Pramanmimansa Jain History Series 10

SR No.: 001320
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Nagin J Shah, Ramniklal M Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2006
Total Pages: 610
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati & Nyay
File Size: 11 MB

Page 466

૪૨૪
હેમચન્દ્રાચાર્યકૃત પ્રમાણમીમાંસા ખાસ ધ્યાન દેવા યોગ્ય છે. જો કે ન્યાયપ્રવેશમાં નામ તો અનેકાન્તિક છે સન્કિંધ નથી, તેમ છતાં તેમાં અનૈકાન્તિકતાના નિયામક તરીકે પ્રશસ્તપાદની જેમ સંશયજનકત્વને જ માન્યું છે. તેથી ન્યાયપ્રવેશકારે અર્નકાન્તિકના છ ભેદ દર્શાવતી વખતે તેમનાં બધાં ઉદાહરણોમાં સંશયજનકત્વ સ્પષ્ટ દર્શાવ્યું છે. પ્રશસ્તપાદ ન્યાયપ્રવેશની જેમ સંશયજનત્વને તો અનૈકાન્તિકતાના નિયામક તરીકે માને છે એ સાચું, પરંતુ તે ન્યાયપ્રવેશમાં અનૈકાન્તિક તરીકે ઉદાહૃત કરવામાં આવેલા અસાધારણ અને વિરુદ્ધાવ્યભિચારી એ બે ભેદોને અનૈકાન્તિક યા સન્દિગ્ધ હેત્વાભાસમાં નથી ગણતા, એટલું જ નહિ પણ વધુમાં ન્યાયપ્રવેશસમ્મત ઉક્ત બન્ને હેત્વાભાસોની સદિગ્ધતાનું એમ કહીને ખંડન કરે છે કે અસાધારણ અને વિરુદ્ધાવ્યભિચારી સંશયજનક જ નથી. પ્રશસ્તપાદના ખંડનીય ભાગવાળો કોઈ પૂર્વવર્તી વૈશેષિક ગ્રન્થ યા ન્યાયપ્રવેશભિન્ન બૌદ્ધ ગ્રંથ ન મળે ત્યાં સુધી એ કહી શકાય કે કદાચ પ્રશસ્તપાદે ન્યાયપ્રવેશનું ખંડન કર્યું છે. જે હો તે, એટલું તો નિશ્ચિત જ છે કે પ્રશસ્તપાદે અસાધારણ અને વિરુદ્ધાવ્યભિચારીને સન્દિગ્ધ યા અનૈકાન્તિક માનવાનો ઇન્કાર કર્યો છે. પ્રશસ્તપાદે આ પ્રશ્નનો કે તો શું અસાધારણ અને વિરુદ્ધાવ્યભિચારી કોઈ હેત્વાભાસ જ નથી ? જવાબ પણ ઘણો બુદ્ધિપૂર્વકનો આપ્યો છે. પ્રશસ્તપાદ કહે છે કે અસાધારણ હેત્વાભાસ છે ખરો, પણ તે સંશયજનક ન હોવાથી અનૈકત્તિક નથી, પરંતુ તેને અનધ્યવસિત કહેવો જોઈએ. તેવી જ રીતે તે વિરુદ્ધાવ્યભિચારીને સંશયજનક ન માનીને યા તો અસાધારણરૂપ અનધ્યવસિતમાં ગણે છે યા તેને વિરુદ્ધવિશેષ જ કહે છે ( ૩ વિરુદ્ધમેન્દ્ર પર્વ 1 પ્રશસ્તપાદભાષ્ય, પૃ. ૨૩૯). ગમે તેમ પણ તે કોઈ પણ રીતે અસાધારણ અને વિરુદ્ધાવ્યભિચારીને ન્યાયપ્રવેશની જેમ સંશયજનક માનવા તૈયાર નથી, તો પણ તે તે બન્નેને કોઈ ને કોઈ હેત્વાભાસમાં સમાવિષ્ટ તો કરે જ છે. આ ચર્ચાના સંબંધમાં પ્રશસ્તપાદની બીજી બે વાતો પણ
१. तत्र साधारण: - शब्द: प्रमेयत्वान्नित्यः इति । तद्धि नित्यानित्यपक्षयोः साधारणत्वादनैकान्तिकम् ।
પિરવત્ પ્રણેયત્વનિત્ય: શત્રઃ માદવિ શિવત્ પ્રયત્વત્રિત્ય તાન્યાયપ્રવેશ, પૃ. ૩. ૨. असाधारणः - श्रावणत्वान्नित्य इति । तद्धि नित्यानित्यपक्षाभ्यां व्यावृत्तत्वान्नित्यानित्यविनि--
र्मुक्तस्य चान्यस्यासम्भवात् संशयहेतुः किम्भूतस्यास्य श्रावणत्वमिति। ... विरुद्धाव्यभिचारी यथा નિત્ય: શબ્દ: તત્વીત્ પટવતિ; નિત્ય: શબ્દઃ શ્રાવપત્િ દ્ધિત્વતિ | મોર સંશયદેતુત્વાન્ દાવÀતાવેજોડનૈવાતિ સમુદિતાવેવ | ન્યાયપ્રવેશ, પૃ. ૩-૪. પfમક્ષ द्वयोर्हेत्वोर्यथोक्तलक्षणयोविरुद्धयोः सनिपाते सति संशयदर्शनादयमन्यः सन्दिग्ध इति केचित् यथा मूर्तत्वामूर्तत्वं प्रति मनसः क्रियावत्त्वास्पर्शवत्त्वयोरिति । नन्वयमसाधारण एवाचाक्षुषत्वप्रत्यक्षત્વવેત્ સંતયોતિરક્ષાવાત્ તતનàસિત રૂતિ વામ: | પ્રશસ્તપાદભાષ્ય, પૃ. ૨૩૮-૨૩૯.