA viruddha hetvAbhAsanuM nirAkaraNa karavAmAM AvyuM che kAraNa ke viruddha hetvAbhAsa sapakSamAM nathI raheto. "sapakSamAM ja A rIte "ja' (vi) no prayoga karIne sAdhAraNa anaikAntika hetvAbhAsanI vyAvRtti karavAmAM AvI che kAraNa ke sAdhAraNa ane kAttika hetvAbhAsa kevaLa sapakSamAM ja nahi paraMtu vipakSamAM paNa rahe che. [ "zabda nitya che kAraNa ke te prameya che' A anumAnamAM hetu prameyatva sapakSamAM (nitya vastuomAM) paNa rahe che ane vipakSamAM (anitya vastuomAM) paNa rahe che. tethI ahIM prameyatva hetu sAdhAraNa anaikAntika hetvAbhAsa che.] "sapakSamAM sattva ja'nA badale "sapakSamAM ja sattva A pramANe "jano prayoga sattva pahelAM karIne e vyakta karavAmAM AvyuM che ke sapakSamAM vyApIne na rahenAra arthAt sapakSanA eka bhAgamAM rahenAra hetu paNa samyapha hetu hoya che, arthAt e jarUrI nathI ke hetue sapakSamAM vyApIne ja rahevuM joIe. Ama karIne prayatnAnantarIyakatva vagerenuM samyaka hetupaNuM jaNAvAyuM che. jo sattva pachI "ja' (4) mUkIne avadhAraNa karavAmAM AvyuM hota to teno artha A thAya- "sapakSamAM sattva ja hetanuM lakSaNa che. Ama avadhAraNa karavAthI prayatnAnantarIyatvaje saddhatu che te saddhatu na raheta, kAraNa ke te sapakSane vyApIne (arthAt badhA ja sapakSomAM) raheto nathI paNa sapakSanA eka bhAgamAM (amuka sapakSomAM) rahe che. [ghaTa anitya che kAraNa ke te prayatnAnattarIyaka (prayatnapUrvaka, prayatnajanyo che. paTa, ratha vagere paNa anitya che ane AkAzamAM thatI vIjaLI vagere paNa anitya che. eTale paTa, ratha vagere paNa sapakSa che ane vIjaLI vagere paNa sapakSa che. paraMtu prayatnAnattarIyatva (prayatnajanyatva)hetu paTa, ratha, vagere sapakSomAM rahe che paraMtu vIjaLI vagere sapakSomAM raheto nathI. tema chatAM te saddhata che.] "nizcita' padano prayoga karIne sadhdhiAnvaya anaikAntika hetvAbhAsanI vyAvRtti karavAmAM AvI che. udAharaNArtha, koIka puruSa sarvajJa che kAraNa ke te vaktA che.' ahIM vastRtva hetunuM sapakSamAM arthAt sarvajJamAM hovuM saMdigdha che. hetu vaknatvano sAdhya sarvajJatva sAthe anvaya saMdigdha che - arthAt jayAM jayAM vastRtva hoya tyAM sarvajJatva hoya e anvaya saMdigdha che. (3) vipakSAsattva- 'vipakSamAM asattva ja nizcita hovuMA hetunuM trIjuM lakSaNa che. ahIM "asattva' zabda mUkIne viruddha hetvAbhAsanI vyAvRtti karI che, kAraNa ke viruddha hetvAbhAsanuM vipakSamAM asattva nathI hotuM - satva hoya che. "asattva ja e rIte Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 189 'ja' (va) vaDe avadhAraNa karIne vipakSanA eka bhAgamAM (arthAt keTalAka vipakSomAM) rahenAra sAdhAraNa avaikAntika hetvAbhAsanI vyAvRtti karavAmAM AvI che. prayatnAnantarIyakatva (prayatnajanyatva) sAdhyane siddha karavA ApavAmAM Avelo anityatva hetu vipakSanA eka bhAga vIjaLI vageremAM rahe che, vipakSanA anya bhAga AkAza AdimAM raheto nathI. eTale ahIM anityatva hetu vipakSanA eka bhAgamAM rahenAra sAdhAraNa anaikAntika hetvAbhAsa che. tethI 'asattva ja' ema kahetAM AvA hetvAbhAsanI vyAvRtti thaI jAya che. jo asattva pahelAM 'ja' mUkIne avadhAraNa karavAmAM AvyuM hota to Avo artha thAta vipakSamAM ja je nathI te hetu che. ane to pachI prayatnAnantarIyakatva hetu je sapakSamAM paNa nathI raheto te hetu (sadvetu) nahi gaNAya, kharekhara to te sadvetu che. tethI asattva pahelAM 'ja' (Dva) mUkIne avadhAraNa karavAmAM nathI AvyuM. 'nizcita' pada mUkIne sanduigdhavipakSavyAvRttika anaikAntika hetvAbhAsanI vyAvRtti karavAmAM AvI che. [A puruSa asarvajJa che, kAraNa ke te vaktA che anumAnamAM ApavAmAM Avelo 'vaktRtva' hetu sanduigdhavipakSavyAvRttiko anaikAntika hetvAbhAsa che kAraNa ke tenI vipakSa (sarvajJa)mAMthI vyAvRtti (vipakSamAM na hovuM) sanduigdha che.] Ama hetunI trirUpatA (traNa lakSaNo dharAvavApaNuM) ja asiddha Adi doSono parihAra karavA samartha che eTale teno svIkAra karavo ja yogya che. to pachI hetune eka lakSaNavALo svIkAravAnuM zuM prayojana ? - A 33. tadyum, vinAmAnayanizcayAveva roSatrayaparihAropapatte / avinAbhAvo hyanyathAnupapannatvam / taccAsiddhasya viruddhasya vyabhicAriNI vA na sambhavati / trairUpye tu satyapyavinAbhAvAbhAve hetoragamakatvadarzanAt. yathA sa zyAmo maitratanayatvAt itaramaitraputravadityatra / atha vipakSAnniyamavatI vyAvRttistatra na dRzyate tato na gamakatvam; tarhi tasyA evAvinAbhAvarUpatvAditararUpasadbhAve'pi tadabhAve heto: svasAdhyasiddhi prati gamakatvAniSTau saiva pradhAnaM lakSaNamastu / tatsadbhAve'pararUpadvayanirapekSatayA gamakatvopapattezca, yathA santyadvaitavAdino'pi pramANAni iSTAniSTasAdhanadUSaNAnyathAnupapatteH / na cAtra pakSadharmatvaM sapakSe sattvaM cAsti, kevalamavinAbhAvamAtreNa gamakatvopapattiH / nanu pakSadharmatA'bhAve zvetaH prAsAdaH kAkasya kASrNyAdityAdayo'pi hetava: prasajyeran; naivam, avinAbhAvabalenaivApakSadharmANAmapi gamakatvAbhyupagamAt / na ceha so'sti / tato'vinAbhAva eva hetoH pradhAnaM lakSaNa 1 15 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA mabhyupagantavyam, sati tasminnasatyapi trailakSaNye hetorgamakatvadarzanAt / na tu trairUpyaM hetulakSaNam avyApakatvAt / tathA ca sarvaM kSaNikaM sattvAdityatra mUrdhAbhiSikta sAdhane saugataiH sapakSe'sato'pi hetoH sattvasya gamakatvamiSyata eva / taduktam "anyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? // " iti / 33. hemacandrAcArya- bauddhonuM A kathana yogya nathI, kAraNa ke avinAbhAvaniyamanA nizcayathI ja asiddha, viruddha ane anaikAntika e traNe doSono parihAra thaI jAya che. asiddha, viruddha ane anai kAntika hetvAbhAsomAM anyathAnupapatti (avinAbhAva) hotI nathI. [asiddha Adi traNa hetvAbhAsonI vyAvRtti karavA mATe traNa lakSaNone mAnavAnI AvazyakatA che ja nahi, kAraNa ke ekalA avinAbhAvarUpa lakSaNathI ja te traNenI vyAvRtti thaI jAya che.] UlaTuM, ukta trarUpya hovA chatAM paNa je hetumAM sAdhyAvinAbhAva nathI hoto te hetu sAdhyano gamaka nathI banato. udAharaNArtha, [garbhastha] maitraputra zyAma che, kAraNa ke te maitraputra che, anya maitraputranI jema. ahIM ApavAmAM AvelA "maitraputratva' hetumAM bauddhoe mAnelAM traNe lakSaNo vidyamAna che chatAM te saddhatu nathI, sAdhyano gamaka nathI. bauddha - te sAdhyano gamaka nathI kAraNa ke temAM niyamataH vipakSavyAvRtti dekhAtI nathI. hemacandrAcArya-A niyamataH vipakSavyAvRtti ja to sAdhyAvinAbhAva che. tenA vinA bAkInAM be lakSaNo (pakSadharmatva ane sapakSasattva) hoya to paNa hetu jo vipakSavyAvRttinA abhAvamAM sAdhyano gamaka nathI banato ema mAnavuM tamane iSTa hoya to pachI te vipakSavyAvRttine ja hetunuM pradhAna lakSaNa mAno. je hetumAM vipakSavyAvRtti hoya te hetu, bIjAM be lakSaNo tenAmAM na hoya to paNa sAdhyano gamaka ghaTe che. AnuM udAharaNa - "advaitavAdInA matamAM paNa pramANa che kAraNa ke pramANanA abhAvamAM advaitavAdI dvArA iSTanI siddhi ane aniSTanuM dUSaNa (niSedha) ghaTe nahi.' ahIM hetumAM * to pakSadharmatA che ke na to sapakSasattva che tema chatAM kevaLa avinAbhAvanA baLe ja hetu gamaka bane che. boddha--pakSadharmatAnA abhAvamAM arthAtu hatu pakSamAM na rahevA chatAM paNa te sAdhyano gamaka banato hoya to "A mahela dhavala che kAraNa ke kAgaDo kALo che' jevA hetuo parNa Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda gamaka banI jAya. [ahIM 'kAgaDAnuM kALApaNuM' hetu che ane te pakSamAM arthAt mahelamAM raheto nathI. tethI te hetu sAdhyano gamaka nathI banato. jo pakSadharmatAnA abhAvamAM paNa hetune gamaka mAnavAmAM Ave to A hetu paNa gamaka banI jaze.]. hemacandrAcArya - nA, evuM nathI, kAraNa ke pakSadharmatA na hovA chatAM paNa jo sAdhyAvinAbhAva hoya to ja hetu gamaka bane che e pramANe ame svIkAryuM che. ahIM (A anumAnanA hetumAM) sAdhyAvinAbhAva nathI eTale te hetu gamaka nathI. tethI avinAbhAvane ja hetunuM pradhAna lakSaNa gaNavuM joIe. jo hetumAM avinAbhAva haze to trarUpya na hovA chatAM hetu gamaka banaze, ane AvuM ApaNe dekhyuM paNa che. vaLI, hetunuM airUpyalakSaNa avyApaka hoI te lakSaNa saMgata nathI. uparAMta, bauddhonuM pradhAna anumAna che- badhI vastuo kSaNika che kAraNa ke badhI vastuomAM sattva che; ahIM sattva hetumAM sapakSasattva lakSaNa nathI [kAraNa ke badhI vastuone pakSa banAvI dIdhI eTale sapakSa tarIke koI vastu bacI ja nathI] tema chatAM bauddho tene gamaka tarIke svIkAre che ja. tethI kahyuM paNa che, "jyAM anyathAnupapatti (sAdhyAvinAbhAvI che tyAM trirUpatAnuM zuM prayojana che? [kaMI ja prayojana nathI kAraNa ke hetu anyathAnupapattinA baLe jagamaka banI jaze.] ane jyAM anyathAnupapatti nathI tyAM paNa trirUpatAthI zo lAbha? kiMI ja lAbha nathI kAraNa ke trirUpatA hovA chatAM paNa anyathAnupapattinA abhAvamAM hetu gamaka banato nathI.] 34. te pazcarlakSatvima naiyAyoruM pratyu, taNAvyavinAbhaavprpnyctvaat / tathAhi-trairUpyaM pUrvoktam, abAdhitaviSayatvam, asatpratipakSatvaM ceti paJca rUpANi / tatra pratyakSAgamabAdhitakarmanirdezAnantaraprayutta bAdhitaviSayatvaM yathA'nuSNastejovayavI kRtakatvAt ghaTavat / brAhmaNena surA peyA [drava] dravyatvAt kSIravat iti / tanniSedhAdabAdhitaviSayatvam / pratipakSahetubAdhitatvaM satpratipakSatvaM yathA'nityaH zabdo nityadharmAnupalabdheH / atra pratipakSahetuH - nityaH zabdo'nityadharmAnupalabdheriti / taniSedhAdasatpratipakSatvam / tatra bAdhitaviSayasya satpratikSasya cAvinAbhAvAbhAvAdavinAbhAvenaiva rUpadvayamapi saGgrahItam / ydaah"trAthavinAmAvayavirodhAt' [detu. para. 4] rUti pi , svatnakSalkssitpkssvissytvaabhaavaat taddoSeNaiva doSadvayamidaM caritArthaM kiM puna Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA rvacanena ? / tat sthitametat sAdhyAvinAbhAvaikalakSaNAditi // 9 // 34. naiyAyiko hetunAM pAMca lakSaNo jaNAve che. bauddhoe mAnelAM traNa ane abAdhitaviSayatva tathA asatpratipakSatva ema pAMca lakSaNo naiyAyiko mAne che. bauddha matanA nirAsa dvArA naiyAyikonA pAMca lakSaNonA siddhAntano nirAsa thaI jAya che. pratyakSa ke Agama pramANathI viSaya bAdhita thayA pachI tarata hetuno prayoga karavo e hetunuM bAdhitaviSayatva che. udAharaNa, avayavIrUpa agni uSNa nathI kAraNa ke te kRtaka (janma) che, je kRtaka hoya che te uSNa nathI hotuM, jema ke ghaTa.[ahIM agninI anuSkatA sAdhya che, te sparzanendriyapratyakSathI bAdhita che. tethI A kRtakatva hetu pratyakSabAdhitaviSaya che.] brAhmaNa mATe surA peya che kAraNa ke te drava (tarala) dravya che, jema ke dUdha. [AgamamAM brAhmaNe surA pIvAno niSedha che. tethI viSaya (brAhmaNa mATe surAnuM peyatva) AgamathI bAdhita che.] A be zakyatAono niSedha thavAthI hetunA abAdhitaviSayatvano nizcaya thAya che. je hetu potAnA virodhI bIjA hetuthI bAdhita thAya te hetu satpratipakSa che. udAharaNa- - 'zabda anitya che kAraNa ke temAM nityatAnI upalabdhi thatI nathI.'Ano virodhI hetu A che -- zabda nitya che kAraNa ke temAM anityatAnI upalabdhi thatI nathI.' A hetuthI pahelo hetu bAdhita thavAnA kAraNe satpratipakSa hetu che. je hetumAM A satpratipakSatva doSa na hoya te hetu asatpratipakSa che. je hetu bAdhitaviSaya che ke satpratipakSa che temAM avinAbhAva hoI zakato ja nathI. tethI avinAbhAvane hetunA lakSaNa tarIke svIkAratAM ja A banne lakSaNo paNa gRhIta thaI jAya che. kahyuM paNa che, "bAdhA ane avinAbhAvano virodha che." [hetubindu, pariccheda 4]. [arthAt jyAM koI paNa jAtano hetudoSa hoya tyAM avinAbhAva na hoya ane jyAM avinAbhAva hoya tyAM koI paNa jAtano hetudoSa na ja hoya.] vaLI, naiyAyikoe pote ja pakSanAM je lakSaNo ApyAM che te lakSaNonA abhAvathI je pakSadoSo udbhave che temanAthI ja A be doSo saMgRhIta thaI jAya che, to pachI punarukti karavAthI zo lAbha ? Ama e sthApita thayuM ke sAdhyAvinAbhAvarUpa eka lakSaNavALA sAdhana dvArA thatuM sAdhyanuM jJAna anumAna che. (9) 35. tatrAvinAbhAvaM lakSayati sahakramabhAvinoH sahakramabhAvaniyamo 'vinAbhAvaH // 10 // 35. have AcArya avinAbhAvanuM lakSaNa kahe che~~ be sahabhAvIono sahabhAvaniyama ane be kramabhAvIono kramabhAvaniyama avinAbhAva che. (10) Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 193 ____ 36. 'sahabhAvinoH' ekasAmagryadhInayoH phalAdigatayo rUparasayoH vyApyavyApakayozca zizapAtvavRkSatvayoH, 'kramabhAvinoH' kRttikodayazakaTodayayoH, kAryakAraNayozca dhUmadhUmadhvajayoryathAsaGkhyaM yaH 'sahakramabhAvaniyamaH' - sahabhAvinoH sahabhAvaniyamaH kramabhAvinoH kramabhAvaniyamaH, sAdhyasAdhanayoriti prakaraNAllabhyate saH 'avinAbhAvaH' // 10 // ____36. benI utpatti 4 ||29||saamshriine adhInache mevA, meM sAta 35 ane rasa be sahabhAvIono tema ja je benI vacce vyApya-vyApakasaMbaMdha che evA zizapAtva ane vRkSatvabe sahabhAvIono sahabhAvaniyama avinAbhAva che. kRttikodaya ane zakaTodaya jevA pUrvacara-uttaracararUpa kramabhAvIono tema ja dhUma ane agni jevA kArya-kAraNarUpa kramabhAvIono kramabhAvaniyama avinAbhAva che. prakaraNathI sAdhya ane sAdhanano sahabhAvaniyama ke kramabhAvaniyama samajavAnuM prApta thAya che. Ama sAdhya ane sAdhanano sahabhAvaniyama temaja kramabhAvaniyama avinAbhAva che. (10) 37. athaivaMvidho'vinAbhAvo nizcita: sAdhyapratipattyaGgamityuktam / tannizcayazca kutaH pramANAt ? na tAvat pratyakSAt, tasyaindriyakasya sannihitaviSayaviniyamitavyApAratvAt / manastu yadyapi sarvaviSayaM tathApIndriyagRhItArthagocastvenaiva tasya pravRttiH / anyathAndhabadhirAdyabhAvaprasaGgaH / sarvaviSayatA tu sakalendriyagocarArthaviSayatvenaivocyate na svAtantryeNa / yogipratyakSeNa tvavinAbhAvagrahaNe'numeyArthapratipattireva tato'stu, kiM tapasvinA'numAnena ? / anumAnAttvavinAbhAvanizcaye'navasthetaretarAzrayadoSaprasaGga ukta eva / na ca pramANAntaramevaMvidhaviSayagrahaNapravaNamastItyAha UhAt tannizcayaH // 11 // 37. zaMkA-A jAtano avinAbhAva jo nizcita jAmyo hoya to ja te sAdhyanA jJAnane utpanna kare che, ema kahevAmAM AvyuM che. paraMtu avinAbhAvano nizcaya kayA pramANathI thAya che? pratyakSa pramANa dvArA avinAbhAvano nizcaya thato nathI kAraNa ke indriyaja pratyakSano vyApAra sannihita viSaya sudhI sImita che. jo ke mana sarva arthone viSaya kare che tema chatAM indriyoe grahaNa karelA viSayomAM je mananI pravRtti thAya che. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jo mana indriyoe grahaNa na karelA arthone paNa jANatuM hota to koI AMdhaLo ke bahero na hota - manathI ja rUpa ane zabdanuM jJAna thaI jAta. manane sarvaviSayagrAhI kahyuM che teno Azaya eTalo ja che ke te badhI indriyonA viSayone jANI zake che, paraMtu teno Azaya e nathI ke mana indriyanirapekSapaNe svataMtra rIte rUpa Adine jANe che. jo yogipratyakSa dvArA avinAbhAvanuM grahaNa mAnavAmAM Ave to anumAnanI AvazyakatA janahi rahe kAraNa ke yogipratyakSathI ja anumeyanuM paNa sAkSAta jJAna thAo, pachI bicArA anumAnanI zI jarUra? jo anumAna vaDe avinAbhAvano nizcaya mAnavamAM Ave to anavasthA ane itaretarAzraya doSonI Apatti Ave e ame pahelAM darzAvI dIdhuM che. ane pratyakSa ane anumAna sivAya bIjuM koI pramANa to che nahi je A jAtanA viSayane (avinAbhAvane) grahaNa karavA samartha hoya. A zaMkAnA uttaramAM AcArya kahe che- Uha (taka) nAmanA pramANa dvArA avinAbhAvano nizcaya thAya che. (11) 38. 'hA' tevunakSattAvanAmAvI "nizcayaH' zA 38. pahelAM ame jenuM lakSaNa batAvI dIdhuM che te UhathI arthAt tarkathI te avinAbhAvano nizcaya thAya che. (11) 39. lakSitaM parIkSitaM ca sAdhanam / idAnIM tat vibhajati. svabhAvaH kAraNaM kAryamekArthasamavAyi virodhi ceti paJcadhA sAdhanam // 12 // 39. sAdhananuM lakSaNa paNa ApI dIdhuM ane tenI parIkSA paNa karI lIdhI. have sAdhananA bhedone AcArya jaNAve che - svabhAva, kAraNa, kArya, ekAryasamavAyI ane virodhI A pAMca sAdhananA prakAro che, bhedo che. (12) 40. svabhAvAdIni catvAri vidheH sAMdhanAni, virodhi tu niSedhasyeti paJcavidham 'sAdhanam' / 'svabhAvaH' yathA zabdAnityatve sAdhye kRtakatvaM zrAvaNatvaM vA / 40. svabhAva vagere cAra sAdhana vidhinA sAdhaka che ane eka virodhI sAdhana niSedhanuM sAdhaka che. A rIte sAdhano pAMca prakAranAM che. teimanuM svarUpa nIce pramANe che.] (1) Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 195 svabhAvahetu- zabdanI anityatA siddha karavA mATe ApavAmAM Avelo hetu "kRtakatva' ke "zrAvaNatva" svabhAvahetunuM udAharaNa che. 41. nanu zrAvaNatvasyAsAdhAraNatvAt kathaM vyAptisiddhiH ? / viparyaye bAdhakapramANabalAt sattvasyeveti brUmaH / na caivaM sattvameva hetuH tadvizeSasyotpattimattva-kRtakatva-prayatnAnantarIyakatva-pratyayabhedabheditvAderahetutvApatteH / kiMca, kimidamasAdhAraNatvaM nAma ? / yadi pakSa eva vartamAnatvam tat sarvasmin kSaNike sAdhye sattvasyApi samAnam / sAdhyadharmavataH pakSasyApi sapakSatA cet iha kaH pradveSaH ? pakSAdanyasyaiva sapakSatve lohalekhyaM vajaM pArthivatvAt kASThavadityatra pArthivatvamapi lohalekhyatAM vajre gamayet / anyathAnupapatterabhAvAnneti cet; idameva tarhi hetulakSaNamastu / apakSadharmasyApi sAdhanatvApattiriti cet; astu yadyavinAbhAvo'sti, zakaTodaye kRttikodayasya, sarvajJasadbhAve saMvAdina upadezasya gamakatvadarzanAt / kAkasya kAyaM na prAsAde dhAvalyaM vinAnupapadyamAnamityanekAntAdagamakam / tathA, ghaTe cAkSuSatvaM zabde'nityatAM vinApyupapadyamAnamiti / tanna zrAvaNatvAdirasAdhAraNo'pyanityatAM vyabhicarati / nanu kRtakatvAcchabdasyAnityatve sAdhye paryAyavad dravye'pyanityatA prApnoti / naivam, paryAyANAmevAnityatAyAH sAdhyatvAt, anuktamapIcchAviSayIkRtaM sAdhyaM bhavatIti kiM sma prasmarati bhavAn ? nanu kRtakatvAnityatvayostAdAtmye sAdhanavat sAdhyasya siddhatvam, sAdhyavacca sAdhanasya sAdhyatvaM prasajati / satyametat, kiM tu mohanivartanArthaH prayogaH / yadAha "sAderapi na sAntatvaM vyAmohAdyo'dhigacchati / sAdhyasAdhanataikasya taM prati syAnna doSabhAk // " 41. zaM - 'zrIvatva' utu asaadhaa29|| cha arthAt 56 sivAya jI yAMya (sapakSamAM paNa) te hoto nathI, to pachI sAdhya sAthe tenI vyApti kevI rIte siddha thaze? hemacandrAcArya - anityatvathI viparIta je nityatva che tenuM bAdhaka pramANa Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA vidyamAna che. te bAdhaka pramANanA baLe ja vyakti siddha thaI jAya che. kihevAno Azaya e che ke zabda uccAraNa pahelAM zrAvya na hato, uccAraNa karatAM ja zrAvya banI gayo. nitya vastumAM A prakAranuM avasthAntara saMbhavatuM nathI. A bAdhaka pramANanA baLe zrAvaNatva' hetunI "aniyatva' sAdhya sAthe vyAmi siddha thAya che.] "badhI vastuo kSaNika che kAraNa ke te badhI sata che.' ahIM sattva hetu sapakSamAM raheto nathI tema chatAM tenI vyApti sAdhya kSaNikatva sAthe bauddho svIkAre che. kevala "sattva ja ekamAtra evo hetu che je asAdhAraNa hovA chatAM sAdhyano makabane che, evuM nathI. anyathA sattvanA vizeSo jevA ke utpattimatva, kRtakatva, prayatnAnattarIyakatva ane pratyayabhedabheditya vagere hetuo ahetuo banI javAnI Apatti Avaze. vaLI, asAdhAraNa hetu tame bauddho kone kaho cho? jo kevaLa pakSamAM ja rahevuM e hetunI asAdhAraNatA hoya to badhI vastuonI kSaNikatA siddha karavA mATe tame bauddhoe Apelo "sattva' hetu samAnayuktithI asAdhAraNa che. jo tame sAdhya dharmavALA pakSane ja sapakSa mAnI hetunuM sapakSasattva lakSaNa ghaTAvatA ho to ahIM paNa tevuM mAnavAmAM tamane bauddhone kema che? ane jo tame bauddho Agraha rAkhatA ho kesapakSa to pakSathI bhinna ja hovo joIe to "vaja lohalakhya che, kAraNa ke te pArthiva che, kASThanI jema A anumAnamAM pArthivatva hetu vajamAM lohalakhyatAno gamaka banavo joIe kema ke ahIM pakSathI bhinna sapakSamAM tenuM sattva che]. jo tame kaho ke pArthivatva hetuno lopalekhyatA sAdhya sAthe avinAbhAva nathI, e kAraNe pArthivatva hetu lohalakhyatAno gamaka banato nathI, to pachI tamAre bauddhoe sAdhyAvinAbhAvane ja hetunuM lakSaNa mAnavuM joIe, sipakSasattvanetunuM lakSaNa na mAnavuM joIe.] bauddha- jio sAdhyAvinAbhAvane jahetanuM lakSaNa mAnavAmAM Ave ane pakSasattva na hovA chatAM hetune gamaka mAnavAmAM Ave to pakSadharmatA vinA paNa hetu gamana bAnI jaze. hemacandrAcArya-jo hetumAM sAdhyAvinAbhAva hoya to bhale pakSadharmatA vinA hetu gamaka banato. pakSadharmatA na hovA chatAM kRttikodaya hetu zakaTodaya sAdhyano gamaka bane che ane saMvAdaka upadezarUpa hetu sarvajJanA saddabhAvarUpa sAdhyano gamaka bane che, kAraNa ke A banne hetuomAM pakSadharmatA nathI paraMtu sAdhyAvinAbhAva to che ja.] "mahela dhavala che kAraNa ke kAgaDo kALo che ahIM "kAgaDAnuM kALApaNuM' hetu pakSamAM (mahelamAM) na raheto hovAnA kAraNe sAdhya(dhavalatA)no agamaka nathI paraMtu teno sAdhya sAthe avinAbhAva na hovAnA kAraNe te sAdhyano agamaka che; sAdhya (dhavalasA) vinA paNa tenuM hovuM ghaTatuM hoI te anaikAntika che eTale te sAdhyano gamaka nathI. tevI ja rIte "zabda anitya che, Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 197 kAraNa ke ghaTa cAkSuSa che' A anumAnamAM paNa hetu pakSadharmatAhIna che mATe agamaka nathI paraMtu tenAmAM sAdhyAvinAbhAva nathI mATe agamaka che. ghaTanI cAkSuSatA zabdanI anityatA vinA paNa hoI zake che. [tAtparya e che ke hetu bhale sapakSamAM ke pakSamAM na raheto hoya paraMtu jo teno sAdhya sAthe avinAbhAva nizcita hoya to te sAdhyano gamaka bane che ja.] tethI ame zabdanI anityatA siddha karavA Apelo 'zrAvaNatva' hetu asAdhAraNa arthAt sapakSamAM na raheto hovA chatAM sAdhya anityatvano gamaka che kAraNa ke teno sAdhya (anityatva) sAthe avinAbhAva nizcita che, te sAdhya anityatAno vyabhicArI nathI, sAdhya anityatA sAthenA niyata sAhacaryano te bhaMga karato nathI. zaMkA -- zabdanI anityatA siddha karavA mATe kRtakatva hetu tame Apyo che paraMtu tema karatAM paryAyanI jema dravya paNa anitya banI javAnI Apatti Avaze. hemacandrAcArya -- nA, A Apatti nahi Ave, kAraNa ke paryAyonI ja anityatA sAdhya che..spaSTapaNe zabdomAM na kahevA chatAM paNa je icchita hoya che te ja sAdhya hoya che e vAta Apa kema bhUlI jAva cho ? zaMkA -kRtakatva ane anityatva vacce tAdAtmyasaMbaMdha che ane (kRtakatva sAdhana che ane anityatva sAdhya che). pariNAme sAdhananI jema sAdhya paNa siddha banI jaze ane sAdhyanI jema sAdhana paNa asiddha banI jaze. hemacandrAcArya tamArI vAta sAcI che. paraMtu mAne dUra karavA mATe Avo anumAna prayoga karavAmAM Ave che. kahyuM paNa che, "je vyakti vyAmohanA kAraNe sAdi vastune sAnta mAnatI nathI tenA mATe (teno vyAmoNa dUra karavA mATe) eka ja dharmane ApaNe sAtha ane sAdhana banAvIe to temAM doSa nathI." - 42. 'kAraNaM' yathA bASpabhAvena mazakavartirUpatayA vA sandihyamAne dhUme'gniH, viziSTameghonnatirvA vRSTau / kathamayamAbAlagopAlAvipAlAGganAdiprasiddho'pi nopalabdhaH sUkSmadarzinnApi nyAyavAdinA ? / kAraNavizeSadarzanAddhi sarvaH kAryArthI pravartate / sa tu vizeSo jJAtavyo yo'vyabhicArI / kAraNatvanizcayAdeva pravRttiriti cet; astvasau liGgavizeSanizcayaH pratyakSakRtaH, phale tu bhAvini nAnumAnAdanyannibandhanamutpazyAmaH / kvacid vyabhicArAt sarvasya hetorahetutve kAryasyApi tathA prasaGgaH / bASpAderakAryatvAnneti cet; atrApi yat yato na bhavati na tat Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA tasya kAraNamityadoSaH / yathaiva hi kiJcit kAraNamuddizya kiJcitkAryam, tathaiva kiJcit kAryamuddizya kiJcit kAraNam / yadvadevAjanakaM prati na kAryatvam, tadvadevAjanyaM prati na kAraNatvamiti nAnayoH kazcidvizeSaH / api ca rasAdekasAmagrayanumAnena rUpAnumAnamicchatA nyAyavAdineSTameva kAraNasya hetutvam / yadAha "ekasamAgyadhInasya rUpAde rasato gatiH / detudharmAnumAna pUnaviravat " [amALavA. 2. 20] rUti ! 42. (2) kAraNahetu - dhUmamAM bASpa ke maccharonA samUhano saMdeha thAya tyAre dhUmanuM nizcayAtmaka jJAna karavA mATe agni hetu che, athavA vRSTinuM nizcayAtmaka jJAna karavA mATe viziSTa vAdaLonuM caDI AvavuM te hetu che. viziSTa vAdaLone caDI AvelAM joIne varasAdanuM anumAnato bALako, govALiyA, gheTAMbakarAM carAvanArA ane strIo paNa kare che e to saune jANItI vAta che, to pachI sUkSmadarzI bauddha tarkazAstrI dharmakIrti tene hetu tarIke kema svIkAratA nathI? kAraNavizeSane dekhIne kAryochuko pravRtti kare che. hA, vizeSa tene samajavo joIe jenA hotAM kArya avazya thAya. zaMkA - kAraNatAnA nizcayathI ja pravRtti thAya che. samAdhAna-kAraNavizeSano nizcaya pratyakSa dvArA bhale thaI jAya paraMtu bhaviSyamAM thanArA phaLano (kAryano) nizcaya to anumAna sivAya bIjA kazAthI thaI zake nahi. kyAMka kyAMka kAraNa hovA chatAM paNa kArya utpanna thatuM nathI, evo vyabhicAra dekhI tene AdhAre ja badhAM kAraNone ahetu mAnavAmAM Ave to kArya paNa ahetu banI jaze arthAta kAryotano paNa asvIkAra karavo paDaze. jo kahevAmAM Ave ke kAryano kAraNa sAthe vyabhicAra kadI hoto nathI - kAryano kAraNa sAthe avinAbhAva hoya che ja - ane dhUma tarIke samajavAmAM AvelA bASpa Adi je vyabhicArI jaNAya che te hakIkatamAM kAryo ja nathI, to A ja tarka kAraNahetunI bAbatamAM paNa svIkAravo joIe. je kAraNathI je kArya utpanna na thAya te kAraNa vAstavamAM te kAryanuM nathI ja. eTale ahIM kAraNahetunI bAbatamAM paNa koI doSa nathI. jema amuka kAraNane anulakSI amuka kArya che tema amuka kAryane anulakSI amuka kAraNa che. jemAM ajanakanI apekSAe kAryatva nathI mAnavAmAM AvatuM tema ajanyanI apekSAe kAraNatva paNa nathI mAnavamAM AvatuM, tAtparya e che ke je vastu niyamaH je kAraNathI utpanna thAya che te vastu ja tenuM kArya kahevAya che. jo te kAraNanA hovA chatAM paNa te vastu utpanna thatI na hoya to te vastu tenuM kArya na kahevAya. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda tevI ja rIte kAraNa te ja che je kAryane avazya utpanna kare. jo kAraNanA hovA chatAM paNa kAryanI utpatti na thAya to tene kAraNa na kahevAya.] A dRSTie kAryakSetu ane kAraNahetumAM koI antara nathI - banne hetuo avyabhicArI che. vaLI, vartamAna rasa dvArA ekakAraNasAmagrInuM anumAna karI pachI te anumAna dvArA vartamAna rUpanuM anumAna svIkAranAra bauddha tArkika kAraNahetuno svIkAra karavo ja joIe. [arthAtu, bauddha vartamAnakAlIna rasa dvArA tenI utpAdaka sAmagrInuM anumAna kare che. te sAmagrI pUrvekSaNavartI rasa ane rUpAdithI ghaTita che, kAraNa ke pUrvavartI rasa vartamAnakAlIna rasanuM upAdAnakAraNa che ane pUrvavartI rUpAdi vartamAnakAlIna rasanAM sahakArikAraNo che. vartamAnakAlIna rasa dvArA pUrvavartI rasa, rUpa AdinuM anumAna karavuM e kArya uparathI kAraNanuM anumAna che. tyArabAda pelAM pUrvavartI rUpa AdithI vartamAnakAlIna rUpanuM anumAna karavAmAM Ave che. A thayuM kAraNa dvArA kAryanuM anumAna. Ama bauddho paNa kAraNa uparathI kAryanuM anumAna kare che. eTale temaNe kAraNahetuno svIkAra karavo joIe.] kahyuM paNa che, "jema dhUmanA kAraNamAM dhUmasahacara iMdhanavikAranA janasvarUpa je dharma che tenA anumAna dvArA dhUmathI dhUmasahacara iMdhanavikAranuM anumAna thAya che tema rasanA kAraNamAM rasasahacara rUpAdinA janakanvarUpa je dharma che tenA anumAna dvArA rasathI rasasahacara rUpAdinuM anumAna thAya che." [pramANavArtika, 1.10]siMkSepamAM, bauddha mate paNa jyAre vartamAna rasa uparathI vartamAna rUpanuM anumAna karavAmAM Ave che tyAre kharekhara nIce mujaba prakriyA thAya che - sauprathama vartamAna rasa ane rUpanI je eka ja kAraNa sAmagrI che tenuM anumAna vartamAna rasa uparathI thAya che. A thayuM kArya uparathI kAraNanuM anumAna. tyAra pachI anumita ekakAraNasAmagrI uparathI vartamAnarUpanuM anumAna thAya che. A thayuM kAraNa uparathI kAryanuM anumAna.] 43. ra ra vayapi thI vit #ArI hetutve ghUma: ! pi tu yasya na mantrAdinA zaktipratibandho na vA kAraNAntaravaikalyam / tat kuto vijJAyata iti cet; asti tAvadviguNAditarasya vizeSaH / tatparijJAnaM tu prAyaH pAMzurapAdAnAmapyasti / yadAhu: - "gambhIragarjitArambhanibhinnagirigahvarAH / / dikSitA vizottAvidyA: " [cAya. pR. 221] "rolambagavalavyAlatamAlamalinatviSaH / vRjhiMkhannarantIda naivaMprayA: popura: "[cAya. pR. 226] tiA Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 43. ame paNa game te kAraNane hetu kahetA nathI paraMtu je kAraNanI zakti matrAdithI rUMdhAIna hoya ane je kAraNa bIjAM sahakArikAraNothI vikala na hoya te kAraNane ja hetu mAnIe chIe. zaMkA-paraMtu ApaNe kevI rIte jANI zakIe ke kAraNanI zakti mannAdithI ruddha nathI ke te sahakArikAraNothI vikala nathI? samAdhAna -- vikala kAraNathI sakala kAraNamAM vizeSatA hoya che ane A vizeSatAne to raste cAlato sAmAnya mANasa paNa jANato hoya che. kahyuM paNa che, "je vAdaLo potAnA gaMbhIra gaDagaDATathI parvatanI guphAone bhede che, jemanI aMdara vIjaLI camake che ane tene kAraNe jemanI aMdara pILAza AvI jAya che, jeo uttega hoya che, jemano raMga bhramara, bheMsa, kALo nAga ane tamAla jevo kALo hoya che te vAdaLo hoya ane varasAda na paDe evuM bane ja nahi." nyiAyamaMjarI, pR. 129] 44. 'Aryam yathA vRSTI viziSTanavIpUra:, zAnI dhUma:, caitanya prANAdiH / pUrasya vaiziSTayaM kathaM vijJAyata iti cet; uktamatra naiyaayikaiH| yavAdu - "AvartavartanAzAlivizAlakaluSodakaH / kallolavikaTAsphAlasphuTaphenacchaTAGkitaH // vabahalazevAlaphalazAdvalasaGkulaH / nIpUravirodha vayakti na ra hituK " [cAya. pR. 220] iti dhUmaprANAdInAmapi kAryatvanizcayo na duSkaraH / yadAhuH-- "kAryaM dhUmo hutabhujaH kAryadharmAnuvRttitaH / sa mavaMtari hetumAM viyet " [pramALavI. 2.31] 44. (3) kAryakSetu - udAharaNArtha, varSonA anumAnamAM viziSTa nadIpUra, agninA anumAnamAM dhUma, caitanyanA anumAnamAM prANAdi hetu kArya hetu che. zaMkA-pUranI vizeSatA kevI rIte jANI zakAya. * uttara-naiyAyikoe Ano uttara Apyo che. temaNe kahyuM che, "jo nadInA jaLamAM vamaLo thatAM hoya, tenuM jaLa vizALa jathAmAM hoya, malIna hoya, mojAMo jorathI aphaLAvAthI pedA thayela phINanI spaSTa dekhAtI chaTAvALuM hoya, dhasamasatA pravAhamAM Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 201 vahI Avela zevALa, phaLa, ghAsapAMdaDAM, AdithI vyApta hoya to te nadIpUra viziSTa (vizeSatAvALuM) jANavuM. nadIpUranI AvI vizeSatA na jaNAya evuM to nathI ja' [nyAyamaMjarI, pR. 130]. dhUma agninuM kArya che ane prANAdi caitanyanuM kArya che eno nizcaya karavo kaThina nathI. kahyuM paNa che, "dhUma agninuM kArya che kAraNa ke temAM kAryano dharma rahelo che dhUma kAraNa (agni) hotAM hoya che ane kAraNanA (agninA) abhAvamAM dhUma hoto nathI ja. jo dhUma agninA abhAvamAM paNa hoya to dhUma potAnA agnikAryatvanuM ullaMghana kare arthAt agninuM kArya jana rahe." [pramANavArtika, 1.35]. 45. kAraNAbhAve'pi kAryasya bhAve ahetutvamanyahetutvaM vA bhavet / ahetutve sadA sattvamasattvaM vA bhavet / anyahetutve dRSTAdanyato'pi bhavato na dRSTajanyatA anyAbhAve'pi dRSTAdbhavato nAnyahetukatvamityahetukataiva syAt / tatra coktam- "yastvanyato'pi bhavannupalabdho na tasya dhUmatvaM hetubhedAt / kAraNaM ca vahnirdhUmasya ityuktam / " api ca - "agnisvabhAvaH zakrasya mUrddhA yadyagnireva saH / athAnagnisvabhAvo'sau yUmastatra vayaM mavet / '' [pramALavA. 2.rU7] kRtti 45. kAraNanA abhAvamAM paNa kArya thatuM hoya to te kArya kAM to nirhetuka hoya kAM to anyahetuka hoya. jo te nirdetuka hoya to tenuM astitva sadA hoya yA to tenuM nAstitva sadA hoya. jo te anyahetuka hoya to te dRSTa kAraNathI bhinna anya kAraNathI janya hoya yA to anya kAraNanA abhAvamAM dRSTa kAraNathI janya hoya. dRSTa kAraNathI bhinna anya kAraNathI janya hoya to te dRSTa kAraNathI janya nahi bane ane anya kAraNanA abhAvamAM dRSTa kAraNathI te janya hoya to anya kAraNathI te janya nahi bane, pariNAme te nirhetuka banI javAnI Apatti Ave ja. kahyuM paNa che, "jenI utpatti anya (agnithI anya) kAraNathI paNa thatI dekhAtI hoya te vastutaH dhUma ja nathI kAraNa ke tenuM kAraNa [agni nathI paNa] bIjuM che. dhUmanuM kAraNa to agni che." [arthAt e nizcita che ke dhUmanI utpatti agnithI ja thAya che, AvI sthitimAM je agni sivAya bIjA koI kAraNathI utpanna thatuM hoya tene dhUma samajavo na joIe.] ane kahyuM paNa che, "rAphaDo jo agnisvabhAva che to te agni ja che. jo te agnisvabhAva nathI arthAt agni nathI Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202. hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA to tyAM dhUma 3vI rIta hoI : ?" [prabhAvAti, 1.37] 46. tathA cetanAM vinAnupapadyamAnaH kAryaM prANAdiranumApayati tAM zrAvaNatvamivAnityatAm, viparyaye bAdhakavazAtsattvasyevAsyApi vyAptisiddherityuktaprAyam / tanna prANAdirasAdhAraNo'pi cetanAM vyabhicarati / 46. tevI ja rIte cetanA vinA jenuM astitva ghaTatuM nathI te prANAdi kAryacetanAnuM anumApaka che, jema zrAvaNatva hetu zabdanI anityatAno anumApaka che. ane e to ame pahelAM ja jaNAvI gayA chIe ke viparyayamAM bAdhaka pramANa hovAthI sattva hetunI jema ja prANAdi hetunI sAdhya sAthe vyApti siddha thAya che. tethI prANAdi hetu asAdhAraNa arthAt sapakSasattvahIna hovA chatAM paNa cetanA sAthe vyabhicarita nathI arthAt teno cetanA sAthe avinAbhAva saMbaMdha nizcita che. 47. kiMca, nAnvayo heto rUpaM tadabhAve hetvAbhAsAbhAvAt / vipakSa eva san viruddhaH, vipakSe'pi-anaikAntikaH, sarvajJatve sAdhye vaktRtvasyApi vyatirekAbhAva eva hetvAbhAsatve nimittam, nAnvayasandeha iti nyAyavAdinApi vyatirekAbhAvAdeva hetvAbhAsAvuktau / asAdhAraNo'pi yadi sAdhyAbhAve'sanniti nizcIyeta tadA prakArAntarAbhAvAtsAdhyamupasthApayannAnaikAntikaH syAt / api ca yadyanvayo rUpaM syAt tadA yathA vipakSaikadezavRtteH kathaJcidavyatirekAdagamakatvam, evaM sapakSaikadezavRtterapi syAt kathaJcidananvayAt / yadAha "rUpaM yadyanvayo hetorvyatirekavadiSyate / ta sapakSobhayo na syAdasapakSobhayo yathA // " sapakSa eva sattvamanvayo na sapakSe sattvameveti cet; astu, sa tu vyatireka evetyasmanmatamevAGgIkRtaM syAt / vayamapi hi pratyapIpadAma anyathAnupapattyekalakSaNo heturiti / 47. vaNI, manvaya se saMtunu 35 yA sakSa nathI, // 255 3 anvyn| mamAmA paNa hetu hetvAbhAsa nathI hoto. je hetu vipakSamAM ja rahe che te viruddha hetvAbhAsa che, ane je hetu vipakSamAM paNa (sapakSa uparAMta) rahe che te anekAntika che. sarvajJatva sAdhya hoya tyAre vastRtva hetu hetvAbhAsa che - tenuM kAraNa vyatirekano abhAva che ane nahi Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda ke anvayano saMdeha, bauddha tArkika paNa A be hetuonA (viruddha ane anaikAntikanA) hetvAbhAsapaNAnuM kAraNa vyatirekAbhAvane ja gaNAvyuM che. jo asAdhAraNa hetunI bAbatamAM evo nizcaya thAya ke te sAdhyano abhAva hoya tyAM hoto nathI ja to te, bIjo koI vikalpa saMbhavato na hoI, sAdhyano sAdhaka banaze ane te anaikAntika hetvAbhAsa nahi bane. [Ama hetunuM eka ja rUpa che ke sAdhyano abhAva hoya tyAM hovuM nahi ja.] bIjI vAta e ke jo anvaya hetunuM rUpa (lakSaNa) hoya to jema vipakSanA eka dezamAM rahenAro hetu agamaka hoya che tema sapakSanA eka dezamAM rahenAro hetu paNa agamaka banI jAya kAraNa ke tenAmAM paNa koIka bhAgamAM anvaya hoto nathI. kahyuM paNa che, 'jo vyatirekanI (vipakSAsattvanI) jema anvayane (sapakSasattvane) paNa hetunA rUpa (lakSaNa) tarIke svIkAravAmAM Ave to je hetu sapakSanA eka bhAgamAM rahe che (arthAt keTalAka sapakSomAM rahe che) ane bIjA bhAgamAM (arthAt bAkInA keTalAka sapakSomAM) nathI raheto te sadvetu nahi rahe - jema vipakSanA eka bhAgamAM (keTalAka vipakSomAM) rahenAro ane bAkInA bhAgamAM (bIjA keTalAka vipakSomAM) na rahenAro hetu sadvetu nathI (hetvAbhAsa che) tema." zaMkA 'sapakSamAM ja rahevuM' e anvaya che ane nahi ke 'sapakSamA rahevuM ja'. [arthAt hetu sapakSamAM rahe ke na rahe to paNa anvaya dhaTe che. hetu rahe to sapakSamAM ja rahe vipakSamAM to kadApi nahi ja. hetu vipakSamAM rahe nahi ja.] - -------- samAdhAna - jo tamAro bauddhono abhiprAya A hoya to te vyatireka ja kahevAya, [anvaya nahi]. tame amAro pakSa svIkAryo gaNAya, kAraNa ke ame paNa e ja pratipAdana karIe chIe ke ekamAtra anyathAnupapatti (sAdhyAvinAbhAva) ja hetunuM lakSaNa che. 48. tathA, ekasminnarthe dRSTe'dRSTe vA samavAyyAzritaM sAdhanaM sAdhyena / taccaikArthasamavAyitvam ekaphalAdigatayo rUparasayoH, shkttodykRttioDyayo:, candrodya-samudravRco:, vRSTi-sApipInijAkSomayoH, nAgavallIdAha-patrakothayoH / tatra 'ekArthasamavAyI' raso rUpasya rUpaM vA rasasya; nahi samAnakAlabhAvinoH kAryakAraNabhAvaH sambhavati / 203 2 - 48. (4) ekArthasamavAyI hetu -- dRSTa yA adRSTa eka ja arthamAM (vastumAM) samavAyasaMbaMdhathI je sAdhana (hetu) sAdhyanI sAthe raheto hoya te ekArthasamavAyI hetu che. A ekArthasamavAyitva eka ja lagata rUpa ane rasa vacce, zakaTodaya ane kRttikodaya vacce, candrodaya ane samudrabharatI vacce, vRSTi ane iMDA laI jatI kIDIonA kSobha vacce tathA nAgavallIdAha ane patrakotha vacce che. ahIM rasa rUpano ekArthasamavAyI che Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA ane rUpasTanuM kAryasamavAyI che, kAraNa ke samakAlabhAvI vastuo vacce kAryakAraNabhAva saMbhavato nathI. ___49. nanu samAnakAlakAryajanakaM kAraNamanumAsyate iti cet; na tarhi kAryamanumitaM syAt / kAraNAnumAne sAmarthyAt kAryamanumitameva, janyAbhAve janakatvAbhAvAditi cet, hantaivaM kAraNaM kaarysyaanumaapkmitynissttmaapdyet| zakaTodayakRttikodayAdInAM tu yathA'vinAbhAvaM sAdhyasAdhanabhAvaH / yadAha "ekArthasamavAyastu yathA yeSAM tathaiva te / gamakA gamakastatra zakaTaH kRttikoditeH // " evamanyeSvapi sAdhaneSu vAcyam ! nanu kRtakatvAnityatvayorekArthasamavAyaH kasmAnneSyate ?; na, tayorekatvAt / yadAha "AdyantApekSiNI sattA kRtakatvamanityatA / vahetuM sAa a pyaM saizriyaM tataH " rUti . 49. bauddha - risa uparathI rUpanA ke rU5 uparathI rasanA uparanA anumAnamAM ekAryasamavAyI hetu nathI.] ahIM be samAnakAlabhAvI kAryonA (rUpa ane rasanA) janaka eka kAraNanuM anumAna karavAmAM Ave che. hemacandrAcArya- ema mAnatAM to kAryanuM (rUpa ke rasanuM) anumAna nahi thAya. bauddha-kAraNanuM anumAna thatAM sAmarthyane kAraNe kAryanuM anumAna paNa thaI jAya che, kAraNa ke kAryano abhAva hoya to tenA kAraNano abhAva hoya che. | hemacandrAcArya-are! ema mAnatAMto kAraNahetu kAryanuM anumApaka che e hakIkata je Apa svIkAratA nathI te svIkAravAnI Apatti tamArA bauddhonA upara AvI paDaze. zakrodaya ane kRttikodaya AdinI vacce sAdhyasAdhanabhAvaje mujabano temanI vacce avinAbhAva haze te mujabano banaze. kahyuM paNa che, "vastuomAM je mujabano ekAryasamavAya hoya te mujaba ja te vastuo gamaka bane che. tethI zakaTodaya kRttikodayano gamaka nathI banato. piraMtu kRttikodaya ja zakaTodayane gamaka bane che. A pramANe anya ekAryasamavAyI hetuonI bAbatamAM paNa samajI levuM joIe. zaMkA - kRtakatva ane aniyatva vacce ekAryasamavAyasaMbaMdha kema svIkAratA nathI ? Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 205 hemacandrAcArya- te be eka ja che, tethI temanI vacce ekArthasamavAyasaMbaMdha nathI. kahyuM paNa che, "Adi ane aMtanI apekSA rAkhanArI sattA ja kRtakatva che ane te ja anityatva paNa che. te ja hetu che ane te ja sAdhya che. tethI kRtakatva ane anityatva e koI be vastuo nathI je eka AzrayamAM rahetI hoya." - 50. svabhAvAdInAM caturNAM sAdhanAnAM vidhisAdhanatA, niSedhasAdhanatvaM tu virodhinaH / sa hi svasannidhAnenetarasya pratiSedhaM sAdhayati anyathA virodhAsinDreH / 50. A svabhAva vagere cAra hetuo vidhinA sAdhaka che, paraMtu ekalo virodhI hetu niSedhano sAdhaka che. virodhI hetu potAnI vidyamAnatA (sannidhi) dvArA anyano pratiSedha siddha kare che, anyathA virodha ja siddha nahi thAya. 51. 'ca' zabdo yata ete svabhAvakAraNakAryavyApakA anyathAnupapannAH svasAdhyamupasthApayanti tata eva tadabhAve svayaM na bhavanti, teSAmanupalabdhirapyabhAvasAdhanItyAha / tatra svabhAvAnupalabdhiryathA nAtra ghaTaH, draSTuM yogyasyAnupalabdheH / kAraNAnupalabdhiryathA nAtra dhUmo'gnyabhAvAt / kAryAnupalabdhiryathA nAtrApratibaddhasAmarthyAni dhUmakAraNAni santi dhUmAbhAvAt / vyApakAnupalabdhiryathA nAtra zizapA vRkSAbhAvAt / ---- 51. sUtragata '7" ('ane') zabda A artha Ape che A svabhAva, kAraNa, kArya ane vyApaka hetuo anyathAnupapanna hovAnA kAraNe potAnA sAdhyanA gamaka (jJApaka) bane che, tethI ja teo pote potAnA sAdhyanA abhAvamAM hotA nathI, eTale temanA sAdhyanI anupalabdhi paNa temanA potAnA abhAvane siddha kare che. (1) svabhAvAnupalabdhi -- - tenuM udAharaNa che -- 'ahIM ghaTa nathI kAraNa ke te pratyakSa dekhAvAne yogya hovA chatAM (arthAt tene pratyakSa dekhAvA mATe jarUrI prakAza Adi badhAM mojUda hovAM chatAM) upalabdha thato nathI (arthAt dekhAto nathI).' (2) kAraNAnupalabdhi -- tenuM udAharaNa che-- ahIM dhUma nathI kAraNa ke ahIM agni upalabdha nathI.' (3) kAryAnupalabdhi - tenuM udAharaNa che. 'jemanuM kAryotpanna ka2vAnuM sAmarthya ruMdhAyuM nathI evAM dhUmanAM kAraNo ahIM nathI kAraNa ke dhUma ahIM upalabdha nathI.' (4) vyApakAnupalabdhi -- tenuM udAharaNa che -- 'ahIM ziMzapA nathI kAraNa ke ahIM vRkSa upalabdha nathI.' - ------ 52. virodhi tu pratiSedhyasya tatkAryakAraNavyApakAnAM ca viruddhaM 16 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA viruddhakAryaM ca / yathA na zItasparzaH, nApratibaddhasAmarthyAni zItakAraNAni, na romaharSavizeSAH, na tuSArasparzaH, agnerdhUmAdveti prayoganAnAtvamiti ||zrI 206 52. virodhI hetu pratiSedhyathI (niSedharUpa sAdhyathI) viruddha hoya che yA pratiSedhyanAM kArya, kAraNa ane vyApakathI viruddha hoya che yA viruddhanuM kArya hoya che. kramathI udAharaNo nIce pramANe che - (1) ahIM zItasparza nathI kAraNa ke ahIM agni che. (2) ahIM zItanAM aruddha sAmarthyavALAM kAraNo nathI kAraNa ke ahIM agni che. (3) ahIM romaharSavizeSo nathI kAraNa ke ahIM agni che. (4) ahIM tuSArasparza nathI kAraNa ke ahIM agni che. (5-8) upara ApelAM udAharaNomAM 'agni'nA badale badhe 'dhUma' zabda mUkatAM te badhAM viruddhakArya hetunAM udAharaNo bane che. [dAkhalA tarIke -- 'ahIM zItasparza nathI kAraNa ke ahIM dhUma che.' A anumAnamAM zItasparzathI viruddha agni che ane dhUma agninuM kArya che. Ama dhUma pratiSedhya zItasparzathI viruddha agninuM kArya che.] A pramANe vividha prakAranA hetuprayogo thAya che. (12) 53. sAdhanaM lakSayitvA vibhajya ca sAdhyasya lakSaNamAha siSAdhayiSitamasiddhamabAdhyaM sAdhyaM pakSaH // 13 // 53. sAdhananuM lakSaNa ApIne tenA bhedo jaNAvyA pachI have AcArya sAdhyanuM lakSaNa Ape che jene siddha karavAnI icchA hoya, je (pahelAM) asiddha hoya ane je (pramANathI) bAdhita thAya evuM na hoya te sAdhya che. te pakSa paNa kahevAya che. (13) 54. sAyitumiSTa 'siSAyiSitam' / anena sAyituniSTasya sAdhyatvavyavacchedaH, yathA vaizeSikasya nityaH zabda iti zAstroktatvAdvaizeSikeNAbhyupagatasyApyAkAzaguNatvAderna sAdhyatvam, tadA sAdhayitumaniSTatvAt / iSTaH punaranukto'pi pakSo bhavati, yathA parArthAzcakSurAdayaH saGghAtatvAcchaya-nAzanAdyaGgavadityatra parArthA ityAtmArthAH / buddhimatkAraNapUrvakaM kSityAdi kAryatvAdityatrA'zarIrasarvajJapUrvakatvamiti / 54. jene siddha karavAnI icchA hoya te 'siSAdhayiSita' che. A vizeSaNa ! jene siddha karavAnI icchA na hoya te sAdhya nathI. udAharaNa tarIke vaizeSika mATe 'zabda Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 207 nitya che' kAraNa ke te zAstrokta che; vaizeSikoe zabdane AkAzanA guNa tarIke svIkArela che tethI zabdanuM AkAzanA guNa hovApaNuM vagere paNa vaizeSika mATe sAdhya nathI kAraNa ke vaizeSika tene siddha karavA icchato nathI. [vaizeSikane mATe te siddha che, svIkRta che, siSAyiSita nathI.] vaLI, jene siddha karavAnI icchA hoya paNa jene zabdamAM vyakta karavAmAM na Avyo hoya te paNa sAdhya yA pakSa che. AnuM udAharaNa che ---- 'cakSu vagere parArtha che kAraNa ke te saMghAtarUpa che, jema ke zayana, azana Adi aMgonA (avayavonA) saMghAtarUpa vastuo parArtha che.' arha zabdokta sAdhya 'parArtha' che paraMtu zabdomAM anabhivyakta kharuM rAdhya to 'AtmA' che. AnuM ja bIjuM udAharaNa che-- 'pRthvI Adi buddhimatkAraNapUrvaka che kAraNa ke te kArya che'. ahIM zabdokta sAdhya 'buddhimatkAraNapUrvakatva' che paraMtu zabdomAM anabhivyakta kharuM sAdhya to 'azarIrasarvajJapUrvakatva' che. 55. 'siddham' phatyanenAnaghyavasAya-saMzaya-viparyayaviSayasya vastunaH sAdhyatvam, na siddhasya yathA zrAvaNaH zabda iti / "nAnupalabdhe na nirNIte nyAyaH pravartate " [ nyAyabhA. 5.1.1.] iti hi sarvapArSadam / 55. 'asiddha' A vizeSaNa dvArA e kahevAmAM AvyuM che ke je vastuonI bAbatamAM anadhyavasAya, saMzaya yA viparyaya hoya te vastuo ja sAdhya banI zake. je vastu siddha hoya te sAdhya banI zake nahi. udAharaNArtha, 'zabda zrAvaNa che,' ahIM zabdanuM zrAvaNatva nirvivAda siddha che, tethI te sAdhya na banI zake. e vAta to sarvasammata che ke 'je vastu sarvathA anupalabdha (ajJAta) hoya ke sarvathA nirNIta hoya te vastumAM anumAna (nyAya) pravRtta thatuM nathI.' [nyAyabhASya, 1.1.1.] 56. 'abAdhyam' ityanena pratyakSAdibAdhitasya sAdhyatvaM mA bhUdityAha / etat sAdhyasya lakSaNam / 'pakSaH' iti sAdhyasyaiva nAmAntarametat // 13 // 56. 'abAdhya' vizeSaNa dvArA kahevAmAM AvyuM che ke je pratyakSa Adi pramANothI bAdhita hoya te sAdhya na banI zake. A sAdhyalakSaNa aMgenuM nirUpaNa samApta thayuM. 'pakSa' e sAdhyanuM ja bIjuM nAma che. (13) 57. abAdhyagrahaNavyavacchedyAM bAdhAM darzayati pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanapratItayo bAdhAH // 14 // 57. 'abAdhya' padane sUtramAM mUkI bAdhAno vyavaccheda (vyAvRtti) karavAmAM Avyo che. A bAdhA zuM che te AcArya darzAve che Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA pratyakSabAdhA, anumAnabAdhA, AgamabAdhA, lokabAdhA, svavacanabAdhA ane pratItibAdhA - A badhI bAdhAo che. (14) 58. pratyakSAnIti tadviruddhArthopasthApana vAdhatvItu vAdhA:' | tatra pratyakSabAdhA yathA anuSNo'gniH, na madhu madhuram, na sugandhi vidalanmAlatImukulam, acAkSuSo ghaTaH, azrAvaNaH zabdaH, nAsti bahirartha ityAdi / anumAnabAdhA yathA saroma hastatalam, nityaH zabda iti vA / atrAnupalambhena kRtakatvena cAnumAnabAdhA / AgamabAdhA yathA pretyA'sukhaprado dharma iti / paraloke sukhapradatvaM dharmasya sarvAgamasiddham / lokabAdhA yathA zuci narazira:kapAlamiti / loke hi narazira:kapAlAdInAmazucitvaM suprasiddham / svavacanabAdhA yathA mAtA me bandhyeti / pratItibAdhA yathA acandraH zazIti / atra zazinazcandrazabdavAcyatvaM pratItisiddhamiti pratItibAdhA // 14 // 58. pratyakSa vagere sAdhyathI viruddha arthane rajU karIne bAdhaka banavAnA kAraNe bAdhAo che. [arthAta jyAre pratyakSa sAdhyathI viparIta arthanuM sAdhaka hoya che tyAre te pratyakSabAdhA che. tevI ja rIte anumAnabAdhA, vagere bAdhAo samajavI.]pratyakSabAdhAnAM udAharaNo -agni uSNa nathI, madhu madhura nathI, khIlatuM mAlatImukula sugaMdhI nathI, ghaTa cAkSuSa pratyakSano viSaya nathI, zabda zrAvaNa nathI, jJAnathI atirikta] bAhya viSaya nathI, vagere. anumAnabAdhAnAM udAharaNo- hatheLI saroma che, zabda nitya che. ahIM "saroma' sAdhya anupalaMbha hetuthI bAdhita che ane niyatva' sAdhya "kRtakatva' hetuthI bAdhita che. AgamabApAnuM udAharaNa -dharma paralokamAM sukha Apato nathI. paralokamAM dharmanuM sukha ApavApaNuM sarva AgamothI siddha che. tithI sAdhya AgamathI bAdhita che.] lokabAdhAnuM udAharaNa - manuSyanA mAthAnI khoparI pavitra che. jagatamAM manuSyanA mAthAnI khoparInI apavitratA suprasiddha che. tethI ahIM sAdhya lokabAdhita che.] svavacanabAdhAnuM udAharaNa - "mArI mAtA vAMjhaNI che.' [ahIM vidhAnano pUrva bhAga mArI mAtA pote ja "vAMjhaNI' sAdhyano bAdhaka che.]pratItibAdhAnuM udAharaNa - candra zazI nathI', arthAta zazI "candra' zabdavA nathI. paraMtu zazInuM "candra zabdavAcyatva pratItisiddha che. tethI "zazI nathI" e sAdhya pratItibAdhita che. (14) 59. 3matra saa dharma, dharmadhusamudrAyo veti saMzayavyavarjhAyaTiM Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda sAdhyaM sAdhyadharmaviziSTo dharmI, vacittu dharmaH // 15 // 59. ahIM saMzaya Ubho thAya che ke dharma (agnimattva) sAdhya hoya che ke dharma ane dharmI beno samudAya (agnimajya dharmavALo dharmI parvata) sAdhya hoya che? A saMzayanuM nirAkaraNa karavA mATe AcArya kahe che- sAdhya dharmathI viziSTa dharmI sAdhya hoya che, paraMtu kyAreka dharma paNa sAdhya hoya che. (15) 60. "' sAdhyandrivIrne pakSIniyamityarthaH kimityAha-'sAdhyadharmeNa' anityatvAdinA 'viziSTo dharmI' zabdAdiH / etat prayogakAlApekSaM sAdhyazabdavAcyatvam / 'kvacittu' vyAptigrahaNakAle 'dharma:' sAdhyazabdenocyate, anyathA vyApteraghaTanAt / nahi dhUmadarzanAt sarvatra parvato'gnimAniti vyAptiH zakyA kartuM pramANavirodhAditi // 15 // - 60. sAdhya eTale "sAdhya zabdavAcya ane pakSa'zabdAbhidheya. sAdhya zuM che? uttaramAM kahe che - sAdhya dharmathI arthAt anityasvAdithI viziSTa dharmI arthAt zabdAdi. anumAnanA prayoganA kALane anulakSIne "sAdhya' zabdano A artha che. jayAre anumAnano prayoga karavAmAM Ave che tyAre ja sAdhyadharmaviziSTa dharmI sAdhya hoya che.] kyAreka arthAta jyAre vyaktine grahaNa karavAmAM Ave che tyAre dharma ja "sAdhya' zabdano artha che, anyathA vyApti ghaTaze nahi. jyAM jyAM dhUmadarzana thAya tyAM badhe ja agnimAna parvata hoya che evI vyApti karavI zakya nathI, kAraNa ke evI vyakti pramANathI bAdhita che. (15) 61. UsvanirUpAyAha tharmo pramAsiddhaH ddA 61. dharmInA svarUpanuM nirUpaNa karavA AcArya kahe che - dharmI pramANathI siddha hoya che. (16) 62. "pramA' pratyakSAvidhi: prasiddho "dharmI mavati yathAnimaniyaM deza iti / atra hi dezaH pratyakSeNa siddhaH / etena-"sarva evAnumAnAnumeyavyavahAro buddhyADhena dharmadharminyAyena, na bahiH sadasattvamapekSate" iti saugataM mataM pratikSipati / na hIyaM vikalpabuddhirantarbahi Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA rvA'nAsAditAlambanA dharmiNaM vyavasthApayati, tadavAstavatve tadAdhArasAdhyasAdhanayorapi vAstavatvAnupapatteH tabuddheH pAramparyeNApi vastuvyavasthApakatvAyogAt / tato vikalpenAnyena vA vyavasthApitaH parvatAdiviSayabhAvaM bhajanneva dharmitAM pratipadyate / tathA ca sati pramANasiddhasya dhamatA yuva paddA 62dharmI pratyakSa vagere pramANothI siddha hoya che. udAharaNArtha, "A sthAna agnimAna che ahIM sthAna pratyakSathI siddha che. dharmI pramANasiddha hoya che ema kahIne bauddhonA matanuM khaMDana karyuM che. bauddha mata Ache- saghaLo anumAna-anumeya vyavahAra buddhikalpita (avAstavika) dharma-dharmAbhAvanA upara AdhAra rAkhe che, bAhya vAstavika sattva ke asattvanI apekSA rAkhato nathI." vAstavika bAhya ke Ansara viSayane grahaNa na karanArI A vikalpabuddhi dharmInI sthApanA na karI zake, jo sAdhya ane sAdhana jemAM rahe che te dharmI pote ja avAstavika hoya to sAdhya ane sAdhananI vAstavikatA ghaTaze nahi. AvI sthitimAM vikalpabuddhi paraMparAthI paNa vastunI vyavasthApaka banavA mATe ayogya che. tethI vikalpaka ke nirvikalpaka jJAnathI sthApita (nirNata) parvata Adi te jJAnano viSaya banIne ja dharmI bane che. Ama hotAM, pramANasiddha arthane dharmI gaNavo yogya che. (16) 63. apavAmAha buddhisiddho'pi // 17 // 63. AcArya apavAda jaNAve che - dharmI vikalpabuddhisiddha paNa hoya che. (17) 64. naikAntena pramANasiddha eva dharmI kiMtu vikalpabuddhiprasiddho'pi dharmI bhavati / 'api' zabdena pramANa-buddhibhyAmubhAbhyAmapi siddho dharmI bhavatIti darzayati / tatra buddhisiddhe dharmiNi sAdhyadharmaH sattvamasattvaM ca pramANabalena sAdhyate yathA asti sarvajJaH, nAsti SaSThaM bhUtamiti / 64. dharma pramANasiddha ja nathI hoto paraMtu vikalpabuddhi siddha paNa hoya che. sUtragata 'pi" ("paNa") zabda dvArA darzAvavAmAM AvyuM che ke koI koI dharmI pramANa ane vikalpabuddhi bannethI siddha hoya che. A traNa prakAranA dharmIomAMthI vikalpabuddhisiddha Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda dharmInI bAbatamAM kevaLa sattA ke asattA dharma ja pramANabaLe sAdhya che, te sivAya bIjo koI vizeSa dharma sAdhya nathI] jema ke "sarvajJa che' 'chaThuM bhUta nathI'. tAtparya e che ke vikalpabuddhisiddha dharmI sattA ke asattA dharmane siddha karavA mAnI levAmAM Ave che, kAraNa ke koI arthanI sattA ke asattA te arthane pakSa banAvyA vinA to siddha thaI zake nahi. sarvajJa che' e siddha karavA mATe paNa ke "sarvajJa nathI' e siddha karavA mATe paNa sarvazane pakSa banAvyA vinA kAma cAlI zake nahi, tethI vikalpabuddhisiddha dharmI to Avazyaka che paraMtu temAM kevaLa sattA yA asattA dharma ja pramANathI siddha karavAmAM Ave che.] 65. nanuM dhamaNi sAkSAta pAvAmAvomayadharmANAmasiddhaviruddhAnaikaantiktvenaanumaanvissytvaayogaat kathaM sattvAsattvayoH sAdhyatvam ? tadAha "nAsiddhe bhAvadharmo'sti vyabhicAryubhayAzrayaH / viruddho dharmo'bhAvasya sA sattA sAdhyate katham ? // " [pramALavI. 2.222-3] rUti 65. zaMkA - jo dharmInI sAkSAt sattA na hoya to temAM hetuno bhAvadharma arthAta bhAva, abhAvadharma arthAt abhAva ane bhAvAbhAva ubhaya dharma arthAta bhAvAbhAva kramazaH hetune asiddha, viruddha ane annakAntika hetvAbhAsa banAvI deze ane te dharmI anumAnano viSaya ja nahIM rahe to pachI tenuM sattvake asattva sAdhya ja kevI rIte ghaTaze? kahyuM paNa che, "asiddha dharmImAM jo hetuno bhAvadharma hoya (arthAta hetuno bhAva hoya) to hetu asiddha banI jAya, jo hetuno abhAvadharma hoya (arthAt hetuno abhAva hoya) to hetu viruddha banI jaze ane jo hetunA bhAva-abhAva ubhaya hoya to hetu arnakAntika banI jaze. to pachI te sattA siddha kevI rIte thaze?" [pramANavArtika, 1.192-193]. 66. naiva, mAnasapratyakSe bhAvarUpacaiva dhamidha: pratipannatthAt | | ca tatsiddhau tatsattvasyApi pratipannatvAd vyarthamanumAnam, tadabhyupetamapi vaiyAtyAdyo na pratipadyate taM pratyanumAnasya sAphalyAt / na ca mAnasajJAnAt kharaviSANAderapi sadbhAvasambhAvanAto'tiprasaGgaH, tajjJAnasya bAdhakapratyayaviplAvitasattAkavastuviSayatayA mAnasapratyakSAbhAsatvAt / kathaM tarhi SaSThabhUtAderdharmitvamiti cet, dharmiprayogakAle bAdhakapratyayAnudayAtsattvasambhAvanopapatteH / na ca sarvajJAdau sAdhakapramANAsattvena sattvasaMzItiH, Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA sunizcitA'sambhavadbAdhakapramANatvena sukhAdAviva sattvanizcayAttatra saMzayAyogAt / 66. samAdhAna - nA evuM nathI, kAraNa ke mAnasa pratyakSamAM bhAvarUpa dharmI gRhIta thAya che evuM pratipAdana thayuM che, svIkArAyuM che. bhAvarUpa dharmI siddha thatAM dharmInuM sattva gRhIta thaI javAthI anumAnaprayoga vyartha thaI jaze ema na mAnavuM kAraNa ke pote svIkArela sattvane paNa jIda yA haThanA kAraNe koI na mAnato hoya to tene mATe anumAnano prayoga karavo vyartha nathI, saphaLa che. 212 zaMkA - mAnasa pratyakSa dvArA kharaviSANa AdinA astitvanI paNa saMbhAvanA hotAM atiprasaMgadoSanI Apatti Avaze. samAdhAna * A doSa nahi Ave kAraNa ke khaviSANanuM mAnasa pratyakSa evI ke vastune viSaya kare che jenI sattA bAdhaka pramANathI khaMDita che, tethI te mAnasa pratyakSa nathI paNa mAnasa pratyakSAbhAsa che. zaMkA [jo evuM che to chaThThA bhUtanuM mAnasa pratyakSa paNa mAnasa pratyakSAbhAsa gaNAya.] to pachI chaThThuM bhUta Adi dharmI kevI rIte banI zake ? -- samAdhAna dharmInA prayoga vakhate bAdhaka jJAna utpanna thatuM nathI. tethI dharmImAM sattvanI saMbhAvanA ghaTe che. sAdhaka pramANa na hovAthI sarvajJa AdinA sattvano (astitvano) saMdeha thAya che ema kahevuM yogya nathI kAraNa ke jema sukha-duHkha vagerenA sattvamAM bAdhaka pramANano abhAva sunizcita hovAthI temanuM sattva che ja, temAM saMzaya thato nathI, tema sarvajJa vagerenI bAbatamAM paNa temanA sattvamAM bAdhaka pramANano abhAva sunizcita hovAthI temanuM sattva che ja, temAM saMdeha zakya nathI. 67. samasiddho dharmI yathA nitya: zabda kRti / nahi pratyakSAvgdrshibhirniytdigdeshkaalaavcchinnaaH sarve zabdA: zakyA nizcetumiti zabdasya pramANabuddhyubhayasiddhatA tenAnityatvAdirdharmaH prasAdhyata iti // 17 // 67. 'zabda anitya che' A ubhayasiddha dharmanuM udAharaNa che. sAmAnya jano sarva deza ane sarva kALanA badhA zabdone pratyakSa dvArA nizcitarUpe jANI zakatA nathI, [teo to kevaLa vartamAna ane indriyasambaddha zabdone ja pratyakSa vaDe nizcitarUpe jANe]. eTale temanI bAbatamAM dharmI zabda vikalpabuddhisiddha paNa che ane pramANasiddha paNa che arthAt che ubhayasiddha che. tethI ubhasiddha dharmI zabdamAM anityatva dharma siddha karavAmAM Ave che.(17) Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 213 68. nanu dRSTAnto'pyanumAnAGgatayA pratItaH / tat kathaM sAdhyasAdhane evAnumAnAGgamukte na dRSTAntaH ?, ityAha na dRSTAnto'numAnAGgam // 18 // ---- 68.2151 - dRSTAnta paNa anumAnanA aMga tarIke pratIta thAya che, [paraMparAthI prasiddha che.] to pachI Ape sAdhya ane sAdhana bene ja anumAnanAM aMga kema kahyAM che ane dRSTAntane anumAnanuM aMga kema nathI kahyuM ? AnA uttaramAM AcArya kahe che deSTAnta anumAnanuM aMga nathI. (18) 69. 'dRSTAntaH' vakSyamANalakSaNo nAnumAnasya 'aGgam' kAraNam // 18 // 69. dRSTAntanuM lakSaNa have pachI ApavAmAM Avaze. te anumAnanuM aMga arthAt jharA nathI. (18) 70. kuta ityAha sAdhanamAtrAt tatsiddheH // 19 // 70. prema ? tenA uttaramA mAyArya he che tenuM kAraNa e che ke ekalA sAdhanathI ja anumAnanI siddhi thaI jAya che. (19) 71. dRSTAntarahitAtsAdhyAnyathAnupapattilakSaNAt 'sAdhanAt' anumAnasya sAdhyapratipattilakSaNasya bhAvAnna dRSTAnto'numAnAGgamiti / 71. tenuM kAraNa e che ke je sAdhana dRSTAnta rahita che paraMtu sAdhya sAthe anyathAnupapattino (avinAbhAvano) saMbaMdha dharAve che tenAthI ja anumAnanI (sAdhyanA jJAnanI) siddhi thaI jAya che, eTale dRSTAnta anumAnanuM aMga nathI. 72. sa hi sAdhyapratipattau vA avinAbhAvagrahaNe vA, vyAptismaraNe vopayujyeta ? / na tAvat prathamaH pakSaH, yathoktAdeva hetoH sAdhyapratipatterupapatteH / nApi dvitIyaH, vipakSe bAdhakAdevAvinAbhAvagrahaNAt / kiMca, vyaktirUpo dRSTAntaH / sa kathaM sAkalyena vyAtiM gamayet ? vyaktyantareSu vyAptyarthaM dRSTAntAntaraM mRgyam / tasyApi vyaktirUpatvena sAkalyena vyApteravadhArayitumazakyatvAdaparAparadRSTAntApekSAyAmanavasthA syAt / nApi tRtIyaH, gRhItasambandhasya sAdhanadarzanAdeva vyAptismRteH / agRhItasambandhasya dRSTAnte'pyasmaraNAt upalabdhipUrvakatvAt smaraNasyeti // 19 // Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 14 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 72. diSTAntano upayoga zuM che?] zuM dRSTAnta sAdhyanuM jJAna karavAmAM upayogI che ke avinAbhAvano nizcaya karavAmAM upayogI che ke pachI vyAptinuM smaraNa karavAmAM upayogI che? sAdhyanuM jJAna karavAmAM to tenI jarUrata nathI kAraNa ke pUrvokta lakSaNavALA sAdhanathI ja sAdhyanuM jJAna thaI jAya che. bIjo vikalpa paNa ghaTato nathI kAraNa ke vipakSamAM bAdhaka pramANathI ja avinAbhAvano nizcaya thaI jAya che. vaLI, dRSTAnta to vyaktirUpa hoya che, te saMpUrNapaNe (arthAt sarva dezanI, sarvakAlanI sarva vyaktionI) vyAptinuM nidarzaka kevI rIte banI zake? [A Azaya che- jayAM jayAM dhUma hoya che tyAM agni hoya che, jemake rasoIghara.' ahIM rasoIghara daSTAnta che. te vyaktirUpa che arthAt pote potAnA sudhI ja sImita che. temAM dhUma ane agni che e barAbara paraMtu tethI e to nirNaya na thaI zake ke traNa kAla ane traNa lokamAM jayAM paNa dhUma hoya tyAM agni hoya ja. jo vyaktirUpa dRSTAntathI vyAptinuM grahaNa na thaI zakatuM hoya to bIjI vyaktiomAM vyAptinuM grahaNa karavA mATe anya dRSTAnta zodhavuM paDaze ane anya daSTAnta paNa vyaktirUpa ja hovAnuM eTale te paNa saMpUrNapaNe vyAptinuM nizcAyaka nahi banI zake, eTale Ama anyAnya daSTAntonI apekSA banI ja raheze ane pariNAme anavasthAdoSa anivArya thaI paDaze. daSTAnta avinAbhAvanA smaraNamAM upayogI che e trIjo vikalpa paNa yogya nathI kAraNa ke jeNe avinAbhAvasaMbaMdhane grahaNa karelI che tene to sAdhananuM darzana thatAM ja vyAptinuM smaraNa thaI jAya che. tenAthI UlaTuM jeNe avinAbhAvasaMbaMdhanuM grahaNa karyuM nathI tene to dRSTAnnano prayoga karavA chatAM paNa avinAbhAvanuM (vyAptinuM) smaraNa thaI zakatuM nathI kAraNa ke smaraNa tenuM thAya che jenuM pahelAM grahaNa thayuM hoya. (19). 73. chattI sakSamIda vyAsavarNabhUmi para 73. AcArya daSTAntanuM lakSaNa kahe che dRSTAnta vyaktine dekhADavAnuM sthAna che. 20) 74. "1 rUti phUchato nAM 'vya:' kSitA "rzanam' para pratipAdanaM tasya 'bhUmiH' Azraya iti lakSaNam / 74. sUtragata "gha' ('te') sarvanAma daSTAnta mATe vaparAyuM che, daSTAnta lakSya che. vyAptinA svarUpanuM lakSaNa jaNAvI dIdhuM che. darzanano artha ahIM che "bIjAne darzAvavuM, bIjA samakSa pratipAdana karavuM te'. tenuM sthAna arthAt Azraya. Ama daSTAntanuM lakSaNa A che- daSTAnta te sthAna che jayAM bIjAne vyAmi dekhADAya che. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 215 75. nanu yadi dRSTAnto'numAnAGgaM na bhavati tarhi kimarthaM lakSyate ? / ucyate / parArthAnumAne bodhyAnurodhAdApavAdikasyodAharaNasyAnujJAsyamAnatvAt / tasya ca dRSTAntAbhidhAnarUpatvAdupapannaM dRSTAntasya lakSaNam / pramAturapi kasyacit dRSTAntadRSTabahirvyAptibalenAntarvyAtipratipattirbhavatIti svArthAnumAnaparvaNyapi dRSTAntalakSaNaM nAnupapannam // 20 // 75. zaMkA- jo dAnta anumAnanuM aMga na hoya to pachI tenuM lakSaNa zA mATe kaho cho? uttara- tenuM kAraNa e che ke parArthAnumAnamAM ziSyanA anurodhathI udAharaNane apavAda tarIke svIkAravAmAM Avela che ane udAharaNanuM kathana ja daSTAnta che, tethI dRSTAntanuM lakSaNa kahevuM ucita che. vaLI, koI koI pramAtAne dRSTAntamAM dekhelI bahirbAptinI sahAyatAthI antarthAptino bodha thAya che, A kAraNe svArthanumAnanA prasaMgamAM paNa daSTAntanuM lakSaNa kahevuM anucita nathI. (20) 76. taDhimAmA sa sAthaatharyApya thA para 76. have AcArya daSTAntanA bhedo kahe che- sAdharma ane vaidharma dvArA tenA be prakAra thAya che. (21) 77. sa dRSTAntaH 'sAdharmyaNa' anvayena 'vaidhahNa' ca vyatirekeNa bhavatIti dviprakAraH // 21 // 77. te daSTAnta sAdharma arthAt anvaya dvArA ane vaidharma arthAt vyatireka dvArA be prakAranuM che. [Ama daSTAntanA be bheda che-sAdharmaSTAnta ane vaidharmedaSTAnta.(21) 78. dharmaSTAnta vigate- sAdhanadharmaprayuktasAdhyadharmayogI sAdharmyadRSTAntaH // 22 // 78. AcArya sAdharmedAntane samajAve che - evI vyakti je sAdhanarUpa dharmavALI hovAnA kAraNe sAdhyarUpa dharmavALI che ja [arthAt evI vyakti jyAM sAdhanarUpa dharma hovAnA kAraNe sAdhyarUpa dharma paNa hoya ja]. te sAdharmedAnta che. (22) 79. sAdhanadharmeNa prayukto na tu kAkatAlIyo ya: sAdhyadharmastadvAn Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 'sAdharmyadRSTAntaH' / yathA kRtakatvenAnitye zabde sAdhye ghaTAdiH // 22 // 79. 'sAdhanarUpa dharma hovAnA kAraNe' (sAdhanadharmaLa pratyuttta:)A zabdonuM khAsa prayojana che. tenAthI kahevAyuM che ke kyAMka kAkatAlIyanyAye jyAM sAdhanadharma hoya tyAM sAdhyadharma maLI jAya to te sAdharmadaMSTAnta na kahevAya. paraMtu jyAM sAdhanadharma hovAnA kAraNe sAdhyadharma hoya te ja sAdharmadaSTAnta kahevAya. AnuM udAharaNa che-- 'zabda anitya che kAraNa ke te kRtaka che, jemake ghaTa.' ahIM ghaTa sAdharmyudaSTAnta che, kAraNa ke ghaTamAM sAdhanadharma (kRtakatva) hovAnA kAraNe sAdhyadharma(anityatva) che. (22) 80. vaidharmavRSTAnta vyApaTTe 216 sAdhyadharmanivRttiprayuktasAdhanadharmanivRttiyogI vaidhaZdraSTAnta: riphA 80. AcArya vaidharmadaSTAntanI vyAkhyA kare che-- evI vyakti je sAdhyarUpa dharmanA abhAvavALI hovAnA kAraNe sAdhanarUpa dharmanA abhAvavALI che ja [arthAt evI vyakti jyAM sAdhyarUpa dharma na hovAnA kAraNe sAdhanarUpa dharma nathI ja] te vaidharmadRSTAnta che. (23) 81. sAdhyadharmanivRttyA prayuktA na yathAkathaJcit yA sAdhanadharmanivRttiH tadvAn 'vaidharmyadRSTAntaH' yathA kRtakatvenAnitye zabde sAdhye AkAzAdiriti rA -sAdhanarUpa - 81. sAdhyarUpa dharma na hovAnA kAraNe -vinA kAraNa jema tema nahi dharmano je abhAva, te abhAvathI yukta vyakti vaidharmadaSTAnta che. tenuM udAharaNa che. 'zabda anitya che kAraNa ke te kRtaka che, je anitya nathI hotuM te kRtaka paNa nathI hotuM, jema ke AkAza' . ahIM AkAza vaidharmadaSTAnta che, kAraNa ke AkAzamAM sAdhyarUpa dharmanA (anityatAnA) abhAvanA kAraNe sAdhanarUpa dharmano(kRtakatAno) paNa abhAva che.(23) -- ityAcAryazrI hemacandraviracitAyAH pramANamImAMsAyAstadvRttezca prathamasyAdhyAyasya dvitIyamAhnikam // AcAryazrI hemacandraviracita pramANamImAMsA ane tenI vRttinA prathama adhyAyanuM dvitIya Atmika ahIM samApta thayuM. Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // atha dvitIyAdhyAyasya prathamamAhnikam // dvitIya adhyAyanuM prathama Aphrika 1. lakSitaM svArthamanumAnamidAnIM kramaprAptaM parArthamanumAnaM lakSayatiyathoktasAdhanAbhidhAnajaH parArtham // 1 // 1. svArthanumAnanuM lakSaNa jaNAvyA pachI have AcArya kramaprApta parArthAnumAnanuM lakSaNa kahe che-- pUrve jaNAvyA mujabanA sAdhananA kathanathI utpanna thanAro [samyagarthanirNaya] parArthAnumAna che. (1) 2. 'yathoham' nizcitasAdhyAvinAmAvaitakSAM yat 'sAdhanam' tasyAbhidhAnam / abhidhIyate parasmai pratipAdyate aneneti 'abhidhAnam' vacanam, tasmAjjAtaH samyagarthanirNayaH 'parArtham ' anumAnaM paropadezApekSaM sAdhyavijJAnamityarthaH // 1 // 2. 'yathokta' ('pUrve jaNAvyA mujabanuM') eTale potAnA sAdhya sAthe nizcita avinAbhAvasaMbaMdharUpa eka lakSaNa dharAvatuM sAdhana, AvA sAdhananuM abhidhAna. jenA dvArA bIjAne kahevAmAM Ave, jaNAvavAmAM Ave te vacana abhidhAna che. tevA sAdhananA abhidhAnathI (kathanathI) bIjAne (52ne) janmelo samyagarthanirNaya parArthAnumAna che. abhiprAya e che ke paropadezathI (bIjAnA kathanathI) utpanna thanAruM sAdhyanuM jJAna parArthAnumAna che. (1) 3. nanu vacanaM parArthamanumAnamityAhustatkathamityAha vacanamupacArAt // 2 // 3. aist - Ape parArthe kahevAmAM AvelA vacanane parArthAnumAna kahyuM che, kevI rIte ? AnA samAdhAnamAM AcArya kahe che-- to te Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 18 hemacandrAcAryakuta pramANamImAMsA vacana e to upacArathI parAthanumAna che. (2) 4. acetanaM hi vacanaM na sAkSAtpramitiphalaheturiti na nirupacaritapramANabhAvabhAjanam, mukhyAnumAnahetutvena tUpacaritAnumAnAbhidhAnapAtratAM prtipdyte| upacArazcAtra kAraNe kAryasya / yathoktasAdhanAbhidhAnAt tadviSayA smRtirutpadyate, smRtezcAnumAnam, tasmAdanumAnasya paramparayA yathoktasAdhanAbhidhAnaM kAraNam, tasmin kAraNe vacane kAryasyAnumAnasyopacAraH samAropaH kriyate / tataH samAropAt kAraNaM vacanamanumAnazabdenocyate / kArye vA pratipAdakAnumAnajanye vacane kAraNasyAnumAnasyopacAraH / vacanamaupacArikamanumAnaM na mukhyamityarthaH / 4. vacana acetana (jaDa) che. tethI te pramitirUpa phaLanuM sAkSAt kAraNa nathI, pariNAme te mukhyapaNe nirupacarita) pramANa banI zake nahi paraMtu mukhya anumAnanuM te vacana kAraNa hovAthI temAM gauNapaNe "anumAna'zabdavAcyatAnI pAtratA Ave che. ahIM kAraNamAM kAryano upacAra (Aropa) che. pUrve jaNAvyA mujabanA sAdhananA vacanathI tadviSayaka smRti (arthAt sAdhyAvinAbhAvavALA sAdhananI smRti) janme che, te smRtithI anumAna janme che, tethI pUrve jaNAvyA mujabanA sAdhananuM vacana (abhidhAna) paraMparAthI anumAnanuM kAraNa che, te kAraNarUpa vacanamAM kAryarUpa anumAnano upacAra (samAropa) karavAmAM Ave che. te upacAra(samAropa)ne lIdhe kAraNarUpa vacana "anumAna' zabdanuM vAcya bane che. athavA kAryamAM arthAt pratipAdaka vyaktinA svArthanumAnathI utpanna thayelA vacanamAM kAraNarUpa anumAnano upacAra (Aropa) karavAmAM Ave che. vacana gauNa arthamAM anumAna che, mukhya arthamAM nathI. 5. iha ca mukhyArthabAdhe prayojane nimitte copacAra: prvrtte| tatra mukhyo'rthaH .- sAkSAtpramitiphalaH samyagarthanirNayaH pramANazabdasamAnAdhikaraNasya parArthAnumAnazabdasya, tasya bAdhA, vacanasya nirNayatvAnupapatteH / prayojanam anumAnAvayavAH pratijJAdaya iti zAstre vyavahAra eva, nirNayAtmanyanaMze tadvyavahArAnupapatteH / nimittaM tu nirNayAtmakAnumAnahetutvaM vacanasyeti // 2 // ta tha ArA 5. jayAre mukhyArtha bAdhita thato hoya, kaMIka prayojana hoya ane kaMIka nimitta hoya tyAre upacAra pravRtta thAya che yA upacAra karavAmAM Ave che. "pramANa' zabda sAthe Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 219 samAnAdhikaraNatA dharAvatA parArthAnumAna' zabdano mukhya artha A che - pramitirUpa phalane sAkSAta utpanna karanAra samyagarbhanirNaya. A mukhyArthamAM bAdhA che kAraNa ke vacana jaDarUpa hoI tenAmAM nirNayapaNuM (nizcayAtmaka jJAnapaNuM) ghaTatuM nathI. prayojana A che - zAstramAM pratijJA vagerene anumAnanA avayavo kahyA che. paraMtu anumAna to nirNayarUpa (nirNayAtmaka jJAnarUpI che ane nirNayane aMzo (avayavo) hoya nahi. tethI jo anumAnane vacanarUpa na mAnIe to zAstrakathana ghaTe nahi. eTale zAstrakathana ghaTAvavAnuM ahIM prayojana che. nimitta A che - vacana nirNayAtmaka anumAnanuM kAraNa che, e nimitta che. [ahIM upacArArtha (gauNArtha) mukhArthanuM kAraNa che, temanI vacce kAryakAraNabhAva che, A saMbaMdha nimitta che]. (2) - te (parAthanumAna) be prakAranuM che. (3) 6. "tad' vavanAtma parArthonumAna "dhA' dikaram rUA 6. ahIM "te sarvanAma vacanAtmaka parArthAnumAna mATe vaparAyuM che. tenA be bheda che. (3) 7. prAmeTTi tathopapattyanyathAnupapattibhedAt // 4 // 7. AcArya te be prakAro arthAtu bhedo jaNAve che- tathopapatti ane anyathoDapatti be bhedo che. (4) 8. 'tathA' sacce satyeva '31pattiH' sAdhanacetye: prAra: "anyathA' sAdhyAbhAve 'anupapattiH' ceti dvitIyaH prakAraH / yathA agnimAnayaM parvataH tathaiva dhUmavattvopapatteH, anyathA dhUmavattvAnupapattervA / etAvanmAtrakRtaH parArthAnumAnasya bhedo na pAramArthikaH sa iti bhedapadena darzayati // 4 // 8. tathA arthAt sAdhya hoya to ja sAdhananuM hovuM (upapatti), A tathopapattirUpa eka prakAra thayo. anyathA arthAt sAdhyanA abhAvamAM sAdhananuM na hovuM (anupapatti), A anyathAnupapattirUpa bIjo prakAra thayo. kramathI udAharaNo-A parvata agnimAna che kAraNa ke agnimAna hoya to ja te dhUmavAna hoI zake. (A tathoDapattinuM udAharaNa che). agnimAna na hoya to dhUmavAna na hoI zake. (A anyathAnupapattinuM udAharaNa che.) parArthAnumAnanA je be bhedo jaNAvyA temanI vacce ATaluM ja antara che, koI pAramArthika attara nathI. A vastu "bheda' zabdathI darzAvI che. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 20 hemacandrAcAryakata pramANamImAMsA 9. patidevITiM- nAnayostAtparye bhedaH // 5 // 9. A ja vAtane AcArya jaNAve che- A be bhedanA tAtparyamAM koI bheda nathI. (5) 10. "ra' "mano ' tathopapajyavathA5pattioDa prayopaBro: "tAtparve' "yatvara: adraH sa zabdArtha:' rUtyevaMtane tatparatve, "meH 'vizeSa: ! etaduktaM bhavati anyadabhidheyaM zabdasyAnyatprakAzyaM prayojanam / tatrAbhidheyApekSayA vAcakatvaM bhidyate, prakAzyaM tvabhinnam, anvaye kathite vyatirekagatirvyatireke cAnvayagatirityubhayatrApi sAdhanasya sAdhyAvinAbhAvaH prakAzyate / na ca yatrAbhidheyabhedastatra tAtparyabhedo'pi / nahi pIno devadatto divA na bhuGkte, pIno devadatto rAtrau bhuGkte ityanayorvAkyayorabhidheyabhedo'stIti tAtparyeNApi bhettavyamiti bhAvaH // 5 // 10. tathoDapatti ane anyathAnupapatti A be prayoganA prakAro che. temanA tAtparyamAM koI bheda nathI, vizeSa nathI. tAtparya eTale zabdano artha te che je prakRSTapaNe abhipreta che" A niyama mujaba Avo prakRSTapaNe abhipreta artha. kahevAnI matalaba e ke zabdano vAcya artha alaga hoya che ane zabdano prakAzya artha eTale prayojanArtha alaga hoya che. ahIM vAcyArthanI apekSAe vAcakano bheda che paraMtu prakAzya (prayojana ke Azaya) to eka ja che. anvayane (tathoDapattine) kahevAmAM AvatAM vyatirekanuM (anyathAnupapattinuM) jJAna thaI ja jAya che. ane vyatirekane kahevAmAM AvatAM anvayanuM jJAna thaI ja jAya che. anvaya ane vyatireka bannenuM prayojana to eka ja che - sAdhya sAthe sAdhanano avinAbhAva pradarzita karavo. [anvayano vAcya vidhi che ane vyatirekano vAcya niSedha che.] paraMtu evuM jarUrI nathI ke jayAM vAcyabheda hoya tyAM tAtparyabheda paNa hovo ja joIe. "jADiyo devadatta divase bhojana karato nathI" ane "jADiyo devadatta rAte bhojana kare che. A be vAkyonA vAcyamAM bheda che eTale temanuM tAtparya juduM ja hovuM joIe evuM nathI. temanA tAtparyamAM bheda nathI paNa eka ja che. (pa) 11. tAtparyAe caitra mahi- Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 2 1 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda mata va noma prayoga: dA 11. tAtparya eka hovAnuM phaLa AcArya jaNAve che- tethI ja banneno prayoga karavAmAM nathI Avato. (6) 12. yata pava nAno tAtparve kheH "gata va nomayo:' tathA pUjyathaanuppttyoryugpt 'prayogaH' yuktaH / vyAptyupadarzanAya hi tathopapattyanyathAnupapattibhyAM hetoH prayogaH kriyate / vyAptyupadarzanaM caikayaiva siddhamiti viphalo dvayoH prayogaH / yadAha "hetostathopapattyA vA syAtprayogo'nyathApi vA / dvividho'nyatareNApi sAdhyasiddhirbhavediti // " [nyAyA. 17] 12. tathoDapatti (anvaya) ane anyathAnupapatti (vyatireka) bannenA tAtparyamAM bheda nathI eTale ja banneno eka sAthe prayoga karavo ucita nathI. tathoDapatti ane anyathAnupapatti e benA dvArA hetuno prayoga karavAnuM prayojana vyAptine darzAvavAnuM che. paraMtu vyaktine darzAvavAnuM prayojana to A bemAMthI koI ekanA prayoga dvArA siddha thaI jAya che. tethI banneno prayoga karavo niSphala che. kahyuM paNa che, "hetuno prayoga tathoDapatti ke anyathAnupapatti dvArA thAya che. Ama hetuno prayoga vidha che. paraMtu tathoDapatti ane anyathAnupapatti A bemAMthI koI paNa ekanA prayogathI sAdhyanI siddhi thaI jAya che."nyiAyAvatAra, 17] (6) 13. nanu yadyekenaiva prayogeNa hetorvyAptyupadarzanaM kRtamiti kRtaM viphalena dvitIyaprayogeNa; tarhi pratijJAyA api mA bhat prayogo viphalatvAt / nahi pratijJAmAtrAt kazcidarthaM pratipadyate, tathA sati hi vipratipattireva ne syAdityAha viSayopadarzanArthaM tu pratijJA // 7 // 13. zaMkA - jo bemAMthI koI ekanA prayogathI ja hetunI sAdhya sAthenI vyApti darzAvavAI jAya che eTale bIjAno vyartha prayoga karavAnI jarUrata nathI to niSphaLa (vyartha) hovAnA kAraNe ja pratijJAno prayoga na thAo arthAt pratijJAno prayoga na karavo joIe. pratijJAmAtrathI koI paNa vyaktine koI paNa anumeya arthanuM jJAna (nigamanarUpa nirNayAtmaka jJAna) thaI nathI jatuM. ane jo anumeya arthanuM jJAna pratijJAmAtrathI thaI Jain Ed17 tion International Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 22 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jatuM hoya to pachI koI vivAda ja na rahe. A zaMkAnuM samAdhAna AcArya kare che- pratizata viSayane zakviA mATe [prayovI Ime]. (7) 14. 'viSayaH' yatra tathopapattyAnyathAnupapattyA vA hetuH svasAdhyasAdhanAya prArthyate, tasya 'upadarzanam' parapratItAvAropaNaM tadarthaM punaH 'pratijJA' prayoktavyeti zeSaH / 14. viSaya te che jyAM tathoDapatti yA anyAthAnupapatti dvArA potAnA sAdhyane siddha karavA mATe hetune prArthanAmAM Ave che. te viSayane darzAvavA, bIjAne jaNAvavA, samapratizAnI prayoga 2vo me. sUtramA 'prayo4vI me (prayoktavyA)' e zabdo umeravA. [eTale sUtrano pUro artha thaze-pratijJA viSayane darzAvavA mATe prayojavI joIe.] _15. ayamarthaH-parapratyAyanAya vacanamuccArayatA prekSAvatA tadeva pare bodhayitavyA ya(bhutsante / tathAsatyanena bubhutsitAbhidhAyinA pare bodhitA bhavanti / na khalvazvAn pRSTo. gavayAn bruvANaH praSTuravadheyavacano bhavati / anavadheyavacanazca kathaM pratipAdako nAma ? / yathA ca zaikSo bhikSuNAcacakSe --bhoH zaikSa, piNDapAtamAhareti / sa-evamAcarAmItyanabhidhAya yadA tadarthaM prayatate tadA'smai kudhyati bhikSuH-AH ziSyAbhAsa bhikSukheTa, asmAnavadhIrayasIti vibruvANaH / evamanityaM zabdaM bubhutsamAnAya anityaH zabda iti viSayamanupadarthya yadeva kiJciducyate-kRtakatvAditi vA, yat kRtakaM tadanityamiti vA, kRtakatvasya tathaivopapatteriti vA, kRtakatvasyAnyathAnupapatteriti vA, tat sarvamasyAnapekSitamApAtato'sambaddhAbhidhAnabuddhyA; tathA cAnavahito na borbumarhatIti / 15. bhAzayamAcha-bhImAne bodha 4211 mATe vayano ayyArata muddhimAna puruSe temane teno ja bodha karAvavo joIe jeno bodha karavA teo icchatA hoya. ema karIne, bodha icchatI vyaktio prati vacana bolanAro te puruSa te vyaktione bodha pamADI zake che. bIjAo te puruSane azva vize pUche ane te gavaya viSe uttaramAM bolavA mAMDe to bIjAo tenAM vacano tarapha dhyAna ja na Ape. bIjAo tenAM vacano tarapha dhyAna ja na Ape to te pratipAdaka(bodha karAvanAro) zeno ? udAharaNArtha, eka bhikSu potAnA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 223 ziSyane kahe che "AhArapANI laI Ava.' pelo ziSya lAvuM ema jaNAvyA vinA ja jyAre tene mATe prayatna kare che tyAre bhikSu tenA upara krodha kare che ane kahe che, "are ziSyAbhAsa ! nIca bhikSu! tuM amArI avahelanA kare che?' tevI ja rIte, je vyakti zabdanI anityatAno bodha karavA icche che tenI AgaLa "zabda anitya che' e pramANe viSayadarzAvyA vinA ja pratipAdakapa je te kahevA mAMDe jema ke "kRtaka hovAnA kAraNe ke "je kRtaka hoya che te anitya hoya che ke "kAraNa ke AvuM hotAM ja kRtakatA hoya che ke kAraNa ke kRtakatA anyathA saMbhavatI nathI' ityAdi to A badhAM vAkyo tene mATe anapekSita che kAraNa ke ApAtataH te badhAM vAkyo tene asaMbaddha (aprAsaMgika) pratIta thAya che ane enA pariNAme te A badhAM vAkyo pratye dhyAna Apato nathI ane bodha prApta karavAnI yogyatA te pAmato nathI (bodha pAmato nathI.).. 16. gat tat sarvanityaM yathA para, kRta zabdata vanamarthasaamrthy naivApekSitazabdAnityatvanizcAyakamityavadhAnamatreti cet na, parasparAzrayAt / avadhAne hi satyato'rthanizcayaH, tasmAccAvadhAnamiti / na ca parSatprativAdinau pramANIkRtavAdinau yadetadvacanasambandhAya prayatiSyete / tathAsati na hetvAdyapekSeyAtAm, tadvacanAdeva tadarthanizcayAt / anityaH zabda iti tvapekSite ukte kuta ityAzaGkAyAM kRtakatvasya tathaivopapatteH kRtakatvasyAnyathAnupapattervetyupatiSThate, tadidaM viSayopadarzanArthatvaM pratijJAyA rUti IIchA 16. "je kRtaka hoya che te badhAM anitya hoya che, jemake ghaTa, ane zabda kRtaka che' A pramANenuM vacana arthasAmarthyathI ja apekSita zabdAnitvanuM nizcAyaka che eTale avadhAna ahIM che ja evuM kahI zakAya nahi kAraNa ke temAM parasparAzrayadoSa che. te parasparAzrayadoSa A pramANe Ave che-avadhAna hotAM vacanathI arthano nizcaya thAya ane arthanizcaya thatAM avadhAna thAya. vaLI, parSata(pariSadu, sabhA) ane prativAdIe vAdIne pramANa tarIke svIkArI lIdho nathI ke jethI karIne teo tenAM vacanono tArkika saMbaMdha zodhavA prayatna kare ane Ama yogya avadhAnanA abhAvanI zaMkAne koI avakAza na rahe.] AvuM hoya to parSata ane prativAdI hetu vagerenI apekSA nahi rAkhe kAraNa ke vAdInA vacanamAtrathI (vAdInA svapakSanA yA svamatanA vidhAnamAtrathI) ja temane te vacananA arthano (arthanI satyatAno) nizcaya thaI jAya. [paraMtu AvuM che ja nahi. paristhiti sAva judI ja che.] jayAre "zabda anitya che e apekSita nirNayane Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA (nigamanane)pratijJA tarIke kahevAmAM Ave che tyAre 'teno sAdhaka hetu kyo?' evI AzaMkA thatAM 'anityatva hoya to ja kRtakatva ghaTe' athavA 'kRtakatva anyathA (anityatva vinA) na ghaTe' evuM vacana AzaMkAnA uttaramAM rajU karavAmAM Ave che. tethI viSayane darzAvavAnuM A prayojana pratijJAvacananI AvazyakatA jaNAve che. (7) 224 17. nanu yat kRtakaM tadanityaM yathA ghaTaH, kRtakazca zabda ityukte gamyata etad anityaH zabda iti, tasya sAmarthyalabdhatvAt, tathApi tadvacane punaruktatvaprasaGgAt, "arthAdApannasya svazabdena punarvacanaM punaruktam" [nyAyasU. 5. 2. 15] / Aha ca- " DiNDikarAgaM parityajyAkSiNI nimIlya cintaya tAvat kimiyatA pratItiH syAnna veti, bhAve kiM prapaJcamAlayA" [hetu.. ra. 2] tyAra gamyamAnatve'pi sAdhyadharmAdhArasandehApanodAya dharmiNi pakSadharmopasaMhAravat tadupapattiH // 8 // - 17. aist je hoya che te anitya hoya che, jemake ghaTa, zabda paNa kRtaka kRtaka che' eTaluM kahetAM ja 'zabda anitya che' e nigamananuM jJAna thaI jAya che kAraNa ke te sAmarthyathI ja (arthAt pratijJAvacananA prayoga vinA ja) prApta thaI jAya che, tema chatAM paNa jo 'zabda anitya che' ema pratijJAvacana dvArA zabdomAM kahevAmAM Ave to punaruktidoSanI Apatti Ave. kahyuM paNa che, "je vAta arthanA sAmarthyathI jJAta thaI gaI hoya tene tenA vAcaka zabdo dvArA punaH kahevI te punarukti che" [nyAyasUtra 5.2.15]. boddha tArkika dharmakIrtie kahyuM paNa che, "mUrkhanI jema khoTo virodha karavA mATe baDabaDATa karavAmAM rAga rAkhavAnuM choDI be AMkho baMdha karI zAMtithI vicAro ke ame jeTalA avayavovALo nyAyaprayoga rajU karyo che teTalAthI ja [nigamananI] pratIti thAya che ke nahi. jo thatI hoya to pachI [pratijJAvacanano prayoga karI] vistAra karavAthI zo lAbha ?' [hetubindu,pariccheda 1]. A bauddha zaMkAnA uttaramAM AcArya kahe che-- jema sAdhanarUpa dharmano pakSarUpa dharmImAM upasaMhAra karavAmAM Ave che tema sAdhyarUpa dharmanA AdhAra aMgenA zakya saMdehanuM nirAkaraNa karavA mATe arthasAmarthyathI [nigamananuM] jJAna thaI jatuM hovA chatAM pratijJA [tarIke tenuM pUrvavacana] ghaTe che, ucita che. (8) 18. sAdhyameva dharmastasyAdhArastasya sandehastadapanodAya - yaH kRtakaH so'nitya ityukte'pi dharmiviSayasandeha eva- kimanityaH zabdo ghaTaye veti ?, Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda tannirAkaraNAya gamyamAnasyApi sAdhyasya nirdezo yuktaH, sAdhyadharmiNi sAdhanadharmAvabodhanAya pakSadharmopasaMhAravacanavat / yathA hi sAdhyavyAptasAdhanadarzanena tadAdhArAvagatAvapi niyatadharmisambandhitApradarzanArthaM kRtakazca zabda iti pakSadharmopasaMhAravacanaM tathA sAdhyasya viziSTadharmisambandhitAvabodhanAya pratijJAvacanamapyupapadyata eveti // 8 // 18 'je kRtaka hoya te anitya hoya' Ama kahevA chatAM dharmInA (pakSanA) vize saMdeha rahe che ja ke zuM zabda anitya che ke ghaTa ? zemAM anityatA siddha karavAmAM AvI rahI che? eTale sAdhyarUpa dharmanA AdhAra saMbaMdhI saMdehane dUra karavA mATe [nigamanakAle] arthasAmArthyathI [pakSamAM] sAdhya jaNAI jatuM hovA chatAM [pUrve] sAdhyano pakSamAM nirdeza karavo ucita che arthAt pratijJAvacanaprayoga ucita che, jema pakSamAM (sAdhyadharmImAM) sAdhanarUpa dharmano bodha karAvavA pakSadharmopasaMhAra (upanayavacanaprayoga) ucita che. jema 'je kRtaka hoya te anitya hoya' e rItanA sAdhya sAthenA avinAbhAvasaMbaMdhavALuM sAdhana darzAvavAthI sAdhananA AdhAranI (sAmAnyapaNe) pratIti thatI hovA chatAM niyata pakSa (pakSavizeSa) sAthe sAdhanano saMbaMdha darzAvavA mATe 'ane zabda mRtaka che' e mujabano pakSadharmopasaMhAravacanano (upanayavacanano) prayoga ucita che, ghaTe che tema sAdhyano niyata pakSa (pakSavizeSa) sAthe saMbaMdha darzAvavA mATe pratijJAvacanaprayoga paNa ucita che, ghaTe che (8) 225 - 19. nanu prayogaM prati vipratipadyanta vArinaH, tAhi - pratijJAhetudaahrnnaaniiti tryavayavamanumAnamiti sAGkhyAH / sahopanayena caturavayavamiti mImAMsakAH / saha nigamanena paJcAvayavamiti naiyAyikAH / tadevaM vipratipattau kIdRzo'numAnaprayoga ityAha tAvAn prekSaprayogaH ||JI 19. zaMkA -- anumAnaprayoganA aMge vAdIomAM matabheda che, jema ke sAMkhyonA mate pratijJA, hetu ane udAharaNa e traNa ja anumAnanA avayavo che, mImAMsakonA mate pUrvokta traNa sAthe upanaya maLIne cAra avayavo che, naiyAyikonA mate A cAra sAthe nigamana maLIne pAMca avayavo che. A jAtano matabheda che tyAre prazna thAya che ke anumAnaprayoga kevo mAnavo joIe ? arthAt keTalA avayavovALo anumAnaprayoga mAnavo joIe ? AnA utta2mAM AcArya kahe che-- Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jene bodha karAvavAno hoya te vyakti buddhimAna hoya to ATalo anumAnaprayoga pUrato che. (9) 20. 'etAvAn' eva yaduta tathopapattyAnyathAnupapattyA vA yuktaM sAdhanaM pratijJA ca / 'prekSAya' prekSAvate pratipAdyAya tadavabodhanArthaH 'prayogaH ' na tvadhiko yathAhuH sAGkhyAdayaH, nApi hIno yathAhuH saugatAH - "viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH [pramALavA. 2.28] vRtti / / .!! - 226 20. 'ATalo' ja eTale tathopatti athavA anyathAnupapattithI yukta sAdhana ane pratijJA ATalo ja prayoga buddhimAna bodhya (pratipAdya) vyaktine bodha karAvavA mATe pUrato che. sAMkhya AdinI jema AnAthI vadhAre prayoga (vadhAre avayavovALo anumAnaprayoga) na karavo joIe ke na to bauddhonI jema AnAthI ocho prayoga karavo joIe. boddho to kahe che, "vidvAnone mATe ekalA hetuno ja prayoga karavo joIe" [pramANavArtika, 1.28].(9) ?? 21. nanu parArthapravRttaiH kAruNikairyathAkathaJcit pare pratibodhayitavyA nAsadvyavasthopanyAsairamISAM pratibhAbhaGgaH karaNIyaH, tatkimucyate etAvAn prekSaprayogaH ?, ityAzaGkaya dvitIyamapi prayogakramamupadarzayatibodhyAnurodhAt pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni paJcApi // 10 // 21. gist paropakAra karavAmAM pravRtta karuNALu puruSoe je koI rIta/paddhati anukULa hoya tenAthI bIjAone bodha pamADavo joIe, khoTI paddhatine (vyavasthAne) prayojI temanI samajavAnI prakriyAmAM gUMcavADo Ubho na karavo joIe. to pachI tame zA mATe evuM kaho cho ke buddhimAna bodhya vyaktine mATe ATalo ja (ATalA ja avayavovALo) anumAnaprayoga karavo joIe ? ---------- AvI AzaMkA UbhI karI AcArya khuda bIjo prayogakrama paNa darzAve che bodhya vyakitane (arthAt tenI kakSAne) dhyAnamAM rAkhIne pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya ane nigamana e pAMceno (pAMce avayavono) paNa prayoga karavo joIe.(10) 22. 'vodhya:' ziSyastasya 'anurodhaH' tavabodhanapratijJApAratAM tasmAt, pratijJAdInI paJcApi prayoktavyAni / etAni cAvayavasaJjJayA procyante / yadakSapAdaH "pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH " [ nyAyasU. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 227 1.1.32] iti / 'api' zabdAt pratijJAdInAM zuddhayazca paJca bodhyAnurodhAt prayoktavyAH / yacchrIbhadrabAhusvAmipUjyapAdAH " katthai paJcAvayavaM dasahA vA savvahA Na paDikuTTaM ti // " [za. ni. 0] 22. bodhya eTale ziSya. teno anurodha eTale tene bodha karAvavAnI potAnI pratijJAthI (saMkalpathI) baMdhAyelA hovuM te, A baMdhananA kAraNe pratijJA vagere pAMceno paNa prayoga karavo joIe. A pAMcane 'avayava' nAma apAyuM che. akSapAde paNa temane avayavo kahyA che jema ke 'pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya ane nigamana avayavo che' [nyAyasUtra, 1.1.32]. hemacandra sUtramAM 'Japi' ('paNa') zabda mUkIne jaNAvyuM che ke ziSyanI kakSAne dhyAnamAM laIne AvazyakatA hoya to pratijJA vagerenI pAMca zuddhiono paNa (arthAt pAMca zuddhio sAthe dasa avayavono paNa) prayoga karavo joIe. pUjyapAda zrImad bhadrabAhusvAmIe kahyuM che, "kyAMka kyAMka pAMca avayavovALuM ke dasa avayavovALuM paNa 52rthAnumAna hoya che. teno sarvathA niSedha nathI ka2vAmAM Avyo." [dazavaikAlikaniryukti, 50]. (10) 23. taMtra pratijJAyA nakSaLamAda-- mAdhyanirdezaH pratijJA zAztA 23. AcArya pratijJAnuM lakSaNa kahe che-- sAdhyano nirdeza karavo pratijJA che. (11) 24. sAdhyaM siSAdhayiSitadharmaviziSTa dharmI, nirdizyate aneneti nirdezo vacanam, sAdhyasya nirdezaH 'sAdhyanirdeza: ' 'pratijJA' pratijJAyate 'nayeti kRtvA, yathA ayaM pradezo'gnimAniti // 11 // 24. jene siddha karavAnI icchA hoya te dharmathI viziSTa dharmI sAdhya che. te sAdhyano jenAthI nirdeza karavAmAM Ave te vacana pratijJA che. pratijJA te che jenA dvArA pratijJA karavAmAM Ave che, saMkalpa karavAmAM Ave che. tenuM udAharaNa che. -A pradeza agnimAna che. [ahIM agnimattva dharma siddha karavAnI icchA che ane te dharmathI yukta dharmI 'A pradeza che.' A rIte sAdhya dharma yukta dharmAnuM kathana pratijJA che. A pradezamAM agnimattva dharmane siddha karavAnI pratijJA yA saMkalpa paNa pratijJAthI jAhera thAya che.] (11) Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 hemacandrAcArya kRta pramANamImAMsA 25. hetuM lakSayati - sAdhanatvAbhivyaJjakavibhaktyantaM sAdhanavacanaM hetuH // 12 // 25. ve mAyA tunuM lakSa cha sAdhanatvane pragaTa karanArI vibhakti jene aMte lAgelI hoya evuM sAdhanavacana hetu che. (12) 26. sAdhanatvAbhivyaJjikA vibhaktiH paJcamI tRtIyA vA tadantam, 'sAdhanasya' uktalakSaNasya 'vacanam' hetuH / dhUma ityAdirUpasya hetutvanirAkaraNAya prathamaM padam / avyAptavacanahetutvanirAkaraNAya dvitIyamiti / sa dvividhastathopapattyanyathAnupapattibhyAm, tadyathA dhUmasya tathaivopapattedhUmasthAnyathAnupapatterveti // 12 // ___ 26. sAdhanatyane pragaTa 42nArI vimati pAyabhAtrI che. mAlemAthI gaI eka vibhaktivALuM tathA pUrve jaNAvelA lakSaNavALA sAdhananuM kathana(vacana) hetu che. dhUma' ityAdi AkAravALo hetuM nathI. tenI vyAvRtti karavA mATe paheluM pada ('sAdhanatvAbhivyaMjakavibhakatyanta') che. sAdhya sAthe jeno avinAbhAvasaMbaMdha (vyAptisaMbaMdha) na hoya tenuM vacana hetu nathI eTale tenuM nirAkaraNa karavA mATe bIjuM pada ("sAdhanavacana') che. Avo hetu tathoDapatti ane anyathAnupapattinA bhedathI be prakArano che jemake "kAraNa ke agni hoya to ja dhUma hoya che (tathoDapatti)" ane "kAraNa ke agninA samAvamA dhUma hoto nathI 4 (anyathAnu55tti)'. (12) 27. udAharaNaM lakSayati dRSTAntavacanamudAharaNam // 13 // 27. ve AyA 25nu sakSa9 mAcha dRSTAntanu vayana (vidhAna) St29 // cha. (13) 28. 'dRSTAntaH' uktalakSaNastatpratipAdakaM 'vacanam' 'udAharaNam' tadapi dvividhaM dRSTAntabhedAt / sAdhanadharmaprayuktasAdhyadharmayogI sAdharmyadRSTAntastasya vacanaM sAdhodAharaNam, yathA yo dhUmavAn so'gnimAn yathA mahAnasapradezaH / sAdhyadharmanivRttiprayuktasAdhanadharmanivRttiyogI vaidharmyadRSTAntastasya vacanaM Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 229 vaidhodAharaNam, yathA yo'gninivRttimAn sa dhUmanivRttimAn yathA jalAzayapradeza iti // 13 // 28. daSTAntanuM lakSaNa pahelAM jaNAvI dIdhuM che, daSTAntane jaNAvanAruM vacana udAharaNa che. daSTAntanA be bheda hovAthI udAharaNanA paNa be bheda che. sAdhanarUpa dharmanA hovAnA kAraNe je sAdhyarUpa dharmavALuM hoya te sAdharmedaSTAnta che ane tene jaNAvanAruM vacana sAdharmedAharaNa che, jema ke "je je dhUmavAna hoya che te agnimAna hoya che, jema ke rasoIghara. je sAdhyarUpa dharmano abhAva hovAnA kAraNe sAdhanarUpa dharmanA abhAvavALuM hoya te vaidharmedaSTAnta che ane tene jaNAvanAruM vacana vaidharmoharaNa che, jema ke "je je agninA abhAvavALo hoya che te dhUmanA abhAvavALo hoya che, jema ke jalAzayapradeza." (13) 29. upanayanakSAmA-- dharmiNi sAdhanasyopasaMhAra upanayaH // 14 // 29. have AcArya upanayanuM lakSaNa jaNAve che- dharmImAM (pakSamAM) sAdhanarUpa dharmane lAvIne joDavo (arthAt sAdhanarUpa dharmano upasaMhAra karavo) upanaya che. (14) 30. dRSTAntarmiNi visRtasya sAdhanadharmasya sAdhyadharmiNi yaH 'upasaMhAraH' saH 'upanayaH' upasaMhiyate'nenopanIyate'neneti vacanarUpaH, yathA dhUmavAMzcAyamiti // 14 // 30. daSTAntarUpa dharmIomAM (arthAt sapakSomAM) phelAIne paDelA sAdhanarUpa dharmane ekatra karI dharmImAM (pakSamAM) mUkavo/joDavo (upasaMhAra karavo) upanaya che. je vacana dvArA upasaMharaNa yA upanayana karavAmAM Ave te upanaya che, jema ke "ane A (parvata) dhUmavAna che." 31. nigamane nakSayati- sAdhyI nivAmAnam zo 31. have AcArya nigamananuM lakSaNa kahe che - [dharmImAM (pakSamAM)] sAdhyarUpa dharmane joDavo (arthAt sAdhyarUpa dharmano upasaMhAra karavo) e nigamana che. (15) Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 32. sAdhyadharmasya dharmiNyupasaMhAro nigamyate pUrveSAmavayavAnAmartho'ne neti 'nigamanam', yathA tasmAdagnimAniti / 230 32. sAdhya35 dharmano dharmAmAM (pakSamAM ) upasaMhAra nigamana che. pUrva avayavonA Azayone(abhiprAyone) eka sthAne je vacana pragaTa kare che te nigamana che, jema ke 'tethI khA agnimAna che. ' 33. ete nAntarIyakatvapratipAdakA vAkyaikadezarUpAH paJcAvayavAH / eteSAmeva zuddhayaH paJca / yato na zaGkitasamAropitadoSAH paJcApyavayavAH svAM svAmanAdInavAmarthaviSayAM dhiyamAdhAtumalamiti pratijJAdInAM taM taM doSamAzaGkaya tatparihArarUpAH paJcaiva zuddhayaH prayoktavyA iti dazAvayavamidamanumAnavAkyaM bodhyAnurodhAt prayoktavyamiti ||15|| -------------- 33. parArthAnumAnarUpa vAkyanA aMzarUpa A pAMca avayavo nAntarIyakatvanA (avinAbhAvanA) pratipAdaka che. [te pAMca avayavo A pramANe che - (1) 'parvatamAM agniche.' (pratijJA). (2) 'arA parvatamAM dhUma che.' (hetu). (3) 'bhyAM bhyAM ghUma hoya che tyAM agni hoya che, jema ke rasoIghara.' (udAharaNa). (4) 'A parvatamAM dhUma che.' (upanaya) (4) 'tethI A parvatamA agni che.' (nigamana) ] sa 4 pAMya avayavonI pAMca zuddhio che kAraNa ke A pAMca avayavomAM doSanI AzaMkA hoya ke doSanuM AropaNa karavAmAM AvyuM hoya to te avayavo potapotAnA arthaviSayaka nirdoSa ane nizcita jJAna utpanna na karI zake. tethI ja A pAMca avayavomAM te te doSanI AzaMkA karI te doSano parihAra karavo joIe. A doSaparihArarUpa pAMca ja zuddhiono vacanaprayoga karavo joIe. Ama ziSyanI kakSAne dhyAnamAM laI dasa avayavovALuM A anumAnavAkya prayojavuM joIe. (15) 34. iha zAstre yeSAM lakSaNamuktaM te tallakSaNAbhAve tadAbhAsAH suprasiddhA eva / yathA pramANasAmAnyalakSaNAbhAve saMzayaviparyayAnadhyavasAyAH pramANAbhAsAH, saMzayAdilakSaNAbhAve saMzayAdyAbhAsAH, pratyakSalakSaNAbhAve pratyakSAbhAsam, parokSAntargatAnAM smRtyAdInAM svasvalakSaNAbhAve tattadAbhAsatetyAdi / evaM hetUnAmapi svalakSaNAbhAve hetvAbhAsatA sujJAnaiva / kevalaM hetvAbhAsAnAM saGkhyAniyamaH prativyaktiniyataM lakSaNaM ca neSatkarapratipattIti tallakSaNArthamAha Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda asiddhaviruddhAnaikAntikAstrayo hetvAbhAsAH // 16 // 34. A zAstramAM jemanuM je lakSaNa kahevAmAM AvyuM che teo te lakSaNanA abhAvamAM suprasiddha tadAbhAso ja banI jAya che, jema ke pramANasAmAnyanA lakSaNanA abhAvamAM saMzaya, viparyaya ane anadhyavasAya pramANAbhAsa che; saMzaya AdinA lakSaNanA abhAvamAM saMzayAdiAbhAsoche; pratyakSalakSaNanA abhAvamAM pratyakSAbhAsa che; parokSapramANAntargata smRti AdinA potapotAnA lakSaNanA abhAvamAM te te AbhAso che, ityAdi. tevI ja rIte, hetuomAM jo hetunuM pUrvokta lakSaNa na hoya to teo hetvAbhAsa banI jAya che e sArI rIte jANItI vAta che. kevaLa hetvAbhAsonI niyata saMkhyA ane pratyeka hetvAbhAsanuM niyata lakSaNa samajavAmAM thoDI muzkelI paDe che, eTale AcArya temanAM lakSaNo jaNAvavA mATe kahe che~~~~ 231 asiddha, viruddha ane anaikAntika e traNa hetvAbhAsa che. (16) 35. mahetano hetuvavAmAsamAnA 'hetvAbhAsA:' asiddhAya: / yapi sAdhanadoSA evaite aduSTe sAdhane tadabhAvAt tathApi sAdhanAbhidhAyake hetAvupacArAt pUrvAcAryairabhihitAstatastatprasiddhibAdhAmanAzrayadbhirasmAbhirapi hetudoSatvenaivocyanta iti / 35. jeo vastutaH hetuo nathI paraMtu hetu jevA bhAse che teo asiddha vagere hetvAbhAso che. jo ke A [asiddha Adi] sAdhanadoSo che kAraNa ke aduSTa sAdhanamAM te doSo hotA nathI, tema chatAM pUrvAcAryoe temano sAdhanavAcaka vacanarUpa hetumAM upacAra (Aropa) karIne te sAdhanadoSone hetudoSo kahyA che. tethI temanI je A prasiddhi yA paraMparA che tene toDyA vinA ame paNa temane hetudoSa ja kahyA che. 36. 'traya:' kRti sAntaravyavachevArtham / tena AlAtIta-praraLasmyorvyvcchedH / tatra kAlAtItasya pakSadoSeSvantarbhAvaH / "pratyakSAgamabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktaH kAlAtyayApadiSTaH " iti hi tasya lakSaNamiti, yathA anuSNastejo'vayavI kRtakatvAd ghaTavaditi / prakaraNasamastu na sambhavatyeva; na hyasti sambhavo yathoktalakSaNe'numAne prayukte'dUSite vA'numAnAntarasya / yattUdAharaNam - anityaH zabdaH pakSasapakSayoranyataratvAt ityekenokte dvitIya Aha-nityaH zabdaH pakSasapakSayoranyataratvAditi / tadatI 1 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA vAsAmpratam / ko hi caturaGgasabhAyAM vAdI prativAdI vaivaMvidhamasambaddhamanunmatto'bhidadhIteti ? // 16 // 36. sUtramAM "traNa' ('a') pada hetvAbhAsanI nyUnAdhika saMkhyAno pratiSedha karavA mUkyuM che. tenAthI niyAyikoe svIkArelA] kAlAtIta ane prakaraNasama e be hetvAbhAsono pratiSedha karavAmAM Avyo che. te bemAMthI kAlAtItano samAveza pakSadoSomAM thaI jAya che. "pratyakSa ke AgamathI bAdhita pratijJA (je sAdhyanirdezarUpa hoya che) pachI tarata prayojavAmAM Avelo hetu kAlAtyayAdiSTa che" evuM tenuM lakSaNa che. tenuM udAharaNa che - tejoDavayavI(agni) anuSNa che kAraNa ke te kRtaka che, jema ke ghaTa. [je hetuno samabala virodhI hetu hoya tene naiyAyiko prakaraNasama hetvAbhAsa kahe che.] paraMtu prakaraNasama hetvAbhAsa to saMbhavato ja nathI. yathokta lakSaNavALA anumAnano prayoga karavAmAM Ave ane temAM koI doSa darzAvavAmAM na Ave to tenuM virodhI bIjuM anumAna saMbhave ja nahi. tenuM je udAharaNa ApavAmAM Ave che-"zabda anitya che kAraNa ke te pakSa ane sapakSa bemAMthI anyatara (koI eka) che" AvuM koI eke kahetAM bIjo koI kahe che, "zabda nitya che kAraNa ke te pakSa ane sapakSa bemAMthI koI eka arthAt anyatara che -te atyanta ayogya che. vAdI, prativAdI, sabhya ane sabhApati e cAra aMgovALI sabhAmAM AvuM asaMbaddha kayo DAhyo bole? (16) 37. tatrasiddha nakSaNamAda- nAsannanizcitasattvo vA'nyathAnupapanna iti sattvasyAsiddhau sarve vAsiddha chA 37. AcArya te traNamAMthI asiddhanuM lakSaNa kahe che asa ke anizcita rAttvavALo hetu anyathAnupapannahoto nathI eTale tenA sattvanI asiddhi hoya tyAre ke tenA sattva aMge sadeha hoya tyAre te asiddha hetvAbhAsa che. (17) 38. "asa" vidyamAno "nAthAnupapa:' rUti sarvasiddhI 'prasiddha ' hetvAmI svarUpasiddha rUtyartha ! yathA anitya drazcAkSuSatvaaditi / apakSadharmatvAdayamasiddha iti na mantavyamityAha- 'nAnyathAnupapannaH' . iti / anyathAnupapattirUpahetulakSaNavirahAdayamasiddho nApakSadharmatvAt / nahi Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda pakSadharmatvaM hetorlakSaNaM tadabhAve'pyanyathAnupapattibalAddhetutvopapatterityukta prAyam / maTTo'pyA.-- "pitrozca brAhmaNatvena putrabrAhmaNatAnumA / sarvalokaprasiddhA na pakSadharmamapekSate // " iti / 38. asat arthAt avidyamAna hetumAM anyathAnupapatti (avinAbhAva) hotI nathI, tethI je hetunI sattAnI siddhi na hoya te asiddha hetvAbhAsa che, svarUpAsiddha hetvAbhAsa che, jema ke 'zabda anitya che kAraNa ke te cAkSuSa che' [ahIM cAkSuSatva hetu zabdamAM avidyamAna che]. paraMtu A cAkSuSatva hetu pakSano dharma na hovAthI (arthAt pakSamAM na raheto hovAthI) asiddha che ema mAnavuM na joIe, te jaNAvavA mATe 'nAnyathAnupapanna:' ('hetumAM anyathAnupapatti hotI nathI tethI') ema sUtramAM kahyuM che. anyathAnupapattirUpa hetunuM lakSaNa tenAmAM na hovAthI te asiddha hetvAbhAsa che, ane nahi ke pakSadharmatA tenAmAM na hovAthI. tenuM kAraNa e che ke pakSadharmatA hetunuM lakSaNa nathI kema ke hetumAM pakSadharmatA na hoya paNa anyathAnupapatti hoya to tenA baLe hetu gamaka bane che. tethI pakSadharmatA nahi paNa anyathAnupapatti ja hetunuM lakSaNa che e ame pahelAM ja jaNAvI gayA chIe. kumArila bhaTTe paNa kahyuM che, "mAtApitA brAhmaNa hovAnA kAraNe' e hetuthI putranA bAhmaNatvanuM anumAna sarvalokamAM prasiddha che, paraMtu A anumAna hetumAM pakSadharmatAnI apekSA nathI rAkhatuM.' 233 39. tathA 'anizcitatattvaH' sandridhasattva: 'nAnyathAnupapatra:' kRti sattvasya sandehe'pyasiddho hetvAbhAsaH sandigdhAsiddha ityarthaH / yathA bASpAdibhAvena sandihyamAnA dhUmalatAgnisiddhAvupadizyamAnA, yathA cAtmanaH siddhAvapi sarvagatatve sAdhye sarvatropalabhyamAnaguNatvam, pramANAbhAvAditi // 6 // 39, tathA je hetu anizcita (saMdigdha) sattvavALo hoya che te paNa anyathAnupapattithI rahita hoya che. eTale hetunA sattva vize saMdeha hoya tyAre paNa te hetu asiddha hoya che, saMdigdhAsiddha hoya che, jema ke jene aMge tenA bASpa Adi hovAno saMdeha thAya te dhUmarekhAne agninI siddhimAM hetu tarIke ApavI. bIjuM udAharaNa---- AtmA siddha hovA chatAM tenI sarvavyApakatA siddha karavA mATe koI Avo hetuprayoga kare che H 'AtmA sarvavyApaka che kAraNa ke tenA guNo sarvatra upalabdha thAya che.' ahIM ApavAmAM Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA Avelo hetu "kAraNa ke AtmAnA guNo sarvatra upalabdha thAya che (sarvatropalabhyamAnaguNatva)' saMdigdha che kAraNa ke AtmAnA guNonI sarvatropalabdhimAM koI pramANa nathI. (17) 40. siddhaprakhevAnAda- vAdiprativAdyubhayabhedAccaitadbhedaH // 18 // 40. have AcArya asiddhanA bhedo kahe che - vAdI, prativAdI ane ubhayanA bhede asiddha hetvAbhAsanA bhedo thAya che. (18) 41. "vAhI pUrvapakSasthitaH "prativArI' uttarapasthitaH samartha daveva vAdiprativAdinau / tadbhedAdasiddhasya 'bhedaH' / tatra vAdyasiddho yathA pariNAmI zabda utpattimatvAt / ayaM sAGghacasya svayaM vAdino'siddhaH, tanmate utpattimattvasyAnabhyupetatvAt, nAsadutpadyate nApi sadvinazyatyutpAdavinAzayorAvirbhAvatirobhAvarUpatvAditi tatsiddhAntAt / cetanAstaravaH sarvatvagapaharaNe maraNAt / atra maraNaM vijJAnendriyAyunirodhalakSaNaM taruSu bauddhasya prtivaadino'siddhm| ubhayAsiddhastu cAkSuSatvamuktameva / evaM sandigdhAsiddho'pi vAdiprativAdyubhayabhedAt trividho boddhavyaH // 18 // 41. pUrvapakSano Azraya lenAro vAdI che, uttarapakSano Azraya lenAro prativAdI che ane ubhaya eTale vAdI ane prativAdI banneya. temanA bhedathI asiddha hetvAbhAsanA bhedo thAya che. arthAt koI hetu vAdIne asiddha che, koI prativAdIne asiddha che. Avo hetu anyatarAsiddha che. koI hetu evo paNa hoya che je bannene asiddha hoya che. A hetu ubhayAsiddha che. A traNe asiddha hetvAbhAsanAM udAharaNo nIce pramANe che.] (1) vAghasiddha - zabda pariNAmI che kAraNa ke te utpattimAna che. ahIM kAraNa ke te utpattimAna che" A hetu khuda vAdI sAMkhyane asiddha che kAraNa ke sAMkhya koI paNa padArthane utpattimAna mAnato nathI. tenA mate asatanI utpatti nathI ane satano vinAza nathI. utpatti ane vinAza e to AvirbhAva ane tirobhAvarUpa ja che. Avo sAMkhyano siddhAnta che. (2) prativAdyasiddha - vRkSo cetana che kAraNa ke temanI badhI tvacA (chAla) kADhI levAthI teo marI jAya che. ahIM prativAdI bauddhone maraNahetu asiddha che. boddha mate Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda ra3pa maraNanuM lakSaNa che vijJAna, indriya ane Ayuno nirodha. bauddhone vRkSomAM AvuM maraNa asiddha che. ahIM bauddho prativAdI che. (3) ubhayAsiddha - zabda anitya che kAraNa ke te cAkSuSa che. ahIM zabdanI cAkSuSatA vAdI ane prativAdI bannene asiddha che. sadigdhAsiddha hetvAbhAsa paNa vAdI, prativAdI ane ubhayanA bhede traNa prakArano samajI levo. ji hetunI sattA aMge vAdIne saMdeha hoya te vAdI saMdigdhAsiddha, je hetunI sattA aMge prativAdIne saMdeha hoya te prativAdI saMdigdhAsiddha, ane je hetunI sattA aMge pAhI ne prativAdI mayane saMgha Doyate ubhayasahipAsiddha.] (18) 42. nanvanye'pi vizeSyAsiddhAdayo hetvAbhAsAH kaizcidiSyante te kasmAnnoktA ityAha vizeSyAsiddhAdInAmeSvevAntarbhAvaH // 19 // 42. vizeSyAsiddha, vizeSaNAsiddha Adi anya asiddha hetvAbhAso bIjAoe svIkAryA che te kema nathI jaNAvyA? tenA uttaramAM AcArya kahe che - vizeSyAsiddha vagereno samAveza emanAmAM ja thaI jAya che. (19) 43. 'eSveva' vAdipratIvAdyubhayAsiddheSveva / tatra vizeSyAsiddhAdaya udAhiyante / vizeSyAsiddho yathA anityaH zabdaH sAmAnyavattve sati cAkSuSatvAt / vizeSaNAsiddho yathA anityaH zabdazcAkSuSatve sati sAmAnyavizeSavattvAt / bhAgAsiddho yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt / AzrayAsiddho yathA asti pradhAnaM vizvapariNAmitvAt / AzrayaikadezAsiddho yathA nityAH pradhAnapuruSezvarAH akRtakatvAt / vyarthavizeSyAsiddho yathA anityaH zabdaH kRtakatve sati sAmAnyavattvAt / vyarthavizeSaNAsiddho yathA anityaH zabdaH sAmAnyavattve sati kRtktvaat| sandigdhavizeSyAsiddho yathA adyApi rAgAdiyuktaH kapilaH puruSatve satyadyApyanutpannatattvajJAnatvAt / sandigdhavizeSaNAsiddho yathA adyApi rAgAdiyuktaH kapilaH sarvadA tattvajJAnarahitatve sati puruSatvAdityAdi / ete'siddhabhedA yadAnyataravAdyasiddhatvena vivakSyante tadA vAdyasiddhAH prativAdyasiddhA Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA vA bhavanti / yadobhayavAdyasiddhatvena vivakSyante tadobhayAsiddhA bhavanti / / 19 / / 43. 'emanAmAM (ttepu) ja' eTale vAghasiddha, prativAghasiddha ane ubhayAsiddhamAM ja [vizeSyAsiddha vagereno samAveza thaI jAya che.] temanAM udAharaNo ApavAmAM Ave (1) vizeSyAsiddha- zabda anitya che kAraNa ke te sAmAnya(zabdata)vALo hotAM cAkSuSa che (sAmAnyavatteti rAkSuSatvA). kAraNa ke te sAmAnyavALo hotAM (sAmAnyavatve sati) cAkSuSa che (vAkSuSatvAe Akho hetu che. temAM "sAmAnyavALo hotAM e vizeSaNa che ane "cAkSuSatva' e vizeSa che. A vizeSaNa ane vizeSya e be aMzomAMthI vizeSa asiddha che. zabdamAM cAkSuSatvanI sattA nathI. mATe tene vizeSyAsiddha mAnavAmAM Avelo (2) vizeSaNAsiddha- zabda anitya che, kAraNa ke cAkSuSa hotAM sAmAnyavizeSa(aparasAmAnya zabdatvovALo che (vAsuSatve sati sAmAnyavizeSavA). ahIM AkhA hetumAM "cAkSuSa hotAM e vizeSaNa che ane sAmAnyavizeSavattva e vizeSya che. temAMthI cAkSuSa hovApaNuM' e vizeSaNa zabdamAM asiddha che. mATe A AkhA hetunevizeSaNAsiddha . mAnavAmAM Avyo che. . (3) bhAgAsiddha-zabda anitya che kAraNa ke te prayatnajanya (prayatnAnattarIyaka) che. ahIM "prayatnajanyatva' hetu keTalAka zabdomAM manuSya uccArita zabdomAM) siddha che paraMtu keTalAka zabdomAM (vIjaLI, megha AdinA zabdomAM) asiddha che. tethI A hetu bhAgAsiddha ke ekadezAsiddha che. (4) AzrayAsiddha -pradhAna (prakRti) che kAraNa ke te vizvanuM pariNAmikAraNa che. [ahIM ApelA hetuno Azraya pradhAna sAMkhya sivAya badhAne asiddha che.] (5) AzrayaMkadezAsiddha - pradhAna, puruSa ane Izvara nitya che, kAraNa ke teo akRtaka che. [ahIM ApelA hetunA Azrayano eka deza naiyAyikone mATe asiddha che kAraNa ke temanA mATe pradhAna asiddha che; ahIM ApelA hetunA Azrayano eka deza sAMkhyo mATe paNa aMsiddha che kAraNa ke temanA mATe Izvara asiddha che.] (6) vyarthavizeSyAsiddha- zabda anitya che kAraNa ke te kRtaka hotAM sAmAnyavAnuM che. [ahIM kAraNa ke te kRtaka che eTalo hetu japaryApta che, sAmAnyavA hetubhAga nirarthaka che. pUrvabhAga vizeSaNa che. uttarabhAga vizeSya che, ane te vyartha che. tethI A hetvAbhAsa vyarthavizeSyAsiddha che.] Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 237 (7) vyarthavizeSaNAsiddha - - zabda anitya che kAraNa ke te sAmAnyavAn hotAM kRtaka che. (sAmAnyavattva kSati dhRtAt. [ahIM sAmAnyavAn hotAM e hetubhAga vizeSaNa che ane 'kRtakatva' hetubhAga vizeSya che. paraMtu je hetubhAga vizeSaNa che te vyartha che. tethI A hetvAbhAsa vyarthavizeSaNAsiddha che.] (8) sandidhavizeSyAsiddha - Aja paNa kapila muni rAgAdithI yukta che kAraNa ke te puruSa hotAM temanAmAM Aja paNa tattvajJAna utpanna thayu nathI. [ahIM hetugata vizeSya 'kapilamAM Aja paNa tattvajJAna utpanna thayuM nathI' (adyApi kapilamAM anutpannatattvajJAnanuM hovuM) saMdigdha che. tethI A hetvAbhAsa saMdigdhavizeSyAsiddha che.] (9) sanjigyavizeSaNAsiddha -- - Aja paNa kapila muni rAgAdithI yukta che kAraNa ke te sarvadA tattvajJAnathI rahita hotAM puruSa che. [ahIM 'kapila muni sarvadA tattvajJAnathI rahita hotAM' e hetubhAga vizeSaNa che ane te vizeSaNa sandigdha che. tethI A hetvAbhAsa saMdigdhavizeSaNAsiddha che.] A asiddha hetvAbhAsanA bhedo jyAre vAdIne asiddha tarIke vivAkSita hoya tyAre vAghasiddho che, jyAre prativAdIne asiddha tarIke vikSita hoya tyAre prativAdyasiddho che ane jyAre ubhayavAghasiddha tarIke vikSita hoya tyAre ubhayAsiddho che. (19) 44. viruddhasya lakSaLamAda viparItaniyamo 'nyathaivopapadyamAno viruddhaH // 20 // 44. have AcArya viruddha hetvAbhAsanuM lakSaNa kahe che je hetuno sAdhyathI viparItanI (sAdhyanA abhAvanI) sAthe avinAbhAva hoya ane pariNAme je hetunuM hovuM sAdhyanA vinA ja ghaTatuM hoya te hetu viruddha hetvAbhAsa che. (20) 45. 'viparIta:' yathooAdviparyasto 'niyama:' avinAbhAvo yasya sa tathA, tasmaivoparzanam 'anyathaivopavadyamAna:' kRti / yathA nitya: zabdaH kAryatvAt, parArthAzcakSurAdayaH saGghAtatvAcchyanAzanAdyaGgavadityatrAsaMhatapArArthye sAdhye cakSurAdInAM saMhatatvaM viruddham / buddhimatpUrvakaM kSityAdi kAryatvAdityatrAzarIrasarvajJakartRpUrvakatve sAdhye kAryatvaM viruddhasAdhanAdviruddham / ' 18 -------------- 45. yathokta avinAbhAvaniyamathI UlaTo niyama je hetuno hoya te hetu viruddha hetvAbhAsa che. A ja vastune darzAvavA 'anyazaivopapadyamAna (hetu)' pada sUtramAM mUkyuM che. teno artha che 'anyathA arthAt sAdhyanA vinA ja jenuM hovuM ghaTatuM hoya te hetu.' Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA udAharaNArtha, 'zabda nitya che, kAraNa ke te kArya che.' [ahIM kAryatva hetu sAdhya nityatva na hoya tyAM ja arthAt jyAM anityatva hoya tyAM ja hoya che. eTale ke nityatva sAdhya vinA ja hoya che tethI te viruddha hetvAbhAsa che] bIjuM udAharaNa che -- cakSu vagere indriyo parArtha (AtmArtha) che kAraNa ke te saMghAtarUpa che, jema ke zayana, azana AdinAM aMgo. asaMhatapa2ArthatA siddha karavA Apelo hetu 'cakSu vagere indriyonuM saMhatatva' viruddha hetvAbhAsa che. [saMghAtarUpa indriyo to saMghAtarUpa jIvanA mATe che eTale teo asaMhata parane nahi paNa tethI viruddha saMhata parane (saMsArI jIvane) siddha kare che.]trIjuM udAharaNa che -- pRthvI vagere buddhimatkartRka che kAraNa ke te kArya che. ahIM azarI2 sarvajJakartRkatA siddha karavA Apelo 'kAryatva' hetu viruddha che kAraNa ke te sAdhyathI viparIta siddha kare che, arthAt kAryatva hetu to sazarIra ane asarvajJa kartAne siddha kare che. ------ 46. anena ye'nyairanye viruddhA udAhRtAste'pi saGgRhItAH / yathA sati sapakSe catvAro bhedAH / pakSavipakSavyApako yathA nityaH zabdaH kAryatvAt / pakSavyApako vipakSaikadezavRttiryathA nityaH zabdaH sAmAnyavattve satyasmadAdibAhyendriyagrAhyatvAt / pakSaikadezavRttirvipakSavyApako yathA nityA pRthvI kRtktvaat| pakSavipakSaikadezavRttiryathA nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt / asati sapakSe catvAro viruddhAH / pakSavipakSavyApako yathA AkAzavizeSaguNaH zabdaH prameyatvAt / pakSavyApako vipakSaikadezavRttiryathA AkAzavizeSaguNaH zabdo bAhyendriyagrAhyatvAt / pakSaikadezavRttirvipakSavyApako yathA AkAzavizeSaguNaH zabdo'padAtmakatvAt / pakSavipakSaikadezavRttiryathA AkAzavizeSaguNaH zabdaH prayatnanAnantarIyakatvAt / eSu ca caturSu viruddhatA, pakSaikadezavRttiSu caturSu punarasiddhatA viruddhatA cetyubhayasamAveza iti // 20 // 46. anya tArkikoe je anya viruddha hetvAbhAsanAM udAharaNo ApyAM che te anya viruddha hetvAbhAso paNa A lakSaNa dvArA saMgRhIta thaI jAya che. temane udAharaNathI jaNAvIe chIe. sapakSa hotAM (arthAt sapakSanI vidyamAnatAmAM) A hetvAbhAsanA cAra bhedo thAya che. (1) pakSa-vipakSavyApaka tenuM udAharaNa - zabda nitya che kAraNa ke te kArya che. [ahIM kArya hetu pakSa zabdamAM ane vipakSa ghaTAdimAM vyApta che.] (2) pakSavyApaka paraMtu vipakSaikadezavRtti -- tenuM udAharaNa zabda nitya che kAraNa ke te sAmAnyavAna hotAM ---- -- Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 239 - - zabda ApaNI bAhmendriya vaDe grAhya che. [ahIM hetu pakSamAM vyApta che paraMtu ghaTAda keTalAka vipakSomAM te rahe che ane caNaka tathA sukha-duHkhAdi keTalAka vipakSomAM te raheto nathI.] (3) paukadezavRtti-vipakSavyApaka * tenuM udAharaNa ~~~ pRthvI nitya che kAraNa ke te kRtaka che. [ahIM kRtakatva hetu pakSanA eka bhAgamAM arthAt paramANurUpa pRthvImAM nathI - anitya raheto, kAryarUpa pRthvImAM rahe che tethI te palaikadezavRtti che, paraMtu vipakSamAM padArthomAM -- te vyApta che.] (4) pakSa-vipakSaikadezavRtti -- tenuM udAharaNa nitya che kAraNa ke te prayatnajanya che. ahIM hetu pakSanA eka bhAgamAM arthAt manuSya vagerethI uccarita zabdamAM rahe che paraMtu pakSanA bIjA bhAgamAM arthAt megha, vIjaLInA zabdamAM raheto nathI. vaLI te keTalAka vipakSomAM arthAt ghaTAdi anitya padArthomAM rahe che paraMtu keTalAka vipakSomAM arthAt vIjaLI Adi anitya padArthomAM raheto nathI.] sapakSa na hotAM (arthAt sapakSanI avidyamAnatAmAM) A hetvAbhAsanA cAra bhedo thAya che. -- (1) pakSa-vipakSavyApaka - AnuM udAharaNa zabda AkAzano vizeSa guNa che, kAraNa ke te prameya che. [ahIM prameyatva hetu zabdamAM (pakSamAM) vyApta che ane vipakSa ghaTa AdimAM paNa vyApta che. sapakSa ahIM saMbhavato nathI. kAraNa pakSa (zabda) sivAya bIje kyAMya sAdhya (AkAzavizeSaguNatva) rahetuM nathI. sapakSanI avidyamAnatA A rIte pachI bIjA bhedomAM paNa samajI levI.] (2) pakSavyApaka-vipakSaikadezavRtti-- AnuM udAharaNa - zabda AkAzano vizeSa guNa che kAraNa ke te bAhya indriya dvArA grAhya che. [ahIM hetu bAhyaindriyagrAhyatva zabdamAM (pakSamAM) vyApIne rahe che paraMtu ghaTa Adi keTalAka vipakSomAM rahe che ane sukha-duHkha Adi keTalAka vipakSomAM raheto nathI.] (3) paukadezavRtti-vipakSavyApaka tenuM udAharaNa zabda AkAzano vizeSa guNa che kAraNa ke te apadAtmaka che. [ahIM apadAtmaka hetu megha, vIjaLInA dhvanirUpa zabdamAM rahe che paraMtu padarUpa zabdomAM raheto nathI, tethI te pakSanA eka dezamAM ja rahe che, kintu vipakSamAM te hetu vyApIne rahe che kAraNa ke zabdatara badhA padArtho apadarUpa ja che.] (4) pakSavipakSaikadezavRtti -- tenuM udAharaNa - zabda AkAzano vizeSa guNa che, kAraNa ke te prayatnajanya che. [ahIM prayatnajanya hetu keTalAka zabdomAM (manuSyAdi uccarita zabdomAM) rahe che ane keTalAka zabdomAM (meghAdinA zabdomAM) raheto nathI. AkAzavizeSaguNatva sAdhya jyAM nathI te badhA vipakSo che jemake ghaTa, paTa, vIjaLI vagere, temAMthI ghaTa, paTa Adi vipakSomAM prayatnajanyatva che jyAre vIjaLI Adi vipakSomAM prayatnajanyatva nathI. -- ... Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA A hetuomAMthI cAra viruddha hetvAbhAso ja che. paraMtu pakSakadezavRttivALA cAramAMthI pratyekamAM asiddhatA ane viruddhatA banne doSo che eTale te cAra asiddha hetvAbhAsa paNa che ane viruddha hetvAbhAsa paNa che. eTale temano te bannemAM samAveza cha. (20) 47. anaikAntikasya lakSaNamAhaniyamasyAsiddhau sandehe vA'nyathApyupapadyamAno'naikAntikaH // 21 // 47. ve sAyA mananti tvAmAsana dakSa cha--- avinAbhAvaniyamanI asiddhihotAM ke te niyamamAM saMdeha hotAM sAdhya vinA paNa ghaTato yA hoto hetu anaikAntika hetvAbhAsa che. (21) 48. "niyamaH' avinAbhAvastasya 'asiddhau' 'anaikAntikaH' yathA anityaH zabdaH prameyatvAt, prameyatvaM nitye'pyAkAzAdAvastIti / sandehe yathA asarvajJaH kazcid rAgAdimAn vA vaktRtvAt / svabhAvaviprakRSTAbhyAM hi sarvajJatvavItarAgatvAbhyAM na vaktRtvasya virodhaH siddhaH, na ca rAgAdikArya vacanamiti sandigdho'nvayaH / ye cAnye'nyairanaikAntikabhedA udAhRtAsta uktalakSaNa evAntarbhavanti / pakSatrayavyApako yathA anityaH zabdaH prameyatvAt / pakSasapakSavyApako vipakSaikadezavRttiryathA gaurayaM viSANitvAt / pakSavipakSavyApakaH sapakSaikadezavRttiryathA nAyaM gauH viSANitvAt / pakSavyApakaH sapakSavipakSaikadezavRttiryathA anityaH zabdaH pratyakSatvAt / pakSaikadezavRttiH sapakSavipakSavyApako yathA na dravyANyAkAzakAladigAtmamanAMsi kSaNikavizeSaguNarahitatvAt / pakSavipakSaikadezavRttiH sapakSavyApI yathA na dravyANi dikkAlamanAMsi amUrtatvA pakSasapakSaikadezavRttivipakSavyApI yathA dravyANi dikkAlamanAMsi amUrtatvAt / pakSatrayaikadezavRttiryathA anityA pRthvI pratyakSatvAditi // 21 // - 48. sUtrAta 'niyama' pahano artha che vinAmAvaniyama. te siddha hoya to hetu anaikAntika hetvAbhAsa bane che. tenuM udAharaNa - zabda anitya che kAraNa ke te prameya che. ahIM prameyatva hetuno avinAbhAva sAdhya aniyatva sAthe asiddha che kAraNa ke prameyatva AkAza vagere nitya padArthomAM paNa che. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 241 sAdhya sAthe hetunA avinAbhAvamAM jo saMdeha hoya to paNa hetu anaikAntika hetvAbhAsa bane che. tenuM udAharaNa - amuka puruSa asarvajJa athavA rAgAdimAna che kAraNa ke te vaktA che. svabhAvathI ja viprakRSTa (arthAt pratyakSano viSaya nahi evI) sarvajJatA yA vItarAgatA sAthe vaktRtvano virodha siddha nathI, arthAt je vaktA hoya te sarvajJa yA vItarAga na hoya evo avinAbhAva nizcita nathI kemake vaktRtva (vacana) rAgAdinuM kArya che e [pratyakSa ke anumAna pramANathI] sthApita thayuM nathI. tethI ahIM vaktRtva hetuno asarvajJatva yA rAgadimattva sAdhya sAthe avinAbhAva saMdigdha che, anvaya saMdigdha che. tethI ahIM vaktRtva hetu anaikAntika che. anya tArkikAe anaikAntika hetvAbhAsanA anya bhedonAM udAharaNo ApyAM che paraMtu te badhA bhedo ukta lakSaNamAM ja saMgRhIta thaI jAya che. te bhedo nIce pramANe che---- (1) pakSatrayavyApaka arthAt pakSa, sapakSa ane vipakSa traNemAM vyApIne rahenAra. udAharaNa- zabda anitya che kAraNa ke te prameya che. [ahIM prameyatva hetu pakSa zabdamAM, sapakSa ghaTapaTAdimAM ane vipakSa AkAzAdimAM vyApta che.] (2) pakSasapakSavyApakavipakSekadezavRtti A evo hetu che je pakSa ane sapakSamAM vyApIne rahe che paraMtu keTalAka vipakSomAM rahe che ane keTalAka vipakSomAM raheto nathI. udAharaNa -- A pazu gAya che kAraNa ke tene ziMgaDAM che. [ahIM zRMgavattva hetu pakSarUpa A pazumAM vyApIne rahe che ane sapakSarUpa anya gAyomAM paNa vyApIne rahe che paraMtu bheMsa Adi keTalAka vipakSomAM rahe che jyAre azva Adi keTalAka vipakSomAM raheto nathI.] (3) pakSavipakSavyApakasapalaikadezavRtti AnuM udAharaNa che-- A pazu(bakaro) gAya nathI kAraNa ke tene ziMgaDAM che. [A hetu A pazumAM (pakSamAM arthAt A bakarAmAM) vyApta che. vipakSa che gAyo. temAM paNa te vyApta che. je gAya nathI te badhA pazuo sapakSo che temAMthI bheMsa, gheTAM vegeremAM ziMgaDAM che ane azva, gadheDAmAM ziMgaDAM nathI. tethI hetu sapaaikadezavRtti che.] (4) pakSavyApaka-sapakSavipakSaikadezavRtti -- tenuM udAharaNa che zabda anitya che kAraNa ke te pratyakSa che. [ahIM hetu 'pratyakSa' pakSamAM vyApIne rahe che. te keTalAka sapakSo hracaNuka AdimAM nathI raheto ane keTalAka sapakSa ghaTa AdimAM rahe che. keTalAka vipakSa sAmAnyamAM rahe che ane keTalAka vipakSa AkAza AdimAM nathI raheto.] (5) palaikadezavRtti-sapakSavipakSavyApaka-- AnuM udAharaNa che - AkAza, kAla, dik, AtmA ane mana dravya nathI kAraNa ke teo kSaNika vizeSa guNathI rahita che. [ahIM hetu 'kSaNikavizeSaguNarAhitya' palaikadezamAM arthAt AtmA ane AkAzamAM raheto nathI kAraNa ke AtmAmAM sukha, du:kha vagere kSaNika vizeSa guNo che ane AkAzamAM zabda kSaNika vizeSa guNa che. paraMtu hetu 'kSaNikavizeSaguNarAhitya' palaikadezamAM arthAt kAla, -- Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA dipha ane manamAM che. ane hetu "kSaNikavizeSaguNarAhitya' badhA sapakSo ane badhA vipakSomAM vyApta che. ahIM je dravya nathI te badhI vastuo sapakSa che. guNo dravyamAM ja rahe che. eTale hetu "kSaNikavizeSaguNarAhitya' badhA sapakSomAM che. ahIM badhA vipakSo che pRthvI, apu, teja, vAyu A cAra ja dravyo. temanAmAM vizeSa guNo hovA chatAM te kSaNika nathI. eTale badhA vipakSo paNa kSaNikavizeSaguNarahita che.] (6) pakSavipakSakadezavRtti-sapakSavyApI- tenuM udAharaNa che - dipha, kAla ane mana dravyo nathI kAraNa ke teo amUrti che. [ahIM amUrtatva hetu pakSanA eka dezamAM rahe che ane bIjA dezamAM raheto nathI arthAt dipha ane kAlamAM rahe che paraMtu manamAM raheto nathI. jeTalAM dravyo che te vipakSo che. temAMthI amUrtatva AkAzamAM rahe che paraMtu pRthvI AdimAM raheto nathI. sapakSa guNAdi che. temAM amUrtatva hetu vyApIne rahe che.] (7) pakSasapalaiMkadezavRttivipakSavyApI - tenuM udAharaNa che- dipha, kAla ane mana dravya che kAraNa ke te amUrta che. ahIM dravyatara padArtho vipakSa che ane amUrtatva temanAmAM vyApIne rahe che.] (8) pakSatrayaMkadezavRtti-arthAtu pakSa, sapakSa ane vipakSa traNenA ekadezamAM rahenAro hetu. tenuM udAharaNa che-pRthvI anitya che kAraNa ke te pratyakSa che. [ahIM pakSano eka bhAga paramANurUpa pRthvI pratyakSa nathI paraMtu pakSanA anya bhAga kAryarUpa pRthvI pratyakSa che. apU ane tenA dyaNuka pratyakSa nathI. tethI hetu sapakSanA eka dezamAM raheto nathI paNa bIjA dezamAM sthULa kAryorUpa apU AdimAM rahe che. ane nitya padArtho vipakSo che. temAMthI sAmAnya pratyakSa che ane AkAza pratyakSa nathI. Ama pakSa, sapakSa ane vipakSanA ekadezamAM ja pratyakSata hetu rahe che.] (21) 49. kAdarapoSAvAda sAdharmyavaidhAbhyAmaSTAvaSTau dRSTAntAbhAsAH // 22 // 49. have AcArya udAharaNadoSo kahe che - sAdharmsa ane vaidhaccenA bheda dvArA ATha ATha daSTAnnAbhAso thAya che. (22) 50. parArthAnumAnaprastAvAdudAharaNadoSA evaite dRSTAntaprabhavatvAt tu dRSTAntadoSA ityucyante / dRSTAntasya ca sAdharmyavaidharmyabhedena dvividhatvAt pratyekam 'aSTAvaSTau' dRSTAntavadAbhAsamAnAH 'dRSTAntAbhAsAH' bhavanti // 22 // 50. parAthanumAnanuM prakaraNa hovAthI A udAharaNonA ja doSo che. paraMtu dAnta dvArA utpanna thatA hovAthI temane daSTAttadoSo kahyA che. sAdharma ane vaidhammanA bhedathI Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda dRSTAntanA be bhedo thAya che, pratyeka dRSTAntabhedanA ATha ATha doSa che. jeo daSTAntanA lakSaNathI rahita hovA chatAM dRSTAnta jevA dekhAtA hoya teo dRSTAntAbhAso che. (22) 51. tAvovAhiti vimati - amUrtatvena nitye zabde sAdhye karma-parimANu-ghaTAH sAdhyAthanamayavinA: rarUA. 51. te ja daSTAntAbhAsone ane temanA vibhAgone AcArya jaNAve che- amUrtatva hetuthI zabdanI nityatA siddha karavA mATe ApavAmAM AvelAM karma, paramANu ane ghaTa daSTAnto kramazaH sAdhyavikala, sAdhanavikala ane ubhayavikalache. (23) 52. nitya: zabdaH amUrtavAhityanuM prayoje yo yathAkya sAdhyAdivikalAH / tatra karmavaditi sAdhyavikalaH, anityatvAt karmaNaH / paramANuvaditi sAdhanavikalaH, mUrtatvAt paramANUnAm / ghaTavaditi sAdhyasAdhanobhayavikalaH anityatvAnmUrtatvAcca ghaTasyeti / iti trayaH sAdharmyadRSTAntAbhAsAH // 23 // vaidharyeNa paramANukarmAkAzAH sAdhyAdyavyatirekiNaH // 24 // 52. zabdanitya che kAraNa ke te amUrta che. A anumAna prayogamAM karmavagere daSTAnto kramazaH sApyAdivikla che. A anumAnaprayogamAM karma jema' daSTAnta sAdhyavikala che, kAraNa ke karma nitya nathI; paramANu jema' daSTAnta sAdhanavikala che kAraNa ke paramANuo amUrta nathI mUrti che; "ghaTa jema daSTAnta sAdhya-sAdhanobhayavikala che kAraNa ke ghaTa na to nitya che ke na to amUrta che. A traNa sAdharmedAntAbhAso che. [tAtparya e ke sAdharmedAntamAM sAdhya ane sAdhanarUpa banne dharmo hovA joIe paraMtu ahIM ApavAmAM AvelAM daSTAntomAM kAM to sAdhyarUpa dharma nathI kAM to sAdhanarUpa dharma nathI kAM to sAdhya ane sAdhanarUpa banne dharmo nathI, eTale te sAdharmedAntAbhAso che. Ama sAdharmedaSTAnnAbhAsanA traNa bheda thAya - sAdhyavikala, sAdhanavikala ane sAdhyasAdhanobhayavikala.] (23) - vaidharma dvArA ApavAmAM AvelAM paramANu, karma ane AkAza daSTAnto kramazaH sAdhyAvyatirekI, sAdhanAvyatirekI ane ubhAyAvyatirekI che. (24) Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 53. nitya: zabdaH amUtvAhityamitreva prayoje paramANu sAdhyasAdhanobhayAvyatirekiNo dRSTAntabhAsA bhavanti / yannityaM na bhavati tadamUrtamapi na bhavati yathA paramANuriti sAdhyAvyatirekI, nityatvAt paramANUnAm / yathA karmeti sAdhanAvyAvRttaH, amUrtatvAt karmaNaH / yathAkAzamityubhayAvyAvRttaH, nityatvAdamUrttatvAccAkAzasyeti traya eva vaidhrmydRssttaantaabAsA: ra4o 53. zabda nitya che kAraNa ke te amUrta che-A ja anumAnaprayogamAM paramANu, karma ane AkAza dRSTAnto kramaza: sAdhyAvyatirekI, sAdhanAvyatirekI ane sAdhyasAdhanobhAyAvyatirekI dRSTAntAbhAso che. "je nitya nathI te amUrta nathI, jema ke paramANu." A prayogamAM paramANu sAdhyAvyatirekI daSTAntAbhAsa che kAraNa ke paramANu nitya hoya che. "je nitya nathI te amUrta nathI, jema ke karma'. A prayogamAM karma sAdhanAvyatirekI daSTAnnAbhAsa che kAraNa ke karma(kriyA) amUrta che. "je nitya nathI te amUrta nathI, jema ke AkAza." A prayogamAM AkAza sAdhyasAdhanobhayAvyatirekI dRSTAntAbhAsa che kAraNa ke AkAza nitya paNa che ane amUrta paNa che. A traNa vaidharmedaSTAnnAbhAso che. dvidharmedaSTAntamAM sAdhyAbhAva ane sAdhanAbhAva banne hovA joIe paraMtu ahIM ApavAmAM AvelAM dRSTAntomAM kAM to sAdhyAbhAva nathI kAM to sAdhanAbhAva nathI kAM to sAdhyAbhAva-sAdhanAbhAva ubhaya nathI eTale te vaidharmedAntAbhAso che. Ama vaidharmedAntAbhAsanA traNa bhedo thAya - sAdhyAtirekI, sAdhanAvyatirekI ane sAdhyasAdhanobhayAvyatirekI.] (24) 54. tathA- vacanAdrAge rAgAnmaraNadharmakiJcijjJatvayoH sandigdhasAdhyAdyanvaya vyatirekSA racyApurUSArtha: rapa 54. tathA "vacana hetuthI rAgasiddha karavAmAM ane 'rAga" hetuthI maraNadharmatA tathA asarvajJatA siddha karavAmAM racyApuruSa (raste jato mANasa) Adi dRSTAnto saMdigdhasAdhyAnvaya, saMdigdhasAdhyavyatireka vagere daSTAnnAbhAso che. (25) 55. sa idhasAdhya sAdhanomayAnaiyA: sAdhanAsAdhanovytirekaashc trayastrayo dRSTAntAbhAsA bhavanti / ke ityaah-'rthyaapurussaadyH'| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 245 #smina ? "" "maraNadharmannitvo ' kSAvityAha 'vacanAt' 'rAgAt' ca / tatra saMndigdhasAdhyadharmAnvayo yathA vivakSitaH puruSavizeSo rAgI vacanAd rathyApuruSavat / sandigdhasAdhanadharmAnvayo yathA maraNadharmA'yaM rAgAt rathyApuruSavat / sandigdhobhayadharmAnvayo yathA kiJcijjho'yaM rAgAt rathyApuruSavaditi / eSu paracetovRttInAM duradhigamatvena sAdharmyadRSTAnte rathyApuruSe rAgakiJcijjJatvayoH sattvaM sandigdham / tathA sandigdhasAdhyavyatireko yathA rAgI vacanAt rathyApuruSavat / sandigdhasAdhanavyatireko yathA maraNadharmA'yaM rAgAt rathyApuruSavat / sandigdhobhayavyatireko yathA kiJcijjJo'yaM rAgAt rathyApuruSavat / eSu pUrvavat paracetovRtte1ranvayatvAdvaidharmyadRSTAnte rathyApuruSe rAgakiJcijjJatvayorasattvaM sandigdhamiti // 25 / / 55. saMdigdhasAdhyAnvaya, saMdigdhasAdhanAnvaya ane saMdigdhasAdhyasAdhanAnvaya e traNa tathA saMdigdhasAdhyavyatireka, saMdigdhasAdhanavyatireka ane saMdigdhasAdhyasAdhana vyatireka e traNa ema A cha dRSTAnnAbhAso saMdehane kAraNe bane che. A dRSTAntAbhAso kayA che? tenA uttaramAM kahyuM che ke racyApuruSa vagere. kayA sAdhyamAM? rAga ane maraNadharmatA tathA asarvajJatA sAdhyone siddha karavAmAM. zenAthI siddha karavAmAM? tenA javAbamAM kahe che ke "vacana ane "rAga" hetuthI. A cha dRSTAntAbhAsonAM udAharaNo nIce pramANe che. (1) saMdigdhasAdhyAnvaya - amuka puruSa rAgI che kAraNa ke te vaktA che, jema ke raste jato mANasa. (ahIM raste jatA mANasamAM sAdhya rAganuM hovuM saMdigdha che, kAraNa ke bIjAnA cittanI vRtti jANavI muzkela che.) (2) saMdigdhasAdhanAnvaya - A puruSa maraNadharmo che, kAraNa ke enAmAM rAga che, jema ke raste jato mANasa. (ahIM raste jatA mANasamAM sAdhana rAganuM hovuM saMdigdha che.) (3) saMdigdhasAdhyasAdhanAnvaya-A puruSa asarvajJa che kAraNa ke te rAgI che, jema ke raste jato mANasa. (ahIM raste jatA mANasamAM sAdhya asarvajJatA ane sAdhana rAgIpaNuM hovAM saMdigdha che, nizcita nathI.) bIjA puruSonA cittanI vRtti jANavI duSkara che. tethI raste jatA mANasanA cittamAM rAga, alpajJAna che ke nahi teno nizciya thaI zakato nathI. anvaya daSTAntamAM sAdhya ane sAdhana bannenuM astitva nizcita hovuM jarUrI che. temanuM astitva nizcita na hotAM arthAt saMdigdha hotAM uparyukta traNa daSTAntAbhAso thAya che. (4) saMdigdhasAdhya vyatireka - A puruSa rAgI che kAraNa ke te vacano bole che, je Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA rAgI nathI hotA te vacano bolatA nathI, jema ke raste jato mANasa. (ahIM raste jatA mANasamAM sAdhya rAgIpaNAno abhAva nizcita nathI. vyatirekadRSTAntamAM sAdhya ane sAdhana banneno abhAva nizcita hovo joIe.) (5) saMdigdhasAdhanavyatireka - A puruSa maraNadharmo che kAraNa ke te rAgI che, je rAgI nathI hotA te maraNadharmA nathI hotA, jema ke raste jato mANasa. [ahIM dAMtamAM sAdhanano abhAva nizcita nathI.] (6) saMdigdhobhayavyatireka - A puruSa alpajJa che kAraNa ke te rAgI che, je rAgI nathI hotA te alpajJa nathI hotA, jemake raste jato mANasa. [ahIMdaSTAntamAM sAdhya alpajJatA ane sAdhana rAgIpaNuM banneno abhAva nizcita nathI.] A badhAM daSTAntomAM rAga ane alpajJatAno abhAva nizcita nathI kema ke bIjAnI cittavRttine jANavI duSkara che. (25) 56. tathA viparItAnvayavyatirekau // 26 // 56. tathA viparItAnvaya ane viparIta vyatireka (dAnAbhAso) che. (26) 57. "viparItAnvaya' "viparIta vyatire?' va vRSTAntAbAsau mavatiH | tatra viparItAnvayo yathA yat kRtakaM tadanityamiti vaktavye yadanityaM tat kRtakaM yathA ghaTa ityaah| viparItavyatireko yathA anityatvAbhAve na bhavatyeva kRtakatvamiti vaktavye kRtakatvAbhAve na bhavatyevAnityatvaM yathAkAza ityAha / sAdhanadharmAnuvAdena sAdhyadharmasya vidhAnamityanvayaH / sAdhyadharmavyAvRttyanuvAdena sAdhanadharmavyAvRttividhAnamiti vyatirekaH / tayoranyathAbhAve viparItatvam / yadAha 'sAdhyAnuvAdAlliGgasya viparItAnvayo vidhiH / hetvabhAve tvasatsAdhyaM vyatirekaviparyaye // " iti // 26 // __ apradarzitAnvayavyatirekau // 27 // 57. viparItAnvaya ane viparIta vyatireka e be daSTAnnAbhAso che. sAdhananA sadbhAvamAM sAdhyano sadUbhAva jyAM pradarzita karavAmAM Avato hoya te anvayadaSTAnta Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 247 che. tenAthI viparIta prayoga karavo te viparItAvyadaSTAntAbhAsa che. udAharaNa - je kRtaka hoya te anitya hoya ema kahevuM joIe; tenA badale je anitya hoya te kRtaka hoya jemake ghaTa, ema kahevuM te viparItAnvayadaSTAntAbhAsa che. sAdhyanA abhAvamAM sAdhanano abhAva jayAM pradarzita karavAmAM Avato hoya te vyatirekadaSTAnta che. tenAthI viparIta prayoga karavo te viparIta vyatirekadaSTAnnAbhAsa che. udAharaNa - je anitya nathI te kRtaka nathI ema kahevuM joIe; tenA badale je kRtaka nathI te anitya nathI kema ke AkAza ema kahevuM te viparIta vyatirekadRSTAntAbhAsa sAdhanarUpa dharmano anuvAda karIne sAdhyarUpa dharmanuM vidhAna karavuM e anvaya che. sAdhyarUpa dharmanA abhAvano anuvAda karIne sAdhanarUpa dharmanA abhAvanuM vidhAna karavuM e vyatireka che. anvaya ane vyatirekano anyathAbhAva e viparItAnvaya ane viparIta tireka che. kahyuM paNa che, "sAdhyarUpa dharmano anuvAda karIne sAdhanarUpa dharmanuM vidhAna karavuM e viparItAvya che ane sAdhananA abhAvano anuvAda karIne sAdhyanA abhAvanuM vidhAna karavuM e viparItavyatireka che." (26) [vaLI,] apradarzitAvaya ane apradarzitavyatireka [nAmanAM bIjA be daSTAnnAbhAso che.] (27) 58. "mapratAnvaya' "maprasaMtativa:' ra chAttApANI patI ca pramANasyAnupadarzanAdbhavato na tu vIpsAsarvAvadhAraNapadAnAmaprayogAt, satsvapi teSvasati pramANe tayorasiddheriti / sAdhyavikalasAdhanavikalobhayavikalAH, sandigdhasAdhyAnyavayasandigdhasAdhanAnvayasandigdhobhayAnvayAH, viparItAnvayaH, apradarzitAnvayazcetyaSTau sAdharmyadRSTAntAbhAsAH / sAdhyAvyAvRttasAdhanAvyAvRttobhayAvyAvRttAH, sandigdhasAdhyavyAvRttisandigdhasAdhanavyAvRttisandigdhobhayavyAvRttayaH, viparItavyatirekaH, apradarzitavyatirekazcetyaSTAveva vaidharmyadRSTAntAbhAsA bhavanti / / 58. anvayane na darzAvavo te paNa daSTAntAbhAsa che ane vyatirekane na darzAvavo te paNa dRSTAntAbhAsa che. A be dRSTAnnAbhAsa tarka nAmanA vyAtigrAhaka pramANane na darzAvavAnA kAraNe thAya che, visA, sarva ane avadhAraNa padono prayoga na karavAnA kAraNe thatA nathI, kAraNa ke te padono prayoga thayo hoya paraMtu pramANa na hoya to anvaya Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA ane vyatirekanI siddhi thatI nathI. tAtparya A che. "paTa anitya che kAraNa ke te kutaka che, ghaTanI jema" ahIM ghaTa daSTAnta apradarzitAnvayadaSTAnnAbhAsa che kAraNa ke anvaya daSTAnta pUrve anvayavyApti kahevAmAM AvI nathI. "je je kRtaka hoya te anitya hoya" A anvayavyApti kahevI joIe. "paramANu anitya nathI kAraNa ke te kRtaka nathI, AkAzanI jema ahIM AkAza daSTAnta apradarzitavyatirekadRSTAntAbhAsa che kSaraNa ke vyatireka daSTAnta pUrvevyatirekavyApti kahevAmAM nathI AvI. "je anitya nathI hotuM te kRtaka nathI hotuM A vyatirekavyApti kahevI joIe.] badhA maLIne sAdharmedAntAbhAsa ane vaidharmedaSTAnnAbhAsanA ATha-ATha bheda thayA. - sAdharmedaSTAnnAbhAsanA ATha bhedo- (1) sAdhyavila, (2) sAdhanavikala. (3) sAdhyasAdhanobhayavikala, (4) saMdigdhasAdhyAnvaya, (5) saMdigdhasAdhanAnvaya, (6) saMdigdhasAdhyasAdhanobhayAnvaya, (7) viparItAnvaya ane (8) apradarzitAvya. vaidharmadaSTAntAbhAsanA ATha bhedo - (1) sAdhyAvyatireka (apara nAma sAdhyAvyAvRtta), (2) sAdhanAvyatireka, (3) sAdhyasAdhanobhAvyatireka, (4) saMdigdhasAdhyatireka, (5) saMdigdhasAdhanavyatireka, (6) saMdigdhasAdhyasAdhanobhayavyatireka, (7) viparItathatireka ane (8) apradarzitavyatireka. 59. nanvananvayAvyatirekAvapi kaizcid dRSTAntAbhAsAvuktau, yathA rAgadimAnayaM vacanAt / atra sAdharmyadRSTAnte Atmani rAgavacanayoH satyapi sAhitye, vaidharmyadRSTAnte copalakhaNDe satyAmapi saha nivRttau pratibandhAbhAvenAnvayavyatirekayorabhAva ityananvayAvyatireko / tau kasmAdiha noktau ? / ucyate-tAbhyAM pUrve na bhidyanta iti sAdharmyavaidhAbhyAM pratyekamaSTAveva dRSTAntAbhAsA bhavanti / yadAhuH "liGgasyAnanvayA aSTAvaSTAvavyatirekiNaH / / nAnyathAnupapannatvaM kathaMcit khyApayantyamI // " iti // 27 // 59. zaMkA - keTalAka AcAryoe ananvayadeSTAntAbhAsa ane avyatirekadaSTAntAbhAsa paNa kahyA che. udAharaNArtha, "A puruSa rAgAdimAna che kAraNa ke te vaktA che." ahIM sAdharmedaSTAnta AtmAmAM rAga ane vacana banne sAthe hoya che ane Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 249 vaidharmedAnta pASANakhaMDamAM banneno abhAva hoya che. arthAta "je vaktA hoya che te rAgAdimAnuM hoya che, jema ke saMsArI AtmA (sAdhammadaSTAnta)', ane je rAgAdimAna nathI hotA te vaktA paNa nathI hotA, jema ke pASANakhaMDa (vadharmedaSTAnta). Ama sAdhya ane sAdhana sAthe sAthe ane sAdhyAbhAva ane sAdhanAbhAva paNa sAthe sAthe hovA chatAM sAdhya ane sAdhana vacce anvaya ane vyatirekano vAstavamAM abhAva che kAraNa ke sAdhya sAthe sAdhanano avinAbhAvasaMbaMdha nathI. pariNAme koI AtmAmAM vastRtva hovA chatAM rAgAdino abhAva hoya che.] tethI vacana hetuno rAgAdi sAdhya sAthe avinAbhAva na hovAthI ananvaya ane avyatireka doSo Ave che. to pachI Ape ananvayadaSTAnnAbhAsa ane avyatirekadRSTAnnAbhAsane kema ahIM gaNAvyA nathI? samAdhAna - pUrvokta bhedo A bethI judA nathI. eTale te badhA ananvaya ane avyatirekarUpa ja che. tethI A be bhedone judA jaNAvavAnI jarUrata nathI.] eTale sAdharmadaSTAntAbhAsa (ananvayadaSTAntAbhAsa) ane vaidharmedaSTAntAbhAsa (avyatirekadRSTAnnAbhAsa) e bemAMthI pratyekanA ATha ATha bhedo thAya che. kahyuM paNa che, "sAdhananA ananvaya ATha che ane avyatireka paNa ApyuM che. A ATha ATha dRSTAntAbhAso sAdhananA anyathAanupapannatvanA abhAvane (arthAt sAdhananA avinAbhAvanA abhAvane) ja eka rIte to jaNAve che." (27) 60. navasitaM pAthanumAnamahAna tannIntarIya dUSavi nakSayati- sAdhanopoddhAvana TUSaNam zAradA 60. parArthanumAna[nirUpaNa] samApta thayuM. have tenI sAthe saMbaMdha rAkhatA dUSaNanuM lakSaNa AcArya Ape che- sAdhananA doSone pragaTa karavA te dUSaNa che. (28) 61. "sAdhanI' parathanamAnasya ce siddhiviruddhAyo "toSAH' pUrvamuktAsteSAmudbhAvyate prakAzyate'neneti 'udbhAvanam' sAdhanadoSodbhAvakaM vacanaM 'dUSaNam' / uttaratrAbhUtagrahaNAdiha bhUtadoSodbhAvanA dUSaNeti siddham // 28 // 61 sAdhananA arthAt parAthanumAnanA je asiddha, viruddha vagere doSo pahelAM darzAvyA che temane pragaTa karanAruM vacana dUSaNa che. pachInA (29mA) sUtramAM "abhUta' (arthAt avidyamAna) pada mUkyuM hoI ahIM bhUta (vidyamAna) doSone pragaTa karavA te Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 dUSaNa che, e siddha thAya che. (28). 62. dUSaNalakSaNe dUSaNAbhAsalakSaNaM sujJAnameva bhedapratipAdanArthaM tu tallakSaNamAha hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA abhUtadoSodbhAvanAni dUSaNAbhAsA jAtyuttarANi // 29 // 62. dUSaNanuM lakSaNa kahetAM dUSaNAbhAsanuM lakSaNa sa2LatAthI samajAI jAya che ja, paraMtu tenA bhedonuM nirUpaNa karavA mATe tenuM lakSaNa AcArya jaNAve che je doSo che ja nahi temane pragaTa karavA te dUSaNAbhAso jAtyuttaro che. (29) 63. avidyamAnAnAM sAdhanadoSANAM pratipAdanAnyadUSaNAnyapi duussnnvdaamAsamAMnani 'jUSAmAsA:' / tAni ca 'nAtyuttarALi'| nAtizandraH sAdRzyavacanaH / uttarasadRzAni jAtyuttarANi uttarasthAnaprayuktatvAt / uttarasadRzAni jAtyuttarANi / jAtyA sAdRzyenottarANi jAtyuttarANi / tAni ca samyagghetau hetvAbhAse vA vAdinA prayukte jhaTiti taddoSatattvApratibhAse hetupratibimbanaprAyANi pratyavasthAnAnyanantatvAt parisaGkhyAtuM na zakyante, tathApyakSapAdadarzitadizA sAdharmyAdipratyavasthAnabhedena sAdharmyavaidharmyAtkarSApakarSavarNyavarNyavikalpasAdhyaprAptyaprAptiprasaGgapratidRSTAntAnutpattisaMzayaprakaraNAhetvarthApattyavizeSopapattyupalabdhyanupalabdhinityAnityakAryasamarUpatayA caturviMzatirupadarzyante / 63. je sAdhanadoSo vAstavamAM avidhamAna che temane pragaTa karavA te dUSaNAbhAso che, arthAt adRSaNo hovA chatAM dUSaNa jevA dekhAya che. temane jAtyuttaro paNa kahevAmAM Ave che. [tAtparya e che ke sAdhanamAM doSa na hovA chatAM doSano Aropa karavo e dUSaNAbhAsa che. A Aropa sAdazyano durupayoga karIne karavAmAM Ave che.] -- 'jAtyuttara'padamAM 'jAti' zabda sAdRzyano vAcaka che. tethI jeo uttara sadeza hoya teo jAtyuttaro che. uttaranA sthAne prayukta hovAnA kA2Ne jeo uttarasadeza che teo jAtyuttaro che. athavA jAtinA kAraNe arthAt sAdRzyanA kA2Ne jeo uttara tarIke samajAya teo jAtyuttaro che. vAdIe samacIna hetuno yA hetvAbhAsano prayoga karyo. prativAdIne temAM jhaTa koI doSa na sUjhatAM te hetusardeza jaNAto koI apaSTa prayoga karI vAdInA hetunuM nirasana Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 251 ------ kare che. nirasananA A prakAro agaNita che. temanI koI niyata saMkhyA hoI zake nahi tema chatAM akSapAda munie potAnA nyAyasUtramAM darzAvelI dizA anusAra jAtyuttaro (1) arthAt jAtio covIsa jaNAvavAmAM Ave che. temanAM nAma A mujaba che sAdharmyasamA, (2) vaidharmyasabhA, (3) utrSasamA, (4) aparSasamA, ( 4 ) vaeryasabhA, (6) avaryasabhA, (7) vi'syasabhA, (8) sAdhyasamA, (8) prAptisamA, (10) aprAptisamA, (11) prasaMgasabhA, (12) pratidRSTAntasabhA, ( 13 ) anutpattisamA, (14) saMzayasabhA, (15) prarAsamA, (16) ahetusamA, (17) arthApattisamA, (18) avizeSasamA, (18) upapattisamA, (20) upalabdhisabhA, (21) anupalabdhisamA, (22) nityasabhA, (23) anityasamA, ane (24) kAryasamA 64. tatra sAdharmyeNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavaditi prayoge kRte sAdharmyaprayogeNaiva pratyavasthAnamnityaH zabdo niravayavatvAdAkAzavat / na cAsti vizeSaheturghaTasAdharmyAt kRtakatvAdanityaH zabdo na punarAkAzasAdharmyAnniravayavatvAnnitya iti 1 / vaidharmyeNa pratyavasthAnaM vaidharmyasamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH kRtakatvAdityatraiva prayoge sa eva pratiheturvaidharmyeNa prayujyate -- nityaH zabdo niravayavatvAt; anityaM hi sAvayavaM dRSTaM ghaTAdIti / na cAsti vizeSaheturghaTasAdharmyAtkRtakatvAdanityaH zabdo na punastadvaidharmyAnniravayavatvAnnitya iti 2 / utkarSApakarSAbhyAM pratyavasthAnamutkarSApakarSasame jAtI / tatraiva prayoge dRSTAntadharmaM kaJcit sAdhyadharmiNyApAdayannutkarSasamAM jAtiM prayuGkte - yadi ghaTavat kRtakatvAdanityaH zabdo ghaTavadeva mUrto'pi bhavatu / na cenmUrto ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde dharmAntarotkarSamApAdayati 3 / apakarSastu ghaTaH kRtakaH sanna zrAvaNo dRSTa evaM zabdopyastu / no ced ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde zrAvaNatvadharmamapakarSatIti 4 / varNyAvarNyAbhyAM pratyavasthAnaM varNyAvarNyasame jAtI / khyApanIyo varNyastadviparIto'varNyaH / tAvetau varNyAvaNya sAdhyadRSTAntadharmau viparyasyan varNyavarNyasame jAtI prayuGkte - yathAvidhaH zabdadharmaH kRtakatvAdirna tAdRgghaTadharmo yAdagghaTadharmo na tAdRk zabdadharma iti 5-6 / dharmAntaravikalpena pratyavasthAnaM vikalpasamA jAtiH / yathA kRtakaM kiJcinmRdu Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA dRSTaM rAGkavazayyAdi kiJcitkaThinaM kuThArAdi, evaM kRtakaM kiJcidanityaM bhaviSyati ghaTAdi kiJcinnityaM zabdAdIti 7 / sAdhyasAmyApAdanena pratyavasthAnaM sAdhyasamA jAtiH / yathA - yadi yathA ghaTastathA zabda:, prAptaM tarhi yathA zabdastathA ghaTa iti / zabdazca sAdhya iti ghaTo'pi sAdhyo bhavatu / tatazca na sAdhyaH sAdhyasya dRSTAntaH syAt / na cedevaM tathApi vailakSaNyAtsutarAmadRSTAnta iti 8 / prAptyaprAptivikalpAbhyAM pratyavasthAnaM prAptyaprAptisame jAtI / yathA yadetat kRtakatvaM tvayA sAdhanamupanyastaM tatkiM prApya sAdhayatyaprApya vA ? / prApya cet; dvayorvidyamAnayoreva prAptirbhavati, na sadasatoriti / dvayozca sattvAt kiM kasya sAdhyaM sAdhanaM vA ? 9 / aprApya tu sAdhanatvamayuktamatiprasaGgAditi 10 / atiprasaGgApAdanena pratyavasthAnaM prasaGgasamA jAtiH / yathA yadyanityatve kRtakatvaM sAdhanaM kRtakatva idAnIM kiM sAdhanam ? / tatsAdhane'pi kiM sAdhanamiti ? 11 / pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt ghaTavadityukte jAtivAdyAha-yathA ghaTaH prayatnAnantarIyako'nityo dRSTa evaM pratidRSTAnta AkAzaM nityamapi prayatnAnantarIyakaM dRSTam, kUpakhananaprayatnAnantaramupalambhAditi / na cedamanaikAntikatvodbhAvanam, bhaGgayantareNa pratyavasthAnAt 12 / anutpattyA pratyavasthAnamanutpattisamA jAtiH / yathA anutpanne zabdAkhye dharmiNi kRtakatvaM dharmaH kva vartate ? / tadevaM hetvabhAvAdasiddhiranityatvasyeti 13 / sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA yA jAtiH pUrvamudAhatA saiva saMzayenopasaMhriyamANA saMzayasamA jAtirbhavati / yathA kiM ghaTasAdharmyAt kRtakatvAdanityaH zabda uta tadvaidharmyAdAkAzasAdharmyAdvA niravayavatvAnnitya iti ? 14 / dvitIyapakSotthApanabuddhyA prayujyamAnA saiva sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA jAtiH prakaraNasamA bhavati / tatraiva anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavaditi prayoge -- nityaH zabdaH zrAvaNatvAcchabdatvavaditi udbhAvanaprakArabhedamAtre sati nAnAtvaM draSTavyam 15 / traikAlyAnupapattyA hetoH pratyavasthAnamahetusamA jAtiH / yathA hetuH sAdhanam / tat sAdhyAt pUrvaM pazcAt saha vA bhavet ? / yadi pUrvam; asati sAdhye tat kasya sAdhanam ? / atha Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 253 pazcAt sAdhanam; pUrvaM tarhi sAdhyam, tasmiMzca pUrvasiddhe kiM sAdhanena ? / atha yugapat sAdhyasAdhane; tarhi tayoH savyetaragoviSANayoriva sAdhyasAdhanabhAva eva na bhavediti 16 / arthApattyA pratyavasthAnamApattisamA jAtiH / yadyanityasAdhAt kRtakatvAdanitya:zabdaH, adApadyate nityasAdharmyAnnitya iti| asti cAsya nityenAkAzAdinA sAdharmya niravayavatvamityudbhAvanaprakArabheda evAyamiti 17 / avizeSApAdanena pratyavasthAnamavizeSasamA jAtiH / yathA yadi zabdaghaTayoreko dharmaH kRtakatvamiSyate tarhi samAnadharmayogAttayoravizeSe tadvadeva sarvapadArthAnAmavizeSaH prasajyata iti 18 / upapattyA pratyavasthAnamupapattisamA jAtiH / yathA yadi kRtakatvopapattyA zabdasyAnityatvam, niravayavatvopapattyA nityatvamapi kasmAnna bhavati? / pakSadvayopapattyA'nadhyavasAyaparyavasAnatvaM vivakSitamityudbhAvanaprakArabheda evAyam 19 / upalabdhyA pratyavasthAnamupalabdhisamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAditi prayukte pratyavatiSThate-na khalu prayatnAnantarIyakatvamanityatve sAdhanam; sAdhanaM hi taducyate yena vinA na sAdhyamupalabhyate / upalabhyate ca prayatnAnantarIyakatvena vinA'pi vidyudAdAvanityatvam / zabde'pi kvacidvAyuvegabhajyamAnavanaspatyAdijanye tathaiveti 20 / anupalabdhyA pratyavasthAnamanupalabdhisamA jAtiH / yathA tatraiva prayatnAnantarIyakatvahetAvupanyaste satyAha jAtivAdI-na prayatnakAryaH zabdaH prAmuccAraNAdastyevAsAvAvaraNayogAttu nopalabhyate / AvaraNAnupalambhe'pyanupalambhAnAstyeva zabda iti cet; na, AvaraNAnupalambhe'pyanupalambhasadbhAvAt / aavrnnaanuplbdheshcaanuplmbhaadbhaavH| tadabhAve cAvaraNopalabdherbhAvo bhavati / tatazca mRdantaritamUlakIlodakAdivadAvaraNopalabdhikRtameva zabdasya prAguccAraNAdagrahaNamiti prayatnakAryatvAbhAvAnityaH zabda iti 21 / sAdhyadharmanityAnityatvavikalpena zabdanityatvApAdanaM nityasamA jAtiH / yathA anityaH zabda iti pratijJAte jAtivAdI vikalpayati-yeyamanityatA zabdasyocyate sA kimanityA nityA veti ? | yadyanityA; tadiyamavazyamapAyinItyanityatAyA apAyAnnityaH zabdaH / Jain 1gcation International Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA athAnityatA nityaiva; tathApi dharmasya nityatvAttasya ca nirAzrayasyAnupapatestadAzrayabhUta: zabdo'pi nityo bhavet, tadanityatve taddharmanityatvAyogAdityubhayathApi nityaH zabda iti 22 / sarvabhAvAnityatvopapAdanena pratyavasthAnamanityasamA jAtiH / yathA ghaTena sAdharmyamanityena zabdasyAstIti tasyAnityatvaM yadi pratipAdyate, tad ghaTena sarvapadArthAnAmastyeva kimapi sAdharmyamiti teSAmapyanityatvaM syAt / atha padArthAntarANAM tathAbhAve'pi nAnityatvam tahi zabdasyApi tanmA bhUditi / anityatvamAtrApAdanapUrvakavizeSodbhAvanAccAvizeSasamAto bhinneyaM jAtiH 23 / prayatnakAryanAnAtvopanyAsena pratyavasthAnaM kAryasamA jAtiH / yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAdityukte jAtivAdyAha- prayatnasya dvairUpyaM dRSTam-kiJcidasadeva tena janyate yathA ghaTadi, kiJcitsadevAvaraNavyudAsAdinA'bhivyajyate yathA mRdantaritamUlakIlAdi, evaM prayatnakAryanAnAtvAdeSa prayatnena zabdo vyajyate janyate veti saMzaya iti / saMzayApAdanaprakArabhedAcca saMzayasamAtaH kAryasamA jAtirbhidyate 24 / 64. (1) sAdharmesamA-sAdharmadekhADI nirAsa karavo te sAdharmasamA jAti che. udAharaNa- "zabda anitya che kAraNa ke te kRtaka che, ghaTanI jema" Avo prayoga karavAmAM AvatAM virodhI vyakti sAdharmsaprayoga karI khaMDana kare che ane kahe che "zabda nitya che kAraNa ke te niravayava che, AkAzanI jema.' ghaTanI samAna kRtaka hovAthI zabda anitya hoya to AkAzanI samAna niravayava hovAthI zabdane nitya hotAM rokanAruM koI vizeSa kAraNa nathI. | (2) vaidharmesamA-videzatA darzAvIne nirAsa karavo te vaidharmasamA jAti che. tenuM udAharaNa - "zabda anitya che kAraNa ke te kRtaka che, ghaTanI jema evo prayoga karavAmAM AvatAM tyAM ja vaidharma dvArA virodhI hetuno prayoga karavo- zabda nitya che kAraNa ke te niravayava che, je anitya hoya che te sAvayava hoya che, ghaTanI jema." jo ghaTanI samAna kRtaka hovAthI zabda anitya hoya to ghaTathI videza niravayava hovAthI zabdane nitya hotAM rokanAruM koI vizeSa kAraNa nathI. (3) utkarSasamA-utkarSa (adhikatA) darzAvIne hetuno nirAsa karavo te utkarSasamA jAti che. pahelAMnA ja prayogamAM dRSTAntanA (sapakSanA) koI dharmanuM sAdhyadharmImAM (pakSamAM) ApAdana karanArI utkarSasamAM jAti che. tenuM udAharaNa - jo ghaTanI samAna mRtaka Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 255 hovAthI zabda anitya hoya to ghaTanI samAna te mUrta paNa hovo joIe. jo te ghaTanI samAna mUrta nA hoya to te ghaTanI samAna anitya paNa na ho. (4) apakarSasamA---- apakarSa (nyUnatA) darzAvIne nirAsa karavo te apakarSasamA jAti che. 'zabda anitya che kAraNa ke te kRtaka che, ghaTanI jema' ema kahevAmAM AvatAM AnuM A pramANe khaMDana karavuM te arpasamA jAti che-- 'ghaTa kRtaka hovA sAthe zrAvaNa nathI to te ja pramANe zabda paNa zrAvaNa na hovo joIe. jo zabda ghaTanI jema azrAvaNa na hoya to te ghaTanI jema anitya paNa na ho. ahIM zabdamAM zrAvaNatva dharmanI nyUnatAnI Apatti ApI khaMDana karavAmAM AvyuM che. (5-6) varNasamA-avarNasamA varNa ane avarNa dvArA nirAsa karavo te kramazaH varNasamA jAti ane avarNasamA jAti che. khyApanIya arthAt sAdhya (jene siddha karavAno hoya te) dharma varjya che. tenAthI viparIta je siddha dharma hoya te avarjya che. sAdhyadharmIno (pakSano) dharma ane dRSTAntano dharma viparIta che e darzAvavuM varNasamA jAti ane avarNasamA jAti che. ['zabda anitya che kAraNa ke te kRtaka che, ghaTanI jema' A prayogamAM sAdhyadharmI (pakSa) zabda che ane ghaTa dRSTAnta che. pakSamAM je dharma siddha karavAno hoya te dharma (anityatva) ane dRSTAntano dharma (anityatva) eka ja hovo joIe. paraMtu khaMDana karanAra kahe che ke te dharma eka nathI, kAraNa ke pakSano dharma anityatva haju siddha karavAno che jyAre dRSTAntano dharma anityatva to siddha che. eTale jevuM pakSanuM anityatva che tevuM dRSTAntanuM nathI ane jevuM dRSTAntanuM anityatva che tevuM pakSanuM nathI.] tenuM dRSTAnta jevA kRtakatva Adi dharmo zabdanA (pakSanA) che tevA dharmo ghaTanA (daSTAntanA) nathI ane jevA kRtakatva Adi dharmo ghaTanA (dRSTAntanA) che tevA dharmo zabdanA (pakSanA) nathI. -- (7) vikalpasamA - -dharmAntarano vikalpa karIne nirAsa karavo te vikalpasamA jAti che. udAharaNa -- 'zabda anitya che, kAraNa ke te kRtaka che' AvA prayoganuM khaMDana karatAM koI kahe che 'kRtaka padArthomAM keTalAka rajAI, gAdaluM jevA padArtho pocA dekhyA che ane keTalAka kuhADI jevA padArtho kaThina dekhyA che, tevI ja rIte kRtaka padArthomAM keTalAka ghaTa jevA padArtho anitya haze ane keTalAka zabda jevA padArtho nitya haze.' -- - (8) sAdhyasamA * sAdhyanI sAthe samAnatA darzAvI nirAsa karavo te sAdhyasamA jAti che. udAharaNa - jo jevo ghaTa (dRSTAnta) che tevo ja zabda (sAdhyadharmI) hoya to eno artha e thayo ke jevo zabda che tevo ja ghaTa che. Ama jyAre banne sarakhA che tyAre zabda sAdhya hoya to ghaTa paNa sAdhya hovo joIe ane banne sAdhya hoya to eka sAdhya bIjA sAdhyanuM dRSTAnta kevI rIte banI zake ? jo banne sarakhA na hoya to banne ekabIjAthI Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA vilakSaNa ja hoya ne evI sthitimAM ghaTa daSTAnta na ja banI zake. (9-10) prAptisamA-aprAptisamA-prApti ane aprAptinA vikalpo khaDA karIne hetanuM khaMDana karavuM te prAptisamA ane aprAptisamA jAti che. udAharaNa - Ape je kRtakatva hetuno prayoga karyo te sAdhyane prApta karIne sAdhe che ke sAdhyane prApta karyA vinA sAdhe che? jo sAdhyane prApta karIne sAdhato hoya to prApti be vidyamAna padArthonI ja saMbhave che - eka vidyamAna hoya ane bIjo avidyamAna hoya to prApti saMbhavatI nathI. ane jo banne vidyamAna hoya to koNa konuM sAdhana banaze ane koNa konuM sAdhya banaze. (9) jo kahevAmAM Ave ke kRtakatva hetu sAdhyane prApta karyA vinA ja sAdhe che to tema kahevuM ucita nathI. prApta karyA vinA koI koIne sAdhatuM nathI. anyathA atiprasaMgadoSa Ave. (10) (11) prasaMgasamA - atiprasaMgadonI Apatti ApI nivAsa karavo te , prasaMgasamA jAti che. udAharaNa - jo zabdamAM anityatA siddha karavA mATe kRtatva hetu Apo cho to zabdamAM kRtakatva siddha karavA mATe kyo hetu che? ane tene siddha karavA mATe paNa kayo hetu Apazo? (12) pratidaSTAntasamA- virodhI daSTAnta (pratidaSTAnta) dvArA nirAsa karavo te pratidaSTAntasamA jAti che. udAharaNa- "zabda anitya che prayatnajanya hovAthI, ghaTanI jema' Ama kahevAmAM AvatAM jAtivAdI tenuM khaMDana nIce pramANe kare che - ghaTa prayatnajanya hovAthI anitya dekhAya che paNa tevI ja rIte virodhI daSTAnta AkAza nitya hovA chatAM prayatnajanya dekhAya che kAraNa ke kUvo khodavAnA prayatna dvArA utpanna thatuM AkAza dekhAya che. ahIM hetumAM anaikAntika doSane dekhADavAmAM nathI Avyo paraMtu anya bhaMgIthI hetuno nirAsa karavAmAM Avyo che. (13) anutpattisamA - anutpatti darzAvIne nirAsa karavo te anutpattisamA jAti che. udAharaNa jyAre zabda nAmano dharmI utpanna thayo nathI hoto tyAre kRtakatva dharma (hetu) kyAM rahe che? kRtakatva dharma hoto ja nathI. Ama hetunA abhAvanA kAraNe sAdhyarUpa aniyatva dharmanI siddhi thatI ja nathI. (14) saMzayasamA-pahelAM je sAdharmasamA ane vaidharmasamA jAti udAharaNa sAthe jaNAvI che temano upasaMhAra jo saMzaya dvArA karavAmAM Ave to teo saMzayasamAM jAti banI jAya che. udAharaNa - ghaTa samAna kRtaka hovAthI zabda anitya che ke pachI ghaTathI vilakSaNa AkAza samAna niravayava hovAthI te nitya che? Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 2pa7 (15) prakaraNasamA-bIjA pakSane khaDo karavAnA AzayathI prayojavAmAM AvatI sAdharmesamA ane vaidhammasamAM jAti prakaraNasamA che. "zabda anitya che kAraNa ke te kRtaka che, ghaTanI jema' e ja anumAnaprayoga karavAmAM AvatAM jAtivAdI kahe che - "zabda nitya che kAraNa ke te zrAvaNa che, zabdatvanI jema.' jo ke vAta to enI e ja che paraMtu doSodbhAvananI rIta judI hovAthI A jAtine judI jANavI joIe. (16) ahetusamA -traNe kALamAM hetu ghaTato nathI e darzAvI nirAsa karavo te ahetusamA jAti che. udAharaNa- hetu eTale sAdhana. sAdhana kAM to sAdhyanI pUrve hoya kAM to sAdhyanI pachI hoya kAM to sAdhyanI sAthe sAthe hoya. A traNa ja vikalpo saMbhave che.] jo kaho ke sAdhana sAdhyanI pahelAM hoya che to te vakhate to sAdhyano abhAva che, to pachI te konuM sAdhana banaze? [jo sAdhya ja na hoya to pachI sAdhana kevuM?] jo kaho ke sAdhana sAdhyanI pachI hoya che to eno artha e thayo ke sAdhya sAdhananI pahelAM vidyamAna che, siddha che to pachI sAdhananI AvazyakatA kyAM rahI? jo sAdhya ane sAdhana yugapatu hoya che ema kahevAmAM Ave to yugapa utpanna thanArAM gAyanAM DAbA ane jamaNA banne ziMgaDAomAM jema sAdhyasAdhanabhAva saMbhavato nathI tema koIpaNa yugapatu utpanna be padArthomAM sAdhyasAdhanabhAva saMbhave ja nahi. (17) arthapattisamA-arthApati dvArA nirasana karavuM te arthapattisamA jAti che. udAharaNa -jo anitya samAna kRtaka hovAthI zabda anitya che to temAMthI arthAta phalita thAya ke nitya samAna hovAthI zabda nitya che ane zabdanuM nitya AkAza sAthe niravayavatva dharmanA AdhAre sAdhammato che ja. ahIM paNa doSobhAvananI rIta ja judI (18) avizeSasamA - vizeSatAnA abhAvanI Apatti ApI nirasana karavuM te avizeSasamA jAti che. udAharaNa jo zabda ane ghaTano eka dharma kRtatva mAnazo to samAna dharma te banne dharAvatA hovAnA kAraNe te bannemAM koI vizeSatA nathI, tevI ja rIte sarva padArthomAM vizeSatAnA abhAvanI Apatti Avaze. (19) upapattisamA - upapatti dvArA nirAsa karavo te upapattisamAM jAti che. udAharaNa-jo kRtatvanI upapatti dvArA zabda anitya che to niravayavatvanI upapatti dvArA zabda nitya kema nahi? ahi nityatA ane anityatA banne pakSonI upapatti thavAthI anadhyavasAyamAM (anizcayamAM) paryavasAna thavuM vivakSita che. Ama doSobhAvananI rItamAM ja bheda che. (20) upalabdhisamA - upalabdhi dvArA nirAsa karavo te upalabdhisamA jAti Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA che. udAharaNa - "zabda anitya che kAraNa ke te prayatnajanya che Avo anumAnaprayoga karAtAM jAtivAdI tenA khaMDanamAM A mujaba kahe che-"prayatnajanyatA anityatA siddha karavAmAM sAdhana nathI. sAdhana to te kahevAya che jenI sAdhya vinA upalabdhi na thaI zake paraMtu vidyuta (vIjaLI) AdimAM to anityatA prayatnajanyatA vinA paNa upalabdha thAya che. A ja rIte, vAyunA vegathI bhAMgI jatI vanaspati (vRkSanI DALI vagere)thI utpanna thatA zabdamAM paNa anityatA prayatnajanyatA vinA upalabdha thAya che. (21) anupalabdhisamA- anupalabdhi dvArA nirAsa karavo te anupalabdhisamA jAti che. udAharaNa-teja anumAnaprayogamAM prayatnajanyavahetu rajU karAtAM jAtivAdI kahe che, "zabda prayatnanuM kArya nathI kAraNa ke uccAraNa karavAmAM AvatAM pahelAM paNa zabda astitva dharAvato hoya che ja paraMtu AvaraNanA kAraNe tenI upalabdhi thatI nathI. jo koI kahe ke AvaraNanI anupalabdhi hoya che tyAre paNa zabdanI anupalabdhi hoya che, mATe uccAraNa pahelAM zabda astitva dharAvato nathI ja, to ema kahevuM yogya nathI kAraNa ke AvaraNanI anupalabdhimAM anupalabdhino saddabhAva hovAnA kAraNe AvaraNAnupalabdhinI anupalabdhi che, ane AvaraNAnupalabdhinI anupalabdhi hovAnA kAraNe AvaraNAnupalabdhino abhAva che, ane AvaraNAnupalabdhino abhAva hotAM AvaraNopalabdhino bhAva thAya che, ane AvaraNopalabdhinA bhAvanA kAraNe mATImAM dabAyelAM DhaMkAyelAM mULa, khIlA vagerenI jema (astitva dharAvatA) zabdanI uccAraNa pahelAM anupalabdhi (agrahaNa) che, Ama zabda prayatnanuM kArya na hovAthI nitya che. (22) nityasamA-khuda sAdhyarUpa dharmamAM (prastuta aniyatAmAM) nityatA ane anityatAnA vikalpo karIne zabdanI nityatAnuM ApAdana karavuM te nityasamA jAti che. tenuM udAharaNa - 'zabda anitya che evI pratijJA rajU karAtAM jAtivAdI vikalpa kare che-Apa zabdanI je anityatA jaNAvo cho te anityatA khuda nitya che ke anitya? jo kaho ke anitya to te avazya nAza pAmanArI che ane teno nAza thatAM zabda nitya banI jaze.jo kaho ke nitya che to dharma nitya hovAthI dharmI paNa nitya ja hovo joIe kAraNa ke dharma dharmI vinA nirAdhAra rahI zakato nathI, nirAzraya dharma ghaTato nathI. jo zabda anitya hoya to teno dharma(aniyatva) nitya ghaTI zake nahi. Ama banne rIte zabdanI nityatA ja AvI paDe che, "zabda nitya che evuM ja siddha thAya che. (23) anityasamA-sarvabhavonI (vastuonI) anityatAnuM ApAdana karI hetunuM khaMDana karavuM te anityasamA jAti che. udAharaNa-jo anitya ghaTa sAthe samAnatA hovAnA kAraNe zabdane anitya kahetA ho to koIne koI aMzamAM badhA ja bhAvo (badhI Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 259 ja vastuo) ghaTa sAthe samAnatA dharAve che eTale badhA ja bhAvo anitya banI jaze. ane jo svIkAravAmAM Ave ke anitya ghaTa sAthe samAnatA hovA chatAM keTalAka bhAvo (AkAza Adi) anitya nathI, to zabda paNa anitya na ho. pUrvokta (18mI) avizeSasamA jAtimAM badhI vastuomAM sAmAnyapaNe vizeSatAnA abhAvanuM ApAdana ka2vAmAM Ave che jyAre A anityasamA jAtimAM badhI vastuomAM anityatAmAtranuM ApAdana karavAmAM Ave che. -- (24) kAryasamA -- prayatnanAM kAryonuM nAnAtva (vaividhya yA prakArabheda) darzAvIne hetunuM nirasana karavuM te kAryasamA jAti che. udAharaNa -- 'zabda anitya che kAraNa ke te prayatnajanya che' ema kahevAmAM AvatAM jAtivAdI kahe che, 'prayatnanuM kArya be prakAranuM dekhAya che koIka kArya asat (utpatti pUrve asat) ja prayatna vaDe utpanna thAya che, jema ke ghaTa. koIka kArya sat ja hoya che, AvaraNa dUra thavAthI kevaLa te pragaTa thAya che jema ke mATI nIce rahelAM mULa, khIlA vagere. prayatnajanya kAryonA A vaividhyanA kAraNe saMzaya pedA thAya che ke prayatna vaDe zabdane kevaLa pragaTa(vyakta) karavAmAM Ave che ke utpanna karavAmAM Ave che ? saMzayasamA ane kAryasamA jAtiomAM saMzayanuM ApAdana karavAnI rItamAM bheda che, eTale kAryasamA jAti saMzayasamA jAtithI bhinna che. 65. tadevamudbhAvanaviSayavikalpabhedena jAtInAmAnantye'pyasaGkIrNodAharaNavivakSayA caturviMzatirjAtibhedA ete darzitAH / pratisamAdhAnaM tu sarvajAtInAmanyathAnupapattilakSaNAnumAnalakSaNaparIkSaNameva / na hyaviplutalakSaNe hetAvevaMprAyAH pAMzupAtAH prabhavanti / kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvayozca dRDhapratibandhatvAnnAvaraNAdikRtaM zabdAnupalambhanamapi tvanityatvakRtameva / jAtiprayoge ca pareNa kRte samyaguttarameva vaktavyaM na pratIpaM jAtyuttaraireva pratyavastheyamAsamaJjasya prasaGgAditi / 65. Ama [asat doSonI] udbhAvanAnA viSayo ane vikalponA bhede jAtio ananta che to paNa asaMkIrNa udAharaNo jaNAvavAnI icchA hovAnA kAraNe jAtinA A covIsa bhedo darzAvavAmAM AvyA. A badhI jAtionuM pratisamAdhAna anyathAnupapattirUpa hetulakSaNa ane anumAna lakSaNanI parIkSA karavI te ja che. kema ? kAraNa ke anyathAnupapattilakSaNa dharAvatA hetuno prayoga karavAmAM Ave to tenA upara Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA AvI dhULa nAkhI zakAtI nathI. kRtakatva ane prayatnAnantarItva hetuomAM daDha nizcita avinAbhAvasaMbaMdha che tethI zabdanI anupalabdhi AvaraNanA kAraNe nathI paraMtu anityatvanA kAraNe ja che. sAmI vyakti jAtino prayoga kare to ApaNe to samyapha uttara ja Apavo joIe, asatu uttara ApI teno pratiSedha/prativAda na karavo joIe. jAtyuttaranI sAme jAtyuttarano prayoga karavAthI aspaSTatA ane anaucitya janma. 66. chalamapi ca samyaguttaratvAbhAvAjjAtyuttarameva / uktaM hyetadudbhAvanaprakArabhedenAnantAni jAtyuttarANIti / tatra parasya vadato'rthavikalpopapAdanena vacanavighAtazchalam / tatridhA vAkchalaM sAmAnyacchalamupacAracchalaM ceti / tatra sAdhAraNe zabde prayukte vakturabhipretAdarthAdarthAntarakalpanayA taniSedho vaakchlm| yathA navakambalo'yaM mANavaka iti nUtanavivakSayA kathite para: saGkhyAmAropya niSedhati-kuto'sya nava kambalA iti? / sambhAvanayAtiprasaGgino'pi sAmAnyasyopanyAse hetutvAropaNena taniSedhaH sAmAnyacchalam / yathA aho nu khalvasau brAhmaNo vidyAcaraNasampanna iti brAhmaNastutiprasaGge kazcidvadati- sambhavati brAhmaNe vidyAcaraNasampaditi / tata chalavAdI brAhmaNatvasya hetutAmAropya nirAkurvanabhiyuGkte yadi brAhmaNe vidyAcaraNasampad bhavati, vrAtye'pi sA bhavet vrAtyo'pi brAhmaNa eveti / aupacArike prayoge mukhyapratiSedhena pratyavasthAnamupacAracchalam / yathA maJcAH krozantIti ukte paraH pratyavatiSThate-kathamacetanAH maJcAH krozanti maJcasthAstu puruSAH krozantIti / tadatra chalatraye'pi vRddhavyavahAraprasiddhazabdasAmarthyaparIkSaNameva samAdhAnaM veditavyamiti // 29 // 66. [4vedAnuni35972pAmA mAvecha.] 715 sabhya uttaranAmamA135 hovAnA kAraNe jAtyuttara ja che. e to pahelAM kahI ja dIdhuM che ke uddabhAvananI rItomAM bheda hovAnA kAraNe jAtio ananta che. sAmI vyakti vacana bole eTale tarata ja arthanA vikalpanA AdhAre tenA vacanano vighAta karavo (vacananuM khaMDana karavuM) te chala che. [arthAta vaktAne abhipreta arthathI bIjo ja vaikalpika artha karI tenA vacanane toDI pADavuM te chala cha.] sana 25 praroche-(1) vA578, (2) sAmAnya bhane (3) 752278. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 261 (1) vAchala jyAre aneka artho dharAvatA eka zabdano prayoga vaktA kare tyAre vaktAne abhipreta artha jANI joIne choDI bIjA arthanI kalpanA karIne vaktAnA vacanane toDavuM, teno pratiSedha karavo te vAchala che. udAharaNa koI kahe che, 'A bAlaka pAse navakambala che.' vaktAne 'nava' zabdano vikSita (abhipreta) artha navIna che. (arthAt te kahevA mAge che, 'A bAlaka pAse navIna kambala che'). paraMtu bIjI vyakti 'nava' zabda upara saMkhyAno Aropa karIne vaktAnA vacananuM khaMDana kare che 'kyAM che tenI pAse nava (9) kambala?' [zabdanI zaktivRttinA arthAt abhidhAvRttinA vyatyayathI arthAntaranI kalpanA vaktAnA vacanane toDavA mATe karavI te vAchala che. zabdanI anekArthatAno ahIM Azaro levAmAM Ave che.] - (2) sAmAnyachala jyAre vaktAe saMbhAvanAnA AdhAre evuM sAmAnyanuM kathana karyuM hoya jene zabdazaH letAM te anabhISTa kissAone paNa lAgu paDI jAya tyAre bIjI vyakti te kathana upara tArkika hetupaNAno Aropa karI tenuM khaMDana kare che, A rItanuM vacanakhaMDana sAmAnyachala che. udAharaNa 'aho kharekhara A brAhmaNa vidyAcaraNasampanna che' ema brAhmaNastutinA prasaMge koI kahe che tyAre koI bole che, 'brAhmaNamAM vidyAcaraNasampatti saMbhave che', A vAkya sAMbhaLI chalavAdI brAhmaNatvamAM hetRtvano Aropa karI pUrvokta vacananuM khaMDana karato kahe che, 'jo brAhmaNamAM vidyAcaraNasaMpatti hoya to vrAtyamAM paNa te hovI joIe kAraNa ke te paNa brAhmaNa che.' -- --------- [tAtparya A che - ahIM brAhmaNa hovAnA kAraNe tenAmAM vidyAcaraNasaMpatti hovAnI saMbhAvanAmAtra jaNAvavAmAM AvI che. paraMtu chalavAdIe brAhmaNatvane hetu mAnI lIdho, arthAt A puruSa vidyAcaraNasampanna che kAraNa ke te brAhmaNa che, je brAhmaNa hoya che te vidyAcaraNasampanna hoya che. Ama chalavAdI brAhmaNatva upara hetutvano Aropa karI, hetuno sAdhya sAthe vrAtyamAM vyabhicAra darzAve che. A sAmAnyachala che. bIjA zabdomAM, tAtparyavRttinA vyatyayathI arthAntaranI kalpanA karI vaktAnA vacanane toDavuM te samAnyachala che. udAharaNArtha, brAhmaNamAM vidyA saMbhave che evA AzayathI vAdIkahe che, 'brAhmaNamAM vidyA hoya che.' A sAMbhaLI prativAdI vAdIno Azaya (tAtparyArtha) 'saMbhava' arthamAM hato te ulaTAvI 'niyama' arthamAM kalpe che ane vAdInA vacananuM khaMDana karatAM kahe che, 'keTalAka brAhmaNo vidyAvihIna hoya che.'] - (3) upacArachala -- zabdano prayoga upacarita arthamAM karavAmAM Avyo hoya tyAre zabdano mukhyArtha grahI tene AdhAre vacananuM khaMDana karavuM te upacArachala che. 'maMco zorabakora kare che' ema koI kahe che tyAre bIjo tenuM khaMDana kare che ane kahe che, 'acetana Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 2 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA maMco zorabakora kevI rIte karI zake? [maMco nahi paraMtu maMca upara rahelA puruSo zorabakora charecha.' [lakSaNAvRttinA vyatyayathI arthAntaranI kalpanA karI vaktAnA vacanane toDavuM te upacArachala che. arthAta vaktAne lakSyArtha abhipreta hovA chatAM te zabdanA abhidheyArthane grahI vaktAnA vacanano pratiSedha karavo te upacArachala che.] vaDIla janonA vyavahArathI prasiddha zabdasAmarthyanI parIkSA karavI e ja A traNa chalonuM samAdhAna che, ema jANavuM joIe. (29) 67. sAdhanadUSaNAdyabhidhAnaM ca prAyo vAde bhavatIti vAdasya lakSaNamAha..tattvasaMrakSaNArthaM prAznikAdisamakSaM sAdhanadUSaNavadanaM __ vAdaH // 30 // 67. sAdhana bhane pAnI prayoga prAya: vAma thAya che, meTale mAyArya pArnu skss| cha tattvanuM saMrakSaNa karavA mATe sabhyo vagere samakSa sAdhana ane dUSaNanuM kathana karavuM te vA6 che. (30) 68. svapakSasiddhaye vAdinaH 'sAdhanam' tatpratiSedhAya prativAdino 'dUSaNam' / prativAdino'pi svapakSasiddhaye 'sAdhanam' tatpratiSedhAya vAdino 'dUSaNam' / tadevaM vAdinaH sAdhanadUSaNe prativAdino'pi sAdhanadUSaNe dvayorvAdiprativAdibhyAm 'vadanam' abhidhAnam 'vAdaH' / kathamityAha'prAznikAdisamakSam' / prAznikAH sabhyA: "svasamayaparasamayajJAH kulajA: pakSadvayepsitAH kSamiNaH / vAdapatheSvabhiyuktAstulAsamAH prAznikAH proktAH // " ityevaMlakSaNAH / 'Adi'grahaNena sabhApativAdiprativAdiparigrahaH, seyaM caturaGgA kathA, ekasyApyaGgasya vaikalye kathAtvAnupapatteH / nahi varNAzramapAlanakSama nyAyAnyAyavyavasthApakaM pakSapAtarahitatvena samadRSTiM sabhApatiM yathoktalakSaNAMzca prAznikAn vinA vAdiprativAdinau svAbhimatasAdhanadUSaNasaraNimArAdhayituM kSamau / nApi duHzikSitakutarkalezavAcAlabAlizajanaviplAvito gatAnugatiko Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 263 nanaH sanmAi prativadyateti / tasya tamAha-- 'tattvasaMrakSaLArtham' / 'tattva'shbden tattvanizcayaH sAdhujanahRdayaviparivartI gRhyate, tasya rakSaNaM durvidagdhajanajanitavikalpakalpanAta iti / 68. potAnA pakSane siddha karavA vAdI sAdhana jaNAve che. teno pratiSedha karavA mATe prativAdI dUSaNa jaNAve che. prativAdI paNa potAnA pakSane siddha karavA sAdhana jaNAve che. teno pratiSedha karavA vAdI dUSaNa jaNAve che. to Ama vAdInAM sAdhana ane dUSaNa tathA prativAdInAM sAdhana ane dUSaNanuM banne vAdI ane prativAdIe vadavuM (abhidhAna karavuM, kathana karavuM) te vAda che. kevI rIte vadavuM ? tenA uttaramAM kahyuM che, 'pAkSika vagere samakSa'. sUtragata 'prAznika'no artha sabhya che. prAkSiko arthAt sabhyo AvA hovA joIe 'svasiddhAnta ane parasiddhAntanA jJAtA, kulIna, banne pakSone mAnya, kSamAvAna, vAdamArgomAM nipuNa, ane tulA samAna niSpakSa nyAya karanArAne prAzniko kahyA che.' prAzniko AvAM lakSaNo dharAvatA hoya che. sUtragata 'Adi' (vagere) padathI sabhApati, vAdI ane prativAdInuM grahaNa karavAmAM AvyuM che. Ama kathA cAra aMgovALI hoya che, cAramAMthI eka paNa aMga khUTatuM hoya to kathAnuM kathApaNuM ghaTatuM nathI. varNAzramanA pAlanamAM samartha, nyAya-anyAyanI vyavasthA karanAra ane niSpakSa hovAthI samadaSTivALA sabhApati vinA tathA pUrvokta lakSaNo dharAvatA prAzniko vinA vAdI ane prativAdI potapotAne abhimata sAdhana-dUSaNanI praNAlInuM avalaMbana karavA samartha nathI. vaLI, du:zikSita hovAnA kAraNe pote zIkhelA thoDAka kutarkothI vAcALa banI gayelA bAlizonI ToLakI gatAnugatika sAmAnya janane zraddhAthI vyuta karI de che ane pariNAme te sanmArgane pAmI zakato nathI. vAdanuM phaLa kahe che - 'tattvanuM saMrakSaNa vAdanuM phaLa che -- prayojana che (tattvasaMrakSArtham).' 'tattva' padathI bhadra yA sAdhu janonA hRdayomAM (cittomAM) daDhapaNe rahelo tattvanizcaya (tattvasaMpratyaya, tattvazraddhA) samajavo. potAne paMDita mAnI beThelA durvidagdha janoe khaDA karelA kurtakavikalponI kalpanAthI tattvasaMpratyaya yA tattvazraddhAnuM rakSaNa karavuM e vAdanuM prayojana che. [jaya, kIrti ke arthalAbha vAdanuM prayojana nathI.] - 69. nanu tattvarakSaLa nalpaya vitaDAyA nA prayonanam / yavAda- "tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaM jalpavitaNDe bIjaprarohasaMrakSaNArthaM kaNTakazAkhAparicaraNavat" [ nyAyasU. 4.2.50] iti; na, vAdasyApi nigrahasthAnavattvena tattvasaMrakSaNArthatvAt / na cAsya nigrahasthAnavattvamasiddham / "pramANatarkasAdhanopAlambha: siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSa Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA pratipakSaparigraho vAdaH" [nyAyasU. 1.2.1] iti vAdalakSaNe siddhAntAviruddha ityanenApasiddhAtasya, paJcAvayavopapanna ityanena nyUnAdhikayohe tvAbhAsapaJcakasya cetyaSTAnAM nigrahasthAnAnAmanujJAnAt, teSAM ca nigrhsthaanaantroplkssnntvaat| ata eva na jalpavitaNDe kathe, vAdasyaiva tattvasaMrakSaNArthatvAt / 69. zaM! - tatpanI 26 // 42vAnuM prayo4na 485 mane vitaMDana 55 . j paNa che, "jema dhAnyanA aMkuronI rakSA karavA khetaranI cAre bAju] kAMTAnI vADa karavAmAM Ave che tevI ja rIte tattvanizcayanI (arthAta tattvazraddhAnanI, tattvasaMpratyayanI) rakSA 42vA mATe 485 mane vitaMDAno 75yogacha.' [nyAyasUtra, 4.2.50]. samAdhAna - Ama kahevuM yogya nathI kAraNa ke vAda nigrahasthAnavALo hovAthI tattvasaMrakSaNa mATe che. vAdanuM nigrahasthAnavALA hovuM asiddha nathI. "pramANa, tarka, sAdhana ane dUSaNanA prayogavALI, siddhAntathI viruddha na jatI, paMcAyavavALA anumAnaprayogathI yukta evI pakSa ane pratipakSanI rajUAta vAda che' nyiAyasUtra 1.2.1.]. vAsakSama siddhAntathA viruddha na 4tA (siddhAntAviruddha)' 56 dvArA apasiddhAnta nAmanA nigrahasthAnano, "paMcAvavavALA anumAnaprayogathI yukta (paMcAvayavopapatra) pada dvArA nyUna ane adhika nigrahasthAnono ane pAMca hetvAbhAsarUpa nigrahasthAnono ema ATha nigrahasthAnono svIkAra karavAmAM Avyo che, ane A ATha nigrahasthAno bAkInAM nigrahasthAnonuM upalakSaNa che. tethI jalpa ane vitaMDA kathA nathI, kevaLa vAda ja tattvasaMrakSaNa mATe che. ___70. nanu "yathoktopapannacchalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH" [nyA. 1.2.2.] "sa pratipakSasthApanAhIno vitaNDA" [nyA. 1.2.3.] iti lakSaNe bhedAjjalpavitaNDe api kathe vidyete eva; na; pratipakSasthApanAhInAyA vitaNDAyAH kathAtvAyogAd / vaitaNDiko hi svapakSamabhyupagamyAsthApayan yatkiJcidvAdena parapakSameva dUSayan kathamavadheyavacanaH ? | jalpastu yadyapi dvayorapi vAdiprativAdinoH sAdhanopAlambhasambhAvanayA kathAtvaM labhate tathApi na vAdAdarthAntaram, vAdenaiva caritArthatvAt / chalajAtinigrahasthAnabhUyastvayogAdacaritArtha iti cet; na, chalajAtiprayogasya dUSaNAbhAsatvenAprayojyatvAt, nigrahasthAnAnAM ca vAdepyaviruddhatvAt / na khalu khaTacapeTAmukhabandhAdayo'nucitA nigrahA jalpe'pyupayujyante / ucitAnAM ca Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 265 nigrahasthAnAnAM vAde'pi na virodho'sti / tanna vAdAt jalpasya kazcid vizeSo'sti / lAbhapUjAkhyAtikAmitAdIni tu prayojanAni tattvAdhyavasAyasaMrakSaNalakSaNapradhAnaphalAnubandhIni puruSadharmatvAdvAde'pi na nivArayituM paryatA 70. zaMkA - "pUrvokta lakSaNo dharAvato ane vadhumAM chala, jAti, nigrahasthAna, sAdhana ane dUSaNanA prayogavALo jalpa che." nyiAyasUtra, 1.2.2.]. pratipakSanI sthApanAthI rahita te jilpa] vitaMDA che." nyiAyasUtra, 1.2.3]. Ama jalpa ane vitaMDAnAM lakSaNo bhinna hovAthI jalpa ane vitaMDA e be kathAo paNa che ja. samAdhAna - pratipakSanI sthApanAthI rahita vitaMDAne kathA na gaNI zakAya. vaitaMDika potAnA pakSano svIkAra karIne paNa tene siddha karato nathI paraMtu jema tema bolIne kevaLa parapakSane dUSita kare che, eTale tenuM kathana dhyAna devA yogya yA upAdeya kevI rIte hoI zake? hA, jalpamAM vAdI ane prativAdI banne svapakSasAdhana ane parapakSadUSaNa kare che eTale te kathA to che tema chatAM te vAdathI bhinna nathI. vAdamAM ja teno samAveza thaI jAya che. zaMkA-kalpamAMchala, jAti, nigrahasthAnanI pracuratA hoya che eTale teno samAveza vAdamAM na thaI zake. samAdhAna - nA, ema kahevuM yogya nathI, kAraNa ke chala ane jAti kharekhara dUSaNAbhAsa che eTale aprayojya che ane nigrahasthAno to vAdamAM paNa prayukta hoya che kAraNa ke temAM koI virodha nathI. nigraho be prakAranA che-anucita ane ucita. cAbUka phaTakAravo, dhola mAravI, moTuM baMdha karI devuM Adi anucita nigraho che. jalpamAM paNa AvA anucita nigrahono prayoga karavAmAM Avato nathI. ucita nigrahasthAnono prayoga to vAdamAM paNa karavAmAM Ave che, temAM koI virodha nathI. tethI vAdathI jalpamAM koI vizeSatA nathI. mATe vAdathI bhinna jalpa nathI. vAdamAM ja jalpa samAviSTa che.] lAbha, pUjA ane khyAtinI icchA vagere prayojano tattvasaMrakSaNarUpa pradhAna phaLanA upara AdhAra rAkhatA gauNa yA AnuSaMgika phaLo che ane A jAtanI icchAo rUpa prayojanone rokI zakAtAM nathI. [tAtparya e che ke lAbha, pUjA, khyAtinI icchA Adi prayojano jalpamAM hoya che ane vAdamAM nathI hotAM evuM nathI. eTale A prayojanonA hovA na hovAnA AdhAre jalpa ane vAdano bheda karI zakAya nahi.] Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 6 6 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 71. nanu chalajAtiprayogo'saduttaratvAdvAde na bhavati, jalpe tu tasyAnujJAnAdasti vAdajalpayorvizeSaH / yadAha "duHzikSitakutAMzalezavAcAlitAnanAH / zakyAH kimanyathA jetuM vitaNDATopapaNDitAH // gatAnugatiko lokaH kumArgaM tatpratAritaH / / mA gAditi cchalAdIni prAha kAruNiko muniH" // iti / naivam / asaduttaraiH parapratikSepasya krtumyukttvaat| na hyanyAyena jayaM yazo dhanaM vA mahAtmAnaH samIhante / atha prabalaprativAdidarzanAt tajjaye dharmadhvaMsasambhAvanAt, pratibhAkSayeNa samyaguttarasyApratibhAsAdasaduttarairapi pAMzubhirivAvakiranekAntaparAjayAdvaraM sandeha iti dhiyA na doSamAvahatIti cet; na, asyApavAdikasya jAtyuttaraprayogasya kathAntarasamarthanasAmarthyAbhAvAt / vAda eva dravyakSetrakAlabhAvAnusAreNa yadyasaduttaraM kathaJcana prayuJjIta kimetAvatA kathAntaraM prasajyeta? / tasmAjjalpavitaNDAnirAkaraNena vAda evaikaH kathAprathAM labhata iti sthitam // 30 // 71. zaMkAchala ane jAtino prayoga asat uttara hovAthI vAdamAM karAto nathI paraMtu jalpamAM to temanA prayoganI anumati ApavAmAM AvI che. A kAraNe vAda ane jalpamAM bheda che. kahyuM paNa che, "jeo duHzikSita hovAnA kAraNe, zIkhelA thoDAka kutarko vaDe mukhathI vAcALatAnuM pradarzana kare che ane vitaMDAno ADaMbara kema karavo e khUba jANe che tevAone anyathA (arthAta chala ane jAtinA prayoga vinA) zuM jItI zakAya? [kadApi jItI na zakAya.] sAmAnya jano to gatAnugatika hoya che eTale teo A vaitaDika kutArkikothI chetarAIne kumArge na vaLI jAya te khAtara dayALu muni akSapAde chala vagereno 75heza mApyo cha.' [nyAyamarI, pR. 11] samAdhAna - A pramANe kahevuM yogya nathI kAraNa ke asat uttaro vaDe parapakSanuM nirasana karavuM ucita nathI. mahAtmA puruSa anyAya dvArA vijaya, yaza ke dhana prApta karavAnI icchA karatA nathI. zaMkA - jo eka bAju prativAdI prabaLa jaNAya ane tenA vijayI thavAthI dharmano nAza thavAnI saMbhAvanA hoya ane bIjI bAju ApaNI pratibhA mArI jAya ane e Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 267 kAraNe koI samyapha uttara sUjhe nahi to ekAtta parAjaya karatAM to jaya-parAjaya aMge saMdeha banyo rahe e vadhu sAruM che ema vicArI AMkhamAM dhULa nAkhavA samAna asat uttarono prayoga karavo e doSAvaha nathI. samAdhAna - nA, ema kahevuM yogya nathI. evo jAtiprayoga apavAdarUpa che, [niyama nathI). tethI tenA AdhAre eka judA prakAranI kathAnuM samarthana na karI zakAya. dravya, kSetra, kAla ane bhAva anusAra kadAcita vAdamAM ja asat uttarano prayoga karI devAmAM Ave to zuM eTalAthI te vAdakathA alaga prakAranI kathA banI jaze? tethI jalpa ane vitaMDAne choDI eka mAtra vAda ja kathA kahevaDAvAne yogya che, e siddhAnta sthApita thayo. (30) 72. vAdazca jayaparAjayAvasAno bhavatIti jayaparAjayayorlakSaNamAha svapakSasya siddhirjayaH // 31 // 72. jaya ane parAjaya thatAM vAda pUro thAya che, samApta thAya che. tethI AcArya jaya ane parAjayanuM lakSaNa kahe che potAnA pakSanI siddhi thaI javI te jaya che. (31) 73. vAdinaH prativAdino vA yA svapakSasya siddhiH sA jayaH / sA ca svapakSasAdhanadoSaparihAreNa parapakSasAdhanadoSodbhAvanena ca bhavati / svapakSe sAdhanamabruvannapi prativAdI vAdisAdhanasya viruddhatAmudbhAvayan vAdinaM jayati, viruddhatodbhAvanenaiva svapakSe sAdhanasyoktatvAt / yadAha-"viruddhaM hetumudbhAvya vA inayatItA" ti rUzA __ asiddhiH parAjayaH // 32 // 73. vAdI ke prativAdIno potAno je pakSa che tenI siddhi thaI javI te teno jaya che. svapakSanI siddhi tyAre thAya che jyAre potAnA pakSanA sAdhanamAM prativAdI dvArA ubhAvita doSono parihAra karavAmAM Ave ane parapakSanA sAdhanamAM doSonuM uddabhAvana karavAmAM Ave. hA, prativAdI jo vAdInA sAdhanamAM viruddhatA doSanuM uddabhAvana kare to te potAnA pakSanI siddhimAM sAdhanano prayoga karyA vinA paNa vAdI upara vijaya prApta karI le che. parapakSamAM viruddhatA doSanuM udubhAvana karavuM e ja eka rIte svapakSamAM sAdhanano prayoga karavA barAbara che. kahyuM paNa che, 'viruddha hetu viruddha che ema viruddhatA doSanuM ubhAvana karIne vAdIne prativAdI jItI le che." (31) Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 svapakSanI siddhi na thavI e parAjaya che. (32) 74. vAni: prativAdano vA yA svapakSamya 'asiddhi' sA 'pAnaya:'| sA ca sAdhanAbhAsAbhidhAnAt samyak sAdhane'pi vA proktduussnnaamundrarAvati "rUrA hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 74. vAdI ke prativAdInA potAnA pakSanI asiddhi te parAjaya che. te asiddhi yA parAjaya sAdhananA badale sAdhanAbhAsano prayoga karavAthI athavA samIcIna sAdhanano prayoga karavA chatAM paNa pa2okta dUSaNanuM nivAraNa na karavAthI thAya che. (32) 75. nanu yadyasiddhi: pAnaya:, sa tarSi jIvRzo nigrahaiM ? nigrahAntA di kathA bhavatItyAha sa nigraho vAdiprativAdinoH // 33 // -- 75. sist - jo asiddhi ja parAjaya che to nigraha kevo hoya che ? vAda nigrahAnta hoya che arthAt vAdI ke prativAdI nigrahasthAnane pAme che tyAre vAda samApta thaI jAya che. A zaMkAnA samAdhAnamAM AcArya kahe che-- te (arthAt parAjaya ja) vAdi ane prativAdIno nigraha che. (33) 76. 'sa:'- pAnaya tra 'vAtiprativAnioH' 'nigrahaH' na vadhavandhAti:| athavA sa eva svapakSAsiddhirUpaH parAjayo nigrahahetutvAnnigraho nAnyo yathAhuH pare - "vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam" [ nyAyasU. 1. 2. 19] iti mArA 76. vAdI ke prativAdIno te parAjaya ja nigraha che; vadha, bandha vagere nigraha nathI. athavA potAnA pakSanI asiddhirUpa parAjaya ja nigrahanuM kAraNa hovAthI nigraha kahevAya che. tenAthI bhinna koI nigraha nathI, jema bIjAo (naiyAyiko) kahe che, 'vipratipatti ane apratipatti nigrahasthAna che.' [nyAyasUtra, 1.2.19]. (33) 77. tatrAha-- 77. A aMge AcArya kahe che-- na vipratipattyapratipattimAtram // 34 // Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda kevaLa vipratipatti ane apratipatti nigrahasthAna nathI.(34) 78. viparItA kutsitA vigarhaNIyA pratipattiH 'vipratipattiH 'sAdhanAbhAse sAdhanabuddhirdUSaNAbhAse ca dUSaNabuddhiH / apratipattistvArambhaviSaye'nArambhaH / sa ca sAdhane dUSaNaM dUSaNe coddharaNaM tayorakaraNam 'apratipattiH ' / dvidhA hi vAdI parAjIyate - yathAkartavyamapratipadyamAno viparItaM vA pratipadyamAna iti / vipratipattyapratipattI eva 'vipratipattyapratipattimAtram' 'na' parAjayahetuH kintu svapakSasyAsiddhireveti / vipratipattyapratipattyozca nigrahasthAnatvanirAsAt tadbhedAnAmapi nigrahasthAnatvaM nirastam / 78. viparIta kutsita vigarhaNIya pratipattine arthAt avaLI samajane vipratipatti kahe che. Ama sAdhanAbhAsane sAdhana samajavuM ke dUSaNAbhAsane vAstavika dUSaNa samajavuM e vipratipatti che. je karavuM joIe te na karavuM arthAt parapakSanA sAdhanane dUSita na ka2vuM ane sAmI vyaktie (525kSe) potAnA sAdhanamAM jaNAvelA doSono uddhAra na karavo te apratipatti che. vAdIno parAjaya be rIte thAya che-- potAe je karavuM joIe te na karavAthI ane potAe je karavuM ke samajavuM joIe tenAthI viparIta karavA ke samajavAthI, A ja apratipatti ane vipratipatti che. kevaLa vipratipatti ane kevaLa apratipatti parAjayanuM kAraNa nathI kintu svapakSanI asiddhi ja parAjayanuM kAraNa che. Ama ahIM vipratipatti ane apratipattinI nigrahasthAnatAno niSedha karAyo che, ane pariNAme vipratipatti ane apratipattinA bhedonI nigrahasthAnatAno paNa niSedha thaI gayo che. 269 " 79. te ca dvAviMzatirbhavanti / tadyathA - 1 pratijJAhAniH 2 pratijJAntaram, 3 pratijJAvirodhaH 4 pratijJAsaMnyAsaH, 5 hetvantaram, 6 arthAntaram 7 nirarthakam 8 avijJAtArtham 9. apArthakam 10 aprAptakAlam, 11 nyUnam, 12 adhikam, 13 punaruktam, 14 ananubhASaNam, 15 ajJAnam, 16 apratibhA, 17 vikSepaH, 18 matAnujJA, 19 paryanuyojyopekSaNam, 20 niranuyojyAnuyogaH, 21 apasiddhAntaH, 22 hetvAbhAsAzceti / atrAnanubhASaNamajJAnamapratibhA vikSepaH paryanuyojyopekSaNamityapratipattiprakArAH / zeSA vipratipattibhedAH / 20 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 hemacandrAcAryakita pramANamImAMsA 79. vipratipatti bhane pratipattinA bAvIsa hoche. te amAyoche- (1) pratizahAni., (2) pratizatara, (3) pratizAvirodha, (4) pratizAsaMnyAsa, (5) tvantara, (E) arthAntara, (7) nirartha, (8) bhavizAtArtha, (8) apArtha5, (10) AAIHSte, (11) nyUna, (12) [48, (13) punarata, (14) ananubhASa, (15) sAna, (16) apratimA, (17) vikSe5, (18) mtaanush|, (18) paryanuyogyopekSa55, (20) niranuyo yAnuyoga, (21) a5siddhAnta mane (22) utpAtmAso. A bAvIsamAM ananubhASaNa, ajJAna, apratibhA, vikSepa ane paryanuyojyopekSaNa A pAMca apratipattinA bhedo che. ane bAkInA vipratipattinA bhedo che. 80. tatra pratijJAhAnerlakSaNam-"pratidRSTAntadharmAnujJA svadRSTAnte pratijJAhAniH" [nyAyasU. 5.2.2.] iti sUtram / asya bhASyakArIyaM vyAkhyAnam-"sAdhyadharmapratyanIkena dharmeNa pratyavasthitaH pratidRSTAntadharma svadRSTAnte'nujAnan pratijJAM jahAtIti pratijJAhAniH / yathA anityaH zabdaH aindriyakatvAdghaTavadityukte paraH pratyavatiSThate-sAmAnyamaindriyakaM nityaM dRSTaM kasmAna tathA zabdo'pItyevaM svaprayuktahetorAbhAsatAmavasyannapi kathAvasAnamakRtvA pratijJAtyAgaM karoti-yaundriyakaM sAmAnyaM nityam, kAmaM ghaTo'pi nityo'stviti / sa khalvayaM sAdhanasya dRSTAntasya nityatvaM prasajan nigamanAntameva pakSaM jahAti / pakSaM ca parityajan pratijJAM jahAtItyucyate pratijJAzrayatvAt pakSasyeti" [nyAyabhA. 5. 2. 2] / tadetadasaGgatameva, sAkSAd dRSTAntahAnirUpatvAt tasyAH tatraiva dharmaparityAgAt / paramparayA tu hetUpanayanigamanAnAmapi tyAgaH, dRSTAntAsAdhutve teSAmapyasAdhutvAt / tathA ca pratijJAhAnirevetyasaGgatameva / vArtikakArastu vyAcaSTe-"dRSTazcAsAvante sthitatvAdantazceti dRSTAntaH pakSaH / svadRSTAntaH svapakSaH / pratidRSTAntaH prtipkssH| pratipakSasya dharmaM svapakSe'bhyanujAnan pratijJAM jahAti - yadi samAnyamaindriyakam nityaM zabdo'pyevamastviti" [nyAyavA. 5. 2. 2] / tadetadapi vyAkhyAnamasaGgatam, itthameva Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda pratijJAhAneravadhArayitumazakyatvAt / na khalu pratipakSasya dharmaM svapakSe'bhyanujAnata eva pratijJAtyAgo yenAyameka eva prakAra: pratijJAhAnau syAt, adhikSepAdibhirAkulIbhAvAt prakRtyA sabhAbhIrutvAdanyamanaskatvAdervA nimittA[t] kiJcit sAdhyatvena pratijJAya tadviparItaM pratijAnAnasyApyupalambhAt puruSabhrAnteranekakAraNakatyopapatteriti 1 / 80. (1) pratijJA hAni-temAM pratijJAAninuM lakSaNa A che-pratidaSTAntanA dharmane potAnA dAttamAM svIkArI levA te pratijJA hAni che." A nyAyasUtra [5.2.2.] che. AnI bhASyakAra vAtsyAyananI vyAkhyA A pramANe che - "jyAre prativAdI sAdhyarUpa dharmanA virodhI koI dharma dvArA vAdIno (arthAtu vAdInA hetuno) nirAsa kare tyAre jo vAdI virodhI daSTAntanA dharmane potAnA dRSTAntamAM svIkArI le to te potAnI pratijJAno tyAga kare che, Ama pratijJAhAni thAya che. udAharaNa - vAdI prayoga kare che, "zabda anitya che kAraNa ke te IndriyagrAhya che, ghaTanI jema." A sAMbhaLI prativAdI khaMDana kare che, "indriyagrAhya sAmAnya nitya dekhAyuM che, to pachI zabda paNa te ja rIte nitya kema na hoI zake?' prativAdIe Ama kahetAM vAdI pote prayojelA hetunI AbhAsatA samajI jAya che tema chatAM kathAne samApta karato nathI paNa pratijJAno tyAga karato kahe che, "jo indriyagrAhya sAmAnya nitya che to ghaTa paNa bhale nitya ho." Ama vAdI potAnA pakSasAdhaka daSTAntamAM (ghaTamAM) nityatAno (sAdhyarUpa dharma anityatAthI virodhI dharmano) svIkAra karato potAnA nigamana sudhInA pakSano tyAga kare che, ane pakSano tyAga karato te pratijJAno tyAga kare che ema kahevAya kAraNa ke pakSano AdhAra pratijJA che." nyAyabhASya, 5.2.2]. naiyAyikonuM A kathana asaMgata che kAraNa ke pratijJAAni kharekhara to sAkSAt dRSTAntahAnirUpa che. te sAkSAta dRSTAntahAnirUpa che kAraNa kedAntamAM ja dharmano parityAga karavAmAM Avyo che. hA, paraMparAthI hetu, upanaya ane nigamanano paNa tyAga karavAmAM Avyo che kAraNa ke daSTAnta asamIcIna hotAM hetu Adi paNa asamIcIna banI jAya che. AvI sthitimAM tene pratijJAAni ja gaNavI te asaMgata che. nyAyavArtikakAra udyotakare "tivRSTIntadharmAnujJa svachane pratijJAhanaH' e sUtramAM AvelA daSTAnta' zabdano artha pakSa karyo che. udyotakaranI sUtravyAkhyA A pramANe che - "je daSTa che ane atte rahelo hovAthI atta paNa che te dRSTAnta eTale ke pakSa. [arthAt je anne nigamanamAM Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA sthApita thayelo siddha thayelo dekhAyo che te daSTAnta arthAtu pakSa (pratijJA).] svadaSTAnta eTale svapakSa. pratidaSTAnta eTale pratipakSa. pratipakSanA dharmane svapakSamAM svIkArato vAdI potAnI pratijJAno tyAga kare che-jo indriyagrAhya sAmAnya nitya che to bhale zabda paNa evo arthAt nitya ho.' (nyAyavArtika, 5.2.2.]. vArtikakAra udyotakAranuM A vyAkhyAna paNa saMgata nathI, kAraNa ke pratijJAAni A rIte ja thAya che evuM avadhAraNa karavuM zakya nathI. pratipakSanA dharmane svapakSamAM svIkAranAro ja pratijJAno tyAga kare che evuM to che nahi jethI kahI zakAya ke pratijJAhAnino A ja eka prakAra che, [bIjo koI prakAra che ja nahi. pratijJA hAninA bIjA prakAro paNa saMbhave che ja. bIjI rItothI paNa pratijJA hAni thAya che ja. udAharaNArtha,] AkSepa vagerenA kAraNe vyAkuLa banI javAthI, prakRtithI sabhAbhIru hovAthI, anyamanaska thaI javAthI, yA bIjA koI nimittathI koI dharmane siddha karavAnI pratijJA karIne tenAthI viparIta dharmane siddha karavAnI pratijJA karato koI koI puruSa ApaNane maLI Ave che. puruSone brAnti thavAnuM eka kAraNa nathI hotuM aneka kAraNothI bhrAnti thavI ghaTe che. 81. pratijJAtArthapratiSedhe pare te tavaiva dharmaLa dharmAntaraM sadhanIyamabhiddhtH pratijJAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / anityaH zabda: aindriyakatvAdityukte tathaiva sAmAnyena vyabhicAre nodite yadi brUyAt-yuktaM sAmAnyamaindriyakaM nityaM taddhi sarvagatamasarvagatastu zabda iti / so'yam 'anityaH zabdaH' iti pUrvapratijJAtaH pratijJAntaram 'asarvagataH zabdaH' iti kurvan pratijJAntareNa nigRhIto bhavati / etadapi pratijJAhAnivanna yuktam, tasyApyanekanimittatvopapatteH / pratijJAhAnitazcAsya kathaM bhedaH, pakSatyAgasyobhayatrAvizeSAt ? / yathaiva hi pratidRSTAntadharmasya svadRSTAnte'bhyanujJAnAt pakSatyAgastathA pratijJAntarAdapi / yathA ca svapakSasiddhyarthaM pratijJAntaraM vidhIyate tathA zabdAnityatvasiddhyarthaM bhrAntivazAt 'tadvacchabdo'pi nityo'stu' ityanujJAnam, yathA cAbhrAntasyedaM viruddhyate tathA pratijJAntaramapi / nimittabhedAcca tadbhede aniSTanigrahasthAnAntarANAmapyanuSaGgaH syAt / teSAM ca tatrAntarbhAve pratijJAntarasyApi pratijJAhAnAvantarbhAvaH syAditi 2 / 81. (2) pratijJAntara - pratijJAta arthano prativAdI dvArA pratiSedha karavAmAM AvatAM jo vAdI te ja pakSamAM bIjA dharmane sAdhanIya jaNAve to tene pratijJAntara Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda - 273 nigrahasthAna thAya. udAharaNa - "zabda anitya che kAraNa ke te indriyagrAhya che" ema vAdIe kahetAM prativAdIe pahelAMnI jema sAmAnya dvArA vyabhicAranI Apatti ApI, eTale vAdI jo kahe, "ThIka che, sAmAnya indriyagrAhya hovA chatAM paNa nitya che paraMtu sAmAnya to sarvagata (sarvavyApI) che jyAre zabda to asarvagata che" to "zabda anitya che evI pUrvapratijJA karanAro A vAdI "zabda sarvagata che' evI bIjI pratijJA karato pratijJAntara nigrahasthAnathI nigRhIta thAya che. A pratijJAntara paNa pratijJAAni jema ucita nathI, kAraNa ke pratijJAntara paNa aneka nimittothI thavuM saMbhave che. vaLI, jyAre pakSatyAga bannemAM samAna che to pratijJAAnithI A pratijJAntaramAM bheda kevI rIte hoI zake? jema pratidaSTAntanA dharmane svadaSTAntamAM svIkAravAthI pakSano tyAga thAya che tema pratijJAntarathI paNa pakSano tyAga thAya che. ane jema svapakSanI siddhi mATe pratijJAntaranuM vidhAna karavAmAM Ave che (Azaro levAmAM Ave che) tema zabdAniyatvanI siddhi mATe bhrAntivaze "zabda paNa sAmAnyanI jema nitya ho" evo svIkAra karavAmAM Ave che. vaLI, jema potAnA pakSamAM pratipakSanA dharmano svIkAra karavA jevuM virodhI yA vicitra kArya abhrAnta puruSa karato nathI tema svapakSanI siddhi mATe pratijJAntarano Azaro levA jevuM virodhI yA vicitra kArya paNa abrAnta puruSa karato nathI. jo kahevAmAM Ave ke pratijJAAni ane pratijJAntara bannemAM pakSatyAga samAnapaNe hovA chatAM nimittabhede temano bheda che to kahevuM joIe ke ema mAnatAM tame na svIkArelAM nigrahasthAnone tamAre svIkAravAM paDaze. jo tame kahezo ke asvIkRtano svIkRtamAM ja samAveza thaI jAya che to ame paNa kahIzuM ke A ja tarkathI tamAre pratijJAntarano samAveza pratijJAAnimAM mAnavo joIe. 82. "ta tvo virodhaH pratijJAvirodhaH" [cAyatU. 1ra.4] nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA guNavyatiriktaM dravyaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdheriti / so'yaM pratijJAhetvovirodhaH-yadi guNavyatiriktaM dravyaM kathaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH ?, atha rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdhiH kathaM guNavyatiriktaM dravyamiti ?, tadayaM pratijJAviruddhAbhidhAnAt parAjIyate / tadetadasaGgatam / yato hetunA pratijJAyAH pratijJAtve niraste prakArAntarataH pratijJAhAniraveyamuktA syAt, hetudoSo vA viruddhatAlakSaNaH, na pratijJAdoSa rUti rU I Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA dravya 82. (3) pratijJAvirodha 'pratijJA ane hetu vacce virodha hovo te pratijJAvirodha' [nyAyasUtra, 5.2.4.] nAmanuM nigrahasthAna che. udAharaNa guNothI bhinna che kAraNa ke rUpa AdithI bhinna dravya upalabdha thatuM nathI. ahIM pratijJA ane hetu vacce virodha che - jo dravya guNothI bhinna che to pachI rUpa Adi guNothI bhinna upalabdha kema nathI thatuM ? ane jo dravya rUpa Adi guNothI bhinna upalabdha na thatuM hoya to pachI dravyane guNothI bhinna kema manAya? Ama pratijJAthI viruddha hetuno prayoga ka2vAthI vAdI parAjita thaI jAya che. paraMtu A nigrahasthAna paNa asaMgata che, kAraNa ke jo hetu vaDe pratijJAnuM pratijJAtva ja nirasta karAtuM hoya to te 'pratijJAhAni' nigrahasthAna ja kahyuM kahevAya, athavA to te hetuno viruddhatA lakSaNavALo hetudoSa gaNAya * pratijJAdoSa nahi. - 274 - 83. pakSasAdhane pareNa dUSite taduddharaNAzaktyA pratijJAmeva nihuvAnasya pratijJAsaMnyAso nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA anityaH zabdaH aindriyakatvAdityukte tathaiva sAmAnyenAnaikAntikatAyAmudbhAvitAyAM yadi brUyAt --ka evamAha - anityaH zabda iti--sa pratijJAsaMnyAsAt parAjito bhavatIti / etadapi pratijJAhAnito na bhidyate, hetoranaikAntikatvopalambhenAtrApi pratijJAyAH parityAgAvizeSAt 4 / -- 83. (4) pratijJAsaMnyAsa prativAdI dvArA sAdhanamAM doSanI udbhAvanA karAtAM vAdI jyAre te doSanuM nivAraNa karavAmAM potAne asamartha anubhave ane pariNAme potAnI pratijJAmAMthI ja nAmakkara jAya to te pratijJAsaMnyAsa nAmanA nigrahasthAnamAM AvI paDe. udAharaNa - * 'zabda anitya che, kAraNa ke te indriyagrAhya che' ema vAdI kahe ane prativAdI vAdInA hetumAM anaikAntikatA doSa darzAvavA kahe, 'sAmAnya to nitya che chatAM te indriyagrAhya che' arthAt prativAdI sAmAnya dvArA hetumAM anaikAntikatA doSanuM udbhAvana kare tyAre vAdI jo kahevA mAMDe, 'koNa kahe che ke zabda anitya che' to te pratijJAsaMnyAsanA kAraNe parAjita thAya che. A pratijJAsaMnyAsa' paNa 'pratijJAhAni'thI bhinna nathI. ahIM paNa vAdI potAnA hetune avaikAntika jANIne pratijJAno tyAga kare che. Ama 'pratijJAhAni'thI 'pratijJAsaMnyAsa'mAM kaMI vizeSa nathI. 84. avizeSAbhihite he pratiSiddhe tadvizeSaNamabhidadhato hetvantaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / tasminneva prayoge tathaiva sAmAnyasya vyabhicAreNa dUSite - 'jAtimattve sati' ityAdivizeSaNamupAdadAno hetvantareNa nigRhIto Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 275 bhavati / idamapyatiprasRtam, yato'vizeSokte dRSTAnte upanaye nigamane vA pratiSiddhe vizeSamicchato dRSTAntAdyantaramapi nigrahasthAnAntaramanuSajyeta, tatrApyAkSepasamAdhAnAnAM samAnatvAditi 5 / 84. (5) helvantara-vAdIe vizeSaNarahita hetuno prayoga karyo. prativAdIe teno pratiSedha karyo. te vakhate vAdI jo hetune koI vizeSaNa lagADI de to helvantara nAmanuM nigrahasthAna thAya. udAharaNa - "zabda anitya che kAraNa ke te indriyagrAhya che A vAdInA anumAnaprayogamAM prativAdI agAu mujaba sAmAnya dvArA hetumAM anaikAntika doSanI uddabhAvanA kare tyAre jo vAdI potAnA hetu "indriyagrAhyatva'nI AgaLa jAtimAnuM hovA sAthe" (gAmitte sati) vizeSaNa lagADe to te "helvantara' nigrahasthAnathI parAjita thAya che. A hetvantara'no svIkAra karavAmAM to ghaNA badhA doSo che, kAraNa ke jema nirvizeSaNa hetuno prayoga karyA pachI tene vizeSaNa lagAvavuM helvantara' nigrahasthAna bane tema nirvizeSaNa daSTAnta, upanaya yA nigamanano prayoga karavAmAM Ave ane prativAdI temanAmAM doSa darzAve eTale vAdI temane vizeSaNa lagAve eTale daSTAntAntara' Adi anya nigrahasthAno mAnavAnI Apatti Ave, kemake daSTAnta vagerenI bAbatamAM paNa AkSepa ane samAdhAnanI A rIta samAna ja che. 85. prakRtAdarthAdarthAntaraM tadanaupayikamabhidadhato'rthAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA anityaH zabdaH / kRtakatvAditi hetuH / heturiti hinoterdhAtostupratyaye kRdantaM padam / padaM ca nAmAkhyAtanipAtopasargA iti prastutya nAmAdIni vyAcakSANo'rthAntareNa nigRhyate / etadapyarthAntaraM nigrahasthAnaM samarthe sAdhane dUSaNe vA prokte nigrahAya kalpeta, asamarthe vA ? / na tAvatsamarthe; svasAdhyaM prasAdhya nRtyato'pi doSAbhAvAllokavat / asamarthe'pi prativAdinaH pakSasiddhau tat nigrahAya syAdasiddhau vA ? / prathamapakSe tatpakSasiddherevAsya nigraho na tvato nigrahasthAnAt / dvitIyapakSe'pyato na nigrahaH, pksssiddhrubhyorpybAvaviti 6 ! 85. (6) arthAntara-prakRta arthathI anya arthanuM kathana karavuM ke je anya arthanA kathanano prakRta arthanI siddhimAM koI ja upayoga nathI te arthAntara nAmanuM nigrahasthAna che. udAharaNa - "zabda anitya che kAraNa ke te kRtaka che' ema kahIne jo vAdI kahevA mAMDe - "ahIM kRtakatva hetu che, "hinoti' dhAtune "tuM" pratyaya lagADavAthI hetu' Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA evuM kRdanta pada bane che. padanA prakAro A che : nAma, AkhyAta, nipAta ane upasarga'' ane pachI nAma AdinI vyAkhyA karavA lAge to te 'arthAntara' nigrahasthAnathI parAjita thAya che. paraMtu A 'arthAntara' nAmanuM nigrahasthAna sAdhyane siddha karavAmAM samartha sAdhana yA samartha dUSaNano prayoga karAyA pachI nigrahanuM (parAjayanuM) kAraNa bane che ke asamartha sAdhana yA asamartha dUSaNano prayoga karAyA pachI ? jo samartha sAdhana yA samartha dUSaNano prayoga karyA pachI vAdI arthAntaranuM kathana kare to te arthAntarakathana nigrahanuM kAraNa nathI ja, kAraNa ke potAnuM sAdhya siddha karyA pachI vAdI nAce to paNa koI doSa nathI, lokamAM evuM thatuM hoya che ja. jo vAdIe asamartha sAdhana yA asamartha dUSaNano prayoga karyo hoya to vAdI prativAdInA pakSanI siddhi thatAM nigRhIta thaze ke pachI prativAdInA pakSanI siddhi na thavA chatAM paNa nigRhIta thaze ? jo vAdI prativAdInA pakSanI siddhi thatAM niMgRhIta thato hoya to prativAdInA pakSanI siddhi thatAM ja vAdIno nigraha thaI jaze ane nahi ke A 'arthAntara' nigrahasthAnathI teno nigraha thaze. jo bIjo pakSa svIkAravAmAM Ave to vAdIno nigraha A 'arthAntara'thI nahi ja thAya kema ke banneyanA pakSanI siddhi thaI nathI. 86. abhidheyarahitavarNAnupUrvIprayogamAtraM nirarthakaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA anityaH zabdaH kacaTatapAnAM gajaDadabatvAd ghajhaDhadhabhavaditi / etadapi sarvathArthazUnyatvAnnigrahAya kalpeta, sAdhyAnupayogAdvA ? / tatrAdyavikalpo'yuktaH, sarvathArthazUnyazabdasyaivAsambhavAt, varNakramanirdezasyApyanukAryeNArthenArthavattvopapatteH / dvitIyavikalpe tu sarvameva nigrahasthAnaM nirarthakaM syAt sAdhyasiddhAvanupayogitvAvizeSAt / kiJcidvizeSamAtreNa bhede vA khATkRta-hastAsphAlana - kakSApiTTitAderapi sAdhyAnupayogino nigrahasthAnAntaratvAnuSaGga iti 7 / 86. (7) nirarthaka- -abhidheyarahita varNAnupUrvImAtranA prayogane nirarthaka nAmanuM nigrahasthAna kahe che. [arthAt anukrame evA varNonuM uccAraNa karavuM ke jemano koI paNa artha na hoya, te 'nirarthaka' nigrahasthAna che.] udAharaNa zabda anitya che kAraNa ke kacaTatapanuM gajaDadaba hovAthI, ghajhaDhadhabhanI jema. A nigrahasthAna aMge prazna thAya che ke zuM te sarvathA arthazUnya hovAthI nigrahanuM kAraNa che ke pachI sAdhya sAdhavAmAM anupayogI hovAthI nigrahanuM kAraNa che ? pahelo pakSa ayogya che kema ke zabdanuM sarvathA arthazUnya hovuM saMbhavatuM ja nathI. varNakramano nirdeza paNa chevaTe anukArya arthathI arthavAn hoya - ---------------- Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 277 che ja. bIjo pakSa svIkAravAmAM Ave to badhAM ja nigrahasthAno "nirarthaka nigrahasthAna banI jaze kema ke badhAM ja nigrahasthAno sAdhyane siddha karavAmAM anupayogI che. thoDA tuccha aMtaranA kAraNe jo pRthaka nigrahasthAna mAnazo to cALA karI rADa pADavI, hatheLI aphALI TAboTA pADavA, kAkhalI kUTavI vagerene paNa sAdhya sAdhavAmAM anupayogI hovAthI pRthaka nigrahasthAno mAnavA paDaze. ____87. yat sAdhanavAkyaM dUSaNavAkyaM vA trirabhihitamapi pariSatprativAdibhyAM boddhaM na zakyate tat avijJAtArthaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / atredamucyatevAdinA trirabhihitamapi vAkyaM pariSatprativAdibhyAM mandamatitvAdavijJAtam, gUDhAbhidhAnato vA, drutoccArAdvA ? / prathamapakSe satsAdhanavAdino'pyetannigrahasthAnaM syAt, tatrApyanayormandamatitvenAvijJAtatvasambhavAt / dvitIyapakSe tu patravAkyaprayoge'pi tatprasaGgaH, gUDhAbhidhAnatayA pariSatprativAdinormahAprAjJayorapyavijJAtatvopalambhAt / athAbhyAmavijJAtamapyetat vAdI vyAcaSTe; gUDhopanyAsamapyAtmanaH sa eva vyAcaSTAm, avyAkhyAne tu jayAbhAva evAsya, na punarnigrahaH, parasya pakSasiddherabhAvAt / drutoccArepyanayoH kathaJcit jJAnaM sambhavatyeva, siddhAntadvayaveditvAt / sAdhyAnupayogini tu vAdinaH pralApamAtre tayoravijJAnaM nAvijJAtArthaM varNakramanirdezavat / tato nedamavijJAtArthaM nirarthakAdbhidyata iti 8 / 87. (8) avijJAtArtha-je sAdhanavAkya yA dUSaNavAkya traNa vAra bolavA chatAM pariSada ane prativAdIne samajAya nahi te avijJAtArtha nAmanuM nigrahasthAna bane che. A nigrahasthAna aMge pUchavAnuM e ke vAdI dvArA traNa vAra bolavAmAM AvavA chatAM pariSada ane prativAdIne te samajAtuM kema nathI? - zuM pariSada ane prativAdI mandabuddhi che mATe, ke gUDha zabdono temAM prayoga thayo che mATe ke jhaDapathI uccAravAmAM AvyuM che mATe? prathama pakSamAM to samIcIna sAdhana kahenAro vAdI paNa nigRhIta thaI jaze kema ke mandabuddhi hovAnA kAraNe pariSada ane prativAdI satsAdhanane na samajI zake e saMbhava che. bIjo pakSa svIkAro to patravAkyamAM paNa avijJAtatA nigrahasthAnanI Apatti Ave kema ke patravAkyamAM gUDha zabdono prayoga thato hovAthI mahAprAjJa pariSada ane prativAdI paNa tene samajI zakatA nathI. jo kahevAmAM Ave ke pariSada ane prativAdI patravAkyanA je gUDha padone na samajI zake temanI vyAkhyA vAdI pote karI de che to pote Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA rajU karelA gUDha sAdhanavAkyanI vyAkhyA paNa vAdI pote ja karI deze. jo te tenI vyAkhyA nahi kare to tene vijaya prApta nahi thAya paraMtu te nigRhIta nahi thAya kema ke prativAdInA pakSanI siddhi thaI nathI. jhaDapathI uccAraNano trIjo vikalpa paNa yogya nathI kema ke jhaDapathI uccAraNa karavA chatAM pariSada ane prativAdIne kathaMcit jJAna to thAya che ja, tenuM kAraNa e che ke aMte to sabhApati sahita pariSadanA sabhyo vAdI-prativAdI bannenA siddhAntonA jANakAra hoya che. vAdI jo sAdhya sAdhavA mATe anupayogI pralApamAtra kare ane pariSada tathA prativAdIne tenI samaja na paDe to te varNAnupUrvInA uccAraNa samAna 'nirarthaka' ja thayuM. tene pRthak 'avijJAtArtha' na kahI zakAya. tethI A 'avijJAtArtha' nigrahasthAna 'nirarthaka' nigrahasthAnathI bhinna nathI. 88. pUrvAparAsaGgatapadasamUhaprayogAdapratiSThitavAkyArthamapArthakaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / yathA daza dADimAni SaDapUpA ityAdi / etadapi nirarthakAnna bhidyate / yathaiva hi gajaDadabAdau varNAnAM nairarthakyaM tathAtra padAnAmiti / yadi punaH padanairarthakyaM varNanairarthakyAdanyatvAnnigrahasthAnAntaraM tarhi vAkyanairarthakyasyApyAbhyAmanyatvAnnigrahasthAnAntaratvaM syAt padavatpaurvAparyeNA'prayujyamAnAnAM vAkyAnAmapyanekadhopalabhyAt "zaGkhaH kadalyAM kadalI ca bheryAM tasyAM ca bheryAM sumahadvimAnam / tacchaGghabherIkadalIvimAnamunmattagaGgapratimaM babhUva // " ityAdivat / www 88. (9) apArthaka -- pUrvApara asaMgata padonA samUhano prayoga karavAthI vAkyano artha siddha na thavo e 'apArthaka' nigrahasthAna che. udAharaNa dasa dADama, cha arUpa ityAdi. A nigrahasthAna paNa 'nirarthaka' nigrahasthAnathI bhinna nathI. jema 'nirarthaka' nigrahasthAnamAM gajaDadaba Adi varNo nirarthaka che tema ahIM pado nirarthaka che. jo kahevAmAM Ave ke varSonI nirarthakatAthI padonI nirarthakatA bhinna che, tethI ja A 'apArthaka' nirgahasthAna 'nirarthaka' nigrahasthAnathI bhinna che, to vAkyonI nirarthakatA varNonI ane padonI nirarthakatAthI bhinna hovAnA kAraNe eka alaga nigrahasthAna mAnavuM paDaze kAraNa ke pUrvApa2 kramathI prayukta na thanArA nirarthaka vAkyo paNa aneka jAtanAM jovA maLe che jema ke 'kadalImAM zaMkha che, bherImAM kadalI che, te bherImAM bahu mATuM vimAna che, te zaMkha, bhe2I, kadalI ane vimAna unmatta gaMgA samAna banI gayA che.' ityAdi. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 89. yadi punaH padanairarthakyameva vAkyanairarthakyaM padasamudAyAtmakatvAt tasya tarhi varNanairarthakyameva padanairarthakyaM syAt varNasamudAyAtmakatvAt tasya / varNAnAM sarvatra nirarthakatvAt padasyApi tatprasaGgazcet; tarhi padasyApi nirarthakatvAt tatsamudAyAtmano vAkyasyApi nairarthakyAnuSaGgaH / padasyArthavattvena (vattve ca) padArthApekSayA; [ varNArthApekSayA] varNasyApi tadastu prakRtipratyayAdivat ; na khalu prakRtiH kevalA padaM pratyayo vA / nApyanayoranarthakatvam / abhivyaktArthAbhAvAdanarthakatve; padasyApi tat syAt / yathaiva hi prakRtyarthaH pratyayenAbhivyajyate pratyayArthazca prakRtyA tayoH kevalayoraprayogAt tathA devadattastiSThatItyAdiprayoge syAdyantapadArthasya tyAdyantapadena tyAdyantapadArthasya ca styAdyantapadenAbhivyakteH kevalasyAprayogaH / padAntarApekSasya padasya sArthakatvaM prakRtyapekSasya pratyayasya tadapekSasya ca prakRtyAdivarNasya samAnamiti 9 / 89. jo kahevAmAM Ave ke padonI nirarthakatA ja vAkyanI nirarthakatA che kema ke padono samUha ja vAkya che to varSonI nirarthakatA ja padonI nirarthakatA banI jaze kema ke varNono samUha ja pada che. have varNo to sarvatra nirarthaka hoya che tethI jo varNonI nirarthakatA ja padonI nirarthakatA hoya to pado paNa varNonI jema sarvatra nirarthaka banI jAya, ane pado paNa sarvatra nirarthaka banI javAnA kAraNe temanA samudAyarUpa vAkya paNa sarvatra nirarthaka banI javAnI Apatti Ave. 279 AnA utta2mAM kahevAmAM Ave che [vAkyArthanI apekSAe padane bhale nirarthaka kaho paraMtu ] padArthanI apekSAe pada arthavAna che. [arthAt vAkya dvArA vyakta thato artha pada dvArA vyakta thato nathI e sAcuM paraMtu pada potAno artha(padArtha) to vyakta kare che ja.] A ja vAta varNone lAgu paDe che. varNArthanI apekSAe varNo paNa arthavAna che. [arthAt pada dvArA vyakta thato artha varNadvArA vyakta thato nathI e sAcuM paraMtu varNa potAno artha vyakta kare che,] prakRti (mUla dhAtu) ane pratyayanI jema. kevaLa prakRti pada nathI ke kevaLa pratyaya pada nathI. A banne [pRtha-pRthak paNa] nirarthaka nathI. [padathI -- prakRtipratyayanA sammilanarUpa padathI] abhivyakta artha prakRti ane pratyayamAM na hovAnA kAraNe prakRti ane pratyayane nirarthaka mAnIzuM to [vAkyathI--padonA samUharUpa vAkyathI abhivyakta artha padamAM na hovAthI] padane paNa nirarthaka mAnavuM paDe. jema prakRtino Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.80 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA artha pratyaya dvArA abhivyakta thAya che ane pratyayano artha prakRti dvArA abhivyakta thAya cha, tema 'devadattaH tiSThati' ityAhi prayogamA syAdhanta56(devadattaH)no artha tyAdhantapathI pragaTa thAyacha bhane tyadhinta56(tiSThati)no artha. syAdhantapathI pragaTa thAya che eTale te bemAMthI koI ekano ekalo prayoga karavAmAM Avato nathI. padAntarasApekSa pada sArthaka hoya che, prakRtyapekSa pratyaya sArthaka hoya che ane pratyayApekSa prakRti sArthaka hoya che. tevI ja rIte paraspara sApekSa varNo paNa sArthaka hoya che. [Ama apArthaka nAmanuM nigrahasthAna ghaTatuM nathI.] 90. pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanavacanakramamullaGghayAvayavaviparyAsena prayujyamAnamanumAnavAkyamaprAptakAlaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, svapratipattivat parapratipatterjanane parArthAnumAne kramasyApyaGgatvAt / etadapyapezalam, prekSAvatAM pratipattRRNAmavayavakramaniyamaM vinApyarthapratipattyupalambhAt / nanu yathApazabdAcchrutAcchabdasmaraNaM tato'rthapratyaya iti zabdAdevArthapratyayaH paramparayA tathA pratijJAdyavayavavyutkramAt tatkramasmaraNaM tato vAkyArthapratyayo na panastavyutkramAt; ityapyasAram, evaMvidhapratItyabhAvAt / yasmAddhi zabdAduccaritAt yatrArthe pratItiH sa eva tasya vAcako nAnyaH, anyathA zabdAttatkramAccApazabde tadvyatikrame ca smaraNaM tato'rthapratItirityapi vaktuM zakyeta / evaM zabdAnvAkhyAnavaiyarthyamiti cet; naivam, vAdino'niSTamAtrApAdanAt apazabde'pi cAnvAkhyAnasyopalambhAt / saMskRtAcchabdAtsatyAt dharmo'nyasmAdadharma iti niyame cAnyadharmAdharmopAyAnuSThAnavaiyarthyaM dharmAdharmayozcApratiniyamaprasaGgaH, adhArmike ca dhArmike ca tacchabdopalambhAt / bhavatu vA tatkramAdarthapratItistathApyarthapratyayaH krameNa sthito yena.vAkyena vyutkramyate tannirarthakaM na tvaprAptakAlamiti 10 / 90. (10) AHM-paDeTA pratizata, 5chI hetu, 57.6329, pachI upanaya ane chelle nigamanano prayoga anumAnamAM karavAmAM Ave che. A kramano bhaMga karI avayavomAM UlaTasUlaTa karI jo anumAnanA paMcAvayava vAkyano prayoga karavAmAM Ave to aprAptakAla nigrahasthAna thAya che, kAraNa ke jema potAne kramathI pratipatti thAya che tema bIjAne jJAna karAvavAmAM parArthAnumAnamAM krama paNa kAraNa che. Ama kahevuM yogya nathI kema ke buddhizALI prattipannAone avayavonA krama vinA paNa jJAna thatuM ApaNe Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda joyuM che. - 'aprAptakAla'no pakSakAra AnI sAme kahe che - jema azuddha zabdane sAMbhaLyA pachI zuddha zabdanuM smaraNa thAya che ane zuddha zabdanA smaraNa pachI zuddha zabdathI arthanuM jJAna thAya che tevI ja rIte pratijJA Adi avayavone UlaTA kramamAM sAMbhaLyA pachI pratipattA sauprathama tenA sAcA kramanuM smaraNa kare che ane pachI smRta sAcA kramavALA avayavonA anumAnavAkyamAMthI arthanuM jJAna kare che, viparIta krama dharAvatA avayavovALA anumAnavAkyamAMthI arthanuM jJAna karato nathI. 'aprAptakAla'no pratiSedha karanAra kahe che. - Ama kahevuM paNa sArahIna che, kema ke A jAtano anubhava nathI. je zabdanA uccAraNathI je arthanI pratIti thAya te zabda ja te arthano vAcaka manAya che, bIjo zabda nahi. jo Ama na mAnIe to Ama paNa kahI zakAya ke zuddha zabdane sAMbhaLyA pachI azuddha zabdanuM smaraNa thAya che ane avayavonA anukramane sAMbhaLyA pachI temanA UlaTA kramanuM smaraNa thAya che ane tyAre arthanI pratIti thAya che. 281 'aprAptakAla'nA pakSakAranI zaMkA -- paraMtu Ama kahIe to {vyAkaraNanA graMthomAM karavAmAM AvatuM] zuddha zabdAnusArI vyAkhyAna vyartha banI jAya. 'aprAptakAla'no pratiSedha karanAra kahe che -nA, [ame vyAkaraNanA graMthone utArI pADavA nathI mAgatA]. ame to eTaluM ja sthApavA mAgIe chIe ke rUDha anukramanA pakSakArano mata aniSTa Apattio tarapha laI jAya che. vaLI, [prAkRta vyAkaraNanA graMthomAM] apazabdonuM paNa anvAkhyAna che [ane apazabdo paNa cokkasa niyamone anusare che. eTale saMskRta zabdo zreSTha che ke prAkRta (apazabda) e nakkI karI zakAya tema nathI.] jo kahevAmAM Ave ke sAcA saMskRta zabdanA uccAraNathI dharma thAya che ane anya zabdonA uccAraNathI adharma thAya che evo niyama che to dharma-adharmanA anya upAyonA anuSThAnanA badhA niyamo vyartha banI jaze, uparAMta dharma ane adharmano Avazyaka viveka azakya banI jaze kAraNa ke saMskRta-apazabda(prAkRta) banne prakAranA zabdono prayoga dhArmika puruSo paNa kare che ane adhArmika puruSo paNa kare che e ApaNe dekhIe chIe. athavA, pratijJA Adi avayavonA kramanA kAraNe arthanI pratIti thAya che ema mAnI laIe to paNa je kramathI arthanI pratIti thatI hoya te kramano bhaMga karanAruM vAkya 'nirarthaka' nigrahasthAna gaNAya, 'aprAptakAla' nigrahasthAna nahi. -- 91. paJcAvayave vAkye prayoktavye tadanyatamenApyavayavena hInaM nyUnaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, sAdhanAbhAve sAdhyasiddherabhAvAt, pratijJAdInAM ca Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA paJcAnAmapi sAdhanatvAt; ityapyasamIcInam, paJcAvayavaprayogamantareNApi sAdhyasiddharabhidhAnAt pratijJAhetuprayogamantareNaiva tatsiddherabhAvAt / atastaddhInameva nyUnaM nigrahasthAnamiti 11 / 91. (11) nyUna - anumAnama pAMya avayavovA syano pryo|| 42vo joIe. temAMthI koI paNa eka avayavano prayoga na karavo e 'nyUna' nAmanuM nigrahasthAna bane che. sAdhananA abhAvamAM sAdhyanI siddhi thaI zakatI nathI ane pratijJA vagere pAMceya sAdhana che, tethI pAMceyano prayoga thavo joIe. Ama kahevuM paNa barAbara nathI. ame agAu kahI dIdhuM che ke pAMca avayavono prayoga karyA vinA paNa sAdhyanI siddhi thAya che. kevaLa pratijJA ane hetu e beno prayoga Avazyaka che, te benA prayoga vinA sAthanI siddhi thatI nathI. tethI pratijJA ane hetu e bemAMthI koIpaNa ekano prayoga na karavo e nyUna nigrahasthAna bane che. _____92. ekenaiva hetunodAharaNena vA pratipAdite'rthe hetvantaramudAharaNAntaraM vA vadato'dhikaM nAma nigrahasthAnaM bhavati niSprayojanAbhidhAnAt / etadapyayuktam, tathAvidhAdvAkyAt pakSasiddhau parAjayAyogAt / kathaM caivaM pramANasaMplavo'bhyupagamyate? / abhyupagame vA'dhikannigrahAya jAyeta / pratipattidAyasaMvAdasiddhiprayojanasadbhAvAnna nigrahaH; ityanyatrApi samAnam, hetunodAharaNena cai(vai)kena prasAdhite'pyarthe dvitIyasya hetorudAharaNasya vA nAnarthakyam, tatprayojanasadbhAvAt / na caivamanavasthA, kasyacit kvacinirAkAGkSatopapatteH pramANAntaravat / kathaM cAsya kRtakatvAdau svArthikakapratyayasya vacanam, yatkRtakaM tadanityamiti vyAptau yattadvacanam, vRttipadaprayogAdeva cArthapratipattau vAkyaprayogaH adhikatvAnnigrahasthAnaM na syAt ? / tathAvidhasyApyasya pratipattivizeSopAyatvAttanneti cet; kathamanekasya hetorudAharaNasya vA tadupAyabhUtasya vacanaM nigrahAdhikaraNam ? nirarthakasya tu vacanaM nirarthakatvAdeva nigrahasthAnaM nAdhikatvAditi 12 / 92. (12) api-hetu athavA GS29 / marthanuprAsana thaI javA chatAM bIjA hetuno ke bIjA udAharaNano prayoga karavo te adhika' nAmanuM nigrahasthAna bane che kema ke bIjA hetanuM ke bIjA udAharaNanuM kathana niprayojana che. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 283 Ama kahevuM paNa ayogya che, kAraNa ke jo vAdI bIjA hetu ke bIjA udAharaNano prayoga karIne paNa potAno pakSa siddha karI de to teno parAjaya nathI thato.vaLI, jo Apa bIjA hetu ke bIjA udAharaNanA prayogane nigrahasthAna mAnazo to Apa pramANasaMplava (eka ja vastunuM aneka pramANothI grahaNa) kevI rIte mAnI zakazo? ane pramANasaMplava mAnazo to adhikanA prayogathI 'adhika' nigrahasthAna AvI paDaze. - 'adhika' nigrahasthAnanA pakSakArano uttara - pratipattinI dRDhatA ane saMvAdanI siddhinA mATe pramANasaMplavano prayoga karavAthI nigraha (parAjaya) thato nathI, kAraNa ke tenAthI vizeSa prayojana siddha thAya che. -- 'adhika' nigrahasthAnano pratiSedha karanArano uttara - A tarka to bIjA hetu yA bIjA udAharaNanA prayogane paNa samAnapaNe lAgu paDe che. eka hetu yA eka udAharaNa dvArA koI artha siddha karyA pachI bIjA hetu ke bIjA udAharaNano prayoga nirarthaka nathI kema ke tenuM paNa vizeSa prayojana che. 'adhika' nigrahasthAnanA pakSakAranI zaMkA Ama mAnIzuM to anavasthA doSa thaze arthAt kyAMya A prakriyA aTakaze ja nahi. - 'adhika' nigrahasthAnano pratiSedha karanArano uttara- - kyAMka ne kyAMka AkAMkSAnI samApti thaI ja jaze, jema eka viSayamAM pramANAntaronI pravRttinI samApti thaI jAya che tema. vaLI, [tame naiyAyiko karakasarano ATalo badho Agraha rAkho cho to pachI] 'kRtaka' jevA padono prayoga kema karo cho ? kAraNa ke temAM mULa zabda 'kRta'ne lAgelA svArthika pratyaya 'ka' no mULa zabda 'kRta'nA arthathI vadhArAno koI ja artha nathI. vaLI tame naiyAyiko ya-tatno prayoga karI 'yas ta tad anityam (je kRtaka che te anitya che)' e AkAramAM vyApti kema kaho cho ? arthAt sAmAsika pada (tAnityama) thI arthanuM jJAna thaI jAya che to pachI padanA badale vAkyano prayoga kema karo cho ? vAkyaprayoga adhika hoInigrahasthAna nahi thAya ? jo tame kahezo ke adhika hovA chatAM paNa temanAthI vizeSa jJAna thAya che eTale temane nigrahasthAna na gaNAya to ame kahIzuM ke aneka hetuo ane udAharaNothI paNa vizeSa jJAna thAya che to pachI tame temanA prayogane nigrahasthAna kema gaNo cho ? hA, jo nirarthaka hetu yA nirarthaka udAharaNano prayoga karavAmAM Ave to te nirarthaka hovAnA kAraNe ja nigrahasthAna banaze, adhika hovAnA kAraNe nahi. * 93. zabdArthayoH punarvacanaM punaruktaM nAma nigrahasthAnaM bhavatyanyatrAnuvAdAt / zabdapunaruktaM nAma yatra sa eva zabdaH punaruccAryate / yathA anityaH zabdaH Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA anityaH zabda iti / arthapunaruktaM tu yatra so'rthaH prathamamanyena zabdenoktaH punaH paryAyAntareNocyate / yathA anityaH zabdo vinAzI dhvaniriti / anuvAde tu paunaruktyamadoSo yathA - " hetvapadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanam " [ nyAyasU. 1.1.39] iti / atrArthapunaruktamevAnupapannaM na zabdapunaruktam, arthabhedena zabdasAmye'pyasyAsambhavAt yathA" hasati hasati svAminyuccairudatyatiroditi, kRtaparikaraM svedodvAri pradhAvati dhAvati / guNasamuditaM doSApetaM praNindati nindati, dhanalavaparikrItaM yantraM pranRtyati nRtyati ||"-[vaadnyaayH pR. 111] ityAdi / tataH spaSTArthavAcakaistairevAnyairvA zabdaiH sabhyAH pratipAdanIyAH / tadapratipAdakazabdAnAM tu sakRt punaH punarvAbhidhAnaM nirarthakaM na tu punaruktamiti / yadapi arthAdApannasya svazabdena punarvacanaM punaruktamuktaM yathA asatsu megheSu vRSTirna bhavatItyukte arthAdApadyate satsu bhavatIti tat kaNThena kathyamAnaM punaruktaM bhavati, arthagatyarthe hi zabdaprayoge pratIte'rthe kiM teneti ? | etadapi pratipannArthapratipAdakatvena vaiyarthyAnnigrahasthAnaM nAnyathA / tathA cedaM nirarthakAnna viziSyeteti 13 / 93. (13) punarukta -- anuvAdane choDIne zabda ane arthanI punarukti karavI e 'punarukta' nAmanuM nigrahasthAna bane che. eka ja zabdano ekathI vadhu vAra prayoga karavo (uccAra karavo) e zabdapunarukta che. tenuM udAharaNa 'zabda khanitya che, zabda anitya che.' koI arthane eka zabda dvArA jaNAvI te ja arthane paryAyazabdathI pharI jaNAvavo e arthapunarukta che. tenuM udAharaNa - 'zabda anitya che, dhvani vinAzI che.' paraMtu anuvAda karavAmAM punarukti doSa nathI. tenuM udAharaNa - 'hetune bhAvyA pachI pratijJAne irI DevI te nigamana che' [ nyAyasUtra 1.1.38]. punarukta nigrahasthAna aMge kahevuM joIe ke arthapunarukti anucita che, te na hovI joIe. zabdapunarukti anucita nathI, kAraNa ke zabdanI samAnatA hovA chatAM paNa arthabheda hoya to punaruktidoSa saMbhavato nathI. tenuM udAharaNa che-- -- Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda hasata hasata svAminyuccairudatyatiroditi kRtaparikaraM svedodgAri pradhAvati dhAvati / guNasamuditaM doSApetaM praNindati nindati 285 dhananavariRIta yantra pranRtyati nRtyati // [vAdanyAya,pR. 111] anuvAda -- [kaivI karuNatA !] [sevakanA rUpamAM] thoDAka amathA dAmathI saMpUrNapaNe kharIdAyeluM A yantra jyAre svAmI hase che tyAre moTethI hase che, jyAre svAmI raDe che tyAre jora jorathI raDe che, jyAre svAmI jhaDapathI cAle che tyAre keDa bAMdhI paraseve rebajheba thatuM utAvaLe doTa mUke che, jyAre svAmI doSa kADhatA hoya che tyAre guNasampanna ane nirdoSa upara doSo ane AkSeponI jhaDI varasAve che, ane jyAre svAmI nAce che tyAre ThekaDA mAratuM nAcekUde che. [ahIM kriyApadomAM zabdasAmya hovA chatAM arthachAyAmAM bheda che, eTale punarukti nathI. hasati, ruti, dhAvati, nindati ane nRtyati A pAMca vartamAna kRdantanAM saptamI vibhaktinAM svAmini (saptamI vibhakti) sAthe jatAM rUpo che. svAmIne khuza karavA svAmInuM vadhu paDatuM anukaraNa karatA sevaka sAthe jatAM vartamAnakALa trIjo puruSa ekavacananAM rUpo che - (ujjai:) hasati, atiroditi, pradhAvati, praNidghati ane pranRtyati. ahIM kriyApadanI AgaLa lAgelA upasargo sevakanI kriyAonI vilakSaNatA (atizayatA - vadhu paDatApaNuM) darzAve che.] - spaSTa arthanA vAcaka te ja ke anya zabdo dvArA vAdIe sabhyone potAne abhISTa hoya te samajAvI devuM joIe. je te arthane jaNAvatA na hoya tevA (apratipAdaka) zabdonuM abhidhAna na to eka vAra ka2vuM joIe ke na to vAraMvAra karavuM joIe, paraMtu tevA zabdonA abhidhAnathI nirarthaka nigrahasthAna thAya, punarukta nahi. vaLI, je artha arthapatti (implication)thI jaNAI jato hoya tene tenA vAcaka zabda dvArA punaH kahevo e 'punarukta' nigrahasthAna che. udAharaNa -- 'vAdaLo vinA varasAda thato nathI' ema kahevAmAM AvatAM arthapattithI, kahyA vinA, jJAna thaI jAya che ke 'vAdaLo hotAM varasAda thAya che', tema chatAM tenA vAcaka zabdo kaMThathI uccArI te arthane kahevo te 'punarukta' nigrahasthAna che, kAraNa ke arthajJAna thayA pachI arthane jaNAvavA zabdano prayoga karavAnuM zuM prayojana ? pratIta arthanuM zabda dvArA pratipAdana karavAno zo artha ? jJAta arthanuM zabda dvArA pratipAdana vyartha che e kAraNe A nigrahasthAna che. tethI, A 'punarukta' nigrahasthAna 'nirarthaka' nigrahasthAnathI bhinna nathI. 94. parSadA viditasya vAdinA trirabhihitasyApi yadapratyuccAraNaM Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 * hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA tadananubhASaNaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, apratyuccArayat(n) kimAzrayaM dUSaNamabhidadhatIti(0dadhIteti) / atrApi kiM sarvasya vAdinoktasyAnanubhASaNam uta yanAntarIyikA sAdhyasiddhistasyeti ? / tatrAdyaH pakSo'yuktaH, paroktamazeSamapratyuccArayato'pi dUSaNavacanAvyAghAtAt / yathA sarvamanityaM sattvAdityukte-sattvAdityayaM hetuviruddha iti hetumevoccArya viruddhatodbhAvyate- kSaNakSayAyekAnte sarvathArthakiyAvirodhAt sattvAnupapatteriti ca samarthyate / tAvatA ca paroktahetordUSaNAtkimanyoccAraNena ? / ato yannAntarIyikA sAdhyasiddhistasyaivApratyuccAraNamananubhASaNaM pratipattavyam / athaivaM dUSayitumasamarthaH zAstrArthaparijJAnavizeSavikalatvAt; tadAyamuttarApratipattereva tiraskriyate na punarananubhASaNAditi 14 / 94. (14) ananubhASaNa - vAdI jene traNa vAra uccAre ane pariSada samajI jAya paraMtu prativAdI tenuM pratyuccAraNa na kare to "ananubhASaNa' nAmanuM nigrahasthAna thAya che. Ane nigrahasthAna gaNavAnuM kAraNa e che ke jo prativAdI vAdInA kathananuM pratyuccAraNa na kare to te prativAdI vAdInA kathanamAM (dalIlamAM) dUSaNa kevI rIte ApI zake? | [AnA khaMDanamAM nIce mujaba vivecana karavAmAM Ave che.] ahIM paNa e vicAraNIya che ke zuM vAdInA samagra kathananuM pratyuccAraNa na karavuM te "ananubhASaNa' nigrahasthAna che ke jenuM pratyuccAraNa karyA vinA sAdhyanI siddhi thaI na zakatI hoya tenuM ja pratyuccAraNa na karavuM ananubhASaNa' nigrahasthAna che. prathama pakSano svIkAra ayogya che kema ke vAdInA samagra kathananuM pratyuccAraNa karyA vinA paNa dUSaNa kahevAmAM koI bAdhA nathI. udAharaNa - jyAre vAdI kahe, "sarva anitya che kAraNa ke sarva sata che tyAre prativAdI vAdInA pUrA kathanane punaH uccAryA vinA kevaLa eTaluM ja kahe che, "kAraNa ke sat che A hetu viruddha che. kAraNa ke sat che A hetunuM ja prativAdI punaH uccAraNa karI temAM viruddha doSanuM uddabhAvana kare che. viruddhatA darzAvatA jaNAve che, "kSaNikatA vagere ekAntamAM arthakriyAno sarvathA virodha che (arthAta ekAnta kSaNika vastu potAnAM kAryone utpanna karavAnuM sAmarthya dharAvatI nathI ja, eTale kSaNikatA Adi ekAntamAM sattva ghaTatuM nathI. [sanuM lakSaNa arthakriyAkAritA che. je arthakriyAkArI na hoya te sat na hoya.je ekAnta kSaNika che te arthakriyAkArI nathI, tethI satu nathI.]' A rIte prativAdI pote ApelA doSanuM samarthana kare che. ATalAthI vAdIe kahelA hetumAM doSa ApI zakAto Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 287 hoya to vAdIe uccArelA bIjA zabdonuM prativAdIe pratyuccAraNa karavAnI zI AvazyakatA ? tethI, jenuM pratyuccAraNa karyA vinA sAdhyanI siddhi na thatI hoya tenuM ja pratyuccAraNa na karavuM tene ja 'ananubhASaNa' nigrahasthAna samajavuM joIe. koIkavAra prativAdI zAstranA viziSTa parijJAnathI vikala hovAthI dUSaNa devAmAM asamartha banI jAya to uttara na sUjhavAnA kAraNe ja teno tiraskAra (parAjaya) thaI jaze, ananubhASaNanA kAraNe nahi. 95. parSadA vijJAtasyApi vA davAkyArthasya prativAdino yadajJAnaM tadajJAnaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / aviditottaraviSayo hi kvottaraM brUyAt ? / na cAnanubhASaNamevedam, jJAte'pi vastunyanubhASaNAsAmarthyadarzanAt / etadapyasAmpratam, pratijJAhAnyAdinigrahasthAnAnAM bhedAbhAvAnuSaGgAt, tatrApyajJAnasyaiva sambhavAt / teSAM tatprabhedatve vA nigrahasthAnapratiniyamAbhAvaprasaGgaH, paroktasyA''jJAnAdibhedena nigrahasthAnAnekatvaprasaGgAt 15 / 95. (15) ajJAna- - vAdIe rajU karelA vAkyano artha pariSada samajI jAya paraMtu prativAdInI samajamAM na Ave to te ajJAna nAmanuM nigrahasthAna thAya. jo prativAdI uttaranA viSayane ja na samaje to, te uttara zeno Apaze ? A nigrahasthAnano samAveza ananubhASaNa nigrahasthAnamAM na karI zakAya kAraNa ke anubhASaNanuM asamArthya to jJAta vastumAM paNa hoI zake che. naiyAyikonI A ajJAna nigrahasthAnanI vAta yogya nathI kAraNa ke ajJAna nigrahasthAnane alaga svIkA2vAthI to pratijJAhAni Adi nigrahasthAnono ajJAna nigrahasthAnathI bheda raheze nahi, pratijJAhAni vageremAM paNa ajJAna ja hoya che. jo pratijJAhAni vagerene ajJAna nigrahasthAnanA prakAro mAnavAmAM Ave to nigrahasthAnonI niyata saMkhyA (bAvIsa) rahe nahi. vaLI, vAdInA aDadhA vagere kathanane na samajavAnA kAraNe paNa aneka pRthak nigrahasthAno mAnavAnI Apatti Ave. 96. parapakSe gRhIte'pyanubhASite'pi tasminnuttarApratipattirapratibhA nAma nigrahasthAnaM bhavati / eSApyajJAnAnna bhidyate 16 / 96. (16) apratibhA - vAdInA pakSane samajavA chatAM ane tenuM anubhASaNa karavA chatAM prativAdIne teno uttara na sUjhavo te apratibhA nAmaka nigrahasthAna che. AnA khaMDanamAM ame kahIe chIe ke apratibhAne pRthak nigrahasthAna na manAya kAraNa ke apratibhA ajJAnathI bhinna nathI. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 hemacandrAcAryA pramANamImAMsA 97. "vAryavyAsAt vaLAvi chevo vikSepa:" [cAyatU. 1.2.26] nAma nigrahasthAnaM bhavati / siSAdhayiSitasyArthasyAzakyasAdhanatAmavasAya kathAM vicchinatti - 'idaM me karaNIyaM parihIyate, pInasena kaNTha uparuddhaH' ityAdyabhidhAya kathAM vicchindan vikSepeNa parAjIyate / etadapyajJAnato nArthAntaramiti 17 / 97. (17) vikSepa - "vAdI yA prativAdI potAnuM asAmarthya samajI jaI bacavA mATe kAmanuM bahAnuM kADhI kathA (zAstrArtha) choDI jato rahe to te vikSepa nigrahasthAnathI nigRhIta (parAjita) thayo gaNAya" nyiAyasUtra, 5.2.19]. vAdI ke prativAdI pote je sAdhya siddha karavA icche che tene siddha karavuM potAne mATe zakya nathI evI tene khAtarI , thaI jatAM parAjayathI bacavA mATe "mAre karavAnuM amuka kAma bagaDI rahyuM che eTale mAre atyAre ja javuM joIe), zaradIthI mAruM gaLuM besI gayuM che, vagere' kahIne jyAre kathAne (zAstrArthane) adhavacce toDe che, choDe che, tyAre te vikSepa nigrahasthAnathI parAjita thAya che. naiyAyikane ame kahIe chIe ke A nigrahasthAna paNa ajJAna nigrahasthAnathI pRthaka nathI. 98. svapakSe parApAditadoSamanuddhRtya tameva parapakSe pratIpamApAdayato matAnujJA nAma nigrahasthAnaM bhavati / cauro bhavAn puruSatvAt prasiddhacauravadityukte-bhavAnapi cauraH puruSatvAditi bruvannAtmanaH parApAditaM cauratvadoSamabhyupagatavAn bhavatIti matAnujJayA nigRhyate / idamapyajJAnAna bhidyate / anaikAntikatA vAtra hetoH; sa hyAtmIyahetorAtmanaivAnaikAntikatAM dRSTvA prAha-bhavatpakSe'pyayaM doSaH samAnastvamapi puruSo'sItyanaikAntikatvamevodbhAvayatIti 18 / 98.(18) matAnujJA - potAnA pakSamAM lagavavAmAM AvelA doSanuM nirAkaraNa na karatAM UlaTuM te ja doSane sAmA pakSamAM lagAvavo te matAnujJA nigrahasthAna bane che. udAharaNa - vAdIe kahyuM, "Apa cora cho kAraNa ke Apa puruSa cho, prasiddha coranI jema.' have jo prativAdI kahe, "Apa paNa cora cho, kAraNa ke Apa puruSa cho' to prativAdIe tenA upara vAdIe lagAvelA cora hovAnA doSano svIkAra karI lIdho gaNAya, Ama te matAnujJA nigrahasthAnathI parAjita (nigRhIta) thaI jAya. matAnujJA nigrahasthAna aMgenI naiyAyikanI A mAnyatA yogya nathI kema ke A nigrahasthAna paNa Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 289 'ajJAna'thI bhinna nathI athavA to ahIM hetumAM anaikAntikatA doSa samajavo joIe. vAdI ke prativAdIne potAnA hetumAM anaikAntikatA doSa che enuM bhAna thatAM kahe che 'ApanA pakSamAM paNa A ja doSa samAnapaNe che, tame paNa puruSa ja cho' ane Ama kahI te eka rIte hetumAM anaikAntikatva doSanuM ja udbhAvana kare che. 99. nigrahaprAptasyAnigrahaH paryanuyojyopekSaNaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / paryanuyojyo nAma nigrahopapattyAvazyaM nodanIyaH 'idaM te nigrahasthAnamupanatamato nigRhIto'si' ityevaM vacanIyastamupekSya na nigRhNAti yaH sa paryanujyopekSaNena nigRhyate / etacca 'kasya nigrahaH' ityanuyuktayA pariSadodbhAvanIyaM na tvasAvAtmano doSaM vivRNuyAt 'ahaM nigrAhyastvayopekSitaH' iti / etadapyajJAnAnna bhidyate 19 / 99. (19) paryanuyoyopekSaNa nigrahaprAptano nigraha na karavo te parvanuyojyopekSaNa nigrahasthAna che. arthAt vAdI nigrahasthAnamAM AvI paDyo hoya to prativAdIe tene spaSTa jaNAvI devuM joIe ke tame amuka nigrahasthAna pAmyA cho. jo koI (vAdI ke prativAdI) tenI upekSA kare arthAt sAmevALAne, je nigrahasthAna prApta che tene, nigRhIta ghoSita na kare to A upekSA karanAro pote ja paryanuyoyopekSaNa nigrahasthAnathI nigraha (parAjaya) pAme che. 'kono nigraha thayo che ?' e jaNAvavA pariSadane kahevAmAM AvatAM pariSade nirNaya pragaTa karavo joIe. vAdI yA prativAdI pote to potAnA doSane jAhera nahi kare, te nahi kahe, 'huM nigrahaprApta hato, tame upekSA karI mane nigRhIta pragaTa na karyo.' ahIM paNa ame naiyAyikane jaNAvIe chIe ke A nigrahasthAna paNa 'ajJAna' nigrahasthAnathI bhinna nathI. -- 91 100. "anigrahasthAne nigrahasthAnAnuyogo niranuyojyAnuyogaH ' [nyAyamU. 1.2.22] nAma nigrahasthAnuM mati / 3papannavAnimapramAnimanigrhaarhmpi 'nigRhIto'si' iti yo brUyAtsa evAbhUtadoSodbhAvanAnnigRhyate / etadapi nAjJAnAdvyatiricyate 20 / 100. (20) niranuyoyAnuyoga 'je nigrahasthAnane prApta nathI tenA upara nigrahasthAnaprAptino doSAropa karavo te niranuyojyAnuyoga nigrahasthAna bane che' [nyAyasUtra, 5.2.22]. je yuktisaMgata bole che, apramAdI che arthAt svapakSasAdhana ane parapakSadUSaNamAM barAbara jAgrata che ane nigrahane yogya nathI tene 'tame nigRhIta - Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA thaI gayA' ema je kahe che te pote ja avidyamAna doSanuM uddbhAvana karavAnA kAraNe nigRhIta thaI jAya che. ahIM paNa ame naiyAyikane jaNAvIe chIe ke A nigrahasthAna paNa 'ajJAna' nAmanA nigrahasthAnathI pRthak nathI, temAM ja samAviSTa che. 101. " siddhAntamabhyupetyAniyamAtkathAprasaGgo'pasiddhAntaH " [nyAyasU. 5.2.23] nAma nigrahasthAnaM bhavati / yaH prathamaM kaJcit siddhAntamabhyupagamya kathAmupakramate / tatra ca siSAdhayiSitArthasAdhanAya paropAlambhAya vA siddhAntaviruddhamabhidhatte so'pasiddhAntena nigRhyate / etadapi prativAdinaH pratipakSasAdhane satyeva nigrahasthAnaM nAnyatheti 21 / 101. (21) apasiddhAnta -- 'amuka siddhAntane svIkAryA pachI te siddhAnta viruddha kathA (zAstrArtha) karavI te apasiddhAnta nigrahasthAna che' [nyAyasUtra, 5.2.23]. koI (arthAt vAdI ke prativAdI) pahelAM koI siddhAntano svIkAra karI kathAno AraMbha kare che. pachI te potAnA iSTa sAdhyane siddha karavA mATe ke 525kSane dUSita karavA mATe pote pahelAM svIkArelA siddhAnta viruddha kathana kare che, tyAre te apasiddhAnta nigrahasthAnathI nigRhIta thAya che. paraMtu A nigrahasthAna tyAre ja nigrahasthAna bane che jyAre prativAdIno pakSa siddha thaI jAya, anyathA nahi. 102. '"hetvAmAtAjI yathoAH '' [nyAyamU. 1.2.24] asiddhaviddhAyo nigrahasthAnam / atrApi viruddhahetUdbhAvanena pratipakSasiddhernigrahAdhikaraNatvaM yuktam, asiddhAdyudbhAvane tu prativAdinA pratipakSasAdhane kRte tadyuktaM nAnyatheti 22545 102. (22) hetvAbhAsa ---- 'pUrve kahelA asiddha viruddha Adi hetvAbhAso paNa nigrahasthAna che' [nyAyasUtra, 5.2.24.]. ahIM paNa prativAdIe viruddha hetunuM udbhAvana karavAthI svataH pratipakSanI siddhi thaI javAnA kAraNe viruddha hetvAbhAsane nigrahasthAna mAnavuM UMcita che. jo asiddha AdinuM udbhAvana karavAmAM Ave to prativAdI jyAre pratipakSanI siddhi karI le tyAre ja te nigrahasthAna bane che, anyathA nahi. (34) 103. tadevamakSapAdopadiSaM parAjayAdhikaraNaM parIkSya saugatAgamitaM tat parIkSyate nApyasAdhanAGgavacanAdoSodbhAvane // 35 // Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 291 103. Ama akSapAde upadezelA parAjayanA (nigrahanA) prasaMgo (sthAno)nI parIkSA karyA pachI have AcArya bauddhasammata parAjayanA prasaMgonI parIkSA kare che- asAdhanAMgavacana ane adoSodbhAvanA paNa parAjayanA prasaMgo (sthAno) nathI. (35) 104 vapakSasthasiddhideva pI gayo "" "basAdhanAvavanam' 'adoSodbhAvanam' ca yathAha dharmakIrtiH "asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / niprasthAnamanyA yumiti neti '-[vAcA: . 2] 104. svapakSanI asiddhi ja parAjaya che, asAdhanAMgavacana ane adoSobhAvana parAjaya nathI jema dharmakIrti mAne che ane kahe che - "asAdhanAMgavacana ane adoSoddabhAvana banne mATe (vAdI ane prativAdI banne mATe) nigrahasthAna che, A be sivAya bIja nigrahasthAno svIkAravA yogya nathI eTale ame bIjAM nigrahasthAno mAnatA nathI' [vAdanyAya, kArikA 1]. 105. mAtra hi svapakSe sapanuM sAdhana vA vahiprativAhinora taro'saadhnaanggvcnaaddossodbhaavnaadvaa paraM nigRhNAti ? / prathamapakSe svapakSasiddhyaivAsya parAjayAdanyoMdbhAvanaM vyartham / dvitIyapakSe asAdhanAGgavacanAdhudbhAvanepi na kasyacijjayaH, pakSasiddharubhayorabhAvAt / 105. bauddhonI A mAnyatA aMge vicAraNIya che ke zuM vAdI ane prativAdImAMthI koI paNa asAdhanAMgavacana ane adoSobhAvana dvArA bIjAne nigRhIta kare che tyAre potAnA pakSane siddha karIne nigRhIta kare che ke siddha karyA vinA nigRhIta kare che? prathama pakSamAM svapakSanI siddhi dvArA ja virodhI pakSano parAjaya thaI jaze, pachI bIjA doSonI uddabhAvanA karavI vyartha banI jaze. bIjA pakSamAM asAdhanAMgavacana Adi doSonI ubhAvanA karavA chatAM koIno jaya nahi thAya kAraNa ke bannenA pakSonI siddhi thaInathI. 106. yaccAsya vyAkhyAnam-sAdhanaM siddhistadaGgaM trirUpaM liGgaM tasyAvacanam- tUSNImbhAvo yatkiJcidbhASaNaM vA, sAdhanasya vA trirUpaliGgasyAGgaM samarthanaM vipakSe bAdhakapramANopadarzanarUpaM tasyAvacanaM vAdino nigrahasthAnamiti tat paJcAvayavaprayogavAdino'pi samAnam / zakyaM hi tenApyevaM Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA vaktuM siddhayaGgasya paJcAvayavaprayogasyAvacanAt saugatasya vAdino nigrahaH / nanu cAsya tadavacane'pi na nigrahaH, pratijJAnigamanayoH pakSadharmopasaMhArasAmarthyena gamyamAnatvAt, gamyamAnayozca vacane punaruktatvAnuSaGgAt, tatprayoge'pi hetuprayogamantareNa sAdhyArthAprasiddhaH; ityapyasat, pakSadharmopasaMhArasyApyevamavacanAnuSaGgAt / atha sAmarthyAdgamyamAnasyApi yat sat tat sarvaM kSaNikaM yathA ghaTaH, saMzca zabda iti pakSadharmopasaMhArasya vacanaM hetorapakSadharmatvenAsiddhatvavyavacchedArtham; tarhi sAdhyAdhArasandehApanodArthaM gamyamAnAyA api pratijJAyAH, pratijJAhetUdAharaNopanayAnAmekArthatvapradarzanArthaM nigamanasya vacanaM kiM na syAt ? / nahi pratijJAdInAmekArthatvopadarzanamantareNa saGgatatvaM ghaTate, bhinnaviSayapratijJAdivat / nanu pratijJAtaH sAdhyasiddhau hetvAdivacanamanarthakameva syAt, anyathA nAsyAH sAdhanAGgateti cet; tarhi bhavato'pi hetutaH sAdhyasiddhau dRSTAnto'narthakaH syAt, anyathA nAsya sAdhanAGgateti samAnam / nanu sAdhyasAdhanayorvyAptipradarzanArthatvAt nAnarthako dRSTAntaH, tatra tadapradarzane hetoragamakatvAt; ityapyayuktam, sarvAnityatvasAdhane sattvAderdRSTAntAsambhavato'gamakatvAnuSaGgAt / vipakSavyAvRttyA sattvAdergamakatve vA sarvatrApi hetau tathaiva gamakatvaprasaGgAt dRSTAnto'narthaka eva syAt / vipakSavyAvRttyA ca hetuM samarthayan kathaM pratijJA pratikSipet ? / tasyAzcAnabhidhAne kva hetuH sAdhyaM vA vartate ? / gamyamAne pratijJAviSaya eveti cet; tarhi gamyamAnasyaiva hetorapi samarthana syAnna tUktasya / atha gamyamAnasyApi hetormandamatipratipattyarthaM vacanam; tathA pratijJAvacane ko'paritoSaH ? / ___106. asAdhanAMgavayananI mevyAcyA nAye bhu45 cha. sAdhana arthAt siddhina aMga che traNa rUpovALuM liMga, tenuM avacana arthAta teno prayoga na karavo eTale ke mauna rahevuM yA to te bolavuM. athavA sAdhana arthAt traNa rUpovALuM liMga, tenuM aMga arthAta samarthana, tenuM avacana arthAtu teno vacana prayoga na karavo. ahIM trirUpa liMganA samarthanano artha che vipakSamAM bAdhaka pramANa darzAvavuM. tAtparya e ke traNa lakSaNovALA hetuno vacanaprayoga na karavo athavA svahetunuM samarthana na karavuM arthAt vipakSamAM bAdhaka pramANa na darzAvavuM e vAdInuM asAdhanAMgavacana nAmanuM nigrahasthAna che. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 2003 koI ahIM kahe che paraMtu A vAta to paMcAvayavaprayogavAdI taiyAyikane mATe paNa samAna che. te paNa kahI zake ke siddhinA aMgarUpa paMcAvayavaprayoganuM kathana na karavAthI bauddha asAdhanAMgavacana nAmanA nigrahasthAnathI nigRhIta thAya che. -- bIjo koI bauddhano pakSa laI zaMkA kare che - pAMca avayavono vacanaprayoga bauddha karatA na hovA chatAM temano A asAdhanAMgavacana nAmanA nigrahasthAnathI nigraha mAnI na zakAya kema ke bauddhonA mate pratijJA ane nigamana A be avayavono vacanaprayoga nirarthaka che. tenuM kAraNa bauddho nIce mujaba jaNAve che. pratijJA ane nigamananuM jJAna pakSadharmopasaMhAranA(upanayanA) arthasAmarthyathI ja thaI jAya che, jenuM arthasAmarthyathI jJAna thayuM hoya tene zabdo dvArA kahevAthI to punaruktidoSanI Apatti Ave. vaLI pratijJA ane nigamanano vacanaprayoga karavA chatAM hetuno prayoga karyA vinA to sAdhyanI siddhi thatI nathI. [eTale pratijJA ane nigamanano vacanaprayoga nirarthaka che.] bauddha pakSano virodhI (naiyAyika) kahe che A bauddhonI dalIla barAbara nathI. A dalIla svIkArIe to pakSadharmopasaMhArano vacanaprayoga nirarthaka Thare. bauddhano uttara- 'je sat che te badhuM kSaNika che, jema ke ghaTa, zabda paNa sat che' A prakArano pakSadharmopasaMhAra, je arthasAmarthyathI jaNAI gayo hovA chatAM teno vacanaprayoga nirarthaka nathI, kAraNa ke tenA vacanaprayogathI hetumAM pakSadharmatvanA abhAvanA kAraNe AvI paDatI asiddhatAno vyavaccheda thAya che, A che tenA vacanaprayoganuM prayojana. bauddha pakSano virodhI (naiyAyika) kahe che [jema arthasAmarthyathI jJAta pakSadharmopasaMhArano vacanaprayoga karavAnuM khAsa prayojana hoI teno vacanaprayoga Avazyaka che tema arthasAmarthyathI jJAta pratijJA ane nigamanano vacanaprayoga karavAnuM khAsa prayojana hoI temano vacanaprayoga paNa Avazyaka che. zuM prayojana che ?] sAdhya kyAM siddha karavAmAM AvI rahyuM che e jAtanI zaMkAnuM nivAraNa karavA mATe arthasAmarthyanI gamyamAna pratijJAno vacanaprayoga zuMna thAya? pratijJA, hetu, udAharaNa ane upanayanI ekArthatA darzAvavAnA prayojanathI zuM nigamanano vacanaprayoga na thAya ? temanI ekArthatA darzAvavI Avazyaka che, tenA vinA temanI saMgati na ghaTe. pratijJAno viSaya koI hoya, hetuno viSaya koI anya hoya, udAharaNano viSaya vaLI koI trIjo hoya ane upanayano vaLI koI anya cotho ja hoya to teo saMgata kevI rIte bane [ane badhA maLIne ekArthaka anumitine kevI rIte janma Ape] ? bauddha -------- jo pratijJAnA vacanaprayogathI sAdhyanI siddhi thaI jatI hoya to hetu Adino vacanaprayoga nirarthaka banI jAya. ane jo pratijJAnA vacanaprayogathI sAdhyanI -- Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 siddhi na thatI hoya to pratijJAne sAdhanAMga na gaNI zakAya. bauddha pakSano virodhI (naiyAyika) ame tamane bauddhane pUchIe chIe ke hetuvacanaprayogathI sAdhyanI siddhi thAya che ke nahi ? jo thatI hoya to dRSTAntano vacanaprayoga nirarthaka banI jAya. ane jo na thatI hoya to hetuvacanaprayogane sAdhanAMga na gaNI zakAya. Ama A doSa ApanA matane samAnapaNe lAgu paDe che. - bauddha dRSTAntanA vacanaprayoganuM prayojana sAdhya ane sAdhananI vyAptine darzAvavAnuM che, tethI te nirarthaka nathI. jo dRSTAntanA vacanaprayoga dvArA sAdhya-sAdhananI vyApti darzAvavAmAM na Ave to hetu gamaka ja na bane. hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA - bauddha pakSano virodhI (naiyAyika) -- tamAruM A kathana yogya nathI. jyAre tame 'sattva' hetu dvArA badhI vastuonI kSaNikatA siddha karo cho tyAre koI dRSTAnta saMbhavatuM nathI [kAraNa ke badhI vastuo pakSa antargata che]. eTale Apano hetu gamaka nahi banavAnI Apatti Avaze. [paraMtu dRSTAntanAM abhAvamAM paNa tame 'sattva' hetune gamaka mAnyo che.] - bauddha 'sattva' Adi hetu dRSTAnta (sapakSa) vinA paNa kevaLa vipakSavyAvRtti dvArA ja gamaka bane che. -- bauddha pakSano virodhI (naiyAyika) * ema hoya to sarvatra vipakSavyAvRttithI ja hetu gamaka banI jaze, pachI dRSTAntanI zI AvazyakatA ? dRSTAnta nirarthaka banI jaze. vaLI, vipakSavyAvRtti dvArA ja hetunA gamakatvanuM samarthana ka2nA2 pratijJAno pratiSedha kevI rIte karI zake ? jo pratijJAno vacanaprayoga na karavAmAM Ave to kevI rIte khabara paDe ke hetu ane sAdhya kyAM rahe che ? -- bauddha -- [prasaMga AdithI] jaNAI jatA pratijJAnA viSayamAM (pakSamAM) hetu ane sAdhyanuM rahevuM jaNAI jAya che. [eTale pratijJAvacanano prayoga jarUrI nathI.] bauddha pakSano virodhI (naiyAyika) -- to pachI arthAt jaNAI jatA hetunuM samarthana karavAnI Apatti Avaze kAraNa ke jo arthAt hetu jaNAI jato hoya to zabdomAM tene kahevAnI zI jarUra ? hetune zabdomAM jaNAvavAnuM samarthana na thaI zake. bauddha -- mandabuddhine jJAna karAvavA mATe hetuno vacanaprayoga karavo jarUrI che. -------------- ---- bauddha pakSano virodhI (naiyAyika) - to pachI pratijJA Adino vacanaprayoga karavAmAM Apane asaMtoSa (dveSa, nArAjagI) kema che ? mandabuddhine samajAvavA mATe pratijJA ane nigamanano vacanaprayoga paNa Ape svIkAravo joIe. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 107. yaccedamasAdhanAGgamityasya vyAkhyAnAntaram-sAdharmyaNa hetorvacane vaidharmyavacanam, vaidharyeNa ca prayoge sAdharmyavacanaM gamyamAnatvAt punaruktamato na sAdhanAGgam; ityapyasAmpratam, yataH samyaksAdhanasAmarthyena svapakSaM sAdhayato vAdino nigrahaH syAt, asAdhayato vA ? / prathamapakSe na sAdhyasiddhyapratibandhivacanAdhikyopAlambhamAtreNAsya nigrahaH, avirodhAt / nanvevaM nATakAdighoSaNato'pyasya nigraho na syAt; satyametat, svasAdhyaM prasAdhya nRtyato'pi doSAbhAvAllokavat, anyathA tAmbUlabhakSaNa-bhrUkSepakhATakRta-hastAsphAlanAdibhyo'pi satyasAdhanavAdino'pi nigrahaH syAt / atha svapakSamaprasAdhayato'sya tato nigrahaH; nanvatrApi ki prativAdinA svapakSe sAdhite vAdino vacanAdhikyopAlambho nigraho lakSyeta, asAdhite vA? | prathamapakSe svapakSasiddhyaivAsya nigrahAdvacanAdhikyodbhAvanamanarthakam, tasmin satyapi pakSasiddhimantareNa jayAyogAt / dvitIyapakSe tu yugapadvAdiprativAdinoH . parAjayaprasaGgo jayaprasaGgo vA syAt, svapakSasiddherabhAvAvizeSAt / _107. apanagavayananI meSI vyAdhyA 59 // che. te naye bhu4 cha - sAdhamma (vidhirUpa, anvayarUpa) dvArA hetuno vacanaprayoga karyA pachI paNa vaidharma (niSedharUpa, vyatirekarUpa) dvArA paNa hetuno vacanaprayoga karavo, athavA vaidhamma dvArA hetuno vacanaprayoga karyA pachI paNa sAdhamma dvArA hetuno vacanaprayoga karavo e punarukta che kAraNa ke ekanA vacanaprayogathI bIjAnuM jJAna arthAta thaI ja jAya che. eTale bIjAno vacanaprayoga karavo e asAdhanAMgavacana che, asAdhanAMgavacanarUpa nigrahasthAna che. Ama mAnavuM paNa yogya nathI. tenuM kAraNa samajAvIe chIe. zuM nirdoSa hetunA baLe potAnA pakSane siddha karanAra vAdI A nigrahasthAnathI nigRhIta thaze ke potAnA pakSane siddhana karanAra ? sAdhyanI siddhimAM bAdhaka na bananArAM vacanonI adhikatAnA upAlaMbha mAtrathI svapakSanI siddhi karanAro nigRhIta banato nathI kAraNa ke vacanonI adhikatAno pakSasiddhi sAthe koI virodha nathI. bauddha - to pachI nATaka AdinI ghoSaNA karavAthI paNa teno nigrahanahi thAya. jaina-barAbara che, nahi thAya. potAnA sAdhyane siddha karyA pachI koI nAce to temAM kaMI ayogya nathI. lokamAM evuM thatuM ApaNe dekhIe chIe ja.anyathA sAdhyanI Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA siddhi karyA pachI pAna cAvavuM, bhUpa karavo, kAkhalI kUTavI, TapAkA pADavA, vagerethI paNa sAdhyasiddhi karanArano paNa nigraha mAnavAnI Apatti Avaze. jo kahevAmAM Ave ke potAnA pakSane siddha na karanArano ja vacanAdhikya nigrahasthAnathI nigraha thAya che to ahIM paNa prazna thAya ke zuM prativAdI dvArA potAno pakSa siddha karAyA pachI vAdIno vacanAdhikyathI nigraha thAya che ke pachI prativAdI dvArA potAnA pakSanI siddhi na karAI hoya tyAre paNa vAdIno vacanAdhikyathI nigraha thAya che? jo prathama pakSa svIkAravAmAM Ave to prativAdInA pakSanI siddhi thaI javAnA kAraNe ja vAdI nigRhIta parAjita) thaI jaze, pachI vacanAdhiSpadoSanuM uddabhAvana karavuM vyartha thaI jAya che kema ke prativAdI vacanAdhikyadoSanuM uddabhAvana kare chatAM paNa prativAdI jyAM sudhI potAnA pakSane siddha na kare tyAM sudhI teno (prativAdIno) vijaya thato nathI.jo bIjo pakSa svIkAravAmAM Ave to vAdI ane prativAdI bannenA eka sAthe vijaya ke parAjayanI Apatti Avaze kema ke bannemAMthI koIe paNa potAnA pakSanI siddhi karI nathI. ___ 108. nanu na svapakSasiddhayasiddhinibandhanau jayaparAjayau, tayorjJAnAjJAnanibandhanatvAt / sAdhanavAdinA hi sAdhusAdhanaM jJAtvA vaktavyam, dUSaNavAdinA ca dUSaNam / tatra sAdharmyavacanAdvaidharmyavacanAdvA'rthasya pratipattau tadubhayavacane vAdinaH prativAdinA sabhAyAmasAdhanAGgavacanasyodbhAvanAt sAdhusAdhanAjJAnasiddheH parAjayaH / prativAdinastu tadUSaNajJAnanirNayAjjayaH syAt; ityapyavicAritaramaNIyam, yataH sa prativAdI satsAdhanavAdinaH sAdhanAbhAsavAdino vA vacanAdhikyadoSamudbhAvayet ? / tatrAdyapakSe vAdinaH kathaM sAdhusAdhanAjJAnam, tadvacaneyattAjJAnasyaivAbhAvAt ? / dvitIyapakSe tu na prativAdino dUSaNajJAnamavatiSThate sAdhanAbhAsasyAnudbhAvanAt / tadvacanAdhikyadoSasya jJAnAt dUSaNajJo'sAviti cet; sAdhanAbhAsAjJAnAdadUSaNajJo'pIti naikAntato vAdinaM jayet, tadadoSodbhAvanalakSaNasya parAjayasyApi nivArayitumazakteH / atha vacanAdhikyadoSodbhAvanAdeva prativAdino jayasiddhau sAdhanAbhAsodbhAvanamanarthakam; nanvevaM sAdhanAbhAsAnudbhAvanAttasya parAjayasiddhau vacanAdhikyodbhAvanaM kathaM jayAya prakalpeta? / atha vacanAdhikyaM sAdhanAbhAsaM vodbhAvayataH prativAdino jayaH; kathamevaM sAdharmyavacane vaidharmyavacanaM vaidharmyavacane vA sAdharmyavacanaM parAjayAya prabhavet ? / kathaM caivaM vAdiprativAdinoH pakSapratipakSaparigraha Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 297 vaiyarthyaM na syAt, kvacidekatrApi pakSe sAdhanasAmarthyajJAnAjJAnayoH sambhavAt ? na khalu zabdAdau nityatvasyAnityatvasya vA parIkSAyAmekasya sAdhanasAmarthye jJAnamanyasya cAjJAnaM jayasya parAjayasya vA nibandhanaM na bhavati / yugapatsAdhanAsamArthyajJAne ca vAdiprativAdinoH kasya jayaH parAjayo vA syAdavizeSAt ? / na kasyaciditi cet; tarhi sAdhanavAdino vacanAdhikyakAriNaH sAdhanasAmarthyAjJAnasiddheH prativAdinazca vacanAdhikyadoSodbhAvanAttaddoSamAtrajJAnasiddherna kasyacijjayaH parAjayo vA syAt / nahi yo yaddoSaM vetti sa tadguNamapi, kutazcinmAraNazaktau vedane'pi viSadravyasya kuSThApanayanazaktau saMvedanAnudayAt / tanna tatsAmarthyajJAnAjJAnanibandhanau jayaparAjayau vyavasthApayituM zakyau, yathoktadoSAnuSaGgAt / svapakSasiddhyasiddhinibandhanau tu tau niravadyau pakSapratipakSaparigrahavaiyarthyAbhAvAt / kasyacit kutazcit svapakSasiddhau sunizcitAyAM parasya tatsiddhyabhAvataH sakRjjayaparAjayaprasaGgAt / 108. bauddha -jaya ane parAjayanuM kAraNa svapakSanI siddhinuM hovuM na hovuM nathI. jaya ane parAjayanuM kAraNa to jJAna ane ajJAna che. sAdhanane kahenAre potAnuM sAdhana samIcIna che e jANIne sAdhanane kahevuM joIe ane dUSaNa kahenAre dUSaNa sAcuM che e jANIne dUSaNa kahevuM joIe. sAdharmaprayoga yA vaidharmyuprayoga dvArA arthanuM jJAna thaI javA chatAM bIjAno vacanaprayoga karavAnA kAraNe prativAdIe caturaMgasabhAmAM vAdIne asAdhanAMgavacanano doSa dIdho (doSodbhAvana karyuM), tethI vAdIne samIcIna sAdhananuM jJAna nathI e vAta siddha thaI, eTale teno parAjaya thaI gayo, ane prativAdIne dUSaNanuM jJAna che e vAtano nizcaya thayo eTale teno vijaya thaI gayo. -- jaina A tamArI vAta avicAritaramaNIya che. ame tamane pUchIe chIe ke prativAdI samIcIna sAdhanano vacanaprayoga karanAra vAdIne vacanAdhikyano doSa de che ke asamIcIna sAdhanano vacanaprayoga karanAra vAdIne ? jo tame prathama pakSa svIkAro to tame kevI rIte kahI zako ke tene samIcIna sAdhananuM jJAna nathI? hakIkatamAM tene satsAdhananuM jJAna che ja, kevaLa vacanonI IyattA(parimANa)nuM ja jJAna nathI. jo tame bIjo pakSa svIkAro to tame prativAdInA dUSaNajJAnanI siddhi nahi karI zako kema ke vAdIe sAdhanAbhAsano vacanaprayoga karyo hovA chatAM prativAdIe sAdhanAbhAsa doSanuM uddbhAvana to karyuM ja nathI. [prativAdIe to kevaLa vacanAdhikyanuM ja udbhAvana karyuM che.] ---------- Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA bauddha - vAdInA vacanAdhikya doSanuM jJAna prativAdIne che e uparathI ja siddha thAya che ke prativAdI dUSaNajJa che. jaina - paraMtu vAdI dvArA kahevAmAM AvelA sAdhanAbhAsarUpa doSanuM prativAdIne jJAna na hovAthI tene dUSaNajJa kevI rIte gaNAya? te dUSaNajJa paNa na ja gaNAya. AvI paristhitimAM prativAdI vAdIne ekAntapaNe jItI zake nahi, kema ke sAdhanAbhAsarUpa doSanuM uddabhAvana na karavAnA kAraNe prativAdI potAnA parAjayane rokI zakato nathI. bauddha - vacanAdhiwdoSanuM ubhAvana karavAthI ja prativAdIno jaya siddha thaI jAya che eTale prativAdIe sAdhanAbhAsadoSanuM ulkAvana karavuM nirarthaka che. jaina-to ame kahIzuM ke prativAdIe sAdhanAbhAsadoSanuM ubhAvana na karyuM hovAthI teno parAjaya siddha thaI ja gayo che to prativAdI have vacanAdhiSpadoSanuM uddabhAva kare to teno vijaya kevI rIte thAya? na ja thAya. bauddha-vacanAdhikya athavA sAdhanAbhAsa doSanuM, arthAt A bemAMthI koI paNa eka doSanuM uddabhAvana karavAthI prativAdIno vijaya thAya che. jaina -ema hoya to pachI sAdharmavacana ane vaidharmavacana e bemAMthI koI ekano prayoga karyA pachI vAdI bIjAno prayoga kare to te vAdI parAjita kevI rIte thAya? [na ja thAya.] vaLI, jaya ane parAjayano AdhAra jJAna ane ajJAnane mAnavAmAM Ave to vAdI ane prativAdInA pakSa ane pratipakSane grahaNa karavuM vyartha kema na banI jAya?, kema ke sAdhananA sAmarthyanuM jJAna ane ajJAna to koI eka pakSamAM paNa hoI zake che. zabda vageremAM nityatA ke anityatAnI parIkSAmAM ekanuM sAdhananA sAmarthyanuM jJAna ane bIjAnuM sAdhananA sAmarthyanuM ajJAna kramathI jaya ane parAjayanuM kAraNa nathI evuM to nathI. jo eka sAthe ja vAdI ane prativAdIne sAdhananA sAmarthyanuM ajJAna thAya to kono jaya ane kono parAjaya thaze? jo tame kaho ke koInoya jaya ke parAjaya nahi thAya kema ke 1. bannenI sthiti ekasarakhI ja che, to ame kahIzuM ke samIcIna sAdhanano vacanaprayoga karanAra paraMtu vacanAdhikya karanAra vAdInuM sAdhanasAmarthyanuM ajJAna siddha hovAthI tathA vacanAdhiSpadoSanuM ja uddabhAvana karanAra prativAdInuM kevaLa te doSanuM ja jJAna siddha thavAthI (arthAta sAdhanAbhAsanuM ajJAna siddha thavAthI) koIno paNa jayake parAjaya nahi thAya. evo niyama nathI ke amuka vastunA doSane jANanAro te vastunA guNane paNa avazya jANanAro hoya ja. saMbhava che koI jheranI jIva levAnI zakti jANato hovA chatAM te ja jheranI kuSTha rogane dUra karavAnI zakti na jANato hoya. tethI upara jaNAvela tArkika doSone dhyAnamAM letAM sAdhananA sAmarthyanA jJAna ane ajJAnane AdhAre jaya ane Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla saMskRta ane gujarAtI anuvAda 299 parAjayanI vyavasthA karavI zakya nathI. niSkarSa e ke svapakSanI siddhi ane asiddhine AdhAre ja jaya-parAjayanI vyavasthA sthApavI e ja nirdoSa che. evuM karatAM/mAnatAM pakSa ane pratipakSanuM grahaNa vyartha nahi bane. koI hetuthI koInA svapakSanI siddhi sunizcita thatAM ja bIjA pakSanI asiddhi arthAta ja thaI jatI hovAthI eka sAthe ekano jaya ane bIjAno parAjaya thaI ja jAya che. _109. kveramoSoddhIvananityastha vyAraNyAna- pratidhe doSodbhAvanAbhAvamAtram-adoSodbhAvanam, paryudAse tu doSAbhAsAnAmanyadoSANAM codbhAvanaM prativAdino nigrahasthAnamiti-tat vAdinA'doSavati sAdhane prayukte satyanumatameva yadi vAdI svapakSaM sAdhayennAnyathA / vacanAdhikyaM tu doSaH prAgeva prativihitaH / yathaiva hi paJcAvayavaprayoge vacanAdhikyaM nigrahasthAnaM tathA tryavayavaprayoge nyUnatApi syAdvizeSAbhAvAt / pratijJAdIni hi pINanumAnA-"pratijJA hetUlahiropananirAmanAnevavA?" [nyAyasU. 1.1.32] ityabhidhAnAt / teSAM madhye'nyatamasyApyanabhidhAne nyUnatAkhyo doSo'nuSajyata eva "hInamanyatamenApi nyUnam" [nyAyasU. 5.2.12] iti vacanAt / tato jayetaravyavasthAyAM nAnyannimittamuktAnimittAdityalaM pralena rUpA 109. bauddhasammata bIjuM nigrahasthAna adoSobhAvana che. tenI vyAkhyA prasajyapratiSedha ane paryudAsapratiSedha dvArA be rIte thAya che. prisajyapratiSedhamAM kevaLa pratiSedha karavAmAM Ave che. udAharaNa tarIke "ghaDAmAM pANI nathI." ahIM pANIno pratiSedha mAtra karAyo che. jalAbhAva mAtra kahevAyo che. jalAbhAvane badale ajala lakhIe to ahIM "a"no artha sAdo abhAva mAtra thaze. parhadAsapratiSedhamAM kevaLa abhAva ja jaNAvAto nathI paraMtu jeno abhAva jaNAvyo hoya tenAthI itarano bhAva mukhyapaNe jaNAvAya che. udAharaNa tarIke "abrAhmaNo AvyA che. ahIM abrAhmaNa zabdamAM je "a" che teno artha che "tadanya', eTale ahIM "abrAhmaNa'no artha thaze brAhmaNatara'.] prasajyapratiSedhathI vyAkhyA karatAM "adoSoddabhAvana'no artha thaze - doSanuM uddabhAvana na karavuM eTaluM ja, paryadAsapratiSedhathI vyAkhyA karatAM "adoSobhAvana'no artha thaze - doSAbhAsonuM ane anya doSonuM uddabhAvana karavuM. adoSo dUbhAvana prativAdI mATe nigrahasthAna che. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jaina - jo vAdI nirdoSa sAdhanano prayoga karI potAno pakSa siddha kare to ane tyAre prativAdI mATe adoSobhAvana (arthAta vAdInA sAdhanamAM doSanuM uddabhAvana na karavuM ke doSAbhAsanuM ulkAvana karavuM te) nigrahasthAna banaze e to ame paNa svIkArIe chIe, paraMtu anyathA te nigrahasthAna nahi bane. vacanAdhiSpa doSano pratiSedha to ame jainoe pahelAM karI ja dIdho chae. tame bauddho pAMca avayavonA prayogamAM vacanAdhikya nigrahasthAna che ema kahezo to tamArA traNa avayavonA prayogamAM taiyAyiko nyUnatA nAmanuM nigrahasthAna che ema kaheze. tamArA bauddhonA ane naiyAyikonA pakSomAM tarkanI dRSTie koI vizeSatA nathI. pratijJA vagere pAMce anumAnanAM aMgo che, avayavo che kAraNa ke akSapAda munie kahyuM che, "pratijJA hetu, udAharaNa, upanaya ane nigamanA anumAnanA avayavo che." [nyAyasUtra, 1.1.32.]. AmAMthI koI paNa avayavanuM kathana na karavAthI nyUnatA nAmanA doSanI Apatti Ave ja, kAraNa ke akSapAde kahyuM che, "pAMcamAMthI koI paNa avayavathI hIna prayoga paNa nyUnatA nAmano doSa che" [nyAyasUtra. 5.2.12]. Ama jaya-parAjayanI vyavasthAnA je AdhAra ame jaino pahelAM jaNAvI gayA chIe - svapakSanI siddhi ane asiddhi - tenA sivAya bIjo koI hoI zake nahi. have . A carcAnI samApti ahIM karavAmAM Ave che. (35) 110. mayaM prApuzcatura vA: vitaMtrInavUnamaNUpekSateDatadllkssnnmtraavshyaabhidhaatvyN yato nAvijJAtasvarUpasyAsyAvalambanaM jayAya prabhAvati na cAvijJAtasvarUpaM parapatraM bhettuM zakyamityAha 110. pUrvokta cAra aMgovALo vAda kayAreka kyAreka patranA AlaMbananI paNa apekSA rAkhato hato arthAta patranA AdhAre paNa cAlato hato. tethI ahIM patranuM lakSaNa avazya kahevuM joIe kAraNa ke jyAM sudhI pratranuM svarUpa jANyuM na hoya tyAM sudhI patranuM avalaMbana vijaya apAvI zakatuM nathI. vaLI, patranuM svarUpa jANyA vinA pratipakSanA patranuM bhedana (khaMDana) paNa karI zakAtuM nathI. A kAraNe patranuM svarUpa AcArya jaNAve 1. prApta badhI hastapratomAM graMtha ekAeka ahIM ja aTakI jAya che. A darzAve che ke AcArya temanI A aMtima kRtine pUrI racI zakyA lAgatA nathI. tema chatAM jeTalo bhAga upalabdha che te tarkazAstrano lagabhaga pUrNa ane mahattvano bhAga che. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga trIjo paMDita sukhalAlajI likhita tulanAtmaka dArzanika TippaNa Jain E 22tion International Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsAnAMTippaNo prathama adhAyanuM prathama AliMka pR. 57yine- tulanA - "prakhya rAtre sutAya tAyine" - pramANasa. 1.1 "tAyanAmiti svAyatamAnAm yavup- 'tAH vaSTamaff:' (pramANavA. 2.145) rUti tat vidyate veSAmiti athavA tA: saMtAnArtha."- boSicaryA. pa. pR. 75 pR. 57ni '-pANininuM sUtrAtmaka aSTAdhyAyI zabdAnuzAsana prasiddha che. piMgalanuM chanda zAstra prasiddha che. kaNAda ane akSapAda kramathI dazAdhyAyI vaizeSikasUtra ane paMcAdhyAyI nyAyasUtranA praNetA che. pR. 58 vAravimukya' - umAsvAti ane temanA tattvArthasUtra mATe juo mArA lakhelA gujarAtI tattvArthavivecanano paricaya. - pR. 58 "avanavuM - akalaphaka e prasiddha digambarAcArya che. temanA pramANasaMgraha, nyAyavinizcaya, siddhivinizcaya, laghIyastrathI Adi jainanyAyaviSayaka aneka prakaraNagrantha che. temano samaya I.sa.nI AThamI zatAbdI che. pR. 58 tharmati ' - dharmakIrti (I. sa. 625) bauddha tArkika che. temanA pramANavArtika, hetubindu, nyAyabindu, vAdanyAya Adi prakaraNagrantha che. pR.58 nA svecchA'- tulanA-"vavanaM rAnavIyaM vA vaivivApi vidyate" zlokavA. sU. 4 zlo. 235 pR. 59"afsamUdA'tulanA-"zaraNaM puna: pramALavavA vapasamUho vyUhaviziSTaH, padaM punarvarNasamUhaH, padasamUha: sUtram, sUtrasamUhaH prakaraNam, prakaraNasamUhaH Ahnikam, AhnikasamUho'dhyAyaH, paJcAdhyAyI zAstram / " nyAyavA. pR. 1. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 hemacandrAcAryata pramANamImAMsA pR. 59mA prA'- bhAratIya zAstraracanAmAM A praNAlI bahu pahelethI cAlI Ave che ke sUtraracanAmAM paheluM sUtra evuM banAvavAmAM Ave jenAthI graMthano viSaya sUcita thAya ane jemAM graMthanuM nAmakaraNa paNa AvI jAya. udAharaNo nIce mujaba che. pAtaMjala yogazAstranuM prathama sUtra che 'matha yoranurAsana'. akaleke "pramANasaMgraha' graMthanA prAraMbhamAM 'pramANe rUti saMda' ApyuM che. vidyAnane 'matha pramANaparIkSAA vAkyathI ja temanA grantha "pramANaparIkSAno prAraMbha karyo che. AcArya hemacandra A praNAlIne anusarIne A sUtra racyuM che. atha zabdathI zAstrano prAraMbha karavAnI paraMparA prAcIna ane vividhaviSayaka zAstragAminI che. udAharaNArtha, 'athAto pUfmAtI vyAdhyAyAma:' (Apa. zrI. sU. 1.1.1), katha zabdAnuzAsana' (pAta. mahA.), 'athAto dhanijJAsA' (jaimi. sU. 1.1.1) ityAdi. AcArya hemacandra potAnA kAvyAnuzAsana, chandonuzAsananI jema A graMthamAM paNa e ja paraMparA rAkhI che. pR. 59 "gatha tyaya' - atha zabdano adhikAra' artha prAcIna kALathI ja prasiddha che ane prasiddha AcAryoe e artha lIdho paNa che, jema ke ApaNane vyAkaraNabhASyanA prAraMbhamAM arthatyayaM blogadhirArtha' (1.1.1. pR. 6) tathA yogasUtramAM (1.1) maLe che. A artha uparAMta teno "Anantarya' artha paNa prasiddha che jema ke zabare potAnA mImAMsAbhASyamAM e artha lIdho che. zaMkarAcArya "Anantarya' artha to lIdho paraMtu "adhikAra' arthane asaMgata samajI teno svIkAra na karyo. zaMkarAcAryane atha zabdano "maMgala' artha levo iSTa hato, paraMtu eka sAthe sIdhI rIte be artha levA zAstrIya yuktinI viruddha hovAthI temaNe AnantaryArthaka "atha' zabdanA zravaNane ja maMgala gaNIne maMgala artha lIdhA vinA ja, "maMgala'nuM prayojana siddha karyuM che. yogabhANanA ane zAMkarabhASyanA prasiddha TIkAkAra vAcaspatie tattvavaizAradI ane bhAmatImAM zaMkarokta 1. tatra tothamathazabdo vRttAnatarastha prakriyALe DU: - zabarabhASya, 1.1.1 2. tatrAthazabda: AnandrArthaH parigRhyate nAdhikArArthaH, brahmajijJAsAyA anadhikAryatvAt, maGgalasya ca vAkyArthe samanvayAbhAvAt / arthAntaraprayukta eva hyathazabdaH zrutyA maGgalaprayojano bhavati / - brahmasUtra-zAMkarabhASya, 1.1.1. 3. adhikArArthasya cAthazabdasyAnyArtha nIyamAnodakumbhadarzanamiva zravaNaM maGgalAyopakalpata iti mntvym| -tattvavaizAradI, 1.1. vedattamathI vAcaM vA naavA, vinuzadhvanivathshbdshrvnnmaatrkaarym| tathA ca 'oMkAscAthazabdazca dvAvetau brahmaNaH purA / kaNThaM bhittvA viniryAtau tasmAnmAGgalikAvubhau / / ' arthAntareSvAnantaryAdiSu prayukto'thazabdaH zrutyA zravaNamAtreNa vennuviinnaadhvnivanmAnaMrvanuM jJAna prayogano pati banyArthamAnIyamanomarzana -bhAmatI, 1.1.1. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 tulanAtmaka dArzanika TippaNa 'atha' zabdazrutinI maMgalaprayojanatA-mRdaMga, zaMkha Adi dhvaninA mAMgalika zravaNanI upamA dvArA - puSTa karI che ane sAthe sAthe ja jala Adi anya prayojana vAsta lAvavAmAM AvatA pUrNa jalakuMbhanA mAMgalika darzananI upamA ApIne eka arthamAM prayukta atha' zabdano arthAntara karyA vinA ja tenA zravaNanI mAMgalikatA dekhADI che. AcArya hemacandra uparyukta badhI paraMparAono upayoga karIne potAnI vyAkhyAmAM atha' zabdane adhikArArthaka, AnantaryArthaka ane maMgalaprayojanavALo darzAvyo che. temanI upamA paNa zabdazaH te ja che je vAcaspatinA ukta graMthomAM che. pR. 59 'mAyuSya' - tulanA - "mAvati di zAstramAM prathajo vIrapuruSANi ca bhavanti, AyuSmatpuruSANi cAdhyetArazca siddhArthA yathA yuriti" - pAMta. mahA. 1.1.1. pR. 59 "parameSThi' - jaina paraMparAmAM aha, siddha, AcArya, upAdhyAya ane sAdhu evA AtmAonA pAMca vibhAga lokottara vikAsa anusAra karavAmAM AvyA che, je paMcaparameSThI kahevAya che. temanA namaskArane parama maMgala samajavAmAM Ave che - "paNa pajhanama : sarvapApakSaya: maGgalAnAM ca sarveSAM prathamaM bhavati maGgalam // " pR.60 prazarmena'-vAsyAyane potAnA nyAyabhASyamAM (1.1.3) "pramANa zabdane karaNArthaka mAnIne tenI niyukti dvArA pramANa"nuM lakSaNa sUcavyuM che. vAcaspati mizra paNa sAMkhyakArikAnI potAnI vyAkhyAmAM (tattvakau. kA. 4) "pramANa'nuM lakSaNa karavAmAM e ja nirvacanapaddhatinuM avalaMbana lIdhuM che. AcArya hemacandra paNa "pramANa" zabdanI e rIte ja niyukti kare che. AvI ja nirukti zabdazaH "parIkSAmukhanI vyAkhyA prameyaratnamAlAmAM (1.1) jovA maLe che. 5.60 trathI di' - upalabhya graMthomAM sauprathama vAtsyAyanabhASyamAM ja zAstrapravRttinA saividhyanI carcA che ane traNeya vidhAonuM svarUpa paNa darzAvyuM che. zrIdhare 1. trividhA cAsya zAstrasya pravRttiH- uddezo lakSaNaM parIkSA ceti / tatra nAmadheyena padArthamAtrasyAbhidhAnaM uddezaH / tatroddiSTasya tattvavyavacchedako dharmo lakSaNam / lakSitasya yathAlakSaNamupapadyate na veti pramauravadhAra parIkSA -nyAyabhASya, 1.1.2. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA potAnI "kaMdalI'mAM te prAcIna travidhyanA kathanano prativAda karIne zAstrapravRttine udezalakSaNarUpathI dvividha sthApI che ane parIkSAne aniyata kahI tene saividhyamAMthI bAda karI che. zrIdhare niyata rUpathI dvividha zAstrapravRttinuM ane vAtsyAyane trividha zAsapravRttinuM kathana karyuM tenuM kAraNa spaSTa che. zrIdhara kaNAbhasUtrIya prazastapAdabhASyanA vyAkhyAkAra che. A bhASya ane tenA AdhArabhUta sUtro, padArthonA udezAtmaka ane lakSaNAtmaka che, temanAmAM parIkSAnuM kyAMya paNa sthAna nathI jyAre vAtsyAyanamAM vyAkhyaya mUla nyAyasUtro ja svayaM uddeza, lakSaNa ane parIkSA e krame pravRtta che. trividha pravRttivALAM zAstromAM tarkapradhAna khaMDana-maMDana praNAlI avazya hoya che-jemake nyAyasUtra ane tenA bhAgamAM. vidha pravRttivALAM zAstromAM buddhipradhAna sthApanapraNAlI mukhyapaNe hoya che jema ke kaNAdasUtra, prazastapAdabhASya, tattvArthasUtra ane tenuM bhASya vageremAM. keTalAka grantho evA paNa che jemanAmAM kevaLa udeza mAtra che jema ke jainAgama sthAnAMga, dharmasaMgraha AdimAM. zraddhApradhAna hovAthI temane mAtra dhAraNAyogya samajavA joIe. AcArya hemacandra vAtsyAyananuM ja padAnugamana lagabhaga temanA zabdomAM karyuM che. zAstrapravRttinA cothA prakAra vibhAgano prazna uThAvIne anne udyotakare nyAyavArtikamAM ane jayanta nyAyamaMjarImAM vibhAgano samAveza uddezamAM ja karyo che? ane trividha pravRttinA pakSane ja sthira karyo che. AcArya hemacandra paNa vibhAganI bAbatamAM te ja prazna uThAvyo che ane samAdhAna paNa te ja karyuM che. pU. 60 diSTI' - "lakSaNa'nuM lakSaNa karatI vakhate AcArya hemacandra asAdhAraNadharma' zabdano prayoga karyo che. tenuM spaSTIkaraNa navya nyAyapradhAna tarkasaMgrahanI TIkA dIpikAmAM A pramANe che - 1. anuddiSTeSu padArtheSu na teSAM lakSaNAni pravartante nirviSayatvAt / alakSiteSu ca tattvapratItyabhAvaH kAraNAbhAvAt / ataH padArthavyutpAdanAya pravRttasya zAstrasyobhayathA pravRttiH- uddezo lakSaNaM ca, parIkSAyAstu na niymH| yatrAbhihite lakSaNe pravAdAntaravyAkSepAt tattvanizcayo na bhavati tatra parapakSavyudAsAtha parIkSAvidhiradhikriyate / yatra tu lakSaNAbhidhAnasAmarthyAdeva tattvanizcayaH syAt tatrAyaM vyartho nArthyate / yo'pi hi trividhAM zAstrasya pravRttimicchati tasyApi prayojanAdInAM nAsti parIkSA / tat kasya hetorlakSaNamAtrAdeva te pratIyante iti / evaM cedarthapratItyanurodhAt zAstrasya pravRttirna tridhaiv| nAmadheyena padArthAnAmabhidhAnamuddezaH / uddiSTasya svaparajAtIyavyAvarttako dharmo lakSaNam / lakSitasya yathAlakSaNaM vivAda parIkSA -kanDalI, pR.ra6 trividhA cAsya zAstrasya pravRttirityuktam, uddiSTavibhAgazca na trividhAyAM zAstrapravRttAvantarbhavati iti / tasmAduddiSTavibhAgo yuktaH; na; uddiSTavibhAgasyoddeza evaantrbhaavaat| kasmAt ? / lkssnnsaamaanyaat| samAna nakSai nAmadhena pavAthafpradhAnamuddeza tA-nyAyavA. 1.1.3. nyAyama. pR. 12 2. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 307 "etadUSaNatraya(avyAptyativyAptyasaMbhava)rahito dharmo lakSaNam / yathA go: sAsnAdimattvam / sa evA'sAdhAraNadharma ityucyate / lkssytaavcchedksmniyatatvamaHTdhAratvam !" -pR. 12. pU. 61 "pUtivivAra' - vAcaspati mizra "mImAMsA' zabdane pUjitavicAravAcaka kahyo che ane vicAranI pUjitatA spaSTa karavA mATe bhAmatImAM lakhyuM che ke - je vicAranuM phaLa parama puruSArthanA kAraNabhUta evo sUkSmatama arthanirNaya hoya te ja vicAra pUjita che. AcArya hemacandra vAcaspatinA te ja bhAvane vistRta zabdomAM pallavita karIne potAnI "mImAMsA' zabdanI vyAkhyAmAM utAryo che, ane te dvArA "pramANamImAMsA' graMthanA samagra mukhya pratipAdya viSayane sUcita karyo che ane e paNa kahyuM che ke "pramANamImAMsA' graMthano udezya kevaLa pramANonI carcA karavAno nathI paraMtu pramANa, naya ane sopAya bandha-mokSa ityAdi paramapuruSArthopayogI viSayonI paNa carcA karavAno che. pR. 62 "savArtha' - pramANasamA lakSaNanI tArkika paraMparAnA upalabdha ItihAsamAM kaNAdanuM sthAna prathama che. temaNe manuSTha vidyA' (9.2.12) kahIne pramANasAmAnyanuM lakSaNa kAraNa zuddhimUlaka sUcita karyuM che. akSapAdanAM sUtromAM lakSaNakramamAM pramANasAmAnyalakSaNanA abhAvanI truTine vAtsyAyane "pramANa' zabdanA nirvacana dvArA pUrI karI che. A nirvacanamAM temaNe kaNAdanI jema kAraNa zuddhi tarapha dhyAna nathI ApyuM paNa mAtra upalabdhirUpa phalanI tarapha dRSTi rAkhIne 'upalabdhihetutvane pramANasAmAnyanuM lakSaNa darzAvyuM che. vAsyAyananA A nirvacanamUlaka lakSaNamAM AvanAra doSono parihAra karatAM vAcaspatimie "artha' padano saMbaMdha joDIne ane upalabdhi' padane jJAna sAmAnyabodhaka nahi paNa pramANarUpajJAnavizeSabodhaka mAnIne pramANasAmAnyanA lakSaNane paripUrNa banAvyuM che, jene udanayAcArye kusumAMjalimAM 1. pUjitavicAravacano mImAMsAzabdaH / paramapuruSArthahetubhUtasUkSmatamArthanirNayaphalatA ca vicArasya puujittaa| --bhAmatI. pR. 27. 2. upalabdhisAdhanAni pramANAni iti samAkhyAnirvacanasAmarthyAt boddhavyaM pramIyate anena iti varaNAthaffpadhAno dimAgaza: -nyAyabhA. 1.1.3. 3. 35zvimAtraNa arthavyamavaraLaka mRtarasthamAzadhena pidhAnAtA-tAtparya, pR. 21. 4. yathArthAnubhavo mAnamanapekSatayeSyate // mitiH samyak paricchittiH tadvattA ca pramAtRtA / tadayogavyavacchedaH prAmANyuM tame mane -nyAyaku.4.1.5. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 'gautamanasammata' kahIne potAnI bhASAmAM paripUrNarUpe mAnya rAkhyuM ane je uttaravartI badhAM,nyAyavaizeSika zAstromAM samAnapaNe mAnya che. nyAya-vaizeSika paraMparA anusAra pramANasAmAnyalakSaNamAM mukhyapaNe traNa vAto dhyAna devA yogya che-- (1) kAraNadoSanA nivAraNa dvArA kAraNazuddhinI sUcanA. (2) viSayabodhaka 'artha' padano lakSaNamAM praveza. (3) lakSaNamAM sva-52prakAzatvanI carcAno abhAva tathA viSayanI apUrvatA anadhigatatAnA nirdezano abhAva. 308 jo ke prabhAkara ane temanA anugAmI mImAMsaka vidvAnoe 'anubhUti' mAtrane ja pramANa tarIke nirdezI che tema chatAM kumArila ane temanI paraMparAvALA anya mImAMsakoe nyAya-vaizeSika tathA bauddha banne paraMparAonuM saMgrAhaka evuM pramANanuM lakSaNa racyuM che; A lakSaNamAM 'aduSTakAraNArabdha' vizeSaNa dvArA kaNAdakathita kAraNadoSanuM nivAraNa sUcavAyuM che ane 'nirbAdhatva' tathA 'apUrvArthatva' vizeSaNo dvArA bauddha paraMparAno paNa samAveza karAyo che. tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitam / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasammatam // A zloka kumArilakartRka manAya che. temAM be vAto khAsa dhyAna devA yogya che-- (1) lakSaNamAM adhigatabodhaka 'apUrva' padano arthavizeSaNa tarIke praveza. (2) sva-52prakAzatvanI sUcanAno abhAva. bauddha paraMparAmAM diphnAge pramANasAmAnyanA lakSaNamAM 'svasaMvitti' padane phalanA 1. manusmRtibhra na: pramALam| -- bRhatI 1.1.5. - 2. gautpattiAi oSa: jhAraLasya nivAryate| avAdhoDarijheLa svatastena pramALatA sarvasyAnupana--Darthe prAmAe smRtinyathA / zlokavA.autya. zlo. 10-11, tattva vizeSaLatrayammupaaddaanen sUtrakAreNa kAraNadoSabAdhakajJAnarahitam agRhItagrAhi jJAnaM pramANam iti pramANalakSaNaM mUvitam| zAstradI. pR. 123. adhAtArthAntu pramALam kRti bhaTTamImAsaMA AduH / si. candro. pR. 20. 3. ajJAtArthajJApa pramANam kRti pramALasAmAnyajJakSaLam| --pramANasa. TI. pR. 11 4. svayaMvitti: tuM pAtra takUpAthaeNnizcaya:| viSayavAra dvrAmya pramALe tena mIyate // pramANasa. 1. 10. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 309 vizeSaNa tarIke sthAna ApyuM che. dharmakIrtinA pramANavArtikavALA lakSaNamAM vAtsyAyananA 'pravRttisAmArthya'nuM sUcaka tathA kumArila AdinA nirbAdhatvanuM paryAyarUpa 'avisaMvAditva' vizeSaNa dekhAya che ane temanA nyAyabinduvALA lakSaNamAM dinAganA arthasArUpyano ja nirdeza che (nyAyabindu, 1.20). zAntarakSitanA lakSaNamAM diphnAga ane dharmakIrti bannenA Azayano saMgraha dekhAya che-- viSayAdhigatizcAtra pramANaphalamiSyate / svavittivA pramALa tu sAdhvaM yogyatApi vA // tattvasaM. kA.1344 AmAM paNa be vAto khAsa dhyAna devA yogya che-- (1) atyAra sudhI anya paraMparAomAM sthAna na meLavanAra 'svasaMvedana'vicArano praveza ane te dvArA jJAnasAmAnyamAM sva-paraprakAzatvanuM sUcana. asaMga ane vasubaMdhue vijJAnavAda sthApita karyo. paraMtu dinAge tenuM samarthana bahu jorathI karyuM. te vijJAnavAdanI sthApanA ane samarthanapaddhatimAM ja svasaMviditatva yA svaprakAzatvano siddhAnta sphuTatara thayo jeno prabhAva eka yA bIjA rUpe anya dArzaniko para paNa paDyo. Budhist Logic Vol. I p. 12 (2) mImAMsakanI jema spaSTapaNe 'anadhigatArthaka jJAna'nuM ja prAmANya. zvetAmbara ane digambara banne jaina paraMparAonA prathama tArkika siddhasena ane samantabhadre potapotAnAM lakSaNamAM sva-paraprakAzArthaka 'sva-parAvabhAsaka' vizeSaNane samAnapaNe dAkhala karyuM che. siddhasenanA lakSaNamAM 'bAvivarjita' pada te ja arthamAM che je arthamAM mImAMsaka pada 'bAdhavarjita' yA dharmakIrtinuM 'avisaMvAdi' pada che. jainanyAyanA prasthApaka akalaMke kyAMka 'anadhigatArthaka' ane 'avisaMvAdi' banne vizeSaNone dAkhala karyAM che ane kyAMka 'svaparAvabhAsaka' vizeSaNanuM paNa samarthana karyuM che. akalaMkanA anugAmI mANikyanandIe eka ja vAkyamAM 'sva' tathA 'apUrvArdha' pado dAkhala 1. pramALamavisaMvAti jJAnamayaM iyAsthitiH / avisaMvAdna zAnDeDapthamiprAyanilevanAt| --pramANavA. 2.1. 2. pramALaM svapAmApti jJAnuM vAvagitam| nyAyA.1. tattvajJAna pramALaM te yuvat sarvamAsanam / AptamI. 101. svapAvamAsaruM yathA pramAAM muni vRddhilakSaLam| bR. svayaM. 63 3. pramALamavisaMvAvi jJAnam, adhipatA yiAmalakSaLAt / aSTaza. aSTasa. pR. 175. tevu m -siddha yaMtra pApekSya siddhI svaparUpayo: / tat pramALa tato nAnyavittvamavetanam| nyAyavi. TI. li. pR. 30. ukta kArikA siddhivinizcayanI che je akalaMkanI ja kRti che. 4. svApUrvArthavyavasAyAtma jJAnuM pramALam / parI. 1.1. Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA karIne siddhasena-samantabhadranI sthApita ane akalaMka dvArA vikasita jaina paraMparAno saMgraha karI dIdho che. vighAnande akalaMka tathA mANikyanandInI pelI paraMparAthI judA paDIne kevaLa siddhasena ane samantabhadranI vyAkhyAne potAnA 'svArthavyavasAyAtmaka' jevA zabdamAM saMgRhIta karI che ane 'adhigata' yA 'apUrva' pado je akalaMka ane mANikyanInI vyAkhyAmAM che temane choDI dIdhAM che. vidyAnandanuM 'vyavasAyAtmaka' pada jaina paraMparAmAM pramANalakSaNamAM pahelI vAra ja dekhAya che paraMtu te akSapAdanA pratyakSalakSaNamAM to pahelethI ja prasiddha rahyuM che. sanmatinA TIkAkAra abhayadeva vidyAnandane ja anusaryA che paraMtu temaNe 'vyavasAya'nA sthAne 'nirNIti' pada rAkhyuM. vAdI devasUrie to vidhAnandanA ja zabdone punaH kahyA che. AcArya hemacandra uparyukta jaina-jainetara bhinna bhinna paraMparAonA aucitya-anaucityano vicAra karIne potAnA lakSaNamAM kevaLa 'samyak', 'artha' ane 'nirNaya' e traNa pado rAkhyAM. uparyukta jaina paraMparAone jotAM e kahevuM paDe che ke AcArya hemacandre potAnA lakSaNamAM kApakUpa karIne sudhAro karyo che. temaNe 'sva' pada je pUrvavartI badhA jainAcAryonAM lakSaNomAM sanniviSTa karavAmAM AvyuM hatuM tene kADhI nAkhyuM. 'avabhAsa', 'vyavasAya' Adi padone sthAna na ApIne abhayadevanA 'nirNIti' padanA sthAne 'nirNaya' padane dAkhala karyuM ane umAsvAti, dharmakIrti tathA bhAsarvajJanA 'samya'' padane apanAvI potAnA 'samyagarthanirNaya' lakSaNane banAvyuM. Arthika tAtparyamAM khAsa koI matabheda na hovA chatAM paNa digambara-zvetAMbara AcAryonAM pramANalakSaNamAM zAbdika bheda che je keTalAka aMzamAM vicAravikAsano sUcaka che ane keTalAka aMzamAM tatkAlIna bhinna bhinna sAhityanA abhyAsanuM pariNAma che. A bheda saMkSepamAM cAra vibhAgomAM samAI jAya che. pahelA vibhAgamAM 'svaparAvabhAsa' padavALuM siddhasena-samantabhadranuM lakSaNa Ave che je saMbhavataH bauddha vijJAnavAdanA svaparasaMvedananI vicArachAyAthI khAlI nathI, kAraNa ke tenA pahelAM 1. tattvArthavyavasAyAtmajJAnuM mAnamitIyatA / takSabena tArthAt vyarthamacaMdvizeSaLam| tattvArthaslo. 1.10.77.pramANapa. pR. pa3. 2. phaeNndriyArthasatrirvotpanna jJAnamavyaparezyamavyaminAri vyavasAyAtma pratyakSam / nyAyasU. 1.1.4. 3. pramAAM svArthaniSkRtisvamAvuM jJAnam| sanmatiTI. pR. 518. 4. svaparavyavasAyi jJAna pramANam| pramANana. 1.2. 5. sabhya-rzanajJAnavAritrALi mokSamAi: / tattvArthasUtra, 1.1. samya jJAnavijA sarvapuruSArthasiddhi: 1 nyAyabindu, 1.1. sabhyanubhavasadharna pramALam| nyAyasAra, pR. 1. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa AgamagranthomAM A vicAra dekhAto nathI. bIjA vibhAgamAM akalaMka-mANikyanandInuM lakSaNa Ave che jemAM 'avisaMvAdi', 'anathiMgata' ane 'apUrva' zabdo Ave che je asaMdigdhapaNe bauddha ane mImAMsaka granthonA ja che. trIjA vibhAgamAM vighAnanda, abhayadeva ane devasUrinAM lakSaNonuM sthAna che je vastutaH siddhasena-samantabhadranAM lakSaNonuM zabdAntara mAtra che paraMtu jemAM 'avabhAsa'nA sthAne 'vyavasAya' yA 'nirNIti' pada mUkIne vizeSa arthano samAveza karavAmAM Avyo che. antima vibhAgamAM mAtra AcArya hemacandranuM lakSaNa che jemAM 'sva', 'apUrva', 'anadhigata' Adi badhAne dUra karIne pariSkAra karavAmAM Avyo che. pR. 62'prasiddhAnuvAdena'--lakSaNanAprayojananIvibhinnacarcAonAantima tAtparyamAM koIbheda jaNAto nathItathApite badhI carcAonI rIto judI judI ane bodhaprada che. eka tarapha nyAya-vaizeSika zAstra che ane bIjI tarapha bauddha tathA jaina zAstra che. badhA nyAya-vaizeSika granthomAM lakSaNanuM prayojana 'itarabhedajJApana' darzAvI lakSaNane 'vyatirekihetu' mAnela che ane sAthe ja 'vyavahAra'nuM paNa prayojaka darzAvyuM che. bauddha vidvAna dharmottare prasiddhano anuvAda karIne aprasiddhanA vidhAnane lakSaNanuM prayojana vistArathI pratipAdita karyuM che jenuM devasUrie ghaNA vistAra ane ATopa 1. toddhisya tattvavyavacheDo dharmo lakSaNam| nyAyabhASya, 1.1.2.lakSaLasya taravyava chehetutvAt| nyAyavArtika, 1.1.3. lakSanuM nAma tiviotuvannanam| taddhi samAnAsamAna'AtIyempo vimidya lakSya vyavasthApayati / tAtparyaTIkA, 1.1.3. samAnAsamAnaJAtIyavyavacheto lakSanArtha: i nyAyamaMjarI, pR. 65. takSaLasya vyavahAramAtrasAratayA samAnAsamAnagAtIvyava chelamAtra sAdhanatvana cAnyAmAvapratipAnAsAmarthAt / kandalI, pR. 8. vyAvarttathaiva takSaLatve vyAvRttau amidheyatvAva ca ativyAptivAraNAya tadbhitratvaM dharmavizeSaNaM deyam / vyavahArasyApi lakSaNaprayojanatve tu na deyam, vyAvRttarapi vyavahArasAdhana~At / dIpikA pR. 13. vyAvRttivyavahAro vA sakSaLasya prayonanam / tarkadIpikA. gaMgA, pR. 19. nanu nakSaLamira vyatireiita mitamesAdha vyavahArasAdha vA| vaizeSikasUtra-upaskAra, 2.1.1. 311 2. tatra pratyakSamanUdya kalpanApoDhatvamabhrAntatvaM ca vidhIyate / yattadbhavatAmasmAkaM cArtheSu sAkSAtkArijJAnaM prasiddhaM tatkalpanApoDhAbhrAntatvayuktaM draSTavyam / na caitanmantavyaM kalpanApoDhAbhrAntatvaM cedaprasiddhaM kimanyat pratyakSasya jJAnasya rUpamavaziSyate yatpratyakSazabdavAcyaM sadanUdyeteti ? / yasmAdindriyAnvayavyatirekAnuvidhAyyartheSu sAkSAtkArijJAnaM prayatkSazabdavAcyaM sarveSAM siddhaM tadanuvAdena klpnaapoddhaabhraanttnavidhiH / nyAyabindu TIkA, 1.4. annAha dharmottara:-- STitakSAmAvidhAnavALye tathyamnuudy lakSaNameva vidhIyate / lakSyaM hi prasiddhaM bhavati tatastadanuvAdyam, lakSaNaM punaH aprasiddhamiti tadvidheyam / ajJAtajJApanaM vidhirityabhidhAnAt / siddhe tu lakSyalakSaNabhAve lakSaNamanUdya lakSyameva vidhIyate iti; tadetadabandhuram; lakSyavallakSaNasyApi prasiddhirna hi na siddheti kutstsyaapyjJAtatvanivadhano vidhiprativada: sighyet / syAdvAdaratnAkara, pR. 20. - Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA sAthe nirasana karyuM che. akalaMkano jhoka vyAvRttine prayojana mAnavA tarapha che, paraMtu AcArya hemacandra dharmottaranA kathanano Adara karIne aprasiddhanA vidhAnane lakSaNArtha zavyo.cha. 5.62 'bhavati hi'- ubhayandre mahA lakSya'ne 56 janAvAne 'lakSaLL' siddha karanAro hetuprayoga karyo che, Ama karavuMbauddha-jaina graMthomAM ekasarakhuM che. ane vizeSa'ne pakSa banAvIne 'sAmAnya'ne hetu banAvavAnI yukti paNa ekasarakhI che. pR: 63 tatra nirNayaH' - tulanA - "vimRzya pakSapratipakSAbhyAm arthAvadhAraNaM nirNayaH" - nyAyasUtra, 1.1.41. 5.63 aryate arthyate'-prameyanAmAtna 52nA vizezAnImA matabheda che. nyAya-vaizeSika paraMparAnA badhA pradhAna AcAryono mata heya, upAdeya ane upekSaNIya evA traNa prakAro arthanA mAnavAno rahyo che. bauddha dharmottara upekSaNIyano 1. parasparavyatikare sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNam / tatvArthavAtis, .82 2. samyagjJAnaM pramANaM pramANatvAnyathAnupapatteH / pramA5rIkSA, pR. 1. nyAyamudhyandra, simita. u. prameya. 1.1. tatsambhavasAdhakasya pramANatvAkhyasya hetoH sadbhAvAt / nanu yadeva pramANaM dhamitvenAtra niradezi kathaM tasyaiva hetutvamupapanimiti cet; nanu kimasya hetutvAnupapattau nimittamkiM dharmitvahetutvayorvirodhaH? kiM vA pratijJArthaMkadezatvam ? yadvA'nanvayatvam ? tatrAdyapakSe'yamabhiprAya:dharmANAmadhikaraNaM dharmI tadadhikaraNastu dharmaH / tato yadyatra pramANaM dharmi kathaM hetuH? sa cet kathaM dhami, hetordharmatvAt dharmadharmiNozcaikyAnupapatteH ? tadayuktam / vizeSaM dharmiNaM vidhAya sAmAnya hetumabhidadhatAM dossaasmbhvaat| pramANaM hi pratyakSaparokSavyaktilakSaNaM dhmmi| pramANatvasAmAnya hetuH / tato nAtra sarvathaikyam / kathaJcidaikyaM tu bhavadapi na dharmarmibhAvaM viruNaddhi / pratyuta tatprayojakameva, tadantareNa dharmadharmibhAve'tiprasaGgAt / sthAvAlA 2, pR.41-42. prameyaratnamAlA 1.1. nanu pratyayavizeSo dharmI sAmAnyaM sAdhanamiti na pratijJApaikadezatA / prabhAvAtira, 5.62 3. "apratIyamAnamarthaM kasmAjjijJAsate? | taM tattvato jJAtaM hAsyAmi vopAdAsya upekSiSye veti / tA etA hAnopAdAnopekSAbuddhayastattvajJAnasyArthastadarthamayaM jijJAsate" / nyAyamASya, 1.1.32. puruSApekSayA tuprAmANye candratArakAdivijJAnasya puruSAnapekSitasya apraamaannyprsnggH| nacAtidavIyastayA tadarthasya heyatayA tadapi puruSasyApekSitama. tsyopekssnniiyvissytvaat| na copekSaNIyamapi anupAdeyatvAt heyamiti nivedayiSyate-(1.1.3. pR. 103) tAtparya , pR. 21, nyAyamaMrI, pR. 24. pramitirguNadoSamAdhyasthyadarzanam / guNadarzanamupAdeyatvajJAnam, doSadarzanaM heyatvajJAnam, mAdhyasthyadarzanaM na heyaM nopAdeyamiti jJAnaM pramitiH / OMdI, pR. 189. 4. "puruSasyArtha: arthyata ityarthaH kAmyata iti yAvat / heyo'rthaH upAdeyo vA / heyo hyartho hAtumiSyate upAdeyopyupAdAtum / na ca heyopAdeyAbhyAmanyo rAzirasti / upekSaNIyo hyanupAdeyatvAt heya ev"| nyAyaminduTI, 1.1. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 31 3 heyamAM samAveza karIne arthanA be ja prakAro mAne che jenuM zabdaza: anusaraNa digambara tArkika prabhAcandra mANikyanandInA sUtrano yathAzruta artha karIne karyuM che. devasUrinI sUtraracanAmAMtomANikyanandInA sUtranI yathAvachApa che tema chatAM svopajJa vyAkhyAmAM devasUrie dharmottaranA matano prabhAcandranI jema svIkAra nakarIne trividha artha mAnanArA nyAya-vaizeSi pakSano svI..2 yo cha', sanmatiTI51512 (5.468) 55'thucha. AcArya hemacandrapaNa Ajatrividha arthanA pakSane jasvIkAryo che paNa tenI sthApanA karavAmAM temaNe navI yuktino prayoga karyo che. __Y. 63 'na cAnupAdeya' - tubana - "nanu ko'yamupekSaNIyo nAma viSayaH ? / sa hi upekSaNIyatvAdeva na upAdIyate cet sa tahi heya eva, anupAdeyatvAditi / naitad yuktam, upekSaNIyaviSayasya svasaMvedyatvena apratyAkhyeyatvAt / heyopAdeyayorasti duHkh-priitinimitttaa| yatnena hAnopAdAne bhavatastatra dehinAm // yatnasAdhyadvayAbhAvAdubhayasyApi sAdhanAt / tAbhyAM visadRzaM vastu svasaMviditamasti naH // upAdeye ca viSaye dRSTe rAgaH prvrtte| itaratra tu vidveSastatrobhAvapi durlbhau|| 'yattu anupAdeyatvAt heya eveti, tadaprayojakam, na hyevaM bhavati, yadetad napuMsakaM sa pumAn, astrItvAt / strI vA napuMsakaM apuNstvaaditi| strIpuMsAbhyAmanyadeva napuMsakam, tathopalabhyamAnatvAt / evamupekSaNIyo'pi viSayo heyopAdeyAbhyAmarthAntaram, tathopalambhAditi / / 1. "hitAhitaprAptiparihArasamarthaM hi pramANaM tato jJAnameva tat" parIkSAbhuma, 1.2. arthyate abhilaSyate prayojanArthibhirityartho heya upAdeyazca / upekSaNIyasyApi parityajanIyatvAt heyatvam , upAdAnakriyAM prati akarmabhAvAt nopAdeyatvamhAnakriyAM prati viparyayAt tttvm| tathA caloko vadati-ahamanena upekSaNIyatvena parityakta iti / prameya bharamArtaDa, pR. 2. A abhimatAnabhimatavastusvIkAratiraskArakSama hi pramANam ato jJAnamevedam / prabhAsanayatatvados, 1.u. abhimatAnabhimatayorupalakSaNatvAdabhimatAnabhimatobhayAbhAvasvabhAva upekSaNIyo'pyatrArtho lkssyitvyH| rAgagocaraH khalvabhimataH / dveSaviSayo'nabhimataH / rAgadveSadvitayAnAlambanaM tRNAdirupekSaNIyaH / tasya copekSakaM pramANaM tadupekSAyAM samarthamityarthaH / syAdvAralA2, 1.2. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 yadetat tRNaparNAdi cakAsti pathi gacchataH / na dhIzchatrAdivat tatra na ca kAkodarAdivat // " tulanA 5. 14 'samyag ' .. samaJcatervA bhAvaH / " - tattvArthabhASya, 1.1. ---------- 5. 94' saMbhava' - tulanA - hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA nyAyamaMrI, pR. 24-25. " tatra samyagiti prazaMsArtho nipAtaH "saMbhavavyabhicArAbhyAM syAd vizeSaNamarthavat / na zaityena na cauSNyena vahniH kvApi viziSyate // " "saMbhavavyabhicArAbhyAM vizeSaNavizeSyayoH / dRSTaM vizeSaNaM loke yathehApi tathekSyatAm // " - tantravArtika, pR. 208. -pRDahAraTyUDavArtika 5. 2012. "saMbhave vyabhicAre ca vizeSaNaM yuktam / " tujinduTIa simita pR. 11. 5. 94 'na cAsAvasan' sAyArya hemayandre 'svaprAzatva'nA sthApanamAM ane aikAntika 'paraprakAzakatva'nA khaMDanamAM bauddha, prabhAkara, vedAnta Adi badhA 'svaprakAza'vAdIonI yuktiono saMgrAhaka upayoga karyo che. 5. 64 'ghaTamahaM jAnAmi' - tulanA - " ghaTamahamAtmanA vedmi / karmavat kartRkaraNakriyApratIteH / " - parIkSAbhuSa, 1.8-8. pR. 64' na ca apratyakSopalambhasya' tulanA - tadAha dharmakIrtiH 'apratyakSo. 'nyAyamiMdhuTIasimita 108 B, 5. 542 B. " aprasiddhopalambhasya effaft: ufusufa 1" arazine, siksi 2008. -- pR. 6' tasmAdarthonmukha' - tulanA - "svonmukhatayA pratibhAsanaM svasya vyavasAyaH / arthasyeva tadunmukhatayA / " * parIkSAbhukha, 1.6-7. - pR. 65' svanirNaya' - zyAre khAyArtha Debhayandre potAnA lakSazamAM 'sva'56 The pUrvavartI badhA jainAcAryonAM lakSaNamAM che tene na rAkhyuM tyAre temanI sAme prazna khaDo thayo ke Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 315 zuM prAcIna AcArya saMmata 'svaprakAzatva' iSTa na hovAthI 'sva' padano tyAga karo cho ke anya koI dRSTie teno tyAga karocho? Ano uttara temaNe A sUtramAM Apyoche ane te e ke jJAna to 'svaprakAza' che ja paraMtu 'svaprakAza' vyAvartaka na hovAthI lakSaNamAM tene mUkavAmAM nathI Avela, teno lakSaNamAM praveza anAvazyaka che. Ama karIne potAnuM vicArasvAtantya temaNe darzAvyuM che ane sAthe sAthe ja vRddhonuM khaMDana na karIne 'sva' padaprayoganI te vRddhonI dRSTi darzAvIne temanA pratye Adara paNa vyakta karyoche. na '"dhita vArthamadhi - pR. 68 'nanu = parinnimartham' * tulanA rAmayatA pramALena piSTa pichuM syAt / '' -- nyAyavArtika, -- ------ pR. 5. --- pR. 68 'dhArAvAhinAnAnAm' -- bhAratIya pramANazAstromAM smRtinA prAmANya-aprAmANyanI carcApahelethIcAlI AvatI jaNAya che paraMtu dhArAvAhikajJAnonA prAmANya-aprAmANyanI carcA saMbhavataH bauddha paraMparA dvArA dharmakIrti pachI dAkhala thaI che. eka vAra pramANazAstromAM dAkhala thayA pachI to te sarvadarzanavyApI thaI gaI ane tenA pakSa-pratipakSanI yuktio tathA vAdo sthira thaI gayA ane khAsa-khAsa paraMparAo banI gaI. vAcaspati, zrIdhara, jayanta, udayana vagerebadhA nyAya-vaizeSikadarzananA vidvAnoe dhArAvAhika jJAnone adhigatArthaka kahIne paNa pramANa ja gaNyA che ane temanAmAM sUkSmakAlakalAne mAnavAno niSedha karyoche. tethI temaNe pramANanAlakSaNamAM 'anadhigata' Adi pado dAkhala karyAM nathI. mImAMsakanIprabhAkarIyaane kumArilIyabanneparaMparAomAM paNa dhArAvAhika jJAnonuM prAmANyasvIkArAyuMche. paraMtu bannee tenuM samarthana judI judI rIte karyuMche. prabhAkarAnugAmI zAlikanAtha kAlakalAnuM bhAna mAnyA vinA ja 'anubhUti' hovA mAtrathI temane pramANa 1. anadhigatArthagantRtvaM ca dhArAvAhikavijJAnAnAmadhigatArthagocarANAM lokasiddhapramANabhAvAnAM prAmANyaM vihantIti nAdriyAmahe / na ca kAlabhedenAnadhigatagocaratvaM dhArAvAhikAnAmiti yuktam / paramasUkSmANAM kAlukalAdibhedAnAM pizitalocanairasmAdRzairanAkalanAt / na cAdyenaiva vijJAnenopadarzitatvAdarthasya pravartitatvAt puruSasya prApitatvAccottareSAmaprAmANyameva jJAnAnAmiti vaacym| na hi vijJAnasyArthaprApaNaM pravartanAdanyad, na ca pravartanamarthapradarzanAdanyat / tasmAdarthapradarzanamAtravyApArameva jJAnaM pravartakaM prApakaM c| pradarzanaM ca pUrvavaduttareSAmapi vijJAnAnAmabhinnamiti kathaM pUrvameva pramANaM nottarANyapi ? / tAtparyaTIkA, pR. 2 1; kendalI, pR. 61; nyAyamaMjarI, pR. 22; nyAyakusumAMjali, 4.1. 2. ''dhArAvAhiipu takuMttaravijJAnAni smRtipramoSAvizini vayaM pramALAni ? / tatrAha-anyonyanirpekssaastu dhArAvAhikabuddhayaH / vyApriyamANe hi pUrvavijJAnakAraNakalApa uttareSAmapyutpattiriti na pratItita utpattito vA dhArAvAhikavijJAnAni parasparasyAtizerata iti yuktA sarvoSAmapi pramANatA / prakaraNapaMcikA, pR. 42-43. bRhatIpaMcikA, pR. 103. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 hemacandrAcAryata pramANamImAMsA kahe che, jenA upara nyAya-vaizeSika paraMparAnI chApa spaSTa che. kamArilAnugAmI pArthasArathi sUkSmakAlakalAnuM bhAna mAnIne ja temanA prAmAyane ghaTAve che kAraNa ke kumArilaparaMparAmAM pramANalakSaNamAM "apUrva pada hovAthI evI kalpanA karyA vinA dhArAvAhika jJAnonA prAmANyanuM samarthana karavuM zakya nathI. AnA upara bauddha ane jaina vicAranI chApa jaNAya che. bauddha paraMparAmAM dharmottare spaSTapaNe dhArAvAhikano ullekha karIne to kaMI kahyuM nathI, tema chatAM temanA sAmAnya kathanathI temano jhoka dhArAvAhikane apramANa mAnavA taraphano ja jaNAya che. hetabindunI TIkAmAM acaTe dhArAvAhika vize potAnuM mantavya prasaMgavaza spaSTa darzAvyuM che. temaNe yogigata dhArAvAhika jJAnone to sUkSmakAlakalAnuM bhAna mAnIne pramANa gayAM che. paraMtu sAdhAraNa pramAtAonAM dhArAvAhika jJAnone sUkSmakAlabhedagrAhakana hovAthI apramANa gayAM che. A rIte bauddha paraMparAmAM pramAtAbhede dhArAvAhika jJAnanA prAmANya-aprAmANyano svIkAra che. jaina tarkagranthomAM dhArAvAhika jJAnonAM prAmANya-aprAmANyanA vize be paraMparAo che - digambarIya ane zvetAmbarIya. digambara paraMparA anusAra dhArAvAhika jJAno 1. "nance dhAvAhikUttaSa pUrvagRhItArthaviSayasvAdaprImaLyuM sthAnA taH 'manubhUtiH pramANam' iti pramANalakSaNam / tasmAt yathArthamagRhItagrAhi jJAnaM pramANamiti vaktavyam / dhArAvAhikeSvapyuttarottareSAM kAlAntarasambandhasyAgRhItasya grahaNAd yuktaM prAmANyam / sannapi kAlabhedo'tisUkSmatvAnna parAmRSyata iti cet; aho sUkSmadarzI devAnAMpriyaH ! yo hi samAnaviSayayA vijJAnadhArayA ciramavasthAyoparataH so'nantarakSaNasambandhitayArthaM smarati / tathAhi-kimatra ghaTo'vasthita iti pRSTaH kathayati-asmin kSaNe mayopalabdha iti / tathA prAtarArabhyaitAvatkAlaM mayopalabdha iti / kAlabhede tvagRhIte kathamevaM vadet / tasmAdasti kAlabhedasya parAmarzaH / tadAdhikyAcca siddhamuttareSAM prAmAkhyam I zAstradIpikA, pR. 124-126 2. "ta adhavaSayaM pramANam naiva di jJAna prathamaHTdhAtoDartha naiva pravartataH puruSa prapitArtha taraivA micena jJAnena madha varyam tatofdha viSaya pramANam nyAyabindu TIkA, pR. 3. 3. "yadaikasminneva nIlAdivastuni dhArAvAhInIndriyajJAnAnyutpadyante tadA pUrveNAbhinnayogakSematvAt uttareSAmindriyajJAnAnAmaprAmANyaprasaGgaH / na caivam, ato'nekAnta iti pramANasaMplavavAdI darzayannAhapUrvapratyakSakSaNena ityAdi / etat pariharati-tad yadi pratikSaNaM kSaNavivekadarzino'dhikRtyocyate tadA bhinnopayogitayA pRthak prAmANyAt, nAnekAntaH / atha sarvapadArtheSvekatvAdhyavasAyinaH sAMvyavahArikAn puruSAnabhipretyocyate tadA sakalameva nIlasantAnamekamarthaM sthirarUpaM tatsAdhyAM cArthakriyAmekAtmikAmadhyavasyantIti prAmANyamapyuttareSAmaniSTameveti kuto'nekAntaH ? / hetubinduTIkA, likhita, pR.39 8 - 41 A. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 317 tyAre ja pramANa che jyAre teo kSaNabheda Adi vizeSonuM bhAna karatAM hoya ane Ama viziSTapramAjanaka banatAM hoya. jyAre teo tevuM na karatAM hoya tyAre teo pramANa nathI. tevI ja rIte te paraMparA anusAra e paNa samajavuM joIe ke viziSTapramAjanaka hovA chatAM paNa dhArAvAhika jJAno dravyAMzamAM viziSTapramAjanaka nathI eTale te aMzamAM teo apramANa che ane vizeSAMzamAM viziSTapramAjanaka hovAnA kAraNe te aMzamAM teo pramANa che, arthAt eka jJAnavyaktimAM paNa viSayabhedanI apekSAe prAmANyaaprAmANya che. akalaMkanA anugAmI vidyAnanda ane mANikyanandInA anugAmI prabhAcandranA TIkAgranthonuM pUrvApara avalokana A niSkarSa upara pahoMcADe che. tenuM kAraNa e che ke anya badhA jainAcAryonI jema nirvivAdapaNe smRtinA prAmANyanuM samarthana karanArA akalaMka ane mANikyanandI potapotAnA pramANalakSaNamAM jyAre bauddha ane mImAMsakanI jema 'anadhigata' ane 'apUrva' pado mUke che tyAre te padonI sArthakatA ukta tAtparya sivAya bIjI koI paNa rIte darzAvI zakAtI nathI, pachI bhale ne vidyAnanda ane prabhAcandrano svatantra mata game te rahyo hoya. bauddha vidvAna vikalpa ane smRti bannemAM jyAre mImAMsaka kevaLa smRtimAM svatantra prAmANya nathI mAnatA. tethI temanA matamAM to 'adhigata' ane 'apUrva' padonuM prayojana spaSTa che. paraMtu jaina paraMparA anusAra te prayojana nathI. zvetAmbara paraMparAnA badhA vidvAno ekamate dhArAvAhika jJAnane smRtinI jema pramANa mAnavAnA pakSamAM che. tethI koIe paNa potAnA pramANalakSaNamAM 'anadhigata' 'apUrva' Adi jevAM padone sthAna ApyuM nathI. eTaluM ja nahi, paNa temaNe spaSTapaNe kahI dIdhuM ke bhale ne jJAna gRhItagrAhI hoya to paNa te agRhItagrAhI jJAnanI jema ja pramANa che. temanA vicAra anusAra gRhItagrAhitva prAmANyanuM vighAtaka nathI, tethI temanA mate eka dhArAvAhika jJAnavyaktimAM viSayabhedanI apekSAe prAmANya-aprAmANya mAnavAnI jarUrata nathI ane na to kadI koI jJAnane apramANa mAnavAnI jarUrata che. 1. gRhItamagRhItaM vA svArthaM yadi vyavasyati / tanna loke na zAstreSu vijahAti pramANatAm // tattvArthaslokavArtika, 1.10.78. pramAntAgRhItArthaprAziddhaM prapadmataH / prAmAE ca gRhItArthaprAhitleDapi yajjana // tattvArthazlokavArtika, 1.13.94. gRhItapraddaLAt taMtra na mRtezvet pramALatA ! dhAravAAkSavijJAnaAvaM nammeta jena sA // tattvArthazlokavArtika, 1.13.15. nanvemapi pramANasaMplagtrAditAvyAghAtaH pramANapratipanne'rthe pramANAntarApratipattirityacodyam / arthaparicchittivizeSasadbhAve tavRtterapyabhyupamagamAt / prathamapramANapratipanne hi vastunyAkAravizeSaM pratipadyamAnaM pramALAnta pUrvArthameva vRkSo prodha tyAddivat / prameyakamalamArtaMDa, pR. 16. 2. yad gRhIta hi jJAnaM na tat pramANam, yathA smRtiH, gRhItagrAhI ca pratyakSapRSThabhAvI vikalpa iti vyApadhiyopalabdhi: / tattvasaMgrahamaMjikA, kArikA 1298. Jan 2gication International Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA zvetAmbara AcAryomAM paNa AcArya hemacandranI khAsa vizeSatA che kAraNa ke temaNe gRhItagrAhI ane grahISyamANagrAhI bannenI samAnatA darzAvIne badhAM dhArAvAhizAnonA prAmANyanuM je samarthana karyuM che te khAsa noMdhapAtra che. 318 pR. 68 'tatrApUrvArtha' tulanA -- hetubinduTIkA likhita pR. 87. - ---- pR. 69'praddISTamALa' -- 'anadhigata' yA 'apUrva' pada je dharmottara, akalaMka, mANikyanandIAdinAlakSaNavAkyamAM cheteneAcAryahemacandrapotAnA lakSaNamAM jyAre sthAna na ApyuM tyAre temanI sAme e prazna Avyo ke dhArAvAhika ane smRti vagere jJAna je adhigatArthaka yA pUrvArthaka che ane jemane apramANa mAnavAmAM Ave che temane pramANa mAnochoke apramANa? jo apramANa mAnotosamyagarthanirNayarUpapramANalakSaNa ativyApta thaI jAya tethI 'anadhigata' yA 'apUrva' pada lakSaNamAM mUkI ativyAptino nirAsa kema nathI karatA ? A praznano uttara A sUtramAM AcArya hemacandre ukta jJAnonuM prAmANya svIkArIne Apyo che. A sUtranI prAsAdika ane arthapUrNa racanA hemacandranI pratibhA anevicAravizadatAnI ghotaka che. prastuta arthamAM ATaluM saMkSipta, prasanna ane sayuktika vAkya Aja sudhI anyatra joyuM nathI. pR. 69'dravyApekSavA' jo kenyAyAvatAranI TIkAmAM siddharSie paNa anadhigata vizeSaNanuM khaMDana karatAM dravyaparyAyarUpathI ahIMjevA ja vikalpo uThAvyAchetemachatAMtyAM ATha vikalpo hovAthI eka rItanI jaTilatA AvI gaI che. AcArya hemacandre potAnI prasanna ane saMkSipta zailImAM be vikalpo dvArA ja badhuM kahI dIdhuM che. tattvopaplavagranthanA avalokanathI ane AcAryahemacandrekarelAtenA abhyAsanA anumAnathI eka vAta manamAM Ave che. te e ke prastuta sUtragata yukti ane zabdaracanA bannenA sphuraNanuM nimitta kadAca AcArya hemacandra upara paDelo tattvopaplavano prabhAva ja hoya. 1. tatrApi so'dhigamyo'rthaH kiM dravyam, uta paryAyo vA dravyaviziSTaparyAyaH, paryAyaviziSTaM vA * dravyamiti, tathA kiM sAmAnyam, uta vizeSaH, Ahosvit sAmAnyaviziSTo vizeSaH, vizeSaviziSTaM vA sAmAnyam kRtyo pakSAH / nyAyAvatArasiddharpiTIkA, pR. 13. 2. anye tu anadhigatArthagantRtvena pramANalakSaNamabhidadhati, te tvayuktavAdino draSTavyAH / kathamayuktavAditA teSAmiti cet, ucyate vibhinnakArako tpAditaikArthavijJAnAnAM yathAvyavasthitaikArthagRhItirUpatvAvizeSe'pi pUrvotpannavijJAnasya prAmANyaM nottarasya ityatra niyAmakaM vaktavyam / atha yathAvasthitArthagRhItirUpatvAvizeSe'pi pUrvotpannavijJAnasya prAmANyamupapadyate na prathamottaravijJAnasya, tadA anenaiva nyAyena prathamasyApyapramANyaM prasaktam, gRhItArthagrAhitvAvizeSAt / tattvopaplavasiMha likhita pR. 30. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 319 pR. 70 'anubhayatra' saMzayanai 6mya lakSAnepAthI 49||yche 332is to kAraNabhUlakache ane keTalAMka svarUpamUlaka. kaNAda, akSapAda ane koIkabauddhavizeSanAM lakSaNo kAraNabhUlaka' che. devasUrinuM lakSaNa kAraNa ane svarUpa ubhayamUlaka che jyAre AcArya hemacandranA A lakSaNamAM kevaLa svarUpanuM nidarzana che, kAraNanuM nathI. pR. 71 'sAdhakabAdhaka' . .- tulanA - "sAdhakabAdhakapramANAbhAvAt tatra saMzItiH / " badhIyayI vRti, 1.4; aSTazatI, Ari3. seyaM sAdhakabAdhakapramANAnupapattau satyAM samAnadharmopalabdhivinazyadavasthAvizeSasmRtyA sahAvinazyadavasthayaikasmin kSaNe satI saMzayajJAnasya heturiti siddham / tAtparya, 1.1.23. na hi sAdhakabAdhakapramANAbhAvamavadhUya samAnadharmAdidarzanAdevAsau / nyAyasubhAsi pR. 8. 5.71 vizeSA'-pratyakSa-anumAna bhaya viSayamA anadhyavasAyanu sva35 darzAvatAM prazastapAde lakhyuM che ke - anadhyavasAyo'pi pratyakSAnumAnaviSaya eva saJjAyate / tatra pratyakSaviSaye tAvat prasiddhArtheSvaprasiddhArtheSu vA vyAsaGgAdarthitvAd vA kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH / yathA vAhIkasya panasAdiSvanadhyavasAyo bhavati / tatra sattAdravyatvapRthivItvavRkSatvarUpavattvAdizAkhAdyapekSo'dhyavasAyo bhavati / panasatvamapi panaseSvanuvRttamAmrAdibhyo vyAvRttaM pratyakSameva kevalaMtUpadezAbhAvAd vizeSasajJApratipattirna bhavati / anumAnaviSaye'pi nArikeladvIpavAsinaH sAsnAmAtradarzanAt ko nu khalvayaM prANI syAdityanadhyavasAyo bhavati / prazastapAimAdhya,pR. 182. - 1. sAmAnyapratyakSAd vizeSApratyakSAd vizeSasmRtezca saMzayaH / dRSTaM ca dRSTavat / yathAdRSTamayathAdRSTatvAcca / vidyA'vidyAtazca saMzayaH / vaizeSikasUtra, 2.2.17-20. samAnAnekadharmopapattevipratipatterupalabdhyanupalabdhyavyavasthAtazca vizeSApekSo vimarzaH saMzayaH / nyAyasUtra, 1.1.2 3. anye tu saMzayalakSaNamanyathA vyAcakSate - sAdharmyadarzanAd vizeSopalipsovimarzaH saMzayaH iti / nyAyavArti, 1.1.23. bauddhAbhimataM saMzayalakSaNamupanyasyati / anye tviti / tAtparyaTana, 1.1.23. 2. sAdhakabAdhakapramANAbhAvAdanavasthitAnekakoTisaMspazi jJAnaM saMzayaH / prabhAsanayatarals, 1.12. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA tenA vivaraNamAM zrIdhare kahyuM che ke seyaM saMjJAvizeSAnavadhAraNAtmikA pratItiranadhyavasAyaH / inhasI, pR. 183. AcArya hemacandranA lakSaNamAM A ja bhAva rahelo che. 320 --- - 5. 71 ' pareSAm ' - tulanA - pratyakSaM kalpanApoDhaM nAmajAtyAdyasaMyutam / prabhAsabhuyyaya, 1.3. tatra pratyakSaM kalpanApoDhaM yajjJAnamarthe rUpAdau nAmajAtyAdikalpanArahitaM tadakSamakSaM prati vartate iti pratyakSam / nyAyapraveza pR. 7. kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam / nyAyamindu, 1.4. pR. 71 ' atasmin' - khAyArya hemayandranuM prastuta sakSaza zAhanA' saMkSazanI jema kA2NamUlaka nathI paraMtu yogasUtra ane pramANanayatattvAlokanA lakSaNanI jema svarUpamUlaka che. - ---------------- * 5. 72 'timirAdidoSAt ' - tulanA tayA rahitaM timirAzubhramaNanauyAnasaMkSobhAdyanAhitavibhramaM jJAnaM pratyakSam / nyAyamindu, 1.6 timiram akSNorviplavaH indriyagatamidaM vibhramakAraNam / AzubhramaNamalAtAdeH / mandaM bhramyamANe alAtAdau na cakra bhrAntirutpadyate tadarthamAzugrahaNena vizeSyate bhramaNam / etacca viSayagataM vibhramakAraNam / nAvA gamanaM nauyAnam / gacchantyAM nAvi sthitasya gacchavRkSAdibhrAntirutpadyate iti yAnagrahaNam, etacca bAhyAzrayasthitaM vibhramakAraNam / saMkSobho vAtapittazleSmaNAm / vAtAdiSu hi kSobhaM gateSu jvalitastambhAdibhrAntirutpadyate, etacca adhyAtmagataM vibhramakAraNam / nyAyabinduTIkA 1.6. 5. 72 'tatprAmANyaM tu' tulanA - tathAhi vijJAnasya tAvatprAmANyaM svato vA nizcIyate parato vA ? / na tAvat pUrvaH kalpaH, na khalu vijJAnamanAtmasaMvedanamAtmAnamapi gRhaNAti prAgeva tatprAmANyam / nApi vijJAnAntaram, tat vijJAnamityeva gRhaNIyAnna punarasyAvyabhicAritvam / 1. indriyadoSAt saMskAradoSAccAvidyA / vaizeSisUtra, 8.2.10. 2. viparyayo mithyAjJAnamatadrUpapratiSTham / yogasUtra, 1.8 pramANanayatattvAtsoDa, 1.10-11 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa (321 jJAnatvamAnaM ca tadAbhAsasAdhAraNamiti naM svataH prAmANyAvadhAraNam / etena svasaMvedananaye'pi avyabhicAragrahaNaM pratyuktam / nApi parataH / paraM hi tagocaraM vA jJAnamabhyupeyeta, arthakriyAnirbhAsaM vA jJAnAntaram, tadgocaranAntarIyakArthAntaradarzanaM vA? / tacca sarvaM svato'navadhAritaprAmANyamAkulaM sat kathaM pUrva pravartakaM jJAnamanAkulayet ? / svato vA'sya prAmANye kimaparAddhaM pravartakajJAnena, yena tasminnapi tanna syAt ? / na ca prAmANyaM jJAyite svata tyavevitam | tAtparyaTIkA, 1.1.1 pR. 72 prAmAyi' - darzanazAstromAM prAmANya ane apramANyanA svataH parata nI carcA bahu ja prasiddha che. aitihAsika daSTie lAge che ke A carcAnuM mULa vedonuM prAmANya mAnanAra ane na mAnanAra evA be pakSomAM che. jyAre jaina, bauddha vagere vidvAnoe vedanA prAmANyano virodha karyo tyAre vedaprAmANyavAdI nyAya-vaizeSikamImAMsaka vidvAnoe vedanA prAmANyanuM samarthana karavuM zarU karyuM. prAraMbhamAM A carcA zabdapramANa sudhI ja sImita rahI hovAnuM jaNAya che paraMtu eka vAra teno tArkika pradezamAM praveza thatAM ja pachI to te vyApaka banI gaI ane sarva jJAnanI bAbatamAM prAmANya ke aprAmANyanA svataH parata no vicAra zarU thaI gayo.' A carcAmAM sauprathama mukhyapaNe be pakSa paDI gayA. eka to vedaaprAmANyavAdI jaina-bauddha pakSa ane bIjo vedaprAmANyavAdI taiyAyika, mImAMsaka Adino pakSa. vedaprAmANyavAdIomAM paNa tenuM samarthana judI judI rIte zarU thayuM. IzvaravAdI nyAyavaizeSika darzane vedanuM prAmANya IzvaramUlaka sthApita karyuM. jyAre temAM vedaprAmANya parata: sthApita karavAmAM AvyuM tyAre bAkInAM pratyakSa vagere badhAM pramANonuM prAmANya paNa parataH ja siddha karavAmAM AvyuM ane samAnayuktithI temAM aprAmANya paNa parata: 1. autpattikastu zabdasyArthena sambandhastasya jJAnamupadezo'vyatirekazcArthe'nupalabdhe tat pramANaM vA2IyApekSatvAn | jaimini sUtra, 1.1.5. tAt tat pramAm apekSavAn ! na phlevuM sata pratyayAtaramatavya, puruSAntara vaSa, svayaM pratyayo tyau I zAbarabhASya, 1.1.5. bRhatI, 1.1.pa. sarvavijJAnaviSayamadaM tAvatvatIcatAm I pramANaQApramANatve svata: hiM paratoDa thavA II zlokavArtika, codanA zloka 33. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA ja nizcita karyuM. Ama prAmANya-aprAmANya banne parataH ja nyAya-vaizeSikasammata thayAM. mImAMsaka IzvaravAdI na hovAthI te tanyUlaka prAmANya vedamAM che ema to kahI ja zakato na hato. tethI teNe vedaprAmANya svataH mAnI lIdhuM ane tenA samarthana mATe pratyakSa vagere badhAM jJAnonuM prAmANya svataH ja sthApita karyuM. paraMtu teNe aprAmANyane to parataH ja mAnyuM che. jo ke A carcAmAM sAMkhyadarzananuM zuM maMtavya che eno koI ullekha tenA upalabdha granthomAM maLato nathI tema chatAM kumArila, zAntarakSita ane mAdhavAcAryanAM kathano uparathI jaNAya che ke sAMkhyadarzana prAmANya-aprAmANya bannene svataH jamAnanAruM rahyuM che. kadAca tenuM tadviSayaka prAcIna sAhitya naSTa thaI gayuM hoya. ukta AcAryonA graMthomAM ja eka evA pakSano paNa nirdeza che je barAbara mImAMsakathI UlaTo che arthAta te aprAmANyane svataH ja ane prAmANyane parataH ja mAne che. sarvadarzanasaMgrahamAM 'saupatAkSaramaM svataH' (pR. 279) A pakSane bauddha pakSa tarIke rajU karyo che e vAta sAcI paraMtu tattvasaMgrahamAM je bauddha pakSa che te bilakula judo che. saMbhava che ke sarvadarzanasaMgrahanirdiSTa bauddha pakSa koI anya bauddhavizeSano hoya. zAntarakSite potAnA bauddha mantavyane spaSTa karatAM kahyuM che ke - 1. prAmANyaaprAmANya ubhayasvata, 2. ubhaya parata:, 3. bemAMthI prAmANya svataH ane aprAmANya 1. pramANatoDaWpratipattI pravRtti sAmarthyavarNavat pramANam nyAyabhASya, pR.1. tAtparyaTIkA, 1.1.1. ki vijJAnAnAM prAmANyamaprAmANyaM ceti dvayamapi svata: uta ubhayamapi parataH AhosvidaprAmANyaM svataH prAmANyaM tu parata: utasvit prAmANyaM svataH aprAmANyaM tu parata iti / tatra parata eva vedasya prAmANyamiti vakSyAmaH / ... sthitametadarthakriyAjJAnAt prAmANyanizcaya iti / tadidamuktam / pramANato'rthapratipattau pravRttisAmarthyAdarthavat pramANamiti / tasmAdaprAmANyamapi parokSamityato dvayamapi parata ceSa va pakSaH zreyAn ! nyAyamaMjarI, pR. 160-174. kanTalI, pR. 217-220. "pramAyAH paratantratvAt sargapralayasambhavAt / tadanyasminnanAzvAsAnna vidhAntarasambhavaH // nyAyakusumAMjalI, 2.1.tattvacintAmaNi, pratyakSakhaMDa pR. 183-233. 2. svata: sarvapramANanAM prAmaNyamiti gamyatAm / na hi svato'satI zaktiH kartumanyena zakyate // zlokavArtika, sUtra 2, zloka 47. 3. zlokavArtika, sUtra 3, zloka 85. 4. vidurNa svata: zlokavArtika, sUtra 2, zloka 343. tattvasaMgrahapaMjikA, kArikA 2811. "mAtvIjhamaLatve svataH saMdhyA samajhatA sarvadarzanasaMgraha, jaiminidarzana, pR. 279 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 323 parataH, tathA 4. aprAmANya svataH, prAmANya parataH A cAra pakSomAMthI koI paNa pakSa bauddha nathI kAraNa ke A cAre pakSa niyamavALA che. bauddha pakSa aniyamavAdI che arthAt prAmANya hoya ke aprAmANya bannemAM koI svataH to koI 5rataH aniyamathI che. abhyAsadazAmAM to svataH che ema samajavuM joIe bhale te prAmANya hoya ke aprAmANya. paraMtu anabhyAsadazAmAM parataH che ema samajavuM joIe. jaina paraMparA barAbara zAntarakSitakathita bauddha pakSa samAna ja che. te prAmANyaaprAmANya bannene abhyAsadazAmAM svataH ane anabhyAsadazAmAM parataH mAne che. A mantavya pramANanayatattvAlokanA sUtramAM ja spaSTapaNe nirdiSTa che. jo ke AcArya hemacandra prastuta sUtramAM prAmANya-aprAmANya banneno nirdeza na karIne parIkSAmukhanI jema kevaLa prAmANyanA svataH-parataHno ja nirdeza karyo che tema chatAM devasUrinuM sUtra pUrNataH jaina paraMparAnuM ghotaka che. juo tAmAnyaM svataH paratazruti / parIkSAmukha, 1.13. tanumayamutvattau parata va jJasau tu svata: patazruti / pramANanayatattvAloka, 1.21. A svataH-parataHnI carcA kramazaH eTale sudhI vikasI ke temAM utpatti, jJapti ane pravRtti traNane laIne svataH-parataHno vicAra ghaNA vistArathI badhAM darzanomAM AvI gayo che ane A vicAra pratyeka darzananI anivArya carcAno viSaya banI gayo che. ane enA upara pariSkArapUrNa tattvacintAmaNi, gAdAdharaprAmANyavAda vagere jevA jaTila graMthonuM nirmANa thayuM che. pR. 74 'aSTAvaiM tu'. AgamanA prAmANyano jyAre prazna Ave che tyAre tenuM samarthana khAsa khAsa rIte karavAmAM Ave che. Agamano je bhAga parokSArthaka nathI tenA prAmANyanuM samarthana to saMvAda Adi dvArA sukara che paraMtu teno je bhAga parokSArthaka, vizeSa parokSArthaka che jemAM carmacakSunI pahoMca nathI, tenA prAmANyanuM samarthana kevI rIte karAya ? jo samarthana na thaI zake to to badhAM AgamonuM prAmANya DUbavA lAge. A praznano uttara badhA sAMpradAyika vidvAnoe Apyo che ane potapotAnAM AgamonuM prAmANya sthApita karyuM che. mImAMsake vedonuM ja prAmANya sthApita karyuM che paraMtu te 1. nahi bauddhaireSAM caturNAmekatamo'pi pakSo'bhISTo'niyamapakSasyeSTatvAt / tathAhi ubhayamapyetat kiJcit svataH kiJcit parataH iti pUrvamupavarNitam / ata eva pakSacatuSTayopanyAso'pyayuktaH / pazcamasyAniyamapakSasya saMmavAt / tattvasaMgrahapaMjikA, kArikA 3123. 2. prameyakamalamArtaMDa, pR. 38 B - 44 B Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 324 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA * 'apauruSeyatva yuktithI, jyAre te ja vedonuM prAmANya nyAya-vaizeSike anya rIte sthApyuM che. akSapAda vedonuM prAmANya AptaprAmANya dvArA darzAve che ane tenA daSTAntamAM te kahe che ke vedano eka aMza mantra-Ayurveda Adi yathArtha hovAthI pramANa che tevI rIte ja bAkInA anya aMzo paNa samAna AptapraNIta hovAthI pramANa che - matrAyurvaprImaLyAgye tatkAmAkhyam mAptaprAmAthAt I - nyAyasUtra, 2.1.69. AcArya hemacandra AgamaprAmANyanA samarthanamAM akSapAdanI yuktine ja anusaryA che paraMtu temaNe mA-Ayurvedane dRSTAnta banAvavAne badale vividhakAryasAdhaka jyotiSa-gaNitazAstrane ja dRSTAnta banAvela che. jaina AcAryono ma7-AyurvedanI apekSAe jayotiSazAstra tarapha vizeSa jhoka itihAsamAM je dekhAya che teno AcArya hemacandra apavAda nathI. A jhoka prAcIna samayamAM paNa kevo hato teno eka namUno ApaNane dharmakIrtinA graMthamAM paNa maLe che. dharmakIrtinA pUrvakAlIna ke samakAlIna jaina AcArya potAnA pUjaya tIrthakaromAM sarvajJatvanuM samarthana jayotiSazAstranA upadezakachetuthI karatA hatA e matalabano jaina pakSa dharmakIrtie jaina paraMparAmAMthI laI te pakSane khaMDita yA dUSita karyo che - batra vaidharmovAharaNam - : sarvajJaH Ato vA e vyatijJanAvimupaviSTavAn tadyathA RSaviddhAnAririti | - nyAyabindu, 3.131. Ano aitihAsika aMza aneka dRSTie jaina paraMparA ane bhAratIya darzanonI paraMparA upara prakAza pADanAro che. pR. 75 "mapatnazvitaH' - AcArya hemacandra pramANasAmAnyanA lakSaNano vicAra samApta karatAM darzanaprasiddha khaMDanapraNAlI anusAra kevaLa nyAya-bauddha paraMparAnAM traNa ja lakSaNavAkyono nirAsa karyo che. pahelA ane bIjAmAM nyAyamaMjarI ane nyAyasAranAM maMtavyonI samIkSA che. trIjAmAM dharmakIrtinA matanI samIkSA che jemAM zAntarakSitanA vicAranI samIkSA paNa AvI jAya che. tulanA - 3pabdhidetua pramANam | nyAyabhASya, 2.1.12. carakasaMhitA, pR. 266 pR. 75 'matha varturmAdita'- tulanA - pare punara/kSattei - sAmagrI nAma samuditAni kArakANi teSAM dvairUpyamahRdayaGgamam, atha ca tAni pRthagavasthitAni karmAdibhAvaM bhajante / atha ca tAnyeva samuditAni - Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 325 karaNIbhavantIti ko'yaM nayaH / tasmAt kartRkarmavyatiriktamavyabhicArAdivizeSaNakArthapramAjanakaM kArakaM karaNamucyate / tadeva ca tRtIyayA vyapadizanti / .... tasmAt kartRkarmavilakSaNA saMzayaviparyayarahitArthabodhavidhAyinI bodhAbodhasvabhAvA sAmagrI pramANamiti yuktam / - nyAyamarI, pR. 14-15. . 76 'sAMvyavahArika' - tulanA - sAMvyavahArikasyedaM pramANasya lakSaNam, 'pramANamavisaMvAdi jJAnam' iti / tayasaMgrasiliest, 24 2881-2882. pR. 76 'uttarakAlabhAvino' - tulanA - nanu ca yadyavikalpakaM pratyakSaM kathaM tena vyavahAraH, tathAhi idaM sukhasAdhanam idaM duHkhasyeti yadi nizcinoti tadA tayoH prAptiparihArAya pravartate avikalpamapi jJAnaM vikalpotpattizaktimat / niHzeSavyavahArAGgaM taddvAreNa bhavatyataH // taddvAreNeti / vikalpadvAreNAvikalpakamapi nizcayahetutvena sakalavyavahArAGgaM bhavati / tathAhi pratyakSaM kalpanApoDhamapi sajAtIyavijAtIyavyAvRttamanalAdikamarthaM tadAkAranirbhAsotpattitaH paricchindadutpadyate / tacca niyatarUpavyavasthitavastugrAhitvAd vijAtIyavyAvRttavastvAkArAnugatatvAcca tatraiva vastuni vidhipratiSedhAvAvirbhAvayati - analo'yaM nAsau kusumastabakAdiriti / tayozca vikalpayoH pAramparyeNa vastuni pratibandhAd avisaMvAditve'pi na prAmANyamiSTam / dRzyavikalpyayorekatvAdhyavasAyena pravRtteranadhigatavasturUpAdhigamAbhAvAt / tattvasaMsilxst, 27 // 1306 a.1 A. 1. sUtra 9-10 pR. 77-78 jaina paraMparAmAM jJAnacarcA be rIte cAlI che - pahelI rIta AgamikavibhAgAzrita che ane bIjI tArkikavibhAgapazrita che. jemAM mati, zrata vagere rUpe vibhAga karIne je carcA karavAmAM AvI che te AgamikavibhAgAzrita che ane jemAM pratyakSa Adi rUpe pramANono vibhAga karI je carcA karavAmAM AvI che te tArkikavibhAgAzrita che. pahelA prakAranI carcAnuM amizrita udAharaNa che Avazyakaniryukti ane bIjA prakAranI carcAnuM amizrita udAharaNa che nyAyAvatAra. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jaina paraMparAmAM prAcIna ane maulika carcA to AmikavibhAgAzrita ja che. tArkikavibhAgAzrita carcA jaina paraMparAmAM kyAre ane koNe sauprathama dAkhala karI, e nizcitapaNe kahevuM atyAre saMbhava nathI. sthAnAMga ane bhagavatI banne gaNadhakRta manAtA agIAra aMgomAM Ave che ane prAcIna paNa avazya che. te bannemAM tArkika vibhAgano spaSTa nirdeza hovA chatAM e mAnavAmAM koI virodha nathI dekhAto ke sthAnAMga-bhagavatImAM te tArkika vibhAga niryuktikAra bhadrabAhunI pachI ja kyAreka dAkhala thayo che kAraNa ke Avazyakaniryukti je bhadrabAhukRta manAya che ane jeno AraMbha ja jJAnacarcAthI thAya che temAM Agamika vibhAga che paraMtu tArkika vibhAganuM sUcana suddhAM nathI. jaNAya che ke niryuktinA samaya sudhI jaina AcArya jJAnacarcA karatA to hatA paraMtu Amika vibhAga dvArA ja, tema chatAM teo darzanAntarapratiSThita pramANacarcAthI sAva ajANa na hatA. eTaluM ja nahi paNa prasaMga joIne teo darzanAntarIya pramANazailIno upayoga ane temAM sudhAro paNa karI letA hatA. tethI pelA bhadrabAhunI kRti manAtI dazavaikAlikaniryuktimAM ApaNane parArthAnumAnanI carcA maLe che je avayavAMzamAM (gAthA 50) darzanAntaranI parArthAnumAnazailIthI anokhI che. 326 jaNAya che ke sauthI pahelAM AryarakSite, je janmathI brAhmaNa hatA ane vaidika zAstrono abhyAsa karyA pachI ja jaina sAdhu thayA hatA, potAnA grantha anuyogadvAramAM (pR. 211) pratyakSa, anumAna vagere cAra pramANonA vibhAgane, je gautamadarzanamAM (nyAyasUtra 1.1.3) prasiddha che tene, dAkhala karyo. umAsvAtie potAnA tatvArthasUtramAM (1.10-12) pratyakSa-parokSarUpe je pramANadrayavibhAgano nirdeza karyo che te khuda umAsvAtikartRka che ke koI anya AcArya dvArA nirmita thayo che e vize kaMI paNa nizcitapaNe kahI zakAtuM nathI. jaNAya che ke AgamanI saMkalanAnA samaye pramANacatuSTaya ane pramANadrayavALA banne vibhAgo sthAnAMga ane bhagavatImAM dAkhala thaI gayA hatA. AgamomAM banne vibhAgo saMniviSTa thaI javA chatAM paNa jaina AcAryonI mukhya vicAradizA pramANahrayavibhAga tarapha ja rahI che. tenuM kAraNa spaSTa che ane te e ke pramANacatuSTayavibhAga mULe nyAyadarzanano ja che, tethI umAsvAtie tene 1. duvihe nANe paNNatte taM jahA . pukhtavaye seva parovavuM reva / sthAnAMga, 2. pR. 49 A. ahevA hendra vaDane paM. . pahe, aNumALe, ovamme, Ame / sthAnAMga, 4, pR. 254 A. te kiM taM pamANe ? | pamANe cauvvihe paNNatte taM jahA . pannavastuM ... taddA kheyanUM / bhagavatI, zataka 5, uddeza 3, bhAga 2, pR. 211. -- jahA aNuogadA Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 'nayavAvAntarekha' (tattvArthabhASya, 1.6) kahyo che jayAre pramANahrayavibhAga jainAcAryono svApanna che. tethI badhA jaina tarkagranthomAM te vibhAgane AdhAre pramANacarcA ane jJAnacarcA ka2vAmAM AvI che. AcArya hemacandre paNa A kAraNe ja te pramANahrayavibhAgane apanAvyo che. nyAya-vaizeSika vagere tarkapradhAna vaidika darzanonA prabhAvanA kAraNe bauddha bhikSu to pahelethI ja potAnI piTakocita mULa maryAdAnI bahAra vAdabhUmi ane taducita tarka-prabhANavAdanI tarapha jhUkI gayA hatA. kramazaH jaina bhikSu paNa vaidika ane bauddhadarzananA tarkavAdanI asarathI mukta na rahI zakyA, tethI jaina AcAryoe jaina paraMparAmAM jJAnavibhAganI bhUmikAnI upara pramANavibhAganI sthApanA karI ane prativAdI vidvAnonI sAthe te pramANavibhAgane laIne goSThI yA carcA zarU karI. AryarakSite pratyakSa-anumAna Adi rUpe caturvidha pramANavibhAga darzAvatI vakhate pratyakSanA varNanamAM (anuyogadvAra pR. 211) indriyapratyakSarUpa matijJAnano ane AgamapramANanA varNanamAM zrutajJAnano samAveza spaSTapaNe sUcita karI ja dIdho hato tema chatAM paNa Agamika-tArkika jaina AcAryo samakSa eka prazna barAbara AvyA ja karato hato ke anumAna, upamAna, arthapatti vagere darzanAttaraprasiddha pramANone jainajJAnaprakriyA mAne che ke nahi ? jo mAne che to temanuM svatantra nirUpaNa yA temano samAveza te jainajJAnaprakriyAmAM spaSTa kema prApta thatAM nathI ? teno uttara jyAM sudhI ApaNe jANIe chIe tyAM sudhI, sauprathama umAsvAtie Apyo che (tattvArthabhASya, 1.12). te uttara e che ke anumAna vagere darzanAntarIya badhAM pramANo mati, zruta jemane ApaNe parokSa pramANa kahIe chIe temAM antarbhUta che. umAsvAtinA A uttaranuM akSarazaH anusaraNa pUjyapAde (sarvArthasiddhi, 1.12) karyuM che. paraMtu temAM koI navo vicAra ke vizeSa spaSTatA temaNe nathI karI. 327 caturvidha pramANavibhAganI apekSAe dvividha pramANavibhAga jaina prakriyAmAM vizeSa pratiSThA pAmI cUkyo hato ane te thayuM paNa yogya. tethI nandIsUtramAM dvividha pramANavibhAgane laIne jJAnacarcA vizeSa vistA2thI thaI che. nandIkAre potAnI jJAnacarcAnI bhUmikA to racI dvividha pramANavibhAga upara, to paNa temaNe AryarakSitanA caturvidha pramANavibhAgAzrita varNanamAMthI mukhyapaNe be tattvo laIne potAnI carcA karI che. temAMthI paheluM tattva e che ke loko je indriyajanya jJAnane pratyakSa samaje che ane kahe che ane jene jainetara badhA tArkikoe pratyakSa pramANa ja mAnyuM che, tene jaina prakriyAmAM paNa pratyakSa pramANa kahIne pratyakSa pramANanA be bheda Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA karI nAkhyA (nandIsUtra, 3) je bemAMthI ekamAM umAsvAtikathita avadhi vagere mukhya pratyakSa rahyA ane bIjAmAM indriyajanya jJAno paNa pratyakSarUpe rahyA. bIjuM tattva e che ke jene darzanAntara Agama pramANa kahe che te vastutaH zrutajJAna ja che ane te parokSa pramANamAM samAviSTa che. jo ke Amika jJAnacarcA cAlatI rahI to paNa jaina vicAraprakriyAmAM tArkikatA jora pakaDavA lAgI. tenuM phaLa nyAyAvatAra che. temAM dvividha pramANavibhAgane laIne tArkika zailIthI jJAnanuM nirUpaNa che. teno mukhya uddeza jaina prakriyAnusArI anumAnane arthAt nyAyane darzAvavAno che. ApaNe joIe chIe ke nyAyAvatAramAM parokSapramANanA bhedonA varNane ja mukhya jagA rokI che, to paNa temAM e nathI kahevAmAM AvyuM ke jaina prakriyA parokSapramANanA amuka ane ATalA ja bhedo mAne che jema ke AgaLa jaIne anya AcAryoe te kahyuM che. jinabhadra kSamAzramaNe potAnA ati vistRta bhASyamAM dvividha pramANavibhAgamAM Agamika paMca jJAnavibhAgano tarkapuraHsara samAveza darzAvyo che ane AryarakSitasthApita tathA nandIkAra dvArA svIkRta indriyajanya-noindriyajanya rUpe dvividha pratyakSanA varNanamAM AvanAra pelA virodhano sAMvyavahArika ane pAramArthika pratyakSa evAM nAmo ApIne sauprathama parihAra karyo - phaiyimomAM nuM te saMvavahArapannavastuM vizeSAvazyakabhASya gAthA 95 je virodhane prativAdI tArkika jaina tArkiko samakSa upasthita karyA karatA hatA. virodha A pramANe batAvavAmAM Avato hato ke jyAre jainadarzana akSAzrita arthAt AtmAzrita jJAnane ja pratyakSa kahe che tyAre tenI prakriyAmAM indriyAzrita jJAne pratyakSarUpe sthAna pAmavuM viruddha che. kSamAzramaNajIe A badhuM karyuM to paNa temaNe e na darzAvyuM ke jaina prakriyA parokSa pramANanA ATalA bhedo mAne che ane te amuka che. Ama atyAra sudhI jaina paraMparAmAM Agamika jJAnacarcAnI sAthe sAthe ja, paraMtu kaMIka pradhAnatAthI, pramANacarcA thaI rahI hatI, to paNa jaina tArkikonI sAme bIjA prativAdIonI taraphathI e prazna vAraMvAra uThAvavAmAM Avato hato ke jaina prakriyA jo anumAna, Agama vagere darzanAttaraprasiddha pramANone parokSapramANa rUpe svIkAre che to teNe e spaSTa karavuM Avazyaka che ke te parokSapramANanA keTalA bheda mAne che ane dareka bhedanuM sunizcita lakSaNa zuM che. jyAM sudhI joyuM tapAsyuM che tenA AdhAre niHsaMdeha kahI zakAya ke ukta praznano uttara sauprathama bhaTTAka akalaMke Apyo che. ane te bahu ja spaSTa tathA sunizcita Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 329 che. akalaMke potAnI laghIyasrayImAM darzAvyuM che ke parokSa pramANanA anumAna, pratyabhijJAna, smaraNa, tarka ane Agama e pAMca bheda che. temaNe A bhedonAM lakSaNo paNa spaSTa bAMdhI ApyAM che. ApaNe joIe chIe ke akalaMkanA A spaSTIkaraNe jaina prakriyAmAM Agamika ane tArkika jJAnacarcAmAM vAraMvAra UbhI thatI badhI samasyAone ukelI nAkhI. tenuM phaLa e AvyuM ke akalaMkanA uttaravartI digambara-zvetAmbara badhA tArkiko te ja akalaMkadarzita patha upara ja cAlavA lAgyA ane akalaMkanA ja zabdone eka yA bIjA rUpe laIne jyAM tyAM vikasita karI potapotAnA laghu yA bRhatkAya granthone teo racavA mAMDayA. jaina tArkikamUrdhanya yazovijayajIe paNa te ja mArganuM avalaMbana lIdhuM. ahIM eka vAta jANI levI joIe ke je akalaMke parokSa pramANanA bhedo ane temanAM lakSaNo dvArA darzanAttaraprasiddha anumAna, arthapatti, upamAna Adi badhAM pramANonuM jaina prakriyAnusArI nirUpaNa karyuM che te ja akalaMka rAjavArtikakA2 5Na che; paraMtu temaNe potAnA vArtikamAM darzanAttaraprasiddha pelAM pramANono samAveza laghIyasrayI anusAra nahi paNa tattvArthabhASya ane sarvArthasiddhi anusAra karyo che e vAta kahevI joIe. tema chatAM ukta tattvArthabhASya ane sarvArthasiddhinI apekSAe akalaMke potAno samAvezaprakAra kaMIka judo ja darzAvyo che (rAjavArtika, pR. 54). akalaMke parokSa pramANanA pAMca bheda karatI vakhate e dhyAnamAM avazya rAkhyuM che ke jenAthI umAsvAti vagere pUrvAcAryono samanvaya viruddha na thaI jAya ane Agama tathA niryukti vageremAM matijJAnanA paryAyarUpe prasiddha smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha A zabdonI sArthakatA paNa siddha thaI jAya. A ja kAraNa che ke akalaMkano A parokSa pramANanA pAMca prakAra tathA temanAM lakSaNonA kathanano prayatna Aja sudhI paNa sakala jaina tArkikone mAnya rahyo che. AcArya hemacandra paNa potAnI mImAMsAmAM parokSa pramANanA te ja bhedone svIkArIne nirUpaNa kare che. - pR. 78 'vaizeSiA: ' prazastapAde zAbda-upamAna Adi pramANone anumAnamAM ja samAviSTa karyAM che.tethI uttarakAlIna tArkikoe vaizeSikamatarUpe pratyakSa-anumAna be ja pramANono nirdeza karyo che.khuda kaNAdano paNa 'tena zAvyuM vyAbAtam' (vaizeSika sUtra, 6.2.3) A sUtra dvArA te ja abhiprAya che je 1. jJAnamAdyaM matissaMjJA cintA cAbhinibodhanam / prADnAmayojanAccheSaM zrutaM zabdAnuyojanAt / laghIyastrayI, 3.1., svavivRti, 3.1. 2. sUrinA anaphrena vArti rena / siddhivinizcayaTIkA, pR. 254 B. 3. zopamAnayonIeva pRthak prAmAyamiSyate / muktAvalI, kArikA 140, Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA prazastapAMda, zaMkaramizra vageree kADhyo che. vidyAnanda vagere jainAcAryoe paNa vaizeSikasammata pramANadvitvano ja nirdeza (pramANaparIkSA, pR. 66) karyo che, tyAre prazna thAya che ke AcArya hemacandra vaizeSikamate pramANatrayanuM kathana kema kare che ? Ano uttara e jaNAya che ke vaizeSikasammata pramANatritvanI paraMparA paNa rahI che jene AcArya hemacandre lIdhI ane pramANaddhitvavALI paraMparAno nirdeza na karyo. siddharSikRta nyAyAvatAravRttimAM (pR. 9) ApaNane A pramANatritvavALI vaizeSika 5raM5rAno nirdeza maLe che. vAdideve to potAnA syAdvAdaratnAkaramAM (pR. 313, 1041) vaizeSikasammatarUpe dvitva ane tritva banne pramANasaMkhyAno nirdeza karyo che. tulanA sAMkhyakArikA, 4. pR. 78 'sAkthA:' 'maiyAyiA: tulanA nyAyasUtra, 1.1.3. tulanA pR. 78 'mATTA ' pR. 78 -- pR. 78 'pramAA: ' roEtam / prakaraNapaMcikA, pR. 44 tulanA pR. 246. ' ---------- - -- -------- -- www.addicom tatra paJcavidhaM mAnam iti ataH SaDeva pramALani / zAstradIpikA, pR. 78 'anute'---- pratyakSa zabdanI vyutpattimAM 'akSa' padano 'indriya' artha mAnavAnI paraMparA badhAM vaidika darzanomAM tathA bauddha darzanamAM ekasarakhI che. temAM koI darzane 'akSa' zabdano AtmA artha mAnIne vyutpatti nathI karI. tethI vaidikabauddha darzano anusAra indriyAzrita jJAna ja pratyakSarUpe phalita thAya che. ane tadanusA2 temane indriyAzrita pratyakSa na manAtA IzvarIya jJAna AdimAM pratyakSano prayoga uparita ja mAnavo paDe che. jaina paraMparAmAM 'akSa' zabdano 'AtmA' artha mAnIne vyutpatti karavAmAM AvI che. tadanusAra temAM indriyanirapekSa kevaLa AtmAzrita manAtA jJAnone ja pratyakSa padano mukhya artha mAnyo che ane indriyAzrita jJAnane vastutaH parokSa ja mAnyuM che. temAM 1. akSNoti vyApnoti jAnAtItyakSa AtmA, tameva prAptakSayopazamaM prakSINAvaraNaM vA pratiniyataM vA pratyakSam / sarvArthasiddhi, 1.1 2. nIvo avo atyAvaLamovaLa khkhio eLa / tuM parpha vadhu nALuM naM patttAM tayaM tividde| vizeSAvazyakabhASya, gAthA 89. tathA 2 maLavAnuM bhadrabAhuH - jIvo akkho taM paI jaM vaTTai taM tu hoi paccakkhaM / parao puNa akkhassa vaTTantaM dopha parovavuM || nyAyAvatAraTIkATippaNa, pR. 15. Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 331 'akSa' padano indriya artha laIne paNa pratyakSanI vyutpatti karavAmAM AvI che paraMtu te to anyadarzanaprasiddha paraMparA tathA lokavyavahArano saMgraha karavAnI dRSTie karyuM che. tethI ja jaina paraMparA anusAra indriyAzrita jJAnamAM pratyakSa padano prayoga mukhya nathI paNa gauNa che. indriyasApekSa jJAnane mukhya pratyakSa mAnanAra ho ke AtmamAtrasApekSa jJAnane mukhya pratyakSa mAnanAra ho paraMtu te badhA ja pratyakSane sAkSAtkArAtmaka ja mAne che ane kahe che. pR. 78 'akSa prati tam' vRtti: pratyakSam / mAzritamakSam / nyAyabinduTIkA 1.3. - cakAraH pratyakSAnumAnayostulyabalatvaM pR. 79 'vAraH samulvinoti / nyAyabinduTIkA, 1.3. nyAyavatArasiddharSiTIkA, pR. 16 * tulanA akSasyAkSasya prativiSayaM nyAyabhASya, 1.1.3. pratyakSamiti / pratita -- * tulanA -- pR. 79 'jyeteti' 1 pramANomAM jyeSThatva-ajyeSThatva bAbate traNa paraMparAo che. nyAya ane sAMkhya paraMparAmAM pratyakSanuM jyeSThatva ane anumAna AdinuM tenI apekSAe ajyeSThatva sthApavAmAM AvyuM che. pUrva-uttaramImAMsAmAM apauruSeya AgamavAda hovAthI pratyakSanI apekSAe paNa AgamanuM jyeSThatva svIkAravAmAM AvyuM che. bauddha paraMparAmAM pratyakSa-anumAna bannenuM samabalatva darzAvavAmAM AvyuM che. jaina paraMparAmAM be pakSa jaNAya che. akalaMka anetemanA anugAmI vidhAnandepratyakSanuM ja joitva nyAyaparaMparAnI jema mAnyuM che ane sthApyuM che,' jyAre badhA zvetAmbara AcAryoe pratyakSa-parokSa bannenuM samabalatva bauddha paraMparAnI jema svIkAryuM che. 1. AvI pratyakSagrahanuM prAdhAnyAt . . tatra kiM zabdasyAdAvupadezo bhavatu Ahosvit pratyakSasyeti ? | pratyakSasthati yuttam|AiLam ? / sarvapramALAnAM pratyakSapUrvatthAt vRtti / nyAyavArtika, 1.1.3. sAMkhyatattvakaumudI, kArikA 5. nyAyamaMjarI, pR. 65, 109. 2. na ca jyeSThapramANapratyakSavirodhAdAmnAyasyaiva tadapekSasyAprAmANyamupacaritArthatvaM ceti yuktam / tasyApauruSeyatayA nirastasamastadoSAzaGkasya, bodhakatayA svataH siddhapramANabhAvasya svakArye pramitAvanapekSatvAt / bhAmatI, pR. 6. 3. arthasaMvAdakatve ca samAne jayeSThatA'sya kA ? / tadabhAve tu naiva syAt pramANamanumAdikam // tattvasaMgraha, kArikA 460. nyAyabinduTIkA, 1.3. 4. aSTazatI-aSTasahasI, pR. 80 5. nyAyAvatArasiddharSiTIkA, pR. 19. syAdvAdaratnAkara. pR. 260. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA pR. 78 'vyavasthA' - // sUtramA yAvA mAga pramaulntaranI siddhi karatAM AcArya hemacandra traNa yuktiono prayoga karyo che je dharmakIrtinA nAmathI uddhata kArikAmAM spaSTa che. A kArikA dharmakIrtinA uttaravartI badhA bauddha, vaidika ane jaina graMthomA bhaNe che. vRttimAM traNe yuktionuM je vivecana che te siddharSinI nyAyAvatAravRtti sAthe zabdazaH maLatuM che. paraMtu tAtparyaTakA ane sAMkhyatattvakaumudInA vivecana sAthe tenuM zabdasAdRzya hovA chatAM paNa arthasAdazya ja mukhya che. sa hi kAzcit pratyakSavyaktIrarthakriyAsamarthArthaprApakatvenAvyabhicAriNIrupalabhyAnyAstadviparItatayA vyabhicAriNIzca, tataH kAlAntare punarapi tAdRzetarANAM pratyakSavyaktInAM pramANatetarate samAcakSIta / nyAyAvata2siddharSiI , pR. 18. dRSTaprAmANyAprAmANyavijJAnavyaktisAdharyeNa hi kAsAMcidvyaktInAM prAmANyamaprAmANyaM vA vidadhIta / dRSTasAdharmya cAnumAnameveti kathaM tenaiva tasyAprAmANyam / api cAnumAnamapramANamiti vAkyaprayogo'jJaM vipratipannaM sandigdhaM vA puruSaM pratyarthavAn, na ca parapuruSavartino dehadharmA api saMdehAjJAnaviparyAsA gauratvAdivat pratyakSA vIkSyante, na ca tadvacanAt pratIyante, vacanasyApi pratyakSAdanyasyAprAmANyopagamAt / puruSavizeSamanadhikRtya tu vacanamanarthakaM prayuJjAno nAyaM laukiko na parIkSaka ityunmattavadanavadheyavacanaH syAt / tAtparyaTa11, 1.1.5 __nAnumAnaM pramANamiti vadatA laukAyatikenA'pratipannaH sandigdho viparyasto vA puruSaH kathaM pratipadyeta ? / na ca puruSAntaragatA ajJAnasandehaviparyayAH zakyA arvAgdRzA pratyakSeNa pratipattum / nApi mAnAntareNa, anabhyupagamAt / anavadhRtAjJAnasaMzayaviparyAsastu yaM kaJcit puruSaM prati pravartamAno'navadheyavacanatayA prekSAvadbhirunmattavadupekSyeta / tadanenAjJAnAdayaH parapuruSavartino'bhiprAyabhedAd vacanabhedAd vA liGgAdanumAtavyAH, ityakA1. un4kSI, pR. 255. pramAparIkSA, pR. 64. prameyamatamAta3, pR. 46, syAdvA22, pR. 261. nyAyasAratAtparyahI, pR. 88. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 333 enAthanumAna pramANamaDupeyam ! sAMkhyatattvakaumudI, kArikA pa. pra. 82 "marthasthA saMbhave' - tulanA - tattvasaMgrahapaMjikA, pR. 77pa. vidhiviveka nyAyakaNikA, pR. 163. siddhivinizcayaTIkA likhita pR. 155 A. aSTasahastrI, pR. 115. sanmatiTIkA, pR. 17, 73, 555. nyAyavinizcayaTIkA likhita, pR. 9 A. . 84 mAvAmAvA' - abhAvapramANanA pRthapha astitvano vAda bahu purANo jaNAya che kAraNa ke nyAyasUtra ane tenI pachInA badhA dArzanika graMthomAM to tenuM khaMDana maLe ja che paraMtu adhika prAcIna manAtA kaNAdasUtramAM paNa prazastapAdanI vyAkhyA anusAra tenA khaMDananuM sUcana che. vicAra karavAthI jaNAya che ke A pRthapha abhAvapramANavAda mULamAM mImAMsaka paraMparAno ja hovo joIe. bIjI badhI dArzanika paraMparAo te vAdanI viruddha che. kadAca A virodhanI asara mImAMsaka paraMparAne paNa thaI ane pariNAme prabhAkara e vAda sAthe sammata na rahyA."evI sthitimAM paNa kumArile te vAdanuM samarthana karavAmAM bahu jora lagAvyuM ane badhA tatkAlIna virodhIono sAmano karyo. prastuta sUtranA vivecananuM nyAyAvatAraTIkA (pR.21) sAthe ghaNuM badhuM zabdasAmya che. a.1. A.1. sUtra 13-14. pR. 87-89. pratyakSanA svarUpa aMge sAmAnyataH traNa paraMparA che. bauddha paraMparA nirvikalpakane ja pratyakSa mAne che. nyAya-vaizeSika 1. nyAyasUtra, 2.2.2. 2. abhAvo'pi anumAnameva yathotpannaM kArya kAraNasadbhAve liGgam evamanutpannaM kArya kAraNAsadbhAve * nim prazastapAdabhASya, pR. 225. vaizeSikasUtra, 9.2.5. 3. zAbarabhASya, 1.1.5. asti ceyaM prasiddhirmImAMsakAnAM SaSThaM kiledaM pramANamiti... keyaM tarhi prasiddhiH ? prasiddhirva yakSaprasiddhivat bRhatI, pR. 120. "H tAvat vinImAM pramANa nyatve macane tataza vaye i: " bRhatapaMcikA, pR. 123. prakaraNapaMcikA, pR. 118-125 5. "amAvo vA pramAnena svAnurUpe mIyate prameyatvIthA mAvatamIddhAvAtmAtRtha || zlokavArtika, abhAva zloka papa. 6. "pratyakSa tvanApoDha nAmanAtyAyasaMyutam I pramANasamuccaya, 1.3. nyAyapraveza, pR.7. nyAyabindu, 1.4. 7. "iha dvayI pratyakSajAti: avikalpikA savikalpikA ceti / tatra ubhayI indriyArthasanikarSotpannaM jJAnamavyabhicArIti lakSaNena saMgRhItApi svazabdena upAttA tatra vipratipatteH / tatra avikalpikAyAH pam apazyamiti vi~iAthA vyavasAyAtmati | tAtparyaTIkA, pR. 125, prazastapAdabhASya, pR. 186-188. Jain Edition International Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 hemacandrAcAryakuta pramANamImAMsA Adi vaidika paraMparAo nirvikalpaka-savikalpaka bannene pratyakSa mAne che. jenI tArkika paraMparA sAMkhyayoga darzananI jema pratyakSapramANa tarIke savikalpakane ja svIkAre che. AcArya hemacandra A jaina paraMparA anusAra nirvikalpakane anadhyavasAya kahIne pramANasAmAnyanI koTimAMthI bahAra rAkhe che. jo ke pratyakSanA lakSaNamAM vizada yA skuTa zabdano prayoga karanArA jaina tArkikomAM sauprathama akalaMka ja jaNAya che tema chatAM A zabdanuM mULa bauddha tarkagranthomAM che kAraNa ke akalaMkanA pUrvavartI dharma kIrti vagere bauddha tArkikoe teno prayoga pratyakSasvarUpanirUpaNamAM karyo che. akalaMka pachI to jaina paraMparAmAM paNa teno prayoga rUDha thaI gayo. vaizadya ke spaSTatvanuM nirvacana traNa rIte thayeluM maLe che. akalaMkanA - anumAnAdyatire vizeSa pratimAsanam (laghayastrathI 1.4) - nirvacanane devasUri ane yazovijayajI anusare che. jainatarkavArtikamAM (pR. 95) rUdantayA' athavA 'vizeSavacA' pratibhAsavALA, evA eka nirvacananuM sUcana che. mANikyanandIe (parIkSAmukha, 2.4) "ytatyanta rAvyavadhAna' ane viSapratimAsa' banne rIte vaizavanuM nirvacana karyuM che, jene hemacandra apanAvyuM che. pR. 87 "pratyakSa tha' - tulanA - vijJAna pratyakSa pratyakSatvAt.... dharmiNo hetutve'nanvayaprasaGga iti cet, na, vizeSaM dharmiNaM vA sAmAnya hetuM vRvatAM toSAsaMmavat pramANaparIkSA, pR. 67. prameyaratnamAlA, 2.3. a.1. A.1. sUtra 15-17, pR. 89-104. loka ane zAstramAM sarvajJa zabdano upayoga, yogasiddha viziSTa atIndriya jJAnanA saMbhavamAM vidvAno ane sAdhAraNa lokonI zraddhA, judA judA dArzaniko dvArA potapotAnAM mantavya anusAra bhinna bhinna prakAranA viziSTa jJAnarUpa arthamAM sarvajJa jevAM padone lAgu pADavAno prayatna ane sarvajJa tarIke manAtI koI vyakti dvArA ja mukhyapaNe upadezavAmAM Avela dharma yA siddhAntanI anuyAyIomAM vAstavika pratiSThA - ATalI vAto bhagavAna 1. prameyakamalamArtaDa, 1.3. syAdvAdaratnAkara, 1.7. 2. sAMkhyatattvakaumudI, kArikA 5. yogabhASya, 1.7. 3. 1 vinyAnuvartI paNArthatimAMhitA pramANavArtika, 3.283. pratyakSa * vedyateDatirikruTam | tattvasaMgraha, kArikA 1234. nApoDhaM Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 335 mahAvIra ane buddhanI pahelAM paNa hatI enAM pramANo mojUda che. bhagavAna mahAvIra ane buddhanA samayathI zarU karI Aja sudhInA lagabhaga aDhI hajAra varSanA bhAratIya sAhityamAM to sarvajJatvanA asti-nAsti pakSonI, tenAM vividha svarUpa tathA samarthaka ane virodhI yuktivAdonI, kramazaH vikasita sUkSma ane sUkSmatara spaSTa ane manoraMjaka carcAo maLe che. -- sarvajJatvanA nAstipakSakAra mukhya traNa che pUrvamImAMsaka. tenA astipakSakAra to neka darzana yoga, vedAnta, bauddha ane jaina darzana mukhya che. cArvAka, ajJAnavAdI ane che, jemAM nyAya-vaizeSika, sAMkhya cArvAka indriyagamya bhautika lokamAtrane mAne che, tethI tenA matamAM atIndriya AtmA tathA tenI zaktirUpa sarvajJatva vagerene mATe koI sthAna nathI. ajJAnavAdIno abhiprAya Adhunika vaijJAnikonI jema evo jaNAya che ke jJAna ane atIndriya jJAnanI paNa eka antima sImA hoya che. jJAna keTaluMya ucca kakSAnuM kema na hoya paraMtu te traikAlika badhA sthUla-sUkSma bhAvone pUrNataH jANavA svabhAvathI ja asamartha che. arthAt chevaTe kaMI ne kaMI ajJeya rahI ja jAya che, kAraNa ke jJAnanI zakti ja svabhAvathI parimita che. vedavAdI pUrvamImAMsaka AtmA, punarjanma, paraloka vagere atIndriya padArtha mAne che. koI prakAranuM atIndrayajJAna hoya to temAM paNa tene koI vAMdho nathI tema chatAM te apauruSeyavedavAdI hovAnA kAraNe vedanA apauruSeyatvamAM bAdhaka evA koI paNa prakAranA atIndriya jJAnane mAnI zakato nathI. A ekamAtra AzayathI mImAMsake' vedanirapekSa sAkSAt dharmajJa yA sarvajJanA astitvano virodha karyo che. veda dvArA dharmAdharma yA sarva padArthane jANanArano niSedha nathI karyo. bauddha ane jaina darzanasammata sAkSAt dharmajJavAda yA sAkSAt sarvajJavAda dvArA vedanA apauruSeyatvano kevaLa nirAsa ja abhipreta nathI paraMtu tenA dvArA vedonuM aprAmANya darzAvI vedabhinna AgamonuM prAmANya sthApavuM e paNa abhipreta che. AnI viruddha 1. " codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTamityevaMjAtIyakamarthaM zaknotyavagamayitum, nAnyat vizvanendriyam| zAbarabhASya, 1.1.2 "nAnena vananeneha sarvajJatvanijiyA / vananAvRta ityevamapavAdo hi saMzritaH // yadi SaDbhiH pramANaiH syAt sarvajJaH kena vAryate / ekena tu pramANena sarvajJo yena blyUte 1 nUnaM sa cakSuSA sarvAMn sAvIn pratipAdyate / zlokavArtika, codanA zloka. 110-2. '"dharmajJatvaniSedhaza vhevatotropayute / sarvamadinAnaMtu puruSa: jhena vAyaMte // tattvasaMgraha, kArikA 3128. A zlokane tattvasaMgrahamAM kumArilano kahyo che. pR. 844. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA je nyAya-vaizeSika vagere vaidika darzano sarvajJavAdI che temanuM tAtparya sarvajJavAda dvArA vedanA apauruSeyatvavAdano nirAsa karavAnuM to avazya che ja, paraMtu sAthe sAthe ja sarvajJavAda dvArA ja vedanuM pauruSeyatva darzAvI tenuM prAmANya sthApavAnuM paNa che. nyAya-vaizeSika darzana IzvaravAdI che. te IzvaranA jJAnane nitya--utpAdavinAzarahita-- ane pUrNa arthAt traikAlika sUkSma-sthUla samagrabhAvone yugapat jANanAruM mAnIne te dvArA tene sarvajJa mAne che. Izvarabhinna AtmAomAM te sarvajJatva mAne che kharuM, paraMtu badhA AtmAomAM nahi paraMtu yogI AtmAomAM. yogIomAM paNa badhA yogIone sarvajJa nathI mAnatuM paraMtu jemaNe yoga dvArA evuM sAmarthya prApta karyuM hoya sirpha temane ja sarvajJa mAne che. nyAya-vaizeSika mata anusAra e niyama nathI ke badhA yogIone evuM sAmarthya avazya prApta thAya ja. A matamAM jema mokSa pAmavA mATe sarvajJatvaprApti anivArya zarata nathI tema e paNa siddhAnta che ke mokSaprApti pachI sarvajJa yogIonA AtmAmAM paNa pUrNa jJAna TakI rahetuM nathI kAraNa ke te jJAna IzvarajJAnanI jema nitya nathI paraMtu yogajanya hovAthI anitya che. sAMkhya, yoga ane vedAnta darzanasammata sarvajJatvanuM svarUpa tevuM ja che jevuM nyAyavaizeSikasammata sarvajJatvanuM svarUpa che. jo ke yogadarzana nyAya-vaizeSikanI jema IzvaramAM mAne che tema chatAM te nyAya-vaizeSikanI jema cetana AtmAmAM sarvajJatvanuM samarthana na karI zakavAne kAraNe viziSTa buddhitattvamAM` ja IzvarIya sarvajJatvanuM samarthana karI zake 1. na ca buddhIcchAprayatnAnAM nityatve kazcidvirodhaH / dRSTA hi guNAnAmAzrayabhedena dvayI gatiH nityatA anityatA 6 tathA bucAvInAmapi maviSyatIti / kandalI, pR. 60. tAluzAnumitau tASavajJAnamAoLa jJAnecchAkRtiSu nityatvametyuM 2 mAsate kRtti nicaitvasiddhiH / dinakarI, pR. 29. 2. asmadviziSTAnAM tu yoginAM yuktAnAM yogajadharmAnugRhItena manasA svAtmAntarAkAzadikkAlaparamANuvAyumanassu tatsamavetaguNakarmasAmAnyavizeSeSu samavAye cAvitathaM svarUpadarzanamutpadyate / viyuktAnAM punazcatuSTayasannikarSAdyogajadharmAnugrahasAmarthyAt sUkSmavyavahitaviprakRSTeSu pratyakSamutpadyate / prazastapAdabhASya, pR. 187. vaizeSikasUtra, 9.1.11-13. 3. tavenuM piSaLAvInAM navAnAmapi mUlataH / muLAnAmAtmano dhvasa: sopavarga: prItita: // nyAyamaMjarI, pR. 508 4. tAra sarvaviSayaM sarvathA viSayamAM 7 vivegaM jJAnam / yogasUtra, 3.54. 5. nirdhUtarajastamomalasya buddhisattvasya pare vaizAradye parasyAM vazIkArasaMjJAyAM vartamAnasya sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrarUpapratiSThasya ... ... sarvajJAtRtvam, sarvAtmanAM guNAnAM shaantoditaavyapavezyadharmattena vyavasthitAnAmamopArUDha vivenuM jJAnamityartha: / yogabhASya, 3. 49. Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 337 che. sAMkhya, yoga ane vedAntamAM paNa bauddhika sarvajJatvanI prApti mokSaprApti mATe anivArya vastu nathI, jyAre jaina darzanamAM te anivArya che. sAMkhya, yoga, vedAntanA mate nyAya-vaizeSika darzananI jema te eka yogavibhUti mAtra hovAthI koI koI sAdhakane hoya che ane tenI prApti vinA paNa sAdhaka mokSa pAmI zake che. sarvajJavAda sAthe saMbaMdha dharAvanAra hajAro varSanA bhAratIya darzanazAstrane tapAsavA chatAM paNa e spaSTapaNe jANavA maLatuM nathI ke kayuM amuka darzana ja sarvajJavAdanuM prasthApaka che. e paNa nizcitapaNe kahevuM muzkela che ke sarvajJatvanI carcA zuddha tattvaciMtanamAMthI phalita thaI che ke sAMpradAyikabhAvathI cAlelA dhArmika khaMDanamaMDanamAMthI phalita thaI che. e paNa sapramANa darzAvavuM saMbhava nathI ke Izvara, brahmA Adi divya AtmAomAM manAtA sarvajJatvanA vicAra dvArA mAnuSika sarvajJatvano vicAra prastuta thayo, ke buddha-mahAvIra sadeza manuSyamAM manAtA sarvajJatvanA vicAraAMdolana vaDe Izvara, brahmA vageremAM sarvajJatvanuM samarthana thavA lAgyuM, ke pachI devamanuSya ubhayamAM sarvajJatva mAnavAno vicArapravAha paraspara nirapekSapaNe pracalita thayo. A badhuM hovA chatAM paNa sAmAnyapaNe eTaluM to jarUra kahI zakAya ke A carcA dharmasaMpradAyonA khaMDanamaMDanamAMthI phalita thaI che ane pachIthI teNe tattvajJAnanuM rUpa dhAraNa karIne tAttvika ciMtanamAM paNa sthAna prApta karyuM. ane te taTastha tattvacintakono vicAraNIya viSaya banI gaI, kAraNa ke mImAMsaka jevA purAtana ane prabaLa vaidika darzananA sarvajJatva saMbaMdhI asvIkAra ane bAkI badhAM vaidika darzanonA sarvajJatva saMbaMdhI svIkArano eka mAtra mukhya uddeza e ja che ke vedanuM prAmANya sthApita karavuM jyAre jaina, bauddha Adi manuSyasarvajJatvavAdI darzanono eka e ja uddeza che ke paraMparAthI manAtA vedaprAmANyanA sthAne itara zAstronuM prAmANya sthApita karavuM ane vedanuM aprAmANya sthApita karavuM. jyAre vedanuM prAmANya-aprAmANya ja asarvajJavAda, devasarvajJavAda ane manuSyasarvajJavAdanI carcA ane tenI dalIlono eka mAtra mukhya viSaya che tyAre dharmasaMpradAyane A tattvacarcAnuM utthAnabIja mAnavAmAM sandehane ochAmAM ocho avakAza che. mImAMsakadhurINa kumArile dharmajJa ane sarvajJa banne vAdonuM nirAkaraNa khUba Aveza ane yuktivAdathI karyuM che (mImAMsAzlokavArtika, sUtra 2 zloka 110-143). tevI ja rIte bauddhapravara zAntarakSite teno javAba ukta banne vAdonA samarthana dvArA khUba gaMbhIratA ane spaSTatAthI Apyo che (tattvasaMgraha, pR. 846thI). tethI ahIM eka 1. prAptavivekajajJAnasya aprAptavivekajajJAnasya vA sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyam iti / yogasUtra, 3.55. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA aitihAsika prazna khaDo thAya che ke zuM dharmajJa ane sarvajJa banne vAda alaga alaga saMpradAyomAM potapotAnA yuktibala para sthira thayA haze, ke pachI koI eka vAdamAMthI bIjAno janma thayo haze. atyAra sudhInA cintana dvArA evuM jaNAya che ke dharmajJa ane sarvajJa banne vAdonI paraMparA mULamAM alaga alaga ja che. bauddha saMpradAya dharmajJavAdanI paraMparAno avalaMbI khAsa rahyo haze kAraNa ke khuda buddhe (majhimanikAya, cUlamAluMkmaputtasutta 2.1) potAne sarvajJa e arthamAM kahyA che je arthamAM dharmajJa yA mArgajJa zabdano prayoga thAya che. buddhane mATe dharmazAstA, dharmadezaka Adi vizeSaNa piTakagranthomAM prasiddha che. dharmakIrtie buddhamAM sarvajJatvane anupayogI darzAvIne kevaLa dharmajJatva ja sthApita karyuM che, jyAre zAntarakSite prathama dharmajJatva siddha karIne gauNarUpe sarvajJatvano paNa svIkAra karyo che. sarvajJavAdanI paraMparAno avalaMbI mukhyapaNe jaina saMpradAya ja jaNAya che kA2Na ke jaina AcAryoe pahelethI ja tIrthaMkaromAM sarvajJatvane mAnyuM che ane sthApita karyuM che. evuM saMbhave che ke jyAre jaino dvArA prabaLapaNe sarvajJatvanI sthApanA ane pratiSThA thavA lAgI tyAre bauddho mATe buddhamAM sarvajJatvanuM samarthana karavuM anivArya ane Avazyaka thaI paDyuM. A ja kAraNa che ke bauddha tArkika granthomAM dharmajJavAdasamarthana pachI sarvajJavAdanuM samarthana AvatuM hovA chatAM temAM te jora ane ekatAnatA nathI je jaina tArkika granthomAM che. 1. heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedakaH / yaH pramANamasAviSTo na tu sarvasya vedakaH // dUraM pazyatu vA mA vA tattvamidaM tu pazyantu / / pramANavArtika, 2. 32-33 2. svapivayaMsaMprAptidetunno'stIti gamyate / sAkSAtra jevAM jintu sarvajJo'pa pratIyate // tattvasaMgraha, kArikA, 3309. muAM hi tAvat svargamokSasazrApa hetunnatvasAdhana mAnato'smAmi: yite| yatpunaH azeSArthaparijJAtRtvasAdhanamasya tat prAsaGgikamanyatrApi bhagavato jJAnapravRtteH bAdhakapramANAbhAvAt sAkSAdazeSArthaparijJAnAt sarvajJo bhavan na kenacid bAdhyate iti, ato na prekSAvatAM tatpratikSepo curuH / tattvasaMgrahapaMjikA, pR. 863. 3. se bhagava arahaM jiNe kevalI savvannU savvabhAvadarisI sadevamaNuyAsurassa logassa pajjAe jANai, taM. AgaI gaI ThiI cayaNaM uvavAyaM bhuttaM pIyaM kaDaM paDiseviyaM AvikammaM rahokammaM laviyaM kahiyaM maNomANasiyaM savvaloe savvajIvANaM savvabhAvAiM jANamANe pAsamANe evaM ca NaM viharai / AcArAMga zrutaskaMdha 2, cU. 3. pR. 425 A. teM nAsthi naM 7 pAsa' sUrya maLyuM vissuM 2 / Avazyakaniryukti, gAthA 127, bhagavatI, zataka 9, uddeza 32. sUkSmAntaritatUrArthA: pratyakSA: syavidyathA / anumeyatnato'nyAviiita sarvajJasaMsthitiH / / AptamImAMsA, kArikA 5: 4. yaiH svecchAsarvajJo varNyate tanmatenApyasau na virudhyate ityAdarzayannAha - yadyadityAdi ---- yadyadicchati cokhkhuM vA tattaatti niyotaH / za irevavidhA tasya praddIpAvarano ghasau // tattvasaMgraha, kArikA 3628, milindapanho, 3.6.2. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 339 mImAMsakanuM (zlokavArtika, sUtra 2 zloka 110-143. tattvasaMgraha, kArikA 3124-3246 pUrvapakSa) mAnavuM che ke yAgAdinuM pratipAdana karavuM ane te dvArA dharmAdharmAdinuM, koI puruSavizeSanI apekSA rAkhyA vinA, svataMtra vidhAna karavuM e ja vedanuM kArya che. A siddhAntane sthira rAkhavA mATe kumArile kahyuM che ke koI bhale ne dharmAdharmane choDIne bAkI badhI vastune sAkSAta jANI zake paraMtu dharmAdharmane vedanirapekSa banIne koI sAkSAta jANI zakato nathI, pachI bhale ne te jANanAra buddha, jina Adi jevo manuSya yogI hoya, ke brahmA, viSNu Adi jevo deva hoya, ke pachI kapila, prajApati Adi jevo RSi yA avatArI hoya. kumArilanuM kahevuM che ke sarvatra sarvadA dharmamaryAdA ekasarakhI che, je sadA sarvatra ekarUpa veda dvArA vihita mAnatAM ja saMgata banI zake che. buddha vagere vyaktione dharmanA sAkSAt pratipAdaka mAnatAM tevI maryAdA siddha thaI zakatI nathI kAraNa ke buddha Adi upadezaka kyAreka, arthAt nirvANa prApta karyA pachI, nathI paNa rahetA. jIvitadazAmAM paNa te badhAM kSetromAM pahoMcI zakatA nathI. badhA dharmopadezakonI ekavAkyatA paNa saMbhavatI nathI. Ama kumAribasAkSAt dharmazatvano niSedhara karIne pachI sarvajJatvano paNa badhA buddha vagere upadezakomAM niSedha kare che. te purANokta brahmA vagere devonA sarvajJatvano artha paNa, jevo upaniSadomAM dekhAya che tevo, kevaLa AtmajJAna paraka kare che. buddha, mahAvIra vagerenA vize kumArilanuM e kathana paNa che ke teo vedajJa brAhmaNa jAtine dharmopadeza na karavAnA ane vedavihIna 1. nahi atIndriyArthe vacanamantareNa avagatiH sambhavati, tadidamuktam-azakyaM hi tat puruSeNa jJAtuzrute vavanAn ! zAbarabhASya, 1.1.2. zlokavArtikanyAratnAkara TIkA, pR. 79 kuDyAdiniHsRtatvAcca nAzvAso dezanAsu naH / kinnu buddhapraNItAH syuH kimu kaizcid durAtmabhiH / adRzyaiH vipralambhArthaM pizAcAdibhirIritAH / evaM yaiH kevalaM jJAnamindriyAdyanapekSiNaH / sUkSmAtItaviviSayaM gIvI parilpitam II zlokavArtika, sUtra 2, zloka 139-41. yA vedavAdibhireva kaizciduktam-nitya evA'yaM vedaH prajApateH prathamamA'jJAnenAvabuddho bhavatIti tadapi sarvajJavaveva nirAmitrAuM - niti | zlokavArtikanyAratnAkara TIkA, sUtra 2. 143.'' athApi vehatva brahmaviSNumAM : sarvajJAnamayAdevAtArvarDsa manuSastha vim II tattvasaMgraha, kArikA 3:08, 3213-14. 3. sAnaM vaivaimiti yogavizALaH zahUra zUyate sofpa jJAnavanAtmaviyA II tattvasaMgraha, kArikA 3206. 4. zAkyAdivacanAni tu katipayadamadAnAdivacanavarjaM sarvANyeva samastacaturdazavidyAsthAnaviruddhAni trayImArgavyutthitaviruddhAcaraNaizca buddhAdibhiH praNItAni / trayIbAhyebhyazcaturthavarNaniravasitaprAyebhyo cAmUkhya samafpatAnIti na vevamUtratvena saMpAvyanta tattavArtika, pR. 116. tattvasaMgraha, kArikA, 3226-27 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA mUrkha zUdra vagerene dharmopadeza karavAnA kAraNe vedAbhyAsI paNa na hatA ane veda dvArA dharmajJa paNa na hatA. buddha, mahAvIra vageremAM sarvajJatvaniSedhanI eka prabaLa yukti kumArile e ApI che ke parasparaviruddhabhASI buddha, mahAvIra, kapila AdimAMthI kone sarvajJa mAnavA ane kone na mAnavA? tethI temAMthI koI sarvajJa nathI. jo teo sarvajJa hota to te badhA vedavat aviruddhabhASI hota, ityAdi. zAntarakSite kumArila tathA anya sAmaTa, yajJaTa vagere mImAMsakonI dalIlonuM khUba sUkSmatAthI savistara khaMDana (tattvasaMgraha, kArikA 3263thI) karatAM kahyuM che ke - veda svayaM brAnta ane hiMsA Adi doSayukta hovAthI dharmavidhAyaka hoI zake ja nahi. to pachI teno Azraya laIne upadeza devAmAM zuM vizeSatA che ? buddha pote ja svAnubhavathI anukaMprAprerita thaIne abhyadayaniHzreyasAdhaka dharma batAvyo che. mUrkha, zuddha vagerene upadeza ApIne to temaNe potAnI karuNAvRtti dvArA dhArmikatA ja prakaTa karI che. te mImAMsakone pUche che ke jemane tame brAhmaNa kaho cho temanI brAhmaNatAnuM nizcita pramANa zuM che ? atItakALa ghaNo lAMbo che, strIonuM mana paNa caMcaLa che, A dazAmAM koNa kahI zake ke brAhmaNa kahevAtA saMtAnonA mAtA-pitA zuddha brAhmaNa ja hatA ane kayAreya koI vijAtIyatAnuM mizraNa thayuM ja na hatuM. zAntarakSite e paNa kahI dIdhuM ke sAcA brAhmaNa ane zramaNa buddhazAsanane choDI bIjA koI dharmamAM nathI (kArikA 3pa89-92). attamAM zAntarakSite pahelAM sAmAnyarUpe sarvajJatvano saMbhava siddha karyo che, pachI sarvajJatvano mahAvIra, kapila vageremAM asaMbhava darzAvI 1. sarvajJeSu ca bhUyaHsu viruddhArthopadeziSu / tulyahetuSu sarveSu ko nAmaiko'vadhAryatAm // sugato yadi sarvajJa: Rpino naiti #aa pramA ! thobhAvI sarvazI tame tayo: tham II tattvasaMgraha, kArikA 3148-49. 2. karuNAparatantrAstu spaSTatattvanidarzinaH / sarvApavAdani:zaGkAzcakruH sarvatra dezanAm / / yathA yathA ca mauriSaduSTo veSNana:.. tathA tava nAthAnAM rayA tevuM pravartate / tattvasaMgraha, kArikA 3pa71-72. 3. atItazca mahAn kAlo yoSitAM cAticApalam / tadbhavatyapi nizcetuM brAhmaNatvaM na zakyate // atIndriyapadArthajJo nahi kazcit samastiH vaH / tadanvayavizuddhiM ca nityo vedopi noktavAn / tattvasaMgraha, 3579-80. 4. ye ca vAhitapApatvAt brAhmaNAH pAramArthikAH / abhyastAmalanairAtmyAste munereva zAsane / ihaiva zramaLaskena vaturtA parizorcata ! zUnya: parakavAtA di zramaudgAtA || tattvasaMgraha, kArikA 3589-90. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 341 kevaLa buddhamAM ja tene siddha karyuM che. A vicArasaraNImAM zAntarakSitanI mukhya yukti e che ke citta pote ja prabhAsvara che ane tethI ja svabhAvathI prajJAzIla che. klezAvaraNa, jJayAvaraNa Adi mala Agantuka che. nairAgyadarzana je eka mAtra satyajJAna che, tenA dvArA AvaraNono kSaya thaI jAya che ane bhAvanAbaLathI chevaTe sthAyI sarvajJatAno lAbha thAya che. ekAntika kSaNikatvajJAna, nairAtmayadarzana vagereno anekAntopadezI RSabha, vardhamAna vageremAM tathA Atmopadezaka kapila vageremAM saMbhava nathI, tethI ja temanAmAM AvaraNakSaya dvArA sarvajJatvano paNa saMbhava nathI. Ama sAmAnya sarvajJatvanI siddhi dvArA atte anya tIrthakaromAM sarvajJatvano asaMbhava darzAvI kevaLa sugatamAM ja tenuM astitva siddha karyuM che ane sugatanA zAstrane grAhya darzAvyuM che. zAntarakSitanI jema pratyeka sAMkhya yA jaina AcAryano paNa e ja prayatna rahyo che ke sarvajJatvano saMbhava avazya che paraMtu te badhA potapotAnA tIrthakaromAM ja sarvajJatva sthApita kare che ane anya tIrthakaromAM teno nitAnta asaMbhava darzAve che. jaina AcAryonI paNa e ja dalIla rahI che ke anekAnta siddhAnta ja satya che. tenA yathAvata darzana ane AcaraNa dvArA ja sarvajJatva labhya che. anekAntano sAkSAtkAra ane upadeza saMpUrNapaNe RSabha, vardhamAna vageree ja karyo che, tethI teo ja sarvajJa che ane temaNe upadezelAM zAstro ja nirdoSa temaja grAhya che. siddhasena ho ke samantabhadra, akalaMka ho ke hemandra badhA jainAcAryoe sarvajJasiddhinA prasaMgamAM tevA ja yuktivAdanuM avalaMbana lIdhuM che jevA yuktivAdanuM avalaMbana bauddha, sAMkhya vagere AcAryoe lIdhuM che, pharaka mAtra eTalo ja che ke koIe nairAgyadarzanane to 1. pratyakSIkRtanairAgye ja jo tamate sthitim taddhitA vIle pravI utamAM yathA tattvasaMgraha, kArikA 3338. vuiM snezAvarapraNI prasAdhya reyAvaraNapradAmAM pratipAdisaakssaatkRtivishessaaditi-saakssaatkRtivishessaacc doSo nAsti savAsanaH / sarvajJatvamataH siddhaM sarvAvaramutiH | tattvasaMgraha, kArikA 3339. prabhAsvamidaM vitta tattvadarzanabhavana : pravaiva sthitaM yAt matAsvAntano pati: 1 tattvasaMgraha, kArikA 3035. pramANavArtika, 3. 208. 2. idaM ca vrddhmaanaadeneraatmyjnyaanmaadRshm / na samastyAtmadRSTau hi vinaSTAH sarvatIrthikAH // - syAdvAdAkSaNikasyA(tvA)dipratyakSAdiprabo(bA)dhitam / baDhevAyuktamuktaM yaiH syuH sarvajJAH kathaM nu te tattvasaMgraha, 3325-26. 3. advitIyaM zivadvAraM kudRSTInAM bhayaMkaram / vinego hitAruM airAvyuM te tuM mukuTam | tattvasaMgraha, kArikA 3322. Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u42 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA koIe puruSa-prakRti Adi tattvonA sAkSAtkArana, koIe dravya-guNAdika padArthanA tattvajJAnane to koIe kevaLa AtmajJAnane yathArtha kahI tenA dvArA potapotAnA mukhya pravartaka tIrthaMkaramAM ja sarvajJatva siddha karyuM che jayAre jainAcAryoe anekAntavAdanI yathArthatA dekhADI tenA dvArA bhagavAna RSabha, vardhamAna AdimAM ja sarvajJatva sthApyuM che. je ho te, ATalo sAMpradAyika bheda hovA chatAM paNa badhAM sarvajJavAdI darzanono, samyajJAna dvArA mithyAjJAnano temaja tajjanya kalezono nAza ane te nAza dvArA jJAnAvaraNanA sarvathA nAzanI zakyatA Adi tAttvika vicAramAM koI matabheda nathI. pR. 88 'dIrghakAla' - tulanA - sa tu dIrghakAlanairantaryasatkArAsevito dRDhabhUmiH / yogasUtra, 1.14. . 88 'ekatvavitarka' - tubana - pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyAnivRttIni / avicAraM dvitIyam / tapArthasUtra, 8.41,44. vitarkavicArAnandA'smitArUpAnugamAt saMprajJAtaH / tatra zabdArthajJAnavikalpaiH saMkIrNA savitarkA samApattiH / nirvicAravaizAradhe'dhyAtmaprasAdaH / yogasUtra 1.17, 42, 47, 48. so kho ahaM brAhmaNa vivicceva kAmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakaM savicAraM vivekajaM pItisukhaM paDhamajjhAnaM upasaMpajja vihAsiM, vitakkavicArAnaM vUpasamA ajjhattaM saMpasAdanaM cetaso ekodibhAvaM avitakaM avicAraM samAdhijaM pItisukhaM dutiyajjhAnaM upasaMpajja vihAsiM / bhakimAniya, 1.1.4. 1. evaM tattvAbhyAsAnnAsmi na me nAhamityaparizeSam // aviparyayAdvizuddhaM kevalamutpadyate jJAnam / / sAmyari, 64 2. dharmavizeSaprasUtAt dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdhaya'vaidhAbhyAM tattvajJAnAniHzreyasam / vaizeSisUtra, 1.1.4. 3. Atmano vA are darzanena zravaNena matyA vijJAnena idaM sarvaM viditam / pRDahA2yopaniSada, 2.4.5. tvanmatAmRtabAhyAnAM sarvathaikAntavAdinAm / AptAbhimAnadagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate // mAtamImAMsA, aari| 7. ayogavyavahika, Ari28. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 343 pR. 90ra nu si' - tulanA - dinAzatra saMdigdhe ahaM vA nAhaM veti, na ca viparyasyati nAhameveti / brahmasUtrazAMkarabhASya, pR. 2. cinmukhI, pR.22. khaMDanakhaMDakhAgha, pR. 48. pR. 90 rokRtvAta' - tulanA - prabhAsvaramidaM cittaM tattvadarzanasAtmakam / vIva sthita yamana manAAtivo matA: te tattvasaMgraha,kArikA 3435 pra. 91 'atha pravAza' - punarjanma ane mokSa mAnanArA badhA dArzaniko dehAdi jaDathI bhinna Atmatattvane mAne che - bhale ne te koInA mate vyApaka hoya ke koInA mate avyApaka, koI tene eka mAne ke koI aneka, koInuM mantavya kSaNikatvaviSayaka hoya ke koInuM niyatvaviSayaka, paraMtu badhAne punarjanmanuM kAraNa ajJAna Adi kaMI ne kaMI mAnavuM paDe che. tethI ja evA badhA dArzanikonI sAme A prazna samAnapaNe khaDo thAya che - janmanA kAraNabhUta tatvano AtmA sAthe saMbaMdha kyAre thayo ane te saMbaMdha kevo che? jo te saMbaMdha anAdi che to anAdino nAza kevI rIte thAya ? ekavAra nAza thayA pachI punaH tevo saMbaMdha thavAmAM zuM aDacaNa? A praznano uttara badhA apunarAvRttirUpa mokSa mAnanArA dArzanikoe potapotAnI judI judI paribhASAomAM paNa vastutaH ekasarakho ja Apyo che. badhAe AtmA sAthenA janmakAraNanA saMbaMdhane anAdi kahyo che. badhA mAne che ke e darzAvavuM saMbhava ja nathI ke amuka samaye janmanA kAraNa mUlatattvano AtmA sAthe saMbaMdha thayo. janmanA mUlakAraNane ajJAna kaho, avidyA kaho, karma kaho ke anya kaMI, paraMtu badhA svasammata amUrta AtmatattvanI sAthe sUkSmatama mUrtatattvano eka evo vilakSaNa saMbaMdha mAne che je avidyA yA ajJAnanA astitva sudhI ja rahe che ane pachI nahi. tethI ja badhA daitavAdIonA mate amUrta ane mUrtino pArasparika saMbaMdha nirvivAda che. jema ajJAna anAdi hovA chatAM nAza pAme che tema A anAdi saMbaMdha paNa jJAnajanya ajJAnanAza thatAM ja nAza pAme che. pUrNa jJAna thayA pachI doSano saMbhava na hovAnA kAraNe ajJAna Adino udaya saMbhavato nathI, tethI ja amUrtamUrtino sAmAnya saMbaMdha mokSadazAmAM hovA chatAM paNa te ajJAnajanya na hovAthI janmanuM nimitta banI zakato nathI. saMsArakAlIna te AtmA ane mUrta dravyano saMbaMdha ajJAnajanita che jyAre mokSakAlIna saMbaMdha tevo nathI. Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA sAMkhyayoga darzana AtmA(puruSa)nI sAthe prakRtino, nyAya-vaizeSika darzana paramANuono, brahmavAdI avidyA(mAyA)no, bauddha darzana cittanAma)nI sAthe rUpano, ane jaina darzana jIvanI sAthe karmANuono saMsArakAlIna vilakSaNa saMbaMdha mAne che. A badhI mAnyatA punarjanma ane mokSanA vicAramAMthI ja phalita thaI che. 5. 81 'atha prakAzasvabhAvatva' - tulanA - ata eva klezagaNo'tyantasamuddhato'pi nairAtmyadarzanasAmarthyamasyonmUlayitumasamarthaH / AgantukapratyayakRtatvenAdRDhavAt / nairAtmyajJAnaM tu svabhAvatvAt pramANasahAyatvAcca balavaditi tulye'pi virodhitve Atmadarzane pratipakSo vyavasthApyate / ..... nApi tAmrAdikAThinyAdivat punarutpattisambhavo doSANAm, tadvirodhinairAtmyadarzanasyAtyantasAtmyamupagatasya sadA'napAyAt / tAmrAdikAThinyasya hi yo virodhI vahnistasya kAdAcitkasannihitatvAt kAThinyAdestadabhAva eva bhavataH punastadapAyAdutpattiryuktA / na tvevaM malAnAm / apAye'pi vA mArgasya bhasmAdibhiranaikAntAnnAvazyaM punarutpattisambhavo doSANAm, tathAhi - kASThAderagnisambandhAd bhasmasAdbhUtasya tadapAye'pi na prAktanarUpAnuvRttiH tadvad dossaannaampiitynaikaantH| kiJcAgantukatayA prAgapyasamarthAnAM malAnAM pazcAt sAtmIbhUtaM tannairAtmyaM bAdhituM kutaH zaktiH, na hi svabhAvo yatnamantareNa nivartayituM zakyate / na ca prApyaparihartavyayorvastunorguNadoSadarzanamantareNa prekSAvatAM hAtumupAdAtuM vA prayatno yuktaH / na ca vipakSasA(na cAviparyastA ?)tmanaH puruSasya doSeSu guNadarzanaM pratipakSe vA doSadarzanaM sambhavati, aviparyastatvAt / na hi nirdoSaM vastvaviparyastadhiyo duSTatvenopAdadate, nApi duSTaM guNavattvena / drqsaMgrasilet, pR. 873-4. pR. 82 'amUrtAyA api' - tulanA - amUrtAyA api cetanAzaktemadirAmadanakodravAdibhirAvaraNopapatteH / prameyaratnamAlA, pR. 56. 5. 82 'varSAtapA' - tulanA - taduktam - varSAtapA / bhAmatI, 2.2.26. nyAyamaMrI, pR. 443. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 345 pR. 83 'nanu pramANAdhInA' - tulanA - prameyasiddhiH pramANAddhi / sAMbhyArika, 4 5. 84 'vidhAveva' - tulanA - minisUtra, 1.2.1. pR.86 'prajJAyA atizayaH' - tulanA - yadidamatItAnAgatapratyutpapratyekasamuccayAtIndriyagrahaNamalpaM bahviti sarvajJabIjam, etaddhi vardhamAnaM yatra niratizayaM sa sarvajJaH / asti kASThAprAptiH sarvajJabIjasya sAtizayatvAt parimANavaditi, yatra kASThAprAptirjJAnasya sa sarvajJaH sa ca puruSavizeSa iti / yogamAdhya, 1.25. ttpvai||26), 1.25. pR. 86 'sUkSmAntarita' - tulanA - AtamImAMsA, aari|| 5. pR. 86 'jyotirjJAna' - tulanA - grahAdhigatayaH sarvAH sukhaduHkhAdihetavaH / yena sAkSAtkRtAstena kinna sAkSAtkRtaM jagat // AtmA yo'sya pravaktAyamaparAlIDhasatpathaH / nAtyakSaM yadi jAnAti nopadeSTuM pravartate // zAstre duravagAhArthatattvaM dRSTaM hi kevalam / 'jyotirjJAnAdivat sarvaM svata evaM praNetRbhiH // - nyAyavinizcaya, 3.28, 75, 80. jyotirjJAnaM jyotiHzAstram, AdizabdAdAyurvedAdi tatreva tadvadyathA jyotiHzAstrAdau tattattvaM dRSTaM taiH tadarzanasya samarthitatvAt tadvadanyadapi sarvaM tattairdaSTamevAnyathA tadviSayAnupadezAliGgAnanvayavyatirekAvisaMvAdizAstrapraNayanAnupapatteH / nyAyavinizcayaTI limita, pR. 583. pR. 87 'sarvamasti' - tulanA - syArI , 2 // 14. . sadeva sarvaM ko necchet svatpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAt na cenna vyavatiSThate // - sabhImAMsA, 24 15 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA svarUpapararUpAbhyAM nityaM sadasadAtmake / vastuni jJAyate kaizcidUpaM kiMcit kadAcana // - Rasails, samAva. 12. 5. 88 'jJAnamapratighaM' - tulanA - sAtAsabhuzya 3.2. itihAsapurANeSu brahmAdioNpi sarvavit / / jJAnamapratighaM tasya vairAgyaM ceti kIrtitam // -tatvasaM . u188 pR.88 'yatkumArila:'- tulanA - etAvatkumArilenoktaM pUrvapakSIkRtam / - tatpasaMAslel, 5. 836-844. / pR. 88 'AH sarvajJa' - mahA mAyArtha ubhayandra kumAra ta26 vo sAMpradAyika roSa vyakata karyo che tevo ja kumArila, zaMkarAcArya vageree buddha vagere tarapha vyata yo cha. - svadharmAtikrameNa ca yena kSatriyeNa satA pravaktRtvapratigrahau pratipannau sa dharmamaviplutamupadekSyatIti kaH samAzvAsaH / - tantravAdis, 5. 116. . 5. 100 'bAdhakAbhAvAcca' - sA sUtrAno viSaya cha tene vistAra ane sUkSmatAthI samajavA mATe tattvasaMgrahanI "atIndriyadarzipuruSaparIkSAnI kArikA 3268 'dyotitAkhilavastuH syAdityatroktaM na bAdhakam' thI 1i 3309 'tasmAt sarvajJasadbhAvabAdhakaM nAsti kiJcana' sudhAno mAga sAthe pAsa jovo joIe jemAM mImAMsakonA pUrvapakSano khAsso javAba che. pR. 101 'sunizcitA'- tudana - sAtaparIkSau, ARI 104. tadasti sunizcitAsambhavadbAdhakapramANatvAt sukhAdivat / saMghIyayIsvaviti, 1.4. sarasI , . 48. 5. 102 'atha sakala' -- yAvajjJeyavyApijJAnarahitasakalapuruSapariSatparijJAnasya tadantareNAnupapatteH tadabhAvatattvajJo na kazcidanupalabdheH khapuSpavat / na vai jaiminiranyo vA tadabhAvatattvajJaH sattvapuruSatva[vaktRtvAdeH] rathyApuruSavat / puruSAtizayasambhave atIndriyadarzI kiM Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 347 na syAt / atra anupalambhamapramANayan sarvajJAdivizeSAbhAve kutaH pramAye, mevAtuM sAdhavadhipramANamAvat / laghIyastrIsvavikRti, 1.4. pR. 103 vaTvIn'- mImAMsake sarvajJatvanA niSedhamAM vastRtva, puruSatva vagere je hetuono prayoga karyo che temanI asAdhakatA sarvajJavAdI zAntarakSita (tattvasaMgraha, kArikA 3359-3466), akalaMka (aSTazatI-aSTasahastrI, pR.44) ane prabhAcandra (prameyakamalamArtaDa, pR. 73A) potapotAnA graMthomAM darzAvI che paraMtu ukta traNe AcAryonI asAdhaka-pradarzananI rIta kaMIka bhinna bhinna che. vakatRtva hetunA nirAsanI rIta prabhAcandra ane AcArya hemacandranI samAna che. pra. 106 "manA vya' - mana:paryAyajJAnanA svarUpa aMge be paraMparAo jaNAya che. eka paraMparA mAne che ke mana:paryAyajJAna parakIya mana dvArA cijyamAna arthone jANe che jyAre bIjI paraMparA mAne che ke mana:paryAyajJAna cintanavyAmRta manodravyanA paryAyone sAkSAt jANe che ane cityamAna padArtha to pachIthI anumAna dvArA jANavAmAM Ave che kAraNa ke cijyamAna padArtha mUrtinI jema amUrta paNa hoI zake che jemane mana:paryAyajJAna viSaya nathI karI zakatuM. pahelI paraMparA AvazyakaniyuktinI gAthA (76) - maNapajjavanANaM puNa jaNamaNaparicintiyatthapAyaDaNaM / mANusakhittanibaddhaM guNapaccaiyaM carittavao // -thI tathA tattvArthabhASya (1.29)nA "avadhijJAnaviSayasthAnattama manaHpryaayjnyaanii jAnIte rUpidravyANi manorahasyavicAragatAni ca maanusskssetrparyAvasAni viruddhatirAkhi ti" zabdothI pragaTa thAya che. bIjI paraMparA vizeSAvazyakabhASya gAthA (814) - davvamaNopajjAe jANai pAsai ya taggaeNante / teNAvabhAsie uNa jANai bajjheNumANANeNaM // -thI tathA nadIcUrNi "yastha pu pannavaluM no pevaDuM, ne mai muttamamutta vA, so ya cha3malyo te amAnato pevara tti" pR. 16 B AdithI spaSTa thAya che. Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u48 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA A zvetAmbarIya banne paraMparAomAMthI pahelI ja ekamAtra paraMparA digambara saMpradAyamAM maLe che - "parIyamanasi vyavasthita ane jJAyate rUcetAvatrApekSya " sarvArthasiddhi, 1.23. juo gommaTasAra, jIvakAMDa, gAthA 437. jaNAya che ke niyukti ane tattvArthabhASyagata paraMparA digambarIya sAhityamAM surakSita rahI paraMtu pachIthI sAhityika saMbaMdha bilakula chUTI javAnA kAraNe bhASyacUrNi AdimAM vikasita bIjI paraMparAnuM pakSAntara tarIke ke khaMDanIya mata tarIke digambarIya graMthomAM astitva suddhAM na rahyuM. AcArya hemacandra potAnA pUrvavartI tArkika zvetAmbara AcAryonI jema A jagAe bIjI paraMparAnuM ja avalaMbana lIdhuM che. sAcI vAta to e che ke pahelI paraMparA pelA prAcIna graMthomAM nirdezarUpe maLe che e kharuM, paraMtu vyavahAramAM sarvatra siddhAntarUpe bIjI paraMparAnuM ja avalaMbana zvetAmbara AcAryo le che. pahelI paraMparAmAM doSo dUbhAvana thavAthI bIjI paraMparAno vikAsa thayo. vikAsanA janmadAtA saMbhavata: kSamAzramaNa jinabhadra che. vikAsanI yathArthatA samajIne pachIthI badhAe te mantavyane apanAvI lIdhuM. to paNa pahelI paraMparA zabdomAM to prAcIna granthomAM surakSita rahI ja gaI. Azcarya to e che ke akalaMka, vidyAnanda Adi jevA sUkSmaprajJa digambarAcAryone svatantapaNe paNa pahelI paraMparAnA doSanuM bhAna kema na thayuM? temaNe temAM zaMkA kema na karI ? - mR. 106 'mana:paryAya:' - tulanA - pratyayastha pavittajJAnam | yogasUtra, 3.19. yogabhASya, 3.19. __ AkaMkheyya ce bhikkhave bhikkhu parasattAnaM parapuggalAnaM cetasA ceto paricca pajAneyyaM sarAgaM vA cittaM sarAgaM cittaM'ti pajAneyyaM, vItarAgaM.... savonuM... vItavo... mohaM... vItoe... satta.... vivitta.. mahatuM.... amati ... satta... anuttare.... sahita.... asahita.... vimuttaM.... avimuttaM vA cittaM avimuttaM cittaMti pajAneyyaM'ti, sIlesvevassa paripUravArI.... suSmA IRTH | majhimanikAya, 1.6.2. pR. 107 'viSaya ' - tulanA - piSyavadhaH | tanattama . mana:paryAyaD | tattvArthasUtra, 1.28, 29. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 349 pR. 108 "sAMvyavahArim' - juo 1.1.9-10nuM TippaNa. pR. 108 "samIvanaH' - tulanA - prameyaratnamAlA, 2.5. pR. 108 rUndriyaurocAt' - tulanA - vijJAnam | svaviSayAnantaraviSayasahakAriNendriyajJAnena samanantarapratyayena janitaM tanmanovijJAnam | cAyabindu, 1.8, 9. pR. 109 "nanuM vasaMve' - tulanA - prameyaratnamAlA, 2.5. pR. 109"pa' - indriyanirUpaNanA prasaMgamAM mukhyapaNe nIce lakhelI vAto upara darzanazAstromAM vicAraNA maLe che indriya padanI niyukti, indriyonuM kAraNa, temanI saMkhyA, temano viSaya, temano AkAra, temano pArasparika bhedabheda, temanA prakAra tathA dravya-guNagrAhityaviveka vagere. - atyAra sudhI je kaMI jovAmAM AvyuM che te uparathI jaNAya che ke indriyapadanI nirukti je sauthI prAcIna lipibaddha che te pANininA sUtramAM ja che. jo ke A niruktivALA pANinIya sUtra upara koI bhASyAMza pataMjalinA upalabdha mahAbhASyamAM dekhAto nathI tema chatAM saMbhava che ke pANinIya sUtronI anya koI prAcIna vyAkhyA ke vyAkhyAomAM te sUtra upara kaMI vyAkhyA lakhavAmAM AvI hoya. je ho te, paraMtu e to spaSTa jaNAya che ke prAcIna bauddha ane jaina dArzanika graMthomAM maLatI pANinIya sUtrokta indriyapadanI niyukti koI ne koI rIte pANinIya vyAkaraNanI paraMparAnA abhyAsamAMthI ja ukta bauddha-jaina graMthomAM dAkhala thaI che. vizuddhimArga jevA 1. drititilakamiminuSTamimiti vI. 5.2.93. 2. ko pana nesaM indriyaTTho nAmAti ? / indaliGgaTTho indriyaTTho; indadesitaTTho indriyaTTho; indadiThThaTTho indriyaTTho; indasiTThaTTho indriyaTTho, indajuTThaTTho indriyaTTho; so sabbopi idha yathAyogaM yujjati / bhagavA hi sammAsaMbuddho paramissariyabhAvato indo, kusalAkusalaM ca kammaM kammesu kassaci issriyaabhaavto| tenevettha kammasaJjanitAni tAva indriyAni kusalAkusalakammaM ulliGgenti / tena ca siTTAnIti indaliGgaTena indasiTThadvena ca indriyAni / sabbAneva panetAni bhagavatA yathA bhUtato pakAsitAni abhisambuddhAni cAti indadesitaTena indadiThThadvena ca indriyAni / teneva bhagavatA munIndena kAnici gocarAsevanAya, kAnici bhAvanAsevanAya sevitAnIti indajuTTedvenApi indriyAni / api ca AdhipaccasaMkhAtena issariyaDhenApi etAni indriyAni / cakkhuvijJANAdippavattiyaM hi cakkhAdInaM siddhaM AdhipaccaM, tasmi tikkhe tikkhattA, mande mandattA ti / ayaM tAvettha atthato vinicchyo| vizuddhimaggo, pR. 491 Jain 25 ation International Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA pratiSThita bauddha ane tattvArthabhAkha jevA pratiSThita jaina dArzanika graMthamAM eka vAra sthAna meLavI lIdhA pachI to te nirukti uttaravartI badhA bauddha-jaina mahattvapUrNa darzanagraMthono viSaya banI gaI che. A indriyapadanI niruktinA ItihAsamAM mukhyapaNe be vAto khAsa dhyAna devA yogya che. eka to e ke bauddha vaiyAkaraNo je svatantra che ane je pANinIyanA vyAkhyAkAro che temaNe te niruktine potapotAnA graMthomAM kaMIka vistArathI sthAna ApyuM che. ane AcArya hemacandra jevA svataMtra jaina vaiyAkaraNe paNa potAnA vyAkaraNasUtra ane vRttimAM pUrA vistArathI tene sthAna ApyuM che. bIjI vAta e ke pANinIya sUtronA bahu ja arvAcIna vyAkhyAgraMtho sivAya bIjA koI vaidika darzananA graMthamAM A indriyapadanI niyukti maLatI nathI jevI ke bauddha-jaina graMthomAM maLe che. jaNAya che ke, jevuM aneka sthaLoe thayuM che te pramANe ja, A saMbaMdhamAM asalamAM zAbdikonI zabdaniyukti bauddha-jaina darzana graMthomAM sthAna pAmIne pachI te dArzanikonA cittanano viSaya paNa banI gaI che. mATharavRtti jevA prAcIna vaidika darzanagraMthamAM indriyapadanI niyukti che paNa te pANinIya sUtra ane bauddha-jaina darzanagraMthomAM labhya niruktithI bilakula bhinna ane vilakSaNa che. jaNAya che ke prAcIna samayamAM zabdonI vyutpatti yA nirukti darzAvavI te eka evuM Avazyaka kartavya manAtuM hatuM ke jenI upekSA koI buddhimAna lekhaka karato na hato. vyutpatti ane nirukti darzAvavAmAM granthakAro potAnI svataMtra kalpanAno paNa pUro upayoga karatA hatA. A vastusthiti kevaLa prAkRta-pAli zabdo sudhI ja sImita na hatI paraMtu saMskRta zabdonI bAbatamAM paNa hatI. indriyapadanI niyukti AnuM eka udAharaNa che. manoraMjaka vAta to e che ke zAbdika kSetramAMthI cAlIne indriyapadanI niktie dArzanika kSetramAM jyAre praveza karyo tyAre ja tenA upara dArzanika saMpradAyanI chApa lAgI gaI. buddhaghoSaka IndriyapadanI niyuktimAM bIjA badhA artha pANinikathita batAve che paraMtu Indrano artha sugata batAvIne paNa te niruktine saMgata banAvavAno prayatna kare che. jaina AcAryoe indrapadano artha mAtra jIva ke AtmA ja sAmAnyapaNe darzAvyo 1. tattvArthabhASya, 2.15. sarvArthasiddhi, 1.14. 2. driyam haimazabdAnuzAsana, 7.1.174. 3. rUnuM ti viSayALAM nAma, tAninaH viSayanuM prati dravatati ndriyanA mAThara, kArikA 26. 4. juo pR. 349 TippaNa 2. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 351 che. temaNe buddhaghoSanI jema te padano svAbhipreta tIrthakara artha nathI karyo. nyAyavaiizeSika jevA IzvarakartutvavAdI koI vaidika darzananA vidvAne potAnA graMthamAM A niruktine sthAna ApyuM hota to kadAca Indrapadano Izvara artha karIne paNa niruktine saMgata banAvI hota. sAMkhyamata anusAra indriyonuM upAdAnakAraNa abhimAna che. abhimAna prakRtijanya eka jAtanuM sumi dravya ja che (sAMkhyakArikA, 25). A ja mata vedAntane paNa mAnya che. nyAyavaizeSikamatara nusAra (nyAyasUtra, 1.1.12) indriyonuM kAraNa pRthvI vagere pAMca bUle che, A bhUto jaDa dravya che. A mata mImAMsakone paNa abhISTa che. bauddha mata anusAra prasiddha pAMca indriyo rUpajanya hovAthI rUpa ja che, rUpa jaDa dravyavizeSa che. jaina darzana paNa dravyendriyonA arthAt pUla indriyonA kAraNa tarIke pudgalavizeSane ja jaNAve che, pudgala jaDa dravyavizeSa ja che. karNazakhulI, agiolakakRSNasAra, tripuTikA, jillA ane carmarUpa je bAhya AkArone sAdhAraNa jana anukrame karNa, netra, ghANa, rasana ane tvapha indriya kahe che te bAhyAkAro badhAM darzanomAM indriyAdhiSThAno ja manAyAM che - Indriyo nahi. indriyo to te AkAromAM sthita atIndriya vasturUpa mAnavAmAM AvI che, bhale te indriyo bhautika ho ke AhaMkArika. jaina darzana pelA paugalika adhiSThAnone dravyandriya kahIne paNa te ja bhAva sUcave che ke adhiSThAna vastutaH indriya nathI. jaina darzana anusAra paNa indriyo atIndriya che paraMtu teo bhautika ke AbhimAnika jaDa dravya na hoIne cetanazaktivizeSarUpa che jene jaina darzana bhAvendriya - mukhya indriya - kahe che. mana nAmanI chaThThI indriya badhAM darzanomAM antarindriya yA antaHkaraNa rUpe mAnavAmAM AvI che. Ama cha buddhIndriyo to sarvadarzanasAdhAraNa che paraMtu kevaLa sAMkhyadarzana evuM che je vApha, pANi, pAda vagere pAMca karmendriyone paNa indriya tarIke gaNI indriyonI saMkhyA agiyAra darzAve che (sAMkhyakArikA, 24). jema vAcaspati mizra ane jayaMte sAMkhyaparigaNita karmendriyone indriya mAnavA viruddha kahyuM che tema ja AcArya hemacandra paNa karmendriyonA indriyatvano nirAsa karIne potAnA pUrvavartI pUjyapAda vagere jainAcAryonuM ja anusaraNa karyuM che. ahIM eka prazna UThe che ke pUjayapAda vagere prAcIna jainAcArya tathA vAcaspati, 1. nyAyamaMjarI, pR. 477. 2. tAtparyaTIkA, pR. 531. nyAyamaMjarI, pR. 483. 3. tattvArthabhASya, 2.15. sarvArthasiddhi, 2.15. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upara hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jayaMta Adi vidvAnoe jyAre indriyonI sAMkhyasammata agiyAranI saMkhyAnuM baLapUrvaka khaMDana karyuM che tyAre temaNe ke anya koIe bauddha abhidharmamAM prasiddha indriyonI bAvIsanI saMkhyAno pratiSedha yA ullekha suddhAM kema karyo nathI ? e mAnavAnuM koI kAraNa nathI ke temaNe koI saMskRta abhidharmagraMthane joyo na hoya evuM lAge che ke bauddha abhidharmaparaMparAmAM pratyeka mAnasazaktino indriyapadathI nirdeza karavAnI sAdhAraNa prathA che ema vicArIne ja temaNe te paraMparAno ullekha karyo nathI ke khaMDana karyuM nathI. cha indriyonA zabda, rUpa, gabdha, rasa, sparza Adi pratiniyata viSaya grAhya che. emAM to badhAM darzano ekamata che paraMtu nyAya-vaizeSikano indriyonA dravyagrAhatva aMge anya saunI sAthe matabheda che. bAkInAM badhAM darzano indriyone guNagrAhaka mAnavA chatAM paNa guNa-dravyano abheda hovAnA kAraNe chaye Indriyone dravyagrAhaka paNa mAne che jyAre nyAya-vaizeSika ane pUrvamImAMsaka evuM nathI mAnatA. teo kevaLa netra, sparzana ane manane ja dravyagrAhaka kahe che, anyane nahi (muktAvalI, kArikA pa356). A matabhedane AcArya hemacandrasparza Adi zabdonI karma-bhAvapradhAna vyutpatti batAvIne vyakta karyo che ane sAthe sAthe ja potAnA pUrvagAmI jainAcAryonAM pagale cAlyA paNa che. indriya-ekatvavAda ane nAnAtvavAdanI carcA darzanaparaMparAomAM bahu ja prAcIna che - nyAyasUtra, 3.1.52. koI indriyane eka ja mAnIne nAnA sthAno dvArA tenAM nAnA kAryonuM samarthana kare che, jyAre badhA indriyanAnAtvavAdI e matanuM khaMDana karIne kevaLa nAnAtvavAdanuM ja samarthana kare che. AcArya hemacanTe A aMge jaina prakriyAsulabha anekAntadaSTino Azraya laIne indriyomAM pArasparika ekatva-nAnAtva ubhayavAdano samanvaya karIne prAcIna jainAcAryonuM ja anusaraNa karyuM che ane pratyeka ekAntavAdamAM paraspara ApavAmAM AvelA doSono parihAra paNa karyo che. indriyonA svAmitvanI vicAraNA paNa darzanono eka khAsa viSaya che. paraMtu A aMge jeTalI adhika ane vistRta carcA jainadarzanamAM maLe che tevI anya darzanomAM kyAMya dekhAtI nathI. te bauddha darzanamAM che paraMtu jainadarzananA mukAbale alpamAtra che. 1. katamAni dvAviMzatiH / cakSurindriyaM zrotrendriyaM ghrANendriyaM jihvendriyaM kAyendriyaM mana-indriyaM strIndriyaM puruSendriyaM jIvitendriyaM sukhendriyaM duHkhendriyaM saumanasyendriya daurmanasyendriyaM upekSendriyaM zraddhendriyaM vIryendriyaM smRtIndriyaM samAdhIndriyaM prajJendriyaM anAjJAtamAjJAsyAmIndriyaM AjJendriyaM AjJAtAvIndriyam / phuTArthI, pR. 95. vizuddhimango, pR. 491 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 353 svAmitvanI A carcAne AcArya hemacandra ekAdazaaMgAvalaMbI tattvArthasUtra ane bhASyamAMthI akSarazaH laIne A saMbaMdhI pUrA jaina mantavyane pradarzita karela che. pR. 112 "tatra nendriyam' - tulanA - vAgTantAnAm | tattvArthasUtra, 2.23. pR. 112 'je va ' - prastuta graMthano AgaLano bhAga alabhya che. tethI Agama ane anumAna dvArA jIvatvasiddhi kevI rIte zAstramAM karavAmAM Ave che tenA mATe juo sanmatiTIkA, pR. 65ra upara TippaNa 1; pR. 653 upara TippaNa 3; pR. 654 upara TippaNa 1. pR. 112 " nara'i - tulanA - tattvArthabhASya, 2.24. pR. 113 "nanu vacana' - tulanA - sAMkhyakArikA, 20 ane 28. pR. 113 teSAM vaparaspara'- tulanA - tattvArtharAjavArtika, 2.19. tattvArthazlokavArtika, 2.19. pR. 116 bAvandriyaviSayAm'- tulanA - sarvArthasiddhi, 2.20. tattvArtharAjavArtika, 2.20. pR. 117 "mana'- tulanA-tanmanuM tabdhiH va punarI ? jJAnAvarakSayo paramavizeSaH | arthAzaji: nadhi: | laghIyastrIsvavikRti, 1.5. pR. 117 "yannidhAnA' - tulanA - sarvArthasiddhi, 2.18. 3payoga: punararthagrahaLavyApAraDa | lavIyastrIsvavikRti, 1.5. pR. 118 "tatra naSyisvabhAvaM tAvatindriyam' - tulanA - tantAWzlokavArtika, 2.18. pR. 118 "svArthaprakAzane' - tulanA - sarvArthasiddhi, 2.18. pR. 119 "sarvArtha' - mananAM svarUpa, kAraNa, kArya, dharma ane sthAna vagere aneka bAbato aMge dArzanikomAM nAnAvidha matabheda che je saMkSepamAM nIce mujaba che. vaizaSika (vaizeSikasUtra, 7.1.23), naiyAyika (nyAyasUtra, 3.2.61) ane tadanugAmI pUrvamImAMsaka (prakaraNapaMcikA, pR. 151) manane paramANurUpa ane eTale Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA janitya-kAraNarahita-mAne che. sAMkhya-yoga ane tadanugAmI vedAnta tene paramANurUpa nahi ane chatAM aNurUpa to mAne che ane anya paNa tathA tenI utpatti prAkRtika ahaMkAratattvamAMthI yA avidyAmAMthI mAne che. bauddha ane jaina paraMparA anusAra mana na to vyApaka che ke na to paramANurUpa. te banne paraMparAo manane madhyamaparimANavALuM ane janya mAne che. bauddha paraMparA anusAra mana vijJAnAtmaka che ane te uttaravartI vijJAnonuM samanattarakAraNa pUrvavartI vijJAnarUpa che. jaina paraMparA anusAra paugalika mana to eka khAsa prakAranA sUkSmatama manovargaNAtmaka jaDa dravyomAMthI utpanna thAya che ane te pratikSaNa zarIranI jema parivartana paNa pAmatuM rahe che jyAre bhAvana jJAnazakti ane jJAnarUpa hovAthI cetanadravyajanya che. badhAM darzanonA mata anusAra mananuM kArya icchA, dveSa, sukha, duHkha Adi guNonI tathA te guNonA anubhavanI utpatti karAvavAnuM che, bhale pachI te guNo koInA mate Atmagata hoya jema ke nyAya, vaizeSika, mImAMsaka, jaina AdinA mate, ke antaHkaraNa - buddhinA hoya jema ke sAMkhyayoga-vedAnta AdinA mate, ke svagata ja hoya ema ke bauddha mate. bahirindriyajanya jJAnanI utpattimAM paNa mana nimitta bane che ane bahirindriyanirapekSa jJAnAdi guNonI utpattimAM paNa te nimitta bane che. bauddhamata sivAya koInA paNa mate icchA, dveSa, jJAna, sukha, du:kha, saMskAra Adi dharma mananA nathI. vaizeSika, naiyAyika, mImAMsaka ane jaina anusAra te guNo AtmAnA che. paraMtu sAMkhyayoga-vedAnta mata anusAra te guNo buddhinA arthAtu antaHkaraNanA ja che. bauddha darzana Atmatattva alaga na mAnIne tenA sthAne nAma arthAt manane ja mAne che, tethI 1. yasmAt karmendriyANi buddhIndriyANi ca sAttvikAdahaMkArAdutpadyante mano'pi tasmAdeva utpadyate / mAThara, kArikA 27. 2. vijJAnaM prativijJapti: mana AyatanaM ca tat / SaNNAmanantarA'tItaM vijJAnaM yaddhi tanmanaH // abhidharmakoSa, 1.16-17. tattvasaMgraha, kArikA 631. yat yatsamanantaraniruddhaM vijJAnaM tattanmanodhAturiti / tadyathA sa eva putro'nyasya pitrAkhyAM labhate tadeva phalamanyasya bIjAkhyAm / tathehApi sa eva cakSurAdivijJAnadhAturanyasyAzraya iti manodhAtvAkhyAM labhate / ya eva SaD vijJAnadhAtava sa eva manodhAtuH / ya eva ca manodhAtusta eva ca SaD vijJAnadhAtava itItaretarAntarbhAvaH ... yogAcAradarzanena tu SaDvijJAnavyatirikto'pyasti manodhAtuH / sphaTArthA, pR. 40-41, 3. taHvattA dha vRtto nAtmanaH I sarvadarzanasaMgraha, pR. 35ra. Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 tulanAtmaka dArzanika TippaNa ja tenA mata anusAra icchA, dveSa, jJAna, saMskAra Adi dharma je bIjAM darzanomAM Atmadharma yA antaHkaraNadharma kahevAyA che te badhA mananA ja dharma che. nyAya-vaizeSika-bauddha Adi keTalAMka darzAnonI paraMparA manane hRdayapradezavartI mAne che. sAMkhya Adi darzanonI paraMparA anusAra mananuM sthAna kevaLa hRdayane kahI na zakAya kema ke te paraMparA anusAra mana sUkSma zarIramAM arthAt liMgazarIramAM, je aDhAra tattvonA viziSTa nikAyarUpa che, praviSTa che. ane sUkSma zarIranuM sthAna samagra skUla zarIra ja mAnavuM ucita jaNAya che, tethI ja te paraMparA anusAra mananuM sthAna samagra sthUla zarIra siddha thAya che. jaina paraMparA anusAra bhAvamananuM sthAna AtmA ja che. paraMtu dravyamananA sthAna aMge pakSabheda jaNAya che. digambara pakSa dravyamanane hRdayapradezavartI mAne che jyAre zvetAmbara pakSanI evI mAnyatAno koI ullekha jaNAto nathI. evuM jaNAya che ke zvetAmbara paraMparAne samagra sthUla zarIra ja dravyamananuM sthAna ISTa che. pR. 119 "sarvArtha ' - tulanA - sarvArthopabdha nendriya pramavatti ti sarvaviSayam antaH mana: I nyAyabhASya, 1.1.9. sarva viSayavahate yaman ! sAMkhyakArikA, 35. pR. 120"manovi' - tulanA -mano kividha, dravyamano movamanashceti / tatra pudgalavipAkikarmodayApekSaM dravyamanaH / viiryaantraaynokriyAvaraNakSayopamApekSA mAtmano vizuddhivamana: | sarvArthasiddhi, 2.11; 5. 19. pR. 120 rUpAnomanAra' - tulanA - nayacakravRtti likhita, pR. 40 B. anekAntajayapatAkATIkA, pR. 206. nAgArjune madhyamikakArikA - catvAraH pratyayA hetuzcAlambanamanantaram / / tathaivAdhipateyaM ca pratyayo nAsti paJcamaH // -mAM (1.2) tathA vasubapue abhidharmakoza(2. 61-64)mAM cAra pratyayonuM kathana ane varNana karyuM che jemano khulAso vAcaspati mizra bhAmatI(2.2.19)mAM 1. tAmrapayA ja hRdayavastu manovijJAnadhAtozrayaM skuTAtha, pR. 41. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA tathA mAdhavAcArye sarvadarzanasaMgrahamAM (pR. 39) savistara karyo che. te ja cAra pratyaya jJAnanimittarUpe AcArya hemacandra uddhata karelI A kArikAmAM nirdiSTa che nIlAbhAsasya hi cittasya nIlAdAlambanapratyayAnnIlAkAratA / samanantarapratyayAt pUrvavijJAnAd bodharUpatA / cakSuSo'dhipatipratyayAd rUpagrahaNapratiniyamaH / AlokAt sahakAripratyayAd hetoH spaSTArthatA / evaM sukhAdInAmapi caittAnAM cittAbhinnahetujAnAM catvAryetAnyeva kAraNAni / bhAmatI, 2.2.19. pU. 120 nAthatno' - akalaMkathI laIne badhA jaina tArkikoe je arthAlokakAraNatAvAdano nikAsa karyo che te bauddhano ja che. nyAya vagere darzanomAM paNa janya pratyakSanI bAbatamAM arthane kAraNa mAnavAmAM Avela che ane cAkSuSa pratyakSamAM Alokane paNa. tyAre prazna thAya che ke zuM te jainAcAryonI sAme ukta kAraNatAsamarthaka bauddha graMtha ja hatA ane nyAya AdinA graMtha na hatA? ke naiyAyikoe tenA upara carcA ja karI na hatI ? Ano uttara e che ke prAcIna samayamAM taiyAyika Adi vaidika dArzanikoe artha ane AlokanI kAraNatAviSayaka koI khAsa carcA zarU karI na hatI ane te aMge koI khAsa siddhAnto paNa sthira karyA na hatA, jevA ke bauddha tArkikoe A viSayamAM vistRta UhApoha karIne siddhAnto sthira karyA hatA. tethI ja jaina tArkikonI sAme bauddhavAda ja ukta kAraNatAvAdarUpe upasthita rahyo ane temaNe teno nirAsa karyo. gaMgeza upAdhyAye potAnA pratyakSa cintAmaNi graMthamAM (pR. 720) viSaya ane AlokanA kAraNatvano spaSTa ane sthira siddhAnta rajU karyo. paraMtu AcArya hemacandra gaMgezanA samakAlIna hovAthI temanA jovAmAM cittAmaNi graMtha nathI Avyo. A ja kAraNa che ke AcArya hemacandra A arthAlokakAraNatAvAdanA nirAsamAM potAnA pUrvavartI jaina tArkikonuM ja anusaraNa karyuM che. tadutpatti tadAkAratAno siddhAnta paNa bauddha che. bauddhomAM paNa te sautrAntikano che kema ke sotrAntika bAhya viSayanuM astitva mAnIne jJAnane tajjanya ane tadAkAra mAne che. A siddhAntanuM khaMDana vijJAnavAdI yogAcAra bauddhoe ja karyuM che je pramANavArtika ane tenI TIkA pramANavArtikAlaMkAra (pR. 11) vageremAM jovA maLe che. jaina tArkikoe pahelethI ja te ja khaMDanasaraNIne laIne te vAdano nirAsa karyo che. mR. 121 'ra vAtAvatha' - tulanA - nAnanu tAnvayavyatire kAraNaM nAkAraNaM viSayaH iti bAlizagItam / tAmasakhagakulAnAM tamasi Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa sati rUpadarzanam AvaraNavicchedAt / Aloke satyapi saMzayajJAnasambhavAt kAcAdyupahatendriyANAM zuklazaGkhAdau pItAdyAkArajJAnotpatteH mumUrSANAM yathAsambhavamarthe'satyapi viparItapratipattisadbhAvAnnArthAdayaH kAraNaM jJAnasyaMti sthitam / laghIyastrayIsvavivRti, 6.7. tulanA tattvArthazlokavArtika, 1.14. 7 pR. 121 'yozinAM =' 9. prameyakamalamArtaMDa, pR. 64 A. pR. 124 'tasmAt' - - tulanA pR. 124 'tadyutpattimanarena' - svahetujanito'pyarthaH paricchedyaH svato yathA / tathA jJAnaM svahetUtthaM paricchedAtmakaM svataH // laghIyastrayI, 6.9. tattvArthazlokavArtika, tulanA -- ------ daindicomm 357 malaviddhamaNivyaktiryathAnekaprakArataH / dharmavidvAnmavijJaptistathAne prAtaH / laghIyastrayI, 6.7. pR. 218 yathAsvaM karmakSayopazamApekSiNI karaNamanasI nimittaM vijJAnasya na vahirthAtya: / laghIyasrayIsvavivRti, 6.7. na tajjanma na tAdrUpyaM na tadvyavasitiH sahaH / pratye vA manInha prAmAnya prati hetutAm // laghIyastrayI, 6.8. parIkSAmukha, 2. 8-9. pramANanayatattvAloka, 4.46-47. a.1. A.1. sUtra 26-29. pR. 126-141 badhA prakAranAM jJAnonI utpattino vicAra karatI vakhate badhA bhAratIya dArzanikoe jJAnonAM kAraNo, temanA viSayo, temanI utpattino krama tathA temanAM kAryo vagereno vicAra potapotAnI rIte karyo che. AcArya hemacandra ahIM indriya-manojanya pratyakSanA saMbaMdhamAM kAraNa, viSaya, vagerenuM je kathana karyuM che te jaina paraMparA anusAra che. kAraNa, utpattikrama, viSayabheda, spaSTatAno taratamabhAva, sthiti, kArya Adi aneka muddA pratyakSa sAthe saMbaMdha rAkhe che. bauddha paMraparAmAM cittapravRttinuM nidarzana karAvatI vakhate cakSurvijJAna Adi cha vijJAnavIthIone laIne A upara jaNAvelA muddAo upara bauddha tattvajJAnanI prakriyA Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA anusAra sUkSma ane AkarSaka prakAza pADavAmAM Avyo che-- abhidhammanthasaMgaho 4.6thI. vaidika darzanomAMthI nyAya-vaizeSika darzanoe, jemano A viSayano mata pUrvamImAMsakane paNa mAnya che, nirvikalpaka, savikalpaka Adi krame pratyakSanA saMbaMdhamAM te ja muddAo upara bahu vistArathI ane bahu sUkSmatAthI vicAra karyo che prazastapAdabhASya pR. 181. zlokavArtika pratyakSa. zloka 112-120. muktAvalI kArikA 52-61. sAMkhyadarzane paNa * jenI prakriyA yoga, vedAnta vagere darzanone mAnya che ---- potAnI prakriyA anusAra A saMbaMdhamAM vicAra karyo che 30 (mAThara ane sAMkhyatattvakaumudI sAthe). -- -- -sAMkhyakArikA AcArya hemacandre prastuta cAra sUtromAM ukta muddAo upara jaina paraMparAnA maMtavyanuM sUtraNa karyuM che. A sUtraNa jo ke sAmAnyarUpe Agamika ane AgamAvalaMbI tArkika banne jaina paraMparAonuM saMgrAhaka che tema chatAM A sUtraNamAM je zAbdika racanA ane je Arthika vaktavya che te etadviSayaka akalaMkanI kRtinI sAthe adhika sAdazya rAkhe che. -- pR. 126 'tena Inasya' tulanA arthagrahaNayogyatAlakSaNaM tadanantarabhUtaM sanmAtradarzanaM svaviSayavyavasthApanavikalpam uttaraM pariNAmaM pratipadyate avagrahaH / laghIyastrayIsvavivRti, 1.pa. pR. 128 'pratisaMdhyAnena' - bauddha tArkika jene pratyakSapramANa mAne che te nirvikalpaka jJAnane darzana yA anadhyavasAya kahIne AcArya hemacandre pramANakoTinI bahAra rAkhyuM che, ane tenA anantarabhAvI avagrahathI pramANabhUta jJAnaparaMparAno prAraMbha mAnIne indriyajanya te avagrahane mAnasavikalpathI paNa bhinna kahyo che. bauddha tArkika mAnasavikalpane apramANa mAnIne pratisaMkhyAnanAmaka samAdhivizeSabhAvI bhAvanAthI teno nAza mAne che * pratisaMkhyAnirodho yo visaMyogaH pRthak pRthak visaMyoga: kSayo dhiyA / abhidharmakoza, 1.6; 2.57. tattvasaMgrahapaMjikA, pR. 547. madhyamikakArikAvRtti pR. 369, 556. abhidhammartyasaMgaho, 6.28. brahmasUtrazAMkarabhASya, 2.2.22. nyAyabhASya, 4.2.2. pR. 130'kRti'. Agama ane tenI cUrNi Adi vyAkhyAomAM jyAM sudhI prAkRta bhASAno saMbaMdha rahyo che tyAM sudhI avAya zabdano prayoga ja jovAmAM Ave che. prAkRta 'avAya' zabda saMskRta 'apAya' ane saMskRta 'avAya' bannemAMthI niSpanna Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 3pa9 thAya che. umAsvAtie avAyanuM saMskRta apAya banAvIne tene mUlasUtra ane bhASyamAM prayukta karela che. pUjyapAda vagere digambarAcAryoe saMskRta avAya zabdane ja sUtrapATha ane potapotAnI vyAkhyAomAM rAkhyo che. jo ke akalake pUjyapAda anusAra saMskRta zabda to rAkhyo avAya, paraMtu temanI daSTi bhASyaprayukta apAya zabda tarapha paNa gaI ane temanA manamAM prazna thayo ke zuM saMskRtamAM bhASyAnusAra apAya zabdano prayoga ThIka che ke sarvArthasiddhi anusAra avAya zabdano prayoga ThIka che? A praznano javAba temaNe buddhipUrvaka Apyo che. temaNe joyuM ke apAya ane avAya e banne saMskRta zabda prAkRta avAya zabdamAMthI phalita thaI zake che. to pachI banne saMskRta zabdono pATha kema na mAnI levAya? Ama vicArIne temaNe saMskRtamAM ukta banne zabdonA prayogane yogya jaNAvyo che, tema chatAM banne zabdonA prayogamAM thoDoka arthabheda dekhADyo che. teo kahe che ke jyAre nirNayamAM vyAvRttipradhAnatA hoya che tyAre te apAya che ane jyAre vidhipradhAnatA hoya che tyAre te avAya che. apAyamAM paNa vidhvaMza gauNarUpe AvI ja jAya che. Ama avAyamAM paNa gauNarUpe niSedhAMza AvI ja jAya che. tethI ja game to apAya zabdano prayoga karo ke game to avAya zabdano paraMtu vastuta: banne zabdo vizeSAvadhAraNarUpa nirNayabodhaka hovAthI paryAyamAtra che. tattvArtharAjavArtika, 1.15. pR. 130 "saMdhyeyamasaMdhyeya.vA' - tulanA - uggaho evaM samayaM ihAvAyA muhuttamaMtaM tu / kAlamasaMkhaM saMkhaM ca dhAraNA hoi nAyavvA // - Avazyakaniryukti, 4. nandIsUtra 34. pR. 131 jJAnAtirin:' - tulanA - prazastipAdabhASya, pR. 267. muktAvalI, kArikA 160-161. - mR. 131 ranvavikhyutimapi' - jaina paraMparAmAM matijJAnano dhAraNA nAmano cotho bheda che. Agama (nadIsUtra, sUtra 34), niryukti (Avazyakaniryukti 3) ane tattvArthabhASya (1.15) sudhImAM dhAraNAnA paryAyakathana sivAya koI khAsa vizleSaNapUrvaka arthakathana dekhAtuM nathI. jaNAya che ke A aMge prathama prayatna pUjayapAdano che (sarvArthasiddhi, 1.15). pUjayapAda avismRtinA kAraNane dhAraNA kahIne je navA arthanuM sUcana karyuM tenA upara be paraMparAo zarU thaI. kSamAzramaNa jinabhadra niryuktinuM bhASya karatI vakhate dhAraNAno sUkSmatAthI ane vistArathI vicAra Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 = hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA karyo ane anne darzAvyuM ke avicyuti, vAsanA (jene saMskAra paNa kahevAmAM Ave che) ane smRti e traNe dhA2NA che.' pUjayapAdanA anugAmI akalaMka (tattvArtharAjavArtika 1.15), vidyAnanda (tattvArthazlokavArtika, 1.15. 21-22) ane anantavIrya A traNe prasiddha digambarAcAryoe pUjyapAdanA saMkSipta sUcananuM ja vistRta ane satarka upapAdana karIne kahyuM ke smRtinuM kAraNa saMskAra je jaina dRSTie vastutaH jJAnasvarUpa ja che te dhAraNA che. Ama dhAraNAnA arthamAM be paraMparAo dekhAya che. jinabhadranI paraMparA anusAra avicyuti, saMskAra ane smRti traNe dhAraNA che ane saMskAra karmakSayopazamarUpa hovAthI AtmIya zaktivizeSa mAtra che, jJAnarUpa nathI. akalaMka AdinI digambarIya paraMparA anusAra smRtinuM kAraNa saMskAra ja dhAraNA che je vastutaH jJAnasvarUpa che. jinabhadrIya paraMparAno svIkAra yAkinIsUnu hi2bhadre karyo (Avazyakaniryukti-hAribhadrIyaTIkA, 3) ane vAdI devasUrie te paraMparAnA AdhAre sUtra (pramANanayatattvAloka, 2.10) racIne vyAkhyAnamAM digambarAcArya vidyAnanda ane anantavIryanuM nAma laIne temanA matanuM nirasana karI jinabhadrIya paraMparAnuM sayuktika samarthana karyuM (syAdvAdaratnAkara, 2.10). jo ke AcArya hemacandra vAdI devasUrinA samakAlIna ane temanA prasiddha graMtha syAdvAdaratnAkaranA draSTA che ane jinabhadra, hirabhadra ane devasUri e traNenA 1. annottaramAda--mArM hatyAri, maLyate'tra pratividhAnam| mi ? phatyA----'tuM vastu taLeva yat prAgupalabdhaM mayA' ityevaMbhUtA kAlAntare yA smRtirUpA buddhirupajAyate, nanviha sA pUrvapravRttAdapAyAt nirvivAdamabhyadhikaiva, pUrvapravRttA'pAyakAle tasyA abhAvAt; sAMpratApAyasya tu vastunizcayamAtraphalatvena pUrvAparadarzanAnusaMdhAnA'yogAt / tatazca sA'nanyarUpatvAd dhRtirdhAraNA nAmeti paryante saMbandhaH / yatazca yasmAcca vAsanAvizeSAt pUrvopalabdhavastvAhitasaMskAralakSaNAt tadvijJAnAvaraNakSayopazamasAnnidhyAdityarthaH, sA 'idaM tadeva' iti lakSaNA smRtirbhavati / sA'pi vAsanApAyAdabhyadhiketi kRtvA dhRtirnAma itIhApi sambandhaH / 'jA yA'vAyetvAdi' yA cA'pAyAdanantaramavicyutiH pravartate sApi dhRtirnAma / idamuktaM bhavati yasmin samaye 'sthANurevA'yam' ityAdinizcayasvarUpo'pAyaH pravRttaH, tataH samayAdUrdhvamapi sthANurevA'yam, sthANurevA'yam' ityavicyutA yA'ntarmuhUrtaM kvacidapAyapravRttiH sA'pyapAyA'vicyutiH prathamapravRttApAyAdabhyadhiketi dhRtirdhAraNA nAmeti / evamavicyuti - vAsanA - smRtirUpA dhAraNA tridhA siddhA bhavati / / vAsanApi smRtivijJAnAvaraNakarmakSayopazamarUpA, tadvijJAnajananazaktirUpA ceSyate / sA ca yadyapi svayaM jJAnarUpA na bhavati, tathApi pUrvapravRttA'vicyutilakSaNajJAnakAryatvAt, uttarakAlabhAvismRtirUpajJAnakAraNatvAccopacArato jJAnarUpA'bhyupagamyate / tadvastuvikalpapakSastvanabhyupagamAdeva nirastaH / tasmAdavicyuti - smRti- vAsanArUpAyA dhAraNAyAH sthitatvAd na matestraividhyam, kintu caturNa seti sthitam / / vizeSAvazyakabhASya-bRhadvRtti, gAthA 188-189. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 361 anugAmI paNa che tema chatAM teo dhAraNAnA lakSaNasUtramAM tathA tenA vyAkhyAnamAM digambarAcArya akalaMka ane vidyAnanda AdinA matanuM zabdazaH anusaraNa kare che ane potAnA pUjya vRddha jinabhadra AdinA matanuM khaMDana karyA vinA kevaLa teno AdarapUrvaka samanvaya kare che. potAnA pUjaya zvetAmbarIya devasUrie je vidyAnanda AdinA matanuM khaMDana karyuM che te matane apanAvIne AcArya hemacandra saMpradAyanirapekSa tArkikatAno paricaya karAvyo che. pR. 132 'sau tai' pR. 132 'naiyAvivalimi:' pR. 132 'naiyAyiAstu' bhAratIya darzanazAstromAM prameya tathA vividha AcAra viSayaka matamAtAntara je bahu prAcIna samayathI pracalita che temanA pArasparika khaMDanamaMDananI prathA paNa buddhamahAvIra jeTalI prAcIna to avazya che ja paraMtu ApaNane te prAcIna khaMDanamaMDananI prathAmAM pramANalakSaNaviSayaka matabhedonuM pArasparika khaMDanamaMDana maLatuM nathI. emAM to saMdeha nathI ke dinAganA pahelAM ja pramANasAmAnya ane pramANavizeSanAM lakSaNo aMge bauddha, vaidika Adi tArkika potapotAnA mantavyonuM pratipAdana karavAnI sAthe ja matAntaronuM khaMDana karavA lAgI gayA hatA, kAraNa ke dinAganA pramANasamuccayamAM AvuM khaMDana spaSTataH ApaNane maLe che. tulanA - ---------------- pramANavArtika 3.208thI. tulanA * kandelI, pR. 30. -- darzanasUtronAM upalabdha vAtsyAyana, zAbara, prazasta, yoga Adi prAcIna bhASyomAM pramANanA lakSaNa aMgenAM matamatAntaronuM khaMDana jo ke nathI tema chatAM dinAganA uttaravartI te ja bhASyonA vyAkhyAgraMthomAM peluM pArasparika khaMDana spaSTa ane vyavasthita * rUpamAM dekhAya che. dinAAge pratyakSanA lakSaNa saMbaMdhI taiyAyika, mImAMsaka AdinA matonuM khaMDana karyuM che (pramANasamuccaya, 1.19thI). teno javAba vAtsyAyananA TIkAkAra udyotakara (nyAyavArtika, 1.1.4) ane zAbaranA TIkAkAra kumArila (zlokavArtika, pratyakSa. zloka 42thI) vageree Apyo che. IsvIsananI chaThThI, sAtamI zatAbdI sudhI to A tArkikonI eka prathA ja thaI gaI jaNAya che ke potAnA lakSaNagraMthomAM matAntaronuM khaMDana karyA vinA svamatasthApana pUrepuruM thayuM na gaNAya. jaina paraMparAmAM paNa pramANanA lakSaNa saMbaMdhI svamatapratipAdana to ApaNe AgamayugathI dekhIe chIe ane A ja prathA umAsvAti sudhI barAbara cAlatI AvI jaNAya che paraMtu temAM matAntaranA kaMIka khaMDanano praveza pUjyapAdathI (sarvArthasiddhi, 1.10) thayo jaNAya che. pramANalakSaNa saMbaMdhI paramatonuM pradhAnapaNe khaMDana karanArA Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jaina tArkikomAM sauprathama akalaMka ja che nyAyavinizcaya, siddhivinizcaya Adi. uttaravartI digambara zvetAMbara badhA tArkikoe akalaMkaavalaMbita khaMDanamArgane apanAvIne potapotAnA pramANaviSayaka lakSaNagraMthomAM bauddha, vaidika sammata lakSaNonuM vistArathI khaMDana karyuM che. AcArya hemacandre A prathAnuM avalaMbana laIne ahIM nyAya, bauddha, mImAMsA ane sAMkhyadarzana sammata pratyakSalakSaNonuM pUrva paraMparA anusAra ja khaMDana karyuM che. pR. 133 'vyArAvamulyena' vAcaspati mizra ane temanA guru trilocananA pahelAM nyAyasUtranA vyAkhyAkAra tarIke vAtsyAyana ane udyotakara be ja prasiddha che. te bemAMthI vAtsyAyane nyAyasUtranA (1.1.3) bhASyamAM pratyakSa pramANa tarIke sannikarSanuM paNa spaSTa kathana karyuM che jevuM vAcaspati mizrane nyAyasUtranI (1.1.3) potAnI vyAkhyAmAM abhipreta che. tevI ja rIte udyotakare paNa nyAyasUtranA (1.1.3) vArtikamAM(pR. 29) bhASyane anusarIne sajJikarSa ane jJAna banneyane pratyakSa pramANa mAnIne tenuM sabaLa samarthana karyuM che. vAcaspatinI nyAyasUtranI (1.1.4) vyAkhyAnuM paNa e ja tAtparya che. Ama jyAre vAcaspatinuM tAtparya vAtsyAyana ane udyotakaranI vyAkhyAthI bhinna nathI to pachI AcArya hemacandranuM 'pUrvAcAryaRtavyArabAvaimulyena' A kathana vAcaspatinI bAbatamAM kevI rIte saMgata thaI zake e prazna che. Ano uttara kevaLa eTalo ja che ke nyAyasUtranI (1.1.4) vAtsyAyana ane udyotakarakRta vyAkhyA sIdhI che. temAM 'yataH' vagere koI padano adhyAhAra nathI ka2vAmAM Avyo jevo ke vAcaspati mizne te sUtranI vyAkhyAmAM karyo che. tAtparyamAM bheda na hovA chatAM paNa pUrvAcAryanAM vyAkhyAnomAM 'yataH' padanA adhyAhArano abhAva ane vAcaspatinA vyAkhyAnamAM 'yataH' padanA adhyAhAranuM astitva joIne AcArya hemacandra vAcaspatinA viSayamAM 'pUrvAcArya tavyAvyAnaipuljhena' kahyuM che. pR. 133 'yataHzabda ' -- tAtparyaTIkA, pR. 108, 125. nyAyamaMjarI, pR. 12, 66. indriyono potapotAnA viSaya sAthe pR. 134 'aprApyAritvAt' 2. ------------ 1. tritovananuzrItamAMnumanonmuhai:| yathAmAnuM yathAvastu vyAvyAtamikSmIvRzam / tAtparyaTIkA, pR. 133. akSasyAkSasya prativiSayaM vRttiH pratyakSam / vRttistu satrikarSo jJAnaM vA, yadA sannikarSastadA jJAnaM pramiti:, yuvA jJAnaM tavA jJAnopArAnopekSAvuddhaya: tam / nyAyabhASya, 1.1.3. - Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 tulanAtmaka dArzanika TippaNa satrikarSa thAya to ja pratyakSajJAna utpanna thAya che, emAM koIne matabheda nathI. paraMtu sakirSanA svarUpamAM thoDoka matabheda che jenA AdhAra upara prApyAprApyakAritvano eka vAda khaDo thaI gayo ane badhA dArzanikonI carcAno viSaya banI gayo. sAMkhya (sAMkhyasUtra, 1.87), nyAya (nyAyasUtra, 3.1. 33-53), vaizeSika (kandalI, pR. 23), jaiminIya (zAbarabhASya, 1.1.13) Adi badhAM vaidika darzano potapotAnI prakriyA mujaba pAMce bahirindriyone prApyakArI mAne che. bauddhadarzana bahirindrayomAM prANa, rasana, sparzana traNane ja prApyakArI mAne che, cakSu ane zrotrane prApyakArI mAnatA nathI - aprAmAnyakSamaH zrotrA trayamanyathA. (abhidharmakoza, 2.43). jaina darzana (Avazyakaniryukti, 5. tattvArthasUtra, 1.19) kevaLa cakSu sivAya bAkInI cAra indriyone prApyakArI mAne che. A prApyAmAprakAritvanI carcA lagabhaga be hajAra varSa pahelethI zarU thaI jaNAya che, pachI kramazaH te uttarottara vistRta banatI banatI jaTila ane manoraMjaka paNa banI gaI. pR. 134 'tha prApyori' - nyAyavArtika, pR. 36. nyAyamaMjarI, pR. 73. pR. 135 sautIstu' - bauddha nyAyazAstramAM pratyakSalakSaNanI be paraMparAo dekhAya che - pahelI abrAntapada rahita ane bIjI abrAntapada sahita. pahelI paraMparAnA puraskartA dinAga che ane bIjInA dharmakIrti che. pramANasamuccaya (1.3) ane nyAyapraveza(pR. 7)mAM pahelI paraMparA anusAra lakSaNa ane vyAkhyAna che. nyAyabindu (1.4) ane tenI dharmottarIya Adi vRttimAM bIjI paraMparA anusAra lakSaNa ane vyAkhyAna che. zAntarakSitanA tattvasaMgrahamAM (kArikA 1214) dharmakIrtinI bIjI paraMparAnuM ja samarthana karavAmAM AvyuM che. jaNAya che ke zAntarakSitanA samaya sudhI bauddha tArkikomAM be pakSa spaSTata thaI gayA hatA jemAM eka pakSa abrAntapada vinA ja pratyakSanuM pUrNa lakSaNa mAnIne pIta zaMkha Adi bhrAnta jJAnomAM paNa (tattvasaMgraha, kArikA 1324thI) diDUnAgakathita pramANalakSaNa ghaTAvavAno prayatna karatA hatA. e pakSane javAba ApatAM dinAganA matanuM tAtparya zAntarakSite evI rIte darzAvyuM che ke jenAthI dinAganA abrAntapadarahita lakSaNavAkyanuM samarthana paNa thAya ane abrAntapadasahitanI dharmakartIya paraMparAnuM vAstavikatva paNa TakI rahe. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA zAntarakSita ane temanA ziSya kamalazIla bannenI daSTimAM diDUnAga ane dharmakIrtinuM samAna sthAna hatuM. tethI temaNe banne virodhI bauddha tArkika pakSono samanvaya karavAno prayatna karyo. bauddhatara tarkagraMthomAM ukta banne bauddha paraMparAonuM khaMDana maLe che. bhAmahanA kAvyAlaMkAra (5.6, pR. 32) ane udyotakaranA nyAyavArtikamAM (1.1.4, pR. 41) diDUnAgIya pratyakSalakSaNano ja ullekha maLe che paraMtu udyotakara pachInA vAcaspati (tAtparyaTIkA, pR. 154), jayanta (nyAyamaMjarI, pR. 52), zrIdhara (kanTalI, pR. 190) ane zAlikanAtha (prakaraNapaMcikA, pR. 47) vagere badhA prasiddha vaidika vidvAnonI kRtiomAM dharmakIrtIya pratyakSalakSaNano pUrvapakSa tarIke ullekha che. jaina AcAryoe je bauddhasammata pratyakSalakSaNanuM khaMDana karyuM che temAM diDUnAgIya ane dharmakartAya banne lakSaNono nirdeza ane prativAda maLe che. siddhasena divAkaranI kRti manAtA nyAyAvatAramAM jaina paraMparAnusArI pramANalakSaNamAM je bAdhavarjitapada (nyAyAvatAra, 1) che te zuM akSapAdanA (nyAyasUtra, 1.1.4) pratyakSalakSaNagata avyabhicAripadanuM pratibiMba che yA kumArikartaka manAtA tatrApUrvArthavijJAna pramANe vAdhavanatam' lakSaNagata bAdhavarjitapadanI anukRti che yA dharmakIrtIya (nyAyabindu, 1.4).abrAntapadanuM rUpAntara che yA svayaM divAkaranuM maulika uddabhAvana che e eka vicAraNIya prazna che. je ho te, paraMtu e to nizcita ja che ke AcArya hemacandranuM bauddha pratyakSa viSayaka khaMDana dharmakartIya paraMparAne najaramAM rAkhIne ja che, dinAgIya paraMparAne najaramAM rAkhIne nathI. pR. 135 minApa' - bauddha lakSaNagata kalpanApoDhAdamAM rahelA kalpanAzabdanA arthanA saMbaMdhamAM khuda tArkikomAM aneka bhinna bhinna mato hatA jeno kaMIka khyAla zAntarakSitanI tenI sAthe saMbaMdha dharAvatI vistRta carcA (tattvasaMgraha, kArikA 1214thI) uparathI AvI zake che, ane aneka vaidika ane jaina tArkika jemaNe bauddha pakSanuM khaMDana karyuM che temanA vistRta UhApohAtmaka khaMDanagraMthomAMthI paNa kalpanAzabdanA manAtA aneka arthonI jANakArI maLe che. khAsa karIne jyAre ApaNe kevaLa khaMDanapradhAna grantha tattvopaplavane (pR. 41) dekhIe chIe tyAre to kalpanA zabdanA pracalita ane saMbhavita lagabhaga badhA artho yA tadviSayaka matono eka jabaro 1. nyAyavArtika, pR. 41. tAtparyaTIkA, pR. 153. kaMdalI, pR. 191.nyAyamaMjarI, pR.92-95. tattvArthazlokavArtika, pR. 185. prameyakamalamArtaDa, pR. 18 B. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa moTo saMgraha ApaNI sAme upasthita thAya che. - AvuM hovA chatAM paNa AcArya hemacandre to mAtra dharmakIrtine abhimata (nyAyabindu, 1.5) kalpanAsvarUpano jeno,svIkAra ane samarthana zAntarakSite paNa (tattvasaMgraha, kArikA 1214) karyuM che -- ja ullekha potAnA khaMDanagraMthamAM karyo che, anya kalpanAsvarUpano nathI karyo. pR. 135 'nirviottAna' tattvasaMgraha, kArikA 1306. pR. 137 'naiminIyAtu' mImAMsAdarzanamAM pratyakSa pramANanA svarUpano nirdeza sau prathama jaiminIya(1.1.4)sUtramAM ja maLe che. A sUtra upara zAbarabhASya uparAMta anya paNa vyAkhyAo ane vRttio hatI. temAMthI bhavadAsanI vyAkhyA A - zlokavArtikanyAyaratnAkaraTIkA sUtrane pratyakSalakSaNanuM vidhAyaka mAnanArI hatI pratyakSa. zloka 1. bIjI koI vyAkhyA A sUtrane vidhAyaka nahi paNa anuvAdaka mAnanArI hatI zlokavArtika, pratyakSa, zloka 16. koI vRtti evI paNa hatI (zAbarabhASya, 1.1.5) je A sUtranA zAbdika vinyAsamAM matabheda rAkhIne pAThAntara mAnanArI hatI arthAt sUtramAM je sat ane tat zabdonuM kramika sthAna che tene badale tat ane sat zabdono vyatyaya mAnatI hatI. Jain Eng -- kumArile A sUtrane lakSaNanA vidhAnarUpa yA svatantra anuvAdarUpa mAnanArA pUrvamatono nirAsa karIne potAnI anokhI rIte chevaTe te sUtrane anuvAdarUpa ja sthApyuM che ane sAthe sAthe ja pelA pAThAntara mAnanArA matano paNa nirAsa karyo che (zlokavArtika, pratyakSa, zloka 1-39), jema prabhAkare potAnA bRhatI granthamAM karyuM che tema. pratyakSalakSaNa paraka prastuta jaiminIya sUtranuM khaMDana mImAMsakabhinna vaidika, bauddha ane jaina badhA tArkikoe karyuM che. bauddha paraMparAmAM sauprathama khaMDana karanAra dinAga (pramANasamuccaya, 1.37) jaNAya che. temanuM anusaraNa zAntarakSita vageree karyuM che. vaidika paraMparAmAM prathama khaMDana karanAra udyotakara ja (nyAyavArtika, pR. 43) jaNAya che. vAcaspati to udyotakaranA TIkAkAra ja che (tAtparyaTIkA, pR. 155) paraMtu jayaMte (nyAyamaMjarI, pR.100) tenuM khaMDana vistArathI ane svataMtra rIte karyuM che. jaina paraMparAmAM tenuM khaMDana karanAra sauprathama akalaMka yA vidyAnanda (tattvArthazlokavArtika, pR. 187 zloka 37) jaNAya che. abhayadeva (sanmatiTIkA, pR. 534) Adie temanuM ja anusaraNa karyuM che. AcArya hemacandre potAnA pUrvavartI jaina tArkikonuM A jaiminIya sUtranA khaMDanamAM je anusaraNa karyuM che te jayantanA nyAyamaMjarIgata khaMDanabhAganuM ja pratibiMba mAtra che, AvuM ja bIjA jaina tArkika sation International 365 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA graMthonI bAbatamAM che (syAdvAdaratnAkara, pR. 381). khaMDana karatI vakhate AcArya hemacandra kumArilasammata anuvAdabhaMgIno nirdeza karyo che ane pelA vyatyayavALA pAThAntarano paNa nirdeza karyo che. pR. 137 'atra saMzayaviSaya' pR. 137 'atha satsaMprayoga kRtti satA' samprayoga iti uktam / pR. 137 'atha prati sayo' zAbarabhASya, 1.1.4. ' pR. 139 'zrotrAnivRtti'. sAMkhya paraMparAmAM pratyakSalakSaNanA mukhya traNa prakAra che. pahelo prakAra vindhyavAsInA lakSaNano che jene vAcaspatie vArSagaNyanA nAmathI nirdiSTa karyo che tAtparyaTIkA, pR. 155. bIjo prakAra IzvarakRSNanA lakSaNano che (sAMkhyakArikA, 5) ane trIjo prakAra sAMkhyasUtragata (sAMkhyasUtra, 1.89) lakSaNano che. zlokavArtika, pratyakSa. zloka 10, bhavadAsena hi satA zlokavArtikanyAyaratnAkara, pratyakSa. zloka 39. www. Wande - bauddho, jaino ane naiyAyikoe sAMkhyanA pratyakSalakSaNanuM khaMDana karyuM che. dhyAnamAM rAkhavAnI vAta e che ke vindhyavAsInA lakSaNanuM khaMDana to badhAe karyuM che paraMtu IzvarakRSNa jevA prAcIna sAMkhyAcAryanA lakSaNanuM khaMDana kevaLa jayante ja karyuM che (nyAyamaMjarI, pR. 119) ane sAMkhyasUtragata lakSaNanuM khaMDana to koIe paNa karyuM nathI. - bauddhomAM prathama khaMDanakAra dinAga (pramANasamuccaya, 1.27), naiyAyikomAM prathama khaMDanakAra udyotakara (nyAyavArtika, pR. 43) ane jainomAM prathama khaMDanakAra akalaMka (nyAyavinizcaya, 1. 165) ja jaNAya che. AcArya hemacandre sAMkhyanA lakSaNakhaMDanamAM pUrvAcAryonuM anusaraNa karyuM che paraMtu temanuM khaMDana khAsa karIne jayantakRta (nyAyamaMjarI, pR. 109) khaMDanAnusArI che. jayante ja vindhyavAsI ane IzvarakRSNa bannenA lakSaNaprakAronuM khaMDana karyuM che, hemacandre paNa jayantanA zabdomAM banne lakSaNonuM khaMDana karyuM che. tulanA pR. 141 'pramALaviSaya'. tatra yasyepsAjihAsAprayuktasya pravRttiH sa pramAtA, sa yenArthaM pramiNoti tat pramANam, yo'rthaH pramIyate tat prameyam, yat arthavijJAnaM sA pramitiH, catasRSu caivaMvidhAsvarthatattvaM parisamApyate| nyAyabhASya, 1.1.1. -- Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 367 a.1 A. 1. sUtra 30-33, pR. 141-158. vizvanA svarUpa viSayaka cittananuM mULa RgvadathI paNa prAcIna che. A cintananA phaLarUpe vividha darzano kramazaH vikasyAM ane sthapAyAM je saMkSepamAM pAMca prakAromAM samAI jAya che - kevala nityavAda, kevala anityavAda, pariNAmI nityavAda, nityAnitya ubhayavAda ane nityAnityAtmakavAda, kevala brahmavAdI vedAntI kevala nityavAdI che kAraNa ke temanA mate anityatva AbhAsika mAtra che. moddha kSaNikavAdI hovAthI kevala anityavAdI che. sAMkhyayogAdi cetanabhinna jagatane pariNAmI nitya mAne che tethI teo pariNAmI nityavAdI che. nyAya-vaizeSika Adi keTalAka padArthone kevaLa nitya ane keTalAkane kevaLa anitya mAnatA hovAthI nityAnitya ubhayavAdI che. jainadarzana badhA padArthone nityAnityAtmaka mAnatuM hovAthI nityAnityAtmakavAdI che. nityAnityatvaviSayaka dArzanikonA ukta siddhAnto zruti ane AgamakAlIna temanA potapotAnA graMthomAM spaSTapaNe varNavAyelA maLe che ane ochovatto virodhI mantavyono prativAda paNa temanAmAM jovA maLe che - sUtrakRtAMga, 1.1. 15-18. A rIte tarkayuga pahelAM paNa vizvanA svarUpa aMge nAnA darzano ane temanAmAM pArasparika pakSa-pratipakSabhAva sthapAI cUkyA hatA. tarkayuganA arthAt lagabhaga be hajAra varSanA darzana sAhityamAM te pArasparika pakSapratipakSabhAvanA AdhAra upara te darzano potapotAnAM mantavyonuM samarthana ane virodhI mantavyonuM khaMDana vizeSa-vizeSa yukti-tarka dvArA karatAM dekhAya che. A tarkayuddhanA pariNAme tarkapradhAna darzanagranthomAM A nirUpaNa badhA dArzaniko mATe Avazyaka banI gayuM ke pramANanirUpaNa pachI pramANanA viSayanuM svarUpa potapotAnI dRSTie darzAvavuM. potAnA maMtavyanI koI kasoTI rAkhavI ane te kasoTIne potAnA ja pakSamAM lAgu pADI potAnA pakSanI yathArthatA sAbita karavI ane virodhI pakSomAM te kasoTIno abhAva darzAvI te pakSonI avAstavikatA sAbita karavI. AcArya hemacanTe A takeyuganI zailInuM anukaraNa karIne prastuta cAra sUtromAM pramANanA viSaya tarIke samasta vizva aMgeno jainadarzanasammata siddhAnta, tenI kasoTI, ane te kasoTIno potAnA pakSamAM ja saMbhava e badhuM darzAvyuM che. vastunuM svarUpa dravyaparyAyAtmakatva, nityAnityatva yA sadasadAtmakatva AdirUpa je AgamomAM vizeSa yukti, hetu yA kasoTI sivAya varNavAyeluM maLe che (bhagavatI, zataka 1 uddeza 3; zataka 1. parla sat vijhA vadhAvatA Rgvada, aSTa.2. a3 va.23. ma. 46. nAsadIyasUkta, Rgvada, 10.129. hiraNyagarbhasUkta, Rgvada, 10.121. Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 9 uddeza 33) tene ja AcArya hemacandra darzAvyuM che, paraMtu tarka ane hetupUrvaka. tarkayugamAM vastusvarUpanI nizcAyaka je vividha kasoTIo manAtI hatI jevI ke nyAyasakhkhata sattAyogarUpa sattva, sAMkhyasammata pramANaviSayatvarUpa sattva tathA bauddhasammata arthakriyAkAritvarUpa sattva ItyAdi te badhImAMthI antima arthAt arthakriyAkAritvane ja AcArya hemacandra kasoTI tarIke svIkAre che je kasoTI saMbhavataH sauprathama bauddha tArkiko dvArA (pramANavArtika, 3.3.) ja udrabhAvita karavAmAM AvelI jaNAya che. je arthakriyAkAritvanI kasoTIne lAgu pADIne bauddha tArkikoe vastumAtramAM svAbhimata kSaNikatva siddha karyuM che ane je kasoTI dvArA ja temaNe kevala nityavAda (tattvasaMgraha, kArikA 394thI) ane jainasammata nityAnityAtmakavAda vagerenuM (tattvasaMgraha, kArikA 1738thI) vikaTa tarkajALathI khaMDana karyuM che te ja kasoTIne hemacandra potAnA pakSane lAgu pADIne jainasammata nityAnityAtmakatvavAdanuM arthAt dravyaparyAyAtmakatvavAdanuM sayuktika samarthana karyuM che ane vedAnta AdinA kevala nityavAda tathA bauddhonA kevala anityatvavAdanuM e ja kasoTI dvArA prabaLa khaMDana paNa karyuM che. pR. 141 "nAthavamagi' - tulanA - nyAyabinduTIkA, 1.17. pR. 141 vati' - prAkRta-pAlI davva-dambe zabda ane saMskRta dravya zabda bahu prAcIna che. lokavyavahAramAM tathA kAvya, vyAkaraNa, Ayurveda, darzana vagere aneka zAstromAM bhinna bhinna arthomAM teno prayoga paNa bahu prAcIna ane rUDha jaNAya che. tenA prayoga-pracAranI vyApakatAne joIne pANinie potAnI aSTAdhyAyImAM tene sthAna ApIne be rIte tenI vyutpatti darzAvI che jenuM anukaraNa pachIthI badhA vaiyAkaraNoe karyuM che. taddhita prakaraNamAM dravya zabdanA sAdhaka khAsa je be sUtra (5.3.104; 4.3.161) racavAmAM AvyAM che temanA sivAya dravya zabdanI siddhino eka trIjo prakAra kRta prakaraNamAM che. taddhita anusAra pahelI vyutpatti A che ke dra = vRkSa yA kASTha + ya = vikAra yA avayava arthAta vRkSa yA kASThano vikAra tathA avayava dravya. bIjI vyutpatti A pramANe che - k = kASTha + ya = tulya arthAta jema sIdhuM ane sApha saraLa lAkaDuM banAvyA pachI te ISTa AkAra dhAraNa karI zake che tema ja je rAjaputra Adi zikSaNa ApyA pachI rAjayogya guNo dhAraNa karavAne pAtra che te bhAvI guNonI yogyatAnA kAraNe dravya kahevAya che. A ja rIte aneka upakAronI yogyatA dharAvavAnA kAraNe dhana paNa dravya kahevAya che. kRdanta prakaraNa anusAra gatiprApti arthavALA Tu dhAtune karmArthaka ya pratyaya lAgatAM paNa dravya zabda niSpanna thAya Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa u68 che jeno artha thAya che "prAptiyogya arthAta jene aneka avasthAo prApta thAya che'. Ama ahIM vyAkaraNanA niyamAnusAranI ukta traNa prakAranI vyutpattimAM loka-zAstramAM prasiddha dravya zabdanA badhA arthono koI ne koI rIte samAveza thaI ja jAya che. jo ke jaina sAhityamAM paNa lagabhaga te ja badhA arthomAM prayukta dravya zabda jovA maLe che tema chatAM dravya zabdanA prayoganI jaina paripATI aneka aMzomAM bIjAM badhAM zAstrothI bhinna paNa che. nAma, sthApanA, dravya, bhAva Adi nikSepanA prasaMgamAM (tattvArthasUtra 1.5); dravya, kSetra, kAla, bhAva AdinA prasaMgamAM (bhagavatI, zataka 2 uddeza 1); dravyArthikanaya paryAyArthikanayanA prasaMgamAM (tattvArthabhASya, 5.31); dravyAcArya (paMcAzaka, 6), bhAvAcArya AdinA prasaMgamAM; dravyakarma, bhAvakarma AdinA prasaMgamAM prayukta thayelo dravya zabda jaina paribhASA anusAra khAsa khAsa arthano bodhaka che je artha taddhita prakaraNasAdhita bhavya - yogya - arthavALA dravya zabdanI bahu najIka che arthAta te badhA artha bhavya arthanA bhinna bhinna rUpAntara che. vizvanA maulika padArthonA arthamAM paNa dravya zabda jainadarzanamAM maLe che jemake jIva, pudgala Adi cha dravya. nyAya, vaizeSika vagere darzanomAM (vaizeSikasUtra, 1.1.15) dravya zabda guNakarmAdhAranA arthamAM prasiddha che jema ke pRthvI,jala Adi nava dravya. A arthane laIne paNa uttarAdhyayana (28.6) jevA prAcIna AgamamAM dravya zabda jainadarzanasammata che dravyomAM lAgu pADavAmAM Avelo dekhAya che. mahAbhASyakAra pataMjalie (pAtaMjala mahAbhASya, pR. 58) aneka bhinna bhinna sthaLe dravya zabdanA arthanI carcA karI che. temaNe eka jagAe kahyuM che ke ghaDAne toDIne kuMDI ane kuMDIne toDIne ghaDo banAvavAmAM Ave che ane kaTaka, kuMDala Adi bhinna bhinna alaMkAra ekabIjAne toDI ekabIjAne badale banAvavAmAM Ave che tema chatAM te badhI bhinnabhinnakAlIna bhinna bhinna AkRtiomAM je mATI yA suvarNa nAmanuM tattva kAyama rahe che te ja aneka bhinna bhinna AkAromAM sthira rahenAruM tattva dravya kahevAya che. dravya zabdanI A vyAkhyA yogasUtranA vyAsabhASyamAM (3.13) jemanI tema che ane mImAMsaka kumArile paNa te ja vyAkhyA lIdhI che (zlokavArtika, vanavAda zloka 21-22). pataMjalie bIjI jagAe (pAtaMjala mahAbhASya, 4.1.3; 5.1.119) guNasamudAyane yA guNasandrAvane dravya kahela che. A vyAkhyA bauddha prakriyAmAM vizeSa saMgata che. judA judA guNono prAdurbhAva thato raheto hovA chatAM arthAta jaina paribhASA anusAra paryAyono navo navo utpAda thato raheto hovA chatAM paNa jenI maulikatAno nAza thato nathI te dravya che evI saMkSipta vyAkhyA paNa pataMjalinA mahAbhASyamAM (5.1.119) che. mahAbhASyaprasiddha ane Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA pachInA vyAsabhASya, glAkavArtika AdimAM samarthita, dravya zabdanI ukta badhI vyAkhyAo jaina paraMparAmAM umAsvAtinAM sUtra ane bhAgyamAM (5.29, 30, 37) sauprathama saMgRhIta thayelI dekhAya che. jinabhadra kSamAzramaNe to potAnA bhASyamAM (vizeSAvazyakabhASya, gAthA 28) potAnA samaya sudhI pracalita badhI vyAkhyAono saMgraha karIne dravya zabdanuM nirvacana darzAvyuM che. akalaMkanA (laghIyastrathI, 2.1) ja zabdomAM viSayanuM svarUpa darzAvatAM AcArya hemacandra dravya zabdano prayoga karIne teno Agamaprasiddha ane vyAkaraNa tathA darzanAttarasammata dhruvabhAva (zAzvata, sthira) artha ja darzAvyo che. evo artha darzAvatI vakhate tenI je vyutpatti dekhADI che te kRt prakaraNAnusArI arthAt 8 dhAtu + ya pratyaya janita che. pramANaviSayanA svarUpakathanamAM dravyazabdanI sAthe paryAya zabdano paNa prayoga che. saMskRta, prAkRta, pAlI jevI zAstrIya bhASAomAM te zabda bahu purANo ane prasiddha che paraMtu jaina darzanamAM teno je pAribhASika artha che te artha anya darzanomAM nathI dekhAto. utpAda-vinAzazAlI yA AvirbhAva-tirobhAvavALA je dharmo, je vizeSo, je avasthAo dravyagata hoya che te ja paryAya ke pariNAma nAmathI jaina darzanamAM prasiddha che jemanA mATe nyAya-vaizeSika AdidarzanomAM guNa zabda prayukta thAya che. guNa, kriyA Adi badhA dravyagata dharmonA arthamAM AcArya hemacandra paryAya zabdano prayoga karyo che paraMtu guNa tathA paryAya zabdanI bAbatamAM jaina darzanano itihAsa khAsa jJAtavya che. bhagavatI Adi prAcInatara AgamomAM guNa ane paryAya banne zabdo dekhAya che. uttarAdhyayanamAM (28.13) temano arthabheda spaSTa che. kundakunda, umAsvAti (tattvArthasUtra, 5.37) ane pUjyapAde paNa te ja arthabhedanuM kathana ane samarthana karyuM che. vidyAnanda paNa potAnA tarkavAdathI te ja bhedanuM samarthana karyuM che paraMtu vidyAnandanA pUrvavartI akalaMke guNa ane paryAyanA arthono bhedabheda darzAvyo che jenuM anukaraNa amRtacandra paNa karyuM che ane tenuM ja bhedabhedasamarthana tattvArthabhASyanI TIkAmAM siddhasene karyuM che. A viSayamAM siddhasena divAkaranuM eka navuM prasthAna jaina tattvajJAnamAM zarU thAya che jemAM guNa ane paryAya banne zabdone kevaLa ekArthaka ja sthApavAmAM AvyA che ane kahyuM che ke te banne zabdo paryAyamAtra che. divAkaranI abhedasamarthaka yukti e che ke AgamomAM jo guNapadano paryAyapadathI bhinna artha abhipreta hota to jema bhagavAne dravyArthika ane paryAyArthika be prakAranI dezanA ApI che tema teo trIjI guNArthika dezanA paNa Apata. jaNAya che ke A yuktinI asara haribhadra upara paDI Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 tulanAtmaka dArzanika TippaNa jenA kAraNe temaNe paNa abhedavAda ja mAnya rAkhyo. jo ke devasUrie guNa ane paryAya banneno arthabheda darzAvavAnI ceSTA karI che (pramANanayatattAloka, 5.7, 8) tema chatAM jaNAya che ke temanA dila para paNa abhedano ja prabhAva che. AcArya hemacandra to viSayalakSaNasUtramAM guNapadane sthAna ja nathI ApyuM ane na to temaNe guNa-paryAya zabdonA arthaviSayaka bhedabhedanI carcA karI. A uparathI AcArya hemacandranuM A aMgenuM mantavya spaSTa thaI jAya che - teo paNa abhedanA ja samarthaka che. upAdhyAya yazovijayajIe paNa A ja abhedapakSanI sthApanA karI che. A vistRta itihAsane AdhAre eTaluM kahI zakAya ke Agama jevA prAcIna yugamAM guNa-paryAya banne zabdono prayoga thato rahyo haze. tarkayuganA prAraMbha ane vikAsanI sAthe sAthe ja temanA arthaviSayaka bheda-abhedanI carcA zarU thaI ane AgaLa vadhI. pariNAme bhinna bhinna AcAryoe A viSayamAM potAnAM bhinna bhinna dRSTibindu prakaTa karyA ane sthApyAM paNa. A prasaMgamAM guNa ane paryAya zabdanA arthaviSayaka pArasparika bhedabhedanI jema paryAya-guNa ane dravya A bannenA pArasparika bhedabheda viSayaka carcAno dArzanika itihAsa jANavA yogya che. nyAya-vaizeSika Adi darzana bhedavAdI hovAthI pahelethI Aja sudhI guNa, karma vagereno dravyathI bheda mAne che. amedavAdI sAMkhya, vedAnta Adi temano dravyathI abheda mAnatA AvyA che. A bheda-abhedanA pakSo bahu purANA che kAraNa ke khuda mahAbhASyakAra pataMjali A aMge manoraMjaka ane vizada carcA zarU kare che. te prazna UThAve che ke dravya zabda, sparza Adi guNothI anya che ke ananya? banne pakSone spaSTa karIne pachI te atte bhedapakSanuM samarthana kare che. 1. A viSayanAM badhAM pramANa mATe juo sanmatiTIkA, pR. 631, TippaNa 4. 2. kiM punadravyaM ke punarguNAH / zabdasparzarUparasagandhA guNAstato'nyad drvym| kiM punaranyacchabdAdibhyo dravyamAhosvidananyat / guNasyAyaM bhAvAt dravye zabdanivezaM kurvan khyApayatyanyacchabdAdibhyo dravyamiti / ananyacchabdAdibhyo dravyam / na hyanyadupalanyate / pazoH khalvapi vizasitasya parNazate nyastasya nAnyacchabdAdibhya upalabhyate / anyacchabdAdibhyo drvym| tat tvanumAnagamyam / tadyathA / oSadhivanaspatInAM vRddhihAsau / jyotiSAM gatiriti / kosAvanumAnaH / iha samAne varmaNi pariNAhe ca anyattulAgraM bhavati lohasya anyat kArpAsAnAM yatkRto vizeSastad dravyam / tathA kazcidekenaiva prahAreNa vyapavarga karoti kazcit dvAbhyAmapi na karoti / yatkRto vizeSastad dravyam / athavA yasya guNAntareSvapi prAdurbhavatsu tattvaM na vihanyate tad dravyam / kiM punastattvam / tadbhAvastattvam / tdythaa| AmalakAdInAM phalAnAM raktAdayaH pItAdayazca guNAH prAdurbhavanti / AmalakaM badaramityeva bhavati / kavartha lu nirvarane guNasaMdrAvo dravyamati . pAtaMjala mahAbhASya, 5.1.1 19. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jANavA yogya khAsa vAta to e che ke guNa-dravya yA guNa-paryAyanA je bhedAbhedanI sthApanA ane samarthana mATe siddhasena, samantabhadra Adi jaina tArkikoe potAnI kRtiomAM khAsso puruSArtha karyo che te ja bhedAbhedanuM samarthana mImAMsakadhurINa kumArile paNa khUba spaSTatA ane tarkavAdathI karyuM che -- juo zlokavArtika, AkRtivAda zloka 4-64; vanavAda zloka 21-80. tulanA - -- jema anya jainAcAryone dravya-paryAyano pArasparika bhedAbhedavAda ja sammata che tema AcArya hemacandrane paNa dravya-paryAyano pArasparika bhedAbhedavAda ja sammata che. pR. 141 'pUrvottaravivarta' praaprvivrtvyaapidravyamUrkhatA mUvi sthAsAvitru / parIkSAmukha, 4.5. pramANanayatattvAloka, 5.5. pR. 142 'tehiM' -- vyAkhyA -- dravyAdhiparyAyAdhizanayAAM pranIta zAstram ulUkena vaizeSikazAstrapraNetrA dravyaguNAdeH padArthaSaTkasya nityAnityaikAntarUpasya tatra pratipAdanAt... tatazcaitat zAstraM tathApi mithyAtvam tatpradarzitapadArthaSaTkasya pramANabAdhitatvAt jaM savisaya ityAdinA gAthApazcArddhena hetumAha - yasmAt svaviSayapradhAnatAvyavasthitA'nyonyanirapekSo bhayanayAzritaM tat, anyonyanirapekSanayAzritatvasya mithyAtvAdinA'vinAbhUtatvAt / sanmatiTIkA, pR. 656, 704. -- pR. 144 'taMtra na dravyarUpo' * bhAratIya darzanomAM kevala nityatva, kevala anityatva, nityAnitya ubhaya, ane pariNAminityatva A cAra vAdonAM mUla bhagavAna mahAvIra ane buddhanA pahelAM dekhAya che paraMtu A vAdonI vizeSa spaSTa sthApanAnI ane te sthApanAne anukULa yuktivAdanI jANakArI te purANA samayanA sAhityamAM nathI maLatI. buddhe prAcIna anityatvanI bhAvanA upara eTaluM badhuM jo2 dIdhuM ke jethI AgaLa jaIne kramazaH be pariNAma darzanakSetramAM prakaTa thayAM. eka to e ke bIjA badhA vAdo te anityatva arthAt kSaNikatvavAdanI viruddha kaTibaddha thaI khaDA thaI gayA ane badhAe potAnuM sthApana potAnI rIte karatI vakhate kSaNikatvano nirAsa karavA prabaLa prayatna karyo. bIjuM pariNAma e AvyuM ke khuda bauddha paraMparAmAM kSaNikatvavAda je mULamAM vairAgyapoSaka bhAvanArUpa hovAthI eka naitika yA cAritrIya vastusvarUpa hato teNe tattvajJAnanuM pUruM vyApaka rUpa dhAraNa karyuM ane te tenA samarthako ane virodhIonI dRSTimAM anya tAttvika viSayonI jema tAttvika rUpathI ja carcAno 372 - ... Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa viSaya banI gayo. buddha, mahAvIranA samayathI laIne aneka zatAbdIo sudhInA sAhityamAM ApaNe dekhIe chIe ke pratyeka vAdanI satyatAnI kasoTI ekamAtra baMdhamokSavyavasthA ane karmaphalanA kartRtva-bhotRtvavyavasthA rahI che. kevala anityatvavAdI bauddhonI potAnA pakSanI yathArthatA aMgenI dalIla e ja rahI ke AtmA vagerene kevala nitya mAnavAthI na to bandhamokSanI vyavasthA ghaTI zake che ke na to karma-phalanA kartRtva-bhotRtvanuM sAmAnAdhikaraNya paNa. kevala nityatvavAdI aipaniSada Adi dArzanikonI (brahmasUtrazAMkarabhASya 2.2.19) paNa bauddha vAdanI viruddha e ja dalIla rahI. pariNAminityatvavAdI jainadarzane paNa kevala nityatva ane kevala anityatva vAdonI viruddha e ja kahyuM ke AtmA kevala nityamAtra ke kevala anityamAtra hoya to saMsA2mokSanI vyavasthA, karmanA kartAne ja karmaphala maLavAnI vyavasthA, mokSopAyarUpe dAna Adi zubha karmanuM vidhAna ane dIkSA AdinuM upAdAnatva vagere ghaTI zakAtAM nathI. bhAratIya darzanonA tAttvika cintananuM utthAna ane khAsa karIne tenuM poSaNa ane teno vikAsa karmasiddhAnta ane saMsAranivRtti tathA mokSaprAptinI bhAvanAmAMthI phalita thayAM che. tethI zarUAtamAM e svAbhAvika hatuM ke pratyeka darzana potAnA vAdanI yathArthatAmAM ane bIjAM darzanonA vAdonI ayathArthatAmAM te ja karmasiddhAnta vagerenI duhAI de. paraMtu jema jema adhyAtmamUlaka A dArzanika kSetramAM tarkavAdano praveza adhikAdhika thavA lAgyo ane te kramazaH tyAM sudhI vadhyo ke zuddha tarkavAdanI sAme AdhyAtmikavAda eka rIte gauNa jevo banI gayo tyAre kevala nityatva Adi ukta vAdonI satyatAnI kasoTI paNa bIjI AvI gaI. tarke kahyuM je arthakriyAkArI che te ja vastu sat hoI zake che, bIjI nahi. arthakriyAkAritvanI A tArkika kasoTInuM zreya, jayAM sudhI ApaNe jANIe chIe tyAM sudhI, bauddha paraMparAne che. tethI e svAbhAvika che ke bauddha dArzanika kSaNikatvanA pakSamAM te kasoTIno upayoga kare ane bIjA vAdonI viruddha paNa. ApaNe joIe chIe ke thayuM che paNa tema ja. bauddhoe kahyuM ke je kSaNika nathI te arthakriyAkArI hoI zake ja nahi ane je arthakriyAkArI nathI te sat 1. tadevaM sattvabhede kRtahAnamakRtAbhyAgamaH prasajyate sati ca sattvotpAde sattvanirodhe ca armanimitta: sattvasarna: prApnoti tatra mukhyartho brahmacaryavAso na myAt| nyAyabhASya, 3.1.4. 2. davvaTThiyassa jo ceva kuNai so ceva veyae NiyamA / aNNo karei aNNo paribhuMjai pajjayaNayassa // sanmati, 1.52. na vandamokSau kSaNisaMsthI na saMtRti: sAtti pRSAsvamAvA / mubrAvRte nauvidhina to viprAntavRSTistava sRSTito'nyA / cukyanuzAsana, kArikA 15. 373 -- Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA arthAt pAramArthika hoI zake nahi - AvI vyakti nirmita karIne temaNe kevalanityapakSamAM arthakriyAkAritvano asaMbhava darzAvavA mATe krama ane yaugapadyanI jaTila vikalpajALa racI ane te vikalpajALathI chevaTe siddha karyuM ke kevala nityapadArtha arthakriyA karI ja zakato nathI tethI tevo padArtha pAramArthika hoI zake nahi - vAdanyAya, pR. 6. bauddhoe kevalanityatvavAdanI (tattvasaMgraha, kArikA 394) jema jainadarzanasammata pariNAminityatvavAda arthAt dravyaparyAyAtmakavAda yA eka vastune dvirUpa mAnanAra vAdanA nirAsamAM paNa te ja arthakriyAkAritvanI kasoTIno upayoga karyo - tattvasaMgraha, kArikA 1738. temaNe kahyuM ke eka ja padArtha sat asat ubhayarUpa na ghaTI zake kemake eka ja padArthane arthakriyAno karanAro ane na karanAro kevI rIte kahI zakAya ? Ama bauddhonA prativAdI darzano vaidika ane jaina ema be vibhAgomAM vaheMcAI jAya che. vaidika paraMparAmAM, jyAM sudhI ApaNe jANIe chIe tyAM sudhI, sau prathama vAcaspati mizra ane jayanta A bauddhodubhAvita arthakriyAkAritvanI kasoTIno prativAda karyo. jo ke vAcaspati ane jayantanuM lakSya eka ja che ane te e ke akSaNika ane nitya vastu siddha karavI to paNa temaNe akriyAkAritva jene bauddhoe kevalanityapakSamAM asaMbhava darzAvyuM hatuM teno bauddhasammata kSaNikapakSamAM asaMbhava darzAvatAM bhinna bhinna vicArasaraNInuM anusaraNa karyuM che. vAcaspatie sApekSatvaanapekSatvano vikalpa karIne kSaNikamAM arthakriyAkAritvano asaMbhava sAbita karyo (tAtparyaTIkA, pR. 554-6. nyAyakaNikA, pR. 130-6), to jayanta bauddha svIkRta kramayaugapadyanI vikalpajAlane ja laIne bauddhavAdanuM khaMDana karyuM - nyAyamaMjarI, pR. 453, 464. bhadanta yogasene paNa, jemano pUrvapakSI tarIke nirdeza kamalazIle tattvasaMgrahapaMjikAmAM karyo che, bauddhasammata kSaNikavAda viruddha je vikalpajAla racI che temAM paNa bauddhasvIkRta kramayaugapadyavikalpacakrane ja bauddho viruddha calAvyuM che - tattvasaMgraha, kArikA 428thI. jo ke bhadanta vizeSaNa hovAthI yogasenanA bauddha hovAnI saMbhAvanA karavAmAM Ave che tema chatAM jyAM sudhI bauddha paraMparAmAM nityatva yA sthiravAdanA poSaka pakSanA astitvanI prAmANika jANakArI prApta na thAya tyAM sudhI e ja kalpanA karavI ThIka raheze ke kadAca te jaina, AjIvaka yA sAMkhyaparivrAjaka hoya. je ho te, e to nizcita che ja ke bauddhonI arthakriyAkAritvavALI tArkika kasoTIne laIne ja bauddhasammata kSaNikatvavAdanuM khaMDana nityavAdI vaidika vidvAnoe karyuM. kSaNikatvavAdanA bIjA prabaLa prativAdI jeno rahyA che. temaNe tarkayugamAM kSaNika_nirAsa te ja arthakriyAkAritvavALI bauddhobhAvita tArkika kasoTIne AdhAre Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 375 karyo che. jyAM sudhI jANIe chIe tyAM sudhI, jaina paraMparAmAM sauprathama A kasoTI dvArA kSaNikatvano nirAsa karanArA akalaMka che. temaNe te kasoTI dvArA kSaNikatvavAdanuM khaMDana paNa tevI rIte ja karyuM jevI rIte bhadanta yogasena ane jayanta karyuM che. e vAta yAda rAkhavA jevI che ke nityatva yA kSaNikatva Adi vAdonAM khaMDana-maMDanamAM vividha vikalpa sAthe arthakriyAkAritvanI kasoTIno praveza tarkayugamAM thayo to paNa ukta vAdonAM khaMDana-maMDanamAM kAmamAM levAyelI prAcIna baMdhamokSavyavasthA Adi kasoTIno upayoga bilakula zUnya na thayo, te gauNamAtra avazya thaI gayo. eka ja vastunI dravya-paryAyarUpe yA sadasad ane nityAnitya Adi rUpe jaina ane jaiminIya Adi darzanasammata dvirUpatAnuM bauddhoe je khaMDana karyuM (tattvasaMgraha, kArikA 222, 311, 312), teno javAba boddhonI ja vikalpajAlajaTila arthakriyAkAritvavALI dalIla dvArA devAnuM akalaMka Adi jainAcAryoe zarU karyuM jenuM anusaraNa pachInA badhA jaina tArkikoe karyuM che. AcArya hemacandra paNa e ja mArganuM avalaMbana laIne ahIM pahelAM kevalanityatvavAdanuM khaMDana bauddhonA ja zabdomAM kare che ane kevalakSaNikatvavAdanuM khaMDana paNa bhadanta yogasena yA jayanta AdinA zabdomAM kare che ane sAthe sAthe ja jaina darzanasammata dravyaparyAyavAdanA samarthana mATe te ja kasoTIno upayoga karIne kahe che ke arthakriyAkAritva jainavAdapakSamAM ja ghaTI zake che. tulanA bhAmatI, 2.2.26. pR. 144 'samarthopi' pR. 148 'paryAyavAnta' tulanA -- tatvasaMgraha, kArikA 428-434. pR. 148 'santAnasya'. bauddhadarzana kSaNikavAdI hovAthI koI paNa vastune eka kSaNathI adhika sthira nathI mAnatuM. te kAryakAraNabhAvarUpathI pravRtta kSaNika bhAvonA avicchinna pravAhane saMtAna kahIne tenA dvArA ekatva-sthiratva AdinI pratIti ghaTAve che. paraMtu te santAna nAmanI koI cIjane kSaNikabhinna pAramArthika satya tarIke nathI svIkAratuM. tenA mate jema aneka vRkSo mATe vana zabdano vyavahAra kevaLa sAMketika che tema ja santAna zabda paNa bhinna bhinna kSaNika bhAvone mATe ja sAMketika che. A bhAvanuM pratipAdana khuda bauddha vidvAnoe ja potapotAnA pAlI tathA saMskRta graMthomAM karyuM che visuddhimaggo, pR. 585; bodhicaryAvatAra, pR. 334; tattvasaMgraha, kArikA -- -- -- -------- 1877. 1. arthakriyA na yugveta nityakSaNi pakSayo: / mAmAbhyAM mAvAnAM mA takSatiyA matA / / laghIyasrayI, 2.1. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA boddhasammata kSaNikavAdano virodha badhAM vaidika darzano ane jainadarzane paNa karyo che. temaNe koI ne koI rIte sthiratva siddha karavA mATe bauddhasammata santAna padanA arthanI yathArtha samAlocanA karI che. jainadarzanane kSaNavAda iSTa hovA chatAM bauddhadarzananI jema kevala kAlpanika santAna iSTa nathI. te to be yA adhika kSaNo vacce eka vAstavika sthira anvayAMzane mAne che (tattvArthasUtra 5.29) jene bauddhadarzana nathI mAnatuM. santAnanA khaMDananA viSayamAM AcArya hemacandre santAnakhaMDanakArI pUrvavartI vaidika ane jaina paraMparAnuM anusaraNa karyuM che. - tulanA 376 pR. 151 'sattAyot anyayogavyavacchedikA, 7-8. pR. 152 'na vAsI' eka ja vastune yathAsaMbhava aneka dRSTiothI vicAravI ane tadanusAra tenuM pratipAdana karavuM e anekAntadRSTi yA ane navAda che. A bhAvanA sUcaka anekAntavAda, syAdvAda, vibhajyavAda Adi zabda prasiddha che. A zabdo buddha-mahAvIranA samakAlIna ane temanA kaMIka pUrvavartI sAhitya sudhImAM saMskRta-prAkRta bhASAomAM lagabhaga te ja bhAvamAM prayukta thayelA maLe che. bhagavAna mahAvIranA samakAlIna bauddha ane vaidika darzanomAM tathA temanA kaMIka pUrvavartI vaidika darzano sudhImAM ApaNe dekhIe chIe ke te darzano potapotAne abhimata siddhAntano kevaLa eka ja dRSTie vicAra karatA na hatA, teo paNa yathAsaMbhava vividha dRSTiothI potapotAnA siddhAntanuM sthApana karatAM hatAM. AvI dazAmAM e prazna thavo svAbhAvika che ke bhagavAna mahAvIra jevA AdhyAtmika ane gaMbhIra puruSe potAne ja anekAntavAdI yA vibhajyavAdI kema kahyA ? athavA to ema kaho ke jainadarzanane ja anekAntavAdI yA vibhajyavAdI kema samajavAmAM AvyuM ? teno khulAso e jaNAya che ke bezaka prasiddha vaidika bauddha Adi darzanomAM paNa tattvanuM cintana aneka dRSTiothI thatuM hatuM to paNa mahAvIranuM e dRDha mantavya hatuM ane sAcuM paNa hatuM ke bauddha siddhAntamAM tAttvikarUpe kSaNikatvane ja sthAna che, temAM nityatva upacarita yA avAstavikarUpamAM manAyuM che; tevI ja rIte aupaniSadAdi siddhAntomAM AtmA Adi tAttvikarUpe nitya ja che, anityatva yA pariNAmamAtra aupacArika yA avAstivakarUpe mAnavAmAM Ave -------------------------- laghIyastrayI, 4.10. 1. nyAyamaMjarI, pR. 464. aSTazatI-aSTasahasrI, pR. 165. 2. sUtrakRtAMga, 1.14. 19-22. majhimanikAya, 2.5.9. 3. mahAvargA, 3.6.4.8. hra sat viprA bahudhA vanti Rgveda, aSTa.2, a.3, va.23. maM. 46. Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 377 che, jayAre mahAvIra AtmA Adi padArthone tAttvikarUpe nityAnitya ubhayasvarUpa mAnIne ubhaya aMzane samAnarUpe vAstavika ja darzAve che. bahu saMbhava che ke A dRSTibhedane laIne bhagavAna mahAvIre potAnA darzanane anekAnta kahyuM ane bIjAM darzanone ekAnta kahyAM. mahAvIropadiSTa prAcIna upadezomAM ApaNe joIe chIe ke AtmA, loka vagerenA saMbaMdhamAM temanI dravAstika-paryAyAstika tathA zAzvataazAzvata banne dRSTio samapradhAna che; koI eka vAstavika ane bIjI avAstavika nathI. A ja kAraNa che ke e pachI Aja sudhInA jaina vicAravikAsamAM A viSayamAM koI ja parivartana dekhAtuM nathI. evuM jaNAya che ke eka tattvanI nirUpaka vividha daSTionAM samaprAdhAnya ane vargIkaraNa tarapha bhagavAna mahAvIrano khAsa jhoka hato e kAraNe temanA upadezomAM naya, nikSepa Adi rUpe daSTionuM vibhAjana ane temano saMgraha maLe che, bhale ne te prAcIna DhaMgathI ja kema na hoya, tevuM jainetara darzanasAhityamAM nathI ane tenA AdhAra para uttarakAlIna jaina sAhityamAM nayavAda, anekAntavAda nAmano svataMtra sAhityaprakAra ja vikasita thayo. prAcIna jaina Agamo jovAthI jaNAya che ke te divasomAM AtmA, loka (bhagavatI, zataka 2 uddeza 1; zataka 9 uddeza 33; zataka 12 uddeza 10)Adi tAttvika padArtha ja naya yA anekAntanI vicArasaraNInA mukhya viSayo rahyA, AcAra nahi. bauddha zAstrone jovAthI jaNAya che ke buddhanI anekAnta daSTi madhyamapratipadArUpe (saMyuktanikAya, 55. 2.2.) mukhyapaNe AcAraviSayaka ja hatI (majujhimanikAya, 1.1.3). yadyapi uttarakAlIna jaina sAhityamAM anekAnta dRSTino upayoga 1. bhagavatI, zataka 1 uddeza 3, zataka 9 uddeza 33. 2. NAmaM ThavaNA daviye khitte kAle y| vayaNabhAve ya eso aNuogassa uNikkhevo hoI sattaviho / Avazyakaniryukti, 132. masaMdavavahAra3jhulu veva ror3a volve sadyasamarUdde parvapUrNa ya mUtayA ! Avazyakaniryukti, gAthA 7pa4, sthAnAMgasUtra, 7. 3. na ya ghAyau tti hiMso nAghAyaMto tti nicchiyamahiso / na viralajIvamahiso na ya jIvadhaNaM ti to hiMso // ahaNaMto vi hu hiMso duTTattaNao mao ahimaro vva / / bAhiMto na vi hiMso suddhattaNao jahA vijjo // asubho jo pariNAmo sA hiMsA so u bAhiranimittaM / ko vi avekkhejja na vA namhADatiye vaLyuM che. vizeSAvazyakabhASya, gAthA 1763, 1764, 1766. AptamImAMsA, kArikA 92-95. puruSArthasikyupAya, kArikA 44-48. ravaiva jaina prakriyavivo vadanti taiH kSudramahatsattvavadhasAdRzyavaisAdRzyayoranekAntasyaivAbhyupagamAt / taduktaM sUtrakRtAMge-je kei khuddagA pANA aduvA santi mhaalyaa| sarisaM tehi veranti asarisanti ya No vae / etehiM dohiM vaLadiM vavAra na viSNaruM hiMdahiM kaTiMgayAraM tu gALaNarUtyavi-yazovijayakRta, dharmaparIkSA, pR. 183thI. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA ahiMsA, satya Adi AcAranA viSayomAM paNa thayo che tathApi Aja sudhInA nayavAda ane anekAntavAda viSayaka granthomAM tenI mULa prakRtinuM spaSTa darzana thAya che kema ke nityatva, anityatva, ekatva, anekatva, sAmAnya, vizeSa, abhilApyatva, anibhilApyatva vagere tAtvika cintanamAM ja te vAda samApta thaI jAya che. anekAnta daSTie eka vastune nityAnitya Adi dvirUpa mAnanArA kevaLa jaino ja nathI paraMtu mImAMsaka ane sAMkhya vagere paNa hatA. ane prativAdI bauddha vagere syAdvAdanuM khaMDana karatI vakhate jainonI sAthe sAthe mImAMsaka, sAMkhya, AdinAra paNa tAttvika mantavyonuM khaMDana kare che. tema chatAM zaMkara jevA dArzaniko paNa jainone ja syAdvAdI samaje che ane kahe che, mImAMsaka sAMkhya vagerene nahi. AnuM eka kAraNa to e jaNAya che ke jainadarzanamAM syAdvAdasthApanaviSayaka jeTaluM ane jevuM pracura sAhitya racAyuM tevuM mImAMsaka Adi darzanomAM racAyuM nathI. bIjuM kAraNa e che ke sAMkhya, yoga Adi darzanomAM AtmA je tattvajJAnano mukhya ci viSaya che tene choDIne ja prakRti, paramANu AdimAM nityAnityatvanuM cintana karavAmAM AvyuM che, jyAre jainadarzanamAM jaDanI jema cetanamAM paNa tulyarUpe nityAnityatvAdinuM samarthana karavAmAM AvyuM che. evuM jaNAya che ke jainetara tArkikoe anekAntavAdanuM je khaMDana zarU karyuM te to te vAdane jainAcAryoe prAkRta AgamomAMthI saMskRta rUpamAM avatIrNa karyo tyAra pachI ja. vaLI, e paNa jaNAya che ke anekAntavAdanuM khaMDana karanArA jainetara tArkikomAM sauprathama bauddha ja che." bauddha vidvAnoe anekAntavAdanuM kareluM khaMDana joIne ja vaidika 1. tasmAdubhayahAnena vyAvRttyanugamAtmakaH / puruSo'bhyupagantavyaH kuNDalAdiSu sarpavat // na cAva sthAntarotyAre pUrvAnta vinazyati | uttarAnugukhatvInuM sAmAnyAtmani nI I zlokavArtika, Atma. zloka 28, 30. tana mUdrapu dharmatakSAvasthAmAM vyApadyAtA yogasUtra, 3.13. yogabhASya, 3.13. pAtaMjala mahAbhASya pR. 58. bhartRprapaMca je vedAntI hatA temano mata anekAnta nAmathI prasiddha hato kema ke te bhedabhedavAdI ane jJAnakarmasamuccayavAdI hatA. azruta varSa 3 aMka 4 pR. 8-11. 2. jyanAtacaiva vaivigrovane jo nAmAMtizaya: provijhanathaf: II tattvasaMgraha, kArikA 1776. 3. atha vivAnanAM nirIte (brahInUtrazaramAga, 2.2.33) - naimitramavAtA brahmasUtra, - 2.2.33thI. 4. prakRtine vikRtiH puruSasAMkhyakArika, 3. yogabhASya, 1.2. 5. sarvopayatve taMddhizanivRteH | pati fdha rAti kimurNa padhArvati | pramANavArtika, 1.183-184. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 379 vidvAna anekAntavAdanuM khaMDana karavA tarapha vizeSa agresara thayA. brahmasUtragata anekAntavAdanuM khaMDana kharekhara asala jainadarzanane lakSyamAM rAkhI karavAmAM AvyuM hoya to paNa te khaMDana bauddhakRta koI khaMDana pachI ja karavAmAM AvyuM hovuM joIe. e paNa hoI zake ke mULamAM yA asalamAM to brahmasUtragata khaMDana jainadarzanane lakSyamAM rAkhI na karAyuM hoya paraMtu bhartaprapaMca jevA vedAnta tathA sAMkhya-mImAMsaka Adine lakSyamAM rAkhI karAyuM hoya. bezaka, brahmasUtranAM upalabdha bhASyomAM zAMkarabhASya ja prAcIna che ane temAM jainadarzanane ja pratipakSI samajIne te anekAntavAdanA khaMDanano artha zaMkarAcArye lagAvyo che. zaMkarAcAryanA vize e kahevuM duHsAhasa gaNAya ke te mImAMsaka kumArika pratipAdita anekAntane yA sAMkhya siddhAntanI anekAntAtmakatAne jANatA na hatA. jo A kalpanA barAbara hoya to pachI prazna thAya che ke zaMkarAcArya brahmasUtragata anekAntanA khaMDanane kevala jaina prakriyAprasiddha anekAnta, saptabhaMgI AdinA khaMDana tarIke ja kema ghaTAvyuM? eno khulAso e jaNAya che ke jevA anekAntasthApanaviSayaka svataMtra graMtho jaina sAhityamAM racAyA ane hatA tevA mImAMsA ane sAMkhya darzanamAM na racAyA ane na hatA. temanAmAM prasaMgavazAt anekAntapoSaka carcAo maLatI hatI. tethI ja anekAnta, saptabhaMgI AdinA samarthaka svatatra jainagraMtho daSTigocara thavAnA kAraNe zaMkarAcArye kevaLa jainamata tarIke ja anekAntanuM khaMDana karyuM. hetubindunA TIkAkAra acaMTe paNa mukhyapaNe jainamata tarIke ja anekAntavAdanuM khaMDana karyuM che, tenuM paNa kAraNa te ja hoI zake. - sAmAnyapaNe dArzanika kSetramAM A mAnyatA rUDha che ke jainadarzana ja anekAntavAdI che, tethI jema jainetara dArzanika potAnAM darzanomAM labhya anekAnta vicAranI tarapha dhyAna ApyA vinA ja anekAntane mAtra jainavAda samajIne tenuM khaMDana kare che tema jainAcAryo paNa te vAdane kevaLa potAno ja mAnIne te khaMDanano pUrA jorathI javAba ApatAM anekAntanuM vividha rIte sthApana karatA AvyA che jenA pariNAme jaina sAhityamAM naya, saptabhaMgI, nikSepa, anekAnta Adino samarthaka eka moTo svataMtra grantharAzi nirmANa pAmyo che. anekAnta upara jainetara tArkikoe lagAvelA doSono uddhAra karatAM jainAcArya evA ATha doSono ullekha kare che. jyAM sudhI jovAmAM AvyuM 1. hetubinduTIkA, pR. 10pa-107. 2. udAharaNArtha-sanmatitarka, AtamImAMsA, nayacakra, tattvArtharAjavArtika prathama adhyAyanuM chaThuM sUtra ane caturvAdhyAyanuM antimasUtra, anekAntajayapatAkA, anekAntapraveza, syAdvAdaratnAkara - pAMcamo ane sAtamo pariccheda, anyayogavyavacchedAtrizikA, nayapradIpa, nayopadeza, nayarahasya, anekAntavyavasthA, saptabhaMgItaraMgiNI vagere. 3. pramANasaMgraha likhita, pR. 65 A. Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA che tyAM sudhI, e ATha doSomAMthI traNa doSono spaSTarUpe nAmanirdeza to zaMkarAcAryakRta khaMDana (2.2.33) ane tattvasaMgrahakRta khaMDana(kArikA 1709)mAMthI maLe che paraMtu te ATha doSono spaSTa nAmanirdeza koI eka jagAe yA to bhinna bhinna sthAnomAM maLIne paNa dekhavAmAM nathI Avyo. saMbhava che ke anekAntanuM khaMDana karato evo paNa koI graMtha haze jemAM te ATha doSono spaSTa nirdeza hoya. athavA e paNa banI zake ke AvA ATha doSonAM alaga alaga nAma ane temanAM lakSaNa koI granthamAM AvyAM ja na hoya. kevaLa anekAntakhaMDanaparAyaNa vicArazailI ane bhASAracanAne joIne te khaMDanamAMthI vadhumAM vadhu phalita thatA ATha doSonAM nAma ane lakSaNa javAba devA mATe jainAcAryoe pote ja tAravIne temanuM yuktipUrNa nirasana karyuM hoya e saMbhave che. kumArile anekAnta upara virodha ane saMzayae be doSonI saMbhAvanA karIne ja temanuM nivAraNa karyuM che. zaMkarAcAryanA khaMDanamAM (brahmasUtra-zAMkarabhASya 2.2.33) mukhyapaNe ukta be ja doSa phalita thAya che. zAntarakSitanA khaMDanamAM ukta be doSo uparAMta saMkara nAmanA trIjA doSano spaSTa nirdeza che (tattvasaMgraha, kArikA 1722). anekAntavAda upara prativAdIoe dIdhelA doSono uddhAra karanArA jainacAryomAM vyavasthita ane vizleSaNapUrvaka te doSonuM nivAraNa karanAra sauprathama akalaMka ane haribhadra ja jaNAya che. temanuM anusaraNa pachInA badhA ja jaina vidvAnoe karyuM che. AcArya hemacandra paNa e mArgane anusarI ATha doSono uddhAra karyo che ane syAdvAdane eka pUrNa ane nirdoSa vAda tarIke sthApyo che. mULe syAspadayukta hovAnA kAraNe kevaLa saptabhaMgInuM nAma syAdvAda che. vyavahAra, nizcaya, naigama, saMgraha Adi naya e badhA nayavAda aMtargata che. syAdvAda ane nayavAda e banne ekamAtra anekAntavAdamAMthI ja phalita thayelA bhinna bhinna vAdo che je zailI, zabdaracanA, pRthakkaraNa vageremAM bhinna hovA chatAM paNa anekAntasUcakanA rUpamAM abhinna che. jaina zAstronI vyAkhyAno nikSepAtmaka prakAra ane dravya, kSetra, kAla, bhAva AdivALo pRthakkaraNaprakAra paNa anekAnta daSTino ja dyotaka che. anekAntavAda e vyApaka zabda che jemAM syAdvAda, nayavAda, nikSepapaddhati Adi badhAMno samAveza thaI jAya che. jo ke A samayamAM anekAntavAda ane svAdvAda banne zabdo paryAya tarIke vaparAtA dekhAya che tema chatAM syAdvAda mULamAM anekAntavAdano eka vizeSa aMzamAtra che. 1. zlokavArtika, AkRtivAda 54 ane vanavAda 79-80 2. pramANasaMgraha likhita, pR. 65 A. ane kAtajayapatAkATIkA, pR. 30thI. zAstravArtAsamuccaya, 7. 34-38. Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 381 pR. 152 'virodhAddhi' * anya vAdIoe anekAnta upara dIdhelA doSono parihAra jaina AcAryoe karyo che. A parihAramAM parihata doSonI saMkhyA aMge tathA te doSonA svarUpa aMge aneka paraMparAo che. bhaTTAraka akalaMke saMzaya, virodha, vaiyadhikaraNya, ubhayadoSaprasaMga, anavasthA, saMkara, abhAva A doSone gaNAvyA che. AcArya haribhadre (zAsravArtAsamuccaya svopaza TIkA kAri 510-518) saMkhyAno nirdeza karyA vinA ja virodha, anavasthA, ubhaya, saMzaya A doSono spaSTa nirdeza karyo che ane Adizabda dvArA anya doSonuM sUcana paNa karyuM che. vighAnande (aSTasahasrI, pR. 227) virodha, vaiyadhikaraNya, saMzaya, vyatikara, saMkara, anavasthA, apratipatti ane abhAva ema spaSTa nAmapUrvaka ATha doSo gaNAvyA che. prabhAcandre (prameyakamalamArtaMDa pR. 156) ATha doSo gaNAvyA che paraMtu bannee ApelI nAmAvalIomAM thoDuM aMtara che kemake vidyAnanda 'ubhaya' doSano ullekha karatA nathI paraMtu apratipattine doSa kahI AThanI saMkhyA pUrI kare che, jyAre prabhAcandra 'ubhaya' doSane gaNAvIne ja ATha doSanI saMkhyA pUrI kare che ane apratipattine alaga doSa nathI gaNatA. Ama digambarIya graMthomAM saMkhyA ATha hovA chatAM paNa tenI be paraMparAo thaI. - abhayadeve 'ubhaya' doSano ullekha karyo che (sanmatiTIkA, pR. 452) paraMtu temanI doSasaMkhyA sAtanI che je vAdI devasUrine paNa mAnya che tema chatAM paNa vAdI devasUri (syAdvAdaratnAkara, pR. 738) ane abhayadeva bannenI sAta saMkhyAnI pUrti ekasarakhI nathI, kema ke abhayadevanI gaNanAmAM 'abhAva' doSa che paraMtu vyatikara nathI jyAre vAdI devasUrinI gaNanAmAM 'vyatikara' che paNa 'abhAva' nathI. Ama zvetAmbarIya graMthomAM sAtasaMkhyAnI be paraMparAo banI. AcArya hemacandra je ATha doSono parihAra karyo che te barAbara vidyAnandasammata ja ATha doSo che. hemacandra karelo ATha doSono parihAra zvetAmbarIya graMthomAM prathama dAkhala thayelo jaNAya che jenuM anukaraNa temanA anugAmI malliSaNasUrie syAdvAdamaMjarImAM (kArikA 24) karyuM che. anekAntavAda upara jyArathI dArzanika kSetramAM AkSepo thavA lAgyA tyArathI AkSepakoe ApelA doSonI saMkhyA paNa ekasarakhI rahI nathI, te kramazaH vadhI hoya evuM jaNAya che. te doSonA nivAraka jaina AcAryonA graMthomAM paNa parihata doSonI saMkhyAno uttarottara vikAsa ja thayo che, tyAM sudhI ke aMtima jaina tArkika upAdhyAya yazovijayajIe (zAstravArtAsamuccayaTIkA pR.296 A) ATha uparAMta anya doSono-- AtmAzraya, parasparAzraya, cakraka Adino paNa nirdeza Jain Educon International = Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 karIne temanuM nivAraNa karyuM che. pR. 153 'navam' tulanA prameyakamalamArtaMDa, pR. 256-158. pR. 156 'pratyeka yo' tulanA mAha na bhedAbhedoktadoSAzca tayoriSTau kathaM na vA / pratye ye prasanyane yoAve varjya na te| hetubinduTIkA, pR. 106, -- 2. a.1. A.1 sUtra 34-41. pR. 158-163. dArzanika kSetramAM pramANa ane tenA phalanI carcAnuM paNa khAsa sthAna che. ema to A viSaya tarkayuganI pahelAM zrutiAgamayugamAM paNa vicArapradezamAM Avyo che. upaniSado, piTako ane AgamomAM jJAnanA samyajJAnanA - phaLanuM kathana che. ukta yugamAM vaidika, bauddha, jaina badhI paraMparAomAM jJAnanuM phaLa avidyAnAza yA vastuviSayaka adhigama kahyuM che paraMtu te AdhyAtmika dRSTie arthAt mokSalAbhanI dRSTie. te adhyAtmayugamAM jJAnane eTalA mATe upAdeya samajavAmAM AvatuM hatuM ke tenA dvArA avidyAno ajJAnano nAza thatAM ane vastuno vAstavika bodha thatAM chevaTe mokSa prApta thAya, paraMtu tarkayugamAM A carcA vyAvahArika dRSTie paNa thavA lAgI, tethI ja ApaNane tarkayugamAM thatI pramANaphalaviSayaka carcAmAM adhyAtmayugIna alaukika dRSTi ane tarkayugIna laukika dRSTi banne maLe che. laukika dRSTimAM kevaLa e bhAvane sAme rAkhIne pramANanA phaLano vicAra karavAmAM Ave che ke pramANa dvArA vyavahAramAM sAkSAt zuM siddha thAya che ane paraMparAthI zuM siddha thAya che, bhale chevaTe mokSalAbha thato hoya ke na thato hoya, kAraNa ke laukika dRSTimAM mokSAnadhikArI puruSagata pramANonAM phaLanI carcAno paNa samAveza thAya che. - ------ -- hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA traNe paraMparAonI tarkayugIna pramANaphalaviSayaka carcAmAM mukhyapaNe vicAraNIya aMza be dekhAya che eka to phala ane pramANano pArasparika bheda-abheda ane bIjo phalanuM svarUpa. nyAya, vaizeSika, mImAMsaka Adi vaidika darzano phaLane pramANathI - 1. moDavidyApranthi viratIdda saumya / muMDakopaniSada, 2.1.10. sAMkhyakArikA, 67-68. uttarAdhyayanasUtra, 28.2, 3. tametA vuti yadA ca jAtvA so dhammaM saccAni amisameti / tavA vikhUpasamAM pakSanto riskati // visuddhimaggo, pR. 544. -- -- ... * tattvajJAnAtri:zreyasam| vaizeSikasUtra, 1.1.3. ...tattvajJAnAtri:zreyasAdhizamaH / nyAyasUtra, 1.1.1. yavA sannivaMstavA jJAnuM pramiti:, yavA jJAnaM tavA jJAnopAvAnopekSApujIya: tam / nyAyabhASya, 1.1.3. Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 383 bhinna ja mAne che. bauddha darzana tene abhinna gaNe che jyAre jaina darzana potAnI anekAnta prakRti anusAra pramANa-phalano bhedabheda darzAve che. phalanA svarUpanA viSayamAM vaizeSika, naiyAyika ane mImAMsaka badhAnuM mavya ekasarakhuM che. te badhA indriyavyApAra pachI thanArA sagnikarSathI laIne hAnopAdAnopekSAbuddhi sudhInAM kramika phalonI paraMparAne phala kahetA hovA chatAM paNa te paraMparAmAM pUrva pUrva phalane uttara utara phalanI apekSAe pramANa paNa kahe che arthAt temanA kathana anusAra indriya to pramANa ja che, phaLa nathI, ane hAnopAdAnopekSAbuddhi je antima phaLa che te phaLa ja che, pramANa nathI. paraMtu vaccenA sannikarSa, nirvikalpa ane savikalpa e traNe pUrva pramANanI apekSAe phala ane uttara phalanI apekSAe pramANa paNa che. A mantavyamAM phaLa pramANa kahevAya che paraMtu te svabhinna uttaraphalanI apekSAe. Ama A matamAM pramANa-phalano bheda spaSTa ja che. vAcaspati mithe A bhedane dhyAnamAM rAkhIne sAMkhya prakriyAmAM paNa pramANa ane phalanI vyavasthA potAnI kaumudImAM karI che.' bauddha paraMparAmAM phalanA svarUpa aMge be mantavyo che - paheluM viSayAdhigamane ane bIjuM svasaMvittine phala kahe che. dinAgasaMgRhIta A banne mantavyomAMthI pahelAnuM ja kathana ane vivaraNa dharmakIrti tathA temanA TIkAkAra dharmottare karyuM che tathApi zAntarakSite te banne mantavyono saMgraha karavA uparAMta temanuM sayuktika upapAdana ane temanA pArasparika aMtaranuM pratipAdana paNa karyuM che. zAntarakSita ane temanA ziSya kamalazIle e spaSTa darzAvyuM che ke bAhyArthavAda jene pArthasArathi mizra sautrAntikano kahyo che tenA mata anusAra jJAnagata viSayasArUpya pramANa che ane viSayAdhigati 1. zlokavArtika, pratyakSa. zloka74-75. 2. pramANasamucca, 1.9. nyAyabinduTIkA, 1.21. 3. rapa kriyAyAzya thaMvivevaM pravatavirAmavat nAnA- 2 pAlivA aSTazatI aSTasahastrI-pR. 283-284. 4. yuvA kSatrirvatavA jJAnaM prati:, yuvA jJAnaM tavA hAnopAlanapekSAvRddha: tam nyAyabhASya, 1.1.3. zlokavArtika, pratyakSa zloka pa9-73.prakaraNapaMcikA pR. 64. kanTalI, pR. 198 5. sAMkhyatattvakaumudI, kArikA 4. 6. pramANasamuccaya, 1. 10-12. zlokavArtika-nyAyaratnAkaraTIkA, pR.158-159. . . 7. nyAyabindu, 1.18-19. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA phala che, jyAre vijJAnavAda jene pArthasArathi yogAcAra kahe che tenA mata anusAra jJAnagata svasaMvedana ja phala che ane jJAnagata tathAvidha yogyatA ja pramANa che. e dhyAnamAM rahe ke bauddha mata anusAra pramANa ane phala banne jJAnagata dharmo che ane . temanAmAM bheda mAnavAmAM na Avato hovAnA kAraNe teo abhinna kahevAyA che. kumArile A bauddhasammata abhedavAdanuM khaMDana (zlokavArtika, pratyakSa. zloka 74thI) karIne je vaizeSika-naiyAyikanA bhedavAdanuM abhimatarUpe sthApana karyuM che, teno javAba zAntarakSite akSarazaH ApIne bauddhasammata abhedavAdanI tarkasaMgatatA darzAvI che - tattvasaMgraha, kArikA 1340thI. --- jaina paraMparAmAM sauprathama tArkika siddhasena ane samantabhadra ja che jemaNe laukika, dRSTie paNa pramANanA phalano vicAra jaina paraMparA anusAra vyavasthita karyo. ukta banne AcAryonuM phalaviSayaka kathana zabda ane bhAvamAM samAna ja che nyAyAvatAra, kArikA 28. AptamImAMsA, kArikA 102. bannenA kathana anusAra pramANanuM sAkSAt phaLa to ajJAnanivRtti ja che, paraMtu vyavahita phala yathAsaMbhava hAnopAdAnopekSAbuddhi che. siddhasena aneM samantabhadranA kathanamAM traNa vAto dhyAna devA yogya che. (1) ajJAnavinAzano phala tarIke ullekha. teno vaidika-boddha paraMparAmAM nirdeza dekhAto nathI. (2) vaidika paraMparAmAM je madhyavartI phalonuM sApekSabhAve pramANa ane phala tarIke kathana che tenA ullekhano abhAva, jevo ke bauddha tarkagranthomAM paNa che. (3) pramANa ane phalanA bhedAbhedaviSayaka kathanano abhAva. siddhasena ane samantabhadra pachI akalaMka ja A viSayamAM pradhAna dekhAya che jemaNe siddhasena-samantabhadradarzita phalaviSayaka jaina mantavyano saMgraha karatAM temAM anirdiSTa banne aMzonI spaSTapaNe pUrti karI, arthAt akalaMke pramANa ane phalanA bhedAbhedaviSayaka jainamantavyane spaSTapaNe kahyo (aSTazatI-aSTasahasrI, pR. 283284) ane madhyavartI lone pramANa tathA phala ubhayarUpa kahevAnI vaizeSika, naiyAyika, mImAMsakanI sApekSa zailIne jaina prakriyA anusAra ghaTAvI teno spaSTa nirdeza -- 1. viSayAdhizatizcAtra pramANa tamiSyate / sviittarvA pramALaM tu sAyaM yogyatApi vA / / tattvasaMgraha, kArikA 1344. zlokavArtikanyAyaratnAkaraTIkA, pR. 158-159. Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 tulanAtmaka dArzanika TippaNa karyo. mANikyanandI (parIkSAmukha 5 6.67thI) ane devasUrie (pramANanayatattvAloka, 6.3thI) potapotAnAM sUtromAM pramANanuM phaLa darzAvatAM kevaLa e ja vAta kahI che je siddhasena ane samantabhaDhe kahI che. alabatta, temaNe akalaMkanirdiSTra pramANaphalanA bhedAbhedanuM jaina mantavya sUtrita karyuM che paNa temaNe madhyavartI phalone sApekSA bhAve pramANa ane phaLa kahevAnI akalaMkasUcita jainazelIne sUtrita karI nathI. vidyAnandanI tIkSNa dRSTi ajJAnanivRtti ane sva-paravyavasiti zabdo tarapha gaI. yogAcAra ane sautrAntika siddhAnta anusAra pramANenA phaLa tarIke phalita thanArI sva ane paranI vyavasitine ja vidyAnanda ajJAnanivRtti tarIke darzAvI che (tattvArthazlokavArtika, pR. 168; pramANaparIkSA, pR. 79) jenuM anusaraNa prabhAcandra mArtaDamAM ane devasUrie ratnAkaramAM karyuM. Aja sudhImAM jainatArkikonuM eka sthira mantavya ja banI gayuM ke jene siddhasena-samantabha ajJAnanivRtti kahyuM che te vastutaH sva-paravyavasiti ja che. AcArya hemacandra prastuta carcAmAM pUrvavartI badhA jainatArkikonA matono saMgraha to karyo ja che paraMtu sAthe sAthe ja temAM potAnI vizeSatA paNa dekhADI che. temaNe prabhAcandra ane devasUrinI jema sva-paravyavasitine ja ajJAnanivRtti na kahetAM bannene alaga alaga phaLo gayAM che. pramANa ane phaLanA abhedapakSamAM kumArile bauddho upara je doSo dIdhA che ane jemano nirAsa dharmottaranI nyAyabindunI vyAkhyA ane zAntarakSitanA tattvasaMgrahamAM che te doSonuM nivAraNa bauddha DhaMgathI karatAM karatAM paNa AcArya hemacandra potAnuM vaiyAkaraNatva AkarSaka tArkika zailImAM vyakta karyuM che. jema aneka viSayomAM AcArya hemacandra akalaMkanuM khAsa anusaraNa kare che tema ja A carcAmAM paNa temaNe madhyavartI phalone sApekSabhAve pramANa ane phala kahenArI akalaMka sthApita jainazailIne sUtramAM zabdazaH sthAna ApyuM che. Ama ApaNane pramANa-phacarcAviSayaka prastuta sUtromAM vaidika, bauddha ane jaina badhI paraMparAono yathAsaMbhava jainamatarUpe samanvaya eka ja sthAne maLe che. pR. 158 rantharva pramA meva' - tulanA - nanu vajJAnI tiri sAdRzyaM tathA ca sati tadeva jJAnaM pramANaM tadeva pramANaphalam / na caikaM vastu sAdhyaM sAdhanaM copapadyate / tatkathaM sArUpyaM pramANamityAha - tadvazAdarthapratItisiddheriti // 1. bahvAdyavagrahAdyaSTacatvAriMzat svasaMvidAm / pUrNapUrvapramatva << juttarottaram II laghIyasrayI, 1.6. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA tadvazAditi / ... arthasya pratItirUpaM pratyakSaM vijJAnaM sArUpyavazAt siddhyati, pratItaM bhavati ityarthaH / nIlanirbhAsaM hi vijJAnaM yataH tasmAnIlasya pratItiravasIyate / yebhyo hi cakSurAdibhyo vijJAnamutpadyate na tadvazAt tajjJAnaM nIlasya saMvedanaM zakyate avasthApayituM nIlasadRzaM tvanubhUyamAnaM nIlasya saMvedanamavasthApyate / na cAtra janyajanakabhAvanibandhanaH sAdhyasAdhanabhAvaH yenaikasmin vastuni virodha: syAt api tu vyavasthApyavyavasthApakabhAvena / tata ekasya vastunaH kiJcidrUpaM pramANaM kiJcit pramANaphalaM na virudhyate / nyAyavindu, 1.21. pR. 161 'IhAdhAraNayoH' - tulanA - IhAdhAraNayorapi jJAnAtmakatvamunneyaM tadupayogavizeSAt / badhIyatrayI-svavivRti, 1.6. 5. 161 'tato dhAraNA pramANam'-tulanA - baghIyatrayI-svavikRti, 3.1. 5. 162 'abhede'-tulanA -parIkSAbhuSa, 6.67. prabhAzanayatavAdos, 6.6.thI. . 162 'apramANAd' - tulanA - tata ekasya vastunaH kiJcid rUpaM pramANaM kiJcit pramANaphalaM na virudhyate / vyavasthApanaheturhi sArUpyaM tasya jJAnasya, vyavasthApyaM ca nIlasaMvedanarUpam / vyavasthApyavyavasthApakabhAvo'pi kathamekasya jJAnasyeti cet / ucyate / sadRzamanubhUyamAnaM tadvijJAnaM yato nIlasya grAhakamavasthApyate nizcayapratyayena tasmAt sArUpyamanubhUtaM vyavasthApanahetuH / nizcayapratyayena ca tajjJAnaM nIlasaMvedanamavasthApyamAnaM vyavasthApyam / tasmAdasArUpyavyAvRttyA sArUpyaM jJAnasya vyavasthApanahetuH / anIlabodhavyAvRttyA ca nIlabodharUpatvaM vyvsthaapym| nyAyamindu 21, 1.2 1. pR. 162 "evaM sati' - tulanA - parIkSAbhu5, 6.68-68. 5. 163 'tathA tasyaivAtmanaH' - tulanA -- parIkSAbhuma, 5.3. prabhAdhanayatatvalos, 6.4-11. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 387, pR. 163 "menTe tu' - tulanA - parIkSAmu, 6.71. pR. 163 'matha thavAtmani'- tulanA-prameyaratnamAlA, 6.71-72. pR. 163 prakAIIn nam' - tulanA - parIkSAmukha, pa. 2. pramANaparIkSA, pR. 79. pR. 164 "vaparAmAsI' - bhAratamAM dArzanikonA cintanano mukhya ane antima viSaya AtmA ja rahyo che. anya badhI cIjo AtmAnI khojamAMthI phalita thaI che. tethI ja AtmAnA astitva tathA svarUpanA saMbaMdhamAM bilakula parasparavirodhI evA aneka mato ati cirakAlathI darzanazAstromAM maLe che. upaniSaddAla pahelAMthI ja AtmAne sarvathA nitya (kUTasthanitya) mAnanArA darzana maLe che je aupaniSada, sAMkhya Adi nAmathI prasiddha che. AtmA arthAta citta yA nAmane paNa sarvathA kSaNika mAnavAno bauddha siddhAnta che je gautama buddhathI to arvAcIna nathI. A sarvathA niyatva ane sarvathA kSaNikatva svarUpa be ekAnto vacce thaIne janAro arthAta ukta be ekAntonA samanvayano puraskartA nityAnityavAda AtmAnI bAbatamAM paNa bhagavAna mahAvIra dvArA spaSTapaNe AgAmomAM pratipAdita thayelo (bhagavatI, zataka 7 uddeza 2) dekhAya che. A jainAbhimata AtmanityAnityatvavAdanuM samarthana mImAMsakapurINa kumArile (zlokavArtika, Atma. zloka 28thI) khUba spaSTatA ane tArkikatAthI karyuM che jevuM jainatArkika granthomAM paNa ApaNane jovA maLe che. A viSayamAM jo ke AcArya hemacandra jainamatanI puSTimAM tattvasaMgrahagata zlokonuM ja akSarazaH avataraNa ApyuM che chatAM te zloko vastutaH kumArilanA zlokavArtikagata zlokonA ja sAra mAtranA nirdezaka hovAthI mImAMsakamatanA ja dyotaka che. jJAna ane AtmAmAM svAvabhAsitva-parAvabhAsitva vizenA vicAranAM bIja to zrutiAgamakAlIna sAhityamAM paNa maLe che paraMtu A vicAronuM spaSTIkaraNa ane samarthana to vizeSataH tarkayugamAM ja thayuM che. parokSa jJAnavAdI kumArila vagere mImAMsakonA mata anusAra ja jJAna ane tenAthI abhinna AtmA e bannenuM parokSatva arthAt mAtra parAvabhAsitva siddha thAya che. yogAcAra bauddha anusAra vijJAnabAhya koI vastunuM astitva ja na hovAthI ane vijJAna svasaMvidita hovAthI jJAna ane takUpa AtmAnuM mAtra svAvabhAsitva phalita thAya che. A viSayamAM paNa jaina darzane potAnI anekAnta prakRti anusAra ja potAno mata sthira karyo che. jJAna ane 1. taO masA sarvamidaM vimati ! tameva mAtamanumati sarvam / kaThopaniSad, 5.1pa Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u88 hemacandrAcAryakRti pramANamImAMsA AtmA bannene spaSTapaNe sva-parAbhAsI kahenArA jainAcAryomAM sau prathama siddhasena ja cha (nyAyAvatAra, 31). mAyArtha ubhayandra siddhsenn| 4 thanane 4 puna: che. devasUrie AtmAnA svarUpanuM pratipAdana karatAM je matAntaratyAvartaka aneka vizeSa pya cha (prabhAsanayatavAdos, 7. 54-55), te vizeSobha me vizeSaNa dehavyApita paNa che. AcArya hemacandra jainAbhimata AtmAnA svarUpane sutrabaddha karatI vakhate paNa A vizeSaNanuM grahaNa karyuM nathI. A vizeSaNatyAgathI AtmaparimANanA viSayamAM kumArikanA matanI sAthe jainamatanI ekatAnI bhrAnti na thAya eTalA mATe AcArya hemacandra spaSTa ja kahI dIdhuM che ke dehavyApi- ISTa che paraMtu anya jainAcAryonI jema sUtramAM teno nirdeza eTalA mATe nathI karyo kemake te prastutamAM upayogI nathI. pR. 165 'yathAheH' - tulanA - syAtAmatyantanAze'sya kRtanAzA'kRtA''gamau / na tvavasthAntaraprAptau loke bAlayuvAdivat // 23 // avasthAntarabhAvyetat phalaM mama zubhAzubham / iti jJAtvA'nutiSThaMzca vijahacceSTate janaH // 24 // . anavasthAntaraprAptirdRzyate na ca kasyacit / anucchedAttu nA'nyatvaM bhokturloko'vagacchati // 25 // sukhaduHkhAdyavasthAzca gacchannapi naro mama / caitanyadravyasattAdirUpaM naiva vimuJcati // 26 // duHkhinaH sukhyavasthAyAM nazyeyuH sarva eva te / duHkhitvaM cAnuvarteta vinAze vikriyAtmake // 27 // tasmAdubhayahAnena vyAvRttyanugamAtmakaH / puruSo'bhyupagantavyaH kuNDalAdiSu sarpavat // 28 // na ca kartRtvabhoktRtve puMso'vasthAsamAzrite / tenA'vasthAvatastattvAt kartevApnoti tatphalam // 29 // svarUpeNa hyavasthAnAmanyonyasya virodhitA / aviruddhastu sarvAsu sAmAnyAtmA pravartate // 30 // - rasails, mAma. pratyakSapratisaMvedyaH kuNDalAdiSu sarpavat / - nyAyavinizcaya, 2.116. Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAyanuM bIjuM Atmika a.1. A. 2. sUtra 1-2. pR. 167-168. juo 1.1.9-10nuM TippaNa. pR. 168 "vAhanolo' - badhA tArkika vidvAno maraNanuM lakSaNa koI eka AdhAra upara karatA nathI. kaNAde'Abhyantara kAraNa saMskAranA AdhAra upara jamaraNanA lakSaNanuM praNayana karyuM che. pataMjalie viSayasvarUpanA nirdeza dvArA ja smRtinuM lakSaNa bAMdhyuM che, jyAre kaNAdanA anugAmI prazastapAde potAnA bhASyamAM kAraNa, viSaya ane kArya e traNa dvArA smaraNanuM nirUpaNa karyuM che. jaina paraMparAmAM smaraNa ane tenA kAraNa upara tArkikazailIthI vicAra karavAno prAraMbha pUjyapAda (sarvArthasiddhi, 1.15) ane jinabhadragaNi kSamAzramaNa (vizeSAvazyakabhASya, gAthA 188-189) dvArA thayo. jaNAya che. vidyAnanda (pramANaparIkSA, pR. 69) pataMjalinI jema viSayanirdeza dvArA ja mRtinuM lakSaNa racyuM che. paraMtu temAM AkArano nirdeza umeryo che. mANikyanandIe (parIkSAmukha, 3.3) kaNAdanI jema saMskArAtmaka kAraNa dvArA ja smRtinuM lakSaNa bAMdhyuM che, to paNa temAM AkAranirdeza umeryo che ja. vAdI deve (pramANanayatattvAlaka, 3.3.) vidyAnanda ane mANikyanandI bane anusarIne potAnA smRtilakSaNamAM kAraNa, viSaya ane AkAratraNeno nirdeza karyo che. AcArya hemacandrato mANikyanandInuM ja anusaraNa karyuM che ane tadanusAra potAnA lakSaNasUtramAM smRtinA AkAra ane kAraNane ja sthAna ApyuM che. pR. 169 "sazanidri' - tulanA - prAdhAnanivazvAsalingglkssnnsaadRshyprigrhaashryaashritsmbndhaanntryviyogaikkaaryvirodhaatishypraaptivyvdhaansukhduHkhecchaadvessbhyaarthitvkriyaaraagdhrmaadhrmnimittebhyH| nyAyasUtra, 3.2. 43. A sUtramAM jeTalAM saMskAroddhodhaka nimitta saMgRhIta che teTalAM eka jagAe kyAMya 1. mAna: saMvazeSat saMrakta kRtiH vaizeSikasUtra, 9.2.6. 2. kanubhUtaviSayADasapramoSa: gRti | yogasUtra, 1.11. 3. prazastapAdabhASya, pR. 256 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jovAmAM nathI AvyAM. - pu. 169 "sA = pramAAna' - smRtine pramA - pramANa - mAnavAnA bAbatamAM mukhya be paraMparAo che - jaina ane jainetara. jaina paraMparA tene pramANa mAnIne parokSanA bheda tarIke tenuM varNana kare che. jainetara paraMparAvALA vaidika, bauddha, badhAM darzano tene pramANa nathI mAnatAM, tethI ja koI pramANa tarIke tenI carcA nathI karatAM. smRtine pramANa na mAnanArA tene apramANa - mithyAjJAna - nathI kahetA paraMtu teo pramANa zabdathI teno kevaLa vyavahAra nathI karatA. mRtyAtmaka jJAnamAM pramANa zabdano prayoga karavA na karavA aMge je matabheda dekhAya che tenuM bIja dharmazAstranA itihAsamAM che. vaidika paraMparAmAM dharmazAstra tarIke vedanuM arthAt zrutinuM ja mukhya prAmANya manAya che. manvAdismRtirUpa dharmazAstra pramANa che e vAta kharI paraMtu temanuM prAmANya zrutimUlaka che. je smRti zrutimUlaka che yA zrutithI aviruddha che teja pramANa che arthAta smRtinuM prAmANya zrutiprAmANyatatra che, svataMtra nathI. dharmazAstranA prAmANyanI A vyavasthAno vicAra bahu prAcIna samayathI mImAMsAdarzane karyo che. jaNAya che ke jayAre smRtirUpa dharmazAstrane choDIne paNa smRtirUpa jJAnamAtranA viSayamAM prAmANyaviSayaka prazna mImAMsakonI sAme Avyo tyAre paNa temaNe potAnA dharmazAstraviSayaka pelA siddhAntano upayoga karIne eka sAdhAraNa niyama ja bAMdhI dIdho ke smRtijJAnasvatantra pramANa nathI, tenuM prAmANya tenA kAraNabhUta anubhavanA prAmANya upara nirbhara che, tethI ja smRti mukhya pramANa tarIke gaNAvA yogya nathI. saMbhavataH vaidika dharmajIvI mImAMsA darzananA A dharmazAstrIya yA tattvajJAnIya nirNayano prabhAva badhAM nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga vagere bIjA vaidika darzano upara paDyo che. tethI ja teo potapotAnA matanI puSTimAM bhale yuktio bhinna bhinna Ape to paNa te badhA eka mate smRtirUpa jJAnamAM pramANa zabdano vyavahAra na karavAnA ja pakSamAM che. kumArila vagere mImAMsako kahe che ke smRtijJAna anubhava dvArA jJAna viSayane ja upasthita karIne kRtakRtya thaI javAnA kAraNe koI apUrva arthanuM prakAzaka nathI, te kevaLa 1. pAratantryAt svato naiSAM pramANatvAvadhAraNA / aprAmANyavikalpastu draDhimnaiva vihanyate / pUrvavijJAnaviSayaM vijJAnaM smRtirucyate / pUrvavijJAnAd vinA tasyAH prAmANyaM nAvadhAryate // tattavArtika, pR. 69. 2. etaduktaM bhavati- sarve pramANAdayo'nadhigatamarthaM sAmAnyataH prakArato vA'dhigamayanti, smRti: punarna pUrvAnubhavamaryAdAmatikAmati, tadviSayA tadUnaviSayA vA, na tu tadadhikaviSayA, so'yaM vRjyantarAdiSaH kRti vikRti | tattvazAradI, 1.11. Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmakadArzanika TippaNa 391 gRhItagrAhI che ane tethI te pramANa nathI.' prazastapAdanA anugAmI zrIdhare paNa mImAMsakonI te ja gRhItagrAhitvavALI yuktinuM avalaMbana laIne smRtine pramANabAhya mAnI che (kandalI, pR. 257). paraMtu akSapAdanA anugAmI jayaMte bIjI ja yukti darzAvI che. te kahe che ke smRtijJAna viSayarUpa artha sivAya ja utpanna hovAnA kAraNe anaWja hovAthI pramANa nathI. jayantanI A yuktino nirAsa zrIdhare karyo che. akSapAdanA ja anugAmI vAcaspati mizna trIjI yukti ApI che. te kahe che ke lokavyavahAra smRtine pramANa mAnavAnA pakSamAM nathI, tethI ja tene pramA kahevI yogya nathI. te pramAnI vyAkhyA karatI vakhate smRtibhinna jJAnane laIne ja vicAra kare che (tAtparyaTIkA, pR. 20). udanAcArya paNa smRtine pramANa na mAnanArA badhA pUrvavartI tArkikonI yuktiono nirAsa karIne chevaTe vAcaspati mizranA tAtparyanuM anusaraNa karatAM e ja kahyuM che ke anapekSa hovAnA kAraNe anubhavane ja pramANa koTimAM gaNavo joIe, smRtine na gaNavI joIe, kAraNa ke smRti anubhavasApekSa che ane ema mAnavAnuM kAraNa lokavyavahAra ja che." bauddhadarzana smRtine pramANa nathI gaNatuM. tenI yukti paNa mImAMsaka yA vaizeSika jevI ja che arthAt smRti gRhItagrAhiNI hovAthI ja pramANa nathI (tattvasaMgrahapaMjikA, kArikA 1298). tema chatAM A mantavyanA viSayamAM jema nyAya vaizeSika darzano upara mImAMsAno - dharmazAstrano - prabhAva kahI zakAya che tema bauddhadarzana upara kahI zakAto nathI kema ke te vedanuM prAmANya ja svIkAratuM nathI. vikalpajJAnamAtrane pramANa na 1. tatra pUrvavijJAna tathA prAmASyi tadupAnamAaLa mRteH sarjaritArthatA A zlokavArtika, anu. zloka 160. prakaraNapaMcikA, pR. 42. 2. rakRti pratve gRhItAhita tampa narthananyavaMta prakhyAram | nyAyamaMjarI, pR. 23. 3. ye tvanarthajatvAt smRteraprAmANyamAhuH teSAmatItAnAgataviSayasyAnumAnasyAprAmANyaM syAditi TUSaNam | kanTalI, pR. 257 4. kathaM tarhi smRtervyavacchedaH ? ananubhavatvenaiva / yathArtho hyanubhavaH prameti prAmANikAH pazyanti / 'tattvajJAnAt' iti sUtraNAt / avyabhicAri jJAnamiti ca / nanu smRti: pramaiva kiM na syAd yathArthajJAnatvAt pratyakSAdyanubhUtivaditi cet / na / siddhe vyavahAre nimittAnusaraNAt / na ca svecchAkalpitena nimittena lokavyavahAraniyamanam , avyavasthayA lokavyavahAraviplavaprasaGgAt / na ca smRtihetau pramANAbhiyuktAnAM maharSINAM pramANavyavahAro'sti, pRthaganupadezAt / nyAyakusumAMjali, 4.1. . 5. gudItaprahaLaSTa sAMvRta..(sAMvRta vinyajJAnam-manorathananTiTIkA) pramANavArtika, ra.pa. Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 ** hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA mAnavAne kAraNe bauddhadarzanamAM smRtinuM prAmANya ghaTI zakatuM ja nathI. - jaina tArkika smRtine pramANa na mAnanArAM bhinna bhinna uparyukta darzanonI gRhItagrAhitva, anarthajatva, lokavyavahArAbhAva Adi badhI yuktiono nirAsa karIne kevaLa eTaluM ja kahe che ke jemAM saMvAdI hovAthI pratyakSa Adi pramANa kahevAya tema ja smRtine paNa saMvAdI hovAthI ja pramANa kahevI yukta che. A jaina mantavyamAM koI matabheda nathI. AcArya hemacandra paNa smRtiprAmANyanI pUrva jaina paraMparAnuM anusaraNa karyuM che. smRtijJAnanuM avisaMvAditva badhAne mAnya che. vastusthitimAM matabheda na hovA chatAM matabheda kevaLa pramA zabda dvArA smRtino vyavahAra karavA na karavA aMge ja che. pR. 169 "sA pAm' - tulanA - akSadhIsmRtisaMjJAbhizcintayA'bhinibodhakaiH / vyavahAravisaMva tAbAsattanyathA | laghIyastrayI, 4.4. pramANaparIkSA, pR. 29. aSTasahastrI, pR. 279. prameyakamalamArtaDa, 96 A. syAdvAdaratnAkara, pR. 487. prameyaratnamAlA. 2.2. pR. 169 nAnariAvaya' - nirvikalpaka pratyakSane svalakSaNajanya ja mAnIne pramANa tarIke svIkAranAra sautrAntika Adi bauddhono siddhAnta che ke viSayatA kAraNatAvyA che. niyAyika Adino paNa janyalaukika pratyakSanI bAbatamAM viSayavidhayA arthane kAraNa mAnavAno siddhAnta jANIto che. pR. 171 "tanArA ' - pratyabhijJA aMge be vAto evI che jemAM dArzanikono matabheda rahyo che - pahelI prAmANyanI ane bIjI svarUpanI. bauddha paraMparA pratyabhijJAne pramANa nathI mAnatI kema ke te kSaNikavAdI hovAthI pratyabhijJAno viSaya manAtA sthiratvane ja. te vAstavika nathI mAnatI. te sthiratvanI pratItine sAdazyamUlaka mAnIne brAnta ja gaNe che. paraMtu bauddhabhinna jaina, vaidika banne paraMparAnA badhA dArzaniko pratyabhijJAne pramANa mAne che. teo pratyabhijJAnA prAmANyanA AdhAre ja bauddhasammata kSaNabhaMgano nirAsa ane nityatvanuM - sthiratvanuM - samarthana kare che. 1. tathAhi-amuSyA'prAmANyaM kuto'yamAviSkurvIta, ki gRhItArthagrAhitvAt, paricchittivizeSA bhAvAt, asatyAtIte'rthe pravartamAnatvAt, arthAdanutpadyamAnatvAt, visaMvAdakatvAt, samAropA vyavacheravAnuM prayoganA prasaTdhavAn vA . syAdvAdarasnAkara, 3.4. 2. pramANavArtika, 3, 501-2, tattvasaMgraha, kArikA 447 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 393 jaina paraMparA nyAya, vaizeSika Adi vaidika darzanonI jema ekAnta nityatva arthAt phUTasthanityatva nathI mAnatI tema chatAM vibhinna pUrvApara avasthAomAM vatvane vAstavika mAne che tethI ja te paNa pratyabhijJAnA prAmANyanI pakSapAtinI che. pratyabhijJAnA svarUpanA saMbaMdhamAM mukhyataH traNa pakSa che bauddha, vaidika ane jaina. bauddha pakSa kahe che ke pratyabhijJA nAmanuM koI eka jJAna nathI paraMtu smaraNa ane pratyakSa e samuccita be jJAno ja pratyabhijJA zabdathI vyavahRta che. teno 'tat' aMza atIta hovAthI parokSarUpa hovAnA kAraNe smaraNagrAhya che, te pratyakSagrAhya' banI zakato ja nathI, jyAre 'idam' aMza vartamAna hovAnA kAraNe pratyakSagrAhya che, te smaraNagrAhya banI zakato ja nathI. Ama viSayagata parokSatvAparokSatvanA AdhAre be jJAnonA samuccayane pratyabhijJA kahenAra bauddha pakSanI viruddha nyAya, mImAMsaka Adi vaidika darzano kahe che ke pratyabhijJA e to pratyakSarUpa eka jJAna che, pratyakSa-smaraNa be jJAno nathI. indriyajanya pratyakSamAM vartamAna mAtra viSayakatvano je niyama che te sAmAnya niyama che, tethI sAmagrIvizeSadazAmAM te niyama sApavAda banI jAya che. vAcaspati mizra pratyabhijJAmAM pratyakSatvane ghaTAvatAM kahe che ke saMskAra yA smaraNarUpa sahakArInA baLe vartamAnamAtragrAhI indriya paNa atItAvasthAviziSTa vartamAnane grahaNa karI zakavAnA kAraNe pratyabhijJAjanaka banI zake che. jayanta vAcaspatinA ukta kathananuM anusaraNa karavA uparAMta paNa eka navIna yukti pradarzita kare che. te kahe che ke smaraNasahaSkRtaindriyajanya pratyakSa pachI eka mAnasajJAna thAya che je pratyabhijJA kahevAya che. jayantanuM A kathana pachInA naiyAyikonA alaukikapratyakSavAdanI kalpanAnuM bIja jaNAya che. jaina tArkika pratyabhijJAne na to bauddhanI jema jJAnasamuccaya mAne che ke na to naiyAyika AdinI jema bahirindriyajanya pratyakSa mAne che. teo pratyabhijJAne parokSa jJAna mAne che ane kahe che ke indriyajanya jJAna ane smaraNa pachI eka saMkalanAtmaka vijAtIya mAnasa jJAna pedA thAya che te ja pratyabhijJA kahevAya che. akalaMkopanna (laghIyastrayI, 3.1thI) pratyabhijJAnI A vyavasthA je svarUpamAM jayantanI 1. ....tasmAt ke te jJAne sa ti smaraLam ayam kRtyanubhavaH / nyAyamaMjarI, pR. 449 2. tAtparyaTIkA, pR. 139. 3. E pUrvajJAnavizeSitasya stambhArevizeSaLamatItakSaLaviSaya kRti mAnasI pratyaminnI / nyAyamaMjarI, pR.461 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA mAnasajJAnanI kalpanA samAna che te badhA jaina tArkikoe nirvivAdapaNe mAnI lIdhI che. AcArya hemacandra paNa te vyavasthA anusAra pratyabhijJAnuM svarUpa svIkArIne parapakSanirAkaraNa ane svapakSasamarthana kare che. mImAMsaka (zlokavArtika, sUtra 4, zloka 232-237), naiyAyika (nyAyasUtra, 1.1.6.) Adi upamAnane svataMtra pramANa mAne che je sAdazya-vaisAdazyaviSayaka che. temanA mate hrasvatva, dIrdhatva Adi viSayaka aneka sapratiyogika jJAna evAM che je pratyakSa ja che. jaina tArkikoe pahelethI ja te badhAMno samAveza, pratyabhijJAnane matijJAnanA prakAravizeSarUpa svataMtra pramANa mAnIne, temAM karyo che, je ekamatyathI sarvamAnya thaI gayo che. pR. 171 'mAli '- tulanA - prameyaratnamAlA, 3.10. pra. 172 "payonumelI' - tulanA - syAdvAdaratnAkara, pR. 498. prameyakamalamArtaDa, pR. 100 . - pR. 172 "yathA vA vIcena' - tulanA - tAtparyaTIkA, pR. 198. pR. 173 "ceSAM tu sAravaSaya' - tulanA - prasiddhasAdharSAt saMdhyasAdhanaypamAnam | nyAyasUtra, 1.1.6. prameyaratnamAlA, 3.5. pR. 1741tha sAyaryamupatnakSapA' - tulanA - sadharnara dharmamAtropalakSaNamiti karabhasaMjJApratipattirapyupamAnaphalameveti naavyaaptiH| tAtparyaTIkA, pR. 200 pR. 174 'abhyAkSara' - tulanA - tAtparyaTIkA, 1.1.2. pArAzara. a. 18. pR. 174 navu "tat' rUti' - tulanA - prameyaratnamAlA, 2.2. pR. 174 pUrvapramata'- tulanA - mAritnamana pRhItaprAhitvasiddhimudrAvati - pUrvapramata.... tattvasaMgraha, kArikA 453. pR. 178 3panna' - bhagavAn mahAvIra, buddha ane upaniSathI seMkaDo varSa pahelAM paNa ka6 (kveda, 20.131.10) ane tarka (rAmAyaNa, 3.25.12) Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 395 A be dhAtu tathA tajjanya rUpa saMskRta-prAkRta bhASAmAM pracalita hatAM. Agama, piTaka ane darzanasUtromAM temano prayoga vividha prasaMgoe vattAochA bheda sAthe vividha arthomAM thayelo dekhAya che. badhA arthomAM sAmAnya aMza eka ja che ane te che vicArAtmaka jJAnavyApAra. jaiminIyasUra ane tenA zAbarabhASya Adi vyAkhyAgraMthomAM te ja bhAvano ghAtaka Uha zabda dekhAya che, jene jayanta maMjarImAM anumAnAtmaka yA zabdAtmaka pramANa samajIne khaMDana karyuM che (nyAyamaMjarI, pR. 588). nyAyasUtramAM (1.1.40) tarkanuM lakSaNa che jemAM Uha zabda paNa prayukta che ane teno artha e che ke takatmaka vicAra pote pramANa nathI kintu pramANAnukUla manovyApAra mAtra che. uttarakAlIna naiyAyikoe tarkano artha vizeSa sthira ane spaSTa karyo che, ane nirNaya karyo che ke tarka koI pramANAtmaka jJAna nathI paraMtu vyAtijJAnamAM bAdhaka thatI aprayojakatvazaMkAne dUra karanAruM vyApyAropapUrvaka vyApakAropasvarUpa AhArya jJAna mAtra che je te vyabhicArazaMkAne dUra karIne vyAptinirNayamAM sahakArI yA upayogI thaI zake che (cittAmaNi, anumAnakhaMDa, pR. 210; nyAyasUtravRtti, 1.1.40). prAcIna samayathI ja nyAyadarzanamAM tarkanuM sthAna pramANakoTimAM nathI. nyAyadarzananA vikAsanI sAthe ja tarkanA artha ane upayoganuM eTaluM vizadIkaraNa thayuM che ke A viSaya upara moTA sUkSma ane sUkSmatara graMtho lakhAyA che, jeno AraMbha gaMgeza upAdhyAyathI thAya che. - bauddha tArkika (habinduTIkA, likhita, pR.25) paNa taryAtmaka vikalpajJAnane vyAtijJAnopayogI mAnavA chatAM pramANa nathI mAnatA. Ama tarkane pramANa mAnavAnI mImAMsaka paraMparA ane apramANa hovA chatAM paNa pramANAnugrAhaka mAnavAnI taiyAyika ane bauddha paraMparA che. jaina paraMparAmAM pramANa manAtA matijJAnano dvitIya prakAra IhA je vastutaH guNadoSavicAraNAtmaka jJAnavyApAra ja che tenA paryAya tarIke Uha ane tarka banne zabdono prayoga umAsvAtie karyo che (tattvArthabhASya, 1.15). jyAre jaina 1. 35saddhaahate: pANinisUtra, 7.4.23.maikA tana matiyA kaThopaniSad, 2.9. 2. tauRI - 1 vinnaDuM ! AcArAMgasUtra, sUtra 170. vihiMsA vitA majujhimanikAya, savAsavasutta 2.6. tapratiSThAnAn ! brahmasUtra, 2.1.11. nyAyasUtra, 1.1.40. 3. trividhaa da mannasAmasaMvaSaya: ! zAbarabhASya, 9.1.1. jaiminIyanyAyamAlA, adhyAya 9 pAda 1 adhikaraNa 1. 4. nyAyasUtra, 1.2.1. Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 hemacandrAcAryatA pramANamImAMsA paraMparAmAM tArkika paddhatie pramANanA bheda ane lakSaNa AdinI vyavasthA thavA lAgI tyAre saMbhavataH sauprathama akalaMke ja tarkanAM svarUpa, viSaya, upayoga Adi sthira karyA (laghIyastrayI, svavikRti, 3.2) jenuM anusaraNa pachIthI badhA jaina tArkikoe karyuM. jaina paraMparA mImAMsakonI jema yA tarkane pramANAtmaka jJAna ja mAnatI AvI che. jaina tArkika kahe che ke vyAtijJAna ja tarka yA Uha zabdano artha che. cirAyAta AryaparaMparAnA atiparicita Uha yA tarka zabdane laIne ja akalake parokSapramANanA eka bheda tarIke tarkapramADAne sthira karyuM che ane vAcaspati mizra vagere naiyAyikoe vyAtijJAnane kyAMka mAnasapratyakSarUpa, kyAMka laukikapratyakSarUpa, kyAMka anumitirUpa mAnyuM che, tenuM khaMDana karIne jaina tArkika vyAptijJAnane ekarUpa ja mAnatA AvyA che ane te rUpa che temanI paribhASA anusAra tarkapadapratipAdya. AcArya hemacandra e ja pUrvaparaMparAnA samarthaka che. - pR. 178 3panaH pramANamAtra' - tulanA - prameyakamalamArtaDa, pR. 100 B. syAdvAdaratnAkara, 3.7. prameyaratnamAlA, 3.12. - pR. 178 "ra vArtha vyatipradA' - tulanA -1 di pratyakSa yAvAnkazciddhUmaH kAlAntare dezAntare ca pAvakasyaiva kAryaM nArthAntarasyeti iyato vyApArAn kartuM samarthaM sannihitaviSayabalotpatteH avicArakatvAt / lathIyatrayI, svavikRti, 3.2. aSTasahastrI, pR. 280. pramANaparIkSA, pR. 70. prameyakamalamArtaDa, pR. 100 8. syAdAdaratnAkara, pR. 509 prameyaratnamAlA. 2.2. pR. 179 "anumonAktareon' - tulanA - zlokavArtika, anumAna. zloka 151-153. hetubinduTIkA likhIta, pR. 25. | pR. 179 dhArditatkRSa' - tulanA -vasthanumAnamantare sAmAnyuM na pratIyate bhavatu tasyAyaM doSo'smAkaM tu pratyakSapRSThabhAvinApi vikalpena pravRtiviSyamAt sAmAnya pratIyate I hetubinduTIkA likhita, pR. 25 3. dezakAlavyaktivyAptyA ca vyAptirucyate / yatra yatra dhUmastatra tatra agniriti / pratyakSapRSThazca vikalpo na pramANaM pramANavyApArAnukArI tvasau phate | manorathananTiTIkA, pR. 7. . 1. tAtparyaTIkA, pR. 159-167. nyAyamaMjarI, pR. 123. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 tulanAtmaka dArzanika TippaNa pR. 179 'SADhIt tanayado?' - tulanA - sAdhyAminISa rUtyevaM padvati tavo / nyAyamaMjarI, pR. 111. pR. 179 'tena - anupatnItva' - tulanA - pratyakSAnapalambhAbhyAM na tAvattatprasAdhanam / tayoH sannihitArthatvAt trikAlAgocaratvataH // 153 // kAraNAnupalambhAccet kAryakAraNatAnumA / vyApakAnupalambhAcca vyApyavyApakatAnumA // 154 // tadvyAptisiddhirapyanyAnumAnAditi na sthitiH / parasparamapi vyAptisiddhAvanyonyasaMzrayaH // 155 // tattvArthazlokavArtika, 1.10.pramANaparIkSA, pR. 66. prameyaranamAlA, pR. 38-39. pR. 180 "vaioSialg' - tulanA - prameyaratnamAlA, pR. 39. pramANaparIkSA, pR. 66. pR. 181 yaugAtuM' - tulanA - tAtparyaTIkA, pR. 131, 167. pR. 182 'vyAtiH' - AgaLa dasamA sUtramAM avinAbhAvanuM lakSaNa che, te vastutaH vyAti ja che to paNa tarkalakSaNa pachI tarkaviSaya tarIke nirdiSTa vyAptinuM lakSaNa A sUtra dvArA AcArya hemacandra kema bAMdhyuM evo prazna ahIM thAya che. teno khulAso e che ke hetubinduvivaraNamAM acaTe prayojanavizeSa darzAvavA mATe vyApyadharmarUpa dvArA ane vyApakadharmarUpa dvArA bhinna bhinna vyAptisvarUponuM nidarzana bahu AkarSaka rIte karyuM che jene joIne AcArya hemacandranI cakora dRSTi te aMzane apanAvavAno lobha jato na karI zakI. AcArya hemacandra arthaTokta te carcAne akSarazaH laIne prastuta sUtra ane tenI vRttimAM vyavasthita karI dIdhI che. arcaTanI sAme prazna hato ke vyApti eka prakArano saMbaMdha che je saMyoganI jema kiMi ja che to pachI jema eka ja saMyoganA be saMbaMdhI "ka" ane "kha"aniyatarUpe anuyogIpratiyogI thaI zake che tema eka ja vyAptisaMbaMdhanA be saMbaMdhI hetu ane sAdhya aniyatarUpe hetusAdhya kema na bane arthAt temanAmAMthI amuka ja gamaka ane amuka ja gamya evo niyama kema ? A praznane AcAryopanAmaka koI tArkika taraphathI uThAvavAmAM Avyo hato evo ullekha acaTa karyo che. teno javAba acUMTe, vyaktine Jainpoucation International Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA saMyoganI jema ekarUpa saMbaMdha nahi paraMtu vyApakadharma ane vyApyadharmarUpe vibhinna svarUpavALI darzAvIne Apyo che ane kahyuM che ke potAnI viziSTa vyAptinA kAraNe vyApya ja gamaka bane che tathA potAnI viziSTa vyAptinA kAraNe vyApaka ja gamya bane che. gamyagamakabhAva sarvatra aniyata nathI, jema AdhArAdheyabhAva. te prAcIna samayamAM hetu-sAdhyamAM aniyatarUpe gamyagamakabhAvanI Apattine TALavA mATe arcaTa jevA tArkikoe dvividha vyAptinI kalpanA karI paraMtu nyAyazAstranA vikAsanI sAthe ja A ApattinuM nirAkaraNa ApaNe bIjI ane vizeSayogya rIte thatuM dekhIe chIe. navyanyAyanA sUtradhAra gaMgeze cintAmaNimAM pUrvapakSIya ane siddhAntarUpe anekavidha vyAptionuM nirUpaNa karyuM che (cintAmaNi, gAdAdharI, pR. 141-390). pUrvapakSIya vyAptiomAM avyabhicaritatvano pariSkAra che je vastutaH avinAbhAva yA arcaTokta vyApyadharmarUpa che. siddhAntavyAptimAM je vyApakatvano pariSkArAMza che te ja arcaTokta vyApakadharmarUpa vyApti che. arthAt arcaTe je vyApakadharmarUpa vyAptine gamakatvAniyAmaka kahI che tene gaMgeza vyApti ja nathI kahetA, te tene vyApakatva mAtra kahe che ane tathAvidha vyApakanA sAmAnAdhikaraNyane ja vyApti kahe che. gaMgezanuM A nirUpaNa vizeSa sUkSma che. gaMgeza jevA tArkikonuM avyabhicaritatva, vyApakatva Adi viSayaka nirUpaNa AcArya hemacandranI najare caDyuM hota to teno paNa upayoga prastuta prakaraNamAM avazya dekhAta. 3 vyApti, avinAbhAva, niyatasAhacarya A paryAyazabdo tarkazAstramAM prasiddha che. avinAbhAvanuM rUpa dekhADIne je vyAptinuM svarUpa kahevAmAM Ave che te to mANikyanandI (parIkSAmukha, 3. 17-18) Adi badhA jaina tArkikonA graMthomAM dekhAya che paraMtu arcaTokta navA vicArano saMgraha AcArya hemacandra sivAya bIjA koI jaina tArkikanA graMthamAM jovAmAM nathI Avyo. tasya pakSadharmasya sato vyAptiH 1. na tAvadavyabhicaritatvaM taddhi na sAdhyAbhAvavadavRttitvam, sAdhyavadbhinnasAdhyAbhAvavadavRttitvaM... sAdhyavayyAvRttitva vA / cintAmaNi, gAdAdharI, pR. 141. 2. pratiyogyasamAnAdhikaraNayatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinnaM yanna bhavati / cintAmaNi, gAdAdharI, pR. 391. 3. tena samaM tasya sAmAnadhirathaM vyApti:| cintAmaNi, gAdAdharI, pR. 391. pR. 182 'vyApti: kRtti' www tulanA w Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 399 yo vyApnoti yazca vyApyate tadubhayadharma.... dA vyApakasya gamyasya tatreti satsaptamyarthapradhAnametat nAdhArapradhAnam, dharmANAM dharma... yatra dharmiNi vyApyamasti tatra sarvatra bhAva eva vyApakasya svagato dharmo vyAptiH tat .... / na tvevamavadhAryate / vyApakasyaiva tatra bhAva iti / hetvabhAvaprasaGgAdavyApakasyApi mUrtatvAdeH tatra bhAvAt / nApi 'tatraiveti prayatnAnantarIyakatvAderahetutApatteH sAdhAraNazca het: syAt, nityatvasya prameyeSveva bhaavaat| yadA tu vyApyadharmatAvivakSA vyAptestadA vyApyasya vA gamakasya tatraiva vyApake gamye sati / yatra dharmiNi vyApako'sti tatraiva bhAvo na tadabhAve'pi vyAptiriti / atrApi vyApyasyaiva tatra bhAva ityavadhAraNaM hetvabhAvaprasaktareva nAzritam, avyApyasyApi tatra bhAvAt nApi vyApyasya tatra bhAva eveti sapakSaikadezavRtterahetutvaprApteH sAdhAraNasya hetutvaM syAt prameyatvasya nityeSvavazyaMbhAvAditi / vyApyavyApakadharmatAsaMvarNanaM tu vyApterubhayatra tulyadharmatayaikAkArA pratItiH saMyogivat mA bhUditi pradarzanArtham / tathAhi pUrvatrAyogavyavacchedenAvadhAraNam uttaratrAnyayogavyavacchedeneti kuta ubhayatraikAkAratA vyApteH / taduktam - liGge liGgI bhavatyeva liGginyevetarat punaH / niyamasya viparyAse'sambandho liGgaliGganoH // iti // hatubiTIkA likhita pR.18thI pR. 185 'svArthaparArthabhedAt' - mAyArtha ubhayandra svaarth-52||||35 anumAnanA ja be bheda karyA che je badhA vaidika, bauddha ane jaina tArkikone samAnapaNe svIkArya che. anumAnanI jema pratyakSane paNa parArtha kahI tenA svArtha-parArtharUpe be bhedo darzAvanAra, jayAM sudhI ApaNe jANIe chIe tyAM sudhI, sauprathama siddhasena ja che svanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanaM budhaiH / parArthaM mAnamAkhyAtaM vAkyaM tadupacArataH // nyAyAvatAra, 10. siddhasenanA A pratyakSadvaividhyane devasUrie paNa mAnya rAkhyuM che (pramANa Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA nayatattAloka, 3. 24). AcArya hemacanTe A siddhasenopajJa pratyakSavibhAgane potAnA graMthamAM sthAna ApyuM nathI. pR. 185 grAmoda - tulanA - tadyAmonivRtti thAyAmUhanisAbidA nyAyAvatAra, 3. pR. 185 "rUda =' - tulanA - to te yogyatA nikuM parokSajJAnasya nimittam / yathA bIjamakarasya / adRSTALUmAdagnepratipatteH / nApi svaviSayajJAnApekSaM parokSArthaprakAzanam / yathA pradIpo ghaTAdeH / dRSTAdapyanizcitasambandhAdapratipatteH / tasmAt parokSArthanAntarIyakatayA nizcayanameva nica parokSArthapratipAranavyApa: 1 nyAyabinduTIkA, 2.5. pR. 186 "nA va prasiddha' - hetunA svarUpa vize dArzanikomAM cAra paraMparAo dekhAya che - (1) vaizeSika-sAMkhya-bauddha, (2) naiyAyika, (3) ajJAtanAmaka, (4) jaina. - prathama paraMparA anusAra hetunAM pakSasattva, sapakSasattva ane vipakSavyAvRttatva A traNa rUpo che. A paraMparAne anusaranArAM vaizeSika, sAMkhya ane bauddha e traNa darzano che, jemAM vaizeSika ane sAMkhya ja prAcIna jaNAya che. pratyakSa ane anumAnanA rUpamAM pramANadrayavibhAganI bAbatamAM jema bauddha tArkiko upara kaNAdadarzanano prabhAva spaSTa che tema ja hetunA nairUpyanI bAbatamAM paNa vaizeSikadarzananuM ja anusaraNa bauddha tArkikoe karyuM jaNAya che. prazastapAda khuda paNa liMganA svarUpanA varNanamAM eka kArikAnuM avataraNa Ape che jemAM trirUpa hetuno kAzyapakathitarUpe nirdeza che. mAThara potAnI vRttimAM te ja traNa rUpono nirdeza kare che (mAThara, pa.). abhidharmakoza, 1. pro. zerabAskInA kathanAnusAra A airUdhyanA viSayamAM bauddhonI asara vaizeSiko upara che. Buddhist Logic, Vol. I, P. 244 2. vimena saMddha prasiddha ra tatva | tadabhAve ca nAstyeva talliGgamanumApakam / / viparItamato yat syAdekena dvitIyena vA / viruddhasiddhAdhimatiE podravI prazastapAdabhASya, pR. 200. kadalI, pR. 203. Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 401 pramANasamuccaya, nyAyapraveza (pR. 1) nyAyabindu (2.5thI), hetubindu (pR.9) ane tattvasaMgraha (kArikA 1362) Adi badhA bauddha graMthomAM te ja traNa rUpone hetunuM lakSaNa mAnIne trirUpa hetunuM ja samarthana karavAmAM AvyuM che. traNa rUponAM svarUpavarNana ane samarthana tathA 525kSanirAkaraNamAM jeTalo vistAra ane jeTaluM vizadIkaraNa bauddha graMthomAM dekhAya che teTaluM koI kevala vaizeSika yA sAMkhya graMthamAM dekhAtuM nathI. naiyAyika uparyukta traNa rUpo uparAMta abAdhitaviSayatva ane asatpratipakSitatva e be rUpo adhika mAnIne hetunA pAMcarUkhanuM samarthana kare che. A samarthana sau prathama koNe zarU karyuM e nizcitapaNe kahI zakAtuM nathI. paraMtu saMbhavataH tenA prathama samarthaka udyotakara (nyAyavArtika, 1.1.5) hovA joIe. hetubindunA TIkAkAra arcaTe (pR. 195) tathA prazastapAdAnugAmI zrIdhare naiyAyikokta pAMcarUpyano trairUSyamAM samAveza karyo che. jo ke vAcaspati (tAtparyaTIkA, 1.1.5; 1.1.39), jayanta (nyAyamaMjarI, pR. 110) Adi pachInA badhA raiyAyikoe ukta pAMcarUpyanuM samarthana ane varNana karyuM che, tema chatAM vicArasvatantra nyAyaparaMparAmAM te pAMcarU mRtakamuSTinI jema sthira nathI rahyuM. gadAdhara Adi naiyAyikoe vyApti ane pakSadharmatArUpe hetunA gamakatopayogI traNa rUponuM ja avayavAdimAM saMsUcana karyuM che. Ama pAMcarUpsano prAthamika naiyAyikAgraha zithila banI airUpya sudhI AvIgayo. ukta pAMcarUpya uparAMta chaThThuM ajJAtatva rUpa gaNAvI rUpa hetu mAnanArI paNa koI paraMparA hatI jeno nirdeza ane jenuM khaMDana arcaTe 'naiyAyimImAMsAyaH' evuM sAmAnya kathana karIne karyuM che. nyAyazAstramAM zAyamAna liMganI karaNatAno je prAcIna mata (jJayamAnaM jijJa tu karaNaM na hi muktAvalI, kArikA 67) khaMDanIya tarIke nirdiSTa che tenuM mULa kadAca pelA ja SaDrUpa hetuvAdanI paraMparAmAM hoya. 1 - jaina paraMparA hetunA eka rUpane ja mAne che ane te rUpa che avinAbhAvaniyama. tenuM kahevuM e nathI ke hetumAM je traNa ke pAMca rUpo mAnavAmAM Ave che te asat che. tenuM kahevuM mAtra eTaluM ja che ke jyAre traNa ke pAMca rUpa na hovA chatAM paNa keTalAka 1. SaDlakSaNo heturityapare naiyAyikamImAMsakAdayo manyante / kAni punaH SaDrUpANi hetostairiSyante tyA.... trINi caitAni pakSadharmAnvayavyatirekAkhyANi, tathA abAdhitaviSayatvaM caturthaM rUpam, .. tathA vivakSitaikasaMkhyatvaM rUpAntaram ekA saMkhyA yasya hetudravyasya tadekasaMkhyaM.... yadyekasaMkhyAvacchinnAyAM pratiheturahitAyAM hetuvyaktau hetutvaM bhavati tadA gamakatvaM na tu pratihetusahitAyAmapi dvitvasaMkhyAyuktAyAM.....tathA jJAtatvaM ca jJAnaviSayatvaM ca, na hyajJAto hetu: svasattAmAtre jamajo yu kRti / hetubinduTIkA, 194 B. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA hetuo dvArA nirvivAda sadanumAna thAya che tyAre avinAbhAvaniyama sivAya sakalahetusAdhAraNa bIjuM koI lakSaNa saraLatAtI banAvI ja nathI zakAtuM. tethI ja traNa yA pAMca rUpa avinAbhAvaniyamano yathAsaMbhava prapaMcamAtra che. jo ke siddhasene nyAyAvatAramAM hetune sAdhyAvinAbhAvI kahyo che to paNa avinAbhAvaniyama ja hetunuM ekamAtrarUpa che evuM samarthana karanAra saMbhavataH sauprathama pAtrasvAmI che. tattvasaMgrahamAM zAntarakSite jaina paraMparAsammata avinAbhAvaniyamarUpa eka lakSaNano pAtrasvAmInA mantavya tarIke ja nirdeza karIne tenuM khaMDana karyuM che. evuM jaNAya che ke pUrvavartI anya jaina tArkikoe hetunA svarUpa tarIke avinAbhAvaniyamanuM kathana sAmAnyataH karyuM haze. paraMtu tenuM sayuktika samarthana ane bauddhasammata airUkhanuM khaMDana sauprathama pAnasvAmIe ja karyuM haze. anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nA thADanupapannavaMyatra tatratrani | nyAyavinizcaya, pR. 500. A khaMDanakArikA akalaMka, vidyAnanda (pramANaparIkSA, pR. 72) vageree uddhata karI che, te pAtrasvAmikaAka hovI joIe. pAtrasvAmIe parasammata trarUpyanuM je khaMDana jainaparaMparAmAM zarU karyuM tenuM anusaraNa pachIthI akalaMka (pramANasaMgraha, pR. 66 A) Adi digambara-zvetAmbara tArkikoe karyuM che. trarUpyakhaMDana pachI jainaparaMparAmAM pAMcarUkhanuM khaMDana zarU thayuM. tethI ja vidyAnanda (pramANaparIkSA, pR. 72), prabhAcandra (prameyakamalamArtaDa, pR. 103 B ), vAdI devasUri (syAdvAdaratnAkara, pR. para1) AdinA digambarIya-zvetAmbarIya uttarakAlIna tarkagraMthomAM airUpya ane pAMcarUpyAM sAthe sAthe ja savistara khaMDana dekhAya che. AcArya hemacandra te ja paraMparAne laIne nairU ane pAMcarUpya banneno nirAsa kare che. jo ke viSayanI daSTie AcArya hemacandranuM khaMDana vidyAnanda Adi pUrvavartI AcAryonA khaMDana samAna ja che tema chatAM temanuM zabdasAmya vizeSata: anantavIryanI prameyaratnamAlAnI sAthe che. anya badhA pUrvavartI jaina tArkikothI AcArya hemacandranI eka vizeSatA che aneka sthAne jovA maLe che te ahIM paNa che. te vizeSatA e che ke saMkSepamAM paNa koI ne koI navA vicAranuM jaina paraMparAmAM saMgrahIkaraNamAtra che. ApaNe joIe chIe ke AcArya hemacandra bauddha sammata nairUkhano pUrvapakSa rajU karatI 1. anyathetyAdinA pAtrasvAmimatamAzaGkate - nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / acAnuYpannatyaM yatra tatra traNa jhim tattvasaMgraha, kArikA 1364-69. Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 tulanAtmaka dArzanika TippaNa vakhate je vistRta avataraNa nyAyabindunI dharmottaravRttimAMthI akSarazaH lIdhuM che te anya koI pUrvavartI jaina tarkagraMthamAM nathI. jo ke A vicAra bauddhatArkikakRta che tema chatAM jaina tarkazAstranA abhyAsIone mATe, bhale ne pUrvapakSa tarIke paNa, A vicAra khAsa jJAtavya che. upara je "anyathAnupapannatva' kArikAno ullekha karyo che te niHsaMdeha tarkasiddha hovAnA kAraNe sarvatra jainaparaMparAmAM pratiSThita thaI gaI che, tyAM sudhI ke te kArikAnuM anukaraNa karIne vidyAnanda thoDoka pheraphAra karIne pAMcarUpyakhaMDanaviSayaka paNa kArikA banAvI nAkhI (pramANaparIkSA, pR. 72). A kArikAnI pratiSThA tarkabala para ane tarkakSetramAM ja rahevI joItI hatI paraMtu tenA prabhAvathI aMjAIne atArkika bhaktoe tenI pratiSThA mana kalpita rIte vadhArI dIdhI, ane e tyAM sudhI vadhI ke khuda tarkagranthalekhaka AcAryo paNa te kaeNlpita rItanA zikAra banI gayA. koIke kahyuM ke A kArikAnA kartA ane dAtA mULamAM samanvarasvAmI nAmanA tIrthaMkara che. koIke kahyuM ke sImanvarasvAmI pAsethI padmAvatI nAmanI devI A kArikAne laI AvI ane pAtrakesarI svAmIne te kArikA ApI. Ama koI paNa tArkika manuSyanA mukhamAMthI nIkaLavAnI aukAntika yogyatA dharAvatI A kArikAe sImanvarasvAmInA mukhamAMthI abdhabhaktinA kAraNe janma levo paDyo (sanmatiTIkA, pR. 569(7)). astu. je ho te, AcArya hemacandra paNa te kArikAno upayoga kare che. eTaluM to avazya jaNAya che ke A kArikAnA saMbhavataH ubhAvaka pAtrasvAmI digambara paraMparAnA ja che kema ke bhaktipUrNa pelI mana:kalpita kalpanAonI sUSTi kevaLa digambarIya paraMparA sudhI ja sImita rahI che. mR. 186 tathAdi- manube'- tulanA - nyAyabinduTIkA, 2. 5 pR. 17 'martharvavitha:' - tulanA - prameyaratnamAlA, 3.19. pR. 194 "svabhAva' - jaina tarkaparaMparAmAM hetunA prakAronuM varNana to akalaMkanA graMthomAM (pramANasaMgraha, pR. 67-68) jovAmAM Ave che paraMtu temanuM vidhisAdhaka yA niSedhasAdhaka rUpe spaSTa vargIkaraNa ApaNane mANikyanandI, vidyAnanda vagerenA graMthomAM maLe che. mANikyanandI, vidyAnanda, devasUri ane AcArya hemacandra A cAre kareluM vargIkaraNa ja dhyAna devA yogya che. hetuprakAronuM jainagranthagata vargIkaraNa mukhyapaNe vaizeSikasUTa ane dharmakIrtinA nyAyabindu para avalaMbita che. vaizeSikasUtramAM (9, 2.1) kArya, kAraNa, saMyogI, samavAyI ane virodhI rUpe paMcavidha Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA liMgano spaSTa nirdeza che. nyAyabiMdumAM (2.12) svabhAva, kArya ane anupalabha rUpe trividha liMganuM varNana che tathA anupalabdhinA agIAra prakAra mAtra niSedhasAdhakarUpe varNita che, vidhisAdhakarUpe eka paNa anupalabdhi darzAvavAmAM nathI AvI. akalaMka ane mANikyanaMdIe nyAyabindunI anupalabdhi to svIkArI lIdhI paraMtu temAM ghaNA badhA sudhArA ane vadhArA karyA. dharmakIrti anupalabdhi zabdathI badhI anupalabdhione yA upalabdhione laI ekamAtra pratiSedhanI siddhi darzAve che jyAre mANikyanandI anupalabdhithI vidhi ane niSedha ubhayanI siddhinuM nirUpaNa kare che eTaluM ja nahi paNa upalabdhine paNa te vidhi-niSedha ubhayasAdhaka darzAve che. vidyAnandanuM vargIkaraNa vaizeSikasUtranA AdhAre che. vaizeSikasUtramAM abhUta bhUtanuM, bhUta abhUtanuM ane bhUta bhUtanuM ema trividha liMgano nirdeza che. paraMtu vidyAnanda temAM abhUta abhUtanuM - te eka prakAra vadhArIne cAra prakAronI aMdara badhI vidhiniSedhasAdhaka upalabdhio tathA badhI vidhiniSedhasAdhaka anupalabdhiono samAveza karyo che (pramANaparIkSA, pR. 72-74). A vistRta samAvezakaraNamAM keTalAka pUrvAcAryonI saMgrahakArikAone uddhata karIne temaNe badhA prakAronI badhI 1. svabhAvAnupalabdhiryathA nAtra dhUma upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH / kAryAnupalabdhiryathA nehApratibaddhasAmarthyAni dhUmakAraNAni santi dhUmAbhAvAt / vyApakAnupalabdhiya'thA nAtra ziMzapA vRkSAbhAvAt / svabhAvaviruddhopalabdhiryathA nAtra zItasparzo'gneriti / viruddhakAryopalabdhiryathA nAtra zItasparzo dhUmAditi / viruddhavyAptopalabdhiryathA na dhruvabhAvI bhUtasyApi bhAvasya vinAzo hetvantarApekSaNAt / kAryaviruddhopalabdhiryathA nehApratibaddhasAmarthyAni zItAkAraNAni santi agneriti| vyApakaviruddhopalabdhiryathA nAtra tuSArasparzo'gneriti / kAraNAnupalabdhiryathA nAtra dhUmo'gnyabhAvAt / kAraNaviruddhopalabdhiryathA nAsya romaharSAdivizeSAH sannihitadahanavizeSatvAditi / kAraNaviruddhakAryopalabdhiryathA na romaharSAdivizeSayuktapuruSavAnayaM pradezo dhUmAditi / nyAyabindu, 2. 32-42 2. parIkSAmukha, 3. pa7-59, 78, 86. 3. virodhyamUrta bhUta | mUta-mUtA pUto mUtAcA vaizeSikasUtra, 3.11-13. 4. atra saMgrahazlokAH - syAt kArya kAraNavyApyaM prAksahottaracAri ca / liGgaM tallakSaNavyApterbhUtaM bhUtasya sAdhakam // SoDhA viruddhakAryAdi sAkSAdevopavaNitam / liGgaM bhUtamabhUtasya liGgalakSaNayogataH / / pAramparyAttu kAryaM syAt kAraNaM vyApyameva ca / sahacAri ca nirdiSTaM pratyekaM taccaturvidham / kAraNAd dviSThakAryAdibhedenodAhRtaM purA / yathA SoDazabhedaM syAt dvAviMzatividhaM tataH / / liGgaM samuditaM jJeyamanyathAnupapattimat / tathA bhUtamabhUtasyApyuhyamanyadapIdRzam / / abhUtaM bhUtamunItaM bhUtasyAnekadhA budheH / tathA'bhUtamabhUtasya yathAyogyamudAhareta // bahudhApyevamAkhyAtaM saMkSepeNa vavidham | atisaMkSepato thopatAnupamRt II pramANaparIkSA, pR. 74-75. Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 405 saMkhyAno nirdeza karyo che. vidyAnandanA A vargIkaraNamAM vaizeSikasUtra uparAMta akalaMka yA mA kyanandI jevA koI jainatArkikano yA koI bauddha tArkikano AdhAra . che ema lAge che. devasUrie potAnA vargIkaraNamAM parIkSAmukhanA vargIkaraNane ja AdhAra mAnyo jaNAya che, to paNa devasUrie eTalo sudhAro to avazya karyo che ke jyAre parIkSAmukha vidhisAdhaka cha upalabdhio (3.pa6) ane traNa anupalabdhio (3.86) varNave che tyAre pramANanayatattAloka vidhisAdhaka cha upalabdhio (3.64) ane pAMca anupalabdhio (3.99) varNave che. niSedhasAdhakarUpe cha upalabdhio (3.71) ane sAta anupalabdhionuM (3.78) varNana parIkSAmukhamAM che jayAre pramANanayatattvAlokamAM niSedhasAdhaka anupalabdhi (3.90) ane upalabdhi (3.79) bannenA sAta sAta prakAro jaNAvyA che. AcArya hemacandra vaizeSikasUtra ane nyAyabindu bannenA AdhAre vidyAnandanI jema vargIkaraNa kare che, to paNa vidyAnandathI vibhinnatA e che ke AcArya hemacandranA vargIkaraNamAM koI paNa anupalabdhi vidhisAdhakarUpe varNavAI nathI paraMtu nyAyabindunI jema mAtra niSedhasAdhakarUpe varNavAI che. vargIkaraNanI anekavidhatA tathA bhedonI saMkhyAmAM nyUnAdhikatA hovA chatAM paNa tattvataH badhAM vargIkaraNono sAra ekasarakho ja che. vAcaspati mizra kevaLa bauddhasammata vargIkaraNano ja nahi paraMtu vaizeSikasUtragata vargIkaraNano paNa nirAsa karyo che. (tAtparyaTIkA, pR. 158-164). pR. 195 kizoSaraca' - tulanA - yadutpattimat tanityaniti svabhAvabhUtadharmabhedena svabhAvasya prayogaH / yat kRtakaM tadanityamityupAdhibhedena / apekSitaparavyApAro hi bhAvaH svabhAvaniSpattau kRtaka rUti | parva pratyayatitvIya draSTavyA: | nyAyabindu, 3. 12-15. ___ yathA ca kRtakazabdo bhinnavizeSaNasvabhAvAbhidhAyyevaM pratyayabhedabheditvamAdiryeSAM prayatnAnantarIyakatvAdInAM te'pi svabhAvahetoH prayogA fmavizeSasvinAvAmAyinI draSTA / nyAyabindu, 3.15. pR. 195 "pakSacarcava' - tulanA - caiva vAstha sAdhvani svasAdhyAvinAbhAvitA saiva gamakatve nibandhanaM nAnyarmiNi / sa ca svasAdhyAvinAbhAvaH pratibandhasAdhakapramANanibandhano na sapakSe kvacid Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA bahulaM vA sahabhAvamAtradarzananibandhanaH, nahi lohalekhyaM vajaM pArthivatvAt kASThAdivat iti tadanyatra pArthivatvasya lohalekhyatvAvinAbhAvo'pi tathAbhAvo bhavati / yadi ca pakSIkRtAdanyatraiva vyAptirAdarzayitavyeti niyamaH tavA sarve the kSaNatAM mAveSa pratipAt......tamAn - svasAdhvaprtibndhaat hetuH tena vyAptaH siddhayati sa ca viparyaye bAdhakapramANavRttyA sAdhyadharmiNyapi siddhyati iti na kiMcid anyatrAnuvRttyapekSayA / ata evAnyatra [vinizcaye] uktam - yat kvacid dRSTaM tasya yatra pratibandhaH tadi: ta tad rAmajaM tati vastupAtiiita ! hetubinduTIkA likhita, pR. 15 3, 16 B. pR. 197"sU zinA'-kAryaliMgaka anumAnane to badhA mAne che paraMtu kAraNaliMgaka anumAnane mAnavAmAM matabheda che. bauddha tArkika, khAsa karIne dharmakIrti, kyAMya paNa kAraNaliMgaka anumAnano svIkAra nathI karatA paraMtu vaizeSika, naiyAyika banne kAraNaliMgaka anumAnane pahelethI ja mAnatA AvyA che. potAnA pUrvavartI badhA jainatArkikoe jema kAraNaligaka anumAnanuM khUba jorathI upapAdana karyuM che tema AcArya hemacandra paNa tenuM upapAdana karyuM che. AcArya hemacandra nyAyavAdI zabda dvArA dharmakIrtine sUcave che. jo ke AcArya hemacandra dharmakIrtinA mantavyanuM nirasana kare che tema chatAM temane dharmakIrti pratye je vizeSa Adare che te 'sUkSmazinApi' A zabdathI pragaTa thAya che. pR. 200 tathA cetana vinA'- kAryaliMgaka anumAnane mAnavAmAM koIno matabheda nathI to paNa tenA koI koI udAharaNamAM khAsso matabheda che. 'nIvat zarIra sAtma*m, prANAdimIt' A anumAnane bauddho sadanumAna nathI mAnatA, teo tene mithyAnumAna mAnIne prANAdihetune hetvAbhAsamAM gaNAve che (nyAyabindu, 3.99). bauddho bIjA dArzanikonI jema zarIramAM vartamAna nitya Atmatattvane nathI mAnatA eTale teo anya dArzanikasammata sAtmakatvanuM prANAdi dvArA anumAna nathI mAnatA jyAre vaizeSika, naiyAyika, jaina vagere badhAM pRthagAtmavAdI darzano prANAdi dvArA zarIramAM Atmasiddhi mAnIne tene sadanumAna ja gaNe che. tethI ja AtmavAdI dArzaniko mATe A siddhAnta Avazyaka che ke sapakSavRttitvarUpa anvayane sahetunuM anivArya rUpa na mAnavuM. kevaLa vyatirekavALA arthAt anvayazUnya liMgane paNa teo Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 407 anumitiprayojaka mAnIne prANAdihetune sadbhutu mAne che. tenuM samarthana naiyAyikonI jema jainatArkikoe bahu vistArathI karyuM che. AcArya hemacandra paNa tenuM anusaraNa kare che, ane kahe che ke anvayanA abhAvamAM paNa hetvAbhAsa nathI thato tethI anvayane hetunuM rUpa na mAnavuM joIe. bauddhasammata khAsa karIne dharmakIrtinirdiSTa anvayasandehanuM anaikAntikaprayojakatvarUpe khaMDana karatAM AcArya hemacandra kahe che ke vyatirekAbhAvamAtrane ja viruddha ane anaikAntika banneno prayojaka mAnavo joIe. dharmakIrtie nyAyabindumAM vyatirekAbhAvanI sAthe anvayasandehane paNa anaikAntikatAno prayojaka kahyo che, teno niSedha AcArya hemacandra kare che. nyAyavAdI dharmakIrtinA koI paNa upalabdha graMthamAM, jevuM AcArya hemacandre lakhyuM che tevuM dekhAtuM nathI ke vyatirekAbhAva ja banne viruddha ane anaikAntika yA banne prakAranA anaikAntikano prayojaka hoya eTale 'nyAyavAdrinApi vyatirehAmAvAvela hetvAmAsAvuau' A AcArya hemacandranuM kathana asaMgata thaI jAya che. dharmakIrtinA koI paNa graMthamAM AcArya hemacandrokta A bhAvano ullekha na maLe to AcArya hemacandranA A kathanano artha thoDI kheMcatANa karIne A ja karavo joIe ke nyAyavAdIe paNa be hetvAbhAsa kahyA che paraMtu temanuM prayojaka rUpa jevuM ame mAnIe chIe tevuM vyatirekAbhAva ja manAvuM joIe kema ke te aMzamAM koIne vivAda nathI, tethI ja nirvivAdapaNe svIkRta vyatirekAbhAvane ja ukta hetvAbhAsaddhayano prayojanaka mAnavo joIe, anvayasaMdehane nahi. ahIM eka vAta khAsa lakhI devI joIe. te e ke bauddha tArkika hetunA bairUkhanuM samarthana karatAM anvayane Avazyaka eTalA mATe batAve che ke teo vipakSAsattvarUpa vyatirekano saMbhava 'sapakSe va sattva (sapakSamAM ja sattva)' rUpa anvaya vinA mAnatA nathI, teo kahe che ke anvaya hovAthI ja vyatireka phalita thAya che, bhale te koI vastumAM phalita thato hoya ke avastumAM. jo anvaya na hoya to vyatireka paNa saMbhave nahi. anvaya ane vyatireka banne rUpa parasparAzrita hovA chatAM paNa bauddha tArkikonA mate bhinna ja che. tethI ja teo vyatirekanI jema anvaya upara paNa sarakho ja bhAra Ape che. jaina paraMparA evuM nathI mAnatI. tenA anusAra vipakSavyAvRttirUpa vyatireka 1. kevalavyatirekiNaM tvIdRzamAtmAdiprasAdhane paramamastramupekSituM na zaknuma ityayathAbhASyamapi vyAvyAnuM zreya: / nyAyamaMjarI, pR. 578. tAtparyaTIkA, pR. 283. kandalI, pR. 204 2. anayoreva Dho rUpayo: sandehe naiAntiH / nyAyabindu, 3.98. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA ja hetunuM mukhya svarUpa che. jaina paraMparA anusAra te eka ja rUpanA anvaya yA vyatireka be judA judA nAmo ja mAtra che. A siddhAntane anusarIne AcArya hemacandre chevaTe uhI hIdhuM che } 'sapakSe eva sattva' ne bhe anvaya mahetA ho to te khamAro abhipreta anyathAnupapattirUpa vyatireka ja thayo. sArAMza e che ke bauddha tArkika je tattvane anvaya ane vyatireka parasparAzrita rUpomAM vibhAjita karIne banneya rUpono hetulakSaNamAM samAveza kare che, te ja tattvane jaina tArkika ekamAtra anyathAnupapatti yA vyatirekarUpe svIkAra karIne tenI bIjI bhAvAtmaka bAjune lakSamAM nathI letA. 5. 205 'virodhi tu' vyAkhyA I svabhAvaviruddhopalabdhiryathA nAtra zItasparzo vahneriti / pratiSedhyasya zItasparze yaH svabhAvaH tasya viruddho vahnistasya cehopalabdhiH / kAryaviruddhopalabdhiryathA nehApratibaddhasAmarthyAni zItakAraNAni santi vahneriti / antyadazAprAptameva kAraNaM kAryaM janayati na sarvaM tato vizeSaNopAdAnam / pratiSedhyAnAM zItakAraNAnAM kAryaM zItaM tasya viruddho vahniH tasyehopalabdhiH / kAraNaviruddhopalabdhiryathA nAsya romaharSAdivizeSAH santi sannihitadahanavizeSatvAt / pratiSedhyAnAM romaharSAdivizeSANAM kAraNaM zItam, tasya viruddho dahanavizeSastasya cehopalabdhiH / vyApakaviruddhopalabdhiryathA nAtra tuSArasparzo dahanAt / pratiSedhyasya tuSArasparzasya vyApakaM zItaM tasyeha viruddho dahanavizeSaH tasyehopalabdhiH / svabhAvaviruddhakAryopalabdhiryathA nAtra tuSArasparzo dhUmAt / pratiSedhyasya tuSArasparzasya yaH svabhAvaH tasya viruddho vahniH / tasya kAryaM dhUmaH tasya cehopalabdhiH / kAryaviruddhakAryopalabdhiryathA nehA pratibaddhasAmarthyAni zItakAraNAni santi dhUmAditi / pratiSedhyAnAM zItakAraNAnAM kAryaM zItaM tasya viruddho vahniH tasya kAryaM dhUmaH tasyehopalabdhiH / kAraNaviruddhakAryopalabdhiryathA na romaharSAdiyuktapuruSavAnayaM pradezo dhUmAt / pratiSedhyAnAM hi romaharSAdivizeSANAM kAraNaM zItaM tasya viruddho vahniH tasya kAryaM dhUmaH tasyehopalabdhiH / vyApakaviruddhakAryopalabdhiryathA nAtra tuSArasparzo dhUmAt / pratiSedhyasya tuSArasparzasya vyApakaM zItaM tasya viruddho'gniH tasya kAryaM dhUmaH - -- Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 408 tasyehopalabdhiH / tabhASA bhokSArIya pariccheda 2. sa. 1. mA. 2. sUtra 13-17, pR. 206-213. pkssn| aMge mAhI yAra bAbato para vicAra che - (1) pakSanuM lakSaNa arthAt svarUpa, (2) lakSaNAntargata vizeSAnI vyAvRtti, (3) pakSanA mA2no niza, sane (4) 5kssn| 2. (1) bahu ja pahelethI ja pakSanuM svarUpa vicArapathamAM AvI nizcita thaI gayuM hatuM to paNa prazastapAde pratijJAnuM lakSaNa karatI vakhate tenuM citraNa spaSTa karI dIdhuM che. nyAyapravezamAM ane nyAyabindumAM to tyAM sudhI lakSaNanI bhASA nizcita thaI gaI che ke tenI pachI badhA digambara-zvetAmbara tArkikoe te ja bauddha bhASAno te ja zabdothI yA paryAyAntarathI anuvAda karIne ja potapotAnA granthomAM pakSanuM svarUpa darzAvyuM che jemAM koI jUnAdhikatA nathI. (2) lakSaNanAM ISTa, asiddha ane abAdhita e traNe vizeSaNonI vyAvRtti prazastapAda ane nyAyapravezamAM dekhAtI nathI paraMtu abAdhita e eka vizeSaNanI vyAvRtti temanAmAM spaSTa che. nyAyabindumAM ukta traNenI vyAvRtti che. jaina graMthomAM 1. pratipipAdayiSitadharmaviziSTasya dharmiNo'padezaviSayamApAdayituM uddezamAtraM pratijJA... ... avirodhigrahaNAt pratyakSAnumAnAbhyupagatasvazAstrasvavacanavirodhino nirastA bhavanti / prazastapAimAdhya, pR. 234. 2. tatra pakSaH prasiddho dharmI prasiddhavizeSeNa viziSTatayA svayaM sAdhyatvenepsitaH / pratyakSAdyaviruddha iti vAkyazeSaH / tadyathA nityaH zabdo'nityo veti / nyAyapraveza, pR. 1 3. svarUpeNaiva svayamiSTo'nirAkRta: pakSa iti / nyAyavindu, u.40| 4. yathA'nuSNo'gniriti pratyakSavirodhI, ghanamambaramiti anumAnavirodhI, brAhmaNena surA peyetyAgama virodhI, vaizeSikasya satkAryamiti bruvataH svazAstravirodhI, na zabdo'rthapratyAyaka iti svvcnvirodhii| prazastapAimASya,5. 234. sAdhayitumiSTopi pratyakSAdiviruddhaH pakSAbhAsaH / tadyathA-pratyakSaviruddhaH, anumAnaviruddhaH, AgamaviruddhaH, lokaviruddhaH, svavacanaviruddhaH, aprasiddhavizeSaNaH, aprasiddhavizeSyaH, aprasiddhobhayaH, prasiddhasambandhazceti / nyAyapraveza,5.2. 5. svarUpeNeti sAdhyatveneSTaH / svarUpeNaiveti sAdhyatveneSTo na sAdhanatvenApi / yathA zabdasyAnityatve sAdhye cAkSuSatvaM hetuH,zabde'siddhatvAtsAdhyama, na punastadiha sAdhyatveneSTaM saadhntvenaapybhidhaanaat| svayamiti vAdinA / yastadA sAdhanamAha / etena yadyapi kvacicchAstre sthitaH sAdhanamAha, tacchAstrakAreNa tasmindharmiNyanekadharmAbhyupagame'pi, yastadA tena vAdinA dharmaH svayaM sAdhayitumiSTaH sa eva sAdhyo netara ityuktaM bhavati / iSTa iti yatrArthe vivAdena sAdhanamupanyastaM tasya siddhimicchatA so'nukto'pi vacanena sAdhyaH / tadadhikaraNatvAdvivAdasya / yathA parArthAzcakSurAdayaH saMghAtatvAcchayanAsanAdyaGgavat iti, atrAtmArthA ityanuktAvapyAtmArthatA sAdhyA, anena noktamAtrameva sAdhyamityuktaM bhavati / anirAkRta iti etallakSaNayoge'pi yaH sAdhayitumiSTo'pyarthaH pratyakSAnumAnapratItisvavacanairnirAkriyate na sa pakSa iti pradarzanArtham / nyAyavindu, 3.41-50. Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA . paNa traNe vizeSaNonI vyAvRtti spaSTapaNe darzAvavAmAM AvI che. antara eTaluM ja che ke mANikyanandI (parIkSAmukha, 3.20) ane devasUrie (pramANanayatattAloka, 3. 14-17) to badhI vyAvRttio dharmakIrtinI jema mUlasUtramAM ja darzAvI che jyAre AcArya hemacandra be vizeSaNonI vyAvRttione vRttimAM darzAvIne kevaLa eka abAdhya vizeSaNanI vyAvRttine sUtrabaddha karI che. prazastapAde pratyakSaviruddha, anumAnaviruddha, Agamaviruddha, svazAstraviruddha ane svavacanaviruddha rUpe pAMca bAdhita pakSo darzAvyA che. nyAyapravezamAM paNa bAdhita pakSo pAMca ja che paraMtu svazAstraviruddhanA sthAne lokaviruddha che. nyAyabindumAM Agamaviruddha ane lokaviruddha banne nathI paraMtu pratItiviruddhano samAveza karIne pratyakSaviruddha, anumAnaviruddha, svavacanaviruddha ane pratItiviruddha ema kula cAra bAdhita pakSo darzAvyA che. evuM jaNAya che ke bauddha paraMparAgata AgamaprAmANyanA asvIkArano vicAra karIne dharmakIrtie Agamaviruddhane sthAna ApyuM nathI, paraMtu sAthe ja pratItiviruddhane dAkhala karyo. mANikyanandIe (parIkSAmukha, 6.15) A bAbatamAM nyAyabindunuM nahi paNa nyAyapravezanuM anusaraNa karIne tenA pAMca bAdhita pakSo mAnI lIdhA jemane devasUrie paNa mAnI lIdhA. alabatta devasUrie (pramANanayatattvAlaka, 6.40) mANikyanandInuM ane nyAyapravezanuM anusaraNa karIne paNa Adi pada mUkI dIdhuM ane potAnI vyAkhyA ratnAkaramAM smaraNaviruddha, tarkaviruddha rUpe anya bAdhita pakSone paNa darzAvyA. AcArya hemacandra nyAyabindunA pratItiviruddhane laI lIdho, bAkInA pAMca nyAyapraveza ane parIkSAmukhanA laIne kula cha bAdhita pakSone sUtrabaddha karyA che. mAThara (sAMkhyakArikA, 5) je saMbhavataH nyAyapravezathI prAcIna che temaNe pakSAbhAsonI nava saMkhyAno ja mAtra nirdeza karyo che, udAharaNo nathI ApyAM. nyAyapravezamAM udAharaNa sAthe nava pakSAbhAsono nirdeza che. . (3) AcArya hemacandra sAdhyadharmaviziSTa dharmIne ane sAdhyadharma mAtrane paNa kahIne tenA be AkAro darzAvyA che, je be AkAro temanA pUrvavartI mANikyanandI (3.2526, 32) ane devasUrie (3.16-18) paNa darzAvyA che. dharmakIrtie sUtramAM to eka ja AkArano nirdeza karyo che paraMtu tenI vyAkhyAmAM dharmottare (2.8) kevala dharmI, kevala dharma ane dharmadharmisamudAyarUpe pakSanA traNa AkAro darzAvyA che ane sAthe sAthe pratyeka AkArano upayoga kyA kayA samaye thAya che e paNa darzAvyuM che je apUrva che. vAtsyAyane (nyAyabhASya, 1.1.36) dharmaviziSTa dharmI ane dharmiviziSTa dharma rUpe pakSanA be AkArono nirdeza karyo che. paraMtu AkAronA upayogonuM varNana dharmottaranI pelI vyAkhyA sivAya anyatra pUrva graMthomAM kyAMya dekhAtuM nathI. mANikyanandIe A Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 411 dharmottarIya vastune sUtramAM ja apanAvI lIdhI jenuM devasUrie paNa sUtra dvArA ja anukaraNa karyuM. AcArya hemacanTe tenuM anukaraNa to karyuM paraMtu tene sUtrabaddha na karIne vRttimAM ja kahI dIdhuM. (4) bIjA badhA jaina tArkikonI jema AcArya hemacandra pramANasiddha, vikalpasiddha ane ubhayasiddha rUpe pakSanA traNa prakAro darzAvyA che. pramANasiddha pakSa mAnavA aMge to koIno paNa matabheda nathI ja, paraMtu vikalpasiddha ane ubhayasiddha pakSa mAnavAmAM matabheda che. vikalpasiddha ane pramANa-vikalpasiddha pakSanI viruddha, jyAM sudhI jANIe chIe tyAM sudhI, sauprathama prazna uThAvanAra dharmakIrti ja che. e atyAre nizcitapaNe kahI zakAtuM nathI ke dharmakIrtino te AkSepa mImAMsaka upara hato ke jaino upara ke banne upara. to paNa eTaluM to nizcitapaNe kahI zakAya ke dharmakIrtinA te AkSepano savistara javAba jaina graMthomAM ja jovAmAM Ave che. javAbanI jaina prakriyAmAM badhAe dharmakIrtinA te AkSepIya padyane (pramANavArtika, 1.192) uddhata paNa karyuM che. maNikAra gaMgeze pakSatAnuM je antima ane sUkSmatama nirUpaNa karyuM che tenuM AcArya hemacandranI kRtimAM AvavuM saMbhavatuM ja na hatuM to paNa prAcIna ane arvAcIna badhAM pakSanA lakSaNono tulanAtmaka vicAra karyA pachI eTaluM to avazya kahI zakAya ke gaMgezano te pariSkRta vicAra badhA pUrvavartI naiyAyika, bauddha ane jaina graMthomAM purANI paribhASAmAM ane purANI rIte maLe che. | pR. 209 "patana'- tulanA - ava detunnakSane nikSetavya dharmanuneya ! anyatra tu sAdhyapratipattikAle samudAyo'numeyaH / vyAtinizcayakAle tu dharmo'numeya iti darzayitumatra grahaNam / jijJAsito jJAtumiSTo vizeSo dharmo yasya : sa tatho: ! - nyAyabinduTIkA, 2.8. parIkSAmukha, 3.25, 26,32,33. pramANanayatattAloka, 3.16-18. pR. 209 prasiddhi' - tulanA-prasiddho dhamati aa parIkSAmukha, 3.27 pR. 209 para sarva vi' - tulanA - prameyaratnamAlA, 3.26-27 pR. 210 tatra yuktisiva' - tulanA - parIkSAmukha, 3. 27-31. pR. 211 "nanuM thamani' - tulanA - prameyaratnamAlA, 3. 29. 'ucyate - siSAdhayiSAvirahasahakRtasAdhakapramANAbhAvo yatrAsti sa pakSaH, tena siSAdhayiSAvirahasahakRtaM sAdhakapramANe yatrAsti sa na pakSaH, yatra sAdhakapramANe satyasati vA siSAdhayiSA yatra voyakhAvatatra viziSTa vari pakSavam ! cintAmaNi, anumAnakhaMDa, gAdAdharI, pR. 431-32. Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA pR. 212 '3mayasiddho dharmI' tulanA prameyaratnamAlA, 3. 31. www a. 1. A. 2. sUtra 18-23 pR. 213-216 dRSTAnta aMge ahIM A traNa bAbato prastuta che - (1) anumAnAMgatvano prazna, (2) lakSaNa ane (3) upayoga. (1) dharmakIrtie hetunA airUkhanuM kathana je hetusamarthananA nAme prasiddha che temAM ja dRSTAntano samAveza karI dIdho che, tethI ja temanA matAnusAra dRSTAnta hetusamarthanaghaTaka rUpe anumAnanuM aMga che ane te paNa avidvAnonA mATe. vidvAnonA mATe to ukta samarthana vinA hetumAtra ja kAryasAdhaka bane che (pramANavArtika, 1.28), tethI dRSTAnta temanA mATe anumAnAMga nathI. mANikyanandI (3.37-42), devasUri (pramANanayatattvAloka, 3.28, 34-38) ane AcArya hemacandra badhAe dRSTAntane anumAnAMga nathI mAnyuM ane vikalpa dvArA anumAnamAM tenI upayogitAnuM khaMDana paNa karyuM che, to paNa te badhAe mandamati ziSyo mATe parAnumAnamAM (pramANanayatattvAloka, 3.42 ; parIkSAmukha, 3.46) tene vyAptismAraka tarIke darzAvyuM che, eTale prazna thAya che ke temanA dvArA karavAmAM Avela dRSTAntanA anumAnAMgatvanA khaMDanano artha zuM che ? teno javAba e ja che ke temaNe dRSTAntanI anumAnAMgatAno je pratiSedha karyo che te sakalAnumAnanI dRSTie karyo che arthAt anumAna mAtramAM dRSTAntane teo aMga mAnatA nathI. siddhasene paNa A ja bhAva saMkSepamAM sUcita karyo che (nyAyAvatAra, 20). tethI ja vicAra karatAM bauddha ane jaina tAtparyamAM koI khAsa aMta2 jaNAtuM nathI. 412 Bendicanddoe ---- (2) dRSTAntanuM sAmAnya lakSaNa nyAyasUtramAM (1.1.25) che paraMtu bauddha graMthomAM te dekhAtuM nathI. mANikyanandIe paNa sAmAnya lakSaNa ApyuM nathI jema siddhasene nathI ApyuM, paraMtu devasUri (pramANanayatattvAloka, 3.40) ane AcArya hemacandra sAmAnya lakSaNa paNa darzAvI dIdhuM che. nyAyasUtranuM daSTAntalakSaNa eTaluM to vyApaka che ke anumAnathI bhinna sAmAnya vyavahAramAM paNa te lAgu paDI jAya che, jyAre jainonuM sAmAnya dRSTAntalakSaNa mAtra anumAnopayogI che. sAdharmsa-vaidharmA rUpe dRSTAntanA be bheda ane temanAM alaga alaga lakSaNo nyAyapraveza (pR. 1-2), nyAyAvatAramAM (kArikA 17-18) tevAM ja dekhAya che jevAM parIkSAmukha (3.47thI) Adi (pramANanayatattvaloka, 3.41thI) uttarAkalIna graMthomAM dekhAya che. (3) dRSTAntanA upayoga aMge jaina vicArasaraNI aikAntika nathI. jaina tArkika parArthanumAnamAM jyAM zrotA avyutpanna hoya tyAM ja dRSTAntanuM sArthakya mAne che. svArthanumAnasthalamAM paNa je pramAtA vyAptisaMbaMdhane bhUlI gayo hoya tene tenuM smaraNa karAvavA mATe dRSTAntanI caritArthatA jaina tArkiko mAne che (syAdvAdaratnAkara, 3.42). Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjA adhyAyanuM prathama Ahnika a.2. A.1. sUtra 1-2. pR. 217-218 parArthanumAnanI carcA vaidika, bauddha ane jaina traNe paraMparAomAM maLe che. ema to svArtha ane parArtha anumAnano vibhAga kaNAda ane nyAyasUtramAM sUcita thAya che, to paNa upalabhya pramANagraMthomAM parArtha anumAnano spaSTa lakSaNanirdeza prazastapAda ane nyAyapravezamAM ja prAcIna jaNAya che. prazastapAdanA anugAmI bhAsarvajJa (nyAyasAra, pR. 5) Adi badho naiyAyikoe prazastapAdanA ja kathanane thoDA pheraphAra sAthe punaH kahyuM che. nyAyapravezagata parArthAnumAnano je lakSaNanirdeza che tene ja pachI dharmakIrti (nyAyabindu, 3.1), zAntarakSita (tattvasaMgraha, kArikA 1363) Adi bauddha tArkikoe vizeSa spaSTa karIne kahyo che. jyAM sudhI ApaNe jANIe chIe tyAM sudhI, jaina paraMparAmAM parAthanumAnanuM spaSTa lakSaNa darzAvanAra sauprathama siddhasena divAkara ja che (nyAyAvatAra, 13). pAchaLanA jaina tArkikoe temanA mArganuM anusaraNa karyuM che (parIkSAmukha, 3.55;pramANanayatattAloka, 3.23). AcArya hemacandra parArthAnumAnanA lakSaNaprasaMge mukhyapaNe be vAto lIdhI che. pahelI vAta to teno lakSya-lakSaNanirdeza ane bIjI vAta che zabdamAM Aropa dvArA parArthAnumAnatvanA vyavahAranuM samarthana. A banne vAto vaidika, bauddha ane jene badhA pUrvavartI tarmagraMthomAM maLe che. AropanA bIjanuM, je lakSaNo aMge vicAra karatA AlaMkArika Adi graMthomAM dekhAya che tenuM, spaSTIkaraNa paNa AcArya hemacandra pUrvavartI AcAryonI jema ja karyuM che. pR. 218 ' ta dina' - tulanA -prameyaratnamAlA, 3.5556. | pR. 218 rUpAtra' - tulanA - nyAyabiTIkA, 3.2. 1. pacAvayave vAta nizcitArthapratipAdanaM parAthanumAnam prazastapAdabhASya, pR. 231. 2. tatra pakSavinAni sAdhanam | nyAyapraveza, pR. 1. 3. mukhyArthabAdhe tadyoge rUDhito'tha prayojanAt / anyo'rtho lakSyate yat sA lakSaNAropitA kiyA / kAvyaprakAza, 2.9. kAvyAnuzAsana, 1.17-18. 29 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA a.2 A.1. sUtra 3-6, pR. 229-221 prastuta cAra sUtromAM parArtha anumAnanA prayogadvaividhyanI carcA che. parArtha anumAnano be prakArano prayoga vaidika, bauddha ane jaina traNe paraMparAone mAnya che. paraMtu vaidika ane bauddha be paraMparAomAM sAdhamya udAharaNa, vaidhamma udAharaNa, sAdharma upanaya, vaidharma upanaya AdikRta prayogadvaividhya prasiddha che. hetunA prayogabhede parArtha anumAnano bheda ukta be paraMparAomAM prasiddha nathI jema jaina paraMparAmAM prasiddha che. jaina paraMparAmAM udAharaNa vagerenA prayogabheda dvArA anumAnano prayogabheda mAnavA uparAMta hetunA prayogabheda dvArA paNa anumAnano prayogabheda mAnavAmAM Avela che. hetunA prayogabhedanI rIti sauprathama siddhasenanA nyAyAvatAramAM (kArikA 17) sthApita thayelI jaNAya che. pachInA badhA digambara-zvetAmbara tArkikoe te hetuprayoganI dvividha rItino nirvivAda svIkAra karyo che. AcArya hemacandra paNa te rItine potAnAM sUtromAM darzAvI che. A viSayamAM AcArya hemacandranI racanAnI vizeSatA e che ke dharmakIrtinA nyAyabindu ane tenI dharmottarIya vRttinuM (3,7) prastuta prakaraNamAM zabdaza: anukaraNa maLe che, evuM anya pUrvavartI jaina tarkagranthomAM nathI. pR. 220 "Ativu mavati' - tulanA - uta6 mavati - anyadabhidheyamanyatprakAzyaM prayojanam / tatrAbhidheyApekSayA vAcakatvaM bhidyate / prakAzyaM tvabhinnam / anvaye hi kathite vakSyamANena nyAyena vyatirekagatirbhavati / vyatireke cAnvayagatiH / tatastrirUpaM liGgaM prakAzyamabhinnam / na ca yatrAbhidheyabhedastatra sAmarthyagamyo'pyartho bhidyte| yasmAt pIno devadatto divA na bhuGkte, pIno devadatto rAtrau bhuGkte ityanayorvAkyayorabhidheyabhede'pi gamyamAnamekameva tadvadihAbhidheyabhede'pi HIR vardhvameva | nyAyabinduTIkA, 3.7. a.2. A. 1. sUtra 7-8, pR. 221-225. parAthanumAnamAM pakSano prayoga karavA na karavA aMge matabheda che. naiyAyika Adi vaidika paraMparA pakSanA prayogane Avazyaka samaje che. bauddha paraMparAmAM nyAyapravezamAM to pakSavacana sAdhanavAkyAMga tarIke manAyuM ja che paraMtu uttaravartI dharmakIrtie pratijJAne vyartha ja darzAvI che ane kahyuM che 1. tripanikALA pAthanumAnam nyAyabindu, 3.1. athavA tavaiva sAdhanA pratijJopanigamanAdi..vAdanyAya, pR. 61. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 tulanAtmaka dArzanika TippaNa ke teno prayoga sAdhanavAkyanuM aMga nathI. jaina paraMparA pakSanA prayoganI AvazyakatAnuM samarthana kare che. siddhasene pote ja pakSanA prayoganuM vidhAna karyuM che ('tawyogotra tavya:' nyAyAvatAra, 14), je saMbhavataH dharmakIrtinA pratijJAniSedhanA khaMDana mATe che. tenuM samarthana karatAM pachInA jaina tArkikoe bauddha mantavya viruddha potAnI dalIlo ApI che. parIkSAmukha, pramANanayatattvAlaka ane temanI vyAkhyAonI apekSAe AcArya hemacandranI kRtinI A saMbaMdhamAM vizeSatA e che ke temaNe vAcaspati mizrakRta (tAtparyaTIkA, pR. 274) pakSasamartha prakAra akSarazaH A sthAne avatArita karyo che, aMtara che to eTaluM ja ke vAcaspati meDhe brAhmaNaparaMparAsulabha brAhmaNa guru-ziSyanuM udAharaNa ApyuM che jayAre AcArya hemacandra te udAharaNanA badale prativAdI bauddha paraMparAno ja bhikSu-zaikSa prasaMga udAharaNa tarIke Apyo che. pR. 222 ' martha:' - tulanA - tathAdi parapratyAyanA vacanamuccArayanti prekSAvantaH tadeva ca pare bodhayitavyA yad bubhutsante tathA satyanenApekSitAbhidhAnAt paro bodhito bhavati; na khalvAmrAn pRSTaH kovidArAnAcakSANaH praSTuravadheyavacano bhavati / anavadheyavacanazca kathaM pratipAdako nAma ? | yathA ca mAThara samidhamAhareti guruNA preSita eSo'hamAharAmi ityanuktvA tadarthaM yadAyaM gRhaM pravizati tadA'smai kupyati guruH AH ziSyApasada chAndasavattara mAThara mAmavadhIrayasIti bruvANaH / evamanityaM zabdaM bubhutsamAnAyAnityaH zabda ityanuktvA yadeva kiJciducyate kRtakatvAditi vA, yat kRtakaM tadanityamiti vA, kRtakazca zabda iti vA, tat sarvamasyAnapekSitamApAtato'sambaddhAbhidhAnam / tathA cAnavahito ne vIddhamaItIti ! yat tai... .. | ni: zabda rUti vakSita 3che rUtyavekSAthAM vRtAviti hetupatita - tAtparyaTIkA, pR. 274. pR. 225 sAdhyavyApta' - tulanA - prameyaratnamAlA, 3.35. a.2. A.1. sUtra 9-10. pR. 225-227. parArtha anumAnanA sthaLe prayogaparipATI aMge matabheda che. sAMkhya tArkika pratijJA, hetu, dRSTAnta A traNa avayavono prayoga svIkAre che (mAThara, pa.). mImAMsaka, vAdidevanA kathana anusAra, Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 hemacandrAcAryana pramANamImAMsA traNa avayavono ja prayoga svIkAre che (syAdvAdaratnAkara, pR. 559). paraMtu AcArya hemacandra tathA anantavIryanA kathanAnusAra teo cAra avayavonA prayogane mAne che (prameyaratnamAlA, 3.37). zAlikanAtha, je mImAMsaka prabhAkaranA anugAmI che temaNe potAnI prakaraNapaMcikAmAM (pR. 83-85), tathA pArthasArathi mizra zlokavArtikanI vyAkhyAmAM (anu. zloka pa4) mImAMsakasammata traNa avayavonuM ja nidarzana karyuM che. vAdidevanuM kathana zAlikanAtha tathA pArthasArathi anusAra ja che paraMtu AcArya hemacandra tathA anantavIryanuM kathana temanA anusAra nathI. jo AcArya hemacandra ane anantavIrya banne mImAMsakasammata caturavayavakathanamAM bhrAnta na hoya to samajavuM joIe ke temanI sAme caturavayavavAdanI koI mImAMsaka paraMparA rahI haze jeno temaNe nirdeza karyo che. naiyAyika pAMca avayavono prayoga mAne che (1.1.32.). bauddha tArkika vadhumAM vadhu hetu-daSTAnta be avayavono ja prayoga svIkAre che (pramANavArtika, 1.28; syAdvAdaratnAkara, pR. 559) ane ochAmAM ocho kevaLa hetuno ja prayoga svIkAre che (pramANavAtika, 1.28). A anekavidha matabhedo vacce jaina tArkikoe potAno mata, jema bIjI bAbatomAM tema A bAbatamAM paNa, anekAnta daSTi anusAra niryuktikALathI ja sthira karyo che. digambara-zvetAmbara badhA ja jainAcAryo avayavaprayogamAM koI eka saMkhyAne vaLagI na rahetAM zrotAnI nyUnAdhika yogyatA anusAra jUnAdhika saMkhyAne svIkAre che. mANikyanandIe ochAmAM ochA pratijJA-hetuAbe avayavonA prayogane svIkArI viziSTa zrotAnI apekSAe nigamana sudhI pAMca avayavonA prayogano paNa svIkAra karyo che (parIkSAmukha, 3.37-46). AcArya hemacandranAM prastuta sUtronA ane temanI svopajJa vRttinA zabdothI paNa mANikyanandIkRta sUtro ane temanI prabhAcandra AdikRta vRttino ja ukta bhAva phalita thAya che arthAt AcArya hemacandra paNa ochAmAM ochA - pratijJA-hetu e be avayavono ja svIkAra karIne chevaTe pAMca avayavono paNa svIkAra kare che. paraMtu vAdidevanuM mantavya AnAthI juduM che. vAdidevasUrie potAnI svopajJa vyAkhyAmAM zrotAnI vicitratA darzAvatAM tyAM sudhI mAnI lIdhuM che ke viziSTa adhikArIne mATe kevaLa eka hetuno ja prayoga paryApta che (syAdvAdaratnAkara, pR. 548), bauddho 1. jiNavayaNaM siddhaM ceva bhaNNae katthaI udAharaNaM / Asajja u soyAraM heU vi kahiJci bhaNNejjA / katthai paJcAvayavaM dasahA vA savvahA na paDisiddhaM / na ya puNa savvaM bhaNNaI haMdI saviAramakkhAyaM // -dazavaikAlikaniryukti, gAthA 49-50. Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 417 paNa AvuM ja mAne che. adhikArI vizeSa mATe pratijJA ane hetu be, anyavidha adhikArI mATe pratijJA, hetu ane udAharaNa traNa, tevI ja rIte anyanA mATe upanaya sahita cAra, yA nigamana sahita pAMca avayavonA prayogano svIkAra karavAmAM Avyo che. (syAdvAdaratnAkara, pR. 564). ahIM digambara paraMparAnI apekSAe zvetAmbara paraMparAnI eka khAsa vizeSatA dhyAnamAM rAkhavI joIe, jenuM aitihAsika mahattva che. te vAta e che ke koIpaNa digambara AcArye te atiprAcIna bhadrabAhukadraMka manAtI niyuktimAM nirdiSTa ane varNita daza avayavono, je nyAyabhASyakAra vAtsyAyane jaNAvelA daza avayavothI bhinna che, ullekha suddhAM nathI karyo, jyAre badhA zvetAmbara tArkikoe (svAdAdaratnAkara, pR. 565) utkRSTavAdakathAmAM adhikArI vizeSanA mATe pAMca avayavothI AgaLa vadhIne niryuktigata daza avayavonA prayoganuM paNa niryukti anusAra ja varNana karyuM che. A taphAvatanuM kAraNa digaMbara paraMparAe Agama Adi prAcIna sAhityano tyAga karI dIdho hato e ja jaNAya che. eka vAta mANikyanandIe potAnA sUtramAM kahI che te atyaMta noMdhapAtra jaNAya che. te vAta e che ke be ane pAMca avayavono prayogabheda pradezanI apekSAe samajavo joIe arthAt vAdapradezamAM to be avayavono prayoga niyata che paraMtu zAstra pradezamAM adhikArI anusAra be ke pAMca avayavono prayoga vaikalpika che. vAdidevanI eka khAsa vAta paNa yAda rAkhavA yogya che, te e ke jema bauddho viziSTa vidvAnone mATe kevaLa hetunA prayogano svIkAra kare che tevI ja rIte vAdideva paNa vidvAna adhikArIne mATe ekamAtra hetuno prayoga paNa svIkAre che. Avo spaSTa svIkAra AcArya hemacandra nathI karyo. pR. 225 "pratijJA hetU' - tulanA - pakSadetuSTanA ti evayavam - mAThara, kArikA 5. pR. 226 "yathA sautiH ' - tulanA - tasaiva sAdhanastha yatrAuM pratijJopanayanarAmanA.... | - vAdanyAya, pR. 61. 1. te u painnavibhattI heuvibhattI vivakkhapaDiseho diTThato AsaGkA tappaDiseho nigamaNaM ca / dezavaikAlikaniyukti, gAthA 137. 2. dazAvayavAneke naiyAyikA vAkye saJcakSate-jijJAsA saMzaya: zakyaprApti: prayojanaM saMzayavyudAsa rUti / nyAyabhASya, 1.1.32. Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA tadbhAvahetubhAvau hi dRSTAnte tadavedinaH / khyApyete viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH // - a.2. A.1. sUtra 11-15, pR. 227-230 mANikyanandI ane vAdI devasUrie potapotAnA sUtragraMthomAM parArtha anumAnanI carcA karI che ane temaNe tenA zabdAtmaka pAMca avayavonAM lakSaNo paNa ApyAM che, jyAre AcArya hemacandra A sthAne akSapAda (nyAyasUtra, 1.1.33thI) ane akSapAdAnusArI bhAsarvajJa (nyAyasAra, pR. 5)nuM anusaraNa karIne pAMca zabdAvayavonAM lakSaNo ApyAM che. pR. 231 'siddha' - hetvAbhAsa sAmAnyanA vibhAgamAM tArkikomAM matabheda che. akSapAda pAMca hetvAbhAsone mAne che ane temanuM varNana kare che. kaNAdanAM sUtromAM spaSTapaNe traNa hetvAbhAsono nirdeza che, paraMtu prazastapAda te sUtrano Azaya darzAvatAM cAra hetvAbhAsonuM varNana kare che. asiddha, viruddha ane anaikAntika A traNa to akSapAdakathita pAMca hetvAbhAsomAM paNa Ave che. prazastapAde anadhyavasita nAmano cotho hetvAbhAsa darzAvyo che je nyAyasUtramAM nathI. akSapAda ane kaNAda bannenA anugAmI bhAsarvajJa cha hetvAbhAso varNavyA che je nyAya ane vaizeSika banne prAcIna paraMparAono kula saravALo mAtra che. dinAgakartaka manAtA nyAyapravezamAM asiddha, viruddha ane anaikAntika A traNeno ja saMgraha che. uttaravartI dharmakIrti vagere badhA bauddha tArkikoe paNa nyAyapravezanI mAnyatAne ja svIkArI kahI che ane spaSTa karI che. prAcIna sAMkhyAcArya mAThare paNa ukta traNa ja hetvAbhAsonuM sUcana karyuM che ane temano saMgraha karyo che. evuM jaNAya che ke mULe sAMkhya ane kaNAdanI hetvAbhAsasaMkhyAviSayaka paraMparA eka ja rahI che. 1. nyAyasUtra, 1.2.4. 2. prasiddhonapazoDasana saMnidhazAnakeza: vaizeSikasUtra, 3.1.15. 3. tenAsiddhavirUddhAidhAnadhyavasitavavanAnAm manaDezatvapuruM pavitAprazastapAdabhASya, pR. 238. 4. saviruddhanaiRttinadhyati+nAyAdi varasanA nyAyasAra, pR.7. 5. siddhArnati viruddha hetvAmIsA: nyAyapraveza, pR. 3. 6. mace hetvAkAsA vaturdaza siddhAvaitativiruddhAra: mAThara, 5. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 419 jaina paraMparA vastuta: kaNAda, sAMkhya ane bauddha paraMparA anusAra traNa ja hetvAbhAsone mAne che. siddhasena ane vAdideve (pramANanayatattvAlaka, 6.47) asiddha Adi traNanuM ja varNana karyuM che. AcArya hemacandra paNa te ja mArganA anugAmI che. AcArya hemacandra nyAyasUtrokta kAlAtIta Adi be hetvAbhAsono nirAsa karyo che paraMtu prazastapAda ane bhAsarvajJa mAnelA anadhyavasita hetvAbhAsano nirAsa nathI karyo. jaina paraMparAmAM paNa A sthAne eka matabheda che - te e ke akalaMka ane temanA anugAmI mANikyanandI Adi digambara tArkikoe cAra hetvAbhAso jaNAvyA che. temAM traNa to asiddha Adi sAdhAraNa ja che paraMtu cotho akiMcitkara nAmano hetvAbhAsa bilakula navo che jeno ullekha anyatra kyAMya dekhAto nathI. paraMtu ahIM yAda rAkhavuM joIe ke jayanta bhaTTe potAnI nyAyamaMjarImAM anyathAsiddhAparaparyAya aprayojaka nAmano eka navo hetvAbhAsa mAnanArane pUrvapakSarUpe rajU karela che, A pUrvapakSa vastutaH jayanta pahelAM ghaNA samayathI cAlato Avato hoya evuM jaNAya che. aprayojaka ane akiMcitkara A be zabdomAM spaSTa bheda hovA chatAM ApAtataH temanA arthamAM ekatAno bhAsa thAya che. paraMtu jayanta aprayojakano je artha dekhADyo che ane akiMcitkarano je artha mANikyanandInA anuyAyI prabhAcaje karyo che temanAmAM bilakula attara che, tethI e kahevuM kaThina che ke aprayojaka ane akiMcitkarano vicAra mULamAM eka che; to paNa e prazna to thAya che ja ke pUrvavartI bauddha yA jaina nyAyagraMthomAM akiMcitkarano nAmanirdeza nathI to pachI akalaMke tene sthAna kema ApyuM, tethI e saMbhava che ke aprayojaka yA anyathAsiddha mAnanAra koI pUrvavartI tArkika graMthanA AdhAre ja akalaMke akiMcitkara 1. sarvapratIto vo voDAthevopadyate | viruddho yojathApyatra yuoDanaiti: sa tuM nyAyavatAra, 23. 2. siddhapuSatvaviDa dhvanityasvarAdhane . anyathAsambhavAbhAvabhedAt sa bahudhA smRtaH // viruddhasidheirarijharaviktaH nyAyavinizcaya, 2. 195-6. parIkSAmukha, 6.2 1. 3. anye tu anyathAsiddhatvaM nAma tadbhedamudAharanti yasya hetormiNi vRttirbhavantyapi sAdhyadharmaprayuktA bhavati na, so'nyathAsiddho yathA nityA manaHparamANavo mUrtatvAt ghaTavaditi .... sa cAtra prayojyaprayojakabhAvo nAstItyata evAyamanyathAsiddho'prayojaka iti kathyate / kathaM punrsyaapryonavamavatam ? nyAyamaMjarI, pR. 607. 4. siddhe nirNite pramANAntarAt sAdhye pratyakSAdibAdhite ca heturna kiJcit karoti iti jhinartha: prameyakamalamArtaDa, pR. 192A Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 20 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA hatvAbhAsanI potAnI rIte navI sRSTi karI hoya. A akiMcitkara hetvAbhAsanuM khaMDana kevaLavAdidevanA sUtranI vyAkhyAmAM syAdvAdaranAkara,pR. 1230) jovAmAM Ave che. upara hetvAbhAsasaMkhyAviSayaka je aneka paraMparAo jaNAvavAmAM AvI che te badhIno matabheda mukhyapaNe saMkhyAviSayaka che, tattvaviSayaka nathI. evuM nathI ke eka paraMparA jene amuka hetvAbhAsa rUpa doSa kahe che, te jo kharekhara doSa hoya to, tene bIjI paraMparA svIkAratI na hoya. AvA sthaLe bIjI paraMparA kAM to te doSane pote svIkArela koI hetvAbhAsamAM samAviSTa karI de che kAM to pakSAbhAsa Adi anya koI diSamAM kAM to potAne abhipreta hetvAbhAsanA koI ne koI prakAramAM samAviSTa karI AcArya hemacandra "hetvAbhAsa" zabdanA prayoganuM anaucitya darzAvavA chatAM paNa sa dhanAbhAsa arthamAM te zabdanA prayoganuM samarthana karavAmAM eka kAMkare be pakSIne mAryA che - pUrvAcAryonI paraMparAne anusaravAno viveka paNa batAvyo ane temanI bhUla para dekhADI. A jAtano viveka mANikyanandIe paNa dekhADyo che. temaNe potAnA pUjya akalaMke svIkArelA akiMcitkara hetvAbhAsanuM varNana to karyuM paraMtu temane jyAre te hetvAbhAsanA alaga svIkAranuM aucitya na jaNAyuM tyAre temaNe eka sUtramAM evI rIte tenuM samarthana karyuM ke samarthana paNa thAya ane tenA alaga svIkAranuM anaucitya paNa vyakta thAya - nakSa vAsI roSo vyutpannaprayogastha pakSavAva tuSTatvAn ! parIkSAmukha, 6.39. pR. 231 "pratyakSAmavAdita' - tulanA - httAtyayApaviSTa nAtItaH | - nyAyasUtra, 1.2.9. yatra 2 pratyakSanumAnA virodha ........ sa sarvaH pramANato viparItanirNayena sandehaviziSTaM kAlamatipatati soDya tirtha etyana padrizyamAna: nitIta kRti ! tAtaparyaTIkA, pR. 347. nyAyasAra, pR. 7. deto: prayo%iAta: pratyakSAmAnuparatapakSaprigrhsmy eva, tamatItya prayujyamAnaH pratyakSAgamabAdhite viSaye vartamAnaH nAyApalo mavati ! - nyAyamaMjarI, pR. 612. a. 2. A. 1. sUtra 17-19, pR. 232-237. nyAyasUtramAM (1.2.8) asiddhanuM nAma sAdhyama che. kevaLa nAmanI ja bAbatamAM nyAyasUtranuM anya granthothI valakSaNya nathI paraMtu anya bAbatamAM paNa che. te anya bAbata e che ke jayAre anya Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 421 badhA grantho asiddhanA nyUna yA adhika prakAronAM lakSaNo udAharaNo sahita varNave che. tyAre nyAyasUtra ane tenuM bhASya evuM kaMI paNa na karatAM kevaLa asiddhanuM sAmAnya svarUpa darzAve che. prazastapAda ane nyAyapravezamAM asiddhanA cAra prakAronuM spaSTa ane prAyaH ekasarakhuM varNana che. mAkara (kArikA 5) paNa tenA cAra bhedono nirdeza kare che je saMbhavataH temanI dRSTimAM te ja rahyA haze. nyAyabindumAM dharmakIrtie prazastapAda vageree jaNAvelA cAra prakAronuM to varNana karyuM ja che paraMtu temaNe prazastapAda tathA nyAyapravezanI jema AzrayAsiddhanuM eka ja udAharaNa ApyuM nathI paraMtu ekanA badale be udAharaNo ApyAM che ane Ama asiddhanA cothA prakAra AzrayAsiddhanA paNa prabhedo karI dIdhA che. dharmakIrtinuM varNana vastutaH prazastapAda ane nyAyapravezagata prastuta varNananuM thoDuMka saMzodhana mAtra che (nyAyabindu, 3.58-67). nyAyasAramAM (pR. 8) asiddhanA cauda prakAra udAharaNo sAthe darzAvyA che. nyAyamaMjarImAM (pR. 606) paNa e ja rIte aneka bhedonI sRSTinuM varNana che. mANikyanandI zabdaracanA badale che (parIkSAmukha, 6.22-28) paraMtu vastutaH te asiddhanA varNanamAM dharmakIrtine ja anusare che. prabhAcandra parIkSAmukhanI TIkA mArtaDamAM (pR. 191 A) mULa sUtramAM na maLatA asiddhanA aneka bhedonAM nAma ane udAharaNa ApyAM che je nyAyasAragata ja che. AcArya hemacandranAM asiddhaviSayaka sUtronI sRSTi nyAyabindu ane parIkSAmukhanuM anusaraNa kare che. AcArya hemacandranI udAharaNamAlAmAM paNa zabdaza: nyAyasAranuM anusaraNa che. dharmakIrti ane mANikyanandInuM akSarazaH anusaraNa na karavAnA kAraNe vAdidevanAM asiddhaviSayaka sAmAnya lakSaNamAM (pramANanayatattAloka, 6.49) AcArya hemacandranA sAmAnya lakSaNanI apekSAe vizeSa pariSkRtatA jaNAya che. vAdidevanAM prastuta sUtronI vyAkhyA ratnAkarAvatArikAmAM asiddhanA bhedonI je udAharaNamAlA che te nyAyasAra ane nyAyamaMjarInAM udAharaNonuM akSarazaH saMkalana mAtra che. eTaluM attara avazya che ke keTalAMka udAharaNomAM vastuvinyAsa vAdI devasUrino potAno che. pR. 235 "sAmAcavizoSavattAt' - tulanA - sAmAnyasvIt - nyAyasAra, pR. 8. 1. 3mayafsocatarasiddha tIvonumeyasiddhati . prazastapAdabhASya, pR. 238. 3yAsiddhoDacatarasiddha: sthisiddha: AzrayasiddhatinyAyapraveza, pR. 3. Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA pR. 237 viparIta' - jevI rIte prazastapAdamAM viruddhanA sAmAnya svarUpanuM varNana che paNa vizeSa bhedonuM nathI tevI ja rIte nyAyasUtra ane tenA bhASyamAM paNa viruddhanuM sAmAnyarUpe varNana che kintu vizeSarUpe nathI. ATaluM sAmya hovA chatAM paNa sabhASya nyAyasUtra ane prazastapAdamAM udAharaNa ane pratipAdanano bheda spaSTa che. evuM jaNAya che ke nyAyasUtranI ane prazastapAdanI viruddhaviSayaka vicAraparaMparA eka nathI. nyAyapravezamAM (pR. 5) viruddhanA cAra bhedo udAharaNa sAthe darzAvyA che. saMbhavataH mATharane (kArika 5) paNa te bhedo abhipreta che. nyAyabindumAM (rU. 83-88) viruddhanA prakAro be ja udAharaNomAM samApta karavAmAM AvyA che ane trIjo iSTavighAtakRta" nAmano eka vadhu bheda hovAnI AzaMkA (3. 89-94) karIne teno samAveza abhipreta be bhedomAM ja karI devAmAM Avyo che. iSTavighAtakRta nAma nyAyapravezamAM nathI paraMtu e nAmathI je udAharaNa nyAyabindumAM (3. 90) ApavAmAM AvyuM che te nyAyapravezamAM (pR. 5) vidyamAna che. jaNAya che ke nyAyapravezamAM je paratha: vakrurIyaH' e dharmavizeSaviruddhanuM udAharaNa che teno koI ISTavighAtakRta nAmathI vyavahAra karatA haze jeno nirdeza karIne dharmakIrtie antarbhAva karyo che. jayanta (nyAyamaMjarI, pR. 600-601) gautamanI ja vyAkhyA karatAM dharmavizeSaviruddha ane dharmivizeSaviruddha A be tIrthAntarIya viruddhabhedonuM spaSTa khaMDana karyuM che je nyAyapravezavAnI paraMparAnuM ja khaMDana jaNAya che. nyAyasAramAM (pR. 9) viruddhanA bhedonuM varNana sauthI adhika paNa che ane jaTila paNa che. temAM sapakSanA astitvavALA cAra, sapakSanA nAstitvavALA cAra evA viruddhanA ATha bhedo je udAharaNo sAthe che te ja udAharaNo sAthe te ja ATha bheda pramANanayatattvAlakanI vyAkhyAmAM paNa che (6. para-pa3). jo ke parIkSAmukhanI vyAkhyA mArtaDamAM (pR. 192A) nyAyasAravALA te ja ATha bheda che tema chatAM koI koI udAharaNamAM thoDoka pheraphAra thaI gayo che. 1. siddhAtamaSyavetya takriodhI viruddha: nyAyasUtra, 1.2.6. yathA soDya vize vyakti nityatvapratiSedhAt, apeto'pyasti vinAzapratiSedhAt, na nityo vikAra upapadyate ityevaM hetuH'vyakterapeto'pi vikAro'sti' ityanena svasiddhAntena virudhyate / yadasti na tadAtmalAbhAt pracyavate, astitvaM cAtmalAbhAt pracyutiriti viruddhAvetau dhauM na saha sambhavata iti / so'yaM heturya siddhAntamAM pravartata tameva cInta ti nyAyabhASya, 1.2.6. vo DhabeDavicanAno upa tatsamAnajAtIye sarvasminnAsti tadviparIte cAsti sa viparItasAdhanAdviruddhaH yathA yasmAdviSANI tAzva ti aa prazastapAdabhASya, pR. 238 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 4 2 3 AcArya hemacandra to pramANanayatattvAlakanI vyAkhyAnI jema potAnI vRttimAM zabdaza: nyAyasAranA ATha bheda udAharaNa sAthe darzAvI temAMthI cAra viruddhone asiddha ane viruddha banne nAma ApavA mATenI nyAyamaMjarI ane nyAyasAranI dalIlone apanAvI lIdhI che. pR. 238 "ti sapakSe' - tulanA - viruddha khelADu sati sapakSe vatAro viruddhA: | pakSavipakSApakSo yathA.... | - nyAyasAra, pR. 9. prameyakamalamArtaDa, pR. 192 A. syAdvAdaratnAkara, pR. 1021. pR. 240 'niyamatha' - anaikAntika hetvAbhAsanA nAma aMge mukhya be paraMparAo prAcIna che. pahelI gautamanI ane bIjI kaNAdanI. gautama potAnA nyAyasUtramAM jene savyabhicAra (1. 2.5) kahe che tene kaNAda potAnAM sUtromAM (3.1.15) sanTigdha kahe che. A nAmabhedanI paraMparAmAM paNa kaMIka artha rahelo che ane te artha pachInA badhA vyAkhyAgraMthomAM spaSTa thaI jAya che. A artha e che ke eka paraMparA anaikAntikatAne arthAt sAdhyanI ane tenA abhAvanI sAthe hetunA sAhacaryane savyabhicAra hetvAbhAsanA niyAmaka tarIke mAne che, saMzayajanakatvane nahi jayAre bIjI paraMparA saMzayajanatvane anaikAntika hetvAbhAsanA niyAmaka tarIke mAne che, sAdhya-tadabhAvasAhacaryane nahi. pahelI paraMparA anusAra je hetu sAdhyatadabhAvasahacArita che - bhale te saMzayajanaka ho yA na ho - te ja savyabhicAra yA anaikAntika kahevAya che. bIjI paraMparA anusAra je hetu saMzayajanaka che - bhale te sAdhya tadabhAvasahacarita ho yA na ho- te ja arnakAntikayA savyabhicAra kahevAya che. arnakAntikatAnI A niyAmakabhedavALI be ukta paraMparA anusAra udAharaNomAM paNa attara paDI jAya che. tethI ja gautamanI paraMparAmAM asAdhAraNa yA viruddhAvyabhicArInuM sthAna anaikAntika hetvAbhAsamAM saMbhavatuM ja nathI kema ke te banne sAdhyAbhAvasahacarita nathI. ukta sArthakanAmabhedavALI banne paraMparAonA paraspara bhinna evA be dRSTikoNo AgaLa upara paNa cAlu rahyA paraMtu uttaravartI badhAM tarkazAstromAM - bhale ne te tarkazAstro vaidika ho, bauddha ho ke jaina ho - nAma to kevaLa gautamIya paraMparAnuM "anaikAntika' ja cAlu rahyuM. kaNAdIya paraMparAnuM sandigdha' nAma vyavahAramAM rahyuM nahi. prazastapAda ane nyAyapraveza A benuM paurvAparya Aja sudhI sunizcita nathI thayuM tethI e nizcitapaNe kahevuM kaThina che ke kono prabhAva konA upara che, to paNa nyAyapraveza ane prazastapAda A benI vicArasaraNInuM abhinnatva ane pArasparika mahattvano bheda Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA khAsa dhyAna devA yogya che. jo ke nyAyapravezamAM nAma to anekAntika che sankiMdha nathI, tema chatAM temAM anaikAntikatAnA niyAmaka tarIke prazastapAdanI jema saMzayajanakatvane ja mAnyuM che. tethI nyAyapravezakAre arnakAntikanA cha bheda darzAvatI vakhate temanAM badhAM udAharaNomAM saMzayajanakatva spaSTa darzAvyuM che. prazastapAda nyAyapravezanI jema saMzayajanatvane to anaikAntikatAnA niyAmaka tarIke mAne che e sAcuM, paraMtu te nyAyapravezamAM anaikAntika tarIke udAhRta karavAmAM AvelA asAdhAraNa ane viruddhAvyabhicArI e be bhedone anaikAntika yA sandigdha hetvAbhAsamAM nathI gaNatA, eTaluM ja nahi paNa vadhumAM nyAyapravezasammata ukta banne hetvAbhAsonI sadigdhatAnuM ema kahIne khaMDana kare che ke asAdhAraNa ane viruddhAvyabhicArI saMzayajanaka ja nathI. prazastapAdanA khaMDanIya bhAgavALo koI pUrvavartI vaizeSika grantha yA nyAyapravezabhinna bauddha graMtha na maLe tyAM sudhI e kahI zakAya ke kadAca prazastapAde nyAyapravezanuM khaMDana karyuM che. je ho te, eTaluM to nizcita ja che ke prazastapAde asAdhAraNa ane viruddhAvyabhicArIne sandigdha yA anaikAntika mAnavAno inkAra karyo che. prazastapAde A praznano ke to zuM asAdhAraNa ane viruddhAvyabhicArI koI hetvAbhAsa ja nathI ? javAba paNa ghaNo buddhipUrvakano Apyo che. prazastapAda kahe che ke asAdhAraNa hetvAbhAsa che kharo, paNa te saMzayajanaka na hovAthI anaikattika nathI, paraMtu tene anadhyavasita kahevo joIe. tevI ja rIte te viruddhAvyabhicArIne saMzayajanaka na mAnIne yA to asAdhAraNarUpa anadhyavasitamAM gaNe che yA tene viruddhavizeSa ja kahe che ( 3 viruddhamendra parva 1 prazastapAdabhASya, pR. 239). game tema paNa te koI paNa rIte asAdhAraNa ane viruddhAvyabhicArIne nyAyapravezanI jema saMzayajanaka mAnavA taiyAra nathI, to paNa te te bannene koI ne koI hetvAbhAsamAM samAviSTa to kare ja che. A carcAnA saMbaMdhamAM prazastapAdanI bIjI be vAto paNa 1. tatra sAdhAraNa: - zabda: prameyatvAnnityaH iti / taddhi nityAnityapakSayoH sAdhAraNatvAdanaikAntikam / piravat praNeyatvanitya: zatraH mAdavi zivat prayatvatritya tAnyAyapraveza, pR. 3. 2. asAdhAraNaH - zrAvaNatvAnnitya iti / taddhi nityAnityapakSAbhyAM vyAvRttatvAnnityAnityavini-- rmuktasya cAnyasyAsambhavAt saMzayahetuH kimbhUtasyAsya shraavnntvmiti| ... viruddhAvyabhicArI yathA nitya: zabda: tatvIt paTavati; nitya: zabdaH zrAvapati ddhitvati | mora saMzayadetutvAn dAvaAtAvejoDanaivAti samuditAveva | nyAyapraveza, pR. 3-4. pafmakSa dvayorhetvoryathoktalakSaNayoviruddhayoH sanipAte sati saMzayadarzanAdayamanyaH sandigdha iti kecit yathA mUrtatvAmUrtatvaM prati manasaH kriyAvattvAsparzavattvayoriti / nanvayamasAdhAraNa evaacaakssusstvprtyksstvavet saMtayotirakSAvAt tatanaasita rUti vAma: | prazastapAdabhASya, pR. 238-239. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa khAsa dhyAna devA jevI che. pahelI to e che ke anadhyavasita nAmanA hetvAbhAsanI kalpanA ane bIjI e ke nyAyapravezagata virudvAvyabhicArInA udAharaNathI vibhinna udAharaNane laIne virudvAvyabhicArIne saMzayajanaka mAnavA na mAnavAno zAstrArtha. kaNAdasUtramAM avidyamAna anadhyavasita pada sauprathama prazastapAde ja vAparyuM che ke pachI tenA pahelAM paNa teno prayoga alaga hetvAbhAsanA arthamAM thato rahyo che e kahI zakAya tema nathI. nyAyapravezamAM viruddhAvyabhicArInuM udAharaNa nitya: zabdaH zrAvaNatvAt zabdatvavat anityaH zabdaH kRtakavAt ghaTavat A che jyAre prazastapAdamAM udAharaNa 'manaH mUrtaM kriyAvattvAt manaH amUrtam asparzavattvAt' A che. prazastapAdanuM udAharaNa to vaizeSika prakriyA anusAra ja che, paraMtu AzcaryanI vAta to e che ke nyAyapravezanuM udAharaNa khuda bauddha prakriyA anusAra na hoIne eka rIte vaidika prakriyA anusAra ja che kema ke jema vaizeSika Adi vaidika tArkika zabdatvane jAtirUpa mAne che tema bauddha tArkika nitya jAtine nathI mAnatA. astu, A vivAda AgaLa paNa cAlyo. - - ...com 425 tArkikapravara dharmakIrtie hetvAbhAsanI prarUpaNA bauddhasammata hetuairUkhanA AdhAra para karI,1 je temanA pUrvavartI bauddha graMthomAM Aja sudhI jovAmAM nathI AvI. evuM jaNAya che ke prazastapAdanuM anaikAntika hetvAbhAsa viSayaka bauddha mantavyanuM khaMDana barAbara dharmakIrtinA dhyAnamAM rahyuM che. dharmakIrtie prazastapAdane javAba ApI nyAyapravezano bacAva karyo. teNe vyabhicArane anekAntikatAnA niyAmaka tarIke nyAyasUtranI jema mAnyo tema chatAM teNe nyAyapraveza ane prazastapAdanI jema saMzayajanakatvane paNa tenA niyAmaka tarIke mAnI lIdhuM. prazastapAde nyAyapravezasammata asAdhAraNane anaikAntika mAnavAnuM ema kahIne khaMDana karyuM hatuM ke te saMzayajanaka nathI. Ano javAba dharmakIrtIe asAdhAraNanuM udAharaNa nyAyapravezanI apekSAe juduM racIne ane tenI saMzayajanakatA dekhADIne dIdho ane darzAvyu ke asAdhAraNa avaikAntika hetvAbhAsa ja che. ATaluM karIne ja dharmakIrti saMtuSTa na rahyA paraMtu potAnA mAnya AcArya dinAganI paraMparAne pratiSThita rAkhavAno bIjo vadhu prayatna paNa karyo. prazastapAde virudvAvyabhicArInA khaMDanamAM je dalIla dIdhI hatI teno svIkAra karIne paNa prazastapAdanA khaMDana viruddha dharmakIrtie virudvAvyabhicArInuM samarthana karyuM ane 1. tatra trayANAM rUpANAmekasyApi rUpasyAnuktau sAdhanAbhAsaH / uktAvapyasiddhau sandehe vA pratipAdyapratipAyo: 1 vrukSya rUpasya.... ! nyAyabindu, 3.pa7thI. 2 2. anayoreva dvayo rUpayoH sandehe'naikAntikaH / yathA sAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAditi / gata pvAnvayatirekSyo: sanDehAlAnti:| sAdhyuMtayorato nizcayAtrAvAt| nyAyabindu, 3. 98-110. ... Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA te paNa evI rIte ke diDunAganI pratiSThA paNa jaLavAI rahe ane prazastapAdane uttara paNa apAI jAya. AvuM karatI vakhate dharmakIrtie viruddhAvyabhicArInuM je udAharaNa ApyuM che te nyAyapraveza ane prazastapAdanA udAharaNathI juduM che tema chatAM te udAharaNa vaizeSika prakriyA anusAra hovAthI prazastapAdane agrAhya na hoI zake. Ama bauddha ane vaidika tArkikonI A viSayamAM eTale sudhI carcA cAlI jeno aMta nyAyamaMjarImAM Avyo jaNAya che. jayanta pharI potAnA pUrvAcAryono pakSa laIne nyAyapraveza ane dharmakIrtinA nyAyabinduno sAmano kare che. te asAdhAraNa ane viruddhAvyabhicArIne arnakAntika na mAnavAnA prazastapAdagata matanuM ghaNA vistArathI samarthana kare che paraMtu sAthe sAthe ja te saMzayajanakatvane anekAntikatAnA niyAmaka tarIke mAnavAno paNa inkAra kare che. bhAsarvajJa bauddha, vaidika tArkikonA prastuta vivAdane sparza karyA vinA anaikAntika hetvAbhAsanAM ATha udAharaNo ApyAM che (nyAyasAra, pR. 10), ane kyAMya saMzayajanakatAno ullekha karyo nathI. te gautamIya paraMparAne anusaranArA jaNAya che. jaina paraMparAmAM anaikAntika ane sandigdha A banne nAmo maLe che. akalaMka (nyAyavinizcaya, 2. 196) sanTigdha zabdano prayoga kare che jyAre siddhasena (nyAyAvatAra, 23) Adi anya jaina tArkika anaikAntika padano prayoga kare che. mANikyanandInI anaikAntikanirUpaNaviSayaka sUtraracanA AcArya hemacandranI sUtraracanAnI jema ja vastutaH nyAyabindunI sUtraracanAnI saMkSipta praticchAyA che. A viSayamAM vAdidevanI sUtraracanA evI parimArjita nathI jevI mANikyanandI ane hemacandranI che, kAraNa ke vAdideve arnakAntikanA sAmAnya lakSaNamAM ja je "ndridAte' 1. vivyavAryapi saMzaya hetu sarUda mAtro: !.... atro dara vatsarvadezArtika svasambandhibhiryugapadabhisambadhyate tatsarvagataM yathA''kAzam, abhisambadhyate sarvadezAvasthitaiH svasambandhibhiryugapat sAmAnyamiti / ... dvitIyo'pi prayogo yadupalabdhilakSaNaprAptaM satropalabhyate na tat tatrAsti / tadyathA kvacidavidyamAno ghaTaH / nopalabhyate copalabdhilakSaNaprAptaM sAmAnya vyaktyantarAleSviti / ayamanupalambhaprayogaH svabhAvazca parasparaviruddhArthasAdhanAdekatra saMzayaM nanayata: I nyAyabindu, 3.112-121. asAdhAraNaviruddhAvyabhicAriNau tu na saMsta eva hetvAbhAsAviti na vyaakhyaayete| .... api ca saMzayajananamanaikAntikalakSaNamucyate cet kAmamasAdhAraNasya viruddhAvyabhicAriNo vA yathA tathA saMzayahetutAmadhiropya kathyatAmanaikAntikatA na tu saMzayajanakatvaM tallakSaNam .... api tu padayavRttitvanaitikSaNam.... nyAyamaMjarI, pR. 598-599. Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 427 no prayoga karyo che te jarUrI jaNAto nathI. je ho te, paraMtu A viSayamAM prabhAcandra, vAdideva ane hemacandra A traNeno eka ja mArga che ke te badhA potapotAnA graMthomAM bhAsarvajJanA ATha prakAranA anaikAntikane laIne potapotAnAM lakSaNomAM samAviSTa kare che. prabhAcandra (prameyakamalamArtaDa, pR. 192 B) sivAya bIjAonA graMthomAM to ATha udAharaNo paNa te ja che je nyAyasAramAM che. prabhAcane keTalAMka udAharaNo badalyAM ahIM e yAda rahe ke koI jainAcArye sAdhyasaMdehanatva ke sAdhyabhicArane anaikAntikatAnA niyAmaka tarIke mAnavAna mAnavAnI bauddha-vaizeSikagraWgata carcAne lIdhI nathI. pR. 240 "the rA' - tulanA - pakSatrayavyApo yathA nityaka ndraH prameyavAn ! nyAyasAra, pR. 10. nyAyapraveza, pR. 3. prameyakamalamArtaDa, pR. 192 B. syAdvAdaratnAkara, pR. 12 28 a. 2. A.1. sUtra 22-27. pR. 242-249 parArthAnumAnanA prasaMgamAM hetvAbhAsanuM nirUpaNa bahu prAcIna che. kaNAdasUtra (3.1.15) ane nyAyasUtramAM (1.2.4-9) te spaSTa ane vistRta che. paraMtu dRSTAntAbhAsanuM nirUpaNa eTaluM prAcIna jaNAtuM nathI. jo daSTAntAbhAsano vicAra paNa hetvAbhAsa jeTalo ja purAtana hota to tenuM sUcana kaNAda yA nyAyasUtramAM vastuochuM jarUra maLata. je ho te, eTaluM to nizcita che ke hetvAbhAsanI kalpanA uparathI ja pachIthI kyAreka dRSTAntAbhAsa, pakSAbhAsa AdinI kalpanA thaI ane temanuM nirUpaNa thavA lAgyuM. A nirUpaNa prathama vaidika tArkikoe zarU karyuM ke bauddha tArkikoe e aMge atyAre kaMI paNa nizcita kahI zakAtuM nathI. dinAganA manAtA nyAyapravezamAM pAMca sAdhamma ane pAMca vaidharme evA dasa dRSTAnnAbhAsa che. jo ke mukhyapaNe pAMca pAMcanA evA be vibhAgo temAM che tema chatAM ubhayasiddha nAmanA dRSTAnnAbhAsanA avAjora be prakAra paNa temAM karyA che jethI vastuta: nyAyapraveza anusAra cha sAdharmsa daSTAnnAbhAso ane cha vaidhamma daSTAnnAbhAso 1. duSTanA mAso dividha: sAdharmekha vaidharTe 2... tatra sAdharme .. tathA sAdhanadhamasiddha sAdhyadharmAsiddhaH ubhayadharmAsiddhaH ananvayaH viparItAnvayazceti / .... vaidhayeNApi dRSTAntAbhAsaH paJcaprakAraH tadyathA sAdhyAvyAvRttaH sAdhanAvyAvRtta: ubhayAvyAvRttaH avyatirekaH vipriitvytirevati ... nyAyapraveza, pR. 5-6. Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 28 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA phalita thAya che. prazastapAde paNa cha cha sAdharma ane vaidharma daSTAnnAbhAsonuM nirUpaNa karyuM che. nyAyapraveza ane prazastapAdanA nirUpaNamAM udAharaNa ane bhAva ekasarakhAM ja che, alabatta bannenAM nAmakaraNamAM attara avazya che. prazastapAda dRSTAntAbhAsa zabdanA badale nidarzanAbhAsa zabdano prayoga pasaMda kare che kema ke temanI abhimata nyAyavAkyanI paripATImAM udAharaNano bodhaka nidarzana zabda Ave che. A sAmAnya nAma sivAya paNa nyAyapraveza ane prazastapAdagata vizeSa nAmomAM mAtra paryAyabheda che. mAThara (kArikA pa) paNa nidarzanAbhAsa zabda ja pasaMda kare che. te prazastapAdane anusaratA jaNAya che. jo ke prazastapAda anusAra nidarzanAbhAsanI kula saMkhyA bAranI thAya che ane mAThara dasa saMkhyAno ullekha kare che. paraMtu A saMkhyAbhedanuM kAraNa AzrayAsiddha nAmanA be sAdharma-vaidharma daSTAnnAbhAsanI mAThare vivakSA nathI karI e ja che evuM jaNAya che. - jayanta (nyAyamaMjarI, pR. 580) nyAyasUtranI vyAkhyA karatI vakhate pUrvavartI bauddha-vaizeSika Adi granthagata daSTAnnAbhAsanuM nirUpaNa joIne nyAyasUtramAM A nirUpaNanI khoTano anubhava karyo ane teNe nyAyapravezavALA badhAM dRSTAnnAbhAsone apanAvI lIdhA ane potAnA mAnya RSinI nirUpaNanI khoTane bhAratIya TIkAkAra ziSyonI rIte bhakta tarIke dUra karI. nyAyasAramAM (pR. 13) udAharaNAbhAsa nAmathI cha sAdhampanA ane cha vaidharmanA ema bAra AbhAsa te ja che je prazastapAdamAM che. te sivAya nyAyasAramAM anyanA nAmathI cAra sAdhammanA viSayamAM saMdigdha ane cAra vaidharmenA viSayamAM saMdigdha evA ATha sandigdha udAharaNAbhAsa paNa ApyA che. sadidhu udAharaNAbhAsonI sRSTi nyAyapraveza ane prazastapAda pachInI jaNAya che. dharmakIrtie sAdharmsanA nava ane vaidharmanA nava ema aDhAra daSTAntAbhAsonuM savistara varNana karyuM che. evuM jaNAya che ke nyAyasAramAM anyanA nAmathI je sAdhamya ane 1. anena nidarzanAbhAsA nirastA bhavanti / tadyathA nityaH zabdo'mUrtatvAt yadamUrtaM dRSTaM tanityam yathA paramANuryathA karma yathA sthAlI yathA tamaH ambaravaditi yad dravyaM tat kriyAvad dRSTamiti ca liGgAnumeyobhayAzrayAsiddhAnanugataviparItAnugatAH sAdharmyanidarzanAbhAsAH / yadanityaM tanmUrtaM dRSTaM yathA karma yathA paramANuryathAkAzaM yathA tamaH ghaTavat yaniSkriyaM tadadravyaM ceti liGgAnumeyobhayAvyAvRttA zrayasiddhAvyAvRttaviparIta vyavRtti vaidhaMnivarzanAbAsA tiA prazastapAdabhASya, pR. 247. 2. bace tu saMvedAre parInaSTa vudAdarAmasAt vattA nidhasAdhva: .... sadhisAdhanaH... viMdhomaH .... sidhAzraya: .... kSadhisAdhya vyAvRtta: ... nidhasAdhanAvyAvRttaH ..... sAidhopacAvyAvRtta: ... dhiAzraya: ... nyAyasAra, pR. 13-14. Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 429 vaidharmanA cAra cAra udAharaNAbhAsa ApyA che te ATha sandigdhabhedonI koI pUrvavartI paraMparAnuM saMzodhana karIne dharmakIrtie sAdharma ane vaidharmanA traNa traNa ja digdha daSTAntabhAso rAkhyA. dRSTAntAbhAsonI saMkhyA, udAharaNa ane tenI pAchaLano sAMpradAyika bhAva A badhI vAtomAM uttarottara vikAsa thato gayo je dharmakIrti pachI paNa cAlu rahyo. jaina paraMparAmAM, jayAM sudhI ApaNe jANIe chIe tyAM sudhI, sauprathama dRSTAnnAbhAsanuM nirUpaNa karanAra siddhasena ja che. temaNe bauddha paraMparAnA dRSTAnnAbhAsa zabdane ja pasaMda karyo, vaidika paraMparAnA nidarzanAbhAsa ane udAharaNAbhAsa zabdone pasaMda na karyA. siddhasene potAnA saMkSipta kathanamAM saMkhyAno nirdeza to nathI karyo paraMtu jaNAya che ke te A viSayamAM dharmakIrtinI jema ja nava nava daSTAnnAbhAsone mAnanArA che. mANikyanandIe to pUrvavartI badhAnA vistArane ocho karIne sAdharma ane vaidharyanA cAra cAra ema kula ATha jadaSTAntAbhAso darzAvyA che (parIkSAmukha, 6.4045) ane keTalAMka udAharaNo paNa badalIne navAM racyAM che. vAdI devasUrie to udAharaNa devAmAM mANikyanandInuM anukaraNa karyuM paraMtu bhedonI saMkhyA, nAma AdimAM akSarazaH dharmakIrtinuM ja anukaraNa karyuM che. A prasaMge vAdI devasUrie eka navI vAta jarUra karI. te e ke dharmakIrtie udAharaNa devAmAM vaidika RSi ane jaina tIrthakaronuM ladhutva darzAvyuM hatuM teno badalo vAdI devasUrie saMbhavita udAharaNomAM tathAgata buddhanuM laghutva darzAvIne pUrepUro vALyo. dharmakIrtie potAnA pUjya puruSo upara tarkazAstramAM karelA prahArane vAdideva sahana na karI zakyA ane teno badalo tarkazAstramAM ja pratibadI rUpe vALyo. 1. sAdhayeNAtra dRSTAntadoSA nyAyavidIritAH / apalakSaNahetUtthAH saadhyaadiviklaadyH|| vaidhaye'NAtra dRSTAntoSA cAvavaritA: sApyAdhanapuramAnAmanivRtteza saMzayAt aa nyAyAvatAra, 24-25. 2. yathA nityaH zabdo'mUrtatvAt, karmavat paramANuvad ghaTavaditi sAdhyasAdhanadharmobhayavikalAH / tathA sandigdhasAdhyadharmAdayazca, yathA rAgAdimAnayaM vacanAdrathyApuruSavat, maraNadharmo'yaM puruSo rAgAdi-- mattvAdrathyApuruSavat, asarvajJo'yaM rAgAdimattvAdrathyApuruSavat iti / ananvayo'pradarzitAnvayazca, yathA yo vaktA sa rAgAdimAniSTapuruSavat, anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavat iti / tathA viparItAnvayaH, yadanityaM tat kRtakamiti / sAdharmyaNa / vaidharmeNApi, paramANuvat karmavadAkAzavaditi sAdhyAdyavyatirekiNaH / tathA sandigdhasAdhyavyatirekAdayaH, yathA'sarvajJAH kapilAdayo'nAptA vA, avidyamAnasarvajJatAptatAliGgabhUtapramANAtizayazAsanatvAditi, atra vaidharyodAharaNam, ya: sarvajJaH Apto vA sa jyotirjJAnAdikamupadiSTavAn, tadyatharSabhavardhamAnAdiriti, tatrAsarvajJatAnAptatayoH sAdhyadharmayoH sandigdho vyatirekaH / sandigdhasAdhanavyatireko yathA na trayIvidA brAhmaNena Jain Wucation International Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA grAhyavacanaH kazcityuruSo rAgAdimattvAditi, atra vaidhodAharaNaM ye grAhyavacanA na te rAgAdimantaH tadyathA gautamAdayo dharmazAstrANAM praNetAra iti, gautamAdibhyo rAgAdimattvasya sAdhanadharmasya vyAvRttiH sandigdhA / sandigdhobhayavyatireko yathA, avItarAgAH kapilAdayaH parigrahAgrahayogAditi, atra vaidharyodAharaNam, yo vItarAgo na tasya parigrahAgraho yatharSabhAderiti, RSabhAderavItarAgatvaparigrahAgrahayogayoH sAdhyasAdhanadharmayoH sandigdho vyatirekaH / avyatireko yathA, avItarAgo vaktRtvAt, vaidhamryodAharaNam, yatrAvItarAgatvaM nAsti na sa vaktA, yathopalakhaNDa iti, yadyapyupalakhaNDAdubhayaM vyAvRttaM yo sarvo vItarAgo na vakteti vyAptyA vyatirekAsiddheravyatirekaH / apradarzitavyatireko yathA, anityaH zabda: kRtakatvAdAkAzavaditi / viparItavyatireko yathA, yadakRtakaM tanityaM bhavatIti / -nyAyavindu 3. 125-136 | "tatrApauruSeyaH zabdo'mUrtatvAd duHkhavaditi sAdhyadharmavikala iti / tasyAmeva pratijJAyAM tasmineva hetau paramANuvaditi sAdhanadharmavikala iti / kalazavaditi ubhayadharmavikala iti / rAgAdimAnayaM vaktRtvAt devadattavaditi sandigdhasAdhyadharmeti / maraNadharmo'yaM rAgAdimattvAnmaitravaditi sandigdhasAdhanadharmeti / nA'yaM sarvadarzI sarAgatvAnmunivizeSavaditi sandigdhobhayadharmeti / rAgAdimAna vivakSita: puruSo vaktRtvAdiSTapuruSavaditi ananvayaH / anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavadityapradarzitAnvaya iti / anityaH zabdaH kRtakatvAt yadanityaM tatkRtakaM ghaTavaditi viparItAnvaya iti / vaidharmeNApi ........... / teSu bhrAntamanumAnaM pramANatvAt yatpunardhAntaM na bhavati na tatpramANam, yathA svapnajJAnamityasiddhasAdhyavyatireka: svapnajJAnAt bhrAntatvasyAnivRtteriti / nirvikalpakaM pratyakSa pramANatvAt, yattu savikalpakaM na tat pramANam, yathA laiGgikamityasiddhasAdhanavyatirekaH laiGgikAtpramANatvasyAnivRtteH / nityAnityaH zabdaH sattvAt yastu na nityAnityaH sa na san tadyathA stambha ityasiddhobhayavyatirekaH, stambhAnityAnityatvasya cAvyAvRtteriti / asarvajJo'nAso vA kapila: akSaNikaikAntavAditvAt, yaH sarvajJa Apto vA sa kSaNikaikAntavAdI yathA sugata iti sandigdhasAdhyavyatirekaH sugate'sarvajJatAnAsatayoH sAdhyadharmayoAvRtteH sandehAditi / anAdeyavacanaH kazcidvivakSitaH puruSo rAgAdimattvAt yaH punarAdeyavacanaH sa vItarAgaH, tadyathA zauddhodaniriti sandigdhasAdhanavyatirekaH zauddhodane rAgAdimattvasya nivRtteH saMzayAditi / na vItarAgaH kapila: karuNAspadeSvapi paramakRpayA'napitanijapizitazakalatvAt, yastu vItarAgaH sa karuNAspadeSu paramakRpayA samarpitanijapizitazakalastadyathA tapanabandhuriti sandigyobhayavyatireka iti tapanabandhau vItarAgatvAbhAvasya karuNAspadeSvapi paramakRpayAnarpitanijapizitazakalatvasya ca vyAvRtteH sandehAditi / na vItarAgaH kazcidvivakSitaH puruSo vaktRtvAt, yaH punarvItarAgo na sa vaktA yathopalakhaNDa ityavyatireka iti / anityaH zabdaH kRtakatvAdAkAzavadityapradarzitavyatireka iti / anityaH zabda: kRtakatvAt yadakRtakaM tatrityaM yathAkAzamiti viparItavyatireka iti / " -- prabhAzanayatarancis, 6.60-78. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa AcArya hemacandra nAma to pasaMda kare che daSTAnnAbhAsa paraMtu udAharaNAbhAsanA badale te nAma kema pasaMda karyuM teno yuktisiddha khulAso paNa karI de che.' dRSTAnnAbhAsanA nirUpaNamAM AcArya hemacandranI dhyAna devA jevI mahattvanI traNa vizeSatAo che je temanI pratibhAnI sUcaka che. te traNa vizeSatAo nIce pramANe che. (1) temaNe sUtraracanA, udAharaNa AdimAM jo ke dharmakIrtine Adarza tarIke rAkhyA che tema chatAM vAdidevanI jema pUrepuruM anukaraNa na karIne dharmakIrtinA nirUpaNamAM thoDuMka buddhisiddha saMzodhana paNa karyuM che. dharmaka rtie ananvaya ane avyatireka evA je bheda darzAvyA che temane AcArya hemacandra alaga mAnatA nathI ane kahe che ke bAkInA ATha ATha bheda ja ananvaya ane avyatireka rUpa hovAthI te bannenuM pArthakya anAvazyaka che (pramANamImAMsA, 2.1.27). AcArya hemacandranI A dRSTi barAbara che. 431 (2) AcArya hemacandra dharmakIrtinA ja zabdomAM apradarzitAnvaya ane apradarzitavyatireka evA be bheda potAnA soLa bhedomAM darzAvyA che (2.1.27), paraMtu A be bhedonAM udAharaNomAM dharmakIrtinI apekSAe vicArapUrvaka saMzodhana karyuM che. dharmakIrtie pUrvavartI ananvaya ane avyatireka dRSTAnnAbhAsa je nyAyapraveza AdimAM che temanuM nirUpaNa to apradarzitAnvaya ane apradarzitavyatireka evAM navAM be anvartha spaSTa nAmo rAkhI karyuM ane nyAyapraveza AdinA ananvaya ane avyatireka zabdone jALavI paNa rAkhyA tathA te nAmo dvArA navAM udAharaNo darzAvyAM je te nAmo sAthe meLa khAI zake ane je nyAyapraveza AdimAM hatAM paNa nahi. AcArya hemacandra dharmakIrtinI ja saMzodhita dRSTino upayoga karIne pUrvavartI dinAga, prazastapAda ane 1. 'pArthAnumAnaprastAvAnuvAdarAyoSA Zte vRSTAntapramavatvAnuM dRSTInovA tyuSyante / " ~ pra. mI. 2.1.22 2. ananvayo yatra vinAnvayena sAdhyasAdhanayoH sahabhAvaH pradarzyate / yathA ghaTe kRtakatvamanityatvaM ca dRSTamiti / avyatireko yatra vinA sAdhyasAdhananivRttyA tadvipakSabhAvo nidarzyate / yathA ghaTe mUrtattvamanityatna na damiti / nyAyapraveza, pR. 6-7. nitya: zo'mUrtatvAt amnaraviita......ananuAta.......yavat....avyAvRtta ...... / prazastapAdabhASya, pR. 247. 3. apradarzitAnvayaH .... anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat iti / apradarzitavyatireko yathA anityaH zabda: tAAAAviita / nyAyabindu, 3.127, 135. 4. ananvayo...... yathA yo vaktA sa rAgAdimAn iSTapuruSavat / avyatireko yathA avItarAgo vaktRtvAt, vaidhovAtALam, yatrAvItatva nAsti na sa vA yathopatalunDa kRtti / nyAyabindu, 3.127, 134. Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA dharmakIrti sudhInAonI sAme kahyuM ke apradarzitAnvaya yA apradarzitavyatireka daSTAntAbhAsa tyAre ja kahI zakAya jyAre temAM pramANa arthAta daSTAnta ja na rahe, vIsA Adi padono aprayoga A doSono niyAmaka ja nathI kevaLa dRSTAntanuM apradarzana ja A doSonuM niyAmaka che. pUrvavartI badhA AcAryo A be daSTAntAbhAsonAM udAharaNomAM ochAmAM ocho asvaravat dhavat jeTalo prayoga anivAryapaNe mAnatA hatA. AcArya hemacandra anusAra AvA daSTAntabodhaka "vata' pratyayAnta koI zabdaprayoganI jarUrata ja nathI- A potAnA bhAvane temaNe pramANamImAMsA 2.1 27 sUtranI vRttimAM nimnalikhita zabdo dvArA spaSTa karyo che : "atI pramANaD anupadarzanAd bhavato na tu vIpsAsarvAvadhAraNapadAnAmaprayogAt, satsvapi teSu asati pramANe tayorasiddheriti / (3) AcArya hemacandranI trIjI vizeSatA aneka dRSTie bahu ja mahattvanI ane noMdhapAtra che. te sAMpradAyikatAnA samayamAM jyAre dharmakIrtie vaidika ane jaina saMpradAya para prabaLa prahAra karyo ane jayAre potAnA ja pUjya vAdI devasUri sudhInA jaina tArkikoe "zaThaM prati zAkya kuryAta' nItino Azraya laIne dharmakIrtino badalo lIdho tyAre AcArya hemacandra A sthaLe buddhipUrvaka udAratA dekhADIne sAMpradAyikatAnA viSane ochuM karavAnI ceSTA karI. evuM jaNAya che ke potAnA vyAkaraNanI jema potAnA pramANagraMthane paNa sarvapArSada arthAt sarvasAdhAraNa banAvavAnI AcArya hemacandranI udAra icchAnuM ja A pariNAma che. dharmakIrtie traRSabha, vardhamAna Adi upara karelA kaTAkSo ane vAdideve sugata upara karelA pratikaTAkSonuM tarkazAstramAM keTaluM anaucitya che, tenAthI keTalo rucibhaMga thAya che, e badhuM vicArIne AcArya hemacandra evAM udAharaNo racyAM jemanAthI badhAnI matalaba siddha thAya paraMtu koIne paNa AghAta na thAya. ahIM eka vAta bIjI paNa dhyAna devA yogya che je aitihAsika dRSTie mahattvanI che. dharmakIrtie potAnAM udAharaNomAM kapila AdimAM asarvajJatva ane anAptatva sAdhaka je anumAnaprayogo rajU karyA che temanuM svarUpa tathA tadantargata hetuonuM svarUpa vicAratAM jaNAya che ke siddhasenanA sanmati jevA ane samantabhadranI AkhamImAMsA sarvapArSadatvAcca zabdAnuzAsanasya sakaladarzanasamUhAtmakasyAdvAdasamAzrayaNamatiramaNIyam / - haimazabdAnuzAsana, 1.1.2. 2. pramANamImAMsA, 2.1.25. Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 433 jevA koI bIjA grantho dharmakIrtinI samakSa avazya rahyA che jemanAmAM jaina tArkikoe anya sAMkhya Adi darzanamAnya kapila AdinI sarvajJatAnuM ane AtatAnuM nirAkaraNa karyuM haze. pR. 248 'nanuM ananvaya' - tulanA - nyAyabindu, 3.127, 134. a. 2 A.1 sUtra 28-29 pR. 249-260parAthanumAnano eka prakAra kathA paNa che, je pakSa-pratipakSabhAva vinA kadI zarU thatI nathI. A kathA sAthe saMbaMdha dharAvatA aneka padArthonuM nirUpaNa karatuM sAhitya vizALa parimANamAM A dezamAM nirmANa pAmyuM che. A sAhitya mukhyapaNe be paraMparAomAM vibhAjita che - brAhmaNa arthAt vaidika paraMparA ane zramaNa arthAt vaidiketara paraMparA. vaidika paraMparAmAM nyAya tathA vaidyaka saMpradAyano samAveza che. zramaNa paraMparAmAM bauddha ane jaina saMpradAyano samAveza che. vaidika paraMparAmAM kathA saMbaMdhI Aje upalabdha sAhityamAM akSapAdanAM nyAyasUtra tathA carakanuM eka prakaraNa vimAnasthAna mukhya ane prAcIna che. nyAyabhASya, nyAyavArtika, tAtparyaTIkA, nyAyamaMjarI Adi temanA TIkA grantho tathA nyAyakalika. paNa teTalA ja mahattvanA che. bauddha saMpradAyanA prastuta viSayanuM nirUpaNa karatA sAhityamAM upAyahRdaya, tarkazAstra, pramANasamuccaya, nyAyamukha, nyAyabindu, vAdanyAya, ItyAdi grantho mukhya ane pratiSThita che. jaina saMpradAyanA, prastuta viSayanA sAhityamAM nyAyAvatAra, siddhivinizcayaTIkA, nyAyavinizcaya, tattvArthazlokavArtika, prameyakamalamArtaDa, pramANanayatattAloka vagere grantho vizeSa mahattva dharAve che. ukta badhI paraMparAonA upara nirdiSTa sAhityanA AdhAre ahIM kathA saMbaMdhI keTalAka padArthonA viSayamAM keTalAka muddAo upara lakhavAmAM Ave che je muddAomAMthI sau prathama dUSaNa ane dUSaNAbhAsane laIne vicAra karavAmAM Ave che. dUSaNa ane dUSaNAbhAsa aMgenA nIce jaNAvelA muddAo upara ahIM vicAra prastuta che - (1) itihAsa, (2) paryAya arthAt samAnArthaka zabda, (3) nirUpaNaprayojana, (4) prayoganI anumati yA virodha, ane (5) bheda-prabheda. (1) dUSaNa ane dUSaNAbhAsanA zAstrIya nirUpaNa tathA kathAno ItihAsa keTalo purANo che e nizcayapUrvaka kahevuM zakya nathI, tema chatAM emAM koI sanda nathI 1. purAtattva, pu. 3 aMka 3mAM mAro lekha "kathApaddhatinuM svarUpa ane tenA sAhityanuM digdarzana juo. Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 hemacandrAcAryakita pramANamImAMsA ke vyavahAramAM ane zAstramAM kathAnuM svarUpa nizcita thaI gayA pachI bahu ja jaladI dUSaNa ane dUSaNAbhAsanuM svarUpa ane vargIkaraNa zAstrabaddha thayuM haze. dUSaNa ane dUSaNAbhAsanA nirUpaNano prAthamika yaza brAhmaNa paraMparAne jAya che. bauddha paraMparAmAM tenuM nirUpaNa brAhmaNa paraMparA dvArA dAkhala thayuM che. jaina paraMparAmAM te nirUpaNano prathama praveza sAkSAt to bauddha sAhitya dvArA ja thayo jaNAya che. paramparayA nyAya sAhityano paNa tenA upara prabhAva avazya paDyo che. paraMtu vaidyaka sAhityano jaina nirUpaNa upara kaMI paNa prabhAva paDyo nathI jevo ke A viSayanA bauddha sAhitya upara thoDo prabhAva paDyo jaNAya che. prastuta viSayanA sAhityanuM nirmANa brAhmaNa paraMparAmAM I.sapUrve be ke cAra zatAbdIomAM kyAreka zarU thayuM jaNAya che jyAre bauddha paraMparAmAM IsvI sananI pachI ja zarU thayuM che ane jaina paraMparAmAM to enAthIya pachI zarU thayuM che. bauddha paraMparAno A prAraMbha IsvI sananI trIjI zatAbdIthI purANo bhAgye ja hoya ane jaina paraMparAno A prAraMbha IsvI sananI pAMcamI-chaThThI zatAbdIthI purANo bhAgye ja hoya. (2) upAlakSma, pratiSedha, dUSaNa, khaMDana, uttara vagere paryAya zabdo che. temAMthI upAlaMbha, pratiSedha Adi zabda nyAyasUtramAM (1.2.1) prayukta che, jyAre dUSaNa Adi zabda tenA bhASyamAM Ave che. prastuta viSayanA bauddha sAhityamAMthI tarkazAstramAM, je pro. TucI dvArA pratisaMskRta karAyuM che temAM, khaMDana zabdano vAraMvAra prayoga thayo che jyAre diDUnAga, zaMkarasvAmI, dharmakIrti vageree dUSaNa zabdano ja prayoga karyo che (nyAyamukha, kArikA 19; nyAyapraveza, pR. 8; nyAyabindu , 3.138). jaina sAhityamAM bhinna bhinna graMthomAM upAlaMbha, dUSaNa Adi badhA paryAya zabdo prayukta thayA che. jAti, asaduttara, asamyaka khaMDana, dUSaNAbhAsa Adi zabdo paryAyabhUta che jemAMthI jAti zabda nyAya paraMparAnA sAhityamAM pradhAnapaNe prayukta thayelo dekhAya che. bauddha sAhityamAM asamyapha khaMDana tathA jAti zabdono prayoga keTalAka prAcIna granthomAM che, paraMtu dinAgathI zarU karIne badhA bauddha tArkikonA tarkagranthomAM dUSaNAbhAsa zabdanA prayoganuM prAdhAnya thaI gayuM che. jaina tarkagranthomAM miththottara, jAti ane dUSaNAbhAsa Adi zabdono prayoga thayelo jovA maLe che. (3) udeza, vibhAga ane lakSaNa Adi dvArA doSo tathA doSAbhAsonA nirUpaNanuM prayojana badhI paraMparAoe eka " mAnyuM che ane te e ke temanuM yathArtha jJAna prApta karavuM jethI vAdI pote potAnA sthApanAvAkyamAM te doSothI bacI jAya ane prativAdI dvArA ubhAvita doSAbhAsanuM doSAbhAsatva pragaTa karI potAnA vAkyaprayogane nirdoSa Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 435 sAbita karI zake. A mukhya prayojanathI prerita thaIne koIe potAnA graMthamAM saMkSepamAM to koIe vistArathI, koIe amuka eka prakAranuM vargIkaraNa karIne to koIe bIjA prakAranuM vargIkaraNa karIne, temanuM nirUpaNa karyuM che. (4) ukta prayojana aMge badhAnI ekamatI hovA chatAM paNa eka viziSTa prayojananA viSayamAM matabheda avazya che je khAsa jANavo joIe. te viziSTa prayojana che -- jAti, chala Adi rUpe asatya uttarano paNa prayoga karavo. nyAya (nyAyasUtra, 4.2.50) ho yA vaidyaka (caraka, vimAnasthAna, pR. 264) banne brAhmaNa paraMparAo asatya uttaranA prayoganuM paNa samarthana pahelethI Aja sudhI karatI AvI che. bauddha paraMparAnA paNa prAcIna upAyahRdaya Adi keTalAka grantho jAtyuttaranA prayoganuM samarthana brAhmaNa paraMparAnA graMthonI jema ja spaSTapaNe kare che, jyAre te ja paraMparAnA uttarakAlIna graMthomAM jAtyuttaronuM varNana hovA chatAM paNa temanA prayogano spaSTa ane sabaLa niSedha che (vAdanyAya, pR. 70). jaina paraMparAnA graMthomAM to pahelethI ja mithyA uttaronA prayogano sarvathA niSedha karavAmAM Avyo che (tattvArthaslokavArtika, pR. 279). temanA prayoganuM samarthana kyAreya ka2vAmAM nathI AvyuM. chala-jAtiyukta kathA kartavya che ke nahi A prazna upara jyAre jyAre jaina tArkikoe jainetara tArkiko sAthe carcA karI che tyAre tyAre temaNe potAno eka mAtra abhiprAya e ja pragaTa karyo che ke evI kathA kartavya nathI, tyAjaya che. brAhmaNa, bauddha ane jaina badhAM bhAratIya darzanonuM antima ane mukhya prayojana mokSa darzAvAyuM che ane mokSanI siddhi asatya ane mithyAjJAnathI zakya ja nathI je jAtyuttaromAM avazya garbhita che. tethI kevaLa jaina darzana anusAra ja kema, brAhmaNa ane bauddha darzana anusAra paNa jAtyuttarono prayoga asaMgata che. AvuM hovA chatAM paNa brAhmaNa ane bauddha tArkika temanA prayoganuM samarthana kare che ane jaina tArkiko samarthana karatA nathI. A antaranuM bIja zuM che ? A prazna avazya pedA thAya che. Ano javAba jaina ane jainetara darzanonA adhikArIonI prakRtimAM che. jaina darzana mukhyapaNe tyAgipradhAna hovAthI tenA adhikArIomAM mumukSu ja mukhya che, gRhastha nathI, jyAre brAhmaNa paraMparA cAturAzramika hovAthI tenA adhikArIomAM gRhasthono, khAsa karIne vidvAna brAhmaNa gRhasthAno, te ja darajjo che je darajjo tyAgIono hoya che. gArhasthyanI pradhAnatA hovAnA kAraNe brAhmaNa vidvAnoe vyAvahArika jIvanamAM satya, ahiMsA Adi niyamo upara eTalo bhAra na Apyo jeTalo jaina tyAgIoe Apyo. gArhasthyanI sAthe arthalAbha, jayakRSNA 1. juo siddhasenakRta vAdadvAtriMzikA. vAdASTaka. nyAyavinizcaya 2.214. Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA Adino, tyAgajIvananI apekSAe adhika saMbaMdha che. A kAraNone lIdhe brAhmaNa paMraparAmAM mokSanuM prayojana hovA chatAM paNa chala, jAti AdinA prayoganuM samarthana hovuM sahaja hatuM, jayAre jaina paraMparA mATe tema karavuM sahaja na hatuM. zuM karavuM e eka vAra prakRti anusAra nakkI thaI jAya che eTale pachI vidvAno te kartavyanuM sayuktika samarthana paNa karI le che. kuzAgrabuddhi brAhmaNa tArkikoe e ja karyuM. temaNe kahyuM ke tattvanirNayanI rakSA kAje koI koI vAra chala, jAti Adino prayoga paNa upakAraka hovAthI upAdeya che, jema ke aMkurarakSA khAtara sakaMTaka vADano upayoga. A daSTie temaNe chala, jAti AdinA prayoganI paNa mokSa sAthe saMgati darzAvI. temaNe potAnA samarthanamAM eka vAta spaSTa kahI dIdhI ke chala, jAti Adino prayoga paNa tattvajJAnanI rakSA sivAya lAbha, khyAti Adi anya koIka bhautika prayojanathI kartavya nathI. Ama avasthAvizeSamAM chala, jAti AdinA prayoganuM samarthana karIne tenI mokSa sAthe je saMgati brAhmaNa tArkikoe dekhADI tene ja bauddha tArkikoe akSarazaH svIkArIne potAnA pakSamAM paNa lAgu pADI. upAyahRdayanA lekhaka bauddha tArkike chala, jAti AdinA prayoganI mokSa sAthe kevI asaMgati che e AzaMkA karIne tenuM samAdhAna akSapAdanA ja zabdomAM karyuM che ke AmraphalanI rakSA mATe kaMTakila vADanI jema saddharmanI rakSA mATe chala Adino prayoga yogya che. vAda saMbaMdhI padArthonA prathama cintana, vargIkaraNa ane saMkalananuM zreya brAhmaNa paraMparAne che ke bauddha paraMparAne? - A praznano sunizcita javAba chala AdinA prayoganA pelA samAna samarthanamAMthI maLI jAya che. bauddha paraMparA mULathI ja jaina paraMparAnI jema yAgibhikSapradhAna rahI che ane teNe ekamAtra nirvANa tathA tenA upAyo upara ja bhAra Apyo che. te potAnI prakRti anusAra zarUAtamAM kyAreya chala AdinA prayogane saMgata mAnI zake nahi, jema brAhmaNa paraMparA mAnI zake che tema. tethI ja emAM koI saMdeha nathI raheto ke buddhanA zAnta ane akleza dharmanI paraMparAnA sthApana ane pracAramAM paDI gayA pachI bhikSukone jayAre brAhmaNa vidvAno sAthe saMgharSamAM utaravuM paDyuM tyAre temaNe temanI vAdapaddhatino vizeSa abhyAsa, prayoga ane samarthana zarU karyA ane je je brAhmaNa kulAgata saMskRta tathA nyAyavidyA zIkhIne bauddha paraMparAmAM dIkSita thayA te paNa potAnI sAthe kuladharmanI te ja dalIlo laIne AvyA je nyAyaparaMparAmAM hatI. temaNe navasvIkRta bauddha paraMparAmAM te vAdapadArthonA abhyAsa ane prayoga Adino pracAra karyo je nyAya 1. tattvaSyavasAyasaMrakSArtha natpavitADe vInarodakSArtha RSyazAravIvaravat ! nyAyasUtra, 4.2.50. yathAzrapuSTiAmena tatva(na)parikSArtha vahivaMdatIkSyaniravivAra: yo, vAramofpa tathaivAdhunA saddharmarakSaNe 9thI na tu ratillAmAyA upAyahRdaya, pR. 4. Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 437 yA vedhaka Adi brAhmaNa paraMparAmAM prasiddha rahyA hatA. Ama prakRtimAM jaina ane bauddha paraMparAo tulya hovA chatAM paNa brAhmaNa vidvAno sAthenA prathama saMparka ane saMgharSanI pradhAnatAnA kAraNe ja bauddha paraMparAmAM brAhmaNa paraMparAnusArI chala AdinuM samarthana pahelAM karavAmAM AvyuM. jo A viSayamAM brAhmaNa paraMparA upara bauddha paraMparAno prathama prabhAva hota to koIne koI ati prAcIna brAhmaNa granthamAM tathA bauddha granthamAM bauddha prakRti anusAra chala AdinA varjanano ja aikAntika upadeza hota. jo ke bauddha tArkikoe zarUAtamAM chala AdinA samarthanane brAhmaNa paraMparAmAMthI apanAvyuM paraMtu pachIthI temane e samarthananI potAnA dharmanI prakRti sAthe vizeSa asaMgatinuM bhAna thaI gayuM, pariNAme temaNe temanA prayogano spaSTa ane sayuktika niSedha ja karyo. paraMtu A viSayamAM jaina paraMparAnI sthiti nirALI ja rahI. eka to te bauddha paraMparAnI apekSAe tyAga ane udAsInatAmAM vizeSa prasiddha rahI, bIjuM tenA nirjhantha bhikSuo zarUAtamAM brAhmaNa tArkikonA saMparka ane saMgharSamAM eTalA na AvyA jeTalA bauddha bhikSuo AvyA, trIjuM te paraMparAmAM saMskRta bhASA tathA tadAzrita vidyAono praveza bahu ja dhImethI ane pAchaLathI thayo. jayAre A thayuM tyAre paNa jaina paraMparAnI utkaTa tyAganI prakRtie tenA vidvAnone chala AdinA prayoganuM samarthana karavAmAMthI bilakula ja rokyA. A ja kAraNa che ke sauthI prAcIna ane prAthamika jaina tarkagranthomAM chala AdinA prayogano spaSTa niSedha ane parihAsa mAtra che. AvuM hovA chatAM paNa AgaLa upara jaina paraMparAne jayAre bIjI paraMparAono vAraMvAra vAdamAM sAmano karavo paDyo tyAre tene anubhava thayo ke chala AdinA prayogano ekAntika niSedha vyavahArya nathI. A anubhavanA kAraNe keTalAka jaina tArkikoe chala AdinA prayoganuM ApavAdika rUpe avasthAvizeSamAM samarthana paNa karyuM. Ama atte bauddha ane jaina banne paraMparAo eka yA bIjA rUpe samAna bhUmikA upara AvI gaI. bauddha vidvAnoe pahelAM chala AdinA prayoganuM samarthana karIne pachI teno niSedha karyo, jyAre jaina vidvAnoe pahelA Atmattika virodha karIne chevaTe aMzataH tenI sAthe sahamata thayA. e dhyAnamAM rahe ke chala AdinA ApavAdika prayoganuM samarthana zvetAmbara tArkikoe ja karyuM che paraMtu evuM samarthana digambara tArkikoe karyuM hoya evuM jovAmAM nathI AvyuM. A bhedanAM be kAraNo jaNAya che. eka to e ke digambara 1. juo siddhasenata vAdadvAtrizikA. 2. yameva vidheyatat tattvarena tapasvinA che rezAvelADacoDapi vijJAya pusnApavam yazovijayakRta vAdadvatrizikA, zloka 8 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA paraMparAmAM ausargika tyAga aMzanuM ja mukhya vidhAna che ane bIjuM e ke agIAramI zatAbdI pachI paNa jevuM zvetAmbara paraMparAmAM vividha prakRtigAmI sAhityanuM sarjana thayuM tevuM sAhityanuM sarjana digambara paraMparAmAM na thayuM. brAhmaNa paraMparAnA chala AdinA prayoganuM samarthana ane niSedha pahelethI ja adhikArI vizeSAnusAra vaikalpika hovAthI tene potAnI dRSTi badalavAnI jarUrata na paDI. (5) pakSa, hetu, daSTAnna vagere anumAnaprayoganA avayavo che. temAM AvanAra vAstavika doSonuM uddhATana karavuM dUSaNa che ane te avayavo nirdoSa hovA chatAM paNa temanA upara asat doSonuM AropaNa karavuM dUSaNAbhAsa che. brAhmaNa paraMparAnA maulika graMthomAM doSonuM, khAsa karIne hetudoSonuM ja, varNana che. pakSa, daSTAnta AdinA doSonuM spaSTa evuM varNana nathI jevuM bauddha paraMparAnA graMthomAM dinAgathI zarU karIne varNana che. dUSaNAbhAsanA chala, jAti rUpa bhedonuM tathA temanA prabhedonuM jeTaluM vistRta ane spaSTa varNana prAcIna brAhmaNa granthomAM che teTaluM vistRta ane spaSTa varNana prAcIna bauddha graMthomAM nathI ane uttarakAlIna bauddha graMthomAM to te nAmazeSa mAtra thaI gayuM che. jaina tarkagraMthomAM je dUSaNanA bheda-prabhedonuM varNana che te mUlataH bauddha granthAnusArI ja che ane je dUSaNAbhAsanuM varNana che te paNa bauddha paraMparA sAthe sAkSAt saMbaMdha dharAve che. temAM je brAhmaNa paraMparAnusArI varNana khaMDanIyarUpe AvyuM che te khAsa karIne nyAyasUtra ane tenI TIkAo ane upaTIkAonA graMthomAMthI AvyuM che. e acarajanI vAta che ke brAhmaNa paraMparAnA vaidyaka granthomAM AvatA dUSaNAbhAsano nirdeza jaina granthomAM khaMDanIyarUpe paNa kyAMya dekhAto nathI. AcArya hemacandra be sUtromAM kramathI je dUSaNa ane dUSaNAbhAsanuM lakSaNa racyuM che tenuM anya granthonI apekSAe nyAyapravezanI (pR. 8) zabdaracanA sAthe adhika sAdazya che. paraMtu temaNe sUtranI vyAkhyAmAM jAtyuttara zabdanuM je arthapradarzana karyuM che te nyAyabindunI (3.140) dharmottarIya vyAkhyA sAthe zabdazaH maLatuM Ave che. hemacandra dUSaNAbhAsa tarIke covIsa jAtionuM tathA traNa chalanuM je varNana karyuM che te akSarazaH jayantanI nyAyakalikA(pR. 16-21)nuM avataraNamAtra che. AcArya hemacandra chalane paNa jAtinI jema asaduttara hovAnA kAraNe jAtyuttara ja mAnela che. jAti ho ke chala badhAMnuM pratisamAdhAna sAcA uttarathI ja karavAnuM kahyuM che, paraMtu pratyeka jAtino alaga alaga uttara jevo akSapAde pote Apyo che tevo temaNe nathI Apyo. 1. sarakhAvo - nyAyamukha, nyAyapraveza ane nyAyAvatAra Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 439 keTalAka granthonA AdhAre jAtiviSayaka eka koSThaka nIce ApavAmAM Ave che- nyAyasUtra vAdavidhi, pramANasamuccaya upAyahRdaya nyAyamukha, tarkazAstra sAdhampasama vaidharmesama utkarSasama apakarSasama varyasama avaryasama vikalpasama sAdhyama prAptisama aprAptisama prasaMgama pratidaSTAntasama anutpattisama saMzayasama prakaraNasama ahetusama arthapattisama avizeSasama upapattisama upalabdhisamA anupalabdhisama nityasama kAlasama Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 anityasama kAryasama kAryabheda anukti svArthaviruddha 5. 249 'sAdhanasya' - tulanA - ye pUrvaM nyUnatAdayo'siddhaviruddhAnaikAntikA uktAsteSAmudbhAvakaM yad vacanaM tad dUSaNam / nyAyajinduTIa, 3. 138. 5. 260 'tatra parasya ' pAdanena vacanavighAtaH chalam 5. 250 'jAtizabdaH ' tulanA jAtizabdaH sAdRzyavacanaH / uttarasadRzAni jAtyuttarANIti / uttarasthAnaprayuktatvAduttarasadRzAni jAtyuttarANi / nyAyaminduTIDA, u. 140. hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 5. 250 ' tAni ca ' -- tulanA - samyagghetau hetvAbhAse vA prayukte jhaTiti taddoSatattvApratibhAse tu pratibimbanaprAyaM | nyAya siDA, pR. 17-21. 5. 258 'tadevamudbhAvana' - tulanA - tadevamudbhAvanaviSayavikalpa* bhedena jAtInAmAnantye'pi asaMkIrNodAharaNavivakSayA caturviMzatirjAtibhedAH pradarzitAH / pratisamAdhAnaM tu sarvajAtInAM / nyAyapusiDA, pR. 21. lehAlecha, prazraSADutyottarAtyatA, praznAlpatottarabAhulya, hetusama, vyApti, avyAptisama, viruddha, javiruddha, asaMzaya, zrutisama, zrutibhinna. +++ | = - tulanA / nyAyasiDA, pR. 16. tatra parasya vadato'rthavikalpopa chalaM nAma parizaThamarthAbhAsamapArthakaM vAgvastumAtrameva / tad dvividhaM vAkchalaM sAmAnyacchalaM ca / vAkchalaM nAma yathA kazcid brUyAt navatantro'yaM bhiSag iti / bhiSag brUyAt nAhaM navatantraH, ekatantro' ---- --- Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 441 hamiti / paro brUyAt nAhaM bravImi nava tantrANi taveti api tu navAbhyastaM hi te tantramiti / bhiSag brUyAt na mayA navAbhyastaM tantram, anekadhA abhyastaM mayA tantram iti etad vAkchalam / sAmAnyachalaM nAma yathA vyAdhiprazamanAyauSadhamityukte paro brUyAt sat sat prazamanAyeti bhavAnAha / san hi rogaH sadauSadham / yadi ca sat sat prazamanAya bhavati san hi kAsaH san kSayaH / satsAmAnyAt kAsaste kSayaprazamanAya bhaviSyati iti / ya2saMhitA, pR. 266 ---- --- nava iti caturvidham navaH, nava, na vaH, na va iti / yathA kazcidAha yo mayA parihitaH sa navakambalaH / atra dUSaNaM vadet parihitaM tadekameva vastraM kathaM naveti / atra prativadet tathA ca navaH kambalaH na tu naveti / atra dUSayet navalomanirmitatvAnnava ityukte prativAdI vadet lomAni kathaM nava lomAni ityucyate / - ---- -- -- ########## atrAha bhavataH nava iti mayA pUrvamuktaM na tu nava saMkhyA / atra dUSaNam - tadvastraM yuSmAkameveti jJAtaM kasmAdetanna vaH kathyate / atrottaram - mayA nava ityuktaM kintu na va iti noktam / atra dUSaNam kAyaM kambalo vasta iti pratyakSametat / kathamucyate na vaH kambalaH / ayaM hetvAbhAsa ityucyate vAkchalaM ca / -- yad bhavatA mayA nava ityuktaM kathaM navaH ? tattvato'parimitAni -------- WITT wwwww tattvataH aparaM ca vAkchalam yathA girirdahyate ityukte dUSaNam - tRNataravo dahyante kathaM girirdahyata ityuktam ? etad vAkchalamityucyate / api ca chalaM dvividham pUrvavat sAmAnyaM ca / yathA saMskRtA dharmAH zUnyAH zAntA AkAzavadityukte dUSaNam - yadyevaM ubhayorapi zUnyatvamabhAvazca tadA niHsvabhAvA dharmA AkAzatulyA iti sAmAnyacchalam / kA tAvadutpattiriti ? atrocyate sata utpattiriti / yathA mRdo -- - Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA ghaTatvavattvAd ghaTotpAdakatvam / yadi mRdo ghaTatvavattvaM tadA mRdeva ghaTaH syAt / tadA tadutpattaye kRtaM kumbhakArasUtracakrasaMyogena / yadi mRdaH sadbhAvena ghaTotpAdakatvaM tadodakasyApi sadbhAvena ghaTotpAdakatvaM syAt / yadyudakasya sadbhAvena ghaTAnutpAdakatvaM kathaM tarhi mRdo ghaTotpAdakatvam iti sAmAnyacchatam / upAyahRdaya, pR. 14-16, 442 pR. 260 'taMtra chattatraye' tulanA tadatra chalatraye'pi vRddhavyavahAraprasiddhazabdasAmarthyaparIkSaNameva pratisamAdhAnaM veditavyamiti / nyAyakalikA, pR. 16. - - - pR. 262 'tattvamaMrakSanArtham' -- praznottararUpe ane khaMDana-maMDanarUpe carcA be prakAranI che. khaMDana-maMDanarUpa carcAnA arthamAM sambhASA, kathA, vAda Adi zabdono prayoga dekhAya che. sambhASA zabda caraka Adi vaidyakIya granthomAM prasiddha che, jyAre kathA zabda nyAya paraMparAmAM prasiddha che. vaidyaka paraMparAmAM sambhASAnA sAyasambhASA ane vigRhyasambhASA evA be bheda karavAmAM AvyA che (carakasaMhitA, pR. 263) jyAre nyAya paraMparAmAM kathAnA vAda, jalpa, vitaMDA e traNa bheda karavAmAM AvyA che (nyAyavArtika, pR. 146). vaidyaka paraMparAnI sandhAyasambhASA ja nyAya paraMparAnI vAdakathA che kema ke vaidyaka paraMparAmAM sandhAyabhASAnA je ane jevA adhikArIo darzAvavAmAM AvyA che (carakasaMhitA, pR. 263) te ane tevA ja adhikArIo vAdakathAnA nyAya paraMparAmAM (nyAyasUtra, 4.2.48) manAyA che. sandhAyasambhASA ane vAdakathAnuM prayojana paNa banne paraMparAomAM eka ja - tattvanirNaya - che. vaidyaka paraMparA je carcAne vigRhyasambhASA kahe che tene nyAya paraMparA jalpa ane vitaMDA kathA kahe che. carake vigRhyasambhASA evuM sAmAnya nAma rAkhIne pachI tenA jalpa ane vitaMDA e be bheda darzAvyA che (pR. 265). nyAya paraMparAmAM A be bhedo mATe 'vigRhyasambhASA' zabda prasiddha nathI paraMtu temAM ukta banne bhedo 'vijigISukathA' zabdathI vyavahata thAya che (nyAyavArtika, pR. 146). tethI vaidyaka paraMparAno 'vigRhyasambhASA' ane nyAya paraMparAno 'vijigISukathA' A banne zabdo bilakula samAnArthaka che. nyAya paraMparAmAM jo ke vigRhyasambhASA zabdano khAsa vyavahAra nathI tema chatAM tenA pratibiMbarUpa zabda 'vigRhyakathana'no mULa nyAyasUtramAM (4.2.51) ja prayoga thayo che. A zAbdika ane Arthika saMkSipta tulanAthI e vAtamAM koI sandeha raheto nathI ke mULamAM nyAya ane vaidyaka banne paraMparAo eka ja vicAranA be bhinna Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 443 tulanAtmaka dArzanika TippaNa pravAha mAtra che. bauddha paraMparAmAM khAsa karIne kathAnA arthamAM vAda zabdanA prayoganI pradhAnatA rahI che. kathAnA vAda, jalpa Adi avAjora bhedo mATe te paraMparAmAM prAyaH sadharmavAda, vivAda Adi zabdo vaparAyA che. jaina paraMparAmAM kathAnA arthamAM kvacita jalpa zabdano prayoga thayo che. paMratu sAmAnyapaNe sarvatra te arthamAM vAda zabdano ja prayoga dekhAya che. jaina paraMparA kathAnA jalpa ane vitaMDA e be prakArone prayogayogya mAnatI nathI, eTale ja jaina matamAM vAda zabdano te ja artha che je artha vaidyaka paraMparAmAM sanvAyasanmASA zabdano che ane nyAya paraMparAmAM vAdakathAno che. bauddha tArkikoe paNa pachIthI jalpa ane vitaMDA kathAne tyAjya darzAvIne kevaLa vAdakathAne ja kartavya kahI che. tethI ja pAchaLanI bauddha mAnyatA ane jaina paraMparAnI vacce vAda zabdanA arthamAM koI aMtara rahetuM nathI. vaidyakIya sanyAyasanmASAnA adhikArIne darzAvatAM carake eka mahattvanuM vizeSaNa anasUyaka ApyuM che jeno artha che ke te adhikArI asUyAdoSathI mukta hovo joIe. akSapAde paNa vAdakathAnA adhikArIonA varNanamAM "anasU'i vizeSaNa ApyuM che. tethI siddha thAya che ke caraka ane akSapAda bannenA mate vAdakathAnA adhikArIomAM koI attara nathI. A ja bhAvane uttarakAlIna taiyAyikoe vAdanuM lakSaNa karatAM eka ja zabdamAM vyakta karI dIdho che - tattvabubhatsukathA vAda che - kezava mizrakRta tarkabhASA, pR. 129. carakanA kathana anusAra vigRhyasabhASAnA adhikArIo jayaparAjayeSNu ane chalabalasampanna siddha thAya che, nyAya paraMparA anusAra jalpavitaMDAnA tevA ja adhikArIo mAnavAmAM AvyA che. A bhAvane naiyAyika vijigISakathA - jalpa-vitaMDA" A lakSaNavAkyathI vyakta kare che. vAdanA adhikArIo tattvabubhutyu kayA kayA guNothI yukta hovA joIe ane teo kevI rIte potAno vAda calAve enuM bahu ja manohara ane samAna varNana caraka tathA nyAyabhASya vageremAM che. nyAya paraMparAmAM jalpavitaMDA kathA karanArane vijigISa mAnyo che jema carake paNa tene tevo mAnyo che, paraMtu tevI kathA karatI vakhate te vijigISa prativAdI ane potAnI vacce kyA kyA guNadoSonI tulanA kare, potAnAthI zreSTha, kaniSTha ane barAbarIvALA prativAdI sAthe kayA kayA prakAranI sabhAmAM ane kevA kevA sabhyonI vacce kevA kevA ke prakArano vartAva kare, prativAdI sAthe ATopa sahita kevI rIte bole, kyAreka kevo jhajhUme ityAdi vAtonuM jevuM vistRta ane AMkho dekhuM varNana carake (pR. 264) karyuM 1. I tanna tyaM vivuM ? tyAdi - samarthavAna ! siddhivinizcayaTIkA, pR. 254 B. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA che tevuM nyAya paraMparAnA granthomAM nathI. carakanA A varNana sAthe kaMIka maLatuM AvatuM varNana jainAcArya siddhasene potAnI eka vAdopaniSaddhAtrizikAmAM karyuM che, jene carakanA varNananI sAthe vAMcavuM joIe. bauddha paraMparA jayAM sudhI nyAya paraMparAnI jema jalpakathAne paNa mAnatI rahI tyAM sudhI tenA anusAra paNa vAdanA adhikArIo tattvabubhUsuM ane jalpAdinA adhikArIo vijigISa ja phalita thAya che, nyAya paraMparAnI jema ja. te prAcIna samayanA bauddha vijigISa, naiyAyika vijigISathI bhinna prakAranA hovA saMbhava nathI, paraMtu jyArathI bauddha paraMparAmAM chala AdinA prayogano niSedha karavAmAM Avyo ane pariNAme jalpakathA nAmazeSa thaI gaI tathA vAdakathA ja avaziSTa rahI tyArathI temAM adhikArInA kaividhyano prazna ja na rahyo, jaina paraMparAmAM nathI tema. jaina paraMparA anusAra caturaMgavAdanA adhikArI vijigISa che. paraMtu nyAya-vaidyaka paraMparAsakhkhata vijigISa ane jaina paraMparAsakhkhata vijigISanA arthamAM moTuM aMtara che kema ke nyAya-vaidyaka paraMparA anusAra vijigISa te ja che je nyAyathI ke anyAyathI, chala Adino prayoga karIne paNa prativAdIne parAsta karavA icche che jyAre jaina paraMparA tene vijigISa mAne che je potAnA pakSanI siddhi karavA icche che paraMtu nyAyathI, anyAyathI chala Adino prayoga karIne to kadI nahi. A daSTie jaina paraMparAsakhata vijigISa asUyAvAnuM hovA chatAM paNa nyAyamArgathI ja potAno pakSa siddha karavAno icchuka hovAthI lagabhaga nyAya paraMparAsammata tattvabubhasunI koTino banI jAya che. jaina paraMparAe vijayano artha "potAnA pakSanI nyAya siddhi evo ja karyo che, nyAyavaidyaka paraMparAnI jema koI paNa rIte prativAdIne mUka karavo' evo karyo nathI. * jaina paraMparAnA prAthamika tArkikoe je vijigISa nathI evI vItarAga vyaktiono paNa vAda mAnyo che paraMtu te vAda caturaMga nathI kema ke tenA adhikArIo bhale pakSa-pratipakSa laIne pravRtta thayA hoya paraMtu teo asUyAmukta hovAnA kAraNe koI sabhApati yA sabhyonA zAsananI apekSA nathI rAkhatA. teo ApasamAM ja tattvabodhano vinimaya yA svIkAra karI le che. jaina paraMparAnA vijigISa ane tenA pUrvokta tattvanirminISa vacce eTaluM ja aMtara che ke vijigISa nyAyamArge cAlanArA hovA chatAM paNa evA asUyAmukta nathI hotA ke jethI teo koInA zAsana vinA praarthaadhigmsttraanudbhvdraaggocrH|| jigISugocarazceti dvidhA zuddhadhiyo viduH // satyavAgbhirvidhAtavyaH prathamastattvavedibhiH / yathAthavityeka catura samata: tattvArthablokavArtika, pR. 277. Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 445 koI vAtane svataH mAnI le, jyAre tattvanirNinISa nyAyamArge cAlanArA hovA uparAMta asUyAmukta hovAthI tattvanirNayano svIkAra karavAmAM anyanA zAsananI apekSA rAkhatA nathI. A rIte caturaMgavAdanA vAdI ane prativAdI banne vijigISa hovAnI pUrva prathA hatI, temAM vAdi devasUrie (pramANanayatattvoloka, 8. 12-14) thoDo vicArabheda pragaTa karyo ke ekamAtra vijigISa vAdI yA prativAdI hoya to paNa caturaMga kathA saMbhave che. temaNe A vicArabheda saMbhavataH akalaMka yA vidyAnanda Adi pUrvavartI tArkikonI sAme rajU karyo che. A viSayamAM AcArya hemacandrano mata akalaMka ane vidyAnanda anusAra ja jaNAya che. ' brAhmaNa, bauddha ane jaina badhI paraMparAo anusAra kathAnuM mukhya prayojana tattvajJAnanI prApti yA prApta tattvajJAnanI rakSA ja rahyuM che. sAdhyamAM koIno matabheda na hovA chatAM paNa tenI sAdhanapraNAlImAM aMtara avazya che, je pahelAM darzAvI gayA chIe. saMkSepamAM te aMtara eTaluM ja che ke jaina ane uttaravartI bauddha tArkika chala, jAti AdinA prayogane kyAreya upAdeya mAnatA nathI. - vAdI, prativAdI, sabhya ane sabhApati A cAre aMgonA varNanamAM traNe paraMparAomAM koI matabheda nathI. AcArya hemacandra cAra aMgonA svarUpanuM je saMkSipta nidarzana karyuM che te pUrvavartI graMthono sAra mAtra che. jaina paraMparAe jyAre chala AdinA prayogano niSedha ja karyo tyAre tenA anusAra jalpa yA vitaMDA nAmaka kathA vAdathI bhinna koI na rahI. A tattvane jaina tArkikoe vistRta carcA dvArA siddha karyuM che. A viSayano sauthI purANo grantha kadAca kathAtrayabhaMga hoya jeno nirdeza siddhivinizcayaTIkAmAM (pR. 289 A) che. temaNe chevaTe potAnuM maMtavya sthira karyuM ke jalpa ane vitaMDA nAmanI vAdathI bhinna koI kathA ja nathI, te to kathAbhAsa mAtra che. A mantavya anusAra AcArya hemacandra paNa potAnI carcAmAM darzAvyuM che ke vAdathI bhinna jalpa nAmanI koI anya kathA nathI je grAhya hoya. pR. 262 "vasamapara'- tulanA-34 2 - svaramayA nyAyapravezavRtti pR. 14. vAva: soyaM niSato: ! nyAyavinizcaya, 2.212 samarthana vAH pravRtArthapratyAyana para samakSaffSatotra sAdhana tUSAvanuM vAva pramANasaMgrahapariccheda 6. siddho niSato vAH vaturatathA pati tattvArthazlokavArtika, pR. 277 2. juo carakasaMhitA, pR. 264. nyAyapraveza, pR. 14. tattvArthazlokavArtika, pR. 280, . Jai31ducation International Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 hemacandrAcAryavRta pramANamImAMsA pR. 263 rana tarakSA' - tulanA - nadi vAstasvAdhyasaaysNrkssnnaarthaa bhavati jalpavitaNDayoreva tathAtvAt / taduktam - tattvaSyavasAya ...... | tattvArthazlokavArtika, pR. 278. prameyakamalamArtaDa, pR. 194 B. | pR. 264 "valakSa' - tulanA - pratiSedha vagayjJAnArtha siddhAntAviruddha iti vacanam / 'siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddhaH' iti hetvAbhAsasya nigrahasthAnasyAbhyanujJA vAde / paJcAvayavopapanna iti 'hInamanyatamenApyavayavena nyUnam' 'hetUdAharaNAdhikamadhikam' iti vaitayorasthanujJAnArthamiti / nyAyabhASya, 12.1. pR. 26H "suzikSita' - juo nyAyamaMjarI, pR. 11. pR. 266 3 prabaMnaprativAhi' - tulanA - thavA pAnanA parapakSakazimAnaM svapakSe draDhimAnaM ca kvacidavasare paraprayukte sAdhane dUSaNaM sapadi na pazyati svapakSasAdhanaM ca jhagiti na smarati tadA chalAdibhirapyupakramya paramabhibhavati AtmAnaM ca rakSati iti / .... tathApi ekAntaparAjayAd varaM sandeha iti yuktameva tatprayogeNa sphuTATopakaraNam / ..... mumukSorapi trivat prasake tadupayopAt ! ..... nyAyamaMjarI, pR. 565. a.2. A.1. sUtra 31-35. pR. 267-300. vAda sAthe saMbaMdha dharAvatA kula keTalA padArthonuM nirUpaNa AcArya hemacanTe karyuM haze ke karavA IcchaLyuM haze te ajJAta che che tathApi upalabhya A apUrNa pramANamImAMsA grantha dvArA eTaluM to avazya jaNAya che ke temaNe "patravAkya'nA nirUpaNano prAraMbha karyo paNa te adhUruM ja labhya che. temAM paNa koI sandaha nathI ke temane abhimata patranirUpaNa digambara tArkika vidyAnandanI patra parIkSAnuM ja avalaMbI mukhyapaNe haze. temaNe patrasvarUpanA nirUpaNamAM bauddha Adi prativAdIonA matanuM khaMDana vidyAnanda AdinI jema avazya karyuM haze paraMtu siddhAnta temano saMbhavataH te ja haze je vidyAnanda Adino che. A viSayanA sAhityamAMthI ApaNI samakSa Aja labhya grantha to patra parIkSA, prameyakamalamArtaDa (pR. 207 B) ja che. vAdi devasUrikRta syAdvAdaratnAkarano vAdapariccheda jemAM "patra'nA svarUpanuM vistRta nirUpaNa hovuM saMbhave che upalabhya na hovAthI jaina paraMparAnusArI Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 447 patranirUpaNanA jijJAsuoe Aje to kevaLa ukta digambara tArkikonA ja granthone. jovA joIe. AcArya hemacandranuM nigrahasthAnaviSayaka nirUpaNa saddabhAgye akhaMDita maLe che je aitihAsika tathA tAttvika dRSTie ghaNuM mahattvanuM che ane je jaina tArkikonI tadviSayaka nirUpaNanI paraMparAmAM saMbhavataH aMtima ja che. bhAratIya tarkasAhityamAM nigrahathAnanI prAcIna vicAradhArA brAhmaNa paraMparAnI ja che je nyAya ane vaidyakanA granthomAM jovA maLe che. nyAya paraMparAmAM akSapAde jemane saMkSepamAM vipratipatti ane apratipatti rUpe dvividha nigrahasthAna tarIke darzAvyAM che ane vistArathI jemanA bAvIsa bhedo darzAvyA che temanuM te ja varNana Aja sudhI seMkaDo varSomAM aneka prakAMDa naiyAyiko thavA chatAM paNa nirvivAdapaNe svIkRta rahyuM che. carakanuM nigrahasthAnavarNana akSarazaH to akSapAdanA varNananA jevuM nathI to paNa banneno mULa pAyo to eka ja che. bauddha paraMparAnuM nigrahasthAnavarNana be prakAranuM che. eka brAhmaNa paraMparAnusArI ane bIjuM svataMtra. pahelA prakAranuM varNana prAcIna bauddha tarkagranthomAM che je lakSaNa, saMkhyA, udAharaNa Adi aneka bAbatomAM bahudhA akSapAdano ane kyAreka kyAreka carakanA (pR. 269) varNana sAthe maLatuM che. 2 brAhmaNaparaMparAnuM virodhI svataMtra nigrahasthAnanirUpaNa bauddha paraMparAmAM sauprathama koNe zarU karyuM e haju nizcita nathI thaI zakyuM, tema chatAM eTaluM to nizcita ja che ke Aje evo svataMtra nirUpaNavALo pUrNa ane atimahattvano je vAdanyAya' grantha ApaNI samakSa mojUda che te dharmakartie racelo hovAthI A svatantra nirUpaNanuM zreya dharmakIrtine avazya che. saMbhava che ke enuM kaMIka bIjAropaNa tArkikapravara dinAge paNa karyuM hoya. jaina paraMparAmAM nigrahasthAnanA nirUpaNano prAraMbha karanAra kadAca pAtrakesarI hoya. paraMtu temano koI grantha haju labhya nathI. tethI mojUda sAhityanA AdhAre to bhaTTAraka akalaMkane ja tenA prAraMbhaka kahevA joIze. pachInA badhA jaina tArkikoe potapotAnA nigrahasthAnanirUpaNamAM bhaTTAraka akalaMkanAM ja vacanone uddhata karyA che 1. tarkazAstra, pR. 33. upAyahadaya, pR. 18. 2. Pre-Dinnag Buddhist Logic, p. xxii 3. AstAM. tAvadalAbhAdirayameva hi nigrahaH / cAra vinilIvULa svapaprAyanivartanam II nyAyavinizcaya, 2.213. zuM taraM vArasmaapti : ? nirAkRtAvasthApitavipakSasvapakSayoreva jayetaravyavasthA naanythaa| taduktam -svapakSasiddhirekasya nigraho'nyasya vAdinaH nA'sAdhanAGgavacanaM nAdoSodbhAvanaM dvayoH // tathA tttvaarthsnoDapa - (pR. 281) svasiddhiArthatA sAravArthavivAra | vakvAyatvato yajhIvijhArthavivAra aSTasahastrI, pR. 87, prameyakamalamArtaDa, pR. 203 A. Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA je amArI ukta saMbhAvanAnuM samarthana kare che. pahelA to bauddha paraMparAe nyAya paraMparAnA ja nigrahasthAnone apanAvyAM, tethI tenI samakSa koI evI nigrahasthAnaviSayaka bIjI virodhI paraMparA na hatI jenuM bauddha . tArkiko khaMDana kare, paraMtu eka yA bIjA kAraNe jyAre bauddha tArkikoe nigrahasthAnanuM svataMtra nirUpaNa zarU karyuM tyAre temanI sAme nyAya paraMparAvALA nigrahasthAnonA khaMDanano prazna svayaM ja AvI khaDo thayo. temaNe te praznane ghaNA vistArathI ane atisUkSmatAthI ukelyo. dharmakIrtie vAdanyAya nAmano eka sAro grantha A viSaya upara lakhI nAkhyo jenA upara zAntarakSite phuTa vyAkhyA paNa lakhI. vAdanyAyamAM dharmakIrtie nigrahasthAnanuM lakSaNa eka kArikAmAM svataMtrapaNe bAMdhIne tenA upara vistRta carcA karI che ane akSapAdasammata ane vAtsyAyana ane udyotakara dvArA vyAkhyAta nigrahasthAnonAM lakSaNonA eka eka zabdane laIne vistArathI temanuM khaMDana karyuM che. dharmakIrtinI A kRtithI nigrahasthAnanI nirUpaNaparaMparA spaSTapaNe be pravAhomAM vaheMcAI gaI. lagabhaga dharmakIrtinA samayamAM yA to kaMIka AgaLa ke pAchaLa jaina tArkikonI sAme paNa vigrahasthAnanA nirUpaNano prazna Avyo. koI paNa jaina tArkike brAhmaNa paraMparAnA nigrahasthAnone apanAvyA hoya yA bauddha paraMparAnA svataMtra nigrahasthAnanirUpaNane apanAvyuM hoya evuM jaNAtuM nathI. tethI ja jaina paraMparAnI sAme nigrahasthAnanuM svataMtrapaNe nirUpaNa karavAno ja prazna rahyo jene akalaMke ukelyo. temaNe nigrahasthAnanuM lakSaNa svataMtrapaNe ja racyuM ane tenI vyavasthA bAMdhI jenuM akSaraza: anusaraNa uttaravartI badhA digambara zvetAmbara tArkikoe karyuM che. akalaMkakRta svatanta lakSaNano kevaLa svIkAra karI levAthI jaina tArkikonuM kartavya pUruM thaI zakatuM na hatuM jyAM sudhI teo potAnI pUrvavartI ane potAnI sAme upasthita brAhmaNa ane bauddha banne paraMparAnA nigrahasthAnaviSayaka vicAranuM khaMDana na kare. A daSTie akalaMkanA anugAmI vidyAnanda, prabhAcandra Adie virodhI paraMparAonA khaMDananuM kAma vizeSapaNe zarU karyuM. ApaNane temanA granthomAM maLe che paheluM to temaNe kareluM nyAya paraMparAnAM nigrahasthAnonuM khaMDana ane pachI bauddha paraMparAnA nigrahasthAnanA lakSaNanuM khaMDana. jayAM sudhI jovAmAM AvyuM che te uparathI jANavA maLe che ke dharmakIrtinA lakSaNanuM saMkSepamAM svataMtra khaMDana karanAra sauprathama akalaMka che ane vistRta khaMDana karanAra vidyAnanda ane tadupajIvI prabhAcandra che. 1. digambara paraMparAmAM kumAranandI AcAryano paNa eka "vAdanyAya' grantha hato. mandri paTTApa dvavArA nikitatvat ! patraparIkSA, pR. 3. 2. tattvArthazlokavArtika, pR. 283.prameyakamalamArtaDa, pR. 200B. Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 449 AcArya hemacandra nigrahasthAnanirUpaNanA prasaMge mukhyapaNe traNa vAto pAMca sUtromAM nibaddha karI che. pahelAM be sUtromAM (2.1. 31-32) jaya ane parAjayanI kramaza: vyAkhyA che ane trIjAmAM (2.1.33) nigrahanI vyavasthA che je akalaMkaracita che ane je anya badhA digambara-zvetAmbara tArkikone svIkArya paNa che. cothA 2.1.34 sUtramAM nyAyaparaMparAnA nigrahasthAnalakSaNanuM khaMDana karyuM che jenI vyAkhyA prabhAcandranA prameyakamalamArtaDanuM adhikAMza pratibiMba mAtra che. tyAra pachI antima 2.1.35 sUtramAM hemacandra dharmakIrtinA svataMtra nigrahasthAnalakSaNanuM khaMDana karyuM che je akSarazaH prabhAcandranA prameyakamalamArtaDanI (pR. 203 A) ja nakala che. Ama nigrahasthAnanI traNa paraMparAomAMthI nyAya ane bauddhasammata be paraMparAonuM khaMDana karIne AcArya hemacandra trIjI jaina paraMparAnuM sthApana karyuM che. atte jaya-parAjayanI vyavasthA aMgenAM traNe paraMparAnAM maMtavyonuM rahasya saMkSepamAM jaNAvI devuM jarUrI che. te A pramANe che - brAhmaNa paraMparAmAM chala, jAti Adino prayoga amuka hada sudhI svIkArya hovAnA kAraNe chala Adi dvArA koIne parAjita karavA mAtrathI paNa chala Adino prayoktA potAnA pakSanI siddhi karyA vinA ja jaya pAmyo gaNAya che arthAta brAhmaNa paraMparA anusAra e niyama nathI ke jayalAbha mATe svapakSanI siddhi karavI anivArya ja che. dharmakIrtie ukta brAhmaNa paraMparAnA AdhAra upara ja kuThArAghAta karIne satyamUlaka niyama bAMdhI Apyo ke koI chala AdinA prayogathI koIne cUpa karI de teTalA mAtrathI jItI zakato nathI, kema ke chala Adino prayoga satyamUlaka na hovAthI vajarya che. tethI ja dharmakIrtinA kathana anusAra e niyama nathI ke koI ekano parAjaya ja bIjAno avayaMbhAvI jaya hoya. evuM paNa saMbhave che ke prativAdIno parAjaya mAnavAmAM Ave to paNa vAdIno jaya na manAya - udAharaNArtha vAdIe duSTa sAdhanano prayoga karyo hoya, te vakhate prativAdI saMbhavita doSonuM kathana na karatAM mithyA doSonuM kathana kare, tadanantara vAdI prativAdInA doSonuM udUbhAvana kare to evI paristhitimAM prativAdIno 1. tattvarakSaNArthaM sadbhirupahartavyameva chalAdi / vijigISubhiriti cet, nakhacapeTazastraprahArAdIpanAdi umarapati vacam tamanna thayAnacaM tattaropAya: I vAdanyAya, pR. 71. 2. sadoSavattve'pi prativAdino'jJAnAt pratipAdanAsamArthyAd vA / na hi duSTasAdhanAbhidhAne'pi vAdinaH prativAdino'pratipAdate doSe parAjayavyavasthApanA yuktA / tayoreva parasparasAmopaghAtApekSayA jayaparAjayavyavasthApanAt / kevalaM hetvAbhAsAdabhUtapratipatterabhAvAdapratipAdakasya jayo'pi nAva ! vAdanyAya, pR. 70 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 hemacandrAcAryakuta pramANamImAMsA parAjaya avazya manAze kema ke teNe potAnA kartavya tarIke yathArtha doSonuM ulkAvana na karIne mithyA doSonuM kathana karyuM ane vAdIe tene pakaDI pADyo. ATaluM thavA chatAM paNa vAdIno jaya to nahi ja manAya kema ke vAdIe duSTa sAdhanano ja prayoga karyo che, jyAre jayanA mATe vAdInuM kartavya che ke sAdhananA yathArtha jJAna dvArA nirdoSa sAdhanano ja te prayoga kare. A rIte dharmakIrtie jaya-parAjayanI brAhmaNasammata vyavasthAmAM saMzodhana karyuM, sudhAro karyo. paraMtu temaNe asAdhanAMgavacana tathA adoSobhAvana dvArA jayaparAjayanI je vyavasthA karI temAM eTalI badhI jaTilatA ane durahatA AvI gaI ke aneka prasaMgoe saraLatAthI e nirNaya karavo ja asaMbhava banI gayuM ke asAdhanAMgavacana tathA adoSobhAvana che ke nahi. A jaTilatA ane durUkatAthI bacavA ane saraLatAthI nirNaya karavAnI daSTie bhaTTAraka akalake dharmakIrtikRta jayaparAjaya vyavasthAnuM paNa saMzodhana karyuM. akalaMkanA saMzodhanamAM dharmakIrtisammata satyanuM tattva to nihita che ja, paraMtu jaNAya che ke akalaMkanI dRSTimAM tenA uparAMta ahiMsAsamabhAvano jainaprakRtisulabha bhAva paNa nihita che. tethI ja akalaMke kahI dIdhuM ke koI eka pakSanI siddhi ja teno jaya che ane bIjA pakSanI asiddhi ja teno parAjaya che. akalaMkano A sunizcita mata che ke koI eka pakSanI siddhi bIjA pakSanI asiddhi vinA thaI ja nathI zakatI. tethI ja akaMlakanA mata anusAra e phalita thayuM ke jyAM ekanI siddhi thaze tyAM bIjAnI asiddhi anivArya che, ane je pakSanI siddhi thAya teno jaya thAya. tethI ja siddhi ane asiddhi athavA bIjA zabdomAM jaya ane parAjaya samavyAyika che. koI paNa parAjaya jayazUnya nathI ane koI paNa jaya parAjayazUnya nathI. dharmakIrtikRta vyavasthAmAM akalaMkanI sUkSma ahiMsAprakRtie eka truTine pakaDI pADI lAge che. te e ke pUrvokta udAharaNamAM kartavyapAlana na karavA mAtrathI jo prativAdIne parAjita samajavAmAM Ave to duSTa sAdhananA prayogamAM samyaka sAdhananA prayoga rUpa kartavyanuM pAlana na hovAthI vAdIne paNa parAjita kema na samajavo ? jo dharmakIrti vAdIne parAjita na mAne to pachI temaNe prativAdIne paNa parAjita na mAnavo joIe. Ama akalaMke pUrvokta udAharaNamAM kevaLa prativAdIne parAjita mAnI levAnI 1. nirAkRtAvasthApitavipakSasvapakSayoreva jayetaravyavasthA naanythaa| taduktam - svapakSasiddhirekasya nigraho'nyasya vAdinaH / nAsAdhanAkravarane nADoddhAvane do. A aSTazatI-aSTasahastrI, pR. 87 tatreha tAttvike vAde'kalaGkaH kathito jayaH / vapakSasakriya nipradoSa vAhana tattvArthazlokavArtika, pR. 281. Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 451 vyavasthAne ekadezIya ane anyAyamUlaka mAnIne pUrNa samabhAvamUlaka sIdho mArga bAMdhI dIdho ke potAnA pakSanI siddhi karavI ja jaya che. ane AvI siddhimAM bIjA pakSanuM nirAkaraNa avazya garbhita che. akalaMkopajJa A jaya-parAjayanI vyavasthAno mArga antima che kema ke tenA upara koI bauddhAcArya ke brAhmaNa vidvAne Apatti nathI uThAvI. jaina paraMparAmAM jaya-parAjayanI vyavasthAno A eka ja mArga pracalita che jeno svIkAra badhA digambara-zvetAMbara tArkikoe karyo che ane jenA samarthanamAM vidyAnanda (tattvArthazlokavArtika, pR. 281), prabhAcandra (prameyakamalamArtaDa, pR. 194), vAdirAja (nyAyavinizcayaTIkA . para7 B) vageree bahu vistArathI pUrvakAlIna ane samakAlIna matAntarono nirAsa paNa karyo che. AcArya hemacandra paNa A viSayamAM bhaTTAraka akalaMkane ja anusare che. sUtra 34nI vRttimAM AcArya hemacandra nyAyadarzanAnusArI nigrahasthAnonuM pUrvapakSa tarIke je varNana karyuM che te akSarazaH jayantanI vAyakalikA (pR. 21-27) anusAra che ane te nigrahasthAnonuM temaNe je khaMDana karyuM che te akSarazaH prameyakamalamArtaDAnusArI (pR. 200 B - 203 A) che. tevI ja rIte dharmakIrtisammata (vAdanyAya) nigrahasthAnonuM varNana ane tenuM khaMDana paNa akSarazaH prameyakamalamArtaDa anusAra che. jo ke nyAyasammata nigrahasthAnono nirdeza ane temanuM khaMDana tattvArthazlokavArtikamAM (pR. 283thI) paNa che tathA dharmakIrtisammata nigrahasthAnonuM varNana tathA khaMDana vAcaspati mizre tAtparyaTIkAmAM (pR. 703thI), jayanta nyAyamaMjarImAM (pR. 649) ane vidyAnanda asahasrImAM (pR. 81) karela che paraMtu hemacandrIya varNana ane khaMDana prameyakamalamArtaDa sAthe ja akSarazaH maLatuM che. pR. 267 viruddha' - ta6#m - viruddha hetumuddhavyi vAvina nayatIta: | sAmAsAntaramuFAdya pakSasiddhimapekSate | tattvArthaslokavArtika, pR. 280. nyAyavinizcayaTIkA (likhita) pR. 528 A. enoDaMkhyadhAt - viruddha hetumudvAvya / ratnAkarAvatArikA, 8.22. pR. 267 matrAnamASaNa' - tulanA - atrInanumASaNamajJAnamprtibhaa vikSepaH paryanuyojyopekSaNamityapratipattyA saMgRhItAni zeSANi vipratipajyA ! nyAyamaMjarI, pR. 639. nyAyakalikA, pR. 22. A viSayamAM nyAyabhASyakArano matabheda A pramANe che -tatrInanumASaNajnyaanmprtibhaa vikSepo matAnujJA paryanuyojyopekSaNamityapratipatti Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA nigrahasthAnam / zeSastu vipratipattiriti / nyAyAdhya, 1.2.20. pR. 270 tadetadasaMgatam'-tulanA - iti bhASyakAramatamasaMgatameva, sAkSAd dRSTAntahAnirUpatvAt tasyAH .... / prameyamanamADa, pR. 200 B. pR. 271 'tadetadapi vyAkhyAnam'- tulanA - tadetadapyudyotakarasya jADyamAviSkaroti, itthameva pratijJAhAneravadhArayitumazakyatvAt..... / prameyamasamAta3, pR. 200 B. pR. 278 daza dADimAni'- tulanA- lixmamASya, 2.1.45. pR. 278 'zakhaH kadalyAm' - tubanA - nayati , pR. 108 pR. 281 'yaccAsya vyAkhyAnam'- tulanA - iSTasyArthasya siddhiH sAdhanam, tasya nirvartakamaGgam, tasyAvacanam - tasyAGgasyAnuccAraNaM vAdino nigrahAdhikaraNam, tadabhyupagamyApratibhayA tUSNIM bhAvAt / sAdhanAGgasyAsamarthanAd vA / trividhameva hi liGgamapratyakSasya siddheraGgam - svabhAvaH kAryamanupalambhazca / tasya samarthanam - sAdhyena vyApti prasAdhya dharmiNi bhAvasAdhanam -- yathA .... / atra vyAptisAdhanaM viparyaye bAdhakapramANopadarzanam / pAhanyAya, pR. 3-6.. 5. 285 'yaccedamasAdhanAGgam' - tulanA - anvayavyatirekavacanayorvA sAdharmyavati vaidharmyavati ca sAdhanaprayoga ekasyaivAbhidhAnena siddharbhAvAt dvitIyasyAsAmarthyamiti tasyApyasAdhanAGgasyAbhidhAnaM nigrahasthAnaM vyarthAbhidhAnAdeva / nyAya, pR. 65. pR. 286 'nanu na svapakSa' - tubanA - syAnmamatam - na svapakSasiddhyasiddhinibandhanau jayaparAjayau, tayorjJAnAjJAnanibandhanatvAt.... | maSTasI , pR. 81. prameyamAta3, pR. 204 A. 5. 288 'yaccedamadoSodbhAvanam' - tulanA - adoSodbhAvanam prativAdino nigrahasthAnam / vAdinA sAdhane prayukte'bhyupagatottarapakSo yatra Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa viSaye prativAdI yadA na doSamudbhAvayati tadA parAjito vaktavyaH / athavA yo na doSaH sAdhanasya tadbhAve'pi vAdinA tadasAdhayitumiSTasyArthasya siddhervighAtAbhAvAt / tasyodbhAvanaM prativAdino nigrahAdhikaraNaM mithyottarAbhidhAnAt / | vAha nyAya, pR. 69-72. 5. 300 ' ayaM ca prAguktaH ' tulanA athavA prAguktazcaturaGgo vAdaH patrAvalambanamapyapekSate / atastallakSaNamatra / prabheyabhasabhArtaMDa, pR. 207 B. ----- 5. 300 'zakyamityAha' pramANamImAMsA grantha apUrNa hovAnA kAraNe 'patraparIkSA' prAraMbhathI ja khaMDita che. abhyAsI ane jijJAsu tene saMpUrNapaNe vidyAnanI 'patraparIkSA' je eka svatantra prakaraNa che temAMthI tathA prameyakamalamArtaMDagata (pR. 207 B) 'patraparIkSA'mAMthI jANI le. -------------- 453 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRddhipatraka pR. 57 'na'. darzana zabdanA traNa artho badhI paraMparAomAM prasiddha che, jema ke ghaTadarzana ityAdi vyavahAramAM cAkSuSa jJAnanA arthamAM, Atmadarzana ityAdi vyavahAramAM sAkSAtkAranA arthamAM ane nyAyadarzana, sAMkhyadarzana ityAdi vyavahAramAM khAsa khAsa paraMparA sammata nizcita vicArasaraNInA arthamAM darzana zabdano prayoga sarvasammata che paraMtu tenA be artho je jaina paraMparAmAM prasiddha che te anya paraMparAomAM prasiddha nathI. te bemAMthI eka artha to che zraddhAna ane bIjo artha che sAmAnyabodha ke Alocana mAtra. jaina zAstromAM tattvazraddhAne darzana padathI vyavahata karavAmAM Ave che, jema ke tattvArthazraddhAnuM samyarzanam - tattvArthasUtra, 1.2. A ja rIte vastunA nirvizeSasattAmAtranA bodhane paNa darzana kahevAmAM Ave che, jema - 1. upaniSadomAM ane bauddha paraMparAmAM 'darzana' zabdano prayoga zraddhAnA arthamAM thayo che. juo nagIna jI. zAha kRta 'jainadarzanamAM zraddhA (samyagdarzana) matijJAna ane kevalajJAnanI vibhAvanA', pR. 4 ane 6. - anuvAdaka]. - 2. darzana zabdano Alocana artha, jenuM bIjuM nAma anAkAra upayoga paNa che, je ahIM Apyo che te zvetAmbara-digambara banne paraMparAnI ati prasiddha mAnyatAnA AdhAre che. vastutaH banne paraMparAmAM anAkAra upayoga sivAya anya artho paNa darzana zabdanA jovAmAM Ave che. udAharaNArtha, liMga vinA ja sAkSAt thanAro bodha anAkAra yA darzana che ane liMgasApekSa bodha sAkAra yA jJAna che. A eka mata che. bIjo mata evo paNa che ke vartamAnamAtragrAhI bodha darzana che ane traikAlikagrAhI bodha jJAna che (tattvArthabhASyaTIkA, 2.9). digambarIya dhavalA TIkAno evo paNa mata che ke je AtmamAtranuM avalokana te darzana ane je bAhya arthano prakAza te jJAna. A mata bRhadravyasaMgrahaTIkA (gAthA 44) tathA laghIyastrayInI abhayacandrakRta TIkAmAM (1.5) nirdiSTa che. [bodharUpa darzananA vividha arthaghaTano mATe temaja sAMkhya-yoganI darzananI mAnyatA sAthe tulanA mATe juo jAgRti dIlIpa zeThakRta pustaka 'jainadarzana ane sAMkhya-yogamAM jJAnadarzanavicAraNA'nuM prakaraNa trIjuM, pR. 57-88 ane 105-108. -- anuvAdaka] Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 455 ke viSayaviSayannipAtAnArasamudbhUta sattAtrovarNanAt - pramANanayatattAloka, 2.7. darzana zabdanA ukta pAMca arthomAMthI antima sAmAnyabodharUpa artha laIne ja ahIM vicAra prastuta che. tenA aMge ahIM cha muddAo upara kaMIka vicAra karavAmAM Ave che. (1) astitva - je bodhamAM vastunuM nirvizeSaNasvarUpamAtra bhAse evA bodhanuM astitva eka yA bIjA nAme traNa paraMparAo sivAya badhI paraMparAo svIkAre che. jaina paraMparA jene darzana kahe che te sAmAnyamAtranA bodhane nyAya-vaizeSika, sAMkhyayoga tathA pUrvottaramImAMsA nirvikalpaka ane AlocanamAtra kahe che. bauddha paraMparAmAM paNa tenuM nirvikalpaka nAma prasiddha che. ukta badhAM darzano evuM mAne che ke jJAnavyApAranA utpattikramamAM sarvaprathama evA bodhanuM sthAna anivAryapaNe Ave che je grAhya viSayanA sanmAna svarUpane grahaNa kare paraMtu jemAM koI aMza. vizeSyavizeSaNarUpe bhAse nahi. paraMtu madhva ane vallabhanI be vedAnta paraMparAo ane trIjI bhartuhari ane tenA pUrvavartI vaiyAkaraNonI paraMparA jJAnavyApAranA utpattikramamAM koI paNa prakAranA sAmAnyamAtragrAhI bodhanuM astitva svIkAratI nathI.' A traNa paraMparAonuM mantavya che ke evo koI bodha hoI zakato ja nathI jemAM koI ne koI vizeSa bhAsato na hoya tyA jemAM koI paNa prakArano vizeSyavizeSaNasaMbaMdha bhAsato na hoya. temanuM kahevuM che ke prAthamikadazAnuM jJAna paNa koI ne koI vizeSane, bhale ne te vizeSa dhULa ja kema na hoya, prakAzita kare ja che, tethI ja jJAnamAtra savikalpaka che. nirvikalpakano matalaba eTalo ja samajavo joIe ke temAM ItarajJAnonI apekSAe ochA vizeSo bhAse che. jJAnamAtrane savikalpaka mAnanArI ukta traNa paraMparAomAM paNa vaiyAkaraNonI paraMparA ja prAcIna che. saMbhava che ke bhartuharinI te paraMparAne ja madhya ane vallabhe apanAvI hoya. (2) laukikAlaukikatA - nirvikalpanuM astitva mAnanArI badhI dArzanika paraMparAo laukika nirvikalpane arthAta indriyatrikarSajanya nirvikalpane to mAne che ja paraMtu ahIM prazna che alaukika nirvikalpanA astitvano. jaina ane bauddha banne paraMparAo evA paNa nirvikalpakane mAne che je indriyasatrikarSa sivAya paNa yoga ke viziSTAtmazaktithI utpanna thAya che. bauddha paraMparAmAM evuM alaukika nirvikalpaka yogisaMvedananA nAmathI prasiddha che jyAre jaina paraMparAmAM avadhidarzana ane kevaladarzananA nAmathI prasiddha che. nyAya-vaizeSika, sAMkhya-yoga ane pUrvottaramImAMsA 9. Indian Psychology : Perception, pp. 52-54 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA vividha kakSAvALA yogIonuM tathA temanA yogajanya alaukika jJAnanuM astitva svIkAre che, tethI ja temanA mate paNa alaukika nirvikalpakanuM astitva che ema mAnavAmAM kaMI bAdhaka jJAna jaNAtuM nathI. jo A dhAraNA barAbara hoya to kahevuM joIe ke badhA nirvikalpakAstitvavAdI savikalpaka jJAnanI jema nirvikalpaka jJAnane paNa laukika-alaukikarUpe be prakAranuM mAne che. (3) viSayasvarUpa badhA nirvikalpakavAdI sattAmAtrane nirvikalpano viSaya mAne che paraMtu sattAnA svarUpa aMge badhA ekamata nathI. tethI ja nirvikalpakanA grAhya viSayanuM svarUpa paNa bhinna bhinna darzana anusAra juduM juduM ja phalita thAya che. bauddha paraMparA anusAra arthakriyAkAritva ja sattva che ane te paNa kSaNika vyaktimAtramAM ja paryavasita che, jyAre zAMkara vedAnta anusAra akhaMDa ane sarvavyApaka bahma ja sattvasvarUpa che je na to dezabaddha che ke na to kAlabaddha che. nyAya-vaizeSika ane pUrvamImAMsaka anusAra astitvamAtra sattA che yA jAtirUpa sattA che je bauddha ane vedAntasammata sattAthI bhinna che. sAMkhya-yoga ane jaina paraMparAmAM sattA na to kSaNika vyakti mAtra niyata che ke na to brahmasvarUpa che ke na to jAtirUpa che. ukta traNe paraMparAo pariNAminityatvavAdI hovAnA kAraNe temanA mata anusAra utpAda-vyayadhrauvyasvarUpa ja sattA phalita thAya che. je ho te, paraMtu eTaluM to nirvivAda che ke badhA nirvikalpakavAdI nirvikalpakanA grAhya viSaya tarIke sanmAtranuM ja pratipAdana kare che. -- (4) mAtra pratyakSarUpa koI jJAna parokSarUpa paNa hoya che ane pratyakSarUpa paNa hoya che, jema ke savikalpaka jJAna. paraMtu nirvikalpaka jJAnane to badhA nirvikalpakavAdIo kevaLa pratyakSarUpa ja mAne che. koI tene parokSa nathI mAnatA, kema ke nirvikalpaka, laukika ho ke alaukika, tenI utpatti koI jJAnathI vyavahita na hovAnA kAraNe te sAkSAtpa hovAthI pratyakSa ja che. paraMtu jaina paraMparA anusAra darzananI gaNanA parokSamAM paNa karavI joIe kema ke tArkika paribhASA anusAra parokSa matijJAnane sAMvyavahArika pratyakSa kahevAmAM Ave che, tethI ja tadanusAra matiupayoganA kramamAM sarvaprathama avazya thanAra darzana nAmanA bodhane paNa sAMvyavahArika pratyakSa kahI zakAya paraMtu Agamika prAcIna vibhAga, jemAM pAramArthikasAMvyavahArikarUpe pratyakSanA be bhedone sthAna nathI, tadanusAra to matijJAna parokSa mAtra ja manAya che, jema tattvArthasUtramAM (1.11) dekhAya che tema. tadanusAra jaina paraMparAmAM indriyajanya darzana parokSarUpa ja che, pratyakSarUpa nathI. sArAMza e ke jaina paraMparAmAM tArkika paribhASA anusAra darzana pratyakSa paNa che ane parokSa paNa che. avidha ane kevala rUpa darzana to mAtra pratyakSarUpa ja che jyAre indriyajanya darzana ------------ Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa: 457 parokSarUpa hovA chatAM paNa sAMvyavahArika pratyakSa manAya che. paraMtu Agamika paripATI anusAra indriyajanya darzana kevaLa parokSa ja che ane indriyanirapekSa avadhyAdi darzana kevaLa pratyakSa ja che. (5) utpAdaka sAmagrI - laukika nirvikalpaka je jaina tArkika paraMparA anusAra sAMvyavahArika darzana che tenI utpAdaka sAmagrImAM viSayendriyasannipAta ane yathAsaMbhava Aloka Adi samAviSTa che. paraMtu alaukika nirvikalpa je jaina paraMparA anusAra pAramArthika darzana che tenI utpatti indriyasannikarSa sivAya ja kevaLa viziSTa AtmazaktithI manAI che. utpAdaka sAmagrI aMge jaina ane jainetara paraMparAomAM koI matabheda nathI. tema chatAM A viSayamAM zAMkara vedAntanuM mantavya juduM che je dhyAna devA yogya che. te mAne che ke "tatvamasi' ityAdi mahAvAkyajanya akhaMDa brahmabodha paNa nirvikalpaka che. tenA anusAra nirvikalpakanA utpAdaka zabda Adi paNa thayA je anya paraMparAsammata nathI. () prAmANya - nirvikalpanA prAmANya aMge jainetara paraMparAo paNa ekamata nathI. bauddha ane vedAnta darzana to nirvikalpane ja pramANa mAne che, eTaluM ja nahi paNa temanA mata anusAra nirvikalpa ja mukhya ane pAramArthika pramANa che. nyAyavaizeSika darzanamAM nirvikalpakanA pramAtvanI bAbatamAM ekavidha kalpanA nathI. prAcIna paraMparA anusAra nirvikalpaka pramArUpa manAya che jema ke zrIdhare spaSTa karyuM che (kandalI, pR. 198) ane vizvanAthe paNa bhramabhinnatvarUpa pramAtva mAnIne nirvikalpakane pramA kahyuM che (kArikAvalI, kArikA 134) paraMtu gaMgezanI navya paraMparA anusAra nirvikalpaka na to pramA che ke na to apramA. tadanusAra pramAtva ane apramAtva prakAratAdighaTita hovAthI nirvikalpa je prakAratAdizUnya che te pramA-apramA ubhayavilakSaNa che (kArikAvalI, kArikA 13pa). pUrvamImAMsA ane sAMkhya-yogadarzana sAmAnyapaNe AvI bAbatomAM nyAya-vaizeSikane anusaratA hovAthI temanA mata pramANe paNa nirvikalpakanA pramAtvanI te ja kalpanAone mAnavI joIe je nyAyavaizeSika paraMparAmAM sthira thaI che. A viSayamAM jaina paraMparAnuM maMtavya ahIM vizeSapaNe varNana karavA yogya che. jaina paraMparAmAM pramAtva arthAt prAmAyano prazna temAM tarkayuga Avyo te pachIno che, pahelAMno nathI. pahelAM to mAtra Agamika dRSTi hatI. Agamika daSTi anusAra darzanopayogane pramANa ke apramANa kahevAno prazna ja na hato. e daSTi anusAra darzana ho ke jJAna, kAM to te samyaka hoI zake ke mithyA hoI zake. temanuM samyakatva ke mithyAtva Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA paNa AdhyAtmika bhAvAnusArI jamanAtuM hatuM. jo koI AtmA ochAmAM ocho cothA guNasthAnano adhikArI hoya arthAta teNe samyaktva prApta karyuM hoya to teno sAmAnya yA vizeSa koI paNa upayoga mokSamArgarUpa yA samyagrUpa manAto hato. tadanusAra AgAmika daSTie samyakatvayukta AtmAno darzanopayoga samyagdarzana che ane mizrAdaSTiyukta AtmAno darzanopayoga mithyAdarzana che. vyavahAramAM mithyA, bhrama yA vyabhicArI manAtuM darzana paNa jo samyaktvadhAriAtmagata hoya to samyagdarzana ja che jayAre satya, abhrama ane abAdhita manAto darzanopayoga paNa jo mithyASTiyukta hoya to te mithyAdarzana ja che.' darzananA samyakatva tathA mithyAtvanuM Agamika dRSTie je ApekSika varNana upara karavAmAM AvyuM che te sanmatiTIkAkAra abhayadeve darzanane paNa pramANa kahyuM che e AdhAra para samajavuM joIe. tathA upAdhyAya yazovijayajIe saMzaya Adi jJAnone paNa samyapha daSTiyukta hovAnA kAraNe samyapha kahyAM che e AdhAra para samajavuM joIe. Agamika prAcIna ane zvetAmbara-digambara ubhayasAdhAraNa paraMparA to evuM mAnatI nathI kAraNa ke banne paraMparAo anusAra cakSu, acaluM ane avadhi traNe darzano darzano ja manAya che. temanAmAMthI na to koI samyapha ke na to koI mithyA ke na to koI samyaphamithyA ubhayarUpa manAyuM che - jema mati, zruta ane avadhi jJAno samyaka ane miththArUpe vibhAjita manAyAM che tema. tethI e ja phalita thAya che ke darzanopayoga mAtra nirAkAra hovAthI temAM samyagdaSTi ke mithyAdaSTiprayukta akhtara hovAnI kalpanA paNa karI zakAtI nathI. darzana bhale cakSu ho, acakSu ho ke avadhi ho - te darzana mAtra che, tene na to samyagdarzana kahevuM joIe ke mithyAdarzana. A ja kAraNe pahelA guNasthAnamAM paNa temane darzana ja mAnavAmAM AvyAM che jema cothA guNasthAnamAM. A vastu gabdhahasti siddhasene sUcita paNa karI che. - satra 2 yathA sAraddhAyAM samyamithyAdRSTyovizeSaH, naivamasti darzane, anAkAratve dvayorapi tucasvAhityartha. I (tattvArthabhASyaTIkA, 2.9) A thaI Agamika dRSTinI vAta jenA anusAra umAsvAtie upayogamAM samyakatva-asamyakatvanuM nidarzana karyuM che. paraMtu jaina paraMparAmAM tarkayugano praveza thatAM ja pramAtva-apramAtva yA prAmANya-aprAmANyano prazna khaDo thayo. ane teno vicAra 1. saMSTibdhinAM saMzayAvInA jJAnatvastha mahAmagatA paripatritatvanA jJAnabindu,pR. 139 B. nandIsUtra, sUtra 41. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 459 paNa AdhyAtmika bhAvAnusArI nahi paraMtu viSayAnusArI karAvA lAgyo jevo ke jainatera darzanomAM tArkika vidvAno karI rahyA hatA. A tArkika dRSTi anusAra jaina paraMparA darzanane pramANa mAne che, ke apramANa mAne che ke ubhayarUpa mAne che, ke ubhayabhinna mAne che? A prazna ahIM prastuta che. tArkika dRSTi anusAra paNa jaina paraMparAmAM darzananA pramAtva yA apramAtva aMge koI ekavAkyatA nathI. sAmAnyapaNe zvetAmbara ho ke digambara badhA tArkika darzanane pramANa koTinI bahAra ja rAkhe che kema ke badhA bauddhasammata nirvikalpakanA pramAtvanuM khaMDana kare che ane potapotAnA pramANalakSaNamAM vizeSopayogabodhaka jJAna, nirNaya Adi padane dAkhala karIne sAmAnyopayogarUpa darzanane pramANalakSaNanuM alakSya ja mAne che. A rIte darzanane pramANa na mAnavAnI tArkika paraMparA zvetAmbara-digambara badhA granthomAM sarvasAdhAraNa che. mANikyanandI ane vAdI devasUrie to darzanane na kevaLa pramANabAhA ja rAkhyuM paraMtu tene pramANAbhAsa (parIkSAmukha, 6.2. pramANanayatattvAlaka, 6.24-25) paNa kahyuM. sanmatiTIkAkAra abhayadeve (sanmatiTIkA, pR. 457) darzanane pramANa kahyuM che paraMtu te kathana tArkika dRSTie karavAmAM AvyuM che ema na samajavuM joIe kema ke temaNe AgamAnusArI sanmatinI vyAkhyA karatI vakhate AgamadaSTine ja lakSyamAM rAkhIne darzanane samyagdarzananA arthamAM pramANa hyuM che, ane nahi ke tArkika dRSTie viSayAnusArI pramANanA arthamAM. A viveka temanA e saMdarbha uparathI ja thaI jAya alabatta, upAdhyAya yazovijayajInA darzana saMbaMdhI prAmANya-aprAmANyanA vicAramAM kaMIka virodha jevuM jaNAya che. eka bAju te darzanane vyaMjanAvagrahaanantarabhAvI naiRRyika avagraharUpa darzAve che je mativyApAra hovAnA kAraNe pramANakoTimAM AvI zake che ane bIjI bAju te vAdidevanA pramANalakSaNavALA sUtranI vyAkhyAmAM jJAnapadanuM prayojana darzAvatAM darzanane pramANakoTithI bahirbhata darzAve che (tarkabhASA, pR. 1). Ama temanA kathanamAM jayAM eka bAju darzana bilakula pramANabahirbhata che tyAM bIjI bAju avagraharUpa hovAthI pramANakoTimAM AvavA yogya paNa che. paraMtu evuM jaNAya che ke temanuM tAtparya kaMIka bIjuM ja che. ane saMbhavataH 1. lavIyastrayI. parIkSAmukha, 1.3. prameyakamalamArtaDa, pR. 8.pramANanayatattAloka, 1.2. 2. tarkabhASA, pR. 5. jJAnabindu, pR. 138 - -- Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA te tAtparya e che ke mayaMza hovA chatAM paNa naiRRyika avagraha pravRttinivRttivyavahArakSama na hovAnA kAraNe pramANarUpa gaNAvo ja na joIe. A abhiprAyathI temaNe darzanane pramANakoTibahirbhata darzAvela che ema mAnI levAthI pachI koI virodha raheto nathI. AcArya hemacandra vRttimAM darzana sAthe saMbaMdha dharAvatA vicAra traNa jagAe pasaMgavaza pragaTa karyA che. avagrahanuM svarUpa darzAvatAM temaNe kahyuM che ke darzana je avikalpaka che te avagraha nathI, avagrahanuM pariNAmI kAraNa avazya che ane te indriyArthasaMbaMdha pachI paNa avagrahanA pahelAM utpanna thAya che (1.1. 26). bauddhasakhkhata nirvikalpaka jJAnane apramANa darzAvatI vakhate temaNe kahyuM che ke anadhyavasAyarUpa hovAthI te pramANa nathI, adhyavasAya yA nirNaya ja pramANa gaNAvo joIe (1.1.6). temaNe nirNayano artha darzAvatAM kahyuM che ke anadhyavasAyathI bhinna tathA avikalpaka ane saMzayathI bhinna jJAna ja nirNaya che (pR. 63. paMkti 3). AcAryanA ukta badhAM kathanomAMthI e ja phalita thAya che ke te jaina paraMparAnA prasiddha darzana ane bauddha paraMparAnA prasiddha nirvikalpane eka ja mAne che ane darzanane anirNayarUpa hovAnA kAraNe pramANa nathI mAnatA tathA temanuM A apramANatvakathana paNa tArkika dRSTie che,AgamadaSTie nathI, jevuM abhayadevabhinna badhA jaina tArkiko mAnatA AvyA che. AcArya hemacandrokta vigrahanA pariNAmikAraNarUpa darzanane upAdhyAya yazovijayajIno naiRRyika avagraha samajavo joIe. pU. 64 "svanirNaya' - dArzanika kSetramAM jJAna svaprakAza che, paraprakAza che ke sva-paraprakAza che A praznonI bahu ja lAMbI ane vividha kalpanAothI bharelI carcA che. A viSayamAM kono kayo pakSa che enuM varNana karatAM pahelAM keTalIka sAmAnya vAto jANI levI jarUrI che jethI svaprakAzatva-paraprakAzatvano bhAva barAbara samajI zakAya. (1) jJAnano svabhAva pratyayogya che. Avo siddhAnta keTalAka loko mAne che jyAre bIjAo AnAthI bilakula UlaTuM mAne che. teo kahe che ke jJAnano svabhAva parokSa ja che, pratyakSa nathI. Ama pratyakSa-parokSarUpe jJAnanA svabhAvabhedanI kalpanA ja svaprakAzatva-paraprakAzatvanI carcAno mUlAdhAra che. (2) svaprakAza zabdano artha che svapratyakSa arthAta potAnI meLe ja jJAnanuM pratyakSarUpe bhAsita thavuM. paraMtu paraprakAza zabdanA be artho che. te bemAMthI eka artha Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 461 to che parapratyakSa arthAt eka jJAnavyaktinuM anya jJAnavyaktimAM pratyakSarUpe bhAsita thavuM. bIjo artha che parAnumeya arthAt eka jJAnanuM anya jJAnamAM anumeyarUpe bhAsita thavuM. (3) svapratyakSano e artha nathI ke koI svapratyakSa che eTale teno anumAna Adi dvArA bodha thato ja nathI paraMtu teno artha eTalo ja che ke jyAre koI jJAnavyakti utpanna thAya tyAre te svAdhAra pramAtAne pratyakSa thAya che ja ane anya pramAtAo mATe tenI parokSatA jache tathA svAdhAra pramAtA mATe paNa jo jJAnavyakti vartamAna na hoya to parokSa jache. paraprakAzanA parapratyakSa arthanA pakSamAM paNa A ja vAta lAgu paDe che ---- arthAt vartamAna jJAna vyakti ja svAdhAra pramAtA mATe pratyakSa che, anyathA nathI. 1 vijJAnavAdI bauddha (nyAyabindu, 1.10), mImAMsaka, prabhAkarara, vedAnta ane jaina A badhA svaprakAzavAdI che. A badhA jJAnanA svarUpa aMge ekamata nathI kAraNa ke vijJAnavAda anusAra jJAnabhinna arthanuM (vastunuM) astitva ja nathI" ane jJAna paNa sAkAra ja che. prabhAkaranA mata anusAra bAhyArthanuM astitva che (bRhatI, pR. 74) jenuM saMvedana thAya che. vedAnta anusAra jJAna mukhyapaNe brahmarUpa hovAthI nitya ja che. jaina mata prabhAkaranA matanI jema bAhyArthanuM astitva mAne che tema ja jJAnane janma svIkAre che. te badhAmAM Avo matabheda hovA chatAM te badhA e viSayamAM ekamata che ke jJAnamAtra svapratyakSa che arthAt jJAna pratyakSa ho yA anumiti, zabda, smRti, Adi rUpa ho to paNa te svasvarUpanA viSayamAM sAkSAtkArarUpa ja che, tenuM anumititva, zAbdatva, smRtitva Adi anya grAhyanI apekSAe samajavuM joIe arthAt bhinna bhinna sAmagrIthI pratyakSa, anumeya, smartavya Adi vibhinna viSayomAM 1. yattvanubhUteH svayaMprakAzatvamuktaM tadviSayaprakAzanavelAyAM jJAturAtmanastathaiva na tu sarveSAM sarvadA tathaiveti niyamo 'sti parAnubhavasya hAnopAdAnAdiliGgakAnumAnajJAnaviSayatvAt svaanubhvsyaavyatItasyAnAsimiti jJAnaviSaya~rzanAttva / zrIbhASya, pR. 24. 2. sarvavijJAnahetA mitau mAta iva pramA / sAkSAtRtvasAmAnyAt pratyakSatvana sabhyatA / prakaraNapaMcikA, pR. 56. 3. bhAmatI, pR. 16. seyaM svayaMprAzAnubhUtiH / zrIbhASya, pR. 18. citsukhI, pR. 9. 4. saddopatammaniyamA bheo nItatakriyo: / bRhatI, pR. 29 prakAzamAnastAdAtmyAt svarUpasya prakAzakaH / yathA prajAzo'bhimata tathA dhIrAtmavevinI ! pramANavArtika, 3.329 5. sarvavijJAnadetRtyA 32 yAvatI AviALasmaraNarUpA| prakaraNapaMcikA, pR. 56 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 2 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA utpanna thanArAM pratyakSa, anumiti, smRti Adi jJAna paNa svasvarUpanA viSayamAM pratyakSa ja che. jJAnane parapratyakSa arthamAM paraprakAza mAnanArA sAMkhyayoga ane nyAyavaizeSika che. teo kahe che ke jJAnano svabhAva pratyakSa thavAno che paraMtu te pote potAnI meLe pratyakSa thaI zakatuM nathI (arthAtu jJAna pote potAne pratyakSa jANatuM nathI.) tenI pratyakSatA anyAzrita che (arthAta jJAna bIjA vaDe pratyakSa thAya che). tethI jJAna bhale pratyakSa ho, anumiti ho, yA zabda ho ke smRti Adi anya koI, to paNa te badhAM svaviSayaka anuvyavasAya dvArA pratyakSarUpe gRhIta thAya che. parapratyakSatvanI bAbatamAM teo ekamata hovA chatAM paNa para zabdanA arthanA viSayamAM teo ekamata nathI kema ke nyAya-vaizeSika anusAra to parano artha anuvyavasAya che jenA dvArA pUrvavartI koI paNa jJAnavyakti pratyakSarUpe gRhIta thAya che paraMtu sAMkhyayoga anusAra para zabdano artha che caitanya je puruSanuM sahaja svarUpa che ane jenA dvArA jJAnAtmaka badhI buddhivRttio pratyakSarUpe bhAsita thAya che. parAnumayanA arthamAM paraprakAzavAdI kevaLa kumArila che je jJAnane svabhAvathI ja parokSa mAnIne tenuM tajajanya jJAtatArUpa liMga dvArA anumAna mAne che, je anumAna kAryahetuka kAraNaviSayaka che (zAstradIpikA, pR. 157). kumArila sivAya bIjuM koI jJAnane atyaMta parokSa nathI mAnatuM. prabhAkaranA mata anusAra phalasaMvitti dvArA jJAnanuM je anumAna mAnavAmAM AvyuM che te kumArilasaMmata prATyarUpa phalathI thanArA jJAnanA anumAnathI bilakula juduM che. kumArila to prAkaTyathI jJAnanuM, je Atmasamaveta guNa che tenuM, anumAna mAne che jyAre prabhAkaranA mata anusAra saMvirUpa phaLathI anumita thanAruM jJAna vastutaH jJAna guNa nathI paraMtu jJAnaguNajanaka trikarSa Adi jaDa sAmagrI ja che. A sAmagrIrUpa arthamAM jJAna zabdanA prayoganuM samarthana karaNArthaka "anu" pratyaya mAnIne karavAmAM Ave che. AcArya hemacandra jaina paraMparAsammata jJAnamAtranA pratyakSatva svabhAvanA siddhAntane mAnIne ja tenuM svanirNayatva sthApyuM che ane uparyukta vidha paraprakAzatvanuM 1. savA jJAtattavRttayatamo: puruSAparimitvAti na tajjAnA rUtvA yogasUtra, 4.18-19. 2. prAAiM suuM Tukama matiH kRtikA kArikAvalI, pa7. 3. saMvidhuttaramAtmama:varSaa tatyavastharatuNatAmApuwtA prakaraNapaMcikA, pR. 63. Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 463 khaMDana karyuM che. temanA svapakSasthApananI ane parapakSakhaMDananI dalIlo tathA pratyakSaanumAna pramANanI rajUAta e badhuM tevuM ja che jevuM zAlikanAthanI prakaraNapaMcikA tathA zrIbhASya AdimAM che. svapakSanA upara bIjAo dvArA ubhAvita doSono parihAra paNa AcAryano tevo ja che jevo ukta graMthomAM che. pR. 87 viza:' -AyasanA viSayamAM anya muddAo upara lakhatAM pahelAM e batAvI devuM jarUrI che ke prAcIna samayamAM lakSaNakAra RSi pratyakSalakSaNanuM lakSya keTaluM samajatA hatA arthAtu teo ke paLa janya pratyakSane lakSya mAnIne lakSaNa racatA hatA ke janya-nityasAdhAraNa pratyakSane lakSya mAnIne lakSaNa racatA hatA jema uttarakAlIna naiyAyikoe AgaLa upara janya-nityasAdhAraNa pratyakSanuM lakSaNa racyuM che tema? jyAM sudhI ame jANIe chIe tyAM sudhI to evuM jaNAya che ke prAcIna samayanA lakSaNakAromAMthI koIe, bhale ne te IzvarAvirodhI naiyAyika-vaizeSika ja kema na hoya, janya-nityasAdhAraNa pratyakSanuM lakSaNa banAvyuM nathI. IzvarAvirodhI ho ke IzvaravirodhI ho badhA ja darzanakAronA prAcIna mUla granthomAM ekamAtra janyapratyakSanuM ja nirUpaNa che. nityapratyakSa koImAM saMbhave paNa che ane saMbhave che to te IzvaramAM ja hoya che e vAtanuM sUcana suddhAM paNa koI prAcIna granthamAM nathI.' apauruSeyata dvArA vedanA prAmANyanuM samarthana karanArA mImAMsako viruddha nyAya-vaizeSika darzane e sthApavAnuM zarU karyuM ke veda zabdAtmaka ane anitya hovAthI tenuM prAmANya apauruSeyatvamUlaka nathI paraMtu pauruSeyatvamUlaka che. tema chatAM nyAya-vaizeSika darzananA prAcIna vidvAnoe vedapraNetA tarIke kyAMya IzvaranI spaSTapaNe sthApanA nathI karI. temaNe to vedane AptaRSipraNIta kahIne temanuM prAmANya mImAMsaka prakriyAthI bhinna prakriyA dvArA sthApyuM ane sAthe sAthe ja vedAprAmANyavAdI jaina bauddha vagerene javAba paNa ApI dIdho ke veda pramANa che kema ke temanA praNetA amArA mAnya RSio Apta ja hatA. uttarakAlIna vyAkhyAkAra naiyAyikoe jema Izvarane jagatasraSTA paNa mAnyo tema - vedapraNetA paNa, Ama temaNe IzvaramAM nityajJAnanI kalpanA karI. paraMtu e 1. vaizeSikasUtra, 3.1.18. kriyAInnitpanna-vyapathamavyamavAra vyavasAyAma pratyakSam nyAyasUtra, 1.1.4. tiviSayaSyavasAyo cham | sAMkhyakArikA, 5. sAMkhyasUtra, 1.89. yogabhANa, 1.7. saeone purUSakriyALam. 1 jaiminisUtra, 1.1.4. Atmendriyamano'rthAt sannikarSAt pravartate / vyaktA tadAtve yA buddhiH pratyakSaM sA nirUpyate / carakasaMhitA, 11.20. 2. nyAyasUtra, 1.1.7; 2.1.69. vaizeSikasUtra, 6.1.1. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke koI paNa prAcIna vaidika darzanasUtragraMthomAM na to IzvaranuM jagatasraSTA tarIke ke na to vedakartA tarIke spaSTapaNe sthApana che ane na to kyAMya paNa IzvaramAM nityajJAnanA astitvano ullekha suddhAM che. tethI e sunizcita che ke prAcIna badhAM pratyakSalakSaNonuM lakSya kevaLa janya pratyakSa ja che. A janya pratyakSanI bAbatamAM keTalAka muddAo upara ahIM vicAra karavAmAM Ave che. (1) laukikAlaukikatA - prAcIna kALamAM lakSyakoTimAM janyamAtra ja niviSTa hatuM to paNa cArvAka sivAya badhA darzanakAroe janya pratyakSanA laukika ane alaukika evA be prakAro mAnyA che. badhAe Indriyajanya ane manomAtrajanya vartamAna saMbaddha viSayaka jJAnane laukika pratyakSa kahyuM che. alaukika janya pratyakSanuM varNana bhinna bhinna darzanomAM bhinna bhinna nAme che. sAMkhyayoga, nyAyavaizeSika, bauddha badhA alaukika janya pratyakSanuM yogipratyakSa ke yogijJAna nAmathI nirUpaNa kare che. mImAMsaka je sarvajJatvano, khAsa karIne dharmAdharmasAkSAtkArano, ekAnta virodhI che te paNa mokSAMgabhUta eka prakAranA AtmajJAnanuM astitva mAne che je vastutaH yogajanya yA alaukika ja che. vedAntamAM je IzvarasAlIcaitanya che te ja alaukika pratyakSasthAnIya che. jaina darzananI Agamika paraMparA AvA (arthAt alaukika) pratyakSane ja pratyakSa kahe che kema ke te paraMparA anusAra pratyakSa kevaLa tene ja mAnavAmAM Ave che je Indriyajanya na hoya. te paraMparA anusAra to darzanAttarasammata laukika pratyakSa pratyakSa nathI paNa parokSa che, tema chatAM paNa jaina darzananI tArkika paraMparA pratyakSanA be prakAra mAnIne ekane, jene darzanAttaromAM laukika pratyakSa kahevAmAM Ave che tene, sAMvyavahArika pratyakSa kahe che ane bIjAne, jene darzanAttaromAM alaukika pratyakSa kahevAmAM Ave che tene, pArAmArthika pratyakSa kahe che. tathA pAramArthika pratyakSanA kAraNa 1. yogasUtra, 3.54. sAMkhyakArikA, 64. 2. vaizeSikasUtra, 9.1. 13-15. 3. nyAyabindu, 1.11. 4. sarvatraiva hi vijJAnaM saMskAratvena gamyate / paE vavajJAnAcavavAraNa II tavArtika, pR. 240. 5. tattvArthasUtra, 1.12. 6. tattvArthasUtra, 1.11. 7. TippaNa, pR. 328. Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 465 tarIke labdhi ke viziSTa AtmazaktinuM te jaina darzananI tArkika paraMparA varNana kare che, A labdhi eka rIte jaina paribhASAmAM yogaja dharma ja che. (2) alaukikamAM nirvikalpakanuM sthAna - have prazna e che ke alaukika pratyakSa nirvikalpaka ja hoya che ke savikalpaka ja hoya che ke ubhayarUpa ? AnA uttaramAM ekavAkyatA nathI. tArkika bauddha ane zAMkara vedAnta paraMparA anusAra to alaukika pratyakSa nirvikalpa ja saMbhave che, savikalpaka kadI saMbhavatuM ja nathI. rAmAnujano mata AnAthI bilakula UlaTo che, te anusAra laukika ho yA alaukika koI paNa pratyakSa sarvathA nirvikalpaka saMbhavatuM ja nathI. paraMtu nyAya-vaiziSika Adi anya vaidika darzano anusAra alaukika pratyakSa savikalpaka-nirvikalpaka banne saMbhave che, evuM jaNAya che. ahIM e noMdhavuM joIe ke bhAsarvajJa (nyAyasAra, pR. 3) jevA prabaLa taiyAyike ukta rUpe dvividha yogipratyakSanuM spaSTa kathana karyuM che, to paNa kaNAdasUtro ane prazastapAdabhASya Adi prAcIna graMthomAM evo koI spaSTa nirdeza nathI. jaina paraMparA anusAra alaukika yA pAramArthika pratyakSa ubhayarUpa che kema ke jaina darzanamAM avadhidarzana tathA kevaladarzana nAmano sAmAnyabodha manAyo che je alaukika nirvikalpaka ja che, jyAre je avadhijJAna, mana:paryAyajJAna tathA kevalajJAnarUpa vizeSabodha che te alaukika savikalpaka che. (3) pratyakSatvanuM niyAmaka - prazna che ke pratyakSatvanuM niyAmaka tattva zuM che jenA kAraNe koI paNa bodha yA jJAna pratyakSa kahevAya? Ano uttara paNa judA judA darzanono eka ja nathI. navya zAMkara vedAnta anusAra pratyakSatvanuM niyAmaka che pramANacaitanya ane viSayacetanyano abheda jenuM savistara nirUpaNa vedAntaparibhASAmAM che. nyAyavaizeSika, sAMkhyayoga, bauddha, mImAMsA darzano anusAra pratyakSatvanuM niyAmaka che saksikarSajanyatva, je satrikarSathI - laukika sannikarSa ho ke alaukika - janya che te badhAM jJAno pratyakSa che. jaina darzanamAM pratyakSanAM niyAmaka tattvo be che. Agamika paraMparA anusAra to eka mAtra AtmamAtrasApekSatva ja pratyakSanuM niyAmaka che (sarvArthasiddhi, 1.12). paraMtu jaina tArkika paraMparA anusAra te uparAMta indriyamanojanyatva paNa pratyakSatvanuM niyAmaka phalita thAya che (pramANamImAMsA, 1.20). vastutaH jaina tArkika paraMparA nyAya-vaizeSika Adi vaidika darzananusAriNI che. 9. Indian Psychology : Perception, p. 352. 2. ata: pratyakSadgha viSa vizeSaviSayatnam zrIbhASya, pR. 21. Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA (4) pratyakSatvanuM kSetra pratyakSatva kevala nirvikalpakamAM ja maryAdita che ke te savikalpakamAM paNa che ? AnA javAbamAM bauddhonuM kathana che ke te mAtra nirvikalpakamAM ja maryAdita che. paraMtu bauddhabhinna badhAM darzanonuM mantavya che ke nirvikalpaka ane savikalpaka bannemAM pratyakSatva svIkArya che. 466 -- (5) janya-nityasAdhAraNapratyakSa atyAra sudhI janyamAtrane lakSya mAnIne lakSaNanI carcA thaI paraMtu madhyayugamAM jyAre IzvaranuM jagatakartA tarIkenuM ane vedapraNetA tarIkenuM sthAna nyAya-vaizeSika Adi darzanomAM nizcita thayuM tyArathI IzvarIya pratyakSa nitya manAvAnA kAraNe janma-nitya ubhayasAdhAraNa pratyakSalakSaNa banAvavAno prazna IzvaravAdIonI sAme Avyo. evuM jaNAya che ke AvA sAdhAraNa lakSaNane banAvavAno prayatna bhAsarvajJe sarvaprathama karyo. temaNe 'samyagaparokSAnubhava'ne (nyAyasAra, pR.2) pratyakSa pramA kahIne janya-nitya ubhaya pratyakSanuM eka ja lakSaNa banAvyuM. prabhAkaranA anuyAyI zAlikanAthe paNa 'sAkSAtpratIti'ne (prakaraNapaMcikA, pR. 51) pratyakSa kahIne bIjA zabdomAM bAhyaviSayaka indriyajanya tathA AtmA ane jJAnagrAhI indriyAjanya evA dvividha pratyakSanA (prakaraNapaMcikA, pR. 51) sAdhAraNalakSaNanuM praNayana karyuM. paraMtu pachIthI uttarakALe navya naiyAyikoe bhAsarvajJanA aparokSa padanuM ane zAlikanAthanA sAkSAtpratIti padanuM navya paribhASAmAM spaSTIkaraNa 'jJAnAkaraNakajJAna'ne janya-nityasAdhAraNa pratyakSalakSaNa kahIne karyuM (muktAvalI, para). A bAju jaina darzananA tArkiko samakSa paNa sAdhAraNalakSaNapraNayanano prazna upasthita thayo hoya ema jaNAya che. jaina darzana nityapratyakSane to mAnatuM ja nathI eTale tenI samakSa janya-nityasAdhAraNa lakSaNano prazna na hato paraMtu sAMvyavahArika ane pAramArthika ubhayavidha pratyakSanA sAdhAraNa lakSaNano prazna hato. evuM jaNAya che ke teno javAba sauprathama siddhasena divAkare ja Apyo. temaNe aparokSarUpa jJAnane pratyakSa kahIne sAMvyavahArika-pAramArthika ubhayasAdhAraNa aparokSatvane lakSaNa banAvyuM (nyAyAvatAra, 4). siddhasenanA 'aparokSa' padanA prayogano prabhAva bhAsarvajJanA lakSaNa upara che ke nahi, e kahI zakAya tema nathI. paraMtu eTaluM to nizcita che ke jaina paraMparAmAM aparokSatvarUpa sAdhAraNa lakSaNano prAraMbha siddhasene ja karyo hato. - (6) doSanuM nivAraNa -- siddhasene aparokSatvane pratyakSamAtranuM sAdhAraNa lakSaNa banAvyuM. paraMtu temAM eka truTi che je koIpaNa sUkSmaprajJa tArkikanI najaramAM AvyA vinA rahetI nathI. te e che ke jo pratyakSanuM lakSaNa aparokSa che to parokSanuM lakSaNa zuM banaze ? jo kahevAmAM Ave ke parokSanuM lakSaNa pratyakSabhinnatva yA apratyakSatva che to temAM to spaSTapaNe anyonyAzrayadoSa che. evuM jaNAya che ke A doSane dUra karavAno Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 467 tathA aparokSatvanA svarUpane skuTa karavAno prayatna sauprathama bhaTTAraka akalaMke karyo. temaNe bahu ja prAMjala zabdomAM kahI dIdhuM ke je jJAna vizada che te ja pratyakSa che (laghIyastrayI, 1.3). temaNe A vAkyamAM sAdhAraNa lakSaNa to garbhita karyuM ja paNa sAthe sAthe ja ukta anyonyAzrayadoSane paNa TALyo kema ke have aparokSapada ja kADhI nAkhavAmAM AvyuM je pada parokSatvanA nirvacananI apekSA rAkhatuM hatuM. akalaMkanI lAkSaNikatAe kevaLa eTaluM ja na karyuM paraMtu sAthe ja vaizadyano phoTa paNa karI dIdho. e sphoTa evo ke jenA dvArA sAMvyavahArika ane pAramArthika banne pratyakSano saMgraha thaI jAya. temaNe kahyuM ke anumAna vagerenI apekSAe vizeSa pratibhAsa karavo e vaizadya che (laghIyastrathI, 1.4). akalaMkano A sAdhAraNa lakSaNano prayatna ane sphoTa ja uttaravartI badhA zvetAmbara-digambara tArkikonA pratyakSalakSaNamAM pratibiMbita thayo. koIka vizada padanA badale "spaSTa' pada rAkhyuM (pramANanayatattvAlaka, 2.2) to vaLI koIe te padane ja jALavI rAkhyuM (parIkSAmukha, 2.3). jema aneka sthAnoe hemacandrAcArya akalaMkane anusare che tema pratyakSanA lakSaNanI bAbatamAM paNa teo akalaMkane ja anusare che. eTale sudhI ke temaNe vizada pada ane vaizadyanuM vivaraNa akalaMkanA jevuM ja rajU karyuM. akalaMkanI paribhASA eTalI to daDhamUla banI gaI hatI ke antima tArkika upAdhyAya yazovijayajIe paNa pratyakSanA lakSaNamAM teno Azraya lIdho (tarkabhASA, pR. 1). pR. 128 'pratisaMdhyAnena'- pratisaMkhyAna zabda bauddha paraMparAmAM je arthamAM prasiddha che te ja arthamAM prasaMkhyAna zabda nyAya, yoga Adi darzanomAM prasiddha che (AyabhASya, 4.2.2; yogasUtra, 4.29). a. 1. A. 1. sUtra 35-36 pR. 159-A pahelAM ame lakhyuM che ke "AcArya hemacanTe potAnuM vaiyAkaraNatva AkarSaka tArkika zailImAM vyakta karyuM che" (TippaNa pR. 385) eno khulAso Avo samajavo joIe. vaiyAkaraNonI paribhASA anusAra kriyAvAcI zabda dhAtu kahevAya che ane dhAtupratipAdya artha kriyA kahevAya che. akarmaka 1. vArtho dhAtu: I haimazabdAnuzAsana, 3.3.3. kRtaH kriyA pravRttivyapara ti thAvat __ pUrvAparIbhUtA sAdhyamAnarUpA sA artho'bhidheyaM yasya sa zabdo dhAtusaMjJo bhavati / haimazabdAnuzAsanabRhadravRtti, 3.3.3. 2. mavatyartha. sAdhvarUpa: kriyasAmAnce dhatvarthaH sa dhAtunaivoca . haimazabdAnuzAsanavRtti, 5.3.18. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA dhAtunAM vAcya phala ane vyApAra banne samAnAdhikaraNa arthAta kaniSTha hoya che, jyAre sakarmaka dhAtunAM vAcya phala ane vyApAra ba2 aMza je dhAtuvAcya hovAnA kAraNe kriyArUpa che te vyadhikaraNa arthAta anukrame karmaniSTha ane kartaniSTha hoya che.' prakRta pramANa-phalanI carcAmAM jJAdhAtuno vyApArarUpa artha je kaniSTha che tene pramANa kahela che ane teno phalarUpa artha je karmaniSTha che tene phala kahela che. jJAdhAtu sakarmaka hovAthI teno jJAnAtmaka vyApAra ane tajanya prakAzarUpa phala banne anukrame kaOniSTharUpe ane karmaniSTharUpe pratipAdya che ane banne kriyArUpa che. 5. 296 "vaparamAtI' - AcAryuM sUtramAM AtmAne svAbhAsI ane parAbhAsI kahela che. jo ke A be vizeSaNone lakSita karIne ame saMkSepamAM TippaNa lakhyuM che (TippaNa pR. 387), to paNa A viSayamAM anya daSTie lakhavuM Avazyaka samajI ahIM thoDo vicAra karavAmAM Ave che. - "svAbhAsI padanA "sva"nuM AbhAsanazIla ane "sva" dvArA AbhAsanazIla evA be artho phalita thAya che paraMtu vastutaH A banne arthomAM koI tAttvika bheda nathI. banne arthono matalaba svaprakAza che ane svaprakAzanuM tAtparya paNa svapratyakSa ja che. paraMtu "parAbhAsI padathI phalita thanArA be arthonI maryAdA eka nathI. paranuM AbhAsanazIla e eka artha jene vRttimAM AcArye pote ja darzAvyo che ane para dvArA AbhAsanazIla e bIjo artha. A banne arthonA bhAvamAM aMtara che. pahelA arthathI AtmAno paraprakAzana svabhAva sUcita karAya che jayAre bIjA arthathI svayaM AtmAno bIjA dvArA prakAzita thavAno svabhAva sUcita thAya che. e to samajI ja javuM joIe ke ukta banne arthomAMthI bIjA, arthAt para dvArA AbhAsita thavuM e arthanuM tAtparya para dvArA pratyakSa hovuM e che. pahelA arthanuM tAtparya to parane pratyakSa yA parokSa koI rUpe bhAsita karavuM e che. je darzano Atmabhinna tattvane paNa mAne che te badhA AtmAne parano avabhAsika mAne ja che. ane jema pratyakSa yA parokSarUpe parano avabhAsaka AtmA avazya bane che tevI ja rIte te koI ne koI rUpe svano paNa avabhAsaka bane ja che, tethI ahIM dArzanikono je matabheda darzAvavAmAM Ave che te svapratyakSa ane parapratyakSanA arthane laIne samajavo joIe. svapratyakSavAdI te ja hoI zake che jeo jJAnane svapratyakSa mAne che ane sAthe sAthe ja jJAna-AtmAno abheda yA kathaMcita abheda mAne che. zaMkara, rAmAnuja Adi vedAnta, sAMkhya, yoga, vijJAnavAdI bauddha ane jena A badhAnA mate AtmA svapratyakSa che - bhale ne te AtmA koInA mate zuddha ane nitya caitanyarUpa hoya, koInA mate janya jJAnarUpa ja hoya ke koInA mate caitanya-jJAnobhayarUpa hoya - kema ke te badhA AtmA ane jJAnano abheda mAne che 1. vyApAroniSThatAyAmarma | dhAtuyordhafmenTe sarSa 2Ahata: | vaiyAkaraNa bhUSaNasAra, kArikA 13. Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 469 tulanAtmaka dArzanika TippaNa tathA jJAnamAtrane svapratyakSa ja mAne che. kumArila ja eka evA che je jJAnane parokSa mAnIne paNa AtmAne vedAntanI jema svaprakAza ja kahe che. AnuM tAtparya e jaNAya che ke kumArile AtmAnuM svarUpa zratisiddha ja mAnyuM che ane zrutiomAM svaprakAzatva spaSTa che, tethI jJAnanuM parokSatva mAnIne paNa AtmAne svapratyakSa mAnyA vinA temanI bIjI koI gati ja nathI.' parapratyakSavAdI te ja hoI zake che je jJAnane AtmAthI bhinna paraMtu AtmAno guNa mAnatA hoya -- bhale ne pachI te jJAna koInA mate svaprakAza ho jema ke prabhAkaranA mate, ane koInA mate paraprakAza ho jema ke naiyAyika AdinA mate. prabhAkaranA mata anusAra pratyakSa, anumiti, Adi koI paNa saMvita kema na hoya paraMtu te badhImAM AtmA pratyakSarUpe avazya bhAsita thAya che. nyAya-vaizeSika darzanamAM matabheda che. tenA ciMtako prAcIna ho ke arvAcIna badhA ekamate yogInI apekSAe AtmAne parapratyakSa ja mAne che kema ke te badhAnA mate yogaja pratyakSa dvArA AtmAno sAkSAtkAra thAya che. paraMtu ApaNA jevA sAmAnya janonI apekSAe temanAmAM matabheda che. prAcIna naiyAyika ane vaizeSika vidvAno anusAra sAmAnya janone AtmA pratyakSa nathI thato paNa anumita thAya che, temane mATe temano potAno AtmA anumeya che. paraMtu uttarakAlIna nyAya-vaizeSika vidvAno mAne che ke sAmAnya jano paNa mAnasapratyakSa dvArA AtmAnuM pratyakSa karI zake che ane Ama teo AtmAne parapratyakSa darzAve che.* jJAnane AtmAthI bhinna mAnanArA badhAnA mate e vAta phalita thAya che ke muktAvasthAmAM yogajanya yA koI paNa prakAranuM jJAna na rahevAnA kAraNe AtmA na to sAkSAtkartA che ke na to sAkSAtkArano viSaya che. A viSayamAM dArzanika kalpanAonuM rAjya anekadhA vistRta che paNa ahIM te aprastuta che. pR. 184 'sAdhanAt' - anumAna zabdanA anumiti ane anumitikaraNa 1. mA-naiva prazyomAtmA jyotiritIritam | zlokavArtika, AtmavAda zloka 142 2. yuksAna yogamafdhanamatmino saMyo vizeSa vAtmA pratyakSa ti nyAyabhASya, 1.1.3. mAtmAtmamanaso: saMtho vizeSAt AtmapratyakSam aa vaizeSikasUtra, 9.1.11. 3. mAtmA tAvanuM pratyakSato gRhA nyAyabhASya, 1.1.10. tatra manazcapratyakSa vaizeSikasUtra, 8.1.2. 4. devadaMpratyaviSaya-At mAtmA tAva pratyakSa: TcAyavArtika, pR. 342. mahadgAzrayoDyuM manotraNa vara: | kArikAvalI, 50 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA evA be artha che. jyAre anumAna zabda bhAvavAcI hoya tyAre teno artha anumiti che ane jyAre anumAna zabda karaNavAcI hoya tyAre teno artha anumitika2Na che. anumAna zabdamAM anu ane mAna e be aMza che. anuno artha che pachIthI ane mAnano artha che jJAna arthAt je jJAna bIjA koI jJAna pachI thAya te anumAna. paraMtu A bIjuM jJAna je vikSita che te khAsa jJAna che, je anumitinuM karaNa hoya che. te khAsa jJAnathI abhipreta che vyAptijJAna jene liMgaparAmarza paNa kahevAmAM Ave che. pratyakSa ane anumAna vacce mukhya eka aMtara e paNa che ke pratyakSa jJAna niyamathI jJAnakAraNaka nathI hatuM jyAre anumAna to niyamathI jJAnakAraNaka ja hoya che. A ja bhAva anumAna zabdanA 'anu' aMza dvArA sUcita thAya che. jo ke pratyakSabhinna bIjAM paNa evAM jJAno che je anumAnanI koTimAM na gaNAtA hovA chatAM paNa niyamathI bIjA jJAnathI janya ja che, jevAM ke upamAna, zAbda, arthA5tti Adi tema chatAM mULamAM to, vaizeSika ane bauddha darzane svIkAryuM che tema, pramANanA pratyakSa ane anumAna e be ja prakAra che ane bAkInAM pramANo koI ne koI rIte anumAna pramANamAM ja samAviSTa karI zakAya che jema ke ukta dvipramANavAdI darzanoe karyuM paNa che. anumAna koI paNa viSayanuM kema na hoya, ke koI paNa prakAranA hetuthI janya kema na hoya paraMtu eTaluM to nizcita che ke anumAnanA mULamAM kyAMka ne kyAMka pratyakSa jJAnanuM astitva avazya hoya che. mULamAM kyAMya paNa pratyakSa hoya ja nahi evuM anumAna hoI zakatuM ja nathI, evuM anumAna bilukala asaMbhava che. pratyakSa potAnI utpattimAM anumAnanI apekSA kadApi rAkhatuM nathI jyAre anumAna potAnI utpattimAM pratyakSanI apekSA avazya rAkhe che. A ja bhAva nyAyasUtragata anumAnanA lakSaNamAM 'tapUrvakam' (1.1.5) zabdathI akSapAda RSie vyakta karyo che, tenuM anusaraNa sAMkhyakArikA (kArikA 5) AdinA anumAnalakSaNamAM paNa dekhAya che. 1 anumAnanA svarUpa ane prakAranA nirUpaNa Adino dArzanika vikAsa ApaNA samakSa che. tene traNa yugomAM vibhAjita karIne ApaNe barobara samajI zakIe chIe. te traNa yugo A pramANe che - (1) vaidika yuga, (2) bauddha yuga ane (3) navyanyAya yuga. (1) vaidika yuga ---- vicAra karavAthI jaNAya che ke anumAnanA lakSaNa ane prakAra 1. jema 'tapUrvaka' zabda pratyakSa ane anumAnanuM paurvAparya pradarzita kare che tevI ja rIte jaina paraMparAmAM mati ane zruta saMjJAo dharAvatA be jJAnonuM paurvAparya darzAvanAra A zabda che - 'marUpurjA ne surya' (nandIsUtra, sUtra 24). vizeSAvazyakabhASya, gAthA 86, 105-106. Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 471 AdinuM zAstrIya nirUpaNa vaidika paraMparAmAM zarU thayuM ane tenI vividha zAkhAomAM vikasavA lAgyuM. teno prAraMbha kyAre thayo, kyAM thayo, koNe karyo, enA prAthamika vikAsane keTalo samaya lAgyo, te vikAsa kyA kayA pradezomAM siddha thayo vagere prazno kadAca sadA niruttara ja raheze. tema chatAM eTaluM to nizcitapaNe kahI zakAya ke tenA prAthamika vikAsanuM granthana paNa vaidika paraMparAnA prAcIna anya granthomAM dekhAya che. A vikAsa vaidikayugIna eTalA mATe paNa che ke teno prAraMbha karavAmAM jaina ane bauddha paraMparAno phALo to che ja nahi UlaTuM A banne paraMparAe to vaidika paraMparAmAMthI ja ukta zAstrIya nirUpaNane zarUAtamAM akSarazaH apanAvI lIdhuM. A vaidikayugIna anumAnanirUpaNa ApaNane be vaidika paraMparAomAM ochAvattA pheraphAra sAthe jovA maLe che. (a) vaizeSika ane mImAMsaka paraMparA - A paraMparAne spaSTata: vyakta karanArA atyAre ApaNI pAse prazasta ane zAbara be bhAgyo che. bannemAM anumAnanA be prakArono ja ullekha che, je mULamAM koI eka vicAraparaMparAne sUcave che. mAruM potAnuM paNa mAnavuM che ke mULamAM vaizeSika ane mImAMsaka banne paraMparAo kyAreka abhinna hatI je pachIthI AgaLa upara kramazaH judI paDI ane judA judA mArge vikAsa pAmatI rahI. (2) bIjI vaidika paraMparAmAM nyAya, sAMkhya ane caraka e traNa zAstrono samAveza che. temanAmAM anumAnanA traNa prakArono ullekha che ane temanuM varNana paNa che. vaizeSika tathA mImAMsaka darzanamAM varNavAyelA be prakAranA bodhaka zabdo lagabhaga samAna che, jyAre nyAya Adi zAstronI bIjI paraMparAmAM maLatA traNa prakAronA bodhaka zabdo eka ja che. alabatta, badhAM zAstromAM udAharaNo ekasarakhAM nathI. jaina paraMparAmAM sau prathama anumAnanA traNa prakAro anuyogadvArasUtramAM (I.sa. 1. tat tu vidhaK- pratyakSato dRSTabdha sAmAnyato dRSTampabdha ghA zabarabhASya, 1.1.5. tat tu dividham - pratyakSato che sAmAcato I ra aa prazastapAdabhASya, pR. 205. 2. mImAMsA darzana thato dharmanijJAsA'mAM dharmathI ja zarU thAya che, tevI ja rIte vaizeSika darzana paNa 'athAto dharma dhyA:' sUtramAM dharmanirUpaNathI zarU thAya che. "roDanAnnakSanoDaryo dharma:' ane "tanA nAyaNa pramAgyam' banneno bhAva samAna che. 3. pUrvava chevatsa to ghA nyAyasUtra, 1.1.5. mATharavRtti, kArikA 5. carakasaMhitA, sUtrasthAna zloka 28-29. Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA prathama zatAbdI) maLe che, jemanA bodhaka zabdo akSaraza: nyAyadarzana anusAra ja che. paraMtu to paNa anuyogadvArasUtramAM varNavAyelA traNa prakAronAM udAharaNomAM eTalI vizeSatA avazya che ke temanAmAM bheda-pratibhedarUpe vaizeSika-mImAMsaka darzanovALI dvividha anumAnanI paraMparAno paNa samAveza thaI ja gayo che. - bauddha paraMparAmAM anumAnanA nyAyasUtravALA traNa prakAronuM ja varNana che je eka mAtra upAyahRdayamAM (pR. 13) haju sudhI jovA maLe che. jevuM samajavAmAM Ave che te mujaba, upAyahRdaya jo nAgArjunakRta na hoya to paNa te dinAga pahelAMnI racanA to avazya hovI joIe. Ama ApaNe joIe chIe ke I.sa.nI cothI-pAMcamI zatAbdI sudhInA jaina-bauddha sAhityamAM vaidikayugIna ukta be paraMparAonuM anumAnavarNana ja saMgRhIta karavAmAM AvyuM che. tyAM sudhI jaina-bauddha banne paraMparAo mukhyapaNe pramANanA viSayamAM, khAsa karIne anumAnapraNAlInA viSayamAM, vaidika paraMparAnuM ja anusaraNa karatI dekhAya che. (2) bauddhayuga- I.sa.nI pAMcamI zatAbdIthI A viSayamAM bauddhayuga zarU thAya che. Ane bauddhayuga eTalA mATe kahevAmAM Ave che ke atyAra sudhI je anumAnapraNAlI vaidika paraMparA anusAra ja mAnya thatI rahI hatI teno pUrA baLathI prativAda karIne dinAge anumAnanuM lakSaNa svataMtrapaNe navesarathI racyuM ane anumAnanA prakAro paNa potAnI bauddha dRSTie darzAvyA. dinAganA A navA anumAnaprasthAnane badhA uttaravartI bauddha vidvAnoe apanAvyuM ane temaNe dinAganI jema ja nyAya Adi zAstrasammata vaidika paraMparAnA lakSaNa prakAra AdinuM khaMDana karyuM jeno svIkAra kyAreka prasiddha pUrvavartI bauddha tArkikoe pote ja karyo hato. havethI vaidika ane bauddha tArkikonI vacce khaMDana-maMDananI khAsa sAmasAmI chAvaNIo banI gaI. vAtsyAyanabhASyanA TIkAkArAnaTIkAkAra udyotakara, vAcaspati mizra vageree vasubavu, dinAga, dharmakIrti vagere bauddha tArkikonA lakSaNapraNayana AdinuM jorazorathI khaMDana karyuM che jeno uttara krame krame bauddha tArkiko detA rahyA che. 1. tiviSe itte nahIM - putrave, seva, sidimavA anuyogadvArasUtra, pR. 212 A. 2. pramANasamuccaya, 2.1. Buddhist Logic, Vol.1, p.236. 3. anumAne utArthavarNanam ! nyAyapraveza, pR. 7. nyAyabindu, 2.3. tattvasaMgraha, kArikA 1362. 4. pramANasamuccaya, pariccheda 2. tattvasaMgraha, kArikA 1442. tAtparyaTIkA, pR. 180. 5. nyAyavArtika, pR. 49. tAtparyaTIkA, pR. 180 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 473 bauddhayugano prabhAva jaina paraMparA upara paNa paDyo. bauddha tArkikone vaidika paraMparAsammata anumAnalakSaNa, anumAnabheda AdinuM khaMDana karatA temaja svatantrapaNe lakSaNapraNayana karatA joIne siddhasena jevA jaina tArkikoe paNa svatantrapaNe potAnI STi (jaina dRSTi) anusAra anumAnalakSaNapraNayana karyuM. bhaTTAraka akalaMke te siddhasenIya lakSaNapraNayana mAtramAM ja saMtoSa na mAnyo paraMtu sAthe sAthe ja bauddha tArkikonI jema vaidika paraMparAsammata anumAnanA bheda-prabhedonA khaMDanano sUtrapAta paNa spaSTapaNe karyo jene vidyAnanda Adi uttaravartI digambarIya tArkikoe vistAryo ane pallavita karyo. navA bauddhayuganAM be pariNAmo spaSTa dekhAya che. eka to e ke bauddha ane jaina paraMparAmAM svatantrapaNe anumAnalakSaNa AdinuM praNayana thavA lAgyuM tema ja potAnA ja pUrvAcAryoe kayAreka svIkArelAM vaidika paraMparAsammata anumAnalakSaNa anumAnavibhAga vagerenuM khaMDana paNa thavA lAgyuM. bIjuM pariNAma e AvyuM ke badhA vaidika vidvAno baudvasammata anumAnapraNAlInuM khaMDana karavA lAgyA ane bauddhonI sAme potAnA pUrvAcAryone sammata evI anumAnapraNAlInuM tarkabaddha sthApana karavA lAgyA. A bIjA pariNAmamAM, bhale ne gauNarUpe ja kema na hoya, eka ullekhanIya vAta e paNa dAkhala thaI che ke bhAsarvajJa jevA vaidika paraMparAnA koI koI tArkikanA lakSaNapraNayanamAM bauddha lakSaNanI asara AvI gaI je jaina tArkikonA lakSaNapraNayanamAM to bauddhayuganA prAraMbhathI ja Aja sudhI ekadhArI cAlI AvI che.pa (3) navyanyAyayuga trIjo navyanyAyayuga upAdhyAya gaMgezathI zarU thAya che. gaMgeze potAnA vaidika pUrvAcAryonA anumAnalakSaNane kAyama rAkhIne paNa temAM sUkSma pariSkAra karyo jeno Adara utta2vartI badhA navya naiyAyikoe ja nahi paraMtu badhA vaidika darzanonA pariSkArakoe paNa karyo. A navIna pariSkA2nA samayathI bhAratavarSamAM bauddha tArkiko lagabhaga nAmazeSa thaI gayA. e kAraNe bauddha granthomAM 1. sAdhyAvinAmuno niAt sAdhvanizcAyaka smRtam / anumAnam / nyAyAvatAra, 5. 2. nyAyavinizcaya, 2.171-172. ---------- 3. tattvArthazlokavArtika, pR. 205. prameyakamalamArtaMDa, pR. 105. 4. samyavinA mAvena parokSAnumavasAdhanamanumAnam / nyAyasAra, pR. 5. 5. nyAyAvatAra, 5. nyAyavinizcaya, 2.1. pramANaparIkSA, pR. 70. parIkSAmukha, 3.14. 6. atItAnAgatadhUmAdijJAne'pyanumitidarzanAnna liGgaM taddhetuH vyApArapUrvavartitayorabhAvAt vyAptijJAnuM raNuM parAmarze vyApAra: / tattvacintAmaNi, parAmarza pR. 536-50 kintu Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA teno svIkAra ke tenuM khaMDana maLavAno to saMbhava ja nathI paraMtu jaina paraMparA vize evuM nathI.jaina paraMparA to pahelAMnI jema ja navya nyAyayugathI Aja sudhI bhAratavarSamAM cAlI rahI che ane evI vAta paNa nathI ke navya nyAyayuganA marmajJa koI jaina tArkiko thayA ja nathI. upAdhyAya yazovijayajI jevA tattvacintAmaNi ane Aloka Adi nabanyAyanA granthamaNionA abhyAsI sUkSmaprajJa tArkiko jaina paraMparAmAM thayA che tema chatAM paNa temanA tarkabhASA jevA granthomAM navya nyAyayugIna pariSkRta anumAnalakSaNano svIkAra ke tenuM khaMDana dekhAtuM nathI. upAdhyAya yazovijayajIe paNa potAnA tarkabhASA jevA pramANaviSayaka mukhya granthamAM anumAnanuM lakSaNa te ja rAkhyuM che je badhA pUrvavartI zvetAmbara-digambara tArkikoe mAnya karyuM che. AcArya hemacandra anumAnanuM je lakSaNa bAMdhyuM che te siddhasena ane akalaMka Adi prAntana jaina tArkiko dvArA sthApita ane samarthita ja rahyuM che. temAM AcArya hemacandra koI sudhAro ke nyUnAyitA karela nathI. tema chatAM hemacandrIya anumAnanirUpaNamAM eka dhyAna devA jevI vizeSatA to che. te e ke pUrvavartI badhA jaina tArkikoe - jemAM abhayadeva, vAdI devasUri Adi zvetAmbara tArkikono paNa samAveza thAya che - vaidika paMraparAsammata trividha anumAnapraNAlInuM sATopa khaMDana karyuM hatuM, tene AcArya hemacandra choDI dIdhuM che. e ame kahI zakatA nathI ke hemacandra saMkSeparucinI daSTie te khaMDanane, je pahelethI barAbara jaina granthomAM cAlatuM AvatuM hatuM tene, choDI dIdhuM ke pachI pUrvApara asaMgatinI daSTie choDI dIdhuM. je ho te, paraMtu AcArya hemacandra vaidika paraMparAsammata anumAnanaividhyanA khaMDanano parityAga karavAthI, jaina granthomAM - khAsa karIne zvetAmbara granthomAM je eka prakAranI asaMgati AvI gaI hatI te dUra thaI gaI. tenuM zreya AcArya hemacandrane ja che. asaMgati e hatI ke AryarakSita jevA pUrvadhara gaNAtA Agamadhara jaina AcArya nyAyasammata anumAnanaividhyano ghaNA vistArathI svIkAra karyo hato ane samarthana karyuM hatuM paraMtu temanA ja uttarAdhikArIo abhayadeva vagere zvetAmbaratArkikoe tenuM sAveza khaMDana karyuM hatuM. digambara paraMparAmAM to A asaMgati eTalA mATe nathI mAnI zakAtI kema ke te paraMparA AryarakSitanA anuyogadvArane mAnatI ja nathI. tethI digambarIya tArkiko akalaMka Adie nyAyadarzanasammata anumAnanaividhyanuM je khaMDana karyuM temAM temaNe potAnA pUrvAcAryonA mArgathI vyuta thaI koI paNa rIte temanA viruddha karyuM ema kahI 1. sanmatiTIkA, pR. 559, syAdvAdaratnAkara, pR. 527. Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 47pa zakAya nahi. paraMtu zvetAmbara paraMparAnI vAta judI che. abhayadeva Adi zvetAmbarIya tArkiko, jemaNe nyAyadarzanasammata anumAnanaividhyanuM khaMDana karyuM teo to anumAnanaividhyanA pakSapAtI AryarakSitanA anugAmIo/anuyAyIo hatA. tethI temanuM te khaMDana potAnA ja pUrvAcAryanA te samarthana sAthe spaSTapaNe meLa khAtuM nathI. AcArya hemacanTe kadAca vicAryuM ke zvetAmbara tArkiko akalaMka vagere digambara tArkikonuM anusaraNa karavA jatAM svaparaMparAnI asaMgatimAM paDI gayA che. A vicAranA kAraNe temaNe kadAca potAnI vyAkhyAmAM trividha anumAnanA khaMDanano parityAga karyo. saMbhava che ke hemacandranA A asaMgatiparihArano Adara upAdhyAya yazovijayajIe paNa karyo ane potAnA tarkabhASA nAmanA granthamAM vaidika paraMparAsakhata anumAnanaividhyano nirAsa karyo nahi paraMtu hetunA pAMcarUpsano nirAsa to avazya karyo. - mR. 186 fa:' - nIce ApavAmAM AveluM hatu ane hetvAbhAsonI saMkhyAnuM koika dinAganA hetucakra ane nyAyamukha (kArikA 2) anusAra che. dinAganA prastuta mantavyane "gaDha vinAmena' ema kahIne vAcaspatie (tAtparyaTIka, pR. 289) uddhata karyuM che, te nIce mujaba che. sapakSe sannasan dvedhA pakSadharmaH punastridhA / pratyekamasapakSe ca sadasadvividhatvataH // tatra yaH san sajAtIye dvedhA cAsaMstadatyaye / sa heturviparIto'smAdviruddho'nyatvanizcitaH // A kArikAo vidyAbhUSaNe pramANasamuccayanA tRtIya paricchedanI darzAvI che. juo Indian Logic, p. 243 hetunuM sapakSa ane vipakSamAM gaNitanA siddhAnta anusAra jeTalI paNa rIte rahevuM saMbhavatuM hoya te badhI rItono samAveza A cakramAM karavAmAM Avyo che. pariNAme e ja siddha thAya che ke hetu judI judI nava ja rItoe sapakSa ane vipakSamAM rahI zake che -- vadhAre ke ochI rItoe nahi. A nava rItomAMthI kevaLa be ja rItothI sata hetu che, bAkInI sAtathI sAta hetvAbhAso che. A sAta hetvAbhAsomAMthI be to sata hetuthI atyanta viparIta hovAnA kAraNe viruddha kahevAya che. bAkInA pAMca annakAntika arthAta sandigdha kahevAya che kema ke temanuM sapakSa-vipakSamAM rahevuM anizcita rItoe hoya che. kAM to teo sapakSamAM rahIne vipakSekadezamAM - jyAM hetunuM rahevuM Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA ucita nathI tyAM - paNa rahe che kAM to badhA sapakSomAM rahIne badhA vipakSomAM paNa rahe che kAM to kevaLa pakSamAM ja rahIne koI sapakSa ke koI vipakSamAM rahetA nathI. antima sthitimAM to hetu asAdhAraNa yA avyApaka anaikAntika hetvAbhAsa banI jAya che, pariNAme tenAthI koI siddhi thatI nathI. jo hetu badhA sapakSo ane badhA vipakSomAM rahe to te sAdhAraNa hetvAbhAsa banI jAya che, eTale paNa tenAthI koI siddhi thaI zakatI nathI. uparokta be sAdhAraNa ane asAdhAraNa hetvAbhAsono prayoga vyavahAramAM virala che, to paNa temanuM saiddhAttika mahattva ochuM nathI kema ke teo hevAbhAsanI be antima sImAnA nidarzaka che ane te banne avasthAonI vacce ja kyAMka ApaNane sat hetu maLI zake che. bAkI traNa anaikAntika rahe che ane sAcesAca to A traNa ja anaikAntika nAmanI yogyatA dharAve che kema ke A traNa ja evA che je sapakSamAM rahIne paNa kAM to badhA vipakSomAM rahe che kAM to keTalAka vipakSomAM rahe che. Ama hetunI sapakSa ane vipakSamAM bhinna bhinna nava avasthitione AdhAre be sat hetu banaze, be viruddha hetvAbhAso banaze, be antima be sImAo darzAvanAra sAdhAraNa ane asAdhAraNa e be hetvAbhAso banaze ane bAkInA traNa vipakSamAM paNa rahevAnA kAraNe anaikAntika banaze. juo Buddhist Logic, Vol. I, p. 321-323. (koSThaka mATe pR. 477 juo) Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtmaka dArzanika TippaNa 477 (arnakAntika sat hetu che > anaikAntiko sarvasapakSavRtti kI sarvapakSavRtti | sarvapakSavRtti ane 4 ane sarvavipakSavRtti | vipakSAvRtti | vipakSekadezavRtti sAdhAraNa vyabhicArI ane sapakSAvRtti $ chA viruddha viruddha | sapakSAvRtti | sapakSAvRtti che ane sarvavipakSavRtti | vipakSAvRtti . asAdhAraNa thI ane ane vipakaikadezavRtti sapakSakadezavRtti ISIC sapalaiMkadezavRtti ane sarvavipakSavRtti. vyabhicArI ane sapakidezavRtti ane . hai vipakSekadezavRttiI dva che anaikAntika vipakSAvRtti " sat hetu anaikAntikanA Jain 233ation International Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsAnAM pariziSTo Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.pramANamImAMsAno sUtrapATha atha pramANamImAMsA // 1 // samyagarthanirNayaH pramANam / / 2 / / svanirNayaH sannapyalakSaNam, apramANe'pi bhAvAt // 3 // grahISyamANagrAhiNa iva gRhItagrAhiNo'pi nAprAmANyam // 4 // anubhaMyatrobhayakoTisparzI pratyayaH saMzayaH // 5 // vizeSAnullekhyanadhyavasAyaH // 6 / / atasmistadeveti viparyayaH // 7 // prAmANyanizcayaH svataH parato vA // 8 // pramANaM dvidhA // 9 // pratyakSaM parokSaM ca // 10 // vyavasthAnyadhIniSedhAnAM siddheH pratyakSetarapramANasiddhiH // 11 // bhAvAbhAvAtmakatvAdvastuno nirviSayo'bhAvaH // 12 // vizadaH pratyakSam // 13 // pramANAntarAnapekSedantayA pratibhAso vA vaizadyam // 14 // tat sarvathAvaraNavilaye cetanasya svarUpAvirbhAvo mukhyaM kevalam // 15 / / prajJAtizayavizrAntyAdisiddhestatsiddhiH // 16 // bAdhakAbhAvAcca // 17 // tattAratamye'vadhimana:paryAyau ca // 18 // Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA vizuddhikSetrasvAmiviSayabhedAt tadbhedaH // 19 // indriyamanonimitto'vagrahehAvAyadhAraNAtmA sAMvyavahArikam / / 20 / / sparzarasagandharUpazabdagrahaNalakSaNAni sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANIndriyANi dravyabhAvabhedAni // 21 // dravyendriyaM niyatAkArAH pudgalAH // 22 // bhAvendriyaM labdhyupayogau // 23 // sarvArthagrahaNaM manaH // 24 // nArthAloko jJAnasya nimittamavyatirekAt // 25 // akSArthayoge darzanAnantaramarthagrahaNamavagrahaH // 26 / / avagRhItavizeSAkAGkSaNamIhA // 27 // IhitavizeSanirNayo'vAyaH // 28 // smRtiheturdhAraNA // 29 // pramANasya viSayo dravyaparyAyAtmakaM vastu // 30 // arthakriyAsAmarthyAt // 31 // tallakSaNatvAdvastunaH // 32 // pUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNapariNAmenAsyArthakriyopapattiH // 33 // phalamarthaprakAzaH // 34 // karmasthA kriyA // 35 // kartRsthA pramANam // 36 // tasyAM satyAmarthaprakAzasiddheH // 37 // ajJAnanivRttirvA // 38 // avagrahAdInAM vA kramopajanadharmANAM pUrvaM pUrvaM pramANamuttaramuttaraM phalam // 39 / / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 pramANamImAMsAno sUtrapATha hAnAdibuddhayo vA // 40 // pramANAdbhinAbhinnam // 41 // svaparAbhAsI pariNAmyAtmA pramAtA // 42 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM pramANamImAMsAyAM prathamasyAdhyAyasya prathamamAhnikam // avizadaH parokSam // 1 // smRtipratyabhijJAnohAnumAnAgamAstadvidhayaH // 2 // vAsanobodhahetukA tadityAkArA smRtiH // 3 // darzanasmaraNasambhavaM tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatpratiyogItyAdisaGkalanaM pratyabhijJAnam // 4 // upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnam UhaH / / 5 / / vyAptiApakasya vyApye sati bhAva eva vyApyasya vA tatraiva bhAvaH // 6 // sAdhanAtsAdhyavijJAnam anumAnam // 7 // tat dvidhA svArthaM parArthaM ca // 8 // svArthaM svanizcitasAdhyAvinAbhAvaikalakSaNAt sAdhanAt sAdhyajJAnam / / 9 / / sahakramabhAvinoH sahakramabhAvaniyamo'vinAbhAvaH // 10 // UhAt tanizcayaH // 11 // svabhAvaH kAraNaM kAryamekArthasamavAyi virodhi ceti paJcadhA sAdhanam // 12 // siSAdhayiSitamasiddhamabAdhyaM sAdhyaM pakSaH // 13 // pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanapratItayo bAdhAH // 14 // sAdhyaM sAdhyadharmaviziSTo dharmI, vacittu dharmaH // 15 // Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA dharmI pramANasiddhaH // 16 // buddhisiddho'pi // 17 // na dRSTAnto'numAnAGgam // 18 // sAdhanamAtrAt tatsiddheH // 19 // sa vyAptidarzanabhUmiH // 20 // sa sAdharmyavaidhAbhyAM dvedhA // 21 // sAdhanadharmaprayuktasAdhyadharmayogI sAdharmyadRSTAntaH // 22 / / sAdhyadharmanivRttiprayuktasAdhanadharmanivRttiyogI vaidharmyadRSTAntaH // 23 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM pramANamImAMsAyAM prathamasyAdhyAyasya dvitIyamAhnikam // yathoktasAdhanAbhidhAnajaH parArtham // 1 // vacanamupacArAt // 2 // tad dvedhA // 3 // tathopapattyanyathAnupapattibhedAt // 4 // nAnayostAtparye bhedaH // 5 // ata eva nobhayoH prayogaH // 6 / / viSayopadarzanArthaM tu pratijJA // 7 // gamyamAnatve'pi sAdhyadharmAdhArasandehApanodAya dharmiNi pakSadharmopasaMhAravat tadupapattiH // 8 // etAvAn prekSaprayogaH // 9 // bodhyAnurodhAt pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni paJcApi // 10 // Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsAno sUtrapATha sAdhyanirdezaH pratijJA // 11 // sAdhanatvAbhivyaJjakavibhaktyantaM sAdhanavacanaM hetuH // 12 // dRSTAntavacanamudAharaNam // 13 // dharmiNi sAdhanasyopasaMhAra upanayaH // 14 // sAdhyasya nigamanam // 15 // asiddhaviruddhAnaikAntikAstrayo hetvAbhAsAH ||16|| nAsannanizcitasattvo vA'nyathAnupapanna iti sattvasyAsiddhau sandehe vA'siddhaH // 17 // vAdiprativAdyubhayabhedAccaitadbhedaH // 18 // vizeSyAsiddhAdInAmeSvevAntarbhAvaH // 19 // viparItaniyamo'nyathaivopapadyamAno viruddhaH ||20|| niyamasyAsiddhau sandehe vA'nyathApyupapadyamAno'naikAntikaH // 21 // sAdharmyavaidharmyAbhyAmaSTAvaSTau dRSTAntAbhAsAH // 22 // amUrtatvena nitye zabde sAdhye karmaparamANughaTAH sAdhyasAdhanobhayavikalAH // 23 // vaidharmyeNa paramANukarmAkAzAH sAdhyAdyavyatirekiNaH ||24|| vacanAdrAge rAgAnmaraNadharmakiJcijjJatvayoH sandigdhasAdhyAdyanvayavyatirekA rathyApuruSAdayaH // 25 // viparItAnvayavyatirekau // 26 // apradarzitAnvayavyatirekau // 27 // sAdhanadoSodbhAvanaM dUSaNam // 28 // abhUtadoSodbhAvanAni dUSaNAbhAsA jAtyuttarANi // 29 // 485 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA tattvasaMrakSaNArthaM prAznikAdisamakSaM sAdhanadUSaNavadanaM vAdaH // 30 // svapakSasya siddhirjayaH // 31 // asiddhiH parAjayaH // 32 // sa nigraho vAdiprativAdinoH // 33 / / na vipratipattyapratipattimAtram // 34 // nA'pyasAdhanAGgavacanAdoSodbhAvane // 35 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM pramANamImAMsAyAM dvitIyasyAdhyAyasya kiyanti sUtrANi // Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.pramANamImAMsAnAM sUtronI tulanA 1.1.2 parI0 1.1 / pramANana0 1.2 / 1.1.5 laghI0 svavi0 1.4 / pramANana0 1.12 / pramANana0 1.14 / 1.1.7 pramANana0 1.10 / 1.1.8 parI0 1.13 / pramANana0 1.21 / 1.1.9-10 parI0 2.1-2 / pramANana0 2.1 / 1.1.11 parI0 6.56 / 1.1.13 nyAyA0 4 / laghI0 1.3 / parI0 2.3 / pramANana0 2.2 / 1.1.14 laghI0 1.4 / parI0 2.4 / pramANana0 2.3 / nyAyA0 27 / parI0 2.11 / / 1.1.16 yogabhA0 1.25 / 1.1.17 laghI0 svavi0 9.4 / 1.1.18. pramANana0 2.20-22 / 1.1.19. tattvArtha0 1.26 / 1.1.20 tattvArtha0 1.14-15 / laghI0 1.5-6 / parI0 2.5 / pramANana. 2.5-6 / 1.1.21 nyAyasU. 1.1.12, 14 / tattvArtha0 2.20, 21 / 1.1.22 tattvArtha0 2.17 / 1.1.15 nyAyA' ra Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 1.1.23 tattvArtha0 2.18 / 1.1.24 nyAyabhA0 1.1.9 / laghI0 0 6.3-7 / laghI0 svavi0 6.5,7 / parI0 2.6 / 1.1.25 1.1.26 - 29 laghI0 1.5, 6 / pramANana0 2.7 - 10 / laghI0 svavi0 1.5 / 1.1.28 laghI0 svavi0 1.5 / 1.1.29 laghI0 svavi0 1.6 / 1.1.27 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 1.1.30 1.1.31 - 32 nyAyabi0 1.15 / 1.1.33 parI0 4.2 / pramANana0 5.2 / 1.1.34 nyAyavi0 1.19 / tattvasaM0 kA0 1344 / 1.1.37 nyAyAbi0 1.21 / 1.1.38 nyAyA0 28 / AptamI0 102 / parI0 5.1 / pramANana0 6.3. nyAyA0 29 / laghI0 2.1 / parI0 4.1 / pramANana0 5.1 / 1.1.39 laghI0 1.6 / 1.1.40 1.1.41 1.1.42 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.4 nyAyA0 28 / AptamI0 102 / parI0 5.1 / pramANana0 6.4, 5 / aSTaza0 kA0 102 / parI0 5.2 / pramANana0 6.6 / nyAyA0 31 / pramANana 7. 54, 55 / nyAyA0 4 / laghI 0 1.3 / parI0 3.1 / pramANana0 3.1 / laghI0 3.1 / parI0 3.2 / pramANana0 3.2 / parI0 0 3.3 / pramANana0 3.3 / parI0 3.5-10 / pramANana0 3.5, 6 | Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 1.2.7 pramANamImAMsAnAM sUtronI tulanA 1.2.5 parI0 3.11 / pramANana0 3.7 / 1.2.6 hetubi0 Ti0 li0 pR0 18 / nyAyA0 5 / laghI0 3.3 / nyAyabi0 2.1 / parI0 3.14 / 1.2.8 nyAyabi0 2.1,2 / nyAyA0 10 / parI0 3. 52,53 / pramANana0 3.9 / 1.2.9. nyAyabi0 2.3 / nyAyA0 5 / laghI0 3.3 / parI0 3.14,54 / pramANana0 3.10 / 1.2.10 parI0 3.16-18 / 1.2.11 nyAyabi0. 2.159 / parI0 3.19 / 1.2.12 vai0 sU0 9.2.1 / 1.2.13 nyAyabi0 3.40 / nyAyA0 14 / nyAyavi0 2.3 / parI0 3.20 / pramANana0 3.14 / 1.2.14 nyAyabi0 3.50 / nyAyA0 14 / parI0 6.15 / pramANana0 6.40. 1.2.15 nyAyavi0 2.8 / parI0 3.25, 26, 32 / pramANana0 3.18-20 1.2.16-17 parI0 3.27-31 / pramANana0 3.21,22 . 1.2.18-19 nyAyabi0 3.122, 123 / parI0 3.37-43 / pramANana0 3.28, 34-38 / 1.2.20 pramANana0 3.43 / 1.2.21 parI0 3.47 / pramANana0 3.44 / 1.2.22 nyAyA0 18 / parI 3.48 / pramANana0 3.45 / 1.2.23 nyAyA0 19 / parI0 3.49 / pramANana0 46 / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 2.1.1-2 nyAyA0 10,13 / nyAyabi0 3.1,2 / parI0 3.55, 56 / pramANana0 3.2, 3 / 2.1.3-6 nyAyA0 17 / nyAyabi0 3.3-7 / parI0 3.94-97 / pramANana0 3.29-33 / 2.1.5 nyAyabi0 3.6 / 2.1.6 pramANana0 3.33 / 2.1.7-8 nyAyA0 14 / parI0 3.34-36, 98 / pramANana0 3.24-25 / 2.1.9 parI 3.37 / pramANana0 3.28 / 2.1.10 parI0 3.46 / pramANana0 3.42 / 2.1.11 nyAyasU0 1.1.33 / 2.1.12 nyAyasAra pR. 5 / 2.1.13 nyAyasAra pR. 12 / 2.1.14 parI0 3.50 / pramANana0 3.47 / 2.1.15 parI0 3.51 / pramANana0 3.48 / 2.1.16 nyAyapra0 pR. 3 / parI0 6.21 / pramANana0 6.47 / 2.1.17 nyAyA0 23 / parI0 6.22-28 / pramANana0 6.48 / 2.1.18 nyAyabi0 3.58 / pramANana0 6. 49 / 2.1.19 prameyaka0 pR0 191 A paM0 10 2.1.20 nyAyA0.23 / parI0 6.29 / pramANana0 6.52 / 2.1.21 nyAyabi0 6.95 / nyAyA0 23 / parI0 6. 30-34 / pramANana0 6.54-57 / 2.1.23 nyAyabi0 3.125 / parI0 6. 40, 41 / pramANana0 6.60-62 / . Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsAnAM sUtronI tulanA 491 2.1.24 nyAyabi0 3.130 / parI0 6. 44 / pramANana0 6.71-73 / 2.1.25 nyAyabi0 3.126, 131-133 / pramANana0 6.63-65, 74-76 / 2.1.26 nyAyabi0 3.128, 136 / parI0 6.42, 45 / pramANana0 3.68, 79 2.1.27 nyAyabi0 3.127, 135 / pramANana0 6.67,78 / 2.1.28 nyAyapra0 pR0 8 / nyAyabi0 3.138, 139 / 2.1.29 nyAyapra0 pR08 / nyAyabi0 3.140, 141 nyAyavi0 2.202 / 2.1.30 pramANasaM0 pari0 6 / nyAyavi0 2.212 / pramANana0 8.1 / 2.1.31-33 tattvArthazlo0 pR0 281. paM0 2 / 2.1.34 tattvArthazlo0 pR. 283 zlo0 99 thii| 2.1.35 nyAyavi0 2.208 / tattvArthazlo0 pR0 281 zlo0 62 thii| Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [a] 3. pramANamImAMsAgata vizeSanAmonI sUcI [] akalaDuM 58 chandonuzAsana 59 akSapAda 58, 226, 250, 290 akAramardika 116 jaina pa7 advaitavAdinuM 189 jaimini 102 arhat 1, 97 jaiminIya 137 ji tattvArthasUtrANi 58 trilocana 133 IzvarakRSNa 140 e ekAntaparAbhasivAdinuM 164 ekAntabhinnabhinnaphalavAdin 162 ekAntasvAbhAsivAdin 164 [] aulUkya 151 ka]. dharmakIrti pa8, 82, 291 naiyAyika 75, 78, 132, 133, 191, 200, 225 nyAyavAdin 197, 198, 202 nyAyavid 129 kaNAda 58 kapila 235 kANAda 142, 150 kAvyAnuzAsana 59 kumArila 98 ci] cArvAka 78, 80 pANini pa7 pArasarSa 141 pijhala 58 pramANaparIkSA 61 pramANamImAMsA pa9 prAbhAkara 78 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsAgata vizeSanA sUcI 493 bauddha 234 brahma 98 bhi] bhaTTa 176, 233 bhadrabAhu 227 bhASTra 78 bhASyakAra 131 bhASyakArIya 270 . bhikSu 186 vAcaka 119 vAcakamukhya 58, 61, 119, 141 vAcaspati 133 vArtikakAra 270 viSNu 98 vRddhasAMkhya 139 vaizeSika 78, 180, 206 []. zabdAnuzAsana pa9 si]. sAMkhya 78, 113, 225, 226, 234 siddhasena 142 saugata 76, 78, 83, 132, 135, 153, 168, 190, 209, 226, 290, 292 syAdvAda 160 syAdvAdinuM 15ra mahezvara 98 mImAMsaka 225 ya yauga 142, 153, 181 laukAtika 79 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. pramANamImAMsAgata pAribhASika zabdonI sUcI [a] anupalabhya 178 akRtAbhyAgama 164-15 anubhAvyatva 65 akSa (indriya) 78 anubhUti 65 akSa (jIva) 78 anumAna 73, 78, 83,93, 103, ajJAna 287 161, 167, 178, 184 ajJAnanivRtti 160 anumAnA 213 ajJAnavinivartana 160 anumAnAnumeyavyavahAra 209 atiprasApAdana 2para anumAnabAdhA 208 ativyApti 64 anuvAda 283-284 atIndriyArthadarzit 97 anuvAdabhaLI 137 atha 59 anuvRttirUpa 92 adoSobhAvana 290 anekAnta 114 adhika (nigrahasthAna) 282 anekAntavAda 118 adhyavasAya 140 anaikAntika 186, 231, 240 adhyAya 59 antavyani 62, 215 anadhyavasAya 71 anyathAnupapatti 219 ananubhASaNa 286 anyathAnupapanna 205 ananvaya 248 anyathAnupapannatva 189-190 ananvayadoSa 88 anyonyAzraya 65 anarthajanyatva 70 anvaya 121, 215, 220, 246 anavasthA 65, 1para anvayavyatireka 84 anityasamA 254 apakarSasamAM 251 aninidriya 119 apasiddhAnta 290 anutpattisamA 2para apArthaka ra78 anupalabdhisamAM 253 apUrvArthanirNaya 68, Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsAgata pAribhASika zabdasUcI 495 apUrvArthavijJAna 68 avayava 299 apauruSeya 94, 104 avaryasamAM 251 apratipatti 153, 268 avAya 130, 161 apratibhA 287 avikalpaka 71, 76, 127, 135 apradarzitavyatireka 246 avikalpakatva 63 apradarzitAnvaya 240 avismRti 131 aprayojakatva 65 avicAra (dhyAna) 90 aprAptakAla 280 avijJAtArtha ra77 aprAptisamA 2para avinAbhAva 192 aprApyakAritva 134 avinAbhAvagrahaNa 213 abAdhitaviSayatva 191 avinAbhAvaniyama 189 abAdhya 206 avizada 167. abhAva 78, 83-84 avizeSasamA 253 abhAva (doSa) 153 avisaMvAditva 169 abhAvAMza 85 avisaMvAdinuM 76 abhidheya 220 avyatireka 248 abhUtadoSobhAvana 250 avyAmi 64 artha 63, 64, 120 asatratipakSatva 191 arthakriyA 92, 144 asaMbhava 64 arthakriyAnirmAsa 72, 74 asaMyata 107 arthakriyAsAmarthya 143 asamartha 144 arthakriyApapatti 1pa6 asAdhanAkavacana 290 arthanirNaya 64 asAdhAraNa 186 arthapunarukta 284 arthaprakAza 158, 159 asAdhAraNatva 195 arthAnutpAda 70 asiddha (hetvAbhAsa) 186, 231 arthAntara 275 232 arthapatti 65, 78 asiddha 206 arthApattisamAM 253 asiddha 267 avagraha 69, 126, 132, 161 ahetu 231 avadhi (jJAna) 105 ahetusamA para Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 (A) AkSepa 275 Agama 78, 83, 93, 104, 167 AgamabAdhA 207-208 Atman 90, 164 AtmasaMvedana 83. AtmArtha 206 Ananda pa7 AnumAnika 106 Aloka 120 AvaraNa 89 AvaraNavilaya 89, 105 AvirbhAva ra34 . AzrayAsiddha 235 AzraryakadezAsiddha 235 AliMka pa9 hemacandrAcAryakita pramANamImAMsA upakAra 145 upakAryopakArakabhAva 145 upacAra 217-18 upacAracchala 260 upanaya 226, 229 upapattisamA 253 upamAna 78, 773 upayoga (bhAvendriya) 116-117 upastha 113 upalabdhisamAM 253 upalakSma 178 upasaMhAra 229 upAdAnabhAva 149 upAlabhya 263 ubhayavikala 243 ubhayasiddha 212 ubhayAvyatirekanuM 244 ubhayAvyAvRtta 244 ubhayAsiddha 234 [] UrdhvatA sAmAnya 141 Uha 83, 129, 161, 167, 178, 193-194 UhApoha 180 [e. ekatvavitarka (dhyAna) 89 ekAryasamavAya 204 ekAryasamAyitva 203 ekAryasamavAmin 194 itaretarAzraya 65 indra (AtmA) 110 indriya 109-110, 175 indriyaja 83 IhA da9, 128, 161 [] utkarSasamA 251 udAharaNa 215, 226, 228 udAharaNadoSa 242 udeza 60 uddharaNa 269 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 [ka] pramANamImAMsAgata pAribhASika zabdasUcI guNapratyaya 105 aupacArika (anumAna) 218 guNasthAnaka 107 gRhItagrAhim 69 pradIpyamANajhAhid 69 kathaccidubheTAledavAda 15ra grAhyagrAhakabhAva 122 kathA 26ra karaNa 75 kalpanA 135 ghAtikarmanuM 90, 99 kAyapramANatA 165 prANa 109 kAraNa 170, 194, 197 ci kAraNAnupalabdhi 205 cakSuSa 109 kArya 194, 200 catura 300 kAryakAraNabhAva 203 caturA 262 kAryasamA 254 [7] kAryAnupalabdhi 205 kAlakrama 148 chala 260 kAlAtIta 231 kAlAtyayAdiSTa 231 janyajanakabhAva 122 kUTasthanityatA 92 jaya 267 kRtanAza 164-165 jalpa 263-265 kevala 89-90, 99 jAti 251-254 kevalajJAna 96 jAtivAdinuM 2para kramabhAvaniyama 192 kramabhAvin 192 jAtyuttara 250 kriyA 159 jJAna 57. kSaNabhavAda 149 jJAnaprabandha 65 kSaNika 149 jJAnAvaraNa 90, 121 kSAyopathamikatva 106 kSINakaSAya 107 Dir3ikarAga 224 gi]. DimbhahevAka 81 gati 107 ji) Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 tatvasaMrakSaNa 262 tathropatti 219 tAkAratA 124 tadyutpatti 124 tarka 181, 194 tAtparya 220 tAdAtmya 151 tayin 57 tirobhAva 234 bairUpya 187 trailakSaNya 186 [ta] [6] darzana 57, 126 dUSaNa 249, 262 dUSaNavAkya 277 dUSaNavAdin 296 dUSaNAbhAsa 250 dRSTa 140 dRSTAnta 213-215 daSTAnnadoSa 242 dRSTAntavacana 228 dRSTAnnAbhAsa 242 dRSTAntAbhidhAna 215 dezakrama 148 doSa 249 draviDamaNDakabhakSaNanyAya 168 dravya 69, 141, 150-151 dravya (indriya) 109, 111 dravyaparyAyAtmaka 141 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA dravyaparyAyAtmakatva 152 dravyamanas 120 dravyAcArya 116 dravyAdeiza 113 dravyendriya 116 dravyakarUpa 144 dravyakAnta 147 T [4] dharma 209 dharmatIrtha 57 dharmadharminyAya 209 dharmin 209 dhAraNA 130, 161 dhArAvAhijJAna 68-69 [na] nAmakarma 110 nigamana 226, 229, 284 nigraha 268 nigrahasthAna 272 nityasamA 253 noindriya 119 nodanA 96 nyAya 207 nyUna 281, niranuyojayAnuyoga 289 nirarthaka 276 nirNaya 63, 76 nirvikalpa 135 niSedha 194 niSedhasAdhanatva 205 299 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANamImAMsAgata pAribhASika zabdasUcI 499 pakSa 206, 270 pakSatrayavyApaka 240 pakSatrayaMkadezavRtti 240 pakSadoSa 231 pakSadharmatA 189 pakSadharmata 186, 233 pakSadharmopasaMhAra 224, 292 pakSavipakSavyApaka 238 pakSavipakSavyApakasapakSakadezavRtti 240 pakSavipakSeka dezavRtti 238 pakSavipakaikadezavRttisapakSavyApin 240 pakSavyApakavipakSakadezavRtti 238 pakSavyApakasapakSavipakSekadezavRtti 240 pakSasapakSavyApakavipakSakadezavRtti 240 pakSasapakSekadezavRttivipakSavyApin 240 pakSekadezavRttivipakSavyApaka 238 pasaikadezavRttisapakSavipakSavyApaka 240 pauMkadezAsiddha 186 paSyalakSaNakatva 191 patra 300 pada 59 parapakSa 264 paramArthasat 141 parAjaya 267 parAjayAdhikaraNa 290 parArtha 185, 206, 2017 pariNAmin 164 pariNAminitya 92 parIkSA 20 parokSa 78, 79, 83, 84, 167 paryanuyojyopekSaNa 289 paryAya 69, 92, 141, 150 paryAyAthadeza 113 paryAyakAnta 149 paryAyakAntarUpa 148 pardhAryakAntavAda 149 paryadAsa 299 pANi 113 pAda 113 pudgala 116 punarukta 224, 283 prakaraNa 59 prakaraNasama 231 prakaraNasamAM 252 prakAzya 220 prakAzyaprakAzakabhAva 122 prajJA 94 pratikSaNavinAzin 148 pratijJA 221, 226, 227 pratijJAntara 272 pratijJAvirodha 273 pratijJAsaMnyAsa 274 pratijJAhAni 270 pratidaSTAnta 270 pratidaSTAntasamA 252 pratipakSa 270-271 pratiyoginuM 85 prativAdinuM 234, 262, 268 prativAdyasiddha 235 pratisaMkhyAna 128 pratisamAdhAna 259 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 hemacandrAcArya kRta pramANamImAMsA pratItibAdhA 208 bi] pratyakSa 74, 78, 79, 83, 84, bahirgApti 215 87, 93, 101, 133, 135, bAdhakapramANa 195 137, 138, 139, 140, bAdhA 191, 207 141, 174, 175, 178 buddhisiddha 210 pratyakSabAdhA 207-2008 budhyArUDha 209 pratyakSAbhAsa 230 bodhibIja pa7 pratyakSetarapramANa 79 bodhya 226 pratyabhijJAna 83, 161, 167, 171 brahma 99 pratyavasthAna 2pa0 [bha pratyAtti 114 pradhAna 235 bhagavat 99 pramatta (guNasthAna) 107 bhavapratyaya (avadhijJAna) 105 pramANa 60, 62, 64, 68, 75, bhAgAsiddha 235 bhAva (indriya) 109 76, 77, 159, 161 pramANaphalabhAva 160 bhAvamanas 120 pramANasamplava 282 bhAvAMza 85 pramANasiddha 209 bhAvendra 117 pramANAbhAsa 230 bhAvendriya 65, 116 pramAtA 164 ma prayoga 221 mala pa9 prayogakAla 209 mati 119 prasarkasamAM 2para matAnujJA 288 prasajyapratiSedha 299 mana:paryAya 105 prAptisamAM 252 manasa 106, 119 prApyakArin 134 manaskAra 120 prAmAnizcaya 72 mAnasa 83, 85 prAznika 262 mImAMsA 60 prekSaprayoga 225 mImAMsA (zabda) 61 mukhya 105 phala 158, 161 mukhya pratyakSa) 89 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 501 pramANamImAMsAgata pAribhASika zabdasUcI yi. vikalpabuddhi 209, 210 yAcitakamanDananyAya 76 vikalpasamAM 251 yogijJAna 83, 170 vikSepa 288 yogin 121 vitaDA 263, 264 yogipratyakSa 98 vidhi 94, 194 vidhisAdhanatA 205 [] vipakSavyAvRtti 88 rasana 109, 112 vipakSakadezavRtti 187 rUpa 109, 120 viparItaniyama 237 viparIta vyatireka 246 viparItAnvaya 246 lakSaNa 60 viparyaya 71-72 lakSaNArtha 62 vipratipatti 170, 268-269 labdhi 116, 117 lila 184, 185, 186 vibhAga 60. likin 184 viruddha 186, 205, 231, 237 lokabAdhA 208 viruddha kArya 206 viruddhadharmAdhyAsa 132 virodha 65, 15-153 varyasamAM 251 virodhik 194, 205 vardhamAnapariNAma 107 vivarta 141 vastu 84, 141, 143 vApha 113 vizeSaNavizeSyabhAva 145 vAchala 260 vizeSaNAsiddha 235 vAcaka- 220 vizeSalakSaNa 60 vAda 262, 264 vizeSyAsiddha 235 vAdinuM 234, 262, 268 viSaya 141, 170 vAghasiddha 234 viSayavyavasthA 1pa3 vAyasasadasakzanaparIkSA 135 viSayopadarzana 221 vAsanA 169 vIrya pa7 vAsanoddhodha 168 varyAntarAya 111 vikalpa 76, 128, 179 vRtti 139 vizada 87 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 veda 97 vaitaIika 264 vaidharma 215, 242 vaidharmaduSTAnta 216 vaidharmadaSTAnnAbhAsa 244 vaidharmasamA 251 vaidhodAharaNa 228 vaiyadhikaraNya 152 vaizagha 88 vyatikara 153 vyatireka 121, 215, 220, 246 vyatirekin 88 vyabhicAra 64 vyarthavizeSaNAsiddha 235 vyarthavizeSyAsiddha 235 vyavasthApavyavasthApakabhAva 160 vyApaka 182 vyApakadharmatA 182 vyApakAnupalabdhi 205 vyApti 182 vyAptigrahaNakAla 209 vyAptijJAna 178 vyAptidarzanabhUmi 214 vyAptismaraNa 213 vyApyupadarzana 221 vyApya 182 vyApyadharmatA 183 [A] zabda (pramANa) 83 zabdapunarukta 283 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA zabdArtha 220 zAbda 74 zAstra 97 zAsana 98 zikhaNDit 135 zukladhyAna 99 zuddhi 227, 230 zruta 119 zrotra 109 [sa] saMyata 107 saMyatAsaMyata 107 saMyuktasaMyoga (sannikarSa) 134 saMyoga 145 saMvAdaka 74 saMvit 65 saMvyavahAra 108 saMzaya 70, 153 saMzayasamA 252 saMzayAghAbhAsa 230 saMskAra 130-131 sakalArthadarzit 102 sakrura 153 skulanAjJAna 171 sad 141 sattAyoga 151 sattva 151 santAna 148-149 sabhApati 262 sandivipakSavyAvRttika 103, 187 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa03 pramANamImAMsAgata pAribhASika zabdasUcI sadigdhavizeSaNAsiddha 235 sahakArin 144-145 sadigdhavizeSyAsiddha 235 sahakAribhAva 149 sadigdhasAdhanadharmAnvaya 245 sahabhAvin 192-193 sadhdhisAdhana vyatireka 245 sAMvyavahArika 76, 108 sadigdhasAdhanavyAvRtti 247 sAdhana 184, 194, 213 sadidhasAdhyadharmAnvaya 245 sAdhana (parArthAnumAna) 249, 262, sadigdhasAdhyatireka 245 263 sandidhusAdhyavyAvRtti 247 sAdhana- 228 sadigdhasAdhyAbhivyatireka 244 sAdhanadoSa 231 sadigdhasAdhyAghanvaya 244 sAdhanadoSo dUbhAvana 249 sanTigdhAnvaya 187 sAdhanadharma 229 sanTigdhAsiddha 186, 233 sAdhanavacana 228 sadigdhobhayadharmAnvaya 245 sAdhanavAdinuM 296 sadigdhobhayavyatireka 245 sAdhanavikala 243 sadigdhobhayavyAvRtti 247 sAdhanavAkya 277 satrikarSa 134 sAdhanAbhAsa 268 sapakSa 88 sAdhanAbhidhAna 217 sapalAvyApin 186 sAdhanAvyatirekanuM 244 sabhya 26 2 sAdhanAvyAvRtta 244 samavasaraNa 99 sAdhamma 215, 242 samavAya 145 sAdharmedAnta 215 samavAmin 203 sAdharmedaSTAntabhAsa 243 samAdhAna 275 sAdharmsaprayoga 251 sambhava 64 sAdhampasamAM 251 samyakta 98 sAdharmedAharaNa 228 samyam 64 sAdhAraNa 187 samyaguttara 259 sAdhAraNAnaikAntika 186 sarvajJa 98, 103 sAdhya 206, 209 sarvajJatA 97 sAdhyadharmin 229 savikalpaka 135 sAdhyanirdeza 227 sahakramabhAvaniyama 192 sAdhyapratipatti 213 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA svanirNaya 64, 65 svapala 264, 267 svaparAbhAsinuM 164 svabhAva 194 svabhAvAnupalabdhi 205 svarUpAsiddha 232 svavacanabAdhA 208 svasaMvedana 65, 100 svArtha 185 sAdhyavikala 243 sAdhyavijJAna 184, 217 sAdhyasamAM 252 sAdhyasAdhanabhAva 204 sAdhyAghavyatirekina 243 sAdhyAvinAbhAva 185 sAdhyAvyatirekina 243-244 sAdhyAvyAvRtta 247 sAmAnyacchala 260 sAmAnyalakSaNa 60 siddhi 267 siSAdhayiSita 206 sUtra pa9, 174 sparzana 109, 112 phuTava 88 smaraNa 174 smRti 70, 83, 130, 161, 167, 168, 169, 170 syAdvAda 97 hAnAdibuddhi 161 hetu 226, 228 hetudoSatva 231 hetuphalabhAva 121 hatvattara 274 hatvAbhAsa 231, 290 hetvAbhAsatA 230 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. pramANamImAMsAgata avataraNonI sUcI [a] agnisvabhAvaH zakrasya [pramANavA0 1.37] 201 atha pramANaparIkSA [pramANapa0 pR0 1] 61 athApi nityaM paramArthasantam [nyAyama0 pR0 464] 148 athApi vedadehatvAt [tattvasaM0 kA0 3208] 88 anigrahasthAne [nyAyasU0 5.2.22] 288 anupalambhAt kAraNavyApakAnupalambhAcca [ ] 178 anyathA'nupapannatvam [ ] 180 apANipAdo hyamano grahItA [zvetAzva0 3. 19] 84 abhilApasaMsargayogya - [nyAyabi0 1.5,6] 135 ayameveti yo hyeSa [zlokavA0 abhAva0 zlo0 15] 84 arthakriyA na yujyeta [laghI0 2.1] 82 arthakriyA'samarthasya [pramANavA0 1.215] 144 arthasyAsambhave'bhAvAt [dharmakIrti] 82 arthAdApannasya svazabdena [nyAyasU0 5.2.15] 224 arthena ghaTayatyenAm [pramANavA0 3.305] 124 arthopalabdhihetuH pramANam [ ] 75 alpAkSaramasandigdham [ ] 174 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA aviccuI dhAraNA hoi [vizeSA0 gA0 180] 131 asAdhanAGgavacanam [vAdanyAyaH kA0 1] 281 [A] AdyantApekSiNI sattA [ ] 204 AvartavartanAzAli-[nyAyama0 pR0 30] 200 idamalpaM mahadUram [laghI0 3.12] 173 indriyArthasannikarSotpatram [nyAyasU0 1.1.4] 133 utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat [tattvArtha0 5.29] 141 upanei vA vigamei vA [ ] 141 upamAnaM prasiddhArtha - [laghI0 3.10] 173 evaM satyanuvAditvam [zlokavA0 sU 4 zlo0 39] 137 ekasAmagyadhInasya [pramANavA0 1.10] 188 ekArthasamavAyastu [ ] 204 [ka] katthai paJcAvayavaM [daza0 ni0 50] 227 kAryaM dhUmo hutabhujaH [pramANavA0 1.35] 200 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 507 pramANamImAMsAgata avataraNasUcI kAryavyAsaGgAt [nyAyasU0 5.2.19] 288 kAlamasaMkhaM saMkhaM ca [vizeSA0 gA0 333] 168 kintvasya vinivartante [tattvasaM0 kA0 225] 165 [ga] gatAnugatiko lokaH [nyAyama0 pR0 11] 266 gambhIragarjitArambha [nyAyama0 pR0 129] 188 gRhItvA vastusadbhAvam [zlokavA0 abhAva0 zlo0 27] 85 jANai bajjheNumANeNaM [vizeSA0 gA0 814] 106 jJAnamapratighaM yasya [ ] 88 jJAnAdatirikto bhAvanAkhyaH [ ] 131 [Da] DiNDikarAgaM parityajya [hetu0 pari0 1] 224 [ta] tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArtham [nyAyasU0 4.2.50] 263 tatrApUrvArthavijJAnam [ tatsaMprayoge puruSasya [zAbarabhA0 1.1.5] 138 tathaiva nityacaitanya-[tattvasaM0 kA0 224] 165 trikAlaviSayaM tattvam [siddhivi0 li0 pR0 414 A] 87 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA [da] duHzikSitakutAMza - [nyAyama0 pR0 11] 266 dRSTazcAsAvante [nyAyavA0 5.2.2.] 270 dohi vi naehiM [sanmati0 3.49] 142 [dha] dhIratyantaparokSe'rthe [siddhivi0 li. pR0 413 A] CE na ca kartRtvabhoktRtve [tattvasaM0 kA0 227] 165 na tAvadindriyeNaiSA [zlokavA0 abhAva0 zlo0 18] 85 narte tadAgamAtsidhyet [zlokavA0 sU0 2 zlo0 142] 83 na smRtepramANatvam [nyAyama0 pR. 23] 70 nAnanukRtAnvayavyatirekam [ ] 168 nAnupalabdhe na nirNIte [nyAyabhA0 1.1.1.] 207 nAsato hetutA nApi [ ] 158 nAsiddhe bhAvadharmo'sti [pramANavA0 1. 192-3] 211 nodanA hi bhUtaM bhavantam [zAbarabhA0 1.1.2] 86 [pa] paJcavarNaM bhavedratnam [ ] 172 / payombubhedI haMsaH syAt [ ] 172 pitrozca brAhmaNatvena [ ] 233 puDhe suNei sadaM [Ava0 ni0 5] 126 puDhavI cittamantamakkhAyA [dazavai0 4.1] 112 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 509 pramANamImAMsAgata avataraNasUcI pUrvapramitamAtre hi [tatvasaM0 kA0 453] 174 pratijJAhetUdAharaNa [nyAyasU0 1. 1. 32] 226, 288 pratijJAhetvovirodhaH [nyAyasU0 5.2.4] 273 pratidRSTAntadharmAnujJA [nyAyasU0 5.2.2.] 270 prativiSayAdhyavasAyo dRSTam [sAMkhyakA0.5] 140 pratyakSaM kalpanA'poDham [nyAyabi0 1.4] 135 pratyakSamanumAnaM ca [pramANasamu0 1.2; nyAyabi0 1.3] 78 pratyakSAgamabAdhita-[ ] 231 pratyekaM yo bhaveddoSaH [ ] 156 pramANaM svaparAbhAsi [nyAyA0 1] 64 ... pramANatarkasAdhanopAlambhaH [nyAyasU0 1.2.1] 263 pramANanayairadhigamaH [tatvArtha0 1.6] 61. pramANamavisaMvAdi jJAnam [pramANavA0 2.1] 76 pramANasya phalaM sAkSAt [nyAyA0 28] 160 pramANetarasAmAnya-[dharmakIrti] 82 [ba] bAdhA'vinAbhAvayovirodhAt [hetu0 pari0 4] 181 . [bha] bhinnakAlaM kathaM grAhyam [pramANavA0 3. 247] 122 . [ma] matizrutayonibandhaH [tattvArtha0 1.27] 118 ____ Jain E35ation International Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 hemacandrAcAryakrama pramANamImAMsA madena mAnena manobhavena [ayoga0 25] 88 [ya] yatra tatra samaye yathA tathA [ayoga0 31] && yathAhe: kuNDalAvasthA [tattvasaM0 kA0 223] 165 yathoktopapannacchalajAti-[nyAyasU0 1.2.2.] 264 yadIyasamyaktvabalAt pratImaH [ayoga0 21] 88 yazcApyatizayo dRSTaH [zlokavA0 sU0 2 zlo0 114] 176 yastvanyato'pi bhavannupalabdhaH [ ] 201 yo yatraiva sa tatraiva [ ] 148 [2] rUpaM yadyanvayo hetoH [ ] 202 rUpAlokamanaskAra-[ ] 120 rUpiSvavadheH [tattvArtha0 1.28] 105 romazo danturaH zyAmaH [nyAyama0 pR0 143] 171 rolambagavalavyAla-[SaDda0 20; nyAyama0 pR0 129] 188 [la] liGgasyAnanvayA aSTau [ ] 248 liGge liGgI bhavatyeva [..] 184 [va] varSAtapAbhyAM kiM vyomnaH [ ] 82 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 511 pramANamImAMsAgata avataraNasUcI vahadbahalazevAla-[nyAyama0 pR0 130] 200 viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH [pramANavA0 1.28] 226 vipratipattirapratipattizca [nyAyasU0 1.2.19] 268 viruddha hetumudrAvya [ ] 267 vyAsigrahaNakAle / ] 128 [za] zaGkhaH kadalyAM kadalI ca [ ] 278 . zrutamanindriyasya [tattvArtha0 2.22] 118 zrotrAdivRttiravikalpikA pratyakSam [ ] 138 [sa] sakalapramANajyeSThaM pratyakSam [ ] 78 satsaMprayoge puruSasya [jaimi0 1.1.4] 137 sa pratipakSasthApanAhInaH [nyAyasU0 1.2.3] 264 sambaddhaM vartamAnaM ca [zlokavA0 sU0 4 zlo0 84] 101, 175 samyaganubhavasAdhanaM pramANam [nyAyasAraH pR0 1] 76 samyagarthe ca saMzabdaH [zlokavA0 sU0 4 zlo0 38, 39] 137 sarva evAnumAnAnumeyavyavahAra: [ ] 208 sarvamasti svarUpeNa [ ] 87 sAderapi na sAntatvam [ ] 185 sAdhyadharmapratyanIkena [nyAyabhA0 5.2.2] 270 sAdhyAnuvAdAlliGgasya [ ] 246 sApekSamasamartham [pAta0 mahA0 3.1.8] 144 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA siddhAntamabhyupetya [ nyAyasU0 5.2.23] 280 syAtAmatyantanAze hi [ tattvasaM0 kA0 226] 165 ] 262 svasamayaparasamayajJA: [ svApUrvArthavyavasAyAtmakam [parI0 1.1 ] 68 svArthavyavasAyAtmakam [ tattvArthazlo0 1.10.77] 64 [ha] hasati hasati svAminyuccaiH [vAdanyAya: pR0 111] 284 hInamanyatamenApi nyUnam [ nyAyasU0 5.2.12] 288 tostathopapattyA vA [ nyAyA0 17 ] 221 hetvapadezAt pratijJAyAH [ nyAyasU0 1.1.39] 284 hetvAbhAsAzca yathoktAH [ nyAyasU0 5.2.24] 280 45 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. tulanAtmaka dArzanika TippaNagata zabdo ane viSayonI sUcI akalaMka 303 akiMcitkara 419 akSa 330 akSapAda 303 akSigolakakRSNasAra 351 acakSurdarzana 458 ajJAtatva 401 [] ajJAnanivRtti 384 ajJAnavAdI 335 atha 304 zabdanA artha aMge mahAbhASya, zabara, vyAsa, zaMkara, vAcaspati ane hemacandranA mantavyo 304 atha pramANamImAMsA 304 tenI racanAnA AdhAranuM aitihAsika avalokana 304 adRSTArtha(Agama) 323 adoSodbhAvana 450 adhigatArthaka 315 adhigata 318 anadhyavasAya prazastapAdakRta be bheda 319 hemacandra 320 anadhyavasAya 460 anadhyavasita (hetvAbhAsa) 418, 424 ananvaya(dRSTAnnAbhAsa) 431, 433 anabhyAsadazA 323 anavasthA 381 anasUyaka 443 anasUyI 443 anityavAda 367 anityasama (jAti) 440 anukti (jAti) 440 anutpattisama (jAti) 439 anupalabdhi 404 anupalabdhisama (jAti) 439 anupalaMbha 404 anumAna 327 anumAna sarvasaMmata svArtha parArtharUpa daividhya 399 anumiti ane anumitika2Na evA be artho 469 pratyakSa ane anumAnano pUrva parabhAva 470 anumAnanirUpaNanA viSayamAM traNa Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 yugo - vaidika, bauddha ane navya nyAya 40 vaidika paraMparAmAM ja sau prathama anumAnanuM nirUpaNa 471 vaizeSika ane mImAMsakanuM anumAnasaividhya 471 nyAya, sAMkhyaane carakanuM anumAnasaividhya471 jaina-Agamika paraMparAnuM anumAnasaividhya 471 bauddhonuM anumAnanaividhya 472 dinAgakRta navuM prasthAna 472 jaina paraMparA upara bauddhono prabhAva 473 bauddha-jaina ane brAhmaNano saMgharSa 473 bhAsarvajJa upara bauddhonI asara 473 gaMgezakRta navuM prasthAna ane teno badhAM zAstro upara prabhAva 473 jaina yazovijayajI navyanyAyanA marmajJa 474 hemacandranI vizeSatA 474 zvetAmbarAcAryakata anumAnanaividhyakhaMDananI asaMgati 474 hemacandrakRta asaMgatiparihAra 475 anumiti 469 anumitikaraNa 469 anumaya 469 anuvyavasAya 462 anekAntavAda hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA svarUpa 376 badhAM darzanomAM anekAntavAda 376 jainadarzana ja anekAntavAdI kema? 376 jainabauddhano anekAntavAda 377 jaina, mImAMsaka ane sAMkhyano anekAntavAda 378 prathama khaMDanakAra bauddha 378 brahmasUtragata anekAntavAdakhaMDana konuM che ? 379 anekAnta upara lagAvAtA virodha Adi ATha doSa 379 doSoddhAra karanAra akalaMka ane haribhadra 380 saptabharI, syAdvAda, nayavAda ane nikSepa 380 juo virodhasaMzayAdidoSa anekAntavAdI 376 anaikAttika naiyAyikonA savyabhicAra ane vaizeSikonA sandigdhanI tulanA 423 nyAyapraveza ane prazastapAda saMmata saMzayajanakatvarUpa niyAmaka tattva 424 asAdhAraNa ane viruddhAvyabhicArInA saMzayajanakatvanuM prazastapAdakRta khaMDana 424 . prazastapAdane dharmanItino javAba 425 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 515 TippaNagata zabdo ane viSayonI sUcI jayantakRta prazastapAdanuM samarthana 426 nyAyasAra 426 jaina paraMparA 4ra6 anaikAntika 475, 476 antaHkaraNa 3pa1 juo mana anyathAnupapatti 408. anyathAnupapannatva 402 juo hetu anyathAsiddha (hatvAbhAsa) 419 anvaya 406 apakarSasama (jAti) 439 aparokSa 466 apAya 358 juo avAya apUrva 316, 317, 318 apauruSeyatva 324, 335, 463 apauruSeyavedavAdI 335 apratipatti (doSa) 381 apratipatti (nigrahasthAna) 447 apratyakSopalabhya 314 apradarzitavyatireka (daSTAntAbhAsa) 431-432 apradarzitAnvaya(daSTAntAbhAsa) 431 432 aprayojaka (hatvAbhAsa) 419 aprayojakatvazaMkA 395 aprApisama (jAti) 439 abAdhitaviSayatva 401 abhAva (doSa) 381 abhAvapramANavAda tenI prAcInatA 333 kumArila ane prabhAkarano matabheda 333 abhinibodha 329 abhUta (liMga) 404 abhyAsadazA 323 artha nyAyavaizeSikasammata saividhya 312 dharmottara-prabhAcandranuM vaividhya 312 devasUri-abhayadevanuM saividhya 313 hemacandra 313 arthApatti 327 arthApatisama 439 arthAlokakAraNatAvAda 3pa6 bauddha ane naiyAyika sammata 356 arthopalabdhihetu (pramANa) 324 alaukikanirvikalpaka 455 alaukikapratyakSa 464 alaukikapratyakSavAda 393 avagraha 3pa8 avadhi (jJAna) 458 avadhi (darzana) 455, 458 avayava 326,415 juo nyAyavAkya avaryasama(jAti) 439 avAya avAyazabdanI prAcInatA 358 avAya ane apAyano akalaMkakRta arthabheda 359 avikalpa 325 avikalpaka 460 avismRti 359 juo dhAraNA avidyAnAza 382 avinAbhAva 397 juo vyApti Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 avinAbhAvaniyama 401 aviruddha (jAti) 440 avizeSasama (jAti) 439 avyatireka (daSTAnnAbhAsa) 431 avyApaka 476 avyAptisama (jAti) 440 asaMzaya (jAti) 440 asatpratipakSitatva 401 asaskruttara 434 asamyakhaMDana 434 asarvajJavAda 337 juo sarvajJavAda asAdhanAMgavacana 450 asAdhAraNa 424, 476 juo anaikAntika asAdhAraNadharma 306 asiddha nyAyasUtra 420 prazasta, nyAyapraveza ane mATharamAM cAra prakAra 421 pUrva paraMparAmAM dharmakIrtinuM saMzodhana 421 nyAyasAra ane nyAyamaMjarI 421 jainAcAryo dvArA dharmakIrtinuM anusaraNa ane nyAyaparaMparAnuM khaMDana 421 ahetusama (jAti) 439 [A] Agama adRSTArthakanuM prAmANya 323 mImAMsaka ane nyAya-vaiziSaka 323-324 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA prAmANyasamarthanamAM akSapAdanuM mannAyurvedanuM dRSTAnta 324 hemacandra jyotiSazAstranuM udAharaNa kema Ape che ? 324 dharmakIrtinI Apatti 324 Atmakarmasambandha mAnanArAo samakSa upasthita thatA keTalAka prazno 343 badhA mAnanArAonAM samAna mantavyonuM parigaNana 343 dArzanikonAM mantavyo 344 AtmajJAna 464 AtmamAtrasApekSatva 465 AtmA 387 juo pramAtA AtmAzraya (doSa) 381 Alocana 455 AzrayAsidgha (dRSTAnnAbhAsa) 428 AhAryajJAna 395 [i] itarabhedajJApana 311 indra (sugata) 350 indriya pANinikRta nirukti 349 jainabauddhAcAryakRta nirukti 349 mATharakRta nirukti 350 buddhaghoSanI vizeSatA 350 dArzanikonA matAnusAra tenuM kAraNa 351 AkAra-adhiSThAna 351 mana 351 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 517. umAsvAti 303 [] Uha 394 [e. ekatvavitarka 342 TippaNagata zabdo ane viSayonI sUcI sAMkhyasaMmata pAMca karmendriyo 351 bauddhasaMmata bAvIsa Indriyo 3para viSaya 3pa2 ekatva-nAnAtvavAda 3para svAmI 3para prApyAprApyakAritva 362-363 indriyamanojanyatva 465 iSTavighAtakRta 422 [I. Izvara 463 IzvarajJAna 336 IzvaravAdI 321 IzvarasAlIcaitanya 464 IzvarIyajJAna 330 IzvarIyasarvajJatva 336 IhA 386, 395 [] utkarSasama (jAti) 439 uttara 434 udAharaNAbhAsa 428 upapattisama (jAti) 439 upamAna 327, 394 juo pratyabhijJAna upayoga 458 upalabdhi 404 upalabdhisama (jAti) 439 upAlakSma 434 juo dUSaNadUSaNAbhAsa upekSaNIya (artha) 313 ubhaya 381 ubhayadoSaprasaMga 381 kaNAda 303 kathA brAhmaNa-zramaNa paraMparAo ane temanuM sAhitya 433 juo vAdakathA kathA 442 kathAbhAsa 445 karNazakhulI 3pa1 karmendriya 3pa1 kalpanA zabdanA artho 364 kAraNaliMgama (anumAna) dharmakIrti nathI mAnatA 406 kArya (liMga) 403 kAryaliMgaka (anumAna) prANAdi hetunI bauddhobhAvita asAdhakatA 406 kAryasama (jAti) 440 kAlasama (jAti) 439 kAlAtIta 420 kAlAtyayAdiSTa 420 kevaladarzana 455 kriyA 467 klezAvaraNa 341 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 kSaNikatvajJAna 341 [kha] khaMDana 434 [ga] guNa 370 juo dravya [ca] cakraka 381 cakSurdarzana 458 caturaMgavAda 444 juo vAdakathA citta 341, 343 cintA 329 [cha] chala 435, 440 [ja] janmapratyakSa 463 jayaparAjayavyavasthA brAhmaNa paraMparA anusAra jaya mATe svapakSasiddhi Avazyaka nathI. ekano parAjaya e bIjAno jaya 449 dharmakIrtikRta vyavasthA ------ jaya mATe nirdoSa sAdhanano prayoga Avazyaka. ekano parAjaya ja bIjAno jaya nahi 449 jainAcArya akalaMkanA matAnusAra eka pakSanI siddhithI jaya. eka pakSanI siddhi bIjAnI asiddhi sivAya nahi 450 hemacandra 451 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA jalpa 442 juo dUSaNa-dUSaNAbhAsa jAti 434, 435, 439 juo dUSaNa dUSaNAbhAsa jAtyuttara 438, 440 jIvatvasiddhi 353 jainajJAnaprakriyA Agamika ane tArkika prakriyAmAM zuM bheda che ? 325 jainAgamamAM tArkika carcA bhadrabAhu pachInI 326 AgamamAM sauprathama AryarakSite tArkika pramANacatuSTayanA AdhAre paMcajJAnanI carcA karI 326 paMcajJAnano umAsvAtikRta pramANadrayamAM samAveza 326 saMkalanAsamaye sthAnAMga ane bhagavatImAM pramANahraya ane pramANacatuSTayano praveza 326 AryarakSita dvArA mati ane zrutano pratyakSa ane Agama pramANamAM samAveza 327 umAsvAti dvArA matizrutamAM anumAnAdino samAveza 327 pUjyapAda 327 nandIsUtrakAra dvArA paMcajJAnano pratyakSa ane parokSamAM samAveza 327 nandIkAra dvArA umAsvAti ane AryarakSitanA mantavyano laukika dRSTie samanvaya 327-328 nyAyAvatAramAM tArkika jJAnacarcAmAM anumAnanirUpaNa mukhya 328 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNagata zabdo ane viSayonI sUcI jinabhadropajJa sAMvyavahArikapratyakSa 328 akalaMka dvArA parokSapramANanA anumAnAdi pAMca bhedonuM sthApana 328329 rAjavArtikamAM umAsvAtyanusArI jJAnanirUpaNa 329 hemacandra 329 sAtatA 462 jJAna 462 jJAnacarcA 425 juo jainajJAnaprakriyA jJAnotpattiprakriyA jainadarzana 357 bauddhaparaMparA 357 vaidika darzana 358 hemacandra ane alaMka 358 zeyAvaraNa 341 jyotirrAna 345 [ta] tattvanirNinISu 444 tattvabubhutsu 443 tattvabubhukSukathA 443 tadutpattitadAkaratA tarka sautrAntikasaMmata 356 Uha ane tarka zabdaprayoganI prAcInatA 394 jaimini 395 navya naiyAyikono mata 395 prAcIna naiyAyikonA mata anusAra pramANakoTithI bahA2 395 bauddha mantavya 395 jainAbhimata prAmANya 395-396 yin 303 timirAdidoSa 320 tripuTikA 351 darzana 358 darzana 519 [6] vividha artha 454 nirvikalpa ane darzananI ekatA 455 madhva, vallabha ane bhartRharino niSedha 455 laukika ane alaukika 455 viSaya aMge dArzanikonuM mantavya 456 jainasaMmata pratyakSa ane parokSa darzana 456 utpAdaka sAmagrI, zaMkarano matabheda 457 prAmANya aMge bauddha, vedAnta, nyAya-vaizeSika, mImAMsaka ane sAMkhya-yoga 457 jainAgama dRSTie samyak ane mithyA darzana 457-458 prAcIna jaina paraMparA anusAra sabhyamithyArUpa darzanano vibhAga nathI 458 jaina tArkikonI dRSTie pramANakoTibAhyapramANAbhAsa 459 abhayadevasammataprAmANya 459 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 20 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA yazovijaya 4pa9 dUSaNAbhAsanuM vistRta varNana prAcIna hemacandra 460 brAhmaNa granthomAM 438 dUSaNa 440 bauddha granthomAM alpamAtra 438 dUSaNa-dUSaNAbhAsa varNanamAM jaino dvArA bauddha-brAhmaNanuM nirUpaNa, sau prathama bAhmaNa anusaraNa 438 paraMparAmAM pachI kramazaH bauddha- hemacandra 438 jainamAM 433-434 jAtiviSayaka paraMparAonuM koSTaka brAhmaNa, bauddha, jaina zAstromAM 439 prayukta samAnArthaka zabda 434 dUSaNAbhAsa 434 juo dUSaNanirUpaNanuM prayojana 434 dUSaNAbhAsa brAhmaNa paraMparAmAM chala, jAtinA dRSTAnta prayoganuM samarthana 435 anumAnagatva aMge dharmakIrtinuM chalAdinA prayoga aMge bauddhomAM mattavya 412 aikamatya nathI 435 jainAcAryonuM mantavya 412 jaina paraMparAmAM chalAdinA lakSaNa ane prakAra 412 prayogano niSedha 435 jainAcAryonI dRSTie upayoga 412 chalAdiprayoganA samarthana ane daSTAnta 418 niSedha pAchaLa zuM rahasya che ? dRSTAntAbhAsa 43pa-436 nyAya-vaizeSikasUtramAM nirUpaNa nathI chalAdinA prayoga bAbate bauddho 4ra7 dvArA brAhmaNonuM anusaraNa 436 nyAyapraveza, prazasta ane mATharanA pachIthI bauddho dvArA chalAdino bhedonI tulanA 427-428 niSedha 437 jayantanuM nirUpaNa, bauddha-vaizeSikanA jaina paraMparAmAM pahelethI ja niSedha AdhAre 428 437 nyAyasAragata saMdigdhaudAharaNAbhAsa zvetAmbara jaina paraMparAmAM 428 pAchaLathI samarthana 437 dharmakIrti 428-429 brAhmaNa paraMparAnA prAcIna graMthomAM dharmakIrti ane siddhasenAdi jainAcArya kevaLa hetudoSanuM nirUpaNa 438 429 dinAgathI dUSaNonuM vikasita hemacandranI vizeSatA 431 varNana 438 devasarvajJavAda 337 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 21 dhAraNA 386 dhArAvAhijJAna prAmANya-apramANayanI carcAno dharmakIrti dvArA pramANazAstramAM praveza 315 nyAya-vaizeSika sammata prAmANya 315 mImAMsaka dvArA prAmANyasamarthana 315 bauddha dharmottarasammata aprAmANya 316 arcaTasammata prAmANya-aprAmANya 316 jainAcAryonuM mantavya 316-317 hemacandranI vizeSatA 318 TippaNagata zabdo ane viSayonI sUcI doSAbhAsa 434 dravya vaiyAkaraNonI vyutpatti 368 jeno dvArA dravya zabdano prayoga kayA kayA arthamAM 369 nyAya-vaizeSikakRta vyAkhyA 369 vyAkhyAmAM mahAbhASya, yogabhASya kumArila ane jainAcAryonI ekavAkyatA 369-370 paryAya 370 guNa ane paryAyanA bhedabheda aMge jainAcAryono matabheda 370-371 dravya ane guNanA bhedabheda aMge dArzanikono matabheda 371-372 dravyArthika 370 dravyAstika 377 dravyendriya 351 [6]. dharmakIrti 303 dharmajJa 337 dharmajJavAda 335 juo sarvajJavAda dharmadazaka 338 dharmavizeSaviruddha 422 dhAtu 467 dhAraNA Agama-niryuktikAlIna 359 pUjyapAda 359 jinabhadrakRta traNa bheda 360 - akalaMka Adi digambara AcAryono matabheda 360 hemacandrano samanvaya 360-361 naya 377 nayavAda 377, 380 juo anekAntavAda nikSepa 377 nikSepapaddhati 380 juo anekAntavAda nigrahasthAna nyAyadarzana, caraka ane prAcIna bauddhanuM aikamatya 447 dharmakIrtinA vAdanyAyamAM svataMtra nirUpaNa 447 jainAcArya pAtrasvAmI ane akalaMka 447 dharmakIrtikRta brAhmaNa paraMparAnuM khaMDana ane navI paraMparAnuM sthApana 448 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA prazastapAda dvArA svarUpanirNaya 409 jainAcAryo dvArA bauddhonuM anukaraNa 4/8 lakSaNAntargatavizeSaNonI vyAvRtti 49 52 2 jainAcAryoe kareluM brAhmaNa, bauddha paraMparAnuM khaMDana 448 hemacandra 449 juo jayaparAjayavyavasthA nityajJAna 463 nityapratyakSa 463 nityavAda 367 nityAnityaubhayavAda 367 nityAnityAtmakavAda 367 nityasama (jAti) 439 nidarzanAbhAsa 428 juo dRAntAbhAsa niyatasAhacarya 398 juo vyApti nirNaya 312, 460 nirvikalpa 465 nirvikalpaka 455 juo darzana nirvikalpakapratyakSa 392 nairAgyadarzana 341 naiRRyikaavagraha459 nyAyavAkya sAMkhyasammata traNa avayava 415 mImAMsakasammata traNa ke cAra avayava 415-416 naiyAyikasammata paMcAvayava 416 bauddhasammata eka ke be avayava 416 jainono anekAntavAda 416 bhadrabAhu ane vAsthayananA daza avayava 417 bAdhitapa aMge prazasta, nyAyapraveza, nyAyabindu, mAThara ane jainAcAryonAM mantavyonI tulanA 410 AkAranA aMge vAtsyAyana, bauddha ane jainAcAryonAM mantavyonI tulanA 41-411 vikalpasiddha ane pramANavikalpasiddha aMge jaina ane dharmakIrtino vivAda 411 gaMgeza 411 juo pakSaprayoga pakSaprayoga vaidikadarzanonA matAnusAra Avazyaka 414 dharmakIrtino niSedha 414 jainAcAryonuM samarthana 415 hemacandra ane vAcaspati 415 juo pakSa pakSasattva 400 pakSasiddhi 449 patraparIkSA 453 patravAkya 446 paracittajJAna 348 paraprakAza 460 juo svaprakAza paraprakAzakatva 314 pakSa Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 TippaNagata zabdo ane viSayonI sUcI paraprakAzavAdI 462 parapratyakSa 461 parapratyakSavAdI 469 parameSThI (janasammata) 305 parasparAzraya 381 parAjaya 449 juo jayaparAjaya vyavasthA parAnumeya 462 parAbhAsI 468 parArthAnumAna prazasta ane nyAyapravezamAM prAcIna lakSaNa 413 dharmakIrti, zAntarakSita ane siddhasena 413 hemacandra 413 sarvasammata prayogadvaividhya 414 jainadarzananI vizeSatA 414 hemacandra 414 juo pakSaprayoga, nyAyavAkya pariNAminityatvavAdI 456 pariNAminityavAda 367 parokSa 330, 456, 469 paryAya 370 juo dravya paryAyArthika 370 paryAyAstika 377 pANini 303 pAramArthika 328, 456 pAramArthikapratyakSa 464 piMgala 303 puruSatva 347 pUrvavat (chala) 441 pauruSeyatva 463 prakaraNasama (jAti) 439 prajJAtizaya 345 pratijJA 414 juo pakSaprayoga pratidaSTAntasama (jAti) 439 prativAdI 445 pratiSedha 434 pratisaMkhyAna 358, 467 pratyakSa 330, 468, 470 pratyakSa siddhasenopajJa svArtha-parArtharUpa vaividhya 399 prAcIna dArzanika sAhityamAM kevaLa janya pratyakSanuM lakSaNa 463 prAcIna sAhityamAM Izvara ane tenA nitya jJAnanI carcA nathI 463 laukika ane alaukika 464 bauddha ane zAMkara vedAntasammata alaukikanI nirvikalpatA 465 rAmAnujammata alaukikanI savikalpatA 465 nyAya vai ze mika-jai na sammata alaukikanI ubhayarUpatA 465 pratyakSanuM niyAmaka tattva 465 bauddhasammata nirvikalpanI ja pratyakSatA 466 janya-nityasAdhAraNa lakSaNa bhAsarvajJa 466 zAlikanAtha 466 siddhasenanuM lakSaNa 466 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA akalaMkakRta saMzodhana 466-467 pramA 457 hemacandra 467 pramANa 366 pratyakSapramANa pramANacaitanya 465 jaiminIya pratyakSasUtranI vyAkhyAmAM pramANa jyeSThAyeSThatva TIkAkArono matabheda 365 nyAya-sAMkhyasammata pratyakSanuM jaiminIya pratyakSanA khaMDanakAro jayeSThatva 331 365 pUrvottaramImAMsAsammata AgamanuM sAMkhyanI traNa paraMparAo 366 jyeSThatva 331 sAMkhya lakSaNonA khaMDanakAro 366 bauddhasammata pratyakSa-anumAnanuM pratyakSalakSaNa samabalatva 331 dinAga ane dharmakIrtino matabheda akalaMka-vidyAnandasammata pratyakSanuM 363 jayeSThatva 331 , zAntarakSitano samanvaya 364 zvetAmbarAcAryasammata pratyakSa ane bauddha lakSaNonuM khaMDana 364 parokSanuM samabala7 331 siddhasenanA lakSaNanI tulanA 364 pramANatritva pratyakSasvarUpa hemacandra, vAdideva ane siddharSi bauddhasammatanirvikalpakamAtra 333 anusAra vaizeSikasammata 330 nyAyavaizeSikasammata nirvikalpaka - pramANaddhitva savikalpaka 333-334 prazastapAdasammata 329 sAMkhyayoga-jainasammata pramANarUpe pramANanirukti savikalpaka 334 'vAtsyAyana, vAcaspati, hemacandra pratyabhijJAna ane prameyaratnamAlA 305 prAmANya aMge bauddha-bauddhataronA A pramANamImAMsA 307 matabhedanuM rahasya 392 pramANaphala svarUpanA aMge bauddhonuM mantavya AdhyAmika dRSTie prAcIna carcA 33 382. vAcaspati ane jayanta 393 tarkayugIna vyAvahArika dRSTie carcA jainAcArya akalaMkano mata 393 382 jaino dvArA upamAnano samAveza bhedabheda aMge vaidika, bauddha ane 394 jaina 382 pratyaya (cAra) 355 phalanA svarUpa aMge naiyAyika, Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNagata zabdo ane viSayonI sUcI 525 vaizeSika, mImAMsaka ane sAMkhyanuM svAvabhAsitva-parAvabhAsitva aikamatya 383 aMge mImAMsaka, jaina ane phalanA svarUpa aMge be bauddha yogAcAranuM mantavya 387 paraMparAo 383 jainAbhimata dehavyApita 388 siddhasena ane samantabhadra 384 AtmA ane jJAnano abheda mAnaakalaMka ane pachInA jainAcAryo nArAMo nA matamAM AtmA dvArA vikAsa 384-385 svapratyakSa 468 hemacandranI vizeSatA 385 kumArika 469 pramANalakSaNa parapratyakSavAdI prabhAkara 469 kaNAdakRta kAraNazuddhimUlaka sauprathama AtmapratyakSa aMge naiyAyiko ane lakSaNa 307 vaizeSikono matabheda 469 naiyAyikono vikAsa 307 pramAtA 366 kumArila ane prabhAkaranAM lakSaNonI pramiti 366 paraspara ane darzanAnsaranI sAthe prameya 312, 366 tulanA 308 prameyasiddhi 345 dinAga, dharmakIrti, zAntarakSita prameyasvarUpa 308-309 nuM cintana tarkayugathI pahelAMnuM vijJAnavAda 389 367 jainAcAryonAM lakSaNonI zabda- tarkayuga 367 racanAnA AdhAranuM aitihAsika hemacandra 367 juo dravya avalokana 309-310 prameyasvarUpavyavasthA hemacandranuM saMzodhana 310 dArzanika kSetramAM buddhapratipAdita pramANAntarasiddhi anityatAnuM pariNAma 372 dharmakIrti 332 prAcIna samayamAM badhUmokSahemacandra, siddhArSi ane vAcaspatinI vyavasthA, karmaphalasambandha Adi yuktionI tulanA332 kasoTIothI vastuvyavasthA 373 pramANAbhAsa 4pa9 bauddhodubhAvita tarkayugIna pramAtA arthakriyAkAritAnI kasoTI 373 aupaniSada, sAMkhya, bauddha, jaina, jayanta, vAcaspati ane yogasena mImAMsakanA mata anusAra Atma- dvArA ukta kasoTIno Azraya laIne nityAnityatAno vicAra 387 bauddhonA ekAnta anivavAdanuM Jag 6 ducation International Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 6 hemacandrAcAryakita pramANamImAMsA khaMDana 374 buddhIndriya 351 te ja kasoTIthI jainAcArya akalaMka bauddhikasarvajJatva 337 dvArA bauddhonuM khaMDana ane svapakSanuM samarthana 374-375 bhAvendriya 351 praznabAhulyottarAlpatA (jAti) 440 bhUta 404 praznAlpatottarabAhulya (jAti) 440 bhedabheda (jAti) 440 prasaMkhyAna 467 prasaMgasama (jAti) 439 prAkaTraya 462 mati 458 prAptisama (jAti) 439 madhyamapratipadA 377 prAmAya 320 mana 351, 355 prAmANyaaprAmANya mana svataH parataH carcAnuM mULa svarUpa ane kAraNa 3pa3-354 vedapramANyasamarthana-amarthanamAM kArya ane dharma 354 sthAna 355 vedaprAmAyavAdI ane mana:paryAyajJAna 347 vedAmAmANyavAdI 3ra1 * Avazyaniryukti tathA tattvArthamImAMsaka 322 bhASyanuM mantavya 347 vizeSAvazyakabhALa 347. sAMkhya 322 digambara paraMparA 348 sarvadarzanasaMgraha anusAra bauddhamata hemacandra 348 322 manaskAra 355 zAntarakSita 322 manuSyasarvajJatvavAdI 337 jainaparaMparA 323 manuSyasarvajJavAda 337 utpatti, jJapti, pravRtti 323 mAnasapratyakSa 469 mArgajJa 338 mithyAdarzana 458. phila 468 miththottara 434 phalasaMviti 46ra mImAMsA vAcaspatikRta vyAkhyA 307 bAhyArthavAda 383 hemacandra 307 buddhivRtti 462 mokSa 336 321 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ya li TippaNagata zabdo ane viSayonI sacI * pa27 nyAya ane carakano tattvabubhutyu yajJaTa 340 443. yogigatadhArAvAhijJAna 316 caraka ane siddhasenavarNita yogipratyakSa 464 vijigISa 443-444 yogizAna 494. bauddhasaMmata adhikArI 444 yogisaMvedana 455 jaina ane naiyAyikanA vijigISanI yogyatA (zAnagata) 384 tulanA 444 jainAcAryasaMmata vItarAgakathA 444 vAdidevanuM saMzodhana 445 lakSaNa 312 prayojana 445 lakSaNaprayojana caturaMga 445 nyAyavaizeSika ane bauddhajaina 311 jalpa-vitaMDAnA kathAntaratvano lakSaNalakSaNa niSedha 445 hemacandra 306 vAdI 445 lakSaNA 413 vAsanA 360 lakSaNArtha 312 vikalpa 317 lakSya 312 vikalpasama (jAti) 439 liMga 399, 400, 404 vikalpasiddha 411 juo pakSa liMga (jJAyamAna) 401 vigRhyakathana 442 liMgaparAmarza 470 vigRhyasaMbhASA 442 laukikanirvikalpa 455 vijigISa 443 laukikapratyakSa 464 vijigISukathA 442, 443 vijJAnavAda 384 vastRtva 347 vitaMDA 442 varyasama (jAti) 439 vipala 475 vipakSavyAvattatva 400 vAkachala 440-- viparyaya vAda 442 juo vAdakathA hemacandrakRta lakSaNanI kaNAda, vAdakathA yogasutra Adi sAthe tulanA 320 nyAyadarzana ane carakanI tulanA vipratipatti 447 442 vibhajyavAda 376 juo anekAntabauddha-jaina 443 vAda Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 vibhajyavAdI 376 viruddha (jAti) 440 viruddha (hetvAbhAsa) nyAyapraveza ane vaizeSikano matabheda 422 nyAyapraveza ane mATha2saMmata cArabheda 422 nyAyabindumAM be bheda 422 iSTavighAtakRt ane dharmavizeSaviruddhanuM aikya 422 nyAyasAra ane jainAcArya 422 423 viruddha 475 virudvAvyabhicArI 424 viruddhopalabdhinAM udAharaNa 408 virodha (doSa) 380, 381 virodhasaMzayAdidoSa anekAntavAda 52 ApavAmAM AvelA doSonI saMkhyA aMge bhinna bhinna zvetAmbarIya digambarIya AcAryonI paraMparAnuM avalokana 381 juo anekAntavAda virodhI (liMga) 403 vivAda 443 vizada 334, 463 juo pratyakSa vizeSa 312 viSayacaitanya 465 viSayatA 392 viSayasArUpya 383 viSayAdhigati 383 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA viSayAdhigama 383 vedaaprAmANyavAdI 321 vedaprAmANyavAdI 321 vaidharma (dRSTAnnAbhAsa) 427 vaidharmasama (jAti) 439 vaiyadhikaraNya 381 vaiyAkaraNatva AcArya hemacandranuM 385, 467 vaizava nuM mULa dharmakIrtinA granthomAM 334 traNa prakAranuM nirvacana 334 vaizagha 467 vyaMjanAvagraha 459 vyatikara 381 vyatireka 406, 407 vyatirekI (hetu) 311 vyabhicAra 314 vyabhicArazaMkA 395 vyavasthAkhavyavasthApakabhAva 386 vyApti (jAti) 440 vyApti 396, 398, 399 vyApti arcaTokta dvividha vyAptinuM spaSTI karaNa 397-398 gaMgeza ane arcaTa 398 vyAptigraha 396 vyAptijJAna 396, 470 vyAmoha 400 zAstrapravRtti [A] vAtsyAyananuM jaividhya 305 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa29 TippaNagata zabdo ane viSayonI sUcI zrIdharanuM udeza-lakSaNarUpa vaividhya 306 hemacandra 306 udyotakara ane jayanta dvArA vibhAgano udezamAM samAveza 306 zAsvata-azAzvata 377 zrata 458 zrutibhinna (jAti) 440 zrutisama (jAti) 440 si]. saMkara 380, 381 saMbhava 314 saMyogI (liMga) 403 saMvat 469 saMzaya kaNAda, akSapAda, bauddha ane jainonAM lakSaNonI tulanA 319 saMzaya 380, 381 saMzayasama (jAti) 439 saMskAra 360 juo dhAraNA saMskArobodhakanimitta 389 saMjJA 329 sattA vividha kalpanAo 456 sadudharmavAda 443 sattAna 375 svarUpa 375 khaMDanakartA jaina ane vaidikadarzana 376 sadigdha 4ra3 sadigdhodAharaNAbhAsa 428 sanyAyasaMbhASA 442 sakirSajanyatva 465 sapakSa 475 sapakSasattva 400 saptabhaMgI 380 juo anekAntavAda sabhApati 445 sabhya 445 samavAyI (liMga) 403 sanmASA 442 juo vAdakathA samyam 314 samyagadarzana 458 sarvajJavAda nI prAcInatAno nirdeza 334335 nA virodhI - cArvAka, ajJAnavAdI ane mImAMsAka 335 nA samarthaka - nyAya-vaizeSika, sAMkhyayoga, vedAnta, bauddha ane jaina 335 virodhIonuM mantavya 335 bauddha-jainonuM dRSTibiMdu 335 nyAya-vaizeSika Adi vaidika darzanonuM dRSTibiMdu 336 sAMkhya-yoga-vedAntanuM dRSTibiMdu 336 asarvajJavAda, devasarvajJavAda ane manuSyasarvavAdano vedanA prAmANya-aprAmANyavAda sAthe saMbaMdha 337. dharmajJavAdanuM mULa bauddha paraMparAmAM 338 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 sarvajJavAdanuM mULa jaina paraMparAmAM 338 kumArilakata sarvavAda ane dharmajJavAdanuM khaMDana 339 zAntarakSitakRta dharmajJavAda ane sarvajJavAdanuM samarthana ane buddhamAM ja dharmajJatva ane sarvajJatvanI siddhi 340. sAMkhya, jaina Adino potAnA ja AtamAM sarvazasiddhino prayatna 341 sarvapArSada 432 savikalpaka 334, 455, 465 savyabhicAra 423 sAMpradAyikaroSa 346 sAMvyavahArika 325, 328, 349, 456 sAMvyavahArika pratyakSa 456, 464 sAdharmedaSTAnnAbhAsa 427 sAdharyasama (jAti) 439 sAdhAraNa 476, sAdhyasama (jAti) 439 sAdhyasama (hatvAbhAsa) 420 sAdhyAvinAbhAvI 402 sAmagrI 324 sAmAnya 312 sAmaTa 340 sAmAnyachala 440, 441 sUkSmakAlakalA 315 spaSTa 467 phuTa 334 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA smaraNa 389 juo smRti mRti 315, 329 smRti kaNAda, pataMjali, prazastapAda ane jainAcAryonAM lakSaNonI tulanA 389 nyAyasUtrAgata saMskArobo dhaka nimitta 389 prAmANyanA aMge jaina-jainetarono matabheda 390 smRtizAstranuM prAmANya ane aprAmAya dhRtyadhIna evI mImAMsakonI vyavasthA 390 smRtirUpajJAnamAM paNa te ja vyavasthA 390. mImAMsakonI vaidika darzano upara asara 390 aprAmANyamAM dArzanikonI yuktio 39391 bauddha zA mATe apramANa mAne che? 391 jainono javAba 392 avisaMvAdita sarvasammata 392 smRti (dhAraNA) 360 syAdvAda 376, 380 juo anekAntavAda svataHparataH (prAmANya) 321 juo prAmANya-aprAmANya svanirNaya 314, 460 juo svaprakAza svaparaprakAza 460 juo svaprakAza svaparavyavasiti 385 svaprakAza Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNagata zabdo ane viSayonI sUcI 531 jJAnanI pratyakSatA-parokSatA 460 vAcaspati dvArA bauddha-vaizeSikakRta svaprakAza ane paraprakAzano artha vargIkaraNanuM khaMDana 405 460 hetu 418 svapratyakSano artha 461 hetucakra 475, 477 vijJAnavAdI bauddha, prabhAkara, hetutvaprayojaka vedAnta ane jainono svaprakAzavAda naiyAyikAdinA matAnusAra yathA461 saMbhava anvaya ane vyatireka banne sAMkhyayoga, nyAyavaizeSikano para- 406-407 pratyakSavAda 462 dharmakIrtine zuM abhimata che?407 kumArilano parAnumeyavAda 462 bauddhonA mate banne Avazyaka 407 hemacandra 462 jainAbhimata kevala vyatireka 407svaprakAza 468 408 svaprakAza0 314 hetusama (jAti) 440 svaprakAzavAdI 314, 461 hetusvarUpa svapratyakSa 460, 468 vaizeSika, sAMkhya ane bauddhasaMmata svapratyakSavAdI 468 airUpya 400. svabhAva hitu) 403 naiyAyikasammata pAMcarUpya 401 svasaMvitti 383 arcata ane zrIdharakRta vairUdhyamAM svasaMviditatva 309 pAMcarUdhyano samAveza 401 svasaMvedana 384 gadAdharasammata trarUpya 401 svAbhAsI 468 ajJAtatvarUpa hetunuM chaThThuM rUpa 401 svArthaviruddha (jAti) 440 jaina sammata avinAbhAvaniyamarUpa hetu 401 eka rUpanA prathama samarthaka hAnopAdAnopekSAbuddhi 383, 384 pAtrasvAmI 402 trarUpya ane pAMcarUkhanuM jainAakalaMka-mANikyanandI-vidyAnandanuM vargIkaraNa bauddha-vaizeSikanA AdhAre cArya kRta khaMDana 402 hemacandranI vizeSatA 402 403 devasUrinuM vargIkaraNa 405 anyathAnupapannavaM' kArikAno manoraMjaka itihAsa 403 hemacandrakRta hetunA prakAra 405 hetvAbhAsa 441, 475 hetuM. Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 532 hetvAbhAsa akSapAdakathita pAMca 418 vaizeSikasaMmata traNa-cAra 418 bhAsarvajJakathita cha 418 bauddha-sAMkhyasaMmata traNa 418 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA zvetAmbarasaMmata traNa 419 akalaMkAdi digambarasaMmata cAra 419 akiMcitkara ane aprayojaka 419 hemacandra ane mANikyanandIkRta viveka 420 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. tulanAtmaka dArzanika TippaNagata vizeSanAmonI sUcI [a]. abhayadeva 310, 311, 365, akalaMka 303, 304, 309-312, 381,458, 45, 474, 475 317, 318, 328, 329, abhidhammatyasaMgaho 358 331, 334, 341, 347, abhidharmakoSa 354, 355, 358, 348, 356, 358-36 2, 365, 363, 400 366, 370, 375, 380, amRtacandra 370 381, 384, 385, 393, ayogavyavacchedaddhAtrizikA 342 396, 40-405, 419, 420, acaMTa 316, 379, 397, 398, 426, 445, 447-451, 467, 401 473-47pa aSTazatI (aSTasahastrI) 309, 319, akSapAda 303, 307, 310, 319, 331, 347, 376, 383, 324, 364, 391, 418, - 384, 450 433, 436, 438, 443, aSTasahasrI 309, 331, 333, 447, 448, 470 346, 347, 376, 381, ayyata 378 383, 384, 392, 396, anantavIrya 360, 402, 416 447, 450, 4pa1, 4para anuyogadvAra 326, 327, 471, adhyAyI (pANinIya) 303, 368 472, 474 asaMga 309 anekAntajayapAtAkA 355, 379 [a]. anekAntajayapatAkATIkA 355, 380 AcArAMga 338, 395 anekAntapraveza 379 ApastambazrautasUtra 304 anekAntavyavasthA 379 AptaparIkSA 346 anyayogavyavacchedikA 376, 379 AptamImAMsA 309, 338, 342, abhayacandra 454 345, 377, 379, 384, 432 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 Avazyakaniryukti 325, 338, 347, 359, 363, 377 AvazyakaniryuktiTIkA (hAribhadrIya) 360 AryarakSita 326, 328, 474, 475 Aloka 474 IzvarakRSNa 366 [I] [3] uttarAdhyayana 369, 300, 382 udayanAcArya 307, 315, 391 udyotakara 306, 361, 362, 364, 365, 366, 401, 448, 472 upaskAra 311 upAyahRdaya 433, 435, 436, 439, 442, 472 umAsvAti 303, 310, 326, 328, 359, 361, 370, 395 [23] Rgveda 367, 376, 394 RSabha 341, 342, 432 [$] kaThopaniSad 387, 395 kaNAda 303, 307, 308, 319, 320, 389, 400, 413, 418, 419, 427 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA kaNAdasUtra 306, 333, 413, 423, 425, 427, 465 kandalI 306, 311, 312, 315, 320, 322, 332, 336, 361, 363, 364, 383, 391, 400, 407, 457 kapila 340, 341, 432, 433 kamalazIla 364, 374, 383 kArikAvalI 457, 462, 469 kAvyaprakAza 413 kAvyAnuzAsana 304, 413 kAvyAlaMkAra 364 kAzyapa 400 ndakunda 370 kumAranandI 448 kumArila 308, 309, 315, 316, 322, 333, 335, 337, 339, 340, 361, 364-366, 369, 372, 380, 384, 385, 387, 388, 390, 394, 462, 469 kusumAMjali 307, 315, 319, 322, 391 kezava mizra 443 [kha] khaMDanakhaMDakhAgha 343 [] gaNadhara 326 gadAdhara 401 gadAdharaprAmANyavAda 323 gommaTasAra 348 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNagata vizeSanAmonI sUcI 535 gautama 422, 423 jaiminIyanyAyamAlA 395 gautamadarzana 326 jaiminIyasUtra 304, 345, 365, gaMgA 311 395, 463 gaMgeza 356, 398, 411, 457, jJAnabindu 458, 45473 | ci. TucI (prophesara) 434 caraka 433, 435, 442, 443, 447, 471 ti carakasaMhitA 324, 433, 435, tattvacintAmaNi 322, 326, 3pa6, 441, 442, 445, 463, 471 - 395, 411, 473, 474 cArvAka 332, 335 tattvacintAmaNi (gAdAdharI) cisukhI 343, 461 411 [] tattvavaizAradI 304, 345, 390 tanyasaMgraha 309, 314, 322, chandazAstra 303. 331, 334, 335, 337chandonuzAsana 304 341, 343, 346, 354, 363, 364, 365, 368, jayanta 306, 315, 364, 365, 374, 375, 378, 380, 366, 374, 375, 391, 384, 385, 387, 391, 393, 395, 401, 419, 392, 394, 401, 402, 426, 420, 438, 451 413, 472 jAgRti zeTha 454 tattvasaMgrahapaMjikA 317, 322, jinabhadra kSamAzramaNa 328, 348, 323, 325, 333, 338, 344, 346, 347, 358, 374 359, 360, 361, 370, 389 tattvArthabhASya 306, 314, 327, jainatarkavArtika 334 347, 348, 3pa0, 3pa1, jainadarzana ane sAMkhyayogamAM 3pa3, 3pa9, 369, 370, 395 jJAnadarzanavicAraNA'454 tattvArthabhAkhyaTIkA 370, 454, jainadarzanamAM zraddhA (samyagdarzana), 58 matijJAna ane kevalajJAnanI tatvArtharAjavArtika 312, 323, vibhAvanA' 4pa4 3pa9, 360, 379 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 tattvArthavivecana (gujarAtI) 303 tattvArthazlokavArtika 310, 353, 357, 360, 364, 365, 397, 433, 435, 444446, 450, 451, 473 tattvArthasUtra 303, 306, 310, 326, 342, 348, 353, 363, 369, 370, 376, 454, 456, 464 tattvopaplava 318, 364 tantravArtika 314, 339, 346, 390, 464 tarkabhASA (yazovijaya) 459, 467, 474, 475 tarkabhASA (kezava mizra) 443 tarkabhASA (mokSAkarIya) 409 tarkazAstra 433, 434, 439, 447 tarkasaMgraha 306 tAtparyaTIkA 307, 311, 312, 315, 319, 321, 322, 332, 333, 351, 362, 364, 365, 374, 391, 393, 394, 396, 397, 401, 405, 407, 415, 433, 451, 472, 475 trilocana 362 [6] dazavaikAlikaniryukti 326, 416, 417 dinAga 309, 361, 363-366, 383, 418, 421-427, hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA 431, 434, 438, 447, 472, 475 dinakarI 336 divAkara 370 dIpikA 306, 311 devasUri 310, 311, 313, 319, 360, 371, 381, 385, 388, 389, 399, 402, 403, 405, 410, 411, 412, 416, 418, 429, 445, 446, 459, 474 [] dharmakIrti 303, 309, 310, 314, 315, 324, 332, 334, 338, 363-366, 383, 403, 404, 406, 407, 410-415, 418, 421, 425, 426,429, 431434, 447-451, 472. dharmaparIkSA (yazovijaya) 377 dharmasaMgraha 306 dharmottara 311-313, 316, 318, 383, 385, 403, 410, 438 dhavalA 454 [na] nagIna zAha 454 nayacakra 379 nayacakravRtti 355, 452 nayapradIpa 379 nayarahasya 379 nayopadeza 379 nandIkAra 327, 328 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNagata vizeSanAmonI sUcI nadIsUtra 328, 359, 458, 470 nAgArjuna 355, 472 nyAyakaNikA 333, 374 nyAyakalikA 433, 438, 440, - 442, 4pa1 nyAyakumudacaMdra 31ra nyAyapraveza 320, 333, 36 3, 401, 409, 410, 412, 413, 418, 421-428, 431, 434, 438, 445, 472 nyAyapravezavRtti 445 nyAyabindu 303, 309, 310, 320, 324, 333, 349, 363-365, 383, 403-407, 409, 410, 413, 414, 421, 422, 425, 426, 430, 431, 433, 434, 438, 461, 464, 472 nyAyabinduTIkA 311, 312, 314, 316, 320, 331, 368, 383, 385, 386, 400, 401, 403, 411, 413, 414, 440 nyAyabhASya 305-307, 311, . 312, 323, 324, 331, 355, 3pa8, 363, 366, 373, 382, 383, 410, 417, 4ra 1, 42 2, 433, 434, 443, 446, 4para, 467, 469 nyAyamaMjarI 306, 311, 312, pa37 314, 315, 322, 34, 325, 331, 336, 344, 351, 36 2-36 6, 374, 376, 391, 393, 395, 396, 397, 401, 407, 419-423, 406, 428, 433, 446, 4pa1 nyAyamukha 433, 434, 438, 439, 475 nyAyavArtika 303, 306, 311, 315, 319, 36 1, 36 3 366, 401,442, 468, 47ra nyAyavinizcaya 303, 345, 362, 366, 388, 402, 419; 426, 433, 435, 445, 447, 473 nyAyavinizcayaTIkA 309, 333, 345, 451 nyAyasAra 310, 324, 413, 418, 421-423, 426-428, 465, 466, 473 nyAyasAratAtparyaTakA 332 " nyAyasUtra 303, 306, 310, 312, 319, 324, 326, 330, 333, 351-353, 362-364, 382, 389, 394, 395, 412, 413, 418-423, 4 25, 427, 428, 433-436, 439, 442, 463, 470-472 nyAyasUtravRtti (vizvanAtha) 395 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 hemacandrAcArya kRta pramANamImAMsA nyAyAvatAra 309, 318, 325, piMgala 303 328, 364, 384, 388, purAtattva 433 399, 400, 402, 412- puruSArthasikyupAya 377 415, 419, 406, 429, pUjyapAda 351, 359-361, 389 433, 438, 466, 473 prakaraNapaMcikA 315, 330, 333, nyAyAvatAraTIkATippaNI 330 353, 364, 383,416,461, nyAyAvatArasiddharSiTIkA 318, 331- 462, 466 333 prabhAkara 308, 314, 315, 333, 347, 365, 416, 465, 462, 466, 469 pataMjali 349, 369, 371, 389 patra parIkSA 446, 448, 453 prabhAcandra 313, 317, 381, 385, 416, 419,421,427, 448, padmAvatI 403. 449, 451 parIkSAmukha 305, 309, 313, pramANanayatattAloka 310, 313, 314, 323, 334, 357, 372, 385-387, 389, 319, 323, 323, 357, 360, 398, 404, 405, 410 371, 372, 385, 386, 388, 389, 399,405, 410, 412, 413, 415, 416, 419 413, 415, 419, 421-423, 42 2, 429, 459, 467, 430, 433,445, 455, 459, 473. 467 paMcAzaka 369 pANini 303, 349, 368 pramANaparIkSA 310, 312, 330, pANinIyasUtra 349, 350, 395 332, 334, 387, 389, 392, 396 397, 402-404, 473 pAtaMjalamahAbhASya 304, 305, pramANamImAMsA 431, 432, 446, 349, 369, 371, 378, 4pa3, 465 para pAtaMjala yogazAstra 304 pramANavArtika 303, 309, 334, 338, 341, 356, 361, 368, pAtrakesarI 403, 447 pAtrasvAmI 402, 403 378, 391, 392,411, 412, 416, 461 pArAzara 394. pramANavArtikAlaMkAra 312, 3pa6 pArthasArathi 316, 383, 416 pramANasamuccaya 303, 308, 320, For, Private & Personal Use Only Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNagata vizeSanAmonI sUcI 333, 361, 363, 365, 366, 383, 401,433, 439, 472 pramANasaMgraha 303, 304, 379, 380, 402, 403, 445 prameyakamalamArtaMDa 313, 317, 323, 332, 334, 347, 357, 364, 381, 382, 392, 394, 396, 402, 419, 421-423, 427, 433, 446, 447, 449, 451, 452, 453, 459, 473 prameyaratnamAlA 305, 312, 334, 344, 349, 387, 392, 394, 396, 397, 402, 403, 411, 412, 413, 415 prazastapAda 319, 329, 330, 333, 389, 391, 400, 401, 409, 410, 413, 418, 419, 421-426, 428, 431 prazastapAdabhASya 306, 319, 333, 336, 358, 359, 361, 389, 400, 409, 413, 418, 421, 422, 424, 428, 431, 465, 471 [] buddha 335, 337-341, 361, 372, 373, 376, 394, 429 buddhaghoSa 350 bRhadravyasaMgrahaTIkA 454 539 bRhasvayaMbhUstotra 309 bRhatI 308, 333, 365, 461 bRhatIpaMjikA 315, 333 bRhadAraNyaka 342 bRhadAraNyakavArtika 314 bodhicaryAvatAra 375 bodhicaryAvatArapaMjikA 303 brahmasUtra (zAMkarabhASya) 304, 343, 358, 373, 378-380, 395 [bha] bhagavatI 326, 338, 367, 369, 377, 387 bhadrabAhu 326, 417 bhartRprapaMca 378, 379 bhartRhari 455 bhavadAsa 365 bhAmatI 304, 307, 331, 344, 355, 356, 375 bhAmaha 364 bhAsarvajJa 310, 413, 418, 419, 427, 465, 466, 473 [] majhinikAya 338, 342, 348, 376, 377, 395 madhyamikakArikA 355 madhyamikakArikAvRtti 358 madhya 455 manorathananda 391, 396 malliSeNa 381 mahAvaga 376 * Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA yogasena (bhadanta) 374, 375 mahAvIra 335, 337, 339, 340, 36 1, 372, 373, 376, 377, 394 mAThara 350, 354, 358, 400, 410, 415, 417, 418, 421, 422, 428 ' mATharavRtti 471 mANikyanandI 309-311, 313, 317, 318, 385, 389, 398, 403-405, 410, 412, 416-421, 426, 429, 4pa9 mAdhavAcArya 322, 3pa6 milindapaho 338 muktAvalI 329, 3pa2, 3pa8, 359, 401, 466 muMDakopaniSad 382 yi yajJaTa 340 yazovijaya (upAdhyAya) 329,334, 371, 377, 381, 458, 459, 460, 467, 474, 475 ratnAkarAvatArikA 421, 451 rAjavArtika 329 rAjavArtikakAra 329 rAmAnuja 465, 468 rAmAyaNa 394 . li] laghIyasathI 303, 329, 334, 357, 370, 375, 376, 385, 393, 454, 4pa9, 467 laghIyastrayIsvavivRti 319, 329, 346, 347, 323, 3pa7, 358, 386, 392, 396 * vardhamAna 341, 342, 432 vallabha 455 vasubandha 309, 355, 472 vAcaspati 304, 305, 307, 315, 362, 364-366, 374, 383, 391, 393, 396, 401,405, 415, 451, 472 vAtsyAyana 306, 307, 309, 362, 410, 417, 448 vAtsyAyanabhASya 305, 361, 472 vAdadvAtrizikA (siddhasena) 435, 437 vAdadvatrizikA (yazovijaya) 437 vAdanyAya 303, 374, 414, 417, 433, 435, 447-449,451453. yujyanuzAsana 373 yogasUtra 304, 320, 336, 337, 342, 348, 378, 389, 462, 464, 467 yogasUtrabhASya 304, 334, 336, 345, 348, 36 1, 369, 378, 463 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541 TippaNagata vizeSanAmonI sUcI vAdASTaka 435 vAdavidhi 439 vAdideva 415, 416, 419, 421, 426, 427 vAdirAja 451 vAdopaniSaddhAtrizikA 444 vArSagaNya 366 vidyAnanda 304, 310, 311, 317, 330, 331, 348, 360, 36 1, 365, 370, 381, 389, 402-405, 445, 446, 448, 4pa1, 453, 473 vidyAbhUSaNa(satIzacandra) 475 vidhyavAsI 366 vizuddhimArga (vizuddhimago) 349, 3pa2, 375, 382 vizeSAvazyakabhASya 328, 330, 347, 370, 377, 389, 470 vizeSAvazyakabhASyabRhavRtti 360 vizvanAtha 4pa7 veda 3ra1-324, 339 vedAntaparibhASA 465 vaiyAkaraNabhUSaNasAra 468 vaizeSikasUtra 303, 311, 319, 320, 329, 333, 336, 342, 3pa3, 369, 382, 389, 403-405, 418, 463, 464, 469 zaMkaramizra 330 zaMkarasvAmI 434 zaMkarAcArya 304, 378-380, 468 zAntarakSita 309, 322-324, 337, 338, 340, 341, 347, 363-365, 380, 383-385, 402, 413, 448 zAbarabhASya 304, 333, 335, 339, 36 1, 36 3-36 6, 395, 471 zAlikanAtha 315, 364, 416, 466 zAstradIpikA 308, 316, 330, 462 zAstravArtAsamuccaya 346, 380 zAstravArtAsamuccayaTIkA(svIpajJa) 381 zAstravArtAsamuccayaTIkA(yazovijaya) 381 zrIdhara 305, 306, 315, 392, 401, 4pa7 zrIbhASya 461, 465 zlokavArtika 303, 308, 317, 322, 333, 335, 337, 339, 346, 3pa8, 361, 365, 366, 369, 378, 380, 383, 384, 387, 388, 391, 394, 396 , 416, 469 zlokavArtikanyAratnAkara 339, 365, 366, 383,384 zi] zabara 304 zabdAnuzAsana 303 Jairzucation International Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 [sa] sanmatiTIkA 310, 313, 333, 353, 365, 371, 372, 381, 458, 459, 474 sanmatitarka 310, 373, 379, 432 saptabhaMgItaraMgiNI 379 samantabhadra 310, 311, 341, 384, 385, 432 sarvadarzanasaMgraha 322, 354, 356 sarvArthasiddhi 327, 329, 330, 348, 350, 351, 353, 355, 359, 361, 389, 465 saMyuttanikAya 377 sAmaTa 340 sAMkhyakArikA 305, 330, 342, 345, 351, 353, 355, 358, 366, 378, 382, 410, 463, 464, 470 sAMkhyatattvakaumudI 305, 331 334, 358, 383 sAMkhyasUtra 363, 366, 463 siddharSi 318, 330, 332 siddhasena 309-311, 341, 364, 370, 384, 385, 388, 399, 400, 402, 412415, 419, 426, 429, 432, 444, 466, 473, 474 siddhAntacandrodaya 308 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA siddhivinizcaya 303, 309, 362 siddhivinizcayaTIkA 329, 333, 433, 443, 445 sImandharasvAmI 403 sugata 303, 350 sUtrakRtAMga 367, 376 sthAnAMga 306, 326, 377 sphuTArthAbhidharmakoSavyAkhyA 352, 354, 355 syAdvAdamaMjarI 345, 381 syAdvAdaratnAkara 311-313, 330, 331,332, 334, 360, 366, 379, 381, 392, 394, 402, 410, 412, 416, 417, 420, 423, 427, 446, 474 [9] haribhadra 360, 370, 380, 381 hetucakra 475 hetubindu (likhita) 303, 379, 401 hetubinduTIkA (likhita) 314, 316, 318, 379, 382, 395-397, 399, 401, 406 hetubinduvivaraNa 397 hemacandra 304-307, 310-314, 318-320, 323, 324, 329, 330, 332, 334, 341, 347, 348, 350, 351, 356-358, 360-362, 364-368, 370372, 375, 376, 380, 381, Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNagata vizeSanAmonI sUcI 385, 388, 389, 392, 394, 396, 397-400, 402, 403, 40pa-408, 410-421, 423, 4 26, 420, 431, 432, 438, 445-448, 461, 460, 465, 467, 474, 475 haimazabdAnuzAsana 350, 432, 467 543 haimazabdAnuzAsanabRhadravRtti 467 Buddhist Logic 306, 800, 472, 476 Indian Logic 894 Indian Psychology : Perception 455, 465 Pre-Dinnaga Buddhist Logic 447 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' 8. prastAvanA ane "granthakArano paricaya"nI zabdasUcI (granthanAmo avataracihnomAM ane vyaktinAmo gADhA kALA TAIpomAM che) alaMka 15, 18-21 anekAnta bhAvanA 34 akSapAda 15, 20, 22 anekAntavAda 17, 22-34, 50 akhaMDavAda 24 anekAntavAdI 26 ajayapAla 53 anekAntasthApana yuga 17-18 aNahilla gopAla 40 antaHkaraNa 6-7 aNahillapurapATana 40, 41, 48, apUrvAvayavIvAda 30 49 abhayadeva 19, 21, 41 advaitamAtra 24 abhAva 25 advaitavAda 28 abhAvarUpatA 30 anantavIrya 19-21 "abhidhAnacittAmaNi pa3 anityatA 37 abhinavagupta 47 anityavAda 29 abhedagAminI pratIti 26 anindriya 6-8 arca, 20, 22 anindriyAdhipatyavAda 6-7 arthanaya 25 anirvacanIyatA 4 avayavonI prAyogika vyavasthA 34, anirvacanIyatvavAda 29 36 anirvacanIyavAda 24-25 avAstavavAda 5 anumAna 6 avAstavavAdita 4-5 anekAntakhaMDana 18 aSTavidhapramANavAdI 35 "anekAntajayapatAkA 19 asatkAryavAda 24, 30 anekAnta darzana 16 asaddhAda 24 anekAntadarzana 17 asamAnatA 23 anekAntadaSTi 25, 27-30, 33- ahiMsA 37 37 Agama 7, 8, 17, 25, 36 9 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ane granthakAraparicaya"nI zabdasUcI pa45 Agamayuga 16-17 kathAnuM svarUpa 34, 36-37 AgamavAda 30 karNadeva 41 AgamasaMkalanA 16 'karNasundarI nATikA' 41 AgamAdhipatya 6-8 karNAvatI 45 AcaraNasAphalya 38 karma (varNAzramavihita) 25 AcAryazabdanuM nirvacana 40 karmavAda 9 AtmA 6-8, 33, 35, 38 kalikAlasarvajJa 40 AnandazaMkara dhruva, DaoN. 54 kAnyakuja 41 AptamImAMsA' 17 kAraNavAda 9-15 AraMbhavAda 9-11, 13 kAryakAraNabhAva 9-15 indriya 6-8, 35 "kAvyaprakAzaTIkA saMketa' 47 indriyajanya jJAna 35 kAvyAnuzAsana'41, 42, 44, 46, IndriyajJAnanA vyApArano krama 34-35 47, 49-53 indriyapratyakSamAtravAdI 6 kumArapAla 41, 42, 50, 52, 53; indriyavyApArazAstra 35 ane ahiMsA 51; kuLadeva ziva indriyAdhipatya 6 51; gujarAtane durvyasanomAMthI Izvara 7, 8, 14, 38 mukta karavA karelA prayatno 51; IzvarabhAva 38 janmavarSa 46; ane jaina dharma pa1; ujjayinI 41 paramAhita' 51; "mAhezvarakRpAutsAha (kAzmIrI paMDita) 42, 47 nuguNI' 51; zivabhakta 51; udayana (maMtrI) 45, 51, para hemacandrAcArya sAtheno saMbaMdha 50udayamatI (bhImadevanI rANI) 41 51. udyotakara 18, 22 kumArapAlapratibodha' 43-46, 49, upaniSada 4 50, 53 ubhayAdhipatya (indriya-anindriya kumArapAlaprabandha' 43, 44, 48 ubhayAdhipatya) 6-7 kumAravihAra 51 ekatA 22 kumAravihArazataka' ("kumArapAlaekaparamAtmavAdI 14 vihArazataka') 51 aindriyaka jJAna 35 kumArila 18, 22 kaNAda 15, 22 kumudacandra (digambarAcArya) 46, 48 kaNAbhasUtro" 15 kUTasthatA 24 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa46 kUTasthanityatA 13 . kevaLajJAna 4 kSaNabhaMga 33 kSaNikatva 13 kSaNikatvavAda 28 kSaNikatvavAdI 26 kSaNikavijJAnavivartavAda 12 khammatitya (khaMbhAta) 44 gaNaratnamahodadhi' 42 girinagara 41 cacca 44, 45; mithyAtvI 45, mAhezvarI 4pa caturvidha pramANavAdI 35 caraka 12 caMgadeva 43-45, 51; teno kuTuMbadharma 45 cAukkaDa vaMza 40 cAciga 45 cArvAka 3, 6-8, 22 cAvaDAo 40 cAhiNI 43, 45; jainadharmAnurAgI 46; pAchaLathI jaina dIkSA lIdhAnA ullekho 46. citta 6, 7 cetana 7 cetana tattva 8, 10-12, 14; tenuM parimANa 14 cetanabahutvavAdI 14 caitanyamAtrapAramArthikavAda 13 caitanyavAdI 9 chandonuzAsana' pa1, 53 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA chala 37 jagata 3, 5 jaDa tattva 8 jaya-parAjayavyavasthA 34, 37 jayarAzi bhaTTa 8, 22, 41 jayasiMha siddharAja 41, 42, 46 , 47; ane jainadharma 49; mAlavAvijaya 48; " micchara-mohiya-maI" 49; tenI vidvatsabhA 42; zaiva 49; sihAsanArohaNa 46; hemacandra sAthe prathama milana 48; hemacandra sAtheno saMbaMdha 49 jayaMta 22 jalpa 37 jAti 37 jAbAlipura (jAlora) 41 jinaprabhasUri 40 jinabhadra 17 jinamaMDana upAdhyAya 43, 44 jinavijayajI 42 jinezvara 41 jIvatattva 20 jIvabhedavAda 38 jIvasarvajJavAda 38 jIvAtmA, 14, 38 jaina tArkika sAhitya 16-22 tArkiko 37 daSTi anekAntavAdI 4 daSTinuM svarUpa 3-4 dRSTinI aparivartiSNutA 4-6 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA' ane "granthakAraparicaya"nI zabdasUcI 547 paramANuvAda 13-14 dehaparimANavAda 38 pariNAmavAda 13-14 daivajJa 25 pramANazAstra 38 devavAda 30 pramANasAmarthya vizeno mata 8 dravya pa-6 sAhitya 16-22 dravyArthika dRSTi 6 sAhityanA traNa yugo 16-22 dravyArthika naya 32 jainAcAryono bhAratIya pramANazAstramAM 'dvatrizadvatrizikA' 17 phALo 22-39 dvaitavAda 28 jaiminIya sUtro' 15 jyAzrayakAvya 42, 46, 49, 51, jJAna 25 54 jJAnadeva (zavAcAya) 41 dhanada (vyApArI) 46 jJAnanaya 33 dharma (kaulakavi) 41 - jJAnabhikSu (zaivAcAya) 50 dharmakIrti 18-22 : DAmara (vipra) 41 dharmottara 20-22 "tattvabodhavidhAyinI 21 dhaMdhukA 44 tattvasaMgraha' 21 dhaMdhukya 43 tattvArthasUtra 15, 20, 21 naya 31-33; arthana 31; "tattvopaplava' 8, 22, 41 anekAtanA AdhArastaMbho 33; tarkavArtika' 19 RjusUrAnaya 31, 34; "tarkasaMgrahadIpikA' 33 evaMbhUtanaya 32; kriyAnaya 33; trividhapramANavAdI 35 jJAnanaya 33; dravyArthika naya 32; triSaSTizalAkApuruSacarita' 42, 46, naigamana 32; paryAyArthika naya para, 54 32, 33; vyavahAranA 31; dAmodara 41 zabdanaya 32; samabhirUDhanaya 32; dAmodara kuvo 41 saMkhyA 33; saMgrahanaya 31; dinAga 18, 20, 21 sAsmatanaya 32. daSTisRSTivAda 5 "nayacakra' 17 devacandrasUri 44-47 nayavAda 17, 22; samabhaMgIno devatattva 49 AdhAra 33 devavodha (bhAgavata) 42, 51 nabanyAya 4 dezInAmamAlA" 53 nAgArjuna 5 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 nigrahasthAna 37 nityatA 37 nityatvavAda(nityavAda) 28, 29 nityabrahmavivartavAda 12 niraMza kSaNavAda 24 niraMzavAda 24 nirukta' 40 niryukti' 21 nirvacanIyatvavAda 25, 29 nemi 44, 45 naiyAyika 30, 33, 35 nyAya 33 nyAya-pramANasthApanayuga 18-22 "nyAyapraveza' 20 nyAyabindu' 20 'nyAyabhASya' 33 'nyAyamukha 20 nyAyasUtra 15 nyAya-vaizeSika 3, 4, 7, 8, 12, 14 nyAyAvatAra' 17, 19, 50 pattaNa 40 padArthavAdI 25 paramANu 10, 11, 13, 33 paramANupuMjavAda 30 paramANuvAda 10, 12, 24 paramAtmazakti 38 paramAtmA 14, 38 parArthAnumAna 20, 33 pariNAmavAda 9-11, 14 pariNAminitya 37 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA pariNAminityatA 13 pariziSTa parva 54 parIkSAmukha" 20 parokSanA prakAra 34, 36 paryAya 5, 6, 32 paryAyArthika daSTi 6 paryAyArthika naya 32, 33 paMcavidhapramANavAdI 35 pATana 41, 42, 45 pATaliputra 41 pAtaMjalasUtro" 15 pAtratattva 50 pArzvanAtha 16 pAzcAtya tattvajJAna 8-9 pAhiNI 43 punarjanma 9 purAtanaprabandhasaMgraha' 43, 44, 46 puruSa 7, 23 puruSArthavAda 30 pUrNatala gaccha 44 pUrvamImAMsaka 12 pUrvamImAMsA 3, 4 paurANika 35 pauruSavAdI 25 prakRti 23 prakRti-puruSavAda 23 prajJAkara 20 pratApamalla 53 pratItyasamutpAdavAda 9, 11-12, 14 pratyakSanuM tAttvikatva 34, 35 pratyakSamAtravAda 8 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA' ane 'granthakAraparicaya'nI zabdasUcI pratyakSamAtravAdI 6 pratyabhijJAna 36 pradhAnatattva 10 pradhAnapariNAmavAda 10-12 'prabandhakoza' 43, 44, 52, 53 'prabandhacintAmaNi' 43-45, 48, 49 prabhAkara 22, 35 prabhAcandra 19-21, 43 'prabhAvakacarita' 41, 43, 44, 47, 48, 50-53 prabhAsapATaNa 51 pramANa 6-8, 34-35 'pramANanayatattvaloka' 42, 46 'pramANamImAMsA' 3, 16, 21 22, 52, 54; jaina tarkasAhityamAM sthAna 16-22; bAhya svarUpa 15-16; bhAratIya pramANazAstramAM sthAna 22 39 'pramANavArtika' 20 'pramANavArtikAlaMkAra' 21 pramANavibhAga 34-35 'pramANavinizcaya' 20 pramANasaMkhyA 35 pramANazaktinI maryAdA 6-8 pramANopaplava 6-7 pramAtAnuM svarUpa 34, 37-38 prameyapradezano vistAra 8-15 'prameyaratnamAlA' 21 prameyanuM svarUpa 34, 37-38 prAgdhATa (poravADa) 42 38 prAvAduko 20 bandha-mokSa 9 bahuparamAtmavAdI 14 'bAdarAyaNasUtro' 15 bAlacandra (hemacandranA vidveSI ziSya) 53 bAhaDa (bAhaDadeva) 50, 51 bilhaNa 41, 47 buddha 5 buddhi 7 buddhisAgara 41 bauddha 12, 24, 30, 33 bauddhadarzana 35 bauddhaSTi 4-5 bauddha paraMparA 4-5, 16-17, 37 38 byulsTara, DaoN. 42, 50 brahma 5, 7, 11 brahmaSTi 34 brahmapariNAmavAda 10-12 brahmavAda 8 'brahmasUtra' 4 brahmAdvaita 23 brahmakavAdI 26 549 bhakti 25 bhadrakAlIzilAlekha 51 bhartRprapaMca 12, 14 bhaMgavAda 33 bhATTa mImAMsaka 35 bhAratIya cintana 24 bhAratIya tattvajJAna 9 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 bhAratIya darzano 3 anevaMvAdI 3 avAstavavAdI3-4 IdamithaMvAdI 3 evaMvAdI 3 niSedhamukha 3 vAstavavAdI 3-4 vidhimukha 3 bhAva bRhaspati 42, 51, 53 bhAvarUpatA 30 bhAsarvajJa 22 bhinnamAla 41 bhImadeva (prathama) 41, 50 bhRgukaccha (bharUca) 41 bhedagAminI pratIti 26 matijJAna (indriyajanma) 4 madhyamamArga 33 mana 6-8 mallavAdI 17 maharSi 42 mahAyAna 4 'mahAvaga' 33 mahAvIrasvAmI 16, 49 mANikyacandra 47 mANikyanandI 19-21 mAdhva 3 mAnasazAstra 35 'mArtaMDa (prameyakamala-)' 21 mAlavanAijaya (jayasiMhano) 50 mImAMka 7 ''mudritakumudacandra' 42, 47 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA municandrasUri 41 meruttuMga 43 mezrI vANiyA 46 moDhakula 43 'moharAjaparAjaya' 43, 51 yazapAla 43 yazovijayajI 4 yaska 40 'yukatyanuzAsana' 17, 20 yogadarzana 14 yogazAstra 52, 54 'ratnAkara (syAdvAda-)' 21 rAjavihAra 49 rAjazekhara 43 rANakI vAva 41 zama 42 rAmacandra (hemacandraziSya) 42, 51 raivatavihAra 47 lArAma (janivAsa) 40 lakSaNavAdI 24 lokabhASA 16 vaDanagara 42, 51 vaNarAya 40 . vardhamAnasUri 42 valabhI 41 vallabhAcArya 12 vasAha AbhaDa (jaina mahAjana) 53 vAgbhaTa 42, 50, 52 'vAgbhaTAlaMkAra' 42 vAcaspati mizra 16, 22 vAtsyAyana 22 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA' ane 'granthakAraparicaya'nI zabdasUcI vAdakathA 37 'vAdArNava' 19, 21 vAdidevasUri 19, 21, 42,46,48 vAdirAja 19, 20 vArANasI 42 vAstavavAditva 4, 6 . vijJAnavAda 7, vijJAnavAdI 3, 4, vitaMDA 37 vidyAnanda 19-21 vinItadeva 20 vibhajyavAda 33 vibhutA 24 vibhudravyavAda 24 vivartavAda 9, 12, 14 'vividhatIrthakalpa' 40 12 viziSTAdvaita 14 vizeSa dRSTi 22-24 vizeSa pratIti 26, 28 'vizeSAvazyakabhASya' 17, 21 vizleSaNa 5, 6, 17, 23 vIrAcArya (jaina) 42 vedAnta 5, 7, 14, 33 vedAntadRSTi 4-5 vedAnta paraMparA 4-5 'vedAntasAra' 33 vedAntI 34 vaidika paraMparA 37, 38 vaibhASika 3, 7 vaizeSika 24, 35 vaiSNava 46 vyomaziva 22 'zatArthakAvya' 43 zabara 22 zabda 6, 32 zabdanaya 25 'zabdAnuzAsana' 53 zaMkarAcArya 5 zAntarakSita 20, 22 zAntisUri 41, 48; temanI pAThazALA 41 zAntyAcArya 19 zAMkara vedAnta 3, 4, zAMkara vedAntI 12 zAbdiko 25, 32 zAradAdeza 42, 47 zivanirmAlya 45 zUnyatA 23 zUnyavAda 7, 8 zUnyavAdI 3, 4, 12 zaivadharma 42 551 7 zrIdhara 22 zrIdhara (madhyadezanA brAhmaNa paMDita) 41 zrIpati 41 zrIpAla (kavi) 42, 51 zrImAla 41 SavidhapramANavAdI 35 satkAryavAda 24, 30 satya 3-5; pAramArthika 3-4; vAstavika 3; vyAvahArika 3-5, sAMkRtika 3 satyAMza 26 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papara sadu-advaita 26-27 saguNavikAsa 38 sadvaita 26-27 saddhAda 24 sanmati' 17 sanmAtra 24 saptabhaMgI 17, 33 saptavidhapramANavAdI 35 samAbhadra 17, 19-21 samanvaya 5,6, 23, 27, 29, 33 samanvayadaSTi 33, 36 samabhirUDha nA 32 samAnatA 22 sarvatva 20 sarvajJatvasamarthana 34, 38, 39 sarvadarzanamAnyatA 49, 50 saMketa' 47 saMskRta bhASA 16-17 saMskRta sAhitya 16 sAgara(paMDita) 42 sAmAnyagAminI dRSTi 22-24 sAmAnya pratIti 26, 28 sAmyapratIti 26 sAMkhya 24, 35 "sAMkhyapravacanabhASya' 33 sAMkhyayoga 3, 4, 7, 12, 14 sAMvyavahArika pratyakSa 35 siddhapura 49 siddharAja para, pa3 juo jayasiMha siddhArSi 20. siddhavihAra 49 hemacandrAcAryakRta pramANamImAMsA siddhasena 17, 19-21 "siddhahema' 42, 47, 49-51 siddhAntabindu' 33. siMha (sAMkhyavAdI) 42 surAcArya 41 somacandra (sUripadaprApti pahelAMnuM hemacandrAcAryanuM nAma) 45-47 somanAtha pATaNa 42 somaprabhasUri 43-45 somezvara (purohita) 41, 50 solaMkIo 41, 46 sautrAntika 3, 7 skandha 30 "sthAnAMgasUtraTIkA' (davacandrasUrikRta) 46 smRti 36 syAdvAda 50 "syAdvAdamaMjarI 54 syAdvAdaratnAkara' 19, 20, 42, 46 "svayaMbhUstotram 17 svAnubhavagamyatA 23 haribhadra 19 hetunAM rUpo (lakSaNo) 34, 36 hetuvAda 25, 30 hemacandra (maladhArI) 42 hemacanda (kalikAlasarvajJa) 15, 16, 20-22, 40-42, 48, 50, 51, pa3; AcAryapada(sUripada) prApti pUrvenuM nAma 46; temanA AsthAna vidyAsabhA)nuM varNana para; kAzmIravAsinIbrAhmIno sAkSAtkAra Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prastAvanA' ane 'prakAraparicaya'nI zabdasUcI 47; kumArapAla sAtheno saMbaMdha 5051; temanI kRtio 53-54; janmatithi 43, jayasiMha sAthe prathama milana 48; jayasiMha sAtheno saMbaMdha 49-50; jayasiMhanI stuti 48; jayasiMhanuM svAgata (mAlavAvijaya vakhate) 48; divaMgatavarSa 53;, dIkSAguru 46; dIkSAvarSa 44; pitA 43; bALapaNanuM nAma 43; 553 bhAratIya pramANazAstramAM pradAna 39; mahApuruSo sAtheno saMbaMdha 51; mAtA 43;, mAmA 44; rAjakIya bAbatomAM bhAga 5253; vidyAguru koNa ? 47; vidyAprApti 46-48; vihAra 45, 47; sUripapadaprAptivarSa 46; sUripadamahotsavasthAna 46 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (I) girirAjanI godamAM, najare nihALatAM, manane harI letA zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana-samavasaraNa mahAmaMdiranI AcherI jhalaka jagatanA tamAma dharmomAM jaina dharmanI eka mahattA enAM bhavya, alaukika ane adhyAtmabhAvanAthI bharapUra tIrtho che. A tIrtho bhaktanI bhakti, zreSThInI dAnavIratA, sAdhakanI upAsanA ane sAdhujanonI samatAno saMdeza ApIne saMsArasamudra taravA mATe jinabhaktino upadeza Ape che. samagra dezamAM ja nahi balke videzomAM aneka jinAlayo AvelAM che, paraMtu A badhA jinAlayanI yAtrA karIne potAnI bhaktibhAvanAne dhanya karavAnI paLa sahune sAMpaDatI nathI. kyAreka zArIrika ke Arthika zakti na hoya, to kyAreka samaya ke sagavaDano abhAva hoya. AthI ja pAlitANAmAM AvelA zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana ane zrI samavasaraNa mahAmaMdiramAM eka sAthe aneka tIrthonAM darzana ane bhAvapUjanano lAbha maLe che. jANe tIrthonuM saMgamasthAna ja joI lo ! girivara darzana viralA pAve A saMgamasthAna tIrthAdhirAja zrI zatruMjaya girirAja caDatAM ja jamaNI bAju AveluM che. deza ane videzanA khUNe khUNethI pratyeka jaina tIrthAdhirAja zrI zatruMjayanI yAtrA karavAnI sadaiva jhaMkhanA rAkhato hoya che. AthI ja zrI 108 tIrthadarzana bhavana pAlitANAmAM nirmANa karavAmAM AvyuM, jethI siddhagirinI yAtrAe AvanAra yAtrALune anokho tIrthadarzana, vaMdana ane pUjanano dharmamaya suyoga sAMpaDe che. nimittamAtram AnI racanAnuM nimitta surata desAI poLanA zrI suvidhinAtha jinamaMdiramAM zrI desAI poLa peDhInA saMsthApaka dharmaniSTha DAhyAbhAI (kIkAbhAI) ratanacaMda kinArIvALAe taiyAra karAvela zrI 108 jaina tIrthadarzana banyuM. ahIM prAcIna tIrthonA mULanAyakajInA 36 30 iMcanI sAijhanAM citro-dIvAla para birAjamAna pharavAmAM AvyAM. paramapUjaya dharmarAjA AcArya deva zrI vijayakastUrasUrIzvarajI mahArAja tathA 5. pU. paMnyAsajI (hAla AcArya ma.sA.) zrI caMdrodayavijayajI gaNi mahArAjanI nizrAmAM vi. saM. 2024nA kArataka vada2nA roja enuM udghATana karavAmAM AvyuM. tyArabAda DAhyAbhAIe 108 tIrthono eka paTTa bahAra pADyo. pachI potAnA dIkSA grahaNanA divase ja vi. saM. 2026 poSa suda 11nA 108 tIrthadarzanAvali nAmaka eka Alabama prakAzita karyuM. jemAM 108 tIrthanA mULanAyakajI, derAsara ane temano itihAsa levAmAM Avyo. * Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - lokaAdara pAmela AnuM nimitta joIne vi. sa. 2008mAM surendranagaramAM zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana ane zrI samavasaraNa mahAmaMdiranuM nirmANa karavAno nirNaya karyo. pUjya dharmarAjA gurudevazrInI phuraNA thAya che sAkAra zrI 108 jaina tIrthadarzana ane zrI samavasaraNa mahAmaMdira, sarasvatI maMdiranI bAjumAM (bAbunA derAsaranI sAme) vIsa hajAra vAra 400 * 450 phUTa laMbAI-pahoLAIvALI vizALa jamIna para taiyAra karavAmAM AvyuM che. 2500 varSa pahelAM tIrthaMkara paramAtmA zrImahAvIra svAmI jemAM birAjamAna haze, e samavasaraNa kevuM haze ? jinAgamo, samavasaraNastava Adi prAcIna stavo, stavanomAM ane anyatra paNa samavasaraNa saMbaMdhI ullekha maLe che te ja rIte keTalAya zilpIoe potAnI kalA temaja AgavI sUjhathI enI racanAno khyAla Apyo che, to keTalAMya citrakAroe enAM citra paNa banAvyAM che. pUjya AcAryadeva zrI vijaya kastUrasUrIzvarajI mahArAja potAnA dhyAnamAM zrI samavasaraNanuM ciMtana karatA hatA. A samaye 108 jaina tIrthadarzana goThavavAnI vicAraNA cAlI rahI hatI. evAmAM ekAeka teozrIne eka nUtanavicAra spharyo. emaNe vicAryuM ke samavasaraNa paNa banAvavuM ane temAM 108 tIrtho AvI jAya tevI ramaNIya racanA karavI. evI sarasa goThavaNI karavI ke jethI vartamAna covIzI, 108 pArzvanAthajI, 108 tIrthapaTTo tathA 108 citrapaTTo vagere badhuM ja A saMgamamAM mahAsaMgama banI rahe... samavasaraNanI saphaLatAnA sukAnI pUjya guru bhagavaMto paramapUjaya AcAryadeva zrI vijaya kastUrasUrIzvarajI mahArAjanA paTTadhara paramapUjaya AcArya zrI vijaya caMdrodayasUrIzvarajI mahArAjanI zilpa-sthApatya saMbaMdhI sUjha-bUjhanA sahArA sAthenA saMpUrNa mArgadarzana heThaLa pUjya tapasvI muni zrI kuzalacaMdravijayajI ma. sA.nI jahematathI A kArya sArI evI saphaLatAne pAmyuM. temaja A tIrthadhAmanA utthAnamAM mArgadarzana pUjyAcArya mahArAja tathA teozrInA gurubaMdhu pa. pU. AcArya zrI vijaya azokacaMdrasUrIzvarajI ma.sA., pa.pU. AcArya zrI vijaya jayacaMdrasUrIzvarajI ma.sA., pa.pU.paM. zrI pramodacaMdravijayajIgaNI ma.sA., pa.pU.paM.zrI ajitacaMdravijayajI gaNi ma.sA., pa.pU.paM. zrI vinItacaMdravijayajI gaNi ma.sA., pa.pU.paM. zrI hrIMkAracaMdravijayajI gaNi ma.sA., pa.pU.paM. zrI puSpacaMdravijayajI gaNi, paM. zrI somacaMdra vi.ma., 5.pU. munizrI amaracaMdra vi.ma., pa.pU. muni kailAsacaMdra vi.ma., pU. muni zrI rAjacaMdra vi. ma. AdidharmarAjA pUjya gurudevanA ziSya-praziSya samudAyano athAka prayatna paNa nimittarUpa banela che. Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvamAM ajoDa zrI samavasaraNa mahAmaMdira zrI samavasaraNa mahAmaMdira jonArane prathama najare ja jANe AkAzamAMthI UtarI AvyuM hoya tevuM lAge che. jemAM zrI pArzvanAthajI 108, tIrthapaTTo 108 ane citrapaTTo paNa 108 che. tenI UMcAI paNa 108 phUTanI rAkhI che. mahA maMdiramAM pravezatAM zrI nemi-vijJAna-kastUrasUrIzvarajI dharmodyAna Ave che. suMdara kArIgarIthI zobhatuM AkarSaka A pravezadvAra dUrathI ja yAtrALunA manane mohI le che. tenI banne bAju nIkaLatI paththaramAMthI kaMDArela cakronI cakrAvali ane tenI upara paththaramAM ja aMkita akSaronI addabhutatA dvAranI zobhAmAM abhivRddhi kare che. dvAranI aMdaranA bhAgamAM eka tarapha paraba ane bIjI bAju vizrAMtigRhanuM suMdara Ayojana vicArela che. hAla yAtriko mATe ThaMDA ane ukALelA pANInI paraba paNa rAkhelI che. lIlA-gulAbI kamaLonI paMkti samavasaraNanI AsapAsa patharAyela kamaLo jevI lAge che. mukhya daravAjAmAM pravezatAM ja jamaNA hAthe eka ajoDa ane advitIya maMdiranA darzana thAya che. traNa gaDha rUpe tenI racanA thaI che. zAstrIya rIte taiyAra karela cAre dizAnA bAra daravAjA, suMdara kamAno, dvArapALo, bAre parSadA, caityavRkSa ane azokavRkSa najare caDhyA vagara rahetAM nathI ane tethI ja Aje zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana ane zrI samavasaraNa mahAmaMdira vizvamAM enI bhavyatA, pavitratA ane mahattAthI khyAtanAma banyuM che. ahIM mAtra jinAlaya ja nahi paraMtu jaina khagoLa, bhUgoLa ane jaina itihAsanI mArmika jhAMkhI thatI hovAthI ja Ane mahAmaMdira kahevAmAM Ave che. prabhudarzanathI mana pAvana bane che mukhya dvAranA uMbaramAM paga mUkatAM ja kyAM pahelA darzana karavA javuM? te vicAramAM mugdha banela (muMjhAto) bhAvika zrI AdinAthadAdAnI bhavyamUrtinA darzanathI te tarapha jatI jAjvalyamAna ArasanI pagathAra dvArA aMdaranA daravAje pahoMcI jAya che ane pahoMcatA ja AMkha TharI jAya che. aho keTalo vizALa Doma ! temaja nAMkhI najare nIrakhI na zakAya eTalo UMco mANekasthaMbha. A mahAmaMdiranI vizvabharamAM sauthI moTI e ja viziSTatA che ke 42 phUTa UMco ane 70 phUTa pahoLo goLa ghummaTa(Doma) paththarathI ja taiyAra thayela che. vIMTI jevA A vartuLAkAramAM 42 phUTa UMco ane 16 phUTa pahoLo aSTamaMgalathI temaja cheka Toca upara UMdhA kamaLanI pAMkhaDIothI suzobhita mANekasthaMbha ratnanI jema dIpI UThe che. mANekasthaMbhanI cAre dizAmAM vartamAna covIsa tIrthakaronI bhAvollAsa jagADatI 24 mUrtio birAjamAna che. A covIsamAMthI cAre bAjunA mULanAyaka tIrthakara zrI AdinAthajI, zrI zAMtinAthajI, zrI neminAthajI, zrI pArzvanAthajInI 41-41 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (IV) iMcanI AdhyAtmika cetanAne jAgrata karatI pratimAo suMdara pavAsaNa upara birAjamAna che. temaja DomanI goLAImAM cAre dizAmAM kula 27-27nA , vibhAgamAM, judAM judAM nAmothI vartamAnamAM prasiddha kula 108 zrI pArzvanAtha prabhunI mUrtio thAMbhalA vinAnI, jhUlatI kamAno upara rahela dhummaTavALI judIjudI mInI (nAnIzI) devakulikAmAM pratiSThita karela che. dareka prabhunI palAThImAM zrI samavasaraNa maMdiranA pratIka sahita lAMchano kaLAmayatAthI kotaravAmAM Avela che. A rIte eka sAthe thatA 24+ 108 =132 prabhunA darzanathI jIvana-mana pAvana banI jAya che. A che mahAmaMdiranuM AMtaradarzana prabhudarzanathI pAvana pathika prANapyArAM evA aitihAsika tIrthonAM darzana karavA bahAra Ave che. jyAM sAmenI goLAImAM 27-27nA 4 vibhAgamAM bhAratabharanAM 108 tIrthanAM jinAlayo, tenA mULanAyaka bhagavAna, teno itihAsa ane paricaya sAthe, je te tIrthomAM jaIne lIdhela AbehUba tasvIro Adhunika leminezana paddhatithI Arasa para mUkavAmAM Avela che. zrI giririjathI zarU karI rAjyavAra goThavela 108 tIrthapaTTonA darzanathI darzaka jANe te tIrthonI yAtrA karyAno saMtoSa anubhave che. te tIrthapaTTonI sAmenI goLAImAM prabhu zrIvIranA samayathI Ajadina sudhImAM thayelAM. dharma-saMgha-deza ane samAja mATe potAnuM AgavuM samarpaNa karanAra puNyavaMta evA 27 sAdhu, 27sAdhvIjI, 27 zrAvaka ane 27 zrAvikAnAM citro paNa Arasa upara leminezana karI mUkavAmAM AvyAM che. atyAre paNa itihAsanAM pAnAM ukelatAM jANavA maLela aitihAsika hakIkato dvArA A citro je rIte benamUna taiyAra karelAM che, te jotAM lAge che ke A citrapaTTo lAgavAthI A mahAmaMdiranI darzanIyatA aitihAsikatAno ghaNo ja vadhAro thayo che ane sAthe sAthe jaina itihAsamAM eka suvarNapRSThano umero thayo che. mahAmaMdiramAM zilpanI sAthe sAhityanuM gaThana samavasaraNa maMdiranA aMdaranA cAra daravAjA upara tIrthaMkara prabhunA cAra viziSTa vizeSaNone darzAvatA - (1) mahAmAyaNa; (2) mahAgopa; (3) mahAsArthavAha; (4) mahAniryAmakanAM dazyo kalAtmaka rIte kaMDAryA che. vaLI cAre dizAnA cAra mukhya daravAjAnI AjubAjunA be-be blaoNka (rUma) kula ATha bloka suMdara nakazIkAmanAM kArothI zaNagAryA che. pahelA-bIjA dvAramAM 16 vidyAdevInA, trIjA dvAramAM zubha zukana, cothA dvAramAM cAra zaraNa, cAra sAdhana ane cAra prakAranAM dAnanA; pAMcamA-chaThThA dvAramAM navakAra-vajapaMjaranI vividha mudrAnA ane navakAranA padonAM pratIko, sAtamA dvAramAM ATha pratihArya ane AThamA dvAramAM aSTamaMgalanA Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratIko jhINavaTabharI daSTie jotAM najare caDhe che. AThe blokamAM pahelAmAM hamaNAM vahIvaTI oNphIsa che, bIjAmAM gurugaNa pradarzita karatuM bhavya gurumaMdira - zrI gautama svAmIjI, pUjaya zAsanasamrA, pUjaya zrI vijJAnasUrijI ma.sA., pUjya dharmarAjA. gurudevanI guru pratimA tathA mA cazkesarI ne mA padmAvatInI mUrtiothI dIpe che. jayAre bAkInA bIjA blokamAM atIta, anAgata ne vartamAna covIzIno khyAla paNa ApavAmAM Avaze. zAzvatA tIrthakaronA paricaya citronI sAthe 63 zalAkA puruSa, 45 AgamanI pAMca vAcanA, aDhI dvIpa, utsarpiNI - avasarpiNI kALapAMcamA-chaThThA ArAnI temaja zrI virapATa paraMparAnI samaja ApatAM citro vagere mUkavAmAM Avaze. mahAmaMdiranuM hRdayaMgama bahAranuM bhavyadarzana, sadehe vicaratA bhAva jinezvara bhagavaMtanI lokottara puSpAIno khyAla zrI samavasaraNa mahAmaMdiranA aMdaranA vibhAgonA darzanathI prabhAvita puNyAtmA upara birAjamAna prabhu zrIvIrane vaMdana karavA utkaTa banI bahAra Ave che. tyAM tyAre mukhya daravAjA upara tIrthaMkara prabhunAM cyavana, janma, dIkSA ane nirvANa kalyANakanAM kaMDArelA dazyone, nIkaLatAM jamaNI bAjue paththaramAMthI banAvela, sAkSAt jevI lAgatI gADAmAM rahela UMcI IndradhvajAne, vizALa bhIMto upara paththaramAM kaMDArela rAjA dazArNabhadrane indra mahArAjanI prabhuvIranA caraNomAM AtmasamarpaNa bhAva prakaTa karatA paTTane, pradakSiNAkAre AgaLa vadhatAM pAchaLanA bhAgamAM zrI neminAtha prabhune kRSNa mahArAjA; zrI pArzvanAthajI, zrI AdinAthajI prabhu ne marudevA mAtAjInA paTTane temaja zrI prabhuvIra pratye saMpUrNa samarpitatA prakaTa karatA zreNika mahArAjanI bhaktinAM dazyone temaja nAnI nAnI vADIone joI prasanna bane che. jyAre yAtrikane pUjA-bhakti karavA mATe jarUriyAtavALuM sAdhana joIe, te mATe DAbI bAjue rahela bhaktibhavana tarapha najara jAya che, jayAM Adhunika solAra mazIna dvArA yAtriko mATe garama-ThaMDA pANInI suMdara vyavasthA che ane prabhunI prakSAla pUjA mATe jarUrI pANIno saMcaya samavasaraNanI aMdara rahela TAMkAmAM temaja navA taiyAra thayela kuMDamAM thAya che. yAtrALunI A badhI vyavasthA joI samavasaraNa upara javA mATe pagathiyAM caDhatAM nAnA nAnA pattharanAM kuMbho, kAMgarA, suMdara toraNa-kamAnovALA cAre taraphanA bAre daravAjA, pahelA gaDhamAM paththaramAM kaMDArelA vividha vAhano, bIja gaDhamAM vibhinna pazu-pakSIo, trIja gaDhamAM sAdhu-sAdhvI-manuSya-strI-deva-devIonI bAre parSadAne nihALato, to kyAreka viziSTa thAMbhalIe TekaNa upara Teko leto, dhIme dhIme 108 pagathiyAM caDhI upara pahoMce che. jyAM suMdara pavAsaNa upara zrI mahAvIra svAmIjInI sAta hAthanI kAyAne lakSamAM rAkhIne padmAsane beThela 61 iMcanI pratimA aSTapratihArya sahita Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (VI) cAre dizAmAM birAjamAna che. upara mAtra paththarathI ja nirmANa karela azokavRkSa ane caityavRkSanuM suMdara DALI pAMdaDAM sAthe nirmANa karyuM che. 27 phUTa UMcA ane 37 phUTano vyApa dharAvatA A vRkSanuM vajana aMdAje 500 Tana che. te badhuM vajana vRkSanI vaDavAI jevA dekhAtA totiMga thAMbhalA upara patharAI gayeluM che. pAMgaratA paroDhiye/prabhAte paramAtmAnA pUjakane ahIM anupama Atmika AlAda avanavA anubhava thAya che. A rIte zrI samavasaraNa e mAtra maMdira nahi, balba mahAmaMdira che, jemAM jinazAsananI dhArmika ane AdhyAtmika bhavyatA, zilpa ane raMgarekhAmAM guMjI UThe che. zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa TrasTI maMDaLa tathA pustaka prAptisthAna , (1) zrI 108 jaina tIrthadarzana bhavana phona naM. 02848-2492, 2561 zrI samavasaraNa mahAmaMdira, taLeTI roDa, pAlitANA - 364270 (2) zrI mahendrabhAI khUbacaMda zAha Co ratanacaMda jorAjI enDa kuM., goDIjI bilDIMga naM. 1, kIkA sTrITa, pAyadhunI, muMbaI-400 02. (3) zrI kAMtilAla ratilAla zAha saradAra sosAyaTI baMgalo, surendranagara - 360001. (4) zrI azvinabhAI zAMtilAla saMghavI kAyastha mahollo, gopIpurA, surata. (5) zrI anilabhAI zAMtilAla gAMdhI 110, mahAkAnta bilDiga, vI.esa.hospiTala sAme, Azrama roDa, amadAvAda - 380006. (9) zrI mahendrabhAI caMdulAla vakhAriyA C/o vakhAriyA bradharsa, javAharacoka, surendranagara - 363001. (7) zrI harSadarAya premacaMda zAha C/o dharmendra vAsaNa bhaMDAra, mahAtmA gAMdhI roDa, bhAvanagara - 364001. (8) zrI harSadarAya cunIlAla - ' bhArata TreDIMga kaMpanI, 111, TanaTanapurA sTrITa, muMbaI-400009. Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VII) (9) zrI mukezabhAI jamanAdAsa zAha 36, saMpatarAva sosAyaTI, alakApurI, vaDodarA. (10) zrI ramezabhAI gAThANI 2, svInagara baMgaloja, seTelAITa roDa, somezvara jaina maMdira sAme, amadAvAda-380015 (11) zrI kIrITabhAI cunIlAla zAha sI-27, vasuMdharA epArTamenTa, trIje mALe, kRSNanagara, bhAvanagara. * * * * * nIcenA pustaka vikretAo pAsethI paNa zrI jaina tIrthadarzana bhavana TrasTa prakAzita pustako prApta thaze. (1) sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda-1 pArtha prakAzana jhaverIvADa nAkA, rIlIpha roDa, amadAvAda-1 navabhArata sAhityamaMdira zrI mahAvIra svAmI derAsara pAse, gAMdhI roDa, amadAvAda-1 (4) navabhArata sAhityamaMdira 134, prInsesa sTrITa, muMbaI-400002 (5) sevaMtIlAla vI. jaina 20, mahAjana galI, pahele mALe, jhaverI bajAra, muMbaI-400002 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (VIII) zrInemi-vijJAna-kastUrajJAnamaMdira, surata tathA zrI 108 jaina tIrthadarzana TrasTa-pAlItANA prakAzita graMthonI yAdI krama graMthanuM nAma bhASA prakAzana samaya 1. abhidhAna ciMtAmaNI koza (caMdrodayaTIkA) prathamAgRti 2013 dvitIyAvRti 2029 2. abhUtana-pauSTika vidhAna 3. abhidhAna ciMtAmaNi (vyutpatti ratnAkara TIkA) 4. ajita-vinIta svAdhyAya saMgraha gujarAtI 5. ArAmasohAkahA prAkRta 6. AtmadarpaNa gujarAtI - 2055 karuNarasa kaTaMbaka pAia tathA saMskRta prAkRta-saMskRta 1997 8. karmaprakRti-bhAga-1 gujarAtI 9. karmaprakRti-bhAga-2 gujarAtI 10. karmaprakRti-bhAga-3 gujarAtI 99. Glory of Jainism aMgrejI 12. gAgaramAM sAgara gujarAtI 2054 13. caturvizati jina stavavRti 2013 14. cAlo covIzI buhArIe gujarAtI 15. jinazAsananI kirtagAthA hiMdI 2054 16. jinazAsananI kirtagAthA gujarAtI 2054 17. jinazAsananI balihArI gujarAtI 18, jaina darzana siddhAMto ane paricaya bhAga-1 gujarAtI 204 19. jaina darzana siddhAMto ane paricaya bhAga-2 gujarAtI 204 20. jaina dharma ke mUlatatva - bhAga-1 hiMdI 2044 21. jaina dharma ke mUlatatva - bhAga-2 hiMdI 2044 22. jaina darzananuM talunAtmaka digdarzana gujarAtI 2024 23. tIrthAdhirAjane caraNe - prathamAgRti gujarAtI 2022 24. tIrthAdhirAjane caraNe - dvitIyAvRti 2022 gujarAtI Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (IX) 25. nitya smaraNikA gujarAtI 2032 ra6. naiSadha mahAkAvya (zrI ratnacaMdrajI gaNita TIkA) yagnastha 27. pacca namaskAra stavavRti saMskRta 2004 28. pAia vijJANa kahA-bhAga-1- prathamAgRti prAkRta 2013 dvitIyAvRti prAkRta 2024 29. pAia vijJANa kahA-bhAga-2-prathamavRti prAkRta 2017 dvitIyAvRti prAkRta 30. pAIa visANa gAhA prAkRta-saMskRta 2046 gujarAtI sAthe 31. prAkRta rUpamAlA prAkRta-gujarAtI 1982 32.prAkRta vijJAna pAThamAlA--prathamavRtti prAkRta-gujarAtI 1996 dvitIyAvRti prAkRta-gujarAtI 2004 tRtIyAvRti prAkRta-gujarAtI 2019 cartadhyAvRti prAkRta-gujarAtI 2044 33. prAkRta mArgadarzikA prAkRta-gujarAtI 2047 34. prAkRta vijJAna kathAo bhAga-1 prathamavRti gujarAtI 2024 dvitIyAvRti gujarAtI 2032 35. prAkRta vijJAna kathAo bhAga-2 prathamavRti gujarAtI 2014 dvitIyAvRti gujarAtI 2032 36. pratiSThAkalpa-aMjana zalAkAvidhi (jUnI) prathamAgRti 2042 37. prItinI rIti gujarAtI 2047 38. pistAlIsa AgamanI saMkSipta rUparekhA gujarAtI 2010 39. paMDia dhaNavAlakahA 1998 40. mahopAdhyAya bhAnacaMda gaNicaritam saMskRta . 1998 41. merU zikhara navarAve gujarAtI 2054 42. vinaya saurakAM gujarAtI 2018 43. sacitra sarasvatI prAsAda gujasaMskRta 2055 44. zrAvaka dharma vidhAna gujarAtI 2004 45. girijaMbusAmI cariyuM saMskRta 2004 46. siri vijayacaMdra kevalI cariyuM saMskRta 2007 47. siri usaNA cariyuM prAkRta 2025 saMskRta Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (X) 2027 2038 233 2008 48. siricaMdarAya cariyuM 49. siri caMdarAya cariyuM gujarAnuvAda 48. siri usaNA cariyuM gurjarAnuvAda 49. zrIpAlacaritram (saMkSipta) dharmopadeza 50. zrI jina strota kozaH 51. zrI vitarAga stotrAdi sabhyayaH para. zrI sthamana pArzvanAtha mAhAtmaya 53. zrI upadhAna tapa mArgadarzikA 54. zrI 108 jaina tIrtha darzanAvalI 55. zrI 108 jaina tIrtha darzanAvalI 56. surata tIrtha vaMda dakaroDa pa7. sUrya sahastranAmamAlA 58. sUrya paMja (paMja) 59. saMkhita taraMgavAi kahA (taraMgalolA). 60. saMkSipta prAkRta upamAlA 61. saMskRta maMdirAMta pravezikA (bIjI buka) 62. haripAlI saMcaya 63. hema nUtana ladhuprakriyA 64.jJAtaputra zramaNa bhagavAna mahAvIra 65. prAkRta vijJAna graMtha prAkRta gujarAtI gujarAtI saMskRta saMskRta saMskRta gujarAtI gujarAtI guja-aMgrejI guja-hiMdI gujarAtI saMskRta gujarAtI prAkRta prAkRta 1996 2023 2052 2012 2054 2053 200 2005 gujarAtI 2025 gujarAtI 2025 2057 prAptisthAna zrI nemi-vijJAna-kastUrasUri jJAnamaMdira kAyastha mahollo, gopIpurA, surata-1 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (I) zrInemi-vijJAna-kastUrasUri graMtha zreNI kama graMthanuM nAma 1. prAkRta vijJAna bALa pothI -1 2. prAkRta vijJAna bALa pothI - 2 3. prAkRta vijJAna bALa pothI - 3 4. prAkRta vijJAna bALa pothI -4 5. zrI vIza sthAnaka tapa ArAdhanA vidhi 6. zrI vIza sthAnaka tapa (kathAo sahita) 7. zrI vIza sthAnakanI kathAo 8. vaMdu jina covIza 9. bhakti vaibhava 10. prAkRta vijJAna saMkSepa 11. he jInA jagIza 12. pratiSThA kalpa- aMjana zalAkA-pratiSThAvidhi (dvitIyAvRti) 13. dazavaikAlikasUtram 14. karmaprakRti bhAga-3 15. mauna ekAdazI parva 16. abhidhAna cintAmaNi nAmamAlA 17. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-1 - aMga Agama 18. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-2 - aMgabAhya Agamo 19. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-3 - Agami. vyAkhyAo 20. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-4 - karma sAhitya-Agamika prakaraNa 21. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-5 - lAkSaNika sAhitya 22. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-6 - kAvya sAhitya 23. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-7 - kannaDa-tAmila, marAThI 24. jaina sAhityano bRhad itihAsa bhAga-8 - jaina sAhitya parti 25. jaina sAhityano bRhad itihAsa (apabhraMza) bhAga-9 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnimAyAvadamaTAvArUmasAyada sukhanavarAyAdyAcadajhiNakAnAvasayara paTAkadinInavAminAthacavAvIra mAnanADanivarayAra sumAyaDinAvamAkAAdya / ekA adhimaNayAmakamAra 113yanivAsamarAmanArAcAhamAMcA vimanavisAsvApAniya nirugAna pramAviyanakA pAsavANavAyamAnabama kAmasammAnajitAlika sumAgAvamavATvIconasa navinAkSimaDamamA nAnAmivAmavAkAlinAmAsiva mivasabhivayanadanazalArune skavajhAlAmikasanyAmamAyA napAtanadhATAvadhAnavAza syAgAmAnikAzadAgAvADI nasvamImakanAzayoM kavAcanamAmi kamivayIdakhinA nyakazAyaNamiDiyAya bhikameDalAr3ayA mel un nA yathApikavANAcayAjanakolA camaDaTAdhyAkAgAvagAyanara mizAuthakAnAtAgatAra nayAnivAyAghAtAba RE mAvayavAvyamathiyAvara sAkasumAsATyAcyavAna yazavagAmATImAraNAnila timAzArivamanAra kAyamajamAvAdAjanapurANa SHAatlele1222HIereal dadAkhavAsabhAkakAyakozaH sakAsyamamatAmAyaghAnAmanAma yAunavAsamAyasavamAyakSama azAkhApazyadANAsa dAravadhanAyaviramAra sAmadhAmadhivAtavamA pisAvAyevinAilima dAda kAnayAnaJcakAyA patAnAkA lAyavadhAganAmAsamahaMdaAdadAvidavamAchAmA rAjavivakimima pAnAliSyaniAradAra iyanAsAkaNadAsa kanirmacavalAvAda avanAsa alAvatAnAcamAgha vAdamAgamA putAnanavavanAnAmayAnAnnivavijJAvamA likagAnilAlayiSyatasannapAkApanyAsa mAyAnidhilAiTikAnAsayayAmAna nAmamAUyAtayatinisAyAvara kAyanAtanAyanAcirAtaH nivizvAnanyaDhovAmAikhAmi mApinAsavAnyaSyasivaninAtha mAnavAdakAganAkAnavamAyA vAmAnazcayAviSayayAra For Private Personal use only ducation International Bewaren www.alinelibrary Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyumayara rAdhAsuragANAra mAnAmADAnakAmavAsanAzIvAsamAdhisidakSiNayAmAsamajhAyA mA-H-Anmom rAsamAnalANAyANagaNAgara sunAyavAhinAyavamAkAdyAhAdhizazakSiranAmAninAzavanAsaragamanAra gayAmAkamA nAmahimA dhyavAnisamAva mAlavAyUmAnavamAnADAlAyaccatAkAlAganAnaTanaTanaTAyAvayIna kezavamammAtAUtAnakAdavanAnavamAnamAkAbadAmAmAnADAvara vajhaNAmavAzvAtrotavamamudvAmAnabahakimAmavinAsakravarAyA navidAcamaDamanAmanacAUmAnAsuravamAnanAcasunAmIkammAdhi klikaarni madanAnArUma sanyAvAmAyA TApAmA gudAgagana naranamAmikanAzayAcanikalanamAimisanamAyajhiyAmivAmapakAzA kazyAvatamAsisAtAhimamanamokakaNAyasavAlina kalakA samidhvadichinachiravAsAneninavAdAvabAGajasamakhamamAzyasakA tyakathAvaNamiDiyAyAnanamamAmAztAvasamAyAmayabhAmadanadahA mikmelaauddaayshishisvaavaarvaarvaapnaakik|14sym yAjajanAlA gAvagAdhAna nakotAnA sAvayaivAcaMTammaciyApAnijalyAhapaJcAkAniAmajanamAnAbAnAya tAkAsumAsAnyAyavAganAkazAlAbAdAdAyasisvAmabacAvAlayapatra vAmadAmahAmAraNAtalachAniyamAyAnasazarakatAvAkavAyAkhAyadAvA nimAvivamAnAranazyAkacinIyAbhadAyajivAnimAriviza samAjamA chAnAmAvatA azadavanapazyadaNAmavanAsikozikAnavanikhasAdivAsayarminAyA yArakhavAyayavinamAvIcA pivamAnAcA samAvinAzamAdiMDakAcAdara mAmAmadhinAtavamAvikAmanAbApinAtigADAsAratAcA pisAyAvinAmasinAvaTAkhAmayAdadAzavakanAzAyaDapazA dAbadhAlayonasamAyApivikAAnoponichAnAdhikAcAvaya vimAnArmanAka sapanIyakSama mAmAsAda camAAMdhA sakAbhavamIsa bInAdAvara yanAsAkaNagalayAdevamAnamapipaMkcavimAniyatA kavirmAvalAvAlayanavAlAbAmAmAyApakhAsadAbhAdasamalavAsenane zaMganAyavarahimedaDaliDilisikhAnAmadhanamanazpaniAkAra sAlAyavAjAvapAsAmivikasumAJjayanArasusamAvira dusAyiyAnamAra annadhanAmAnya nayAnayAmAna jhinimmAyAmA kagAyanAkhananAyanAdhigalayasa~gamAnaviSyAyavAcAyaNamAsamavarmayaunayoM nisvidyAnanyATopAjAvAminAGamAvaDanivivinArabali sAkSamaNa mApiAnAmaganyAlivaninAmamayAnAnAlAkamArazAsacinadhi mAnavA'kAganAkAnakApAvayAvijAmAdanAyunacanpharakAzi vaMtAsAnAyaviSayayAmAmArahANavaragayadhiAniyacIyastA Jeth Educatori international Forte & Personal use only www.jainelibrary DADInAzikakamonAdimAnAmAnAsatyakAmAla Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhanAthavAhanAvamAkAdyAhA subanAyAgrAyajhiNakAvasayara paTAkadinAnAminAvarevAlAra ekA aAdhAmaryAyAAkamA nikAlAnanAcAramati. yimanAmavisAsvAyAtriyanisanAna mAyadhivakalakA pAsanAnyvAmAnabanAnA. kAmasmAnAjatAnikAdavA majhagADalavAivAjAnumakha nakhidamavisamabhAmaya nAnAmivAdhavAkAlinAnAsiMdha nimaryasamijhapanadanAnArUna mivajhAlAbhikamanyAthamAyA nayAtanasabaTAyadhInAka nyAgAmAnikArAvAgaja naranamAtmakamAjhauvAta kazAcAvanasAsamAcAra vAsiyadhapIchinAjhara tyakAmamiDiyAdAnane mikameDalAuDAyalizi yahAdhikANAcayAunakAlA namadayAlAgAvAgAdhAna mizayAekagInakonAminAra nayAnivAyAdhAnAkha miAvayavATaramadhiyAmi tAvaDamAsATaviyavadAnAta dAvAjavAdImAnalA timAzAvinamAnAratraya jhiyamaUsAyamacAjanAtha mAyAdhasAyadikhAnAgAekA dahAvakhAnathArukAyomara sekatyimakatAmapighAnAmanAMka yAbasanApazyanAyazcama ayAdavanApazyadaNAmina dApavadhAyacizmAvaya sAmacyAmadhigatavamA pisAbAbaviAnAmatimAta dAyakAnavAnavasAyAdhi kA iyamAlAmaNavAlayA bAna lAyacvAganAmAsaghabaMda vph'd vii jivivarasikAmazasi pAnAlidhayAnAsmRdAvara aMbAnAvivarahimeda lAlAyavalayAkA mulAcanAnAsAmunakhAdasAyalamA vahAnunakvAlAmayAnAnimazviAcanamA itakAMgAnilAlayitasannavAlAyAmara mAkhyAgivimAdhArakAnAyakAmapAna nAmakAUyAyatiniAyaTAkara kavAyanAnanAyanAcirAnavara livizvAtanyaTIpADAkhAmiyAna mAthiAnAbhavAyaNalivaninAvamA mAnadhArakArAnAtAnavamAdhAna vAmAnazvayAviSayayAma ca intematone ForPrivate & Personal usala Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI 108 jaina tIrtha darzana bhavana - samavasaraNa mahAmaMdirA pAlItANA