Page Text
________________
૨૩૮
હેમચન્દ્રાચાર્યકૃત પ્રમાણમીમાંસા ઉદાહરણાર્થ, ‘શબ્દ નિત્ય છે, કારણ કે તે કાર્ય છે.' [અહીં કાર્યત્વ હેતુ સાધ્ય નિત્યત્વ ન હોય ત્યાં જ અર્થાત્ જ્યાં અનિત્યત્વ હોય ત્યાં જ હોય છે. એટલે કે નિત્યત્વ સાધ્ય વિના જ હોય છે તેથી તે વિરુદ્ધ હેત્વાભાસ છે] બીજું ઉદાહરણ છે — ચક્ષુ વગેરે ઇન્દ્રિયો પરાર્થ (આત્માર્થ) છે કારણ કે તે સંઘાતરૂપ છે, જેમ કે શયન, અશન આદિનાં અંગો. અસંહતપ૨ાર્થતા સિદ્ધ કરવા આપેલો હેતુ ‘ચક્ષુ વગેરે ઇન્દ્રિયોનું સંહતત્વ' વિરુદ્ધ હેત્વાભાસ છે. [સંઘાતરૂપ ઇન્દ્રિયો તો સંઘાતરૂપ જીવના માટે છે એટલે તેઓ અસંહત પરને નહિ પણ તેથી વિરુદ્ધ સંહત પરને (સંસારી જીવને) સિદ્ધ કરે છે.]ત્રીજું ઉદાહરણ છે — પૃથ્વી વગેરે બુદ્ધિમત્કર્તૃક છે કારણ કે તે કાર્ય છે. અહીં અશરી૨ સર્વજ્ઞકર્તૃકતા સિદ્ધ કરવા આપેલો ‘કાર્યત્વ’ હેતુ વિરુદ્ધ છે કારણ કે તે સાધ્યથી વિપરીત સિદ્ધ કરે છે, અર્થાત્ કાર્યત્વ હેતુ તો સશરીર અને અસર્વજ્ઞ કર્તાને સિદ્ધ કરે છે.
―――
46. अनेन येऽन्यैरन्ये विरुद्धा उदाहृतास्तेऽपि सङ्गृहीताः । यथा सति सपक्षे चत्वारो भेदाः । पक्षविपक्षव्यापको यथा नित्यः शब्दः कार्यत्वात् । पक्षव्यापको विपक्षैकदेशवृत्तिर्यथा नित्यः शब्दः सामान्यवत्त्वे सत्यस्मदादिबाह्येन्द्रियग्राह्यत्वात् । पक्षैकदेशवृत्तिर्विपक्षव्यापको यथा नित्या पृथ्वी कृतकत्वात्। पक्षविपक्षैकदेशवृत्तिर्यथा नित्यः शब्दः प्रयत्नानन्तरीयकत्वात् । असति सपक्षे चत्वारो विरुद्धाः । पक्षविपक्षव्यापको यथा आकाशविशेषगुणः शब्दः प्रमेयत्वात् । पक्षव्यापको विपक्षैकदेशवृत्तिर्यथा आकाशविशेषगुणः शब्दो बाह्येन्द्रियग्राह्यत्वात् । पक्षैकदेशवृत्तिर्विपक्षव्यापको यथा आकाशविशेषगुणः शब्दोऽपदात्मकत्वात् । पक्षविपक्षैकदेशवृत्तिर्यथा आकाशविशेषगुणः शब्दः प्रयत्ननानन्तरीयकत्वात् । एषु च चतुर्षु विरुद्धता, पक्षैकदेशवृत्तिषु चतुर्षु पुनरसिद्धता विरुद्धता चेत्युभयसमावेश इति ॥२०॥
46. અન્ય તાર્કિકોએ જે અન્ય વિરુદ્ધ હેત્વાભાસનાં ઉદાહરણો આપ્યાં છે તે અન્ય વિરુદ્ધ હેત્વાભાસો પણ આ લક્ષણ દ્વારા સંગૃહીત થઈ જાય છે. તેમને ઉદાહરણથી જણાવીએ છીએ. સપક્ષ હોતાં (અર્થાત્ સપક્ષની વિદ્યમાનતામાં) આ હેત્વાભાસના ચાર ભેદો થાય છે.
(૧) પક્ષ-વિપક્ષવ્યાપક તેનું ઉદાહરણ – શબ્દ નિત્ય છે કારણ કે તે કાર્ય છે. [અહીં કાર્ય હેતુ પક્ષ શબ્દમાં અને વિપક્ષ ઘટાદિમાં વ્યાપ્ત છે.] (૨) પક્ષવ્યાપક પરંતુ વિપક્ષૈકદેશવૃત્તિ — તેનું ઉદાહરણ શબ્દ નિત્ય છે કારણ કે તે સામાન્યવાન હોતાં
Jain Education International
――
—
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001320 |
| Book Title | Pramanmimansa Jain History Series 10 |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | Nagin J Shah, Ramniklal M Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2006 |
| Total Pages | 610 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati & Nyay |
| File Size | 11 MB |