Page Text
________________
૧૮૦
હેમચન્દ્રાચાર્યકૃત પ્રમાણમીમાંસા 20. શંકા – જો નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષ અવિચારક હોવાથી વ્યાપ્તિને ગ્રહણ નથી કરતું તો ભલે ન કરતું પરંતુ તેના પછી થનારું વિકલ્પજ્ઞાન તો વ્યાપ્તિને ગ્રહણ કરી લેશે. | હેમચન્દ્રાચાર્ય – જો નિર્વિકલ્પકપ્રત્યક્ષ વ્યાપ્તિને ગ્રહણ કરતું ન હોય તો તેના પછી તરત થનારું વિકલ્પજ્ઞાન પણ વ્યાપ્તિને ગ્રહણ ન કરી શકે કારણ કે નિર્વિકલ્પકે ગ્રહણ કરેલા વિષયમાં જ તેના પછી તરત ઉત્પન્ન થયેલું વિકલ્પજ્ઞાન પ્રવૃત્ત થાય છે.
શંકાકાર – નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષ પછી તરત ઉત્પન્ન થયેલું વિકલ્પજ્ઞાન નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષના વિષયની અપેક્ષા રાખતું નથી પરંતુ તેણે ગ્રહણ ન કરેલા અર્થને પણ વિષય
કરે છે.
| હેમચન્દ્રાચાર્ય – અમે પૂછીએ છીએ કે તે વિકલ્પજ્ઞાન પ્રમાણ છે કે અપ્રમાણ? જો પ્રમાણ છે તો પ્રત્યક્ષ અને અનુમાનથી અલગ એક ત્રીજું પ્રમાણ માનવું જોઈએ. [અહીં બૌદ્ધોને અનુલક્ષી કહેવામાં આવ્યું લાગે છે. તેઓ નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન એ બે જ પ્રમાણો માને છે.] જો તે વિકલ્પજ્ઞાન અપ્રમાણ હોય તો તેના દ્વારા વ્યાતિગ્રહણની આશા રાખવી એ તો નપુંસક દ્વારા સંતાનોત્પત્તિની ઈચ્છા કરવા સમાન છે. આ વિચારણાથી તો આ બૌદ્ધ માન્યતાનો નિરાસ થઈ જાય છે કે “કારણાનુપલંભ અને વ્યાપકાનુપલંભ પછી તરત થતા કાર્યાનુપલંભ અને વ્યાપ્યાનુપલંભ દ્વારા કાર્યકારણભાવ અને વ્યાપ્યવ્યાપકભાવનું જ્ઞાન થઈ જાય છે. તેનું કારણ આ છે – કાર્યાનુપલંભ અને વ્યાપ્યાનુપલંભ એ બન્ને એક પ્રકારનું પ્રત્યક્ષ છે જયારે કારણાનુપલંભ અને વ્યાપકાનુપલંભ એ બન્ને લિંગરૂપ (સાધનરૂપ) હોવાથી તેમનાથી જે જ્ઞાનો ઉત્પન્ન થાય તે અનુમાનરૂપ જ હોય અને પ્રત્યક્ષ અને અનુમાનથી વ્યાતિગ્રહણ માનવામાં આવતા દોષોને તો અમે જણાવી દીધા છે.
21. વૈશેષિશાસ્તુ પ્રત્યક્ષwત્તેનોહાપોવિન્યજ્ઞાનેન વ્યાતિપ્રતિપત્તિरित्याहुः । तेषामप्यध्यक्षफलस्य प्रत्यक्षानुमानयोरन्यतरत्वे व्याप्तेरविषयीकरणम्, तदन्यत्वे च प्रमाणान्तरत्वप्रसक्तिः । अथ व्याप्तिविकल्पस्य फलत्वान्न प्रमाणत्वमनुयोक्तुं युक्तम्; न, एतत्फलस्यानुमानलक्षणफलहेतुतया प्रमाणत्वाविरोधात् सनिकर्षफलस्य विशेषणज्ञानस्येव विशेष्यज्ञानापेक्षयेति ।
21. વૈશેષિકો કહે છે કે પ્રત્યક્ષનું ફળ જે ઊહાપોહરૂપ વિકલ્પજ્ઞાન છે તે વ્યાપ્તિનું ગ્રહણ કરે છે. તેમના મતે પણ પ્રત્યક્ષનું ફળ કાં તો પ્રત્યક્ષ હોય છે કાં તો અનુમાન હોય છે; તે બેમાંથી જ એક હોય છે, તે બેથી જુદું બીજું કોઈ હોતું નથી.] પરંતુ ન તો પ્રત્યક્ષ વ્યાપ્તિને વિષય કરવા (ગ્રહણ કરવા) સમર્થ છે કે ન તો અનુમાન વ્યાપ્તિને વિષય કરવા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001320 |
| Book Title | Pramanmimansa Jain History Series 10 |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | Nagin J Shah, Ramniklal M Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2006 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati & Nyay |
| File Size | 11 MB |