________________
૧૯૪
હેમચન્દ્રાચાર્યકૃત પ્રમાણમીમાંસા જો મન ઇન્દ્રિયોએ ગ્રહણ ન કરેલા અર્થોને પણ જાણતું હોત તો કોઈ આંધળો કે બહેરો ન હોત – મનથી જ રૂપ અને શબ્દનું જ્ઞાન થઈ જાત. મનને સર્વવિષયગ્રાહી કહ્યું છે તેનો આશય એટલો જ છે કે તે બધી ઇન્દ્રિયોના વિષયોને જાણી શકે છે, પરંતુ તેનો આશય એ નથી કે મન ઇન્દ્રિયનિરપેક્ષપણે સ્વતંત્ર રીતે રૂપ આદિને જાણે છે. જો યોગિપ્રત્યક્ષ દ્વારા અવિનાભાવનું ગ્રહણ માનવામાં આવે તો અનુમાનની આવશ્યકતા જનહિ રહે કારણ કે યોગિપ્રત્યક્ષથી જ અનુમેયનું પણ સાક્ષાત જ્ઞાન થાઓ, પછી બિચારા અનુમાનની શી જરૂર? જો અનુમાન વડે અવિનાભાવનો નિશ્ચય માનવમાં આવે તો અનવસ્થા અને ઇતરેતરાશ્રય દોષોની આપત્તિ આવે એ અમે પહેલાં દર્શાવી દીધું છે. અને પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન સિવાય બીજું કોઈ પ્રમાણ તો છે નહિ જે આ જાતના વિષયને (અવિનાભાવને) ગ્રહણ કરવા સમર્થ હોય.
આ શંકાના ઉત્તરમાં આચાર્ય કહે છે– ઊહ (તક) નામના પ્રમાણ દ્વારા અવિનાભાવનો નિશ્ચય થાય છે. (૧૧) 38. ‘હા’ તેવુનક્ષત્તાવનામાવી “નિશ્ચયઃ' શા
38. પહેલાં અમે જેનું લક્ષણ બતાવી દીધું છે તે ઊહથી અર્થાત્ તર્કથી તે અવિનાભાવનો નિશ્ચય થાય છે. (૧૧)
39. लक्षितं परीक्षितं च साधनम् । इदानीं तत् विभजति. स्वभावः कारणं कार्यमेकार्थसमवायि विरोधि
चेति पञ्चधा साधनम् ॥१२॥ 39. સાધનનું લક્ષણ પણ આપી દીધું અને તેની પરીક્ષા પણ કરી લીધી. હવે સાધનના ભેદોને આચાર્ય જણાવે છે –
સ્વભાવ, કારણ, કાર્ય, એકાર્યસમવાયી અને વિરોધી આ પાંચ સાધનના પ્રકારો છે, ભેદો છે. (૧૨)
40. स्वभावादीनि चत्वारि विधेः सांधनानि, विरोधि तु निषेधस्येति पञ्चविधम् ‘साधनम्' । 'स्वभावः' यथा शब्दानित्यत्वे साध्ये कृतकत्वं श्रावणत्वं वा ।
40. સ્વભાવ વગેરે ચાર સાધન વિધિના સાધક છે અને એક વિરોધી સાધન નિષેધનું સાધક છે. આ રીતે સાધનો પાંચ પ્રકારનાં છે. તેિમનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે છે.] (૧)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
