Pramanmimansa Jain History Series 10

SR No.: 001320
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Nagin J Shah, Ramniklal M Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2006
Total Pages: 610
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati & Nyay
File Size: 11 MB

Page 336

૨૯૪
સિદ્ધિ ન થતી હોય તો પ્રતિજ્ઞાને સાધનાંગ ન ગણી શકાય.
બૌદ્ધ પક્ષનો વિરોધી (નૈયાયિક) અમે તમને બૌદ્ધને પૂછીએ છીએ કે હેતુવચનપ્રયોગથી સાધ્યની સિદ્ધિ થાય છે કે નહિ ? જો થતી હોય તો દૃષ્ટાન્તનો વચનપ્રયોગ નિરર્થક બની જાય. અને જો ન થતી હોય તો હેતુવચનપ્રયોગને સાધનાંગ ન ગણી શકાય. આમ આ દોષ આપના મતને સમાનપણે લાગુ પડે છે.
-
બૌદ્ધ દૃષ્ટાન્તના વચનપ્રયોગનું પ્રયોજન સાધ્ય અને સાધનની વ્યાપ્તિને દર્શાવવાનું છે, તેથી તે નિરર્થક નથી. જો દૃષ્ટાન્તના વચનપ્રયોગ દ્વારા સાધ્ય-સાધનની વ્યાપ્તિ દર્શાવવામાં ન આવે તો હેતુ ગમક જ ન બને.
હેમચન્દ્રાચાર્યકૃત પ્રમાણમીમાંસા
-
બૌદ્ધ પક્ષનો વિરોધી (નૈયાયિક) — તમારું આ કથન યોગ્ય નથી. જ્યારે તમે ‘સત્ત્વ’ હેતુ દ્વારા બધી વસ્તુઓની ક્ષણિકતા સિદ્ધ કરો છો ત્યારે કોઈ દૃષ્ટાન્ત સંભવતું નથી [કારણ કે બધી વસ્તુઓ પક્ષ અન્તર્ગત છે]. એટલે આપનો હેતુ ગમક નહિ બનવાની આપત્તિ આવશે. [પરંતુ દૃષ્ટાન્તનાં અભાવમાં પણ તમે ‘સત્ત્વ’ હેતુને ગમક માન્યો છે.]
-
બૌદ્ધ ‘સત્ત્વ’ આદિ હેતુ દૃષ્ટાન્ત (સપક્ષ) વિના પણ કેવળ વિપક્ષવ્યાવૃત્તિ દ્વારા જ ગમક બને છે.
—
બૌદ્ધ પક્ષનો વિરોધી (નૈયાયિક) · એમ હોય તો સર્વત્ર વિપક્ષવ્યાવૃત્તિથી જ હેતુ ગમક બની જશે, પછી દૃષ્ટાન્તની શી આવશ્યકતા ? દૃષ્ટાન્ત નિરર્થક બની જશે. વળી, વિપક્ષવ્યાવૃત્તિ દ્વારા જ હેતુના ગમકત્વનું સમર્થન ક૨ના૨ પ્રતિજ્ઞાનો પ્રતિષેધ કેવી રીતે કરી શકે ? જો પ્રતિજ્ઞાનો વચનપ્રયોગ ન કરવામાં આવે તો કેવી રીતે ખબર પડે કે હેતુ અને સાધ્ય ક્યાં રહે છે ?
―
બૌદ્ધ — [પ્રસંગ આદિથી] જણાઈ જતા પ્રતિજ્ઞાના વિષયમાં (પક્ષમાં) હેતુ અને સાધ્યનું રહેવું જણાઈ જાય છે. [એટલે પ્રતિજ્ઞાવચનનો પ્રયોગ જરૂરી નથી.]
બૌદ્ધ પક્ષનો વિરોધી (નૈયાયિક) — તો પછી અર્થાત્ જણાઈ જતા હેતુનું સમર્થન કરવાની આપત્તિ આવશે કારણ કે જો અર્થાત્ હેતુ જણાઈ જતો હોય તો શબ્દોમાં તેને કહેવાની શી જરૂર ? હેતુને શબ્દોમાં જણાવવાનું સમર્થન ન થઈ શકે.
બૌદ્ધ — મન્દબુદ્ધિને જ્ઞાન કરાવવા માટે હેતુનો વચનપ્રયોગ કરવો જરૂરી છે.
―――――――
――
બૌદ્ધ પક્ષનો વિરોધી (નૈયાયિક) - તો પછી પ્રતિજ્ઞા આદિનો વચનપ્રયોગ કરવામાં આપને અસંતોષ (દ્વેષ, નારાજગી) કેમ છે ? મન્દબુદ્ધિને સમજાવવા માટે પ્રતિજ્ઞા અને નિગમનનો વચનપ્રયોગ પણ આપે સ્વીકારવો જોઈએ.