________________
૧૦૬
હેમચન્દ્રાચાર્યકૃત પ્રમાણમીમાંસા 65. मनसो द्रव्यरूपस्य पर्यायाश्चिन्तनानुगुणाः परिणामभेदास्तद्विषयं ज्ञानं 'मनःपर्यायः' । तथाविधमनःपर्यायान्यथानुपपत्त्या तु यद्वाह्यचिन्तनीयार्थज्ञानं तत् आनुमानिकमेव न मन:पर्यायप्रत्यक्षम् यदाहुः
“ગાળફ વો|માઇi '' [વિશેષા. . ૮૨૪] ડૂત ૬૮. 65. મન દ્રવ્યરૂપ છે. તે અત્યન્ત સૂક્ષ્મ રૂપી દ્રવ્ય છે.] ચિન્તનને અનુરૂપ મનોદ્રવ્યના વિવિધ પ્રકારના પર્યાયો થાય છે. બીજાના મનોદ્રવ્યના આ પર્યાયોને જાણનારું જ્ઞાન મન:પર્યાયજ્ઞાન કહેવાય છે. “મનોદ્રવ્યના આ જાતના પર્યાયો આ જાતના પદાર્થના ચિન્તન વિના ઘટતા નથી' એવા અવિનાભાવસંબંધને વિચારીને ચિત્તનના વિષયભૂત બાહ્ય પદાર્થનું જે જ્ઞાન થાય છે તે આનુમાનિક છે, તે જ્ઞાન મન:પર્યાયજ્ઞાન રૂપ પ્રત્યક્ષ નથી. [કહેવાનું તાત્પર્ય આ છે–જેમ જેમ પદાર્થનું ચિન્તન કરાતું જાય છે તેમ તેમ જ તે ચિત્તનને અનુરૂપ મનોદ્રવ્યના પર્યાયો થતા રહે છે. મન:પર્યાયજ્ઞાન તે પર્યાયોને જ સાક્ષાત જાણે છે. પછી તે પર્યાયોના આધારે જ્ઞાતા અનુમાન દ્વારા ઘટ આદિ બાહ્ય પદાર્થોને જાણે છે. બાહ્ય પદાર્થોના આ જ્ઞાનને મન:પર્યાયજ્ઞાન સમજવું ન જોઈએ.] જિનભદ્રગણિએ પણ કહ્યું છે, “મન:પર્યાયજ્ઞાની બાહ્ય પદાર્થને અનુમાન દ્વારા જાણે છે.” [વિશેષાવશ્યકભાષ્ય, ગાથા ૮૧૪]. (૧૮)
66. ननु रूपिद्रव्यविषयत्वे क्षायोपशमिकत्वे च तुल्ये को विशेषोऽवधिमनःपर्याययोरित्याह
विशुद्धिक्षेत्रस्वामिविषयभेदात् तद्भेदः ॥१९॥ 66. શંકા – અવધિ અને મન:પર્યાય બન્ને જ્ઞાનો રૂપી દ્રવ્યોને જ જાણે છે અને બન્ને જ્ઞાનો ક્ષાયોપથમિક છે તો પછી તે બેમાં શું ભેદ છે? આ શંકાના સમાધાનમાં આચાર્ય કહે છે –
વિશુદ્ધિ, ક્ષેત્ર, સ્વામી અને વિષયના ભેદ તે બેનો ભેદ છે. (૧૯) 67. સત્યપિ નથખ્રિત્યાધર્મે વિશુદ્ધચરિવારવધિમન:પર્યાયज्ञानयोर्भेदः । तत्रावधिज्ञानान्मनःपर्यायज्ञानं विशुद्धतरम् । यानि हि मनोद्रव्याणि अवधिज्ञानी जानीते तानि मन:पर्यायज्ञानी विशुद्धतराणि નાનીતે |
67. કોઈ અપેક્ષાએ અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યાયજ્ઞાન વચ્ચે સમાનતા હોવા છતાં
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
