________________
૨૪૪
હેમચન્દ્રાચાર્યકૃત પ્રમાણમીમાંસા 53. નિત્ય: શબ્દઃ અમૂત્વાહિત્યમિત્રેવ પ્રયોજે પરમાણુ साध्यसाधनोभयाव्यतिरेकिणो दृष्टान्तभासा भवन्ति । यन्नित्यं न भवति तदमूर्तमपि न भवति यथा परमाणुरिति साध्याव्यतिरेकी, नित्यत्वात् परमाणूनाम् । यथा कर्मेति साधनाव्यावृत्तः, अमूर्तत्वात् कर्मणः । यथाकाशमित्युभयाव्यावृत्तः, नित्यत्वादमूर्त्तत्वाच्चाकाशस्येति त्रय एव वैधर्म्यदृष्टान्ताબાસા: ર૪ો
53. શબ્દ નિત્ય છે કારણ કે તે અમૂર્ત છે–આ જ અનુમાનપ્રયોગમાં પરમાણુ, કર્મ અને આકાશ દૃષ્ટાન્તો ક્રમશ: સાધ્યાવ્યતિરેકી, સાધનાવ્યતિરેકી અને સાધ્યસાધનોભાયાવ્યતિરેકી દૃષ્ટાન્તાભાસો છે. “જે નિત્ય નથી તે અમૂર્ત નથી, જેમ કે પરમાણુ.” આ પ્રયોગમાં પરમાણુ સાધ્યાવ્યતિરેકી દષ્ટાન્તાભાસ છે કારણ કે પરમાણુ નિત્ય હોય છે. “જે નિત્ય નથી તે અમૂર્ત નથી, જેમ કે કર્મ'. આ પ્રયોગમાં કર્મ સાધનાવ્યતિરેકી દષ્ટાન્નાભાસ છે કારણ કે કર્મ(ક્રિયા) અમૂર્ત છે. “જે નિત્ય નથી તે અમૂર્ત નથી, જેમ કે આકાશ.” આ પ્રયોગમાં આકાશ સાધ્યસાધનોભયાવ્યતિરેકી દૃષ્ટાન્તાભાસ છે કારણ કે આકાશ નિત્ય પણ છે અને અમૂર્ત પણ છે. આ ત્રણ વૈધર્મેદષ્ટાન્નાભાસો છે. દ્વિધર્મેદષ્ટાન્તમાં સાધ્યાભાવ અને સાધનાભાવ બન્ને હોવા જોઈએ પરંતુ અહીં આપવામાં આવેલાં દૃષ્ટાન્તોમાં કાં તો સાધ્યાભાવ નથી કાં તો સાધનાભાવ નથી કાં તો સાધ્યાભાવ-સાધનાભાવ ઉભય નથી એટલે તે વૈધર્મેદાન્તાભાસો છે. આમ વૈધર્મેદાન્તાભાસના ત્રણ ભેદો થાય – સાધ્યાતિરેકી, સાધનાવ્યતિરેકી અને સાધ્યસાધનોભયાવ્યતિરેકી.] (૨૪)
54. તથા– वचनाद्रागे रागान्मरणधर्मकिञ्चिज्ज्ञत्वयोः सन्दिग्धसाध्याद्यन्वय
વ્યતિરેક્ષા રચ્યાપુરૂષાર્થ: રપ 54. તથા
“વચન હેતુથી રાગસિદ્ધ કરવામાં અને ‘રાગ” હેતુથી મરણધર્મતા તથા અસર્વજ્ઞતા સિદ્ધ કરવામાં રચ્યાપુરુષ (રસ્તે જતો માણસ) આદિ દૃષ્ટાન્તો સંદિગ્ધસાધ્યાન્વય, સંદિગ્ધસાધ્યવ્યતિરેક વગેરે દષ્ટાન્નાભાસો છે. (૨૫)
55. સ િધસાધ્ય સાધનોમયાનૈયા: સાધનાસાધનોव्यतिरेकाश्च त्रयस्त्रयो दृष्टान्ताभासा भवन्ति । के इत्याह-'रथ्यापुरुषादयः'।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org