Pramanmimansa Jain History Series 10

SR No.: 001320
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Nagin J Shah, Ramniklal M Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2006
Total Pages: 610
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati & Nyay
File Size: 11 MB

Page 329

મૂલ સંસ્કૃત અને ગુજરાતી અનુવાદ
૨૮૭
હોય તો વાદીએ ઉચ્ચારેલા બીજા શબ્દોનું પ્રતિવાદીએ પ્રત્યુચ્ચારણ કરવાની શી આવશ્યકતા ? તેથી, જેનું પ્રત્યુચ્ચારણ કર્યા વિના સાધ્યની સિદ્ધિ ન થતી હોય તેનું જ પ્રત્યુચ્ચારણ ન કરવું તેને જ ‘અનનુભાષણ’ નિગ્રહસ્થાન સમજવું જોઈએ. કોઈકવાર પ્રતિવાદી શાસ્ત્રના વિશિષ્ટ પરિજ્ઞાનથી વિકલ હોવાથી દૂષણ દેવામાં અસમર્થ બની જાય તો ઉત્તર ન સૂઝવાના કારણે જ તેનો તિરસ્કાર (પરાજય) થઈ જશે, અનનુભાષણના કારણે નહિ.
95. पर्षदा विज्ञातस्यापि वा दवाक्यार्थस्य प्रतिवादिनो यदज्ञानं तदज्ञानं नाम निग्रहस्थानं भवति । अविदितोत्तरविषयो हि क्वोत्तरं ब्रूयात् ? । न चाननुभाषणमेवेदम्, ज्ञातेऽपि वस्तुन्यनुभाषणासामर्थ्यदर्शनात् । एतदप्यसाम्प्रतम्, प्रतिज्ञाहान्यादिनिग्रहस्थानानां भेदाभावानुषङ्गात्, तत्राप्यज्ञानस्यैव सम्भवात् । तेषां तत्प्रभेदत्वे वा निग्रहस्थानप्रतिनियमाभावप्रसङ्गः, परोक्तस्याऽऽज्ञानादिभेदेन निग्रहस्थानानेकत्वप्रसङ्गात् १५ ।
95. (૧૫) અજ્ઞાન- - વાદીએ રજૂ કરેલા વાક્યનો અર્થ પરિષદ સમજી જાય પરંતુ પ્રતિવાદીની સમજમાં ન આવે તો તે અજ્ઞાન નામનું નિગ્રહસ્થાન થાય. જો પ્રતિવાદી ઉત્તરના વિષયને જ ન સમજે તો, તે ઉત્તર શેનો આપશે ? આ નિગ્રહસ્થાનનો સમાવેશ અનનુભાષણ નિગ્રહસ્થાનમાં ન કરી શકાય કારણ કે અનુભાષણનું અસમાર્થ્ય તો જ્ઞાત વસ્તુમાં પણ હોઈ શકે છે. નૈયાયિકોની આ અજ્ઞાન નિગ્રહસ્થાનની વાત યોગ્ય નથી કારણ કે અજ્ઞાન નિગ્રહસ્થાનને અલગ સ્વીકા૨વાથી તો પ્રતિજ્ઞાહાનિ આદિ નિગ્રહસ્થાનોનો અજ્ઞાન નિગ્રહસ્થાનથી ભેદ રહેશે નહિ, પ્રતિજ્ઞાહાનિ વગેરેમાં પણ અજ્ઞાન જ હોય છે. જો પ્રતિજ્ઞાહાનિ વગેરેને અજ્ઞાન નિગ્રહસ્થાનના પ્રકારો માનવામાં આવે તો નિગ્રહસ્થાનોની નિયત સંખ્યા (બાવીસ) રહે નહિ. વળી, વાદીના અડધા વગેરે કથનને ન સમજવાના કારણે પણ અનેક પૃથક્ નિગ્રહસ્થાનો માનવાની આપત્તિ આવે.
96. परपक्षे गृहीतेऽप्यनुभाषितेऽपि तस्मिन्नुत्तराप्रतिपत्तिरप्रतिभा नाम निग्रहस्थानं भवति । एषाप्यज्ञानान्न भिद्यते १६ ।
96. (૧૬) અપ્રતિભા – વાદીના પક્ષને સમજવા છતાં અને તેનું અનુભાષણ કરવા છતાં પ્રતિવાદીને તેનો ઉત્તર ન સૂઝવો તે અપ્રતિભા નામક નિગ્રહસ્થાન છે. આના ખંડનમાં અમે કહીએ છીએ કે અપ્રતિભાને પૃથક્ નિગ્રહસ્થાન ન મનાય કારણ કે અપ્રતિભા અજ્ઞાનથી ભિન્ન નથી.