________________
૨ ૨૦
હેમચન્દ્રાચાર્યકત પ્રમાણમીમાંસા 9. પતિદેવીટિં–
नानयोस्तात्पर्ये भेदः ॥५॥ 9. આ જ વાતને આચાર્ય જણાવે છે–
આ બે ભેદના તાત્પર્યમાં કોઈ ભેદ નથી. (૫) 10. “ર' “મનો ' તથોપપજ્યવથા૫પત્તિોડ પ્રયોપBરો: “તાત્પર્વે' “યત્વર: અદ્રઃ સ શબ્દાર્થ:' રૂત્યેવંતને તત્પરત્વે, “મેઃ 'વિશેષ: ! एतदुक्तं भवति अन्यदभिधेयं शब्दस्यान्यत्प्रकाश्यं प्रयोजनम् । तत्राभिधेयापेक्षया वाचकत्वं भिद्यते, प्रकाश्यं त्वभिन्नम्, अन्वये कथिते व्यतिरेकगतिर्व्यतिरेके चान्वयगतिरित्युभयत्रापि साधनस्य साध्याविनाभावः प्रकाश्यते । न च यत्राभिधेयभेदस्तत्र तात्पर्यभेदोऽपि । नहि पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते, पीनो देवदत्तो रात्रौ भुङ्क्ते इत्यनयोर्वाक्ययोरभिधेयभेदोऽस्तीति तात्पर्येणापि भेत्तव्यमिति भावः ॥५॥
10. તથોડપત્તિ અને અન્યથાનુપપત્તિ આ બે પ્રયોગના પ્રકારો છે. તેમના તાત્પર્યમાં કોઈ ભેદ નથી, વિશેષ નથી. તાત્પર્ય એટલે શબ્દનો અર્થ તે છે જે પ્રકૃષ્ટપણે અભિપ્રેત છે” આ નિયમ મુજબ આવો પ્રકૃષ્ટપણે અભિપ્રેત અર્થ. કહેવાની મતલબ એ કે શબ્દનો વાચ્ય અર્થ અલગ હોય છે અને શબ્દનો પ્રકાશ્ય અર્થ એટલે પ્રયોજનાર્થ અલગ હોય છે. અહીં વાચ્યાર્થની અપેક્ષાએ વાચકનો ભેદ છે પરંતુ પ્રકાશ્ય (પ્રયોજન કે આશય) તો એક જ છે. અન્વયને (તથોડપત્તિને) કહેવામાં આવતાં વ્યતિરેકનું (અન્યથાનુપપત્તિનું) જ્ઞાન થઈ જ જાય છે. અને વ્યતિરેકને કહેવામાં આવતાં અન્વયનું જ્ઞાન થઈ જ જાય છે. અન્વય અને વ્યતિરેક બન્નેનું પ્રયોજન તો એક જ છે – સાધ્ય સાથે સાધનનો અવિનાભાવ પ્રદર્શિત કરવો. [અન્વયનો વાચ્ય વિધિ છે અને વ્યતિરેકનો વાચ્ય નિષેધ છે.] પરંતુ એવું જરૂરી નથી કે જયાં વાચ્યભેદ હોય ત્યાં તાત્પર્યભેદ પણ હોવો જ જોઈએ. “જાડિયો દેવદત્ત દિવસે ભોજન કરતો નથી” અને “જાડિયો દેવદત્ત રાતે ભોજન કરે છે. આ બે વાક્યોના વાચ્યમાં ભેદ છે એટલે તેમનું તાત્પર્ય જુદું જ હોવું જોઈએ એવું નથી. તેમના તાત્પર્યમાં ભેદ નથી પણ એક જ છે. (પ)
11. તાત્પર્યાએ ચૈત્ર મહિ–
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
