________________
૯૮
હેમચન્દ્રાચાર્યકૃત પ્રમાણમીમાંસા "यदीयसम्यक्त्वबलात् प्रतीमो भवादृशानां परमात्मभावम् । कुवासनापाशविनाशनाय नमोऽस्तु तस्मै तव शासनाय ॥"
[ગયો. ] इति । प्रत्यक्षं तु यद्यप्यन्द्रियि(य)कं नातीन्द्रियज्ञानविषयं तथापि समाधिबललब्धजन्मकं योगिप्रत्यक्षमेव बाह्यार्थस्येव स्वस्यापि वेदकमिति प्रत्यक्षतोऽपि तत्सिद्धिः ।
57. જેના વિષયનો અવિસંવાદ પ્રત્યક્ષ અને અનુમાનથી સિદ્ધ થયો છે તે શાસ્ત્ર (આગમ) અતીન્દ્રિયાર્થદર્શી પુરુષના અસ્તિત્વમાં પ્રમાણ છે. જે સ્યાદ્વાદ શાસ્ત્રનો વિષય છે તે સ્યાદ્વાદ જ પ્રત્યક્ષ વગેરે પ્રમાણોનો પણ વિષય છે. કહ્યું પણ છે, “બધી વસ્તુઓ સ્વરૂપથી અસ્તિત્વ ધરાવે છે અને પરરૂપથી અસ્તિત્વ ધરાવતી નથી. અન્યથા (અર્થાત્ પરરૂપથી પણ અસ્તિત્વ ધરાવતી હોય તો) પ્રત્યેક વસ્તુ બધી વસ્તુઓનું અસ્તિત્વ ધરાવે અને તેનું પોતાનું સ્વરૂપ પણ અસંભવ બની જાય.” આ રીતે પ્રમાણોથી સિદ્ધ થયેલા સ્યાદ્વાદનું પ્રતિપાદન કરતું આગમ અહિતની સર્વજ્ઞતાનું પણ પ્રતિપાદન કરે છે. આગમની સ્તુતિ કરતાં અમે કહ્યું છે, “જેની સત્યતાના બળે અમે આપ જેવાઓનો પરમાત્મભાવ જાણીએ છીએ તે કુવાસનાઓના પાશના નાશક, આપે પ્રરૂપેલા આગમને નમસ્કાર હો.” [અયોગવ્યવચ્છેદિકા દ્વત્રિશિકા ૨૧.] ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ અતીન્દ્રિય જ્ઞાનને નથી જાણી શકતું તેમ છતાં સમાધિના બળે ઉત્પન્ન થનારું યોગિપ્રત્યક્ષ જિપોતે અતીન્દ્રિય જ્ઞાન છે તે] ખુદ બાહ્ય પદાર્થોની જેમ પોતાને પણ જાણે જ છે, આમ પ્રત્યક્ષ દ્વારા પણ અતીન્દ્રિય જ્ઞાનની સિદ્ધિ થાય છે. 58. 16–
"ज्ञानमप्रतिघं यस्य वैराग्यं च जगत्पतेः ।
ऐश्वर्यं चैव धर्मश्च सहसिद्धं चतुष्टयम् ।।" इति वचनात् सर्वज्ञत्वमीश्वरादीनामस्तु मानुषस्य तु कस्यचिद्विद्याचरणवतोपि तदसम्भावनीयम्, यत्कुमारिल:
"अथापि वेददेहत्वाद् ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । । कामं भवन्तु सर्वज्ञाः सार्वज्यं मानुषस्य किम् ? ॥"
[ત . 1. ૨૨૦૮]
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
