Page Text
________________
તુલનાત્મક દાર્શનિક ટિપ્પણ
૩૩૧
‘અક્ષ’ પદનો ઇન્દ્રિય અર્થ લઈને પણ પ્રત્યક્ષની વ્યુત્પત્તિ કરવામાં આવી છે પરંતુ તે તો અન્યદર્શનપ્રસિદ્ધ પરંપરા તથા લોકવ્યવહારનો સંગ્રહ કરવાની દૃષ્ટિએ કર્યું છે. તેથી જ જૈન પરંપરા અનુસાર ઇન્દ્રિયાશ્રિત જ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષ પદનો પ્રયોગ મુખ્ય નથી પણ ગૌણ છે.
ઇન્દ્રિયસાપેક્ષ જ્ઞાનને મુખ્ય પ્રત્યક્ષ માનનાર હો કે આત્મમાત્રસાપેક્ષ જ્ઞાનને મુખ્ય પ્રત્યક્ષ માનનાર હો પરંતુ તે બધા જ પ્રત્યક્ષને સાક્ષાત્કારાત્મક જ માને છે અને કહે છે.
પૃ. ૭૮ ‘અક્ષ પ્રતિ તમ્'
વૃત્તિ: પ્રત્યક્ષમ્ । માશ્રિતમક્ષમ્ । ન્યાયબિન્દુટીકા ૧.૩.
-
चकारः प्रत्यक्षानुमानयोस्तुल्यबलत्वं
પૃ. ૭૯ ‘વારઃ સમુલ્વિનોતિ । ન્યાયબિન્દુટીકા, ૧.૩. ન્યાયવતારસિદ્ધર્ષિટીકા, પૃ. ૧૬
Jain Education International
*
તુલના अक्षस्याक्षस्य प्रतिविषयं ન્યાયભાષ્ય, ૧.૧.૩. પ્રત્યક્ષમિતિ । પ્રતિત
--
· તુલના
—
પૃ. ૭૯ ‘જ્યેતેતિ'
૧
પ્રમાણોમાં જ્યેષ્ઠત્વ-અજ્યેષ્ઠત્વ બાબતે ત્રણ પરંપરાઓ છે. ન્યાય અને સાંખ્ય પરંપરામાં પ્રત્યક્ષનું જ્યેષ્ઠત્વ અને અનુમાન આદિનું તેની અપેક્ષાએ અજ્યેષ્ઠત્વ સ્થાપવામાં આવ્યું છે. પૂર્વ-ઉત્તરમીમાંસામાં અપૌરુષેય આગમવાદ હોવાથી પ્રત્યક્ષની અપેક્ષાએ પણ આગમનું જ્યેષ્ઠત્વ સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. બૌદ્ધ પરંપરામાં પ્રત્યક્ષ-અનુમાન બન્નેનું સમબલત્વ દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
જૈન પરંપરામાં બે પક્ષ જણાય છે. અકલંક અનેતેમના અનુગામી વિધાનન્દેપ્રત્યક્ષનું જ જોઇત્વ ન્યાયપરંપરાની જેમ માન્યું છે અને સ્થાપ્યું છે,' જ્યારે બધા શ્વેતામ્બર આચાર્યોએ પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ બન્નેનું સમબલત્વ બૌદ્ધ પરંપરાની જેમ સ્વીકાર્યું છે. ૧. આવી પ્રત્યક્ષગ્રહનું પ્રાધાન્યાત્ . . तत्र किं शब्दस्यादावुपदेशो भवतु आहोस्वित् प्रत्यक्षस्येति ? | પ્રત્યક્ષસ્થતિ યુત્તમ્।ાિળમ્ ? । સર્વપ્રમાળાનાં પ્રત્યક્ષપૂર્વત્થાત્ વૃત્તિ । ન્યાયવાર્તિક, ૧.૧.૩. સાંખ્યતત્ત્વકૌમુદી, કારિકા ૫. ન્યાયમંજરી, પૃ. ૬૫, ૧૦૯.
२. न च ज्येष्ठप्रमाणप्रत्यक्षविरोधादाम्नायस्यैव तदपेक्षस्याप्रामाण्यमुपचरितार्थत्वं चेति युक्तम् । तस्यापौरुषेयतया निरस्तसमस्तदोषाशङ्कस्य, बोधकतया स्वतः सिद्धप्रमाणभावस्य स्वकार्ये પ્રમિતાવનપેક્ષત્વાત્ । ભામતી, પૃ. ૬.
3. अर्थसंवादकत्वे च समाने जयेष्ठताऽस्य का ? । तदभावे तु नैव स्यात् प्रमाणमनुमादिकम् ॥ તત્ત્વસંગ્રહ, કારિકા ૪૬૦. ન્યાયબિન્દુટીકા, ૧.૩.
૪. અષ્ટશતી-અષ્ટસહસી, પૃ. ૮૦
૫. ન્યાયાવતારસિદ્ધર્ષિટીકા, પૃ. ૧૯. સ્યાદ્વાદરત્નાકર. પૃ. ૨૬૦.
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001320 |
| Book Title | Pramanmimansa Jain History Series 10 |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | Nagin J Shah, Ramniklal M Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2006 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati & Nyay |
| File Size | 11 MB |