Book Title: Devshilp
Author(s): Devnandi Maharaj
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090130/1
JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa maMdira vAstu evaM sthApatya Zhu racayitA siddhAMta ratnAkara, jJAna yogI prajJAzramaNa AcArya zrI 108 devanandi jI mahArAja sampAdaka narendra kumAra bar3ajAtyA chindavAr3A
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ manogata kisI bhI dharma, sampradAya athavA saMskRti kA sabhAsa usakI purAtAtvika sampadA ko dekhakara hotA hai| zAstroM se usa vicAradhArA kA bodha avazya hotA hai kintu unakA sthApatya unake vaibhava kI mAyA zatAbdiyoM taka vinA kucha kahe bhI kahatA rahatA hai| jaina dharma ke vizAla mandira evaM pratimAeM Aja bhI isakA pramANa haiM ki yaha dhama prAcInatama hai tathA isakI vaibhava gAthA anya kisI bhI paramparA se nyUna nahIM hai| vidhAradhArAoM kA sIdhA prabhAva usa samaya kI zilpa kasA para dikhatA hai| gurudeva kI zaraNa meM Ane ke bAda ya.yU. gurudeva ke sAtha ankA to kSetroM ke darzana kitto| pazcAta bhI ustarekAneka tIrthakSetroM evaM nagara-rAmoM meM jinadarzana kiye| vibhinna sthaloM para vahAM kI sarAja evaM mandira sthAparakatA atyaMta zoSanIya sthiti meM dRSTigata hue| isa viSaya meM aneko ghAra cintana kiyA thA jinAlaya nirmANa kA asIma puNya itannA zaraNa kSINa ho evyA urathavA kahIM aisI cUka hai jo dRSTi barahA hai| aisA spaSTa parilakSita hone samA ki mandira nirmANa kI zisya vidhA se samAja anabhita hai tathA isI kAraNa devasthAnoM evaM tIrthakSetroM meM samaraja bar3I upekSA kI sthiti meM hai| deva pUjA evaM mandira nirmANa se prApta asIma puNya phasa se bhI mAtra ajJAnatA evaM upasAvadhAnI ke kAraNa yathocita pariNAma nahIM mila rhe| gRhastha jana bhI doSapUrNa vAstu ke kAraNa puruSArtha ko niSphala kara rahe haiN| nirantara yaha bhAvanA mana meM utyanna hotI rahI ki jinAmama kA adhyayana kara zrAvakopayogI jAnakArI yadi prastuta kI jAye to gRhastha apane darana evaM puruSArtha ko sArthaka kara skeNge| vihAra evaM varSAvAra donoM meM niraMtara mandiroM ke zilpa evaM pratimAoM kA gahana adhyayana kiyaa| prAvakoM ke liye darana evaM yUjja muraNTara kartavya haiN| ye donoM kartavya tabhI saphala hone javaki samucita rIti se mandiroM kA nirmANa kiyA gayA ho tathA unameM jirendra prabhu kI pratimA sahI pramANa meM hare / sAtha hI pUjaka bhI saMpUrNa nimtara se mavAna kI ArAdhanA kre| isa viSaya meM koI bhI aisA granya dRSTigocara nahIM huA jisameM sabhI upayukta viSayoM kA sumama prastutikaraNa kiyA gayA ho| zrI kacarera tIrtha meM gRhastho ke liye upayogI banyavAstu cintAmaNi kI racanA huI jisakA sadupayoga bar3I saMkhyA meM sarvatra jena jenetara pAThakoM ne kiyaa| tIrthakara prabhu ke kevala jJAna se utpancara vANI ko gyAraha aMga caudaha pUoM meM vibhakta kiyA jAtA hai| isakA dRSTi prabAda aMga kara kiyA vizAla pUrva zilya zAstroM kA mUla hai| kAlAntara meM jJAna kA saMrakSaNa na kara pAne se inheM zAstroM meM liyA gayA tathA vidharmiyoM ke uzayAta se inakA bhI kSaya huaa| zAstra bhale hI anupalabdha hue kintu tatkAlIna purAtatva ke avazeSa Aja bhI dharma kA mauravamayI itihAsa varNita karate haiN| mandira nirmANa kA asIma yuNyaphala to hai hI sAtha hI yaha zatAbdiyoM taka prabhu kA vItarAgI mAya ArAdhaka ko darzAtA hai| isa prakAra svayaM kI gaI devapUjara ke atirikta maMdira se lAbhAnvita garAdhaka ke puNyArjana kA nimitta kAraNa banakara mandira sthApanakartA nirantara puNya saMcaya karatA rahatA hai| yadi mandira ThIka nahIM banara hare ayakA deva pratimA sahI pramANa meM nahIM banI ho to usakA viparIta pariNAma donoM ko hI milatA hai| zilokapati cintAmaNi pArzvanAzasthAmI kI hI anukampA se unake zrI caraNoM meM tIrthakSetra kacanera meM yaha bhAvanA utpanna huI ki narazama kI vAstu zilya vidyA kA uchota kiyA jAye tAki sAmAnya pAThaka kI anabhijJatA dUra ho / paramapUjya gurudeva gaNAdhipati rANaparAcArya zrI 108 kunthusAgara jI mahArAja kA darada AzIrvAda prApta kara kAryArambha kiyaa| zrI kSetra kacanera meM zrAyakoM ko lakSya kara eka racanA vAstu cintAmaNi kI upalabdhi huii|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ taduparAnta mandiroM ko lakSya meM rakhakara punaH eka saryopayogI rasanA kI AvazyakatA pratIta huii| zAhagar3ha (ma.pra.) meM akSaya tRtIyA 1999 ko isa kArya kA prAraMbha kiyaa| pa.yU. gurudeva kI asImra kRpA evaM varada hasta ke prabhAva se yaha kArya 2000 meM zrI pArzvanAtha prabhu ke samavazaraNa vihAra sthalI meM cAturmAsa sthApanA ke samaya samApta kiyA yadyapi yaha kAra yA phira rerAmadhupayoM ne hameM pUI kAra kiyA tathA zruta devI kI isa AradhanA meM atyaMta bhakti evaM vAtsAya pUrNa sahayoga diyaa| isake prabhAva se anya kArya alpa samaya meM sampanna ho gyaa| vAstu cintAmaNi kI hI bhAMti jana sAmAnya ke liye upayogI mandira vAstu evaM sthApatya zAstra kI racaya deva zilpa' kA prAraMbha kiyaa| isa grantha meM sugama bhASA meM gyAraha prakaraNoM meM mandira nirmANa se saMbaMdhita sabhI pahaluoM kI samucita jAnakArI prastuta kI hai| vartamAna yuga meM nirmita kie jAne vAle mandiroM meM kauna-sA nirmANa kaharaM evaM kaise kiyA jAne cAhiye, isa hetu zAstu zAstra evaM pratiSThara anyoM kA samanvaya kara nirNaya karanA Avazyaka hai| zilya zAstra ke pAribhASika zabda jnna sAmAnya kI bhASA se pRthaka haiN| ataeva sAvadhAnI rakhanA avazyaka hai| zilpa zAstra meM kathita zabdoM evaM uddharaNoM kA zabdArtha nahIM varan bhAvArtha hI grahaNa karanA Avazyaka hai| pAraMparika zilpakalA kA adhyayana karane para ina zabdoM kA artha spaSTa hone lagatA hai| jainAcAryoM ne pratiSThA prayo meM mandira evaM pratimA ke pramANa ke varNana kie hai| itara zile zAstroM kA adhyayana evaM samanvaya karane para hI sahI nirNaya kiyA jA sakatA hai| vibhinna zilya zAstroM meM prApta matabhedoM kA samanvaya vidvAna sUtradhAra, sthApatya detA evaM parama pUjya AdhAI parameSThI ke mArgadarzana pUrvaka karanA caahiye| deva zilpa zAstra kI racanA kA uddezya una upAsakoM kA mArgadarzana hai jo nirantara jina pUjA meM rata haiM, AgAmI pIr3hI ke liye upayogI mahAna puNya kA arjana jina mandira nirmANa se ATha gunara puNya mandira ke jIrNodrarara meM batAyA gayA hai| jIrNoddhAra karane se prAcIna kalAkRti kA saMrakSaNa hotA hai| puNyArjaka ArAdhaka bhAvotkarSa meM niyamoM kA ussayana kara jIrNodvAra ke nAma para anupayukta nirmANa athavA vighaTana kara DAlate haiN| isakA nirAkaraNa bhI isa racandara meM karane kA prayAsa kiyA gayA hai| anya kI sAmagrI ke saMghayara meM hamArI ziSyA vidazI AryikA zrI 105 sumaMgalAzrI mAtA jI kI agra bhUmikA rhii| urasAtara karmodaya ke kAraNa zArIrika sthiti pratikUla hone para bhI apane isa kArya hetu usyaka parizma kiyaa| ve praskUisa zArIrika sthiti ke bAvajUda bhI niraMtara hAnAbhyAsa meM rata rahatI haiN| niratiyAra saMyama ke kaThina mArga para calakara ratnatraya kA pAlana karatI haiN| maiM unheM apanA maMsasamaya AzIrvAda pradAna karatA hU~ ki mAtAjI zIghra hI uranukUla svAsthya evaM Atmopsavyi kI prApti kreN| deva zilpa granya kI vidhivat samAyojanA kA gurutara kArya hamAre ananya bhakta, deva zAstra suru ke ananya ArAdhaka, ArSa paramparA ke poraka, karmaTha vyaktitva ke dhanI, vidvatA kI ara bhUmikara ke nirvAha meM niyuNa, vAstu zAstrajJa zrI narendra kumAra jaina bar3ajAtyara, chindavADara ne kiyA hai tathA anya ko saryopayogI banAyA hai| ye pArivArika jIvana ke uttaradAyitvoM ke nirvahana meM satat vyasta rahate hue bhI nirantara guru jara pAlana meM tatpara rahate haiN| maiM apane iSTa ArAdhya deva zrI 1008 cintAmaNi pAvanAya svAmI se unake sukha samRddhi maya jIvana kI maMgala kAratara karatA huA unheM apanara zubhAzISa pradaracara karatA huuN| ve isI taraha deva zAstra guru kI sevA meM tatpara rheN|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha prakAzana ke kArya meM dAnadAtA AvakoM kI udAra bhAvanA kA honA atyaMta Avazyaka hai| usake binA grantha prakAzana hokara sarvajana sulabha honA asaMbhava hai| prastuta racanA deva zilpa' ke prakAzana hetu udAramanA, dAnavIra, samAjaratna paramaguru bhakta zrImAna nIlamakumAra jI caMpatarAyajI ajamerA, usmAnAbAda (mahA.), mahArASTra jaina mahAsabhA ke upAdhyakSa samAjabhUSaNa saMghapati paramagurubhakta zrImAna hIrAlAla (bAbUbhAI) mANikacaMdajI gAMdhI, akalUja (mahA.), dAnavIra zrImAna pavana kumArajI jaina, pahAr3I dhIraja, dillI, dAnavIra zrI sunIla kumArajI su. jaina nAgapura (mahA.), sau. harSA mahAvIra jI maMgavAla, auraMgAbAda (mahA.), zrI vijaya kumArajI pATanI, (ghATanAMdarAvAle) auraMgAbAda Adi mahAnubhAvoM kA atyadhika sahayoga rahA hai| ye sabhI Avaka zrAvikAeM jinadharma meM isI prakAra anurAga rakheM, deva-zAstra-guru kI bhakti rakheM tathA apanI caMcalA lakSmI kA sadupayoga kreN| ye sabhI dharma kI sevA meM tatpara rahakara paramparA se mukti sukha kA prApti kreN| inakA jIvana sukha samAdhAnamaya bane, isa hetu hamArA zubha AzIrvAda hai| deva zilpa kI kampojiMga kA kaThina kArya sundara rUpa se zrI rajata guptA, ku. ruci varmA eva zrI rAjeza mAlavIya ne chindavAr3A meM kiyA hai| inakI samana evaM parizrama se yaha kArya sampanna huA hai| inheM hamArA pUrNa AzIrvAda hai| yaha grantha mandira evaM pratimA sthApanakartAoM ke liye upayogI siddha hogA, yaha hamArI bhAvanA hai| mandira evaM tIrthakSetroM ke nyAsI, vyavasthApaka evaM kAryakArIgaNa, samAja ke prabuddha varga, sakriya kAryakartA eva dAnavIra zreSThIgaNa isa kRti kA lAbha uThAyeMge tathA mandira, tIrthakSetra, pratimA sthApanA, jIrNodvAra, muni nivAsa, dharmAyatanoM ke nirmANa Adi meM mArgadarzana leveMge, tabhI isa racanA kI upayogitA siddha hogii| Apa sabake liye yaha grantha upayogI hogA tabhI meM apanA zrama saphala samajhuMgA / jagata ke tAraNahAra prathama tIrthaMkara zrI 1008 AdinAtha prabhu kI kRpA dRSTi hama saba para banI rhe| mama ArAdhya zrI 1008 cintAmaNi pArzvanAtha kI karuNAmaya dRSTi mujha sameta sabhI jIvoM ke liye kalyANakAraka ho / parama pUjya gurudeva gaNAdhipati gaNadharAcArya zrI 108 kunyusAgarajI mahArAja sadA jayavamsa rheN| cirakAla taka jinazAsana kI akSuNNa prabhAvanA hotI rhe| samasta jIvoM kA kalyANa ho / amRtavarSiNI sarasvatI mAtezvarI kI anukampA hama saba para banI rahe, yahI AtmIya bhAvanA hai| galI siddha kSetra nainA giri 15/07/2000 malAI prajJAzramaNa AcArya devanandi muni
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdaka kI kalama se prastuta racanA deva zilpa kI racanA jaina Agama sAhitya kI eka abhUtapUrva kRti hai| mandira vAstu evaM sthApatya para sarvAMgINa jAnakArI prastuta karane vAlA koI bhI grantha abhI upalabdha nahIM hai| jo bhI grantha milate haiM ve ekAMgI haiN| parama pUjya gurudeva pra. AvArya zrI 108 devanandijI mahArAja ne nirantara jJAnopayoga evaM cintana ke uparAMta isa viSaya para apanI lekhanI calAI hai| yaha grantha mandira vAstu evaM sthApatya ke prAcIna evaM Adhunika donoM pahaluoM para samAnatA se prakAza DAlatA hai| deva zilpa grantha kI racanA karane geMdIna pramukha uddezya nihita haiM :mandira vAstu evaM sthApatya viSaya para sarvopayogI jAnakArI denA tAki isa viSayaka anabhijJatA dUra ho| 2. jaina saMskRti evaM sthApatya kalA kA saMrakSaNa va sNvrdhn| 3. tIrthayAtrA ke jo cAra syaM vikAsa ke lie AdhArabhUta jAnakArI kA prastutIkaraNa / zukrAcArya ke anusAra zilpa causaTha kalAoM meM eka hai| kalA se tAtparya hai binA vANI ke bhaavaabhivykti| zilpakalA meM kalAkAra binA kucha kahe saba kucha kaha detA hai| hajAroM sAloM se nirmita mandira evaM kalAkRtiyAM binA vANI ke hI tatkAlIna vaibhava evaM saMskRti kI gauravamayI gAthA kahatI A rahI hai| jaba bhArata meM vidharmiyoM kA praveza huA to unhoMne sarvaprathama atyAcAra ke bala se apanA dharma calAnA cAhA tathA bhAratIya saMskRti ke AdhArabhUta sthApatya kalA kA miTAnA caahaa| itanA adhika vidhvaMsa karane ke uparAMta bhI avaziSTa sthApatya se sAre vizva ko Aja bhI bhArata kI aitihAsika garimA kA AbhAsa hotA hai / avaziSTa purAtatva avazeSa bhI saMskRti ke punarutthAna ke liye paryApta hai / vibhinna nagaroM evaM tIrthakSetroM kA darzana karane ke uparAMta nirmita yaha kRti na kevala sampUrNa samAja ke liye eka mArgadarzaka hai, varan jinavANI kI anupama sevA bhI hai| pratyeka gRhastha ke liye bhagavad ArAdhanA ke nimitta devAlaya honA atyaMta Avazyaka hai| gRhastha kI pUjA-arcanA kriyA tabhI suphaladAyaka hotI hai jabaki vaha zAstrokta rIti se pUrI zraddhA bhAvanA ke sAtha kI jAye / zAstrokta rIti se pUjA arcanA karane ke uparAMta bhI hameM yaha dRSTigata hotA hai ki atizaya kSetra, siddha kSetra athavA kinhIM viziSTa devAlaya meM kinhIM viziSTa pratimA ke samakSa bhAvanA utkRSTa hotI hai tathA pariNAma bhI zIghra hI dRSTi meM Ate haiN| yaha prazna mana meM utpanna avazya hotA hai ki isa antara kA kAraNa kyA hai ? adhyayana karane para hama pAte haiM ki jina pratimAoM evaM devAlayoM kA nirmANa zilpa zAstra ke siddhAntoM ke anurupa hotA hai vahAM para atizaya (camatkAra pUrNa ghaTanAeM, svataH hI hotI hai, vAtAvaraNa divya rahatA hai tathA ArAdhaka kI manobhAvanA bhI prazasta, zubha evaM kalyANakArI hotI hai| jaina dharma ke anurAgI gRhastha pIr3hiyoM se mandira nirmANa kara apanA puNya saMcaya karate Aye haiN| zAstrakAroM ne eka rAI ke dAne ke barAbara jina pratimA banAkara eka bhilAve ke barAbara jinAlaya banAkara usameM sthApita karane se asIma puNya prApti ullekhita kI hai| gRhasthoM ke chaha Avazyaka karmoM meM deva pUjA ko prathama sthAna diyA gayA hai| ataeva devAlaya kA nirmANa asaMkhya gRhasthoM ko devapUjA kA nimitta banane se atizaya puNyavardhaka kArya hotA hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa kRtideva zilpa kI racanA karate samaya gurudeva ne sampradAya evaM paMtha bheda se Upara uThakara sarvopayogitA kI bhAvanA rakhI hai| digambara evaM zvetAmbara donoM hI paramparAoM ko dhyAna meM rakhakara jina pratimA, zAsana deva devI pratimA, kSetrapAla, vidyA deviyoM Adi kA svarupa donoM dRSTiyoM se prastuta kiyA hai| jainetara pAThakoM kA bhI AcAryavara ne smaraNa rakhA hai tathA anekoM sthAnoM para jaise dRSTi prakaraNa, vyakta avyakta prAsAda, sammukha deva, gRha mandira Adi meM jainetara paramparAoM ke anurupa dizA bodha diyA hai| saMpradAyavAda kI saMkIrNatA se Upara uThakara AcAryavara ne virATa sarvatobhadra dRSTikoNa apanAyA hai| parama pUjya gurudeva prajJAzramaNa AcArya zrI 108 devanandijI mahArAja para jinavANI sarasvatI kI adbhuta kRpA hai| pUrva meM dhyAna jAgaraNa kRti ke mAdhyama ro unhoMne apanI pratibhA kA paricaya diyA thaa| vAstu zAstra para abhUtapUrva kRti 'vAstu cintAmaNi ne unheM jana jana kA cahetA banA diyaa| karuNA mUrti AcArya vara kI kalama se punaH deva zilpa kA sRjana huaa| saMbhavataH pichale eka sahasra varSoM meM bhI isa taraha kI sarvAMgINa kRti prathama bAra kisI di. jainAcArya kI bAlana se nivRta huI hai| yaha rakama bhI vAstu cintAmaNi kI bhAMti sarvajana priya hogI tathA digambara, zvetAmbara, jaina jainetara sabhI pAThaka isase lAbha utthaayeNge| (grantha paricaya) deva zilpa grantha kI viSaya vastu mandira hai / mandira bhAratIya sabhyatA evaM saMskRti kA abhinna aMga hai| sArI bhAratIya saMskRti mUlataH AstikatA evaM dharma para AdhArita hai| zramaNa evaM vaidika donoM hI saMskRtiyoM meM sAkAra upAsanA hetu pratimA evaM mandira kI upayogitA pratipAdita kI gaI hai| nirAkAra upAsanA hetu bhI pratimA kA niSedha hone ke uparAMta bhI ArAdhanA sthala banAyA gaye jAte hai| prAcIna bhAratIya zilpakalA kA gaurava sAre vizva meM vikhyAta hai| jaina evaM hindU donoM hI dharmoM meM isa vidyA kA samAna mahatva hai| kAla ke thaper3oM se isakA jJAna atyalpa zeSa rahA hai| parama pUjya gurudeva AcArya zrI 108 prajJAzramaNa devanandijI mahArAja satat jJAnopayogI hai| vAstu zAstra ke abhUtapUrva grantha vAstu ke uparAnta Apane maMdiroM kI zilpa vidyA para anusaMdhAna evaM adhyayana kiyA tathA unake isa jJAnopayoga kA pariNAma deva zilpa ke rUpa meM Apake samakSa prastuta hai| grantha deva zilpa ko gyAraha prakaraNoM meM vibhakta kiyA gayA hai| graMtha kA saMkSipta paricaya isa prakAra hai : 1. bhUmi prakaraNa maMgalAcaraNa evaM jinAlaya stuti ke uparAMta sarvaprathama mandira kI AvazyakatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| jinendra prabhu kI pratimA karma kSaya kA kAraNa hai tathA yahI zAzvata sukha kI prApti kA AdhAra hai| jana sAmAnya ke lie prabhu ArAdhanA kA sthala maMdira hI hai| ataeva isakA nirmANa asIma puNya kA arjana kara cirakAla taka sukhI karane kA hetu hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvaprathama sUtradhAra ke lakSaNa evaM aSTasUtroM kA saMkSepa meM varNana kiyA gayA hai| zilpazAstroM meM sUtradhAra ke lakSaNoM kA varNana karane kA kAraNa yahI hai ki akuzala, dhana kA lAlacI evaM pApa se na Darane vAlA zilpI yadi zilpa zAstra se viparIta mandira evaM pratimA kA nirmANa karegA to zilpI, mandira nirmANakartA tathA pratimA sthApanakartA tInoM hI cirakAla taka dukha paayeNge| mandira hetu bhUmi kI AkRti, rupa, varNa, bAhya zubhAzubha lakSaNa, zalyazodhana Adi karake hI mandira hetu sthAna kA nirNaya karanA caahiye| dizA kA nirdhAraNa cumbakIya suI se karanA upayogI hai| bhUmi kA nirNaya karane ke uparAMta usakI AkRti evaM mAna kA nirNaya mAnanibAra na hI kareM. rekhA karate samaya zubhAzubha lakSaNoM kA dhyAna avazya rkheN| 2.parisara prakaraNa isa prakaraNa ne grantha kI upayogitA meM paryApta vRddhi kI hai| pAnI kA jala bahAva IzAna kI tarapha nikaale| abhiSeka jala kA ullaMghana nahIM kareM sAtha hI usakI praNAlI nirdiSTa dizAoM meM nikaaleN| AratI kA sthAna Agneya dizA meM rkheN| pUjA karane vAloM kI suvidhA ke liye parisara meM snAnagRha bnaayeN| yaha pUrva, uttara yA IzAna meM bnaayeN| pUjA sAmagrI taiyAra karane kA sthAna mandira ke IzAna bhAga meM bnaayeN| pUjA ke vastra bhI yahIM bdleN| mandira meM praveza karate samaya pAMva avazya dhoyaM tathA cappala-jUte bAhara utAreM / inheM bhI nirdiSTa dizAoM meM rakheM / kacara! IzAna meM kadApi na rkheN| mandira ke karmacAriyoM kA kakSa niyata sthAnoM para bnaayeN| tIrthakSetroM evaM saMsthAoM meM kAryAlaya kA sthAna mandira parisara ke uttara yA pUrva meM rakhanA upayukta hai| mandira kI dharmasabhA meM pravacana satsaMga ke lie upayukta sthAna mandira kA uttarI bhAga hai| isake daravAje bhI utara, IzAna, pUrva meM rkheN| dharmasabhA kI sajAvaTa vairAgyavardhaka citroM se kreN| zAstra bhaMDAra naiRtya dizA meM banAnA zreSTha hai| mandira kI sajAvaTa citrakArI, bela bUTe, rupaka Adi se kreN| tIrthaMkara kI mAtA ke svapna, AhAradAna, airAvata Adi citroM ko mandira meM lgaayeN| tIrthakSetroM kI pratikRti, AcAryoM ke citra Adi bhI mandira meM lagA sakate haiN| __ isI prakaraNa meM mandira ke kisa bhAga meM atirikta bhUmi lenA cAhiye, isakA bhI nirdeza diyA gayA hai| talaghara binA jarurata ke kadApi na bnaayeN| vividha raMgoM kA prayoga mandira meM kaise kareM, isa hetu bhI nirdeza diye gaye haiN| mandira meM pUjA hetu puSpavATikA lagAne kI dizA bhI nirdiSTa kI gaI hai| maMdira parisara meM vRkSa kahAM evaM kauna se lagAyeM isakA bhI dhyAna rakhanA Avazyaka hai| imalI Adi vRkSoM kA niSedha kiyA gayA hai| mandira praveza ke sthAna para nirmita sIr3hiyoM kA bhI eka niyama hai| inakI dizA uttara se dakSiNa athavA pUrva se pazcima kI ora car3hatI huI rkheN| golAkAra sIr3hiyAM ThIka nahIM mAnI gaI haiN| sIDhiyoM kI saMkhyA bhI viSama hI rakhanA caahiye| ___ mandira parisara ke cAroM tarapha parakoTA avazya hI banavAnA cAhiye / yadi bahuta hI bar3A parisara ho to bhI pheMsiga lagAnA hI caahie| parakoTe se bhagavAna kI dRSTi bAdhita na ho, yaha sunizcita kreN| mandira prAMgaNa meM nirmita kI jAne vAlI vibhinna vAstu saMracanAoM kA nirmANa bhAvAveza meM athavA dAnadAtA kI marjI se nahIM kreN| jisa dizA meM zilpa zAstra meM nirdeza kiye gaye haiM, vahIM racanAeM kreN| mandira parisara kI zucitA sthAyI rakhane ke liye ise vyApArika bhavanoM se mukta rakhanA Avazyaka hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jalapUrti ke liye kuMA athavA boravela banavAnA Avazyaka hotA hai| Upara bhI ovarahaiDa pAnI kI TaMkI banAyI jAtI hai| donoM hI Agneya meM na bnaayeN| vyakta avyakta prAsAda kA vicAra prAraMbha meM hI kara lenA Avazyaka hai| jina devoM ke mandira sAMdhAra athavA avyakta banAnA Avazyaka ho, unake mandira vyakta na bnaayeN| aisA karane se mandira evaM pratimA kA atizaya samApta ho jaayegaa| garbhagRha ko bhI tor3akara hAla meM badalane kA phaizana cala par3A hai| AcArya zrI ne isakA spaSTa niSedha kiyA hai| jina mandiroM meM garbhagRha ko tor3A gayA hai vahAM para niraMtara aniSTakara ghaTanAeM ghaTita hotI hai| zilpakAra ke sAtha hI garbhagRha tur3avAne vAle kAryakartA evaM samAja isake viparIta pariNAmoM ko vahana karate haiN| prAcIna paddhati se mandira nirmANa karanA atyaMta jaTila evaM vyaya sAdhya hone se Ajakala nagaroM meM alpasthAna para mandira banAyeM jAte haiM tathA AvazyakatA hone para ye mandira bahumaMjilA bhI banAye jAte haiN| inakA nirmANa karate samaya sAmAnya vAstuzAstra ke siddhAMtoM kA pAlana kreN| mandira kA dharAtala sar3aka se nIcA na ho| praveza uttara yA pUrva se hI rakhanA Avazyaka hai| 3.devAlaya prama devAlaya prakaraNa meM vividha prakAra ke jinAlayoM kA nirmANa kisa prakAra kiyA jAye, isa hetu upayogI nirdeza diye gaye haiN| bhagavAna jinendra kI dharmasabhA kA nAma samavazaraNa hai| isakI kalpanA karake samavazaraNa mandira banAye jAne kI prathA hai| sabhI sthAnoM para mandira ke samakSa mAnastaMbha kA nirmANa kiyA jAtA hai| yaha paddhati prAdhIna hai| devagar3ha ke kalAtmaka mAnastambha vizva prasiddha haiN| mAna staMbha kI UMcAI mUlanAyaka pratimA ke bAraha gune ke barAbara tathA mandira ke ThIka sAmane honA Avazyaka hai| mAnastaMbha kA nirmANa dekhA dekhI meM na kareM na hI zobhA ke liye idhara udhara bnaayeN| vizeSa smRti ke lie kIrtistaMbha kA nirmANa karanA upayukta hai| jainadharma meM graha kopa nivAraNa ke tIrthaMkaroM kI pUjA karane kA nirdeza milatA hai, usI ke anukUla navagraha mandira bhI banAye jAte haiN| sUrya graha kI zAMti ke liye padmaprabha evaM zani ke prakopa kI zAnti ke lie munisuvratanAtha svAmI kI ArAdhanA karanA upayogI hai| paMca parameSThI kA vAcaka OM tathA 24 tIrthaMkaroM kA sUcaka hIM bIjAkSara meM tIrthaMkara sthApanA karake bhI mandira banAye jAte haiN| hastinApura evaM indaura ke OM evaM hrIM mandira dRSTavya haiN| navadevatAoM ke lie bhI pRthaka pratimA tathA pRthaka jinAlaya banAye jAte haiN| saptarSi mUrtiyAM anekoM mandiroM meM milatI haiN| inake pRthaka jinAlaya bhI banAye jAte haiN| isI bhAMti paMca bAlayati jinAlaya meM pAMcoM bAla brahmacArI tIrthaMkaroM kI pratimA sthApita karate haiN| prakaraNa meM sugama zailI meM ina sabake liye upayukta nirdeza diye gaye haiN| ye nirdeza samAja ke pratyeka varga ke liye mArgadarzaka haiN| isI prakaraNa meM 24, 52 evaM 72 jinAlayoM vAle mandiroM ke liye sacitra nirdeza die gaye haiN| jinezvara prabhu kI vANI kI sAkAra rupa meM ArAdhanA sarasvatI devI ke rupa me kI jAtI hai| haMsavAhinI vINA vAdinI sarasvatI pratimA ke pRthaka mandira bhI banAye jAte haiN| inako caubIsa jinAlayoM ke sAtha bhI sthApita kie jAne kA nirdeza dRSTavya hai| caraNacinhoM ke lie chatariyAM sarvatra dekhane meM AtI haiN|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisa deva ke sAmane kauna se deva kA mandira banA sakate haiM, isa hetu zilpa zAstroM meM spaSTa nirdeza diye gae haiN| nAbhivedha kA parihAra karake hI sammukha mandira bnaayeN| prasaMgavaza devoM ke caityAlayoM kI saMkSipta jAnakArI bhI prAcIna granthoM ke AdhAra para uddhRta kI gaI hai| 4. nirmANa prakaraNa yaha prakaraNa grantha kA mahatvapUrNa bhAga hai| mandira nirmANa kA nirNaya vyaktigata athavA sAmUhika hotA hai| mandira banAne kA nirNaya karane ke pazcAta sarvaprathama apane gurudeva se vinayapUrvaka AzIrvAda leveM tathA unake nirdezana meM hI muhurta evaM bhUmi kA cayana kreN| pazcAt bhUmi ke devatAoM se nirvighna kArya sampAdana ke liye vidhivat anurodha kreN| zubha muhUrta meM bhUmipUjana vidhAna kreN| mandira nirmANa karane ke lie nikRSTa sAmagrI kadApi na laayeN| mandira banAne meM lohe ke prayoga kA niSedha kiyA jAtA hai kintu vartamAna nirmANa zailI meM lohA nirmANa kA Avazyaka aMga hai ataeva samanvayapUrvaka kArya kreN| kisa lakar3I kA prayoga karanA cAhiye, isakA spaSTa nirdeza zilpazAstroM ke anurupa nirdiSTa kiyA gayA hai| mandira nirmANa prAraMbha kUrma zilA sthApana se kiyA jAtA hai| kUrma ke cinha vAlI zilA kI sthApanA garbhagRha ke madhya nIMva meM sthApita kI jAtI hai| ise svarNa yA rajata se bnaayeN| AdhAra ke lie khara zilA kI sthApanA karate haiN| khara zilA ke Upara moTA bhiTTa sthApita kiyA jAtA / bhiTTa sthApanA ke uparAMta eka cabUtarAnumA racanA banAI jAtI hai jise jagatI kahate haiN| isI jagatI para nirdiSTa sthAna para pITha ke Upara mandira kA nirmANa kiyA jAtA hai| mandira kI dIvAra kA bAhya bhAga maMDovara kahalAtA hai| bhItarI bhAga dIvAra yA bhitti kahalAtA hai| maMDoka atyaMta kalAmA banAyA jAtA hai| isI se nanda kA bAhya vaibhava dRSTigata hotA hai| prastuta grantha meM vibhinna zilpa zAstroM ke matAnusAra maNDovara ke tharoM kA mAna vatalAyA gayA hai| maMdira ke madhya meM staMbhoM kI racanA kI jAtI hai jo ki maNDapa kI chata kA bhAra vahana karate haiN| staMbhoM meM maMDovara kI hI bhAMti vibhinna thareM hotI haiN| stambha anekoM evaM kalAkRtiyoM se yukta banAye jAte haiN| mandira ke sabhI aMgoM kA isa grantha meM vistRta vivecana kiyA gayA hai| dvAra meM deharI kA nirmANa karanA aparihArya hai| vartamAna meM deharI ke binA hI dvAra banAye jAne lage haiM, yaha hAnikAraka hai| binA deharI kI caukhaTa na bnaayeN| dvAra kI zAkhAoM kA bhI apanA mahatva hai| jina mandiroM meM sAta yA nau zAkhA vAlA dvAra banAnA nirdiSTa kiyA gayA hai| deharI se savAyA mathAlA athavA uttaraMga banAnA caahiye| uttaraMga meM tIrthaMkara bhagavAna kI pratimA athavA gaNeza pratimA bnaaye| dvAra sahI pramANa meM hI banAnA cAhiye / dvAra kI hI bhAMti khir3akI banAne ke bhI niyama hai| inheM dvAra ke samasUtra meM bnaayeN| khir3akiyAM sama saMkhyA meM hI banAnA caahiye| jAlI evaM gavAkSa kalAtmaka rIti se banAnA caahiye| grantha meM gavAkSa ke bheda sacitra batAe gae haiN| klANaka se mandira kA maNDapakrama prAraMbha hotA hai| valANaka athavA mukha maNDapa ke uparAMta nRtya maMDapa tathA usake uparAMta caukI maMDapa banAyA jAtA hai| caukI maNDapa staMbhoM kI saMkhyA ke anurUpa 27 bhedoM ke banAe gae haiN| caukI maNDapa ke uparAMta gUr3ha maNDapa kA nirmANa kiyA jAtA hai| gUr3ha maNDapa ke uparAMta antarAla tathA sabase anta meM garbhagRha banAyA jAtA hai| sAMdhAra mandiroM meM garbhagRha ke cAroM ora parikramA banAI jAtI hai| maNDapa kA AcchAdana gUmaTa se kiyA jAtA hai| gUmaTa kA bAhya rupa saMvaraNA kahalAtA hai tathA bhItarI bhAga vitAna kahalAtA hai| inake anekoM bheda zilpazAstroM meM batAye gaye haiN|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - garbhagRha mandira kA prANa hai kyoMki yahIM bhagavAna kI pratimA sthApita kI jAtI hai| garbhagRha meM pratimA kitanI bar3I banAnI cAhiye tathA pratimA kI sthApanA garbhagRha meM kahAM karanA cAhiye isakA dhyAna rakhanA Avazyaka hai| mandiroM ke maNDapa kramoM ke anurupa anekoM mandiroM ke rekhA citra dRSTavya hai jo viSaya kI jaTilatA ko samApta kara dete haiN| mandira ke UparI bhAga U~cI parvata kI coTI ke AkAra kI AkRti kA nirmANa kiyA jAtA hai| ise zikhara kahate haiN| zikhara kI zailiyoM ke AdhAra para hI mandiroM kI jAtiyoM kA vibhAjana kiyA jAtA hai| zikhara kI racanA jhukatI huI kalA rekhAoM ke AdhAra para kI jAtI hai| zikhara ke UparI bhAga ko grIvA kahA jAtA hai| grIvA ke Upara AmalasAra kI sthApanA kI jAtI hai| AmalasAra eka bar3e cakra ke AkAra kI racanA hotI hai| isake Upara ghaTa kI AkRti kA kalaza car3hAyA jAtA hai| kalaza usI padArtha kA honA cAhiye jisase mandira kA nirmANa kiyA gayA hai| zobhA ke lie svarNa kA patra isake Upara lagAyA jAtA hai| ___ zikhara ke UparI bhAga meM zukanAsikA kI sthApanA kI jAtI hai jisa para siMha sthApita kiyA jAtA hai| suvarNa puruSa kI sthApanA bhI zikhara ke UparI bhAga meM kI jAtI hai| suvarNapuruSa ko prAsAda kA jIva mAnA jAtA hai| isI prakaraNa meM zikhara ke aMgoM kA sacitra vivecana viSaya ko spaSTa karatA hai| zrRMga, uruzrRMga, tilaka, kUTa, krama Adi aise zabda haiM jo zilpa zAstra meM pracalita haiM kintu inakA artha zabda ke sthAna para bhAva se lenA caahiye| vibhinna zailiyoM ke zikharoM ke rekhA citra usakI racanA samajhane ke liye paryApta AdhAra hai| __ zikhara para dhvajA kA ArohaNa kiyA jAnA atyaMta mahatvapUrNa hai / dhvajA se hI vAstu kI pahacAna hotI hai| dhvajA vastra kI banAeM tathA dhvajAdaMDa lakar3I kA / dhvajAdhAra kI sthiti bhI sahI rkheN| badaraMga evaM phaTI huI dhvajA parivartita kara denA cAhiye / dhvajA para sarvAnha yakSa kI sthApanA avazyameva karanA caahiye| 1.vedI pratimA prakaraNa isa prakaraNa meM sarvaprathama pratimA sthApanA karane hetu vedI ke nirmANa hetu kucha mahatvapUrNa nirdeza diye gaye haiN| pratimA evaM vedI dIvAla se cipakAkara nahIM bnaayeN| vedI para bhAmaMDala ke sthAna para yaMtra na lagAyeM tathA chatra Adise sahita bnaayeN| vedI meM pratimA kI sthita,dvAra se dRSTi kA sthAna tathA vedI evaM garbhagRha ke anupAta meM pratimA ke AkAra kI gaNanA karanA atyaMta Avazyaka hai| yakSa yakSiNI devoM kI dizA evaM pArzva kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai| tIrthakara prabhu kI pratimA ko hI mUlanAyaka bnaayeN| bAhubalI svAmI Adi kA svataMtra maMdira nahIM bnaayeN| yadi banAyeM to bhI mUlanAyaka tIrthaMkara prabhu hI rkheN| yahAM yaha ullekhanIya hai ki zravaNa belagolA meM mUlanAyaka neminAtha svAmI haiN| pIThikA para bhagavAna kI pratimA kA Asana hotA hai, vedI para nIce kalAkRtiyoM se sajAvaTa karanA cAhiye / dasa hAtha se choTI pratimAeM maMdira meM pUjya hai / paitAlIsa hAtha se bar3I pratimA caukI para sthApita kI jAnA cAhiye / gyAraha aMgula se choTI pratimAeM gRha mandira meM bhI rakha sakate haiN|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratimA kI dRSTi dvAra ke kisa bhAga meM AnA cAhiye, isa viSaya meM AcAryoM ke matAMtara haiN| prastuta grantha meM vibhinna matoM kA vivaraNa kiyA gayA hai| phira bhI jina pratimA ke lie 64 meM se 55 veM bhAga meM dRSTi rakhanA ucita pratIta hotA hai| jina pratimA kA bArIkI se pramANa padmAsana evaM khaDgAsana, donoM ke lie diyA gayA hai| pUjya AcArya parameSThI evaM vidvAna pratiSThAcArya ke parAmarza se hI pratimA kA nirNaya karanA caahiye| kabhI bhI dUSita aMgavAlI pratimA kI sthApanA nahIM karanA cAhiye anyathA zilpakAra, mUrti sthApanakartA tathA pratiSThAkAraka AcArya evaM samAja sabhI kA aniSTa hotA hai| anekoM sthAnoM para isa doSa kA sIdhA prabhAva dRSTigata hotA hai| anekoM mandira ujAr3a dikhate haiM tathA samAja patanonmukha ho jAtA hai| tIrthaMkara pratimA siMhAsana para aSTa prAtihArya sahita pUre parikara vAlI banAnA caahie| binA parikara vAlI pratimA ko siddha pratimA mAnA jAtA hai| pratimA ke samIpa aSTa prAtihArya evaM aSThamaMgala dravya avazya hI rakhanA caahiye| yantra kA mAna bhI pratimA kI bhAMti kiyA jAtA hai| mAtRkA yaMtra eka pramukha yaMtra hai jisakA prayoga pratimA kI sthApanA ke samaya acala yaMtra ke rUpa meM kiyA jAtA hai| grantha meM yaMtroM kI saMkSipta jAnakArI dI gaI hai| vistRta jAnakArI mantrazAstra ke granthoM se prApta karanA cAhiye / 6. deva-devI prakaraNa isa prakaraNa meM tIrthaMkara prabhu ke samavazaraNa meM sthita zAsana deva deviyoM ke svarUpa kA sacitra saMkSipta vivaraNa diyA gayA hai| vibhinna granthoM ke pAThAMtara milane para bhI devoM kI vikriyA Rddhi ke kAraNa yaha saMbhava hai, aisA nirdeza bhI diyA gayA hai| kSetrapAla, maNibhadra, ghaNTAkarNa, sarvAnha yakSa Adi deva jaina dharma evaM dharmAvalambiyoM ke sahAyaka deva haiN| inakA sammAna sAkAra rupa meM pratimA banAkara kiyA jAtA hai| dikpAloM kA svarupa bhI isI prakaraNa meM saMkSepa meM diyA gayA hai| yakSa kI tIrthaMkara ke dAhine ora tathA yakSiNI ko bAyeM ora sthApita kiyA jAtA hai| isako viparIta karane para bhayAvaha pariNAma hote haiN| zAsana deva evaM deviyoM kI pratimAeM pratyeka tIrthakara pratimA meM sthApita karanA cAhiye / kAlAntara meM padmAvatI devI evaM jvAlAmAlinI tathA cakrezvarI devI kI hI pramukhatA se ArAdhanA hone lgii| kahIM kahIM para ajJAnatA vaza inheM tIrthaMkara prabhu se samakakSa loga mAnane lge| isakA katipaya logoM ne nirAkaraNa karane kA prayAsa kiyA tathA jaba ve isakA samAdhAna na kara pAye to inheM hI haTAne lge| isase paMthavAda kA jar3a panapI / merA nivedana hai ki sarvatra viveka kI AvazyakatA hai| tIrthaMkara ko tathA yakSa yakSiNI ko samAna mAnanA vAstava meM anucita hai kintu yakSa yakSiNI ko mithyA dRSTi mAnakara athavA mithyA Ayatana mAnakara khaMDita karanA usase bhI adhika anucita hai| jainetara devoM kI paMcAyatana zailI evaM unakA upayogI varNana saMkSepa meM prastuta kiyA gayA hai| 7. vibhinna nirdeza prakaraNa isa prakaraNa meM anekAneka upayogI viSayoM kA khulAsA kiyA gayA hai| ghara meM pUjA karane ke lie gRha mandira banAyA jAtA hai| isameM mAtra 13, 5, 7, 9, yA 11 aMgula kI pratimA kI rakhI jAnI caahiye| isakA nirmANa zubha Aya meM tathA kASTha se karanA caahiye| isameM dhvajAdaNDa nahIM lgaayeN| gRha caityAlaya kI pavitratA kA dhyAna rakhanA anivArya hai anyathA viparIta pariNAma hoNge| pUjA karane kI dizA, Asana, mukha, pradakSiNA vidhi Adi ke lie bhI upayogI nirdeza die gae haiN|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ muniyoM evaM tyAgiyoM ke liye vasAMtakA kA nirmANa kiyA jAtA hai| isakA nirmANa mandira parisara ke dakSiNa yA pazcima yA uttara meM rkheN| anekoM upayogI evaM vyavahArika nirdeza yahAM dRSTavya haiN| sAdhu samAdhi sthala niSodhikA ke lie bhI upayogI nirdeza diye gaye haiN| niSIdhikA bhI pUjya hai, isake pramANa bhI paThanIya hai| vartamAna kAla meM sarvatra paMcakalyANaka pratiSThAeM hone lagI haiN| isake lie bhI upayogI grantha meM prastuta kie gae haiN| pratiSThA maMDapa yajJa kuNDa evaM pAMDuka zilA ke rekhA citra samucita nirdeza dete haiN| yadyapi stUpoM kA Ajakala pracalana nahIM hai phira bhI prAcInakAla meM jainoM meM stUpa banAne kA pracalana thaa| stUpoM ke avazeSa Aja bhI milate haiN| khaNDita pratimA ke lie pUjyatA Adi ke nirdeza die gae haiN| yadi 100 se adhika varSoM se kisI pratimA kI pUjA kI jA rahI ho to vaha sadoSa rahane para bhI tyAjya nahIM hai| sthApatya zAstra ke saMrakSaNa kI dRSTi se khaMDita pratimA ke visarjana ke sthAna para use saMgrahAlaya meM rakhane kA bhI sujhAva samayocita hai| __ mandira nirmANa se adhika mahatva mandira ke jINoddhAra kA hai| Ajakala jIrNoddhAra ke nAma para calane vAlI yadvA tadvA bAtoM kA nirAkaraNa AcArya zrI ne isa prakaraNa meM kiyA hai| jIrNoddhAra kArya meM nava nirmANa se ATha gunA puNya prApta hotA hai| jIrNoddhAra ke liye vidhi vidhAna evaM saMkalpa pUrvaka hI mUrti ko sthAnAMtarita kareM anyathA bhayAvaha pariNAma hoNge| 6. jyotiSa prakaraNa jyotiSa prakaraNa meM mandira bhUmi para nirmANa prAraMbha ke lie muhUrta cayana hetu vizeSa jAnakArI dI gaI hai| sUrya balazAlI hone para hI kAryArambha kreN| sAtha hI yaha bhI Avazyaka hai ki kisa tIrthaMkara kI pratimA mUlanAyaka ke rupa meM sthApita kI jAnI hai, isakA nirNaya rAzi milAna karake hI kreN| vedha prakaraNa meM vedhoM ke vibhinna prakAroM para upayogI nirdeza die gae haiN| isI prakAra apazakuna evaM azubha lakSaNoM kA bhI vicAra karanA cAhiye / mandira nirmANa ke doSoM ko bhI isI prakaraNa meM spaSTa kiyA gayA hai| 9.prAsAda bhedapakaraNa . isa prakaraNa meM prAsAda kI vibhinna jAtiyoM ko saMkSepa meM darzAyA gayA hai| kesarI Adi 25, vairAjya Adi 25 prAsAdoM kA vivaraNa saMkSepa meM do bhAgoM :-tala kA vibhAga evaM zikhara kI sajjA meM sacitra diyA gayA hai| meru Adi 20 prAsAdoM evaM tilakasAgara Adi 25 prAsAdoM kI alpa jAnakArI dI gaI hai| 10. jileSTra prAsAda prakaraNa ___ isa prakaraNa meM pratyeka tIrthakara ke lie pRthaka-pRthaka rupa se prAsAdoM kA nAma, tala vibhAga, zikhara sajjA evaM unake zrRMgoM kI saMkhyA kA sacitra vivaraNa diyA gayA hai| kula 9670 prakAra ke zikharoM meM se kucha kI hI jAnakArI milatI hai|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. zabda saMketa grantha ke anta meM zabda saMketa meM prayukta zabdoM kA bhAvArtha diyA gayA hai| sandarbha grantha sUcI meM prayukta granthoM kI nAmAvalI dI gaI hai| pa. pU. gaNAdhipati gaNadharAcArya zrI 108 kunthusAgarajI mahArAja ne AzIrvAda dekara hama sabako kRtArtha kiyA hai| unakA jitanA guNagAna kiyA jAye utanA hI kama hai| maiM unake caraNoM meM bArambAra vinayapUrvaka namostu karatA hU~ tathA satat unake AzIrvAda kI kAmanA karatA hU~ / pa. pU. yuvAcArya tIrthoddhAraka guruvara prajJAzramaNa zrI 108 devanandijI mahArAja kI khyAti sarvatra vyApta hai| nirantara jJAnayoga meM lage AcAryavara kI karuNAmayI dRSTi se gRhastha prabhAvita hue binA nahIM rhtaa| unake AzIrvAda mAtra se gRhasthoM ke saMkaTa dUra hote haiN| tIrthakSetroM ke vikAsa ke liye ve sadaiva vicArazIla rahate haiN| jina kSetroM meM AcAryavara ne cAturmAsa kiyA athavA vihAra kiyA vahAM para satat kSetra ke uddhAra ke liye udAramanA zrAvakoM ko prerita karate rhe| una kSetroM kA tIvra vikAsa unakI kAryazailI kA udAharaNa prastuta karatA hai| vAtsalya mUrti, jJAnayogI guruvara kI mujha para bar3I kRpA dRSTi hai| mujha sarIkhe alpa buddhi sAdhAraNa manuSya ko Apane deva zilpa grantha ke sampAdana kA bhAra sauMpa kara mahAna upakAra kiyA hai| maiMne apanI samajha se yathAzakti isa mahAna grantha kA sampAdana kArya kiyA hai| vidvAna pAThakoM se merA anurodha hai ki merI bhUloM ko nAdAna samajhakara kSamA kareMge tathA AgamAnusAra yathocita saMzodhana kara leveNge| antataH maiM guruvara pa. pU. prajJAzramaNa AcArya zrI 108 devanandi jI mahArAja ke caraNa yugaloM meM punaH punaH namostu karatA hU~ tathA unase kRpA dRSTi kI yAcanA karatA huuN| sAtha hI samasta AcArya saMgha ke zrI caraNoM meM bhI namostu, vandAmi icchAmi karatA hU~ / chindavAr3A 3/8/2000 satata gurucaraNAnurAgI, narendra kumAra bar3ajAtyA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA bhUmiprakaraNa NamokAra mahAmaMtra maMgalAcaraNa caturviMzati tIrthaMkara stara jina bhavana mahimA maMdira kI AvazyakatA maMdira nirmANa kA puNya phala jinAlaya mAhAtmya sUtradhAra prakaraNa, nAma, guNa sUtradhAra kA sammAna evaM prArthanA sUtradhAra ke aSTasUtra dizA prakaraNa dizA nirdhAraNa, Adhunika vidhi dizA nirdhAraNa kI prAcIna vidhi bhUmi cayana, zubha bhUmi ke lakSaNa bhUmi cayana, yogya lakSaNa, AkAra kI apekSA anya zubha lakSaNoM vAlI bhUmi ke phr| vibhinna azabhaADo se yukta bhami para maMdira banAne kA niSedha vibhinna azubha lakSaNoM se yukta bhUmi para maMdira banAne ke viparIta pariNAma dhAtu mizrita bhUmi kA zubhAzubha kathana bhUgi parIkSaNa vidhiyA~ 1-2.3 zalya zodhana mApaprakaraNa mApa prakaraNa- Adhunika mAna, gaja kA prayoga gaja uThAne kA phalAkala Aya prakaraNa, Aya kI gaNanA Aya vicAra saMzodhana sthAna ke anurupa Aya rekhAMkana,zubhAzubhakathana
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ parisara prakaraNa mandira meM jala bahAva vicAra abhiSeka jala praNAlI kA mAna, AratI evaM akhaNDa dIpaka snAnagRha, pUjana taiyAra karane kA sthAna pAda prakSAlana sthala, jUte-cappala rakhane kA sthAna kacarA rakhane kA sthAna mAlI evaM karmacArI kakSa, kAryAlaya evaM sUcanA paTala dharmasabhA athavA vyAkhyAna bhavana vibhinna dizAoM meM dharmasabhA kakSa banAne kA phala, zAstra bhaMDAra maMdira meM upayogI sajAvaTI citra gupta bhaMDAra evaM dhana sampatti kakSa cauka, maMdira meM rikta sthAna kA mahatva rikta bhUmi evaM maMdira bhUmi vistAra taladhara raMga saMyojanA puSpa vATikA evaM vRkSa prakaraNa sopAna sopAna paMkti pramANa maMdira kA parakoTA maMdira prAMgaNa kI vividha racanAeM maMdira parisara meM vyApArika bhavanoM kA niSedha bijalI kA mITara evaM svica borDa, TAilsa kA prayoga jalapUrti vyavasthA prakaraNa, pAnI kI TaMkI kUpa nalakUpa athavA heMDa pampa bhUmigata jala TaMkI, kUpa khanana samaya, mAsa nirNaya bhUmijala zodhana vyakta-avyakta prAsAda garbhagRha ko hAla meM parivartita karane kA niSedha vartamAna yuga meM maMdira nirmANa, bahumaMjilA maMdira maMdira kI abhimukha dizA nirNaya 43 44 45 46 47 47 48 49 51 52 55 56 57 58 60 62 63 64 65 66 67 67 68 69 69 70 71 73 75 76 78
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ samavazaraNa mandira samavazaraNa kI racanA, koToM ke nAma va vivaraNa tIrthaMkara mahAvIra svAmI kA samavazaraNa ke AkAra kA pramANa samavazaraNa kI vAstu racanA mAna staMbha kIrti staMbha sahasrakUTa jinAlaya hrIM jinAlaya OM maMdira devAlaya prakaraNa navagraha maMdira parameSThI evaM navadevatA jinAlaya ratnatraya maMdira saptarSi jinAlaya, paMcabAlayati jinAlaya caubIsa jinAlayoM kA sthApanA krama ( do vidhiyA~) bAvana jinAlayoM kA sthApanA krama bahattara jinAlayoM kA sthApanA krama sarasvatI mandira caraNacinha vividha devAlaya sammukha vicAra devoM ke caityAlaya nirmANa prakaraNa mandira nirmANa nirNaya svAmI pRcchA nirmANa prAraMbha pUrva bhUmi pUjana maMdira nirmANa sAmagrI prakaraNa maMdira nirmANa meM kASTha prayoga maMdira nirmANa prAraMbha kUrmazilA kharazilA bhiTTa jagatI pITha * * * * 39 279 80 82 84 85 87 89 90 92 93 + 88 94 95 96 97 98 98 100 101 102 103 105 106 107 109 111 112 113 116 117 118 122
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMDovara bhitti 125 135 131 144 146 147 148 149 152 153 155 158 160 163 167 168 170 172 deharI zaMkhAvarta ardhacandra dvAra dvAra vedha dvAra kA AkAra dvAra zAkhA trizAkhA,paMcazAkhA dvAra saptazAkhA, navazAkhA dvAra uttaraMga mahAdvAra khir3akI jAlI evaM gavAkSa jina mandira meM maMDapa balANaka pratolI caukI maMDapa vizvakarmA kathita 27 maMDapa gUr3ha maMDapa vitAna (gUmaTa) saMvaraNA garbhagRha zikhara zikhara kI racanA kalA rekhA trikhaMDA kalA rekhAoM kI sAraNI grIvA, AmalasAra,kalaza kA mAna zukanAsikA kA pAna, kapilI suvarNa puruSa kalaza dhvajA (patAkA) dhvajAdhAra zikhara kalaza se dhvajA kI UMcAI kA phalAphala dhvajA para devatA kI pratiSThA vidhi dhvajA prathama phar3akane kA phalAphala 175 177 181 184 188 198 199 201 203 205 205 2dly 208 209 211 213 214 215
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 223 224 225 226 228 228 229 230 MAM 233 234 235 vedI pratimA prakaraNa vedI prakaraNa vedI nirmANa karate samaya dhyAna rakhane yogya bAteM pIThikA vedI kI sajAvaTa maMdira meM sthApita kI jAne yogya pratimA kA AkAra jina pratimA prakaraNa pratimA nirmANa ke dravya polI evaM kRtrima dravyoM kI pratimA kA niSedha garbhagRha meM pratimA kA pramANa garbhagRha meM pratimA sthApanA kA sthala dRSTi prakaraNa jina pratimA nirmANa prAraMbha karane ke lie zubha muhUrta pratimA hetu zilA parIkSaNa zilA ke zubha lakSaNa, zilA lAne kI prakriyA zilA se praligaHnirmANa kI dizA pratimA kA Asana jina pratimA ke lakSaNa, arihanta pratibhA ke vizeSa lakSaNa tIrthakara pratimA ke Asana jina pratimA kA varNa pratimA kA tAla mAna jinna pratimA kA mAna padmAsana pratimA kA mAna padmAsana pratimA ke pratyeka aMgakA vistata vivecana kAyotsarga pratimA kA mAna kAyotsargapratimA ke mAna kA vistRta vivaraNa jina maMdira meM doSayuta pratimA kA phala tIrthakaroM ke cinha prazasti lekha, pratiSTita pratimA kI sthApanA siMhAsana kA svarupa jinendra pratimAoM ke vizeSa lakSaNa prAtihArya bhAmaNDala, ghaNTA arpaNa aSTa gaMgaladravya dhaMtra 236 236 237 238 239 240 242 245 250 254 256 261 262 265 267 269 270 273
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva-devI prakaraNa 275 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 zAsana deva deviyAM tIrthakara ke yakSa yakSiNI devoM ke nAma RSabhanAtha - gomukha yakSa RSabhanAtha-cakrezvarI devI ajitanAtha - mahAyakSa, ajitA devI saMbhavanAtha - trimukha yakSa, prajJapti devI abhinaMdananAtha - yakSezvara yakSa, vaja zrRMkhalA devI sumatinAtha - tumbaru yakSa, puruSadattA devI padmaprabha - puSpa yakSa, manovegA devI supArzvanAtha - mAtaMga yakSa, kAlI devI candraprabha - zyAma yakSa, jvAlAmAlinI devI suvidhinAtha - ajita yakSa, mahAkAlI devI zItalanAtha - brahma yakSa,mAnavI devI zreyAMsanAtha - Izvara yakSa, gaurI devI vAsupUjya - kumAra yakSa, gAMdhArI devI vimalanAtha - caturmukha yakSa, vairoTI devI anaMtanAtha - pAtAla yakSa, anaMtamatI devI dharmanAtha-kinnara yakSa, mAnasI devI zAMtinAtha - garuDa yakSa, mahA mAnasI devI kuMthunAtha-gandharva yakSa, jayA devI arahanAtha - khendra yakSa, tArAvatI devI mallinAtha - kubera yakSa, aparAjitA devI munisuvratanAtha - varuNa yakSa, bahurupiNI devI naminAtha - bhRkuTiyakSa, cAmunDA devI neminAtha - yomeda yakSa, AmrA devI pAzvanAtha-dharaNa yakSa pArzvanAtha-padmAvatI devI vardhamAna - mAtaMga yakSa, siddhAyikA devI dikpAla prakaraNa, svarupa, indra dikpAla- agni, yama, naiRta dikpAla- varuNa, vAyu, kubera dikpAla-IzAna, nAgadeva, brahmadeva 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 303 304 305 306 307
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 309 310 311 312 313 314 315 316 kSetrapAla prakaraNa, svarupa kSetrapAla deva kA svarupa maNibhadra yakSa svarupa, sarvAnha yakSa ghaMTAkarNayakSa yakSa mandira vidyA deviyAM vidyA deviyAM- rohiNI-prajJapti vidyA deviyAM- vajazrRMkhalA aura vajAMkuzA vidyAdeviyAM-jAmbunadA puruSa dattA vidyA deviyAM- kAlI, mahAkAlI vidyA deviyAM- gorI, gAMdhArI vidyA deviyAM-jvAlAmalinI, mAnavI vidyA deviyoM - vairoTI, acyutA vidyA deviyAM- mAnasI, mahAmAnasI jainetara TevoM kA paMcAyatana, sUrya, gaNeza, viSNu, zavite, rudra gaNeza, caturmukha ziva maMdira sUrya graha maMdira meM navagrahoM kA sthAna gaurI Ayatana, eka dvAra ziva maMdira 317 318 319 320 321 322 324 325 325 327 328 329 329 vividha nirdeza gRha caityAlaya vibhinna dizAoM meM gRha caityAlaya banAne kA phala gRha caityAlaya meM pratimA sthApana ke lie nirdeza gRha caityAlaya meM rakhane yogya pratimA kA AkAra gRha cailyAlaya meM zucitA prakaraNa pUjA karane kI dizA jina maMdiroM se nikalane kI vidhi, pradakSiNA vidhi jainetara gRha maMdira meM niSedha vasatikA evaM niSIdhikA prakaraNa, vasatikA, svarupa vasatikA - dizA nirdeza niSIdhikA - dizA niSIdhikA- pUjyatA paMcakalyANaka pratiSThA maMDapa pratiSThA maMDapa pAMDuka zilA stUpa 331 332 333 334 335 336 337 338 340 341 342
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 343 khaNDita pratimA prakaraNa pratimA ke aMga bhaMga hone ke phala jIrNodvAra prakaraNa pratimA utthApana evaM sakalpa vidhi pratimA kA maMjana, mandira meM azuddha dravya kA praveza vajalepa vAstu zAMti vidhAna vAstu puruSa prakaraNa 344 346 347 350 351 352 354 jyotiSa prakaraNa 357 357 358 359 359 360 361 361 362 vAstu jyotiSa prakaraNa : kArya prAraMbha muhUrta kA cayana maMdira AraMbha ke samaya rAzi sUrya phala maMdira AraMtha ke samaya mandira kArya Arambha ke samaya nirbala graha mandira AraMbha ke lie lAna zuddhi lama se saMbadhita mandira kI Ayu vicAra lagna se saMbaMdhita maMdira kA phalAphala vicAra mandira Arambha ke samaya kuyoga aura usakA phala rAhUcakra nirdeza vAra vazena rAhU vAsa, rAhU dizA kArya phala mandira AraMbha ke samaya bAraha bhAvoM meM navagrahoM kA zubhAzubha kathana vedha prakaraNa, vedha ke prakAra saMkhyAoM ke anusAra vedha phala, vedha parihAra dvAra vedha vicAra apazakuna evaM azubha lakSaNa mandira meM mahAdoSa, mandira nirmANa meM vAstu doSa dizAmUDha ke anya prakaraNa, chAyAbheda vAstu doSoM ke anya bheda tIrthaMkara pratimA nirNaya tIrthakara evaM pratimA sthApanakartA kI rAzi kA milAna cakra pratimA sthApanakartA evaM tIrthaMkara kI rAzi kA navAMza.milAna 363 364 365 366 367 368 369 370 372 373 374
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAsAda bheda prakaraNa prAsAdoM ke bheda kesarI Adi paccIsa prAsAdoM ke nAma vibhinna devatAoM ke lie upayukta prAsAda kesarI prAsAda sarvatobhadra prAsAda nandana, nandizAla, nandIza prAsAda mandara prAsAda zrIvRkSa prAsAda amRtodbhava, himavAna prAsAda hemakUTa, kailAsa, pRthivIjaya prAsAda indranIla prAsAda mahAnIla, bhUdhara prAsAda ratnakUTa prAsAda padmarAgasA mukuTojjavala prAsAda airAvata, rAjahaMsa prAsAda pakSirAja, vRSabha prAsAda meru prAsAda vairAjyAdi prAsAda devatAoM ke anukUla prAsAda vairAjya prAsAda nandana siMha prAsAda zrI nandana, mandira prAsAda malaya, vimAna, vizAla prAsAda trailokya bhUSaNa, mAhendra prAsAda ratna zIrSa, silazrRMga, bhUdhara prAsAda bhuvanamaMDana, trailokya vijaya kSitivallabha prAsAda mahIdhara, kailAsa prAsAda navamaMgala, gaMdhamAdana, sarvAMga sundara prAsAda vijayAnanda, sarvAMga tilaka, mahAbhoga, meru prAsAda meru Adi 20 prAsAda tilaka sAgara Adi 25 prAsAda 387 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 450 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 423
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinendra prAsAda prakaraNa jinendra prAsAda jina maMdiroM meM maMDapakrama caubIsa tIrthakaroM ke lie mandira kI racanA tIrthaMkara RSabhanAtha, RSabha jina vallabha prAsAda tIrthaMkara ajitanAtha, ajita jina vallabha prAsAda tIrthaMkara saMbhavanAtha, saMbhava jina vallabha prAsAda tIrthakara abhinaMdananAtha, abhinaMdana jina vallabha prAsAda tIrthaMkara sumatinAtha, sumati jina vallabha prAsAda tIrthakara padmaprabha, padAprabha jina vallabha prAsAda tIrthaMkara supArzvanAtha, supArzvajina vallabha prAsAda tIrthaMkara candrapraya, candraprabha jina vallabha prAsAda tIrthakara suvidhinAtha, suvidhi jina vallabha prAsAda tIrthaMkara zItalanAtha, zItala jina vallabha prAsAda tIrthaMkara zreyAMsanAtha, zreyAMsa jina vallabha prAsAda tIrthakara vAsupUjya, vAsupUjya jina vallabha prAsAda tIrthakara vimalanAtha, vimala jina vallabha prAsAda tIrthaMkara anaMtanAtha. anaMta jina ballabha prAsAda tIrthakara dharmanAtha, dharma jina ballabha prAsAda tIrthaMkara zAMtinAtha, zAMti jina vallabha prAsAda tIrthakara kunthunAtha, kunthu jina vallabha prAsAda tIrthakara arahanAtha,araha jina vallabha prAsAda tIrthakara mallinAtha, malli jina vallabha prAsAda tIrthakara munisuvratanAtha, munisuvrata jina vallabha prAsAda tIrthaMkara naminAtha, nami jina vallabha prAsAda tIrthakara neminAtha, nemi jina vallabha prAsAda tIrthakara pArzvanAtha, pArva jina vallabha prAsAda tIrthaMkara vardhamAna, vIra jina vallabha prAsAda 425 426 426 427 428. 429 431 433 434 436 437 438 439 441 443 448 449 450 351 452 453 454 456 458 460 upasaMhAra 462 zabda saMketa pAribhASika zabda saMketa 464
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa Namo arihantANaM Namo siddhANaM Namo AiriyANaM Namo uvajjhAyANaM Namoloe savva sAhaNaM eso paMcaNamokkAro sacca paavppnnaasnno| maMtAlANaM ca savvesiM par3hama havaI maMtAlaM / / cattAri mNglN| arihanta maMgalaM / siddha maMgalaM / sAhU maMgala / keli paNNatto dhammo maMgalaM / cattAri loguttmaa| arihanta loguNttmaa| siddha loguttamA / sAhU loguttamo / kevali paNNatto dhammo loguttmaa| cattArisaraNaM pvvjaami| arihanta saraNaM pavvajAmi / siddhasaraNaM pavvagjAmi / sAhUsaraNaM pvvjjaami| keli paNNattaM dhammaM saraNaM patvajjAmi /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ (diva zilpa) OM namI jinAya // zrI AdinAtha jinendrAya namaH // // zrI caturviMzati tIrthaMkarebhyo namaH // // zrI gaNadharAcArya kunthusAgarAya namaH // Wan ** maMgalAcaraNa A 3 paNamiya Adi jiNaMda, paDhamaM vitthayaraM dhammakatvAraM 1 vocchAmi vatthusatthaM, jiNaceiya ceiyAlayAnaM 11 edammi vatthugaMthe, jiNAyArANaM vibhiNNa bhaiyANaM / paDimANa ya ppamANaM, suhAsuhRpparuvaNaM cAtthi 11 paNamAmi mahAvIraM sarassaI taheva gaNaharANaMpi savvesiM / guru kunthusAyaramavi viyaraNa suddhoM NamassAmi ||
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa) VAANAANANANANA devA surendra nara nAga samarcitebhyaH pApa praNAzakara bhavya manoharebhyaH ghaMTA dhvajAdi parivAra vibhUSitebhyo nityaM namo jagati sarva jinAlayebhyaH B CALALALALAENEAN 4 devendra, asurendra, cakravartI, dharaNendra ne jinakI samyaka prakAra se pUjA kI hai, pApoM kA nAza karane vAle haiM, bhavya jIvoM ke mana ko AkarSita karate haiM, ghaNTA, dhvajA, mAlA, dhUpaghaTa, aSTa maMgala, aSTa prAtihArya Adi maMgala vastuoM ke samUha se susajjita haiM, alaMkRta haiM aise tIna loka meM sthita sabhI jina mandiroM ke liye pratidina / pratyeka kAla sadA sarvadA namaskAra ho / caitya bhakti 6
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa caturviMzati tIrthaMkara stava thorasAmi haM jiNavare titthayare kevalI aNaMta jiNe / para pavara loe mahie vihuya sya male mahappaNNe // 21 // , manuSyoM meM zreSTha loka meM, tathA kapala ko kSaya karane vAle mahAna AtmAoM arthAta jinavaroM, tIrthakaroM anaMta kevalI jinendroM kI maiM stuti karatA huuN| loyassujjoyayare dhammaM titthaMkare jise vaMde / arahaMte kitisse caubIsaM caitra kevaliNo // 2 // loka meM udyota ko karane vAle dharma tIrtha ke kartA jinendra deva kI maiM bandanA karatA huuN| arahaMta padavibhUSita caubIrA bhagadaMtoM aura isI prakAra kevalI bhagavaMtoM kA maiM kIrtana karUMgA / usaha majiyaM ca vande saMbhava mabhiNaMdaNaM ca sumaiMca / pauppahaM supAsaM jiNaM dha caMdappahaM vande || 31 vRSabhanAtha tIrthaMkara ko ajitanAtha tIrthaMkara ko maiM namaskAra karatA hUM / saMbhavanAtha, abhinaMdananAtha, sumatinAtha, padmaprabha supArzvanAtha aura candraprabha tIrthaMkara ko maiM namaskAra karatA huuN| suvihiM ca pupphayaMta sIyala seyaM ca vAsupujjaM ca / vimala maNataM bhayavaM dhammaM saMti ca vaMdAmi // // 4 // suvidhi athavA puSpadaMta, zItalanAtha, zreyAMsanAtha vAsupUjya vimalanAtha, anantanAtha, dharmanAtha aura zAMtinAtha tIrthaMkara bhagavAna ko maiM namaskAra karatA hU~ / kuMdhuM ca jiNa kharida araM ca malliM ca suvvayaM ca NamiM / P vaMdAmi ripuNemi taha pAsaM vaDhamANaM ca // 5 // jinavaroM meM zreSTha kuMthunAtha, arahanAtha, mallinAtha, munisuvrata, naminAtha, ariSTanaMgi pArasanAtha aura vardhamAna tIrthaMkara ko maiM namaskAra karatA hUM / evaM mae abhithuA vihuya zya malA pahINa jara maraNA / cavIsa pi jiNavarA titthayaza me pasI yaMtu // 6 // jo karmarUpI rajomala se rahita haiM tathA jinhoMne jarA aura maraNa ko naSTa kara diyA hai aise caubIsoM jinavara tIrthaMkara mujha para prasanna hoveM / kittiya vaMdiya mahiyA eve logottamA jiNA siddhA / Arogya NANa lAha diMtu samAhiM ca me bohiM // 7 isa prakAra mere dvArA kIrtana kie gae, vandanA kiye gaye, pUje gae ye loka meM uttama jinendradeva siddha bhagavAna mere lie jJAnAvaraNa karma ke kSaya se utpanna nirmala kevala jJAna kA lAbha, bodhi aura samAdhi pradAna kreN| caMdehi NimmalayarA AicceMhiM ahiya payA saMtA / sAyara mitra gaMbhIrA siddhA siddhiM mama disaMtu // 8 // candramA se bhI nirmalatara, sUrya se bhI adhika prabhAsampanna, sAgara ke samAna gaMbhIra siddha bhagavAna mujhe siddhi ko pradAna kareM /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa jina bhavana mahimA bhAratIya saMskRti meM stuti pATha kA apanA viziSTa sthAna hai| sAdhAraNa zAna vAlA upAsaka bhI prabhu kI upAsanA stuti pATha karathe letA hai vibhinna saMtoM evaM kaviyoM ne vibhinna bhASAoM meM stuti pATha kiye haiM uheM sAmAnya gRhastha bhI par3hakara apanA kalyANa prApta karate haiN| jinendra prabhu kA mandira upAsaka ke mana ko bAhya rUpa se hI AlhAdita kara detA hai| unakI mahimA kA darzana karate hI upAsaka ke citta meM bhaktibhAva umar3a par3atA hai tathA pramudita mana se vaha prabhu caraNoM meM svayameva natamarataka ho jAtA hai| jina mandira kA vaibhava usake manobhAvoM ko aura adhika pramudita karatA hai| AcArya sakalacandra muni ne apane manobhAvoM kI abhivyakti eka saMskRta stotra racanA ke mAdhyama se kI hai| ye manobhAva taba prakaTa hue haiM jaba unhoMne atyanta vinaya bhAva se jina bhavana kI ora prasthAna kiyA tathA jina bhavana ke bAhA rupa kI zobhA ke darzana kiye / tadanantara jinAlaya meM praveza karake unhoMne trilokInAtha jinendra prabhu ke divya rupa ko prakaTa karane vAle jina bimba ke darzana kiye| yahA~ para unake dvArA racita eka viziSTa stotra kA bhAvArtha prastuta hai jisase pAThakagaNa jinendra prabhu ke mandira kI mahimA kA avalokana kara pAyeMge - dRSTa jinendra bhavanaM bhavatApa hAre, bhavyAtmanAM vibhava saMbhava bhUri hetu dugdhAbdhi phena yavalojjvala kTa koTI nabda pvaja prakara rAji virAjamAna / / maiMne Aja jinendra prabhu ke mandira ke darzana kiye jo ki mere bhavaroga (janma-maraNa ke cakra) ko dUra karane vAlA hai| jisake darzana ro asImita vaibhava kI prApti hotI hai| jo dugdha evaM samudraphena kI gAMti dhavala (zveta) evaM ujjvala zikharoM se yukta haiN| jisake zikhara dhvajoM kI paMktiyoM se zobhAnvita ho rahe haiN| aise jina bhavana ke Aja maiM darzana kara rahA huuN| dRSTaM jinendra bhavanaM bhuvaneka lakSmI thAma ivarpita mahAmuni sevyamAnam / vidyAdharAmara vajaja mukta divya puSpAMjali prakara zobhita bhUmi bhAgam / / 2 / / Aja garne aise jilA ke darzana kie jahA~ para tribhuvana lakSmI kA nivAsa hai tathA jahA~ para vidyAdharoM evaM deva-deviyoM dvArA ardhita puSpAMjali vahAM kI bhUmi kI zobhA meM abhivRddhi kara rahI hai| aise jinAlaya meM mahAnaRddhi dhArI munigaNa jinendra prabhu kI caraNa sevA meM nimagna haiN|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) TaSTaM jinendra bhavanaM bhavanAdi vAsa vikhyAta nAka gaNikA gaNa gIyamAnam / nAnAmaNi pracava bhAsura razmijAla / vyAlIDha nirmala vizAla gavAkSa jAlam ||31| Aja maiMne aise jina bhavana ke darzana kiye jahA~ vAsI devoM kI gaNika gIta gA rahI haiN| yaha jina bhavana vizAla jharokhoM se yukta haiM tathA vibhinna prakAra kI camakadAra maNiyoM kI jhilamilAhaTa jharokhoM kI zobhA bar3hA rahI hai| dRSTaM jinendra bhavanaM sura siddha yakSa gandharva kinnara karArpita veNu vINA / saMgIta mizrita namaskRta dhIra nAdai / 8 7 rApUritAmbarataloru digantarAlam ||4|| jina bhavana meM AkAza evaM dizAoM ke deva, yakSa, gandharva, kinnara Adi jaba jinendra prabhu ko namaskAra karate haiM taba unake hAthoM se veNu nirmita vINA se jo saMgIta dhvani nikalatI hai vaha sAre jinAlaya meM bhara jAtI hai| aisI maMgala dhvani se yukta jinAlaya ke Aja maiMne darzana kiye| dRSTaM jinendra bhavanaM maNiratna hepa sArojjvalaiH kalaza cAmara darpaNAdyaiH / dRSTaM jinendra bhavanaM vilasad vilola mAlA kulAli lalitAlaka vibhramANam / / mAdhurya vAyalaya nRtya vilAsinInAM lIlA calad valaya nUpura nAda smyam || 5 || Aja maiMne aise jina bhavana ke darzana kiye jo ki sundara mAlAoM se yukta haiM, jina mAlAoM para bhramara maMDarA rahe hai tathA ye mAlAeM ati sundara alakoM kI zobhA dhAraNa kara rahI haiN| yaha jina bhavana madhura zabda yukta vAdya, laya ke sAtha nRtya karate hue nRtyAMganAoM ke hilate hue valaya tathA ghuMgharuoM ke nAda se ramaNIya pratIta ho rahA hai| sanmaMgalaiH satatamaSTa zataprabhaide, vibhAjitaM vimala mauktika dAmazobham ||6| Aja maiMne aise jina bhavana ke darzana kiye jo maNimatha, ratna evaM svarNa nirmita eka sau ATha kalazoM se zobhAnvita haiM tathA nirmala motiyoM kI mAlAeM usakI zobhA meM vRddhi kara rahI haiN|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 8) dRSTaM jinendra bhavanaM vara devadAru kapara candana taruSka sugandhi dhUpaiH / meghAvamAna gagane pavanAbhighAta caMcala calada vimala ketana tuMga zAlam ||7|| Aja maiMne aise jina bhavana ke darzana kiye jo pavana kI laharoM se hilatI huI patAkAoM se zobhAyamAna haiM tathA jahA~ para uttama zAla, devadAru, kapUra, candana aura turuSka Adi sugandhita dravyoM se nirmita dhUpa khene se sugandhita dhUmra ke bAdala uttama meghoM kI bhAMti chAye hue haiN| dRSTaM jinendra bhavana dhavalAtapatracchAyA jimauna tanu yakSakumAra vRndaiH / dodyapAna sita cAmara paMvita bhAsa bhAmaNDala yuti yuta pratimAbhirAm / / 8 / / Aja maiMne aise jina bhavana ke darzana kiye jo zubhra Ata patra kI chAyA meM yakSa kumAroM ke dvArA durate hue cAmaroM kI paMkti kI zobhA se samanvita haiN| jina pratimAoM ke pIche lage bhAmaNDala kI camaka se nayanAbhirAma dRzya laga rahA hai| dRSTaM jinendra bhavanaM vividha prakAra puSpopahAra ramaNIya suratna bhuumi| nityaM vasantatilaka zriyamAdadhAnaM sana maMgalaM sakalacandra mujIndra vanyam / / 9 / / Aja maiMne sakalacandra gunirAja ke dvArA sadA vandanIya jinendra bhavana ko darzana kiye jo ki sarvottama maMgalarupa hai tathA nirantara vasanta Rtu meM tilaka vRkSa ke samAna zobhAyamAna hai / jahA~ kI ratnabhaya bhUmi vividha puSya upahAroM se ramaNIya laga rahI hai| aisI bhUmi kI upAsanA sakala candragA ke samAna sadA sukhakara munirAja bhI karate haiN| dRSTaM payAya maNikAMcana citra tuNgaa| siMhAsanAdi jinabimba vibhUtiyuktam / caityAlayaM yadatulaM parikIrtitaM meM san maMgalaM sakalacandra mujIndra vanyam / / 10 / / Aja maiMne aise jina caityAlaya ke darzana kiye jisameM maNi kAMcana se sahita vicitra zobhA ko dhAraNa karane vAle siMhAsana Adi vibhUti se yukta jinendra pratimA virAjamAna hai| jisakA kIrtigAna sarvatra gAyA jAtA hai, jo mere lie maMgala svarupa hai tathA pUrNa candramA kI bhAMti sabako sukhakara hai aise caityAlaya ke darzana sakalacandra muni (maiMne) ne kiye haiN|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa mandira kI AvazyakatA manuSya kA mana ati caMcala hotA hai / mana kI gati kI koI sImA athavA roka usake pAsa nahIM hotii| kSaNa mAtra meM vizva ke eka sire se dUsarI ora mana ghUma AtA hai| aise caMcala ma. ko niyaMtraNa meM rakhane ke lie dharma ke atirikta aura koI samartha nahIM hai| isI mana ko yadi bhagavAna jinendra ke guNAnurAga meM lagAyA jAye to karma bandhana DhIle par3a jAte haiN| isIlie muni evaM gRhastha donoM ke liye yaha parama Avazyaka hai ki vaha apane mana ko sAMsArika viSaya vAsanAoM ke jaMjAla se nivRta kara dharma dhyAna meM kendrita kre| jina mahApuruSoM ne karma bandhana ko kATakara mokSa pada prApta kara liyA hai hai una mahApuruSoM kA guNAnurAga karane ke lie unakI pUjA kI jAtI hai| cUMki hamArA mana ati caMcala hai ataeva una mahApuruSoM kI pratikRti pratimA ke rupa meM nirmita kI jAtI hai / ina pratikRti ko dekhakara mana meM una mahApuruSa ke prati zraddhA bhAva utpanna hote haiN| unake guNoM ko jAnane kI tathA unake nirdiSTa mArga para calane kI preraNA prApta hotI hai| pratimA kisI bhI dravya kI nirmita kI jA sakatI hai| zAstrAnusAra pratimA kA nirmANakara usakI pratiSThA karane ke uparAMta usa pratimA meM bhI devatva prakaTa hotA hai| isIliye jaina dharma meM mahApuruSa kI arcanA pratimA ke mAdhyama se karane kA nirdeza diyA gayA hai| jahAM eka ora mahApuruSa ko devatA mAnA jAtA hai vahIM dUsarI ora unakI pratimA ko bhI devatA mAnA jAtA hai| pratimA ko pUjane kA artha pASANa kI pUjA kadApi nahIM hai / vaha to mahApuruSa athavA bhagavAna kA sAkAra rupa hai / mana kI caMcalatA yadi vaza meM A jAye to pUjA karane kI hI AvazyakatA zeSa na rahe / mana kI caMcala avasthA ke kAraNa hI sAkAra pUjA kI jAtI hai| jisa prakAra dharga pUjya hai, dharma nAyaka pUjya hai, dharma guru pUjya hai, dharma nAyaka mahApuruSa kI pratimA pUjya hai, usI prakAra unakI pratimA ke rahane kA sthAna bhI ArAdhanA sthala hai| mandira bhI devatA svarUpa hai evaM bhagavAna kI bhAMti ho bhagavAna kA gandira bhI pUjya hai| yahI vaha sthAna hai jahA~ caMcala mana vizrAMti pAtA hai tathA saMsAra sAgara ro pAra utarane kA Azraya prApta karatA hai / yaha ArAdhanA sthala, jise devAlaya, mandira, prAsAda, jina bhavana Adi pRthaka-pRthaka nAmoM se varNita kiyA jAtA hai, devatA svarupa pUjya hai| prAcIna kAla se hI manuSya sAkAra pUjA kara rahA hai tathA apanI kalpanA ke anurUpa devAlaya kI racanA kara rahA hai| madhyakAla meM lambe samaya taka vidharmiyoM ke dvArA sAkAra pUjA paddhati ko samUla naSTa karane ke lie lAkhoM mandiroM evaM pratimAoM ko nirdayatA pUrvaka vidhvaMsa kiyA gayA, kintu bhISaNa AghAtoM ke uparAMta bhI dharma kI jar3a ko ve ukhAr3a na sake tathA punaH dharma mArga kI sthApanA ho gii| isa kAla meM anekoM sampradAyoM ne mUrtipUjA paddhati hI samApta kara do vintu mandiroM kA nirmANa karate rahe / mandiroM ke mAdhyama se dharma kA AdhAra rAmApta nahIM hone paayaa|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 10) mandiroM ke nirmANa meM vAstu zilpakAroM ne apanI buddhimattA kA bharapUra upayoga viaayaa| prAcIna paramparAoM evaM zAstroM ke AdhAra para nirmita mandiroM ne bhArata ke sAMskRtika gaurava ko sthApita kiyaa| yahI vaha AdhAra thA jisa para AghAta karake vidharmI apanA dharma sthApita karanA cAhate the| unakA vicAra thA ki yadi bhArata sthApatyakalA evaM saMskRti ko samApta kara diyA jAyegA to bhArata meM ve apanA dharma AsAnI se pracArita kara leNge| kintu bhAratIya saMskRti ke sthApatya gArava ke bhagna avazeSA ne punarjIvana prApta kara punaH sAMskRtika vaibhava ko prApta kiyaa| mandira kI AvazyakatA kA eka anya pahalU usakA UrjAmaya vAtAvaraNa hai| mandira kI AkRti evaM vahAM nirantara mantroM ke pATha kI dhvani kA parAvartana ArAdhaka ko UrjA pradAna karatA hai| jaba hama pApamaya sthAnoM meM jAte haiM to svAbhAvika rupa se hamAre mana meM pApa karane kA kuvicAra Ate haiN| mandira meM isake viparIta ArAdhya prabhu ke prati vinaya, zraddhA tathA zaraNAgati ke bhAva utpanna hote haiN| mandira kA zAMta UrjAmaya vAtAvaraNa mana kI caMcala gati ko sthiratA detA hai| anAyAsa hI hamAre mana meM bhagavAna kI bhakti, anurAga tathA unake guNa grahaNa karane kI bhAvanA hotI hai| jaina zAstroM meM spaSTa ullekha hai ki jina bimba kA darzana karma kSaya kA hetu hai| isakA tAtparya yaha hai ki jinendra prabhu kI pratimA mAtra kA darzana bhI sukha pAne ke lie samartha nimitta hai, kyoMki karmakSaya hI zAzvata sukha pAne kA ekamAtra kAraNa hai| zAstroM meM yaha bhI ullekhita hai ki prathama bAra samyagdarzana jinendra prabhu ke pAdamUla meM hI hotA hai| jina mandira bhI unake bimba kA sthAna hone se samyAdarzana prApta karane kA sazakta nimitta hai| ataeva jina bimba evaM jina-mandira dharma kA eka zAzvata sthAna hai| ___ mandira kI sarvAdhika AvazyakatA hai janasAmAnya ko ArAdhanA ke liye / mandira sthApanakartA ke atirikta hajAroM varSoM taka asaMkhya loga nirantara bhagavAna kI pUjA arcanA karake apanA AtmakalyANa karate hai| unakI pUjA meM mandira nimitta banatA hai| ataeva mandira nirmAtA ko pUjA kI anumodanA kA phala milatA hai| cirakAla taka pIr3hI dara pIr3hI jisa sthala para upAsanA hotI hai usa sthAna kA kaNa-kaNa pUjya ho jAtA hai / vaha sthala tIrtha bana jAtA hai / tIrtha kA artha hai-tArane vAlA / asaMkhya logoM ko bhavasAgara se pAra lagAne ke liye tIrtha svarUpa mandira kI mahimA kA guNagAna nirantara hotA rahA hai, Age bhI hotA rhegaa|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa mandira nirmANa kA puNya phala jo gRhastha apanI kSamatA ke anurupa prabhu kA mandira banavAtA hai, vaha asIma puNya kA arjana karatA hai tathA vartamAna evaM bhaviSya donoM ko sukhI karatA hai| aneko janma ke puNya saMcaya se yaha avasara upasthita hotA hai ki vaha prabhu kA mandira bnvaaye| zilpa zAstroM meM bhI navIna mandira ko nirmANa karavAne vAle ko asIma puNyArjana kA ullekha upalabdha hotA hai| * karor3oM varSoM ke upavAsa kA phala, janma janmAntaroM meM kiyA gayA tapa tathA karor3oM dAnoM meM karor3a dAna kA phala yadi kisI ko eka sAtha mila jAye vaha phala eka navIna jina mandira nirmANa karAne vAle upAsaka ko milatA hai| ** jo upAsaka lakar3I athavA pASANa kA mandira nirmANa karavAtA hai use itanA adhika puNya milatA hai ki vaha cirakAla taka deva loka meM sukha bhogatA hai|# svazakti ke anurupa lakar3I, IMTa, pASANa, svarNa Adi dhAtu, ratna kA devAlaya upAsaka ko nirmANa karanA caahiye| aisA karane se cAroM puruSArtha arthAt dharma, artha, kAma, mokSa kI siddhi hotI hai / $ deva pratimAoM kI sthApanA, pUjA, darzana karane se upAsaka ke pApoM kA hanana hotA hai tathA usako dharma, artha, kAma, mokSa, cAroM kI prApti hotI hai| 11. yadi koI ghAsa kA devAlaya bhI banAtA hai to koTi guNA puNya kA arjana karatA hai| miTTI kA devAlaya banAne vAlA usase daza guNA adhika puNya kamAtA hai| IMTa kA devAlaya banAne vAlA nirmANa usase bhI sau guNA puNya arjana kara apanA jIvana sukhI karatA hai| pASANa nirmita devAlaya nirmANa karane vAlA jina bhakta ananta guNA puNya phala prApta karatA hai| * koTe varSoMvAruzca tapa vai janma janpani / koTi dAnaM koTi dAne, prAsAda phala kAraNe / / zi. ra. 13/85 ** "kASTha pASANa nirmANa kAriNo yatra mandire / " bhuMjate'sau ca tatra saukhyaM zaMkaratridazaiH saha / prA. maM. 8/84 #svazaktyA kASTha mRdissttk| zaila dhAtu ratnajam / devatAyatanaM kuryAd dharmArtha kAmamokSadam / prA maM. 1 / 33 $ devAnAM sthApanaM pUjA pApaghnaM darzanAdikam : dharmavRddhirbhavedarthaH kAma mokSastato nRNAm / / prA. paM. 1 / 34 @ koTipna tRNaje puNyaM mRNmayai dazasaMvaguNam / aiSTake zatakoTighnaM zaile'nantaM phalaM smRtam / / prA.ma. 5/35
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 12 ataeva sukha kI icchA rakhane vAle gRha ko cAhiye ki vaha apane jIvanakAla meM apanI zakti ke anurUpa jinendra prabhu kA mandira avazya nirmANa kraaye| yaha mandira anekoM pIr3hiyoM taka bhavyajana upAsakoM ke lie prabhu bhakti kA nimitta kAraNa banatA hai| asaMkhya jIva isa mandira ke darzana kara puNya lAbha karegeM / ataeva pratyakSa evaM parokSa donoM rUpa se yaha jIva lie atyaMta hitakArI hai| jaina jainetara sabhI zAstroM meM mandira nirmANakartA ke lie asIga puNya phala kI prApti kA varNana dekhane meM AtA hai| umAsvAmI zrAvakAcAra meM AcArya zrI kA spaSTa nirdeza hai ki jina mandira evaM jina pratimA kA nirmANa yathA zakti karanA caahiye| unhoMne to yahA~ taka likhA hai ki jo bhavya jIva eka aMgula pramANa kI pratimA ko bhI karAkara usakI nitya pUjA karatA hai usake puNya saMcaya ko kahanA zabdoM kI sAmarthya meM nahIM hai| jo puruSa bimbA phala (bhilAvA) ke patte ke samAna atyaMta laghu caityAlaya (mandira) banavAtA hai tathA usameM jau ke AkAra kI pratimA rakhAkara usakI nitya pUjA karatA hai, usa gRhastha kA puNya atyaMta mahAna hotA hai tathA usake saMsAra cakra kA kinArA aba atyaMta nikaTa hai arthAt vaha zIghra hI mukti ko prApta karatA hai| * (u.zrA. 124, 115) *aSTamAtra viyatayaH kRtvA nityarcayet / tatphalana vastu hi zakyate : saMkhyapuNyayuk // u. zrI. 115 binyAdarAyatu bimbakama | caH karoti tara muktirmayati sannidhiH ! 3 zrI. 55
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa) 13 jinAlaya mAhAtmya vAstuzAstra ke vividha varNanoM meM zAstrakAroM ne jinendra maMdiroM (jinAlayoM) kA mahatva evaM prabhAva apanI zailiyAM meM prastuta kiyA hai| jaina dharmAvalambiyoM ke atirikta anya rAmAja evaM rASTra ke liye bhI ye maMdira maMgalakArI haiN| jo bhI vyakti apane pUre jInakAla meM eka cAvala ke dAna ke barAbara bhI jina pratimA banavAkara mandira meM sthApita karatA hai vaha janma janmAtara ke pApakoM kA kSaya kara ananta sukha kA adhikArI banatA hai| jina vItarAga prabhu svayaM to mahAna sukha ko prApta kara siddhazilA para virAjamAna haiM lekina ekadA tIca sukha kI prApti hotI hai| ataeva kisI bhI paristhiti meM apanI zakti ke anurupa yaha kArya apane jIvana meM karane kA lakSya rakhanA cAhiye / jinendra maMdira sarva pUjanIya haiM, prajA ko sukhadAyaka hai, sarva manokAmanAoM ko pUrNa karane vAle haiN| sabhI ko tuSTi, pRSTi, sukha, samRddhi kI prApti karAne ke liye samartha kAraNa haiN| rArva loka bhI zAMti kA praragara karane vAle haiN| rAjA prajA sabhI ke liye maMgala svarupa haiM / zAstrakAroM ne to yahAM taka kahA hai ki cAhe parikramA vAle jinAlaya hoM yA binA parikramA bAlaM ye sarva sukhakAraka hai| yadi cAroM ora dvAra vAle sarvatAbhadra jinAlaya kA nirmANa karavAkara urAmeM cAroM dazAoM ko guruNa karake jinezvara prabhu kI pratimA sthApita kI jAya to ye sabhI icchita phaloM ko pradAna karate hai| yadi jagatI aura maNDapa vAle AdinAtha prabhu jinAlaya kA nirmANa nagara meM kiyA jAtA hai to yaha rAtra maMgala tathA svarga loka evaM iha loka donoM kI sampadA pradAna karatA hai| * *cchA adhikAra se saMkalita Q:TSTER ||:| catuvinAzena // 127 tAbIrAH purama sukhAvahAH / karinAH kAgadAH // 28 nAmaSTadava prajArAjya sukhAvahaH / pAnI dImiyA // 229 <
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa sUtradhAra prakaraNa jaba rAjA, samAja athavA dharmAtmA gRhastha yaha nirNaya lete haiM ki unheM deva mandira kA nirmANa karanA hai to sabase pahale yaha bhI nirNaya karanA Avazyaka hotA hai ki kisa sUtradhAra athavA zilpakAra ke nirdezana meM mandira vAstu kA nirmANa karavAyA jaaye| mandira kA nirmANa tathA sAdhAraNa vAstu ke nirmANa meM mahAna antara hai| mandira meM deva pratimA kI sthApanA kara unakA pratidina pUjA, abhiSeka Adi kiyA jAtA hai| deva pratimAoM kI bhI paMcakalyANaka, aMjana zalAkA Adi prANa pratiSThA vidhiyoM se pratiSThA kI jAtI hai| aisI paristhiti meM yadi mandira kA nirmANa vAstuzAstra ke siddhAMtoM se aparicita nausikhiye athavA alpajJAnI sUtradhAra ke nirdezana meM kiyA jAyegA to isase na kevala mandira tathA mandira nirmAtA ko hAni hogI balki mandira kI vyavasthApaka samAja, pUjaka tathA zilpakAra kI bhI hAni hogii| yaha hAni anekoM prakAra kI hotI hai tathA lambe samaya taka isake prabhAva dRSTigata hote haiN| caityAlaya athavA mandira svayaM bhI devatA svarupa haiN| jainadharma meM ise nava devatAoM meM sammilita kiyA jAtA hai / isake nirmANa meM asAvadhAnI tathA ajJAnatA sarvatra hAnikAraka hogI, isameM rAndeha nahIM hai| isI kAraNa caityAlaya vAstu ke nirmANakartA zilpakAra kA anubhavI honA atyanta Avazyaka hai| sUtradhAra se kArya prArambha karane ke liye nirmAtA ko AdarapUrvaka anurodha karanA caahiye| sUtradhAra ko apanI pUrI yogyatA ke rAAtha bhagavAna kI pUjA samajhakara mandira vAstu kA nirmANa kArya zuddha muhUrta meM prAraMbha kara || caahiye| sUladhAra ke aparanAma sUtradhAra ke samAnArthI anya pracalita zabda haiM - zilpI, zilpakAra, sthapati, zilpAcArya, zilpazAstrajJa ityaadi| sUtradhAra ke lakSaNa suzIla, catura, kAryakuzala, zilpazAstra ke jJAtA, lobharahila, kSamAzIla, dvija vyakti ko hI sUtradhAra banAnA cAhiye / aise zilpakAra se jisa deza / rAjya meM mandira Adi vAratu kA nirmANa kiyA jAtA hai vaha rAjya prAkRtika ApadAoM evaM bhaya, coro Adi bAdhAoM se mukta rahatA hai| mandira nirmANa kA kArya apane hAtha meM grahaNa karane vAle sUtradhAra ke liye yaha Avazyaka hai ki vaha zilpazAstra kA pUrNa jJAtA ho| zilpazAstra kI Adhunika evaM prAcIna zailiyoM se vaha suparicita ho| Adhunika zailI ke behatara sAdhanoM ko apane meM vaha siddhahasta ho kintu zAstra ke mUla siddhAMtoM meM pherabadala na kre| urAke zilpa zAstra jJAna ke anurupa hI vaha mandira vAratu kA nirmANa karane meM sakSama hogA / *(za.ra. 1/1, *suzIlazcaturo dakSaH zAstrajJo lobhavarjitaH / kSamAvAja syAdaDijazcaiva sUtradhAraH sa uttyace / / zi. ra. 1/1
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 15. kAryakuzalatA sUtradhAra kA pramukha guNa hai| sUtradhAra na kevala vAstu nirmANa kI yojanA banAtA hai varan use kriyAnvita karake mandira cArastu ko taiyAra karatA hai| use lambe samaya taka zikSita, alpazikSita athavA azikSita kAryakartAoM evaM zramikoM se kAma karavAnA hotA hai| kAryakartAoM evaM zramikoM kI saMkhyA bhI sAmAnyataH kAkI hotI hai| unakI vyavasthA karanA sUtradhAra kI prabandha kuzalatA para hI nirbhara hotA hai| sUtradhAra meM pratibhA kA honA atyaMta Avazyaka hai| usakI kalpanAzIlatA tathA prajJAbuddhi hI yaha nirNaya karatI hai ki mandira kA svarupa kyA hogaa| mandira kisa zailI kA, kisa AkAra kA tathA kitanA kalApUrNa hogA isakI kalpanA kara usa svapna ko sAkAra karanA hI sUtradhAra kA kArya hotA hai / sUtradhAra ko apanI vAstu se utanA hIM lagAva hotA hai jitanA pitA ko apane putra se jisa taraha pitA apane * guNoM evaM vidyA ko putra meM Aropita karatA hai tathA use apane se bhI zreSTha banAne kA prayAsa karatA hai usI prakAra sUtradhAra bhI apanI pUrI yogyatA ko apanI vAstu meM ur3ela detA hai| artha prabandha kA vAstu nirmANa meM atyanta mahatvapUrNa sthAna hai| mandira vAstu kA nirmANa atyaMta vyaya sAdhya kArya hai| lambe samaya taka kArya calane se lAgata meM bhI vRddhi ho jAtI hai| mandira nirmAtA ke anumAnita artha prabandha ke anurUpa hI yadi vAstu kA nirmANa hotA hai to mandira nirmAtA apane saMkalpa ko harSapUrvaka pUrA kara pAtA hai tathA yaha vAstu vartamAna evaM bhaviSya donoM meM sukhadAyaka evaM kIrtivardhaka hotI hai| zIlavAna honA sUtradhAra kA Avazyaka guNa hai| apane nirmAtA ke prati ImAnadArI, niSThA, cAyitva kA nirvAha karane kI sadbhAvanA pratyeka sUtradhAra meM honA hI cAhiye / yadi sUtradhAra caritrahIna hogA to usakA prabhAva usake dvArA nirmita vAstu para usI taraha par3egA, jisa bhAMti caritrahIna bhraSTa pitA kA prabhAva usakI saMtAnoM para par3atA hai| vartamAna yuga me sUtradhAroM meM caritra kA abhAva hone kA prabhAva zAsakIya vAstu nirmANoM meM Amataura para dRSTigocara hotA hai| nirmANa kA ghaTiyApana, alpAyu, kamajora nirmANa sUtradhAra ke nIce caritra kA udAharaNa hai| vAstu nirmANa kI zikSA yogya guru se leveM vAstuzAstra eka viziSTa zAstra hai| isameM ullekhita siddhAMtoM kA artha spaSTa hue binA yadi alpajJasUtradhAra zilpa kA nirmANa karatA hai to usase na to apekSita pariNAma prApta hoMge na hI zilpa nirmANakartA ko sukha hogaa| ataeva yaha atyanta Avazyaka hai ki sUtradhAra ko apane yogya guru se mandira evaM gRha vAstu kA nirmANa karane kA zilpa jJAna, lakSya, lakSaNa kA jJAna prApta karanA cAhiye / * *lakSyalakSaNato'bhyAsAd gurumArgAnusArataH / prAsAda bhavanAdInAM sarvajJAnamavApyate / prA. 5.0/10
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa sUtradhAra kA sammAna evaM prArthanA jinAlaya kA nirmANa prArambha karane se pUrva nirmAtA zilpakAra kA sammAna kare / isI prakAra kArya samApana karane ke uparAMta bhI zilpakAra kA sammAna kreN| nirmANa kArya samApana ke pazcAta nirmANa karavAne vAle svAmI ko sUtradhAra se anurodha pUrvaka kahanA cAhiye ki "he sUtradhAra, isa nirmANa kArya se Apane jo puNya lAbha liyA hai vaha mujhe pradAna kreN|" isake uttara meM sUtradhAra AdarapUrvaka kahe ki "he svAmin, ApakA yaha nirmANa akSaya "* rahe, yaha nirmANa Aja taka merA thA, aba yaha ApakA huA 16 isake uparAMta sUtradhAra kA bhUmi, dhana, vastra, alaMkAra, vAhana Adi ke dvArA yogya satkAra karanA cAhiye | apanI kSamatA ke anusAra vastra, bhojana, tAmbUla Adi se anya kArIgaroM ko bhI ucita sammAna pradAna karanA caahiye| anya sahayogI kArIgaroM tathA vyaktiyoM kA bhI yathocita sammAna karanA cAhiye / sUtradhAra kA sammAna karane ke uparAMta hI vAstu meM praveza karanA cAhiye / ** * puNyaM prAsAdajaM svAmI prArthayet sUtradhArataH / sUtradhAro dadet svAmin akSayaM bhavatAt tava / prA. maM. 8/85 ** ityevaM vidhivad kuryAt sUtradhArasya pUjanam / bhU vitta vastrAlaMkAraiH gau mahiSyazca vAhanaiH / prA. paM. 8/82 anyeSAM zilpinAM pUjA kartavyA karmakAriNAm / svAdhikArAnusAreNa vastrestAmbUla bhojanaiH / / prA. maM. 8/83
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) sUtradhAra ke aSTasUtra 2. gaja (ista) 6- guniyAM (kASTha) ghaTTTTTTTT * : JERSE 1- dRSTi sUtra * * 7- sAdhanI (sRSTi) * 8- vilepa * * "| *[ 3- mUMja kI DorI . sUta kI DorI (kArpAsaka) 5- avalaMba "
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa sUtradhArakaaSTapatra sUtradhAra vAstu nirmANa ke liye ATa upakaraNoM kI sahAyatA pramukhatA ro letA hai| inakA ullekha isa prakAra hai :1. dRSTi sUtra hasta kArAka 5. avalamba 6. kASTha 7. sRSTi yA sAdhanI 8. vilekhya 1. dRSTi sUtra ke aMtargata netroM se hI aujAroM jita-mA kAma lekara sahI nApa jokha kara liyA jAtA hai| 2. hasta se tAtparya eka paTTI se hai jo eka hAtha ke nApa kI hotI hai| isake nau bhAga hote haiM jinake adhiSThAtA devoM ke nAma isa prakAra haiM - rudra, vAyu, vizvakarmA, agni, bahAA, pAla, ruga, soma, vissnnu| vartamAna meM Adhunika zilpI hasta yA gaje kA pramANa do phuTa tathA aMgula kA pramANa eka iMca se karate haiN| prAcIna zailI ke vAstu ke ||pa isI anupAta se iMca phuTa meM badalakara nirmANa karanA upayukta hai| yaha vidhi sarala evaM vyAvahArika bhI hai| 3. muMja se tAtparya gUMja ghAsa kI banI DorI se hai jirAke AdhAra se lambI sarala rekhA khIMcI jA sakatI hai| dIvAla ko sarala rekhA meM banAne ke lie eka chora se dUsare chora taka ise bAMdhA jAtA hai| 4. kArpAsaka se tAtparya kapAsa ke gajabuta sUta se hai jo avalamba thA rAhula (plabalAina) laTakAne ke kAma AtA hai| 5. avalamba se tAtparya sAhula yA plamba lAina se hai jo lohe kA eka chora laTTa hotA hai| ise sUta se laTakAkara dIvAra kI UMcAI arthAt Upara se nIce kI sIdhAI nApI jAtI hai| 6. kASTa se tAtparya guniyA athavA trikoNa se hai jisase koNa banAne yA nApane meM sahAyatA lI jAtI hai| 7. sRSTi yA sAdhanI se tAtparya pharza ko samatala banAne ke liye sahAyaka upakaraNa se haiM jise spiriTa levala kI taraha upayoga kiyA jAtA hai| . 8. vilekhya parakAra (peyara oNpha DivAiDarsa) se rekhAoM kI dUrI tula.tmaka dRSTi se nApI jAtI hai|* "sUtrASTakaM dRSTi gRhastamaujaM, kAmikaM svAdavalambasapa / kASThaM ca sRSTyAkhyamato viledha-mityaSTasatrANi vadanti tajjJAH / / rA. 1/40
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) diyA prakaraNa dizA zabda se sarva sAdhAraNa jana paricita haiN| dizA se tAtparya hai kisI vizeSa bindu kI apekSA anya vastu kI sthiti, jo sIdhe meM darzAyA jaaye| aisA karane ke liye kisI sthAyI AdhAra kI AvazyakatA hotI hai jisako apekSA karake sabhI padArthoM kI dizA kA jJAna kiyA jA sake / sUryodaya pratidina eka nizcita sthiti se hotA hai| sUryodaya kI apekSA vyavahAra meM AkAza pradeza paMktiyoM kI dizA kA nirdhAraNa kiyA jAtA hai|* yadi dizA ko paribhASita karanA ho to prAcIna grantha dhavalA meM AcArya zrI ne kathana kiyA hai ki - apane sthAna ro bANa kI bhAMti sIdhe kSetra ko dizA kahate haiM / ye dizAyeM chaha hotI haiM kyoMki anya dizAoM kA honA sambhava nahIM hai| ye haiM-- sAmane, pIche, dAyeM, bAyeM, Upara, niiceN|'* * jaba hama pRthvI evaM sUryodaya kI apekSA dizAoM kA nirdhAraNa karate haiM to nimna lekhita sthiti banegI : yadi sUryodaya kI ora mukha karake khar3e hoM to sAgane kI dizA - pUrva pIche kI dizA - pazcima bAye kI dizA uttara dAhine kI dizA dakSiNa Upara kI dizA Urca nIce kI dizA adho IzAna Agneya uttara dakSiNa vAyavya pazcima naiRtya - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - * sa.si.!'5/3/269/10 "dha./5/1, 4.53/226/4
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa kahalAtI haiM - 20 aba ina dizAoM ke madhya karNa rekhA se anya cAra dizAoM kA jJAna hotA hai, ye vidizAyeM IzAna Agneya naiRtya uttara evaM pUrva ke madhya. pUrva evaM dakSiNa ke madhya dakSiNa evaM pazcima ke madhya pazcima evaM uttara ke madhya vAyavya inhIM dizAoM evaM vidizAoM ke AdhAra para sAre vizva meM dizAoM kA nirdeza kiyA jAtA hai|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa dizA nirdhAraNa mandira kA nirmANa karane se pUrva yaha atyaMta Avazyaka hai ki nirdhArita bhUmi para dizA nirdhAraNa kara liyA jAye / mandira nimAMga meM praveza-dvAra kI dizA, garbhagRha kI sthiti tathA pratimAoM kI dRSTei idhara-- udhara aviveka se nahIM rakhI jA rAkatI, anyathA isake gISaNa viparIta pariNAma hote haiN| anukUla dizAoM meM nirmANa kiyA gayA mandira na koyalA bhavyatA evaM atizaya ro sampanna hotA hai balki upArAkoM ke manoratha pUrti kA sazakta nimitta banatA hai| dizAoM kA nirdhAraNa karane ke liye vibhinna upAyoM kA Azraya liyA jAtA hai| isakI Adhunika evaM prAcIna donoM vidhiyAM haiN| Adhunika vidhi dizA nirdhAraNa ke liye vartamAna kAla meM ghubakIya suI kA prayoga kiyA jAtA hai| isameM eka cumbakIya suI apanI dhurI para dhUmatI rahatI hai| rAI eka DAyala para sthita hotI hai| DAyala meM uttara-dakSiNa evaM pUrva-pazcima dizAeM 90-90 ke koNa para dikhAI jAtI hai| kula 360 meM DAyala vibhAjita rahatA hai| cumbaka kA yaha guNa hotA hai ki svatantratApUrvaka ghUmane para kucha hI samaya meM vaha pRthvI kI cumbakIya dhArA ke rAmAnAtara ho jAtA hai tathA suI uttara dakSiNa dizA meM sthira ho jAtI hai| suI ke uttarI dhruva para lAla nizAna athavA tIra kA nizAna lagA rahatA hai| ise DAyala ko ghumAkara DAyala ke uttara dizA meM tIra para lAyA jAtA hai| isase hameM sArI dizAoM kA jJAna ho jAtA hai| acche kisma ke yantroM meM Ajakala suI ko DAyala meM hI phiTa kara dete haiM tathA pUrA DAyala hI ghUmakara sthira ho jAtA hai| kinhIM kinhI yantroM meM DAyala pAre athavA aya drava para tairatA hai| khule maidAna, regiratAna, jaMgala, nae sthAna, samudra, parvatAdi kisI bhI jagaha yaha yantra kSaNamAtra meM sahI dizA kA jJAna karA detA hai| prAcIna vidhi kI apekSA yahI vidhi sahI, sarala evaM upayukta hai|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 22) yahAM smaraNIya hai ki isa yantra ko lohe ke kisI Tebala athavA pharnIcara para yA airoM sthaa| jahAM lohA athavA bijalI kA tIvra pravAha samIpastha na rakheM / jina yantroM meM bijalI kI madada ro cumbaka nirmANa hotA hai jaise bijalI kI moTara athavA sthAyo cumbaka vAle rapIkara, mAika Adi ke samIpa bhI yantra ko rakhane se sahI dizA kA jJAna nahIM hogA, kyoMki cumbakIya suI bAharI vidyuta yA cumbakIya prabhAva se prabhAvita hogI tathA tIvra cumbaka kI tarapha AkarSita hokara galata nirdeza kregii| dizA nirdhAraNa kI prAcIna vidhi prAcIna kAla meM dizA nirdhAraNa sUryodaya evaM sUryAsta ke AdhAra para kiyA jAtA thaa| rAtri meM dizA nirdhAraNa dhruva tArA athavA avaNa nakSatra ke AdhAra para kiyA jAtA thaa| ye vidhiyAM goTe taura para dizAoM kA jJAna karA detI thIM kintu kauina thI tathA asAvadhAnI hone kI sthiti meM bhUla hone kI saMbhAvanA rahatI thii| dizA nirdhAraNa kI pracalita vidhi dina ke samaya zaMku ke AdhAra para thii| samatala bhUmi para dizA kA nirdhAraNa karane ke lie sarvaprathama do hAtha ke vistAra kA eka vRtta bnaayeN| isa vRtta ke kendra bindu para bAraha aMgula kA eka zaMku sthApana kreN| aba udayArdha (AdhA sUrya udaya ho cuke taba) zaMku kI chAyA kA aMtima bhAga vRtta kI paridhi meM jahAM lage vahIM eka cinha lagA deN| yahI prakriyA sUryArata ke samaya dohraaeN| ina donoM binduoM ko kendra se milA deveM / yaha dizA darzaka pUrva pazcima dizA hai| aba isa rekhA ko trijyA mAnakara eka pUrva tathA eka pazcima bindu se do vRtta bnaae| isaro pUrva pazcima rekhA para eka matsya AkRti bnegii| isake madhya bindu se eka sIdhI rekhA isa prakAra khIMce jo gola ke sampAta ke madhya bhAga meM lage jahAM Upara ke bhAga meM sparza kare use uttara tathA noce ke bhAga kA sparza bindu dakSiNa dizA uttara pazcima chAyA chApA dakSiNa
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 'a' bindu para zaMku sthApana kreN| isa bindu se do hAtha trijyA kA eka vRtta bnaayeN| sUryodaya ke samaya zaMku kI chAyA ka bindu para sparza karatI hai| madhyAnha ke samaya 'a' bindu se nikalatI hai tathA bAda meM sUryAsta para yaha 'ca' bindu se nikalatI hai ] 'ka' se 'a' ko milAte hue ca taka eka rekhA khiiNceN| yaha 'ca' 'a' pUrva dizA hai| 'a ka ' pazcima dizA hai| 'ca a ka ' rekhA para donoM tarapha samakoNa athavA lamba banAne ke lie 'ca ka ' ko trijyA mAnakara 'ka' kendra evaM 'ca' kendra se do vRtta bnaayeN| ye donoM vRtta 'u' eva 'da bindu para eka dUsare ko kaatteNge| aba 'uda' rekhA ko 'a ' para se milaaeN| isa prakAra hameM cAroM dizAoM kI rekhAeM mila jaayeNgii| 'ada' dakSiNa 'a u uttara 'a ka ' pazcima "a ca ' pUrva dizA batalAtI hai| dizA nirdhAraNa kI donoM vidhiyoM meM Adhunika vidhi kA hI sarvatra prayoga hotA hai| yahI vidhi sarvamAnya evaM anukaraNIya hai| ataeva cumbakIya suI kA prayoga kara dizA nirdhAraNa karanA hI zreyaskara hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (24) bhUmizcayana jaba upAsaka kI bhAvanA jina mandira nirmANa karane kI hotI hai taba vaha sarvaprathama upayukta zUmi kA cayana karatA hai| zubha lakSaNoM se yukta bhUmi para nirmANa kiyA gayA mandira dIrghakAla taka upAsakoM kI ArAdhanA sthalI banA rahatA hai| sAtha hI Ane vAlI pIr3hiyAM bhI paramparA se sanmArga kA Azraya lekara AtyA kalyANa karatI hai| __ bhUmi kA mana karate samaya kA spa, nasa, gaMdha, varNa tazA parikAra dekhA jAtA hai| zAstrokta vidhiyoM se bhUmi kA parIkSaNa kiyA jAtA hai| bhUmi ke nIce bhI apavitra zalya na hoM, isakA bhI nirAkaraNa kiyA jAtA hai| bhUmi para niMdya logoM kA AvAsa honA bhI anupayukta: hai / vahAM para bhadya, mAMsAdi sevana karane vAloM kA AvAsa honA athavA mAMsAhArI bhojanAlaya kA nikaTastha honA bhI anupayukta hai| aise sthAna, jahAM para dharma pAlana evaM sAdhanA meM vighna Ale hoM, mandira nirmANa ke liye anupayukta hai| zubha bhUmi ke lakSaNa ___ jo bhUmi aneka prazaMsanIya auSadhi athavA vRkSa latAoM se zobhita ho, jisakA svAda madhura ho, gaMdha uttama ho, snigdha ho, gaDDhoM evaM chidroM se rahita ho, Ananda vardhaka ho, vaha bhUmi mandira nirmANa ke liye zreSTha hogii| kaMkarIlI, pattharoM se yukta, ubar3a-khAbar3a bhUmi mandira ke liye anupayogI hai|* ___ kaTI phaTI bhUmi, haDDI Adi zalya yukta bhUmi, dImaka yukta bhUmi tathA ubar3a-khAbar3a bhUmi mandira nirmANa ke liye upayogI nahIM hai| aisI bhUmi mandira nirmAtA kI Ayu evaM dhana donoM kA haraNa karatI hai| # jo bhUmi nadI ke kaTAva meM ho, parvata ke agra bhAga se milI ho, bar3e pattharoM se yukta ho, tejahIna ho, sUpA kI AkRti meM ho, gadhya meM vikaTa rupa ho, dImaka evaM sarpa kI vAmiyoM se yutaH ho, dIrgha vRkSoM se yukta ho, caurAhe kI bhUmi ho, bhUta-preta nivAsa karate hoM, zmazAna ho athavA zanasAna ke nikaTastha ho, yuddhabhUmi ho, retIlI ho, ina lakSaNoM meM kisI eka yA aneka lakSaNoM se yukta bhUmi kA cayana mandira nirmANa ke liye nahIM karanA caahiye| gRha nirmANa ke liye bhUmi kA cayana jisa prakAra kiyA jAtA hai, usI bhAMti mandira ke liye bhI bhUmi cayana karanA caahiye| ----------------------- *zastauraciTumalatA madhurA sugaMdhA, snigdhA samA na suSirA ca mahI nraannaam| apyadhvaji zramavinodapupAgatAnA, dhatte zriyaM kimuta zAzvatamandireSu / / vRhata saMhitA 52/86 # sphuTitA ca sazalyA ca valmIkA'' rohiNI tathA TUrataH parihartavyA karturasyurghanApahA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. (deva zilpa bhUmi lakSaNa jo bhUmi vargAkAra ho, dImaka rahita ho, kaTI phaTI na ho, zalya kaMTaka Adi se rahita ho tathA usakA utAra pUrva, IzAna athavA uttara kI ora ho vaha bhUmi sabake liye vAstu nirmANa tathA mandira nirmANa ke liye sukhakAraka hogii| jisa bhUmi meM dImaka hogI yaha bhUmi vyAdhikAraka evaM roga vardhaka hogii| khArI bhUmi meM vAstu nirmANa se nirmAtA ko dhana hInatA kA dukha bhoganA par3atA hai| kaTI-phaTI bhUmi para vAstu nirmANa se mRtyu tulya dukha hote haiN| zalya kaMTaka yukta bhUmi bhI dukha kAraka hai| * pa. pa. u. vargAkAra bhUmi da. u. AyatAkAra bhUmi pU. da. u. bhUmi cayana karate samaya dhyAna rakhane yogya lakSaNa AkAra kI apekSA viSama caturbhuja bhUmi da. 25 pra. 1. cAroM bhujAeM samAna hoM, arthAt vargAkAra bhUmi ho / yaha sumaMgalA bhUmi hai| isa para jina mandira ke nirmANa se sukha, zAMti, samRddhi kI prApti hotI hai| 2. aisI AyatAkAra bhUmi jo uttara dakSiNa meM lambI ho tathA pUrva pazcima meM apekSAkRta kama caur3I ho, aisI bhUmi candravedhI kahI jAtI hai| yaha atyaMta zubha hai| dhana, dhAnya, sukha, sampatti lAbhadAyinI hai| 3. jirA bhUmi kI mukha bhujA se pRSTha bhujA kiMcita dIrgha ho to use viSama caturbhuja bhUmi kahate haiN| usa bhUmi para nirmita mandira yaza, sukha, sampattidAtA hotA hai / digatiThA vIdyampasavA cauraMsA'vambhiNI aphuTTAya / akkallara bhU suhayA purve sANuttaraM buvahA / 1 / 9. sA. bammar3AgI vAhikarI Usara bhUmIi havai zerakarI | aiphuTTA miccukarI dukkhakarI taha va sasallA / / 1 / 50 va. sA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 26) 4. yadi bhUmi kA bar3hAva kiAMceta IzAna koNa meM hove to mandira nirmAtA ke vaibhava evaM dharma bhAvanAoM kA vikAsa hotA hai| IzAna vRddhi bhUmi IzAna vRddhi bhUmi | IzAna vRddhi bhUmi // 5. trikoNAkRti bhUmi ati azubha tathA mandira banAne ke ayogya hai| isa para mandira banAne se putra saMtati kA abhAva hotA hai| 'trikoNAkRti bhUmi 6. bailagAr3I ke AkAra kI bhUmi para yadi mandira nirmANa kiyA jAye to yaha dhana hAni kA kAraNa banatA hai| bailagAr3I ke AkAra kI bhUmi 7. sUpa tathA paMkhe ke AkAra kI bhUmi bhI azubha hai tathA isa para bane mandira se dharmavRddhi nahIM ho pAtI varan bAdhA hone kI saMbhAvanA banatI hai| hAtha paravAkRti bhUmi L sUpAkAra bhUmi
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 8. mRdaMga ke AkAra kI bhUmi para mandira nirmANa karane se vaMzahAni hotI hai| mRdaMgAkAra bhAne 9. sarpa evaM meMDhaka ke AkAra kI bhUmi para mandira kA nirmANa bhayakAraka hotA hai| 10. ajagara ke AkAra kI bhUmi para kiyA gayA mandira nirmANa nirmAtA ke lie atyaMta azubha tathA mRtyukaSTa pradAtA hai| 11. mudgara ke sadRzya bhUmi para mandira nirmANa karane se vyakti bala puruSArtha hIna ho jAtA hai| 12. bAMsa ke sadRzya bhUmi para mandira nirmANa karane se vaMza kA nAza hone kA bhaya rahatA hai| 13. ekadama vRttAkAra bhUmi para nirmita jinAlaya zubha, sadAcAra vardhaka haiN| vRttAkAra bhUmi
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ cI (deva zilpa 28) anya zubha lakSaNoM yAlI bhUmi ke phala 1. bhadrapITha bhUmi-arthAt kUrma pRSTha bhUmi- jo bhUmi madhya meM UMcI tathA cAroM nocoM aura nIcI ho, vaha bhUmi jinAlaya nirmANa ke liye zubha hai| isa bhUmi para bhUmi jilA mandira nirmANa karane se dhana, sukha, utsAha meM vRddhi hotI hai| 2. prAsAda dhvaja ke AkAra kI bhUmi unnatikAraka hai| 3. dRr3ha bhUmi dhAdAyaka hotI hai| sama bhUmi saubhAgyadAyaka hotI hai| navanIta bhUmi 5. ucca bhUmi pratiSThAsampanna putroM ko detI hai| 6. kuza ro yukta bhUmi tejasvI putradAyinI hai| 7. dUrvAyukta bhUmi vIra putradAyinI hai| 8. kala yukta bhUmi dhana evaM putra prApti meM kAraNa hai| zukla varNa bhUmi sarvonnati, parivAra sukha, samRddhi,saMtatidAyI hotI hai| 10. pIlavarNa bhUmi rAjakIya lAbha, yaza, pratiSThA sukha, zAMti dAyaka hotI hai| 11. sukhada sparza bhUmi manaHzAMti, dhana, vidyA, vaibhava ko sahajatA se detI hai| aisA bhUmi para zikSaNa saMsthAna, jinAlaya banAnA upayukta hai| 12. sugaMdha yukta bhUmi dhana-dhAnya, yazadAyaka hotI hai| vibhinna azubha lakSaNoM se yukta bhUmi para mandira banAne kA niSedha bhUgi cayana kI AvazyakatA isalie par3atI hai ki usa para jisa vAstu saMracanA kA nirmANa kiyA jAye vaha upayogakartA ke lie sarvasukhadAyinI hove / vibhinna zAstroM meM gRha vAstu kA nirmANa karane ke lie jo bhUmi ke lakSaNoM kA varNana kiyA gayA hai, vaha pratyakSa parIkSA karane meM spaSTa avalokita hotI hai / bhale hI lambAI, caur3AI, UMcAI kA mAna habha ThIka-ThIka nikAla leveM, kintu yadi bhUmi kA AkAra zubha nahIM hai to hameM upayukta pariNAma nahIM mileNge| pApa kAryoM ko kiye jAne se sirpha AtmA hI dUSita nahIM hotI varana AsapArA kA vAtAvaraNa bhI dUSita hotA hai| jisa bhavana meM nirantara sadbhAvanA, japa, tapa, dharma kA vAtAvaraNa ho, usa bhavana meM zuddha pavitra vAtAvaraNa pratIta hotA hai / yadi koI sAdhaka yahAM sAdhanA karanA cAhe, to use sugamatA hogii| isake viparIta aisA bhavana jisameM nirantara kAma, vAsanA, zarAba, mAMsa bhakSaNa, vyasana ityAdi kArya ho rahe haiM, vahAM sAdhanA karane para sAdhaka kI ekAgratA nahIM AyegI tathA bhAvanAyeM dUSita hogIM / yaha prabhAva adharma ko sthApita karegA tathA dharma ko visthApita kregaa| ataeva zubha bhUmi para hI mandira kA nirmANa karanA atyaMta zreyakArI hogaa| azubha lakSaNoM se yukta bhUmi para mandira nirmANa karane se Ane vAle pariNAmoM se bacane ke lie sarvaprathama dhairyapUrvaka bhUmi kA cayana kreN|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa) 29 vibhinna azubha lakSaNoM se yukta bhUmi para mandira banAne ke viparIta pariNAma 2. durgama bhUmi para mandira na banAyeM / 2. hatyA, narasaMhAra, bali, bAlakoM ko daphana karane ke sthAna para mandira nirmANa zokakAraka, mRtyukAraka tathA atyanta dukhadAyI hotA hai| mana kahistAna, pazuali sthala para mandira nirmANa se niraMtara kaSTa evaM vaimanasya banA rahatA hai| vidhavA, parityaktA, napuMsaka jahAM lambe samaya se rahate hoM athavA jahAM lambe samaya se rudana ho rahA ho ( zokagRha), vahAM mandira banAne se pragati avaruddha ho jAtI hai| madirAlaya, juAghara athavA anya vyasanoM ke gRhoM ke samIpa mandira nirmANa se dhana evaM pratiSThA kA nAza holA hai / . 4. 5. kaMTIle vRkSoM se niraMtara biMdhI rahane vAlI bhUmi, jahAM kATane para bhI kaMTIle vRkSa nistara A jAte haiM, mandira nirmANa ke liye anupayukta hai| yaha klezakAraka tathA zatruvardhaka hai / lagAtAra tApasiyoM kA nivAsa rahakara ujAr3a huI bhUmi para mandira nirmANa se gAMva ujAr3a ho jAte haiN| zIlaharaNAdi pApoM se dUSita bhUmi para gandira nirmANa karane se striyoM kA zIla bhaMga hone kA bhaya hotA hai| yadi bhUmi ke nikaTa lagabhaga 100 mITara kI dUrI para zavadAha gRha ho to vahAM para banA mandira dukhadAyaka ho jAtA hai| yaha bhUmi atyanta azubha hai| 50. jisa bhUmi para dIrghakAla taka gardabha, zUkara, kaue rahate hoM vahAM para mandira nirmANa se atyaMta kleza hotA hai| 6. 19. 8. 9. 11. kaue, kabUtara, jisa sthAna para nirantara rahate hoM vahAM para mandira nirmANa ro roga, zoka, bhaya, mRtyu, Adi kaSTa hote haiN| 12. giddha pakSiyoM ke nivAsa se yukta bhUmi para mandira nirmANa se nirmAtA kI dhana hAni tathA mRtyu ho sakatI hai / 13. TeDhI-meDhI, retIlI vikaTa bhUmi para jinAlaya nirmANa se vikaTa svabhAvI vidyA hIna putra hote haiN| iz 14. nukIlI evaM patharIlI bhUmi para mandira nirmANa se daridratA baDhatI hai| Ter3hI-mer3hI, retIlI vikaTa bhUmi mulIlI evaM patharIlI bhUmi
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa malavyApta bhUmi 30 15. bhUmi ke sparza se yadi hAtha malina ho tathA dhone para bhI sApha na hoM, to aisI bhUmi jinAlaya nirmANa ke liye azubha hai| 16. viSThA, yamana, mala Adi gande padArthoM se yukta badabUdAra bhUmi athavA inake jaisI gaMdha vAlI bhUmi azubha hai| 17. murde yA kapUra jaisI gandha yadi miTTI meM Aye to yaha aniSTakAraka hai bhaya, roga tathA cintA kA kAraNa hai| ina prakAra kI bhUmi yadi rUpa, rasa, gandha, varNa meM upayukta bhI hoM to bhI jinAlaya nirmANa ke yogya nahIM hai| dhAtu mizrita bhUmi kA zubhAzubha kathana jisa bhUmi para jina mandira nirmANa karanA ho usa bhUmi para eka hAtha gaharA gaDDhA khodeN| nIce kI bhUmi kA acchI taraha avalokana kreN| yadi bhUmi meM dhAtu kaNa dikhate haiM to unako acchI taraha se prkheN| unameM jisa dhAtu jaise kaNa dikheM unakA phalAphala isa prakAra hai 1. yadi usa bhUmi meM svarNa jaise kaNa dikheM yA vaha bhUgi svarNa jairo camake to mandira nirmAtA ke liye bhUmi dhanAgama kAraka hogii| 2. yadi tAmra sadRzya kaNa dikheM to mandira nirmAtA ko dhana dhAnya vRddhi tathA samAja ke liye sarva sukha kAraka hogaa| 3. yadi siMdUra ke jaise kaNa dikhate haiM to mandira nirmAtA kA yaza kIrti kA hanana yA nAza hogaa| 4. yadi abhraka jaise kaNa hoM to mandira nirmAtA ko agnibhaya evaM rAMtApa kAraka hogii| * 5. yadi usameM kAMca athavA haDDiyoM ke kaNa hoM to vaha bhUmi mandira ke nirmANa ke liye sarvathA anupayukta azubha evaM tyAjya hai| 6. yadi usameM koyale athavA koyale jaise patthara ke kAle kaNa dikhAI deveM to aisI bhUmi para mandira nirmANa karAne se nirmAtA ko rAjabhaya banA rahegA tathA akAla garaNa kA bhaya evaM nirantara cintA va dukha hoNge|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 31 bhUmi parIkSaNa vidhiyAM mandira nirmANa karane kA nirNaya ho jAne ke pazcAta upayogI bhUmi kA cayana kiyA jAtA hai| mi cayana ke uparAMta vibhinna vidhiyoM se bhUmi kI parIkSA kI jAtI hai| parIkSA ke uparAMta hI usa para jina mandira banavAnA cAhiye anyathA apekSita pariNAma nahIM mileMge varan viparIta mileNge| prAcIna kAla se pracalita bhUmi parIkSaNa vidhiyoM meM se kisI eka kA anukaraNa karanA caahiye| yaha smaraNa rakheM ki samazItoSNa evaM zuSka jalavAyu ke rahate ye parIkSaNa karanA caahiye| yadi tatkAla yA kucha samaya pUrva varSA huI ho to ye parIkSaNa nahIM kreN| bhUmi parIkSaNa kI grathama vidhi prastAvita bhUmi ke bIca meM caubIrA aMgula lambA, itanA hI caur3A tathA itanA hI gaharA eka gaDaDhA khodeN| aba nikalI huI miTTI ko punaH usI meM bhreN| yadi pUrA gaDhA bharane ke uparAMta miTTI baca jAye to vaha bhUmi uttama phaladAyakA hai| yadi miTTI / bace na kama par3e to bhUmi ko madhyama phaladAyaka mAnanA caahiye| yadi miTTI kama par3a jAye to vaha jaghanya phaladAyaka hai / yaha bhUmi adhama hai / mandira nirmAtA ko aisI bhUmi para mandira nirmANa se dukha dAridraya kA kaSTa bhoganA pdd'egaa| * bhUmi parIkSaNa kI dvitIya vidhi prara tAcita bhUmi para 24 aMgula lambA, caur3A, gaharA gaDaDhA khodeN| usameM labAlaba jala bharakara turanta 100 kadama jAkara vApasa lautte| yadi do aMgula pAnI sUkhe to madhyama phaladAyaka hai| yAda tIna aMgula pAnI sUkhe to adhama arthAta dukhadAyaka hogii| # bhUmi parIkSaNa kI tRtIya vidhi rAMdhyA samaya jaba kucha aMdherA hone taba thor3I bhUmi ke cAroM ora paradhoTe kI bhAMti caTAI ko isa prakAra bAMdhe ki havA praveza na ho| irA jmiiH| para aba maMtra OM hUM phaT' likheN| isa maMtra para miTTI kA eka kaccA ghar3A rkheN| usa para kaccI miTTI kA dIpaka ghI se bharakara rakheM / usameM eka-eka bAtI pUrva meM sapheda, pazcima meM pIlA, dakSiNa meM lAla tathA uttara meM sapheda lgaayeN| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *cautIsaMgula bhUpI vaNevi pUrija puNa Ti sA gttH| teNeva maTTiyAe hINAheya sapa phalA NeyA |v. rA.1/3 23ahasA bhariva jaleNa ya caraNasaTa gacchamANa jAsusai tiduiThA aMgula bhUmI ahapa majjhama uttamAjANa / / ya.sa. 1/4
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa bAtiyoM ko NamokAra mahAmaMtra se mantrita kareM - OM Namo arihaMtANaM, Namo sidANaM ,Namo AiriyANaM Namo uvajjhAyANaM, Namo loe sadhya sANaM, cattAri maMgalaM, arihaMta maMgalaM, sibda maMgalaM, sAha maMgalaM, kevali paNNatto dhammo maMgalaM, cattAri loguttamA, arihaMta loguttamA, sibda loguttamA, sAha loguttamA, kevalipaNNatto dhampo loguttamA, cattAri saraNaM patvajjAmi, arihaMta saraNaM pavvajjAmi, sibda saraNaM pacvajjAmi, sAha saraNaM pavajjAmi, kevali paNNattaM dhamma saraNaM pavvajjApi, hrauM kuru kuru svaahaa| isa mantra se maMtrita karake bAtiyoM ko jalA deveM / yadi bAtiyAM ghI samApta hone taka jalatI raheM to uttama phaladAyaka smjheN| yadi batiyAM dhI samApta hone ke pUrva hI bujhane lage to adhama phaladAyaka smjheN| zalya zodhana ___ jisa bhUmi para jina mandira kA nirmANa kiyA jAnA nizcita kiyA gayA hai, usa zUmi ke noce haDDI, camar3A, bAla, koyalA Adi honA atyaMta aniSTakAraka hai| inheM zalya kahA jAtA hai| bhUmi cayana evaM parIkSaNa ke uparAMta zalya zodhana kiyA jAnA Avazyaka hai| zalya yukta bhUmi para nirmANa se samAja meM vividha saMkaTa, kSati, saMkleza, vyAdhi hone kI saMbhAvanA rahatI hai| zAstroM meM ullekhita vidhi ke anusAra zalya zodhana karanA caahiye| zubha dina, zubha nakSatra, tArA evaM candra jisa dina anukUla hoM, aise dina zubha lagna evaM zubha muhUrta meM zalyoddhAra karanA caahiye| zalya zodhana kI prathama vidhi - jisa bhUmi para mandira nirmANa karanA hai usake nau bhAga kreN| ina nau bhAgoM meM pUrva se prAraMbha kara ba, ka, ca, ta, e, ha, sa, pa, ja likheN| phira Age likheM rUpa meM yantra bnaaeN| kumArI kanyA ko tilaka lagAkara zrIphala dekara pUrva mukhI baitthaaeN| IzAna - pa | pUrva - ba Agneya - ka uttara - sa madhya - ja dakSiNa - ca vAyavya - ha |pAMzcaga - e nakriya - ta
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 33 OM hrIM zrIM aiM japo vAgvAdinI mama prazne avatara avatara' isa mantra se khaDiyA (sapheda pAka) ko 108 bAra mantrita kara kumArI kanyA ke hAtha meM deveM lathA koI bhI praznAkSara likhavAyeM likhe akSara ko koSThaka se milAna kareM / ryAde mila jAye to usa bhAga meM zalya rAmajheM / yadi akSara na mile to bhUgi zalya rahita smjheN| praznAkSara se zalya milane kA saMketa ba Aye to pUrva dizA meM Der3ha hAtha nIce manuSya kI haDDI nirmAtA kI mRtyu Agneya meM do hAtha nIce gadhe kI haDDI rAja bhaya dakSiNa meM kamara jitanA gaharA manuSya kI haDDI nirmAtA kI mRtyu naiRtya meM Der3ha hAtha nIce kutte kI har3I bAlakoM ko hAni (saMtAna sukha kA abhAva) pazcima meM do hAtha nIce bacce kI haDDI svAmI kA paradeza vAsa vAyavya meM cAra hAtha nIce koyale mitranAza uttara meM kamara jitanA gaharA vipra kI haDDI svAmI kA dhananAza IzAna meM DeDa hAtha nIce gAya kI haDDI svAmI kA dhana nAza madhya meM chAtI jitanA gaharA kapAla, keza, atisAra svAmI kI mRtyu BhaFTha nirmAtA ko cAhiye ki sarvaprathama zalya zodhana karake hI vAstu nirmANa kA kArya prAraMbha kreN| aisA na karane para aniSTakAraka ghaTanAeM hoMgI tathA bAda meM zalya kI upasthiti jJAta hone para bhI ise nikAlanA asambhava ho jaayegaa| zalya kA nirAkaraNa karane ke lie zakuna zAstroM meM pRthaka pRthaka vidhiyAM dI gaI haiM kintu uparokta vidhi upayukta evaM vyavahArika hai| zalya zodhana kI dvitIya vithi jisa bhUmi para vAstu kA nirmANa karanA abhISTa hai usa bhUmi para nava koSThakoM kA eka cakra nirmANa kreN| usameM pUrvA de dizAoM se sa, ka, ca, Ta, ta, pa, ya, za, ina vargoM ko likheN| madhya meM ha pa ya likheN| nimna mantra kA ikkIrA bAra jApa kara koSThaka ko abhimaMtrita karAyeM taba praznakartA se prazna kraayeN| jisa akSara se vaha praznArambha kare vahAM nirdiSTa zalya hogii|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 4 IzAna -za ] pUrva - a Agneya - ka uttara - ya madhya hapaya dakSiNa * ca vAyavya - pa|pazcima - tanaiRtya -Ta jApya mantra OM hIM kUSmANDini kauMpAri mama hRdaye hI kAya kAya svaahaa|* zalya sthiti praznakartA kA prathamAkSara dizA zalya sthiti phala pUrva Der3ha hAtha nIce manuSya kI haDDI manuSya kA maraNa Agneya do hAtha nIce gadhe kI haDDI rAja daNDa bhaya dakSiNa kamara bhara ke nIce manuSya kI haDDI svAmI maraNa naiRtya Der3ha hAtha nIce kutte kI haDDI garbhapatana pazcima Der3ha hAtha nIce siyAra kI haDDI paradezavAsa bAyavya cAra hAtha nauce manuSya kI haDDI mitranAza uttara sAr3he cAra hAtha nIce gadhe kI haDDI pazunAza IzA- Der3ha hAtha nIce gau kI haDDI godhana nAza hapaya madhya chAtI jitanA nIce keza kapAla, mRtyu murdA, bharama, loha zalyoddhAra karane ke liye nirdiSTa prakriyA karane ke uparAMta bhI anekoM bAra khodane para haDDI nahIM nikltii| aisI paristhiti meM apekSita sthAna ko sAvadhAnI se gaharAI taka khoda lenA upayukta hai, kyoMki dIrdhakAla ke uparAMta haDDI Adi vahA~ se jAnavaroM dvArA nikAlI bhI jA sakatI hai| zalyoddhAra karane ke pazcAta hI nirmANa kArya prAraMbha karanA Avazyaka hai| *02/2 se 2/21 vizvakarmA prakAza *vAstu ratnAvalI 2/22-23
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 ] (deva zilpa mApa prakaraNa vibhinna prAcIna granthoM meM mApa kA vivaraNa milatA hai| trilokasAra grantha meM mApa ke do bheda kiye gaye haiN| inheM laukika tathA alaukika mAna ke bheda se jAnA jAtA hai| inameM laukeina mAna ke punaH chaha bheda kiye gaye 1. mAna, 2. unmAna, 3. avamAna, 4. gaNimAna, 5. pratirAna, 6.tatpratimAna devamandira Adi ke mApa meM gaNamAna kA Azraya liyA jAtA hai| tiloya patti meM pramANa karane ke liye aMgula Adi kA mApa ullekhita hai| aMgula ke tIna bheda haiM- 1.utsedhAMgula, 2. pramANAMgula, 3. AtgAMgula nagara, udyAna, nivAsa, mandira, vAratu prakaraNoM meM nApa kA AdhAra AtmAMgula ro kiyA jAtA hai| zAstroM meM kahA hai ki devamandira, rAjaprAsAda, jalAzaya, prAkAra, vastra aura bhUmikA mApa kambiA yA gaja ro karanA caahiye| gaja kA AdhAra aMgula hai| aMgula ke mApa se yojana taka ke mApa tiloya pANNatti meM diye gaye haiM :karma bhUmi ke 8 bAloM kI 1lIkha karma bhUmi ke 8 lIkhoM kI - 1jUM karma bhUmi ke 8 jUM - 1yava karma bhUmi ke 8 yava kA karga bhUmi ke 6 aMgula kA 1pAda karma bhUgi ke 2 pAda 1 vitAsta karma bhUmi ke 2 vitastei 1hAtha karma bhUmi ke 2 hAtha 1 riku karma bhUmi ke 2 rikku = 4 hAtha . 1 daNDa (dhanuSya) karma bhUAMge ke 2000 dhanuSa 1kosa karma bhUmi ke 4 korA 1yojana karma bhUmi ke 10 hAtha 1 bAMsa karma bhUmi ke 20 hAtha yA 4 bhujA - 1 nivartana (kSetraphala kA mApa) gaja kA mAna 24 aMgula kA hotA hai| gaja kA nirmANa caMdana, mahuA, khaira, bAMsa athavA svarNa, rajata, tAmra Adi dhAtu se karanA caahiye| * * - 1 aMgula *kamma mahie bAlaM livazvaM na javaM ca aNgulyN| iNi uttarA yA bhaNiyA putvehi aguNido hiM / / ti.pa. 1/106 chaha aMgulehiM pAdo ke pAdohi vihatyi NAmA yA doNi vihatyi hatyo be hatthehi have rikcha / / ti.pa. 1/114 bairikhe daNDo daNDasamAjulA eNi pusataM vaa| tarasa tahA NAlI vA do daNDa sahassayaM kosa / / ti.pa. 1/115 caukose hiMjoyaNaM taM cida vityAra gata mamatadR / / . . . ti.pa. 1/116 *"caturvizatyugalaistu hastamAnaM prcksste| caturhasto bhavedadaNhe Thaho kozaM tad dvisahastrakama / / catuSkozaM yojanaM tu vaMzo dshkrermitH| jidartana vizatikaraiH kSetraM tacca catuSkara : / /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa mApakA Adhunika mAna vartamAna meM sAre vizva meM do paddhatiyoM se mApa hotA hai - 1. maiTrika praNAlI 2. briTiza praNAlo maiTrika praNAlI - isakA bhApa mITara se hotA hai| eka mITara ke 100 senTImITara tathA 1 ro.mI. kA 10 gilI goTara hote haiN| 1000 moTara kA eka kilomITara hotA hai / mITara meM prAmANika mApa phrAMsa meM surakSita rakhA hai| isI ke AdhAra para sArI vaijJAnika gaNanAeM kI jAtI hai| briTiza praNAlI - isakA AdhAra phuTa hai| 12 iMca kA eka phuTa, 220 phuTa kA eka phalAMga tathA 8 phalAMga kA eka mIla hotA hai| 3 phuTa kA eka gaja hotA hai| sAvadhAnI rakheM ki zilpa granthoM meM ullekhita gaja kA mAna evaM 36 iMca kA eka gaja ye donoM mAna pRthaka-pRthaka haiN| prAcIna evaM navIna praNAlI kA samanvaya irA sandarbha meM 24 aMgula = 24 iMca = eka gaja yA hAtha mAna kara prayoga karanA caahie| vartamAna ke rAbhI zilpI prAcIna zAstroM ke mApa kA isI prakAra prayoga karate haiN| * gaja kA prayoga maja kA nirmANa dhAtu athavA kASTha se kreN| usake nAma ke 9 bhAga karane caahiye| 9 bhAgoM ke nAma nau devatAoM ke nAma para kiye gaye haiN| sUtradhAra athavA zilpakAra ko navIna kAryArambha karate samaya gaja ko do bhAgoM ke madhya se uThAnA caahiye| uThAte samaya gaja kA giranA azubha hotA hai| isase kArya meM vighnA kI sUcanA milatI hai| vizva rudra vAyu karmA agni brahmA yama baruNa kubera viSNu ------------------------------- "padaMgAla caubIsahi chattIsiM karaMgulehi kNbiaa| ahiM jadhapajjhehi padaMgulu ikku jAgeha / / da.sA. 1/49 pAsAya sayamaMdira tahAcA pAyAra batyabhUmI ya / ia kaMbIhi gaNijjaDa nihasAbhikarehi nihavatya / / va.sA. 1/50
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 37) gaja uThAne ke phalAphala uThAne para uThAte samaya gira jAye 1 evaM 2 ke madhya se 2evaM 3 ke madhya se 3 evaM 4 ke madhya se 4 evaM 5 ke madhya se 5 evaM 6 ke madhya se 6 evaM 7 ke madhya se 7 evaM 8 ke madhya se 8 evaM se -kArya avarodha - kArya siddhi - icchita phalaprApti - kArya pUrNatA - kArya siddhi - zilpakAra kA nAza - madhyama - madhyama __ * gaja uThAne ke phalAphala uThAne para uThAte samaya gira jAye 1 evaM 2 ke madhya se 2evaM 3 ke madhya se 3 evaM 4 ke madhya se 4 evaM 5 ke madhya se 5 evaM 6 ke madhya se 6 evaM ke madhya se 7 evaM 8 ke madhya se 8 evaM 9 ke madhya se -kArya avarodha - anAvRSTi - zubha - kArya pUrNa hone para nagara vRddhi - putra lAbha - zilpakAra kA nAza - madhyama - madhyama - sukha samRddhi ---------------------- ---------------- * zi.2.1/23.22,23
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (38) AyaprakaraNa gandara evaM gRha donoM prakAra ke vAratu nirmANoM meM Aya kI gaNanA kA apanA viziSTa mahatva hai| isakI gaNanA karake apane mApa meM samucita saMzodhana karake hI nirmANa karanA iSTa hai| Aya kI gnn-|| bhUmi ke kSetraphala dvAra ke AkAra, gRha ke AkAra, pratimA kI dRSTi kA sthAna meM avazyameva dhAranA cAhiye / Aya kA nAma evaM phala samajhane ke lie Age sAraNI dI gaI hai| yahAM yaha avazya samajha leveM ki 'Aya' zabda kA artha lAbha yA dhana AmadanI se nahIM hai| yaha kSetraphala, lambAI evaM caur3AI kI gaNanA kA nirNaya karane hetu eka pAribhASika zabda hai| zabda ke tAtparya artha kA hI grahaNa karanA yahAM prAsaMgika hai| Aya kI gaNanA lambAI evaM caur3AI ko bhUmi kI gaNanA kreN| inakA AparA meM guNA kara kSetraphala nikAla leveN| isameM ATha kA bhAga deve tathA jo zeSa Aye vahI Aya kahalAtI hai| (va.sA. 1/50) Ata kA bhAga dekara zeSa bacane para Aya ke nAma isa prakAra hai -* 1 eka zeSa bace to dhvaja Aya 2 do zeSa bace to dhUmra Aya 3 tIna zeSa bace to siMha Aya 4 cAra zeSa bace to zvAna Aya 5 pAMca zeSa bace to vRSa Aya 6 chaha zeSa bace to khara Aya 7 sAta zeSa bace to gaja Aya 8 ATha yA zUnya zeSa bace to dhvAMkSa Aya inameM dhvaja, siMha, vRSa, gaja Aya zubha haiM tathA dhUmra, zvAna, khara evaM dhvAkSa Aya azubha hai / # lambAI caur3AI kI gaNanA karane ke samaya smaraNa rakheM ki devAlaya evaM maNDapa kI bhUmi kA mApa dIvAra karane kI bhUmi sahita leveM / gRhavAstu, Asana, palaMga Adi kI gaNanA meM dIvAra chor3akara madhya kI bhUmi mAtra ko grahaNa kreN| -- - ---- -- - - -- - --- - ---- - --- - -- ---- *dhvajo dhUpazca siMhazca zvAlo vRSasvarau gajaH / dhyAMkSazceti samudiSTAH prAcyAdisu pradakSiNAH : / (apa. sU. 64) 2vajaH siMho vRSagajI zasyate surveshaani| adhamAnAM kharadhvAMkSa-dhUmazvAnAHsuradAbahAH / : (apa.su. 64) $ ye parvakAsale maMdire ca devAgAre maNDape vitti baahdai| rAjavallabha
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa Aya vicAra saMzodhana jisa vAstu kI caur3AI 32 hAtha se adhika ho usameM vijJa jana Aya kA vicAra nahIM karate / gyAraha jaba se 32 hAtha taka vistAra ke vAstu meM hI Aya kA vicAra kiyA jAtA hai| yadi upayukta Aya nahIM A rahI ho to pramANa gApa meM do tIna aMgula kI vRddhi yA kamI karake upayukta Aya Aye, isa prakAra lambAI-caur3AI kA samAyojana karanA caahie| gaNanA karane ke lie lambAI caur3AI ke mApa ko aMguloM meM parivartita kara pazcAta AyAdi kI gaNanA kreN| udAharaNataH - lambAI caur3AI 194 x 147 : 8 8 hAtha 2 a. - 8 x 24 + 2 6 hAtha 3 aM. = 6x24 + 3 28518 + 8 = 3564 zeSa 6 zeSa 6 arthAta khara Aya ise dhvaja Aya meM badalane ke lie lambAI evaM caur3AI meM kiMcita parivartana kreN| udAharaNa - 8 hAtha 1 aM. lambAI caur3AI 6 hAtha 1 aM. dhvaja Aya siMha Aya vRSa Aya gaja Aya 193145 + 8 = arthAt dhvaja Aya. Aya se dvAra vicAra pUrvAdi cAroM dizAoM meM dvAra pUrva, uttara, dakSiNa dizAoM meM dvAra pUrva dizA meM dvAra pUrva evaM dakSiNa dizAoM meM dvAra Aya se bhitti vicAra * gRha ke Age kI dIvAra bAyeM evaM dAhine ora pIche kI dIvAra = 193 aM. = 145 aM. 27985 : 8 3498 zeSa 1 * agrabhittau gajaM dadyAd vAmadakSiNayordhvajaH / pRSThabhittau tathA siMhaM sukhasaubhAgyadAyakAH // ( zi. 2. 1 / 68 ) = 194 = 147 : gaja Aya :- dhvaja Aya siMha Aya : 39 zubha zuma zubha zubha zubha zubha zubha
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) vicAra uttama sthAnoM meM sarvatra * sthAna ke anurUpa Aya grAma, kilA vApikA, kUpa, sarovara zayyA siMhAsana bhojanapAtra chatra, toraNa nagara, prAsAda, sarvagRha maleccha gRha tApasa maTha, kuTI bhojanakakSa rasoI yA lohAra Adi ke gRha meM brAhmaNa gRha kSatriya gRha vaizya gRha devAlaya upayukta Aya dhvaja, siMha, gaja Aya dhvaja Aya gaja, siMha, vRSa Aya gaja Aya gaja Aya siMha Aya vRSa Aya dhvaja Aya vRSa, gaja, siMha Aya vRSa, gaja, siMha Aya zvAna Aya dhvAMkSa Aya dhUmra Aya dhUmra Aya dhvaja Aya siMha Aya 40 vRSa Aya sAdhu Azrama dhyakSa Aya yaha avazya smaraNIya hai ki dhvaja Aya sarvatra anukaraNIya hai ataeva yadi sabhI jagaha upayukta Aya kI gaNanA sthira nahIM ho to dhvaja Aya kA grahaNa karanA cAhiye / * va. sA. 1 / 53 se 57
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilyA rekhAMkana prAsAda nirmANa hetu parikalpanA citra taiyAra ho jAne ke uparAMta zubha muhUrtAdi meM bhUmi cayana tathA zalya zodhana kara leveN| isake bAda cayanita bhUmi meM zilpakAra rekhAMka-1 kA kArya prAramamA kreN| rekhAMkana prAraMbha karane ke pahale nirmANakartA varNAnusAra apane aMga ko sparza kre| brAhmaNa sira ko sparza kare / kSatriya netra ko sparza kare / vaizya peTa ko sparza kare tathA zUdra pairoM ko sparza kreN| * raddhAMkana kArya vartamAna meM cAka pAvaDara athavA cUne se kiyA jAtA hai| kintu jina prAsAda ke lie rekhAMkana zubha dravyoM se kiyA jAnA puNya vardhaka hai| hAtha ke aMgaThe, madhyamA aMgulI yA pradezinI aMgulI se rekhA khIMcanA cAhiye / svarNa, rajata Adi dhAtu se, maNi Adi ratna se tathA puSpa, dadhi, akSata Adi se rekhAMkana karanA zubhaskara hai / # rekhAMkana kiye jAne ke samaya kA zubhAzubha kathana 1.yadi zaratra se rekhAMkita kiyA jAye to zatrubhaya hotA hai| lohe se rekhAMkana karane se bandhana bhaya hotA hai| bhasma se rekhAMkana karane se agnibhaya hotA hai| tRNa yA kASTha se rekhAMkana se rAjabhaya hotA hai| yadi rekhA TUTa jAye yA Ter3hI ho to zatrubhaya hotA hai| rekhA spaSTa na ho tathA azubha Travya arthAt asthi, carma, dAMta athavA aMgAra se banAI gaI ho to akalyANa hotA hai tathA maraNa tulya kaSTa hotA hai| 2. rekhAMkana ke samaya koI thUka deM athavA chIMka deve to azubha hotA hai| yadi koI kaTu vacanoM kA prayoga kare to yaha bhI zubha nahIM hai| 3. jisa samaya nApa ke lie sUtra DAlA jAtA hai tathA isake lie kIla ThokI jAtI hai usa samaya yadi sUtra (dhAgA) pasArate samaya TUTa jAye to mahA azubha hotA hai isase yajamAna yA mandira nirmAtA ko mRtyu athavA mRtyutulya kaSTa hotA hai| kIla gAr3ane ke samaya yadi usakA mukha nIce ho jAye to bhoSaNa saMkaTa, bhaya, roga, samAja ke pramukha vyakti athavA zilpakAra kI smRti bhaMga taka ho sakatI hai| ------- *vipra spRthvA tathA zIrSa vA ksstriystthaa|| zAzcoLaMca drazda pAdoM spRSTva-samAra bheta / / 233nuSTakena vA luryAna madhyanulayA tova ca / pradezigyAdhyapi tathA svarNa raupyAdidhAtunA // paginA kusumervApi tathA dadhyakSata phlaiH| zastreNa zatruto mRtyu bandhA lohena bharamAnA / / ardhaTa tRNejApi kASThAdi likhitena ca / nRpAdabhada tathA vakra khaNhe zatrubhayaM bhaveta / /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 42 4. isI prakAra jalakuMbha lAte samaya yadi kaMdhe se ghar3A gira kara auMdhA ho jAye to samAja meM upadrava hote haiN| yadi ghar3A phUTa jAye to zramika kI mRtyu ho sakatI hai tathA yadi hAtha se ghar3A gira jAye evaM phUTa jAye to pramukha vyakti kA avasAna ho sakatA hai| yadi visarjana ke pUrva hI ghar3A phUTa jAye to kIrti kSaya hotA hai| ** antataH yaha dhyAna rakheM ki azubha lakSaNoM kA abhAva karake hI sUtrArambha kA kArya kreN| jo rekhA khIMcI jAye usameM bhI bAyeM se dAyI ora khIMcI jAye to sampatti lAbha hotA hai kintu isake viparIta karane para zatrubhaya hotA hai| ** virUpA ca dantena cAMgAreNAsthinApi vA / na zilAya bhavedvekhA svAmino paraNaM tathA / / apasavyaM krame vairaM savve sampadamAdizet / tasmina karma samArambhe zrutaMniSThAnitaM tathA // vAcastu paruSAstatra ye cAnye zakunAdhAmA: / tAn viva prakurvIt vAstu pUjana karmaNi / / sUtraccheje mRtyuH kIte cAvAMgapukhe mahAjogaH / gRhanAtha svapati jAM smRti lope mRtyurAdezyaH / / skandhAcyute zirosakulopasargo'56rjite kumbhaH / bhope ca karmidadhacyute karAda gRhapateH mRtyuH // kIrtivadhaH kumbhe kumbhasyotsava varjitaH /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ diva zilpa mandira meM jala bahAva vicAra mandira ke dharAtala se jala ke pravAha ke liye DhalAna banAnA Avazyaka hotA hai tAki varSA Adi kA jala nirAbAdha baha ske| mandira ke dharAtala kI saphAI Adi karane se bhI jala bahatA hai| ataeva pharza kA DhalAna bhI sahI dizA meM honA atyanta mahatvapUrNa hai| * pUrva, IzAna athavA uttara kI ora hI jala bahAva honA vAstuzAstra ke niyamoM ke anurupa haiN| ataeva dharAtala kA DhalAna bhI hoM tIna dizA meM laga lAmadAyaka hai| pArA dizAoM meM dharAtala kA DhalAna na rkheN| pazcima, vAyavya tathA naiRtya meM jala bahAva hone se samAja ke lie niSprayojanIya vyaya evaM arthasaMkaTa AtA hai| dakSiNa evaM Agneya meM jala kA bahAva hone se Akasmika dhanahAni tathA mRtyu tulya kATa hote haiN| naiRtya evaM vAyavya meM jala pravAha rogoM ko nimantraNa detA hai| pAnI nikAlane kI morI (plava) maMdira meM pAnI nikAlane ke lie moro yA nAlI banAnA par3atA hai| yaha pUrva, uttara athavA IzAna kI ora nikalanA cAhiye / anya dizAoM meM yaha atyaMta hAnikAraka hai / inake dizAnusAra pariNAma isa prakAra haiM :- ** morI kI dizA pariNAma pUrva meM vRddhikAraka uttara meM dhanalAbha dakSiNa meM rogakAraka pazcima meM dhanahAni IzAna meM zubha Agneya meM azubha, hAniprada naiRtya meM azubha, hAniprada vAyavya meM azubha phaladAyaka, hAniprada *puTavesANuttaraM buvahA ba. sA. 1/9 uttarArtha ** pUrva plavI vRddhikaroM dhanadazcottare tthaa| yAmyAM rogaprado jJeyo dhanahA pazcima plavaH / / IzAnye prAguTakaplava stvatyanta badinojaNAm / anyadikSa playo jeSTa 24datyanta hAjidaH / / vRhadavAstupAlA pR 170 zloka 11/ 32
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (4) abhiSeka jala jinendra prazu kI pratimA kI pUjA kA pramukha aMga abhiSeka kriyA hai| jala, dUdha, dahI, auSadhi, ikSurasa ityAdi amRta padArthoM se prabhu pratimA kA abhiSeka kiyA jAtA hai| isake pazcAta zAnti dhArA kI jAtI hai / yaha abhiSeka jala gaMdhodaka ke nAma se jAnA jAtA hai / ise atyaMta pavitra mAnA jAtA hai|' vedI athavA pAMDuka zilA para prabhu ko virAjamAna karane ke lie unakA mukha uttara yA pUrva meM hI rkheN| abhiSeka kA jala nikalane kI nAlI yA nalikA sirpha pUrva yA uttara dizA meM ho rakhanA Avazyaka hai| jina maMdiroM kI racanA pUrva pazcima dizA meM hai unameM abhiSeka jala uttara meM nikAlanA caahie| zivaliMga vAle maMdiroM meM bhI isI niyama kA pAlana kreN| jina maMdiroM ko uttara dakSi banAyA gayA hai unameM nAlI kA mArga bAyIM ora athavA dAhinI ora rakhanA cAhie / dakSiNAbhimukha prAsAda kI nAlI bAyIM ora rkheN| uttarAbhimukha prAsAda kI nAlI dAyIM ora rakheM arthAt uttara mukhI maMdira kI nAlI pUrva meM tathA dakSiNa mukhI maMdira kI bhI nAlI pUrva meM hI nikaaleN| jina maMdiroM kI racanA uttara dakSiNa dizA meM hai unakA abhiSeka jala pUrva meM hI nikAlA jAnA cAhie / maNDapa meM mUlanAyaka ke bAyIM ora sthApita devoM ke abhiSeka kA jala bAyIM ora nikAlanA caahie| maNDapa meM mUlanAyaka ke dAhinI ora sthApita devoM ke abhiSeka kA jala dAhinI ora nikAlanA cAhie / jagato ke cAroM ora jala nikAlane kI nAlI banAI jA sakatI hai| * P garbhagRha kA abhiSeka jala nirgama - makara mukha --- -- -- - -- - ---- ---- ---- --- - --- --- - ---- ---- --- - --- - --- -- -- -- -- --- *zuddha toTe kSusAyi dugdha dayAmajaiH saiH / sarvANibhiruSpUrNa vAtssjApaTojjijam / u.pyA. 134 **pira mukhe dvAre praNAlaM zubhamuttara ! prA.ma. 2/35 pradhi pUrvAparaM yadA dvAra praNAlaM cottare zubham / prazastaM zivaliMgAnA iti zAstrArya nizcaya : / / apa.sa. 108 jaina muktA: samastAzca yAmyottara kramai : sthiTAH / dAma dakSiNa yogona kartabdha sarvakAmdam / / a.sU. 108 pUrvAparAsya prAsAde nAlaM saumya prakArayet / tat pUrva yAnyasAdhAsTa maNDape vAma dakSiNa | prA maMjarI/50 maNDape ye sthitA devArateSAM vaacdkssinne| praNAlaM kArakhoda dhIpAna jagatyAM ca caturdazam / / prA.maM. 2/36
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa praNAlI kA mAna eka hAtha kI caur3AI ke tulya maMdira meM jala nikalane kI nAlo kI U~cAI cAra java arthAta AdhA aMgula rkheN| isake uparAMta pratyeka hAtha para cAra-cAra jaya bar3hAaiM / isa prakAra 50 hAtha caur3e maMdira meM nAlo 200 java ke barAbara arthAta 25 aguMla rakhne / * apa. sU. 128 __ jagatI kI U~cAI meM tathA maNDovara (bhitti ke chajje ke Upara cAroM dizAoM meM pAnI kI nAlI bnaayeN| abhiSeka jala ke ullaMghanakA niSedha jana jaisara do- nArapasA meM amika jala ko atyaMta pavitra mAnA jAtA hai / isa jala kA ullaMghana nahIM karanA caahie| pratimA ke abhiSeka jala ko yA to pAtra meM ekatra kara liyA jAnA cAhie athavA isa jala ko nikAlane kI nAlI gupta rakha-|| vaahie| yadi isa jala kA ullaMghana kiyA jAegA to isase pUrva kRta puNya kA kSaya hotA hai| ziva snAnoTaka ke ullaMghana ro parihAra ke liye ise pahale caNDagaNa ke mukha para girAyA jAtA hai| isake uparAMta isa ucchiSTa jala kA ullaMghana karane para doSa nahIM mAnA jaataa| ** AratI evaM akhaNDa dIpaka maMdira meM pUjA ke atirikta AratI bhI kI jAtI hai| AratI ke lie dhRta athavA tela kA dopaka jalAyA jAtA hai| AratI pItala se nirmita sundara AratI sTaiNDoM meM bhI jalAI jAtI hai| maMdira meM vedo ke samakSa bhagavAna kI pratimA ke nikaTa Agneya dizA meM AratI rakhanA caahie| anekoM sthaloM para akhaNDa dIpaka jalAne kI paramparA hai| ro dIpaka bhI Agneya dizA meM rakhane cAhie / maMdira ke dAhine bhAga meM dIpAlaya banAnA zubha hai tathA yaza evaM sukha pradAtA hai, jabaki bAMye bhAga meM dIpAlaya banAnA yaza evaM sukha kA haraNa karatA hai| # ------------------------------ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *jalanAliyAu pharisaM karaMtara caujavA kameNustvaM / jaThAI abhitti udara Bujai samanajadenehiM pi|v.saa.3/54 **zivasnAnodakaM gar3ha mArge caNDamukheM kSipet / dRSTaM na laMbottatra hanti pupyaM purAkRtam / prA. ma. 2/32 #TIpAlayaM prakartavyaM vAhasya dkssinnaaNtaake| vApAMge tu na kartavyaM svAmiyazaH sukhApaham / / zira. 3/123
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 40 snAna gRha jina mandiroM meM niyamita darzana pUjana karanA pratyeka gRhastha kA nitya karma hotA hai| prAtaHkAlIna kriyAoM se nivRtta hone ke uparAMta sarvaprathama jinadeva kA darzana pUjana karanA caahiye| pUjA karane ke icchuka upAsaka ke liye yaha Avazyaka hai ki vaha dhule hue zuddha vastroM ko pahanakara hI bhagavAna kI pUjana, abhiSekAdi kriyA sampanna kre| puruSa dhotI-dupaTTA pahanakara tathA striyAM sAr3I pahanakara hI pUjAbhiSeka kriyA kreN| pUjana karane ke pUrva gAtra zuddhi ( deha zuddhi) paramAvazyaka hai| ataeva yadi pUjaka ghara se snAna karake mandira AyegA to mArga meM azuddhi hone kI AzaMkA rahatI hai| ataeva yaha upayukta hai ki upAsaka mandira parisara meM hI snAna kara leve tathA vahIM para dhule hue zuddha vastroM ko dhAraNa kara bhakti bhAva se jinendra prabhu kA abhiSeka pUjana kre| snAna gRha kA nirmANa mandira ke pUrva, uttara athavA IzAna bhAga meM hI karanA caahiye| ye sambhava na hone para vAyavya meM bhI snAna gRha banAyA jA sakatA hai| pUrva kI tarapha snAna gRha banAne se prAtaHkAlIna sUrya kiraNoM kI UrjA anAyAsa hI prApta ho jAtI hai| snAna gRha ke jala kA pravAha uttara athavA IzAna meM hI racanA upayukta hai| anya dizAoM meM jala pravAha rakhanA aniSTakArI hogA tathA snAna zucitA ko go niSphala kara degaa| pUjana ke lie vastra dhAraNa karate samaya pazcima / uttara kI ora mukha rakhanA caahiye| AcArya umAsvAmo ke matAnusAra snAna pUrva dizA kI ora mukha karake kreN| dantadhAvana pazcima kI ora mukha karake kreN| zveta vastra paridhAna uttara kI ora mukha karake kareM tathA pUjana pUrva yA uttara kI ora mukha karake kreN|* pUjana sAmagrI taiyAra karane kAsthAna ___ maMdira meM upAsakoM ke lie pUjana sAmagrI - jala , candana ,akSata , puSpa Adi dravyoM ko dhokara thAliyoM meM sajAyA jAtA hai| dIpa tathA dhUpaghaTa taiyAra kiye jAte haiN| ye kArya maMdira ke IzAna bhAga meM kreN| yaha kArya pUrva athavA uttara dizA meM bhI kara sakate haiM / .. pUjana hetu kapar3e badalane kA sthAna maMdira meM pUjA karane hetu zuddha dhule hue dhotI-TupaTTe athavA mahilAoM ko dhulI zuddha sAr3I dhAraNa karanA Avazyaka hai / yaha kArya bhI IzAna, uttara athavA pUrva dizA meM karanA cAhie / vastra dhAraNa karate samaya uttara kI ora mukha rakheM / * *snAnaM pUrvamukhI bhUva pratIcyAM dantadhAvanam / udIcyA zveta vastrANi, pUjA pUrvotarAmuravI / / upAsvAmI zrAvakAcAra /27
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa pAdaprakSAlana sthala mandira jinezvara prabhu kA sthAna hai ataeva yaha parama pAvana hai tathA nava devatAoM meM se eka devatA hone se pUjya hai| isakI pUjyatA, zucitA evaM pavitratA sthAyI rakhanA pratyeka upAsaka kA kartavya hai| pUjana evaM darzana ke icchuka upAsaka ko zuddha vastra pahanakara AnA apekSita hai| praveza ke pUrva hI yaha Avazyaka hai ki vaha apane pAMvoM kA jala se prakSAlana kare tAki azuci bAhara hI raha jAye evaM pravezakartA zArIrika tathA mAnasika donoM rupa se zuddha ho jaaye| tabhI yaha bhAvapUrvaka jinezvara prabhu kI bandanA stuti pUjA sArthaka rupa se kara skegaa| __ bhandira sAmAnyataH pUrvAbhimukhI athavA uttarAbhimukhI hote haiN| donoM hI sthitiyoM meM pAda prakSAlana IzAna dizA meM praveza ke samIpa ho rakhanA upayogI hai| yadi kadAcit kisI mandira meM pazcima dizA se praveza ho to vAyavya dizA kI ora pAnI rakhanA caahiye| - isI taraha dAMNa se praveza sAdhAraNata nahIM hotA kintu yadi aisA ho bhI to pAnI kisI bhI sthiti meM Agneya meM na rkheN| jala pravAha ke liye nAlI kA bahAva pUrva, IzAna athavA uttara dizA meM hI nikAlanA caahiye| jUte-cappala rakhane kA sthAna jinAlaya meM yathAzakya jUte-cappala pahanakara nahIM AnA caahiye| naMge paira AnA vAstava meM tIna loka ke nAtha ke prati upAsaka kI vinamratA pradarzita karatA hai| yadi aparihArya sthiti vaza aisA kAra bhI par3e to jUte-cappala pAnI ke sthAna se pRthaka Agneya athavA vAyavya dizA meM ho rakhanA caahiye| dharmAyatanoM meM praveza karane ke pUrva hI jUte cappala tyAganA to iSTa hai, sAtha hI yadi parsa, belTa. phAila ityAdi camar3e kI athavA anya azuddha padArtha kI banI ho to use mandira ke daravAje para hI chor3akara pazcAt hAtha dhokara hI prAMgaNa meM praveza karanA cAhiye / mandira kA vAtAvaraNa zuddha rakhanA upAsaka kA kartavya evaM uttaradAyitva donoM hai| kacarA rakhane kA sthAna jisa taraha hama niyamita rupa se ghara kI saphAI karake kacarA bAhara nikAlate haiM usI bhAMti mandeira se bhI niyamita rupa se saphAI karake kacarA nikAlanA Avazyaka hai| mandira meM saphAI na rahane se mandira kI zucitA evaM pavitratA ghaTatI hai| pUjana Adi kArya phalahIna ho jAte haiN| mana kI sthiratA bhaMga hotI hai| ataeva mandira kI niyamita saphAI avazya hI karanA caahiye| nikale hue kacare ko idhara udhara na pheMkakara nizcita sthAna para DAlanA caahiye| kacarA rakhane kA pAtra pUrva, IzAna evaM uttara meM nahIM rakhanA caahiye| na hI ise mukhya dvAra ke samakSa rakhanA caahiye| kacarA pAtra naiRtya, pazcima yA dakSiNI bhAga meM rakhanA caahiye| kacarA pAtra mandira kI dIvAla se saTAkara nahIM rakhanA caahiye| isI taraha koyalA, patthara Adi kA Dhera bhI mandira dIvAla se saTAkara nahIM rkheN|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa Ye yAMde uttara, pUrva evaM IzAna meM kacarA rakhA jAyegA to isase samAja meM matabheda, akAlamRtyu, mAnasika saMtApa, zatrutA sarIkhe dukhada ghaTanAkrama hone kI saMbhAvanA rhegii| jabaki yahI pAtra naiRtyAdi dizAoM meM rakhane se sadbhAvanA, sauhArda, zubha vAtAvaraNa nirmita hogaa| yaha dhyAna rakheM mandira bhItara evaM bAhara jitanA adhika sApha suthasa evaM pavitra hogA, samAja evaM upAsakoM ke liye utanA hI adhika yaza, unnati, lAbha evaM vaibhava kI prApti hogii| . mAlI evaM karmacArI kakSa mandira kA prayoga adhika logo ke dvArA kiyA jAtA hai jata55 unake AvAgamana vyavahAra se mandira meM sApha saphAI kI niraMtara AvazyakatA hotI hai| mandira ke rakha rakhAva Adi ke lie bAgavAna yA gAlI niyukta karane kI paramparA hai| mandira meM pUjA ke liye lagI puSpavATikA kA rakha- rakhAva mAlo karate hai| sAtha hI mandira kA bho rakha rakhAva bhAlI athavA anya karmacArI karate haiN| yadi gandira prAMgaNa) paryApta bistRta hai to mAlI jo evaM karmacAriyoM ke kakSa dakSiNa pazcima bhAga meM bnaayeN| inake kakSoM ke dvAra uttara yA pUrva kI ora hI hoM tathA chata evaM pharza kA DhalAna bhI uttara, pUrva yA IzAna kI tarapha ho| inake dvAra dakSiNa yA pazcima kI ora kadApi na rkheN| . yAMde kAraNavaza uttara yA pUrvI bhAga meM karmacArI kakSa banAnA par3e to ise mukhya dIvAla ro dUra haTakara banAnA caahiye| pazcima ke kampAunDa ro lagAkara yadi robaka gRha banAyeM to sevakagRha ke pazcima meM rikta sthAna chodd'eN| kAryAlaya evaM sUcanA paTala mandira evaM sambandhita sAmAjika, dhArmika gatividhiyoM ke sucAru rupeNa sampAdana ke lie kAryAlaya kA nirmANa kiyA jAtA hai| isameM dhanarAzi kA evaM anya sampattiyoM kA lekhA jokhA bhI rakhA jAtA hai| pramukha rupa ro tIrtha kSetroM para mandira meM eka kAryAlaya nitAnta Avazyaka hotA hai| kAryAlaya kA nirmANa mandira parisara ke pUrva yA uttara meM kreN| aparihArya sthiti meM pazcima meM bhI banA sakate haiM kintu kakSa kA dvAra pUrva yA uttara meM hI rkheN| kAryakartA, TrasTIgaNa ityAdi kArya karate samaya apanA mukha uttara yA pUrva meM rkheN| aisA karane se kArya sampAdana sucAru rUpa se hotA hai tathA saphalatA milatI hai| sUcanA paTala kAryAlaya kI bAharI dIvAra para lgaayeN| mandira ke pramukha praveza dvAra ke samIpa bhI ise lagA sakate haiN| sUcanA paTala mandira kI mukhya dIvAra para isa prakAra lagAyeM ki pAnI kI bauchAra ityAdi se surakSita rahe / mandira kI dIvAla para pRthaka kIla ThoMka kara koI bhI sUcanA athavA AmantraNa patrikA nahIM TAMganA caahiye| anyathA samAja meM nirarthaka tanAva nirmita ho sakatA hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 8490 dharmasabhAathavA vyAkhyAnabhavana mandira jinezvara prabhu kA Alaya hai| yahAM para Ane se upAsaka ko mAnasika zAnti ke sAtha hI dharma mArga kI prApti hotI hai| samaya samaya para mandira meM AcAryagaNa aura sAdhu parameSTI apane saMgha sahita padArpaNa karate haiN| dhaniSTha zraddhAlujana unake pravacanoM kA lAbha lekara apanA jIvana dhanya karate haiN| pravacana yA vyAkhyAna bhavana kA nirmANa isI liye kiyA jAtA hai ki dharma sabhA kA lAbha adhika se adhika prANiyoM ko ho ske| sAtha hI anya yedikAoM meM pUjanAdi karma kara rahe upAsakoM ko bhI vikhna na ho| dharmasabhA bhavana kA nirmANa mandira ke uttarI bhAga meM karanA sarvazreSTha hai| isakA nirmANa isa prakAra kiyA jAnA cAhiye ki pravacanakartA kA cabUtarA dakSiNI bhAga meM banAyA jAye tathA dharmAcArya uttara kI ora mukha karake dharmasabhA ko sambodhita kreN| yadi dakSiNa meM cabUtarA banAnA saMbhava nahIM ho to dakSiNa ke sthAna para pisama meM banAroM lazA dharmAcArya parva makhI hokara vyAkhyAna deveN| isa kakSa meM dvAra uttara, pUrva, IzAna meM hI bnaayeN| aparihArya sthiti meM dakSiNI Agneya tathA pazcimI vAyavya meM hI banAyeM anyatra nahIM / hAla kI UMcAI paryApta rakheM, kintu vaha mukhya mandira se UMcA na ho| hAla meM vAyu ke AvAgamana ke liye paryApta vyavasthA rkheN| hAla ke bAharI bhAga meM Agneya koNa kI tarapha bijalI ke mITara, svica borDa Adi lgaaye| IzAna meM kadApi na lgaayeN| bhale hI vAyavya meM lagA sakate haiN| dharmarAbhA kI chata kA raMga sapheda hI rakheM / anya raMga saMyojana bhI isa prakAra rakheM ki upayogakartA ko sukha zAMti kA anubhava ho / yaha dhyAna rakheM ki koI bhI bIma aisI na ho jo ki pravacanakartA ke sthAna ke Upara sthita ho| svatantra rupa se svAdhyAya karane vAle zrAvaka apanA mukha uttara meM rakhakara baitthe| pUrva kI dizA meM bhI mukha karake baiTha sakate haiN| yadi isa kakSa meM zAstra kI AlamAriyAM tathA bhaMDAra (dAnapeTI) rakhanA ho to use naiRtya bhAga meM hI rkheN| - kadAcit sAmAjika uddezya kI sabhA, adhivezana Adi ke liye ina kakSoM kA prayoga kara sakate haiN| aisI sthiti meM sabhApati naiRtya bhAga meM baiThe tathA usakA mukha uttara kI ora hI hove| kisI bhI paristhiti meM mUla mandira meM sAmAjika sabhAeM na kreN| isase mandira kI zucitA meM doSa AtA hai|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa dharma sabhA kakSa meM sajAvaTa ke lie upayogI citra SaD lezyA darzana saMsAra madhu bindu darzana
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa phala vibhinna dizAoM meM dharmasabhA kakSa banAne kA phala: dizA uttama vArtAlApa, ApasI vizvAsa meM vRddhi Agneya nirarthaka vArtAlApa dakSiNa matabheda, caimanasya naiRtya vicAra zaithilya, durbhAvanA pazcima utsAha kA abhAva vAyavya ApasI nArAjI, bhrama uttara rArvottama, zAMtipUrvaka vArtAlApa, sabhAdhAna IzAna uttama carcA zAstra bhaMDAra jinezvara prabhu ke gandira meM pUjana darzana karane ke uparAMta zAstra svAdhyAya kA bahuta mahatva hai| jinendra prabhu dvArA pratipAdita bhokSa mArga jAnane ke liye yaha Avazyaka hai ki hama unake upadezoM se paricita hoN| prAcInakAla meM zAstroM kA lekhana tAr3apatroM para hotA thaa| pazcAta kAgaja ke hasta likhita zAstroM kA yuga aayaa| dharma kI paramparA niryAhate ye zAstra vartamAna meM Adhunika mazInoM dvArA mudrita kiye jAte haiN| ina zAstroM ko pRthaka se rakhanA cAhiye tAki upayogakartA AsAnI se apekSita zAstra nikAla sake / tAr3a patra evaM prAcIna hastalikhita zAstroM ko pRthaka AlamAro meM bhalI bhAMti surakSita rakhanA caahiye| atyadhika upayoga meM Ane vAle pUjA grantha evaM guTake pRthaka sarvopayogI sthAna para rkheN| sabhI zAstra bhaMDAra kI AlamAriyAM dakSiNI, naiRtya athavA pazcimI bhAga meM rakheM tAki ye uttara yA pUrva kI tarapha khuleM / sabhI AlamAriyAM yathA saMbhava dIvAla se saTAkara rakhanA caahiye| AlabhAriyoM kA AkAra AyatAkAra hI rakheM, viSama AkAra kI na rkheN| AlamAriyAM Ter3hI yA jhukAkara na rkheN| dIvAla ke andara banI sabhI AlamAriyAM eka hI sUtra meM bnaayeN| viSama rakhane se mandira meM nirarthaka vAda vivAda kI saMbhAvanA banatI hai| dIvAlagata AlamAriyoM ke Upara khUTI yA kIla na TukavAyeM anyathA nirarthaka mAnasika tanAva utpanna hogaa| -----000-----
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52) (dalipa mandira meM upayogI sajAvaTI citra tIrthalakara kI mAtA le solaha svapna A M SAJJUMMIUy PHICS. LALTAH L :1 1- rApheda hAthI 2- pATabala M fHAN 3- siMha -lakSamIkA kalazAbhiSeka antra SHERPAISAMRA: M USHREERESed M 5- puSpamAlA yugala 6- pUrNa candramA Hddy ma 7- udIyamAna sUrya 8- mIna yugala
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa mandira meM upayogI sajAvaTI citra tIrthaMkara kI gAtA kai . zIlaha svapna SHES RUrdu E 6 pUrNa kalA yugala 10 padAsagAra MAITAMARCH 2M AND sa nAta HWAR 14-unmata smudra 12- ratna jar3ita siMhAsana 13- deva vimAna 14-dharaNendra bhavana Immons JI 57 -- - 55-prakAzamAna ranarAzi 16- dhUmrarahita agni
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dava zilA mandira meM upayogI sajAvaTI citra IRL rAja zreyAsadvArA A.degAtha prabhuko AhAra dAna airAvata hAthI airAvata hAthI para indra kA janmAbhira ka lie gamana ZHDaily
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa gupta bhaMDAra evaM dhana sampatti kakSa mandira meM darzana pUjana karane vAle zraddhAlu, upAsaka sAmAnyataH kucha na kucha dAna niyamita rUpa se karate hI haiN| ise bhaMDAra tijorI meM DAlA jAtA hai| isameM dAna karane vAle kA nAma gopanIya hotA hai / ataH dUro gupta bhaMDAra bhI kahA jAtA hai| kucha rAzi boliyoM ke mAdhyama se bhI prApta hotI hai| isake atirikta kucha tIrthasthaloM meM chatra car3hAne kI bhI mAnyatA hai| mandiroM meM chatra, caMbara, 'bhAmaMDala, siMhAsana kImatI dhAtuoM yathA cAMdI se bane pUjA ke bartana ityAdi bhI rakhanA par3atA hai| ina sabake bhaMDAraNa ke liye zAstrakAroM ne uttara dizA ko sarvottama kahA hai| yaha kubera kA sthAna hai tathA yahA para sthita bhaMDAra sthira evaM vRddhiMgata hote haiN| kisI bhI sthiti meM bhaMDAra vAyavya meM na rkheN| 55 gupta bhaMDAra banAne ke liye Avazyaka nirdeza 5- yadi mandira pUrNabhimukhI hai to bhaMDAra peTI / tijorI jina pratigA ke dAhinI ora rakhanA cAhiye tathA isa prakAra rakheM ki vaha uttara kI ora khule / 2- yadi mandira uttarAbhimukhI ho to bhaMDAra peTI / tijorI bhagavAna ke bAyeM hAtha kI ora tathA uttara kI ora khule isa prakAra rkheN| aisA karane se bhaMDAra sadaiva vRddhigata hote haiN| 3- gupta bhaMDAra kabhI bhI dIvAloM ke andara na banAyeM / 4 5. 6 19 gupta bhaMDAra peTI kabhI bhI dIvAla se saTAkara na rakheM / gupta bhaMDAra sIr3hI ke athavA bIma ke ThIka nIce na rkheN| mandira ke sabhI mahatvapUrNa kAgajAta bhI uttarI dizA meM khulane vAlI AlamArI meM rkheN| alagArI dakSiNa bhAga meM rkheN| mandira ke bahumUlya upakaraNa evaM bhaMDAra dakSiNa, pazcimI athavA naiRtya bhAga meM rkheN| Az2agArI kA mukha uttara kI ora khule| aisA karanA zrI vardhaka hotA hai| isase samAja meM sahayoga rahatA hai tathA ni tara dhanAgama hotA hai|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (560 prAcIna mandiroM meM prAyaH madhya meM khulo jagaha chor3o jAlI hai| dakSiNa bhArata meM mandira ke gadhya meM caukora khulI jagaha rakhI jAtI hai| prAcIna zailI meM bhI madhya meM caukI maNDapa (catuSkikA) rakhI jAtI yo ! isa prakAra kA cauka pUrI taraha khulA bhI rakhA jAtA hai evaM AcchAdita bhii| aisA karane se prAkRtika vAya pravAha evaM prakAza AtA hai / mandira meM Ane vAle upAsakoM ke liye yaha atyaMta upayogI hai| cauka ko Upara se pUrI taraha khulA rakhane ke sthAna para yadi usameM jAlI lagA dI jAye to pakSI evaM pAnara Adi kA AvAgamana nahIM hotA tathA mandira meM pavitratA banI rahatI hai| surakSA kI dRSTi se bhI yaha upayogI hai ki Upara jAlI rhe| ____ mandira meM cauka rahane se samAja meM pArasparika prema-sadbhAva nirmita hotA hai| samAja meM manamuTAva ke avarAra kama hote haiN| mandira meM rikta sthAna kA nArA mandira nirmANa karate samaya yaha Avazyaka hai ki parakoTe evaM mandira ke madhya paryApta khulI jagaha chor3I jaaye| khAlI jagaha uttara evaM pUrva dizA meM adhika chor3I jAye tathA dakSiNa evaM pAraga meM kama kisI bhI sthiti meM uttara meM dakSiNa kI apekSA kaga se kama dugunI bhUmi rikta rakhanA caahiye| isI prakAra pUrva meM pazcima kI apekSA kama ro kA dugunI bhUmi rikta rakhanA caahie| aisA karane se zubha phala kI prApti hotI hai| yadi gandira ke dakSiNa evaM pazciA meM rikta sthaaH| adhika ho to vidhAna ke parAmarza ro vahAM koI nirmANa kArya karA lenA caahiye| aisA karane se isake doSa kama ho jAyeMge ! maMdira meM rikta sthAna kA dizAnusAra phala | rikta sthAna kI dizA | phala kArya sampAdana ke lie utsAha, zani Agneya mahilAoM ko svAsthya hAni dakSiNa sarvatra kuphala satya azubha pazcima azubha ghAyacya madhyama uttara aizvarya lAbha uttama putra, vidyA lAbha IzAna
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa rikta bhUmi evaM maMdira bhUmi vistAra maMdira nirmANa ke uparAnta yadi sthAna kama par3hane ke kAraNa rAgopa kI bhUmi lenA ho to vAstuzAstra ke niyama ke anukUla ho lenA caahie| maMdira ke pIche kI jamIna kharIdakara, maMdira kA vistAra nahIM kara ! caahie| mAdera ke bhUkhaNDa ke pUrva athavA uttara dizA kI ora kI rikta bhUmi kraya kara bhUmi kA visTAra kiyA jAnA caahie| maMdira ke bhUkhADa ke pazcima evaM dakSiNa dizA kI ora kI rikta bhUmi kraya kara bhUmi kA ziratAra nahIM karanA caahie| maMdira kI bhUmi vistAra karate samaya yaha Avazyaka hai ki bhUkhaNDa kA AkAra na bigar3e arthAta bhUkhaNDa AyatAkAra apanA kA dina hai| koI bhI gola kaTane athavA adhika bar3hane kA prasaMga na aaye| yoga kaTanA aniSTa kA saMketa kregaa| uttara uttara Haglb maMdira atiriktaH bhUni lene yogya / pazcima atirikta bhUmi lene yogya nahIM maMdira dakSiNa dakSiNa uttara uttara maMdira atirikta bhUmi lene yogya pazcima atirisa bhUmi lene yogya nahIM paMdira dakSiNa dakSiNa
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ (58) talaghara talaghara kA tAtparya mukhya dharAtala ke nIce khudAI karake kamare ityAdi ke liye sthAna banAnA hai| vartamAna yuga meM kama bhUmi kSetra meM adhika kSetraphala nikAlane ke liye bahumaMjilI nirmANa ke atirikta nIce talaghara banAye jAte haiN| prAcIna jina mandiroM meM vidharmiyoM ke AkramaNa se rakSA ke nimitta ye talaghara banAye jAte the tAki saMkaTa ke samaya jina pratimAoM ko saMrakSita kiyA jA ske| madhyakAlIna samaya meM isI paddhati ke kAraNa jina saMskRti ko bacAyA jA skaa| isI kAraNa Aja bhI yatra tatra bhUmi khanana ke samaya prAcIna jina bimba tathA samUce athavA bhagna jinAlaya milate rahate haiN| talaghara kA nirmANa atyaMta Avazyaka hone para hI karanA caahiye| sirpha AMdhaka jagaha nikAlane ke liye niruddezya taladhara nahIM banAnA caahiye| yadi aparihArya sthiti meM talaghara banAnA hI iSTa hove to kevala nirdhArita dizAoM meM banAnA caahiye| talaghara banAne se yadi bacA jA sake to bacanA vaahiye| talaghara banAte samayapAlanIya nirdeza 1. talaghara kevala IzAna dizA meM bnaayeN| yadi kucha dIrghAkAra apekSita ho to uttara yA pUrva taka bnaayeN| 2. kisI bhI sthiti meM Aneya, dakSiNa, naiRtya, pazcima, vAyavya evaM madhya meM talaghara nahIM bnaayeN| 3. taladhara kA AkAra AyatAkAra athavA vargAkAra ho honA caahiye| 4. koI bhI talAdhara Upara kI vediyoM ke Thoka nIce nahIM AnA caahiye| 5. talaghara ke pharza ke dharAtala para DhalAna bhI kevala IzAna, pUrva yA uttara kI ora hI AnA caahiye| 6. kisI bhI sthiti meM pUre jinAlaya ke noce talaghara nahIM banAnA caahiye| (7.. talaghara meM utarane kI sIr3hiyoM kA utAra dakSiNa se uttara athavA pazcima se pUrva honA caahiye| 8. yathA sambhava dakSiNo dovAla kI tarapha se sIr3hiyAM banAnA caahiye| 9. dhyAnapriya sAdhu evaM zrAvaka vahAM para sthira citta hokara dhyAna kara sakeM, isa hetu samucita prakAza evaM vAyu kI vyavasthA rkheN| 10. mandira ke pramukha praveza ke nIce talaghara nahIM banAnA caahiye|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) vibhinna dizAoM meM talaghara banAne ke zubhAzubha phala Fien pUrva Agneya dakSiNa naiRtya pazcima vAyavya uttara IzAna phala zubha azubha, samAja meM manamuTAva, vivAda atyanta dukha, samAja evaM maMdira nirmAtA para ApadA ati dukha, samAja meM sukha zAMti kA nAza azubha azubha, niraMtara parezAniyAM zubha uttama, zubha, prazasta, zrI vRddhi 59 yathA saMbhava talaghara banAne se bacanA cAhie / atyaMta aparihArya hone para hI rAhIM dizA meM taladhara bnaayeN|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) raMga saMyojanA vAstu kA nirmANa karane ke uparAMta usa para raMga karake use ramaNIya tathA zAMtivardhaka banAyA jAnA cAhiyo mandira meM bhI bAhara aisI raMga yojanA ko jAnA cAhiye ki bAhara se gandira AkarSaka evaM gAtepradAyaka ho| bhItara pahuMcane ke uparAMta bhI gandira kA vAtAvaraNa dharmamaya, dhyAna yoga niyA meM sahAyaka tathA zrI jinendra prabhu kI prabhAvanA meM vRddhikAraka ho / mandira meM praveza hote hI upAsaka saMsArI mohamAyA ke pAza ro virata hokara zrI vItarAga jinendra prabhu ke zrI caraNoM meM zaraNa pA sakeM, aisA AmArA gItarI sayojanA se honA Avazyaka hai| jisa prakAra vATikA meM hameM puSpa AkarSita evaM AlhAdita 4.rate haiM usI prakAra maMdira kA vAtAvaraNa bhI hameM prasanna karane vAlA honA caahiye| raMga yojanA isa prakriyA kA avibhAjya aMga hai| pUjana, jApa. vidhAna ityAdi karate samaya vastra, mAlA, puSpa, Asana ityAdi ke raMgoM kA spaSTa vivecana jaina granthoM meM milatA hai| mandira ke bhItarI bhAgoM meM jyAdA gAr3he raMgoM kA prayoga kadApi nahIM karanA caahiye| kAlA, DArka cAkaleTI, DArka nIlA. DArka brAuna, DArka gre kalara kahIM bhI istemAla na kreN| gulAbI, AsamAnI, sapheda, pIlA, kesariyA, harA ityAdi raMga yathAsthiti prayoga kreN| do yA AMdhaka raMgoM kA prayoga karate samaya yaha avazya smaraNa rakheM ki nIce gAr3hA tathA Upara phIkA raMga, isa prakAra rAyojita kreN| chata kA raMga yA to sapheda rakheM athavA ekadama phIkA / raMgoM meM camaka honA bhI varjita nahIM hai kintu usase mandira ke dhItarAgI svarUpa meM parivartana na ho, yaha Avazyaka hai| ___ mandira kA zikhara zveta raMga kA rakhanA upayukta hai| yahI raMga sarvAdhika prabhAvakArI hai| bhagavAna jinendra kI stuti karate hue dRSTASTaka stotra meM bhI yahI kahA hai - jinendra bhavanaM bhvtaaphaari| bhavyAtmamA vibhava saMpada bhUhihaMtu / / dugdhAdidha phena dhavalojjavala kaTa koTi / nadapvaja prakara rAji virAjamAnam / / isa stuti meM jinendra bhavana kA bAharI raMga tathA zikharAdi kA raMga phena ke samAna ujjvala zveta honA nirdezita hai| ataeva sabhI prakAra kI raMga saMyojanAoM meM yahIM pramukha lakSya rakheM ki unase vAtAvaraNa zAMtidAyaka evaM manorama bne| zveta raMga kA zikhara dUra se hI upAsaka ko AkarSita karatA haiM tathA usakA citta jinendra prabhu ke darzana kI kalpanA mAtra se hI pulakita ho uThatA hai
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) maMdira meM vividha raMgoM kA prabhAva zveta nAlA raMga prabhAva zArIrika, mAnasika, svAsthya rakSaka zAMti, sauhArda, saganvaya kA preraka meM, utta zubha, uttama gulAbI zubha, uttama AsamAnI zAnti, utsAhavardhaka lAla madhyama kAlA zoka, udAsInatA, azubha cAphaleTo udAsInatA, asaphalatA, azubha harA mukhya dvAra evaM anya daravAjoM para bhI ina raMgoM kA prayoga pUrI sAvadhAnI se kreN| lAla raMga kA prayoga daravAz2oM para na kreN| koI bhI raMga itanA teja na hove ki netroM ko dukhadAyaka evaM arucikara hove| -------COc----
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa puSpavATikA evaM vRkSa prakaraNa mandira evaM anya dhArmika, sAmAjika prayoga kI vAstu nirmitiyoM meM zobhA evaM suvidhA ke liye puSpavATikA lagAI jAtI hai tathA vRkSAropaNa kiyA jAtA hai| paryAvaraNa kI zucitA ke liye yaha upanimi hai| vRkSa ropa evaM vATikA jagAte samaya yaha smaraNa rakheM ki UMce vRkSa mandira ke dakSiNa evaM naiRtya bhAga meM hI lgaayeN| ina vRkSoM kI chAyA dopahara (prAtaH 9 baje se dopahara tIna baje) ke madhya mandira athavA vAstu para nahIM par3anA caahiye| jina vRkSoM ko mandira prAMgaNa meM lagAne kA niSedha kiyA hai, unheM kadApi na lagAyeM, anyathA aniSTa hone kI AzaMkA niraMtara banI rahegI / puSpa vATikA mandira meM pUjana ke liye puSpoM kI AvazyakatA hotI hai| isake liye upayogI puSpoM ke paudhe evaM vRkSa puSpavATikA meM lagAnA caahiye| puSpavATikA meM nirantara vividha raMgoM ke puSpoM se vAtAvaraNa praphullita rahatA hai| sAtha hI zubha maMgalamaya vAtAvaraNa nirmita hotA hai| puSpavATikA lagAte samaya dhyAna rakheM ki use mandira ke uttara, pUrva, IzAna bhAga meM hI lagAyeM / Agneya dakSiNa evaM naiRtya meM puSpa vATikA lagAne se kaSTa evaM mAnasika saMtApa hotA hai| uttara pUrva, pazcima evaM IzA meM puSpa vATikA lagAne se putra, dhana, dhAnya Adi kA lAbha hotA hai| vRkSa mandira meM dUdha vAle vRkSa nahIM lgaayeN| yadi prAMgaNa meM pUrva se lage hue hoM to nAgakezara, azoka, arotA, bakula, pAsa, zamI, zAli ityAdi sugaMdhita vRkSoM ko lagAne se yaha doSa dUra ho jAtA hai| kaMTIle vRkSa mandira meM na lagAyeM, inase mandira evaM samAja donoM ke lie kaSTakArI sthiti nirmita hotI hai| mandira prAMgaNa meM phaladAra vRkSa na lgaayeN| nAriyala lagA sakate haiM kintu kevala dakSiNa evaM naiRtya dizA meM hI lgaaeN| phaladAra vRkSoM kI lakar3I bhI gandira nirmANa ke lie upayoga na kreN| nIma, imalI ityAdi vRkSa asurapriya hone se mandira prAMgaNa hone se mandira prAMgaNa meM na lagAnA hI uttama hai| ina janaAvAgamana bAdhita hotA hai| vRkSa kA nAma popala pIpala Nakara pAkara vaTa caTa udumbara udumbara vRkSoM ko vibhinna dizAoM meM lagAne kA phala dizA pUrva pazcima, dakSiNa dakSiNa uttara pazcima pUrva uttara dakSiNa phala bhaya 62 zubha parAbhava zubha, dhanAgama rAjakIya kaSTa zubha, manoratha pUraka netraroga zubha
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 (deva zilpa sopAna (sIr3hiyAM) mandira athavA anya dharmAyatanoM meM bahumaMjilA nirmANa hone kI sthiti meM sIr3hiyoM kA nirmANa Avazyaka hotA hai| isI taraha pramukha praveza dvAra para mandira meM praveza ke liye bhI sopAna Avazyaka hai| praveza ke sAmane jo r3hiyAM banAI jAye, unakA utAra pUrva thA uttara kI ora honA caahiye| sIr3hiyoM kA AkAra vargAkAra yA AyatAkAra rakhanA zreyaskara hai| inheM golAkAra yA trikoNa nahIM banAyeM anyathA koNa karane kA zeSa upanA ho| Upara jAne ke lie sIr3hiyAM kisI bhI sthiti meM IzAna, pUrva, uttara evaM gadhya meM nahIM bnaayeN| sIr3hiyAM banAne ke liye dakSiNa evaM naiRtya dizAeM uttama haiN| pazcima, Agneya tathA vAyavya meM bhI sopAna kA nirmANa kiyA jA sakatA hai| sIr3hiyoM kA car3hAva pUrva se pazcima athavA uttara se dakSiNa kI tarapha hI honA caahiye| yadi sIr3hiyoM ko dhumAkara lAnA ho to pUrva yA uttara meM ghUmakara praveza kre| BAD Praman alaMkRta sopAna pArzva dRzya
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa sIr3hiyoM ke liye Avazyaka nirdeza 1. sIr3hiyoM ke nIce koI bhI mahatvapUrNa kArya na kreN| 2. kisI bhI prakAra kI bhagavAna kI athavA yakSa- yakSiNI kI vedo na banAyeM / 3. na hI jina zAstroM kA bhaMDAra yA AlabhArI na rkheN| 4. sIr3hiyoM ke Upara chata yA chaparI avazya banAyeM jisakA utAra uttara yA pUrva kI ora hI honA Avazyaka hai| 5. sor3hiyoM ke nIce zAstra paThana, jApa, svAdhyAya, pUjana Adi kadApi na kreN| sIr3hiyoM kI saMkhyA viSama honI caahiye| 6. sor3iyoM kA nirmANa isa prakAra na kareM ki usase sampUrNa bhandira kI pradakSiNA ho anyathA samAja meM azAMti evaM ApadAeM Ane kI sambhAvanA rhegii| 7. sIdiyAM banAte samaya dhyAna rakheM ki UparI maMjila para jAne tathA talaghara meM jAne ke liye eka hI sthAna se sIr3hI na bnaayeN| 8, sIr3hiyoM jarjara ho, hila rahI hoM athavA jor3a tor3akara banAyI gaI ho to yaha azubha hai tathA inasamAja meM mAnasika saMtApa kA vAtAvaraNa banatA hai| 9. sIr3hiyAM pradakSiNAkrama arthAta dhar3o kI suI kI dizA kI tarapha (klAka vAija) bnaayeN| soyAna paMkti pramANa sopAna kA nirmANa gaja parivAra yukta alaMkRta karanA caahiye| sopAna kI saMkhyA kA pramANa isa prakAra hai - kaniSTha mAna - pAMca, sAta, nau madhyama mAna - gyAraha, teraha, paMdraha jyeSTha mAna - satraha, unIsa, ikkIsa sopAna saMkhyA viSama hI rakheM, sama na rkheN| *parikhArAjairyuktaM, pNktisopaalsNcym| paMcasaptanavAzca, kaniSThaM mAnamuttamam / zi. ra.4/30 . ekAdaza daza trINi, tathA vai dazapaMcakam / mAyanAjana vijaya, kalyANa cakalI yuge|| zi. ra. 4/31 satpadarzaya sopAna mekaanshitibhvet| uToSThamAja bhavettaccha, holavizastathottaram / / zi. ra.4/32
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ dava zilpa) (650 mandira kA parakoTA mandirakA nimAMga jirendra pra ke praNIta dhamAyatana kA nirmANa hai| jina dharma ke dvArA prANI mAtra ko sukha kA mArga milatA hai| usa dharmAyatana kI rakSA ke liye gandira ke cAroM ora parakoTA athavA kampAunDa vAla banAnA cAhiye / aisA karake hama mandira tathA apratyekSa rupa se dharma kI surakSA karate haiN| parakoTA banAte samaya yaha smaraNa rakheM ki usakA AkAra bhI AyatAkAra athavA vargAkAra ho| parakoTe kI dIvAla mukhya mandira kI dIvAla se saTAkara bnaayeN| parakoTe evaM mandira ke madhya paryApta antara honA cAhiye / parakoTe kI dIvAla kI UMcAI evaM moTAI, donoM dakSiNa meM uttarI dIvAla se adhika hove| isI bhAMti pazcimI dIvAla kI moTAI evaM UMcAI donoM pUrvo dovAla se moTI hove| kula milAkara naiRtya bhAga meM parakoTe kI dIvAla sabase UMcI rakheM tathA IzAna meM sabase nIcI rkheN| yadei parakosa isa taraha banatA hai ki bhagavAna kI dRSTi rAdhita hotI hai to jhAMTevedha kA parihAra kreN| yadi uttara athavA pUrva meM mahAdvAra nahIM hai tathA bhagavAna kI dRSTei uttara yA pUrva meM hai to ladhudvAra banAkara vedha parihAra kreN| dvAra para sundara kamAnI bnaayeN| parakoTe kI dIvAla vibhinna dizAoM meM adhika UMcI hone kA phala uttara mandira kA dhana vyaya IzAna mandira kAryoM meM niraMtara vighna, bAdhAeM aizvarya hAni, dhana hAni Agneya yaza prApti dakSiNa zreSTha, zubha naiRtya samAja meM dhana, yazalAbha, zabhyudaya pazcima va.yA Arogya parakoTA banAne ke liye patthara, IMTa Adi kA prayoga kreN| parakoTe kI dIvAla para plAsTara kara usa para cUne yA peMTa se putAI kreN| parakoTe para kAlA raMga na lagAyeM na hI atyaMta gAde, athavA lAla, rakta lAla. katthaI raMga lgaaeN| koI bhI raMga lagAyeM yaha utsAhavardhaka ho, nirAzAvardhaka na ho| ___ parakoTA banAte samaya dhyAna rakheM ki dakSiNa meM uttara se kama jagaha khAlI chodd'e| dakSiNI bhAga meM kama se kama jagaha khAlI chodd'e| parikramA ke liye lagabhaga 5 phuTa jagaha chor3a sakate haiN| parakoTA nirmANa se gandira vAstu na kevala surakSita ho jAtI hai, varan usakA svarupa bhI garimAmayo ho jAtA hai| aparAdhI tatvoM, pazuoM evaM pretAdi bAdhAoM ro vAstu surakSita ho jAtI hai| ataeva mandira nirmANa karate samaya parakoTA avazya hI nirmANa karAyeM / tIrtha kSetroM, nasiyAM Adi ke mandiroM ke lie yaha parama Avazyaka hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa mandira prAMgaNa kI vividha racanAyeM ___ mandira prAMgaNa meM mukhya mandira ke atirikta anekoM vAstu nirmANa kiye jAte haiN| mukhyataH isakA uddezya dhArmika gatividhiyoM ke nimitta hotA hai / mandira ke atirikta tIrthayAtriyoM ke liye AvAsa rathala, bhojanAlaya, rasoI ityAdi nirmANa kI jAtI hai| sAdhuoM evaM tyAgI, vratI, saMyamI janoM ke liye Azcama, maDha Adi kA nirmANa kiyA jAtA hai / dhArmika zikSaNa ke liye bhI saMsthAoM kI sthApanA kI jAtI hai| vAhana, ratha Adi rakhane ke liye bhI samucita sthAna kI AvazyakatA hotI hai| vibhinna dizAoM ke anukUla nirmANa prAsAda ke parisara ke vibhinna bhAgoM meM aneko nirmANoM kI AvazkatA par3atI hai| prAsAda maMDana meM graMthakAra ne isake liye spaSTa nirdeza diye haiM *: prAsAda ke bhAga kI dizA nirmANa / Agneya dizA meM ryAtayoM, sAdhuoM ke liye Azrama pazcima, uttara yA dakSiNa meM yatiyoM, sAdhuoM ke liye Azrama vAyavya koNa meM dhA-ya ko surakSita rakhane kA bhaMDAra Agneya koNa meM rasoIghara IzAna koNa meM puSpa gRha evaM pUjA ke upakaraNa kA sthaan| naiRtya koNa meM pAtra evaM Ayudha kakSa pazcimI bhAga meM jalAzaya maTha ke agrabhAga meM (pUrva meM) vidyAlaya evaM vyAkhyAna kakSa pazcimI bhAga meM ratha zAlA uttarI bhAga meM ratha kA pravezadvAra *apare rakhazAlA ca yApTo prtisstthitm| uttare stharatanaM ca proktaM zrIvizvakarmaNA / / prA.maM.2/25 prAsAdasyottara yAmye tathAgnI pazcime'pi vaa| vatInAmAzramaM kuryAnmaThaM tadaditribhUpikam ||praa.m.8/33 koSThAgAraM ca vAyavye dahilakoNe mahAnasam / puSpagehaM tavezAne tyo pAtramAyudham ||praa.mN.8/25 satrAmA ca puratoM vAruNyaH ca jlaashrym|| maThasya purataH kAda vidhAvyAkhyAnamaNDapam / / prA.maM.8/31
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 67 maMdira parisara meM vyApArika bhavanoM kA niSedha maMdira ke parakoTe se lagakara athavA parakoTe ke bhItara bhojanAlaya athavA anya prakAra kI dukAneM parisara meM banA dI jAtI hai| parisara meM Aya kA srota bar3hAne ke lie ye dukAneM kirAye se dI jAtI haiM athavA vikraya kara dI jAtI haiN| ina dukAnoM meM anekAneka prakAra ke logoM ke AvAgamana se vahA~ ke parisara kA vAtAvaraNa dhArmika na rahakara vyAvasAyika bana jAtA hai| vahIM kI zucitA bhaMga hotI hai tathA zAntimaya vAtAvaraNa zoragula meM badala jAtA kabhI-kabhI aisI bhI paristhiti nirmita hotI hai ki becI gaI dukAna meM vyasana athavA abhakSya Adi kA vyApAra hone lagatA hai / maMdira kI zucitA sthAyI rakhane ke lie yaha atyanta Avazyaka hai ki maMdira parisara meM vyApArika saMsthA athavA dukAnoM kA nirmANa nahIM kiyA jaae| maMdira parisara ke nikaTa bhI azucitAvardhaka dukAneM na khuleM, yaha dhyAna rakhanA maMdira vyavasthApakoM ke lie Avazyaka hai| maMdira parisara meM azucitA vRddhi hone se maMdira kA zubhaprabhAva sagAja ko nahIM milegA sAtha hI avinaya AsAdanA doSa kA viparIta prabhAva avazya hogA / bijalI kA mITara evaM svica borDa maMdira ke prakAza ke lie vidyuta balba Adi lagAye jAte haiN| vidyuta mITara svica borDa tathA mena svica mAMdara ke Agneya bhAga meM hI lagAnA caahie| Agneya meM yadi asuvidhA ho to inheM vAyavya meM lgaayeN| vidyuta mITara Adi IzAna meM bilkula na lgaayeN| pAnI kI boriMga mazIna kA svica borDa bhI inhIM dizAoM meM lagAnA caahie| TAIlsa kA prayoga maMdira nirmANa meM Aja kala TAilsa kA prayoga kiyA jAne lagA hai| TAIlsa kA nirmANa yadi sIpa yA kisI bhI prakAra ke jaivika padArtha (haDDI Adi) se huA ho to aise TAIlsa kA maMdira nirmANa meM upayoga na kreN| vedI, pharza tathA zikhara ke nirmANa meM bhI aise TAilsa kA prayoga nahIM kreN|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ (da zilpa jalapUrti vyavasthA vicAra pAnI kI TaMkI mandira meM yadyapi kUpa athavA bora vela se tAjA pAnI prayoga kiyA jAtA hai| phira bhI niraMtara prayAga ke liye pAnI kI TaMkI mArahArI khela hai| ...:. . . . . . TaMkI banAte samaya nimnalikhita nirdezoM kA pAlana avazya kareM :1- yadi mandira meM ovara haiDa pAnI kI TaMkI banAyA iSTa ho to iro naiRtya koNa meM hI bnaayeN| 2. yadi gandira meM bhUmigata jala TaMkI banAnA iSTa ho to ise IzAna, uttara athavA pUrva meM bnaayeN| 3- bhUmimla TaMkI isa prakAra banAyeM ki praveza mArga usake Upara aaye| 5. kisI bhI paristhiti meM Aneya dizA meM pAnI kI TaMkI na bnaayeN| aisA karane se samAja meM nirantara kalahapUrNa vAtAvaraNa nirmita hogaa| ovara haiDa pAnI kI TaMkI dakSiNa dizA meM banA sakate hai| ovara haiDa TaMkI isa prakAra banAyeM ki mandirako zikhara ro raparza na ho tathA saMmatahI tArA zizakhara se dUra bnaayeN| 7- ovara haiDa TaMkI isa prakAra banAyeM ki gandira ke zikhara se sparza -1 ho tathA saMbhava ho to pRzyaka se zikhara se dUra banAyeM! mandira vAstu se pRthaka ovara haiDa pAnI kI TaMkI naiRtya dizA meM banAnA zreyaskara hai| Agneya meM ise kadApi -[ bnaayeN| 9- ovara haiDa TaMko Upara se DhaMkI rkheN| kRya jina mandira meM pUjanAdi dharma kAryoM ke liye kueM kA jala upayoga kiyA jAtA hai| kueM kA nirmANa yadi mandira parisara meM ho kara liyA jAtA hai to isase kueM meM bhI svacchatA banI rahatI hai tathA jala lAte samaya bhI azuddhi Ane kA bhaya nahIM rahatA darzanArthiyoM ke lie bhI jala kI AvazyakatA hotI hai sAtha hI munisaMghoM ke athavA tyAgo vratiyoM ke liye bhI kueM ke jala kI AvazyakatA hotI hai| sabhI AvazyakatAoM kI pUrti ke lie mandira meM kuMe ko nirmita karanA Avazyaka hai| kueM kA nirmANa vAstuzAstra ke anusAra tathA ucita dizAoM meM karanA sabhI upayogakartAoM, mandira nirmAtA evaM samAja ke lie hitakAraka hotA hai| prasiddha grantha "zAgAra dhAmRta'' meM paM AzAdhara jI ne isake liye nirdeza diyA hai / kunda kunda zrAvakAcAra evaM umAsvAmI zrAvakAcAra meM bhI isakA ullekha kiyA gayA hai|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa vibhinna dizAoM meM jalAzaya banAne kA phala jalAzaya kI dizA phala IzAna tuSTi, puSTi, aizvarya-lAbha, jJAnArjana, dhana lAbha dhana-sampatti-aizvarya lAbha Agreya putra nAza, saMtati avarodha, dhanahAni dakSiNa mAnasika tanAva, stro nAza, dhanahAni, apayaza naiRtya mandira ke pramukha vyavasthApakoM ko mRtyubhaya, apayaza pazcima sampatti lAbha, caMcalatA, samAja meM galataphahamiyoM kA vAtAvaraNa, vaimanasya vAyathya paraspara maitrI kA abhAva, zatruvRddhi, corI kA bhaya uttara dhanagama madhya sarva hAni niSkarSa yaha hai ki yodala IzAna, pUrva athavA uttara meM hI kUpa khanana karAnA hitakAraka hai| yaha dhyAna rakheM ki kUpa ThIka IzAna, pUrva yA uttara meM na ho| uttara se IzAna ke madhya athavA IzAna se pUrva ke madhya khanana kreN| yaha avazya dhyAna rakheM ki mandira ke mukhya dvAra ke ThIka sAmane kuMA athavA kisI bhI prakAra kA gaDDhA banavA-] atyaMta aniSTakAraka hai| nala kUpa athavA haiNDapaMpa (BOREWELLS) vartamAna meM yaha paddhati cala par3I hai ki suvidhAjanaka tathA alpasthAna ke kAraNa kue ke sthAna para nala kUpa khudAye jAte haiN| inameM bhI vahI dizA rakheM jo ki kuAM khudAne ke liye nirdezita kI gaI hai| sAtha hI yaha bhI dhyAna rakheM ki nala kUpa meM aisI vyavasthA ho ki jala chAne ke uparAnta jivAnI punaH jala meM DAlI jA ske| yadi kue uthale hoM tathA Asa pAsa kI bastI ke saipTika TaiMkoM kA gandalA pAnI kue meM Ane lagA ho to kueM ke pAnI kA prayoga na kreN| aisI sthiti meM nala kUpa kA hI pAnI upayoga kArA upayukta hai| jivAnI DAlane kI vyavasthA karanA kadApi na bhuuleN|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ va zilpa bhUmigata jala TaMkI yadi mandira meM bhUmigata jala TaMkI kA nirmANa karanA Avazyaka ho to ise kevala IzAna, pUrva athavA uttara kI dizA meM bnvaayeN| anyatra kadApi nhiiN| ise bhI mukhya dvAra se haTakara bnaayeN| kisI bhI sthiti meM Agneya meM jala TaMkI na banAyeM nahIM bhUmigata na ovara haiDa TaiMkA obara haiDa TaiMka sirpha naiRtya meM bnaayeN| Agneya meM kadApi nhiiN| dakSiNa meM bhI ovara haiDa TaiMka banA sakate haiN| anya dizAoM meM jala TaMkI samAja ke liye aniSTakArI hogii| pakhanana samaya nirdhAraNa vibhinna mAsoM, nakSatroM evaM tithiyoM meM kya rakhananda ! kApotyakAkA phala hote haiN| vidvAnoM se pUchakara isakA nirNaya karanA caahiye| vibhinna mAsoM meM pakhanana kAphala mAsa phala mAsa phala caitra koSa Azvina bhaya vaizAkha dhAnya kArtika roga jyeSTha mArgazIrSa dukha ASADha zoka paurSa kIrti zrAvaNa nAza mAdha dravya agni bhaya bhAdrapada phAlguna yaza vibhinna nakSatroM meM kUpa khanana kA phala rohiNI, tInoM uttarA, puSya, anurAdhA, zatabhiSA, maghA, ghaniSThA, zravaNa ina nakSatroM meM kUpa khanana karanA zreyaskara hai| vibhinna vAroM meM kUpa khanana kA phala vAra phala soma, budha, guru, zukra zreSTha maMgala, zani, ravi jala sUkha jAtA hai, aniSTa, manda jalAgama
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa) 2. 3. 4. bhUmi jala zodhana jalakUpa khodate samaya kucha viziSTa lakSaNoM ke dvArA yaha jAnane kA prayAsa kiyA jAtA hai ki yahA~ kuA~ khodane para jala nikalegA athavA nhiiN| prasaMgavaza kucha lakSaNoM ko yahAM ullekhita kiyA jAnA Avazyaka pratIta hotA hai| -- 1. 5. 6. vibhinna tithiyoM meM kUpa khanana nandA, bhadrA, jayA, riktA, pUrNA, tithiyoM meM nAmAnusAra phala milatA hai| kUpa khanana meM varjita tithi kSaya tithi, vRddhi tithi tathA trayodazI ko kUpa khanana AraMbha na kreN| 7. 8. 71 jahA~ kI miTTI nIla varNa kI hotI hai vahA~ madhura jala hotA hai| jahA~ kI miTTI bhUre maTamaile varNa kI hotI hai vahA~ khArA jala hotA hai| jahA~ kI miTTI kAle yA lAla varNa kI hotI hai vahA~ mIThA jala hotA hai| jahA~ kI bAlU yA retIlI miTTI lAla varNa kI hotI hai vahA~ kasailA jala hotA hai| jahA~ kI miTTI muMja, kAsa yA puSya yukta hotI hai vahA~ mIThA jala hotA hai| jisa bhUmi meM gokharu, khasa Adi vanauSadhi hoM tathA khajUra, jAmuna, baher3A, arjuna, nAgakezara, menaphala, beMta, karaMja, kSIrIphala vAle vRkSa hote haiM vahA~ mIThA jala lagabhaga 30 phUTa dUra hotA hai| agni, bhasma, UMTa, gardabha ke jaise raMga vAlI bhUmi hotI hai vahA~ jala nahIM hotA hai| jala rahita pradeza meM beMta kI jhAr3I ho to usake pazcima meM, tIna hAtha dUra savA pAMca hAtha nIce jala hogA / 9. jAmuna vRkSa ke uttara dizA meM tIna hAtha dUra sAr3he sAta hAtha nIce jala mIThA hotA hai| 10. palAza sahita bera ke vRkSa ke pazcima meM tIna hAtha dUra gyAraha hAtha nIce jala hotA hai| 51. jala rahita pradeza meM sonA pAThA ke vRkSa ke vAyavya meM do hAtha dUra sAr3he dasa hAtha nIce jala hotA hai / 12. mahuA vRkSa ke uttara meM vAmI hone para vRkSa ke pazcima meM pAMca hAtha dUra savA chabbIsa hAtha nIce na yukta jhira (jala srota) hotA hai| 13. tilaka, bhilAvA, beMta, bela, teMdu, zirISa, phAlasA, aMjana tathA atibala Adi vRkSa hare-bhare patrayukta hoM tathA pAsa meM bAMbI ho to caudaha hAtha nIce jala hotA hai| 14. bhArgI, jamAlagoTA, kevAca, lakSmaNa, nevArau ye vRkSa jahA~ ho yahA~ se dakSiNa meM do hAtha dUra sAr3he dasa hAtha nIce jala hogaa| 15. jisa vRkSa ke phala-phUla meM vikAra utpanna ho jAye usake pUrva meM tIna hAtha dUra jala hogA /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 16. jahA~ voraNA nAmaka tRNadhA dhUba hotI hai nahIM bhUmi kaunala hotI vahA~ sAr3he tIna hAtha nIce jala hogaa| 17. jahA~ bhUmi para paira mArane para gambhaura zabda kara vahA~ sAr3he dasa hAtha nIce atyadhika jala hogaa| 18. jirA vRkSa kI zAkhA jhukakara pIle varNa kI ho jAye vahA~ sAr3he dasa hAtha nIce jala hogaa| 19. sapheda phUla yukta kAMTe rahita bhaTakaTaiyA ke paudhe ke sAr3he dasa hAtha nAce jala hogaa| 20. jahA~ bhumi para bhApa nikala rahI ho athavA dhuA~ sarIkhA lage vahAM sAta hAtha nIce atyadhika jala hogaa| 21. tRpa rahita bhUmi para jahA~ tRNa ho athavA tRNa sahita bhUmi para jahA~ tRNa na ho vahA~ jala hogaa| 22. jisa bhUmi para utpanna ghAsa yA anna svayaM sUkha jAtA ho athavA jisa bhUmi para cikanA anna paidA ho athavA jahA~ utpanna paudhoM ke patte pIle par3a jAte ho yahA~ do hAtha nIce jala milegaa| 23. jahA~ kI miTTI cikanI, baiThI huI. bAluI tathA zabda karatI huI ho vahA~ sAr3he darA hAtha nIce jala hogaa| 24. jahA~ apane Apa anna sUkha jAye yA jahA~ bIja na uge vahA~ cAra hAtha nIce jala hogaa| 25. jahA~ bi-: ghara banAye kIr3e rahate haiM vahA~ savA pA~ca hAtha nIce jala hogaa| 26. jahA~ gAge paira ro dabAne para daba jAye vahA~ savA pA~ca hAtha nIce jala hogaa| 27. jahA~ kI bhUmi machalI athavA indra dhanuSa ke AkAra kI ho, jahA~ bA~bI ho yahA~ sAr3he caudaha hAtha nIce jala hogaa| ---------CC0--------
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa C vyakta-avyakta prAsAda maMdiroM meM sUrya kiraNa praveza kI apekSA se do geda kiye jAte haiN| sUrya kiraNa praveza ko ginna doSa mAnA jAtA hai *: 1. bhinna doSa yukta athavA vya maMdira 2. bhinna doSa rahita athavA avyakta maMdira jina maMdiroM meM garbhagRha meM jAlo athavA dvAra se sUrya kiraNeM AtI haiM unheM vyakta maMdira kahate haiN| inheM niraMdhAra maMdirabhI kahate haiN| ye maMdira binA parikramA ke banAye jAte haiN| ji- maMdira meM garbhagRha meM sUrya prakAza kI kiraNeM AtI haiM U he bhinnadoSa yukta mAnA jAtA hai| jina gaMdiroM meM garbhagRha meM rArya kiraNeM nahIM pahaMcatI haiM use sAMdhAra athavA avyakta maMdira kahate haiM / sAMdhAra maMdira meM garbhagRha tathA parikramA hotI hai| jina maMdiroM kA garbhagRha lambe barAmade, dvAra, jAlo Adi se sUrya kiraNoM se bhedA nahIM jAtA hai unheM abhinna athavA bhinna doSa rahita maMdira kI saMjJA dI jAtI hai| jinAlaya sAMdhAra athavA bhinna doSa rahita hI banAnA cAhiye / gaurI, gaNeza, manu ke bAda hone vAle devoM ke maMdira bhI bhinna doSa rahita banAnA caahiye| brahmA, viSNu, ziva evaM sUrya mandira sAMdhAra athavA niraMdhAra athavA bhinna athavA abhinna apanI icchA evaM upayogitA ke anurupa banA sakate haiN| jina devoM ke maMdira bhinna doSa rahita banAnA hai unheM bhinna doSa sahita kadApi na bnaayeN| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - "bhinna Topakara yarapAta prAsAda maTha mandiram / pRSAmirjAlakaiddhari razmivAta prabhAditapa / / 10 / / prA.naM.8/57 brahma viSNu zivAkaNAM bhibjadoSakara nhi| jina gaurI gaNezAnAM gRhaM bhikhaM vivarjayet ||18||praa. maM 1./18 vyaktAnyakta haM kuryAda bhinnAbhinna murtikan / yathA svAgizarIraM sTAt prAsAdamapitAzapa / / prA. naM 8/19 brahma viSNuravINAM ca zambhoH kAryA varacyA / girijAyA jijAdInAM manvantarabhuvAM tathA / / aparAzi vRcA sUTa 110 eteSAM ca suraNAM ca prAsAdA bhika varjitAH / prAsAda maTha vezmAnya nimAni zubhadAji hi / zi.ra.5/133 vyaktAvyakta layaM kuryAdApaca bhitramUrtayoH / murti lakSaNaje svAmI prAsAdaM tasya tAzam ||shi... 134 brahmA viSNu zivAkANAM gRhabhinnaM na doSadam / zeSANAM doSaTaM bhinnaM vyaktAvyaktatAha zubham / / prA.paMjaro/159
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilga garbhagRha aMtarAla gUr3ha maMDapa raMgamaMDapa avyakta (sAMdhAra maMdira) *r prAcIna sthApatya zailI ke jinAlayoM meM hameM sarvatra uparokta vyavasthA dRSTi gocara hotI hai| sAMdhAra maMdiroM meM hameM jina pratimA ke atizaya ke pratyakSa darzana hote haiN| sAMdhAra maMdira banAte samaya prAcIna zilpakAroM ne paryApta sAvadhAnI rakhI hai| dakSiNa bhArata ke jaina jainetara mandiroM meM hameM aneka sthAnoM para yaha vyavasthA sAmAnyataH dekhane meM AtI hai| uttara bhArata meM kucha samaya se vAstu zAstra ke niyamoM kI upekSA karake suvidhA ke anusAra jinAlayoM kA nirmANa kiyA gayA hai| irAke kAraNa jahAM eka ora prabhAvanA evaM atizaya kA abhAva dRSTi meM AtA hai vahIM dUsarI ora mandiroM kI sthiti mI jIrNazIrNa evaM upekSA kA zikAra huI sAtha hI vahAM kI sambandhita sthAnIya samAja bhI patana ke mArga para agrasara rhii| ataeva jinAlaya nirmANakartA prAraMbha ro hI mandira nirmANa ke mUla bhUta siddhAMtoM kA avazya anukaraNa kareM
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 75 garbhagRha garbhagRha ko haoNla meM parivartita karane kA niSedha kolI gUDhamaMDapa TR vartamAna kAla meM garbhagRha ko naSTa kara usake sthAna para janopayogI bar3e haoNla ke nirmANa kI dhAraNA pracalana meM hai| jinAlaya meM garbhagRha avazya hI honA caahiye| bhale hI saMkhyA adhika hone kI sthiti meM darzaka yA upAsaka gUr3ha maMDapa athavA Age ke maMDapoM meM baiThakara arcanA cAra sapAte haiN| kintu kisI bhI sthiti meM garbhagRha sAMdhAra hI bnaayeN| hAla meM jina pratimA sthApita na kreN| aparihArya paristhitiyoM meM bhI mUla nAyaka) pratimA garbhagRha meM avazya ho rkheN| ji. gaMdiroM meM garbhagRha ko rupAMtarita kara haoNla meM parivartita kiyA gayA hai vahA~ para niraMtara aniSTakArI ghaTanAeM ghaTatI haiN| aisA kArya karane vAle tathA karavAne vAle donoM hI bhISaNa saMkaToM kA saamH|| karate haiN| ataeya isa paristhiti se sadaiva bacanA caahie| raMgamaMDapa OL_OL_ - nRtyamaMDapa vyakta (niraMdhAra) maMdira
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa vartamAna yuga meM mandira nirmANa vartamAna kAla meM mandira nirmANa kA kArya pUrNataH prAcIna zailI se kiyA jAnA atyaMta vyaya sAdhya kArya hai| ataeva vartamAna yuga ke devAlayoM meM prAcIna siddhAMtoM kA anusaraNa eka sImA taka hI kiyA jA sakatA hai| isake atirikta zaharIkaraNa ke yuga meM mandira nirmANa ke liye paryApta bhUmi bhI anupalabdha hotI hai| aisI sthiti meM mandira nirmANa karate samaya mUla siddhAMtoM kA pAlana karate hue mandira banAnA cAhiye / 105 praveza dvAra ke uparAMta eka athavA do kakSa darzanArthiyoM ke lie nirmANa karanA caahiye| isake uparAMta garbhagRha kA nirmANa karanA caahiye| garbhagRha meM vedI para deva pratimA kI sthApanA karanA cAhiye / garbhagRha para zikhara kA nirmANa karanA caahiye| zikhara evaM garbhagRha, vedI tathA pratimA kA nirmANa siddhAMta ke anusAra hI karanA caahiye| isameM kisI bhI prakAra kI azuddhi athavA asAvadhAnI devAlaya nirmAtA, zilpakAra tathA samAja sabhI ke lie aniSTakArI hai| vedI para pratimA kI sthApanA karate samaya dvAra ke jisa bhAga meM dRSTi AnA cAhiye, vahIM para Aye, yaha atyaMta gaMbhIratA pUrvaka dhyAna rakheM 1 dvAra kA mAna zAstra ke siddhAMtoM ke anusAra hI rkheN| maNDapa athavA kakSa bhItara se AyatAkAra athavA vargAkAra hI bnaayeN| maMDapa aSTArA bhI banA sakate haiM kintu doSa evaM vedha kA parihAra karane ke uparAMta hI bnaaye| jina mandiroM ko vyakta athavA bhinna doSa sahita banAyA jA sakatA hai unheM hI vyakta banAyeM / jina mandiroM ko sUrya kiraNa vedhita (bhinna doSa) rahita banAnA hai vahA~ garbhagRha evaM maNDapa isa prakAra avazya banAyeM ki sUrya kiraNa garbhagRha meM sIdhe praveza na kreN| yaha prakaraNa vyakta avyakta prAsAda prakaraNa meM bhI abalokana kreN| bahumaMjilA maMdira sthAnAbhAva ke kAraNa tathA bar3I samAjoM kI upayogitA ke anurupa bahumaMjilA mandira bhI banAye jAte haiM / bahumaMjilA mandiroM ko nirmANa karate samaya ninna likhita vizeSa niyama dhyAna meM rakhanA Avazyaka hai - 1. 2. 3. vedI ke Upara vedI banAyeM aisA nirmANa kreN| yadi vedI ke Upara vedI banAnA iSTa na ho to yaha dhyAna rakheM ki upAsakoM kA AvAgamana vedI ke Upara se na hove / yadi UparI manjila meM vedI banAnA hai tathA nIce kI maMjila meM nahIM banAnA ho to vedI nIce se Thosa banAyeM, polI nahIM / vedI nIce kI maMjila se Thosa staMbha ke rUpa meM Upara taka le jaaeN|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 4. cAhe maMjila nIce kI ho athavA Upara kI, dRSTi vedha na aaye| vedI meM bhagavAna kI pratimA kA mukha anukUla dizA meM arthAt uttara yA pUrva meM hI rkheN| praveza bhagavAna ke sAmane se hI rkheN| saudiyA dakSiNI athavA pazcimI dIvAla se lagakara bnaayeN| 8. kisI bhI sthiti meM bhinna doSa rahita vAle devoM ke maMdira ke garbhagRha meM sIdhe sUrya kiraNa na jAye, isakA dhyAna rkheN| garbhagRha ko tor3akara haoNla nahIM bnaaye| hAla yA gaNDapa sAmane hI bnaaye| 10. pUre mandira meM kula yediyoM kI saMkhyA viSama rakheM / vediyoM meM pratimAoM evaM kaTaniyoM kI saMkhyA bhI viSama rkheN| 11. sabhI sAmAnya vAstu zAstra niyamoM kA pAlana kreN| 12. yadi mandira meM ThIka sAmanaM se praveza asaMbhava ho to yaha dhyAna rakheM ki yedI pratimA athavA bhUlanAyaka pratigA kI pola dvAra kI tarapha nA aaye| 13. aparihArya sthiti meM bhI pUrva athavA uttara meM se eka dezA se pradhAna avazya hI rkheN| aisA na karane se samAja meM azubha evaM apriya vAtAvaraNa nirmANa hoNge| 14. garbhagRha meM sthAna yadi kama bhI par3atA ho to use bar3A na kraayeN| bhale hI samakSa meM vRhadAkAra maNDapa banA leveN| garbhagRha kA mUla svarupa yathAvat rkheN| 15. mandira kA dharAtala sar3aka se nIcA na ho| 16. AdhunikatA ke phera meM mandira kI pavitratA, sAdagI evaM dhArmikatA meM nyUnatA na Ane dekheN| sajAvaTa manohArI to ho lekina aisA karanA paryApta maryAdAoM ke bhItara ho /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa mandira kI abhimukha dizA nirNaya gandira nirmANa kA nirNaya karate samaya praveza dizA kA nirNaya karanA Avazyaka hai| mandira kA praveza garbhagRha kI sIdha meM hotA hai| garbhagRha meM sthita pratimA kI dRSTi dvAra kI apekSA sahI sthAna para honA Avazyaka hotA hai| jisa ora mUlanAyaka prabhu kA mukha hogA, usI dizA meM mandira kA bhI mukha hogA tathA usI tarapha mandira kA mukhya dvAra hogaa| jinendra prabhu kI pratimAoM kA mukha sirpha do hI dizAoM meM kiyA jAnA maMgalakArI hai :- ye dizAeM haiM - . pUrva 2. uttara kinhIM kinhIM mandiroM meM tathA mA staMbha meM bhagavAna kI cAra pratimAeM cAroM dizAoM meM mukha karake sthApita kI jAtI hai / aisI pratigA evaM mandira sarvatobhadra pratimA kahalAtI haiN| aisI sthiti meM mandira kA mukhya praveza dvAra uttara yA pUrva dizA meM hI rakhanA caahiye| kisI bhI sthiti meM bhagavAna kA mukha vidizAoM meM nahIM karanA caahiye| anya dizAoM meM bhagavAna kA mukha nahIM rakhanA caahiye| bhagavAna kA mandira samavazaraNa kA pratIka hotA hai / samavazaraNa meM bhI bhagavAna kA zrImukha pUrva kI ora hotA hai kintu bhagavAna ke divya atizaya se cAroM dizAoM kI ora mukha pratIta hotA hai| darzaka ko bhagavAna kA mukha apane sAmane hI pratIta hotA hai| isI prakAra kA sarvatobhadra mandira sarvakalyANa kA kAraNa hai| jainetara paramparAoM meM abhimukha jainetara parAparAoM meM vidizA evaM anya dizAoM meM devoM kA mukha karake sthApanA kI jAtI hai| vAnarezvara hanumAna kI pratimA naiRtya dizAvigukha sva rAkate haiM kintu anya kisI deva kI sthApanA vidizAcimukha na kareM / brahmA, viSNu, ziva, sUrya, indra, kArtikeya deva pUrva athavA pazcimAbhimukha rakha sakate haiN| inakA mukha uttara-dakSiNa meM nahIM kreN|* gaNeza, bhairava, caMDI, nakulIza, navagraha, mAtRdevatA, kubera kA mandira dakSiNAbhimukha banA sakate haiN|** nagara meM mandira sthApanA tathA abhimukha nagara ke madhya meM athavA nagara ke bAhara sthApita jaina mandira meM bhagavAna kA mukha nagara kI ora honA maMgalakAraka hai| gaNeza, kubera evaM lakSmI kI sthApanA nagara dvAra para karanA caahiye| yaha smaraNa rakheM ki bhagavAna kI pUjA bhI uttara athavA pUrva kI ora mukha karake karanA caahiye| # cAroM dizAoM kI ora mukha vAle vItarAga deva ke prAsAda nagara meM honA sukha kAraka hotA hai| (isakA tAtparya sarvatobhadra prAsAda se hai|) ## *prA. ma.2/3.6.**prA.ma. 2/39,#pra.maM.2/39,##u.zrA. 106
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa samavazaraNamandira tIrthaMkara prabhu ko jaba pUrNa jJAna kI prApti hotI hai taba usake uparAnta unakI vANI kA prasAra eka dharmasabhA ke mAdhyama se hotA hai. yaha dharmamA indra ke Adeza le kubera ke dvArA banAI jAtI hai| vAstu kI yaha eka anUThI racanA hotI hai| isa dharmasabhA meM deva, deviyAM, manuSya, sAdhu, AryikAyeM tathA pazu sabhI jinendra prabhu kI divyavANI ko sunate haiN| samavazaraNa kI AkRti ke anurupa hI jinendra prabhu kA samavazaraNa mandira banAne kI prathA hai / vAstavika samavazaraNa meM ATha bhUmiyAM tathA zrotAoM ke liye bAraha vibhAga hote haiN| ina bAraha vibhAgoM meM vibhinna varga ke zrotA baiThate haiN| samavazaraNa kI racanA meM cAroM dizAoM meM mAnastaMbha hote haiM / madhya meM cAroM dizAoM meM mukha karake jinendra prabhu kI cAra pratimAyeM sthApita kI jAtI haiN| isakA kAraNa yaha hai ki mUla samavazaraNa meM jinendra prabhu yadyapi eka hI tarapha pUrva kI ora mukha karake baiThate haiM kintu atizaya ke kAraNa unakA mukha cAroM tarapha dikhatA hai| sabhI zrotAoM ko unakA darzana sIdha meM ho hotA hai| samavazaraNa kA AkAra gola hotA hai| inameM ATha bhUmiyAM hotI haiM jinake nAma isa prakAra haiM : 1. caitya prAsAda bhUmi 2. khAtikA bhUmi 3. latA bhUmi 4. upavana bhUmi 5. dhvaja bhUmi 6. kalpa bhUmi 7. bhavana bhUmi 8. zrI maNDapa bhUmi bAraha prakAra ke vibhAgoM meM zrotAoM kA vibhAjana nimnAnusAra hai - 1. gaNadhara evaM munigaNa 2. kalpacAsI deviyAM AryikA evaM zrAvikAyeM 4. jyotiSI deviyAM 5. vyantara deviyAM 6. bhavanavAsI deviyAM
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 7. bhavanavAsI deva 8. vyantara deva 9. jyotiSI deva 10. kalpavAsI deva 11. manuSya 12. pazu-pakSI samavazaraNa kI racanA samavazaraNa kI sAmAnya bhUmi vRttAkAra hotI hai| usakI pratyeka dizA meM sIr3hiyAM hotI haiN| inakI saMkhyA 20,000 haiN| isameM cAra koTa, pAMca vediyAM hotI hai inake madhya ATha bhUmiyAM tathA sarvatra antara bhAga meM tIna-tIna pITa hote haiN| pratyeka dizA meM sopAna ke lagAkara AThavIM bhUmi ke bhItara gandhakuTI kI prathama pITha taka eka-eka vIthI (sar3aka) hotI hai| vIthiyoM ke donoM tarapha vIthiyoM ke lambAI ke barAbara do vediyAM hotI haiN| 80 AThoM bhUmiyoM ke madhya meM aneka toraNadvAroM kI racanA hotI hai| koToM ke nAma tathA vivaraNa prathama dhUlizAla koTa isake cAroM dizAoM meM cAra toraNadvAra haiN| jinake bAhara maMgala dravya, navanidhi tathA dhUpaghaTa se yukta deviyoM kI pratimAyeM haiN| do dvAroM ke madhya ke sthAna meM nATya zAlAyeM haiN| inake dvAroM kI rakSA kA dAyitva jyotiSa devoM kA hai| - nRtya karatI haiN| dhUlizAla koTa ke bhItara caitya prAsAda bhUmiyAM haiN| jahAM pAMca-pAMca prAsAdoM ke antarAla se eka-eka caityAlaya sthita hai| uparokta nATyazAlAoM meM 32 raMgabhUmiyAM haiN| pratyeka meM 32 bhavanavAsI deva kanyAeM prathama caitya prAsAda bhUmi ke bahumadhya bhAga meM cAroM vIthiyoM ke madhya meM golAkAra mAnastambha sthita hai / isa dhUlizAla koTa se Age prathama vedI kA nirmANa dhUlizAla koTa ke sarIkhA hI hai| isa vedI ke Age khAtikA bhUmi hai, jisameM jala se bharI huI khAtikAeM haiN| isake Age dUsarI bedI hai / dUsarI vedI ke Age latA bhUmi hai| yaha krIr3A parvata evaM vApikAoM se zobhAyamAna hai| isake Age dUsarA koTa hai jo prathama koTa kI bhAMti hai| isakI rakSA yakSa deva karate haiN| isake Age upavana nAma kI cauthI bhUmi hai| yaha aneka prakAra ke vana, upavana evaM caityavRkSoM se susajjita hai| yahA~ 16 nATyazAlAeM haiM, prathama ATa nATyazAlAoM meM bhavanavAsI
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dava zilpa devakanyAeM tathA agalI ATha meM kalpavAsI devakanyAeM nRtya karatI haiN| isake Age yakSa devoM se rakSita tIsarI vedI hai / isake Age dhvaja bhUmi hai jisakI pratyeka dizA meM siMha, gaja Adi dasa prakAra ke cinhoM se aMkita pratyeka cinha kI 108-108 dhvajAeM haiM tathA pratyeka dhvajA 108 kSudradhvajAoM se saMyukta hai| isake Age.prathama koTa sarIkhA hI tRtIya koTa hai jisake Age chaTavIM kalpa bhUmi hai / yaha dasa bhAMti ke kalpavRkSoM tathA vApikA, prAsAda, siddhArtha vRkSoM (caityavRkSoM) se zobhAyamAna ho rahI hai| isameM pratyeka vIthI se lagakara cAra-cAra nATyazAlAeM haiM jinameM jyotiSa devakanyAeM nRtya karatI haiN| isake Age bhavanadhAso devoM se rakSita cauthI vedI haiN|| isake Age bhavanabhUmi hai jisameM anekoM dhvajA patAkA yukta bhavana tathA pArzva bhAgoM meM pratyeka vIthI ke madhya meM 9-9 stUpa haiM jo jina pratimAoM se saMyukta haiN| ye kula 72 haiN| isake Age caturtha koTa haiM jo kalpavAsI devoM se rakSita haiN| isake Age zrImaNDapa bhUmi hai| isameM kula 16 dIvAreM tathA unake madhya 12 kakSa haiM inameM pUrva dizA se prathama kakSa ginA jAtA hai| inameM baiThane vAle zrotAoM kA varNana pUrva meM kiyA jA cukA hai| isake Age paMcama vedI hai| isake Age prathama pITha hai| isa para 12 kakSa tathA 4 vIthiyoM ke sAmane 16-16 sIr3hiyAM haiN| isa pITha para cAroM dizAoM meM eka-eka yakSendra sthita haiM jo sira para dharmacakra dhAraNa kara khar3e haiN| isa poTha para car3hakara bAraha gaNa pradakSiNA dete haiN| prathama pITha ke Upara dUsarA poTha hai jisameM cAroM dizAoM sIr3hiyAM haiN| siMha, vRSabha Adi dhyajAeM tathA aSTa maMgala dravya, navanidhi, dhUpaghaTa Adi isI pITha para haiN| isake Upara tIsarI pITha para cAroM dizAoM meM ATha-ATha sIr3hiyAM hai| isa pITa ke Upara gandhakuTI hai / yaha aneka dhvajAoM se suzobhita hai / gandhakuTI ke madhya meM pAdapITa sahita siMhAsana hai jisa para bhagavAna aMtarikSa meM cAra aMgula aMtara karake vidyamAna haiN|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa tIrthakara vardhamAna svAmI ke samavazaraNa ke AkAra kA pramANa sAmAnya bhUmi sopAna vIthI vIthI ke donoM pArzvo meM beTI UMcAI prathama koTa kI UMcAI mUla kI caur3AI toraNadvAra caitya prAsAda caitya prAsAda bhUmi nATyazAlA - prathama vedI (UMcAI evaM caur3AI prathama koTavat) khAtikA bhUmi (caur3AI prathama caitya prAsAdavat)dvitIya vedI (caur3AI prathama koTa se dUnI) latA bhUmi (caur3AI caitya prAsAda se dUnI ) - dvitIya koTa. UMcAI prathama koTaval caur3AI - prathama koTa. se dUnI upavana bhUmi caur3AI tRtIya vedI UMcAI evaM caur3AI bhUmi caur3AI dhvaja staMbha UMcAI evaM caur3AI tRtIya koTa UMcAI evaM caur3AI kalpa bhUmi caur3AI caturtha vedI UMcAI evaM caur3AI bhavana bhUmi caur3AI 'mavana bhUmi kI paMktiyAM stUpa UMcAI caturtha koTa zrI maNDapa ke kakSa UMcAI caur3AI paMcama vedI caur3AI prathama pITha UMr3AI caur3AI mekhalA dUsarI pITha tIsarI pITha mekhalA gaMdhakuTI - / / 1 yojana 1/12 kosa laMbAI tathA 1 hAtha caur3AI lambAI 23 / 12 ko. tathA caur3AI 1 hAtha 62, 1 / 2 dhanuSa 28 hAtha 1/72 ko koTa sekacI UMcAI 84 hAtha caur3AI 11/72 yojana UMcAI 84 hAtha 1/72 ko 28 hAtha 84 hAtha 1/36 ko. 11 / 36 yo. 28 hAtha 1/36 ko. 11/36 yo. 1/36 ko 28 hAtha 11 / 36 yojana 84 hAtha cau., 22 / 3 a. 1 / 36 yojana, 28 hAtha 19 / 36 yojana 1 / 72 kosa, 28 hAtha 11/36 yojana caur3AI 11/72kosa 84 hAtha caur3AI 125 / 9 dhanuSa 8.4 hAtha 1250 / 9 dhanuSa 125 / 9 dhanuSa 2 / 3 dhanuSa 1 / 6 ko. 62. 1/2dha. 1 / 26. U. / cau. 5 / 48 ko. 5 / 2. U / cau. 5/192 ko. 62. 1/2 ca. cau. 506. U. 75 ca. 82
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) EV THEATRE - FREE HELP FTAITILATINE AHAR HTTHANI M TATUD Samay tIrthakara ke samavazaraNa kI gaMdha kuTI samavazaraNa sthita caitya vRkSa bhUmi
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa samavazaraNa maMdira kI vAstu racanA jinendra prabhu kI dharmasabhA kI racanA kubera karatA hai| usI divya racanA kI mAnava nirmita pratikote samavazaraNa maMdira ke rupa meM banAI jAtI hai| samayazara maMdira caturmukhI prAsAda hotA hai| isakI racanA pUrNataH vRttAkAra hotI hai| isameM ATha bhUpiyAM banAI jAtI haiN| inakA krama sopAnavata banAyA jAtA hai| bAraha vibhAga zrotAoM ke koThoM ke rUpa meM banAye jAte haiN| tIrthaMkara prabhu kI cAra pratimAeM padmAsana meM cAroM dizAoM ko mukha karake sthApita kI jAtI haiM | cAroM dezAoM meM gA-staMbha kI racanA kI jAtI hai| tIrthakara prabhu kA Asana kamala kA hotA hai| Upara chantra tathA azoka vakSa banAye jAte haiN| koThoM meM zrotAoM kI pratikatiyAM banAkara atyaMta sundara rUpa se sthApita kI jAtI haiN| zrotAoM kA mukha bhagavAna kI ora rakhA jAtA hai / samavazaraNa kI racanA vAstavika samavazaraNa ke anupAta ke anurUpa hI karanA caahie| racanA kI raMga yojanA morama honI caahie| adhika gAr3he athavA kAle raMgoM kA prayoga kadApi na kareM / citrakArI Adi ke raMga bhI isa prakAra rAMyojita kareM ki ye nayanAbhirAma hoN| samavazaraNa kI racanA kA AkAra sAmAnyataH lagabhaga 21 hAtha (42 phuTa) ke vyAsa meM karanA cAhie jisameM bhItarI gaMdha kuTI jahAM bhagavAna evaM zrotAvarga baiThate haiM vaha 15 hAtha (30 phuTa) ho.|| caahie| samavazaraNa vedI samavazaraNa
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa mAnastambha jinendra prabhu kI dharmasabhA samavazaraNa kahalAtI hai| yaha saudharmendra ke nirdeza para kubera dvArA nirmita kI jAtI hai| isameM jinendra prabhu madhya meM virAjate haiM tathA devoM kI vikriyA se cAroM dizAoM meM sAmane hI mukha pratibhAsita hotA hai| prabhu kI dRSTi ke samakSa dharmasabhA se bAhara ke bhAga meM cAroM dizAoM meM eka eka mAnastaMbha nirmita hotA hai| yaha UMcI evaM bhavya manohArI racanA darzana mAtra se zAMti kA anubhava karAtI hai tathA isake darzana se abhimAna samAsa hokara sadjJAna kI upalabdhi hotI hai| jinendra prabhu kA jAlaya arthAt jina mandira bhI jina samavazaraNa kI pratikRti mAnI jAtI hai| jina mandira ke samakSa mukhya dvAra ke sAmane bhAnastaMbha nirmANa karane kI paramparA sarvatra hai| mAnastaMbha ke UparI bhAga meM sthita jina pratimAoM ke darzana karake upAsaka binA mandira meM praveza kiye bhI zAMti kA anubhava karatA hai| mAna staMbha ke darzana karate ho jina mandira meM praveza kara jinendra prabhu ke darzana karane kI bhAvanA hotI hai| ataeva sarvatra hI mukhyA jinAlaya ke samakSa mAnastaMbha Pintency sthApita kie jAte haiM / devagar3ha Adi sthAnoM ke 1367 kalAtmaka mAna staMbha darzanIya haiM tathA sthApatya kalA ke vaibhava ko batalAte haiN| jaina zAstroM meM akRtrima jina caityAlayoM meM bhI mAna staMbha kA varNana milatA hai| mAnastaMbha nirmANakarate samaya dhyAsabya nirdeza 1. mandira ke dvAra ke ThIka sAmane samasUtra meM mAna staMbha bnaayeN| 2. mAna staMbha kI UMcAI kA mAna mUlanAyaka pratimA ke mAna ke bAraha gune ke barAbara honA caahiye| 3. mAna staMbha vRttAkAra, caturasra athavA aSTAsa honA caahiye| mAnastaMbha 1433 3025104
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 8 4. Upara nirmita mandiranumA gumaTI meM cAra jina pratimAeM eka hI nApa kI tathA mUlanAyaka prabhu ke nAma kI sthApita kreN| cAroM jina pratimAeM yA to eka hI patthara meM nirmita hoM athavA cAra pRthaka pRthaka hoN| 5. mAna staMbha ke Upara zikhara tathA kalaza kA nirmANa karanA caahiye| 6. mAnastaMbha meM nirmita jinAlaya vargAkAra hI honA caahiye| 7. mAnastaMbha ke nIce ke bhAga meM tIna kaTaniyAM banAnA cAhiye / prathama kaTanI meM tIrthaMkara kI mAtA ke solaha svapna citrita kreN| . dvitIya kaTanI meM aSTa prAtihAryoM kA citraNa kreN| tRtIya kaTanI meM cAroM ora cAra jina pratimAoM kI sthApanA kreN| bhAna staMbha kI pratimAeM tIrthaMkara ke cinha yukta hoveN| inakA khaDgAsana honA zreSTha hai| 8. bhAna staMbha para svarNa kalaza Arohita kareM tathA dhvajArohaNa kreN| 9. mAna staMbha kI pratimAoM ke pAsa aSTa maMgala dravyoM kI sthApanA kreN| 10. mAna staMbha ke nIce ke bhAga kI jina pratimA tathA mUla nAyaka pratimA kI dRSTi eka sUtra meM honA caahiye| 11. bhAna staMbha kI pratibhAoM kA dainika abhiSeka Avazyaka nahIM hai| phira bhI yadi vArSika rUpa se samAroha pUrvaka abhiSeka kiyA jAye to ati uttama hai| 12. mAna staMbha kA nirmANa mandira se kucha aise para kareM tAki dRSTi bheda na ho| 13. mAna staMbha ke cAroM ora lagabhaga eka gaja UMcA parakoTA anAyeM / yaha vargAkAra banAyeM tathA cAroM dizAoM ke madhya meM zobhAyukta dvAra bnaayeN| parakoTe ko kalAkRtiyoM se susajita kreN| 14. parakoTe kI sajAvaTa ke liye kalApUrNa aSTa maMgaladravya, dhArmika bodhavAkSya, sUtra Adi, navakAra maMtra likhavAkara karanA caahiye| 15. mAna staMbha ke Asa-pAsa pUrNa svacchatA rkheN| mAnastaMbha ke prakaraNa meM yaha vizeSa bAta hai ki azauca athavA sUtaka pAtaka Adi kI sthiti meM bhI jina bimba kA darzana kiyA jA sakatA hai| isameM koI doSa nahIM hai| sAtha hI itara loga bhI bAhara se hI jina pratimA ke darzana bagaira mandira meM praveza kiye kara sakate haiN|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 87 kIrti stambha dharma prabhAvanA ke nimitta vizeSa utsavoM athavA avasaroM kI smRti surakSita rakhane hetu kIrti stambhoM kI rc|| kI jAtI hai| dharmAlA ko stabhoM ke nimitta se dhArmika jAnakArI evaM saMdeza milatA hai| dhArmika mahotsava, tIrthaMkara prabhu kI janmazatI Adi avasaroM para kIrti staMbha banAye jAte haiM inakI sthApanA aise sthAna para kI jAtI hai jahA~ ye jana sAmAnya ko AkarSita kareM tathA dhArmika saMdeza evaM sarvatobhadra kI bhAvanA ko sampreSita kareM / nagara ke pramukha mArga, cauka, pArka athavA maMdira prAMgaNa meM inakA nirmANa kiyA jAtA hai| kIrti ratanbha
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 88) ekadama vRttAkAra azyA pAkAra varmAkA niidha meM cAroM tarapha jAlI lagAkara eka kSetra banAyA jAtA hai / isake madhya bhAga meM eka staMbha lagAyA jAtA hai| staMbha vRttAkAra, aSTAsra athavA vargAkAra (caukora) honA caahie| staMbha para AkarSaka kalAkRtiyAM banAI jAtI hai| staMbha ke Upara eka cakrAkAra vRtta lagAyA jAtA hai ise dharmacakra bhI kahate hai| isa cakra meM caubIsa tIrthaMkaroM ke pratIka caubIsa Are hote hai| sAmAnyataH isakA AkAra(vyAsa) staMbha kI U~cAI kA eka tihAI athavA eka cauthAI bhAga hotA hai| kIrti staMbhoM kI anya kalAtmaka racanA bhI kI jAtI hai / ghaNTAghara numA zailI meM bhI ise banAte hai| kIrti staMbha ke nIce ke bhAga meM anekAnta, syAdvAda, ahiMsA, satya, aparigraha Adi darzAne citra vAle bodha vAkya athavA dharmasUtra bhI likhe athavA utkIrNa kiye jAte hai| mahuA(gujarAta) meM aisA staMbha hai| cittaur3agar3ha kA kIrti staMbha vizvavikhyAta hai| bhagavAna mahAvIra ke 2500 veM nirvANa varSa ke upalakSya meM sAre bhArata meM anekoM nagaroM meM pramukha sthaloM para mahAvIra kIrti stambha kI sthApanA kI gaI hai| dharma cakra
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ (da zilpa 89) sahasakUTa jinAlaya jinendra prabhu kI 1008 pratimAoM ke mandira ko sahasrakUTa caityAlaya kI saMjJA dI jAtI hai| isa jinAlaya meM mandira kI AkRti meM aise jinAlaya zikharayukta hote haiN| arihanta prabhu ke 1008 zubha lakSaNoM ke pratIka svarupa bhagavAna kI hI 1008 pratimAoM ke rupa meM ArAdhanA karane ke liye bhakta jana isa prakAra ke jinAlayoM kA nirmANa karate haiN| sahasrakUTa jinAlayoM kI racanA cAroM dizAoM meM cAra dvAra yukta honA caahiye| sahasrakUTa jinAlaya meM mUlanAyaka ke sthAna para prathama tIrthaMkara RSabhadeva svAmI kI pratimA sthApita kI jAnA caahiye| prathama tIrthakara ne eka hajAra varSa taka tapa kiyA thA, usake pratIka svarupa 1000 pratimAoM ke jinAlaya banAne kA kArya bho bhaktoM dvArA kiyA gyaa| nAmAnusAra isa prakAra ke mandira meM 1000 kUTa (zikharayukta mandira) honA cAhiye / devagar3ha meM eka sahasrakUTa jinAlaya hai jisameM zikharayukta mandiroM kA pRthaka nirmANa nahIM hai varan mandira kI bAharI dIvAla para hI ma000 laghu mandira utkIrNa kiye gaye haiN| kAraMjA (ji. vAzima, mahArASTra) meM prAcIna balAtkAra gaNa mandira meM pItala/ kAMse se banI eka sundara racanA sahasrakUTa jinAlaya kI hai| jintUra, zrI mahAvIrajI Adi sthAnoM para bhI aisI saMracanAyeM haiN| ------- ---------------------------------------------------- sahasrakUTa jinAlaya meM 1024 pratimAeM bhI sthApita kI jAtI haiN| unakI gaNanA karane kI vidhi dizeSataH zve.paraMparA meM isa bhAMti hai - bharata kSetra airAvata kSetra kula 10 kSetra kI pratyeka meM tIna kAla kI caubIsI = 1043424 = 720 paMca videha meM adhikatama jina eka sAtha vartamAna caubIsI ke pratyake ke paMca kalyANaka 120 zAzvata jina RSabhAnana Adi (cAroM tarapha sthApita mukhya pratimA) ----- 1024 cAroM dizAoM meM pratyeka meM 256 pratimAyeM sthApita kI jAtI hai|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa hrIM jinAlaya meM 24 tIrthaMkaroM kI sthApanA 10
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dava zilpa hI jinAlaya hIM mUla bIjAkSara hai| mantroM meM yaha bIjAkSara kalyANa ke liye prayukta kiyA jAtA hai| OM kI bhAMti hI hauM bhI sarvakalyANa maMgala ke liye jaina jai-netara mantroM meM prayukta hotA hai| jaina zAratroM meM paMca parameSThI arthAta arihanta, azarIro (siddha) AcArya upAdhyAya evaM muni (sAdhu) ko saMyukta rUpa se vyakta karane ki liye OM bIjAkSara kA prayoga kiyA jAtA hai| isI prakAra caubIsa tIrthaMkaroM ko rAMyukta rUpa se vyakta karane ke liye hrIM bIjAkSara kA prayoga kiyA jAtA hai| jaba eka tIrthaMkara kA nAga mAtra maMgalakArI hotA hai to caubIsa tIrthaMkaroM ko eka sAtha vyakta karane vAlA hroM bIjAkSara kitanA maMgalakAroM hai, yaha varNanAtIta hai| hA~ ko jinAlaya ke rUpa meM bhI pUjA jAtA hai| hA~ kI AkRti banAkara usameM caubIsa tIrthaMkAroM kI rathApanA kI jAtI hai| caubIsa tIrthaMkaroM kI sthApanA isa prakAra kI jAtI hrI meM sthita caMdrAkAra meM bindu geM UparI paMkti meM I mAtrA meM ha akSara meM tIrthaMkara kA nAma candraprabhu, puSpadanta neminAtha, munisuvratanAtha padmaprabhu, vAsupUjya supArzvanAtha. pArzvanAtha RSabhanAtha, ajitanAtha, saMbhavanAtha, abhinaMdananAtha, rAgatinAtha, zItalanAtha, zreyAMsanAtha, vigalanAtha, anantanAtha, dharmanAtha zAMtinAtha, kunthu nAtha, arahanAtha, mallinAtha, nAmenAtha, vardhamAna bAbhI OTT hI meM caubIsa tIrthakaroM ke yakSa yakSiNiyoM kI bhI sthApanA kI jAtI hai / hrauM kAra kI rathApanA mUlanAyaka pratimA kI bhAMti bhI kI jA sakatI hai| anya sAmAnya vedI meM bhI hI kI sthApanA kI jA sakatI hai| prAkRta bhASA meM hrIM kI racanA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa) 8 OM maMdira OM kI dhvani eka viziSTaM nAda hai| ise bIjAkSara bhI mAnA jAtA hai| tIrthaMkara prabhu kI divya dhvani bho OMkAra rUpa hI niHsRta hotI hai / OM zabda kI vyutpatti karane para pAMcoM parameSThiyoM ke prathama nAmAkSara hote hai - 37 +34 + 3pT +3 +44 += om arihanta + azarIrI + AcArya + upAdhyAya muni isa taraha OM dhvani meM pAMco parameSTri samAhita ho jAte hai| samasta bhAratIya darzana OM kI mahattA ko svIkAra karate hai| OM jinAlaya meM garbhagRha meM OM zabdAkSara kI pASANa athavA dhAtu kI pratimA sthApita kI jAtI hai 1 OM kI AkRti ko eka caukaura vargAkAra, aSTAsa athavA vRttAkAra vedI para sthApanA kreN| OM kI racanA OM kI vartamAna pracalita racanA caMdrAkAra meM siddha kI sthApanA kreN| OM kI Upara kI paMkti meM arihanta kI sthApanA kreN| madhya meM AcArya kI sthApanA kreN| OM kI mAtrA meM upAdhyAya kI sthApanA kreN| OM ke nIce kI paMkti meM muni kI sthApanA kareM / parameSThI pratimAeM sahI AkAra meM hI banAyeM / OM maMdira meM mItarI sajAvaTa ekadama sAdagI pUrNa kareM tAki dhyAnapriya sAdhaka kA cita ekAgra ho raake| maMdira kI anya racanA sAmAnya rIti se kreN| prAkRta zAstroM meM OM kI racanA kiMcita antara se milatI hai| siddha arihaMta upAdhyAya AcArya OM muni prAkRta bhASA meM OM kI racanA siddha 12 arihaMta AcArya muni upAdhyAya
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa navagraha mandira sabhI manuSyoM kA jIvana sukha-duHkha kA samanvita rupa hotA hai| puNya ke udaya se hameM sukha kI prapti hotI hai jabaki pApa karma ke udaya se hamAre jIvana meM dukhamaya paristhitiyAM AtI haiN| jyotiSa zAstra meM navagrahoM ke udaya asta ke rUpa meM ise pradarzita kiyA jAtA hai| jaba manuSya viparIta grahoM ke udaya ke kAraNa dukhI hotA hai to usake nivAraNa ke liye jinendra prabhu kI zaraNa meM AtA hai| mahAna jainAcAryoM navagrahoM ke upadravoM ko zamanakarane liye pRthaka pRthaka tIrthaMkaroM kI pUjA karane kA upadeza diyA hai| tIrthaMkaroM kI pUjA karane se pApakarma kaTate haiM tathA puNya karmoM kA Agamana hotA hai| puNya ke prabhAva se hamArA viparIta samaya zIghra hI vyatIta ho jAtA hai tathA anukUla samaya kA Agamana holA hai| jainAcAryoM ne navagrahoM se sambandhita tIrthaMkaroM kI pUjA karane ke liye nakgraha jinAlayoM kA ullekha kiyA hai| ina jinAlayoM meM pRthaka pRthaka tIrthakaroM ke caityAlaya pRthaka pRthaka bhI banA rAkate haiM athavA eka sAtha bhI unakI sthApanA kI jAtI hai| navagrahoM kI zAMti ke liye pUjya tIrthaMkaroM kI nAmAvalI graha kA nAma tIrthaMkara kA nAma padmaprabha candra candraprabha maMgala vAsupUjya budha vimalanAtha, anaMtanAtha, dharmanAtha, zAMtinAtha, kunthunAtha, arahanAtha, nabhinAtha, vardhamAna RSabhanAtha, ajitanAtha, saMbhavanAtha, abhinandananAtha, sumatinAtha, supArzvanAtha, zItalanAtha, zreyAMsanAtha puSpadaMta zani munisuvratanAtha neminAtha ketu mallinAtha, pArzvanAtha jisa tIrthaMkara kI pratimA caityAlaya meM virAjamAna karanA hai, unakI sthApanA garbhagRha meM vedI para kareM, anya tIrthaMkaroM kI pratimA bhI zAstra-vidhi ke anusAra hI sthApita kreN| yaha dhyAna rakheM ki kisI bhI prakAra se pratimAoM ke samakSa staMbha vedha Adi na aayeN| navagraha mandira meM sabhI caubIsa tIrthaMkaroM kI pratimAyeM isa prakAra sthApita karanA cAhiye ki pRthaka pRthaka caityAlayoM meM eka-eka graha ke nimitta pratimAoM kI sthApanA ho ske| isa prakAra ke jinAlayoM kA nirmANa karAne kI zakyatA na ho to sanbaMdhita tIrthakara kI pratimA sthApita kreN| yaha bhI saMbhava na ho to una tIrthakara kI vizeSa pUjA pATha avazya kareM tAki viparIta grahoM ke prabhAva se zIghra hI mukti milakara grahoM kI anukUlatA ho ske| vRhaspati
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. siddha - (deva zilpa paMca parameSThI evaM navadevatA jinAlaya jaina dharma meM tIrthaMkaroM ke atirikta unakI vANI , dharma , munijana Adi ko bhI devatA kI saMjJA dI jAtI hai| sabhI nava devatA kI eka sAtha sthApanA kara nava devatA jinAlaya kA nirmANa kiyA jAtA hai| naya devatA ke nAma tathA unakA svarupa isa prakAra hai - 1. arihanta - ve mahAna puruSa hai jinhoMne tapa karake ghAAtiyAM karmo ko naSTa karake kevala jJAna avasthA prApta kara lo hai| ve mahAna AtmAeM hai jinhoMne AToM karma (ghAtiyA tathA aghAtiyA) ko naSTa kara siddha avasthA ko prApta kare mokSa meM sthAna pA liyA hai, ye saMsAra cakra se mukta ho gaye hai| 3. AcArya - ve mahAna guAMne puruSa hai jo mahAvratI sAdhuoM ke saMgha nAyaka tathA niryApaka haiN| ye dIkSA evaM prAyazcitta dene ke adhikArI haiN| 4. upAdhyAya- ve mahAna muni puruSa haiM jo sAdhuo ko dharma zAstra, jina Agama granthoM ko par3hAte hai| 5. sAdhu- ve mahAna muni puruSa haiM jinhoMne pUrNa nigrantha avasthA ko grahaNa kara mahAvratoM ko aMgIkAra kiyA hai| 6. jina dharma- anAdi kAla se jinendra prabhu dvArA praNota dharma jaina dharma hai| 7. jinAgama- airo zAstra jinameM jina dharma kI prarupaNA evaM upadeza diyA jAtA hai / mUlataH ye jinendra praNIta hai| 8. jina caitya- arihanta , siddha prabhu kI pUjA, stuti ke nimitta tathA unake svarupa kA AbhAra karAne hetu dhAtu, kASTha, pASANa athavA ratna Adi se nirmita pratimA hai| 9. jina caityAlaya- vaha prAsAda jisameM jina caitya virAjamAna haiM jina caityAlaya kahalAtA hai| isameM jinAgama zAstra bhI virAjamAna hote haiM tathA samaya-samaya para AcArya, upAdhyAya evaM sAdhu parameSThI Akara dharmopadeza dete hai| dharmAnurAgI gaNa yahAM jinendra prabhu kI pUjA bhakti , zAratra pATha tathA jina guruoM kI vaiyAvRtti Adi karate haiN| jaina zAstro meM ye sabhI devatA kI sthiti rakhate haiM tathA dharma addhAluoM ke dvArA pUjya hai| inakI rAMyukta rUpa se upAsanA karane ke lie nava devatA kI saMyukta pratimA sthApita kI jAtI hai 1 eka cakrAkAra AkRti kI pratimA kI sthApanA kI jAtI hai| jinameM madhya meM arihanta prabhu kI sthApanA karate haiM, pRthaka -pRthaka devatAoM kI pRthaka-pRthaka pratimAeM bhI sthApita kI jAtI haiN| ina pratimAoM ke lie vizeSa saMketa isa prakAra hai| 1. arihanta prabhu kI pratimA aSTa prAtihArya yukta bnaaeN| pratimA padmAsana tathA zAstrAnusAra tAlamAna meM honA parama Avazyaka hai| siddha pratimA binA siMhAsana, cinha evaM prAtihArya ke bnaaeN| 3. AcArya pratimA meM UMce sthAna para digambara AcArya baiThe hue abhaya mudrA meM hoM tathA nIce sAdhugaNa baiThe hoN| sabhI sAdhu evaM AcArya pIchI kamaMDalu sahita hoN|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa upAdhyAya pratimA meM UMce sthAna para digambara sAdhu hAtha meM zAstra lekara par3hAne kI mudrA meM hoM tathA nIce sAdhu gaNa baiThe ho / sabhI sAdhu evaM upAdhyAya pIchI kamaMDalu sahita hoM / sAdhu pratibhA meM dhyAnastha mudrA meM pIchI kamaMDalu sahita sAdhu hoN| jina dharma bhAvavAcaka saMjJA hai| jina dharma ko samajhAne ke lie dharma cakra kI sthApanA kI jAtI hai| dharma cakra meM caubIsa Are honA caahie| dharmacakra tIrthaMkara prabhu ke vihAra ke samaya Age calatA hai| tIrthaMkara kA bihAra dharma ko rathApanA kA pratIka hai ataH dharma ke rUpa meM dharma catra kI sthApanA kI jAtI hai| 7. jinAgaga- isakI pratibhA meM vedI para eka Asana para jina zAstra kI AkRti rakheM / 8. jina caitya - tIrthaMkara pratimA ko jina caitya ke sthAna para rkheN| jina caityAlaya- maMdira kI eka choTI pratikRti jisameM bhItara garbhagRha meM jina caitya virAjamAna hoN| paMca parameSTho jinAlaya meM ArehaMta, siddha, AcArya , upAdhyAya evaM sAdhu kI pratimA pRthakapRthaka yedI meM athavA ekA badAma sthApita kI jAtI hai| mUla nAyaka ke sthAna para arihaMta pratimA sthApita kI jAtI hai| nava devatA jinAlayoM meM ina pratimAoM ko pRthaka pRthaka vaidiyoM para sthApita karanA ho to madhya meM mUla nAyaka ke sthAna para arihaMta pratimA rkheN| saMyukta rupeNa pratimA ke prasaMga meM isakA svataMtra jinAlaya bhI banAyA jA sakatA hai tathA pRthaka vedoM meM bhI ise rakhA jA sakatA hai| nava devatAoM kI mUrtiyAM anekoM sthAnoM meM hai| akalUja (mahArASTra) kA nvdevt| jinAlaya bhI darzanIya hai| ratnatraya mandira jaina dharma meM mukti kA eka mAtra mArga ratnatraya haiN| ye tIna rana haiM : sabhyagdarzana, samyagjJAna tathA sanyagcAritra / ratnatraya kI mahattA ko pUjanIya banAne ke lie ratnatraya pratimAeM banAI jAtI haiN| ratnatraya pratimA meM ratnatraya ke sthAna para tIna-tIna tIrthaMkaroM kI pratimA kI sthApanA kI nAtI hai| ye tIrthaMkara haiM :- zAMtinAtha, kunthunAtha, arhnaath| inameM zAMtinAtha kI pratibhA madhya meM rakho jAtI hai| ina tIrthaMkaroM kI saMyukta pratimA rakhane kA eka atirikta kAraNa yaha bhI hai ki ye tInoM tIrthaMkara apane pada ke atirikta cakravartI evaM kAmadeva pada ke bho dhAraka the arthAta eka sAtha tIna padoM ke dhAraka the ataH snatraya ke rupa meM inhIM meM tIrthaMkaroM kI pratimAeM sthApita kI jAtI haiN| tInoM tIrthaMkaroM kI pratimAyeM eka hI Asana meM banAyeM /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa saptarSi jinAlaya manu Adi sAta RSiyoM kI pratimAeM saMyukta rupa se eka sAtha sthApita kI jAtI hai. inakI pratimAeM pRthaka pRthaka bhI eka hI mandira meM sthApita kI jAtI haiN| sapta RSiyoM ke nAma isa prakAra haiM :1. zrImanu 2. zrIsuramanu 3. zrInicaya 4. sarvasundara 5. jayavAna 6. vinayalAlasa 7. jayamitra ina sAtamuniyoM kI pratimAeM khagAsana meM eka sAtha nirmita kI jAtI hai| muniyoM ke sAtha pratyekA meM pRthaka-pRthaka pochI kamaMDala rahanA Avazyaka hai / ina pratimAoM ko maMdiroM meM rakhA jAtA hai| ina pratimAoM kA svatantra jinAlaya saptarSi jinAlaya kahalAtA hai| saptarSi kIjaina matAnusAra kathA prabhApura nagara ke rAjA zrInandana ke sAta putra the / prIteMkara mahArAja ke kevalajJAna ke avasara para deyoM ke Agamana ke uparAnta pratibodha se pitA sahita sAtoM se dIkSA le lii|.ye hI saptaRSi kahalAte haiN| inake prabhAva se hI mathurA nagarI meM camarendra yakSa dvArA prasArita mahAmArI roga naSTa huaa| paMca bAlayati jinAlaya jina paramparA meM pAMca pratimAoM kI paMca bAlayati pratimA banAne kI paripATI hai| ye tIrthaMkara paMca bAlayati pratimA banAne kI paripATI hai| ye tIrthaMkara paMca bAlayati kahalAte haiN| ina tIrthaMkaroM ne saMsAra ke samasta vaibhava ko yuvAvasthA meM hI tyAga diyA thA tathA vivAha na karake bAlabrahmacarya kA pAlana kiyA va dIkSA lekara kevala jJAna prApta kiyaa| ina tIrthaMkaroM ke nAma evaM krama isa prakAra haiM : 12 veM tIrthaMkara vAsupUjya svAmI 19 veM tIrthaMkara mallinAtha svAmI 22veM tIrthaMkara neminAtha svAmo 23veM tIrthaMkara pArzvanAtha svAmI 24 veM tIrthakara vardhamAna svAmI ina tIrthaMkaroM kI saMyukta pratimA dhAtu yA pASANa kI banAI jAtI haiN| ina tIrthakaroM kI pRthaka -pRthaka pratimA bhI pRthaka pRthaka vediyAM banAkara sthApita kI jAtI haiM / mandira nirmANa ke anya niyama samAna hote haiM / ye mandira paMca bAlayati mandira kahalAte haiM /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (17) caubIsa jinAlayoM kA sthApanA krama-do vidhiyA~ ___ yadi caubIsa jinAlayoM kA mandira ba-pAyA jAtA hai to usameM tIrthakaroM kI pRthaka-pRthaka razcApanA karanA hotA hai| aisI sthiti meM eka tIrthaMkara ko pratimA mUla nAyaka ke rUpa meM sthApita karanA par3atA hai| anya tIthaMkAroM kI pratibhA pRSTimArga yA pradakSiNA krama meM sAta pUrva - dakSiNa - pazcima - utAra isa krama meM sthApita karanA caahiye| jisa yAtAra mUla - nAyaka pratimA sthApita kI jAye usa paMkti meM sarasvatI devI kI pratimA sthApita karanA caahiye| 161 18/19/01... - TTTTT caubIsa jinAlayoM kA sthApanA krama- do vidhiyA~ pa '16 11 12 20ra 112 ra3
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) bAvana jinAlayoM kA sthApanA kama nandIzvara topa ke bAvana jinAlayoM kI pratikRti banAne kI paraparA prAcIna kAla se hI jaina samAja meM pracalita hai| bAvana jinAlayoM meM pRthaka- pRthaka jinAlaya banAkara pratimA sthApita kI jAtI hai| inakA eka vizeSa krama hai, madhya meM mukhya prAsAda ke bAyoM tathA dAhinI ora satraha- satraha jinAlA sthApita kreN| pichale bhAga meM nau jinAlaya sthApita kreN| Age ke bhAga meM ATha jinAlaya sthApita karanA cAhiye / isa prakAra bAvana jinAlaya sthApita kreN| saMlagna citrAnusAra bhI bAvana jinAlayoM kI sthApanA kI jAtI hai| madhya loka ke AThaveM dvIpa meM ye sthita haiN| 32 ratikara, 4 aMjanagiri, 16 dakSibhukha- aise 52 parvatoM ke madhya bhAga meM 12 caityAlaya haiN| ye pUrvAbhimukhI haiM tathA inakI laMbAI evaM caur3AI 10 - 10 yojana tathA UcAI 7 yojana hai| inake dvAroM kI UMcAI 8. yojana tathA caur3AI 4 yojanA hai| ye dvAra pUrva, uttara tathA dakSiNa meM haiN|* bahattara jinAlayoM kA kama mukhya prAsAda ke bAyIM tathA dAhinI tarapha pacaurasa - paccIsa jinAlaya sthApita kreN| pichale bhAga meM gyAraha jinAlaya sthApita kreN| Age ke bhAga meM dasa jinAlaya sthApita kreN| mukhya prAsAda madhya meM rkheN| bhUta, bhaviSya evaM vartamAna kAla kI caubIsa caubIsa tIrthaMkaroM kI pratibhAeM milakara bahattara jinAlaya banAye jAte haiN| *jaina jJAna koza marAThI bhAga 2/425 *bAvana jinAlayoM ke viSaya meM tatvArtha rAjavArtika meM ullekha hai|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (19) / 000 Goooo. 01-000 0 00 0 00/ 100000 ratikatodadhimukhI/patikara parvata parvata parvata parvata vidhimukhAratikA parvata anagini parvata/ parvata ratikara vidhimukha/rativa parvata parvata bAvana parvatoM kA mukha darzana Pohepbh MPAaheRMA taladarzana
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 100 sarasvatI mandira nayadevatAoM meM jinavANI kA nAma sammilita hai| jinavANI se tAtparya hai vaha vANI jo kevalajJAna prApta hone ke uparAMta arihaMta (tIrthaMkara) prabhu ke dvArA niHsRta hotI hai| jisa prakAra hama paMca parameSTI kI mandira meM pratimA banAkara pUjA karate haiM usI bhAMti jinavANI kI pUjA zAstroM kI pUjA ke rupa meM kI jAtI hai| jina zAstroM meM jinavANI likhI huI hai ve bhI jinendra prabhu kI hI bhAMti pUjya haiN| jaina dharmAnuyAyiyoM kA eka sampradAya to sirpha zAstroM kI hI ArAdhanA hotI haiN| jinavANI kA eka anya nAma dvAdazAMga vANI bhI hai| ise kucha anya nAmoM se bhI varNita kiyA jAtA hai bhAratI, bahubhASiNo sarasvatI, zAradA, haMsagAginI, viduSA, vAgIzvarI, jaganmAtaH, zrutadevI, bahmANI, varadA, vANI ityAdiH kintu jinavANI ko sabase adhika sarasvatI nAma se jAnA jAtA hai| sarasvatI jJAna kI - devI hai ataeva jinavANI kA rUpa sarasvatI devI ke rUpa meM hI smaraNa kiyA jAtA hai| sarasvatI devI kI pratimA kI racalA jaina zAstroM meM sarasvatI devI kI pratimA banane ke liye eka vizeSa rUpa batAyA gayA hai| rasarasvatI devI kI pratibhA atyaMta sundara evaM saumya smita rupa meM cAra bhujA yukta banAI jAtI hai| gujAoM meM eka bhujA meM dINA dUsarI meM pustaka tIsarI meM kamala puSpa tathA cauthI meM AzIrvAda mudrA rakhI jAtI hai| vAhana haMsa kA rakhA jAtA hai| zubhra, vastra, kiNI, maNimAlA, ratnahAra, bhujabandha Adi se pratimA ko zobhAnvita kiyA jAtA hai| sarasvatI devI kI sthApanA bhUlanAyaka pratigA ke dAhine ora sarasvatI devo kA mandira garbhagRha meM hI banAyA jAtA hai| pRthaka se bhI sarasvatI devI kA mandira banAyA jAtA hai| isake atirikta caubIsa tIrthaMkaroM kI pratimAyeM jahAM sthApita kI jAtI haiM, vahAM bhI sarasvatI pratimA sthApita kI jAtI hai| aise prasaMga meM jirA paMkti meM mUlanAyaka pratimA sthApita kI jAtI hai uttI paMkti meM sarasvatI devI kI pratimA sthApita kI jAtI hai| pratiSThA sAroddhAra meM paM. AzAdharajI ne nirdezita kiya hai ki sarasvatI kI ArAdhanA karane se samyagdarzana kI prApti hotI hai| isI sanyadarzana se samyajJAna kI prApti hotI hai| jo ki vAstavika mokSamArga kA paricaya karAtA hai. vidyApriyA SoDazadRzavizuddhi purogamArhantya kRdathaM rAmaH / (pra.sA.) sarasvatI devI
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilA (101) caraNacinha jisa sthala se muAMnegaNa mokSa gamana karate haiM athavA jahAM se unakA samAdhimaraNa hotA hai vahAM para ugako ragRti ke lie caraNa ci.hoM ko sthApanA kI jAne kI paramparA hai| jina sthAnoM para bhUgarbha se pratimA nikalI ho athavA jahAM mahAniyoM kA Agamana huA ho vahAM bho casa| cinha sthApita kiye jAte haiN| caraNa cinha ke Upara eka maMDapa numA svanA nirmANa kI jAtI hai tathA usa para zikhara caDhAyA jAtA hai| ise caraNa chatarI bhI kahate haiN| caraNa chatarI meM caraNa kI sthApanA vedI para kI jAtI hai| vedI kA AkAra Der3ha hAzya lambA DeDha hAtha caur3A vargAkAra honA cAhiye / isa para caraNa ciAha kI AkRti banAyeM / vedI kI U~cAI DeDa hAtha rahane / vedI saMgamaramara athavA anya acche pASANa kI banA sakate haiN| caraNa cinhoM kI AkRti isa prakAra banAyeM ki pAMdha kI aMgaliyAM (a bhAgauttara yA parva kI ora ho / rANAbhiSeka kA jala uttara yA pUrva kI ora nikale isa prakAra nAlI nikaaleN| yahAM yaha smaraNIya hai ki jaina paramparA meM caraNa binha kI arcanA kI jAtI hai. caraNa athavA caraNa pATukA kI nahIM / caraNa dha-II-1 se khaMDita pratimA kA AbhAsa hotA hai| PHYPNP TITION caraNa cinha
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 102 vividha devAlaya sammukha vicAra anekoM bAra aise prasaMga Ate haiM jaba yaha prazna utpanna hotA hai ki amuka deva ke mandira ke samakSa anya kisI deva kA mandira banAyA jAye athavA nahIM ? sAtha hI kisa devatA ke samakSa kisa deva kA mandira banA sakate haiN| aisA karate samaya devoM ke svabhAva- guNa ko mukhya rupa se dRSTigata rakhA jAtA hai / svajAtIya devoM ke Apasa meM yA sAmane devAlaya banAne meM doSa nahIM mAnA jAtA hai / jinendra prabhu ke mandira ke samakSa jinendra prabhu kA anya mandira banAyA jA sakatA hai| phira bhI itanA avazya hai ki mukhya prAsAda ke kisI bhI ora anya deva kA mandira banAne para nAbhivaidha kA parihAra karake hI mandira banAyeM arthAt prAsAda ke garbha ko chor3akara hI mandira kA nirmANa kreN| jenetara deva sammukha prakaraNa ziva ke sAmane ziva mandira sthApita kara sakate haiN| viSNu ke sAmane viSNu mandira sthApita kara sakate haiN| brahmA ke mandira ke sAmane brahmA kA mandira banAyA jA sakatA hai| sUrya mandira ke sAmane sUrya mandira sthApita karane meM koI doSa nahIM mAnA jaataa| yahAM yaha bhI smaraNa rakheM ki zivaliMga ke samakSa anya koI deva sthApita nahIM karanA caahiye| caMDikA devI mandira ke sAmane mAtRdevatA, yakSa, bhairava athavA kSetrapAla ke mandira banAye jA sakate haiN| isakA kAraNa yaha hai ki ye deva Apasa meM samAnabhAvI hitaiSI haiN| brahmA evaM viSNu ke mandira eka nAbhi meM ho arthAt Apasa meM sAmane AyeM to koI dRSTi doSa nahIM mAnA jAtA hai| kintu ziva athavA jina deva ke samakSa anya deva kA mandira kadApi na banAyeM / doSa parihAra isa doSa kA nirasana eka viziSTa paristhiti meM saMbhava hai, yadi ina donoM mandiroM ke madhya rAjamArga yA mukhya rAstA ho athavA madhya meM dIvAra ho to isa doSa kA parihAra ho jAtA hai / * prA.maM. 2 /28, 29, 30, apa. sU. 108, prA.maM. 2 /31
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa devoM ke caityAlaya bhavanavAsI devoM ke caityAlaya jaina zAstroM meM sarvatra ullekha milatA hai ki devoM ke sthAnoM meM jina bhavanoM kA astitva rahatA hai| ye caityAlaya atyaMta ramaNIya tathA dharmaprabhAvanA se saMyuktArahate haiN| bhavanavAso devoM ke jina bhavana (caityAlaya) meM pratyeka meM tIna-tIna koTa rahate haiN| ye koTa cAra-cAra gApuroM se saMyukta rahate haiN| pratyeka vIthI (mArga) meM eka mAna stambha tathA nau stUpa tathA koToM ke antarAla meM krama se vana bhUmi, dhvaja bhUmi tathA caityabhUmi hotI hai / vana bhUmi meM caitya vRkSa sthita haiN| dhvaja bhUmi meM hAtho Adi cinhoM se yukta ATha mahAdhvajAeM haiN| pratyeka mahAdhvajA ke sAtha 108 zudradhyajAeM haiN| ji-| mandiroM meM devacchanda ke bhItara zrIdevI, zrutadeyo tathA rArvAha tathA sa-tkuimAra yakSoM kI mUrtiyAM evaM aSTa maMgaladravya hote haiN| una bhavanoM meM siMhAsana Adi sahita caMvaradhArI nAga yakSa yugala tathA nAnA prakAra ke sloM se yukta jina pratimAeM virAjamAna hotI haiN| . vyaMtara devoM ke caityAlaya dhyaMtara devoM ke jina bhavana aSTamaMgala dravyoM se sahita hote haiN| inameM dundubhi Adi kI maMgala dhvani hotI hai| ina mandiroM meM hAthoM meM caMvara dhAraNa karane vAle nAgathakSa yugaloM se yukta, siMhAsana Adi aSTa prAtihAryoM se sahita akRtrima jina pratimAeM virAjamAna haiN| ina jinabhavanoM meM pratyeka meM chaha-maNDala haiN| pratyeka gaTala meM rAjAMgaNa ke madhya uttarI bhAga meM sudharmA nAmaka sabhA hai isake uttara bhAga meM jina bhavana hai| devanagariyoM ke bAhara cAroM dizAoM meM cAra banakhaNDa haiM, inameM eka-eka caityavRkSa haiN| caityavRkSa kI cAroM dizAoM meM cAra jina pratimAeM sthita haiN| ** kalpavAsI devoM ke caityAlaya sagasta indra mandiroM ke Age nyagrodha vRkSa hote haiN| inameM se eka-eka vRkSa pRthvI svarupa tathA samrA vRkSa ke sarIkhe racanA yukta hote haiN| isake mUla meM pratyeka dizA meM eka-eka jina pratimA sthita hotI hai| saudharma indra ke mandira meM IzAna dizA meM sudharmA nAmaka sabhA hotI hai / usake bho IzAna vibhAga upapAda sabhA hotI hai| isI IzAna dizA meM pAMDukavana ke jinAlayoM ke sadRza racanA vAle uttama rasmayA jinAlaya haiN| # 1 *(ti.pa./3/44 se 52) "(li.1.6/13 se 15, ti.pa.5/ 590 se 200 evaM 230) #ti.5/8/405 ro411)
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (104) pAMDakavanakecaityAlaya / pAMDakavana ke caityAlayoM kI racanA atyaMta sundara haiN| inameM eka uttama uThA huA parakoTA hai| cAroM dizAoM meM cAra gopura dvAra haiN| caityAlaya kI sabhI dizAoM meM pratyeka meM 108 dhyajAeM lago haiN| ina dhvajAoM para siMha, haMsa Adi uttaga cinha aMkita haiN| caityAlayoM ke samakSa eka sudharmA nAmaka vizAla sabhA maNDapa haiM usake Age nRtya maNDapa hai / nRtya maNDapa ke Age stUpa hai / stUpa ke Age caityavRkSa haiM / caityavRkSa ke nIce eka atyanta manohArI jina pratimA virAjamAna hai| isakA Asana paryakAsana hai| tyAlA anekoM gavAkSa, jAlI, jhAlara, toraNa, maNimAlA evaM TikAoM se apanI alaga hI chAMve banA rahA hai| isa caityAlaya ke pUrvI bhAga meM eka zuddha jala se bharA sasevara hai jisameM jalacara jIvoM kA avasthA nahoM hai / * .. pAMDuka vana ke caityAlaya - merugirI svarupa LAMAU pAMDuka vana ke caityAlaya - tala mAga --.............-- *(ti.pa./4/1855 se 1935, tri. sA./983 - 100)
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 105 mandira nirmANa nirNaya yaha sarvavidita hai ki jinendra prabhu kA mandira banAnA eka asIma puNyavardhaka kArya haiN| anekAneka janmoM ke saMcita pApakarmoM kA nAza gandira nirmANa se hotA hai| mandira meM sthApita ArAdhya deva kI pUjA cirakAla taka hotI hai| anya logoM ko bhagavad ArAdhanA ke nimitta bhUta mandira kI sthApanA karane se akalpanIya puNya milatA hai| yaha puNya tabhI kAryakArI hai jaba mandira kA nirmANa Agama praNIta siddhAntoM ke anusaraNa karate hue kiyA jaaye| svayaM nirNaya kara yadvA tadvA mandira kA nirmANa kara dene se pUjanakartA ko bhI lAbha nahIM milatA tathA sthApanakartA kA bhI aniSTa hotA hai| dharma ratnAkara grantha meM AcArya zrI jayasena jI ne kathana kiyA hai ki mandira kA nirmANa vAstu zAstra ke siddhAntoM ke anurUpa hI kiyA jAnA caahiye| aise mandira meM bhagavAna kI arcanA karane vAlA puNya kA arjana kara donoM lokoM meM sukha bhogatA hai tathA paramparA se mokSa kI prApti karatA hai| * mandira nirmANa karane kI bhAvanA mana meM Ane para sarvaprathama AcArya parameSThI ke pAsa jAkara vinayapUrvaka unase apane bhAva prakaTa karanA caahiye| yadi saMbhAja ko sAmUhika bhAvanA sarva upayogI mandira banavAne kI ho to pahale samAja meM isa para sahamati vicAra banAkara punaH samAja ke sabhI pramukha janoM ko parama guru AcArya parameSThI ke pAsa jAnA caahiye| taduparAMta vinayapUrvaka zrIphala arpaNakara apanI bhAvanA vyakta kara unase mArgadarzana lenA caahiye| jisa nagara meM mandira sthApita karanA prastAvita hai, usake nAma rAzi kA milAna prastAvita tIrthakara kI rAzi se karanA caahiye| usake pazcAt pratimA sthApanakartA kI rAzi kA milAna karanA caahiye| isake pazcAt hI zubha muhUrta kA cayanakara mandira nirmANa kA kArya Arambha karanA cAhiye / *vAstukta sUtra vidhinA pravidhApayanti ye mandira madanavidviSatazciraM te / zeviSNuvizvaramaNI ramaNIyabhogA, saukhyAbdhimadhyaracitasthitayoM ramante / / dharma ratnAkara / 8
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) svAmI pRcchA kisI bhI bhUmi para vAstu nirmANa kA kArya prArambha karane se pUrva yaha apekSita hai ki vahA~ para sthita kSetra svAmI devoM ko saMtuSTa kiyA jAye tathA unakI vinaya karake unase kAryArambha karane kI anumati lI jAye / mahAna AcArya jayasena svAmI ne apanA Azaya isa prakAra vyakta kiyA hai - * kSetra meM nivAsa karane vAle deva Adi ko saMtuSTa karake yathA dravya vidhi pUrvaka sammAnita karake paMca parameSThI pUjana kare evaM dInoM ko bhojanAdi dekara saMtuSTa kare / isake pazcAt ho nirmANa kArya prArambha karanA iSTa hai| siddhacakra, indradhvaja Adi vidhAna evaM paMca kalyANaka pratiSThA Adi dhArmika prasaMgoM para bhI maMDapa evaM vedI Adi ke nirmANa ke pUrva kSetrapAla Adi devoM ke prati sammAna karate hue unase AjJA avazya lenI caahiye|** pratiSThAcArya evaM yajamAna pratiSThAdi kI yajJa bhUmi meM sarvaprathama bhUmistha devoM evaM tiryaMca, manuSyAdi ke prati kSamA yAcanA kare tathA sammAna sahita anurodha kare ki "he kSetrarakSaka deva, Apa isa kSetra meM bahuta kAla se nivAsa kara rahe haiM ataH svabhAvataH ApakA isa kSetra ke prati asIma sneha hai| hama isa kSetra meM mandira vAstu athavA dhArmika AvAsa athavA bhayana (athavA gRha) kA nirmANa karAnA cAha rahe haiN| athavA isa sthAna para amuka ................ dhArmika kAryakrama karanA cAha rahe haiN| Apa isa nirmANa kArya (athayA dharma kArya) ko pUrNa karane ke liye apanI sammati pradAna kareM tathA hameM parivAra sahita sahayoga pradAna kareM tAki hama yaha kArya nirAkula nirvighna sampanna kara skeN| isa prakAra kSetrapAlAdi devoM ro vinaya karake vidhi pUrvaka pUjanAdi karma kareM tathA bhUmi zuddhi, vidhi vidhAna pUrvaka pratiSThAcArya sampanna kraayeN| tiloya paNatti Adi karaNAnuyoga granthoM kA avalokana karane se yaha jJAta hotA hai ki madhyaloka meM suI kI noMka ke barAbara sthAna bhI vyaMtarAdi devoM se rahita nahIM hai| aisI sthiti meM koI bhI nirmANa karane ke pUrva unakI anumati lenA ucita hI hai| isakA kAraNa yaha bhI hai ki jo jIva jisa sthAna para rahatA hai, uro usase sneha ho jAne ke kAraNa vaha anyatra nahIM jAnA cAhatA # ataeva nirmANa kAryArambha ke pUrva vidhipUrvaka ina devoM se anumati lenA tathA sahayoga ke liye vinaya karanA upayukta hI hai / lokAcAra meM bhI bhUmi para kAryAraMbha karane ke pUrva rAjakIya anumati lI hI jAtI hai / ataeva yahA~ nivAsI devoM se anumati lenA athavA sahayoga kI kAmanA karanA ucita hI hai| -------------------- .------- *tatsthAna vAsAn nikhilAna surAThIn saMtoSya paMcezaH sumaNDalena ! pUjA vidhAyetasdIna jantUna sammAne vAra ko mahAtmaH // jayasena pratiSThA pATha **aho dharAyAbhiha ye surAzca kSamantu yajJAdi kati dntu| prItiH purANA bahuvAsa yogAt kSitAzto 'smadvinivedana vaH / / 21:1 jayasana pratiSThA pATa pR para # yo yatra nivasannAste sa tatra kurute ratiH / iSTopadeza 4H
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa nirmANa prAraMbha pUrva bhUmi pUjana mandira nirmANa prArambha karane ke lie sarvaprathama zubha muhUrta kA cayana vijJAna pratiSThAcArya se kara lenA cAhiye / mandira nirmANa kartA vyaktiyoM ko evaM samAja ko parama pUjya AcArya parameSThI se vinaya pUrvaka mandira nirmANa kArya Arambha karane ke lie vidhipUrvaka nivedana karanA caahiye| AzIrvAda prApta kara caturvida saMdha kI upasthiti meM samasta samAja ke sAtha prabhu ke prati bhaktibhAva rakhate hue abhimAna Adi kaSAya vicAroM ko tyAga kara vAstu nirmANa hetu bhUgi pUjana karanA cAhiye / bhUmi pUjana vidhi ke dvArA vahA~ ke nivAsI devoM se isa satya kArya ko karane kI anumati evaM sahayoga kI prArthanA karanA cAhiye / mandira nirmANa kartA ko atyanta prasannatA pUrvaka vinaya guNa se sahita hokara bhUmi pUjanAdi kAryoM ko sampanna karane se kArya nirvighna hotA hai / isa avasara para pratiSThAcArya evaM sUtradhAra ko yathocita sammAna karanA caahiye| nirmANa kArya prAraMbha hetu bhUmi khanana vidhi ___ nirmANa kArya prAraMbha karane se pUrva vidhi vidhAna pUrvaka bhagavAna jinendra kI pUjA kreN| tatpazcAt bhUmi ko savauSadhi evaM paMcAmRta se siMcana kreN| isake uparAMta vAstupUjana bhUmipUjana Adi vidhAna karake kAryArambha karanA cAhiye / mandira ke lie nIMva khodane kA kArya IzAna dizA se karanA cAhiye / isI bhAga meM athavA madhya meM kUrma zilA kI sthApanA karake mandira nirmANa kAryArambha karanA caahiye| khanana yantra (kudAla) kAmApa bhandira nirmANa kA kArya prAraMbha karane ke liye prayukta kiyA jAne vAlA yantra (kudAla) kA gApa viSama aMgula meM rakhanA zreyaskara hai| yadi isakA mApa sama aMgula meM hai to isase nirmAtA ko kanyA prApti kA lAbha hogA jabaki viSamAMgula mApa ke yantra se putra prApti kA lAbha hogaa| madhyAMgula hone para viparIta kala tathA dukha hogaa| khanana yantra kA zuddhikaraNa sarvaprathama naye khanana yaMtra ko paMcAmRta se siMcana kara zuddha kreN| aisA karate samaya nimnalikhita mantra kA uccAraNa kareM: " kI zU koMkaH" isake pazcAta yantra para kezara se svastika banAkara paMcavarNasUtra (kalAvA) bAMdhanA caahiye|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 108 aba mandira sthApanakartA ko mastaka para tilaka kara rakSA sUtra bAMdhe tathA vaha uttara kI ora mukha karake khar3e hokara nimna mantra kA uccAraNa karate hue bhUmi para khanana yaMtra zakti se prahAra kara khanana kareM 36 hUM phaT svAhA khanana karate samayaM patra jitanA jabika bhUmi meM praviSTa hotA hai utanI hI adhika mandira vAstu kI Ayu hotI hai| bhUmi khanana samaya kA nirNaya adhomukha nakSatroM meM (mUla, AzleSA, kRtikA, vizAkhA, pU. phA., pU.bA., pU.bhA., bharaNI, maghA ) meM bhUmi khanana prAraMbha zubha hai| ina nakSatroM meM anukUla candra tathA zubha vAroM meM khanana prAraMbha kreN| * bhUmi khanana ke samaya zubhAzubha zakuna bhUmi khanana prAraMbha karate samaya maMgala vacana, gIta, maMgala vastuoM kA darzana, dharmavAkyoM kI dhvani, puSpa yA kala kI prApti, bAMsurI, cauNA, mRdaMga kI dhvani athavA ina vAdyayantroM kA darzana zubha mAnA jAtA hai| isI prakAra dahI, durvA, kuza, svarNa, rajata, tAmra, motI, mUMgA, maNi, ratna, vairDsa, sphaTika, sukhada miTTI, gArur3a vRkSa kA kala khAdya padArtha kA milanA athavA darzana honA zubha phaladAyaka mAnA jAtA hai| kAMTA, karele kA vRkSa, khajUra, sarpa, bicchU, patthara, vaja, chidra, lohe kA mudagara, keza, kapAla, koyalA, bhasma, camar3A, haDDI namaka, rakta, gajjA kA darzana azubha phaladAyaka mAnA jAtA hai| bhUmi se keza, kapAla, koyalA Adi azubha padArthoM kA nikalanA bhI azubha mAnA jAtA hai| * adhomukhe ca nakSatre, zubhe'vhi zubha vaasre| candra tArAnukUle ca khananArambhaNaM zubham / /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 109 mandira nirmANa sAmagrI prakaraNa mUlataH vAstu saMracanA ke liye kASTha, lohA, cUnA, IMTa, pASANa ityAdi sAmagrI kA prayoga kiyA jAtA hai| gRha vAstu kA nirmANa inhIM padArthoM se kiyA jAtA hai / kintu jisa bhavana meM tIna loka ke nAtha Izvara kI sthApanA kI jAtI hai usa bhavana kA nirmANa sirpha zuddha, pavitra evaM zreSTha dravyoM ro kiyA jAnA Avazyaka hai| prAcIna kAla se hI mandiroM kA nirmANa pASANa se kiyA jAtA rahA hai| vartamAna yuga meM vaijJAnika AviSkAroM ke prabhAva se vAstu nirmANa kaMkrITa arthAt lohA, sImenTa, pASANa se kiyA jAtA hai| sImenTa ke prayoga se kama sthAna meM adhika nirmANa saMbhava ho jAtA hai tathA majabUtI bhI adhika rahatI hai| mandira kA nirmANa karane ke liye pramukhataH tIna prakAroM kI vyavasthA hai - 1. pUrNataH pASANa nirmita 2. IMTa, gAre evaM pASANa se nirmita 3. IMTa, sImeMTa evaM lohA kaMkrITa nirmita inameM sAmAnyataH bhavanoM kA nirmANa tIsarI zailI se kiyA jAtA hai| mandiroM kA nirmANa bhI vartamAna meM isI paddhati se kiyA jAne lagA hai| kintu yaha paddhati prAcIna siddhAMtoM se mela nahIM khAtI ataeva isa para vicAra karanA atyaMta Avazyaka hai| prathama do paddhatiyoM se banAye gaye mandira nirmANa bhI saiMkar3oM varSoM taka sthira rahate haiM jabaki majabUtI kA dAvA karane vAle kaMkrITa ke nirmANa sau varSa se jyAdA Tikane meM asamartha pratIta hote haiN| hA~ yaha avazya hai ki pASANa nirmANoM meM staMbha tathA dIvAloM kI moTAI atyadhika rakhanA par3atI hai| isa kAraNa upayoga ke liye sthAna meM kamI A jAtI hai| lohe ke prayoga kA niSedha zilpazAstroM meM kASTha, miTTI, pASANa, dhAtu, ratna Adi se mandira vAstu nirmANa kA nirdeza diyA hai lohe ko adhama dhAtu mAnakara isakA maMdira nirmANa hetu zilpa zAstroM meM niSedha kiyA gayA hai| lohe meM jaMga laganA athavA majabUtI ko dRSTigata rakhane ke uparAMta bhI isake adhama hone ke kAraNa irAko varjita kiyA gayA hai| trilokapati jinendra prabhu ke mandira kA nirmANa adhama vastu se na kiyA jAye, isakA nirmANakartA ko dhyAna rakhanA Avazyaka hai| aisA na karane ghara nirmANakartA evaM upayogakartA rAmAja donoM ko anAvazyaka viparIta paristhitiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai| * * kASThe pRthiSTake caiva pASANe dhAtu ratnaje / uttarottaraM dRDhaM dravyaM lIha karma vivarjayet / zilpa smRti vAstuvidyA 6/116 uttamottamadhAtvAdi pASANaSTikakASTakam / zreSThamadhyamAdhamaM dravyaM lauha adhamAdhamam / zilpa smRti vAstuvidyA 6/17 I
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa (110 samanvaya ___ vartamAna yuga meM sabhI vAstu saMracanAyeM kaMkrITa se hI banAI jA rahI haiN| jabaki prAcIna kAla meM nirmita mandiroM meM lohe kA nAmo-nizAna bhI nahIM thaa| khajurAho ke mandiroM kA avalokana karane para jJAta hotA hai ki vahAM ke mandira kevala pASANa nirmita haiM unameM masAle se jur3AI gI nahIM hai| kahIM-kahIM para pASANoM ko tAmbe kI paTTiyoM se kasA gayA hai| ataeva yaha spaSTa hai ki pASANa nirmita mandira banAnA asaMbhava nahIM hai| vartamAna meM vAstu zilpazAstra kI alpa jAnakArI hone ke kAraNa zilpI kaMkrITa se hI nirmANa karane kA upakrama karate haiN| aisI paristhiti meM mandira kA garbhagRha tathA zikhara binA lohe kA hI banAnA cAhiye, isameM zreSTa dravyoM kA hI nirmANa karanA cAhiye / pASANa bho zreSTha prakAra kA hI lenA caahiye| prAcIna zAstroM meM dI gaI gaNanAyeM bhI pASANa nirmita mandira nirmANa ke anurupa hI dI gaI haiM ataH unase samanvaya rakhane ke liye bhI mandira kA nirmANa pASANa se hI karanA caahiye| . prasaMga vaza yahAM ullekha karanA Avazyaka hai ki dira, yo nilo tA . vAle upakaraNa jaise ghaMTA, chatra, siMhAsana bhI lohe ke nahIM banAnA caahiye| sTenalesa sTIla bhI lohe kA hI eka prakAra hai ataH isakA prayoga bhI upakaraNoM ke liye nahIM kreN| daravAje, palle, khir3akI Adi meM bhI yathA saMbhava lohe kA prayoga na kreN|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa - mandira nirmANa meM kASTha prayoga ___ mandira, kalaza, dhvajAdaNDa, dhvajAdaNDa kI pATalI ye sabhI eka hI lakar3I ke banAye jAne caahiye| sAgavAna, kesara, zIzama, khaira, aMjana, mahuA kI lakar3I inake lie zubha mAnI gaI hai|# nimnalikhita kASThoM kA prayoga vAstu ke lie nahIM karanA cAhiye - 1.hala, 2.ghAnI/kolha, 3.gAr3I, 4. rehaTa, 5.kaMTIle vRkSa 6. kelA, 7. anAra, 8. nIMbU, 9.Aka, 10. imalI, 11. bIjorA, 12.pole phUla vAle vRkSa, 13. babUla, 14. baher3A, 15. nIma, 16. apane Apa sUkhA huA vRkSa, 17.TUTA huA vRkSa, 18. jalA huA vRkSa, 19. zmasAna ke samIpa kA vRkSa, 20. pakSiyoM ke ghoMsale vAlA vRkSa, 21. khajUra Adi atilambA vRkSa, 22. kATane para dUdha nikale aisA vRkSa, 23: udumbara (bar3a, pIpala, pAkara, Umara, kaThUmara). ina vRkSoM ko - / to mandira meM lagAnA cAhiye na hI inakA kASTha nirmANa meM prayoga karanA caahiye| ina vRkSoM kI jar3a mandira meM praviSTa ho athavA mandira ke samIpa ho to bhI kSatikAraka hai| inakI chAyA bhI mandira para nahIM par3anA caahiye|* deva mandira, kUpa, bAvar3I, zmasAna, maTha, rAjamahala kI lakar3I, patthara, IMTa Adi kA tilamAtra bhI mandira meM upayoga karanA kSatikAraka hai| aisA karane se mandira sUnA rahatA hai usameM pUjA pratiSThA nahIM ho paatii| yahAM taka ki yadi ghara meM ye lagAye jAyeM to gRhasvAmI usa makAna kA upayoga nahIM kara paataa|** - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *hata pANava samaDamaI arahaTTa jaMtANi kaMTaI taha ya / pari vIratayANa ya kaha jijajjA ||d.saa. 1/146 bijeri keli dAhipajaMbhIrI dohali, aNbliyaa| bala boramAI kaNayamayA taha vi jo kuLA / / 4. sA. 1/147 eyANaM jai vi jahA pADivasA upavira-saDa ahavA! chAyA vA jammi gihe kulanAso havA ttdhev|| va. sA. 1/148 sumakka bhaThaThA daidA pasANa khaganilaya khIra cindiihaa| jiMba baheDA ruvasvA jahu kahijjati mihaheU / / va. sA. 1/149' *anya tAstutyutaM dravyamavya vAstA na yojyt|| prAsAde na bhavet pUjAgRhe ca na vase gRhI1 samarAMgaNa sUtrasAra pAsAya va vAca. masANa maTha rAyamaMdirANaM ca / pAhANa iTTa kaTThA sarisavamattA divasijjA / / 1. sA. 1/152 #muhaya i0 dArupayaM pAsATa kalasa daNDamahi / sahakaTTha sAMdeDa kIraM sImimakhayaraMjaNaM mahyaM / / va.sa. 3/31
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa mandira nirmANa prArambha upayukta bhUmi para mandira nirmANa karane kA nirNaya ho cukane ke pazcAt zubha muhUrta kA cayana evaM guru kI anumati lenA cAhiye / mandira nirmANa karane kI prakriyA mandira nirmANa ke kArya staroM para nirbhara hotI hai| prakriyA mandira nirmANa prAraMbha karate samaya kramazaH nimnalikhita kA nirmANa kr-|| cAhiye - 1. kUrma zilA sthApana 2. khara 3. jagatI bhaNDovara stambha 6. dvAra, khir3akI 7. maNDapa nirmANa, pratolI, valANaka 8. saMvaraNA, vitAna 9. garbhagRha 10. zikhara nirmANa 11. kalaza, patAkA sthApana 12. pratimA, sthApana 13. sAjasajjA kUrma zilA sthApana ke uparAMta kiyA jAne vAlA sabhI kArya dakSiNa se prArambha kara uttara kI ora kreN| isI bhAMti pazcima se prArambha kara pUrva kI ora kreN| isa prakAra kArya karane se sAre kArya nirvighna evaM yathA sagaya pUrNa hoveNge| isake viparIta karane para anAvazyaka vyavadhAna Ane kI atyAdhika saMbhAvanA rhegii| ____ mandira nirmANa ke liye vAstu zAstra ke sAmAnya niyamoM kA anusaraNa kareM tathA apane AcArya parameSTI guru evaM vidvAnajanoM se nirantara parAmarza lete raheM / aisA karane se kArya sampAdana meM sugamatA rahatI hai| mandira nirmANa meM apanI zakti anusAra dravya vyaya karake uttama devAlaya ko nirmANa karanA upayukta hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa kUrma (dharaNI) zilA kUrma zilA se tAtparya aisI zilA se hai jo kachue ke cinha se aMkita ho / yaha garbhagRha kI nIMva ke madhya meM sthApita kI jAne vAlI navamI zilA hai| yaha pUrNa zikSA svarNa pAjata patra para banavAkara paMcAmRta abhiSeka se snAna karAkara sthApita karanA cAhiye / karma zilA kI AkRti kUrma zilA ke nau bhAga kreN| pratyeka bhAga para pUrva se AraMbha kara dakSiNAvarta (kSIrANaMca / 101 ) dizA krama meM eka- eka AkRti banavAyeM / pAnI kI lahara bhojana kA grAsa 1. pUrvaH 2. AgneyaH machalI 3. dakSiNaH meMDhaka 4. naiRtyaH magara 9. madhya meM kachuA 5. pazcimaH 6. vAyavyaH 7. uttaraH 8. IzAnaH 120 MOD 913 kUrma zilA evaM aSTazilAeM pUrNakumbha sarpa zaMkha
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 114 mandira kI vAstu kA nirmANa prArambha karane se pUrva bhUmi ko itanA khodeM ki kaMkarIlI jamIna athavA pAnI A jaaye| kUrma zilA ko madhya meM sthApita kreN| (prA. naM 1 /28-29 ) IzAna dizA se prAraMbha kara eka- eka zilA rakhanI cAhiye / madhya meM dharaNI zilA sthApita kreN| kUrma ko dharaNI zilA ke Upara sthApita kreN| zilAoM ke nAma isa prakAra haiM:- nandA, bhadrA, jayA, riktA, ajitA, aparAjitA, zuklA, saubhAginI tathA dhrnnii| ina zilAoM ke Upara krama se vajra, zakti, daNDa, talavAra, nAgapAza, dhvajA, gadA, trizula isa prakAra dikpAloM ke zastroM ko sthApita kreN| zilAoM kI sthApanA zubha mUhUrta meM maMgala vAdyadhvani pUrvaka kreN| kUrma zilA sthApita karane ke bAda usake Upara eka nAlI deva ke siMhAsana taka rakhI jAtI hai| ise prAsAda nAbhi kahate haiN| kUrma zilA kA mApa eka hAtha ke caur3AI vAle prAsAda meM AdhA aMgula kI kUrma shil| sthApita kreN| isake bAda paMdraha hAtha taka pratyeka hAtha pIche AdhA AdhA aMgula bddh'aayeN| isake bAda solaha se ikatIsa hAtha taka cauthAI aMgula bddh'aaeN| isake bAda aThThAraha hAtha ke lie pratyeka hAtha aMgula kA AThavAM bhAga athavA eka java ke barAbara bar3hAte jaaeN| jisa mAna kI kUrma zilA Aye usameM usakA cauthAI bhAga bar3hAeM to jyeSTha mAna kI zilA hogii| yadi mAna se usakA cauthAI kama kara deM to kaniSTha mAna aaegaa| eka hAtha se pacAsa hAtha taka prAsAda ke liye dharaNI zilA kA pramANa vibhinna zAstroM meM kiMcita aMtara se hai: prAsAda hAtha meM 1 - 2-10 11-20 21- 50 dharaNI zilA ke mAna kI gaNanA vidhi - 1 (kSIrArNava a. 101 ke mata se) phuTa meM 2 aMgulo meM / iMca meM 4 aMgula / iMca 4-20 prati hAtha 2-2 aMgula / iMca bar3hAeM prati hAtha 1-1 aMgula / iMca bar3hAeM 22-40 42-100 prati hAtha 1 / 2 - 1 / 2 aMgula / iMca bar3hAeM isa prakAra ke mAna se zilA ko vargAkAra bnaayeN| isake tIsare bhAga ke barAbara moTAI rakhe / piNDa ke Adhe bhAga meM zilA ke Upara rupaka evaM puSpAkRti banAyeM / I zilA kA mAna
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (115) dharaNI zilA ke mAna kI gaNanA vidhi -2 (jJAna prakAza dIpArNava a. 11 ke mata se ) zita kA mAna aMgulo/iMca meM prAsAda hAtha meM phuTa meM moTAI aMgula / iMca meM 1, 1/3 5-12 10-24 pratyeka meM 3/4 aMgula /iMca baDhAeM 13 - 24 26-48 pratyeka meM 1/2 aMgula /iMca bar3hAeM 25-36 50-72 pratyeka meM 3/4 aMgula /iMca bar3hAeM 37 - 50 74-100 pratyeka meM 1 aMgula /iMca bar3hAeM isa prakAra 50 hAtha ke prAsAda meM 47 aMgula kI zilA rkheN| dharaNI zilA ke bhAna kI gaNanA vidhi -3 (aparAjita pRcchA sUtra 153) zilA kA mAna phuTa meM aMgulo/iMca meM prAsAda hAtha meM Ta Conno 12 5-8 10-16 pratyeka meM 3-3 aMgula /iMca bar3hAeM 9 - 50 18-100 pratyeka meM 2-2 aMgula/iMca bar3hAeM isa prakAra 50 hAtha ke prAsAda meM 108 aMgule kI zilA rkheN| tharaNI zilA kA anya mAna (aparAjita pRcchA sUtra 47/16) 90 aMgula laMbI 24 aMgula caur3o 12 aMgula moTI dharaNI zilA rakheM /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa khara zilA khara zilA se tAtparya aisI zilA se hai jo jagatI ke dAsA tathA prathama bhiTTa ke nIce AdhAra zilA ke rUpa meM banAI jAtI hai| yaha paryApta moTI tathA caur3I bnaayeN| IMTa, cUnA, pAnI se ise zaktizAlI banAnA cAhiye / prAsAda tala ke Upara ise banAyeM / * kharazilA ke mAna kI gaNanA # prAsAda kI caur3AI hAtha meM kUTa meM 9 2 2-5 6-9 10-30 31-50 kharazilA kI moTAI aMgulo / iMca meM 6 prati hAtha 1 aMgula / iMca bar3hAeM prati hAtha 1/2 aMgula / iMca bar3hAeM prati hAtha 1 / 4 aMgula / iMca bar3hAeM prati hAtha 1/8 aMgula / iMca bar3hAeM 8-90 12-18 20-60 62-100 isa prakAra 50 hAtha ke prAsAda meM 19, 1/8 aMgula kI zilA rkheN| ** anya mata prathama bhiTTa ke nIce kUrma zilA kI moTAI se ardhamAna kI khara zilA kI moTAI rakhanA cAhiye / 116 *atisthUlA suvistIrNA prAsAdadhAriNI zilA / atIva sudRDhA kAryA iSTikAcUrNavAribhiH / prA. paM. 3/1 ** "prathamabhiTTasyAdhastAt piNDo varNa (karma) zilottamA / tasya piNDasya cArdhana svarazilA piNDameva ca / / kSIrArNava 102 / 5 # apa. sU. 123 ke mata se
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa bhiDa khara zilA ke Upara vAlI thara kA nAma bhiTTa hai| bhiTTa ke Upara pITha banAyA jAtA hai / bhiTTa se Der3ha gunA varNazilA kI moTAI rakheM / varNazilA se AdhA bhAga ke barAbara khara zilA kA moTApana rkheN| ina zilAoM kA itanA majabUta honA Avazyaka hai ki mudgara prahAra gI unake Upara niSprabhAvI ho jaayeN| ina dRr3ha zilAoM ke Upara mandira kA nirmANa kiyA jAnA caahiye| bhiTTa ke mAnakI gaNanA vidhi-1 eka hAtha (do phuTa) vAlI caur3AI ke mandira meM bhiTTa kI UMcAI cAra aMgula/ iMca rkheN| isake uparAMta do se paccAsa hAtha taka(cAra se sau phuTa) kI caur3AI meM pratyeka hAtha (do phuTa) ke liye AdhA aMgula/iMca bddh'aayeN| * bhiTTa ke mAnakI gaNanA vidhi-2 prAsAda kI caur3AI bhiTTa kI UMcAI hAtha meM aMgulo/iMca meM 2-5 4-10 pratyeka meM 1 aMgula /iMca bar3hAeM 6-10 12-20 pratyeka meM 3/4 aMgula/iMca baDhAeM 11-20 22-40 pratyeka meM 1/2 aMgula/iMca bar3hAeM 21-50 42-100 pratyeka meM 1/4 aMgula /iMca bar3hAeM isa prakAra pacAsa hAtha (100 phuTa) caur3AI ke prAsAda meM bhiTTa kI UMcAI 24, 1/4 aMgula/ iMca hogii| # kSIrArNava, a. pR. , vAstu vidyA, vAsturAja graMthAnusAra miTTa kI jo UMcAI karanA ho usameM eka, do yA tIna bhiTTa banA sakate haiN| prathama bhiTTa se dUsarA bhiTTa pani bhAga kA bnaaeN| tIsarA bhAga AdhA UMcA hI rakhanA caahiye| apanI UMcAI kA cauthA bhAga bAhara nikalatA huA (nirgama) rakhanA upayukta hai| ## prathama bhiTTa kA bAhara nikalatA bhAga UMcAI kA cauthAI rkheN| dUsare bhiTTa meM tIsarA bhAga rakheM tathA tIsare bhiTTa meM AdhA rkheN| ----------------- ------------------------- - * zilopari bhaveT bhiTTa-mekahaste yugAMgulam / ardhaagul| bhaved vRddhi-ryAvaddhastazatArddhakam // prA. maM 3/2 "agulenAzahInena arddhanArdaina ca kramAt / paMcaTiMgavizatirthAvacchatArddha ca vivrddhyet|| (prA naM 3/3) #rAja siMha kRta vAsturAja ke matAnusAra ## kSITArNava ke anusAra
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (118) pragatI mandira nirmANa ke liye bhUmi kA cayana kara lene ke pazcAta usameM aisI bhUmi kA rekhAMkana karanA cAhiye, jisa para mandira banAnA hai| isa nirdhArita bhUmi para eka UMcA cabUtarAnugA nirmANa kiyA jAtA hai / isa nirmANa ko ho jagatI kahate haiN| yaha eka pIThanumA nirmANa hotA hai tathA sAmAnyataH pASANa nirmita hotA hai| yaha eka aisA pITha hai jo ki mandira ke nirmANa ke lie usI prakAra AdhAra kA kAma karatA hai jisa prakAra rAjasiMhAsana rakhane ke lie eka uccasthAna kA nirmANa kiyA jAtA hai| * jagatI kA AkAra mandira kA nirmANa kArya jaisI bhUmi para kiyA jAyegA usI prakAra kI AkRti jagatI kI rakhanA cAhiye / mandira kA nirmANa nimna AkAra kA kiyA jAtA hai - 1. vargAkAra AyatAkAra 3. vRttAkAra 4. lamba vRttAkAra (aNDAkAra) 5. aSTakoNa isI prakAra kI AkRti jagatI kI rakheM / yadi aSTakoNa mandira banAnA ho to jagatI bhI aSTakoNa rakhanA caahie| __ jagatIkA mAna jagatI kA mAna prAsAda kI caur3AI se eka nizcita anupAta meM rakhanA cAhie / yaha mAna tIna prakAra kA hai - 1. kaniSTha mAna- prAsAda kI caur3AI se tii-| gu-nA mAna kI jagatI kA mAna kaniSTa mAna hai| 2. madhyama mAna - prAsAda kI caur3AI se cAra gunA mAna kI jagato kA mAna madhyaga mAna hai| 3. jyeSTha gAna - prAsAda kI caur3AI se pAMca gunA mAna kI jagato kA mAna jyeSTha mAna kahalAtA hai| vizeSa - jina (arihanta) prabhu ke mandiroM meM jagatI chaha se sAta gunI bhI kara sakate haiM / * ------..--- *prA. ma. 2/1 ** prA. gaM. 2/3 a. s...:5
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (119) yahA~ yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki maNDapa ke krama se savA, Der3ha athavA duganI caur3AI vAlI jagatI kA nirmANa kre| jina gandiroM meM parikramA (bhagANI) bagAI jAnA hai vahA~ para jyeSTha lagatI tAle mandiroM meM tIna bhrabhA bAnA cAhiye / mATayama jagatI meM do bhaNI rakheM tathA kaniSTha meM eka bhramaNI rkheN| * vizeSa - prAsAda ke anurUpa hI jagatIM banAnA cAhiye / jagato cAra, bAraha, bAMsa, aTThAisa yA chattIsa kone ko bnaayeN| jagatI kI UMcAI kA mAna prathama vidhi - eka se bAraha hAtha taka caur3AI vAle prasAda ko jagatI kI UMcAI prAsAda se Adhe bhAga kI rkheN| teraha se bAIsa hAtha laka ke prAsAda kI jagatI kI UMcAI prAsAta se tIrAre bhAga kI rakheM / teiMsa se banIrA hAtha taka ke prAsAda kI jagalI kI UMcAI cauthAI bhAga rkheN| 33 se 50 hAtha meM pAMcavAM bhAga rkheN|** prAsAda kI caur3AI jagatI kI UMcAI hAtha meM phuTa meM paro 12 2 se 24 AdhA 13 tIsarA bhAga 23 ro 32 46se 64 cauthA bhAga 33 se 50 66se 200 pAMcayA mAga dvitIya vidhi # prAsAda kI caur3AI hAtha meM kuTa meM jagatI kI UMcAI hAtha meM kuTa meM 1,1/2 5 ro12 13 so 24 10-24 26-48 50-100 AdhA bhAga tIsarA bhAga cauthA bhAga ---------- ----------------------------------------- *prA .2/6.**pra. naM.2/9, #1. maM. 2/10 a. sU. 525/23-26,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa anupAta evaM krama isa prakAra hai. - zabda saMketa jADyakumbha padama grAsa paTTI khura vedibandha jagatI kI UMcAI meM tharoM kA mAna jagatI kI UMcAI ke 28 bhAga kareM tathA usameM nirmANa kI jAne vAlI tharoM kA kubha kalaza aMtara patra kaNI puSpakaNTha sarvaprathama jADyakumbha kaNI padmapatra sahita grAsa paTTI khurA kumbhA kalaza antarapatra kevAla puSpakaNTha 3 28 bhAga kula puSpakaNTha se jADyakumbha kA nirgama ATha bhAga kA karanA cAhiye / 3 bhAga 2 bhAga 3 bhAga 2 bhAga 7 bhAga 3 bhAga 1 bhAga 3 bhAga 4 bhAga mandira meM dRSTavya pITha (caukI) kA sabase nIce kA goTA, pITha ke nIce kA bAhara nikalatA galatAkAra thara 120 kamalAkAra goTA yA eka bhAga kIrtimukhoM kI paMkti, jalacara vizeSa ke mukha vAlA dAsA vedibaMdha kA sabase nIce kA goTA (prAsAda kI dIvAra kA prathama thara ) adhiSThAna arthAt mandira kI goTedAra caukI vedibandha kA khura ke Upara kA eka goTA puSpakoza ke AkAra kA goTA, jisakA AkAra ghaTa ke samAna hai do prakSipta goToM ke bIca eka aMtarita goTA karNaka, tharoM ke Upara nIce rakhI jAne vAlI paTTI dAsA, antarAla
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa jagatI kI sajAvaTa pUrvAdi dizAoM meM pradakSiNA krama se karNa arthAt kone meM dikpAloM ko sthApita karanA caahiye| jagatI ko kile kI bhAti cAroM tarapha suzobhita kreN| cAroM dizAoM meM eka eka dvAra vAle vAkayA maMDapa bnaayeN| jala ke nikAsa ke lie paranAle magara ke mukha vAle banAyeM / dvAra ke Age toraNa evaM sIr3hiyoM kA nirmANa karanA iSTa hai| maNDapa ke Age pratolI (pola) banAkara usake Age sIr3hiyAM bnvaayeN| isake donoM tarapha gaja (hAthI) kI AkRti banAyeM / pratyeka pada ke anusAra toraNa bnaayeN| toraNa ke donoM stambha kI bIca kI caur3AI kA mAna prAsAda ke garbhagRha ke mAna athavA dIvAra ke garbhamAna athavA prAsAda ke mAna kA rakhA jAtA hai| yaha jagatI rupa vaidikA prAsAda kA pITha rUpa hai| ataH ise aneka prakAra ke rUpoM evaM toraNoM se susajjita kreN| toraNoM ke jhUloM meM devoM kI AkRtiyAM banAnA caahiye| * prA. maM. 2/15 - 16, 17-18 kaMdariyA mahAdeva maMdira khajurAho ( jagatI ) 129 *
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) pITha poTa kA Azaya prAsAda/mandira ke Asanna se hai| prAsAda kI maryAdita bhUgi para jagatI banAI jAtI hai| jagatI para mandira kI maryAdita bhUmi pITha para banAI jAtI hai| mandira kI dIvAreM pITha para uThAI jAtI hai| poTa kA pramANa evaM anupAta zilpazAstra ke anurupa hI rakhanA caahiye| prAsAda meM bhiTTa ke Upara pITha banAyI jAtI hai / pITha kI UMcAI kA pramANa prAsAda kI caur3AI ke anupAta se isa prakAra hai : prA. maM. 3/5-6 maMDovara nasthara varNikA nArA paTTI azvazra - - - - 1--132 YAARI gajathara here 2.pahI kapAtalI ku. jAiyama prArApaTTI "aMtarapatra karNikA nivA jAyama kaNapITha L jAdAbA ast dkhml LasaraKAHza:: mahApITa kAma pITha ke bheda bajaa:: ka.magaMTa gaja pITha - gaja Adi tharoM se yukta poTa ko gaja kI kahate / aisI rUpa bAlo pIu kA nifur atyanta nyaya sAdhya kArya hai| kAmada pITha - jAiyakuMbha, kArgikA. yAma bAlI sAtArA pITa banAyI jAye to use kAma, pIDakA haiN| kaNa pITha - jAyakumbha tathA karNikA bAlo ko bhara mAlI bana raho kA pIla vAhate haiN| isameM dhyAna rakheM ki latina jAti ke prAsAdoM meM bAhara nikalatA huA mAga kama hotA hai jabaki sAMdhAra jAti ke prAsAdoM ke mIla kA nikalA huA yA adhika hotA hai|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa prAsAda kI caur3AI pITha kAmAna pITha kI UMcAI aMgula / iMca meM - SK - 16 18 27, 1/2 30 6se 10 12-20 pratyeka hAtha (do phuTa) para 4 aMgula/ iMca bar3hAeM 11 se 20 22-40 pratyeka hAtha (do phuTa) ghara 3 aMgula/ iMca baDhAeM 21 se 36 24-72 pratyeka hAtha (do phuTa) para 2 aMgula/ iMca baDhAeM 37 se 50 74-100 pratyeka hAtha (do phuTa) para 1 aMgula/ iMca bar3hAeM isa prakAra pacAsa hAtha kI caur3AI ke bhandira kI pITa kI UMcAI 5 hAtha 6 aMgula AtI hai| yaha madhyama mAna hai| UMcAI kA pAMcavA bhAga UMcAI meM kama kareM to kaniSTha mAna kI UMcAI hogii| UMcAI kA pAMcavAM bhAga UMcAI bar3hA de to yeunAna kI naMcAI hogii| jyeSTha mAna kI pITha kA pAMcavAM bhAga bar3hA deM to jyeSTha-jyeSTha mAna hogaa| jyeSTha mAnA kI pITha kA pAMcavAM bhAga kama kara deM to jyeSTha-kaniSTha maa| hogaa| madhyama mAna kI pITha kA pAMcavAM bhAga kama kara deM to kaniSTha - madhyaga mAna hogaa| gadhyama mAna kI pITha kA pAMcavAM bhAga baDhA deM to madhyama-jyeSTa mAna hogaa| kaniSTha mAna kI pITa kA pAMcavAM bhAga bar3hA deM to jyeSTha - kaniSTha mAna hogaa| kaniSTha naa-| kI pITha kA pAMcavAM bhAga kama kara deM to kaniSTha - kaniSTa bhAna hogaa| pITha kI UMcAI kA mAna prAsAda kI caur3AI se AdhA, tIsarA athavA cauthAI bhAga pITha kI UMcAI rakha-pA caahiye| pITha kI UMcAI se AdhA gAna pIta kA nirgama nikalatA huA bhAga rahatA hai| upa pITa kA pramANa zilpakAra apanI icchA ke anurupa sthira kreN| pAsAyAso akhaM tihAya pAyaMcapIDha udo a| tarasaddhi niyAmo hoi uvadhI sahicchamANaM tu / / va. sA. 3/3
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 114 - aDDathara, puSpakaNTha, jADyamukha, kaNI, kevAla ye pAMca thara sAmAnya pITha meM anivAryataH hote haiN| inake Upara gaja thara, azva thara, siMha thara, nara thara, haMsa thara ina pAMca tharoM meM saba athavA kama - adhika banAnA cAhiye / nirmAtA kI jitanI zakti ho usake anurUpa banAnA upayukta hai| | pITha ke AkAra kA anupAta vibhinna zilpazAstroM meM pITha ke AkAra kA anupAta pRthaka-pRthaka dekhA jAtA hai| kucha vizeSa mata isa prakAra haiM - 1. aparAjita pRcchA ke mata meM pITha kA mAna pUrvavata (prA. maM. ke anurUpa ) hai sirpha cAra hAtha kI caur3AI vAle prAsAda meM 48, 32 yA 24 aMgula pramANa UMcI pITha banAne kA nirdeza hai| anya mApa ke prAsAdoM meM pITha meM pITha kA mAna nahIM hai| ** 2. vAstu maMjarI ke mata se prAsAda kI UMcAI (maMDovara kI ) 21 bhAga kareM, inameM 5,6,7,8 yA 9 bhAga kA mAna kI pITha kI UMcAI rkheN| # 3. kSIrArNava ke mata se prA. maM. ke anurupa mApa meM mAtra 2 se 5 hAtha ke prAsAda meM pratyeka hAtha pAMca-pAMca aMgula baDhAkara UMcAI rkheN| zeSa nAma pUrvavat rkheN| isa mata ro pacAsa hAtha kI caur3AI meM pITha kI UMcAI 5 hAtha 8 aMgula hogI / 4. vasunandi zrAvakAcAra ke matAnusAra prAsAda kI caur3AI kA AbhAra pITha kI UMcAI rkheN| yaha uttama mAna hai| isake cAra bhAga kareM inakA tIna bhAga madhyama tathA do bhAga kaniSTha mAna hogaa| pITha kA kSara mAna pITha kI UMcAI ke mAna 53 bhAga kreN| isameM pITha kA nirgama (nikalatA huA bhAga) rakhanA caahiye| UMcAI ke 53 bhAga meM se 9 bhAga kA jADyakumbha, 7 bhAga kI aMtara patra ke sAtha karNikA, 7 bhAga kI kapotAlI ke sAtha grAsa paTTI 12 bhAga kA gaja thara, 10 bhAga kA azva thara tathA 8 bhAga kA nara thara banAnA caahiye| yadi devavAhana kA thara banAnA cAheM to ise azva bhara ke sthAna para bhI banAyA jA sakatA hai| ## karNikA ke Age grAsa paTTI se Age 5 bhAga nikalatA huA jADkumbha 3,5 / 2 bhAga nikalatI huI karNikA 4 bhAga nikalatA huA nara thara huA bhAga) rakheM, gaja, azva, nara thara ke nIce antarAla azva thara se Age isa prakAra 22 bhAga nirgama (nikalatA rakheM tathA aMtarAla ke Upara va nIce do do karNikA bnaayeN| - "adharaM phulli ao jADamuDo kaNau taha ya kayavAlI / gaya assa sIha nara haMsa paMca dharaiM bhave pIThaM // va. sA. 3/4 ** "apa. sU. 123, #apa. sU. 123 / 7, ##prA. maM. 3 / 7-8, 10-11
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) maNDovara prAsAda/ mandira kA nirmANa pITha para kiyA jAtA hai| jagatI para pITha kA sthAna banAyA jAtA hai| pITha ko mandira kA Asana kahate haiN| pITha ke Upara dIvAra banAyI jAtI hai| isa dIvAra ko hI maMDovara kI saMjJA dI jAtI hai| maNDovara zabda ko samajhane ke liye ise tor3anA hogA:- maNDa arthAt pITha yA Asana / isake Upara jo bhAga banAyA jAye vaha bhaNDovara kahalAtA hai / mandira kI pramukha dIvAra arthAta maMDovara ke Upara zikhara kA nirmANa kiyA jAtA hai / kumbhA ke thara se lekara chAdya ke prahAra thara ke madhya kA bhAga maMDovara kahalAtA hai| * maNDovara kI racanA pITha, veTbindha tathA jaMghA se milakara maNDovara kI racanA hotI hai| maNDovara meM teraha thara hote haiM unake nAma va pramANa isa prakAra haiN| pITha ke Upara khuza se lekara chAdya taka manDovara ke 25 bhAga kreN| una bhAgoM meM maNDovara kI thara UMcAI pRthaka-pRthaka isa prakAra hai ** 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. khura kumbha kalaza kevAla maMcI jaMghA - chajI (chAjalI) - ura jaMghA - bharaNI - zirAvaTI 10. 11. chajjA 12. verADu 53. pahAru "apa. sU. 126/10 * va. sA. 3/18-19 bhAga 3 bhAga 1, 1/2 bhAga 1, 1/2 bhAga 1 1/2 bhAga 5, 1/2 bhAga 1 bhAga 125 2 bhAga 1.1/2 bhAga 1, 1/2 bhAga 2 bhAga 1, 1/2 bhAga 1, 1/2 bhAga
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa vibhinna prakAra kI jAti ke prAsAdoM meM maNDovara kI racanA pRthaka pRthaka zettiyoM se kI jAtI hai| sAmAnya prakAra ke prAsAdoM meM maNDovara kI UMcAI (chajjA se prAraMbha kara) ke 27 bhAga kreN| # 1.khura pabhAga 2. kumbha 4 bhAga 3. kalaza 1,1/2 bhAga 4. aMtarAla 1/2 bhAga 5. kevAla 1,1/2 bhAga 6. mAMcI 1/2 bhAga 7. jaMghA 8 bhAga 8. ugama 3 bhAga 9. bharaNI 5,1/2 bhAga 10. kevAla 1,1/2 bhAga 11. aMtarAla 1/2 bhAga 12. chajjA 2, 1/2 bhAga chajjA kA nirgama 2 bhAga karanA caahiye| nAgara jAti ke prAsAdoM meM maNDIvara kIracanA pITha ke Upara chajjA ke anta taka jo prAsAda kI UMcAI Aye usake 144 bhAga kreN| unakA vibhAjana isa prakAra kareM :1. khurA- 5bhAga 8. urajaMghA 15 bhAga 2. kuMbhA- 20 bhAga 9. bharaNI 8 bhAga 3. kalaza- 8 bhAga 10. zirAvaTI 10 bhAga 4. aMtarAla- 2,1/2 bhAga 11. kapotikA (kevAla) 8 bhAga 5. kevAla- 8 bhAga 12. antarAla 2,1/2 bhAga 6. maMcI- 9 bhAga 13. chajjA 13 bhAga 7. jaMghA- 35 bhAga chajjA kA nirgama 10 bhAga rkheN|## # prA.ma.3/29-30 ##pra. naM. 3/20 se 23 dIvArNava pAMcavA adhyAya a. pR. sUtra 122
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) tharoM kI sajAvaTa kumbhA meM brahmA, viSNu, maheza kA rUpa bnaaeN| inameM se eka deva madhya meM tathA zeSa do AjU-bAjU bnaaeN| bhadra ke kumbhA meM tIna saMdhyA deviyAM saparivAra banAyeM / kone ke kumbhA meM aneka prakAra ke rUpa banAyeM / bhaga madhya garbha meM sundara rathikA yA gavAkSa banAyeM / kamala patra ke AkAra aura toraNadvAra stambha banAyeM / konA tathA upAMga kI kAlanA kI jaMdhA meM bhrama vAle stambha bnaayeN| sabhI mukhya kone kI jaMghA meM vargAkAra staMbha banAyeM tathA gaja, siMha varAlaka evaM makara ke rUpoM se zobhAyagAna kreN| karNa kI jaMghA meM ATha dikpAla pUrvAdi dizA se pradakSiNa krama meM rkheN| naTarAja pazcima bhadra meM, aMdhakezvara dakSiNa bhadra meM, vikarAla rUpa caMDikA uttara dizA ke bhadra rupa meM rkheN| pratistha ke bhadra meM dikpAloM kI deviyAM bnaayeN| nArimArga (dIvAra se bAhara nikalA khAMcA ) meM tapadhyAnastha RSi bnaayeN| bhadra ke gavAkSa bAhara nikalate hue zobhAyamAna kareM / meru jAti ke prAsAdoM meM maNDovara kI racanA * jina maMDovara meM eka se adhika jaMghA hotI hai unheM meru maMDovara kahA jAtA hai| ina maMDovara meM bharaNI ke Upara khura, kumbha, kalaza, antarAla, tathA kevAla ye prathama pAMca thara nahIM banAye jaate| maMcI Adi zeSa saba banAye jAte haiN| ataeva prathama khurA se lekara bharaNI taka nagara jAti ke 144 bhAga ke maMDovara ke anurUpa banA lete haiN| pazcAt maMtrI Adi kA mAna isa prakAra hai 5. maMcI. 2. jaMghA 3. udgama 4. bharaNI - 5. zirAvaTI 6. kevAla 7. aMtarAla 127 9. maMcI - 10. jaMghA 11. bharaNI - 12. zirAvaTI - 13. pATa 14. kUTachAdha - * prA. maM. 3 / 24 se 27 8 bhAga 25 bhAga 13 bhAga 8 bhAga 10 bhAga 8 bhAga 2, 1/2 bhAga 8. chajjA 13 bhAga sabhI tharoM kA nirgama (bAhara nikalatA huA bhAga) kumbhA kA eka cauthAI bhAga ke barAbara rkheN| - 7 bhAga 16 bhAga 7 bhAga 4 bhAga 4 bhAga 12 bhAga
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa mahAmerU maNDovara jitanI prAsAda kI UMcAI ho, utanI hI UMcAI kA maMDovara rakhanA caahiye| isa maMDovara ke UMcAI meM chaha chajje banAyeM / prathama chajjA do jaMghA vAlA bnaayeN| isa prakAra 50 hAtha kI caur3AI vAle prAsAda meM 12 jaMghA tathA 6 chajjA bnaayeN| do do bhUmi ke antara se eka eka chajjA banAyeM / bharaNI ke Upara mAMcI rakheM, chajjA ke Upara maMcI nahIM rkheN| nIce kI bhUmi se Upara kI bhUmi kI UMcAI kama rkheN| yaha mahAmeru maMDovara 50 hAtha ke prAsAda meM banAyeM / kSIrArNava ke anusAra maMDovara kI moTAI IMToM ke prAsAda meM dIvAra kI moTAI kA mAna prAsAda kI caur3AI ke cauthe bhAga ke barAbara rkheN| pASANa evaM kASTha ke prAsAdoM meM prAsAda kI dIvAra kA bhAna prAsAda kI caur3AI ke pAMcaveM yA chaTaveM bhAga ke barAbara rkheN| sAMdhAra prAsAda meM dIvAra ko AThaveM bhAga ke barAbara rakheM / dhAtu evaM ratna prAsAda meM dasavAM bhAga rkheN| pASANa ke prAsAda meM pAMcavA bhAga tathA kASTha ke prAsAda meM sAtavAM bhAga rakhanA upayukta hai| a. pU. sU. 126 ke anusAra prAsAda kI jAti prAsAda kI caur3AI kA aMza ke barAbara dIvAra kI moTAI prA. maM. 3/31 ke anusAra 1/4 bhAga 1/5 bhAga, 1/6 bhAga 1 / 5 bhAga, 1 / 6 bhAga IMTa pASANa lakar3I sAMdhAra dhAtu / ratna 128 1/8 bhAga 1/10 bhAga a. pU. sU. 126 ke anusAra 1/4 bhAga 1/5 bhAga 1/7 bhAga 1/8 bhAga 1/10 bhAga
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa bhaMDAvara evaM mahApoTha I / / STATVA NAGARMATLAns TOS maMDobara HERE KHANDEY EPHER: - TA Kyud ANS S. IN kAna PARMER to TRADAMATARAKHREpamahApATha -. . - L ORATIOAAAAAmrican -- - -- lakSmaNa mandira khajurAho
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa mahApITha maMDovara. JES stambha Arroman stambha ardha maMDapa stambha maMDapa aMtarAla kaMdariyA mahAdeva maMdira khajurAho - nAgara jAti prAsAda (AMzika) 130
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (131) eka anya vidhi se gaNanA vargAkAra prAsAda kI bhUmi kI caur3AI ke dasa bhAga kreN| inameM do do bhAga kI dIvAra kI moTAI rakheM tathA chaha bhAga kA garbhagRha bnaayeN|* maMDovara kI UMcAI kI gaNanA - vidhi 1** prAsAda kI caur3AI hAtha meM muTa meM - maMDovara kI UMcAI hAtha aMgula meM phuTa/iMca meM 2-9 2 - 7 6-10 5-1 10-2 7. 50 14-20 pratyeka hAtha para 14 aMgula bar3hAeM 11 - 30 22-60 pratyeka hAtha para 12 aMgula bar3hAeM 31 se 50 62-100 pratyeka hAtha para 9 aMgula bar3hAeM isa prakAra 50 hAtha caur3AI kA mandira 25 hAtha 9 aMgula UMcA banAnA caahiye| maMjhevara kI UMcAI kI gaNanA-vithi 2 prAsAda kI caur3AI maMDovara kI UMcAI hAtha meM phuTa 1se 5 2 se 10 1 se 5 hAtha (samAna) 6 se 30 12 se60 pratyeka hAtha pIche 12 aMgula bar3hAeM 31 se 50 62 se 100 pratyeka hAtha pIche 9 aMgula bar3hAeM yaha prAsAda kI UMcAI khurA se chajnA taka mAnI jaaegii| isameM 50 hAtha (100 phuTa ) ke prAsAda meM UMcAI 24 hAtha 18 aMgula (49 phuTa 6 iMca) aayegii| - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - * prA.ma. 3/32, **prA. ma.3/15-16, #prA. gaM. 3/17-18
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa zirAvaTI maMcikA maMDovara kA stara tibhAga . . : .. - - bharaNI kapotAlI kalaza udAma phUTachAdya aMtarapatra zirAvaTI maraNI sTrAma H jaghA maMdikA SITA kevAla aMtarapatra kumpaka [ paTTikA khuraka maMDovara kA stara vibhAga maMDovara kA mukhabhadra
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ phuTa meM deva zilpa maMDovara kI UMcAI kI gaNanA-vidhi 3 kSIrArNava grantha ke matAnusAra prAsAda kI caur3AI maMDovara kI UMcAI hAtha meM hAtha/ aMgula kuTa/iMca meM 1 hAtha 9 aMgula 3-9 2 hAtha 7 aMgula 4-7 3 hAtha 5 aMgula 6-5 4 hAtha 1 aMgula 8-1 5hAtha 10-0 5 hAtha 22 aMgula 11-10 6 hAtha 17 aMgula 13-5 7 hAtha 8 aMgula 14-8 7 hAtha 19 aMgula 15-7 8 hAtha 10 hAtha 6 aMgula 20.6 12 hAtha 12 aMgula 25-0 14 hAtha 18 aMgula 29-6 17hAtha 34-0 19 hAtha 6 aMgula 38-6 21 hAtha 12 aMgula 43-0 23 hAtha 8 aMgula 47-6 100 25 hAtha 50-0 arthAt 10 hAtha ke bAda hara pAMca hAtha meM 2 hAtha 6 aM. bddh'aaeN| maMDovara kI UMcAI kI gaNanA-vidhi 4 va.sA. 3/22 1se 5 hAtha samAna 1 se 5 hAtha (5 veM meM eka aMgula bar3hAeM) 6 se 50 hAtha pratyeka hAtha para 10 aMgula bar3hAeM
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa prAsAda kI caur3AI hAtha meM 1-4 5 6 t 8 9 dum yeongsaeng simeum 10 20 30 40 maMDovara kI UMcAI kI gaNanA - vidhi 5 50 phuTa meM 2-8 10 12 14 16 18 20 40 60 80 vRSabha - hasti yugma 900 hAtha aMgula samAna maMDovara kI UMcAI phuTa/iMca meM 5 hAtha 1 aMgula 5 hAtha 11 aMgula 5 hAtha 21 aMgula 6 hAtha 7 aMgula 6 hAtha 17 aMgula 7 hAtha 3 aMgula 11 hAtha 7 aMgula 15 hAtha 11 aMgula 19 hAtha 15 aMgula * 23 hAtha 19 aMgula maMDovara kI sajAvaTa meM upayukta kalA kRtiyA~ antataH yaha dhyAna rakheM ki maMDovara kI UMcAI kI gaNanA prAsAda kI jAti ke anurUpa karanA cAhiye / 134 UMToM kA jor3A 10-7 10-11 11-9 12-7 13-50 14-6 22-7 30-11 39-3 47-7
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dava zilpa (135) bhitti mandira ke liye dIvAloM kA nirmANa kiyA jAtA hai| yadi sabhI dIvAleM agalI dIvAla se eka sUtra meM banAyI jAyeMgI to vAstu upayogakartA ke liye sukhadAyaka hotI hai| mandira kI dIvAloM kA zreNI bhaMga honA samAja ke liye anapekSita kaSTadAyaka hotA hai| agra bhitti samAna sUtra meM honA zubha kA gayA hai| dIvAloM kA zreNa bhaMga honA putra evaM dhana hAni meM nirmita hotA hai| * mandira kI dIvAloM meM darAra par3anA, phaTanA, dIvAla sIdhI na honA, ubar3a-khAbar3a honA, mandira evaM samAja donoM ke lie azubha evaM ahitakAraka hai| ataeva dIvAla kA nirmANa bar3I sAvadhAnI se karanA caahiye| vibhinna dizAoM meM bhitti meM darAra evaM bhaMga hone kAphala dIvAla kI dizA pazcimI dIvAla sampatti nAza evaM corI kA bhaya dakSiNI dIvAla rogabRddhi, mRtyutulya kaSTa pUrvI dIvAla samAja meM phUTa, vivAda uttaro dIvAla ApasI vaimanasya, azubha mandira kI dIvAloM kA nirmANa karate samaya yaha dhyAna rakheM ki sarva prathama dakSiNI dIvAla pazcima se pUrva ( arthAt naiRtya se Agneya kI tarapha) bnaayeN| isake uparAnta dakSiNa se uttara (arthAt naiRtya se vAyavya) kI tarapha bnaaeN| isake uparAMta uttarI dIvAla para pazcima se pUrva ( arthAt vAyavya se IzAna) kI tarapha bnaayeN| sabhI kakSoM kI dIvAleM isI prakAra ke krama meM utthaayeN| isake viparIta krama meM banAne se kArya meM anekoM vidhna AyeMge tathA kArya meM anapekSita vilamba hoNge| ___ mandira kI dIvAloM kA koNa 90deg samakoNa rakhanA Avazyaka hai anyathA dIvAloM meM Ter3hApana AyegA to mahA azubha tathA vighnakAraka hogaa| mandira kI dIvAloM meM sIlana(namI) banA rahanA rogotpattikA kAraNa hai ataeva dIvAla banAte samaya aisA mizraNa upayoga kareM ki sIlana na aaye| *samAna strai zubhapA bhittiH zreNI vibhaMje suta vitta jAzaH / paMcaratnAkara
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa dIvAra kI moTAI kI gaNanA zilpazAstroM meM dIvAra kI moTAI kA pramANa kA anupAta mandira kA caur3AI ko AdhAra karake nikAlA jAtA hai sAtha hI dIvAra caur3AI ko AdhAra karake nikAlA jAtA hai| sAtha hI dIvAra ke dravya kA bhI dhyAna rakhA jAtA hai| agralikhita sAraNI meM dIvAra kI moTAI kA pramANa spaSTa hai - maMdira kI dIvAra kI moTAI maMdira kI caur3AI kA bhAga maMdira kI caur3AI kA bhAga (prAsAda maMDana 3/31) / (apa. sUtra 126) 1.IMToM se nirmita 1/4 1/4 bhAga 2.pASANa se nirmita 1/5 1/5 bhAga yA 5/6 bhAga 3.kASTha se nirmita 1/5 1/7 bhAga 4.sAMdhAra prAsAda (parikramAyukta)1/8 1/8 bhAga 5.dhAtu nirmita prAsAda 1/10 1/10 bhAga 6.rala nirmita prAsAda 1/10 1/10 bhAga bhoTAI kA pramANa nikAlane ko eka anya rIti isa prakAra bhI hai - vargAkAra mandira kI bhUmi caur3AI ke 10 bhAga kre| usameM 2-2 bhAga ke barAbara dIvAra kI moTAI rkheN| zeSa 6 bhAga kA garbhagRha bnaayeN| (prA.maM. 3/32 pR. 59)
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa staMbha prAsAda/mandira kA AdhAra dIvAra tathA staMbha para nirbhara hotA hai| staMbha ke binA chata evaM zikhara kA bhAra akele maNDovara para A jAtA hai / ataeva staMbha yathAsthAna sthApita kiye jAte haiN| inakA pramANa ke anurupa hI nirmANa kiyA jAnA caahiye| staMbhake bheda AkRti kI apekSA mandira meM pAMca prakAra ke staMbha sthApita kiye jAte haiM - 1. caturasra - cAra kone vAle staMbha ko caturasra staMbha kahate haiN| 2. bhadraka - bhadrayuktastaMbha ko bhadraka kahate haiN| 3. vardhamAna - pratiratha yukta staMbha ko vardhamAna kahata hai| 4. aSTAsra - ATha kone vAlA staMga aSTAsra kahalAtA hai| 5. svastika - Asana ke bhadra tathA ATha kone vAlA staMbha svastika kahalAtA hai| staMbha aura maNDovara kAsamanvaya staMbha evaM maNDovara ke tharoM meM eka rupatA rakhanA Avazyaka hai tabhI mandira ke staMbha zobhAyamAna hoNge| aisA karane ke liye nimna likhita ko samasUtra meM rakhanA atyaMta Avazyaka hai| - 5. maMDovara kA kumbha tathA staMbha kI kurama 2. maMDovara kA udagama tathA staMbha kI mathAlA 3. maMDovara kI bharaNI tathA staMbha kI bharaNI 4. maMDovara kI mapotAlI tathA staMbha kI zirAvaTI isake atirikta pATa ke peTA bhAga taka chajje kA namatA huA bhAga rakhanA __prA.ma. 3/34-35 pUrvArddha. caahiye| nAga - in stambhazIrSa parama
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 1 stambha banAnA cAhiye / ( prA. maM. 7 /14) vidhi 2- mandira kI caur3AI ke 13 veM evaM 14veM bhAga ke barAbara pramANa kI caur3AI kA staMbha bhI banAyA jA sakatA hai| ( apa. sU. 184 / 35 prA.maM. pR. 121 ) vidhi 3 - kSIrArNava ke matAnusAra prAsAda kI caur3AI hAtha meM 2 3 staMbha kI caur3AI aMgula / iMca 4 aMgula / iMca 19 aMgula / iMca 9 aMgula / iMca 8-20 pratyeka hAtha ke 2-2 aMgula bar3hAeM pratyeka hAtha ke 1,1/4 aMgula bar3hAeM 22-60 62-80 pratyeka hAtha ke 1 aMgula bar3hAeM pratyeka hAtha ke 3/4 aMgula bar3hAeM isameM 41-50 82-100 50 hAtha ( 100 phuTa) vAle prAsAda meM staMbha kI caur3AI 2 hAtha 17, 1/2 aMgula (5 phuTa5, 1/2 iMca ) hogI / vidhi 4- jJAnaprakAza dIpArNaya ke matAnusAra 4-10 11-30 31-40 mAna isa prakAra haiM - vidhi 1 - mandira kI caur3AI ke 10 veM, 11veM yA 12veM bhAga ke samAna pramANa kI caur3AI kA prAsAda kI caur3AI hAtha meM 1 2 3 4 x stambha ke mAna kI gaNanA vibhinna vidvAnoM ne apane dRSTikoNa se staMbha ke vistAra kA mAna diyA hai ve 5-12 13-30 31-50 138 phuTa meM 2 4 6 phuTa meM 2 4 6 8 staMbha kI caur3AI aMgula / iMca 4 aMgula / iMca 7 aMgula / iMca 9 aMgula / iMca * 12 aMgula / iMca 10-24 26-60 62-100 isameM 50 hAtha vAle prAsAda meM rataMbha kI caur3AI 2 hAtha 2, 1/2 aMgula hogii| stambha kI caur3AI se cAra gunI staMbha kI UMcAI rkheN| pratyeka hAtha ke 1, 1/2 aMgula baDhAeM pratyeka hAtha ke 1 aMgula bar3hAeM pratyeka hAtha ke 1/2 aMgula bar3hAeM
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (139) FICIE EANI M saXYFRE staMbhoM kI vibhinna zailiyA~ SHAR // Emayee
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) [140) = DA C ommene ----- A MAINEE pired staMbhoMkI vibhinna zailiyA~ -Rexnii / NRELES23 mapie
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa . . ... a . . . staMbhoM kI vibhinna zailiyA~ FORE
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( Ke 142 - -- -- Shi . staMbhoM kI vibhinna zailiyA~ Zui Chu - - - - - - Dai ,Shi Shang Zhu De Ming . ] Bu Dao 1 Er . V IP
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ staMbhoM kI vibhinna zailiyA~ (deva zilpa VE PERH - - - - stambha aura maMDovara kA samanvaya (143)
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa C144) deharI AvAsa kI bhAMti maMdira meM bhI daravAjoM kI caukhaTa evaM deharI kA viziSTa mahatva hai / dvAra pramukha ho athavA bhItara ke, caukhaTa yukta daravAjA honA Avazyaka hai| vartamAna meM binA caukhaTa athavA mAtra tIna bhujAoM ke phrema meM daravAjA lagAne kA calana hai kintu yaha upayukta nahIM hai| daravAjA caukhaTa yukta honA zreSTha evaM upayogI hai| caukhaTa meM noce kI bhujA ko udumbara yA deharI kahA jAtA hai| Upara kI bhujA ko uttaraMga kahA jAtA hai| praveza yA nirgama karate samaya deharI ke Upara se jAyA jAtA hai| upAsaka gaNa maMdira meM praveza karane se pUrva deharI ko namana karate haiM usake pazcAt bhItara praveza karate haiN| deharI ko namana karanA mAtra bhakti kA atireka nahIM hai, na hI kisI prakAra kA ADambara / vAstava meM jina mandira svayaM bhI eka pUjya devatA hai| jaina Agama zAstroM meM naba devatAoM kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| ye sabhI nava devatA pUjya haiN| inake nAma isa prakAra haiM - arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu jina dharma, jinAgama, jinacaitya, jina caityAlaya . caityAlaya (mandira) svayaM bhI eka devatA hone se pUjya haiN| upAsakagaNa gandira meM praveza karate samaya deharI ko sparza kara namana karate haiM / urAke pazcAta hI gandira meM praveza karate haiN| striyAM bhI parvAdika ke samaya deharI kI kuMkuma Adi dravyoM se pUjA karatI haiN| isa prakAra caityAlaya kI deharI apanA viziSTa sthAna rakhatI hai| ataeva binA deharI ke mukhya dvAra banAne kI kalpanA bhI nahIM karanA caahiye| deharI kA paryApta vyavahArika mahatva bhI hai| reMgakara calane vAle prANI sarpa, goha, chipakalI, bicchU Adi deharI hone se bhItara praveza karane meM samartha nahIM hote| deharI kA nirmANa karAte samaya usameM upayukta nakAzo bhI karAnA cAhiye / zobhAyukta deharI dvAra kI zobhA saMvarddhita karatI hai| mandira ke praveza dvAra deharI ke bagaira banAnA atyaMta azubha hai| garbhagRha meM bhI deharI yukta caukhaTa avazya banavAnA cAhiye /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa udumbara (deharI) kA nirmANa __ mandira ke kone ke samasUtra meM deharI bagavAnA cAhiye / isakI UMcAI kumbhA kI UMcAI ke barAbara rkheN| isakI sthApanA karate samaya isake nIce paMca ratna rkheN| yadi UMcAI kama karanA iSTa ho to kumbhA kI UMcAI kA AdhA, eka tihAI, athavA eka cauthAI bhAga kama kara sakate haiN| isase UMcI athavA nIcI deharI banAnA ucita nahIM hai / deharI rathApanA ke samaya zilpI kA sammAna kreN| * deharI ( udumbara) kI racanA deharI kI caur3AI ke tIna bhAga rAmAna kreN| usameM se madhya ke bhAga ke madhya meM ardhacandra kI AkRti kA tathA kamala patroM se yukta mandAraka bnaayeN| deharI kI UMcAI ke Adhe bhAga meM jADya kumbha tathA karNA, aisI do thara bAlI kaNa pITha banAyeM / mandAraka ke donoM ora eka- eka bhAga meM grAsa mukha (kIrti gukha) bnaaye| usake pArzva na zAkhA ke rola kA sa-pA bnaayeN| khurathara ke barAbara ardhacandra kI UMcAI rakheM tathA isake Upara deharI rakheM / garbhagRha ke bhUmi tala kI UMcAI udumbara se AdhA, tihAI yA cauthAI rakheM / bAhara ke maNDapoM kA zUmitala pITha kI UMcAI ke samAna rakheM tathA raMga maMDapa kA bhUmitala pITa ke nIce ke aMtima bhAga meM rkheN|** ---------------------- *mUlakarNasya sUtreNa kumbhenodumbaraH samaH tadadhaH paMvaratnAni sthApayecchilpi pUjayA / / prA. maM. 3/38 kunAsyArdhe tribhAge vA pAde hInaM udumbaraH / tadardhe kaNaka madhye pIThAnte bAhya bhUmikA // prA. maM.3/41 udumbaraM tathA vakSye kumbhikA taM tadujhyA tasyArdhana trigAgena pAdonarahitaM tathA // uktaM caturvedhazastaM kurvaacnmdumbrm| atyuttamAzca catvAro nyUnATuSyAstathAdhikA / a. pR.sUtra 529 **dvAra vyArA nibhAna madhye mandArako bhvet| vRttaM mandAraka kuyoT mRNAlaM padmasaMyutaM / prA. maM. 3/39 jADya kumbhaH kaNAlI ca kIrtivaktradvayaM tthaa| udumbarasya pArzva zAkhAyAstalarUpakam / prA. gaM. 3/40 khurako TTacandra syAt taya syAdudu-baraH : udumbarAi~ rAze vA pAde vA garbhabhUmikA // a.pR.sU. 129/11 maNDapeSu ca sarveSu pIThAnte rNgbhuumikaa| eSaH gatividhAtavyA srvkaamphlodyaa| a.sU.129/12
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa) 146 yadi kisI kAraNa se deharI kI UMcAI kama karanA par3e to bhI kumbhI tathA staMbha kA mAna pUrvavat hI rakheM kama na kreN| zeSa mandiroM meM cAheM ve sAMdhAra hoM yA niraMdhAra, kuMbhI kI UMcAI deharI ke barAbara hI rakhanA caahiye| * KHbs udumbara deharI zaMkhAvarta ardhacandra deharI ke Age banAI jAne vAlI ardhacandrAkRti racanA ko zaMkhAvarta kahate haiM / yaha dehalI ke Age kI ardhacandrAkAra zaMkha aura latAoM vAlI AkRti hotI hai| isakA pramANa isa prakAra rakhanA cAhie - isakI UMcAI khurathara kI UMcAI ke samAna rkheN| dvAra kI caur3AI ke barAbara lambA ardhacandra banAyeM tathA lambAI se AdhA nirgama rkheN| lambAI ke tIna bhAga karake usake do bhAgoM kA ardhacandra banAyeM tathA Adhe Adhe bhAga ke do gagAraka banAyeM / ardhacandra aura gagAraka ke bIca meM patte vAlI belayukta zaMkha aura kamalapatra jaisI suzobhita AkRti banAyeM / gagAraka dehalI ke Age ardhacandrAkRti ke donoM tarapha kI phUla pattI kI AkRti hotI hai| ** * udumbare kSate kumbhI stambhakaM nAvapUrvakam / sAndhAre ca nirandhAre kumbhikAntamudumbaram // kSIrArNava a. 109 1 ** khurakena samaM kuryAdardhacandrasya caucchratiH / dvAra vyAsa samaM dairdhya nirgamaM syAt tadardhataH / prA. maM. 3 / 42 / zrIrArNava 109/24 dvibhAgamardhacandraM ca bhAgena dvau gagArakau / zaMkhapatra samAyuktaM padmAkAralaMkRtam / / prA. maM. 3 / 43 / kSIrArNava 109 / 25
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) dvAra 147 mandira meM praveza ke sthAna para dvAra nirmANa karanA caahiye| pramukha praveza ke sthAna para mukhya dvAra tathA bhItara sAmAnya dvAroM kA nirmANa kiyA jAtA hai| mukhya dvAra mandira kA pramukha aMga hai tathA usakA nirmANa atyaMta gaMbhIratA se pramANa sahita hI kiyA jAnA caahiye| dvAra kA nirmANa nirdoSa karanA atyaMta Avazyaka hai| dvAra kA nirmANa karate samaya sAmAnya niyamoM kA to dhyAna rakhanA hI caahiye| sAtha hI mandira ke garbhagRha ke samasUtra tathA AkAra ke anupAta kA bhI dhyAna rakhanA Avazyaka hai| garbhagRha ke AkAra, pratimA ke AkAra tathA dvAra ke AkAra meM eka nizcita anupAta kA honA atyanta Avazyaka hai| aisA na kiye jAne para mandira to zobhAhIna hogA hI sAtha hI isake pariNAma bhI atyanta bhISaNa hoNge| dvAroM kA nirmANa kalAtmaka rIti se kiyA jAnA cAhiye kintu unakI kalAkRti se unake AkAra meM antara na Aye yaha sAvadhAnI rkheN| dvAra ke liye niyama 1) mandira kA mukhya dvAra mUlanAyaka pratimA ke ThIka sAmane honA caahiye| garbhAlaya kA dvAra bhI Age ke daravAje ke samasUtra meM rakhanA caahiye| garbhAlaya evaM Age ke daravAjoM ko samasUtra meM rakhanA zubha evaM phaladAyaka hai| kiMcita bhI nyUnAdhika viSama sUtra na rakheM / 2) daravAje ke kivAr3a yadi aMdara ke bhAga meM Upara kI tarapha jhuke hoMge to yaha mandira ke liye dhana nAza kA nimitta banegA / 3) daravAje ke kivAr3a yadi bAhara ke bhAga meM Upara kI ora jhuke hoMge to samAja meM kalaha evaM roga kA kAraNa banegA / 4) daravAjA kholate yA banda karate samaya AvAja nikalanA azubha evaM bhayakAraka hai| 5) daravAjA bhItara kI ora hI khulanA caahie| anyathA roga hoNge| 6) daravAje kI caur3AI evaM UMcAI nirdhArita mAna ke anukUla rakheM anyathA viSama paristhitiyAM jaise- bhaya, akAraNa cintA, svAsthya hAni, akasmAta dhananAza Adi sthitiyAM bana sakatI haiN| 7) yadi dvAra svayameva khule yA banda hoveM to use azubha smjheN| isase vyAdhi, pIr3A, vaMzahAni ke saMkaTa samAja meM A sakate haiN| 8) yadi dvAra patthara kA ho to caukhaTa patthara kI banAyeM / 9) daravAje yadi lakar3I ke hoM to lakar3I kI caukhaTa tathA lohe ke hoM to lohe kI caukhaTa lagAyeM /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 148 10) surakSA kI dRSTi se garbhagRha evaM muladvAra ke andara cainala geTa lagA sakate haiM kintu inase bhagavAna kI dRSTi avarodha nahIM honA caahie| 15) yathAsaMbhava mandira meM ciTakhanI, sAMkala, kabje Adi pItala ke lagAyeM, lohe ke na lgaaeN| 12) binA dvAra kA mandira kadApi na bnaayeN| yaha samAja ke lie azubha, hAnikAraka hai tathA netrarogoM kI vRddhi kA nimitta hogA / 13) daravAje evaM caukhaTa eka hI lakar3I ke banavAyeM / lohe ke daravAje athavA zaTara na bnvaayeN| 14) eka dIvAla meM tIna daravAje yA tIna khir3akI na rkheN| eka daravAjA evaM tIna khir3akI rakha sakate haiN| 15) pUrI vAstu meM daravAje sama saMkhyA meM hoM kiMtu dazaka meM na hoM / 2, 4, 6, 8, 12, 14, 16 hoM kintu 10, 20, 30 na hoM / dvAra dedha dvAra vAstu kA eka pramukha aMga hai| dvAra se hI vAstu ke bhItara AnA jAnA kiyA jA sakatA hai| dvAra kA apane pramANa meM honA to nissaMdeha Avazyaka hai sAtha hI dvAra ke samakSa kisI bhI FI avarodha usameM vedha doSa utpanna karatA hai| irAkA viparIta phala vAstu ke upayogakartA ko bhoganA par3atA hai| nirmAtA evaM zilpakAra donoM ko yaha sAvadhAnI rakhanI Avazyaka hai ki dvAroM meM kisI prakAra kA vedha na ho / agralikhita sAraNI meM dvAra vedha ke pariNAmoM kI ora nirdeza kiyA gayA hai - dvAra vedha ke pariNAma mukhya dvAra ke sAmane vedha dvAra ke nIce pAnI ke nikalane se dvAra ke sAmane kIcar3a jamA rahanA dvAra ke sAmane vRkSa dvAra ke sAmane kuMA dvAra se mArgArambha dvAra meM chidra phala nirantara dhana kA apavyaya samAja meM zoka kyoM ko kaSTa roma yajamAna kA nAza dhananAza dvAra vedha doSa parihAra mukhya dvAra ko UMcAI se dugunI bhUmi chor3akara yadi peva hai to vaha doSa nahIM hai| yadi dvAra evaM vedha ke madhya mukhya rAjamArga hove to bhI vedha kA doSa nahIM mAnA jAtA hai|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ (149) diva zilpa dvArakA AkAra dvAra kA AkAra caukora AyatAkAra rkheN| trikoNa, sUpa ke AkAra kA, vartulAkAra daravAjA na bnvaayeN| daravAje do palar3e ke hI bnvaayeN| eka palar3e kA daravAjA na banavAyeM / dvAroM kA AkAra viSama nahIM honA cAhiye ! viSamAkAra daravAjoM kApariNAma dvAra kI AkRti pariNAma trikoNAkRti strI duHkha rUpAkAra dhana nAza vartulAkAra kanyA janma dhanuSAkAra kalaha gurajAkAra cana nAza ataeva dvAra caukora evaM sama pramANa hI bnaayeN| hAra ke AkAra kA anupAta prAcIna vAstu zAstroM meM mandira ke dvAra kA pramANa mandira ke vistAra ke anupAta meM batAyA gayA hai| mandira kA mUla garbhagRha vargAkAra samacaturasra banAyA jAtA hai| rAho anupAta meM nirmANa kie garo dvAra zobhAvardhaka hone ke sAtha hI maMgalakArI bhI hote haiN| yaha vizeSa rUpa se ullekhanIya hai ki mandira meM sthApita deva pratimA kI dRSTi dvAra ke viziSTa sthAna para hI AnA cAhiye / isakA vizeSa ullekha pRthaka prakaraNa meM diyA gayA hai| dvAra kI UMcAI ke mAna kI gaNanA dvAra kI UMcAI kA eka nizcita mAna mandira kI UMcAI se hotA hai / sAmAnyatayA dvAra ke anupAta meM UMcAI se caur3AI AdhI rakhane kA vidhAna hai | nAgara, bhUmija, drAvir3a prAsAdoM meM yahI anupAta mAnya hai| vizeSa gaNanA ke lie analikhita sAraNiyAM dRSTigata rakhanA caahiye| nAgara jAti ke mandiroM kA mAna dRSTavya hai| isakA 10 vAM bhAga kama kareM to svarga ke tathA adhika kareM to parvata ke Azrita mandira ke dvAra kA mAna hotA hai| uttama dvAra kA mAna - UMcAI se AdhI caur3AI rkheN| madhyama dvAra kA mAna-uttama dvAra kI caur3AI ro eka cauthAI kama rkheN| kaniSTha dvAra kA mAna - madhyama mAna kI caur3AI se eka cauthAI kama rkheN| zivAlaya meM jyeSTha dvAra, manuSyAlaya meM kaniSTha dvAra tathA sarva devoM ke mandira meM mAdhyama dvAra rakhanA cAhiye / bhUmija evaM drAvir3a prAsAdoM ke dvAra ke gAna kiMcita pRthaka haiN|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) nAgara jAti ke prAsAdoM ke dvAra mAna kI gaNanA* mandira kI caur3AI hAtha meM phuTa meM dvAra kI UMcAI aMgula/iMca 16 aMgula 32 aMgula 48 aMgula 64 aMgula (4.4 aMgula bar3hAyeM) 68-72-76-80-84-88 (3-3 aMgula.bar3hAyeM)91-94-97-100-103 106-109-112-115-118. 5 se 1010-20 11 se 20 22-40 21 se 30 42-60 . (2-2 aMgula bar3hAye) 120-122-124-126-128 130-132-134-136-138 (1-1 aMgula bar3hAyeM) 139-140-141-....158 31 se 50 62-100 bhUmija jAti ke prAsAdoM ke dvAra mAna kI gaNanA phuTa meM mandira kI caur3AI dvAra kI UMcAI hAtha meM aMgula / iMca 12 aMgula 2se5 4-10 24,36,48,60 aMgula 6 se 7 12-14 65 aMgula 8 se 9 16-18 74, 78 10 se 20 20-40 (2.2 aMgula bar3hAyeM) 80,82,84,86,88,90...100 21 se 30 42-60(2-2 aMgula bar3hAye) 102.. ....120 31 se 40 62-80 (2-2 aMgula bar3hAyeM) 122...... 140 41 se 50 8 2-100 (2.2 aMgula bar3hAye) 142 .. .. .. 160 aMgula dvAra kI UMcAI se caur3AI AdhI rakhanI caahiye| yadi caur3AI meM UMcAI kA solahavAM bhAga bar3hAye to adhika zreSTha hotA hai| udAharaNArtha anupAta isa prakAra hogA : 4 hAtha (8 phuTa) UMcAI va 2 hAtha (4 phuTa) caur3AI tathA 2,1/4 hAtha ( 4,1/2 kuTa) caur3AI zreSTha shobhaarth| - - -- - - - - - - - - - - *kSIrArNava ke anusAra
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ dava zilpa dvAvir3a jAti ke prAsAdoM ke dvAra mAna kI gaNanA phuTa meM maMdira kI caur3AI dvAra kI UMcAI hAtha meM aMgula/iMca 10 aMgula 2se6 4-12 (6-6 aMgula bar3hAye) 16, 22, 26,34, 40 aMgula 7 se 10 1 4-20 (5.5aMgula badAyeM) 45, 50,55, 60 aMgula 11 se 20 22-40 (2-2 aMgula bar3hAye) 62, 64, 66, 68,70, 72, 74, 76, 78, 80 aMgula 21 se 30 42-60 (2-2 aMgula bar3hAyeM) 82,84. .. .. .. .. 100 aMgula 31 se 40 62-80 (2-2 aMgula bar3hAyeM) 102, 104,......120 aMgula 41 se 508 2-100 (2-2 aMgula baDhAye) 122, 124, ......140 aMgula dvAra kI UMcAI se caur3AI AdhI rkheN| caur3AI meM yadi UMcAI kA solahavAM bhAga bar3hAeM to adhika zobhAyamAna hogaa| udAharaNArtha anupAta isa prakAra hogA :4 hAtha (8 phuTa) UMcAI va 2 hAtha (4 phuTa) caur3AI tathA 2.1/4 hAtha ( 4,1/2 phuTa) caur3AI zreSTha zobhArtha vibhinna jAtiyoM ke maMdiroM ke dvAra mAna bhUmija jAti ke dvAra mAna ke barAbara - vimAna, vairATa, balabhI jAti ke maMdiroM meM nAgara jAti ke dvAra mAna ke barAbara - mizra, latija, vimAna, nAgara, puSpaka, siMhAvalokana jAti ke maMdiroM meM drAvir3a jAti ke dvAra mAna ke barAbara -- phAMsAMkAra, dhAtu, ratna, dAruja, rathAruha jAti ke gaMdiroM meM / pAlakI, ratha, gAr3I, palaMga, mandira kA dvAra, gRhadvAra kI UMcAI se caur3AI AdhI rakhanA cAhiye / agara caur3AI bar3hAnA iSTa ho to UMcAI kA solahavAM bhAga hI bar3hAnA caahiye| dvAra kI Aya dvAra se dhvajAdika Aya kI vizuddhi ke liye dvAra kI UMcAI meM AdhA yA Der3ha aMgula kama jyAdA kiyA jAye to koI doSa nahIM hai| dvAra upayukta Aya meM hI banAnA Avazyaka hai| " *aMgulaM zAdhamadhu vA kuryAdInaM tthaadhikm| Aya doSa vizuddhyartha, hasvavRddhi na dUSayet // zi. ra. 3/156
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa guNa dvArazAkhA dvAra ke donoM pArtha kalAkoM meM kaI sAlamA mAmA' banAye jAte haiM, inhe dvAra zAkhA kahate haiM arthAt dvAra kI caukhaTa ke eka pakkhA ko dvAra zAkhA kahA jAtA hai| dvAra eka se prAraMbha kara nau zAkhAoM taka ke hote haiN| maheza ke prAsAda meM nava zAkhA kA; anya devoM ke prAsAda meM sAta zAkhA kA; cakravartI narezoM ke prAsAda meM pAMca zAkhA kA tathA sAmAnya rAjAoM kA prAsAda tIna zAkhA kA dvAra banAnA cAhiye / eka zAkhA vAlA dvAra dvijoM evaM zUdroM ke lie AvAsa meM bnaayeN| jina mandira meM sAta yA nauzAkhA vAlA dvAra bnaayeN|* zAkhAoM ke AdhAra para dvAroM ke nAma , guNa evaM Aya# zAkhAoM kI saMkhyA nAma Aya navazAkhA padiganI uttama dhvaja Aya mukulI jyeSTha dhyA Aya sAta hastinI uttama gaja Aya mAlinI jyeSTha khara Aya nandinI uttama vRSabha Aya cAra gAMdhArI madhyama zvAna Aya tona subhagA madhyama siMha Aya kaniSTha dhUma Aya eka smarakIrti prAsAda ke gadra Adi tIna, pAMca, sAta yA nava aMga haiN| unameM jitane aMga kA prAsAda ho utanI ho zAkhAeM banAnI caahiye| aMga se kama zAkhA na banAyeM , adhika banAnA sukhada hai| ** zAkhA stambha kA nirgama (nikalatA huA bhAga):dravya kI anukUlatA ke anusAra zAkhA ke stambha kA bAhara nikalatA huA bhAga eka, Der3ha, paune do athavA do bhAga taka rakha sakate haiM / $ pAMca To suprabhA -------------------------- #apa. sU. 135 ekazAvaM bhaveda dvAraM zane vaizya ji sdaa| samazAsvaM ca dhumAye zvAne rAmabhavAyase || prA. maM. 3/55 ** tripaMcarAptanandAMge zAkhAH syurNgtulykaaH| hInazAkhaM na kartavyamadhikADhyaM sukhAvaham // prA. maM. 3/56 $ ekAMzaM sArthabhAgaM ca pAdojadrayamevaca / vibhAgoM nirgamakuryAta stambha drvyaanusaartH|| prA. ma. 3/80
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa trizAkhA dvAra zAkhA kI caur3AI ke cAra bhAga kreN| usameM do bhAga kA rUpa staMbha banAeM yaha staMbha puruSa saMjJaka hai| isake donoM tarapha eka eka bhAga kI zAkhA rkheN| yaha zAkhA strI saMjJaka hai| rUpa staMbha kA bAhara nikalatA bhAga eka bhAga kA rakhanA zreSTha hai| dravya kI anukUlatA se zAkhA ke staMbha kA nikalatA huA bhAga eka, DeDha, paune do athavA do bhAga taka rakha sakate haiN| zAstrA kI caur3AI kA cauthA bhAga zAkhA kA nikalatA bhAga rkheN| rUpa staMbha ke donoM tarapha zobhA ke liye eka eka koNikA bnaaeN| isameM campA ke phUloM kI athavA jalavaTa kI AkRti kreN| sabhI zAkhAoM kA praveza zAkhA kI caur3AI kA cauthA, sAr3he cAra athavA pAMcavA bhAga kreN| dvAra kI UMcAI cAra bhAga karake eka bhAga kI UMcAI meM dvArapAla banAyeM tathA tIna bhAga kI UMcAI meM stambha aura zAkhA Adi bnaaeN| paMca zAkhA dvAra pAMca zAkhA dvAra kI caur3AI ke chaha bhAga kreN| usameM eka eka bhAga kI cAra zAkhA tathA do bhAga kA rUpa stambha bnaayeN| rupastaMbha kA nirgama (nikalatA huA bhAga) eka bhAga rkheN| isake donoM tarapha koNI banAveM / dUsarI zAkhA kA nirgama eka bhAga rkheN| usake samasUtra meM cauthI ya pAMcavIM zAkhA eka eka bhAga nikalatI rkheN| staMbha kA nirgama savA athavA Der3ha bhAga bhI rakha sakate haiN| dvAra kI UMcAI kA AThavAM bhAga barAbara zAkhA ke peTAbhAga kI caur3AI rkheN| pAMca zAkhAoM kA nAma- prathama - dvitIya tRtIyacaturtha paMcama - 153 patra zAkhA gandharva zAkhA rupa staMbha khalva zAkhA siMha zAkhA
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa BOOS alaMkRta dvArazAkha 154
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (55) saptazAkhAdvAra rAta zAkhA kI caur3AI ke ATha bhAga kreN| madhya meM cauthI zAkhA rataMbha zAkhA kI caur3AI do bhAga kreN| donoM tarapha tIna-tIna zAkhA eka eka bhAga ko rkheN| stambha meM donoM tarapha caur3AI meM tathA nirgaga meM cauthAI cauthAI bhAga kI koNikA bnaayeN| DeDha bhAga kA nikalatA huA staMbha zreSTha hai| dusarI evaM sAtavIM zAkhA kA nirgama eka eka bhAga rkheN| anya zAkhAoM kA nirgama AdhA AdhA bhAga rakhanA caahiye| madhya meM staMbha zAkhA tIsarI va pAMcavI zAkhA ro Age nikalatI huI rkheN| sAta zAkhAoM ke nAma isa prakAra haiM - prathama patra zAkhA, dUrArI gandharva zAkhA, tIsarI rupa zAkhA, cauthI staMbha zAkhA, pAMcavIM rupa zAkhA, chaThavIM khalva zAkhA, sAtavIM siMha zAkhA hai| na hastinI sapta zAkhA vistAra bhAga 8 udumbara / stra zAkhA maMdAraka sina zAkhA khasvazAkhA zapazAkhikA grAsa rupazAcikA dharvazAcca rupa stambha saptazAkhA dvAra evaM udumbara kI racanA bavazAkhA dvAra vazAkhA kI caur3AI ke gyAraha bhAga kreN| urAgoM donoM staMbha do do bhAga rkheN| usake donoM taravA cauthAI cauthAI bhAga kI koNikAeM ba-gAyeM / rataMbha kI nirgama Der3hA yA paune do gunA rkheN| ina nava zAkhAoM meM do staMbha zAkhA tathA do gandharva zAkhA hai| donoM stambha kI caur3AI do do bhAga rkheN| pratyeka zAkhA kI caur3AI eka eka bhAga rkheN| nava zAkhAoM kA vistAra prAsAda ke kone taka kiyA jAtA hai| navazAkhAoM ke nAma isa prakAra haiM - prathA patra zAkhA, dvitIya gaMdharva zAkhA, tRtIya staMbha zAkhA, caturtha khalva zAkhA, paMcama gaMdharva zAkhA, SaSTama rupa staMbha, saptama rupa zAkhA, aSTama khalva zAkhA, navama siMha zAkhA hai|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) NOR - - - - int. MOV Free 4. . . 1. PRADE FREE : Ut - SICILISDOJUAN 4 P4 . 1315 LIELI ARMA - - - t. Ti m saptazAkhA dvAra
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa / 150 .. - - - - - - - ...MRI MuxuritiKaHTTER FEL Malll 12 LER navazAkhA dvAra
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa uttaraMga dvAra zAkhA ke Upara kA mathAlA (UparI bhAga) uttaraMga kahalAtA hai| yaha bhAga sira ke Upara vAlA bhAga hai / deharI yA uduMbara nIce rahatI hai jabaki uttaraMga Upara rahatA hai| uttaraMga kI UMcAI dvAra kI deharI kI UMcAI ro savAI rakhanA caahiye| ukharaMga kI rabalA uttaraMga kI UMcAI ke ikosa bhAga kreN| unameM se DhAI bhAga ko patra zAkhA evaM trizAkhA bnaayeN| isake Upara tIna bhAga kA mAlAdhara, pauna bhAga kI chatrI, pauna bhAga kI phAlanA, sAta bhAga kI rathikA (gavAkSa), eka bhAga kA kaNTha aura chaha bhAga kA udgaga banAyeM / isa prakAra kA uttrNg| banA-[[ mandirakI zobhA meM vRddhi to karatA hI hai sAtha hI puNyavardhaka bhI hai|* prAsAda ke garbhagRha meM jirA devatA kI pratimA kI sthApanA kI gaI ho usa deva kI mUrti dvAra ke uttaraMga meM banAI jA| caahiye| zAkhAoM meM deya parivAra kA rupa banAnA caahiye| jinendra prabhu ke gandira meM jina pratimA uttaraMga meM lgaayeN| anekoM sthAnoM para gaNeza pratimA ko gaNeza ke atirikta anya maMdiroM meM bhI vidhananAzaka ke rUpa meM uttaraMga meM sthApita kiyA jAtA hai, isameM koI hAni nahIM hai| aisA karaNa| maMgalakAraka hai|** udagaga mAthikA mAlAdhara zAkhA uttaraMga . - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *uTu-barasapAdana uttaraMga vinirdeishet| taducchrayaM yaM vibhajeta bhAga arthaka viMzati / / patra zAkhA nizAkhA ca ddhi sArza tu kaaryet| mAlAdharaM ca vibhAgaM kartavyaM caabhdkssinne| Urve ghAdhakaH pAdona pAdonA phAlanA tthaa| rathikA sarAbhAgAzca bhAgaikaM kaNThaM bhvet| . SaDbhAgamusedhaM kArya mudagamaM ca prshsyte| izaM kArayet prAjJAH sarvayajJaphalaM bhvet|| vAstu vidyA a. 6 **gharaya devara yayA gatiH maiva kAryottaraMgake / zAkhAyAM ca parivAro garNazazcottaraMga / / prA. ma.3/68
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 (deva zilpa mAlAdhara aura navagraha se susajjita uttaraM / alaMkRta dvAra zAkha 159
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa mahAvAra mandira ke prAMgaNa meM praveza ke sthAna para eka dvAra banAyA jAtA hai| tortha kSetroM meM bhI parisara ke praveza sthaaH| para dvAra banAyA jAtA hai| ise mahAdvAra kI saMjJA dI jAtI hai / yaha dvAra prAMgaNa ke uttara , IzAna athavA pUrva dizA meM banAnA caahie| dvAra kI sthiti sammukha patha ke anurupa nimna hai - sar3aka kI dizA dvAra kI sthiti pUrvI sar3aka meM pUrvI IzAna meM athavA pUrva meM uttarI sar3aka meM uttarI IzAna meM athavA uttara meM dakSiNI sar3aka meM dakSiNI Agneya meM pazcimI sar3aka meM pazcimI vAyavya meM mahAdvAra kI racanA mahAdvAra kI racanA do bar3e caukora staMbhoM se kI jAtI hai| ina staMbhoM ke Upara nagArakhAnA, nirIkSaNa tathA sundara kalAtmaka toraNa yA kamAnI hotI hai| isa dvAra kI U~cAI lagabhaga 15 phuTa rakhanA cAhie tathA caur3AI itanI rakheM ki bhArI vAhana, ratha AsAnI se praveza kara sake / dvAra kI racanA meM pazcimI athavA dakSiNI bhAga meM dAra rakSaka kA kakSa banAyA jAtA hai| dvAra ke Upara suMdara kalAkRti tathA dhvaja evaM kalaza bhI Arohita kiyA jAtA hai| mahAdvAra kI bhavyatA se bhItara sthita mandira kI bhavyatA kA AbhAsa hotA hai| isa dvAra meM do palloM kA dvAra lgaayeN| dvAra bhItara kI ora khulane vAlA ho / dvAra caukora banAnA zreSta hai / mahAdvAra ke nirmANa meM caur3AI aura UMcAI kA anupAta praveza dvAra kI bhAMti hI samajhanA caahie| THT SETE: gavAkSa yukta praveza dvAra
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa Ans.. UK mApa MORER praveza dvAra
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa stambha-toraNa dvAra 162
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa khiekI maMdiroM me khir3akI banAne kA apanA vidhAna hai| yadi maMdira aise deya kA hai jinake lie prakAza yukta/niraMdhAra/pradakSiNA rahita / vyakta prAsAda banAyA jA sakatA hai to aisI sthiti meM maMdira meM daravAjoM ke sUtra meM tathA UparI bhAga meM khir3akI lagA sakate haiN| yadi brahmA, viSNu , ziva evaM sUrya kA maMdira banAyA jAtA hai to isameM sUrya prakAza A.|| arthAt bhinna doSa yukta honA doSakAraka nahIM hai| isa maMdiro meM lambe dAlAna, jAlI athavA daravAJcoM ro prakAza AnA doSa nahIM mAnA jaataa| jinendra prabhu ke maMdira, gaurI, devI evaM manu ke uparAnta hone vAle dezoM ke maMdiroM meM sUrya prakAza kA praveza arthAt bhinna doSa honA doSakAraka hai ataeva inake maMdiroM meM sUrya prakAza kA sodhA praveza nahIM honA caahie| aisA rAbhI prAcIna maMdiroM meM sAmAnyataH dekhA jA sakatA hai| vrtmaa| zailI ke maMdiroM meM paryApta vAyu pravAha evaM prakAza ke lie khir3akI banAnA aparihArya mAnA jAtA hai| aisI sthiti meM jina gaMdiroM meM bhinna doSa rahita maMdira banAnA Avazyaka ho yahA~ garbhagRha meM khir3akI na bnaayeN| khiDakiyAM banAne ke niyama 1. khir3akiyAM sama saMkhyA 2, 4, 6, 8 meM bnaayeN| 2. khir3akiyoM ke palle bhItara khula.) vAle hoN| khiDakiyAM do palle vAlI ho bnaayeN| khiDakiyoM kI sajAvaTa mukhya dvAra ke samakakSa bhavya nahIM karake sAmAnya zailI meM kareM / 5. yadi gandira meM khiDakiyAM banAnA apArehArya ho to inheM uttara evaM pUrva dizA meM banAnA caahiye| 6. ji- mandiroM meM sUrya kiraNa praveza upayukta na ho unameM khiDakI ke Upara isa prakAra kA chajjA lagAyeM ki sIdhI sUrya kirapNa mandira meM praveza na kreN| 7. garbhagRha ke pIche parikramA meM khir3akI evaM jharokhA na bagAyeM |grbhgRh ke pIche khir3akI yA jharokhA banAne se maMdira meM pUjA, abhiSeka zanaiH-zaH banda ho jAtA hai| * ------------------ *AMcemukha bhavendriM pRSTe yadA karoti c| prasAde na bhavet pUjA gRhe koDa- rAkSasAH // zilpadIpaka
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ diva zilpa == khir3akI kI kalAtmaka jAlo khir3akI kI kalAtmaka jAlI 164
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa jAlI evaM gavAkSa mandira meM prakAza evaM vAyu pravAha ke lie jAlI evaM gavAkSa (jharokhoM) kI racanA kI jAtI hai| jAlI kI sundaratA se mandira kI sundaratA meM abhivRddhi hotI hai| jAlI kA pramANa dvAra kI UMcAI ke tIna bhAga kreN| do bhAga kI jAlI tathA jharokhA bnaayeN| jAlI lambAI meM choTI bhI ho to doSa nahIM gAnA jaataa| dvAra jAlI tathA gavAkSa UparI bAr3ha se eka samasUtra banAnA caahiye| zi.ra. 4/540 gavAkSa kI racanA ___ gavAkSa kI racanA maMDovara para bhI sajAvaTa ke lie kI jAtI hai, jisameM anekoM deva-deviyoM ke rupa banAte haiN| isameM jAlI nahIM dekara pratigAye ba-yo jAtI hai / gavAkSa se mandira kI sundaratA meM abhivRddhi hotI hai| gavAkSa ke bheda gavAkSa kI zailiyoM ke anurupa unake vibhinna bheda hote haiM / mandira nirmANakartA apane dravya ke anurupa inakA nirmANa karatA hai| inake kucha bhedoM ke nAma isa prakAra hai :1. tripatAka 2. ubhaya 3. svastika 4. naMdAvartaka 5. priyavakrAsumukha 6. suvakra 7. priyaMga 8. padama-||ma 9. dopacitra (cAra chAdya yukta) 10. vaicitra- pAMca chAdya yukta 10, siMha 12. haMsa 13. matida 14. budhyarNava 15. garur3a in CRE gaMDovara ke gavAkSa
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 196 gavAkSa ke vibhinna bheda - - HTRILLERIm mahAnA ba HILA N Ell Deng Deng Deng Deng Deng priyavaka tripatAka umaya svastika HTTH suvakra priyaMga 43TRAM A ... mas Lar - - mA 23:15100 FREE padmanAbha maMDovara ke gavAkSa dIpacitra
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa jina mandira meM bhaNDapa jina gandira kA nirmANa karate samaya garbhagRha ke sAmane ke bhAga meM mandira kI upayogitA evaM zobhA donoM uddezyoM kI pUrti ke lie vibhinna prakAra ke maNDapoM kI nirmANa kiyA jAtA hai / maNDapa sAmAnyataH cAra stambhoM para AdhArita kalApUrNa kakSa hote haiM jinakA uddezya upAsakoM ko pUjA, AratI, nRtya Adi ke lie samucita sthAna pradAna karanA hai| garbhagRha gahana tathA choTA hotA hai tathA usameM adhika mAtrA meM janasamudAya kA baiThanA, upAsanA athavA AratI, nRtyAdi karanA saMbhava nahIM hotaa| sAtha hI usameM atyadhika AvAgamana se vAtAvaraNa meM azucitA bar3hane kI zaMkA hotI hai / ataeva aisI paristhitiyoM ke lie ho vibhinna maMDapoM kA nirmANa kiyA jAtA hai| Adhunika yuga meM garbhagRha ke sAgane ke bhAga meM lambe haoNla banAne kI prathA cala par3I hai kamoveza isakA uddezya bho samAna hI hai| mandira nirmAtA ko cAhiye ki maNDapoM kA nirmANa suvijJa zilpI se zAstrokta paddhati se hI kraayeN| maNDapa cAroM tarapha dIvAra ro banTa bhI hote haiM tathA donoM ora se khule bhii| * jinaprAsAdakA maNDapakrama garbhagRha ke bAhara gUDha maNDapa kA nirmANa kiyA jAnA cAhiye / prAsAda meM garbhagRha ke Age gUr3ha maNDapa kI arthAt dIvAra yukta maNDapa kI racanA kreN| isake uparAnta trika maNDapa athavA caukI maNDapa banAye / caukI maNDapa ke Age raMgamaNDapa athavA nRtya maNDapa banAnA caahiye| raMga maNDapa ke Age toraNa yukta) balANaka (dvAra ke Upara kA maNDapa) bgaayeN|* * maNDapakA anya krama jina prAsAda ke garbhagRha ke Age gUr3ha maNDapa banAyeM / gUDha gaNDapa ke Age trika tIna (nava caukI) bnaayeN| isake Age nRtya maNDapa (raMga maNDapa) banAyeM / inake Age toraNa yukta dvAra ke Upara kA gaNDapa (balANaka) bnaayeN| # anyamata jina prAsAda ke Age (arthAt garbhagRha) ke Age samavazaraNa banAyeM / zuka nAsa (kavalI gaNDapa) ke Age gUr3ha maNDapa bnaayeN| isake Age caukI maMDapa banAyeM tathA usake Age nRtya maMDapa bnaayeN| ## prAsAda ke dAhinI evaM bAyIM ora zobhAbhaNDapa tathA gavAkSa yukta zAlA (jharokhA yukta Dhola ke AkAra kI chata sahita AyatAkAra mandira /kakSa ) banAnA cAhie / jirAmeM gaMdharva deva gIta, nRtya, manoraMjana Adi karate hue hoyeN| - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *va. sA. 3/49, ** prA. ma.7/3, #prA. maM. 2/22. ##prAsAda maMjarI/45-47, vi. sA. 3/50
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa balANaka garbhagRha ke Age ke maNDapa ko balApaka kahate haiN| ise mukhamaNDapa bhI kahate haiN| devAlaya ke dvAra ke Age tathA praveza dvAra ke Upara ise banAyA jAtA hai| rAjamahala, gRha, nagara, jalAzaya Adi ke dvAra ke Age bhI ise banAyA jAtA hai| jinendra deva, ziva, sUrya, brahma, viSNu, tathA caMDikA ke samakSa balANaka banAnA cAhiye / balAka kI caur3AI jagatI ke mAna se cauthAI rakhate haiN| ise isa cauthe bhAga kA punaH cAra bhAga karake eka bhAga kama bhI rakha sakate haiN| kakSa athavA dAlAna ke mAna se, prAsAda ke garbhagRha kI caur3AI ke mAna se athavA prAsAda kI caur3AI ke barAbara valANaka kI caur3AI rakha sakate haiN| ** 168 maNDapa kA dvAra aura balANaka kA dvAra mukhya prAsAda ke barAbara rakhanA caahiye| yadi dvAra kA mAna (UMcAI) meM vRddhi karanA iSTa ho to dvAra kI UMcAI jitane hAtha kI ho, utane aMgula kI bar3hA sakate haiN| cUMki dvAra kA UparI bhAga uttaraMga samasUtra meM rakhA jAnA Avazyaka hai ataeva yaha vRddhi nIce ke bhAga meM hI karanA caahiye| # balANaka ke bheda balAka ke pAMca bheda nimna haiM: 1. 2. 3. 4. 5. jagatI ke Age kI caukI para jo balAka banAte haiM usake bAyIM tathA dAhinI tarapha ke dvAra para vedikA (pITha) tathA bhattavAraNa (kaTaharA banAyA jAtA hai| ise vAmana nAmaka balAka kahate haiM ## rAjadvAra ke Upara pAMca yA sAta bhUmi vAlA balANaka uttuMga nAma se jAnA jAtA hai| jalAzaya ke balApaka ko puSkara nAma diyA jAtA hai| gRha dvAra ke Age eka, do yA tIna bhUmi vAlA balANaka harmyazAla kahalAtA hai| yaha gopurAkRti hotA hai| $ kile ke dvAra ke Upara gopura nAmaka balANaka banAyA jAtA hai| * zivasUryo brahmAviSNu caNDikA jina eva ca / - eteSAM ca surANAM ca kuryAdavye balANakam / apa. su. 123 ** jagatIpAdavistIrNa pAdapAdenda varjitam / zAlAlindena vArbheNa prAsAdena samaM bhavet / prA.maM. 7/39 #mUlaprAsAdavad dvAraM maNDape ca balANake / nyUnAdhikaM na karttavyaM deye hastAMgulAdhikam / / prA. maM. 7/41 ##jagatyAM catuSkikA vAmanaM tad balANakam / vAme ca dakSiNe dvAre vedikAmattavAraNam / / prA. maM. 7/43 $hazAlI gRhe vApi kartavyo gopurAkRtiH / ekabhUmyAstribhUmyantaM gRhAdyadvAramastake / / prA. maM. 7 / 46
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa balANaka kAmAna jyeSTha mAna ke prAsAda meM kaniSTha mAna kA balANaka banAyA jAtA hai| gadhyama mAna ke prAsAda meM madhyama mAna kA balANaka banAyA jAtA hai| kaniSTha mAna ke prAsAda meM jyeSTha mAna kA balANaka banAyA jAtA hai| balANakakA sthAna .yaha prAsAda se eka, do, tIna, cAra, pAMca, chaha yA sAta pada (bhAga) ke antara se dUra banAyA jAtA hai| balANaka kI racanA* gagaha ke Age balANaka yA mana maMDapa kI UMcAI ke 13, 1/2 athavA 14, 1/2 athavA 15, 1/2 bhAga kreN| unameM 8, 9 yA 10 bhAga kA khulA bhAga (candrAvalokana) rakheM / Asa- paTTa ke Upara eka hAtha athavA 21 aMgula kA kaTaharA (mattavAraNa) banAnA caahiye| khule bhAga ke nIce se maMDapa ke tala taka 5, 1/2 bhAga kreN| usameM 1, 1/4 bhAga kA rAjasena tathA 3, 1/4 bhAga kI vedo eka eka bhAga kA Asana paTTa bnaayeN| Asana paTTa ke Upara ke pATa ke talabhAga taka 7, 1/2 bhAga kreN| usameM se 5, 1/2 bhAga kA staMbha rkheN| usake Upara 3/4 bhAga yA 1/2 bhAga kI bharaNI tathA isake Upara 1, 1/4 yA 1, 1/2 bhAga kI zirAvaTI rkheN| zirAvaTI ke Upara do bhAga kA pATa rakheM / usake Upara tIna bhAga nikalatA tathA pATa ke peTA bhAga taka namita (jhukA huA) sundara chajjA bnaayeN| usake Upara 1/2 bhAga kI kevAla banAyeM / pATa kI caur3AI do bhAga rkheN| *prA. maM.7/9-13 a.pa.pR. sU. 184 zloka 5se 13 zabda saMketa peTA bhAga- nIce kA bhAga Asana paTTa- baiThane kA takiyA rAjasena- maMDapa kI pITha ke Upara kAthara zirAvaTI- bharaNI ke Upara kAthara 'bharaNI- prAsAdakI dIvAra kA tathA staMbha ke Upara kA thara
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) pratIlI mandira ke Age bhAga meM dvAra ke sthAna para hoM athavA cAra staMbha se yukta toraNa AkRti kA nirmANa kiyA jAtA hai, ise pratolI kahate haiN| yaha atyaMta kalAtmaka AkRtiyoM se yuktA banAyA jAtA hai / iro jagatI ke agrabhAga meM banAte haiN| isake pAMca prakAra haiM - 1. uttaMga - do staMbha vAlI pratolI 2. mAlAdhara - jor3a rupa do staMbha vAlI pratolI vicitra cAra staMbha kI caukI aura toraNa yukta vAlI pratolI citrarUpa - 'vicitra' pratolI ke donoM ora kakSAsana vAlI pratolI makaradhvaja __ - caukI yukta jur3avAM staMbha hoceM aisI pratolI AAHASRE FEEP MHIYEHA FATARA M Ama depurwa noch "N - EHIMITRAAT madala yukta praveza dvAra (pratolyA)
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ sajAvaTI toraNa evaM stambha yukta praveza dvAra (pratolyA) - NAL sTAra AANTHEME MP C nA mA . na. - :.- . ATE %3 - - %3S KAVI SEDAAR LR.SX kA APiy sa LEVIN BE / Ace RA (17 (deva zilpa
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa caukI maNDapa cAra stambhoM ke madhya ke sthAna ko caukI kahate haiN| caukI kI saMkhyA ke AdhAra para caukI maNDapoM meM bAraha prakAra ke bheda kiye jAte haiN| jina prAsAda ke samakSa nava caukI vAlA maMDapa banAnA cAhiye / ye bheda nAma sahita isa prakAra haiM - caukI maMDapa kA nAma racanA 1.subhadra gUr3ha maMDapa ke Age eka caukI vAlA ...karITa tI caukI 3. dundubhi tIna caukI ke Age eka caukI 4. prAnta tIna-tIna caukI kI do katAra 5. manohara chaha caukI ke Age eka caukI 6. zAnta tIna-tIna caukI kI tIna katAra 7. nanda tIna-tIna caukI kI tIna katAra ke Age eka caukI 8. sudarzana tIna-tIna caukI kI tIna katAra ke donoM bAjU meM eka-eka caukI, Age nahIM / 9. ramyaka tIna-tIna caukI kI tIna katAra ke donoM bAjU meM eka eka caukI, Age eka caukI 10. sunAbha tIna-tIna caukI kI cAra katAra 11. siMha tIna-tIna caukI kI cAra katAra ke donoM bagala meM eka caukI, Age nahIM 12. sUryAtmaka tIna-tIna caukI kI cAra katAra ke donoM bagala meM eka eka caukI, Age eka caukI --------------------- *ekatrivedaSaTsaptAMkacatuSvayaritrakAye / ado bhadraM vinA pArzva pArzvayorayatastathA / / prA maM.7/22 avAtastricatuSkyazca tathA pArzvadvaye'pi ca / muktakoNe catuSkaM caiditi dvAdaza maNDapAH // prA.ma.7/23 gaDhasthAne prakartavyA jAnAcatuSphikAvyitAH / caturasrAdibhedena vitAnabahubhiryutAH / prA.ma.7/2.4 $a.pR.sU. 187
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ (daMva zilpa [173) -- - neumat kA 1-7-9 RILONE t . aan ..'. . .. " .. m E .'E --11 EI - - caukI maMDapa
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) [subhadra 12pada [sudarza0stA kirITa staMbha 1) dundumiratamA 28Ta ramyakta 22staMbha D. pale grAnta lisa / sunA 14 sarasaMbha, stama 1. siMha 6 (zA.ta) 16stabhA ___OPo d - O 18.sta rAraka 0 GOOD / 58 pada 10 caukI maMDapa
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) vizvakarmA kathita 27 maNDapa sattAIsa prakAra ke maMDapoM ke tala sama yA viSama kiye jA sakate hai, kintu unake staMbha sama saMkhyA meM hI rakhanA Avazyaka hai| prathama maNDapa 12 staMbhoM kA hotA hai tathA 2-2 staMbha bar3hAne se antima maNDapa meM 64 staMbha ho jAte haiN| (samarAMgaNa sUtradhAra a. 67 a. pR. 186 ) koThI pado zyAna bha 14 karataMga kolI subhadra para stabha kohI harpaNa 22 staMbha kolI mAnava 28. bha khoya 24ssaMga rvkh kolI 30284 ko karNikAra 20 staMbha 21 mAnabhadra 26 ntabha bhUjaya 32 staMbha 175 kokhI holI gardana Zhong Yao Zi aatt 36 staMbha viza 38 bha uta staMbha
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa pholI yajJamaTa 140 staMbha kolI vijaya kolI pholI mRga na kolI puSSA bhadra golI suprabha 0 staMbha puSpakaH 64 stabha co taM 176 vizvakarmA kakSita 27 maNDapa kI lAmAvalI 9 2 3 4 5 6 7 8 9 mAnava 28 staMbha 10- nandana 30 staMbha subhadra 12 staMbha zyAma bhadra 14 staMbha siMhaka 16 staMbha padAdhika 18 taMbha karNikAra 20 staMbha harSaNa 22 staMbha sugrIva 24 staMbha mAnabhadra 26 staMbha 15- bhUjaya 32 staMbha 12- zatruvardhana 34 staMbha 13- suzreSTha 36 staMbha 14 - vizAlAca 38. staMbha 15 yajJabhadra 40 staMbha 16- zrIdhara 42 staMbha 17- vAstukIrti 44 staMbha 18- vijaya 46 staMbha 19- zrIvatsa 48 staMbha 20- jayAvaha 50 staMbha 21- gajabhadra pAvana 52 staMbha 22- buddhi sannidhi 54 rataMbha 23- kauzalya 56 staMbha 24- mRga nandana 58 staMbha 25- suprabha 60 staMbha 26- puSpa bhadra 62 staMbha 27- puSpaka 64 staMbha
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa gUr3ha maNDapa garbhagRha ke Age prAsAda kI caur3AI ke barAbara Der3ho, paune do gunI athavA dugunI caur3AI kA gUDha maNDapa banAnA caahiye| maNDapa meM tIna yA pAMca sIkiyAM yanADA meM cAroM dizAoM meM caukiyAM bnaayeN| gUr3ha maNDapa kA pramANa* * prAsAda kI caur3AI maNDapa kA AkAra (caur3AI) 1 evaM 2 hAtha (2 se 4 phuTa) sirpha caukI banAyeM 3 hAtha (6 phuTa) dugunA 4 hAtha (8 phuTa) paune do gunA 5 se 10 hAtha (10 se 20 phuTa) 10 se 50 hAtha (20 se 100 phuTa) samAna yA savAyA DeDhA prAyaH maNDapa kA pramANa Der3hA yA dUnA alinda (dvAra ke sAmane dAlAna) ke anusAra jAnanA caahiye| gUDha maNDapakI dIvAroM kI racanA gUDha maMDapoM kI dIvAra kI racanA prAsAda kI racanA kI taraha karanA cAhiye / prAsAda kI dIvAra jitane thara vAlI ho vaisI hI utane thara vAlI bnaayeN| rupoM kI AkRti bhI gUr3ha maMDapa meM prAsAda ke anurupa hI bnaayeN| -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *va sA 3/51.**prA.gaM7/5-6 zabda saMketacauko khAMcA, cAra stambhoM ke madhya kA sthAna mukha bhadra prAsAda kA madhya bhAga prAsAda kA madhya bhAga (madhyavartI prakSepa) pratiratha kone ke pAsa kA cauthA konA (bhadra aura karNa ke bIca kA prakSepa) bhadra ke pAsa kI choTIkono, koNI bhadra
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa gUDha maNDapa kI phAlanA (dIvAra ke khAMce) kone se dugunA bhadra tathA pauna bhAga kA pratistha rkheN| bhadra se AdhA mukha bhadra rakheM / nandI Adi chaTaveM yA AThaveM bhAga kI rkheN| khAMcoM kA bAhara nikalatA bhAga cauthAI athavA AdhA kreN| pITa, jaMghA Adi kI mekhalAeM* mukhya prAsAda ke bAhara nikalatI huI bnaayeN| gUDha gaNDapa ke gar3ha meM jAlI athavA gavAkSa bnaayeN| kone meM dIvAra banAye athavA bhadra meM khulA bhAga rkheN| gUDha maNDapa meM tI-1 athavA eka dvAra bnaayeN| dvAra ke Age caukI maMDapa b-[yeN| * gUr3ha maNDapa ke ATha bheda phAlabA kI apekSA 1.vardhana samacaurasa, 2. svastika 3. garur3a, pratiratha vAlA, 4. suranandana mukhabhadra, 5. sarvatobhadra do pratiratha vAlA, 6. kailAsa tIna pratiratha vAlA. 7. indranIla karNa jalAntara vAlA tathA 8. ratnasaMbhava bhadra jalAntara vaalaa| zabda saMketajalAntaramekhalI barasAtI pAnI ke bahAva ke lie kaTI bArIka nAliyAM dIvAra kA khAMcA "mukhabhadrayuto vApi dvitripratisthairyutaH / karNodakAltareNArA bhadrodakavibhUSitaH / / 17 kaMgato dviguNa bhadraM pAdojapratikarNakaH / bhadrArtha muskhabhadraM ca zeSaM SaDvasu bhAjitam / / 18 dalejArdhana pAdena dalasya nirgapo bhavet / mulaprAsAdavada bAjhe pITajapAdimekhalA / 19 gavAzeNAnditaM bhadra-matha jAlakasaMyutam / do'ya karNagUDho vA bhane candrAvalokanam / / 20 tridvAre kavako'tha muce kAryA catuzkikA / gar3he prAkAzake vRtta - mardhAdayaM karoTakam / / 21 prA. ma.7/17 se 25
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa gUr3ha maMDapa kolI kolA vardhamAna svastika kolI / suranaMdana ! ! kolI AT kailAza
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (180 144 kolI
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa vitAna (gUmaTa) gumaTa kI UMcAI gUDha maNDapa ke gUmaTa ke bheda UMcAI kI apekSA nimnalikhita haiM1. maMDapa kI golAI kI caur3AI se Adhe mAna kA gUmaTa (karoTaka) kI UMcAI rakhanA cAhiye / isakA nAma vAmana udaya hai / yaha zubha, zAMtidAyaka hai| 2. gUmaTa kI UMcAI ke nau bhAga kara usake sAta bhAga yadi UMcAI rakheM to ise ananta udaya kahate haiN| yaha sarvasukha kAraka hai| 3. gUmaTa kI UMcAI ke nau bhAga karake usake chaha bhAga yadi UMcAI rakheM to iro vArAha udaya kahate haiN| yaha anaMta phaladAyaka hai| gUmaTa kI UMcAI uparokta tIna anupAtoM ke alAvA anya kisI anupAta meM na kareM anyathA anapekSita aniSTa ghaTanAeM hoNgii| padamazilA MY TEASTD kola Animl kola M M ' -... -:.-..- .- gajatAla or ATMEHS ...'-.' - ....... " him, gajatA rupakaMta karNadarikA vitAna (gUgaTa) ke thara
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (182) gumaTa kI AMtarika sajAvaTa S na / Compan Presittactma 2559 ENESS 259924 Sanas THIS RECENTER SERVaisuirdi AL paESEAR 2120.22.0 SHRI PATE vitAna kA taladarzana MANATATANT VA vitAnakA vibhAga
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183) (deva zilpa vitAna kI sajAvaTa ke lie vidyAdhara AkRtiyA~ NA NAME ....... RE BIHAR CR
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa saMsAraNA maMDapa kA AcchAdana saMvaraNA se kiyA jAtA hai| bAhara kA kalAtmaka bhAga saMvaraNA kahalAtA hai| jabaki bhItarI bhAga gUmaTa kahalAtA hai| saMvaraNA ke 25 prakAra hai| saMvaraNA kI racanA ghaMTI rathikA kUTa aura tavaMga se kI jAtI hai| prathama saMvaraNA meM tala bhAga 8 bhAga kareM tathA usake bAda pratyeka meM 4-4 bhAga bar3hAte jaaeN| 1- puSpikA 5ghaTikA tala bhAga - 8 bhAga 2- nandinI 9ghaTikA tala bhAga - 52 bhAga dazAkSA 13ghaMTikA tala bhAga - 16 bhAga devasundarI 17 ghaMTikA tala bhAga - 20 bhAga kulatilakA 21 ghaMTikA tala bhAga - 24 bhAga ramyA - 25ghaMTikA tala bhAga - 28 bhAga udbhinnA - 29ghaMTikA tala bhAga - 32 bhAga nArAyaNI 33ghoTakA tala bhAga - 36 bhAga 9- nalikA - 37 ghaTikA tala bhAga - 40 bhAga campakA ___- 41ghaMTikA tala bhAga - 44bhAga padmA - 45 ghaMTikA tala bhAga - 48 bhAga 12- samudbhavA 49 ghaMTikA tala bhAga- 52 bhAga 13- tridazA 53,TikA tala bhAga- 56 bhAga 14- devagAndhArI 57 ghaMTikA tala bhAga- 60bhAga 15- ratnagarbhA 61 ghaMTikA tala bhAga- 64'bhAga 16- cUDAmaNi 65 ghaMTikA tala bhAga- 68 bhAga hemakUTA 69 ghaTikA tala bhAga- 72bhAga 18- citrakUTA 73 ghaMTikA tala bhAga- 76 bhAga 19- himAkhyA 77 ghaMTikA tala bhAga- 80 bhAga 20- gandhamAdinI 81ghaMTikA tala bhAga- 84 bhAga 21- mandasa 85ghaMTikA tala bhAga- 88 bhAga 22- mAlinI 89 ghaMTikA tala bhAga- 92 bhAga 23- kailAsA 93 ghaMTikA tala bhAga- 96 bhAga 24- ratnasaMbhavA 97 ghaTikA tala bhAga- 100 bhAga 25. merukUTA - 101 ghaTikA tala bhAga- 104bhAga 11
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (185) samvarNA kA taladarzana ANA TAAR RANI . A AL vitAna kA taladarzana - chata kI puSpanumA AkRti
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilA) (ME SM samvarNA kI prAcIna zailI kA bAharI dRzya phamA samvarNA kI prAcIna zailI kA taladarzana rekhAMkana
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (187) M samvarNA A KIVinuteadline stituRATAINS hinata THDCIROID PapayajiMITRAVELORERANSLate haMgAmA ramaparAdha UXILARIA pa samvarNA kA pArzvadarzana
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (18 garbhagRha prAsAda kA sabase pramukha bhAga garbhagRha hotA hai| garbhagRha kA tAtparya gUDha sthala se hai| jinendra prabhu athavA pUjya deva kI pratimA kI sthApanA isI meM kI jAtI hai| garbhagRha kA nirmANa paryApta sAvadhAnI se kiyA jAnA Avazyaka hai| AkAra kI apekSA garbhagRha kebheda 1.sama caurasa (vargAkAra) 2.lamba caurasa(AyatAkAra) 3. gola (vRttAkAra) 4. lambagola (aNDAkAra) 5.aSTakoNa prAsAda ke garbhagRha kA mApa eka se pacAsa hAtha taka kahA gayA hai| kuMbhaka yA jADyakuMbha kA nikAsa isake atirikta garbhagRha kI dIvAra ke bAhara honA caahiye| vibhinna tharoM kA nirgama, pITha evaM chalne kA nirgama (nikalatA huA bhAga ) bhI samasUtra ke bAhara nahAnA caahiye| garbhagRha samarekhA meM caukora (vargAkAra) honA caahiye| usI meM phAlanA (khAMce) dekara prAsAda meM tIna, pAMca, sAta yA nau bhAga kiye jA sakate haiN| garbhagRha kI caur3AI meM cauthAI bhAga ke barAbara donoM ora koNa rakheM tathA madhya meM AdhA bhAga bhitti ko khAMcA dekara thor3A sA Age nikAla deveM / yaha tIna aMgoM vAlA prAsAda kahalAtA hai| isI prakAra do koNa, do khAMce, eka bhitti ratha vAlA prAsAda paMcAMga vAlA prAsAda kahA jAyegA / do koNa, do- do uparatha (kone ke bIca kA tIsarA konA) tathA eka bhittiratha vAlA saptAMga prAsAda kahalAtA hai| do koNa, cAra-cAra uparatha, eka rathikA yukta prAsAda navAMga prAsAda kahalAtA hai| ye prAsAda triratha,paMcastha, samarathayA navaratha prAsAda bhI kahe jAte haiN| inhIM khAMcoM ke AdhAra para prAsAda kI pUrI UMcAI khar3I kI jAtI hai| prA.maM.1/.. sAvadhAnI - prAsAda kA mApa prAsAda kI dIvAra ke bAhara kumbhI ke koNa taka ginanA caahiye| garbhagRha vargAkAra hI banAnA cAhiye / kASTha mandira tathA vallabhI jAti ke prAsAda yadi lambAI meM adhika bhI hoM to doSa nahIM lagatA / garbhagRhaeka, do yA tIna aMgula bhI lambAI meM adhika ho to yamacullI nAmaka doSa lagatA hai| yaha mandira nirmAtA ke gRha nAza kA nimitta banatA hai| ataeva garbhagRha lambA na bnaayeN| viveka vilAsa ke mata se - prAsAda ke caur3AI ke cauthe bhAga se eka aMgula kama yA jyAdA karake pratimA rakhanA cAhiye athavA prAsAda kI caur3AI kI cauthAI bhAga ke punaH dasa bhAga kara usakA eka bhAga bar3hAkara yA ghaTAkara pratimA kA pramANa nikaaleN|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) garbhagRha meM pratimA kI sthiti garbhagRha kI mahimA usameM sthita jina pratibhA ke kAraNa hai| garbhagRha kI caur3AI isa prakAra rakheM ki caur3AI ke dasa bhAga meM garbhagRha banAyeM tathA do do bhAga kI dIvAra banAyeM / garbhagRha kI caur3AI ke tIsare bhAga ke mAna kI pratimA banAnA uttama hai| isa mAna kA dasavAM bhAga caTA deveM lo madhyama mAna kI pratimA kA mAna aayegaa| yadi pAMcavAM bhAga ghtt| deveM to kaniSTha mAna AyegA / * UU bhadra yukta garbhagRha garbhagRha AcI upAMga naMdI hastAMgula upAMga pratiratha karNa pratiratha karNa karNa pratiratha karNa bhadra pratibhadra yukta garbhagRha kaNI samadala upAMga kaNI karNa anuga pratikarNI bhadrarathikA * prA. maM. 4/4 isakA vistRta vivaraNa pratimA prakaraNa meM hai| bhadrastha karNa kaNI naMdI anuga subhadrayukta garbhagRha 189 mAgavA upAMga kaNI pratiratha pratiratha bhadra zAlA. karNa karNa
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) bhadra stha pratikarNa nadI. karNarekhA naMdI pratikarNa ozAra karNarekhA nadI upastha bhadra rakSikA osAra samaTala prAsAda tala prAsAda kA svarupa uparatha naMdI pratikarNa karNarekhA osAra karNarekhA pratikarNa 14. upastha bhadra ratha 190
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 'pradakSiNA garbhagRha kolI S kakSAsA zrI maMDA m Dian 5 kathAsa D jol o garbhagRha kolI gUDhamaMDapa 10 10 Di G 0 pr kakSArAma ha Zi ya kakSAsA 3 sAMdhAra prAsAda, ghumalI, navalakhI (saurASTra ) - tala darzana kaMdariyA mahAdeva mandira khajurAho tala dRzya raMgamaMDapa * kakSAsa 191
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa caukI caukI garbhagRha kolI gUDha maMDapa trika maMDapa 9 caukI nRtya maMDapa zrRMgAra caukI " caukI caukI 192
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) ..ti . . . . . . . .... . . - - - ....... . . .. padA .' - .+++ M-. -'..17+ - ..1 + + E -:.. .. . . . . . 4 4 .... . :- - : - 1. 4.. . - - . - . -: -. ..-: - - - - - - + . . . - - - winniuminiti o n Mode E trika maMDama trika maMDapa trika maMDapa zrRMgAra caukI maMDapa, raMga maMDapa raMga maMDapa : raMga maMDapa -."-. .... -TEJ. ..
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa kalaza LPG zikhara zuka nAsikA meM PasavaraNA SEHAHINDI ...:8 Dire ___ me kolI garbhagRha nAgara jAti ke mandira kA pArzva darzana nIlakaMTha mahAdeva mandira - zunaka gujarAta
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (1950 . . ... .. . bramhezvara mandira bhavanezvara - maNDapakrama evaM tala darzana FREE - rai . 188105 .-. .: SARNICER
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (1960 ' ziva mInAkSI mandira, madurAI-dakSiNI gopurama
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (197 mA ravi PAN zyAmalAjI maMdira kA praveza dvAra CATE : ring THAN AIPLLHEA O RuralIROD INS Carror... Sy anm
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 198) zikhara mandira ke UparI bhAga meM parvata kI coTI ke AkAra kI uca AkRti nirmANa kI jAtI hai| ise zikhara kahate haiN| dUra se darzanArthI ko zikhara ke darzana hote haiM jinase yaha AbhAsa ho jAtA hai ki yahAM para devAlaya hai| uttara bhAratIya zailI meM zikhara sAmAnyataH vakrIya hotA hai| dakSiNa bhAratIya zailI meM zikhara -badAkAra athavA aSTakoNa yA catuSkoNa hotA hai| dakSiNa bhAratIya zailI ke zikharoM para aneka kalaza hote haiN| zikhara vihIna mandira bhI banAye jAte the kintu zikhara mandira ke aparihArya aMga haiM sirpha zobhA nahIM / dakSiNa meM hemAr3a panthI mandiroM meM zikhara nahIM haiN| sAMcI evaM mukundarA Adi sthaloM meM bhI zikhara vihIna mandira mile haiN| kucha samaya pUrva eka bhrAmaka vicAra zailI ne janma liyaa| isameM zikharayukta jinAlaya ko mandira tathA zikhara vihIna jinAlaya ko caityAlaya kahA jAne lgaa| vAstava meM gRha caityAlayoM meM zikhara nahIM hotA tathA unakA zaka nirmANa rAdi kiyA jAye to bhI gaDa tyAlayoM meM kalaza nahIM rakhA jaataa| gRha caityAlayoM kA AkAra kAphI choTA hotA hai tathA sAmAnyataH ye kASTha nirmita hote haiN| zikhara nirmANa zikhara ke nIce ke donoM konoM ke dasa bhAga kreN| inake chaha bhAga ke barAbara zikhara ke skandha kI caur3AI rkheN| chaha bhAga se na adhika rakheM nA hI km|* prAsAda ke vargAkAra kSetra ke dasa bhAga kreN| unameM se do do bhAga ke do koNa bnaayeN| tIna bhAga kA bhadra tathA DeDha Der3ha bhAga ke do pratikarNa bnaayeN| zikhara kI UMcAI caur3AI se sabA gunI honA caahiye| skandha chaha bhAga kA hI rkheN| aba skandha ke gau bhAga kreN| cAra bhAga ke donoM koNa tIna bhAga ke donoM pratikarNa tathA do bhAga kA pUrA bhadra bnaayeN| aba rekhAoM ko banAyeM! ** . zikhara kI UMcAI kA mAna khara zilA se kalaza ke anta bhAga taka kI UMcAI ke bIsa bhAga kreN| unameM ATha, sAr3he ATa athavA nau bhAga maNDovara (mandira kI dIvAra) kI UMcAI rakheM / zeSa UMcAI kA zikhara bnaayeN| yaha kramazaH jyeSTha, madhyama, kaniSTha mAna hai| mUla rekhA ke vistAra se cAra gunA sUtra lekara donoM kone ke mUla bindu se do vRtta bnaaeN| jisake donoM vRttoM ke sparza se kamala kI paMkhur3I jaisA AkAra (pAkoza) bana jAtA hai| usameM donoM kone ke madhya kI caur3AI se savAyA zikhara kI UMcAI rakheM ! # isa prakAra savAyA zikhara karane ke bAda jo padmakoza kI UMcAI zeSa rahatI haiM usameM grIvA, AmalasAra kalaza bnaaveN| *prA. maM. 4 / 12, "(jJAna snakoSa), prA. maM. 4 / 22 apa. sU. 13.., #prA. maM. 4 / 23
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa) zikhara kA tala vibhAga zikAra kI racanA uruzrRMga uruzrRMga kI racanA zikhara nirmANa 199
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 200 zikhara ke pRthaka bhAga DAAN mAharobhA / AMM zrIvatsa baMga kUTa / uruzrRga yukta zikhara tala kA vibhAga - bAharI bhAga - kesarI tilaka maMjarI tala kA vibhAga aMgopaTaMga TA bAharI bhAga sarvato bhadra nandana nandazAli tala kA vibhAga
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (2010 zikhara kI UMyAI kI gaNanA ke liye sUnna kA mApa mUla karNa (pAyacA) se zikhara kI UMcAI savAI karanA ho to pAyave ke vistAra se cAra gunA sUtra leveM / yadi zikhara Der3ha gunA karanA ho to pAMca gunA sUtra leN| yadi zikhara paune do gunA karanA ho to paune sAta gunA sUtra le| yadi zikhara 1, 1/3 gunA kara 1 hI to sAr3he cAra gunA sUtra leN| irA rAva se mUla karNa ke donoM biduoM se do gola bnaayeN| isase kamala kI paMkhur3I jaisA AkAra bana jAtA hai / isameM apane icchita mAna kI UMcAI meM zikhara kA skaMdha tathA zeSa rahI UMcAI meM AmalasAra, kalaza Adi banAnA caahie| kalA rekhA __maNDovara ke Upara zikhara kI racanA kI jAtI hai| zikhara kI racanA nIce ke bhAga meM caur3I hotI hai tathA UparI bhAga meM apekSAkRta kama hotI jAtI hai| isa zikhara kI racanA ko nirdhArita karane ke liye prathamataH zikhara kI caur3AI ko 256 rekhAoM meM vibhAjita karanA hotA hai| ye rekhAeM uttarottara jhukatI huI sI banAI jAtI hai| ye rekhAyeM kalA rekhA ke nAma se jAnI jAtI hai| aba eka tarapha ke kone ke do bhAga kreN| usameM prathama bhAga ke cAra bhAga kreN| dUsare bhAga ke tIna bhAga kreN| aba dUsarI tarapha ke kone ke bhI isI taraha bhAga kreN| isake bAda donoM pratikarNoM kI do rekhAeM milA deN| isa prakAra kula solaha rekhAeM ho jAyeMgI! ina solaha rekhAoM kI UMcAI meM solaha- solaha bhAga kreN| isa prakAra kula 256 (do sau chappana) rekhAeM ho jaayeNgii| ye kalA rekhAeM haiN| zikhara kI UMcAI kI bhedobhava rekhA mUla rekhA kI caur3AI se zikhara kI UMcAI savAI kreN| isa sadhAye zikhara meM donoM kogoM ke madhya 25 (paccIsa) rekhAeM hotI haiN| UMcAI meM ye rekhAeM jhukalI huI sI hotI haiN| prA. maM. 4 / 13.14 kalA bhedodbhava rekhA zikhara kI UMcAI ke pAMca se unatIsa khaNDa kreN| una khaNDoM meM anukrama se UMcAI meM eka eka kalA rekhA bddh'aaeN| prathama pAMca khaNDoM meM eka se.pAMca kalA hoNgii| pazcAta chaThaveM ro Age pratyeka meM utanI hI kalA rekhA hoMgI arthAt 6ve meM 6, 73 meM 7,8 veM meM 8 ityAdi 29 veM meM 29 / itanI kalA saMkhyA skandha meM bhI banAI jAnA caahiye| prathA samacAra kI trikakhaMDoM meM ATha ATha kalA rekhA hai| pIche Age ke pratyeka khaNDa meM cAra cAra kalA rekhA bar3hAne se aThArahave khaNDa meM ar3asaTha kalA rekhA hotI hai| UMcAI meM jitanI kalA rekhA hoM utanI hI skandha meM bhI ba-e, eka bhI kama kareM ko zobhA na hogii|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) zikhara kI kalA rekhAeM - 256 rekhA kA citra zikhara kI UMcAI meM aTThAraha tathA tirachI solaha rekhAeM hotI hai| aisA cakra banAne se 256 rakhAeM hotI haiN| aba solaha prakAra ke cAroM kI trikhaNDA kalA rekhAeM bnaaeN| trikhaNDa se eka eka khaNDa dAte hue adhAraha khaNDa taka bddh'aaeN| prathama pratyeka trikhaNDa meM samacAra kI ATha ATha kalA rekhAeM haiN| isa prakAra solaha cAra haiM I + trikhaNDA kalArekhAeM jAnane ke lie agralikhita sAraNI kA prayoga kareM 202 * (cAra arthAt jisameM cauthAI cauthAI bhAga solaha bAra baDhAyA jAtA hai) prA. 4 / 55 se 20 taka **
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (203) trikhaMDA kalA rekhAoM kI sAraNI cArakA nAma rekhAkAnAma prathama khaNDa dvitIya khaNDaM tRtIya khaNDa kalA kI kI kalA kI kalA kI kalA kula saMkhyA 1 samacAra 8x18 zazinI 8 8 8 24 sapAdacAra 8x1.1/4:10 zItalA 10 12 30 9 sArdhacAra 8x1,1/2- 12 saunyAsa pAdonadvayacAra 8x1,3/4= 14 zAntA dviguNacAra 842 - 16 manoramA spAda dviguNacAra 842,1/4= 18 zubhA sArdha dviguNacAra 42,1/2= 20 manobhayA pAdonatraya cAra 842,3/4 = 22 vorA triguNacAra 843 = 24 kumudA sapAda triguNacAra 843, 1/4= 26 padmazekharA sArdha triguNa cAra 843,1/2 = 28 lAletA pAdona catuSka cAra 843,3/4 - 30 lIlAvatI caturguNAcAra 844 = 32 tridazA sapAda caturguNAcAra 844.1/4 = 34 . pUrNamaMGalA sArdha caturguNAcAra 844,1/2 = 36 pUrNabhadrA pAdona paMcakacAra 844.3/4 = 38 bhadrAMgI 17.26 51 188 54 14 8 8 22 23 16 38 69 isa prakAra cAra khaMDoM kI kalA rekhAeM cAra ke bhedoM se samajhanI caahiye| solaha prakAra ke kalAcAroM ke bheda se pratyeka trikhaMNDAdi meM solaha solaha rekhAeM banatI haiN| ataH kula rekhAeM 256 hotI haiN| zikhara kI UMcAI meM jitanI kalA rekhA ho, utanI hI skandha meM bhI banAnA caahiye|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) latina prAsAda kI zikhara nirmANa yojanA 204
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) ( 2050 grIvA, AmalasAra tathA kalazakAmAna zikhara kI UMcAI karane ke pazcAta padmakoza kI jo zeSa UMcAI meM grIvA, AmalasAra aura kalaza bnaaveN| zikhara ke skandha se padmakoza ke antima bindu taka kI UMcAI ke sAta bhAga kreN| usameM se eka bhAga kI grIyA, Der3ha bhAga kA AmalasAra, Der3ha bhAga kA padmachtra (candrikA) tathA tIna bhAga kA kalaza bnaayeN| dvibhAga kI caur3AI vAle kalaza kA bijaurA bnaaveN| kalaza ke aNDA kA vistAra (caur3AI) prAsAda ke AThaveM bhAga kA rakhanA caahiye| zuka nAsikA kAmAna chajjA se zikhara ke skandha taka kI UMcAI ke ikkIsa bhAga kreN| inameM se 9, 10, 11, 12 yA 13 bhAga taka kI zukanAsikA kI UMcAI rkheN| chajjA ke Upara zukanAsikA kI UMcAI pAMca prakAra kI mAnI gaI hai| unameM se zukagAsiMkA kI UMcAI ke gau bhAga kreN| inameM se 1,3,5,7,9 ina pAMca bhAgoM meM se kisI bhI bhAga meM siMha sthAna kI kalpanA kreN| usa sthAna para siMha rakhA jAtA hai| ** zuka nAsikA ke donoM tarapha zikhara ke AkAra vAlA maNDapa kapilI kahA jAtA hai| ise kavalI yA kolI bhI kahate haiN| ___ garbhagRha ke dvAra ke Upara dAhinI aura bAyIM ora chaha prakAra se kapilI banA sakate haiN| usakI UMcAI meM zuka nAsikA bannAyeM , yaha prAsAda kI nAsikA hai| prAsAda kI caur3AI ke dasa bhAga kareM usameM do, tIna yA cAra bhAga kI athavA AdhA cauthAI evaM tihAI isa prakAra se chaha prakAra ke mAna se kapilI banAte haiN| ina chaha prakAra kI kapilI ke nAma isa prakAra haiM ## 1. prAsAda kI caur3AI ke dasa bhAga meM se do bhAga kI - aMcitA 2. prAsAda kI caur3AI ke tIna bhAga meM se do bhAga kI - kuMcitA 3. prAsAda kI caur3AI ke cAra bhAga meM se do bhAga kI - zasyA 4. prAsAda kI caur3AI ke cauthe bhAga barAbara kI madhyasthA 5. prAsAda kI caur3AI ke tIsare bhAga barAbara kI bhramA 6. prAsAda kI caur3AI ke Adhe bhAga barAbara kI sabhramA mAga barAbara kI - ------------------------------- * prA. ga.4/23,24,25, **prA. maM.4/26-27, ## a.sU. 138 #prAsAdo dazabhAvAzca dvitrivedAMzasammitAH / prAsAdArdhana pAdena tribhAgenAtha nirmitA / / prA.maM.4/29
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (206) zikhara ke namana (jhukAva) kA vibhAga zikhara ke mUla meM dasa bhAga kreN| Upara rakadha ke nau bhAga kreN| unameM se DeDha Der3ha bhAga ke do pratisthya tathA do do bhAga ke donoM kone banAeM / zeSa tIna bhAga nIce tathA do bhAga Upara ke barAbara kA bhadra bnaayeN| AmalasAra mandira ke zikhara ke skandha ke Upara kumhAra ke cAka kI AkRti mA gola kalaza AgalasAra kahalAtA hai| donoM pratiratha ke gadhya kI caur3AI ke mAna kA gola AgalasAra banAnA cAhiye / isakI UMcAI kA mAna cauDAI se AdhA rkheN| UMcAI ke cAra bhAga kreN| unameM pauna bhAga kI grIvA bnaaeN| rAyA bhAga kA AmalasAra bnaaeN| eka bhAga kI candrikA bnaaeN| eka bhAga kI AmalasArikA bnaaeN| AgalasArikA gola AkRti kI hotI hai| prA. ! 32-33 AmalasAra kA mAna likAlane kI anya vizi kAdhakI caur3AI ke chaha bhAga tathA AgalasAra kI caur3AI sAta bhAga rakheM / AmalasAra kI caur3AI ke aTThAisa tathA UMcAI ke caudaha bhAga kreN| UMcAI meM tIna bhAga kI grIdhA rkheN| pAMca bhAga kA aMDaka bnaaeN| tIna bhAga kI candrikA bnaaeN| tIna gAga kI AmalasArikA rakheM / AmalasAra ke madhya garbha kI caur3AI meM sAr3he chaha bhAga nikalatI AmAsArikA rkheN| isase DhAI bhAga nikalatI candrikA rakheM tathA isaro pAMca bhAga nikalA aMDaka (AmalasAra) rkheN| jJAna va dI. a.9 AmalasAra ke nIce zikhara ke koNa rUpa zikhara ke AmalasAra ke nIce aura skandha ke kone meM jigadeva kI pratikRti rakhI jAtI hai| samiNiO kalaza AmalasAra - SRAM - - mila - AmalasAra grIvA, AgalasAra evaM kalaza
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (207) suvarNa puruSa AmalasAra kalaza ke madhya bhAga meM rApheda rezama ke vastra se TaMkA huA caMdana kA palaMga rakheM | isa palaMga ke rUpara kanayA puruSa (svarNa kA prAsAda puruSa) rakhanA aura isake pAsa ghRta se marA huA tAgna kalaza rkheN| yaha kriyA zubha- muhUrta meM karAye / yaha prasAda kA margarathA-1 (jIva rasthAna ) hai |# suvarNa puruSa kA mAna prathama vidhi : eka hAsya kI caur3AI vAle prAsAda meM kaka puruSa Adhe aMcala kA bnaayeN| isake bAda pratyeka hAtha ke lie cauthAI aMgula bddh'aa| cAhiye / ** ___dvitIya vidhiHprAsAda kI caur3AI eka hAtha se pacAsa hAtha taka kI caur3AI ke lie pratyeka hAtha AdhA AdhA aMgula bar3hAkara bnaaeN| suvaNa puruSa kI sthApanA pApaka puruSa mandira kA jIva mAnA jAtA hai| isakI sthApanA kA rathA- chajA ke praveza meM, zikhara ke madhya bhAga meM, athavA urAke Upara, zuka ||sikA ke atima sthAna meM, vedI ke Upara aura do mAla ke madhya garga meM rakhanA cAhiye / sAmAnyataH isakI sthApanA AgalasAra kalaza meM kI jAtI hai / yaha svarNa, rajata yA lAna kA banAkara jalapUrNa kalaza sthApana kreN| bAda meM use palaMga ke Upara rkheN| isake bAda apane nAma se aMkita svarNa mudrA se bhare cAra kalaza palaMga ke cAroM pAyoM ke pAsa rkheN| isa prakAra kAnakA puruSa kI sthApanA cirakAla taka devAlaya nirmAtA ko sukhI karatI hai| #(appa. pR. sU. 153, *Amalasaraca majjhe caMdanakhar3Asu senA / tassuvari kaNayapurisaM dhadhapratao ya carakalAsA !va.sa. 2/21 **jalAi kamazo pAyaMgulatika yamuriyA a / kIrai yuddha pasAra ilAhaTAI bApaTa / va. sa. 3/33 pramANa surupasyAnalaM kuryAda tara prt| tripatA kara vAme hAdasya dakSiNA dujam / / prA ma 4/35
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (208 kalaza kalaza mandira ke zikhara ke ho UparI pA. ANi kiyA jAtA hai / zikhara se mandira meM zobhA AtI hai use bhAMti kalaza se zikhara meM zobhA AtI hai| kalaza gandira ke mukuTa kI bhAMti hai| kalazArohaNa ke uparAMta hI mandira ke kArya ko pUrNa samajhA jAtA hai ataeva isa kArya ko pUrI gaMbhIratA se karA caahiye| kalaza kI nirmANa sAmagrI kalaza kA nirmANa usI dravya se kiyA jAnA cAhiye , jise dravya se mandira kA nirmANa kiyA jA rahA ho / kASTha kA kalaza hI lagAnA cAhiye / dhAtu ke mandira meM dhAtu kA tathA pASANa ke mandira meM pASANa kA kalaza lagAnA caahiye| bahumUlya dhAtu yathA svarNa athavA ratna kA bhI kalaza lagAyA jA sakatA hai| paMcakalyANaka pratiSThA (athavA prANa pratiSThA) hone ke uparAMta svarNa yA rUna kalaza car3hAyA jA sakatA hai| kalaza kA AkAra kalaza zikhara ke skandha se padmakoza taka ke aMtiga bindu taka kI UMcAI ke sAta bhAga kreN| isameM eka bhAga kI grIvA, Der3ha bhAga kA AmalasAra, Der3ha bhAga ke pAtra yA caMdrikA tathA tIna bhAga kA kalaza bnaayeN| dvibhAga kI caur3AI vAle kalaza kA bIjorA bnaaeN| prA. maM 4/37-38.39 kalaza kI UMcAI ke mAna meM usakA solahavAM bhAga bar3hAve to jyeSTha mAna kA kalaza hogaa| yadi battIsavAM bhAga bar3hAeM to madhyama mAna kI kalaza kI UMcAI hogii| jo UMcAI Aye usake nau bhAga kreN| usameM eka bhAga kI grIvA aura pITha, tIna bhAga kA aMDaka (kalaza kA peTa), donoM karNikA ( eka challI aura eka kaNI) eka eka bhAga kI tathA tIna bhAga kA bIjorA UMcAI meM rkheN| bIjorA ke ana bhAga kI caur3AI eka bhAga tathA mUla gAga kI caur3AI do bhAga, Upara kI kaNI kI caur3AI tIna bhAga, AdhI pITha kI caur3AI do bhAga (pUrI poTha kI caur3AI cAra bhAga) tathA kalaza ke peTa kI caur3AI chaha bhAga hai|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (2010 - THREE- Cam patAkA dhvajA (patAkA) pATalI hai dhvajA kA artha patAkA yA jhaNDe se hai / dhvajA se pATalI tAtparya hai vastra se nirmita eka Tukar3A jo eka DaMDe meM lagAyA jAtA hai tathA yaha dhvajA apane dhAraNa karane vAle ke astitva kA dyotaka hai| yadidhvajA maMdira para lagI hai to maMdira hone kI sUcanA detI hai / dUra se ho dhvajA ko dekhakara usake AkAra, raMga ke anurupa maMdira, mahala kA anumAna laga jAtA hai / rAjA athavA rASTrapramukha ke mahala para lagI dhvajA usake sattApakSa ke astitva ko prakaTa karatI hai / mandira ke atirikta rASTra, rAjanaitika dala, saMgaThanoM ko bhI apanI-apanI dhvajA hotI hai| dhvajA daMDa mandiroM meM dhvajA lagA- eka maMgala kArya bhI hai kyoMki dhvajA aSTa maMgala dravyoM meM se eka hai| dhvajA kA AropaNa eka dhvajAdaNDa ke sire para lagAkara use dhvajAdhAra se majabUtI se kasa diyA jAtA hai| zilpazAstroM meM dhvajA, dhvajAdaNDa, dhvajAdhAra ke pRthaka-pRthaka pramANa diye gaye haiN| dhvajA vastra kI hI banAnA caahiye| dhvajA ke AkAra kA tAMbe yA cAMdI kA patA kATakara use dhvajA ke sthAna para THANI lagAne kI prathA vartamAna meM dekhI jA rahI hai kintu zAstroM meM vastra nirmita dhvajA kA hI ullekha prApta hotA hai| ataeva dhAtu ke patare kI dhvajA banAne se dhvajA lagAne kA uddezya pUrA nahIM hotaa| ___dhvajA kA AropaNa nizcita sthAna evaM dizA meM hI dhvajA, dhvajAdhAra evaM pATalI karanA Avazyaka hai / yadi vAtAvaraNa ke prabhAva se dhvajA phaTa jAtI hai athavA badaraMga ho jAtI hai to ise zIdhratizIghra parivartita kara denA Avazyaka hai| phaTI evaM badaraMga dhvajA azubha lakSaNa utpanna karatI hai| mandira ke zikhara para zobhA ke lie jhaNDA yA patAkA lagAI jAtI hai| yaha vastra athavA dhAtu kI nirmita hotI hai tathA dUra se hI upAsakoM ko devasthAna hone kI sUcanA detI hai| patAkA mandira kI zobhA ke sthAna para zubha bhI hai| ataH jaina evaM vaidika sabhI mandiroM meM patAkA lagAne kI paramparA hai| dhvajAdhAra
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dava zilpa) (210 dhvajA lagAne ke sthAna zilpa ratnAkara granthakAra kahate haiM ki cinha rahita zikhara (kalazahIna) tathA dhvajahita detAlA ahavAgI ho jAte haiN| atApata binA kalaza kA zikhara na banAyeM tathA binA patAkA (dhvajA) ke mandira na bnaayeN| * pura, nagara, koTa, ratha, rAjagRha, vApI, kUpa, tAlAba meM bhI dhvajA lagAnA cAhiye tAki dUra se hI inakI pahacAna ho ske| maMdira meM patAkA lagAne kA sthAna patAkA lagAne kA sthAna mandira meM zikhara ke UparI bhAga meM nirdhArita kiyA gayA hai| vahAM para dhvajAdaMDa kA ropaNa karake usameM dhvajA lagAnA caahiye| dhvajA lagAne kA sthAna IzAna dizA meM lagAnA caahiye| caturmukhI prAsAda meM kiMcita IzAna dizA meM dhvaja daNDa lagAnA caahiye| ** IzAna dizA meM lage dhvajA se rAjya meM vRddhi tathA rAjA prajA donoM ko A-ida hotA hai| dhvajA kA AkAra evaM nirmANa vidhi bAraha gula lambI aura ATha aMgula caur3I majabUta kapar3e kI patAkA banAnA caahiye| prAsAda gaNDana kAra ne dhvajA kA mAna anya rupeNa kiyA hai| dhvajAdaNDa kI lambAI ke mAna ke samAna dhvajA kI lambAI kareM tathA lambAIkA AThavAM bhAga caur3AI rkheN| yaha aneka varNa ke varatroM kI bane tathA agrabhAga meM tIna thA pAMca zikhAeM banAnA cAhie - dhvajA kA kapar3A zveta, lAla, zveta, pIlA, zveta, kAlA ho tathA phira usI krama se inhIM raMgoM vAlA ho| isa dhvajA meM caMdramA, mAlA, choTI ghaMTiyA, tArA Adi nAnA prakAra ke citra se sajAyeM 1 23 kapar3e se banAyI gayI dhvajA sukhadAyaka, lakSmIdAyaka, yazakIrti vardhaka hotI hai| rAja, prajA, bAla, vRddha, pazu sabhI ke liye samRddhikAraka hotI hai| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *nizcinhaM zikharaM dRSTvA pvajAhInaM surAlayaM / asuzavAsamicchanti dhvajAhI na kArayet ||shi 2.5/502) niSpallaM zivaraM rakSatA dhvajahIne surAlaye / asurAvAsamicchanti jahInaM na kArayet |(graa. maM. 4 / 48) pureva nagAre koTe zye rAjagRhe tathA / vApIkUpa tar3AgeSu prajAH kAryAH suzobhanAH (mA. maM. 4/ 47) *caturmuraTe taToM takSya prAmAda sarva kaamde| IzAna dizAmAzritya pvajA daNDa nivezanam / / zi. ra5/98) IzacyA kurute kiMcit sthapakaH sthApakaH sadA / rAjyadaH sthale vRddhiH prajA saujandati / / hastatriMbhAlA vistIrNasyahastAyatadaiH / vastroktama susaMliSTe pvaja nirmApayecchubham / / . vajAdaNDa pramANena deyaSTAMzena vistre| nAnAvatravicitrAye stripaMcAyazikhottamA / / prA. paM. 4/46 # sitaM 2th sitaM pittaM sitaM kRSNa pujaH punaH / yAvatprAsAda dIrghatvaMtA utsaMyaiTotakapAta / / randrArthacandra muktAstraka kiMkiNI tArakAribhiH / jAjA bhadrapa Thapazca citra patra vicitravet / /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (211) dhvajAdhAra sthAna nizcita karane kI vidhi prathama vidhi - zikhara kI UMcAI ke chaha bhAga kreN| Upara ke chaThaveM bhAga ke punaH cAra bhAga kreN| inameM se nIce kA eka bhAga chor3akara dAhine pratistha meM dhvajAdhAra banAyeM / arthAta UMcAI ke caubIsa bhAga karake bAirAveM bhAga meM dhvajAdhAra bnaayeN| dhvajAdhAra kA anya nAma stambha vedha hai|* dvitIya vidhi - zikhara kI rekhA ke Upara ke Adhe bhAga ke tIna bhAga kreN| Upara ke tIsare bhAga ke punaH cAra bhAga kreN| isameM nIce kA eka bhAga chor3akara usake Upara ke bhAga meM dhvajAdhAra bnaaeN| yaha IzAna athavA neRtya koNa meM prAsAda ke pichale bhAga meM dAhine pratiratha meM dIvAra ke chaTaveM bhAga jitanA moTA banAyeM / dhvajAdhAra kI moTAI dIvAra kA chaThavAM bhAga rkheN| dhvajAdaNDa ko majabUta rakhane ke lie ratambhakA rakhI jAtI hai| usakI UMcAI dhvajAdhAra se AmalasAra kI UMcAI taka rakheM / usakI moTAI prAsAda ke mAna ke barAbara hastAMgula (jitane hAtha kA ho utane aMgula) rkheN| usake Upara kalaza rkheN| dhvajAdaNDa evaM stambhikA ko acchI taraha yajra bandha kreN| dhvajAdaNDa kI racanA dhvajAdaNDa bar3hiyA lakar3I kA banAnA cAhiye jisameM na to gAMThe ho na hI piilaapn| dhyajAdaNDa sundara evaM golAkAra bnaayeN| daNDa meM parva yA vibhAgoM kI saMkhyA viSaNa tathA granthI (yA cUr3I) rAma saMkhyA meM rakhanA caahie| % *svAyAH SaSTape bhAge tadaza paattvrjite| bajAdhArastu kartavyaH pratiraye ca dakSiNe / / jJAna pra.dI.a./.9 **stambha vedhastu kartavyo bhityAzca ghaSTamAMzakaH / ghaNTodaya pramANena stambhikodayaH kArayeta / / pAma hastAMgula vistAra stasvAz2a kalazo bhavet |jnyaan pra.dI.a 5 suvRtaH sAradAruzca vandhikoTara vrjitH| parvabhiSi kAryaH samavandhi sukhAvahaH / / prA. maM 4/44
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa dhvajA daNDa kI pATalI dhvajAdaNDa kI markaTI yA pATalI jisameM dhvajA laTakAI jAtI hai ardha candrAkAra bnaaeN| isakI lambAI kA pramANa dhvajAdaNDa kI lambAI kA chaThavAM bhAga rakheM tathA caur3AI lambAI se caur3AI AdhI rkheN| caur3AI kI tIsarA bhAga moTAI rkheN| isake kone meM ghaMTiyAM lagAeM tathA Upara kalaza lgaaeN| * markaTI kA mAna eka aura vidhi se nikAlA jAtA hai (a.sU. 144) dhvajAdaMDa kI laMbAI pATalI kI laMbAI hAtha meM 1 se 5 6 se 12 phuTa meM 2 se 10 phuTa 212 dhvajAdaMDa kI caur3AI kA sAta gunA dhvajAdaMDa kI caur3AI kA chaha gunA dhvajAdaMDa kI caur3AI kA pAMca gunA 12 se 24 phuTa 26 se 100 phuTa 13 se 50 pATalI kI caur3AI kA mAna pATalI kI lambAI ke tIsare bhAga ke barAbara rkheN| dhvajAdaNDa nirmANa karane kI kASTha dhvajA daNDa nirmANa karane ke lie bAMsa, aMjana, mahuA, zIzama athavA khaira kI lakar3I kA prayoga kreN| ** dhvajAdaNDa kI UMcAI kA mAna nikAlane kI vidhiyAM 1. prAsAda kI khara zilA se kalaza ke agrabhAga taka kI UMcAI ke eka tihAI ke barAbara mAna kA dhvajAdaNDa jyeSTha mAna kA hai| isameM AThavAM bhAga kama kareM to madhyama mAna aayegaa| yadi cauthA bhAga kama kareM to kaniSTha mAna kA dhvajAdaNDa hogaa| # * daNDa dIrghaSaDaMzena markadayardhena vistRtA / ardhacandrAkRtiH pAzrveSaNTo kalazastathA / / prA. maM 4/45 ** vaMzamayo'tha kartavyaH AMjano madhukastathA / sIsapaH khAdirazcaiva piNDazcaiva tu kArayet || zi. 2.5/82 #daNDa: kAryastRtIyAMzaH zilAtaH kalazAntakam / madhyaSTazena hIno'sau jyeSTha pAdona kavyasaH / prA. maM. 4/41 ##prAsAda vyAsa mAnena daNDojyeSThaH prakIrtitaH / madhyI honI dazAMzana paMcamAMzena kanyasaH / prA. maM. 4/42 2. prAsAda kI caur3AI ke barAbara dhvajAdaNDa kI lambAI rkheN| yaha jyeSTha mAna hai| isakA dasavAM bhAga kama kareM to madhyama mAna tathA pAMcavAM bhAga kama kareM to kaniSTha mAna hotA hai| yahI mata adhika pracalita bhI hai| ##
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 213 3. garbhagRha thA zikhara ke nIce ke pAyace ke caur3AI ke barAbara lambA dhvajAdaNDa bnaayeN| yaha jyeSTha mAna hai| usakA bArahavAM bhAga kama kareM to madhyama mAna aayegaa| yadi chaThavAM bhAga kama kareM to kaniSTha mAna AyegA / * 4. prakAza vAle arthAt binA parikramA vAle mandira kA dhvajAdaNDa mandira kI caur3AI ke barAbara lambA bnaayeN| parikramA vAle mandira (athAt sAMdhAra) mandira kA dhvajAdaNDa madhya mandira ke barAbara arthAt garbhagRha ke donoM tarapha dIvAra taka kI caur3AI ke barAbara bnaayeN| parikramA aura usakI dIvAra ko chor3akara sirpha garbhagRha kI dIvAra gineM !' ** dhvajAdaNDa kI caur3AI kA mAna eka hAtha (2 phuTa ) caur3AI vAle prAzAda ke dhvajAdaNDa kI caur3AI pauna aMgula / iMca rkheN| bAda meM pacAsa hAtha (100 phuTa) taka prati hAtha ( 2 phuTa ) AdhA-AdhA aMgula / iMca bddh'aaeN| # zikhara kalaza se dhvajA kI UMcAI kA phalAphala zilpazAstroM meM zikhara para lagAI jAne vAlI patAkA kI UMcAI kA eka nizcita anupAta batAyA gayA hai| zikhara ke sabase Upara ke bhAga meM kalaza Arohita kiyA jAtA hai / zikhara para lagAI jAne vAlI patAkA kalaza se bhI UMcI laharAnA caahiye| jitanI adhika UMcI dhvajA hogA utanA hI zreSTha pariNAmoM kI prApti hogii| zikhara kalaza se dhvajA kI UMcAI ke anurUpa phala kA ullekha agralikhita sAraNI meM uddhRta hai $zikhara kalaza se dhvajA kI UMcAI phala hAtha meM phuTa meM 9 2 2 4 3 4. 6 8 10 12 * nirogatA putrAdi kI vRddhi sampatti vRddhi rAja sukha, rAjya vRddhi subhikSatA vRddhi * mUla rekhA pramANena jyeSThaH svAd daNDasaMbhavaH / madhyamo dvAdazAMzonaH SahaMzonaH kaliSTakaH / a. su. 144 ** daNDaH prakAze prAsAde prAsAdakara saMkhyayA sAMdhakAre punaH kAryo madhya prAsAda mAnataH // viveka vilAsa 1/179 # eka haste tu prAsAde daNDaH pAdaunamaMgulama / kuryAdadhaugulA vRddhiryAvatpaMtAzadastakam / / prA.maM. 4 / 43 # hatthe pAsAe daMDa paDaNaMgulaM bhave piMDaM / amaMgulavudddikame jAkara pAsa kndue| va. sA. 3/34 $ AzAdhara pratiSThA sAroddhAra
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa dhvajA para devatA kI pratiSThA vidhi dhvajAle hA" mazina varmA ke uparAnI jAne vAlI pramukha dhArgika kriyA hai| mandira meM jina vimba kI sthApanA ke uparAnta vidhipUrvaka dhyajA kA ArohaNa kiyA jAtA hai| sarvaprathama sarvAnha yakSa kI pUjA kareM - OM hI sarvAnha yakSa sahita sarvadhvaja devate ehi ehi saMtoSaTa tiSThatiSTa ThaH ThaH atra sannihito bhava vaSaT idaM snapanaparcanam ca gRhANa gRh||| isa mantra se AvAhana kara sthApanA kreN| sarvAnha yakSa kI aSTa dravya se pUjA kreN| isake liye nimna vidhi hai sarvoSadhi sahita nau kalazoM kI sthApanA kreN| jala zuddhi mantra se jala ko mantrita karake sarvAnha yakSa kI mUrti ke samakSa athavA dhvaja paTa ke samakSa darpaNa sthApana kara : gaMdha, puSpa, gaMgala, upakaraNa Adi sthApana kreN| dhvaja paTa ke darpaNa meM pratibimba kA uparokta mantra se abhiSeka kreN| sAtha meM sarvAnha yakSa kI pratimA kA paMcAmRta abhiSeka kreN| pazcAta AvAhana Adi kara mantra se pUjA kreN| phira mukha, vastra, nayanonmIlana, vilepanAdi kara dhvajArohaNa karanA caahiye| nayanonmIlana manna OM hI ahaM namaH Namo arihaMtANa sarvAnha yakSAya dharmacakra virAjitAya caturbhujAya zyAmavarNAya majAyikar3hAya sarvajana nayana AlhAdana karAya nayanonmIlanamahaM karomi svaahaa| isa mantra se dhyaja paTa para citrita sarvAnha yakSa kA nayanonmIlana kreN| svarNa zalAkA ko donoM AMkhoM para phereN| isa prakAra dhvajA para devatA kI pratiSThA rAmpanna hotI hai| aba tIna kokilA se saMyukta bAMrA daNDa ko darbhamAlA se beSTita karake azoka, Ama Adi ke patte baaNdhe| phira dhvajadaNDa kI Thoka prakAra arcanA karake dhvajArohaNa ke gaDDhe meM zAlyAdi DAlakara ardha cddh'aaye| nAnA vAdyoM ke vAdana ke sAtha dhvajA ko daNDa meM bAMdhakara dhvajArohaNa kara dekheN| sabhI loga NamokAra mantra kA pATha kreN| pratiSThAcArya nimna likhita mantra par3hakara gandira yA vedikA para dhvajArohaNa kraayeN|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (215) dhvajArohaNa manna OM mo arihattANaM svasTi bhadraM bhavatu sarva lokasya zAMtiH bhavaTu stthaaH| vizeSaH mandira para dhvaja car3hAne ke utsava meM sammilita honA dhugyavardhaka kArya hai| dhvajA prathama phar3akane kA phalAphala jisa samaya dhvajAdaNDa para dhvajA car3hAI jAtI hai, usake upArAMta vAyu ke pravAha se vaha dhvajA phar3aphar3AtI hai| dhvajA ke prathamataH phar3aphar3Ane se zubha-azubha lakSaNoM ke saMketa milate haiM / yadi uttara kI ora se havA dakSiNa kI ora calegI to yaha dakSiNa kI ora phar3akegI / dakSiNI tInoM hI dizAoM meM prathama phar3akanA azubha mAnA jAtA hai / agralikhita sAraNI meM dizAnuvAra phala dRSTigocara hote haiM - dhvajA prathama phar3akane kI dizA pUrva uttara pazcima/ bAyavya/ IzAna Agneya / dakSiNa/ naiRtya phala sarvakAmanA siddhi Arogya, saMpadA zubha , vRSTi zAMti karAnA cAhiye / dAna pUjA kreN| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *yAvaMtaH prANina ke te layA kuryupradakSiNAm / TAvaMta prAnpurva tyaiva krameNa vimla padama / / 15 AzAdhara pratiSThA sAroddhAra **mukta prAcInate ketau sarvakAmAna vApnuyAta / uttarAMgate tasmina svasthArogyaMca sampadaH / / 16 yadi pazcimato yAli dAyavye vA dizAzraye / (zAovAtato dRSTikardhAta keta zabhAnisA / / 17 anyesmina digvibhAmetu ketI mrudbhvshaat| zAMtikaM tatra kartavyaM dAna pUjA vidhAnataH / / 18
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (216) nAgarajAti ke maMdira kA AdhAra evaM zikhara darzana pAribhASika zabda sUcaka bAlaza bojapUrI AmalasArekA til spy Amalaka grIvA skana bhUgi Agalaka HDii zukanaki I-AR 1222 karNarathA Asa-1 para uruzrRMga ... Byai peTikA :: rAjarona jasarakArakA sta paTTikA PG tilaka karNaNa REL HALIKHE paraMDikA kona gAra ataspa saMzA - - jyA madhyabaMdhaH adhisstaa| kapota chAya aMtarapatra grara paTTI karNekA jAda kuMga poTha mihaOM
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ NEONA lakSmaNa mandira khajurAho - nAgara zailI (deva zilpa ( 217
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 218 ) UTHOHD PARTMT ya MAIN shenom- - - MYMee M emamalenormcomnew - - kulapAka jI mandira ke zikhara kA rekhAcitra (Andhrapradeza)
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa jiji - - - ... and ale U14 - - - ma HINE Nr. liMgarAja maMdira, bhuvanezvara zikhara yojanA
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 220 BENA - ASNNN EALTDet --ja kaliMga prAsAda kA zikhara
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (221) vedI prakaraNa garbhagRha meM devamUrti kI sthApanA thedI para kI jAtI hai| yaha eka DhorA cabUtarAnumA nirmANa hotA hai| ise pabAsana bhI kahate haiN| isakA pramANa zAstrAnukUla tathA sthApita kI jAne vAlI pratimA evaM dvAra ke mAna ke anukUla honA Avazyaka hai| vedI para pratimAoM kI sthApanA eka athavA tIna kaTaniyoM meM kI jAnA caahiye| ___ garbhagRha meM parikramA kA sthAna chor3akara jina beba (pratimA) ko sthApita karane ke liye pona vedI kA nirmANa kiyA jAnA cAliye garbhagana meM 1, 1/2 hAtha UMcI vedikA banAnA caahiye| vedI kA AkAra cAra prakAra se kiyA jA sakatA hai :-* 1. catuSkoNa vedI 2. kamalAkRti vedI 3. ardhacandrAkRti vedI 4. aSTakoNa vedI catuSkoNa vedI (vargAkAra athavA samacaturasa vedI) isameM lambAI evaM caur3AI barAbara honA cAhiye / pratiSThita jina pratimA kI sthApanA ke liye yaha sarvazreSTha hai| kamalAkRti vedI- ise padminI vedI bhI kahA jAtA hai| isameM vedI ko khile hue kamala kI AkRti kA banAyA jAtA hai tathA usa para pratimA sthApita kI jAtI hai| vizeSa rupa se isa vedI kA prayoga tIrthaMkara prabhu ke jJAna kalyANaka ke samaya kiyA jAtA hai| ardhacandrAkRti vedI - ise zrIdharI vedI bhI kahA jAtA hai| isa vedI ko ardhacandra kA AkAra diyA jAtA hai jisakA samatala bhAga Upara rahatA hai| isa yedI kA prayoga tIrthaMkara ke janma kalyANaka ke samaya kiyA jAtA hai| aSTakoNa vedI- ise sarvatobhadra vedI bhI kahA jAtA hai| isameM ATha koNa, ATha bhujAeM hotI haiN| AThoM bhujAoM kA mAna samatulya hotA hai| isa vedI kA prayoga vizeSa rUpa se tIrthaMkara ke dIkSA kalyANaka ke samaya kiyA jAtA hai| vedI kA nirmANa karate samaya atyadhika satarkatA rakhanA atyaMta Avazyaka hai| kiMcita bhUla bhI atyanta viparIta paristhiti kA nirmANa kara sakatI hai| ---------------------- *vedI caturvighA tatra caturastrA va padhinI. zrIdharI sarvatobhadrA dIkSAsu sthApanAdiSu / caturavA catuHkoNA vaidI saukhya phalapradA kecidaitya pratiSThAyAM pagrijI padmasaMjibhA / ! A. jayasena pratiSTA pATa zloka 228/229
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( zilpa hai TEMSELE -- vedI
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) vedI nirmANa karate samaya dhyAna rakhane yogya bAteM1. vedI polI na bnaayeN| vedI Thosa ho bngtt| 2. vedI meM eka yA tIna kaTaniyoM kA hI nirmANa kreN| 3. do athavA cAra yA adhika kaTaniyAM nahIM bnaayeN| 4. mUla nAyaka pratimA bedI ke ThIka madhya meM sthApita kreN| 5. gUla-gAyaka kI pratimA se bar3e AkAra kI prAMtenA beTI para sthApita na kreN| 6. mUla nArAka pratimA kA cinha spaSTatayA vRSTigocara ho / vedI meM mUla-gAyaka pratimA ke atirikta pratimAeM yadi sthApita kI jAtI haiM to unameM paryAya antara rakhanA atyaMta Avazyaka hai| eka pratibhA se dUrArI pratimA ke madhya meM pratimA ke mAna ro AdhI dUrI kA antara rakhanA Avazyaka hai| 8. pratibhA dIcAla se cipakAkara na rakheM tathA vedo dIvAla se cipakAkara na bnaaeN| 9. sthApita mUrtiyAM pRthaka-pRthaka hoN| Apasa meM saMgharSa na ho| 10. bhUlanAyaka pratimA pUre pareikara evaM yakSa yakSiNI sahita hI banAyeM / 11. yadi yakSa- yakSiNI kI pratimAeM mUla vedI se pRthaka sthApita karanA ho to mUla vedI ke dAhinI aura yakSa kI pratimA kI vedI sthApita karanA cAhiye / mUlanAyaka ke bAyeM ora yakSiNI kI pratimA sthApita kreN| 12. mUla nAyaka pratimA yadi acala yaMtra se sthApita kI gaI haiM to use kiMcita bhI visthApita nahIM karanA caahiye| 13. koI bhI vedI dIvAla se saTAkara na bnaayeN| 14. parikramA ke liye upayukta sthAna avazya rkheN| 15. pratimA ke parikara meM bhAmaMDala ke sthAna para yaMtra nahIM lagAnA caahiye| 16. pratimA ke nIce athavA cinha ke radhAna ko DhAMkakara yaMtroM ko kadApi na rkheN| 17. yathAsaMbhava pratimA kI vedI samacaturaya vargAkAra hI nirmANa kreN| 58. gola vedI athavA koge kaTI huI vedI kadApi na bnvaayeN| 19. mUlanAyaka pratimA padamAsanastha AkRti meM karanA caahiye| 20. mUlanAyaka pratimA tIrthaMkara prazu kI hI bnaa-|| caahiye| 21. kirA tIrthadhAra kI pratigA mUlagAyaka banAnA hai, isake liye mandira nirmAtA tathA tIrthakAra ke janma nakSatrAdi kA guNa milAna avazya karanA caahiye| 22. pratyeka vedI para kalaza sthApita karanA atyaMta Avazyaka hai| 23. vediyoM para dhvajA avazya hI lgaayeN| 24. vaidiyoM para lagAyI gaI toraNa itanI bar3o na ho ki usase bhItara sthApita pratimAeM Dhaka jaayeN| 25. yadi dedI lambAI meM caur3AI se kiMcita bho lanyI ho to doSakAraka hai| sagacaturasa vedI ho sarvazreSTha hai|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 224) pIThikA pITikA kA tAtparya hai hamezA baiThA jA sakage vAlA Asana / rAjA mahArAjA siMhAsana para baiThate haiN| tIrthakara prabhu kamalAsana para baiThate haiN| dravir3a granthoM meM nau prakAra kI pIThikAoM kA ullekha 1. bhadra pITha 2.padama pITha 3, mahAnbuja poTha 4. vajra pITha 5. zrIdhara pITha 6.pITha padma 7. mahAvaja 8. saugya 9. zrIkAmya dakSiNa evaM uttara donoM kSetroM meM bhadrapITha, padmapITha tathA mahAnbuja pITha kA nirmANa dekhA jAtA hai| prasaMgavaza yaha dhyAna rakheM ko pIThikA evaM vAhana pRthaka-pRthaka haiN| hanumAna ke lie aisA nahIM hai kyoMki ve zrIrAma ke caraNoM ke samIpa sevaka mudrA meM baiThate haiN| khar3e hue rupa meM ve eka hAtha meM gadA tathA dUrAre meM parvata uThAte haiN| pramANa mudrA meM bhI hanumAna kI pratimAeM banAI jAtI haiN| bAlakRSNa kA koI Asana nahIM hai kintu rAjA rupa meM kR| siMhAsana para baiThate haiN| bhadrapITha mahAmbuja pITha CHIKOTABHI padmapITha 'siMhAsana (pIThikA
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa -225 vedI kI sajAvaTa vedI para tIrthakara prabhu kI pratimA kI sthApanA karane ke uparAMta vedI kI sajAvaTa bhI vibhinna rUpoM meM kI jAtI hai| vedo meM nIce aSTa maMgala, aSTa prAtihArya, tIrthaMkara kI mAtA ke solaha svapna, abhaya dRzya (jisameM siMha pUrvI eka sAtha jala pIte haiM) ityAdi dRzyoM kI citrakArI athavA belabUTe Adi rupaka banAnA caahiye| sarvajJadeva ke pAda pITha meM navagraha kI sthApanA karanA caahiye| jina mandira ke garbhagRha kI vAloM ke andara ke bhAga meM tIrtho kI racanA kI citrakArI, torthakaroM evaM mahApuruSoM kI jIvana gAthA ke aMza kI kalAkRtiyAM karAnA caahiye| citrakArI meM yuddha ke dRzya, krUra dRzya, dAnavoM ke citra, kaMTIlI jhAr3I, ujAr3a gAMvoM ke citra kadApi na bnaayeN| saMsAra madhu bindu darzana, SaTlezyA darzana ityAdi dharmavardhaka dRzyoM kI citrakArI se vedI kI zobhA bar3hatI hai sAtha hI upAsakoM ko sat preraNA bhI milatI haiN| vedI pratimAoM kI UMcAI kA mAna dvAra kI UMcAI kA ATha, sAta yA chaha bhAga kreN| Upara kA eka bhAga chor3a deN| zeSa bhAga ke punaH tIna bhAga kreN| usameM Upara ke do bhAga kI pratimA banAyeM tathA eka bhAga kI pauTha banAyeM / viziSTa jainetara pratimAoM ke liye mAna dvAra kI UMcAI kA AdhA bhAga ke barAbara zayanAsana pratibhA kI pITha banAyeM / jalazayyA cAlI pratimA kA mAna dvAra kI caur3AI se adhika na rkheN|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) maMdira meM sthApita kI jAne yogya pratimA kA AkAra zita pazAstra meM gRha dailamAlaya evaM maMdira meM pUjanIya pratimAoM ke AkAra ke sambandha meM spaSTa nirdeza diye haiN| yaha viveka rakhanA atyaMta Avazyaka hai ki kisa AkAra kI pratimA mandira meM sthApita kI jaaye| eka hAtha se choTe AkAra ke mandira meM sthira pratimA rakhane kA niSedha kiyA hai| isa sthiti meM kevala cala pratimA hI rakhanA cAhiye / pratimA ke AkAra kI gaNanA mandira ke evaM dvAra ke AkAra ke anurupa kI jAtI hai| _gRha caityAlaya meM eka se bAraha aMgula taka kI pratimA kI hI pUjA hetu sthApanA karanA ucita hai| isase adhika AkAra kI pratimA mandira meM hI pUjI jAnI cAhiye / cU~ki viSamAMgula kI pratimAeM hI pUjA meM zubhaphala detI haiM ataH gyAraha aMgula taka kI hI pratimA gRha mandira meM rakhanA caahiye| gyAraha aMgula se nau hAtha taka kI pratimAoM kI pUjA mandira meM hI karanA cAhiye / granthAMtara meM solaha hAtha taka kI pratimA mandira meM pUjane yogya kahI gaI hai| dasa hAtha se chattIrA hAtha taka kI pratimA pRthaka-pRthaka evaM binA zikhara ke sthApita kI jAnI caahiye| chattIsa hAtha ro paiMtAlIsa hAtha taka kI pratimA UMce cabUtare para hI sthApita kI jAnI caahiye| tAtparya yaha hai ki vRhadAkAra pratimAoM ke anupAta meM mandiroM kA nirmANa saMbhava nahIM hai ataeva isa bhAMti kI pratimAeM khule meM hI sthApita kI jAtI haiN| dakSiNa bhArata meM sthita zravaNabelagolA kI gomaTezvara bAhubalI kI 57 phuTa UMcI pratimA sAre vizva meM vikhyAta hai| ryAde itanI vizAla pratimA ko AcchAdita karake mandira banAyA jAye to pramANa ke anukUla na hone ke kAraNa suphaladAyI nahIM hogaa| ataeva sthApita kI jAne vAlI pratimA kA AkAra mAtra bhakti ke atireka meM nizcita na kreN| balki zAstra kI AjJA ke anurUpa hI kreN| rupa maMDana 1/7-8-9, matsya purANa 257-23 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - %2jaika hastAdito'nya ne prAsAdeM sthiratA nayeta ! sthiraM jA sthApayet pohe, gRhINAM dava.kabdiyat / / zilpazmRti bA.vi. a.6/130 *AsbhakAMgulA va paryantaM dvaadshaaNgulaa| gRheSu pratimA pUjyA nAdhikA zarayate tataH / / OM. maM. 1/7 taca javahastAnta pUjanIyA surAlave / dazahastAditoM vA'rcA prAsadina vinA'rcayet / / ru. maM. 1/8 dazAdi karaSaSThayA (karavRdayA) tu SaTatriMzat pratimA (:) pRthk| vANaveda karAn yAcada catuSkA (catuSpadyAm) pUjayet sudhIH / / 1/9 ru.maM. ASoDazA tu prAsAde kartavyA mAdhikA ttH|| matsya purANa. 257/23
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 227 jina pratimA prakaraNa jina pratibhA kA artha hai jinendra prabhu kI pratimA yA mUrti jo ki unake svarupa kA AbhAsa karAne ke lie sphaTika, pASANa, dhAtu, kASTha Adi dravyoM se nirmita kI jAtI hai| pratimAeM kRtrima rUpa se vItarAga prabhu kI chavi kA AbhArA karAkara hameM vItarAga prabhu kI stuti karane ke lie nimitta kAraNa haiN| pratimA arihantAdi pAMcoM parameSThiyoM kI banAI jAtI hai| pratimA kA nirmANa zAstroM ke nirdeza ke anurUpa honA cAhiye / yadi zAstra pramANa ke anukUla pratimA nahIM banAI jAyegI to vibhinna prakAra ke aniSTa hone kA avasara banA rahatA hai| arihanta kI pratimA pUre parikara se sahita honA caahiye| yakSAdi tathA anya samavazaraNa kI vibhUtiyoM se sahita honA caahiye| siddha pratimA binA parikara kI hotI hai| arihanta pratimA ke sAtha aSTa prAtihArya evaM maMgala dravya avazya hI rahanA caahiye| sAmAnyataH jina pratimAeM eka hI dravya kI pUrNa vItarAga nirmita hotI haiN| kintu sumeru parvata ke bhadrazAla vana meM sthita cAra caityAlayoM meM raMgIna maNigaya pratimA hotI hai| pANDuka vana meM bhI aisI hI pratimAeM hotI haiN| jina pratimA cUMki arihaMtAdi parameSThI kI pratikRti hai ataH ise jina binba bhI kahA jAtA hai| pratimAoM ko caitya nAma se sambodhita kiyA jAtA hai| pRthaka rUpa se nava devatAoM kI koTi meM jina caitya ko devatA mAnA gayA hai| ataH na kevala parameSTo varan unakI pratimA bhI pUjya hai tathA unake rahane kA sthAna arthAt caityAlaya (jinAlaya) bhI pRthaka devatA hai tathA pUjya hai| jinendra pratimAoM kA nirmANa evaM mApa zAstrokta vidhi se hI kiyA jAnA cAhiye / pratimA nirmANa ke uparAMta jaba taka pUrNa vidhAna pUjana vidhi tathA di. jaina sAdhu / AcArya ke dvArA sUrimantra se pratimA kI pratiSThA nahIM ho jAtI taba taka pratimA kI pUjA nahIM kI jaatii| zilA parIkSA Adi zAstrokta vidhiyoM ke dvArA parIkSita zilA se hI jina pratimA kA nirmANa karanA cAhiye / jina pratimA sthApanA nirNaya rAzi milAna kA sujhAva jina pratimA kA nirmANa prArambha karane se pUrva pUjya AcArya parameSThI evaM gurujanoM ro AzIrvAdapUrvaka anumati lenA cAhiye / taduparAMta unase bedI evaM mandira ke AkAra ke anurUpa mUrti kA AkAra, Asana, varNa tathA kina tIrthaMkara kI pratimA sthApanakartA kI rAzi, navAMza tathA tIrthaMkara kI rAzi kA milAna evaM nagara kI rAzi kA milAna kara AcArya se upayukta dizA nirdeza grahaNa karanA caahiye| isake uparAMta hI jina pratimA ke nirmANa kA samaya, zilA parIkSaNa evaM zilA lAne jAne kA samaya nirdhArita karanA caahiye| yaha vizeSa dhyAna rakheM ki binA guru AcArya kI anumati evaM AzIrvAda ke svataH jina pratimA evaM mandira nirmANa kA kArya nahIM karanA cAhiye /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa pratimA nirmANa ke dravya sUryakAnta maNi, candrakAMta tathA sabhI ratna, maNiyoM kI pratimAeM sarvaguNayukta hotI haiN| suvarNa, rajata, tAMbA dhAtuoM kI pratimA banAnA zreSTha hai| pItala kI pratimA bhI banA sakate haiM kintu anya mizra dhAtu jaise kAMsA Adi kI pratimAeM nahIM banAnA cAhiye / yadi kATha kI pratimA banavAnA iSTa ho to zrI parNI, candana, bela, kadamba, piyAla, gUlara aura zIzama kI kASTha lI jA sakatI hai| ina vRkSoM kI jisa zAkhA se pratimA banAnA ho, vaha nirdoSa tathA vRkSa pavitra bhUmi meM ugA huA ho / pASANa meM saMgamaramara athavA grenAiTa kI pratimA banAnA zreSTha hai| nirdoSa dAga rahita zveta saMgamaramara kI pratimA kI AbhA nizcaya hI upAsaka ko darzana mAtra se praphullita karatI hai| itanA avazya dhyAna rakheM ki dhAtu nirmita pratimAoM ke lie upayoga kI jAne vAlI dhAtu naI ho| purAne bartanoM Adi ko galAkara pratimA kadApi na bnvaayeN| yaha mahA azubha tathA aniSTakArI hai| vibhinna dravyoM kI pratimA banAne kA phala pratimA nirmANa dravya lakar3I yA miTTI maNi ratna svarNa rajata tAmra pASANa pariNAma Ayu, zrI, bala, vijaya prApti sarvajana hitakArI 228 puSTi lAbha yaza lAbha santati lAbha atyadhika bhUmi lAbha vRhatsaMhitA 4 / 5 pR400 polI evaM kRtrima dravyoM kI pratimA kA niSedha vartamAna yuga meM anekoM kRtrima dravyoM kI pratimAyeM nirmita kI jAne lagI haiN| plAsTika, ekrilika, nAyalona Adi kI pratigAyeM yA AkRtiyAM banane lagI haiN| plAsTara oNpha perisa kI bhI mUrtiyA~ Ajakala sAmAnyataH dekhane meM AtI haiN| plAsTika/ekrilika pratimA meM nAiTalaimpa lagAkara use sajAvaTa ke kAma meM lAne lage haiN| TAilsa meM bhI pratimAyeM yA bhagavAna kI phoTo lagAne lage haiN| ye sabhI phoTo athavA pratimAyeM pUjA ke lie upayukta nahIM haiN| ye azubha evaM aniSTakAraka haiM / dhAtu kI pratimA Thosa honA Avazyaka hai| usameM polApana kiMcita bhI nahIM honA cAhiye / anyathA bhISaNa saMkaToM kA sAmanA karanA par3a sakatA hai| polI mUrtiyoM kI pUjA karanA ucita nahIM hai| ekrilika, plAsTika Adi kI mUrtiyAM sAmAnyataH polI hI banatI hai| cAMdI, sonA athavA pItala kI bhI polI mUrtiyoM kI na to pUjA karanA cAhiye, na hI inakI prANa pratiSThA karAnI caahiye| polI mUrtiyoM kI pUjA pratiSThA atyaMta aniSTakAraka hai| plAsTika athavA kRtrima rasAyanoM se nirmita Thosa pratimA bhI pUjya nahIM hai| kevala zuddha dhAtu athavA kASTha athavA pASANa kI zAstrokta pratimAyeM hI pUjA pratiSThA ke yogya haiN|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 229 garbhagRha meM pratimA kA pramANa garbhagRha kI mahimA usameM sthita jina pratimA ke kAraNa hai| garbhagRha kI caur3AI isa prakAra rakheM ki caur3AI ke dasa bhAga meM garbhagRha banAyeM tathA do do bhAga kI dIvAra banAyeM / garbhagRha kI caur3AI ke tIsare bhAga ke mAna kI pratimA banAnA uttama hai| isa mAna kA dasavAM bhAga ghaTA deveM to madhyama mAna kI pratimA kA mAna aayegaa| yadi pAMcavAM bhAga ghaTA deveM to kaniSTha mAna aayegaa| * dvAra ke anupAta meM pratimA ke AkAra kI gaNanA yaha gaNanA aneka prakAra se kI jAtI hai| mApa uttaraMga se nIce tathA dehalI ke Upara kA gaNanA kI vidhiyAM isa prakAra haiN| lenA cAhiye - 1. dvAra kI UMcAI ke ATha yA nau bhAga kreN| Upara kA eka bhAga chor3a deveN| zeSa bhAga meM punaH tIna bhAga kreN| unameM se eka bhAga kI pIThikA tathA do bhAga kI pratimA banAnA cAhiye | ** 2. dvAra kI UMcAI ke battIsa bhAga kreN| unameM 14, 15, 16 bhAga ke mAna kI pratimA khaDgAsana meM banAyeM | padmAsana mUrti / baiThI mUrti 14, 13, 12 bhAga kI banAnA cAhiye ! # kSIrArNava a. 11 evaM vasunandi zrAvakAcAra kA mata 3. dvAra kI UMcAI ke ATha bhAga kreN| Upara kA eka bhAga chor3a deN| zeSa sAta bhAga ke tIna bhAga kreN| unameM do bhAga kI pratimA tathA eka bhAga kI pITha (pabAsana) banAyeM / 4. dvAra kI UMcAI ke sAta bhAga kreN| Upara kA eka bhAga chor3a deN| zeSa chaha bhAga ke tona bhAga kreN| do bhAga kI pratimA tathA eka bhAga kI pITha rkheN| 5. dvAra kI UMcAI ke chaha bhAga kreN| Upara kA eka bhAga chor3a deN| zeSa pAMca bhAga. ke tIna bhAga kreN| Upara ke do bhAga kI pratimA tathA eka bhAga kI pITha bnaayeN| yaha kAyotsarga pratimA kA mAna hai| prAsAda kI caur3AI kA cauthAI bhAga pramANa pratimA rakha sakate haiN| 6. 7. dvAra kI UMcAI ke ATha bhAga kreN| usameM Upara ke eka bhAga ko chor3a deveN| nIce ke sAtaveM bhAga ke punaH ATha bhAga kreN| isake sAtaveM bhAga meM bhagavAna kI dRSTi rakhanA caahiye| arthAt dvAra kI UMcAI kA causaTha bhAga karake usake pacapanaveM bhAga meM bhagavAna kI dRSTi rakhanA caahiye| ## dvAra kI UMcAI ke nau bhAga kreN| isake sAtaveM bhAga meM punaH nau bhAga kreN| sAtaveM bhAga kI gaNanA nIce se kareM arthAt nIce ke chaha tathA Upara ke do bhAga chor3a deveN| isa prakAra sAtaveM bhAga ke nau bhAga meM se sAtaveM bhAga meM pratimA kI dRSTi rakhanA caahiye| isa prakAra ikyAsI bhAga meM se ikasaThaveM bhAga pratimA kI dRSTi AnA caahiye| $ 8. inake atirikta sphaTika, ratna, mUMgA athavA suvarNa Adi bahumUlya dhAtu kI pratimA rakhane ke liye yaha Avazyaka nahIM hai| ye pratimAeM apanI bhAvanA evaM kSamatA ke anurUpa rakhanA zreyaskara hai| $$ *prA. maM. 4/4* prA. maM. 4/5 #prA. maM. 4 / 2, ##va. sA. 3 / 44 prA. maM. 4/5, $ vasunandi zrAvakAcAra (va. sA. pR135), $$ va. sA. 3/39
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa garbhagRha meM pratimA sthApanA kA sthAna garbhagRha kI pichalI dIvAla se garbhagRha ke madhya bindu taka ke madhya pRthaka-pRthaka sthAnoM meM vibhinna devatAoM kI pratimA sthApita kI jAtI hai| isa hetu vibhinna vidvAnoM ke pRthaka-pRthaka mata haiM: 230 - prathama mata garbhagRha kI pichalI dIvAla se garbhagRha ke madhya bindu taka pAMca bhAga kreN| madhya bindu se prAraMbha kara pAMcaveM bhAga meM yakSa, gaMdharva, kSetrapAla, sthApana kara sakate haiN| cauthe bhAga meM deviyoM kI sthApanA, tIsare bhAga meM jinadeva, kRSNa, sUrya, kArtikeya, dUsare bhAga meM brahmA tathA prathama bhAga meM zivaliMga sthApita kareM | madhya bindu se thor3A haTakara zivaliMga sthApita kreN| * dvitIya mata- garbhagRha kI pichalI dIvAla se garbhagRha ke madhya bindu taka dasa bhAga kreN| madhya bindu se prAraMbha kara pahale bhAga meM brahmA, dUsare bhAga meM hara aura umA, tIsare bhAga meM umA aura deviyoM, cauthe bhAga meM sUrya, pAMcaveM bhAga meM buddha, chaTave bhAga meM indra, sAtaveM bhAga meM jinendra deva, AThaveM bhAga meM gaNeza aura mAtRkA, navameM bhAga meM gaMdharva, yakSa, kSetrapAla va dAnava tathA dasaveM bhAga meM dAnava, rAkSasa, graha aura mAtRkA kI sthApanA karanA cAhiye / ** tRtIya mata- garbhagRha kI pichalI dIvAla se garbhagRha ke madhya bindu taka aTThAIsa bhAga kreN| madhya bindu se prAraMbha kara dUsare bhAga meM zAligrAma aura brahmA, tIrAre bhAga meM nakulIza cauthe bhAga meM sAvitrI, pAMcaveM bhAga meM rudra, ardhanArIzvara, chaTaveM bhAga meM kArtikeya, sAtaveM bhAga meM brahmA, sAvitrI, sarasvatI, hiraNyagarbha, AThaveM bhAga meM dazAvatAra, umA, ziva, zeSazAyI, navameM bhAga meM matsya, varAha, padmAsana evaM UrdhvArAna viSNu, dasaveM bhAga meM vizvarUpa, umA, lakSmI, gyArahaveM bhAga meM agni, bArahaveM bhAga meM sUrya, terahaveM bhAga meM durgA, lakSmI, caudahaveM bhAga meM gaNeza lakSmI, vItarAga, jinendra deva, paMdrahaveM bhAga meM graha, solahaveM bhAga meM mAtRkA, lakSmI, deviyA~, satrahaveM bhAga meM gaNadeva, aThArahaveM bhAga meM bhairava, unnIsaveM bhAga kSetrapAla, bIsaveM bhAga meM yakSarAja, ikkIsaveM bhAga meM hanumAna, bAIsaveM bhAga meM mRgaghora, teIsaveM bhAga meM aghora, caubIsaveM bhAga meM daitya, paccIsaveM bhAga meM rAkSasa, chabbIsaveM bhAga meM pizAca tathA sattAIsaveM bhAga meM bhUta sthApita kreN| pahale aura aTThAIsaveM bhAga meM kisI ko bhI sthApita na kreN| # dIvAla se cipakAkara pratimA sthApanA kA niSedha garbhagRha meM pratimA kI sthApanA dIvAla se cipakAkara kadApi na kareM / deva pratimA tathA mahApuruSoM kI pratimA dIvAla se cipakAkara sthApita karanA atyaMta azubha hai| citroM ko dIvAla se cipakAkara lagA sakate haiN| ## *va. sA. 3 / 45-46, viveka vilAsa, prAsAda tilaka / ** vAstu maMjarI, vAstu rAja #zi. 2. 4 / 138- 256, jJAna prakAza, dIpAva, zrIrArNava, a.pU. sUtra ##. sA 3/47, zi. ra. 12 / 204
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ (231) (deva zilpa vaSTi prakaraNa jainetara devatAoM kI pratimA kI dRSTi evaM dvAra kI sthiti nimnalikhita sAraNI se yaha jJAta hotA hai ki 64 bhAga meM se kauna se bhAga meM pratimA kI dRSTi rakhanA cAhiye , bhAga kI gaNanA udumbara (dehalI) se Upara kI tarapha (uttaraMga) karanA caahiye| prAsAda ke dvAra mAna se sarvadevoM kA dRSTi sthAna udumbara se uttaraMga taka ke 64 bhAga kreN| * 35 37 deva kA nAma sRSTi kA sthAna Adi tatva 1 sRSTi tatva 3 tatva 5 aSTi tatva 7 Ayuztatva 9 lakSa tatva 11 vijJa tatva 13 prAjJa tatva 15 zAMti tatva 17 avyakta 19 vyaktAvyakta 21 vyakta zeSa nAga jalazAyI garur3a mAtRgaNa kubera 33 deva kA nAma dRSTi kA sthAna bhaMga - vArAha avatAra umA- rudra buddha bhagavAna brahmA sAvitrI duryAsA, agastya, nArada lakSmI nArAyaNa dhAtA- brahmA zAradA gaNapati padmAsana brahmA harasiddhi brahmA, sUrya, viSNu, jina zukrAcArya caMDikA bhairava vaitAla 23 * zilpa ratnAkara a- 4 zloka - 206 se 213 Aya bhAge bhajedavAramaSTamayata: tyjet|| saptamA saptame raTiSesiMhe baje zubhA / / prA. paMjarI 165 paSTa bhAvAsya paMcAze lakSmInArAyaNasyadak / zayanAzi liMpAli dvArArvana vyatikrapAt / / prA.majasI 166
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa). ....... .. ... . ( 232) jina pratimA nirmANa prAraMbha karane ke lie zubha muhUrta pratimA nirmAtA mUrti zilpI ko prasanna citta se yathocita sammAna kara pratimA nirmANa karane ke lie prArthanA kareM tathA zilpI atyaMta prasanna mana se manohArI jina bimba banAne kA kArya zubha kAla meM prAraMbha kare zubha vAra- soma, guru, zukra, kinhI ke bhagata se budha bhI zubha nakSatra- tInoM uttarA, puSya, rohiNo, zravaNa, citrA, ghaniSThA, ArdrA matAMtara se - azvinI, harata, abhijIta, mRgazira, revatI, anurAdhA bhI zubha nakSatra haiN| zubha tithi- 2, 3, 5, 7, 11, 13 athavA jina tIrthaMkara kI pratimA banAnI hai unake garbhakalyANaka kI tithi zubha yoga- guru puSya athavA ravi hasta yoga zilA lAne ke grasthAna karane hetu nakSatra revatI, zravaNa, hasta, puSya, azvinI, pUnarvasu, jyeSThA, anurAdhA, dhaniSThA, mRga ina nakSatroM meM zilA lene ke liye jAnA caahiye| pUrva se lagAkara kRttikA taka ke nakSatroM meM yAtrA ke lie na jaayeN| hasta, puSya, azvinI, anurAdhA ye nakSatra yAtrA ke liye zubha haiM kiMtu dakSiNa dizA meM jAne ke lie maMgala, budha evaM ravivAra ko na jaaye| yAtrA ke liye jAne se pUrva nakSatra, lagna, gocara zuddhi dekhakara hI jaayeN| pratimA hetu zilA parIkSaNa pratimA ke nirmANa ke liye zilA parIkSaNa karake hI lAnA caahiye| vartamAna kAla meM prAyaH saMgamaramara kI pratimAeM nirmita hotI haiN| sAde desI patthara kI pratimAoM kA nirmANa prAcIna kAla se kiyA jAtA rahA hai| suvidhA evaM prabhAvanA kI dRSTi se saMgamaramara kI pratimAoM kA nirmANa niHsaMdeha zreyaskara hai| cAhe kisI bhI pASANa kI pratimA ho, pASANa sulakSaNa yukta honA caahiye| __ anubhavI zilpakAra ke sAtha zubha muhUrta meM prayatnapUrvaka utsAha ke sAtha zilA parIkSA ke liye puNya pradeza meM athavA nadI, parvata, vana meM zilA kA anusaMdhAna karanA caahiye| ___ zilA sapheda, lAla, kAlI, polI, mizravarNa, kapota (kabUtara) ke varNa kI, mUMge ke raMga kI, kamala kI AbhA ke samAna, maMjITha kI AbhA ke samAna athavA hare raMga kI hove| zItala snigdha, susvAdu, acche svara se yukta tathA majabUta sugaMdha yukta, prabhAyukta tathA manorama honA caahiye| aisI zilA jisameM zabda na ho. bindu rekhA dAga Adi hoM, rukhI, dudha yukta, badaraMga ho, mUrti nirmANa ke liye anupayogI hai|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa (233) zilA parIkSaNa kI vidhi zilA yA kASTha jisakI pratimA banAnA iSTa hai, usakA dAga pragaTa karane ke liye nirmala kojo ke sAtha bela vRkSa ke phala kI chAla ko posakara patthara yA kASTha para lepa karanA caahiye| aisA karane se dAga pragaTa ho jAtA hai| yadi dAga aise sthAna para Ane kI saMbhAvanA ho ki hRdaya, mastaka, kapAla, donoM skandha, donoM kAna, mukha, peTa, pITha, donoM hAtha, donoM paira Adi meM kisI eka yA aneka bhAgoM meM nIle Adi raMga vAlI rekhA ho to isa zilA kA pratimA ke liye upayoga na kreN| anya aMgoM para bhI yadi ye rekhA ho to madhyama hai| cIrA Adi doSoM se rahila svaccha, cikanI, zItala apane raMga ke jaisI ho rekhA ho to doSa nahIM haiN| yadi dAga yA rekhA anya varNa kI ho to mahAna doSa hai| kASTha yA pASANa meM kIla, chidra, polApana, jIvoM ke jAle, saMdhi, kIcar3a athavA maMDalAkAra rekhA ho to mahAdoSa hai| yadi maMDala jaisA dekhane meM Aye to madhu ke jaisA maMDala ho to bhItara juganU jAneM / bharama jaisA maMDala ho to reta hai| gur3a ke jaisA maMDala ho to bhItara lAla meMDhaka haiM, AkAzI raMga kA maMDala ho to jala hai| kapota varNa kA maMDala ho to chipakalI hai| maMjITha raMga maMDala dekhane meM Aye to meMDhaka hai| lAla varNa kA maMDala dikhe to giragiTa hai| pIle raMga kA maMDala dekhane meM Aye to goha hai| kapila varNa kA maMDala dikhe to cUhA hai| kAle varNa kA maMDala dekhane meM Aye to sarpa hai| vicitra varNa kA maMDala dekhane meM Aye to bicchU hai| isa prakAra vibhinna raMga ke maMDala pragaTa hone se bhItara amuka prANI hai, yaha smjheN| uparokta prakAra ke dAga vAle pASANa yA kASTha pratimA nirmANa ke liye varjita haiN| anyathA dhana, saMtati kI hAni hone kA kaSTa hogaa| apavitra sthAna meM utpanna cIrA, masA, nasa Adi doSoM se sahita pASANa yA kASTha kI pratimA kadApi na bnaayeN| zilA meM zubha lakSaNa yadi patthara yA kASTha meM naMdyAvarta, ghor3A, zrIvatsa, kachuA, zaMkha, svastika, hAthI, gAya, baila, indra, candra, sUrya, chatra, mAlA, dhvajA, ziva liMga, toraNa, hiraNa, prAsAda, mandira, kamala, vana, garur3a athavA ziva kI jaTA jaisI rekhA dIkhatI ho to yaha zubha lakSaNa mAnanA caahiye| zilA lAne kI prakriyA zilA parIkSaNa ke uparAMta zilA tarAzane ke bAda apane sthAna para vApasa A jaaye| isake bAda rAtri meM zayana se pUrva jinendra prabhu kA bhAvapUrvaka ra-maraNa kreN| siddhabhakti evaM NamokAra mantra kA pATha kreN| pazcAta nimna mantra ko kaha kara zayana kare - jamostu jilendrAya OM prajJAzramaNe jamo namaH kevaline tubhyaM namostu parapeSTine he devi mama svapne zubhAzudhaM kArya brUhi hi svAhA / rAtri meM zayana meM svapna meM zubhAzubha lakSaNoM kA jJAna ho jAne ke uparAMta prAtaH zilA lAne ke liye jAnA caahiye| vahAM jAkara zilA pUjana karake mana meM smaraNa kare ki jisa prakAra pUrvakAla meM nArAyaNa mahApuruSoM ne koTi zilA uThAI thI usI bhAMti he mahAzilA, maiM bhI tumheM uThAtA hai, tuma zIghra clo|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 234 isake bAda sAta bAra zilA ko abhimaMtrita karaka ratha yA anya vAhana meM sthApita kreN| yadi pIla ke liye zilA cAhiye to bhI isI vidhi kA anusaraNa karanA caahiye| zilA lekara nagara meM utrAvapUrvaka praveza kareM tathA tI pradakSiNA pUrvaka jinAlaya darzana kreN| zilA kA nirNaya ho cukane ke pazcAta vahAM utsAhapUrvaka hUM kAra mantra se zastrAdi ko abhimaMtrita kare tathA zilA evaM zastra donoM kA ucita gAna pUjA kreN| pazcAta zilA ko zastra se tarAzakara punaH gaMdhAdi se pUjA kreN| isake uparAMta poSa kAla se donoM hAthoM se udhita padArtha kA vilepana karanA caahiye| zilA prakSAlana karane ke pUrva isa mantra kA pATha kareM - OM jhaM vaM ha paH kSvIM dhavIM svAhA, isa maMtra kA pATha karate hue zilaH ko dhokara urA para sugaMdhita jala ddaaleN| isake bAda zilA ko tarAzate pUrva irA maMtra kA pATha kare : OM hUM phaT svAhA zilA se pratimA nirmANa kI dizA yaha nirNaya ho jAye ki kisa zilA se pratimA kA nirmANa karanA hai to usakI dizA kA nirdhAraNa kara yaha bhI nizcita kareM ki pratimA kA sira kisa bhAga meM banegA / jozilA pUrva pazcima lambAI meM par3I ho usa zilA ke pazcima bhAga meM pratimA kA sira banAnA caahiye| isI bhAMti jo zilA uttara dakSiNa dizA meM lambAI meM par3I ho usa zilA ke dakSiNa bhAga kI ora pratimA kA sira banAnA caahiye| * *kavAdakSiNI sthitA bhUmI tu yA zilA pratigAyaH zirastasyAH kuryAta pazcima ru.ma. 1/15
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dava zilpa pratibhA kA Asana sAmAnya rupa se baiThaka kI mudrA Asana kahalAtI hai| pratimA vidhAna meM anekAneka AsanoM (84 taka) ke ullekha haiN| pratimAoM ke Asana ke pramukha bheda - 1. kAyotsarga pratimA - jina pratigAoM meM sira se pAMva taka eka sUtra meM khar3I huI mudrA hotI hai unheM kAyotsarga pratimA kahate haiN| 2. padmAsana pratimA - jina pratimAoM meM pAlathI lagAkara donoM hAtha goda meM rakhe jAte haiM use pdmaas.| yA yogAsana kahate haiN| 3. baddhapadmAsana pratimA - donoM pairoM ko bAMdhakara pAlathI mArakara baiMThe tathA donoM paMje khule dikhAI deN| bAyeM hAtha ke Upara dAyAM hAtha goda meM rakhA ho| buddha evaM jaina tIrthakaroM kI pratimAeM isI prakAra rakhI jAtI hai / ise baddha padamAsana kahate haiN| 4. ardha paryakAsana pratimA - baiThaka meM eka paira mor3akara tathA dUsare ko nIce laTakatA rakhA jAtA hai isa Asana ko ardha paryakAsana kahate hai| 5. bhadrAsana pratimA - bhadrAsana meM baiThaka para baiThakara donoM paira khule rakhe jAte haiN| 6. gopAlAsana pratimA - kRSNa kI baMsI bajAto khar3I mUrti gopAlAsana meM hotI hai| 7. vIrAsana pratimA - eka paira AdhA khar3A rakhakara dUsarA ghuTane se uka AhotI ti vIrAsana kahalAtI hai| 8. paryaMkAsana pratimA - zeSazAyI viSNu athavA buddha nirvANa kI leTI huI mUrti paryakAsana kahalAtI utkaTAsana padmAsana vorAsana gopAla Asana bhaMgAsana ardhapathakAsana pretAsana lalita AsA
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (236) jina pratimA ke lakSaNa pratimA jinendra prazu ke vItarAga svarupa kA rupaka hai usameM anekoM zubha lakSaNa hote haiN| vaha manojJa, AkarSaka, saumya, zAnta, vItarAga, zrIvatsasahita, khagAsana athavA padmAsana honA caahiye| bimba kA ceharA praphullita, netra zAMta, mudita, bhAryA (patnI) se rahita honA caahiye| pratimA kA mApa zilpa zAstra meM darzAye gaye mApoM se mela khAtA ho| jina pratimA AyudhAdi se rahita sundara, cittaharSaka honA caahiye| yaha dhyAna rakheM ki kAMkha evaM mUMcha dAr3hI ke bAloM ke cinha na hoN| dRSTi ThIka ho| ardha unmIlita nayana hoN| arihanta pratimA ke vizeSa lakSaNa arihanta tIrthaMkara kI pratimA chatra, cAmara, bhAmaMDala, azoka vRkSa, siMhAsana Adi aSTa prAtihAryoM se saMyukta honA caahiye| pratimA ke nIce ke bhAga meM navagraha hoN| pratimA ke bAyIM ora yakSiNI tathA dAhinI ora yakSa honA cAhiye / kSetrapAla kA sthAna Asana pITha ke madhya meM ho| yakSa- yakSiNiyoM kI pratimA sarvAMgasundara, vAhana, Ayudha, vastra, alaMkara, zrRMgAra se saMyukta honA caahiye| siMhAsana meM bhI donoM ora yakSa, yakSiNI, siMha yugala, gaja yugala, caMvaradhArI deva, cakrezvarI devI (madhya meM) avazya bnaayeN| cakrezvarI garur3a vAhana para caturbhujI zAstrAnukUla bnaayeN| . tIrthaMkara pratimA ke Asana tIrthaMkaroM kI pratimAeM sAmAnyataH do AsanoM meM nirmita kI jAtI hai| inhIM AsanoM se tIrthaMkara prabhu kA mokSagamana hotA hai| ye Asana isa prakAra hai :1. khaDgAsana athavA kAyotsarga Asana 2. padmAsana * sabhI tIrthaMkara pratimAeM inhIM do AsanoM meM banAI jAtI haiN| tIrthakaroM kA jisa Asana se mokSagamana huA hai usI Asana meM bhI mUrti banAI jA sakatI hai| vartamAna caubIsa tIrthaMkaroM ke mokSagamana kA Asana nimnAnusAra hai : prathama RSabhanAtha, 12veM vAsupUjya tathA 22 veM neminAtha svAmI kA mokSagamana padmAsana se huA hai| zeSa 21 tIrthaMkaroM kA mokSagamana khaDgAsana sthiti meM huA hai| jina tIrthakaroM kA nirvANa khagAsana se huA hai unakI padmAsana pratimA bhI banAI jA sakatI hai, isameM koI doSa nahIM hai| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ----------- *madhya kAla meM dakSiNa bhArata meM padmAsana ke eka bheda ardhapadmAsana meM pratimAeM banAI gaIM / ailorA, peTaNa, jintUra evaM anya anekAneka sthAnoM meM ardhapadmAsana pratimAeM milatI haiN| inameM baiTaka meM eka pAMva Upara tathA eka pAva nIce rakhA jAtA hai| ye pratimAeM bhI samacaturasa saMsthAna meM banAI jAtI hai| inakA pramANa padmAsana pratimAoM kI bhAMti hI hotA hai|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 237 jina pratimA kA varNa sAmAnyataH jinendra prabhu kI pratimAeM zveta athavA zyAma varNa me banAyI jAtI haiM / caubIsa tIrthaMkaroM ke apane -apane varNa meM bhI tIrthaMkara pratimA sthApita kI jAtI hai| vizeSa rupa se caubIsI meM (caubIsa tIrthaMkaroM ke ekatrita jinAlaya meM ) tIrthakaroM kI pratimAeM apane sva varNa meM sthApita kI jAtI prAcIna ladhu caitya bhakti (bhagavAna gautama svAmIkRta) meM caubIsa tIrthaMkaroM ke apane - apane varNa (raMga) batAye gaye haiM -* * lAla tIrthakaroM kA nAma varNa candraprabha, puSpadanta zveta supArzvanAtha, pArzvanAtha nIla padma prabha, vAsupUjya munisuvrata, neminAtha harA AdinAtha, ajitanAtha, saMbhavanAtha , kaMcana (svarNa) abhinandana nAtha , sumatinAtha, zItalanAtha, kaMcana (svarNa) zreyAMsanAtha, vimalanAtha, anaMtanAtha, dharmanAtha, kaMcana (svarNa) zAMtinAtha, kuMthunAtha, arahanAtha, mallinAtha, kaMcana (svarNa) nAminAtha, vardhamAna svAmI kaMcana (svarNa) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *yo kundendu tuSAra hAra dhavalo, vAdindanIla prabho , dI bandhUka samaprabhI jijavRSo dI ca priyaMgu prbhii| zeSAH SoDaza janma mRtyu rahitAH santapta hema prabhAste sajjJAna divALarAH suranutA : siddhiM prayacchantu na : || 5|| prAcIna laghu caitya bhakti (bhavAvAja gautama svAmIkRta) prAleyanIla haritAruNapItabhAsaM, yanpUrti patyAya sukhaavsdhmuniindaaH| pyArAnti saptatizata jijavallabhAjAM, tvadayyAjato'stu satata maya suprabhAtam / / suprabhAta stotram /10 zve. paraMparA- khatau ca padmaprabhuvAsupUjyau, zuklau va caMda prbhupusspnNdnii| zi.ra 12/5 kRSNo pujaH jemimunisuvrato, nIlo zrI malli pAvo kajakatvisa SoDazaH / zi.ra. 12/6
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (238) pratimA kA tAla mAna . zilpa zAstra meM pratimAoM kA mAna tAla ke pramANa se kiyA jAtA hai| prati ke mukha, hAtha, paira sabhI aMgopAMga isa prakAra nirmita kiye jAnA cAhiye ki unakA rupa suDaula evaM surucipUrNa lge| pratimA ke hI bAraha aMgula ke mAna ko eka tAla kahA jAtA hai| isI pramANa se deva pratimA kI UMcAI navatAla kI arthAt 108 aMgula ke barAbara grahaNa kI jAtI hai| padmAsana pratimA kA pramANa 56 aMgula gAnA jAtA hai| sadaiva yaha smaraNa rakheM ki isa mAna meM prayukta aMgula kA mAna gaja yA kaMbiyA kA yA iMca ke gAna kA aMgula nahIM hai| yahAM para pratigA ke aMgula kA hI grahaNa kiyA jAtA hai / pratimA ke lalATa se dADho taka cehare kA mApa eka tAla mAna kahalAtA hai| 12 aMgula kA mAna isI ke tulya AtA hai| # apanI muTThI ke caturthAMza ko eka aMgula mAnanA caahiye| aise bAraha aMgula kA tAla jAnanA caahiye| vibhinna pratimAoM kI tAla mAna sAraNI grAsa 1tAla gaNeza, vArAha, kumAra 6 tAla pakSI 2 tAla mAnava 7tAla hAthI 3tAla sarva deviyAM 8 tAla kinnara, azva 4tAla sarva devatA, ji. 9 tAla vRSabha, zUkara 5 tAla rAga, balarAma, rudra, brahmA 10 tAla vAmana bAlaka 5 tAla viSNu, siddha, jina 50 tAla skaMdha, hanumAna, bhUta, caMDI 11 tAla paitAla, bhairava, narasiMha, hayagrIva 12 tAla rAkSasa 13 tAla daitya, dAnava 14 tAla rAhU, bhRgu, cAmuNDA 15 tAla krUra devatAoM kI mUrti 16 tAla hiraNyakazyapa, hiraNAkSa, 16 sAla asura, jayamukula 16 tAla namuci, nizuMbha, zuMbha 16 tAla svacchanda bhairava 21 tAla sAmAnyataH jina pratimA 9 tAla meM nirmita kI jAtI hai / pratimA ke aMgopAMga ke mAna zAstroM meM 9 tAla ke mAna se uddhRta hai| kucha granthoM meM jina pratimA 10 tAla kI banAne kA nirdeza milatA hai|' - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - mukha mAne kartavyA sarvAvayava klpyet| matsya purANa 257/1 #navattAla bhavedacaM tAlasya dvAdazAMgulam |aaNgulaaniij kambAyA kintu rUpasya tasyahi || viveka vilAsa 1/135 jija sahitA, upamaMDana, zilpa ratnAkara, dasa tAla pANa lakcavA -triloka sAra /187 karavaradamuSTezcaturthAzo caMgulaM parikIrtitam / tadaMgulai dizAMgulabha cittAlasya diirghtaa|| 6/82 zukrAcArya #javatAla havai ruvaM rucarasa ya bArasaMgulo taalo| aMgula aSThahisayaM UDhaM bAsINa chappannaM / / 4.sA. 2/5 jadAdeva maNussa 726yANa musseyo dasa Nava aTThatAla pamANe ga maNido / SaTa khaMDAgama dhavalA (pustaka 440) # jijAMgula pramANeja sAhAMgulazatAyutaja tAla muradaM vitastisyAdekArya dvAdazAMgulaM teja mAnelatAdivasadhA pravikalpayet vasunandipratiSThAsAra
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa jina pratimA kA mAna samacaturasa padamAsana pratimA kA mAna lalATa se lagAkara guhA sthAna taka ke nApa 9 tAla ke uparokta 52 bhAga ghuTanA 4 bhAga - - - - 56 bhAga batthusAra ke anusAra 16 bhAga kI pratimA bA || cAhiye jabaki pratiSThA bhAga saMgraha meM 54 gAga kA nirdeza padmAsana pratimA meM samasUna pramANa padmAsana pratimA meM nimnalikhita cAra mApa eka samAna rahanA Avazyaka hai : - 1. dAyeM ghuTane se bAyAM dhuTA 2. dAyeM ghuTane se bAyAM kaMdhA bAyeM ghuTane se dAyAM kaMdhA 4. noce se garataka (pAdapITa Asana se kezAta taka) dAhine ghuTane se bAyeM kaMdhe taka eka sUtra, bAyeM ghuTane se dAhine ko tavA dusarA sUtra. eka ghuTane se dUsare ghuTane taka tIsarA sUtra, nIce vastra kI kinAra se kapAla se kerA taka cauthA sUtrA ye cAroM sUtra barAbara rahanA cAhiye ! isa pratimA ko samacaturasra saMsthAna pratimA kahA jAtA hai| aisI padamAsana pratibhA kI dAhino jaMghA tathA piNDI ke Upara bAyAM hAtha evaM bAyAM caramaNa rkheN| bAyoM jaMdhA evaM piNDI para dAhinA caraNa evaM dAhinA hAtha rakheM / yaha Asana prykaas.| kahA jAtA hai| 4.sa.2.4,viveka vilAsa H FAAPAL LAI NITINETTEramamA THEAUN na HTTPSPE" LOUL PILL.LETTHATITHILI
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa padmAsana pratimA kA mAna kAyotsarga navatAla kI pratimA 108 bhAga kI hotI hai| agralikhita anupAta evaM mAna isI ke AdhAra para haiM / kapAla, nAsikA, mukha, gardana, hRdaya, guhya aura jAnu inake nApa kAyotsarga pratimA ke samAna hI hote haiN| isa prakAra padmAsana meM kula UMcAI chappana bhAga hotI hai| 4 bhAga 5 bhAga 4. bhAga 3 bhAga 12 bhAga 12 bhAga 12 bhAga 4 Aga kapAla nAsikA mukha galA gale se hRdaya taka hRdaya se nAbhi taka nAbhi se guccha indriya jAnu sanmukha darzana kula 56 bhAga samacaturasra padmAsana jina pratimA yaad 240 pArzva darzana
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa kamalAkRti vedI para sthApita padmAsana jina pratimA
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa padmAsana pratimA ke pratyeka aMga kA vistRta vivecana kula bhAga 108 ke anupAta meM mAna donoM meM sukha kI caur3AI 14 bhAga gale kI caur3AI 10mAga chAtI pradeza 36 bhAga kamara kI caur3AI 16 bhAga ta piNDa kI moTAI (zarIra kI moTAI) 16 bhAga kAna kI UMcAI 10 bhAga caur3AI 3bhAga kAga kI lolaka 2.1/2 bhAga nIcI kAgakA AdhAra 1bhAga kezAnta taka mastaka ke barAbara arthAt nayana rekhA ke samAnAntara UMcA kAna banAnA caahiye| mayana nAsikA kI zikhA ke madhya garbhasUtra se 1-1 bhAga dUra AMkha rkheN| akhi kI lambAI 4 bhAga AMkha kI kAlI kIkI 1bhAga AMkha kI zRkuTI 2 bhAga AMkha kI nIce kA kapola bhAga 6 bhAga caur3AI UMcAI agragAga kI moTAI nAka kI zikhA oMTha kI lambAI oTha kI caur3AI nAsikA evaM oMTha 3 bhAga 2 bhAga 1 bhAga 1/2 bhAga 5 bhAga 1 bhAga
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 (deva zilpa stana vakSasthala brahmasUtra ke madhya meM chAtI meM 5 bhAga UMcA, 4 bhAga caur3A zrIkasa kareM - gaulatana kA koI 1/2 bhAga nAbhi kI gaharAI 1 bhAga -bhi kI caur3AI 1bhAga stana evaM kokha kA aMtara 5 bhAga musala (skandha) 8. mAga kuhanI 7 mAga maNibaMdha 4bhAga jaMghA 12 bhAga jAnu (ghuTanA) 8 bhAga paira kI er3I 4bhAga stanasUtra se nIce ke bhAga meM bhujA 12 bhAga ratana sUtra se Upara rakAdha 6 bhAga nAbhi skandha tathA kezAMta bhAga gola banAyehAtha aura paira kA antara 1 bhAga goda kI lambAI 9 bhAga goda kI caur3AI 4bhAga kuhanI se kukSI kA aMtara 3 bhAga palAMTI se jana nikalane kA mArga kI UMcAI 2 bhAga palAMTI se jala nikalane kA mArga kI caur3AI 3 bhAga brahma sUtra* (madhyagarbha sUtra) se piNDI taka ke avayavoM ke ardhabhAga galA 6 bhAga kAna 10 bhAga zikhA 2bhAga kapAla 2 bhAga 2 bhAga bhujA ke Upara kI guja saMdhi- 7 bhAga - 8 bhAga dAdI -- ---- ------------------------------------------------- *brahmasUtra - jo sUtra pratimA ke madhya garbha bhAga se liyA jAye use brahmAsUtra kahate haiN| yaha zikhA, nAka, zrIvatsa aura nAbhi ke barAbara madhya meM AtA hai|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ carAkoramAbAI (deva zilpa (244) donoM ghuTanoM ke bIca meM eka tirachA sUtra rakheM tathA nAbhi se paira ke kaMkaNa ke 6 bhAga taka eka sIdhA samasUtra tirache sUtra taka rkheN| isa samasUtra kA pramANa - pairoM se kaMkaNa taka 14 bhAga pairoM se piMDI taka 16 bhAga pairoM se jAnu taka 18 bhAga hotA hai donoM paraspara ghuTane taka eka tirachA sUtra rakhA jAye to yaha nAbhi se nIce 18 bhAga dUra rahatA hai| caraNa ke madhya bhAga kI rekhA 15 bhAga (arthAt er3I se madhya tulI ) er3I se aMgUThe taka 16 bhAga er3I se choTI aMgulI taka 14 bhAga madhya kI aMgulI kI lambAI 5 bhAga tarjanI tathA anAmikA 4-4 bhAga choTI aMgulI 3 bhAga aMgUThA 3bhAga aMguliyoM ke nakha 1bhAga aMgUThe ke sAtha karatala paTa kI caur3AI 7 bhAga 16 bhAga caraNa kI caur3AI 8bhAga caraNa kI moTAI 4bhAga (er3I se paira kI gAMTha taka) hathelI ke madhya bhAga se madhya kI lambI aMgulI taka 9 bhAga hathelI ke madhya bhAga se anAmikA kI lambI aMgulI taka 8 bhAga hathelI ke madhya bhAga se tarjanI kI lambI aMgulI taka 8 bhAga hathelI ke madhya bhAga se kaniSTha kI lambI aMgulI taka 6 bhAga madhya kI bar3I aMgulI kI lambAI 5 bhAga tarjanI evaM anAmikA aMgulI kI lambAI 4-4 bhAga aMgUThA kI lambAI 3 bhAga aMguliyoM ke nakha 1bhAga aMgUThe se karatalapaTa kI caur3AI 7 bhAga gale kI UMcAI 3 bhAga gale tathA kAna kA aMtarAla 1,1/2 caur3A bhAga gale tathA kAna kA aMtarAla 3 UMcA bhAga laMgoTa (aMcalikA) (zve. pratimA meM) 8 caur3A bhAga laMgoTa lambAI gAdI ke mukha taka. kezAMta se zikhA kI UMcAI 5 bhAga gAdI kI UMcAI 8 bhAga
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) kAyotsarga pratimA kA mAna 1. basunaMdizrAvakAcAra ke anupa mukha kI UMcAI 12 bhAga galA kI UMcAI 4 bhAga gale se hRdaya taka kA aMtara 12 bhAga hRdaya se nAbhi taka kA aMtara 12 bhAga nAbhi se liMga taka kA aMtara 12 bhAga liMga se jAnu taka kA aMtara 24 bhAga jAnu se gulpha taka kA aMtara 24 bhAga gulpha se paira ke tala taka 4 bhAga 108 bhAga gukha kI caur3AI 12 bhAga tathA mukha kI kezAMta taka lambAI 12 bhAga isameM lalATa 4 bhAga, nAsikA 4 bhAga, mukha se dADhI, bhAga kezasthAna, 5 bhAga (zikhA 2 bhAga UMcI tathA keza sthAna 3 bhAga) lalATa nAsikA gukha 4bhAga 5 bhAga 4 bhAga 2. vatthusAra ke anurupa guhya se jAnu taka 24 bhAga ghuTanA . 4 bhAga ghuTane se paira 24 bhAga kI gAMTha gardana 3bhAga gale se hRdaya 12 bhAga hRdaya se nAbhi 12 bhAga caraNatAla nAbhi se guhya 4bhAga 12 bhAga - - - - - - - - kula - - 108 bhAga ----- - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - jAnu - gulpha- ghuTanA paira kA TakhanA yA gAMTha
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ * (deva zilpa 3. kAyotsarga pratimA kA mAna * kAyotsarga pratimA 9 evaM 10 tAla donoM pramANoM meM banAyI jAtI hai| unake mAna irA prakAra hai| yadi choTo pratibhA meM banAnA ho to bhI anupAta yahI rakheM : lalATa nAsikA mukha grIvA (galA) grovA se hRdaya taka hRdaya ro nAbhi nAbhi se guhya sthAna guhya sthAna se ghuTanA ke Upara ghuTanA ghuTanA ke nIce se gAMTha taka gAMva se paira ke donoM pairoM ke bIca tale taka AcArya jayasena pratiSThA pATha ke anurUpa 9 tAla 4 iMca / aMgula 4 iMca / aMgula 4 iMca / aMgula 4 iMca / aMgula 12 iMca / aMgula 12 iMca/ aMgula 12 iMca / aMgula 24 iMca/ aMgula 4 iMca/ aMgula 24 iMca/ aMgula 4 iMca / aMgula 4 iMca / aMgula 508 iMca (9 tAla) 246 10 tAla 4 iMca / aMgula 4 iMca / aMgula 4, 1/2 iMca/ aMgula 4 iMca / aMgula 13, 1/2 iMca / aMgula 13. 1/2 iMca / aMgula 13, 1/2 iMca/ aMgula 27 iMca / aMgula 4 iMca / aMgula 27 iMca/ aMgula 4 iMca / aMgula 120 iMca (10 tAla)
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa mandira ke anurUpa padmAsana evaM khagAsana pratimA kA mAna * sAraNI mandira kA mAna pratimA kA mAna pratimA kA mAna padmAsana khaDgAsana gaja 1. aM. ga. aM. 0-11 2 4 0 0-21 1-07 -12 0-18 1-0 5- 3 12 18 24 27 1-17 1-17 1-6 1-25 33 1-23 1.9 1-12 2-1 1-15 1-18 2-4 52 2-15 2-14 3-1 3-11 50 100 3-10 82 3-2 -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - * (prAsAda maMjarI ke matAnusAra
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 248) mandira ke anurupa padmAsana evaM khagAsana pratimA kA mAna * prAsAda kA padmAsana ma. aM. iMca gaja phuTa . khaDgAsana ga. aM. iMca __-11 11 __-22 22 1-7 31 -22 1-17 cu 1-19 240-12 12 0- 18 18 1-0 24 5 10 1-3 27 1-6 30 1-9 1-12 1-15 1-21 4-23 2-1 2-3 1-18 2-5 52 2-4 2-14 2-19 3-1 3-11 3-10 3-21 * bhAratIya zilpa saMhitA
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa ( )" tho () nava tAla kAyotsarga jinapratimA 70 249 dasa tAla kAyotsarga jinapratimA
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 (deva zilpa (250) kAyotsargapratimA ke mAna kA vistRta vivaraNa 9 tAla = 108 bhAga kI pratimA kA mApa mastaka kA mApa marataka ke kezoM se lekara Thor3hI taka 12 bhAga pramANa UMcA tathA itanA hI caur3A mukha kreN| usameM 1 tAla arthAt 4 bhAga lalATa, 4 bhAga nAsikA, 4 bhAga mukha aura Thor3hI kreN| lalATa 8 bhAga caur3A tathA 4 bhAga UMcA kreN| aSTamI ke candramA ke samAna lalATa kreN| lalATa ke Upara uSNIza coTI taka 5 bhAga pramANa keza kreN| usake Upara 2 bhAga pramANa kiMcita UMcI gola coTI rkheN| coTI se grIvA ke pichale bhAga taka 5 bhAga pramANa keza kareM arthAt lalATa se coTI taka 12 bhAga rkheN| pIche keza se coTI taka 12 bhAga pramANa rkheN| 5. mastaka ke ubhaya pAzcoM meM 4-4 bhaa| pramANa caur3e (dhanuSAkAra madhya meM moTe, donoM ora choTe) zaMkha nAma ke do hAr3a kreN| 6. lalATa ke 4 bhAga nIce tathA 41/2 lambe donoM bhaMvAre (bhauMha) kareM! Adi meM 1, 1/2 bhAga caur3A anta meM 1/4 bhAga caur3A kreN| netra kA mApa 1. 3 bhAga pramANa lambI netroM kI saphedI kamala puSpa dala ke samAna kreN| 2. rAphadI ke madhya meM bhAga zyAma tArA kreN| 3. tArA ke madhya meM 1/3 bhAga gola choTI zyAma tArikA kreN| 4. bhRkuTI ke madhya se lekara nIce kI ora bAphuNI (UparI palaka) taka 3 bhAga AMkhoM kI caur3AI kreN| nAsikAbhAgakAmApa 1. nAsikA ke mUla meM 2 bhAga donoM netroM kA aMtarAla kreN| 2. Upara nIce ke donoM oMTha 2-2 bhAga pramANa lambe tathA 1-1 bhAga UMce (moTe) kreN| 4 bhAga mukha kA khulatA bhAga rakheM / mukha ke madhya meM 2 bhAga oMToM ko khulA kreN| 1-1 bhAga donoM bagaleM milI huI kreN| nAsikA ke nIce aura Upara ke oMTha ke madhya 1/2 bhAga lAbI 1/3 bhAga caur3I nAlI kareM 1 bhAga laMbI 1/2 bhAga moTI sRkkiNaI (oMThoM kI bAyIM dAyIM bagale) kreN| 4. 2 bhAga moTA hanu (gAla ke Upara ke samIpa kA hAr3a) kreN| 5. hanu ke mUla se cibuka (gAloM ke nIce kAma ke pAsa taka kA hAr3a) kA antarAla 8 bhAga kreN| 6. kAna 4 bhAga lambe 2 bhAga caur3e kreN| 4 bhAga pAsa (kAna ke madhyavartI kar3I nasa ke Age paranAlI la
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 251 rupa khAla) kareM / pAsa ke Upara kI barlikA (goTa) 1/4 bhAga kreN| karNa bhAgakAmAya 1. 1/2 bhAga karNa chidra madhya meM yavanAlakA ke samAna kreN| 2. 4, 1/2 bhAga nena aura karNa kA aMtarAla kreN| 3. donoM kAnoM kA aMtarAla 18 bhAga pIche tathA 14 bhAga sAmane ho| 4. isa prakAra kAnoM ke samIpa mastaka kI paridhi 32 bhAga tathA Upara ke mastaka kI paridhi 12 bhAga honA caahiye| bAhu bhAga kA mApa 1. hAtha kI kohanI kA vistAra 16/3 bhAga tathA paridhi 16 bhAga rkheN| 2. kohalIcA laka cUr3A utA se bAha kreN| 3. bhujA kA madhya bhAga 13/3 bhAga tathA paridhi meM 14 bhAga kreN| 4. pauMce kA vistAra 4 bhAga tathA paridhi 12 bhAga kreN| 5. pauMce se madhyama aMgulI taka 12 bhAga kreN| 6. madhyama aMgulI 5 bhAga kreN| 7. marayama aMgulI se 1/2 - 1/2 parva kama tarjanI tathA anAmikA aMgulI kreN| 8. anAgeikA ro 1 parva kama kaniSThikA aMgulI kreN| 9. pauMce se kaniSThikA taka 5 bhAga aMtarAla kreN| 50. tarjanI aura madhyamA ke pramANa se kaniSThikA kI moTAI 1/2 bhAga kama kreN| aMguSTha meM 2 parva kreN| zeSa aMguliyoM meM 3-3 parva kreN| 11. aMguSTha kI paridhi 4 bhAga rkheN| 12, 1/2 parva ke barAbara pAMcoM aMguliyoM meM nana kreN| 13. hathelI 7 bhAga lambI 5 bhAga caur3o kreN| 14. hathelI kI madhya paridhi 12 bhAga kreN| 15. aMguSTa mUla tathA tarjano ke mUla kA antarAla 2 bhAga kreN| 16. bhujA gola saMdhi jor3a se milI, gor3A taka lambI kreN| 17. aMguliyoM ko milApayukta snigdha, lalita, upacaya, saMyukta, zaMkha, cakra, sUrya, kamala Adi uttama cinhoM se saMyukta kreN| vakSabhAgakAmApa 1. vakSasthala 24 bhAga caur3A kreN| 2. pIta sahita vakSasthala kI paridhi 56 bhAga rkheN| 3. vakSasthala ke madhya zrIvatrA kA cinha bnaayeN| 4. maya bhujA ke vakSasthala 36 bhAga kreN|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 (deva zilpa 5. donoM stanoM ke madhya aMtarAla 12 bhAga banAyeM 6. stanoM kI cUciyAM 2 bhAga vRttAkAra bnaayeN| cUMciyoM ke madhya meM 1/4 bhAga vITaliyAM bnaayeN| 8. vakSasthala se nAbhi taka 12 bhAga aMtarAla bnaayeN| udara bhAga kA mApa 1. vakSasthala ro nAbhi ke madhya kA bhAga udara kahalAtA hai| 2. nAbhi kA mukha 1 bhAga caur3A ho| 3. nAbhi dakSiNAvarta rupa meM gola manohara zaMkha ke madhya samAna kreN| 4. nAbhi ke madhya se lekara liMga ke mUla taka 8 bhAga peDU kreN| 5. peDU meM 8 rekhAeM bnaaeN| kaTi 18 bhAga caur3I bnaayeN| 7. kaTi kI paridhi 48 bhAga bnaayeN| 8. tikUNA (baiThaka kA hAr3a) 8 bhAga caur3A bnaayeN| 9. donoM kUlhe 6 bhAga gola banAyeM 10. skandha ke.sUta se gudA taka 36 bhAga lambA tathA 1/2 bhAga moTA rIr3ha kA hAr3a rkhe| 11, 4 bhAga lambA liMga rkheN| mUla meM 2 bhAga moTA madhya meM 1 bhAga tathA aMta meM 1/4 bhAga moTA rkheN| sarvatra moTAI se tigunI paridhi rkheN| 12. donoM potoM ko Ama kI guThalI ke samAna car3hAva utAra rupa meM 5-5 bhAga lambe 4 bhAga caur3e puSTa rUpa meM bnaayeN| kamara ke nIce kA mApa 1. donoM jAMdhe 24- 24 bhAga puSTa bnaayeN| 2. donoM jAMdhye bhUla meM 11-11 bhAga, madhya meM 9-9 bhAga aMta meM 7-7 bhAga rkheN| inakI paridhi sarvatra apanI moTAI se tigunI honA caahiye| 3. jAMghoM se nIce tathA pIr3iyoM ke Upara donoM ghuTane 8 bhAga lambe, 4 bhAga caur3e kreN| 4. .. ghuTane se nIce TikunyA taka 24- 24 bhAga donoM pIr3iyAM bnaayeN| donoM pIr3iyAM mUla meM 7- bhAga, madhya meM 6-6 bhAga aMta meM 13/3 - 13/3 bhAga rkheN| paridhi moTAI se tigunI rkheN| donoM pagoM kI cAroM TakhanoM ko 1-1 bhAga kreN| paridhi tigunI rkheN| donoM pagoM ke caraNa tala 14-14 bhAga lambe kreN| ThakhanA se aMguSTha ke agra bhAga 12 bhAga lambe kareM TakhanoM ke pIche er3I2 bhAga kreN| eDI nIce 2 bhAga bagala meM kucha kama madhya meM UMcI gola ho| paridhi 6 bhAga ho| aMguSTha 3 bhAga lambA, madhya meM 2 bhAga, Adi anta meM kucha kama caur3A ho /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 246 10. ( prathama aMgulI ) pradezinI 3 bhAga lambI ho / 11. madhyamA isase 1/16 bhAga kama kareM / 215/16 12. anAmikA isase 1/8 bhAga kama kareM arthAt 2, 7/8 bhAga 13. kaniSThikA isase 1/8 bhAga kama kareM arthAt 2, 3/4 bhAga 14. cAroM hI aMguliyAM 1-1 bhAga moTI tathA tigunI paridhi kI ho| 15. aMgUThoM meM 2-2 parva kreN| 56. aMguliyoM meM 3-3 parva kreN| 17. aMguSTha kA nakha 1 bhAga kareM 18. pradezinI kA nakha 1 / 2 bhAga kreN| zeSa aMguliyoM ke nakha anukrama se kama kreN| 19. pAdatalI ko er3I ke pAsa 4-4 bhAga 20. madhya meM 5-5 bhAga 21. aMta meM 6 - 6 bhAga caur3I banAyeM / 22. zaMkha, cakra, aMkuza, kamala, yava, chatra Adi zubha cinhoM se saMyukta caraNa bnaayeN| 253
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (2540 jina mandira meM doSayukta pratimA kA phala pratimA meM doSa bhara raudra rUpa pratimA kartA kA maraNa kRza kAya dravya kSaya honAdhika aMga svapara kaSTakAraka hInogaadhika aMga - zilpI kA nAza durbala aMga - dhanakSaya adhika goTI - dhana kSaya adhika lambI - gha. kSaya choTA kada pratimA kA kA maraNa tirachI dRSTi vAyoM yA bAyoM ora- mUrti apUjanIya, dRSTidhana nAza, virodha, bhayotpatti, zilpakAra evaM AcArya kA nAza nocI dRSTi putra hAni, dhana hAni, bhaya, pUjakoM ko hAni , vighnakAraka natra rahita dRSTi kSaya kharAba natra - dRSTi nAza AtegAr3ha dRSTi - azubhakAraka jaya dRSTi rAjA, rAjya, strI, putra nAza stabdha dRSTi zoka. uddhega, saMtApa,dhana kSaya choTA mukha zobhA evaM kAMti kSaya Urdhva mukha - dhana nAza adhomukha - cintAkAraka UMce nIce mukha paradeza gamana TeDhI garadana - svadeza nAza dIrgha udara rogotpatti kRza udara akAla paza hRdaya udvega, hRdaya roga, gahodara nIcA kandhA bhrAtR maraNa lambI kAMkha - iSTa viyoga lambI nAbhi kula kSaya
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa pratimA meM doSa patalI kamara choTI kamara kamara ke nIce kA bhAga patalA Ter3hI nAka, mukha, paira Ter3he hAtha, gAla, nakha, mukha patalechoTe pAMva patalI jAMgha choTI jAMgha capaTI mUrti hIna Asana viSama Asana haMsatI thA rotI huI - garva se bhare aMga vAlI pratimA kartA kA ghAta vAhana nAza zilpiyoM kA sukha nAza kula nAza, bhISaNa dukha kula nAza pazudhana hAni rAjA kA nAza putra mitra nAza dukhadAyaka traddhi nAza vyAdhi pratimA kartA kI hAni pratimA kI hAni phala 255
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (256) tIrthaMkaroM ke cinha tIrthaMkara pratimAoM kA svarupa vItarAga tathA samAna hotA hai| unako pahacAna karane ke liye unake cinha nirdhArita kiye jAte haiN| inakA nirdhAraNa saudharma indra ke dvArA prabhu ke janmAbhiSeka ke avasara para unake dAhine aMgUThe para bane cinha ko dekhakara kiyA jAtA hai| yahI cinha prabhu kI pratimA kI pAdapITha para lagAyA jAtA hai| caubIsa tIrthaMkaroM ke cinhoM kI sAraNI kramAMka tIrthaMkara / cinha (diga.) | cinha (zve.) RSabha-gAtha ajitanAtha gaja gaja saMbhavanAtha azva PAU vAnara Ix abhinaMdananAtha vApara sumatinAtha cakavA krauMca pakSI pAprabhu kamala lAla kamala ool svastika supArzvanAtha svastika
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 (deva zilpa kramAMkA tIrthaMkara (257) cinha (zve.) cinha (diga.) / ndriprabhu ardhacandra arddhacandra suvidhi-gAtha magara magara |10. / zItalanAtha zrIvatsa 11. / zreyAMsanAtha khaMgapakSI vAsupUjya bhaiMsA bhaiMsA 13. vimalanAtha zUkara anaMtanAtha zyenapakSI |15. | dharmanAtha 16. / zAMtinAtha hariNa hariNa
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa kramAMka tIrthaMkara (258) cinha (zve.) cinha (diga.) 17. | kuMthunAtha bakarA bakara arahanAtha matsya nandyAvarta 19. / mallinAtha kalaza kalaza 20. | nunisuvratanAtha / 21. naminAtha utpala utpala (nola kamala 22. neminAtha zaMkha zaMkha |23. pArzvanAtha sarpa sarpa 24. / vardhamAna siMha siMha *kSepaka zloka - pUjyapAdAcArya kRta ' nirvANa bhakti', **zira. 12/7-8
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 259) Pow..." "YET"TT ..- - - . . . --- - - MIKANTRA FUST MAHESAR ALKARAN no - N . Al+id - Mitsumit-- -jap mini .. ... m...... y t"hrin. -- y-front InAR H + 4. HTTPS ---- - .. . 5 .. la: 1: rt------ i hu H. 4-P t T a + na + prAra PAN T Astrokere. for 1. PM rama DEnctijak ka : apneum " ... parikara sahita tIrthaMkara pratimA (zve.)
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa samacaturasra kAyotsarga evaM padmAsana jina pratimA 260
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa prazasti lekha pratibhA ke nIce pITha para prazasti lekha utkIrNa kiyA jAtA hai| yaha isa bAta ko darzAtA hai ki pratimA kI paMcakalyANaka pratiSThA kaba tathA kinake dvArA kI gii| samaya-samaya para isa lekha kI zailI meM kiMcit parirvatana bhI hue haiN| yaha lekha purAtatva saMrakSaNa tathA saMskRti saMrakSaNa donoM dRSTiyoM se atyaMta upayogI haiN| sAmAnya rIti ke lekha kA prArUpa isa prakAra hai - svasti zrI vIra nirvANa saMvatsare 25. ...tame........ vikramAbde 20............ tame.. .. mAse......tame...pakSe. tithau vAsare.. mUlasaMghe zrI digambara jaina kundakundAcAryAmnAye.. . jina bimba pratiSTotsave... sAnnidhye pratiSThAcAryatve.. sarvalokasya kalyANAya bhavatu / . sthAne . digambara jainAcArya zrI 108 .. 261 ityetaiH pratiSThApitamidaM jina bimba patiSThita pratimA kI sthApanA mandira nirmANa ke uparAMta usameM pratimA kI sthApanA kI jAtI hai| pratimA ko paMcakalyANa pratiSThA vidhAna se pratiSThita kiyA jAtA hai| usake uparAMta utsAhapUrvaka zubha muhUrta meM maMtroccAra pUrvaka pratimA ko pIThikA para virAjamAna kiyA jAtA hai| pratimA ke AkAra kA avalokana karake pahale se hI yaha nirNaya kara lenA Avazyaka hai ki pratimA kI pratiSThA paMcakalyANa maNDapa meM kI jAye athavA mandira meM hI kI jaaye| yadi pratibhA kA AkAra itanA bar3A ho ki use mukhya dvAra se liTAkara athavA Ter3hI karake bhItara lAnA par3e to aisI sthiti ucita nahIM hai| aisI sthiti meM pratimA pahale se hI vedI para sthApita kara usake pazcAta pratiSThA karAnI cAhiye / yadi mandira kA pramANa zAstrokta hai tathA dvAra kA pramANa bhI anurupa hai to pratimA AsAnI se A jaayegii| kintu pUrva nirmita mandira meM bar3I pratimA sthApita karate samaya uparokta nirdeza kA anukaraNa Avazyaka hai / jirA samaya pratimA vedI para sthApita kI jAtI hai usa samaya sthApita kI jAne vAlI pratimA kA mukha nagara kI ora rakhanA cAhiye tathA pITha vedI kI ora rakhanA caahiye| isake viparIta karane para mahAna aniSTa hone kI AzaMkA rahatI hai|
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) siMhAsana kA svarUpa jinendra prabhu kI pratimA siMhAsana meM hI virAjamAna karanA caahiye| siMhAsana meM madhyabhAga meM dharmacakra banAyeM tathA bAyeM evaM dAhine bhAga meM kramazaH yakSiNI evaM yakSa kI sthApanA kreN| siMhAsana ko gaja evaM siMha kI AkRtiyoM se susajjita kreN| siMhAsana kA vistRta vivaraNa siMhAsana ke donoM ora yakSa yakSiNI, do siMha, do hAthI, do caMvara dhArI deva, madhya meM cakrezvarI devI bnaayeN| siMhAsana ke madhya kI cakrezvarI devI garur3a vAhana para AsIna ho tathA caturbhujI svarupa vAlI hoN| usakI Upara kI donoM bhujAoM meM cakra kI sthApanA kreN| nIce kI dAhinI bhujA meM varadAna hasta ho| nIce kI bAyIM bhujA meM bijaure kA kala ho| cakrezvarI devI ke nIce eka dharmacakra bnaayeN| dharmacakra ke donoM tarapha hiraNa bnaayeN| gAdI (pITha) ke madhya meM tIrthaMkara prabhu kA cinha bnaayeN| ** siMhAsana kA pramANa nimna anupAta meM rakheM lambAI meM mUrti se Der3hA caur3AI meM mUrti se AdhA moTAI meM mUrti se cauthAI siMhAsana kI lambAI ke 4 bhAga kreN| pratyeka yakSa-yakSiNI do siMha do hAthI do caMvara dhArI cakrezvarI devI - parikara kA pramANa 14- 14 bhAga 12- 12 bhAga 10-10 bhAga 3- 3 bhAga 6 bhAga kula - 84 bhAga 262 * siMhAsanaM ca jainAnAM gaja siMha vibhUSitam / madhye ca dharmacakraM ca tatpArzve yakSa dakSiNI / zi. 2. 4 / 156 ** cakkadharI garuDaMkA tassAMhe dhammacakka ubhayadisaM / hariNajuaM ramaNIyaM gaDiyamajjhammi jiNaciNhaM // va. sA. 2 / 28
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (23) kaNapITha chajjA siMhAsana pITha kI UMcAI 4bhAga 2 bhAga 12'bhAga 2bhAga 8bhAga hAthI kaNI akSarapaTTI kula - 28:ga parikara ke pArzva bhAga kA AkAra pratimA kI nahIM ke barAbara 8 bhAga UMcAI meM caMvaradhArI / kAyotsarga muni / caMbaradhArI deva 31bhAga toraNa se sira taka 12 bhAga ------------ kula -51 bhAga parikara ke pArzva bhAga kA pramANa thaMbhalI sameta rUpathabhalo 2-2 bhAga 12 bhAga parAlikA 6 bhAga 22 bhAga caur3AI 16 bhAga moTAI caur3AI meM parikara ke Upara ke chatra bhAga (DaulA/chatravaTA) kA svarUpa eka eka tarapha madhya sUtra se Ardha chatra kA bhAga 10 bhAga kamalanAla 1bhAga mAlA dhAraNa karane vAle 13bhAga thaMmalI 2bhAga vaMsI / vINA dhAraka 8 bhAga baiThI pratimA kA bhAga tilaka ke madhya meM ghaMTA thaMbhalI 2 bhAga magaramukha 6 bhAga 42 bhAga 42 donoM tarapha = 84 bhAga
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (264 UMcAI meM DaulA (mUrti ke Upara kA parikara)kA vibhAjana chatra kya 12 bhAga isake Upara zaMkha dhAraka 8 bhAga irAke Upara vaMzapatra evaM latA 6bhAga ------ 26 mA ye chabbIsa bhAga 24 bhAga ke Upara banAyeM / kula 50 bhAga DaulA kI UMcAI pratimA ke mastaka ke Upara chatra traya kI caur3AI 20bhAga bAhara nikalatA huA bhAga 10 bhAga ------ 30 bhAga bhAmaMDala kI moTAI 8 bhAga bhAmaMDala kI caur3AI 22 bhAga donoM tarapha mAlA dhAraka indra 16-16 bhAga unake Upara eka eka hAthI 18-18. bhAga unake Upara hAthI para baiThe hiraNa gameSI deva unake sAmane duMdubhivAdaka tathA madhya meM chatra ke Upara zaMkhavAdaka bnaayeN| dhanatraya sameta DaulA kI moTAIchatratraya sameta DaulA kI moTAI-pratimA se AdhI kareM / pArzva meM caMvara dhAraka athavA kAyotsargastha dhyAnastha pratimA kI dRSTi mUlanAyaka pratimA ke stanasUtra ke barAbara rkheN| jina pratimA ke parikara ke svarUpa meM aMtaraNa jahAM do caMvaradhAraka haiM vahAM do kAyotsargadhyAnastha pratimA bnaayeN| DaulA meM jahAM vaMza evaM vINA dhAraka haiM vahAM padmAsanastha do pratimA bnaayeN| isa prakAra uparokta do evaM eka - eka mUlanAyaka isa prakAra paMca tIrtha pratimA bana jaayegii| yadi parikara meM paMcatIrtha pratimA banAnA ho to caMbaradhAraka, vaMzIdhAraka, vINAdhAraka ke sthAna para usI pramANa se dhyAnastha pratimA banAyeM to yaha bhI paMcatIrtha pratimA bana jaayegii|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (265) jinendra pratimAoM ke vizISa lakSaNa jina dharma meM caubIsa tIrthakaroM kI pratimAoM kI ArAdhanA pUjA kI jAtI hai| sarvaprathama tIrthaMkara AdinAtha svAmI yuga ke prathama tIrthaMkara the / ve Ayu evaM kAyA meM bhI sabase bar3e the| ataeva kalAkAra apanI manobhAvanAoM ko vyakta karane ke lie unakI pratimAoM ko kezalatAyukta athavA jaTAyukta banAte haiN| sarvatra AdinAtha svAmI kI pratimAe jaTAjUTa se yukta prApta hotI hai| isameM kisI bhI prakAra kI viparItatA nahIM haiN| jina prAcIna jaina pratimAoM meM aise jUTa pAye jAte haiM unheM AdinAtha prabhu kI pratimA mAnA jAtA haiN| pArzvanAtha svAmI para kamaTa kA upasarga evaM dharaNendra padmAvatI nAga deva-yugaloM ke dvArA usa upasarga kA nivAraNa jaina paramparA kI alaukika ghaTanA hai| isakI smRti ke nimitta hI pArzvanAtha svAmI kI pratimA meM mastaka ke Upara phaNAvalI kA nirmANa kiyA jAtA haiN| ina phaNoM kI saMkhyA sAmAnyataH sAta,nau, gyAraha hotI haiN| anekoM sthaloM para pArzvanAtha svAmI kI pratimAeM 1008 athavA 108 kaNAvalI yukta bho banAI jAtI haiM / bIjApura (karnATaka) ke sahasraphaNI pArzvanAtha kI pratimA vizvavikhyAta hai| . supArzvanAtha svAmI kI pratimA bhI phaNAvalI yukta banAI jAtI hai| kintu sAmAnyataH supArzvanAtha svAmI kI pratimA pAMca phaNoM se yukta hotI haiN| bAhubalI svAmI kI pratimA kevala khaDgAsana hI banAI jAtI hai tathA inake pAMcoM meM latAeM banAI jAtI haiN| nIce brAhmI evaM sundarI unakI latAeM haTAtI huI pradarzita kI jAtI haiN| zravaNabelagola sthita bAhubalI svAmI kI alaukika, sundara vizvavikhyAta pratimA ke darzana kara sabhI kA mana zAnti kA anubhava karatA haiN| bharata jI kI pratimA ke nIce navanidhi, caudaha ratna pArzva meM darzAe jAte haiN| bharata jI ko cakravartI pada kI vibhUtiyAM tyAgakara mahAvrata grahaNa karane ke eka antarmuhurta meM hI kevalajJAna prApta ho gayA thaa| ataeva turaMta tyAgI huI vibhUtiyoM ke AbhAsa ke lie unheM unakI pratimA ke nIce hI darzAyA jAtA hai| isa prakAra ke lakSaNoM se yukta pratimAeM sarvatra milatI hai tathA ina vizeSa lakSaNoM se unakI vItarAgatA meM koI antara nahIM AtA hai| bhaktoM ke bhAva pUjana meM vizeSa rupeNa lagate haiM ataeva aise lakSaNoM se yukta pratimAeM pUjya hI haiM / isame kisI prakAra sandeha nahIM rakhanA caahiye|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (266) M * SA N E HALA ma L11 ema " F bAhubalI svAmI kI bela latA se AvRta pratimA
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa pAtihArya ghAtiyA kargoM kA kSaya karane ke uparAnata jaba AbhA meM kevalajJAna prakaTa hotA hai taba atizaya puNya kI mahimA ro devoM dvArA nirmita anekAneka viziSTa mahimAyeM racI jAtI hai / rAmavazaraNa aisI hI vibhUti hai| bhagavAna ke samIpa ATha biziSTa maMgala racanAyeM bhagavAna ke vaibhava meM zobhA bar3hAtI haiN| / inheM ATha pratihArya kI saMjJA dI jAtI hai| ye ATha prAtihArya nimnalikhita haiM* :1. azoka vRkSa 2. siMhArAna 3. chatra traya 4. bhAmaNDala 5. divyAne 6. puSpa vRkSa 7. causaTa camara 8. dundubhi HTTASTYM COMEN ELLS MORE Tun47 INTIL.N 1. siMhAsana 2- azoka vRkSa THE CE HINo .1111 / / pA AAWwwYYY ML .. . . - bhAmaMDala 3- chatra traya *jaina jJAna koza marAThI 3/106
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (268) anyatra inakA nAmollekha isa prakAra bhI hai - 1. azoka vRkSa 2. tIna chatra 3. ratna khacita siMhAsana 4. bhaktagaNoM se veSTita rahanA 5.dundubhi 6. puSpavRSTi 7. prabhAmaNDala 8. cauMsaTha camara ye sabhI pratihArya tIrthakara prabhu kI dharmasabhA meM rahate haiM / mandira mUlataH tIrthakara kI dharmasabhA kA pratIka hotA hai ataH garbhagRha meM bhI siMhAsana ke sAtha hI ye prAtihArya nirmita kiye jAte haiM / 4 VF 6- sura puSpa vRSTi 5-divya dhvani JA 7-caMvara 8- devadundubhi *(ti.pa./4/915-927) (ja.pa./13/122-130)
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (269) bhAmaNDala jina pratimA ke mastaka ke pIche prabhAmaNDala kI upasthiti darzAne hetu bhAmaNDala kI sthApanA kI jAtI hai| bhAmaNDala kI AkRti gola hI rakhanA cAhiye / isakA AkAra isa prakAra rakheM :pramANa - mastaka ke pramANa se dugunA honA caahie| moTAI - pUre siMhAsana ke 84 bhAga karane para usake ATha bhAga ke tulya kreN| caur3AI - pUre siMhAsana ke 84 bhAga karane para usake bAisa bhAga ke tulya kreN| sabhI prAtihArya pratimA ke sAtha hI banAye jAte haiN| yadi pratimA ke pIche pRthaka se mUlyavAna dhAtu kA ratnajaTita bhAmaNDala sthApita karanA ho to bhAmaNDala kA AkAra pUrvavat hI rakheM, moTAI kA pramANa kama kiyA jA sakatA hai / ** ghaNTA arpaNa aSTa maMgala dravyoM ko jina mandira meM lagAnA atyanta Avazyaka hai| ghaNTA bhI maMgala dravya hai| mandira meM maMgaladhyAna ke liya ghaNTA evaM jhAlara lagAye jAte haiN| ghaNTA evaM jhAlara kA vAdana eka viziSTa dhvani kA utpAdana karate haiN| isakI dhvani jinadarzana ko prerita karatI hai| mana ko prasanna kara upAsaka ko pApoM se dUra karatI hai| anya amaMgalakArI dhvaniyoM kA parihAra karatI hai| jina bhandira meM ghaNTe kA upayoga pUjA evaM abhiSeka ke samaya vAdana ke liye kiyA jAtA hai| upAsaka darzana karate samaya bhI isakA vAdana karate haiN| zikhara se parAvartita hokara AI huI ghaNTA dhvani kI gUMja sAre vAtAvaraNa ko AlhAdita evaM dharmamaya banAtI hai| ghaNTA arpaNa se vyApaka puNya phala kI prApti ke lie AcAryoM ne nirdeza kiyA hai| ghaNTA evaM jhAlara lohe kA na banAyeM , pItala kA hI bnaayeN| jhAlara kAMse kI bhI banAI jA sakatI hai| varAMga caritra meM ghaNTA dAna karane se susvara kI prApti kA ullekha milatA hai| ghaNTA lagAte samaya dhyAna rakheM ki isase bhagavAna kI dRSTi avaruddha na ho| sAtha hI darzanArthI ko sira meM na ttkraae| ___ ghaNTA mukhya pravezadvAra ke pAsa hI lagAyeM, tAki darzanArthI praveza karate hI isakA vAdana karo mandira meM jo upAsaka ghaNTA lagavAte haiM ve sura gati ko prApta kara Ananda bhogate haiN| aise zrAvaka ko svara doSa nahIM hotA, susvara kI prApti hotI hai|* - - - - - - - - - - - - - - - - - - "ghaMTAhi yaMTamapAulesu padaraccharANamajjhammi / saMkIuI surasaMyAya sevioM vibhANesa / / vasujandi zrAvakAcAra 489 / / ghaNTA toraNa dAma ghpapaTakaiH rAjanti sanmaMThAle: stotrazcittaharairmahotsava zatairvAditra saMgItakaiH pUjArambha mahAbhiSeka yajanaiH puNyotkaraiH sakriryaiH zrI caityAyatanAji tAni kRtinAM kurvantu maMgalam / 9 / / navadevatAstotra * chattattayavitthAraM vIsaMgala jivagameNa daha-bhAyaM / bhAmaMDalavitthAraM bAvIsaM aTTha paisAraM ||v.saa. 2/35
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa aSTa maMgaladravya tIrthakara prabhu ke bimba ke samIpa aSTa maMgala dravyoM ko virAjamAna kiyA jAtA hai| samavazaraNa meM ye pratyeka 108 kI saMkhyA meM hote haiN| vedI para mUlanAyaka pratimA ke samakSa inako sthApita kiyA jAtA hai | tIrthaMkara prabhu ke samIpastha hone ke kAraNa ina aSTadravyoM ko maMgala dravya kahA jAtA hai| inake nAma isa prakAra hai *: 1. 2. kalaza 4. 5. dhvajA 7. chatra C. supratiSTha inake atirikta ghaNTA zaMkha, dhUpaghaTa, dIpa, kUrca, pATalikA, jhAMjha, maMjIrA Adi bhI maMgala svarupa pratimA ke upakaraNa kI bhA~ti rakhe jAte hai / jhArI caMvara 1- maMgala kalaza 3- darpaNa * te savve uvavaraNA yahudIo taha, va divvANiM / maMgala davrANi puDhaM jiNiMda pAsesu rehati / / ti.pa. 4/1879 bhiMgAra kalasa dappaNa cAmara dhaya viyaNa chasa supADA / 3. 6. darpaNa vyajana 10000008000) 270 aThuttara savasaMkhA patteka maMgalA tesuM // ti.pa. 4/1880 atirikta saMdarbha, ja.pa./13/012, tri. sA. / 989, 8.pA./TI. 35/29/5.ha.pu./5/36,4-365 2- bhRMgAra (jhArI) 4- vyajana (paMkhA )
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 271 11 TIT 6-zvara 5-rakA Base MUNITIAAWIKI HTHHALPUR 8- svastika
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 272 jainAcAryoM ne anekoM sthaloM para mandira meM maMgala dravya evaM upakaraNAdi dAna karane ko asIma puNyArjana kA hetu batAyA hai| dhvajA evaM chatra jinamandira meM arpita karanA rAjyapada prApti kA nimitta banatA hai| chatra dAna karane se manuSya eka chatra rAjya kA adhikArI hotA hai| caMvaroM ke dAna se manuSya vaibhava ko prApta karatA hai tathA sevakoM dvArA caMvarAdi se sevita hotA hai| jina mandira meM bhAmaNDala arpita karane se asIma sukha zAnti kI prApti hotI hai tathA prabhAva meM vRddhi hotI hai| sAvayadhammadohA / 200/ A. yogIndudeva chatra arpaNa karate samaya adhikatara yaha vikalpa uThatA hai ki Upara bar3A chatra lagAyeM yA chottaa| sabase Upara sabase choTA chatra lgaayeN| madhya meM madhyamAkAra chatra lagAyeM tathA sabase nIce sabase bar3A chatra lagAnA cAhiye / (krA (hIM kevalito F faz barahanta maMgalAma svAhA Ubat Dilwale maMgalAva svAhA sAhU svAhA svAhA h a sAhU maMgalAva svAhA 2Bj TE Shui SE krA (hIM 5 kevalo dhammo maMgalara svAhA (qA) hrIM umimble niunde loguttamAya svAhA / Suna alhafie thata arahanta fate! logusamAya siya 32 svAhA so samAya lo dUra vinAyaka yaMtra sAha (krAM hI
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa yaMtra sabhI bhAratIya dharma zAstroM meM yaMtra maMtra kA vizeSa mahatva batAyA gayA hai| bIjAkSaroM kA niyamita pATha maMtra kahalAtA hai| isI prakAra ke bIjAkSaroM athavA aMkoM ko eka nizcita rIti se viziSTa AkRti athavA koSTaka meM bharA jAtA hai| ye yaMtra kahalAte haiN| maMtro se bhI adhika yaMtroM kA prabhAva hotA hai / maMtroM ko siddha karake yaMtroM kA nirmANa kiyA jAtA hai| ina yaMtroM meM alaukika zakti mAnI jAtI hai| jaina dharma meM bhI inakA bar3A mahatva hai| garbhagRha meM bhagavAna kI pratimA ke sAtha viziSTa yaMtroM ko rakhA jAtA hai / yaMtra kA nirmANa dhAtu ke patra para kiyA jAtA hai| bhojapatra para bhI yaMtra likhe jAte haiM / mandiroM dhAtu ke yaMtroM kA hI prayoga sAmAnyataH kiyA jAtA hai| kucha pramukha yaMtroM ke nAma isa prakAra haiM : ratnatraya, SoDazakAraNa, dazalakSaNa, bhaktAmara, vinAyaka, RSimaMDala, mAtRkA ityAdi / yantra sthApanA ke lie nimna likhita sAvadhAniyAM avazya rakhanA cAhiyeH2. yaMtra isa prakAra rakheM ki mUrti kA cinha na Dhake / 3. yaMtra kA prayoga bhAgaNDala ke sthAna para na kreN| 4. yaMtra ulTA sthApita na kreN| 5. yaMtra vidhipUrvaka pratiSThita hoN| meM -- 1. mUrti ke ThIka sAmane yaMtra rkheN| 6. yaMtra kA pratimA kI bhAMti hI pUjA abhiSeka niyamita rupeNa kreN| 7. yaMtra viSama saMkhyA meM hI rkheN| 8. yaMtra ko siMhAsana para rakhakara chatra lagA sakate haiN| 9. yaMtra kisI suyogya AcArya yA guru ke nidezana meM hI prApta kareM tathA sthApita kreN| 1. 4 3 svAhA ivIM Wo chavIM paM u OM he krauM zrI klIM mama zAntiM puSTiM kuru kuru svAhma OM 9. paM yaMtreza yaMtra // Bo taM to 3 4. ra3 mAM
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 274) jhAtRkA yaMtra palA baloM batoM meM xxx ga ghara khApa pha kAnapa klIM klIM klI meM xx xx cha/ jaa bha |jha palI zabalI 1lI klAsalA OM CHOTA saMha adha za yA7 mammoonam dava raTha calI ko klI sh 444 11151 dhAta xx x aMkalI calA baloM | ee + + 444 apanI klIM klIM. |la| RR xxxx kI kalI calI ll OM namo ka kha ga gha Ga ca cha ja jha Ja aM aH ___ a A zapasaha o au u U Ta Tha Da Dha Na | ra R ya ra la va pa pha ba bha ma ta dha da dhana klIM hrIM krauM svAhA
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 275 zAsaka dekha deviyAM caubIsa tIrthaMkaroM ke zAsana deva-deviyoM kA ullekha sarvatra milatA hai| ye pyaMtara jAti ke yakSa-yakSiNI deva hote haiM / samavazaraNa meM inakA sthAna hotA hai / inakA mukhya kArya jina zAsaga kI prazAvanA karanA hai| jinadharma ke sadguNoM kA prabhAvoM kA atizaya karma kA prasAra karanA inakA kArya hai| isI kAraNa dharmAnuyAyI manuSya inakI vizeSa vinaya karate haiN| inakI pratimAoM kI sthApanA garbhagRha meM kI jAtI hai| tIrthakara ke vAma bhAga meM zAsana devI tathA dAhino bhAga meM zAsana deva kI sthApanA kI jAtI purANoM meM anekAneka sthAnoM para ullekha milatA hai jinameM zArAna deva-deviyoM ne jinabhaktoM kI vibhinna saMkaToM se rakSA kii| zAsana devI devatAoM ko jina dharma kA tIrthaMkara athavA unaro utkRSTa mAnanA athavA tIrthaMkara kI avahelanA karake inhIM kI pUjA-arcanA karanA ghora mithyAtva hai| zAsana deva-devI tIrthaMkara ke bhaktoM ke dhargamArga meM sahAyaka haiN| unheM svapUjA nahIM, tIrthaMkara pUjA meM Ananda milatA hai| tIrthaMkara pUjakoM ko svadharmI mAnakara ve unakI sahAyatA karane meM tatpara hote haiN| tIrthaMkara pUjA karane se arjita puNya ke prabhAva ro zArAna deva-deviyAM jina dharma upAsakoM ke saMkaToM ko dUra karane ke liye tatpara hote haiN| zAsana deva deviyoM kI pratimAeM jaina sthApatya kalA ke abhinna aMga haiN| prAcInatama pratimAoM meM jaina zAsanadeva deviyoM kI pratimAeM sAre deza meM milatI haiN| anekoM sthAnoM para sthita zAsana deviyoM ke mandira apane camatkRta kara dene vAle atizaya ke kAraNa prasiddha haiN| isameM humbhaca padmAvatI, ArA evaM rasiMha rAjapurA kI jvAlAmAlinI devI kI pratimAeM sAre bhArata meM vikhyAta haiN| purAtatva dRSTi se jaina zAsana deva deviyoM kI pratimAoM kA apanA viziSTa sthAna hai| viSayAMtara ke bhaya se yaha vistAra nahIM diyA jA rahA hai| pAThaka purAtatva granthoM kA avalokana kara jAnakArI prApta kara sakate haiN| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - vizeSa - aneka granthoM meM zAsana deva-deviyoM ke nAmAMtara milate haiM unase kisI bhI prakAra kA aMtara nahIM hai| inake aneka nAma hote hai| tIrthakaroM ke nAma bhI aneka hote haiM jaise- puSpadaMta evaM suvidhinAtha athavA AdinAtha evaM RSabhanAtha athavA vardhamAna evaM mahAvIra isakA artha yaha nahIM ki vardhamAna pRthaka haiM tathA mahAvIra pRthk| zAsana deva-deviyoM ke nAmAMtara bhI isI prakAra haiN| vibhinna pratiSThA granthoM meM nAma bheda mila samte haiN|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 276 tIrthakarI ke yakSa yakSiNI devoM ke nAma * tIrthakara yakSa yakSiNI RSabhanAtha gomukha (vRSabha) cakrezvarI ajitanAtha mahAyakSa rohiNI (ajitA) 3. saMbhavanAtha trimukha prajJapti (namrA) 4. abhinandana nAtha yakSezvara vajazrRMkhalA (duritAri) 5. sumatinAtha tumbura (tumbaru) puruSadattA(saMsArI) padmaprabha kusuma manovegA(mohinI) 7. supArzvanAtha barananda(mAtaMga) kAlI(mAlinI) candraprabha vijaya(zyAma) jvAlAmAlinI suvidhinAtha ajita mahAkAlI(bhRkuTi) 10. zItalanAtha brahmezvara mAnavI(cAmunDA) 11. zreyAMsanAtha kumAra(Izvara) gaurI(gomedhakI) 12. vAsupUjya SaNmukha(kumAra) gAMdhArI(vidyutmAlI) 13. vimalanAtha pAtAla(caturmukha) vairoTI(vidyA) 14. anantanAtha kinnara(pAtAlaM) anantamati(kjeiMgiNI) 15. dharmanAtha kiMpuruSa(kinnara) mAnasI(paribhRtA) 16. zAMtinAtha garur3a mahAmAnasI (kandarpa) 17. kuMthunAtha gaMdharva jaya(gAMdhAriNI) 18. arahanAtha mahendra(yakSendra) vijayA(kAlI) 19. mallinAtha kubera aparAjitA(anajAna) 20. munisuvratanAtha varuNa bahurupiNI (sugaMdhinI) 21. naminAtha vidyutprabha(bhRkuTI) cAmunDI (kusumamAlinI 22. neminAtha sarvAnha (gomeda) kUSmAMDo 23. pArzvanAtha dharaNendra padmAvatI 24. vardhamAna mAtaMga siddhAyanI --------- * trikAlavI mahApuruSa pR. 140-149 bRhata zAnti dhArA
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 277 tIrthaMkara maSabhanAtha gomukha yakSa zve. diga. suvarNa gau vize. kAMti mukha vAhana bhujAeM dAhine hAtha meM cAra Upara ke hAtha meM pharasA, bijaure kA phala mAlA varadAna dharmacakra suvarNa gau hAthI # cAra varadAna mAlA bijaurA pAza bAyeM hAtha meM mastaka para gomukha yakSa - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - ___# prakArAntara (AcAra dinakara)- baila
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 278 tIrthaMkara naSabhanAtha cakrezvarI devI (apratihata cakrA) zve.- agraticakrA vize diga. zve. kAMti Asana vAhana bhujA suvarNa kamala garur3a suvarNa kamala para bAraha donoM tarama ke dohA navajA, donoM tarapha ke cAra-cAra hAthoM meM cakra, nIce bAyeM hAtha meM phala, nIye dAyeM hAtha meM varadAna ATha dAhinI bhujA meM varadAna, bANa, pAza, cakra bAyIM bhujA meM dhanuSa, vana, cakra, aMkuza . es n cakrezvarI devI ---rear- -------- *prakArAntara bhujA cAra; Upara ke donoM hAthoM meM cakra nIce bAyeM hAtha meM bijaura kA phala, nIce dAyeM hAtha me varadAna $prakArAntara (zrIpAla rAsa) - bAhana siMha
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa [279) tIrthaMkara ajitanAtha mahAyakSa diga. vize. kAMti suvarNa cAra hAthI paNa cAra hAthI ATha varadAna, mudagara, mAlA, pAza, dijaur|, abhaya, aMkuza, zakti vAhA bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM ATa talavAra, daNDa, pharasA, vasTAna, cakra, trizula, kamala, aMkuza ajitA devI (rohiNI devI) zve.- ajitA (ajitabalA) zve. gaura vize. kAMti Asana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM diga. suvarNa lohAsana cAra zaMkha, abhaya, cakra, varadAna lohAsana cAra baravAna, pAza, bijaurA, aMkuza mahAyakSa -- rakSA ajitA (rohiNI) devI
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa ( 280 zve. vize. varNa tIrthakara saMbhavanAtha bimukha yakSa diga. kRSNa tIna tIna- tii.| mora mukha netra kRSNa tIna tIna-tIna mora chaha gujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM daNDa, trizUla, lIkSaNa kataranI cA, talavAra, aMkuza nevalA, gadA, abhaya vijaurA, sAMpa, mAlA prajJapti devI (namrA devI) zve.- duritAri diga. sapheda vize. vaNa gaura vAhana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM chaha talavAra. iSTI (tUcI), baradAna ardhacandra, rasA, jala matA cAra varadAna mAlA phala, abhaya Vi MORE trimakha yakSa prajJApA (nA) devA
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) vize. varNa vAhana 'bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM vize. kAMti vAhana Asana 'bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM tIrthaMkara abhinandana nAtha yakSezvara yakSa zve. - Izvara yakSezvara yakSa diga. kRSNa hAthI cAra bANa talavAra dhanuSa, kAla vajra zrRMkhalA devI (duritAri devI) zve. - kAlikA * diga. suvarNa haMsa cAra mAlapa, varadAna *nAgapAza, bijaurA phala zve. kRSNa hAtha cAra bijaurA, mannA Jarll, 3091 zve. kRSNa - kamala cAra varadAna, pAza nAga, aMkuza 281 kamazrRMkhalA (duritAri) deva
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa vize. varNa vAhana yajJopavIta bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM vize. varNa vAhana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM tumbaru yakSa tIrthaMkara sumatinAtha tumbaru yakSa diga. kRSNa garur3a sarpa vAra Upara sarpa, nIce varadAna Upara sarpa nIce phala puruSadattA devI (khaDgavarA devI) zve. - mahAkAlI diga. suvarNa hAthI cAra cakra, varadAna vajra, phala tIrthaMkara padmaprabha zve. sapheda garur3a cAra varadAna, zakti nAga, pAza zve. suvarNa kamala cAra varadAna, pAza bijaurA, aMkuza khaDgavarA (puruSa dattA) devI 282
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (283) puNyakSa zve. - kusuma diga. kRSNa hiraNA zve. nIla hiraNa vize. varNa vAhana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM cAra* cAra mAlA varadA-1 DhAla abhaya phala, abhaya nevalA, mAlA manovegA devI (mohinI) zve.- acyutA (zyAmA) diga. suvarNa ghor3A zve. kRSNa vize. varNa vAhana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM cAra cAra** talavAra, varadAna DhAla. phala varadAna, bANa dhanuSa, abhaya ---------oNnauveMgA ( mohinA) devI puSpa yakSa*(pAlAMtara- vasunaMdi pratiSThA kalpa meM do bhujA) * *AcAra dinakara meM - dAhine hAtha meM caspAna, pAza bAyeM hAtha meM bijaurA, aMkuza
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 284] vize. tIrthakara supArzvanAtha mAtaMga yakSa diga. kRSNa siMha Ter3hA (kuTila varNa vAhana hAthI To bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM trizUla . cAra belaphala, pAza nevalA*, aMkuza daNDa kAlI (mAnavI) devI zve.-zAntA diga. sapheda vize. varNa vAhana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM zve, suvarNa hAthI cAra varadAna, mAlA zUlI, abhaya cAra trizUla, varadAna ghaNTA, phala mAtaMga yakSa kAlI (mAnavI )devI * pATAntara (AcAra dinakara meM).
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) ( 285) vize. varNa vAhana tIrthaMkaracandraprabha zyAma yakSa zve.- vijaya diga. kRSNa kabUtara tIna cAra mAlA, varadAna pharasA, phala la bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM mudgara diga. varNa jvAlAmAlinI (jvAlinI) devI zve.-bhRkuTi (jvAlA) vize. zve. sapheda pIlA vAhana bhaiMsA cAra dAhine hAtha meM trizUla, bANa, machalI, talavAra / talavAra, mudgara bAyeM hAtha meM cakra, dhanuSa, nAgapAza, DhAla DhAla, pharasA varAha** bhujA ATha AN. WAP re Milan zyAma yakSa jvAlAmAlinI devI - - - - - - - - - - - - - *(helAcArya kRta jvAlAmAlinI kalpa meM) hAthoM meM trizUla, pAza, machalI, dhanuSa, bANa, phala, varadAna, cakra ** varAlaka, grAsa (AcAra dinakara meM) ; haMsa (catu0 ji0 cAMretra meM)
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dava zilpa 286) 286 tIrthakara suvidhinAtha (puSpadanta) ajita yakSa vize. diga. varNa zve zveta kachuA zveta kachuA cAra akSamAlA, varadAna zakti, phala vAhana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM cAra mAlA, bijaura nevalA, bhAlA mahAkAlI devI (bhRkuTi devI) the. -- sutAza diga. kRSNa kachuA vize. varNa vAhana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM cAra mudgara, varadAna vaja,phala cAra varadAna, mAlA kalaza, aMkuza rA ajita yakSa mahAkAlI (bhRkuTi) devI
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (287) tIrthakara zItalanAtha brahmayakSa vize. diga. zve. varNa Asana mukha netra bhujA dAhine hAtha meM bAyIM bhujA meM sapheda suvarNa kamala kamala cAra cAra tIna-tIna ATha ATha bANa, pharasA, talavAra, varadAna bijaurA, mudgara, pAza, abhaya dhanuSa, daNDa, DhAla, vajra nevalA, gadA, aMkuza, mAlA vize. mAnavI devI (cAmuNDA devI) zve.- azokA diga. harA kAlA zUkara varNa bhUne vAhana Asana bhujA dAhine hAtha meM bAyIM bhujA meM cAra bijaurA, varadAna machalI, mAlA kamala cAra varadAna,pAza phala, aMkuza brahmayakSa mAnavI (cA DA) devI
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa vize. varNa vAhana netra bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM vize. varNa vAhana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM Izvara yakSa tIrthaMkara zreyAMsanAtha Izvara yakSa diga. sapheda baila tIna cAra mAlA, phala trizUla, daNDa gaurI devI (gaumedhakI) zve. - mAnavI (zrIvatsA) diga. suvarNa hariNa cAra kalaza, varadAna mudgara, kamala zve. sapheda baila tIna cAra bijaurA, gadA nevalA, mAlA zve. gaura siMha cAra varadAna, mudagara kalaza, aMkuza gaurI (gaoNdhakI) devI 288
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa tIrthakara vAsupUjya kumAra yakSa vize diga. varNa vAhana zveta haMsa tIna chaha bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM bANa, gadA, baradAna dhanuSa, nevalA, phala cAra bijaurA, bANa nevalA, dhanuSa gAMdhArI devI (vizunapAlinI) zve.-pracaNDA (pravaza) diga. harA vize. zve. magara varNa vAhana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM cAra kamala, varadAna kamala, mUsala kRSNa ghor3A cAra varadAna, zaktiH puSpa, gadA O kumAra yakSa gAMdhArI (vidyunmAlinI devI
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 290) tIrthaMkara vimalanAtha caturmukha yakSa zve.- SaNmukha yakSa vize. diMga. zve. varNa sapheda vAhA mora mora bhujA dAhine hAtha meM bAraha pharasA, pharasA, pharasA, pharasA, talavAra, mAlA pharasA, pharasA, pharasA, pharasA, DhAla, varadAna bAraha phala, cakra, bANa, khaDga, pAza, mAlA nevalA, cakra, dhanuSa, dAla, aMkuza, abhaya bAyeM hAtha meM vairoTI devI viditA (vijayA) diga. vize. varNa harA haratAla sarpa vAhana Asana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM cAra sarpa, bANa rArtha, dhanuSa kamala cAra yANa, pAza dhanuSa, sarpa caturmukha yakSa vairoTI devI *pratiSThA tilaka meM chaha
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (291) vize. tIrthakara anantanAtha pAtAla yakSa diga. lAla magara tIna nAga ke tIna phaNa lAla magara tIna vAhana mukha mastaka para mujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM chaha aMkuza, trizUla, kamala cAbukA, hala, phala kamala, khaDaga, pAza nevalA, DhAla, mAlA anantamatI devI (vijubhiNI) zve.- aMkuzA diga. vize. varNa suvarNa iMsa vAhana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM zve. gaura kamala cAra rakhaDaga, pAza DhAla, aMkuza cAra bANa, varadAna dhanuSa, bilaurA, phala YETEN team N pAtala yakSa anantamati (vibhiNA) devI
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa tIrthakara dharmanAtha kinnarayakSa diga, vize. varNa vAhana mukha bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM machalI tIna zve lAla kachuA tIna chaha bijaurA, gadA, abhaya nevalA, kamala, mAlA mudgara, mAlA, varadAna cakra, vaja, aMkuza vize. mAnasI devI (parabhRtA) zve. - kandaryA (pannagA) diga. mUMgA (lAla) vyAghra zve. varNa gaura machalI cAra vAhana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM kamala, bANa, aMkuza kamala, dhanuSa, varadAna kamala, aMkuza kamala, abhaya kinnara yakSa mAnasI (parabhRtA devI
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa zve. vize. varNa mukha vAhana tIrthaMkara zAMtinAtha garur3ayakSa diga. kRSNa TeDhA (varAha mukha) zUkara cAra cakra, kamala vajra, phala kaSNa varAha mukha bhajA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM cAra bijaurA, kamala nevalA, mAlA vize. mahAmAnasI devI (kandarpA) zve.- nirvANI diga. suvarNa mayUra zve. varNa gaura cAra vAhana bhujA dAheine hAtha meM bAyeM hAtha meM kamala cAra pustaka, kamala kamaMDala, kamala IdI, varadAna cakra, phala garur3a yakSa mahA mAnasI (kaMdarpA) devI - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *pAThAntara -AcAra dinakara meM suvarNa varNa
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa tIrthaMkara kunthunAtha gaMdharva yakSa diga. vize. varNa vAhana kRSNa pakSI cAra nAgapAza,rANa nAgapAza, dhanuSa zve. kRSNa haMsa cAra pAza, varadAna bijaurA, aMkuza dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM vize. varNa jayA devI (gAMdhArI) balA (acyutA) diga, suvarNa kAlA zUkara cAra talavAra, varadAna cakra, zaMkha gaura vAhana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM mora cAra bijaurA, zUlI araI*, kamala KEss m ROServA gaMdharva yakSa jayA (gAMdhArI) devI * lohe kI kIla lagI gola lakar3I,
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa tIrthakara arahanAtha khendra yakSa zve.-yakSendra diga, kRSNa zaMkha vize. varNa kRSNa zakha vAhana mukha netra bhujA dAhine hAtha meM tIna-tIna bAraha bANa, kamala, bijaurA, mAlA, bar3I akSamAlA, abhaya dhanuSa, vaja, pAza, mudagara, aMkuza, varadAna tIna-tIna bAraha bijaura, bANa, khaDga, mudagara, pAza, abhaya nevalA, dhanuSa, DhAla, zUla, aMkuza, mAlA bAyeM hAtha meM tArAvatI devI (kAlI) zve.-dhAriNI diga. zve. kRA suvarNa haMsa kamala vize. varNa vAhana Asana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM cAra cAra vajra,varadAna sAMpa, hariNa, lijaurA, kamala pAza, mAlA Mand khendra yakSa tArAvatI (kAlI)devI
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 296) vize. tIrthaMkara mallinAtha kuberayakSa diga. indradhanuSa hAthI varNa cAra vAhana mukha bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM zve. indradhanuSa hAthI garur3a mukha ATha varadAna, pharasA, zUla, abhaya . bijaurA, zakti, mudagara, mAlA ATha talavAra, bANa, nAgapAza, varadAna DhAla, dhanuSa, daNDa, kamala aparAjitA devI ko-sodA vize. diga. varNa harA aSTApada zve. kRSNa kamala cAra varadAna, mAlA bijaurA, zakti vAhana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM cAra talavAra,varadAna DhAla, phala kubera yakSa aparAjitA devI
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (297 tIrthakara munisuvratanAtha varuNa yakSa sapheda * vize. varNa vAhana mukuTa mukha netra bhujA bAyeM hAtha meM dAhine hAtha meM diga. sapheda baila jaTA kA ATha tIna-tIna baila jaTA kA cAra cAra tIna-tIna ATha nevalA, kamala, dhanuSa, pharasA vijaurA, gadAbANa, zakti DhAla, phala, talavAra, daravAna vize. bahurupiNI devI (sugandhinI) zve.- naradattA diga. pIlA gaura** kAlA sarpa bhadrAsana varNa cAra cAra vAhana bhujA bAyeM hAtha meM dAhine hAtha meM DhAla, phala talavAra, varadAna bijaurA, zUla varadAna, mAlA ICS varUNa yA bahurUpiNI (sugaMdhinI) devI * pravacana sAroddhAra meM kRSNavarNa, **AcAra digakara meM suvarNavarNa
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dava zilpa 298) tIrthaMkara naminAtha vize. varNa vAhana mukha netra bhujA bAyeM hAtha meM dAhine hAtha meM bhRkuTi yakSa diga. lAla nadI (baila) cAra tIna-tIna ATha cakra, dhanuSa, bANa, DhAla kamala, talavAra, aMkuza, varadAna zve. suvarNa nandI (baila) cAra tIna-tIna ATha nevalA, pharasA, yajra, mAlA vijaurA, zakti, mudagara, abhaya cAmunDA devI (kusumamAlinI) zve.- gAMdhArI vize. varNa zve. sapheda haMsa cAra vAhana bhujA bAyeM hAtha meM dAhine hAtha meM magara cAra daNDa,DhAla mAlA, talavAra bijaurA, kuMbhakalaza* varadAna, talavAra HTINITS mRtuTi yakSa cAmuMDA (kusuma gAlinI devI - - - - * (pATa bheda bhAlA)
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dava zilpa) tIrthaMkara neminAtha gomedayakSa zve.- gomedha diga. kRSNa tIna puSpa manuSya vize. varNa mukha Asana vAhana bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM zve. kRSNa tIna manuSya chaha phala, vajra, varadAna mudgara, pharasA : daNDa bijaurA, pharasA, cakra nevelA, zUla, zakti AmA devI (mAMDinI) zve. - ambikA (kUSmAMDI) diga zve. vize. varNa vAhana suvarNa harA siMha Amra kI chAyA meM rahane vAlI siMha To bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM zubhaMkara putra priyaMkara putra kI prIti ke liye Amra kI lUma ko (goda meM putra) cAra vijaurA* pAza putra, aMkuza gomedayakSa aMbikA (kUSpANDinI devI - - - --- - - - - - - - - - - -- ------------------- *pAThAMtara AcAra dinakara meM Ama kI lUma
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 'tIrthaMkara pArzvanAtha dharaNA zve.- pArzva yakSa diga. AkAzI nIlA vize varNa zve. kRSNa hAthI, sira para nAga phaNI kachuA mukha vAhana mukuTa bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM kachuA sAMpa kA cinha cAra vAsukI nAga, varadAna vAsukI nAga, nAgapAza cAra bijaurA, sAMpa nevalA, sAMpa dharaNendra yakSa
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 301 padmAvatI devI vize. diga. zve. varNa savAI murgA # Asana vAhana mastaka bhujA dAhine hAtha meM bAyeM hAtha meM kamala kukkuTa sarpa $ tIna phaNA sAMpa kA cinha cAra* kamala, varadAna aMkuza mAlA cAra kamala, pAza phala, aMkuza SUPER pabhAvatI devI # AcAra dinakara meM kuchuTa sarpa *prakArAntara 2 caubIsa pAza, talavAra, bhAlA,bAlacandra, gadA, mUsala zaMkha, talavAra, cakra, bAlacandra, zveta kamala,lAla kAla, dhanuSa, zakti, pAza, aMkuza, ghaMTA, bANa, mUsala, DhAla, trizUla, karasA, bhAlA, vaja mAlA, phala, gadA, pAna, navIna pattoM kA gucchA, varadAna pAza, phala, varadAna, aMkuza (maniSeNa kRta padmAvatI kalpa) 3 cAra
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 302 *caubIsa bhujA yukta padmAvatI devI jayamAlA padAvato dasaka meM varNitA 24 bhujA AdudhA isa prakAra haiM: . vana, aMkuza, kAla, vakra, chatra, imara, dAla, khA.para, khA, anuga, korA, bAgA, masala. hAla, zaka taka, vAra, anivAlA, DamAlA, paravAna hasta, trizUla, pharazI. gAga, mudagara, daNDa -- --- ---- ---- - - -. . - - . . - - . . . - - - * bhAratIya zilpasaMhitAromRta
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ / deva zilpa prakArAntara vize. varNa vAhana mastakA bhujA bAyeM hAtha meM dAhine hAtha meM vize. varNa Asana vAhana bhujA bAyeM hAtha meM dAhine hAtha meM # hAthI tIrthavana vardhamAna (mahAvIra) mAtaMga yakSa mAtaMga yakSa diga. mUMga jaisA ha hAthI dharma cakra dhAraNa do bijaurA phala varadAna siddhAyikA devI diga. suvarNa bhadrAsana siMha do pustaka varadAna zve. suvarNa hAthI do bijaurA nevalA zve. harA siMha # cAra 303 bijaurA, vINA pustaka, abhaya siddhAyikA devI
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 304 (dai zilpa dikpAla deva daza dizAoM ke pratyeka ke svAmI dikpAla deva hote haiN| ye deva vyaMtara jAti ke haiN| inheM lokapAla bhI kahA jAtA hai| ina devatAoM ke nAma isa prakAra haiM dizA kA nAma dikpAla kA nAma dakSiNa pazcima Agneya - agni yama naiRtya naiRta varuNa vAyacya pavana uttara kubera IzAna IzAna Udhya soma adho dharaNendra ina devoM kI pUjA, sthApanA, AvAhana paMcakalyANaka pratiSTA ke samaya kiyA jAtA hai / sabhI prakAra kI sAgAnya evaM vizeSa pUjA mahotsavoM ke pUrva dikpAloM kA AvAhana, arcana isa lakSya ko lekara kiyA jAtA hai ki ye jinendra prabhu kI arcanA gahotsaka sabhI dizAoM se Ane vAle aSTioM se mukta rkheN| dikyAlakoMkAsvarUpa indra: pUrva dizA kA svAmI varNa - tapta suvarNa sadRza vastra - pole vAhana - airAvata hAthI hAtha meM - vaja dhAraNa pUrva dizA
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa agni : Agneya dizA kA svAmI varNa - kapilA (agni jaisA vAhana - sAra vastra - naule hAtha meM - dhanuSabANa dhAraNa Agneya dizA __ agni yama : dakSiNa dizA kA svAmI P iri kRSNa hAthameM vAhana daNDa maiMsA dakSiNa dizA yama naiRta: naiRtya dizA kA svAmI MAN varNa - dhUna vastra - vyAghra carma vAhana - preta hAtha meM - mudgara dhAraNa naiRtya dizA naiRta ..
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 306 varuNaH yazcima dizA kA svAmI kA paOUP varNa - medha jaisA bastra - pIlA bAhana - machalI hAtha meM - pAza / pazcima dizA varuNa vAyu (yavana) : vAyavya dizA kA svAmI - dhUsara (halkA pIlA) lAla hariNa vAhana hAtha meM vAyathya dizA- vAyu kubera : uttara dizA kA svAmI indra kA koSapAla deva varNa - suvarNa vastra - sapheda vAhana - manuSya hAtha meM - ratna uttara dizA kubera
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zi:) / 307 IzAna : IzAna dizA ke svAmI varNa - sapheda paratra - gajacarma vAhA - baila hAtha meM - ziva dhanuSa evaM trizUla iishaa| dizA ke ravAmI | nAgadeva*: pAtAla loka ke svAmI varNa - kRSNa vAhana - sarpa Asana - kamala hAtha meM - sarpa, trizUla, mAlA nAgadeya pAtAla loka svAmI varNa brahmadeva : Urdhva loka svAmI suvarNa mukha cAra vastra - sapheda vAhana Asana kamala hAtha meM pustaka tathA kamala haMsa brahmadeva Udhya loka svAmI ------ -------------------------------------------- *pAThabheda ananta, inakA sthApanAbhi ke Upara manuSya kA tathA nAAMga ke nIce sarpa kA hotA hai :
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa (308) kSetrapAladeva kSetrapAla kI sthApanA pratyeka mandira meM Avazyaka rUpa se rakhI jAtI hai| inakI sthApanA jina mandira ke kSetra ke adhipati kSetrarakSaka deva ke rUpa meM kI jAtI hai| inakA svarupa yadyapi ugra rahatA hai kintu pUjA ke liye ugra svarupa kA AdhAra sAmAnyataH ThIka nahIM hotA hai ataeva kSetrapAlajI kI pUjA ke nimitta mUrti zAMta rupa kI rakhI jAtI hai| digambara evaM zvetAmbara donoM jaina sampradAyoM meM kSetrapAla kI pUjA arcanA AratI samAna rupa se kI jAtI hai| ye deva tAtkAlika rupa se phaladAyaka mAne jAte haiN| donoM sampradAyoM meM pUjA karane kI paddhatiyoM meM paramparAnusAra kiMcita antara ho sakatA hai| taila arcanA tathA siMdUra lepana pUrI pratimA para kiyA jAtA hai| kSetrapAladeva kA svarUpa (AcAra dinakara ke anurUpa) varNa kRSNa, gaura, suvarNa, pAMDu, bhUre varNa bhujA bIsa keza - barbara tathA bar3I jaTAeM yajJopavIta - vAsukI nAga mekhalA - takSaka nAga hAra zeSanAga hAthoM meM- aneka bhAMti ke zastroM kA dhAraNa dhAraNa- siMha carma AsanavAhana - kuttA netra - mastaka para tIna netra -
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) nAma varNa keza netra dAMta Asana rugha bhujA dAhine hAtha meM - bAyeM hAtha meM - kSetrapAla deva kA svarUpa nirvANa kalikA ke anurUpa apane kSetra ke anurupa nAga zyAga barbara pIle virupa evaM bar3e pAdukA para nagna chaha gudAra, pAza, Damaru kuttA, aMkuza, lADI sthApanA kA sthAna jina bhagavAna ke dAhinI ora IzAna ko lagakara dakSiNAbhimukhI kreN| kSetrapAla ke pAMca nAma kSetrapAla ina pAMca nAmoM se jAne jAte haiM: : 1. vijayabhadra 2. maNibhadra 3. vIrabhadra 4. bhairava 5. aparAjita 309 kSetrapAla jI yahAM yaha smaraNa rakhanA atyaMta Avazyaka hai ki kSetrapAla Adi devoM kI pUjA arcanA jinezvara prabhu ke samAna nahIM kI jAtI hai| trilokapati jinezvara prabhu kI ArAdhanA samyagdarzana jJAna cAritra kI utpatti kA kAraNa hai tathA paramparA se gokSa kA hetu hai / kSetrapAla Adi devatAoM kI vinaya tAtkAlika tathA sAmAnya upacAra vinaya ke rUpa meM kI jAtI haiN| tIrthakara prabhu kI pUjA evaM kSetrapAla deva kI vinaya meM kiMcit bhI samAnatA nahIM hai| ataeva upAsaka kA karttavya hai ki donoM ko eka samajhane kI bhUla na kreN|
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 310 maNibhadra yakSa kA svarupa __ maNibhadra yakSa kA svarupa kSetrapAla kI hI bhAMti hotA hai, kit gaNibhadra kI gaNanA pramukha jaina zAsana prabhAvaka deva ke rupa meM kI jAtI hai| isI kAraNa upAsaka inakI vandanA karate haiN| zvetAMbara upAzrayoM meM maNibhadra kI sthApanA siMdUra carcita kASTa ke rUpa meM bhI kI jAtI hai| inakA vizeSa rupa isa prakAra hai - Pay vaNaM - zyAma vAhana - sapta sUMDa vAlA airAvata hAthI mukha - varAha daMta para- jina caitya dhAraNa bhujA - chaha bAyIM gujA- aMkuza, talavAra, zakti dAyI bhujA- DhAla, trizUla, mAlA maNibhadra jI (mAnabhadra jI) sarvAbha yakSa sarvAnha yakSa kI pratigAyeM jina tIrthakara pratimAoM ke sAtha hI banAI jAtI haiN| inakA anya nAma sarvAnubhUti yakSa hai / ye akRtrima caityAlaya meM rahate haiN| yahA~ bhI jina gaMdiroM meM inakI sthApanA kI jAtI hai / tiloya paNNatti meM bhI inakA ullekha hai| inakA svarupa kubera kI bhAMti hotA hai / sAnha yakSa divya hAthI para ArUr3ha hokara vicaraNa karate haiN| sarvAnha yakSa jina pUjA yajJa mahotsayoM kI rakSA karate haiN| sarvAnhayakSa kA svarUpa zyAma vAhana divya gaja bhujA hAthoM meM do hAthoM meM dharma cakra garataka para dhAraNa karate haiM do hAtha aMjali bala mudrA varNa cAra
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (311) ghaMTAkarNa yakSa dhaNTAkarNa yakSa bhI jaina zArAna prabhAvakA deva hai / inakA svarupa viziSTa hai / devarUpa meM aThAraha bhujAyeM hotI haiM / gujAoM meM baja, talavAra, daNDa, cakra, mUrAla, aMkuza, mundara, bANa, tarjanI muTrA DAla, zakti, mastaka, nAgapAza, dhanu, ghaNTA, kuTAra, do trizUla hote haiN| ghaNTAkarNa yakSa ko upAsA se bhaya evaM dukhoM se rakSA hotI hai| uparArga bhaya ke dukhoM se rakSA hotI hai| sabhI prANI mAtra inase abhaya pAte haiM, aisA mAnA jAtA hai| vartamAna meM ghaNTAkarNa rAma kA eka viziSTa 25 pUjA jAne lagA hai / yakSa dhanuSa bANa car3hAkara khar3e haiN| pIle vANa kA tarakaza lagA hai| kamara para talavAra hai| pATalI para dhIsA yaMtra likhA hai| kaI jagaha mUrtiyoM meM kAma evaM hAthoM meM choTI paMTiyAM baMdho haiN| ghaNTAkA yakSa ko gaNanA bAyana vIroM meM kI jAtI hai| zve. para-parA meM inakI bahuta mAnyatA hai| utar VACHAMMAR 170 ghaMTAkarNa yakSa
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 312 yakSa mandira athavA kSetrapAla mandira rAkSa evaM kSetrapAla jI kA svatantra mandira bhI banAyA jAtA hai kintu yaha svatantra mandira bhI tIrthaMkara (mUlanAyaka ) mandira ke parisara meM hI honA caahie| isakA zikhara mUlanAyaka mandira ke zikhara se nIcA ho / mUlanAyaka mandira ke dAhine tarapha yakSa mandira banA sakate hai| garbhagRha vargAkAra bnaayeN| dvAra caukora tathA udumbara Adi se yukta hoM / yakSa pratimA saunya rUpa meM bnaaye| zrIphala meM bhI yakSa / kSetrapAla kI atadAkAra sthApanA kI jAtI hai| isameM pUre piMDa para siMdUra tela arcana kreN| pUjA ke lie nAriyala phor3ane ke lie pRthaka sthAna niyata kara deveM / AratI yA akhaNDa dIpa kA sthAna Agneya koNa meM rkheN| pratimA evaM maMdira nirmANa ke sAmAnya niyamoM kA pAlana avazya kareM / kSetrapAla deva ke viziSTa maMdira zikharajI meM bhUmiyAjI, rAjasthAna meM nAkor3A bhairava, sauMdA (karnATaka), ratapanidhi (karnATaka), lalitapura, burahAnapura Adi meM prasiddha yakSa maMdira haiN| kSetrapAla ke vizeSa vaibhava evaM atizaya ke anurUpa aneka sthAnoM para unake bhavya mandira haiN| lalitapura ke nikaTa kSetrapAla, burahAnapura kA kSetrapAla maMdira tathA dakSiNa bhArata kA stavanidhi ke kSetrapAla sAre deza meM prasiddha haiM /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 18 F vidyA deviyAM jisa prakAra sarasvatI ko jinavANI kI pratIkAtmaka devI kI saMjJA hai usI prakAra jina zAsana meM vANI kI vibhinna prakRtiyoM ko mUrtarupa devI svarupa mAnA jAtA hai| ye vidyAdeviyAM kahI jAtI haiN| inakI saMkhyA solaha hai / digambara evaM zvetAmbara donoM sampradAyoM meM inheM samAna rUpeNa mAnyatA hai| solaha vidyA deviyoM kI nAmAvalI - kra. digambara paramparA zvetAmbara paramparA rohiNI rAhaNI prajJapti prajJapti vajazRMkhalA vajazRkhalA vajAMkuzA vajrAMkuzA jAMbunadA apraticakrA (cakrezvarI) puruSadattA puruSadattA kAlI kAlI mahAkAlI mahAparA gaurI gaurI gAMdhArI gAMdhArI jyAlAmAlinI jvAlA mAnavI mAnavI pairoTyA acyutA acchuptA mAnasI mAnasI mahAmAnasI mahAmAnasI is WoreFFM vairoTI ina deviyoM kI pratimAeM mandira meM bhItarI evaM bAdhya bhAga meM lagAI jAtI hai| khajurAho evaM raNakapura meM jaina mandiroM meM solaha vidyAdebeyoM kI pratimAeM atyaMta manohArI haiN|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) vidhA deviyoM kA svarUpa 1.rohiNI digambara paraMparA zvetAmbara paraMparA pIta dhavala Asana kamala bhujA cAra cAra bAyeM hAtha meM kalaza, kamala zaMkha, dhanuSa dAyeM hAtha meM zaMkha, bIjapura akSasUtra, bANa varNa pratA 1-rohiNI (di.) 1-rohiNI (zve.) varNa vAhana bhujA bAyeM hAtha meM dAyeM hAtha meM 2.prajJapti digambara paraMparA zyAma azva cAra cakra, khaDga kagala, pAla zvetAmbara paraMparA dhavala mayUra cAra* mAtuleMga, zakti varadAna, zakti 2-prajJapti (zve.) 2.prajJapti (di.) *AcAra dinakara meM do - zAkA, kamala
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 315 varNa vAhana bhujA dAeM hAthoM meM bAeM hAthoM meM 3. vaz2azraMkhalA digambara paraMparA svarNa hAthI cAra jazrRMkhalA,kamala zaMkha, bojapura zvetAmbara paraMparA svarNa kAla cAra* zraMkhalA, varana zraMkhalA, kamala 3- vajanaMkhalA (di.) 3- vajrazrakhalA (zve.) varNa 4. vajAMkuzA digambara paraMparA zvetAmbara paraMparA aMjana ke samAna zyAma svarNa vAhana puSpayAna bhujA bAeM hAthoM meM vINA, kagala. gAtuliMga aMkuza dAeM hAthoM meM aMkazA, bIjapura varadAna, vaja gaja cAra cAra - pa 4- vanAMkazA (di.) 4-vajrAMkuzA (zve.) * nirmANa kAlikA meM cAra jAdhAra dinakara meM do - aMkhalA, gadA *AcAra dinakara meM-khaDaga, vaja, DhAla, bhAlA
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316) (deva zilpa 5. jAmbunadA (zve. apraticakrA) digambara paraMparA zvetAmbara paraMparA varNa svarNa pIta svarNa pIta vAhana garADa bhujA cAra pAra bAeM hAthoM meM bIjapura, bhAlA cakra, cakra dAeM hAthoM meM kamala, khaDga caka, cakra mayUra 5- jAMjunadA (di.) 5- apraticakrA (zve.) 6.puruSadattA digambara paraMparA zveta mora varNa vAhana bhujA bAeM hAthoM meM dAeM hAthoM meM zvetAmbara paraMparA pItA mahiAlI cAra - gAtuliMga, kheTakA varadAna, khaDga cAra vajra, kAla zaMkha, phala 6- puruSa dattA (di.) 6- puruSa dattA (zve.) *AcAra dinakara meM do - khaDga, DhArA
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa varNa vAhana bhujA bAeM hAthoM meM dAeM hAthoM meM 7- kAlI (di.) varNa vAhana bhujA bAeM hAthoM meM dAeM hAthoM meM 8- mahAkAlI (di.) * AvAra dinakara meM do- gadA aura vaja 7. kAlI digambara paraMparA pIta hariNa cAra mUrAla, phala kamala, khaDga zvetAmbara paraMparA kRSNa kamala cAra * vajra, abhaya akSasUtra, gadA 8. mahAkAlI (zve. mahAparA, kAlikA) digambara paraMparA nola, zyAga zarabha cAra dhanuSa, phala khaDga bANa 1 7- kAlI (zve.) zvetAmbara paraMparA tamAla R cAra ghaNTA, abhaya akSasUtra, vajra 8- mahAkAlI (zve.) 317
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa varNa vAhana bhujA bAeM hAthoM meM dAeM hAthoM meM 9- gaurI (di.) varNa vAhana bhujA bAeM hAtha meM dAeM hAtha meM digambara paraMparA gaura goha cAra kamala kamala cakra 9. gaurI digambara paraMparA aMjanavat kRSNa kacchapa do khaDga 10- gAMdhArI (di.) * AcAra dinakara meM kRSNa varNa do hAtha- mUsala, vajra 10 gAMdhArI zvetAmbara paraMparA pIla goha cAra akSamAlA, kamala varadAna, murAla 9- gaurI ( zve. ) zvetAmbara paraMparA nIla * kamala cAra abhaya, vajra varadAna, mUsala 10- gAMdhArI (zve.) 318
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 319 varNa vAhana bhujA bAeM hAthoM meM dAeM hAthoM meM 11.jvAlAmAlinI (zve. - jvAlA) digambara paraMparA zvetAmbara paraMparA zveta parvata lulAya varAha ATha asaMkhya dhanuSa, khaDga bANa, kheTa zastra 1 janAlA mAlinI li.! 11- jvAlA mAlinI (zve.) 12mAnavI digambara paraMparA zvetAmbara paraMparA nIla zyAma varNa vAhana nIlakamala cAra cAra bAeM hAthoM meM dAeM hAthoM meM trizUla, kamala masya, khaDga akSasUtra, vRkSa pAza, varadAna 12-mAnavI (zve.) 12- mAnavI (di.) *AcAra dinkAra meM jvAlA yukta do hAtha
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa varNa vAhana bhujA bAeM hAthoM meM dAeM hAthoM meM 13- vairoTI (di.) varNa vAhana bhujA bAeM hAthoM meM dAeM hAthoM meM 13. vairoTI (zve. - vairoTyA) 14. acyutA (di.) digambara paraMparA svarNa * siMha cAra sarpa sarpa 14. acyutA (zve. - acchuptA ) digambara paraMparA varNa azva cAra zvetAmbara paraMparA zyAma** ajagara cAra** kheTaka, sarpa khaDga, sarpa namaskAra mudrA, khaDga namaskAra mudrA, vaja 13- vairoTyA (zve.) zvetAmbara paraMparA vidyutavat azva cAra # kheTaka, sarpa khaDga, bANa 14 acyutA (zve. ) ** *nIla graMthAMtara meM 'AcAra dinakara meM gaura varNa hAthoM meM khaDga, DAla, sarpa, varadAna # AcAra dinakara Ae hAtha meM dhanuSa, DhAla, dAeM hAtha meM khajha ANa - 320
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa [321 15. mAnasI digambara paraMparA lAla sarpa zvetAmbara paraMparA ghavala* varNa haisa vAhana bhujA bAeM hAthoM meM dAeM hAthoM meM namaskAra gudrA namaskAra mudrA cAra * akSavalaya, azani, varadAna. vaja 15- mAnasI (di.) 55-mAnasI (zve.) 16. mahAmAnasI digambara paraMparA zvetAmbara paraMparA dhavala siMha cAra akSamAlA, varadAna kuMDikA, DhAla mAlA, aMkuza varadAna, khaga varNa vAhana bhujA bAeM hAthoM meM dAeM hAthoM meM haMsa cAra - 16- mahAmAnasI (di.) 16- mahAmAnasI (zve.) - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - *AcAra dinakara meM sudhArga varga ; do hAtha- varadAna **AcAra di-kara meM magara cAhana; do hAzya- talavAra. varadAna
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (322) jainetaradevoM ke paMcAyatana sUrya mandira sUrya ke mandira ke paMcAyatana devoM kA sthApanA krama isa prakAra hai| madhya meM sUrya tathA usake uparAMta pradakSiNA krama se gaNeza, viSNu, zaktei, nahAdeva ko sthApita kreN| sAtha hI navagraha tathA bAraha gaNoM kI mUrtiyoM kI bhI sthApanA kreN| gaNeza mandira gaNeza ke mandira meM madhya meM gaNeza kI sthApanA kareM tathA pradakSiNA krama se zakti, mahAdeva, viSNu evaM sUrya ko sthApita kreN| bAraha gaNoM kI mUrtiyAM sthApita kreN| viSNu maMdira viSNu ke mandira meM madhya meM vidhA ko sthApanA kareM tathA pradakSiNA krama se gaNeza, sUrya zakti tathA mahAdeva ko sthApita kreN| gopikAoM tathA avatAroM kI mUrtiyAM sthApita kreN| zakti maMdira" zakti ke mandira meM madhya meM zakti kI sthApanA kareM tathA pradakSiNA nAma se mahAdeva, gaNeza, sUrya, tathA viSNu ko sthApita kreN| mAtRdevo, causaTa yoginI Adi deviyoM tathA bhairava Adi devoM kI bhI mUrtiyAM sthApita kreN| mahAdeva maMdira mahAdeva ke mandira meM madhya meM mahAdeva kI sthApanA kareM tathA pradakSiNA krama se sUrya, gaNeza, caNDI tathA viSNu ko sthApita kreN|dRssttivedh kA parihAra avazya kreN| * paMcadevoM ke nAma sUrya, gaNeza, viSNu, zakti, mahAdeva paMcAyatana ke paMca deva haiN| inameM se jisa deva kA mandira banAnA ho unheM madhya meM rakheM / anya cAra devoM kI sthApanA kA nAma uparokta nirdezAnusAra hI kreN|' nideva sthApanA trideva mandira meM mahAdeva ko madhya meM sthApita kreN| unake bAyIM ora viSNu kI sthApanA kreN| mahAdeva ke dAhinI ora brahmA kI sthApanA kreN| # *prA. maM. 241-45 : zi. 2. 11/85 %23prA...2/46 * zakti ke anya nAma- aMbikA aura caNDI
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (323) 1 ......-- ." ......-." " .-. brahmezvara mandira - 'muvanezvara paMcAyatana maMdira
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 324) gaNeza mandira gaNeza pratimA kA svarUpa* bAyeM apara - dakSiNa donoM kAnoM ke pIche - uttara dakSiNa pazcima gajakarNa siddhI dhUmraka evaM bAla candramA gaurI sarasvatI kubera buddhi caturmukha ziva mandira - - bAyeM bhAga meM dakSiNa bhAga meM madhya bhAga meM dakSiNa dizA meM pIche ke bhAga meM yAyeM bhAga meM karNa meM agni koNa meM IzAna koNa meM naiRtya koNa meM zAMti gRha yazodvAra mahAdeva mAtR devI brahmA, viSNu, rudra mahAlakSmI, umA tathA bhairava candra evaM sUrya skaMda gaNeza - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *zi. ra. 11/310-311 *zi. ra. 15/283-284-285
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (3250 eka dvAra zivamandira sUrya bAyeM bhAga meM gaNeza dAhine bhAga meM pArvatI naiRtya koNa meM vAyavya koNa meM janArdana dakSiNa dizA meM mAtRkA uttara dizA meM zAnti gRha kubera gaurI Ayatana gaurI ke vAma bhAga meM siddhi dAhine bhAga meM lakSmI pazcima bhAga meM sAvitrI donoM kAnoM ke pIche gavatI evaM sarasvatI IzAna koNa meM gaNeza Agneya koNa meM kumAra svAmI madhya meM sarva AbharaNoM se bhUSita gaurI sUrya mandira meM navagrahoM kA sthAna meM madhya meM Agneya meM maMgala dakSiNa meM naiRtya meM pazcima meM vAyavya meM ketu uttara meM budha IzAna meM zani candramA sUrya rAI zakra pUrva meM * zi. 2. 15/281-282 ** zi.ra.11/300-301 # zi. ra.11/86.88
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (326 ) duSpagididaM sinemAnaMdavidyArasa . svAdAhalAda-sudhAmbudhiplavalasaddhavyAghaklRptotsavam / atrAsAdya sapadyavamidazaM cittaprasatiM pazaM, saMbhaktuM pazavo'pi sadRzamalaM muktizriyaH zaMphalIm 11911 arthaH- syAdvAda virupI rasa ke svAda se utpanna Ananda ruNe amRta ke samudra meM to se suzobhita bhavya jIvoM ke samUha ke dvArA utsava kise jAte haiM aisA yaha zobhA se yukta jinamandira maiMne dekhA hai| yahAM zIghra hI pApoM ko naSTa karane vAlI paraMga cir| zrI vizuddhatA kA prApta kara (ganuSyoM kI kauna kahe pazu bhI muktirUpI lakSmI kI tI svarupa sad dRSTiH-samyagdarzana ko prApta karaMga ke liya sagartha hote haiM / / / /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa) 327 gRha caityAlaya gRhastha janoM ke nivAsa sthAnoM meM bhI pUjA arcanA kA sthAna banAyA jAtA hai| isakA kAraNa yaha hai ki yAde kisI kAraNa se maMdira jAnA na ho sake to gRha sthita mandira meM bhI pUjA arcanA kI jA ske| aisA karanA isalie bhI Avazyaka hai ki janasaMkhyA vistAra ke kAraNa bastiyAM phailatI jA rahI haiN| saba jagaha mandira na to haiM, na saba jagaha bananA hI saMbhava hai| ataeva nivAsa sthAna para hI jinendra prabhu kI arcanA ho sake, isake liye ghara para hI jina pratimA kI zAstra kI anumati ke anurUpa sthApanA karanA caahiye| baDhatI huI vyAvasAyika vyastatA ke kAraNa bhI mandira kA ghara para honA lAbhadAyaka hotA hai, tAki kAga para nikalane ke pUrva upAsaka ghara para hI pUjA arcanA kara sake / gRha caityAlaya kA artha hai ghara para jina pratimA kA mNdir| ghara para caityAlaya meM pratibhAeM rakhane kA alaga vidhAna hai| sAtha hI caityAlaya banAne kA alaga vidhAna hai| vibhinna zrAvakAcAroM meM jainAcAryoM ne isakA spaSTa nirdeza kiyA hai| gRha caityAlaya kI racanA gRha caityAlaya meM dIvAla se sparza mUrti sthApita karanA sarvathA azubha hai| aisA kabhI na kreN| gRha caityAlaya meM kabhI bhI pASANa kA mandira nahIM bnaayeN| yadi citra dIvAla para bane haiM to zubha haiN| AlmArI yA dIvAla meM bane hue Ale meM bhI bhagavAna kI pratimA sthApita na kreN| * gRha caityAlaya ke lie puSpaka vimAna ke samAna AkRti vAlA kASTha kA caityAlaya bnaayeN| isameM dhvajAdaNDa nahIM lgaayeN| AmalasAra kalaza lagA sakate haiN| gRha caityAlaya ke liye kASTha kA mandira vargAkAra AkRti kA bnaayeN| isameM pITha, upa poTha tathA usa para vargAkAra tala bnaayeN| cAroM konoM para cAra staMbha lgaayeN| cAroM ora toraNa yukta dvAra, cAroM ora chajjA, Upara kanera ke puSpa kI bhAMti (cAra gumaTa tathA madhya meM eka gumbaja ) banAyeM / anya matAnusAra eka yA tIna dvAra kA bhI gRha mandira banA sakate haiM tathA eka hI guMbaja kA banA sakate haiN| garbhagRha se UMcAI savA gunI rakhanA cAhiye tathA bAhara nikalatA bhAga (nirgama) AdhA rakhanA cAhiye / * bhitti saMlagna bimbazca puruSaH sarvathA'zubhaH / citramayAzca nAgAdyaH bhittau caiva zubhAvahaH // zi. ra. 12/204 na kadApi dhvajAdar3o sthApyo vai gRhmNdire| kalazamarasArau ca zubhadau parikIrtitA // zi. ra. 12 / 208
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) garbhagRha se chajjA kI caur3AI savA gunI kreN| athavA eka tihAI yA AdhA bhAga bhI bar3hA sakate haiN| dIvAra va chajjA yukta maMdira zubha Aya meM banAyeM / konA, pratiratha, bhadra Adi agavAlA tathA tilaka tavaMgAdi bhUSaNavAlA zikhara balla kAla mandira ghara meM na rkheN| aisA kASTha mandira ghara meM rakhanA ucita nahIM haiM kintu yadi tIrthayA gha meM rakheM to koI doSa nahIM hai| tIrthamArga meM jina darzana hetu kASTha mandira le jAyA jA sakatA hai| yAtrA se Ane ke bAda use ghara mandira meM na rakheM balki rathazAlA yA jinamaMdira meM rkheN| ** gRha mandira meM mallinAtha, neminAtha evaM mahAvIra svAmI kI pratimA ativairAgyakara hone ke kAraNa nahIM rakhanA caahiye| zeSa 21 tIrthaMkaroM kI pratimA hI rkheN| # sAvadhAnI :- gRha maMdira meM zikhara para dhvajAdaNDa nahIM rakhanA caahiye| sirpha AmalasAra kalaza hI rakhanA caahiye| ### vibhinna dizAoM meM gRha caityAlaya banAne kA phala dizA pUrva Agneya dakSiNa naiRtya pazcima vAyavya 328 phala zubha, aizvarya lAbha, pratiSThA, yaza kI prApti. azubha, pUjA ArAdhanA niSphala azubha, zatruvRddhi bhUta pizAca bAdhA meM vRddhi, azubha azubha, aizvarya hAni, dhananAza azubha, rogotpatti zubha dhana lAbha aizvarya prApti zubha sukha samAdhAna zAMti sarvakArya siddhi gRha mandira banAte samaya yaha Avazyaka hai ki lambAI caur3AI barAbara ho tathA dhvaja Aya evaM devagaNa hI aaye| aisA nakSatra Aye jisakA devagaNa ho| udAharaNa ke 41 aMgula laM. cau. banAne para ye donoM aayeNge| uttara IzAna ** karNa pratiratha bhadroruzrRMgatilakAnvitaH / kASThAprAsAdaH zikharI proko tIrtha zubhAvahaH // u. zrI. 209 # nemizca mallinAthazca vIro vairAgyakArakaH yo vai maMdire sthApyAH zubhadA na gRhe matAH / zi.ra.12/105 #mallI nemI vIro gihabhavaNe sAdae Na pUijjai igavI titthayarA saMtagarA pUiyA vande / pratiSThA kalpa, upAdhyAya sakalacandra ##va.sA.3/68
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa gRha caityAlaya meM pratimA sthApana ke lie nirdeza 1- jisa tIrthaMkara kI mUrti gRha mandira meM rakhanA iSTa hai, unakI tathA gRha svAmI kI rAzi guNa kA milAna karake hI mUrti rkheN| jisa tIrthaMkara kI rAzi gRha svAmI kI rAzi ke anukUla ho use hI rkheN| 2- gRha mandira meM pASANa, lepa, citra jo lauha raMga se bane hoM, hAthI dAMta tathA kASTha kI pratimA kadApi | rkheN| kevala dhAtu yA ratna pratimA gRha mandira meM rakha sakate haiN| 3- gRha mandira meM kevala padmAsana pratimA hI rakhanA caahiye| 4- ghara meM binA parikara vAlI pratimA arthAt siddha pratimA nahIM rakhanA caahiye| gRha caityAlaya isa prakAra sthApita kara-|| cAhiye ki bhagavAna kI poTa mukhya vAstu yA ghara kI tarapha na Aye / anyathA gRha svAmI ko tana, mana, dhana evaM jana kI hAni kI saMbhAvanA rahatI hai| 6- gRha caityAlaya isa prakAra sthApita kareM ki vaha ghara ke uttarI, pUrvI athavA IzAna bhAga meM aaye| anya dizAoM meM sthApanA karanA azubha phaladAyaka hotA hai| gRha caityAlaya meM sthApita pratibhA kA bAyAM bhAga kI tarapha ghara / vAstu kA honA azubha hai| gRhacaityAlaya meM rakhane yogya pratimA kA AkAra gRha caityAlaya meM koI bhI pratimA kA AkAra eka se gyAraha aMgula ke madhya honA caahiye| yaha bhI sirpha viSama aMguloM meM honA ati Avazyaka hai| sama aMguloM kI pratimA viparIta phala detI hai|* & viSama aMguloM ke AkAra kI pratimA ke pUjana kA phala pratimA kA AkAra aMgula meM phala tIna pAMca sAta dhana dhAnya vRddhi uttama buddhi jJAna vRddhi godhana vRddhi, dhana dhAnya, parivAra kI unnati gyAraha sarvamanoratha pUraka *ekAMgulA bharvata zreSThA dvayaMgulA dhnnaashikaa| tryaMgulA vRddhidA jJeyA varjayet caturaMgulAm / / zi.2. 12/149 pagagulA bhaved vRddhiruddhagaMca ghddNgulaa| saptAMgulA navA vRddhiIMnA cASTAMgulA sadA // zi.ra. 02/50 navAMgulA sutaM dadyAda drvyhaanirdshaaNgulaa| ekAdazAgulaM bimbaM sadyaH kAmArtha siddhidam / zi.ra. 52/151 &u.zrA 101 se 203
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. 3. 4. 5. 6. 7. diva zilpa 8. sama aMguloM ke AkAra kI pratimA ke pUjana kA phala pratimA kA AkAra aMgula meM phala do cAra gRha caityAlaya kI zucitA ke lie nirdeza 5. isake bhItara bagaira snAna kie tathA azuddha vastra pahane nahIM jAye / mAsika dharma vAlI mahilAeM evaM yuvatiyAM kisI bhI sthiti meM isameM praveza na kreN| na hI isake daravAje para khar3e yA baiThe raheM / mAsika dharma vAlI sthiti meM nAriyoM apanI chAyA kisI bhI bhagavAna ke mandira, pratimA athavA citra para nahIM par3ane deveM / gRha caityAlaya athavA laghu deva sthAna aise sthAna para na banAye, jisake ThIka lagakara zaucAlaya, mUtrAlaya, kacarAdhara athavA jUte-cappala rakhane kA sthAna ho / jahA~ para deva sthAna athavA caityAlaya ho usake Upara koI vajana na rkheN| caityAlaya sIr3hI ke nIce kadApi na banAyeM / aise sthAna, jahA~ se bahuta se logoM kA AnA-jAnA hotA hai, vahA~ yadi zucitA saMbhava na ho to caityAlaya nahIM banAye / chaha ATha darA bAraha 330 gRha caityAlaya meM zucitA prakaraNa nivAsa sthAna meM pUjA pATha ke lie mandira kI AvazyakatA hotI hai| mandira kA sthAna gRha ke IzAna bhAga meM banAnA caahiye| IzAna ke AMtarikta pUrva athavA uttara meM bhI gRha caityAlaya banAye jA sakate haiN| gRha meM caityAlaya banAne ke sAtha hI usakI pavitratA zucitA kA dhyAna rakhanA parama Avazyaka hai| aisA na karane para bhISaNa viparIta pariNAmoM kA Agamana saMbhAvita hotA hai| dhananAzakAraka pIr3AdAyaka rogotpatti udvega hAni, buddhi kSINa dhana nAza azubha caityAlaya jisa kASTa se banAyA gayA hai vaha purAnI upayoga kI huI lakar3I na ho| kevala acchI lakar3I kA hI banAyeM / 9. sepTika TaiMka ke Upara gRha caityAlaya nahIM banAyeM ! 10. caityAlaya meM sthita pratimAoM kA abhiSeka jala (gandhodaka) tathA pUjA meM car3hAye gaye dravya (nirmAlya) kA ullaghana na kareM tathA ise aise sthAna para rakhAveM jahAM para isakA avinaya na ho / 11. pratimAoM kI svacchatA rakhanA gRhastha kA kartavya hai ataeva caityAlaya meM isa prakAra vyavasthA rakheM ki dhUla, gaMdagI, pradUSaNa vahA~ praveza na kreN| 12. yaha sAvadhAnI rakheM ki kisI bhI sthiti meM caityAlaya meM makar3I ke jAle na lage /
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa pUjA karane kI dizA upAsaka ko pUjana karate samaya apane mukha kI dizA kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai / jainAcAryo ne pUjA prakaraNoM meM isakA ullekha kiyA hai| AcArya umAsvAmI kRta zrAvakAcAra meM isakA spaSTa nirdeza hai - pUjA pUrva yA uttara kI ora mukha karake hI karanA caahie| yadi pratimA uttara mukhI ho to pUjaka ko pUrva kI ora mukha karake pUjA karanA caahie| yadi pratimA pUrva bhukhI ho pUjaka ko uttara mukha hokara pUjA karanA caahie| * anya dizAoM kI tarapha mukha karake pUjA karane kA phala nahIM milatA na ho pUjA meM pUjaka kA mana lagatA hai| ** pUjana karate samaya baiThane kA Asana pUjana karate samaya padmAsa se baiThakara, paryakAsana yA sukhAsana se baiThakara pUja-1 karanA caahie| bhagavAna jinendra deva kI pUjana karate samaya apanA mukha pUrva prata meM hI rakheM # pUjA karate samaya nAsAgradRSTi rakheM, maunapUrvaka mukha Dhaka kara pUjA karanA caahie| & vibhinna dizAoM meM mukha karake pUjana kA phala $ pUjA karane kI dizA kA nAma pazcima dakSiNa Agneya vAyavya naiRtya IzAna uttara pUrva 331 phala saMtati kA abhAva saMtati kA nAza niraMtara dhanahAni saMtati kA abhAva kulakSaya saubhAgya nAza dhana vRddhi rArvalAbha, zreSTha, zAMti * snAnaM pUrvamukhIbhUya pratIcyAM dntdhaavnm| udIcyAM zvetavastrANi pUjA pUrvottaramukhI // u. zrI. 97 // // ** * udamukha svayaM tiSTheta prAMgmukhaM sthaapyejjinm| 7. zrI. pU. 456. #padmAsana samAnaH palyaMkaratho'thavA sthitaH / nUrvottara mukhaM kRtvA pUjAM kuryAjjinezinAm / / u. zrI. pR. 47 &padmAsana samAsIno nAsaH zranyastalocanaH / mauno vastrAvRtAstoyaM pUjAM kuryAjinezinaH // u. zrI. / 124 $ tathAcakaH pUrvadeza cottarasyAM na sammukhaH / dakSiNasyAM dizAyAM ca vidizAyAM ca varjayet // 3. zrA. 556 pazcimAbhimukhaH kuryAt pUjAM cecchrI jineshinaam| tadAsyAtsaMtaticche do dakSiNasyAmasaMtatiH / / u. zrA. 117 AgneyAM ca kRtA pUjA dhanahAnirdinedine / vAyavyAM saMtatirnavanaiA tu kulakSayaH / / u. zrI. 218 IzAnyA naida kartavyA pUjA saubhAgyahAriNI // u. zrA. 109
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa jina maMdiro se nikalane kI vidhi jina deva ke samakSa stotra, matra , pATha, pUjA aadekr| jisa samaya mAMdara se nikAle usa rAmaya jina deva ko bAhara nikalate samaya pITha na dikhAveM / sanmukha hI pichale paira calakara dvAra kA ullaMghana kreN| * maMdira meM pradakSiNA vidhi kA phala / janma janmAMtara meM kiye gaye pApa bhI mandira meM pradakSiNA dene se naSTa ho jAte haiN| pASANa nirmita meru prAsAda kI pradakSiNA kA phala atyaMta mahAna hai| svarNa ke sumeru parvata kI tIna pradakSiNA karane kA phala tathA meru prasAda kI tIna pradakSiNA kA phala samAna hotA hai| ** mandira kI pradakSiNA dene kA phala sau varSa ke upavAsa ke phala ke samAna hotA hai |# pradakSiNA vithi vibhinna devoM nimna saMkhyA meM pradakSiNA denA cAhie :jina deva ko tIna caNDI devI ko sUrya ko sAta gaNeza ko tIna viSNu ko cAra mahAdeva ko AdhI pradakSiNA ## mAnastaMbha kI vandanA samavazaraNa ke bAhara mAnastaMbha sthita hote haiN| samavazaraNa ke pratIka svarupa mandira ke samakSa bhI mAnastaMbha kI racanA kI jAtI hai| mAnastaMbha meM cAroM dizAoM ko mukha karake bhagavAna jinendra kI pratimAeM sthApita kI jAtI haiN| ataeva mAnastaMbha kI vandanA bhI jinendra prabhu kI vandanA kI bhAMti hI kI jAtI hai| bhAna rataMbha kI vandanA karate samaya mAnastaMbha kI pradakSiNA denA cAhiye / pazcAt mAnastaMbha meM sthita jinendra pratimAoM ko namaskAra karanA caahiye| & pradakSiNA pUrvaka mAnastaMbha kI vaMdanA karake uttama jinezvara kI bhakti karane vAle uttama kulIna dhArmika jana samavazaraNa ke bhItara praveza karate haiN| --.... -------- *agrato jinadevaraya stotramantrAInAdikam / kunni darzavat pRSTaM sammukhaM dAra lNghnm|| prA. maM. 2/34 yAni kAnicapApAne janmAMtaraksAni c|taani tAni vinazyati pradakSiNA pade padezi 93/30 pratiSThA vidhi pradakSiNAtraya kArya meru pradakSiNAyAtam / phalaM syAcchailarAjyastha meroH prdkssinnaakRte|| prA. maM. 5/35 #kalaM pradakSiNI kRtya bhukte varSa zatasya tu| pa. pu. 30/181 ## eka. caNDyA saptAtesro dadyAd vinAyake / catasro vAsudevasya zivasyArdhA pradakSiNA || prA. maM. 2/23 &prAdakSiNyena vaMditvA gAnastaMbha mtaadikH| uttamA pravizantyanta sattamAhita bhaktyaH // hari.pu. 57/172
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) jainetara gRha maMdira meM niSedha* ghara meM sthApita maMdira meM sAmAnyataH AsthA ke anurupa eka se adhika pratibhAeM rakhI jAto haiN| kabhI kabhI anurAgavaza eka hI deva kI adhika pratigAeM rakha lI jAtI haiM / gRharatha ko cAhiye ki eka hI deva kI adhika pratimAeM na rkhe| nimnalikhita mUrtiyA~ gRha maMdira meM na rakheM : 1. do zivaliMga 2. tIna gaNeza 3. tIna zakti 4. matsya Adi dazAvatAra se cinhita pratimA 5. tulasI ke sAtha caMDI, sUrya gaNeza, dIpa 6. do dvArikA cakra 7. do zAligrAma 8. do zaMkha zAstrokta zati se viparIta gRha maMdira meM adhika pratimAeM rakhane se gRhastha ko udvega va parezAnI hotI hai| ataeva adhika pratimAeM kadApi na rkheN| - - - - - - * gRhe liMgadrayaM nAcya gaNezatrayameva c| zaktitrayaM tathA zaMkhaM mammAdi (matsyAdi) dazakAMkitam // rupa maMDala 2/2 rocakre dvArakayAstu zAligrAmadvayaM tthaa| drau zaMkhau nArcayet tadvat sUryayumaM tathaiva ca | rupamA 2/3 teSAM tu pUjanAnnUnamudrega prApnuyAda gRhii| tulasyAnAcayecyaNDI dIpaM (naiva) sUrya gaNezvaram // rupa maM.2/5
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa (334) vasatikA evaM niSAdhikA prakaraNa vasatikA ___ gRha tyAga karake saMyama mArga para calane vAle sAdhugaNoM ke liye Thaharane ke sthAna vasatikA ma se jAne jAte haiN| ye sthAna tiryaca zo.. pakSiyoM ke AdAgamA se patA hone tathA mausama kI viparIta sthitiyoM se surakSita honA caahiye| ye sthAna sAdhugaNoM kI caryA, dhyAna, adhyayana evaM tapasyA ke liye anukUla honA Avazyaka hai| sAdhugaNa sAmAnyataH mandira ke samIpa hI sthita sAdhu nivAsa athavA dharmazAlA bhavanoM meM Thaharate haiN| sAmAnyataH sAdhugaNa eka sthAna para lambe samaya taka nahIM Thaharate haiN| sirpha cAturmAsa avadhi meM cAra mAha Thaharate haiN| aisI sthiti meM sAdhugaNoM kI caryA dhyAna Adi kriyAeM nirveicna rupeNa calatI raheM, aisI vyavasthA rakhanA par3atI hai| aise bhavana ji-meM sAdhaoM ke Thaharane kI vyavasthA rakhI jAtI hai vasatikA kahalAte haiN| inheM tyAgI bhavana yA muni nivAsa bhI kahate haiN| tIrthakSetroM meM mandira pAresara meM hI aise bhavanoM kA nirmANa kiyA jAtA hai| zaharoM athavA grAgoM meM prAcIna kAla se hI aise mandiroM kA nirmANa kiyA jAtA hai jo nagara ke bAharI bhAga meM sthita hote the inameM gandira parisara meM hI upayana tathA sAdhu evaM dharmAtmAjanoM ke Thaharane ke liye dharmazAlA zailI ke bhavana banAye jAte haiN| ina bhavanoM vAle parisara ko narisayAM kahA jAtA hai / uttara-pazcima bhArata meM ye nasiyAM sarvatra dRSTigocara hotI haiN| vasatikA kA sAmAnya svarUpa vasatikA meM praveza evaM nirga sukhapUrvaka nirAbAdha ho rAke / majabUta dIvAra evaM dvArayukta honA Avazyaka hai| grAma ke bAhara honA isakI pramukha AvazyakatA hai| muni, AryikA zrAvaka, zrAvikA arthAt caturvidha saMgha lathA bAla, vRddha sabhI vahAM A jA sakeM ! bhUmi samatala honA zreSTa hai| grAma ke anta meM athavA bAhyabhAga meM vasatikA kA nirmANa kiyA jAtA hai|* vasatikA kI mUlabhUta AvazyakatAyeM ____4. vasatikA kA sthAna khulI evaM saMsakta sthAnoM se paryApta dUra honA atyanta Avazyaka hai| airo sthAna jo gandharva nRtya, gAyana athavA azva zAlAoM ke samIpa haiM athavA jahAM kalApreya aziSTa jana rahate haiM, vasatikA ke liye anupayukta haiN| rAjamArga tathA janopayogI bATikA athavA jalAzaya ke sagIpa bhI vasatikA kA nirmANa anupayogI hai / mUla bhAvanA yaha hai ki vasatikA kA sthAna dhyAna meM bAdhaka na ho| ** - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- *(-A./mU/636-638) *"(bha. A.//633-6634 rA.vA./9/6/15/597 bo.pA./TI./57/520/20)
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilA (335) vasatikA nirmANa ke liye dizA nirdeza muniyoM ke Thaharane kA sthAna mandira parisara meM hI banAyA jAnA ho to ise mandira ke uttara, dakSiNa, Agneya athavA pazcima bhAga meM banAyA jAnA cAhiye / isa sthAna meM vAyavya koNa meM dhAnyagRha kI sthApanA kara sakate haiM leya ko meM hurioM ke liye gau ke nAre ke sAre banAne caahiye| IzAna koNa meM puSpa vATikA banAyeM tAki saMghastha tyAgIgaNa pUjA-arcanA ke liye puSpa saMcaya kara skeN| vasatikA ke naiRtya bhAga meM bhArI sAmA-| kA kakSa bAyeM / agrabhAga meM arthAt pUrva meM yajJazAlA banAnA caahiye| pazcimI bhAga meM jala sthAna bnaayeN| Age ke bhAga meM zikSaNa ke liye pAThazAlA tathA vyAkhyAna bhavana kA nirmANa kiyA jA sakatA hai| vasatikA athavA tyAgI bhavana ke dakSiNI bhAga meM sAdhuoM ke Thaharane ke kakSa banAnA caahiye| naiRtya bhAga ke kakSa meM saMgha nAyaka AcArya zrI ke liye kakSa bnaayeN| * do evaM tIna maMjila kI vAstu kA nirmANa maTa athavA tyAgI bhavana ke liye kiyA jA sakatA hai| sAmane ke bhAga meM suzobhita barAmadA banAyeM tathA usake Age kaTaharA bnaayeN| Upara kI chata khulI rakhoM* vasatikA kA praveza pUrva athavA uttara athavA IzAna meM honA caahiye| dharAtala kA DhalAna bhI inhIM dizAoM meM kareM / dakSiNI dIvAloM meM khir3akI, daravAje atyaMta Avazyaka hoM tabhI bnaaeN| vasatikA ke kakSoM ko nirmANa isa prakAra karanA cAhiye ki kisI bhI kakSa meM UparI bIga baiThane ke athavA zayana ke sthAna para na aaye| dvAra evaM bAharI parisara ke nirmANa meM vedha doSa kA parihAra avazya kreN| vAstu nirmANa ke sabhI niyama vasatikA ke nirmANa ke liye bhI pAlana kreN| vasatikA nirmANa meM sAdagI hogA atyaMta Avazyaka hai| bhavana kI nirmANa zailI mandira athavA dhargazAlAnumA honA cAhiye na ki hoTala athavA ArAmagAhanumA / yaha smaraNa rakhanA atyaMta Avazyaka hai ki vasatikA tyAgI vrato saMyamI sAdhuoM ke Thaharane ke liye hai na ki gRhasthoM ke vizrAma ke liye| ataeva isameM kisI bhI prakAra se vilAsitA zrRMgAra athavA kAmukatA kI jhalakamAtra bhI nahIM AnA cAhiye anyathA vasatikA nirmANa kA uddezya hI naSTa ho jaayegaa| vasatikA kI raMgayojanA meM kevala sapheda raMga ho karanA caahiye| phIke raMgoM kA bhI prayoga kiyA jA sakatA hai| gAr3he raMgoM kA prayoga vasatikA meM na kreN| vasatikA meM sajAvaTa ke liye aisI koI bhI citrakArI Adina kareM jo dhyAna meM viparIta vAtAvaraNa nirmANa karatI ho| prAcInakAla meM vasatikA kA nirmANa ghAsa-phUsa athavA miTTI se bhI kiyA jAtA thaa| mUla bhAvanA sAdagI kI thii| vartamAna yuga meM aisA karanA anupayukta evaM avyavahArika pratIta hotA hai| guphA, kaMdarA Adi meM dhyAna karanA tathA bhISaNa vanoM ke madhya rahatA vibhinna kAraNoM se saMbhava nahIM ho paataa| ataeva munigaNoM ke liye vasatikA kA nirmANa karanA upayogI hai| ------------ --------- *prAsAdasyottare yAmpye thAgnau pazcime'pi vaa| yatInAma'zrama kuryA-ma tadvitribhUmikam / / prA. maM.8/33 koSlAgAraM ca vAyavye vAnhakoNe mahAgasam puSpoha tathezAne naiRtto paatrmaayudhm|| prA. ma. 8/35 lithiriktAM kujaM dhiSaNayaM ravidaM vidhaM tathA / dayatithi ca gaNDAntaM gharabhopagraha tyajet // prA. gaM. 8139 "vizAlamadhye SaDdAru: paTTazAlAgre shobhitaa| matsadhAraNamagre ca tala paaNgekaa|: prA.maM. 834
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa biSIdhikA arhantAdi athavA muniyoM kI samAdhi ke sthala ko niSIdhikA kahA jAtA hai| dUsare zabdoM meM ise niSiddhikA bhI kahate haiM jisakA artha hai niSiddha sthala / sAmAnyajanoM kA yahAM sAdhAraNatayA sugama AbAgagana nahIM hotaa| bhagavatI ArAdhanAkAra AcArya zivArya jI kA ullekha hai ki niSodhikA aise pradeza meM ho jo ki ekAnta sthala ho, anya janoM ko sAdhAraNataH dRSTi meM na Aye / yaha prakAza sahita honA caahiye| yaha nagara se kucha dUra ho tathA vistIrNa, prAsuka evaM dRr3ha honA caahiye| yaha sthAna cIMTI Adi kIToM se mukta ho, chidra rahita sathA ghirA huA na ho / yaha sthala vidhvasta, TUTI bAstu na ho tathA namI rahita ho| niSAdhikA samatala bhUmi para honA Avazyaka hai / sthala jantu rahita honA caahiye| munigaNa aise sthala kA cayana karane ke uparAnta urAkA pratilekhana karate haiM arthAt pIchI se usa sthala ko sApha karate haiN| cAtumAsa yoga ke prAraMbha kAla meM tathA Rtu prAraMbha ke samaya sabhI sAdhuoM ko maha nisA avazAna kA ni: niSadhikA nirmANa kI dizA AcAryoM ne niSIdhikA kA sthAna kSapaka kI vasatikA (muniyoM kA vizrAma sthala) se naiRtya, dakSiNA athavA pazcima dizA meM honA zubha evaM kalyANakAraka batAyA hai| vibhinna dizAoM meM nirmita niSIdhikA kA phala nimnalikhita rUpa se darzAyA gayA hai : dakSiNa dizA meM - saMghako sulabhatA se AhAra prApti pazcima dizA meM - saMgha kA sugama vihAra, pustaka evaM upakaraNAdi kI samayAnukUla prApti naiRtya dizA meM - saMgha ke lie hitavardhaka, bodhi evaM samAdhi kA kAraNa Agneya dizA meM saMgha meM vAtAvaraNa dUSita, sAdhuoM meM abhimA kI spardhA vAyavya dizA meM saMgha meM kalaha evaM phUTa kA vAtAvaraNa nirmANa kI saMbhAvanA IzAna dizA meM - vyAdhi evaM ApasI khIMcAtAno kA vAtAvaraNa nirmANa uttara dizA meM - muni maraNa ataeva niSAdhikA kA nirmANa vasatikA ke dakSiNa, naiRtya athavA pazcima ho karanA zubha hai| anyatra niSodhikA kadApi na bnaayeN| * -------------------- galatI ArAdhantAm | 196-970/1735.bha.31/3./143/326-1
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 337) niSIdhikAkIpUjyatA nirvANa bhUgi ko niSadhikA kahA jAtA hai| nirvANa bhUmi se jo bhAyeM siddha padya ko prApta karate haiM ve usa zUmi ko bhI pUjya banA dete haiN| prAcInatama granthoM meM bhI SidhikA ko mahatvapUrNa sthAna dete hue use pUjya kahA gayA hai| AMtema tIrthaMkara vardhamAna syAbhI ke prathama gaNadhara gautamasvAmI kata pratikramaNa graMthoM meM unhoMne spaSTa kahA hai - siTu arthAt niSIdhikA ko namaskAra hai, arahaMtoM ko namaskAra hai siddhoM ko namaskAra hai| AcArya prabhAcandra ne saMskRta TIkA meM niSodhikA ke satraha arthoM meM isakA artha siddha jIva, nirmANa kSetra tathA unake Azrita AkAza pradeza kiyA hai / ** gAthA kA artha isa prakAra hai: arthAta siddha, siddha bhUmi, siddha ke dvArA Azrita AkAza ke pradeza Adi niSIdhikAoM kI meM sadA vandanA karatA huuN| mahAna AcAI kundakunda kRta SaTaprAmRta kI TIkA meM zrutasAgara sUri # kA kAthAna dRSTavya hai: jo loga deva, zAstra, guru kI pratigA evaM niyodhikA ko puSpa Adi ro pUjana karane ke pratiSa karate haiM, ve pApa karate haiM tathA usa pApa ke prabhAva se vArakAdi durgatiyoM meM patita hote haiN| AcArya nemicandra ne bhI apane prasiddha grantha pratiSThA tilaka zAstra meM niSAdhikA kI yathona pratiSThA karake usakI pUjana karane kA rapaTa nirdeza diyA hai| niSIdhikA sthala bhI jinAlaya kI bhAMti hI pUjya sthala hai ataeva irAkI pUjayatA meM kisI bhI prakAra kA sandeha nahIM karanA caahiye| vartamAna kAla meM niSIdhikA dakSiNa bhArata meM kolhApura, bhoja, nAMdaNI, zeDyAla, rAyabAga, teradAla, akkidATa, meM niSAdhikAyeM haiN| karnATaka meM zravaNabelagolA meM candragiri parvata para AcArya zrI bhadrabAhu svAbhI kI niSodhikA hai| ------ *Namotthude ginIdhie pramotdhu de arahaMta **sikhAya siddha bhUmI sikhANa samAhijho pAlo desii| eyAlo aNNAo jisIhIyAmosayA vande / / #devahaM sattvahaM muNiyaraha jo vidyesu kre|| jiyama pAu hoi tasu saMsAru bhi|| zruta sAgara zUrikRta bhAlArtha * deva zAstra kA pratimAsu philIpikAsuramuSpAdiSiH jAdiSu lokATeSaM kurgatita te pApaM bhavAnta, lena pApena tarakAdIptavita iti jJAtavyam / (tri ma.pu.pR 12.14
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) paMcakalyANaka pratiSThA maMDapa mandira meM sthApita kI jAne vAlI pratimAoM ke liye eka vizeSa mahApUjA kA Ayojana kiyA jAtA hai jise paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava kA nAma diyA jAtA hai / isameM yajJa kriyA bhI hotI hai| ina sabake liye zAstroM meM pRthaka-pRthaka nirdeza diye gaye haiN| mandira ke Age arthAt pUrva tathA IzAna athavA uttara dizA meM paMcakalyANaka pratiSThA pUjA mahotsava kA maMDapa banAnA caahiye| 338 mandira se isa maNDapa kI dUrI 3,5,7,9,15 yA 13 hAtha honA caahiye| isa maNDapa kI AkRti vargAkAra honA caahiye| AkAra kA pramANa 8, 10, 12 yA 16 hAtha ke mAna kA honA cAhiye / yadi vizAla kuNDa banAye jAyeM to bar3A maMDapa bhI banAyA jA sakatA hai| maMDapa 16 staMbhoM kA banAnA caahiye| ise toraNoM se zobhAyukta karanA caahiye| maMDapa ke madhya meM vaidikA bnaayeN| yajJa ke liye 5.8 yA 9 kuNDa banAnA cAhiye / * vartamAnakAla meM paMcakalyANaka mahotsavoM kA svarUpa atyaMta vizAla ho gayA hai| inameM atyadhika vyaya bhI ho rahA hai| paMcakalyANaka pUjA utsava pUrI gaMbhIratA ke sAtha vidhi vidhAna pUrvaka hI karavAnA cAhiye / isameM kisI bhI prakAra kI asAvadhAnI AyojanakartAoM ko asIma saMkaTa meM DAla sakatI hai| paMcakalyANaka pUjA meM yajJakuNDa ** dizAoM ke anurUpa yajJakuNDoM kA AkAra pRthaka-pRthaka rakhA jAtA hai pUrva vargAkAra Agneya yonyAkAra dakSiNa ardhacandrAkAra naiRtya pazcima trikoNa gola SaTkoNa aSTadala padmAkAra aSTakoNa vAyavya uttara IzAna ye kuNDa aSTa dizAoM ke dikpAloM ke liye nirmita kiye jAte haiN| pUrva evaM IzAna dizA ke madhya bhAga meM (pUrvI IzAna meM) AcArya kuNDa bnaayeN| isakA AkAra gola yA vargAkAra rkheN| ye kuNDa aSTa dizAoM ke dikpAloM ke liye nirmita kiye jAte haiN| pUrva evaM IzAna dizA ke madhya bhAga meM (pUrvI IzAna meM) AcArya kuNDa bnaayeN| isakA AkAra gola yA vargAkAra rkheN| * prA.naM. 8/41,42,43. ** maMDapa kuMDa siddhi / 32 (prA.ma. 8)
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa uttara kuNDoM kA AkAra evaM vistAra AhutiyoM kI saMkhyA ke anurUpa hI kuNDa kA vistAra rakhA jAtA hai AhutiyoM kI saMkhyA 10 hajAra AhutiyoM ke lie 50 hajAra AhutiyoM ke lie 1 lAkha AhutiyoM ke lie 10 lAkha AhutiyoM ke lie 30 lAkha AhuliyoM ke lie 50 lAkha AhutiyoM ke lie 80 lAkha AhutiyoM ke lie 1 karor3a AhutiyoM ke lie kuNDa kI tIna mekhalAyeM 4, 3, 2 aMgula / iMca kI rakhanA cAhiye / pUrva IzAna .za vAyavya yajJa kuNDa kA mAna hAtha ( 2 kuTa) kA kuNDa 2 hAtha ( 4 phuTa ) kA kuNDa 3 hAtha ( 6 phuTa ) kA kuNDa 4 hAtha ( 8 phuTa ) kA kuNDa 5 hAtha (10 phuTa) kA kuNDa 6 hAtha (12 phuTa ) kA kuNDa 19 hAtha ( 14 phuTa ) kI kuNDa 8 hAtha ( 16 phuTa ) kA kuNDa vidI pazcima pra. maM 8/45,46,47 Agneya 339 naitrAya dakSiNa
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (340) pratiSThA maNDapa paMca kalyANaka prAMteSTA maNDapa kA AkAra 150 hAtha lambA tathA 100 hAtha pIr3A ho / usame baMdI kA cabUtarA 24 hAtha lambA evaM itanA hI caur3A vargAkAra banAyeM / vedI kI cAI 2 se 4 hAtha rkheN| isameM hI madhya meM eka vargAkAra vedI ( hAtha lambI tathA itanI hI caur3I banAyeM iro sAgaraNDala vedI pAhata haiM / irAkI UMcAI 1/6 hAtha rakheM / isI ke sAmane 4 hAtha lambA-cauDA samavazaraNa maNDala bnaayeN| isake pIche 1 hAtha ke antara se tIna kaTalo banavAyeM jo 2-2 hAtha caur3I tathA 1-1 hAtha UMcI ho| pIche kI dIvAla kI UMcAI 3,1/2 hAtha rkheN| vedikA paMca kalyANaka pratiSThA maMDapa
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 341 pAMDuka zilA pratiSThA gaNDA se uttara dizA meM pAMDuka zilI kI racanA kI jAtI hai / sarvaprathama cAra hAtha (Ata kuTa) UMcI ATha hAtha (16 phuTa) vyAsa kI prathama kaTanI bnaayeN| isake Upara 3.1/2 hAtha (7 phuTa U~cI, vAra hAtha (Au phuTa) vyArA kI dUsarI kaTanI banAye / isake Upara 2.1/2 hAtha (5 phuTa) U~cI 1 hAtha (2 phUTa) vyAsa kI tosarI jATanI bnaayeN| tInoM kaTanI pUrNa vRttAkAra honA caahie| abhiSeka jala nikAlane ke lie TakI huI nalikA lagAyeM / Upara car3hane ke lie pUrva se car3hatI huI sIr3hiyAM bnaayeN| suvidhA ke lie pazcima meM bhI sIr3hI banA sakate haiN| pAMDuka zilA aise khule sthAna meM banAyeM jahAM gajarAja (airAvata hAthI zilA kI parikramA kara ske| pAMDaka zilA zugerupati ke UparI bhAga meM hotI hai jisake UparI ardhacandrAkRti zilA para navajAta bhagavAna ko indra le jAkara abhiSeka karatA hai| usI paramparA kA nirvahana kara paMcakalyANaka Usava meM pANDukA zilA banAkara usa para vidhinAyaka pratimA ko rakhakara abhiSeka kiyA jAtA hai| - - - - -- And pratiSThA hetu pAMDuka zilA
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (342) stUpa stUpa eka pavitra smAraka racanA hai| ziddha puruSoM ke mokSa minA sthala para sAmAnyataH inakA nirmANa kiyA jAtA hai| ragAraka ke rUpa meM eka cI sthAyo horA rAMracanA nirmANa kI jAtI hai / jaina tathA bauddha dharmoM ke stUpa nirmANa kI prAcIna paramparA hai| stUpa zabda kA prAkRta rupa thapa hai| isakA artha hai hara lNgaanaa| yaha eka puNya sthAna hai, jisameM bhasma kI pratiSThApita kiyA jAtA hai / stUpa ke sthAna meM pavitratA kI bhAvanA tathA azuddhi se rakSA karane kI bhAvanA nihita hai| bhasma ko eka pAtra meM rakhA jAtA hai| bharaga pAtra kA nicalA bhAga dhAtu garbha kahalAtA hai| isake Upara hI stUpa saMracannA kA nirmANa kiyA jAtA hai / jaina paramparA meM stUpa meM arihati siddha kI pratimAoM ro citra vicitra susajjita kiyA jAtA hai| rAmavazaraNa meM bhavana bhAMge kI bhavana paMktiyoM meM stUpa kI racanA hotI hai| bharata cakravartI ne bhagavAna RSabhadeva ke agni saMskAra sthala para tIna bar3e stUpa banavAye tathA aneka choTe stUpa banAye sAtha hI siMha niSadyA nAmaka eka yojana vistAra kA caturmukha jinAlaya bnvaayaa| bauddha sthApatya meM stupa ulTe Tokare ke AkAra ke banAye jAte haiM / bauddha stUpoM kA nirmANa samrATa azoka (262-232 I.pU.) ke sAgara se adhika kiyA gayA / guptakAla meM jaina evaM bauddha donoM stUpoM kA nirmANa kiyA gyaa| jaina stUpa bauddha stUpoM se adhika prAcIna milate haiN| mathurA meM sthita jaina stUpa IsA pUrva kA thaa| khaMDaroM ro jJAta hotA hai ki usakA tala bhAga golAkAra thA jisakA vyArA 47 phuTa thaa| usameM kendra se pAredhi kI ora bar3hate hue vyArArdha vAlI dIvAle IToM se cunI gaI thI, ITeM choTI bar3I hai, ratupa ke bAhya bhAga meM jina pratimAeM thI / aisA lagatA hai ki AsapAsa toraNa dvAra evaM pradakSiNA pazca rahA hogaa| bauddha stUpa ko caitya bhI kahA jAtA hai, jirAkA artha hai citA kI bhasma ko cunakara eka pAtra meM rakhakara usa para nirmita smAraka / caitya zabda kA jaina paramparA meM artha jina pratimA tathA caityAlaya kA artha jina mandira mAnA jAtA hai| . .-OANTAR ||six THDAY jaina aura bauddha stUpa
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 343 khaNDita pratimA prakaraNa khaMDita pratimAoM ke viSaya meM sAmAnya upAsaka ke mana meM anekoM bhramAtmaka jAnakArI hotI hai| pratimA pUjana karate karate samaya ke sAtha ghisa jAtI hai tathA usake aMgaupAMga ghisa kara lupta ho jAte haiN| lAparavAhI athavA durghaTanAvaza bhI pratimA khaMDita ho sakatI hai| aisI sthiti meM pratimA kI pUjyatA ke viSaya meM saMdeha ho jAtA hai| Agama granthoM ke matAnusAra hI nirNaya lenA zreyaskara hai| apUjya khaMDita pratibhA jisa pratimA ke nAka, mukha, netra, hRdaya, nAbhi Adi aMgopAMga khaMDita ho gaye ho, unakI pUjA nahIM karanA cAhiye / khaNDita, jalI huI, tir3akI huI, phaTI huI, TUTI huI pratimA para mantra saMskAra nahIM rhte| vaha pUjyanIya nahIM rahatI hai| marataka Adi se khaMDita pratimA sarvathA apUjya rahatI hai| atizaya sampanna pratimAoM ke saMbaMdha meM khaMDita pratimA hone para ve pratimA apUjya nahIM mAnI jAtIya pratimA kA svarupa hI bhaMga ho gayA ho to pratibhA pUjya nahIM rhtii| yadi sau se adhika varSoM se kisI pratimA kI pUjA kI jA rahI ho to vaha pratimA doSa yukta rahane para bhI pUjya hotI hai| yadi pratimA mahApuruSoM ke dvArA sthApita ho to usake vikalAMga hone athavA kiMcita khaMDita hone para bhI pratimA pUjya hai. usakA pUjana sArthaka hotA hai| pratimA khaMDita ho jAne para kartavya yadi kisI vyakti ke hAtha se pratimA khaMDita ho jAye athavA kisI durghaTanA se pratimA khaMDita ho jAye to isa vidhi kA anukaraNa kareM sarvaprathama zAMti mantra athavA NamokAra mantra kI 150 mAlA pherakara jApa kreN| tadanantara pUjana vidhAna kreN| zAMti vidhAna, paMca parameSThI vidhAna athavA caubIsa tIrthaMkara vidhAna meM se kisI eka vidhAna kA pUjana kara sakate haiM / jina tIrthaMkara kI pratibhA khaMDita huI ho usI tIrthaMkara kI pratibhA rakheM tathA 1008 kalazoM se jala evaM paMcAmRta abhiSeka vinaya pUrvaka karanA caahiye| vidhAna samApta hone ke uparAMta NamokAra mantra par3hakara 508 homa Ahuti deveN| isake uparAMta pratimA (khaMDita) ko kapar3e meM bAMdhakara vinayapUrvaka agAdha jala meM visarjita kara deveM /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 344 prAkRtika ApadA Ane para kartavya yadi mandira vAstu athavA parisara meM koI prAkRtika ApadA AtI hai jaise bAr3ha, bhUkampa, bijalI giranA, durghaTanA ityAdi to prathama mandira kI saphAI kareM tathA pazcAt bhagavAna kA pUjana kreN| isake uparAnta vRhada zAMti yajJa tathA puNyAha vAcana karanA caahiye| isake pazcAt jIrNoddhAra kA kArya Arambha kareM / khaMDita pratimAoM kA saMrakSaNa prAcIna kAla se hI pratimAoM ke bhaMga ho jAne para unake visarjana kara dene kI paramparA hai| kintu vartamAna kAla meM isameM eka naI zailI vikasita huI hai| ina pratimAoM ko purAtatva kI dRSTi se amUlya nidhi mAnA jAtA hai| ina pratimAoM ko dekhakara prAcIna itihAsa, vAstu zilpa, mUrtikalA ityAdi ke viSaya meM vistRta jAnakArI mila jAtI hai| dharma ke gauravazAlI itihAsa se anya loga paricita bhI hote haiN| ataeva yadi pratimAoM evaM mandiroM ke khaNDoM kA saMrakSaNa purAtatva kI dRSTi se kiyA jAye to adhika upayukta pratIta hotA hai| jisa bhavana meM prAcIna pratimAoM kA saMrakSaNa kiyA jAnA hai, usameM paryApta surakSA vyavasthA ho tathA soDa, dImaka Adi se surakSita ho| vAyu, dhUla, Adi kA prabhAva sIdhe na par3atA ho, sIdhe dhUpa na AtI ho, pratimAoM ke surakSita rakharakhAva kI pUrI vyavasthA ho, aisA bhavana hI saMrakSaNa ke liye upayukta hai| bhavana kA mukha uttara meM ho tathA dvAra IzAna bhAga meM ho| pratimAoM ko dakSiNI dIvAla tathA pazcimI dIvAla ke samIpa rakhA jaaye| IzAna bhAga khAlI rkheN| vahAM para kAryarata vyakti uttara mukha baiThakara kArya kare / pratimA khaMDita hone para prAyazcita jisa vyakti ke hAtha se pratimA khaMDita huI ho use usa dina upavAsa karanA cAhiye tathA nigraMtha AcArya parameSTI pAsa jAkara vinayapUrvaka ghaTanA kA nivedana kara prAyazcita kI prArthanA karanA caahiye| sAtha hI jina tIrthaMkara kI pratimA bhagna huI hai, unhIM tIrthaMkara kI pratimA usI AkAra kI sthApita karavAnA caahiye| guru kI AjJA anusAra pUjana, vidhAna, dAna Adi karavAnA caahiye| saMkalpa pUrA hone taka rasa tyAga Adi saMkalpa lenA caahiye|
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 345) . pratimA ke aMga bhaMga hone ke phala - bhagna aMga nakha bhaMgaaMgulI bhaMga nAsikA ga bAhubhaMga - paira bhaMga - pAdapoTha bhaMga cinha bhaga parikara bhaMga chatrabhaMga - zrIvatsa maMga Asana bhaMga phala zatru bhaya deza vinAza kula nAza baMdhana dhana hAni kula nAza yohAnAza sevakoM kA nAza lakSmI nAza sukha nAza Rddhi nAza upAsaka ko cAhie ki atyaMta sAvadhAnIpUrvaka hI deva protegA kA pUjananaabhiSeka kreN| pratimA uThAne azcavA rakhane meM atyadhika sAvadhAnI rakheM / pratimA Ar3I Ter3hI na kareM, pratibhA uThAte rakhate samaya ulaTI na kreN| kisI bhI sthiti meM pratimA bhagna na ho|
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (346) jIgoMdvAraprakaraNa mandira nirmANa karane ke uparAMta nirantara upAsakagaNa vahA~ ArAdhanA Adi dharma kArya karate haiN| paryApta samaya ke uparAnta prAkRtika parivartanoM tathA kAla yApana se vAstu meM jIrNatA Ane lagatI hai| bhitti, staMbha, chata Adi zithila hone lagate haiM tathA unake punanirmANa kI AvazyakatA kA AbhAsa hone lagatA hai| pUjanAdi kriyAoM ke pariNAmasvarupa paryApta kAla ke pazcAt pratibhAoM meM kSaraNa hone lagatA hai| aMgopAMga ghisane se pratimA kA svarupa badala jAtA hai tathA unakI pUjyatA samApta ho jAtI hai| aise paristhiti utpanna hone para do hI vikalpa hote haiM - prathA - navIna mandira kA nirmANa tathA dvitIya - prAcIna mandira kA jIrNoddhAra kara punarjIvana / vAstu zAstra ke dRSTikoNa se navIna mandira se bhI adhika mahatva jIrNoddhAra karane kA hai| aisA karane se prAcIna vAstu ke sAtha ho purAtatva sthApatya kI surakSA hotI hai| vAstu ke jIrNa hone se gandira aMgahIna hokara sadoSa ho jAtA hai| pratibhA bhI khaNDita hone para pUjya nahIM rahatI atarava inakA samayocita jIrNoddhAra karA dene se vAstu kI Ayu meM vRddhi ho jAtI hai| jIrNoddhAra ke lie nirdeza jIrNoddhAra karAte samaya Avazyaka hai ki mandira vAstu yadi alpa dravya se nirmita ho, usase adhika dravya kI vAstu kA nirmANa kreN| yadi vAstu miTTI kI hai to kASTha kI bnaaeN| yadi kASTha kI ho to pASANa kI banAye / pASANa kI ho to dhAtu kI bnaayeN| dhAtu kI ho to rasna kI banAye / mUla bhAvanA yahI hai ki zreSThatara dravya kA upayoga kiyA jaaye| * 2. maMdira nirmANa athavA jIrNoddhAra ke lie kisI anya vAstu kA girA huA IMTa, cUnA, gArA, pASANa, kASTha Adi prayoga nahIM kreN| AcAryoM ne isakA spaSTa niSedha kiyA hai| aisA karane se devAlaya sUne par3e rahate haiM unameM pUjA nahIM hotii| gRha vAstu meM aisA kiye jAne para gRhasvAmI usameM nahIM raha paataa|" 3. . yaha Avazyaka hai ki jIrNoddhAra kI jAne vAlI vAstu jirA AkAra athavA mAna kI ho navIna vAstu usI AkAra evaM mAna kI rakhanA caahiye| yadi pUrva mAna se kama kiyA jAyegA to kSaya hotA hai| yadi mAna adhika kiyA jAyegA to svajana hAne hone kI saMbhAvanA rhegii| ataeva bhAna parivartana nahIM kreN| # 4. jIrNoddhAra kA kArya prabhu ke samakSa nizcita samayAvadhi kA saMkalpa lekara kreN| 5. pratimA kA utthApana vidhi vidhAna pUrvaka kareM / anAvazyaka aisA na kareM anyathA bhoSaNa saMkaToM kA Agamana hogaa| jIrNoddhAra ke lie vedI se pratimAoM ke uTAne kA kArya zubha lagna, muhurta meM pUrNa vidhi ro kreN| aisA karane se kArya nirvidhana sampanna hotA hai| -------------------- *prA. maM. 8/8 zi. 2. 5/108, "zi. ra. 1/159 prA. ma. 8/4, #prA. maM.8/ zi. 2.5/106
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (347) jIrNoddhArakArya nirNaya jIrNoddhAra ke liye mUrti athavA pratimA yA dezAlaya ko jaba uThAyA jAtA hai taba usameM atyadhika sAvadhAnI rakhanA AvazyayA hai / binA vidhi ke mAtra gAyAveza meM yaha kArya karanA sarva duHkhoM kA kAraNa banatA hai| yadi vAratu/devAlaya ko acchI sthiti meM rahane ke bAda bhI use jIrNoddhAra athavA navInIkaraNa ke nAma para girAyA athavA visthApita kiyA jAyegA to usake bhISaNa TuSpariNAma hoNge| devAlaya visthApana karane vAlA tathA visthApana karavAne vAlA donoM hI cirakAla taka raka kA duHkha gogate haiN| deva pratimA sthApita kiyA huA devAlaya kA visthApana kadApi na kreN| acala pratimA ko yadi calita kiyA jAyegA to rASTra meM vibhraga yA viplava hone kI saMbhAvanA rahegI / aisA visthApana karane se alpakAla meM hI deza kA uccheda ho jAtA hai|** acala deva pratimA ko calAyamAna karane se pratimA utthAnakartA kA kula nizcaya hI naSTa ho jAtA hai tathA strI evaM putra kA maraNa bhI hotA hai, aisA pUjaka chaha mArA geM naSTa ho jAtA hai / # jIrNa devAlaya girAkara nayA banAne kI maryAdA miTTI kA devAlaya yadi AkAra rahita hokara gira gayA ho to use girAkara nayA banA le| pASANa kA devAlaya yadi tIna hAtha AkAra kA ho athavA Der3ha hAtha kA kASTha kA devAlaya ho to use jIrNa hone kI sthiti meM girAkara nayA karA sakate haiN| isaro adhika UMcA devAlaya girAne kA niSedha hai / jIrNoddhAra karane kA nirNaya lene se pUrva suvijJa AcArya evaM zilya zAstrajJa ro parAmarza karane ke uparAMta hI zAstrokta vidhi se kAryArama kAra caahiye| pratimA utthAna evaM saMkalyavidhi jaba yaha nizcaya kara liyA jAye ki mandira kA jIrNoddhAra kiyA jAnA hai to sarvaprathama parama pUjya AcArya parameSThI jana evaM vidvAnoM se parAmarza kara pUro yojanA banAnA cAhiye / tadanantara zubha muhUrta kA nirNaya karAnA caahiye| isake uparAMta eka vargAkAra cabUtarA banavAye, jirA para le jAkara mUrtiyoM ko sthapita karanA hai / yaha cabUtarA Thosa honA caahiye| isa para caMdobA, tra Adi lagAyeM tathA pratimA virAjamAna karane ke pUrva isakI zuddhi karavA leveN| yahA~ zAnti mantra kA pyAraha hajAra jApa dekheN| isake uparAMta maMdira ke vyavasthApakoM ko pUjya guru AdikoM kI upasthiti meM mandiroM meM pUjA vidhAna karanA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *zi.ra./013, "zi.ra.5/120, ##zi..5/-22,zi.ra. 5/133. .ra.5/554
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (348) caahiye| isake pazcAt jIrNoddhAra kArya kA utrAstayitva grahaNa karane vAle upAsakoM ko jinendra prabhu kI aMdI ke samakSa zrIphala arpaNa kara yaha saMkalpa karanA cAhiye - hama devAdhideva zrI ---------- ------- (mUlanAyaka) sahita samasta jinendra dedoM ko yahA~ se utthApana kara naye sthAna ------------- meM (jahA~ bhagavAna kA sthAnAMtarita karanA hai) sthApita karanA cAhate haiN| sadaiva kI bhAMti hama yahAM bhI bhaktipUrvaka zrIjI kA pUjana abhiSeka niyamita rUpa se karate rheNge| jIrNoddhAra kArya samApta ho jAne para hama sabhI pratimAoM ko vidhi pUrvaka mUla sthAna meM sthAnAMtarita kara deveNge| jIrNoddhAra kArya hama ------------- ---- samaya maryAdA meM pUrA karane kA saMkalpa lete haiM, isa avadhi meM hama ------- - rasa tyAga, ekAzana Adi saMyama kA pAlana kreNge| ___ hama yahA~ sthita jina zAsana prabhAvaka devI-devatAoM se bhI vinaya karate haiM ki ve hameM isa dharma kArya meM pUrNa sahayoga pradAna kareM tathA yaha kArya nirvighna tathA samaya sImA meM pUrA ho sake isa hetu samucita sahakAra evaM mArgadarzana dekheN| jinendra prabhu ke samakSa zrIphala arpaNa kara saMkalpa kreN| zAsana devoM, vAstu devoM tathA digpAla devoM ke samakSa bhI Adara pUrvaka yathAyogya vandanA evaM zrIphala arpaNa kara yAcanA kareM ki yadi koI jAne - anajAne meM bhUla ho jAye to use Apa anugraha pUrvaka kSamA kareM tathA samucita saMketoM se hameM mArgadarzana deN| isake uparAMta maMgaladhvani ke sAtha pratimAoM ko naI yedI para sthApita kreN| pratimA sthApanA paryApta sAvadhAnI se kareM isameM prasAda yA utAvalI na kreN| binA pUjA vidhAna evaM havana kiye pratimAoM ko kadApi prasthApita na kreN| jIrNavAstupAtana vidhi jINoddhAra karane ke lie svarNa athavA rajata kA hAtho yA baila bnaayeN| isake dAMta athavA sIMga se prathama zubha muhUrta meM jIrNa vAstu girAnA prAraMbha kreN| isake pazcAt vijJa zilpI sArI vAstu ko girI dekheN| jIrNoddhAra prArambha samayacayana zubha divasa, zubha nakSatra, zubha lagna, uttaga balavAna candramA tathA candra tArA kA bala saMyukta zubha guhUrta meM tathA amRtasiddhi yoga meM jIrNoddhAra kAryArambha karanA cAhie / jIrNoddhAra ke lievAstucAlana yadi aya jIrNa prAsAda miTTI kA ho to uro pUrI taraha girA deM tathA punaH nirmANa kreN| yadi tIna hAtha pramANa kA kASTa nirmita AdhA puruSa U~cA prAsAda ho to ise calAyamAna kreN| isase jyAdA U~cA ho to calAyamAna nahIM kreN| ## *.ra.5/16, **prA. 8/15 zi. ra 5/518. #zi.2.5/15. ##i. maM.8/11zi. 5/12
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 349 jIrNodvAra hetu vAstu pAtana kI dizA jIrNoddhAra hetu vAstu pirAne kA kArya IzAna dizA se prAraMbha karanA cAhiye tathA IzAna se vAcya evaM Agneya kI aura yaha kArya karate hue naiRtya dizA kA bhAga sabase aMta meM girAnA caahiye| girAye hue malabe ko uttara, IzAna tathA pUrva dizA meM ekatrita nahIM kareM / isa malabe ko dakSiNa, naiRtya athavA pazcima meM rkheN| jIrNoddhAra kA mahAna puNya sabhI zAstrakAroM ne mandira nirmANa meM asIma puNya arjana kahA hai| kintu yadi prAcIna jIrNa mandira kA uddhAra kara uro navanirmita kiyA jAye athavA jIrNoddhAra kiyA jAye to ATha gunA adhika puNya kA arjana hotA hai ataeva nava maMdira nirmANa karane ke sthAna para prAcIna mandira kA jIrNodvAra karane prA. naM. 8/6 meM vizeSa anurAga rakhanA cAhiye / mandira ke atirikta bAvar3I, kuAM, tAlAba tathA bhavana kA jIrNoddhAra karane se bhI Ata gunA puNya prApta honA hai|
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 350 pratimA kA maMjana paryuSaNa parvarAja pUrva prAyaH sabhI mandiroM meM mUrtiyoM kA maMjana kiyA jAtA hai| isI bhAMti kisI vizeSa avasara yathA paMcakalyANaka pratiSThA utsava Adi ke pUrva bhI mandira kI pratimAoM kA gaMjana kiyA jAtA hai| jAnakArI ke abhAva meM athavA asAvadhAnI ke kAraNa pratimAoM ko adhinaya pUrvaka parAta meM ekatra kara lete haiN| aisA karanA atyaMta aniSTa kAraka karma hai| pratimAoM ko sthAna se utthApita karane kI vidhi Thoka vaisI hI hai jaisI jIrNoddhAra ke samaya pratimA utthApana ke samaya kI jAtI hai| vidhipUrvaka saMkalpa karake hI pratimA kA utthApana karanA caahiye| mUlanAyaka pratimA vRtyakAra pratimAoM kI utthApita na kareM, varan vahIM maMjana kara leveM / pratimA kA maMjana karane ke lie pisI huI lauMga, rIThe ke pAnI kA tathA uttama dravyoM kA prayoga karanA cAhiye / dhAtu kI pratimA para nIbU, imalI Adi nahIM lgaaeN| sAbuna, DiTarajenTa, likviDa, kemikala Adi pratimA para na lgaayeN| kisI bhI prakAra kA azuddha dravya pratimA para kadApi na lgaayeN| maMjana kArya samApta hone ke uparAMta pUrNa vinaya evaM vidhi ke sAtha pratimA ko yathAsthAna sthApita karanA cAhiye / mandira meM azuddha dravya kA praveza yadi kisI asAvadhAnI athavA acAnaka hI koI aisI ghaTanA ho jAye jisase mandira kI zucitA gaMga ho to turaMta ho azuddha padArthoM ko vahAM se haTavAnA cAhiye / yadi mandira meM haDDI, gAMsa, carabI, zUkara yA giddha, kauA, kuttA Adi mAMsabhakSI prANI maMdira meM praveza kara jAyeM to mandira kI zucitA bhaMga hotI hai| mandira meM cANDAla Adi kA praveza athavA bacce dvArA mala, mUtra tyAga, vamana athavA kisI mahilA ke asamaya rajasvalA ho jAne se bhI mandira kI zucitA bhaMga hotI hai| aisA avasara Ane para azuddha padArtha ko turanta httvaayeN| dhulAI karavAyeM, cUnA putvaayeN| irAke pazcAt jinendra prabhu kA abhiSeka, zAntidhArA, pUjA, koI viziSTa vidhAna, japa, havana tathA dhvajArohaNa karanA cAhiye /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) vajralepa pratimAoM evaM devAlayoM ko kSaraNa se bacAnA Avazyaka hotA hai| yadi pratimA bhaMga ho jAe athavA usake aMga upAMga ghisa jAyeM to pratimA kI pUjyatA samApta ho jAtI hai| kSaraNa se bacAkara pratimA kI sthAyitva ke nimitta usameM vajralepa karanA Avazyaka hai| aisA karane se hamArI sAMskRtika dharohara sthAyI raha sakatI hai| pratimA kA vajralepa karane ke uparAMta usakA punaH saMskAra karA lenA cAhiye / yahAM yaha smaraNa rakheM ki khaNDita pratimA ke aMgopAMga masAle yA anya dravya se banAkara use pUrA karake usa para vajralepa nahIM cddhaayeN| aisA kadApi na kareM / vajralepa sirpha akhaNDita pratimA para hI caDhAyeM / khaNDita pratimA na pUjA ke yogya hai na hI punaH saMskAra ke / kaccA teMdUphala, kaccA kaiMtha phala, romala ke phUla, zAla vRkSa ke bIja, dhAmanavRkSa kI chAla tathA vaca inako barAbara-barAbara vajana kara 1024 tolA pAnI meM DAlakara kADhA bnaayeN| jaba pAnI AThavAM hissA raha jAye taba use utArakara usameM zrIvasaka ( saro) vRkSa kA goMda, horAbola, gugala, bhilavA, devadAra, kuMdarU, rAla, alasI tathA bilva (belaphela) ko mahIna kara barAbara-barAbara lekara gilA deveM tathA khUba hilAyeM to vajralepa taiyAra ho jaayegaa| * yaha lepa pratimA, devAlaya Adi ke jIrNa hone para garama garama lgaayeN| aisA karane se lepa kI huI pratimA athavA devAlaya kI sthiti kAphI adhika yahAM taka ki hajAra varSa bar3ha jAtI hai| vajralepa taiyAra karate samaya anubhavI vyakti se parAmarza avazya le leveM / # AmaM tindukamAmaM kapitthakaM puSpamapi ca zAlmalyAH / vIjAni zallakInAM dhancanavalko vya ceti // zi.2.12 / 210 etaiH saliladroNaH kvAthayitavyo'STabhAgazeSazya / 351 avatAryo'sya ca kuruko dravaritaH rAmanuyojyaH // . 2.12 / 211 zrITArakaraza guggulu bhallAtakaH kundurukasarjarasaH / atasI bilvaizca yutaH kalko'yaM vajralepAravyaH / zi. 2.12/212 prAsAdaha valabhI liMgapratimAsu kuyakUpeSu santapto dAtavyo varSasahasrAya tasyAyuH / / zi. 2. 12 / 203
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dava zilpa (352 vAstuzAMti vidhAna jaba bhI kisI vAstu kA nirmANa athavA punarnirmANa kiyA jAtA hai, usake bhItara praveza ke pUrva hii| usakI zAMti ke nigitta vAratu zAMtei vidhAna pUjA karanA cAhiye / jaina evaM jainetara donoM meM vAra tu zAMti pUjA kA pracalana hai kintu isake lie samucita jA-kArI sAmAnya janoM ko nahIM hotii| kucha gRhastha zAMti vidhAna athavA anya sAmAnya pUjA pATha karake apane kartavya ko itizrI samajha lete haiN| jainetara sampradAyoM / meM anekoM sthAnoM para pUjA ke sthAna para vibhinna hiMsA janya kriyAeM tathA bAMle kA Ayojana karane kI paddhati dekhI jAtI hai| gRha praveza eka atyaMta maMgalamaya zubha kama hai tathA isa avasara para kisI bhI prANI kA vadha karanA tathA usakI bola se vAstu zAMti bhAnanA kevala bhrama hai / yaha pApamUlaka kriyA hai tathA gRha praveza ke nimitta kI jAne vAlI pazu bali se kabhI bhI gRha upayogakartA sukho nahIM raha sktaa| prAcIna kAla se pracalita zAstroM ke anurupa AzAdharajI viracita vAratu zAMti vidhAna ko AdhAra karake zAMti pUjA karanA caahiye| zrI jinendra prabhu kI pUjA samAhita vAstu zAMti vidhAna karake kAratu bhUmi para sthita vAratu devoM ko arghya devAra gRha praveza karanA iSTa hai| vAstu zAMti pUjA jisa bhAMti gRha nirmita hone ke uparAMta vAstu zAMti pUjA kI jAtI hai, usI bhAMti devAlaya kA nirmANa karane ke uparAnta bhI vAstu zAMti pUjA avazyameva karanA caahiye| aisA karane se vAstu nirmANa ke samaya kI gaI kriyAoM meM zuddhatA AtI hai| mandira nirmANa ke uparAMta sarvaprathama mandira pratiSThA kI jAtI hai| isa pUjA ke uparAMta hI bhagavAna kI pratimA mandira meM sthApita kI jAtI hai| tabhI gandira evaM bhagavAna kI pratimA donoM pUjyatA ko prApta hote haiM! prAcI- zAstroM meM vidhAna hai ki mandira nirmANa ke daurAna vibhinna caraNoM meM bhI vAstu zAMti pUjanA krH|| caahiye| kama se kama sAta kAryoM ke karate samaya vAstu pUjana avazya karanA cAhiye *:1 kurma rathApanA 2 dvAra sthApanA 3 padmazilA kI sthApanA 4 prAsAda puruSa kI sthApanA 5 kalazArohaNa 6 dhvajArohaNa 7 deva pratiSThA uparokta sAta kAryoM ke karate samaya vAstu pUjana puNyAha saptaka kahalAtA hai| *kUrmasaMsthApane dvAremabhAsyAyAM caurussN| ghaTe dhvaja pratiSThAya -meva puNyAhasaptaka / prA.na. 1/3.
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) maMdira nirmANa kArya ke madhya meM sarvazAMti ke lie vibhinna caraNoM meM zAMtipUjA avazya hI karanA cAhiye : 1. 3. 5. 7. -- ** bhUmi kA Arambha zilAnyAsa khura zilA sthApana stambha sthApana padmazilA sthApana 9. 11. prAsAda puruSa sthApana 13. kalazArohaNa ** * bhUmyArambhe tathA kUrme zilAyAM sUtrapAtane / 2. 4. 6. 8. khure dvArocchraye stambhe paTTe padyazilAsu // prA.ma. 1 / 37 zukanAse ca puruSa ghaNTAyAM kalaze tathA dhvajocchraye va kurvIta zAntikAni caturdaza // prA.ma. 5/38 10. 12. kUrma nyAsa sUtrapAta (tala nirmANa) dvAra sthApana pATa car3hAte samaya zukanAsa sthApana AmalasAra car3hAnA 353 14. dhvajArohaNa yadi aparihArya kAraNoM se caudaha zAMtipUjA na ho sakeM to kama se kama puNyAha saptaka kI sAta pUjA avazya ho kareM |
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ (sva zilpa 354) vAstupuruSaprakaraNa kirogI vAstu saMracanA kA nirmANa karane se pUrva usakA mAnacitra banAkara eka saMkalpanA / taiyAra kI jAtI hai| kisa sthAna para staMbha banAyeM athavA na banAyeM isakA nirNaya karane ke lie prAcIna / zAstrakAroM ne hameM vAstu puruSa maMDala kI saMyojanA dii| isake liye bhUmi kI AkRti kA citra banAkara usameM vAstu puruSa kI AkRti banAI jAtI hai / jainetara purANoM meM vAstu puruSa kI utpatti mahAdeva ke pasIne kI bUMda se batAI jAtI hai tathA usakI zAMti ke liye usakI pUjA evaM usa para sthita devatAoM ko vidhipUrvaka pUjA bali dene kA vidhAna hai| vAstu puruSa kI AkRti isa prakAra banAyeM ki eka A~dhA girA huA puruSa jisakI donoM jAnu evaM hAtha kI kohaniyAM vAyu koNa tathA agni koNa meM aayeN| caraNa naiRtya koNa meM tathA mastaka IzAna koNa meM aaye| isa AkRti ke marma sthAnoM arthAt mukha, hRdaya, nAbhi, mastaka, stana evaM liMga ke sthAna para dIvAra, stambha yA dvAra nahIM banAnA caahiye| AryamA uttara dharakI vAyavya vAyavya IzAna pApharAkSasI bhallATa kubara / nAga / mukhya bhillATa 1 kubera | diti| pIlIpacyA parjanya yApayakSama" rudra I pRthvIdhara Apavatsa marici mitra | sUrya pazcima badala pazcima vaivasvAna PADS Hat i anp rAhakSata vidArikA 'ENCE naiRtya pUtanA dakSiNa jambhA Agneya
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa vAstu puruSa maMDala ke 45 devoM ke nAma tathA rathA- isa prakAra haiM * - vAstu puruSa maMDala meM sthiti deya kA nAma IzAna koNa donoM kAna parjanya, diti galA Apa donoM kaMdhe diti tathA aditi donoM rata AryamA tathA pRthvIdhara hRdaya Apavatsa dAhino bhujA indra, sUrya, satya, bhRza tathA AkAza bAyIM bhujA nAga, mukhya, mallATa, kubera, zaila dAhinA hAtha sAvitra tathA savitA bAyAM hAtha rudra tathA rudradAsa jaMghA mRtyu tathA gaitradeva nAbhi kA pRSTa bhAga - brahmA guhyendriya rathAna ... indra evaM jaya donoM ghuTane ani evaM rogadeva dAhine paga kI nalI pUSa], vitatha, gRhakSata, yama, gaMdharva, bhRga, mRga bAyeM paga kI nalI naMdI, sugrIva, puSpadaMta, varuNa, asura, zeSa, pApayakSmA pAMca pitRdeva pUrvI gaMDala meM inake atirikta dizAoM ke ATha koNoM para ATha deviyAM bhI sthita kareM - maMDala meM dizA kA nAma devI kA nAma iMzAna uttarI caraka IzAna pIlIpIcchA ani vidArikA agni dakSiNa jambhA naiRtya dakSiNa pUta-11 naiRtya pazcima vAyavya pazcima pAparakSisikA vAyavya uttara aryamA isa prakAra nirmita vAstu puruSa maMDala para vAstu zAMti pUjA karanA cAhiye *47. ma.8103 - 111 a.sU. 113/111
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 356) jisa bhUkhaNDa para mandira vAstu kA nirmANa karanA hai usakI AkRti para vAstu puruSa kI kalpanA karanA caahiye| jina sthAnoM para vAstu puruSa ke marma sthAna Ate haiM vahA~ stambha Adi nahIM aanaa| cAhiye / vAstu puruSa meM sthita devatAoM ko yathA yogya naivedya arpaNa kara unheM anukUla rakhanA cAhiye / / vAstu zAnti kI pUjA nirdiSTa samayoM para avazya karA lenA caahiye| devAlaya kI vAstu zAnti ke liye 81 pada kA maNDala banAkara pUjA karanA cAhiye / irana viSaya meM paramapUjya AcArya parameSThI evaM vijJa zilpa zAstriyoM se parAmarza avazya lenA caahiye|
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa (57) vAstu jyotiSa prakaraNa kArya prAraMbha muharta kA cayana mandira kA nirmANa kArya prArambha karane ke liye yaha parama Avazyaka hai ki yaha kArya aise muhUrta meM sampanna kiyA jAye ki kArya druta gati se nirvighna sampanna hove| isake liye vidvAna AcArya parameSThI evaM vijJa pratiSThAcArya se parAmarza karake hI zubha muhUrta nikAlanA cAhiye tathA sabhI vidhi vidhAnoM ke sAtha caturvidha saMgha kI pAvana upasthiti meM nirmANa kArya prArambha karanA cAhiye / vibhinna zAstroM meM jyotiSa kI dRSTi se pRthaka pRthaka muhUrta nikAlane ke sUtra diye haiN| unakA avalokana karake sarvottama muhUrta cayana karake kAryArambha kreN| sAmAnyataH cAturmAsa avadhi meM kAryArambha na kreN| zukla pakSa kI tithi meM prAraMbha kiyA gayA kArya suphaladAtA hotA hai jabaki kRSNa pakSa me prAraMbha kArya caurya bhaya kA kAraNa hai| mandira Arambha ke samaya rAzi sUryaphala mandira nirmANa AraMbha karate samaya kisa rAzi para sUrya hai yaha nirNaya karane ke bAda hI muhUrta nikAlanA cAhiye / rAziyoM para sUrya kA phala isa prakAra hai : mithuna, kanyA, dhanu aura mIna rAziyoM para sUrya ho taba mandira kA Arambha nahIM kreN| * meSa, vRSabha, tulA aura vRzcika ina cAra rAziyoM para sUrya ho taba pUrva pazcima dvAra vAle mandira ko Arambha na kare / dakSiNa uttara dvAra vAlA mandira banA sakate haiN| karka, siMha, makara, kumbha ina cAra rAziyoM para sUrya ho taba uttara dakSiNa dvAra vAle mandira kA prArambha na kreN| kintu pUrva pazcima dizA vAle mandira kA nirmANa kreN| # m - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - * thanamINamihuNakaNNA saMkaMtIema kiirpnnehN| tulavicchiyamesavise puSyAvara sesa-sesa vise ||v.saa.1/12 kArkilaktaharikumbhAte'ka, pUrvapazcipamukhAni gRhANi / taulipeSavRSadRzcikayAte, dakSiNottarasukhAni ca kuryAta / / anyathA yadi karoti durmati-dhizokathanajAzamaznute / pIjacApamithunAtakanAgate, kAravettu gRhameva bhAskare // 12/05 muhUrta ciMtAmaNi TIkA
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) mandira Arambha ke samaya sUrya phala jisa dina kArya AraMbha karanA ho usa dina mukhya rupa se jina bhagavAna kI pratimA (mUla nAyaka pratimA) maMdira meM sthApita karanA hai unakI nAma rAzi para sUrya hone para tathA unake rAzi se kramAnusA alaga-alaga rAziyoM ke sUrya kA prabhAva dekhakara hI muhUrta cayana karanA caahiye| 1. 2. maMdira kArya Arambha ke dina mUlanAyaka kI rAzi para sUrya hone kA prabhAva mandira nirmANa kA kArya Arambha karane kA samaya cathana karate samaya vizeSajJa (jyotiSa vid) vidvAna kA parAmarza lenA upayukta hai / jirA dina mandira kA kArya prArambha kiyA jAtA hai, usa samaya mUlanAyaka kI kauna - sI rAzi para sUrya kI sthiti hai, yaha nirmANa karanA hai| sUrya jaba balavAna sthiti meM ho tabhI mandira kA kArya Arambha karanA caahiye| hoMge - nimnalikhita sAraNI kA avalokana karane se pAThaka sUrya kI sthiti ke prabhAva se avagata nAma rAzi para sUrya nAma rAzi se prathama rAzi para sUrya hone para nAma rAzi se dUsarI rAzi para sUrya hone para tIsarI rAzi para sUrya hone para cauthI rAzi para sUrya hone para pAMcavIM rAzi para sUrya hone para chaThavIM rAzi para sUrya hone para nAma rAzi se nAma rAzi se nAma rAzi se nAma rAzi se nAma rAzi se nAma rAzi se nAma rAzi se nAma rAzi se nAma rAzi se sAtavIMrAzi para sUrya hone para AThavIM rAzi para sUrya hone para navamI rAzi para sUrya hone para dasavIM rAzi para sUrya hone para dhArahavIM rAzi para sUrya hone para nAma rAzi se bArahavIM rAzi para sUrya hone para vizeSa rUpa se punarapi yaha smaraNa rakheM mandira Arambha meM suyoga pariNAma udara pIr3A dhana nAza kanyA, mIna, mithuna meM dhana lAbha hotA hai kumbha, siMha, vRSabha meM sarva siddhi prApta hotI hai| 358 dhana lAbha samAja meM bhaya putra nAza zatru vijaya strI kaSTa pramukha vyakti kA avasAna dharma meM aruci kArya siddhi lakSmI lAbha dhananAza ki sUrya balavAna hone para hI mandira banavAnA caahiye|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa mandira kArya Arambha ke samaya nirbala graha jisa samaya mandira nirmANa kAryAsabha kiyA jAnA hai, usa samaya kI graha sthiti mUlanAyaka kI rAzi meM dekhI jAtI hai| isa samaya jo graha nirbala sthiti meM rahane para vibhinna phala dete haiN| graha kI nirbala sthiti kA prabhAva isa sAraNI meM dRSTavya hai| kula milAkara sarvazreSTha samaya kA cayana kreN| yaha dhyAna rakheM ki nimnalikhita sthiti meM graha nirbala samajhe jAte haiM. 9. jo graha asta hoM 2. nIca rAzi meM sthita hoM 3. 4. zatru dvArA dekhe jA rahe hoM vakra hoM ulkApAta ke kAraNa dUSita hoM 5. 19. zatru se parAjita hoM bAla yA vRddha hoM aticArI hoM 6. 8. sUrya candra maMgala budha guru zukra zani nirbala graha mandira nirmANa Arambha ke samaya zubha phala nahIM dete| mandira nirmANa AraMbha ke samaya nirbala grahoM ke phala kA vicAra karake hI muhUrta cayana karanA cAhiye / mandira nirmANa Arambha ke samaya pariNAma nirbala graha 359 pramukha vyakti ko por3A pramukha vyakti ko strI dukha samAja ko pIr3A putroM ko pIr3A sukha sampatti kI hAni dhana hAni sevakoM ko por3A mandira nirmANa Arambha ke liye lagna zuddhi janma rAzi se 1/6/10 tathA 11 vIM lagna tathA janma lagna se AThaveM lagna ko chor3akara zeSa lagnoM meM kAryArambha kreN| lagna se 3, 6, 11 veM sthAna meM pApa graha hoM tathA kendra ( 1, 4, 7, 10) tathA trikoNa (5.8) meM taba mandira kAryArambha kreN| dhyAna rakheM ki mandira nirmANa Arambha ke samaya yadi pApa graha hoM to ve pramukha vyakti kI mRtyu kA kAraNa bneNge|
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa lagna se sambandhita mandira kI Ayu vicAra zukra lagna meM, budha dazama sthAna meM, sUrya gyArahaveM sthAna meM aura bRhaspati kendra (1-4-11-10 sthAna) meM hove, airo lagna meM yadi navIna vAstu kA khAta kareM to uMrA vAstu kI Ayu sau varSa hotI hai| * dasaveM aura cauthe sthAna meM bRhaspati aura candramA hone, tathA gyArahaveM sthAna meM zani aura maMgala hove, aise lagna meM vAstu kA nirmANa AraMbha kareM to usa vAstu meM lakSmI assI (80) varSa sthira rahatI haiN| bRhaspati lagna meM (prathama sthAna meM ), zani tIsare, zukra cauthe, ravi chaTaveM aura budha sAtaveM sthAna meM hove, aise lagna meM AraMbha kiye hue vAstu meM sau varSa taka lakSmI sthira rahatI hai / ** 360 zukra lagna meM, sUrya tIrAre, maMgala chaTaveM aura guru pAMcaveM sthAna meM hove, aise lagna meM vAstu kA nirmANa AraMbha kiyA jAye to do sau varSa taka yaha vAstu rAmRddhiyoM se pUrNa rahatA hai| $ svagRhI caMdramA lagna meM hove arthAt karka rAzi kA caMdamA lagna meM hove aura bRhaspati kendra (14-7-10 sthAna) meM balavAna hokara rahA ho, aise lagna ke samaya vAstu kA AraMbha kareM to usa vAstu kI niraMtara pragati hotI hai / gRhAraMbha ke samaya lagna se AThaveM sthAna meM krUra graha hove to bahuta azubha kAraka hai aura saumyagraha rahA ho to madhyama hai|# yadi koI bhI eka graha nIca sthAna kA, zatru sthAna kA athavA zatru ke navAMzaka kA hokara zAtaveM sthAna meM athavA bArahaveM sthAna meM rahA hove tathA gRhapati ke varNa kA svAmI nirbala hove, aise samaya meM prAraMbha kiyA huA vAstu dUsare vipakSiyoM ke svAmitva meM calA jAtA hai / ## lagna meM ucca kA sUrya athavA 4 the bhAva, ucca kA guru aura 11 veM bhAva meM ucca kA zani ho to mandira kI Ayu 1000 varSa hotI hai| mandira nirmANa AraMbha ke samaya uca rAzi ke zubha graha yadi lagna athavA kendra meM hoM to mandira kI Ayu 200 varSa kI holI hai| *bhigu lagge bahu dasame diNayaru lAhe bihapphaI kiMde / jar3a ginIbhAraMbha tA varisasayAuyaM havai / / u. sA 1/28 ** samacchatthe gurubhasi sagikujalA he alacchi varisa asI / ivA viu cha muNi kamasoM gurusaNibhiguravibuhammi savaM / / va. sA. 1/29 $ sukkuda ravitara maMgali chaDe a paMcame jIve / ia lagakara gehe do varisasayAyaM riddhI / va. sa.1/30 #sAhityo sasi labje zurU kiMce balajuo suvikhikro| kurama-aahA somA majjhima jhihAraMbhe // va. sa. 1/30 ## ikkevi Ahe piccha paramehi paresi stt-shrsme| hisAmivaNyAlA abale parahatthi hoi siMhaM na. ga. 1 / 32
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilA) (361) lagna se saMbaMdhitamaMdira kAphalAphala vicAra 4. mandira nirmANa ArAma ke samaya yadi karka meM candramA ho, kendra meM guru ho aura apane mitra kI rAzi yA ucca kI rAzi meM anya graha ho to urA gaTira meM cira kAla taka lakSmI nivAsa karatI hai| 2. azvinI, vizAkhA, citrA, zatabhiSA, AdrAM, punarvasu aura ghaniSThA ina nakSatroM meM se kisI meM zukra ho tathA usI nakSatra meM zukravAra ko mandira nirmANa Arama ho to vaha sampanna ba-|| rahatA hai| rohigI, hastA, uttarA phAlgunI, citrA, azvinI aura anurAdhA nakSatroM meM se kisI meM budha ho aura usI nakSatra meM budhavAra ko mandira nirmANa Arambha ho to dhana evaM putra sukha milatA hai| 4. puSya, tInoM uttarA, mRgazirA, zravaNa. AzleSa, pUrvASAr3hA in| nakSatroM meM se kisI para guru ho aura usI di. guruvAra ho to irA dina nirmANa prAraMbha kiyA gayA mandira putra evaM rAjya sukha detA hai| mandiraArAma ke samaya yoga aurausakA phala 1. eka bhI graha zatru ke navAMza meM hokara saptama meM yA dazama meM ho tathA lagna kA svAmI nirbala ho aura usa samaya mandira AraMbha ho to mandira alpa samaya meM hI vipakSiyoM ke hAthoM meM calA jAtA hai| 2. pApa grahoM ke madhya meM lagna ho aura zubha graha se yuta yA duSTa na ho tathA AThaveM bhAva meM zani ho to mandira zIghra hI naSTa ho jAtA hai| mandira Arambha ke samaya yadi dazA kA svAmI aura lagna kA svAmI nirbala ho tathA sUrya aniSTa meM ho to mandira zIdhra -1 ho jAtA hai / 4. gandira Arambha ke samaya lagna meM kSINa candramA ho tathA aSTama maMgala ho to mandira kI Ayu atyalpa rahatI hai| mUlA, revatI, kRttikA, pUrvASAr3hA, pUrvA phAlgunI, hasta aura madhA ina sAta kSatroM para maMgala ho aura maMgala gandira nirmANa Arambha ke rAgaya sUrya aura candra donoM kRtikA nakSatra para hoM to vaha zIdhra hI jala jAtA hai| lagna meM ucca kA sUrya athavA cauthe bhAva, ucca kA guru aura gyArahaveM bhAva meM ucca kA zani ho to mandira kI Ayu 1000 varSa hotI hai| 5. jyeSThA, anurAdhA, bharaNI, svAti, pUrvASADhA aura dhaniSThA ina nakSatroM meM zani ho tathA mandira nirmANa AraMbha zanivAra ko ho to putra hAni hotI hai| 8. makara, vRzcika aura kArya) lagna meM mandira AraMbha karane se nAza hotA hai| 9. meSa, tulA, dhA meM kAryAraMbha karane se mandira kArya dIghe samaya meM pUrNa hotA hai / 10. madhyAhna aura madhya rAtri meM kAryAraMbha karane se mandira ke pramukha kAryakartA kA dhana nAza hotA hai| 11. donoM sandhyAoM meM bhI mandira nirmANa AraMbha na kreN|
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa rAhU daLa nirdeza * mAsa mArgazIrSa, pauSa, mAgha phAlguna, caitra vaizAkha jyeSTha, ASAr3ha, zrAvaNa bhAdra pada, Azvina, kArtika rAhU kA dizA meM vAsa pUrva dizA dakSiNa dizA pazcima dizA uttara dizA vAra varIla rAhU vAsa # vAra ravivAra somavAra maMgalavAra budhavAra guruvAra rAha kA dizA meM mukha Rtya dizA uttara dizA Agneya dizA pazcima dizA IzAna dizA dakSiNa dizA vAyavya dizA zukravAra zanivAra rAhU dizA kArya phala rAhU kI dizA meM stambha sthApita karane se vaMza nAza dvAra sthApita karane se agni bhaya, yAtrA karane se kArya hAni tathA mandira nirmANa AraMbha karane se kula nAza hotA hai| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *triSu triSu va mAseSu mArgazIrSAdiSu kramAt / pUrva dakSiNe Toyeza poslayAzAkramAdadhuH / / 8 # rakSa kuberAThina jaleza yamya vAyaTa kASTAsu ca sUrya vAt / vasedaguzcASTa su dinabhacake mukhya vivajyA gapanaM gRhaMca / / 10 stambhe vaMza vinAzaH syAd dvAre yahi padaM bhavet / bamane kAryahAliH syAda gRhArambhaM kula kSayaH / / 9 vizvakarmA prakAza/nehArambha prakaraNa
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa madira bhAraMbha ke samaya 12 bhAvoM meM navagrahoM kA zubhAzubha kathana sUrya lagna meM bhAva se 5 lAma se 2laga se 3 lagna se lagna se 5lagna ro 6 lagna se 7 lagna se 8 lagna se candra maMgala budha bajrapAta dravya hAni mRtyu AyuparyaMta kuzalatA hAni zatru nAza bandhana bahu sampatti cilaMba se siddhi apekSita siddhi vilaMba se siddhi abhISTa siddhi mitroM se hAne buddhi nAza mantraNA 'bheda dhana lAbha santAna nAza kalaha kArya avarodha rana lAbha roga nAza lAbha jJAna, dhana lAbha kIrti nAza kleza, bhrama vipatti azva prApti zatru bhaya hAni roga bhaya pratiSThA vRddhi dharma hAni dhAtu kSaya , roga dhana nAza aneka bhoga mitratA vRddhi ratna lAbha vijaya, strIdhana lAbha lAbha lAbha lAbha lAbha vyA vyaya vyaya vyaya 9lagna se zoka 10 lagna se 11 lagna ro 12 lagna se lagna meM bhAva se zani 1lagna ro daridratA ra laga ro 3 lagna se halagna se 5lagna se 6laga se 7lA se 8 lana se 9 laga se 10 lagna se 11 lagna se 12 laga se gurU dharma, artha lAbha dharma siddhi abhoSTa siddhi rAja rAmgAna mitra, dhana lAbha yaMtraNA gajA prApti vijaya vidyA lAbha, AnaMda mahata sukha lAbha vyaya zukra putra lAbha yatheSTa pUrti abhISTa siddhi bhUmi lAbha putra sukha vidyA lAbha dhana lAga ApasI kalaha vijaya zayyAsana lAbha lAbha vighnotpatti vilamba se siddhi sarvasva nAza baMdhu nAza zatru nAza aMgahInatA kA bhaya roga bhaya dharma doSa kIrti nAza lAbha vyaya vyaya
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa vedha prakaraNa mandira kA nirmANa karate samaya isa bAta kA vizeSa dhyAna rakhanA cAhiye ki kisI prakAra kA vedha doSa na aaye| vedha doSa bibhinna prakAra ke hote haiM tathA unakA phala pratyakSa hI dekhane meM AtA hai| dharmazAlA, tyAgI bhavana Adi ke nirmANa meM bhI ina doSoM kA parihAra karanA caahiye| vedha ke prakAra 1. tala vedha - jisa bhUgi para nirmANa kiyA jAnA hai vaha bhUmi samatala ho / ubar3a-khAbar3a arthAt viSama yA gaDDhe vAlI bhUmi hone para talavedha kahA jAtA hai| isa para nirmANa azubha hotA hai| 2. koNa vedha -yadi vAstu meM kone samakoNa 90 ke na hokara nyUna athavA adhika hoM to ise koNa vedha kahate haiN| isa vedha ke prabhAva se sambandhita nivAsI parivAroM meM nirantara azubha ghaTanAeM, parezAniyAM, vAhana durdhaTanA ityAdi kI saMbhAvanA hotI hai| va.sa.1/117 * 3. tAlU vedha -mandira kI dIvAroM ke pIr3he athavA khUTI UMcI nIcI hone para tAlU vedha hotA hai| isase anAyAsa corI kA bhaya nirmita hotA hai| samAja meM bhI aisI ghaTanAeM saMbhAvita hotI haiN| 4. zira yedha- mandira ke kisI dvAra ke Upara madhya bhAga meM bUMTI Adi lagAne se zira vedha hotA hai| isase samAja meM daridratA tathA zArIrika, mAnasika saMtApa banA rahatA hai / va.sA 1/118** 5. hRdaya vedha-mandira ke lIka madhya meM stambha hone para hRdaya vedha hotA hai| ThIka madhya meM jala athavA agni kA sthAna banAne para bhI mandira meM hRdaya zalya yA veMdha mAnA jAtA hai| isase samAja meM kula kSaya, vaMza nAza ityAdi parezAniyAM banI rahatI hai| va. sA. 1/119# 6. tulA vedha-mandira meM viSama saMkhyA meM khUTI athavI pIr3he hoM to ise tulA vedha kahate haiN| isake prabhAva se samAja meM azubha ghaTanAeM ghaTane kI saMbhAvanA banI rahatI hai| va.sA. 1/120%23 7. dvAra vedha- mandira ke dvAra ke ThIka sAmane athavA madhya meM yadi stambha athavA vRkSa ho to ise dvAra vedha kahate haiN| kisI anya gRha athavA mandira kA konA mandira ke daravAje ke sAmane par3atA hai to bhI dvAra vedha hotA hai| kisI anya kA gAya bhaiMsa Adi pazu bAMdhane kA khuMTA dvAra ke sAmane par3e to bhI yahI doSa hotA hai| va.sA. 1/121% ----- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - "samavisamabhUmi kuMbhi na tAlapuraM paranihassa tlveho| kuNasama jai kUrNa na havAi tA kUNaveho a||v.saa. 1/117 *ikkakhaNe nIcurca pIDhaM taM muNaha taaluyaaveh| bAraszubarimapaTTe gaDa pIr3ha ca siravahaM / / va.sA. 1/118 #gehassa majjhimAe dhamegaM taM muha urslm| aha ajalo vinalAIhaviUna jA yaMmabeho so||v.saa. 1/119 #hichima umari khaNANaM hINASTiyapIr3ha taM tulaavehN| pIDhA samasaMskhAyo havaMti sai tattha nahu doso|| va.sA. 1/120 ma-kUya-dhaMbha koNaya-kilAvile dduvaarbehoy| behuccabitaNabhUmI taM na virukhaM buhA viti|| 3.sA.1/121
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa mandira ke sAmane kIcar3a honA athavA malina pazu jaise zUkara Adi baiThe rahanA bhI mahAdoSa hai| ... isase zoka utpanna hotA hai| kisI ke ghara kA rAstA gandira se hokara jAnA athavA kiso ke ghara ke gande pAnI ke nikArA kI nAlI mandira yA usake dvAra ke ThIka sAmane se jAne se bhI atyaMta azubha hotA hai tathA samAja ke lie kSatikAraka hotA hai| maMdira ke mukhya dvAra se anya vAstu kA rAstA jAnA bhI viparIta prabhAvakArI evaM hAnikAraka hotA * * * saMkhyAoM ke anusAra vedhoM kA phala yadi mandira eka vedha se dUSita ho to ApasI kalaha kA kAraNa banatA hai| yadi do lena se pita hone se ati hAni hogii| yadi tIna vedha hoM to mandira meM sUnApana rahegA tathA bhUta-preta nivAsa karate haiN| yadi cAra vedha se TUSita ho to mandira kI sampatti naSTa hotI hai| yadi pAMca vedha hoveM to vaha grAma hI ujar3a jAtA hai tathA mahAmArI Adi mahAna utpAta hone kI saMbhAvanA rahatI hai| * * vedha parihAra mandira aura vedha ke bIca yadi rAjamArga, koTa, kilA Adi ho to vedhajanita doSa nahIM hotA hai| yadi madhya meM dIvAla ho to staMbhoM ke pada kA bhI doSa nahIM rahatA hai / * makAna kI UMcAI kI dUnI jamIna ko chor3akara (dUnI dUrI se adhika dUrI hone para) vaidha doSa nahIM hotA hai| gRha evaM vedhavastu ke madhya rAjamArga ho to bhI vedha nahIM hotaa|# prAsAda athavA gRha ke pIche yA bagala meM ye saba vastu hoM to vedha nahIM hotaa| sirpha sammukha rahane para hI vedha hotA hai / ## "inaveheNa ya kalaho kameNa hANiM ca jattha do hti| tihaANa nivAsI cauhi vaaupaMcahiM maarii|| na.sA.1/124 *ucchAyAda dviguNAM tihAca pathivIM redho na bhityantare prAkArAntara rAjamArga paratA vedyo na loga dye| (vastu rAjavallabha /27) (vAstu ratnAkara 8/54) #pRSTataH pArzva yorvApi na vedhaM cintayeda budhaH / prAsAde vA gRhe vApi vedhapo vinirdishet|| vAstu ratnAkara 8/55 ##ucchAyabhU idviguNAM tyaktvA caitye caturguNAm vedhAdidoSI jaivaM svAda evaM svaSTavAtaM ythaa| -AcAra dinakara
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa 268 gRhavAstu kI UMcAI se dUnI tathA enjira kI UMcAI se caugunI bhUmi ko chor3akara koI vedha hA~ to unakA doSa nahIM mAnA jAtA / yadi kisI kAraNa dakSiNa athavA pazcimAbhimukhI maMdira banAye gaye hoM to isakA samAja evaM maMdira niyaMtA donoM para viparIta prabhAva hotA hai| isa aniSTa kA parihAra karanA atyanta Avazyaka hai| dakSiNAbhimukhI maMdira ke ThIka sAmane usI deva kA uttarAbhimukhI maMdira banAyeM to doSa kA parihAra ho jAtA hai / isI bhAMti pazcimAbhimukhI maMdira ke samakSa yadi usI deva kA pUrvAbhimukhI maMdira banAyA jAye to vaidha doSa parihAra ho jAtA hai| ina donoM maMdiroM kA eka parisara meM honA Avazyaka hai yadi madhya meM rAjamArga hogA to parihAra nahIM hogaa| dvAra vedha vicAra mukhya dvAra ke samakSa jo sthiti athavA saMracanA vAstu ke lie akalyANakArI hotI hai use dvAra vaidha kahate haiN| vaidhoM ko nirNaya karane ke uparAnta unakA nirAkaraNa karanA atyaMta Avazyaka hai| 1. yadi mukhya dvAra ke nIce pAnI ke nikalane kA mArga hai to yaha vedha nirantara dhana ke apavyaya kA nimitta hotA hai| dvAra ke sAmane yadi nistara kIcar3a jamA rahatA hai to isase samAja meM zoka pUrNa ghaTanAkrama hote haiN| yadi dvAra ke samakSa vRkSa A jAtA hai to yaha vedha baccoM evaM saMtati ke lie kaSTakAraka hotA hai| yadi dvAra ke samakSa kuAM, nalakUpa Adi jalAzaya hoveM to yaha roga kAraka evaM azubha hotA haiN| yadi dvAra ke ThIka sAmane se mArga AraMbha hotA hai to yaha yajamAna evaM mandira nirmAtA ke lie ati 2. 3. 4. 5. azubha evaM vinAzakArI ho sakatA hai| dvAra meM chidra dhanahAni kA sUcaka hai| vedha vicAra karate samaya yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki inakA parihAra avazya hI karanA cAhiye / vAstu nirmANa ke pUrva hI inakA vicArakara urAke anurUpa hI nirmANa kI yojanA banAyeM / yahA~ yaha vizeSa smaraNIya hai ki yadi mukhya dvAra kI UMcAI se dugunI dUrI chor3akara koI vedha hai to vaha prabhAvakArI nahIM hotA / isI bhAMti dvAra evaM vedha ke madhya pramukha mArga ho jisa para AvAgamana nirantara hotA ho to bhI vedha kA duSprabhAva nahIM rahatA hai| jisa bhAMti gRha vAstu kA nirmANa karate samaya vedha vicAra evaM parihAra kiyA jAtA hai usI bhAMti prAsAda ke nirmANa ke samaya bhI vedha parihAra karanA atyaMta Avazyaka hai| 6.
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa apazakuna evaM azubha lakSaNa jyotiSa zAstra meM zakuna vicAra kA apanA mahatva hai, inake viparIta asara dekhane meM Ate haiN| ataH maMdira parisara meM nimnalikhita lakSaNa upasthita hone para unakA parihAra karanA cAhiye - 1. mandira meM madhumakkhI kA chattA lagane para, kukuramuttA hone para tathA kharagoza ke praveza karane para ardhavarSa arthAta chaha mAha kA doSa rahatA hai| giddha pakSI, kauA, ullU, cagagAdar3a mandira meM praveza kareM to paMdraha dina taka doSa rahatA hai| mandira meM goha praveza karane para tIna mAha taka doSa rahatA hai| ina doSoM ke hone para mandira meM punaH zAnti (zAntividhAna evaM havana) karavAnA upayukta haiN| prAsAda kI chata para, jharokhoM meM, daravAje para athavA dovAroM para yadi ekAeka TiDDiyAM athavA madhumakkhiyAM Akara gira jAtI haiM to bhaya, zoka, kalaha, janahAni ityAdi kaSTa ho sakate haiN| 3. yadi mandira meM ullU yA bAja pakSI ghoMsale banAkara rahane lagate haiM to isase samAja meM daridratA AtI hai| 4. yadi mandira meM billI athavA kutiyA prasava kara deve to samAja ke variSTha sadasya kI mRtyu kI sambhAvanA hotI hai| yadi agni ke binA hI mandira meM dhueM jaisA vAtAvaraNa pratIta ho to isase samAja meM kAlaha evaM azAnti kA vAtAvaraNa banatA hai| 6. yadi kauA haDDI-gAMsa mandira meM girAtA hai to samAja meM amaMgalA, diyA ho kI AzaMkA na paniAra meM corI kI sambhAvanA hotI hai| 7. mandira kA kalaza athavA dhvaja yadi acAnaka TUTakara gira jAye to mandira evaM samAja meM anekoM upadrava hone kI saMbhAvanA rahatI hai| yAMde mandira kA mukhya dvAra acAnaka gira jAye to yaha mahAna aniSTa kAraka hai tathA samAja ke pramukha yA variSTha vyakti ke maraNa kA saMketa samajhanA cAhiye / 9. yadi mArte evaM mandira meM se akasmAt jaladhArA bahatI huI dikhAI de to yaha rASTra viplava kI ora saMketa karatA hai| 50. yadi aisA AbhArA ho ki devapratimA nAca rahI hai, ro rahI hai, haMsa rahI hai athavA netroM ko khola banda kara rahI hai to samajhanA cAhiye ki mahA bhaya hai| yaha atyaMta azubha saMketa hai| * azubha lakSaNa Ane kI sthiti meM AMvelamba usakA parihAra karane kA yatna kreN| AcArya parameSTI athavA sAdhugaNa athavA upayukta vidvAna se parAmarza kara dharma kriyA kara isakA parihAra karanA caahiye| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *jatana rodanaM hAsyamubhIlamanimIlane / devA yA prakurvanti tatra dighAnmahAbhavam / / paM. 1/19
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa mandira meM mahAdoSa nimnalikhita sAta doSoM ko mandira vAstu ke sAta mahAdoSa kahA jAtA hai| isakA yathA vidhi nirAkaraNa kara zucitA karAnA Avazyaka hai| * mandira meM dIvAloM se cUnA utara jAnA makar3I ke jAle laganA 3. koleM lagI ho 4. polApana ho gayA ho 5. cheda par3a gae hoM 6. sAMca evaM darAreM dikhatI hoM 7. gandira ko kArAgRha meM parivartita kara diyA gayA ho| o s mandira nirmANa meM vAstu doSa bhavanoM kI bhAMti hI prAsAdoM evaM mandiroM kA nirmANa karate samaya yaha vizeSa dhyAna rakhanA cAhiye ki nirmANa meM vAstu doSa na AyeM tathA Ane kI saMbhAvanA ho to nirmANa calate samaya hI vidvAnoM evaM zilpa zAstroM se parAmarza kara tatkAla hI unakA nirAkaraNa kara liyA jaaye| aisA na kiye jAne para anapekSita viparIta ghaTanAyeM ghaTatI haiM tathA : kevala mandira nirmAtA varan nirmANa zilpI tathA samAja bho dIrgha kAla taka inase kara pAte haiN| zilpI kRta mahAdoSa zilpiyoM kI ajJAnatA, asAvadhAnI se kucha doSoM kA honA saMbhava hai| inameM sarva pramukha haiM **.. O digmUr3ha - OM naSTachanda - (r) Ayahona - @ pramANahIna - dimuLe yA dizA mUr3ha doSa se tAtparya hai ki mUla dizAoM se haTakara vAstu kA nirmANa ho jAye arthAt dizAoM ke koNa Ter3he ho jaayeN| IzA- koNa kI tarapha athavA naiRya koNa kI tarapha mandira vAstu yadi Ter3hI ho ise dizA mUDha doSa nahIM mAnA jaataa| jisa prakAra ki tIrthasthaloM meM mandiroM meM dizA mUr3ha doSa ko mahatva nahIM diyA jaataa| *paMDalaM jAlakaM caiva kI sudhira tathA chidra kAgdhizva kArA mahAdoSaH iTi. spRhA / / prA.maM 4./16,zi.ra. 5/132 **pUrvottara TizarTa mudaM pazcima dkssinn| trandamamudra vA vatra tIrthasapAhatam / / prAsAda manina 8/9
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa dizA mUr3ha ke anya prakaraNa yadi pUrva pazcima kI dizA meM lambAI yukta mandira kA pramukha praveza dvAra athavA jinendra pratimA kA mukha yadi Agneya athavA vAyavya kI ora ho jAye to yaha mahA anarthakArI hai| aisA hone para mandira nirmAtA athavA pratiSThAkAraka, yajJanAyaka athavA samAja ke pramukha sadasya ko strI maraNa kA kaSTa hotA hai| ___ uttara dakSiNa lambAI vAle jinAlayoM meM yadi yaha doSa arthAt mandira kA praveza dvAra yA jina bimba kA mukha Agneya athavA vAyavya kI tarako so mandira nirmAtA, pratimA , sAmana, prajJanAyaka samAja ke pramukha sadasyoM ko mahAaniSTakArI evaM sarva vinAza kA kAraNa hotA hai| ataeva mandira nirmAtA isa doSa kA pUrNa nirAkaraNa avazya hI kreN| siddha kSetra, paMca kalyANaka bhUmi, saritA saMgama sthAna, meM nirmita jina mandiroM meM dizA mUr3ha doSa nahIM mAnA jAta| svayaMbhU evaM bANa liMgoM ke mandiroM meM bhI yahI bAta lAgU hotI hai| phira bhI navanirmANa karate samaya digmUr3ha doSa kA nirasana karake hI maMdira vAstu kA nirmANa karanA zubha evaM zreyaskara hai| " ___ mandira, mahala tathA nagara yadi digmUr3ha doSa se sahita hove to inase nirmAtA kA mahAna aniSTa hotA hai usakA dravya kSaya, kula kSaya tathA Ayu kSaya hoto hai| isase mukti (nirvANa) bhI prApta nahIM ho sktii| ataeva dizA- vidizAoM meM vAstu kA vedha kA zodhana karanA sadaiva kalyANakArI hai| sarvaprathama pUrva pazcima meM sUtrapAta karanA cAhiye / isake uparAnta vargAkAra kSetra karane meM digmUr3ha doSa kA parityAga karanA caahiye| ** chAyA bheda doSa prAsAda kI UMcAI evaM caur3AI ke anusAra bAyIM aura dAhinI ora jagatI zAstra ke gAna ke anurUpa honA cAhiye / aisA na hone para chAyA bheda doSa hotA hai| $ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *sidhadAyatana tIrdheSu nadIjo saMgAmeSu ca / svayaMbhU baSNaliMgeSu tatraToSo na vidyate / / prA. ma.8/10 **diGamuddena kRte vAstau pura prAsAda mndire| arvajAzaH kSayomRtyunirvANa jaina Thagacchati / / zi.ra. 128 dizazca vidizozcaiva nAstu vedha vizodhanam / jorNana vartate vastI vaidha doSo na vidyate / / 129 zi. ra. sUtrapAtastu kartavyA sAnuprAsyorajantaram / caturasaM samaM karavA digmUDha parivarjayet / / zi. 2. 126 $prAsAdAcchAya vistArAMjjAtI vAma dkssinne| chAyAbhedA na kartavyA yathA liMgAsya pIThikA / prA. paM. 8/28.
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa vAstu doSoM ke anya bheTa @ bhinna doSa- ye 4 prakAra ke haiN| (c) mizra doSa ye 8 prakAra ke haiN| 3 mahAmarma doSa- ye do prakAra ke haiM, jAti bheda evaM chanda bheda -- - jAti bheda prAsAda kI anekoM jAtiyoM meM se pITha eka jAti kI banAyeM tathA zikhara Adi anya jAti ke banAyeM to ise jAti bheda kahate haiN| ise mahAmarma doSa kI saMjJA dI gayI hai| 370 chanda bheda pAda evaM mandira meM chata nahIM karanA caahiye| jaise chandoM meM guru laghu yathA sthAna na hone para chaMda dUSita hotA hai usI prakAra prAsAda kI aMga vibhakti zAstra niyamAnusAra na karane para prAsAda dUSita hotA hai| aisA doSa rahane para strI mRtyu, zoka, saMtAna hotA hai tathA putra, pati evaM dhana kA kSaya hotA hai|' mandira vAstu kA nirmANa karate samaya yadi pada lopa, dizA lopa athavA garbhalopa hove to mandira nirmAtA tathA nirmANakartA (banAne vAlA tathA banavAne vAlA) donoM hI adhogati ko prApta hote haiN| jinAlaya meM stambhoM ke pASANoM kA thara bhaMga hone para mandira ke zAsana deva kupita hote haiM tathA zilpI kA kSaya hotA hai| mandira banavAne vAlA bhI mRtyu ko prApta hotA hai| ataeva zAstra vidhi se rahita devAlaya kadApi na banavAyeM anyathA ve kalyANakArI nahIM hoNge| pramANa doSa yadi mandira kA nirmANa zAstrokta vidhi se sahI pramANoM meM kiyA jAtA hai to vaha mandira nirmAtA tathA samAja ke sabhI ke liye suphala dAyaka evaM puNyavardhaka hotA hai| kintu yadi yahI nirmANa pramANa se viruddha kama jyAdA kiyA hai to nAnA prakAra ke saMkaToM kA kAraNa banatA hai| pramANa se yukta mandira Ayu, saubhAgya evaM putra pautrAdi saMtati dAyaka hotA hai| yadi yaha mandira pramANa ro hIna ho to mahAna bhayotpAdaka hotA hai| * chanda bhedo na kartavyaH prAsAda paTha mandire / strI mRtyu zoka saMtApaH putra pati dhankSavaH / zi. 2.5 / 47 chanda bhedI na kartavyAM jAtirbhado vA punaH / utpale mahAparva jAti bheda kRte sati / prA. maM. 8/21 pada lopa, dizA lopaM, garbha lopaM sa ca / ubhayau tau narakaM yAtA sthApaka sthapaka sadA / zi.ra. 5/152 **mAna pramANa saMyuktA zAstra dRSTizca kArayeta AyuH pUrNazca saubhAgyaM labhate putra pautrakam / / zi. 2. 5 / 144 dIrghe nAnAdhike iste vacaHpi surAlaye / chanda bhede jAti bhedaM hI pAje mahadbhaTam / prA. maMjarI / 160 zAstraM mandiraM kRtvA prajA rAjagRha tathA / dohanazubhaM gehaM zreyas tatra na vidyataM / / 454
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa pramANa doSoM ke pariNAma 1. jina prAsAda agara pramANoM se hIna hotA hai to anapekSita parezAniyoM kA Agamana hotA hai| 2. yadi prAsAda kI pITha pramANa se hIna ho to mandira nirmAtA ko vAhana hAni evaM durghaTanA kI AzaMkA hotI hai| yadi mandira ke ratha uparatha Adi aMga pramANa se hIna hoM to prajA/ samAja ko pIDAdAyaka hotA hai| . yadi prAsAda kI jaMghA pramANa se hIna ho to mandira nirmAtA evaM samAja ko hAnikAraka hotA hai| 5. yadi mandira kA zikhara pramANa se hIna arthAt kama UMcA ho to putra - pautra dhana kI hAni tathA rogoM kI utpatti hotI hai jabaki pramANa se adhika banAyA gayA zikhara nirmAtA ke lie kulahAni kAraka hotA hai| 6. yadi mandira meM dvAra mAna se hona hoveM to dhana kSaya hotA hai| ** 7. yadi stAma apada meM ho to rogotpatti hotI hai| 8.. yAMde stambha kA mAna caur3AI athavA UMcAI meM hIna ho lo mandira nirmAtA kA vinAza hotA hai| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *radhopazyahIje tu prajApor3A vinirdizet / karNahIle sarAgAre phalaM vApi na labhyate / / prA.6.8/24 jaMyAhIle hareda banja krtRkaaraapraadikaan| zikhare honamAne tu putrapautra dhanakSadaH / / prA. ma.8/25 atidIrdha kulacchedo hasye vyaadhirttinirdished| tasmAcchAstroktapAna sukhaTaM sarvakApaTaM / / prA. paM. 8/26 darahIne hanecyekSuH jAlIhIne yn.kssyH| apade sthApita stambhe mahAroga vinirTizet / prA..8/22. stambha cAsodaye hIne kA tatra vinazyati / prAsAde pITha hai.je tu nazyanti bhajavAjinaH / / prA. ma.8/23 **anyathA ca na kartavya mAnahI na kaaryet| kriyate bahISAH sya siddhirA u jAyate / / zi.ra. 12/14.5 tirdoSa. jAyamAnA sthAta zilpidoSe mahadabhavam / zAstrahIna na karTavya sdAnizvardadhanakSayaH / / zi.ra. 1/148
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa tIrthaMkara pratimA nirNaya jaba yaha nirNaya liyA jAtA hai ki jinendra prabhu kA maMdira nirmANa karanA hai taba yaha bhI gunezcita kiyA jAtA hai ki maMdira ke mUla nAyaka kauna se tIrthaMkara hoNge| mUla nAyaka ke nAma se hI maMdira kA nAma pracalita hotA hai| pratiSTA granthoM meM isa viSaya meM spaSTa nirdeza upalabdha hote haiN| tIrthaMkara prabhu kI rAzi kA milAna pratimA sthApanakartA kI rAzi se kiyA jAtA hai| sAtha hI tIrthaMkara prabhu kI rAzi kA gilAna nagara yA grAma ke nAma kI rAzi se bhI kiyA jAtA hai| isake sAtha hI yaha rAzi milAna tIrthaMkara kI navAMza rAzi se bhI kiyA jAtA hai| isa viSaya meM vidvAna pratiSTAcArya ke sAtha hI paramapUjya AcArya parameSTI athavA sAdhu parameSThI se vinaya pUrvaka nivedana karake samucita mArga-darzana lenA cAhie, tabhI kinna tIrthaMkara ko mUla nAyaka banAnA hai yaha nirNaya karanA caahie| sAmAnya rupa se dekhane meM AtA hai ki samAja athavA maMdira nirmANakartA isa tathya kA vicAra kiye binA ho mUla nAyaka kA nirNaya kara lete haiN| aisA karane se samAja ko apekSita puNya lAbha nahIM mila pAtA evaM dharma kA atizaya bhI prakaTa nahIM hotaa| jinendra prabhu kA maMdira na sirpha upAsaka ke lie varana sAre nagara ke lie puNya vardhaka hotA hai| ataeva nagara, maMdira nirmANakartA tathA mUla nAyaka prabhu tInoM kA rAzi milAna avazya hI karanA caahie| yadi pratimA sthApanakartA dharmAnurAgavaza kisI viziSTa tIrthakara kI pratimA sthApita karanA cAhatA hai tathA rAzi milAna nahIM ho rahI hai to aisI sthiti meM una tIrthaMkara kI pratimA ko mUla nAyaka nahIM banAnA cAhie, anya vedI meM una tIrthaMkara kI pratimA sthApita karanA caahie| jina maMdiroM meM mUla nAyaka kA pada tIrthaMkara ko hI denA cAhie tathA unhIM ke yakSayakSiNI kI sthApanA zreyarakara hai| bharata, bAhubalI, rAma, hanumAna, gurudatta ityAdi mokSagAmI mahApuruSoM ke svataMtra maMdira banAne ke bajAya tIrthaMkara mUla nAyaka ke sAtha inheM sthApita karanA caahie| rAzi milAna evaM navAMza rAzi milAna kA cakra analikhita hai| kisI bhI saMzaya kI sthiti meM pUjya gurujanoM se mArgadarzana lekara nirNaya karanA caahie|
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ / gaNa varNa haMsa deva zilpa) |M nakula saMtya kSatriya 3 dezya. 5 vAyu vAyu mithuna siMha macA ani bhUmi vipra. vAyu jala / amni / agni 1 2 10 11 makara zya. tIrthaMkara evaM pratimA sthApanakartAko rAzikA milAna cakra tIrthaMkara nakSatra yoni nAr3I | azubha rAzi RSabhanAtha TaSa.. dhana / vRSa, makara ajitanAtha | rohiNI vRSabha atya bheSa, dhanu saMbhavanAtha zira mithuna sAI madhyA karka, vRzcika, kuMbha abhinaMdananAtha narvasu viDAla Adya karka, vRzcika, kuMga sumatinAtha mUSaka | rAkSasa aMtya | makara kSatriya padAprabha citrA kanyA | dhyAdha rAkSasa madhya meSa,makara vaizya. supArzvanAtha vizAkhA tulA | rAkSasa | saMtya | vRzcika, mIna candraprabha anurAdhA dRzcika | hariNa | mithuna, karka, tulA pupaTata mUla zvAna rAkSara Adha. vRSa, makara kSatriya zItalanAtha pUrvASAr3hA cAdara manuSya madhya vRSa, makara kSatriya zreyarAnAtha zravaNa aMtya / siMha, kanyA.dhanu vAsupUjya |zatabhiSA kuna azva rAkSasa Ara. | mithuna, karka, mIna vimalanAtha sa. bhA. manuSya madhya | karka, tulA, kuMbha anaMtanAtha khatI gIna harite deva atya / ka. tulA, kuMbha vipra. dharmanAtha | puSya | karka aja madhya / mithuna, vRzcika, kuMbha. mIna | vipra. zAMtinAtha azvinI maSa azva / vRSa, kanyA | kuthunAtha kRtikA aja / anya vaizya. arahanAtha revato mIna aMtya karka, tulA. kuMbha mallinAtha azvinI azva vRSa, kanyA gunisuvrata zrayaNa gakara vAnara atya / siMha, kayAnu nAminAtha azvinI | meSa Aya. vRSa, kanyA neminAtha kanyA vyAghra madhya peSa, makara pArzvanA vizAddhA rAkSasa atya vRzcika,mIna dhana manuSya meSa,makara gayu vipra. 13 14 9 jala | 15 16 kSatriya ma 17 vRSabha bheSa,dhanu 28 vipra. | meSa IFIER | jala agni |mlele vaizya. / bhani * treya vitrA bhani 66 vaizya.
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ aur (deva zilpa) pratimA sthApanakartA evaM tIrthakara kInarvAza rAzi kA milAna meSa - ------- madhyama kra. nakSatra caraNa sarvottama uttama akSara .---.-------------- 1 cu Tata. . . gani zItalanAza -- ------------------- ...... AdinAtha, ajitanAtha zreyAsanAtha, kunthnAtha munisuvratanAtha. vAsupUjya 2. ce padAprabha. neminAtha mahAvIra, munisuvratanAtha vimalanAtha vAsupUjya 3. co pArzvanAtha dharmanAtha, supazvanAtha mallinAtha, naminAtha zAMtinAtha, arahanAtha anaMtanAtha, vAsupUjya vimalanAtha -.- .----------------- ---- ----- --- --- --------- 4. lA zAMtinAtha candraprabhu mallinAtha, naminAtha, anaMsanAtha sumatinAtha, vimalanAtha arahanAtha ajitanAtha, kunthunAtha ------------------ --- ---- 5. lI zAMtinAtha zolalanAtha mallinAtha naminAtha AdinAtha puSpadaMta pabhaprabha, mahAvIra neminAtha saMbhavanAtha, abhinaMdana Ajatanatha, kuMthunAtha dharmanAtha supArzvanAtha zreyAsagAtha saMbhavanAtha pArzvanAtha munisuvratanAtha, ajitanAtha kuthunAtha, abhinaMdananAtha ---- abhinaMdananAtha vAsupUjya saMbhavanAtha sumatinAtha, dharmanAtha candraprabha 8. lo zItalanAca vimalanAtha sumatinAtha AdinAtha, ghuSpadaMta. anaMtanAtha, arahanAtha dharmanAtha padAprabha mahAvIra neminAtha zAMtinAtha mallinAtha sumatinAtha neminAtha zreyAMsanAtha, naminAtha munisuvrata, pAprabha, mahAvIra, supArzvanAtha, pAzvanAtha
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa kra. nakSatra caraNAkSara sarvottama 0 2. u 3. 4. 6. 19. 8. i 9. e o vA vI yU ve vAsupUjya ajitanAtha, kuMthunAtha abhinaMdananAtha supArzvanAtha pArzvanAtha puSpadaMta, zItalanAtha, zAMtinAtha, mallinAtha, naminAtha kuMthunAtha saMbhavanAtha zreyAMsanAtha vAsupUjya supArzvanAtha vAsupUjya supArzvanAtha, kuMthunAtha zreyAMsanAtha, saMbhavanAtha pArzvanAtha, ajitanAtha vRSabha uttama mahAvIra, padmaprabha supArzvanAtha, pArzvanAtha saMbhavanAtha, caMdraprabha arahanAtha, AdinAtha puSpadaMta, zItalanAtha, candraprabha, AdinAtha, ajitanAtha, sumatinAtha munisuvratanAtha AdinAtha, puSpadaMta, zItalanAtha abhinaMdananAtha, padmanu neminAtha, mahAvIra munisuvratanAtha pArzvanAtha arahanAtha, mallinAtha, naminAtha zAMtinAtha, padmaprabha mahAvIra, neminAtha zItalanAtha madhyama munisuvratanAtha abhinaMdananAtha 375. caMdraprabha neminAtha vimalanAtha, anaMtanAtha zreyAMsanAtha, munisuvratanAtha dharmanAtha vAsupUjya, zreyAMsanAtha, vimalanAtha anaMtanAtha arahanAtha vimalanAtha, zAMtinAtha, anaMtanAtha, sumatinAtha arahanAtha, mallinAtha, naminAtha candraprabha ajitanAtha, kuMthunAtha vimalanAtha, zAMtinAtha, dharmanAtha, anaMtanAtha, AdinAtha, puSpadaMta, mallinAtha, nAMmenAtha, saMbhavanAtha, ajitanAtha, kuMthunAtha, abhinaMdananAtha dharmanAtha
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) mithuna - - - - - - - - - - - - - - - - kra. uttama madhyama nakSatra caraNa sarvottama akSara 1. kA vAsupUjya, saMbhavanAtha- supatinAtha, candraprabha abhinaMdananAtha dharmanAtha - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --------- 2. kI mahAvIra, neminAtha vimalanAtha, dharmanAtha, zItalanAtha, AdinAtha, anaMtanAtha, arahanAtha, sumatinAtha, puSpadaMta, padmaprabha, munisuvratanAtha, mahAvIra neminAtha, sumatinAtha zreyAMsanAtha supArzvanAtha, zAMtinAtha, naminAtha, mallinAtha, padmaprabha, pArzvanAtha, vimalanAtha --------- pI caMdraprabha kuMthunAtha,mahAvIra padmaprabha neminAtha, ajitanAtha, supArzvanAtha supArzvanAtha, vAsupUjya saMbhavanAtha, abhinaMdananAtha pArzvanAtha, vimalanAtha, supArzvanAtha anaMtanAtha, arahanAtha, zItalanAtha,AdinAtha, puSpadaMta, caMdraprabha ---.. ---------- ------- - - - - - - munisuvratanAtha zreyAMsanAtha mallinAtha, naminAtha, dharmanAtha, caMdraprabha, puSpadaMta, zAMtinAtha AdinAtha, zItalanAtha sumatinAtha, kuMthunAtha ajitanAtha, munisuvratanAtha, vAsupUjya, AdinAtha, zreyAMsanAtha, zItalanAtha, puSpadaMta 8. ko neminAtha, mahAvIra saMbhavanAtha munisuvratanAtha, vAsupUjya abhinaMdananAtha zreyAMsanAtha,padmaprabha, vimalanAtha, anaMtanAtha, arahanAtha supArzvanAtha pArzvanAtha vAsupUjya dharmanAtha, zAMtinAtha, vimalanAtha, anaMtanAtha, arahanAtha, mallinAtha, naminAtha
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) kra. nakSatra caraNAkSara sarvottama sumatinAtha caMdraprabha zAMtinAtha 1 2. 3. 4. 6. 7 6. 9. ho DA DI De Do zotala zAMtinAtha supArzvanAtha mallinAtha, naminAtha karka dharmanAtha, AdinAtha puSpadaMta, mallinAtha uttama vimalanAtha, anaMtanAtha arahanAtha, mallinAtha, naminAtha AdinAtha, puSpA mallinAtha, neminAtha pArzvanAtha dharmanAtha dharmanAtha, anaMtanAtha, vimalanAtha arahanAtha, AdinAtha puSpadaMta caMdraprabha dharmanAtha munisuvratanAtha ajitanAtha, kuMthunAtha mahAvIra, padmaprabha pArzvanAtha, neminAtha anaMtanAtha, arahanAtha, puSpadaMta, AdinAtha, pArzvanAtha, vimalanAtha, abhinaMdananAtha naminAtha caMdraprabha madhyama kuMthunAtha, ajitanAtha 375 paNa, mahAvIra, neminAtha kuMthunAtha, saMbhavanAtha ajitanAtha, abhinaMdananAtha zreyAMsanAtha, kuMthunAtha saMbhavanAtha, munisuvratanAtha, ajitanAtha, abhinaMdananAtha sumatinAtha, saMbhavanAtha, vAsupUjya, abhinaMdananAtha sumatinAtha, zItalanAtha, padmaprabha, mahAvIra, neminAtha sumatinAtha, padmaprabha, mahAvIra pArzvanAtha, neminAtha, zreyAMsanAtha zAMtinAtha, supArzvanAtha vAsupUjya, supArzvanAtha, candraprabha zItalanAtha, supArzvanAtha, sabhavanAtha munisuvratanAtha, zAMtinAtha, zItalanAtha, zreyAMsanAtha
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa siMha kra. nakSatra caraNAkSara sarvottama uttama madhyama - - - - - - - - - - - - - --------------- - - - - - - - - - - - - - - ------ 1 mI sumatinAtha AdinAtha, puSpadaMta zItalanAtha ajitanAtha, zreyAMsanAtha, munisuvrata, vAsupUjya, kuMthunAtha - - - - - - 2. mA saMbhavanAtha, mahAvIra abhinaMdananAtha, padmaprabha, neminAtha, vimalanAtha anaMtapakSa arahanAtha zreyAMsanAtha munisuvratanAtha vAsupUjya, -------------- - ---------- dharmanAtha vimalanAtha, anaMtanAtha, arahanAtha, zAMtinAtha, mallinAtha, naminAtha, supArzvanAtha, pArzvanAtha, vAsupUjya 4. me candraprabha ajitanAtha, kuMthunAtha sumatinAtha, vimalanAtha anaMtanAtha. arahanAtha zAMtinAtha. bhaglinAtha nAminAtha - n r - - - - - - - - - - - - - - 5. mo AdinAtha, puSpadaMta zItalanAtha, zAMtinAtha mallinAtha, nAmanAtha padmaprabha mahAvIra neminAtha . saMbhavanAtha, abhinaMnadanAtha. ajitanAtha, kuMthunAtha ----------- -------- ----- abhinaMTananAtha dharmanAtha pArzvanAtha, munitratanAtha, ajitanAtha, kuthanAtha. saMbhava, supArzvanAtha, zreyAMsanAzya 19. TI abhinaMdananAtha dharmanAtha caMdraprabha, vAsupUjya, sumatinAtha, saMbhavanAtha vimalanAtha AdinAtha, pUSpadaMta anaMtanAtha, arahanAtha, dharmanAtha zItalanAzya, sumatinAzya, padmaprabha, mahAvIra, neminAtha ..----- -----------------------. 9. Te mallinAtha, naminAtha munisuvratanAtha, zAMtinAtha, neminAtha, padmaprabha, mahAvIra, pArzvanAtha sumatinAtha, zreyAMsanAtha, supArzvanAtha
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa kra. nakSatra caraNAkSara sarvottama 1 2. 3. 4. 5 6. 15 9. pA pU ghA Na 5 pe po ajitanAtha, kuMthunAtha mahAvIra, padmaprabha pArzvanAtha, neminAtha saMbhavanAtha abhinaMdananAtha supArzvanAtha, pArzvanAtha zreyAMsanAtha munisuvratanAtha sumatinAtha kanyA saMbhavanAtha, abhinaMdana padmaprabha neminAtha mahAvIra, zreyAsanAtha munisuvratanAtha, vAsupUjya pArzvanAtha padmaprabha mahAvIra naminAtha uttama vAsupUjya anaMtanAtha, arahanAtha puSpadaMta, zItalanAtha AdinAtha AdinAtha, puSpadaMta zItalanAtha, zAMtinAtha mallinAtha, naminAza ajitanAtha, AdinAtha puSpadaMta, zItalanAtha supArzvanAtha, pArzvanAtha ajitanAtha, saMbhavanAtha abhinaMdanAtha, zreyAMsanAtha munisuvratanAtha vAsupUjya caMdraprabha, vimalanAtha, arahanAtha, mallinAtha, anaMtanAtha, naminAtha ajitanAtha, kuMthunAtha AdinAtha, puSpadaMta, zAMtinAtha, mallinAtha, saMbhavanAtha, abhinaMdananAtha madhyama candraprabha supArzvanAtha vimalanAtha candraprabha dharmanAtha caMdraprabha zreyAMsanAtha, munisuvratanAna vAsupUjya kuthunAtha vimalanAtha, anaMtanAtha arahanAtha 359 vimalanAtha, anatanAtha. arahanAtha, mallinAtha naminAtha, zAMtinAtha sumatinAtha zAMtinAtha ajitanAtha, kuMthunAtha kuMthunAtha dharmanAtha
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra. nakSatra caraNAkSara sarvottama 1. 2. 3. 4. 5. 19. deva zilpa 8. 9 rA.... rI 6. tA ru re tI tU tulA vAsupUjya saMbhavanAtha abhinaMdana nAma uttama neminAtha, zreyAMsanAtha, vAsupUjya supArzvanAtha, vAsupUjya zItalanAtha, vimalanAtha vAsupUjya, supArzvanAtha ajitanAtha, kunthunAtha, mahAvIra, padmaprabha pArzvanAtha, naminAtha zreyAMsanAtha, zAMtinAtha, sumatinAtha, munisuvratanAtha saMbhavanAtha, supArzvanAtha abhinaMdananAtha, pArzvanAtha zreyAMsanAtha, zAMtinAtha, naminAtha kunthunAtha, zreyaHsanAtha, vAsupUjya padmaprabha, mahAvIra, munisuvratanAtha, saMbhavanAtha abhinaMdananAtha pArzvanAtha, dharmanAtha madhyama sumatinAtha, dharmanAtha, candraprabhu anaMtanAtha AdinAtha, puSpadaMta arahanAtha, dharmanAtha, sumatinAtha padmaprabha, mahAvIra, neminAtha [380 mallinAtha, munisuvratanAtha, supArzvanAtha, padmaprabha mahAvIra, pArzvanAtha, neminAtha candraprabhu vimalanAtha, zItalanAtha, anaMtanAtha, arahanAtha, puSpadata, AdinAtha, candraprabha munisuvrata, mallinAtha, dharmanAtha, zItalanAtha, candraprabhu, puSpadaMta, AdinAtha sumatinAtha, zItalanAtha vimalanAtha, anaMtanAtha, arahanAtha zAMtinAtha, bhaminAtha, vimalanAtha, anaMtanAtha, arahanAtha, mallinAtha
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa vRzcika ------- ------------------- - - - - - ---- - kra. nakSatra caraNAkSara sarvottama uttama madhyama 1. to kuMthunAtha, ajitanAtha sumatinAtha, vimalanAtha, caMdraprabha, mallinAtha, zAMtinAtha , naminAtha anaMtanAtha, aranAtha 2. nA zItalanAtha, puSpadaMta, neminAzya, AdinAtha, zAMtinAtha naminAtha mallinAtha, padmaprabha, mahAvIra saMbhavanAtha, kuMthunAtha, ajitanAtha, abhinaMdananAtha ----------- --- -- 3. nI supArzvanAtha, dharmanAtha, pArzvanAtha, zreyAMsanAtha kuMzunAtha, saMbhavanAtha munisuvratanAtha, ajitanAtha, abhinaMdananAtha, candraprabha, abhinaMdananAtha sumatinAtha, dharmanAtha, vAsupUjya, saMbhavanAtha 5. ne zItalanAtha, vimalanAtha, puSpadaMta, anaMtanAtha, dharmanAtha, sumatinAtha AdinAtha, arahanAtha neminAtha,padmaprabha, mahAvIra ------------ 6. no sumatinAzya zAMtinAtha, naminnAtha, zreyAMsanAtha munisuvrata, mallinAca, supArzvanAtha, neminAtha, pArzvanAtha, mahAvIra ----------- 7. yA supArzvanAtha, vAsupUjya ajitanAtha, kuMthunAtha, pArzvanAtha, mahAvIra padmaprabha, neminAtha, caMdraprabha u. yI pArzvanAtha, saMbhavanAtha, abhinaMdananAtha,caMdraprabha vimalanAtha, paritalanAtha, supArzvanAtha, anaMtanAtha, arahanAtha, AdinAtha, puSpadaMta --- ------- --- -------- 3. yU zItalanAtha AdinAtha, puSpadaMta, zAMtenAtha,dharmanAtha candraprabha zreyAMsanAtha, mallinAtha naminAtha, munisuvratanAtha
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 382] n kra. nakSatra caraNAkSara sarvottama uttama madhyama ------- - - - - - - - - sumatinAza, zItalanAtha AdinAtha, puSpadaMta zreyAMsanAtha, vAsupUjya munisuvrata, ajitanAtha kuMbhunAtha 2 yo - . . . . zreyasanAtha, vAsupUjya, . . . . : . zila'tha, : anaMtanAtha, arahanAtha, munisuvrata. rAbhavanAzya, abhinaMdana, padmaprabha, neminAtha nahAvIra - - - - - - - - - ------- ------------ 3. bhA - vAsupUjya,dharmanAya supArzvanAtha, pArzvanAtha vimalanAtha, anaMtanAtha, arahanAtha, zAMtinAtha mallinAtha, naminAtha ----------.. 4. bhI ajitanAtha, samatniAtha, vimalanAtha, candraprabha anaMtanAtha, arahanAtha zAMtinAtha, mallinAtha kuMthunAtha naminAtha - - - - - - - AdinAtha, puSpadaMta zItalanAtha, zAMtinAtha mallinAtha, naminAtha padmaprabha, mahAvIra, neminAtha sambhavanAtha, abhinaMnadananAtha, ajitanAtha. kuMthunAtha - - - - - - - - - - - - - - ------ ----- 6 dhA zreyAMsanAtha,dharmanAtha supArzvanAtha, saMbhavanAtha munisuvratanAtha, pArzvanAtha. ajitanAtha, kuMthunAtha, abhinaMdananAtha ---- 7. phA vAsupUjya,saMbhavanAtha, abhinaMdananAtha . sumatinAtha, dharmanAtha, candraprabha --------- 8. dA adinAtha, puSpadaMta cimalanAtha, zItalanAtha anaMtanAtha. arahanAtha sumatinAtha bsNtaap padmaprabha, mahAvIra neminAtha --- ---------------- ------- 9. bhe zAtinAtha, mallinAtha, zreyAMsanAya, geminAtha neminAtha, sumatinAtha padmaprabha, gahAvIra, supArzvanAtha pAzvanAtha, neminAtha
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 8 ) makara - - - - - - - - - - --------... kra, nakSatra caraNAkSara sarvottama uttama madhyama . bho vAsupUjya, ajitagatha supArzvanAtha. pArzvanAtha mahAvIra, padaprabha neminAtha kuMthunAtha. candraprabha --------- - - - - - -------- 2. jA pArzvanAtha vimalanAtha, anaMtanAtha arahanAtha, zItalanAtha AdinAtha, candraprabha ----------------- 3. jI zItalanAtha, zreyAMsanAtha, zAMtinAtha. AdinAtha supArzvanAtha saMbhavanAtha, abhinaMdananAtha puSpadaMta ------------. munisuvratanAtha puSpadaMta, mallinAtha, naminAtha, dharmanAtha caMdraprabha -----...-----.:--- AdinAtha, zItalanAtha munisuvratanAtha, vAsupUjya kuMthunAtha 4. khI zreyAMsanAtha, ajitanAtha sumatinAtha, puSpadaMta - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - nunisuvratanAtha, vAsupUjya, neminAtha mahAvIra zreyAMsanAtha, saMbhavanAtha abhinaMnadananAtha, padmaprabha vimalanAtha, anaMtanAtha anaMtanAtha arahanAtha ------- ----- - --------- vAsujya supArzvanAtha, pArzvanAtha, dharmanAtha vimalanAtha, anaMtanAtha arahanAtha, zAMtinAtha, mallinAtha, naminAtha 5. kho vimalanAtha, anaMtanAtha, arahanAtha candraprabha, mallinAtha, naminAtha naminAtha, sumatinAtha, zAMtinAtha, kuMthunAtha, ajitanAtha --------- 8. gA ------------------ mahAvIra, nabhinAtha AdinAtha, zItalanAzya zAMtinAtha, mallinAtha, naminAtha puSpadaMta. padmaprabha, kuMthunAtha ajitanAtha, rAMbhavanAtha abhinadananAtha 9. gI zreyAMsanAtha, ajitanAtha dharmanAtha,pArzvanAtha munisuvratanA supArzvanAtha,saMbhavanAtha abhinaMdananAtha
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ diva zilpa New kuMbha kra. nakSatra caraNAkSara sarvottama uttama madhyama ----- ---- -- ---- ------- 1. gU vAsupUjya dharmanAtha, saMbhavanAtha abhinaMdananAtha sumatinAtha, caMdraprabha -------- 2. ge vimalanAtha, dharmanAtha AdinAtha, zItalanAtha, anaMtanAtha arahanAtha, subhatinAtha, mahAvIra. nAmanAtha,puSpadaMta, padmaprabha - - - - - - - - - - - - - - ---------------- ---- --- ------- 3. go munisuvratanAtha pallinAtha, nAminAtha zreyAMsanAtha zAtinAtha, sugalinAtha, mahAvIra, neminAtha,supArzvanAtha, padmaprabha pArzvanAtha -------------- ------- ---------- ------------- --------------- ---- 4. sA candraprabha kuMthunAtha, supArzvanAtha vAsupUjya, mahAvIra mahAvIra, padmaprabhA pArzvanAtha, neminAtha 5. sI saMbhavanAtha, supArzvanAtha abhinadananAtha, pArzvanAza, vimalanAtha, anaMtanAtha, pArzvanAtha, zItalanAtha arahanAtha, puSpadata, AdinAtha, candraprabha -------- ------------------- zreyAMsanAtha AdinAtha, puSpadaMta, zItalanAtha, munisuvrata zAMtinAtha, candraprabha mallinAtha, naminAtha, dharmanAtha ---- ------------ ---------------------------------- --- 7. se zItalanAtha, zreyAMsanAtha, munisuvratanAtha, vAsupUjya kuMthunAtha AdinAtha, puSdaMta, sumatinAtha ajitanAtha 8. so vimalanAtha. anaMtanAtha arahanAtha zreyAMsanAtha, saMbhavanAtha abhinaMdananAtha . neminAtha padmaprabhu, mahAvIra munisuvratanAtha, vAsupUjya 9. vAsupUjya, supArzvanAtha pArzvanAtha dharmanAtha, vimalanAtha, zAMtinAtha, naminAtha, mallinAtha, anaMtanAtha, arahanAtha
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ (RA zilpa 685 mIna ma. bhara -... -- -- -- -- ----. .-.-. ..- -. ---- -. -. .- . -- . . . .. .. .. .. .. TI, PATN, - - - - - - - - - - - - 1TM, zani-11 nAmamA pA , jana-11 -TI - . -- -- -- - - - - - - - - - - - - .. . T-II I II.. I'::. -bhAga nAma 11/11-1-1-14 - - - - - - .. .. .- -.. .. via II :IT: tuma, zreyAsa, Firm sAga , FI!-1. nAnA || mAnaH / / asur 'pAMgIdirzaka:- AcAryazrI'savisAra cAya zrA'suviAyasAgara jI mahArAja ts.IE: --... - - - - - Jai RI11. sAga 11 . M - irrill ganamA - - - - -. .. . .. .- - -- - - - - - - -- - "7 IFI, 'mAmA -mA ii.1. -III-TI HICHHETIN -... -15]. WILE! ilpril nA! I TRA 15T1ATI - PM H T HTM. sAtArA ||11-11, jir |:: -"; 11.. -. ..- -. -- - . . . . . .- - -- - - . . - ga -- -- -. , 11-1-1- . . . 1-1] --.- .- -. -- - pAtala naginA namAna AmA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - -.- . . . . . . . . . . . . . . .
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 68) tIrthakara kI rAzi tathA pratimA sthApanakartA kI rAzi kA milAna karake mUla nAyaka bhagavAna kA nizcaya kiyA jAtA hai| pUrvokta sAraNiyoM kA avalokana karake vidvAna pratiSThAcArya tathA marmajJa AcArya parameSThI se isa viSaya kA nirNaya karAnA caahiye| nagara kI rAzi kA bhI isI prakAra milAna karanA caahiye| pratimA kisa dravya kI banAnI hai isakA nirNaya prAraMbha meM hI kara lenA caahiye| zilA parIkSaNa ke liye zubha muhUrta kA cayana karake hI prasthAna karanA caahiye| utAvalI meM kabhI bhI pratimA nahIM lenI cAhiye / pratimA kI sthApanA bhI muhUrta kA cayana karane ke bAda hI karanA caahiye|
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (387) prAsAdoM ke bheda prAcIna zAstroM meM prAsAdoM ke anekAneka bheda banAye gaye haiN| jina devoM ne jisa prakAra kI pUjA kI unake anurupa prAsAdoM kA udbhava huaa| ye caudaha prakAra ke bhedoM se jAnA jAtA hai - devoM ke pUjana se nAgara jAti ke prAsAda dAnavoM ke pUjana se / Adir3a jAti ke prAsAda gandharyoM ke pUjana se latina jAti ke prAsAda yakSoM ke pUjana se vimAna jAti ke prAsAda vidyAdharoM ke pUjana se mizra jAti ke prAsAda vasu devoM ke pUjana se varATaka jAti ke prAsAda nAga devoM ke pUjana se sAndhAra jAti ke prAsAda narendroM ke pUjana se bhUmija jAti ke prAsAda sUrya ke pUjana se vimAna nAgara jAti ke prAsAda candra ke pUjana se vimAna puSpaka jAti ke prAsAda pArvatI ke pUjana se valabhI jAti ke prAsAda harasiddhi deviyoM ke pUjana se siMhAvalokana jAti ke prAsAda vyantara devoM ke pUjana se phAMsI jAti ke prAsAda indra loka ke pUjana se sthAruha (dArujAdi) jAti ke prAsAda jinendra prAsAdoM ke lie uttama jAti ke prAsAdoM kA nirmANa karanA nirmAtA evaM samAja donoM ke lie atIva hitakArI haiN| prAsAdoM kI mukhya jAtiyoM meM se nimna jatiyoM ke prAsAda uttama kahe gaye haiM* : 1. [[gara 2. drAvir3a 3. bhUmija 4, latina 5. sAMdhAra 6. vimAna -nAgara 7. vimAna puSpaka 8. mizra (zrRMga va tilaka yukta) __ nAgara jAti ke prAsAda ina prAsAdoM kI talAkRti ko rupa, gavAkSayukta bhadra se banAyA jAtA hai| inameM zikhara anekoM prakAra ke hote haiM / anekoM prakAra ke vitAna tathA zrRMgayukta phAlanA se ina prAsAdoM ko zobhAyamAna kiyA jAtA hai| drAvir3a jAti ke prAsAda isa prakAra ke prAsAdoM meM lIna athavA pAMca pITha banAye jAte haiN| pITha para vedI kA nirmANa kiyA jAtA hai| unakI rekhA (konA ) kA nirmANa latA evaM zrRMgoM se yukta kiyA jAtA hai| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - * jhAgaprakAza pArNava kA cAratu vidyA jina prAsAda adhikAra
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dana zilpa 388 lattinajAti ke prAsAda ye prAsAda eka zrRMga vAle hote haiN| zrIvatsa prAsAda ye prAsAda vAri mArga se yukta hote haiN| sAMdhArapAsATa parikramA yukta nAgara prAsAda ko sAMdhAra kahateM haiN| inakA AkAra dasa hAtha se bar3A rahatA hai tathA ye avyakta prAsAda (bhinna doSa rahita) hote hai| inameM sUrya kiraNa kA sIdhA praveza nahIM hotA vimAnanAgaraprAsAda prAsAda ke kone ke Upara kesarI Adi aneka zrRMga banAyeM tathA bhadra ke Upara usazrRMga banAyeM, zikhara pAMca maMjilA ho, aisA prAsAda vimA- nAgara jAti kA kahA jAtA hai| inake Upara aneka zrRMga tathA uruzrRMga hote haiN| meruprAsAda meru prAsAda pAMca hAtha se choTA nahIM banAyA jAtA hai| pAMca hAtha ke vistAra vAle geru prAsAda ke zikhara ke Upara 101 zrRMga car3hAye jAte haiN| pAMca hAtha se eka-eka hAtha pacAsa hAtha taka bar3hAne meM inake eka-eka bheda haiN| pratyeka agale bheda ke lie 20-20 adhika zrRMga car3hAye jAte haiN| irA prakAra pacAsa hAtha ke meru prAsAda para 1001 zrRMga ho jAte hai / meru prAsAdoM ke gau bheda bhI varNita haiM :1. meruprAsAda - 101zraMga 2. hema zIrSa meru - 150 zrRMga 3. guravallabha merA 250 zrRMga 4. bhuvana gaMDa-| meru - 375 zrRMga 5. ratnazIrSa mesa 501 zrRMga 6. kiraNodbhava geru - 625 zrRMga 7. kamala haMsa meru - 750 zrRMga 8. svarNaketu meru - 875 zrRMga .. 9. vRSabha dhvaja meru - 1001 zrRMga ye meru prAsAda parikramAyukta athavA binA parikramA ke donoM banAye jAte haiN| yadi do parikramA banAyeM to usake bhadra meM prakAza ke liye gavAkSa banAnA caahie| meru prAsAda sirpha rAjAoM ko ho banAnA cAhie / akele dhanika inheM na banAyeM, yadi dhanika banAnA bhI cAhe to rAjA ke sAtha banAyeM anyathA mahA aniSTa kI saMbhAvanA hai / * -------------- * prA.maM. 6/35-46
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa MPROIN ..re. RAM Hal kAra ASY ITAR RTICLES ...' MENU EN MSHARE VIRitentiarinitmetition MATTHA . Love ESS IPTET AA CH ALS Nese STEP . .opan FAM bhUgija jAti ke prAsAda kA zikhara
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa city MAamaadimahaKAR Rama alawaACREAr3 PLE275,HDR MINTamira , HTTARAMETAHRAWAT mana Finodizenimams BREATHMAR CONTARREAurasRONTE vallabhI jAti kA prAsAda . ... . A AG 4-Trial ASTRA . . . 1 MAMES SEE Coint vallabhI jAti kA prAsAda
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa AcA SANSTHAN .." -- COM R. - M TRI sA LCD 5ra SHAHRETTES il. J inda Aner ARAMMARRESTLINE ISIS HUNU ORA SET. IMRA 2050 MERESTERS H ATTANDAR SIATEMERIES DIRRIASI arasaramitm NEE YU . 26 TEACEBURNERICERT chaHARMAHARITRAADS plet to PERMINCR A.TA RASHTRA 12 Ans.:) 1. "P:01 +in+termir,INA Er.RA A " VOCAL . 4014 TA ekachilalitaprAsAda
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 392 Poonari . STAM NEWAND UNIVAN JANAPAN LISTINA MAALISMATE EPALIAHISAAMILUMunilMASTIMATI COMICROFILM TITLE BHEDISTER: RATANARWAR dravir3a jAti kA caturasa prAsAda
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 393) kesarI Adi paccIsa prAsAdoM ke nAma nAgara jAti ke prAsAdoM meM kesarI Adi paccIsa prAsAda pramukha mAne jAte hai / ye pradakSiNA yukta athavA binA pradakSiNA ke bhI banAye jAte hai| kesarI Adi paccIsa prAsAdoM ke nAma evaM vivaraNa isa prakAra 1- kesarI 2- sarvatobhadra 3- nandana 4- nandazAlika 5- nandIza 6- mandara 7- zrIvRkSa 8- amRtodbhava 9- himavAna 10- hemakUTa 11- kailAza 12- pRthvIjaya 13- indranIla 14- mahAnIla 15- bhUdhara 16- ratnakUTaka 17. vaiDUya 18- padamA 19- vajraka 20- mukuTojjavala 21- airAvata 22- rAjahaMsa 23- garur3a 24- vRSabhadhvaja 25- geru ina prAsAdoM meM meru prAsAda brahmA, viSNu, ziva evaM sUrya ke liye banAnA cAhie / anya ke lie nhiiN|" jinendra deva ke lie bhI kesarI Adi prAsAda banAyeM jAte haiM unakA vivaraNa pRthaka diyA gayA haiN| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - *kezarI sarvatobhadrI naMdano jNdshaalikH| jaMdIzo maMdirazcaiva zrIvatvAtobhdavaH / / zi.ra.6/5 himavAn hepATa kailAsaH pRthiviijyH| indranIlo pahAnIla) bhUdharo ratnakUTakaH / / zi.ra.6/6 vaiDyaH parAgazca dajako mukuttojvlH| airAvatI rAjahaMso garuDo vRSabhadhvajaH / / zi.2.6/7 meruH prAsAdarAjazva devAnAmAlayaM hi saH / kezaravAH samAkhyAtA nAmataH paJcaviMzatiH / / zi..6/ **haro hiraNyagarbhazca hrirdinkrstthaa| ete devAH sthitA dherau nAnyeSAM sa kadAcana / / prA.ma.pa.0/67
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa vibhinna devatAoM ke liye upayukta prAsAda himavAna maMdira kA nAma upayukta deva kesarI pArvatI devI nandana sarvadeva svAmI kA AnaMda, pApahArI zrIvRkSa viSNu agRtodbhava sarvadeva deva, nAgakumAra kailAsa Izvara (ziva) indranIla indra, sarvadeva, ziva bhUdhara sarvadeva ratnakUTa zivaliMga, sarvadeva sarvadeva vajaka indra airAvata indra pakSIrAja vRSabha phaeNravara meru brahmA, viSNu, maheza, sUrya gaMdira nirmAtA ko cAhie ki vaha devoM ke anurupa hI maMdira kA nirmANa kreN| yadi kama arthazakti ho to laghuAkAra meM nirmANa kareM kintu yadvA-tadvA nirmANa na kreN| zAstra ke anurupa nirmANa karane se maMdira nirmANakartA evaM upAsaka donoM ko zubhakAraka hotA hai| viSNu
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ (daiva zilpa) . (395) 1. kesarI prAsAda tala kA vibhAga . vargAkAra prAsAda ke ATha bhAga kreN| do bhAga kA konA tathA do bhAga kA bhadrArdha bnaayeN| ina aMgoM kA nirgama eka bhAga rkheN| eka bhAga kI parikramA, eka eka bhAga kI do dIvAra tathA do bhAga kA garbhagRha bnaayeN| yadi binA parikramA kA prAsAda banAnA iSTa ho to prAsAda kI caur3AI ke cauthe bhAga ke barAbara eka . eka dIvAra tathA Adhe bhAga ke barAbara garbhagRha banAyeM / garbhagRha vargAkAra rkheN| prAsAda kI bhUmi ke mApa kA AdhA bhadra kI caur3AI rakheM, isase AdhA koNa (karNa) kA viratAra rkheN| koNa se AdhA bhadra kA nirgama rkhe| zikhara kI sajA bhadra ke Upara rathikA tathA udgama bnaayeN| prAsAda ke cAroM koNa ke Upara eka- eka zrIvatsa zrRMga cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA - koNa 4 zikhara ------- kula Chita miti bhrama kesarI prAsAda
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 396) 2. sarvatobhadra prAsAda tala kA vibhAga prAsAda jo vargAkAra bhUmi ke parA- Tasa bhAga arthAt 20 bhAga kreN| usameM madhya meM solaha bhAga kA garbhagRha bnaayeN| do bhAga kA konA, 1, 1/2 bhAga pratiratha, bhadrArdha 1, 1/2 bhAga kreN| . ...eka bhAga kI bImAra, e... mAhI parikramA, eka bhAga kI dUsarI bAhara kI dIvAra kreN| do-do bhAga kA koNa tathA chaha bhAga kI bhadra kI caur3AI rakheM / bhadra kA nirgama eka bhAga rakheM ; bhadra ke donoM tarapha eka eka bhAga kI eka eka koNI bnaaeN| bhadra ke donoM tarapha Adhe-Adhe bhAga kI eka eka karNikA baayeN| karNikA tathA koNI kA nirgama AdhA- AdhA bhAga rkheN| isa prakAra kula eka bhAga nirgama rkheN| chaha bhAga caur3e bhadra meM se do koNI tathA do karNikA kA kula tIna bhAga chor3akara zeSa tIna bhAga jitanA mukhabhara kI caur3AI rakheM / 'bhadra ke Upara pAMca-pAMca udgama kreN| zikhara kI sajA koNa ke Upara do -do isa prakAra kula ATa zrRMga caDhAveM / AmalasAra tathA kalazayukta zrIvatsa zikhara bnaayeN| zrRMga saMkhyA koNa zikhara -------------- kula 9 FICE sarvatobhadra prAsAda bhrama
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 3. nandana prAsAda irAkA nirmANa sarvatobhadra prAsAda ke anusAra hI kiyA jAtA hai kintu bhadra ke gavAkSa evaM udagama ko Upara eka eka uruzrRMga aura cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA koNa bhadra zikhara ----------- kula 13 4.nandizAla prAsAda irAkA nirmANa nanda- prAsAda ke anusAra hI kiyA jAtA hai kintu gadra ke Upara eka eka uruzrRMga aura cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA koNa 8 bhadra zikhara 1 kula 17 5. nandIza prAsAda isakA nirmANa sarvatobhadra prAsAda ke anusAra ho kiyA jAtA hai kintu bhadra ke sthAna para tIna bhAga kA gadra tathA Der3ha- Der3ha bhA kA pratiratha baayeN| zikhara kI sajA koNa para 2-2 zrRMga bhadra para 1-1 zrRMga pratiratha para 1-1 aMga cddh'aaveN| . zrRMga saMkhyA koNa praratha bhadra zikhara kula 10
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (398) 8. mandaraprAsAda tala kA vibhAga prAsAda kI vargAkAra bhUgi ke bAraha bhAga kreN| konA 2 bhAga, pratikarNa 2 bhAga, bhadrAI 2 bhAga kreN| chaha bhAga kA garbhagRha bnaayeN| eka eka bhAga kI donoM dovAra tathA eka eka bhAga kI parikramA banAyeM / garbhagRha ke bAhara koNA, praratha, bhadrArdha ye sabhI do do bhAga kA rakheM / usakA nirgama samadala rakheM / bhadra kI nirgama eka bhAga kA rkheN| zaspara kI sajjA ko ke upara do do zrRMga caDhAveM bhadra ke Upara do do usa zrRMga car3hAyeM. pratiratha ke Upara eka eka zrRMga car3hAyeM AmalasAra, kalaza, rekhA, gavAkSa, udgama sabhI zobhAyukta banAnA caahiye| 14. - - - .. -- - - . zrRMga saMkhyA koNa prastha bhaTra zikhara / / ...Jal kula bhrama miti maMdara prasAda
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa [399] 7. zrIvRkSa prAsAda vala kA vibhAga prAsAda ko vargAkAra bhUmi ke caudaha bhAga kreN| kA) 2 bhAga, pratikarNa 2 bhAga, bhadrA 2 bhAga tathA gadra ke donoM tarapha eka eka bhAga kI naMdikA (koNI) kreN| isakA bhotarI gAna isa prakAra leM - aTa bhAga kA garbhagRha, eka bhAga kI dIvAra, eka bhAga kI parikramA, eka bhAga bAharI dIvAra, bAharI mAna maMdara prAsAda ke anusAra hI karanA cAhie, do bhAga kA konA, do bhAga kA pratistha, eka bhAga kA nandI, do bhAga kA bhadrAya rkheN| para ..b ua zirapara kI sajA zikhara kI caur3AI ATha bhAga kreN| koNa ke Upara do zrRMga cddh'aayeN| proteratha ke Upara eka zrRMga aura eka tilaka cddhaaveN| nandI ke Upara eka tilaka rkheN| bhadra ke Upara tIna tIna UrAjhaMga car3hAyeM zrI vRkSa prAsAda zrRMga saMkhyA koNa pratiratha tilaka saMkhyA pratiratha 8 8 / 12 gadra zikhara - - - - - - ---- - --------- ----- kula 29 kula 16
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilA) ( 4000 8.amRtIbhava prAsAda / ca isakA nimaNa zrIvRkSa prAsAda ke anusAra hI kiyA jAtA hai isameM koNa para tIna zrRMga : zeSa pUrvavat rkheN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA ko 12 pratiratha . pratistha 8 * I-do maTra 12 zikhara 1 ----- kula 33 kula 16 e. himavAna prAsAda isakA nirmANa agRtodabhava prAsAda ke anusAra hI kiyA jAtA hai isameM amRtodbhava prAsAda meM pratiratha the| para tilaka ke badale zrRMga arthAt do aMga car3AveM / bhadra ke Upara tI-1 ke sthAna para dA karuaMga rkheN| tilaka saMkhyAnandI 8 zrRMga saMkhyAkoNa 12 pratistha 16 bhadra 8 zikhara 1 - - - - - - - - - kula 37 kula 8
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 401 (5 philddi) 10.hemakUTa prAsAda isakA nirmANa himavAlA prAsAda ke anusAra hI kiyA jAtA hai isameM bhadra ke Upara torArA uruzrRMga car3hAveM / nandI ke Upara dUsarA talaka cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa 12 nandI 16 'madra zikhara ---- kula 41 kula 16 11.kailAsa prAsAda irAkA nirmANa hebhakUTa prAsAda ke anusAra hI kiyA jAtA hai isameM nadI para do tilaka ke sthAna para eka tilaka tathA eka zrRMga cddh'aaveN| koNa para tIna zrRMga ke sthAna para do zrRMga tathA eka tilaka car3hAveM / zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa 8 koNa pratiratha 16 nandI gandI bhadra ra zikhara kula 45 . kula 16 12. pRthivIjaya pAsAda isakA nirmANa kailAsa prAsAda ke anusAra hI kiyA jAtA hai isameM koNa ke tilaka ke sthAna para zrRMga car3hAveM zrRMga saMkhyA tilaka koNa 12 nandI 8 pratiratha 16 nandI 8 bhaTra 12 zikhara 1 kula 49 kula 8
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 ma (deva zilpa (402) 13. indranIla prAsAda taLa kA vibhAga prAsAda kI vargAkAra bhUmi ke 16 bhAga kreN| unnameM do gAga kA koNa, eka mA' kA nandI, do mAga kA pratistha, eka bhAga kI dUsarI nandI tathA do bhAga kA bhadrA bnaayeN| ina saba aMgoM kA nirgama samadala tathA bhadra kA nirgaga eka bhAga rkheN| solaha bhAga meM garbhagRha pe caur3AI ke ATha bhAga (vargAkAra ke causa. 11) kreN| garbhagRha kI dIvAra eka bhAga, parikAmA do bhAga tathA bAhara kI dIvAra eka bhAga rkheN| ziravara kIsamjA zikhara kI caur3AI bAraha bhAga rakheM, nokara hogA bahAveM. karNa nanTI ke Upara eka tilaka car3hAyeM, do bhAga kA pratyaMga car3hAyeM . . pratiratha ke Upara do zrRMga pAyeM, pahalA urugnaMga chaha bhAga caur3A rakheM, gadra nandI ke Upara eka zrRMga car3hAroM, dusasa uruzrRMga cAra bhAga, indraprasAda tIsarA utabhaMga do bhAga caur3A rkheN| ina uruzrRMgoM kA nirgama caur3AI se AdhA rkheN| tilaka saMkhyA karNa nandI 8 zrRMga saMkhyA kA pratiratha bhadra- nanda pratyaMga zikhara ----------------- kula .
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 14. aDAnI prAsAda isakA nirmANa indranIla prAsAda ke anusAra hI kiyA jAtA hai isameM karNa nadI ke tilaka ke sthAna para zrRMga car3hAyeM tathA kone ke Upara se eka aMga haTAkara eka tilaka rakheM / zrRMga saMkhyA koNa karNagandI 8 pratyaMga 8 pratiratha bhadra nandI 8 bhadra zikhara 4 kula 16 12 1 57 kula zrRMga saMkhyA koNa nandI 8 8 pratyaMga 8 pratiratha 16 nadI 8 bhadra zikhara 1 12 15 bhUdhara prAsAda irAkA nirmANa mahAnIla prAsAda ke anusAra hI kiyA jAtA hai isameM koNa ke Upara eka zrRMga adhika car3hAyeM / kula 61 tilaka saMkhyA koNa 4 hai kula tilaka saMkhyA koNa 403 4 4
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 404 16. ratnakUTa prAsAda . tala kA vibhAga vargAkAra prAsAda ke talamAna meM 18 bhAga kreN| karNa, pratistha, bhadrArdha 2-2 bhAga, koNI, nandI, dUsarI nandI 1-1 bhAga kare / bhadra ke donoM tarapha eka eka bhAga ko dUsarI nandI bnaayeN| bAhara kI dIvAra do bhAga kI rkheN| zivara kI sajA zikhara kI caur3AI 12 bhAga rkheN| koNa ke Upara do zrRMga tathA eka tilaka cddh'aayeN| karNa nandI para do bhAga kA pratyaMga tathA 2 tilaka cddhaayeN| pratistha ke Upara tIna zrRMga tathA maMdI para eka tilaka cddh'aayeN| bhadra ndI para eka zrRMga tathA eka tilaka cddh'aayeN| bhadra para cAra uruzrRMga cddh'aayeN| pahalA uruzrRMga chaha bhAga, dusarA cAra bhAga, tIsarA tIna bhAga tathA cauthA do bhAga rkheN| uruzrRMgoM kA nirgama caur3AI se AdhA rkheN| TOPPEARESS FHUDAN - PuT" - - zrRMga saMkhyA koNa pratyaMga pratiratha bhadranandI tilaka saMkhyA koNa koNI praratha naMdI 16 bhadranandI 8 24 8 16 zikhara ------------ snakUTa prAsAda kula ----- 44 65. kula
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (405) 17. vaiDUrya prAsAda isakA nirmANa ratnakUTa prAsAda ke anusAra hI kiyA jAtA hai isameM koNa ke Upara se tilaka ke sthAna para usake evaja meM eka tIsarA uruzrRMga cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA konA 12 karNanandI 16 pratyama 8 pratiratha nadI pratiratha 24 bhadranandI bhadranandI 8 bhadra 1 zikhara 1 ------------ kula 69 kula 40 18. pavArAga prAsAda vaidya prAsAda meM koNa ke Upara ke tIsare zrRMga ke sthAna para tilaka cddh'aayeN| bhadra nandI ke Upara eka tilaka eka zrRMga ke evaja meM do zrRMga kreN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa 8 koNa 4 pratyaMga 8 karNanandI 16 pratistha 24 pratistha nandI 16 bhadranandI 16 bhadra 16 zikhara 1 kula 73 kula 36 1.vakAka prAsAda isakI racanA padmarAga prAsAda kI taraha kareM kintu isameM koNa ke tilaka ke badale zrRMga cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA kona 12 karNanandI 16 pratyaMga 8 pratiratha nandI 16 pratiratha 24 bhadranando 16 bhadra 16 zikhara 1 ----- kula 77 kula
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 (deva zilpa 20. mukuTIgjvala prAsAda tala kA vibhAga vargAkAra bhUmi ke bausa bhAga kreN| do bhAga kA koNa, Der3ha bhAga kI nandI, do bhAga kA praratha, DeDa bhAga kA -ndI. eka bhAga kI bhadra nandI, cAra bhAga bhadra kI caur3AI rkheN| bhadra kA nirgama eka bhAga rkheN| do bhAga bAhara kI dIvAra, do bhAga thI parikramA, do bhAga garbhagRha kI dIvAra, tathA ATha bhAga kA garbhagraha rkheN| NTS zikhara kI sajjA rekhA kA vistAra caudaha bhAga rkheN| kone ke Upara do zrRMga eka tilaka rakheM, kaNa nandI para eka zrRMga eka tilaka rakha pratyaMga ke Upara tIna zrRMga rakheM, praratha ke Upara tIna zrRMga rakheM, nandI ke Upara eka zrRMga tathA eka tilaka rakheM, bhadra nandI ke Upara eka zrRMga bar3hAyeM, bhadra ke Upara cAra bhaMga cddh'aayeN| pahalA uruzrRMga sAta bhAga kA, duusr| uszrRMga chaha mAga kA tathA tIsarA uruzrRMga pAMva bhAga kA tathA cauthA uruzrRMga do bhAga kA rkheN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa 8 koNa 4 pratyaMga karNa nandI 8 karNanandI 8 praratha nandI ra prastha nandI 8 bhaTranandI A SIC - HALA 4CLE L mukuTojdala prAsAda zikhara 5 -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - kula 81 kula 20
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ (407 (dava zilpa . 21.urAvata prAsAda mukuTojjvala prAsAda meM koNa ke Upara ke tilaka ke sthAna para zrRMga cddh'aayeN| khyA tilaka saMkhyA koNa 12 karNa nandI pratthaMga 8 prarathama nandI prastha 24 -ndo bhaTranandI 8 bhadra 16 zikhara 1 ---------- kula 85 kula 16 22. rAjahaMsa prAsAda airAvata prAsAda meM koNa ke Upara ke tIsare zrRMga ke sthAna para tilaka car3hAyeM , bhadranaMdI para eka zrRMga bnaayeN| tilaka saMkhyA koNa 4 karNa nandI praratha nadI 8 zrRMga saMkhyA koNa 8 pratyaMga 8 karNanandI 8 praratha 24 prasthanandI 8 bhandranandI 16 bhadra 16 zikhara 1 - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - -.. phula 89 kula 20
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (4080 23. pakSirAja (garur3a) prAsAda isakI racanA rAjahaMrA prasAda kI taraha kreN| isameM koNa ke Upara kA tilaka ke sthAna para zrRMga cddh'aaye| tilaka saMkhyA kANa -dI 8 prastha nandI 8 zrRMga saMkhyA koNa 12 pratyaMga 8 karNanadI 8 praratha 24 prarathanandI 8 gadranandI 16 bhadra 16 zikhara 1 ----------- 24. vRSabha prAsAda tala kA vibhAga vargAkAra zUmi ke 22 bhAga kreN| do bhAga kI bAhara kI dIvAra, do bhAga kI parikramA, do bhAga ko garbhagRha kI dIvAra tathA dasa bhAga kA garbhagRha kreN| bhaTra ke donoM tarapha dI 1-1 bhAga, pratistha (stha, uparatha, pratistha) karNa, bhadrArdha 2-2 bhAga kreN| bAhara ke aMgoM meM koNa, pratistha, ratha tathA uparaththa pratyeka do- do bhAga kI caur3AI rakheM / bhadra nandI eka bhAga tathA pUrA bhadra cAra bhAga kA rakheM / bhadra kA nirgama eka bhAga kA rakheM / zeSa sabhI aMga samadala bnaaeN| zikhara kI sajA zikhara kI caur3AI ke solaha bhAga kreN| koNoM ke Upara do zrRMga tathA eka tilaka cddh'aayeN| prastha ke Upara do zrRMga usake Upara tIna tIna bhAga kA pratyaMga cddh'aayeN| rathya ke upara tIna zrRMga, uparatha ke Upara do - do zrRMga cddh'aayeN| bhadra nandI ke Upara eka zrRMga car3hAyeM / bhadra ke Upara cAra uruzrRMga cddh'aayeN| pahalA uruzrRMga ATha bhAga kA, dUsarA chaha bhAga kA, tIsarA cAra bhAga kA tathA cauthA do bhAga kA
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa tilaka saMkhyA koNa zrRMga saMkhyA koNa pratyaMga prastha ratha uparatha bhadranandI adra zikhara - --- - - - - - - - - - - - - - kala kula 25. meru pAsAda vRSabha prAsAda ke koNoM ke Upara ke tilaka haTAkara usakI jagaha zrRMga car3hAveM / saMkhyA koNa 12 pratyaMga praratha 16 zrRMga stha uparatha bhadra-mandI ARRHORT Lion zikhara 1 -------------- kula 101 hAdhaA tta ruprAsAda
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (410 'varAjyAdi prAsAda vairAjyAdi prAsAda paccIsa prakAra ke haiN| zikhara evaM bhadrAdi kI apekSA ro ye bheda kiye jAte haiN| ye prAsAda nAgara jAti ke haiN| unake nAma irA prakAra haiM :1. vairAjya 2. nandana 3. siMha 4. zrInandana 5. mandara / 6. malaya 7. vimAna 8. suvizAla 9. trailokya bhUSaNa 10. mAhendra 11. ratnazIrSa 12. zatazrRMga 13. bhUdhara 14. bhuvanamaMDala 15 trailokya vijaya 6. pRthvI vallabha7. mahIdhara 18. kailAza 19. navamaMgala 20. gaMdhamAdana 21. sarvAMgasuMdara 22. vijayAnanda 23. sarvAMgatilaka 24. mahAbhoga 25. meru nimna lekhita sAraNI meM vibhinna deva deviyoM ke anukUla maMdiroM ke nAma tathA unake nirmANa kA phala darzAyA gayA hai| yazAzakti mUlanAyaka maMdira isI ke anurupa banAnA caahie| devatAoM ke anukUlamaMdira evaM unakA phala deva maMdira kA nAma vairAjya siMha mAhendra. sitasaMga kailAza mahAbhoga mahAdeva sarva deva deva-deviyAM, pArvatI sarva deva Izvara zaMkara rAvadeva rAvadeva, brahmA kathita, vizvakarmA nirgita saubhAgya, dhana, putra lAbha rAjya lAbha zubha zubha sarva kArya phaladAtA (siddhi) meru maMdira nirmAtA ke liye Avazyaka hai ki vaha devoM ke anurupa hI maMdira kA nirmANa kreN| yadi alpa arthazakti ho to ladhuAkAra meM nirmANa kareM kintu yadA-tadvA nirmANa na kreN| zAstra ke anurupa nirmANa karane se maMdira nirmANakartA evaM pUjaka donoM ko kalyANakAraka hotA hai|
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 1varAjya prAsAda talakA vibhAga vairAjya prAsAda vargAkAra tathA cAra dvAra vAlA hotA hai| isameM pratyeka dvAra para caukI maMDapa banAyA jAtA hai| isakI vargAkAra bhUmi ke solaha bhAga kareM / gadhya ke cAra bhAgoM meM garbhagRha bnaayeN| zeSa meM 2 bhAga dIvAra tathA 2 bhAga kI bhramaNI arthAt parikramA bnaayeN| zikharakI sajjA zikhara kI UMcAI kA mAna prAsAda kI caur3AI se savA gunA kreN| isa para AmalasAra tathA kalaza car3hAnA caahiye| cAroM dizAoM meM zukanAsa tathA siMha karNa lagAyeM / cAra dvAra lagAne kI sthiti meM cAroM dizAoM meM dvAra lagAnA Avazyaka hai| yaha kAlyANakAraka hai| vairAjya prAsAda sirpha eka aMga - eka koNa vAlA hai| sama bhitti vairAjya prAsAda
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ (412) (deva zilpa) 2. nandana prAsAda tala kA vibhAga prAsAda ke tala ke cAra bhAga kreN| unameM eka eka bhAga kA koNa banAyeM tathA do bhAga kA bhadra kareM bhadra meM mukha gadra bhI bnaayeN| THEHimedia zikhara kI sammA kone ke Upara eka eka zrRMga rkheN| bhadra ke Upara do do uruzrRMga bhI rkheN| zrRMga saMkhyA koNa bhadra zikhara ------------- kula 13 nandana prAsAda sirpha tIna aMga vAlA hai :do koNa tathA bhdr| 3. siMha prAsAda nandana prAsAda vala kA vibhAga prAsAda kA tala vibhAjana nandana prAsAda ke samAna rkheN| mukha bhadra meM pratibhadra banAyeM / bhadra ke gavAkSa ke upara udgama bnaayeN| . zistara kI sajA koNa ke zrRMgoM ke Upara siMha rkheN| bhadra kI rathikA ke Upara siMha karNa rkheN| zrRMgoM ke Upara bhI siMha karNa rkheN| zrRMga saMkhyA koNa bhadra zikhara 1 kula 13 siMha prAsAda sirpha tIna aMga vAlA hai :- do koNa tathA bhadra /
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (413) 4. zrI nandana prAsAda irAkI racanA nadana prAsAda kI bhAMti hai isameM koNa ke Upara pAMca aMDaka vAlA kesarI zrRMga cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA koNa (kesarI krama) 20 bhadra zikhara - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - kula zrInandana prAsAda sirpha tIna aMga vAlA hai :- do koNa tathA bhdr| 5. mandira prAsAda tala kA vibhAga vargAkAra tala ke chaha bhAga kreN| isameM karNa eka eka bhAga kA rakheM / pratikarNa eka eka bhAga kA rkheN| bhadrArdha eka eka bhAga kA rkheN| karNa aura pratikarNa kA nirgama samadala rkheN| bhadra kA nirgama AdhA rkheN| zikhara kI sajA karNa ke Upara do-do zrRMga car3hAyeM / bhadra ke Upara do- do zrRMga cddh'aayeN| pratikarNa ke Upara eka eka zrRMga cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA koNa Im bhadra praratha zikhara : mitti kula 25 mandira prAsAda pAMca aMga vAlA hai :do karNa, do pratistha tathA 'mdr| maMdira prAsAda HomeR -AAR
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 6. malaya prAsAda isakA nirmANa mandira prAsAda kI mAta kareM tathA usameM bhadra ke rUpara eka tIsarA uruzrRMga cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA koNa praratha zikhara - - - - - - - - - - - - - - kula 25 malaya prAsAda pAMca aMga vAlA hai :- do karNa, do pratistha tathA bhdr| - - - 7. vimAna prAsAda isakA nirmANa galaya prAsAda kI bhAMti kareM tathA usameM bhadra ke Upara se eka uruzraMga httaayeN| karNa ke donoM tarapha ekA eka pratyaMga cddh'aayeN| pratiratha ke Upara eka- eka tilaka cddhaayeN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa praratha praratha gadra pratyaMga phizarvara - - - - - - -- -------- kula kula 8 vimAna prAsAda pAMca aMga vAlA hai :- do karNa, do pratistha tathA bhadra / 8. vizAla prAsAda isakA nirmANa vizAla prAsAda kI bhAMti kareM tathA usameM bhadra ke Upara eka eka urUzrRMga adhika cddh'aayeN| vizAla prAsAda pAMca aMga vAlA hai :- do karNa, do pratiratha tathA bhdr| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA para praratha ko 8 praratha 8 pratyaMga zikhara - - - - - - - - - - - - - - - - - kula 37 kula
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ ------------ (deva zilpa (415) e.lokya bhUSaNa prAsAda iraayH| nirmANa vimAnaprAsAda kI bhAMti kareM tathA usameM pratiratha ke Upara eka ekaH uruzrRMga adhika bddh'aaeN| aMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa 8 prastha pratistha 8 bhadra pratyaMga 8 zikhara 1 ---------- kula 45 kula 8 trailokya bhUSaNa prAsAda pAMca aMga vAlA hai :- do karNa, do pratiratha tathA bhadra / 10. mAhendra prAsAda te skaa bile vargAkAra tala ke 8 bhAga kreN| inameM karNa, pratistha, uparazya tathA bhadrArdha kA eka eka bhAga rakheM |bhdr kA nirgama 1/2 bhAga rkheN| ye saba aMga vArimArga se yukta kreN| karNa, pratiratha tathA uparatha kA nirgama eka- eka 'mAga kreN| zikhara kI sajA bhUla zikhara kI caur3AI pAMca bhAga rkheN| karNa ke Upara do- do zrRMga tathA eka- eka tilaka cddh'aayeN| pratiratha ke Upara do- do zrRMga cddh'aayeN| uparatha ke Upara eka- eka zrRMga cddh'aayeN| bhadra ke Upara tIna-tIna uruzrRMga cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa. 8 koNa . 4 praratha 16 uparazya bhAdra 12 zikhara --------. 45 kula 4 mAhendra prAsAda sAta aMga vAlA hai :- do karNa, do pratistha, do ratha tathA bhadrA mAhendra prAsAda - - - - - -- - - - -
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 416) 11. ratnazIrSa prAsAda isakA nirmANa mAhendra prAsAda kI bhAMti kareM tathA usameM karNa ke Upara tIna zrRMga cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA koNa 12 prastha 16 uparatha zikhara - - - - - - - -. kula 49 ratnazIrSa prAsAda sAta aMga vAlA hai :- do karNa, do pratiratha, do ratha tathA bhdr| 12. sitazrRMga prAsAda isakA nirmANa snazIrSa prAsAda kI bhAMti kareM tathA usameM bhadra ke Upara do uruzrRMga kareM tathA eka mattAvalamba (gavAkSa) banAyeM tathA usake chAdya ke Upara do zrRMga cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA koNa 12 praratha uparatha bhaTra zikhara 16 - - - - - - - - - - - - - - - kula 53 sitazrRMga prAsAda sAta aMga vAlA hai :- do karNa, do pratistha, do ratha tathA bhdr| 13. bhUdharaprasAda isakA nirmANa sitazrRMga prAsAda kI bhAMti kareM tathA usameM uparatha ke Upara eka- eka tilaka cddh'aayeN| bhUdhara prAsAda sAta aMga vAlA hai :- do karNa, do pratiratha, do ratha tathA bhadra /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilA ( 417) 14. bhuvanamaMDana prAsAda isakA nirmANa bhUdhara prAsAda kI bhAMti kareM tathA usameM pArASTra ke chAdha ke donoM aMgoM ke Upara eka- eka tilaka cddh'aayeN| _ 'bhuvanamaMDana prAsAda sAta aMga vAlA hai :- do karNa, do pratistha, do ratha tathA bhadra / 15.trailokya vijaya prAsAda isakA nirmANa bhuvH| maMDana prAsAda kI bhAMte kareM tathA usameM uparatha ke Upara ko zrRMga aura eka tilaka kreN| trailokya prAsAda sAta aMga vAlA hai :- do karNa, do pratiratha, do ratha tathA bhadra / 16. kSitivallabha prAsAda isakA nirmaaH| trailokya vijaya prAsAda ko bhAMti kareM tathA usameM gadra ke Upara eka zrRMga adhika bdaayeN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa 12 uparatha prastha 16 uparatha 16 bhadra 12 zikhara 1 --- -------- kula 57 kSitivallabha prAsAda sAta aMga vAlA hai :- do karNa, do pratiratha, do ratha tathA 'bhadra /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahIdhara prAzAda (deva zilpa 0 bhrama miti 17. mahIdhara prAsAda tala kA vibhAga tala ke dasa bhAga kreN| vargAkAra bhadrArdha, karNa, pratikarNa, ratha tathA uparatha pratyeka eka- eka bhAga kA banAyeM / inakA nirgama bhI eka- eka bhAga kA rkheN| bhadra kA nirgama Adhe bhAga kA rkheN| zikhara sajjA konA, pratiratha tathA bhadra ke Upara do- do zrRMga car3hAyeM tathA stha aura pratiratha ke Upara eka- eka tilaka car3hAyeM / ratha ke Upara pratyaMga cddh'aayeN| bhadra mattAvalamba ( gavAkSa) vAlA bnaayeN| tilaka saMkhyA zrRMga saMkhyA koNa ratha prastha uparatha bhadra pratyaMga zikhara zrRMga saMkhyA koNa 8 16 prastha bhadra pratyaMga 8 zikhara 9 8 12 16 8 1 418 kula 18. kailAsa prAsAda irAkA nirmANa mahIdhara prAsAda kI bhAMti kareM tathA usameM bhadra ke Upara eka aura tIsarA zrRMga car3hAveM / tilaka saMkhyA ratha uparatha 8 8 kula 41 mahIdhara prAsAda nau aMga vAlA hai do karNa, do pratikarNa, do ratha, do uparatha tathA bhadrA : 8 8 16 kula 45 kula 16 kailAsa prAsAda nau aMga vAlA hai :- do karNa, do pratikarNa, do ratha, do uparatha tathA bhadra /
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ diva zilpa 419 19. navamaMgala prAsAda isakA nirmANa kailAsa prAsAda kI bhAMti kareM tathA usameM bhadra ke Upara se eka uruzrRMga kama kreN| stha ke Upara ekA eka zrRMga cddh'aaveN| navamaMgala prAsAda nau aMga vAlA hai :- do karNa, do pratikarNa, do ratha, do uparatha tathA bhadrA 20. gaMdhamAdana prAsAda isakA nirmANa navamaMgala prAsAda kI bhAMti kareM tathA usameM bhadra ke Upara eka uruzrRMga adhika cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa 8 uparatha praratha 16 bhadra 8 ratha 8 pratyaMga 8 zikhara 1 kula 49 kula 8 gaMdhamAdana prAsAda nau aMga vAlA hai :- do karNa, do pratikarNa, do ratha, do uparatha tathA bhadrA 21. sarvAMgasundara prAsAda isakA nirmANa gaMdhamAdana prAsAda kI bhAMti kreN| usameM bhadra ke Upara se eka uruzrRMga kama kreN| uparatha ke Upara eka- eka uruzrRMga bddh'aaveN| sarvAMgasundara prAsAda nau aMga vAlA hai :- do karNa, do pratikarNa, do ratha, do uparatha tathA bhdr|
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) (420) 22. vijayAnanda prAsAda isakA nirmANa rAjagisundara prAsAda kI bhAMti kareM tathA bhadra ke Upara eka uruzrRMga punaH cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA koNa 8 praratha 16 stha 8 bhadra uparatha 8 pratyaMga 8 zikhara 1 kula 57 vijayAnanda prAsAda nau aMga vAlA hai :- do karNa, do pratikarNa, do ratha, do uparatha tathA bhadra / 23. sAMga tilaka prAsAda isakA nirmANa vijayAnanda prAsAda kI bhAMti kareM tathA bhadra ke Upara se eka - eka uttazrRMga kareM tathA mattAbalamba bnaaeN| isa matAvalAba ke chAdya ke Upara do zrRMga rkheN| zrRMga saMkhyA koNa praratha 16 ratha uparatha pratyaMga bhadra ke gavAkSa 16 zikhara -------- ----- ----- kula 65 sarvAMga tilaka prAsAda nau aMga vAlA hai :- do karNa, do pratikarNa, do ratha, do uparatha tathA bhdr| 24. mahAbhIga prAsAda isakA nirmANa sAMga tilaka prAsAda kI bhAMti kareM tathA gavAkSa vAle bhadra ke Upara eka - eka uruzRMga adhika cddh'aayeN|| mahAbhoga prAsAda nau aMga vAlA hai :- do karNa, do pratikarNa, do ratha, do uparatha tathA bhdr| 25. meruprAsAda isakA nirmANa mahAbhoga prAsAda kI mAMti kareM tathA prAsAda ke karNa, ratha, pratiratha ina sabake rUpara eka eka zrRMga adhika bddh'aayeN| meru prAsAda nau aMga vAlA hai :- do karNa, do pratikarNa, do ratha, do uparatha tathA bhadra /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 hili) meru Adi bIsa prAsAda meru jAti ke prAsAda bhI loka AnandakArI prAsAda haiN| inake bIsa bheda haiN| zikhara evaM tala ke vibhAgoM meM kiMcita aMtara karake ye vibhAga kiye gaye haiN| inake nAma isa prakAra haiM - 1. jyeSTha meru 2. madhyama meru 3. kaniSTha meru 5. lakSmo koTara 6. kailAsa 7. paMcavaktra 8. vimAna 9. gaMdhamAdana 10. muktakoNa 11. giri 12. tilaka 13. caMdrazekhara 14. mandira tilaka 15. saubhAgya 16. sundara 17. zrI tilaka 18. vizAla 19. zrI parvatakUTa 20. nandeivardha 4. mandira inake zikharoM kI racanA aMDaka tathA tilaka para AdhArita haiN| saMkSepa meM yahA~ inake tala kA vibhAga evaM zikhara ke aMDakoM kI saMkhyA de rahe haiN| vizeSa vivaraNa anya granthoM meM dRSTavya haiN| 1. jyeSTha meru aNDaka 1001 tala bhAga 72 2. madhyama meru aNDaka 505 tala bhAga 64 kaniSTha meru aNDaka 293 tala bhAga 54 mandira prAsAda aNDaka 185 tilaka 8 tala bhAga 38 lakSmI koTara prAsAda aNDaka 149 tilaka 64 tala bhAga 38 kailAsa prAsAda aNDaka 129 tilaka 24 tala bhAga 36 7. paMcavaktra prAsAda aNDaka 161 tilaka 72 tala bhAga 18 vimAna prAsAda aNDaka 77 tilaka 24 tala bhAga 26 gaMdhamAdana prAsAda aNDaka 209 tilaka 164 tala bhAga 36
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) ( 4220 10. muktakoNa prAsAda aNDaka 125 tilaka 20 tala bhAga 26 giri prAsAda ANDaka tilaka 145 136 tilakaprAsAda aNDaka 21 tilaka 84 tala bhAga 18 13. caMdrazekhara prAsAda aNDaka 109 tilaka 92 tala bhAga 34 14. mandira tilaka prAsAda aNDaka 73 tilaka 56 tala bhAga 28 15. saubhAgya prAsAda aNDaka 33 tilaka 16 tala bhAga 22 16. sundara prAsAda aNDaka 49 tilaka 48 tala bhAga 22 17. zrItilaka prAsAda aNDaka 149 tilaka 39 tala bhAga 20 18. vizAla prAsAda aNDaka 157 tilaka 40 tala bhAga 28 zrIparvatakUTa prAsAda aNDaka 1 tilaka 44 tala bhAga 12 nandivardhana prAsAda aNDaka 47 tilaka 40 tala bhAga 22
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ (423) deva zilpa tilaka sAgaraAdi25prAsAda zilpa zAstroM meM tilaka sAgara Adi paccIsa maMdira kA varNana milatA hai / ina maMdiroM meM kone evaM phAlanA (khAMcoM) ke AdhAra para tala ke vibhAga kiye jAte haiM zikhara meM pRthaka - pRthaka saMracanAoM ke AdhAra para bheda prabheda kiye jAte hai| unhIM ke AdhAra para ina maMdiroM ke nAma tathA unake tala kA vibhAga evaM zikhara kI sajAvaTa kA bodha hotA hai / inakA vistRta vivaraNa zilpa ratnAkara meM dekhA jA sakatA hai / tilaka sAgara Adi 25 prAsAdoM kI nAmAvalI 1- tilaka sAgara 2- gaurI tilaka 3- indra tilaka 4- zrI tilaka 5- hari tilaka 6- lakSmI tilaka 7- bhU tilaka 8- raMbhA tilaka 9- indra tilaka 10- mandira tilaka 15- hemavAna tilaka 12- kailAsa tilaka 13- pRthvI tilaka 14- tribhuvana tilaka 15- indranIla tilaka 16- sarvAMga tilaka 17- suravallabha tilaka 18- siMha tilaka 19- makaradhvaja tilaka 20- maMgala tilaka 21- tilakAkSa 22- padma tilaka 23- soma tilaka 24- vijaya tilaka 25- trailokya tilaka momsa R wwewwwseemasomeone ana " pyAsa tilaka sAgara prAsAda
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) 424) tilaka sAgara Adi prAsAda sabhI devoM ke liye upayukta haiM tathA pUjaka evaM nirmANakartA donoM ko kalyANakAraka haiN| itanA avazya hai ki jisa bhI prAsAda ko banAyeM, zAstra sammata hI banAye, anyathA vaha alpabuddhi zilpakAra tathA mandira sthApanakartA, donoM hI vaMzanAza ko prApta hote haiN| --------- ------- *anyathA kurute yastu zilpI vAlpabuddhipAna / zilpijo niSkalaM cAnti kartRkArApakAmau / / zi.2.7/106 ataH sarvaprayatnena zAstroSTena kArayeta / AyurArogyasaubhAgyaM kartakArApakasya ca / 1 zi.ra. 7/107 kazi. ra.7/7-11
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dava zilpa) jinendra prasAda zikhara evaM tala vibhAga kI saMracanA meM vidhitA kara.) ro prAsAdoM ke prakAroM kI saMkhyA asaMkhya taka ho sakatI hai| nau hajAra chaha sau sattara prakAra ke zikhara hote haiM aisA varNana anya zAstroM meM milatA hai kiMtu nAma evaM savistAra varNa-1 anupalabdha hai|* jitanI adhika vividhatA kI jAyegI, utane AMdhaka prakAra banate jAyeMge / AcAryoM .) zailiyoM ke anurupa kucha prakAra ke prAsAdoM ko uttama koTi meM rakhA hai| nimnalikhita prakAra ke prAsAda jinaprabhu ke lie banAye jAyeM to atyaMta gaMgalakArI hai - zrIvijaya, mahApadma, nayAvarta, lakSmI tilayaH, nada, kAmalahaMsa tathA kuMjara / * jinendra prAsAdoM ke liye upayukta zreSTha prAsAda nim-likhita jAtiyoM ke prAsAda uttaga mAne jAte haiN| inhIM ke AdhAra para caubIsa tIrthaMkaroM ke liye zreSTa prAsAdoM ko nirmita kiyA jAtA hai :- ** 1. meru prAsAda 2. magara jAti ke bhadra prAsAda 3. aMtaka prAsAda 4. drAvir3a prAsAda 5. mahIdhara prAsAda 6. latira jAti ke prAsAda TopArNava meM jinendra prAsAda ke lie pRthaka-pRthayA tIrthakAroM ke lie pRthaka-pRthaka bheda kA varNana kiyA gayA hai| yadi gUlanAyaka tIrthaMkara ke nAma ke anurupa usI bheda kA mandira banAyA jAye to yaha sarvasukhakArake hogA tathA nirmAtA evaM rAmAja donoM ke lie zubha evaM maMgalagaya hogaa| uttara bhAratIya nAgara jAti kI zailI ke prAsAdoM ko pratyeka tIrthakara ke lie pRthaka nirdeza diyA gayA hai| zAratrakAra unheM una tIrthakaroM ke priya mandira kahate haiN| vAstava meM tIrthaMkara prabhu mokSa gamana kAra cuke haiM tathA saMsAra, icchA, priya apriya gAvoM se rAheta haiM phira bhI vAstuzAstra meM ballabha prAsAda zabda kA prayoga kiyA jAtA hai / yaha unake prAsAdoM ke bheda batAne kI apekSA mAtra se hai| digambara evaM zvetAMbara donoM hI paramparAoM meM pahacAna ke lie pratigAke nIce siMhAsana pIta meM cinha banAyA jAtA hai / ## ----------------- -- *va.sA.3/5," prA. maM. pa./2/4, #va.sA. 3/11 ##cinhoM kA vivaraNa pratibhA prakaraNa meM dRSTavya haiN|
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa jina maMdiroM meM maMDapakrama sabhI prakAra ke mandiroM meM maNDapa krama kA dhyAna avazya rakheM - ___ jinendra prabhu ke Alaya meM garbhagRha ke Age gUDhamaMDapa kA nirmANa kreN| phira nau caukI maNDapa banAyeM / irAke Age raMgamaNDapa (nRtya maNDapa ) bnaayeN| inake Age balANaka (daravAje ke Upara kA maNDapa) bnaayeN|* vatthu sAra meM chaha caukI banAne ke lie nirdeza hai / * ataH maNDapoM kA krama yahI rakheM / garbhagRha ke bAyeM aura dAhine bhAga meM zobhAmaNDapa tathA jharokhedAra zAlA banAyeM jisameM nRtya karate hue gaMdharva hoN| # caubIsa tIrthaMkaroM ke lie mandira kI racanA prAsAda kI vargAkAra bhUmi ke tIlA athavA nirdiSTa koNa, pratira, jagara, gArdha banAyeM / inakA pramANa pratyeka tIrthakara ke sAtha alaga-alaga nirdezita hai zikhara meM zrRMga samUha krama cddh'aaeN| jina maMdiroM meM tIrthaMkara pratimA ke sAtha pUrA parikara banAnA cAhie / isakA vivaraNa pratimA prakaraNa meM paThanIya hai| binA parikara ke tIrthakara pratimA kadApi nA banAyeM / paramparAnusAra yakSa-yakSiNI evaM kSetrapAla, sarasvatI devI kI bhI pratimAeM jina maMdira meM lagAnA caahie| inakA vivaraNa isI graMtha meM prakaraNAnusAra dRSTavya hai| -------------- *trikastathA nRtya peNa paNDapAstrayaH / jinasvAze prakartavyaH sarveSAM tu balANakam / / prA.ma.7/3 **pAsAdakamala gRDhavrakhyamaMDadaM tao chkkN| puNa khagamaMDa taha toraNAsabalANapaMDavayaM / / va. sA. 3/49 #dAhiNvAmadisera sohmNddpaavvjuaaalaa| gIdaM naTTaviNoyaM gaMdhavA jattha pakaNaMti ||v.saa. 3/50 .
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 427 (deva zilpa tIrthaMkara RSabhanAtha Rjima prAsAda kamala bhUSaNaprAsAda . RSabha jina dalabha prAsAda - kamalabhUSaNa prasAda --07 ... tala kA vibhAga prAsAda kI vargAkAra bhUmi ke 32 bhAga kreN| usameM koga 3bhAga pratikArya 3bhAga uparatha 3bhAga bhadrA 4 bhAga kareM tathA nandikA tathA koNikA 1-1 bhAga kreN| zikhara kI sajA koNa ke Upara 4krama car3hAveM pratikarNa ke Upara 3 krama car3hAveM uparatha ke Upara 2krama caDhAyeM nandiyoM ke Upara 2 krama car3hAve cAroM dizAoM ke bhadra ke Upara kula 20 urushrRNgcddh'aaveN| koNa ke Upara, nIce se pahalA nandIza krama car3hAveM ; koNa ke Upara, nIce se dUsarA nandazAlika krama cddh'aaveN| koNa ke Upara, nIce se tIsarA' nandana. krama car3hAveM ; koNa ke Upara, nIce se cauthA kesarI krama car3hAveM ; usake Upara eka tilaka cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa koNa prativarNa 280 uparatha 144 nandI 224 bhadra 20 16 pratyaMga zikhara - - - - - - - - - - - - - - - - -- -..-- 1117 kula
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) / 428 tIrthakara avigatanAtha ajita jina vallabhaprAsAda kAmadAyaka prAsAda dAla kA vibhAga ...OR4 prAsAda kI vargAkAra bhUmi ke 12 bhAga kreN| unameM ro koNa pratikarNa bhadrArtha 2'bhAga 2bhAga 2 bhAga rkheN| zikhara kI sajA kone ke Upara 3krama (kesarI, sarvatobhadra, nandana); pratikaNaM ke Upara 2krama : utazrRMga 8krA : pratyaMga 8 krama kone para cddh'aayeN| ajita jina vallabha prAsAda - kAmadAyaka prasAda ESH 108 zrRMga saMkhyA koNa pratiess. bhadra pratyaMga zikhara - - - - - - - - -- kula 237
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ (429) (deva zilpa tIrthakara saMbhava nAtha svayaMbhU prAsAda MUN rtr phlaa biss prArako vargAkAra yUmi ke 18 nA kreN| kArga 2 bhAga koki 1bhAga pratirakSa bhAga naMdikA 1mAga bhaTrAI 3bhAga isI prakAra cAroM pAzvoM meM racA kreN| Homed KIWAN kA pratikaNaM kAM kA zikhara kI sajA 2 kra kezarI evaM zrI ra! car3hAeM 1 krama kezarI evaM zrIgrA car3hAeM zrRMga calA zrRMga car3hAeM uru zrRMga car3hAyeM bhada4 NA KAN S kula aNDA) 113 TH ASIATREFER amRtodabhava prAsAda isa prAsAdakA nirmANa karate samaya tala aura svarUpa ruu| koTi prApa kI taraha hI kreN| kopA evaM pratirakSa ke Upara eka tilaka vAda zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA 209 pUrvavat koNa para - pratikarNa para 8 - - - -. --.- .. kula 209
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) tIrthakarasaMbhavanAtha saMbhava jina vallabha prAsAda satna koTi prAsAda sAra--------- vAla kA vibhAga ------ -- - --- ---- prAsAda kI vargAkAra bhUmi the 9 bhAga kreN| bhadrArtha 1,1/2 bhAga pratistha 1bhAga kaNI 1/4 bhAga 1/4 bhAga koNa 1/2 bhAma zikhara kI sajA koga ke Upara 2 krama car3hAyeM (kesarI tathA sarvatobhadra) pratikarNa ke Upara 2 krama car3hAveM (kesarI tathA sarvatobhadra) kANI ke Upara maga cahAve. nandikA ke Upara 1zrRMga cddh'aaveN| cAroM dizA ke bhadra ke Upara 16 uruzraMga cddh'aaveN| kone para 8 pratyaMga car3hAveM saMbhava jina valabha prArata-nakoTiprAsAda zrRMga saMkhyA koNa pratikarNa kaNI para nandI para uruzrRMga pratyaMga zikhara - - - - - - - - - - - - - kula 209 zrRMga
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 431] (deva zilpa tIrthakara abhinandana nAtha abhinandana jinavallabhaprAsAda kSitibhUSaNa prAsAda rt kuI biH prAsAda kI vargAkAra bhUmi para bhAga ko, jibhAga - koNa 2bhAga pratistha 2 bhAga uparatha 2 bhAga kareM bhadrArdha koNa ke Upara pratiratha ke Upara uparatha cAroM tarapha ke bhadra ke Upara zikhara kI sajA 4 krama car3hAveM 3 krA car3hAveM 2 krama tathA eka tilaka car3hAveM 12 ubhaMga tathA 16 pratyaMga cddh'aaveN| tilaka saMkhyA uparatha 8 zrRMga saMkhyA koNa para pratiratha uparatha 176 216 512 ---- ----- pratyaMga zikhara PRO - -- - - - - - - - - - - - abhinandana lina bATa yAsAraH - kSitibhUSA prAsAda - - - - - - - - - - - - - - - - - - tula 533 kula .8
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa ( 431] tIrthakara abhinandana nAtha abhinandana jina vallabha prAsAda karNa tala kA vibhAga prAsAda kI vakAra bhUmi ke 18. bhAga kareM, jisameM - 3 bhAga pratikarNa 3 bhAga bhaTrAdha 3 bhAga kreN| nirgahastAMgala prgaa| rkheN| karNa ko para pratikarNa ke Upara bhadrake Upara zikhara kI sajA 2 krA| pherI evaM sarvatobhadra car3hAveM 2 krama kezarI evaM rAyatobhadra car3hAyeM tathA eka tilaka cadA 2 zrRMga car3hAveM tathA ekaH tilaka car3hA .. ---- kula zrRMga saMkhyA pA tirUpaH saMkhyA 12 onr TARAI d
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (433) tIrthakara sumatinAtha sumati jinna vallabha prAsAda dAla kA vibhAga vargAkAra bhUmi ke 14 bhAga kreN| usameM konA 2 bhAga pratistha 2bhAga nandI 1bhAga gadrArdha 2 bhAga banAyeM ko tathA pratiratha kA nirgama rAmadala rkheN| zikhara kI sajA kone ke Upara 2 krama car3hAyeM; pratistha ke Upara 2 krama car3hAyeM; pratyeka bhadra ke Upara 4 urUzrRMga caDhAyeM ; pratyeka bhadra ke Upara pratyaMga car3hAyeM: nandI ke Upara 1 zrIvatsa zrRMga tathA 1 kUTa cddh'aayeN| ETUN kUTa saMkhyA 56 nando . HTTERI.C1A, zrRMga saMkhyA koNa pratirazca 112 'bhadra pratyaMga nadI zikhara 6 - -haniindian - - - - - - - - - - - - - - kula 201 kula 8 sumatijina vallabha prAsAda
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 (deva zilpa) tIbakarapAkA padamaprabha jina vallabha prAsAda tala kA vibhAga prAsAda ko cAra manika 20 gaga kreN| usameM ho konA 20 pratiraH 2 bhAga kAnA hI bhAga naa| sN| pA zikhara kI sajjA komA ke Upara soma cddh'| (katarI tathA sarvatogaTro pratisthale para do kA nahAeM (bhosarI tathA sarvatobhadra): vANijAra eka zrRMga eka kUTa dvAeM .) ke mAra e. / eka kUTa bddh'aaeN| aMga saMkhyA saMkhyA parNikA 112 pratistha kaNikA pratyA -- - . --. - --- - - ---- ---.. ..--- kula 282 pula
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (435) padmarAga jina prAsAda isakA nirmANa paramaprabhu jina bAlama prAsAda ke uparokta gA-1 se kareM tasA usama praratha ke Upara bhI eka tilaka bar3hAI kula aMga saMkhyA - 209. . . . tilaka. ..... * . . . puSTivarthana prAsAda isakA nimAMga padama rAga jina prAsAda ke uparokta mAna se kareM tathA urAma koNa ke Upara bhI eka eka tilaka bahAreM, r; zrRMga rakhyA - 202 lilayA - 12
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 436 tIrthakara supAvaM nAtha supArzvajinavallabhaprAsAda rkt klaa yimulaa prAsAda kI targAkAra bhUmi ke 10 bhAga kreN| usama koNa 2 bhAga pratikarNa 1.1/2 bhAga kareM tathA ye donoM aMga vargAkAra nikalate huye hoN| bhadrA 1,1/2 bhAga kareM tathA usake donoM pArzva meM bhadra ke mAna kI do kapilA bnaayeN| bhadra kA nikalatA bhAga eka bhAga rkheN| zikhara kI sannA koNoM ke Upara krama car3hAveM; pratikarNa ke Upara udgaga bagAyeM; bhadra ke Upara udgama banAyeM / zrRMga saMkhyA koga 56 zikhara 1 - - - - - - - - - - - - - - kula 57 ka DARA zrI vallabhaprAsAda isakA nirmANa supArzva jina prAsAda ke uparokta mAna se kareM tathA usameM pratikarNa ke Upara 1-1 zrRMga tathA madra ke Upara 1-1 uruzrRMga car3hAyeM zrRMga saMkhyA ko pratikaNaM 8 bhadra zikhara - - - - - - - - - - - -- - - - - - - kula 69 supAya jina ballabha prAsAda
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ CATEH Hit ALLAHLI. (deva zilpa tIrthakara candraprabha candraprabha vallabhaprAsAda zItala prAsAda tala kA vibhAga prAsAda kI vargAkAra bhUmi kA 32 bhAga kreN| usameM se - koNa 5 bhAga pratikarNa 5 bhAga bhadrArdha 5 bhAga ko 5"nadikA 1bhAga rkheN| zikhara kI sajjA koNa ke Upara 3 zrRMga car3hAveM (zrIvatsa, kesarI, rAyatobhadra); uparatha ke Upara 3 zrRMga car3hAveM (zrIvatsara, kesarI, sarvatobhadra) : koNI ke Upara 2 vatsazraMga car3hAveM: nandikA ke Upara 2 varasabhaMga car3hAveM; bhadra ke Upara 4 uruzrRMga car3hAveM; pratyaMga 24 cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA koNa pratikarNa 120 koNI 60 nandI bhadra pratyaMga zikhara kula 253 zrIcandraprAsAda isakA nirmANa zItala prAsAda ke uparokta gA-1 se kareM tathA usameM pratikarNa ke Upara bho eka eka tilaka cddh'aaveN| zrRMga rAMkhyA lilaka saMkhyA purvavat 253 pratikarNa - - - - kula 253 kula candraprabhA prasAda - zItala prAsAta
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 (deva zilpa tIrthakara suvidhi nAtha prAsAda suvidhi jina vallabha prAsAda hiturAja prAsAda isakA marmANa, zrIcandra pArA ke puurvotmaa| ro kareM tathA AL usameM jI lA dI ke upara gAeka eka tilA paayeN| zriyAMza prAsAda tAla kA vibhAga prAsAda bIvIkAra ke 24 nA kareM kAga 3mAga pratistha 3 upara 3bhAga dArtha nirgana meM ye rAba rA rkheN| zikhara kI sajA bhadra ko Upara 2UrazrRMga nahAeM konA ke apara Draga tathA 1 tilaka bahAveM pratiratha ke Upara 2 zrRMga tathA 1 tilaka cahAve uparatha ke Upara 2 zrRMga cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa 8 koNa hai pratikA 16 pratikaNa . rApatya bhadra zikhara - - - - - - - - - - - --. .- . - - - - - - - - - - - pula 49 kula 12 zrayAMza prAsAda
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) tIrthakara zItalanAtha zItala jina vallabhaprAsAda tala kA vibhAga ke 24 bhAga kreN| unameM se 4mAga 3mAga 5 bhAga bnaayeN| prAsAda kI vargAkAra koNa pratistha bhadrAdha zikhara kI sajA ko ke Upara zrRMga tathA 2 tilaka prAtakA ke Upara 1 aMga tathA 2 tilaka cAroM gadra ke Upara raubhaMga tathA (pratyaMga cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA ko 4 koga pratikAra prAMteka 16 gadra 12 pratyaMga zikhara ------ ------ kula 33 kula 24 tA . zItalaprasATa
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (440 kIrtidAyaka prAsAda. isakA nirmANa zItala jina vallabha prAsAda ke pUrvo mAna se kareM tathA usameM eka tilaka kareM tathA isake sthAna para eka zrRMga cddh'aa| zrRMga saMkhyA koNa para 8 pratikaNa 12 pratyaMga tilaka saMkhyA koNa 4 pratikarNa 16 zikhara - - - - - - - - - - - - - - - kula kula 20 manohara prAsAda isakA nirmANa kIrtidAyaka prAsAda kI taraha kareM tathA isameM koNa ke Upara eka kesarI kama tathA do zrIvatrA zrRMga car3hAveM / pratikaNaM ke Upara eka kesarI krama cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA koNa 40 12 pratikarNa bhadra pratyaMga zikhara ----- kula 89 zrRMga
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa prAsApa kI vargAkAra bhUmi kA 16 bhAga kreN| usameM koNa 3 bhAga pratikarNa 3 bhAga bhadrArdha 2 bhAga banAyeM isake aMgoM kA nirgama prAsAda jitane hAtha kA ho utane aMgula rakheM / koNa ke Upara pratikarNa ke Upara bhadra ke Upara tIrthaMkara zreyAMsa nAtha zreyAMsa jina ballabha prAsAda tala kA vibhAga zrRMga saMkhyA koNa pratikarNa zikhara kula zrRMga saMkhyA koNa stha bhadra zikhara kula 4 8 5 13 4 8 8 1 zikhara kI sajjA 4 zrRMga car3hAyeM tathA 1 tilaka car3hAyeM; 1 zrRMga car3hAyeM tathA 1 tilaka car3hAyeM ; udgama banAyeM / 3 tilaka saMkhyA koNa 4 pratikarNa ? kulanandana prAsAda isakA nirmANa zreyAMsa jina vallabha prAsAda ke pUrvIka mAna se kareM tathA usameM gadra ke Upara 8 uru zrRMga car3hAveM / kula 12 tilaka saMkhyA koNa pratikarNa kula 4 8 441 12
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa tIrthakara zreyAMsa nAtha sukula prAsAda prAsAda kI vargAkAra bhUmi kA 16 bhAga kreN| utane koNa 3 gAga pratika bhadrArdha 3 bhAga 2 bhAga banAyeM isake aMgoM kA nirgama prasAda jitane hAtha kA ho une aMgula rheN| zikhara kI sajjA koNa ke Upara pratika ke Upara bhadra ke Ur zrRMga saMkhyA koNa pratika 4 8 bhaTTa 4 zikhara ng phula zrRMga cAyaM tathA 1 zraMga car3hAyeM tathA zrRMga car3hAya tathA udgama bnaayeN| 17 1 tilaka caDhAyeM; tilaka car3hAyeM; tilaka saMkhyA koNa pratikarNa kula AA 4 L 12 sukula prasAda 442
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 443 (deva zilpa INE tIrthakara vAsupUjya vAsupUjya jina vallabhaprAsAda tana hA vibhAga vargAkAra gAne ke 22 bhAga kreN| usameM koja 4 bhAga kAgadI 1bhAga bhAga bhadra nadI . bhAnA bhadrA 2 bhAga rkheN| zikhara kI sajanA HIL --- - m. AL H I HEAR koNa ke Upara 3.prema car3hAroM : pratikarNa ke Upara 2 prema car3hAveM ; koNethe Upara trikaTa bhaMga aura urAka para tilaka bahAyeMB nandI ke Upara nikaTa zrRMga aura urAka Upara tilaka cahAve : bhadra ke Upara 3 sazrRMga car3hAveM ; pratyaMga 8. vddhaaveN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA kora 408 donoM dI para 16 pratiratha 112 kAnindI bhadrana do 8 pada para praga zeikhara - - MPS- MA - - -.. - - -. - - - - - - - - - bArAvyaprasAda
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa (444) 444 tIrthakara vAsupUlya ___ ratnasaMjayaprAsAda isakA nirmANa vAsupUjya jina vallabha prAsAda ke pUrvotA mAna se kareM tathA usameM koNa ke krama ke Upara 5 tilakA cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA pUrvavat 257 tilka saMkhyA koNa para 4 donoM nandI para 16 --------------- kula 257 kula 20 ----------- dharmadaprAsAda irAkA nirmANa ratna saMjaya prAsAda ke pUrvokta mAna ro kareM tathA usameM bhadra ke Upara cauthA eka adhika urUzrRMga cddh'aaveN| tilaka saMkhyA koNa para donoM nadI para 16 zrRMga saMkhyA koNa 108 pratiratha 112 koNI nandI bhadra 16 pratyaMga zikhara - - - - - - - - kula 261 kula .
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa tIrthakara vimalanAtha vimala jina vallabha prAsAda vargAkAra bhUmi ke 24 bhAga kreN| unameM se koNa 3 bhAga pratikarNa 3 bhAga koNikA 1 bhAga nandikA 1 bhAga bhadrArdha bhAga bnaayeN| bhadra kA nirgama eka bhAga rkheN| ratha tathA karNa yH| nirgama sagadala rkheN| zikhara kI sajA koNa ke Upara pratikarNa ke Upara maMdikA ke Upara koNikA ke Upara bhadra ke Upara pratyaga 3 zrRMga car3hAyeM 2 zrRMga car3hAyeM ; 1 zrRMga 1 phUTa caDhAyeM ; 1 shrRN| 1 kUTa car3hAyeM ; 5 uruzrRMga car3hAyeM tathA 8. cddh'aayeN| - ------- Akan jinala jillA prasAda
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...deva zilpa: ... ... ... ... ... .:: : kUTa saMkhyA dI 16 kAMNikA 8 zrRMga saMkhyA koNa 12 pratiratha koNa gaMdI para bhadra pratyaMga zikhara 16 - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - kula 69 kula 16 muktida prAsAda irAkA nirmANa vibhala jina vallabha prAsAda ke pUrvokta gAna se kareM tathA usameM pratistha ke para eka eka tilaka car3hA car3hAveM tathA lona naMdiyoM ke Upara kUTa ke badale zrRMga cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa 12 pratiratha pratiratha 16 koNI nando prAMtaratha zikhara ---- ------- kula kula
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa tala kA vibhAga prAsAda kI vargAkAra bhUmi ke 20 bhAga kreN| usameM koNa 3 bhAga, upastha bhadrArdha bhadranaMdI ina aMgoM kA niga tIrthakara ananta nAtha ananta jina ballabha prAsAda koNa ke Upara (prati) ratha ke Upara bhadra ke Upara bhadra nadI ke Upara koNa zrRMga saMkhyA prastha nandI bhadra zikhara kula zikhara kI sajLA zrRMga saMkhyA pUrvaata 108 216 112 453 16 9 3 bhAga, 3 bhAga, 453 5 bhAga, 1 bhAga rkheN| | ; 3 krama car3hAyeM 3 krama car3hAyeM; 4 uruzrRMga car3hA 2 na cddh'aayeN| surendra prAsAda irAkA nirmANa ananta jina vallabha prAragada ke pUrvokta mAna se kareM tathA usameM prastha ke Upara eka-eka tilaka car3hAe car3hAveM / TIR tilaka saMkhyA prastha 8 447 ananta jinavallabha prAsAda
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa tIrthakara dharmanAtha dharmanAtha jina vallabha prAsAda tala kA vibhAga prAsAda kI vargAkAra bhUmi ke 28 bhAga kreN| usameM se koNa 4bhAga, ghA' jinavallabha prAsAda - dharmada prAsAda prastha bhadrArdha koNI bhananandI ye sabhI aMga samadala meM rkheN| 4 bhAga, 4 bhAga, 1 bhAga lathA zikhara kI sajjA koNa ke Upara usake Upara praratha ke Upara usake Upara jI ke upara nandI ke Upara bhadra ke Upara pratyaMga zrRMga saMkhyA koNa prastha koNI naMdI bhadra pratyaMga zikhara kula 1 bhagga banAyeM 8. cch 2 kraMga car3hAeM (kesarI, sarvatobhadra) 1 tilaka caDhAeM; 2 krama car3hAeM; 1 tilaka car3hAeM; zrRMga cakAeM 2 zrRMga caDhAeM : 4 uzrRMga caDhAeM : 8 cddh'aaeN| tilaka saMkhyA koNa 56 112 prastha 16 16 56 4 8. 448 225 la dharmavRkSa prAsAda isakA nirmANa dharmanAtha jina ballabha prAsAda ke pUrvokta mAna se kareM tathA usameM prastha ke Upara tilaka ke sthAna para eka eka zrRMga car3hAveM / zrRMga saMkhyA- prastha para 120 zeSa pUrvavat kula 233 tilaka saMkhyA kA para 4 kula- 4 12
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ AUTTATE - na HALA / ---- Mone (deva zilpa tIrthakara zAMtinAtha zAMti jinavallabhaprAsAda zrIliMga prAsAda tala kA vibhAga prAsAda kI vargAkAra bhUmi ke 12 bhAga kreN| usameM koNa 2 bhAga pratikarNa 2 bhAga bhadrArdha 1,1/2 bhAga bhadranando /2 bhAga bA; zikhara kI sannA koNa ke Upara 2krama car3hAyeM pratikarNa ke Upara 2 krama car3hAyeM bhadranandI ke Upara zrRMga tathA 1 kUTa car3hAyeM cAroM bhadroM ke Upara 12 umzrRMga cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA kUTa saMkhyA koNa 56 nandI praratha 112 bhadra-nandI 12 zikhara 1 --------- 189 kula 8 kAmadAyakaprAsAda isakA nirmANa zAMti jina vallabha prAsAda ke pUrvokta mAna ro kareM tathA usameM bhadra ke Upara eka uru zrRMga adhika cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA koNa 56 112 bhadranandI 8 bhadra 16 zikhara . zAMti jina vallabha prAsAda - zAMta prAsAda kula 193 (zrI liMga prArAda) bhadra ------------ praratha - - - - - -- - - - - -
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa) (450 bhAga kreN| usameM TANT tIrthakara kunthunAtha kunthu jina vallabha prAsAda kumuda prAsAda tala kA vibhAga prAsAda kI vargAkAra bhUmi ke koNa bhAga pratikarNa mAga bhadrA 1.1/2 mAga gAdI 1/2 bhAga kareM 'madrakA niyaMga bhAga kreN| aisA cAroM dizAoM meM kareM / zikhara kI sajA ko| ra zrRMga (kesarI) tathA 1 tilaka car3hAeM ; pratika rUpara aMga kerArI) ta!! 1 tilaka caDhAeM : madranandI ke Upara 1 tilaka cddh'aaeN| bhadra ke Upara 1ruzrRMga cddh'aaeN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa 20 ko 4 praratha 40 praratha 8 bhandra 4 nadI 8 zikhara 1 .. ST makara ER astritin SIAH - - - - - - - - - - - - - -- - - - - kula 65 kula 27 zujina vAma pArAta zaktidaprAsAda irasakA nirmANa kumuda jina vantama prAsAda ke pUrvokta mAna se kareM tathA usameM praratha ke Upara eka eka tilaka adhika cddh'aa| phula zrRMga saMkhyA - 65 Kla tilaka saMkhyA 28
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) tIrthakara arahanAtha arahanAtha jina vallabha prAsAda kamala kanda prAsAda tala kA vibhAga prAsAda ko tagAkAra zani ke 8 bhAga kr| usa 2bhAga bhadrA bnaayeN| zikhara kI sajA ko ke Upara eka eka zrRMga (kesarI) cddh'aaeN| gadra ke Upara udagaga baayeN| aMga saMkhyA yo 20 zikhara - - - - - - - - - - - - - - kla HAYARI zrIzaila prAsAda isakA nimANa kamala kanda prasAda ke pUrvo mAna se kareM tathA usameM yoga ke Upara eka eka tilaka cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA k| 20 koNa 4 zikhara 1 READRI " ----.. ---- --------- kula 21 {}l 2 sarunAzala!! sada kAla:prA arinAzana prAsAda irAkA nimANa zrI zaila prAsAda ke pUrvoh mAna se kareM saMthaH urAmeM bhadra ke Upara eka eka uruzraMga cddh'aaveN| . zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa moNa 4 gadra 4 zikhara kula 25 kula 4
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa tIrthakara mallinAtha malli jina vallabha prAsAda mahendra prAsAda mallinAtha jina vallabha prAsAda mahendra prAsAda tala kA vibhAga prAsAda kI vargAkAra bhUmi ke 12 bhAga kreN| usameM koNa 2 bhAga 1, 1/2 bhAga 5, 1/2 bhAga 1/2 bhAga 1/2 bhAga zikhara kI sakaLA pratiratha ke Upara 2 krama car3hAeM (kesarI va sarvatobhadra ) koNa ke Upara 2 krama caDhAeM (kesarI va sarvatobhadra ) bhadra ke Upara 12 uruzrRMga car3hAeM pratiratha bhadrArdha karNa nandI bhadra nandI koNa prastha bhadra zikhara kula mAnavendra prAsAda 181 zrRMga saMkhyA 56 112 12 9 452 181 181 isakA nirmANa mahendra prAsAda ke pUrvokta mAna se kareM tathA usameM pratiratha ke Upara eka eka tilaka cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA pUrvavat pratiratha < kula 181 kula pApa nAzana prAsAda nirmANa mAnavendra prAsAda ke pUrvokta mAna se thA usameM koNa ke Upara eka eka tilaka car3hAveM / zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA pUrvavat koNa pratiratha 8 4 8
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ samA (deva zilpa) tIrthakara munisuvata nAtha munisubrata jina vallabhaprAsAda mAnasa tuSTi prAsAda tala kA vibhAga prAsAda kI vargAkAra bhUmi ke 14 bhAga kreN| usameM koNa 2 bhAga praratha 2 bhAga bhadrArdha 3 bhAga kreN| zikhara kI sagA koNa ke Upara 2 krama car3hAeM (kesarI va sarvatobhadra) praratha ke Upara 2 krama car3hAeM (kesarI va sarvatobhadra) bhadra ke Upara 12 uruzrRMga car3hAeM zrRMga saMkhyA koNa praratha 48 bhadra 12 zikhara - - - - - - - - P kula 85 manolyAcandraprasAda isakA nirmANa mAnasatuSTi prAsAda ke pUrvokta mAna se kareM / lathA usameM praratha ke Upara eka eka tilaka cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA pUrvavat 85 praratha 8 - - - - - / kula 85 kula zrIbhavaprAsAda isakA nirmANa manolyA candra prAsAda ke pUrvokta gAna se kareM usameM koNa ke Upara zrRMgoM ke badale meM do kesarI zrRMga cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA 40 praratha praratha 48 karNa bhadra 12 zikhara munisuvrata jina vallabha prAsAda --- mAnasa tuSTi prAsAda 101 kula 8
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) ta (454) tIrthakara naminAtha sumati kIrtiprAsAda ___Tala kA vibhAga prAmAH jAgakara bhUmi ka 26 HIT :ht | rAmeM kA 4 bhAga prastha bhaTa bhAga 5 kreN| zikhara kI sajA ko ke jAra 3 krama caDhA prA ke rUpara 2 kramA hAra kAra2 ruzrRMga jAeM prasaMga 32 varSa zrRMga saMkhyA tyin Aa prastha 112 10 pratyA zikhara - - - - - - - - - - - - - - - niuminiaNEER la sumati kI prAsAda meM hI prazraya ke Upara 2 praa| nAMdera rAya sarvatogada rakhane para 'zrRMga saMkhyA keNa praratha TRAI DIDI. 156 zikSA - - - - - - - -, " - - - - 383 sAnimI prAra
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ daya zilpa tIrthakara naminAtha naminAtha jina vallabha prAsAda nami zrRMga prAsAda tala kA vibhAga prAsAda kI nakAra bhUmi ke 16 maa| kreN| urAgeM koNa 3 bhAga pratiratha gA gAya 3 gaagaakaar| zikhara kI sajA koNa ke para 2 macAe praratha ke Upara 2 kraa| car3hAeM cAroM dizAoM meM bhadra ke Upara 4 utazrRMga car3hAeM : zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA ko 56 praratha 112 praratha / bhaTra 16 zikhara -.----.--- ---------- kula 185 kula 12 surendraprasAda rAjendraprAsAda isakA nirmANa sumati kI prArArAda ke pUrvota mAna isakA nirmANa surendra prasAda ke puuryo|mn se bAre ro kareM tathA usameM prastha ke Upara eka tathA isameMdra ke Upara 12 badale 16 usaQ zrRMga adhika yhaa| cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA zrRMga saMkhyA koNa koNa 156 prastha 280 praratha bhadra 12 'gadra pratyaMga 32 pratyaMga zikhara zikhara 156 - - - - - - -- - - - - -- - kula 481
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 K (deva zilpa tIrthakaraneminAtha neminAtha jina vallabhaprAsAda nemendrezvara prAsAda vala kA vibhAga prAsAda kI vargAkAra bhUmi kA 22 bhAga kreN| usameM koNa 2 bhAga koNI 1bhAga pratikarNa 2'bhAga uparatha 2 bhAga nandI 1bhAga bhadrArdha 3bhAga rkheN| zikhara kI sannA koNa ke Upara 2 krama car3hAeM (kesarI evaM sarvatobhadra) pratikarNa ke Upara 1 krama (kesarI) evaM eka tilaka car3hAeM uparatha ke Upara 1 krama (kasarI) evaM eka tilaka car3hAeM koNI ke Upara 1 zrRMga evaM eka tilaka car3hAeM nadiyoM ke Upara 1 zrRMga evaM eka tilaka car3hAeM bhadra ke Upara 4 urUzrRMga car3hAeM pratyaMga 16 cddh'aaveN| Roman ARTHAPTOIN ARIHERERNETHER zrRMga saMkhyA koNa 56 koNI 8 praratha 40 koNI 8. uparatha 40 nando 8 bhadra 16 pratyaMga 16 zikhara 1 tilaka saMkhyA praratha 8 uparatha 8 karNa nandi 8 praratha nandi 8 bhadra-ndI 8 kula 193 kula 40 neninAza jina vallabha prAsAda nemIndra prAsAda
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ koNa (da zila yati bhUSaNa prAsAda | isakA nirmANa neminAtha prAsAda ke pUrvokta mAna se kareM tathA usameM praratha evaM uparatha ke Upara tilaka ke sthAna para eka eka zrRMga car3hAveM / zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA karNa nandI 8 koNI praratha nandI 8 praratha bhadra nandI 8 koNI uparatha nandI mr pratyaMga zikhara 16 16 -------------- kula 209 kula 24 supuSpaprAsAda isakA nirmANa yatibhUSaNaprAsAda ke pUrvokta mAna se kareM tathA usameM praratha evaM uparatha ke Upara zrRMga ke sthAna para eka eka kesarI krama cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA koNa koNI praratha koNI tilaka saMkhyA karNa nandI 8 praratha nandI 8 bhadra nandI 8 uparatha nandI bhadra pratyaMga zikhara ---- kula 273 kula 24 tilaka
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa tIrthakara pAzrvanAtha pAvaballabhaprAsAda tala kA vibhAga prAsAda kI vargAkAra gAme ke 26 bhAga kreN| usameM kaa| bhAga jogI 1 pratiratha 3 nandI 1bhAga bhadrArdha 4bhAga rkheN| zikhara kI sajA koNa ke Upara 1ma (kesarI) tayaH eka zrIvAsa zrRMga caDhAeM prastha ke Upara 1kraga (kesarI) tathA eka zrIvatrA zrRMga car3hAeM koNo ke apara 1 zrRMga car3hAeM nandI ke Upara 1 zrRMga r3hAeM bhana ke Upara 4 urUbhaMga bar3hAeM pratyaMga cddh'aayeN| 24 zrRMga saMkhyA koNa praratha bhadra kANI nandI prayaMga pAsavAnApAsa zikhara - - - - - - - ------- - 113
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) tIrthaMkara pAzrvanAtha padmAvatI prAsAda isakA nirmANa pAya vallabha prAstAda ke pUrvokta mAna ro kareM tathA usameM kANa ke para eka eka tila cddhaaveN| tilaka saMkhyA 24 zrRMga saMkhyA koNa praratha bhadra . dI pratyaMga ------ --- 3 rupavallabhaprAsAda isakA maNinagA to prAsAda ke pUrvottama mAna ro kareM lathA usameM praratha ke Upara eka ekA tilaka cddh'aaveN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa 24 koga praratha 4. praratha 8 bhadra koNI pratyaMga zikhara 1 --- -----------. -- kula 113 kula 12
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 hil INUENIN MAMmara tIrthakara vardhamAna mahAvIra vIra jina vallabha prAsAda vIra vikrama pAsAda mahIdhara prAsAda bl I bidhaan prAsAda kI vargAkAra zUmi ke 24 bhAga kreN| unameM koNa 3 bhAga pratikarNa , 3 bhAga koNI 1 bhAga nandI 1 bhAga bhadrArdha 4 bhAga rkheN| zikhara kI sannA koNa ke Upara 2 krama (kesarI va sarvatobhadra) tathA eka zrIvatsa zrRMga car3hAeM ; praratha ke Upara 2 krama (kesarI va sarvatobhadra) tathA eka zrIvatsa zrRMga car3hAeM ; dra ke Upara 4 uruzrRMga car3hAeM : koNI ke Upara 1 zrIvatsa zrRMga car3hAeM ; nadI ke Upara 1 zrIvatsa zrRMga caDhAeM : pratyaMga 8 car3hAeM : MIR 60 zrRMga saMkhyA koNa praratha 120 pratyaMga gada kozI mandI zikhara - - - - - - - - - - - - - - - - - kula 221 vIra jina vallabha prAragaTa vIra vikrama prAsAda- mahIdhara grAsAda
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa aSTApadaprAsAda isakA nirmANa vIra vikrama prAsAda ke pUrvokta mAna se kareM tathA usameM koNa ke Upara eka eka tilaka cddh'aaveN| tilaka saMkhyA koNa zrRMga saMkhyA koNa 60 prastha 120 pratyaMga madra koNI nandI zikhara kula 221 kula 4 tuSTi puSTiprAsAda isakA nirmANa aSTApada prAsAda ke pUrvokta mAna se kareM tathA usameM bhadra ke Upara 4 ke sthAna para 5 uruzraMga cddh'aayeN| zrRMga saMkhyA tilaka saMkhyA koNa . 60 koNa . 4 praratha 120 pratyaMga bhadra koNI nadI zikhara - - - kula 225 kula 4 tIrthaMkara prabhu ke jinAlaya uparokta mAga se hI banAnA zreyaskara hai| digambara evaM zvetAmbara donoM paramparAoM meM maMdira evaM zikhara kA pramANa eka sA rakheM / kevala pratimA ke svarUpa meM aMtara rkheN| jinAlaya nirmANa kA puNya arjana karane vAle Avaka paramapUjya AcArya parameSThI ke nirdezana evaM AzIrvAda pUrvaka hI jinAlaya kA nirmANa kreN|
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa 462 upasaMhAra devazilpa racanA Apake lie prastuta haiM / isameM mandira viSaya para yathA saMbhava adhikAdhika vyavahArika jAnakArI dene kA laghu prayAsa kiyA gayA hai / yadyapi yaha vidyA prAcIna kAla se hI vidyamAna hai phira bhI samaya parivartana ke sAtha hI kucha nae nirmANa tathA naI zailiyAM vikasita huI haiN| yathA zakti yaha prayAsa kiyA gayA hai ki sabhI prakAra ke dhArmika nirmANoM ko isa grantha kI paridhi meM lAyA jA sake | sudhI pAThaka hI batAyeMge ki yaha upakrama apane uddezya meM kitanA saphala hotA hai / grantha samApana ke nimitta maiM itanA nivedana avazya karanA cAhatA hU~ ki samAja ke pratiSThAcArya vidvAna gaNa, zreSThI varga tathA tIrtha kSetra evaM samAja ke sakriya kAryakartA isa bAta ko smaraNa rakheM ki mandira trilokapati tIrthaMkara prabhu kA Alaya hai| yaha naya devatAoM meM se eka hai / bhandira pRthaka rUpa ho bhI devatA hone ke kAraNa pUjya hai / mandira meM sthApita pratimA kA darzana mAtra bhI karma kSaya kA hetu haiM tathA samyagdarzana prApti kA kAraNa bhUta hai| aisI sthiti meM bhagavAna kI pratimA kI apanI marjI se idhara-udhara karanA, avinaya pUrvaka kahIM bhI sthApita karanA tathA vAstu zAstra ke siddhAMtoM ke viparIta mandira evaM parisara kI anya racanAoM kA nirmANa karanA atyaMta hAnikAraka hai| aisA karane se na kevala tIrthakSetra evaM mandira kA divya prabhAva kama hotA hai balki upAsaka, samAja evaM mandira kI vyavasthA karane vAle prabandhaka gaNa bhI viparIta rUpa se prabhAvita hote haiN| dAnadAtA kI marjI se athavA yazolipsA meM bata vyaktiyoM ke prabhAva meM Akara mandira kI tor3aphor3a karanA tathA zAstrokta rIti se viparIta kArya karanA bhayAvaha pariNAma utpanna kara sakatA hai| ataeva viveka pUrvaka, samajhakara hI parama pUjya gurujana AcArya parameSThI ke AzIrvAda pUrvaka mArgadarzana lekara hI mandira nirmANa Adi kA udyama karanA cAhiye / pratimAoM kI sthApanA bhI viveka pUrvaka karanA caahiye| mUlanAyaka pratimA kisa tIrthaMkara kI banAyeM, isakA nirNaya jyotiSa prakaraNa ke anusAra avazya kareM / mandira kI pratiSThA bhI pUrNa vidhi vidhAna se hI karanA caahiye| zArTakaTa ke cakkara meM par3akara vidhi vidhAna meM karAra na kareM | vAstu
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 463 (deva zilpa zAMti vidhAna AdizAbhI yathocita samaya para karanA caahiye| mandira ke zikhara kI vibhinna jAtiyoM ke upayukta bheda kA hI zikhara banAnA cAhiye / zikhara para dhvajA avazya (rohita kreN| mandira nirmANa se na kevala mandira nirmANakartA balkei upAsaka, samAja, sAdhu rASTra sabhI lAbhAnvita hote haiN| ataH mandira nirmANa ke sAtha hI usakI vyavasthA erya zucitA baDhAye raTAnA parama Avazyaka hai / bhandira nirmANa karane se tathA usameM pratimA sthApanA karane se jitanA puNya arjita hotA hai usase kaI gunA adhika jIrNa mandira ke punarnirmANa se prApta hotA hai ataeva mandiroM kA jIrNoddhAra avazya hI kraayeN| jinendra prabhu ke kevala jJAna se niHsRta jinavANI ke azaha mahAsAgara kI eka bindu mAtra hI 7. upalakA sAhitya kA mUla hai ! mudra sarIraMve alpa buddhi ne isa mahAsAgara meM utarane kA TussAharA kiyA hai| maiMne apanI tarapha pe yathAzakti TiSaya samajhAne kA prayAsa kiyA hai phira bhI mUleM raha jAnA svAbhAvika hai| viddhAna pAThaka gaNa merI bhUloM ko dhyAna na dekara usameM jinAgabha sammata saMzodhana kara leveMge, yaha vizvAsa hai| TradlesAvA siddha kSetra nAgiri 15/07/2000 prajJAzramaNa AcArya devanandi muni
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa aNDaka aMdhri aMza aMtara patra aMtarAla - agra maNDapa agretana ananta anuga atibhaMga aMdhakArikA adhiSThAna anarpita hAra abhaya mudrA azva thara aSTApada ardhacandra alinda avalamba avyakta azvattha aSTAsaka asa ardhamaNDapa - aMcitA aMtarAla maMDapa zabda saMketa laghu zikhara kI eka DijAina, zrRMga, zikhara, AmalasAra, kalaza kA peTA, IDA caraNa, cauthA bhAga vibhAga, khaMDa do prakSipta goToM ke madhya kA eka aMtarita goTA, kevAla aura kalaza ina donoM tharoM ke madhya kA antara garbhagRha aura maMDapa ke madhya kA bhAga praveza maMDapa, mukha maMDapa Upara kA bhAga vyAsArdha ke 7/9 bhAga kI UMcAI vAlA gumbaja kone ke samIpa kA dUsarA konA, paDharA jisameM atyadhika vakratA ho 464 parikramA, pradakSiNA, aMdhArikA mandira kI goTedAra caukI, vedibandha vibhAna kI mukhya bhitti se pRthaka sthita eka hAra saMrakSaNa kI sUcaka eka hasta mudrA jisameM dAhine hAtha kI khulI hathelI darzaka kI ora hotI hai| azvoM kI paMkti ATha pIThikAoM se nirmita eka vizeSa parvata kI anukRti (RSamanAtha kI nirvANa sthalI), cAroM dizA meM ATha ATha sIr3hI vAlA parvata prAsAda kI dehalI ke Age kI ardhagola AkRti, zaMkhAvaTI barAmadA, dAlAna olambhA, rassI se baMdhA huA lohe kA choTA sA lahU jisako zilpI nirmANa kArya karate samaya apane pAsa rakhatA hai| aprakAzita, aMdhakAramaya, aghaTita, ziva liMga brahmapIpalA, pIpala ATha konA vAlA stambha konA, hada eka khAMce vAlA staMbha AdhArita maNDapa jo prAyaH pravezadvAra se saMyukta hotA hai| garbhagRha ke Age 5/5 bhAga ke mAna kI kolI kapilI, kolI maMDapa
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa AgAraAmalasAraAmalasArikAAyatanaArAtrikaAlayaAsana paTTa AyAga paTTaAyaindrakIlaiSTikAudayaucchrAyautkSiptauttaraMgauttAnapaTTautrodhaudgama devAlaya, ghara, sthAna zikhara ke skaMdha ke Upara kumhAra ke cAka jaisA gola kalaza AmalasAra ke Upara kI candrikA ke Upara kI golAkRti devAlaya AratI vAsa sthAna, ghara, devAlaya baiThane kA Asana, takiyA, kakSAsa-7 yA patya gavAkSa (chajedAra) kA eka samatala goTA jaina mUrtiyoM aura pratIkoM se aMkita zilA paTa saMjJA vizeSa jirAse gRhAdika kA zubhAzubha dekhA jAtA hai staMbhikA jo lAdaNDa ko manAne ke lie sAyA jAtA hai IMTa, iSTakA UMcAI UMcAI gumbaja kA UMcA ulA huA candovA, chata dvAra zAkhA ke Upara kA mathAlA bar3A pATa UMcAI caitya toraNoM kI trikoNikA jo sAmAnyataH deva koSThoM para zikhara kI bhAMti prastuta kI jAtI hai dvAra zAkhA kA nicalA bhAga, deharI, dehalI prAsAda kI dIvAra kA AThavAM thara, jo sIr3hI ke AkAra vAlA hai cAra prakAra kI AkRti vAlI chata, chata kA eka bheda dakSiNa bhAratIya adhiSThAna ke nIce kA upa adhiSThAna dakSiNa bhAratIya adhiSThAna kA sabase nIce kA bhAga yA pAyA (jo uttara bhAratIya khura se milatA julatA hai) urUmaMjarI, uraHzRMga, madhyavartI prakSetra se saMyukta kaMgUrA, zikhara ke bhadra ke Upara car3hAye hue zrRMga, chAtiyA zrRMga khar3I mUrti kArniza kI taraha kA nIce kI ora jhukA huA goTA, jo sAmAnyataH caukI (adhiSThAna) ke Upara hotA hai| kaNI, jADyakumbha aura kaNI ye do thara vAlI prAsAda kI pITha kaNI nAma kA thara. kavalI, kolI; zuka nAsa ke donoM tarapha zikharAkRti maMDapa, aMtarAla maMDapa udumbaraudgamaubhinnaupa pIuupAna uruzrRMga UrdhvAcAkapota kaNakakaNAlIkapilI
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa kapotAlI - karoTaka karNa karNaka kArya kUTa karNa gUr3hakarNa zrRMgakarNikA karNa dardarikA karNa siMha - karNAlI karma / pranakalaza kalazANDaka kalA kalAsa kAmadapITa kIrti caktra kIrti staMbha kIrti mukhakAyotsarga kIlaka kuMcitA kumbha kuMbhikA kUTacchAya kUrma kUrmazilAkesarina 466 kevAla thara, kapotikA gunbaja konA, paTTI, siMha karNa, konA prakSepa, koNa prastara kaNI, jo tharoM ke Upara nIce paTTI rakhI jAtI hai karNa yA kone ke Upara nirmita laghu maMdira yA kaMgUrA chipA huA konA, banda konA karNa yA kone para nirmita kaMgUrA tharoM ke Upara nIce kI paTTI, choTA konA, koNa aura praratha ke bIca meM koNI kA phAlanA, asidhAra kI taraha kA goTA, patalA paTTI jaisA goTA gumbaja kI UMcAI meM nicalA thara prAsAda ke kone para rakhA siMha kaNI, jADyakumbha ke Upara kA thara mRgoM kA samUha puSpa koza ke AkAra kA goTA jisakA AkAra ghaTa ke samAna hotA hai| dakSiNa bhAratIya zailI meM staMbha zIrSa kA sabase nIce kA bhAga ' kalaza kA peTa rekhA vizeSa solaha kone gaja Adi rUpa tharoM se rahita pITha grAsa mukha vijaya staMbha, toraNa vAle staMbha siMha ke zIrSa kI banAvaTa vAlI pratIkAtmaka DijAina khaDgAsana, tIrthaMkara mUrtiyoM ko khar3A huA rakheM aisA Asana, khar3A huA rahanA aisa Asana kIla, khUMTA prAsAda ke 3/10 bhAga ke mAna kI kolI bhanDovara kA dUsarA thara, kalaza, adhiSTAna kA khura ke Upara kA eka goTA, dakSiNa bhAratIya staMbha zIrSa kA eka UparI bhAga staMbha kI alaMkRta caukI, staMbha ke nIce kI kuMbhI chajjA svarNa yA rajata kA kachuA jo nIMva meM rakhA jAtA hai kachue ke cinhavAlI dharaNI zilA pAMca zrRMga vAlA prAsAda 1
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) kArakolakSaNakSiptakSetrakSobhakanIyaskSetrapAlakuDU(tamila)kaTTa (tamila) polApana, polA bhAga gumbaja kI UMcAI meM gaja tAlU thara ke Upara kA thara khaNDa, vibhAga laTakatI huI chata prAsAda tala konI laghu, choTA amuka maryAdita bhUmi kA deva caitya gavAkSa staMbha ke Upara ke tathA nIce ke do catuSkoNa bhAgoM ke bIca kA aSTakoNa bhAga khaNDakhara zilA khAtakhura khattakagagAraka jatAlU gajatharagajapRSThAkRtigajadharagaMDAntagarbhakoSTa garbhagRhagavhara vibhAga, maMjila jagatI ke dAsA ke Upara tathA bhiTTa ke nIce banI huI prAsAda ko dhAraNa karane vAlI zilA bhavana kI nIMva prAsAda kI dIvAra kA prathama khara, adhiSThAna kA sabase nIce kA goTA. khuraka, khurA atyaMta alaMkRta prakSipta AlA, gavAkSa sadRza deharI ke Age ardhacandrAkRti ke donoM ora phUlapattI AkRAte chata kA eka avayava jo maMjUSAkAra suI ke agale bhAga ke rAmAna hotA hai, gumbaja kI UMcAI meM rupakaNTha ke Upara kA thara gajoM kI paMkti ardhavRttAkAra, gajapRSTha ke AkAra kA mandira devAlaya evaM bhavana nirmAtA zilpI tithi nakSatrAdi kI saMdhi kA samaya garbhagRha kA bhItarI bhAga mandira kA mUla bhAga, garbha, garbhAlaya, geha guphA (gukA?) rassI, DorI gUDha, dIvAra vAlA maMDapa makAna, ghara, bhavana, Alaya garbhagRha kilA ke dvAra ke Upara kA gRha, mukhyadvAra, praveza dvAra ke Upara nirmita, prAsAda ke agra bhAga meM kile kA sundara daravAjA guNa gUDha maNDapagRhagehagopura
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa grAsa paTTIgranthigrAsagrIvA grIvA pIThagUmaTaghaTaghaNTAghaNTikAghaTa pallavacaturmukha catuHzAlacaturviMzati phTacatuskIcaturasracaNDa (468 kIrti mukhoM kI paMkti, grAsa ke mukha vAlA dAsA gAMTha jalacara prANI vizeSa zikhara kA skaMdha aura AmalasAra ke bIca kA bhAga, mukhya nirmiti ke zikhara ke nIce kA bhAga kalaza ke nIce kA galA ghaNTA, mandira ke Upara kI chata kalaza, AmalasAra kalaza, AmalasAra, gumaTa choTI AmalasArikA, saMvaraNA ke kalaza pallayAMkita ghaTa kI DijAina caumukha, sarvatobhadra, maMdiroM yA maMdira ( athavA usakI anukRti) kA aisA prakAra jo cAroM dizAoM meM khulA hotA hai| ghara ke cAroM tarapha kA osarA (dAlAna) aisA paTTa, jisameM caubIsa tIrthaMkaroM kI mUrtiyAM hoM khAMcA, caukI, cAra staMbhoM ke madhya kA sthAna, catvara vargAkAra, sama caurasa, catuSkikA ziva kA gaNa, jisakA sthAna zivaliMga kI jaladhArI ke nIce rakhA jAtA hai| jisase snAtrajala usake mukha se jAkara pIche giratA hai| isase jala ullaMghana kA doSa nahIM rahatA hai| khulI chata khulA bhAga, jAlIdAra gokha (candra kI kiraNa par3e isa prakAra khulA) AmalasAra ke nIce auMdhe kamala kI AkRti vAlA bhAga sabase nIce kA ardhacandrAkara sopAna dhanuSa ke AkAra kA maMDala jisameM pAva pAva solaha bAra bar3hAyA jAtA hai, saMkhyA cUnA deva pratimA vakra kArnisa (kapota) se Arambha hone vAlA eka aisA prakSiA bhAga jo toraNa ke nIce khulA hotA hai, caitya vAtAyana, kuDU mandira, devAlaya tala vibhAga chaditaTa prakSepa, chajjA candrazAlAcandrAbalokanacandrikAcandra zilAcApAkAracAracUrNacaityacaitya gavAkSa caityAlayachandasachAdya
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa jagatI jaMghA jADyakumbha jAlaka jIrNatalpatavaMgatala taraMgataraMga potikAtADitAla tilakatoraNa 469) aisA pITha jo sAmAnyataH goTedAra hotA hai, pIThikA, prAsAda kI maryAdita bhUmi, prAsAda kA oTalA prAsAda kI dIvAra kA sAtavAM thara, mandira kA vaha madhyavartI bhAga jo adhiSThAna se Upara tathA zikhara se nIce hotA hai, pIr3ha ke nIce kA bAhara nikalatA galatAkAra thara, draSTavya pITha (caikI) kA sabase nIce kA goTA, jAla, jAlIdAra khir3akI, jAlI jo sAmAnyataH gavAkSa yA zikhara meM hotI hai, tarAzI huI baarii| purAnA zayyA, Asana prAsAda ke thara Adi meM choTe AkAra ke toraNa vAle rataMbhayukta rupa mandira, vimAna yA gopura kA eka khaMDa, nIce kA bhAga, dakSiNa bhAratIya maMdira eka, do yA tIna tala ho sakate haiM eka laharadAra DijAina jo pazcima ke eka goTe se milatI julatI hai tor3A yukta zIrSa jisakA goTA zumAvadAra hotA hai dakSiNa bhAratIya stambha kA eka gaddInumA bhAga bAraha aMgulI kA mAga eka prakAra kI kaMgUroM kI DijAina aneka prakAroM evaM DijAinoM kA alaMkRta dvAra, donoM staMbhoM ke bIca meM valayAkAra AkRti, meharAba, kamAna caukI maMDapa tIna catuSkiyoM kA khAMcoM sahita maMDapa tIna vimAna jo eka hI adhiSThAna para nirmita ho yA eka hI maMDapa se saMyukta ho dvAra te tIna alaMkRta pakkhoM sahita caukhaTa peTa ke Upara par3atI tIna salavaTeM tIsarA bhAga, tRtIyAMza dhvajA laTakAne kA daNDa (lakar3I) chata kA sIdhA kinArA, (chaditaTa prakSepa) phAlanA lakar3I, kArIgara bhayaMkara dizA, diza dizA ke adhipati deva trikatrika maMDapa trikUTa trizAkhatrivali tryaMzadaNDadaNDa chAdya daladArudAruNadikadikpAla
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 (deva zilpa diksAdhana dIrghadevakulikAdevAyattanadaighyadolAdrAvir3advArapAlaghanadadharaNI dhvajadhvajAdaMDadhvajAdhAradhvAMkSanandinInandInara tharanartakI- chaMdanavaraMga dizA kA jJAna karane kI kriyA prAsAda, gRha kA tteddh'aapH| lambAI laghu maMdira, bhramatI ke sa-mukha sthita saha mandira, devoM kI paMcAyata lambAI jhUlA, hiNDolA adhika zrRMgoM vAle prAsAda kI dIvAra, jaMghA caukIdAra, daravAje kA rakSaka kubera, uttara dizA ke adhipati deva garbhagRha ke madhya nIMva meM sthApita navamI zilA patAkA, jhaMDA, dhvajA dhvajA laTakAne kA daNDa dhvajA rakhane kA kalAvA kokA koA . . . .. .. paMca zAkhA vAlA dvAra koNI, bhadra ke pAsa kI choTI konI puruSa kI AkRti vAlI paTTI, mAnavAkRtiyoM kI paMktiH nAca karatI huI putalI jisakI tala vibhakti barAbara na ho vaha mahAmaMDapa jisameM cAra madhyavartI tathA bAraha paridhIya rataMbhoM kI aisI saMyojanA hotI hai ki usase nau khAMce bana jAte haiM. hAthI madhya bhAga binA rupaka kI sAdI jaMdhA garbha bheda do jAti kI mizra AkRti vAlI chata, eka prakAra kI alaMkRta chata, jisa para maMjUSAkAra sUcyagroM kI DijAina hotI hai pAnI nikalane kA paranAlA, nAlI AvRtta sopA-nayukta praveza dvAra, balANaka konA dakSiNa bhAratIya vimAna kA vaha khulA bhAga jo prakSita aura toraNa yukta hotA hai| alpa nAsikA yA kSudra nAsikA choTo hotI hai tathA mahAnAsikA usase bar3I hotI hai| nAganAbhinAgarInAbhi bhedagAbhicchada nAlagAla maMDapanAsakanAsikA
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) niraMdhAraniSIdhikA prakAza sahita, vyakta, pradakSiNA patha se rahita maMdira, prAsAda jaina mahApuruSa kA smAraka staMbha yA zilA, niSadyA, samAdhi athavA mokSagamana kA sthala bAhara nikalatA huA bhAga AmalasAra kA deva, candramA nirgamanizAkaraniHsvananRtyamaMDapa paTTapaTTabhUmikApaTTikApatAkApaMcadeva paMca merupaMca rathapaMca zAkhApaMcAyatanapaMjarapadapatra latApatra zAkhA raMga maMDapa, paristambhIya sabhA maMDapa pAnI kA bahAva pASANa kA pATa, alaMkaraNa se rahita yA sahita paTTI Upara kI mukhya khulI chata dAlAna, barAmadA dhvajA brahmA, viSNu, sUrya, Izvara tathA sadAziva ina pAMca devoM kA samUha, uruzrRMga ke deva jaina paraMparA ke pAMca meruoM kI anukRti pAMca prakSepoM sahita mandira dvAra kI pAMca alaMkRta pakkhoM sahita caukhaTa cAra laghu maMdiroM se parivRtta mandira laghu ardhavRtAkAra mandira, nIr3a bhAga, hissA patrAMkita latAoM kI paMkti praveza dvAra kA vaha pakkhA jisa para patrAMkana hotA hai, dvAra kI prathama zAkhA kamalAkAra goTA yA eka bhAga, dakSiNa bhAratIya phalaka ko AdhAra dene ke liye banAyA jAne vAlA eka kamalAkAra zIrSabhAga samatala chata kagala kI kalI jaisA AkAra, zikhara kA gUmaTanumA uThAna pattiyoM ke AkAra vAlA thara, dAsA eka alaMkRta paTTI jo dakSiNa bhAratIya staMbha ke madhya bhAga aura zorSa bhAga meM hotI hai| gumbaja ke Upara kI madhya zilA, nIce laTakatI dikhatI hai, chata kA atyalaMkRta kamalAkAra lolaka, padmA padmazilA navazAkhA vAlA dvAra palaMga, khATa, palyaMka padma padAkapadmakozapadmapatrapaprabaMdha padmazilA padmApadminIparyaMka
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa pabAsanaparikaraparvanpAdapArzvapAlavapAza piNDa pizAcapIThapurapuruSapuSpakaMThapuSkarapuSkariNI puSpargahapRthupeTapauruSapaulIpraNAla pratikarNaprati bhadrapratirathapratiSThA deva ke baiThane kA sthAna, poThikA mUrti ke sAtha kI anya AkRtiyAM dhvajAdaNDa kI do cUr3I kA madhya bhAga caraNa, cauthA bhAga eka tarapha, samIpa chajjA ke Upara chAdha kA eka thara jAla, phaMdA, zatru ko bAMdhane kI DorI kA guMjalA moTAI kSetragaNita ke Aya aura vyatha donoM barAbara jAnane kI saMjJA prAsAda kI khurasI, Asana, caukI pAdapITha nagara, grAma prAsAda kA jIva jo suvarga puruSa banAkara palasAna para ravAnA hai| dAsA, aMtarAla jalAzraya kA maMDapa, valANaka makAna meM banA huA TAMkA pUjanagRha vistAra, caur3AI pATa Adi ke nIce kA tala, peTaka prAsAda puruSa saMbaMdha kI vidhi prAsAda kI pITha ke nIce bhiTTa kA thara paranAlA, pAnI nikalane kI nAlI kaune ke samIpa kA dUsarA konA mukha bhadra ke donoM tarapha ke khAMce kone ke samIpa kA cauthA konA, bhadra aura karNa ke madhya kA prakSepa devasthApana vidhi pola, prAsAda Adi ke Age toraNa vAlA do staMbha, devAlaya athavA jalAzaya ke kinAre athavA cAra staMbha aura usake Upara mUrti aura meharAbadAra banA huA sundara stambha zikhara ke kone ke donoM tarapha lambA caturthAMza mAna kA zrRMga parikramA, pherI pAnI kA bahAva, plava tharoM ke bhItara kA bhAga zrRMgoM ke nIce kA thara pratolI pratyaMgapradakSiNApravAhapraveza prahAra
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) prastAraprAkaprAkAraprAsAdaprAgnIvaphAlakakAlanAphAMsanA balANaka bANabIjapurabAMdhanAbhagnabhadrabhadrakabhadrapIThabhamatIbharaNIbhavanabhavanAjirabhiTTabhittibhinnabhUmibhragabhramAmakaramakara toraNamaMcamaMcImaMcikA dakSiNa bhAratIya vimA kA vistAra, koNI maya pUrva dizA, prAcI mandira ko parivRtta karane vAlI bhitti deva mandira , rAjamahala agra maMDapa, mukha maMDapa kA prakSepa, garbhagRha ke Age kA gaMDapa staMbha kA zIrSa bhAga prAsAda kI dIvAra ke khAMce bhavana kA Ar3e pIThoM se banA bhAga (pazcimI bhArata meM pracalita, ur3IsA meM pIr3hA deula kahate haiM) balANa, kakSAsana vAlA maMDapa, garbhagRha ke Age kA maMDapa, mukha maMDapa, AvRtta sopAnabaddha pravezadvAra, TaMkArakhAnA, nagArakhAnA zivaliMga kalaza ke Upara kA bijaurA jaMghA ko UparI aura nicale bhAgoM meM vibhakta karane vAlA eka prakSipta goTA khaMDita prAsAda kA madhya bhAga, garbhagRha kA madhyavartI prakSepa bhadra vAlA staMbha goTedAra pAdapITha kA eka dakSiNa bhAratIya prakAra mandiroM meM dRSTavya staMbhoM ke madhya kA mArga staMbha zIrSa, prAsAda kI dIvAra kA tathA staMbha ke Upara kA thara mandira, makAna, gRha, prAsAda ghara kA AMgana prAsAda kI pITha ke nIce kA thara, upa adhiSThAna dIvAra sUrya kiraNa se bhedita garbhagRha, doSa vizeSa, vitAna kI eka jAti maMjila parikramA, pherI, bhramaNI, bhramantikA prAsAda ke 1/3 bhAga ke mAna kA kolI maMDapa magara ke mukha bAlI nAlI praveza dvAra kA alaMkaraNa yA makara mukhoM se nikalatA vaMdanavAra adhiSThAna kA eka dakSiNa bhAratIya prakAra prAsAda ke dIvAra kI jaMghA ke nIce kA tathA kevAla ke Upara kA thara vizeSa paTTikA ke samAna eka Upara koTA
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 (deva zilpa) maMjarImaTamaMDanamaMDapamaMDalamaMDukIgaMDovara prAsAdakA zikhara athavA zrRMga RSi Azrama, dharmaguru kA sthAna AbhUSaNa garbhagRha ke Age kA maMDapa gola Adi AkAra vAlI pUjana kI AkRti yajAdaMDa ke Upara kI pATalI jisameM dhvajA lagAI jAtI hai prAsAda kI dIvAra, pITa, vaidibaMdha tathA jaMdhA se milakara bane bhAga kA nAma (pazcimI bhAratIya sthApatya meM pracalita) prAsAda kA udaya bhAga, dvAra kI alaMkRta dehalI, dehalI ke madhya kA gola arddhacandra bhAga maMdAraka mara: mattAvala-ba gatra madhyasthAmarkaTomahAmaMDapa mahAnarAmADamizra saMghATamukulImukha bhadramukha maNDapa gadhAkSa, jharokhA, AlA, tAkA jApa vizeSa prAsAda ke 1/4 bhAga ke mAna kA kolI maMDapa kA nAga dhvajAdaNDa ke Upara kI pATalo jisa para dhvajA laTakAI jAtI hai madhyavartI staMbha AdhArita maMDapa, jisake donoM pArzva anAvRtta hote haiM (madhyakAla maMdiroM meM pracalita) rasoIghara maMDapa, maMDavA UMcA nIcA khAMcA vAlA gumbada kA caMdovA, chata ATha zAkhA vAle dvAra kA nAma prAsAda kA madhya bhAga garbhagRha ke Age kA maMDapa, balANaka, sAmane kA yA praveza dvAra se saMyukta maMDapa chajjA ke Upara kA eka thara Ter3hA, tirachA nIce kA bhAga zikhara ke nIce kA konA zikhara ke nIce ke donoM koNa ke bIca kA nApa, konA mUla mandira mukhya sthAna para sthApita tIrthaMkara mUrti praveza dvAra se saMyukta mukha maMDapa yA sAmane kA khAMcA cAroM ora se nirAdhAra staMbha jisake zIrSa para cAra tIrthaMkara mUrtiyAM hotI haiM muNDalIka mUlamUla karNamUla rekhAmUla prAsAdabhUlanAyakamukhya catuSkImAna stambha
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 475 deva zilpa mRSAmRtamekhalAmedrameru. yakSayamacucIyAnaratna zAkhAratharaMga gaMDaparaMga bhUmirazcikArandhrarAjasenarItirucakarupakaNTarupa stambharUpa zAkhArAkSarArAja senakarekhAlayalalitAsana lambA alinda, bagaDA miTTo, mRtikA dIvAra kA khAMcA puruSa cinha, liMga prAsAda vizeSa parvata Aya se vyaya jAnane kI saMjJA sammukha lambA garbhagRha Asana, savArI praveza dvAra kA hIraka alaMkaraNa sahita pakkhA mandira kA prakSepa, kone ke samIpa kA dUsarA konA, phAlanA vizeSa stambha AdhArita maMDapa jo cAroM ora anAvRtta hotA hai garbhagRha ke sAmane pAMcavAM nIcA maMDapa, nRtya maMDapa bhadra kA gavAkSa, AlA praveza dvAra bhaNDapa kI pITha ke Upara kA thara pItala dhAtu samacaurasa staMbha AkRtiyoM ro alaMkRta eka aMtarita paTTI yA paMkti dvAra zAkhA ke madhya kA stambha praveza dvAra kA AkRtiyoM se alaMkRta pakkhA Aya se dhyaya adhika jAnane kI saMjJA kakSA yA chajnedAra gavAkSa kA sabase nIce kA goTA khAMcA, konA makAna, gRha vizrAma kA eka Asana jisameM eka paira mor3akara pITha para rakhA hotA hai tathA dUsarA pITha se laTakakara manojJA lagatA hai strI yugala vAlI prAsAda kI jaMghA mukha hIrA AkAzIya kalpita eka saMjJA zarIra grAsa, jalacara vizeSa, magara pratikarNa vAlA staMbha azvathara lATIyaktravanavatsa vapus varAlavardhamAnavAjin
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ deva zilpa vApI vAmana vArAha vAri vArimArga vidhu viddhaviparyAsa vilokya vistIrNa vRta vedikA varada varaMDikA vidyAdhara vedI vedibandha vaizmana vairATI vyakta vyaMga - vyajana vyaktikrama vyAsa vyoman - vitAna vistAra zaMkuzaMkhAvarta zaduram - bAvar3I maMDapa ke vyAsa ke Adhe mAna kI UMcAI vAlA gumbada, jagatI ke Age kA balApaka maMDapa maMDapa ke vyAsArdha ke 2/3 mAna kI UMcAI vAlA gumbada jala dIvAra se bAhara nikalA huA khAMcA, barasAtI pAnI ke bahAva ke lie bArika nAliyAM, salilAMtara candramA vedha, rukAvaTa ulTA khulA bhAga vistAra, caur3AI golAI, golAkRti pIla, prAsAda Adi kA Asana vara pradAna karane kI sUcaka hasta mudrA | zekhara aura jaMghA ke madhya banA kucha goToM se milakara banA bhAga gumbada meM nRtya karane vAle deva rupa pITha, rAjasena ke Upara kA thara adhiSThAna, AdhAra, jagatI mandira, ghara prAsAda kI kamalapatra vAlI dIvAra prakAza vAlA Ter3hA paMkhA 476 maryAdA se adhika vistAra, gola kA samAna do bhAga karane vAlI rekhA zUnya, AkAza gUmaTa kA nIce kA bhAga, chata caur3AI chAyA mApaka yaMtra prAsAda kI dehalI ke Age kI ardhacandra AkAra vAlI zaMkha aura latAoM vAlI AkRti staMbha kA catuSkoNa bhAga (dakSiNa bhAratIya) (tamila) : + I i 1 *
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa) zAkhAzasyAzAkhodarazAla bhaMjikAzAlA zikhara zira zirapatrikAzirAvaTIzuka nAsa zuNDikAkRtizuddha saMdhATazrRMgazrIvatsaSaDdArUsabhA maMDapasabhA mArga (47) dvAra kI caukhaTa kA pakkhA, jo bhiti staMbha ke samAna hotA hai prAsAda ke 2/5 gAna kA kolI maMDapa zAkhA kA peTA bhAga nAca karatI huI pASANa kI putaliyAM prAsAda, gabhArA, choTA kamarA, bhadra, parasAla, barAgadA, Dhola ke AkAra kI chata sahita AyatAkAra mandira zivaliMga ke AkAra vAlA gumbada, mandira kA UparI bhAga yA chata, sAmAnyataH uttara bhAratIya zikhara vakra rekhIya hotA hai, dakSiNa bhAratIya zikhara gumbadAkAra yA aSTakoNa yA catuSkoNa hotA hai. zikhara zirAvaTI, grAsa mukha grAsa mukha vAlo paTTI, dArA bharagI ke U para prAsAda kI nAsikA, uttara bhAratIya zikhara ke rAmmukha bhAga se saMyukta eka bAhara nikalA bhAga jisameM eka bar3e caitya gavAkSa kI saMyojanA hotI hai| zuka nAsA zikhara ke jisa bhAga para siMha kI mUrti banAI jAtI hai, vaha sthAna hAthI gumbada kA samatala caMdovA, chatta choTe- choTe zikhara ke AkAra vAle aMDaka eka hI sAdA zrRMga do do staMbha aura usake Upara eka eka pATa raMga maNDapa eka prakAra kI alaMkRta chata jisakI racanA anekoM maMjUSAkAra sUcyagroM se hotI hai| tIna prakAra kI AkRti vAlI chata avanatonnata talavAlI aisI chata jo sAdhAraNaH paMktivaddha sUciyoM ro alaMkRta hotI hai| tIrthaMkara prabhu kI bAraha khaNDoM kI dharmasabhA, tIna prAkAra vAlI bedI banAvaTa sahita vargAkAra . deva pratiSThA kI vidhi vizeSa yajJa zAlA prAsAda ke 1/2mAna kA kolI maMDapa caturmukha, eka prakAra kA cAroM ora sammukha maMdira, cAroM ora mUrtiyoM se saMyojita eka prakAra kI maMdira anukRti khar3A aMtarAla, vArimArga, barasAtI jala nikAlane kI bArIka nAliyAM, jahAM phAlanAoM ke jor3a milate haiM samatala vitAna samavazaraNasamacaturanasakalIkaraNasatrAgArasabhramAsarvatobhadra salilAMtara
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ (deva zilpa sahasrakUTa saMvaraNA saMghATasaMdhisAMdhAra sAradArusiddhAsana siMha sthAnasuravezmansuSirasUtradhArasUtrArambha sRdhisopAnasaudhaskandhastanmastambhavedhasthanDilasthAvararagaravItisvayaMbhUharmyaharyazAlahastAMgula pirAmiDa ke AkAra kI eka mandira anukati jisa para eka sahastra tIrthaMkara mUrtiyAM utkIrNa hotI hai aneka choTe- choTe kalazoM vAlA gumbada chata jirAke tiryaka rekhAoM meM Ayojita bhAgoM para ghaMTikAoM ke AkAra ke laghu zikhara hote haiM, gUmaTa kA Upara kA bhAga tala vibhAga sAMdha, jor3a parikramA yukta nAgara jAti ke prAsAda zreSTha kASTha dhyA-1 Asana meM AsIna tIrthaMkara kI eka mudrA zukanAsa devAlaya polApana, cheda zilpI, maMdira makAna banAne vAlA kArIgara nauMva khodane ke prAraMbha meM prathama vAstu bhUmi meM kIle ThoMkakara usameM sUta bAMdhane kA AraMbha dAhinI ora se ginanA sIDhI rAjamahala, havelI zikhara ke Upara kA bhAga thaMbhA, khambhA, dhvajAdaNDa dhvajAdhAra, kalAvA pratiSThA maMDapa meM bAlukA vedI jisake Upara deva ko snAna karAyA jAtA hai prAsAda ke thara, zanivAra eka zAkhA vAle dvAra aghaTita zivaliMga makAna, madhyavartI tala, dakSiNa bhAratIya vimAna kA madhyavatI bhAga ghara ke dvAra ke Upara kA balANaka eka hAtha ke lie eka aMgula, do hAtha ko lie do aMgula isa prakAra jitane hAtha utane aMgula sAta zAkhA vAlA dvAra kama honA, nyUna, choTA kUTa, zAlA aura paMjara nAmaka laghu mandiroM kI paMkti jo dakSiNa bhAratIya vimAna ke pratyeka tala ko alaMkRta karatI hai hastinIhasvahAra
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbhagranthasUcI 1. tiloya ghaNNatti 2. bhagavatI ArAdhanA 3. umA svAmI zrAvakAcAra . . . 4. vasunandi zrAvakAcAra 5. pratiSThA tilaka : AcArya nemIcaMda 66. vasunandi pratiSThA pATha 7. jayasena pratiSThApATha 8. pratiSThA sAroddhAra 9. kundakunda zrAvakAcAra 10. mahApurANa : AcArya jinasena 11. padmapurANa : AcArya raviSeNa 12. harivaMza purANa 13. dharma ratnAkara : AcArya jayasena 14. trizaSTi zalAkA puruSa 15. jainendra siddhAMta koza 16. jaina jJAna koza marAThI 57. vatthusAra : Thakkara pheru 18. prAsAda maMDana 19. zilpa ratnAkara 20. kSIrArNava 21. dIpArNava 22, vAstu ratnAkara 23. aparAjita pRcchA sUtra 24. rupamaMDana 25. samarAMgaNa sUtradhAra 26. rAjavallabha 27. AcAra dinakara 28. bhAratIya zilpa saMhitA 29. prAsAda maMjarI 30. jaina kalA evaM sthApatya 31. vAstu kalA nidhi 32. vizvakarma prakAza 33. viveka vilAsa 34. jJAna prakAza 35. prAsAda tilaka 36. vAstu rAja 37. dhavalA 38. trilokasAra 39. matsyapurANa 40. navadevatA stotra 41. aSTa pAhur3a 42. sAvayadhamma dohA 43. rAjavArtika