Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad vallabha vedAnta (aNu bhASya) mahAprabhu jagadguru zrI vallabhAcArya bhUmikA zrImad vallabhAdhIza gosvAmI dIkSita jI mahArAja prastotA zrImanimbArkAcArya gosvAmI lalita kRSNa jI mahArAja prakAzaka zrInimbArkAcArya pITha, 12 mahAjanI TolA, prayAga
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzana adhikArI zrI munilAla zrI nimbArkAcArya pITha, prayAga prathama saMskaraNa: saM0 2036 zrI ballabha paMcazatAbdI nvauchAvara 25 ru0 mAtra mudraka dhArA presa 606, kaTarA, ilAhAbAda /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya ananta zrI jagadguru nimbArkAcArya gosvAmI rAdhAkRSNa jI mahArAja kI chatrachAyA meM hamane pUjya gosvAmo lalita kRSNa jI mahArAja ke brahmasUtra bhASyoM ke prakAzana meM abhUtapUrva saphalatA prApta kI / bhArata meM prAyaH sabhI vidvAnoM vaiSNavAcAryoM aura manISiyoM ne hamAre prakAzita bhASyoM kI sarAhanA aura abhivaMdanA kI / sabhI vaiSNava saMpradAyoM ke zrImantoM ne bhI prakAzana meM muktahasta hokara Arthika sevA kI, isase hama apane ko upakRta anubhava karate haiM / mahAprabhu zrI ballabhAcArya jI kA araNubhASNa, mudrita to bahuta pahile hI ho cukA thA para kucha vyavadhAnoMvaza prakAza meM nahIM A sakA / sambhavataH AcArya caraNa kI ho vaisI icchA thI, ve use apanI paMcazatAbdI ke zubhAvasara para hI bhaktoM ke samakSa prastuta karanA cAhate the / golokavAsI seTha govinda dAsa jI ne aNubhASya prakAzana ke lie apane gopAla lAla nyAsa se sevA pradAna kara mudraNa kA zrI gaNeza karA diyA thA / usakI pUrti svanAma dhanya zrI jaya dayAla jI DAlamiyA ke dvArA hI sampanna honI thI, donoM hI bhaktoM para mahAprabhu jI kRpA karanA cAhate the, ataH vilamba honA svAbhAvika hI thA / AcArya kRpA prApta ina mahAnubhAvoM ko hama dhanyavAda dene ke adhikArI nahIM haiM / abhinandana karane meM hI inakI zobhA hai / paramazraddheya gosvAmI dIkSita jI kA prasAda hamAre pAsa unake upasthita kAla se hI surakSita hai jise hama unake tirobhAva ke uparAnta bhaktoM ko de rahe haiM, isakA hameM hArdika kaSTa hai, unake sUyogya suputra jo unakI hI praticchavi hai, una saumya AcArya gosvAmI zyAma manohara jI mahArAja ke zrI caraNoM meM hama sazrRddha namana karate haiM / anta meM hama paramabhaktA vaiSNavI zrImatI ratnAkumArI jI ko dhanyavAda denA nahIM bhUla sakate, jinhoMne apane mauhArda se isa alamya nidhi ko Apake hAthoM meM samarpita kiyA / pUrvavat sabhI vidvAna aura vaiSNava ise zraddhApUrvaka sonsAha grahaNa kareMge aisA hamArA vizvAsa hai / zrI mahAprabhu paJcazatAbdI vinIta munilAla ( bhagavAnadAsa munnIlAla, bA~dA)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 ru0 hamAre grantha ratna nimbArkAcArya lalita kRSNa jI gosvAmI dvArA prastuta (1) zrI nimbArka vedAnta (vedAnta pArijAta saurabha) (vedAnta kAmadhenu) (2) zrI rAmAnuja vedAnta (zrI bhASya) (3) zrI madhva vedAnta (pUrNaprajJa bhASya) (4) zrI vallabha vedAnta (aNubhASya) sva saMdarbha (jIva gosvAmI) gavatsaMdarbha (7) kRSNa saMdarbha (8) paramAtma saMdarbha (e) bhakti saMdarbha (10) prIti saMdarbha (11) athAto brahmajijJAsA (seTha govindadAsa)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhAdvaita saMdarbha zrImad vallabhAdhIza gosvAmI dIkSita jI mahArAja isa dRzya bhogya evaM kArya rUpa jagata meM mAnavIya cetanA kevala dRSTA, bhoktA evaM karttA ke rUpa meM hI prakaTa nahIM hotI, mAnava eka vicArazIla prANI hai ataH usameM vaha yathArtha kI adamya jijJAsA ke rUpa meM prakaTa hotI hai / vijJAna evaM darzana donoM hI yathArtha anveSaNa ke mAnavIya prayatna haiM / vastu ke yathArtha kI mAnavIya anubhUti yA vicAra ke saMdarbha ke binA bhI eka nirapekSa yathArtha ke rUpa meM jAnane kI mahatvAkAMkSA hI vijJAna hai / darzana usI vastugata yathArtha ko jJAna ke vibhinna rUpoM ke mAdhyama se parakhane kA prayAsa hai / darzana kI isa jJAna nirbharatA se svAbhAvika prazna uThatA hai ki jJAna evaM jJa eya kA > paraspara sambandha kyA hai ? jJAna kI aisI kyA vizeSatA hai ki vaha apane se atirikta vAhya jJeya jagata ke yathArtha nirUpaNa kA dAyitva vahana kare ? ina praznoM se hI darzana kA 'atha' hotA hai darzana kI 'iti' bhI inhIM se hotI hai / ( 1 ) eka vastu kA prabhAva anya vastuoM para jo anivArya rUpa se par3atI hai usI ko jaTila se jaTilatama hotI prakriyA jJAna hai, ataH svAbhAvika rUpa meM 'vaha apane paryAvaraNa kI vAstavikatA kA prabhAva hai, koI bhI kArya akAraNa utpanna nahIM hotA, jJAna evaM jJeya kA kAryakAraNa sambandha hI jJAna ko, jJa eya ke yathArtha nirUpaNa kA adhikAra detA hai / (2) jJAna svAbhAvika rUpa meM darpaNa kI taraha sAmane kI vastu ko pratibimbita karatA hai yahI usakI vizeSatA hai / purovastu ko pratibimbita kara pAne meM bhI darpaNa kI apanI sImAyeM haiM, usI taraha jJAna kI bhI sImAyeM haiM, usI meM vaha jJaya ko pratibimbita kara pAtA hai / hama jJAna kI una sImAoM ko parakha kara viSaya sambandhI niSkarSa para pahuMceM yahI samajhadArI hai / (3) jJAna, svayaM prakAza hai, vaha apanI aura apane atirikta apanI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ paridhi meM sthita vastuoM ko sAkSI detA hai| isakI isa vizeSatA ko svIkAre binA koI bhI bauddhika nirNaya sambhava nahIM hai / (4) jJAna ke atirikta yA svataMtra jJaya jaisI koI vastu nahIM hai vahI eka chora para jJAna jaisA dUsare chora para jJeya jaisA pratibhApita haM tA hai / svapnAvasthA kA jJAna aura bhramAtmaka jJAna isake udAharaNa haiN| aisI aneka prakAra kI jJAna jJeya sambandhI kalpanAyeM prastuta huii| kevala jJAna ke astitva kI svIkRti, jJAna evaM jJeya donoM ke astitva kI svIkRti yA kevala jJeya ke astitva kI svIkRti, Adi meM yadi kevala jJaya hai, jJAna jaisA svataMtra koI padArtha nahIM hai to aneka vidhajJa yoM paraspara ta haiM yA adveta ? isI taraha kevala jJAna hI ko vAstavika sattA ho arthAt jJeya kevala kalpita hI ho to sarvatra jJAna, eka hI hai yA aneka ? yadi jJAna jJaya do tatva haiM to usameM kisI bhI prakAra ke dvata kI sambhAvanA hai yA nahIM ? ityAdi praznoM meM hI dveta yA advaita vAda kA uttara nihita hai| jJAna nirapekSa vastu ke yathArtha ko dvaita yA advaita ke rUpa meM dekhane kA Agraha vijJAna ko itanA tIvra nahIM hai, kyoMki apane nirIkSaNa yA parIkSaNa meM vijJAna abhI taka kisI maulika yathArtha taka pahu~cane kA dAvA nahIM kara pAyA hai| kiMtu darzana, kabhI jJeya ke rUpa meM, kabhI jJAna ke rUpa meM kabhI donoM ke rUpa meM maulika yathArtha taka pahu~ca jAtA haiM, ataH usameM maulika yathArtha ke eka yA aneka hone kA, dvaita yA aDhata hone kA prazna bhI sahaja hI uTha jAtA hai| bhAratIya darzana meM duta evaM advaita kA vicAra aupaniSad hai, aupaniSada darzana arthAt vedAnta vastutaH maulika darzana na hokara upanipada ke dArzanika vicAroM kI vyAkhyA mAtra hai| svayaM upaniSada ke vidhAnoM meM dArzanika maulikatA ho sakatI hai, kintu zaMkara, rAmAnuja vAllabha Adi vedAMtoM kA maulika honA unako nyUnatA khlaavegii| una vicArakoM kA dAvA upaniSad kI prAmANika vyAkhyA hone kA hai| maulika sUjha hone para nahIM, ataeva dvaita evaM advaina kI carcA bhI upaniSad evaM unake sahAyaka granthoM ke AdhAra para hI uThatI hai / ukta vicArakoM ko utprekSA kA taba taka koI bhI mUlya nahIM haiM jaba taka ki unakA AdhAra maulika rUpa se kisI upanipad ke vacanoM meM na dikhAyA jA sake / zrI zaMkarAcArya jI kahate haiM- "vedAnta
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyAni sUtrairudAhRtya vicAryante tasmAjanmAdisUtraM nAnumAnopanyAsArtha, kintahi vedAnta vAkya pradarzanArthama (zAM. bhA. 11112) prastuta prasaMga meM dvata yA advaita se sambandhita na to sAre upaniSad vAkyoM kA vicAra sambhava hai aura na abhoSTa hii| yahA~ to kevala zuddhAdvaita aura usakI pRSThabhUmi ke bAre meM carcA karanI hai| zuddhAta bhI koI maulika darzana nahIM hai, upaniSad ke vibhinna vAkyoM ko samanvita karane kA sahaja prayAsa mAtra hai, ise sahaja kahane kA AdhAra vahI hai jo zrI zaMkarAcArya ne sAMkhyadarzana kI AlocanA meM prastuta kiyA hai ve aupaniSad darzanoM kA AdhAra batalAte hue kahate haiM- "apica kvacid gauNaH zabdo dRSTa iti, na caitAvatA zabdapramANa ke'rtha gauNI kalpanA nyAyyA sarvatra anAzvAsa prasaMgAt // (zA. bhA. 13117) arthAt jaise hamAre dainika vAkavyavahAra yA kAbya meM bhASAgata gauNa prayoga hote haiM (hama kisI vIra ko siMha yA kisI Darapoka ko gIdar3a kahate haiM) vaise hI aupaniSada padArtha jo ki binA upaniSada ke siddha nahIM ho sakate unako ukta gauNI paddhati ke AdhAra para manacAhA artha karanA ucita nahIM hai zrI ballabhAcArya bhI isase sahamata haiM, ve bhI kahate haiM ye dhAtu zabdAHyatrArthe upadeze prakIrtitAH / tathaivArtho vedarAzeH kartavyaH nAnyathA kvacit / / arthAt-jina-dhAtu kriyApadoM kA evaM saMjJAvAcaka zabdoM kA jo artha nirukta byAkaraNa Adi dvArA kiyA gayA hai vahI artha hameM zAstroM ko byAkhyA meM lenA caahie| lAkSaNika yA gauNa prayoga mAnane evaM tArkika cAturya se spaSTa artha ko asambhava kara dikhalAne kI rIti se zAstroM kI byAkhyA maulika ho sakatI hai, prAmANika nahIM / zAstra ke kinhIM do bacano meM saMgati nahIM baiThatI to tArkika cAturya pradarzana kI AvazyakatA nahIM hai, apitu donoM kA samAna mahatva svIkArate hue, yathArtha ko paraspara virodhI dharmoM kA AdhAra mAnakara saMgati baiThAnI caahie| eka vAkya ko mukhya yA bAdhaka evaM dUsare vAkya ko gauNa yA bAdhya mAnakara byAkhyA karanA zabdvaikagamya padArtha kI zakAnusAra saMbhava byAkhyA kA ullaMghana karanA zAstrAparAdha hai / svayaM sUtrakAra "tarkApratiSThAnAt", kahate hue vicArya viSayavastu meM tarka ke samarthana yA virodha ko nahIM svIkArate /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) vyAkhyAye vacanoM meM tArkika virodha khar3A kara kisI eka vacana ko mukhya tathA dUsare ko gauNa yA arthavAda mAnanA vedAnta ke vicArya vipaya meM anyAya karanA haiM, kyoMki isameM zabda ke atirikta kisI anya pramANa kA prasAra hI nahIM hai / zrI zaMkarAcArya jI bahuta hI sundara DhaMga se isa kathana kI puSTi karate haiM"itazca nAgamyerthe kevalena tarkeNa pratyavasthAtavyaM yasmAnirAgamAH purupotprekSA nibandhanAztarkA apratiSThAH bhavanti utprekSAyA niraGka zatvAt .... rUpAdyabhAvAdapi nAmaM pratyakSasya gocaraH liGgAdya bhAvAcya nAnumAnAdInAM (AgamamAtra samAdhigamyoyamarthaH dharmAdivat) iti cAvocAmaH / (zA. bhaa.2|111) arthAt jo viSaya kevala vedaika gamya hai, usameM tArkika virodha nahIM uThatA, vaha hamArI utprekSA ke bala para uThatA hai ataH vedya ke pratipAdya viSaya meM vaha arthahIna aura saMdarbhahIna ho jAtA hai| hamArI utprekSA niraMkuza hotI hai, hama kisI bhI dizA kI ora bahaka sakate haiM rUpa Adi indriyagrAhya guNoM se rahita veda pratipAdya viSaya hamAre pratyakSa jJAna kI paridhi meM nahIM AtA, usI prakAra sunirdhArita tAkika hetu ke abhAva meM hama usake viSaya meM koI anumAna bhI nahIM kara sakate / vaha to kevala veda pratipAdya hI hai| zrI ballabhAcArya jI vaisA hI kahate haiM-"tasmAt pramANamevAnusatavyaM na yuktiH, yukti gamyA tu abrahmavidyA-nanu tathApi kAcit bedAnusAriNI muktivaktavyA zAstrasAphalyAyeti cet virodha evaM nAzaMkanIyaH vastu svabhAvAt" arthAt vastu parijJAna ke lie jo sAdhana nirdhArita haiM, unhIM se unheM parakhanA cAhie, veda pratipAdya viSaya ko veda dvArA hI jAnanA cAhie, kalpanA yA mukti dvArA nahIM, mukti kAlpanika hotI hai, vaidika nahIM, yadi veda kisI aise padArtha kA nirUpaNa karanA cAhatA hai jisameM hamArI tArkika dRSTi se kucha antavirodha hai, isa antavirodha ke AdhAra para eka vacana ko pramANa mAnanA dUsare ko aprAmANika yA gauNArtha mAnanA ucita nahIM hai / vyAkhyAvAdI darzanoM kI samasyA yathArtha kA maulika nirUpaNa nahIM hai, kintu jina granthoM ko ve yathArtha kA nirUpaNa nahIM hai, kintu jina granthI ko ve yathArtha kA nirUpaka mAnate haiM, una granthoM ke vibhinna vidhAnoM ko prAmANika vyAkhyA hI unakI pradhAna samasyA hai, ataeva vyAkhyAvAdI vedAnta darzanoM kI samasyA dvaitavAda yA advaitavAda bhI upaniSadoM ke sadarbha hI meM vicAre jA sakate haiN|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) upaniSadoM meM vicArArtha prastuta dvaita yA advaita vacanoM ko yahA~ upasthita karanA sambhava nahIM hai, unake vargIkRta tAtparya kA kucha bhAga upasthita kiyA jA sakatA hai, vaha vargIkaraNa pUrNa nahIM, disAsUcaka ho sakatA hai| sarva prathama hameM dvaita advaita kA suparibhASita artha samajhanA caahie| tabhI hama unake samarthaka yA viparIta vacanoM kA tAtparya saralatA se grahaNa kara skeNge| dvata zabda kI vyutpatti saMskRta vyAkaraNa ke anusAra 'dvidhA itaM (jJAtaM) dvItaM tasya bhAvo dvataM' hai arthAta kinhIM do yA adhika vastuoM ke bAre meM 'yaha eka vastu hai yaha dUsarI vastu hai' aise bodha ko dvaita kahate haiM, aisI kisI hetu kA na honA advaita hai| __kina vastuoM ke dvaita kI carcA vedAnta meM kI gaI isa para vicArane para zuddha dvaitavAdI madhvAcArya jI kA vicAra sAmane AtA hai ve pA~ca prakAra se dvaita kA vicAra prastuta karate haiN| (1) eka jar3a vastu kA dUsarI jar3a vastu se bheda (2) eka jIva (cetana) kA dUsare jIva se bheda (3) jar3a vastuoM kA jIvoM se bheda (4) jar3a vastuoM kA Izvara se bheda (5) jIvoM kA Izvara se bheda advata, dvaita kA viparIta bhAva hai, svAbhAvika rUpa meM to uparyukta pAMcoM bhedoM kA niSedha advaita meM hogaa| kisI eka do ko svIkArane para bhI advaita caritArtha ho sakatA hai| anya prakAra se bhI dvaita para vicAra kiyA gayA hai: (1) sajAtIya bheda (do gAyoM ke bIca kA bheda) (2) vijAtIya bheda (gAya aura ghor3e kA bheda) (3) svagata bheda (eka hI gAya meM sIMga pUcha) ina tInoM kA niSedha advaita se ho jAtA hai "sajAtIya vijAtIya svagata bheda vjitm|" prazna hotA hai ki jar3a-cetana evaM Izvara meM paraspara sajAtIya bheda hai yA vijAtIya, isameM svagata bheda hai athavA brahma meM kisI prakAra kI bheda hai hI
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM ? ina praznoM kA uttara tabhI sambhava hai 'jaba ki-upanipada vAkyoM kA kisI eka artha meM hI tAtparya nirdhArita kiyA jAya / anyathA sambhava nahIM hai / jar3a yA Izvara meM paraspara dvaita hai yA advaita isake nirNaya meM kaI prakAra ke upaniSad vAkyoM kA vicAra kara sakate haiM (1) jar3a cetanAtmaka jagata ke kArya evaM brahma ke kAraNa hone kA ullekha jina vacanoM meM AtA hai unakI vibhinna vyAkhyAoM kA dvaita advaita sambandha ko ArabhbhavAdI, pariNAmavAdI, vivarttavAdI, nimitta kAraNavAdI, aura abhinna nimittopAdAna kAraNavAdI vyAkhyAyeM prastuta kI gaI haiN| (2) ukta vidha jagata aura brahma ke bIca vyApyavyApaka bhAva sambandha bhI dikhalAyA jAtA hai, isameM dvaita advaita donoM ho sakate haiM kyoMki isa sambandha meM kaI AkAra mAne jA sakate haiM, jaise ki tAdAtmya ke kAraNa, tadutpatti ke kAraNa, tat sAhacarya ke kAraNa vyApyavyApaka bhAva mAnA jA sakatA hai / jahA~ miTTI ke bane padArtha haiM vahA~ miTTI hai, jahA~ dhuA~ hai vahA~ agni hai / nakSatra maNDala ke do tAre sAtha-sAtha udayAsta hote haiM, pati hai to patni nizcita hai, patnI hai to pati nizcita hai, arthAt binA pati ke koI patni nahIM kahalAtI inameM paraspara anyonyAzrayatA hai, ina sAre udAharaNoM meM kahIM dUta hai to kahIM advata isalie vyApyavyApaka sambandhabodhaka upaniSad vAkyoM meM dvaita advaita donoM ko sambhAvanA banI rahatI hai| (3) jagata ko Izvara se niyamya, lIlA yA icchA ke adhIna mAnane vAle vacana spaSTatayA dvata kA pratipAdana karate haiM jo ki dvatavAdiyoM ke adhika anukUla haiN| ati advaita mAnane para kauna Izvara, kisakI niyAmakatA, kaisI lIlA yA icchA, kesI adhInatA, ? kucha bhI siddha honA sambhava nahIM hai| (4) upAsya upAsaka kA sambandha bhI buddhajIva ke dvaita kA bodha karAtA hai, inake pratipAdaka vacana bhI bhedavAdiyoM ke ati anukUla hai kintu upAsya kA adhika saMkucita artha na lete hue, Izvara yA brahma ko pAne yA jAnane ke sabhI jJAna, karma-bhakti upAsanA, yoga Adi sAdhanoM ke saMdarbha meM jJaya, jJAtavya, bhajanIya, dhyeya, upAsya Adi arthoM kA grahaNa karane para bhakta, yogI, jJAnI, upAsaka, sAdhaka Adi ke sAtha brahma kA sambandha dvaita hI ho yaha koI anivArya nahIM hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 11 ) (5) isI prakAra brahma ko isa jar3a cetanAtmaka jagata kA AdhAra bhI mAnA gayA hai, isakI bhI kaI prakAra kI vyAkhyAyeM sambhava haiM / jaise ki AtmA deha kA AdhAra hai, arthAt AtmA ke binA deha kucha bhI karane meM samartha nahIM hai / Tebala, pustaka kA AdhAra hai arthAt pustaka Tebala para rakkhI hai / vyakti apane guNadharma kA AdhAra hai arthAt vyakti ke binA guNa dharma Adi kA svarUpa nirUpaNa sambhava nahIM hai / avayava avayavI AdhAra haiM arthAt avayavoM ke saMyoga se hI avayavI kA astitva hai / rassI meM sarpa ko bhrAnti meM rassI hI usa jhUThe sarpa kA AdhAra mAnI jAtI haiM / ina udAharaNoM ke atirikta jar3a meM pratIyamAna sattA mUlataH brahma kI hI sattA hai, jIva meM pratIyamAna cetanA mUlataH brahma kI hI cetanA hai, isa prakAra bhI brahma ko donoM kA AdhAra mAnA gayA hai / inameM kucha prakAra dva eta ghaTita kucha advaita ghaTita hai / (6) binA kisI bhI prakAra ke saMbaMdha ko mAne nirapekSa rUpa meM jar3a cetana evaM brahma ke svarUpa ke nirUpaNArthaM bhI upaniSad ke kaI vacana pravRtta hote haiM, jinheM, tadvatavAdI yathA yogya apane anukUla arthoM meM viniyukta karane kI ceSTA meM rata rahate haiM / inake atirikta bhI antaryAmI, lokAtIta, yA sAkSI Adi kaI rUpoM meM jagata brahma ke saMbaMdhoM kA nirUpaNa milatA hai / jaisA ki hamane Upara ina sabhI prakAra ke vacanoM ko saMgati, inameM sukhavAda yA ekArthatA sthApita karanA hI sabhI vedAMtiyoM evaM zuddhAdvaita kA bhI pramukha lakSya hai / ina sabhI prakAra ke vacanoM kI eka vAkyatA ke lie jo kucha mUla bhUta dhAraNAyeM zudvAdvata meM prastuta kI gaI haiM unheM hameM spaSTatayA samajhanA caahie| vicAra kiyA ki upaniSad vAkya sAmAnya rUpa se kevala dva eta yA kebala advaita kA pratipAdana nahIM karate, kisI rUpa meM dva eta, kisI rUpa meM advaita donoM taraha ke pratipAdana upalabdha hote haiM / anubhava evaM vicAra se bhI hameM kisI eka ke Azraya se chuTakArA nahIM mila sakatA / vibhinna raMgoM kI gAya haiM to gAya hI ataH unakA advaitabhAva svabhAvataH siddha hai, para jise zyAmagI abhipreta haiM usakI dRSTi svAbhAvika hai / isI prakAra jise svarNa cAhie use cAhe vaha kisI AkAra meM mile vaha legA, kintu yadi vaha AkAra vizeSa kaMgana Adi kI kAMkSA karatA hai to vaha use hI prApta karegA, ye donoM kAMkSAyeM svAbhAvika haiM / yadi kaheM ki dvaita rUpagata hai, adva eta padArthaMgata hai, yaha nirNaya vivAdAspada hI hogA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) ki padArtha aura rUpa kA sambandha dvatadhATita hai yA advaita ghaTita / ataH donoM ko mAne binA hamArA samAdhAna sambhava nahIM hai yahI kAraNa hai ki dvaitavAdI, atavAdI, viziSTAdvaitavAdI. zuddhAdvaitavAdI, Acintya bhedAbhedavAdI sabho kisI ne kisI rUpa meM, kisI na kisI vizeSaNa ke sAtha ta advata donoM ko hI mAnyatA dete haiN| vaha dvaita vyAvahArika ho, aupAdhika ho, Atyantika ho, aicchika ho, yA svAbhAvika ho hai to dvata hI isI prakAra advaita bhI cAhe svAbhAvika ho, pAramArthika ho, Atyantika ho, aupAdhika ho yA gauNa ho kisI na kisI rUpa meM sabhI ko mAnya hai / ataH vivAda dvaita, advaita kA nahIM vizeSaNoM kA hai| zuddhAdvaita meM svAbhAvika advaita aura aicchika advata ko mAnakara zrutiyoM kA samanvaya kiyA gayA hai jaise ki zaGkarAcArya jI ne vyAvahArika dvata aura pAramArthika advata meM zrutiyoM kA samanvaya kiyA hai / jar3a cetanAtmaka jagata ko padArtha mAnate hue jagata evaM brahma ke bIca advata mAnanA hI zuddhAhata hai / jagata ko mithyA mAnate hue jagata evaM brahma ke bIca advata mAnanA kevalA ta hai| saMskRta bhASA meM inheM 'ekasyAbhedaH' aura 'dvayorabhedaH' kaha sakate haiN| eka abhAvAtmaka advata hai, dUsarA bhAvAtmaka abheda hai| zuddhA dvaita bhAvAtmaka hai| brahmasUtra ke 'tadanyatvAdhikaraNa' meM TIkA karate hue zaGkarabhASya ke TIkAkAra vAcaspati kahate haiM ki hamAre advaita kA tAtparya do vastuoM ke bIca tAdAtmya sambandha kA nahIM hai, bheda kA niSedha mAtra hamArA tAtparya / vallabhAcArya jI tAdAtmya kA advata hI mAnate haiN| unakI dRSTi se brahma ke alAvA jagata jaisA kucha hai hI nhiiN| yaha nahIM kahanA cAhie ki brahma jagata ke rUpa meM pariNata huA apitu kahanA cAhie ki jagata bhI brahma hI hai| aisA mAnanA hI zuddha advata hai| AcArya "sarva khalvidaM brahma" (chA~ 3314 / 1) isa aupAniSad vacana ko hI apane mata kA AdhAra mAnate haiM / gaNita kI dRSTi se vicArane para "brahmaAnanda = jagata" athavA "jagata+Anandabrahma" isa samIkaraNa dvArA zuddhAta siddha hotA hai / jagata kA artha jar3a cetanAtmaka ananta brahmANDa hai isako nimnAMkita vacanoM se nizcita karate haiM (1) "tadakSata bahusyAMprajAyeya" (chA0 u0 6 // 2 // 3) usane cAhA ki vaha aneka rUpa dhAraNa krle| ___(2) "sa AtmAnaM svayaMmakuruta" (te0 u0 2 / 7) usane svayaM apane ko jagata ke rUpa meM DhAla diyaa|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) "(3) "etaddhi sarvANi nAmAni rUpANivitti" (chaH 1 / 6 / 1) vahI ina sAre nAmoM evaM rUpoM ko dhAraNa karatA hai / ___ zrI vallabhAcArya jI ina vacanoM se samasta brahmANDa ko brahma rUpatA nizcita kara advaitavAda kA nirNaya karate haiM aura use hI zuddha (sahI) batalAte haiM / brahma svabhAvataH eka hai magara apane vilakSaNa sAmarthya aura icchA ke balapara aneka bhI ho sakatA hai / eka se aneka hone meM yadi koI tArkika visaMgata hai to AcArya use durbhAgya mAnate haiM vaha tarka yathArtha ko abhivyakta karane meM sarvathA asamartha hai / ve tarkabhIru hokara brahma aura mAyA kA dvata svIkAra ne ko taiyAra nahIM haiN| isa dRzyamAna jagata kI vyAkhyA brahma ke AdhAra para karane meM asamartha hone para hI brahma aura mAyA ina do tatvoM ko kalpanA karanI par3atI haiM, jisake phalasvarUpa brahma zuddha advaita nahIM raha jaataa| "mAyA sambandha rahitaM zuddhamityucyate budhaiH" (zuddhAdvaitamArtaNDa 28) mAyA sambandha rahita brahma ko hI AcArya zuddha mAnate haiN| kevala brahmAzrita advata kI kalpanA taka pahu~cane ke lie ve brahma aura mAyA ko bhI advaita mAnate haiM / unakI dRSTi se mAyA kevala brahma kA eka asAdhAraNa sAmarthya hai, bhinna koI vastu nahIM hai| samarthya se hI brahma eka se aneka hotA hai / vyApaka hote hue bhI paramANu ho sakatA hai, deza kAlAtIta hote hue bhI, deza evaM kAla meM apane ko abhibyakta kara sakatA hai| vaha aneka virodhI dharmoM ko apane meM Azrita kara sakatA hai| vaha sakala viruddha dharmAzraya acintya aghaTita ghaTanA padu hai isalie bana sakatA hai yaha kahanA bhI galata hai| usa acintya meM aneka alaukika dhama haiM, jisameM se kucha ko hama unhIM ke vacana vedoM se jAna pAte haiM, sarvabhavana sAmarthya unameM se eka hai| _zrI zaMkarAcArya mAyA kI dhAraNA dvArA jina-jina samasyAoM kA samAdhAna karane kA prayAsa karate haiM, vallabhAcArya jo unako brahma ke viziSTa svarUpa yA sAmarthya ke AdhAra para hI sulajhA dete haiM / ve kahate haiM-"viruddha dharmAzrayatvaM tu brahmaNo bhUSaNAya na tu mAyAyAH" yahA~ prazna mUlataH kalpanAvAdI aura yathArthavAdI advata kA hai zuddhAdvaita yathArthavAdI hai, zuddhAdvaita ke pada para ArUr3ha hone ke lie brahma ko saccidAnanda ke pratipAdaka upaniSad vAkyoM kA sahArA hai| yahA~ yaha lakSya meM rakhanA cAhie ki 'zuddhAdvaita mArtaNDakAra' ne 'zuddha' pada se vyAva| mAyA ko jo banAyA hai
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) usakA 'pradhAna - malla nivarhaNa nyAya' ke anusAra artha lenA cAhie hamane bhI mAyA tathA brahma ke saMdarbha meM aisI vyAkhyA prastuta kI hai, pratIta hotA hai ki 'zuddha' pada kAvyAvartya kevala mAyA hI hai / zrIvallabhAcArya kA aisA abhiprAya nahIM hogA, 'zuddha' pada se unakA jo abhiprAya hai vaha unakI nimna paMkti meM spaSTa hai- "ayaM prapaJca na prAkRtaH, nApi paramANu jannyaH nApi vivarttAtmA, nApi adRSTAdi dvArA jAtaH, nApyasataH, sattArUpaH kintu bhagavatkAryaH paramakASThApannavastukRtisAdhyaH tAdRzame'pi bhagavadrUpaH, anyathA asataH saptAsyAt sA cAgre vainAmika prakiyA nirAkaraNe nirAkariSyate vaidikastvetbhavAneva siddhAntaH (zAstrArtha prakaraNa nibandha 23 ) arthAt prakRti paramANu mAyA adRSTa Adi kisI bhI dvitIya sahAyaka tattva kI apekSA binA svayaM kevala zuddha brahma kA hI jar3ajIvAtmaka jagata ke sAtha abheda siddhAnta vaidika hai, athavA prakRti paramANu, mAyA adRSTa Adi ke dvata se rahita brahma hai | ataeva 'zuddha' pada kI vAstavika vyAkhyA honI cAhie " prakRti paramANu mAyAdRSTAdi rahitaM zuddha mityucyate budhaiH " kucha loga 'zuddhAdvaita' abhidhAna zrI vallabhAcArya kRta nahIM mAnate, kintu yaha prAnta dhAraNA hai, uparyukta paribhASita artha meM zuddhAdvaita zabda kA prayoga subodhinI meM AcArya caraNa dvArA kiyA gayA hai - " bhedanAzakantu bhagavadvijJAnaM " mAkSAtkAre......zuddhAdvataJca sphurati " ( su0 10 / 2 / 35 ) ityAdi / jagata ke vibhinna nAmoM evaM vibhinna rUpoM ke adva eta kI sattA ke rUpa meM hI advaitavAda kI vyAkhyA saMbhava hai / naiyyAyika bhI sattA ko 'para sAmAnya' kahate haiM, antara kevala itanA hI hai ki naiyyAyikoM kI dRSTi meM 'sattA' dravya guNa evaM karma meM samAna rUpa meM rahane vAlA eka dharma hai / vastutaH bAta to vaha hai ki mattA ke AdhAra para vastu ko sat mAnane kI prakriyA meM sattA meM to sattA hotI nahIM isalie vaha svayaM amat na ho jAye isako dhyAna rakhate hue sattA ko dharma mAnane ke bajAya mUladravya yA tatva mAnanA hI adhika susaMgata hai / sattA evaM sat meM vyAkaraNa zAstrIya bheda hai magara dArzanika bheda nahIM / isa mUla tattva sat ke hI vibhinna rUpa jAgatika padArtha haiM, saccina ke vibhinna rUpa jIva yA cetanAyeM haiM / saccidAnanda svayaM mUlatattva kA maulika rUpa hai, vastutaH Ananda hI mUlatattva hai, Ananda ke pratyaya meM 'sat' evaM 'cit' antahita haiM / ataeva kahA gayA 'Anando brahma eti vyajAnAt ' ( tai0 u0 3 / 6)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) jisa lekhanI se likha rahA hU~ vaha mAtra lekhinI hai use apane astitva kI koI pratIti nahIM, vaha pratIta to hameM hI hotI hai ataH lekhinI kevala sat hai / hameM apane astitva kI pratIti hai ataH hama saccit haiM, kintu hamAre astitva meM deza kAla kI sImAyeM haiM ye sImAyeM hI dvata bhAva lAtI haiM athavA yoM kaheM ki ye brahma kI dvatavAdI icchA kI pariNati haiM, phalataH hamArI cetanA priya-apriya sukha-dukhaH, saMgharSa-zAnti, rAga-dveSa ke dvaitoM se AvRta ho jAtI hai / dezakAlAtIta cetanA meM ina dvandvoM kI upasthiti kA koI prabhAva nahIM par3atA, jaisA ki upaniSad meM kahate haiM "tatra ko mohaH kaH zokaH ekatvamanupazyataH" (Izo0 7) vastutaH ekatva darzana nahIM 'anudarzana' hotA hai| "anudarzana" bahuta ucita mahatvapUrNa prayoga hai jaise ki kahI huI bAta ko kisI dUsare zabdoM meM kahanA 'anuvAda' hai| aise hI zrI madhvAcArya dvArA prastuta paJcadvaitAtmaka vAstavika dRzmAna jagata meM, brahma ko dvaitavAdI icchA ke pariNAma svarUpa taTita hotA hai, tathA eka 'saccidAnanda' ke pratyaya ke balapara 'ekatva' anudarzana karanA zokamohAtIta cetanA kA prArambha Ananda hai, usIkI carama pariNiti, aizvarya, vIrya, yaza, zrI jJAna, vairAga ke bodhaka bhagavAna, padadvArA abhihita hotI hai / yaha brahma kI sAkAratA, saguNatA, evaM sadharmakatA kI sthiti hai / jahA~ avyakta byaktibhAvApanna hotA hai, isa paramatattva ko kevala vyakti bhAvApanna samajhanA mUr3hatA hai athavA kevala avyakta mAnanA bhI anyathA pratipatti hai| kintu viruddha dharmAzraya hone ke kAraNa donoM hI rUpa meM svIkAranA dhIratA hai--''ajAbhamAno bahudhA vijAyate tasya dhIrAH parijanA nti yonima" (yaju0 saM0 31 / 16) 'tasmAdAnandAMzasyaivAyaM dharmoMyatra svAbhivyaktistatra viruddha sarvadharmAzrayatvam' (aNu0 bhA0 1 / 2 / 32) arthAt cetanA jaba Ananda ke ananta AyAma meM pahu~ca jAtI hai to tArkika virodha, yathA sAkAra yA nirAkAra hone kA, sadharmaka yA nirdharmaka hone kA athavA saguNa yA niguNa hone kA dAvA nahIM kara sakatA, vaha to vyApaka, avyApaka, dezakAlAtIta, dezakAlAmivyakta, jJeya, ajJaya sabhI kucha hai / zrI vallabhAcArya jI kahate haiM- "aNva pe brahma vyApakaM bhavati, yathA kRSNo yazodA kroDe sthito'pi sarvajagadAdhAro bhavati" (zA0 ni0 54.) ____ arthAt-brahma aNu hote hue bhI vyApaka banA rahatA hai kRSNa cAhe yazodA kI goda meM hI kyoM nahIM sampUrNa jagata ke AdhAra haiM"
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstavikatA to yaha hai ki ve 'satya ke bhI satya' hote huye bhI bhAvAnusArI ho jAte haiN| yathArtha kA, bhAvAnusaraNa mithyA yA kAlpanika nahIM apitu vAstavika hI hotA hai / 'yadbhaddhiyAta urugAya vibhAvayanti tattad vapuH praNaya se sadanugrahAya" (bhA0 3 / 9 / 11) athAt- hama buddhi se jaise tumhArA vibhAvana karate haiM, vaisA tumhArA vAstavika vapu svarUpa hotA hai| yahI 'brahma kI rasarUpatA hai, jo ki Ananda kI carama sImA pariNita hai|" (so vai saH"(ta0 u0 2011) zrI vallAbhAcArya ke zuddhAdata kI vAstavika byAkhyA isI AnandAdvaita ke AdhAra para ho sakatI hai / Ananda brahma hai, hama ananda hai / Ananda se hI mArI sRSTi hotI hai, Ananda maiM hI lIna hotI hai| 'AnandAdahyeva khalu imAnibhUtAni jAyante" ityAdi (te0 u0 - 3 / 6) advata ko isa vidhA taka pahuMcane ke lie jina dArzanika dhAraNAoM ko zrI vallabhAcArya upakaraNa banAte haiM yA upayoga meM lAte hai unameM se kucha dhAraNAyeM isa taraha haiM : (1) brahmavAda (2) viruddha dharmAzrayatAvAda (3) satkAraNavAda (4) satkAryavAda (5) AvibhA vatirobhAvavAda (6) AvakRta pariNA vAda (7) kAya kAraNatAdAtsya vAda (1) brahmavAda kA tAtparya hai ki jagata kI utpatti sthiti evaM pralaya maiM, brahma ke atirikta kisI bhI anya tatva ko mAdhyama na mAnanA / ise anya zabda maiM brahma kI 'abhinna nimitto pAdAnatA" bhI kaha sakate haiN| jagata ke lie apekSita upAdAna samavAyI tadhA nimitta kAraNa brahma hI hai| anya IzvaravAdI naiyyAyika Adi, nimitta kAraNa to mAnate haiM magara upAdAna kAraNa nahIM maante| kucha vedAntI apane-apane DhaMga se brahma ko upAdAna kA kAraNa to mAnate haiM, unake mata meM brahma,apane atirikta anya kisI bhI tatva kI apejJA rakkhe binA upAdAna kAraNa nahIM bana sakatA ataeva unheM virtIpAdAna, prakAropAdAna, dhamoM pAdAna
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( - Adi kalpanAyeM karanI par3atI haiM / AcArya jI ke mata se brahma svayaM svarUpataH jagadAkAra meM pariNita hotA hai / ve kahate haiM -- " tad brahma va samavAyi kAraNaM . samanvayAt samyaganuvRttatvAta astibhAti priyatvena saccidAnanda rUpeNAnvayAt nAmarUpokAryarUpatvAt prakRterapi svamate tadaMzatvat, ajJAnAt paricchedAyitve jJAnena bAdhadarzanAt, nAnAtvaM tvaicchikameva, jaDajIvAntaryAmiSvekaikAMzaprAkaTa yAt........... na ca sAdhAraNyen rsavajagata prati paramANvAdInAmanvaya sabhavati, ekasminnanusyUteM sabhavatyaneka kalpanAyA anyAyyatvAta........tasmAd brahmava eva samavAyitva ............. etatsavaM zrutirevAha "sa AtmAnaM svayama kuruta" iti nibhitatvaM tu spaSTameva sarvavAdisammatama " ( aNa 0 bhA0 1|113 ) ********** 17 ) 2 arthAt - vaha brahma hI jagata kA samavAyi kAraNa hai, zrutiyoM ke samanvita sArAMza se aisA hI nizcita hotA hai, saccitAnanda rUpa vahI samasta vizva meM asti, bhAti, priya rUpa se vyApta hai, kAryaM rUpa nAmarUpAtmaka jagat vahI hai, prakRti unakA aMza mAtra hai, ajJAnavaza hI bhagavadrUpa jagat meM bhinnatA kI pratoti hotI hai, jJAna se usa bhinnatA kA bodha ho jAtA hai, bhinna nAmarUpoM meM prakaTa honA brahma kA eka-eka aMza antaryAmI rUpa se prakaTa rahatA hai / jagata meM paramANu Adi kA samanvaya sambhava nahIM hai, aNuoM ko ekatrIkaraNa hokara bhinna-bhinna rUpoM meM honA kAlpanika hAsyAspada hai / isalie brahma hI samavAyikaraNa hai 'usane svayaM apane ko jagata rUpa kiyA' aisA zruti kA spaSTa vacana bhI hai| brahma ko nimitta kAraNa to sabhI mAnate haiM / ataH svetaravastu nirapekSa brahma ko jar3a jIvAtmaka jagat ko abhinna nimittopAdAna kAraNa mAnanA hI brahmavAda kA spaSTatama lakSaNa AcArya jI batalAte haiM-- 'Atmaiva tadidaM sarvaM sRjyate sRjati prabhuH / trAyate trAti vizvAtmA hriyate haratIzvaraH // Atmaiva taditaM sarvaM bravaM tadidaM tathA / iti zrutyarthamAdAya sAdhyaM sarveryathAmati / ayameva brahmavAda - ziSTaM mohAya kalpitam // " (sarva nirNaya nibandha zlo0 18384 )
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) brahmavAda kI poSaka zrutiyAM ye hai ( a ) " yato vA imAni bhUtAnijAyante yena jAtAni jovanti yat prayatyabhisaMvizaMti" ( tai. u. 31) (A) " brahmamAtramidaM sarva brahmaNo'nyanna kiMcan" (a. fa. 3133) (i) " ya Ize asya jagato nityameva, nAnyo hetuH vidyate IzanAya " ( zvetA. 3|17 ) (I) " brahma havA idamagra AsIt " ( u ) " dyAvApRthivI janayandeva ekaH " (U) "sarva khAlvidaM brahma" ( chAM. 3 | 14|1) (e) "eka mevAdvitIyaM tadekSat bahusyAM prajAyeya" (maitrA. 6 (10) ( mahAnA. 212 ) (zAM. 6ArA3 ) ina zrutiyoM para vicAra karate hue zrI ballabhAcArya jI kahate haiM ki"Adi madhyAvasAneSu zuddha brahmaNa evopAdAnAt sarveSAM vedAntAnAM brahmaNyeva samanvaya ucitaH " ( aNu. bhA. 11111 ) arthAt - " sRSTi ke Adi madhya aura avasAna meM zuddha brahma hI kI upAdAnatA zrutiyoM se parijJAta hai ataH zrutiyoM kA samanvaya brahma meM karanA ucita hI hai / " (2) viruddha dharmAzrayatAbAda zAstroM meM jaisA brahma kA nirUpaNa kiyA gayA ho, vaisA kA vaisA hI svIkAranA nyAyya hai, paraspara viruddha vidhAnoM dvArA do yA adhika virodhI dharmoM kA brahma ke saMbandha meM vidhAna milane para brahma ko viruddha dharmo kA Azraya mAnanA hI ucita hai / upaniSada jisa prakAra ke brahma ke pratipAdana meM pravRtta haiM vaha tarkAtIta hai / AcArya kahate haiM ki "laukikaM hi lokayuktayAvagamyate brahma tu vaidikaM, vedapratipAditArthabodho na zabda sAdhAraNa vidyayA bhavati " ( zA0 ni0 62) arthAt laukika vastu kI pratIti loka yukti se hotI hai kintu brahma tattva
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) vaidika hai, veda pratipAdita tattva sAdhAraNa zAbda bodha se saMbhava nahIM hai / svayaM upaniSad kA bhI aisA spaSTa mata hai (a) 'AsIno dUraM vrajati zayAnoM yAti sarvataH / , kastaM mahAmadaM deva, madanyojJAtumarhati // " (A) "bhadekamavyaktamanantarUpam " ( kaTha0 2 / 21) ( bha0 nA0 115 ) (i) "ananyaprokta e gatiratra nAsti aNIyAn hyatarkama pramANAt " ( kaTha0 14228) (I) "naivavAcA na manasA prAptaM zakyo na cakSuSA astIti bruvatA anyatrakathaM tadupalabhyate" (kaTha0 2|3|12) ataeva zrI vallabhAcArya jI kahate haiM ki - " na hi svabuddhayA vedArtha parikalpya tadartha' vicAraH kattu zakyaH brahma punaH yAdRzaM vedAnteSvavagatam tAdRzameva mantavyam aNumAtrAnyathAkalpane'pi doSaH smAt / naca viruddha vAkyAnAM zravaNAt tannirdhArArthaM vicAraH ubhayorapi prAmANikatve naikataranirdhArasyA zakyatvAt, acintyAnantazaktimati sarvabhavana samarthe brahmaNi virodhAbhAvAcca', ( aNu0 bhA0 1|1|1) arthAt apanI buddhi se vedArtha kI parikalpanA karake vaidika tattva kA vicAra saMbhava nahIM hai, vedAntoM se jaise brahma svarUpa kI avagati hotI hai vaisA hI mAnanA cAhie, aNumAtra bhI usake viparIta kalpanA karanA doSa hai / viruddha vAkyoM ke anusAra svarUpa nirdhAraNa karanA donoM hI prakAra vAkya pramANika haiM ataH kisI eka ke anusAra tattva kA nirdhAraNa zakya nahIM hai, acintya ananta - zaktimAna, saba kucha hone meM samartha brahma meM viroghAtmaka pravRttiyoM kA honA saMbhava hai / " " kattU tvamakRtattvaJca vede pratIyate "yato vA imAni bhUtAni jAyante sa AtmAnaM svayama kuruta - niSkalaM, niSkriyaM zAntaM niravadyaM niraJjanaM asaGgA hyayaMpuruSa :" ityevamAdiSu tatra dvadhA nirNayaH saMbhavati sarvabhavana samarthatvAd, viruddhadharmAzrayatven anyatara bAdhAd vA " ( aNu0 bhA0 11114 ) arthAt brahma kA kattUtva akattRtva veda ke ina vAkyoM se nizcita hotA hai-- " jisase saba bhUta hue vaha svayaM jagatarUpa huA, vaha akhaNDa, niSkriya, zAnta,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) zuddha, hai, vaha puruSa anAsakta hai" ityAdi / ina donoM prakAra ke vAkyoM kA samAdhAna, brahma kI sarvabhavana sAmarthya, viruddha dharmAzrayatA, aura kisI anya meM aisA honA saMbhava nahIM hai, ina AdhAroM para hI ho sakatA hai|" "asthUlAdi vAkyAnyapi santi sarvatra prapaJca taddharma bailakSaNyapratipAdikkatani tato'nyonyavirodhenaikasya mukhyArthavAdho vaktavyaH tatra svarUpApekSayAM kArmasya gauNatvAt, prapaJcarUpapratipAdakAnAmeva kaJcit kalpayet, tanmAbhUdini, janmAdi sUtravat samanvayasUtra mapi sUtratavAn, tathA kta asthUlAdiguNayukta eva atiktiyamANa eva AtmAnaM karoti iti vedAntArthaH, saMgato bhavati / viruddha sarvardhAzrayatvaMtu brahmaNo bhUSaNAya" (aNu0 bhA0 1 / 113) arthAt-brahma ke sUkSma Adi nirUpaNa karane vAle vAkyoM kA bhI vedAnta meM bAhulya hai jo ki prapaJca aura usake dharmoM se usakI vilakSaNatA kA pratipAdana kara rahe haiM, inake viruddha dharmoM kA bhI vedAnta meM pracura pratipAdana hai, donoM prakAra ke viruddha vAkyoM meM unake svarUpa ko pradhAna tathA kArya ko gauNa mAnakara prapaJcarUpa pratipAdaka vAkyoM kA kalpita nirNaya karanA ucita nahIM hai / sUtrakAra ne janmAdisUtra kI taraha samanvayasUtra kA bhI vidhAna kiyA hai jisase nizcita hotA hai ki asthUlAdi guNavAna, vinAvikRta hue apane ko jagat rUpa meM prakaTa karatA hai, vedAntoM kA aisA samAdhAna hI saMgata hai| viruddha dharmAzrayatA brahma kA bhUSaNa hI hai| (3) satkAraNavAda ke anusAra jagat sat ke rUpa meM advaitAtmaka ho jAtA hai, jagata kA kAraNa kevala sat arthAt brahma hI hai usakA spaSTa nirdeza nimnAMkita zruti meM hai"sanmUlamanviccha sanmUlAH saumyemAH sarvAH prajAH sadAyatanAH satpratiSThAH" (chAM0 664) arthAt he saumya ! yaha sArI prajA, sanmUla, sat meM sthita, sat meM pratiSThita hai ise sanmUla hI smjho| __ ataeva "patrAvalamvana meM zrImadAcArya caraNa kahate haiM "kAraNIbhUtasya sat rUpatvAt" (4) satkAryavAda kI dRSTi meM sat brahma meM jo aneka kArya hote haiM, ve bhI sat rUpa hI haiM, yahA~ taka ki hone ke pUrva bhI brahma ke rUpa meM sat hI the, hone ke
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 21 ) bAda bhI sattA ko nahIM chodd'te| jaisA ki nimnAMkita zruti vacanoM se spaSTa ho jAtA hai| "sadeva saumya idamagra AsIt" (chAMdo0 6 / 2 / 2) "sadeva idamagra AsIdameka mevAdvitIye" (chAMdo0 6 / 2 / 1) "kRtastukhalu saumyevaM syAt kathamasataH sajjAyeti" (chAMdo0 6 / 2 / 2) arthAt he saumya ! yaha saba sRSTi ke pUrva st hI thA, eka mAtra yaha sat hI thA, jaba yaha eka advaita sat hI thA to asat se sat kI utpatti kahanA kaise saMbhava hai| ataeva zrI vallabhAcArya kahate haiM--''avarasya prapaJcasya saMbandhAt taikAlikatvAd brahmatvam / "asadvA idamagra AsIt' ini zrutyA prAgutpatteH kAryasyAsattvaM bodhyate iti cenna, avyAkRtatvena dharmAntaraNa tathA vyapadezaH, kutaH ?" tadAtmAnaM svayamakuruta 'itisvatyaiva kriyamANatvAt, idamAsIt pada prayogAcca" (aNu0 bhA0 2 / 1 / 16-17) ___ arthAt-avaraprapaJca kA brahma se traikAlika saMbaMdha hai ataH usakA brahmatvasiddha hai / "sRSTi ke pUrva yaha asat thA' isa zruti se to sRSTi ke pUrva kArya kA asatva nizcita hotA hai aisA kahanA susaMgata nahIM hai, vastutaH yaha jagata avyAkRta hai, isI vizeSatA ko ukta zrati batalA rahI hai, "usane svayaM ko prakaTa kiyA" ityAdi zruti meM brahma kI svayaM kriyamANatA kahI gaI "yaha thA" isa pada ke spaSTa prayoga se bhI hamAre kathana kI puSTi hotI hai| (5) AvirbhAvatirobhAvavAda-jagat ke utpatti ke pUrva evaM naSTa hone ke bAda jAgatika vastuoM kA sattA se saMbaMdha tA TUTasA pratIta hotA hai jo ki hamArI bhrAnti hai, vastutaH to jagata meM utpatti yA nAza hai hI nahIM, vaha thA bhI aura rheg| bhI, vaha AvirbhUta yA tirobhUta yA abhivyakta evaM anabhivyakta ho sakatA hai, jagata ke sabhI padArtha apane Apa meM dravya yA tattva nahIM hai, kintu mUlatattva sata ke abhivyakta evaM anabhivyakta vibhinna nAma evaM rUpa haiN| "tadaivedaM tIvyAkRtamAmItanAmarUpAbhyAmeva vyAkriyatAsau nAmAyamidaM rUpamiti" ( vRha0 1147 ) ityAdi zrati ukta kathana kA hI samarthana kara rahI hai|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22 ) zrI madAcArya caraNa sarvanirNaya meM AvirbhAva tirobhAva kA varNana karate haiMghaTAdInAmapi brahmatvAnnityateti vakta yuktimAha-'AvirbhAvatirobhAvI zaktI vai muravairiNaH / / sarvAkAra svarUpeNa bhaviSyAmIti yA hareH // vIkSA yathA yatoyena tathA prAdurbhavatyaNaH / / mRdAdi bhagavadrUpaM ghaTAdyAkArasaMyutama // mUlecchAtastathA tasmin prAdurbhAvo harestadA / / tirobhAvastathaivasyAt rUpAntara vibhedataH / / " arthAt-baTa Adi saba brahma haiM ataeva nitya haiM, isameM yukti prastuta karate haiMbhagavAna kI AvirbhAva aura tirobhAva ye do zaktiyA~ haiM jisase ve samasta AkAroM meM prakaTa hote haiM, jisa rUpa ko dhAraNa karane kI una aja' kI icchA hotI hai vahI rUpa dhAraNa kara lete hai| miTTI Adi bhagavad rUpa ghaTAdi AkAroM meM abhivyakta hote haiN| unakI abhivyakti meM hari ko icchA hI pradhAna hai, tirobhAva bhI unakA dUsare rUpa meM ho jAtA hai / " (arthAt miTTo kA ghar3A TUTakara punaHkimI anya rUpa meM prAdubhUti ho jAtA hai / ) (6) avikRta pariNAmavAda :--svarga se jaise aneka AbhUSaNa banAye jA sakate haiM, aura sabhI ko svarNa kahA jA sakatA haiM / ye mabhI svarNa ke hI vibhinna nAma evaM rUpa haiM / apane ApameM koI bhI alaga padArtha nahIM kahalAtA, AbhUSaNoM ko galA diyA jAve to unakA prakaTa nAma rUpa punaH svarNa meM antarhita ho jAnA . hai, hameM kevala svarNa kI hI upalabdhi raha jAtI hai, usI prakAra aneka nAma rUpoM ke bheda ke hote hue bhI jagata mUlata brahma kA hI pariNAma hai, vaha dUdha se hone vAle dahI kI taraha vikRta pariNAma nahIM hai vaha to svarNa se avikRta pariNAma hai| jagata apanI sabhI avasthAoM meM brahma hai jaise ki svarNa hara rUpa meM zuvarNa hI hai| . "idaM sarvayadayamAtmA" (vR0 2 / 4 / 6) "sahaitAvAnAsa" (vR0 114 / 3) "yadbhUrtayacca bhavyaM" (R0 maM0 106 / 2) ityAdi zrutiyAM yahI batalA rahI haiM / AcArya kahate haiM ki "AtmakRteH tadAtmAnaM svayamakuruta iti svasyaiva kArmaka bhAvAt, sukRtatvavacanAccAlaukitvam, tathApi jJAnArthamupapattimAha, pariNAmAt, pariNamate kAryakAraNeni avikRtameva pariNamate suvarnam" (aNu0 bhA0 1 / 4 / 26) ___ arthAt-"tadAtmAnaM svayamakuruta" ityAdi meM svayaM meM kamakuttaM bhAva vatalAyA gayA hai, yaha eka alaukika bAta hai, phira bhI sAmAnya jJAna ke lie
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 23 ) sUtrakAra 'pariNAmAta' vizeSaNa prastuta karate hai, arthAt kAraNa hI kArya rUpa meM pariNata hotA hai jaise ki suvarNa avikRta rUpa se pariNata hotA hai|" (7) kAryakAraNatAdAtmyavAda : kyoMki kAraNa, kArya ke rUpa meM vinA vikRta hue hI pariNata hotA hai isalie kArya, kAraNAtmaka hai evaM kAraNa kAryAtmaka hai, yahI kAraNa kA tAdAtmya sambandha hai| ise hI AcArya caraNa, zuddhAdvata kahate haiN| "tadetat trayaM sadekamayamAtmAtmo ekaH sannetat trayam" (60 16) isa zru tiko zuddhAdvaita vAda meM prastuta kiyA jAtA hai| AcArya caraNa brahmasUtra ke tadnanyatvAdhikaraNa meM kahate haiM "kAryasya kAraNAnanyatvam", arthAt kArya kI kAraNa se ananyatA svAbhAvAvika hai (aNu0 bhA0 2 / 1 / 14) ___ isake atirikta jIva kA aNu honA yA aise aneka vicAroM kA zuddhAdvaita se utanA sambandha nahIM hai, ataH unakA ullekha karanA anAvazyaka hai nibandha kA anapekSita vistAra vyartha hai| __ zuddhAdvaita ke pratipAdaka grantha zrImad vallabhAcArya viracita aNubhASya ko loka bhASA meM anUdita kara jagadguru zrI nimbArkAcArya pITha prayAga ke AcAryatva ko caritArtha karane vAle gosvAmI lalitakRSNa jI mahArAja ne vaiSNavoM para bar3A upakAra kiyA hai| gosvAmI jI ne vaiSNavoM ke rAbhI bhASyoM ko lokabhASA meM samAna bhAva se Adara dete hue niSpakSa aura nirapekSa bhAva se upasthita kara una AcArya caraNoM kI lIlA ko punaH prakAzita kara bhaktoM ko prakAma diyA hai, etadartha sabhI saMpradAyoM ke praNamya zraddheyAspada haiN| prAtaH smaraNIya pUjya dAdAjI mahArAja (gosvAmI dIkSita jI) ke vicAroM ko saMkalita kara grantha ke upodaghAta ke rUpa meM bhaktoM ke upakArArtha prastuta kara rahA hai, yaha samasta cintana maulika rUpa se unhIM kA hai. maiM to AcArya ke abhinna nija saciva mAdhava bhaTTa jI kI taraha lekhano se gumphita kara rahA hai / nivedaka bambaI gosvAmI zyAma
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad gopIjanavallabhAya namaH zrImadAcArya caraNa kamalebhyo namaH aNubhASya adhikaraNa sArAvalI (zrI nirbhaya rAma bhaTTa) prathama adhyAya isa adhyAya meM svarUpa bodhaka vAkyoM para vicAra kiyA hai| aise vAkya saMdigdha aura asaMdigdha do prakAra ke haiN| asaMdigdha vAkyoM kA nirNaya apekSita nahIM thA ataH una para vicAra nahIM kiyA / kArya pratipAdaka, AntaryAmi prati pAdaka upasya pratipAdaka aura prakINaM ityAdi cAra prakAra ke saMdigdha vAkyoM para hI kramazaH prathama adhyAya ke cAroM pAdoM meM vicAra karate haiM / dvitIya adhyAya isa adhyAya ke prathama pAda meM zruti smRti vAkyoM kA avirodha nirNaya tathA dvitIya pAda meM sAMkhya, yoga, nyAya, mAyAvAda, vAhyArthAnumeya Adi vAdoM kA svatantra rUpa se nirAkaraNa kiyA gayA hai| tRtIya pAda meM zruti vAkyoM ke paraspara virodha kA parihAra tathA caturtha pAda meM jIva zarIra ke madhyavartI prANa Adi para vicAra kiyA hai / tRtIta adhyAya isa adhyAya ke prathamapAda meM, brahmajJAnopayogI mAnakara jIva ke janma para vicAra kiyA hai / dvitIyapAda meM jIva kI muktiyogyatA aura virodha parihAra pUrvaka brahmasvarUpa nirUpaNa kiyA hai / tRtIya caturtha pAda meM guNopasaMhAra tathA karmAdya vicAra hai / caturtha adhyAya isa adhyAya ke prathamapAda meM bhagavazrApti ke zravaNa Adi sAdhanoM kA kartavya rUpa se vicAra kiyA gayA hai| dvitIya pAda meM mriyamANa prANI ke sarbendriyalaya Adi kA vicAra hai / tRtIya pAda meM kramamukti Adi mArgoM kA tathA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 25 . ) caturtha pAda meM puSTi maryAdA bheda se phala evaM lIlA nityatA Adi kA varNana kiyA gayA hai / pratyeka pAda meM vibhinna adhikArayoM meM viSaya, saMzaya, pUrvapakSa, siddhAnta aura saMgati ke rUpa se vicAra kiyA gayA hai / saMgati sabhI sthAnoM para spaSTa hai pUrva ke cAra avayavoM kA hI nirupaNa hai / jahA~ kevala siddhAnta mAtra kI sthApanA kI gaI hai vahA~ siddhAnta viSaya ke abhAva ke rUpa meM pUrvapakSa kI kalpanA gaI hai / prathama adhyAya- prathama pAda prathama adhikaraNa vedAnta vAkyoM ke vicAra ke viSaya meM vedAnta vAkyoM para vicAra karanA cAhiye yA nahIM aisA saMzaya karate hue vyAkaraNa Adi se hI vedArtha nirNaya ho jAtA hai ataH vicAra apekSita nahIM hai aisA pUrvapakSa upasthita kara siddhAnta sthira karate haiM ki binA vicAra kiye vyAkaraNa Adi se vedArtha saMdeha kA nirAsa sambhava nahIM hai, ataH vidhipUrvaka vicAra Avazyaka hai / jaise ki- - isa loka kI gati kauna hai ? usane kahA AkAza" isa chAndogya zrati meM ullekhya AkAza zabda se bhUtAkAza abhipreta yA paramAtmA, isa saMzaya kA nirAsa brahmavicAra zAstra se hI ho sakatA hai vyAkaraNa Adi se nahIM / artha zabda, maMgala, adhikAra, Anantarya ora ardhAntaropakrama Adi cAra arthoM meM prayukta hotA hai / isa sUtra meM ardhAntaropakrama artha to saMbhava ho hI nahIM sakatA / adhikArArthaka hI hai / ataH zabdaH hetu artha kA dyotaka hai / dvitIya adhikaraNa brahma ke karttavya aura akartavya para saMzaya karate hue akartRtva ko pUrvapakSa mAnakara siddhAnta rupa se karttavya ko nizcita karate haiM / ' 'satyaM jJAnamanantaM brahma "zruti meM jo brahma kA satya svarupa batalAyA gayA hai usase to katta "va meM virodha hone se saMzaya hotA hai kintu "yatovA imAni" ityAdi zruti spaSTa rUpa se 'brahma ke kartRtva kA nirUpaNa karatI hai donoM hI bAteM sarva samartha prabhu meM saMbhava haiM ataH bramha kA jagat kattUtva siddha haiM /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) tRtIya adhikaraNa brahma jagata kA samavAyi kAraNa bhI ho yA kevala nimitta kAraNa hI hai| isa saMzaya para nimitta kAraNa hI hai aimA pUrvapakSa dikhalAte huye siddhAnta prastuta karate haiM ki brahma samavAyi kAraNa bhI hai / loka meM prAyaH samavAya kAraNa ko vikRta dekhA jAtA hai / kintu veda meM sarva samartha brahma ke samavAyitva aura avikRtatva donoM kA varNana milatA hai ataH vaha donoM prakAra kA kAraNa hai| caturtha adhikaraNa "IkSatenazibdama" Adi pAMca sUtroM se vicAra karate haiM ki sarva vaMdAnta vAkyoM kA pratipAdya brahma hai yA nhiiN|" yatovAco nivartante" Adi meM vedAnta pratipAdya tattva vyavahAratIta batalAyA gayA hai ataH vaha brahma nahIM ho sakatA kintu "ma IkSAJcakre' ityAdi zruti meM jagatkartA kI sRSTi dvArA vyavahArya hone kI carcA hai ataH brahma hI pratipAdya hai| netrAdi se vaha bhale hI agrAhya ho kintu bhagavAna ke vizvAsa rUpa baMda hI usakA pratipAdana kara rahe haiN| paMcama adhikaraNa "Anandamayo'bhyAsAt" ityAdi ATha sUtroM se vicAra karate haiM ki tattarIya meM annamaya Adi ke varNana meM jo Anandamaya kA varNana hai vaha annabhaya Adi kI taraha kucha anya padArtha hai athavA brahma kA vAcaka hai / imapara pUrva pakSa ke rUpa meM anya hI batalAte haiM kintu siddhAntataH nizcita karate haiM ki annamaya Adi paramAtmA ke vibhUti rUpa haiM aura Anandamaya paramAtmA hI hai / isako siddha karane ke lie "brahmavidA pnotiparam" matyajJAnaanantaM brahma" mo'znute sarvAn kAmAn" Adi aneka zra tiyoM para vistRta rUpa se vicAra kiyA hai| SaSTha adhikaraNa chAndogya ke prathama prapAThaka meM "ya eNontarA ditye Adi maMtra se jima hiraNmaya svarUpa kA cintana kiyA gayA hai vaha adhikApTha devatA zarIra kA hai yA brahma kA athavA parabrahma kA hai ? ityAdi saMzaya para devatA zarIra kI bAta pUrvapakSa ke rUpoM meM prastuta karate hue siddhAnta nizcita karate haiM ki sUryamaNDalastha hirapamaya svarUpa paramAtmA kA hI hai|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 27 ) saptama adhikaraNa chAndogya meM "asyalokasya kA gatirityAkAza iti" ityAdi me jisa AkAza kI carcA hai vaha bhUtAkAza kI hai athavA paramAtmA kI isa saMzaya para bhUtAkAza kA pakSa nirdhArita karate hue siddhAntataH paramAtmaparaka hI nirNaya karate hai| aSTama adhikaraNa chAndogya ke prathama prapAThaka ke mantra "katamAsAdevateti prANa iti hovAca" ityAdi meM prANazabda mukhyaprANa vAcI hai athavA paramAtmavAcI ? isa saMzaya para pUrvapakSa ke rUpa se mukhya prANa kA samarthana karate hue, siddhAntataH use paramAtmavAcI nizcita karate haiN| navana adhikaraNa "athayadataH paro divo jyotiH' ityAdi meM jyoti zabda prAkRta jyoti kI ora iMgana kiyA gayA hai yA parabrahma kI ora isa saMzaya para prAkRta jyoti para vicAra karate hue parabrahma paraka siddhAnta nirNaya karate haiM / dazama adhikaraNa kauSItaka brahmaNopatiNad ke indrapratardana saMvAda meM paramapuruSArthakAmI pratardana ko indra ne "prANovA ahamasmi" kahakara jisa tattva kA upadeza diyA hai vA jovAtmA ke vAcaka prANavAyu ke lie hai athavA paramAtmA ke lie ityAdi saMzaya para zaMkA samAdhAna pUrvaka paramAtmAvAcaka hI nirNaya karate haiN| dvitIya pAda prathama pAda meM zabda sambandhI saMdehoM kA nivAraNa kara cuke aba isa pAda meM artha sambandhI saMdehoM kA nirAkaraNa karate haiM--artha jIva jaDAtmaka do prakAra kA hai| isa vAda meM jIva mamvandhI saMdeha kA nivAraNa karate haiM, tRtIya meM jar3a sambandhI tathA caturtha meM ubhaya sambandhI saMdeha kA nivAraNa kreNge| prathama adhikaraNa chAndogya meM "sarva khAlvidaM" se lekara 'manomayaH prANazarIraH" ityAdi meM jIva ko hI brahma rUpa se upAsanA kahI gaI hai athavA brahma kI isa saMzaya para
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 28 ) jIvapakSa ko upasthita karate hue brahmopAsanA kI bAta siddhAntataH nizcita karate haiN| diyIya adhikaraNa vANizAkhA meM "brIhirvA yavo vA' ityAdi maMtra meM jo hiraNmayapurANa kI carcA hai vaha hiraNmaya puruSa jIva hai athavA brahma isa saMzaya para jIva pakSa kA martaka nirAkaraNa karate hue brahma hone kI bAta dRr3hatA pUrvaka nizcita karate haiN| tRtIya adhikaraNa kaThavallI kI dvitIyavallI meM anta meM "yasya brahma ca kSayaM ca ubhaM bhavata odanaH "Adi meM jisa bhoktA kA ullekha hai vaha jIva hai athavA brahma ima maMzaya pakSa kA nirAma karate hue yuktipUrvaka brahma ko hI bhoktA siddha karate hai| caturtha adhikaraNa ____ kATaka meM tatoyavallI meM "RtaMpivantI sukRtasya loke" ityAdi zuti hai yaha jIva paraka hai yA brahma paraka isa saMzaya para pUrvapakSa prastuta karate haiM ki ima zruti meM dvivacana kA prayoga hai tathA yaha ra ti jIva prakaraNa kI hai ataH yaha baddhamukta jIva phA nirUpaNa kara rahI hai / isa para siddhAnta kahate haiM ki isa zruti meM guhA meM do kI sthiti batalAI gaI hai jo ki hRdayAkAza meM sthita jIva aura paramAtmA kA ullekha hai, yaha vAkya brahma paraka hI hai / paMcama adhikaraNa chAndogya ke paSTha prapAThaka meM "ya eSokSiNi puruSo dRzyeta" ityAdi meM akSipratibimbita puruSa ko brahmatvena upAsanA batalAI gaI hai athavA brahma ke svarUpa kA varNana hai / pratibimbita kI upAsana kI bAta pUrvapakSa ke rUpa meM upasthita kara siddhAnta sthira karate haiM ki akSipuruNa zabda se akSipratibimba artha grAma nahIM haiM kintu sarvavyApaka brahma ke uttama akSisthAna meM upasthita hone kA upadeza mAnanA cAhie, usakA darzana prArSa jJAna se hI saMbhava hai| SaSTha adhikaraNa "yaH pRthivyA antaro yaM pRthivI na veda" ityAdi vRhadAraNyaka maMtra meM adhidaiva aghiloka adhiveda adhiyajJa adhibhUta aura adhyAtma ke antaryAmI kI carcA hai kyA una saba kA ekamAtra antaryAmI paramAtmA hI hai athavA una una saMjJAoM
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) vAle bhinna antaryAmI haiM, isa saMzaya para bhinna ke pakSa ko batalAte hue ekamAtra paramAtmA ke antaryAmitva kA samarthana karate haiN| saptama adhikaraNa muNDaka meM zaunaka ne prazna kiyA "kasminnu bhagavo vijJAte, sarvamidaM vijJAtaM bhavet" isa para aGgirA ne uttara diyA " vidye veditavye" unameM eka to nAma rUpAtmaka jagata kA jJAna karAne vAlI nAmAMza vedAdi vidyA rUpAMzA aparA vidyA hai dUsarI "athaparA yathAtadakSaramadhigamyate" ityAdi meM kahI gaI vidyA hai / vedAdi vidyA ke viSaya meM to koI zaMsaya nahIM hotA kintu parA vidyA ke viyUSa meM saMzaya hotA hai ki isa prasaMga meM jisa parA kA ullekha haivaha sAMkhyamata sammata vidyA kA hai athavA brahmavidyA kaa| "divyohyamUrtaH puruSa" ityAdi meM jo puruSa pada kA prayoga kiyA gayA hai usase to sAMkhya sammata vidyA kI hI pratIti hotI hai aisA pUrNapakSa upasthita karate hue siddha karate haiM ki puruSa ke sAtha akSara zabda kA bhI prayoga hai jo ki brahma kA hI vAcaka hai ataH yaha brahmavidyA kA hI prasaMga hai / aSTama adhikaraNa chAndomya ke sAtaveM prapAThaka meM zruti hai "ko na AtmA kiM brahma" usI meM Age kahA gayA-"yastvetamevaM prAdezamAnnamabhividyamAnamAtmAnaM vaizvAnaramupAste" isa para saMdeha hotA hai ki ullekhya vaizvAnara pada se brahma kA pratipAdana saMbhava hai yA nhiiN| yaha vAkya hiraNyagarbha kI upAsanA kA hai ataH vaizvAnara zabda unhIM ke lie kahA gayA hai, yaha to pUrvapakSa hai| siddhAnta nizcita karate haiM ki bhagavAna viruddha dharma saMbhava hai ataH vaha vibhu hote hue bhI prAdezamAtra meM haiM isa lie yaha zabda unhIM kA vAcaka hai / isI adhikaraNa meM parimANavizeSaNa para vicAra karate haiM ki yaha prAdezamAtra sthala bhagavAna kA svAbhAvika yA kRtrima, isapara vedArtha cintaka cAra RSiyoM ke vicAra prastuta karate haiM jinameM kevala zabdabala para vicAra karane vAle vedavyAsa haiM, zabdArtha para vicAra karane vAle jaimini haiM, zabdopasarjana se artha karane vAle Azmarathya haiM tathA kevala artha vicAraka kAdari hai inameM se prAdezamAtra vyApaka bhagavAna haiM, ataH vaizvAnara unhIM kA vAcaka hai isa vyAsa mata ko hI siddhAntataH nirNaya karate haiN|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 30 ) tRtIya pAda prathama adhikaraNa dvitIya pAda meM Adheya rUpa bhagavAna kA pratipAdana kiyA gayA aba AdhAra rUpa se unakA pratipAdana karate haiM / isase nirNaya kareMge ki saba kucha brahma hI hai| "yasmin dyauH pRthivI cAntarikSaH" ityAdi muNDakopAnipada meM dhamaAdi ke Ayatana kI carcA hai, to yaha brahma kI hai athavA sAMkhya sammata prakRti kI / pUrvapakSa ke rUpa meM prakRti kA samarthana karate hue paramAtmA pakSa ko siddhAnta rUpa se nizcita karate haiN| dvitIya adhikaraNa chAndogya meM "yo vai bhUmA tatsukham" se prArambha karake "yatra nAnyat pazyati" ityAdi meM bhUmA tattva ke rUpa meM jisa sukha bAhulya kA varNana kiyA gayA hai vaha mupupti rUpaM hai athavA brahma rUpa isa para pUrvapakSa kA ullekha karate hue sukha vAhulya brahma hI hai aimA siddhAnta nizcita karate haiM / tRtIya adhikaraNa vRhadAraNyaka ke gArgI brAhmaNa meM "sahovAca" ityAdi thati meM akSara tattva kA vivecana hai to vaha brahma vAcaka hai yA kisI anya kA hai isa para pUrvapakSa ullekha pUrvaka brahmapakSa kA samarthana karate haiN| caturtha adhikaraNa AtharvaNa praznopaniSada ke "etadvai satyakAma paraMcAparaM ca yadoGkAra" ityAdi paJcama prazna meM oMkAra ko eka mAtropAsanA se manuSya loka kI prApti dvimAtropAsanA se somaloka prApti tathA trimAtropAsanA se sUryaloka prApti aura punarAgamana kA nirUpaNa karake arddha caturthamAtropAsanA se "paramapurupamabhidhyAyIta" ityAdi meM paramapuruSa ke dhyAna kI vidhi kahI gayI hai, to yaha paramAtmA se sambandhita hai yA virATa puruSa yA brahmA ko pUrvapakSa ke rUpa meM samarthana kara paramAtmA ke pakSa ko siddhAMtataH nizcita karate haiN| paJcama adhikaraNa chAndogya meM "yadasmin brahmapure daharapuNDarIka vezma" ityAdi meM jisa tatva ke anvepaNa kI bAta kahI gayI hai vaha jIva hai yA paramAtmA, isa saMzaya para jIva pakSa ko upasthita karate hue paramAtmA pakSa kI siddhi karate haiN|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha adhikaraNa muNDaka meM 'na tatra sUryoM bhAti - sarvatasyabhAmA sarvamidaM vibhAti ityAdi kahakara jisa teja vizeSa kA ullekha kiyA gayA haiM vaha paramAtmA hI hai kyoMki "yasmin dyau ityAdi" dahara vAkya meM sUrya Adi kA AdhAra paramAtmA ko hI kahA gayA hai, ida vAkya meM bhI usa parama teja ke samakSa sUrya Adi meM svata: prakAza kA niSedha kiyA hai, sUrya Adi meM svataH prakAza nahIM hotA bhagavat prakAza se hI ve prakAzita hote haiM / saptama adhikaraNa kaThavallI meM "aMguSTha mAtraH puruSo madhya AtmanitiSThati' kahA gayA tathA chAndogya meM "yAvAn vA AyamAkAzaH" kahakara vyApakatA batalAI gaI, isase jJAta hotA hai ki jo vyApaka hai vaha aMguSTha mAtra meM sthita nahIM ho sakatA ye donoM bhinna tatvoM ke bodhaka vAkya haiM, aGguSTha mAtra pariNAma jIva kA hI hai, vyApakatA brahma kI / isa para siddhAnta batalAte haiM ki jIva kA hRdaya aMguSTha parimANa kA hai, usameM dhyAna kI dRSTi se bhagavAna kI sthiti batalAI gayI hai phira bhagavAna meM viruddha dharma saMbhava bhI haiM ataH donoM hI varNana bhagabAna ke haiM / * aSTama adhikaraNa bahmavidyA meM kevala manuSyoM kA hI adhikAra hai yA devatAoM Adi kA bhI hai, isa para pUrva pakSa ke rUpa meM kevala manuSya ke hI adhikAra kI carcA karake siddhAntataH devatAoM ke adhikAra kA nirNaya karate haiN| isI adhikaraNa " zabdaH iti cennAtaH prabhavAt pratyakSAnumAnAbhyAm' isa sUtra ke vyAkhyAna meM samasta vaidika padArtha Adi daivika bhinna hai" aisA nirNaya karate hue "ataeva ca nityatvam" sUtra ke vyAkhyAna meM veda kI nityatA kA pratipAdana karate haiM / navama adhikaraNa saMvarga Adi vidyAoM meM zUdra jAti kA adhikAra hai yA nahIM, isa para adhikAra hai, aisA pUrvapakSa batalAte hue, nahIM hai aisA siddhAnta nizcita karate haiM / " "smRtezca" sUtra ke vyAkhyAna meM zUdra ke lie veda zravaNa adhyayana arthajJAna tInoM kA niSedha karate haiM /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 32 ) dazama adhikaraNa kaThavallI meM "yadi daM kiJca jagata sarva prANaejati' ityAdi meM prANa kI mahattA batalAI gaI hai jisase yaha prANopAsanA kA viSaya pratIta hotA hai . isa saMzaya kI nivRtti kara ise brahmopAsanA hI siddha karate haiN| ekAdaza adhikaraNa chAndogya meM 'ya ena samprasAdo'smAccharIrAta samutthAya para jyotiranisaMpayya svena rUpeNA miniSyadyate" jisa paraM jyoti kA varNana hai vaha mahAbhUta jyoti kA hai athavA paramAtmA kA isa saMzaya para pUrvapakSa kA nirAkaraNa karate hue paramAtma jyoti kI siddhi karate haiN| dvAdaza adhikaraNa "AkAzo vai nAmarUpayonirvihitA" kaha kara chAndogya meM AkAza kI mahattA batalAI gaI to yata bhUtAkAza kI hai athavA paramAtmA ko isa, para pUrvapakSa kA nirAza kara paramAtmA artha kI niSpatti karate haiN| tryodaza adhikaraNa bRhadAraNyaka ke jyotirbrAhmaNa meM " yAjJavalkya kI jyotirayaM puruSaH" kahate huye aMtameM kahate haiM "abhayaM hameM brahma bhavati va evaM veda" isa para svabhAvataH saMzaya hotA hai ki taha vAkya jIva kA varNana kara rahA hai| isa saMdeha kI sataka nivRti karate huye ise brahma vAkya hI niNaya karate haiM / caturtha pAda, prathama adhikaraNa kAThaka kI zruti hai --"mahataH paramavyakramavyaktAtpuruzaH paraH" ityAdi isa para saMzaya hotA ki isameM jo mahat avyakta puruSa Adi zabdoM kA ullekha hai vaha sAMkhya mata prasiddha tatvoM kA hI hai athavA bhinna hai| isa para pUMva mata kA nirAkaraNa karate huye nizcita karate haiM yaha mata zruti ke apane tatva haiM sAMkhya mata sammata tatva nahIM hai| dvitIya adhikaraNa zvetAzvataropanizada ke caturtha adhyAya ke 'ajAmesAMlohita zuklakRSNayam' ityAdi maMtra meM saMkhyamata sammata ajA prakRti kA ullega hai athavA agni
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 33 ) sUrya soma vidyuta Adi rUpa jyoti kA hai isa saMzaya para pUrva pakSa kA nirAkaraNa kara jyoti pakSa ko hI siddhAnta rUpa se nizcata karate haiN| tRtIya adhikaraNa bRdAraNyaka meM "yasmina paJca paJca janAH" ityAdi meM jina paJca tatvoM kA ullekha hai vaha paMca gune sAMkhya sammata paccIsa tatvoM kA hai athavA zruti sammata prANa cakSU zrotra anna mana kA hai isa para sAMkhya pakSa kA nirAkaraNa kara "paJcavRttIrjanayAntIti paJcajanAH prANAdayaH" aisI vyutpatti karate huye zrota sammata prANa Adi kI hI sidvi karate haiM / caturtha adhikaraNa brahma kI jagat kAraNatA kI pratipAdaka zrutiyoM meM paraspara virodha sA pratIta hotA hai ataH kapila kI kahI gaI prakRtikAraNatA bodhaka sAMkhyasmRti hI kI bAta mAnakara zrauta vAkyoM kI saMgati karanI cAhiye athavA vipratiSedha parihAra pUrvaka brahmakAraNantA bodhaka zrutiyoM ko svIkAranA cAhiye isa para kapilokta smRti ke pakSa meM pramANa prastuta karate huye kahate hai ki-taittarIya meM "etasmAdAtmana AkAzaH saMbhUtaH" Adi meM AkAzAdi kI sRSTi kA ullekha hai tathA chAndogya meM "tattejosRjate" ityAdi meM teja Adi kI sRSTi kA ullekha hai to kahIM "etasmA jjAyeta prANa: "ityAdi meM ukta kathanoM se bhinna hai / zra tiyoM meM paraspara virodha hai jo ki arthavAda mAtra hai ataH kapilokta mata ko mAnanA ho samIcIna hai| isa pakSa kA nirAkaraNa karake siddhAMta prastuta karate haiM ki bhagavAna acintyaananta zakti mAna haiM sRSTi sambandhI viruddha bAteM susaMgata hai kArya prakAra bheda mAhAtmya ke jJApaka hI hai, bAdhaka nahIM hai / paMcama adhikaraNa "sadaiva saumyedamagraAsot' 'asadvA idamagna AsIta' aisI paraspara viruddha zrutiyA~ haiM / ataH saMzaya hotA hai ki brahma jagata kA kAraNa nahIM ho sktaa| isa para siddhAnta nirNaya karate haiM ki brahma samasta zabda vAcya hai, ataH sabhI zrutiyAM unameM saMgata ho jAveMgI sRSTi sambandhI jitane bhI vAkya hai unameM brahma kA hI ullekha sahI mAnanA samIcIna hai| SaSTha adhikaraNa kauSItaki brAhmaNa ke bAlAki ajAtazatru saMvAda meM bAlAki brAhmaNa ne
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 34 ) AdityAdi puruSoM meM brahmatva kA upadeza diyA taba rAjA ajAtu zatru ne prativAda karate huye kahA ki 'yo vai bAlAke eteSAM puruSANAM kartA yasya caitatkarma sa veditavyaH' isa kathana para saMzaya hotA hai ki rAjA ne jivAdhiSTheitA prakRti kA ullekha kiyA hai, yA brahma kA / pUrvapakSa to prakRti ko upasthita karatA hai kintu siddhAMtataH brahma pakSa ko hI nizcita karate haiN| saptam adhikaraNa vRhadAraNayaka meM yAjJavalkya maitre yo saMvAda meM yAjJavalkaya maitreyI se kahate haiM-'na vA are patyuH kAmAya patiH priyo bhavati Atmanastu kAmAya patiH priyo bhavati' isa para saMzaya hotA hai ki yahA~ AtmA zabda jIvavAcI hai, yA paramAtmavAcI jIdhavAcI kA nirAkaraNa karate huye, paramAtmavAcI rUpa meM hI siddhAMta nizcita karate haiN| aSTama adhikaraNa isa adhikaraNa meM vicAra karate haiM ki jagata kI samavAyikAraNa prakRti tathA nimitta kAraNa brahma haiM athavA donoM hI kAraNa brahma hai, ima pakSa kA nirAkaraNa karate huye nizcita karate haiM samasta kAraNa brahma hI hai| dvitIya adhyAya prathama adhyAya meM brahmaparaka vivAdAspada vedAnta vAkyoM meM samanvaya kA prati pAdana kiyA gyaa| aba isa adhyAya meM zrati smRti ke avirodha kA pratipAdana kreNge| isa adhyAya meM prathama aura dvitIya pAdoM ko adhikaraNa racanA suspaSTa nahIM hai kimI prakAra umako saMkalana kara yahA~ prastuta karate haiN| prathama adhi karaNa yahA~ saMzaya karate haiM ki prakRtikAraNatA pratipAdaka kapila kI smRti se, zuddha brahma kAraNatA pratipAdaka zrutiyoM kA samanvaya saMbhava hai yA nhiiN| pUrvapakSa kA kathana hai ki kapila smRti manu Adi mmRtiyoM kI taraha karma meM upayogI nahIM hai| kevala mokSamArga meM upayogI hai ataH sAMkhya kA vaidika vAkyoM se samanvaya saMbhaya nahIM hai, isa para svamata kahate haiM, ki jaise 'ahaM sarvasya jagataH prabhavaH pralapastathA, ityAdi zuddha brahma kAraNatA ko prati pAdikA smRtiyAM zruti tatva kA hI vizleSaNa karatI haiM usI prakAra sAMkhya smRti se vaidika vAkyoM kA samanvaya ho sakatA hai / kapilAdi maharSiyoM ne sAMkhya Adi smRtiyoM kA nirmANa zuddha brahmavAda ke ayogya hIna adhikAriyoM ko Atma
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 35 ) anAtma viveka dvArA AtmatuSTi ho, isI uddezya se kI haiN| niSiddha yoga aura sAMkhya tathA anya zAkta Adi matoM kA phala to naraka hai ataH unakA samanvaya saMbhava nahIM hai| dvitIya adhikaraNa yogasmRti se vaidika samanvaya kA saMkoca to nahIM ho jAtA isa para pUrvapakSa kahatA hai, ki hotA hai, kintu bhASyakAra kA mata hai ki nahIM hotaa| tRtIya adhikaraNa brahma caitanya hai, jagata jar3a hai donoM meM vilakSaNatA hai ataH brahma kI jagatakAraNatA bodhaka zrutiyoM ke samanvaya meM bAdhA hotI hai yA nahIM isa para pUrvapakSa kA kathana hai ki acetana jagata cetana brahma se kadApi utpanna nahIM ho sakatA ataH samanvaya meM bAdhA to hai hii| isakA satarka uttara dete huye siddhAMta batalAte haiM ki acetana gobara ityAdi se vRzcika kI utpati tathA cetana puruSa se acetana keza nakha Adi kI utpati pratyakSa dekhI jAtI hai ataH brahma se jagadutpati meM kyA bAdhA hai / isalie vaidika vAkyoM kA samanvaya hai| caturtha adhikaraNa ___ 'asadvA idabhana AsIt' ityAdi zruti samanvaya meM bAdhaka hotI hai yA nahIM isa saMzaya para pUrvapakSa kahatA hai ki ukta zrati meM spaSTataH asada ko hI jagata kA kAraNa batalAyA gayA hai ? sat brahma ko to kahA nahIM gayA hai ataH brahmakAraNatA bodhaka zrutiyoM ke samanvaya meM bAdhA to hai hii| isa para svamata kI puSTi meM 'katham sataH sajjAyet' ityAdi zruti ko prastuta karate hue kahate haiM ki pUrvokta zruti kA niSedha isa zruti meM hai ataH samanvaya meM koI bAdhA nahIM hai| paJcama adhikaraNa jaise sAMkhyamata, vaidikamata se ati sannikaTa hai vaise hI anyAnya kaNAda Adi ko smRtiyA~ bhI vaidikamata se samanvita ho sakatI haiN| SaSTha adhikaraNa yadi jagaya kA samavAyikaraNa brahma ko hI mAnate haiM, to bhogya jo mAlA candana Adi haiM unameM bhokta tva ho sakatA hai tathA bhoktA jIva meM bhogyatva ho
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 36 ) sakatA hai kyoMki saba brahma hI to hai / isa saMzaya kA samAdhAna karate haiM ki jaise suvarNa se nirmita kaTaka kuNDala Adi suvarNa hote hue bhI prakAra bhinna haiM arthAt kaTaka kuNDala nahIM hai kuNDala kaTaka nahIM hai vaisI hI jagat meM bhI bhinnatA hai, bhogya aura bhoktA bhinna hI haiM donoM meM paraspara sAMkarya sambhava nahIM hai / saptama adhikaraNa "vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttikeva satyam chAndogya meM zruti "kArya mAna ko midhA vatalAyA gayA hai / usI prakaraNa meM "saubhyekena mRtyiNDena savaMmRNbhaya vijJAtaM bhavati "dRSTAnta dekara brahma ko samavAdi kAraNa rUpa se siddha kiyA gayA hai| yaha to pratyakSa zruti virodha hai| isa pUrvapakSa kA nirAkaraNa karate haiM ki "vAcArambhaNaM" ityAdi vAkya meM kArya kAraNa kI ananyatA kA pratipAdana kiyA gayA hai, mithyAtva kA pratipAdana nahIM kiyA gayA hai| ataH koI virodha nahIM hai / jaise ki saMveSTita para kI vizeSatA vistRta hone para hI jJAta hotI hai vaise hI jagata ke Avibhavi anyavibhavi ko bAta bhI hai| aSTama adhikaraNa brahma ko jagata kA kAraNa mAnane para eka doSa spaSTataH sAmane AtA hai ki sRSTi meM anekAneka jIva dukhI hai brahma ne aisA kisa vicAra se kiyA aisA anahita karane para to vahI doSI siddha hotA hai jabaki tuma brahma ko svabhAva se sarvathA nirdoSa batalAte ho| isa mata kA nirAkaraNa karate hue tarka prastuta karate haiM ki jaise hIrA mANikya Adi sabhI pArthiva hote hue bhI bahumUlya hone se sAmAnya pASANa se zreSTha haiM tathA palAza, campaka, nIma, candana Adi vRkSoM meM guNAnusAra tAratamya hai vese brahmA se lekara sthAvara paryanta sabhI jIvoM tAratamya hai, jo ki doSAvaha nahIM hai| navama adhikaraNa akele brahma ko jagata ke nirmANa meM sAdhanAntaroM kI apekSA hai isa pUrNapakSa kA nirAkaraNa kara siddhAntataH brahma ko jagata nirmANa meM sAdhanAntaroM kI apekSA nahIM hotI, aisA nirNaya karate haiN| dazama adhikaraNa . brahma nirIndriya hai, ataH brahma kA jagata katrtRtva sambhava nahIM hai isa pUrvapakSa
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 37 ) kA nirAkaraNa kara, brahma sarvazaktimAna hai ataH vaha indriyarahita hokara bhI jagata kA nirmANa karatA hai, aisA siddhAnta prastuta karate haiM / dvitIya adhyAya - dvitIya pAda prathama adhikaraNa sAMkhyasammata acetana bhUrbhuvaH Adi lokoM kA kAraNa to hai hI isa mata kA nirAkaraNa kara siddhAntataH pradhAna kI akSamatA mAnate hue brahma ko hI ina lokoM kA kAraNa svIkArate haiM / dvitIya adhikaraNa kevala pradhAna jagata kA para to vaha ho hI sakatA hai marthatA kA nirNaya karate haiM / kAraNa bhale hI na ho kintu puruSa ke saceSTa hone isa pUrvapakSa ko nirAkRta karate hue usakI asa / tRtIya adhikaraNa ke paramANu yaNuka Adi se sambhava sRSTivAda kA nirAkaraNa | caturtha adhikaraNa isa adhikaraNa meM vAhyAdi matoM kA nirAkaraNa karate haiM unakA mata hai ki paramANu samUha aura rUpAdiskandhapaMcaka samudAya aise do samudAya haiM / rUpa skandha vijJAna skandha, vedanA skandha, saMjJA skandha aura saMskAra skandha ye pAMca skandha haiM / uparyukta donoM samudAyoM ke sambandha se hI jIva ko saMsAra baMdhana prApta hotA hai tathA donoM ke vighaTana se mokSa hotA hai / isa mata kA satarka khaNDana karate hue kahate haiM ki jaba ye sabhI ko kSaNika mAnate haiM tathA jIvamAtra ko kSaNika mAnate hai taba donoM samudAyoM kA saMgaThana sambhava hI kaise hai phira bandhana mokSa kI bAta bhI anargala hai | paJcama adhikaraNa aba vijJAna vAda sammata prapaJcaasatyatva mata kA nirAkaraNa karate haiM / vijJAna atirikta prapaJca kA astitva hai yA nahIM isa saMzaya para pUrvapakSa atirikta astitva ko nakAratA hai, siddhAntaH usake astitva ko svIkArate haiM / SaSTha adhikaraNa aba jaina dharma kA nirAkaraNa karate haiM--unake mata meM jIva aura ajIva do
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ padArtha haiM, jIva cetana hai aura ajIva-mahI mahIdhara, Asrava, saMvara, nirjara, bandha aura mokSa Adi chaH prakAra ke haiN| isa prakAra kula sAta padArtha haiM, jo ki syAdAsti, syAnnAsti syAdAsti ca nAsti ca, syAdavaktavyaH, syAdasti cAvaktavyazca, syAnnAsti-cAvaktavyazca, syAdAsti ca nAsti cAvaktavyaH iyAdi saptabhaGgInyAya se sAdhya hai / unake kathanAnusAra jIvAdi pratyeka padArtha meM yaha saptabhaGgInyAya lAgU hotA hai / isa mata kA nirAkaraNa karate haiM / saptama adhikaraNa tArkika mata siddha jIvabhinna IzvaravAda kA khaNDana kara advaita mata ko siddhAntaH nizcita karate haiN| aSTama adhi karaNa pAMcarAtra bhAgavata mata meM jo vAsudeva se saMkarSaNa nAmaka jIva, saMkarSaNa se pradyumna nAmaka mana tathA pradyumna se aniruddha nAmaka ahaMkAra kI utpatti mAnI gaI hai usako siddhAntaH asaMgata kahate haiM / tRtItapAda isa pAda meM zru tivAkyoM meM jo paraspara virodha pratIta hotA hai usakA parihAra karate haiN| prathama adhikaraNa AkAza utpanna hotA hai yA nahIM ? pUrvapakSa utpatti nahIM mAnatA, siddhAntaH utpatti svIkArate haiN| dvitIya adhikaraNa vAyu kI utpatti hotI hai yA nahI ? pUrvapakSa ke anutpattivAda kA nirAkaraNa kara siddhAntataH utpatti kI svIkRti / tRtIya adhikaraNa sat svarUpa brahma se utpatti kA samarthana / caturtha adhikaraNa teja, sAkSAt brahma se utpanna hotA hai yA vAyu se hotA hai ? sAkSAt brahma se hotA hai isa pUrva pakSa kA nirAkaraNa kara, vAyubhAvApanna brahma teja kA janaka hai aisA siddhAnta nirNaya karate haiN|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 36 ) paMcama adhikaraNa jalakI sRSTi sAkSAt brahma se hotI hai yA teja se ! sAkSAt brahma janyatA ke pakSa kA nirAkaraNa kara tejomAvApanna brahma se hI jala sRSTi kA samarthana / SaSTha adhikaraNa chAndogya meM "tA annamasRjante" ityAdi meM anna kI sRSTi batalAI gaI hai, yaha anna zabda loka prasiddha cAvala-gehU~ Adi kA bAcaka hai yA pRthvI kA ? isa para pUrvapakSa kA nirAkaraNa kara anna zabda kI pRthivIvAcakatA kA samarthana / saptama adhikaraNa taittarIya meM 'AkAzAd vAyuH" ityAdi meM jo utpatti kA ullekha kiyA gayA hai vaha, inakI svataMtra sRSTitA kA hai athavA brahmAdhIna sRSTitA kA ? pUrvapakSa kA nirAkaraNa kara inakI brahmAdhIna sRSTitA kA samarthana karate hai| aSTama adhikaraNa sRSTi krama se hI pralaya hotI hai yA viparIta krama se ? isa para pUrvapakSa kA nirAkaraNa kara sRSTi viparIta prathivyAdi krama se pralaya siddhAnta kA nirdhaarnn| navama adhikaraNa taittarIya meM AkAzAdi se anna taka utpatti kA varNana kara annamaya Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai usa prasaMga meM annamaya aura prANamaya kI sAmagrI kI utpatti pUrva meM hI kahI hai| Anandamaya to paramAtmA hI hai bIca meM vijJAnamanasI kI upasthita batalAI gaI hai to ye donoM tattva utpanna hote haiM yA Anandamaya kI taraha aja hI hai isa para pUrvapakSa utpatti mAnatA hai / isakA nirAkaraNa siddhAnta rUpa se nizcita karate haiM ki vijJAnamaya to jIva hI haiM tathA manomaya jJAna svarUpa hai ataH donoM bhUta bhautikavarga meM nahIM Ate isalie unakI utpatti kI bAta asaMgata hai| dazama adhikaraNa jIva kA janma hotA hai yA nahIM isa para jIvotpattivAda kA nirAkaraNa kara jIva ke janma rAhitya mata ko siddhAntataH svIkArate hai /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 40 ) ekAdaza adhikaraNa jIva svarUpataH caitanya hai, yA nahIM ? isa saMzaya para jIva kI caitanya svarUpatA kA pratipAdana / prasaGgataH mAdhyamika zAGkaramata kA nirAkaraNa / dvAdaza adhikaraNa jIva, aNu hai yA vibhu ? isa para vibhu pakSa kA nirAkaraNa kara jIva ke aNutva ko siddhAntataH svIkRti / ___yodaza adhikaraNa jIva ke kartRtva kA nirNaya caturdaza adhikaraNa jIva kA kartRtva svataMtra hai yA brahmAdhIna hai ? pUrvapakSa kA nirAkaraNa kara jIva ke brahmAdhIna kartRtva kA nirNaya / paJcadaza adhikaraNa jIva bhagavAna kA aMza hai yA nahIM ? pUrvapakSa nirAkaraNa pUrvaka jIva kI bhagavadaMzatA kA samarthana / caturtha adhyAya prathama adhikaraNa indriyavAcI prANa nitya hai yA anitya ? anitya pakSa nirAkaraNa pUrvaka jIva kI taraha prANa ko nityatA kA samarthana / ditIya adhikaraNa prANa zabda vAcya indriyA~ sAta haiM yA gyAraha ? sAta pakSa kA nirAkaraNa karake gyAraha indriyoM kA nirNaya / tRtIya adhikaraNa samasta prANa vyApaka haiM yA aNu ? isa saMzaya para vyApakatva kA nirAsa karate hue prANoM ke aNutva kA samarthana / caturtha adhikaraNa mukhya prANa nitya hai yA anitya ? anityatA ke pakSa kA nirAkaraNa kara prANa kI nityatA, aNuparimANatA aura gatimAnatA kA nirNaya /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 41 ) paJcama adhikaraNa mukhya prANa svatantra hai yA paratantra ? svatantra pakSa kA nirAsa kara siddhAntataH prANa kI paramAtmAdhInatA aura vyavahAra rUpa se jIvAdhInatA kI svIkRti / SaSTha adhikaraNa vAgAdi indriyoM kI pravRtti svataH hotI hai yA devatAdhiSThita ? isa saMzaya para svataH pravRtti kA nirAkaraNa kara devatAdhiSThita pravRtti kA samarthana / saptama adhikaraNa agni Adi kA jo vAgAdyadhiSThAtRtva hai, vaha svataMtra yA agni sahita hai ? svatantra pakSa kA nirAkaraNa kara prANa sAhacaryapakSa kA samarthana / aSTama adhikaraNa indriyA~, prANa kI vRttirUpa haiM athavA bhinna tatva haiM ? isa saMzaya para pUrvapakSa kA nirAkaraNa kara indriyoM kA bhinna tattva ke rUpa meM nirUpaNa / navama adhikaraNa nAma rUpa prapaJca kA kartA jIva hai yA paramAtmA ? isa saMzaya para jIva pakSa kA nirAsa kara paramAtmA pakSa kA samarthana / dazama adhikaraNa "annamayaM hi saumya manaH ApomayaH prANastejomayI vAk" tathA "etasmAjjAyate prANo mana; sarvendriyANi ca" zrutiyoM meM kie gae vipradhiSedha se saMzaya hotA hai ki vAk prANa aura mana bhautika haiM athavA svatantra ? isa para bhautika pakSa kA nirAsa kara svatantra pakSa ko siddhAntataH svIkArate haiM nirNaya karate haiM ki annAdi ke dvArA mana Adi bhalI-bhA~ti apane kArya ko karane meM samartha hote haiM na ki annamaya ho jAte haiN| prathama adhikaraNa jIva kI brahmajJAnopayogI zarIra kI niSpatti ke lie jo gati hotI hai
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 42 ) vaha kevala hotI hai yA saMskuta bhUtoM ke sAtha hotI hai ? isa saMzaya para kevala pakSa kA nirAkaraNa kara saMskRta bhUta samudAya ke sAhacarya pakSa ko siddhAntataH nirNaya karate haiM / tathA nizcita karate haiM ki niSkAma yajJa karane vAle svarga jAkara yajJa ke avAntara phala ko bhogakara paJcAgni vidyA ke prakAra se mokSopayogI deha ko prApta karate haiN| paJcAgni vidyA kA prakAra chAndogya meM isa prakAra varNita hai "prathama zraddhA kI Ahuti agni meM, dvitIya dhUma kI Ahuti AkAza meM, tRtIya megha kI Ahuti pRthibI meM, caturtha anna kI Ahuti puruSa ke mukha meM, paJcam bIrya kI Ahuti strI yoni meM hone para antataH jIva mAnava zarIra ke rUpa meM prakaTa hotA hai / " isa paMcAgni vidyA ke prakAra se jo jIva kI gati hotI hai vaha kevala nahIM hotI apitu saMskRta bhuta samudAya ke sAtha hotI hai / dvitIya adhikaraNa jIva svarga jAkara vahA~ yajJa ke avAntara phala ko bhogakara jaba lauTatA hai taba usake bhogya phala kucha avaziSTa bhI rahate haiM yA samApta ho jAte haiM ? isapara avaziSTa pakSa ko siddhAntataH svIkArate haiN| tRtIya adhikaraNa pApI aura puNyAtmA donoM ko hI Ahuti saMbaMdha se somabhAva prApta hotA hai yA kinhIM puNyAtmA ko hI prApta hotA hai ? isa para pUrvapakSa kA kathana hai ki donoM ko hI somabhAva kI prApti hotI hai siddhAntaH nirNaya karate haiM ki-pApiyoM ko yamaloka ko prApti hotI hai tathA kinhIM puNyAtmAoM ko ho somabhAva kI prApti hotI hai| caturtha adhikaraNa acirAdimArga aura dhUmAdimArga ke atirikta tIsarA yama mArga bhI hai yA nahIM ? isa para viparIta pakSa kA nirAkaraNa kara siddhAntataH yama mArga ke astitva kI sviikRti| paJcama adhikaraNa "vRSTeransaM bhavati" yaha bAta asaMgata hai yA saMgata ? isa saMzaya para pUrvapakSa kA virodha kara ukta kathana ko susaMgata pramANita karate haiM /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 43 ) SaSTha adhikaraNa anna se vIrya banatA hai yA nahIM? isa saMzaya para viruddha mata ke nirAkaraNa pUrvaka vIrya bhAva kI svIkRti / saptama adhikaraNa purupa dvArA bIrya kA siJcana hone para hI strI yoni se saMtAna hotI hai athavA svataH hotI hai ? isa saMzaya para puruSa-strI sAhacarya mata kI puSTi / aSTama adhikaraNa "tasyA AhutergarbhaH sambhavati" vAkya meM jo vIrya kI Ahuti se garbha hone kI bAta kahI gaI hai, to kyA yoni ke andara vIya ke sthita ho jAne para garbhasaMjJA hotI hai athavA bhItara ke zarIra ke rUpa meM bAhara Ane para garbha saMjJA hotI hai ? isa para pUrva pakSa yonisthita ko garbha kahatA hai, bhASyakAra usakA khaNDana kara yoni se bAhara zarIra rUpa se prApta vastu ko mAtA se paripAlita hone se garbha saMjJaka siddha karate haiM yoni meM to usakI kalila, budbud karkandhu Adi saMjJAyeM hotI hai| dvitIya pAda prathama adhikaraNa svapnasRSTi satya hai yA mAyAmAtra ? pUrvapakSaM vAle satya kahate haiM / bhASyakAra satarka use mAyAmAtra siddha karate haiM / dvitIya adhikaraNa suzupti meM prapaJcanirmANa rahatA haiM nahIM ? isa saMzaya para astitva pakSa kA khaNDana kara abhAva pakSa kA siddhAntataH samarthana / tRtIya adhikaraNa suzupti do prakAra kI hai, eka to jIva kA kisI nAr3I vizeSa meM praveza aura dUsarI antastha paramAtmA ke samIpa jIva kA gamana / isa saMbaMdha meM saMzaya kiyA gayA ki jIva nAr3I vizeSa yA bhagavat samIpa se lauTa kara jAgatA hai yA, usI sthAna meM jAga jAtA hai ? isa para lauTakara jAgane ke pakSa kA nirAkaraNa kara usa sthAna para hI jAgane kI bAta ko siddhAntataH svIkArate haiM /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 44 ) caturtha adhikaraNa aba viSaya nirdhAraNa ke lie brahma svarUpa para vicAra karate haiM / sarvaprathama paraspara viruddha vAkyoM kA nirNaya karate haiM aviruddha svagata dharmoM kA agrimapAda meM vicAra kreNge| jar3a jIva ke dharma ke rUpa meM pratIyamAna dharmoM kA vicAra yahAM karate haiN| kisI zrati meM jar3ajIva dharmoM kA ullekha hai to kahIM unakA niSedha hai / isa para koI bhASyakAra prakArAntara se virodha kA parihAra karate haiM / unake mata ko pUrvapakSa ke rUpa meM prastuta kara bhASyakAra unakI bhUla ko upasthita karate hue nizcita karate hai ki sthAna bheda se brahma kA ubhaya dharmatva saMbhava nahIM hai| paJcama adhikaraNa jar3a jIva dharma paramAtmA meM haiM yA nahIM ? isa saMzaya para pUrvapakSa jar3ajIva dharma kA astitva brahma meM mAnatA hai, usakA khaNDanakara koI unake astitva ko nakAratA hai| SaSTha adhikaraNa bhASyakAra upayukta ekadezIya mata ko dUSita batalAte hue siddhAnta prastuta karate haiM ki-jar3ajIva dharma brahma meM aupAdhika yA aupacArika nahIM hai' apitu svAbhAvika hI hai kyoMki-brahma viruddha dharmoM kA Azraya hai| saptama adhikaraNa "na cakSuSA gRhyate"kazciddhIraH pratyagAtmAna maikSata", nApivAcA "sarve vedA satpadamAmananti "aprApya manasA saha" manasaivaitadAptavyaM" "asparzamagandhamarasam sarvarUpaH sarvagandhaH sarvarasaH", ityAdi sarvathA viruddha svarUpAvabodhaka vAkyoM meM eka prakAra ke vAkyoM ko brahma ke svarUpa kA avabodhaka mAnA jAya yA donoM prakAra ke vAkyoM ko ? pUrvapakSa kahatA hai ki eka hI prakAra ke vAkyoM ko mAnA jAya dUsare prakAra ke vAkyoM ko aupacArika mAnA jAya / isa mata kA nirAsa kara donoM prakAra ke vAkyoM ko prAmANika mAnane ke pakSa ko siddhAntataH prastuta karate haiN| aSTama adhikaraNa isa adhikaraNa meM bhI pUrvokta kathana kI prakArAnta se puSTi karate haiN|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 45 ) navama adhikaraNa brahma ke dharma, brahma se bhinna kAryarUpa haiM athavA brahma meM hI rahate haiM ? isa saMzaya para pUrvapakSa kahatA hai ki brahma ke dharma, prapaJcAtmaka jagata kI taraha kAryarUpa haiM / isa pakSa kA khaNDana kara brAhma dharmoM ko svarUpabhUta nirNaya karate haiN| dazama adhikaraNa brahma ke sakAza se koI aura utkRSTa phalAvApti hotI hai kyA ? isa saMzaya para paramata kA nirAkaraNa kara brahma ke sakAza se brahma ko hI phalarUpa se prApti hotI hai isa siddhAnta kara sthApana / aikAdaza adhikaraNa phaladAtA, bhagavAna haiM yA koI anya devatA hai yA jIva kA apanA karma hI phala detA hai ? isa saMzaya para anya deva Adi kA nirAsa kara bhagavAna ke phaladAitva ko hI siddhAntataH svIkArate haiM / tRtIya pAda prathama adhikaraNa aba brahmagata dharmoM para vicAra karate haiM / yadi ve samasta dharma eka hI vAkya meM hote to vicAraNIya nahIM the kintu ve bhinna-bhinna upAsanA prakaraNo meM kahIM eka se aura kahIM bhinna rUpa se dikhalAe gae haiM, jaise ki-paJcAgni vidyA meM unheM chaThe agni ke rUpa meM "tasyAgnerivAgni" kahA gayA hai / chAndogya meM unheM pAMco agni meM hI svIkArA gayA hai| prANa saMvAda meM cAra prANoM se bhinna mukhya prANa rUpa se batalAyA gayA hai atharvopaniSad meM gokula vRndAvanacArI gopAla ke rUpa meM unakA varNana hai kahIM dhanurdhArI rAma ke rUpa meM varNana hai, kahIM nRsiMha aura vAmana rUpa kA varNana hai| isa para vicAra karate haiM ki upAsanA bheda se inameM brahma se bheda hai athavA abheda isa para bheda pakSa kA nirAkaraNa kA zabheda pakSa kA siddhAMtataH vivecana karate haiM / kahate haiM ki brahma ke ananta rUpa haiM, jisa rUpa ko jisa jIva meM upAsanA karane kI kSamatA hai tadanurUpa hI vedoM meM vibhinna prakAra kI upAsanAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jaise ki eka hI agniSToma yajJa kI zAkhA bheda se vibhinna vidhAyeM batalAI gaI haiN| dvitIya adhikaraNa annamaya Adi meM Anandamaya kA jIvatva hai yA bahmatva ? isa para jIvatva pakSa kA nirAsa kara brahmatva pakSa kA samarthana /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 46 ) tRtIya adhikaraNa taittarIyaka meM -- mahAbhUta ko sRSTi kA varNana kara" pRthivyA oSadhayaH " ityAdi meM oSadhi Adi kI utpatti kA ullekha karate hue anta meM 'kahA gayA "ye'nna N brahmopAste" to yaha usI vAkya meM pUrvokta annaramamaya puruSa kI upAsanA kA upadeza hai yA usase bhinna puruSa kI upAsanA kA hai ? isa para pUrvapakSa usI puruSa kI upAsanA ko mAnatA hai, bhASyakAra isakA nirAkaraNa karate hue kahate haiM ki prathama jisa puruSa kA ullekha hai vaha Adhibhautika hai, dubArA jisakI upAsanA kI carcA kI gaI hai, vaha AdhyAtmika hai / caturtha adhikaraNa isI prakAra taittarIya meM "sahasra zIrSA puruSaH" ityAdi meM puruSa vidyA kA nirUpaNa kiyA gayA hai, vahIM "brahmavidApnoti param" ityAdi prapAThaka meM "ma vA eSa puruSo'nnamayaH me prArambha kara prANamaya se lekara Anandamaya taka brahmasvarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| isa para vicAra karate haiM ki ye bhinna-bhinna vidyAyeM haiM yA eka hI hai ? ekatvena inakA upasaMhAra sambhava hai yA nahIM ? pUrvapakSa to inako bhinna vidyA mAnakara upasaMhAra ko nahIM svIkAratA, isa pakSa kA nirAkaraNa karate hue kahate haiM ki - " sahasrazIrSA puruSaH " meM ullekhya puruSa pada brahma kA vAcaka hai tathA annamayAdi se vijJAnamaya taka jisa puruSa kA ullekha hai vaha vibhUti paraka haiM uttama adhikAriyoM ko pUrva puruSapada vAcI bahma ko upAsanA karanI cAhie vibhUtirUpa kI nahIM karanI cAhie yahI bhAva samasta prakaraNa kA tAtparya hai, vidyAbhinna nahIM hai aMtaH upasaMhAra sambhava hai / paMcama adhikaraNa atharvaNika muNDakopaniSada ke " tadA vidvAna puNyapApe vidhUya niraJjanaH paramaM sAmyupaiti" ityAdi vAkya meM paramapada zabda brahma paraka hai, yahA~ saMzaya kiyA jAtA hai ki isa vAkya meM jo jIva kI brahma se samatA prApta karane kI carcA hai to vaha jIva bahma ke sabhI guNoM kI samatA prApta karatA hai yA kucha kI ? pUrvapakSa sabhI guNoM kI samatA mAnatA hai, siddhAntataH kuchI dharmoM kI samatA svIkArate haiM / bhASyakAra kA kathana hai ki jIva ke jo Ananda aizvarya Adi dharma bhagavadicchA se tirohita the, bahmasambandha se unhIM dharmoM kI samatA prApta karatA haiM /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 47 ) SaSTha adhikaraNa vAjasanemI zAkha meM "sa eSa neti neti" aisA upakama karate hue "sarvapApmAnaMtarati" ityAdi meM pApataraNAdirUpa bhagavatmAhAtmya batalAyA gayA kyoM ki jJAna saMsAra kI mukti kA hetu hai| udhara atharvaNopaniSada meM "paravamaitadyo dhAriyati" se prArambha karake "bhajati somRto bhavati" ityAdi meM bhakti ko mukti kA hetu batalAyA gyaa| isa sambandha meM saMzaya kebala itanA hI hai ki"sa evaM veda sa pApmAnaM tarati" vAkya se sUcita ho rahA hai ki jJAnadazA meM bhI pApa kA astitva rahatA hai tabhI to pApa se tarane kI bAta kahI gaI, kyA bhakti dazA meM bhI yahI sthiti rahatI hai yA nahIM ? pUrvapakSa rUpa se bhakti dazA meM bhI pApa ke astitva kA samarthana karate hue siddhAnta rupa se nizcita karate haiM ki-jJAna mArga meM akSara brahma kI prApti hotI hai tathA bhakti mArga puruSottama brahma kI prApti karAtA hai, ataH bhakti ke pUrva hI pApa kA nAza ho jAtA hai / pUrvapakSa isa para tarka prastuta karatA hai ki-bhaktimArga meM bhI gopiyoM ke lie jo bhAgavata meM "duHsaha preSTha viraha tIvratApa dhutA zubhAH dhyAna prApyAcyutAzleSa nivRtyA kSINamaMgalAH" ityAdi meM duSkRta sukRta ke nAza kI carcA kI gaI usase to tumhArI bAta kaTa jAtI hai| isakA uttara "chandata ubhaya virodhAt" sUtra dete hue kahate haiM ki-bhakti ke pUrva hI autmargika pApanAza ho jAtA hai, kabhI vizeSa icchA se bhI pApa kA apanudana hotA hai, ukta prasaMga meM icchA vizeSa kA hI ullekha hai| cikIrSita lIlA ke madhya meM jo bhakta AjAte haiM ve na to aupAdhika sneha vAle hote hai na saguNa hote haiM na sukRta Adi unameM hote haiM isI bhAva ko batalAte hue ukta prasaMga meM batalAyA gayA ki kucha gopiyA~ lIlA se viparIta dharmavAlI hokara lIlA meM upasthita honA cAhatI thIM jo ki lIlA meM pratibandhaka thA unhoMne svataH hI viparIta bhAva kA nAza kara lIlA meM upasthita hone yogya apane ko banA liyA / ataH bhakti mArga meM aisA hotA hai aisA sArvatrika mata sthira nahIM kiyA jA sktaa| yadi koI maMtra se agni kA dAhikA zakti ko pratibaddha karade to agni meM dAhikA zakti hai hI nahIM aisA sArvatrika niyama to svIkArA nahIM jA sakatA / saptama adhikaraNa "satyaM jJAnamanantaM brahma yo vedanihitaM guhAyAM parame--vyoman" "tamevavidvAnamRta iha bhavati nAnyaH panthA vidyateyanAya" ityAdi zruti brahmajJAna hone
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 48 ) para hI mokSa batalAtI hai / "yamevaiNa vRNute tena lamyaH" ityAdi zruti, AtmIya mAnakara bhagavAna jIva ko aMgIkAra kara usako prApta ho jAte haiM, aisA bhakti mArga kA samarthana karatI hai / "bhaktyAnnamabhijAnAti" tato mAM tatvato jJAtvA' ityAdi bhagavadvAkya bhI bhaktimArga meM puruSottama jJAna se mokSa hone kI bAta kI puSTi karatA hai / jJAna mArga meM akSara jJAna kI vizeSatA hai| "tasmAnmabhaktiyuktasya yogino vai madAtmanaH na jJAnaM na ca vairAgyaM" ityAdi meM bhaktimArgIya bhakta ke lie jJAna kI nirapekSatA batalAI gaI hai| isa prakAra zrutismRti ke viruddha bhAva se tatva nirdhAraNa duSkara ho jAtA hai / dUsarI bAta hai ki-matkAmA ramaNaMjAram" ityAdi meM jJAna rahita jJAnamArgIya bhaktimArgIya donoM kI bhagavat prApti kahI gaI hai jo ki-bhagavatprApti ke sAdhanoM ko nirUpaNa karane vAlI zrutiyoM se viruddha pratIta hotA hai / kahIM jJAna ko mukti kA sAdhana kahA gayA hai kahIM bhakti ko, donoM ko eka sAtha kahIM bhI mukti kA sAdhana kahIM nahIM kahA gayA hai, ataH mumukSu sAdhaka saMzayAlu hokara kisI ora bhI pravRtta nahIM ho paataa| isakA samAdhAna "gaterarthavatvamubhayathAnyathA hi virodhaH" sUtra ke anusAra karate hai ki-jJAna aura bhakti donoM se mukti maryAdA hai, unase rahita jIvoM ko bhagavAna svarUpa bala se apanI prApti karA dete haiM ise hI puSTi kahA gayA hai| jo jIva jisa mArga ko aMgIkAra karatA hai usako usI meM pravRtta kara bhagavAna use tadanurUpa phala dete haiM isa siddhAnta ko svIkArane se ukta samasta virodhoM kA samAdhAna ho jAtA hai / jo jIva mukti kI icchA se maryAdA mArga ko svIkArate haiM unakI zravaNa kIrtana Adi meM pravRtti hotI hai, isa mArga meM zravaNAdi dvArA pApakSaya hone para premotpatti hotI hai taba mukti hotI hai| puSTimArga meM bhagavAna bhakta ko aMgIkAra kara lete haiM mukti bhagavat anugraha sAdhya hotI hai isalie pApa Adi pratibandhaka nahIM hote / isa mArga meM zravaNa Adi bhI bhagavat sneha kI prApti kI dRSTi se kiye jAte haiM vidhirUpa se nahIM kie jAte ataH pApa puSTimArga ke pratibandhaka nahIM haiM / isa tathya kI puSTi "svapAdamUlaM bhajataH priyasya' ityAdi meM kI gaI hai| aSTama adhikaraNa maryAdA mArgIya jIvoM kA sarvatra mukti hI kA ullekha hai jaba ki puSTi mArgIya jIvoM ke lie puruSottama prApti ho phala batalAyA gayA hai isa para saMzaya hotA hai ki zrota maryAdA aura bhagavatsambandha ina donoM mAgoM kA samAna rUpa
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ se mahatva hai kisako zreSTha mAnA jAya ? isa para siddhAnta sthira karate haiM kimumukSuoM se isa rahasya ko jAnakara bhajana karane vAlA hI zreSTha hai / navama adhikaraNa AtharvaNa gopAla tApanI upaniSada meM AyA hai ki-"parabrahma tadyo dhArayati rasati, bhajati, dhyAyate premati zRNoti zrAvayati upadizatyAcarati somRto bhavati" isapara saMzaya hotA hai ki ye sAre sAdhana alaga alaga amRtotpAdaka haiM yA saba milakara haiM ? pUrvapakSa samasta ko samaveta rUpa se amRtotpAdaka mAnatA hai, siddhAntataH eka eka ko amRtotpAdaka nizcita karate haiN| dazama adhikaraNa jisa jIva meM jisa kArya ke sAdhana kA adhikAra bhagavAna ne diyA hai vaha jIva usI kArya sAdhana kI kSamatA rakhatA hai, una sAdhanoM meM jo dharma bhagavAna ne sthApita (nizcita) kie haiM ve hI adhikRta rUpa se jIva ke Ayatta haiM / isapara saMzaya hotA hai ki una dharmoM se mukti hotI hai yA nahIM ? pUrvapakSa kahatA hai ki hotI hai siddhAnta nirNaya karate haiM ki ve adhikRti niyama mukti sAdhaka nahIM haiM apitu una niyamoM ke bhaktipUrvaka anuSThAna se hI mukti hotI hai| ekAdaza AMdhakaraNa "akSaradhiyAM tvavirodhaH "ityAdi sUtra para vicAra karate haiM ki gopAla tApanI ke ukta vacana meM bhagavaddharmoM ko mukti sAdhaka batalAyA gayA hai jaba ki "tamevaviditvA" ityAdi upaniSad meM jJAna ko hI mukti kA sAdhana kahA gayA hai| zrutiyA~ donoM hI samAna haiM kisako pradhAna mAne ? pUrvapakSa vAle kahate haiM ki "bhaktmAbhijAnAti" ityAdi meM bhaktimArga meM jJAna kI vizeSatA batalAI gaI hai ataH jJAna se hI mukti hotI hai aisA hI mAnanA ThIka hai| isa jJAna ko sAdhanA batalAne vAlI zruti kA tAtparya batalAte hue puruSodyama prApti ko hI mukti nizcita karate hue bhajana ko hI usakI prApti kA sAdhana nizcaya karate haiM / jJAnabhArgIya ko akSara brahma kI prApti hotI hai bhaktibhArgIya ko puruSottama kI prApti hotI hai ina donoM meM vilakSaNatA hai| unameM bhI jo maryAdAbhakti ke
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 50 ) mArgIya hai unheM puruSottama sAyujya milatA hai tathA jo puSTistha he unheM bhajanAnanda kA anubhava prApta hotA hai| dvAdaza adhikaraNa jJAnamArga meM se Atmatva rUpa se brahma jJAna hotA hai, kyA bhaktimArga meM bhI bhakti se jo puruSottama prApti hotI hai vaha Atmatva rUpa se hI hotI hai ? pUrvapakSa Atmatva rUpa se kahatA hai siddhAntataH isa pakSa ko asvIkArate hue kahate haiM ki bhaktimArga meM Atmatva rUpa se nahIM hotii| jJAna bhajanAnanda kA antarAya rUpa hai, jJAna se saMbhAvya jo AtmatvAnubhUti hotI hai vaha bhI puruSottama prApti meM antarAya hai ataH bhagavAna use nahIM hone dete / yodaza adhikaraNa bhakta jIvoM ke lie zama dama Adi sAdhana vidheya haiM yA nahIM? isa para vidheya pakSa kA nirAkaraNa karate hue kahate ki vidheya nahIM haiM kyoMki bhakti hI satya Adi samasta sAdhanArUpA hai / mumukSu jJAnamAgauMya ina sAdhanoM ko bar3e kaSTa se sAdhate haiM jo ki bhakta ke hRdaya meM bhagavatprAdurbhAva ho jAne se svataH sadha jAte haiM / bhagavadbhakti viSayaka kAma Adi bhI mukti sAdhaka hote haiM, ghara meM hI bhagavatsevA karane vAle gRhI bhaktoM kI bhI mukti ho jAtI hai / caturdaza adhikaraNa nityapAlanIya vazrima dharma aura bhagavaddharma donoM kA eka sAtha pAlana sambhava nahIM hai inameM se kisI eka kA tyAga kara denA ucita hai yA nahIM ? isa para pUrvapakSa kA kathana hai ki varNAzrama dharma to nitya pAlanIya dharma haiM unake tyAga to prazna hI nahIM uThatA unake na karane se to zAstroM meM pratyavAya batalAyA gayA hai| bhagavaddharma sAdhaka kI kSamatA para nirbhara haiM. ataH donoM ke pAlana meM kaThinAI hone para bhagavaddharmoM kA tyAga hI svAbhAvika hai| isa para siddhAnta nizcita karate haiM ki "tAvatkarmANikurvIta" ityAdi dyuti meM, varNAzramadharmoM se adhika bhagabaddharma kA mahatva dikhalAyA gayA hai| donoM ke pAlana kA jaba eka kAlika avasara ho to balAbala kA vicAra kara pahile bhagavaddharmoM ke pAlana kA prayAsa karanA cAhie phira avakAza milane para varNAzrama dharmoM kA pAlana karanA cAhie / paJcadaza adhikaraNa puruSottama ke jJAtA ke lie koI kartavya kArya zeSa rahatA yA nahIM ? pUrvapakSa
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahatA hai ki nahIM rahatA / siddhAntataH yathAdhikAra kartavya kI arhatA svIkArate haiM / bhaktimArga meM maryAdA aura puSTi do bheda haiM / puSTa bhaktoM kI yaha dhAraNA hotI hai ki mere karma karane meM prabhu kI icchA ho zreSTha hai, vaha jo nizcita karate hai, unhIM ko karAte haiM, unakI jisa karbha ko karAnI kI icchA nahIM hotI, usakA nirdhAraNa nahIM karate ataH vaha unheM nahIM karatA, jaise ki jar3a vastu cetana kI icchA se pravRtta hotI hai| isa sthiti meM prabhu icchA kA jJAna hone meM yadi saMdeha ho to karma karanA kartavya hai / vaise puSTi mArgIya bhakta ke lie veda mArga ko rakSA aura loka saMgraha ke lie bhI kArya karanA caahie| maryAdA mArgIya madhyama adhikArI hai ataH usameM jo kAmasaMgAdijanita kI malinanA hotI hai jo ki bhagavat sAnidhya prApti kI pratibandhaka hai use haTAne ke liye zAstra vihita karma lAbhadAyI haiN| SoDaza adhika raNa bhakti meM jaba sarvAtmabhAva ho, taba vihita kArya aura jJAna bhaktisAdhya haiM yA nahIM ? pUrvapakSa kahatA hai ki haiM, siddhAnta nizcita karate haiM ki nahIM haiN| kyoMki isa sthiti meM bhagavAna usakA varaNakara lete haiN| saptadaza adhika raNa ___ kahate haiM ki kAla adRSTa Adi pratibandhakoM ke rahate kyA sarvAtmabhAva saMbhava hai| pratibandhakoM kI nibRtti hone para hI sarvAtmabhAva hotA hai aisA pUrvapakSa hai| isa para siddhAnta nizcita karate haiM ki parabrahma sarvazreSTha hai kAla Adi se bhI balavAna haiM ataH sarvAtmabhAva meM pratibandhakoM kI nivRtti Avazyaka nahIM hai| sAmopaniSad meM "yauvai bhUbhA tat sukham" ityAdi meM sukhabAhulyasvarUpa brahma kA svarUpa batalAte hue kahate haiM ki jisakI upAsanA karane para upAsaka na kisI ko dekhatA hai, na sunatA hai na jAnatA hai" yaha sarvAtmabhAba ke svarUpa kA hI vivecana hai / usake viraha bhAva meM to itanI pragAr3hatA A jAtI hai ki vahI cAro ora dRSTigata hotA hai| isa sarvAtma bhAva kI jo prabalatA dikhalAI gaI haiM vaha kAla Adi se balIyasI hai| aSTAdaza adhikaraNa "brahmavidApnotiparam" zruti meM akSara brahma ke jJAtA kI parabrahma prApti batalAI gaI hai / isa para saMzaya karate haiM ki kevala akSara brahma kA jJAna hI para brahma kI prApti karAtA hai yA usameM kisI anya sAdhana kI bhI apekSA hotA hai|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52 ) isa para itara sAdhana nirapekSa pUrvamata kA nirAkaraNa kara itara sAdhana sApekSa akSara brahma jJAna ko parabrahma jJAna kA sAdhaka nirNaya karate haiN| "yamevaiSavRNute" ityAdi zrati spaSTataH bhagavatkRpA rUpa varaNa kI apekSA batalA rahI hai bhagavatakRpA se hI hRdaya kI guhA meM AvirbhUta purupottama ke dhAma paramavyoma vaikuNTha kA sAkSAtkAra hotA hai usI meM bhagavAna kA AvirbhAva hotA hai jJAniyoM ke hRdaya meM tI paramavyoma kA AvirbhAva hotA nahIM, anyathA unako bhI puruSottama prApti ho jaatii| ataH bhagavatsAkSAra meM akSara jJAna ke sAtha prabhUkRpA bhI apekSita hai| unnIsavA~ adhikaraNa "yo vai bhUbhA tatsukham" zruti bhUmApada se mukti kA ullekha hai athavA sarvAtmabhAva kA ? mukti mAnane vAle pUrvapakSa kA nirAkaraNa kara siddhAntataH sarvAtmabhAva ko svIkArate hai / sarvAtyabhAva kI jo sukharUpatA batalAI gaI hai-vaha duHkha ke hetu saMsAra meM hI bhagavadbhAva karane se puruSottamAnanda kI prApti kI dRSTi se hai| sarvAtmabhAva laukika hai yA alaukika ? isa para laukika pakSa kA nirAkaraNa kara sarvAtmabhAva bhagavallIlA meM sthita jIva meM hI hotA hai ataH alaukika hai isa bAta ko siddhAntataH svIkArate haiM / bharatamuni ke anusAra laukika puruSa aura strI meM rasAbhAsa hotA hai rasAnubhUti nahIM vahI bAta isa bhagabadrasa ke sambandha meM bhI hai| bIsavA~ adhikaraNa matstha Adi bhagavadavatAroM kI upAsanA samAna rUpa se karanI cAhie yA bhinna-bhinna prakAra se karanI cAhie ? isa para pUrvapakSa kahatA hai ki upAsya rUpa se bhinna hote hue bhI, jaba upAsaka eka hai to bhinna prakAra se kisI avatAra kI viziSTa aura kisI kI aviziSTa upAsanA karane se avatAra kI avajJA hogI jo ki lAbha ke bajAya hAnikara hogI ataH samAna rUpa se ArAdhanA karanA hI ucita hai / isa para siddhAnta sthira karate haiM ki samasta avatAroM ko bhinna-bhinna prakAra se hI upAsanA karanI cAhie kyoMki zAsyoM meM una ke bhinna-bhinna maMtra AkAra aura kArya kA varNana kiyA gayA hai vibhinna maMtrAdi kI ekatra upAsanA saMbhava bhI nahIM hai| ekkIsavA~ adhikaraNa darza pUrNamAsa Adi vidhiyoM kI taraha samasta upAsanAoM meM samuccaya hai,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 53 ) yA inameM vikalpa hai ? vidhiyoM meM to unake anurUpa phala bho hai ataH unameM samuccaya hai kintu upAsanAoM ke eka mAtra mukti hI phala batalAyA gayA hai / bAisavA~ adhikaraNa upAsanAoM ke aGka, una upAsanAoM ke Azrita rahate hai ataH jo aMga jisa upAsanA ke Azrita rahate haiM, usakI bhAva sattA usI meM rahatI hai / teisavA~ adhikaraNa refore meM nRsiMha kI upAsanA meM, matsyakUrmAdi kI stuti kI gaI hai vaise hI bhAgavata meM "namaste raghuvaryAya" Adi stuti zrI kRSNa kI kI gaI hai / rUpabheda hote hue bhI sabhI bhagavadavatAra haiM, isalie kisI bhI avatAra meM sabhI rUpoM kI stuti ucita hI hai / caubIsavA~ adhikaraNa sarvarUpatva mAnakara jo stuti kI ekatropAsanA kA samarthana kiyA vaha nitya hotI hai yA vaikalpika ? isa para nitya pakSa kA nirAkaraNa kara vaikalpika pakSa kA samarthana karate haiM / upAsaka kI icchA para nirbhara hai ki vaha eka hI rUpa meM samasta rUpoM kI stuti kare yA na kare / caturtha pAda prathama adhikaraNa aba vicAra karate haiM ki uttara mImAMsA ke pratipAdya bahma prApti meM pUrva mImAMsA pratipAdya karmoM kA upasaMhAra sambhava hai yA nahIM ? upasaMhAra ho sakatA hai isa pUrvapakSa kA nirAkaraNa karake siddhAnta prastuta karate haiM ki brahma cintana meM sarvAtmabhAva kI pradhAnatA hai ataH usameM svataH phalasAdhakatA hai, karmakANDa kI apekSA nahIM hai ataH upasaMhAra Avazyaka nahIM haiM / dvitIya adhikaraNa bhagavat jJAna meM karmakANDa bhale hI apekSita na ho kintu karma svarUpopakAraka to haiM hI aisA siddhAnta nizciya karate haiM / isI adhikaraNa meM cAkrAyaNa upasti kI prasiddha kathA kA dRSTAnta prastuta kara prANAtyaya ApattikAla meM sarvAnnabhakSaNa kI anumati dete haiN| binA Apatti ke jAnate hue bhI vihita
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 54 ) niyama ke tyAga aura avihita karma karane se citta meM malinatA hotI hai jisake phalasvarUpa jJAna tirobhUta ho jAtA hai| yaha vyavasthA jJAnamArga kI hI hai| bhakti mArgIya bhakta para to Apatti A hI nahIM sakatI jaisA ki "ananyAzcintayanto mAma" ityAdi bhagavad vAkya se jJAta hotA hai ki bhakta ye yoga kSema kA vahana bhagavAna svayaM karate haiM, ataH bhakta kA nirvAha ho jAtA hai, usake samakSa vaisI samasyA ho nahIM aatii| tRtIya adhikaraNa jJAna hone para Azrama karma karttavya haiM yA nahIM ? isa para kartavya nahIM haiM isa pUrvapakSa kA nirAsa kara kartavyatA kA pakSa siddhAntataH svIkArate haiM / nizcita karate haiM ki bhagavaddharma Atmadharma hai tathA Azrama dharma bahiraGga hai ataH inameM koI viruddhatA nahIM hotI isa nAte pAlanIya hai / caturtha adhikaraNa bhagavad bhaktoM kI kabhI sAyujya mukti hotI hai yA nahIM ? isa saMzaya para hotI hai, isa pUrvapakSa kA nirAkaraNa kara nizcita karate haiM ki nahIM hotii| bhAgavata paMcama skandha meM spaSTa ullekha hai "bhagavadIyatvenaiva parisamApta sarvArthA" arthAt bhagavadIya ho jAne mAtra se samasta mokSoM kI mahattA samApta ho jAtI hai| paJcama adhikaraNa pumTimArgIya bhaktoM ko brahmalokAdhikAra pradAna kara bhagavAna unheM una lokoM se sambandha phala dete haiM yA nahIM ? isa para pUrvapakSa kA nirAkaraNa kara, nahIM dete aisA siddhAnta nizcita karate haiN| SaSTha adhikaraNa pracura bhagavadbhAva mAtra se sAkSAta svarUpa bhoga karane vAle bhaktoM ko gRha tyAga karanA cAhie yA nahIM ? isa saMzaya para pUrvapakSa kahatA hai ki jaba phala siddhi ho gaI to tyAga kI kyA AvazyakatA hai| isa para siddhAnta kahate haiM ki "tvaMtu sarva parityajya" ityAdi meM bhagavAna ne sarvottama bhakta uddhava ko gahatyAga kI AjJA dI hai, uddhava ne vaisA kiyA bhI-dhara pratibandhaka hI nahIM hotA apitu viparItarasAnubhAvaka hotA hai, ataH tyAga karanA caahie|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhikaraNa 'yamevaiSavRNute' ityAdi zrati anya sAdhanoM kA niSedha kara eka mAtra bhagavavaraNa ko hI sAdhana batalAtI hai jabaki 'zAntodAnta uparatiratikSuH' ityAdi zruti anya sAdhanoM ko bhI upayogI batalAtI hai / ina donoM meM se kauna sI AdaraNIya mAnI jAya kauna sI nahIM ? isa saMzaya para pUrvapakSa vAle kahate haiM ki 'uparatistitikSuH' Adi sAdhanAntara poSaka zruti hI AdaraNIya hai anyathA zAstra vAkya kI vyarthatA siddha hogii| siddhAnta nizcita karate haiM ki maryAdA aura puSTi bheda se varaNa do prakAra kA hotA hai, sahakArI sAdhanoM ke rUpa meM 'zAntadAnta' Adi sAdhanoM ko maryAdAvaraNa meM upakArI mAnA jA sakatA hai| puSTivaraNa meM unakI apekSA nahIM hai / aSTama adhikaraNa uddhava ke samAna bhAva vAloM kI hI ghara tyAga karanA cAhiye / jinameM vaisA bhAva nahIM hai unhe niSThApUrvaka ghara meM hI bhajana karanA cAhiye, usI meM unako lAbha hogA, aisA 'kRtsnabhAvAttu gRhiNopasaMhAraH 'sUtra meM vyAsadeva kA bhAva prasphuTita hotA hai| koI bhakta bhagavAna se binA bhASaNa kie aura unakI lIlA ke dekhe binA Akula ho jAte haiM, ve aise pracura bhAvAveza meM ghara chor3akara bana cale jAte haiM / bhagavad bhAva rasAtmaka hai, usakI abhivRddhi gupta rUpa se hI hotI hai ataH jo ghara meM raha kara hI apane gupta bhAva kA Ananda lete huye bhajana karate haiM unake lie Azrama dharma kA pAlana vihita hai / jaba taka antaHkaraNa meM prabhu kA sAkSAt prAkaTya nahIM ho jAtA tabhI taka brahma pratIti hotI hai, prAkaTya ho jAne para nahIM hotI / ataH ghara meM rahakara bhI bhajana prazasta hai / navama adhikaraNa aise gRhastha sAdhaka ko puruSottama lIlA rasAnubhAvAtmaka phala niyamita rUpa se hotA hai yA nahIM ? isa saMzaya para siddhAMta batalAte haiM ki puSTi meM praveza karane para bhagabAna ke ati anugraha se kisI kisI ko ho bhI jAtA hai| uktaphala bhagavaMdicchA ke adhIna hai, sAdhana sAdhya nahIM hai|' muktAnAmapi sidvAnAMnArAyaNa parAyaNaH sudurlabhaH prazAntAtmA koTiSvapi mahAmune' isa vAkya meM ukta bhaktirasAnubhava rUpa phala kI hI carcA kI gaI hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha adhyAya prathama pAda prathama adhi karaNa 'AtmA vAre dRSTavyaH zrotavyaH 'Adi meM jo zravaNAdi kI vidhi kA ullekha hai vaha eka bAra karane kA hI niyama hai yA bAra-bAra karane kA isa saMzaya para zravaNAdi kI bAra-bAra AvRtti karane se hI tattvopalabdhi hotI hai aimA middhAMta nizcita karate haiN| dvitIya adhikaraNa . jJAnI ! bhagavAn kI AtmArUpa se upAsanA karate haiM ataH ve prArabdha kI samApti ho jAne para deha chor3akara usI meM praviSTa ho jAte haiM aba vicArate haiM ki-'na sa punarAvarttate 'zruti meM jJAniyoM ko sarvathA anAvRtti kahI gayI hai, athavA sAvadhikI anAvRtti, ukta zruti meM jo amarazabda kA prayoga hai usase to kevala maraNa nivRtti kA artha hI prasphuTita hotA haiM / isa saMzaya para pUrvapakSa sAvadhiko anAvRtti kI bAta karatA hai siddhAntataH sarvathA anAvRtti ko svIkArate haiN| tRtIya adhikaraNa chAndogya 'satya yajJa pauluSi 'ityAdi vAkya meM Aditya vAyu Adi kI AtmArUpa se upAsanA kahI gaI hai, to yaha pratIka upAsanA hai yA nahIM ? isa para pUrvapakSa hai ki-Aditya Adi ko pRthak pRthaka upAsanA kA ullekha hai jo ki brahmatvabhAva se nahIM pratIta hotA ataH pratIkopAsanA hI hai / isakA nirAkaraNa kara siddhAnta batalAte haiM ki 'sarva khalvidaM brahma, 'zruti ke anusAra saba kucha brahma nizcita hotA hai sUryAdi bhI brahma ke aMga haiM ataH yaha pratIkopAsanA nahIM hai| isI prasaMga meM batalAte haiM ki-bhAvanA kI utkaTa dazA meM nirantara smRti se bhI hRdaya meM prakaTa hokara bhagavAna virAjamAna ho jAte haiM use hI sthiratA kahate haiN| yaha svarUpa prAkaTya bhakta kI icchA se hI hotA hai lIlA kA anAviSkaraNa AviSkaraNa bhagavadicchA se hotA hai / bhakta kI icchA ke tAratamya ko rakhakara bhagavAna hRdaya meM acala yA calarUpa se virAjate haiN|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 57 ) caturtha adhikaraNa kucha bhaktoM ko bahirAvirbhAva kI anubhUti hotI hai, aura kucha bhaktoM ko antarAvirbhAva kI hotI hai inameM tAratamya bhAva mAnanA cAhie yA nahIM ? isa para pUrva pakSa kahatA hai ki yaha to bhAvabheda hai ataH tAratamya mAnanA cAhie isakA nirAsa karate huye kahate haiM ki-bhagavatsvarUpa meM tAratamya bhAva nahIM haiM saba eka hI haiN| paMcama adhikaraNa jina bhaktoM ko antaH prAkaTya kI anubhUti ho jAtI hai, aura yadi unhe vAhya prAkaTya kI bhI anubhUti ho jAya to "maiM jisakI pUrva meM anubhUti kara cukA thA usakI vAhyAnubhUti bhI kara rahA hU~", aisI pratIti usa bhakta ko hotI hai yA nahIM hai, isa para nirNaya karate haiM ki bhinna anubhUti kA prazna hI nahIM hai jaba prabhu eka hI hai to unakI sarvadA eka sI hI anubhUti hogI ataH -bhakta ko donoM avasthAoM meM samAna pratIti hotI hai| aba vicAra karate haiM ki prAkaTyAnubhUti meM sAyujya hotA yA nahIM ? jaba bhakta ko prabhu ke mAtha bAtacIta karane aura caraNAravinda ke sparza Adi karane kA sAkSAt phala mila jAtA hai, to adRSTa sAyujya kI carcA hI kyA hai| paSTha adhikaraNa maryAdA mArgIya jJAnI bhakta ko jaba jJAnodaya ho jAtA hai usake bAda usakI mukti, karma sApekSA hotI hai, yA jJAna se hI ho jAtI hai ? karma sApekSAmukti mata kA nirAza kara jJAna se hI mukti hone ko siddhAntataH svIkArate haiN| saptama adhikaraNa puSTi bhArgIya bhakta kA vinA bhoge prArabdha kArya kA nAza hotA hai yA nahIM ? nahIM hotA isa pUrvapakSa kA nirAkaraNa kara siddhAnta nizcita karate haiM ki ho jAtA hai| bhASyakAra 'bhogenatvitare kSapayitvAtha sampadyata 'isa sUtra kA artha karate haiM ki upAsaka itara arthAt agre prApya, alaukika deha se bhinna sthUla liMga zarIra ko chor3akara bhagavAna kI lIlA kI upayogI deha ko prApta kara bhagavAna ke samAna yoga prApta karatA hai|'
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 58 ) dvitIya pAda prathama adhikaraNa bhakta ke sUkSma zarIra ke kSapaNa (tyAga) kA tAtparya kyA usake svarUpa kA nAza hai athavA pArasamaNi ke sparza se lauha suvarNa ho jAtA hai usI prakAra bhAvatkRpA se usameM alaukikatA A jAtI haiN| alaukikatA ke pUrvapakSa kA nirAkaraNa kara siddhAnta batalAte haiM ki-bhakta ke prAcIna deha prANa Adi sAkSAt puruSottama saMbaMdha ke ayogya hote haiM ata: ve bhagavAna meM hI lIna ho jAte haiM, usake bAda puruSottamAtmaka unakI lIlA ke upayogI deha indriyAdi ko vaha prApta karatA hai tabhI vaha puruSottama svarUpa ko prApta karatA hai| usake prANa Adi kA laya eka sAtha nahIM ho jAtA, pahile usakI vANI aura mana bhagavadAnanda se sampanna hote haiM, bAda meM samasta indriyoM se viziSTa mana prANa se sampanna hotA hai taba vaha samasta indriyA~ mana ke sAtha bhagavadAnanda se sampanna hotI haiM phira samasta indriyoM aura mana se viziSTa prANa bhagavAna meM lIna hotA haiN| dvitIya adhikaraNa maryAdAmArgIya bhaktoM kA bhI ukta prakAra se laya hotA haiM yA nahIM? isa para nirNaya karate haiM ki maryAdAmArgIyoM ko vAgAdi kA laya bhUtoM meM hotA hai, bhagavAna meM nahIM hotA / vAgAdi laya hone ke bAda to maryAdAmArgIya bhakta kA prArabdha naSTa ho hI jAtA haiM ataH vaha zuddha jIva ho jAtA hai taba bhI vaha puSTi meM pravRSTi hotA hai yA nahIM ? isa saMzaya para nirNaya karate haiM ki-maryAdAmArga se hI vaha mukta ho jAtA hai puSTi meM praveza nahIM karatA / tRtIya adhikaraNa sAdhana krama se mokSa kI icchA hI maryAdA mArga kI maryAdA hai, vihita sAdhana ke binA yadi vaha mokSa kI icchA karatA hai to vaha saMsAra dazA meM hI bhramaNa karatA hai kyoMki vihita sAdhana ke binA bhajanAMnanda kA abhAva rahatA hai| caturtha adhikaraNa - lIlA nitya hai ataH usameM pahu~ca gae bhaktoM ko nitya darzana kA saubhAgya prApta ho jAtA hai kabhI-kabhI kisI jIva ko bhagavAn lIlIpayogI sAdhanoM ke prabhAva meM bhI bhagavAna apanI kRpA se apanI lIlA meM sammilita kara lete
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 56 ) haiM, kyA aise kRpApAtra ko vaha lIlA meM kucha samaya taka sammilita kara haTA bhI dete haiM ? isa para kahate haiM ki 'tadviSNoM: paramaM padaM sadA pazyanti sUrayaH 'vacana se nizcita hotA hai ki lIlA se alaga nahIM karate hai| isase lIlA kI nityatA kI puSTi hotI hai| paMcama adhikaraNa jJAnamArgIya jIva kA utkramaNa prakAra loka sAdhAraNa se vilakSaNa hotA haiM kyA? isa para siddhAntata: vilakSaNa utkramaNa kA sammodana karate hue chAndogya kA "zataM caikA ca puruSasya nADyaH" vAkya prastuta karate haiN| SaSTha adhikaraNa 'isa zarIra se utkramaNa kara sUrya rAzmiyoM ke Azraya se Upara jAtA hai / 'ityAdi meM jo utkramaNa prakAra batalAyA gayA hai vaha jJAnI aura ajJAnI donoM kA mamAna rUpa se hai kyA ? isakA samAdhAna karate haiM ki jJAnI hI sUyarazmiyoM ke Azraya se utkramaNa karatA hai| ukta prasaMga meM Aditya zabda AdityAMza te jo rUpa pitta te zarIrastha tatva kA bodhaka hai, pittastha nADiyoM se jJAnI kA hI utkramaNa saMbhava hai sAmAnya jIva kA nahIM / jJAna mArga aura yoga mArga bhinna hai, yoga mArga vAloM ke lie uttarAyaNa Adi kAla vizeSa kA niyama kahA gayA hai jJAnamArga vAloM ke lie nhiiN| tRtIya pAda prathama adhikaraNa jJAnamArgI ke samAna hI kyA maryAdA mArgI bhI acirAdi mArga se gamana karate haiM athavA unakI sadyomukti ho jAtI hai ? isa para siddhAnta nizcita karate haiM ki jJAna mArgI ke lie ho acirAdi mArga hai, maryAdI bhakta ko to sadyomukti hI hotI hai| dvitIya adhikaraNa chAndogya meM vacana haiM ki "vidyu danantaraM tatpuruSo'mAnavaH sa etAn brahma gamayati" isameM vidya loka ke bAda divya puruSa dvArA sAdhaka ko brahmaloka pahu~cAne kI carcA kii| isa para saMzaya hotA hai ki chAndogya kI ukti se bahma loka prApti kI vAta nizcita ho jAtI hai kintu anyatra to varuNAdi loka kI carcA aura divya puruSa kI carcA na hone se brahmAloka kI prApti
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 60 ) ke sambandha meM dvividhA ho jAtI hai| isakA samAdhAna karate haiM ki vidya ulloka meM jo AtivAhika divya puruSa milatA hai vahI Upara varuNaloka meM pahu~cAtA hai isa prakAra pratyeka loka meM bhagavatsevaka divya AtivAhika puruSa vidyamAna haiM jo ki upAsakoM ko pahu~cAne ke lie niyukta rahate haiM ye bhaktoM ko vaikuNTha le jAte haiM tathA jJAnI ko akSara bahma ko prApta karAte haiM / tRtIya adhikaraNa " sa etAn brahma gamayati" ityAdi vAkya meM jo brahma ko prApta karAne kI bAta kahI gaI hai baha avikRta parabrahma ke sambandha kI hai athavA kArya rUpa brahmaloka se sambaddha hai ? isa para kArya brahma sambandhI pakSa kA nirAkaraNa kara parabrahma loka pakSa ko siddhAntataH nizcita karate haiM / caturtha adhikaraNa acirAdilo kI prAti upAsanA ke phalasvarUpa hI hotI hai, acirAdiloka ke divya puruSa una lokoM meM pahu~cane vAle sabhI upAsakoM ko brahmaloba kI prApti karAte haiM yA kisI-kisI ko hIM ? isa para pUrvapakSa kA nirAkaraNa kara siddhAnta sthira karate haiM ki kisI ko hI pahu~cAte haiN| jo upAsya rUpoM meM bramhatva bhAva mAna kara upAsanA karate haiM ve pratIkopAsaka haiM, unheM brahma prApti nahIM hotI apitu jo zuddha brahmabhAva se ArAdhanA karate haiM unheM hI brahma prApti hotI hai, aisI bhagavAna bAdarAyaNa kI mAnyatA hai| bhakta to una divya puruSoM ke sahAyya ke binA svayaM hI brahmaloka kI prApti kara lete haiM / jJAna mArgIya aura bhakti mArgIya donoM ko para prApti eka hI prakAra se hotI hai yA unameM kisI ko vizeSa prakAra se bhI hotI hai ? isa sAmAnya pakSa kA nirAkaraNa kara vizeSa pakSa ko siddhAnta rUpa se prastuta karate haiM / taittarIya meM"brahma vidApnotiparam ityAdi meM bhagavatsvarUpa ke anubhava karane vAle bhaktoM kI vizeSa prApti kI carcA kI gaI hai / "brahma vidApnoti" kevala isa pada meM akSara brahma kI prApti batalAI gaI hai jo ki jJAna mArgIyoM ke lie hai / ukta vAkya meM Age jo bhI varNana kiyA gayA vaha bhakti mArgIya se sambaddha hai / maryAdA aura puSTi bheda se prApti do prakAra kI hai, prathama prakAra kI prApti maryAdA mArgIya hai| puruSottama kI prApti meM varaNa ke atirikta anya sAdhana apekSita nahIM hai jaisA ki " nAyamAtmA pravacanena" ityAdi vAkhya meM nirNaya kiyA gayA hai / akSara brahmajJAna meM ve apekSita haiN| jJAna mArgiyoM ko akSara jJAna se akSara brahma kI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prApti hotI hai vahIM unakA paryavasAna ho jAtA hai| bhakto kA paryavasAna puruSottama meM hotA hai| brahma vettA ko jaba bhagabAna varaNa karate haiM taba unameM bhakti kA udaya hotA hai, usa bhakti ke pracura hone para usa bhakta ke hRdaya meM prakAzita hone kI icchAvAle bhagavAna apane sthAna vyApaka vaikuNTha ko usake hRdaya AkAza kI guhA meM prakaTa kara dete haiM, use hI parama vyoma zabda se zruti meM kahA gayA hai / yaha zuddha puSTi mArga para calane vAloM kI vyavasthA hai / jaise ki bhagavAna svayaM prakaTa hokara lIlA karate haiM, vaise hI anugraha karake bhakta ke antaHkaraNa meM sthita apane ko prakaTa karake usa snehAtizaya ke vazIbhUta hokara apane lIlArasa kA anubhava karAte haiM taba vaha bhakta parabrahma puruSottama ke sAtha samasta kAmanAoM ko bhoga karatA hai| caturtha pAda, prathama adhikaraNa ukta prakaraNa meM jo brahma ke sAtha samasta kAmanAoM ko bhoma karane kI carcA hai to vaha ataHkaraNa meM sthita hokara hI bhogatA hai athavA punarjanma lekara bhogatA hai| isa para antarAsthita pakSa kA nirAkaraNa kara siddhAnta prastuta karate haiM ki prabhu ke ati anugraha se svarUpAtmaka bhajanAnanda bhoga ke lie muktoM ke bIca meM usa bhakta kA AvirbhAva hotA hai vahA~ vaha una bhogoM ko bhogatA hai| dvitIya adhikaraNa vaha AvirbhUta jIva prAkRta zarIra se bhajanAnda kA bhoga karatA hai athavA aprAkRta zarIra se ? prAkRta pakSa kA nirAsa kara aprAkRta pakSa ko siddhAntataH sthira karate haiN| satyajJAnAnandAtmaka zarIra bhagavAna dvArA hI prakaTa hotA hai aisI jaimini AcArya ko mAnyatA hai / akSara brahma kA Ayatana puruSottama hai ataH puruSottamAtmaka usa zarIra ko mAnanA cAhie prAkRta nahIM ataH vaha tadAtmaka hone se caitanya zarIra hai aisI auDulomi AcArya kI mAnyatA hai / bhagavAna bAdarAyaNa ye donoM mata nahIM mAnate ve kahate haiM ki-brahma saMbaMdha yogya zarIra nitya haiM jisa jIva ko jitanA bhagavadanugraha prApta hai tadanurUpa hI vaha usa zarIra meM praveza kara bhagavadaizvarya kA bhoga karatA hai /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 62 ) tRtIta adhikaraNa svapna meM jaisA vAsanA ke vaza, avidyamAna vastuoM kA darzana hotA hai, se hI bhagavadicchA ke vaza mukta zarIra meM prAkRta bhogoM kI sI anubhUti hotI hai / caturtha adhikaraNa pUrNajJAna kriyA zaktimAna paramAtmA ke sAtha ina zaktiyoM se rahita bhakta kA bhoga karanA saMbhava nahIM pratIta hotA isa saMzaya para kahate haiM ki bhagavAna usa jIva meM praviSTa ho jAte haiM taba saMbhava ho jAtA hai| jaise ki sneha yukta purAne dIpaka kI battI meM jaba prakAza dhImA hone lagatA hai to usI ke sAtha naI battI lagAne para prakAza teja ho jAtA hai vaise hI yahA~ bhI hotA hai / paJcama adhikaraNa brahma ke sAtha jo bhoga hotA hai vaha laukika vyApAra yukta hotA hai yA alaukika ? isa saMzaya para laukika pakSa kA nirAkaraNa kara siddhAntataH alaukika pakSa kA samarthana karate haiN| isI adhikaraNa meM lolA nityatA kA nirNaya karate haiM / "anAvRttiH zabdAt anAvRttiH zabdAt" sUtra se bhakta aura jJAnI donoM kI anAvRtti kA nirNaya karate haiM ve kahate haiM ki-prathama anAvRtti zabda puSTimArgIva bhakta se sambaddha hai jo ki bhagavAna kI veNu dhvani ko zravaNa kara bhagavAna ke nikaTa jAkara nahIM lotttaa| dvitIya anAvRtti zabda maryAdA mArgIya bhakta se sambaddha hai jo ki vaidika zabdoM ke anurUpa sAdhanAkara nahIM lautttaa|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdarAyaNa brahmasUtra (aNu bhASya) mahAprabhu vallabhAcArya jI evaM gosvAmI viTThalanAtha jI saMkalana kartA zrI mAdhava bhaTTa
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudraka-gItAprena, gorakhapura EHIMAN jagadguru zrIballabhAcArya - 2pRYA ... ... .. 2 .
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddheya gosvAmI dIkSita jI mahArAja
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI bAdarAyaNa brahmasUtra praNubhASya prathama adhyAya prathama pAda 1 adhikaraNa athAto brahmajijJAsA | 111111 | idamatra vicAryate, vedAMtAnAM vicAra AraMbhaNIyo na veti / kiM tAvat prAptam / nArambhaNIya iti, kutaH, "sAMgo'dhyeyastathA jJeyo vedaH zabdAraca bodhakAH / niHsaMdigdhaM tadarthAzca lokavad vyAkRteH sphuTAH // " arthajJAnAtha vicAra prAraMbharaNIyaH / tasya ca brahmarUpatvAt, tajjJAne puruSArtho bhavatIti na maMtavyam / vicAraM vinApi vedAdeva sAMgAdarthaM pratIteH / dAMtoM para vicAra honA cAhie yA nahI, yaha vicAraNIya viSaya hai / kaheM ki nahIM karanA cAhie, kyoMki - "veda kA aMgoM sahita adhyayana karanA cAhie, artha bodhaka zabdoM ko bhI jAnanA cAhie, adhyayana ke bAda hI asaMdigdha athoM kA, laukika zabdArtho kA prayoga kiyA jA sakatA hai|" ityAdi se jJAta hotA hai ki artha jJAna ke lie hI zAstra para vicAra kiyA jAtA hai / zabda brahmarUpa hai, usake jJAna mAtra se paramapuruSArtha kI prApti ho jAtI hai, aisA nahIM mAnanA cAhie / vicAra ke binA bhI vedAdhyayana se arthAvabodha ho jAtA hai / 1 na cArthajJAnamavihitam avicAritAzca zabdA nArthaM pratyAyayantIti vAcyam / zeyazceti vidhAnAt, "gotI zIghrI ziraHkaMpI tathA likhitapAThakaH / zranarthajJo'lpakaMThazca SaDete pAThakAdhamAH // " iti bAdhopalabdhizca / zabdazcakSurAdivaca saMdigdhArtha pratipAdakaH, tadarthazca vyAkaraNAdinA nizcIyate, yathA laukikavAkye tathA vede'pi na ca tadviruddha nirNetavyam zraprAmANikatva prasaMgAt / tasmAd vedArthajJAnArthaM vicAro nAraMbhaNIyaH /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthajJAna Avazyaka nahIM hai, tathA avicArita zabda arthabodhaka nahIM hotA, aisA nahIM kaha sakate / zabda jJa'ya hai, "vaidika RcAoM ko gAkara, zIghratA se, sira kaMpAte hue yA likhakara, artha jJAna ke binA, alpakaMTha se pATha karane bAle adhama pAThaka haiM." ityAdi bAdhaka niyama bhI hai| zabda, netra Adi kI taraha saMdigdha artha kA bodhaka nahIM hotA, usakA artha to vyAkaraNa Adi se nizcita hotA hai| yaha niyama laukika zabda aura vaidika zabda donoM meM samAna hai| isa niyama ke viruddha, zabdArtha kA nirNaya nahIM kiyA jA sakatA, yadi kareMge to vaha aprAmANika hogaa| isalie vedArtha jJAna ke vicAra kI bAta asaMgata hai (vaha to niyama siddha viSaya hai)| syAdetat, na vedArtha jJAnamAtrAya vicAraH, kintu brahmajJAnAya, tasya cAtmarUpatvAt tasya cAvidyAvacchinnatvAd dehAtmabhAva dRDhapratItestadati riktasya brahmaNo'bhAvAnna vedamAtrAdasaMbhAvanA viparIta bhAvanA nivartaka jJAnamupadyate, pratyuta dehAtmabhAva dRDhapratIteH zra terupacaritArthatvaM stutitvaM vA kalpayiSyatIti / ukta kathana ThIka ho sakatA hai, para veda ke artha jJAna mAtra ke lie vicAra bhale hI na kiyA jAya kintu brahma jJAna ke lie to vicAra Avazyaka hai| brahma kA svarUpa anirvacanIya tathA mAyAtIta hai / veda ke artha jJAna mAtra se dehAtmabhAva kI dRr3ha pratIti kI bhAvanA ke viparIta, nivartaka jJAna kA honA saMbhava nahIM hai, apitu dehAtmabhAva kI dRr3ha pratIti, zrati kI upacaritArthatA aura stuti Adi kI hI kalpanA ho sakatI hai| mevam, "alaukiko hi vedAthoM na yukta yA pratipadyate / tapasA veda yukta yA tu prasAdAt paramAtmanaH // " na hi svabuddhyA vedArthaM parikalpya tadartha vicAraH kartuM zakyaH / brahma punaryAdRzaM vedAMteSvavagataM tAdRzameva maMtavyam, aNumAtrAnyathAkalpane'pi doSaH syAt-"yo'nyaNa saMtamAtmAnamanyathA pratipadyate / kiM tena na kRtaM pApaM caureNAtmApahAriNA // " naiSA tarkeNa matirApaneyA iti zra tezca / na.ca viruddha vAkyAnAM zravaNAt tannirdhArArtha vicAraH, ubhayorapi prAmAriNakatvetakataranirdhAraNasyAzakyatvAt / acintyAnaMtazaktimati sarvabhavana samarSe brahmaNi virodhAbhAvAcca / : :: ukta kathana asaMgata hai, kyoMki-"veda kA artha alaukika hotA hai, yukti dvArA usakA pratipAdana nahIM ho sakatA, tapa dvArA, paramAtmA kI kRpA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone para hI vaidika artha kI pratIti ho sakatI hai, apanI buddhi se kAlpanika athoM kA saMyojana veda meM zakya nahIM hai| vedAMtoM meM jaisA brahma kA svarUpa kahA gayA hai, vaisA hI mAnanA cAhie, aNumAtra bhI anyathA kalpanA karanA doSAvaha hogaa| "jo anya prakAra ke Atma svarUpa kI, anya hI prakAra se kalpanA karate haiM, ve AtmaghAtI cora kauna sA jaghanya pApa nahIM karate' isa zrati se jJAta hotA hai, "Atma tattva tarka se jJaya nahIM hai" yaha zrati bhI ukta mata kI puSTi karatI hai, aura na Atmatattva viruddha vAkyoM ke zravaNa se usakA nirdhAraNAtmaka vicAra hI ho sakatAhai, kyoMki-donoM hI vAkya vaidika hone se prAmANika haiM, ataH eka kA nirdhAraNa karanA zakya nahIM hai / acintya anaMta zaktimAn saba kucha karane meM samartha brahma meM kisI prakAra kA virodha bhI nahIM hai| ataevopaniSatsu tattadupAkhyAne bodhAbhAve aupAdhika botre ca tapasa evopadezaH / na ca tapaH zabdena vicAraH, tasya pUrvAnAdhikyAt tapa eva, na copAkhyAnAnAM mithyAtvam / tathAsati sarvatraiva mithyAtvaM bhaved vizeSAbhAvAt / na hi aprAmANikokta vidhau vA upAkhyAne vA brahmasvarUpe vA kasyacidapi vizvAso yathA loke / tasmAd vede akSaramAtrasyApyasatyArtha jJAnasyAbhAvAd vaidikAnAM na saMdeho'pi / kiM punarviruddhArtha, kalpanA / vidyAsu ca tadazra teH, yadi vedArthajJAne vicArasyopayogaH syAt aMgatvena vyAkaraNasyeva vidyAsu zravaNaM syAt / isa lie upaniSadoM meM, vaidika upAkhyAnoM ke samajha meM na Ane aura bhrAmaka artha kI pratIti hone ke kAraNa tapa para bala diyA gayA hai / tapa zabda ke vicAra se arthajJAna nahIM ho sakatA, anya zabdoM ke vicAra se tapa zabda ke vicAra meM koI vizeSatA to hai nahIM, ataH tapa kA tAtparya tapazcaryA hI samajhanA cAhie / vaidika upAkhyAnoM ko mithyA bhI nahIM kaha sakate, yadi unheM mithyA mAneMge to sAre veda hI mithyA ho jAveMge, vedoM meM koI sAmAnya vizeSa kA to bheda hai nahIM aura na vaidika vidhi, upAkhyAna aura brahmasvarUpa sambandhI aprAmANika kathana meM kisI ko vizvAsa hI ho sakatA hai, jaisA ki prAyaH laukika carcA meM ho jAtA hai / veda kA eka akSara bhI asatya nahIM hai, usameM sAre hI artha satya haiM, artha jJAna na hone se hI saMdeha hotA hai| vaidikoM ko kisI bhI sthiti meM vaidika viSayoM para saMdeha nahIM hotaa| phira ve viruddhArtha kalpanA to kara hI kaise sakate haiM / yadi vedArtha jJAna meM ekamAla
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAra hI upayogI hotA to vidyAoM meM ekamAtra vyAkaraNa ko hI vedAMga kahA jaataa| svAtaMtrye ca purANAderiva mImAMsAyA api prakArabhedena pratipAdakatvaM syAt / "taM tvaupaniSadaM puruSa pRcchAmi" iti tu teSAM niSedhaH anyathA jJAnaM nopaniSaduktaM phalaM samarpayati / tasmAnArambharaNIya eva brahmavicAraH / anena dharma vicAro'pyAkSipta eva / na hyetannirAkartuH so'yamatibhAra iti puurvpkssH| - yadi sabhI vidyAoM kI svataMtra rUpa se aMgatA mAna leM to, purANa Adi kI taraha mImAMsA kI bhI prakArAntara se pratipAdakatA svIkAranI hogii| "taM tvaupaniSadaM puruSaM pRcchAmi" isa zruti meM to unakA niSedha pratIta hotA hai / vidyA rahita jJAna aupaniSada phala kI prApti nahIM karA sakatA, isalie brahmavicAra AraMbharaNIya nahIM hai / isa vicAra se, dharma sambandhI vicAra bhI AkSipta ho jAtA hai / yaha mata nirAkRta nahIM ho sakatA kyoMki bar3A prabala hai-aisA pUrva pakSa hai| siddhAntaH- "saMdehavAraka zAstraM buddhi doSAt tadudbhavaH / viruddha zAstra saMbhedAt aMgazcAzakya nizcayaH // tasmAt sUtrAnusAreNa karttavyaH sarva nirNayaH / anyathA bhrazyate svArthAm madhyamazca tathAdimaH // " paraMparA pAThavadartha syApi gurumukhAdeva zravaNe'pi mandamadhyamayoH saMdeho bhavet / samAna dharma darzanAt, padAdi pAThavat / tatra yathA lakSaNAnAmupayoga evameva mImAMsAyA api / taduktam-"asaMdigdhe'pi vedArthe sthUNAkhananavanmataH / mImAMsA nirNayaH prAjJe durbuddhastu tato dvayamiti // " . "saMdeha nivAraka zAstra yadi buddhi doSa se saMdigdha pratIta ho tathA viruddha zAstra ke saMbheda yA vyAkaraNAdi aMgoM se usakA nirAkaraNa saMbhava na ho to, brahmasUtra ke anusAra usakA nirNaya karanA cAhie, anyathA tAtparya se bhraSTa ho jAne kA bhaya rahatA hai|" . paraMparAgata pATha kI taraha.artha kA bhI gurumukha se zravaNa karane ke bAda maMdabuddhi vAloM ko saMdeha ho jAtA hai, kyoMki paraspara viruddha prartha kI samAna
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa se pratIti hotI hai / jaisI ki pada Adi ke pATha meM hrasvadIyaM sambandhI bhrAmaka pratIti ho jAtI hai taba prAtizAkhya sUtroM se saMdeha nivRtti kI jAtI hai vaise hI mImAMsA meM brahma sUtroM se saMdeha nivRtti karanI caahie| jaisA ki kahA bhI gayA hai-"veda ke asaMdigdha artha meM bhI yadi khUTA khodane kI jaisI zithila mati ho jAye to buddhimAna aura durbuddhi donoM ko uttara mImAMsA se nirNaya karanA caahie|" tathA ca nirNaye yena kenacid vaktavya hariH svayaM vyAso vicAraM cikIrSuH tat kartavyatayA bodhayati brahmajijJAsA kartavyeti / vyAsoktatvAdapi kartavyatA / kartavya padAdhyAhAre svAtaMtryaM na bhavati, anyathA "atha yogAnuzAsanam" itivat svataMtratA syAt / tathA ca jJAnAnupayogaH, tathAhi "taM tvopaniSadaM puruSaM pRcchAmi" iti kevalopaniSad vedya brahma, na zAstrAntaravedAm / tad yadi mImAMsAyA svataMtratA syAt tajjanitaM jJAnaM na brahmajJAnaM bhavet / athavA adhyAhAra karaNApekSayA'tha zabda ekAdhikAre vyAkhyeyaH / vedAdhyayanAnantarya tu siddhameva / na hi anadhIta eva vicAramarhati, tatraitat syAt svatantrateti / tatra prati vidhAsyAmaH vedArtha brahmaNo vedAnukUla vicAra iti / kimatra yuktam, vyAkhyAnamiti, vyAkhyAnato vizeSa pratipatteH yathA karmaNi"darzapUrNamAsau tu pUrva vyaakhyaasyaamH|" athAto darzapUrNamAsau vyAkhyAsyAmaH -iti / vedArtha nirNaya kI AvazyakatA tathA tapa Adi kI azakyatA ko dekhakara svayaM hari vyAsa ke rUpa meM avatIrNa hokara, brahma vicAra kI karttavyatA kA upadeza dete haiM ki-brahma kI jijJAsA karanI cAhie / vyAsokta hone se bhI yaha kartavya hai / kartavya ke nirNaya meM svatantratA nahIM hotI [kartavya kA nirNaya, zAstra yA prApta vyaktiyoM ke upadeza para hI AdhArita rahatA hai], yadi aisA na ho to "atha yogAnuzAsanam" kI taraha brahmajijJAsA bhI svataMtra hotI, tathA jJAna kA koI upayoga na raha jaataa| "taM tvaupaniSadaM puruSa pRcchAmi" yaha zrati brahma ko kevala upaniSad vedya hI batalAtI hai, anya zAstra vedyanahIM / yadi mImAMsA ko svacchaMda mAna liyA jAya to, usase hone vAlA jJAna brahmajJAna nahIM ho sktaa|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 adhyAhAra karane ke lie, "pratha" zabda kI AdhikArika vyAkhyA karanI cAhie | " vedAdhyayana ke bAda" aisA adhikRta artha hI atha meM nihita hai / vinA adhyayana kiye vaidika viSaya para vicAra nahIM ho sakatA / adhyayana hIna svatantratA hI doSa hai / vedArtha "brahma" meM hI vihita hai, aisA mAnanA hI vedAnukUla vicAra hai, isa vicAra ke lie kiyA gayA vyAkhyAna hI yukta hai / vyAkhyAna se vizeSa arthAvabodha hotA hai / jaise ki pUrva mImAMsA meM - "darza - pUrNamAsI tu pUrvaM vyAkhyAsyAmaH " kA tAtparya hai "athAto darzapUrNamAso vyAkhyAsyAmaH 1 "" athavA etarhi imAni siddhyanti prayojanAni, adhikAkAMkSA na bhavet, adhyAhArazca puruSArthazca sidhyet, ucchedazca na bhavediti katham ? atha zabdo'rthaM catuSTaye varttate - maMgale, adhikAre, anaMta arthAntaropakrame ca / tatra zrutimAtreNaiva maMgala siddherarthAntarasya pUrvoktasyAbhAvAnnAtra tatkalpanam / athAvaziSyate zrAnantarye vA'dhikAre veti / Anantarye tu adhyayanasya svataH siddhatvAdadhikAkAMkSA bhavati / tathA tadabhAvAnna vicAraH siddhyet / tathAhi na tAvaddha meM vicArAnantaryam, viparyaya saMbhavAt / na ca pAThato niyamaH, tatrApi tathA / na cA'cArAMd vyavasthA, tatrApyaniyama saMbhavAt pratyavAyAzravaraNAt, saMbhave'pi na vaktavyatvamadhyayanavat, tathA ca tato'pyAkAMkSA bhavet / adhikAra artha kI siddhi ke bAda, adhika AkAMkSA kA abhAva, puruSArtha siddhi, zAstroccheda kA abhAva aura adhyAhAra kA abhAva, ye cAra prayojana siddha hote haiM, kyoMki "atha" zabda maMgala, adhikAra, Anantarya aura taropakrama ina cAra graMthoM meM prayoga hotA hai| zruti ke sAre hI zabda mAMgalika haiM, isalie "artha" zabda maMgalArthaka to hI nahIM sakatA / pUrva meM kucha kahA to gayA nahIM. isalie arthAntara bodhaka bhI nahIM ho sakatA / baca rahe zrAnantarya aura adhikAra, inhIM donoM meM se kisI artha meM vaha prayukta hai / Anantarya artha to svataH siddha hai, adhyayana ke bAda adhika AkAMkSA hotI hai, yahI Anantarya artha kA tAtparya hai / adhyayana ke vinA vicAra siddhi nahIM ho "sakatI / dharma vicAra ke bAda brahma jijJAsA kI jAya, aisA koI Avazyaka nahIM hai, aisA mAnane se to viparyaya hogA / na yahI niyama hai ki vedoM se dharma ko par3ho bAda meM brahma tattva para vicAra karo, yadi aisA koI niyama ho bhI to use ziSToM dvArA prAcarita hote nahIM dekhA jAtA / usa para bhI yadi
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha kaheM ki aniyama hogA, so samajha meM nahIM pAtA ki aniyama kaise hogA? vaisA karane arthAt dharma jijJAsA ke pUrva brahma jijJAsA karane se, koI pApa hotA ho, aisA koI ati pramANa to hai nhiiN| yadi pApa saMbhava bhI ho to, atha zabda se vaha ullekhya nahIM hai, kyoMki-jaise adhyayana ke bAda, svataH hI brahma sambandhI adhika AkAMkSA hotI hai, vaise hI dharma ke bAda bhI hogI hI, use kahane kI AvazyakatA nahIM hai [isalie atha zabda dharma ke prAnantarya artha meM prayukta nahIM hai] / na ca vairAgyazamadamAdiH pUrva siddhiH, teSAmevAbhAvAt / na ca yadaiva saMbhavastadaiva tatkartavyamiti vAcyam, tadasaMbhavApatteH tathAhi, brahmaNaH paramapuruSArtha tve jJAte tajjJAnasyaiva sAdhanatvezvagate taccheSatve ca yAgAdInAmavagate tadartha karma karaNe citta zuddhau satyAM vairAgyAdi, idaM ca vedAMtavicAra vyatireveNa na bhavatItyanyonyAzrayaH / nirdhArite tu vedAMte vicAro vyartha ev| . vairAgya zama dama prAdi saMpanna vyakti ko hI vedAMta vicAra kA adhikAra hai, aisA AnaMtarya artha karanA bhI asaMgata hai| vinA vedAMta vicAra ke vairAgya zama dama Adi ho hI nahIM sakate, sAMsArika bhogoM meM logoM kI svAbhAvika pravRtti hotI hai, nitya anitya ke vicAre binA,zama dama Adi saMbhava hoMge bhI kaise ? vedAMta vicAra ke vinA hI, yAga Adi se citta zuddhi ho jAne se zama dama Adi ho jAveMge, yaha nahIM kaha sakate / vedAMta vAkyoM se brahmajJAna kI mokSasAdhakatA, yAgAdi kI brahmajJAna zeSatA ke jJAta hone para, brahmajJAnotpati ke lie nitya agnihotra Adi ke karane se citta zuddha hone para hI vairAgya Adi hote haiM / vairAgya Adi brahmajJAna ke Azrita haiM, brahmajJAna vedAMta vicAra ke adhIna hai| vedAMta vicAra ko yadi vairAgya Adi para Azrita mAneMge to anyonyAzraya doSa ho jaaygaa| vedAMta vicAra ke phalasvarUpa hone vAle zama dama Adi yadi pahale hI saMbhava hoM to vedAMta vicAra kI AvazyakatA hI kyA hai| : na ca sAkSAtkAraH tatphalama , tasya zabda zeSatvena tatkalpanAyAM pramANAbhAvAt / dazamastvamasItyAdau pratyakSa sAmagyA balavatvAd dehAdeH pratyakSatvAt svadehamapi pazyana, dazamo'hamiti manyate / na tathA prakRte, manananididhyAsanavidhInAmAnarthakya prasaMgAt / . . . .
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vedAMta vicAra kA phala brahma sAkSAtkAra nahIM hai, vedAMta vicAra zabdazeSa mAtra hI to hai (usase zAbdabodha mAtra hI to hotA hai) zabda parokSa jJAna mAtra karAtA / [arthAt "tattvamasi' ke vicArane se kevala itanA hI artha jJAta hotA hai ki-"tU vaha hai", tata pada vAcya usa brahma kA sAkSAtkAra to ho nahIM jAtA] / zabda se sAkSAtkAra hotA hai, isakA koI pramANa to milatA nhiiN| "tuma dasaveM vyakti ho" ityAdi kathana meM to dehAdi kI pratyakSa upalabdhi hotI hai, vaisI upalabdhi "tattvamasi" ityAdi meM to hotI nhiiN| yadi vedAMta vicAra se hI sAkSAtkAra saMbhava hogA to, manana nididhyAsana Adi vidhiyAM hI vyartha ho jaaveNgii| na cAdhikAribhedaH kalpanIyaH, zabdajJAne tatkalpanAyAM pramANAbhAvAta / atyantAsatyapyartha zabdasya jJAnajananAta pramANasaMkarApattizca / manasA tajjanane'pi tthaa| tasmAta prathamaM zAbdameva jJAnamiti maMtavyama , anubhavasiddhatvAta, idAnIMtanAnAmapi zamAdi rahitAnAM nirvicikitsita vedArthajJAnopalabdheH saMnyAsAnupapattizca / ___ sAkSAtkAra ke saMbaMdha meM adhikArI kI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI [arthAt uttama vyakti ko vedAMta vAkya ke vicAra mAtra se sAkSAtkAra ho jAtA hai aura sAmAnya vyakti ko manana Adi ddhArA hotA hai ], zabda jJAna meM isa prakAra kI kalpanA kA koI pramANa nahIM miltaa| atyaMta asatya artha vAle zabda bhI artha jJAna to karAte hI haiM, sabhI ko usakA samAna rUpa se arthAvabodha hotA hai, U~ce nIce kA koI bheda nahIM hotaa| zabda ko aparokSa jJAna janaka mAnane se sAMkarya doSa bhI hogA [ arthAta sAmAnya adhikArI ko vedAMta vAkya se parokSa jJAna hotA hai tathA viziSTa ko aparokSa (pratyakSa sAkSAtkAra) hotA hai aisA bheda mAnane se zAbdabodha meM sAMkarya doSa ghaTita hogA], isalie. yahI mAnanA samIcIna hai ki-zama dama Adi ke pUrva zAbda jJAna mAtra hI hotA hai, yahI anubhava siddha bhI hai| zama dama Adi zUnya, vicAra samartha vyaktiyoM ko yadi vedAMta nirNaya na ho sakatA to, Ajataka ke una vicArakoM ko saMzaya rahita vedArtha nirNaya na ho pAtA / zabda se aparokSa jJAna mAnane se saMnyAsa bhI upapanna nahIM ho sakatA (arthAt aisA mAnane se-"vedAMta vijJAna sunizcitArthAH, saMnyAsa yogAd yatayaH zuddhasatvAH" ityAdi vedAMtArtha nirNaya ke bAda saMnyAsa kA ullekha karane vAlI ukti hI vyartha ho jAyagI, saMnyAsa kI AvazyakatA hI naSTa ho jAyagI)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiM ca adhyAhArazca karttavyaH, sa ca kartavyAdipadAnAm, yadi tatsvArtha, vyarthameva vAkyaM syAt, parArthatve tvazakyam, na hi tairvicAraH kartuM zakyate, svakRti vaiyayaM ca, asaMgatizcAsya sUtrasya bhavet / kiM cAdhikArapakSe puruSArthaH siddhyati, nAnaMtaryapakSe, uktanyAyAt / kiM ca tAdRzarayAdhikAriNaH zravaNamAtreNa kRtArthasya samAdhiniratasya pravacanAsaMbhavAcchAstrocchedaH, zAstra virodhazca, sAdhanAnAmane svayameva vaktavyatvAt / ato'neka doSaduSTatvAdadhikArArtha eva zreyAn / atha zabda kA prAnaMtarya artha mAnane meM adhikAkAMkSA, adhyAhArApatti, puruSArthAsiddhi aura vicAroccheda prAdi cAra doSa dikhalAye gaye, adhikAkAMkSA kA nirUpaNa Upara kara cuke, aba adhyAhAra kA nirUpaNa karate haiM prAnantarya artha meM atha zabda se kartavya Adi padoM kA adhyAhAra Avazyaka hai, yadi vaha adhyAhAra svArtha meM hai to vAkya hI vyartha ho jAyagA, parArtha meM kiyA nahIM jA sakatA, kyoM ki alpajJa loga brahma sambandhI vicAra meM samartha nahIM ho sakate / yadi brahma tattva ko sAmAnyataH jJeya mAna leM to bhagavAna vyAsa deva kI kRti hI vyartha ho jAyagI, tathA sva-para ke jhamele meM "athA'to" ityAdi sUtra kI upayogitA hI samApta ho jAyagI, ataeva vaha asaMgata ho jaaygaa| ___ adhikAra pakSa meM hI puruSArtha siddhi hotI hai, AnaMtarya pakSa meM nahIM, uparyukta vivecana' se yahI siddha hotA hai / yadi sAdhana catuSTaya ke bAda hI vedAMta vicAra kI bAta hotI to, zravaNamAtra se hI kRtArtha vyakti ko samAdhi ke vinA hI sAkSAtkAra ho jAtA, vedAMta vicAra ke lie kiye gaye pravacana kI upayogitA hI samApta ho jAtI, pravacana vidhAyaka zAstroM ke adhyayana adhyApana kI paraMparA kA hI uccheda ho jAtA / sAdhana ke vinA kevala zravaNamAtra se sAkSAtkAra kI bAta zAstra sammata nahIM hai, yadi sAdhana vinA hI sAkSAtkAra saMbhava hotA to bhagavAna bAdarAyaNa svayaM sAdhanoM kA varNana na karate / isa prakAra prAnaMtarya artha aneka prakAra se dUSita hai, adhikAra artha mAnanA hI zreSTha hai / na ca jJAtumicchA jijJAsA, nAdhikartuM zakyeti vAcyam, jijJAsA padasya vicArArthatvAt / ata eva jijJAsitumicchediti purAvidAM vacanAni, jijJAsA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ padena caitajjJApayati / brahmajJAnaM puruSArthasAdhanasvAdiSTam, tadicchApUraNAya vicAra prArabhyata iti / yasmAt karmAdibhyo jJAnameva puruSArtha sAdhanamityataH tajjJAnAya vicAro'dhikriyata iti / .jijJAsA zabda kA artha "jAnane kI icchA" nahIM kiyA jA sktaa| jJAnecchA mAtra se bhrama nivRtta nahIM hotA / jijJAsA pada vicArArthaka hai jaisA ki-"jijJAsitumicchet" (jijJAsA kI icchA) ityAdi prAcIna (zAbaramAbhya) logoM kI ukti se nizcita hotA hai / yadi sUtrakAra ko jijJAsA pada se vicAra artha hInAhya thA to asaMdigdha vicAra zabda ko chor3akara zliSTa pada kA kyoM prayoga kiyA ? uttara dete haiM ki sUtrakAra jijJAsA pada se yaha jJApana karate haiM ki-parama puruSArtha kA sAdhana brahmajJAna hI iSTa hai, mokSa kI icchA pUrNa karane ke lie usakA vicAra prArambha hotA hai| ataH zabdArtha:-atha zabda kA nirUpaNa karake aba "ataH" kA nirUpaNa karate haiM adhikArI tu vaNika eva, na hi veda vicArasya vedAdhikAryatiriktaH zakyate kalpayitum / na hi maMdamatervedo nAyAtIti traivaNike matimattvamadhikAri vizeSaNaM kalpyate / aMdhapaMgvAdInAmiva karmaNi gRhAdyAsAktasya mananAdyasaMbhavAt sAkSAtkAro na bhaviSyati / vedArtha vicAra meM tIna varNa ke loga hI adhikArI haiM, vedArtha vicAra meM adhikArI ke atirikta kisI anya kI kalpanA bhI nahIM kara sakate / aisA nahIM hai ki maMdamati ko veda nahIM pAtA isalie hI tIna varNa vAloM ko adhikArI kahA gayA ho, apitu aMdhe-laMgar3e kI taraha asakta, gRha kArya meM pratyAsakta vyakti manana nahIM kara sakatA ataH use sAkSAtkAra nahIM ho sakatA, isa prAdhAra para yUdra ke anadhikAra kI bAta kahI gayI hai|| " na ca dharmanyAyena gatArthatvamasya apratijJAnAdanupalabdhezca / na ca jagatkAraNaM paramAtmA vA prakRtirvA paramANavo veti saMdehe kiMcidadhikaraNamasti / syAdetat, prathAto dharma jijJAseti dharma vicAraM pratijJAya nodakakAkyArthasya dharmatvamuktvA prAmANyapuraHsaraM sarve saMdehA nivAritAH, tatra brahmajJAnasyApi dharmatvam / prAtmetyevopAsIta, aAtmAnaM zlokamupAsIta, tad
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmatyupAsIta, AtmA vAre draSTavya ityAdinodanavAkyArthatvAt / "ayaM hi paramo dhamoM yad yogenAtmadarzanamiti" smRtezca / sRSTyA divAkyAnAM tvarthavAdatvam / prAropApavAda viSaya dharmapratipAdakatvena vidheyopAsanAviSayastAvakatvAt / na ca jJAnAdInAmavidheyatvaM, pramANavastuparataMtratvenAkRtisAdhyatvAditi vAcyam, nahi sarvAtmanA asAdhyam, prakArabhedastvaprayojakaH, sarvasyApi kAraNeSu puruSavyApRtiH tadatra vRtti saMpAdane pramANa saMpAdane vA puruSakRti sAdhyatvam / anyathA siddhAnte'pi mananAdi zAstra vaiphalyApatteH, sAdhana pratipAdaka zruti virodhazca, yenApi sarva kriyA phalatvaM nirAkArya tenApi gurUpasattyA dinA yatitavyameva jJAnArthe, tasmAd yatrApi vidhyazravaNaM, tatrApi vidhi parikalpya tatratyAnAM taccheSatvaM kalpyamiti, nArtho'nayA mImAMsayA, anyathA virodho'pi / dharma kI taraha, brahma vicAra kI gatArthatA bhI nahIM hai, arthAt veda ke artha jJAna mAtra ke lie jaise dharma kI jijJAsA hotI hai vaise brahma jijJAsA nahIM hotI, apitu vedArtha brahma jJAna ke lie yaha vicAra kiyA jAtA hai / jaimini ne kevala dharma vicAra kI hI pratijJA kI hai, brahma vicAra kI nahIM (yadi brahma vicAra kI bhI kI hotI to ve "athAto veda jijJAsA" sUtra bnaate)| yadi dharma jijJAsA meM brahma vicAra kI bhI pratijJA hotI to "codanA lakSaNothoM dharmaH" ityAdi se dharma vicAra kI taraha brahma vicAra kI bhI upalabdhi hotii| isa prakAra kI upalabdhi na hone se nizcita hotA hai ki brahma vicAra kI pratijJA nahIM kI gayI / aura na jaimini kI pUrva mImAMsA ke kisI adhikaraNa meM jagata kAraNa rUpa se paramAtmA, prakRti yA paramANu ke viSaya meM vicAra hI kiyA gayA hai, jisake AdhAra para yaha kahA jA sake ki dharma jijJAsA ke antargata hI brahma jijJAsA bhI hai| yadi aisA hotA to "athAto dharma jijJAsA" sUtra se dharma vicAra kI pratijJA ke lie, nodaka vAkya kI arthadharmatA batalA kara sAre saMdehoM kA pramANoM sahita nirAkaraNa kiyA gayA hotA [arthAt "codanA lakSaNArthoM dharmaH" se lekara "prAtmetyevopAsIta" ityAdi vAkyoM kI arthadharmatA batalAkara upapatti pUrvaka arthavAkyoM kI prAmANikatA kI zaMkA nirAkRta kI gayI hotI] "prAtmetyevopArIta, AtmAnaralokamupAsIta, tad brahmatyupAsIta, AtmA vA are draSTavyaH" ityAdi nodanavAkyAthoM se brahmajJAna kA bhI dharmatva siddha hotA hai / "yoga ke dArA Atma darzana kiyA jAnA hI parama dharma hai" ityAdi smRti pramANa bhI haiN| hamAre mata se to jagata
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 nitya hai ataH " yato vA imAni" ityAdi sRSTi pratipAdaka vAkya arthavAda mAtra hI haiN| kyoMki - brahma meM koI vAstavika dharmaM to hai nahIM, vaha to nitya zuddha buddha udAsIna hone se sadA hI nirviSaya hai, sthUlatA Adi niSedha karane vAlI zrutiyA~ usakI nirviSayatA kA pramANa haiM / sRSTi pratipAdaka vAkyoM meM unhIM apavAda viSayoM kA Aropa kiyA gayA hai jo ki kevala upAsanA ke viSaya (Izvara) kI stuti mAtra haiM / pratyakSa Adi pramANa aura vastu sApekSa hone se, vidhi, prakRti sAdhya hotI hai, isalie prakRti rahita ( parabrahma ke lakSaNa svarUpa satyaM jJAnamanaMtaM brahma) / jJAna prAdi vidheya nahIM ho sakate / jJAna yadi ekadama asAdhya bhI nahIM haiM, prakAra bheda to prayojana hIna hotA hai, sabhI kAraNoM meM puruSa kA prayAsa hotA hai| brahmAkAra vRtti ke utpAdana tathA cakSu mana Adi pramANa rUpa jJAnendriyoM ke nigraha meM puruSa kA prayAsa sApekSa hotA hai, yadi aisA na ho to vedAMta mata ke anusAra vidhIyamAna manana nididhyAsana Adi niyama viphala ho jAyeMge, tathA sAdhana pratipAdaka zrutiyoM kI viruddhatA siddha hogI / jo loga jJAna kI sAdhanA meM karmaphala ke nirAkaraNa kI bAta karate haiM, unheM bhI jJAna sAdhana ke lie guru ke zaraNApanna hokara prayAsa karanA hI par3atA hai / jahA~ ("brahmavidApnoti param" ityAdi vAkyoM meM) sAdhana phala mAtra kI pratIti hotI hai, vidhi kI nahIM, vahA~ bhI vidhi kI kalpanA karake usa prakaraNa meM sthita ("satya jJAnamanaMtaM brahma" ityAdi) vAkyoM kI vidhizeSatA kI kalpanA karanI hI par3atI hai| isa prakAra uttara mImAMsA meM dharma kA prayojana hI kyA hai ? yadi aisA nahIM mAnate to ("nAyasya kriyArthatvAdAnarthakya matadarthAnAm" ityAdi smRti ke AdhAra para uttara kAMDa kI anarthakatA se) virodha hotA hai / syAdetat brahmavicAra evArambhaNIyo na dharmaM vicAraH, sarvaveda vyAsakartrA . vedavyAsena kRtatvAt tucchaphalatvAcca / kalpoktaM prakAreNa niHsadigdhaM karaNasaMbhavAcca / AcAraparamparayA'pi karaNasaMbhavAcca / etahi api saMdehe sUtrabhASya yAjJikAnAmevAnukRtiH kriyate, na mImAMsakasya, tasmAt sAMgavedAdhyeniHsaMdeha karaNa saMbhavAtra pUrvayA'pi kRtyam / kiM ca parama kRpAlurvedaH saMsAriNaH saMsArAnmocayituM karmANi cittazuddhyarthaM boSitavAniti kUpe'ndhapAtanavadaprAmANikatva bhiyAvasIyate / viparIta bodhikA tu pUrvamImAMsA tasmAdapi na karttavyeti /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ mr pUrva pakSa -- brahmavicAra hI prAraMbharaNIya hai, dharmavicAra nahIM, kyoMki-veda ke vyAsakartA bhagavAna vedavyAsa ne usa para koI vicAra hI nahIM kiyA tathA dharma kA phala svarga bhI eka tuccha vastu hai / kalpasUtra ke anusAra, asaMdigdha hone para hI dharma kA anuSThAna hotA hai, anuSThAna ke prakAra meM saMdeha hone para kalpasUtra bhASya tathA nirantara yajJAnuSThAnazIla yAjJikoM kA anusaraNa karanA par3atA hai, dharma jJAna ke lie mImAMsaka se parAmarza Avazyaka nahIM hotaa| aMgoM sahita vedAdhyayana karane vAle ko asaMdigdha anuSThAna ke lie, pUrvamImAMsA kI apekSA nahIM hotii| parama kRpAlu veda, kUpatulya gahana kamoM meM, aMdhe vyakti kI taraha patita, kiMkartavya vimUDha saMsArI vyaktiyoM ko saMsAra se mukta karane ke lie citta zuddhi kA upadeza dete haiM / jaba ki-pUrva mImAMsA, isake viparIta karma bandhana kA pravacana karatI hai, isalie. bhI pUrvamImAMsA vicAraNIya maivam / kiM vicAramAtra na karttavyaM, pUrvakANDa vicAro vA, nAdyaH, tulyatvAt samarthitatvAcca / dvitIye sAmAnya nyAyena saMdehe nivArye lakSaNavattadupayogaH, aniSTatayA nirUpaNaM na mImAMsAdoSaH kintu vicArakANAM svabhAva bhedAt / kiM ca AvazyakatvAdapi, nivRttAnAmapi yAgAdijJAnasyAvazyakatvam, cittazuddhyarthatvAt / paramAzrayabhedena prakArabhedaH kAyikAdibhedAt / tatrAdyasya vAciko dvitIyatRtIyayoH kAyikaH caturthasya mAnasika ityAzramiNAm / tasmAdekenaiva caritArthatvAt kiM dvitIyeneti prApte / uttara pakSa aisA ucita nahIM hai ki pUrva mImAMsA para vicAra hI na kiyA jAya / prazna yaha hai ki-vicAra karane kI bAta hI chor3a dI jAya athavA pUrva kANDa para vicAra na kiyA jAya ? vicAra karane kI bAta chor3a to, uttara kANDa para bhI vicAra nahIM kara sakeMge, kyoM ki donoM samAna haiM, Apane svayaM hI "prApratijJAnAt" ityAdi se vicAra kA pratipAdana kiyA hai / pUrvakANDa para vicAra na karane se kArya nahIM cala sakatA, kyoM ki-veda meM jaba paraspara virodhI vidhiyA~ milatI haiM taba usake nivAraNa ke lie, kalpasUtra ke lakSaNoM kI taraha, pUrva mImAMsA kI upayogitA hai / pUrva mImAMsA ko jo aniSTa rUpa se nirUpaNa kiyA jAtA hai, vaha vicArakoM kA doSa hai mImAMsA kA nahIM
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 (arthAt sUtrakAra ne aniSTa artha meM racanA nahIM kI hai apitu bhASyakAroM ne aniSTArtha kalpanA kI hai), pUrvamImAMsA ke sUtra nirdoSa haiM / vicArakoM ne jo sUtra se viparIta kalpanA kI hai, svabhAva bheda hI usakA kAraNa hai / pUrvamImAMsA Avazyaka bhI hai, phalAkaoNkSA rahita upAsakoM ke lie bhI yAga Adi kA jJAna Avazyaka hai, kyoM ki-yAga Adi citta zuddhi ke sAdhana haiM / AzramoM ke anusAra yAga Adi meM kAyika Adi prakAra bheda haiM / brahmacarya meM vAcika yajJa kA vidhAna hai, to gRhI aura vAnaprasthI meM kAyika tathA saMnyAsa meM mAnasa yajJa vihita hai [vAcika brahmayajJa, kAyika-agnihotra, mAnasa-ciMtana] isa prakAra jaba eka (dharma vicAra) se hI saba kucha saMbhava hai to, dUsare (brahma vicAra) kI kyA AvazyakatA hai ? ucyate-upAsanAyA dharmatve'pi na brahmaNo dharmatvam, jJAna rUpatvAt, dharmasya ca kriyA rUpatvAt / na cArthavAdAnAM dharma iva brahmaNyupayogaH kartu zakyaH / utpattiprakAraphalabhedAnAmabhAvAt / prakRte tu mAhAtmyajJAnArtha tadupayogaH / tasya ca jJAnopayogo yathA tathA vakSyate caturthe, upAsanA. darzanAdipadAnAM manovyApAratvameva, vicArasyApi tathA jJAnopayogitvaM, tathA vkssyte| siddhAnta. [jo yaha kahA ki-"AtmetyevopAsIta" ityAdi nodana vAkyoM ke zravaNa se hI brahma jJAna kA dharmatva siddha hai, phira pRthak rUpa se usakI jijJAsA kI kyA AvazyakatA hai ? isakA uttara dete haiM] jaise-"jyotiSTomena yajeta" ityAdi meM jyotiSToma devatA ke uddezya se dravyatyAga.tmaka bhAvanA rUpa se dharmatva hai, vaisA "prAtmetyevopAsIta" ityAdi meM kevala kriyAmAtra se dharmatva nahIM hai, kyoM ki-upAsanA mAnasa kriyA sAdhya hai, isalie dharma rUpa hote hue bhI, niSkriya brahma kI sAdhikA hone se usameM dharmatva nahIM hai / brahma kevala jJAna rUpa hI to hai, dharma kriyA rUpa hotA hai [arthAt "satyaM jJAnamanaMtaM brahma" meM brahma ko cinmAtra kahA gayA hai tathA "codanA lakSaNortho dharmaH" meM dharma ko kriyA, rUpa' kahA gayA hai] / "vAyu kSepiSTha" ityAdi arthavAda vAkyoM kI "vAyadhyaM zvetamAlabhet" ityAdi viSaya meM dharma rUpa upayogitA hai| sRSTi Adi arthavAda vAkyoM kI "prAtmetyevopAsIta". ityAdi. viSaya meM vaisI upayogitA nahIM hai / kyoM ki usameM utpatti, prakAra, phala mAdi ke bheda kA
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhAva hai [kriyA meM-"asAvAdityo na vyarocata" Adi sUryAdi kI utpatti, "ayaM vai somenejAnAt" ityAdi meM prakAra tathA "vAyurvaM kSepiSThaH" ityAdi phala Adi bheda hote haiM / brahma meM utpatti Adi kA sarvathA abhAva hai, kyoMki vaha nitya, sadaikarasa aura svayaM phalasvarUpa hai] / brahma ke "yato vA imAni" ityAdi jo prAkRta arthavAda vAkya haiM, ve kevala mAhAtmyajJAna ke lie hI upayukta haiM / mAhAtmya jJAna kA varNana caturtha adhyAya (ke caturtha pAda ke "AdityAdimatayaH" sUtra) meM kareMge (arthAt bhagavatprApti rUpa sAkSAtkAra meM, bhakti dvArA una vAkyoM kI upayogitA btlaaveNge)| "AtmetyevopAsIta, prAtmA vA're draSTavyaH" ityAdi meM upAsanA aura sAkSAtkAra Adi kI manovyAparatA hI varNita hai / vicAra kI jJAnopayogitA kA bhI (tRtIya adhyAya, tRtIya pAda ke ubhayavyapadezAdhikaraNa meM) cintana kreNge| kiM caupaniSadajJAnasyApi karmopayogitvam, "yadeva vidyayA ka roti zraddhayopaniSadA vA tadeva vIrya vattaraM bhavati" iti / ataeva brahmavidAmeva janakAdInAM karmaNi sarva deva sAnnidhyam, anyathA AbhAsatvameva / na ca brahmarUpAtma vijJAne dehAdyadhyAsAbhAvena kartRtvAbhAvAt karmAnadhikAra iti vAcyam / niradhyastaireva dehAdibhiH karmakaraNasaMbhavAt / ata eva jIvanmuktAnAM sarve vyApArAH / tathA ca smRtiH "naiva kiMcitkaromIti yukto manyeta tattvavit / pazyan zRNvan spRzat jighanaznan gacchan svapan zvasan / pralapana visRjan gRhNannunmiSan nimiSannapi / indriyANIndriyArtheSu vartanta iva dhArayan / brahmaNyAdhAya karmANi saMgaM tyaktvA karoti yaH / lipyate na sa pApena padmapatramivAmbhasA // " iti / ato brahmavidAmeva kRtaM karma zubhaphalaM bhavati / ato dharma vicAra kAraNamapi brahma jijJAsyameva / tasmAnna gatArthatvAnupayogI / "yadeva vidyayA karoti" ityAdi zruti meM upaniSad jJAna kI karmopayogitA bhI batalAI gaI hai / brahmavettA janaka Adi ko karma meN| hI deva prApti huI / aupaniSada jJAna ke abhAva meM to karmAbhAsa hI hotA hai / yaha nahIM kaha sakate ki-brahmarUpa AtmavijJAna meM dehAvyAsa kA abhAva (videhatA) hone se kattuM tva kA prabhAva ho jAyagA, ataH karma meM adhikAra nahIM raha jAyagA / vastutaH deha Adi ke anadhyasta hone se phalAnusaMdhAna rAhitya mAtra hotA hai, kRta karma kA prabhAva nahIM hotA / ataeva jIvanmuktoM ke sAre kArya hote haiM, jaisA ki smRti kA vacana bhI hai-"tattvavettA aisA anubhava karate haiM
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ki maiM kucha nahIM karatA, ve dekhate, sunate, sparza karate, sU Mghate, khAte, sote, calate, zvAsa lete, bolate, lete, dete, uThate baiThate hue indriyoM ke viSayoM kA upayoga karate hue bhI sabhI kamoM ko brahmAzrita mAnakara, anAsakta hokara prAcaraNa karate haiM, isalie ve pApa se usI prakAra zrAsakta nahIM hote, jaise ki saMsakta nahIM hotA / " brahmavettAoM ke kRta karma zubhaphaladAyI dharma vicArakoM ke lie bhI brahma jijJAsya hI hai / ataeva karma mImAMsA kI gatArthatA aura anupayogitA nahIM kahI kamala patra jala hote haiM, isalie brahma jijJAsA meM jA sakatI / nanu phalaprapsuradhikArI, phalaM ca vicArasya zAbdaM jJAnaM tasya mananAdi dvArA'nubhavaH tasya cAnarthaM nivRtti pUrvaka paramAnaMdAvAptiH / tathA ca virakto'narthaM jihAsuH parapra epsuzcAdhikArI kasmAnna bhavati / " zabda brahmariNa niSNAto na niSNAyAt pare yadi / zramastasya phalaM manye hyadhenumiva rakSataH / / " iti bhagavad vacanAt kevalasya nindA zravaNAditi cet, na, phalakAmanAyA anupayogAt / zranyenaiva tat samarpaNAt / nityatvAdapyarthaM jJAnasya na phalasuradhikArI / nindArthavAdastu mananAdi vidhizeSa iti mantavyam / jo phalAkAMkSI vedAMta zAstra ke adhikArI haiM, unheM vicAra ke phalasvarUpa zAbda jJAna hotA hai, manana Adi se usa jJAna kI aparokSa anubhUti hotI hai, ataeva anartha kI nivRtti hokara paramAnanda puruSottama kI prApti ho jAtI hai, to bhalA artha ko tyAgane vAle virakta haiM jo ki - parabrahma ko prApta karane ko prAkula rahate haiM, ve adhikArI kyoM na hoMge ? " zabda brahma meM niSNAta vyakti yadi paratattva meM niSNAta nahIM hotA to usakA prayAsa zramamAtra hI hai, jaise ki -- dUdha na dene vAlI gau kI sevA phalarahita, zramamAtra hI hotI hai" isa bhagavadIya vacana meM kevala nindA hI nahIM kI gaI hai apitu phala kAmanA ko anupayogI batalAyA gayA hai / ananya bhAva se paramAtma prApti kI kAmanA vAle brahmavetA ko hI adhikArI batalAyA gayA hai / arthajJAna kI nityatA hone se, phalAkAMkSI vyakti adhikArI nahIM ho sakatA [arthAt saMdhyAvaMdana Adi kI taraha upAsanA karaNIya hai, usake na karane se pratyavAya hogA, 'isalie phalAkAMkSA ho yA na ho vaha to karttavya hai hI] / nindArthavAda ko to mana Adi nirvizeSa kI taraha mAnanA cAhie /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ taka adhikArI aura para-prAptirUpa prayojana para vicAra kiyA gayA, aba viSaya kA nirvacana karate haiM- . nanu brahmaNo vicAre pratijJAte virodhanirAkaraNAdInAmapratijJAtArthatvam, na vA vaktavyatvam / nivi cikitsajJAnAnudayaprasaMgAditi cet, na, brahmaNa iti na karmariNa SaSThI, kintu zeSaSaSThI, tathA ca brahmasaMbaMdhi tajjJAnopayogi sarvamevapratijJAtaM veditavyam / na ca gauNatApattirajijJAsyatvaM ca syAditi vAcyam / brahmamAtre saMdehAbhAvAt / saMdigdhasyaiva jijJAsyatA, gauNatvaM tu zabdata eva natvarthataH, veda prAmANyaM tu pratitaMtra siddhatvAnna vicArya te, tasmAd brahma jijJAsitavyam iti siddham / kyA, samasta vedAMta vAkyoM ke brahma meM samanvaya rUpa vicAra meM virodha nirAkaraNa, sAdhana, phala Adi kI apratijJArthatA hotI hai ? nahIM, aisA nahIM kaha skte| yadi kaheM ki paramata nirAkaraNa pUrvaka svamata vyavasthApana rUpa nirUpaNa ke prabhAva se sAMkhya Adi kA nirAkaraNa na ho sakegA, jisase jagata kA kartA brahma hai yA pradhAna aisA saMdeha banA hI rahegA; brahma viSayaka asaMdigdha zAbdabodhAtmaka jJAna na ho skegaa| so bAta nahIM hai, kyoMki "brahmaNaH" meM karma meM SaSThI nahIM hai apitu zeSa SaSThI hai, jisase brahma sambandhI aura usake jJAnopayogI Adi sabhI kI pratIti ho jAtI hai (jaba kika maMSaSThI mAnane se kevala brahma karmaka jJAnopayogI vicAra kI hI pratIti hotI hai, jisase AkasmikatvApatti doSa hotA hai)| aisA nahIM hai ki isa prakAra ke brahma vicAra meM brahma kI gauNatA ho jAyagI, jisase ajijJAsyatA hogii| AstikoM ko brahma sattA meM saMdeha nahIM hotA / vastutaH saMdigdha viSaya kI hI jijJAsyatA hotI hai, gauNatA to zabda se hI hotI hai artha se nahIM / veda kI prAmANikatA para vicAra karane kA to koI prazna hI nahIM hai, kyoMki vedapratikUla kaNAda, akSapAda Adi ke mata apane meM pUrNa haiM, unheM to veda kI apekSA hI nahIM hai, ataH unake lie veda kI prAmANikatA siddha karane kA koI artha hI nahIM hai, AstikoM ko veda kI prAmANikatA meM kiMcit mAtra bhI saMdeha nahIM hotA, ataH veda kI prAmANikatA vicArya nahIM hai / isalie brahma hI jijJAsya hai, aisA mAnanA caahie| isa prakAra bhASyakAra-adhikArI, viSaya, sambandha aura prayojana ina cAra anubaMdhoM kA nirUpaNa karate hue pahalA adhikaraNa samApta karate haiM / / 1
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 adhikaraNa ': kiMca tatra kilakSaNaM kiMpramANakamiti jijJAsAyAmAha sUtrakAraH - ... vaha brahma kaisA hai ?. usake astitva meM kyA pramANa hai ? isa jijJAsA para sUtrakAra kahate haiM janmAdyasya yataH zAstrayonitvAt / 1 / 1 / 2 // nanu kathamatra saMdeho yAvatA "satyaM jJAnamanantaM brahma" ityAha zrutireva / viruddha caitat, svarUpalakSaNa kathane kAryalakSaNasya vaktumazakyatvAt, vivAdAdhyAsitatvAcca / na hi brahmaNo jagat kartRtvaM sarvasammatam, na cAgamoditamiti vedamAtrasya brahmapramANakatvaM vakta zakyate / kiM ca vyarthazvaivaM vicAraH, lakSaNapramANAbhyAM hi vastujJAnaM bhavati, tacca svarUpalakSaNenaiva bhavatIti kimanena, tasmAdayuktamutpazyAma iti / * brahma svarUpa ke sambandha meM saMdeha kiyA jAya yaha samajha meM nahIM pAtA, zruti spaSTa rUpa se usake svarUpa kA vivecana karatI hai ki "brahma satya, jJAna aura ananta svarUpa hai / " sUtrakAra yadi brahma ko jagatkartA ke rUpa meM prastuta karate haiM to vaha viruddha sA lagatA hai, kyoMki vinA svarUpa batalAye usake kArya ko batalA, bhI kaise sakate haiM / svarUpa lakSaNa hI kArya kA upajIvya hotA hai (arthAt sAmarthyAnusAra hI kAryakSamatA kA nirdhAraNa ho sakatA hai), para kArya kA lakSaNa vivAdAspada hai ataH saMzaya kA nirAkaraNa saMbhava nahIM hai / brahma kI jaMgatkartRtA sarva sammata nahIM hai (kapila Adi unheM nahIM mAnate) isalie sRSTi ke AdhAra para brahma kA svarUpa nirdhAraNa nahIM kiyA jA sakatA, aura na paramAtmA dvArA kahA gayA hai, isalie saMpUrNa veda prAmANika hai yahI kahA jA sakatA hai [veda meM hI prajApati ke kartRtva kA bhI ullekha hai, isalie kArya ke lakSaNa ke AdhAra para brahma para vicAra karanA vyartha hai| lakSaNa aura pramANa donoM se hI vastu kA jJAna hotA hai, kevala kArya ke lakSaNa se hI kyA hogA svarUpa lakSarama se hI saMzaya kI nivRtti ho sakatI haiN| hameM to "janmAdhasya yataH" sUtra hI prayukta pratIta hotA hai
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 . ucyate-"saMdehavAraka zAstraM veda prAmANyavAdinAm / kriyAzaktijJAnazaktI saMdihyate parasthite // " na hi zruti vyAkhyAtuM pravRttaH sUtrakAraH, kintu saMdehaM vArayitum / tatra "satyaM jJAnamananta ", "nitya zuddhamukta svabhAvam" iti zrutyA kartRtvAdi prApaMcika dharmarAhityaM pratIyate / "yato vA imAni bhUtAni jAyate, yena-jAtAni jIvaMti, yat prayantvabhisaMvizaMti" iti kartRtvam ca / ukta tarka para kathana yaha hai ki "veda ko hI ekamAtra pramANa mAnane vAloM ke lie hI yaha zAstra saMdeha nivAraka hai, parabrahma meM sthita kriyAzakti aura jJAnazakti meM hI logoM ko saMzaya hotA hai [arthAt upaniSad pratipAdya brahma sambandhI sarvajJatA aura jagat kartRtva para hI sazaya hotA hai], sUtrakAra zruti kI vyAkhyA karane ke lie tatpara nahIM haiM, ve to saMdeha nivRtti ke lie prastuta haiM / veda meM-"satyaM jJAtamanantam" tathA "nitya. zuddha :muktasvabhAvam" ityAdi se kartRtA Adi prApaMcika dharma rAhitya kA vivecana kiyA gayA hai / "yato vA imAni" ityAdi se kattRtva bhI jJAta hotA hai| tatra saMdehaH, kiM brahma katta' Ahosvit akartR ? kiM tAvat prAptam, akartR', katham ? "brahmavidApnoti param" iti pradhAnavAkyam, phalasaMbaMdhAt / RcApi vivRtam "satyaM jJAnamanantaM brahma", "yo veda nihitaM guhAyAM parame vyoman", "so'znute sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazcitA" iti / phalArthaM ca brahma jJAnam, phalaM ca phalavAkyokta dharmajJAnAdeva nAnyathA, kartRtvaM ca paravivaraNatayoktam / paraM kimityukta yaH sarvAntara Ananda iti / kathaM sarvAntaramityAkAMkSAyAm paricaryArtha bhUtabhautika sRSTimuktvA gauNanantarya parihRtam / gauNopAsanA phalaM ca pradhAna zeSatayoktam / tatrAnyagata kartRtvAropAnuvAdo'pi saMbhavati / tatazca "bhRgu vAruNiH" ityupAkhyAne'pi paricAyakatvAd gauNakartRtvamevAnU dyate, phalAzravaNAditi pUrva pakSaH / . aba saMzaya hotA hai ki brahma kartA hai yA nahIM ? kahate haiM ki nhiiN| "brahmavidApnoti param" yaha phala sambandhI vAkya hai, RcA bhI aisA hI vivaraNa prastuta karatI hai-"brahma satya jJAna ananta hai, jo apanI hRdaguhA meM nihita use jAnatA hai, vaha usake sAtha samasta kAmanAoM kA upabhoga karatA hai" ityAdi / brahma prApti rUpI phala ke lie hI brahma jJAna hotA hai, phala vAkyokta dharmajJAna se hI phala ko jAna pAte haiM, 'jAnane kA koI aura
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 sAdhana nahIM hai / brahma kA kartRtva parabrahma kA paricAyaka batalAyA gayA hai| parabrahma kyA hai ? isakA uttara milA ki "jo sabake andara Ananda svarUpa hai|" vaha sarvAntaryAmI Ananda kaise hai ? isa AkAMkSA para usake paricaya ke rUpa meM bhUta bhautika sRSTi batalAkara usa Ananda ko hI sabakI antima zreSTha pariNati batalAyA gayA hai, sRSTi Adi kA kartRtva prAnanda meM hI hai, kisI anya meM nahIM, yaha bhAva darzAyA gayA hai| "yo'nnaM brahmopAsate" ityAdi vAkya meM jo gauNa rUpa se anna brahma kI upAsanA kahI gaI hai, vaha pradhAna prAnanda upAsanA kA eka aMga mAtra hai / katrtRtva ke pratipAdaka vAkya meM anyagata kartRtva kA AropAnuvAda bhI ho sakatA hai, jaise ki "bhRgurve vAruNiH" ityAdi upAkhyAna meM gauNa kartRtva (Aropita katrtRtva) kA hI anuvAda hai| kArya brahmopAsanA kA phala hI ukta prasaGga meM batalAyA gayA hai, zuddha brahma kA nahIM, ataH usameM kartRtva nahIM hai / ityAdi pUrva pakSa hai / siddhAntastu-"utpatti sthiti nAzAnAM jagataH kartR vai bRhat / vedena bodhitaM tad hi nAnyathA bhavituM kSamam // nahi zruti virodho'sti kalpo'pi navirudhyate / sarva bhAva samarthatvAd acintyazvaryavad bRhat // " vedenaiva tAvajjagat kattuM vaM bodhyate, vedazca paramApto'kSaramAtramapyanyathA na vadati / anyathA sarvatraivAvizvAsa prasaMgAt / na ca kartRtve virodho'sti, satyatvAdi dharmavat kartRtvasyApyupapatteH / sarvathA nirddharmakatve sAmAnAdhikaraNya virodhaH / satyajJAnAdi padAnAM dharmabhedena va tadupapatteH / na ca kartRtvaM saMsAri dhamoM dehAyadhyAsakRtatvAditi vAcyam, prApaMcike kartRtve tathaiva, na tvalaukikakattRtvai / ata evAsyetyAha-asyeti purovati prapaMca idamA nirdizyate / anekabhUta bhautika devatiyaGa manuSyAnekalokAdbhutaracanAyukta brahmANDa koTi rUpasya manasApyAkalayitum . azakyaracanasyAnAyAsenotpattisthitibhaMgakaraNaM na laukikam / pratItaM ca niSedhyam nApratItam na zruti pratItam / satyatvAdayazca laukikAH, tataH sarva niSedhe tadajJAnameva bhavet, na ca satyatvAdikaM loke nAssyeva vyavahAra mAtratvAt, kAraNagatameva satyatvaM prapaMce bhAsata iti vAcyam / tahiM kattuM tvaM tathA kuto nAMgIkriyate / smRtizca svIkRtA bhavati kartA kArayitA haririti / . . . . . . ! ..... .. 'siddhAnta yaha hai ki jagat kI utpatti, sthiti aura saMhAra kA kartA . brahma hI ho sakatA hai, veda se usI kA kattu tva jJAta hotA hai| kisI anya meM ..
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ sRSTyAdi kI sAmarthya bhI nahIM hai / brahma ke kartRtva ke viSaya meM zruti aura kalpasUtra donoM ekamata haiM / parabrahma meM paraspara virodhI bhAvoM kA honA susaMgata hai, kyoMki vaha samasta aizvayoM se yukta hai / vedI se hI paramAtmA kA kartRtva jJAta hotA hai, veda parama satyavAdI haiM, akSara mAtra bhI anyathA nahIM kahate, yadi unheM prApta nahIM mAneMge to ve sarvatra avizvasanIya ho jAveMge / brahma kA kartRtva svIkArane meM koI virodha nahIM hai, satya jJAna Adi kI taraha kartRtva dharma bhI usameM saMbhava hai / yadi brahma ko sarvathA dharma rahita mAneMge to sAmAnAdhikaraNya kA virodha hogA / satya jJAna Adi kI dharma rUpa se hI upapatti ho sakatI hai / deha Adi ko AtmA mAnane vAle saMsArI jIva ko jagata kA kartA nahIM. mAna sakate / prApaMcika kartRtva meM to mUDhatAvaza jIva ko kartRtva kA abhimAna ho bhI sakatA hai, para alaukika sRSTi meM vaha bhI nahIM / isI zrAzaya se sUtrakAra ne sUtra meM "asya" pada kA prayoga kiyA hai, "asya" pada sRSTi ke pUrvavartI jAgatika prapaMca kA vAcaka hai / aneka bhUta bhautika deva tiryaka manuSya Adi tathA adbhuta racanA vAle anekAneka lokayukta brahmANDa koTirUpa prapaMcamaya jagata kI racanA kA mana se saMkalpa karanA bhI kaThina hai, anAyAsa usakI utpatti sthiti aura vinAza ityAdi laukika nahIM ho sakate [yadi zaMkA kareM ki brahma ko to asthUla aNu kahA gayA hai ataH use sthUla prApaMcika jagata kA kartA kaise kahA jA sakatA hai ? so pratIta hone vAle prApaMcika jagata ke sthUla rUpa kA hI niSedha kiyA gayA hai, zrati pramANita tattva kA niSedha nahI hai / laukika satyatva Adi kA hI niSedha kiyA gayA hai alaukika kA nahIM / yadi alaukika satyatva Adi kA niSedha mAna leMge to brahma kA jJAna honA hI asaMbhava ho jaaygaa| aisA nahIM hai ki loka meM satyatA nahIM hai hai to vyavahAra mAtra ke lie hI hai / kahanA cAhie ki kAraNagata brahma ko satyatA hI isa kArya rUpa jagata meM bhAsita ho rahI hai / isalie kyA kAraNa hai ki brahma kA kartRtva na svIkArA jAya / smRti ne bhI svIkArA hai ki "kartA aura kArayitA zrI hari hI haiN|" __ na cAropanyAyena vaktaM zakyam, tathA satyanyasya syAt, tatra na prakRteH, agre svayameva niSidhyamAnatvAt, na jIvAnAm, svAtaMtryAt, na cAnyeSAmubhayaniSedhAdeva, tasmAdaH brahmagatameva kattuM tvam / evaM bhoktRtvamapi / na vA kAciccha tiH kartu laM niSedhati / virodhabhAnAt kalpyA tu laukikaparA, phalavAkyepyatra nAnAM guNopasaMhAraH karttavyaH /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ... aisA nahIM hai ki anya ke kartRtva ko brahma meM Aropita kiyA gayA ho, yadi aisA mAnage to, jagat kartRtva anya kA hI siddha hogaa| vaha dUsarA kauna hai ? prakRti meM to kartRtva zakti nahIM ho sakatI, Age sUtrakAra isakA nirAkaraNa kareMge / jIvoM meM bhI kattu tva saMbhava nahIM hai kyoMki ve svayaM daivAdhIna haiM / aura na indra Adi kinhIM auroM meM hI kartRtva sAmarthya hai, kyoMki ve bhI prakRti aura jIva kI taraha sAnta aura paratantra haiM, isalie kattRtva to brahmagata hI mAnanA pdd'egaa| isI prakAra alaukika bhokta tva bhI brahma kA mAnanA pdd'egaa| kisI zra ti meM brahma ke kartRtva kA niSedha bhI nahIM hai / jina zra tiyoM se niSedhAbhAsa kI kalpanA kI jAtI hai vaha laukika kA hI niSedha hai| "brahmavidA-noti param" ityAdi phala vAkyoM meM kartRtva Adi dharmoM ke guNoM kA upasaMhAra karanA cAhie [arthAt "brahma kI kartRtva Adi mahimA ko jAnane vAlA hI paramAtmA ko prApta karatA hai" aisA artha karanA caahie| tathAcAyaM sUtrArthaH / janmAdiryeSAmityavayavasamAsAdatadguNasaM vijJAno bahuvrIhiH / athavA janma prabhRti sarva bhAvavikArA Adi zabdena gRhAnte / tathA ca janma ca.. aadishcetyekvdbhaavH| Adi zabdazca dharmavAcI / sa ca svasaMbaMdhinaM lakSayati / tasyobhayasApekSatvAdutpattevidyamAnatvAdanyAneva bhAvavikArAnupalakSayatItyAdi zabdenAnye. bhAvavikArAH / athavA janmano nAditvam, tadAdhArasya pUrvamavidyamAnatvAt / anye tvAdimaMtaH tadAdhArasya pUrva vidyamAnatvAt ata zrAdi zabdaH svAdhAra saddharmavAcI taddharmANAmupalakSakaH / athavA . mamanapravezayorbhedAjjanma AdiryeSAmiti / jAtyapekSayakavacanam / janma.tu. anatvAt siddham / athavA kimanayA kusRSTyA / janma prAdyasya AkAzasyaM yata iti / "tasmAd vA. etasmAdAtmana AkAzaH saMbhUtaH" ityeva vicaaryte| phalasaMbaMdhitvAt / tenaikatra siddhaH zAstrArthaH prakArAntare'pi / "yato vA imAni bhUtAni" ityatra visphuliMgavat. srvotpttiH| atra tu krameNeti vizeSaH / etena sarva eva prakArAH sUcitA veditavyAH / brahmavicAre brahmaNo'pyadhikRtatvAd brahmatyAyAti na tvadhyAhAraH / :: kartRtva Adi dharmaviziSTaH brahma: hI ukta sUtra kA vakSyamANa hai| isa dRSTi se sUtra kA artha nimna prakAra hogA-"janmAdi haiM jisameM", isameM avayava samAsa se atadguNa saMvijJAna bahuvrIhi hai ["sarvAdIni sarvanAmAjiisa
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 vyAkaraNIya sUtra meM Adi zabda kI avayava vAcakatA siddha hai] / athavA janma Adi sAre bhAva vikAra Adi zabda se gRhIta haiM [isa prakAra Adi zabda prabhRti artha meM mAnya hai], yahA~-"janma ca Adi ca" aisA ekavad bhAva (samAhAra dvandva) hogaa| isameM Adi zabda dharmavAcI hai aura vaha apane sambandhI ko lakSita karatA hai [jAyate asti vardhate vipariNamate apakSIyate nazyati itIme bhAvavikArAH], janma aura janma sambandhI asti Adi sabhI apekSita haiM, utpatti zabda ke spaSTa ullekha se jJAta hotA hai ki janmAdi zabda anyAnya sabhI bhAvavikAroM ko upalakSita karatA hai| athavA-janma kI anAditA mAnanI cAhie, usake AdhAra kI koI pUrva sthiti nahIM hotI (yaha asatkArya vAdiyoM kA mata hai)| janma ke atirikta anya asti Adi bhAva vikAra hI Adi zabda se parilakSita haiM, una sabake AdhAra pUrva sthita rahate haiM / athavA gamana aura praveza bheda se "janma haiM Adi meM jinake" aisA jAtyapekSita ekavacana samAsa bhI ho sakatA hai / arthAt brahma ke sakAza se hI janma Adi vikAra hote haiM, "yato vA imAni" ityAdi meM brahma ke sakAza se janmAdi kA varNana bhI milatA hai| athavA-isa kusRSTi se kyA prayojana ? yaha artha adhika samIcIna hai ki Adi AkAza kA janma hai jisase, "tasmAd vA etasmAd AkAzaH saMbhUtaH" ityAdi meM prAkAza ke janma kA spaSTa ullekha bhI hai / "brahmavidApnoti param" isa phala zra ti kA isa bhAva meM sambandha bhI hai / zAstra kA vAstavikaM artha eka hI sthala para sannaddha hotA hai, prakArAntara se kahe hue vAkya bhI ukta arya ke hI dyotaka hote haiM / "yato vA imAni" ityAdi vAkya meM agni-visphuliMga kI taraha sArI sRSTi kA udbhava brahma se hI dikhalAyA gayA hai / janmAdyasya prAdi sUtra meM sRSTi ke krama vizeSa kA hI varNana hai / isa Adi zabda se sRSTi ke sAre hI prakAra kahe gae haiM, yahI mAnanA cAhie / brahma vicAra ke prasaGga meM brahma kA hI adhikRta rUpa se vicAra honA cAhie ataH ukta sUtra meM brahma viSayaka prasaGga ko hI upasthita kiyA gayA hai / ukta viSaya kA adhyAhAra mAtra nahIM hai| ... bhASyakAra sUtra ke lakSaNa bodhaka aMza kI vyAkhyA karake aba pramANa bodhaka aMza kI vyAkhyA karate haiM -
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ * * zAstre yoniH zAstrayoniH, zAstrokta kaarnntvaadityrthH| zAstIti zAstra vedaH / sAmAnyagrahaNaM pUrvakANDe pUrva sRSTivAkyAnAM saMgrahArtham / yathAsyeva kAraNatvaM, nAnyasya, tathopariSTAd vakSyAmaH / matAntaravajjanmAdInAM bAvikAritvaM kintvAvirbhAvatirobhAvAveva, tathottaratra vakSyate tdnnytvaashikrnne| nAmalIlAyA api na pRthaGa nirUpaNaM prapaMcamadhyapAtAt / kecit pRthag rUpanAma prapaMca kartRtvaM yoga vibhAgena pratijJAya samanvayAdi sUtreSveva hetUn varNayanti / anvayasiddhyarthaM ca atati vyApnotItyat / zAstre yoni-vaM prAptaM taditi / naitat sUtrakAra sammatamiti pratibhAti / tasmAt sarvajJatva sarvazaktimattvaM ca siddha jagat kartRtvena / ekamAtra zAstra hI brahma ke astitva kA pramANa hai, zAstra meM hI jagatakartA kA pratipAdana hai, isalie vaha zAstrayoni hai / jo zAsana kare use zAstra kahate haiM. veda hI aisA zAstrahai (zabda tIna prakAra se bodha karAtA hai, prabhusammita, suhRtasammita aura 'kAntAsa mmita, veda prabhusammita vAkya haiM isalie unakI AjJA kabhI bhaMga nahI kI jA sakatI, yahI ukta kathana kA tAtparya hai)| veda ke saMpUrNa aMgoM ko milAkara hI zAstra mAnanA cAhie, isIlie sAmAnya zAstra zabda kA prayoga kiyA gayA hai / veda ke pUrva bhAga meM bhI. sRSTi vAkyoM kA saMkalana hai isalie upaniSad-yoni na kahakara sAmAnya zAstra zabda kA prayoga kiyA gayA hai / pUrvakANDa meM jo prajApati kI sRSTi kA varNana hai, vaha bhI brahma kA hI ullekha hai, isakA vivecana apage kreNge| sAMkhya. Adi.matoM kI taraha janma- prAdi kI vikRti sUtrakAra ko abhimata nahIM hai, unake matAnusAra sRSTi kA AvirbhAva virobhAva hotA rahatA hai, isako ve Age (dvitIya adhyAya meM) dikhalAveMge / nAma aura lIlA kA bhI prApaMcika rUpa meM hI antarbhAva ho jAtA hai, isalie usakA pRthak nirUpaNa nahIM kiyA gayA / koI, rUpa prapaMca kartutva bodhaka tathA nAma prapaMca kartRtva.bodhaka do vibhinna (janmAnasya yataH aura zAstrayonitvAt) sUtroM kA hetu samanvayAdi sUtroM meM batalAte haiM aura anvaya siddhi ke lie "atati vyApnoti iti atu" arthAt zAstra meM yonitva prApta hai jisako vaha zAstrayonitvAt aisA prathamAnta pada kA nirUpaNa karate haiM / para aisA artha sUtrakAra sammata nahIM pratIta hotA / zAstra pratipAdyaM svatantra jagatakatrtRtva ke lakSaNa meM brahma kI sarvajJatA aura sarvazaktimattA siddha hotI hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 nanu ca savoM vedo brahmaNo jagatkartRtve mAnam / tapoyajJAdi yukta prajApati prabhRtInAmeva jagatkAraNatvasya pUrva kANDe tattadupAkhyAneSvavagamyamAnatvAt / na cAvAntara kAraNa vam, parasyAzravaNAt / uttarakANDe tu dvayapratipAdanAda virodhaH saMdehazca / mImAMsAyA saMdeha nivArakatve apyekAMzasyAprAmANyaM syAt, ubhaya samartha ne zAstra vaiphalyaM vA, veda prAmANyAdeva tatsiddhaH, bAdhitArthavacanaM vede nAstItyavocAma / pUrva mImAMsaka kahate haiM ki saMpUrNa veda brahma kA jagat kartRtva nahIM mAnate, veda ke pUrva bhAga meM prajApati kSetrajJa Adi upAkhyAnoM se tapa yajJa Adi ke dvArA, prajApati kSetrajJa prakRti Adi kI hI jagatkAraNatA kI puSTi hotI hai / avAntara kAraNa ke rUpa meM prajApati kA ullekha nahIM hai, kyoMki usa prakaraNa meM kisI anya kI kAraNatA kA ullekha nahIM hai| uttarakANDa meM to katrtRtva aura akattRtva donoM kA varNana kiyA gayA hai, jo ki eka prakAra se virodhAbhAsa hI hai, donoM meM kise prAmANika mAnA jAya, aisA saMdeha hotA hai| saMdeha nivRtta karane para bhI ubhaya pratipAdana kA ekAMza aprAmANika ho jAtA hai / donoM kA samarthana karane meM usa zAstra kI viphalatA siddha hotI hai| isalie veda prAmANya se hI usakI siddhi hogI / veda meM bAdhitArtha vacanoM kA abhAva hai| kiM ca vedAMtAH kiM vedazeSAH, vedA vA / nAdyaH, anupayogAt, anArambhAdhItatvena tadupayogitve pUrvakANDa vicAreNaiva gatArthatvaM vidyApravezazca / na dvitIyaH, yajJApratipAdanAt maMtrabrAhmaNatvAbhAvAcca / tasmAd vedoSarA vedAMtA iti / teSAM kiM syAt ? iti cet / / ___ aura phira, vedAMta kA matalaba kyA samajhA jAya, veda kA zeSa bhAga yA veda ? vedazeSa to kahA nahIM jA sakatA, kyoMki vaisA kahane kA prayojana kyA hogA ? jaise ki "yasya parNamayI juhUrbhavati sa pApaM zlokaM samaznute" ityAdi vAkya RtuzeSatA kA bodhaka hai, vaise hI vedAMta vAkyoM kA pATha to hai nahIM jisase RtuzeSatA jJAta ho sake aura ve veda-zeSa kahe jAveM, una vAkyoM kI upayogitA to tabhI hai jaba ki unameM pUrva kANDa ke viSayoM para vicAra kiyA gayA ho [arthAt vedAMta vAkyoM kI karmAna rUpa se hI upayogitA hai, yadi ve karmAGga nahIM haiM vo nirarthaka haiM] / una vedAMtoM kI smRti aura caturdaza
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 vidyAoM kI taraha vedAMga rUpa se gaNanA bhI nahIM hai / vedAMta kA tAtparya veda bhI nahIM ho sakatA, kyoMki unameM yajJa kA pratipAdana nahIM hai tathA unameM maMtra aura brAhmaNa kA bhI prabhAva hai / Usara bhUmi kI taraha, vedAMtoM kI vedoM meM gaNanA hotI A rahI hai, para unase lAbha kyA hai ? aisA pUrvamImAMsakoM kA kathana hai| ___ maivam, asti tAvad vedatvam, adhyayanAdimyaH smaraNAcca, pramANaM ca savo'pi vedaH svArthe, sa ca na yajJazced brahma bhavatu, na caitAvatA avedatvam, atiprasaMgAt / zakyate agnihotrAdInAmanyataradanantarbhAvyatayA vakta m / tasmAd brahmApi pratipAdayaMto vedAMtAH vaMdatvaM na vyabhicarantIti / maMtrabrAhmaNarUpa vaM cotpazyAmaH Rgeva maMtraH, brahmapratipAdakam brAhmaNam, taccheSAH sRSTyAdi prtipaadkaaH| yadyapi na vidhIyate, tathApi tAdRzameva jJAnaM phalAyeti yuktamutpazyAmaH, pUrva vailakSaNyantu bhUSaNAya / kANDadvayasyAnyonyopakAritvAya sAdhAraNa grahaNam / "yadeva vidyayA karoti" ityAdinA pUrva zeSatvaM sarvasya / "tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiti" ityAdinA sarvasyottarazeSatvam / karmabrahmaNoH kriyAjJAnayordhamaparatvenaikyAt kartR vAkyeSu sarvatra na virodhaH / tasmAcchAstrayonitvaM siddham / upaniSadoM meM vedatva hai, vedoM kI taraha inakI bhI kramAgata svAdhyAya aura adhyayana kI paramparA hai, inake svara sahita pATha, zUdra zravaNa-anadhyAya Adi niyama bhI haiN| pUrva kAMDa kI taraha inheM bhI smRta mAnA gayA hai, kRta nahIM ("svayaMbhUreSa bhagavan ! vedo gItastvayA puraa.| zivAdyA RSi paryantAH smAro'sya na kaarkaaH|" ityAdi paurANika vacana smRta hI batalAtA hai)| isakA pramANa yaha hai ki jo veda kA alaukika artha hai vaha donoM bhAgoM meM pratibhAsita hai / vaha alaukika artha yajJa nahIM hai apitu brahma hI hai / kevala yajJAtirikta brahma pratipAdana mAtra se upaniSadeM avaidika haiM, yadi aisA mAneMge tabo yajJAtirikta veda kA saMpUrNa viSaya avaidika siddha ho jAvegA jo ki atizayokti hogI / phira to yaha bhI kahA jA sakatA hai ki agnihotra prAdi vidhAna ke antarvartI arthavAda Adi sabhI avaidika haiN| isalie 'vedAMtoM kA vedatva. dUSita nahIM haiM / jaisA pUrva kANDa meM maMtra aura brAhmaNa kA rUpa hai vaisA hI uttarakAza meM bhI hai / "RcaH sAmAni yajUM Si sA hi zrIramRtA satAm / ityAdi meM mantroM kI tIna zreNiyAM batalAI gaI haiM tathA "RnA yatrArthavazena
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAda vyavasthA" ityAdi pUrva mImAMsA ke niyamAnusAra mantroM kI arthavAcaka padAnusAra pAdavyavasthA hotI hai, chaMdAnusAra nahIM, isa niyama se upaniSadoM ke sAre hI vAkya Rk mantra haiM / upaniSad ke mantra prAyaH brahma pratipAdaka haiM, isalie brAhmaNa haiM / bAkI sRSTi ke pratipAdaka haiM [RcAM mUrdhAnaM yajuSAmuttamAMgam" isa zruti se vedAMtoM kI mUrdhanyatA siddha hotI hai] yadyapi "svargakAmo yajeta" ityAdi vidhiyoM kI taraha, brahma jJAna ko vidhi nahIM kahA gaya hai, phira bhI "brahmavidAMpnoti param" ityAdi phala prApti sambandhI vAkyoM se brahma jJAna kI apekSA jJAta hotI hai / brahma jJAna do prakAra kA hotA hai, svarUpa jJAna aura lIlA viziSTa jJAna / "satyaM jJAnamanantam" ityAdi se svarUpa jJAna karAkara "tasmAd vA" ityAdi se sarga lIlA kA nirUpaNa kiyA gayA hai / isa prakAra donoM prakAra ke jJAna ko para-prApti kA sAdhaka batalAyA gayA hai / usake nirUpaka sRSTi prAdi ke pratipAdaka vAkya, jJAnazeSa bhAva ke dyotaka haiN| isalie ve atyanta upayukta haiN| pUrva kANDa kI nazvara svargAdi sAdhanatA se uttara kANDa kI akSaya brahma prApti rUpa sAdhakatA vilakSaNa hai jo ki bhUSaNa hai / "yadeva vidyayA karoti" ityAdi zrati batalAtI hai ki pUrvakANDa uttarakANDa se upakRta hai tathA "tametaM vedAnuvacanena" zrati uttarakANDa ko pUrva kAMDa se upakRta batalAtI hai / isI paraspara upakRta bhAva ko dikhalAne ke lie hI "zAstrayonitvAt" meM sAmAnya zAstra pada kA prayoga kiyA gayA hai [anyathA "vedAMta yonitvAt" kahate] / karma aura brahma kA kriyA aura jJAna rUpa dharmaparaka aikya hai isIlie kartRtva bodhaka vAkyoM meM virodha nahIM hai| isI se brahma kI zAstra yonitA siddha hotI hai [pUrvakAMDa meM pratipAdya jo yajJAtmaka "yajJo vai viSNuH" brAhma dharma haiM unameM paramAtmA kI kriyA rUpatA hai tathA uttarakAMDa meM brahmAtmaka "vijJAnamAnaMdaM brahma" brAhma dharma haiM, unameM paramAtmA kI jJAna rUpatA hai, isa prakAra kriyA aura jJAna rUpoM meM karma aura brahma ke dharmI hone se aikyaM hai, isalie karmaniSTha kartRtva vAkyoM meM virodha nahIM hai, arthAt pUrvottara kAMDagata kattu va brahma meM hI paryavasita hai, agnihotra meM jo kartRtva hai vaha bhI brahmaniSTha hI hai] / ::. kecidatra janmAdi sUtraM lakSaNa vAdanumAna varNayanti / anye punaH atyanuvAdakamAhuH, sarvajJatvAya 'zra tyAnusAryanumAnaM ca brahmariNa pramANa miti / tattu "taM tvaupaniSadaM puruSaM pRcchAmi" iti kevalopaniSad vedyatvAd upekSyam,
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 anadhigatArthagantRtvAt pramANasya / manananididhyAsanayoH zravaNAMgatvam / saMdeha vArakatvAcchAstrasyApi tadaMgatvamiti / koI, Izvara ke jagat kartRtva ke viSaya meM isa "janmAdyasya yataH" sUtra ko saMsArI (jIva) se bhinna Izvara ke astitva sAdhaka anumAna kA nirUpaka mAnate haiM (unakA kathana yaha hai ki jagajjanmAdi kA kAraNa hone ke kAraNa paramAtmA jIva se bhinna hai) / jagata rUpI kArya sAvayava, kriyAvAn aura mUrta hai, jo ki nizcita kisI buddhimAna kI hI racanA hai / isa vicitra jagata kA racayitA kauna buddhimAn ho sakatA hai, aisI AkAMkSA hone para, jagata ke upAdAna aura upakaraNa se anabhijJa jIva to ho nahIM sakatA aura jaDa prakRti bhI nahIM, ina donoM se bhinna paramAtmA hI ho sakatA hai / nizcita hI vaha jaDa aura jIva se bhinna hai, jagajjanmAdi se aisA hI anumAna hotA hai"brahmasvarUpaM. jIvajaDavyatirikta bhavitumarhati, jagajjanmAdi kartRtvAt yannavaM tannavam" ityAdi / dUsare isa sUtra ko zrutyanuvAdaka mAnate haiM, zruti ke jagajjanmAdi kAraNatva ke pradarzana se kartA kI sarvajJatA siddha hotI hai ataH brahma kA hI jagatkattuM tva pramANita hotA hai, ityAdi / [ye donoM hI mata naiyAyikoM ke haiM pahalA kAryatvasAdhaka anumAna hai dUsarA kArya hetuka anumAna hai, jo ki vijJAnendra bhikSu kA hai / ye sarvajJatA aura zaktimattA meM anumAna ko pramANa mAnate haiM tathA kartRtva meM zrati ko pramANa mAnate haiN| prathama mata meM ""janmAdyasya yataH" sUtra meM viSaya vAkya hI nahIM hai, kevala lakSaNa mAtra hai| jisase brahma meM anumAna pramANa hI siddha hotA hai, zruti kA sparza bhI nahIM hai| dUsare * matAnusAra "yato vA imAni" ityAdi viSayavAkya prastuta hai, usake vinA, kartRtva rUpa hetu jJAna ke prabhAva se, anumiti hI nahIM hotI, ataH sUtra kA rahasya anumAnopaSTambhaka hI rahatA hai, ityAdi] / / ina donoM matoM kA nirasana karate haiM-"taM tvaupaniSadaM puruSa pRcchAmi" ityAdi vAkya se brahma ekamAtra upaniSad-vedya hI siddha hotA hai; isalie ukta donoM hI mata upekSya haiM / anumAna pramANa ajJAta artha se saMbaddha hotA haiM (zruti siddha artha meM vaha apekSita nahIM hai), mananA aura nididhyAsana bhI zravaNa ke hI aMga haiM tathA saMdeha nivAraka hone se zAstra kI zravarapAMgatA svAbhAvika hai / prastu,
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 pradhikaraNa tatratat syAt, tatra kiM samavAyi nimittaM kartRvA ? kimato yadyavam, evametat syAt, yadya kameva syAt tadA kriyAjJAnazakta yoniratizayatvaM bhajyeta, mRdAdi sAdhAraNyaM ca syAt, matAntaravat / kathamevaM saMdeho yAvatA yato vA imAnItyAdibhyo niHsaMdeha zravaNAt / evaM hi saH / paMcamI zrUyate yata iti, paMcamyAstasiriti, prAtmana ityapi paMcamI, nimittatve na saMdehaH, paMcamyA nimittatva kathanAt / upAdAnatve na saMdehaH, kartRtve ca vAcakAzravaNAt kalpanAyAM pramANAbhAvAt / samavAyisve punaH sutarAM saMdehaH / evaM prApta pAha vicAraNIya yaha hai ki brahma kauna sA kAraNa hai-samavAyi, nimitta yA kattuM ? inameM se koI eka kAraNa mAna liyA jAya to (arthAt kevala samavayi kAraNa mAna liyA jAya to) paramAtmA kA zruti meM jo yaha mAhAtmya "parAsya zaktivividhaiva zrUyate svAbhAvikI jJAna bala kriyA ca" hai, vaha mithyA ho jAyagA, paramAtmA kI jJAna aura kriyA zakti kI mahattA samApta ho jAyagI, sAtha hI vaha miTTI kI taraha eka sAdhAraNa vastu ho jAyagA (miTTI ghara kI samavAyI kAraNa hotI hai, vaise hI brahma bhI ho jaaygaa)| naiyAyikoM ke mata kI taraha vedAMta mata bhI ho jAyagA / "yato vA imAni" ityAdi zruti meM jaba spaSTa rUpa se brahma kI kAraNatA batalA dI gaI taba saMdeha kiyA hI kyoM jAya ? saMdeha to sUtra meM kie gae paMcamI vibhakti ke prayoga se hotA hai-paMcamI ke prayoga se nimitta kAraNatA to siddha ho rahI hai, upAdAna aura kartRtva kA bodha nahIM ho rahA hai, unhIM. ke viSaya meM saMdeha ho rahA hai, unakA vAcaka koI zruti kA pramANa vAkya bhI nahIM milatA, pramANa ke abhAva meM nirAdhAra kalpanA karanA bhI kaThina hai / aura samavAyI kAraNa mAtra mAnane meM saMdeha honA svAbhAvika hI hai (samavAyI kAraNa mAtra mAnane se sAMkhya mata kI taraha brahma vikRta ho jAyagA) isa saMzaya para sUtra prastuta karate haiMtattuM samanvayAt / 1 / 1 / 3 // . - tu zabdaH pUrvapakSa vyAvRttyarthaH / nimittatvasya zruti siddhatvAd matAntara nirAkaraNatvenAne vakSyate / tad brahma va samavAyi kAraNaM, kutaH ? samanvayAt,
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 samyaganuvRttatvAt / asti bhAti niyatvena saccidAnanda rUpeNAnvayAt, nAmarUpayoH kAryarUpatvAd / prakRterapi svamate tadaMzatvAt ajJAnAd paricchedApriyatve / jJAnena bAdhadarzanAt / nAnAtvaM tvaicchikameva, jaDajIvAntaryAmiSvevaikakAMza prAkaTyAt / kayamevamiti cet, na, sadrUpe ghaTa rUpa kriyASviva tAratamyenAvirbhAvavajjaDe'pi bhAnatvAdi pratIteH tAratamye nAvirbhAvoMgIkartavyaH, bhagavadicchAyA niyAmakatvAt / ___ tu zabda pUrvapakSa kA nivAraka hai / brahma kI nimitta kAraNatA to zruti se siddha hai hI, jo kANAdAdi mata usa para saMdeha karate bhI haiM, sUtrakAra Age usakA nirAkaraNa kareMge / vaha brahma hI samavAyI kAraNa hai, kyoMki jagata meM brahma anAgantuka rUpa se (paTa meM tantu ke samAna) anusyUta hai| [paTa meM to tantu abhivyakta hai, jagata meM brahma kI abhivyakti kahA~ hai ? isakA uttara dete haiM-] jagata meM jo kucha bhI astitva, prakAza aura priyatA hai, vaha paramAtmA ke saccidAnanda rUpa se hI mizrita hai, isI se vaha abhivyakta hai / nAma aura rUpa kA kArya ke rUpa se anvaya hotA hai [arthAt kArya rUpa jagata meM paramAtmA nAma aura rUpa se anusyUta hai, jaisA ki-"trayaM vA idaM nAma rUpaM karma ca", "anena jIvAtmanA'nupravizya nAma rUpe vyAkaravANi" ityAdi se spaSTa hai / sUtrakAra ke mata se prakRti bhI brahma kA aza hI haiM (sattvarajastama rUpa jagat kI prakriyA prAkRta hai isalie jagata ko prakRti meM anusyUta kahA jA sakatA hai| para prakRti bhI brahma kA hI aMza hai, jaisA ki bhAgavata ekAdaza skaMdha meM ullekha hai-"prakRtihi asyopAdAnamAdhAraH puruSaH paraH sato'bhivyaMjaka: kAlo brahma tat tritayaM tvaham" ityaadi)| [saMsAra meM jo apriya arthAt duHkha haiM use brahma kA kaise mAna sakate haiM ? use to prAkRta hI mAnanA par3egA, usakA uttara dete haiM-] duHkha aura aMpriyatA meM ajJAna hI kAraNa hai [arthAt prajJAna se mohita hamArI buddhi saMkucita ho gaI hai isalie hameM duHkha hotA hai], brahma sambandhI jJAna ho jAne para duHkha kA bAdha bhI dekhA jAtA hai| jamata kI jo anekatA hai vaha bhI aicchika hI hai ("eko'haM bahu syAm" aisI aneka hone kI paramAtmA kI icchA se hI jagata kI anekatA hai) / jaDa, jIva aura antaryAmI tattvoM meM eka-eka aMza se brahma prakaTa hai isase aicchika anekatA kI bAta siddha hotI hai [arthAt jaDa meM sadaMza, jIva meM cidaMza tathA aMtara meM prAnaMdAMza kA prAkaTya hai / eka brahma aneka kaise ho sakatI haiM ? yaha nahIM kaha sakate, jaise ki ghaTa ke rUpa aura kriyAoM meM tAratamyAnusAra AvirbhAva hotA hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 bhAnatva prAdi kI pratIti meM bhI tAratamyAnusAra hI AvirbhAva hotA hai / jaDa Adi meM jo sat Adi kA AvirbhAva hotA hai vaha bhagavadicchA se hI hotA hai, vahI ina sabake niyAmaka haiM / nanu sAdhAraNyena sarvajagat prati paramANvAdInAmanvayaH saMbhavati / ekasminnanusyUte saMbhavatyaneka kalpanAyA anyAyyatvAt / loke kartR vizeSavat upAdAna vizeSa grahaNe'pi na brahmariNa vyabhicAra:, alIka pratIte'stitvAdi pratItAvapi samyaganvayAbhAvAnna kAryatvavyabhicArI / tasmAd brahmaNa eva samavAyitvam / etat sarvaM zrutirevAha - " sa zrAtmAnaM svayamakuruta" iti / nimittatvantu spaSTameva savaMvAdi sammatam / [ukta mata para samavAyikAraNa- paramANusamanvayavAdI zaMkA karate haiM--] sAdhAraNataH to samasta jagata meM paramANutroM kA samanvaya saMbhava nahIM hai ? isakA uttara dete haiM- para eka hI parabrahma meM samasta jagata kI anusyUti saMbhava hai ("tatsRSTvA tadevAnu prAvizat " zruti meM isakA ullekha hai) / yadi aneka kAraNoM kI kaspanA kareMge to brahma aneka ho jAyagA, jo ki nyAyo - cita na hogA / jaise ki loka meM karttA vizeSa kumbhakAra upAdAna ke sahayoga se pAtra Adi kA nirmANa karatA hai, phira bhI ekamAtra vahI pAtroM kA nirmAtA kahalAtA hai, vaise hI brahma bhI jagat kA ekamAtra nirmAtA hai / svapnAvasthA meM jo astitva Adi kI mithyA pratIti hotI hai usameM akhaNDa pratIti na hone se (arthAt jAgate hI usakA bAdha ho jAne se) kAryatA aura vyabhicAra kA prazna hI nahIM utthtaa| isase nizcita hotA hai ki brahma hI samavAyI kAraNa hai, aisA zruti kA bhI mata hai - "sa AtmAnaM svayamakuruta" ityAdi / brahma kInimitta kAraNatA to spaSTa hI hai-karaNAda Adi sarvasammata hai / kecidatra zAstrayonitva pUrvapakSa nirAkaraNAya " tattu samanvayAt" iti niyojayanti tat pUrvapakSa siddhAntayodvayorapyasaMgatatvAdupekSyam / tathAhi jaiminirdharmajijJAsAmeva pratijJAya tatpratipAdakasya pUrva kAMDasya samanvayamAha / avAntara vAkyAnAM prakAra zeSatvAt / na ca sarvasmin vede dharma eva jijJAsyaH, tadguruNaiva vyAsena brahmajijJAsAyAH pratijJAtatvAt / saMdeha mAtra vArakatvAjjijJAsayoH, na tvalaukikArthaM sAdhakatvam, tathA sati vedAnAmanyAdhInatvenAprAmANyaM syAt / vedajijJAsetyevoktaM syAt / kiM ca
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 "sAdhanaM ca phalaM caiva sarvasyAha zra utiH sphuTam / na pravarttayituM zaktA tathA cennarako na hi // pravarttakastu sarvatra sarvAtmA harireva hi / yajJa eva hi pUrvatra bodhyate svargasiddhaye // siddha eva hi sarvatra vedArtho vedavAdinAm / maMtrANAM karmaNAM caiva darzana zravaraNAccha tau / kRtizca siddhatulyatvaM vedaH svArthe ca sammataH // " " prajApatirakAmayata prajAyeyeti", " sa etadagnihotraM mithunamapazyat", " prajApatiryajJAn zrasRjatAgnihotraM cAgniSTomaM ca paurNamAsIM cokthyaM cAmAvasyAM cAtirAtraM ca tAnudamimIta yAvadagnihotramAsIt tAvAnagniSTomaH " ityAdi / kucha loga zAstrayonitva rUpa pUrvapakSa ke nirAkaraNa ke lie " tattu samanvayAt " sUtra kI yojanA karate haiM / ukta pUrvapakSa aura siddhAnta donoM hI asaMgata haiM ataeva upekSya haiM / jaisA ki prAcArya jaimini " zrathAto dharmajijJAsA" sUtra se dharma kI vyAkhyA karate hue dharma ke pratipAdaka samasta pUrvakANDa kA samanvaya vedavAkyoM se karate haiM tathA avAntara vedavAkyoM kI "vyAkhyA bhI usI prakAra kI karate haiM / parantu samasta veda meM dharma hI jijJAsya nahIM hai / svayaM jaimini ke guru bhagavAn vyAsadeva hI "brahma jijJAsA" karane kI kahate haiM / dharma aura brahma kI jijJAsAyeM kevala saMdeha nivAraNa ke lie hI to haiM, alaukika artha ke sAdhana ke lie to kI nahIM gaI haiM / yadi ina donoM hat attent sAdhakatA mAneMge to vedoM kI anyAdhInatA ho jAvegI jisase prAmANika ho jAveMge / jijJAsA kA tAtparya yadi kevala vicArArthaMka hI hotA to "veda jijJAsA" yahI kahA jAtA ; " dharma jijJAsA - brahma jijJAsA" nahIM / vAstavikatA to yaha hai ki "sAdhana aura phala Adi samasta vidhiyoM kA zruti meM spaSTa varNana hai, zruti kevala una vidhiyoM kA bodha mAtra karAtI hai, pravartana nahIM / yadi pravartana karAnA zruti ko saMbhava hotA to vaha sabake lie iSTa sAdhana hI karatI, aniSTa nahIM, ataeva kisI ko naraka prApti na hotI / sarvAntaryAmI hari hI sarvatra pravartaka kahe gae haiM / svarga siddhi ke lie pUrva kAMDa meM jo yajJavidhi kA ullekha hai, vaha bhI hari rUpa hI hai; (yajJo vai viSNuH ) ; vedekaniSTha mahAtmAoM kA sarvatra aisA hI siddha vedArtha hai / "vaidika upAkhyAnoM, RSiyoM ke mantroM tathA vaidika karmoM meM sarvatra aisA hI artha dekhA sunA jAtA hai / yajJa Adi kRtiyA~ bhagavAna ke samAna hI haiM, aisA veda vAkyoM ke lakSyArthaM se pramANita hotA hai / "prajApatirakAmayata" ityAdi veda vAkyoM meM ukta tathya kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai|"
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahi upAkhyAnAnAM mithyArthatvaM buddhajanmanaH purokta yukta vA, tathA sati vedAnAmaprAmANyameva syAt, mithyopAkhyAnapratipAdakalokavat / tasmAt pUrvamImAMsAnabhijJAH kriyAparatvaM sarvasyApi vedasya vadanto mUrkhA eva / uttaravA dino'pi pUrvAjJAnamaMgIkRtya pUrvAnupayogitvaM brahmajJAnasya vadanto vedAnabhijJAH, "yadeva vidyayA karoti zraddhayopaniSadA vA tadeva vIryavattaraM bhavati" iti upaniSajjJAnasya zrutisiddhava kAraNatA, naca bAdhitatvAt tyajyata iti vAccam, brahmAtmajJAnavadeva vaziSThAderyajJAdhikArAt / na caivaM kimaneneti vAcyam, itthaMbhUtatvAdyajJasya / kiMca karmaphalakt brahmaphalasyApi laukikatvAt / "ya evaM veda pratittiSThati, annavAnannAdo bhavati, mahAn bhavati, prajayA pazubhiH brahmavaca sena mahAn kI|" iti / atyantAvijJAnavato yajJAnadhikArAt tanniSedhArtha jJAnamupayujyate, na ca dehAdhyAsasya kAraNatvaM 'brahmArpaNaM brahmahaviH' ityAdi smRteH / tasmAdanyonyopayogitve na ko'pi dossH| kriyAjJAnayoH svAtaMtryeNa puruSArthasiddhayarthaM bhinnatayA zAstrapravRttiH / vaidika upAkhyAnoM ko buddha janma ke pUrva kisI ne bhI mithyA nahIM kahA, mithyA kahanA saMgata bhI nahI hai, yadi aisA kaheMge to veda aprAmANika ho jAveMge, jaise ki loka meM kapolakalpita daMtakathAeM aprAmANika hotI haiM / pUrvamImAMsA ke tattva na jAnane vAle mUrkha hI samasta veda kA tAtparya kriyA paraka batalAte haiM / isa uttara kANDa meM, vivAda karane vAle jo karmAdhikAra meM jJAna ko anAvazyaka mAnakara yajJAdi karma ko brahmajJAna meM anupayogI batalAte haiM, ve bhI vaidika rahasya ko nahIM jAnate / "yadeva vidyayA karoti" ityAdi meM upaniSad jJAna kI karmasahakArI kAraNatA siddha hai| brahmajJAniyoM ko dehAdi adhyAsa kA prabhAva ho jAne se unake lie karma tyAjya hai, aisA bhI nahIM kahanA caahie| brahmAtmajJAna kI taraha hI vaziSTha Adi kI yajJa meM adhikArapUrNa dakSatA thI, isase siddha hotA hai ki brahmAtmajJAnI ko bhI dRDhatApUrvaka anuSThAna karanA caahie| yaha bhI na kahanA cAhie ki karmAnuSThAna kI kyA AvazyakatA hai ? yajJAnuSThAna meM karma kI upayogitA hai, karmaphala ke samAna brahmajJAna kA phala bhI laukika hai / jaisA ki "jo aisA jAnakara sthira rahatA hai, vaha annavAn, annAda hotA hai, mahAna hotA hai, prajA pazu brahmajJAna Adi se sampanna hotA hai / " isa zruti se jJAta hotA hai ki atyaMta ajJAnI vyakti kA yajJa meM adhikAra nahIM hotA, usake lie zAna upayogI hai / "brahmArpaNaM, brahmahaviH" ityAdi se spaSTa hotA hai ki dehAdhyAsa bhI
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 kAraNa nahIM hai, isalie karma aura jJAna ko paraspara upayogI mAnane meM doSa nahIM hai / kriyA aura jJAna donoM svataMtra mokSopayogI sAdhana haiM, isalie donoM kI pRthak-pRthak mImAMsA kI gayI hai| kiMca vedAMtavAkyAnAmasmin zAstre samanvaya eva pratipAdyate saMdehanirAkaraNa dvArA, tatkathaM siddhavadhetutvena nirdezaH agrimavaiyarthaM ca syAt / naca pritajJAgarbha hetutvam anupayogAt, gauNamukhyabhAve para vivaadH| naca yena rUpeNa samanvayo matAntarasthaH vicAritastathAne sUtreSu nirNayo'sti / zAstrArambhastu prathama sUtra eva smthitH| tasmAt samavAyikAraNatvamevAnena sUtreNa siddham / nanu kAraNatvamevAstu brahmaNaH kiM samavAyikAraNatvena, vikRtatvaM ca syAt anartharUpatvena kAryasyAyuktatA ca, tasmAdanArambharaNIyamevaitat sUtramiti cenmavam sarvopaniSatsamAdhAnArtha pravRttaH sUtra kAraH, tad yadi brahmaraNaH samavAyitve na brUyAd bhUyAnupaniSadbhAgo vyarthaH syAt / "idaM sarva yadayamAtmA, mAtmaivedaM sarvam, sa sarva bhavati brahma taM parAdAt, ya AtmAnaM svayamakuruta, ekamevAdvitIyam vAcArambhaNaM vikAraH" ityAdi vAkyAni svArthe bAdhitAni bhveyuH| isa uttara mImAMsA meM katrtRtva bhokta tva pratipAdaka vedAMta vAkyoM kA samanvaya saMdeha nivAraNa pUrvaka brahma meM hI kiyA gayA hai, yadi aisA na hotA to sUtrakAraM unakA nirdeza nizcita siddha vastu kI taraha kaise karate ? sAtha hI unakI agrima bhUmikA hI vyartha ho jAtI tathA usake phalasvarUpa hone vAlA pratijJAgarbhita samanvaya bhI na ho paataa| phira karmavAda ke nirAkaraNa kI upayogitA hI kyA hotI? vastutaH vedAMta vAkyoM ke viSaya meM jo vivAda hai vaha gauNa mukhya bhAva paraka to hai hI (arthAt pUrvamImAMsaka karmaparaka vAkyoM ko mukhya, itara ko gauNa tathA uttaramImAMsaka jJAnaparaka vAkyoM ko mukhyA, itara ko gauNa mAnate haiM) / zaMkara Adi prAcAryoM ne jisa prakAra ke samanvaya kA vicAra kiyA hai, vaha "IkSate!zabdam" ityAdi sUtroM se susaMgata nahIM hotaa| zAstrAraMbha to prathama sUtra meM hI ho cukA hai isalie isa (tatta samanvayAt) sUtra se samavAyikAraNatA kI siddhi kI gaI hai, aisA nizcita hotA hai / - yadi kaheM ki samavAyikAraNatA mAnane meM kauna sA utkarSa hotA hai ? apitu vikRti hI hotI hai, kArya meM prAnarthakya hone se, brahma ke kArya meM prayuktatA hI hotI hai| isalie yaha sUtra saMmavAyikAraNa ko 'pratipAdaka nahIM hai ityAdi / ukta kathana asaMgata haiM, sUtrakAra upaniSadoM ke samAdhAna ke lie hI pravRtta hue the, para yadi ve brahma kI samavAyitA na batalAte to
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 upaniSadoM kA bahuta sA bhAga hI vyartha ho jAtA tathA "idaM sarvaM yadayamAtmA, zrAtmaivedaM sarvam" ityAdi vAkya vAstavika tattva ke bAdhaka hote / nanvevaM niHsaMdigdhatvAt kathaM sUtra pravRttiH ? ucyate, asthUlAdi vAkyAnyapi saMta sarvatra prapaMcataddharna vailakSaNya pratipAdakAni tato'nyonyaviroSatta mukhyArthabAdho vaktavyaH, tatra svarUpApekSayA kAryasya gauNatvAt prapaMca rUpapratipAdakAnAmeva kazcit kalpayet, tanmAbhUditi janmAdisUtravat samanvayasUtramapi sUtritavAn / tathA cA'sthUlAdi guNayukta evAvikriyamANa evAtmAnaM karotIti vedAntArthaH saMgato bhavati, viruddha sarva dharmAzrayatvaM tu brahmaNo bhUSaraNAya / prazna ho sakatA hai ki jaba brahma kI samavAyikAraNatA zruti se siddha hI thI, saMzaya kA koI sthAna to thA nahIM, to sUtrakAra kI sUtra banAne kI pravRtti kyoM huI ? yadyapi brahma kI samavAyitA asaMdigdha hai, phira bhI brahma ke dharma kI vilakSaNatA ke pratipAdaka" asthUla" prAdi vAkyoM se anyonya virodhI pratipAdana dvArA abhidhArtha meM bAdhA upasthita hotI hai / " niSkalaM zAntam" ityAdi pratipAdya brahma ke vAstavika svarUpa kI apekSA "aitadAtmyamidaM sarvam" ityAdi kArya brahma ke svarUpa pratipAdaka vAkyoM ke gauraNa hone se prapaMcAtmaka brahma rUpa ke pratipAdaka vAkyoM kI mukhyArthabAdhaka kalpanA hotI hai / vaisI kalpanA na ho, isalie samanvayasUtra kI racanA, janmAdi sUtra kI taraha kI gayau [arthAt kAryaM brahma aura prakRti Adi kI kAraNatA ke nirAsa aura brahma kI kAraNatA vyavasthApana ke lie jaise janmAdi sUtra kI racanA huI, vaise hI isa sUtra kI bhI samavAyikAraNa kI vyavasthApanA ke lie racanA huI hai ] / asthUla zrAdi vilakSaNa guNa vAlA hI vikRta svayaM kI racanA karatA hai, aisA artha mAnanA saMgata hai, viruddha vilakSaNa dharmoM kI zrAzrayatA hI brahma kA bhUSaNa hai / fire anyapadArtha sRSTI vaiSamyanaM ghRNye syAtAm, karmAdhInatve tu anIzatA, tataH kattvamapi bhajyet, tataH sarva mAhAtmyanAza eva syAt / nanvevamevAstu apavAdArthatvAt, rajjusarpa vadayuktArthaM kathane'pi na doSaH "sarva samApnoSi tato'si sarva " iti smRtezceti cet maivam, tathA sati pAkhaMDitvaM syAt / etAdRzazAstra arthAgIkartu rAsureSu bhagavatA gaNitatvAt "prasatyamapratiSThaM te jagadAhuranIzvaram, aparaspara saMbhUtaM kimanyat kAma haitukam" iti / zAstrAnarthakyaM cAsatraM samAproSItyapyasaMgataM syAt, vastu paricche 1
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 dAt, nahi vedo niSpracaMrUpa kathanamuktvA svoktaM jagatkatta N tvaM niSedhati / tasmAdadhyAropApavAda paratvena vyAkhyAtRbhirvedAMtAstilApaH kRtA iti manyAmahe, sarvavAkyArthabAdhAt / yathA nirdoSa pUrNaguNa vigrahatA bhavati tathopariSTAd vakSyAmaH / sRSTi ko yadi brahma ke atirikta kisI anya kI kRti mAneMge to viSamatA nirdayatA doSa ghaTita hogA [ brahma kI sRSTi meM ina donoM kI saMbhAvanA hI nahIM hai, kyoMki ve apanI sRSTi meM svayaM hI to krIDA kara rahe haiM / brahma kI samavAyitA na mAnane para jagadrUpatA saMbhava na hogI, isalie samavAyikAraNatA kI siddhi ke lie samanvayasUtra kI racanA kI gayI tathA dvitIya zradhyAya ke prathama pAda meM "vaiSamyanaighRNya" sUtra meM ukta tathya kA samAdhAna kiyA gayA ] | yadi kaho ki jIva kI karmAdhIzatA mAna lene se ukta doSa ghaTita na hoMge, so honA saMbhava nahIM hai / kyoMki jIva meM svataH sAmarthya nahIM hai / jIva kI karmAdhIzatA mAnane se to paramAtmA kA kartutva hI naSTa ho jAyagA aura usa jagatakarttA kA sArA mAhAtmya hI samApta ho jAyagA / yadi kaheM ki zuddha parabrahma meM kartRtva Adi haiM hI nahIM, ataH prapaMca jagata bhI koI vastu nahIM hai, vaha to rajju meM sarva bhrama kI bhrAMti kI taraha eka kalpanA hI hai, ataH asat padArtha meM vaiSamyanaM vRMNya kI bAta bhI prasaMgata hai / sarva samApnoSi tato'si sarva ityAdi smRti bhI hai (arthAt ukta smRti meM brahma kI vyApakatA kahI gaI hai, samavAyitA nahIM ) ityAdi / ukta kathana asaMgata hai, aisA mAnanA to pAkhaMDa hai, zAstra kA aisA artha karane se to asuroM (cArvAkoM meM gaNanA hogI, jaisA ki ukta smRti kA hI kathana hai apratiSTha (jisakI Izvara "ve nAstika isa jagata ko anIzvara, asatya, meM sthiti na ho ), strI puruSa rUpa kAraNa janya, kAmahetuka hI mAnate haiM / " ukta mAnyatA se to zAstra bhI pranarthaka ho jAte haiM tathA brahma aura jagata meM vibhinnatA mAnane se "sarva samApnoSi" vAkya bhI prasaMgata ho jAtA hai / veda, brahma ke niSprapaMca rUpa ko batalAkara brahma ke jagatkartRtva kA niSedha nahIM karatA / jo loga veda kI adhyAropApavAda paraka vyAkhyA karate haiM ve vedAMtoM ke rahasyArthaM se anabhijJa haiM, aisI hamArI mAnyatA hai / una logoM ke matAnusAra "sarva khalvidaM brahma aitadAtmyamidaM sarvam, sa zrAtmAnaM svayamakuruta" ityAdi vAkyoM ke artha meM bAbA upasthita hotI hai / ha kI -
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirdoSa pUrNaguNa vigrahatA kA vivecana Age ("antastaddharmopadezAt' ityAdi meM ) kreNge| nanu puruSArthArthAni zAstrANi, idaM ca zAstra mokSarUpa puruSArtha sAdhakam, mokSazcAvidyAnivRtti iti yuktam, avidyA cAjJAnaM jJAnenaiva nazyati, tato jJAnopayogitvena vyAkhyAtavye vedAMte'dhyAropApavAda vyatirekeNa vyAkhyAnam prayuktam, ato yathAkathaMcid vyAkhyAne'pi puruSArthasiddhanaM ko'pi doSa iti cet, na, puruSArthasya zAstrArthasya vA svarUpaM zAstraka samadhigamyaM na svabuddhiparikalpitam, aMtaH svabuddhayA zAstrArtha parikalpya tatra vedaM yojayaMto mahAsAhasikAH sdbhirupekssyaaH| puruSArthaH punaryathA vedAMteSvavagataH "brahma veda brahmava bhavati, brahmavidApnoti param na sa punarAvataM te, tato mAM tattvato jJAtvA vizate tadanaMtaram, anAvRttiH zabdAdanAvRttiH zabdAt" ityevamAdibhiH zruti smRtinyAyabrahma prAptireva puruSArthatvam, brahma ca punarna jIvasyAtmamAtram, ajJAnavadvA "ekasyaiva mamAMzasya jIvasyaiva mahAmate / baMdho'syAvidyayA'nAdividyayA ca tathetaraH" iti bhagavatA jIvasyaivAvidyAvatva pratipAdanAt / yadi kaheM ki-zAstroM kA prayojana kevala puruSArtha vivecana karanA hI hai, uttaramImAMsA bhI mokSa rUpa puruSArtha kI vyAkhyA meM pravRtta hai, avidyA kI nivRtti hI mokSa hai, ajJAna hI avidyA hai, jo ki jJAna se naSTa hotA hai / adhyAropApavAda hI jJAnavarddhana ke lie upayukta mArga haiM, jisa kisI prakAra se zAstra kI vyAkhyA karake, puruSArtha siddhi rUpa tAtparya nikAlane meM koI doSa nahIM hai, ityAdi / ukta kathana asaMgata hai, puruSArtha yA zAstrArtha kA svarUpa zAstroM se hI nizcita hotA hai, apanI buddhi se usakI kalpanA nahIM kI jA sakatI, apanI buddhi se zAstrArtha kI parikalpanA karake use vedArtha siddha karane vAle mahAsAhasika zAstra-cintakoM se upekSya haiN| vedAMtoM meM puruSArtha kA svarUpa isa prakAra kahA gayA hai -"brahma kA jJAtA brahma hI hotA hai, brahma ko prApta kara punaH nahIM lauTatA / mujhe tatva rUpa se jAnakara isa jagata meM punaH nahIM lauTatA" ityAdi zrati smRti ke anusAra brahma prApti ko hI puruSArtha kahA gayA hai| "he mahAmate, mere aMza jIva kA eka baMdhana hai anAdi avidyA tathA dUsarA baMdhana hai vidyA" ityAdi meM bhagavAna dvArA kahI gayI jIva kI avidyAbaddhatA se nizcita hotA hai ki brahma jIva nahIM hai| tasmAn nyAyopabRhita sarvavedAMtapratipAdita sarvadharmavad brahma, tasya zravaNa, manana nididhyAsanarantaraMmaiH zamadamAdibhizca bahiraMgaratizuddha citta svayame
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAvibhUtasya svaprakAzasya sAyujyaM parama puruSArthaH / tasmAt sarve vedAMtAH svArthe eva yuktArthA iti nyAyavaktavyatvAd brahmaNaH samavAyitvAya samanvayasUtraM vaktavyam / ukta vivecana se jJAta hotA hai ki samasta vedAMtoM kA tatvArtha samasta dharmoM kA svarUpa brahma hai, usa sarvadharmaka brahma ke zravaNa manana nididhyAsana rUpa aMtaraMga tathA zamadamAdi bahiraMga sAdhanoM se pratizuddha citta meM svayameva paramAtmA ke prIvirbhUta prakAza kA sAyujya honA hI parama puruSArtha hai| sabhI vedAMta svArtha meM hI yukti yukta haiM, isa niyama ke anusAra mAnanA par3egA ki brahma ke samavAyI kAraNa ko batalAne ke lie hI samanvayasUtra banAyA gayA hai| evaM brahmajijJAsAyAM pratijJAya kiMlakSaNaM brahma tyAkAMkSAyAM janmAdisUtradvayena vedapramANakaM jagatkartR samavAyi cetyuktam, evaM trisUtryA jijJAsAlakSaNa vicArakartavyatA siddhaa| tatra brahmaNi caturdhA vicAraH-svarUpasAdhanaphalapratipAdakAni sarvavedAMta vAkyAni trividhAni, matAntara nirAkaraNaM ca / tatra svarUpe vicArite matAntara nirAsavyatirekeNa sAdhanaphalayoranupayogAt, ataH prathamaM svarUpa nirNayaH, tadamu matAntara sirAsaH, tadanu sAdhanAni phalaM ceti / tatra prathame'dhyAye svarUpa vAkyAnivicAryante, tAni dvividhAni, saMdigdhAni niHsaMdigdhAni ca, taMtra niHsaMdigdhAnAM nirNayo na vaktavyaH / saMdigdhAni punazcaturvidhAni, kAryapratipAdakAnyantaryAmipratipAdakAnyupAsyarUpa pratipAdakAni prakIrNakAni ceti / tatra prathamapAde kAryavAkyAnAM nirNaya ucyate / saccidAnaMda rUpeNAkAzavAyutejovAcakavAkyAni SaDvidhAnyapi niIyante, anyatrAnyavAcakAnyapi vedateiSu bhagavadvAcakAnIti / . . .. . : prathama sUtra meM brahmajijJAsA kI gaI, vaha brahma kaisA hai ? aisI AkAMkSA hone para janmAdi do sUtroM se, vedoM se pramANita brahma kI samavAyitA siddha kI gaI, isa prakAra tIna sUtroM se jijJAsA aura lakSaNa para vicAra kiyA gayA / - isa saMpUrNa uttara mImAMsA zAstra meM 'brahma ke viSaya meM cAra prakAra se vicAra kiyA gayA hai-svarUpa, sAdhana aura phala ke pratipAdaka vedAMtoM tathA anya matoM kA nirAkaraNa / svarUpa saMbaMdhI vicAra' meM matAntaroM ke nirAkaraNa ke vyatireka se sAdhana aura phala ko anupayogI batalAkara sarvaprathama svarUpa kA nirNaya kiyA gayA hai| dvittIya adhyAya meM matAntara nisi, tRtIya aura
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 caturtha meM sAdhana aura phala para vicAra kiyA gayA hai| prathama adhyAya meM jina svarUpa vAkyoM para vicAra kiyA gayA hai, ve vAkya saMdigdha aura asaMdigdha do prakAra ke haiM / niHsaMdigva vAkyoM ke nirNaya kA prazna hI nahIM uThatA, saMdigdha vAkya cAra prakAra ke haiM--kArya pratipAdaka, antaryAmi-pratipAdaka, upAsya pratipAdaka aura prakIrNa / prathama adhyAya ke prathama pAda meM kArya vAkyoM kA nirNaya kiyA gayA hai| saccidAnanda rUpa se kAraNa kA pratipAdana karane vAle tathA AkAza-vAyu aura tejovAcaka zabda se kAraNa kA nirdeza karane vAle ve vAkya ukta chaH prakAra ke haiM / ve vAkya anyatra, anya vAcaka hote hue bhI upaniSadoM meM bhagavad vAcaka hI haiM / 4 adhikaraNa tatra lakSaNavicAra eva sadrUpANAM vAcakatA niItA, cidrUpasya jJAnapradhAnasya nirNayArthamIkSatyadhikaraNamArabhyate saptabhiH sUtraH / saptadvAratvAd jJAnasya / tatraivaM saMdehaH, brahmaNaH svaprakAzatvena sarvapramANAviSayatvAt "yato vAco nivartanta" iti zrutezca vicAraH kartuM na zakyate, svaprakAzatva virodhAt, zrutivirodhAcca, pAho svit virodhaparihAreNa zakyate iti, kiM tAvat prAptam ? na zakyata iti, kutaH ? "jJApanArtha pramANAni saMnikarSAdimAgataH / sarvathA'viSaye'vAcye'vyavahArye kutaH pramA // " aihikAmuSmika vyavahArayogye hiM puruSapravRttiH, pravRtyarthaM hiM pramANAni, brahma punaH sarvavyavahArAtItamiti / nanvetadapi vedAdevAvagamyate iti cet, tahi bAdhitArthapratipAdakatvAnna vedAntA vicArayitavyA iti prApte, ucyate aba taka lakSaNa para vicAra kiyA gayA, jisameM sadrUpoM kI vAcakatA kA nirNaya hai / aba jJAnapradhAna cid rUpa ke nirNaya ke lie sAta sUtroM se IkSatyadhikaraNa prAraMbha karate haiM / jJAna ke A~kha, nAka, kAna, jihvA, tvak, mana aura jIva ye sAta dvAra haiM, isIlie sAta sUtroM meM yaha adhikaraNa pUrA kiyA gayA hai / yahA~ yaha saMdeha hotA hai ki brahma to sva-prakAza hai ataH vaha sabhI prakAra ke pramANoM se ajJAta hai / "yato vAco nivartante" ityAdi zruti bhI aisA hI kahatI hai, isalie usa para vicAra karanA zakya nahIM pratIta hotA, svaprakAzatA aura ati donoM hI zakyatA para saMdeha vyakta karatI haiN| kyA ukta . virodha kA parihAra sambhava hai ? vicArane para to aisA lagatA hai ki sambhava nahIM hai, kyoMki "brahma ko sannikarSa Adi sahakArI upAyoM se
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAnane kA koI bhI upAya sambhaba nahIM hai, brahma to sarvathA mana kA praviSaya, avAcya aura avyavahArya hai| puruSa kI pravRtti prAyaH aihika aura AmuSmika vyavahAra ke yogya hI hotI hai / pravRtti ke lie hI pramANoM kI AvazyakatA hotI hai, brahma to sabhI prakAra ke vyavahAroM se pratIta hai / yadi kaheM ki isa para bhI vaha vedoM se jJAta hai, to phira "yato vAco nivartante" Adi bAdhita artha pratipAdaka vedAMta vAkyoM para vicAra karanA vyartha hai, isa para sUtra prastuta karate haiM - IkSate zabdam / 1 / 1 / 4 // na vidyate zabdo yatretyazabdaM, sarvavedAMtAdyapratipAdya brahma na bhavati, kutaH, IkSateH / "sadeva somyedamana prAsIdekamevAdvitIyam" ityupakramya "tadakSata bahusyAM prajAyeyeti tatte jo'sRjat" tathA'nyatra "prAramA vA idameka evAgra AsIt nAnyat kiMcana miSat . sa aikSata lokAnnusRjA, sa IkSAMcakre, sa prANamasRjata" ityevamAdiSu sRSTivAkyeSu brahmaNa IkSA pratIyate / jahA~ zabda kI upasthiti sambhava na ho, use aMzabda kahate haiM arthAt jo zabdAtIta ho / parantu samasta vedAMtoM kA pratipAdya brahma azabda kaise ho sakatA hai ? vedAMtoM meM Izvara ke IkSaNa kA spaSTa ullekha hai| "he somya ! sRSTi ke pUrva eka advitIya sat hI thA" aisA hI upakrama karake "usane socA eka se aneka ho jAU~ ataH usane teja kI sRSTi kI", dUsarI jagaha aura bhI, jaise"sRSTi ke pUrva eka mAtra yaha AtmA hI thA, anya kucha bhI nahIM, usane apanI icchAnusAra lokoM kA sRjana kiyA, usane ina lokoM kI sRSTi kI, usane vicAra kiyA, usane prANoM kI sRSTi kI ityAdi sRSTi vAkyoM se brahma kI IkSA kI suspaSTa pratIti hotI hai| kimato yadyevam ? evametat syAt, sarvavyavahAra pramANAtIto'pi IkSAcakra lokasRSTi dvArA vyavahAryo bhaviSyAmIti, ato yathA yathA kRtavAMstathA tathA svayamevoktavAn pUrvarUpaM phalarUpaM ca sRSTasvAMzapuruSArthatvAya, tatazca pramANabalenAMviSayaH svecchayA viSayazcetyuktam / nanu sarvapramANAviSayatve dUSite kevala vedaviSayatvaM kathaM siddhAntIkriyate ? ucyate-cakSa rAdInAM prAmANyamanyamukhanirIkSakatvena, na svataH, bhramAnulpatti prasaMgAt, sattva sahitAnAmeva cakSurAdInAM prAmANyAt, prato nirapekSA eva bhagavannizvAsarUpavedA eka pramA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 m, saMketagrahastu vaidika eva vedavidbhiH kRtaH / zrAkRtimAtrArthaM lokApekSA anadhigatArthagaM ca pramANaM, lokAnadhigata ityarthaH / yajJabrahmaNo ralaukikatvaM siddhameva / laukiko vyavahAraH sannipAta rUpatvAt puruSArthAsAdhaka eva, tarhi zabdamAtrasya kathaM grahaNam ? vedavyAkhyAtR vAgviSayatvAditi brUmaH / etena manasaivAnudraSTavyamityapi samarthitam / tasmAt sRSTyAdipratipAdakA api vedAMtAH sAkSAt brahmapratipAdakA iti siddham / kyA ukta kathana yathArtha hai ? hA~ nitAnta ThIka hai, brahma ne samasta vyavahAroM aura pramANoM se pratIta hote hue bhI sRSTi dvArA vyavahArya hone kA saMkalpa kiyA, jaise- jaise vyavahArya hotA gayA, vaisA usane svayaM kahA (arthAt usakI kathanI aura karanI eka hai, usane apane aMza rUpa jIva aura usake upayogI puruSArthI kI siddhi ke lie sarvaprathama prajA prAdi zabdavAcya zarIra aura bAda meM phala rUpa lokoM kI sRSTi kI / isa prakAra pramANoM kA aviSaya hote hue bhI vaha svayaM svecchA se viSaya huA / (vAdI) samasta pramAraNoM se jisakI viSayatA prasiddha hai, kevala veda se hI jJAta hai, usake AdhAra para kaise siddhAnta sthira kiyA jA sakatA hai ? ( prativAda) netra Adi kI prAmANikatA zranyamukhApekSI hotI hai, svataMtra nahIM, - isIlie unase prAyaH bhrama ho jAtA hai, manoyoga samanvita hone para hI unakI prAmANikatA hotI hai, kintu veda nirapekSa pramAraNa haiM, ve bhagavAna ke niHzvAsa haiM ataH akATya pramANa haiM / veda ke vettAoM ne brahma kI IkSA ke viSaya meM jo siddhAnta sthira kiyA hai vaha manamAnA nahIM hai, usakI preraNA bhI unheM bhagavatkRpA se vedoM se hI milI hai (arthAt zuddhAMtaHkaraNa upAsaka RSiyoM ko vaidika rahasyoM kA zrauta sAkSAt huA hai) vedokta sRSTi ke loka paraspara apekSita pratIta / dRSTigocara hone se hI RSiyoM ko loka aura veda hote haiM / isa prakAra una manISiyoM ne loka aura veda donoM ke sAmaMjasya se sRSTi sambandhI brahma kI IkSA ko pramANita kiyA hai| unakI dRSTi kevala laukika hIM nahIM thI / yajJa zraura brahma donoM hI alaukika haiM, ye donoM hI unheM dRSTigata the / (vAdI) laukika vyavahAra ( sukha duHkha se) mizrita hone se mokSa sAdhaka to ho nahIM sakatA aura yadi sUtrakAra ko brahma kI vaidika vyavahAra viSayatA hI abhipreta thI, to unhoMne sUtra meM sAmAnyataH "zabda" kA kyoM grahaNa kiyA ? ( prativAda) sUtrakAra ko veda vyAkhyAtAoM kI vANI bhI
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayatA rUpa se abhipreta hai, isIlie unhoMne sAmAnyataH "zabda" kA nirdeza kiyA hai / itihAsa purANAdi bhI zuddhAntaHkaraNa se dRSTa rahasya haiM, ataeva vedasamarthita haiM, ve bhI veda ke hI samAna sRSTi Adi ke pratipAdaka haiM, vedAMta bhI sAkSAt brahma ke pratipAdaka haiN| syAdetat, kartRtvamakartRtvaM ca vede pratIyate brahmaNaH "yato vA imAni bhUtAni jAyaMte, sa prAtmAnaM svayamakuruta, niSkalaM niSkriya zAntaM niravadyam niraMjanam, asaMgo hi ayaM puruSaH" ityevamAdiSu vAkyeSu / tatra dvadhA nirNayaH saMbhavati / sarvabhavana samarthatvAd viruddhasarvadharmAzrayatvena, anyatarabAdhAd vA / alaukikApekSayA laukikasya jaghanyatvAt kattuM tvAderlokasiddhatvAt kartRtvabAdha eva yuktaH / IkSatyAdikaM tu prakRtiguNa saMbaMdhAdapi brahmaNo yujyate / tasmAdalokikasarva bhavana samarthatvAdikalpanApekSayA laukika evAnyatarabAdho yuktaH, tatazca satyasvarUpAdanyadevaitaditi svayamevAzaMkya pariharati sUtrakAraH "yato vA imAni, sa AtmAnaM svayamakuruta, niSkalaM niSkriya zAntam, asaMgo hyayaM puruSaH" ityAdi vaidika vAkyoM meM brahma ke kartRtva aura akartRtva donoM kA AbhAsa hotA hai, isaliye do prakAra kA vicAra kiyA jA sakatA hai / paraspara viruddha dharmoM ke prAzraya brahma ko samasta vizva kA utpAdaka batalAyA gayA hai, yaha asaMgata bAta hai / alaukika padArthoM kI apekSA laukika padArthoM kI heyatA pratyakSa hai / yadi hama zuddha brahma ko loka kA kartA mAnate haiM to vaha dUSita ho jAyagA, isaliye * use karttA na mAnanA hI ucita hai / IkSaNa ityAdi to prAkRta guNoM ke sambandha se bhI ghaTita ho sakate haiM, isalie jagatsraSTA ko alaukika sraSTA kahane kI apekSA laukika sraSTA svIkAranA hI upayukta hai, zuddha brahma ko karttA mAnane meM ukta bAdhA hai / yahI kahanA upayukta hogA ki satya svarUpa zuddha brahma se bhinna kAryarUpa gauNa brahma hI jagata kA sraSTA hai, IkSaNa prAdi usI ke svabhAva haiM, ukta saMzaya ko svayaM hI prastuta kara sUtrakAra usakA parihAra karate haiMgoNazcennAtmazabdAt / 1 / 1 // 5 // - ". 'IkSatyAdi guNayuktaH paramAtmA mauNaHH prakRtimukhatvasambandhamAnaH iti cena tathAtvaM vaktuM zakyate, kutaH ? prAtmazabdAt , aAtmA vA idameka evAya AsIt" ityupakramya saM aikSatetyuktam / prAtma zabdeH punaH sarveSu vedAnteSu
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 nirguNaparabrahma vAcakatvenaiva siddhaH / tasyaiva jagatkartRtvaM zrutirAha / nanu coktamanyatarabAgho yukta iti, na yuktaH, svAtaMtryAbhAvena saguNasya kartRtvAyogAt, vedAzca pramANabhUtAH, tataH sarvabhavanasAmarthyameva zrutibalalabhyamaMgIkartavyam / kiM ca asti bhAti priyatvAdi dharmavat brahmagatakatR tvaM loke pratIyate, kAryatvAt, tasmAdAtmazabda prayogAd guNAtItameva kattuM / prAkRta sattva guNa saMbaddha, IkSaNa prAdi vAlA paramAtmA gauNa hai, aisA nahIM kaha skte| kartA kA prAyaH prAtmA zabda se ullekha kiyA gayA hai: "AtmA vA idameka" ityAdi upakrama karake "sa aikSata" taka kartA kA varNana hai / AtmA zabda samasta vedAMta vAkyoM meM nirguNa parabrahma kA hI vAcaka hai, use hI jagatsraSTA bhI kahA gayA hai / isaliye ukta saMzaya asaMgata hai / gauNa brahma meM svataMtratA kA nitAnta abhAva hai, usameM kartRtva kI arhatA nahIM hai| veda ke mata se saba kucha karane meM samartha parabrahma hI jagata kartA ho sakatA hai, aisA hI hameM bhI mAnanA cAhiye / asti, bhAti, priyatva Adi dharma kI taraha brahma kA kattu tva bhI loka meM kArya rUpa se prAbhAsita hotA hai / AtmA zabda se prayukta guNAtIta hI kartA hai, aisA zrauta siddhAnta hai / .. nanvAtmazabdo'pi lokavad gauNo'stu, loke hi kenacit pRSTo viSNumitra prAha yajJadatto mamAtmeti, pratra gauNatvamupacAra ityevaM prApte'bhidhIyate___ AtmA zabda bhI laukika prAtmA zabda kI taraha gauNa hai / jaise ki loka meM kisI ke pUchane para viSNu mitra kahatA hai ki yajJadatta merA AtmA hai, aise hI sraSTA ke liye prayukta AtmA zabda gauNa hai, isa para sUtrakAra kahate haiMtanniSThasya mokSopadezAt / 1 / 116 // evaM hi zrUyate- "asad vA idamana AsIt, tato vai sadajAyata tadAtmAnaM svayamakuruta'' ityupakramya "yadA hi evaMSa etasminnadRzye'nAtmye'nirukta 'nilayane'bhaya pratiSThAM viMdate, atha sa abhayaMgato bhavati" iti / prApaMcikadharmarahite brahmaNi etasmin pUrvokta jagatkartari pariniSThito mukto bhavatItyarthaH / tatra yadi jagatkartA gauNaH syAt tanniSThasya saMsAra eva syAnna mokSaH / . aisI zruti hai-"jo pahale asat thA usI se sat huA, usane svayaM apane ko sat kiyA" aisA upakrama karake "jaba sAdhaka isa adRzya, akathya, ..avikAra, abhaya, anAtmya paramAtmA meM niSTha hotA hai tabhI mukta ho jAtI
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai," ityAdi / arthAt prApaMcika dharma rahita pUrvokta jagatakartA brahma meM niSThAvAn sAdhaka mukta ho jAtA hai / yadi jagatakartA ko gauNa mAneMge, to usakI niSThA karane vAlA saMsAra hI prApta karegA mokSa nahIM / heyatvAvacanAcca / 1 / 117 // ito'pi nirguNa eva jagatkartA, vedAMtesu sarvatra sAdhanopadeze putrAdivajjagatkartA heyatvena nopadizyate / yadi saguNaH syAt prAkRtaguNa parihArAyaM mumukSubhirjagatkartA nopAsyaH syAt putrAdivat / ata IkSatyAdayo na sgunndhrmaaH| sUtratrayasya iiksstihetusaadhktvaacckaarH| evaM sUtra catuSTayena IkSatihetunA jagatkartutvopapattyA sRSTi vAkyAnAM brahmaparatvamupapAditam / isalie bhI nirguNa brahma hI jagata kartA hai kyoMki vedAMtoM meM jahA~ sAdhanoM kA upadeza hai vahAM jagatkartA ko putra prAdi kI taraha heya rUpa se nahIM dikhalAyA gayA hai / yadi jagatakartA saguNa hai, to prAkRta guNoM se mukta hone ke lie vaha mumukSuoM kA upAsya nahIM ho sakatA, jaise ki putra prAdi / isase spaSTa hai ki IkSaNa prAdi saguNa ke dharma nahIM haiM / sUtrakAra ne isa adhikaraNa ke tIna sUtra IkSaNa dharma ke hetu sAdhaka rUpa se prastuta kiye tathA cAra sUtra IkSaNa ke hetu jagatakatrtRtva kI dRSTi se prastuta kiye haiM, jinameM aupaniSada sRSTi vAkyoM kI brahmaparakatA kA upapAdana kiyA gayA hai| ataH paraM svataMtra hetUnAha-svApyayA, gatisAmAnyAt, zrutatvAcceti sUtratrayeNa / nanu kimarthaM hetvantarANi sAdhakatve ekenApi tatsiddheH, asAdhakatve zatenApyasiddheriti cet, maivam, rUpabhedArtha hetvaMtarANi, nAnAvidhAnabhojanatRptivat / tad yathA prAtmazabdAt, taniSThasya mokSopadezAt, heyatvAvacanAccai ti nirguNasya svarUpaparatayA kAryaparatayA ca, kAryasya punaH vidhiniSedha bhedAd dvirUpateti, evamuttaratrApi prapaMcayiSyate / tatra sRSTivAkyAMnAmIkSati hetunA bhagavatparatvamuktam, idAnI pralayavAkyAnAmAha isake bAda svApyayAt, galisAmAnyAt aura zrutatvAcca-ina tIna sUtroM se jagatakatrtRtva ke svatantra hetu batalAte haiN| yadi kaheM ki kisI. eka hI se kArya cala sakatA hai, aneka hetu batalAne se kyA hotA hai ? asAdhaka. rUpa se cAhe saikar3oM hetu prastuta karate raheM usakA kyA mahatva hai ? yaha tarka prasaMgata haiM,
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 parabrahma ke aneka rUpa haiM isalie aneka hetu prastuta kiye gae haiM, jaise ki vividha pakvAnnoM se bhojana meM tRpti hotI hai, vaise hI paramAtmA ke aneka alaukika dharmoM ke prastAva se tRpti hotI hai / AtmazabdAt, taniSThasya mokSopadezAt aura heyatvAvacanAcca, ina tIna sUtroM meM parabrahma ke nirguNa svarUpaparaka aura kAryaparaka hetu batalAye gaye haiM, kArya ke bhI vidhi aura niSedha paraka do bheda * dikhalAye gaye haiN| Age bhI aisA hI vivecana prastuta karate haiM / Upara sRSTi vAkyoM kI IkSaNahetuka bhagavatparatA kahI gaI, aba pralaya vAkyoM kI bhagavatparatA batalAte haiN| svApyayAt 118 // brahmaNo na sarvavyavahArAtItatvam, kutaH ? svApyayAt svasmin apyayAt, tatra citprakaraNatvAjjIvasya cocyate, evaM hi zrUyate-"yatratat puruSaH svapiti nAma satA saumya tadA saMpanno bhavati tasmAdenaM svapiti ityAcakSate / svaM papIto bhavati iti |"svpitiiti na kriyApadaM, kintu jIvasya nAma, tadaiva svapitIti nAmatvaM yadA satA saMpadyate / sati svazabdavAcye apIti layaM prApnotItyarthaH / "aharaharjIvo brahma saMpadya tato balAyadhiSThAnaM prApya punarnava iva samAyAti", vAsanAzeSAt, svazabdena ca bhedaH / arthataH sacchabdasAmAnAdhikaraNyAnirguNatvam / nanu pralaye vaktavye kathaM suSuptiH ? mokSAtiriktadazAyAM tathA karmasaMbaMdhAbhAvAditi brUmaH / . brahma samasta vyavahAroM se atIta nahIM hai, use apane meM hI lIna batalAyA gayA hai, cit svarUpa hone se cit sadharmI jIva kA laya bhI usI meM batalAyA gayA hai, jaisI ki zruti hai-"he saumya ! yaha jIva svapiti nAma vAlA hai, jaba yaha sadbhAva se saMpanna ho jAtA hai tabhI ise svapiti kahate haiM" -arthAt apane meM hI lIna ho jAtA hai| svapiti zabda kriyApada nahIM hai, apitu jIva nAmavAcI hai, jIva tabhI svapiti nAma vAlA hotA hai jaba sadbhAva saMpanna hotA hai, arthAt sva zabda vAcya sat meM lIna ho jAtA hai [suSupti do prakAra kI hotI hai, eka tadbhAva (zuddha caitanya bhAva) suSupti, dUsarI nADiyoM meM suSupti] |"jiivaatmaa pratidina brahma ko prApta kara zArIrika bala se punaH nae kI taraha lauTa AtA hai", kyoMki usakI vAsanA zeSa raha jAtI hai [yaha nADiyoM kI dainika suSuptAvasthA kA svarUpa hai] 1 sva zabda prAtmavAcI hone se jIva praura paramAtmA kI abhinnatA kA dyotaka hai / vaise
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ YE artha ke anusAra to yaha sat zabda kA samAnAdhikaraNa hone se nirguNatA kA bodhaka hai| (zaMkA) pralaya sambandhI prasaMga meM suSupti kI kaisI carcA ? (samAdhAna) mokSa ke atirita jAgRti aura suSuptAvasthA meM jaisA jAgatika karmoM kA sambandha rahatA hai, vaisA suSupti aura pralaya meM nahIM rahatA, isa bhAva ko dikhalAne ke lie yahA~ suSupti kI carcA kI gaI hai [jAgRta aura svapna kI taraha kevala vAsanA hI suSupti meM rahatI hai, anyathA yaha pralaya ke samAna avasthA hai / suSupti aura pralaya meM paramAtmA ke AdhAra para jIva rahatA hai isalie paramAtmA ko vyavahArAtIta nahIM kaha skte| muktivAkyAnAmAha-aba mukti vAkyoM kI brahma parakatA batalAte haiMgatisAmAnyAt / 1 / 16 // gatI sAmAnyAt, gatiH mokSaH samAnasya bhAvaH sAmAnyam, mokSe sarvasyApi bhagavatA tulyatvAt / evaM hi zrU yate "yathA sarvAsAmapAM samudramekAyanam" ityupakramya "vAgekAyanam" iti dRSTAntArtha nirUpya "na yathA saindhavakhilya udake prAsta" ityAdinA layadRSTAntaM nirUpya "na pretya saMjJAsti" iti pratipAdya, tannirUpaNArtham "yatra hi dva tamiva bhavati taditara itaram' ityAdinA sarvasya zuddhabrahmavaM pradarzitam / prAdimadhyAvasAneSu zuddhabrahmaNa evopAdAnAt / sarveSAM vedAMtAnoM brahmasamanvaya ucita iti / : . . gati meM arthAt mokSAvasthA meM brahma aura jIva kA samAna bhAva hone se bhI mukhya brahma kA astitva siddha hotA hai / mokSa dazA meM sabhI jIva bhagavAna se tulyatA prApta karate haiM / aisA hI zrati pramANa bhI hai-"jaise sAre jala samudra se ekatA prApta karate haiM" ityAdi se layAdhikaraNa kA dRSTAMta dekara "vaha namaka ke samAna jala meM ghula jAtA hai" ityAdi se laya dRSTAnta kA nirUpaNa karake "usakI maraNottara koI saMjJA nahIM hotI" ityAdi se mokSa kA pratipAdana karake usake nirUpaNa ke lie "jahA~ vaha dvata kI taraha bhinna bhinna hotA hai" ityAdi se samasta prapaMca ke zuddha brahmatva kA ullekha kiyA gayA hai / isa prakAra samasta vedAMta vAkyoM kA brahma samanvaya ucita hI hai, kyoMki unameM prAdi, madhya aura avasAna meM zuddha brahma kA hI upAdAna rUpa se ullekha hai| sabhI vedAMtoM kA brahma samanvaya ucita hI hai| ... ... zru tatvAcca / 1 / 1 // 10 // "pUrNamadaH pUrNamidaM pUrNAt pUrNamudacyate / pUrNasya pUrNamAdAya pUrNamevAvazi:
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 Syate / " iti zrutyaivAsaMdigdhaM sarvakAryatvaM pratipAditam / "sarve vedA yatpadamAmanaMti" iti ca / cakAro'dhikaraNapUrNatvadyotanAya / evaM cidrUpasya kAraNatAnirUpaNena vedAMtAnAM brahmaparatvaM nirUpitam / ___ "pUrNamadaH pUrNamidam" ityAdi zrati asaMdigdha rUpa se paramAtmA kI sarvakAryatA pratipAdana karatI hai tathA-"samasta zabda brahmavAcaka haiM" ityAdi zruti bhI ukta tathya kI hI puSTi karatI hai / ukta sUtra meM "ca" kA prayoga adhikaraNa kI pUrti kA dyotaka hai / isa prakAra nirguNa cidrUpa kI kAraNata' kA nirUpaNa karake, vedAMtoM kI brahma parakatA kA nirUpaNa kiyA gayA / 5 adhikaraNa ataH paramAnaMdarUpasya kAraNatvopapAdanena tad vAkyAnAM brahmaparatvamupapAdyate prAnandamayAdyaSTabhiH sUtraH, tatra taittirIya zAkhAyAM brahmabhRguprapAThaka dvayena / tatrAnaMdamaya iti mayaTpratyayAntasyAbrahmatvenAjagatkartRtve brahmaprapAThakasyAbrahmaparatvaM syAditi tannirAkaraNArthamAnaMdamayAdhikaraNam SaDindriyasvarUpadvayAnaMdabhedenAnaMdasyASTavidhatvAdaSTa sUtrANi / aba prAnaMdamaya prAdi pATha sUtroM meM, brahma ke paramAnaMda rUpa kI kAraNatA dikhalAte hue, AnaMda pratipAdaka vAkyoM kI brahmaparakatA kA , upapAdana karate haiM, ve vAkya taitirIyopaniSada meM brahma bhRguprapAThaka meM haiM / vahA~ mayaT pratyayAnta mAnadaMmaya zabda kI brahmarUpa se jagatakatrtRtA nahIM hai, isalie brahmaprapAThaka bhI prabrahmaparaka hai, ityAdi zaMkA ke nirAkaraNa ke lie hI AnaMdamayAdhikaraNa prastuta kiyA gayA hai / chaha indriya svarUpa aura do prakAra kA prAnaMda ataH AnaMda pATha prakAra kA hai, isI bhAva se pATha sUtroM meM yaha prakaraNa pUrA huA hai / nanu kathaM saMdehaH, kathaM vAsyAbrahmatve prapAThakAsaMgatiriti ? ucyate, brahmavidaH paraprApti pratijJAya jJeyAMze kAraNatvAyAnaMdAMzamapravezya jaDatvaparihArAya sarvajJAnaMdarUpaM phalamupapAdya tanirUpaNArtha sarvo'pi prapAThaka pAragdhaH / tatra sAdhanazeSa brahmaNo vAkyAdeva niHsaMdigdhapratIteH phalasya brahmatvaM pratipAdanIyam / tatrAbrahmAnamayAditulyavacanAt sukhavAcakazabdAnAmeva vacanAcca saMdehaH / pAnaM. dAMzasyaiva kAraNatvena brahmatvapratipAdanArthatvAt tadabhAve prapAThakavaiyayaM ca / phalasya nakaTyapratipAdanAyAtmapadaprayogeNa phalarUpeNa jagatkAraNatAmuktvA tasyaiva madhye sarvAntaratvamupapAditam "tasmAd vA etasmAd vijJAnamayAdanyo'ntara prAtmAnaMdamayaH" iti, ante ca "etamAnaMdamayamAtmAnamupasaMkrAmati"
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 iti / prAdimadhyarUpe anUdya phalatvenopapAditam / tannirUpakasyApi tattulyaphalatvaM vakta mannamayAdInAmapi brahmatvenopAsanamuktam / ___ AnaMdamaya brahmaparaka nahIM hai, aisA saMdeha kyoM kiyA gayA aura isa zabda ke brahmaparaka na hone se prapAThaka kI asaMgati kase hai ? yaha samajha meM nahIM AtA / dekha- "brahmavidApnoti param" isa vAkya meM brahmavettA kI para prApti dikhalAI gaI hai, isa niyama ke jJeyAMza kI kAraNatA ke rUpa meM prAnaMdAMza ko prastuta na karake jaDatA ke nirAkaraNa ke lie 'sarvajJa pAnaMda svarUpa hai' ityAdi phala kA nirUpaNa kiyA gayA hai, ukta nirUpaNa ke lie hI prapAThaka ko prastuta kiyA gayA hai / isa prapAThaka meM jo annamaya Adi kI upAsanA kA ullekha hai, usI ke anta meM brahma zabda kA spaSTa ullekha hai, usa upAsanA kA AnaMdarUpa phala batalAyA gayA hai, use brahmarUpa hI mAnanA cAhie / jo loga annamaya Adi zabdoM se, anna prAdi sukhamaya padArtha artha lagAte haiM, unake brahmatva ko nahIM mAnate, unheM hI prapAThaka meM asaMgati pratIta hotI hai / vastutaH anna Adi ko pAnaMdAMza mAnane tathA brahma ko unakA kAraNa mAnane para hI prapAThaka kA tattva samajha meM A sakatA hai / yadi aisA nahIM mAneMge to pUrA prakaraNa vyartha kA padArtha vivecaka saMdarbha mAtra hI siddha hogA / ukta prasaMga meM kAraNatA pratipAdaka "tasmAd vA etasmAdAtmanaH" ityAdi vAkya meM AtmA pada ke prayoga se prAnaMda kI samIpatA tathA phalarUpa se cidaMza kI kAraNatA batalAkara, AnaMdasvarUpa brahma kI antaryAmitA kA pratipAdana kiyA gayA hai aura anta meM "yaha pAnaMdamaya prAtmA kA upasaMkramaNa karatA hai" ityAdi meM usI tattva kA punarullekha karake usI ko phalarUpa se batalAyA gayA hai / isa prakAra tattva ke nirUpaka annamaya Adi kI bhI brahma rUpa se upAsanA batalAI gaI hai tathA unakA bhI kaisA hI phala batalAyA gayA hai| . tatra pUrvapakSe'nnamayAderivAnaMdamayasyApi na brahmatvam, annamayAditulyavacanAt tathaiva phalasiddhiriti / evaM prApte'bhidhIyate ukta prasaMga para jo pUrva pakSa hai ki-annamayAdi kI taraha, prAnaMdamaya kA bhI brahmatva nahIM hai tathA annamayAdi kI taraha usakI phalasiddhi bhI nahIM hai, isakA uttara dete haiM - Anandamayo'bhyAsAt / 1 / 111 // mAnandamayaH paramAtmA, nAnnamayAdivat padArthAntaram, kutaH / abhyAsAbU
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 46 abhyasyate punaH punaH kIyaMta ityabhyAsaH, tasmAt / abhyAsabhya bhedakatvaM pUrvataMtrasiddham / yathA pUrvataMtre zabdAntarAbhyAsasaMkhyAguNaprakriyAnAmadheyAnAM SaNNAM karmabhedakatvamevamevAnaMdamayasyApyabhyAsAt pUrvavailakSaNyam / ato'tulyatvAd brahmatvam / evamabhyAsaH zrUyate "ko hyavAnyAt kaH prANyAd yadeSa AkAza AnaMdo na syAt", eSa hi evAnaMdayati ityarthato'bhyAsaH stutyA / AnaMdamaya paramAtmA hai, annamaya Adi kI taraha koI anya padArtha nahIM hai| bhRga prapAThaka meM usakA abhyAsa kiyA gayA hai / punaH punaH jisakA ullekha kiyA jAya use abhyAsa kahate haiM / abhyAsa ke bhedoM ke udAharaNa pUrva mImAMsA meM bahuta milate haiM (jaise-"tanUnapAtaM yajati, samidho yajati, iDo yajati, bahiryajati, svAhAkAra yajati" ityAdi) / jaise ki purvamImAMsA meM bhinna bhinna karmabhedoM ko eka hI zabda ke punarullekha se dikhalAyA gayA hai, vaise hI AnaMdamaya ke abhyAsa se usakI anya pUrva tatvoM se vilakSaNatA dikhalAI gaI hai / arthAt saba kI, asamAna hote hue bhI, brahmarUpatA hai / "ko hyavAnyAt" ityAdi meM stuti rUpa se prAnaMdamaya kA hI abhyAsa pratibhAsita hotA hai| mayaDarthatvaprakRtistu tulyA, punarvacanenAbhyAsena pravAhAd bhede sAdhite brahmatvam, na tu dvayApattiH, uttarasya sAdhakatvAt, tasmAdAnaMdamayaM brahmava / mayaT pratyaya prAyaH jisa zabda ke sAtha prayukta hotA hai, usakI prakRti ke anurUpa artha prakAza karatA hai, punaH punaH pravAha rUpa se AnaMda zabda ke ullekha se tathA "tasya priyameva ziraH, modaH dakSiNapakSaH, pramoda uttarapakSaH' ityAdi vibhinna brahmatvasAdhaka zabdoM se prAnaMdamaya zabda kA brahmatva nizcita hotA hai| "priyameva" ityAdi se brahma meM dvaita bhAva nahIM AtA, priyatA Adi to AnaMdamaya ke vizeSaNa mAtra haiM / isase siddha hotA hai ki brahma hI AnaMdamaya hai| athavA "sa naMva reme, tasmAdekAkI na ramate, sa dvitIyamacchat, sa haitAvAnAsa" ityAdizrutibhiH "eSa u eveti" zrutezca tAni tAni sAdhanAni kArayitvA tAni toni phalAni dadat bhagavAn sa kroDArthameva :jagadra peNAvibhUva krIstIti vaidrikanirmIyate, etadevaM kANDadvaye'pi pratipAdyate / anyathA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 jIvasya sAdhanaphale nirUpayantyAH zra uterjIva paratvameva syAna brahmaparatvam / karma brahmaNorapi jIvazeSatvaM nApeyAt / athavA - " vaha aise ramaNa karane meM samartha nahIM huA, usane dUsare sAthI kI icchA kI, vaha itanA hI nahIM hai" ityAdi tathA " eSa u eva" ityAdi zra uti se jJAta hotA hai ki vaha paramAtmA phalAnurUpa sAdhanoM ko karavA kara tadanusAra phala pradAna kara, svayameva krIDA karane ke lie jagata rUpa se virbhUta hokara krIDA karatA hai, aisA hI donoM kANDoM kA pratipAdana hai / aisA na mAneMge to, jIva ke sAdhana aura phala kA nirUpaNa karane vAlI zratiyA~ jIva paraka hI siddha hoMgI, brahma paraka nahIM / karma aura brahma mImAMsA, donoM hI phalArtha meM jIva paraka nahIM haiM / evaM sati pUrva kAMDe'vAntaraphalAnyukta vai tasyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvaMtIti zratairniravadhyAnaMdAtmakameva paramaM phalamiti tad vivakSamAraNA pUrvaM sAmAnyata - Aha sasAdhanaM taittirIye - " brahmavidApnoti param" iti akSayabrahmavit paraM brahmApnotItyarthaH / zratra para zabdasya pUrva - paratve tadityeva vadet / pUrvaM brahmokta vAgre yat paramityAha tena sAnnidhyAt tata eva parapuruSottama rUpamevAtrAbhipretamiti jJAyate / isase yaha bhI samajhanA cAhie ki pUrvamImAMsA meM jo karmoM ke svargAdi sAdhana kahe gae haiM ve bhI isa zrAnaMdamaya ke aMzamAtra hI haiN| prakhaMDa AnaMda hI parama phala hai, yahI zruti kA sUkSmArtha hai / sAdhana sahita phala kA ullekha, jaise ki taittirIya meM hai - - " brahmavettA para kI prApti karatA hai" ityAdi, isameM. para zabda kA pUrva - paratva bhAva hone se vAcyArthaM hogA "vahI aisA ho jAtA hai / " isameM pahale brahma zabda kahakara Age para kA nirdeza karake sAMnidhya dikhalAyA gayA hai jisakA tAtparya hotA hai ki "vahI para puruSottama rUpa ho jAtA hai / " kiMca. prativAdinA tadA ptirjJAnAtsikaiva vAcyA / tathA sati brahma prApto brahma prApnotItyarthaH syAt sa cAsaMgataH, sAdhanasAdhyAbhAvavyavahatizca / prativAdI (zaMkara) para prApti ko jJAnAtmikA prApti hI mAnate haiM, isake anusAra to ukta zruti kA artha hogA: "brahma" prApta vyakti brahma ko
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 - prApta karatA hai", aisA artha to nitAMta asaMgata hai, isameM to sAdhana sAdhya bhAva vicchinna ho jAtA hai| : ataH para vizeSatastadavivakSyamANAnubhavaikagamyaM tatsvarUpaM nAnyamAnagamyamiti jJApayitumanya mukhenaah| tadeSAbhyukta ti / anyathA sarvArthatattvapratipAdikA zrutirevaM kathaM vadet / tadityavyayam tathA ca tat pUrvokta brahmavidaH paraprAptilakSaNamarthaM vizadatayA pratipAdyatvenAbhimukhIkRtyopagRhya RgeSA viditaparabrahmaka ruktA, pUrvavAkyoktArthasya vaizadyamanayA kriyata ityarthaH saMpadyate / tAmevAha-"satyaM jJAnamanaMtaM brahma yo veda nihitaM guhAyAM parame vyoman, so'znute sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipshcit||" sopapattikamAnaMdAtmakatvamagne nirUpaNIya mityadhunA tadanirUpya saccidaMzau dezakAlAparicchinnatvaM coktavatI / tat zabda se abhipreta, usa tat kA svarUpa anubhava mAtra. gamya hotA hai / tat zabda eva artha meM prayukta hai, sarvArtha tattva kI pratipAdikA zruti aisA hI kahatI hai / tat avyaya hai "tat" zabda se, pUrvakathita "brahmavid" zabda se, paramaprApti rUpa lAkSaNika artha kA vizada rUpa se pratipAdana karake yaha Rkzruti prasiddha "parabrahma" artha hI prastuta kara rahI hai, arthAt pUrvavAkya ke artha kA vizadIkaraNa kara rahI hai / vahI zruti Age kahatI hai ki "vaha brahma satyajJAnaanaMtasvarUpa hai, jo apane hRdaya kI daharAkAza guhA meM use dekhatA hai, vaha mahAtmA brahma ke sAhacarya se samasta kAmanAoM ko prApta karatA hai / " yahI zruti Age calakara phalanirUpaNa meM, AnaMdAtmakatA kA satarka nirUpaNa karatI hai, sAdhana nirUpaNa meM vaisA satarka nirUpaNa na karake "satyaM jJAnam" padoM se sat cit aMzoM ko deza kAla se aparicchinna batalAtI haiN| athavA, akSarabrahmaNyAnaMdAtmakatve satyapi tasya paricchinnatvAnna paramaphalatvamata AnaMde'paricchinnatvameva paramaphalatAvacchedakamiti taddharmapuraHsaraM paramAnaMda evAnaMtazabdenocyate'tra / "satyaM vijJAnamAnaMdaM brahma saccidAnanda vigraham" ityAdi zrutiSu trayANAmapyeka prakramapaThitatvAd dvitIyoktI taniyatasahacaritatvenA'nukto'pyAnaMdaH prApsyata evetyAzayena vA'naMdaH sphuTatayA noktaH / atha vedanapadArthamAha yo vedetyAdinA / atredamAkUtam "nIyamAtmA pravacanena labhyo na medhayA na bahunA zrutena / yameSa vRNute tena labhyaH tasyaiSa prAtmA bRNute tanuM svAm / " iti zrutyA varaNeterasAdhanAprApyatvamucyate /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 akSara brahma meM prAnaMdAtmakatA hote hue bhI, usakI paricchinnatA ke kAraNa usameM paramaphalatA nahIM hai / aAnaMda kI akhaMDatA hI usakI paramaphalatA kI nirNAyaka hai / prAnaMda dharma se yukta paramAnaMda hI "anaMta" zabda se abhipreta hai| "brahma satya vijJAna aura AnaMda rUpa hai, vaha saccidAnaMda vigraha hai" ityAdi zruti ke hI samAna svarUpa vAlI zruti "satyaM jJAnamanaMtaM brahma" meM satya aura jJAna ke sAtha prayukta "anaMta" pada AnaMda artha kA hI vAcaka siddha honA hai, isIlie "AnaMda" pada kA spaSTollekha nahIM hai / "yo veda" ityAdi vedana kA pratipAdaka hai| "yaha AtmA pravacana se labhya nahIM hai, medhA yA svAdhyAya se bhI labhya nahIM hai, jise yaha varaNa karatA hai, usI se labhya hai" ityAdi meM prAnadamaya ko anya sAdhanoM se aprApya batalAyA gayA hai| __ evaM sati zratidvayavirodhaparihArAyAkSarabrahmajJAnenAvidyAnivRtyA prAkRtadharmarAhityena zuddhatvasaMpAdanena puruSottamaprAptau svarUpayogyatA saMpAdyate / tAdRze jIve svIyatvena varaNe bhaktibhAvAt sahakAriyogyatAsaMpattyA puruSottamaprAptirbhavatIti nirNIyate / tadeva guhAyAM paramavyomAvirbhAvaH / "paro mIyate dRzyate'nena" iti tathA, jJAnamArgIyajIvajJayaprakArakAd vaiziSTyenApi tathA / paramavyomno'tyalaukikatvajJApanAyAlaukikaH prayogaH kRtH| . isa prakAra, donoM zrutiyoM ke parihAra se yaha nirNaya hotA hai ki akSara brahma jJAna se avidyA nivRtti, antaHkaraNa kI zuddhi hokara para brahma puruSottama kI prApti kI aItA hotI hai / / vaise zuddhAntaHkaraNa jIva meM AtmIya rUpa se varaNa karane ke lie paramAtmA bhaktibhAva samanvita sahakArI yogyatA pradAna karate haiM, jisake phalasvarUpa puruSottama prApti hotI hai| tabhI aMtaHkaraNa kI guhA meM sthita paramavyoma meM paramAtmasvarUpa kA prAdurbhAva hotA hai / "paro mIyate dRzyate'nena iti paramam" isa vyutpatti se aisA hI artha prakaTa hotA hai / jJAnamArgIya jIva jJeya paramAtmA ke prakAra meM vaiziSTya hone se vaisI upalabdhi nahIM kara paate| paramavyoma kI prati alaukiktA dikhalAne ke lie hI "param" aisA alaukika prayoga kiyA gayA hai| . "bhaktayA'hamekama grAhyo nAhaM vedaiH" ityupakramya "bhaktayA vanavyayA zakyaH" ityAdi smRtirapyevameva saMgacchateH / anyathA jJAnamArgiNAmapi brahmavidAM paraprAptiH- syAla, svetrm| "muktAnAmapi - siddhAnAM nArAyaNaparAyaH
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudurlabhaH prazAntAramA koTiSvapi mahAmune / / tasmAnmadbhaktiyuktasya yoginI vai madAtmanaH / na jJAnaM na ca vairAgyaM prAyaH zreyo bhavediha // " ityAdi vAkyaiH etadevAha / guhAyAM hRdayAkAze yadAvirbhUtaM paramaM vyomAkSarAtmakaM vyApi vaikuNThaM tasya puruSottamagRharUpatvAt tatra nihitaM sthApita miva vartamAnaM yo veda sa bhakto brahmaNA nityAvikRtarUpeNa vipazcitA, vividhaM pazyaccittvaM hi vipazcittvam / pRSodarAditvAt pazyacchabdAvayavasya lopaM kRtvA vyutpAdito vipazcicchabdaH / tena vividhabhogacatureNa saha sarvAn kAmAnaznuta ityarthaH, etena paraprApti padArtha ukto bhavati / zuddha puSTimArgIyatvAdasya bhaktasya svAtaMtryaM bhoga ucyate / sahabhAvoktayA brahmaNo gauNatvam, ataeva bhaktAdhInatvaM bhagavataH smRtiSvapyucyate-"ahaM bhaktaparAdhInaH, vazIkurvanti mAM bhaktayA" ityaadivaakyaiH| . ___ "maiM ekamAtra bhakti se hI grAhya hU~, mai vedoM se prApta nahIM hU~" ityAdi smRti bhI ukta bAta kI puSTi karatI hai / brahmavettA jJAnamAgiyoM ko ukta prakAra kI prApti nahIM hotI, "muktAnAmapi siddhAnAM" ityAdi meM aisA spaSTa kahA gayA hai / hRdayAkAza kI guhA meM AvirbhUta paramavyoma rUpI akSara vaikuNTha, puruSottama brahma kA gRha hai, usameM nihita cinmaya jIva paramAtmA se saMsakta hone se nitya avikRta rUpa se vipazcit paramAtmA ke sAtha vidyamAna rahatA hai / vividha rUpoM se dekhane kI zakti ko hI vipazcitatva kahate haiN| pRSodarAdi meM gaNya hone se "pazyat" zabdAvayava kA lopa karake vipazcit zabda banA hai / aisA artha mAnane se ukta vAkya kA tAtparya hotA hai ki vaha jIva caturatA ke sAtha aneka bhogoM aura kAmanAoM ko prApta karatA hai / ise hI para prApti padArtha kahA gayA hai / zuddha puSTimArgIya hone se ise bhakta kA bhoga svAtaMtrya kahate haiM / zuddha brahma kA sAhacarya hone se jIva ke lie gauNa brahma kA prayoga hotA hai, bhagavAna kI bhaktAdhInatA "maiM bhaktoM ke adhIna hU~, mujhe bhakti se vazIbhUta karate haiM" ityAdi vAkyoM se siddha hai / yadyapyaza, bhojana iti dhAtoraznAtItyevaM rUpaM bhavatyazUGa vyAptAviti dhAtorbhavatyaznuta iti rUpaM vikaraNabhedAt padabhedAcca / tathApyatrAza bhojana iti dhAtoreva prayoga iti jJAyate, tathAhi atrAzanakriyAyAM brahmaNA sahabhAva ucyate, tathA ca vyAptyarthakatve brahmaNA saha bhUtAn kAmAn vyApnotonyartho bhavatyathavA brahmaNA sahabhUtaH sa jIvaH kAmAn vyApnotIti / etau tvanupapannau /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 nahiM kAmavajjIvakataka vyApanakriyAkarmatvaM brahmariNa saMbhavatyatimahatvAt / vyApanaM cAtra svAdhInIkaraNameva vAcyam, nahi kAmAnAM tathAtvaM svataH puruSArtharUpam bhogazeSatvAt teSAm, pUrvoktaparaprApti vyAkRtirUpatvAccAsya tthaartho'nuppnnH| tena aza bhojana iti dhAtorevAyaM prayogo'rthasyA laukikatvajJApanAyAlaukikaH prayogaH kRtaH / vyatyayo bahulamiti sUtraNa chaMdasi tadvidhAnAt znApratyaya-parasmaipadayoyaMtyayena znupratyayAtmanepade jAte iti bhogArthaka evAyaM dhAtuH / evameva na tadaznoti kaMcana na tadaznoti kazcanetyatra pratyayamAtravyatyayena prayogo'za dhAtoreveti jJayam, anyathA sarvavyApakasya brahmaNastaniSedho'nupapannaH syAt / yadyapi "az bhojane" dhAtu kA aznAti rUpa tathA "prazUGa vyApto" dhAtu kA aznute rUpa, vikaraNa bheda aura padabheda se hotA hai, paraMtu "aznute" pada "praza" dhAtu kA hI rUpa pratIta hotA hai; ukta prayoga meM azana kriyA meM brahma ke sAtha sahabhAva dikhalAyA gayA hai| "aznute' kA yadi vyApti artha 'mAneMge to, brahma ke sAtha bhautika kAmanAoM ko prApta karatA hai athavA brahma ke sAtha vaha bhautika jIva kAmanAoM ko prApta karatA haiM, ye donoM artha nahIM ho sakate / jIvagata vyApana kriyA kA karma brahma meM saMbhava nahIM hai, kyoMki brahma ati mahAn hai, ukta prasaMga meM jo vyApakatA kahI gaI hai vaha svAdhInatA kI vAcaka hai, svataH puruSArtha rUpa bhautika kAmanAoM kI vAcaka nahIM hai| yadi bhautika kAmanAoM kI vAcaka mAnage to una kAmanAoM kA phala bhogya hogA, jisase paramaprApti kI bAta vikRta ho jAyagI tathA brahma ke sAtha samasta kAmanAoM ke bhogane kI bAta bhI nirasta ho jaaygii| "praz" dhAtu kA yaha prayoga, artha * kI alaukikatA kA jJApaka alaukika prayoga hai| "vyatyayo bahulam" isa sUtra se chaMda meM znA pratyaya aura parasmaipada se viparIta,nu pratyaya tathA Atmanepada kA bhogArthaka prayoga hai / ume koI bhoga nahIM sakatA, vaha kisI kA bhoga nahIM karatA ina donoM vAkyoM meM kevala pratyaya mAtra ke parivartana se az dhAtu kA prayoga kiyA gayA hai| yadi aisA artha nahIM mAneMge to 'sarvavyApaka brahma kA prApaMcika jagata se jo vilagAva hai, vaha nahIM ho skegaa| tanuH - sakAmo'tropAsakastadupAsyaM ca saraNaM brahma dvayorapi kAmopabhomzravaNAt / "yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraM pazyati" ityupakramya
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 "yatra tvasya sarvamAtmaivAbhUt tat kena kaM pazyet" ityAdinA zranyadarzanAdiniSedhAd brahmavidaH kAmopabhogAsaMbhavazceti cenmaivam / tadeSAgyukte ti vAkyena pUrvavAkyoktArthaM nirUpikeyamRgityuktatvena prAkRtaguNasaMbaMdhasya tatra vakta umazakyatvAt / tathA sati brahmavitprApyatvaparatvayorasaMbhavApatteH / nava vedyasyAguNatvamuttarasya saguNatvamiti vAcyam, paratvAnupapatteH / sAdhanaMzeSabhUtasyAguNatvaM tatphalasya saguNatvamityasaMgatataraM ca "yaddhi pazyaMti munayo guraNAMpAye samAhitAH" iti zrIbhAgavatavAkyena guNAtItapuMsAM vaikuNThadarzanAdhikAra ucyate yatra tatra kimu vAcyaM tatparadarzane / (vAda) ukta prasaMga meM sakAma upAsaka aura usake upAsya saguNa brahma kA varNana hai, isalie donoM ke kAmopabhoga kA varNana kiyA gayA hai| jahAM "do at taraha hokara eka dUsare ko dekhatA hai" aisA upakrama karake varNana kiyA gayA hai vahIM yaha prasaMga ghaTita hotA hai| jahAM "saba kucha AtmA hI thA kauna kise dekhe ?" ityAdi dvaita darzana kA niSedha hai, vaise brahmavettA se kAmopabhoga saMbhava nahIM hai / ( vivAda ) aisI bAta nahIM hai, apitu " tadeSAbhyuktA" vAkya se pUrva vAkyokta artha kA nirUpaNa karane vAlI isa RRgvedIya zruti kA hI samarthana kiyA gayA hai, isalie brahma ke prAkRta guNa saMbaMdha kI bAta nahIM kahI jA sakatI / yadi vaisA kaheMge to brahmavettA ke lie paratatva kI prApti asaMbhava ho jAyegI / upAsya aura upAsaka ke lie saguNatA aura sakAmatA kI bAta bhI asaMgata hai, aisA mAnane se paratatva kI siddhi nahIM ho sakatI / sAdhya tatva ko nirguNa tathA usase prApta phala ko saguNa mAnanA to aura bhI asaMgata hai / " munijana guraNa rahita sthiti meM samAhita citta hokara paratatva ko dekhate haiM" isa bhAgavata vAkya se guNAtIta vyakti ko baikuNTha darzana kA adhikAra batalAyA gayA hai, vahAM para darzana ke viSaya meM kyA kahA jA sakatA hai ? yo brahmavido dvaitadarzanAnupapattyA kAmabhogAsaMbhava iti, tatrApyucyate yatra tvasya sarvamAtmaivAbhUditi zratikhaMDa brahmAdvaitabhAne brahmavidaH prApaMcika bhedAdarzanaM vadati, na tu prapaMcAtItArthaM darzanaM bodhayati niSedhati vA / puruSottamasvarUpaM tu yAvatsvadharmaviziSTaM prapaMcAtItameveti taddarzanAdI
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 kimayAtam / " puruSa evedaM sarvaM yad bhUtaM yacca bhAvyam" ityanena brahmAtmakatvaM prapaMcasyoktavaitadapi tasya vibhUtirUpaM puruSastvito mahAnityAha " etAvAnasya mahimA zrato jyAyAMzca pUruSaH" iti zra tirato na kiMcidanupapannam / evaM sati brahmavidaH paraMprApteH pUrvadazA tat kenetyAdinocyate uttaradazA tu so'znute ityanenocyate iti sarvaM sustham / chAMdogye'pi "yatra nAnyat pazyati" ityAdinA bhUmasvarUpamukta vA "AtmaivedaM sarvam" ityantena tadvibhAvamukta vocyate / " sa vA eSa evaM pazyannevaM manvAna evaM vijAnannAtmaratirAtmakrIDa Atmamithuna AtmAnaMdaH sa svarAD bhavati sarveSu lokeSu kAmacAro bhavati " iti / etacca liMgabhUyastvAt taddhi balIyastadapItyadhikaraNe prapaMcayiSyate / jo yaha kahA ki brahmavettA ke lie dvaM tadarzana ke binA kAmopabhoga karanA asaMbhava hai, usa para bhI kathana yaha hai ki "sarvamAtmaivAbhUt" zra uti brahmA ke bhAna hone se brahmavettA ke lie prApaMcika bheda pradarzana bAta batAtI haiM, prapaMca se pratIta artha (phala) darzana kI prApti yA niSedha kI bAta nahIM karatI / puruSottama kA sparUpa to jagata ke samasta jIvoM ke dharma se viziSTa prapaMca se pratIta hI hai, usake darzana Adi se jAgatika prApti kahAM saMbhava hai ? "yaha dRzya jagata bhUta aura bhaviSya meM virATa puruSa kA hI rUpa hai" ityAdi vAkya se prapaMca jagata kI brahmAtmakatA batalAI gaI aura usakA svarUpa " itanA hI nahIM hai, isase bhI mahAn hai" aisA virATa puruSa rUpa se aft kayA gayA hai / isa zruti ke tatva ko jAna lene ke bAda kucha bhI kahanA zeSa nahIM raha jAtA / brahmavettA kI para prApti kI pUrva dazA "kena" ityAdi se tathA uttara dazA "so'znute" ityAdi se varNana kI gaI hai, isa prakAra saba kucha susaMgata hai / chAMdogya meM bhI "yatra nAnyat pazyati' ityAdi se bhUmA kA svarUpa batalAkara "prAtmaivedaM sarvam" ityAdi se usake vibhAva kA varNana karake kahA gayA hai ki " use isa prakAra dekhakara, isa prakAra jAnakara, isa prakAre mAnakara vaha grAtmarati, AtmakrIDa, grAtmamithuna, grAtmAnanda, svarATa hotA hai, samasta lokoM meM usakI zrapratihata mati hotI hai" ityAdi / isakA vistRta vivecana 'liMGga bhUyastvAt taMhi balIyastadapi adhikaraNa meM 'kreNge|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 athavA "tadeSA'bhyuktA" iti vAkyena pUrvavAkyokta brahmanirUpiMkeyamagityucyate, tatra sAdhanaphale nirUpite iti Rcyapi te eva nirUpyete / tathAhi, zrAnaMdamayasya phalAtmakatvena sAdhanazeSabhUte brahmariNa tamanukta vA, yo vedetyaMtayarcA brahmavidinyetAvato vAkyasya vivaraNaM kriyate / etena phalAptI svarUpayogyatAsaMpattiruktA / tata uktarItyA bhagavadvaraNena bhaktilAbhe guhAyAmAvirbhUtaM yat paramaM vyoma, tasminnihitaH puruSottama eveti / taM nihitamiti tRtIyArthe dvitIyA / tathA ca tatra nihitena brahmaNetyagne pUrvavat / atha paramaphalatvAniravadhyAnandAtmakatvamaMtaraMgemyo'pyantaraMgatvaM svasmin jApayituM sarvasya sarvarUpatvena sarvAdhidaivikarUpatvamapi jJApayitumAdhibhautikAdi rUpeNAvirbhavituM bhagavAnAkAzAdirUpeNAvirbhUto'ta eva bhavana AkAzasyaiva kattuM tvamucyate / "tadeSA'bhyuktI'' ityAdi se pUrva kI, brahmanirUpikA yaha RcA hai, sAdhana phala ke nirUpaNa ke anurUpa hI RcA kA bhI nirUpaNa hai / AnaMda kA phalAtmaka rUpa meM sAdhya svarUpa brahma meM viniyoga na karake "yo vedeti" RcA "brahmavidA vAkya kA hI vivaraNa prastuta karatI hai / isa prakAra phalAvApti meM svarupayomyatA saMpatti kA nirUpaNa hai| bhagavatprApti ke lie bhaktilAbha praviSyaka hai / hRdaya kI guhA meM prAvibhUta divya AkAza meM nihita puruSottama hI sAdhya brahma haiM / "taM nihitam" pada meM tRtIyArthe dvitIyA hai| vahAM nihita hone se brahma kA hI bodha hotA hai| Age ke vAkyAMza kA artha pUrvavat hI samajhanA cAhie / paramaphala hone se akhaMDa prAnaMdAtmaka, aMtaraMgoM se bhI aMtaraMga vaha vastu apane meM hI pUrNa hai, vaha sabakA svarUpa hai ataH vaha Adhidaivika rUpa bhI hai tathA AdhibhautikAdi rUpoM se AvirbhUta hone ke lie vahI AkAza Adi rUpoM meM AvirbhUta hue, isIlie divya prakAza kA kartRtva dikhalAyA gayA hai| agre'nnamayAdIni catvAri rUpANi pUrva nirUpitAni uttarottaramataraMgabhUtAni, anarasamayazarIrabhUtAt prANamayastasmAnmanomayastamAd vijJAnamayaH / kazcittvetAni rUpANi vikArAtmakatvAt prAkRtAnyevatebhyo'pyantaraMgo vimuktAvidyo jIva evAnaMdamaya ucyata ityAha / sa prativaktavyaH / vAkya ke agrima varNana meM prAkAzAdi cAroM ko pUrvanirUpita vastu se uttarottara aMtaraMga batalAyA gayA hai / annamaya zarIra se prANamaya, usase
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 manomaya, usase vijJAnamaya aMtaraMga hai / arthAt jalasvarUpa annarasamaya, vAyurUpa prANamaya, tejarUpa manomaya, prAkAzarUpa vijJAnamaya uttarottara aMtaraMga haiN| jo loga mayaTa ko vikArAtmaka kahate haiM, ve annamaya prAdi ko vikArAtmaka prAkRta kahate haiM, aMtaraMga meM nihita avidyAvimukta jIva ko hI AnaMdamaya mAnate haiM / yaha mata nirAkaraNIya hai / agrimaprapAThake bhRguNA adhIhi bhagavo brahmati pRSTo varuNastadottamAdhikArAbhAvAta svayaM brahmasvarUpamanukta vA taphsAdhikArAtizayakramaNa svayameva jJAsyatIti tadeva sAdhanaM sarvatropadiSTavAn "tapasA brahma vijijJAsasva" iti / brahmAtirikta na sAdhanena na tajjJAtuM zakyamiti jJApanAya "tapo brahma" iti sarvatroktatvAt / tathA ca tapasA sAdhanena brahmatvena jJAtAni rUpANi prAkRtAni iti vicArakeNa na vaktaM zakyamiti / tarhi punarbahmaviSayakapraznasAdhanopadezatatkaraNapUrvAtirikta brahmajJAnAnAM paraMparA nopapadyate iti cet, maivam, bhagavato hi vibhUtirUpANyanaMtAni, tatra yena rUpeNa yat kArya karoti tena rUpeNa samartho'pi tadatirikta na karoti, tathaiva tallIlA yataH / isI prapAThaka ke agrima prapAThaka meM bhRgu ke "adhIhi bhagavo brahma" aisA pUchane para, varuNa ne use uttama adhikArI na mAnate hue svayaM brahma kA svarUpa na batalAkara 'tapa ke dvArA adhikArAtizaya hotA hai prataH tuma tapa karo, tumheM svayaM hI brahma tattva kA jJAna ho jAyagA, aisA tAttvika sAdhana kA yaha upadeza diyA ki "tapa se brahma ko jAnanA cAhie", tapa ke atirikta kisI anya sAdhana se brahma ko jAnanA zakya nahIM hai, isIlie saba jagaha kahA gayA hai ki tapa brahma hai, tapa rUpI sAdhana se jJAta samasta brahmamaya vastuoM ko prAkRta kahanA vicArazUnya hai / yadi kaheM ki brahmaviSayaka prazna aura sAdhana ke upadeza ke prasaMga se jJAta hotA hai ki jisa sAdhana kA upadeza kiyA gayA hai usake atirikta brahmajJAnoM kI paraMparA jAgrata nahIM hotI, so bAta aisI nahIM hai| bhagavAna ke anaMta vibhUtirUpa haiM, jisa rUpa se ve jo kArya karate haiM, anya kArya karane kI sAmarthya hote hue bhI usa rUpa se ve anya kArya nahIM karate, unakI lIlA kA aisA hI niyama hai| .. tathA cAnnamayAdirUpaH kSa drANyeva phalAni dadAti, ' honAdhikAriNAM tAvataivAkAMkSAnivRttirbhavati / evaM sati yAdRzenAdhikAreNAnimayasvarUpajJAnaM
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 bhavati tAdRze tasmin saMpanne tajjJAnamapi tathA, evamevottaratrApi / tathA cAkAzAdirUpamAdhibhautikasvarUpamukta vA'dhyAtmika tat puruSarUpaM vadaMtI pakSirUpamAha / yataH tenaiva rUpeNAdhibhautike rUpe AdhyAtmikasya puruSasya pravezaH / taduktaM vAjasaneyizAkhAyAm "purazcakre dvipadaH purazcakre catuSpadaH puraH sa pakSI bhUtvA puruSa prAvizad" iti / vastutaratu puruSa eva, paraMtu puraH saMbaMdhI san pakSI bhUtvA puraH shriiraannyaavishdityrthH| prAkRtISu vividhAsu pUrvaprAkRtasyakavidhasya pravezo'nucito yadyapi, tathApi svapraveza vinA na kiMcid bhAvIti gatipratibaMdhakamullaMdhyAlaukikayA gatyA pravizAmIti jJApanAya pakSibhavanam / saM hi tAdRzaH, prata evaM dvipadazcatuSpada iti / tathA ve annamaya Adi rUpoM se kSudra phala pradAna karate haiM, hIna adhivAriyoM ko sAkAMkSA utane se hI nivRtta ho jAtI hai, jaise adhikAra se anamaya svarUpa kA jJAna hotA hai, usI prakAra usameM siddhi prApta ho jAne para usako jJAna bhI ho jAtA hai / yahI prANamaya Adi kI prakriyA hai / tathA paramAtmA ke AkAza Adi Adhibhautika svarUpa ko batalAkara usake AdhyAtmika puruSa rUpa ko pakSirUpa se batalAyA gayA hai, pakSI ke Adhibhautika rUpa meM hI AdhyAtmika puruSa kA rUpa nihita hai / vAjasaneyI zAkhA meM usakA rUpa batalAte hue kahate haiM-"usane do pada kiye, cAra pada kiye, phira vaha pakSI hokara usameM puruSa rUpa se praviSTa humaa|" ityAdi, vastutaH to vaha puruSa hI hai kiMtu zarIra saMbaMdhI hone se pakSI kahalAyA / vividha prAkRta zarIroM meM eka akhaNDa aprAkRta vastu kA praveza yadyapi anucita hai, tathApi svayaM praveza ke binA kucha bhI honA saMbhava nahIM isalie gati-pratibaMdhana kA ullaMghana kara alaukika gati se praveza karatA hU~, isa bAta ko batalAne ke lie vaha pakSI rUpa se prakaTa huaa| vaha vaisA hI ho jAtA hai yahI bhAva 'dvipadazcatuSpadaH" ityAdi meM nihita hai| Adhidaivika eka eveti yaH pUrvasyeti sarvatroktam, nanvAnaMdamaye'pyevamukta - yamapi paramakASThApannarUpaH, kintu pUrvokta bhyo'tizayitadharmavAn vibhUtirUpa eva / naca zirAdInAmAnaMdarUpatvenaivokta rayaM paramAtmaiveti vAcyam / annamaye yathA'vayavAnAM tadrUpatva tathAnaMdamaye'pi teSAM tadrUpatvAdanyathA tasyaiSa eva zArIrAtmeti na vadet / zarIraM hi pUrvokta, tatsaMbaMdhI hi zArIraH tad* bhinnaH pratIyate tathA ca parabrahmatvaM * svAnyAtmavattvaM ca sarvazrutiviruddha m /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ nanvetadatirikta cet brahma syAt tadAnaMdamayAdanyo'ntarAtmA brahma tyapi vadet / natvevamato'yaM para eveti cenna, AdhyAtmikarUpANAmevAtra nirUpaNAt teSAM ca paMcarUpatvAt tAvatAmeva nirUpaNamato'smAd anya eva para iti prApte prativadati "prAnaMdamayo'bhyAsAt / " AnaMdamaya zabda vAcyaH para eva, kutaH ? abhyAsAt, "tasyaiSa eva zArIra AtmA yaH pUrvasye" tyannamayAdiSu sarvatraivAtmatvenAnaMdamayasya va kathanAt / (vAda) AnaMdamaya ke saMbaMdha meM bhI jo pakSI svarUpa kA varNana kiyA gayA hai, vaha carama svarUpa nahIM hai apitu pUrvokta svarUpoM kI taraha pratizayita dharmavAn vibhUtirUpa hI hai / sira pakSa Adi avayavoM kI prAnaMdarUpatA kahane se use paramAtmA bhI nahIM kaha sakate, annamaya Adi meM jaise avayavoM kI tadrUpatA hai AnaMdamaya meM bhI vaisI hI samajhanI cAhie / avayavoM kI avayavI se svAbhAvika bhinnatA hotI hai isalie avayava ko zArIra AtmA nahIM kahA jAtA / pUrvokta jo pakSI rUpa zarIra hai usase saMbaMdhI zArIra AtmA usase bhinna pratIta hotA hai, parabrahmatva aura usake aMgoM kA Atmatva kisI bhI zruti se sammata nahIM hai, apitu viruddha hai| yadi kaheM ki vaha brahma isa jagata se atirikta vastu hai, to yaha bhI mAnanA hogA ki AnaMdamaya se atirikta antarAtmA rUpa brahma hai / vaha aisA nahIM hai, usase bhI pare hai, yaha bhI nahIM kaha sakate / ukta prapAThaka meM brahma ke AdhyAtmika rUpoM kA hI nirUpaNa kiyA gayA hai, usake avayava pAMca prakAra ke batalAye gaye haiM, paratattva to isa svarUpa se bhinna hI hai| isa kathana kA prativAda karate hae sUtrakAra-"AnaMdamayo'bhyAsAt" sUtra kahate haiM / unakA kathana hai ki prAnaMdamaya paratattva hI hai, usI ko bArabAra zAstroM meM brahma ke lie prayoga kiyA gayA hai / vahI zArIra AtmA hai / pUrvakathita AnaMdamaya prAdi meM mAtmA ke rUpa se mAnandamaya kA hI ullekha kiyA gayA hai jisase prAnaMdamaya hI paratatva nizcita hotA hai| nanu na kiMcinmAnamatra pazyAmaH, kiMca AnaMdamayasyaiva sarvatrAtmatvena kathane AnaMdamaye'pi tasyaiSa evetyAdi na vadedayameva pUnasyAtmeti vadedato nAnandamayaH para iti cet / ucyate, nahIzvarAdanyaH sarveSAmeka prAtmA bhavitumarhati / tasyAnaMda
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpatvaM "tvetasyavAnaMdasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvaMti, raso vai saH, rasaM havAyaM labdhvAnaMdIbhavati, ko hyavAnyAt kaH prANyAt yadeSa AkAza AnaMdo na syAt, eSa hyevAnaMdayati / " ityAdi zrutibhinirNIyate, evaM sati tadekavAkyAtAyai prakRto'pyAnaMdamayazabdaH tadvAcyeveti maMtavyam, anyathA "aAnaMdamayAdanyo'ntara AtmA" ityeva vadet / (vAda) ukta vAkyoM ke AnaMdamaya ke ullekha meM hameM koI bhI aisA pramANa nahIM milatA jisake AdhAra para ApakA kiyA huA sUtrArtha svIkArA jA sako dhAdi sabhI jagaha prAtmA rUpa se prAnaMdamaya kI sthiti svIkAra kara leM to vaha prAnaMdamaya meM bhI to svayaM AtmA hogA, phira "tasyaiSa eva" ityAdi kyoM kahA gayA ? "ayameva pUrvasyAtmA" kahanA cAhie thA, isalie AnaMdamaya paratattva nahIM samajha meM aataa| samAdhAna karate haiM-Izvara ke atirikta koI dUsarA sabhI kA sarvAntaryAmI AtmA nahIM ho sakatA, usakI prAnandarUpatA isa jAgatika aAnanda ke rUpa meM samasta vitarita hai, sabhI jAgatika padArtha usI ke aMza se sphurita haiN| "vaha rasa svarUpa hai, use prApta kara hI sArA jagata Anandita hotA hai, usake atirikta jagata meM aura dUsarA kyA hai ? isake atirikta dUsarA kauna jagata kA prANa ho sakatA hai ? yaha jo a.kAza hai vaha prAnanda nahIM hai, yaha paramAtmA hI use pAnandita karatA hai" ityAdi zrutiyoM se ukta bAta nizcita ho jAtI hai| isase yaha mAnanA cAhie ki samarata vAkyoM kI ekavAkyatA dikhalAne ke lie prayukta vaha Anandamaya zabda paratattva kA hI vAcaka hai, yadi aisA na hotA to "Anandamaya se atirikta antarAtmA hai" aisA spaSTa ullekha hotaa| - nanUktamAdhyAtmikAnAmevAtra nirUpaNAdityAdIti cenna, uktarItyA'dhidaivikamyaivAnte nirUpaNAt / ata eva bhArgavyAM vidyAyAmapi bhRgorannamayAdijJAnAnantaramapi punarbahmajijJAsoktA, natvAnandamayajJAne, nahi bhRgorAdhyAtmikajJAnAthaM pravRttiH, kintu brahmajJAnArthameva / adhIhi bhagavo brahmati praznavacanAt / . . . . . . ... kiMca brahmavidApnoti paramityupakramAdante zeyAnandagaNatAmuktavA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 "sa yazcAyaM puruSe yazcAsAvAditye sa eka" iti vAkyabrahmavidi "puruSa Aditye ca tadevAkSaraM brahma pratiSThitam" iti tadAnando'pi tathaiveti tayorAnandayoraikyam / evaMrUpaM brahma ti yo veda tasya krameNAnnamayAdi prAptimukta vA ante vadatyetamAnandamayamAtmAnamupasaMkrAmatIti / evaM satyupakrame paraprApteH phalatvenokta rupasaMhAre'pi tathaiva bhavitavyatvAdAnandamayaprApterevAnte phalatvenokta staduttaramanyasyAnukte rAnandamaya eva paraH / / yaha nahIM kaha sakate ki ukta prakaraNa meM AdhyAtmika bAtoM kA hI nirUpaNa hai| vastutaH AdhyAtmika rIti se anta meM Adhidaivika kA hI nirUpaNa kiyA gayA hai| bhArgava vidyA meM bhI annamayAdi jJAna ho jAne ke bAda bhI punaH brahma jijJAsA kI gayI, Anandamaya jJAna ho jAne ke bAda phira bhRgu ne brahma jijJAsA nahIM kii| bhRgu kI prAdhyAmika jJAna kI pravRtti nahIM thI apitu brahma jJAna kI hI thI, "adhIhi bhagavo brahma" isa prazna se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai| ___ "brahmavidApnoti param" ityAdi upakrama ke aMta meM jJeya prAnaMda tattva para vicAra karake "yazcAya' puruSe" ityAdi meM brahmavida puruSa aura Aditya meM eka hI akSara brahma kI pratiSThA batalAkara "tadAnaMdo'pi tathaiva". ityAdi se una donoM ke AnaMdoM kI ekatA batalAyI gayI hai / "brahma aisA hai" ityAdi . jJAtA ko krama se annamayAdi kI prApti talAkara aMta meM AnaMdamaya ke ullekha se upasaMhAra karate haiM / jaisA upakrama meM para prApti kA phalarUpa se ullekha hai, upasaMhAra meM bhI vaise hI niSkarSa rUpa se aMtatogatvA prAnaMdamaya hI phala rUpa se prApta hotA hai yaha batAyA gayA hai / usake bAda kisI anya kA ullekha nahIM hai isase siddha hotA hai ki prAnaMdamaya hI paratattva hai / nanUpasaMkramaNaM hyatikramaNamato na tatheti cet hantavamatikAntazabdArthA tvanmatirbhAti, yataH saMkramaNa zabdaH prAptyarthakaH sarvatra zrUyate, ata eva ravermakarAdi rAziprAptau tattatsaMkramaNamityucyate / naceyaM na paramamuktiH, asmAllokAt pretyeti pUrvamukteH / ata eva puruSottamAnaMdAnubhave sati anubhavaikagamyo'yamAnaMdo na manovAgaviSaya iti jJAtvA lokavedakAlAdimyo'pi na vibhetIti yato vAca iti zlokenoktavatI / anyathA AnaMde manaso'pyagamyatvamukta vA vidvAn
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi kaho ki upasaMkramaNa hI atikramaNa hai isalie ukta bAta nahIM hai ; Azcarya hai, ApakI mati meM hI aise arthoM kA camatkAra ho sakatA hai| prAyaH saMkramaNa zabda saba jagaha prAptyarthaka hI sunA jAtA hai, jaise ki makara Adi rAziyoM ko prApta karane para kahA jAtA hai ki sUrya ukta rAzi meM saMkramaNa kara rahA hai / sUrya kA saMkramaNa koI parama mukti artha kA dyotaka nahIM hai, jaisA ki mukti kA ullekha "asmAllokAt pretya" ityAdi meM hai / puruSottamAnanda kA anubhava hone para anubhavaikagamya yaha mana aura vANI kA viSaya nahIM hai / aise anubhavI jIva, loka veda kAla Adi se bhayabhIta nahIM hote, yahI bAta "yato vAcaH" Adi zruti meM kahI gayI hai| yadi aisA na hotA to mana se agamya batalAkara phira "vidvAn" aisA vizeSaNa kyoM dete ? . evaM eti "so'znute sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazcitA" ityuci yat phalamukta tadevAnte vivRtamiti jJAyate, anyathA "asmAllokAt pretya" iti uktatvAdde hAbhAvena bhayAnupasthitayA taniSedhAsaMbhavaH / kAmabhogAsaMbhavazca ata eva sAmAnAdhikaraNyamanuktavA AnaMdaM brahmaraNa ityuktam, etena laukika pUrvadehaM tyaktavA sAkSAdbhagavadbhajanopayoginaM bhagavad vibhUtyAtmakaM saMghAtaM prApnotyAdI, tathAhi, dehendriyaprANAntaH karaNa jIvAtmako hi saMghAtaH / tatra sthUlaM zarIramAdya vibhUtirUpam / "dvitIyaM spaSTam, tRtIyam sarvendriya saMbaMdhitvenendriyarUpatvena cAntaHkaraNAtmakatvena cendriyantiH karaNarUpam / turIyaM jIvatattvAtmakaM yatra guhAyAM bhagavataraNena paramavyobhAvibhavistataH pUrNAnaMdAtmakaM puruSottama svarUpaM prApya ukta Rgartha rItyAtenasaha sarvakAmAzana meva manovAg viSayAnanda vedanaM tadvAn bhavatIti vAkya kvaakytyaa'vgmyte| ___"so'znute sarvAn" ityAdi RcA meM jisa phala kA ullekha hai, usI kA anta meM vistAra kiyA gayA hai, anyathA "asmAllokAt pratya" ityAdi se kie gae bhaya ke niSedha kA prazna hI nahIM thA aura na kAmopabhoga Adi - kA honA hI sambhava thA / isa lie brahma kA sAmAnya rUpa se varNana na karake AnaMdaM brahmaNaH" aisA vizeSollekha kiyA gayA hai| isa prakaraNa se jJAta hotA hai ki jIvAtmA, laukika pUrva deha se pRthak hokara, bhagavadbhajanopa
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 yogI, bhagavad vibhUtiyoM se yukta saMghAt ko prApta karatA hai, deha-iMdriyaprANa-aMtaHkaraNa sahita jIvAtmA hI saMghAt hai, sthUla zarIra pahalA annamaya vibhUti rUpa hai, dUsarA prANamaya aura tIsarA manomaya hai, samasta iMdriyoM kI niyAmaka tathA sabhI se sambaddha aMtaHkaraNa meM sthita, indriyoM kA bhI aMtaH karaNa rUpa hai| jIva tattvAtmaka cauthA rUpa hai jisakI guhA meM bhagavaddhAma parama vyoma kA prAkaTya hotA hai usI se pUrNAnaMdAtmaka puruSottama svarUpa ko phala rUpa se prApta kara usa paramAtmA ke sAtha vAGamanasAtIta kAmanAoM ke Ananda kI anubhUti karate hue usI ke samAna ho jAtA hai, yahI tAtparya vAkyoM kI paryAlocanA se jJAta hotA hai| athedaM vicAryate, purazcakre dvipada iti zru tI vastutastu puruSa eva, parantu puraH sambandhI san pakSI bhUtvA pura prAvizaditi nirUpitam prakRtecAnnamayAdayastathaivoktAH / evaM satyekasyAM puri bahUnAM teSAM prave zona vaktumucitaH / prayojanAbhAvAditi ekaikasyAM puritathA vAcyaH tatra kIdRzyAMtasyAM ksya praveza iti vicAryamANe prAkRtatvaMbrahmatvayoravizeSAd vinigamakAbhAvAt sarveSAM sarvatra pravezo'pravezo vA bhavediti cet / ___ koI isa prasaMga para aisA vicAra prastuta karate haiM ki-"purazcake dvipadaH" zruti meM vastutaH puruSa kA hI varNana hai, pura sambandhI hone se vaha pazcI hokara pura meM praveza karatA hai, aisA nirUpaNa kiyA gayA hai annamaya Adi kA bhI vaisA hI varNana kiyA gayA hai| eka zarIra meM una anekoM kA praveza kahanA ucita nahIM hai, prayojana ke prabhAva se hI aisA kaha sakate haiM / kaise kisameM kisakA praveza hotA hai, aisA vicArane para samajha meM AtA hai ki-yahA~ prAkRtattva aura brahmatva meM kisI eka kI vizeSataH batalAne vAlA koI saMketa to milatA nahIM, isalie sabakA, praveza apraveza donoM ho sakatA hai| ...siddhAnta :-acedaM pratibhAti" asmAllokAt pratya" iti vAkye idaM zabda prayogAt prAkRtaguNamayaM prapaMcamatikramyaguNAtItaM prapaMcaM sAkSAllIlopayoginaM prApnoti ityavagamyate / , tatprAptya : bhagavadbhAve sampanapUrva magavad vishabhAvenAtitIvatvena sarvopamadinAH zarIrendrivaprANAntaH karaNAti
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ naSTAnye vasyuH yadi tattadvaM brahma teSu-teSu na praviSTaM syAt, jIvasya ca brahmaNyeva layena lIlAnurasAnubhavena nAza eva saH / tathA ca tattad rUpaM brahma teSu-teSu sthita miti na teSAM nAzaH, jIve tvAnaMdamayaH puruSottamaH pravizatIti rasAtmakatvAdAnandAtmakameva virahabhAvarasAbdhimanubhUya pazcAt prAdurbhUtaM prabhusvarUpaM prApya, na bibheti kutazcaneti vAkyena lokAt tadbhAvamukta vA "etaM ha vAva na tapati kimahaM sAdhu nAkaravaM kimahaM pApamakaravamiti vAkyarvedAd bhayAbhAva ucyate / "asmAllokAt pratya" vAkya meM kie gae idaM zabda ke prayoga se prapaMca ko atikramaNa kara, sAkSAt lIlopayogI guNAtIta prapaMca ko prApta karanA jJAta hotA hai / usa prApti meM, bhagavadbhAva se sampanna hone para prApti ke pUrva annamaya Adi rUpa vAle brahma kA yadi una una vastuoM meM praveza na ho to, samasta' vAsanAoM ko bhasma karane vAle ati tIvra bhagavad viraha bhAva se zarIra indriya antaHkaraNa Adi samasta naSTa hI ho jaay| tathA jIva kA yadi brahma meM hI laya ho jAya to, use lIlArasa kI anubhUti hogI hI nahIM, ataH vaha naSTa hI hai / yadi yaha mAna lete haiM ki annamaya Adi rUpa brahma una una vastuoM meM sthita hai to una vastuoM kA nAza sambhava nahIM hai / tattva to ye hai ki-jIva meM Anandamaya puruSottama kA praveza hotA hai, vaha rasAtmaka AnandAtmaka ho jAtA hai, usa vipralambha' rasa samudra kA avagAhana kara, usase AvirbhUta prabhusvarUpa ko prApta kara laukika bhayoM se jIva mukta ho jAtA hai / yahI bAta "na vibheti kutazcana" se batalAkara "etaM ha vAva na taMpati" ityAdi se tAttvika jJAna ho jAne para bhaya ke abhAva kI bAta puSTa kI gaI hai| zarIra prANamano'ntaHkaraNa jIvAtmanAM zarIratvaM vAjasanepizAkhAyAmantaryAmi brAhmaNe paThyate / " yasya sarvANi bhUtAni zarIraM yasya prANaH zarIraM yAsya vAk zarIraM yasya cakSa : zarIraM yasya zrotraM zarIraM yasya manaH zarIraM yasya tvakcharIramityAderante yasyAtmA zarIram" iti / atra pUrvokta nirguNa dehAnAM bhagavaccaraNareNujatvena bhUtarUpatvAt brahmazarIratvam / tatrAnnamayatatpravezena tat sthitiH prANeSvapi tathA, jJAnendriyeSu vijJAnamaya pravezAta tAthAtvam, jIke tvAnaMdamayaH pravizatIti tathAtvam atto yuktaM pazcisvaka thanam /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIra prANa mana antaHkaraNa aura jIvAtmA kI zarIratva sthiti vAjasaneyIzAkhA ke antaryAmI brAhmaNa meM isa prakAra spaSTa batalAI gaI hai- "samasta bhUta jisake zarIra haiM, prANa jisakA zarIra hai, vANI jisakA, zarIra hai, cakSa jisakA zarIra hai, zrotra jisakA zarIra hai, mana jisakA zarIra hai. tvak jisakA zarIra hai, anta meM prAtmA jisakA zarIra hai" ityAdi / yahA~ pUrvokta nirguNa dehoM kI, bhagavaccaraNa reNu se utpatti hone se, bhUta rUpaka brahma zarIratA dikhalAI gaI hai| annamaya rUpa se praveza karane para usakI jo sthiti hotI hai, prANa meM prANamaya, jJAnendriyoM meM jJAnamaya aura mana meM manomaya tathA jIva meM aAnandamaya rUpa se praveza karane meM vahI sthiti hotI hai / isalie prakaraNa kA pakSitva kathana yukti saMgata hai| Anandamayasya svarUpaM vizeSato vaktumazakyamiti "yaH pUrvasya" iti sarvatroktam / zarIra praveza prayojanakapakSirUpatvaM paMcaSvapi sAdhAraNamiti teSu tathA vadaMtyAnandamaye'pi tathaivoktavatI zrutiriti jJeyam / evaM sati sparzamaNisambandhena rajatAdekhaimatvamivoktaprakAraka pravezAzrayANAmapi tattadAtmakasvamityucyate, vastutastu parokSavAdo'yamiti jJAyate / tathAhi "brahmavidApnoti param" iti vAkyena brahmavidaH paraprApti sAmAnyata uktvA tattA paryam "satyaM jJAnam" iti Rcoktam / tatra sarvAtmabhAvavAn bhakto bhagavatA saha tatsvarUpAtmakAn kAmAn bhuMkta ityuktavyAkhyAnena tadartho'vadhAyaMte / ukta bhaktasya sadaiva, virahabhAve tu vizeSataH priyasvarUpAtirikta sphUrtyA annaprANAdirUpaH sa eveti jJApanAya tattadrUpamucyate / tena parama premavatvaM siddhyati, tato bhagavadAvirbhAve satyapi pUrvabhAvasyAtitIvratvena jJAnAdisarvatirodhAnenAgrima rasAnubhavo na bhaviSyatIti svayameva tadanubhavAtmako bhavatIti jJApanAya vijJAnarUpatvamucyate / tatra nirupadhiprItireva mukhyA, nAnyaditi jJApanAya priyasya pradhAnAGgatvamucyate / tadA priyekSaNAdibhirAnaMdAtmaka eva vividharasa bhAvasaMdoha utpadyate yaH dakSiNaH pakSa ucyate / tataH sparzAdibhiH pUrva vilakSaNaH prakRSTAnandasaMdoho yaH sa uttaraH pakSa ucyate / . nAnAvidhapakSasamUhAtmakatvAt tayoH pakSayoryuktaM tathAtvam / sthAyibhAvasyaikarUpatvAdAtmatvamucyate / yatastata eva vibhAvAdibhivividhabhAvotpattiH paraprAptisAdhanIbhUta brahmajJAnadazAyAM tadAnaMdo'pi yaH pUrvamanubhUtaH sa mariNatAnanda' ityetadAnaMdAnubhavAnaMtara tucchatvena bhAtISTagatAvasAghanatvena svarUpato'pi tasmAt hInatvaM ceti pRSThabhAgAdapi dUrasthita puccharUpara
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 brahmaNa ucyate / puruSottamAdhiSThAnatvAt pratiSThA rUpatvaM ca / evaM satyakSarAdapyuttamatve'pyapradhAnIbhUya bhaktakAmapUraNakarttatve asaMbhAvanA viparIta bhAvanA ca saMbhavati / tadabhAvAyAsanneva sa bhavatItyAdya uktam / svAnubhavAbhAve' gurUpadeza | dinApi tadastitvamAtramapi yo jAnAti taM brahmavidaH saMtaM sattvadharma viziSTaM varttamAnaM ca vidurityagre'vadadasti brahma eti cedityAdinA / brahmAsatvajJAne'san bhavatItyuktvA tadastitvajJAne san bhavatItyanuktvA, saMtamenaM viduriti tattvenAnyajJAnaM yaduktaM, tenAMktapuruSottamAnandAnubhavavaMtaM jJAnakriyA viziSTaM jIvaM varttamAnaM viduH / grananubhave kevalaM gurUpadezAdinA tAdRg brahmAstitvajJAne svarUpataH saMta taM vidurna tu jJAnAdimaMtam / tadasattvajJAne valIkatulyamiti zratitAtparyamiti jJAyate / evaM bicAracAturya vadbhiH sadbhirvrajAdhipe / AnandamayatAnandasaMdohAyAvadhAryate // prAnandamaya kA svarUpa suspaSTa rUpa se batalAnA zakya nahIM hai, aisA "yaH pUrvasya" meM batalAyA gayA hai / zarIra praveza prayojanaka pakSirUpatA kA pAMca rUpoM meM sAmAnya rUpa se vivecana kiyA gayA hai, tadanurUpa zrAnandamaya kI vyAkhyA kI gaI hai / jaise sparzamariNa ( pArasa ) ke samparka se rajata Adi suvarNa rUpa meM parivartita ho jAte haiM, usI prakAra paratattva ke praveza karane para usake zrAzraya bhI tadAtmaka ho jAte haiM / " brahmavidApnota param" vAkya se brahmavettA ke lie sAmA ya rUpa se paraprApti kA ullekha karake "satyaM jJAnamanaMtaM brahma" RcA meM usakA tAtparya kahA gayA hai / vahA~ yaha dikhalAyA gayA hai ki sarvAtmabhAva vAlA bhakta bhagavAna ke sAtha tatsvarUpAtmaka kAmanAoM ko bhogatA hai / "brahmavida" ityAdi vyAkhyAna yahI artha prakAza karatA hai / bhakta sadA hI, vizeSa rUpa se virahAvasthA meM, annaprANa Adi rUpa usa paramAtmA kI hI, priya svarUpa sphUrti se AplAvita rahatA hai, isa tattva ke nirUpaNa ke lie hI, paratattva ke annamayAdi rUpoM kA varNana kiyA gayA hai / isase jIva kI paramapriyatA siddha hotI hai / bhagavadAvirbhAva hone para bhI, pUrvabhAva ke pratitIvra hone se jJAna Adi samasta kA tirodhAna ho jAne se jIva ko rasAnubhUti nahIM ho pAtI, svayaM vaha paramAtmA hI tadanubhavAtmaka ho jAtA hai, yahI paramAtmA kI vijJAnamayatA kA rahasya hai / usa anubhava kA viSaya jaba pratyakSa ho jAtA hai to use hI zrAnandamaya kahate haiM, aise
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAnandamaya svarUpa kA hI varNana kiyA gayA hai / isa sthiti meM niSkapaTa prIti hI mukhya hotI hai, isameM priya ke atirikta kisI anya kA sthAna nahIM rahatA, yahI priya kI pradhAnatA batalAne kA tAtparya hai| priya ke IkSaNa Adi se jo AnandAtmaka vividha rasajhAva saMdoha kI utpatti hotI hai use hI dakSiNa pakSa kahA gayA hai| tathA sparza Adi se jo vilakSaNa prakRSTa Ananda saMdoha kI utpatti hotI hai use uttara pakSa kahA gayA hai| pakSi ke donoM pakSoM meM aneka pakhane hote haiM, priya pakSI ke ve saba vividha bhAva rUpa pakhane haiN| sthAyibhAva eka hotA hai, isalie use pakSI ke prAtmA ke rUpa se varNana kiyA gayA hai, usI se vibhAva Adi vividha bhAvoM kI utpatti hotI hai, isa bhAva ko, pakSI ke do pakSoM aura pakhanoM meM dikhalAyA gayA hai / parama prApti ke sAdhanI bhUta brahmajJAnadazA meM bhI AnandAnubhUti hotI hai, kintu bhagakd bhajanAnanda prApti ke anantara, pUrvAnubhUta vaha Ananda ati tuccha sA pratIta hotA hai, iSTa prApti ke lie sulabha sAdhana na hone se svarUpataH bhI vaha, bhajanAnanda se hIna hI siddha hotA hai| isalie use pITha ke bhAga se bhI dUra nIce brahma ke puccha rUpa se batalAyA gayA hai| puruSottama kA adhiSThAna (sthiti) usa meM hI hai isalie use pratiSThA rUpa bhI kahA gayA hai / akSara se uttama hote hue bhI vaha apradhAna hai kyoMki usase bhakta kAma pUraNa kI sambhAvanA nahIM hai apitu viparIta bhAvanA kI hI sambhAvanA hai| yahI bhAva ''asanneva bhavati" meM dikhalAyA gayA hai| jJAnAnanda rUpa svAnubhUti ke abhAva meM bhI, guru ke upadeza aura unakI kRpA Adi se jo brahma ke astitva kA jJAna hotA hai, usakA nirUpaNa "astibrahmaticet' ityAdi meM kiyA gayA hai / brahma ke astitva na mAnane para to brahma ke asat hone kI carcA kI gaI hai, para astitva mAnane se hI vaha sat hai, aisA nahIM kahA gayAapitu "saMtaM enaM viduH" ityAdi kahakara tAtvika rUpa se astitva kI bAta kahI gayI hai, isase spaSTa hotA hai ki-puruSottamAnaMdAnubhava meM nimagna jIva hI paramAtmA ke svarUpa ko jAnatA hai / svAnubhUti na hone para kevala guru ke upadeza kRpA Adi se bhakta ko bhI svarUpa jJAna ho jAtA hai, vahI pUrNataH Astika hai; kevala jJAnAbhimAnI ko na to astitva kA jJAna hotA hai na svarUpa kA hI / use to brahma kI sattA meM bhI saMzaya banA rahatA hai| catura vicAraka saMta to brajeza zyAma sundara meM hI 'AnandamayatAnanda saMdoha svarUpa kI avadhAraNA karate haiN| .. . nanvAnandamayasya na brahmatA vaktuM zakyAM mayaTo loke vikArAdhikAra vihitatvAdityAzaMkya svayameva pariharati / '
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 prAnandamaya kI brahmata kahanA zakya nahIM hai, kyoMki bhayaT pratyaya prAyaH vikArAdhikAra meM hI prayoga kiyA jAtA hai, aisI AzaMkA karate hue svayaM sUtrakAra usakA parihAra karate haiMvikArazabdAnneti cenna prAcuryAt / 1 / 1 / 12 // anenaiva pUrvasUtrArtho siddho bhaviSyati / vikAravAcI mayaT pratyayo yasmistad vikArazabdaM tasmAttacchandavAcyaM brahma na bhavati / brahmaNo avikAritvAditi cet / nAtra vikAre mayaT, kintu prAcuryAt / prAcuryamatati prApnotIti prAcuryAt tathA ca pANiniH, tatprakRtavacane mayaTa, prAcuryeNa prastutaM vacanaM tatprakRtavacanaM, tasmin mayaH pratyayo bhavatItyarthaHprAcuryeNa pUrvApekSayA'pyAdhikyena "ko hyavAnyAt kaH prANyAt" itivAkye prakarSeNa stutaM ato mayaT pUrvApekSayA prAcuryamayate eka deza nirdezena tadarthalakSaNayA prAcuryaH / prAcuryeNa prastutArthavAcakatvAdityartha iti vA / chandasi vyajvyatirikta sthale mayaTo vikAre vidhAnAbhAvAd vyAkaraNamapyarthanirNAyakam / vijJAnamayAnandamaya zabdau pazyannapi pANinimayaD vaitayorbhASAyAM dvayacacchaMdasIti kathamavocat / atra kecit sarvaviplavavAdino vikArArthatvaM vadaMti zrutisUtrAdInAmarthAjJAnAt, tad vedAdyartha vibhibhagavato navamAvatAra kAryajJAtvopekSyam / yo'rthastamavocAm / isa sUtra se hI, pUrva sUtra kA artha prasphuTita hogA / vikAravAcI mayaTa pratyaya jisa artha meM prayukta hotA hai, vaha vikRta athaM brahma se sambhava nahIM hai, ataH brahma ke lie prayukta mayaT pratyaya vikArArthaka nahIM hai, brahma kI avikAratA prasiddha hai| ukta prasaMga kA mayaTa pratyaya prAcuryArthaka hai, pracuratA ko prApta karane vAle ko prAcurya kahate haiM "tatprakRtavacane mayaTa" pANini sUtra prAcuryArthaka mayaT kA sayarthana karatA hai / pracuratA se jo vacana prastuta kiyA jAya use prakRta vacana kahate haiM, usameM hI mayaT pratyaya hotA hai| pUrva kI apekSA adhika hone ko hI prAcurya kahate haiM / "ko hyevAnyAt kaH prANyAta ?" ityAdi meM prakaSa rUpa se prastuta kiyA gayA hai| pUrva para kI tulyatA meM, para kI vizeSatA kA nirdeza karane vAlA prAcurya hotA hai arthAt prAcurya prastutArthavAcaka hotA hai / veda meM dvayaca (do aca vAle) sthala ke atirikta mayaT pratyaya kA vikAra artha meM vidhAna nahIM hai / vijJAnamaya Anandamaya zabda meM dekhate hue bhI pANini "mayaT vaitayorbhASAyAm" aura
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 "dvayacchaMdasi" ityAdi bhinna niyama kyoM karate ? (arthAt veda meM yadi do acU ke atirikta bhI mayaTa kA vikArArtha meM prayoga hotA hai to vijJAnamaya prAnandamaya ityAdi aneka acoM vAle zabdoM meM prayukta mayaTa meM bhI vikArArtha hI mAna liyA jAtA, para pANini ne prAcuryArtha kI siddhi ke lie hI spaSTataH do sUtroM kA vidhAna kiyA / ) isa prasaMga meM, sarvaviplavavAdI (hara jagaha jhagar3A karane vAle) mayaTa ko vikArArthaka hI kahate haiN| sambhavataH unheM zruti ke vyAkaraNIya niyamoM kA jJAna nahIM hai, ho bhI kaise ve to naveM avatAra (bhagavAna buddha) ke kArya meM saMlagna haiM / isalie vaidikoM ke lie unakA mata upekSya hai [padmottara khaMDa ke umA mahezvara saMvAda meM zaMkara jI ne tAmasa zAstra kathana kI pratijJA kI thI- "mAyAvAdamasacchAstraM pracchanna bauddhamucyate, mayaiva chathitaM devi kalI brAhmaNarUpiNA" AcArya zaMkara sAkSAt zaMkara haiM unakA ye kArya lIlA mAtra hai, zAstra dRSTi se upekSya hai] Anandamaya Adi kA jo vAstavika artha thA, use hamane vyAkaraNIya niyamoM ke anusAra prastuta kara diyaa| zabda bala vicAreNa mayaTo vikArArthatvaM nivArita, arthabala vicAreNApi nirAkaroti / zabda bala ke AdhAra para to mayaTa ke vikArArtha kA nirAkaraNa kara diyA / aba arthabala ke AdhAra para nirAkaraNa karate haiM vadhetukyapadezAcca / 1 / 1 / 13 // . . "" hetutvena vyapadezo hetuvypdeshH| tasya hetuvyapadezaH tad hetu vyapadezaH tasmAt / "esa hyavAnaMdayAti" AnandayatItyarthaH sarvasyApi vikArabhUtasyAnaMdasyAyamevAnaMdamayaH kAraNam / yathAvikRtasya jagataH kAraNaM brahma avikRtaM saccidrUpamekmevAnandamayo'pi, kAraNatvAdavikRto'nyathA tadvAkyaM vyarthameva syAt, tasmAnAnandamayo vikArArthaH cakAraH samuccayaM vadan sUtradvayenako'rthoM madhye pratipAdita ityAha / ..: hetu rUpa se jisakA vyapadeza kiyA jAya use hetuvyapadeza kahate haiM, usake hetuvyapadeza ko tad hetu vyapadeza kahate haiM / "yahI (Anandamaya hI) prAdita
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 karatA hai|" sabhI vikRta aAnandoM kA kAraNa prAnandamaya hI hai, jaise kivikRta jagata kA kAraNa saccit rUpa avikRta brahma hai vaise hI Anandamaya bhI kAraNa hai / yadi aisA prartha nahIM mAneMge to "rasaM hya vAyaM" ityAdi vAkya hI vyartha ho jaaveNge| isase siddha hotA hai ki prAnandamaya zabda vikArArthaka nahIM hai / sUtrastha cakAra samuccaya. bodhaka hai jisakA artha hotA hai ki do sUtroM meM eka hI artha kA pratipAdana kiyA gayA hai / nanu kimiti nirvandhane sUtratrayeNaivaM varNyate ? annamayAdivadupAsanAparatvenApi shrutyupptteH| pakSa pucchAditvena modapramodAdInAmuktatvAcca, tasmAd brahmatvena sAdhitamapyAvazyakopapatyabhAvAnnabrahma-paratvamiti prApte'bhidhIyate / tIna sUtroM ko banAkara artha gar3hane se hotA kyA hai ? tathA annamaya Adi kI taraha upAsanA paraka batalAne meM vaidika pratipAdana se bhI kyA hotA hai ? pakSa puccha ityAdi ke rUpa meM moda-pramoda Adi ke kathana se use brahma svarUpa batalAne kI ceSTA karane para bhI, koI vaidika mantra ke binA prAnandamaya ko brahma paraka nahIM mAnA jA sakatA | isa saMzaya para sUtra prastuta karate haiM mAntravarNikameva ca gamyate / 1 / 1 / 14 // "satya jJAnamanantaM brahma" "yo veda nihitaM guhAyAM paramevyoman" "so'znute sarvAn kAmAn saha brahmaNAvipazcitA" iti maMtraH / maMtraNa abhiyAvRtyA pratipapAdya mAMtravariNakam / tadupapAdana granthe tadeva mukhyatayA jJAyate, yatra tadudiSTaM tadeva mukhyatayA jJAtavyam, upapAdanIyaM ca saMdigdhaM tatra brahmaNA vipazciteti saMdigdhaM sarvajJa brahma / tasya hi phalatvaM vAkyenopapAdyate, phalaMtu savaH stuta prAnaMdaH, abhyAsAt stutatvamityavocAm ziraH pANyAdikaMtu stutyarthameva puruSavidhatvAya, loke hi aMtabhRtaM bahirveSTitaMca tadAkAraM bhavati / jIvo'tra mukhyaH, kartRtvena vyapadezAt sa ca vastuto haMsa rUpaH / puruSAdhikArakaM hi.zAstram / tena puruSa zarIre tadAkAraH sarvaphalaM prApnoti, ataH puruSa haMsarUpeNAnuvarNayati / ____ "satyaMjJAna-yo vedanihitaM guhAyAM so'znute sarvAn kAmAn" ityAdi maMtra spaSTa rUpa se, AnaMdamaya ke brahmatva kA pratipAdana karate haiM / maMtra kI
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 abhidhAvRtti se pratipAca artha ko hI mAMtravaNika kahate haiM, jisa viSaya kA pratipAdana grantha meM kiyA jAyagA, usakA hI mukhya rUpa se jJAna hogA, jahAM jo uddiSTa viSaya hogA, vahA~ vahI mukhya rUpa se jJAtavya hogA, bAkI saba upapAdya aura saMdigdha hogaa| "brahmaNA vipazcitA" pada meM sarvajJa brahma saMdigdha hai, kyoMki usakI phalatA vAkya meM upapAdita nahIM hai| phala ke rUpa meM to saba jagaha AnaMda kI hI stuti kI gaI hai / abhyAsa kA tAtparya hama stuti hI karate haiM / zira pakSa Adi to, puruSa svarUpa kI stuti ke lie hI prastuta kiye gae haiM, manuSya ke aMtara kI kalpanA hI bAhara pAropita aura tadAkAra hotI hai| isa prasaMga meM jIva hI mukhya hai, kattRtva rUpa se usI kA vyapadeza hai, vastutaH vaha haMsa rUpa hai / zAstra parapuruSa kA varNana karate haiM, isalie jIva para puruSa ke zarIra meM tadAkAra hokara samasta phala prApta karatA hai, isalie puruSa kA haMsarUpa se varNana kiyA gayA hai| paMcasvapi zArIra zrAtmA jIva eka eva / tatrAnnamaye niHsaMdigdhatvAt, tasyaiSa eva prAtmeti nocyate / dvitIyAdiSu prathamoktamevAtidizyate tatrAnnamaye hastena pradarzayanniva niHsaMdigdhaM vyAkhyAtam, tadaMtaro hi prANa aMtaravyavahAra kAraNam, balabhojana visargAdiSUpayogAt / tasya saMcAra AkAze pariniSThitaH pRthivyAm / evaM laukika vyavahArAthaM vAhyAbhyaMtara bhedena dvayam / tadanu vaidika vyavahAraH / sa ca manomayaH purussH| AdezaH karma codanA, brAhmaNAni sazeSANi, dharvAGgirase brahma karmatvAt pratiSThA, tadanunAnAvidhayAgAdisAbanavataH phalaM vijJAnamayaH / tatra zraddhA ApaH / tRtIyAdhyAye svayamartho vistareNa vakSyate, yathokta kartRtvAt kramamukti / pAMcoM zarIroM kA zArIra prAtmA jIva, kevala eka hai, annamaya meM to vaha nizcita hI hai, isalie vahA~ yaha nahIM kahA gayA ki "tasyaiSa eva aatmaa|" prAsamaya Adi meM, annamaya meM kahe ke samAna hI atideza kiyA gayA hai| anamaya meM to spaSTa prasaMzayita aMguli nirdeza kiyA gayA hai| bAda meM prakAsantara se prANa kA nirdeza kiyA gayA hai, kyoMki bala bhojana visarga Adi meM usakA prayoga hotA haiM / usakA saMcAra AkAza aura pRthvI meM pariniSThita hai, isa taraha vaha lokika vyavahAra meM bAhya aura abhyaMtara bheda se do prakAra kA hai / *manomaya rUpa se usakA veda meM vyavahAra hotA hai| yaha karma kA preraka mAdeza hai, atharvavedIya AMgirasa sUkta meM isakI brAhmakarma ke rUpa meM sthApanA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 kI gaI hai / manomaya ke bAda, aneka prakAra ke yajJoM ke phala vijJAnamaya kA ullekha hai / vahA~ jalarUpa zraddhA kI sthApanA hai / tRtIya adhyAya meM isakA vistRta vizleSaNa kiyA jaaygaa| ukta prakAra ke karmoM se krama mukti kA vivecana kiyA gayA hai| Rtasatyo pramIyamANAnuSThIyamAnau dhau yogazca mukhyatvAdAtmA / tAdR / adhobhAgo maharlokaH, tAhazasya tato'rvAka saMsRtyabhAvAt / tato'pi brahmavida AnaMdamayaH phalam / tasya svarUpasyaikatvAd dharmabhedena ziraHpANyAdi nirUpyate / tasya mukhyatayA prItiviSayatvaM dharmastacchiraH / moda pramodAvapariniSThitapariniSThitAvAnaMdAtizayo, AnaMdastu svarUpaM, sAdhana-rUpatvAt / brahmapucchamiti zloko tu saccidaMzabodhako kevalAnaMdatva parihArAya / aparau tuzloko mAhAtmyajJApanAya / vAggocArAgocarabhedena, avAntarAnandAstu sarve tasmAnnyUnatayA tadutkarSatvabodhanAya, tasmAt sarvatra prapAThake mAMtravaNikameva pratIyate / ato mukhyopapatta vidyamAnatvenAnaMdamayaH paramAtmaiva / cakAro madhye prayukto vidhimukhavicAreNAdhikaraNa saMpUrNatva bodhakaH / Rta (priya bhASaNa) aura satya se tulita (tole gae) anuSThIyamAna dharma aura yoga hI prAtmA ke svAbhAvika dharma haiM, usake nIce maharloka kI gaNanA hai, isa krama se prApta deha kI sRSTi ke prabhAva ho jAne para bhI, brahmavettA ko AnaMdamaya phala kI prApti hotI hai| prAnaMdamaya kA eka hI svarUpa hai, dharma bheda se hI usakI zirapakSa Adi vibhinnatAoM kA varNana kiyA gayA hai / usakA mukhyataH prItiviSayaka dharma usakA zira hI hai| moda aura pramoda, sasIma aura nissIma AnaMdAtizaya ke pratIka haiN| sAdhanarUpa hone se, prAnaMda hI unakA svarUpa hai / brahma usakA puccha sthAnIya hai / kevalAnaMdatva ke parihAra ke lie, saccidaMza bodhaka do zloka haiM / do zloka mahAtmya jJAna ke bodhaka haiM jo ki vANI se gocara aura agocara bheda ke jJApaka haiM / bAkI saba zloka AnaMdamaya se nyUna avAntara AnaMda ke bodhaka haiM jo ki usake utkarSa kA jJApana karate haiM / isa prakAra saMpUrNa prapAThaka mAMtravaNika hai| prapAThaka meM mukhya upapatti ke rUpa meM vidyamAna hone se siddha hotA hai ki prAnaMdamaya, paramAtmA hI hai / sUtrastha cakAra kA prayoga, vidhi ke vicAra se adhikaraNa kI saMpUrNatA kA bodhaka hai|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 niSedhamukhena catuHsUtryedamevAdhikaraNaM punarvicAryate sudRDhatvAya / idamatrAkUtama jIva evAnaMdamayo bhavatu, phalasya puruSArthatvAt sa brahmavidAnaMdamayo bhavatIti svargAdi sukhabadalI kikamevarUpamAnaMdamayaM jIvasya phalabhUtam iti prApte'bhidhIyate / niSedha kI dRSTi se isI zradhikaraNa ko, nizcita rUpa se nirNaya karane ke lie punaH cAra sUtroM se prastuta karate haiM / aba yaha bhAvanA vyakta kI jAtI hai ki- jIva hI zrAnaMdamaya ho sakatA hai, kyoMki prasaMga meM jo phala kA ullekha hai, vaha puruSArtha rUpa se hai / brahmavettA hI AnaMdamaya hotA hai, svargAdi sukha kI taraha, zrAnaMdamaya bhI, jIva ko prApta alaukika phala hI hai| isakA uttara dete haiM taro'nupapatta eH / 1 / 1 / 15 / / itaro jIvaH na zrAnaMdamayo na bhavati, kutaH ? zranupapatteH, jIvasya phalarUpatvamAtreNAnaMdamayatvaM nopapadyate / tathA sati tasya svAtaMtryeNa jagatkattRtve'tyaukika mAhAtmyavatvena nirUpaNaM nopapadyate zrato na jIva AnaMdamayaH / brahma se bhinna jIvAnaMdamaya nahIM ho sakatA, jIva ke saMbaMdha meM phalarUpatA batalAne mAtra se usakI AnaMdamayatA upapanna nahIM ho sakatI / jIva kI naMdamayatA mAnane se, paramAtmA kI jo svataMtra rUpa se jagat sRSTi saMbaMdhI laukikatA batalAI gaI hai vaha jIva meM kaise upapanna ho sakegI ? isalie jIva zrAnandamaya nahIM ho sakatA / bheda - vyapadezAcca // 11 // 16 // ito'pi na jIva AnaMdamayaH, yato bhedena vyapadizyate "rasaMhya vAyalabdhavAsnaMdI bhavati" iti / prAnaMdo'syAstItyAnaMdI, eSahya vAnaMdayAti, AnaMdayatItyarthaH / cakArAt sUtradvayena jIvo nAnaMdamaya iti nirUpitam / isalie bhI jIva AnaMdamaya nahIM ho sakatA ki "rasaMyevAyaM" ityAdi meM use spaSTa rUpa se AnaMdamaya se bhinna batalAyA gayA hai / jIva ko AnaMdI kahA gayA hai jisakA tAtparya hotA hai ki "yaha AnaMda hai jisameM vaha AnaMdI" yaha AnaMdamaya hI jIva ko AnaMdita karatA hai, isalie jIva ko AnaMdI kahA gayA / sUtrastha cakAra kA artha hai ki do sUtroM se jIva kI AnaMdamayatA kA niSedha batalAyA gayA hai /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 tahiM jaDo bhavatyAnaMdamayaH ? na, AntaratvAnna kAryarUpo bhavati, kintu kAraNa rUpaH, sa svamatenAstyeva, matAntare prakRtirbhavet, tanivArayati to kyA jaDa prakRti prAnaMdamaya hai ? nahIM, sAMkhyamatAnusAra vaha kAryarUpA nahIM apitu kAraNa rUpA hai isalie usa matAnusAra to ho nahIM sakatI, hA~ zAktamata se avazya AnaMdamaya ho sakatI hai / usakA bhI nirAkaraNa karate haiM kAmAcca nAnumAnApekSA / 11 / 17 // jaDA prakRtirnAstIti kAraNatvena nirAkRtava, arthata dvAkyAnyathAnupapatyA sasvapariNAmarUpA kalpyate, sA kalpanA nopapadyate, kutaH ? kAmAt, prAnaMdamaya nirUpaNAnaMtaraM so'kAmyateti zrUyate / sa kAmazcetana dharmaH, pratazcetana evAnaMdamaya iti, cakArAt, sa tapo'tapyatetyAdi / ato'numAna paryantamarthabodhayad vAkyaM na tiSThatItyarthaH / 'sAMkhyamata kI jaDa prakRti to AnaMdamaya ho nahIM sakatI, "IkSatena zabdam" ityAdi sUtroM meM usakA nirAkaraNa kara cuke haiN| "priyameva ziraH" ityAdi vAkya meM, prAtmAzabda se satva pariNAma rUpA zakti kI kalpanA karate haiM, para vaha upapanna nahIM hotI, kyoMki-prAnaMdamaya ke lie "so'kAmayata" ityAdi meM kAmanA karane kA ullekha AtA hai, kAmanA karanA cetana dharma hai, kAmanA karane vAlA AnaMdamaya cetana hI hai / jaDaprakRti kaise prAnaMdamaya ho sakatI hai ? vakAra kA prayoga batalAtA hai ki- "sa tapo'tapyat' ityAdi nirdeza bhI, prAnaMdamaya kI catanyatA ke jJApaka haiN| ataH satva pariNAma rUpA zakti ke vaSaya meM jo anumAna kiyA gayA vaha "so'kAmayata' ityAdi vAkya ke samakSa pradhaMbodhaka rUpa se nahIM Thahara paataa| asminnasya ca tadyogaM zAsti 1 / 1 / 18 // itazca na jaDa aAnaMdamayaH, asminnAnaMdamaye asya jIvasya ca AnaMdamayagAtmAnamupasaMkrAmatIti tena rUpeNa yogaM zAsti / phalatvena kathayatIti / nahi jIvasya jaDApattiyuktA / brahma va san brahmApyeti iti vadasyApyarthaH tasmAnAyaM jIvo, nApi jaDaH, pArizeSyAd brahmaveti siddham / . .. isalie bhI jaDa prakRti AnaMdamaya nahIM ho sakatI ki isa AnaMdamaya meM, jIva kA bhI prAnaMdarUpa se yoga batalAyA gayA hai, arthAt phalarUpa se anaMda
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI prApti batalAI gaI hai| jIva ko to jar3a kaha nahIM sakate "brahmavettA hokara hI brahma ko prApta karatA hai" ityAdi zruti hI jIva kI caitanyatA siddha karatI hai / isalie na to jIva zAnaMdamaya hai na jaDa prakRti hI hai| anta meM brahma hI AnaMdamaya siddha hotA hai / ye punaradhikaraNabhaMgaM kurvanti, teSAmajJAnameva, yatastairapyAnadamayaH kaH padArtha iti vaktavyam / na tAvajjIvaH, tasya brahma jJAnaphalatvena, brahmaNAvipazcitetyAnaMdamayasyoktatvAt atha jaDaH svargavat tadA kimAzrita iti vaktavyam, jaDAzritatve karma phalameva syAt / jJAnasyApyavAntaraphala miti cenna, tarhi kimAnaMdAt tasyAtirikta phalaM bhaviSyati / jaDacidrUpatAyAH pUrvameva vidyamAnatvAt / asyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvaMtItizrutivirodhazca / jo punaH aDaMgA lagAkara adhikaraNa ko bhaMga karate haiM, vaha bhI unakA ajJAna hI hai, unheM bhI AnaMdamaya kauna sA padArtha hai, yaha to batalAnA hI par3egA, jIva ko to kaha nahIM sakate, kyoM "brahmapAviSazcitA" isa vAkya se mAnaMdamaya ko, brahma jJAna ke phala rUpa se batalAyA gayA hai| yadi kahA jAya ki-svarga ke samAna AnaMdoM se yukta jar3a prakRti bho AnaMdamaya hai, to prazna uThatA hai ki-isa pAnaMdamaya jaDa prakRti kA prAzraya kauna hai ? yadi jar3a prakRti ko svayaM hI apanA prAzraya mAna leM to AnaMdamaya kevala phalamAtra hI raha jAyagA / yaha nahIM kaha sakate ki jJAna bhI usakA avAntara phala ho sakatA hai, yadi aisA kahoge to, AnaMda ke atirikta bhI koI hogA kyA ? saMsAra dazA meM jar3a rUpatA tathA brahma jJAna dazA meM prahile se hI cipanA ke rahane se phalatva kI bAta siddha nahIM hotI (arthAt AnaMdamaya kI vikAratA svIkArane se phala bodhaka zruti kA virodha upasthita hotA hai) tathA "isI AnaMda ke aMzca se anyAnya bhUta upajIvita hote haiM" isa zruti se virodha bhI hotA hai| pucchatvena brahmavacanAt pradvaSa iti cet / tarhi "sa eko brahmaNa AnaMda" ityatrApi SaSThyA bheda nirdezAt brahmaNaH parama puruSArthatvaM nAGgI-kuryAt / upakramAdi sarvavirodhazca pUrvabeva pratipAvinaH yadapyadhikaraNamanyanyAracitaM "brahma puccham" iti, tatra na pucchAsya brahmatvaM pratipAcate, yenAnyathA samAdhAna
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 bhavet kintu brahmaNaH pucchatvamiti pUrvanyAyenedaM pucchaM pratiSThA itivat / tatra safaarat brahmaNA zakyaH / yadi kaho ki - brahma ko puccha batalAnA ghRNAspada hai, to "eko brahmaraNa AnaMdaH " isa vAkya meM bhI, SaSThI saMbaMdhI bheda ke nirdeza hone se, brahma kI paraMpuruSArthatA svIkRta na hogI / upakrama Adi saMbaMdhI samasta virodhoM kA parihAra prathama hI kara cuke haiM / phira use bAra-bAra uThAnA hI vyartha hai / yadyapi adhikaraNa, parokSavAda rUpa se tattva kA anyathA rUpa se varNana karatA hai isalie "brahma puccha" para vicAra karanA apekSita hai / isameM puccha kI brahmatA kA pratipAdana nahIM hai, jisase ki jugupsA kA dyotana ho apitu, brahma ko 'puccha sthAnIya zrAkAra sthala batalAyA gayA hai, yaha to rUpaka mAtra hai / ukta zruti kA bAdha to brahmA dvArA bhI saMbhava nahIM hai / maukhyaM caitat prAnaMdamayasyaiva brahmatve na ko'pi doSaH syAt / zrAnaMdayasya brahmatvaM parikalpya tatpucchatvena brahma veda-bodhitamiti jJAtvA tatsamAdhAnArthaM yatamAno mahAmUDha iti viSaya phalayoH kiM mukhya mityapyanusaMdheyam / pucchavoktistu pUrva bhAvitvAya, prataeva jJAna viSayatvaM pratiSThA ca zrAnaMdamayo brahmaNyeva pratiSThita iti / atrAvayavAvayavibhAvo bhAkta iti tu yuktam, prANamayAdInAM tathAtvAt / aMtaH sthitasya vAhyAnurodhena tathAtvamiti sarvaM sustham / yaha bhI kahanA mUrkhatA hai ki, AnaMdamaya ko hI eka mAtra brahma mAna liyA jAya to koI harja nahIM hai [arthAt annamayAdi ko brahma na mAnA jAya ] / pahile to AnaMdamaya ke abrahmatva kI kalpanA kI, bAda meM, usake puccha meM brahma jJAna kA bhAva nihita hai, kevala isa AdhAra para AnaMdamaya ke brahmatva kI sthApanA kA prayAsa karanA mahAmUr3hatA hai, kevala AnaMdamaya ke brahmatva mAnane para tumheM yaha patA lagAnA kaThina hogA ki viSaya aura phala meM mukhya kauna hai ? pucchatva kI ukti to pUrva bhAvanA kI dyotaka hai, arthAt brahma prApti ke pUrva brahma jJAna kI dyotikA hai, jJAnaviSayatva pratiSThA usI meM hai, joki gI naMda meM hI aMgarUpa se pratiSThita hai / yahA~ avayava avayavI bhAva ko kAlpanika hI mAnanA cAhie, ( satya mAnane meM to dvaitabhAva ho jAyagA ) / prANamaya Adi kA bhI prAnaMdamaya se zravayava avayavI bhAva hI hai [zaMkA-yadi taraarat ko kAlpanika mAneMge to haMsa svarUpa bhI kAlpanika hI siddha
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 hogA ] aMtaH sthita paramAtmA jIva ke anurodhAnusAra usake kalyANa ke lie haMsa rUpa meM prakaTa ho gae aisA mAnane se ThIka hogA / 6 adhikaraNa antastaddharmopadezAt / 1 / 1 / 16 / / "tha ya eSo'ntarAditye hiraNmayaH puruSo dRzyate, hiraNyazmazru hiraNyakezaH, AkhAta sarva eva sa suvarNastasya yathA kapyAsaM puMDarIkamevamakSiraNI tasyoMditi nAma sa eSa sarvebhyaH pApmabhya uditaH, udeti havai sarvebhyaH pApmabhyo ya evaM vedetyAdhidaivatamathAdhyAtmamapyatha ya eSo'ntarakSiNi puruSo dRzyate" ityAdi / tatra saMzayaH, kiM zradhiSThAtR devatAzarIram grAhosvit parabrahmati, brahmaNo vA zarIram ? iti tadarthamidaM vicAryate, hiraNmayazabdaH svarNavikAra vAcI, Ahosvit prakAzasAmyenAnaMdavAcI ? iti "brahmavidApnotiparam" ityupakramya AnaMdamayasya phltvmuktv| dvitIyopAkhyAne - " sa yazcAyaM puruSa yazcAsAvAditye sa ekaH sa ya evaM viditi sAdhanasyAnaMdamayamAtmAnamupasaMkramya" iti phalaM zrutam / tatra savitari vidyamAnasyAbrahmatve phalaM nopapadyata iti vicArAraMbhaH tatra hiraNmaya zabdo vikAravAcI, kezanakhAdayazcocyante zarIra dharmAH mRtA vA eSA tvagamedhyA yat kezazmazru iti zarIramantarA nopapadyateM paricchedazcAdhidaivikA divacanaM ca bAdhakam / chAMdogya meM varNana hai ki - " isa Aditya maMDala meM jo hiraNmaya puruSa khatA hai jo ki hiraNmayazmazru kezavAlA hai tathA nakhasikha suvarNamaya hai, tathA rakta kamala ke samAna netroM vAlA hai usakA nAma pApoM se mukta hai usa niSpApa ko jo jAnatA hai vaha jAtA hai / vahI adhidevata aura adhyAtma ina netroM meM dIkhatA hai" ityAdi / "ut" hai, vaha samasta bhI pApoM se mukta ho isa para saMzaya hotA hai ki - yaha adhiSThAtR devatA ke zarIra kA varNana hai athavA parabrahma kA varNana hai athavA brahma ke zarIra kA varNana hai ? sAtha hI yaha bhI vicAra uThatA hai ki prasaMga meM ullikhita hiraNmaya zabda vikAravAcI hai athavA prakAza sAmya hone se AnaMdavAcI hai ? " brahma vidApnoti sma " aisA upakrama karake, AnaMdamaya kA phalatva batalAkara dvitIya upAkhyAna seM. "jo yaha puruSa hai tathA jo Aditya meM hai vaha eka hai, aisA jo jAnatA hai
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 vaha AnaMdamaya AtmA ko prApta karatA hai" aisA phala batalAyA gayA hai / yadi sUrya meM vidyamAna puruSa ko brahma nahIM mAnate to, yaha phalazruti saMgata nahIM hotI, aisA vicAra hotA hai| udhara hiraNmaya zabda vikAravAcI hI pratIta hotA hai, kyoMki - kezanakha zrAdi zArIrika vikAroM kA usa puruSa ke lie ullekha hai, ye keza nakha Adi binA zarIra ke do ho hI nahIM sakate, isase Adhidaivika Adi vacana kA bAdha ho jAtA hai / ataH sarvathA taccharIramiti maMtavyam, cAkSa uSatvAcca indriyavatvaM ca zrUyate / yathA kapyAsaM puMDarIkamevama kSiNI tasya iti, kaperAsa zrAsanam, Arakta tasyAsanaM bhavati iti, asabhya tulyatA ca / ato dehendriyayovidyamAnatvAjjIvaH kazcidadhikArI sUryamaMDalastha iti gamyate, phalaM tatsAyujya dvAreti / prathocyeta eSa sarvebhyaH pApmabhya udita iti, apahatapApmatvAdi dharmazravaNAt pUrva doSasyApi vidyamAnatvAt brahma eva kenacinnimittena zarIra parigraha iti / tasya ca zarIrasya karmajan matvAbhAvAdapahatapApma tvAdi saMgacchate / zarIravadindriyasyApi parigrahaH varNamAtra parigrahAnnAsabhyatA / sthAvarApekSayA jaMgamasyo - tkRSTatvAt sthAvarAvayavo mAnavajjaMgamAvayavopamAnaM sthAvarasyApIti sarvabrahmabhAvAya zrutyuktatvAcca tasmAd brahma evedaM zarIram / ityeva prApta ucyate- zrAditya puruSa zarIra kA to mAnanA hI cAhie kyoMki sAkSAtkAra hotA hai, tathA usakI indriyoM kA bhI varNana milatA hai / bandara ke lAla Asana kI taraha jo netroM kI upamA dI gaI jo ki asabhya samatA hai, usase to brahma kI zarIratA samajha meM nahIM AtI / deha indriyA~ haiM isalie koI vizeSa adhikArI jIva kI hI sUrya maMDala meM sthiti ho sakatI hai, umra puruSa sAyujya se phalAvApti hotI hai / isa para pUrva pakSa vAloM kA kathana hai ki -- " vaha sabhI pApoM se rahita hai" aisA jo Aditya puruSa kA varNana milatA hai usase to paramAtmA kI hI pratIti hotI hai, kyoMki paramAtmA ke hI niSpApatA prAdi guNoM kA ullekha milatA hai, kezanakha Adi vikRtiyoM ko kisI kAraNa vizeSa se hI paramAtmA ne svIkArA hai, paramAtmA kA zarIra karmajanya saMskAroM se to hotA nahIM, - isalie usI meM niSpApatA zrAdi dharmo kI saMgati bhI hotI hai / jaisA vaha
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 zarIra dhAraNa karatA hai vaisI indriyoM ko bhI dhAraNa karatA hai, aura phira kevala raktavarNaM mAtra kI upamA dene meM koI sabhyatA bhI nahIM hai / jaba prAyaH jar3a kadalI kamala ityAdi kI upamA usake svarUpa ke lie dI jAtI hai use koI sabhyatA nahIM kahatA, jaMgama to jar3a se utkRSTa hI hai usakI ummA meM kyA asabhyatA hai ? aura phira sAre upamAna paramAtmA ke hI rU to kahe gaye haiM / isalie Aditya puruSa brahma kA hI rUpa hai| isa para sUtrakAra kahate haiM "antastaddharmopadezAt " -- znantardR yamAnaH paramAtmaiva, kutaH ? tad dharmopadezAt tasya brahmaNo dharmA uditAdi dharmA upadizyate / " sa eSa sarvebhyaH pApmabhya udita" iti / prayamAzayaH brahma kAraNaM, jagat kAryam iti sthitam tatra kArya - dharmA yathA kAraNe na gacchati tathA kAraNAsAdhAraNa dharmA api kArya" / tatrApahatapApmatvAdayaH kAraNadharmAsti yatra bhavaMti tad brahmatyevAvagaMtavyam, baliSThatvAd kAraNadharmasya / nAmatulyatAmAtramubhayeSAmapi dharmANAm te zrutyeka samadhigamyAH / brahmariNa loke pramANAntaramapi pravarttate / ataH sarvasAdayo brahmaniSThA eva dharmAH, sthUlatvAdayastu ye brahmaNi niSidhyate sthUlAdi vAkyeSu te kArya - dharmAH / aNoraNIyAnityAdiSu kAraNadharmA eva / ta eko'pyasAdhAraNo dharmo vidyamAnaH ziSTAn saMdigdhAnapi brahma-dharmAneva gamayati / imameva zrutyabhiprAyamaGgIkRtya sarvatra brahma vAkya nirNayamAha sUtrakAraH / tathA ca zrutivyatiriktasthale tathaivAvagaMtavyam | anantamityanaMtamUrttitA ca brahmaNA pratijJAtA anyathA guhAyAM nihitamiti viruddhyeta tasmAt sAkAraM tAdRzameva brahma / Aditya maMDala meM dRzyamAna zrAkRti paramAtmA kI hI hai, kyoMki usa prAkRti ke jina guNoM kA varNana kiyA gayA hai, ve saba paramAtmA ke lie hI prAyaH batalAye jAte haiM, " sa eSa sarvabhya" ityAdi meM jo niSpApatA Adi kahe gaye haiM beba brahma ke lie hI prayukta hote haiM / tAtparya yaha hai ki brahma kAraNa haiM, jagata usakA kArya hai, kArya 'muraNa jaise kAraNa meM nahIM jA sakate, vaise hI kAraNa gata asAdhAraNa guNa kArya meM bhI nahIM A sakate / niSpApatA Adi kAraNa dharmaM jahA~ bhI dRSTigata hoM use brahma hI samajhatA cAhie | kyoMki ve viziSTa kAraNa guraNa haiM / kahIM kahIM donoM prakAra kI nAma samatA zrutiyoM meM mila jAtI hai, brahma meM aura loka meM vibhinna rUpoM se
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 una guNoM kA pramANa milatA hai| samasta rasa Adi dharma brahma niSTha hI haiM, jina sthUlatA Adi kA brahma meM na honA kahA gayA hai, ve saba "asthUla anaNu ahnasva" ityAdi vAkyoM meM brahma ke kArya dharma rUpa se batalAye gae haiM / aNoraNIyAn ityAdi kAraNa dharma hI haiN| yadi kisI vastu meM eka bhI koI alaukika dharma dRSTigata ho to usa vastu ko brahma hI mAnanA cAhiye, usa vastu ke avaziSTa saMdigdha dharmoM ko bhI usa brahma ke hI mAnanA cAhiye / zruti ke isa abhiprAya ko mAnakara hI sUtrakAra hara jagaha brahmavAkyoM kA nirNaya karate haiM tathA zruti ke atirikta svayaM bhI jaba vicAra prastuta karate haiM to bhI usI prakAra kA nirNaya karate haiN| "anaMtam" pada se paramAtmA kI anaMta mUrtitA jJAta hotI hai, yadi aisA nahIM mAneMge to unheM jIva mAtra kI antarguhA meM vidyamAna kaise kaha sakeMge? isalie brahma sAkAra hone para laukika rUpa meM hI rahatA hai, yahI mAnanA caahie| brahmaNaH zarIramiti tu sarvathA asaMgatam, sarvaka brahmaNaH kA vA anupapattiH syAt yena svasyApi zarIraM kalpayet, kiMtu lIlayA vyAmohanArthamanyathA bhAsayennaTavat / tasmAt vedAtirikta'pyupapattipUrvakaM yatra brahmadharmastad brahmati maMtavyam / brahma tu vedaika samadhigabhyaM, yAdRzaM vede pratipAdyate tAdRzamevetyasakRdavocAma / prakRte'pi hiraNmaya ityatra yakAralopazchAMdasaH, "ato na da yac / hiraNyazabda, AnaMdavAcI, loke'pi tasyAnaMda sAdhakatvAt ataH kezAdayA'pi sarve AnaMdamayA eva, tAdRzameva brahmasvarUpaM maMtavyam, ata eva dhyeyaH sadA savitRmaMDala, madhyavartI nArAyaNaH sarasijAsana, sanniviSTaH / keyUravAn makarakuMDalavAn kirITI hArI hiraNmayavapurdhatazaMkha cakraH // ityatrApi vapuH svarUpam / "mAyA ghoSA mayA sRSTA" ityAdi bhagavadvAkyaM bhagavanmAyayA bhagavantamanyathA pazyaMti ityAha, na tu bhagavAn eva mAyika iti / zarIre sati jIvatvameveti nizcayaH / ato brahma-dharmopadezAta sUryamaNDalasthaH paramAtmaiva / brahma kA zarIra hotA hai, yaha kathana to sarvathA asaMgata hai, samasta vastuoM ke nirmAtA brahma ko kyA kamI hai jo ve apane zarIra kI bhI kalpanA kareM, kintu lIlA se saMsAra ko vyAmohita karane ke lie naTa kI taraha rUpa dhAraNa karate haiM / vedoM meM varNita brahma saMbaMdhI guNoM kI jahA~ bhI prApti ho vahAM brahma
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 mAnanA cAhie, brahma to vaidika maMtroM se hI jJAta hai, jaisA vedoM meM usake viSaya meM kahA gayA hai, brahma vaisA hI hai, yaha hama bAra-bAra kaha cuke haiM / hiraNmaya pada vaidika vyAkaraNa ke anusAra yakAra ke lupta hone para niSpanna huA hai ataeva dvaya nahIM hai, isalie isameM bhI jo mayaT pratyaya hai vaha vikAra vAcI na hokara AnaMdavAcI hI hai| loka meM bhI hiraNya (suvarNa) zrAnaMda sAdhaka hI hotA hai, isalie hiraNmaya keza Adi bhI AnaMdamaya hI haiN| unakA saMpUrNa svarUpa AnaMdamaya hai yahI mAnanA cAhie, jaisA ki kahA bhI gayA hai - " kamalAsana para virAjamAna, sUrya maMDala madhyavartI nArAyaNa hI dhyeya haiM, jo ki hiraNmaya zarIra, keyUra, makarAkRta kuMDala, mukuTa, hAra aura zaMkha cakra dhAraNa kiye hue haiM / " isa stuti meM bhI unake zarIra ko, apane AnaMdamaya rUpa se vahI rNana kiyA gayA hai / " isa mAyA kA maiMne sarjana kiyA hai" ityAdi bhagavat vAkya kA bhI yahI tAtparya hai ki - bhagavanmAyA se prAyaH loga bhagavAna ko dUsare rUpa meM dekhate haiM / bhagavAna hI mAyika haiM, aisA tAtparya nahIM hai / zarIra kI sthiti meM jIvatva hotA hai yaha nizcita bAta hai / isase yahI mAnanA cAhie ki sUryamaMDalastha jo prAkRti hai vaha zarIra nahIM hai, apitu paramAtmA ke AnaMdamaya svarUpa kI chavi hai / bhedavyapadezAccAnyaH 1919|20|| ito'pi sUrya maMDala sthaH paramAtmA, bhedavyapadezAt - "ya prAditye tiSThan zrAdityAdaMtaro yamAdityo na veda, yasyAdityaH zarIram ya Aditya maMta yamayatyeSa ta zrAtmAntaryAmyamRta" iti zrutyaMtare AdhidaivikaM sUryamaMDalAbhimAnibhyAM bhedena nirdiSTam / yadyapi tatrAkAro na zrUyate tathA'pi hiraNmayavAkyanaikavAkyatvAt sarvatra sAkArameva brahmati maMtavyam / antaryAmibrAhmaNe catvAro'rthA ucyante, sarvatra tiSThan tad dharmaH na saMbadhyate, sarvamukti parihArAya svadharmaMstanna baddhyate, svalIlA siddhyarthaM taccharIramiti, tasya niyamanaM tadartha - miti cakArAddharmA ucyante / tasmAt sarvavilakSaNatvAdanya eva nAbhimAnI, upacAravyAvRttyarthaM manyapadenopasaMhAraH / brahmatve siddhe jJAnaM vA upAsanA veti nAsmasiddhAnte kazcana vizeSaH / kAraNe kArya dharmAropastvayukta eva kArye punaH kAraraNa-dharmAdhikaraNatvenopAsanA prabhedAt phalAyeti sarvatra vyavasthitiH / sUrya maMDalastha AkRti isalie bhI paramAtmA hai ki - antaryAbhibrAhmaNa meM spaSTa rUpa se jIva aura paramAtmA ke bheda kA ullekha hai - " jo Aditya meM
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote hue bhI Aditya se bhinna hai, jise Aditya nahIM jAnatA, Aditya hI jisakA zarIra hai, jo antaryAmIrUpa se Aditya kA saMyamana karatA hai, vahI . amRta terA antaryAmI AtmA hai|" isa zruti meM Adhidaivika ko sUryamaMDalAbhimAnI kisI anya se bhinna batalAyA gayA hai| yadyapi isa zruti meM vaise AkAra kA ullekha nahIM hai, para hiraNmaya Adi svarUpa kA varNana karane vAlI zruti bhI sUrya saMbaMdhI hI hai, isalie tatsaMbaMdhI zrutiyoM meM sAkAra brahma kA hI varNana mAnanA cAhie / antaryAmI brAhmaNa meM cAra bAteM batalAI gaI haiM, eka to paramAtmA saba meM sthita hai, para una vastuoM ke dharmoM se saMbaddha nahIM hai / dUsare, ve sabhI vastue~ usakI taraha mukta nahIM haiM, isalie vaha paramAtmA nahIM krtaa| tIsare, apanI lIlA kI siddhi ke lie una vastuoM ke rUpa meM apane ko vyakta karatA hai| cauthe, unakI rakSA ke lie unakA saMyamana karatA hai| sUtra meM cakAra kA prayoga paramAtmA ke dharmo kA vAcaka hai / sabhI se vilakSaNa hone se vaha paramAtmA bhinna hI hai, una vastuoM kA abhimAnI nahIM hai| yahI vibhinnatA pratipAdaka, sUtrastha anya pada kA tAtparya hai| sUrya maMDalastha prAkRti kA brahmatva siddha ho jAne para, use jJAna mArga meM prayoga kareM yA upAsanA mArga meM, hamAre mata meM koI antara nahIM paataa| kAraNa meM kAryadharmoM kA Aropa karanA to anucita hai hI, paraMtu kAraNa dharmoM kA kArya meM Aropa karanA upAsanA hai, aisI bhAvanA se kArya jagata kA paramAtmA se abheda bhAva hotA hai, jisase manuSya ko vAstavika brahmAnaMda kI anubhUti ho jAtI hai, mukti ke lie yahI vyavasthA sabhI jagaha kI gaI hai| 7 adhikaraNa AkAzastalliGgAt / / 1 / 21 // "asya lokasya kA gatiH ? AkAza iti hovAca / sarvANi havA imAni bhUtAni prAkAzAdeva samutpadyate, AkAzaM pratyastaMyaMti, AkAzo hi evamyo jyAyAnAkAzaH parAyaNam" iti / tatra saMzayaH, bhUtAkAzo, brahma veti / nanu kathamatra saMdehaH aAkAzavyomazabdA brahmaNyeva prayujyante brahma prakaraNe, kAryanirUpaNe tu mahAbhUtavacanaH / yathA "AkAza prAnaMdo na syAt, parame vyoman pratiSThitA" ityAdi / "Atmana
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAzaH saMbhUta" iti kAryanirUpaNam / ataH prakaraNAdeva saMdigdha nirNaye kimiti sUtrAraMbhaH / janmAdilakSaNa sUtreNa cAyamartho nirNItaH, anyathA brahma zabde'pi saMdehaH syAt, mahAbhUta vedAdivAcakatvAt, tasmAt prakaraNAdeva parijJAnaM bhaviSyati iti cet / ucyate, asaMdigdhe prakaraNe tathaiva nirNayaH, iha punaH prakaraNamapi saMdigdhaM ato vicAraH / pravAntara vidyAyAM paryavasita prakaraNabadasyApi prakaraNasya bhUtAkAza eva paryavasAnam iti lokabhASyanyAyenAkAzo bhautika eva iti pUrvapakSaH, tatrAha-- "isa loka kI gati kauna hai ? usane kahA aAkAza, ye sAre bhUta isa AkAza se hI utpanna hote haiM, aura isa AkAza meM hI samA jAte haiN| vaha AkAza dIkhane vAle prAkAza se bhI vizAla hai|" isa prasaMga meM saMzaya hotA hai ki yaha bhUtAkAza kA varNana hai yA brahma kA ? saMzaya kI AvazyakatA bhI kyA hai, brahma prakaraNa meM to AkAza zabda vyoma nAma se brahma ke lie hI prayukta kiyA gayA hai, kArya ke nirUpaNa ke prasaMga meM mahAbhUta ke rUpa meM isakA ullekha hai| jaise ki-"AkAza AnaMda nahIM hai / " "paramavyoma meM hI saba kucha pratiSThita hai" ityAdi / "mAtmA se prAkAmA huA" aisA kArya rUpa se usakA nirUpaNa hai| ataH prakaraNa se hI jaba saMzaya kI nivRtti ho jAve to sUtra banAne kI kyA AvazyakatA hai ? janmAdi lakSaNa sUna se isakA nirNaya kiyA jA cukA hai, yadi na kiyA gayA hotA to brahma zabda para bhI saMdeha kiyA jaataa| mahAbhUta rUpa se vedAdi meM isakA spaSTa ullekha hai, isa prakAra prakaraNa se hI isakA spaSTa parijJAna ho jAtA hai| isa para pUrva pakSa vAle kahate haiM ki-prasaMdigdhaM prakaraNa meM hI vaisA nirNaya hotA hai, yahA~ to prakaraNa saMdigdha hai isalie vicAra kiyA jAtA hai| jaise ki-sabhI prakaraNoM kI vidyAoM kA eka prakaraNa kI vidyA meM paryavasAna hotA hai, isI prakAra isa prakaraNa kA bhI bhUtAkAza meM hI paryavasAna hai, loka meM prAyaH AkAza bhautika prakAza rUpa se hI parijJAta hotA hai| isa para kahate haiM
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ "AkAzastalligAt" AkAzaH paramAtmaiva, kutaH ? talligAt, zrutiliMgAdayo niyAmakatvena pUrvataMtravadihApi gRhyante / liMgaM zruti sAmArthya ekavAkyatAca sarvAsAM brahmazratInAma / atra brahmava jagatkAraNamiti niHsaMdigdheSu siddham / sarvazabdavAcyatvaM brahmaNyeva / tatra vAkyArthApekSayA padArthasya durbalatvAta vAkyArthaH sarvagatitvAdiH,. tada vAkyArthAnyathA'nupapattyA prakAza padArthoM brahmeti / sarvazabda vAcyatvAcca na lakSaNA, mukhyatvAcca / yAvan mukhya paratvaM saMbhavati tAvanna kasyApi vedAMtasyAparabrahma-paratvamiti maryAdA / tasmAt "yadeSa AkAza AnaMdo na syAt" iti vadatrANyAkAzo brahma veti siddham / - prakAza paramAtmA hI hai, kyoMki paramAtmA sambandhI liMgoM kA isa AkAza ke lie ullekha kiyA gayA hai / zruti liMga Adi pUrvamImAMsA vAlA niyama yahAM bhI lAgU hogA, jisase prakaraNa Adi se, liMga kI mahattA mAnI jaaegii| samasta brahmaparaka zrutiyoM kI, liMga ke aAdhAra para ekavAkyatA ho jAtI hai, ataH nizcita rUpa se brahma hI jagata kA kAraNa hai| sabhI zabdoM kI vAcyatA bhI brahma meM hI nizcita hotI hai / vAkyArtha kI apekSA padArtha durbala hotA hai, isalie sarvagatitva Adi jo vAkyArtha hai, usake samakSa AkAza pada kA artha 'bhUtAkAza' durbala hai, ataH AkAza pada kA artha brahma hI hogA / lakSaNA bhI nahIM kI jA sakatI kyoMki-mukhyArtha bAdha meM hI lakSaNA hotI hai, zruti ke sabhI zabda brahma ke lakSaNa kA hI dyotana kara rahe haiM / jaba taka mukhya paratva artha saMbhava hotA hai taba taka koI bhI vedAMta-vAkya apara brahma kI vyAkhyA nahIM karatA yaha usakA vizeSa niyama hai / isaliye "yadeSa AkAza" ityAdi kahane vAlA vAkya bhI AkAza ko brahma rUpa se hI prastuta karata" hai, yaha nizcita bAta hai| 8 adhikaraNa ata eva prANaH / / 1 / 22 / / "prastotaryA devatA prastAvamanvAyatte" tyupakramya zrUyate-"katamA sA devatA iti prANa iti hovAca, sarvANi ha vA imAni bhUtAni prANamevAbhisaMvizaMti prANamabhyujjihate, saiSA devatA prastAvamanvAyattA" iti / tatra saMzayaH, AsanyaH prANo brahma veti / pUrvapakSasiddhAntI pUrvavadevetyatidizati /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 chAMdogyopaniSad meM -- " he stotra pAThaka ! jo devatA prastAva meM anugata haiM" aisA upakrama karake " vaha devatA kauna hai ? ( isa jijJAsA para uSasti ne prastotA se kahA) 'prANa' hI devatA hai, ye sAre bhUta samudAya prAraNa meM hI praveza karate haiM aura prAraNa se hI utpanna hote haiM, ve devatA hI prastAva ke lie anugata haiM" ityAdi / isa para saMzaya hotA hai ki yaha prANa, jIvoM meM nivAsa karane vAlA prANavAyu hai athavA brahma ? pUrva sUtra kI taraha yahA~ bhI pUrvapakSI zrIra siddhAntI apane tarka prastuta karate haiM / nanvadhikaraNAnAM nyAyarUpatvAt sarvatra gamiSyati, kimityatidizati ? iti ucyate - prAraNasya mukhyasyApi sarvabhUta saMvezanaM svApAdau zrutAvevopapAdyate " yadA vai puruSaH svapiti prANaM tarhi vAgapyeti" ityAdinA / tatra yathA prAraNavidyAyA na brahmaparatvamevamevAsyApi na brahmaparatvamiti, na nyAyena prApnoti / atraiva prakaraNe brahmaparatve kalpyamAne na kiMcid bAdhakaM tathaiva brahma paratvaM kalpanIyam iti, na tvanyasmin saMbhave tatparatvamiti / ataeva talliMgAt prAraNa zabda vAcyaM bahma eti / kahA~ hai, yahA~ bhI adhikaraNa ke ho rahA hai / isa para kahate rUpa se upapAdana kiyA isameM tarka prastuta karane kA avakAza hI anusAra sabhI jagaha prasiddha prAraNa kA hI bodha haiM ki - " yadA vai puruSo" ityAdi meM prANa ko gayA hai, usa mukhya prAraNa kI samasta bhUtoM meM saMvezana kI spaSTa carcA kI gaI hai / jaise prAraNa - vidyA kI brahma-paratA nahIM hai vaise hI isa prakaraNa meM bhI brahma-paratA nahIM hai / zrIra na niyama se bhI brahma-paratA nizcita hotI hai / yadi prakaraNa meM brahma-paratA kI kalpanA karane meM koI bAdhA nahIM hai to prANavidyA meM bhI brahma-paratva kI kalpanA karanI cAhiye, vahA~ kyoM nahIM kI jAtI ? jaba kisI anya ke astitva kI saMbhAvanA hai to prAraNa zabda brahmaparaka kaise ho sakatA hai ? dharma isa para siddhAnta prastuta karate haiM ki jaise AkAza ke lie paramAtmasambandhI liMga milate haiM, vaise hI prAraNa ke lie bhI milate haiM, isalie brahma hI prAraNa zabda vAcya hai |
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 6 adhikaraNa jyotizcaraNAbhidhAnAt / 1 / 1 / 23 // idamAmanaMti, "atha yadataH paro divo jyotirdIpyate vizvataH pRSTheSu sarvataH pRSTheSvanuttameSUttameSu lokeSu, idaM tAvad yadidamasminnantaH puruSe jyotiH" iti / tatra jyotiH zadhdena prAkRtaM jyotirAhosvit brahma veti saMzayaH / chAMdogya kA pravacana hai ki--"gha loka, vizva tathA uttamAdhama samasta lokoM ke Upara jo jyoti hai, vaha puruSoM kI antaHstha jyoti hI hai|" isameM saMzaya hotA hai ki yahA~ jyoti zabda se prAkRta jyoti kA ullekha hai, athavA brahma kA? - atrAsAdhAraNa brahma-dharmAbhAvAt pUrvapakSaH / siddhAnte tu caraNasya brahmadharmatvamiti / "etAvAnasya mahimA ato jyAyAMzca pUruSaH / pAdo'sya sarvA bhUtAni tripAdasyA'mRtaM divi" iti pUrvavAkyam / "ga yatrI vA idaM sarvabhUtam yadidaM kiM ca" iti gAyatrayAkhya brahmavidyAM vaktuM tasyAH pAda catuSTayaM pratipAdya brahmaNazcatuSpAdatvamuktam / puruSasUktepyAzramacatuSTayasthA jIvAH pAdatvenoktAH / tathA praNava brahmavidyAyAmapyakArokAramakAranAdavAcyAzcatvAraH pAdA vizvataijasaprAjJaturIyA uktAH / tad viSNoH paramaM padamiti ca / brahmapucchamiti ca / satyakAma brAhmaNe tu spaSTA eva brahmaNazcatvAraH pAdA nirUpitAH / ataH saccidAnandarUpasya pratyeka samudAyAbhyAM catUrUpatvam / tatra kevalAnAM kAryatvameva, caturthapAdasya tu brahmatvam / ukta saMzaya para pUrvapakSI kahate haiM ki jyoti koI asAdhAraNa dharma nahIM hai, jisase use brahma sambandhI mAnA jAya / siddhAntI kahate haiM ki caraNarUpa se yaha brahma-dharma hI hai| "isakI mahimA itanI hI nahIM hai, isase bhI zreSTha hai, samasta bhUta samudAya usake eka caraNa meM vyApta hai, usake tIna caraNa gha loka meM haiM" ityAdi spaSTa ullekha hai / "yaha jo kucha bhI hai vaha saba kucha gAyatrI hai" ityAdi meM gAyatrI nAmaka brahmavidyA ko batalAne ke lie usake cAra caraNoM kA prati
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 pAdana karake unheM brahma ke hI cAra caraNa kahA gayA hai / puruSasUkta meM bhI cAroM AzramoM ke jIvoM ko cAra caraNa batalAyA gayA hai / tathA praNavabrahma-vidyA meM akAra, ukAra, makAra aura nAda ko vizva, tejasa, prAjJa aura turIya nAmaka cAra caraNa kahA hai| unheM hI viSNu kA parama pada kahA hai| brahmapuccha ityAdi meM bhI zira, donoM pakSa aura puccha rUpa se cAra caraNoM kA ullekha hai / satyakAma brAhmaNa meM to spaSTa rUpa se brahma ke cAra caraNoM kA nirUpaNa hai / isa prakAra saccidAnandarUpa paramAtmA ke pratyeka samudAyoM ke cAra rUpa kahe gae haiM / unameM tIna kI kAryatA hai, caturtha caraNa kA hI brahmatva hai| tatrApi SaDvidhatva pratijJAnAt bhUtapRthivIzarIrANAM paricAyakatvena SaDvidhatvamanirUpya hRdayasya SaDvidhatvaM nirUpayaMstasya ha vA etasyetyAdinA paMca deva-puruSAMnnirUpya teSAM dvArapAlatva jJAnAnantaram, "atha yadataH paro jyotirdIpyata" iti caturtha pAdasya SaSThavidhatva pratipAdanAt / atazcaturthapAde paMcapuruSAstavaH paro divo jyotiH SaSThastasyaiva sarvatra dIpyamAnatvaM nirUpya tadevAntaHpuruSo upasaMharati / tasmAt "tripAdasyAmRtaM divi" ityuktatvAdasya tripAt saMbaMdhi amRtamuparitanalokeSviti / ato'tra caturthaH pAdo nirUpyata iti siddham / ataH pAdAnAM brahmadharmatvAjjyotiSo brahmasvamiti / brahma dharma nirNayArthamidamadhikaraNaM caraNAnAmaupacArikatvavyAvRttyartham etanirNayena praNavAdividyA nirNItA veditavyAH / yadyapi gAyatrI catuSpadA kahI gaI, usake bhI bhUta pathivI zarIra Adi ke bheda se chaH rUpa haiM aisA dikhalAte hue hRdaya kI chaH rUpoM vAlI gati vidhi kA varNana karane ke liye, "ha vA etasyaitAni'' ityAdi se paMcadeva puruSoM kA nirUpaNa karake unakA dvArapAla ke rUpa meM varNana karake "yadataH paro jyoti rdIpyata" ityAdi se caturtha pAda ke hI chaH rUpa dikhalAye gaye haiM / caturtha pAda ke paMca puruSa aura divya parajyoti kI hI sarvatra dIpti batalAkara usI kA aMtaHpuruSa rUpa meM ullekha kiyA gayA hai / unake pUrva tIna pAda amRta rUpa haiM jo ki Upara ke lokoM meM vyApta haiM, aura cauthA pAda pRthvI meM hai yahI dikhalAyA gayA hai| ye pAda brahma ke dharma svarUpa haiM, isalie yaha jyoti brahma hai / yaha prakaraNa brahmadharma ke nirUpaNa ke lie hI prastuta hai,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 pAdoM kA varNana to praupacArika hI hai, inase praNava Adi vidyA kA bhI nirUpaNa samajhanA caahie| chandovidhAnAnneti cenna tathA ceto'rpaNanigadAt tathAhi darzanam 1 / 1 / 24 / / nanu nAtra brahma catuSpAnirUpitaM, kintu gAyatrI chaMdaH "gAyatrI vA idaM savaM yadidaM kiMca" ityupakramya tAmeva bhUta pRthivI zarIra hRdaya bhedairvyAkhyAya saiSA catuSpadA SaDvidhA gAyatrI tadetadRcAbhyuktam "tAvAnasya mahimA" iti / tasyAmeva vyAkhyAnarUgayAM gAyatryAmudAhRto maMtraH kathamakasmAd brahma catuSpAdabhidadhyAt / "yad vaitad brahma" iti brahmapadamapi chandasaH prakRtatvAt tatparamevAvagaMtavyam / zabdasyApi brahmavAcakatvasiddhebrahmopaniSaditivacchabdabrahmati ca / tasmAcchandasa eva pAdAbhidhAnAnna brahmadharmAH pAdA iti cennaiSa doSaH, tathA ceto'rpaNanigadAt, tathA tena dvAreNa cetaso'rpaNaM nigadyate gAyatrI vA idaM sarvaM yadidaM kiMca" iti / nahi varNasamAmnAyarUpasya sarvatvamanupacAreNa sambhavati / yathA sUcI dvArA sUtra pravezastathA gAyatrI dvArA buddhi : tatpratipAdya brahmariNa pravizediti / ___ kuta etadevaM pratipAdyata iti, tatrAha tathAhi darzanam tathA tenaiva prakAreNa darzanaM jJAnaM bhavati / sthUlA buddhiArhatyeva brahmaNi pravizediti / etena sarvA maMtropAsanA vyAkhyAtAH / hiyuktazcAyamarthoM loke svato yanna pravizati tadupAyena vizatIti / natvadRSTa dvArA, dRSTe sambhavatyadRSTakalpanAyA anyAyyatvAt, tasmAt pAdA brahmadharmAH / . zaMkA kI jAtI hai ki yahAM brahma kA cAra caraNoM ke rUpa meM nirUpaNa nahIM hai apitu gAyatrI chanda kA hai, jaisA ki-"yahAM jo kucha bhI hai vaha gAyatrI hI hai" aisA upakrama karake usI kI bhUta, pRthivI, zarIra aura hRdaya ke bheda se vyAkhyA karake vahI cAra pAda vAlI chaH prakAra kI hai yaha bAta "tAvAnasya mahimA" ityAdi meM batalAI gaI hai| usI vyAkhyAna rUpa gAyatrI ke lie ukta mantra prastuta kiyA gayA hai, akasmAt brahma ko cAra pAda vAlA kaise samajha liyA gayA ? "yad vaitad brahma' ityAdi meM jo brahma ke pAdoM kA ullekha hai vaha bhI chanda meM ghaTita hone se, chanda paraka hI siddha hotA hai| yaha kaheM kibrahma zabda kA spaSTa ullekha hai, so brahma zabda zAstravAcaka bhI hai, jaise. ki
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmopaniSad ityAdi brahma zabda kA prayoga kiyA jAtA hai, isalie yahI mAnanA upayukta hai ki pAdoM kA ullekha chanda ke lie hI hai, brahma ke dharma ke rUpa meM pAdoM kA ullekha nahIM hai / ukta zaMkA kA nirAkaraNa karate haiM-pAdoM ko brAhma dharma mAnane meM doSa nahIM hai, yaha jo rUpaka hai vaha citta kI ekAgratA kA sUcaka hai / isake dvArA citta kI ekAgratA hotI hai, yahI bAta "gAyatrI vA idaM" ityAdi meM dikhalAI gaI hai| sabhI jagaha gAyatrI kA akSaroM ke rUpa meM hI prayoga nahIM hotA / jaise ki sUI ke dvArA sUtra kA hara jagaha saralatA se praveza ho jAtA hai, vaise hI gAyatrI ke dvArA usake pratipAdya brahma meM buddhi kA praveza ho jAtA hai / aisA hI prAyaH dekhA jAtA hai| sthUlA buddhi kA brahma meM praveza honA sambhava nahIM hotaa| isase sabhI mantroM kI vyAkhyA ho gaI, arthAta sabhI mantroM meM brahma jJAna karAne kI adbhuta kSamatA hai / sUtra meM prayukta hi zabda batalA rahA hai ki yaha svayaM praviSTa hone meM samartha nahIM hai, isa upAya se hI praviSTa ho sakatA hai| yaha kArya adRSTa dvArA ho jAtA hai aisA mAnanA bhI anyAya hai, kyoMki dRSTa sAdhana sambhava hai| isase yahI nizcita hotA hai ki pAdoM kA brahmadharma rUpa se hI varNana hai / bhUtAdipAdavyapadezopapattazcavam 1 / 1 / 25 / / kiM ca bhUtAdayo'tra pAdA vyapadizyante, bhUtapRthvIzarIrahRdayAni catvAri, na hi etAni gAyatryAH pAdA bhavitumarhati / brahmaparigrahe tUpapadyate / yAvanmukhyamupapadyate tAvanna gauNaM kalpanIyam / ayamarthaH, pUrvahetau chandaso'pi pAdA vyapadezAd bhavaMti, tathApi brahmaNa eva yuktA iti / puruSasUkta etAvAnasyetyasya brahmaparatvAt / asmin vAkye tu gAyatryAH pAdA eva nopadiSTAH kintu te brahmaNa eva pAdA iti / tadvAcakatvena gaaytryaamupcaarennopsNhaarH| cakArAdarthA na zabdasya pAdA bhavaMti, kintu arthasyaiveti / tasmAd brahmavAkya tve bhUtAdInAM pAdatvamupapadyate nAnyatheti tasmAt pAdAnAM brahmadharmatvam / yahAM isa prakaraNa meM bhUta pRthvI zarIra aura hRdaya prAdi cAroM ko pAda batalAyA gayA hai, ye cAroM gAyatrI ke pAda nahIM ho sakate, brahma ke to ho
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakate haiM / kyoMki ye brahma kI sRSTi ke hI aMza haiM / jaba mukhya kI sambhAvanA hotI hai taba gauraNa kI kalpanA nahIM karanI caahie| isalie chanda ke pAdoM ke vyapadeza se brahma ke pAdoM kA hI nirUpaNa kiyA gayA hai| puruSasUkta meM "etAvAnasya" ityAdi meM ina pAdoM ko brahma paraka hI batalAyA gayA hai / isa vAkya meM bhI gAyatrI ke pAdoM kA upadeza nahIM hai, apitu brahma ke pAdoM kA hI hai / tadvAcaka hone se, gAyatrI meM kevala aupacArika upasaMhAra mAtra kiyA gayA hai| sUtrastha ca zabda kA tAtparya hai ki zabda ke pAda nahIM hote apitu artha ke hI hote haiN| yaha brahmavAkya hai, isalie bhUtAdi ko usake pAda batalAyA gayA hai, kisI anya ke nhiiN| upadezabhedAnnati cennobhayasminnapyavirodhAt / 1 / 1 / 26 // .. "pAdo'sya vizvA bhUtAni, sarvANi bhUtAnyekaH pAdaH, pAdatrayamamRtaM divi" ityeko'rthaH / "pAdeSu sarva bhUtAni puMsaH sthitipado viduH, amRtaM kSemamabhayaM trimUrno'dhAyi mUrddha su" ityaparaH / puruSasUktAnurodhe dvitIya evArthaH / prathame tAvat nanu divIti maMtra saptamyA'dhAratvaM pratipAdyate, prataH paramityatra, paMcamyA'nAdhAratvamata upadezabhedAt pUrvoktaparAmarzAbhAvAnna jyotiSo brahmatvamiti cennaiSa doSaH, ubhayasminnapyavirodhAt / maMtre divyevoktam, asmin vAkye sarvatrocyate, sarvatra vidyamAnasya divi vidyamAnatvaM na viruddhyate / ataH zabzena na tatrAvidyamAnatvaM kintu tato'pyanyatra satvaM bodhyate / tasmAt saptamI paMcamI nirdezo na viruddhaH / dvitIye tu nanu mantre amRta padamatra jyotiHpadamata upadezabhedAccaturtha zca pAdo hRdayam / ataH zabdAcca sarvasmAd bhedaH pratipAdyate, ata upadezabhedAnnakavAkyatA, asmiMzva vAkye caraNAbhAvAt svarUpAsiddho heturiti cennaiSa doSaH / ubhayasmin jyotiHpade amRtapade ca prayujyamAne ekArthatvAnna virodhaH / pAdatrayamuparitanalokeSu caturthaM sarvatreti / anyathA vaijAtyaM pAdAnAmApayet / paricchedazca virodhaH / ato'mRtajyotiH zabdayorekArthatvena virodhAbhAvAdekavAkyatvam / ato'tra caraNasabhAvAttasya ca brahmadharmatvAt jyotiH brahmava /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ hara "pAdo'sya bhUtAni" arthAt sAre bhUta eka pAda haiM, "tIna pAda amRta AkAza meM haiM" aisA eka varNana hai tathA "usa puruSa ke eka pAda meM sAre bhUtoM ke pAda sthita haiM, usake kalyANamaya amRta abhaya tIna pAda Upara haiM" aisA dUsarA varNana hai / puruSa sUkta meM yaha dUsarA varNana hI ghaTita hotA hai / prathama varNana meM divi isa mantra meM, prAdhAra artha meM saptamI kA prayoga hai tathA "prataH param" meM paMcamI kA prayoga kiyA gayA hai jo ki anAdhAratva kI vAcikA hai| isa prakAra upadeza kA bheda hai jisase arthasAmya nahIM hotA / isase jJAta hotA hai ki jyotiH zabda brahmatva kA dyotaka nahIM hai ; ityAdi doSa nahIM hogA, kyoMki donoM artha aviruddha haiN| mantra meM divi kA jo prayoga kiyA gayA hai, vaha isa vAkya meM sarvatratA kA bodhaka hai, sarvatra vidyamAna kI diva meM AdhArakatA koI viruddha bAta nahIM hai / ataH zabda se usakI avidyamAnatA kA bodha hotA ho so bAta nahIM hai, apitu usameM bhI anyatra vidyamAnatA kA bhAva nihita hai| isa prakAra saptamI paMcamI kA nirdeza aviruddha hai / dvitIya varNana meM to amRta pada, jyoti pada vAcI hai jo ki prakArAntara se caturtha pAda hRdaya ke rUpa meM batalAyA gayA hai| zabda se to sabakA bheda batalAyA gayA hai, upadeza ke bheda hone se ekavAkyatA bhI nahIM hai / isa vAkya meM caraNa zabda kA spaSTa ullekha bhI nahIM hai, svarUpa se hI vastu kI pratIti ho rahI hai, isalie koI doSa nahIM hai| jyotipada aura amRtapada donoM meM eka hI artha kA bodha ho rahA hai isalie koI viruddhatA nahIM hai / Upara ke lokoM meM tIna pAdoM kI sthiti batalAI gaI hai tathA cauthe kI sarvatra sthiti batalAI gayI hai / yadi aisA nahIM mAneMge to NAdoM kI vibhinna jAtIyatA ho jAyagI, tathA pariccheda kA bhI virodha hogA / amRta aura jyoti zabdoM kI ekArthatA hone se ekavAkyatA siddha hotI hai| isa prakaraNa meM caraNoM kA ullekha hone se, ve brahma ke dharma hI siddha hote haiM, ataH jyoti zabda brahmavAcaka hI hai| 10 adhikaraNa prANastathA'nugamAt / 1 / 1 / 27 // asti kauSItakibrAhmaNopaniSadi indrapratardanasaMvAdaH--"pratardanI hai vai devodAsiH" ityAdinA "eSa lokapAla eSa lokAdhipatireSa lokezaH sema
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 Atmeti vidyAt" ityantam / tatra varadAne "mAmeva vijAnIhi etadevAha manuSyAya hitatamaM manye" ityupakramya tvASTravadhAdinAtmAnaM prazasya svopAsanAyAH pApAbhAvaM phalatvena pratipAdya "kastvam" iti vivakSAyAM "prANo vA ahamasmi prajJAtmAnaM mAmAyuramRtam ityupAstre" tyukta vA AyuSaH prANatvamupapAdya amRtatvaM ca prANasyopapAdya "prANena hyavAmuSmilloke amRtatvamApnoti" iti amRtatvaM yogena pratipAdayati / tatra saMdehaH prANaH kimAsanyo brahma veti / kauSItaki brAhmaNopaniSad meM indra aura pratardana kA saMvAda hai| vaha saMvAda "pratardano ha vai" se prAraMbha hokara "eSa lokapAla eSa lokAdhipati" ityAdi vAkya taka varNita hai| usameM varadAna ke prasaMga meM-"mujhe hI jAno, yahI manuSya kA hitatama mArga hai" aisA upakrama karake tvASTra ke vadha ityAdi se AtmA kI prazaMsA kara AtmopAsanA se-phalarUpa se pApoM kI kSINatA batalAkara "tuma kauna ho ?" aisI AkAMkSA hone para "maiM prANa hai" ityAdi se jIvana ke prANatva kA pratipAdana karake tathA prANa ke amRtatva kA upapAdana karake, "isa loka meM prANa se hI amRta prApta hotA hai" ityAdi meM prANa se amRtatva yoga kA pratipAdana kiyA gayA hai| isa para saMzaya hotA hai ki-yaha dehastha prANa kA varNana hai yA brahma kA? / ata eva prANa ityatra prANazabda mAtre saMdehaHatrArthe'pi saMdehaH / bAdhaka ca vartata iti pRthgdhikrnnaarNbhH| tatra sAdhakAsAdhAraNadharmasyAbhAvAd bAdhakAnAM vidyamAnatvAnna brahmatvamiti puurvpkssH| "ata eva prANaH" sUtra meM to prANa zabda mAtra para saMdeha kiyA gayA zrA, yahA~ artha para bhI saMdeha vyakta karate haiM / pRthak adhikaraNa prastuta karane kA mukhya kAraNa yaha hai ki-jIva bhI prANa zabda se pukArA jAtA hai / isa prakaraNa meM, prANa ke kinhIM asAdhAraNa dharmoM kA to ullekha hai nahIM isalie prANa ko brahma mAnane meM spaSTa bAdhA hai, ataH yaha prakaraNa brahmatva kA pratipAdaka nahIM hai / aisA pUrvapakSa hai| siddhAntastu-caturbhiH sUtraiH pratipAdyate, tatra prathamaM sAdhakadharmamAhaikena, tribhibadhika nirAkaraNam / prANaH paramAtmA bhavitumarhati, kutaH ? tathA'nu
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 gamAt / tathAhi paurvAparyeNa paryAlocyamAne vAkye padArthAnAM samanvayo brahmapratipAdana para upalabhyate / upakrame tAvad " varaM vRNISva " iti indraH pratardanoktaH paramapuruSArthaM varamupacikSepa / " tvameva me vRNISva yaM tvaM manuSyAya hitatamaM manyase " iti / tasmai hitatamatvenopadizyamAnaH prANaH kathaM paramAtmA na syAt nahi paramAtmano'nyad hitatamamasti, paramAnaMdasvarUpatvAt / pApAbhAvazca brahmavijJAna eva " kSIyate cAsya karmANi tasmin dRSTe parAvare" iti zruteH / prajJAtmatvaM ca tasyaiva saMbhavati / upasaMhAre'pyAnaM do'jaro'mRta iti, eSa lokAvipati rityAdi ca / tasmAt sarvatrAnugamAt prANo brahma / cAra sUtroM se siddhAnta prastuta karate haiM, pahile sUtra meM sAdhaka (prANa) ke dharmoM kA vivecana hai tathA tIna meM bAdhaka kA nirAkaraNa kiyA gayA hai / prANa paramAtmA hI ho sakatA hai, pUrva aura para vAkyoM meM padArthoM kA samanvaya brahmapratipAdana paraka hI milatA hai / jaise ki - upakrama meM "vara mAMgo" aisA pratardana ne indra se kahA aura parama puruSArtha ke, vara ke rUpa meM AkSepa kiyA----"tumhIM mujhase vaha vara mAMgo jo ki manuSya ke lie hitatama ho" ityAdi / phira hitatama rUpa se prAraNa kA hI upadeza diyA, hitatama rUpa se upadiSTa prANa paramAtmA ke atirikta dUsarA kauna ho sakatA hai ? paramAtmA se bhinna koI dUsarA hitatama nahIM ho sakatA / kyoM ki vahI abhAva bhI batalAyA gayA ke karmoM kA kSaya ho jAtA paramAnaMda svarUpa hai / brahma vijJAna se hI pApoM kA hai - " usa parAvara brahma ke dekhe jAne para isa jIva hai" ityAdi / prajJAtmatva bhI paramAtmA meM hI saMbhava hai / prakaraNa ke upasaMhAra meM bhI "AnaMda ajara amara" tathA "yahI lokAdhipati hai" ityAdi vizeSatAyeM prAraNa kI batalAI gaI haiM, isa prakAra sabhI jagaha brahma kA hI pratipAdana milatA hai, isalie prAraNa brahma hai / na vakta rAtmopadezAditi cedadhyAtmasaMbandhabhUmA hyasmin 1919|28|| bAdhakamAha, yaducyate prANo brahmati, tanna, kutaH vakta rAtmopadezAt / vaktA hIndra AtmAnamupadizati, "mAmeva vijAnIhi " ityupakramya"prANo vA grahamasmi prajJAtmAnaM mAmAyuramRtamityupAsva" iti sa eSa prANo vakta rAtmatvenopadizyamAnaH kathaM brahma syAt ? tathA ca vAco dhenuvopAsanavad devatAyAH prANatvenopAsanA bodhyate / zranye ca brahmadharmAH prAstAvakA iti kathamasya brahmopAkhyAnatvamiti cet /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 viruddha tarka prastuta karate haiM - jo yaha kahA ki prAraNa brahma, hai so kathana ThIka nahIM hai, kyoMki prasaMga meM vaktA apane AtmA ke rUpa meM prAraNa ko batalAtA hai / vaktA indra hai jo ki - "mujhe hI jAno" maiM hI prANa hU~, prajJAtmA merI amRta prAyu kI hI upAsanA karo" ityAdi rUpa se, apane AtmA ko hI prAraNa batalA rahA hai, phira prAraNa, brahma kaise hai ? tathA jaise ki vANI kI gAya kI taraha upAsanA kahI gaI hai, vaise hI devatA kI prANa kI taraha upAsanA pratIta hotI haiM / anya jo brahma dharma haiM ve prAraNa ke apane hI haiM, isalie isa prakaraNa ko brahmopAkhyAna kaise kaha sakate haiM ? na adhyAtmasaMbaMdha bhUmAhyasmin asmin prakaraNe adhyAtmasaMbadhaH AtmAnamadhikRtya yaH saMbaMdhaH, Atmazabdo brahmavAcI, vastuto jIvasya brahmatvAya tathA vacaH / tasya saMbaMdhaH taddharmAH teSAM bAhulyaM pratIyate " eSakokapAlaH" ityAdi / yAvad yathAkathaMcidapi brahmaprakaraNatvaM siddhayati tAvadanyaprakaraNatvamamuktamiti hi zabdArthaH / prANasya prajJAtmatvam, svAtaMtryeNA tvam / "na vAcaM vijijJAsIt vaktAraM vidyAditi" copakramya tad yathA " rathasyAreSu nemirarpitA" nAbhAvarA arpitA evamevaitA bhUtamAtrAH prajJAmAtra svarpitAH prajJAmAtrAH prANe apitAH / " sa eSa prajJAtmAnaM do'jaro'mRto na sAdhunA karmaraNA" ityAdi viSayendriya vyavahAre zranabhibhUtaM pratyagAtmAnamevopasaMharati / sa ma Atmeti vidyAt" iti copasaMhAraH / tasmAdadhyAtmasaMbaMdha bAhulyAd brahmopadeza evAyam / ( prativAda) ukta tarka saMgata nahIM hai, isa prakaraNa meM to adhyAtma saMbaMdha se bhUmA kA vivecana kiyA gayA hai / AtmA ke AdhAra para jo saMbaMdha dikhalAyA gayA hai vaha jIvaparaka nahIM hai / zrAtmA zabda yahA~ brahmavAcI hai / vastutaH jIva ke lie jo zrAtmA zabda kA prayoga hotA hai vaha brahma saMbandha se hI hotA hai (arthAt jIva, brahma kA aMza hai isa saMbaMdha se hI jIva ko zrAtmA kahA jAtA hai ) brahma kA saMbaMdha hI isa zrAtmA zabda meM hai, usI ke dharmo kA bAhulya bhI "eSa lokapAlaH " iyAdi meM pratIta hotA hai / sUtrastha hi zabda kA tAtparya hai ki jaba taka jaise bhI brahma prakaraNatva kI siddhi ho taba taka anya ke prakaraNatva ko nahIM svIkAranA cAhiye / pra.raNa kA prajJAtmatva aura svataMtratA se prAyudAtRtva svAbhAvika hai jo ki - "na vAcaM vijijJAsIt"
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ityAdi se prAraMbha kara " tad yathA rathasyAreju nemirarpitA" ityAdi taka varNita hai / isameM kahA gayA hai ki jaise ki nAbhi meM chAre sanniviSTa haiM / vaise hI samasta bhUta samudAya prajJAmAtra prAraNa meM santiviSTa hai / " sa eSa prajJAtmAnaMdo'jaro'mRto" ityAdi meM, viSaya iMdriya Adi se anabhibhUta jIvAtmA ko iMgita kiyA gayA hai / usI ko paramAtmA se saMbaddha batalAte hue " sa ma zrAtmeti vidyAt aisA upasaMhAra kiyA gayA hai / " isa prakAra pUre prakaraNa meM zradhyAtma saMbaMdha kA hI bAhulya hai / jisase ki brahmopadeza hI nizcita hotA hai / bAdhakasya kA gatirityata Aha- prakaraNa ke brahmaparaka svIkArane se, vaktA indra kA jo svAtmopadeza hai, usakA kyA samAdhAna hogA ? isakA uttara dete haiM-zAstradRSTyA tUpadezo vAmadevavat | 1|1|26|| pUrvasUtreNa parihRtamatra pariharati tu zabdaH prayaM doSo vyavahAradRSTyopadeze, ahaM brahmatyArSeNa darzanena tUpadezaH / nanu " tatvamasi'' "zrayamAtmA brahma' iti vAkyeSu jIvasya brahmatvaM bodhyate / tatra pratyadhikAraM zAstra pravRttiriti nyAyena svAtman eva brahmatvAvagatirmukhyA / na pratardanasyendrajIva brahmatvAvagatirupAsanaM vA puruSArthAya / ataH zAstra dRSTirapi naivaMvidhA / kevalasya caitanyoM mAtrasya tAdRze brahmaNyaivAvagati virodhAttattvamasyAdivAkyArtho'dhyavasIyate / na tu brahmadharmA jIve vaktuM zakyanta ityAzaMkya pariharati " vAmadevavat " pUrva sUtra se jisakA parihAra na ho sakA, isa sUtra se usakA parihAra kiyA gayA hai yahI sUtrastha tu zabda kA tAtparya hai, ukta doSa, vyavahAra dRSTi se upadeza dene para hI ho sakatA hai, yadi kisI antadRSTA RSi dvArA zrahaM brahma kA upadeza diyA jAya to vaha doSa nahIM hai / jaise ki "tatvamasi" prayamAtmA brahma" ityAdi vAkyoM se jo jIva kA brahmatva jJAta hotA hai-usameM adhikAra meM hI zAstra pravRtti hotI hai-isa niyama ke anusAra apane meM hI brahmAvagati dikhalAI gaI hai / pratardana ko jo indra se jIvatvAvagati kA upadeza milA, vaha upAsanA yA mokSa kI dRSTi se nahIM thA / "tatvamasi' ityAdi meM zAstra kI bhI aisI dRSTi nahIM hai / kevala sarvajJatva aura ajJatva Adi paraspara virodhI aMzoM se rahita nirvizeSa caitanyamAtra jIva kA nirvizeSa caitanya mAtra brahma meM aikya hai yahI "tatvamasi' ityAdi vAkyoM ke artha se avagati hotI hai; prAnaMda ajara amara Adi brAhma dharmoM ke aikya kI avagati hotI hai, aisA nahIM kaha skte| aisI AzaMkA karake parihAra karate hue sUtrakAra kahate haiM "vAmadevavat / "
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ "tadhaitatpazyannRSirvAmadevaH pratipede ahaMmanurabhavaM sUryasya" iti, ya eva pratyabuddha ta sa sarvanavati / "tatra sarveSAM sarvabhAve sarvAnantya prasaMgAt sarvamekameveti vaktavyam / RSi vAmadeva ne aisA anubhava kiyA ki maiM hI pahi- manu thA aura sUrya thA" jo aisA jAnatA hai vaha saba kucha ho jAtA hai" isa vAkya meM saba ge saba kI anubhUti hone se sArvabhauma bhAva khilA hue samasta jagata kI brahmAtmaka . ekatA kA pratipAdana kiyA gayA hai / . tataH kAraNalaya eva sarvabhAva iti manurabhavaM sUryazcetyavayutyAnuvAdo'nupapannaH / tatra yathA jJAnAvezAt sarvadharma-sphUtirevamatrApi brahmavezAdupadeza iti / tvASTravadhAdayo brahmadharmA eva, tadAvezena kriyamANatvAt / "nanveSavavastava zakra tejasA harerdadhIcestapasA ca tejitaH, tenaiva zatru jahi viSNuyaMtritaH" itivRtravacanaM zrIbhAgavate / tasmAdya ktaM brahmadharmavacanam / yadi kAraNa brahma meM laya hone kI bAta mAna lI jAya to, 'maiM manu huA aura sUrya huA" aisA kathana saMgata na ho sakegA isa kathana meM jJAnAveza hone se brAhma dharma kI sphUrti kA brahmAveza ke rUpa se ullekha kiyA gayA hai / vRtrAsura ke vadha Adi kArya brAhma dharma hI haiM, brahmAveza hone para hI ve ho sakate haiM" jaisA zrImadbhAgavata ke vRtrAsura ke kathana se jJAta hotA hai-" he indra / tumhArA yaha vaja bhagavatteja aura dadhIci ke tapa teja se tejita hai, viSNu dvArA paricAlita tuma usa vaz2a se zatru kA saMhAra karo" isalie brAhmadharma ma nanA hI saMgata hai| nanu "svApyayasaMpattyoranyarApekSamAviSkRtaM hi" iti sUtra suSuptau brahma saMpattI ca brahmadharmAvirbhAvo na tvanyad itikathamevamiti cenmevam / upadeza bhAvanAdiSvapi kadAciduttamAdhikAri viSaye brahmaprAkaTyamityaMgIkartavyam / "magyeva sakalaM jAtam" ityAdi vAkyAnurodhAt / (zaMkA) yadi aikya bAta na mAnakara brAhmasthiti svIkAra lI jAya to"svApyasaMpattyo" ityAdi sUtra meM jo suSupti aura brahma saMpatti meM aikya kA pratipAdana kiyA gayA hai usakI saMgati kaise hogI? (samAdhAna) nahIM ukta sthala meM bhI brAhma dharma ke AvirbhAva kA hI samarthana kiyA gayA hai / upadeza bhAvanA Adi ke vidhAyaka vAkyoM meM bhI saMbhavataH uttama adhikArI viSaka
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 brahma prAkaTya kI bAta mAnI gaI hai / " mayyeva sakalaM jAtam ityAdi : padeza vAkyoM se yahI bAta nizcita hotI hai / __ "ihaiva" samavanIyante prANAH / "brahma va san brahmApyeti" ityapyAvirbhAvApekSam / tasya ca prAyikatvAnna sUtre phalatvamAha / jIvanmuktAnAmapi paramamukta vaktavyatvAcca / "ihaiva samavanIyante prANAH' brahma va san brahmApyeti" ityAdi meM bhI AvirbhAva hI batalAyA gayA hai prAyaH sabhI kA AvirbhAva nahIM hotA isalie sUtra meM phala rUpa se usakA vivecana nahIM kiyA gayA hai| jIvanmukta jIvoM kI bhI paramamukti batalAI gaI hai, isalie bhI isakA phala rUpa se vivecana nahIM kiyA gyaa| asaMprajJAta samAdhAvivAvirbhAvadazAyAmeva zarIraviyoge viyonakA bhAvAt vAgAdimAtraM lIyate / tasya ca prAptatvAdeva nAcirAdigatiH / tathApi prAyikatvAnna sUtra gItAdiSu tadvacanam / saguNanirguNabhedena niyamavacanaM tvaprAmANikameva, brahmavAde guNAnaMgIkArAcca / tasmAdyuktamuktaM zAstradRSTyAtUpadeza / ' asaMprajJAta samAdhi kI taraha AvirbhAva dazA meM bhI zarIra kA prasaMzleza nahIM hotA kyoMki usameM koI viyojaka to hotA nahIM,isalie vAgAdi indriyoM kA hI laya hotA hai / yaha mukti kI pUrvAvasthA hai isalie mukta jIva / acirAdigati bhI nahIM batalAI gaI hai| arthAt jaba jIva ko brahmabhAva kI prApta ho jAtI hai taba usakI acirAdigati hogI hI kyoM ? prAyaH sabhI kI prAvirbhAva dazA hotI bhI nahIM isalie brahma sUtra gItA Adi meM usakA varNana nahIM kiyA gayA / saguNa aura nirguNa upAsaka ke bheda se, niyama vacana ke rUpa se, isa dazA kA ullekha karanA aprAmANika bhI hogaa| brahmavAda meM bhaktoM ko guNa svIkAra bhI haiN| isalie "zAstradRSTyAtUpadezaH" aisA ThIka hI kahA gayA hai [saguNopAsaka kI hI prAcirAdi gati hotI hai nirguNopAsaka kI nahIM hotI] jIva mukhya prANaliMgAnneti cennopAsAtraividhyAdAzritatvAdihatadyo. gaat||1||30|| anyadbAdhakadvayamAzaMkate / nanu yadyapi brahmadharmA bhUyAMsaH prakaraNe zruyantaM tadvajjIvadharmA mukhyagaNadharmAzca bAdhamaH santi / na vAcaM
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijijJAsIta vaktAraM vidyAdityAdi / atrahi vAgAdikaraNAdhyakSasya jIvasya vijJa yatvamabhidhIyate / athakhalu prANa eva prajJAtmedaM zarIraM parigR. hye ti zarIradhAraNaM mukhyaprANa dharmaH / mA mohamApadyathA, ahamevaitat paMcadhAtmAnaM pravibhajyatadvAraNamavaSTamya vicArayAmIti zravaNAt / praba anya do bAdhAmoM kI AzaMkA karate haiN| yadyapi prakaraNa meM brAhma dharmo kI bahulatA hai, unake samAna jIva dharma aura prANa dharma svIkArane meM bAdhA upasthita hotI hai / "na vAcaM vijijJAsIt" ityAdi meM vAgAdi indriyoM ke adhyakSa jIva kA vijJa yatva batalAyA gayA hai| "athakhalu prANa eva" ityAdi meM zarIra dhAraNa karanA hI mukhya prANa kA dharma batalAyA gayA hai| aisI prAzaMkA nahIM karanI cAhie kyoMki "maiM hI apane ko pAMca 3. rUpoM meM vibhakta karake isa zarIra ko dhAraNa karatA hU~" ityAdi meM spaSTa rUpa se Izvara kI adhyakSatA batalAI gaI hai| __"yo vai prANaH sA prajJA yA prajJA sa prANa" iti jIva mukhya prANavAcyatve prajJAprANayoH sahavRttitvAdupacAroyujyate / utkrAntizca / na tu sarvathA vilakSaNasya brahmaNaH / tasmAjjIvamukhyaprANaliMgayovidyamAnatvAnna brahma prakaraNamiti cenna upAsAtraividhyAt / ayamarthaH, trayANAmapi svatantratvaM vA, liMgadvayasyApi brhmdhrmtvmucytaamitivaa| AdyaH pUrvameva parihRtaH / nahi brahmadharmA anyaparatvena pariNetuM zakyA iti / dvitIye dUSaNamAha / upAsAtravidhyAt, tathA satyupAsanaM trividhasyAt / tadvAkya bheda prasaMgAnna yuktama / tRtiiyetuuppttirucyte| jIvadharmA brahmaNi na virudhyante, Azrita tvAt / jIvasyApi brahmadhAratvAt taddharmA api bhagavadAzritA eva / ihetyubhayatra sambandho brhmvaade| mukhyaprANetu tadyogAt / tena yogaH tadyogastasmAt / prANadharmA bhagavati na viruddhayaMte, prANasya .bhagavatsambandhAt taddharmANAmapi bhagavat sambandhAt / athavA vaktRtvAdayo na jIvadharmAH kintu brahmadharmA eva, jIve AzritatvAdabhAsate / parAttutacchuteriti nyAyAt prANe'pi tathA / svApyaMyasaMpattyojIvasya brahmAzritattvam / prAdhyAtmikAdhidaivika rUpatvAnna saMyogaH, prANasyatu saMyoga eva, tasmAt sarve dharmA brahmaNi yujyante / "jo prANa hai vahI prajJA hai, jo prajJA hai vahI prANa hai" ityAdi meM jIva paura mukhya prANa ke vAcI prajJA aura prANa kI sahavRtti dikhalAI gaI, isalie
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 / inakI ekatA mAnanA hI saMgata hai, ye donoM sAtha hI utkramaraNa karate haiM / ye brahma se ekadama vilakSaNa nahIM hai isalie yaha nahIM kahA jA sakatA ki isa prakaraNa meM jIva aura mukhya prAraNa kA hI ullekha hai yaha brahma kA prakaraNa nahIM hai / inakA isa prakaraNa meM kisa rUpa se ullekha hai yaha vicAraNIya hai kyA jIva dhaura mukhya prAraNavAcI brAhma dharmoM kI jIva paratA hai athavA tInoM kI svatantratA hai athavA ubhayavAcI zabdoM kI brAhma dharma rUpa se vivRtti hai ? prathaya bAta kA to pahile hI parihAra kara cuke, brAhma dharmo ko kisI bhI anya ke dharmoM ke rUpa meM nahIM svIkArA jA sakatA / dvitIya pakSa ke viSaya meM sUtrakAra dUSaNa batalAte haiM, "upAsAtrai vidhyAt " arthAt aisA mAnane se upAsanA tIna prakAra kI siddha hogA / tathA inake svarUpa prakAzaka vAkyoM meM bhI bheda siddha hogI / isalie dvitIya pakSa bhI saMgata nahIM hai / tRtIya pakSa hI susaMgata hai / jIva dharma, brAhma dharma meM upapanna ho sakate haiM, viruddha nahIM hai kyoMki paramAtmA jIva kA Azraya hai ( arthAt aMzI hai ) isalie jIva ke dharma bhI bhagavadati hI haiN| sUtra ke iha pada kA tAtparya hai ki donoM (jIva mukhya prANa) meM brahmavAda meM sambandha hone se aikya hai / mukhya prANa meM jo brAhmadharmo kA Aropa hotA hai vaha bhI jIva ke yoga se hI hotA hai / isalie prANa dharma bhI bhagavaddhamoM se viruddha nahIM hai / prAraNa kA bhagavatsaMbaMdha hone se usake dharmoM kA bhI bhagavatsambandha nizcita hotA hai / yadi kahA jAya to yahI kahanA samIcIna hogA ki vastutaH ve saba brAhma dhama hI haiM, jIva dharma nahIM hai', jIva meM to ve brahmAzrita hone se bhAsita hote haiM [arthAt jIva brahma kA aMza hai isalie usameM unakA bhAsa hotA hai] brahmasUtra ke dvitIya adhyAya ke tRtIya pAda meM "parAttu tacchruteH " sUtra meM parabrahma ke sakAza se jIvoM ke kartRtva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| mukhya prAraNa kA kattatva bhI parabrahma ke sakAza se hai / suSupti aura sampatti meM jIva kA brahmAzritatva hai / ina avasthAoM meM jIva kA saMyoga nahIM hotA apitu prabheda rahatA hai, kyoMki ye AdhyAtmika aura prAdhidaivika sthiti hai / prAraNa kA to saMyoga hotA hai / isase nizcita hotA hai ki samasta dharma brahma ke hI haiM / sahotkramastu kriyAjJAnazaktyorbhagavadIyayodehe sahaiva sthAnaM sahotkramagamiti bhagavadadhInatvaM sarvasyApibodhyate / nanu prAraNastathAnugamAditi prANa zabdena brahmava pratipAditaM tatkathaM dharma yorutkramaNamiti cet / pratra dharma dharmiNorekasvapRthakatvanizayovidyamAnatvAt / prANovAmahamasmin
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 prajJAtmeti / atra kriyAjJAna zaktimAn nidiSTaH / tadanvekaikasya dharmasya prazaMsA, "yo vai prANaH sA prajJA, yA prajJA sa prANaH" ityupasaMhArAd / kriyA aura jJAna zaktiyAM bhagavadIya hai' inakA deha ke sAtha jo utkramaNa hotA hai, vaha jIva kI brahmAdhInatA ke kAraNa hai (arthAt ina dharmoM kA utkramaNa brahma ke sakAza hone se hI hotA hai, to ye brAhma dharma, jIva brahma ke adhIna hai isalie ye jIva ke sAtha utkramaNa karate hai ; brAhma dharma ke rUpa meM) zaMkA hotI hai ki "prANastathAnugamAt" sUtra meM to prANa zabda se brahma kA hI pratipAdana kiyA gayA hai taba phira, dharma ke utkramaNa kI hI bAta kaise kahI jA sakatI hai ? (samAdhAna) isa prasaMga meM dharma aura dharma kI ekatA aura bhinnatA batalAI gaI hai (arthAt bhinnAbhinnatA batalAI gaI hai) jaise ki-"prANo vA ahamasmin prajJAtmA" ityAdi / isameM kriyAjJAna zaktimAn kA nirdeza kiyA gayA hai / " yo vai prANaH sA prajJA" ityAdi meM paraspara eka-eka ke dharma kI prazaMsA karate hue prakaraNa kA upasaMhAra kiyA gayA hai| punastayorevotkramaNapravezAbhyAM saha hyavAsmin / zarIre vasataH sahotkrAmata ityupakramya suSuptimU maraNeSu prANAdhInatvaM sarveSA mindriyANAmuktvA prAsanyavyAvRtvartha prajJayaikyaM pratipAdyopasaMharati / punaH isI prakaraNa meM ina donoM kA utkramaNa aura praveza bhI sAtha batalAte hue, isa zarIra meM donoM kA vAsa kaha kara donoM ke sahotkramaNa kA ullekha kiyA gayA hai aura suSuptimUrchAmaraNa avasthAnoM meM bhI indriyoM kI prAraNAdhInatA batalAkara prANa aura prajJA kI ekatA kA pratipAdana karate. hue upasaMhAra kiyA gayA haiM / punarjJAnazakterutkarSavaktuM--"prathakhalu yathA prajJAyAm" ityArabhya "nahi prajJApeto'rthaH kazcan siddhayet" ityantena jJAnazaktyutkarSa pratipAdya dharmamAtratva nirAkaraNAya jJAnazaktimaMtaM bhagavantaM nirdizati, nahi prajJAtavyamityAragya "mantAraMvidyAt" ityantena / tadanu jJAnakriyAzaktyorviSayabhUta bhUtamAtrArUpa jagato bhagavadabhedaM pratipAdayan" sa eSa prajJAtmA'naMdo'jaro'mRtaH" ityupasaMharati brahma dhamaH / ataH kriyAjJAnaviSayarUpo bhagavAneveti pratipAdya na tAvanmAtraM tato'pyadhika ityekopAsanava vihitaa| tasmAjja'jIvarUpatvAt sarvAtmakaM brahma veti mahAvAkyArthaH siddhaH /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 punaH isa prakaraNa meM jJAna zakti kA utkarSa dikhalAne ke lie "atha khalu yathA prajJAya" se prArambha karake "nahi prajJApeto'rthaH kazcan siddhyet" isa antima vAkya taka jJAnazakti kA utkarSa dikhalAkara kevala dharmamAtra ke nirAkaraNa ke lie jJAnazaktimAna bhagavAna kA " nahi prajJAtavyam" se prArambha kara "matAraM vidyAt" taka nirdeza kiyA gayA hai / isake bAda jJAna kriyA zakti ke viSaya bhUta paMcamahAbhUta aura paMcatanmAtrA rUpa jagata kA bhagavAna se abheda batalAne ke lie " sa eSa prajJAtmA" ityAdi brAhma dharmoM kA ullekha karate hue prakaraNa ka" upasaMhAra kiyA gayA hai / isa prakAra, kriyA jJAna rUpa bhagavAna hI haiM aisA pratipAdana karake, ve itane hI nahIM hai, usase bhI adhika haiM, aisA bhAva dikhalAte hue zradvaita upAsanA kA vidhAna kiyA gayA hai| isase siddha hotA hai ki jaDa jIva rUpa hone se sarvAtmaka brahma hI hai, yahI mahAvAkya kA tAtparya hai ! prathama adhyAya prathamapAda samApta
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya dvitIya pAda sarvatra prasiddhopadezAt / 1 / 2 / 1 // samanvaye prathame'dhyAye sarveSAM vedAntAnAM brahmaNi samanvayovaktavyaH / tatrodgIthAdya pAsanAvAkyAnAM mukhyavAkyeSu phalopakAryaGgatvam / brahma vAkyAnAM niHsadigdhAnAM samanvayaH svataH siddhaH / saMdigdhAni dvividhAni zabdato'rthatovA / brahmariNa vyavahAro'sti kazcinnaveti / tatra prathama sUtra vyavahAraH sthApitaH / "yato vAco nivartante" ityAdInAM vizeSeNedamitthatayA nirUpaNa niSedhaparatvam / evameva kAryasiddhaH / adhItAnAM brahmavAkyAnAM caturlakSaNyA brahmaparatve siddha zravaNaM siddhyati / zrutasyakAlAntare'pyasaMbhAvanAviparItabhAvanAnivRtyartha pUrvasthitAnAmaMgAnAmanapekSitAnAmudavApenAnyeSAmapekSitAnAmAvApena tasyaivArthasya nirdhAraNemananaM bhavati / ___ samanvaya ke nirdhAraka prathama adhyAya meM samasta vedAMta vAkyoM kA brahma meM hI samanvaya dikhalAyA gayA hai| tathA udgItha Adi upAsanAoM ke samarthaka vAkyoM kI mukhyabrahma paraka vAkyoM meM phalopakAryatA batalAI gaI hai / asaMdigdha brahma nirUpaka vAkyoM kA samanvaya to svataH siddha hai| saMdigdha vAkya do prakAra ke haiM, zabda saMbaMdhI aura artha sNbNdhii| aba prazna hotA hai ki ina saMdigdha vAkyoM kA brahma meM vyavahAra saMbhava hai yA nahIM ? so prathama sUtra meM hI vyavahAra kI saMbhAvanA kA nirUpaNa kara cuke haiN| "yatovAco nivartante" ityAdi vAkyoM meM "yaha aisA hai" ityAdi nizcayAtmaka nirUpaNa kA hI niSedha kiyA gayA hai| isI prakAra zravaNa Adi kArya siddhi paraka "AtmA vAre" Adi vAkyoM kA bhI nirUpaNa hai| cAra prakAra ke adhIta brahmavAkyoM kI brahmaparatA siddha ho jAne para zravaNa to svayaM hI siddha ho jAtI hai| zrutavAkyoM kI kAlAntara meM asaMbhAvanA aura viparIta bhAvanA kI nivRtti ke . lie, pUrvasthita anapekSita aMgoM ke udvApa tathA anya apekSita aMgoM ke pAvApa se usI artha kA nirdhAraNa hone nizcita manana hotA hai /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 [ jo zabda jisa artha kI pratIti karA rahe haiM, unakA anya rUpa se artha karanA udvApa tathA anyarUpa se artha pratIta karAne vAle vAkyoM kA svAbhAvika artha karanA AvApa hai ] tato'pyevaM dhyAnAdisamAdhyantarUpanididhyAsanarUpaM manasi sarvato nivRtta vyApAre svayamupalabdhanijasukhAnubhavarUpaM brahma / idameva brahmajJAnamiti / antaH dRzasyAnubhavaikavedyatvAdya uktamaviSayatvam, pAka bhojanatRpticat / zrIra aise dhyAna dhAraNa samAdhirUpa nididhyAsana se, samasta jAgatika vyApAroM se nivRtta mana meM, svAbhAvika rUpa se svataH upalabdha jo nijasukhAnubhUti hotI hai vahI brahma hai, ise hI brahma jJAna kahate haiM / antaHkaraNa se dRSTa anubhava mAtra se vedya hone se hI ise vAraNI kA aviSaya kahA gayA hai jaise ki miSTAnna bhojana kI tRpti vANI se akathya hotI hai / ataH zravaNAGga mImAMsAyAM mAhAtmyajJAnaphalAyAM bhagavadvAkyAnAmanyaparatve'nyavAkyAnAMca bhagavatparatve divyadharmAdivyadharmavyatyAsena vaiparItyaM phalamApadyata / tadarthaM divyadharmanirdhAro dvitIyAdhikaraNe vicAritaH / vedA eva vAcakAH pralaukikameva karmeti / tataH pUrNAlaukikatvAya vidhiniSedhamukhenAdhikaraNadvayam / samanvayekSatirUpam tadanuprathame pAde zAbdasaMdeho nivArito nizcitArthe / tatrApi prathamaM pratyayasaMdeho nivArito dvayena / prakRtisaMbaMdho'pyAdhikaraNatrayeNa, punarantimadhikaraNaM saMzleSanirAkaraNAya evaM prathame pAde zabda saMdeho nivAritaH / prathama pAda ke dvitIya adhikaraNa meM zravaNa ke bhaMga manana zrAdi kI mImAMsA tathA mAhAtmya jJAna kA phala nirUpaNa karate hue bhagavadvAkyoM kA anyArtha tathA anya vAkyoM kA bhagavatparaka artha karane se divya dharma aura divya dharma kA ulaTa phera hone se viparIta phala ho jAtA hai, isalie divya dharma kA vizeSa rUpa se nirdhAraNa kiyA gayA hai / veda hI parabrahma ke svarUpa ke nirdhAraka haiM parabrahma ke karma alaukika haiM, unakI pUrNa alaukikatA ko vidhi niSedhAtmaka vAkyoM se do adhikaraNoM meM dikhalAyA gayA hai / " eko'haM bahu - syAma" ityAdi IkSaNa vidhAyaka vAkyoM meM hI brahma paraka vAkyoM kA samanvaya kiyA gayA hai / usake prathama pAda meM nizcitArtha kI sthApanA karate hue zabda saMdeha kA nivAraNa kiyA gayA hai, usameM bhI prAthamika do sUtroM se pratyaya saMdeha kA nivAraNa kiyA gayA hai| tIna adhikaraNoM se prakRti kA saMbaMdha
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 dikhalAyA gayA hai, antima adhikaraNa meM parabrahma ke prAkRtika saMzleSa kA nirAkaraNa kiyA gayA hai isa prakAra prathama pAda zabda saMdeha kA nivAraka hai| ye punaH kvacit saguNanirguNabhedaM pratipAdayaMti, te svayameva svasya brahmajijJAsAnadhikAraM bodhayaMti, brahmavAde sAMkhyAnAmiva guNAnAmaMgIkArAt / bhautika guNAnAma saMbaMdhArthameva hyadhyAyArambhaH anyathA sarvasyApi tatkAraNasvena tatsaMbaMndhasya vidyamAnatvAdanyanirAkaraNena ta pratipAdakatvanidhArakAdhikaraNAnAM vaiyarthya meva / ___ jo loga brahma ke saguNa nirguNa bheda kA pratipAdana karate haiM, ve svayaM apane hI brahma jijJAsA ke anadhikAra ko batalAte haiM, kyoMki ve sAMkhyavAdiyoM kI taraha, brahmavAda meM guNoM ko svIkArate haiM / brahma meM bhautika guNoM se koI sambandha nahIM hai, ye batalAne ke lie hI adhyAya kA prAraMbha kiyA gayA hai| yadi aisA nahIM mAneMge to, samasta vizva kA kAraNa vaha brahma hI to hai saba kucha usase sambandhita hai, anya kA nirAkaraNa karane se, brahma ke astitva ko batalAne vAle adhikaraNa vyartha ho jAveMge [arthAt bhautika guNa to vastutaH nitya nahIM hai unakA dhvaMsa ho jAtA hai yadi bhautika guNoM se paramAtmA kA sambandha mAneMge to paramAtmA kA dhvaMsa bhI svIkAranA par3egA] arthasaMdeha nirAkaraNArtha dvitIyAdyArambhaH, tatrArtho dvividho jIvajaDAtmakaH pratyeka samudAyAbhyAM trividhaH, tatra prathamaM jIvapuraHsareNa saMdehA nivAryante / artha saMdeha kA nirAkaraNa karane ke lie dvitIya pAda ke prathama adhikaraNa ko prastuta karate haiM, artha, jIva aura jaDa bheda se do prakAra kA hai, inake pratyeka ke tIna bheda haiN| inameM se sarva prathama jIva sambandhI martha kA saMdeha nivAraNa karate haiN| idAmnAyate "sarva khalvidaM brahma tajjalAniti, zAMta upAsIta-" athakhalu RtumayaH puruSo yathA RturasmilloM ke puruSo bhavati tathetaH pretya bhavati, sa kratuMkurvAMta manomayaH prANa zarIra" ityAdi / tatra vAkyopakrame "savaM khalbidaM brahmati" sarvasya brahmatvaM pratijJAya, "tajjalAniti' sarva vizeSaNaM hetutvenoktavA tattvenopAsanamuktam / aisA vacana pAtA hai ki - "yaha saba kucha brahma svarUpa hai, unhIM se utpanna aura unhIM meM lIna hai" yaha puruSa karmamaya hai, isa loka meM jaisA karma karatA hai
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaisA hI marane ke bAda hotA hai, vaha manomaya prANa zarIra se karma karatA hai" ityAdi / isa vAkya ke upakrama meM "sarva khalu" ityAdi se samasta jagata ke brahmatva ko batalAne ke lie "tajjalA ni" se samasta vizeSaNa ko heturUpa se batalAkara, tattvarUpa se upAsanA kA nirdeza kiyA gayA hai / na cAyaM zamavidhiH, vAkyAthai lakSaNA prasaMgAtkAraNatvena sAmAnyata evaM siddhatvAcca / ataH sarva jagato brahmatvenopAsanamuktam / idameva purANAdiSu virATtvenopAsanam / ataH paramagrimavAkyArthe saMdehaH, kratuM kurvIteti, Rtu dharmo yajJa iti yAvat / tasya svarUpaM manomayaH prANazarIra iti / isa prakaraNa meM zamavidhi kA ullekha nahIM hai, aisA mAnane meM vAkyArtha meM lakSaNA karanI par3egI / kAraNa rUpa se mAnanA hI sAmAnya siddha artha hai / yahI mAnanA samIcIna hai ki samasta jagata kI brahmatva rUpa se upAsanA batalAI gaI hai| purANAdi meM isa jagata kI virATa rUpa se upAsanA batalAI gaI hai| isakA rahasya agrima vAkyArtha meM spaSTa ho jaaygaa| isa para "RtuM kurvIt" ityAdi meM * tu dharma yajJArthaka hai aisA saMdeha prastuta hotA hai, usakA svarUpa manomaya prANa zarIra kahA jAtA hai| upAsanA prakaraNatvAdupAsanaM veSA, tatra manomaya iti pramANabhUtoM veda uktaH / prANa zarIra iti kAryakAraNayorabhedopacAraH / agne satya saMkalpAdi dharmavacanAt, kimayaM vijJAnamayo jovo brahmatvenopAsya, uta brahma vAntaryAmI, yaH purANeSu sUkSma uktaH / yaha upAsanA kA prakaraNa hai ataH upAsanA kA hI varNana hai, vaha bhI manomaya upAsanA kA hai, jisake veda pramANa haiM / "prANa zarIra meM kArya kAraNa kA abhedopacAra hai| Age ke prakaraNa meM upAsya ke satyasaMkalpa Adi dharmoM kA ullekha kiyA gayA hai, isa para saMdeha hotA hai kivijJAnamaya jIva ko brahmatva rUpa se upAsya kahA gayA hai athavA antaryAmI rUpa se brahma kA ullekha kiyA gayA hai jise ki purANoM meM sUkSma kahA gayA hai| tatra pUrva vAkye jaDasya jagato brahmatvenopAsanasyoktatvAjjIvasyApi brahmatvenopAsanameva yukta, natvAhatyava brahmavAkyavaktumarhati / vijJAnaM brahma cedvedeti zAkhAntare spaSTatvAcca tasmAt kAryakAraNayorabhedAjjIva eva brahmatvenopAsyaH /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 ukta prakaraNa ke pUrva vAkya meM jaDa jagata kI bhI brahmatva rUpa se upAsanA batalAI gaI hai, ataH jIva kI hI brahmatva rUpa se upAsanA mAnanA yukta hai, ukta prakaraNa brahya paraka nahIM ho sakatA kyoMki eka dUsarI zAkhA meM "vijJAna brahma" ityAdi meM use spaSTa rUpa se vijJAnamaya kahA gayA hai| kArya kAraNa kA prabheda hone se jIva ko hI brahmatva rUpa se upAsya kahA gayA hai| ityevaM prApte ucyate, sarvatra prasiddhopadezAt / atha khalvityAdi brahmavAkyameva, kutaH ? sarvatra prasiddhopadezAt kurvIta ityupadezo na tUpAsanA / tatra paramazAntasya sarvasya jagato brahmatvenopAsanayA zuddhAntaHkaraNasya sarvavedAntaprasiddhabrahmopadeza eva yukto mananarUpo, na tu kvacit siddhasya jiivsyopaasnaa| zAkhAntaretvane prAnandamayasya vaktavyatvAttathAyuktam narivaha tathA, tasmAdAnanda rUpa prANa zarIra rUpo vaakyaarthH| ukta saMzaya para "sarvatra prasiddhopadezAta" sUtra prastuta karate haiM "pratha khalu" ityAdi brahma vAkya hI hai, kyoMki saba jagaha brahma ko hI antaryAmI rUpa se batalAyA gayA hai / vAkya kA kurvIta pada upadeza paraka hai upAsanA paraka nhiiN| usameM samasta jagata kI brahmatvarUpa se parama zAMta zuddhAntaHkaraNa kI upAsanA kA ullekha hai vedAMtoM meM sarvatra brahmopadeza kI hI mananarUpA upAsanA kI prasiddhi hai, kahIM bhI jIva kI upAsanA kI prasiddhi nahIM hai / isI prakaraNa meM Aga kI zAkhA meM Anandamaya kI usanA batalAI gaI hai jisase yahI bAta nizcita hotI hai, yahAM bhI pAna damaya rUpa prANa zarIra kA varNana kiyA gayA hai| nanu RtumayaH puruSa iti yathAsaMkalpamagnimadehakathanAllokAntara bhAviphalArthamanyopAsanaiva tu yuktA, na tu brahmajJAnasya tAdRzaM phalaMyuktamityAzaMkya pariharati / __"RtumayaH puruSaH' meM saMkalpAnusAra agrima deH prApti kI bAta kahI gaI hai, jisase lokAntarabhAvI phala kI bAta siddha hotI hai, isalie jIvopAsanA mAnanA hI yukta hai, brahmajJAna kA vaisA phala sambhava nahIM hai, isa saMzaya kA parihAra karate haiM
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 vivakSitA guNopapattazca // 112 // vivakSitA lokAntare tAdRzarUpa prAptiH, sA prakRte apyupapadyate, bhagavatsvarUpAlAbhAt sArUpyalAbhAdvA, na ca vyAptiruktetyadhamaprAptayupAyo yuktaH / satya saMkalpAdivacanaM na brahmavAkyatvapoSakamiti cakArArthaH / ukta prasaMga meM, lokAntara meM vaisI rUpa prApti hotI hai yahI artha vivikSita hai, yaha prakRti rUpa se bhI ho sakatI hai, vaha cAhe bhagavat svarUpa prApti ho yA unake samAna prApti ho / vyApti kI ukti se, adhama zarIra kI prApti ke upAya kI bAta mAna lenA saMgata nahIM hai| sUtra meM kiyA gayA cakAra kA prayoga batalAtA hai ki sara saMkalpa Adi guNoM ko batalAne vAlA vAkya bhI brahmasvarUpa bodhaka vAkya kA hI poSaka hai| nanvatAvatApinakAntato brahmavAkyatvamupapatta rubhayatrApi tulyatvAdityAzaMkya pariharati / kevala itanA mAna lene mAtra se brahmavAkyatva kI ekAntatA nizcita nahIM hotI, prAyaH jIva aura brahma donoM ke guNoM ke vidhAyaka vAkya samAna rUpa se prApta hote hai, isa saMzaya kA parihAra karate haiManupapattestu na zArIraH // 1 / 2 / 3 / / na ca prANazarIra rUpo jIvo bhavati / tirohitAnandatvena nirAkAratvAt adhyAsenatathAtvetvanupAsyatvameva / idAnImevopAsakasyApitathAtvAt / na ca prAsodelaukikatvana upadezAnarthakya prasaMgAt, ata AnandarUpa nivRttatvAt tu zabdaH / vijJAnamayetu prAptAprApta vivekena varmasyaivopAsanA / prANa zarIra rUpa vAlA, jIva nahIM hotaa| chipe hue prAnanda aura nirAkAra hone se kevala adhyAsa ke AdhAra para jIva meM vaisI ahaMtA sambhava nahIM hai, isalie usakA anupAsyatva to nizcita hI hai| jisa prANa ke upAsyatva kI carcA hai vaha laukika prANavAyu sambandhI nahIM hai, jIva ko prANa zabda mAtra se sambodhita kiye jAne se upAsya nahIM kahA jA sakatA vaha jIva upAsaka kahA gayA hai, vahI upAsya rUpa ho aisA sambhava nahIM hai, yadi upAsya aura upAsaka ko eka mAna leMge to, upAsanA kA pravacana nirarthaka sA ho jAyagA / jIva meM, Ananda rUpa prANa zarIratva kA abhAva hai, isaliye ukta vAkyArtha jIva paraka nahIM ho sktaa| sUtra kA tu zabda pUrvapakSa kA nivAraka hai| vijJAnamaya ke prasaMga meM to dharma kI hI upAsanA kA vi ya
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai usameM prApta aprApta kA viveka kiyA jAya to aisA hI nirNaya hotA hai / arthAt "vijJAnamAnandaM brahma" aura 'vijJAnaM yajJa tanune" ityAdi meM brahma aura jIva ko vijJAna svarUpa kahA gayA hai parantu isa vijJAna svarUpa ko prApta nahIM kahA gayA hai, apitu unake Ananda dharma ko prApta kahA gayA hai ataH usa dharma kI hI upAsanA mAnanI cAhiye / nanu prAptavyatAdRzarUpa phalAbhiprAyaM bhaviSyatIti pariharati / Ananda svarUpa ko hI prAptavya kahA gayA hai, jo ki phalAbhiprAya se ho sakatA hai, isa saMzaya kA parihAra karate haiM / karmakartavyapadezAcca / / 2 / 4 // etamitaH pretyAbhisaMbhavitAsmi, iti, yasya syAdaddhA na vicikitsAstIti ha smAha zAMDilya ityagne phalavAkyam / etaM prANazarIrarUpaM karmatvena , dhyeyatvena, prApyatvena ca vyapadizati / kartRtvena ca zArIraM vyapadizati / na ca bhajanIyarUpAkayane tAdRzaM phalaM siddhayatIti cakArArthaH / adhikaraNasaMpUrNatvadyotakazca / "eta mitaH pretyAbhisaMbhavitAsmi' ityAdi ke Age phalavAkya hai jisameM prANa zarIra ko karmatva dhyeyatva aura prApyatva rUpa se dikhalAyA gayA hai| jo bhajanIya tattva hai, usase ekatva prApti kI bAta kaise saMgata ho sakatI hai, yahI bAta cakAra ke prayoga meM batalAI hai cakAra kA prayoga adhikaraNa kI pUrNatA kA dyotaka bhI hai / zabda vizeSAt // 2 // 5 // idamAnAyate "yathA brIhirvAyavovA zyAmAkovA zyAmAkataNDulo va vamayamaMtarAtman puruSo hiraNmaya iti" tatra saMzayaH, hiraNmayaH puruSaH kiM jIvaH uta brahmati ? upakrama balIyastve jIvaH, upasaMhAra balIyastve brahmeti / yatrakasyAnya paratvena kArthatA saMbhavati tadbalIyastvamiti siddhaM pUrvatantre / tatra caturvidhabhUtanirUparaNArtha jIvasya vArApramAtrasyAntahRdayeM pratipAdaka midaM vacanaM, phalato hiraNmayatvamiti, natvetAdRzAbhAsasamAnatvaMbrahmaNo yuktamato jIva pratipAdakamevedaM vAkyam /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisA upaniSad vAkya hai ki-"jaise brIhi, yava zyAmaka yA zyAmAka taMDula haiM vaise hI bIja rUpa se yaha antaryAmI puruSa hiraNmaya hai" isa para saMzaya hotA hai ki yaha hiraNmaya puruSa jIva hai yA brahma? yadi prakaraNa ke upakrama kI zreSThatA mAne taba to jIva samajha meM AtA hai aura yadi upasaMhAra kI zreSThatA mAne to brahma samajha meM AtA hai| pUrva bhImAMsA ke anusAra to upakrama prAdi samasta ke anusAra vAkya kI ekArthatA hotI hai use hI zreSTha mAnate haiM / ukta prakaraNa meM cAra prakAra ke bhUta samudAya ke nirUpaNa ke lie jIva ke hI sUkSmatama rUpa kA hRdayAntavartI rUpa se pratipAdana kiyA gayA hai isakI isa prakAra kI upAsanA ke phalasvarUpa hiraNmayatA prApta hotI hai yahI dikhalAyA gayA hai / isa prakAra kI bhAsamAnatA brahma kI mAnanA saMgata nahIM hai, yaha to jIva kA pratipAdaka vAkya hI hai| iti prApte ucyate-zabdavizeSAt / hiraNmayaH puruSo na jIvasya phalamapi, tatprAptereva phalatvAt / nApyayaMniyamastasyAmeva mUttaulaya iti / prataH zabdenaiva vizeSasyoktatvAnna hiraNmaya. puruSo jIvaH / ukta mata para siddhAnta rUpa se zabda vizeSAt sUtra prastuta karate haiM / hiraNmaya kI prAnandamayatA anyAnya prakaraNoM meM batalAI gaI hai aura use hI prApya kahA gayA hai vahI usakI phalatA hai isalie jIva ko isa rUpa meM nahIM mAnA jA sktaa| aisA nahIM mAna sakate ki jIva usa mAnandamaya brahma meM lIna ho jAtA hai, kyoMki aisA zAstra niyama nahIM hai, Anandamaya prakaraNa meM suspaSTa rUpa se "brahmaNaH salokatAmApnoti, sASTitAM samAnalokatAmApnoti ya evaM vedeti" ityAdi vacanoM se caturvidha mukti kA ullekha hai| isa prakAra zAstra meM brahma kA vizeSollekha kiyA gayA hai, isalie hiraNmaya puruSa jIva nahIM hai| natu hRdaye vidyamAnatvAdabhimAnyeva jIva yukta iti cet tatrAha hRdaya meM sthita hone se jIva ko hI hRdaya kA abhimAnI devatA mAnanA saMgata hogA, isa tarka kA uttara dete haiMsmRtezca // 1 // 2 // 6 // "IzvaraH sarva bhUtAnAM hRddeze'rjuna tiSThati" iti / nanusarvavedAnAMyanniH zvAsatvaM tasya bhagavato vAkyaM kathaM smRtiH ? iti-ucyate "taM tvopaniSadaM
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 puruSapRcchAmi" iti zruteH kevalopaniSadveyaM brahma na pramANAntaravedyam / tatazcArjunasya ziSyarUpeNa prapannasya puSTi bhaktatvAbhAvAd bhagavadvAkye nivicikitsavizvAsAbhAvAd rathitvenaiva sthApyatvAnna tAdRzAya tAdRzadezakAlayorupaniSadAmavaktavyatvAd gururUpa tAdRzarUpaM nisvasitavedodgamajanaka ramRtvA, tadarthamapi smRtvA bhagavAn puruSottamo vAkyAnyuktavAn smRtirUpANi / "he arjuna ! Izvara samasta bhUtoM ke hRdaya sthala meM baiThA hai" isa prakAra smRti meM bhI bhagavAna ne svayaM brahma ko hRdaya kA abhimAnI devatA kahA hai / saMzaya hotA hai, ki samasta vedoM ko to bhagavAna ke niHzvAsa kahA gayA hai, phira bhagavad vAkya gItA ko smRti kaise kahA ? (samAdhAna) "maiM usa aupaniSad puruSa ko pUchatA hU~" isa zruti meM, brahma ko kevala upaniSad vedya kahA gayA hai, anya pramANoM se vedya nahIM kahA hai| parantu puSTi bhaktibhAva se zaraNAgata ziSya arjuna ke pUchane para, ratha meM upasthita hone ke kAraNa, dezakAla ko dekhate hue ki isa sthiti meM upaniSad kA upadeza denA ucita nahIM hai, gururUpa una puruSottama bhagavAna ne niHzvasita vedoM ke tattvoM kA aura unake arthoM kA smaraNa karake, smRti rUpa vAkyoM kA pravacana kiyA / tatobrahma vicAre tAnyapyudAhRtya cintyate / punazca bhagavAMstadadhikAreNa brahma vidyA nirUpya svakRpAlutayA sarvaguhyatamamityAdinA bhaktiprapattI evoktavAn, ato'gatvena pUrva sarvanirNayAuktA ityadhyavaseyam / tathaivArjuna vijJAnAt "kariSyevacanaM tava" iti / cakArAt tanmUlabhUtanizvAso'pyucyate, vyAsasyApi bhagavajjJAnAMzatvAdadoSaH / ___ isIlie, brahmatattva ke vicAra meM gItA ko bhI udAharaNa rUpa se upasthita karate haiM / bhagavAna ne gItA meM pAtra ke adhikArAnusAra brahmavidyA kA nirUpaNa karake apanI vizeSa kRpA se guhyatama bhaktiprapattI kA bhI pravacana kiyA hai / jJAna karma Adi saba isa bhakti prAttI ke aMgamAtra haiM, aisA pahile hI nirNaya kiyA jA cukA hai| vaisA hI hameM arjuna ke isa kathana se "Apake vacanoM kA pAlana karUMgA" se jJAta hotA hai| sUtra meM kiye gaye cakAra ke prayoga se yaha artha sphuTita hotA hai ki-vedoM ke mUlabhUta gItA svarUpa niHzvAsoM se bhI ukta vaidika kathana kI puSTi hotI hai / yadi koI kahe
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 ki gItA to vyAsa deva kI racanA hai to vyAsajI ne bhI bhagavAna ke jJAnAMza kA hI saMkalana kiyA hai, isalie ukta saMzaya kA ko I sthAna nahIM hai| upakramabalIyastvamAzaMkya pariharati / upakrama kI zreSThatA se jIva kI hiraNmayatA hI nizcita hotI hai isa saMzaya kA parihAra karate haiM - arbhakokastvAttadvyapadezAcca neti cenna nicAyyatvAdevaM vyomavacca 1 // 27 // nanu vyApakasyezvarasya hRdayadezasthitirayuktA, bIyAdirUpatvaM ca / atorbhakamalpakamoko hRdayasthAnaM yasya tattvAd brahmAditulyatvAcca na paramAtmAvAkyArtha iti cenna, nicAyyatvAt / pUrva prathamadUSaNaM pariharati / hRdaye jJAtuM zakyata iti tadAyatvena pratipAdyate / vyApaka Izvara kI brIhi prAdirUpa sthiti aura hRdaya deza sthiti asaMgata hai / alpa aura sUkSma sthAna hRdaya meM usakI sthiti aura usa mahAna tattva kA brIhi Adi ke samAna honA samajha meM nahIM pAtA ataH ukta vAkya kA artha paramAtmA nahIM ho sakatA ityAdi saMzaya nirAdhAra haiM-kyoMki vaha vyApaka hai / pahile prathama dUSaNa kA parihAra karate haiM ki usa vyApaka paramAtmA ko hRdaya meM hI jAnA jA sakatA hai isalie hRdaya ko usake pAyatana rUpa se pratipAdana kiyA gayA hai / nididhyAsanAnantaraM hi sAkSAtkArastadaMtaHkaraNa eveti nicAyyatvam / bhaktItu vahirapIti vishessH| nididhyAsana ke bAda hI unakA sAkSAtkAra antaHkaraNa meM hotA hai, yahI usa vyApaka kI mahimA hai / bhakti meM bAhara bhI unakA sAkSAtakAra ho jAtA hai / yaha vizeSa bAta hai / dvitIyaM pariharati, evyomavat, evaM brIhyAdi tulyatayA yatpratipAdanaM caturvidha bhUtAntaratvakhyApanAya / yathA catvAra uparavAH prAdeza mAtrA iti / tathA tadhRdayAkAze prakaTasya saccidAnaMdasvarUpa sarvataH pANipAdAntasyatatsvarUpamiti /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvapakSasiddhAntayozcakAradvayetAdRSTA vAkyAntare pUrvapakSasiddhAntayorAdhikyopapattisamuccayArtham / tena ata eva prAraNa iti badadhikaraNAntaramapi sUcitamiti / dvitIya dUSaNa kA parihAra karate haiM ki vaha paramAtmA sUkSma aAkAza rUpa se samasta meM vyApta haiM / zrIhi Adi ke samAna jo unakI tulyatA vatalAI gaI hai vaha caturvidha bhUta samudAya kI antaryAmitA kI vijJApaka hai / brIhi Adi cAra paudhe 'hRdaya ke samAna samasta jagata ke prAdeza sthAnIya haiM, yahI bhAva dikhalAyA gayA hai / caturvidha bhUta ke hRdayAkAza meM prakaTa saccidAnanda svarUpa saba jagaha nakha se sikha taka vyApta haiM / yahI bhAva hai| ' pUrvapakSa kora siddhAnta ke nirUpaNa ke lie sUtra meM do cakAroM kA prayoga kiyA gayA hai| vibhinna vAzyoM meM pUrvapakSa aura siddhAnta kI adhikatA kA nirUpaNa kiyA gayA hai, isa sUtra meM donoM kA eka sAtha ullekha kiyA gayA hai yahI usakA tAtparya hai / "prata eva prANa" isa sUtra kI taraha madhikaraNa vibhinnatA ke sUsaka bhI haiN| saMbhogaprAptiriti cenna vaizeSyAt / / 2 / / __bAdhakamAzaMkya pariharita / yadi sarveSAM hRdaye bhagavAn jIvavat tiSThet tadA jIvasyeva tasyApi sukhaduHkhasAkSAtkArastatsAdhanAdiparigrahazca prApnotIti cenna, vaizeSyAt vizeSaSya bhAvo vaizeSyam tasmAt / sarvarUpatvamAnaMdarUpatvaM svakattuM tvaM vizeSaH, tadbhAvobrahmaNi varttate, na jIve iti jIvasyaiva bhogo na brahmaNa iti / vaizeSyApavAdayamarthaH sUcitaH / apekSita eva bhogo, nAnapekSita iti, na tu tasya bhogAbhAva eva / animAdhikaraNavirodhAt / yathendriyAdhiSThAtRdevatAnAm / tattvamasyAdivAkyena jIvasyApi tathAttve tasyApi tadvadeva bhaviSyati / bAdhaka saMzaya kA parihAra karate haiM / yadi sabhI ke hRdaya meM jIva ke samAna bhagavAna bhI sthita haiM to jIva ke samAna unako bhI sukha duHkha kA anubhava aura sukha sAdhanoM ke saMgraha tathA duHkha sAdhanoM ke nirAkaraNa kI icchA hogI, aisI zaMkA nahIM karanI cAhie, kyoMki bhagavAna meM vizeSatA hai, ve sabhI rUpoM meM vidyamAna haiM, ve mAnandasvarUpa haiM, ye saba kucha unakA hI nirmita hai, saba
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 kucha unameM hI nihita hai, jIva meM ye saba vizeSatAyeM nahIM haiM, isalie jIva hI inakA bhoga karatA hai, paramAtmA nahIM, ye sArI vizeSatAyeM apavAda rUpa se eka mAtra unhIM meM haiM, aisA bhI nahIM hai ki ye bhoga unheM apekSita nahIM, parantu ve bhogoM se prAbaddha nahIM haiM / agrima pradhikaraNa meM unakI bhoga hInatA kA upapAdana kiyA gayA hai usase yaha bAta nizcita ho jAtI hai / jaise ki indriyoM ke adhiSThAtR devatA, indriyoM ke bhoga ke anAsakta rahate haiM vaise hI paramAtmA bhI hai / tattvabhasi zrAdi vAkyoM se, jIva kI bhI bhagavAna ke samAna sthita batalAI gayI hai, usa sthita meM jIva meM bhI anAsakta bhAva saMbhava hai / attA carAcara grahaNAt | 1|26|| kaThavallISu paThyate " yasya brahma ca kSatraM cobhe bhavata prodanam, mRtyuyasyo - pasecanam, ka itthA veda yatra sa" iti / zratra vAkye brahmakSatrayorodanatvaM vadan yacchandAryasya bhoktvamAha / tatra saMzayaH, kiM jIvo, brahma veti ? saccidAnandarUpatvaM sarvopAsyatvaM pUrvAdhikaraNa dvayena siddham / sarvaM bhaktvaM sAdhayati / brahmakSatrayorazakyabadhayoH sarvabhArakasya ca mRtyorbhakSayitA jIvo na bhavetyeveti kathaM saMdeha iti ceducyate / prodanopasecanarUpakatvAjjIva dharmatvaM, sthAnAjJAnAcca nahi sarvagatasya svahRdaye'pi pratibhAsasAnasya, "ka itthA veda yatra sa" ityajJAnabhupapadyate / alaukika sAmarthyAcca saMdehaH / sthAnAjJAnAcca tatra niSiddhatvAllokika bhojanavannirUpyamANatvAt kvacidupAsanopacitAlaukika sAmarthyo mahAdevAdistA bhaviSyati / na tu tad viruddha dharmA bhagavAn bhavitumarhati akliSTa karmatvAdi dharmavAn tasmAjjIva nevau pAsanopacitamahAprabhAvo vAkyArthaM iti / kaThavallI meM aisA varNana milatA hai ki "brAhmaNa aura kSatriya donoM jisake zrodana haiM, tathA mRtyu jinakI caTanI hai, aise usa mahAna ko kauna jAnane meM samartha hai" isa vAkya meM brAhmaNakSatriya ko bhojya batalAte hue " yat" zabda ke ullekhya kisI mahAna kA bhoktatva batalAyA gayA hai, isa para saMzaya hai ki vaha mahAna kauna hai / jIva yA brahma ? brahma kI saccidAnandarUpatA aura sarvopAsyatA tA pUrva ke do zradhikaraNoM meM siddha kara dI gaI, lagatA hai aba isameM unakI sarvabhokta sva zakti kI siddhi
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara rahe haiM / samasta brAhmaNa kSatriyoM kA badha sAmAnya vyakti se saMbhava nahIM hai aura sabako mArane vAle mRtyu ko khAne kI zakti hIjIva meM saMbhava hai isalie, isa mahAna ko jIva mAnane kA saMzaya karanA zakya hI kaise hai ? parantu modana aura upasecana kA jo varNana hai vaha to jIva ke hI dharma haiM, tathA jo ajJAta kI bAta "ka itthA" ityAdi se kahI gaI hai vaha bhI jIva ke saMbaMdha meM hI ho sakatI hai, kyoM ki vibhinna sthaloM para jIva ke vibhinna sthAnoM kA varNana kiyA gayA hai koI nizcita sthAna nahIM hai / paramAtmA kA to hRdaya nizcita sthAna haiM, phira sarvagata aura hRdaya meM pravabhAsita hone vAle paramAtmA kI ajJAnatA kI bAta samajha meM bhI nahIM pAtI / alaukika sAmarthya kI bAta meM avazya saMdeha hotA hai| "na hiMsyAt sarva bhUtAni" ityAdi zrutiyoM meM hiMsA ko niSiddha kahA gayA hai, parantu isa prasaMga meM prodana rUpa se ise laukika sA varNana kiyA gayA hai. jo ki vastutaH alaukika hI hai, aisA alaukika karma mahAdeva kAlI agni prAdi sAmarthyavAna devatAoM kA bhI ho sakatA hai (arthAt niSiddha aura alIkika karma sAmAnya jIva kA saMbhava nahIM hai / mahAdeva ke niSiddha bhakSaNa kI bAta to agastya saMhitA ke prathama adhyAya meM mahAdeva se hI pArvatI ne kahA hai-"bhaktyArpayanti ye mahya tavApipizitAdikam, tRptimu.pAdayatyeva vidhinA'vidhinApitam") mahAdeva Adi rudra devoM se sarvathA viruddha zAnta, dayAlu karuNAvaruNAlaya bhagavAna aise kadApi nahIM ho sakate / i|lie, upAsanA kI dRSTi se jIva kI hI mahAnatA aura mahAprabhAva ko dikhalAne ke lie aisA alaukika varNana kiyA gayA, pratIta hotA hai / evaM prApte'bhidhIyate-attA carAcara grahaNAt / attA bhagavAna eva, kutaH ? carAcara grahaNAt / caraM sarvaprANivadhArtha paribhramanmRtyuH, acara brahmakSatra rUpaM kasyApyacAlyam, tayorattA na jIvo bhavitumarhati / ___tatrApyatizayodRSTaH sa svArthAnatilaMghanAditi nyAyAt / asmadAdi pratipattyathaM tu laukikavacanaMbhokta tvAya / pralayakattRtvAnnAyuktatvam / sarvatra vidyamAnasyApyajJAyamAnatvAt phalataH sthAnAjJAnamuktam / brahmakSatrayo'pi mokSA pekSitvAnmRtyusabaMdhamAtreNa bhagavati bhoktari pravezArtha yogyarUpamevaudanatvam / prANAnAM tatraiva samabalayAnmRtyurapi tatraiva lIno'gre janmamaraNAdyabhAvAya bhagavatyeva pravizati / tasmAdasminvAkye brahmakSatramRtyUnAM bhogyatvena grahaNAdattA bhagavAneveti siddham /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparyukta mata para siddhAnta rUpa se "attA carAcara grahaNAt" sUtra prastuta karate haiM, arthAt prattA bhagavAna hI haiM kyoM ki cara acara sabhI ko unakA bhakSya batalAyA gayA hai / sabhI prANiyoM ko mArane ke lie bhramaNa karane vAle mRtyu aura kisI se bhI na DigAye jAne vAle brAhmaNa aura kSatriya rUra cara acara ko bhakSaNa karane vAlA jIva kadApi nahIM ho sakatA / samasta carAcara ke bhakSaNa kI bAta atizaya hai jo ki mahAna krUratA sI hai, parantu svArtha se kI gaI hiMsA hI krUratA kahalAtI hai, jahAM svArtha kA ullaMghana kara hotI hai usameM krUratA kI bAta lAgU nahIM hotI, jaise ki loka rAjakumAra yA rAja karmacArI rAjakArya ke lie damana daMDa Adi svArtha rahita hokara karate haiM, usameM krUratA hiMsA janya doSa nahIM hotI / yaha sArA jagata sRSTi ke pUrva paramAtmA meM hI nihita thA isa bhAva ko laukika bhakSaNa Adi ke kathana se spaSTa kiyA gayA hai, vaise paramAtmA pralayakartA haiM usa dRSTi se bhI bhakSaraNa kI bAta masaMgata nahIM hai / saba jagaha vidyamAna hote hue bhI vaha sAmAnyataH ajJAta se hI haiM isIlie unake sthAna ke ajJAna kI bAta kahI gaI hai| brahma aura kSatriya ko prodana rUpa kahA gayA hai vaha bhI mokSa bhAva kI apekSA se hai jaise ki cAvala jaba taka apane rUpa se parivartita hokara bhAta nahIM ho jAtA taba taka bhakSya nahIM hotA vaise hI ye brAhmaNa kSatriya zarIrAbhimAna se chUTa nahIM jAte taba taka mukta nahIM hote, mRtyu sambandha mAtra se hI ye bAta kahI gaI hai, bhoktA bhagavAna meM praviSTa hone kI yogyatA kI bAta hI isa kathana se parilakSita hotI hai / prANoM kI eka mAtra gati ve hI haiM, isalie mRtyu kI bAta bhI unhIM meM saMgata hotI hai / samasta carAcara jagata unhIM meM lIna ho jAtA hai aura janma maraNAdi se chUTakara unameM hI praveza karatA hai / isase nizcita hotA hai ki isa vAkya meM jo brAhmaNa kSatriya ke mRtyu aura bhogyatA kI bAta kahI gayI vaha bhagavAna ke lie hI hai, aisA nizcita hotA hai : nanu kimityevaM pratipAdyate / pUrvapakSanyAyena yamo'nyovA mRtyu sAdhanIkRtya sarva karotIti jIvavAkyameva kinna syAdityata Aha-- prakaraNAcca / 1 / 2 // 10 // prakaraNaM hIdaM brahmaNaH / na jAyata ityAramyA'sIno dUraM brajatItyAdinA mAhAsmyaM vadannante, yasya ca brahma ca kSatraM cetyAha / ataH prakaraNAnurodhAt pUrvokta prakoraNa brahmavAkyatvamiti, anyathA prakRtahAnAprakRta kalpane syaataamitickaaraarthH|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA unka vAkya kA aisA pratipAdana nahIM ho sakatA ki prabhAvazAlI koI jIva vizeSa hI yama yA kisI roga Adi anya sAdhanoM se samasta jagata ko vazaMgata kara letA hai, ataH yaha jIva sambandhI vAkya hI hai, isa saMzaya kA uttara dete haiM___yaha brahma sambandhI prakaraNa hI hai, ukta prakaraNa meM "na jAyate' ityAdi se prArambha karake "pAsIno dUraM brajati" ityAdi se mAhAtmya batalA kara aMta meM "brahma ca kSatraM ca" ityAdi kahA gayA hai prataH isa prakAra prakaraNa ke anusAra brahma vAkyatA hI nizcita hotI hai sUtra meM kiye gaye cakAra ke prayoga meM tAtparya hai ki yadi ukta vAkya ko brahma paraka nahIM mAneMge to yaha sAdhAraNa parAkrama aura sAdhAraNa kalpanA mAtra raha jaayegaa| guhAM praviSTAvAtmAnau hi taddarzanAta // 1 // 2 // 11 // tasyaivAne paThyate "kRtaM pibantI sukRtasya loke guhAM praviSTau parame parAddha, chAyAtapo brahmavido vadaMti paMcAgnayo ye ca triNAciketA" iti / kimidaM brahmavAkyamAhosvidanyavAkya miti / atra vAkyasyottarazeSatve jIva prakaraNa paThitvAnna brahma vAkyatvam, pUrvazeSatve tu brahmavAmiti prakaraNa nirNayaH / madhye pAThAdevaM saMdehaH / arthavicAre tu dvivacana nirdezAt pUrvazeSatve baddhamukta jIvau bhaviSyataH, uttarazeSatvetvindriyamanasI / ubhayatrApi na brahma vAkyam dvayomukhyatvena pratipAdanAt / brahma vAkyatve'pi na prayojana siddhiH / ___ uparyukta prakaraNa ke Age hI varNana hai ki "zubha karmoM ke phalasvarUpa manuSya zarIra ke bhItara guhA meM chipe hue satya kA pAna karane vAle do haiM, ve donoM chAyA aura prAtapa kI taraha viruddha svabhAva vAle haiM, ais| brahmavettAoM kA kathana hai, jo ki tIna bAra nAciketa agni kA cayana karene vAle paMcAgni saMpanna grahastha haiM "isa para vicAra hotA hai ki yaha brahma paraka vAkya hai athavA anyaparaka ? isa vAkya ke uttarArva ke zeSa meM jIva sambandhI varNana se to yaha brahma paraka samajha meM nahIM AtA / pUrvAdha ke zeSa se hI ise brahma paraka prakaraNa kahA jA sakatA hai / madhya ke varNana se hI saMzaya utpanna hotA hai / artha saMbaMdhI vicAra karane se dvivacana ke prayoga se tathA pUrvAdha ke "tima varNana se baddha mukta jIva kA varNana pratIta hotA hai / isa prakAra donoM hI prakAra se brahma paraka nahIM samajha meM AtA kyoM ki donoM kA hI mukhya rUpa se pratipAdana kiyA gayA hai / isa vAkya ko brahma paraka mAna bhI liyA jAya to bhI ukta varNanoM kI saMgati nahIM baitthtii|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha manyate, upaniSatpAThAdanyatrAni'rAjjIvabrahmaparatve'pi yatorabhedAd brahmaparatava vAkyasya yukte ti, tathApi kasya nirNAyakatvaM, prakaraNasyArthasya veti / ubhayorapi saMdigdhatvAdayukto vicAra iti cet / upaniSada ke pATha ke atirikta yaha nizcita karanA kaThina hotA hai ki yaha jIva paraka hai yA brahma paraka kintu una donoM meM prabheda hone se isa vAkya ko brahma paraka mAnanA hI saMgata hai / isa prasaMga meM kise nirNAyaka mAne prakaraNa ko yA artha ko ? donoM meM hI saMdeha hone se brahma paraka mAnanA hI saMgata hai| ucyate-saMdehavArakaM zAstraM pada zaktyA tu nirNayaH / ___ jIvAdutkarSazabdena dvayorvAkye'pi na kSatiH / ukta saMzaya kA uttara dete haiM ki isa viSaya meM saMdeha kA nivAraka, zAstra hI hotA hai , saMdeha kA nirNaya paMdazakti se hI hotA hai jIva se utkRSTa zabda se hI ukta prakaraNa meM saMdeha kI nivRtti ho jAtI hai isase donoM vAkyoM kI saMgati ho jAtI hai, koI kSati nahIM hotii| ___guhAtapazabdAmyAmityarthaH kRtaMpibatAvityatraivaM saMzayaH kiM jIvadvayaM nirUpayati mAhosvit jIvabrahmaNI veti ? tatra brahmaprakaraNasya sAmAnyatvAd, yastu vijJAnavAn bhavatItyagre vidvadavidvatorvaktavyatvAt tadarthamubhayoH prathamaM nirdeza ucitaH / maMtre'pi, RtaM svargApavargalakSaNaM sukham / mArgadvayasyApi vihitatvAt sukRtalokatvam / guhAtattva vicAro hRdayaMvA / jAtyapekSayA tvekavacanam / paramaparAddhaM satyalokaH tatrobhayo gAt / mavidyayApihita prakAzatvAdaviduSazchAyAtvam / brahmajJAnenAtiprakAzatvAdAtapatvaM viduSaH / ata eva viduSaH svarUpa"hmavido vadaMti, paMcAgnayA striNAketAzcetaram / indriyamanasostvacetanatvAnna vAkyArtha saMgatiH / vAkyArthayoge hi vizeSaNa nirNayaH / tasmAdbaddhamukta jIvaparatayopapannatvAt tatprakaraNapAThAnna brahmavAkyam iti / guha Atapa zabdoM se hI saba kucha spaSTa ho jAtA hai / "RtaM pibanto" meM hI saMzaya hotA hai ki isameM do prakAra ke jIvoM kA varNana hai athavA jIva aura brahma kA hai ? brahma ke sAmAnya rUpa se varNana hone se tathA "jo vijJAna vAna hotA hai" isa vAkya ke prAge vidvAna aura avidvAna kA ullekha hone se to do jIvoM kA varNana hI samajha meM AtA haiM / maMtra meM bhI, svarga aura apavarga sukha ke bodhaka, Rta zabda kA prayoga kiyA gayA hai / karma aura jJAna donoM hI
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 mArgoM ko vihita mAnA gayA hai ataH karmayogI aura jJAnayogI donoM ko hI sukRta loka kahA gayA haiM * guhA zabda kA prayoga tatva vicAra kI dRSTi se kiyA gayA hai anyathA sIdhe "hRdaya" hI kahA jAtA / jAtivAcaka hone se guhA zabda meM eka vacana kA prayoga kiyA gayA hai / paraloka kA tAtparya parArddha satya loka se hai, jahA~ karmayogI aura jJAnayogI donoM hI bhogate haiN| adhidyA se prakAza ke Dhaka jAne ke kAraNa hI avidvAna ke chAyApana kA ullekha hai tathA jJAna se prakAzita hone se vidvAna ke dhUpa rUpa kA ullekha hai / aise vidvAna ke svarUpa ko hI brahmavettA batalAte haiM / saMcAgni sAdhaka aura triNAciketAgni ke sAdhaka bhinna bhinna haiM (arthAt pravRti mArgI paMcAgni sAdhaka tathA nivRtti mAgI triNAviketAgni sAdhaka haiM) indriya aura mana to acetana haiM isalie unakI to isa jagaha vAkyArtha saMgati ho nahIM sktii| vAkyArtha ke yoga meM vizeSaNa hI nirNAyaka hotA hai / isa prakAra vicAra karane se ukta prakaraNa baddha mukta jIva sambandhI hI samajha pAtA hai / isa prakaraNa ke pATha se brahmavAkyanA to samajha meM AtI nhiiN| evaM prApte ucyate-guhAMpraviSTAvAtmAnau / guhA hRdayAkAzaH tatra sakRdekasminpraviSTau jIvaparama mAnAveva / "anena jIvenAtmanAnupravizya" ityubhayoH praveza zravaNAt / na hya kasmina hRdayAkAze jIvadvayaM praveSTamarhati / arthastvevaM saMbhavati / pUrvAdhikaraNe yathAbhilaSita bhogo bhagavati sAdhitaH / prakArAntareNApi, "RtaM satyaM paraM brahmati" Rtasatyayobrahmatva pratipAdanAt svarUpA'mRtapAtArau / sukRtamapi brahmava, tasmAt tatsukRtamucyata iti zruteH / sa eva lokaH upacArAt sssstthii| ukta mata para sUtra rUpa se siddhAnta prastuta karate haiM, "guhAM praviSTAvAtmAnau" ityAdi / guhA arthAt hRdayAkAza meM eka sAtha praviSTa jIvAtmA aura paramAtmA haiM / "anena jIvenAtmanAnupravizya" ityAdi zruti meM donoM ke praveza kA spaSTa ullekha hai / eka hI hRdayAkAza meM do jIvoM kA praveza sabhava bhI nahIM hai / yadi eka hI jIvAtmA ke do rUpoM ke praveza kI bAta hotI to "jIvAtmAnau" aisA prayoga kiyA jAtA, kevala prAtmAnI ke prayoga se to yahI artha sahI jaMcatA hai ki do vibhinna prakAra kI AtmAyeM praviSTa haiM / pUrva ke adhikaraNa meM yacheccha bhoga kI mAdhanA hI batalAI gaI hai / prakArAntara se bhI "RtaM satyaM paraM brahma ti" kaha kara Rta aura satya ko brahma svarUpa hI
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 nizcita kiyA hai / isI svarUpAmRta ko pAna karane vAle donoM kA ullekha hai / sukRta zabda bhI brahma ke lie hI kahA gayA hai "tatsukRtamucyate" aisA zruti pramANa bhI hai / vahI loka hai / sukRtasya meM jo SaSThI vibhakti ke prayoga hai vaha 'rAhauHziraH" kI taraha bhedopacAraka hai [praupacArika hai] akSaraM vA paramaparAjhaipari tatratyAnAM paridRzyamAnatvAt chAyA prati sArUpaM sAyujyaM gatasya jIvasyApitathAtvAt tato'pi viziSTaM brahma prakArAnandasvAdAtapaH parokSavAdaH / kANDatraye'pitadvAda iti trayANAM grahaNam / prato yukta evAyamiti hi zabdArthaH / " parame parA.' kA tAtparya akSara se hai, isameM jo saptamI vibhakti kA prayoga hai vaha "vRkSAne zyenaH" kI taraha aupariSTika sAmIpya kA dyotaka hai, jisase parama parAI ke Upara sthita bhagavAna ke akSara loka kA bodha hotA hai| usa loka meM dIkhane vAle paramAtmA aura jIvAtmA kI bhinna svarUpa sthiti ko batalAne ke lie chAyA aura Atapa rUpa se varNana kiyA gayA hai jo ki parokSavAda hai / arthAt paramAtmA kI chAyA par3ane se unhIM ke samAna rUpa vAlA hokara unakI barAbarI prApta kara jIva bhI vaisA hI ho gayA, viziSTa brahma prakaTa prAnanda vAlA hone se hI use aAtapa svarUpa kahA gayA hai / veda ke tInoM hI kANDoM meM parokSavAda hai / sUtra meM kiyA gayA hi zabda kA prayoga "yaha artha hI saMgata haiM" aisA nizcayArthaka hai / nanvaprakRtatvAt kathamevamiti tatrAha-taddarzanAt tayodarzanaM taddarza taM, jIvabrahmaNoH pratipAdanIyatvAt / "yeyaM prete vicikitsA manuSye, nAyamastIti caike, etadvidyAmanuziSTastvayAham" iti jIvaH pRSTaH / "anyatra dharmAdanyatrAdharmAdanyatrAsmAt kRtAkRtAt, anyatra bhUtAcca bhavyAcca yattat pazyasi tadvadeti" brahmApa pRSTam / "tatra brahma nirUpya jIvaM nirUpayan ubhayostulyatvena mahAbhogaM nirUpayan phalArtha madhye svarUpaM kIrtayati / ato brahmavAkyamevaitaditi siddham / "AtmAno' pada meM spaSTa rUpa se to jIvAtmA paramAtmA zabda kA parijJAna hotA nahIM phira ye hI artha kaise nizcita mAnA jAya, isa saMzaya para sUtrakAra "taddarzanAt" pada kA sUtra meM prayoga karate haiM arthAt upaniSadoM meM jIva brahma donoM kA bhinna rUpa se pratipAdana kiyA gayA hai /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121 " isa manuSya ke mara jAne para isakA kyA rUpa hotA hai ? isa prazna para, koI kahatA hai ki isakA astitva rahatA hai aura koI kahatA hai isakA koI astitva nahIM rahatA; isa rahasya ko maiM prApase jAnanA cAhatA hU~" yaha jIva sambandhI prazna hai / tathA - " anyatra dharmAdanyatrAdharmAt" ityAdi brahma sambandhI prazna hai / isa prasaMga meM brahma ke svarUpa kA nirUpaNa karake jIva svarUpa ko nirUpaNa karane ke lie, una donoM ke samAna rUpa se mahAbhoga ko dikhalAne ke lie bIca meM donoM svarUpa kA varNana kiyA gayA hai, isase nizcita hotA hai ki yaha vAkya brahmaparaka hI hai / vizeSaNAcca |1| 2|12 // vizeSaNAni pUrvoktAni jIvabrahmaNoreva saMgatAni agrimaMvA "AtmAnaM rathinaM viddhi, so'dhvanaH pAramApnoti, tadviSNoH paramaM padam" iti jIva prApyaM brahma Ah / ata ubhayoreva sarvavyAvRtyA kathanAdagrimananyaparyAlocana - yApIdaM brahmavAkyameva / " dvAsuparNA iti niH saMdigdham / cakAraH prakaraNokta sarvopapattisamuccayArthaH / pUrvokta vizeSaraNoM kI saMgati brahma aura jIva donoM meM hI hotI hai / isI prasaMga meM Age - " AtmA ko rathI jAno, usa mArga se uttIrNa ho jAtA hai, vaha viSNukA parama pada hai'' ityAdi meM jIva ke prApya brahma kA varNana kiyA gayA hai / tathA donoM ke sarva vilakSaNa kathana aura Age ke grantha kI paryAlocanA se bhI yaha brahmaparaka vAkya hI nizcita hotA hai / " dvA suparNA" zrAdi zruti to asaMdigdharUpa se ina donoM kA varNana karatI hI hai / sUtrastha ca kA prayoga samuccaya bodhaka hai, yaha sUcita karatA hai ki prakaraNa ke sabhI vAkya eka hI bAta ke samarthaka haiM / antara upapatta eH | 1| 2|13|| " ya eSo'kSiriNa puruSo dRzyate, eSa Atmeti hovAcaitadamRtamabhayametad brahma eti, tada yadyapyasmin sarpirvodakaM vA siMcativaramainI eva gacchati" ityAdi zrayate, tatra saMzayaH, pratibimbapuruSasya brahmatvenopAsanAparamidaM vAkyaM, brahmavAkyamevetivA ? viruddhArthaM vAcakatvAtsaMdehaH / "jo yaha prAMkhoM meM puruSa dIkhatA hai, yahI zrAtmA haiM yahI amRta hai yahI abhaya hai aura brahma hai, yadi A~kha meM ghI yA pAnI zrAdi jo bhI vastu DAlI
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 122 jAtI hai, vaha palakoM para hI rahatI hai"- ityAdi zruti hai, isa para saMzaya hotA hai ki isameM pratibimba puruSa kA brahmatvabhAva upAsanA kI dRSTi se varNana kiyA gayA hai athavA brahma kA hI varNana hai ? viruddhArthavAcaka zabdoM ke prayoga se hI aisA saMzaya hotA hai / tatra dRzyata iti vacanAt pratibimba evAyam / brahma prakaraNasya ca samAptatvAdeSA "saumya ! te'smAdvidyA AtmavidyA ca" ityupasaMhArAt tatsiddhayarthamupAsanAparatava vAkyasya yuktaH / "tatra dRzyate'' isa pada se to pratibimba puruSa kA varNana hI pratIta hotA hai / brahma prakaraNa kI samApti meM- "he saumya ! tujhe isa vidyA se prAtmavidyA kA upadeza detA hU~" isa prakAra kA upasaMhAra kiyA gayA hai, jisase yaha vAkya upAsanAparaka hI samajha meM AtA hai| pravirodhe hi brahmaparatA / upAsyatvena brahmadharmANAmanvayo bhaviSyatItyevaM prApta ucyate-antaraH, akSimadhye dRzyat ityuktaH paramAtmava, kutaH ? upapatteH, upapadyate hi tasya darzanamArSam sarvatra brahma pazyan vahiH sannidhAne tasya sthAnasyotkRSTatvAt tatra bhavantamupadizati / "loka vA va te'vocannahaM tu te tadvakSyAmi" iti mahadupakramAcca / pratibimbamAtrasya ca na puruSatvaniyamaH tasmAd virodhAbhAvAd brahmavAkyameva / isa vAkya meM Adi se anta taka eka bhI viruddhArtha pada nahIM hai jisase ki saMzaya kiyA jAya, sAre hI pada brahma ko vizeSatA ke dyotaka haiM, isase brahma paraka vAkya mAnA jAya, aisA kahanA kaThina hai upAsya rUpa se brahma dharmoM kA anvaya ho sakatA hai / isa para sUtra prastuta karate haiM, antaraH arthAt prAMkhoM ke madhya meM dRzya paramAtmA hI haiM kyoM ki unake darzana kI bAta hI RSi mata sammata hai, sarvatra brahma darzana kA utkRSTatama sthAna netra hI hai isalie usameM bhagavAna kI sthiti batalAI gaI hai "lokaM vA " ityAdi meM paramAtmA ke utkRSTa nivAsa sthaloM kA varNana karate hue prakaraNa kA upakrama kiyA gayA hai| kevala pratibimba ko kahIM bhI puruSa kahA bhI nahI gayA ha, isalie kahIM bhI virodha nahIM hai, ukta vAkya brahma paraka hI hai| sthAnAdivyapadezAcca / 1 / 2 / 14 / /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ etaM saMyadvAma ityAcakSate "etaM hi sarvANi vAmAnyamisaMyaMbhi, eSa u eva vAmanIreSa hi sarvANi vAmAni nayati, eSa u eva bhAmanIreSa hi sarveSu lokeSu bhAtIti" : vAmAni karmaphalAni, teSAmeva manoharatvena tadartha karma karaNAt / karmaphalayaH karma phaladAnaM ca yat iti svargAravargaphala dAtRtvamuktam / sarvalokeSu bhAnaM ca, eSa iti tamevAkSipuruSaM nirdizya sthAnAdivyapadizyate na hi pratibimbAtmanaH sthAnAdi vyadezaH saMbhavati / ___isa abhipuruSa ko hI saMyadvAma kahA gayA hai-"isase hI samasta vAmoM kI saMgati hotI hai, yahI vAmanI hai sabhI vAmaniyoM kI prApta karAtA hai, yahI bhAmanI hai, yahI samasta lokoM meM prakAzita hai" ityAdi / vAmAni arthAt karma phaloM ko ve karmaphala usI ke lie manohara hote haiM jo una paramAtmA ke lie karma karate haiM / karmaphala dAna unhIM ke dvArA kahA gayA jisase svargApavarga phala dAttatA dikhalAI gaI / samasta lokoM meM vahI prakAzita haiM, unheM hI akSipuruSa batalAkara unake sthAna vizeSa kA nirdeza kiyA gayA hai, pratibimbAtmA ke sthAna kA ullekha kahIM bhI nahIM hai / isalie ise pratibimba puruSa kA sthAna nahIM kaha sakate / cakArAdetattulyavAkyAsyApyayamevArthaH / indravirocana prajApati saMvAde'prathayo'yaM bhagavo'psu parivyAyata ityAsuram na t eSo'kSiNi puruSo dRzyate ityAdi tasmAdakSipuruSo brahmava / sUtra meM ca ke prayoga se yaha dikhalAte haiM ki ukta vAkya ke tulya anyavAkya kA bhI yahI tAtparya hai / indra virocana prajApati ke saMvAda meM jaisA ki prAtA hai-'he bhagavana ! yaha jo jala meM pratibimba dIkhatA hai yaha prAsura hai, yaha prakSipuruSa nahIM hai" isameM spaSTataH pratibimvatva kA nirAkaraNa hai isase nizcita hotA hai ki akSipuruSa brahma hI hai| sukhaviziSTAbhidhAnAdeva / 1 / 2 / 15 / / nanu kimita nirbandhena brahmavAkyatvam saMpAdyate upAsanA paratve ko doSaH ? ityAzaMkyAha sukhaviziSTAbhidhAnAt / "etadamRtamabhayametad brahma' iti, yadyatropAsanA vidhIyeta eSa prAtmeti, tathA amRtAdi vacanaM vyarthasyAt / taddharmANAM pUrvameva prAptatvAt / tasmAdamRtamAnandaH, abhayaMcit brahmasat, saccidAnaMdAtmA ityukta bhavati / ata eSa akSipuruSaM nirdizya sukhaviziSTa
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 mabhidhIyate / saccitonaM brahmakhyApakatvamiti sukhameva nidiSTam / ataH sukha viziSTAbhidhAnAdeka brahma vAkyamiti eSA mukhyopapattirityevakAraH / cakArAt sadAdibhirapi, tasmAd brahma vAkSipuruSaH / kina viziSTa AdhAroM para brahmavAkyatA kA samarthana karate ho, upAsanA paraka vAkya mAnane meM kyA doSa hai ? isa saMzaya kA uttara dete haiMsukhaviziSTAbhidhanAt' arthAt akSipuruSa ko sukhaviziSTa kahA gayA hai usI AdhAra para samarthana karate haiM / 'yahI amRta abhaya yahI brahma hai" ityAdi vizeSaNa isake lie die haiM yadi ukta prasaMga meM upAsanA kI bAta mAnI jAya to, "yahI AtmA" aura amRta Adi zabdoM ke prayoga vyartha hI ho jaaveNge| paramAtmA kI ina vizeSatAnoM kA to pahile hI ullekha ho cukA hai / amRta AnaMdavAcI, abhaya cit vAcI tathA brahma sata vAcI pada haiM isa prakAra "etadamRtamabhayabhetad brahma" meM saccidAnaMda paramAtmA kA spaSTa ullekha hai / isa akSi puruSa ke lie hI sukhaviziSTa kA prayoga kiyA gayA hai / vastutaH sat aura cit ye donoM utane, brahma ke svarUpa ke khyApaka zabda nahIM haiM jitanA ki AnaMda zabda hai, isalie use sukha zabda se hI vizeSa rUpa se nirdeza kiyA gayA hai / use su . viziSTa batalAyA gayA isa AdhAra para hI isa vAkya ko brahma paraka kahA gayA hai| ekamAtra yahI mukhya prAdha ra hai / sUtrastha ca batalAtA hai ki sat cit bhI usI ke lie prayoga kiye jAte haiM, unakA prayoga bhI hai isIlie brahma hI akSi puruSa hai| zrutopaniSatkagatyAbhidhAnAcca 1 / 2 / 16 / / svarUpato nirNIya phalato nirNayamAha-zru topaniSatkasya; zrutA upaniSad vidyA yena tasya pravido yA gatirdevayAnAkhyA sA akSipuruSavidospyucyate--"atha yadu vai vAsmin zavyaM karma kurvanti, yadi ca nAciSamevAbhiyanti" ityupakramya- "candramaso vidyataM tatpuruSoamAnavaH sa etAna brahma gamayati, eSa devapatho brahmatha ityetena pratipadyamAnA imaM mAnava mAvarta nAvantante" iti brahma vido'pyeSa eva mArgaH punarAvRtti rahitaH / cakArastUkta smucceyenaadhikrnnpuurnntvbodhkH| svarUpa se nirNaya karake aba phalaM se nirNaya karate haiN| upaniSad vidyA vidoM kI jo devayAna gati batalAI gaI hai vahI prakSipuraSavettAnoM kI
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 bhI kahI gaI hai jaise-"yadi isa puruSa ke jJAtA kA prauddhadaihika saMskAra kiyA jAya yA na kiyA jAya vaha acirAdi gati hI prApta karatA hai" aisA upakrama karake- "vaha candramA se vidyu ta vidyuta se amAnava dUtoM ko prApta hokara unake dvArA brahma taka pahuMcAyA jAtA hai, yahI devapatha brahma patha hai, isase jAkara yaha mAnava punaH nahIM lauTatA' ityAdi-brahma vettA kA bhI yahI punarAvRtti mArga hai| sUtrastha cakAra samuccaya bodhaka hai, jo ki adhikaraNa kI pUrti kI sUcanA de rahA hai / anavasthiterasaMbhavAcca netrH|1|2|17|| ___ idamevAdhikaraNaM punaniSedhamukhena vicArayati / nanUpAsanA paratve'pi sarvamupapadyate / taddharmavyapadezenaivopAsanopapatteH / ataH sarvA upapattayo vyapadezivad bhAvena saMgacchanta / ityevaM prApta ucyate-itaro nAtra vAkyArthaH, anavasthiterasthiratvAt, upadezakavAkyatvAdupadeSTureva cakSurgataM bhavet / tathA ca vakta darzanAbhAvAdanAptatvam / draSdurapagame cApagacchati sadvitIye tu sadvitIyaH / upAsanAkAleca sutarAmanavasthitiH sadvitIyopAsanAyAmapi zravaNa mananayobhinna viSayatvAt anavasthitiH / vakta reva niyame guronibandhena sutarAmanavasthitiH / isI adhikaraNa ko punaH niSedha karate hue vicAra karate haiM ki akSi puruSa ko upAsanAparaka mAnane se bhI saba kucha bana sakatA hai, arthAt prakSipuruSa ko brahma siddha karane ke lie Upara jitane bhI pramANa usake pakSa meM upasthita kiye haiM ve sabhI upAsanA ke pakSa meM bhI ghaTita ho sakate haiM. kyoM ki ve sAre paramAtmA ke dharma usakI upAsanA se saMbaddha ho sakate haiM kyoM ki vahI to upAsya hai / isa para sUtra prastuta karate haiM, ki brahma ke atirikta dUsarI koI bhI vAkyArtha kI nahIM ho sakatA paramAtmA hI ekamAtra nirantara netroM meM sthita raha sakate haiM, dUsarA aura koI sthira nahIM raha sakatA / yadi kisI sAmane vAle vyakti ko dRSTigata mAnA jAya to usake cale jAne para akSi puruSa kI aprApti ho jAvegI kyoM ki vaha tumhAre kathanAnusAra sAmane vAle puruSa kA pratibiMba mAtra hI to thA / akSi puruSa kA draSTA yadi calA jAve to usako pratibiMba bhI calA jAvegA, koI dUsarA prAvegA vaha bhI akSipuruSa ko dekhegA aura apanA hI pratibimba batalAvegA, nizcita rUpa se koI yaha bhI kaha nahIM sakatA ki netragata chavi sthira yA asthira hai| upAsanA kAla meM bhI asthiratA hI rahegI, kyoMki usa samaya zravaNa manana
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 kI bhinna sthiti rahatI hai ataH asthiratA mvAbhAvika hai| upAsanA kAla meM citta ko sthira karane ke lie netra banda kareMge to pratibimba kA prabhAva ho jAyagA, upAsya ravarUpa ke pratibiMba kA bhI prabhAva hogA ataH asthiratA hogI / yadi hama kisI upadeSTA kA upadeza zravaNa kara rahe haiM to upadeSTA ke svarUpa kA jo pratibiMba hamAre netroM meM yA hamArA pratibiMba usake netra meM par3a rahA hai to yadi hama pratibiMba dekhane kI prora apane mana ko lagAveMmeM to hameM zrata vastu kucha bhI samajha meM nahIM prAvegI aura yadi dhyAna se suneMge to usa pratibiMba ko dekha nahIM sakeMge isa prakAra usake astitva ke viSaya meM nizcita mata nahIM kara sakate / yadi vaktA ke upadeza ko mAnakara hI usapara vizvAsa karane kI bAta hai to phira gurU vacana kA hI vizvAsa kiyA jA sakatA hai kyoMki vahI prApta vaktA hai yadi ve na hoM to phira usakA nirNAyaka kauna hogA nirNaya bhI kyA hogA ? anizcatatA hI rhegii| kiMca, manaso hi upAsanaM kartavyaM, tatra cAsaMbhava eva tAdRza dharmavattvaM ca na saMbhavati / prAsuratvaM ca bhavediti cakArArthaH / tasmAdakSisthAne sahaja evanyobhagavAnasti tatparame vaitadvAkyamiti siddham / vyApaka sarvagatasya sarvataH pANipAdAntatvAdAnandamUtti bhagavAna eva, brahmavAde tveSava maryAdA / saguNavAdo brahmavAdAjJAnAditi / yadi kaheM ki mAnasika upAsanA karanI cAhie, taba to akSipuruSa kI pratibiMba upAsanA kI bAta bilakula hI asaMbhava hai, jo pratyakSa meM usako dekhate hue anubhUti hotI hai vaha mAnasika rUpa meM kadApi saMbhava nahIM hai / balki netra banda kara akSipuruSa ke pratibiMba kA mana meM dhyAna karane para bajAya daivabhAva ke prAsurabhAva hI hogaa| isa prakAra vivecana karane para yahI nizcita hotA hai ki sahaja svarUpa bhagavAna hI prakSipuruSa ke rUpa meM isa vAkya meM batalAye gae haiM, yahI mAnanA samIcIna hai| vyApaka sarvagata sabhI jagaha hasta caraNoM ke prasAra karane vAle pAnaMdamUrti bhagavAna hI haiM, arthAt unakA prAnaMda svarUpa sabhI jagaha byApta hai, brahmavAda meM yahI mAnanA ucita hai / usa vyApaka paramAtmA ko prakaTa hone ke lie svalpa sthAna bhI paryApta hai, yaha saMzaya nahIM kiyA jAnA cAhie ki, vyApaka sUkSma netra vindu meM kaise vyApta ho sakatA haiM / brahma hI saba jagaha vyApta hai aisI mAnyatA hI brahmavAda ke nAma se prasiddha hai, saguNavAdI ve hI haiM jo ki
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 eka deza meM hI brahma kA cintana karate haiM, ye nimnakoTi ke upAsakoM kA hI mArga hai, unake lie brahmavAda azakya sA hai tabhI ve ekadezIya upAsanA meM saMlagna hokara sAdhanA karate haiM / antaryAmyadhidevAdiSu taddhamaMvyapadezAt 1 | 2|18| "ya imaM ca lokaM paraM ca lokaM sarvANi ca bhUtAnyantaro yamayati" ityupakramya zrUyate " yaH pRthivyAM tiSThan pRthivyA antaro yaM pRthivI na veda yasya pRthivI zarIraM yaH pRthivImantaro yamayati ityeSa ta zrAtmAntaryAmyamRtaH " ityAdi / tatrASidevamAdhilokamadhivedamadhiyajJamadhibhUtamadhyAtmaM ca kazcidantaravasthito yamayitA'ntaryAmIti zrUyate / tatra saMzayaH kimantaryAmyAdhidevA diSu sarvatreka eva, prathAdhidevAdIna bhedAt bhidyata iti / 'jo isa loka, paraloka aura samasta bhUtoM kA saMyamana karate haiM" aisA upakrama karate hue zruti kahatI hai -- "jo pRthivI meM sthita hokara pRthivI ke antaryAmI haiM jinheM pRthivI nahIM jAnatI pRthivI hI jinakA zarIra hai, vaha antaryAmI rUpa se pRthivI kA saMyamana karate haiM, ve hI tere bhI antaryAmI amRta haiM" ityAdi / isa prasaMga meM, adhidaiva, adhiloka, pradhiveda, adhiyajJa, adhibhUta praura adhyAtma rUpa se kisI antaH sthita antaryAmI ke dvArA saMyamana kI bAta kahI gaI hai / isa para saMzaya hotA hai ki adhideva Adi ke bheda se bhinna bhinna hai / sAmAnyanastvantasvaddharmopadezAditi nyAyena pratrApi brahmatvaM siddhameva / yathA zabdabhedAt saMdihyate / zradhidevAdi SaDbhedA zrAdhAra dharmA bhagavatyupacarya nte, athavA saMjJA viziSTA zranya eveti ? tatra tattadadhikRtya yo varttate'bhimAnena tasya tAdRza zabda prayogaH / sAmAnya rUpa se to "antastaddharmopadezAt " isa nyAya se yahA~ bhI brahma hI antaryAmI rUpa se siddha hote haiM / zabda bheda se hI saMdeha hotA hai / adhideva prAdi chaH bheda zrAdhAra dharmoM ke rUpa se bhagavAna meM hI ghaTita hote haiM athavA saMjJA vizeSa rUpa se bhinna hI haiM ? lagatA hai una una sthAnoM meM zrabhimAnI rUpa se jo jo devatA sthita haiM unake lie vaise hI zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 adhilokAdayazca zAkhAntare'nyatraiva prasiddhAyogakhyApakAH paMcasvadhikaraNeSu, adhilokamadhijyotiSamityAdi, ato'dhidaivAdi zabdA yaugikAH santo na bhagavati vattitumutsahante / nApyanye kalpanIyA yaddharmA upacArAd bhagavati bhaveyuH / kalpyamAnasya sarvAnusyUtasya tAdRzasya bhagavadvyatiriktasyAsaMbhavAt / tasmAdantaryAmibrAhmaNaM kutrApyayukta sat tattadabhimAni devatA stutiparameva tattadupAsanAtha bhaviSyati / prajJAnaM cAsaMdehe saMdehavadupadyate deho'savo'kSA iti nyAyAdvA / sa tu niSiddha saMjJA bhagavati kalpayituM zakye ti / adhiloka Adi pAMca, taittarIya zikSopaniSad meM yoga tattva ke pAMca rUpoM meM batalAye gaye haiM "adhilokamadhijyautiSamityAdi" isase nizcita hotA hai ki adhidaiva Adi zabda yaugika haiM, unheM bhagavAna meM ghaTita nahIM kara sakate aura na kisI anya devatA ke lie hI inakI kalpanA kara sakate haiM, jinake ye dharma aupacArika rUpa se bhagavAna meM kahe jA sakeM / arthAt yaha nahIM kaha sakate ki ye anyAnya abhimAnI devatAoM ke vAcaka zabda haiM, bhagavAna sarvAdhideva haiM hI isalie praupacArika rUpa se inakA prayoga bhagavAna ke lie kiyA gayA hai| yadi aisA mAna leMge to bhagavAna to saba meM anusyUta haiM hI unake atirikta kisI anya meM vaisI vizeSatAyeM ho nahIM sakatI yahI kahanA hogaa| lagatA hai antaryAmI brAhmaNa, una una sthAnoM ke abhimAnI devatAnoM kI stuti ke rUpa meM hI prastuta hai / prajJAnavaza asaMdigdha viSaya bhI saMzayita pratIta hotA hai-jaisA ki bhAgavata SaSTha skandha meM dakSa prajApati stuti karate haiM-"deho'savo'kSA manavobhUtamAtrA nAtmAnamanyaM ca viduHparaM yat, sarva pumAn veda guNAzca tajjJo na veda sarvajJamanaMtamIDe / " arthAt-he bhagavana ! deha, prANa, indriya, antaH karaNa kI vRttiyA~ paMca mahAbhUta aura unakI tanmAtrAyeM ye saba jar3a hone ke kAraNa apane ko aura apane se atirikta ko bhI nahIM jAnate parantu jIva ina saba ko aura inake kAraNa, sattva raja tama ina tIna guNoM bhI jAnatA hai kintu dRzya athavA jJaya rUpa se Apako nahIM jAna sakatA, kyoM ki prApahI sabake jJAtA aura ananta haiM, isaliye maiM kevala ApakI stuti mAtra kara rahA huuN|" isaliye bhagavAna ke lie ina niSiddha vizeSaNoM kI kalpanA nahIM kara skte| evaM prApte ucyate-"antaryAbhyAdhidevAdiSu' antaryAmI adhidevAdiSu bhagavAn eva, nAnyastAdazo bhavitumarhati / nanu cokta bhagavatikathaM niSiddha kalpanamiti-tatrAha-taddharmavyapadezAt teSAMdharmAstaddharmAH tatprayukta bodhakAH, te
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 vizeSeNa bhagavasyapadizyante / sarveSAM tattatkAryasAmarthya ca bhagavato na tu svatasteSAmiti / evaM ca satyanyat sarva saMgataM bhavati / tasmAd brahmavAkyameva / anyathA tvadhikaraNa racanA, antastaddharmAdhikaraNena gatArthatvAyukta va / ukta mata. para, "antaryAmi" ityAdi sUtra prastuta karate haiM arthAt adhidevAdi meM antaryAmI bhagavAna hI haiM, koI aura vaisA nahIM ho sakatA / jo yaha kaho ki bhagavAna kI aisI niSiddha kalpanA kyoM kI? usakA uttara dete haiM-"taddharmaupadezAt" arthAt ukta prakaraNa meM jo antaryAmI ke lie vizeSaNa prayukta haiM ve paramAtmA ke lie kiye gaye anyAnya vizeSaNoM kI hI pratikRti haiM, una vizeSaNoM se bhagavAna ko hI vibhUSita kiyA jAtA hai, yadi kisI meM una viziSTa kAryoM kA sAmarthya hotA bhI hai to vaha bhI bhagavAna kI antaH prerita zakti se hotA hai, svataH kisI meM nahIM hotA / aisA siddhAnta mAna lene se ukta prasaMga meM jo kucha bhI asaMgatiyAM dRSTigata hotI haiM ve bhI susaMgata ho jAtI haiM, isase yahI nizcita hotA hai ki yaha brahma paraka kAkya' hI hai| yadi aisA nahIM mAneMge to isa adhikaraNa kI racanA hI vyartha ho jAyegI, prAntastaddharmAdhikaraNa se hI yaha adhikaraNa gatArtha hai| na ca smArta taddharmAbhilApAt / 1 / 2 / 16 // nanu brahmavAde. antaryAmI na prasiddhaH / jIvabrahmajaDAnAmeva prasiddhatvAt / alo'ntaryAmisaH sAMkhyaparikalpitasya guNayogAt tAdRzasyabrahmatve vA kaH puruSArtho bhakt ? nahIzvaraM prakRti dharmArUr3hamantaryAmiNaM manyante tAdRzasyopaniSatsvabhAvAt pUrvapakSa nyAyena stutiparata, tanmatasya vA zrItatvam / , brahmavAda meM antaryAmI kI bAta to prasiddha hai nahIM vahAM to spaSTataH jIva, brahma, jar3a ina tIna tattvoM kI hI prasiddhi hai, antaryAmI kI bAta to sAMkhya vAdiyoM kI parikalpanA hai, yadi unhIM guNoM kI samAnatA ke AdhAra para hama' briA kI antaryAmitA kI bhI parikalpanA karate haiM to usameM brahma kI kyA vazeSatA hogI? sAMkhya vAdI bhI prakRti ke dharma antaryAmitA ko Izvara meM nahIM svIkArate / phira yadi hama unheM apane brahma meM svIkArate haiM to vaha sAMkhya vAdiyoM kI stuti mAtra siddha hogI, yA unake mana ko zAstra sammata mAnanA pdd'egaa|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 ityAzaMkya pariharati-na ca smAtaM, smRti prasiddha smAttaM sAMkhyamatasiddhaM iti yAvat / tAdRzamantayaryAmirUpamatra mavituM nAhati / kutaH ? ataddharbhAmilApAt, taddharmANAmanamilApAt, tadviruddhadharmANAM cAbhilApAt / na hAtra satvarajastamoguNAstatkArya vA abhilapyate / tadviruddhAzcete dharmA, "yasya pRthivI zarIram" ityaadi| tasmAt sAMkhyaparikalpitaM nAntaryAmi rUpamatra bhavitumarhatIti siddham / enaM mati brahmadharmA evaite bhavantIti brahmavAdaH phaliSyati / uparyukta AzaMkA ko prastuta karate hue usakA parihAra karate haiM ki sAMkhya smRti siddha antaryAmitA kI bAta hamAre brahmavAda meM nahIM ho sakatI kyoM ki hamAre yahA~ usa pradhAna ke dharmoM kA ullekha nahIM hai, apitu usake dharmoM se viruddha dharma hI hamAre yahAM antaryAmI ke batalAye gaye haiM / satvarajatama guNa aura unake kAryoM kI isa prasaMga meM koI carcA nahIM hai / "pRthivI jinakA zarIra hai" ityAdi vizeSatAyeM, sAMkhyaparikalpita pradhAna ke svabhAva se nitAnta viparIta haiM / isalie sAMkhyaparikalpita antaryAmI kA rUpa isa sthAna para nahIM ho sakatA, apitu ye saba brahma dharma hI haiM aisA mAnane meM hI brahma vAda kI mahattA hai| zArIrazcobhaye'pi hi bhedenanamabhidhIyate |shraa20|| nanUkta nyAyena zArIra eva bhavatu, ko doSaH ? kimiti brahmaparatvaM kalpyam ? iti, tatrAha-zArIrazca, netyanuvartate / zArIrazca jIvo nAntaryAmibrAhmaNe tattadabhimAnarUpo yasya pRthivI zarIramiti vAkyAnurodhena bhavitumarhati, tato'pi bhinnatayA'ntaryAmiNo vacanAt / ubhaye'pi kANvamAdhyandina brAhmaNadvaye'pi evaM jIvaM bhedenevAdhIyate brAhmaNAH / "ya Atmani tiSThan" iti mAdhyandinAH / nacAtmazabdenAnyaH saMbhavati / anyeSAM pUrvameva paThitatvAt antehi jIvamAha / tasmAdantaryAmibrAhmaNe brahma va vAkyArtha iti siddham / uparyukta jo tarka Apane sAMkhya mata ke nirasana meM prastuta kiye haiM unake AdhAra para to zArIra jIvAtmA hI antaryAmI samajha meM prAtA hai, usako mAnane meM koI doSa bhI samajha meM nahIM pAtA / ukta prakaraNa ko brahmaparaka mAnane meM puSTa prAdhAra hI kyA hai ? isa mata para "zArIrazca" prAdi sUtra
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta kara siddhAnta nirNaya karate haiM / zArIra jIvAtmA, antaryAmi brAhmaNa meM varNya "pRthivI jisakA zarIra hai" ityAdi ke abhimAnI devatA ke rUpa meM nahIM ho sakatA / dUsarI bAta ye hai ki kANva aura mAdhyandina do brAhmaNoM meM antaryAmI tattva ko bhinna rUpoM se varNana kyiA gayA hai unameM isa jIva ko antaryAmI tattva se spaSTataH bhinna batalAyA gayA hai / jisase saMdeha kA avakAza hI nahIM raha jAtA / "jo vijJAna meM sthita hokara" kANva brAhmaNa tathA "joM AtmA meM sthita hokara" mAdhyandina brAhmaNa ke vacana haiM / inameM jisa AtmA meM sthita hone kI bAta kahI gaI hai vaha AtmA, jIvAtmA ke atirikta dUsarA koI aura nahIM ho sktaa| auroM kI bAta to isa vAkya ke pahile hI kahate pAye haiM, anta meM prAtmA zabda se jIva kA hI ullekha kiyA gayA hai| isase nizcita hI antaryAmI brAhmaNa meM brahma kA varNana hI siddha hotA hai| adRzyatvAdiguNako dharmokta / 12 / 21 // ___ muNDake hi zrUyate "kasminna bhagavo vijJAtaH" iti pRSTa "dvavidya veditavye" ityuttaramAha / vatra nAmarUpAtmakajagato vijJAnArtha nAmAMze vedAdiH rUpAMze parA ca tatra vedAdividyAyAM na saMdehaH / parAyAM saMdihyate / kimeSA sAMkhyamata vidyA, brahma vidyA vA ? sAMkhya dharmAbhilApAt saMdehaH athaparA yayA tadakSaramadhigamyate, "yattadadra zyamagrAhyamagotravarNamacakSurazrotraM tadapANipAdaMnityaM vibhuMsarvagataMsusUkSmaMtadavyayaM, tadbhUtayoni paripazyanti dhIrAH" "ityAdi, aneca" divyo hyamUrtaH puruSaH sa vAhyA'bhyantaro hyajaH, aprANo hyamanAH zubhro hyakSarAt parataH paraH "ityuktvA" "etasmAjjAyate'' iti nirUpya 'agnimUrddhA cakSuNI candrasUryo" ityATinA rUpamuktvA punaH puruSAt sRSTimAha / tatraikaprakaraNatvAt ekavAkyatA vaktavyA / tatrAkSarapuruSayorbhedaH pratIyate, tayorubhayorapi sRSTiH, tad brahmavAde na saMgacchate / tasmAt khyamatamevaitat / prakRtipuruSayoH zliSTatvAdanyataraprAdhAnyetobhayoH suSdRtvam / ubhayAtmakatvAjjagataH / rUpamapi samaSTenyaSTInAM ane hi utpattiH-iti / tirohitarUpatvAnna brahmavidyA, kintu smRtireveti / brahmavidyA, vedavidyA, upacArAd veti / muNDako niSad kA vAkya hai ki-"bhagavan ! tattva ko kaise jAneM ? 'aisA prazna karane para "do vidyAbhoM ko jAnanA cAhie". aisA uttara diyA gayA /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prasaMga meM nAma rUpAtmaka jamata ke jAnane kI bAta kahI gayI hai, nAma kI jAnakArI ke lie to vedAdi ke svAdhyAya kI bAta tathA rUpa kI jAnakArI meM parA vidyA kI carcA hai / vedAdi vidyA ke viSaya meM to saMzaya kI guMjAyasa hI nahIM haiN| parA vidyA ke viSaya meM saMzaya hotA hai ki ye sAMkhyamata vidyA kI carcA hai athavA brahma vidyA kI? sAMkhya dharma sammata vidyA bhI unake taMtra meM parA vidyA ke nAma se hI prasiddhi hai, isalie saMzaya hotA haiM / jaisA ki parA kA varNana hai -"parA se prakSara ko jAnA jAtA hai," usa akSara ko dhIra loga adRzya, agrAhma, agotra, avarNa acA, hAtha paira rahita, nitya vyApaka, sarvatra paripUrNa, ati sUkSma, sarvathA avinAzI, samasta bhUtoM ke kAraNa rUpa se dekhate haiN|' isake Age puruSa kI vizeSatAe~ batalAte hue kahA "divya, nirAkAra puruSa, janma rahita, sabhI jagaha vyApta, prANoM aura mana se agrAhya zubhra tathA akSara se bhI pratIta hai" isake bAda "isI se sRSTi hotI haiM" kahate hue "agni mUrddhA tathA sUrya candra usake netra haiM" ityAdi se usake svarUpa kA nirUpaNa karate hue usa puruSa se sRSTi kA varNana kiyA gayA hai / eka hI prakaraNa meM ye sArA varNana hai isalie donoM ko eka viSaya hI mAnasA par3egA isameM akSara aura puruSa kA bheda spaSTa rUpa se jJAta hotA hai| una donoM se hI sRSTi kI bAta bhI kahI gaI hai| brahmavAda meM yaha mata saMgata nahIM hotaa| isase nizcita hotA hai ki isa mata meM sAMkhya mata kA hI nirUpaNa hai / prakRti aura puruSa ke eka dUsare se mile hone se, kisI eka kI pradhAnatA na hokara donoM kI hI sRSTi nizcita hotI hai, jagata kI sRSTi prakRti aura puruSa (jar3a aura caitanya) donoM ke saMyoga se hI hai / "agnimUrdhI" ityAdi meM rUpa kI carcA kI hai vaha bhI samaSTi aura vyaSTi donoM meM saMyogAtmaka hI dikhalAI gaI hai| sat cita prAnanda kA koI spaSTa rUpa to sRSTi meM dRSTigata hotA nahIM jisake AdhAra para use brahmavidyA kA vistAra kahA jAya / sAMkhyasmRti parikalpita pradhAna hI kA varNana kaha sakate haiM / evaM prApta ucyate--adRzyatvAdiguNakaH paramAtmaiva brahmavijJAne naiva sarva vijJAnAt / tata eva vidyAyA api paratvam, akSarasyApi brahmatvaM puruSasyApi, tayoH parasparabhAvaH, abhedazca, etAdRza eva hi, brahmavAdaH / tatra prathama akSarasya brahmatvamAha / adRzyatvAdiguNakaH paramAtmaiva; kutaH ? dharmokta, tathA'kSarAt saMbhavatIhi vizvamiti, iyaM copaniSad / na patra brahmavyatiriktAjjagadutti
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ sta puruSasya brahmatvaM niHsaMdigdhameva, ISadAnaMdatirobhAvena brahmA'bharamucyate, akaTAnaMdaH "puruSa" iti, "brahmavidApnoti param' ityatraiva tathA nirNayAt / tasmAdadRzyatvAdiguNakaH paramAtmaiva / ukta mata para siddhAnta kahate haiM ki, adRzyatA prAdi guNa vAle paramAtmA hI haiM, brahma ke svarUpa ko jAna lene mAtra se saba kucha samajha meM A jAtA hai, usI se vidyA ke paratva kI bAta bhI samajha meM A jAtI hai| akSara aura puruSa ye donoM bhI brahma ke hI nAma haiM, donoM eka hI haiM, eka brahma kA para svarUpa hai eka apara, brahmavAda kA isa prakAra kA vivecana kiyA gayA hai / pahile akSara ke brahmatva kI bAta kahate haiM ki adRzyatA bhAdi guNoM vAle paramAtmA hI haiM, una vilakSaNa guNoM se hI yaha bAta nizcita ho jAtI hai, .aise vilakSaNa puNa vAle akSara se hI isa vizva kI racanA saMbhava hai, yahI isa upaniSad kA tAtparya hai, isa upaniSad meM jo jagata ke utpatti kI bAta kahI gaI hai, yaha brahma ke atirikta kisI ke sAmarthya kI bAta nahIM hai| puruSa kA brahmatva bhI asaMdigdha hai, thor3e se chipe hue AnaMda vAle svarUpa ko akSara tathA prakaTa Anada vAle svarUpa ko puruSa kahate haiM. "brahmavidApnoti param" isa zruti se yaha bAta spaSTa ho jAtI hai / isa vivecana se nizcita ho jAtA hai ki adRzyatA Adi guNa vAle paramAtmA hI kA ukta prakaraNa meM vivecana kiyA gayA hai| vizeSaNa bhedavyapadezAbhyo ca netarau / 12 / 22 // nanu pUrvapakSanyAyena brahmavidyAkhyAyAmapi smRtiH brahmavidya vA'stu / " brahmaNI ceditavye mUttaMcAmUrta ca" ityatra vikArasya'va brahmapada vAcyatvam / ataH prakRti puruSAveva vAkyArtha iti pariharati itarau na bhavato vAkyArtha rUpau; kutaH ? vizeSaraNabhedavyapadezAbhyAm vizeSaNabhedo vyapadezazca tAbhyAm / adRzyattvodayo guNA na prakRte bhavanti / sarvasyApi tad vikAratvAt / na hi ghaTadarzanena mRnna dRzyata iti vadituM yuktaM / brahmavAde punaH sarvabhavana samarthatvAd brahmaNi virodhAbhAvaH / na hi nityaM sadakarUpaM vikriyamANaM ca bhavitumarhati / sarvabrahmaghamaMtulyatve tadeva brahmeti jivaM brahmavAdibhiH /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 pUrvapakSa kI dRSTi se vicArane para yaha kahanA bhI koI atyukti na hogA ki, brahmavidyA nAma vAlI jisa zakti kA vivecana karate ho vaha sAMkhya smRti sammata hai jise brahma vidyA hI samajha lo / "brahma ke mUtta aura amUrta do rUpa jJeSa haiM" ityAdi meM vikAra hI brahma pada kA vAcaka hai, isase nizcita hotA hai ki prakRti puruSa hI ukta prakaraNa ke vivecya tattva haiM / isa mata kA parihAra karate hue ukta sUtra prastuta karate haiM / kahate haiM ki, ukta prakaraNa meM brahma aura usakI parA vidyA ke atirikta koI aura dUsare nahIM ho sakate, kyoMki, una donoM ke liye jina vizeSaNoM aura lakSaNoM kA varNana kiyA gayA hai unase anyoM kA bheda hai / adRzyatA prAdi guNa prakRti meM saMbhava nahIM haiM, sabhI vastueM usake hI bikAra haiM / dheTa ko dekhakara, miTTI nahIM dIkhatI aisA nahIM kaha sakate / brahmavAda meM, saba kucha hone kA sAmathyaM, hone se brahma meM virodha kA abhAva hai / vikRta vastu kabhI bhI nitya aura sadA eka rUpa vAlI nahIM ho sktii| prakRti Adi sabhI kI vizeSatAmoM kI tulanA karane para brahmavAdiyoM dvArA pratipAdya brahma kI vizeSatAyeM hI kharI utaratI haiM (use hI samasta jaDa cetanAtmaka jagata kA sraSTA kahA jA sakatA haiN)| yaH sarvajJa sarvavidityAdayastu sutarAmeva na prakRti dharmAH vyavadhAnAcca na' puruSa sNbNdhH| akSara nirUpaNa eva puruSa vizeSaNAcca, "yenAkSaraM puruSa veda sanyam" iti, tasmAdakSara vizeSaNAni, na prakRti vizeSaNAni, nApi puruSa vizeSaNAni sAMkhyapuruSasya / na hi divyatvAdayo guNAH puruSasya bhavaMti, na hi tanmate puruSabhedo hyagI yatai jIva brahmavat / na ca tasya vAhyAbhyaMtaratvam sarvatvAbhAvAt, na hi tasmAjjAyate prANAdiH / tasmAtpuruSa vizeSagaNAnyapi na sAMsyapuruSa vizeSaNAni, prato vishessnnbhedH| "jo sarvajJa sarvavid hai" ityAdi vAkya meM jina vizeSatAoM kA ullekha kiyA gayA hai, vo saba prakRti meM saMbhava nahIM haiM sAMkhya mata sammata puruSa meM bhI saMbhava nahIM haiM kyoMki brahmavAdiyoM aura unake puruSa kI vizeSatAoM meM bar3A antara hai / unake puruSa se adhika vileSatAyeM to, brahmavAdiyoM ke akSara kI ho haiM, "yenAkSaraM puruSaM veda satyam" ityAdi meM usa akSara kI vizeSatAyeM varNana kI gaI haiM, ye vizeSatAyeM usakI apanI vilakSaNa vileSatAyeM haiM, ye sAMkhya vAdiyoM kI prakRti aura puruSa meM nahIM ho sakatI / divyatA prAdi guNa bhI
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa puruSa meM saMbhava nahIM hai, aura na unake mata meM puruSa meM, jIva aura brahma ke se bheda hI haiM, vahAM to eka hI puruSa hai) usa puruSa meM vAhyAbhyaMtara vyApakatA bhI nahIM hai kyoMki sarvatA kA prabhAva hai, aura na usase prANa prAdi ko utpatti hI hotI hai| isalie ukta prasaMga meM jo puruSa kI vizeSatAyeM batalAI gaI haiM, vaha sAMkhya sammata puruSa kI nahIM haiM, sAMkhya aura brahmavAda ke puruSoM kI vizeSatAoM meM bheda hai| vyapadezabhedazca, brahmavidya vaSeti, "sa brahmavidyAM sarvavidyAm' ityupakrame "probAca tAM tattvato brahmavidyAm" iti madhye "teSAmevaMtAM brahmavidyA vadet" ityante / tasmAnna sAMkhyaparikalpitI prakRtipuruSo vAkyArthaH / na brahmAjyeSThaputrAya smRtirUpAM vidyAM vadati iti cakArArthaH / brahmavAda aura sAMkhya donoM meM nAmollekha kA bhI bheda hai, ukta prasaMga meM brahmavidyA nAma se parAtattva kA spaSTa ullekha hai, sAMkhyavAda meM parA kA nAma kevala vidyA hI hai| "saba vidyAoM meM vaha brahmavidyA" aisA prasaMga ke upakrama meM tathA "usa brahma vidyA ko tatvataH vivecana karo" aisA madhya meM " unameM se zreSTha isa brahma vidyA ko batalAte haiM" aisA anta meM spaSTa rUpa se brahma vidyA kA mahattva batalAyA gayA hai| isa vivecana se nizcita hotA hai 'ki ukta prasaMga kA tAtparya, saoNkhya parikalpita prakRti aura puruSa nahIM haiM / vedAcArya brahmA apane bar3e putra ko, sAMkhya smRti parikalita vidyA kA upadeza deM, aisI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI, yahI bhAva sUtrastha cakAra ke prayoga se parilakSita hotA hai| . rUpopanyAsAcca / / 2 / 23 / __ "agnimUrdhA cakSaSI' ityAdi rUpaM na hi prakRtipuruSayoranyatarasya saMbhavati / brahmavAde pUnavizvakA yasyaitadrUpam / sUtravibhAgAt punarmukhyopa'pattireSeti sUcitam / cakAreNa zrutyantarAvirodhaekavAkyatA ca sarveSAM vedAMtAnAmiti / tasmAdakSarazabdena puruSazabdena ca brahmava proktamiti, brahma'vidya veSeti siddhm| "agnimUrdhA cakSuSI" ityAdi meM jisa rUpa kA varNana kiyA gayA hai vaha 'prakRti puruSa kA nahIM ho sakatA / brahmavAda meM to yaha, brahma ke vizvakAya ke
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa se svIkRta hai| sUtrakAra isa bAta ko vizeSa rUpa se kahane ke lie hI "rUpo nyAsAcca" eka vizeSa sUtra prastuta kara rahe haiN| sUtra meM cakAra kA prayoga kara batalAte haiM ki isa 'brahma ke vizvakAya" ke saMbaMdha meM sAre hI vedAMta vAkya eka mata haiM isa para zrutiyoM kA pArasparika virodha bhI nahIM haiN| akSara zabda se zrutiyoM meM, brahma tattva kA vivecana nahIM kiyA gayA hai apitu isa brahma vidyA kA hI vivecana hai / 8-adhikaraNa vaizvAnaraH sAdhAraNazabdavizeSAt shraar4|| __ adhikaraNatrayeNabhogamupapAdya, pUrvAdhikaraNe adRzyatvAdi guNAnukta vA prasaMgAt rUpamupanyastam / adhunA sAkArabrahmatAmupapAdayituM idmdhikrnnmaarbhte| isa pAda meM prAraMbhika tIna adhikaraNoM se bhoga kA utpAdana karake, pUrva . ke adhikaraNa meM adRzyatA Adi guNoM kA vivecana karake prasaMgataH rUpa kA bhI vivecana kara diyA / aba brahma kI sAkAratA kA vivecana karane ke lie, isa adhikaraNa ko prastuta kara rahe haiN| "ko na.AtmA ki brahma ? prAtmAnamevemaM vaizvAnaraM saMpratyadhyeSitameva no brUhi" iti copakramya * dya sUryavAgvAkAzavAripRthivInAM sutejastvAdi guNa yogamekakopAsananindayA ca mUrddhAdibhAvamupadizyA'mnAyate "yastvetameva prAdezamAtramabhivimAnamAtmAnaM vaizvAnaramupAste sa sarveSu lokeSu sarveSu bhUteSu, sarveSvAtmasvannamatti, tasya ha vA etamyAtmano vaizvAnarasya mUddhava suteja"zcakSuvizvarUpaH prANaH pRthagvatmiA saMdeho bahulo bastireva rayiH pRthivyeka pAdAvudara eva vedirlomA ni bahihadayaM gArhapatyo mano'nvAhAryapacanamAsya mAhavanIyaH' ityAdi / chAMdogya meM--"hamArA AtmA kona hai , aura brahma kA svarUpa kyA hai ?" zrApa isA vaizvAnara prAtmA ke jJAtA hai, usI kA hamAre lie upadeza kareM" aisA upakrama karake cha, sUrya, vAyu, AkAza, jala pRthivI prAdi ke, sutejatA Adi guNoM ke AdhAra para, alaga alaga upAsanA kI gahaNA karake usa virATa ke mUrdA prAdi bhAva kA upadeza dekara Age kahate haiM
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ "jo isa prAdeza mAtra vyApI prAtmA vaizvAnara kI upAsanA karate haiMvai saba loka, saba bhUta aura saba mAtmAoM meM anna khAte haiM, isa vaizvAnara mAtmA ke, suteja mUrdhA aura cakSu haiM, vizvavyApI prANa haiM, isake eka eka aMgoM kI pRthak pRthak upAsanA karane se aneka saMzaya upasthita hote haiM". ityAdi / tatra saMzayaH, kiM vaizvAna razabdena brahma pratipAdayituM zakyate na vA ? arthasyAtisaMdigdhatvAt saMdehaH / tatropakrame brahmAtmaprada prayogo'sti nAnyata kiMcit , upapAdanetvaddharmA eva / sAkAramya tu lokanyAyenAbrahmatvam / ukta prasaMga para saMzaya hotA hai ki, vaizvAnara zabda se brahma kA pratipAdana ho sakatA hai yA nahIM ? ukta vAkya kA artha prati saMdigdha hai, isIliye saMdeha hotA hai| isake upakrama meM brahmAtmaprada prayoga hai kisI anya kA nahIM haiM, upapAdana bhI unhIM ke dharmoM kA kiyA gayA hai| kiMtu vaizvAnara kI sAkAratA kA varNana hone se laukika dRSTi se abrahmatva pratIta hotA hai / vaizvAnaro yadyapyamnAveva prasiddhastathApi pUrvakAMDasiddhatvAt devAtmaparigraho yuktaH / tatazca, savatsarovA agnivaizvAnara iti zra teH saMvatsarasya prajApatisvAcca hiraNyagarbhopAsanAparamidamiti gamyate / brahmAtmazabdAvapi hi tatraiva yukttrau| tadupAsakasyaivAnna bhojamasvamapi sarvatra yuktam prAdezama tratvamapi mupajIvatvAdasmadApekSayA sthUlatvAbhiprAyam / virADabhimAnatvAnca lokAvayavatvama / vedagarmatvAdagnitrayAtmakatvamiti / tasmAddhiraNyagarbhApAsanAparamevaMtad vAkyaM, na bhagavadupAsanA param / yadyapi "agnivazvAnaro vahniH" ityAdi koza ke anusAra vaizvAnara zabda bhUtAgni ke rUpa se prasiddha hai, phira bhI pUrva mImAMsA meM "vizvasmA agni bhuvanAya devA vaizvAnaram" ityAdi se devAtma vAcI rUpa se kahA gayA hai / uttara mImAMsA meM vRhadAraNya ke saptAna brAhmaNa meM "saMvatsarovA agnibaizvAnaraH" ityAdi meM saMvatsara nAma se isakA ullekha hai / tetarIya vRhannArAyaNopaniSad meM "prajApatiH saMvatsaraH" kaha kara saMvatsara ko prajApati batalAyA gayA hai jisase uparyukta prasaMga hiraNyagarbha kI upAsanA paraka nizcita hotA hai| brahma aura AtmA zabda bhI usa hiraNyagarbha meM saMgata ho jAte haiN| usake upAsaka kI, pranna bhojana vAlI bAta bhI susaMgata ho jAyakI / usake
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAdezamAtra meM sthita hone kI jo bAta kahI gaI hai, vaha sthUla dRSTi se sAmAnya jIvoM kI sthiti kI paricAyaka hai, hiraNyagarbha bhI to jIvoM kA samaSTi rUpa mukhya svarUpa hai / vaha hiraNyagarbha virATapuruSaM kA abhimAnI devatA hai isalie saMsAra ke pRthivI prAdi avayavoM ko umakA avayava kahA gayA hai| ve vedagarbha haiM, isalie unakI agni tryAtmakatA bhI saMgata ho jAtI hai / isase jJAta hotA hai ki ye vAkyaM hiraNyagarbhopAsanA paraka hI hai, bhagavadupAsanA parapha nahIM hai| evaM prApte ucyate-vaizvAnaraH paramAtmaiva, kutaH ? sAdhAraNa zabda vizeSAt, ve pUrvapakSe sAdhAraNazabdA hiraNyagarbha paratayA tato'pi vizeSI'sti yena bhagavAneva vaizvAnaro bhavati / prAdezAmAtrasyaba dha mUrkhatvAdi dhI / na hi viruddha dharmAzrayatvaM bhagavaddhyatirikta saMbhavati / sarvabhavanasAmathyo bhAvAt / sAdhAraNAddharmAn zabda eva vizeSa iti vA / vizeSAdityeva vaktavye sAdhAraNazabdazabdo prAdezamAtrasyaiva vaizvAnarazabdavAcyatvaM, yu mUrddhatvAdika tasya veti samAsena dyotayataH, abhyathA virodhAbhAvAt / yadapi lokAtmaka sthUlarUpaM tadapi bhagavata eva, na hiraNyagarbhasthati, puruSatvAttasya / vizvasya jaDasyanarasyajIvasya ca bhagavadaMzatvena devatAtvAd devatAdvandve ceti vizvAnaro to nivAsI yasyeti, tasya nivAsa ityAe / tena paramezvara evaM cazvAnaro bhavati naanyH| bhagavadaMzatvAdanyacopacArAt prayogaH / tasmAda vaizvAnaraH prmaatmaa| ukta mata para kahate haiM ki, vaizvAnara paramAtmA kA hI nAma hai, ukta prasaMga meM sAdhAraNa zabdoM ke atirikta vizeSa zabda bhI haiM jisase paramAtmA kI bAta puSTa hotI hai / sAdhAraNa zabdoM ke AdhAra para hiraNyagarbha kA varNana pratIta hotA hai, para kucha aise vizeSa zabda bhI haiM jinase yaha nizcaya hotA hai 'ki vaizvAnara bhagavAna hI ho sakate haiN| prAdezamAtra alpa sthAna meM sthita kI dha mUrdhA Adi vyApaka vizeSatAyeM, sivA paramAtmA ke aura kisameM saMbhava ho sakatI haiM ? ye vilakSaNa vizeSatAya paramAtmA ke pratirikta kisI aura meM saMbhava nahIM haiM / unameM saba kucha hone kA sAmarthya hai / vaizvAnara zabda hI vyApaka artha kI pratIti karA rahA hai / yadyapi lokAtmaka sthUla rUpa kA varNana ukta prasaMga meM hai, jo ki vyApaka nirAkAra paramAtmA ke lie mAnane meM hicaka
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotI hai, para vastutaH hai vo bhagavAna ke lie hI prayukta, hiraNyagarbha kA usase koI saMbaMdha nahIM hai / virATa puruSa kA hI rUpa dikhalAyA gayA hai virATa puruSa paramAtmA hI hai / tathA vizva jaDa jIva nara, ye donoM hI bhagavAna ke aMza haiM, ina donoM zabdoM ke saMyoga se hI dvandva samAsa karane se yaha vaizvAnara zabda niSpanna huA hai, isase yahI nizcita hotI hai ki paramezvara hI vaizvAnara hai, dUsarA aura nahIM / jahA~ kahIM vaizvAnara zabda kA prayoga kisI anya ke lie humA bhI hai vaha bhI una sabake bhagavadaMza hone ke kAraNa, praupacArika mAtra hai / isalie vaizvAnara paramAtmA hI hai| smayaMmANamanumAnaM syAditi / / 2 / 25 // vyAkhyAnena bhagavatparatvAd vAkyasya pramANAntaramAha"kecit svadehe hRdayAvakAze prAdezamAtraM puruSaM vasantam / caturbhujaM kaMjarathAMgazaMkhagadAdharaM dhAraNayA smaranti / / " iti smaryamANaM rUpamanumA syAt, prAdezamA vaizvAnarasya brahmatve / smaraNa hi mananaM zrutasya bhavati / zrutivAkebhya eva hi zravaNam / yadi prAdezamAtra vaizvAnarapratipAdaka jAtIyAnAM na brahmavAkyatvaM syAt tadA smaraNaM nopapadyate / ata, iti hetoH prAdezamAtravaizvAnaro bhagavAneveti siddham / ukta vAkya ko anya pramANa se bhagavaraparaka siddha karate haiM- 'koI, apane deha ke hRdayAkAza dahara meM base hue prAdezamAtra puruSa ko, zaMkha cakra gadA padma dhArI caturbhuja rUpa se smaraNa karate haiM / " yahA~ jisa smaryamANa rUpa kA ullekha hai vaha prAnumAnika hI hai, prAdezamAtra meM to vaizvAnara brahma kI hI vasati hai zruta vastu ke manana ko hI smaraNa kahate haiM / ati vAkyoM ko hI zravaNa kahate haiN| yadi prAdezamAtra vaizvAnara pratipAdaka vAkyoM ko brahmaparaka nahIM mAnA jAya to brahma ke smaraNa kA prAdhAra hI kyA ho sakatA hai, smaraNa kI bAta uThegI bhI kahA~ se ? isase nizcita hotA hai ki, prAdeza mAtra vaizvAnara bhagavAna hI haiN|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAdibhyo'ntaH pratiSThAnneti cenna, tathA dRSTyupadezAda saMbhavAta puruSamapi cainamadhIyate / / 2 / 25 // kiMcidAzakya pariharati / nanu yadi smaryamANamanumAna syAditi vAkyArthI nirNIyate, tadA smRtyantareNAnyathApi vyAkhyeyama / "ahaM vaizvAnaro bhUtvA prANinAM deha mAzritaH / prANApAna samAyuktaH pacAmyanna caturvidham / " iti jAThara evAgnivaizvAnaro bhavati / tasyaiva bhagavavibhUtitvAt / vAkyArthoM yathA kathaMcid yojayiSyate / na tu viruddhadharmANAM vidyamAnatvAd bhagavatparatvaM vA yasya / viruddha dharmAH shbdaadyH| antaH pratiSThAnaM ca / agnivaizvAnara iti zabdaH kevala vaizvAnara pade bhavet / bhagavatparatvaM yogena / tadagni sAhacaryAdagnireva bhavati / tasyaiva ca tretAgnikalpanamupAsanArtham / "prANo hi devatA tad yadbhaktaM prathamamAgaccheta taddhImIyam" ityaadinaa| tadetebhyo hetubhyo'ntaH pratiSThitatvamapi na bhgvddhrmH| puruSe'ntaH pratiSThitaM vedeti bhinna heturhetuzca bhavatIti na ckaarH| tasmAviruddhadharmANAM vidyamAnatvAnna bhagavAn vaizvAnara iti cet, na, tathA dRSTyupadezAt sarvabhoktRtvaM bhagavato vaktuM tathA daSTimpadizyate / viruddhadharmANAM gattabhAvApattirityazvarya meva bhagavato pariNatam / kucha zaMkA upasthita kara usakA parihAra karate haiM / yadi smaryamANa vastu ko anumAna mAnakara vAkya kA nirNaya karate ho to smRti (gItA) ke nimna vAkya ke anusAra dUsarI hI prakAra kI vyAkhyA karanI par3egI- "he arjuna ! maiM hI vaizvAnara hokara prANiyoM ke zarIra meM sthita rahakara prAraNa aura apAna ke samabhAva hone para caturvidha anna ko pAtA hU~" isameM to jATharAgni hI vaizvAnara kahI gaI hai| use hI bhagavad vibhUti kahA gayA hai isalie cAhe 'bAkyArtha ko kisI prakAra saMgata kara bhI lo anyathA viruddha guNoM kI sthiti hone se, ukta vAkya ko bhagavasparaka to kaha nahIM sakate (arthAt agni aura bhagavAna ke viparIta hI guNa haiM) zabda aura antaH sthiti kI bAta donoM hI viparIta guNa haiM / vaizvAnara agni zabda, kevala vaizvAnara pada se varNana kiyA jAtA hai / isa zabda kA bhagavalparaka prayoga gItA ke ukta vAkya ke AdhAra para hI kiyA jA sakatA hai, vahAM bhI isakA agni ke rUpa meM varNana hai 'isalie
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 vaha agni hI hai| isI kI upAsanA ke lie, tretAgni ke nAma se kalpanA kI gaI hai| "prANo hi devatA" ityAdi meM isakI upAsanAparaka kalpanA hai / inhIM AdhAroM para isa antaH sthita vaizvAnara agni ko bhagavaddharma ke rUpa meM nahIM svIkArA jA sakatA / vAjasaneyi brAhmaNa meM-"puruSe'ntaH pratiSThitaM veda" ityAdi prasaMga meM vaizvAnara agni zabda se spaSTa ullekha karate hue use prANiyoM ke andara sthita batalAyA gayA hai| isameM paramAtmA se viruddha hI guNa haiM isalie bhagavAna, vaizvAnara nahIM ho sakate / ityAdi zaMkA meM anargala haiM / ukta prasaMga meM bhagavAna kI sarvabhokta tva zakti ko dikhalAne ke lie vaizvAnara ko jATharAgni ke rUpa meM dikhalAyA gayA hai / bhagavAna hI hara vastu ke kAraNa haiM isalie hara vastu ke guNa bhagavAna meM sthita haiM, vibhinna vilakSaNa guNoM kI sthiti, bhagavAna ke aizvarya kI hI paricAyaka hai / vaha unhIM ke lie varNana kiye gaye haiN| tarhi kAryavAkyamevAstu smRtyanurodhAditi cetaH tatrAha-asaMbhavAt, nahi tasya ca mUrddhatvAdayo dharmAH saMbhavati / upacArAdupAsanArtham parikalpanaM bhaviSyatIti cenna / puruSamapi cainamadhIyate, vAjasaneyinaH / "sa eSo'gnivaizvAnaro yatpuruSaH, sa yo haitamevAgni vaizvAnaraM puruSavidhaM puruSe'ntaH pratiSThitaM veda" iti / tasmAt puruSatvaM, pAThAntare puruSavidhatvaM vA jATharasya na saMbhavatIti bhagavAn eva vaishvaanrH| bhagavatparatve saMbhavatyanyakalpanA na yukta ti / yadi kaheM ki, gItAsmRti meM jo jATharAIina kA varNana hai vaha kArya ke AdhAra para hai, isalie ukta upaniSad vAkya kAryaparaka hai, kAraNa (paramAtmA) paraka nahIM hai| isakA samAdhAna karate haiM ki, "dhU mUrdha" aAdi viziSTa dharma agni meM saMbhava nahIM haiM, isalie yaha paramAtmAparaka vAkya hai / yadi kaho ki, upAsanA ke lie usakI aupacArika rUpa se parikalpanA kI gaI hai, so bAta bhI nahI hai-vAcasaneyI meM ''sa eSo'nnivaizvAnaro yatpuruSaH" ityAdi meM isa vaizvAnara ko puruSa bhI kahA gayA hai, kevala agni rUpa hI ho aisA nahIM hai / isakA puruSa yA puruSa ke samAna varNana kiyA gayA hai. isalie vaizvAnara kA kevala jATharAgni ke rUpa meM hI varNana kiyA gayA ho so bAta nahIM hai, vaha to bhagavAna hI haiM / bhagavalaparaka hone se isakI anya rUpoM se parikalpanA karanA upayukta nahIM hai|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 ata eva na devatA bhUtaM ca / / 2 / 27 // vaizvAnaro na UtyetyAdi maMtradevatAyA mahAbhUtAgnervA vAkyArthateti kasyacid buddhiH syAt / tadapyatidezenaiva pariharati / mukhyopapattibhaMgavatparatve sabhavati, nAnyakalpanA yukta ti / / "vaizvAnaro na Uti" ityAdi maMtra ke AdhAra para devatA yA mahAbhUtAgni mAnakara vAkyArthatA kI kalpanA bhI kisI kI buddhi meM upajI, usakA bhI matideza ke AdhAra para parihAra karate haiM ki, mukhyopapatti to bhagavatparaka hI ho sakatI hai, isalie kisI anya kI parikalpanA karanA upayukta nahIM hai| sAkSAdapyavirodhaM jaiminiH / / 2 / 28 // adhunA parimANavizeSo vicAryate / prAdezamAtratvaM bhagavataH svAbhAvika kRtrimaM veti ? asmin siddhaeva pUrvokta siddhaM bhavediti vicAryate / tatrAsminnarthe catvAra RSayo vedArtha cintakAH prakArabhedena / tatra kevala zabda bala vicArakA prAcAryAH / zabdArthayo jaiminiH| prAzmarathyastu zabdopasarjanenArtha vicArakaH / kevalArthavicArako bodariH / prAcAryaH punarvicArAvicArayordoSa pazyan vicAramapivadasteSAmalpabuddhisyApanAya nAmAnyAha / aba parimANa vizeSa para vicAra karate haiN| bhagavAna kI prAdeza mAtra parimANa kI jo kalAnA hai vaha svAbhAvika hai yA kRtrima ? isakA nirNaya hone se pUrvokta kathana bhI nirNIta mAnA jA sakatA hai, isalie isa para vicArate haiM / isa para vedArtha cintaka cAra RSi bhinna bhinna prakAra se vicAra karate haiM / anya to kevala, zabda bala ke AdhAra para vicAra karane vAle prAcArya haiM, jaimini zabda aura artha donoM ke AdhAra para vicAra karate haiM / prAzmarathya, to zabda' ko chor3akara prathaM para vicAra karate haiM / bAdari kevala artha para bicAra karate haiM / prAcArya bAdarAyaNa, vicAra aura avicAra ke doSoM kA vizleSaNa karate hue anyAnya RSiyoM ke vicAroM ko kevala, unakI alpabuddhi dikhalAne ke lie hI una RSiyoM ke nAma dekara prastuta karate haiM / tatra jaiminirubhayabala vicArakaH prathama nirdizyate / vyApakasya prAdeza mAtratve sAkSAdapi kalpanA vyatirekeNApi svarUpa vicAreNevAvirodhaM manyate
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 143 jaiminiH / zrAkAzavad vyApakaM sarvataH pANipAdAntaM brahma ata eva sAkAratva manaMtamUttitvabrahmaNaH svecchayAparecchayA svabhAyatazca vibhaktamiva / trayospi niyata parimANAH / praniyata parimANAstu AkAzavat paricchedanirUpyAH / tad bRddhihrAsAbhyAM tathA bhavaMti / smRtAvapyukta - " viSNostu trINi rUpANi puruSAkhyAnyatho viduH, prathamaM mahataH sraSTraH dvitIyaM straMDasaMsthitam, tRtIyaM sarva bhUtasthaM tAnijJAtvA vimucyate" iti / sarva prathama ubhaya bala vicAraka jaimini kA mata prastuta karate haiM / vyApaka paramAtmA kI prAdezamAtra svarUpa sthiti, sAkSAta ho yA vyatireka se, AcArya. jaimini usameM koI virodha nahIM samajhate, jaise ki, prakAza kI taraha vyApaka, saba jagaha pahu~cane vAle brahma kI sAkAratA aura anaMta svarUpatA, brahma kI apanI icchA, dUsare kI icchA aura svabhAvataH hotI haiN| tInoM paristhitiyoM meM unakA parimANa niyata rahatA hai / unakA aniyata parimANa to zrAkAza kI taraha pariccheda nirUpya hai arthAt vRddhi hrAsa se aneka rUpa kA hotA hai / jaisA ki smRti kA vacana bhI hai - " usa parama puruSa viSNu ke tIna rUpa haiM, pahilA mahat sRSTi meM, dUsarA tvaM pada vAcya jIva meM tathA tIsarA samasta bhUtoM meM sthita hai, inako jAnakara mukti ho jAtI hai / " bhUteSu paMcadhA / udareM'guSThamAtraH, hRdaye prAdezo mUrddhani ca manasIndriyeSu cAraNuH, citte vyApakaH / ekasyApyupakrame sarveSu tathAtvavAdI vibhUtirabhedAya, tasmAd vaizvAnarasya puruSatvAt saccidAnaMdarUpeNaiva prAdezamAtratvaM na viruddhyate, ataH sAkAra brahmavAda jaimineH siddhAntaH / bhUtoM maiM usa brahma kI pAMca rUpoM meM sthiti hai, udara meM hRdaya prAdezamAtra, meM mUrddhA, mana aura indriyoM meM praNu mAtra tathA citta meM vyApaka | kevala eka prAdeza mAtra ke varNana karane meM usI prakAra sabhI meM unakI vibhUti prabhinna rUpa se mAna lenI caahie| isa prakAra vaizvAnara ke puruSa hone se, usa saccidAnaMda rUpa se vyApta paramAtmA kI prAdeza mAtra sthiti ma 'nane meM koI viruddhatA nahIM hai, aisA sAkAra brahmavAda kA jaimini kA siddhAnta hai / abhivyakta rityAzmarathyaH | 1|2|26|| nirAkArameva brahma mAyAjavanikAcchannaM tadapagamena puruSAkAreNAdhidaivika
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 devatAdhiSThine nAbhivyaktaH puruSo'ntaryAmI / ata eva puruSa vidha iti, abhivyakta hetoH sAkAratvamapi mAyApagamana kRtatvAnna svAbhAvikatvam / tathApi nirdizyamAnaM saccidAnaMdarUpamevAzmarathyo manyate / brahma kA nirAkAra rUpa hI mAyA ke parade se DhakA rahatA hai, usa parade ke haTane se, Adhidaivika adhiSThita devatA svarUpa puruSa ke AkAra meM abhivyakta vaha aMtaryAmI puruSa nAma vAlA hai| abhivyakta vaha sAkAra bhI mAyA se AvRta hone se apane svAbhAvika rUpa meM parilakSita nahIM hotA / phira bhI zAstroM meM ullekhya saccidAnaMda rUpa ko prAzmarakSya mAnate haiM / anusmRterbaadriH|1|2||30|| bAdariH kevala yauktikazcintanavazAt prAdurbhUtarUpAnuvAdikA zrutiriti / "yadyaddhiyo ta urugAya vibhAvayaMti tattadvapuH praNayase sadanugrahAyeti" vAkyAnurodhAt / anyathA bahukalpanAyAM buddhisaukaryAbhAvAt tArkikAdimateSvapi tathAtvAd yuktyanurodhena brahmavAdo'pyanyathA neya iti manyate / asmin pakSa tvatAttvikatvam / athavA mAyAsthAne anusmRtiH| abhivyaktistu tulyA / evaM sati- bAdarimate'pi tAttvikamevarUpam / prAcArya bAdari, paramAtmA ke prAdurbhUta rUpa ko batalAne vAlI zruti para yukti dvArA vicAra karate haiM / vaha zruti isa prakAra hai- "jo usa vyApaka ko jisa buddhi se dhyAna karate haiM, vaha premavaza usI rUpa meM apane ko prakaTa kara dete haiN|" bAdari kA kathana hai ki yadi hama aisA nahIM mAneMge to anekoM kalpanAyeM sAmane prAveMgI jinheM buddhi dvArA grahaNa karanA tAkikoM dvArA bhI saMbhava na hogA, tathA yuktiyoM se brahmavAna bhI naSTa ho jAvegA isA prakAra tasva' kA bhI lopa ho jAkyA athavA mAyAjAla vistRta ho jAvegA, mAyA aura brahmA kI abhivyakti prAyaH samAna hI hotI hai / isa prakAra bAdari ke mata meM bhI tAttvika rUpa kA hI nirUpaNa kiyA gayA hai| sampattariti jaiministathAhi darzayati / 1 // 2 // 31 // jaiminimate prAkAravAde niyata sAkAraM manyamAnastadeka dezI niyatameva prAdeza mAtra bhagavad rUpaM manyate / tannirAkaraNAya sarvatra prAdezatvaM saMpatti
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 kRtamityAha / tatra kA saMpattiH, kathamiti svayameva zrutyA pradarzayati ? vAjasaneyi brAhmaNe dya prabhRtIn pRthivIparyantAn vaizvAnarasyAvayavAna, adhyAtme ca mUrddha prabhRtiSucibukaparyanteSu saMpAdayan "prAdezamAtramiha vai devAH suviditA abhisampannAstathA tu vA etAn vakSyAmi yathA prAdezamAtramevAmisaMpAdayiSyAmi" iti / "sa ho vAca mUrdhAnamupadizanneSa vA pratiSThA 'vaizvAnaraH" ityAdinA saMpatti nimittameva prAdezamAtratvaM vaizvAnarasyAha / nanu prAdezamAtra eva vaizvAnara iti / tadekadeziparihAraM jaiminimanyate / paramAtmA ke vyApaka aura prAdezamAtra ina do rUpoM meM spaSTa virodha hai, isakA parihAra karate hue jaimini, AkAravAda meM niyata sAkAratA ko mAnate hue, ekadeza meM niyata, bhagabad rUpa ko prAdeza mAtra mAnate haiN| unakA kathana hai ki, zruti ukta virodha ke nirAkaraNa ke lie sarvatra, prAdezatva saMpatti kA vidhAna karatI hai / vaha saMpatti kyA hai, zruti usakA svayaM kaise pradarzana karatI hai ? isa jijJAsA para kahate haiM ki, vAjasaneyI brAhmaNa meM, dhU se lekara pRthibI taka samasta vaizvAnara ke avayavoM ko, adhyAtma dRSTi se mUrddhA se cibuka paryanta prAdeza mAtra meM dikhalAte hue kahate haiM- "prAdezamAtra meM vyApta yaha devatA prasiddha hai" ityAdi tathA "yaha vaizvAnara usI meM hai' ityAdi meM vaizvAnara kA saMpatti ke lie hI prAdezamAtra rUpa meM varNana kiyA gayA hai, prAdezamAtra hI vaizvAnara ho aisA nahIM hai / aisA eka dezIya parihAra jaimini mAnate haiN| prAmananti cainamasmin // 2 // 32 // ___ mukhyaM svasiddhAntamAha / vyApaka eva prAdeza iti, na hi viruddhamubhayaM bhagavatyanavagAhya mahAtmye / tasmAt pramANamevAnusatavyaM na yuktiH / zabda bala vicAra eva mukhyaH / nanu prAtItikavirodhAnanyathAtvakalpanam / vaizvAnarasya puruSatvaM, puruSavidhatvaM puruSe'ntaH pratiSThitattvaM ca vAjasane yinaH samAmanaMti / na hi tasya tadvidhatvaM, tasminpratiSThitatvaM ca saMbhavati yuktyA / ato'nye RSayo bhrAntA eva ye anyathA kalpayanti ityabhipretya svmtmaah| aba mukhya rUpa se apanA siddhAnta 'batalAte haiM ki, vaha vyApaka brahma hI prAdezamAtra bhI hai, bhagavAna ke mAhAtmya ko na jAnane ke kAraNa hI isameM
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 viruddhatA kI pratIti hotI hai, jAna lene ke bAda koI viruddhatA nahIM hai / isameM zruti pramANoM kA hI Azraya lenA ucita hai, yukti kI koI AvazyakatA nahIM hai, zabda bala vicAra hI mukhya hotA hai / yadi anyathA kalpanA kA tyAga kara diyA jAya to pratIta hone vAle virodha kA AbhASa bhI nahIM hogaa| vaizvAnara kA puruSatva, puruSavidhatva aura puruSa meM antaHpratiSThitatva kA spaSTa ullekha vAjasanepi saMhitA meM hai, yukti se usake vidhatva aura pratiSThitva ko siddha nahIM kiyA jA sktaa| isalie yukti kI bAta karane vAle saMba RSi bhrAMta haiM jo ki anyathA kalpanA karate haiM, aba nirdhAnta apane mata ko batalAte haiN| ___etaM vaMzvAnaramasminmUrddhacibukAntarAle jAbAlAH samAmananti"eSo'nanto'vyakta prAtmA yo'vimukta pratiSThata iti, so'vimuktaH kasmin pratiSThata ?" ityAdinA "mboH prANasya ca yaH saMdhiH sa eSa dhauloksy parasya ca saMdhirbhavatIti / " na hi anaMtaHsaMkucitasthAne bhavati, vishessnnvaiyoppttH| yuktigamyAtva brahmavidyava / avirodhe'pi vakSyati / zrutestu zamamUlatvAditi / ukta vaizvAnara ko isa zarIra meM hI mUrddhA se lekara cibuka taka jAbAlopaniSad meM vyApta batalAyA gayA hai-"yaha anaMta avyakta AtmA avimukta jIvAtmA meM pratiSThita hai" vaha avimukta kisameM pratiSThita hai ?" ityAdi / "bhrU aura prANa kI jo saMdhi hai, vahI dyau aura paraloka kI saMdhi hai|" ityAdi / anaMta vastu saMkucita sthAna meM prAbaddha nahIM ho sakatI, aisA mAnane se, zrutiyoM meM jo usakI vizeSatAyeM batalAI gaI haiM vo saba vyartha hI siddha hoMgI / brahma ke saMbaMtra meM yukti se samAdhAna nahIM hotA, mAyA ke viSaya meM hI yukti cala. sakatI hai / avirodha meM bhI yukti cala sakatI hai kintu jahA~ viruddha bAteM sAmane prAveM vahAM to zAstra hI pramANa hotA hai, veda zabda mUlaka haiM, zabda kA jo mukhya artha hogA vahI mAnanA pdd'egaa| nanu tathApi kAcid vedAnusAriNI yuktirvaktavyA, zAstrasAphalyAyeti cet ucyate-virodha eva nAzaMkanIyo vastusvabhAvAt / ayaskAnta sannidhau lohaparibhramaNe yA yuktirgarbhasyaudaryAdAhai. retaso mayUratvAdi bhAve / na hi sarvatra svabhAva darzanAbhyAmanyopapattiH, kaizcidapi zakyate vaktam / tasyAnte suSiramityAdinA zru tirevamevAha /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 147 yadi kaho ki, zAstra ko puSTa karane ke lie koI koI veda sammata yukti prastuta kI jA sakatI hai, so usa para kahate haiM ki, ukta viSaya meM to virodha kI zaMkA hI nahIM karanI cAhie kyoMki, paramAtmA kA to vilakSaNa svabhAva hI hai / yukti to sAmAnya viSayoM meM cala sakatI hai asAmAnya meM nahIM / loha ara (cumbaka) maNi ke nikaTa jaise loha ke padArtha ghUmate haiM, kyA garbhAdhAna karane meM mayUra bhI nRtya karatA hai ? donoM vibhinna bAteM haiM unameM eka hI yukti kaise lagAI jA sakatI hai / vibhinna svabhAvoM ko dekhakara saba jagaha, koI bhI svabhAva ke viparIta kalpanA nahIM kara sakatA / ukta prasaMga ke aMta meM "suSiraM sUkSmaM gasmin sarvaM pratiSThitaM" ityAdi se sUkSmatA aura sarva pratiSThA kI bAta spaSTa rUpa se kahI gaI hai / yazodAstanandhayasya ca bhagavato mukhAravinde vizvameva dRSTvA svapnamAyAvidyA nirAkaraNAya siddhAntamAha - " zrato amuSyeva mamArbhakasya caH kazcinautpattika AtmayogaH" iti / ulUkhala baMdhane cAyamartho nirNItaH tasmAdAnaMdAMzasyevAyaM dharmo yatra svAbhivyaktistatra viruddha sarva dharmAzrayatvam iti cakArArthaH / tasmAt prAdeza mAtro vyApaka iti vaizvAnaro bhagavAn eveti siddham / yazodA, apane dudhamuheM bAlaka bhagavAna kRSNa ke mukha meM vizva ko dekhakara - svapnamAyA zravidyA ke nirAkaraNa ke lie siddhAnta vAkya bolatI haiM" nizcita hI mere isa bAlaka se hI samasta jagata kI sRSTi huI hai / " ulUkhana baMdhana ke prasaMga meM bhI jaba kRSNa ko bAMdhane meM hairAna ho gaIM usa samaya bhI aisA hI nirNaya kiyA / isase nizcita hotA hai ki paramAtmA ke zrAnaMdAMza kI ye saba lIlAyeM haiM jahA~ paramAtmA kI abhivyakti hotI hai vahIM sAre viruddha vilakSaNa vizeSatAyeM hotI haiN| isalie vyApaka vaizvAnara bhagavAna hI pradeza mAtra haiM aisA nizcita hosA hai / prathama adhyAya, dvitIya pAda samApta
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya tRtIya pAda 1 adhikaraNa : dhubhavAdyAyatanaM sva zabdAt 113 // dvitIya pAde prAdheyarUpo bhagavAn pratipAditaH / prAdhArarUpo'tra pratipAdyate tena "sarvabrahma" iti phaliSyati / ___ bhagavAna bAdarAyaNa ne dvitIya pAda meM prAdheya rUpa kA pratipAdana kiyA, aba isa tRtIya pAda meM prAdhAra rUpa kA pratipAdana karate haiM isase siddha hogA ki saba kucha brahma hai| ___ idaM zrUyate-"yasmin dyauHpRthivIcAntarikSamotaM manaH saha prANazca sarvaiH, tamevaikaM jAnatha prAtmAnamanyAvAco vimuMcathA'mRtastaSa setuH" iti / aisI zruti hai ki-"jisameM chau, pRthivI, antarikSa aura mana sahita samasta prANa sthita haiM, unhIM eka ko jAnane kI ceSTA karo, anya kisI kI bAta bhI mata karo, vahI amRta ke setu haiM" ityAdi / "bAdhakAnAM baliSThatvAt sAdhakAnabhAvataH, prAcAradharmA bAdhyeran iti pAdo'bhidhIyate yasminnityAdi vAkye ca vAkyArthaH sarva bAdhitaH, arthAt prakaraNa liMgAditi pUrva vicaaryte|" bAdhaka vAkyoM ke baliSTha hone se, sAdhaka vAkyoM ke prabhAva se, acAra dharmoM kA bAdha hotA hai, yahI pAda meM dikhalAyA gayA hai| "yasmin dyau" ityAdi vAkya se sArA vAkyArtha bAdhita hotA hai / arthAt prakaraNa liMga se prabala hai isalie pahile usI para vicAra karate haiN|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 atra saMzayaH, dya vAdyAyatanaM brahma, Ahosvit padArthAntaram iti / arthAntarameva ca bhavitumarhati / dyabAdInAM sUtramaNigaNAivaprotAnAM bhAravAhakatvAnna tadvAhakaH prmaatmaa| anyavAgvimokazcAsaMgataH / eka vijJAnena sarva vijJAnasya pRSTatvAt kathamanyavimokaH ? sutezca gati sAdhanaH tasmAda phalatvamapi / AtmalAbhAnna paraM vidyata iti virodhazca / ato na brahmavidyA parametad vAkyaM, kintu smRtimUla bhaviSyati / yahA~ yaha saMzaya hotA hai ki, dhu bhU Adi kA prAyatana brahma hai, yA koI anya padArtha ? koI dUsarA hI ho sakatA hai, kyoMki, zu bhU Adi sUtra meM piroye hue manakoM ke samAna bhAra rUpa haiM, unako vahana karane vAle paramAtmA nahIM ho sasate / isa vAkya se dUsare vAkya bhI asaMgata hoNge| aura phira eka ke jJAna se sabakA jJAna hotA hai, isa niyama ke anusAra dUsaroM kA artha saMgata bhI kaise hogA? Ane jAne ke sAdhana ko hI setu (pula) kahate haiM, isalie yahA~ paramAtmA paraka artha karanA niSphala bhI hai, arthAt paramAtmA ko itanA choTA nahIM batalA sakate / aisA mAnane se kucha prAtmalAbha kI bhI to saMbhAvana nahIM hai jisase mokSa ho sake, apitu viparIta phala kI hI saMbhAvanA hai, arthAt paramAtmA ko setu mAna kara usa para paira rakha kara calane se narka hI hogA, mokSa kaise saMbhava hai / isalie yaha vAkya brahmavidyA paraka nahIM samajha meM AtA apitu sAMkhya smRti sammata prakRti paraka pratIta hotA hai| ityevaM prApte ucyate-dya bhvAdyAyatanaM brahmava, dyaurbhUzcAdiryeSAM te dhu bhvAdayaH, teSAmAyatanaM, yasmin dyoriti vAkyoktAnA sAdhakaM vadan prathama parihAramAha-svazabdAt, prAtmazabdo vyAkhyAtaH svazabdena atra na jIvasyAtmatvenopAsanArthamAtmapadaM, kintu pUrvoktAnAmAtkabhUtaM tena na bhArakRto doSaH kAraNe hi kAryamotaM bhavati / setutvaM na yujyate tatjJAnenA'mRtatva prApteH / abhede'pi "brahmavidApnoti param" itivadarthaH / tasmAda bAdhitArthatvAllakSyasya sarvagatatva vyutpAdakatvAd dhumvAdyAyatanaM brahmava / ukta mata para siddhAnta prastuta karate haiM ki, dya bhU mAdi ke Ayatana paramAtmA hI haiM, "yasmin dyo" ityAdi sAdhaka ko batalAne ke lie pahile parihAra karate haiM ki, ukta vAkya meM brahma vAcI prAtmA to ho nahIM sakatA, jIvAtmA kI upAsanA kI to carcA hai nahIM / pUvokta dya bhU prAdi ke bhAra kI
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo bAta kahI, vaha bhI nistathya hai, kyoMki, kAraNa meM kArya nihita rahatA hai / setu saMbaMdhI jo zaMkA kI usakA bhAva yaha hai ki paramAtma tattva ke jJAna se amRta prApti hotI hai, setu pada isI rUpa meM AdhAra vAcI hai / abheda vAda meM jaise-"brahma vid brahma ko prApta karatA hai" aisA vAkya haiM usI prakAra yaha setu pada bhI jJAna vAcI hai / isa vAkya kA artha abAdhita hai, lakSya, paramAtmA kI sarva vyApakatA kA bodhaka hai| isa prakAra nizcita hotA hai ki dya bhU Adi ke Ayatana brahma hI haiN| muktopasRpyavyapadezAt / 1 // 3 // 2 // nanu coktaM marva vijJAnasyopakrAntatvAdanyavAgvimoko viruddha iti / neva doSaH / muktopasRpyavyapadezAt / muktAnAMjIvanmuktAnAM zarIrAdyadhyAsarahitAnAM avAntaraprakaraNazaradhanunyAyena brahmatvena jJAnaM pRthaktvena vA jIvaM lakSye yojayituM tadupasRpyata' vyapa dizyate / tena zarIrAdhadhyAsa viziSTaM na brahmaNi yojanIyam iti / jo yaha kahA ki, sarva vijJAna ke niyama se anya vAkyoM kI saMgati nahIM baiThegI, so aisA doSa nahIM hogA, 'zarIrAdhyAsa se rahita jIvanmukta jIvoM ko, anya prakaraNa meM zaradhanunyAya se brahmatva rUpa se abhinna athavA bhinna kahA gayA gayA hai; jIva ko lakSya kI ora upasaraNa karane kA padeza kiyA gayA hai| [arthAt jIvoM kI bhagavannikaTa gamana yogyatA kA ullekha kiyA gayA hai] jaisA . ki ullekha hai-"dhanugRhItvopaniSadaMmahAstraM. zaraMhya pAsAni zataM sanyadhIta, AyAmpatadbhAvagatena cetasya lakSyaM tadevAkSaraM saumya viddhi / " arthAt praupaniSad brahmavidyA rUpI dhanuSa para upAsanA rUpI tIra ko car3hAkara jo lakSya vedha karatA hai, maiM usakI bhAvanA ke anusAra usake citta meM pA jAtA hU~, he saumya ! usa akSara ko hI lakSya jAno / "praNavo dhanuH zarohyAtyA brahma tallakSyamucyate, apramattena boddhavyaM zaravattanmayo bhavet"arthAt-praNava dhanu, jIvAtmA tIra aura brahma lakSya hai, tanmaya hokara sAvadhAnI ke sAtha, lakSya kA vidha karanA cAhie / "lakSyaM sarvagataM caiva zaro me sarvatomukhaH veddhA sarva gatazcaitad viDaM lakSyaM na saMzayaH / " arthAt mujha sarvavyApaka kI aora sarvatomukha 'hokara lakSya kA saMdhAna karane vAlA sarvagata. citta nizcita hI lakSya kA vedha
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 kara letA hai isameM saMdeha nahIM hai / " isalie, zarIrAdhyAsa viziSTa jIva ko brahma meM nahIM laganA cAhie, zarIdhyAsa rahita ko hI laganA cAhie / kiM ca vAgvimoka eva na vastu vibhokaH ? vastuno brahmatvAt / bAcArabhaMgamAtratvAd vikArasya, ato na sarva vijJAna bAbaH / ato bAdhakAbhAvAdida brahma vAkyameva / ye tu zrR teranyathArthatvaM kalpita matAnusAreNa na yanti te pUrvottara spaSTa zruti viruddhArthavAdina upekSyAH / ye to vAkya kI saMgati kI bAta huI, vastu kI to huI nahIM ? so vastu kI saMgati kA prazna hI nahIM uThatA, sArI vastueM, brahma svarUpa hI to haiM / vikRta jAgatika padArthoM meM nAma mAtra kA hI to bheda hai, haiN| saba saccidA naMda svarUpa hI, isalie sarvavijJAna ke niyama meM bAdhA nahIM hogI / bAdhA na hone se spaSTa hai ki, ye vAkya bra paraka hI hai / jo loga apanI kalpanAnusAra zrati kA isase viparIta artha karate haiM, pUrvottara spaSTa zruti se viruddha artha karane vAle una logoM kI upekSA kara denI cAhie / nAnumAnamatacchabdAt | 1|3|3|| nanu jaDa dharmA, jaDa dRSTAntAH prakaraNe bahavaH saMti "zrarA iva brahma pure manomayaH " 'iSyAdi / tasmAt prakRti puruSa nirUpaka sAMkhyAnumApakamevaitprakararaNa vastu / nirNIyamapi akSarAdhikaraNe jaDa dharmAt punarujjIvanam tasmAd dya mvAdyAyatanaM prakRtimeva bhavitumarhati / ukta prakaraNa meM "zrarAiva brahma pure manomayaH" ityAdi, jaDa dharma paraka jaDa dRSTAnta bahuta haiM isase to yahI samajha meM AtA hai ki, prakRti puruSa kA nirUpaNa karane vAle sAMkhya kA zrAnumAnika tattva hI isa prakaraNa kA pratipAdya ho sakatA hai| akSarAdhikaraNa meM jaDa dharma se punarujjIvana kI bAta nirNIta ho cukI hai isalie dya bhU adi kI prAyatana prakRti hI ho sakatI hai / iti cenna anumAnaM tanmatAnumApakaM na bhavati / ko'pi zabdo niHsaMdigdha - stammatakhyApako nAsti bahmavAda khyApakAstu bahavaH santyAtmasarvajJAnaMdarUpAdi zabdAH | ataH saMdigdhA: jaDa dharmatvena pramIyamAnA zrapi brahma dharmAH, eveti
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 yuktam / na hi brahmavAdaH zrutivyatirikta siddho'sti yena brahmadharmA bhAvo nizcituM zakyeta / tasmAt sarvAdhAratvena nirUpyamANaH paramAtmaiva na pradhAnamiti / prakRti zrAyatana nahIM ho sakatI, anumAna kabhI anumApaka nahIM ho sakatA / ukta prakaraNa meM koI eka bhI zabda, asaMdigdha rUpa se sAMkhya mata kA khyApaka nahIM hai / brahmavAda ke khyApaka ke to aneka zabda haiM, jaise ki, AtmA, sarvajJa, AnaMda Adi zabda / isalie jaDatA vAcI aneka saMdigdha zabda bhI, brahma dharma hI haiM, aisA nizcita hotA hai / brahmavAda, zruti ke atirikta kisI zraura se to siddha hotA nahIM, jisase ki, brahmadharmAbhAva kI bAta nizcita kI jA ske| isase nizcita hotA hai ki, sarvAdhAra rUpa se nirUpita paramAtmA hI hai. pradhAna nahIM / prANamRcca |1|3|4: nanvasti nirNAyakaM prAraNAnAmotatvavacanam / " manoyayaH prANa zarIra neteti ca / zrato jIva dharmAH secana, jaDadharmAcApare, sarvajJatvAdayo'pi yoga prabhAvAjjIva dharmA iti / tasmAjjaDa jIva viziSTa: sAMkhyavAda eva yukta iti cet ukta prakaraNa meM - "manomayaH prAraNa zarIra" Adi vAkya nirNAyaka hai / isameM kucha zabda to jaiva dharma bodhaka haiM, kucha jaDa dharma bodhaka haiM, sarvajJa Adi jo zabda hai ve, yoga ke prabhAva se jIva ke vizeSaNa bhI ho sakate haiM / isalie jaDa jIva se viziSTa sAMkhya sammata tattva hI ukta prakaraNa kA varNya nizcita hotA hai / prANabhRjjIvo na saMbhavati, atacchandAdeva, nahyAnaMdAmRtarUpaH sa bhavitumarhati tanmate / pRthagyogakaraNamuttarArtham / prANoM kA dhAraka jIva nahIM ho sakatA, eka bhI zabda isakA pramANaka nahIM hai / sAMkhyamata meM jIva zrAnaMda aura amRta rUpa bhI nahIM ho sakatA / bhedavyapadezAt / 1 / 3 / 5 / / vizeSa hetumAha - 'tamavaikaM jAnatha" iti karma kartta bhAvaH pratIyate zrato bhedavyapadezAnna prAraNabhRjjIvaH /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 aba vizeSa kAraNa prastuta karane haiM- " usI eka ko jAno" isa vAkya meM, karma aura karttA bhAva kA spaSTa bheda pratIta ho rahA hai, isalie jIva, prANa dhAraka nahIM ho sakatA / prakaraNAt ||3|6 // jIva jaDa sAdhAraNa nirAkaraNAya vizeSa hetumAha prakaraNaM hIdaM brahmaraNaH / brahmadevAnAmityArambhe, na brahmavidyAmiti teSAmevaitAM brahmavidyAmityante ca brahmavidyAyA eva prakara riNatvamavagamyate / "brahma vedamamRtaM purastAdityAdibhi - vispaSTo brahmavAdaH pratIyate / " jIva jaDa saMbaMdhI saMzaya ke nirAkaraNa ke lie vizeSa hetu batalAte haiMyaha prakaraNa brahma saMbaMdhI hI hai / isameM "brahmadevAnAM " se prAraMbha karake "teSAM eva brahmavidyAm " taka brahmavidyA kA spaSTa ullekha kiyA gayA hai, isalie yaha prakaraNa usI se saMbaMdhita nizcita hotA hai "brahma vedamamRtaM purastAt " ityAdi se bhI brahmavAda kI spaSTa pratIti hotI hai / sthityadanAbhyAM ca | 1|3|7| sarvasyApyanyathAbhAva zaMkA vizeSa hetumAha - dvA suparNeti vAkye anaznannanyo abhicaH kazItIti, kevala sthitiH paramAtmanaH karmaphala bhogo jIvasya / prataH sthityadanAbhyAM jIva paramAtmAnAmeveva madhye parAmRSTau / na hi sAMkhyamata metAdRzaM bhavati / zrato'sya vaizeSikopapatte vidyamAnatvAt prAtilomyena sarvA upatyo dRDhA iti dya bhvAdyAyatanaM bhagavAneveti siddham / yadyapi paiMgayupaniSadi dvA suparNetyasyAnyathA vyAkhyAnaM pratibhAti, tadRcAM pradeza vizeSa'nyathA vyAkhyAnaM na doSAya tasmAt sattvakSatrajJa ! jIvabrahmaNo vyAkhyeyaH / sArA prakaraNa jIva paraka hai, isa anyathA vicAra saMzaya kA vizeSa rUpa se nirAkaraNa karate haiM - ' dvAsuparNA" ityAdi vAkya ke anaznannanyo abhicAkazIti" pada meM, paramAtmA kI, sAkSI rUpa se kevala sthiti tathA jIvAtmA kA phalabhoga dikhalAyA gayA hai| isa prakAra sthiti aura bhoga se jIva aura paramAtmA kA bheda dikhalAyA hai| inhIM donoM para vicAra kiyA gayA hai / sAMkhya mata ke siddhAnta meM aisA koI ullekha nahIM hai, ataH yaha
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 prakaraNa usase saMbaddha nahIM ho sktaa| isa vizeSollekha ke AdhAra para, viparIta pratIta hone vAle saMzayita prakaraNa vAkya bhI, nizcipa rUpa se paramAtmavAcI hI siddha hote haiM ataH dhubhU Adi ke Ayatana bhagavAna hI haiM, yaha bhI siddha hotA hai / yadyapi peMgyupaniSad meM isa "dvAsuparNA" Adi vAkya kA kucha aura hI vyAkhyAna (vyaSTi; samaSTi yA mukta amukta jIva se rUpa kA dghATana kiyA gayA) pratIta hotA hai| vahAM kA vizeSa sthAnIya prasaMga hai ataH isa RcA kI vahIM dUsare prakAra se vyAkhyA kI gaI hai, isalie usameM koI harja nahIM hai / yaha vAkya sattva aura kSetrajJa arthAt jIva prora brahma kA hI prakAzaka hai| 2 adhikaraNa:bhUmA saMprahAdAdadhyupadezAt // 1 // 3 // 8 // idaM zra yate "yo vai bhUmA tarasukhamiti" / sukha lakSaNamukta vA bhUnolakSaNa mAha-"yatra nAnyat pazyati nAnyacchRNoti nAnyat vijAnAti sa bhUmA" iti / tatra saMzayaH bhUmA bAhulyamAhosvit brahmati ? tatra prapAThakArambhe "tatasta UvaM vakSyAmi' iti pratijJAta vAd vedAdInAM nAmatvamukta vA tato bhUyastvaM vAgAdInAM prANaparyantAnAmukta vA mukhya prANa vidyAyA avarabrahmavidhAtya khyApanAyAddha prapAThakaM samApya tato'pi vijJAnAdInAM aMtaraMgANAM sukhAntAnAM bhUyastvamuktavA sukhasya phalatvAt tasyaiva bhUyastvaM vadati / aisI eka zruti hai-"jo vaha bhUmA hai vahI sukha hai" isa prasaMga meM sukha kA lakSaNa batalAkara bhUmA kA lakSaNa batalAte haiM, ki-"jise prApta kara, na kisI aura ko dekhatA hai, na kucha aura sunatA hai, na kucha aura jAnatA hai, vahI bhUmA hai|" isa para saMzaya hotA hai ki, bhUmA-sukha bAhulya vAcaka hai yA brahma vAcaka ? usa prapAThaka ke prArambha meM to-"mai usake Upara kI sthini batalAtA hU~" aisA saMketa kara sukha ke tAratamya meM kramazaH, vedAdi zAstroM ke sukha kI vizeSatA batalAkara, vAka se lekara prANa taka kA vivecana kara mukhya prANa vidyA ko avara brahya vidyA ke rUpa meM vivecana karate hue Adhe prapAThaka ko samApta kiyA gayA hai| usake uttara bhAga meM vijJAna prAdi antaraMga sukhoM kI bahulatA batalAte hue, sukha ke phalasvarUpa usI ke bAhulya kA vivecana kiyA gayA hai|
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 yadyapi "taratizokamAtmavid" iti nArada praznAt bhUno brahmatvaM prakaraNAt vaktaM zakyate. tathApi "tasyaivAthAta prAtmAdeza" ityahaMkArAdezavadAtmA dezo'pyasti / tenA brahmatve'pi prazna siddhiH| tasya sukhabAhulyasya sve mahimni pratiSThitatvaM satiH pUrNa viSaya lAbhena bhavati suSuptirevAtra tayoranyatarad grAhyam / tatrApyaMtaraMgatvAt suSuptirevAtra bhUmatvenocyate, na sukhabAhulyaM suSuptirUpameva bhuumaa| .. yadyapi "Atmavit taratA hai" isa nArada prazna ke AdhAra se mUbhA prakaraNa ko brahma paraka kaha sakate haiM, phira bhI-"usI kA yaha pratyAdeza" ityAdi meM ahaMkArAdeza kI taraha prAtmAdeza kA vivecana pratIta hotA hai / tathA, abrahmatva rUpa se prazna kA uttara diyA gayA pratIta hotA hai / usa bahula sukha kI svataH to pratiSThA aura mahatva hai hI jo ki, saba prakAra se pUrNa rUpa se prApta hotA hai, suSupti avasthA meM bhI vaha prApta hotA hai, suSupti meM pUrNa 'sukhAnubhUti hotI hai, isalie suSupti ko hI yahAM bhUmA nAma se varNana kiyA gayA hai / sukha bAhulya bhUmA nAma se abhipreta nahIM hai, apitu suSupti rUpa hI bhUmA hai| . ityevaM prApte ucyate-bhUmA bhagavAn eva kutaH ? saMprasAdAdadhyupadezAt saMprasAdaH suSuptiH tasmAdadhi prAdhikyena upadezAt / yadyapi "nAnyat pazyati" ityAdi samAsaM, tathApi "sa evAdhastAt" ityAdinA tu tato'pyadhika dharmA ucyante, na hi suSupteH sarvatvAdi dharmAH saMbhavanti / prAtmazabdazca mukhyatayA parigrahIto bhavati / bhAvazabdasyApi sarva tvAda bhagavati vRttiradoSaH / tasmAd bhUmA bhagavAneva / ....: ukta mata para siddhAnta batalAte haiM ki, bhagavAn hI bhUmA hai, suSupti se adhika bhUmA kI vizeSatA dikhalAI hai / yadyapi "anya kucha nahI dekhatA" Adi vizeSatAyeM, suSupti meM bhI hai, parantu "vahI nIce hai'' ityAdi jo vizeSatAyeM bhUmA kI kahI gaI haiM, vaha suSupti meM nahIM hotI aura na suSupti meM sarvasva Adi vizeSatAyeM hI hotI haiN| jo bhUmA ke lie prAtma zabda kA prayoga kiyA gayA hai vaha to vizeSataH paramAtmA ke lie hI prasiddha hai / bAhulva vAcI bhUmA zabda, eka paramAtmA ke lie kaise svIkArA jAve aisI
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA karanA bhI ThIka nahIM, vastutaH yaha zabda bhagavAn ke sarvatva guNa kA hI bodhaka hai, usI rUpa meM yaha bhagavAna meM ghaTita hogaa| isalie yaha nizcita hA ki, bhUmA, bhagavAn hI haiN| dharmopapattazca // 1 // 36 // "nAnyat pazyati" it gadayo'pi dharmA brahmaNi na viruddhayante, svApyayasaMpattyoranyatarApekSamAviSkRtaMhIti nyAyena / "yatra hi dvataM iva bhavati" ityAdi zra tyA ubhayatrAmnAnAt / anyAdarzanAdayo bhagavati na viruddhayante / cakArAta phalaM tasyaivopapadyata ityAha--'sa vA eSa evaM pazyan" ityAdinA "sahasrANi ca viMzati" ityantena / tena bhUmA brahma veti siddham / "dUsarA kucha nahIM dekhatA" ityAdi dharma bhI brahma meM viruddha nahIM haiM, kyoki svapna aura mukti donoM meM hI bhagavata sAnidhya rahatA hai, donoM hI avasthAoM meM jIva kA AviSkRta rUpa hotA hai / 'jahA~ ta sA hotA hai" ityAdi zruti donoM avasthAoM ke lie kahI gaI hai / "jisako jAnane se saba kucha jJAta ho jAtA hai" isa niyama ke anusAra "nAnyat pazyati ' ityAdi vAkya bhagavAn ke svabhAva se viruddha nahIM hote / "sa vA eSa evaM pazyan" se lekara "sahasrANi ca viza ti" taka yahI dikhalAyA gayA hai ki sabhI dharma unhIM meM upapanna hote haiM / isase bhUmA brahma hI hai, aisA siddha hotA hai / 3 adhikaraNa :-- akSaramambarAdhRtaH / 13 / 10 ___ gArgI brAhmaNe "kasminnu khalvAkAza protAca protazca" "sa hovAca, etad vai tadakSaraM gAgi brAhmaNA abhivadanti asthUlamanaNuH" ityAdi zrUyate / tatra saMzayaH, kimakSara zabdena padArthAntaraM brahma veti ? gArgI brAhmaNa kI zruti hai ki, "yaha prAkAza kisameM prota prota hai ?" unhoMne kahA, he mAgi ! yaha usa akSaraM meM prota prota hai jise brahmavAdI asthUla anaNu prAdi guNoM vAlA batalAte haiM / '' isa para saMzaya hotA hai ki, yaha akSara, brahma hai athavA koI dUsarA padArtha hai ?''
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatrAcetana sAdhAraNyAt varNatulyatvAdAkAzavadasyApyabrahmatvameva / dhu bhvAdyAyatanastu tulyaH / ataevAgatArthatA adRzyatvAdyadhikaraNena na hi tatra viruddhadharmA pAzaMkya nirAkriyante / ato'cetana tulyatvAt brahmavAdasyAsamAptatvAdAgrahAviSTatvAt, praSTuH strItvAcca "smaro vA va AkAzAd bhUyAn" itivat kadAcidupapattyA smaraNakAla bhUtasUkSma prakRti jIva vizeNAmanyatara parigraha iti vaktavyamupAsanArtham / atra hi prApaMcika sarva dharmarAhitya brahma dharmatvaM ca pratIyate / tadupAsanArthatva upapadyata / brahma parigrahe tu vaiyarthyameva / upadeSTratvAbhAvAt / tasmAdakSaramanyadeva brahmatvenopAsyam / / ukta prakaraNa meM acetana AkAza ke ota prota hone kI bAta kahI gaI hai jo ki sAdhAraNa acetanatA kI hI sUcaka haiM, acetana vastu acetana meM hI vyApta ho sakatI hai, kyoM ki donoM meM tulyatA hai, brahma cetana tattva hai isalie, akSara ke rUpa meM jisakA ullekha hai vaha koI acetana padArtha hI hai, brahma nhiiN| jaise ki, dyabhU Adi ke Ayatana kI bAta thI vaise hI yaha bhI hai / adRzyatvAdi adhikaraNa meM jaba akSara kI brahma svarUpatA para vicAra kiyA jA cukA hai, phirase isa adhikaraNa meM akSara para vicAra kiyA jA rahA hai, isalie nizcaya hI yahAM viSaya bheda hai, usa akSara kI bAta yahAM lAgU nahIM hogii| usa prAdhikaraNa meM to viruddha dharmatA kI AzaMkA kA nirAkaraNa kiyA gayA hai, isa pradhikaraNa meM to ve viruddha dharma spaSTa haiM, isalie viSama bheda hai| isameM, eka to acetana kI tulanA kI bAta hai, dUsare brahmavAda kI bAta to antaryAyI brAhmaNa meM hI samApta ho gaI, tIsare Agraha pUrvaka strI dvArA pUchA jAnA arthAt strI ko brahma vidyA zravaNa kA adhikAra nahIM hai / ina tInoM hI bAtoM se yaha prakaraNa brahma paraka nahIM pratIta hotaa| tathA "smaro vA va AkAzAd bhUyAni" meM jaise AkAza kA bhogya rUpa se varNana kiyA gayA hai, vaise hI, "na kSarati iti prakSaraH" isa bhAva se, upAsanA ke lie, smaraNa kAla meM ati sUkSma rUpa jIva vizeSa ko hI yahA~ akSara nAma vAlA, kahA gayA pratIta hotA hai| isameM jo prApaMcika dharmoM kI hInatA kA ullekha hai, vaha brahmatva kA dyotaka hai, para vaha upAsanA kI dRSTi se jIva vizeSa ke lie hI prayoga kiyA gayA gayA hai, brahma ke lie usake vivecana kI AvazyakatA hI kyA hai, vaha to prasiddha hI hai, unake lie aisA varNana vyartha hI hai| isase nizcita hotA hai ki yahA~ akSara nAma se kisI aura kA hI brahma kI taraha upAsya rUpa se ullekha kiyA gayA hai|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 ityevaM prApte ucyate-- akSaraM paramAtmaiva, kutaH ? aMbarAddhRteH / zruti vyAkhyAya siddham hetumAha-pratraka prazna uttaraM caikam / AkAzasyAvAntaratvameva tenAmbarAntAnAM pRthivyAdInAM vicArakaH paramAtmaiva / dya umvAdyAyatana siddho Esa hetuH / " natadaznoti kazcan" iti mukhyatayA parigrahIto bhavati / anyathA mUrdhnA vipatanaM ca bhavet na hyanyaH sarvAdhAro bhavitumarhati / parokSeNa brahmakathanA'ryamakSarapadamanyanirAkaraNArthaM taddharmopadezazca tasmAdakSaraM 1 paramAtmaiva / ukta mata para siddhAnta kahate haiM ki- prakSara paramAtmA hI hai, kyoMki, aMbara dhAraNa kI bAta kahI gaI hai, vaha unhIM meM saMbhava hai / yahA~ tAtparya siddhi kI bAta hai, svarUpa siddhi kI bAta nahIM hai, zruti meM zrAdhArakatva rUpa vizeSatA dikhalAne ke lie aMbara ke zrota prota kA ullekha kiyA gayA hai, isa prasaMga meM isa tAtparya se hI praznottara donoM kiye gaye haiM / prakAza kI bAta to eka pUchane kA DhaMga mAtra hai, pRthivI se lekara prAkAza taka sabhI ke vidhAraka paramAtmA hI haiM, jo vizeSatAyeM dya bhU Adi ke vidhAraNa ke saMbaMdha meM kahI gaIM aura unako bhagavAna meM saMgati batalAI gaI, vaise hI yahA~ bhI vidhAraka rUpa paramAtmA meM saba dharmoM kI saMgati ho jAvegI / ima prasaMga meM tadaznoti kazcan" yaha vizeSa mahatvapUrNa vAkya hai jisameM paramAtmA kI hI bhogya zakti para bala diyA gayA hai, use na mAnane para gArgI ke zira kaTakara gira jAne kI bAta kahI gaI isase siddha kiyA gayA ki paramAtmA ke pratirikta koI aura sarvAdhAra nahIM ho sakatA / brahma tattva ko isameM parokSa rUpa se akSara nAma se ullekha kiyA hI hai isako nizcita karane ke lie brAhma dharmoM kA isase nizcita hotA hai akSara paramAtmA hI hai / na gayA hai aura yaha brahma ullekha kiyA gayA hai| sA ca prazAsanAt |1|3|11 // nanu kvacid vAkye vidhAraNaM brahmadharmatvenAzritamityanyatrApi na tathAzrayituM zakyate / niyAmakAbhAvAdityata Aha-sA ca vidhRtiratrApi vAkye brahma dharma eva, kutaH ? prazAsanAt etasya vA'kSarasya prazAsane gAgi dyAvA pRthivI vidhRte tiSThata" iti prazAsanena vidhAraNamanyadharmobhavituM nArhati pratijJA zakta bhagavaddhatvAt tasmAdakSaraM brahmava /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 zaMkA kI jAtI hai ki-' yasmin dyau' ityAdi vAkya me kevala AkAza ke vidhAraNa kI hI bAta kahI gaI hai, ukta prakaraNa me bhI kevala prakAza ke vivAraNa saMbaMdhI praznottara haiM isalie ye jo akSara hai usake lie, AkAza ke atirikta anya pRthivI Adi ke vidhAraNa kI bAta nahIM kahI jA sakatI, isa prasaMga meM niyAmaka hone kI bAta to kahI nahIM gii| isakA samAdhAna karate haiM ki, isa prakaraNa meM bhI usI prakAra ke vidhAraNa kI bAta brAhmadharma ke rUpa meM kahI gaI hai, yahA~ niyAmaka vAcI prazAsana zabda kA ullekha kiyA gayA hai| he gArgi ! isa akSara ke prazAsana meM hI AkAza aura pRthivI dhArita hokara sthita hai" ye jo prazAsana meM vidhAraNa kI bAta hai vaha aura kisI meM nahIM ho sakatI / apratihatAjJA zakti bhagavAna kI hI vizeSatA hai, isalie akSara brahma hI hai| anyabhAvavyAvRttazca / 1 / 3 / 12 / / .. nanUktamupAsanAparaM bhaviSyatIti, ttraah-anybhaavvyaavRtteH| anyasya bhAvo'nyabhAvaH / prabrahmadharma iti yAvat, tasyAtra vyaavRtteH| abrahmatve hi brahmatvenopAsanA bhavati / kAryakAraNa bhAvabhedena na hyatra tAdRza dharmo'sti / cakArAd 'yo vA etadakSaramaviditvA gAgi" ityAdinA zuddhabrahma pratipAdanameva; nopAsanA pratipAdanamiti / tasmAdakSaraM brahma veti siddham / / prazAsana ke hetu se ukta vAkya upAsanA paraka bhI ho sakatA hai, isa saMzaya para "anyabhAvavyAvRttezva" sUtra prastuta karate haiM, arthAt brahma ke atirikta kisI anya kI vizeSatAoM kA isa prasaMga meM spaSTa niSedha hai / abrahmatva meM bhI brahmatva kI taraha hI upAsanA hotI hai / vaha bhI kArya kAraNa bheda se hotA hai, paraMtu isa prasaMga meM vaisI bAta nahIM hai / "yo vA etadakSaramaviditvA gAgi !" ityAdi se zuddha brahma kA hI pratipAdana kiyA gayA hai, upAsanA kA pratipAdana nahIM hai / isase, akSara brahma hI hai, aisA siddha hotA hai / 4 adhikaraNa .IkSati karma vyapadezAt sH||1||3||13|| paMcama prazne- "etadvai satyakAma paraMcAparaM ca brahma yadoMkArastasmAd vidvAnetenaikataramasveti yadyakamAtra" ityAdinA ekadvitrimAtropAsanayA 'RgyajuH sAmabhirmanuSyaloka somaloka sUryaloka prApti punarAgamane nirUpyArtha
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 caturthamAtropAsanayA "paraMpuruSa mamidhyAyIt / "sa tejasi pare saMpanno yathA pAdorastvacetyA danA parAt paraM purizayaM puruSamIkSat" iti / tatra saMzayaH, para puruSaH paramAtmA dhyAna viSaya, Ahosvit virAT puruSo, brahmA veti ? tatrAmukhya pravAha patitvAd brahmalokaM gatasya tadIkSameva ca phalaM zra yate / na hi paraM puruSasya brahmatve tajjJAnameva phalaM bhavati / tasmAd virAT brahma vA abhidhyAna vissyH| ___ praznopaniSada ke paMcama prazna meM- "satyakAma ! yaha para aura apara brahma hai jo oMkAra hai, vidvAna loga isI eka ko jAnane kA prayAsa karate haiM" ityAdi se-eka do tIna mAtrA kI upAsanA se kramazaH Rg yaju sAmaveda aura manuSyaloka; caMdraloka aura sUryaloka kI prApti aura punarAgama kA nirUpaNa karake caturtha mAtrA kI upAsanA meM "paraM puruSa kA dhyAna karanA cAhie" usa paraM puruSa ke teja se saMpanna hokara parAta para puruSa ko hRdaya guhA meM dekhate haiM" ityAdi varNana kiyA gyaa| yahAM saMzaya hotA hai ki, paraM puruSa ke rUpa meM paramAtmA ke dhyAna kI bAta kahI gaI hai athavA, virAT puruSa yA brahmA ke dhyAna kI bAta ? ukta prasaMga se brahma ke viSaya kA to pravAha cala nahIM rahA, tathA brahmaloka gamana aura usake darzana kA phala varNana kiyA gayA hai / paraM puruSa ke brahmatva rUpa se tatvajJAna hone kA yaha phala to hai nhiiN| isase to yahI samajha meM AtA hai ki, virATa yA brahmA hI ko isameM dhyeya batalAyA gayA hai| ityevaM prApte ucyate-saH abhidhyAna viSayaH para puruSaH paramAtmaiva / kutaH ? IkSati karma vyapadezAt jIvadhanAt kevala jIvAdhAra bhUtAd brahmalokAt para rUpa puruSa darzanamIkSatiH, tasyA karmatvena vyapadezadAbhayoH karmaNorekatvama paraM trimAtraparyantaM nirUpya paraM hya gre nirUpayati tathaiva ca zloke "tisro mAtrA" ityAdi / ukta mata para siddhAnta batalAte haiM ki, vaha paraM puruSa paramAtmA hI dhyeya rUpa se ullekhva haiM, unhIM ke darzana kI bAta kahI gaI hai / jIvAdhAra bhUta brahmaloka se Upara para rUpa darzana ko hI IkSaNa kahA gayA hai, una paramAtmA kA vahA~ karmatva rUpa se ullekha kiyA gayA hai, isalie dhyAna aura IkSaNa donoM karmoM ko eka kara diyA gayA hai, paramAtmA ke apara svarUpa kA trimAtrA taka varNana karake Age usI meM "tisro mAtrA' ityAdi zloka meM unake para rUpa kA varNana kiyA gayA hai /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhidhyAnasya hi sAkSAtkAraH phalam, ataH phalarUpajJAnasyaviSayatvAta parapuruSaH paramAtmaiva / maMdazaMkAnivRtyarthamevedaMsUtram atrasarvasaMkaravAdinAM anyathA pATho bhramAt / tatrApi vicArastulyaH / ___ abhidhyAna kA phala sAkSAtkAra hI hotA hai isalie, phalarUpa jJAna kA viSaya paraM pUruSa paramAtmA hI haiN|' bahuta sAdhAraNa sI saMkA ke nivAraNa ke lie hI isa sUtra kI racanA kI gaI hai / isa sthAna para saba vicAroM ko eka sthAna meM hI milAkara bhrama se kucha dUsarA hI pATha prastuta kiyA hai, para : usameM bhI, vicAra isI prakAra kiyA jA sakatA hai| 5. adhikaraNa :-- dahara uttarebhyaH 15331 // 'atha yadidamasmina brahmapure daharaM puMDarIkaM vezma daharo'smintarAkAzastasmin yadantastanveSTavyaM tadvAva vijijJAmitavyam" ityAdi zrUyate / tatra saMzayaH, kiM jIvo'nveSTavyo brahma veti / "isa brahmapura meM dahara puNDarIka vezbha hai, isa dahara ke antastha prakAza meM jo hai vaha anveSTavya hai, usI kI jijJAsA karanI cAhieM" ityAdi zruti hai, isa para saMzaya hotA hai ki- isameM jIva ko anveSTavya kahA gayA hai yA brahma ko ? jIva brahmavAdo niyate / zratyarthoM hi nitavyaH tadasmin vAkye paramArthato jIva eva brahmacecchAstraM ca tatraiva samAptaM ced byarthamadhikaraNArambhaH / idameba ca vAkyaM zra tyAvaktavyaM ca bhavet / tasmAdasminnadhikaraNe mukhyA sarvasaMkaravAdAdinirAkRtiH / kiM tAvat prAptam ? dahara AkAzo jIva iti, avAntara prakaraNadvayam / tatra dvitIye prajApati prakaraNe jIva evAmatAbhayarUpaH pratibhAti / spaSTArtha ca dvitIya prakaraNam / tasmAt prathame'pi jIva eva tAdaza dharmavAn bhavitumarhati / arthAnuguNthamapi vyAkhyeyam / ayameva jIvo brahma "ayamAtmA bahma" iti zruteH / maitreyIbrAhmaNaM cAnuguNaM bhaviSyati / tastha puraMzarIram tatra hRdayakamalaM sUkSmam / tatrArAgramAvo jIva evAkAzaH /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 tAsthyAt tadvyapadeza iti / anveSTavyastu tasmin vizvamAnastanmahimA / vAsanArUpeNa sarvataMtra vartata iti / jIva aura brahmavAda kA nirNaya karanA hai, zrutiyoM ke ayaM se isa samasyA kA hala karanA cAhie / isa vAkya meM, paramArtharUpa se jIva hI brahma hai, zAstra kA dhyeya bhI yahI hai isa adhikaraNa kA vicAra vyartha hI hai / yaha vAkya bhI, zruti ke niyamAnusAra hala kiyA jA sakatA hai, manamAnI nahIM / isa vAkya meM, samasta prakaraNoM ke sAMkarya kA nirAkaraNa ho jAtA hai / aba vicAra hotA hai ki-isakA pratipAdya kauna hai ? vicArane para to dahara AkAza jIva hI samajha meM AtA hai| kyoM ki-ThIka isI prakAra ke anya dUsare prajApati prakaraNa meM jIva ko hI amRta aura abhaya rUpa kahA gayA hai / usI bhAva ko spaSTa karane ke lie yaha prakaraNa pratIta hotA hai, isalie jIva hI ukta prakAra kI vizeSatAoM vAlA ho sakatA hai| artha ke anurUpa bhI vyAkhyA karane para yahI mata sthira hotA hai jaise ki-"yaha jIva, brahma hai" "yaha mAtmA brahma hai" ityAdi, maitreyo brAhmaNa bhI isI ke anurUpa mAnA jaaygaa| usakA pura zarIra hai, usakA hRdaya hI sUkSma kamala hai, usake andara sthita sakSma jIva hI mAkAza hai / usa jagaha usI kI sthiti hone se usI kA ullekha kiyA gayA hai kamala meM sthita usa jIva ke anveSaNa kI bAta kaha kara usakI mahimA dikhalAI gaI hai / vAsanA rUpa se saba kucha vahIM sthita hai| anyathobhayatra sarvakathanaM viruddhamApadyat / bhUtAni mahAbhUtAni, putrAdayo bA, taM ced byurityAdinA nityatAmupapAdya eSa prAtmetyAdinA tasyaiva brahmattvamupadizati / tajjJAnaM ca prazaMsati svAtmajJAninaH kAmasiddhi cAha"ya iha" ityAdinA / ye'pi ca viruddhAH dharmAH pratibhAnti, praharahargamanAdayaste'pi svakalpita jIvAnAM svaprabhAyA manorathAdiSu teSAmeva gamanAgamane prati / svAtiriktasya brahmaNo'bhAvAt / evaM lokAdhAratvamapi / brahmacaryaca tasya sAdhanimiti / yogazcatayodhyamApannamamRtatvametIti ca, tasmAjjIva eva dhrH| __yadi ukta prakAra se isa prakaraNa ko nahIM mAneMge to, donoM hI prakaraNa meM kahI gaI eka hI bAta meM viruddhatA hogii| "saM ced byuH" ityAdi
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 vAkyAMza se mahAbhUtoM kI nityatA kA pratipAdana karake "eSa prAtmA" ityAdi se usI ke brahmatva kA pratipAdana kiyA gayA hai / " "ya iha" ityAdi se usake jJAna kI prazaMsA kI gaI hai tathA svAtmajJAnI kI kAmasiddhi batalAI gaI hai / isa prasaMga meM jo bhI viruddha vizeSatAyeM pratIta hotI haiM, vaha bhI, nitya prati AvAgamana kI jo nidrAvasthA kI sthiti batalAI gaI vaha jIva kI svapna mAyA manoratha ke anusAra hai, aisA mAnane para samApta ho jAtI haiN| kyoM ki--jIva se atirikta brahma koI dUsarI vastu to hai nahIM / aise hI lokAdhAratva kI bAta bhI hai, yaha zakti brahmacaryaM sAdhana se jIva meM saMbhava hai / yoga aura brahmacaryaM se Urdhvagati ho jAne se amRtatva prApti ho jAtI hai / isalie jIva hI dahara hai, yahI mAnanA samIcIna hai / ityevaM prApte, ucyate-- daharaH paramAtmA, na jIvaH / kutaH ? uttarebhyaH, uttaratravakSyANebhyo hetubhyaH / teSAmapi sAdhyatvAdevamuktam ! jIvo nAma bhagavadaMzo, na bhagavAnevetyagre vakSyate " zradhikaM tu bheda nirdezAditi" tasmAdidaM prakaraNaM na jIva brahmavidyAparam, kintu brahmavAkyameveti / ukta mata para kahate haiM ki - dahara paramAtmA hai, jIva nahIM kyoM kiAge ke prasaMga meM jo usameM hetu prastuta kiye gae haiM ve saba paramAtmA kI sAdhyatA kI hI puSTi karate haiM / jIva bhagavAna kA aMza hai, bhagavAna nahIM hai aisA " adhikaM tu bheda nirdezAt" meM svayaM sUtrakAra nirNaya karate haiM / isaliye yaha prakaraNa jIva brahmavAda kA poSaka nahIM hai apitu brahma saMbaMdhI hI hai / gatizabdAbhyAM tathAhi dRSTam liMgaMca | 1|3|15| uttara hetUnAMmadhye hetudvayamAha, gatizabdAbhyAm gatibrahmalokagamanaM "evamevemAH sarvAH prajAH, ahaharahargacchantya evaM brahmalokaM na vindati" iti eSa zrAtmA'pahatapApmA satyakAmaH satyasaMkalpaH" iti kevala bhagavadvAcakA: zabdAH, brahmaloka zabdazca / nanUktaM jIvayaisvetezabdA gatizvamanorathAdikalpitAnAm iti ? tannirAkaraNAyAha -- " tathAhi " tathaiva gatizabdI bhagavatyeva yuktI, pranRtenApidhAnaM hi teSAM vizeSaNaM, prajJAnAveSTitatvamityarthaH,
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 natvajJAna parikalpitatvam / dRSTatvAt tathaiva hi dRzyate " sarvo'pyAha"na kicidavediSamiti / " na ca ganturabhAva eva, zAstravaikalyApatteH, na hyAtmanAzaH puruSArthaH, karmakattu virodhazca / tathA zrapahatapApmatvaM ca tadviruddha dharmANAmanubhavAt / bhagavati tu idAnImeva teSAmanubhavaH, dhyAnAdAvupalabdheH / pRthivIzarAvavadeva jIva brahmavibhAgo, na tvajJAnakunaH / agrima prasaMga ke hetuoM meM se do hetu prastuta karate haiM--gati aura zabda ina do se dahara kA brahmatva siddha hotA hai / mati kA tAtparyaM brahmaloka gamana se hai "isI prakAra yaha sArI prajA prati dina gamana karatI hai, isa brahmaloka ko nahIM prApta karatI" ityAdi tathA " yaha grAtmA niSpApa aura satyakAma tathA satyasaMkalpa hai" ityAdi zabda kevala bhagavadddvAcaka hI haiM brahmaloka zabda bhI bhagavAcaka hI hai| jo yaha kahA ki ye saba zabda aura gati, manoratha svapna mAyA kalpita haiM ataeva jIva vAcaka haiN| usake uttara meM sUtrakAra "tathAhi " zabda kahate haiM jisakA tAtparyaM ki-vaisI gati aura zabda bhagavAn meM hI saMbhava haiM / jIva anRta arthAt zrajJAna se zrAveSTita hai, ajJAna se vaha kalpanA karatA hai, aisA kahanA ucita nahIM / vaisA hI dekhane meM bhI zrAtA hai, jaise ki --- prAyaH sokara uThane para yahI loga kahA karate haiM--"maiM kucha bhI nahIM jAna sakA / " suptAvasthA meM jIva kI brahmaloka prAti nahIM hotI, aisA nahIM kaha sakate, yadi aisA kaheMge to zAstra kA ullekha bilkula bakavAsa siddha hogA jIvAtmA kA astitva samApta ho jAnA mokSa nahIM hai, yadi aisA mAneMge to karttA aura karma kA vibhAga kisa zrAdhAra para hogA ? arthAt karttA kauna hogA aura karma kauna ? niSpApatA Adi jo vizeSatAyeM haiM vo, jIva ke sAmAnya jIvatva dharma ke viparIta brahmatva avasthA meM hI ghaTita ho sakatI haiM, jaba bhagavAna meM unakI svAbhAvika anubhUti hotI hai, ( dhyAna Adi meM una dharmoM kI anubhUti hotI hai) jIva ghora brahma kA jo bheda hai vaha, miTTI cora miTTI ke pyAle jaisA hai, ajJAnakRta bheda nahIM hai / tathApi ajJAnaM nAma caitanyAntarbhUtaM tacchattirUpamanAdi, ukta bahirbhUtaM sAMkhyavat / na vahirbhUtaM cet, sAMkhyanirAkarone va nirAkRtam / anta:* sthitAyAH zaktirUSAyAH svarUpAvirodhinyA na svarUpa vibhedakatvam zrAzrayanAza prasaMgAt / kalpanAyAzcA prAmANikatvAt / bahiH sthitasyaiva hi bheda
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 Rtvam, kuThArAdivat nApi vAyubat, tacchaktitvAt / kiMca, ko'yaM brahmavAdepradeSo yena mithyAvAdaH parikalpyate zrajJAnAditi cet / pItazaMkhapratibhAnavadayukta matakaraNam / brahmavidupAsanayAnugamiSyati / zakaMdarAbhakSapenaiva pItimapratItiH / prazna hotA hai ki ajJAna hai, kyA vastu, caitanya jIva ke antarbhUta koI anAdi zakti rUpa hai athavA sAMkhyamata ke samAna koI vAhya vastu ? so to ho nahIM sakatA kyoMki sAMkhya ke nirAkaraNa ke sAtha usakA bhI nirAkaraNa ho jAtA hai / yadi vaha prantasthita zakti svarUpa hai to svarUpa vaha prabhinna hI hai ataH usako jIva ke svarUpa se bhinna nahIM kiyA jA sakatA, yadi jJAna kA nAza hotA hai to, sake zrAzraya jIva kA bhI nAza ho jAyegA, yadi usako kalpanA rUpa mAneM, to isakA koI pramANa nahIM milA / isalie use vAhya mAnane meM ho, jIva aura usakI bhinnatA saMbhava ho sakatI hai| ina donoM kA jo bheda hai vaha kuThAra aura paira kA sA hai, arthAt svarUpa se prakAzita AtmA svataH apane paira para ajJAnarUpI kuThAra calAtA hai| vAyu kA sA bheda nahIM hai, kyoM ki vAyu to jIva ko eka zakti hai 1 jIva aura brahma ke bheda ko brahmavAda se dveSa rakhane vAle - kisa AdhAra para mithyAvAda kahate haiM, jaba ki - "eko'haM bahuSyAmi " aisA spaSTa zruti siddhAnta hai / yadi kaho ki--ajJAna se hI aisI kalpanA kI jAtI haiM, vastutaH bheda hai nahIM, ThIka hai pItazaMkha kI pratIti so tumhArI yaha mukti mAnI jA sakatI hai, brahmavettA upAsanA se saba kucha samajha lete haiM zarkarA khAne se hI zaMkha meM pItima pratIta hotI hai [arthAt tuma upAsanA ko mahattva dete hue bhI, upAsya upAsaka ke bheda ko mithyA parikalpita kahate ho, lagatA hai tuma bahuta pradhika zakkara khA gae jisame tumhe zaMkha pIta lagane lagA (vyaMgya) tumhe upAsanA kA jyAdA nazA zrA gayA lagayA hai ] sarvajJa ena hi vedavyAsena bhAvimithyAvAdanirAkaronedamadhikaraNamArabdham / tasmAjja' vAnAmevAjJAnadarzanAd brahmaNaH sarvajJatva darzanAd gatizabdau brahmaviSayAveva, na jIvaviSayo / kiM ca liMga ca varttate --' yadya veha karmeMjitolokaH kSIyata evamevAmutrapuNyajito lokaH kSIyata" iti / na hi svAjJAnaM svasya saMbhavati, hitAkaraNa prasaktizca / na ca jJAnena sAmarthya mudbuddhamiti
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 vAcyam, virodhitvAt / na hi jJAne jAte kartRtvamastIti viplavavAdinoM'gI kurvanti / ___ lagatA hai, sarvajJa veda vyAsa ne bhaviSya meM janmane vAle mithyAvAda ke nirAkaraNa ke lie hI isa adhikaraNa ko prastuta kiyA hai| jIvoM ke ajJAna tathA brahma kI sarvajJatA ke AdhAra para yahI mAnanA hogA ki--gati aura niSpApa Adi zabda brahma saMbaMdhI hI haiM, jIva saMbaMdhI nhiiN| gati aura zabda ke brahmaparaka hone ke cihna bhI zratiyoM meM upalabdha haiM "yathaiveha karmajito lokaH" ityAdi / yadi jIvAtmA, brahma se abhinna hai to niSpApatA mAdi svAbhAvika guNa umameM hoMge, phira ajJAna kahA~ se usameM prAsakeMgA kyA vaha svayaM apane lie prajJAna kI kalpanA karatA hai, yadi karatA hai to mAno vaha apane ghara meM hI kulhAr3I mAratA hai arthAt svayaM apanA ahita karatA hai| zAna ke sAmathrya se vaha ajJAna kI kalpanA karatA hai, arthAt jAnabUjhakara vaha ajJAna ko pror3hatA hai, yaha kathana to anarmala hai, jJAna aura prajJAna donoM virodhI vastu haiM, jAnabUjha kara ajJAnI bananA to makkArI hai, use ajJAna nahIM kaha sakate / jJAna ho jAne para kucha bhI karttavya zeSa nahIM raha jAtA, aisA to viplavavAdI hI mAnane haiM, arthAt jinheM hara. jamaha kucha aDaMgA lamAnA rahatA ve hI aisA puchallA lagAte haiM / viruddhA ca kalpanA "ahaM brahmAsmi" iti / ataeva sarvabhAvaca teH / tajjJAnaM ca tasya sArvajJe liMgam / tasyahi sa guNoM bhagavadvAcyAnAmanyataraH, sa cejIve samAyAti taskRpayA, tasyevAsyApi mahAtmyaM bhavati / tasmAlligAdapi gatizabdo brahmaviSayo / cakArAt "tameva viditvA pratimRtyumeti" mAnyaH paMthA vidyate'yanAya" iti zrutyA brahmatvena jJAnaM nAtmanomokSAya / brahmaNa eva tu jJAnamAtmatvenApi / tasmAd daharaH paramAtmA / "ahaM brahmAsmi" yaha kalpanA zAstra viruddha hai, bRhadAraNyaka meM "tayoM devAnAM pratyubuddhayat tatharSINAM" ityAdi se aneka jIvoM ko batalAte hue "tadidamapyetahi ya evaM vedAhaM brahmAsmi iti sa idaM sarva bhavati" ityAdi jJAnAnaMtarabhAva dikhalAyA gayA hai, yadi jIva aura brahma ke abheda kI bAta kahI gaI hotI to, "idaM sarva bhavati" meM kahIM maI sarvabhAva kI bAta .
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 pahile hI kahI gaI hotI, "mahaM brahmAsmi" aisA jJAna hone ke bAda na kahI jAtI / yaha zruti spaSTataH brahma aura jIva kA bheda batalA rahI hai / brahmatva kA jJAna jIva kI sarvajJatA kA dyotaka hai, yadi vaha sarvajJa nahIM ho pAtA to use apane brahmatva kA anusaMdhAna nahIM ho sakatA | bhagavavAcaka zabdoM meM sarvezatA eka vizeSa zreSTha guraNa hai, jo ki jIvAtmA meM bhagavat kRpA se hI prAtA hai, isa guraNa se jIva kA bhI mahAtmya hotA hai / isa prakAra ke liMga se bhI gati aura zabda ko brahmaviSayatA nizcita hotI hai / " use jAna kara mRtyu kA atikramaNa karatA hai" isake atirikta jAnane kA koI zraura mArga nahIM hai" ityAdi zruti bhI, brahmatva rUpa se jJAna hone kI bAta hI kahatI hai mokSa kI bAta nahIM kahatI (jIvanmukti vAlI kalpanA bhI korI kalpanA hI hai ) ina zrutiyoM meM batalAyA gayA hai ki brahma kA hI AtmA rUpa se jJAna hotA hai / isase nizcita hotA hai, ki dahara paramAtmA hI hai 4 ghRtezva mahimno'syAsminnupalabdheH 11 / 3 / 16 // aparaM hetumAha, ghRte: "pratha ya zrAtmA sa setuviSRreSAM lokAnAmasaMbhedAya" iti / na hi sarvaloka vidhArakatvaM brahmaNo'nyasya saMbhavati cakArAt setutvamapi / taddnveSTavyam tavijijJAsitavyaM iti loka vidhAraNasya mahAtmya rUpatvAt tasmaiva karmatvamityAha mahimna iti, mahimaiSa puruSasya, na tu cAsanadarUpeNa tasmin vidyamAnatvam, saMsAridharmatvenAmAhAtmyarUpatvAt / na caMviruddha mubhayatraikasyadarzanamiti vAcyam / zrasyAsminnupalabdheH asya etAdRzaviruddha dharmAzrayamAhAtmyasyAsmin bhagavatyevopalabdheH / " jyAyAnAkAzAd, yAvAn vA zrayamAkAza:, aNuH sthUla" iti / yazodAdayazca bahisthitamapi jagadantaH prapazyati / sa tvetAhamA kI bhavitumarhati / tasmAd brahmavadahara aba paramAtmA ke dahara hone meM dUsarA hetu dhAraNa karane kI zakti se bhI ukta bAta ko AtmA hai vaha lokoM ko pAra karane vAlA dhAraka setu vicArakatva kI kSamatA paramAtmA ke atirikta kisI hai / " use hI jAno use hI khojo" ityAdi, loka batalAte haiM, "bhUteH " arthAt siddhi hotI hai / "jo yaha hai" "aisI sarvaloka aura meM saMbhava nahIM vidhAraNa mahAtmya rUpa
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazastiyA~ hai ina prazastiyoM se; vidhArakatvakarma usI mahApuruSa kA nizcita hotA hai--yaha usakI mahimA kA hI dyotaka hai, yaha vidhArakatva usameM vAsanArUpa se nahIM hai, vAsanA. to saMsArI vastu hai, usakA koI mahAtmya nahIM hai / viruddha vizeSatAyeM una eka paramAtmA me saMbhava nahIM haiM, aisA nahIM kahe skte| paramAtmA meM viruddha vizeSatAyeM upalabdha haiM 'pAkAza se bhI viMzAla, yaha dahara parimita AkAza sthUla araNa hai" ityAdi viruddha vizeSa tAyeM una mahAmahima bhagavAn meM hI upalabdha haiM / yazodA Adi ne bahisthita vizAla jagata ko usa prabhu ke mukha meM dekhA thaa| aisI mahimA jIva kI nahIM ho sakatI / isalie brahma hI dahara hai| prasiddha zca // 3 // 17 // prAkAzazabdavAcyatvaprasiddhiH / apahatapApmatvAdi prasiddhiH / kiM bahunA prakaraNokta sarvadharmaprasiddhibhaMgavatyeva, na jIve saMbha vatyato'pi bhagavAn. eka daharaH / cakArAdvidhimukhe mAdhikarIsamApti: suucitaa| . paramAtmA kI, prAkAzazabda vAcyatva rUpa se prasiddhi hai tathA niSNatA Adi guNa bhI unhIM ke lie prasiddha hai| adhika kyA prakaraNa meM jitanI bhI vizeSatAyeM haiM ve sabhI bhagavAna ke lie prasiddha haiM / jIva meM ve saba saMbhava nahIM haiM, isalie bhagavAna hI dahara hai| cakAra kA prayoga vidhyarthaka aura adhikaraNa kI samApti kA sUcaka hai| anyA niSedhAmukhena ,putravicArati dUsare prakAra se niSedha karate hue isa prakaraNa para punaH vicAra karate haiN| itara, paramArthAt sa iti cainnAsaMbhavAt / / 3 / 18 // - nanu brahmatAdarza, jIvo netAdRza iti na kvacid - siddhamasti / zrutyekasaMmadhigamyatvAt ubhayarUpasya brahmavAde / ato yathA sarvatra brahmaNo'sAdhAraNa
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmadarzanAt tatra prakaraNa brahmaNa iti nizcIyate / evaMmihApi jIvasyAsAdhAraNadharmadarzanAt jIva prakaraNamiti kuto na nizcIyate / nizcite tuM tasmin prakAza tulyatvAdayo dharmAjIvasyaiva bhaviSyanti nAnyasyetyabhiprAyeNAha, ItaraparAmarzAt saH / itaro jIvastasyaparAmarzaH / upakramopasaMhAramadhyaparA marzaH saMdigdhe nirNayaH tatrAtmavidaH sarvAn kAmAnuktaM vA madhye -"pratha ya eSa saMprasAdo'smAccharIrAt samutthAya paraMjyotirupasaMpadya svenarUpeNAbhiniSpadhate eSa pAtmeti ho vAcaitadamRtamabhayam" ityAdi madhya-agre "ya prAtmA sa setuH" iti / brahma hI aise guNoM vAle haiM, jIva vaise guNoM vAlA nahIM haiM, esaa, kisI zAstra pramANa se to siddha kara nahIM sakate / brahmavAda meM eka zruti ke AdhAra para hI paramAtmA ke donoM rUpoM (jIva aura brahma) kA ulleMgva hotA hai / jaise ki--brahma ke asAdhAraNa guNoM ke AdhAra para usa prakaraNa ko brahma paraka nizcaya karateM haiM, vaise hI jIva ke asAdhAraNa dharma mAnakara isa prakaraNa ko jIva paraka bhI nizcaya kara sakate haiN| jaba aisA nizcaya kara leM to, AkAzatulyatA Adi vizeSatAyeM, jIva kI bhI ho sakatI haiN| jo yaha kahate ho ki--paramAtmA ke atirikta kisI aura kI nahIM ho sktiiN| usake uttara meM kahate haiM--"itara parAmarzAt saH arthAt paramAtmA se itara jIva kI vizeSatAoM kA bhI parAmarza kiyA gayA hai / ukta prakaraNa ke upakrama upasaMhAra aura madhya ke parAmarza se saMdigdha kA nirNaya ho jAtA hai| ukta prasaMga meM Atmavid kI samasta kAmanAoM kI prApti batalAkara madhya meM kahate haiM. ki-"yaha jIva isa zarIra se uThakara para jyoti se saMpanna hokara apane vAstavika rUpa ko prApta karatA hai, yahI prAtmA hai yahI amRta aura abhaya haiM" prasaMga ke aMta meM kahA gayA ki "jo.mAtmA hai vahI setu hai|" ityAdi, ___ tatra saMprasAdaH suSuptiH, jIvAvasthA, tatra parasaMbaMdhanimittena svenaiva rUpeNAminiSpattivacanAt jIva evaitAdRza iti gaeNmyate / na patraparamAtmano'yaM dharmaH saMbhavati / ataH sarvameva prakaraNaM jIvaparaM bhaviSyatIti sa eva jIva eva prakaraNArtha iti cet, na, jIvastAdezonabhavati, viruddhadharmatvena va sarvatra sannizcayAt / ubhayorekarUpatve ha bhayatvameva na syAt / kRtaMpibantAvityA
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ divAkyavirodhazca / ato ma jIvastAdRza ityabhiprAyeNAhe asaMbhavAt / nahi jIve jagadAdhArasvAdikaM saMbhavati / nahi parAmarzamAtreNa sarvavedAMta viruddha kalpayituM zakyate / parAmarzasthApyArthatvamuttaratra vakSyati / tasmAd daharoM jIvo na bhavitumarhati / vAkpArtho yathopadyate, tathottaratra vakSyate / brahmaravekameva, nobhayamiti nishcyH| saMprasAda, jIva kI suSupti abasthA kA svarUpa hai paramAtmA ke saMbaMdha se apane vAstavika svarUpa kI niSpati kI jo bAta kahI gaI hai usase to jIva kI hI ukta vizeSatAyeM samajha meM AtI hai / isa prasaMga meM svarUSa prApti kI bAta paramAtmA ke lie kahI gaI ho aisA to saMbhava nahIM hai| isase nizcita hotA hai ki yaha sArA prakaraNa jIva paraka hI ho sakatA hai, vaha jIva hI isa prakaraNa kA ullekha tatva hai / isa mata para svamata kahate haiM ki - nahIM, jIva ukta vizeSatAoM vAlA nahIM ho sakatA, isa prakaraNa meM jitanI bhI vizeSatAyeM dikhalAI gaI haiM vaha jIva ke sAmarthya ke viruddha haiM yadi bahya pIra jIva donoM ko eka hI rUpa mAne to phira phira unakI bhinnatA mahIM mAnI jA sakatI, jaba ki zrutiyoM meM unakI bhinnatA kA spaSTollekha hai, "kRtaM pibantI" meM do kI jo varNana kiyA gayA hai, abhinna mAnane para usakA samAdhAna kaise hogA ! jIva meM jagadAdhArakatA prAdi vizeSatAyeM saMbhava nahIM haiM / kevala parAmarza ke AdhAra para samasta vedAMta vAkyoM ke viparIta kalpanA nahIM kI jA sakatI / parAmarza kA kucha dUsarA hI artha hai ise Age kaheMge isalie dahara, jIva nahIM ho sakatA / vAkyArtha kI saMgati kaise hogI, use bhI Age batalAveMge / brahma eka hI hai, do nhiiN| . usarAccedAvibhUvastarUpastu // 3 // 19 // uttarAt prakaraNAt, projApatyAta, tatra hi divyacakSuSi manorUpe pratIyamAnoM jIva eva'mRtAbhayarUpo nirUpitaH / tasyaivodazarAve jAgratsAkSitvaM, tadanu svapnasAkSitvaM, tadanu suSuptisAkSitvaM nirUpya, sarvatra tamyAmRtarUpa. svameva nirUpya, prasthAnAmatAttvikatvamuktvA, samAdhyavasthAyAM manasi tamevajI tAdRzaM pratipAdayati / ato jIvo'pi vastutastAdRza eva iti, prakRte'pi parApani ma eva iti cet / eSamAsakya pariharati tu zabdena /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 mAyamartho dUSyate, kiMtu kicidanyadastIti na nakAra prayogaH / tadAha-prAvika bhUtasvarUpaH, svApyasaMpattyorbhagavadAvirbhAvo jIve bhavati / nRsiMhopAsakasya nRsiMhAvirbhAvavat / brahmaNa upadeza samaya bhagavadAvirbhAvAt / sarvatra svAtmAnaM pazyagnindra'pi tathaivopadiSTavAn prajApatiH anyathA pratibimbAdAvamRtAbhaya' vacanaM mithyA syAt / indra tvAvirbhAvAbhAvAt prajApatyasannidhAne viparIta pazyati / atastAvanmAtradoSaparihArAyAnya thopadezaH / svapnAdiSu tathA bhagavadAvirbhAvAt tathAvacanam / tasmAdubhayamapi bhagavata prakaraNameva / evama nyatrApi bhagavadAvezakRtA bhagavadharmAbhilASA grAhyAH, tasmAd daharaH paramAtnava / ukta prakaraNa ke bAda ke prajApati ke prakaraNa se bhI brahmatva kI puSTi hotI hai / usa prakaraNa meM divya cakSa meM pratIyamAna jIva ko hI amRta abhaya rUpa se nirUpaNa kiyA gayA hai| ukta prakaraNa meM pratibimbAtmA saMbaMdhI upadeza hai, usI prativimbAtmA meM jAgratsAkSitva, svapnasAkSitva, suSupti sAkSitva kA nirUpaNa karake, sarvatra usakI amRtarUpatA kA nirUpaNa karake, ina avasthAoM kI nistasvatA batalAkara samAdhi avasthA meM jIva ke amRtatva rUpa ko manasthita batalAyA gayA hai| isase nizcita hotA hai ki jIva bhIukta vizeSatAmoM vAlA hai / usake svarUpa kA parAmarza bhI kiyA gayA hai| aisA saMzaya upasthita kara tu zada se usakA nirAkaraNa karate haiM / ukta saMzaya ko kATa nahIM rahe haiM isaliye nakAra kA prayoga nahIM kiyA, kintu isa varNana kA kucha aura hI tAtparya hai isaliye tu zabda se usakI ora iMgana karate haiM / kahate haiM ki svapna aura saMpatti meM, jIva meM bhagavAna kA prAvirbhAva hotA hai / jIva ke svarUpAvirbhAva kI bAta nahIM hai| jaise ki-tasiMhopAsaka meM nRsiMha svarUpa kA mAvirbhAva hotA hai tathA brahma saMbaMdhI upadeza dete samaya vaktA meM bhagavadAvirbhAva hotA haiN| saba jagaha apane ko pratibimba rUpa se dekhate hue indra ko, yahI bAta prajApati ne batalAI thii| yadi aisA artha mahIM mAneMge to pratibimba Adi ke pramatatva aura abhayatva kI bAta mithyA ho jAyegI / prajApati kI anupasthiti meM indra ne, apane meM AvirbhAva ke meM hone se viparIta hI anubhava kiyaa| kevala isI bAta ke parihAra ke lie, anyathopadeza diyA gayA hai / snapna mAdi avasthAoM meM aura svAbhAvika avasthA meM bhI dehAdivisabala bhAva kI bAta basalAI gaI hai, svapvAvasthA
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM bhI bhagavadAvirbhAva hotA hai use hI svarUpAvirbhAva kahA~ gayA hai / isase nizcita hotA hai ki donoM hI prakaraNa bhagavataparaka haiM / isI prakAra anyatra bhI, bhagavadAveza mAnakara samasta vizeSatAoM ko bhagavad saMbaMdhI mAnanA cAhie / isaliye dahara, paramAtmA hI hai / anyArthazca parAmarza: / / 3 / 20 / / parAmarzazca prayojanamAha-anya evArthaH prayojanaMyasya tasmAd bamaharahavA evaMvidaM svargalokameti / svasyavaM jJAne hi brahmasukha phalaM brahmajJAnApekSAyAMmupa'yujyeta / bhagavatazca tadAvirbhAvo bhavatIti ckaaraarthH| saMpattIbhagavadAvezakathanArthaM vakSyati ca-strApyayasa patyoranyatarApekSamAviSkRtaM hi" iti caturthe / tasmAnna parAmarzanAnyathAkarUpanam / parAmarza kA prayojana batalAte haiM ki- isakA anya hI artha meM prayojana hai / "tasmAd yamaharaharvA" ityAdi meM apane bhagavada viSayaka amRta arthAt martya saMyamita jJAna meM hI brahmasukha phala ko, brahmajJAna kI apekSA se kahA gayA haiM / jJAnadazA meM hI bhagavadAvirbhAva hotA hai, yahI sUtrastha cakAra ke prayoga kA tAtparya hai / sampati meM bhagavadAveza kahane ke liye sUtrakAra ne "svApyayasaMpatyoranyatarApekSamAviSkRtaM hi" aisA sUtra hI banAyA hai / isalie parAmarza se, brahma ke atirikta dUsare artha kI kalpanA nahIM karanI caahiye| alpabhu teriticettaduktam // 1 // 3 // 2 // . - nanu na vaya jIve upapattirastIti jIvaprekaraNaM kalpayAmaH kintu brahmaNi nAyamartha upapadyato alpazruteH- malpe hi puMDarIke kathaM bhagavaMdavasthAnam ? dhyApakatvazravaNAt / "yAvAn vApamAkAza" iti tasmAd birodha parihAraya jIva evArAmamAtrastathA bhavatviti kalpyata iti cettahiM bhavAn samyagvivArako'smadIya eva / paraM tat samAdhAnaM pUrvamevoktam, nighAyyaravAdevaM vyomavaccetyatraM / tanne prasmarttavyam sarvabhavanasamarthabrahmariNa nAzaMkanIyaH tathA' puruSa zarIraMca--
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 "puruSatve ca mAM dhIrAH sAMkhyayoma vishaardaaH| . AvistarAM prapazyaMti sarvazaktyupavRhitam // " itibhagavadvAkyAt, tasmAd eva dahara iti siddham / ThIka hai jIva meM hama isa prakaraNa ko upapanna nahI mAnate aura na isa prakaraNa ko jIva paraka hI mAnate haiM parantu yaha prakara ga brahma meM to upapanna hotA nahIM, sUkSma puMDarIka meM bhagavad sthiti saMbhava kaise hai ? unakI to vyApakatA kA hI ullekha milatA hai "jitanA yaha prAkAza hai" ityAdi vAkya meM jisa alpatA kA nirdeza hai vaha vyApaka paramAtmA saMbaMdhI to ho nahIM sakatA isaliye ukta virodha ke parihAra ke lie hameM aNusvarUpa jIva kI sthiti hI svIkAranI par3atI hai, yadi aisI zaMkA prApa prastuta karate haiM to Apane ThIka hI socA hamAre mata kI hI bAta kaha dI, (hama bhI jIva ko maNu aura Izvara ko vibhu mAnate haiM, Apa to donoM ko abhinna mAnate haiM) Apake saMzaya kA samAdhAna to hama prathama hI kara cuke haiM, unakI vyApakatA AkAza kI sI hai, yaha pApako nahIM bhUlanA cAhie, sarvabhavana samartha (saba kucha hone kI sAmathrya vAle) brahma meM viruddhatA kI zaMkA karanA hI vyartha hai| jahA~ taka unake zarIra kI bAta hai vaha bhagavAna ke nimna vAkya se spaSTa ho jAtI hai-- "bhakti zAstra pravINa dhIra loga mere puruSasvarUpa ko vistRta rUpa se * sarvazaktisaMpanna dekhate haiN| isase siddha hotA hai ki-bhagabAna hI dahara haiN|" anukRtastasya ca / / 3 / 22 / / dahara viruddhaM vAkyamAzaMkya pariharati / "na tatra sUryo bhAti na candra tAraka nemAvidya to bhAntikuto'yamagniH, tamevabhAMtamanubhAtisarvam tasyabhAsA sarvamidaMvibhAti" iti kaThavallyAmanyatra ca zrUyate / yattacchabdAnAmekArthatvaM cAvagatam / arthAcca saMdehaH, "yasmin gho" ityatra sUryAdInAM brahmAdhAratvamuktam, asmizcavAkye pUrvArddha tatra teSAM bhAnaM niSiddhayate-"yatra yat . sarvadA tiSThet tatra cettannabhAsate, kva bhAsetApyapekSAyAM karmatvezrutibAdhanam / ".
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 yatretyadhikaraNa saptamI, yatra lokAntarasthitAnAM apyabhAnaM, tatrA'gneH kA vArtA iti vacanAt satyalokasthitaH kazcit tejovizeSa eva vAkyArtha : / - dahara viruddha vAkya para sazaya karate hue parihAra karate haiM / "vahAM na to sUrya kA prakAza hotA hai na caMdra kA na tAroM ko, ye bijaliyA~ bhI nahIM camakatIM phira isa agni kI to carcA hI kyA hai ? usake prakAza se hI saba prakAzita hote haiM, usake prakAza se hI ye sArA jagata prakAzita ho rahA hai" aisI kaThavallI kI eka zruti hai, tat aura yat zabdoM kI ekArthatA se to yaha prasaMga brahma paraka jJAta hotA hai kintu artha para saMzaya hotA hai kyoM ki-"jisame dhU loka" ityAdi vAkya meM sUrya Adi ko brahma para AdhArita batalAyA gayA hai, aura isa vAkya ke pUrvArddha meM una sUrya Adi ke prakAza ko Izvara ke samakSa tuccha kahA gayA hai-- jo jisa sthAna para sadA sthita rahe aura vahAM usakA prakAza na rahe, vaha kahAM jAkara prakAzita hogA? aisI karmatva saMbaMdhI jijJAsA se ukta zruti bAdhita hotI haiM / " yatra zabda adhikaraNa saptamI kA hai, ukta vAkya kA tAtparya hotA hai ki jisa loka meM sUrya Adi kA hI prakAza nahIM hai to agni kI kyA carcA hai ? isase to yahI samajha meM AtA hai ki koI teja vizeSa hI ukta vAkya kA ullekhya hai| ityevaM prApte ucyate-anukRtestasya-bhagavadanukArArthamevaitadvacanam, svatobhAna niSedhaH pUrvArddha / sarvo'pi padArthastamevAnukaroti, sUryarazmaya iva chAyApuruSam iva / tasmAd vAkye bhagavadanukAritvavacanAt na nAnArthakalpanam / kiM ca "tasya bhAsA sarvamidaMvibhAti" iti sUryAdInAM svataH prakAzo nAstyeva, ghaTavata, bhagavatprakAzenaiva prakAzavattvamiti cakArArthaH, tasmAt svato'bhAnelakSaNayA karmatve vA bhagavatparatve siddha nAnyA kalpanam / ukta prApta mata para siddhAnta rUpa se-"anukRtestasya" sUtra prastuta karate haiM, arthAt yaha vAkya bhagavAna kI anukRti kA ullekha kara rahA hai isake vAkya meM sUrya prAdi ke svataH prakAzatA kA niSedha hai, sabhI padArtha usa paramAtmA kA hI anukaraNa karate haiM jaise ki sUrya kI razmi aura puruSa kI chAyA / isaliye yaha vAkya anukRti vAcaka hai isameM bheda kI kalpanA nahIM
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 karanI cAhiye / " usake prakAza se saba kucha prakAzita hai|" isameM batalAyA gayA hai ki sUryAdi meM svataH prakAza nahIM hai, jaise ki ghaTa meM svayaM prakAzatA nahIM hotii| bhagavAna ke prakAza se hI ye saba prakAzita hote haiN| svataH prakAza na hone se lakSaNA yA karmatva rUpa se una sabakI bhagavata parakatA siddha hotI hai, dUsare artha kalpanA kI guMjAyaza hI nahIM hai| apismayate / / 3 // 23 // vyAkhyAte'rthesammatyarthamAha / apIti samuccayaH "na tadbhASayate sUryo na zaMzAko na pAvakaH" yadAdityagataM tejo jagadbhAsayate'khilam, yaccandramasi yaccAgnau tattejo viddhi mAmakam" iti ca / tasmAd bhagavAn eva sarvAvabhAsakaH tameva sarvamanukarotIti siddham / prakaraNa ke vyAkhyAt prathaM ko hI sammata artha batalAte haiM-sUtra meM kiyA gayA api zabda kA prayoga samuccaya bodhaka hai / " usa goloka meM na to sUrya kA prakAza hotA hai na caMdra kA na agni kA" sUrya ke jisa teja se akhila jagata prakAzita hotA hai tathA jo caMdra aura agni kA prakAza hai use merA hI prakAza jAno" ityAdi smRti vAkya bhI ukta prakaraNa ke hI samarthaka haiM / isase nizcita hotA hai ki bhagavAn hI saba ke avabhAsaka haiN| unakA hI saba anukaraNa karate haiN| 7. adhikaraNa :-- zabdAdevapramitaH / / 3 / 24 // . prasaMgAt punarbAdhakAntaramAzaMkya pariharati "yadaMguSThamAtraH puruSo madhya prAtmani tiSThati" IzAno bhUta-bhavasya na tato vijugupsati "tathA aMguSTha mAtraH puruSo jyotirivAghUmakaH" : "iti tatra va zrUyate / "yAvAn vA prayamakAza" iti vyApakatvamantaHsthitasya pratItam / aMguSTamAtratA cAtra pratIyate / ato virodhAjjIvasyaiva lokAntaragantRdehavat upAsanArtha
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 mIzAnatvAdi dharmAH / aMguSThamAtraM puruSaM nizcakarSa yamo balAditi tannivRtyartham / tasmAdaMguSThamAtro na bhagavAn / prasaMgataH purnaH bAdhaka zruti saMbaMdhI zaMkA upasthita kara samAdhAna karate haiM / " jo AtmA meM aMguSTha mAtra puruSa sthita hai" usa aMguSTha pramita puruSa kI nirdhUma jyoti hai " ityAdi zruti bhI hai " yAvAn vA bhayamAkAzaH " se jisa vyApaka kI antaH sthiti pratIta hotI hai, usI kI mAtratA bhI pratIta hotI hai / donoM viruddha varNana haiM jisase sthiti samajha meM AtI hai, jaise ki jIva dUsare zarIra meM jAtA hai, vaise, yahA~ IzAnatva Adi dharma vAlA usakA svarUpa, saMbhavataH upAsanA ko dRSTi se batalAyA gayA hai| aMguSTha mAtra puruSa ko hI yama balAt le gae the, use hI lauTAne ke lie sAvitrI ne prayAsa kiyA thA isase bhI jIva hI kI aMgumTha mAtratA nizcita hotI haiM, bhagavAn aMguSTha mAtra nahIM hai / yahA~ aMguSTha jIva kI hI evaM prAptamatauttaramAha zabdAdeva pramitaH zratra saMdeha eva na karttavyaH, zabdAdeva prakarSeNa vimAnAt / yathA dahara vAkye sUkSmasyaiva vyApakatvaM, tathA aMguSTha mAtrasyaivezAnatvam / yadi bhagavAn tAdRzo na syAt anyasya tAdRzatvaM nopapadya et / tasmAdbhagavataH sarvataH pANipAdAntatvAt yatra yAvAnapekSyate tatra tAvantaM zrutirnirUpayatIti, aMguSThamAtraH paramAtmeti siddham / vAkya meM ukta prApta mata para "zabdAdeva pratimaH "sUtra' banAkara uttara dete haiM, kahate haiM, yahA~ to saMdeha kI guMjAyaza hI nahIM hai IzAn zrAdi zabda se hI aMguSTha parimita kI mahimA prakaTa hotI hai jaise ki dahara sUkSma kI vyApakatA svIkAra lI gaI vaise hI aMguSTha mAtra kI strIkAranI cAhie / yadi bhagavAn meM hI vaise hone kI kSamatA nahIM mAneMge to, kisI aura meM to vaisI kSamatA ho nahIM sakatI / sarvavyApaka bhagavAna ko jahA~ jisa sthAna meM jisa rUpa se upayukta samajhatI haiM vahIM IzAnatA . vaisA hI unakA varNana zrutiM karatI haiM, isalie aMguSTha mAtra paramAtmA hI haiM aisA siddha hotA hai /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ hRdyapekSayAtu manuSyAdhikAratvAt // 1 // 3 // 2 // 'nanvanekarUpatvaM viruddha dharmavatvaM mAhAtmyA sparUpe nirUpayati / prAdena mAtratvaM ca dhyAnArthaM / aMguSThamAtratvasya kvopayoga iti cet tatrAha-tu zabdena niSprayojanatvaM nirAkriyate prasti prayojanam tadAha- TadigaMguSTha mAtra nirUpyate, kena hetunA apekSayA, IzvarakAryApekSayA "IzvaraH sarva bhUtAnAM Taddeze'rjuna tiSThati" iti smRteH / rakSArthamaMguSTha mAtra ityarthaH / nanu pramANAntaratve kimetanasaMbhavati, tatrAha-manuSyAdhikArasvAt-manuSyAnadhikRtyedaM mRtyUpAravyAnaM pravRttam / ato manuSyANAM hRdayasyAMguSThamAtra. tvAt / yadyapi hRdayaM sthUlaM tathApi dharmarUpaM tAvadeva / tAvanmAtrasyaivAvadAnazravaNAt / tasmAdaMguSThamAtrasyaivaM sarvadharmarakSakatvAdaMguSTha mAtro bhagavAneveti sim / paramAtmA ke viruddha dharma vAle aneka rUpoM kA eka rUpa meM nirUpaNa karate haiN| paramAtmA kA pradeza' mAtra rUpa dhyAnArtha mAnA gayA, kituM aMguSTha mAtra rUpa kA kyA upayoga hai ? isa saMzaya kA samAdhAna tu zabda se karate haiM, kahate haiM ki usakA bhI prayojana hai, hRdaya kA parimANa bhaMguSTha mAtra hI batalAyA gayA hai, jo ki Izvara ke aMguSTha parimANa ke anurUpa hI hai " he arjuna ! Izvara prAvimAtra ke hRdaya sthAna meM sthita hai". aisA prasiddha gItA kA vacama bhI hai| paramAtmA, jIvAtmA kI rakSA ke lie aMguSThamAtra rUpa se virAjamAna haiM yahI ukta gItA vAkya kA tAtparya haiN| 'kyA kisI anya prANI ke hRdaya meM isakI sthiti nahIM hai ? isake uttara meM kahate haiM ki nahIM', kevala manuSya ke hRdaya meM hI isa rUpa meM haiM kyoM ki manuSya ko hI lekara isa mRtyUpAkhyAna kI racanA kI gaI hai. kyoMki manuSya kA hRdaya hI aMguSTha parimANaM vAlA hotA hai| yadyapi hRdaya kA sthUla svruu| hai kintu dhArmika dRSTi se baha sakSma hI mAnA jAtA hai| usakA vaisA hI varNana kiyA gayA hai / aMguSThamAMtra rUpa se saMbai dharma rakSaka / / bhagavAn virAjamAna haiN| isalie unakA aMguSTha parimANa nizcita hotA hai| tadupavaipi bAdarAyaNaH sambhavAt ziza . ..:. .
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 aMguSThamAtra nirUpaNArthaM manuSyAdhikAre nirUpite kasyacida bhramo bhaveta sarvatrameva brahmavidyAyAM manuSyANAmevA dhikAraH iti / tannirAkaraNArthaM deva dInAmadhikAramAha / yaduparyapi, manuSyApekSayAktinAnAmadhikAro nAsti / tatrApi vaidikahetostravariNakAnAM dharmayuktAnAmAgatam / tato'pi ye sAdhyAdayo dharma yuktaastessaampydhikaarH| tatra jaiminiprabhRtInAMsaMmmatiriti svanAma grahaNam / viziSTatraivarNikAnArabhya prajApatiparyantaM zatAnadinAmAdhikAraM manyate bAdarAyaNaH / kutaH ? saMbhavAt / saMbhavati teSAM jJAnAdhikAraH / dharmajJAnAmyAM sAtizayAbhyAM hi tAdRzajanmasabhavAt / na hi teSAM pUrvasaMskAro lupyate / akSaraparyantaM zatotkarSazravaNAduparyapekSA / ato'kSaraprApteH zuddhabrahmavidyA hetukatvAduttarottaramupadeSTaNAM vidyamAnasvAt prajApati paryantaM sarveSAmadhikAraH saMbhavati / saMbhava vacanAn durlabhA. dhikArastati sUcitam / "yo yo devAnAM pratyabudhyata sa eva tadabhavata tatharSINAM tathA manuSyANAm" iti / taduparyapyadhikAraH siddhaH / maMguSTha mAtra kI upAsanA meM bhrama ho sakatA hai ki kevala manuSya ke adhikAra kI bAta kahI gaI to brahmavidyA meM kevala manuSya kA hI adhikAra hogA kyA? isa saMzaya ke nivAraNa meM sUtrakAra, devAdi yoniyoM ke adhikAra ko bhI batalAte haiM manuSyoM se itara pazuoM meM yogyatA kA abhAva hai isalie unakA adhikAra nahIM hai, usI koTi meM ve manuSya bhI prAjAte haiM jinake vaidika saMskAra nahIM hote zUdra prAdi tathA yajJopAta mAdi saMskAra rahita tIna varNa / isake atirikta jo bhI devatA gaNa haiM una sabhI kA adhikAra hai / jaimini prAdi ne bhI nAma ginAte hue isameM apanI sammati dI hai| saMskAra yukta tIna varSoM se lekara prajApati taka kA upAsanA meM, bAdarAyaNa adhikAra mAnate haiM kyoM ki unameM jJAna kI arhatA hai, dharma aura jJAna kI pratizayitA hone para hI to jIva ko devatva prapti hotI hai, devatva prApti ke bAda bhI unake pUrva janma saMskAroM kA lopa to hotA nahIM / akSara paryanta saugune utkarSa kI bAta, upAsanA se hI saMbhava ho sakatI hai / akSara prApti meM zuddha brahmavidyA hI eka mAtra hetu haiM isI se, bAdarAyaNa ne saugunI buddhi kI uttarottara carcA karate hue prajA pati kI bhI upAsanA kI ahaMtA mAnI haiM / vahIM durnabhAdhikAra kI sUcanA dI gaI hai "jina-jina devatAmoM kI upAsanA karatA hai, vahI hotA hai",
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 isase manuSyoM se Upara kI zreNiyoM kA upAsanAdhikAra nizcita hotA hai / virodhaH karmaNIti cennAnekapratipatta darzanAt | 1|3|27|| nanvemuparitanAnAM jJAnAdhikAre svIkriyamANe tatpUrvaM bhAviSvapyadhikAro vaktavyaH / karmaNi vedAdhyayane upanayanAdiSu ca / tatazca teSAM brAhmaNyAdyabhAvAddazadravyAdyabhAvAcca paurANikena matena devAntarAbhAvAcca tadabhAve'pi kriyamANe karmaNi zruti virodha iti cet / manuSya se Upara ke jIvoM ke jJAnAdhikAra svIkArane para usake pUrva ke hone vAle, vedAdhyayana, upanayana Adi saMskAroM ko bhI mAnanA hogA / vaisA mAnane para zruti virodha upasthita hogA, kyoM ki devayoni meM brAhmaNa prAdivarNa to hote nahIM aura na, deza aura dravya hI hote haiM, paurANika mata se to devatAoM ke zarIra kA abhAva bhI jJAta hotA hai, to phira ve karma kaise kara sakeMge ? na anekapratipattedarzanAt / bahUnAMprapipattiddazyate bahavo'tra karmaNi pravarttamAnA dRzyante / " sAdhyA vai devAH suvargakAmA etat SaDrAtramapazyat samAharat tenA'yajanta so'gniSTomena vasUnayAjayat sa ukthena rudrAnayAjayat, so'tirAtreNAdityAnayAjat" ityAdi " yathaika zataM varSANi prajApatAvindro brahmacaryamuvAseti" / bhUmAvAgatya RSIn vRtvA yajJakaraNaM ca zrUyate - " devA ce satramAsate, ityAdi / darzana vacanAt svasyApi RtviktvaM karmakaraNaM ca dyotayati / athavA sarva padArthAnAmanekA pratipattirbahudhoyayogo vededRzyate / yathA caturddhA kAraNAdi, paridhipraharaNAdi, tuSopavApAdi tadvidyamAne kriyate, nAvidyamAne / tathA yatra ye padArthA na saMti tatra karmatadabhAve'pi bhavati / tathAhidRzyate / parvate somavAhakA'no'bhAvavat / : " yajJa ena devA" - " iti saMbhRtasaMbhAraH puruSAvayavairaham, tameva puruSaM yajJa N tenaivA'yaja mIzvaram" ityAdi vAkyaiH sarvasaMbhRtyupapattizca / AdhunikAn prative 'davibhAgAjjaiminestathA nirNayaH / tasmAt karmAdhikAraH karmakaraNa coparyaM pi siddham / yajJamayajanta
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 ukta tarka saMgata nahIM hai, una devatAoM meM aneka prakAra kI pratipattiyA~ milatI haiM, arthAt unake aneka karmoM meM saMlagna hone ke ullekha milate haiN| "sAdhyA ve devA" ityAdi meM dikhAyA gayA hai ki ve devatA suvarga kI kAmanA se yajJa karate haiM, agniSToma yajJa se dhana kI kAmanA karate haiM, ve ukya se rudroM kA yajana karate haiM / ve atirAtra yajJa se sUrya kA yajana karate haiN| tathA "prajApati indra ne sauvarSataka brahmacarya kA pAlana kiyA" evaM "devA va satramAsate" ityAdi meM pRthvI meM pAkara RSiyoM ko varaNa kara yajJa karane kI bAta kahI gaI hai / darzana saMbadhI zruti unake svayaM Rtvim hone aura karma karane ko batalAtI hai| isa prakAra samasta padArthoM kI aneka atipatti aura aneka prayogoM kA varNana kiyA gayA hai, jaise ki-yajJa meM, caturddhA karaNa, paridhipraharaNa, tuSopavapana mAdi kriyAyeM devatAoM ke sAnidhya meM hI hotI haiM, unakI anupasthiti meM nhiiN| jahA~ koI padArtha kA prabhAva rahatA hai, usake binA bhI kriyA kI jAtI hai "parvatesomavAhakA" ityAdi vAkya isI bAta kA ullekha karate haiN| "yajJana yajJamayajantadevAH" "iti saMbhRta saMbhAraH" ityAdi vAkya sarvasaMbhRti aura sarvovapatti ko hI batalAte haiM / AdhunikoM ke lie prAcArya jaimini ne vedoM ke vibhAga karake saba kucha ' nirNaya kara diyA hai / isase karma kA adhikAra praura karma kA pAlana devAdikoM kA bhI nizcita hotA haiN| .. samba iticennAtaH prabhavAt pratyakSAnumAnAbhyAm // 1 // 3 // 28 // nanu mAstu karmakaraNe biroSaH, zabde tu bhaviSyati, arthajJAnAnantaraM hi karmakaraNam / vedAccArthajJAnam / tatra sAdhyAdInAM veda evaM karmakaraNaM zrayate / tatra jJAne karmakatta virodhaH / anyakalpanAyAMtvanavasthA vyavasthApakAbhAvAt / vedo vasUnAM vRttAntaM vadana vasUnAmadhikAraM vadeta vadanavA kathamanityo na bhanediti cenna / prataH prabhavAt / ataH zabdAt prabhavaH zandoktapadArthAnAm / . devatAbhoM ke karma karane kI bAta meM to koI viruddhatA nahIM hogI kintu, zabda meM to ho sakatI haiM, zabda kA pahile sahI artha to jJAta ho, taba phira kama karane vAlI bAta kA nirNaya ho / vaidika zabdoM se hI artha karanA hogA, veda meM hI sAdhya Adi ke karma kI bAta kahI gaI hai, beda janya jJAna pura
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicArane para to karma katta kA virodha ghaTita hotA hai arthAt yajJoM ke kartA aura yajJoM ke sAdhya devatA hI kahe gae haiM / yadi sAdhya rUpa meM kinhIM anya devatAoM kI kalpanA kareM to avyavasthA doSa ghaTita hogA, una devatAoM kA vyavasthApaka kise mAneMge? veda vasuoM kA vRttAnta varNana karate hue, vasutroM ke adhikAra kA bhI varNana karate haiM, kyA usakA yaha kathana anityatA kA bodhaka nahIM hai ? ityAdi zaMkAyeM saMbhava nahIM haiM kyoM ki-ukta prasaMga meM jo prataH zabda kA prayoga kiyA gayA hai vaha prabhava arthAt padArthoM kI utpatti kA sUcaka hai| . vedoktAH sarva eva padArthA A~dhidavikA eva, puruSAvayavabhUtAH, sarvAnukAritvAd bhagavataH / pratoM nAmapaMcoM vedAtmako bhinnaevAMgIkata vyaH, sa kevalaM zabdakasamadhigabhyaH / "vedazca savairahamevavedyaH" iti / atastasya prapaMcasya bhinnatvAnna virodhaH zabda / kathaM ? ata mAha pratyakSAnumAnAmyAm / pratyakSaM tAvad idAnImapi yajamAno yajamAna kRtyaM Rtvijazca svakRtyaM vedAdevAvagacchanti / nacAkRtimAtravAcakatvenAvirodhaH / sarvavalakSaNAprasaMgAta / "yaH siktaretAH syAt" ityAdiSuvirodhazca / na ca pravRttinimittasyaiva vAcyatvam / pravRttivaiyApattaH, saMketagrahavirodhAcca / sarvasyApi padArthasya bhagavatvAnnAnupasthiti doSaH, saMketagrahepi / - vedokta sAre hI padArtha prAdhidaivika haiM, paraM puruSa ke avayava svarUpa haiM, bhagavAna se hI saMcAlita haiN| nAma se hI samasta vaidika padArthoM ko bhinna mAnanA cAhie, jo ki kevala zabda se hI bhinna pratIta hote haiM / jaisA ki-bhagavAn ne svayaM kahA bhI hai - "vedezcasarvairahameva vedyaH" ityAdi / isalie vaidika samasta prapaMca bhinna hone se kevala sanda meM hI viruddha pratIta hotA hai / pratyakSa aura anumAna donoM se hI isa bAta kI puSTi hotI hai prAja bhI, yajamAna, yajamAnakRtya, RtvikRtya aura svakRtya Adi kA nirNaya vedoM se hI kiyA jAtA hai| devatAoM kI prAkRtima tra ke vAcaka zabdoM se avirodha kI bAta nahIM kahI jA sakatI, kyoM ki-unameM to spaSTa bhinnatA hai, zabda sAmarthya se to usa bhinnatA kA nirAkaraNa nahIM ho sakatA phira to lakSaNA karanI par3egI / "yaH siktaretAH syAt" ityAdi meM spaSTa virodha hai / zabdoM kI vAcyatA ko pravRtti nimittaka bhI nahIM kaha
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 sakate, aisA mAnane se to, prabRtti hI vyartha ho jAyegI (arthAt jisa AdhAra para devatAoM kI upAmanA meM pravRtti hotI hai, usase to abhinnatA nizcita nahIM ho sakatI, yadi usase abhinnatA nizcita ho to alaga alaga devatAoM kI upAsanA pravRti ho hI kyoM ?) aisA mAnane se sAMketika zabdoM kA prayoga bhI vyartha ho jAyagA / samasta padArtha bhagavadaMza hI haiM isalie anavasthA doSa nahIM hotA / sAMketika zabdoM se bhI ukta doSa nahIM hogaa| jamadagnInAM paMcAvattamityanumAnam, na hi svayaM jAmadagnya iti pratyakSo'nubhavo'sti / parokSavyavahArasyavAnumAnatvamiti brahmavAdaH tasmAt pratyakSAnu mAnAmyAmidAnIntana bhautikayajJapadArtheSu bhagavadavayavAvezastathA'mutrApi / tasmAdikaH padArthaH sarvo'pyAdhidaiviko bhinna iti siddham / jaisA ki manuSyatva kA pratyakSa jJAna hotA hai, vaisA jJAna paramAtmA kI sArvabhauma sattA ke viSaya meM nahIM hotA vaha to anumAna para hI AdhArita hotA,vaha anumAna pratyakSa ke AdhAra para hI hotA hai| jaise ki-jamadagni putra parazurAma ko dekhakara unake svabhAvAnusAra chAtra aMza kA anumAna huA, vaise hI prapaMca jagata meM vicAra karane para paramAtmatva kA anumAna hotA hai / brahmavAda meM, pratyakSa vastu ke nihita parokSa vyavahAra se hI brahmatva kA anumAna kiyA jAtA hai| isa prakAra pratyakSa aura anumAna ke AdhAra para prAraMbha se lekara aba taka bhautika yajJa padArthoM meM bhagavadavayavoM kI pratIti kI jAtI hai isalie samasta vaidika padArtha, Adhidaivika rUpa se bhinna hai. yahI nizcita mata hai| prataeva ca nityatvam / / 326 // sAdhikAM vizeSopapattimAha / prataevaM asmAdevahetovedasyanityatvam / sarvaprapaMcavalakSaNyena, cakArAt brahmatulyatvam / zabda "brahma" veda purussityaadi| vAcyatvam / asyAstusRSTebrahmopAdAnasya sarvajJatayA~ kathanaM tanmAhAtmya nira paNArtham / bAndhikA hyaSA / mocikAtusA / prataevaM RSINAmapyatra mohaH, niHzvasitavacanAcca / tasyApyayaM prANabhUto nitya iti / arthaprAdhAnyAda
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmavidyA parAvidyA / prapaMcabhedAdeva laukika vaidika zabdavyavahArabhedo tasmAdAdhidaivika pratipAdakatvAd bedasya nityattvam / vedoM ke sAdhakatva meM vizeSa upapatti prastuta karate haiM / vedoM kI isalie nityatA hai ki vaha samasta prapaMca jagata ko jo ki--sarvathA vilakSaNa hai, brahma tulya batalAte haiM / zabda brahma veda puruSa prAdi nAma bhI isIlie haiM ki-unhone samasta sRSTi kA upAdAna kAraNa brahma ko hI batalAyA hai aura unakI sarvajJatA kA nisaya kiyA hai / zruti viruddha jo bhI sAMkhya prAdi smRtiyA~ haiM ve saba bAdhika arthAt jIva ko mUr3ha banA dene vAlI hai, kintu zruti marekSikA haiN| kyoMki vo paramAtmA ke niHzvAsa haiM, isIlie RSiyoM kA unapara moha hai, RSiyoM kI prANarUpa ye zrutiyAM nitya haiM / zrutiyoM meM para apara kA bheda nahIM hai kyoM ki ye karmapradhAna vivecana nahI karatIM ye to ekamAtra mokSapradhAna brahmavidyA kA vivecana karatI haiM / isa liye the parAvidyA ke nAma se prasiddha haiM / vaidika zabdoM meM, aura vyavahAra meM jo bheda parilakSita hotA hai, vaha prapaMca bheda ke anusAra hai isIlie be veda prAdhidaivika tattva ke pratipAdaka kahalAte haiM, yahI vizeSatA inakI nityatA kI paricAyikA hai| samAna mAmarUpatvAdAvRttAvapyavirodho darzanAt smRtezca 1153330 // -- evaM zabdabala vicAreNa vedaprAmANyasyasiddhaye bhinna eva prapaMcohyAdhivaivikaH sarvatra siddhaH / idAnImarthabalavicAreNanettarakAMDe kiMcidAzaMkya parihRyatezArtham / ___ natvasyaprapaMcasyAnukAritvena vAcyatvena kA skokriyamANatve sRSTi pralayayovidyamAnatvAdanityasaMyogaH prApnoti ? isa prakAra, zabda bala ke adhiAra para veda ko prAmANikatA siddha karane ke lie vibhinna prapaMca ko prAdhidaivika mAnA gayA jisase veda saMbaMdhI samasta sazayoM kA nirAkaraNa ho gayA / aba artha bala ke vicAra se uttarakAMDa meM
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 kucha saMzaya upasthita karate hue usakA nirAkaraNa karate haiM, aisA kevala apane mata ko puSTa karane ke lie hI kara rahe haiM / isa prapaMca kA anukAritva aura vAcyatva, brahmaparaka svIkArane se prapaMca meM to sRSTi aura pralaya hotA rahatA hai ataH aisI anitya sRSTi ke vana karane vAle veda bhI zranitya siddha hoMge ? tatrAhasamAnanAmarUpatvAdAvRttAvapyavirodhaH vastutastu bhagavad rUparavAdAvirbhAvatirobhAvecchayaiva tathAtvAnnavRtti zaMkApi / tathApi lokabud yanusAreNA vRttAvapi samAna nAmarUpatvAt samudra jalakSepavat / punarupAdAne tadeveti nizcayAbhAve'pi nAmarUpayostulyatvAdanyasya bhedakasyAbhAvAnAnityasaMyoga virodhaH / kuta: ? darzanAt dRzate hi tathA-veda pitRmAtRstrIbhartR zarIra gaMgAdiSu tadevedamiti vyavahArasya siddhatvAt / "suryAcaMdramasau dhAtA yathApUrvamakalpayat" - divaMca pRthivIM cAntarikSamatho suvaH " iti / smRtezca "sarva vedamayenedamAtmanA'tmayoninA prajAH sRjayathApUrva yAzca mayyanuzerate" ityAdismRteH / sarvasmRtezca RSINAM pUrvacaritasmaraNaM smRtirucyata iti / zrato'thaMbala vicAre'pi padarthAnAM nityatvAnna vedasyAnitya saMbaMdha: / ukta saMzaya para " samAna nAmarUpa" ityAdi sUtra prastuta kahate haiM / kahate haiM ki vastutaH ye jagat bhagavad rUpa hai isalie isakA bhagavAn kI icchA se kevala prAvirbhAva tirobhAva mAtra hotA hai, nAza nahIM hotA, isalie usakI sRSTi kI bAta bhI nahIM socanI cAhie vaha to kevala prAvRtti mAtra hai / jo zrAvRtti hotI hai vaha pUrva sRSTi ke anusAra hI hotI hai, usameM jo bhI padArtha hote haiM ve saba pUrva sRSTi ke samAna hI nAma rUpa vAle hote haiM, isalie laukika buddhi se ise prAvRtti hI kaha sakate haiM / jaise ki samudra meM jala DAlA jAve sRSTi kI bAta bhI vaisI hI hai / phira paramAtmA, isa jagata kA upAdAna kAraNa bhI hai, isase yaha jagat usakA hI rUpa hai, isIlie isake nAma rUpa meM koI parivartana nahIM hotA, isalie jo kucha bhI bhinnatA dIkhatI hai vaha, kAlpanika hI hai, ataH anityatA kI bAta bhI kAlpanika hI haiN| aisA pratyakSa dekhane meM zrAtA bhI hai ki pitA
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 mAtA, strI, pati ke zarIra aura gaMgA Adi meM anAdi kAla se jo inhIM nAmoM se vyavahAra hotA pAtA hai vaha kevala paramAtma rUpa ke kAraNa hI hai, isIlie veda kA kathana hai "tadevedam" arthAt yaha jagata vahI hai "ye sUrya aura candra, prAkAza aura pRthibI ityAdi kI isa dhAtA ne pUrva sRSTi ke anusAra hI kalpanA kara dii|" smRtiyoM meM bhI jaise-"yaha sArA jagata prAtmayoni aura mAsmamaya hai, he dhAtA ! tuma mere meM pahile se hI soI huI sArI saSTi ko dekhakara vaisI kI vasI banA do|" RSiyoM ne samAdhi dvArA pUrva vRttAMtoM ko smaraNa kara ke likhA hai isalie ye saba smRtiyA~ kahalAtI haiM / isa prakAra artha bala ke anusAra bicArane se bhI padArthoM kI nityatA siddha hotI hai isIlie veda kI anityatA kI bAta bhI asaMdigdha ho jAtI hai| madhyAviSvasaMbhavAdanadhikAraM jaiminiH / / 3 / 3 / / - arthabalavicAre evaM kadezena pUrvapakSamAha / nanu madhvAdi vidhAsu devAnAmanadhikArAt sarvatravAnadhikAraH / tathAhi-"asovA Adityo devamadhu tasya dhoreva" ityAdinA sUryasya devamadhutvaM pratipAditam, razmInAM vedatvaM ca / tatra vasuruvAdityamarutsAdhyAH paMcadevagaNAH svamukhyena mukhenA'mRtaM dRSTva tRpyatti / paMcavidhA eva ca devAH, svataHsiddha ca teSAM tanmadhu / anupAsakaravAnna devAntarakalpanA, kRtArthatvAcca, brahmaNo'pi devatvam / Adi zabdena sarvA eva devopAsana vidyA gRhItAH / atasteSAmupAsyatvAtkRtArtha tvAcca nAdhikAraH / na hi prayojanavyatirekeNa kasyacit pravRttiH saMbhavati mokSasyApyadhikAra nivRttAvuttaramArgavattitvAt svata eva siddhiH| yAvadAdhikAramiti nyAyAt / vasUnayAjayadityatrApi bhAvinyeva saMjJaH / tasmAnmanuSyAdhikArakameva jJAnaM karma ceti na devAnAmadhikAra iti jaiminirAcAryo manyate / manuSya Nameva jJAnakarmaNostaratamabhAvavatAM tattadrUpabhogAnantaraM mokSa prApteriti / arthabala ke vicAra para, eka pakSIya jaimini prAcArya kA mata prastuta karate haiM ki madhu Adi vidyAnoM meM devatAmoM kA upadhikAra nahIM kahA gayA hai isalie, sabhI vidyAmoM meM unakA adhikAra nahIM hai, yahI bAta
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ samajha meM AtI hai| jaisA ki "asauvA prAdityo devamadhu" ityAdi vAkya meM sUrya kA devamadhutva aura razmiyoM kA vedatva jJAta hotA hai| ukta prasaMga meM vasurudra prAditya maruta aura sAdhya Adi pAMca devagaNa apane mukhya agni indra, varuNa, soma, brahma Adi mukhoM se amRta ko dekhakara hI tRpta ho jAte haiM una paMcavidha devatAoM kA svataH siddha madhu hai / ye nahIM kaha sakate ki upAsya rUpa se jina devatAoM kA ullekha kiyA gayA hai ve dUsare haiM, martha ke AdhAra para bhI aisA nahIM kahA jA sktaa| yadi aisA kaheMge to phira brahma kA devatva bhI nizcita ho jAyegA jisase upAsya upAsaka vyavasthA hI samApta ho jaayegii| prAdi zabda se sUtra meM sabhI devopAsana vidyAoM kA grahaNa hogaa| una sabhI meM upAsya aura kRtArthatva rUpa se anadhikAra kI bAta nizcita hotI hai / vinA prayojana ke kisI kI kisI kArya meM pravRtti nahIM hotI devatAoM ko upAsanA kA kyA prayojana ho sakatA hai ? inheM mokSa ke lie upAsanA kI AvazyakatA par3e aisA bhI nahIM kaha sakate, kyo ki mukta jIva jisa devayAna mArga se paramadhAma jAte haiM, vaha to inhI kA svataH middha khalA humA mArga hai| jisa mArga para inhIM kA adhikAra hai usa para jAne ke lie inhe kauna roka sakatA hai / yadi kaheM ki-"so'gniSTomena basUnayAjayat" ityAdi se jaba inakA yAgAdhikAra siddha hai to upAsanA adhikAra mAnane meM kyA hAni hai ? so isa prasaMga meM bhI bhAva kA hI varNana hai yathArtha nhiiN| isa prakAra prAcArya jaimini jJAna aura karma meM kevala manuSya kA hI adhikAra mAnate haiM, devatAoM kA nahIM maante| unake mata se manuSyoM ko hI jJAna aura karma ke anumAra zreSTha se zreSThatama rUpoM kI prApti hote hue mokSa prApti hotI hai| jyotiSibhAvAcca / 1 // 3 // 32 // kiMva-teSAM sarveSAmanadhikAraH pratyakSata eva dRzyate sarvaM hi nakSatrAdi rUpeNa mahAbhogavanto jagadavabhAsakatvena jyotizcakre dRzyate / "agniH pucchasya" 'prathamakANDamityAdi 'zru tezca / na hi tAdRzAM prAptazvayaMtAM sarvo pAsyAnAM mokSadAtAgo jJAnakarmaNoH kazcanopayogo'rita tasmAdanadhikAra eva devAnAm /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 . una saba devatAoM ke anadhikAra kI bAta to pratyakSa hI dIkhatI hai, ve sAre hI devatA nakSatra mAdi rUpa se prakAzavAna ho kara jagata ko avamA sita karane vAle jyoti svarUpa haiM "agniH pucchasya" ityAdi zruti yahI bAta batalAtI hai / aise aizvarya prApta mokSa dene vAle svayaM upAsya devatAoM ke lie jJAna karma kA kyA upayoga hai ? isalie devatAoM kA anadhikAra nizcita hotA hai| . ityevaM prApte ucyate-ukta mata para kahate haiM bhAvaMtu bAdarAyaNo'sti / / 3 // 33 // tu zabdaH pakSa vyAvarttayati / bhAvaM devAnAmadhikArasya sadbhAvam / bAdarAyaNa AcAryaH / gauNa siddhAntAbhAvAya svanAma grahamaNam / kimANa jJAnena, tathAsati tulyatvamatamAha, astihi asti vede-"prajApatirakAmayata prajAyeyeti", sa etadagnihotraM mithanamapazyat 'tadudite sUrye'juhoditi", devA ke satramAsata" ityAdibhiH karmAdhikArI nizcitaH / "tad yo yo devAnAM pratyabudyata sa eva tadabhavat" ityAdi / tathA indra prajApati saMvAde"brahmA devAnAm" iti ca, evamevaM vidharvAkyadevAnAmapyadhikAro'sti yatra ca. punardevAnAM phalabhoga eva pratIyate na karaNaM, tatrApi teSAmadhikAro'GgI kartavyaH / hi yukto'yamarthaH / ete hi vasava prAdhidaivikabhagavadavayavabhUtaH / anazanAt, anyathA vasuMtvAdi virodhaH yavasUnAM prAtaH savanamityAdivat / ma hi jIvavizeSA dRSTvA tRpyanti / tasmAdidaM brahmaprakaraNameva / na vA pUrvakalpena nirNayaH tathA sati teSAmabhAvAdanupAsyatvam / anityatAca vedasya syAt tasmAd devAnAmadhikAra iti, zabdabalavicAra evaM yukta iti siddham / sUtrastha tu zabda pUrva pakSa kA nirasana karatA hai / bhAva zabda devoM ke adhikAra ke sadbhAva kA dyotaka hai ukta mata para jo siddhAnta prastuta kara rahe haiM, vaha gauNa nahIM haiM, ye bhAva dikhalAne ke lie sUtrakAra apanA nAma bAdarAyaNa dekara siddhAnta prastuta karate haiN| ve kahate haiM ki kevala RSi mata kA koI mahattva nahIM hai jaba ki veda ke pramANa upasthita hoM, isa
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 viSaya meM veda meM spaSTataH devatAoM ke upAsanAdhikAra kA ullekha milatA hai-jaise ki-"prajApatirakAmayata, sa etadagnihotraM, tAvudite sUrya, devA vai satramAsata" ityAdi vacanoM se karmAdhikAra nizcita hotA hai| "tad yo yo devAnAM, ityAdi tathA indra prajApati saMvAda meM-"brahma devAnAM "ityAdi tathA aise hI aneka vacanoM se devatAoM ke adhikAra kI bAta siddha hotI hai / jahA~ devoM ke phalabhoga kI carcA AtI hai, vahA~ bhI unase adhikAra ko hI samajhanA cAhie, bhoga ko nahIM / yahI sahI artha hai / ye vasu Adi, Adhidaivika rUpa se bhagavAna ke avayava rUpa haiN| ye bhoga nahIM karate, ye bAta hI inakI bhagavadavayavatA kI paricAyikA hai| yadi inheM aMga nahIM mAneMge to inake vasutva Adi kI siddhi nahIM ho sakegI, jaise ki-yajamAna ko vasa Adi ke adhikArI vAsava Adi sAmagAna se prAtagadi savana dete vaise hI devatAnoM ke prasaMga meM bhI amRta dAna mAtra hI raha jAyegA, vasu prAdi bhAva nahIM rahegA / jIvavizeSa kabhI dekha kara hI tRpta nahIM ho sakate ve to bhoga hI karate haiM, devatA hI eka mAtra dekha kara sRpta hote haiM / isalie yaha prakaraNa brahma paraka hI hai / jo zrutiyAM devopAsana kI sI bAta karatI haiM vo bhI bhagavadaMza Adhidaivika bhAva ko hI batalAtI haiN| pUrva pakSa kA nirNaya yukti saMbhata nahIM hai| yadi usakA nirNaya mAma leM to devatAoM kI sattA hI samApta ho jAyegI aura upAsya bhAva samApta ho jAyega, sAtha hI veda bhI anitya ho jAveMge / isalie zabdavalavicAra se devatAoM ke adhikAra kI bAta hI siddha hotI hai / 6 adhikaraNa :-- zugasyatadanAdarazravaNAt tadAdravaNAt sUcyatehi // 1 // 3 // 34 // idAnIM zUdrasyAdhikArI nirAkriyate / "yathA karmaNi etayA niSAdasthapati yAjayet sAhi tasyeSTiH" iti zruterha viSkRdAdhAveti zUdrasyeti liMgAt dohAdI ca zUdrasyAdhikAraH / evaM ihApisaMvargavidyAyAM zUdrasyAdhikAraH, iti tannirAkaraNArthamidamadhikaraNamArabhyate / aba zUdra ke adhikAra kI bAta kA. nirAkaraNa karate haiN| ki
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 " jaise ki karma meM, niSAdasthapatti ko isase bojita karate haiM vahI usakI iSTi hai" ityAdi zruti meM yajJAdikarma meM niSAda Adi zUdra ke grahaNa kI bAta AI hai, isase yajana upAsanA zrAdi meM usakA adhikAra nizcita hotA hai / isI prakAra saMvarga vidyA meM bhI zUdra kA adhikAra pratIta hotA hai / isa mata ke nirAkaraNa ke lie hI yaha adhikaraNa prastuta karate haiM / evaM zrUyate -- " jAnazruti pautrAyaNaH" ityatra haMsavAkmazravaNAnantaram sayugvanoramikvasya samIpaMgataH jAnazrutiH potrAyaraNa " ra yikvemAni SaTzatAni gavAm" ityAdinA devatAM pRSTaH pratyuvAca mahahAretvA zUdra taveva saha gobhirastu" ityAdinA jAnazra uti zUdra zabdena saMbodhya, punazca "zudrAnena mukhena" ityuktvA saMvarga vidyAmupadiSTavAn zrato'travidyAyAM jAtizUdrasyApi adhikAraH / aisI zrati hai ki - " jAnazrutirha pautrAyaNaH" ityAdi haMsavAkya ko sunakara, jAnazruti pautraNa, bailagAr3I vAle rayikva ke pAsa brahmavidyA sunane gayA " he rayikva ye chaH sau gAyeM lekara mujhe brahmavidyA do" ityAdi se devatA ko jAnane kI icchA kI usa para rayikva ne kahA - " ahaha ! are ! tujha zUdra ke sAtha gauveM" ityAdi se jAnazruti ko zUdra zabda se saMbodhita karake punaH 'zUdra ko isa prakAra batalAte haiM" - aisA saMvarga vidyA kA upadeza diyA / isase jJAta hotA hai ki vidyA meM kA bhI adhikAra hai / kahakara use zUdra jAti ityAzaMkya pariharati / nAtrazUdrazabdo jAtizUdravAcI kintumatsarayuktastvamatra nAdhikArIti tathA saMvodhanam / tadAhazuk zokaH, zrasya jAnazruteH samajani, tatrahetuH, tadanAdarazravaNAt / tasmAddhaMsAdanAdarasya zravaNAt / "kaM vara enametat saM taM sayugvAnamiva rayikvamAtthetisvApakarSa zrava / kimata ? yadya bamata zrAhatadAdravaraNAt, tattadanantaram zrAdravaNAt / zucamanu prAdravatIti zUdraH / parokSavAdArtha dIrghaH sarvajJatvajJApanAya / rUDhiryogama1haratIti nyAyAt kathamevamata zrAha -- sUcyate hi svasya sarvajJatvaM sUcyate, haMsavAkyAcchoke jAtetvamAgata iti / pranyathA prapannasya dhikkAra vacanamanarthaM
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 syAt / yuktazcAyamaryo, brahmavidaH sarvajJateti tasya mAtsayaM nirAkaraNam va saMbodhanaphalam / tasmAcchucaM pratyAdravaNAdeva zUdrapada prayogo, na jAti shuudrvaacii| uparyukta zaMkA karate hue parihAra karate haiM, ki isa prasaMga meM zUdra zabda jAti sUcaka nahIM hai, kintu matsara yukta tuma isa vidyA ke adhikArI nahIM ho, isa bhAva kA dyotaka, anAdara sUcaka saMbodhana hai| hasa dvArA pAhata hone para usa jAnazruti kI prAkRti loka se prabhAhIna ho gaI thI / yahA~ zUdra kA tAtparya hai "zoka se hataprabha" isakI byutpatti "zucamanu bhAdravatIti zUdraH" isa prakAra hogii| zUdra zabda meM jo dIrgha AkAra kA prayoga kiyA gayA hai vaha pRSodarAdi gaNa ke anusAra hai, jo ki sarvajJatA kA jJApaka hai| isa kathana meM rayikva ne apanI sarvajJatA sUcita kI hai, sUcita kiyA ki tuma haMsavAkya ke zoka se yahA~ para Ae ho| yadi sarvajJatA kI bAta nahIM thI to, prasanna zraddhAlu vyakti ko dhikkArane kI kyA bAta thI ? aisA mAnanA yukti saMgata bhI hai brahmavijJa kI sarvajJatA prasiddha bhI hai| aise saMbodhana kA prayojana, usake mAtsarya kA nirAkaraNa bhI ho sakatA hai / zoka se hataprabha hone para hI zUdra' zabda kA prayoga kiyA gayA hai jAtivAcaka nahIM hai / kuta evamata pAha- aisA kaise jAnA ? isakA uttara dete haiM kSatriyatvAvagatezcottaratra caitrarathenaliMgAt / / 3 // 35 // jAnazruteH pautrAyaNasya kSatriyasvamavagamyate / goniSka rathakanyAdAnAt / nahikSatRprabhRtayo hyate kSatriyAdanyasya saMbhavaMti / rAjadharmavAta / na hanyo brAhmaNAya bhAryAtvena kanyAdAtuM zaknoti na ca prathamahasavAkyaM zUdra saMgacchate / upadezAcceti cakArArthaH / goniSka ratha kanyAdAna Adi prasaMga se jAnazruti pautrAyaNa kA kSatriyatma nizcita hotA hai / ye viziSTa dAna sivA kSatriya kisI anya se saMbhava nahIM haiM / aura na koI brAhmaNa ko bhAryArUpa se kanyA de hI sakatA hai|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 na kevala haMsa ke kathana mAtra se kSatriya, zUdra ho sakatA hai / upadeza ke prasaMga se bhI usake kSatritva kI puSTi hotI hai / tathApi savargavidyAyAM zUdrasyaivAdhikAraM manvAnasya nirAkaraNArtha hetumAha - uttaratra caitrarathena liMgAt " prathaha zaunakaM ca kApeyamabhipratAriNaM ca kAkSasenimityuttaratra brAhmaNakSatriyo to nirdiSTau / kakSA senA yasyeti, kakSasenasyApatyaM kAkSaseniriti / astaya vyAkhyAnaM caitraratha iti / citrA rathA yasya tasyApatyaM tena caitrarathena / kakSA rUpA rathA iti vyAkhyAnam / etena vai citrarathaM kApeyA prayAjayan iti / zaunakazca kApeyo yAjakazca / yAjyasya citrarathasya putraH kAkSaseniH iti / brahmacArI brahmavit / imotu saMvarga vidyopAsako prANAya hi bhikSA, tasmAnna dadatuH / ubhAvapi zlokau bhagavataH / tena prakRte'pyeta guruziSyoM brAhmaNakSatriyAveveti gamyate / tasmAnna jAti zUdraH saMvarga vidyAyAmadhikArI / isa para bhI jo loga saMvarga vidyA meM zUdra ke adhikAra kI bAta karate haiM, usakA nirAkaraNa kahate hue kahate haiM ki ukta prasaMga ke uttarArddha ke "athaha zaunakaM ca kApeyamabhipratAriNaM ca kAkSasenim" ityAdi meM spaSTa rUpa se rayikva aura jAnazruti ko brAhmaNa aura kSatriya kahA gayA hai kakSa sena ke putra kSatriya kAkSa seni aura abhipratArikSatriya ke sAtha isa prasaMga janazruti ko bhI bhojana diyA gayA usameM kapi gotra ke zaunaka brAhmaNa yAjaka the ve bhI usa bhoja ke sadasya the, yajJa karane vAlA citraratha kA putra kAkSaseni thA / ye brahmAcArI arthAt brahmavid ko, ye donoM saMvarga vidyA ke upAsaka prANatattva kI hI bhikSA karate the isalie inheM bhikSA nahIM dI gaI isa prasaMga meM kApeya ne bhagavAna prajApati kI prazasti meM do zloka kA gAna kiyA thaa| isase nizcita huA ki isa vidyA ke adhikArI svabhAvataH brAhmaNa aura kSatriya hI guru aura ziSya hote the / nizcita hI saMvarga vidyA meM zUdra jAti kA adhikAra nahIM thA / saMskAra parAmarzAta tadabhAvAbhilApAcca | 1|3|36|| idAnIM zUdrastha cidapi brahmavidyAyAmadhikArazcedatrApi karUpyeta,
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 tattu nAsti. sarvatra saMskAraparArzAt / upanayana saMskAraH sarvatra parAmRzyate, "taM hopaninye, adhIhi bhagava iti hopasasAda, tAn hAnupanIyet" ityAdi pradezeSUpanayana pUrvakameva vidyAdAnaM pratIyate / zUdramya tu tadabhAvAbhilApAt, "caturtha eka jAtistu zUdra' iti "nazUdre pAtaka kiMcinna ca saMskAramahati" iti zUdrasya saMskAra niSedhAt / cakArAnna "zUdrAya matiM dadyAt" iti niSedhaH / aba kahate haiM ki-zUdra kI brahmavidyA meM adhikAra kI thor3I bhI kalpanA, nahIM kara sakate / brahmavidyA kI upAsanA ke lie sarvatra saMskAra kA parAmarza kiyA gayA hai upanayana saMskAra kI arhatA kA parAmarza sarvatra milatA hai| "taM hopaninye, adhohi bhagava" ityAdi zrutiyAM upanayana ke bAda hI vidyA dAna kA upadeza detI haiN| zUdra ke lie upanayana saMskAra kA niSedha bhI karatI haiM- "caturtha eka jAti" 'na zUdra pAtakaM kiMcit" ityAdimeM zUdroM ke saMskAra kA niSedha kiyA gayA hai| "zUdra ko vidyA mata do" aisA spaSTa niSedha bhI hai| tadabhAva nirdhAriNe ca pravRtta / 1 / 3 37 // itazca na zUdrasya sarvathAdhikAraH, tada bhAvanirdhAraNe zUdratvAbhAvanirdhAraNa eva guruziSyabhAva pravRtteH / "satyakAmoha jAbAla" ityatragautamaH satyakAmamupaninye / naitad brAhmaNo vivakta maItIti satyavacanena zUdrAbhAvaM jJAtvaiva / cakAra evArthe / cakAreNa nirdhAraNamubhayajJAnArtham / varmatvaM zUdrabhAvaMca tasmAnna shuudrsyaadhikaarH| satyakAma jAbAla, maharSi gautama ke pAsa brahmavidyA, kI prArthanA karane gayA, RSi ne usase varNa pUchA, usane kahA ki merI mA~ ko spaSTataH yaha jJAta nahIM hai ki maiM kisakA bAlaka hUM kyoM ki-merI mAM ananya sevikA bhAva se jIvana nirvAha karatI rahI hai, satyakAma kI isa satyavAditA se maharSi ne nizcaya kara liyA ki yaha bAlaka brAhmaNa teja se hI utpanna hai tabhI isane apanI utpatti ko nahIM chipAyA / isI AdhAra para unhoMne use brahmavidyA kA upadeza diyA / isa prasaMga se bhI zUdra ke adhikAra kI bAta spaSTa ho . jAtI hai| use brAhmaNatva kA nirNaya hone para hI upadeza diyA gyaa| ...
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 zravaNAdhyayanArtha pratiSedhArthasmRtezca // 1 // 3 // 38 // dUreAdhikAra cintA / vedasyazravaNamadhyanamarthajJAnaM ayamapi tasya pratiSiddham / tatsannidhAvanyasya ca / "athAsya vedamupazravaNatastrapujatubhyAM zrotrapratipUraNamiti / " yadya vAetacchamazAnaM yacchUdraH / tasmAcchUdra sAmIpyenAdhyetavyamiti / udAharaNe jihvAcchedo dhAraNezarIra bheda iti / dohAdau zUdra saMbaMdhe maMtrANAmabhAva eva / adhikAra kI bAta socI bhI nahIM jA sakatI / veda kA zravaNa, adhyayana, arthajJAna Adi sabhI kA pratiSedha kiyA gayA hai unake nikaTa taka ye saba karane kA niSedha hai, unako to vatalAne kA prazna hI nahIM uThatA / "usake veda sunane para usake kAnoM ko rAMgA yA lAha garma karake bharo" yaha zUdra zmasAna tulya hai" isalie zUdra ke nikaTa vedAdhyayana nahIM karanA cAhie "yadi vaha veda par3he to usakI jihvA kA chedana karo, dhAraNa kare to zarIra bhedana karo" ityAdi / zUdra ke lie maMtrahIna jAtakarma Adi saMskAra kA vidhAna kiyA gayA hai| smRti prayuktyApi vedArthe na zUdrAdhikAra ityAha--smRtezca "vedAkSara vicAreNa zUdraH patatitatkSaNAditi / " cakArastvadhikaraNa saMpUrNatva dyotakaH / smArta paurANika jJAnAdautukAraNavizeSaNa zUdrayonigatAnAM mahatAmadhikAraH / tatrApi na karmAtizUdrANAm tasmAnnAsti vaidike kvacidapizUdrAdhikAra itisthitam / smRtiyA~ bhI vaidika tattva kI hI pratipAdikA haiM isalie unameM bhI zUdra kA anadhikAra kahA gayA hai jaisA ki--"vedAkSara kA vicAra karane se zUdra tatkAla patita ho jAtA hai" aisA smRti pramANa hai| sUtra meM kiyA gayA cakAra kA prayoga adhikaraNa samApti kA dyotaka hai| smRti aura paurANika jJAna meM, kAraNa vizeSa se zUdrayoni meM gae hue mahAna logoM ko hI, adhikAra diyA gayA hai kama se zUdratA ko prApta logoM ko bhI isake adhikAra se vaMcita rakhA gayA hai / isase nizcita hotA hai- vaidika vAGamaya meM zUdra ko kisI prakAra bhI adhikAra nahIM hai /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 10. adhikaraNaH-- kampanAt // 1 // 3 // 36 // kaThavallI vicAreNa nizcitA hyadhikAriNaH vAkyAntaraM ca tatratyaMcin-yate pralayAvadhi / "yadidaM kiMca jagat sarva prANa ejati niHsRtaM mahadbhayaM vajramudyataM ya etad viduramRtAste bhavanti' iti, atra prANa vajrodyamanazabdAbhyAM saMdehaH- kiM prANopAsanA, indrogAsanA vA, brahmavAkyam vA ? iti / bAdhaka zabdasya zra titvAnna prakaraNena nirNayaH / kaThavallI ke AdhAra para adhikArI kA nirNaya kiyA gayA, isa viSaya para vAkya to aneka prakAra ke haiM jinako jIvana paryanta vicAra karane para bhI nirNaya karanA kaThina hai| __jo yaha dRSTa jagata hai vaha prANa se saMcAlita hai jo ise jAnatA hai, use mahAna bhayoM se yaha vajra uThAkara bacAtA hai ise jAnane vAlA amRta ho jAtA hai" isa kaThavallI ke vacana meM prayukta prANa aura vaz2a uThAne ke varNana se saMdeha hotA hai ki isameM prANopAsanA hai, yA indropAsanA athavA brahmopAsanA? isameM zrati kA zabda hI bAdhaka ho rahA hai isalie prakaraNa se nirNaya karanA kaThina hogA / "amRtaM vai prANAH" iti zru te prANopAsakasyApi amRta prAptiyujyate / indrasyAthamaratvAt / vajramudyata miti prANapakSa viyojane maraNajanakatvAdbhayarUpakam / indrapakSa balAdhiSThAtRtvAt prANatvam / tasmAt prANa indro vA vaakyaarthH| "amRtaM vai prANA:" isa zra ti se prANopAsaka kI bhI amRta prApti batalAI gaI hai / indra ko bhI amara kahA gayA hai ataH usakI upAsanA se bhI amRta pApti saMbhava hai| prANa pakSa meM vaz2a uThAne ke prasaMga se, maraNajanaka bhaya se chUTane kI bAta nizcita hotI hai| tathA indra pakSa meM bala ke adhiSThAtA hone se usake lie prANa zabda kA prayoga bhI saMgata hotA hai| isase prANa aura indra donoM hI ukta prasaMga meM upAsya ho sakate haiN|
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 ityevaM prApte ucyate--kaMpanAt, kaMpanamatraprathama vAkyArthaH / sa ca bhayahetukaH / pravizeSeNa sarvajagatkaMpana bhagavadhetukameva bhavati / ukta mata para kaMpanAt" sUtra prastuta karate haiN| kahate haiM ki--isake prathama bAkya kA tAtparya kaMpana se hai, vaha kaMpana bhayahetuka hI hai sAmAnyataH samasta jagata ke kaMpana kI bAta paramAtmA se hI saMbhava ho sakatI hai| na caikAntato vajra indrasyaivAyudhaM bhavati / agni hRdayatvAt "tasyatAtasya hRdayamA chindat sA'zanirabhavat" iti zruteH / tasmAnmArakarUpamevedaM bhagavataH / prANazabdavAcyatvaM tu pUrvameva siddham / tasmAtsarvajagatkampanaM bhagavatkRtamiti bhagavAneva vAkyArthaH / vajra kevala indra kA hI astra nahIM hai / vaha to agni hRdaya hai "tamyatAtasya' ityAdi se aisA hI nirNaya hotA hai| yaha bhagavAn kA mAraka rUpa astra hai / prANa zabda bhagavAna kA hI vAcaka hai yaha pahile hI nirNaya kara cuke haiM / isalie samasta jagata kA kaMpana bhagavatakRta hI hai, bhagavAna hI ukta vAkya ka varNya viSaya hai / jyotirdarzanAt // 1 // 3 // 40 // ___ "sa epa saMprasAdo'smAccharIrAt samutthAya paraM jyoti rabhisaMpadya svena rUpeNAbhiniSpadyate" iti, tatra saMzayaH, paraMjyotirmahAbhUta rUpaM brahma vA? iti / "yaha caitanya isa zarIra se uThakara paraM jyoti se saMpanna hokara apane rUpa ko prApta karatA hai" yahA~ saMzaya hotA hai ki-paraM jyoti, mahAbhUta hai athavA brahma? brahmadharmAzca ye kecit siddhAyuktyApi sAdhitAH / nirNAyakAstato'pyanye catvAro'tra nirUpitA : / / tatha rUDhayopapattyA ca mahAbhUtameva jyotiH / ityevaM prApte ucyate-jyotiH brahma va kutaH ? darzanAt, sarvatradarzanaM nyAya iti yAvat / suSupto sarvatra "satA saumya tadA saMpanno bhavati, sati saMpadya na viduH, sati saMpadyAmahaH"
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 iti / " ahahahmalokaM gacchanti" ityAdi pradezeSu brahmasaMpattirevoktA atrApi saMprasAdavacanAt paraMjyotibrahmava / tammAd yaH kazcan zabdo brahmasthAne paThitastadvAcaka eveti / jo bhI brAhma dharma kI, yukti se unakI siddhi kI gaI abhI kaura bhI kucha nirNayAdhIna haiM unameM cAra kA yahAM nirUpaNa kareMge ukta prasaMga para vicArane para samajha meM AtA hai ki jyoti zabda mahAbhUta meM hI rUr3ha hai ataH usI kA yahA~ varNana pratIta hotA hai / isa mata para kahate haiM ki ukta prakaraNa kA varNya jyoti tattva brahma hI hai, kyoM ki sabhI jagaha usakA brahma ke rUpa meM hI vivecana kiyA gayA hai "satA saumya tadA saMpanno bhavati " "sati saMpadyAmaha" "aharahargacchanti" ityAdi suSupti ke varNanoM meM paramAtmA kI prApti kI hI carcA hai, yahA~ para bhI saMprasAda zabda se jyoti zabda brahma vAcaka hI nizcita hotA hai / jo koI bhI zabda brahma ke sthAna para kaha jAyeMge ve sabhI brahmavAcaka hI hoMge, aisA nizcita hai / prakAzo'rthAntaratvAdivarapadezAt | 1|3|41| "AkAzo vai nAmarUpayonirvahitA te yadantarA tad brahmati" zrUyate : tatrAkAzazabde saMdehaH, bhUtAkAzaH paramAtmA vA ? nAmarUpa nirvAhamAtratvamavakAzadAnAt bhUtAkAzasyApi bhavatIti na brahmaparatvam / anyasya ca niyAmakasyAbhAvAt / AkAza nAmarUpa kA nirvAhaka hai, usameM jo nihita hai vaha brahma hai 'aisI zruti hai / yahA~ prAkAza zabda para saMzaya hotA hai ki bahu bhUtAkAza vAcI hai yA brahmavAcI ? nAmarUpa ke nirvAhaka aura avakAza dene se bhUtAkAza kA vAcI hI samajha meM yAtA hai brahmaparaka nahIM / zrAkAza ke atirikta kisI aura meM nirvAhakatA kA abhAva hai| ityevaM prApta ucyate-- zrAkAzaH paramAtmA, prarthAntaratvAdi vyaSedazAt / yad bhUtAkAzasya prayojanaM zrutisiddhaM tasmAdanyasya vyapedazaH kAryAntarAdivyapadezazca / atraiva hi siddhavatkAreNotkRSTadharmA pratadIyA tadeva brahma eti / nApi nAmarUpa nirvAha AkAzasya mAhAtmyaheturbhavati / vai nizcayeneti siddhavat kArAnnopAsanAparatvam nirvAhasya brahmadharmatvaM na zrutyantarasiddhamiti
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 vicAraH, zrarthApatti sUcakastvayameva nyAya iti / tasmAd yatra vAtaddharmakathanamanyavAcyasya tatra aiva brahmaparatvamiti siddham / ukta mata para kahate haiM ki-- prAkAza paramAtmavAcI hI hai, yaha zabda kevala bhUtAkAzavAcI hI nahIM hai anya prarthoM kA bhI bodhaka hai / bhUtAkAza kA jo zrutisiddha prayojana hai, vahI, isakA dUsare grathoM meM prayoga hone para bhI hotA hai / ukta prasaMga meM usakA jo nirvAhaka dharma hai vaha ratkRSTa dharma ke rUpa meM batalAyA gayA hai ataH vaha usakA vAcI na hokara brahma paraka hai / nAmarUpa nirvAha aisA vizeSollekha AkAza ke mAhAtmya kA kAraNa nahIM ho sakatA / vAkya meM " prAkAzo vaM" kahA gayA hai, yaha ve pada nizcayAtmaka hai jo ki nizcita siddha artha kA dyotana karatA hai, ki upAsanA paraka prayojana tAtA hai | nirvAha, paramAtsA kA viziSTa dharma hai jo ki anya zrutiyoM meM prasiddha hai / ina vizeSa varNanoM se ye nirvAhakatva prAdi vizeSatAyeM zrAkAza saMbaMdhI nahIM ho sakatIM isaliye unhe brahmaparaka hI mAnanA samIcIna haiM / suSuptyutkrAntyorbhedena ||3|4|2|| bRhadAraNyake jyotirbrAhmaNe, : yAjJavalkya kiM jyotirayaM puruSa ' ityArabhya" zrabhayaM ha vai brahma bhavati ya evaM vedetyante saMdeha: kiM brahmavAkyametad uta jIvasya ? iti / vRhadAraNyaka ke jyoti brAhmaraNa meM " yAjJavalkya kiM jyotimepuruSaH " prAraMbha karake "abhayaM havaM brahma bhavati ya evaM vedeti" taka jo prakaraNa kaha gayA hai vaha brahmaparaka hai yA jIva paraka ? aisA saMdeha hotA hai / jIvasya brahmatva pratipAdane jIva vAkyatvam / svAtaMtryeNa brahmaraNa eva jJAnakarmatve brahma vAkyatvamiti / yadyayarthajJAne na saMdehastathApi niyamakaMsetumAha, bhedena iti / tasyAyamarthaH, "ki jyotirayaM jIva ?" iti prazne sUryacandrA nivAGa nirAkaraNAnantaraM Atma jyotiH / AtmA bhagavAnevAsya jyotirityuttarAnaMtara. katama zrAtmA ? iti prazne " yo'yaM vijJAnamayo jJAnarUpa indriyeSu hRdi ca prakAzamAnaH" ityuttare jIvo'thetAdRza iti tannirAkara
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 NArthaM 'sa samAnaH san jIvatulyaH san krIDati" ityAha / tasyobhayadharmA apyucyante f. yAmAtrasya tanmUlatvAya / tatra hi catvAri sthAnAni-ayaM lokaH paralokaH svapna iti trayaM jIva samAnatayA anubhavati / tatra svapnasya mithyAtvAd davayameva / suSuptaM ca caturthaM, jIvasyatu mokSo'pi / jisa mata me jIva ke brahmatva kA pratipAdana kiyA jAtA hai, usameM to prakaraNa jIva paraka hai / jo svataMtrarUpa se brahma ko jJaya mAnate haiM unake mata se yaha brahma paraka hai / yadyapi artha spaSTa hone se usame koI saMdeha kA avakAza nahIM hai mika hetu dikhalAte hue sUtrakAra sUtra meM bhedena" pada prayoga karate haiN| isakA tAtparya yaha hai ki-prakaraNa meM- kyA yaha jyoti jIva hai ? aisA prazna karane para sUrya caMdra agni vANI prAdi kA nirAkaraNa karate hue ise Atmajyoti kahA gayA, isa jyoti kA AtmA bhagavAna hI hai, aisA uttara diyA gyaa| "vaha prAtmA kaMsA hai ?" punaH aisA prazna karane para "jo vijJAnamaya, jJAnarUpa indriyoM aura hRdaya meM prakAzamAna hai" aisA uttara diyA gyaa| "jIva bhI aisA ho sakatA hai ?" aipI jijJAsA karane para usake nirAkaraNa meM kahA ki- "vaha paramAtmA samAna hokara, jIva ke samAna krIDA karatA hai|" ukta prasaMga meM Age donoM ke guNoM kA samAnarUpa se varNana kiyA gayA, kriyAmAtra paramAtmA kI pRthaktA jJAta hotI hai isa loka, paraloka aura svapna ina tIna avasthAoM meM jIvAtmA, paramAtmA ke samAna anubhUti karanA hai| svapna, mithyA haiM ataH iMsameM jIva ko hI vizeSa anubhUti hotI hai / suSupti cauthI avasthA hai, jIva kI eka muktAvasthA bhI hai| tatrAsmilloke jIvasyAnI ziravaMpratyakSasiddham / mokSetvaikyam / svapnastu mAyA / ataH paraMdvayamavaziSyate / tatrazra tyaiva bhedaH pratipAditaH / isa loka meM jIva kI parataMtratA pratyakSa dekhI jAtI muktAvasthA meM donoM kI samAna avasthA rahatI hai / svapnAvasthA to mAyA hai hii| kevala dUsarI paraloka kI avasthA zeSa rahatI hai, usI meM zra ti ne bheda kA pratipAdana kiyA haiN| tatra bhagavato jIva sAmye antaHkaraNendriyadharmAH prApunvati iti tatrA
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 nukaraNamAha--"dhyAyatIva lelAyatIva" iti / buddhisahitaH svayameva svapno bhUtvA jAgaraNAnusaMdhAnaM na karoti / evaM jAgratsvApno brahmaNo lokadvayam jIvasya sthAnatrayamAha / " sa vA ayamitikaMDikAdvayena, sa iti pUrva prakrAnto jIvaH / jIvasya zarIrendriyANAM duHkhadAtRtvameva / atheti bhagavaccaritram / satu svasyAnaMdaM jIvasya duHkhaM ca pazyati / bhagavAna abatAra dazA meM, jIva kI taraha, antaHkaraNa aura indriyoM ke viSayoM ko prApta karate haiM--yahI bAta "dhyAyatIvalelAyatIva" Adi meM kahI gaI hai| vaha paramAtmA svapnAvanthA meM bhI svayaM hI buddhipUrvaka svapna hokara krIDA karate haiM, jAgaraNa kI bAta bhI unakI jIva ke samAna hI hotI hai / jAgrata aura suSupti do avasthAyeM brahma kI jIva ke samAna tathA svapna sahita tIna avasthA jIva ko batalAI gii| "sa vA ayam" ityAdi do RcAoM se donoM ke svarUpoM kA vivecana kiyA gyaa| 'sa' se usa pUrva praznAnusAra jIva kA ullekha hai| jIva kI, zarIra indriya Adi se duHkha prApti kahI gaI / "atha" se bhagavaccaritra kA vivecana kiyA gayA hai vaha apane prAnaMda aura jIva ke duHkhoM ko dekhatA hai| bhedo'tha zabdAt / jIvasyAnIzitvAta, yena prakAreNyaM jIvaH paraloke gacchati, tamupAya bhagavAneva karoti / ayo khalviti bhagavato na jAgarita svapna bhedo'stIti pkssH| paraMsvayaMjyotiSTatva tatra spaSTam / etAvada dure bhagavaccaritramaMgIkRtya jIva vimokSArtha praznaH / "sa vA eja" iti jIva vAkyam / tasya sahajaH saMgo nAstIti svapna saMgAbhAvaM pratyakSataH pradarzayanna saMgatvamAha tAvatApi jAgaraNAvasthAyAmasaMga tvajJAnAya punaH praznaH / tatra matsya dRSTAMto'vasthAbheda jJAnAra kriyAjJAna pradhAnaH / atha zabda se bheda dikhalAnA prAraMbha kiyA gayA hai| parataMtra hone se jIva jisa prakAra paraloka jAtA hai, usakA upAya bhagavAna hI karate haiN| bhagavAna meM jAgarita aura svAna kA bheda nahIM rahatA "atha khalu" prAdi se yahI batalAyA gayA hai| paraM svayaM jyotitva kI bAta bhI spaSTa kI gaI hai / yahA~ taka bhagavAn ke caritra kA vicAra karate hue, jIva ke mokSa ke lie prazna kiyA gayA hai / " sa vA eja ityAdi jIva saMbaMdhI vAkya haiM / usakA aura paramAtmA kA sahaja sAtha nahIM hai. svappa meM usa se para
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 mAtmA se bilakula bheda rahatA hai yaha dikhalAyA gayA hai jAgarita avasthA meM asaMgatA ko samajhane ke lie punaH prazna kiyA gayA hai tathA vahA~ avasthA bheda ko batalAne ke lie aura kiyA jJAna kI pradhAnatA dikhalAne ke lie matsya kA dRSTAnta diyA gayA hai| zyena suparNa dRSTAntastu suSuptau bhagavatsvarUpa prAptaye'vasthAntaH / yatreti ca bhagavAna / paMcavarNa nADIkRta evAsya klezo, bhagavatkRta evAnaMda iti svapnAnando bhagavadpaH paramo lokaH / suSuptistvakAmarUpo bhagavAn / atra jJAnAbhAvAdubhayoH spaSTatayA bheda nirdezaH / zArIra. prAjJa iti / nADyAcchAdanAbhAvo'tichandaH / tatra bhagavatsvarUpaM gatasya vAhya ndriya dharmAbhAvamAha / vijAnIyAdityantena vAhya ndriyAraNAMsalilatvamiti pUrvI papattiH / eSa brahmaloka" ityArabhya 'anuzazAsaitadamRtam" ityantena AnaMdarUpo bhagavAn pratipAditaH phalatvAya / etAvatA ubhayAsaMgaH pratipAditaH / vAja aura pakSI kA jo dRSTAnta diyA gayA hai, vaha suSupti avasthA meM bhagavat svarUpa prApti ko batalAtA hai / "yatreti ca" ityAdi se bhagavAna kA varNana kiyA gayA hai| jIva ko jo klezAnubhUti hotI hai vaha pAMca nADiyoM ke davAba se hotI hai, AnaMda bhagavatkRta hotA hai svapna meM prAnaMda, bhagavad rUpa hI hotA hai. vahI paramaloka janya aAnaMda kA pratibhAsa hai / suSupti meM niSkAma svarUpa bhagavAna kA sAhacarya prApta hotA hai| isa avasthA meM jIva ko jJAna nahIM rahatA isalie donoM kA spaSTa bheda batalAyA gayA hai / zArIra ko prAjJa jIva kahA gayA hai| nADiyoM ko AcchAdana karane ke kAraNa bhagavAn ko aticchanda kahA gayA hai / isa sthiti meM, jIva, bhagavat svarUpa ko prApta karane ke kAraNa, vAhya ndriyoM ke viSayoM se anAsakta rahatA hai "vijAnIyAt" isa aMtima pada se vAhya ndriyoM kI salilatva prApti batalAI gaI haiN| bhagavAn hI zuddha salila svarUpa haiM, arthAt zuddha svaccha jalAzaya ke samAna haiM jisameM samasta vAhya ndriyA~ nimagna ho jAtI haiM / "eSa brahmaloka" se prAraMbha kara "anuzazAsaitadamRtam" isa vAkya' taka, phalasvarUpa, prAnaMdamaya bhagavAn kA pratipAdana kiyA gayA hai / yahA~ taka donoM kA prasaMga batalAyA gayA hai|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasyAnubhavArUDhatvAya punaH praznaH "darzanAdarzanAvApodavApAbhyAM siddha prasaMgo hyayaM puruSaH ?" iti / evaM jIvaM suSuptI bhagavantaM ca jJAtvA mokSo pAyaM pRcchati / tatra yAjJavalkyasya bhayaM jAtaM, subuddhirayaM nirbandhenApi sarva jJAsyatIti jIvabrahmadharmAnekIkRtya jIvopakrameNa brahmopasaMhAreNAha tatra-"sa yatreti" vasya muuryoptaapaavsthaa| "tadyathA ana" iti maraNA vsthaa| tatra bhagavAnevainaM lokAntarenayati / tad yathA rAjAnamiti" bhagavatsanmAnam "evaM vida" iti vacanAt jIvastu naivaMvit / siddhavad vacanAnna jJAnAvidhiH, vAkyabheda prasaMgAcca 'sa yatra" iti jIve moho'dhikaH / "athaina mete prANAH" iti bhagavaccaritraM, saMpadyata ityantena / zloke tad brahma asyajIvasya akAmayamAnasya bhagavataH svarUpaM pUrvamevoktamanuvadati / ukta rahasya anubhavArUr3ha ho sake isalie "darzanAdarzanA ?" ityAdi punaH prazna kiyA gayA hai / isameM suSaptAvasthA meM jIva, bhagavAna ko jAnakara kaise mokSa pA sakatA hai yahI pUchA gayA hai| isa para yAjJavalkya ke bhaya kA digdarzana karAte hue uttara diyA gayA ki-subuddhi arjana kara hI saba kucha jAnA jA sakatA hai, isa prasaMga meM upakrama aura upasaMhAra meM jIva aura brahma kA svarUpa varNana karate hue, jIva aura brahma ke dharmoM ko samAna rUpa se batalAyA gayA hai / "sa yatreti" ityAdi se jIva kI mUrchAvasthA evaM "tad yathA ana', ityAdi se maraNAvasthA kA varNana kiyA gayA hai / bhagavAna hI jIva ko lokAntara pahu~cAte haiM / "tad yathA rAjAnam" ityAdi se bhagavAna kA mAhAtmya varNana kiyA gayA hai| "evaM vidaM" ityAdi se bhagavAn kI ukta vizeSatA kaha kara "naivaM vid" se jIva kI anabhijJatA kahI gaI haiM / arthAt jIva saMsArI hai use rAjocita-mahatva nahIM diyA jA sakatA. paramAtmA ko jo rAjA kI upamA dI gaI vaha to pApiyoM ke zAsaka hone ke nAte dI gaI / yadi kaheM ki prAjJa jIva ke lie hI yaha sanmAna sUcaka zabda prayoga kiyA gayA hai, so bAta nahIM hai yaha sammAna sUcaka zabda siddha sA vacana hai, jI kI prAjJatA ke lie nahIM hai / phira donoM ke bhinnabhinna vAkya bhI haiM" / "nayatra" ityAdi se jIva ke mohAdhikya kA vizleSaNa kiyA gayA hai "athainanamete prANaH se "saMpadyate" taka bhagavaccaritra kahA gayA hai zloka meM isa niSkAma yogI jIva kI bhagavatsvarUpatA kahI gaI jo ki pUrvamata kA punarkathana mAtra hai|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 bhagavannirgamane hi prAraNAnAM nirgamanAttasya cecchAdhInatvAt tadabhAve indriyANi suSuptau tatraiva samavalIyante - brahmava san kUTasthaH san / api samuccaye / saha sthite jIve brahmAdirbhavatItyarthaH / jIve brahmAvirbhAva na saMgata iti tatpratipAdanArthaM zlokaH / jIvopadeza prakaraNAbhAvena siddhavad vacanAnna jIvanmuktAvasthA / nApyasamprajJAta samAdhiH, matAntaratvAt / brahmaprakaraNatvAnna jIvasya sadyomuktiH phalam / utkramaNa eva brAhmaNa syApyuktatvAt / tadyatheti suSuptizarIram, anasthika ityAdi, mamra DityatamupasaMhAraH bhagavAn ke nirgamana para prANoM kA nirgamana hotA hai kyoM ki ve usI kI icchA ke adhIna hote haiM, usake prabhAva meM indriyA~ suSupti meM vahIM lIna rahatI haiM, vaha kUTambha aura brahma hokara hI lIna hotI haiM / arthAt sAtha rahane se jIva meM grAvirbhAva hotA hai jIva meM brahmAvirbhAva saMgata nahIM hai, isakA pratipAdana zloka se kiyA gayA hai| yaha prakaraNa jIvo padeza kA nahIM hai, bhagavat siddha guNoM kA hI ullekha hai isalie yaha jIvana mukti avasthA bhI nahIM hai aura na asaMprajJAta samAdhi hI hai / brahma prakaraNa hone se, jIva kI sadyomukti kA hI varNana ho yaha bhI nahI kaha sakate zArIra brAhmaNa ke matAnusAra utkraraNa hI ho sakatA hai / " tadyathA" / suSupta zarIra tathA "anasthika" ityAdi se " samrAD' taka upasaMhAra kiyA gayA hai / zlokA atra tryodaza sarvanirddhArikAH, Adyo brahmavid pranevaM vidonindA | " tadeva manta" iti buddhimatAM vacanam / 'AtmAnam" iti vairAgyam / "yasyAnuvRttiriti" navabhirbrahmastutiH / tad vijJAnaM ca / punaretadeva spaSTa tayopadizati, " savA zrayamAtmA" ityAdi / " zrabhayaM vaijanaka prApto'mI tyannam / kANvAnAM kvacid pAThabhete'pyayamevArthaH prakaraNe jIvo vAcyaH iti prApte | ukta prakaraNa meM viSaya ke nirddhAraka teraha zloka haiM pahile zloka meM brahmavid kI gati kA varNana hai / "eSa iti" meM suSuptAvasthA meM paMcavidha nADiyoM kA vicAra hai / " zranvaMtam" ityAdi zlokoM se brahmatattva na jAnane vAle kI nindA hai " tadevasanta" se buddhimAnoM kI mahattA kahI gaI
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 hai / "prAtmAnam" se vairAgya kI vizeSatA batalAI gaI hai / "yasyAnuvRti" ityAdi nau zlokoM se brahma kI stuti aura usake vijJAna kA ullekha kiyA gayA hai| "savA'yamAtmA" ityAdi se punaH isI tattva kA spaSTa rUpa se upadeza kiyA gayA hai / "abhayaM vai janaka prApto'si" se prakaraNa kI samApti kI gaI hai / kANva zAkhA meM bhI kucha pAThAntara se yahI varNana kiyA gayA hai / isa prakAra vicArane se yaha prakaraNa jIva paraka hI samajha meM prAtA hai| abhidhIyate, brahma va prakaraNArthaH, suSuptAvutkramaNe ca jIvabrahmaNo | dena vyapadezAt / aAkAzavad brahma nirdhAra eva yuktaH / ukta mata para sUtra kAra kahate haiM ki--yaha prakaraNa brahma paraka hI hai, isameM suSupti aura utkramaNa ke varNana karate hue jIva aura brahma kA spaSTa bheda batalAyA gayA hai / ise AkAza kI taraha nirdhAraka bhAva se brahma kA prakaraNa mAnanA hI samIcIna hogaa| patyAdi zabdebhyaH // 1 // 3 // 43 // kiM ca, sarvasyavazItyAdi zabdebhyaH spaSTameva brahma prakaraNamiti / adhika kyA "sarvasyavazI" ityAdi prAdhipatya sUcaka zabdoM ke prayoga se, spaSTa hI yaha brahma prakaraNa hI nizcita hotA hai / prathama adhyAya tRtIya pAda samApta -- - .
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya caturtha pAda 1 adhikaraNa :--- AnumAnikamapyekeSAmiti cenna zarIrarUpakavinyasta gRhIte darzayati ca / 1 / 4 / 1 // evaM sarveSAM vedAMtAnAM brahmaparatve nirNIte, kecid vedArthA'jJA--- nAt kvacid vedabhAge kApila matAnusAri padArthadarzanena tasyApi veda mUlakatvaM vadeti / tannirAkaraNAya caturthaH pAda prArabhyate / tatra IkSatenI zabdamiti sAMkhya matama zabdatvAditi nivAritam / vedena pratipAdita miti tatrAzaMkate, AnumAnikamapyekeSAm / ekeSAMzAkhinAM gAvAsU mAMkhyaparika lpitama prakRtyAdi zra yate "indriyebhyaH para hyAparthebhyazca paraM manAH / manasastu parA buddhirbuddharAtmA mahAn paraH / / mahata: paramavyaktamavyaktAtpuruSaH paraH / puruSAnna paraM kiMcid sA kASThA sA parAgatiH / / "iti kAThake zrUyane / tatra buddharAtmA ahaMkAraH / tato mahAn mahattatvam, tato'vyakta prakRtiH, tataH puruSa iti / na hyakArAdayaH padArthaH brahma vAde saMbhavaMti / tasmAdevaMjAtIya keSu tanmata padArthAnAM zravagAnmAyA prakRtyavidyAvAdA api zrautA iti cet / pichale pAdoM meM samasta vedAMta vAkyoM kI brahma parakatA nizcita kI gii| kucha loga vaidika artho ko na samajha kara, veda ke kisI bhAga meM kapila matAnusArI padArthoM ko dekhakara, kApila mata ko bhI veda sammata kahate haiM / usI kA nirAkaraNa isa caturtha pAda meM prAraMbha kahate haiM / "IkSate zabdam" sUtra se IkSaNa zabda na hone ke kAraNa sAMkhya mata kA pahile nirAkaraNa kiyA jA cukA hai / ava anya varNanoM ke AdhAra para ukta mata ko vaidika mAnane kA saMzaya kiyA jAtA hai| eka vaidika zAkhA meM, sAMkhya parikalpita prakRti Adi kA varNana hai aisA una logoM kA kathana haiM-- jaise ki-- 'indriyoM
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 a se usake viSaya zreSTha haiM, viSayoM se mana zreSTha hai, mana se buddhi zreSTha hai, buddhi se zreSTha mahAn AtmA hai, mahAn se avyakta zreSTha hai, avyakta se zreSTha puruSa hai, nuruSa se zreSTha koI nahIM hai, vahI parA kASThA aura parAgati hai " ityAdi, isa para sAMkhya vAdiyoM kA kathana se ki-isameM ahaMkAra se mahAn mahattattva, usase mahAna avyakta prakRti, usameM mahAn puruSa batalAyA gayA hai| ahaMkAra Adi padArtha brahmavAda meM nahIM hote / aise hI sAMkhya mata padArthoM ke varNanoM ke, prakRtivAda vaidika siddha hotA hai / zabda sAmyamAtreNa na ta mataM sidyati / saMdigdhAnAM padArthAnAM paurvAcaryeNa nirNayaH / nahi saMdigdhavAkyena sarvavyAkulatocitA / / atra hi pUrvam-'prAtmAnaMrathinaM viddhi zarIraM rathameva tu / buddhi tu sArathiM viddhi manaH pragrahameva ca // indriyANihayAnAhu viSayAMsveSu gocarAn / aAtmendriya manoyukta bhoktetyAhurmanISiNaH // " tadanu catvAri vAkyAni "yastvavidyAvAn" ityAdi, tadanvindriyebhyaH parA iti / tatrapUrva saMbaMdha evArtha ucitH| tamAha-zarIra rUpaka vinyagRhIteH / zarIreNa rUpyante ye zarIrendriyAdayaste vinyastA yatra rUpaka bhAvena rathAdiSu teSAmevAtra gRhItigrahaNam anyathA prakRtahAnAprakRta parigrahApattiH - zabda sAmya mAtra se sAMkhya mata vaidika nahIM kahA jA sakatA, saMdigdha viSaya para paurvAparya vAkyoM kI saMgati baiThA kara hI nirNaya karanA cAhie, saMdigdha vAkya ke AdhAra para pUre viSaya ko gar3abar3a karanA ucita nahIM hai / jisa vAvaya ko sAMkhya sva sammata batalAte haiM usake pUrva kA vAkya isa prakAra hai---'AtmA ko rathI, zarIra ko ratha, buddhi ko sArathI, mana ko bAgaDora, indriyoM ko ghor3e tathA unake viSayoM ko una' ghor3oM kA mArga jAno / pAramA, indriya mana Adi se bhoga karatA hai aisA manISiyoM kA, mata hai|" isa vAkya ke bAda "yastvavidyAvAn" ityAdi cAra vAkya haiM, usake bAda "indriyebhyaH parA" ityAdi vAkya hai / pUrva vAkyoM se hI isa
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 vAkya kA saMbaMdha jor3a kara artha karanA ucita hai ? ukta prakaraNa meM zarIra kA ratha rUpaka dete hue jo zarIra indriya prAdi kA vivecana kiyA gayA hai, usakA hI bhAva isa vAkya meM mAnanA saMgata hogA / anyathA vAstavitraH uddezya aura vAstavika artha kA viparyaya ho jAyagA / "jIva prakaraNaM hyetanmuktayupAyo'sya rUpyate / yogyaM zarIramAruhya gacchediti hareH padama ! | tatra jIvasya brahmaprApto mukhyaMsAdhanaM zarIram sa rathaH / sarvasAmagnI sahitaparAdhIyAnatvAt / rathastu hayAdhInaH, hayAzca svabuddhi adhInAH, sA ca pragrahAghInA, sa ca sArathyadhInaH, sa ca svabuddhyadhInaH sA cAmArgAdhInA, sA ca prApyAdhIna iti / evaM jJAttrA yukta sAmagrIkastaddezaM prApnoti / tatrendriyANAmAtmA viSayaH teca manasaH samyaktvena bhAvitAstathA bhavati / viraktendriyANAmatathAtvAt / buddherAtmA vijJAnam / tadbrahma viSayakaM mahad bhavati / tataH paramavyaktaM na prakaTaM bhagavatkRpayaiva sA tu bhagavada dhInAna sAdhanAntarAdhInA / sa ca bhagavAn svAdhIna iti / evamevArtha stasyocitaH / kiM ca darzayati svayamevemamarthan / " eSu sarveSu bhUteSu gUDhotmA na prakAzate, dRzyate tvanyayA buddhayA sUkSmayA sUkSmadarzibhi" iti / sUkSmayA upaniSadanusAriNyA buddhyA, bhagavadjJAne hi tatprAptiriti / cakArAt " tato mAM tatvato jJAtvA vizate tadanantaram" iti smRtigRhItA / yasmAt sAdhanopadezAnna sAMkhyamatamiha vivakSitamiti / " yaha jIva saMbaMdhI prakaraNa hai, isameM mukti ke upAya kA nirUpaNa kiyA gayA hai / mokSopayogI zarIra para zrArUr3ha ho kara jIva, prabhu caraNoM ko prApta karatA hai, yahI prakaraNa kA vayaM viSaya hai / brahma prApti meM jIva kA zarIra hI mukhya sAdhana hai, vahI ratha hai jo ki samasta sAmagrI sahita svacchanda hai / ratha ghor3oM ke adhIna, ghor3e apanI buddhi ke pradhIna buddhi lagAma ke adhIna, lagAma sArathI ke adhIna, sArathI apanI buddhi ke adhIna, buddhi marma ke adhIna, mArga prAptavya sthala ke adhIna hotA hai, aisA samajha kara hI samasta sAmagriyoM sahita prAptavya sthAna kI prApti kara sakatA hai / zrAtmA, viSayoM ko indriyoM ke dvArA mana ke sahayoga se prApta karatA hai, prAptavya sthAna ke lie bhI use mana se bhalI bhA~ti saMyamita kara indriyo kA viniyoga
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 / karanA hogA tabhI vaha kRta kArya ho sakegA indriyoM ko taTastha kara dene para aisA saMbhava nahIM hai / buddhi, AtmA ko mArga dikhalAne vAlI hai, vaha brahmaviSayaka hone para mahad nAma vAlI kahalAtI hai / vahI buddhi parama avyakta rahatI hai, prakaTa nahIM hotI hotI bhI hai to bhagavat kRpA se hI, vaha bhagavAna ke hI adhIna rahatI hai kisI anya se nahIM / vaha bhagavAna svAdhIna haiN| aisA artha hI ukta vAkya kA ucita hai| adhika kyA zruti bhI svayaM isI artha ko batalAtI hai "ina samasta bhUtoM meM chipA huA pAtmA dIkhatA nahIM hai, sUkSmadarzI bhagavatkRpA se sUkSma buddhi se ise dekhate haiN|" ityAdi, sUkSma kA tApparya upaniSad ke anusAra buddhi se, bhagavata jJAna se hI usa kI prApti hotI hai| sUtrastha cakAra kA prayoga smRti ke isa vAkya kI mora iMgana karatA hai- "mujhe tattva se jAna kara usameM praveza karate haiM" ityAdi / isa prakAra sAdhanopadeza ke anusAra yaha sAMkhya sammata tattva kA vivecaka vAkya nahIM hai| sUkSmantu tadarhatvAt / 1 / 4 / 2 // nanvavyaktazabdena na bhagavatkRpA vaktuM zakyA / dharmipravAhAdityAzaMkya pariharati tu zabdaH / sUkSma tad brhmv| dharmiNorabhedAt / avyakta zabdena hi sUkSmamucyate / tadeva hi sarva prakAreNa na vyajyate, ahatvAt, tadeva ahaM yogyam ubhayatrApyayaM hetuH / tasmAddharmiNoabhedAt bhagavAn eva sUkSmamiti tatkRpavA'vyakta vAcyA / avyakta zabda se bhagavatkRtA nahIM kaha sakate kyoM ki-vaise tI sabako dhAraNa karane vAle ve paramAtmA hI to samasta meM anusyUta haiM, phira bheda kisa AdhAra para karoge ? aisI AzaMkA kA pa ihAra tu zabda se karate haiM, kahate haiM ki-- sUkSma vaha brahma hI hai, usakA sUkSma rUpa hI saba meM anusyUta hai, isI AdhAra para samasta kA abheda hai / avyakta zabda sUkSmatA kA vAcI hai, vaha hara prakAra se gopyahai, usI meM aisI arhatA hai, . avyakta brahma rUpa aura bhagavatkRpA donoM hI jagaha eka hI hetu hai, arthAt sUkSmatA hI hetu hai / dharmi meM abheda hone se bhagavAna hI sUkSma haiM, vahI kRpA rUpa se avyakta nAma vAle haiN|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 tadadhInatvAdarthavat / 1 / 4 / 3 // * nanu dharmitve paratvamanupapannam, anyathA pUrvokto dopa, ityata Ahaabhede'pi kRpAyAstadadhInatvAt paratvam tatra dRSTAntaH, arthavat, arthaH puruSArthaH phalaM, tad vat / "brahmavid prApnoti param" ityathaM ekasyaiva brahmaNaH saccidrUpeNa niyatvamAnandarUpeNa phalatvamiti / tathaivAkSara puruSottama vibhAgo'pi / svadharmA api svAdhInAH / svayamapi svAdhIna iti / tathA kRpA dRSTi: sAdhanamAnada rUpA phala miti / athavA avyakta saccida rUpamakSaramevAstu tasmin sati vijJAnasya viSayAdhInatvamarthaH / evenAnye'pi sarvasaMplavavAdino nirAkRtA veditavyaH / asaMbaddhA pilApAcca / "aneka rUDhi zabdAnAM vAcyaM brahma va nAparam, zaktitazceta tathA brU yuste sanmArgAd bahiSkRtAH / tasmAdindriyemyaH paravAkye nAnumAnaM kiMcidasti / paramAtmA kA dharmitva mAnane se paratva nahIM siddha ho sakatA anya pUrvokta dopa ghaTita hogaa| isa para kahate haiM ki--dhamitva aura paratva ko eka mAnane meM koI antara nahIM prAtA kyoM ki-paramAtmA kI kRpA, usake adhIna hI to hai, isalie kRpA ko bhI para kahate haiM jaise ki--purupArtha arthAt phala (mokSa) aura paramAtmA kI ekatA mAnI gaI hai / "brahma vettA paramAtmA ko prApta karatA hai" isa vAkya meM--eka hI brahma, saccid rUpa se viSayatva, tathA prAnaMda rUpase phalatva rUpa se dikhalAyA gayA hai / aisA hI akSara aura puruSo kA bheda bhI hai / paramAtmA kI apanI vizeSatAyeM unake adhIna hI. hotI haiM, vaha svayaM to svataMtra haiM hI / isI prakAra unakI kRpA dRSTi bhI, sAdhana aura sAdhya donoM hai, vaha sAdhana hote hue bhI pAnaMda rUpA, phala hai| athavA yoM samajhe ki avyakta, saccid akSara hI hai, isa sthiti meM buddhi kI vipayAdhInatA hI phala hai / isa vicAra praNAlI se, anya sarva viplavavAdI bhI nirAkRta mAnane cAhie aneka rUDhizabda, paramAtmA vAcI hote haiM, unakA dUsarA artha nahIM kara sakate / yadi jabarana unakA dUsarA artha karane kI ceSTA karate haiM to vo sanmArga se bahikRta artha hogaa| isalie "indriyestra para" vAkya meM, sAMkhyamata sammata anumAna nahIM ho sktaa|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 jJayatvAvacanAcca | 1|4|4| pUrvApara saMbaMrdhanArthaH pratipAditaH / kevalaitad vAkya vicAre'pi na tada bhISTaM prakRtirUpamavyaktaM sidhyatItyAha--pratra hi vAkye zravyaktaM jJa eyatvena naktaM teSAM tu prakRti puruSAntaraM jJAtavyam / nahi siddhavanmAtra nirdeze teSAM mate puruSArthaH sidhyati / apuruSArtha sAdhanatve vA asaMbaddhArtha vAkyatvameva syAt / paratva vacanaM cA saMgatam / zliSTatvAd ubhayeoriti cakArArthaH / zrayaM hetuH pUrvamukto'dhyavasare smAritaH / tasmAdavyaktaM na prakRtiH / pUrvApara saMbaMdha se vAkyArtha kA pratipAdana kiyA gayA / kevala isa vAkya ke vicAra meM bhI, sAMkhya sammata, prakRti rUpa zravyakta kI siddhi nahIM ho sakatI / isameM avyakta ko jJa eya nahIM kahA gayA hai sAMkhyavAdiyoM kI prakRti to puruSa ke atirikta jJeya hai arthAt unake mata se prakRti aura puruSa donoM jJaya haiM / kevala unake zabdoM se milate julate zabdoM ke AdhAra para to, isa vAkya se unake puruSArtha kI siddhi nahIM ho sakatI / yadi isa vAkva ko puruSArtha sAdhaka na mAneM to yaha asaMbaddha vAkya ho jAyegA, jisakA koI artha na hogA / tathA paratva kI bAta bhI asaMgata ho jAyegI / isako hama pUrva prasaMga meM bhI kaha cuke haiM / isalie avyakta prakRti nahIM hai / badatIti cenna prAjJo hi prakaraNAt | 1|4|5 // nanu jJayatvAvacanamasiddhaM, pUrva nirdezamAtramuktavAjJayatva vacanAt ! "prazabdamapasparzama rUpamavyayaM tathA'rasaM nityamagandhavacca yat anAdyanantaM mahataH paraM dha uvaM nicAyya taM mRtyumukhAt pramucyate / " ityuttara vAkye vadatIti cenna / prakararaNasya niyAmakatvenaika vAkyatve dvayo: sarveka vAkyatveH prAjJaH paramAtmaiva nicAyyaH / natu dvayoreka vAkyatvaM vaktuM zakyam tasmAt prakaraNasya niyAmakatve zrazabdavAkyamapi bhagavat parameva / (vAda ) zrApa kI jJa eyatva prasaMga meM pahile nirdeza mAtra rahita, sparzahIna, rUpa hIna rahita paraM dhruva mahat ko ityAdi / vacana ke abhAva vAlI bAta nahIM jamatI, ukta karake zrAge svakRtaH jJeyatva kI carcA hai " zabda aura avyaya, arasa, nitya zragaMdha, Adi aMta jAna kara mRtyu mukha se chUTa jAte haiM / "
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 (vivAda) ukta vicAra ThIka nahIM hai, yaha bhinnaM vAkya hai| prakaraNa meM niyAmaka rUpa se paramAtmA hI kahe gae haiM isalie eka kaha sakate haiM vaise to sabhI vAkya isa bhAva se eka haiM, prAjJa paramAtmA hI saba meM jJeya kahe gae haiN| anyathA ina do vAkyoM ko eka nahIM kaha sakate, kyoMki donoM kA varNya viSaya bhinna hai| niyAmaka bhAva se to azabda Adi vAkya bhI bhagavat paraka hI mAnanA caahie| trayANAmeva caivamupanyAsaH praznazca // 14 // 6 // ___ nanu na vayaM sarva mekaM prakaraNamiti vadAmaH / kiMtu "indriyebhyaH parA" ityArabhya nAciketamupAkhyAnamityaMtaM bhinna prakaraNaM, tatra prathamaM padArtha nirdezaH, tadanu "eSa sarveSu bhUteSu" iti puruSa jJAnam / azabdamiti prakRti jJAnam / tasmAdetata prakaraNe sAMkhya mata nirUpaNAAt azabdatvamasiddham ityAzaMkya pariharati-trayANAmevamupanyAsaH praznazca / hama isa sAre prakaraNa ko eka nahIM mAnate kiMtu "idriyebhyaH parA" se prAraMbha kara nAciketa upAkhyAna taka bhinna prakaraNa mAnate haiM / isameM sarva prathama padArtha kA nirdeza kiyA gayA hai usake bAda "eSa sarveSu bhUteSu" ityAdi meM puruSa saMbaMdhI jJAna hai tathA "zabdam" ityAdi meM prakRti saMbaMdhI jJAna hai, isa prakAra isameM sAMkhya mata kA hI nirUpaNa hai, pApakI paramAtma para azabdatva kI bAta ThIka nahIM hai isa AzaMkA ko prastuta kara parihAra karate haiM ki-"trayANAM evamupanyAsaH praznazca" / asmadukta vyAkhyAne triprakaraNatvamanyathA catuSprakaraNatvaM syAt / tRtIyA caiSA vallI / "sa tvamagni svargamadhye'pi mRtyo prabAhi taM zraddha dhAnAya mahyam" iti prathamaH praznaH / "prabravImi tadu me nijJodha svayamagni nAciketa prajAnan" ityAdi uttaram / "yeyaM prete vicikitsA manuSye'stI. tyeke" iti dvitIyaH praznaH / "devairatrApi" ityagre uttaram / "anyatra dharmA danyatrA dharmAt" iti tRtIyaH prazna / "sarve vedAyat padamAmanaMti" ityAdinA uttaram / evamagni jIva brahmaNAM praznottarANi / tatra yadi sAMkhya mata nirUpaNIyam indriyebhyaH ityAdi syAt ? tadA caturtha syAthupanyAsaH syAt / upanyAse hetuH praznaH ataeva pazcAd vacanam / tasya prakRte'bhAvAda smadukta rItyA trINyeva prakaraNAnIti siddham / uttara praznA bhAvArtha ckaarH|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 hamAre vyAkhyAna meM to tIna prakaraNa haiM, anyathA vaise to cAra prakaraNa hai / tIsarI vallI kA prasaMga hai ki-naciketA yama se pUchatA hai -- "he mRtyu ! mujha zraddhAlu ko svarga sthiti agni ke svarUpa kA upadeza do / " isa prathama prazna ke uttara meM yama " prabravIbhi" ityAdi uttara dete haiM / dvitIya prazna meM pUchatA hai ki - "jo yaha maratA hai, usakA maraNottara astitva nahIM rahatA aisA mata hai, astitva rahatA hai aisA dUsarA mata hai" yama "devaratrApi" uttara dete haiM / " anyatra dharmAdanyatra dharmAt" ityAdi tRtIya prazna karane para "sAre veda jisa pada ko prApta karate haiM" ityAdi uttara diyA gayA isa prakAra agni jIva aura brahma saMbaMdhI praznottara haiM / yadi " indriyebhyaH parA" ityAdi se sAMkhya mata kA nirUpaNa karate haiM to phira cauthe prakaraNa para kA upanyAsa karanA par3egA, upanyAsa meM praznottaroM kI hI vyAkhyA hogI usameM to prakRti kI carcA hai nahIM / isa prakAra tIna hI prakaraNoM kI siddhi hotI hai / mahavacca |1|4|7| tanu tadyApi matAntare'nyatra saMketitaH kathaM brahmavAde brahma paratayA yojyante ? ityAzaMkya pariharati-- madadvat yathA mahacchandaH / " mahAntaM vibhumAtmAnaM " vedAhameta puruSaM puruSaM mahAntam" ityAdI mahacchabdo brahma paro yogena / eva bhavyakta zabdo'pyakSaravAcaka : ' iti / nahi sAMkhyamata iva vedAnte'pi mahacchandaH prathama kArye vaktuM zakyate / tasmAdindriyAdi vAkye sAMkhva parikalpitAnAM padArthAnAM nAmApi nAstIti siddham / cakAro'dhikaraNa pUrNatva dyotakaH / saMketita hai, phira brahmavAda parihAra karate haiM ki-mahAntam " ityAdi meM matAntara meM to avyakta zabda dUsarI hI prora meM brahmaparaka hI kaise mAnate haiM ? aisI AzaMkA kara jaise - " mahAntaM vibhumAtmAta" vedAhametaM puruSaM mahat zabda brahma paraka mAnA gayA hai vaise hI avyakta zabda bhI akSara vAcaka hai / sAMkhya mata kI taraha vedAMta meM bhI mahat zabda prakRti paraka ho aisA nahIM kaha sakate / isalie indriyAdi vAkya meM sAMkhya parikalpita padArthoM kA nAma bhI nahIM hai / sUtrastha cakAra pradhikaraNa kI pUrti kA dyotaka hai|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 2 camasAdhikaraNa :camasavadavizeSAt / / 4 // punaH zrutyantareNa pratyavasthitaM nirAkanta madhikaraNAntaramArabhate / nanu prakaraNavazAt pUrva masmadukto'rtho'nyathAvarNitaH / yatra prakaraNApekSeva nAsti maMtre tadasmAkaM mUlam / "ajAmekAM lohitazukla kRSNAM bahnavIH prajAH sRjamAnAM sarUpAH, ajohya ko juSamANo'nuzete jahAtyenAM bhuktabhogAmajo'nyaH "iti / yadyapIdaM zvetAzvataropaniSadi caturthAdhyAye vidyamAnatvAt pUrvApara saMbaMdhameva vaktavyam / tatra brahmavAdinoM vadaMtItyupakramya brahmavidya va nirU pitA / tathApi pUrvakANDe praNavAdi maMtrANAM nAyaM niyama iti prakRte'pi matAntara vAcakasyaiva prakRtopayoga iti zaMkA / te dhyAna yogAnugatAprapazyan devAtmazakti svaguNaM nigUDhAmiti ca / tathA 'jJAjJoM dvAvajAvIzAnIzAvajA hya kA bhokta bhogyArtha muktA, agre ca yo yoni adhitiSThatyekoM vizvAni rUpANi yonIzca sarvAH "RSi prasUtaM kapilaM yastamagre jJAnavitti jAya mAtraM ca pazyet" ityAdi ca vAkyAni kapila tanmatavAcakAni, vatanta iti sAMkhya matamapi vaidikam / punaH dUsarI zruti se, upasthita sAMkhyamata kA nirAkaraNa karane se lie adhikaraNa prAraMbha karate haiM prakaraNa ke mAdhAra para pahile hamAre artha ko anyathA kahate rahe; jahA~ prakaraNa kI apekSA hI nahIM hai vahA~ to maMtra meM, hamArA hI mUla rUpa se artha vidyamAna hai use to mAnoge hI, ve maMtra ye haiM"eka rakta, zukla, kRSNA varNa vAlI ajA, bahuta sI prajAoM ko vibhinna voM se sRjana karatI hai, aura eka aja, isase saMsakta hokara sotA huA isa bhukta bhogA ajA kA tyAga kara detA hai|" yadyapi yaha maMtra zvetAzvataropaniSad ke caturtha adhyAya meM haiM pUrvApara saMbaMdha ke AdhAra para hI isakA tAtparya kahanA hogA / usa jagaha brahmavAdI kahate haiM, aisA upakrama karake brahma vidyA kA hI nirUpaNa kiyA gayA hai| phira bhI pUrvakANDa meM-praNava Adi maMtroM kA aisA niyama nahIM hai ki unakA jisa artha meM prayoga humA hai. anyatra unakA usI artha meM prayoga ho / ve maMtra dhyAnayogAnugata bhAva se dekhe jAte haiM unameM usa sthala meM devAtma zakti apane guNoM sahita chipI rahatI hai| isI prakAra yahA~ bhI kaha sakate haiM ki ukta maMtra brahmavidyA vAdI hI ho aisA
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 nizcita nahIM hai / tathA anya maMtra "jJAtA aura ajJAtA do aja Iza aura anIza hai, eka prajA bhokta bhogyArtha yukta hai, Age jo yoni hai, usameM sArA vizva kA rUpa aura sArI yoniyA~ nihita haiM" RSi putra kapila usa jJAna ko pahile kahe gae haiM, Ane vAlI pIr3hiyAM usI ke anusAra tattva ko dekhatI haiM / "ityAdi vAkya to spaSTa rUpa se nAma kA nirdeza karate hue mata kI puSTi karatI haiM, isase nizcita hotA hai ki vaidika vAGamaya meM sAMkhya mata svIkRta hai| ityevaM prApte ucyate-camamavadavizeSAt / "arvAg vilazcamasa Urdhvabudhnastasmin yazo nihitaM vizva rUpam, tasyAsate RSayaH sapta tIre bAgaSTamI brahmaNA saMvidAna" iti maMtre yathA na vizeSo vidhAtuM zakyate, nahi karma vizeSaM kalpayitvA tatrAvAgavilacamasa kalpayitvA tatra yazo rUpa somaM hotAro maMtreNa bhakSayeyuriti kalpayituMzakyate / tathA prakRte lohita zukla kRSNa zabdena rajaH sattvatamAMsi kalpayitvA na tadvazena sarvameva mataM zakyate kalpayitum / kapila RSi vAkyamapyanitya saMyoga mayAnityaRSerevAnAdakam / tasmAnna maMtra mAtreNa prakaraNa zrutyantara nirapekSeNa vizeSaH kalpayituM zakyaH / ukta kathana para siddhAnta rUpa se "camasavadavizeSAt" sUtra prastuta karate haiM, kahate haiM ki-"arvAgvilazcamasa" ityAdi maMtra meM jaise, vizeSa vidhi ko nirdhArita karanA kaThina hai, vahAM karma vizeSa kI kalpanA kara, usameM arvAgvilazcamasa se yaza rUpa soma ko hotA maMtra se bhakSaNa karate haiM aisA kAlpanika artha bhI nahIM kara skte| vaise hI prakRti ke lie prayukta rakta zukla kRSNa zabda se sattva raja tama guNoM kI kalpanA kara usake vaza meM sArA jagata hai| aisI kalpanA nahIM kara sakate / kapila RSi vAkya bhI, nikRSi vAcaka haiN| loga isa nAma ke RSi ko janma lene vAlA na mAna leM isa bAta ko batalAne ke lie nAma lekara nirdeza kiyA gayA hai / sAMkhya mata vAle kapila kI carcA nahIM hai / kevala maMtra mAtra se, binA kisI zruti prakaraNa ke, vizeSa kalpanA karanA zabda nahIM hai / jyotirupakamAtta tathA hyadhItama eke 1146 // nanu camasa maMtre arvAgvila iti maMtra vyAkhyAnimasti / ziraH camasaH prANAvaM yazaH, prANA vA RSa iti / nAtra tathA byAkhyAnamastItImAM
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 zaMkA pariharati tu zabdaH / ajA zabdena jyotirevocyate / yathA rAjA alpadogdhrI tatheyaM nazvara sukhadAtrI, agni sUrya somavidyata rUpA brahmaNo I sokta caraNa rUpA / bhagavat kAryAza rUpatvAt / "tAsAM trivRtaM trivRtamekaikAM karavANi" iti zrutezca prathamotpannA devatA ajA zabdenocyate / tatra hetuH upakramAt, atraivopakrame, "tadevAgnistadvAyustadAdityastadu candramA" iti / "dvAsuparNA" iti caagre| madhye cAyaM maMtraH pUrvottara saMbaMdhameva vadati / sA mukhyA sRssttiH| ajaddayaM jIva brahma rUpamiti / atra prakaraNe na spaSTa iti nirUpayati / tathAhi zrutyantare spaSTa meva adhIyata ekai : "yadagne rohitaM rUpaM tejasastad rUpaM yacchuklaM tadapAM yat kRSNaMta dannasyeti' evamagre'pi kalAtraye / "anena jIvenAtmaneti jIva brahmaNozcAnu pravezaH / bIje'pi traividhyAmiti sarUpatvam / bhagavato'bhoge hetuH, jIve na bhuktabhoNamiti / tasmAt prakRte'pi camasavacchrutAvevArthakathanAnna sAMkhyamata pratipAdakatvam / (vAda) camasa maMtra meM arvAgvila ityAdi kA byAkhyAna hai| zira camasa hai, prANa yaza hai, athavA prANa RSi haiM / ityAdi / (vivAda) yahA~ isa prakAra kA vyAkhyAna nahIM hai. aisA sUtrastha tu zabda parihAra kara rahA hai / prajA zabda jyotivAcaka hai / jaise ki-ajA prati bakarI thor3A dUdha dene vAlI hotI hai, vaise hI yaha namvara sukha dene vAlI hai / agni sUrya soma aura vidya ta rUpa yaha brahma ke haMsa ke caraNa rUpa se kahI gaI hai| kyoM ki-yaha bhagavAn kI kAryAza rUpA hai| unameM hareka ko tIna-tIna rUpa vAlA karU~" isa zruti ke anusAra sarva prathama utpanna devatA ajA nAma vAlI kahI gii| ukta prasaMga ke upakrama meM-"vahI agni, vahI vAyu. vahI sUrya aura vahI candramA hai" aisA kahA gayA / Age "dvAsuparNA" Adi maMtra hai| madhya meM, ye "ajAmekA" ityAdi maMtra pUrvottara saMbaMdha kA hI bodha karatA hai| pahalI RcA mukhya sRSTi kA varNana kara rahI hai| "dvAsupa' RcA do aja jIva aura brahma ko batalA rahA hai| isa prakaraNa meM spaSTa rUpa se nirUpaNa nahIM kiyA gayA hai kintu eka dUsarI zrati meM spaSTa ullekha hai-"agni kA jo rakta rUpa hai vaha teja kA hai, jo zukla rUpa hai vaha jala kA hai tathA jo kRSNa rUpa hai vaha pRthivI kA hai" aise hI prAge bhI tInoM kalAoM kA kramazaH varNana kiyA gayA hai| "anena jIvenAtmanAnupravizya" ityAdi se jIva brahma ke anupraveza kI carcA kI gaI
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 hai / bIja meM bhI tIna prakAra kA rUpa hai / bhagavAn usakA bhoga nahIM karate jIva ke dvArA vaha bhukta bhogA hai| isalie camasa zra ti kI taraha isa zruti kA bhI prathaM karane para brahma vidyA para kahI siddha hotA hai sAMkhya mata ko pratipAdana nahIM hotaa| kalpanopadezAcca mdhvaadivdvirodhH|1|4|10|| nanu dvividhA zabda pravRttiH, yogorUDhirvA / tatrAjA zabdacchAgAyAM rUDhaH / na jAyata iti yogaH / anubhayarUpatvAt kathaM sRSTivAcakatvamityAzaMkya pariharati / kalpanopadezAcca, kalpanAtropadizyate / prAdyA sRSTiH kalpanayA ajAzabdenocyate / yathA bajAvakarasahitA savatsA svAbhihitAtatheyamiti, upadezapadAt tathopAsanamabhipratam / cakArAt parokSavAdo'pi devasya hitAya / yathA-prAdityo vai devamadhu. "vAcaM dhenumupAsIt" dyu lokAdInAM cAgnitvaM paMcAgnividyAyAM tathA prakRte'pyadirorthaH / yoga rUDhavyatirekeNApyeSA vede zabda pravRttiH / tasmAdajA maMtreNa na sAMkhya mata siddhiH / zabda' kI do prakAra kI pravRtti hotI hai, eka rUr3hi dUsarI yoga / ajA zabda, chAga artha meM rUr3ha tathA ajanmA artha meM, yoga hai / jaba vaha janma rahita hai to phira isa vAkya ko sRSTi vAcaka kaise kaha sakate haiM, aisI zaMkA karate hue parihAra karate haiM / yahA~ kAlpanika upadeza hai. AdyA sRSTi, kalpanA se ajA zabda se kahI gaI hai| jaise ki bakarI, bakare aura baccoM ke sAtha hotI hai vaise hI yaha sRSTi bhI hai / isake svarUpa ko samajha kara upAsanA karanI caahie| aise varNana veda meM parokSavAda kahalAte haiM, ye parokSavAda kalyANakArI hI hote haiN| jaise ki-"Aditya devamadhu hai", vANI dhenu kI upAsanA karanI cAhie" ityAdi / dyu loka Adi kA jo agnitva hai baha paMcAgni vidyA meM upayogI hai, prakRti se bhI avirodhI hai| yoga aura rUDha se bhinna veda meM zabda kI yahI pravRtti hai / isase nizcita hotA hai ki - ajA maMtra se sAMkhya mata kI siddhi nahIM ho sakatI / 3 saMkhyopasaMgrahAdhikaraNa :-- na saMkhyopasaMhanAdapi nAnAbhAkAdatire kAcca / 1 / 4 / 11 // maMtrAntareNa punarAzaMkya pariharati vRhadAraNyaka pRSThe zrUyate--"yasmin paMca paMcajanA prAkAzAzca pratiSThitaH, tamevamanya prAtmAnaM, vidvAn brahmA
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.16 mRto'mRtamiti" yadyapyatra paMcajanAH paMcocyante na paMcAnAM paMcaguNatvam, samAsAnupayanteH tathAhi, prAdyaH paMcazabda saMkhyAvAcI saMkhyeyavAcI vA ? zradya paMca saMkhyAyA ekatvAnna SaSThI samAsaH / saMkhyAyAM saMkhyA bhAvAcca / saMkhye paratve dvitIyasya saMkhyAtve paMcatvameva pUrvavaccedananvAyaH vidhAyakA bhAvAcca / aba dUsare maMtra se zaMkA karate hue parihAra karate haiM vRhadAraNyaka ke chaThe adhyAya kI zruti hai - " jisameM pAMca-pAMca jana aura prakAza pratiSThita haiM, " ityAdi, yadyapi isa vAkya meM pAMca jana pAMca kahe gae haiM pA~coM ke pAMca guraNa kI carcA nahIM hai / samAsa se aisA hI samajha meM AtA hai / aba prazna hai ki pahilA paMca zabda saMkhyA vAcI hai yA saMkhyeya vAcI ? vaha paMca zabda saMkhyA vAcI hai to usameM SaSThI samAsa nahIM ho sakatA / kyoM ki saMkhyA meM saMkhyA kA bhAva rahatA hai / yadi use saMkhyeya paraka mAneM to, dvitIya ko saMkhyA vAcI mAneMge, isa sthiti meM paMcatva hI hogA, usameM bhI pahile kI taraha anvaya na ho sakegA tathA vidhAyaka kA nirNaya na ho sakegA / to vIpsA, paMcajana saMjJA viziSTAnAM vA paMcatvamiti yathA saMbhavamarthaH / tathApimUDha grAheNa saMkhyopasaMgrahAdapi lakSaraNArthaM kenacid dharmeNa paMca saMgrAhakeraNa bhAvyam / sa ca teSAM matena saMbhavati, tathA sati paMcaivatatvAni syuH / prataste nAnA bhAvAdeva svIkarttavyAH / yadyapi bhUtatanmAtrAkUti cittyantaH sthitattva dharmAH vaktuM zakyante / tadyApi na te tathoktavantaH mUla prakRtiravikRtibhaMha dAdyAH prakRti vikRtayaH sapta / SoDazakaJca vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSa ityanyathopagamAt puruSevailakSaNyA bhAva prasaMgazca / kiMca nAmaM zratyartha iti zrutAveva pratIyate / atirekAdAkAzazceti cakArAdAtmA yasminityadhikaraNatvenoktaH / tasmAnnAnenApi maMtreNa tanmatasiddhiH / 1 paMca jana saMjJA, viziSTArthaka pAMca tattvoM ke saMbaMdha meM hai taba to paMcatva hI tumhAre matAnusAra artha karanA hogaa| phira bhI koI mahAnubhAva Agraha pUrvaka lakSaraNa se, paMca saMgrAhaka saMkhyopa saMgraha ko svIkArate haiM, vaha to unhI ke mata meM saMbhava hai, vaisA mAnane se to pAca tattvoM kI bAta hI nizcita hotI hai / unheM nAnAbhAva hI svIkAranA hogA / bhUtoM kI tanmAtrAnoM ko citta ke antastha dharma ke rUpa meM kahA jA sakatA hai, kintu unakA vaisA
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 zAstra meM ullekha nahIM hai / vaha to mUla prakRti vikRti mahada Adi bhedoM se sAta prakAra kI batalAI gaI haiM / jisa solaha vikAroM kI carcA hai vaha na prakRti haiM na vikRti haiM, vaha to puruSa se bhinna hI jJAta hote haiM jisase puruSa kI vilakSaNatA nizcita hotI hai / jaisA ki - sAMkhya vAdiyoM kA mata hai, vaha zruti sammata nahIM pratIta hotA kyoM ki zruti meM prakAza kA vizeSollekha hai aura AtmA ko usakA nitya adhikaraNa batalAyA gayA hai / isalie isa maMtra se bhI sAMkhya mata kI puSTi nahIM hotI / prANAdayo vAkya zeSAt // 1|4|12 // nanvavazyaM maMtrasyArthovaktavyaH / tadanurodhena lakSaraNa yApi jyotiH zAstravat paMca paMcazabdaH paMcavizati vAcakatayA parikalpyaH / spaSTa mAhAtmyArthamAtmAkAzayorAdhArA / dheyabhAvaH pradAzitastatratyayoreva / zrato maMtre tanma tAsiddhirAzaMkya pariharati / prANAdayaH paMcajanAH, vAkyazeSasya niyAmakatvAt "prANasya prANamuta cakSuSazcakSuH zrotrasya zroNa mannasyAnnaM manaso " iti / maMtra ke artha para vicAra karanA Avazyaka hai, sAMkhya mata kI dRSTi se, lakSaNa karane para, paMca paMcazabda kA tAtparya jyotiSa zAstra kI taraha guriNata karane se, paMccIsa vAcaka hogA / mAhAtmya ko spaSTa karane ke lie AtmA aura AkAza kA zrAdhAra zradheya bhAva usa sthAna para dilalAyA gayA hai: isalie ukta maMtra meM sAMkhya mata hI hai, aisI zrAzaMkA karate hue parihAra karate haiM, ki ukta vAkya ke aMtima bhAga meM, niyAmaka rUpa prANa Adi pAMca kA varNana kiyA gayA hai-jaise ki - " vaha prANa, netroM kA netra, zrotra, anna kA anna aura mana kA mana hai / " ityAdi / nanukathamasya vAkya zeSatvam ucyate-- prANAdaryaH saMjJA zabdAH karaNa vAcakAH / te jJAna rUpaM vA, kriyA rUpaM vA kAryaM janayaMti svavyApAreNa / tena teSAM karaNAntarApekSA bhAvAt prAraNAdInAM punaH prAraNAdimattvaM vAdhitaM syAt / bhagavato mAhAtmya virodhazca / zrataH svArtha nirvAhArthaM zranyArthI varttate paMcajana vAkya syagha / ato buddheH paMcavRttIjanayatIti prANAdayaH paMcajanaH / "saMzayo'tha viparyA sonizcayaH smRtireva ca svApa ityucyate buddhe lakSaNaM vRttitaH pRthak" iti / teSAM tattatprakArakaM svakAryajananaM na svataH kintu
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 bhagavata iti, dvayorekArthatve sarva saMgataM syAt / khaMDatvAcca zeSatvam / sarva pravRttikatvAd bhagavato na mAhAtmya virodhaH / tatra prANa zabdena tvag ghrANa prANAH gRhItAH rasanA / cAnne pratiSThitetyannaM gRhItam / vAg vA tejasi attA cAnna caukatra bhavataH / saha bhAvitvAt / kvacideka grahaNam, kvacidubhaya grahaNamiti tena te sarve paMcaiva bhavaMtyatiricyate paramAkAzaH tasmAt prANAdaya eva paMcAjanA iti na tanmata siddhiH / "prANasya prANaH" ityAdi ko ukta vAkya kA zeSAMza kaise kaha sakate haiM ? isa para kahate haiM ki-prANa Adi saMjJA sUcaka, indriyoM ke bodhaka zabda haiM / ve cAhe jJAna rUpa hoM, yA kriyA rUpa hoM, apane vyApAra ke kAryotpAdana karate haiM / yadi ina zabdoM kI indriyaparakatA samApta ho jAya to prANa Adi kI prANAdimattA samApta ho jAyegI / tathA bhagavAna ke mAhAtmya se bhI virodha hogaa| isalie inakA nijI artha karane ke lie paMcajana vAkya kA, anyArtha mAnanA hI ThIka hai / prANa prAdi paMcajana buddhi kI pAMca prakAra kI vRtti ko prakaTa karate haiM--"saMzaya, viparyAsa nizcaya, smRti aura svApa ye pAMca buddhi ke lakSaNa, vRttiyoM kI pravRttiyoM se hote haiN|" unakI vibhinna pravRttiyA~ svataH nahIM hotI ataH bhagavata preraNA se hotI haiM isalie una donoM ko ekArtha rUpa se kahA gayA hai / aisA mAnane se saba saMgata ho jAtA hai / donoM meM gauNa mukhya bhAva mAna lene se hI "prANasya prANaH" Adi vAkya, ukta vAkya kA zeSAMza nizcita honA hai| samasta ko pravRtta karane vAle bhagavAna haiM, isa niyama ke anusAra bhagavAna ke mAhAtmya se bhI virodha nahIM hotA / ukta prasaMga meM prANa zabda se tvam brANa aura prANa, ina tIna kA grahaNa hogaa| rasanA anna meM pratiSThita hotI hai, isalie anna zabda se usakA grahaNa hogA / vANI teja meM pratiSThita hotI hai isalie usakA usa rUpa meM grahaNa hogA / bhojana ke lie hI pranna hotA hai isalie anna zabda se donoM bhAva grahaNa hoMge / isa prakAra kahIM eka aura kahIM do kA grahaNa hone se ve haiM-pAMca hI, paramAkAza kevala bhinna haiM isase nizcita hotA hai ki prANa prAdi hI apanI vRttiyoM sahita paMca paMca janA vAkya ke saMkhyA vAvI haiM, sAMkhyamata ke paccIsa tattvoM kI carcA nahIM hai / jyotiSakeSAm satyanne / 1 / 4 // 13 // kANva pAThe "annasyAntam" iti nAsti, tadAkatham paMca ?
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 ___ kANva zAkhA ke pATha meM to "annasyAntam" ye vAkya hI nahIM hai, phira pAMca kaise siddha hoMge? tatrAha-jyotiSA saMkhyA pUrtisteSAm / "tasmAdarvAk saMvatsara" iti pUrva paThito maMtrA "tatra tada devA jyotiSAM jyotiH" iti anna sthAne jyoti grAhyam vyAkhyAnaM pUrva meva / tasmAdasiddham tanmatasya zrutimUlatvam / ukta prazna kA uttara dete haiM ki unakI saMkhyA kI pUtti vahA~ para jyoti zabda se kI gaI hai, "tad devA jyotiSAM jyotiH" ityAdi meM anna ke sthAna para jyoti kA grahaNa kiyA gayA hai, bAkI saba pUrvavat vyAkhyAna hai / isase bhI sAMkhya mata kI zrutimUlakatA prasiddha hotI hai / 4 kAraNatvAdhikaraNaH-- kAraNatvena cAkAzAdiSu ythaavypdissttoktH|1|4|14|| zruti vipratiSedhAt smRtireva grAhya ti mataM dUrI kartuM zrutivipratiSedho nAstItyadhikaraNamArabhate / tatra zrutau sRSTirbhadA bahavaH / kvacidAkAzAdikA "prAtmana AkAzaH saMbhUtaH" iti / kvacittejaH prabhRtikA "tat tejo'sRjat" iti / kvacidanyathaiva-"etasmAjjAyate prANaH" iti / "idaM sarva asRjata" iti ca / evaM kramavyutkramAnekavidha sRSTi prati pAdakatvAt vastuno dvai rUpyAsaMbhavAd, "grahAtvA anu prajApazavaH prajAyanta" itivat sRSTi vAkyA nAma thavA tvena brahma svarUpa jJAnArthatvAda dhyAropApavAda nyAyena na vedAMta brahma kAraNatvaM siddhyati / ataH paridRzyamAna jagataH kAraNanveSaNekriyamANe vAhyAbAhyamata bhedeSu satsu kapilasya bhagavajjJAtAMzAvatAra tvAt tanmata prakAreNaiva jagad vyavasthocitetyevaM prApte / zrati vAkyoM meM paraspara mata bheda hone se sAMkhya mata hI grAha hai, isa mata ko nirAkRta karane ke lie, bhUtiyoM meM koI virodha nahIM hai, aisA siddha karane ke lie adhikaraNa kA prAraMbha karate haiM / kahate haiM ki---zruti meM sRSTi ke vibhinna prakAra batalAye gaye haiM, kahIM to "AtmanaH AkAzaH" kaha kara prAkAzAdi kI sRSTi kahI gaI hai, to
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 kahIM "tatteja'sRjata" kaha kara teja Adi kI sRSTi kA ullekha hai. aura kahIM kahIM "etasmAjjA-yate prANaH" idaM sarvamasRjat ityAdi meM anya prakAra kI sRSTi kA ullekha hai / isa prakAra Aga pIche aneka prakAra kI sRSTi kA pratipAdana kiyA gayA hai| to vastu ke do rUpa to ho nahIM sakate / yadi "grahAtvA anu prajapazavaH" ityAdi vAkya kI taraha sRSTivAkyoM kA arthavAda mAtra mAna leM to, ve sAre vAkya brahma svarUpa jJAna karAne vAle haiM, unameM adhyAropApavAda nyAya mAnanA hogA, aisA mAnane se vedAMta se brahma kAraNatA nahIM siddha ho skegii| isalie-dRzya jagata meM kAraNa ko khojane para vAhma aura abAhma aneka mata bhedoM ke upasthita hone para, bhagavAna ke jJAnAMzAvatAra kapila ke matAnusAra hI jagad kI vyavasthA mAnanA ucita hogA / aisA mata upasthita kiyA jAtA hai| ucyate, na sRSTi bhedeSu brahmaNaH kAraNatve vipratipattiH / sarva prakAreSu tasyaiva kAraNatvokta: / prAkAzAdiSu kAraNatvena brahma yathA vyapadiSTa mevaikatra, anyatrApitadevakAraNatve noktam / "na tasya kArya karaNaM ca vidyate" ityAdi nirAkaraNantu laukika kartutva niSedhaparam / tasyaiva pratIteH / sarva valakSaNyArthaM vaidikAnAmabAdhitAthai ka vAkyatvasyAbhipretatvA diti ckaaraarthH| kArya prakAre bhedastu mAhAtmya jJApako na tu bAdhakaH / bahudhA kRti sAmarthya loke'pi mAhAtmya sUcakamiti / tasmAnna zruti vipratiSedhAt smRti parigraha iti siddham / ___ ukta mata para kahate haiM ki-sRSTi vAkyoM meM bheda nahIM hai, brahma ke kAraNatva meM bhI koI ar3acana nahIM hai / hara prakAra se brahma kI hI kAraNatA batalAI gaI hai| AkAza Adi meM jaise brahma ko kAraNa batalAyA gayA hai, vaise hI anyatra bhI unheM hI kAraNa batalAyA gayA haiN| "usameM kArya paura kAraNa nahIM hai" ataH usakI alaukika kAraNatA to mAnanI hI hogii| saba kucha bilakSaNa hote hue bhI paramAtmya hone se eka hai isI siddhAnta se sRSTi paraka vibhinna vAkyoM kI ekatA hai kArya ke prakAra meM jo bheda hai vaha to bhagavAn ke mAhAmya kA jJApaka hai, bAdhaka nahIM hai / aneka vastuoM ke nirmANa sAmarthya ko to loka meM bhI mAhAtmya sUcaka hI mAnA jAtA hai| isase nizcita hotA hai ki-zrutiyoM meM koI mata bheda nahIM hai| sAMkhya smRti kI svIkRti nahIM ho sktii|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221 samAkarSAdhikaraNa :samAkarSAt / 1 / 4 / 15 // punaranyathAzaMkya pariharati / nanu kvacid "prasad vA idamana pAsIt" iti, kvacit "sadeva saumyedamana pAsIt" "tad haika pAhurasa devedamana pAsIt" avyAkRtamAsIt "nAsadAsIno-sadAsIt tama AsIt" ityAdi vAkyeSu brahmakSo'pi vigAnaM zrayate "tad haika pAhuH" itivat pakSAntaraM saMbhavati / nahi asattarbhaH zabdobrahma prati pAdayituM zakyate / "prasanneva sa bhavati" iti bAdhAt / "mAdityavarNaM tamasaH parastAt" iti ca / tasmAt kAraNatvenApi zruti vipratiSedhAt brahma kAraNaM na / dUsare prakAra se zaMkA karate hue parihAra karate haiN| kahate haiM ki--kisI jagaha "sRSTi ke prathama yaha saba kucha asad thA" kahIM--"saumya ! yaha saba kucha sRSThi ke pUrva sad hI thA"--vaha eka hI hai yaha saba kucha asad hI thA" -avyAkRti hI thA "na asat thA na sat thA, tama hI thA" ityAdi paraspara viruddha vAkyoM meM brahma kI bhI viruddhatA kahI gaI hai / "tad haika pAhuH' kI taraha koI eka pakSa ho sakatA hai, sabhI pakSa saMbhava nahIM haiM / tathA asat aura tama Adi zabdoM se brahma kA pratipAdana nahIM kara sakate / kyoM ki-"vaha asat nahIM ho sakatA "vaha tama se pare AdityavarNa hai" ityAdi vAkya eka dama viparIta hI lakSaNa batalAte haiM / isa prakAra kAraNa ke saMbaMdha meM bhI zrutiyoM meM viruddhatA hai, isalie brahma kAraNa nahIM ho kasatA / ityevaM prApte ucyate. samAkarSAt / prAkRSyate svasthAnAt cyAvata ityAkarSaH / sarveSveteSu vAkyeSu asadAdipadAnAM na nirAtmakatvAdyarthA ucyante, kintu valakSaNyena / sarva zabda vAcyatvaM ca siddhaM brahmaNaH yathA--"ko zraddhA veda" -ka iha prAvocat "sarve vedA yatpadamAmanaMti"--yato vAco nivartante-- "manasaivAnudraSTavyaH' ityAdi sarve viruddha dharmA bhgvtyucynte| evamaneka viruddha zabda vAcyatvaM loka prasiddha tAdRzArthAt samAkarSA deva gabhyate / ___ ukta saMzaya para "samAkarSAt" sUtra prastuta karate haiM / arthAt jo apane sthAna se hI prAkRSTa karate haiM / ina saba vAkyoM meM jo asad prAdi pada haiM ve, nirAtmakatA adi arthoM kA dyotana nahIM karate apitu vilakSaNatA batalAte
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 haiM / brahma kI, sarva zabdavAcyatA prasiddha hai jaise ki-"ko zraddhAveda" ka iha prAvocat "sarvevedA yad padamAmanaMti" yato vAco nivarttante "mana saivAnu dRSTavyaH" ityAdi viruddhatAyeM paramAtmA meM hI kahI gaI haiM / aisI hI aneka zabda vAcyatAyeM unake lie prasiddha haiM, / samAkarSaNa ke siddhAnta se hI hala hotI haiN| "taM yathA yathopAsate yathA bhavati" iti phala jJApanArtha prasanna eva sa bhavati" iti / yathA kaMsAdInAM mArakaH / tad haika pAhuH sarva prapaMca vailakSaNaNyam" prapaMva rUpo'pi sa iti prathama pkssH| mavyAkRtamasat pakSaNa tulyam / 'nA sAdasIt" iti manastadapi brahma / "tama pAsIt" ityanabhivyaktam / karmaNo'pi bhagavatvAt / pUrva kANDe'pi tasmAdeva sRSTiH / nahi samastaH svena gUDhatvaM loke saMbhavati / ataH kvacid vilakSaNAt kvacida vilakSaNAt brahmaNoM jagat / bhagavatvAdeva svayaM katta katA ca / saMbhavati caika vAkyatve ajJAnAnnirAkaraNaM cAyuktam / tasmAcchabda vailakSaNyena zrutivipratiSetho vaktuM na zakya iti siddham / ___ "taM yathA yathopAsate" Adi phala ko batalAne ke lie hI "prasanna eva sa bhavati" kahA gayA hai / jaise ki kaMsa Adi kA uddhAra / "tad haika pAhuH" ityAdi se samasta prapaMca kA vailakSaNya batalAyA gayA hai / vaha prapaMca rUpa bhI hai, aisA prathama pakSa dikhalAyA gayA hai / abyAkRta kA tAtparya asat pakSa ke samAna hai| "nAsadAsIt" se mana ko brahma svarUpa kahA gayA hai / "tama AsIt" meM usake avyakta rUpa kA nirdeza kiyA gayA hai| karma ko bhI bhagavat rUpa kahate haiM pUrva kANDa meM bhI karma se hI aiso sRSTi batalAI gaI hai / loka meM vaha samasta ko apane meM chipA nahIM sakate, isalie kahIM jagata ko brahma se, vilakSaNa aura kahIM avilakSaNa kahA gayA hai / isa jagata kI kata katA bhI svayaM brahma se hI hai / isalie ina saba kI aikavAkyatA saMbhava hai, ajJAna se inakA nirAkaraNa nahIM ho sakatA zabda kI vilakSaNa se, zrutiyoM ke virodha kI bAta kahanA ThIka nahIM hai| 6 jagad vAcitvAdhikaraNa:jagad vAcitvAt / / 4 / 16 // ___evaM zabda vipratiSedhaM parihRtya artha vipratiSeyaM pariharati kauSItaki brAhmaNe bAlAkya jAtazatru saMvAde bAlAkira jAtazatrave brahmopa deSTAmagataH /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 AdityAdi dakSiNekSi puruSaparyantaM paricchinna brahmopAsanAnyuktabA tathA nirAkRte tameva jJAnArthamupasasAda / tataH suptapuruSa sabhI pamubhAvAgatya brahma vAdya N cakratuH / tatra - "kvaiSa etad bAlA ke puruSa'zayiSTa'' ityAdI jIva: prakAntaH / tasmAdeva sarvotpattiruktA brahmaNo'pyanu pravezazca / tatra saMdehaH jIva eva brahma sahitaH karttA, brahmava vA ? tatra jIva eva karttA / sarvasya, jagato brahmatvAdayastasya dharmAH, rAjatvavad yaja mAnatvavad vA / asmin prakaraNe brahmopakrameNa jIva paryavasAnoktaH sarva va brahmatve nokto jIva eva karttA / tathA sati loke'pi jIvakartRtvaM sahajaM bhavet, baMdhamokSavyavasthA ca evaM satyarthAt prakRtereva phaliSyati / zabda vipratiSedha kA rihAra karake aba artha vipratiSedha kA parihAra karate haiM / kauSItaki brAhmaNa ke bAlAki mora ajAtazatru ke saMvAda meM, bAlAki ajAtazatru ko brahmopadeza dene zrAyA hai, usane zrAdityAdi se dakSiNa netra paryanta paricchinna brahmopAsanA kA upadeza dekara usakA nirAkaraNa karate hue use hI jJAnArthaM rUpa se samajhAyA / ve donoM suptapuruSa ke nikaTa jAkara brahma tattva para vicAra karane lage / usameM unhoMne "kvaiSa etad bAlAke !" ityAdi se jIva saMbaMdhI carcA kI tathA usI se samasta ke anupraveza kI bAta bhI kii| isa para saMdeha hotA hai ki sahita karttA hai athavA kevala brahma hI karttA hai ? vizvArane para hI karttA pratIta hotA hai, sArA jagat brahmAtmaka hai, ve sabhI jAgatika dharma usa jIva ke hI haiM, jaise ki--rAjA kA samasta rAjya para adhikAra hotA hai tathA yajamAna kA yajJa ke phala kA adhikAra hotA hai / yaha prakaraNa brahma ke varNana se prAraMbha hokara, jIva ke varNana se samApta hotA hai / pUre prakaraNa sRSTi batalAkara brahma jIva hI brahma to vahA~ jIva meM brahmatva rUpa se jIva ko hI karttA kahA gayA hai / vaisA mAnane se loka meM bhI jIva ke karttatva meM sahaja ho jAtA hai / tathA baMdha mokSa kI vyavasthA bhI bana jAtI hai / isa prakAra artha ke AdhAra para prakRti kI mahattA hI siddha hotI hai / ityevaM prApta ucyate, jagad vAcitvAt / " eteSAM puruSANAM karttA yasya caitat karmeti" upakrameNa etacchabdena jagaducyate puruSa zabdena ca jIvaH / tajjaDajIvAtmAkaM jagat brahma katR kAmiti hi pUrvaM siddham / tadanurovenAtrApi brahma paratvamevocitaM, natu sarvaM viplavo'zruta kalpanA ca / zrataH suSuptavApi
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 brahmaNyevalayaH tasmAdeva sarva miti jJAtavyam / prANAtmazabda vAcyavaMtu pUrva meva siddham / tasmAnna jIvAdhiSThitA prakRtiH kAraNam / ukta mata para kahate haiM ki-"eteSAM puruSANAM kartA yasya caitat karma" isa upakrama vAkya meM etat zabda se jagata kA tathA puruSa zabda se jIva kA ullekha kiyA gayA hai, isa prakAra donoM kA kartA eka ko hI batalAyA gayA hai / jar3a jIvAtmaka sArA jayat brahma karttaka hI hai aimA pahile bhI nizcita ho cukA hai usI prakAra isa prakaraNa meM bhI brahma paraka mAnanA hI ucita hai, anyathA samasta zrutiyoM meM ulaTa phera ho jAvegA tathA yaha kalpanA bhI avaidika hogI / suSuptAvasthA meM bhI brahma meM hI laya, usase hI samasta kI sRSTi jAnanI cAhie / paramAtmA kI prANAtma zabda vAcyatA to pahile hI nizcita ho cukI hai| isalie jIvAdhiSThitA prakRti kAraNa nahIM hai| jIva mukhya prANaliMgAditi cet tad vyAkhyAtam / 1 / 4 / 10 // kiMcidAzaMkya pariharati / nanvatra jIva eva prakAMtaH "kvaiSa etad bAlAke puruSo'zayiSTa" iti / brahma tvadyASi na siddham "etAdRzaMnatAdRzam" iti / ataH zayanotthAna lakSaNa jIva dharma darzanAt tasyaiva brahmatvaM jagat kartta tvaM ca / tat svato'nupapanna prakRtI phaliSyati / athavA mukhya prANaliMgamapyatrAsti / "prANa evaikadhA bhavati" iti suSupto tasyaiva vRttirupalabhyate / vidyamAnAdeva sarvotpattiH pralayo / sa ca prakRtyaMzo'to jaDAdeva pradhAnAt sRSTAvapi sarvotpattiH ato'smAt prakaraNAjjIva dvArA sAkSAd vA prakRteH kAraNatvam / kucha zaMkA kara, parihAra karate haiM / "kvaiSa etad bAlAke !" ityAdi meM jIva kA hI prakaraNa hai| "etAdRzaM naitAdRzaM" ityAdi se bhI brahma kI siddhi nahIM ho sktii| sonA aura uThanA ye jIva ke hI dharma dIkhate haiM, isalie use hI brahma rUpa se batalAyA gayA hai, yaha sRSTi bhI usI kI hai| vaha jIva svataH to kArya karane meM kSama nahIM hai isalie yaha sRSTi, prakRti kata ka hI hai / athavA yahA~ mukhya prANa kA bhI varNana ho sakatA hai "prANa evaikadhA bhavati" ityAdi se suSupti meM usI kI vRtti kA varNana kiyA gayA hai / suSupti meM java vaha rahatA hai to sRSTi aura pralaya bhI usI se haiM, yahI mAnanA hogaa| vaha prakRti kA hI za aMhai, isalie jar3a pradhAna se hI
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 sarvotpatti sRSTi nizcita hotI hai| isase yaha prakaraNa, jIva aura prakRti kI hI kAraNatA kA pratipAdaka jJAta hotA hai| ityevaM prApte ucyate - tad vyAkhyAtam / etayorubhaya liMgatvame nAstIti / AzrayatvAdiha tad yogAdityatra sarvameva kArya bhagavata eva nAnya smAditi / ato'smAd brahmavAda eva siddhayati na prakRtivAdaH / ukta mata para kahate haiM ki-jIva aura prANa donoM kA hI varNana nahIM hai / paramAtmA ko hI saba kA pAzraya kahA gayA hai usake yoga se hI sAre kArya hote haiM, isalie sAre hI kArya bhagavAn ke hI haiM kisI anya ke nhiiN| isa prakaraNa se brahmavAda kI hI siddhi hotI hai, prakRtivAda kI nhiiN| anyAyaM tu jaiminiH praznavyAkhyAnAbhyAmapi caivameke / 12 // 18 // svamatena parihAra muktvA niyata dharma vAdenApi parihAra mAha / svApa pratibodho jIva dharmAvava / cakSurAdilayA dhArasvaM prANa syeti / tasminnapi pakSe anyAyaM tad dharma kIrsanam / bhede hi tAnnirAkaraNabhakSazyaM kartavyamiti tu zAbdaH / brahma pratipattyartha meva jIva layodgamI / mRti vailakSaNyena prANakIrtanamAzraya brahma bodhAya / kuta eta dava gamyate ? tavAha-upakramopasaMhArA bhyAmevAvagamyate / "yo vai bAlAke ! eteSAM puruSANAM" ityupakrame mukhyaM brahma va nirdiSTam, sajjJAnenAsurajayaH sarveSAM bhUtAnAM zrISThataM svArAjyamAdhipatyaM ceti phalam / na tad dvayamamukhye saMbhavati / apaci prazna vyAkhyAnAbhyAm / "kvaiSa etad bAlAke ! puruSo'ya ziSTa" iti praznaH / tatra jIvasya jJAtatvAdadhi karaNameva najJAtam |"ytraiss etad bAlAke ! puruSo'yaziSTa" iti vyAkhyAnam na hi nADIpiyituM vyAkhyAti, kiMtu pratijJAtaM brahma kathametadavagamyate ? nAdrI vyatirikta prAtmA jJApyana iti ? tabAha evameke / eke zAkhino vAjasane yinaH / tatrApi dRpta bAlAki brAhmaNe "sa ho vAca ajAtazatruryatraiSa etad supto'bhUta ya eSa vijJAnamayaH puruSastadeSAM prANAnAM vijJAnena vijJAnamAdAya ya eSo'ntahradaya AkAzastasmin zete' itpatra prAkAza zabda brahma--"satA saumya tadAsaMpanno bhavati" iti ca-"svaM hyapItI bhavati" iti ca / tasmAdAdhAra bhUta brahma jJApanArthatvAjjIva mukhya prAraliMgat prakRtivAda ityasaMgatam /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 apane matAnusAra parihAra karake aba dharma bhImAMsA ke mata se parihAra karate haiM / nidrA aura jAgaraNa jIva ke hI dharma haiM / cakSa rAdi indriyo ke laya kA AdhAra prANa hI hai| jo loga jIva mukhya prANa ke dharma mAnate unake mata se bhI ye dharma, brahma bodhaka hI siddha hote haiM / sAMkhya mata siddhi to phira bhI nahIM hotii| sUtra svatu zabda batalAtA hai ki isa mata ke saMbaMdha meM jo sAMkhya vAdiyoM kA bheda haiM jaimini ke matAnusAra usakA nirAkaraNa to avazya hI karanA cAhie brahma prApti ke lie hI, jIva kA prati dina laya aura ud gama hotA hai| nidrA kI avasthA mRtyu se bhinna hai isa bhAva ko dikhalAne ke lie hI prANa zabda kA prayoga kiyA gayA hai, vaha bhI mAzraya brahma kA hI vAcaka hai / yadi prazna kareM ki ye kaise jAnA? usakA uttara dete haiM ki-upakrama aura upasaMhAra se hI aisA nizcita hotA hai| "yo bAlAke ! eteSAM puruSANAM" isa upakrama meM mukhya brahma kA hI nirdeza kiyA gayA hai| usI ke jJAna se prAsura pravRtti kA jaya hotA hai tathA samasta bhUtoM se zreSThatA, svArAjya aura Adhipatya rUpI phalAvApti hotI hai| ye bAteM jIva aura mukhya prANa meM saMbhava nahIM haiM / tathA prazna aura vyAkhyAna se bhI aisA hI nirNaya hotA hai / "kvaSa etad bAlAke ! puruSo'yaziSTa" isa prazna meM jJAta jIva ke ajJAta adhikaraNa saMbaMdhI jijJAsA kI gaI hai" yatraiSa etad bAlAke ! "se usakA vyAkhyAna kiyA ga / hai / isameM kahA gayA hai, ki nADI jJeya nahIM hai brahma hI jJaya hai / yadi pUche ki ye kaise samajhA ki-nADI se bhinna paramAtmA ko jJeya kahA gayA hai ? usake uttara meM kahate haiM ki-vAja saneyI kI eka zAkhA ke dRpta bAlAki brAhmaNa meM-"saho vAca" ityAdi meM spaSTa rUpa se hRdaya ke daharAkAza meM hI jIva ke laya kI bAta kahI gaI hai, "satA saumya tadA saMpanno bhavati" aura "svaM hyapIto bhavati" meM bhI yahI kahA gaya" hai / isa prakAra jIva aura mukhya prANa zabda mAdhAra bhUta brahma ke jJApaka hI kahe gaye haiM / isameM prakRtivAda mAnanA prasaMgata hai / 7 vAkyAnvayAdhikaraNa :-- vAkyAnvayAt / / 4 / 16 // . punarjIva brahmavAdena prakRti kAraNavAdamAzaMkya nirAkaroti / bRhadAraNya ke caturthe SaSThaM ca yAjJavalkya maitreyI saMvAde "yenAhaM nAmRtA smAM
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 kimahaM tena kuryAm' iti virakti muktavA "yadeva bhagavAna veda tateva me brUhi" iti pRSTa tAmabhimukhIkRtya "na vAre patyuH kAmAya' ityAdinA amRta tvAya jJAnamupadizati / SaSThe punarupasaMhAre api "etAvadare khalvamRtavatm" iti hoktvA yAca valkyaH pravavAjeti tatra jIvasya prakaraNitvaM brahma NovA ? iti sNshyH| punaH jIva brahma vAda se prakRti kAraNa vAda kI saMkA karate hue parihAra karate haiM / vRhadAraNyaka ke cauthe mora chaThe adhyAya ke yAjJavalkya maitreyI saMvAda meM "jisase maiM mRta na hojAU~ aisA koI upAya batalAyeM jise maiM karU" aisA virakti bhAva dikhalAkara "bhagavan ! Apa jo jAnate hoM so batalAveM" aisA prazna karane para usase "na vAre patyuH kAmAya" ityAdi se amRtatva jJAna kara upadeza kiyA SaSTha adhyAya ke upasaMhAra meM bhI "amRtatva kevala itanA hI hai" ityAdi upadeza dekara yAjJavalkya ne saMnyAsa le liyaa| isa para saMzaya hotA hai ki ye prakaraNa jIva sambadhI hai yA brahma saMbaMdhI? tatrAtmanaH priyatvaM svapratItyA putrAdhapekSayA bodhayana jIva mevopakrame Atmatvena vadati / tadanu tatra darzanAdi vidyatte / "tena sarva viditam" iti phalamAha / tatra kathamAtma jJAnena sarvajJAna mityAkAMkSAyAM "hma taM parAdAt" ityAdinA "idaM sarvaM yadayamAtmA" ityantena tasyaiva sarvatvamAha / usa sthAna para, putrAdi ko apekSA se sva pratIti bhAva se AtmA kI priyatA batalAte hue, prAtmA rUpa se jIva kA hI nirdeza pratIta hotA hai| usI ke darzanAdi kA bhI vidhAva kiyA gayA hai| "tena sarva viditam" se prAtmasAkSatkAra kA phala kahA gayA hai AtmajJAna se samasta kA jJAna kaise saMbhava hai ? aisI AkAMzA hone para "idaM sarvaM yadayamAtmA" ityAdi se usI mAtmA kA hI sarvatva kahA gayA hai / tadanu kaghamasmin saMyAte prAtmajJAnaM bhavati ? ityAkAMkSAyAM duMdubhyAdi dRSTAMta trayamAha / paraMparayA brAhmAbhyantara bhedena yathA mahAkolAhale dundubhehanyamAnasya zabdo gRhIto bhavati / tatra karaNaM dundubhidarzanaM dundubhyAdhAta darzanaM vA / anumAna dvArA citte tatra niviSTa tatsAkSAtkAro bhavati iti tathA Atmano bodhaka kAryAnu saMghAne tatsAkSAtkAro bhavati iti / tatra kathaM sarvatvam ? ityAkAMkSAyAm tata evotpannaM sarvaM nAma rUpAtmaka tasminneva
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 lIyata iti / " samatheti" dvayenAha / madhye " sa eva nAtirikta' vizati" iti "yathA sendhavadhanaM" ityanena prAha / zrAdheyatvena tAvanmAtratA nirAkararaNAmAha "na pretya saMjJA'sti" iti / kAryAtirikta rUpaM kathayituM na zakyata iti tatra vizeSAkAMkSAyAM pratiriktA kathane vaMcakatvamAzaMkya tatparihArAyAha "sa hovAca" iti / "avinAzo" ityanena kArya vailakSaNyaM siddhavat kAreNoktavA viSaya saMbaMdhena saMsAramAha "mAtrA saMsargestvasya bhavati" iti / vizeSatastvakathane hetumAha " yad chatam" ityAdinA yAvat samApti / cakSU rUpaM eva pazyati nAtmAnaM / nanurUpamapyAtmeti cet tatrApazyan vai tad dRSTavyattvena na pazyati / na hi dRSTaM svarUpaM dRzya jJAnena jJAtaM bhavati, tad rUpatvAt / evaM draSTra dRzya vyavahAre - prajJAnAvasthAyAM vizeSatastajjJAnamazakyamuktavA jJAnottaraM karyakarta bhAva eva nAsti ityAha " tatravA anyadiva smAt " ityAdinA / idameva hi jJAnamamRtatvamiti / tatrAdimadhyAvasAneSu jIva prakaraNamityeva pratibhAti / tasya brahmatA jagata kartta tvam ityutkarSa: / natu tasmAdanyat brahmatvena vaktuM yuktam / artha virodhAcca / tasmAd vede sRSTi vAkyAnAM etammAyAyena zranyArthasvAna brahma jagatkAraNamiti prakRtivAda eva yuktaH / usake bAda, isa kolAhala pUrNa jagata meM prAtma jJAna kaise saMbhava hai ? isa mAkAMkSA para dundubhu prAdi tIna dRSTAnta prastuta kiye gae haiN| jaise ki - vAhyAbhyAMtara bheda se hone vAle mahA kolAhala meM bhI dundubhi bajAne kA zabda zravaNa hotA hai, usameM dundubhi darzana ghora dundubhi nAda darzana donoM hI kAraNa hote haiN| anumAna dvArA citta meM usake praviSTa hone para usa nAda kA sAkSAtkAra hotA hai, usI prakAra mAtmA bodhaka kAryoM ke anusaMdhAna se usa AtmA kA sAkSAtkAra hotA hai / usakA sarvasva kaise saMbhava hai ? isa AkAMkSA para " sa yatheti" ityAdi do vAkya kahe gae usake madhya meM "sa eva nAtirikta vizati yathA saMndhavadhanaM" ityAdi vAkya se samasta nAma rUpAtmaka jagata ko usI se utpanna aura usI meM lIna kahA gayA hai| " na pratya saMjJAsti" se usake utane mAtra kA nirAkaraNa grAdheyatva bhAva se kiyA gayA hai / kArya ke pratirikta usake rUpa ko kahanA kaThina hai, isa prAkAMkSA para, usase atirikta rUpa ko kahanA vaMcakatA hai, ita saMzaya kA " sa hovAca" ityAdi se nirAkaraNa karate haiM / "avinAzI" ityAdi se, kArya vailakSaNya
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ko siddhavat kAraNa batalA kara "mAtrA saMsargaH" ityAdi se prAtmA kA saMsAra se viSaya saMbaMdha mAtra dikhalAyA hai / "yad dvaitam" se lekara aMta taka vizeSa akathyatA batalAI hai / cakSu to rUpa ko hI dekhate haiM prAtmA ko nahIM ? yadi rUpa ko hI prAtmA mAne to rUpa koI adRzya vastu to hai nahI jise dekhane kI bAta para bala diyA jAye, AtmA to adRzya vastu hai dRSTavya kahA gayA hai, use cakSu nahIM dekhate / dRSTa svarUpa, dRzya jJAna se jJAta nahIM huA karatA, kyoM ki usakA svarUpa dRzya nahIM hotA / aisA draSTra dRzya vyavahAra batalAkara, ajJAnAvasthA meM vizeSataH jJAna ko azakya batalAkara "tatra vA anyadiva syAt' se batalAyA ki jJAna ho jAne ke bAda karma aura kartR kA bhAva hI nahIM raha jAtA / yahI amRtatva jJAna hai / isa prakAra prakaraNa ke AdimadhyA vasAna para vicArane se yaha prakaraNa jIva paraka hI samajha meM bhAtA hai| jagatkartutva hI usakI brahmatA hai, jo ki usakA utkarSa hai / usake atirikta brahma koI dUsarI vastu hai aisA nahIM kaha sakate / aisA mAnane meM artha virodha bhI hogA, isa niyama se yahI nizcita hotA hai ki veda meM sRSTi vAkyoM meM brahma jagat kAraNa nahIM hai, prakRti kAraNavAda mAnanA hI yukta hai / ityevaM prApte ucyate-vAkyAnvayAt / idaM vAkyaM bhagavati evAnveti / nAtra jIva prAdhAnya gaMdho'pi sarvatra bhagavadanvayanai jIvasyApi priyatvam / tasyaiva sukha rUpatvAt / sarvopaniSadanurodhenai vAsyApyarthasya vakta mucitatvAt "tameva viditvA matimRtyumeti" "prAnaMdAyeva khalu imAni bhUtAni jAyate" sarva evAtmAnovyuccaraMti "eSa hya vAnaMdayAti" ityAdi zruti sahasra ni saMdigdhaiH brahmaNaH svarUpaM kAryamaMzAzca pratipAditA, itIdamapi vAkyaM tatpapamevocitam / sarva vyavahArasya tanmUlakatvena pUrvamuktatvAt / viSaya sparzI vijJAtRtvamapi tasyaiva / evaM sati sarvameva saMgataM bhavet / mato vAkyAmvayAna jIva paratvaM yena prakRtivAdaH syAditi / ukta mata para-vAkyAnvayAt sUtra prastuta karate haiM / yaha vAkya bhagavAna meM hI manvita hotA hai / isameM jIva prAdhAnya kI to gaMdha bhI nahIM hai / sarvatra bhagavadanvaya hai isalie jIva kI bhI priyatA hai / kyoM ki vaha paramAtmA hI sukha rUpa hai| samasta upaniSadoM ke anusAra isa vAkya kA bhI artha karanA cAhie, "use jAnakara mRtyu kA atikramaNa karatA haiM" prAnanda se hI ye sAre bhUta utpanna hote haiM "saba kucha isa prAtmA se hI jAne jAte haiM" "isI se
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 Ananda prApta hotA hai" ityAdi hajAroM asaMdigdha zrutiyA~ brahma ke svarUpa aura sAre kAryoM ko usake aMza rUpa se pratipAdana karatI haiN| isI yaha vAkya bhI paramAtma vAcI hai yahI mAnanA ucita hai / sArA jAgatika vyavahAra tanmUlaka hai, aisA pahile bhI kaha cuke / viSayoM ke sparza meM usI kI vijJAtRtA hai / isa prakAra saba kucha saMgata ho jAtA hai| vAkya paramAtmA meM hI anvita hai, ise jIva paraka mAna kara prakRtivAda kI puSTi nahIM kara sakate / pratijJAsiddha liMgamAzmarathyaH | 1|4|20|| niyata dharmavAdinAmapi matena prakRte siddhAntuM vaktuM pakSAntarAvyAha / tatra jIvo nAma svasya bhoga niSpattyarthaM svAMzo bhagavatAkRto visphuliMga vadityAzmarathyo manyate / anAdi siddha eva jIva zcaitanya mAtraM zarIrAdi saMdhAte praviSTa iti citi tanmAtreNa praveze ca mokSa iti ca zroDulomirAcAryaH / kAzakRtsnastu prAsaktayA viSaya bhokta rUpaM bhagavata eva jIva iti te'pi svamatAnu sAreNAtra parihArati / tatra putrAdi priya saha vacanAjjIva prakaraNa mevaitadityAzaMkya jIvapakramasyAnyat prayojanamityAha / pratijJAsiddheriti SaSThI / tasyA liMgamaMzatvAjjIvasya tada bhedenopakramaH pratijJAsidveliMgaM bhavati / eka vijJAnena sarva vijJAnaM pratijJA / tasyaivAgre vyutpAdyamAna tvAt tasyA etat sAdhakam / yathA jIvo bhagavAnevaM jaDa iti / eva mAzrayo manyate / zrotavyAdi viSayastu bhagavAneva / tasmAnniyata dharma jIva vAde'pi na jIvopakramodoSaH / jIva vAda meM niyama dharma mAnane vAloM ke mata se bhI apane siddhAnta kI puSTi pakSAntara rUpa se prastuta karate haiM / brahma vAda meM eka dezIya aneka vAda haiM / bhagavAna svayaM apane aMza jIva se bhoga prApta karane ke lie hI magni kI cinagAriyoM kI taraha vibhinna rUpa dhAraNa karate haiM, aisI prAzmarathya kI mAnyatA hai / zroDulomi zrAcArya kA kathana hai ki -- anAdikAla se caitanya mAtra jIva zarIra zrAdi saMghAtoM meM praviSTa hotA AyA hai, vahI caitanya rUpa jaba apane zraMzI paramAtmA meM praviSTa ho jAtA hai to vaha mukta ho jAtA hai| kAsakRtsna kahate haiM ki mAsakti se, viSaya bhoktA, bhagavAna hI, jIva haiN| ye sabhI zrAcArya apane-apane matAnusAra prakRtivAda kA parihAra kara rahe haiM /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 putra nAdi priya jAnoM ke sAhacarya kI carcA hai ataH ye jIva prakaraNa hI hai aisA saMzaya karate hue, parihAra karate haiM ki - prakaraNa meM jIvopakrama hai, vaha vizeSa prayojana se hai / vaha pratijJA kI siddhi ke lie hai / yaha jIva usa paramAtmA kA hI aMza hai ataH vaha abhinna hai, liMga prAyaH pratijJA siddhi ke lie hI hotA hai eka ko jAnane se saba kucha jJAta ho jAtA hai, yahI vedAMta darzana kI pratijJA hai / usa paramAtmA kA hI mAge pratipAdana kiyA gayA hai upakrama usI kA sAdhaka mAtra hai, isameM batalAyA gayA hai ki jaisA jIva aura bhagavAn hai vaisA hI jaDa bhI hai / yahI zrAzmarathya kI mAnyatA hai | zrotavya Adi kA viSaya to bhagavAn hI hai / isa prakAra niyata dharmaM jIva vAda ke anusAra bhI jIvopakrama meM koI doSa nahIM hai / utkramiSyata evambhAdityauDulomiH ||8|21|| liMga mityanuvate / yadatra jIvopakrameNa bhagavataH zravaNAdikamukta', tat saMsAra bhAvAdutkramiSyato jIvasya liMgam / mukto jIvo bhagavAnena bhaviSyatIti jJApakam / anyathA saiva kathaM amRto bhavet / iti zabdo hetau / striyA vizvAsArthaM gauNapriya vairAgyArthaM ca jIvopakramaH karttavya eveti zroDulomi rAcAryoM manyate / tasmad bhinna jIva pakSo'pi nAtra dUSaNam / isa prakaraNa meM jIvopakrama se bhagavAna ke zravaNa Adi kI jo carcA hai vaha saMsAra bhAva se uThe hue jIva se saMbaMdhita hai| mukta jIva bhagavAna hI ho jAtA hai, isakI jJApaka hai / yadi aisA nahIM mAneMge to vahI jIva amRta kaise ho sakatA hai ? strI ko vizvAsa dilAne aura goraNa priya vastu se vairAgya bhAva batalAne ke lie jIvopakrama karanA Avazyaka thA, aisI proDulomi zrAcArya kI mAnyatA hai / isa prakAra bhinna jIva pakSa se bhI doSa nahIM hotA | zravasthiteriti kAzakRtsnaH / 1 / 4 22|| ligamityeva / bhagavata evAvasthA jIva iti / zrataH saMsAra dazA yAmapi jIvo brahma eti nAtrotkramaNamupacAro vA / zranya thAkathapAtmastu kAmAya sarvaM priyaM bhavati / na hyanyasya savaM priyaM bhavati / mokSastujJAnameva uttaratra karttavyA bhAvAt / avasthA vyavasAyAt siddhAntAd vizeSaH iti zabde
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 netAvadare khalvamRtatvamityuSa saMhAro heturasya pakSasyeti kAzakRtsno manyate / tasmAjjIvopakramo, bhagavata evAvasthA vizeSo jIva ityasya liMgam / tasmAnmatreyI brAhmaNe nApi jIva dvArA prakRti kAraNavA dAsiddhiriti siddham / jIva, bhagavAn kI hI eka avasthA hai, saMsAra dazA meM bhI jIva, brahma hI hai, isalie jIvopakrama praupacArika mAtra hai / yadi aisA nahIM haiM to, AtmA kI kAmanA se saba priya hoM, yaha kaise saMbhava hai ? paramAtmA ke atirikta kisI anya ke to saba priya nahIM ho sakate / jJAna dazA hI mokSa hai, usake bAda koI karttavya zeSa nahIM raha jaataa| vyavasAya se avasthA vizeSa hotI hai, yahI siddhAnta hai / prakaraNa meM kiyA gayA iti kA prayoga batalAtA hai ki vaha paramAtmA itanA hI nahIM hai, usakA amRtatva siddha karate hue upasaMhAra kiyA gayA hai, aisA kAzakRtsna kA mata hai / isase yahI mAnanA cAhie ki jIvopakrama bhagavAna kI hI avasthA vizeSa hai jo ki jIva nAma se kahI gaI hai / isa maitreyI brAhmaNa se bhI jIva dvArA prakRti kA ga vAda kI siddhi nahIM hotii| 8 prakRtizca pratijJA'dhikaraNaHprakRtizca pratijJA dRSTAntAnuparodhAt / 1 // 5 // 23 // evaM prakRti kAraNa vAda nirAkaraNena brahmaraNa eva kAraNatve sive'pyarddhaja ratIyatayobhayasaMsthApanapakSa parihartu adhikaraNamArabhate / isa prakAra prakRti kAraNavAda ke nirAkaraNa se brahma kAraNa vAda ke siddha hone para bhI adhapake donoM pakSoM para palane vAle mata kA parihAra karane ke lie madhikaraNa kA prAraMbha karate hai| ___ nanu brahma kAraNatAM na nirAkuryaH zru ti siddhatvAt / kintusamavAyikAraNaM prakRti reva / kArya kAraNayoravailakSaNyAt / samavAyikAraNAnurodhi hi kAryam, anyat sarva bhagavAnastu / apekSyate ca samavAyi nimittayorbhedaH / karmaNyapi zrutismRti samavAyo dhrm| evaM brahmayAde'pi smRtyuktA prakRtiH samavAyikAraNam / brahmanimittakAraNam / ___ hama brahma kAraNatA kA nirAkaraNa nahIM karate kyoM ki vaha to ati siddha bAta hai, kintu samavAyi kAraNa to prakRti hI hai / kyoM ki kArya kAraNa
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM bhinnatA nahIM hotI, samavAyi kAraNa ke anurUpa hI kArya hotA hai / bAkI aura saba kAraNa bhagarvAn hI haiM / samavAyi mora nimitta kAraNa meM bheda apekSita bhI hai| dharma zAstra kA nirNaya karma ke saMbaMdha meM zruti aura smRti donoM se hotA hai, aise hI brahmavAda meM bhI smRti sammata prakRti ko samavAyikAraNa mAnanA cAhie aura brahma ko nimitta kAraNa [pratyeka kArya meM samavAyi, asamavAyi aura nimitta tIna kAraNa hote haiM, jaise ki ghar3A ke nirmANa meM miTTI, samavAyikAraNa, DaMDA cakkA mAdi prasamavAyikAraNa tathA kumhAra nimitta kAraNa hotA hai| samavAyikAraNa miTTI aura kArya ghar3e meM vastutaH koI bheda nahIM hotA, isI prakAra isa pAMca bhautika jagata aura prakRti meM sAmya hai isalie jagata rUpI kArya meM vahI samavAyikAraNa ho sakatI hai brahma to cid rUpa hai, vaha kaise samavAyi kAraNa hogA? usameM aura jagata meM to bar3A bheda hai| ityevaM prApte ucyate-prakRtizca / nimittakAraNam, samavAyikAraNaM ca brahmava / prakRtipada prayogAt smRti siddha tRtIya sarva dharmopadezaH / cakArAd yatretyAdi sarvasaMgrahaH / kuta etad ? pratijJA dRSTAntAnuparodhAt / pratijJA, "api vA tamAdezamaprAkSo yenAzrutaM zrutaM bhavatyamataM mataM bhavatyavijJAtaM vijJAtaM bhvtiiti"| dRSTAnto-"yamaikena mRt piNDena sarva mRNmayaM vijJAtaM syAt" ityAdi / pratijJA dRSTAntayoranuparodho'bAdhanaM tasmAt / samavAyi kAraNa jJAne hi kArya jJAnam / ubhayograhaNamupacAra vyAvRtyartham / upakramopa saMhAravat / pratijJA mAtrasve bhadRSTaTTArApi bhavet / dRSTAntamAtratve tvanumAna vidhayA syAt tathA sati sarva samAna dharmavad brahma syAnna samavAyikAraNam / ubhayo grahaNe tu pratijJAyA dRSTameva dvAramiti samavAyitva siddhiH / ukta mata para kahate haiM ki prakRti kA kAraNa bhI brahma hI hai / nimitta aura samavAyi donoM kAraNa brahma hI hai| prakRti zabda, asamavAyikAraNa rUpa jAgatika sabhI prAkRta padArthoM kA dyotaka hai / "yatra" ityAdi se isakA vyApaka rUpa varNana kiyA gayA hai / pratijJA aura dRSTAnta se isa bAta kI puSTi ho jAtI hai| pratijJA jaise---"usako samajha kara azru ta vastu zruta, pramata vastu mata tathA pravijJAta ho jAtI hai" dRSTAnta-"jaise ki eka miTTI ke Dhele ko dekhakara samasta miTTI ke bane padArthoM kA jJAna ho jAtA
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 hai" ityAdi / isa prakAra pratijJA aura dRSTAnta se ye bAta abAdhya ho jAtI hai / samavAyi kAraNa ke jJAna se karma kA parijJAna ho jAtA hai / pratijJA aura dRSTAnta donoM ke dvArA hI sahI nirNana hotA hai anyathA praupacArika bAta hI raha jAtI hai / jaise ki-vAkya ke upakrama aura upasaMhAra donoM se tatva kA sahI nirNaya hotA hai| yadi kevala pratijJA mAtra se vicAra kareM to adRSTA dvArA bhI sRSTi kI bAta siddha ho sakatI hai / aura yadi kevala dRSTAnta se vicAra kareM to anumAna hI anumAna ho jAyagA, yathArthatA na hogI aura aisA hone se sabhI vyavahAra samAna haiM, vaisI hI sRSTi bhI hai aisA nirNaya ho jAyegA, phira brahma ko samavAyikAraNa nahIM kaha sakate / donoM ke AdhAra para nirNaya karane para pratijJA kI puSTi dRSTAnta se hogI aura samavAyI bhAva kI siddhi ho jaayegii| kArya kAraNa yo bhedAbheda mata nirAkaraNAya piNDamaNinarava nikRntana ahaNam / tathA sati yatra kvacid bhagavAn jJAtaH sarvatra jJAto bhavati, sarva ca jJAtaM bhavati iti / sAmAnya lakSaNa pratyAsatti nirAkaraNAya ca "vAcArambhaNaM vikAro nAma gheyam" iti / alIkatva nirAkaraNAya ca "mRttiketyeva satyam" iti / brahmatvenaiva jagataH satyatvaM, nAnyati / sAmAnya lakSaNa pratyAsatti nirAkaraNaM ca spaSTa mevAne trINi rUpANItyatra kariSyati / ato brahma rUpeNa satya jagato brahma va samavAyikA raNam / dehAtma buddhistu satyAM vikAra buddhI doSaH / zruti sAmarthya pramANamityukta / tasmAd brahma va samavAyikAraNaM na prkRtiH| kArya aura kAraNa meM na atyaMta bheda hai na atyaMta prabheda isa bAta ko batalAne ke lie piNDa, maNi naravanikRntana prAdi dRSTAnta diye gae haiM / kArya ke aise avasthA vizeSa rUpa ke jJAta ho jAne para, jahA~ kahIM bhI kArya meM bhagavAna kA sarvatra prAbhAsa hone lagatA hai, aura sArA rahasya khula jAtA hai saba kucha paramAtmA se abhinna pratIta hone lagatA hai| sAmAnya lakSaNa ko nirAkaraNa karate haiM ki -- "vAcArambhaNaM vikAro nAma gheyam" tathA alIkatva kA nirAkaraNa karate haiM "mRttikeva satyam" / jagat kA brahmatva svIkArane para hI jagata kI satyatA vAlI bAta bana sakatI hai, anyathA nhiiN| sAmAnya lakSaNa ke nirAkaraNa ke lie hI pAge spaSTa rUpa se-"trINi rUpANi" ityAdi vAkya kahA gayA / brahma rUpa hone se jagata satya hai isalie
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahma hI jagata kA samavAyikAraNa hai| vikAra buddhi ke kAraNa, dehAtma buddhi ho jAtI hai / zruti sAmarthya se hI jo pramANa diye gae usase brahma hI samavAyikAraNa nizcita hItA hai, prakRti nahIM / abhidhyopadezAcca / 1 / 4 / 24 // liMgAntara mAha / 'so'kAmayata bahusyAM prajAyeyaM" iti kAmanaM tasyAbhidhyAnaM / prApta kAmatvAnna kaamnaa| tadabhidhyAnaM sRssttaavupdissyte| bahu syAmiti svasyaiva bahurUpatvAmi dhyAnena sRSTaM svayameva bhavati / suvarNasyAneka rUpatvaM suvaNaM prakRtikatva eva / adhyAsAbhAvAd gauNatvApattezca / nahiM mukhyaM bahu bhavanaM yoginAM saMbhavati / sarva bhavan sAmarthyAnmukhye saMbhavati goNakalpanAyA anyAyyatvAt / cakArAt "idaM sarva yadayamAtmA" iti kAryasya brahmatva zru tibrahma prakRtitve saMbhavati, nAnyathA / athavA "sarvaM khalvidaM brahma tajjalAniti zAMta upAsIta" iti tasya jagad rUpatvenabhidhyAnamu padizyate / tad brahma samavAyitve ghaTata, iti / cakArA devatvena pRthaktvena "bahudhA vizvato mukham" iti / "usane kAmanA kI bahuta ho jAU~" yaha kAmanA brahma kI abhidhyA hai, vaha prApta kAma haiM isalie ise kAmanA nahIM kahate / ye abhidhyA sRSTi saMbaMdhI hai / bahusyAM meM svayaM hI bahuta rUpoM meM hone kA dhyAna kara svayaM hI ve sRSTa ho ge| jaise ki suvarNa ke prAbhUSaNAdi aneka rUpa hote haiM unameM suvarNa kI prakRti rahatI haiN| vaise hI brahma kI prakRti jagata meM hai / gauNa rUpa se jaise yogI loga yaugika kAyavyUha kI racanA karate haiM, vo bAta paramAtmA ke saMbaMdha meM nahIM kahI jA sakatI, kyoM ki- paramAtmA kA dehAdhyAsa nahIM hotA / yogI loga mukhya rUpa se aneka nahIM ho sakate / sarvabhavansAmarthya hone se paramAtmA meM mukhya rUpa se hI bahurUpatA hai, unake saMbaMdha meM gauNa kalpanA karanA anyAya hai| "idaM sarvayadayamAtmA" vAkya meM jo kahA gayA hai vaha tabhI sahI ho sakatI hai jaba ki kArya kA brahmatva svIkArA jAve / "sarva khalvidaM brahma" ityAdi meM paramAtmA kI jagat rUpa se abhidhyA batalAI gaI hai| isase brahma kA samavAyi honA nizcita hotA hai / "bahudhA vizvato mukham" ityAdi meM paramAtmA kI bhinnAbhinnatA batagAI gaI hai|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 sAkSAccobhayAmnAt | 1|4|25 // fiermuktavA zratimeva praNAmamAha / sAkSAcch tyaiva samavAyitvamucyate, cakArAt smRtyapi / kathaM zrutyocyate tatrAha - - ubhayAmnAnAt / brahmaNaH sakAzAt brahmaNyeva ca sRSTi pralayayorAmnAnAt / " sarvANi ha vA imAdi bhUtAnyAkAzAdeva sumutpadyanta bhrAkAzaM pratyasvaM saMti" iti / " ahaM sarvasya jagataH prabhavaH pralayastathA ' iti ca / nahi etasmin nimittatve saMbhavati / suvarNAdiSu tathopalabdhe loka vedanyAhana sAkSAttvam, tasmAd bhagavAn eva samavAyi kAraNam / liMga kI carcA karake avazruti kA hI pramAraNa dete haiM / zrati spaSTa rUpa se brahma ko samavAyi batalAtI hai, smRti bhI zruti brahma se hI sRSTi aura pralaya dono batalAtI hai / "ye sAre bhUta samudAya prAkAza se hI hue aura prAkAza meM hI lIna hote haiM / " maiM hI sAre jagata kA utpatti aura pralaya karane vAlA hU~ | "brahma meM nimittatA saMbhava nahIM hai| vo to suvarNAdi meM bhI upalabdha hone lagegA / loka aura veda nyAya se nizcita huA ki bhagavAna hI samavAyi kAraNa haiM / prAtmakRteH pariNAmAt // 114126 // nanu sa eva savaM sRjati sa evAvati haMsicetikattRtva pratIterAkAzAdi vAkyamapyapacArikaM bhaviSyatIti, tannirAkaraNAyAha-- AtmakRteH " tadAtmAnaM svayamakuruta" iti svasyaiva karmakattu bhAvAt / sukRtattvavacanAcvAlokikatvam / tathApi jJAnArkamupapattimAha- pariNAmAt, pariNamate kAryAkAraNeti / zravikRta meva pariNamate suvarNam / sarvANi ca taijasAni vRddhezcAlaukikatvAt brahma kAraNatva eva ghaTate / pUrvAvasthAnyathA bhAvastu kArya zratyanurodhAdaMgI karttavyaH / vakSyati ca zrutestu zabda mUlatvAditi / pranyAni ca yukti dUSaNAni parihariSyati / tasmAd brahma pariNAma lakSAM kArya miti jagat samavAyikAraNatvaM brahmaraNa eveti siddham / " vahI saba sRSTi karatA hai, vahI rakSA aura saMhAra karatA hai" isa kattRtva bodhaka vAkya se to AkAzAdi vAkya bhaupacArika siddha ho jAtA hai / isa saMzaya kA nirAkaraNa karate haiM ki - " sadAtmAnaM svayamakuruta' meM sva ko hI
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 karma ra karttA kahA gayA hai yaha usa paramAtmA kI malokitA kA hI ghotaka hai phira bhI jAnakArI ke lie kahate haiM kivaha pariNamita ho jAtA hai, binA kAraNa ke hI kArya ke rUpa meM pariNAmita hotA hai, jaise ki suvarNa fear kisI vikAra ke rUpAntarita hotA hai / sabhI tejasa padArthoM kI alokika vRddhi hotI hai, usI se brahma kI kAraNatA nizcita hotI hai zruti ke niyamA nusAra mAnanA hogA ki- pUrvAvasthA ke binA badale hI kArya hotA hai / "zru testu zabda mUlatvAt" sUtra meM yahI bAta sUtrakAra ne isameM ve pranyAnya dUSita yuktiyoM kA parihAra karate haiN| isase brahma kA kArya pariNAma svarUpa hai, isalie jagata kA hI hai / kahI hai| nizcita huA ki samavAyikAraNa brahma yonizca hi gIyate / 1 / 4 / 27 // cetaneSu kiMcidAzaMkya pariharati / nanvastu jaDAnAM brahmaka kAraNatvaM, ceta neSu yotibIjayoH samavAyitva darzanAt puruSatvAd bhagavato yonirUpA prakRtiH samavAyikAraNaM bhavatu / zukra zoNita samavetatvAccharIrasyetyAzaMkya pariharati / yonizca brahmava zAktavAda nirAkaraNAya cakAraH / tatra yukti tI pramANayati / hi gIyate iti / yuktistAvat - " sadeva somyedamagra AsI dekamevAdvitIyam" iti pUrvameva pratijJAtam / " prAkAzAdeva" zrAnaMdad hi eva " ityAra kArazcAnyakAraNatvaM jagato'vagamyate / itarApekSAyAM dvatA patteH / gIyate ca 'karttAramIzaM puruSaM brahma yonim" tad bhUtayoni paripazyaMti dhIrAH" iti ca / " mama yonirmahad brahma tasmin garbhaM dadhAmyaham " iti / " tAsAM brahma mahad yonirahaM bIja pradaH pitA" iti ca / prakSara puruSotama bhAvena tathA tvam / tasmAd yonirapi bhagavAn puruSo'pi sarva vIryaM jIvazca sarvaM bhagavAn iti / "idaM savaM yadayamAtmA" iti siddham / tasmAt kenApyaMzena prakRti pravezo nAsti itya zabdatvaM sAMkhya matasya siddham / cetanoM ke saMbaMdha meM kucha pAzaMkA karate hue parihAra karate haiM / jar3a vastutroM meM to brahmaka kAraNatA samajha meM prAjAtI hai kintu cetanoM meM to yoni aura bIja donoM kA samavAyitva dekhA jAtA hai, isalie puruSa rUpa bhagavAna aura yoni rUpa prakRti donoM hI samavAyikAraNa hoMge / isa prakAra zukra zoNita ke saMyoga se zarIra kA dRSTAMta dete hue zaMkA kI gaI usakA
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 parihAra karate haiM yoni bhI brahma hI hai| bhI kahane kA tAtparya, zAktavAda kA nirAkaraNa hai| isa viSaya meM yukti paura zruti donoM kA pramANa dete haiN| yukti jaise-"he somya ! yaha sat hI prathama thA" yahI eka mAtra thA ityAdi zrutiyoM se paramAtmA kI pUrvasthiti kA nizcaya hotA hai / tathA-"prAkAzAdeva" AnaMdAddhayeva ' ityAdi vAkyoM meM evAkAra ke prayoga se hI jagata kI ananyakAraNatA kA nirNaya ho jAtA hai / jaba dUsare kI apekSA hotI hai tabhI vaita kI bAta uTha sakatI hai / zrutiyA~ brahma ko yoni rUpa se gAtI bhI haiM--karimIzaM puruSaM brahma yonim" ' yad bhUtayoni paripazyati dhIrAH / " smRti bhI jaise--"mamayo nirbhahad brahma tasmin garbha dadhAmyaham" tasmAd yonirahaM bIja pradaH pitaa|" ina prasaMgoM meM yoni aura bIja donoM, eka hI ko kahA gayA hai, vaha akSara aura puruSottama bhAva se hai / bhagavAn hI yoni aura bhagavAn hI puruSa, bhI haiM, sArA vIrya jIvoM ke rUpa meM vyApta hai isalie saba kucha bhagavAn hai / "idaM savaM yadayamAtmA" yaha sArvabhauma vAkya aisA mAnane para hI siddha hotA hai / isalie kisI bhI aMza se prakRti kA praveza nahIM hotA, sAMkhya mata se saMbaMdhita eka bhI zabda zruti meM nahIM hai| etena sarve vyAkhyAtA vyAkhyAtAH / 1 / 4 / 28 / brahmavAda vyatiriktAH sarvevAdA avaidikA, veda--viruddhAzce tyAha / etena brahmavAdana sthApana pUrvaka sAMkhyamata nirAkaraNena sarve pAtaMjalAdi vAdA vyAkhyAtAH / avaidikA anupayuktAzca / vaidikAnAM hi veda pramAraNam tasmin vyAkule bhrAMti pratipannA eva sarve vAdA iti / etat saukaryArtha vistareNAne vakSyate / pAvRttiradhyAya samApti bodhikA / brahma vAda ke atirikta sAre vAda avaidika paura veda viruddha haiM / brahma vAda kI sthApanA karate hue sAMkhya mata kA nirAkaraNa kiyA, usase pAtaMjala Adi vAdoM kA bhI nirAkaraNa ho gayA / ve sAre vAda bhavaidika aura anupayogI haiM / vaidikoM ke lie to veda hI pramANa hai / usameM kisI prakAra kI gar3abar3I karane me bhrAnti ho jAtI hai, ye sAre vAda bhrAMta haiM / bhAge aura bhI saralatA se isakA nirNaya kareMge / vyAkhyAtA zabda kI prAvRtti pradhyAya kI samApti kI paricAyikA hai| prathama adhyAya samApta
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya prathamapAda prAraMbha smRtyanavakAzadoSa prasaMga iti cennAnyasmRtyanavakAzadoSa prasaMgAt 2211 // prathamAdhyAye vedAMta vAkyAno vivAdAspadAnAM brahmaparatvena samanvayaH pratipAditaH / adhunA zrutismRtyavirodhaH pratipAdyate / bhrAntimUlatayA sarva samayAnAmayuktitaH, na tad virodhAt vacanaM vaidika zaMkyatAMbrajet / prathama adhyAya meM vivAdAspada vedAMta vAkyoM kA brahma paraka samanvaya kiyA gayA / aba zruti smRtiyoM ke avirodha kA pratipAdana kreNge| zrutiviruddha smRtiyAM bhrAMtimUlaka haiM, unakI sabhI yuktiyAM asaMgata haiM, unakA virodha karane se vaidika vacana saMzayita hogA, aisA nahIM samajhanA caahiye| zrutivipratiSedhastvazyaM pratividheyaH / prathama caturthapAde sarvathAnupayoge pratipAdite smRti pratipAdite smRtitvavacanena prAmANye ca yAvat tadAprAmANyaM na pratipAdyate tAvat tadvirodhaH parihata mazakya iti tannirAkaraNArtha prathamataH sUtratrayamAha / tulya balAnAM parasparavirodhe naM prakArAntarasthitiriti tatoyuktayA zrati vipratiSedha prihaarH| tato dvitIyepAde veda bodhakatvAbhAve'pi tairapi svAtaMtryeNa kazcan puruSArthaH setsyatItyAzaMkya bAhyAbAhyamatAnyekIkRtya nirAkaroti / bhrAntestulyatvAt / tataH samyag vedArtha vicArAmeva vaidikapadArthAnAM kramasvarUpa vicAraH pAdadvayena / ataH saMpUrNenApyadhyAyena pravirodhaH prtipaadyte| zruti se viparIta matoM kA pratIkAra prAvazyaka hai, prathama aura caturthapAda ativirodhI matoM kI anupayogitA batalAI gaI hai / smRti ke pratipAdana
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 meM, vairAgya viviktAtmajJAna prAdi meM smRtitva vacana kI pramANikatA aba mAnate haiM, taba viruddha smRtiyoM ke ina vicAroM ko aprAmANika nahIM kaha sakate, isalie unake virodha kA parihAra nahIM ho sakatA, aisI mAnyatA ke nirAkaraNa ke lie prathama ke tIna sUtroM kI yojanA kI gaI hai| tulya bala vAlI zrutiyoM meM jaba paraspara virodha hotA hai taba kisI bhI prakAra usakA samAdhAna saMbhava nahIM hotA usa sthiti meM yukti se zrati viruddhatA kA parihAra kiyA jAtA hai / dvitIyapAda meM, bodhakatva kA prabhAva hone para bhI una sAMkhya mAdi matoM se kisI prakAra ke viziSTa puruSArtha kI siddhi saMbhava hai aisA saMzaya karate hue bAhya pravAhya matoM ko ekatra kara nirAkaraNa karate haiN| aisA vAhya mabAhya matoM meM samAna bhrAnti hone para hI kiyA gayA hai| do pAdoM se, bhalI prakAra se vedArtha vicAra karane ke lie paidika padArthoM ke krama svarUpa para vicAra kiyA gayA hai| isa prakAra saMpUrNa adhyAya se avirodha kA pratipAdana kiyA gayA hai| kapilAdimahaSikRtasmRtenaM manvAdivadanyatropayogaH, mokSakopayogitvAt / tatrApyanavakAze vaiyapittariti cenna / kapilavyatirikta zuddha brahmakAraNavAcaka smRtyanavakAzadoSa prasaMgaH / "prahaM sarvasya jagata' prabhavaH pralayastathA" iti / kapilAdi maharSiyoM ko smRtiyoM kA manu mAdi smRtiyoM kI taraha koI aura bhI upayogitA nahIM hai, eka mAtra mokSa tattva kA vivecana karane meM kAraNa hI manu nAdi kI upayogitA mAnI gaI hai| yadi kareM ki sAMsya mAdi ko-mAnyatA na dI jAyegI to smRtiyoM kI upayogitA hI na hogI so bAta nahIM hai kapila se bhinna zuddha brahma kAraNa vAcaka smRtiyoM kI mAnyatA sadA hogI / jaisI ki-"mahaM sarvasya jagataH prabhavaH pralayastathA" mAdi smRti vAkyoM kI mAnyatA hai / itareSAM cAnupanabdheH / / 1 / 2 // prakRti vyatiriktAnAM mahadAdInAM soke vede cAnupalabdheH / sAMsa smRti isalie vaidikoM ke lie mAnya nahIM hai ki-veda aura smRti kahIM bhI, prakRti ke atirikta mahat Adi kA varNana nahIM miltaa| etena yogaH pratyuktaH / 2 / 13 //
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 sAMkhya smRti nirAkaraNena yogasmRtirapi nirAkRtA dRSTavyA yogasya vaidikatvazaMkayA bhedena nirAkaraNam / sAMkhya smRti ke nirAkaraNa se yogasmRti bhI nirAkRta mAna lI gaI / yoga to vaidika tatva hai aisA saMzaya hotA hai to vaha kevala pradhAna kAravAda mAnane se nirAkRta hai / 2 zradhikaraNa na vilakSaNatvAdanyasya tathAtvaM ca zabdAt |2| 1|4|| -bAdhako'yaM tarkaH / asya jagato vilakSaNatvAdacetanatvAccetanaM na kAragam / vilakSaNatvaM ca zabdAt --''vijJAtaM cAvijJAtaM ca" iti / pratyakSasya bhrAntitvaM manyamAnasyedaM vacanam // prAyaH yaha tarka bAdhaka hotA hai ki yaha vilakSaNa aura acetana hai, isalie isakA kAraNa cetana nahIM ho sakatA / jagata kI vilakSaNatA "vijJAtaM cAvijJAtaM ca" ityAdi vAkyoM meM spaSTa kahI gaI hai / pratyakSa meM bhrAnti utpanna karane vAlA yaha vAkya hai / 2 abhimAnivyapadezastu vizeSAnugatibhyAm | 2|1|zA "mRdabravIt prApo'bruvan; tatteja aikSat, tehavAcamUcustvaM na udgAyeta" evamAdizrutibhibhUtendriyANAM cetanatvaM pratipAdyata ityAzaMkya nirAkaroti tu zabdena tattadabhimAninya eva devatAstathA vadaMti / kutaH ? veda evaM "vijJAtaM cAvijJAtaM ca" iti cetanAcetana vizeSoktaH / anugatatvAcca / "agnirvAgbhUtvA mukha prAvizad" ityevamAdivizeSAnugatibhyAmabhimAnitvA mityarthaH / devatA padaM ca zrutyaMtare / " miTTI bolatI hai, jala bolate haiM, teja dekhatA hai" ityAdi zrutiyoM se kyA bhUtendriyoM kI cetanatA kA pratipAdana kiyA gayA hai ? isa zrAzaMkA kA nirAkaraNa karate haiM ki unake abhimAnI devatA hI bolate haiM / veda se hI usakA nirNaya hotA hai- "vijJAtaM cAvijJAtaMm" ityAdi meM cetana acetana donoM kA ullekha kiyA gayA hai / anugata bhAva bhI batalAyA gayA hai-' zragni vANI hokara mukha meM praviSTa huA" ityAdi meM anugati kahI gayI hai, isase bhI abhimAnitva kI bAta nizcita hotI hai / "haMtAhaM devatAstisro "
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 ityAdi dUsarI zruti meM spaSTataH devatA pada abhimAnI rUpa se varNana kiyA gayA hai / dRzyate tu | 2|16|| pariharati / tuzabdaH pakSaM vyAvarttayati / dRzyate hi kAryakAraNayova rUpyam // kezagomayavRzcikAdI cetanAdacetanotpatti tadaMzasyaiva niSedhaH / niSedhe tulyAMzasampattizcet prakRte'pi sadazaH / isa sUtra meM tu zabda kA prayoga karate hue pUrvapakSa kA nirAkaraNa karate hue parihAra karate haiM- kahate haiM ki kArya kAraNa meM vairUpyatA pratyakSa dekhI jAtI hai / jaise zarIra se keza, gobara se kor3e ityAdi, yadi cetana se acetana kI utpatti kA niSedha kareMge to usake aMza kA bhI niSedha mAnanA par3egA / yadi tulyAMza meM hI saMyoga kI bAta mAnate ho to prakRti meM bhI sadaMza vidyamAna hai / isalie tumhArI bAta saMgata nahIM hai / prasaditi cenna pratiSedhamAlatvAt ||17|| zrata kAraNatvenAsakti iti cenna, pratiSedhArthameva vacanam / kathamasataH sajjAyeteti / kAryasyavA pUrvavipratiSedho brahmakAraNatvAya / yadi kaho ki zruti meM kAraNa rUpa se zrasat kA bhI ullekha hai, so vaha kevala pratiSedha ke lie hai, usakA tAtparya hai ki asat se sRSTi kaise ho sakatI hai ? brahma ko kAraNa batalAne ke lie kArya kA pUrva vipratiSeSa kiyA gayA hai / prapItau tadvat prasaMgAdasamaMjasam ||18|| pUrvapakSamAha / prapItiya: / kAryasya kAraNalayaM tadvat prasaMga: / sthaulyasAvayavatvaparicchinnasvAzuddhatvAdidharmasambandhAvazyakatvAdasamaMjasam brahmakAraraNa vacanam / pUrvapakSa kahatA hai ki kArya kA jaba kAraNa meM laya hotA hai to phira vahI samasyA sAmane AtI hai, sthUla sAvayava, paricchinna prazuddha sRSTi, usa sUkSma niravayava, aparicchinna zuddha brahma se kaise lIna hotI hai ? yadi hotI hai to paramAtmA usake sambandha se dUSita hotA hai, isa prakAra brahmakAraNa vAda meM asamaMjasa upasthita hotA hai /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 na tu dRzTAnta bhAvAt / 2 / 1 // __ nevAsmadIyedarzane kiMcidasAmaMjasyamastIti tu zabdena pariharati / sva. pakSasthApanasarapakSanirAkaraNa govidyamAnatvAnnatuvacanam / tata utpannastha tatra laye na kAryAvasthA dharmasaMbaMdhaH zarAvarucakAdiSu prsiddhH| bhavatAM paraM na dRSTAnto'sti / hamAre darzana meM thor3A bhI asAmaMjasya nahIM hai apane pakSa ke sthApana paura para pakSa ke nirAkaraNa kA bhAva jaba mana meM rahatA hai to sahI bAta nahIM nikalatI / utpanna vastu jaba apane kAraNa meM laya hotI hai taba kAryAvasthA kI vizeSatAoM kA usase koI saMbaMdha nahIM rahatA, miTTI ke pyAle aura suvarNa ke AbhUSaNa prAdi meM ye bAta pratyakSa dekhI jA sakatI hai / hamArI dRSTi meM ye dRSTAnta parilakSita hote haiM, kyA ApakI samajha meM nahIM pAte? svapakSa doSAcca |s1||10|| __ svapace caite prativAdinaH sAdhArapAdoSAH / nivizeSAt pradhAnAt savizeSasyakAryatA, tasyotpattiH, laye taddharma saMbaMdhaH / asad kAryavAda prasaMgaH / tathaiva kAryotpattI kAraNAbhAvena niyamAbhAvaH / bhAve vA muktAnAmapi punabandha prsNgH| ye prativAdI jo doSa hamAre mata meM dikhalA rahe haiM ye doSa inake apane mata meM sAdhAraNa rUpa se vidyamAna haiM / nivizeSa pradhAna se savizeSa kArya kA honA, kArya kI utpatti aura laya meM usake dharma kA saMbaMdha, asad se kArya kI utpatti kaise saMbhava hai ? kAraNa kA to prabhAva hI rahegA, kAraNa ke binA kArya hone kA niyama kahA~ hai ? yadi aisA ho bhI to jo mukta ho cuke haiM ve punaH baMdhana meM pAjAveMge / ityaadi| tarkApratiSThAnAdapyanyathAnumeyamiticedevamapyavimokSaprasaMgaH // 21 // vedokta 'rthe zuSkatarkeNa pratyavasthAnamayukta, tarkasyApratiSThAnAt / tau nAma svonprakSitA yuktiH / sA ekoktA naanyrNgiikriyt| svataMtrANA matibhedAd vastuno dvarUpyAsaMbhavAniyAmakAbhAvAcca, ato na tarkastha pratiSThA / pUrvapakSiNaH parihAraH / apyanyathA'numeya miti cet / evamapi anyathA vayamanumAsyAmahe / yathA nApratiSThAdoSo bhaviSyati / nahi ko'pi tarkaH pratiSThito nAstIti vaktuM zakyate / vyavahAroccheda prasaMgAt /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 "prArSadharmopadezaMca dharmazAstrAvirodhinA, yastaNAnusaMdhattaM sadharma vedanetaraH" itismRteH| sAvadhatakaM parihAreNa niravadyastakaH pratipattavyo bhavatIticet evamapyavimokSa prasaMgaH / brahmavAdino niduSTatarka sadbhAve'pi prakRtibAdinastakasya doSAvimokSa prasaMgaH mUlaniyamAbhAvAd vaimatyasya vidyamAnasvAt / veda sammata artha meM, tarka dvArA samAdhAna karane kI ceSTA anucita hai, kyoMki tarka kA koI mahatva nahIM mAnA jaataa| apanI buddhi se jo yukti prastuta kI jAtI haiM use hI to taka kahate haiN| vaha eka vyakti kI sUjha hotI hai, use aura loga to svIkArate nahIM / RSiyoM ke svataMtra mati bheda se, vastu to do ho nahIM sakatI usakA sahI nirNaya kare bhI kauna ? isalie tarka kI koI pratiSThA nahIM hai| yahI pUrva pakSa kA parihAra hai / yadi kaheM ki-dUsarA hI anumAna kiyA jAyagA, taba to hama bhI dUsarA anumAna kara sakate haiM, jisase apratiSThA doSa nahIM hogA, na koI ye kaha sakegA ki taka kI pratiSThA nahIM hai / kintu zAstra vyavahAra kI paraparA kA uccheda ho jAvegA / smRti kA vacana hai ki-"RSiyoM ke dharmopadeza yadi dharma zAstra se aviruddha hoM, aura vaha tarka se bhI samAdhita ho sake vahI dharma haiM, dUsarA kucha nahIM / " yadi kaheM ki galata tarka ke parihAra se sahI tarka kI pratipatti karane meM kyA hAni hai ? aisA karane meM bhI tarka se chuTakArA nahIM mila sakatA, brahmavAdiyoM ke doSa rahita takoM ke hote hue bhI, prakRtivAdiyoM ke tarka kA doSa pIche par3a hI jAtA hai, usase chuTakArA nahIM milatA kyoMki-tarka meM mUla niyama para to vicAra hotA nahIM, vaimatya kI bhAvanA hI banI rahatI hai [arthAt khaMDana karane kA hI bhAgraha rahatA hai, isalie vastu kA nirNaya kaise saMbhava hai ?] etena ziSTA parigrahA api vyAkhyAtAH // 21 // 12 // sAMkhyAmatasya vaidikapratyAsannatvAt keSAMcicchiSTAnAM parigraho'pyasti / araNamAyAkAraNavAdAstu sarvathA na ziSTaH parigRhyata iti teSAM tarkAH pUrvokta nyAyena sutarAmeva nirastA veditavyAH / ___ sAMkhyAmata vaidikamata se adhika milatA julatA hai isalie koI ise ziSToM ke mata meM grahaNa karate haiM, para jo ise svIkArate haiM ve aNamAyAkAraNa vAdI hI pUrNa rUpa se ziSToM meM grAhya nahIM haiM isa lie unakI mAnyatA kA kyA mahatva hai ? unake tarka bhI, ukta vicArAnusAra upekSya haiN|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 bhoktrApattaravibhAgazcet syAllokavat / 211113 // kAraNadoSa parihRtya kAryadoSa parihArArthamArambhaH / bhogyasya bhovatrApattiH brahmaNo nirvizeSasya kAraNatvAd bhokta bhagyatvaM bhogyasya ca bhokta tvamApadyate / ato na vibhAga iti cet; syAllokavat / yathA loke kaTaka ku MDalAdInAM suvarNa kAraNatvena suvarNAnanyatve'pi na kaTakasya kuNDalatsevaM na bhogyasya bhokta tvam / kAraNa doSa kA parihAra karake aba kArya doSa kA pahiAra prArambha karate haiN| kahate haiM ki- bhogya jagata kI bhogyatA kAraNa meM asakta hogI arthAt nivizeSa kAraNa brahma se hI ye bhogya bhoktA aura bhoga tInoM jAgatika tatva utpanna hue haiM, isalie inakA prAzleSa paramAtmA meM bhI hogA, kyoM ki vaha inase alaga to hai nahIM / isakA parihAra karate haiM ki jaise kaTaka kuDala prAdi prAbhUSaNa suvarNa se hI banate haiM, suvarNa se bhinna nahIM haiM phira bhI kaTaka ko kuMDala nahIM kaha sakate, isI prakAra bhogya kA bhoktatva saMbhava nahIM hai / tadananyatvamArambhaNa zabdAdibhyaH | 2|1|14|| zrutiviroSaM pariharati / "vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaMmRttiketyeva satyam" iti / tatra vikAro vAGmAtreNaivArabhyate na vastuta ityarthaH pratibhAti / tathA ca sati kasya brahma kAraNaM bhavet ? ataH zrati vAkyasyArthamAhaprAraMbhaMgazabdAdibhyastadananyatvaM pratIyateM / kAryakAraNAnanyatvaM mithyAtvam 1 : na zrutivAkyoM me pratIta hone vAlI viruddhatA kA parihAra karate haiM / "vAcArambhaNaM vikAro nAmadheyaM" ityAdi vAkya se to aisA pratIta hotA hai| ki - vikAra kevala nAmamAtra kA hai, vAstavika nahIM / isa sthiti meM brahma 'kisakA kAraNa hogA ? isa para zruti kA artha karate haiM ki- zrAraMbharaNa zabda se ananyatA kI pratIti hotI hai arthAt kArya kI kAraNa se ananyatA hai / 'mithyAtva nahIM hai / yenAtvaM tAmasabuddhayaH pratipAdayaMti tehmavAdAH sUtra zrutinAzanena tilApaH kRtAH veditavyAH / zrantaH praviSTacoravarSArthamevaiSa ArambhaH / malaukika prameya N sUtrAnusAreNava nirNaya ucitaH na svatatratayA kiMcit pari
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 kalpanam / tarkApratiSThAnAditi nirAkRtameva / na vAsminnapi sUtre mithyA. tvArthaH saMbhavati / ekavijJAnena sarvavijJAnopakramabAdhAt prakaraNavirodhazca / trayAvirodhabhavaparityAgerna kamidaMsUtramanyathA yojayannatidhRSTa ityalaM vistareNa / jo tAmasa buddhi vAle mithyAtva kA pratipAdana karate hai, ve brahmavAda ke pratipAdaka zrU tisUtroM ko naSTa karane para utArU haiM unheM to tilAMjali dene meM hI sukha hai| ve to vadha karane yogya aise caura haiM jo ghara meM ghusa kara vizvasanIya banakara corI karate haiN| alokika tatva para to kama se kama sUtra ke anusAra hI nirNaya karanA ucita hai thor3I bhI svataMtra parikalpanA karanA ThIka nhiiN| takaM kI koI pratiSThA nahIM isa niyama se ye bhI nirAkRta ho jAte haiN| isa sUtra meM mithyArthatA kabhI bhI saMbhava nahIM hai, aisA karane se "eka vijJAnena sarvavijJAna" vAle niyama vAkya meM bAdhA hogI tathA prakaraNa se viruddhatA hogI / avirodha traya ke bhaya kA parityAga karake isa eka sUtra kI anyathA yojanA karanA atidhRSTatA haiM, isase adhika aura kyA kheN| bhAve copalabdheH 2 / 1 / 15 // bhAva eva vidyamAna eva ghaTe ghaTopalabdhiH / nAbhAve cakArAnmRtyaketyevazru tiH parigRhItAH / vAGa mAtraNa copalambhe mithyavAtra ghaTopyamtItyukta upalabhyeta / idaMsUtraM mithyAvAdinA na jJAtameva ataeva pAThAntarakalpana miti / ghaTa meM ghaTa kA bhAva hone se hI ghaTopalabdhi hotI hai prabhAva se nhiiN| sUtrastha cakAra "mRtyaketyevasatyam' zruti kI ora iMgita karatA humA ukta tathya kI hI puSTi kara rahA hai / "vAGamAtreNa" se yadi mithyA artha leMge to yaha ghaTa mithyA hai yahI kahanA par3egA ye sUtra mithyAvAda kA jJApaka nahIM hai / aisA artha karane ke lie pAMThAntara kI kalpanA karanI pdd'egii| satvAccAvarasya / 2 / 1 / 16 // pravarasya prapaMcasya satvAt kAlikatvAt brahmatvam / "sadeva sonyedamana mArsIt" "yadida kiMca tatsatyam ityAcakSata' iti zruteH / ye sArA avara.prapaMca sadava aura kAlika hone se brahmasvarUpa hai / "he. somya ! ye pahile sat hI thA" ye jo kucha bhI hai vaha satya hai aisA samajho" aisA zruti kA hI pramANa hai|
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 247 asavyapadezAnneticenna dharmAntareNavAkyazeSAt // 2 // 116 // "asad vAidamana pAsIt" iti zrutyA prAgutpattaH kAryasyaprasasvaM bodhyata iti cenna / adhyAkRtatvena dharmAntareNa tathAdhyapadezaH / kuttA ? vAkyazeSAt / "tadAtmAnasvavamakuruta" iti svasmaiva kriyamANatvAt, idamAsItpada prayogAcca / yadi kaheM ki-' yaha pahile asate hI thA" isa zrati se to utpatti ke pUrva kArya ko prasatva jJAta hotA hai ? to ApakA saMzaya vyartha hai, ye asatva kI bAta, adhyakta aura dUsare rUpa meM hone kI prora iMgana kara rahI hai| ukta vAkya ke aMta meM spaSTa rUpa se "usane usa samaya apane ko svayaM vyakta kiyA" ityAdi se svayaM kI kriyamANatA batalAI gaI hai" "idaM" maaura "prAsIt" pada bhI sattA kA hI dyotana kara rahe haiM / yuktaH zabdAntarAcca / 221 // 18 // yuktistAvat - samavetameva kArya sadutpAdyata iti saMbaMdhasya dviniSThatvAnityatvAcca kAraNAntareNApi paraMparayA saMbaMdhaH asaMbaddhotpattI tu mithyAtvameva / pravRttistvabhivyakta yarthamiti / zabdAntaraM sacchAndAdAsmazabdaH "mAtmAnaM sbamakurute" iti / ukta bAta para yukti dete haiM ki samasta sattAtmaka jagata eka sAtha utpanna hotA hai aisA mAneM to sabaMdha kI dviniSThatA aura anityakSA hotI hai jisase kAraNAntara se bhI paramparita saMbaMdha nizcita hotA hai, asaMbaddha utpatti meM to midhyAtva hai hii| phira to abhivyakti kI pravRtti hI vyathaM siddha hogii| isalie sat zabda ko prAtma zabda kA paryAya mAnanA cAhie "mAtmAnaM svayabhakurute "vAkya sat zanda ke paryAya kA hI vAcaka hai| paTavacca 12 / 1116 // yathA saMveSTitaH paTo na vyakta gRhmale, vistRtastu gRhyate, tathA'virbhAvAmAvirbhAvana jagato'pi / jaise ki-~lapaTA huA kapar3e kA thAna acchI taraha samajha meM nahIM pAtA, 'phailAne para hI samajha meM AtA hai, vaise hI, yaha jamata nI AvirbhUta hone se "samajha meM pAtA hai|
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 yathA ca prANAdiH | 2|1|20|| yathA prANApAnAnAM niyamane jIvanamAtram praniyamane AkuMcanAdi / tAvatA prANabhedaH / pUrvamasatvaM vA tathA jagato'pi jJAnakriyAbhedAtsUtradvanam / jaise ki - prAraNa apAna Adi kA niyamana jIvana dhAraNa ke lie hotA hai. aniyamana se AkuMcana Adi hotA hai, isase prAraNoM meM koI bheda hai yA pahile nahIM the, aisA nahIM kaha skte| usI prakAra jagata sRSTi kI bAta hai / jJAna aura kriyA ke bheda se do sUtroM meM samajhAyA gayA hai / itaravyapadezAd hitAkaraNAdidoSaprasaktiH | 2|1 // 21 // brahmaNo jagatkAraNatve, itarasya jIvasyApi brahmatvAt tad hitaM kartavyam / tannakaroti iti tadakaraNAdi doSaprasaktiH / "tatsRSTA tadevAnuprAvizat " anena jIvenAtmanAnupravizya nAmarUpe vyAkaravAriNa' iti tasyaiva jIvavyapadezAt / brahma, yadi jagat kA kAraNa hai to, usakA jo dUsarA rUpa jIvatmA hai, usakA hita karanA brahma kA kartavya hai, yadi vaha aisA nahIM karatA to usake Upara isakA lAJchana hai kyoMki - "usane sRSTi kara usameM praveza kiyA" isa jIvatmA ke AtmA pravezakara nAmarUpa kA prakAza karU" ityAdi vAkya jIva ko usI kA sthAna batalAte haiM / adhikaM tu bhedanirdezAt | 2|1|22|| tuzabdaH pakSa vyAvarttayati / yadi brahma tAvanmatra bhavet tadAyaM doSaH tat punarjIvAjjagatazcAdhikam / kutaH ? bhedanirdezAt / dRSTavyAdi vAkyeSu karmaka vyapadezAt vijJAnAnaMdavyapadezAd vA / na hi saMpUrNo'zasya hitaM niyamena karoti / sarvendriyavyApArAbhAvaprasaMgAt / svalIlayaikaM tu karotyeva / sUtrastha tu zabda, uparyukta sUtra meM kahe gae pakSa ko nirAkRta karatA hai / hate haiM ki yadi vrahma utanA mAtra hI hotA taba ukta doSa ho sakatA thA, jIva se adhika jagata hai, vaha usakA vizAla rUpa hai / jagata jIva aura brahma meM bar3I vibhinnatA hai jaisA ki - " zrAtmA bAre dRSTavya" ityAdi vAkya meM
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 spaSTa karma katta kA bheda tathA vijJAnAnada" meM jJAtA jJeya kA bheda kahA gayA hai| jo jIva jitanA kartavya karatA tadanusAra phala pAtA hai, saMpUrNa vyaktitva, aMza kA hita niyamataH kara bhI nahIM sakatA, jaise ki-- manuSya apane aMza keza nakha Adi ko kATatA hai, kyA use prahita kahA jAvegA ? yadi aisA mAna leMge to, indriyoM ke kArya hI ruka jAveMge [arthAt bolane meM sahasroM kITANoM kI hatyA hotI hai, calane phirane meM bhojana karane meM Adi aneka karmoM meM jIva himA hotI hai kyA use prahita kahate haiM ?] paramAtmA apanI lIlA se hita aura ahita ko eka kara dete haiM / azmAdivacca tadanupapattiH / 2 / 1 / 23 / / ___ pArthivatvAvizeSe'pi hIramANikyapASANAnAM palAzacampakacandanAnAM uccanIcatvamevaM jIvasyAMzatvAvizeSe'pi brahmAdisthAvarAntAnAM uccanIcatvam / kAryavailakSaNyaM tadanurodhazcadarzitaH / sAmAnyataH sabhI vastue~ pArthiva haiM kintu hIrA mANikya aura sAdhAraNa patthara tathA palAza, campaka aura caMdana Adi meM U~cA nIcA bhAva hai vaise hI sAre jIva paramAtmA ke aMza haiM para brahmA se lekara sAdhAraNa jIvoM taka meM U~cA nIcA bhAva hai| isa prakAra jagata kI jo vilakSaNatA hai vaha, unakI . adhInatA kA dyotaka hai| upasaMhAra darzanAnneticenna kSIravaddhi / 2 / 1 / 24 // brahma va kevalaMjagatakA raNamityuktam / tannopapadyate / kulAlAdecakrAdisAdhanAntarasyopasaMhAradarzanAt saMpAdanadarzanAditi cenna, kSIravaddhi, yathAkSIraM kartAramanapekSya dadhibhavanasamaye dadhi bhavati, evameva brahmApi kAryasamaye svayameva sarva bhavati / brahma ko hI ekamAtra jagat kA kAraNa kahA gayA hai| aisA nahIM ho sakatA, kyoMki ghaTa ke nirmANa meM cakra Adi aneka sAdhanoM kI AvazyakatA hotI hai, bar3I nigarAnI aura kuzalatA ke bAda ghaTa kA nirmANa hotA hai| ye tarka sRSTi ke saMbaMdha meM nahIM kiyA jA sakatA, sRSTi to dUdha se hone vAle dahI ke samAna pariNAma vAlA hai jaise ki dUdha binA kisI apekSA ke svayaM hI dahI kI avasthA ko prApta ho jAtA hai, vaise hI brahma bhI sRSTi ke samaya svavaM jagata rUpa ho jAtA hai /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 loke | 1|25|| svato'bhinnakaraNe dRSTA: yathA devarSipitarau bAhyanirapekSA evaM svayogabalena sarvakurvanti, evaM brahmApyanapekSya tatsamavAmaM svataeva sarvakaroti / dahI ke dRSTAnta para saMzaya hotA hai ki dUdha ko jamAne meM jAmana kI pekSA hotI hai sRSTi pariNAma meM samavAya kauna hai ? usa para dRSTAntaM dete hai ki- jaise deva RSi pitara Adi nirapekSa bhAva se apane yoga bala se saba kucha kara lete haiM vaise hI brahma bhI nirapekSa hokara saba kucha karate haiM / kRtsnaprasaktiniravayavatva zabdakopo vA / 2|1|26|| kameva brahma svAtmAnamevaM jagat kuryAt kRtsnaM brahmakameva kArya bhavet / zraMzAMzabhedena vyavasthA tathAsati niravayavatva zrutivirodhaH, " niSkalaM niSkriyaM zAntam" iti / hI kArya hai, isake matalaba jagata aura brahma meM 'mAnane se "niSphala nikriya zAnta" prAdi jo virodhAbhAsa hotA hai / yadi eka hI brahma svayaM jagata rUpa ho jAtA hai to kahanA cAhie ki brahma aMzAMza bheda hai, kintu aisA brahma parama zruti hai, usameM testu zabdamUlatvAt / 2 / 1 / 17 / / tu zabdaH pakSa N vyAttaM yati / zruteH zrUyata eva dvayamapi na ca taM yukta ? bAghanIyam zabdamUlatvAt zabde kasama nigamyatvAt / acityAkhalu ye bhAvAna sAMstarkeNa yojayet, arvAcIna vikalpavicArakutarka pramANAbhAsazAstra kalilAntaH kararaNa duravagrahavAdinAM vAdAnavasare sarvabhavanasamarthabrahmaNi virodhA bhAvAcca / evaM parihRte'pi doSe svabhattyA'nupattimudbhAvya sarvasaplavaM badana maMdamatiH sadbhirupekSyaH / sUtrastha tu zabda upayukta pakSa kA nirAkaraNa karatA hai / kahate haiM kiniko yukti se nahIM kATa sakate, vaha zabdamUlaka hai, use to zabda ke sahAre hI samajhA jA sakatA hai, zruti ke zabdoM ke jo durUhaM pracintya bhAva haiM unameM tarka kI yojanA nahIM karanI cAhie / jo vastu prakRti se pare hotI hai vaha cintya hotI hai / bhae nae vikalpa vicAra kutarka aura pramANoM se jo
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 zAstroM ke antaH karaNa ko dUSita karake durAgraha pUrvaka vAda vivAda karate haiN| yaha zobhA kI bAta nahIM hai / sabakucha hone meM samartha brahma ke saMbaMdha meM ye virodhI bhAva haiM / nirdoSa brahma meM, apanI mati se saMzayita bhAva rakhane, vAle, zAstrIya maryAdA kA bhaMga karane vAle, maMdamati mahAnubhAva, sAdhu puruSoM se upeMkSya he| prAtmani caivaM vicitrAzca hi / 2 / 1 / 28 / / ___ sRSTI dezakAlApekSApi nAsti, prAtmanyeva sRSTatvAt / dezakAlasRSTApyA smanyeva sAdhikaraNasya sRSTatvAcca / bahirantazca jagat sRSTiI prAha vizeSAbhAvena, "anantarovAhya" iti / virodhAbhAvo vicitrazaktiyuktatvAt sarvabhavana samarthatvAcca / . sRSTi meM dezakAla Adi kI bhI apekSA nahIM hotI, jaise ki Antarika svapna sRSTi meM inakI apekSA nahIM hotI jaisA ki svapna sRSTi kA varNana prAtA hai- "na tatra rathA na ratha yogA na paMthAno bhavaMti atha rathAna ratha yogAn pathaH sRjan" ityAdi / isI prakAra bAhya sRSTi meM bhI paramAtmA ko deza kAlAdi ko apekSA nahIM hotI, vAhyAbhyaMtara sRSTi kI ekatA ko hI "anaMtarovAjha" ityAdi vAkya meM batalAyA gayA hai| bhagavAna meM vicitra zakti aura sabakucha hone kA sAmarthya hai isalie, aisA honA asaMbhava nahIM hai| svapakSa doSAcca / 2 / 1 / 26 / / pradhAnavAdino'pi sarvapariNAmasAvayavatvA'nityasvAdidoSo dussprihrH| yuktimUlatvAcca tasya / acintyakalpamAyAM pramANAbhAvAcca / pradhAna kAraNa vAda meM bhI sAre pariNAma sAvayava aura anityatA prAdi doSoM vAle haiM kyA inako anyathA kiyA jA sakatA hai ? ye mata to yukti mUlaka hai, isameM koI yukti kyoM nahIM bhir3Ate ? vicAre kare bhI kyA, acintya kalpanA meM unhe pramANa mile bhI kahA~ ? sarvopetA ca tadarzanAt / 2 / 1 // 30 // sarvazaktibhirupetA upagataH, kAgat satyAdiguNayuktazca kutaH ? taddarzanAta, tathA bede dRzyate "yaH sarvatraH sarvazaktiH sarvakartA, sarvakAmaH" ityaadi|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 paramAtmA saba zaktiyoM se saMpanna aura satyAdi guNa saMpanna haiM, veda meM aisA hI unake svarUpa kA varNana milatA hai jaise ki--"jo sarvajJa sarvazaktimAna, sarvakartA aura sarvakAma hai" ityAdi / vikaraNatvAnneti cettaduktam / / 1 / 31 / / kartA indriyavAn loke / brahmaNo nirindriyatvAt kathaM kartutvamiti cenna / asya parihAraH pUrvamevoktaH, zru testu zabdamUlatva dityatra / anavagAdha mAhAtmye zrutireva zaraNaM, nAnyA vAcoyuktiriti / __ yadi kaho ki-loka meM to indriyavAna hI kartA hotA hai brahma ke to indriyAM haiM nahIM vaha kartA kaise ho sakatA hai ? isakA parihAra hama "zrutestu zabda mUlatvAt" sUtra meM kara cuke haiM / durUha mAhAtmya meM zruti hI pramANa hai, usameM vANI kI yukti nahIM clegii| na prayojanavatvAt / / 1 // 32 // na brahmajagatkAraNaM, kutaH ? prayojanavatvAt, kArya hi prayojanavad dRSTa loke / brahmariNa punaH prayojanavatvaM saMbhAvayitumapi na zakyate / prApta. kAmaca tivirodhAt / vyadhikaraNo hetu samAso vaa| ___ zaMkA karate haiM ki-brahma jagata kA kAraNa nahIM ho sakatA, use jagat kI sRSTi karane meM prayojana hI kyA haiM ? loka meM prAyaH prayojana se hI kArya hotA hai / brahma meM prayojana kI saMbhAvanA bhI nahIM kI jA sktii| tha ti to unheM prAptakAma kahatI hai, yadi unheM sRSTi meM koI prayojana hai to ukta zruti se viruddhatA hogii| lokavatta lIlAkaivalyam / 2 / 1 / 33 / / __tu zabdaH pakSaM vyAvataMyati / lokavallIlA, nahi lIlAyAM kicit prayojanamasti / lIlAyA eva prayojanatvAt / IzvaratvAdeva na lIlAparyanuyoktaM zakyA / sA lIlA kaMvalyaM mokSaH tasyalIlAtve'pyanyasya tatkIrtana mokSa ityarthaH / lIlaiva kevaleti vA / sUtrastha tu zabda pUrvasUtrIya pakSa kA vyAvartaka hai| sAMsArika rAjA rAjapuruSa Adi jaise mRgayA prAdi khela karate haiM, unameM koI khAsa prayojana nahIM hotA vaise hI sRSTi, bhagavAn kI eka lIlA mAtra hai, usameM prayojana
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 253 kI khoja karanA vyartha hai| lIlA hI prayojana hai| jaba laukika lIlA meM prayojana kI khoja nahIM kI jAtI, phira ye to IzvarIya lIlA hai isakA vicAra zakya hai bhI nhiiN| unakI yaha lIlA hI mokSa hai arthAt unakI lIlA kA jo loga kIrtana karate haiM ve mokSa prApta karate haiM, arthAt isa sRSTi kA vicAra karane se mukti prApti hotI hai / vaha lIlA hI svayaM prayojana hai, vahI mokSa hai| unake sAmarthya aura svarUpa ke mAhAtmya ko batalAne ke lie sUtrakAra ne kaivalya pada kA prayoga kiyA hai| vaiSamyaneNye na sApekSatvAt tathAhi darzayati / 2 / 1 / 34 // kAMzcit sukhinaH kAMzcit duHkhinazca pralayaM ca kurvan viSamo nighRNazceti cenna, sApekSatvAt / jIvAnAM karmAnurodhena sukhaduHkhe prayacchatIti / vAdibodhanAyaitaduktam vastutastvAtmasRSTavaiSamyanaNyasaMbhAvanaiva nAsti / vRSTivat bhagavAn bIjavatkarma, zra tireva tathA darzayati-"eSa hya va sAdhukarma kArayati taM yamebhyo lokebhya unninISati, eSa u evAsAdhu karma kArayati taM yamadho ninISati, puNyo vai puNyena karmaNA bhavati, pApaH pApena karmaNeti ca" sApekSyamapi kurvannIzvara iti mAhAtmyam / yadi kaheM ki saMsAra meM koI sukhI hai koI duHkhI hai, kisI ko bhagavAn mArate haiM, isase tI bhagavAna meM viSamatA aura nirdayatA kA mAropa hotA hai, so bAta nahIM hai, jIvoM ko apane karmAnusAra hI sukhaduHkhAdi kI prApti hotI hai, bhagavAn tadanusAra hI sukhaduHkha dete haiM / yaha bAta saMzaya karane vAle ke bodha ke lie kahI gaI, vastutaH to svayaM apane ko hI jaba bhagavAna sRSTi ke rUpa meM prakaTa karate haiM to viSamatA aura nirdoSatA kA prazna hI kyA hai ? ye bAta to dRtabhAva meM hotI hai / bhagavAn vRSTi ke samAna haiM aura karma bIja ke samAna hai jaisA karmoM kA bIja boyA jAvegA bhagavAna usako usI rUpa se vRddhi kareMge, ve jalavRSTi ke samAna taTastha unnAyaka haiN| aisA hI zruti kA kathana bhI hai--"yahI sAdhukarma karAte haiM aura Upara taka le jAte haiM aura yahI asAdhukarma karAkara nIce girA dete haiM / puNya karma se puNya aura pApa karma se pApa hotA hai" ityAdi / karmasApekSya phala denA hI Izvara kA mAhAtmya hai| na karmAvibhAgAditi cennAnAditvAt / 2.1.35 //
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 na karmavibhAgAt kAryodgamAd pUrva saMbhavati, pazcAtvanyonyAzraya ini cenna / anAditvAt, bIjAku ravat pravAhasyAnAditvAt / (vAda) prApakI ye bAta samajha meM nahIM prAtI, kArya ke udgama ke pahile karma kA vibhAga to ho nahIM sakatA [arthAt sRSTi ke pUrva to karma kA nirNaya ho nahIM sakatA, viSamatA prAdi to sRSTi ke prAraMbha se hI calI zrA hai ] yadi sRSTi ke bAda ye vyavasthA prAraMbha huI hai to sRSTi aura karma eka dUsare para AdhArita haiM phira to viSmatA zraura nirdayatA kA lAMchana bhagavAna para hogA / ye saMzaya bhI bhramAtmaka hai, sRSTi zranAdi hai. isakI anAditA bIjAMkura ke samAna pravAha nitya hai / upapadyate cApyupalabhyate ca 2|1|36|| kathamanAditvamiti ced upapadyate, anyathA kasya saMsAra: ? kRtahAnyakRtAbhyAsa prasaMga: / upalabhyate ca zrutismRtyoH- " anena jIvenAtmaneti" sargAdI jIvaprayogAdanAditvam " tapasaiva yathA pUrvaM srasTavizvamida bhavAn " iti ca / yadi kaheM ki - nAditva kaise saMbhava hai ? so saMbhava hai, yadi saMbhava na ho to phira saMsAra kaisA ? yadi aisA na ho to kRta hAni zrora kRtAbhyAsa jaisI nirarthaka bAta ho jAyegI [arthAt banAnA bigAr3anA, bAra bAra aisA hI karate rahanA jaisI binA hetuka kriyA honA bhI to, nAsamajhI kahalAyegI ] sRSTi kI anAditA kI bAta zruti smRti meM spaSTa kahI gaI hai-' bhanena jIvena" ityAdi meM, sRSTi ke Adi meM hI jIva kI sthiti batalAI isase anAditA nizcita hotI hai, karma ke baMdhana se hI to jIvatva bhAva hotA hai / "Apa ne tapa ke dvArA, jaisA pahile thA vaisA hI yaha vizva raca diyA" ityAdi smRti se bhI yahI mizcita hotA hai / sarvadharmopapattazca | 2|1|37|| upasaMharati / vedoktA dharmAH sarve brahmaNyupapadyate sarva samarthatvAditi / prasaMga kA upasaMhAra karate hue kahate haiM ki vedokta sAre dharma brahma meM upapanna hote haiM, kyoMki ve sarva samartha haiM / dvitIya adhyAya prathama pAda samApta |
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya dvitIya pAda 1. adhikaraNa racanAnupapattazca nAnumAnam / 2 / 2 / 1 / / ___ svataMtratayA sarvevAdA niraakriynte'sminpaade| lokAnAM bhUrbhuvAdInAM acetanenakevalenapradhAnena racanAnopadyaccate, racitatvAdeva na pariNAmaH / sarvasyasaMzleSa prsNgaat| atazcetana katta kA racanA nAcetanena pradhAnena kartta zakyA / tasmAtkAraNatvena pradhAnaM nAnumaMtavyaM, anyathopapattyA bAdhitamevAnumAnamiti ckaaraarthH| ___ isa pAda meM svatantra rUpa se samasta vAdoM kA nirAkaraNa karate haiM / bhUH bhuva Adi loka, kevala acetana pradhAna kI racanA nahIM ho sakate yadi racanA hoM bhI to, pariNAma nahIM ho sakate, yadi ye pradhAna ke pariNAma hote to saba paraspara saMzliSTa hote / isalie yaha racane cetana kI hai, acetana pradhAna meM isake racane kA sAmarthya nahIM hai| isalie kAraNa rUpa se pradhAna kA anumAna nahIM karanA cAhiye yadi kareMge to anumAna, upapatti se bAdhita ho jaavegaa| pravRttazca / 2 / 2 / 2 // bhuvanAni bicArya janAn vicArayati / sarvasya tatpariNAme pravRttirnopa5dyate pradhAnasya vA prathama pravRttiH / yadyapi pradhAna kAraNavAde phala paryantamaMgIkriyamANe na kiMcidrUSaNam / kRtimAtrasya pradhAnaviSayatvAt / tathApi vAdinaprati lokanyAyena vaktavyam / tatraloke cetanAcetanavyavahAro'sti, cetanAzcaturvidhAH jIvAH sazarIrA alaukikAzca / pranye acetnaaH| tannyAyana vicAro'tra ti na kiMcid vicAraNIyam / / bhavanoM kA vicAra kara aba janoM kA vicAra karate haiN| yadi sabako pradhAna kA pariNAma mAna le to unameM pravRtti nahIM ho sakatI yadi hogI bhI to pradhAna kI ora hI acetana pravRtti hogii| yadyapi pradhAna kAraNavAda meM, phala taka svIkArane meM koI doSa nahIM hai, kyoMki pradhAna kRtimAtra ho to hai| phira bhI vAdI ko loka nyAya kI dRSTi se kucha kahanA hai| loka meM
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 cetana acetana kA vyavahAra hai / zarIra dhArI aura alaukika jIva cAra prakAra ke cetana haiM / bAkI saba acetana haiN| unakI dRSTi se hI yahAM vicAra kareM to ve pradhAna ke pariNAma nahIM ho sakate, isake gatirikta aura kisI para vicAra apekSita nahIM hai| payombuvaccaMttatrApi / 2 / 2 / 3 / / yathA payo vicitraphenaracanAMkaroti, yathA vA nadyA dajalaM svataeva svandata iticet na, tatrApi dohanAdhizrayaNe meghAnAM cetanAnAmeva matvAt / vyAkhyAnAntaretvannAmbuvadityucyet / dvitIyasya samAdhAnaM nobhayavAdi saMmmatam / jaise ki jala cicitra phenoM kI racanA karatA hai yA nadI kA jala svataH spandita hotA hai, vaise hI yaha jagat pradhAna racita hokara svayaM sandita hai, ityAdi taka bhI prastuta nahIM kie jA sakate, ye donoM hI dRSTAnta, cetana dvArA spandita vastu ke haiM, cetana meghoM kA astitva inameM vidyamAna hai| vyatirekAnavasthitezcAmapekSatvAt / 2 / 2 / 4 // pradhAnasthAnyApekSAbhAvAt sarvadA / kAryakaraNameva, na vyatirekeNa tUSNImavasthAnamucitam / puruSAdhiSThAnasya tulyatvAt sezvarasyasAMkhyamate'pyazvayaM tadadhIna miti yathAsthitameva dUSaNam / prakRti ke kartRtva kA nirAkaraNa karake aba usake svataH pariNAma kA nirAkaraNa karate haiM-kahate haiM ki guNatraya sAmyAvasthA vAlI prakRti ko pariNAma ke lie kisI kI apekSA avazya hotI hai tabhI vaha kSubhita hokara kArya karatI hai, yadi vaha kArya nahIM kare taba to usakA cupa baiThanA hI ucita hai [arthAt yadi vaha apekSita zakti ke binA kArya karegI bhI to vaha suvyavasthita na hokara UTapaTAMga hogA, isase to na honA hI ThIka hai ] yadi puruSa ke adhiSThAna meM vaha kArya karatI hai to bhI vahI bAta hogI, kyoMki puruSa ananta haiM, bhinna ruci hone se sabatra niyamita kArya nahIM hogA kahI kucha aura kahIM kucha hogaa| Izvara ke astitva ko mAnane vAle sAMkhya mata meM jahAM Izvara kA adhiSThAna svIkAra karate haiM usameM bhI doSa baiMsA kA vaisA hI rahatA hai, kyoMki usameM bhI adhInatA to pradhAna kI hI rahatI hai, Izvara ko, brahmavAdiyoM ke brahma 'kI sI svatantratA to rahatI nhiiN| vaha to prakRti ke anukUla hI sRSTi kara sakatA hai, alokika sRSTi to saMbhava nahIM hai|
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 anyatrAbhAvAcca na tRNAdivat | 2|25|| tRNapallavajalAni svabhAvAdeva pariNamanta evameva pradhanamiti na maMtavyam / anyatra zRMgAdI dugdhasyAbhAvAta / cakArAccetana kriyA'pyati / tatazca lokadRSTAntAbhAvAdacetanaM pradhAnaM na kAraNam / yadi kaheM ki tRNa pallava jala Adi khAne para gAya prAdi meM jaise vaha svataH hI dugdha ke rUpa meM pariNamita ho jAte haiM, aise hI yaha jagata pradhAna kA pariNAma hai| ise nahIM svIkArA jA sakatA, zrRMgI Adi meM to tRNa se dUdha nahIM hotA / phira tRtAdi bhakSaNa meM gAya Adi cetana jIva kI kriyA hotI hai, svataH to pariNAma hotA nahIM / loka meM svataH pariNAma kA prAkRta dRSTAnta milatA nahIM isalie acetana pradhAna kAraNa nahIM hai / zrabhyupagame'pyarthAbhAvAt / 22|6|| pradhAna kAraNavAdAMgIkAre'pi prekSyakAritvAbhAvAnna puruSArthaH siddhyati / yadi pradhAna kAraNavAda ko mAna bhI leM to bhI puruSArtha siddhi nahIM ho sakatI kyoMki pradhAna meM prekSyakAritA kA prabhAva hai [ prarthAt pradhAna meM vicAra zakti nahIM hai, sRSTi ke kauzala ko dekhakara jJAta hotA hai ki isakA nirmANa vicAra dvArA kiyA gayA hai] puruSAzmavaditi cettathApi / 22|7|| pradhAnasyakevalasya kAraNavAdo nirAkRtaH / puruSapreritasya kAraNatvamAzaMkya pariharati / puruSaH paMguraMdhamAruhyanyonyopakArAya gacchati, yathA vA prayaskAtaM sannighimAtreNa lauhe kriyAmutpAdayati / evameva puruSAdhiSThitaM puruSasannihitaM vA pradhAnaM pravattayiSyata iti cet tathApi doSastadavasthaH / pradhAna prerakatvaM puruSasya svAbhAvika, pradhAna kRtaMvA ? zrAdye pradhAnasyAprayojakatvam / dvitIye pradhAna doSastadavasthaH / nitya saMbaMdhasya viziSTakAraNatve pranirmokSaH / zrazaktastu mokSAMgIkAraH sarvayAnupapannaH / kevala pradhAna kAraNavAda kA nirAkaraNa kara diyA aba puruSa prerita kAraNa kI saMbhAvanA kA nirAkaraNa karate haiN| yadi kaho ki- puruSa aura prakRita aMdhe aura lagar3e kI taraha eka dUsare kA upakAra karate hue calate haiM, yA cumbaka patthara ke sannidhimAtra se lohe meM jaise spaMdana hotA hai vaise hI puruSa se zradhiSThita yA puruSa ke naikaTya se pradhAna, sRSTi karatI hai /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 tumhArA yaha vicAra bhI asaMgata hai, isa prakAra bhI avyavasthA hogI / vicAra karanA hogA ki puruSa jo pradhAna ko preraNA detA hai vaha usakI svAbhAvika pravRtti hai yA pradhAna kI icchA se vaha aisA karatA hai ? svataH to vaha preraNA degA hI kyoM, use prayojana hI kyA hai ? yadi pradhAna kI icchA se detA hai to pradhAna ke svabhAvAnusAra vaha doSapUrNa hI hogI, jisase svAbhAvika avyavasthA hogI / phira prakRti se puruSa kA nitya saMbaMdha hone tathA sRSTi meM vizeSa kAraNa rUpa hone se puruSa kA kabhI prakRti se chuTakArA to saMbhava hai nahIM / asakta vyakti ke mokSa kI bAta to kabhI mAnI nahIM jA sakatI / aMgitvAnupapattezca | 2|28| prakRtipuruSayoraMgAM gitve bhavedapyevam, taccanopapadyate puruSasyAMgitve brahmavAdapravezo matahAnizca / prakRteraM gitvetvanirmokSaH anena parihRto'pi mAyAvAdI nirlajjAnAM hRdaye bhAsate / prakRti aura puruSa kA aMgAgIbhAva mAnane para bhI yahI zravyavasthA hogI ataH vaha saMbhava nahIM hai / yadi mAyA ko puruSa kA aMgI mAnate haiM to brahmavAda praveza ho jAyegA aura tumhArI mata hAni hogI / aura yadi puruSa ko mAyA kA aMga mAnate haiM to puruSa kA mokSa saMbhava nahIM hai / isa prakAra parihAra ho jAne para bhI yadi mAyAvAda kA prAgraha kiyA jAya to vaha nirlajjatA hai mora kucha nahIM / zranyathAnumitau ca jJazaktiviyogAt / 2|2|| zranyathA vayaM sarvamanumimImahe / yathA sarvedoSAH parihRtAH bhaveyuriticet tathApi pUrvajJAnazaktirnAstIti maMtavyam, tathAsati bIjasyaMvAbhAvAnnityatvanirmokSaiti / hama ApakI saba bAteM mAnaleM aura ApakA mata nirdoSa bhI mAna leM phira bhI yaha to mAnanA hI par3egA ki sRSTi pUrva meM jJAna zakti nahIM thI ( kyoMki - prakRti puruSa ke saMyoga se hI tumane saba kucha mAna rakkhA hai | ) jaba jJAna zakti nahIM hogI to bIja ke prabhAva se sRSTi kI nityatA siddha hogI maura phira sRSTi kI samApti kA prazna hI nahIM uThatA /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 vipratiSedhAccAsamaMjasam | 2|2|10|| parasparaviruddhatvAntarvartinAM afroar veda eva pramANaM nAnyaditi / paMcavizA dipakSAMgIkArAt, vastutastva sAMkhya vAle paccIsa Adi kaI tattva mAnate haiM, koI pacIsa, koI chabbIsa koI sA koI pandraha, koI gyAraha koI cAra, koI satraha, koI solaha, koI teraha | isa prakAra unameM svayaM hI paraspara matabheda hai| vastutaH alaukika artha meM to veda hI eka mAtra pramANa haiM, koI dUsarA nahIM / 2 zradhikaraNa mahaddIrghavadvA hRparamaNlAbhyAm | 2|2|11|| idAnIM paramANukAraNavAdo nirAkriyate / tatra sthUlakAryArthaM prathamaM paramANudvayena dvayaraNukamArabhyate, paramANadvayasaMyoge dvayaNukaM bhavatItyarthaH / tatro paryo bhAva milane dvayaNukaM mahat syAt dviguNa parimANavatvAt prAkpazcAmilane dIrghavad vAsyAt / paramANu parimANaM hrasvaM paritomaDalaM ca upahAsArthaM tasya matasyAnuvAdaH / paramANu kAraNavAda kA nirAkaraNa kreNge| ve loga sthUla jagata ke nirmANa meM sarva prathama do paramANutroM ke saMyoga kI bAta karate haiM unakA kathana hai ki do paramANuoM ke saMyoga se dvayaraNuka hotA hai usake Upara nIce dvayakoM kA saMyoga hote hote mahat rUpa ho jAtA hai tathA do-do dvayakoM ke zrAge pIche milane se dIrgha rUpa hotA hai / paramANu parimANa meM hrasva aura gola hote haiM / inake isa mata kI carcA kevala upahAsa kI dRSTi se kI jA rahI hai / kimato yadyevamatazrAha -- isameM Apako kyA Apatti hai ? usakA uttara dete haiM-- ubhayathApi na karmAtastadabhAvaH | 2|4|12|| ubhayathApi na, kutaH ! na karma, nakAro dehalI pradIpanyAyenobhayatra saMbaddhata / tadvaraka bhAvaH / ubhayavAMpina paramANu saMghaTTanam, pradezAbhAvAta kalpanA manorathamAtram / zrasaMyuktAMzAbhAvAt tadevatat syAt / sayogajanaka karmApi na saMbhavati, kAraNAntarAbhAvAt / prayatnavadAtmasaMyoge adRSTavadAtma saMyoge cAbhyupagamyamAne niravayavatvAt tadeva tat syAt / vizeSAbhAvAd vibhAgasyAzakyatvAcca prato dvayaNukasyAbhAva: /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 unameM mahat aura dIrgha donoM rUpa nahIM ho sakate, kyoMki - paramANutroM meM koI karma to hai hI nahIM / sUtrastha nakAra dehalI dIpaka nyAya se donoM ora lagegA / karma na hone se dUyaNuka bhI nahIM ho sakeMge isalie paramANutroM kA saMghaTTana donoM rUpoM meM saMbhava nahIM hai usake lie saMghaTTana kA koI sthAna bhI to nahIM hai, yaha to kevala kalpanA mAtra hai / jaba ve mila nahIM sakeMge to jaise ke jaise hI rheNge| saMyoga karane vAlA koI karma bhI to svataH saMbhava nahIM hai, usameM koI kAraNa to hai nahIM / yadi yaha mAna leM ki ve svataH prayAsa karake zrApasa meM mila jAte haiM athavA unakA ApasI milana devAt ho jAtA hai, vo bhI to nahIM ho sakatA kyoM ki unameM avayavatva bhI to nahIM haiM, ve to jaise haiM vaise hI rahate haiM / na koI vizeSa rUpa hai aura na unakA vibhAga hI zakya hai, isalie unameM dvayaraguka rUpa saMbhava nahI hai / dUsarA samavAyAmyupamagAcca sAmyAdanavasthiteH / 22|13|| paramANudvayaNukayo : samavAyogIkriyate, sa saMbadhinoravasthAnamapekSate saMbaMdhasyobhayaniSThatvAt sa ca nityaH sadA saMbadhisatvamapekSate, prato'pi na dvayaka utpadyate / kiMca samavAyo nAMgIkattaM zakyaH, saMyogena tulyatvAt / saMbaMghatvAttasya / yathA saMbaMdhinisaMbandhAntarApekSA evaM samavAyasyApi tathA satyanavasthiti: / ye loga paramANu aura dvayaNuka meM samavAya saMbaMdha mAnate haiM, yaha saMbaMdha, saMbaMdhI ke pravasthAna kI apekSA rakhatA hai kyoMki saMbaMdha ubhaya niSTha hotA hai, vaha bhI nitya aura sadA saMbaMdhitva kI apekSA rakhatA hai, isa lie bhI dvayaNuka kI utpatti saMbhava nahIM hai| samavAya bhI nahIM mAna sakate kyoMki isameM saMyoga se tulyatA hotI hai / kyoMki usakA usase saMbaMdha hotA hai / jaise kisaMbaMdha meM, saMbaMdhAMtara apekSita hotA hai, vaise hI samavAya kI bhI vaisI sthiti hotI hai, usa sthiti meM anavasthA hogI / nityameva ca bhAvAt / 2 / 2 / 14 // paramANoH kAraNAntarasya ca nityameva bhAvAt sadA kAryaM syAt / paramANu aura anya kAraNa nitya mAnate ho isalie sRSTi bhI sadA rahanI cAhie [ kintu aisA hai nahIM]
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 rUpAdimatvAcca viparyAyo'darzanAt / 2 / 2 / 15 // yadpAdimat tadanityam / paramANorapirUpAdimatvAt viparyayaH / anityatvaparamANutvaM ca / na ca pramANabalena tadatirikta vyAptiriti vAcyam, pradarzanAt, kAryAnupapattiH zrutyaiva parihRtA / rUpavAn vastu anitya hotI hai, pramANa bhI rUpavAna haiM, rUpavAna hone se saba ulaTa jAtA hai kyoMki ve anitya siddha hote haiN| pramANa ke bala se unake svarUpAntara kI kalpanA saMbhava nahIM hai kyoMki ve adRzya hote haiN| ubhayathApi doSAt 2 / 2 / 16 // paramANUnAM rUpAdimatvena tadabhAve ca dossH| ekatrAnitya tvamanyatra kAryarUpasyanirmUlatvaM ca / haridrAcUrNasambandhe rUpAntarasya jananAd virodho'pi cakArArthaH: paramANuoM ko rUpavAna aura vinArUpavAlA donoM prakAra se mAnane meM asaMgati hai / yadi ve rUpavAna haiM to ekatra hone para unakI anityatA nizcita hotI hai. kArya rUpa vastu kI nirmUlatA ( rUpa rahitatA) kaise sambhava hai| haridrAcUrNa ke saMyoga se jaise rUpa badalatA hai, vaisA mAnane para bhI viruddhatA hogii| aparigrahAccAtyantamanapekSA / / 2 / 17 / / sarvavaidikAnAmaparigrahAccAtyantaM sarvathA nApekSyate / prAcArya isa mata ko dUSita mAnate haiM so bAta nahIM hai apitu vaidika mata bhraSTa na ho isalie usakI upekSA karate haiM / 3adhikaraNa samudAya ubhayahetuko'pi tadaprAptiH / 2 / 2 // 18 // ataH paraM bAhyamatanirAkaraNam / te samudAyadvayaM jIvabhogArtha saMhanyata iti mnynte| paramANusamUhaH pRthivyAdibhUtasamudAya ekaH rUpAdiskandha smudaayshcaaprH| rUpavijJAnavedanAsaMjJAsaMskAra saMjJakAH paMcaskandhAH / tadubhayasambandha jIvasya saMsAraH / tadapagame mokssH| tatra ubhayahetuke'Si samudAyajIvasya aprAptiH / kSaNikatvAt sarvakSaNikatve jIvamAtrakSaNikatve vA tadaprAptiH /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 aba bauddhoM ke vAdyArthAnumeyavAda kA nirAkaraNa karate haiM ve loga jIva bhoga ke lie do samudAya kI sahati mAnate haiN| eka to paramANuoM ke samUha rUpa pRthivI, jala, teja, vAyu kA samudAya dUsarA rUpAdi skadhoM kA samudAya / rUpa, vijJAna, veda , saMjJA aura saMskAra nAmaka pAMca skandha mAnate haiN| ina donoM samudAyoM ke saMbaMdha se jIva kA saMsAra se saMbaMdha mAnate haiM, yadi ina donoM kA saMbaMdha jIva se alaga ho jAve to jIva kA mokSa ho jAve / kintu ye sabako kSaNika mAnate haiM to ye donoM samudAya jIva se saMbaddha ho kaise sakate haiM, phira jIva bhI to kSaNika hogA. usakA saMbaMdha kaise ho pAvegA? itaretarapratyayatvAditi cennotpattimAtranimittatvAt / 2 / 2 / 16 // kSaNikatve'pi pUrvapUrvasyottarottarapratyayaviSayatvAt kAraNatvAt santatereva jIvara rAjjaDatvAcca na kApyanupapattiriticenna utpatimAtranimittatvAt / anusaMdhAnAbhyupagame sthirtvaapttiH| saMbaMdhaviyogArtha ko vA yatet ? sthairyAbhAvAt samudAyAnupapattizca / kSaNika hote hue bhI ve paraspara hone vAle pratyeka ke kAraNa hote haiM arthAt pUrva, paramANa, uttarottara krama se kAraNa haiM, pichalA aNu agale aNu ko utpanna kara samApta ho jAtA haiM, isa prakAra santati krama se jaDa aura jIva kI utpatti vinAza, vinAza mora utpatti hotI rahatI hai isalie koI ar3acana nahIM hai / aisA karanA bhI saMbhava nahIM hai, kyoMki ve kevala utpanna mAtra hI to karate haiM, saMgaThana to nahIM krte| vijJAna saMtati jIva ko pUrva kAlIna priya apriya vastuoM kI pratIta hotI hai usase to sthiratva kI bAta samajha meM AtI hai yadi sthira na mAneM to vedanAdi skandhanAtmaka sAra kI siddhi kaise hogI? dUsarI bAta, saMtati rUpa jIva kI kSaNikatA mAnane se sthayaMtA kA abhAva hogA to phira rUpAdi skaMghaM saMbaMdha ko samApta karane kA prayAsa kauna karatA hai| sthairya nahIM hogA to samudAya nahIM ho sakatA / uttarotpAde ca pUrvanirodhAt / 2 / 2 / 20 // uttarotpattirapi ma saMbhavati, utpannasya khalutpAdakatvam ata rattarotpatti samaye pUrvasyanaSTatvAt utpattikSaNa eva sthitipralayakAryakAraNasarvAgIkAre virodhAdekamapi na syAt /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 uttarotpatti bhI saMbhava nahIM hai, kyoM ki- utpanna kI bhI to utpAdakatA hai, isalie uttarotpati ke samaya, pUrva to naSTa ho cukatA hai, utpatti ke samaya hI sthiti aura pralaya, arthAt kArya aura kAraNa eka sAtha kaise mAnate ho ? yaha to viruddha bAta hai, donoM meM se eka bhI nahIM ho sakate / zrasati pratijJoparodho yaugapadyamanyathA / 2 / 2 / 21 // ekAkSaNikatva pratijJA / aparA caturvidhAn hetUna pratItya cittacattA utpadyanta iti vastunaH kSaNAMtarasaMbaMdha prathamapratijJA nazyati 1 zrasati dvitIyA / dvitIyA cennAMgIkriyate tadA pratibaMdhAbhAvAt sarvaM sarvata eka devotpadyata / eka to kSaNikatva mAnate haiM, dUsare cAra prakAra ke hetuoM kI pratIti se citta aura caita kI utpatti mAnate haiM / vastu ke kSaraNatira sambandha se to prathama pratijJA naSTa ho jAtI hai / yadi hetu ke binA phalotpatti mAneM to dvitIya pratijJA naSTa ho jAtI hai / yadi dvitIyA ko nahIM mAnate to pratibandha kA abhAva ho jAtA hai, phira to saba saba jagaha eka sAtha utpanna hoMgeM / pratisaMkhyApratisaMkhyA nirodhAprAptiravicchedAt |22|22|| api ca vainAzikAH kalpayanti, buddhi bodhyatrayAdanyat saMskRtaM kSaNikaM ceti / trayaM punarnirodhadvayamAkAzazca / tatredAnIM nirodhadvayAMgIkAraM dUSayati / pratisaMkhyA nirodho nAma bhAvAnAMbuddhipUrvako vinAzaH viparIto'prati saMkhyA nirodhaH / trayamapi nirupAkhyam / nirodhadvayamapi na prApnoti, saMtaravicchedAt / zradyonirodhaH padArthaviSayako vyarthaH / dvitIyaH kSaNikAMgIkAreNaiva siddhatvAnAMgIkarttavyaH / sarvAnityavAdI kalpanA karate haiM ki buddhi vodhya tIna tatvoM ke pratirikta saba saMskRta arthAt vyavahAra yogya aura kSaNika haiN| do nirodha aura eka AkAza ye tIna tatva haiM / isa jagaha donoM nirodhoM kI mAnyatA kA nirAza karate haiM / bhAvoM ke buddhi pUrvaka vinAza kA nAma pratisaMkhyA nirodha hai, isase biparIta zrapratisaMkhyA nirodha hai / tInoM hI vicAraNIya hai / donoM
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 nirodhoM meM bhI prApti sambhava nahIM hai kyoMki isameM santati kA viccheda nahIM hotA / pahilA nirodha padArtha viSayaka hone se vyartha hai, dUsarA kSaNika vAda ko mAnane se hI prasiddha hai isalie vaha bhI mAnya nahIM ho sktaa| ubhayathA ca doSAt / 2 / 2 / 23 // pratisaMkhyAnirodhAntargatAvidyAvinAze mokSa iti kSaNikavAdino mithyAvAdinazca manyante / avidyAyAH saparikarAyA nirhetukavinAze zAstra vaiphalyam / avidyAtatkAryAtiriktasyAbhAvAnna sahetuko'pi / nahi bandhyAputreNa rajjusonazyate / prata ubhayathApi dossH| pratisaMkhyAnirodha meM pravidyA vinAza se mokSa kI sambhAvanA kSaNikavAdI aura mithyAvAdI donoM hI mAnate haiN| para vaha saparikarA pravidyA kina hetuoM se naSTa hotI hai ? isakI koI carcA nahIM hai isaliye yaha zAstra isameM asaphala hai| yadi inakI avidyA kA kinhIM hetuoM se naSTa honA sambhava bhI ho to, avidyA ke kArya ke atirikta to koI vastu inakI avidyA meM hai nahIM jisake nAza kI bAta ye karate haiN| avidyA ke kArya to svataHhI alpakAlika hote haiM, unake nAza kI carcA hI kyA hai ? ye to vaisI hI bAta huI jaise koI mUrkha kahe ki bandhyA ke putra ne rassI rUpI sarpa kA nAza kara diyA isa prakAra donoM prakAra se yaha doSapUrNa mata hai / prAkAze cAvizeSAt / 2 / 2 / 25 // yaccoktamAkAzamapyAvaraNAbhAvo nirupAkhyapiti tanna prAkAze'pi sarvapadArthavad vastutva vyavahArasya vizeSAt / jo yaha kahate haiM ki prAkAza kA AvaraNAbhAva bhI nirUpaNIya hai, vaha prasaMgata bAta hai, AkAza meM bhI saba padArthoM kI taraha sAdhAraNataH vastutva vyavahAra hotA hai| anusmRtezca / 2 / 2 / 25 // sarvo'pi kSaNikavAdo baadhitH| sa evAyaM padArtha itynusmrnnaat| anubhavasmaraNayorekAzrayatvamekaviSayatvaM ca /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 samasta kSaNikavAda nirasta ho cukA, aba usa para punaH tattvataH sUkSma vicAra kahate haiM / kSaNika vAdI, saba kucha kSaNika mAnate hue anubhavitA aura anubhUtiviSaya kI sAdRzyatA batalAte haiM, yaha asaMgata vAta hai, isameM to anubhava aura smaraNa donoM kI ekAzrayatA aura eka viSayatA ho jaavegii| nAsato'dRSTatvAt / 2 / 2 / 26 / / api ca / nAnupamarya prAdurbhAva vainAzikA manyante / tatazcAsato'lIkAt kArya syAt / tanna, adRSTatvAt / nahi zazazRgAdibhiH kiMcid kArya dRshyte| ___Upara ke pAThasUtroM se vainAzikoM ke abhimata kSaNikavAda kA nirAkaraNa karake aba unakI abhimata prabhAva se bhAvotpatti kI bAta kA nirAkaraNa karate haiM ! una logoM kA eka sUtra hai "nAnupamRdya prAdurbhAvAt" usameM ve anumadya rahita prAdurbhAva kI siddhi karate haiN| aura aisA mAna kara ve sArA kArya asat maura alIka kahate haiN| ye bAta samajha meM nahIM pAtI, aisA kahIM dekhane meM nahIM pAtA, zazazRMgAdi kArya kahIM dekhe nahIM jaate| evaM sataH kAraNatvaM pUrvapAda upapAdyAsataH kAraNatvaM nirAkRtya vyAsacaraNaH vedAnAmavyAkulatve saMpAdite'pi punadatyavyAmohanArtha pravRttasya bhagavato buddhasyA'jJayA "tvaMcarudra mahAbAho mohazAstrANi kAraya, atathyAni vitathyAni darzayasva mahAbhuja / svAgamaiH kalpitastvaMca janAn madvimukhAn kuru" ityevaMrUpayA mahAdevAdayaH svAMzenAvartIya vaidikeSu pravizya vizvAsArtha vedabhAgAn yathArthAnapi vyAkhyAya sadasadvilakSaNAyasadaparaparyAyAmavidyAM sarvakAraNatvena svIkRtya tannivRttayarthaM jAtibhraMzarUpaM saMnyAsapAkhaNDa prasArya sarvameva lokaM vyA mohitvntH| vyAso'pikalaha kRtvA zaMkaraM zaptvA tUSNImAsa / prato'gninA mayA sarvataH saduddhArArtha yathAzru tAni zruti sUtrANi yojayatA sarvo moho nirAkRtamiti nAtrocyate / bhagavAna dhyAsa deva ne prathama pAda meM sat kAraNavAda kA upapAdana karake asat kAraNavAda kA nirAkaraNa karake zca tiyoM kA sAmaMjasya sthApita kara diyA phira bhI daitya mohana ke lie pravRtta bhagavAna buddhako
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 AjJA se he mahAbAhurudra ! tuma moha zAstra banAmro jisameM pratathya aura vitathya kA pradarzana karo apane manaH kalpita Agama kI racanA karake logoM ko mujhase vimukha kro| isa prajJAse mahAdeva ne apane aMza se ( zaMkarAcArya ke rUpa meM ) avatAra lekara baMdikoM meM ghusakara vizvAsa jamAne ke liye vedoM kI yathArtha byAkhyA karake sadasada vilakSaNa asada kI hI dUsarI mUrti zravidyA ko sarva kAraNa ke rUpa meM svIkAra kara usakI nivRtti ke liye jAti bhraMzarUpa pAkhaNDa mArga saMnyAsa ko phailAkara sAre loka ko vyAmohita kara liyA / vyAsa ne bhI unase kalaha karake zaMkara ko zApa dekara mauna bhAva dhAga kiyA / ava zragni rUpa maiMne hara prakAra sata kA uddhAra karane ke lie zrutisUtroM ko susaMgata karake samasta zaMkAoM kA nirAkaraNa kara diyA yaha jAnanA caahie| prathama adhyAya meM hI zaMkara mata ko dene hue vistAra se usakA nirAkaraNa kara cukA hU~ isalie yahA~ nahIM kara rahA hU~ / udAsInAnAmapi caivaM siddhiH | 2|2|27 // yadyabhAvAd bhAvotpattiraMgI kriyate tathA satyudAsInAnAmapi sAdhana rahitAnAM sarvo'pi dhAnyAdiH siddhayet prabhAvasya sulabhatvAt / yadi prabhAva se bhAvotpatti mAna lI jAya to sAdhana rahita prAlasiyoM ko bhI dhAnyAdi saba ke pakAye mila jAveMge, jina vastuoM ke prabhAva kI bAta hai vo to rahegI nahIM saba kucha sulabha rahegA / nAbhAva upalabdhaH | 22|28|| evaM kAraNAsatvaM nirAkRtya, vijJAnavAdyabhibhata prapaMcAsatyatvaM nirAkaroti / kAraNAsatvavAda kA nirAkaraNa karake aba bauddhoM ke vijJAnavAdI yogAcAra ke prapaMca asatyatva kA nirAkaraNa karate haiM / sa ca jJAnAtiriktaH prapaMconAstItyAha / tanna asya prapaMcasya nAbhAva:, upalabdhaH, upalabhyate hi prapaMca: yastUpalabhamAna eva, nAhamupalabha iti vadati, sa kathamupAdeyavacanaH syAt /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 ve kahate haiM ki jJAna ke atirikta prapaMca kA astitva nahIM hai / ye bAta samajha meM nahIM AtI, isa prapaMca kA prabhAva to hai, nahIM isakI to pratyakSa upalabdhi ho rahI hai, isako dekhate hue bhI yadi kaheM ki nahIM dekha rahe haiM to Apake isa kathana ko kyA upAdeyatA hai / vaidharmyAcca na svapnAdivat | 22|26|| nanUpalabdhi mAtreNa na vastu satvam / svapnamAyA bhramepyanyathA dRSTatvAditi cet, na vaidharmyAt svapnAdiSu tadAnImeva svapnAnte va vastuno'nyathAbhAvopala mbhAt / na tathA jAgarite, varSAnantaramapi dRzyamAnaH stambhaH stambha eva / svasya mokSa, prabRtti byAghAtazcakArArthaH / yadi kaheM ki upalabdhi hone mAtra se vastu kI satyatA siddha hotI ho aisA koI niyama nahIM hai, yaha jagata to, jaise svapnamAyA zramAtmaka hai, vaise hI hai / yaha kathana bhI susaMgata nahI haiM, svapna aura jAgarita donoM meM bar3A bheda hai, jagata kI anubhUti to jAgarita avasthA meM spaSTa hotI hai / svapna dRSTa vastu to svapnAnta hone se bAda pradRSTa ho jAtI hai kintu jagata meM jo nubhUti hotI hai vaha to nirantara stambha, eka varSa bAda bhI stambha hI apane mokSa meM bhI aisI bhramAtmaka pravRtti, ghAtaka hogI [ arthAt jaba saba kucha asatya hI hai to, bandhana hI kisakA hai jisase mukta hone kI bAta ho / ] hotI rahatI hai, dekhA jAtA haiM / Aja kA dekhA huA dUsarI bAta ye haiM ki na bhAvonupalabdheH | 2|2|30|| yadapyucyate, bAhyArthavyatirekeNApi vAsanayA jJAnavaicitryaM bhaviSyatIti / tanna, vAsanAnAM na bhAva upapadyate / tvanmante bAhyArthasyAnupalabdheH / upalabdhasya hi vAsanA janakatvaM, anAditvetvandhaparaMparAnyAyenApratiSTheva | arthavyatirekeNa vAsanAyA abhAvAt vAsanAvyatirekeNApyathopalabdhe ranvayavyatirekAbhyAmarthasiddhiH / kSaNika vijJAnavAdiyoM kA jo yaha kathana hai viSayoM se bhI vAsanAtmaka vicitra jJAna hotA hai| ki-- jAgatika vAhya unakA yaha kathana bhI
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 asaMgata hai, vAsanAoM se bhAva nahIM hogA kyoMki-tumhIM to vAhma vastu ko nistatva kahate ho sAyavAn mAnane para hI vAhya padArtha vAsanA janaka ho sakate haiM kintu vAsanA to anAdi hai, ataH andha paramparA kI taraha vaha kahI bhI rukegI to hai nahIM [arthAt jaise eka andhe ke pIche dUsarA aura dUsare ke pIche tIsarA ityAdi aneka andhe binA dekhe calate cale jAte haiM vaise hI binA kisI sAdhanA ke vAsanAtmaka vicitra jJAna meM prAbaddha ye jIva jagata ko dekhate hue cave jAveMge, mukta to ho na sakeMge ] yadi viSayo ke vyatireka se vAsanA hotI hai to, svapna meM dekhI huI vastu jaise jAgaritAvasthA meM adRSTa ho jAtI hai, vaise hI, tumhAre kathanAnusAra jaba jagata asatya hai to tajjanya vAsanA bhI jhUThI hI hai, phira usase ghabar3Ate kyoM ho? yadi vAsanA ke vyatireka viSayoM kI upalabdhi mAnate ho to viSayoM kI upalabdhi anvaya vyatireka se hogI, arthAta jaba vAsanA hogI to viSaya hoMge aura jaba vAsanA na hogI to viSaya na hoNge| isa prakAra yaha sArA jagata vAsanA nirmita hI siddha huA, ye kyA anargala pralApa hai| kSaNikatvAcca / 2 / 2 // 31 // vAsanAyA AdhAro'pi nAsti, pAlayavijJAnasya kSakariNatvAt bRtti 'vijJAnavat / evaM sautrAMtika vijJAnavAdI na pratyuktaH / mAdhyamikastu mAyAvAdivadasaMbaddhabhASitvAdupekSya iti na nirA krisa prAcAryeNa / vAsanA kA koI sthira prAdhAra bhI to nahIM hai, kyoMki--inake mata meM jaise vRtti vijJAna kSaNika hai vaise hI prAlaya vijJAna bhI kSaNika hai / isa prakAra sautrAMtika vijJAnavAdI bhI sahI mArga para nahIM hai / mAdhyamika, mAyAvAdiyoM kI sI UTapaTAMga bAte karate haiM isalie prAcArya ne unakA nirAkaraNa hI nahIM kiyaa| sarvathAnupapattazca / 2 / 2 / 32 // kiM bahunA ? bAhyavAdo yathA yathA vicAryate tathA tathA asambaddha sevetyalaM vistareNa / cakArAd veda virIdho mukhyH|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26e kahA~ taka kaheM, bAhyavAda para jitanA jitanA vicAra karo utanA utanA asambaddha pratIta hotA hai isaliye aba aura adhika vistRta vicAra nahI kareMge, ye veda viruddha to hai hI / 4 adhikaraNa nekasminna saMbhavAt |2| 2133 // vivasana samayo nirAkriyate / te hyantaniSThAH prapaMce udAsInAH sapta vibhaktIH parecchayA vadanti / syAcchando'bhISTavacanaH astinAstyavaktavyAnAM pratyeka samudAyAbhyAM syAtpUrvakaH saptaprakAro yojayanti / tad virodhenAsaMbhavAdayuktam / bhavati, tadekasmin aba nirvastra jaina mata kA nirAkaraNa karate haiM / ve loga prantaniSTha prapaMca karate haiM, syAt zabda samudAya ko vo syAt se udAsIna hokara sapta vibhaktI kI bAta pravaza hokara unhe abhISTa hai / asti nAsti kahate hue pratyeka pUrvaka kahate haiM, isa prakAra unake sAta prakAra haiM, jor3ate haiM / paraspara viruddhatAyeM eka meM kadApi sambhava nahI haiM, isalie yaha asaMgata mata hai / una sabako eka meM hI evaM cAtmA'kAtsyaMm | 2|2|34|| nanu kathaM bahirudAsInasya tadUSaNamata zrAha / evamapi sati svAtmano vastu paricchedAdakAtsya'm sarvatvam / athavA zarIra parimANa zrAtmA ceta tadA sarva zarIrANAmatulyatvAdAtmano na kAsyaM na kRtsnazarIra tulyatvam / jaba ve bAhya jagata se udAsIna hI haiM to unake mata meM kyA doSa hai ? isa para kahate haiM ki udAsIna hone para bhI, AtmA jaba jAgatika vastuoM se bhinna hai to sarvasva to sambhava hai nahIM / yadi prAtmA zarIra ke AkAra kA hai to sAre zarIra eka se to hote
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 nahI ataH AtmA kI samAnatA kI bAta nahIM banatI, samAna bastu zarIra prAkAra kI ho nahIM sktii| na ca paryAyAdapyavirodho vikArAdibhyaH / / 2 / 35 / / zarIrANAmavayavopacayAnusAreNAtmano'pi devatiyaGa manuSyeSu avayavopacayAbhyAM tattulyatA syAt / tathAsati paryAyeNAvirodha iti na vaktavyam / tathAsati vikArApatteH / saMkocavikAse'pi vikArasma duSpariharatvAt / yadi AtmA ko zarIrAnusAra mAneMge to zarIroM ke avayavoM ke anusAra mAtmA bhI deva pazu aura manuSyoM meM choTA var3A hogA, aisA hone meM paryAyAnusAra aviruddhatA rahegI yaha nahIM kaha sakate, aura aisA hone meM mAtmA vikRta sA ho jaaygaa| saMkoca vikAsa meM vikAra ko haTAyA nahIM jA sktaa| antyAvasthitezcobhayanityatvAdavizeSaH / 2 / 2 / 36 / / antyAvasthitemuktisamayAvasthitistasmAd hetoH / pUrvadoSa parihArAya ca ubhaya nityatvaM bhavedaNutvaM vA, mahatvaM vA / ubhayathApi zarIraparimANo na bhavatIti na tavArtha siddhiH|| jaina antima mokSAvasthA meM jIva kA parimANa nitya mAnate haiM, jaba dono hI avasthAyeM nitya haiM to vaha jIva kahIM aNu parimANa kA aura kahI mahat parimANa kA nizcita hotA hai / yaha to kucha bAta na huI mokSa kI vizeSatA hI kyA hogI? 4 pradhikaraNa patyurasAmaMjasyAt / 2 / 2 / 37 // parAbhipretAMjaDajIvAnirAkRtyezvaraM nirAkaroti / vedoktAdaNumAtre'pi biparItaM tu yad bhavet, tAdRSTavA svatantraM cedubhayaM mUlato mRSA / tAkiMkAdimataM nirAkaroti / nAstikoM ke jar3a jIva kA nirAkaraNa karake aba Izvara kAraNavAda kA nirAkaraNa karate haiM / vaidika siddhAnta se aNUmAtra bhI jo mata viparIta hotA hai, yA usI prakAra usase bilakula bhinna svataMtramata hotA hai, ve donoM hI mUla se hI galata haiM / isalie aba tAkikoM ke mata kA nirAkaraNa karate haiN| patizcedIzvarastasmAd bhintastadA viSamakaraNAt vaiSamya-neNye
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 syAtAm / karmApekSAyAM svanIzvaraM yuktimUlatvAddoSAH, asAmaMjasyAd hetorna patitvenezvarasiddhiH / yadi Izvara ko jIvoM kA pati mAnate haiM to bhinna bhI mAnanA hogA, taba viSama sRSTi karane ke kAraNa usa Izvara para nirdayatA kA doSa bhI ghaTita hogA / yadi sRSTi kI viSamatA meM karma ko apekSita mAnate haiM to IzvaratA khaMDita hotI ha / isa prakAra yaha mata asaMgata hai / Izvara kA patItva siddha nahIM hotaa| sambandhAnupapattazca / 2 / / 38 // jIvabrahmaNovibhutvAdaja saMyogasyAniSTatvAt patitvAnupapattiH / tulyatvAdapyanupapattirita cakArArthaH / jIva aura brahma ko vimu mAnate ho to vaha aja siddha hote haiM, Aja kA saMyoga anitya hotA hai, ataH Izvara kA patitva siddha nahIM hotA / Izvara jIva ko samAna mAnane sebhI patitva siddha nahIM hotaa| adhiSThAnAnupapattazca / 2 / 2 // 36 // sa cezvarI jagat kartta tvena kalpyamAno laukikanyAyena kalpanIyaH / sa cAdhiSThata eva kiMcit karotItIzvare 'pyadhiSThAnamaMgI kattavyam / tasmin kalpyamAne matavirodha'navasthA asaMbhavazca / yadi usa Izvara kI jagata ke kartA ke rUpa meM kalpanA karate ho to laukika kartA kI taraha hI kara sakate ho / vaha bhI adhiSThita hokara hI kucha kara sakatA hai, isalie Izvara meM bhI adhiSThAna svIkAranA hogaa| usakI kalpanA meM phira mata virodha aura anavasthA doSa hogA / karaNavaccenna bhogAdibhyaH / 2 / 2 / 40 // karaNavadaMgIkAre asaMbaMdhadoSaH parihato bhavati tacca na yuktam, bhogAdi prasaktaH / yadi Izvara ko karaNa kI taraha svIkAra karate ho to prasaMbaMdha doSa haTa
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 jAtA hai, jo ki ThIka na hogaa| usase Izvara meM bhogAsakti siddha hogii| antavatvamasarvajJatAvA // 2 // 2 // 41 // IzvaraH prakRti jIva niyamArthamaMgIkRtaH / tatta tayoH paricchede sa bhavati / tatazca lokanyAyena jIvaprakRtyorantavatvaM bhavet / tataH ca anityAtAyAM mokSa zAstra vaiphalyam / etaddoSa parihArAya vibhutvanityatveMgIkriyamANe sambandhAbhAvAdasarvajJatAvA syAt tasmAdasaMgatastAkiMvAyA / tArkika Izvara ko kevala jIva aura prakRti niyamana karane vAlA hI mAnate haiM / vaha niyamana bhI jabhI saMbhava hai jabaki jIva aura jar3a kI iyattA ho / isalie niyamana ke lie unakI iyattA mAnanI pdd'egii| iyattA mAnane se, laukika vastuoM kI taraha inheM bhI antavAna mAnanA par3egA / antavAna vastu anitya hotI hai, isalie mokSa kI bAta kahanA vyartha hai / yadi isa doSa kA parihAra karane ke lie donoM kA vibhutva aura nityasva svIkAro to Izvara kA sambandha viccheda ho jAyagA pora usakI prasarvajJatA siddha hogii| isalie tArkika bAda prasaMgata hai| utpatyasaMbhavAt / / 2 / 42 // bhAgavatamate kaMcidaMzaM nirAkaroti / te ca catuvyU hotpatti vavaMti / vAsudevAtsaMkarSaNastasmAprama mnastasmAdaniruddhaH-iti / tatraiteSAmIzvaratvaM sarveSAmutasaMkarSaNasyajIvatvaM, anyAnyatvaM utpattipakSa, jIvasyotpatti saMbhavati / tathAsati pUrvavat sarvanAzaH syAt / bhAgavata mata ke kucha aMza kA nirAkaraNa karate haiM, ve catavyUha kI utpatti batalAte haiM / vAsudeva se saMkarSaraNa, unase prama mna unase aniruddha inameM saba ko Izvara aura saMkarSaNa ko jIva kahate haiM / isameM jo eka / dUsare se utpatti kI bAta hai vaha samajha meM nahIM aatii| jahAM taka utpatti kI bAta hai jIva kI utpatti to hotI nhiiN| yadi aisA mAneMge to vaha anitya siddha hogA, phira mokSa mI bAta bhI prasiddha hogI sArA mata hI gvaMsa ho jaaygaa| na ca katta:karaNam / 2 / 2 / 43 //
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 ma cakarttaH karaNam | 2|2|43 // : saMkarSaNa saMjJAt jIvAt pradyumna saMjJakaM mana utpadyate iti / talloke na siddham ; nahi kulAlAd daNDa utpadyata iti cakArAdagrimasya nirAkaraNam / karttA saMkarSaNa nAmavAle jIva se pradyumna nAmavAle mana kI utpatti kahate haiM, ye bAta laukika dRSTi se bhI ThIka nahIM hai, kahIM bhI kulAla se daNDa kI utpatti nahIM dekhI jAtI, yahI bAta aniruddha nAmaka ahaMkAra kI utpatti meM bhI hai / vijJAnAdi bhAve vA tadapratiSedhaH | 2|2| 44 // atha sarve paramezvarA vijJAnAdimanta iti, tathA sati tadapratiSedhaH / IzvarANAmapratiSedhaH / anekezvara tvaM ca na yuktamityarthaH, vastutastu svAtaMvyameva doSaH / 1 sAre hI Izvara vijJAnAdi mAna arthAt chaH aizvaryoM se saMpanna haiM ye to niyama viruddha bAta hai, aneka IzvaroM kI bAta kahanA asaMgata hai, vastutaH sabako svataMtra mAnanA hI doSa hai / vipratiSedhAcca |2| 245 // bahu kalpanayA vedanindayA ca vipratiSedhaH cakArAd veda prakriyA virodha: / aneka IzvaroM kI kalpanA karanA eka prakAra kA veda kI nindA yA veda kA pratiSedha hI hai, yaha bAta veda prakriyA ke bhI viruddha hai / dvitIya adhyAya tRtIyapAda na viyadazruteH | 2|3|1 // zrutivAkyeSu paraspara virodhaH parihriyate vipratiSedha parihArAya / mImAMsAyAstadarthaM pravRttatvAt / zattya virodhAbhyAm / tathA ca brahma vAde jaDajIvayo viruddhAMza nirAkaraNAya tRtIya pAdArambhaH / vipratiSedha ke parihAra ke lie, zrutivAkyoM meM dRSTa pArasparika virodha kA parihAra kiyA gayA / mImAMsA kI dRSTi se aisA kiyA gayA, zakti kI aura avirodha kI dRSTi se bhI kiyA / aba brahmavAda meM jIva aura jar3a ke viruddhAMzoM ke nirAkaraNa ke lie tIsarA pAda prArambha karate haiM /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 dvividhAH hi vedAMte sRSTiH / bhUtabhautikaM sarvaM brahmaNa eva visphulliMga - nyAyenaikA / aparA viyadAdi krameNa / sA cAnAmarUpAtmanA nAmarUpatvavatvenAbhi vyaktiH / sajassyaiva kArya tvAt tasya jIvasya tvaMzatvenaiva na nAma rUpa saMbaMdha: / anitye jananaM nitye paricchinne sabhAgamaH / nityA paricchitanau prAkaTyaM ceti sA tridhA || vedAnta meM do prakAra se sRSTi kA varNana milatA hai / eka to sArA bhUta bhautika jagat brahma se hI agni kI cinagAriyoM kI taraha nikalA hai, dUsare AkAza Adi ke krama se sRSTi huI hai / vaha sRSTi nAma rUpa rahita thI, nAma rUpa abhivyakta ho gii| jar3a sahita hI jIva kArya rUpa hai kintu paramAtmA kA aMza hone se jIva kA nAma rUpa se koI sambandha nahIM hai| sRSTi anitya hai, / nityatA ke paricchinna hone para hI vastue~ saMgaThita hotI haiM, nitya aura aparicchinna jIva meM hI brahma kA prAkaTya hotA hai, isa prakAra sRSTi ke tIna rUpa haiM / tatra krama sRSTau sandehaH, chAMdogyehi "sadeva somyedamagra AsIt eka mevAdvitIyam" ityupakramya " tadaikSata tat tejo'sRjateti tejo'vaMnna sRSTiruktAM, na vAyvAkAzayoH / taittarIyake punarbrahmavidApnoti paramityupakramya " tasmAd vA etasmAdAtmana AkAzaH saMbhUtaH" iti AkAzAdi sRSTiruktA / ubhayamapi kramasRSTivAcaka mityeka vAkyatA yuktA / chAMdogye mukhyatayA sRSTistaittarIye gauNI, mukhyAtvagre vakSyate, "so'kAmayata" ityAdinA / dUsare prakAra kI jo krama sRSTi hai usakA vibhinna prakAra se varNana milatA hai usI para saMzaya hotA hai / chAMdogya meM " sadeva somyedamagra" ityAdi upakrama karake "tattejo'sRjata" ityAdi meM teja jala aura pRthvI kI sRSTi kA varNana hai vAyu aura AkAza kA ullekha nahIM hai / taittarIyaka meM "brahma vidApnotiparama" ityAdi upakrama karake " tasmAd vA etasmAd" ityAdi meM AkAza Adi sabhI kI sRSTi kA varNana kiyA gayA hai| dono meM hI krama sRSTi kA ullekha hai isalie donoM meM eka vAkyatA to hai hI / chAMdogya meM mukhya rUpa se ullekha hai aura taittarIyaka meM gauNa rUpa se, isIlie mukhya ko Age "so'kA mayata" ityAdi meM varNana kiyA gayA hai / tatra saMzayaH, kimAkAzam utpadyate na vA ? ki tAvata prAptam / notpadyata iti kuta: ? azruteH zrunti vAdinAM zrutyaiva nirNayaH zrutau punarmukhye krama sRSTau zrUyate /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 . aba saMzaya hotA hai ki AkAza kI utpatti hotI hai yA nahIM ? kyA mAnA jAya ? zruti mAnane vAle to zruti se hI nirNaya karate haiM, zruti meM jo chAMdogya kA mukhya sRSTi krama hai usameM to isakA ullekha hai nahIM isalie AkAza kI utpatti nahIM hotI yahI mAnanA ThIka hai| astitu / 2 / 3 // 2 // tuzabdaH pakSavyAvarta yati / taittarIyake viyadutpattirasti, yadyapi mukhye nAsti tathApi virodhAbhAvAdanyatroktamapyaMgI karttavyamekavAkyatvAya / eka vijJAnena sarva vijJAna pratijJAnurodhAcca / _tu zabda pUrva pakSa kA nirAsa karatA hai| kahate haiM ki taittarIyaka meM to AkAza kI utpatti kA ullekha hai hI, yadyapi mukhya RcA meM nahIM hai, para virodha bhI to nahIM hai, isalie anyatra kahI huI bAta ko mAnanA caahie| tabhI donoM kI eka vAkyatA saMgata hogii| eka ke jJAna se samasta kA jJAna ho jAtA hai, isa pratijJA se bhI ukta bAta mAnya hai| gauNyasaMbhavAt / / 3 / 3 // viyadutpattiauNI bhaviSyati, kutaH ? asaMbhavAt / na hi AkAzotpatti: saMbhavati, niravayavatvAt / vyApakatvAcca mukhye cAbhAvAt / eka vijJAnena sarva vijJAna pratijJAtu tadadhiSThAnatvena jIvavat tadaMzatvena vA taccharIratvena vA eka vijJAna koTi nivezAt / loke'pyavakAzaM kurvIt ityAdau gauNa prayogadarzanAt AkAza kI utpatti gauNI hotI hai, kyoMki usakI utpatti saMbhava nahIM hai, usake koI avayava to haiM nahIM, vaha to byApaka vastu hai, phira mukhya vAkya meM usakA ullekha bhI nahIM hai| eka vijJAna se sarva vijJAna kA jo niyama hai vaha to paramAtmA ke adhiSThAnatva meM lAgU hotA hai, jIva jaise paramAtmA kA aMza hai, yA usakA zarIra sthAnIya hai, isa bAta kA dyotaka hai / loka meM bhI "avakAza karo" aisA gauNa prayoga hI hotA hai, vastutaH avakAza to vyApaka hai, usakI utpatti kI bAta to kevala kahane bhara kI hai| zabdAcca / 2 / 3 / 4 // "vAyuzcAntarikSaM ca etadamRtam" iti, AkAzavat sarvagatazca nitya iti / na hi amRtasya brahma dRSTAnta bhUtasyotpattiH saMbhavati /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ "vAyu aura antarikSa donoM amRta haiM" isameM spaSTataH nitya kahA gayA hai, AkAza kI taraha vAyu bhI sarvagata aura nitya hai / amRta svarUpa brahma se jisakA dRSTAnta diyA jAya usakI utpatti ho bhI kaise sakatI hai ? syAccaikasya brahma zabdavat // 2 // 3 // 5 // nanukathaM viyadutpatti gauMNI bhaviSyati / tatra hi saMbhUta ityeka meva padamuttaratrAnuvartyate / tathA satyuttaratra mukhyA AkAze gauNI iti yugapad vRttidvaya virodha iti cenna / ekasyApi syAt kvAcinmukhyA kvacid gauNIti / brahma zabdo yathA "tapasA brahma vijijJAsasva," tapo brahma iti / prathama vAkye mukhyA dvitIye gaunnii| na cAtra prayoga bhedo'stIti vAcyam / saMbhUta zabdo'pyAvartate / natu tAdRzArtha yukto'pi / Atmasatvenaiva tatsatvaM iti satvaguNo vacana hetuH / tattada bhAvApannaM brahma va sarvatra kAraNamiti nAnekalakSaNA / tadbhAvApatti vizeSaNa vyAvRtyarthamapi na lakSaNA / svabhAvato'pi brahmaNaH sarvarUpatvAt tasmAd gauNI AkAza saMbhUti zrutiH / AkAzotpatti gauNI kaise ho sakatI hai, kyoMki usake varNana ke bAda hI "saMbhUta" aisA pada kahA gayA hai, aisA jaba spaSTa ullekha hai to AkAzotpati mukhya pratIta hotI hai, mukhyA aura gauNI donoM bAteM eka sAtha hoM, aisI viruddhatA to samajha meM nahIM AtI / aisA tarka bhI viSaya ko na jAnane ke kAraNa hI kiyA jAtA hai, vastutaH eka hI vastu kabhI gauNI kabhI mukhyA ho sakatI hai, jaise ki-brahma zabda kA hI udAharaNa leleM / "tapa se brahma ko jAnoM' tapa brahma hai" isameM prathama vAkya mukhyA aura dvitIya meM gauNI hai / yahA~ prayoga bheda hai aisA bhI nahIM kaha sakate / saMbhUta zabda kI hI AvRtti kI gaI hai| kisI anya kI nhiiN| prayoga bheda to jaba mAnA jAtA jabaki tAdRzArtha arthAt kisI kI kisI se tulanA kI jaatii| satkArya vAda meM utpatti kI pUrva dazA meM kAraNa bhAva se hI kArya rahatA hai, AtmA hI usameM kAraNa hai, ataH pUrvadazA meM AkAza kAraNa bhAva se rahatA hai, isalie AtmAsattA se hI usakI sattA hai, usakI AkAza rUpa se pRthak sattA nahI rahatI / sRSTidazA meM anya kArya kI taraha brahma se prakaTa AkAza kI jo pRthak rUpa se sattA hotI hai vahI saMbhUta pada se gauNI bAta kahI gaI hai| vAyu kI saMbhUti kA bodhaka vAkya AkAzabhAvApannatA kA, abhisaMbhUti kA bodhaka vAkya vAyubhAvApannatA kA bodhaka hai kyoMki saba jagaha brahma hI ekamAtra kAraNa hai isalie aneka lakSaNa-nahIM kI gaI hai / tadbhAvApatti vizeSaNa ke nirAkaraNa ke lie bhI lakSaNa-nahIM kI gaI hai kyoMki saba svabhAva se brahma rUpa hI to hai| isalie AkAza saMbhUti gauNI hI hai|
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 ityevaM prApte idamAha- isa mata para sUtra prastuta karate haiN| pratijJA hAniravyatirekAcchabdebhyaH / 2 // 3 // 6 // bhavedetadevaM yadi chAMdogya zrutirna viruddhayeta katham ? eka vijJAnena sarva vijJAna pratijJA bAdhyate / avyAtirekAt / anudgamAt / yadi saMbaddhameva brahmaNA AkAzaM tiSThet tadA brahma vijJAnena AkAza viSayIkaraNe tannaika vijJAnam / AkAzasya cAlaukikatvAt tajjJAnaM sarvajJatA yAmapekSitameva na ca jIvavat, laukikatvAt / vyavahAra mAtraviSayatvAnnAtIndriyatvAdi cintaa| anudgame'pi vastu sAmarthyAt kathaM pratijJA hIyate ityata Aha-zabdebhyaH "yenA zrutaM zrutaM bhavatyamataM mataM bhavatya vijJAtaM-vijJAtaM bhavati" iti zabdAt prakRti vikAra bhAvenaiva myutpAdayati jJAnaM / zabdebhyo hetubhyaH pratijJA hAniritiyojanA / ___ yadi chAMdogya zruti bAdhA na DAlatI to jo Apane kahA vaha ho sakatA thaa| chAMdogya zruti ke anusAra eka vijJAna se sarva vijJAna vAlI pratijJA vAdhA utpanna karatI hai / yadi svarUpa sambandha se avibhakta rUpa hI brahma AkAza meM sthita hai to brahma vijJAna se AkAza kA hI bodha hogA, eka mAtra brahma ke jJAna kI bAta to sadhegI nahIM / kyoMki AkAza alaukika vibhu padArtha hai, isalie usakA jJAna sarvajJatA meM apekSita ho jAyegA / vaha jIva kI taraha aNu aura laukika to hai nahIM / jIva to vyavahAra meM Ane vAlA tattva hai isalie usameM atIndrivatya Adi cintA nahIM hotI, usameM to eka vijJAna vAlI pratijJA lAgU karake paramAtmA kI sattA kA anumAna sahaja rUpa se kiyA jA sakatA hai, AkAza kI gauNa utpatti mAna leMge to vahI brahma rUpa ho jAyegA ataH usameM pratijJA kyA kAma degI? yadi kaho ki usakI sRSTi na mAneM to bhI AkAza zabda to hai hI usI se brahma aura AkAza kI pRthaktA siddha hotI hai phira to pratijJA lAgU ho jaayegii| isakA uttara zrutizabdoM se hI mila jAtA hai jisake jJAna se azruta vastu zruta, amAnya vastu mAnya aura ajJAta vastu jJAta ho jAtI hai" isameM prakRti vikAra bhAva se hI jJAnotpAdana kI bAta kahI gaI hai / jaba taka AkAza kI mukhyA sRSTi nahIM mAneMge taba taka vaha prAkRta vikRta padArtha nahIM hogA aura na usameM pratijJA hI lAgU hogii| yAvada vikArantu vibhAgo lokavat // 2 // 37 // tu zabda AkAzotpatya saMbhAvana zaMkAMvArayati.yadyad vikRtaM tasya sarvasya vibhAga utpattiH / AkAzamapi vikRtam / laukika byavahAra viSayatvAt / yathA loke vikRta maatrmutpdyte|
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 tu zabda Akozotpatti ke sammandha meM kI gaI zaMkA kA nivAraka hai / jitanI bhI vikRta vastue~ haiM sabakI alaga-alaga utpatti huI hai, AkAza bhI vikRta hai, yaha bhI laukika vyavahAra kA viSaya hai yaha loka meM vikRta mAtra utpanna hai| AkAzotpattau zrutyA siddhAyAm, "AkAzavat sarvamatazca nityaH, AkAza zarIraM brahma" sa yathA'naMto'yamAkAzaH evamanantAtmA veditavyaH AkAzaAtmA "ityAdi zrutayaH" samo'nena sarveNa "ya AkAze tiSThan sarvamAtmA" ityAdibhireka vAkyatAM lambhate / vyavahAre tvajJa bodhanaM vaakyaanaamupyogH| AkAzotpatti to zruti se hI siddha hai zruti meM prayoga AtA hai ki "brahma AkAza kI taraha sarvagata aura nitya hai" brahma AkAza kI taraha vyApaka zarIra vAlA hai" vaha aisA hI ananta hai jaisA ki AkAza "aise hI paramAtmA ko anaMta jAnanA cAhie" AtmA AkAza kI taraha ananta hai "ityAdi zrutiyoM aura" isI ke samAna saba haiM jo ki AkAza meM sthiti sabakA AtmA hai" ityAdi zrutiyoM meM eka vAkyatA hai / ina zrutiyoM meM spaSTataH AkAza ko brahma se pRthak laukika vikRta padArtha kahA gayA hai aura usakI vyApakatA anantatA Adi vizeSatAoM se paramAtmA kA sAdRzya batalAyA gayA hai| vyavahAra meM vAkyoM kA upayoga mUr3ha vyaktiyoM ke lie hI karanA par3atA hai| etena mAtarizvA vyaakhyaatH||2||38|| * AkAzotpatti samarthanena mAtarizvotpatti samarthitA / saiSA'nastamitA devateti bhautika vAyu vyAvRtyarthamalaukikapadam / ___ AkAzotpatti ke samarthana se mAtarizvA kI utpatti kA bhI samarthana ho jAtA hai| ye anastamita devatA haiM, bhautika vAyu nahIM hai isa bAta ko sUcita karane ke lie hI alaukika mAtarizvA pada kA prayoga kiyA hai| asambhavastu sato'nupapattaH / / 6 nanu brahmaNo'pyutpattiH syAt / "akAzavat sarvagatazca nityaH" iti zruterAkAza nyAyena sarvagatatvanityatvayorabhAve itImAmAzaMkAM tuzabdaH pariharati / sataH sanmAtrasyotpattirna saMbhavati / nahi kuM'lotpattI kanakotpatti rucyenAma rUpavizeSAbhAvAt / utpattizca svIkriyamANA nopapadyate, svato na saMbhavati / anyata stvanavasthA / yadeva ca mUlaM tadeva brahmeti /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 sat kI utpatti ke viSaya meM zaMkA karate hue kahate haiM ki brahma ko AkAza kI taraha sarvagata aura nitya kahA gayA hai to vaha AkAza jaise naSTa hotA hai vaise vaha bhI naSTa hotA hogA aura punaH utpanna hotA hogA / isa zaMkA kA nirAkaraNa tu zabda se karate haiM / kahate haiM ki sat kI utpatti nahIM hotI, kuMDala kI utpatti se svarNa utpanna huA, aisA nahIM kahA jAtA, kyoMki usameM nAma rUpa viziSTatA kA abhAva rahatA hai / utpatti mAnane se bhI vaha upapanna nahIM ho sakatA vaha svataH to utpanna hogA nahIM, yadi kisI anya se utpanna hotA hai to usa janaka ke janaka kI kalpanA karanI par3egI isa prakAra nirNaya na hone se anavasthA doSa ghaTita hogA / jo mUla hai vahI brahma hai / tejo'tastathA hyAha // 2 // 3 // 10 // savAyutaH / tathA hyAha - vAyuragniriti zruteH / hi zabdenaivamAha -- chAMdogya zrutiH pratijJA hAni nirAkaraNArthaM taittarIyakamapekSate vAyvAkAzayorutpattyartham / tathA copa jIvyasya prAdhAnyAd vAyubhAvApannameva sat tejasa utpAdaka miti svIkaroti / brahmaNa eva sarvotpatti pakSastvaviruddhaH / " vAyuragniH " isa zruti se jJAta hotA hai ki teja vAyu se utpanna hotA hai / chAMdogya zruti, pratijJA hAni ke nirAkaraNa karane ke lie ukta taittarIyaka zruti kI apekSA karato hai / vAyu aura AkAza kI utpatti ke lie hI use usakI apekSA hotI hai / upajIvya paramAtmA kI pradhAnatA se hI ye bAta bana sakatI hai vaha sat hI vAyubhAvApanna hokara teja kA utpAdaka hai, aisI chAMdogya kI mAnyatA hai / yaha pakSa brahma se hI sArI utpatti hai aisA mAnane para saMgata ho sakatA hai / ApaH | 2|3|11| tathA hyAhetyeva / idamekamanuvAda sUtramavirodha khyApakam / na zrutyoM:, sarvatra virodhe iti / jala teja se huA / isakI utpatti ke viSaya meM donoM zrutiyA~ aviruddha haiM, bAkI saba meM koI na koI vaimatya hai / pRthivyAdhikAra rUpazabdAntarebhyaH / 2 / 3 / 12 / / "tAApa aikSanta bahvayaH syAm prajAyemahi" iti "tA annamasRjanta" tatra anna zabdena brIhyadarya:, ahosvit pRthivI iti ? saMdehaH / nanu kathaM saMdeha: pUrvanyAyena upajIvya zruterbalIyastvAditi cet / ucyate "adbhyaH pRthivI pRthivyA
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 oSadhaya oSadhIbhyo'nnam" ityagre varttate / tathA sati pRthivImoSadhIzca sRSTvA Apo'nnaM sRjati / Ahosvita anna zabdenaiva pRthavI iti ? nanvevamastu pRthi koSadhi sRSTyanantaramanna sRSTiriti cet / na, chAMdogya zruterapekSA bhAvAnmahAbhUta mAtra - syaivAbhilaSitatvAt ekapada lakSaNA pekSayA tatsvIkArasya gurutvAt pUrvokta eva saMzayaH / "una jaloM ne vicAra kiyA aneka rUpoM meM utpanna hoM" unhoMne anna kI sRSTi kI " ityAdi meM saMdeha hotA hai ki yahA~ anna zabda brIhi Adi dhAnya kA bacI hai yA pRthivI kA ? yadi kaheM ki saMdeha kI kyA AvazyakatA hai, pahile kI taraha upajIvya zruti kI balavattA se hI nirNaya kara lo, so nahIM banatA "jaloM se pRthivI, pRthivI se oSadhiyA~, oSadhiyoM se anna huA" aisA usameM Age spaSTa ullekha hai / isake anusAra to yahI nirNaya hotA hai ki pRthivI aura auSadhiyoM kI sRSTi kara jala anna kI sRSTi karate haiN| kyA anna zabda se pRthivI bhI saMbhava hai ? pRthivI aura oSadhiyoM kI sRSTi ke bAda hI anna kI sRSTi huI aisA samajha meM AtA hai / ye anumAna ThIka nahIM hai, aisA mAnane se chAMdogya se bheda hogA, chAMdogya ke anusAra hI artha karanA caahie| usameM mahAbhUtoM kI sRSTi kA hI kevala ullekha hai, eka pada kI lakSaNA kI apekSA chAMdogya ko svIkAranA hI ThIka hai kyoMki usakA gaurava hai, yadi aisA nahIM kareMge to jaisA saMzaya AkAza Adi ke saMbaMdha meM thA vaisA hI hogA samAdhAna na hogA / tatra "annamayaM hi saubhya mana ApomayaH prANastejomayI vAg" iti vyANAM sahacAraH sarvatopalabhyate / loka prasiddhiH varSaNa bhUyiSTha liMgaMca, tasmAt pRthivyoSa - yannAnAM madhye abheda vivakSayA mat kiMcit vaktavye annamuktam / ukta prasaMga meM varNana AtA hai ki - " he somya ! annamaya mana, jalamaya prANa, tejomayI vANI hai" isa prakAra tInoM kA sAhacArya vedAMta meM sarvatra milatA hai / loka meM bhI bhUmiSThavarSA ke rUpa meM jala kA bahubacana prayoga milatA hai / isalie pRthivI auSadhi aura anna ina tInoM ko jala ke mAdhyama se abhinna mAnakara anna zabda kA hI kevala ullekha kiyA gayA hai / ityevaM prApte ucyate, anna zande pRthivI, kuta: ? adhikAra rUpa zabdAntarebhyaH / adhikAro bhUtAnAmeva, na bhautikAnyaM, nIlaM ca rUpaM pRthivyA eva, bhUta sahapAThAt zabdAntam '"addbhyaH pRthivI " iti tasmAdanna zabdena pRthivyeva /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 ukta mata para siddhAnta kahate haiM ki anna zabda se pRthivI arthaM hI karanA cAhie, kyoMki ukta prakaraNa meM bhUtoM kI sRSTi kI hI carcA hai, bhautika padArthoM kI nahIM nIlarUpa bhI pRthivI kA hI hai, bhUtoM ke sAtha usakA zabda se varNana kiyA gayA hai, "adbhyaH pRthivI" yahI chAMdogya kA ucita pATha hai / isalie anna zabda 'pRthivI hI ThIka hai / tadabhidhyAnAdevatu tAlliMgAt saH / 2 / 3 / 13 / AkAzAdeva kAryAt vAyvAdi kAryotpattiM tu zabdo vArayati / sa eva paramAtmA vAyvAdIn sRjati / kathaM taccha-vdavAcyetaticet, tadabhidhyAnAt / tasyatasya kAryasyotpAdanArthaM tadabhidhyA na tatastadAtmakatvaM tena tadvAcyamiti / nanu yathAzrutameva kuto na gRhyata ityata Aha-tAlliMgAt, sarvakartta tvaM liMgaM tasyaiva sarvatra vedAnteSvagatam jaDato devatA yAvA yat kiMcijjAmAnaM tat sarvaM brAhmaNa eveti siddham / AkAza rUpI kArya se vAyu Adi kAryoM kI utpatti tathA sUtrastha tu zabda se niSedha karate haiM / kahate haiM ki vaha paramAtmA hI vAyu Adi kI sRSTi karate haiM / yadi aisI bAta hai to AkAza Adi zabda paramAtma bAcaka mAnane hoMge, unakI paramAtmA vAcakatA kaise siddha hogI ? isa para kahate haiM ki una una kAryo ko utpanna karane ke lie paramAtmA tadAtma hote haiM, isalie ve zabda paramAtmavAcI haiM / AkAza Adi jo zabda zruti meM varNita hai unako hI mAnane meM kyA Apatti hai ? isa para kahate haiM ki samasta sRSTi kI carcA paramAtmA ke dvArA hI samasta vedAMta vAkyoM meM kI gaI hai, isalie ukta dhAraNA banatI hai| jar3a yA devatA se kucha bhI sRSTi hotI hai vaha saba brahma se hI hai yahI nizcita mata hai / jo viparyayeNa kramota upapadyate ||3|14| yathotpattirna tathA pralaya:, kintu viparyayeNa kramaH / ata utpatyanantaraM pralayaH / kutaH ? upapadyate, praveza viparyayeNahi tirgmnm| kramasraSTAvevaitat jisa krama se sRSTi hotI hai, pralaya usa krama se nahIM hotA apitu usase viparIta kama se hotA hai / utpatti ke bAda pralaya hotA hai / praveza ke viparIta hI nirgamana hotA hai, yahI sRSTi kA krama hai / antarAvijJAnamanasokrameNa talliMgAditi cennAvizeSAt | 2|3|15|| taittarIya ke AkAzAdi annaparyantamutpa
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 --ttimuttvA annamayAdayo niruupitaa| tatrAnnamayasya prANamayasya ca sAmagrI pUrvamutpannoktA / Anandamayastu paramAtmA madhye vijJAna manasI vidyamAne kvacidutpanne iti vktvye| taittarIyaka meM AkAza se lekara anna taka kI utpatti batalA kara annabhaya Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai / usameM annamaya aura prANamaya kI sAmagrI ko pUrva meM hI utpanna batalAyA gayA / Anandamaya paramAtmA kA antima ullekha hai, usake madhya meM vijJAnamaya aura manobhaya kI utpatti kaise hotI hai ? yaha jAnanA hai| isakA prasaMga meM ullekha honA cAhie thaa| tatra krameNotpanne iti vaktavyam kramastu prAtilobhyena, sUtre viparyayAnantarakathanAt, antareti ca vacanAt / tejo'bannAnAmannamaye gatatvAt / vAybAkAzayoH prANa eva gatatvAt / AkAzAt pUrvaM vijJAnamanasI utpanne iti vaktavyam / tayoragre vacanameva liMgamiti / atastayorutpattivaktavyeti cenna / avizeSAt / nAmarUpavizeSavatAmevotpattirucyate, na tvanayoH / vijJAnamayasya jIvatvAt manomayasya ca vedatvAt ato bhUta bhautika pravezAbhAvAnna tmorutpttirvktvyaa| inakI utpatti kA krama se ullekha honA cAhie thaa| krama bhI pratilobha honA cAhie, kyoMki sUtra meM viparyayAnantara varNana kiyA gayA hai, "antarAtti ca" zabda yahI batalAtA hai| "tejo'bannAnAm" ityAdi vacana annabhaya se sambandhita hai| vAyu aura AkAza, prANagata tattva maiM AkAza se pUrva vijJAna aura mana utpanna hue yahI kahanA caahie| una donoM kA pahile hI nAma se ullekha hai, isalie unakI utpatti kA ullekha honA cAhie ye nahIM kaha sakate / nAmarUpa kI utpatti kA vizeSollekha hai, ina donoM kA ullekha nahIM hai| kyoMki jIvavijJAnamaya hai| mannamaya, jJAnasvarUpa hai, isalie bhUta bhautika meM unakA praveza nahIM hai isa lie unakI utpatti nahIM kahI gii| carAcara vyapAzrayastusyAt tavyapadezobhAktastabhAvabhAvitvAt // 2 // 3 // 16 // _ nanu vijJAnamayasya jIvasyAnutpattau sarvavyavahArocchedaH utpattiztu trividhA nirUpitA / anityejananaM nitye paricchinne samAgama iti / tathA ca jIvasya samAgama lakSaNA'pyutpattirna syAditi itImAmAzaMkA nirAkaroti tu zabdaH / carAcare sthAvarajaMgamezarIre tayoH vizeSaNApAzrayaH AzrayaHzarIra sambandha iti yAvat / satusyAt, na tusvat nanu zarIrasyotpattau jIvo'pyutpadyate / anyathA jAtakarmA
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 dInAma bhAva, prasaMgAditi cenna / tadvyapadezastasya zarIrasya janmamaraNa dharmavatvena jIvavyapadezo bhAkto lAkSaNikaH / kutaH ? tadbhAvabhAvitvAt / zarIrasyAnvavpavyatirekAbhyAmeva jIvasya tad bhAvisvam / dehadharmo jIvasya bhAktaH / tatsambandhene votpattivyapadeza iti siddham / vijJAnamaya jIva kI utpatti na mAnane se samasta vyAvahArika vyavasthA kA uccheda ho jAtA hai isalie tIna prakAra kI utpatti kA nirUpaNa kiyA gayA hai, anitya janana, nitya paricchinna, aura samAgama ityAdi jIva kI samAgata lakSaNA utpatti sambandhI asaMbhAvanA kA nirAkaraNa tu zabda se kiyA gayA hai| carAcara sthAvarajaMgama zarIra meM sthAvara jaMgama kA vizeSa rUpa se apAzraya hone se zarIra sambandha paryanta Azraya batalAyA gayA hai / vaha deha sambandha, utkramaNa zruti ke AdhAra para kahA gayA hai, svataH kalpita nahIM hai| zarIra kI utpatti meM hI jIva kI utpatti hotI hai / yadi jIvotpatti nahIM mAneMge to jAtakarma Adi saMskAra kisakA hotA hai ? yaha prazna sAmane aavegaa| isalie utpatti svIkAranA hogaa| zarIra kA janmamaraNa hotA hai, jIva usake Azrita rahatA hai, isalie jIva ke janmamaraNa kI bAta bhI kahI jAtI hai jo ki lAkSaNika kathana mAtra hai| zarIra kI sthiti meM jIva kI sthiti tathA usake abhAva meM jIva kA abhAva ho jAtA hai, isalie usakI utpatti vinAza kI carcA kI jAtI hai jIva ke dehadharma kI carcA bhI kathana mAtra hai, usake sambandha se hI utpatti kI bAta kahI gaI hai| nAtmA'zrutenityatvAcca tAbhyaH // 2 // 3 // 17 // ___ nanu jIvo'pyutpadyatAM, kimiti bhAktatvaM kalpyata iti cet / na, AtmAnotpadyate, kutaH ? azru teH, na hi Atmana utpattiH zrUyate / devadatto jAto, viSNumitrojAta iti dehotpattireva na tu tadvyatirekeNa pRthag jIvotpattiH zrUyate / visphulligavaduccaraNaM notpattiH / nAmarUpa saMbaMdhA bhAvAt / etasya guNAH svarUpaM cAvakSyate / kiMca, nityatvAcca tAbhyaH zratibhyaH, ayamAtmA'jarI maraH, na jAyate niyata ityeva mAdibhyaH / yadi kaheM ki jIva bhI to zarIra ke sAtha hI utpanna hotA hai, usakI utpatti ko kathana mAtra mAnane kA kyA tuka hai ? so kahanA ThIka nahIM, jIvAtmA utpanna nahIM hotA, AtmA kI utpatti kA zruti meM spaSTa niSedha hai
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 devadatta kA janma huA, viSNu kA janma huA, ityAdi dehotpatti ke AdhAra para hI kahA jAtA hai jIva kI pRthak utpatti ke AdhAra para aisA kahanA kaThina hai / jIva to agni kI cinagArI kI taraha paramAtmA kA prasphurita aMza mAtra hai, utpanna hotA hai, aisA nahIM kaha sakate / unakA na koI nAma hai na koI rUpa / isake svarUpa aura guNoM kA Age ullekha kreNge| "ayamAtmA'jaro'maraH" na jAyate mriyeta ityAdi zrutiyoM meM jIvAtmA kI nityatA kA spaSTa ullekha hai| guNAnnirUpayan prathayatazcaitanyaguNamAha guNoM kA nirUpaNa karate hue sarva prathaya jIva ke caitanya guNa ko batalAte haiM-- jJo'ta eva / 2 // 3 // 18 // jJazcaitanya svarUpa, ataeva zrutibhyo vijJAnamaya ityAdibhyaH |srvviplvvaadii brahma vAkyAnyudAhRtya sUtroktasiddhAMtamanyathAkRtya zrutisUtrollaMdhanenapragalbhate / sa vaktavyaH / kiM jIvasya brahmatvaM pratipAdyate jIvatvaM vA nirAkriyate iti, Adye ipTApattiH, na hi visphulligo'gnyaMzo bhUtvA naagniH| dvitIye svruupnaashH| jIvatvaM kalpitamiti cenna anena jIvanAtmaneti zruti virodhAt virodhAt / na cAnAdirayaM jIva brahmavibhAgo buddhi kRtH| pramANabhAvAt / sadeva somyedamana AsIdeka mevAdvitIyamiti zruti virodhazca / na ca jIvAtirikta brahmanAsti / sarva zrutinAza prasaMgAt / yaH sarvajJaH sarvazaktiH, ayamAtmA apahatapApmA, adhikaM tu bhedanirdezAdityAdibAdhaH / tasmAt sadaMzasya tavyapadezavAkya mAtra svIkRtya ziSTa parigrahArthamAdhyamika syaivAyamaparAvatAro nitarAM sadbhirupekSyaH / jIva jJa arthAt caitanya svarUpa hai, isIlie zrutiyoM meM vijJAnamaya Adi nAmoM se, isakA ullekha hai| sarvaviplava vAdI (zAMkara) brahmavAkya ko uddhRta kara sUtrokta siddhAnta kA bhinna tAtparya batalA kara zrutisUtroM kA ullaMdhana karake apanI pragalbhatA dikhalAte haiN| ve jIva ke brahmatva kA pratipAdana karate haiM athavA jIvatvaM kA nirAkaraNa karate haiM, ye samajha meM nahIM aataa| yadi brahmatva kA pratipAdana karate haiM to iSTatti hotI hai / agni kI aMza cinagAriyA~, jo ki agni se chiTaka kara alaga ho gaI hai-unheM agni kaise kaha sakate haiN| yadi jIvatva kA nirAkaraNa karate haiM to svarUpanAza mAnate haiM / jIvatva ko kalpita bhI nahIM kaha sakate, aisA mAnane se "anena jIvenAtmanA" Adi zruti se viruddhatA hogI / yaha anAdi jIva brahma kA vibhAga kAlpanika bhI nahIM ho sakatA,
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 aisA koI pramANa nahIM hai / yadi buddhikRta kAlpanika mAneM to "sadeva somyedamana" Adi zruti se viruddhatA hogii| brahma jIva se atirikta bhI nahIM hai, yadi aisA mAneMge to samasta zruti sUtroM kI hI avahelanA ho jAvegI, "yaH sarvajJaH sarvazaktiH, ayamAtmA apahata pApmA adhikaM tu bhedanirdezAt" ityAdi meM bodha hogaa| isa lie vaidika ziSTa mArga meM ghusane ke lie sadaMza ke bodhaka vAkyoM ko svIkArane vAle mAdhyamika bauddhoM ke dUsare avatAra (zaMkarAcArya) ke mata kI vaidikoM ko sadaiva upekSA karanI caahie| utkrAMtigatyAgatInAm // 2 // 3 // 16 // ataaivati vartate / sa yadAsmAccharIrAdutkrAmati sahaivetaiH sarvairutkrAmati / ye ke cAsmAllokAt prayAnti candrabhasameva te sarve gacchanti iti / tasmAllokAt punaretyasmai lokAya karmaNe, "zrutyuktAnAmutkrAMtyagatyAgatInAM zravaNAd yathAyogyaM tasya parimANamaMgIkartavyam / yadyapi ArAnamAtrI hyaparo'pi dRSTa iti zrutyaiva parimANamukta tathApi bahuvAdivipratipannatvAt muktibhiH sAdhayati / brahmavailakSavyArthamutkrAMtipUrvakatvamuktam / "jaba vaha jIva isa zarIra ko chor3akara jAtA hai taba usake ye sabhI indriyA~ prANa Adi utkramaNa karate haiM" jaba ve saba isa zarIra ko chor3akara candramasa mArga meM jAte haiM "paralokoM se punaH isa loka meM karmAnusAra AtA hai" ityAdi zrutiyoM meM jIva kI utkrAMti gati aura Agati kA spaSTa ullekha hai, isase jIva ke parimANa ko svIkAranA cAhie / yadyapi "ArAgramAtro' ityAdi zruti meM jIva ke parimANa kA varNana hai, phira bhI aneka prakAra ke varNanoM se yukti se parimANa kA nirNaya kiyA jAtA hai / jIva brahma se bhinna hai, ye batalAne ke lie hI utkrAMti kA ullekha kiyA gayA hai| svAtmanA cottarayoH 2 // 3 // 20 // utkrAMntigatyAgatInAM paMbaMdhe indriyAdibhiH pariSvaMgo'pyati, tataH saMdeho'pi bhaveta kimupAdhita eteSAM saMbaMdho bhaveta svato veti ? uttarayorgatyAgatyoH svAtmanA kevalasvarUpeNa UrNanAbhiryathA tantUna sRjate saMcaratyapi jAgratasvapne tathA jIvo gacchatyAgacchate punaH / brahmopaniSat / anena jIvenAtmanAnupravizya brahmA'pyeti / kAmarUpyanusaccaranniti vaa| athavA, utkrAMtigatyAgatInAM jIva saMbaMdha eva bodhyte| nA'Nutvam / svAtmanAcottarayorityaNutvam / aMguSTha
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 mAtra puruSaM nizcakarSa yamo balAditi utkrame gatyatirikta svAtaMtryAbhAvAt / svAtmanA jIva rUpeNa cakArAdindriyaizca gatyAgatyoMH saMbaMdhI jIvaityarthaH / ato madhyama parimANamayuktamityaNureva bhavati / utkrAMti gati aura Agati ke varNana meM jIva ke sAtha indriyAdi kA cipakAva dikhalAyA gayA hai, isa para saMdeha hotA hai ki cipakAva svAbhAvika hotA hai yA aupAdhika ? brahmopaniSad meM to ullekha milatA hai ki-"jaise UrNanAbhi tantuoM kA sRjana karatI aura sameTatI hai vaise hI yaha jAgrata aura svapna meM karatA hai, yaha jIva apane kevala svarUpa se jAtA aura AtA hai ityAdi "anena jIvenAtmanA'nupravizya" meM brahma kA jIva meM praveza batalAyA gayA hai to kyA brahma bhI jIva ke sAtha AtA hai ? athavA utkrAMti gati Agati Adi meM jIva saMbaMdha ko hI dikhalAyA gayA hai, usake aNutva kA varNana nahIM hai ? vicArane para samajha meM AtA hai ki--jJa zruti aura gati Agati zruti aNutva kA hI pratipAdana kara rahI haiN| aisA bhI ullekha hai ki--aMguSTha mAtra puruSa ko yama bala pUrvaka khIMcakara le jAte haiM, isase jIva kI parataMtratA nizcita hojAtI hai| kintu "svAtmanA'nupravizya' ityAdi se aura indriyoM se saMbaMddha jIva kI gati Agati ke varNana se, jIva ke svarUpa kA sahI nirNaya ho jAtA hai, usakA aMguSThaparimANa mAnanA ThIka nahIM hai, vaha to aNu rUpa hI nizcita hotA hai| nANutacchuteriticennetarAdhikArAt // 2 // 3 // 21 // . jIvo nANurbhavitumaIti, kutaH ? atacchuteH, aNutvaviparItavyApavakatvazruteH, "sa vA eSa mahAnaja AtmAyo'yaM vijJAnamaya" iti cenna, itirAdhikArAt, itaraH parabrahma tasyAdhikAre mahAnaja iti vAkyam / prakaraNena zabdAzca niyamyate anyaparA api yogena brahma parA bhaviSyanti / pratipakSI tarka prastuta karate hue kahate haiM ki-jIva aNu nahIM ho sakatA, "sa vA eSa mahAnaja" Adi zruti to aNutva ke viparIta vyApakatva kA vivecana karatI hai / unakA ye tarka bhI asaMgata hai, ye vyApakatva ko batalAne vAlI zruti to paramAtmA saMbaMdhI hai, jisa prakaraNa kI ye zruti haiM vo to brahma saMbaMdhI hI hai| prakaraNAnusAra hI zabda kA niyamana kiyA jAtA hai, yadi zabda anyaparaka bhI ho to bhI vaha prakaraNAnusAra brahmaparaka hI mAnA jaaygaa| svazabdonmAnAbhyAM ca / 2 / 3 / 22 //
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 "svayaM vihRtya svayaM nirmAya svena bhAsA svena jyotiSA prasvapati" iti svazabdo'Nu parimANaM jIvaM bodhayati / nahi svapne vyApakasya vA zarIra parimANasya vA viharaNaM sNbhvti| "bAlAgrazatabhAgasya zatadhA kalpita syatu bhAgojIvaH sa vijJayaH" iti / ArAmamAtro hyaparo'pi dRSTa iti conmAnaM, cakArAt svapnaprabodhayoH sNdhaavaatidrshnm| ___ "svayaM vihRtya svayaM nirmAya" Adi zruti kA sva zabda ke aNu parimANa ko batalAtA hai| svapnAvasthA kI bodhaka yaha zruti hai, svapna meM vyApaka yA zarIra parimANa vAle jIva kA viharaNa saMbhava nahIM hai| "bAlAnazatabhAgasya" ityAdi zruti bhI jIva kI sUkSmatA ko batalAtI hai| ukta varNana svapna aura jAgRti kI saMdhi kA hai| avirodhazcandanavat / 2 / 3 / 23 // aNutve sarvazarIraMbyApi caitanyaM na ghaTata iti virodho na bhavati candanavat, yathA candanamekadezAsthitaM sarva deha sukhaM karoti / mahAtapta tailAsthitaM vAtApanivRttim / jIva yadi aNu hai to samasta zarIra meM caitanyatA kaise hai ? aisA saMzaya bhI nahIM kiyA jA sakatA, jaise ki zarIra ke kisI eka sthAna meM sthita caMdana sAre zarIra ko sukhakara pratIta hotA hai vaise hI sthAna vizeSa meM sthita caitanya jIva samasta zarIra ko caitanya rakhatA hai / khaulate hue tela meM bhI candana kI eka bUMda par3a jAne para tela kI garmI zAnta ho jAtI hai, vahI sthiti jIva kI hai| avasthiti vaizeSyAditi cennAbhyupagamAddhRdihi / 2 / 3 / 24 // candane avasthiti vaizeSyam anupahatatvaci samyaktayA avasthAnaM tasmAt / tvaca ekatvAt tatra bhavatu nAma, na tu prakRte tathA saMbhavatIticenna / abhyupagamAt, abhyupagamyate jIvasyApi sthAna vizeSaH, hRdi hi, hRdi jIvasya sthitiH guhAM praviSTAviti hi yuktiH| pratipakSI tarka prastuta karate haiM ki--ukta dRSTAnta asaMgata hai, caMdana kI sthiti to tvacA ke kisI sthAna vizeSa meM hai tvacA hai to eka hI usakA sabase saMbaMdha hai, jIva ke lie to aisA nahIM kaha sakate / ye tarka bhI ThIka nahIM, jIva bhI eka hI zarIra ke sthAna vizeSa meM rahatA hai, hRdaya meM jIva kI sthiti rahatI hai "guhAMpraviSTau" ityAdi meM isakA spaSTa ullekha hai /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 guNAdvA'lokavat // 2 // 3 // 25 // jIvasya hi caitanyaM guNaH, sa sarva zarIravyApI, yathAmaNi pravekasya kAMtirbahu dezaM vyApnotitadvat / prabhAyAguNatvameva sparzAnupalambhAt udakagatoSNavat, na ca vijAtIyasyAraMbhakatvam, pramANAbhAvAt / jIva kA guNa caitanya hai, jo ki sAre zarIra meM vyApta rahatA hai jaise ki maNi kI kAMti bar3I dUra taka cAroM ora phailI rahatI hai, usI prakAra ye bhI hai| isakI prabhA kI pratIti sparza se hotI hai jaise ki garama jala kI pratIti hotI hai| kisI bhI vijAtIya vastu kI pratIti nahIM huA karatI aisA koI pramANa nahIM miltaa| loka pratItistu sarvairvAdibhirupapAdyA, taca guNikalpanApekSayA guNa eva sthalAntara Arabhyata iti kalpyatAm, tathaiva loka pratIteH / puSparAgAderapi prabhArUpameva tAvaddezaM vyApnotIti mahisvabhAvAdevAMgI karttavyam / AraMbhakasya tejasastatrAbhAvAt / kAntiH prabhArUpamiti hi loke paryAyaH / vA zabdo yathAlokaM yuktiH kalpanIyeti sUcayati / brahmasiddhAnte tu yathaiva loke dRzyate tathaiva brahmaNo jAtamiti na kalpanA lezo'pi / loka pratIti kA samarthana to sabhI matAvalambiyoM ko karanA par3egA, usameM to matabheda kA prazna hI nahIM, guNI ke saMbaMdha meM kalpanA karane kI apekSA guNa hI sthalAntara se vibhinna rUpoM meM pratIta hotA hai, aisI kalpanA karanA hI ucita hai| puSparAga Adi sambandhI jo pratIti hotI hai vaha bhI prabhArUpa se hI hotI hai jo ki usa pradeza meM sugaMdha ke rUpa meM pratIti hotI hai vaha pRthivI kA guNa hai, yahI svIkAra karanA caahie| usa sugandha meM teja ke guNa, rUpa kI to pratIti hotI nahIM kintu usakA astitva to rahatA hI hai| kAnti, prabhA, rUpa meM saba loka meM paryAyavAcI zabda mAne jAte haiM / sUtrastha vA zabda kA prayoga sUcita karatA hai ki-lokAnusAra hI brahmavAda meM yuktipUrvaka kalpanA karanI caahie| brahmasiddhAnta meM to yahI tarka samIcIna hai ki--lokAnusAra brAhma sRSTi bhI hai, kalpanA kI tanika bhI AvazyakatA nhiiN| vyatireko gandhavat / 2 / 3 / 26 // siddha dRSTAntamAha / yathA campakAdigaMdhazcaMpakavyavahitasthale'pyupalabhyate / vedoktatvAdasya dRSTAntatvam / yathA vRkSasya saMpuSpitasya dUrAdgaMdho vAtyevaM puNyasya
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 karmaNodUrAd gaMdho vAtIti / anyathA kalpanA tvayuktatyavocAm / ___ siddha dRSTAnta dete haiM ki jaise campaka Adi puSpoM kI gaMdha caMpaka vRkSa ke nikaTastha sabhI ora phailatI hai, vaise hI puNya karma ke prabhAva se jIva kI gaMdha caturdika phailatI hai, yadi aisA nahIM hai to jIva ke astitva kI kalpanA hI vyartha hai| tathA ca darzayati / 2 / 3 // 27 // hRdayAyatanatvamaNuparimANatvaMcAtmano'bhidhAya tasyaivAlomabhya AnaravA grebhya iti caitanyena guNena samasta zarIra vyApitvaM darzayati / zruti meM jIva kA hRdayAyatanatva aura aNuparamANatva batalAkara "Alomabhya anAravAgrebhya" ityAdi meM caitanya guNa batalAte hue usakI samasta zarIra meM vyApakatA batalAI gaI hai| pRthagupadezAt / / 3 / 28 // prajJayA zarIraM samAruhya ti karaNatvena pRthagupadezAt cetanyaM guNaH / "prajJayA zarIraM samAruhya" ityAdi zruti meM jIva ko zarIra se bhinna batalAyA gayA hai jisase usake caitanya guNa kA nirNaya hotA hai| tadguNa sAratvAtta tadvyapadezaH prAjJavat / 2 / 3 / 29 // nanu tatvamasmAdi vAkyaiH parameva brahma jIva iti kathamaNutvamitImAmAzaMkAM nirAkaroti tu zabdaH / tasya brahmaNo guNAprajJAdraSTtvAdayasta evAtra jIve sArA iti jaDavalakSaNya kAriNa iti amAtye rAjapada prayogavajjIve bhgvdvypdeshH| maitra yIti saMpUrNe brAhmaNe bhagavatvena jIva uktaH / tatvamasi Adi vAkya to parabrahma ko hI jIva batalAte haiM phira vaha aNu kaise ho sakatA hai ? isa AzaMkA kA nirAkaraNa sUtrakAra tu zabda se karate haiN| kahate haiM ki-brahma ke jo prajJA dRSTtva Adi guNa haiM, ve hI jIva meM usakI vizeSatA ke paricAyaka haiM, inhIM guNoM ke kAraNa jIva, jar3a se vilakSaNa siddha hotA hai| jaise ki maMtrI ko bhI loka meM rAjA kaha diyA jAtA hai vaise hI, jIva ko brahma kahA gayA hai / saMpUrNa maitreyI brAhmaNa meM jIva kA bhagavadrUpa se varNana kiyA gayA hai|
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 nanu kathaM anyasyAnyadharmavatvena kathanam ? nahi nirupaNasthala evopacAraH saMbhavati / tatrAha-prAjJavat, "tadyathA priyayA striyA saMpariSvakta" ityatra "evamevAyaM zArIra AtmA prAjJenAtmanA saMpariSvakta" ityabhidhAya prAjJasvarUpamAha / "tad vA asmaitadaticchando apahatapASmA'bhayaMrUpamazokAntamatra pitA' apitA bhavati" ityAdi / prAjJazyaca suSupti sAkSI / nahi tasyApahatapApmatvamasti / brahmaliMgAt, evameva zArIrasyApi jIvasya brahma dharma bodhikAH zrutayaH pratipakSI kahate haiM ki, anya ke dharmoM ko anya ke lie kaise prayoga ho sakatA hai, nirUpaNa ke sthala meM aisA upacAra nahIM ho sakatA / isa para sUtrakAra "prAjJavata" pada prastuta karate haiN| kahate haiM ki jaise--'tadyathA priyamA saMpariSvakta" ityAdi zrati meM "evamevAyaM zArIra AtmA prAjJenAtmanA saMpariSvakta' ityAdi varNana meM prAjJa kA svarUpa kahA gayA gayA hai tathA. "tad vA asyaitadaticchando" ityAdi meM prAjJa ko suSupti kA sAkSI kahA gayA hai, usameM apahata prApmatva kI kamI batalAI gaI hai jo ki brahma kA vizeSa guNa hai| isI prakAra zArIra jIva kI bhI, brahma dharmavodhikA zrutiyA~ haiM / ___ ihamatra vaktavyam, sarvopaniSatsu brahmajJAnaM paraMpuruSArtha sAdhanamiti tannirNayArthaM bhagavAn vyAsaH sUtrANi cakAra / tatra brahmasUtra vicAraM pratijJAya jagatkartRtvAdya' / sAdhAraNalakSaNaM brahmaNaH pratijJAya samanvaya nirUpaNe jIvavAkyAni dUrIkRtya avirodhe aikya'pyahitAkaraNAdi doSamAzaMkyaM, adhikaMtu bhedanirdezAditi parihRtya, jIvasyANutvamupacArAd brahmatvamaMzatvaM parAdhInakartRtvAdikaM pratipAdya tasyaiva dakSiNa mArgeNa punarAvRttimuktavA sasAdhanena brahmajJAnena acirAdi dvArA brahma prAptibhuktavA, na sa punarAvartata ityanAvRtti vadan zAstraparyavasAnena sarvAn vedAntA- . navyAkulatayA yojitavAn / kathana yaha hai ki samasta upaniSadoM meM paraMpuruSArtha sAdhana brahmajJAna hI hai, usI kA nirNaya karane ke lie bhagavAn vyAsa deva ne sUtroM kI racanA kI hai unhoMne brahmavicAra se hI sUtroM kA prArambha karate hue, brahma ke jagatakatta tva Adi sAdhAraNa lakSaNoM kA vivecana karake, vedAMta vAkyoM kA samanvaya brahma meM karake, jIva sambandhI vAkyoM ko usase alaga kiyaa| avirodhAdhyAya meM jIva aura brahma kI ekatA hote hue bhI, brahma ke sambandha meM ahitakAraNa nirdayatA Adi doSoM kI AzaMkA karate hue "adhikaM tubheda nirdezAt" sUtra se usakA
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 parihAra kiyaa| usake bAda jIva ke aNutva, aupacArika brahmatva, aMzatva! parAdhInakatta tva Adi kA pratipAdana karake, dakSiNamArga se jIvapunarAvRtti tathA bhakti sAdhana yukta brahmajJAna se, acirAdi mArga se brahma prApti batalA kara "na sa punarAvartate" isa aMtima sUtra se jIva kI anAvRtti batalA kara samasta upaniSada vAkyoM kA suSThu samAdhAna karate hue saMkalana kiyA hai| ___ tatra kazcit tadvyapadezena proktAni tattvamasyAdi vAkyAni svIkRtya, jIva mAtra ca brahma svIkRtya, tadatiriktasya sarvasya kAraNAMzakAryarUpasya mithyAtvaM parikalpya tadbodhaka zrutInAM arthavAdatvena mithyAtvaM svIkRtya suSupti saMpattyobhagavatA prakaTIkRtamAnaMdarUpatvaM tatpratipAdaka vAkyAnAM sadyomuktirUpa phalavAcakatva muktavA kramamuktimupAsanA paratvena yojayitvA vedasUtrANi vyAkulI cakAra / / tadvedAntAnAM brahmaparatvaM jIvaparatvaM veti yadatra yukta tat sadbhiranu saMdheyam / inhIM sUtroM ke AdhAra para kinhIM mahodaya (zaMkarAcArya) ne brahma sambandhI tattvamasi Adi vAkyoM ko apanA abhipreta mAnakara jIva mAtra ko brahma mAnate hae, usake atirikta kAraNAMzarUpa samasta kAryajagata ko mithyA batalAkara, kArya pratipAdaka zrutiyoM ko arthavAda rUpa se mithyA mAnakara, suSupti aura saMpatti meM bhagavAna kI prakaTa AnaMda rUpatA ke pratipAdaka vAkyoM kI sadyomukti rUpa phalavAcakatA batalAkara, upAsanA paraka kramamukti kI yojanA karake, samasta veda sUtroM ko astavyasta kara diyaa| aba sajjanoM ko ye anusaMdhAna karanA hai ki-vedAnta vAkya brahma paraka haiM yA jIvaparaka ? yAvadAtmabhAvitvAcca nA doSastaddarzanAt // 2 // 3 // 30 // nanu kathamanyasya nIcasya sarvotkRSTa vyapadezo'pi nahi prAmANikaiH sarvathA ayukta vyapadezaH kriyate / na cokta tadguNa sAratvAd brahmaNa AnaMdAMzasya prAkaTyAditi vAcyam / tathAsati prAjJavat punastirohitaM syAditi tasya tadvyapadezo vyartho'yuktazceti cet, nAyaM doSaH, kutaH ? yAvadAtma bhAvitvAt / pazcAt yAvat paryantamAtmA, nityatvAt, sarvadA AnaMdAMzasya prAkaTyAt, tasya tathaiva darzanamasti, anAvRtazvaryAdInAmuktatvAt / prAjJAt cakArAt tasya cAnaMda: prakaTita iti na 'dUSaNa gNdho'pi|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 vyapadezo vA nAtyantamayuktasya, yAvadAtmA brahma bhavatyAnaMdAMza prAkaTyena tAvadeva tadvyapadezaH, rAjya jyeSTha putravat, etadevoktam "vyApakatva zrutistasya bhagavatvena yujyate, AnaMdAMzAbhivyaktau tu tatra brahmANDa koTayaH pratIyeran paricchedo vyApakatvayaM tasya taditi / " jIva ko brahma mAnane vAle pratipakSI kahate haiM ki yadi jIva brahma se bahuta nIcA hai to, usako, brahma ke samAna sarvotkRSTa guNoM vAlA kaise kahA gayA ? prAmANika loga kabhI aisA kaha nahIM skte| ye kaheM ki brahma ke AnaMdAMza ke prakaTa hone se jIva meM ve mahAnatama guNa Ate haiM, to prAjJa kI taraha ve phira tirohita bhI ho jAte hoMge phira unake varNana karane kA kyA mahattva hai ? usakA ullekha hI vyartha aura ayukta hai| ___ isake uttara meM sUtrakAra kahate haiM , yAvadAtmabhAvitvAt" arthAt mokSa ke bAda AtmA, nitya aura sadA AnaMdAMza prakaTa rahane se vaise guNoM vAlA rahatA hai, usakA svarUpa mAyA se anAvRta rahatA hai isalie usake aizvarya ko una mahAna tama guNoM se batalAyA gayA hai prAjJa kA AnaMda to prakaTa hotA hai jo ki sImita hai, kintu mukta jIva kA AnaMda nirantara prakaTa rahatA hai / isalie isake viSaya meM lupta hone kI sambhAvanA bhI nahIM hai| atyaMta choTe bar3e meM barAbarI kI bhI nahIM jaatii| AnandAMza ke prakaTa hone para jaba jIvAtmA, brahma ho jAtA hai tabhI usake brahma ke samAna guNoM kA bakhAna kiyA jAtA hai, jaise ki rAjA ke bar3e putra ko rAjA ho jAne para rAjA ke samAna guNoM vAlA kahA jAtA hai| zrutiyA~ jo brahma kI vyApakatA batalAtI haiM, usase jagata kI bhagavattA siddha hotI hai, koTi brahmANDoM meM usI kI AnaMdAMzAmivyakti hai tabhI vaha vyApaka hai| aMzAMzI bhAva se jagata kI paramAtmA se suspaSTa bhinnatA pratIta ho rahI hai, usakI vyApakatA se abhinnatA bhI puMstvAdivatvasya sato'bhivyaktiyogAt // 2 // 3 // 31 // vyapadeza dazAyAmapi AnaMdAMzasya nAtyaMntamasatvam, puMstvAdivat / yathA paMstvaM sekAdisAmarthya bAlye vidyamAnameva yauvane prakAzate tathA AnaMdAMzasyApi sata eva vyktiyogH|
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 jaise ki bAlyakAla meM puMstva chipA rahatA hai yauvana meM svataH prakAzita ho jAtA hai, vaise hI paramAtmA kA AnaMdAMza jIva meM vidyamAna mukta dazA meM prakAzita ho jAtA hai| nityopalabdhi anupalabdhi prasaMgo'nyataraniyamovA'nyathA // 2 // 3 // 32 // nanu kathamevaM svIkriyate, idAnI saMsArAvasthAyAM saccita prAkaTyameva / mokSe tvAnaMdAMzo'pi prakaTa iti, tannivArayati / tathAsati nityamupalabdhiH syAdAnaMdAMzasya / tathAsati saMsArAvasthopapadyeta / athAnupalabdhiH sarvadA tathA sati mokSadazA viruddhayeta / athAnyatara niyamaH / jIvo nirAnaMda eva, brahma tvAnaMdarUpam / tathA sati "brahma va san brahmApyetIti zruti virodhaH / tasmAt pUrvokta eva prakAraH svIkartavya iti siddhama / jIva meM AnaMdAMza rahatA hai, aisA kyoM mAnate ho ? ye kyoM nahIM mAnate ki saMsAra dazA meM satcit prakaTa rahatA hai, mokSadazA meM AnaMdAMza bhI prakaTa ho jAtA hai / isakA nivAraNa karate haiM ki aisA mAnane se AnaMdAMza kI nitya upalabdhi hogI, tathA saMsAra avasthA bhI banI rhegii| yadi sadA upalabdhi nahIM mAneM to mokSadazA ke viruddha ho jAya / isalie dUsarA niyama mAnanA hogA ki jIva AnaMda rahita hai aura brahma AnaMdarUpa hai, parantu aisA mAnane se "brahma va san brahmApyeti" isa zruti se virodha hogA, isavie pUrvokta prakAra svIkAranA hI ThIka hai| kartA zAstrArthavatvAt // 2 // 3 // 33 // sAMkhyAnAM prakRtigatameva kartRtvamiti, tnnivaarnnaarthmdhikrnnaarmbhH| kartA jIva.eva, kutaH ? zAstrArthavatvAt, jIvamevAdhikRtya vede abhyudayaniH zreyasaphalArthaM sarvANi karmANi vihitAni brahmaNo'nupayogAta, jaDasyAzakyatvAt, saMdigdhe'pi tathaivAMgI kartavyam / sAMkhyamata, prakRti ko kartA mAnatA hai| usakA nivAraNa karane ke lie adhikaraNa kA prAraMbha karate haiN| kahate haiM ki-kartA jIva hai, zAstra meM jIva ko hI kartA mAnakara abhyudaya aura niHzreyasa phalAvApti ke lie samasta karmoM kA vithAna kiyA gayA hai, brahma kA usameM koI upayoga nahIM hai| saMdeha hone para bhI ukta mata mAnA hI ThIka hai| vihAropadezAt / 3 / 3 // 34 //
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 tasyaiva gAMdharvAdilokeSu "yad yad kAmayate tadtat bhavati" iti vihAra upadiSTaH / tatazca kartRtva bhoktatvayoH "sAdhukArI sAdhubhavati" iti sAmAnAdhikaraNa zravaNAjjIva eva krtaa| "jo jo kAmanA karatA hai, vo vo hotA hai" ityAdi meM gAMdharva Adi lokoM meM,jIva ke vihAra kA hI varNana kiyA gayA hai tathA "sAdhukarma karane kAlA sAdhu hotA hai" ityAdi meM kartRtva aura bhokta tya' kA samAnAdhikaraNa dikhalAyA gayA hai, isalie jIva hI kartA hai| upAdAnAt / / 3 / 3 // "taSAM prANAnAM vijJAnena vijJAnamAdAya" iti jIvena sarveSAM vijJAnamupAdIyate / tasmAdindriyAdInAM karaNatvameva / svAtrannyAdasyaiva kartRtvam / "tadeSAM prANAnA" ityAdi meM batalAyA gayA hai ki jIva se hI samasta indriyA~ vijJAna prApta karatI haiM, isase indriyoM kA karaNatva nizcita hotA hai, tathA jIva kA ho svatantra rupa se kartRtva siddha hotA hai| yastu manyate buddhisaMbaMdhIjjIvasya kartRtvamiti / sa praSTakaH kiM buddhikartRtvaM jIve samAyAti ? athavA jIvagatameva kartRtvaM buddhi saMbaMdhAdudgacchati ? athavA zazaviSANAyitameva kartRtvaM saMbaMdhesamAyAti ? nAdyaH jaDatvAt anaMgIkArAt pUrva nirAkRtatvAcca / dvitIye tviSTApattiH, upAdAna virodhazca / tRtIye zAstra virodhaH brahmaNisiddhatvAcca, asat kAryasya nirAkRtatvAt / sarvaviplavastu maadhymikvtthtthpekssyH| jo loga buddhi ke saMbaMdha se jIva kA kartRtva mAnate haiM unase pUchanA cAhie ki-buddhi ke kartRtva se jIva kArya karatA hai ? athavA jIva meM kartRtva hai buddhi saMbaMdha se vaha jAgRta hotA hai ? athavA zazazRGga kI taraha buddhi ke saMbaMdha se vaha kartRtva akasmAt nikala par3atA hai ? buddhi kA kartRtva to ho nahIM sakatA khyoM ki vaha jaDa hai, zAstra lar3a ko kartA nahIM mAnatA, usakA pahile nirAkaraNa bhI ho cukA hai| buddhi ke saMbaMdha meM kartRtva jAgRta hotA ho so bhI nahIM hai vaisA hone se iSTapatti aura upAdAna virodha hogaa| zazazRGga kI taraha mAnane se zAstra kI viruddhatA hogI, asat kAryAvAda kA nirAkaraNa to pahile ho cukA / ye mata to mAdhyamika bauddhoM kI taraha upekSya hai| - vyapadezAcca kiyAyAM na cennirdezaviparyayaH / / 3 / 36 //
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 vyapadezo "vijJAnaM yajJa tanute karmANi tanute'pi ca" iti / atra sAMkhye buddhayAdInAmeva kartRtvaM na jIvasyeti, kriyAyAM yAgAdikarmasu, na tu bhoge| jIvasya kartRtvaM na cet / na tathA sati nirdezasya viparyayo bhaveta "vijJAnena vijJAnamAdAya" iti zrutyanurodhAt prakRte'pi tRtIyAntatA Apadyeta / zAstra meM vyapadeza hai ki-"vijJAnaM yajJa tanute" isake anusAra to sAMkhyamata sammata buddhi Adi kA kartRtva pratIta hotA hai jIva kA nahIM, yAgAdi karmoM meM hI kartRtva kahA gayA hai bhoga karmoM meM nhiiN| isalie jIva kA kartRtva nahIM hai| vipakSiyoM kA ye kathana bhI asaMgata hai, aisA mAnane se ukta nirdeza se ulaTA ho jAyagA tathA "vilAnena vijJAnamAdAya" zruti se bhI viruddhatA hogii| "vijJAna" meM jo prathamA vibhakti hai vaha to jIva kA kartRtva hI batalA rahI hai yadi aisA nahIM hotA to "vijJAnena" aisA tRtIyA vibhakti kA prayoga briyA jaataa| atha sva vyApAre kartRtvaM, tathApi pUrva nirdezasya vijJAnamayasya viparyayaH syAt, vikAritvaM syAt / taccAsaMgatam vyactvAt / vijJAnamAdAcetyatra viparyaya eva ekasya pradezabhedenArtha bhedo'pi / bhagavati sarve zabdAH svabhAvata eva pravartante aupacArikatva jJApakA bhAvAt / yajJo jAyamAna iti zraddhAdInAM zirastvAdiH / tasmAd vijJAnamayaH jIva eva / jaDasya svAtantryAbhAvAnna kartRtvam / ___ "sthAlIpacati" kASThAni pacanti" ityAdi kI taraha svavyApAra kartRtva mAnakara buddhi kA kartRtva mAneM to bhI pUrva nirdiSTa vijJAnamaya ke viparIta hogA, vijJAnamaya ko buddhi mAnane se vikRta artha hotA, vikRta vastu kartA ho, ye asaMgata bAta hai| tyac mAnane para hI vijJAnamaya buddhi artha ho sakatA hai, kintu veda meM "dvayacchaMdasi" niyama hai| "vijJAnamAdAya" ityAdi meM bhI viparyaya hogA; eka hI vastu ke pradeza bheda hone se artha bheda bhI ho jAtA hai / kevala bhagavAna meM hI sAre zabdoM kA samanvaya ho sakatA hai auroM meM aisA saMbhava nahIM hai| "yajJo jAyamAna" ityAdi meM jo zraddhA Adi kI zira Adi rUpoM se kalpanA kI gaI hai vaha vikRta vastuparaka nahIM ho sakatI / isalie yahI nizcita hotA hai ki jIva hI vijJAnamaya hai| jar3avastu paratantra hai, isalie vaha kartA nahIM ho sktii| upalabdhivadaniyamaH // 2 // 3 // 37 // nanu jIvasya kartRtve hitAkaraNAdi doSa prasaktiriticet na upa
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 labdhivaniyamaH / yathA cakSuSeSTamaniSTaM copalabhate, evamindriyaiH karmakurvanniSTa maniSTaM vA prApnoti / jIva kA kartRtva svIkArane se usameM hitAkaraNAdi doSa lagate hoM so bhI bAta nahIM hai jaise ki netra se iSTa aniSTa sabhI kucha dekhe jAte haiM vaise hI indriyoM se karma karate hue iSTa aniSTa kI prApti hotI hai / zaktiviparyayAta | 2|338 // nanvIzvaravat svArthamanyathA na kuryAditi cet, zaktiviparyayAt, tathA sAmabhAvAt / itaeva daivAdahitamapi karoti / jIva Izvara kI taraha svArtha ke atirikta kucha aura na kare so bhI bAta nahIM hai, usameM itanA sAmarthya hI nahIM hai, jIva to devAt prAyaH apanA ahita hI karatA hai / samAdhyabhAvAcca // 23 // 36 // jIvasya kriyA jJAna zakti: yogena siddhayataH / samAdhya bhAvAcchaktayabhAva ityarthaH / cakArAt tAdRzamaMtrAbhAvo'pi / jIva kI kriyA aura jJAna zakti svataH siddha nahIM hai, yoga se siddha hotI hai, kyoMki usameM sAmarthya kA abhAva , vaisA koI maMtra bhI nahIM hai jisase ye zaktiyA~ siddha ho sakeM / 7 sahaja ve anirmokSaH / parAdhIna katRtva evaitaditi sAMkhyasya tanmatAnusAriNo vAnyasya bhrama eva karttRtve na mukti riti napuMsaka evamucyeteti vAhyavat / nirindriyasyaiva samAdhirityapi karaNatvena buddhivana venApi dRzyate / tasma jjIvasya svAbhAvikaM kartRtvam dhyAyatIva lelAyatIvetyapi paradharmAnukaraNam / ayamapyekodharmaH svApyayasaMpatyayovraM hyavyapadezaM puraskRtya sarvaviplavaM vadannupekSyaH / jIva kA sahaja kartRtva mAnane se, usakA kabhI mokSa hI nahIM hogA, aisI bhI saMbhAvanA nahIM hai, parAdhIna kartR tva meM hI aisI saMbhAvanA ho sakatI hai, sahajakartRtva meM nahIM / sAMkhya yA unake matAnusAra calane vAle yA anya logoM kA aisA bhrama hai / karttRtva se mukti na ho sake aisA to napuMsaka ke lie hI kaha sakate haiM / indriya rAta jar3a hI kattRtva hIna ho sakatA hai, jisameM indriyA~ aura buddhi hai, vaha to kara hI sakatA hai, vaha kisI se bhI rokA nahIM jA sakatA / isalie jIva kA svAbhAvika kartRtva hai, yahI mata sahI hai / "dhyAna sA karatA hai, pIlA
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 sI karatA hai" ye prayoga, paramAtmA ke anukaraNa se, jIva ke lie hote haiM / bhI eka vizeSatA hai, jIva ke svasAmarthya ke udAharaNa haiM / svApyaya aura saMpatti brahmavyapadeza ko lakSya banAkara, hara jagaha ar3aMgA lagAne vAloM kA ye mata bhI upekSya hai / yathA ca takSobhayathA | 2|3|40 // nanukarmakAriNAM kartRtva bhoktRtva bhedo dRzyate tat karttRtvabhakta tvayorbhedo bhaviSyatIti cet, na, yathA takSA rathaM nirmAya tatrArUDho viharati pIThaM vA / svato vA na vyApriyate vAzyAdi dvAreNa vA / cakArAdanye'pi svArtha kartAraH / anyArthamapi karotIti cet tathA prakRte'pi / sarvahitArthaM prayatamAnatvAt / na ca karttuM tvamAtraM duHsvarUpaM, payaH pAnAde sukharUpatvArta / tathA ca svArthaparArtha kartRtvaM kArayitRtvaM ca siddham / karma karane vAloM meM kartRtva bhoktRtva kA bheda dIkhatA hai, isalie kartRtva bhoktRtva kA bheda hogA aisA bhI nahIM kaha sakate, jaise ki bar3haI ratha banA kara usa para baiThakara ghUmatA hai, yA pIThikA banAkara baiThatA hai vaise hI karttA bhoktA bhI ho sakatA hai / vaha svataH na banA kara aujAroM se banAtA hai, bAta eka hI hai / vaha apane lie kartA hai, paramAtmA auroM ke lie kartA hai, vaha usakA apanA hI hai / saMsAra meM bhI to loga apanA mAnakara dUsaroM kA kArya karate haiM / sabhI karma duHkhada hoM so bAta to hai nahIM, dUdha pInA Adi anekoM sukhada karma bhI haiM / isalie paramAtmA kA svArtha parArtha kartRtva aura kArayitR donoM hI siddha haiM / parAta tacchruteH // 23 // 41 // karttR tvaM brahmagatameva, tatsaMbaMdhAdeva jIve kartRtvaM tadaMzatvAdaizvaryAdivat, na tu jaDagatamiti / ato, nAnyo'to'stIti sarvakartRtvaM ghaTate / kuta etat ? tacchruteH tasyaiva karttuM tvakArayitRtvazravaNAt / yamadho ninISati tamasAdhu kArayatIti, sarvakarttA sarvabhoktA sarva niyanteti / sarvarUpatvAnna bhagavatidoSaH / kartRtva brahmagata hI hai, unake saMbaMdha se hI jIva meM kartRtva hai, unakA aMza hone se jaise use brahma kA sA aizvarya prApta hotA hai, vaise hI kartR tva bhI / karttRtva jar3a kA nahIM hai / jaba koI dUsarA karttA nahIM hai to brahma hI karttA hai samasta kartRtva aura kArayitR kA varNana milatA hai / " jisako nIce girAnA cAhatA hai usase asAdhu karma karAtA hai" ityAdi se nizcita hotA hai ki vahI sarvakarttA,
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 sarvabhoktA aura sarvaniyantA hai| sArA vizva hI bhagavAna kA rUpa hai, isalie kisI prakAra kA doSa unameM ghaTita nahIM hotaa| kRtaprayatnApekSastu vihita pratiSiddhAvayarthyAdibhyaH // 2 // 3 // 42 // nanu vaiSamya nai ghRNyayorna parihAraH / anAditvena svasyaiva kArayitRtvAditipakSa tu zabdo nivArayati / prayatna paryantaM jIvakRtyaM , agre tasyAzakyatvAt svayameva kArayati / yathA bAlaM putraM yatamAnaM padArthaguNadoSau varNa yannapi tatprayatnAbhinivezaM dRSTvA tathaiva kArayati / sarvatra tat kAraNatvAya tadAnIM phaladAtRtve yA icchA tAmevAnuvadati / unninISati adhoninItIti / anyathA vihita pratiSiddhayorvaiyarthyApatteH, aprAmANikatvaM ca / phaladAne karmApekSaH, karmakAraNe prayatnApekSaH, prayatne kAmApekSaH, kAme pravAhApekSaH iti maryAdArakSArtha vedaM cakAra / tato na brahmaNi doSagaMdho'pi / na cAnIzvaratvam / maryAdA mArgasya tathaiva nirmANAt / yatrAnyathA sa puSTimadhya iti / jaba anAdi kAla se paramAtmA hI zubhAzubha karma karAte haiM to viSamatA aura nirdayatA doSa unameM ghaTita hoMge hI, sUtrastha " zabda isa saMzava kA nivAraNa karatA hai| kahate haiM ki-prayAsa karanA taka hI jIva kA vaza hai Age usake vaza kI bAta nahoM use paramAtmA hI karavAte haiM, jaise ki prayAsa karate hue bacce ko pitA padArthoM ke guNa doSa batalAte hue, usake prayAsa ke anurUpa usase kArya karAte haiM / zAstra meM sarvatra paramAtmA ko hI kAraNa batalAne ke lie, unakI phalapradAnatA kI icchA kA varNana kiyA gayA hai| vahI jIva ko Upara uThAte aura nIce girAte haiM yadi aisA nahIM mAneMge to, zAstroM ke vidhiniSedhAtmaka vAkyoM kI vyarthatA siddha hogI aura ve apramANika ho jAveMge / phaladAna meM karma apekSita haiM, karma karane meM prayatna apekSita hai, prayatna meM icchAzakti apekSita hai, icchA meM svabhAvApekSa hotI hai isa niyama ko hI veda meM dikhalAyA gayA hai| isalie jina doSoM kI saMbhAvanA brahma ke lie kI gaI hai, unakI gaMdha bhI unameM saMbhava nahIM hai| aura na unakI anIsvaratA hI siddha hotI hai / maryAdA mArga kA 6.kAra kA nirmANa unhoMne kiyA hai| isa mArga meM ArUr3ha vyakti ko hI puSTi prApta hotI hai (bhagavatkRpaNa prApta hotI hai) aMzo nAnAvyapadezAvanyathA cApi dAzakitavAditvamadhIyataeke // 2 // 3 // 43 // jIvasya brahmasaMbaMdhirUpamucyate / jIvo nAma brahmaNo'zaH, kutaH ? nAnAvyapadezAt "sarvaevAtmAno vyuccaranti kapUyacaraNA ramaNIyacaraNA" itica /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 jIva ke brahmasaMbaMdhI rUpa kA vivecana karate haiN| jIva, brahma kA aMza hai, vedAMta vAkyoM meM paramAtmA ke aneka aMzoM kA varNana hai "acche aura bure AcaraNoM vAle jIvoM meM vyApta haiN|" ityAdi __ nanu brahmaNo niravayavatvAt kathaMjIvasyAMzatvamiti vAcyama ? nahi brahma niraMzaM sAMzamiti vA kvAcilloke siddham / vedakasamadhigamyatvAt / sA ca zrutiryayopayadyate tathA tadanulaMghanena vedArtha jJAnArtha yuktirvaktavyA / sA cet svayaM nAvagatA, tapovidheyam abhijJA vA praSTavyA iti / na tu sarvaviplavaH kartavyaH / vipakSiyoM kA tarka hai ki-brahma to niravayava hai, jIva usakA aMza kaisa ho sakatA hai ? so usake niraMza, sAMza hone kI bAta kevala laukika bAtoM se siddha nahIM ho sakatI, usakA jJAna to ekamAtra vedoM se hI hotA hai| vaha zruti jaisA kahatI hai, vaisA hI mAnanA cAhie, yadi usake siddhAnta meM kahIM ulaMghana hotA ho to, vedArtha jJAna ke lie tatsammata yukti kA Azraya liyA jA sakatA hai| vaha yukti bhI manamAnI nahIM honI cAhie, usake lie tapa apekSita hai, tapa se hI vedArtha kA sahI parijJAna saMbhava hai| vedArtha ke lie jijJAsA honI cAhie, adhikAriyoM se jAkara pUchanA cAhie, vedArtha meM, ulaTa pulaTa karanA ThIba nhiiN| ___tatraSA yuktiH-"visphuliMgA ivAgnehi jaDajIvA vinargatAH, sarvataH pANipAdAnta sarvato'kSiziromukhAt / nirindriyAt svarUpeNatAdRzAditi nizcayaH, saMdaMzena jaDAH pUrva cidaMzenetare api / anyadharma tirobhAvA mUlecchAto svataMtriNaH / " iti, brahmavAde aMzapakSa eva / ___isa viSaya meM yukti ye hai ki-"ye sAre jar3a aura jIva paramAtmA se hI, agni kI cinagAriyoM kI taraha chiTaka kara alaga hue haiM "sarvataH pANipAdAnta sarvatokSiziromukhAt"zruti isI tatya kI puSTi kara rahI hai / nirindriya hote hue bhI paramAtmA kA sRSTa ho jAnA, unakI alaukikatA aura bhagavattA bA sUcaka hai, unake sadaMza jaDa padArtha haiM tathA cidaMza jIva haiN| paramAtmA kI anya vizeSatAyeM jagata meM prakaTa nahIM haiN| vaha unakI icchA se hI yatra tatra prakaTa hotI haiM, ve paramAtmA svataMtra haiN|" ata: brahmavAda meM aMzAMzIbhAva hI hai| nanu aMzatve sajAtIyatvamAyati / zrutyantare "punargAdAsA brahmabhekitavAData" atra sarvasyApi brahma vijJAnena vijJAnaM pratijJAnAd dAzAdInAmapi brahmatvaM pratIyate, tatkAryatva eva syAditi cenna / anyathApi prakArAntareNApi eke zAkhino dAzakitavAditvamadhIyate zarIratvenaaMzatvena ca / svarUpataH kAryAbhAvepi prakAra
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 bhedena kAryatvAt , tathA ca sAjAtyam / AnadAMzasya tirohitavAt / dharmAntareNa tu sAjAtyam iSTameva / vipakSiyoM kA kathana hai ki-jIva ko aMza mAnane se to brahma aura jIva kA jAti saMbaMdha siddha hotA hai tathA "punabrahmadAzaM" Adi zruti se to, yaha bhI nizcita hotA hai ki saba kucha brahma hI hai, dAza Adi kA brahmatva bhI nizcita hotA hai, ye saba usI ke kArya haiM, aisA pratIta hotA hai| ye anumAna bhI ThIka nahIM, emaM zruti meM prakArAntara se bhI zarIratva aura aMzatvarUpa se, brahma ke dAza kitavatva Adi kA pratipAdana kiyA gyaa| svarUpa se kArya na hote hue bhI, prakAra bheda se kAryatva aura sajAtIyatba dikhalAyA gayA hai| jaba jIva citsvarUpa hai, isa nAte to brahma aura jIva kA sAjAtya saMbaMdha ThIka hI hai| maMtravarNAt // 2 // 3 // 44 // "puruSa evedaM sarvam" ityuktA "pAdo'sya vizvAbhUtAni" iti bhUtAnAM jIvAnAM pAdatvaM, pAdasya sthitatvena vA aMzatvamiti / ___"ye saba kucha puruSa hai" isake eka pAda meM vizva ke samasta bhUta hai" ityAdi vaidika maMtra meM, jIvoM kA pAdatva spaSTa kahA gayA hai, pAda rUpa se sthita hone se aMzatva nizcita ho rjAtA hai| api smaryate / / 4 / 45 // vede svataMtratayA upapAdya, vedAntare'pi tasyArthasyAnusmaraNam / "mamaivAMzo jIvaloke jIvabhUtaH sanAtanaH" iti veda meM to svataMtra rUpa se aMzatva kA upAdAna kiyA hI gayA hai, vedo ke atirikta bhI usI artha kA anusaraNa kiyA gayA hai jaise ki---"he pArtha ! isa jIva loka meM merA sanAtana aMza hI jIva hai" ityAdi / - prakAzAdivannaiparaH 2 // 3 // 46 // jIvasyAMzatve hastAdivat tadukhena parasyApiduHkhitvaM syAt iti cenna, evaM paro na bhavati, evamiti prakArabhedaH, dviSThatvenA'nubhava iti yAvat / anyathA sarvarUpatvAt kuta evam ? tatrAha-prakAzAdivat, nAgnehitApo na himasya tatsyAditi / prakAza grahaNaM dharmatvadyotanAya / duHkhAdayo'pi brahmadharmA iti / atodvaitabuddhayA aMzasyaivaduHkhitvaM, na parasya / athavA prakAza: prakAzya doSeNa yathA na duSTaH / pApasyApi tadaMzatvAditi /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 vipakSI kutarka karate haiM ki jIva ko aMzatva mAnA jAya, to jaise zarIra ke aMza hasta Adi ke duHkhI hone para zarIrI ko bhI duHkha hotA hai vaise hI jIva ke duHkhI hone para aMzI paramAtmA bhI duHkhI hogA / so paramAtmA meM duHkha kI saMbhAvanA nahIM hai, kyoMki donoM meM prakAra bheda hai, bheda hone se duHkhAnubhava aMzI ko nahIM hogaa| isa para bhI kaheM ki jaba paramAtmA hI sarvarUpa hai to aisA kaise na hogA ? isa para sUtrakAra kahate haiM, prakAzAdivatU jaise ki prakAza, prakAzya kA hI dharma hai kintu prakAza kI pratikriyA prakAzya para nahIM hotI vaise hI aMza kI pratikriyA aMzI para nahIM hotii| agni ko svayaM tApa nahIM hotA, hima ko svayaM zItAnubhava nahIM hotaa| prakAza, prakAzya kA dharma hai / duHkha Adi bhI paramAtmA ke dharma haiM, brahma jIva meM bheda hai isalie aMza meM hI duHkha hotA hai, aMzI meM nhiiN| pApa bhI aMza se hI hotA hai| smaraMti ca // 2 // 3 // 47 // smaraMti ca RSayaH / sarve'pi RSayoM'zino duHkhA sambandhamaMzasya duHkha saMbaMdha smaraMti / "tatra yaH paramAtmA hi sa nityo nigurNaH smRtaH, na lipyate phalazcApi padmapatramivAMmasA" iti / "karmAtmA tvaparo yo'sau mokSabandhaiH sa yujyeta, ekastathA sarvabhUtAntarAtmA na lipyate loka duHkhena bAhyaH" cakArAt "tayoranyaH pippalaM svAdvatyanaznannanyo abhicAkazIti" iti / ___ sabhI RSi aMzI ko duHkha se asaMbaddha tathA aMza ko duHkha se saMbaddha varNana karate haiM jaise ki- "una donoM meM jo paramAtmA hai vaha nitya nirguNa hai, vaha karmo ke phaloM meM usI prakAra lipta nahIM hotA jaise ki kamala patra jala se / " dUsarA jIvAtmA mokSa aura bandhana se mukta hai, eka paramAtmA, samasta bhUtoM kA antaryAmI hote hue bhI duHkha rahita aura alipta hai| "tayoranyaH pippalam" ityAdi zruti bhI RSiyoM ke ina vacanoM kA samarthana karatI hai / anujJA parihArau dehasambandhAjjyotirAdivat // 2 // 3 // 48 // nanu jIvasya bhagavadaMzatve vidhi viSaya tvAbhAvAt karma saMbandhAbhAvena kathaM phala sambandha : ? jIvasya ca punaranekadeha sambandhAt kaH zUdraH, kA bhAryeti jJAnamapya zakyam ? ataH karmamArgasya vyAkulatvAt kathaM jIvasyApi duHkhitvam ? ityAzaMkya pariharati / aba prazna hotA hai ki jIva jaba bhagavAn kA aMza hai to usameM to kisI prakAra ke vidhi niSedha kA prazna ho nahIM sakatA deha vastu jar3a hai usameM bhI aisI
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 sambhAvanA nahIM hai, to phira vaha karma se Abaddha kaise ho sakatA hai, aura phira phala se bhI kaise baddha ho sakatA hai ? jIva vastu to eka hI hai, aneka dehoM se sambaddha hone se zUdra aura patnI Adi bheda kyoM kiye jAte haiM ? vastutaH to aisA ho nahIM sakatA / karma mArga hI arthAt 'vidhi niSedha kI vyavasthA hI jaba bhagavadaMza meM saMbhava nahIM to phalasvarUpa duHkha prApti bhI kaise saMbhava hai ? isakA parihAra karate haiM anujJA parihAro vidhiniSedhau jIvasya deha saMbaMdvAt, yo deho yadA gRhItastaskRtau / yathA zavAgnizcAMDAla bhA~DasthamudakaM tad ghaTAdizca parihiyate, eva mutkRSTaM parigRhyate, tathA jIve'pi deha saMbandhakRtaH / saMbandhazcAdhyAsiko bhagavatkRtazca / adhyAsiko hi jnyaanaannivrtte| dvitIyo bhagavataiva / jIvanmuktAnAmapi vyavahAradarzanAt zrutistu bhagavatkRta saMbaMdhamevAzrityAgni hovAdikaM vidhatte / anyathA vidyAM sva jJAnaM ca bodhayaMtI karmANi na vidadhyAt / zabda jJAnasya pUrvameva siddhatvAt / kathaM siddhavad yAvajjIvaM vidadhyAt / nyAso'pi deha saMbaMdha eva / kahate haiM ki vidhi aura niSedha, jIva ke deha ke saMbandha se hote haiM, jo deha jisa samaya milatA hai usake anusAra hote haiN| jaise ki-zava kI agni aura cAMDAla ke pAtra kA jala azuddha aura agrAhya hotA hai tathA zreSTha sthAna aura vyakti ke pAtra kA zuddha aura grAhya hotA hai, vaise hI jIva ke deha saMbaMdha se vidhi niSedha kA niyama hai| ye deha saMbaMdha bhI AdhyAtmika aura bhagavatkRta hai / adhyAsa to jJAna se nivRtta ho jAtA hai kintu saMbaMdha bhagavatkRpA se hI chUTatA hai / adhyAsa rahita jIva-muktoM meM bhI deha saMbaMdha kA vyavahAra to hotA hI hai| zruti ne, bhagavatkRta saMbaMdha ke AdhAra para hI agni hotra Adi vidhiyoM kA vidhAna kiyA hai| anyathA vidyA aura paramAtmajJAna kA upadeza karane vAlI zruti karma vidhi kA vyAkhyAna na karatI / zabda jJAna kI siddhi to adhyayana dvArA hI ho jAtI hai, phira usakI vidhi jIva ke lie kI jAya isakA prazna to uThatA hI nhiiN| isa lie karma saMnyAsa kI vidhi hai, vaha bhI deha saMbaMdha se hI hai| asaMtatezcAvyatikaraH // 2 // 3 // 46 // nanudehasyApi bAlya kaumArAdibhedAt kathaM karma kAle brAhmaNatvAdi, jIvaikyAditi cet dehAntare'pi syAditi, tatrAha dehAntare santatirapinAsti / bAlyAdi bhede punaH saMtatirekA / ataH saMtatibhedAnna karmaNAM sAMkamiti /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 7 tarka upasthita hotA hai ki-deha saMbaMdha se jo vidhiniSedha kI bAta kI vaha asaMgata hai, jisa janma meM jo deha milI, usa deha ko bhI nitya pralayAnusAra bAlya kaumAra Adi rUpAntara hote rahate haiM, karma karane ke samaya prathama deha kA to abhAva ho jAtA hai phira brAhmaNatva Adi jAti kA nirdhAraNa kaise ho sakatA hai ? yadi kaheM ki-rUpAntara hone se kyA hotA hai, jIva to eka hai, to ye bAta to eka deha ko chor3akara dUsare deha ko prApta karane para bhI ho sakatI hai| ___ isa tarka para "asaMtate" Adi sUtra prastuta kiyA jAtA hai, kahate haiM ki, dehAntara meM saMtati arthAt eka krama nahIM hotA, bAlyAdi rUpAntaroM meM eka krama rahatA hai, isalie karmoM kA sAMkarma nahIM hotaa| abhAsa eva ca / 2 / 3 // 50 // nanu saccidAnaMdasya brahmaNoM'zaH saccidAnaMda eva bhavedataH kathaM pravAhe pravezo bhagavatazca sarvakAryANi ? tatrAhaabhAsa eva jIvaH / AnaMdAMzasya tirohitatvAt, cakArAMdAkArasyApyabhAvaH / natu sarvathA pratibimbavan mithyAtvaM, jalacaMdravadityekasyAnekatve dRSTAntaH / tathA satyadhyAsazca svasya na syAt / taMtra vRtyAdi doSa prasaMgazca / ato na mithyAtvarUpa AbhAso'tra vivAkSitaH / yunaH tarka prastuta kiyA jAtA hai ki saccidAnaMda brahma kA aMza to saccidAnaMda hI hogA, ye sArA jar3a jagata bhagavAn kA kArya kaise ho sakatA hai ? jagata to mithyA hI hai| isakA uttara dete haiM ki-jIva, saccidAnaMda brahma kA AbhAsa hai, saccidAnaMda nahIM, usameM AnaMdAMza chipA huA rahatA hai tathA caturbhuja Adi bhagavadAkAra bhI usameM nahIM hogaa| yaha AbhAsa vaisA hI hai jaise ki anAcArI brAhmaNa meM, brAhmaNAbhAsa rahatA hai, yajJopavIta dhAraNa karate hue bhI, brAhmaNa nAmaka devatA kA tirobhAva rahatA hai| jIva aura jar3a donoM kI yahI sthiti hai| ye jagata pratibimba kI taraha sarvathA mithyA nahIM hai, jaisA ki mAyAvAdI eka eka candra kA aneka jalAzayoM meM pratibimba vAlA dRSTAnta upasthita karake pratibimba kI taraha mithyA batalAte hai / yadi ye mithyA hai to usameM adhyAsa nahIM ho sakatA, mithyA vastu meM adhyAsa kI bAta kyoM kI jAtI hai ? dUsarI bAta ye hai ki mithyA mAnane se "dvAsuparNA" Adi zruti se bhI viruddhatA hotI hai| isalie isa sUtra meM mithyA rUpa AbhAsa vivakSita nahIM hai, jaisA ki mAyAvAdI artha karate haiN| adRSTAniyamAt // 2 // 3 // 51 // izitvAya naiyAyikAdyabhimataM jIvarUpaM nirAkaroti / nAnAtmAno vyavasthAta
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 iti bhogavyavasthA jIvanAnAtvamaMgIkRtam / tatrAdRSTasya niyAmakatvaM tanmate siddham / dezAntaravastUtpattyanyathAnupapattyA vyApakatvaM cAMgIkRtam / evaM ca kriyamANe mUla eva kuThAraH syAt / sarveSAmevajIvAnAmekazarIra saMbaMdhAt kasyAharu tad bhavet ? na ca mithyA jJAnena byavasthA, tatrApi tathA / na cAnupapattyA parikalpanam zrutyaivopapatte : etena virodhAt RSi prAmANyamapi nirAkRtam / aba hama Iza niyAmaka hai aisA mAnane bAle naiyyAcikoM ke abhimata jIva svarUpa kA nirAkaraNa karate haiM / ve loga anekatA ke siddhAnta ko mAnate haiM, aura jIvoM kI aneka bhoga vyavasthA bhI svIkArate haiN| sAtha hI adRSTa deva ko usakA niyAmaka kahate haiM tathA dezAntara bhAvI vastu bhI deva vaza hai kyoMki adRSTa deva vahA~ bhI vyApaka hai, isa dRSTi se jIva ko bhI vibhu mAnate haiN| aisA mata svIkAranA to mUla para hI kuThArAghAta karanA hai / jaba sabhI jIva eka haiM to kisa zarIra ke jIva kA adRSTa niyAmaka kahA jAvegA? mithyAjJAna se to vyavasthA hogI nahIM, samasyA jyoM kI tyoM banI rahegI / anupapatti kI parikalpanA to kara nahIM sakate, kyoMki-zruti meM se hI vaha upapanna hai| aisA karane se RSi prAmApya bhI nirAkRta hogaa| abhisaMbhyAdiSvapi caivam // 2 // 3 // 52 // nanu manaH prabhRtInAM niyAmakatvAt tejAbhIzvarecchayA niyatatyAnna doSa iti cenna / pUrvavadeva doSa prasakti : / tAdRzezvara kalpanA ca pUrvameva nirAkRtA / ... yadi kaheM ki mana Adi kA niyAmaka bhI adRSTa hI hai, ve bhI IzvarecchA se niyata haiM, isalie ukta doSa ghaTika nahIM hogA; so bacAva bhI nahIM kara sakate, doSa to vaisA kA vaisA hI hogA, vaise Izvara kI kalpanA to pahile hI nirAkRta ho cukI hai| pradezAditi cennAntarbhAvAt / 2 / 3 // 53 // Atmano vibhutve'pi pradezarbhadena vyavasthA, Atmani tAdRzaH pradeza vizeSo'sti yena sarvabhupapadyata iti cenna, anyasmApi pradezastatrAntarbhavati, tasyaiva vA dehasya dezAntaragamane pUrva dezasya tyaktatvAt soM'zo'ntarbhavet tirobhavediti / dvitIya adhyAya kA tRtIya pAda samApta /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya caturthapAda tathA prANaH / 2 / 4 / 1 // jIva zarIra vartinAM prANadInAM vicArArtha pAdArambhaH / tatra jIvaM nirUpya tAdRza dharmavatvaM prANe atidizati / prANa zabda prayogaH priyatvAya prANA indriyANi / manaso mukhyatvAdeka vacanam / utkrAMtigatyAgatInAbhityArabhya, sarvopapattiratrAtidiSTA, cidaMzasyApi tirobhAva iti pRthar3a nirUpaNam / nanu tadguNasAratvAdayaH kathamupadizyanta iti cet, na, satyam asti tatrApi, "ye prANaM brahmopAsate' iti / jIva ke zarIra meM sthita prANa Adi ke viSaya meM vicAra karane ke lie isa pAda kA prAraMbha karate haiM / jIva kA nirUpaNa kara cuke aba jIva ke samAna dharma vAle prANa kA nirUpaNa karate haiM / prANa zabda kA yahA~ indriyoM ke artha meM prayoga kiyA gayA hai, kyoM ki---indriyA~ prANa ke samAna hI priya hotI haiM / indriyoM meM mana mukhya hai isalie usI ko iMgita karate hue, eka vacana kA prayoga kiyA gayA hai (prANAH na kaha kara kevala prANa kahA gayA hai) jIva kI taraha, prANoM kI utkrAMti, gati Agati Adi kA varNana karate hue, una saba kI jIva meM upapatti dikhalAI gaI hai, tathA cidaMza kA bhI tirobhAva hotA hai, ais| alaga se batalAyA gayA hai / prANa kI guNa sAratA kyoM kahI gaI ? kyoMki usameM bhI satya kI sthiti hai, prANa ko bhI brahma kahA gayA hai "ye prANa brahmopAsate'' ityAdi / gauNyasaMbhavAt / 2 / 4 / 2 / nanu utkrAMtyAdizrutigauM NI bhaviSyati / na, gauNyasaMbhavAt sA zruti!Ni na saMbhavati, ekaiva zru tirjIve mukhyA prANe gauNIti kathaM saMbhavati ? prANoM kI utkrAMti Adi kI nirUpikA zruti gauNI ho ye bhI nahI kaha sakate, vaha zruti gauNI nahIM ho sakatI, eka hI zruti jIva kI dRSTi se mukhya ho, prANa kI dRSTi se gauNa ho aisA kaise ho sakatA haiM ?
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 tatprAk zrutezca | 2|4|3 // jaDatvenAdhika vicAro'lakriyate / sRSTeH pUrvamapi prANAdInAM sthitiH zrUyate / "asad vA idamagra AsIt tadAhuH, kiM tadasadAsIdityRSayo vA va teDagre, asadAsIt / tadAhuH, kete RSaya iti, prANA vA RSaya " iti / nanu " sadeva saumyedamAsIdekamevAdvitIyamiti," virodha iti ceta na, svarUpotpattirevAtra niSiddha yate / jIvavat, na tadgamaH / udgamAt pUrvaMtu sadeveti zrutiH / cakArAnmokSaM tasyApi saMpattiH zrUyate sthAlAMtare - etasmAjjAyate prANo manaH sarvendriyANi ca " iti zrutivisphuliMga sadRzI / indriyA~ jar3a nahIM haiM, zreSTha haiM, yahI vicAra yahA~ prastuta karate haiM / sRSTi ke pUrva bhI inakI sthiti kA ullekha zruti meM milatA hai|" asad vA idamagra AsId tadAhuH te kRSayaH prANaH vA kRSayaH" ityAdi / "sadeva somyedamagra Asad" ityAdi se ukta kathana kI viruddhata hotI ho so bhI nahIM hai, isameM to kevala svarUpotpatti mAtra niSedha kiyA gayA hai, jaise ki svarUpotpatti kA niSedha hai / udgama kA niSedha nahIM hai, udgam ke pUrva kI "sadeva" zruti hai / dUsarI zruti meM, mokSa meM ina prANoM kI saMpatti kA bhI ullekha hai / " etasmajjAyate prANaH" ityAdi zruti, agni visphuliMgoM ke samAna ina prANoM kI utpatti kA varNana karatI haiM / tatpUrvakatvAd vAcaH | 2|4|4| manaH pUrva rUpaM vAguttararUpamiti, tasya yajureva zira iti tathAca vedAnAM svata utpatyabhAvAt tatpUrvamanasaH kathamutpattiH / "tasya yajureva ziraH" ityAdi meM mana ko pUrva rUpa tathA vAgu kI uttara rUpa kahA gayA hai| sAtha hI vedoM meM svataH utpatti kA bhI niSedha kiyA gayA hai, isa lie mana kI utpatti kaise huI ? saptagavizeSitatvAca | 2|4|5|| "tamutkrAMnta prANo'nUtkrAmati prANamanutkrAntaM sarve prANA anUtkrAmati" iti pUrvoktAnAM cakSurAdInAM " adhArUpajJo bhavatItyekI bhavati na pazyatItyAhuH " ityAdibhirjIvagatiH saptAnAM gatibhirvizeSyate / saptagatayastena vizeSatA ekI bhavatIti, ato jIva samAna yogakSematvAjjIva tulyateti / cakArAd tattadupAkhyAneSu cakSuH prabhRtInAMdevatAtvaM saMvAdazca atazcetana tulyatvam /
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 "tamutkrAntaM" ityAdi meM pUrvokta cakSu Adi kI tathA "adhArUpajJo bhavati" ityAdi se jIba kI, sAtoM vizeSa, gati batalAI gaI hai / sAtoM kI gati se jIva kI ye vizeSatA hai ki vo sAtoM ko eka sAtha lekara jAtA hai / ye sAtoM jIva ke samAna yogakSema karane se jIva ke hI tulya haiN| vizeSa vizeSa upAkhyAnoM meM cakSu Adi kA devatva dikhalAte hue unake saMvAda kA ullekha hai, isalie ye cetana jIva ke hI samAna haiN| kecididaM sUtram uttarasUtra pUrvapakSatvena yojayanti / tatrAyamarthaH te prANAH kati ? ityAkAMkSAyAM "saptaprANAH prabhavaMti tasmAt saptA'rciSaH samidhaH saptajihyAH "aSTaugrahAH aSTAvatigrahAH" iti, "sapta" iti "sapta vai zIrSaNyAH prANA dvAvabAMcau" iti, "nava vai puruSaprANAH nAbhirdazamI" daza vaiH pazoMH prANA Atmai kAdaza" ityevabhAdiSu nAnAsaMkhyA prANAnAMpratItA / tatra zrutivipratiSedhe ki yuktam ? iti saMzaye saptaiveti prAptam / kutaH ? gateH, saptAnAmeva gatiH zrUyate "sapta iha lokA yeSu caranti prANAM guhAzayA nihitAH saptasapteti' kiM ca, vizeSitatvAcca jIvasyotkramaNa samaye saptAnAmeva vizeSitavas / anyetu punareteSAmeva vRttibhedAd bhedaaH| koI isa sUtra ko, pUrvapakSa mAnakara agale sUtra ko uttarasUtra ke rUpa meM yojanA karate haiM, usameM dikhalAte haiM ki-- ve prANa kitane haiM ? aisI AkAMkSA hone para "saptaprANAH" aSTaugrahAH "nava vai prANAH" daza vai pazo prANAH AtmakAdaza" ityAdi zrutiyoM se prANoM ke aneka rUpa jJAta hote haiM, zrutiyoM meM paraspara virodha hone para sahI kyA ha ? isa saMzaya para sAta kI hI puSTi hotI hai kyoM ki-- "sapta' iha lokAH" ityAdi meM sAta kI hI gati batalAI gaI hai, jIva ke utkramaNa ke samaya sAtoM kA hI vizeSAllekha hai, anya to inhIM ke vRtti meda hone se vibhinna saMkhyaka haiN| ityeva prApte ucyate-isa mata para kahate haiM--- hastAdayastu sthite'to naivam // 2 // 4 // 6 // pUrvasaMbaMdhe utsUtraM pUrvapakSaH / tu zabdaH pUrvapakSaM vyAvarttayati / hastAdayaH saptabhyo'dhikAH / hastau cAdAtavyaM ca, upasthazcAnaMdayitavyaM ca, pAyuzca visarjayitavyaM ca, pAdau ca gantavyaM ceti / " cakSurAdigaNanAyAmete'pi catvAri indriyatvena gaNitAH / sthite sati, zrutaugaNanayA cakSurAditulyatvasani / ato hetoH saptaveti
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 na kintvekAdaza / apAntara gaNanA suucnyaa'sNbhvaabhipraay|| adhika saMkhyA'ntaH karaNa bhedAditi / ekAdazaivendriyANIti / sthitam / sUtrastha tu zabda pUrvasUtrIya pUrvapakSa kA nivAraNa karatA hai / hasta Adi,, sAta se adhika haiM jaisA ki-"hAthoM se grahaNa karanA cAhie, upastha Ananda lene ke lie hai, pAyu visarjana ke lie hai, paira gamana ke lie haiM" ityAdi zruti se jJAta hotA hai| cakSa Adi kI gaNanA meM ina cAroM kI bhI indriya rUpa se gaNanA h| deha meM inakI sthiti hone tathA zruti meM gaNanA hone se, ye cakSu Adi ke hI samAna haiN| isalie indriyA~ sAta hI nahIM haiM apitu ekAdaza haiM / ATha nau Adi saMkhyAoM kA jo ullekha kiyA gayA hai vaha asaMbhava ke abhiprAya kA dyotaka hai| ekAdaza se adhika saMkhyA kA jo ullekha hai vaha antaHkaraNa ko jor3akara batalAyA gayA hai| indriyA~ to ekAdaza hI haiM aNavazca / 2 // 47 // saveM prANA aNuparimANAH, gatimatvena nityatve aNutvameva parimANa pramANA bhAvAt punarvacanam / sabhI indriyA~ aNu paramANu kI haiM, gati aura nityatva se unakA aisA hI nizcita hotA hai / vaise parimANa kA koI ullekha pramANa to hai nahIM, isalie satrakAra ne vizeSa sUtra banA kara usakA nirNaya kiyA hai / zreSThazca / 2 / 4 / 8 // ____ mukhyazca prANo nityagatimAn aNuparimANazca / cakArAd atidezaH / "nAsadAsIt" ityatra "AsIdavAta svadhayA tadekam iti ananAtmakasya pUrvasattA prdrshitaa| mukhya prANa nityagatimAna aura aNu parimANa kA hai, sUtrastha cakAra aise hI atideza kAsUcaka hai| "nAsadAsItzruti AsIdavAt' ityAdi ullekha ananAtmaka kI pUrvasattA kA hI pradarzana kara rahI hai| na vAyuniyaye pRthagupadezAt / 2 / 46 // nanu mukhAH prANo vAyureva bhaviSyati, indriyANAM kriyA vA? evaM hi zrUyate "yaH prANaH sa vAyuH" eSa vAyuH paMcavidhaH, "prANo'pAno byAna udAnaH samAna" iti / sAmAnya karaNa vRttiH prANAdyAH vAyavaH paMceti / tatrAntarIyA AcakSate,
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 tadubhayamapi na, kutaH ?pRthagupadezAt--"etasmAjjAyate prANo mana: sarvendriyANi ca"-"ravaM vAyuyotirApaH pRthvI vizvasyadhAriNI" iti prANavAyvoH pRthagupadezAt / bRttivRttimatorabhedena tato'pi pRthagupadezAcca / ____ aba prazna hotA hai ki-mukhya prANa, vAyu kA hI dUsarA nAma hai, yA indriyoM kI kriyA kA nAma prANa hai ? zruti to aisI hai ki-"jo prANa hai vahI vAyu hai" yaha vAyu pAMca prakAra kA hai-prANa, apAna udAna, vyAna aura samAna / indriyoM kI sAmAnya vRtti prANAdi pAMca rUpoM se hai isalie vAyu ke pAMca prakAra haiN| isa lie inakA prANoM meM antarbhAva kiyA gayA hai| vastutaH na to prANa, vAyu hai aura na indriyoM kI kriyA kA nAma prANa hai| prANa Adi kA spaSTataH bhinna rUpa se ullekha kiyA gayA hai---"isase prANa aura indriyA~ huI" AkAza, vAyu, jyoti, jala aura pRthivI vizva dhAraka haiM" ityAdi meM, prANa aura vAyu kA bhinna rUpa se varNana kiyA gayA hai| yadi vRtti aura vRttimAna kA abheda mAneM to bhI, bhinna ullekha se inakI bhinnatA hI nizcita hotI hai| cakSa rAdivatta tatsahaziSTyAdibhyaH / 2 / 4 / 10 // sa prANaH svataMtraH, parataMtro veti vicAre svataMtra iti tAvat prAptam / supteSu vAgAdiSu prANa eko mRtyunAnAptaH prANaH saMvargoM vAgAdIn saMvRkta prANa itarAna prANAn rakSati mAteva putrAn" iti / imAmAMzaMkA nirAkaroti tu zabdaH / cakSurAdiva dayamapi prANo'svataMtra : mukhyatayo bhagavadadhInaH, vyavahAre jIvAdhInaH, kutaH ? tatsahaziSTyAdibhyaH, cakSurAdivat saha zAsanAt / indriyajayavata prANajayasyApi dRSTatvAt / Adi gabdena jaDatvAdayaH / vaha mukhya prANa svataMtra hai yA parataMtra ? vicArane para to svataMtra hI pratIta hotA hai, zruti bhI aisA ho kahatI hai, "vAga Adi ke so jAne para eka mAtra prANa hI jAgatA hai, prANa saMvarga vAga Adi sabhI eka sAtha haiM, mukhya prANa ina prANoM kI rakSA mAtA ke samAna karatA hai" ityAdi / isa saMzaya kA nivAraNa tu zabda se karate haiM, kahata haiM ki cakSu Adi kI taraha yaha prANa bhI parataMtra hai, mukhya rUpa se to yaha bhagavadAdhIna hai, vyavahAra meM jIvAdhIna / cakSurAdi kI taraha sAtha sAtha isake zAsana kI bhI carcA kI gaI hai / indriya jaya kI taraha isakA jaya bhI loka meM kiyA jAtA hai| Adi zabda se sUtra meM isake saMyamana kI ora iMgana kiyA gayA hai|
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 akaraNatvAcca na doSastathAhi darzayati / 2 / 4 / 11 // nanu prANasya jIvopakaraNatvena tadupakAraka vyApAra va tvamapekSyate tatra kAdazaiva vRttayasvataMtrAntare'pi siddhAH / "ekAdazAmI manaso'pi vRttaya AkUtayaH paMcadhiyo'bhi mAnaH, mAtrANi karmANi puraMcatAsAM vadaMti caikAdazavIra bhUmIH' iti / tathA kazcita prANasya vyApAro'stIti cet / naiSa doSaH, kutaH ? akaraNatvAt, karaNasyaiva hi vyApAro'pekSitaanyasyakArya mAtramaMpekSitam tatrAha tathAhi kAryavattvaM pukta taccha tireva darzayati, "tasminnutkrAmatyathetara" ityAdi zrutibhiH 'prANanimittava zarIrasthitiH' iti / tasmAdvyApArAbhAve'pi svarUpasthitimAtreNa tasyopakAritvam / prANa jIva kA upakaraNa hai isalie usameM jIva ke upakAra ke lie kucha ceSTA avazya honI cAhie, usakI jo ekAdazavRttiyA~ haiM vaha svataMtra rUpa upakAraka hai jaisA ki "ekAdazAmI manaso'pi" ityAdi se nizcita hotA hai| prANa kI kauna sI ceSTA hai ? aisA vitarka karanA ThIka nahIM kyoMki prANa koI kAraNa nahIM hai, ceSTA to karaNa kI hI hotI haiM, anya to kArya mAtra kI apekSA karate haiM, usake lie to kAryavAn honA hI ucita hai vaisA hI ukta zruti se bhI nizcita hotA hai| "tasminnutkrAmatyathetara" ityAdi zruti se bhI siddha hotA hai ki zarIra kI sthiti prANa nimittaka hI hai| isalie ceSTA ke abhAva meM bhI svarUpasthiti mAtra se hI usakI upakAritA nizcita hotI hai| paMcavRtta manovad vyapadizyate / 2 / 4 / 12 // vyApAravyatirekeNopakAritvamasamaMjasa miti cet tatrAha-paMcavRtteH "ahamevaMtat paMcadhAtmAnaM vibhajyatadbANamavaSTabhya vidhArayAmi" iti / yathA manaso dvArabhedenavakAdazavRttayaH svarUpata eva / evameva prANasyApi paMcadhAtmAnaM vibhajyakAryakAraNaM byapadizyate / ceSTA ke binA upakAritA saMbhava na ho, so bhI nahIM hai kyoM prANa pAMca vRttiyoM vAlA hai jaisA ki "maiM hI svayaM ko pAMca rUpoM meM vibhakta karake isa zarIra meM sthita hokara dhAraNa karatA hU~" ityAdi zruti se jJAna hotA hai / jaise ki- mana kI hI ekAdaza vRttiyA~ usakI hI haiM, indriyA~ to usake vyavahAra ke dvAra mAtra haiM isI prakAra prANa bhI svayaM ko pAMca rUpoM meM, kAryakAraNa bhAva se sthita karatA hai| . aNuzca / 2 / 4 / 13 //
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 atidezena prAptamapyaNutvaM paMcadhAtmA vibhajyeti bacanAta saMdigdhaM punavidhIyate, Asanyo'pyaNuH / cakArAt pUrvoktasarvasamuccaya : / sAre zarIra pradeza meM vyApta hote hue bhI prANa aNu hai "paMcadhAtmAnaM vibhajya" ityAdi bacana se usake vibhutva kA saMdeha hone para aisA hI nirNaya karate haiM kivyApta hone para bhI vaha aNu hai| utkrAMti Adi sabhI arhatAyeM isameM haiM, yahI sUtrastha cakAra kA tAtparya hai| jyotirAdyadhiSThAnaM tu tadAmananAt / 2 / 4 / 14 // vAgAdInAM devatAdhiSThAnavatAMpravatiH, svata eva vA, jIvAdhiSThAna vrahyapreraNayorvidyamAnatvAditi saMzayaH / vizeSakAryAbhAvAnna devatA'pekSeti pUrvapakSaM nirokaroti tu zabdaH vAgAdInAM jyotirAdi agnyAdiradhiSThAnamavazyamaMgIkartabyam, kutaH ? tadAmananAt tathA AnmAyate "agnirvAgbhUtvA mukhaM prAvizad" ityAdi / vAgAdi indriyoM kI pravRtti, unameM adhiSThita abhimAnI devatAoM ke dvArA hotI hai yA svataH hotI hai ? aisA saMzaya hotA hai, kyoki jIva kI pravRtti to jIva meM adhiSThita brahma kI preraNA se hotI hai| isa para pUrvapakSa kA kathana hai ki indriyoM ke koI vizeSa kArya to hote nahIM isalie devatAoM kI koI apekSA nahIM hotii| isakA nirAkaraNa sUtrakAra tu zabda ke prayoga se karate haiM, ve kahate haiM ki vAg Adi kI jyoti Adi (agni Adi) adhiSThAvRtA avazya svIkAranI par3egI, "agnirvAgbhUtvA mukhaM prAvizad" ityAdi zruti se nizcita hotA hai / ayamarthaH-"yo'dhyAtmiko'yaM puruSaH so'sAvevAdhidaivikaH / yastatrobhayavicchedaH sa smRto hyAdhibhautikaH // " ityAdhyAtmakAdInAM svarUpaM vAgAdayazcAnurUpA nityAH / tatra yadi traividhyaM na kalpyet tadaikasminneva zarIre upakSINaM zarIrAntare na bhavet / kalpyamAnetu agnirdevatA rUpo'nekarUpa bhavana samarthoM vAgarUpobhUtvA sarvatra praviSTa iti saMgacchate / te cAgnyAdayazcetanA bhagavadaMzAstirohitAnandAH sAmarthyayuktA iti kaaryvshaadvgmyte| kahane kA tAtparya yaha hai ki-"jo AdhyAtmika puruSa hai vahIM Adhidaivika kI bhI sthiti hai, ina donoM kA viccheda ho jAne para, use Adhibhautika kahA jAtA hai|" isalie AdhyAtmika Adi kA svarUpa vAg Adi ke anurUpa nitya hai
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 aisA nizcita hotA hai / yadi AdhyAtmika Adi tIna rUpoM kI kalpanA na hotI to, ina vAgAdi kI eka hI zarIra meM mRtyu ke sAtha samApti ho jAtI, zarIrAntara inakI sthiti na hotI / sRSTi meM, agni devatA, aneka rUpa dhAraNa karane ke sAmarthya hone se vAgurUpa ho kara jIvamAtra meM praviSTa ho ge| una agni Adi meM jo cetanA hai vaha paramAtmA kI aMzasvarUpa hai, unameM Ananda chipA huA hai, isalie ve sAmarthyavAn haiM, kArya ke anusAra unakI upalabdhi hotI hai / AdhyAtmikAdhidaivika yorekatvAd vadanAdikAryArtha sAdhyAtmikA eva nirU pitAH / udgamane " etasmAjjAyate prANaH" ityAdipu vAgAdInAM niyamena tattajjIva sAnnidhyaM svatazcAnirgamanaM mRtyurUpazrameNatatralayaH punarudgamanaM samaSTivyApTibhAvazca nopapadyet / Adhibhautika kRtazcAyaM bheda ityagre vyaktI kariSyate evameva brahmaNo'pi "anena jInAtmAnu pravizya" ityapi niHsaMdigdhaM draSTavyam, yadajJAnAta sarvaviplavavAdi vyAmohaH / AdhyAtmika aura Adhidaivika ke eka hone se vadana Adi ke kAryo ko AdhyAtmika hI kahA gayA hai " isase prANa huA" ityadi udgamana vAkya meM, vAgAdi ke niyama se, jIva ko sAnidhya, svata anirgamana, mRtyurUpa zrama se unakA laya aura punaH udgamana tathA samaSTi vyakti bhAva kI asaMbhavanA batalAI gaI hai| Adhibhautika kRta bheda ko Age vyakta kareMge "aneka jIvenAtmanAna pravizya" ityAdi brahma ke svarUpa ko asaMdigdha samajhanA cAhie, jisa para ajJAna vaza, sarva viplavavAdiyo ko vyAmoha hotA hai / prANavatA zabdAt | 2|4|15|| yAdhiSThAna magnyAdi tata ki svataM eva tAvat prAptam ? svata eveti pUrvokta nyAyena devatAtva vyAdhAtazcet / anyasahitaM veti ? saMdehaH, pi tAvataiva siddhe ranavasthAnAcca saMzaya hotA hai ki jo agnyAdi adhiSThAna hai vaha svataMtra hai athavA dUsare ke sahayoga se hai ? vicArane para svatantra hI pratIta hotA hai, pUrvokta niyamAnusAra aisA hI nirNaya hotA hai yadi parataMtra mAneM to anavasthA doSa tathA devatAtva kA vyAghAta hogA /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 ___ ityevaM prApte ucyate, prANavatA adhiSThitaM vAgAdi, kutaH ? zabdAt "so'yamagniH pareNa mRtyunA'tikrAnto dIpyate" ityAdi ayamarthaH 'dvayAha prAjApatyA' ityatrAdhiSThAtRtvaM agnInAmuktam / devA ityavizeSeNendriyAdhiSThAtyo'nyAzca / teSAM pratibandhakA'surati krameNa svargaloke gamanecchA babhUva / tatra yajJa naiva svarga iti / "tatra janakoha vaideha" iti brAhmaNe 'kenAkrameNa yajamAnaH svarga lokamAkramata'' ityudgAtratvijA vAyunA prANeneti" udgAtraivAkramaNamiti siddham / tatrAnyodgAtRtvavaraNe tathodgAne yo vAci bhogastaM devebhya ityAnmAtam / tadanuzrama rUpapApmanA vedAnatarama pratirUpaM vadatIti nirUpitam / so'pi doSo devAnnaM prApnoti / taccha ti vipratiSiddham' na" ha vaidevAn pApaM gcchti''iti| tadanu prANa evodgAtA siddhaH / tena anyeSAmapi pApa sambandho nivAritaH / tataH pareNa, tasya ceti sUtreNa mRtyumatikrAnto dIpyata iti / ato dIptamAnasyaivAdhiSThAtRtvAt prANavataivAdhiSThAnaM iti siddham / ukta vicAra para siddhAnta batalAte haiM ki vAgAdi kA AdhiSThAna prANa ke pahayoga se hai "so'yamagniH pareNa" ityAdi zruti se aisA hI nizcita hotA hai / "dvayAha prAjApatyA" ityAdi zruti meM, agniyoM kI adhiSThAtRta batalAI gaI hai / "devA iti" aise sAmAnya nirdeza se indriyoM ke AdhiSThAtA hote hue bhI ye anya hI haiM / "inake pratibandhaka asura haiM' unakA atikramaNa karake svargaloka meM jAne kI icchA haI, yajJa se hI svarga milanA hai" ityAdi "janakoha vaideha" zruti meM kahA gayA" yajamAna kisa krama se svarga loka ko prApta karatA hai "aisA prazna karane para" udgAtA Rtvika prANa vAyu se" ityadi uttara diyA gayA jisase udagAtA kA krama siddha hotA hai| kisI anya ko udgAtA rUpa se varaNa karane aura udvAna meM jo vANI kA bhoga hotA hai, use devatAoM kA batalAyA gayA hai / usake anuzrama rUpa pApa se, vedabhinna pratikUla bhASaNa hone kA ullekha kiyA gayA hai, usakA doSa bhI devatAoM ko hI prApta hotA hai "na havai devAn pApaM gacchati" aisA zruti ne spaTa niSedha kiyA hai| isa savarNana se prANa hI udgAtA siddha hotA hai / isa varNana se auroM ke pApa sambandha kA bhI nivAraNa ho jAtA hai| isa mUtra ke bAda "tasya ca" ityAdi sUtra meM mRtyu kA atikramaNa karake prANa kI hI prAMjalatA batalAI gaI hai yaha prAMjalatA agni kI adhiSThavRtA se hI hai, donoM hI eka dUsare ke sahayogI haiM, isase vANavAn kA adhiSThAna siddha hotA hai / tasya ca nityatvAt / 2 / 4 / 16 // ___ agnyAdeH prANa sambandho nitya iti sarvadAdhiSThAtRtvaM prANasya tatsaMbaMdhasya ceti cakArArArthaH / prANa mahAyenaiva yathocit varNodgama iti loke svAmi
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 bhRtyabhAvena jIve bhogaH phaliSyati / __ agnyAdi kA prANa saMbaMdha nitya hai| unakI adhiSThAtRtA prANa kA aura usakA saMbaMdha donoM nitya haiM / prANa kI sahAyatA se hI sahI vargoM kA uccAraNa hotA huA dekhA jAtA hai, svAmi sevaka bhAva se ye, jIva ko bhoga pradAna karate haiN| tAdindriyANitavyapadezAdanyatra zreSThAt / 2 / 4 / 17 // idamatra vicAryate, indriyANAM prANAdhIna sarvavyApAratvAt tannAma kapadezAcca, prANavRttirUpANIndriyANi tatvAntarANi veti saMzayaH / tattvAntarANyeveti siddhAntaH / tAni indriyANi tattvAntarANi, kRtaH ? tadavyapadezAta indriya zabdena vyapadezAt / "etasmAjjAyate prANaH manaH sarvendriyANi ca" iti bhinna zabdavAcyAnAMkvacideka zabdavAcyatve'pi naikatvam / Asanye'pi tarhi bhedaH syAdityata Aha, anyatra zreSThAt, tasyate yaugikAH zabdA iti / aba vicArate haiM ki indriyoM kI sArI ceSTAyeM prANAdhIna haiM aura unake nAma suspaSTa ullekha hai to kyA indriyA~, prANavRtti hI haiN| athavA prANa se bhinnatattva haiM ? siddhAntataH ye prANa se bhinna hI tattva haiM / indriya zabda se unakA suspaSTa ullekha hai, isalie bhinna hI haiM "isase prANa mana aura sArI indriyA~ huI" ityAdi / indriyA~ bhinna bhinna nAma vAlI haiM, kahIM kahIM kevala indriya zabda se hI una sabakA ullekha kara diyA gayA hai, phira bhI ve eka nahIM hai / prANa meM bhI prANa, apAna, udAna, vyAna, samAna Adi bhinna bhinna nAma haiM kintu tattvata: eka haiM, ye sAre zabda yaugika haiN| bheda zruteH / 2 / 4 // 18 // yatrApi prANazabda prayogastatrApi bhedena zrUyate / "tamutkrAMtaM prANo'nutkrAmani prANamantkrAntaM sarve prANA antkrAmanti" iti / ___jahAM kahIM bhI prANazabda kA prayoga kiyA gayA hai vahA~ bhinna rUpa se hI kiyA gayA hai| "usa jIva ke utkramaNa karake vaha prANa anutkramaNa karatA hai, prANa ke anukramaNa karane para sabhI prANa anutkramaNa karate haiM" ityAdi / vailakSaNyAcca / 2 / 4 // 16 // vailakSaNyaM ca prANasya cendriyANAM ca / supteSu vAgAdiSu prANo jAti, svAmi sevakavaccAnekaM valakSaNyam /
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 prANa aura indriyoM kI paraspara vilakSaNatA bhI haiM, vAgAdi indriyoM kI suptAvasthA meM bhI prANa jAgatA rahatA hai, svAmi sevaka aneka vilakSaNatAyeM haiM / bhAva kI taraha unameM saMjJAmUttiklRptistu trivRtkurvata upadezAt | 2|4 | 20 // bhUta bhautika sRSTiH paramezvarAdeveti nirNIya nAma rUpa vyAkAraNamapi paramezvarAdeveti nizcayArthamadhikaraNArambhaH / loke nAmarUpakaraNaM kulAlAdijIveSu prasiddhamiti / alaukike'pi sthAvarajaMgame mayUrAdi saMjJAM mUtiM ca jIvAdeva hiraNyagarbhA derbhaviSyatIti bandhyAdi devAnAM jIvarUpANAmeva vAgAdirUpeNAnu pravezAt tatsAhacaryeNa nAmarUpayorapi jIva eva karttA bhavatItyAzaMkAM nirAkaroti tu zabda : / bhUta bhautika sRSTi paramezvara se hI hai, isakA nirNaya karake, nAmarUpa kA vyAkaraNa bhI paramezvara hI hai, isakA nirNaya karane ke lie adhikaraNa kA prAraMbha karate haiM / loka meM nAma rUpakaraNa kumhAra Adi jIvoM ke prasiddha hai / alaukika sthAvarajaMgama mayUra Adi nAma aura svarUpa hiraNyagarbha Adi jIvoM se hI kiye gae ho sakate haiM, vanhi Adi devatA bhI jIva rUpa hI haiM jo ki vAga Adi rUpa se jIvoM kI indriyoM meM praviSTa haiM unake sahayoga se jIvAtmA nAma rUpa kA karttA siddha hotA hai / isa vicAra kA nirAkaraNa sUtrakAra tu zabda se karate haiM / saMjJAmUrtyo: klRptinAmarUpayornimANam / trivRtkurvataH, yastrivRtakarotitasmAt / " seyaM devataikSata haMtA'hamimAstrisro devatA anena jIvenAtmanA'nu pravizya nAmarUpe vyAkaravANi iti / "tA sAMtrivRtaMmekaikaM karavANi " iti / trivRt karttA parazmevaraH, sa eva nAma rUpayorapi karttA, kutaH upadezAt / upasamIpe eka vAkye ubhayakaraNasya pratijJAnAt / jIvasya tu trivRt karaNAnantaraM zarIra saMbaMdha kartR tvAt / tasmAnnAmarUpa prapaMcasya bhagavAneva karteti siddham sUtrakAra siddhAnta batalAte haiM karane vAlA paramAtmA hai jaisA ki ke rUpa se jIvAtmA meM praveza kara nAma rUpa ke tIna tIna rUpa kiye" ityadi vAkyoM se ki-nAma rUpa kA nirmAtA, trivRtkaraNa "usa devatA ne vicArA ki-- tIna devatAoM kA vistAra karU~ " usane eka eka nizcita hotA hai ki--- trivRtkarttA
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 paramezvara hI hai, vahI nAma rUpa kA bhI kartA hai, uparokta eka hI vAkya meM trivatkaraNa aura nAma rUpakaraNa donoM ke saMkalpa kI carcA kI gaI hai / jIva to trivRtkaraNa hone ke bAda zarIra saMbaMdha se kartA kahA jA sakatA hai| nAmarUpa prapaMca kA bhagavAna hI kartA hai / mAMsAdibhaumaM yathA zabdamitarayozca // 2 // 4 // 21 // idamidAnIM vicAryate / "annamazitaM tredhAvidhIyate tasya yaH sthaviNTho dhAtustat purISaM bhavati, yo madhyamastanmAsaM, yo'NiSThastanmanaH / ApaH pItastredhA vidhIyaMte, tAsA~ yaH sthaviSTho dhAtustanmUtraM, yomadhyamastallohitaM, yoNiSThaH sa prANaH / tejo'zitaM tredhAvidhIyate, tasya yaH sthaviNTho dhAtusthadasthi bhavati, yo madhyamaH sA majjA, yo'NiSThaH sA vAk / annamayaM hi sobhyA mana Apomaya: prANastejomayI vAgiti / " tatra saMzayaH, vAkprANamanAMsi ki bhautakAni, Ahosvit svataMtrANi? etasmAjjAyate prANo manaH sarvendriyANi ca" iti zrutivipratiSedhAt saMzayaH / trivRtkaraNa prasaMgenoditA mAzaMkA nirAkaroti / , tatra pUrvapakSamAha-mAMsAdi bhauma, purISamAMsAdi tejo'banna prakRtikam / kutaH ? yathA zabdam annamazitamityAdi zrutito niHsaMdigdhaM pratipAdanAt / kimato yovaM tadAha-itarayozca, vAcitulyatvAnna saMdehaH / itarayormanaH prANayorapi bhautikatvaM yathAzabdaM, udgama zrutistu stutitvenAnuvAda parA bhaviSyati / upapAdakati bAdhAt , tasmAd bhautikAnyeva manaH prabhRtIni / aba vicArate haiM ki-"khAyA huA anna tIna rUpoM meM pariNata hotA hai. usakA sthUlAMza, viSThA banatA hai, madhyamAMza mAMsa tathA sUkSmAMza mana banatA hai| piye hue jala kA sthUlAMza mUtra, madhyamAMza rakta, sUkSmAMza prANa banatA hai / khAye hue taijasa padArtha kA sthUlAMza haDDI, madhyamAMza majjA aura sUkSmAMza vANI banatA hai / he somya ! annamaya mana, jalamaya prANa aura tejomaya vANI hai|" ityadi ko par3ha kara saMzaya hotA hai, mana prANa aura vANI, bhautika haiM athavA svatantra ? aisA saMzaya "etasmAjjAyate prANoH manaH sarvendriyANi ca" zruti ke AdhAra para hotA hai kyoMki isameM to ina tInoM kI svatantra rUpa se utpatti kahI gaI hai / trivRtkaraNa ke prasaMga meM kI gaI AzaMkA kA nirAkaraNa kreNge| isa para pUrvapakSa kA kahanA hai ki-mAMsa Adi saba bhautika hI haiM, ye teja jala anna Adi prAkRta vastuoM se hote haiM, trivRtkaraNa ko batalAne vAlI zruti to aisA spaSTa kaha rahI haiM / vANI ke viSaya meM to donoM vAkthoM meM eka sA hI ullekha hai isalie saMdeha nahIM karanA cAhie mana aura prANa ko bhautika kahA gayA so ThIka hai,
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 "etasmAjjAyate' Adi udgama zruti to stutiparaka haiM ataeva use anuvAda mAtra hI mAnanA cAhie / mana Adi bhautika hI haiM / vaizaiSyAsttu tadvAdastadvAdaH / 2 / 4 / 22 // annAdibhivizeSyate, manaH prabhRti samyak kAryakSamaM bhavati / tathA darzanAt upAdAnAcca / ato vaizeSyAdeva hetorannabhayatvAdi vAdaH / nanu kathametadavagamyate ? vaizeSyAd gauNoMvAda ityucyate / athAtmano'nnAdyamAgAyadityatra prANa eva sarvasyAnna syAttA nirdiSTa: sa kathaM tatparimANamakArya syAt / vAgAdayazca tatrAnnArtha manupraviSTAH sRSTau prathamato bhinnatayA nirdezAt / ato na bhautikAni mana: prabhRtIni, kintu tattvAntarANIti siddham / tadvAda iti vIpsA adhyAya samApti sUcikA / ___ anna Adi bhakSaNa se, mana Adi vizeSarUpa se bala prApta karate haiM, kArya kSamatA prApta karate haiM yahI trivRtkaraNa kI zruti kA tAtparya hai, utpanna hote haiM aisA tAtparya nahIM hai / annamaya Adi kA siddhAnta yahI hai / siddhAnta, vizeSa se gauNa hI hotA hai| "athAtma'nnAdyabhAgAyata" ityAdi meM prANa ko hI sabhasta anna kA bhoktA kahA gayA hai, isalie vaha bhoktA, anna Adi kA pariNAma kArya kaise ho sakatA hai ? vAgAdi ko uktavarNana meM anna ke lie adhupraviSTa batalAyA gayA hai, sRSTi meM inako anna Adi se spaSTa rUpa se bhinna batalAyA gayA hai / isalie mana Adi bhautika nahIM haiM apitu annAdi bhinna tatva haiM / dvitIya adhyAya samApta ---:0:tRtIya adhyAya prathamapAda tadantara pratipAtau raMhati saMpariSvaktaH praznanirUpaNAbhyAm // 3 // 1 // 1 // sarvopaniSadAM siddho hyavirodhe samanvayaH, kathaM bodhakatA tAsAM sA tRtIye vicAryate / ekaM vAkyaM prakaraNaM zAkhAH sarvA sahava vA ekA vidyAmane kAM vAjanayanIti cintyate / sa sAdhano hi puruSa janmana' karmaNA zucau, kevalevA yathAyoge prathamaM tad vicAryate / vicArapUrvakaM tasya brahma bhAvApti yogyatA, adhikAre tataH
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 siddha viSayAva dhRtistataH / aMtaraMga vicAreNa guNAnAmupasaMhRtiH, bahiraMga vicAreNa karmaNAmiti sA dvidhA / tasmAdadhikAriNo janma nirddhAraH / tadanu tasya brahmabhAvayogyatA, tato guNopasaMhAraH tato'GkavicAra iti / tatra prathamapAde jIvasya brahmajJAnIpathikaM janma vicAryate / 3 prathama aura dUsare adhyAya meM upaniSadoM ke samanvaya aura avirodha kI siddhi kI gaI, isa tItare adhyAya meM upaniSadoM kI bodhakatA kara vicAra karate haiM / upaniSadoM ke vAkya prakaraNa, zAkhA meM bhinna bhinna vidyAoM kA upadeza ha athavA saba milakara eka hI vidyA kA samarthana kara rahe haiM, isa para vicAra kiyA jA rahA hai / isameM sarva prathama yaha vicAra kiyA gayA ki zravaNa manana nididhyAsana Adi sAdhanoM ke sAtha zAstra cintana karane se janma karma ke bandhana mukta hota haiM athavA kevala jJAna yoga se hI mukta ho jAte haiM dvitIya pAda meM, zAstra vicAra pUrvaka bhaktisAdhanA se brahmabhAvApti yogyatA kA varNana kiyA gayA hai / tRtIya pAda meM, adhikAra kA nirNaya ho jAne para viSaya kI avadhRti batalAI gaI hai / aMtaraMga vicAra karane se guNoM ke upasaMhAra hone para tathA bahiraMga vicAra se karma ke upasaMhAra hone para vaha avadhRti do prakAra se hotI hai / isa adhikArI ke janma at farraNa, usakI brahmabhAva yogyatA, guNoM kA upasaMhAra aura aMza kA vicAra kiyA gayA hai / prathamapAda meM jIva ke brahmajJAna ke upayogI janma para vicAra karate haiM / tatra pUrva janmani niSkAma yajJa karttujJAna rahitasya maraNe jJAnA bhAvena yajJAbhivyaktyabhAvAda bhUtasaMskAraka eva yajJojAta iti niSkAmatvAcca tadadhikAridevAdhInAnyeva bhUtAni iti te devAstatra tatra hutvA tasya zarIraM saMpAdayanti iti paMcabhyAmAhutAvApaH puruSa vacaso bhavaMti " iti zrutiH / tatra jIvendriyANAM homAbhAvenAzuddhibhAzaMkya teSAmapi homaM vaktumidamadhikaraNamArabhate / na ca paMcAhutayo dhUmamArga eva tatra gamanAgamanayorbahuvizeSa zravaNAt / '"tad ya itthaM bidurye ceme zraddhA tapa ityupAsate, te caSabhamisaMbhavatIti tajjJAnavato'pi yatrAciH prAptistatra tathA devahutAnAM kathaM sA na syAt / jJAnArthameva ca tathotpatteH / punarAvRttiH paraMtulyA / athavA niSkAma eva dhUmamArgaH / " yogI prApya nivartate" iti smaraNAt / bhogArtha meva dhUmAdi lokAH / niSpattistu
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcAgnAveva / anne praviSTAnAmanyeSAmapi reto dvArA yonita utpattiriti kapUyacaraNa varNanam / "evaM trayIdharmamanuprapannA gatAgataM kAmakAmA labhaMte' iti kAmanAyAM bhinna eva prakAraH pRthagupadezAt / tasmAdyogyazarIraniSpattaye svayameva gacchati bhUtasahitaH |shrddhaahomaanntrN somabhAve vA saMbaMdha iti saMzayaH / bhinnapakSe yonau veti / tatra zraute'rthezrautanyAyenaiva nirNa yasyocitatvAdAhutAvapAM gauNatvA patteH / saMskRtabhUtAnAmapAmupasthApakatvAbhAvAccharIra viyoge devAnAM ca tAvad bilambe kAraNAMbhAvAcca zraddhArUpA Apa eva hUyante, ato na taiH pariSvakto gacchati / jo jIva pUrva janma meM niSkAma yajJa karate haiM, ve jJAnarahita hote hue bhI, mRtyu ke samaya jJAna ke abhAva se yajJAbhivyakti rahita bhUta saMskAra yajJa dvArA janma lete haiM / niSkAma hone se ve yajJAdhikArI devatAo ke adhIna rahate haiM, jaisA ki-"ve devatA una una sthAno meM havana kara usake zarIra kA saMpAdana karate haiM, isa prakAra vaha pA~ca AhutiyoM dvArA puruSa nAma vAlA hotA hai|" isa zruti se spaSTa hotA hai| ukta yajJa meM jIva svataH to jJAna rahita hone se apane ko huta karatA nahIM, devatAoM dvArA kiyA jAtA hai, isalie yaha kRti azuddha hai, ityAdi saMzaya upasthita karate hue, unakA bhI homa hotA hai, isakA nirNaya karane ke lie adhikaraNa prArambha karate haiN| (pUrvapakSa) paMcAhuti dhUmamArga to hai nahIM, kyo ki--usameM gamana aura Agamana kA vizeSa varNana milatA hai| "jo use isa prakAra jAnakara zraddhA aura tapa se usakI upAsanA karatA hai vo acirAdi gati prApta karatA hai" ityAdi meM jJAnavAna kI bhI acirAdi prApti kahI gaI hai, vahA~ devatAoM ke dvArA Agati kyoM nahIM kI jAtI ? jJAna ke lie hI to paMcahuta utpatti hotI hai / puruSa rUpa kI prApti taka punarAvRtti to donoM meM samAna hI hotI hai| dhUmamArga kA varNana niSkAma karma vAle ke lie bhI ho sakatA hai "yogI prApya nivataM te" smRti vAkya se aisA hI samajha meM AtA hai| dhUmAdi loka bhogArthaka hI haiM, paMcAgni Ahuti se hI unakI niSpatti hotI hai / Ahuti rahita anya jIvoM kA anna praveza aura vIrya dvArA strI ke garbha meM praveza kara yoni dvArA utpanna honA ityAdi ko nikRSTa batalAyA gayA hai / "evaM mayI dharma manu prapannA gatAgataM kAmakAmA labhante'' ityAdi meM kAmanA kA bhinna hI prakAra batalAyA gayA
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 hai, isase to yahI samajha meM AtA hai ki - yogya zarIra kI prApti ke lie jIva svayaM hI bhUta sahita gamana karatA hai| zraddhA homa ke bAda jIva somabhAva ko prApta karatA yA somasaMbaMdha prApta karatA hai athavA soma yoni ? isa saMzaya para, zrauta artha ko to zrItanyAya se hI nirNaya karanA ucita hai' usameM to upAhuti prApta rUpa ko gauNa kahA gayA hai / zuddha saMskRta bhUtau ko jala sthApana karanA asaMbhava hai, ataH zarIra viyoga ke samaya tabhI taka devatAoM ke sAhacarya kA vilamba rahatA hai jaba taka kAraNa kA abhAva nahIM ho jAtA, kAraNa ke abhAva hone se ve devatA zraddhA rUpa jala kI hI Ahuti dete haiM / isase nizcita hotA hai ki, jIva, soma Adi rUpoM se saMzliSTa hokara nahIM jAtA / ityaivaM prApta ucyate -- tadantara pratipattau raMhati sapariSvaktaH prazna nirUpaNAbhyAm / tasya jIvasya yajJAdikarturantara pratipattau; antare madhye mukhya pratipattermokSalakSaNAyA arvAg yogyazarIraM niSpatyakarma / nahi vastuno yajJAnnAmidaM phalaM bhavati, ato mukhye vilambAt pratipattireSA / tasya mukhya phalasya vA antare yA pratipattiH tadarthaM vA tatkAraNabhUtaiH saMpariSvakta eva raMhati ' marANAntarameva karma samApteH / samyag bhUtAni tadeva saMskRtAni pratidina saMskArArtha ca naikaTyamapekSantaM, ataH samyageva ca pariSvaktaH / pUrvaM zarIreNa vyavadhAnAccharIra dAhe vA tad gatAni bhUta sUkSmANi samyak tamevAsaktAni / taM vidhAkarmaNI samanvArabhete pUrva prajJA ceti / jIva pakSe jJAnakarmaNI / karmaNo hi svarUpabhUtA ApaH / tatra hetuH praznanirUpaNAbhyAm / " vettha yathA paMcamyAmAhutAvApaH puruSa vacaso bhavanti" itiprazna " asau ara loka gautamAgnistasyAditya eva samit" iti nirUpaNam / prazne hi purupatvaM vadati na deha mAtra tajjIvAdhiSThitAnAmeva bhavati / siddhavatkAravacanAcca / nirUpaNespi candro bhavatIti / tatrApi somo rAjA cetanaH / na hyanyAdhiSThAne hyanyasya zarIraM bhavet / tathAnnaretogarbhAzca / anyathApi viniyoga saMbhavAt / jIva sAhitye'pyapAmeva mukhyatvam / zarIravat / ayaM homastatra tathA taM janayantIti na duHkhahetuH / tasmAt prazna nirUpaNAnyathAnupapattyA pariSvakta eva saMskRtairbhuta rahatIti siddham / ukta mata para kahate hai ki - prazna aura nirUpaNa se to yahI nizcita hotA hai ki- saMzliSTa hokara hI jAtA hai| yajJa karane vAle jIva, mokSa prApta karane ke prathama, nirvAha ke lie somAdi zarIroM se saMsakta hokara rahate haiM / ye zarIra inhe yajJa ke phalasvarUpa milate hoM so bAta nahIM hai, apitu mokSa prApti taka
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ byavadhAna meM ye svataH prApta hote haiN| mokSa prApti taka to jala Adi ke sAtha jIva kA cipakAva hotA hai usI ke sahAre vaha tadbhUta hokara gamana karatA hai| maraNa ke bAda hI use una rUpoM kI prApti ho jAtI hai usa pavitra jIva ke sAtha samasta bhUta, svayaM pavitra hone ke lie usase saMliSTa honA cAhate haiM / isalie hRdarUpa se cipaka jAte haiN| pUrva zarIra ke chUTane athavA zarIra ke dAha ho jAne para, jIva saMbaddha bhUta sUkSma hI usase AzliSTa ho jAte haiM / isI kA varNana vRhadAraNyaka ke zarIra brAhyaNa meM "taM vidyAkarnaNI hamanvArabhate pUrva prajJA ca" ityAdi kiyA gayA hai| yajJa kartA jIva ke lie "jJAna karmaNI" kahA gayA hai karma hI svarUpabhUta jala hai aisA-'veltha bhayA paMcabhyAmAhutA vApaH puruSa vacaho bhavanti" ityAdi prazna tathA "asau vAvaloko gautamAgni" ityAdi nirUpaNa se nizcita hotA hai| prazna meM puruSatva prApti kI bAta kahI gaI hai, jinameM jIva kA adhiSThAna hotA hai aise deha kI carcA nahIM hai| siddhavata prayoga kiyA hai| nirUpaNa meM bhI candro bhavati" ityAdi kA siddhavat prayoga hai| vahA~ para bhI, cetana kA rAjA soma hai isI bhAva se aisA prayoga kiyA gayA hai| anya ke Azraya meM anya kA zarIra to ho nahIM sakatA / anna, vIrya Adi ke garbha meM jIva rahatA hai / aura taraha bhI raha sakatA hai / jIva sAtha meM rahatA hai phira bhI jala ko hI mukhya kahA gayA hai, jaise ki jIva ke zarIra ko mukhya mAnA jAtA hai| yaha homa hI jIva ko unarUpoM meM janma detA hai isalie duHkha kA kAraNa nahIM hai| tryAtmakatvAtta bhUyastvAt / 3 / 1 // 2 // nanu kathaM bhUtasaMskAramAtratvamavagamyate yAvatA prazna nirUpaNAbhyAmAya evAvagamyante / na ca tAvanmAtra saMskAra katvam / niyAmakAbhAvAt / "asthi caiva tena mAMsaM ca yajamAnaH saMskuruta" iti virodhazceti zaMkA nirAkaroti tu zabdaH / ___ ayAmeva grahaNena tejo'bannAni gRhItAni jJAtavyAni kutaH ? tyAtmakatvAt, lokAdinirmANAnataMra bhAvitvAta, tA Apastrivat kRtA eva, atastrayo'pigRhItA apAM grahaNena, upalajJaNatve'pyapAbhava grahaNe hetvantaramAha / bhUyastvAt, zuddhatvAd vizeSAbhAvAnmadhyabhAvAcca dIkSita tulyatvena bhArupatvenAgre vaktavyatvAt / zuddhAyAmevedaM zarIraM bahuhetukatvameva bhUyastvam, bahudhA pariNAmAcca dravyabhUyaskaratvaM ca / tasmAnni yAmakAnAM bhUyastvAdapAmeva grahaNam / prazna aura nirUpaNa se' jIva kI, bhUta saMskAra mAnatA hI kaise nizcita karalI ? usake itane hone mAtra se to saMskArakatA middha hotI nahI kyoM ki
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 saMskAratA ke lie niyAmaka honA Avazyaka hai, so to isameM hai nhiiN| tathA "asthi caiva tena mAMsaM ca yajamAna saMskuruta" isa vidhivAkya se viruddhatA bhI hotI hai| isa tarka kA nirAkaraNa tu zabda se karate haiN| kevala jala meM grahaNa se hI teja, jala aura pRthvI kA grahaNa ho jAtA hai, kyoM ki jala hI samasta sRSTi meM tyAtmaka hokara vyApta hai isalie jala ke grahaNa se tInoM kA grahaNa ho jAtA hai, jala ke grahaNa meM upalakSaNa bhI eka kAraNa hai / jala parimANa meM adhika bhI hai sAtha hI zuddha bhI / vaha sabhI meM vyApta hai, ise prakaraNa meM Age parapapavitra karane vAlI zakti kahA gayA hai, zuddha hone se hI ise jIva kA zarIra kahA gayA hai, anekoM jIvoM kA hetu hone se isakA vAhulya hai, yaha dravyoM kA bhI vistAra karatA hai, isalie aneka niyAmakoM ke sthAna para isa jala ko hI ekamAtra niyAmaka kahA gayA hai| prANagatezca / 3 / 1 // 3 // vaidakoM yuktimuktvA laukikImAha, prANasya gatiH prANagatiH tamutkAtaM prANo'nutkAmatIti prANApyAyanajanakatvAdapAm / prANo gacchan svApyAyakaM grahItvana gacchanti / jalaukAvadanyatra dehasaMbaMdhaH muktau na prANA gacchanti / kramamuktAvapi deha saMbaMdha iti paurANikAH dehabhAva ityaupaniSadAH / ato dUre prANagatiratrava / ato'yAM saMzleSo vaktavyaH / cakArAd vidyAkarmaNI samanvAramete pUrva prajJA ceti svakarma sahabhAvaM bodhayati zrutiH / tasmAdabhiH pariSvakto gacchati / vaidikI yukti batalAkara laukikI yukti batalAte haiN| prANa kI gati se bhI jala kI pradhAnatA siddha hotI hai, kyoM ki prANa kA AdhAra, jala hI hai| prANa java utkramaNa karate haiM to ve apane rakSaka ke sAtha hI gamana karate haiN| jalIka kI taraha ye prANa, anyatra deha saMbaMdha hone para bhI jala ko nahIM chor3ate usI ke sAtha jAte haiM porANika loga kramamukta meM deha saMbaMdha nAnate haiM, aupaniSad dehamAnate haiM sadyomukti ko chor3akara sabhI meM deha saMbaMdha rahatA hai isalie prANagati ke sAtha jala kA saMleSa rahatA hai, aisA mAnanA caahie| "vizrAkarmaNI" Adi zruti svakarma sahabhAva batalAtI hai / jala saMsakta hokara hI jIva jAtA hai yaha mAnanA ThIka hai| agyAdigatizruteriti cenna bhAktatvAt / 3 / 04 //
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 307 zruti virodhaM pariharati / paraspara virodhe vyavasthA vA bodhyate / nanu 'yatrAsya puruSasya mRtasyAgnirvAgapyeti vA taM prANaH" ityAdinA agnyAdigatiH prANAnAM zrUyate / na ca oSadhIrlobhAni vanaspatIn kezA ityatra pratyakSa virodhAt bAdhitaviSayeyaM zrutiriti vAcyam / AdhyAtma kendriyamadhyapAtAllobhakezA apyAdhyAtmikA eva grAhyAH yaH kaNDUlAvaNya pratItiH, dRzmAnAnitu golakasthAnAni / tasmAtprANotkramaNazrutiragnyAdibhAvazrutyA bAdhyata iti cenna / bhAktatvAt, prakaraNa vyatirekeNAmukta viSaye pravRktA bhAktA bhavati / "atha hainaM jAratkAraba atibhAgaH papraccha" ityatra grahanirUpaNAnantaraM mRtyu pRSTvA mriyamANa prazne nAmaiva na jahAtyanyajjahAtIti pratijJAte, prANotkramaNa prazne netiprati vacane vAgA dInAbhagnyAdi bhAvAnuvAdaH / tato maMtraNAjjIvasya brahmabhAvo'va gamyate, sAmagyA gatatvAt / "to hayadcaturiti" karmaprazaMsA bhinna praznottarA |upyovNcn vidhAnAt brahmavidyA ca gopyA utkramaNa zruti stu, "sa yatrAyeM zarIra AtmA" iti brAhmaNe, jIvasya "paraloka vihArArtha niSkAmati' cakSuSo mU!''vetyAdinA prANAnAM vihAra sAdhakAnAM nirgamanamAha / atomuktAmukta viSaya bhedasya vyasthApakasya vidyamAnatvAdagnyAdibhAva zruti !tkramaNa zruti bAdhikA / tasmAdanyatra siddho dharmo'nyatrAvasthA sAmyAd yojyamAno bhAkto bhavati / ataH prANotkramaNamasti / tasmAt saMpariSvakto gacchatIti siddham / zruti kI vibhinnatA kA parihAra karate haiN| paraspara virodha meM vyavasthA dete haiM / "yatrAsya puruSasya mRtasyagnirvAgaLati" ityAdi meM to prANoM kI agnyAdi gati batalAI gaI. hai ? isa para kahate haiM ki "ajdhiyomaani" ityAdi meM to pratyakSa virodha hai, isalie yaha zruti bAdhita kahI jA sakatI hai ? vastutaH AdhyAmika indriyoM ke sAtha varNana hone se loma keza Adi bhI AdhyAtmika hI mAnane cAhie, loka meM loma keza Adi se lAvaNya kI pratIti hotI hai isalie adhyAtma meM bhI unakA varNana kiyA gayA hai isa lie,prANotkramaNa zruti, agnyAdi bhAva zruti se bAdhya hai, aisA nahIM kaha sakate agnyAdibhAva zruti bhAkta hai| yaha zruti, abhukta jIva kA varNana kara rahI hai, prakaraNa se alaga hai, isalie bhAkta hai| "atha hai naM jAratkArava" ityAdi prazna aura nirUpaNa ke bAda mRtyu sabaMdhI prazna karane ke bAda, mriyAmANa saMbaMdhI prazna meM kahA gayA ki nAma hI nahIM chor3atA aura saba bhI chor3a detA hai, aisI jAnakArI ho jAne para jaba prANotkramaNa sabaMdhI prazna kiyA gayA taba usameM nakArAtmaka uttara dekara kahA ki vAgAdi kA, agnyAdi bhAva hotA
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 hai| ukta mantra se jIva ke brahma bhAva kI jAnakArI hotI haiM, 'brahma, jIva meM nihita' bhI to hai / "nauha yadvataH" ityAdi bhinna praznottara haiN| donoM bacanoM meM vidhi pUrvaka brahmavidyA gupta hai / "sa yatrAya~ zArIra AtmA" ityAdi meM brahma sambandhI carcA utkramaNa zruti karatI hai tathA "cakSuSovA mUrnovA" ityAdi se jIva ke paraloka vihAra kI carcA karate hue vihAra ke sAdhaka prANoM kA nirgamana batalAtI hai| isa prakAra mukta aura amuvata sambandhI vyavasthA karane se agnyAdibhAva zruti, utkramazruti kI bAdhikA nahIM hotI / anyatra siddha dharma ko anyatra avasthA sAmya se jor3ane se vaha bhAkta ho jAtA hai| prANotkramaNa hotA hai, jIva usase saMsakta hokara jAtA hai, yahI nizcita bAta hai| prathamezravaNAditicenna tA eva hayupapatteH // 3 // 1 // 5 // kiMcidAzaMkya pariharati "asauvA va loko gautamAgniH' ityatra "devAH zraddhAM juhvati zruterApo na sa~kIrtitAH / apAMhi paMcamyAmAhutI puruSavacanam / zraddhA mano dharmaH, sa kathaM hUyata iti yenna / manasA saha bhaviSyati / tathApyaru NAnyAyena dharmamukhyatvam / tarhi kathaM praznopasaMhArau parokSavAdAd bhaviSyati, camasavat "zraddhAvA Apa iti zruteH zuddha hetutvasAbhyAt / "candramA manaso jAtaH" iti zrutizcetyevaM parAbhaviSyati tasmAt prathamA hutAvapAmazravaNAnna tAbhiH saMparivakto gacchatIti cenna t| eva Apa eva zraddhA zabdenocyate / hiyukto'yamarthaH / yathA karmakAMDe ApaH zraddhAzabdenocyante tathA prakRte'pi / paraM nopacAraH, upapatteH upakramopasaMhArayordalIyastvAt / nanu madhye zrutena zrattAzabdenopakramopasaMhArAvanyathAvanyathAkartuM yuktau / zraddhAsahabhAvaH saMskAreNa saMskRteSu bhUteSu siddhaH / tena manaH sthAne Apa eva vAcyAH / - kucha AzaMkA karate hue parihAra karate haiM, kahate haiM ki "asauvA va loko" "ityadi zruti meM to "deva-zraddhAM juhvati" kahA gayA hai, jala kA to nAma bhI nahIM haiM / jala hI pAMcavI Ahuti meM puruSa nAma vAlA hotA hai, aisA pramANa hai jo ThIka bhI hai, para Upara kI zruti meM zraddhA kI Ahuti kaise ho sakatI hai ? aisI zaMkA ucita nahIM hai, zraddhA kI Ahuti kA tAtparya hai, manoyoga se dI gaI Ahuti / jaise ki "aruNA somaMkrINAti" ityAdi jyotiSSToma prakaraNIya vAkya meM aruNimA guNa dyotaka hai vaise hI zraddhA zabda meM dharma mukhyatA hai| isa para punaH zaMkA karate haiM ki yadi zraddhA pada manoyoga kA
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 309 dyotaka hai ApavAcI nahIM hai to, prakaraNa ke upakrama aura upasaMhAra meM jo Apa zabda kA spaSTa ullekha hai usakI zraddhA pada ke sAtha kaise saMgati hogI? isa para kahate haiM ki jaise ki "arvAgvilazca" ityAdi meM zira Adi ko camasa zabda se parokSavAda rUpa meM kahA gayA hai vaise hI yahA~ bhI zraddhA aura jala kA zuddhi hetuka sAmya hone se jala ke sthAna para zraddhA zabda kA parokSavAda rUpa se prayoga kiyA gayA hai| punaH zaMkA hotI hai ki zraddhA pada ko jala pUraka mAna lene se, ..zraddhAM jahvati tasyA AhateH somo rAjA saMbhavita" ityAdi meM jo zraddhA ke pariNAmarUpa se soma kI adhiSThAtRtA kahI gaI hai usase viruddhatA hogI ? isakA samAdhAna karate haiM ki "candramA manaso jAta :" zruti mana aura zraddhA kI ekatA kA pratipAdana kara rahI hai isalie viruddhatA kA prazna hI nahIM utthtaa| phira prazna hotA hai ki prathama Ahuti meM to jala kA varNana hai, usase saMlagna hokara jIva jAtA hai aisA ullekha to hai nahIM, phira jIvotpatti kA prakaraNa kaise kaha sakate haiM ? isakA samAdhAnakarate haiM ki usa jala kA jo zraddhA zabda se prayoga kiyA gayA hai usI se jIva kI saMlagnatA siddha ho jAtI hai| zraddhA zabda kA prayoga jIva ke lie upayukta hI hai / jaise ki karmakANDa meM Aya ko zraddhA kahate haiM, vaise hI laukika prayoga bhI hotA hai / zrat zabda kA artha nighaNTu meM satya kiyA gayA hai, jIva satyarUpa hai use jo dhAraNa kare use hI zraddhA kahate haiM (zrat satyaM dadhAtIta zraddhA) zraddhA, jala ke samAna hI pavitra hai isalie jala ke sthAna para usakA jo prayoga kiyA gayA vaha aupacArika nahIM hai / upakrama aura upasaMhAra meM to spaSTa hI jala zabda kA prayoga hai isalie madhya meM varNya zraddhA zabda, jala vAcI hI hai yahI mAnanA cAhie usakA anyathA artha karanA ThIka nahIM hai| zraddhA sahita kiye gae saMskAra se hI, padArthoM kI zuddhi hotI hai| isalie mana ke sthAna para pavitratAvAcI jala zabda kA prayoga kiyA gayA hai / "candramA manaso jAtaH" ityAdi to IzvarIya sRSTi kA varNana hai / sakAma yajJa karane vAle ko phalasvarUpa zraddhA prApta hotI hai, yahI bAta zraddhA' zabda ke prayoga se dikhalAI gaI hai, karma meM zraddhA karane se to niSkAma bhAva kI siddhi honI hai| yo yacchaddhaH sA eva saH' ityAdi gItokta vAkya meM kartA ko, spaSTa rUpa se zraddhA kA Azraya batalAyA gayA haiN| isase siddha hotA hai ki jala susaMskRta hokara jIva nAmadhArI hotA hai| zraddhA kA Azraya tadanurUpa ho jAtA hai, isI bhAva se sarvaprathama zraddhA ke sthAna para jala zabda kA prayoga kiyA gayA hai|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ azrutatvAditicenneSTAdikAriNAM pratIteH 1316 // sthitametajjIvaH saMpariSvakto rahatIti / tatra vicAryate / sarve jIvAH saMparipravaktA gacchantyAhosvijjJAnopayogina iti vimrshH| tatra paMcAhuti brAhmaNenAdhikAriNaH zrutAH / vedaMhi zrutAnusAriNI kalpanA / ato vizeSasyA zrutatvAt sarveSAmeva paMcAhuti prakAra iti cenna / iSTAdikAriNAM pratIteH / iSTAdikAriNaH pratIyante / zraddhApadena devakata tvena ca / somabhAvasAmyAcca / iSTAdikAriNAM dhUmamArgavyutpAdena somabhAva uktaH / atrApi prathamAhuti phalaM somabhAva ucyate / ataH zruti sAmyAdapi iSTAdikAriNo rahaMtIti siddham / yaha to nirNaya ho gayA ki prANoM se saMlagna jIva jAtA hai / aba vicArate haiM ki sabhI jIva jAte haiM athavA jJAnopayogI jIvoM ke jAne kI cacI kI gaI hai| paMcAhutivrAhmaNa meM adhikArI kI bAta nahIM hai, veda kI kalpanA zrutAnusArI hI hotI hai| vizeSa adhikArI kI bAta na hone se to, pa~cAhuti prakAra sabhI jIvoM ke lie samajha meM AtA hai / ___ isa para sUtrakAra kahate haiM ki zraddhApada aura deva kartRtva ke varNana se to, iSTa.(yajJa) kArI kI hI pratIti hotI hai, somabhAva sAmya kI bAta se bhI ukta bAta kI puSTi hotI hai / iSTAdi karane vAloM kA hI dhUmamArga meM jAne para somabhAva batalAyA gayA hai / ukta prakAra meM bhI prathamAhuti kA phala somabhAva batalAyA gayA hai / isa prakAra zruti sAmya se bhI iSTAdi karane vAlIM kI gati siddha hotI hai| bhAktaM vA'nAtmavitvAttathAhi darzayati / 3.17 // kiMcid dUSaNaM pariharati / nanu yadi zruti sAmyena somabhAvAdiSTAdikAriNo rahatItyucyate tadA somabhAve teSAmapyaniSTaM zrUyate / "taddevAnAmannaM te devA bhakSayanti" iti samAna zrutau 'cApyAyavApakSIyasvetyevavametAstatra bhakSayaMti" iti caMdra dRSTAntena teca bhakSayaMte tatazcadevAH svAnnaM parjanye'gnau kathaM juhuvuH ? ataH paMcAhatyabhAva ityAzaMkya pariharati vA zabdaH / teSAM somabhAvo gauNaH bhakSaNaM ca / prakRte'pyAMgaratvAccandramasaH kathamAhutiphalaMbhavet somabhAvasya bhAktatvamagre nirUpayiSyAmaH / idAnI bhakSaNasya gauNatvaM niruupyti| annabhAvehi mukhyaM bhakSaNaM bhavati / tadanyAnna bhAvo nopapadyate / brahmajJAnetu bhavati, sa sarvaM bhavati / tadvatata pazyan RSirvAmadevaH pratipede ahaM manurabhavaM sUryazceti" / prakRtetu tanna / anAtma
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 vitvAt / tathA sati mokSa eva bhavet / ato bhakSaNamapi gauNam / tathAhi zrutireva gauNabhAvaM zabdasya bodhayati "athayo'nyAM devatAmupAste' ityatra yathA pazu zabda eva matrApi bhakSaNaM sahakrIDanaM sevakabhAvaH / candra tulyApadezAya tathA vacanam / tathA sati teSAmamaratvena tathA stutiH / candrasya bhakSaNantu kSamAdanu mIyate zrutyA "prathamAM pibate vahvirityAdi ruupyaa| devAnAma bhakSaNaM bhagavadavayavAnAmeva azanAnazane tasyAviruddha / AdhibhautikAnAM devAnAmazanameva, tasmAda bhakSaNasya gauNatvAt somabhAve na kAciccintA / kucha doSa kA parihAra karate haiN| yadi zruti sAmya ke AdhAra para somabhAvAdi kI prApti iSTAdikAriyoM kI hI mAnate hai to somabhAva meM unake aniSTa kI bAta bhI "taddevAnAmannaM te devA bhakSayaMti" ityAdi zruti se jJAta hotI hai, "cAbyAyasva" ityAdi caMdradRSTAnta vAlI samAna zruti bhI usI kI puSTi karatI hai| inameM devatAoM dvArA iSTakartAoM ke bhakSaNa kI bAta kahI gaI hai, ve devatA apane anna ko, parjanya rUpa se agni meM kaise havana kara sakate haiM ? paMcAhuti vAlI bAta nahIM ho sktii| isa saMzaya kA vA zabda se parihAra karate haiM / kahate haiM ki iSTakartAoM ke somabhAva kI bAta gauNa hai aura bhakSaNa kI bAta bhI gauNa hai / svabhAvataH candramA aMgAra ke samAna hai, vaha Ahuti kA phala kaise ho sakatA hai| somabhAva kI gauNatA kA nirUpaNa Age kareMge / abhI to bhakSaNa kI gauNatA para vicAra karate haiN| bhakSaNa kI bAta to, annabhAva meM hI bana sakatI hai kisI anya vastu meM to annabhAva meM to annabhAva ho nahIM sktaa| brahmajJAna ho jAne para to saba meM annabhAva honA saMbhava hai, usa sthiti meM to saba kucha saMbhava hai jaisA ki "tadevaitat pazyana RSirvAma devaH" ityAdi varNita vAmadeva ke vRttAnta se nizcita hotA hai| yaha aprAkRta dRSTAnta hai, prakRti meM to aisA honA sambhava nahIM hai| kyoMki prakRti meM AtmajJAna nahIM rahatA / aprAkRti avasthA meM to mokSa hI hotA hai, cAndramasI Adi gati nahIM hotii| isalie bhakSaNa kI bAta gauNa hI hai / bhakSaNa kA gauNa bhAva zruti ke zabdoM se hI parilakSita hotA hai| jaise ki "yo'nyAMdevatAmupAste " ityAdi meM pazu zabda gauNa hai vaise hI yahA~ bhI bhakSaNa zabda gauNa hai, yahA~ bhakSaNa zabda krIData (bhoga) artha meM prayukta hai [jaise ki "striyaMbhukta" meM bhogArthaka hai] candra ke samAna bhoga karatA hai, yahI bhakSaNa kA tAtparya hai| isase jIva kI amaratA dikhalAI gaI hai, ataeva bhakSaNa zabda stuti paraka hai aniSTa sUcaka
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 anumati ho jAtI karatI hai / jIva ke nahIM / candra ke lakSaNa kI bAta to usake kSaya se hI hai "prathamapi bAnhi :" ityAdi zruti bhI isakI puSTi somabhAva kA tAtparya hai ki jaise ki candra ghaTatA bar3hatA hai, vaise hI jIva bhI punaH punaH AvAgamana ko prApta hotA huA amaratA ko prApta karatA hai / devatA, bhagavAna ke avayava haiM, isalie bhoga nahIM karate, ityAdi bhAva anazana zruti meM dikhalAye gae haiN| bhagavAna na bhoga karate hue bhI bhoga karate haiM, vaise hI devatAoM ke lie bhakSaNa kI carcA ThIka hI hai / bhakSaNa to gauNa bAta hai, isalie jIva kI somabhAva prApti cintanIya nahIM hai / kRtAtyaye'nuzayavAna dRSTasmRtibhyAM yathetamanevaM ca | 3|1|8|| prathamAhutiH saphalA vicAritA / dvitIyAM vicArayitumadhikaraNArambhaH / somasyaparyanya home vRSTitvamiti / somAd vRSTibhAve rUpa rasAdInAM honatayA pratIyamAnatvAda yAgasyAvAntara phalaM tatra bhuMkta iti nizcitam / tatra zaMsayaH, kiM sarvamevAvAntara phalaM tatra bhuMkta e, Ahosvit anuzayabAna vRSTirbhavatIti ? prathama Ahuti ke saMbaMdha meM saphala vicAra ho gayA aba dUsarI Ahuti' vicAra ke lie adhikaraNa kA prArambha karate haiN| somakA megha meM homa hone meM vRSTi hotI hai / somabhAva prApta hone ke bAda vRSTi bhAva ko prApta hone taka rUpa rasa Adi ke na rahane se jIva kevala yajJa ke avAntara phala ko bhogatA hai, yaha to nizcita hI hai / aba saMzaya hotA hai ki jIva usa avasthA meM samasta avAntara phala ko bhoga letA hai taba vRSTi rUpa hotA hai athavA vRSTirUpa hone ke bAda avAntara phala kA bhoga karatA hai / sadabAsanayA'grimajanmani sadAcAra yukta eva syAditi / "AcArahInaM na punanti vedA: " iti vAdhopalabdheH / atovicAra ucitaH / tatrAvAntaraphalasyAva zeSe avAntaraphalatva bAdhAjjJAnopayika zarIrabhAvAdeva sadAcAra siddha: prayojanA bhAvAcca niranuzaya eva vRSTi bhAvaM prApnotItyevaM prApne / sad vAsanA ke anusAra hI agrimajanma meM jIva sadAcAra yukta hotA hai, yaha nizcita bAta hai / yadi aisA nahIM mAnate to "AcAra hInaM na punaMti vedA: " zruti bAdhaka hotI hai isalie ukta vicAra hI ThIka hai / avAntara phala kA bhoga kara lene para hI avAntara phala kI kSINatA hogI aura tabhI jJAnopayogI zarIra prApta hogA jisase sadAcAra ho sakegA, isase nizcita hotA hai ki jIva ke
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 313 lie jaba kucha bhI bhogane ko avaziSTa nahIM rhtaa| tabhI vaha vRSTi bhAva ko prApta hotA hai / 1 ucyate, kRtAtyaye'nuzayavAn, kRtasya somabhAvasyAtyaye nAze sati anuzayavAna avAntaraphala sAdhakaleza sahita eva vRSTi bhAvaM prApnoti / krutaH ? dRSTasmRtibhyAm / dRSTaM tAvad bhogasAdhaka mUla dravyanAze'pi bhoga sAdhaka tAdRzaya deha vastrA disahita eva tasmAt sthAnAdapagacchati / anyathA sadya eva deha pAtaH smAt / ato yathA loke sAnuzamastathA'trApi / smRtizca - "yadyatra naH svargyasukhAvazeSitaM sviSTasya dattasya kRtasya zobhanaM tenAjanAbhe smRtimajjanma naH syAt varSe hariryada bhajatAM zaMtanoti" iti devagA thA / ato jJAnaupayika janma anuzayavata eva bhavati / anyathA pUrva janma smRtyabhAve viSayAsakti : prasajyate / ke samApta ho jAne para prApti hotI hai / pratyakSa ukta vicAra para nirNaya karate haiM ki somabhAva avAntara phala sAdhaka saMskAra sahita hI vRSTibhAva kI bhI aisA dekhA jAtA hai tathA smRti rUpa se RSiyoM kA bhI aisA hI mata hai / prAyaH dekhA jAtA hai ki bhagavadArAdhana se, bhoga ke sAdhaka mUla karmoM kA nAza ho jAtA hai phira bhI, prArabdha karmavaza, bhoga sAdhaka zarIra vastra Adi sahita muktAtmA, sAMsarika vyavahAra karatA haiM / yadi aisA na ho, arthAt karmaleza na raha to zarIra kA tatkAla hI pAta ho jAnA caahie| isa prakAra jaise loka meM bhogavazeSa mukti hotI hai, vaise hI vRSTibhAva meM bhI bhogAvazeSa rahatA hai / " yadyatra naH svarga sukhAvazeSita" ityAdi devagAthA bhI isI bAta kI puSTi karatI hai / isase nizcita hotA hai ki anubhavopayogI zarIra avaziSTa bhoga kI anubhUti ke lie hI prApta hotA hai / yadi aisa na ho to, pUrva janma smRti na hone para bhI, viSayAsakti ho jAtI / nanu anuzaya sahakRta eva jIvo nAdbhiH pariSvakto bhavet ata Aha-yathetama, yathAgatam / anyathA prazna nirUpaNayorbAdhasyAt / tarhi tAvadavAntara phala sAdhaka sahitaH syAdata Aha anevaMca / evamprakAra muktAgamanaM nAsti / bhogasya jAtatvAt / cakArAd vairAgya sahito'pi / tasmAdanuzayavAn bhinna prakArAdbhiH pariSvakto devakRpAsahito vRSTirbhavatIti / aba saMzaya hotA hai ki yadi jIva ke bhogavRSTibhAva meM bhI zeSa raha jAte haiM to vaha jala se saMsakta nahIM ho sakatA / isa para kahate haiM ki saMsakta hone vAlI
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 bAta sahI hai, yadi use sahI nahIM mAneMge to, prakaraNastha prazna aura nirUpaNa donoM hI galata ho jAveMge / punaH tarka dete haiM ki yadi jIva prArambha se aMta taka jala se hI saMsakta rahatA hai taba to avAntara phala sAdhaka aMtima rUpa bhI usakA jala rUpa hI hogaa| isa para kahate haiM nahIM, Agamana isa rUpa meM nahIM hotA, vaha to bhogAnusAra hotA hai| devakRpA se apane apane bhogAnusAra, jala se saMsakta jIvoM kI bhinna prakAra se vRSTi hotI hai| caraNAditicannopalakSaNAti kArNAjiniH / / kiMcidAzakya pariharati / nanu nAtrottamajanmArthamanuzayo'pekSyate, caraNAdeva bhaviSyati / "tad ya iha ramaNIyacaraNA amyAzo ha yat te smaNIyAM yonimApagheran" ityAditya yaH pUrva janmani vihitAcaraNaM karoti sa uttamaM janma prApnoti, yastu niSiddhAcaraNaM karoti sa zvAdiyoni prApnoti iti "sAdhukArI sAdhurbhavati" ityAdi zrutyA ca pratipAdyate / prakRte tu tasya ramaNIyacaraNasya caraNAdeva tasya sampagjanma bhaviSyati / kimanuzaya sahabhAveneti ced n| caraNa zrutI yA yoniruktA sA upalakSaNArthA, anena pUrva janmani samIcInaM kRtamitijJApikA na tu tasmin janmani samIcIna karaNe niyAmikA / anyathA brAhmaNAnAM niSiddha karaNaM na syAt / tasmAdanuzayo'pekSyate jJAnopayogArthamiti kASrNAjinirAcAryoM manyate / kucha AMzakA karate hue parihAra karate haiM / kahate haiM ki uttama janma ke lie to anuzaya apekSita hogA nahIM, usameM to pUrva janma kA AcaraNa hI kAraNa hogA jaisA ki "tadya iha ramaNIya caraNa: ityAdi zruti kahatI hai| isase to yahI nizcita hotA hai ki jo pUrvajanma meM zAstra vihita sadAcaraNa karatA hai vaha uttama janma prApta karatA hai aura jo zAstra viruddha sadAcaraNa karatA hai vaha zva Adi nimnayoniyoM ko prApta hotA hai| "sAdhukArI sAnubhavati" ityAdi se bhI isI kA pratipAdana kiyA gayA hai| loka meM to yahI mAnanA ThIka hai ki sadAcaraNa vAle kA, usa AcaraNa ke bala se hI, uttama janma hotA hai, anuzaya kI apekSA hI kyA hai ? isakA uttara dete haiM ki caraNa zruti meM jo yoni kI carcA kI gaI hai vaha upalakSaNArthaka hai / isa usa vyakti ne pUrva janma meM sahI AcaraNa kiyA hai, isI kI jJApikA vaha zruti / vartamAna janma ke sahI kama kI niyAyikA nahIM hai| yadi niyAyikA hotI to brAhmaNoM ke niSiddha karmoM kI carcA zrutiyoM meM na kI jaatii| isalie jJAnopayoga ke lie anuzaya apekSita haiM aisA kArNAjini AcAryoM kI mAnyatA hai|
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 karNAni grahaNaM paMcAgni vidyAyAM bhinna prakAratva jJApanArthaM / tasmAdasya svamate bhinnatvAnna zaMkA na caistaram nahi paMcAgni vidyAyAM puruSAdanya bhAvaH sambhavati / prakaraNa parigRhItA zrutirnAnyatra nyAya saMpAdikA / paMcAgni vidyA meM prakAra bheda hai, isI bAta ko batalAne ke lie sUtrakAra karNAni kA nAmollekha kara diyA / sUtrakAra ke apane mata meM vidyA kA prakAra bhinna hai, ataH apanI ora se na zaMkA hai na uttara / paMcAgni vidyA meM sa antataH puruSa bhAva ke atirikta, koI anya pazu Adi bhAva saMbhava bhI nahIM hai, jisameM ukta prakAra kI AcaraNAnusAra nimnayoni prApti kI bAta uThAI jA sake / prakaraNa jisa zruti kA ullekha hai, usake atirikta dUsarI jagaha kI zruti se usakA nirNaya ho bhI nahIM sakatA, na prakaraNastha zruti, anyatra kI nirNAyaka ho sakatI hai / Anarthakyamiti cenna tadapekSatvAt / 3 / 1 / 10 // nanvevaM sati caraNa zrutiranarthikA / jJApanAyAM prayojanA bhAvAt / ato vidhAyakatvaM zruteniSTAniSTa phala vodhaka zrutivat ataH karmatAratamyena phalavidhAnAnniSkAmakarmakattu jJanopayogi dehavidhAnaM bhaviSyatIti anuzaya sahabhAvovyartha iticet yadi aisI bAta hai ki caraNa zruti jJApikA mAtra hai to vaha nirarthaka hai, jJApana meM usakA prayojana hI kyA hai [jJApana ho jAne se isa janma meM usakI upayogitA hI kyA hai] isalie iSTa aniSTa phala bodhaka zruti kI taraha, isa zruti kI vidhAyakatA mAnanA hI ThIka hai / karma ke tAratamyAnusAra phalavidhAna hone se, niSkAma karma karane vAle ko svataH hI jJAnopayogI zarIra prApta ho jAvegA, anuzaya sahabhAva kI bAta bhI vyartha hI hai / na, tadapekSatvAt dhUmAdi mArgasya tasyAH zruterapekSatvAt, kAmyeSTAdikAriNaH phala bhogAnataramutpattau sukhAnantaraM duHkhamitinyAyena pApasyaivopasthitatvAdasamIcIna zarIra prAptirmA bhavatviti ramaNIyAnuSThAtRNAM, ramaNIya zarIra prAptireva bodhyate, na nyAyenAsamIcIna zarIramiti / tasmAdanya niSedhArthaM sArthakatvAnnAnuzaya pratiSedhikA /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ ukta tarka kA pratiSedha karate haiM ki caraNa zruti kI apekSA hai, isalie vaha sArthaka hai, ghUmAdimArga meM usakI apekSA hai| iSTApUrna Adi kAmya karma karane vAloM ko, phala bhoga ke bAda utpatti hone para sukha prApti hotI hai mukha ke bAda duHkha hotA hai isa niyamAnusAra pApa ke kAraNa unheM azubha zarIra kI prapti nahIM hotI / ramaNIya anuSThAna karane vAloM ko ramaNIya aura kI hI prApti hotI hai, yahI ukta zruti kA kathana hai| isa niyama se azubha zarIra nahIM miltaa| anyanya pApoM kI prApti kA niSedha karane se yaha sArthaka hai, prArabdha bhoga kA niSedha isameM nahIM kiyA gayA hai| kiMca, ramaNIya yoniH kimAkasmikI, sakAraNA vA ? nAdyA vedavAdinAm / dvitIyetu "svakarmaNA pitRloka" iti vasvAdityarUpatA ca vktvyaa| "prajAmanu prajAyanteM zmazAnAnta kriyAkRta" iti ca / vidyA mA somapA" ityAdinA indra lokabhogAnantaraM tathaiva punarbhavanaM ca vaktavyam / naca sarveSAmaikyam / bhinnarUpatvAta tasmAt karmakartRvaicitryeNa zrutismRtibhedA, samarthayitavyA, na tvekamaparatra nivizate uparodha prasagAt / tathA ca prakRte'pi anuzayAbhAve bhakSaNa bhavanayoniyamo na syAt / brAhmaNA dInAmapyanne valiharaNe svacANDAlayorbhakSaNam / anuzayasya, niyAmakatve tuSAdiSvannabhAva eva yAvat samIcIna retobhAvaH / tasmAdupalakSaNataiva caraNazruteryuktA / tasmAdanuzaya sahita eva vRSTibhAvaM prApnotIti siddham / prazna hotA hai ki yadi anuzaya nahIM mAnate to ramaNIya yoni AkasmikI hotI hai yA sakAraNA ? vaidika loga AkasmikI to mAnate nahIM / ataH svakarma se hotI hai yahI mAnanA cAhie / "svakarmaNA pitRloka'' ityAdi meM svakarma se vasu Aditya Adi rUpoM kI prApti kahI gaI hai / "prajAmanu prajAyante' ityAdi meM bhI svakarmAnusAra janma kI puSTi kI gaI hai| "travidyA mAM sobhavA" ityAdi meM indraloka bhoga ke bAda puna: janma kI bAta kahI gaI hai| ina saboM meM ekatA nahIM hai, sabakA bhinna bhinna rUpa hai / isalie karmakartA kI vibhinnatA ke anusAra zruti smRti ke bheda kA samarthana karanA cAhie / eka zruti dUsarI meM saMgata nahIM ho sakatI, eka dUsare se milAne meM uparodha hogaa| prakRta meM bhI anuzaya ke binA, bhoga aura janma nahIM hotaa| karmAnusAra brAhmaNAdi U~cI jAti vAle bhI bali karake kutte cANDAloM kI taraha mAMsa bhakSaNa karate haiN| brAhmaNoM ke dvArA khAkara kie gae mala ko zUkara khAte haiN| karmabhoMgAnusAra
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 jaba loga zuddha anna khAte haiM to uttama zuddha rasa bata kara uttama sadAcArI saMtAna hotI hai / isalie caraNa zruti upalakSaNa mAnanA hI ThIka hai / vRSTibhAva, anuzaya yukta hI hotA hai, yahI nizcita mata hai| sukRteduSkRte eveti tubAdariH // 3 // 1 // 11 // ____ phalAMza evAnuzaya iti tu svamatam / karmaphalaMca dvayamevezvarecchayA niyatam / karma puna bhagavatsvarUpameva brahmavAde / so'pi vyaktaH phalaparyantaM tadAdi saMyoga iti svamatam / aMta saMyoga pakSamA haika dezitva jJApanAya |sukRt duSkRte eva vihita niSiddhakarmaNI anuzaya iti bAdarirAcAryo manyate / tena mokSaparyantamanuzayo'nuvattiSyata iti sUtra phalam / tuzavdena niranuzaya pakSa zaMkaiva nAstItyuktam / evaM dvitIyAhu tinihritaa| sUtrakAra apane matAnusAra anuzaya kA artha phalAMza karate haiM, unake mata se zubhAzubha donoM hI prakAra ke karmaphala IzvarecchA se hote hai[bhagavAna ne dvitIya skaMdha meM brahmAjI se spaSTataH kahA bhI hai "dravyaM karma ca kAlaM ca svabhAvI jIva eva ca, vAzudevAt parobrahman na cAnyo'rtho'stitatvataH"] ve paramAtmA Adi se lekara aMta taka phalaparyanta abhivyakta hokara virAjate haiM, saMpUrNa phala prApta ho jAne para tirohita ho jAte haiM, yahI bAdarAyaNa kA abhISTa mata hai| phalaparyanta prabhusaMyoga kI bAta bAdari bhI mAnate haiM, ye bAta sUtrakAra nAma nirdeza karate hue kahate haiN| sukRta aura duSkRta, zAstra sammata aura zAstra viruddha karma ko hI kahate haiM ve hI anuzaya rUpa haiM, aisA bAdarI AcArya mAnate haiM / anuzaya mokSaparyanta rahatA hai, yahI sUtra kA kathana hai / niranuzaya pakSa kI zaMkA karanI hI nahIM cAhie, aisA tu zabda se batalAte haiM / isa prakAra dvitIya Ahuti kA nirNaya ho gyaa| aniSTAdikAriNAmapi ca zrutam / 3 / 1 / 12 // tulyatvena ca vicAre aikyevA paMcAhuti dhUmamArgayoH somabhAvaM gatasya punarAvRtyu pasaMhAre upalakSaNenApi pApAcAravatAmupasaMhAra darzanAt teSAmapyAhuti saMbaMdho dhUmamArgazca prApnoti / tannirAkaraNArtha madhikaraNArambhaH / paMcAhuti aura dhUmamArga donoM ko eka mAne yA samAna, donoM hI sthiti meM, somabhAva aura punarAvRtti va lAI gaI haiN| upalakSaNa mAnate hue bhI pApiyoM kI punarAvRtti dekhI jAtI hai, isalie unako bhI paMcAhuti saMbaMdha aura dhUmamArga
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 prApti hotI hai, isa vicAra ke nirAkaraNa ke lie, adhikaraNa prArambha karate haiM / nanu aniSTAdi kAriNAmapi somabhAvaH zrUyeta / iSTAdikAri vyatiriktAnAM "ye traike cAsmAllokAt prayAMti caMdramasevate sarvegacchati" iti kauSItakinaH samAmananti / "atra cakapUyAM yonimApadyante" iti paryavasAnam / tena sarve candra masaMgacchanti, ayamAzayaH / karmAkarmavikarmeti trividhakarma vidhAyako vedaH / "agni hotraM juhuyAt / " yasya vedazca vedI ca vicchidyete tripUruSam" "na hiMsyAd bhUtajAtAni / " brahmaNAdInAmapi trividhakaraNaM saMbhavati / nahi sarvo'pyekAntato vihitaM vA pratiSiddha vA karoti tatovihitakattu rapi trayasaMbhavAjjJAnAbhAvena phalabhoga naiyatyAt somabhAvAnantaramevAkarma vikarma bhogovaktavyaH / ata evAvizeSopasaMhArI / tasmAt somabhAvAnantarameva sarveSAM janmeti prAptam / (pUrvapakSa ) pApa karane vAloM ko bhI somabhAva prApta hotA hai aisA "aura jo loga (pApAtmA) isa loka se jAte haiM, ve sabhI candrabhAva ko prApta karate haiM" kauSItaki brAhmaNa kA kathana hai / isa prakaraNa ke avasAnam meM aura bhI spaSTa karate haiM ki "yahA~ Akara adhama yoniyA~ prApta karate haiM" kahane kA tAtparya hai ki ve sabhI cAndrayasI gati prApta karate haiM veda meM, karma akArma vikarmaAdi tIna prakAra ke karmoM kA varNana kiyA gayA hai jaise ki karma " agnihotrayajJa karanA caahie|" akarma jaise "jisakI tIna pIr3hiyoM meM veda aura veda jJAtAoM kA viccheda ho jAtA hai / " vikarma jaise -" prANi mAtra kI hiMsA mata kro|" brahma Adi ke bhI tInoM karma saMbhava haiM / koI bhI kevala zAstra vihita yA zAstra niSiddha karma nahIM kara sakatA / zAstra sammata karma karane vAle bhI anajAna meM akarma aura vikarma karate haiM, phalabhoga avazyambhAvI hai, ataH somabhAva prApti ke bAda akarma vikarma avasAna bhI sukarma ke hI saMmAna hai, koI sabakA janma hotA hai / bhoga kahA gayA hai / ina donoM kA aMtara nahIM hai / somabhAva ke bAda hI saMyamane tvanubhUyetareSAmAro hAvaro hau tadagatidarzanAt | 3|1|13|| tu zabdaH pakSaM vyAvarttayati / vihita vyatiriktakartRNAM saMyamane yama saMnidhAne sukhaM duHkhaM vA anubhUya ArohAvarohI / anubhavArtha mA roho'nubhUyAvaroho / kutaH ? tadgati darzanAt / teSAM gatirvisahazI dRzyate vedehi prathamaM vihitAdvedhAgatiH, sakAmA niSkAmA ceti / sakAmA, yathA kAmamanaMtavidyA / niSkAmA jJAnarahitA
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvividhA, vaidika gRhyaSmArta bhedena / tatra gRhyasmArte yamaH / zraute somabhAvaH / tatra tretAgnividhAnena niSkAmAnAmadaMbhAnAM puNyaM syAdityadhikArivizeSaNAt / vizeSataH sAmAnyatazca prAyazcitta vidhAnAt / "yadarvAcInameno" bhrUNahatyAyAstanmAmccata iti / tarati brahmahatyAmiti ca sarva prAyazcitta vidhAnAta brahmAnubhavAbhAve somgtirev| sUtrastha tu zabda, pUrvapakSa -' khaNDana karatA hai / zAstra vihita karma ke viparIta karma karane vAle narka meM yama ke samakSa sukha duHkha kA anubhava kara, candrama-sI gati prApta kara punaH lauTate haiM / unakA jAnA AnA anubhavAnusAra hI hotA hai| una logoM kI gati kA, zAstra vihita karma karane vAloM se bhinna varNana milatA hai| veda meM prathama, do prakAra kI gati kA ullekha hai, sakAma gati aura niSkAma gati / anaMta kAmanAoM ke anusAra vividha upAsanAoM ke phalasvarUpa sakAma gati anaMta prakAra kI hotI hai [jisa devatA kI upAsanA kI jAtI hai, tadanunAra loka kI prApti hotI hai] niSkAma, jJAnarahita gati hai, usake do bheda haiM, vaidika aura gRhyasmArta / gRhyasmArta gati meM yama loka jAnA hotA hai| zrauta meM somabhAva prApti hotI hai / usameM tretAgni kA vidhAna hotA hai| niSkAma gati vaMbharahita jIvoM kI hotI hai, adhikArI vizeSa ko isameM puNyarloka prApta hotA hai / isameM, vizeSa aura sAmAnya do prakAra ke prAyazcita kA vidhAna hai| vizeSa prAyazcita kA vidhAna "yadarvAcInameno' ityAdi zruti meM diyA gayA hai, jisameM sUNahatyA se mukti batalAI gaI hai|" tarati brahmahatyAm' ityAdi zruti meM sAmAnya prAyAzcitta kA vidhAna diyA gayA hai| brahmAnubhava ke abhAva meM somagati hotI hai| pUrvajanmadharmasya cittazuddhAvupayogaH / tadAnIntanasya gaMgAsnAnAdeH zrotAMgatvam / ataH pApasyAbhAvAta puNyasyopakSINatvAt tasya paMcAgni prakAra eva / jJAnasyopayogijanmani pApasaMzleSAbhAvopAyamaMgravakSyati / pitRmedha prathamAhutimaMtrastu maMtratvAccamasavanna gati niyAmakaH / tAgni vidyArahitAnAM puNyapApopabhogo yama eva / "vaivasvate vivicyante yame rAjani te janAH / ye ceha satyenecchaMo ya ucA' nRtavAdinaH / iti, yamagateH paMcAgnividyAyAzcaipA vyavasthA / cittazuddhibhAvA'bhAvAmyAM vA avazyaM kANDadvaya vyavasthA / ekasyaitada vaktavyam / sakAmaniSkAma bhedo vA vedAntinAmapi pApAtha yaMmApekSaNAta sA gativakavya va, tasmAnna sarveSAM somgtiH|
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 pUrva janmanIya dharma cittazuddhi meM upayogI hotA hai usa samaya meM kiye gaye, gaMgA snAna Adi, zrautAMga dharma haiN| pApa ke abhAva hone aura puNya ke upakSINa hone se una logoM kI paMcAgni prakAra kI gati hotI hai / jJAnopayogI janma meM pApa saMzleSa kA abhAva, kaise saMbhava hai, vaise upAya kA Age varNana kareMge / "pitRmedha" ityAdi prathama Ahuti kA maMtra " arvAgvilazcamasaUrdhvabudhna" ityAdi maMtra kI taraha siddhArtha bodhakamAtra hai, AhitAgni mAtra kA bodhaka nahIM hai, ataH yama gati kA niyAmaka nahIM hai / tretAgni vidyA se rahita jIvoM ke puNma pApa kA bhoga, yama dvArA hI hotA hai / " vaivasvate vivicyante yame rAjani" ityAdi meM, yamagati saMbaMdhI paMcAgni vidyA kI vyavasthA kA ullekha hai / jisakI cittazuddhi hau cukatI hai, uttara kANDokta paMcAgni vidyA vyavasthA hai jisa sthiti meM cittazuddhi kA bhAva abhAva rahatA hai, usameM donoM kANDoM kI vyavasthA ho sakatI hai / "vaivasvate vivicyante" ityAdi meM toM eka hI prakAra kI vyavasthA dI gaI hai / sakAma niSkAma kA bheda to vedAMtI bhI svIkArate hai, pApa ke lie yama kI apekSA unheM svIkArya hai ataH usa gati kA ve bhI ullekha karate haiN| isase nizcita hotA hai ki sabhI kI somagati nahIM hotIM / smaranti ca |3|1.14 // smaranti vyAsAdayaH "yamena pRSTa statrAhaM devadeva jagatpate, pUrvatvamazubhaM bhuMkSva utAho nRpate zubham / " ityAdi cakArAlloka prasiddhiH / yamagati kI carcA vyAsAdi ne bhI kI hai- "yamena pRSTa statrAhaM" ityAdi / loka meM bhI yama prApti kI bAta prasiddha hai / apisapta | 3 | 1|15 / / cetyanuvarttate / pApopabhogArtha yamAlaya gamanaM aMgIkarttavyam / yastatra narakA: sapta santi rauravAdayaH / saptasaMkhyA saMkhyAbhedeSvarakakSA / sarvadhA nirAkaraNAbhAvA saptagrahaNam / tasmAd yamagatirasti / pApa ke upabhoga ke lie yamAlaya meM gati hotI haiM yaha svIkAranA cAhie / mAlaya meM rauravAdi sAta narka haiM / narkoM kI vividha saMkhyA meM sAta kI sNkhyaa| to viziSTa hai / narakoM kI asvIkRti ke nirAkaraNa ke bhAva se kevala viziSTa sAta narakoM kI saMkhyA batalA dI gaI hai / jisase yamagati hai, aisA nizcita hotA hai /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 tatrApi ca tadvyApArAdavirodhaH / 3 / 1 / 16 // __kiMcidAzaMkya pariharati / nanu narakeSu citraguptAdayo bhinnA evAdhikAriNaH saMti / tathA sati tRtIyaH pakSaH syAdata Aha / tatra narakAdiSu ye adhikAriNaste yamAyattAstatsevakAH / atoyamasyaiva tatrApi vyApArAnna tRtIya pakSa prAptiH / cakArAt sukhaduHkha yoge'pi / tRtIya pakSa eva virodhaH athavA yama gatemantraliMgasiddha pApasya ca paurANikatve candragatirekaiva syAditi virodhaH / teSAM yama sevakatve tu maMtraliMgapoSakatvAnmArga dRyasiddha ravirodhaH / tasmAd yamagatiratistIti siddham / kucha saMzaya karate hue parihAra karate haiN| kahate haiM ki narakoM meM citragupta Adi bhinna adhikArI haiM, to phira yamagati kI bAta kaise kahI jAtI hai ? usakA uttara dete haiM ki narakAdi meM jo adhikArI haiM ve saba yama ke anucara sevaka haiM, isalie jo bhI yAtanAyeM dI jAtI haiM ve saba yama sammata hone se yama kI hI kahalAtI haiM / sukha-duHkha ko bhoga kA AdhAra mAneM to bhI yama kA adhikAra nizcita hotA hai / isa yama gati ko candragati ke avAntara nahIM kaha sakate kyoMki-zrutiyoM meM isakA nAma dekara ullekha kiyA gayA hai, pApa ke niyamana kI bAta purANoM meM bhI kahI gaI hai| citragupta Adi kA yama sevaka honA bhI zrutimaMtroM se siddha hai ataH do pRthaka mArgoM kI bAta nizcita ho jAtI hai| aura yamagati kA astitva bhI nizcita ho jAtA hai| vidyAkarmaNoriti tu prakRtatvAt / 3 / 1 / 17 // sAdhAraNatvAbhAvAya pUrvoktArthasAdhakamadhikaraNamArabhate / nanu-"ye ke cAsmAllokAt prayAnti candramaseva tesarve gacchanti" ityasyA zruteH kA gatiH? paMcAgni vidyA prastAve vA yamagatiH kuto noktA ? tasmAd veda virodhAnna tRtIya pakSa siddhiH ityAzaMkA pariharati tu zabdaH / atra vedAnte gauNamukhyaphaladehAtha vidyAkarmaNoreva hetutvena nirUpaNaM, vidyayAdevayAnaM, karmaNA somabhAva iti / tayoreva prakRtatvAt, kAraNatvAta / tena kauSItakri brAhmaNe'pi prakRtatvAt karmiNa eva sarva zabdenoktAH / atrApi na yama mArga uktaH / tasmAd vidyAkarmaNormukhyatvAnmArgadvayamevoktam / naitAvatAtRtIya bAdhaH / yama gati kI vizeSatA dikhalAne ke lie nae adhikaraNa kA prAraMbha karate haiN| prazna hotA hai ki-'ye ke cAsmAllokAt' ityAdi zruti meM, kisa gati kA ullekha hai ? pacAgni vidyA ke vivaraNa meM yamagati kA ullekha kyoM nahIM kiyA phA0-5
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayA ? isase ye yamagati vedaviruddha hone se, asiddha hai| isa zaMkA kA nirAkaraNa karate hue kahate haiM ki vedAMta meM, gauNamukhya phalasvarUpa deha prApti meM, vidyA aura karma ko hetu batalAyA gayA hai| vidyA se devayAna tathA karma se somabhAva kahA gayA hai| donoM ko hI svAbhAvika kAraNa kahA gayA hai / isIlie kauSItaki brAhmaNa meM bhI svAbhAvika rUpa se karma ko hI, [cAhe vo laukika ho yA bhagavatsaMbaMdhI kAraNa mAnakara "sarve gacchaMti" aisA prayoga kiyA gayA hai / isa prasaMga meM bhI yama mArga kA ullekha nahIM kiyA gyaa| vidyA, karma ko mukhya mAnakara do mukhya mArgoM kA ullekha kara diyA gayA isase, yamagati kA nirAkaraNa to nahIM ho jaataa| na tRtIye'tathopalabdheH / 3 / 1 / 18 // nanu dvayostutyarthaM yastRtIyo mArga uktaH, arthatayoH pathorna katareNa ca na "tAnI mAni kSudrAbyasakRdAvartIni bhUtAni bhavanti' ityAdinA jugupsetetyantena tRtIya nindayA dvayoH stutiriti sa eva tRtIyo'stu kiM yama mArgeNa ? ityata Aha-na tRtIye mArge tathA puNyapApayorupabhoga upalabhyate / yataH samAna brAhmaNe kITa, pataMgo, yadi dadazUkamiti yonau nivRttevidyamAnatvAnnamahApApopabhogaH / nApi kITAdiSu mhaasukhopbhogH| ekavAkyatA cobhayoryuktA yadyapi mahArAjAdirAjadaMDAdiSu tathopabhogaH saMbhavati tathApi, raMbhAdisaMyoge narake ca yathA, tathA na saMbhavati / jar3e tu paMcabhyAmAhutirbharata eva hIzvarecchayA janmadvayamadhikam / tribhiriti vacanAt bharato'hamiti pratItezca / tataH pUrvasmaraNAt bAlyAdivadevajanmatrayam / "tasmAjjAyasva" ityAdi vailakSaNyAdatirikto yama mArgaH / paMcAhuti niyamAbhAvastu jJAnopayogi dehe'pyaMzAvataraNe puSTimArgatvAnna tatra doSaH / (tarka) donoM mArgoM kI mahattA dikhalAne ke lie jo tIsarA mArga batalAyA tathA "tAnImAni'' ityAdi se anta meM tRtIya mArga ko jugupsita batalAte hue usakI nindA karake donoM kI stuti kI, vahI tIsarA mArga hai, phira yama mAga kI kyA vizeSatA hai ? isakA samAdhAna karate haiM ki tRtIya mArga meM, yamamArga kI taraha pApa puNyopabhoga kI vyavasthA nahIM hai| jaise ki, kITa, pataMga, apane zarIra ko chor3akara daMdazUka Adi yoni ko prApta karaleM to unakA koI mahApApopabhoga nahIM ho jAtA aura na kITa Adi ko mahAsukhopabhoga hI hotA hai / "tAni imAni" ityAdi eka hI vAkya meM, devayAna aura pitRyAna kA ullekha kara diyA gayA vaha ucita hai, jo ki kITa pataMga Adi rUpoM se hone vAlI gatiyoM se zreSThatA kA dyotaka hai / saMsAra meM mahArAja padavI prApta vyakti ko jo sukha tathA
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 'rAjadaNDa bhogI vyakti ko jo duHkha hote haiM, vaha yama loka meM prApta duHkha yA svarga meM prApta raMbhAsaMyoga se prApta sukha ke samAna nahIM hote / IzvarecchA se jaDa bharata ne hI, paMcAtividhi ke binA do adhika janmoM ko prApta kiyA, unake tIna janmoM kA spaSTa ullekha milatA hai, unheM bAda ke janmoM meM bhI "maiM bharata hU~' aisA AbhAsa banA rahA / pUrvasmRti banI rahane se, unake ve tIna janma, bAlyAdi avasthAoM ke samAna hI the / "tasmAjjAyasva" ityAdi se spaSTataH yama mArga kI vilakSaNatA dikhalAI gaI hai / mahArAja bharata ne paMcAhuti ke niyama se ve zarIra nahIM prApta kiye to koI anahonI yA aniyamita bAta nahIM hai, jJAnapayogi deha meM bhI prabhu kA aMza vidyamAna rahatA hai kyoMki puSTimArga arthAt bhakti mArga kA avalamba le letA hai isalie, maryAdA arthAt zAstrIya mArga meM ghaTita aisI ghaTanAyeM anahonI nahIM haiM / inheM galata bhI nahIM kaha sakate / smaryate'pi ca loke | 3|1|16|| sAdhakAntaramAha / api ca loke'pi mUrcchAdiSu yama loka gamana saMbhASaNa punarAgamanAni smaryante / prAyaH aise bhI udAharaNa dekhane ko milate haiM ki rugNa vyakti mUrcchAvasthA meM yamaloka gamana, yamadUta saMbhASaNa, aura punaH lauTakara AnA Adi anubhava karatA hai, tathA mUrcchA dUra hone para una anubhUtiyoM ko batalAtA hai / darzanAcca | 3|1|20| yama puruSA dRzyante'pi kaizcidajAmila prabhRtibhiH cakArAT teSAM vAkyAdi zravaNam / tasmAd vaivasvatamArge na kimapi bAdhakamiti siddham / ajAmila Adi ko yamadUta pratyakSa dIkhe bhI aura unhoMne unakA saMbhASaNa bhI sunA / isase yamamArga kI bAta nirbAdha siddha hotI hai / tRtIyezabdAvarodhaH saMzokajasya |3|1|21|| tRtIyAmAhuti vicArayati / tatra vRSTerannamiti tRtIyAhutiH saphalA / pUrvadvayaM zabdai samadhigamyam / vRSTennamiti sAdhanaphalayoH pratyakSatvAnna vRSTimAtreNAnna bhavati bIjavyatirekeNa / bIjasya hi phalam / na nimittamAtreNa tadbhAvo vaktuM zakyate, tasmAda saMgatam vRSTerannam / ityAzaMkyAha - tRtIye zabdAvarodhaH, tRtIyAhuta zabdena, zabda sAMmyena kAraNabhUtasya jalasya avarodho grahaNam / "sadeva somyedamagra AsIt" ityatra " tatteja aikSat", bahusyAM prajAyeya" iti, "tadapo'sjat "
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 "tasmAdyatra kvaca zocati svedate vA puruSastejasa eva tadadhyAyo jAyante "ityatra kAraNa rUpAyAM nirUpaNe zokajatvamapAmuktam / agne ca "tasmAd yatra kvaca varSati tadeva bhUyiSThamannaM bhavati" iti / ataH paMcAgnividyAyAmapi deva homAt kAraNa bhUtava vRSTirjAteti nAtra bIjAntarApekSA / zoka padena "yadazravadhIyata tadrajata hiraNyamabhavat" iti sahAyaH sUcitaH / yadyapitatrAnna zabdena pRthivI, tathApyatra, pRthivyA agnisamid patvAdannameva tasmAt kAraNazaktiyuktAyA vRSTeranna bhavati, iti na kApyanupapattiH / aba tIsarI Ahuti ke sambandha meM vicAra karate haiN| isa Ahuti meM vRSTi se anna hotA hai, isalie ise saphala Ahuti kahanA caahie| pichalI do AhutiyoM kI jAnakArI to zAstroM se hI hotI hai, kintu isameM to, vRSTi aura anna, ina do sAdhana aura phala kA, pratyakSa hotA hai| binA bIja ke kevala vRSTimAtra se anna nahIM hotA, bIja kA hI phala hotA hai / kevala nimitta kAraNa rUpajala se, anna ho jAtA ho aisA nahIM kaha sakate / isalie "vRSTi se anna huA" aisA kathana asaMgata hai / isa saMzaya para kahate haiM ki tRtIya Ahuti meM vRSTi kA zabda sAmya hone se, kAraNabhUta jala kA hI grahaNa hogaa| "sadeva somyedamagra' tatteja aikSat "bahusyAM prajAyeya" tadapo'sRjat "tasmadyatya kvaca" ityAdi sRSTi bodhaka zrutiyoM meM jina kAraNoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, usameM jala ko sahAyaka rUpa se dikhalAyA hai| Age to spaSTa rUpa se kahA gayA ki 'jahA~ kahIM varSA hotI hai vahA~ bahuta adhika anna hotA hai|" isase nizcita hotA hai ki paMcAgni vidyA meM bhI kAraNabhUta deva homa se hI vRSTi hotI hai, usameM kisI anna kI apekSA nahIM rhtii| "yadazravazrIyata" ityAdi meM zoka pada se sahAyaka vastu kA bodha hotA hai| yadyapi ukta sRSTi prasaMga meM anna zabda, pRthivI kA bodhaka hai, kintu isa paMcAgnividyA meM pRthivI ko agni rUpa tathA jala ko samidhA rUpa dikhalAyA gayA hai, isalie anna zabda anna kA hI bodhaka hai| kAraNa zaktiyukta vRSTi se, anna hotA hai, isalie asaMbhavatA nahIM hai| sAbhAvyApatti ruppttH||22|| kiMcidAzaMkya pariharati / nanu kAraNa jalarUpa vRSTiratra vaktuM na zakyate / yataH samAna dhUmamArga zrutau vRSTerannabhAveaikye vA "tasmin yAvata saMpAtamuSitvA arthatamevAdhvAnaM punarnivartate, yayetamAkAzam" ityAdinA "tilamApA jAyante' ityantena !
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 tatra yathetAmityAkAzA eva / " AkAkSAccandramasamiti" pUrvamuktatvAdAkAzasya mArgataiva / "vAyurbhUtvA dhUmobhavati" ityAdiSu tattadbhAvaH zrUyate, teca vikRtAH tadanantarabhAvitvAt vRSTirapi vikRtv| tasmAnnakAraNatvamityAzaMkya pariharati sA vAyvAdirUpApattirAbhAvyApattireva / vAyuvadAbhA AbhAnaM madhye vAyumaMDala mAgacchanti AhutirvAyu bhavana shbdenocyte| AkRtereva padArthatvAt vyApatti zabdena ca tejobhAvApannasya jalabhAvApatto kAMtinAzAnnAza ivadyotayati / kutaH ? upapatteH / tathaivopadyate / citraturagAdiSu vikArasya vikArantarApattAviyameva vyavasthA / upAsanAyAM na tadapi, na ca bhUtvAzruterbAdhaH / pratiniyata padArthAhi te| bhavanAvarohanAbhyAmeva tathA vacanAt / anyasyAnyabhAvaM vadaMtI zrutireva gauNatvaM vadati / kAraNAMzabhAva vyatirekasthale tathaiva pratIte: tasmAt tadAkRtimAtreNa na svarUpAnyathAbhAvaH / kucha saMzaya karate hue paMrihAra karate haiN| isa paMcAhuti prakaraNa meM, kAraNa jala kI hI vRSTi hotI hai, aisA nahIM kaha sakate / dhUmamArga kA varNana karane vAlI zruti meM jisameM ki isI ke samAna vRSTi se annabhAva batalAyA gayA hai| "tasmin yAvat saMpAtam" se lekara "tilamApAjAyante" taka jo prakriyA batalAI gaI hai usameM "yathetam" ityAdi se AkAza mArga se hI saMcaraNa kahA gayA hai| "AkAzAccaMdramasam" ityAdi meM bhI pahile AkAza mArga kA hI ullekha kiyA gayA hai / "vAyu hokara dhUma huA" ityAdi meM bhI una una rUpoM meM honA batalAyA gayA hai, ve sAre hI rUpa vikRta haiM, mUla to kaha nahIM sakate, isalie unhIM meM ginAI gaI vRSTi bhI vikRta hI hai aisA mAnanA par3egA, use mUla jala rUpa to kaha nahIM sakate / ityAdi saMzaya karate hue parihAra karate haiM ki jo vAyu AdirUpa hone kI bAta hai vo, AbhAvyApatti mAtra hai arthAt vAyu kI sI AbhA jaba vAyumaNDala meM AtI hai to, usa' Ahuti rUpa AbhA ko vAyu honA kahA gayA hai| AkRti hI padArtha hai, isalie, teja bhAva ko prApta vastu, jaba jalabhAva ko prApta hotI hai to usakI pUrvakAnti nAza ho jAtI hai isalie usakA vaha pUrvarUpa naSTa sA pratIta hotA hai vastutaH mUla tattva to naSTa hotA nahIM usakI AbhAmAtra naSTa hotI hai] prAyaH citra meM citrita ghor3A Adi anya citrita vastuoM ke sAMkarya se dUsare rUpa meM hI samajha meM Ate haiM, vaise hI ukta vyavasthA bhI hai| upAsanA mArga meM ukta bAdhA bhI nahIM hai, aura na "bhUtvA" zruti meM hI bAdhA hai| vahA~ to sabhI padArtha jaise ke taise hI haiM, janma, Aroha aura avaroha ityAdi kA bhI vaisA hI ullekha milatA hai / anya vastu kA anya rUpa batalAne vAlI zruti, vastutaH gauNa jJApana karatI hai| kAraNAMzabhAva ke atirikta sthala para usakI gauNa pratIti hI
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 hotI hai| isalie, AkRti mAtra se, svarUpa kA badalanA hotA ho, so bAta nahIM hai| mAticireNa vizeSAt / 3 / 123 // upapattyantaramAha / tadrUpatA ca nAticireNa, na bahukAlaM tadrUpatA / kutaH ? vizeSAt, annabhAvApannasyaiva bahukAla zravaNAt, ato vaikhalu duniSprapataramiva, prApataraM prapataraM vaa| vrnnlopshchaandsH| atastRtIyAhutau na cireNetyAyAti / bahukAlasthitau hi tadrUpatA / kAraNavazAd devAnAM manuSyabhAvavat / bhinna pakSe na ko'pi dossH| aikyapakSe'pi jJAnavato gRhasthasya durlabhatvAdevaM vacanam / tasmAd vRSTerannaM bhavatIti siddham / prathamAhuti se lekara tRtIyAhuti taka saMcaraNa kA kAla bahuta lambA nahIM hotA / annabhAva ko prApta hone para hI bahukAla kA varNana kiyA gayA hai / usa sthiti se chuTakArA kaThinAI se milatA hai / isalie tRtIyAhuti meM Ate samaya adhika vilamba nahIM hotaa| adhika samaya rukane meM hI mUla vastu tadrUpa hotI hai| jaise ki kinhIM zApa Adi kAraNoM se devatA, manuSyabhAva ko prApta hote haiM vaise hI, annabhAva ko prApta kara, jIva adhika samaya bitAtA hai / paMcAhuti aura dhUmamArga ko bhinna mAneM to bhI isa prakriyA meM koI antara nahIM AtA / yadi donoM ko eka mAneM to bhI, jJAnavAna gRhastha ko ye bhAva nahIM prApta hotA, ye to azAnI kI prApti kA varNana hai / isase nizcita hotA hai ki-vRSTi se anna hotA hai| anyAdhiSThite pUrvavabhilApAt // 3 // 1 // 24 // caturthIAhutivicAryate / nanu "saMsargajaH karmadoryAti sthAvaratAMnara" iti, kathamasyAnatvam ? apUrvAnnatve'pi kaNDana pAkAdiSu klezena jIvasyApagamAt kathaM retobhAvaH ? carvaNIdaryapAkastvAvazyaka eva, na ca jIvasya jaDabhAvaH, maryAdAbhaMga prasaMgAt tasmAt kathamannasya retobhAvaH ? ityAzaMkya pariharati / anyAdhiSThite vRSTeranabhAva samaya eva anya vairadhiSThito vrIhyAdistasminnapUrvavat tadbhAvApattiH, atithivat, pUrvavalakSaNyena vaa| kutaH ? abhilApAt "brIhiryavA oSadhivanaspatayastilamASAH" iti pUrtavat tattadbhAva mAtraM na vadati, kintu jagati sthita vrIhyAdibhAva evAbhilapyate / tathAsati yathA'nyeSu brIhyAdiSu tadadhiSThAtRdevatayA niyuktA jIvAstAnAtmatvenAbhimanyante, evamatrApIti na ko'pi doSaH / adhiSThAnehi vedanA maraNAnantaraM kRmibhAvasya dRSTatvAt / tasmAdannasya retobhAvo yuktaH /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 aba cauthI Ahuti para vicAra karate haiN| varNana to aisA milatA hai ki "manuSya saMsargaja karmadoSa se sthAvara yoni prApta karatA hai", phira paMcAhuti meM use anna rUpa kI prApti kisalie hotI hai ? phira akasmAt anna rUpa hokara vaha pisAI aura pakAI hone para to avazya hI jIva rahita ho jAtA hogA phira vIrya taka kaise pahu~catA hai ? aura jaba bhojana ko cabAkara khAyA jAya to udara kI jATharAgni meM bhI usakA pAka nizcita hI hotA hai, aisA to hai nahIM ki una sthitiyoM meM jIva jaDabhAva prApta kara letA ho isalie naSTa na hotA ho, yadi jIva jar3a ho jAya taba to prAkRtika maryAdA hI naSTa ho jAya / ataH ina kaThina yAtanAoM ke bAda bhI kyA jIva reta bhAva ko prApta ho jAtA hai ? ityAdi saMzaya karate hue parihAra karate haiM ki boye huye bIja para jaba jalavRSTi hotI hai, usI samaya jala bhAvApanna jIva vRSTi ke sAtha bIja meM praviSTa ho jAtA hai, bIja meM jo prathama se hI jIva rahatA hai, usI meM ghusakara tadrUpa ho jAtA hai, vAyu Adi pUrva avasthAoM kI taraha chAyArUpa nahIM rhtaa| jaise ki koI atithi kisI ke ghara jAkara rahane lagatA hai| vaise hI jIva bhI bIja meM ghusakara bIjastha jIva ke sAtha rahane lagatA hai| "brIhiryabA" Adi zruti spaSTa rUpa se, jIva kA', pahile kI taraha tadtadbhAva mAtra hI nahIM batalAtI, kintu jagata meM sthita unakA brIhi Adi rUpa meM varNana karatI hai| jaise ki brIhyAdi meM adhiSThAtR devatA rUpa se niyukta jIvoM ko AtmIya mAnA jAtA hai vaise hI annabhAva meM bhI hotA hai [arthAt jaise anna se havana kiyA jAtA hai, vahA~ anna ke adhiSThAtR devatA kI catanyatA kA sthAyitva svIkArate haiM vaise hI isa anna bhAva meM bhI svIkAranA cAhie / bIja meM adhiSThita mAna lene se hI samAdhAna hotA hai, isa sthiti vedanA maraNa Adi ke bAda bhI, jIva vIrya ke choTe choTe kITANuoM ke rUpa meM dekhA jA sakatA hai / isalie anna kA vIryabhAva honA asambhava nahIM mAnanA caahie| azuddhamiti cenna zabdAt // 3 // 1 // 25 // kiMcidAzaMkya pariharati / nanu anyAdhiSThAne'gIkRte yAtanAjIvAnAmazuddha tvAdazuddha mannasyAt, tathA kathaM yogyadeha iti cenna / zabdAt "devA annaM juhvati tasyA Ahute retaH saMbhavati'' iti devairAhutirUpeNa homavacanAcchuddhatvam anyasya hi saMskAreNaiva zuddhiH / anyathA yAvajjIvaM kA gatiH syAt ? tasmAt saMskArazabdA cchuddhmevaannm| kucha saMzaya karate hue parihAra karate haiM / kahate haiM ki adhiSThAna svIkArane se, yAtanA se jIva azuddha ho jAte hoMge ata: saMsarga se anna bhI azuddha ho jAtA
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 hogA, phira yogya uttama zarIra kaise ho sakatA hai ? isa para kahate haiM ki anna azuddha nahIM hotA, aisA "devatA anna kI Ahuti dete hai usa Ahuti se vIrya banatA hai" ityAdi devatAoM dvArA Ahuti rUpa anna kA ullekha milatA hai, ataH vaha anna zuddha hI rahatA hai| jo jIva paMcAhuti vidhAna se anna se vIrya bhAva ko prApta hote haiM, unakI saMskAra se zuddhi hotI hai| yadi saMskAroM kA vidhAna na hotA to jIvoM kI kyA gati hotI ? saMskAra zabda kA bhI spaSTa ullekha hai| ataH anna zuddha hI rahatA hai| retaH sigyo'tha / 3 / 1 // 26 // paMcamImAhutiM vicArayati / nanu kathaM puruSe'nnahomAd reto bhAvaH / bAlyakaumAra vArddha keSuvyabhicArAt / tAruNye'pi na hi sarvamannaM reto bhavati / jAtamapi na niyamena yonau sicyate / nApi devaapekssaa| puruSaprayatnasya vidyamAnatvAdityAzaMkya pariharati-retaH sigyogH| puruSa zabdena pauruSadharmavAnucyate, pauruSaM ca dezakAla saMvidhAnena maMtravadrataH seka sAmarthyam / na hya tat sArvajanInaM sArvatrikaM vA / badartha devApekSA / tathA sati na ko'pivyabhicAraH kathaM puruSa zabda mAtreNa ca jJAyate ? tatrAha-atha AnantaryAt zarIrArthameva devastatra tatra homaH kRtaH / tat kathaM paMcamAhutAvevAnyathA bhavet / tasmAdAnaMtaryAt puruSAhuti naretaHsigyogaH / yoga zabdenAtrApi anyAdhiSThAnena retaH sigyogAbhAvaH / aba pAMcavI Ahuti para vicAra karate haiN| saMzaya karate haiM ki puruSa meM anna ke homa se reta kaise hotA hai ? yadi aisA hotA to bAlya, kaumAra aura baddhikya meM kyoM na dIkhatA / tAruNya meM bhI sArA kA sArA anna to reta (vIrya) bana nahIM jAtA / jo bhI banatA hai, vaha sArA hI to yoni meM sIMcA nahIM jaataa| isa siMcana kArya meM deva kI apekSA bhI nahIM dekhI jaatii| siMcana to puruSa ke prayAsa se hI hotA dekhA jAtA hai / ityAdi zaMkA karate hue parihAra karate haiM / kahate haiM ki-siMcana karane se vIrya hI puruSa nAmavAlA hotA hai / puruSa ke prayAsa kI jo bAta kahI sI, pauruSa dharmavAn ko hI puruSa kahA gayA hai| deza kAla ke anusAra, maMtra zakti kI taraha, vIrya siMcana ke sAmarthya ko hI pauruSa kahate haiM / yaha sAmarthya sArvajanIna aura sArvatrika nahIM hotii| isameM deva kI apekSA rahatI hai, binA indriya ke adhiSThAtR devatA kI kRpA ke ye sAmarthya saMbhava nahIM hai| deva kRpA se koI ar3acana nahIM rhtii| vivaraNa meM to kevala puruSa hone mAtra kA ullekha haiM, samasta anna vIrya kaise bana jAtA hai isakA to koI ullekha hai nahIM ? isakA uttara dete haiM ki homa ke bAda vaha anna dhIre-dhIre vIrya banatA hai, zarIra ke
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 lie hI deva anna kA homa karate haiN| prazna hotA hai ki pAMcavI Ahuti meM hI vaha kaise badala jAtA hai ? usa para kahate haiM ki anna Ahuti se hI puruSa rUpa nahIM hotA, apitu bAda meM jo vIrya siMcana yoga hotA hai, taba aMtima Ahuti hotI hai Ahuta anna meM tatkAla vIrya siMcana yoga nahIM hotA / yoga zabda se yahA~ dikhalAyA hai ki isameM bhI anya devatA kA adhiSThAna rahatA hai, binA unake anugraha ke vIrya siMcana yoga saMbhava nahIM hotA hai| yoneH zarIram / / 1 / 27 // ___ hUyamAnaM nirUpya phalaM nirUpayati / tasyA AhutergarbhaH saMbhavatItyucyate / tatra saMdehaH, yonAvantaHsthitameva phalaM, vahinirgataMvA ? tatra garbha zabdenAMtaH sthita eva, zarIraparatve zrutibAdhaH syAt / upasaMhAro'pyagre karttavyabhAvAdupapadyate / tatazca SaDmAsAnantaraM garbhajJAna saMbhavAjjananAntaraM na gurUpasatyAdi karttavyam ? ityAzaMkya pariharati-yonenirgataM zarIraM grbhshbdenocyte| agnerutthitasyaiva phalarUpatvAt / madhyamAvasyAprayojakatvAt / mAtRparipAlyatvAya garbhavacanam kalilAdibhAve puruSa vacanatvAbhAvAdupasaMhArAnupapattizca / zarIrazabdena vairAgyAdiyuktaH sUcitaH / na tu svayaM tadabhimAnena jAta iti / tasmAd yogyadehaH sAdhana sahito bramhajJAnArtha niruupitH| hUyamAna vastu kA nirUpaNa kara aba usake phala kA nirUpaNa karate haiM / isa viSaya meM eka saMzaya hotA hai, ki yoni ke andara vIrya kA pahu~ca jAnA hI aMtima phala hai, athavA bAhara nikalane ke bAda usako phala kahate haiM ? zruti meM jo garbha zabda kA prayoga kiyA gayA hai usase to andara praveza kA hI artha pratIta hotA hai, zarIra artha mAnane se to ukta zruti kA bAdhya hotA hai| ukta zruti ke upasaMhAra meM bhI Age calakara, karttavya kI itizrI vahIM taka kahI gaI hai, usase bhI ukta bAta kI puSTi hotI haiM / chaH mahIne ke bAda garbha meM jJAna hotA hai, janma ke bAda, jJAna ke lie use kisI guru kI AvazyakatA hotI ho, so to hai nahIM, ityAdi zaMkA karate hue parihAra karate haiM ki yoni se nikale hue zarIra ko hI garbha zabda se ullekha kiyA gayA hai| yoni to eka agni vedikA ke samAna hai, agni se uttha vastu hI phala kahalAtI hai, isalie yoni nirgata zarIra ko hI phala samajhanA cAhie / yoni praveza aura yoni nirgamana ke madhya kI sthiti kA yajJIya dRSTi se koI prayojana nahIM hai| bAlaka kA zarIra mAtA dvArA pAlita hotA hai, isalie use garbha kahA gayA hai| vIrya praviSTa hone ke bAda, aMdara kalila' bubud, karkandhU Adi rUpoM meM vikasita hotA hai, use puruSa nahIM kahA
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 jA sakatA, use puruSa mAnane meM, zrauta upasaMhAra kI bAta bhI nahIM bntii| "zIryate iti zarIram" isa niruktIya paribhASA ke anusAra zarIra zabda se, vairAgya Adi yukta vastu vizeSa kA bodha hotA hai| yogya deha, bramhajJAna ke lie, sAdhanoM sahita prApta hotA hai, yahI paMcAhuti vijJAna kA siddhAnta hai| tRtIya adhyAya dvitIya pAda sandhye sRSTirAha hi // 3 // 2 // 1 // pUrvapAde adhikAri yogyadeho nirUpitaH / dvitIye jIvasya muktiyogyatA nirUpyate / tatra prathamaM svapnaM nirUpayati / svapnasya satyatve tatkRta guNadoSa saMbaMdho jIvasya bhavet / tatazca nirUpitA zuddhiyarthAsyAt / ataH svapnasya mithyAtvaM prdrshyitumdhikrnnaarmbhH| pUrvapAda meM adhikArI yogya deha kA nirUpaNa kiyA gayA, aba dvitIya pAda meM jIva kI mukti yogyatA kA nirUpaNa karate haiN| sarvaprathama svapnAvasthA kA nirUpaNa karate haiM / svapna ko satya mAnane se, usase saMbaddha guNa doSa jIva ko bhI lageMge, ata: usake lie kahI gaI zuddhi vRthA ho jaaygii| isalie svapna ke mithyAtva ko dikhalAne ke lie adhikaraNa kA AraMbha karate haiN| tatra pUrvapakSamAha--sandhye svapna sRSTirAha ..."tasya vA etasya puruSasya dve eva sthAne bhavat idaM ca paraloka sthAnaM ca sandhyaM tRtIyaM sthAnam "ityupakramya" na tatra rathA na rathayogA na panthAno bhavatyatharayAn rathayona pathaH sRjan" ityAdinA sRSTirAha saMdhye sthAne sRSTirasti, yataH zrutiH svayamevAha / yuktazcAyamarthaH / yayAzrutirvadati tayaiva svapne dRzyate / devAdivAkyAnAM prabodhe'pi bAdhA'bhAvAt / na ceyameva sRSTistatra dRzyate / na tatra rayA ityAdinA niSedhAt / zrutivAdinAM zrutireva pramANam / kimputraranubhavasevAdinI, tasmAt svapne sRSTirasti / ukta viSaya para pUrvapakSa rUpa se sUtra prastuta karate haiM "saMdhye svapna sRSTirAha" kahate haiM ki-"tasya vA etasya" se lekara "na tatra rathA rathayogAH" ityAdi taka svApna sRSTi kA varNana kiyA gayA hai / jAgaraNa aura nidrA kI
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdhi meM svapna hotA hai usakI sRSTi satya hai, aisA ukta zruti meM spaSTataH kahA gayA hai / jaisA kI zruti kahatI hai, ThIka vaisA saba kucha svapna meM dIkhatA hai / jaisA ki-naiyyAyika kahate haiM ki-svapna meM, isI sRSTi ko dekhA jAtA hai so unakA kathana asaMgata hai / prAyaH sokara uThane para, loga dekhe gae svapna kA smaraNa karate haiM, usase sandhya sRSTi kI puSTi ho jAtI hai| "na tatra. rathA" ityAdi kA jo niSedha kiyA gayA aura punaH unakI sRSTi kI carcA kI gaI usase bhI sRSTi kA nizcaya hotA hai| zrutivAdiyoM ke lie zruti hI pramANa hotI hai anubhava kI bAta karanA to vyartha hai / svApna sRSTi kA astitva hai, yahI mAnanA caahie| nirmAtAraM caike putrAdayazca / 3 / 2 // 2 // kAThakecaturthavallyAM zrUyate "ya eva supteSu jAgati kAma-kAmaM puruSo nirmimANaH, tadeva zukraM tad brahma tadevA'mRtamucyate" itinirmAtArameke vadaMti / yadyapi suptyutkrAntyorbhedenetyatra, na tatra rathA ityapi brahma prakaraNaM tathApi niyata dharmapakSe jIva eva karteti pratibhAti / tadarthaM niHsaMdigdhaM vacanamudAharati / bhagavannimitatvAt svapnasthasyApisatyatvam / na hi kartu: svApo'sti yena bhramaH syAt / jAgartIti vacanAt / icchApUrvakaM ca sarva sRjati / " zatAyuSaH putra pautrAniti kAmaviSayAH putrAdaya uktAH / "te ca nirmitAH paraloka sAdhakA' iti lokatraya kalpanA / cakAradvayena kAryakAraNa gatA sarve dharmA uktAH / tasmAcchRtyupapattibhyAM svapna prapacasya siddhatvAt tatkRta guNadoSa saMbaMdhe pUrvokta deha nirmANaM vyartham ityevaM prAptam / kAThaka saMhitA kI caturtha vallI meM eka vAkya AtA hai-'ya eSa supteSu jAgati" ityAdi isake anusAra to samajha meM AtA hai ki svapna kA koI nirmAtA hai / yadyapi ye suSupti aura utkrAnti se bhinna avasthA hai, "na tatra rathA" ityAdi se brahma prakaraNa nizcita hotA hai, phira bhI isameM dharma pakSa niyata hai isalie isakA kartA jIva hI pratIta hotA hai| kintu kartRtva nizcita karane ke lie--'ya eSa supteSu" ityAdi asaMdigdha vacana uddhata kara diyA / ataH ye bhagavanirmita hai ataeva svapna bhI satya hai| kyoMki usa sthiti meM kartA brahma to svapna dekhatA nahIM jisase ise bhrama kahA jA sake / jAgati Adi vacana se usakA jAganA nizcita hotA hai / vaha icchA pUrvaka saba sRSTi karatA hai / jIva svayaM icchApUrvaka apane lie aniSTa svapna kI kalpanA nahIM kara sktaa| zatAyuSaH
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ putra pautrAn vRNISva" ityAdi jo AzIrvacana hai usase bhI brahma kartta tva nizcita hotA hai / "te ca nirmitAH paraloka sAdhakAH" ityAdi meM to spaSTataH triloka kalpanA kI carcA kara brahma kA kartRtva nizcita kiyA gayA hai / sUtra meM do cakAroM kA prayoga kara nirdeza kiyA gayA ki kArya kAraNa Adi sabhI dharma IzvarIya haiM / zruti aura upapatti se svapna prapaMca kI siddhi hotI hai, usake guNa doSa ke saMbaMdha meM, pUrvokta dehanirmANa saMbaMdhI siddhAnta vyartha hI ho jAtA hai| mAyAmAtra tu kAtsnya'nAnabhivyakta svarUpatvAt // 3 // 2 // 3 // tu zabda: pakSaM vyAvarttayati / svapnasRSTirmAyAmAtra tatra hetu : ? kAsnenAbhibyakta svarUpatvAt / kRtsnatvena yasya yAdRzaM svarUpaM dezakAlavastusApekSaM tathA'bhivyaktiH, kAtnrthenAbhibyaktistadabhAvAt / ayama AzayaH, zrutiH sRSTimevAha, na tasya satyatvamapi / "yathatadAtmyamidaM sarvaM tat sanyam' iti "AtmAnaM svayamakuruta" "tat satyam" ityAcakSate / "kathamasataH .. jjAyet" ityAdi zrutisahasrabhyo'sya satyatvaM pratIyate / naivaM svapna prapaMcasya zrutirAha / satya prayojanAbhAvAcca / svamAtra vihArastu mahAmAyAvitvAnmAyayApi siddhapati / nApi bhinna: prapaMcaH / jIvasyaikatvAt / avidyA manyate iti vacanAnna tatsukhaduHkha:bhogArthamapi satyatvamaMgIkartavyam / sthAnadvaya pratijJA ca viruddha yet / "jIvato mRtAMzca pazyati" iti jIva dvayadarzanam ato lokadvayapratijJAyarUpatvAnmAyayA krIDAyAmanyAnurodhAbhAvenAtisukhatvAt bhagavatkRtamAvAcakatvAcca zruteratirikta kalpanAyAM pramANAbhAvAMjyotiH zAstra niyamAbhAvAcca mAyAmAtreNa svapna iti na tatkRtaguNa doSa saMbaMdhaH / dIkSitasyAnnabhojanAdi prAyazcittaM tu bhagavatkrIDAyAmapi praticchAyatvAt kriyate / tadAnIM kartRtvasyAropAt / anyadA kartRtvasyAzAstratvAnna dharmAdharma janakakatvam / devatAjJAdistu jIvabrahmaNovidyamAnatvAt yuktaa| alaukika jJAne hi praticchAyatvAt saMvAda: / kvacid bhagavadAveze ISat saMvAdo'pi / tasmAt svataMtra satyatAyAM prama NAbhAvAnmAyAmAtraM svapna prapaMca iti siddhama / tu zabda se pUrvapakSa kA nirAkaraNa karate haiM / kahate haiM svapna sRSTi mAyAmAtra hai, kyoMki-dezakAla vastu sApekSa svarUpa kA isameM abhAva rahatA hai, arthAt svapna meM UTapaTAMga hI dIkhatA hai / jaise ki jAdUgara, logoM ko cakita karane ke lie tamAzA karatA hai vaise hI Izvara jIvoM ko vyAmohita karane ke lie mAyAmayI svapna sRSTi karate haiM, usameM kucha bhI satyatA nahIM hotii| kahane kA tAtparya hai ki-zruti meM, svapna sRSTi kA ullekha mAtra kiyA gayA hai,
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 333 usako satya to nahIM kahA gayA hai| jaisA ki - jagata sRSTi saMbaMdhI " yadaitadAtmyamidaM sarvam" tatsatyam " AtmAnaM svayamakuruta" tatsatyamivAcakSate" "kathamasataH saMjjAyet" ityAdi hajAroM zrutiyoM meM usakI satyatA kA spaSTa ullekha kiyA gayA hai, vaisA svapna sRSTi ko batalAne vAlI zruti meM nahI hai / svapnasRSTi meM satya ke prayojana kA bhI abhAva hai, jaise ki-naTa mAyA se vihAra karatA hai, vaise hI Izvara mahAmAyA kA jJAtA hai ataH vo mAyA se svapna sRSTi kA vistAra karatA hai, ataH use satya nahIM kaha sakate / svapna meM jo jIva ke vihAra kI carcA kI gaI vaha, Izvara ke lie karanA asaMbhava nahIM hai / svapna prapaMca, jagat prapaMca se svarUpa se bhinna nahIM hotA, kyoMki - donoM prapaMcoM kA upabhoktA jIva to eka hI hai / "avidyayA manyate" ityAdi vacana ke anusAra, svapnasRSTi meM bhukta sukha duHkhoM ko bhI satya nahIM mAnanA cAhie / yadi svapna prapaMca ko satya mAneMge to " tasya vA etasya puruSasya dve eva sthAne bhavat ida ca paralokaM sthAnaM ca" ityAdi meM jo jIva ke do hI sthAna batalAe gae haiM, usase viruddhatA hogI / svapna sRSTi ko satya mAnanA mAno jIva ke lie tRtIya sthAna svIkAranA hai / svapna varNana ke prasaMga meM AtA hai ki- "jIvita hI vaha apane ko mRta dekhatA hai" isa prakAra svapna dRSTA kA apane ko do rUpoM meM svataH dekhanA bhI vilakSaNatA kA dyotaka hai, jo ki ihaloka paraloka upabhoktA ke lie kevala mAyAmAtra tamAzA hI hai / donoM lokoM kI praticchAyA svapna meM rahatI hai tathA mAyA se krIDA hone para isameM kisI prakAra kA anurodha to rahatA nahIM isalie isameM sukha bhI paryApta milatA hai / ise Izvara nirmita kahA gayA, zruti ke atirikta isakA kahIM aura to ullekha hai nahIM tathA isameM jyotiSa zAstra ke niyamAnusAra dina-rAta kAla graha nakSatra kI praticchAyA bhI nahIM hai, kevala yA mAyAmAtra to hai hI isalie isameM kiye gaye guNa doSa, jIvAtmA se saMbaddha ho hI kaise sakate haiM ? aba prazna ye hotA hai ki yadi svapna mithyA vastu hai to, svapna meM bhojanAdi karane para jo prAyazcitta kA vidhAna zAstroM meM kiyA gayA hai, usakA kyA tAtparya hai ? isakA uttara dete haiM ki yadyapi vahA~ svapna bhojana nahIM kiyA jAtA phira bhI svApnika bhagavatkrIDA meM bhojana sadRza sukha jIva anubhava karatA hai, isase usameM kartRtva kA Aropa ho jAtA hai isalie usake prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai| jaise ki brIhI ke abhAva nIvAra se kAma calAyA jAtA hai, vaise hI isameM Aropita kartRtva ke kAraNa aparAdha kI siddhi ho jAtI hai / svapna karttavya zAstra maryAdA meM Abaddha nahIM hai, isalie vaha
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 dharmAdharma janaka nahIM ho sakatA / prazna hotA hai ki yadi svapna satya nahIM haiM to svapna meM deva darzana aura jo devAjJA hotI hai kyA vaha satya hai ? usakA uttara dete haiM ki-iMdrAdi jIva vizeSoM aura brahma donoM meM aisA viziSTa sAmarthya hai ki ve svapnAdeza karate haiM, samAdhi avasthA kI taraha svapna meMve hRdaya meM praviSTa hokara darzana AjJA Adi dete haiM, usa samaya buddhi jAgatI rahatI hai ata: svapna draSTA jIva pratyakSa anubhava karatA hai| isa prakAra kI jo anubhUti hotI hai, vaha laukika nahIM hotI, kyoMki unameM indriyoM kI saMlagnatA nahIM rahatI, apitu Atmajyoti rUpa se alaukika pratIti hotI hai / jisa samaya bhagavadAdeza hotA hai usa samaya kabhI-kabhI saMvAda bhI hotA hai| vaise svapna kI svataMtra satyatA kA koI pramANa nahIM milatA, isase nizcita hotA hai ki svapna prapaMca mAyAmAtra hI hai| sUcakazca hi zruterAcakSate ca tadavidaH // 3 // 24 // nanu tahi jIvasAkSikamekadezena kimiti sRjati tatrAha-sUcakaH zubhAzubha phalasUcako bhavati svapnaH / cakArAt kvacidAjJAvizeSadAnam / kalikAlAdeH pratyakSe bAdhakatvAt yuktazcAyamarthaH / prAtaH sUcaka phalasyaiva dRSTatvAtra tu svapna padArthasya / sUcakatve pramANamAha "yadAkarmasu kAmyeSu striyaM svapneSu pazyati, samRddhiM tatra jAnIyAt tasmin svapnanidarzanaH" ityAdi zruteH kiMca / AcakSate ca tadvidaH, svapnAdhyAyavidaH tathaivAcakSate / ArohaNaM govatsakuMjarANAmityAdinA / tasmAt sUcanArthaM jIva pradarzanamiti / prazna hotA hai ki yadi paramAtmA svakrIDA ke lie svapna sRSTi karatA hai, to una jIvoM ke sAkSika padArthoM ko nirarthaka hI kyoM racatA hai ? yaha to eka prakAra kA brahma ke lie doSa ho gyaa| isa para kahate haiM ki svapna zubhAzubha phala sUcaka hote haiN| kabhI kabhI jIvotkarSa ke lie vizeSa AjJA bhI svapna dvArA paramAtmA dete haiN| kyoMki kalikAla meM pratyakSa kahanA nahIM hotA / svapnoM kA sUcaka rUpa mAnanA hI ThIka hai / prAtaHkAla meM dekhe gae, sUcakaphala satya hote haiM, svapnagata padArtha satya nahIM hote / sUcakatva kA pramANazruti meM jaise ki "jaba kAmya karmoM ke anuSThAna meM saMlagna hone para svapna meM strI dikhalAI de to, usase samRddhi jAnanI cAhie" ityAdi / svapnAdhyAya ke jJAtA svapnoM ke phaloM ko kahA karate haiM / go, vRkSa, kuMjara ityAdi para car3ha kara yAtrA Adi svapna kA phala bhinna-bhinna kahA jAtA hai| isase nizcita hotA hai ki paramAtmA jo jIva ko svapna dikhalAte haiM, vaha nirarthaka nahIM hai, apitu bhAvI sUcaka hai|
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 335 parAbhidhyAnAtta tirohitaM tatohayasya baMdhaviparyayau / 3 / 2 // 5 // ___kiMcidAzaMkya pariharati / nanu jIvAya bhagavAn sRSTiM karoti, pradarzayati ca svasya sarvalIlAm / aMzazcAyam, kathamasya duHkhitvam ? ityAzaMkya pariharati tu shbdH| asya jIvasyaizvaryAdi tirohitaM, tatra hetuH parAbhidhyAnAt, parasya bhagavato'mito dhyAnaM svasyaMtasya ca sarvato bhogecchA, tasmAdIzvarecchayA jIvasya bhagavaddharma tirobhaavH| aizvarya tirobhAvAddInatvaM, parAdhInatvam / vIrya tirobhAvAt sarvaduHkhasahanaM / yazastirobhavAt sarvahInatvaM / zrI tirobhAvAjjanmAdisapiviSayatvaM / jJAna tirobhAvAddehAdiSvahaM buddhiH sarvaviparItajJAnaM cApasmarasahitasyeva / vairAgyatirobhAvAd vissyaasktiH| bndhshctunnN| kAryoM viparyayo dvyostirobhaav,devaivNmnythaa| yukto'yamarthaH / ekasyakAMza prAkaTye'pi tathA bhAvAt AnaMdA~zastu pUrvameva tirohito, yena jIvabhAvaH / ataeva kAmamayaH / akAmarUpatvAdAnandasya / nidrA ca sutarAM tirobhAvakI bhagavacchaktiH / ato asmin prastAve jIvasya dharmatirobhAva ukta: / anyathA bhagavadaizvaryAdi lIlA niviSayA syAt / tasmAnna jIva svarUpaparyAlocanayA kiMcidAzaMkanIyam / ___ kucha zaMkA karate hue parihAra karate haiN| prazna hotA hai ki-paramAtmA jIva ke lie sRSTi karate haiM, yA svapna sRSTi dikhalAte haiM, vaha unakI apanI lIlA kA vistAra hI to mAnA gayA hai, tathA yaha sRSTi paramAtmA kA aMza hI to hai, phira isameM duHkha prApti kyoM hotI hai ? isa saMzaya kA parihAra tu zabda se karate hue kahate haiM ki-jIva ke duHkha prApti kA kAraNa, usameM aizvarya Adi guNoM kA na honA hai / ina guNoM ke tirobhAva kA kAraNa hai ki paramAtmA kA dhyAna chor3akara jIva isa jagata ko hara prakAra se bhogane kI icchA karatA hai| isalie IzvarecchA se jIva ke bhagavaddharmoM kA tirobhAva ho jAtA hai / aizvarya ke tirobhAva se jIva meM dInatA arthAt parAdhInatA kA bhAva hotA hai / vIrya ke tirobhAva se sAre duHkha sahane par3ate haiM / yaza ke tirobhAva se sarvahInatA AtI hai| zrI ke tirobhAva se janma Adi samasta ApattiyA~ AtI haiM / jJAna ke tirobhAva se, deha Adi meM ahaM buddhi hotI hai jisake phalasvarUpa, saba kucha viparIta hI anubhava hotA hai tathA socatA bhI viparIta hI hai / vairAgya ke tirobhAva se viSayAsakti hotI hai / aizyAdi cAroM ke tirobhAva se jIva ka baMdhana tathA jJAna vairAgya ke tirobhAva viparyaya hotA hai / yahI artha ThIka hai / kevala eka aizvarya aMza ke prakaTa hone mAtra se bandhana kI mukti saMbhava hai / jIva kA AnaMdAMza to pahile hI se tirohita rahatA hai, tabhI to usakA jIva bhAva hotA hai|
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva do prakAra ke kahe gaye haiM sadA mukta aura baMdhanayogya / inamaiM pahilI zreNI ke sevAyogya hote haiM kyoMki unameM svarUpAnaMda mAtra kA tirobhAva rahatA hai| dharmarUpa kA tirobhAva nahIM hotA aura na aizvaryAdi kA hI / dUsare prakAra ke jIvoM meM sabhI kA tirobhAva rahatA hai| AnaMdAMza ke tirobhAva se hI jIva kAmamaya hote haiM tathA AnaMdAMza ke sadbhAva se niSkAmabhAva meM rahate haiM / nidrA hI paramAtmA kI tirobhAva karane vAlI prabala zakti hai| isalie nidrA ke prasaMga meM jIva ke tirobhAva kI carcA kI gaI / anyathA bhagavAna kI aizvaryAdi lIlA niviSayA hai / isalie jIva svarUpa kI paryAlocanA se kisI prakAra kI zaMkA nahIM karanI caahie| dehayogAd vA so'pi // 3 // 2 // 6 // IzvarecchayazvaryAditirobhAvaM svamate nirUpya, matAMtareNApi niyata-dharmavAdena nirUpayati / dehayogAd vA, dehasaMbaMdhAdevAsya sarvatiroMbhAvaH, viparyayo vA, apizabdAdanyat / asmina pakSe dehaviyoga eva putraraizvaryAdi prAptiH / pUrvasmin kalpe vidyamAne'pi iti zeSaH / na tvIzvarecchayA vikalpaH / IzvarecchA se aizvaryAdi tirobhAva kI bAta apane matAnusAra kahakara aba matAntara se niyata dharmavAda kA nirUpaNa karate haiM, ki sUkSmadeha saMbaMdha hone se hI inakA tirobhAva yA viparyaya, yA saba kucha hotA hai / isa mata se dehaviyoga ho jAne para aizvaryAdi kI punaH prApti ho jAtI hai / pUrva mata se vidyamAna meM bhI prApti ho sakatI hai / isameM IzvarecchA kA vikalpa nahIM hai| kazcita parazabdena dehAdimAha / tadA abhidhyAta yogarAkasmikatA syAt "sarvasyavazI sarvasyezAna" iti virodhAzca / kAzcittu "tasyAbhidhyAnAt, tRtIyaM deha bheda" iti zrutyanurodhena jIvakartRkAbhidhyAnaM matvA, atirohitamiti kalpayati / viparyayazabdena ca mokSama / bahvadhyAhAreNa ca sUtra dvAM yojayati / tad brahmavAda parijJAnAda saMgatezca sAdhanopadezasya bhrAntoktamityupekSyam / nidrAyA viveka jJAnAbhAvAvasa'tvAd yathA vyAkhyArtha evArthaH / koI para zabda se deha Adi artha karate haiM / vahA~ to abhidhyAna yoga Akasmika hogA taba "sarvasya vazI sarvasyezAna" ityAdi Izvara ko niyantA batalAne vAlI zruti hI vyartha ho jAyagIM / ataH vaha mata upekSya hai /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ koI (zaMkara aura bhASkara) 'jJAtvAdevaM sarvapAzApahAniH" "tasmAbhibhyAnAttRtIyaM dehabhede" ityAdi bhuti ke anusAra bhabhidhyA ko jIvakattUMka mAnakara bhISa kI brahmabhUta hone kI kalpanA kara-aizvaryAdi ke bhatirobhAva kA samarthana karate haiM / ukta zruti meM parAbhidhyAna kA artha paramezvara viSayaka dhyAna kiyA gayA hai, zabda sAmya hone se ve parAbhidhyAna ko jIvakartRka mAna baiThe aura pUrva tirohita guNoM ko parAbhidhyAna ke bala se atirohita mAnane lge| unhoMne kahA ki Izvara ke parijJAna na hone se baMdhana tathA unake parijJAna ho jAne se viparyaya arthAt mokSa hotA hai| vastutaH unheM brahmavAda kA parijJAna nahIM hai, isIlie aisI asaMgata bAta unhoMne kahI, sAdhanopadeza karane vAlI zruti kI unhoMne bhrAnta kalpanA kI hai| isalie ye mata bhI upekSya hai| nidrA meM vibeka zAna kA abhAva rahatA hai, isalie tirodhAna kI vyAkhyA bhI kara dI gii| savabhAvo nADISu tacchu terAtmani ca // 3 // 27 // prasaMgAjjIvasyAjJAnaM nirUpya suSuptau kevalamajJAnaM nirUpayituM sthAnasvapnAbhAve nirUpayati / prasaMga se jIva kI ajJAnAvasthA kA nirUpaNa karake aba suSupti meM kevala ajJAna kA nirUpaNa karane ke lie sthAna svapnAbhAva kA nirUpaNa karate haiN| evaM zrUyate-"nADIranukramya, tAsu tadA bhavati yadA suptaH svapnaM na kaMcana pazyati / athAsmin prANa evaikadhA bhavati, tathA prAjJenAtmanA saMpariSvakto na bAhya kiMcana veda nAntaramiti / " tatra saMzayaH, svapnavat prapaMcasRSTi mAyikImapi bhagavAn karoti, na vA ? iti saMzayaH / zruti meM kahate haiM ki-'nADI kA anukramaNa karake unameM lIna hokara jaba sotA hai to svapna nahIM dekhatA, isameM usake prANa ekIbhUta ho jAte haiM, usa sthiti meM vaha prAjJa AtmA se saMlagna hokara na bAhara kI bAta jAnatA hai na bhItara kI / " isa para saMzaya hotA hai ki bhagavAn nidrA avasthA meM bhI svapna kI taraha mAyika prapaMca sRSTi karatA hai kyA ? tatra "ya eSa supteSu jAgati' ityatra jIvasvApamAtre bhagavatsRSTeruktatvAt, svapnaM na kaMcana pazyati" ityatrApi darzana mAtra niSedhAta "na bAga kiMcana veda nAntaramiti ba" nAgaraga svapna prapaMcayoravizeSeNAdarzaka bhanAt suSuptAvavi
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ prapaMcanirmANamastItyavagaMtavyam / tatazca kasyAmapyavasthAyAM prapaMcavyatirekAbhAvAnmuktAvapisyAt / svApyasaMpattyorajJAna mAtra vizeSAt sati "sampadya na viduH" sati saMpadyAmaha iti / tasmAd vAhya sat saMpadovidyamAnayorapi yathA jJAnAbhAvAt agrahaNam evaM prapaMcasyApItyevaM praapte| ukta prakaraNa meM-ya eSu supteSu jAgati" meM jIva kI nidrA mAtra meM, bhagavata sRSTi batalAI gaI hai| "svapnaM na kaMcana pazyati " meM darzanamAtra kA niSedha kiyA gayA hai| "na vAhya kiMcana veda nAntaraM meM jAgaraNa aura svapna prapaMca donoM meM sAmAnya rUpa se kucha bhI na dekhane kI bAta kahI gayI hai jisase jJAta hotA hai ki suSupti meM prapaMca nirmANa rahatA hai / isase ye bhI jJAta hotA hai ki kisI bhI avasthA meM prapaMca vyatireka kA abhAva ho jAya to mukti bhI ho sakatI hai| svarUpa aura saMpatti me ajJAna mAtra hI vizeSa rUpa se rahatA hai, jaisA ki "saMpadya na viduH sati' ityAdi se jJAta hotA hai / isase nizcita hotA hai ki bAhya sat saMpatti ke vidyamAna rahate hue bhI jaise jJAna kA abhAva nahIM mAnA jAtA vaise hI nidrA meM prapaMca sRSTi kA bhI abhAva nahIM hai aisA mAnanA caahie| ucyate--tadabhAvo nADISu, tasya svapnasyAbhAvo nADISu, tathA Atmani ca kutaH ? tacchu teH, prapaMcAbhAvazruteH kAmanayA hi prpNcH| suSuptAvasthAyA akAmarUpatva zruteH / "tad vA asyaitadAtmakAmamAptakAmamakAma rUpamiti / " nADISu Atmani cetti grahaNAt suSuptidvividheti sUcayati / tathA hi hitA nAma nADyaH purItatyantA hRdaya dezAd bAhyA, 'AbhyaMtara paramAtmA, hRdaya dezastu jIvasya indriyANAM ca sa eva dezaH / tatra nidrayA bhagavacchattayA bahirhaSTyAcchAdane bhagavallIlAyAM tAM pazyati tatrApyAcchAdane gADha mRgato jJAna rahitaH kriyA zaktyA antarbhagavanta vA pravizati / bahirnADISu vA mamAyAti / ataeva bRhadAraNyaka SaSThe "yatra supto na kaMcanakAmaM kAmayata" iti vAradvayamAha, "tA vA asyaitA hitA nAma nADyaH, tadvA asyaitadAtmakAm" iti bhedena / suSuptistUbhayatra jJAnazaktaH sarvathA tirodhAnAt / tasmAt suSuptau na prapaMca sRSTiH / ukta saMzaya kA nirAkaraNa karate haiM ki nAr3iyoM meM svapna nahIM hotA aura AtmA meM bhI nahIM hotA, aisA zruti se hI nizcita hotA hai / prapaMca kAmanA se hotA hai / suSupta avasthA meM jIva kI niSkAmatA zrati meM spaSTa batalAI gaI hai "tadvA asyatadAtmakAma', ityAdi / nidrA do prakAra kI hotI hai, nAr3iyoM
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM aura AtmA meM [nidrAvasthA meM jIva nAr3iyoM yA AtmA meM praveza karake rahatA hai] hitA nAma kI jo nAr3iyA~ purItata hRdaya deza se bAhara rahatI haiM [yA to jIva usameM vizrAma karatA hai athavA] hRdaya ke bhItara jahA~ paramAtmA kA nivAsa hai, jIva aura indriyoM kA bhI vahI sthAna hai [usameM vizrAma karatA hai] jaba vaha hRdaya meM vizrAma karatA hai vaha bhagavat zakti se bAhya dRSTi se rahita hokara, antardRSTi se bhagavallIlA meM sammilita hokara usakA anubhava karatA hai / gAr3ha nidrA meM nimagna vAhya jJAna rahita vaha kriyA zakti se hRdayastha paramAtmA praveza karatA hai, anyathA vahisthita nAr3iyoM meM samA jAtA hai / isIlie vRhadAraNyaka ke SaSTha adhyAya meM-'vaha ina hitA nAr3iyoM meM" athavA vaha isa AtmA meM "ityAdi do vibhinna rUpoM ke anusAra "jahA~ sokara vaha kucha kAmanA nahIM karatA" ityAdi vAkya do bAra kahA gayA hai| suSupti kI donoM hI avasthAoM meM jJAnazakti kA sarvathA abhAva rahatA hai / isase nizcita hotA hai ki suSupti meM koI prapaMca nahIM hotaa| ataHprabodho'smAt / / 2 / / prabodhe saMdehaH "pratiyonyAdravati buddhAntAyaiveti" jIva samAna dharma prakaraNe nirUpitam / tato nADIbhyaH punarha dayadezaM gatvA bhagavato vA samAgatya jAgarti ? iti, Ahosvita yatra sthitastata eva jAgarti? iti, tatra zrutyanurodhAd hRdayadeza mAgatya jAgarti ityevaM prApte / ___ aba jAgaraNa ke viSaya meM bhI saMdeha karate haiM / vRhadAraNyakIya jyotirbrAhmaNa meM ullekha hai ki "vaha jIvAtmA suSupti meM usa paramAtmA ke sAtha maraNa kara ke Ananda bhogakara, jaise ki-jIvAtmA anya lokoM meM bhogakara punaH lauTakara AtA hai vaise hI jAgane para bhI punaH isa loka meM lauTa AtA hai" ityAdi nirUpaNa kiyA gayA hai| saMdeha isa bAta kA hai ki-nAr3iyoM se, hRdaya deza meM jAkara bhagavAna kI lIlA anubhava karake jAgatA hai athavA nAr3I se hI jAgatA hai ? ukta zruti ke varNana se to jJAta hotA hai ki-vaha hRdaya deza meM pahu~cane ke bAda hI jAgatA hai| ucyate-nADIbhya eva prabodhaH / garta patitasya prabodhehi tato gamanaM / prati yonyAdravaNantu bhagavata iti / kiMca, prabodho'smAt asmAdAtmanaH sakAzAdeva prabodha : priyameva saMpariSvaktasya bodhAbhAve kathamAgamanam ? ataeva saMpariSvakto niviDa nidraH / tasmAd yatraiva tiSThati tata eva prabodha iti siddham /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 ukta saMzaya para kahate haiM ki-nAr3iyoM meM vizrAma karane para nAr3I se hI jAganA hotA hai / jaise ki gaDDhe meM girA huA uThakara bAhara AtA hai vaise hI nAr3iyoM se uThakara AtA hai / yoniyoM meM bhogakara Ane ke samAna to, hRdayastha nidrA meM hI hotA hai / usa nidrA meM to AtmA me hI jAgaraNa hotA hai| priyA kI taraha cipaTakara sone vAle kA jAgane para kaise Agamana ho sakatA hai ? paramAtmA se cipaTa kara hI gaharI ni hotI hai / isase nizcita huA ki-jisa sthAna para nidrA meM jIva sthita rahatA hai vahIM se uThatA bhI hai| sa eva tu karmAnusmRti zabda vidhibhyaH // 3 // 26 // kicidAzaMkya pariharati / nanu priyayeva prAjJena.tmanA paripvaktasya brahmalokaM gatasya prabodhena jJAne mukta eva bhavenna tu punarAgaccheta / ato bhagavadicchayA dehanirvAhAya tatsthAne niyukto'nya eva jIvaH smaayaatu| anyataH prabodhe tu sa eva / vyavahArastu tAvatA setsyati / muktyarthaM prayatnastu na karttavyaH ? ityAzaMkya pariharati tu zabdaH / asnAdapi prabodhe sa eva, kutaH ? karmAnusmRti zabdavidhibhyaH / catvArohetavaH / lauphika vaidika jJAnakarmabhedAt / tatra lauvike karmaNi sAmikRta karmaNaH zeSa samApanAt / nahi kazcidapi suSupta pratibuddhaH samikRtaM na samApayatIti kvacit siddham / tathA'nusmRtiH / nahipUrvadRSTaM na smaratIti kvacita / siddhama zabdAzca-"puNyaH puNyena karmaNA bhavati, pApaH pApena kvaiSa tadA'bhUt kuta eta dAgAti ?" iti / tathA sati sampayetyAdayazca vidhayazca"zvobhUte brahmANaM vRNIta, zvobhUte zeSaM samApnuyAt eka eva yajet , dvAdazarAtrIrdIkSitaH syAt "ityAdi / " yaH kAmayet vIro na AjAyeta" ityaadyH| bhagavataiva maryAdA rakSArtha tathA karaNam / pUrvapakSeSUktayo durbalAH / tasmAt sa eva pratibuddha yte| kucha AzaMkA karate hue parihAra karate haiN| prazna ye hai ki prAjJa paramAtmA se priyA kI taraha cipaTe hue brahma loka ko prApta jIva ko to prabodha hone para bhI mukta hI ho jAnA cAhie, usake punaH lauTane kI bAta to samajha meM nahIM AtI, vaha to vahA~ se lauTa nahIM sktaa| ho sakatA hai, deha nirvAha ke lie usa sthAna para niyukta koI aura jIva bhagavat praraNA se lauTatA hogaa| kucha aura loga kahate haiM ki prabodha meM vahI jIva lauTatA hai| jAgA huA jIva, sone ke pUrva vyavahAra ko hI karatA hai, isalie vahI jIva honA cAhie, so to anya jIva se bhI vaisA vyavahAra saMbhava hai, bhagavAna ke dvArA use vaise vyavahAra kI preraNA mila sakatI hai / nidrA meM hI jaba bhagavAna se sAkSAtkAra saMbhava hai to
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 341 mukti ke lie prayatna karanA bhI vyartha hai / ityAdi saMzaya karate hue tu zabda se parihAra karate haiM / kahate haiM ki vahI jIva jAga uThatA hai| isakA nirNaya cAra prakAra se ho sakatA hai karma, anusmRti, zabda aura vidhi| ye jJAna karma ke bheda se laukika aura vaidika haiM / laukika karma meM adhUrA kiyA huA karma pUrNa hone para hI mAnA jAtA hai / koI bhI soyA huA vyakti jAgakara yaha nahIM samajhatA ki merA adhurA karma pUrA ho cukA / aisA bhI nahIM hai ki use sone ke pUrva kI dekhI huI vastu kI anusmRti na rahatI ho [laukika, karma aura anusmRti kI kasauTI para nirNaya karake aba vaidika zabda aura vidhi kI dRSTi se nirNaya karate haiM ki] 'puNya karma se puNya tathA pApa karma se pApa hotA hai" ityAdi vAkya meM puNya pApAtmaka carcA bhI ukta bAta kI hI puSTi karatI hai| "yaha usa samaya kahA~ thA kahA~ se A gayA" ityAdi vAkya meM bhI eka hI vyakti ke sone uThane kI bAta siddha hotI hai jahA~ veda meM vidhi kA ullekha hai ki "kala hone para zeSa karma ko samApta karegA" akele hI bhajana karanA cAhie "bAraha rAtri ke lie vaha dIkSita hai" ityAdi se bhI ukta mata kI puSTi hotI hai| sAMsArika maryAdA kI rakSA ke lie, bhagavAna ne hI vaisA niyama banA rakkhA hai, soyA huA jIva hI maryAdA pAlana ke lie, sokara uThane ke bAda tatpara ho jAtA hai| pUrvapakSa kI uktiyA~ durbala haiN| mugdhe'rddha saMpattiH parizeSAt / 3 / 2 // 10 // kicidAzaMkya pariharati / nanu yatra karmAnusmRtayo na santi tatrA'nyo bhaviSyati / kvacinmUrchAdivizeSe sarva smRtinAzena mugdhabhAvadarzanAt / tatra yathA : laukika vaidika vyavahArAstathA'nyatrApi bhaviSyanti / anusmaraNAdayazca buddhi vRttayaH / gaMgA pravAha jalasya gaMgAvad ya eva cidaMzastatrAyAti sa eva tathA bhavatu, kiM sa eveti ? nirbanendhetyAzaMkya pariharati / mugdhe mugdha bhAve arddha saMpattireva, na sarvA / na hi mugdhasya yajJAdAvadhikAro'sti pUrva pravittAni tu jIvanAdhikArAt kriyante / laukika vyavahAro'pi nApUrvaH siddha yati / pUrvokta hetu sadbhAve tu na ko'pi doSaH / ato mugdhe addha saMpattiH pUrvaiva, nottarA / kuta etat ? parizeSAt * sa eva vA na veti nizcaya pramANAnAmabhAvAt arthAt saMdeho'vaziSyate / tasmAt saMdehAnmugdhe arddha prtipttiH| na tatra prANAyana vighAtakRtA mUrjAvicAryate / tasyAH prANadharmatvAta / yathA vAlyaM zarIra dhrmH| vyarthazca vicAraH / jIvAvasthA eva hi vicAryante kevala sAkSivAdastu na brahmavAdaH / tasmAdeka eva jIvaH svapnAdi doSa saMbaMdha rahitastAdRzajanmayukto bhagavajjJAna rahito jJAnAdhikArIti siddham /
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 kucha AzaMkA karate hue parihAra karate haiM / prazna hotA hai ki jahA~ anusmRti nahIM rahatI vahA~ kucha aura ho sakatA hai| kabhI-kabhI mUrchA Adi vizeSa avasthAoM meM samasta smRti ke nAza ho jAne se mugdha bhAva dekhA jAtA hai, jaise ki mUrchA vizeSa ke bAda atimugdha amaruka rAjA ke zarIra meM zaMkarAcArya ke jIva ke praveza kI bAta ati prasiddha hai| jaise mugdhAvasthA meM laukika vaidika vyavahAra hotA hai vaise hI suSupti meM bhI anya jIva kA praveza ho sakatA hai| anusmRti Adi buddhi kI vRttiyA~ haiM vo jAgRta avasthA meM bar3ha jAyA karatI haiM / jaise ki gaMgA pravAha meM patita jala ko gaMgA hI kahA jAtA hai. vaise hI vaha cidaMza hai usameM buddhi vRti pravAhita hone lagatI hai| aura vahI pUrva karma ko samApta karane vAlA bhI hotA hai| ityAdi zaMkA karate hue parihAra karate haiM / kahate haiM mugdhabhAva meM arddha saMpatti hI rahatI hai, pUrNa sapatti nahIM rahatI / mugdhavyakti kA yajJAdi meM adhikAra nahIM hai / mugdhabhAva ke pUrva hone vAle agnihotra Adi to jIvanAdhikAra se hote haiM / laukika vyavahAra bhI sAmAnyataH hotA rahatA hai / mugdhAvasthA ke pUrva ghaTita tathyoM kA mugdhAvasthA ke bAda bhI astitva rahatA hai, isalie kisI prakAra kA doSa ghaTita nahIM hotaa| mugdhAvasthA meM arddha saMpatti rahatI hai, usake bAda kI avasthA pUrvAvasthA kI taraha hotI hai "sa eva vA na vA" ityAdi se nizcaya aura pramANoM kA abhAva pratIta hogA hai jisase saMdeha upasthita hotA hai, isa saMdeha se hI mugdhAvasthA meM arddha saMpatti kI bAta nizcita hotI hai| ukta prasaMga meM prANAyAna vighAta karane vAlI mULa kA ullekha nahIM hai| vaha to prANa kA eka dharma mAtra hai jaise ki bAlyakAla zarIra kA eka dharma hai| isalie usa para vicAra karanA vyartha hai / isalie jIvAvasthA para hI vicAra kiyA gayA hai / yaha sAkSivAda hai brahmavAda nahIM hai / isa vivecana se nizcita hotA hai ki jo jIva svapnAdi doSoM ke saMbaMdha se rahita hai, vahI prAktana karma ke anusAra, bhagavad jJAnA rahita, jJAnAdhikArI bhI hotA hai| na sthAnato'pi parasyobharyAlagaM sarvatra hi // 3 // 2 // 11 // idAnIM viSaya nirdhArAthaM brahma svarUpaM vicAryate tatraprathama manyonya viruddhavAkyAnAM nirNayaH kriyate / tadartha metAvata siddham / samanvayAvirodhAbhyAmekameva brahma pratipAdyata iti / tatra yathA kAryavirodha parihRta evaM brahma dharma virodho'pi pariharaNIyaH anyathA'bodhakatA syAt / tatra svagatadharmANAmaviruddhAnAmagrime pAde vicAraH / jaDa jIvadharmatvena pratItAnAmatra vicAraH kriyate / tatra kvacit jaDa jIva dharmA bhagavati bodhyante, kvaciniSidhyante / yathA sarvakarmA sarvakAmaH / na caite jIva dharmA eva na bhavantIti vAcyam / uccAvaca karmaNAM kAmAnAM ca jIva
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 343 gatatva prtiiteH| netaro'nupapattariti sarvatra vailakSaNyasyoktatvAt / kArya vizeSa dharmANAM kAraNe vakta mazakyatvAt / na ca kAraNa dharmA eva sarve kArya aMze vA pratIyanta iti vAcyam asthalamanaveityAdivAkyaiH prApaMcika sarvadharma vailakSaNyasyoktatvAta / aba viSaya nirdhAraNa ke lie brahma svarUpa kA vicAra karate haiN| isameM sarva prathama anyonya viruddha vAkyoM kA nirNaya karate haiN| arthAta jJAnAdhikArI ke saMbaMdha meM vicAra karane ke bAda jJAna viSaya kA nirdhAraNa karanA yukta hI hai| usake lie brahma ke svarUpa kA vicAra kareMge isase brahma ke bodhakatA kA prakAra jJAta hogaa| saba kucha brahma hI hai aisA nirdhAraNa karane ke lie adhikaraNa prAraMbha karate haiN| samanvaya aura avirodha donoM se eka brahma kA hI pratipAdana kiyA gayA hai| jaise ki kArya virodha kA parihAra kiyA vaise hI brahma dharma virodha kAparihAra bhI Avazyaka hai / yadiaisA nahIM kareMge to, yaha nirNaya kaThina hogA ki vaha sadharmaka hai yA adharmaka athavA jIva kI taraha sadoSa hai athavA sarvathA doSa rahita hai| brahma ke aviruddha svagata dharmoM kA agrima pAda meM vicAra kiyA gayA hai| upaniSadoM meM jo jaDajIva saMbaMdhI vivecana hai unameM kahIM jaDajIva dharmoM se bhagavAna kA bodha hotA hai, kahIM unakA unameM niSedha hai| usI para isa adhikaraNa meM vicAra karate haiN| jaise ki "sarvakarmA sarvakAmaH" ityAdi / ye saba jIva ke dharma hI na hoM, ye nahIM kahA jA sktaa| U~ce nIce karmoM aura kAmanAoM kI jIva meM ceSTAyeM dekhI jAtI haiN| "netaroDanupapatteH" sUtra meM brahma kI vilakSaNatA batalA cuke haiN| kArya vizeSa ke dharmoM kI kAraNa meM sthiti ho aisA kahanA kaThina hai / aura na kAraNa dharma hI, saba kAryoM yA aMza meM rahate haiM, yahI kahA jA sakatA haiM / "asthUla anaNu" ityAdi svarUpAva bodhaka vAkyoM se brahma kI, prApaMcika jagata ke samasta dharmoM se vilakSaNatA siddha kI gaI hai| ____ atra kecidavirodhamevamAhuH / sarvatra kAraNatvAt bhagavAnasti tatazca asthUle asthUlo'naNAvanaNuruccAvacakartaryuccAvacakartA uccAvacakAme uccAvacakAmaH pRthivyAM sarvagandho jalAdAvagandhaH / evaM rasAdiSu / evaM sthAnataH parasyobhayaliMgamupapadyate / athavA kAraNa eva rUpamarUpaM cAvacchedebhedena acintya sAmarthyAda vaa| anyathA asataH sajjana na prasaMga iti apinA saMgRhIta iti / etadubhayamapi na / kutaH ? sarvatra hi, sarvatraivaitAdRze rUpaM bhagavata upadizyate / hi yukto'yamarthaH bhagava svarUpa pratipAdikAni hi etAni vAkyAni, na tvanuvAdakAni, vaiyarthyApatteH aci ntyatve jJAnAnudayaH "tameva viditvA'timRtyumeti" bhaktayA mA mabhijAnAti" yAvAn
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 yazcAsmi yAdRzaH", tato mAM tattvataH jJAtvA vizate tadanantaram" iti vAcyam / zAstrAnArambha prasaMgAt / ayaM ca virodhaH pariharaNIyaH / sarvehi virodhA atra cintyantenApi tattadupAdAnabhUta pradeza vizeSeNAvirodhaH / anuvAdakatvenavaiyathyapi - tteH / na ca bhagavati bhedo'sti / pratyArambhamekamevAdvitIyamiti vacanAt / alpakalpanAyAmapi zruti virodhaH siddhaH / zrutyavirodhArthameva hi pravRtteH tasmAna matAntarAnusAreNa jaDajIva dharmANAM sattvAsattve parihattu zakye / koI brahmavAdI RSi upaniSadoM se varNya bhagavAna ke viruddha dharmoM ko aviruddha batalAte haiM / sAre jagata meM bhagavAna vidyamAna haiM, kyoMki ve hI sabake kAraNa haiM / jaise ki pArthiva padArthoM kI kAraNa rUpa pRthivI, ghaTapaTa stambha Adi kAryoM meM nimittAnusAra una una rUpoM ko dhAraNa karatI hai vaise hI bhagavAna bhI asthUlAdi dravyoM meM aura rasAdikoM meM tathA guNoM meM una una rUpoM ko dhAraNa karate haiM / sthAna dharmarUpa ve cinha paramAtmA meM bhAsita hote haiM / isalie paramAtmA kI donoM paraspara viruddha vizeSatAyeM saMgata hotI haiM; ityAdi eka mata hai / dUsarA mata haiM ki kAraNa brahma hI pradeza bheda se, rUpa aura arUpa hotA hai, kyoMki usameM acintya sAmarthya hai / yadi ukta bAta na mAnI jAya to prazna hotA hai ki ve vizeSatAyeM una una vastuoM meM kahA~ se A jAtI haiM ? yadi kAraNa meM ve vizeSatAyeM na raheM to asat se sat kI utpatti kaise saMbhava hai ? yahI bAta sUtra meM " api " zabda se batalAI gaI hai / ye donoM hI mata asaMgata haiM, aisA sUtrastha "na" zabda lakSya kara rahA hai / upaniSadoM meM sabhI jagaha bhagavAna ke aise hI vilakSaNa rUpa kA varNana kiyA gayA hai| jo ki ThIka hI hai / bhagavatsvarUpa ke pratipAdaka "aNu asthUla" Adi vAkya kevala anuvAdaka mAtra nahIM haiM, yadi unheM aisA mAna leMge to ve nirarthaka siddha hoNge| yadi brahma kI ye vizeSatAyeM aupAdhika mAna lI jAyeM to, unake jJAna se mukti prApti kI saMbhAvanA to ho nahIM sakatI / "use jAnakara mRtyu kA atikramaNa karatA hai" "mujhe bhakti se jAnatA hai" mujhe tatva se jAnakara mukta ho jAtA hai "ityAdi vAkya spaSTa rUpa se, bhagavad zAna ke uparAnta mokSa prApti kI carcA karate haiN| "yasyA mataM tasya mataM" "avijJAtaM vijAnatAM" ityAdi vAkyoM meM jisa acintyatA kA ullekha hai usase sukhapUrvaka jJAnodaya saMbhava nahIM hai / yadi saMbhava ho jAya to, vicAra zUnya vyaktiyoM ko bhI jJAna ho sakegA, phira vicAra zAstra ( vedAMtazAstra) kI upAdeyatA samApta ho jAyagI / isalie ukta virodha kA parihAra Avazyaka hai / ukta prakAra kI sabhI fearioM para vahA~ vicAra karate haiN| yadi ina vAkyoM ko anuvAda mAnA jAya to
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345 unakI vyarthatA siddha hotI hai / bhagavAna meM bheda bhI nahIM hai, sRSTi viSayaka vAkyoM meM spaSTa rUpa se usakI advaitatA kA ullekha hai "ekamevAdvitIyam" ityAdi / yadi unake bheda kI thor3I bhI kalpanA kI jAyagI to zruti virodha hogaa| bhagavAna vyAsa deva zruti vAkyoM kI aviruddhatA siddha karane ke lie hI sUtroM kI racanA meM pravRtta hue haiM / isalie kinhIM bhI matoM ke AdhAra para, jIva aura jar3a dharmoM ke sattva aura asattva kA parihAra karanA saMbhava nahIM hai| na bhedAditi cenna pratyekamatadvacanAt // 3 // 2 // 12 // prakArAntareNa samAdhAnamAzaMkya pariharati / na bhavaduktovirodhaH saMbhavati / bhedAt / kAraNakAryeSu sarvatra bhedAMgIkArAt / prapaMcavilakSaNaM brahma bhinnama / prapaMca dharmavad brahmAbhinnam tathA'jJAtaM jJAtaMca / ekasya bhedasyAMgIkAre sarvamupapadyata iti cenna / pratyekamatadvacanAta, abhedavacanAta / iyaM pRthivI sarveSAM bhUtAnA mAva'ti brAhmaNe ayameva sa yo'yamiti sarvatrAbhedavacanAta kAryakAraNarUpa prakArANAM bhedaniSedhAt / tasmAnna bhedAMgIkAreNa zrutayo yojayituM zakyAH / prakArAntara se samAdhAna ke prayAsa kA parihAra karate haiN| samAdhAna karate haiM ki Apane jI virodha kI bAta kahI so asaMbhava hai, kyoMki kAraNa aura kAryoM meM bheda hai, prapaMca jagata se vilakSaNa brahma bhinna hai| prapaca dharma kI taraha, brahma bhI bhinna hai / jaisA ki "ajJAtaM jJAtaM" ityAdi se nizcita hotA hai / eka ke bheda svIkArane se saba kucha samAdhAna ho jAtA hai| (ukta samAdhAna kA parihAra karate haiM ki) ukta kathana asaMgata hai, kyoMki sabhI jagaha advaita kA pratipAdana kiyA gayA hai| "iyaM pRthivI sarveSAM bhUtAnAM madhu" ayameva sa yo'yam" ityAdi sabhI vAkyoM meM abheda kahA gayA hai| inameM kArya kAraNa ke rUpa aura prakAra bhedoM kA niSedha kiyA gayA hai| isalie bheda svIkArane se zrutiyoM kA sAmaMjasya nahIM kara skte| apicaiva bheke / 3 / 2 / 13 // .. . bhedAMgIkAre bAdhakamAha / api ca, evamevAbhedameva bhedaniSedhenaikezAkhino vadanti / "manasaivedamAptavyama," nehanAnAsti kiMcana "mRtyoH sa mRtyumApnoti . yA iha mAneva pazyati" iti bheda darzana nimdA pacanAta / tasmAna bhedAMgIkAraH
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ kattu zakyaH / iva zabdo, bahusyAmiti vyAvRtyathaH / tasmAdupaniSatsu sarva prakAro'virodhaH siddhaH / bheda svIkArane meM hone vAlI bAdhA batalAte haiM ki vRhadAraNyaka ke zArIra brAhmaNa meM abheda kA spaSTa ullekha hai, jisameM bheda kA niSedha kiyA gayA hai| "mana se hI ise prApta kiyA jA sakatA hai| isa jagat meM koI vibhinnatA nahIM hai jo isameM vibhinnatA dekhatA hai vaha, matya prApta karatA hai" ityAdi meM bheda dRSTi kI nindA kI gaI hai| isalie bheda nahIM svIkAra sakate / "nAneva" meM jo iva zabda kA prayoga kiyA gayA hai vaha "bahasyAma" pada kA vyAvartaka hai| isa prakAra upaniSadoM meM samasta prakAroM kA avirodha siddha hotA hai / arUpavadeva hi tatpradhAnatvAt // 3 // 2 // 14 // eka dezi matena samAdhAnamAha / kathamatra saMdeho virodho vA? jaDajIva dharmANAM vidhiniSedhayorjaDajIvayohi jaDajIvadharmAH bhavanti / anyatratapadizyamAnA upAsanArthA bhavaMti / nanUkto bhedAbhAvaH, satyama . tathApi kAryakAraNAMzabhAvakRtasya bhagavad vihArArthaM jAtasya bhedasya niSeddha mazakyatvAta / tasmAd brahmaNi jaDajIva dharmANAM niSedhoyuktaH / upacArAttu sarvakarmAdayaH / viparItaM kinnasyAt ? ata Aha arUpavadeva, rUpyatenirUpyate vyapahiyate, iti rUpaM vyavahAra viSayatvaM, tayukta rUpavad vizvam / brahma tu tadvilakSaNama kAryakAraNAM zAMzinovalakSavyasya yuktatvAt / nanvavailakSaNyamapi yuktama , kAraNatvAdata Aha, tatpradhAnatvAt / tasya brahmaNaH pradhAnatvAnmukhyatvAt / yatra hi tat pratipAdyate tatra tasya mukhyatvam / brahma pratipAdane brahma dharmANAmeva mukhyatvaM, nAnya dhamAMNAma / yathA prazAsanasya mukhyatvaM, tathA sarvakarmeti laukikakarmAnuvAdena bhagavatsaMbaMdha spaSTamevAmukhyatvama / viziSTabodhane'pi sarvazabdasya prasiddhAnuvAdakatvAdatirikta kalpanAyAM gauravAt pramANAbhAvAcca yathAkathaMciddamavatvena jJAnasyaivopayogAlloka dharmAnevAnadyavaiziSTaya bodhanamucitam / arUpamiti vaktavye arUpavaditi vacanaM, bhinna dharmANAmevaivaM nirNayo, na tu prazAsanavad bhagavaddharmANAma / tasmAt kAryavat tad dharmANAmapi kAryatvAd bhagavatvaM na bhagavaddharmatvamiti / aba eka dezIya mata se samAdhAna karate haiM, prazna karate haiM ki paraspara viruddha vizeSatAoM ke saMbaMdha meM pUrA saMdeha hai, athavA brahma meM jaDajIva dharmoM kI vidhi
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 347 niSedhaparaka virodhAtmaka pravRtti para hai ? tathA jo virodha hai vaha bhI kyA ubhaya liMga zravaNa se hai athavA donoM ke bheda se saMbaddha hai ? vidhiniSedhaparaka virodhAtmaka pravRtti saMbaMdhI saMzaya kA uttara dete haiM ki, jaDajIva dharmoM kI jo vidhiniSedha carcA hai vaha to, jaDajIva kI, jaDajIva dharmoM ke AdhAra para hai ataH usameM viruddhatA kA prazna hI nahIM uThatA / isake atirikta anyatra jahA~ kahIM bhI vidhiniSedhAtmaka pravRtti hai, vaha upAsanA se saMbaMdhita hai| virodha saMbaMdhI uttara dete hue apanA svamata upasthita karate haiM ki jo hamane bheda kA nirAkaraNa kiyA hai, vaha ThIka hai phira bhI kAryakAraNAMza bhAvakRta, bhagavad vihAra ke lie kiyA gayA jo bheda hai, usakA niSedha karanA sambhava nahIM hai| isalie brahma ke sambandha meM, jaDajIva dharmoM kA jo niSedha hai, vaha ucita hai / "sarvakarma" Adi jo upAdhiyA~ paramAtmA ke lie batalAI gaI haiM vo aupacArika mAtra haiM / yaha jagata paramAtmA ke svarUpa se nitAnta viparIta hai ataH paramAtmA kI kRti nahIM ho sktaa| ityAdi saMzaya para siddhAnta rUpa se "arUpavadeva" ityAdi sUtra prastuta karate haiM / kahate haiM ki sarvavyavahAra yogya vizva rUpavAna hai, brahma usase vilakSaNa hai, kArya aura kAraNa meM aMzAMzI sambandha hotA hai ataH unameM vilakSaNatA honA svAbhAvika haiN| unameM avilakSaNA bhI svAbhAvika hai, kyoMki kAraNa hI to kAryarUpa meM pariNata hotA hai, vahI to kArya kA pradhAna vAstavika rUpa hotA hai| jagata kA kAraNa brahma, pradhAna mukhya hai / jisakA pratipAdana jahA~ kiyA jAya, vahI usa jagaha mukhya hotA hai| brahma ke pratipAdana meM, brahma ke dharmoM kI hI mukhyatA hai / "sarvakarmA ityAdi jo vizeSatAyeM haiM vo laukika karmoM kI anuvAdamAtra haiM, isalie bhagavAna ke sambandha meM vaha nizcita hI gauNa haiM / sarva zabda viziSTa artha kA dyotaka hai phira bhI loka prasiddha "samasta prapaMca' kA anuvAdamAtra hai, isa zabda kI isase adhika gauravapUrNa artha kI kalpanA kA koI pramANa bhI nahIM milatA, parantu kisI prakAra paramAtmA ke guNa ke rUpa meM, lokadharmoM kA sAMketika artha mAna liyA jAya to vaha vaiziSTya bodhaka ho sakatA hai| sAmAnya vizeSatAoM meM to hama ukta prakAra kA nirNaya kara sakate haiM, kintu bhagavad guNoM ke sambandha meM aisA prazAsakIya nirNaya nahIM kara sakate / isalie, kAryarUpa jagata kI taraha, jAgatika vizeSatAoM kI bhagavattA svIkAra sakate haiM, kyoMki ve bhagavAna ke hI kArya haiM, para unheM bhagavAna kI vizeSatAyeM nahIM mAna sakate / prakAzavaccAvaiyarthyAt // 3 // 2 // 15 // nanu sarvavyavahArAtIte zAstra vaiphalyam / "manasai vaitadAptavyam' iti viro
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 dhazca na parihRtaH / " te tvaupaniSadaM puruSaM pRcchAmi, "yatovAco nivarttanta" iti cet ? ata Aha0 prakAzavat yathA saura prakAzI vyavahAryo'vyavahAryazca nahi svata: saMpAdayituM zakyate sthApayituM vA / Agate tu sUrye meghAdyabhAve ca sAnnidhyamAtreNa vyavahAraH kattu zakyate / tathA laukikavADa. manobhirna zakyate vyavahattu Izvara sannidhAne tu zakyata iti dvayamAha zrutiH / kuta etadavagamyate ? tatrAha avaiyarthyAt anyathA zAstraM vyarthaM syAt / cakArAddharmANAM tathAtva virodha: parihRtaH / " AsIno dUraM brajati, apANipAdoM javano grahItA, pazyatyacakSuH sa zRNotyakarNa: ityAdAvalaukikA bhagavaddharmA ucyante / akAraNaka kAryavacanAt brahma dharmANAMcAkAryatvaM vIdhayati, tasmAdavyavahAryo'pi na zAstra vaiphalyam / I zaMkA kI jAtI hai ki yadi paramAtmA ke guNoM ko samasta vyavahAroM se atIta mAna leMge to bhagavatprApti ke vAcaka zAstra vacana vyartha ho jAyeMge "ise mana se hI prApta kara sakate haiM" ityAdi virodhoM kA bhI parihAra nahIM ho sakegA / " tumase aupaniSada puruSa ke viSaya meM pUMchatA hU~" jise na pAkara vANI lITa AtI hai" ityAdi vAkyoM kA samAdhAna kaise hogA ? isa para prakAzavat Adi sUtra prastuta karate haiM / kahate haiM ki jaise sUrya kA prakAza vyavahArya aura avyavahArya hotA hai, vaha svataH apane ko na to saMpAdana kara sakatA hai na sthApita kara sakatA hai| sUryodaya hone para, meghAdi kA abhAva hone para hI sAnnidhyamAtra se usakA upayoga kiyA jA sakatA hai, vaise hI paramAtmA ko laukika vANI aura mana se nahIM jAna sakate / Izvara ke sannidhAna se hI unheM jAna sakate haiM yahI "te tvopaniSade " "yato vAco" Adi donoM zrutiyoM se dhvanita hotA hai / yadi aisA artha nahIM kareMge to zAstra vyartha ho jAyegA / sUtrastha cakAra ke prayoga se saMzayita virodha kA parihAra karate haiM, sUtrakAra kA kathana hai binA hAtha paira kA bhAgatA aura pakar3atA hai, kAna ke sunatA hai" ityAdi bhagavAna ke alaukika guNoM kA varNana hai / Upara jo akAraNaka kArya kI carcA kI gaI hai, usase bhagavAna ke guNoM kA akAryatva dyotana hotA hai / isa prakAra avyavahArya hote hue bhI, zAstra kI viphalatA nahIM hotI / ki - " baiThA huA dUra jAtA hai, binA netra se dekhatA aura binA A Aha ca tanmAtram | 3|2|16|| kiMcidAzaMkya pariharati / nanvalaukikAnIndriyANi rodhAbhAvAya kathaM na kalpyante / anyathA akAraNaka kAryatvaM tasya f tvamalaukikatvaM tatazca pazyatyacakSuriti virodha ityAzaMkya pariharati / Aha ca zrutiH svayameva tanmAtraM
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJAnaghanamAtra "sa yathA saindhavadhano'nantara'vAhyaH kRtsno rasa evaM vA are'yamAtmA'nantaro'bAhyaH kRtsnaH prajJAna dhana eva' iti svarUpA raktAnAmindriyANAmabhAvAt / na ca kriyAbhAvo'pi / vedavirodhena tathA , yitumazakyatvAn / veda niHzvAsAyana bhUtasamutthAnAderuktatvAcca / ato nendriyANAM parikalpanA / kintu sarvAkAra svarUpaM vastveva tAdRzamiti maMtavyam, kRtsna vacanAt / cakArAt "sarvendriyavivarjitam" iti smRtirapi / nasmAnnedriya kalpanA virodhaH / kucha saMzaya karate hue parihAra karate haiN| kahate haiM ki "pazyatyacakSaH" ityAdi meM jo indriyoM kA varNana hai, use laukika indriyoM se viruddha alaukika kyoM nahI mAna lete, aisA mAnane se svataH hI vilakSaNatAoM kA samAdhAna ho jAvegA / alaukika na mAnane se, akAraNakAryatva, nitya alaukikatva Adi saMbhava nahIM hai, "pazyatyacakSuH" ityAdi virodha kA parihAra bhI sambhava nahIM hai / isa saMzaya kA parihAra karate haiM ki isakA samAdhAna to zruti hI kara rahI hai vaha use prajJAnadhana mAtra hI kahatI hai / " jaise ki namaka kI DalI bAhara se bhItara taka ekarasa hai, vaise hI vaha yaha AtmA bhI bAhara se bhItara taka prajJAnaghana hai" isameM svarUpAtirikta indriyoM kA niSedha kiyA gayA hai| vastutaH paramAtmA meM laukika alaukika kisI bhI prakAra kI indriyA~ nahIM haiM / aura na unameM kriyAbhAva hI hai| veda viruddha isa prakAra kI kalpanA kI bhI nahIM jA sktii| vedoM meM saMsAra kI sRSTi aura vinAza Adi kA jo ullekha milatA hai unameM bhI kahIM bhagavAna kI indriyoM kA ullekha nahIM hai| isalie indriyoM kI parikalpanA nahIM karanI cAhie apitu yahI mAnanA cAhie ki samasta sAkAra vastue~ unhI kI svarUpa haiM, vahI paramAtmA kI sAkAra mUrti hai| "sarvendriya vivajitam" ityAdi smRti bhI hai| isI bhAva se indriya kalpanA kA virodha bhI nahIM hai| darzavati cAtho'pi smaryate / 3 / 2 / 17 // punaH prakArAntareNa virodhamAzaMkya pariharati / nanu brahma jagatkAraNamiti siddham / tacca samavAyi nimittaM ceti ca / kAraNa dharmA eva hi kAryoM bhavanti / asaMbhAvanAyAM tvanyathA kalpanam / kAmAdayo dharmAzca zrutau vihitA / te brahmaNa eva bhavituM yuktAH / nipedhikA'pi zrutiH / na hi vedavAdinAmaNumAtramapyanyathA kalpanamucitamityAzaMkya pariharati / darzayati zrutireva jaDajIva dharmANAM bhagavatyabhAva iti / 'dvevAva brahmaNorUpe"ityupakramya dvedhA paMcabhUtA nyuktavA "athAt Adezo neti neti'' ityAha / iti zabdaH prkrnnvaacii| brahma paMca mahAbhUtAni bhavati / na tvevaM prakArakama tata sAdhayati / na bhavatyeva brahma tAdRzam /
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiyukto'yamarthaH / etasmAjjAtamiti / nahi kArya kAraNayorekaH prakAro bhavati / ato neti netIti prakAraniSedhopasaMhAraH / sa tu samavAyitva mAtratvam / kintvanyat paramastIti rUpaM nirUpya nAma nirUpayati "satyasya satyam" iti / tena prapaMcAtirikta brahmaNo vidyamAnatvAt prapaMca dharmavacanaM tasminnaupacArikamevayuktam / zrutyaiva tathA pratipAdanAt cakAraH pUrva yukta yanusaMdhAnArthaH / atho iti prakrama bhedo'pi / athAta Adeza iti bhinna prkrmennaah| zruteranyArthatA nirAkaraNAyAha / api smaryate "anAdimata parabrahma na sat tannAsaducyata" iti sadasatoH kSetratvAt / jJeya nirUpaNe niSedhaH / prapaMcadharmA bhagavati ucyante vedAdau, natu naddharmA bhavantIti jJApayati / tasmAccha tismRtibhyAmeva tathA nirnnyH|| punaH prakArAntara se virodha prastuta karate hue usakA nirAkaraNa karate haiN| kahate haiM ki-brahma jagat kA kAraNa hai, yaha to nizcita hI hai / vaha samavAyi aura nimitta donoM hI kAraNa hai| kAraNa kI vizeSatAyeM hI kArya meM hotI haiM / kArya kI vizeSatAye yadi kAraNa meM na hoM to zrutiviruddha kalpanA kI bhI jAya / kAma Adi guNoM ko to zruti bhI mAnatI hai, vo brahma meM saMbhava bhI haiN| isake viparIta niSedha karane vAlI zruti bhI hai / vedavAdiyoM ko veda ke viruddha aNumAtra bhI anyathA kalpanA karanA ucita nahIM hai / isakA parihAra karate haiM ki zruti hI paramAtmA meM jaDajIva dharmoM kA abhAva batalAtI hai| "devAva brahmaNo rUpe" aisA upakrama karake adhidaivata aura adhyAtma bheda se paMcabhUtoM kA nirUpaNa karake "athAta Adezonetineti''kahate haiM / isa prasaMga meM neti zabda prakAravAcI hai jisase tAtparya hotA hai ki samavAyikAraNa hone ke kAraNa brahma svayaM paMcabhUta rUpa hotA ho so bAta nahIM hai / brahma vaisA rUpa vAlA nahIM hotA yahI mAnanA sahI hai "etasmAjjAyate' ityAdi meM spaSTataH ukta bAta kA niSedha kiyA gayA hai| kArya aura kAraNa kA eka prakAra nahIM hotaa| isa prakAra neti neti kahate hue prakAra niSedha karate hue prasaMga kA upasaMhAra kiyA gayA hai| dvitoya neti zabda paramAtmA ke samavAyitva mAtra kA niSedhaka hai, usase yaha dhvanita hotA hai ki vaha kevala samavAya hI nahIM hai kucha aura bhI hai / isa prakAra prakaraNa meM rUpa kA nirNaya karake "satyasya satyam" ityAdi nAma kA nirUpaNa karate haiN| isase yaha nirNaya huA ki prapaMca se bhinna brahma, prapaMca jagata meM vidyamAna to hai hI isalie prapaMca sambandhI vizeSatAoM kA usake lie jo prayoga kiyA jAtA hai vaha aupacArika hai / zruti meM aisA hI pratipAdana kiyA gayA hai / pUrva yukti ke anusaMdhAna ke lie hI ukta vicAra prastuta kiyA gayA hai aisA sUtrastha cakAra se dyotita hotA hai / sUtrastha "aghopi" pada sUcita karatA hai ki
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ isameM prakrama bheda bhI hai, arthAt zrati kA anyArtha nahIM hai, aise nirAkaraNa ke lie ukta pada kA prayoga kiyA gayA hai / "anAdimat paraM brahma" ityAdi smRti bhI hai / isameM brahma ko sadasat se vilakSaNa kahA gayA hai / sadasat meM kSetratva hai, jaya ke nirUpaNa meM inakA niSedha hai| vedAdi meM, prApaMcika dharmoM ko bhagavAna meM batalAyA gayA hai, ve dharma unameM haiM aisA nahIM kahA gayA hai / zruti smRti donoM se yahI nirNaya hotA hai ki prApaMcika brahma meM svAbhAvika nahI haiM, apitu aupAdhika haiN| ataeva copamA sUrzakAdivata / 3 / 2 / 18 // prapaMcadharmA bhagavatyucyanta ityatra nidarzanAntaramAha / ataeva imameva nirNayamAzritya "samaH pluSiNA samo nAgena samomazakena sama ebhistribhirlokaH samo'nena sarveNa" iti nirupamasya bhagavato yadUpamAnaM tat taddharmasaMbaMdhAt / na cAtra svataMtratA dazadharmavattvaM brahmaNo vakta yuktam / nanvidamapi viruddhamityAzaMkya dRSTAntamAha sUrya kAdivat / sUryeNa sahitaMjalaM sUryakam / "yathA hyayaM jyotirAtmA vivasvAn apo bhinnA bahudhaiko'nugacchan, ekadhA bahudhA caiva dRzyate jala candravat" iti yathetara saMzliSTasyopamAnatvamevaM, samaH plussinnetypi| cakArastu virodhAbhAvo vaktavyo'dhikaraNaMca saMpUrNa mekadezina iti sUcayati tasmAjjar3ajIva dharmANAM bhagavatyupacAro, niSedhastu mukhya iti / / prapaMca dharma, bhagavAna ke hai, isa para dUsarA nidarzana prastuta karate haiM / ukta nirNaya ke AdhAra para to "samaH pluSiNA samo nAgena" ityAdi meM nirupama bhagavAna ke jo upamAna die gae haiM ke unake dharma ke saMbaMdha se hI haiN| isase to yaha nizcita nahIM hotA ki brahma. sA dharmavAlA svataMtra hai, yahA~ spaSTa viruddhatA hai / ityAdi saMzaya para dRSTAnta dete haiM- "sUryakAdivat" "jaisA ki sUrya vibhinna jalAzayoM meM aneka rUpa vAlA dIkhatA hai, tathA caMdra eka hote hue bhI jalAdhAroM meM aneka dIkhatA hai vaise hI ye jyoti svarUpa AtmA samasta vizva meM pratibiMbita hai" isa udAharaNa meM itara saMzliSTa upamAna hai usI prakAra "samaH pluSiNA" ityAdi meM bhI hai| sUtrastha cakAra virodhAbhAva tathA sArA adhikaraNa ekadezIya hai, isakA sUcaka hai / isase nizcita hotA hai ki jaDajIva ke dharma bhagavatsaMbaMdha meM aupandagika haiM, unakA ni dha hI mukhya hai| ambuvadagrahaNAtana tathAtvam / / 2 / 16 / /
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 mukhya siddhAntaM vakta mekadezinaM dUSayati / tu zabdastathA siddhAntaM vyAvarta yati / tathAtvaM samavAyAtiriktasya tadarmayogAt jaDajIna dharmayogAt sarva kAmatvAdayo na bhabaMti, kutaH ? ambuvadagrahaNAt sarva parasya hi prativimbe'dhikaraNa dharmavasvam / tanna rUparahitaM tatra vidyamAnaM ca na prativimbata iti vaktavyam / tathApi svamatavirovAdambuvadagrahaNamiti / svacchamambU prativimbaM gRhaNAti, nahi tathA dharmAgrahItuM zaknuvanti / dharmatvAcca, sarvAdhAratvena tathocyamAne vaiyarthya miti pUrvamavocAma / na ca bhramAt, kalpanaM vedenocyate, apratArakatvAt, sarvajJatvAcca / viplavAdinaM enaM vacanaM, na vaidikasya / pRthivyAM tiSThannityAdi virodhazca / tasmAd brahma dharmAeva sarvakAmAdayo na tUpAdhisaMbaMdhaupacArikA iti / mukhya siddhAnta batalAne ke lie eka dezIya mata kA nirAkaraNa karate haiN| tu zabda uparyukta siddhAnta kI viruddhatA kA sUcaka hai / ukta siddhAnta mAnane vAle, sarvakAmatva Adi dharmoM ko jo samavAyi se bhinna, jaDajIva ke yoga se mAnate haiM, vo asaMgata hai| jala aura pratibimba kA jo udAharaNa paramAtmA aura jagata ke saMbaMdha meM diyA gayA vo bhI asaMgata hai| samasta jagata meM, parabrahma ke pratibimba ko mAnate hue, AdhAra dharmavAlA mAnanA, eka dezIya mata hai| rUparahita brahma kA, rUpavAna jagata meM prativimbita honA saMbhava nahIM hai| ve loga to brahma aura jagata ko vilakSaNa mAnate haiM aura phira svayaM hI apane mata se viruddha, jasa pratibimba kA udAharaNa prastuta karate haiM, ye samajha meM nahIM AtA / dUsarI bAta ye hai ki svaccha jala hI pratibimba grahaNa kara sakatA hai / jala aura jagata kA aikya ho bhI nahIM sakatA / jagata, jala ke samAna svaccha to hai nahIM, phira vaha svacchatama paramAtmA ke dharmo ko kaise grahaNa kara sakatA hai ? aura phira tIsarI bAta ye hai ki ye jagata to paramAtmA kA hI kArya hai, kArya meM samavAyikAraNa kA pratibimba kahIM bhI dekhA nahIM jaataa| paramAtmA ko sarvAdhAra mAnate hue, phira unheM jagata meM pratibimbita mAnanA, yaha to nirartha ka mata hai, aisA hama pahile bhI kaha cuke haiM / veda se aisI bhramAtmaka kalpanA nahIM kI jA sakatI, kyoMki veda, apratAraka (svayaM apane viruddha na bolane vAle) aura sarvajJa haiM "yathA hayaM jyotirAtmA" ityAdi vacana viplavAdiyoM ke hI haiM, vaidika nahIM haiM / ukta mata ko mAnane se 'pRthivyAMtiSThan' i!yAdi veda vacana se virodha bhI hotA hai| isase nizcita hotA hai ki sarvakAma Adi guNa brahma ke hI haiN| ve guNa unameM bhaugAdhika mA aupacArika hoM so bAta nahIM hai| vRddhi hAsabhAttavamantarbhAvAdubhayasAMmajasyAdevam / 3 / 2 / 20 //
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 353 ) siddhAntena virodha prihaarmaah| virodho hi parihAraNIyaH lokavedAbhyAM tadanusAreNa / 'mahAnavakAzo'lyo'vakAzo, yathAvakAzaM" daza camasAn" iti laukika vaidika vyavahAro vastu dharma viruddho dRzyate / vyApakatvaM vRddhihyAsau ca AkAzasyaiva / tatra yathA karake praviSTa AkAzastathA vyapadizyate / tathA satyubhaya sAmaMjasyam bhavati / anyathA ekatarabAdho bhavati / evaM tattadnupravezAt brahmA'pyevam / na caupAdhikatvam, japAkusuma lauhityavadanyadharmatvAbhAvAt / anyAnuvidhAyitve'pi svadharmA eva te, kAraNatvAdivat / na cAgantukatvAt taddharmA eva na bhavatIti vAcyam / anya dharmatve pramANAbhAvAt / tadgatatva pratItezca dRSTatvAccAvirodhaH avirodha prakAro'yam / yathobhaya sAMmajasyaM bhavati prakAro'pi tasyaiva tathA vktvyH| tasmAd yathA AkAzasya vRddhi hrAsabhAktvaM karakAdiSvantarbhAvAt tathaivaubhaya sAmaMjasyAdevaM brahmApi bRddhihrAsa padena zarIre AkAza jIvayorekamudAharaNaM bodhayati / siddhAntAnusAra virodha kA parihAra karate haiN| loka vedAnusAra virodha kA parihAra karanA cAhie / mahAna avakAza, alpAvakAza yathAvakAza Adi laukika "dazacamasAn" ityAdi vaidika vyavahAra, vastu dharma se viruddha dekhe jAte haiM / vyApakatva, vRddhi aura hAsa AkAza ke hI batalAye gae haiM vastutaH AkAza to zUnya hotA hai usameM bar3e choTe kA prayoga to aupacArika mAtra hai, jaise ki karaka meM praviSTa AkAza usI parimANa kA kahA jAtA hai| isa prakAra kA vicAra karane se paramAtmA sambandhI vilakSaNa guNoM kA sAmaMjasya ho jAtA hai| anyathA eka pakSa kA bAdha ho jAtA hai / jaise AkAza vibhinna sthaloM meM vibhinna parimANa vAlA kahalAtA hai, vaise hI brahma bhI vibhinna sthaloM meM praviSTa hokara vibhinna nAmavAlA hotA hai / brahma aura jAgatika padArthoM kI aupAdhika ekatA nahIM haiN| inakI ekatA to japAkusuma aura usakI lAlimA ke samAna vAstavika hai / jaise ki japAkusuma meM anya dharmatva kA abhAva hai, vaise hI jagata meM bhI anya dharmatva kA abhAva haiM / sarvakAma Adi guNo kA auroM ke lie prayoga kiyA jAtA hai, phira bhI ve paramAtmA ke hI guNa haiM, kyoMki sabake kAraNa to ve hI haiM / ye bhI nahIM kaha sakate ki auroM ke lie prayoga kiye gae ve dharma Agantuka haiM, isalie ve paramAtmA ke nahIM haiM / vAstava meM ina vizeSatAoM ko, paramAtmA ke atirikta kisI anya kA mAnA gayA ho, aisA pramANa bhI nahIM miltaa| ina guNoM kI paramAtmagata pratIti bhI hotI hai aura pratyakSa dekhA bhI jAtA hai ki ye vizeSatAyeM
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 354 ) hareka meM nahIM hotI, isalie virodha samApta ho jAtA hai| avirodha kA yahI prakAra hai / jisase donoM prakAra kI vizeSatAoM kA sAmaMjasya ho sake vaise hI prakAra kI yojanA karanI cAhie / jaise ki AkAza ke vRddhi aura hrAsa kahane mAtra ko haiM, karaka Adi meM nihita hone ke kAraNa usakI vibhinna saMjJAyeM hotI haiM, vaise hI brahma bhI vRddhihrAsa Adi se rahita hote hue bhI jagata ke vibhinna padArthoM ke AkAroM meM vyApta hai, isI se usakI ubhayavidha vizeSatAoM kA samAdhAna ho jAtA hai| darzanAcca / 3 / 2 / 21 // hetvantaramAha bhagavati sarve viruddhadharmA dRzyante na hi haTe'nupapannaMnAma, vyAghAtAt / tAdRzameva bad vastviti tvadhyavasAyaH prAmANikaH / cakAgadulUkhalabaMdhanAdi pratyakSamevobhayasAdhakaM dRSTamiti / atho amuSyaiva mamA kasyeti ca / tasmAt zrutismRtipratyakSeH sarvaviruddha dharmAzrayatvena brahma pratItena virodhaH / ukta samAdhAna meM dUsarA hetu prastuta karate haiN| bhagavAna meM sAre viruddha dharma dekhe jAte haiM, phira bhI ve saba unameM asaMgata nahIM hote, umakA kAraNa ye hai ki paramAtmA vastu ke anusAra vaisA hI adhyavasAya karate haiM, jaise ki ulUkhalabaMdhana Adi lIlAoM meM unhoMne svalpatA aura mahattA, donoM hI prakAroM ko vyakta kiyaa| phira bhI yazodA unako apanA abodha bAlaka hI mAnatI rhiiN| iga prakAra hama dekhate haiM ki zra tismRti meM paramAtmA ko vilakSaNa guNoM vAlA dikhalAyA gayA hai, isalie unameM viruddhatA kA prazna hI nahIM utthtaa| prakRtatAvatvaM hi pratiSedhati tato babIti ca bhUyaH / 3 / 2 / 22 / / paramArthato virodhaM parihatya yuktyApi pratiSedhati / nanu sarva vizeSa dharmANAM asthUlAdivAkyaniSedhAt kathamavirodhaH pratyetavya iti cet ? tatrAhatatobravIti ca bhUyaH, tatraivavAkye pUrva niSedhati tasminneva vAkye punastameva vidhatte "yatovAco nivartante aprApya manasA saha, AnandaM brahmaNo viddhAn" iti / tathA asthUla vAkye'pi" etasyaiva prazAmane gArgi, etad viditvA, AkAza otazca protazca" iti / cakArAdekavAkyopAkhyAnabhedI sNgRhiitau| sarvatra laukikaM pratiSedhatyalaukikaM vidhatte iti yuktayA nirNayaH / tasmAd yuktyApyavirodha / paramArtha rUpa se virodha kA parihAra karake aba yukti se bhI karate haiM / yadi kaheM ki paramAtmA ke samasta vizeSa dharmoM kA asthUlAdi vAkya se niSedha kara
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 355 ) diyA gayA phira avirodha kA nirNaya kaise karate haiM ? usakA uttara sUtrakAra dete haiM | prakRtaitAvatvaM hi pratiSedhati / prakRte yadetAvat paridRzyamAnA yAvantaH padArthA laukikAsteSAmeva dharmAn niSedhati / pratItasyaiva hi niSedhAt / atojagadvailakSayamevAsthUlAdi vAkyaiH pratipAdyate natuvedoktA brahma dharmA niSeddhu N zakyate / kuta etadavagamyate ? ukta gAgi prazna ke prasaMga meM laukika dIkhane vAle jitane bhI padArtha haiM, unhIM ke dharmoM kA niSeSa kiyA gayA hai | pratIta kA hI niSedha ho sakatA hai| asthUlAdi vAkya meM, jagad se vilakSaNa rUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai, vedokta brahma dharmoM kA niSedha karanA to saMbhava hI nahIM haiM / yadi pUcheM ki ye kaise IT ? usa para sUtrakAra kahate haiM - taMtrAha " tato bravIti ca bhUyaH" arthAt usI art meM pahale to niSedha kiyA gayA hai kintu bAda meM usI kA samAdhAna bhI kiyA gayA hai jaise ki " jise vANImana sahita pA nahIM sako loTa AI, Ananda brahma ko jAnakara vidvAna kisI se nahIM DaratA ' ityAdi, isI prakAra asthUla vAkya meM bhI" he gAgi ! isI ke prazAsana meM ise jAnakAra - AkAza isI meM ota prota hai" ityAdi / eka hI vAkya meM, upAkhyAna bhedoM kA saMgraha kiyA gayA hai / sabhI jagaha laukika dharmoM kA pratiSedha aura alaukika dharmo kA samarthana hai, isI yukti se nirNaya karanA cAhie, yukti se bhI avirodha siddha ho sakatI hai / tadavyaktamAha hi | 3||23| zabdaMbala vicAreNa virodhaM parihRtyArthabala vicAreNAvirodha pratipAdanAyAdhikaraNamArabhate / sarvANi viruddha vAkyAnyudAhRtya cintyante / " na cakSuSAgRhya te, "kazcid dhIraH pratyagAtmAnamaikSat," "nApivAcA," sarve vedAyadpadamAmananti aprApya manasA saha," "manasaivai tadAptavyam," asparzamagaMdhamarasam "sarvarUpaH sarvagaMdhaH sarva rasaH " " apANipAda" ityAdi / "vizvatazcakSuH " ityAdi / "nigu MNazca" "yaH sarvajJaH sarvazaktiH " " ityAdi viruddha vAkyAni / na hi vastu dvirUpaM saMbhavati / vAkyadvayamapi pramANam / tathA sati pramANAntarAnurodhenaikasya svArthe prAmANyamanyasyopacaritArthatvamiti yuktam / tatra pratyakSAnurodhena nirNayo vicAryate / tatra pUrvapakSamAha - tadavyaktam / tad brahma avyaktameva bhavitumarhati / kuta: ? Aha hi zruti pratyakSAbhyAm / " netinetyAtmA agrAhyo" " na hi gRhyat" iti / na hi gRhyata iti anubhaba sAkSikaM pramANaM
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutirAha / na hi kenacidapi cakSuSA manasA vA brahma dRSTamasti / sarvarUpatve hi sarvereva draSTuM zakyeta / tasmAt sarva dharmavatvena pratipAdakAnyupacaritArthAnyeva / anubhavavirodhAdityevaM prAptam / zabda bala ke vicAra se virodha kA parihAra kara aba artha bala ke vicAra se avirodha kA pratipAdana karane ke lie adhikaraNa kA prArambha karate haiM / sabhI viruddha vAkyoM ko prastuta karate hue vicAra karate haiM jaise ki "netra se nahIM dekha sakate," koI dhIra hI pratyagAtmA ko dekhatA hai," "vANI se nahIM kaha sakate," sAre veda jisa pada ko prApta karate hai," "manasahita. na pAkara," "ise mana se hI jAna sakate haiM," "yaha asparza, agaMdha aura arasa hai," vaha sarvarUpa, sarvagaMdha aura sarvarasa hai," usake hAtha paira nahI phira bhI daur3akara pakar3atA hai "ityAdi," vizva ke netroM se dekhane vAlA "niguNa bhI," jo sarvajJa aura sarvazaktimAna hai, ityAdi viruddha vAkya haiN| vastu do rUpoM vAlI to ho nahIM sktii| vAkya donoM prakAra ke hI prAmANika haiN| isakA nirNaya to aise hI sakatA hai ki donoM meM se eka ko vAstavika pramANa mAnA jAye aura dUsare ko aupacArika / pratyakSa pramANa jisake pakSa meM ho usI ke pakSa meM nirNaya karanA caahie| isa para pUrva pakSa vAle kahate haiM ki vaha brahma avyakta hI ho sakatA hai, zruti aura pratyakSa donoM se hI usakI abyaktatA siddha hai / "AtmA aisA bhI nahIM, aisA bhI nahIM, vaha to agrAhya hai" isa vaidika ukti ko hI hama pratyakSa meM caritArtha pAte hai kyoMki hama paramAtmA ko pakar3a nahIM pAte / Aja taka kisI ne bhI netra yA mana se brahma ko dekhA nahIM hai| yadi vaha jagata kI taraha sarvarUpa hotA to sabase dekhA jA sakatA / isalie, paramAtmA kA jo sarvadharma rUpa se pratipAdana kiyA gayA hai vaha aupacArika hai| anubhava se viruddha hone se aimA hI nizcita hotA hai| * api saMrAdhane pratyakSAnumAnAbhyAm / 3 / 2 / 24 / / apIti pUrvapakSa garhAyAm / sarvathA mUrkhaH pUrvapakSavAdI yataH saMrAdhane, samyak sevAyAM bhagavattoSejAte dRzyate / 'zraddhAbhakti dhyAnayogAdavehi' yamevaiSa vRNute tenalabhyaH 'bhatkyAtvananyayAzakya ahaevaM vidho'juna' jJAtu draSTuca tatvena praveSTaM ca paraMtapa 'iti / dvividhamapi rUpaM dRzyate / tatastu 'taM pazyate niSkalaM dhyAyamAnaH 'anekabAhUdara vaktranetraM pazyAmitvAM sarvato'nantarUpam' 'iti / saMrAdhakasya svAnubhavo dhra vAdInAmupapAdakatvaMca / tasmAt pratyakSAnumAnAbhyAM, zrati smRti,
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 357 ) bhyAM vA brahma sAkAramanantaguNaparipUrNa ceti nAvyaktamevaiti nizcayaH / ato laukikA laukika pratyakSa viSayatvAdubhayavAkyArtha rUpamapi brahma / / sUtrastha apizabda pUrvapakSa kI garhaNA kara rahA hai| usase dyotita hotA hai ki -pUrvapakSavAdI pUrNarUpa se vyAmohita haiM, kyoMki-saMrAdhanA arthAt vidhivata sevA se bhagavAna ke prasanna ho jAne para unako dekhA jA sakatA hai| zraddhA bhakti aura dhyAna yoga se prApta karo' jise prabhu varaNa karate haiM, unhIM se ve prApta haiM, 'arjuna ! mere isa rUpa ko ananya bhakti se hI dekhA jA sakatA haiM, ityAdi se nizcita hotA hai ki vaha saguNa niguNa rUpa hote hue bhI dRzya haiN| jaisA ki 'dhyAna karane vAlA usa nirAkara ko dekhatA hai 'maiM Apako saba jagaha aneka hAtha, peTa, mukha aura netroM vAle anaMta rUpoM ko dekha rahA hU~" ityAdi vAkyoM se spaSTa hai / saMrAdhaka ke svAnubhava aura dhruva Adi ke udAharaNa se ukta kathana kI puSTi ho jAtI hai| pratyakSa aura anumAna, tathA zruti aura smRti sabhI se yahI nirNaya hotA hai ki brahma, saguNa sAkAra hai, avyakta nahIM hai| laukika alaukika donoM hI rUpoM kA pratyakSa hone se, brahma kA jo rUpa ubhayavidha vAkyoM meM kahA gayA vaha ThIka hai / prakAzAdivaccAva zeSyaM prakAzazca karmaNyabhyAsAt / 3 / 2 / 25 // punaH prakArAntareNa pUrvoktameva sthirIkatta madhikaraNantaramAHrabhAte / tatra sUtradvayena pUrvapakSadvayamAha / nanu pratyakSAnurodhenorbhayavidhavAkya samAdhAnaM nopapadyate vakta zatkyaiva nirNaya ucitaH / na tu zru tipratyakSAbhyAm / yathA prakAzajalasuvarNA dInAmanekavidhatvaM nAMgIkriyate / sUryacandramaNiprakAzAdiSUSNasItAnubhavarUpa sparzAH pratIyante na hi tejasi tAvantaH sparzA aMgI kriyante / jale ca himatapta kuNDAdiSu tathA suvarNe varNabhedAH / na hi sarve svaabhaavikaaH| tejasttvAdi svabhAvahAni prasaMgAt / tathA brahmaNo'pyavaizeSyamaMgIkattavyam / nivizeSa hi brahmeti sarva prasiddhiH / cakArAdevaM sAdhakA agrAhyo na hi gRhyata ityevamAdayaH / nanUkta bhaktasya tathA sAkSAtkArAt tAdRza zrutezca nekavidhatvamaMgIkatta zakyata iti / naiSa dossH| prakAzazca karmaNi tapaH praNidhAnAdikarmaNi bhagavataH prkaashH| tatra yathA teSAM kAmastathA prakaTIbhavati cakArAdaprakAzAnyathA prakAzau / tatra hetuH abhyAsAdAvRtteH yadyekavAraM prakaTa: syAt tadAtattadrUpatvamaMgIkriyetApi / pratibhakta pratikarma cAvirbhAvaH / ataH prakAzo'pi kRtrima evaM, dIpaprakAzavat / anyathA sarvadA syAt / tasmAnna bhakta pratyakSeNa nirNayaH /
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 358 ) punaH prakArAntara se pUrNokta bAta kI puSTi karane ke liye dUsarA nayA adhikaraNa prArambha karate haiM / upayukta do sUtroM se do pUrva pakSoM ko dikhalAyA gyaa| aba saMzaya karate haiM ki-pratyakSa pramANa ke AdhAra para ubhayavidha vAkyoM kA samAdhAna nahIM ho sakatA / vAkya zakti se hI nirNaya karanA ucita hai / jaise ki-prakAza, jala, suvarNa Adi ke prakAra nahIM mAne jA sakate / sUrya kAntamaNi candrakAntamaNi, prakAzAdi meM jo uSNa, zota Adi sparza kI anubhUti hotI hai, teja meM vaise sparza kI anubhUti nahIM hotii| jala meM hima taptakuNDAdi meM sparzAnubhUti hotI hai, tathA suvarNa meM aneka varNa hote haiM / ye saba svAbhAvika nahIM hai / vaise hI brahma kA avaizeSya mAnanA cAhiye, nivizepa brahma ko hI sarvatra prasiddhi hai / ' agrAhyo na gRhyata' ityAdi vAkya ukta tathya ko hI puSTi karate haiM jo yaha kahA ki-bhakta ArAdhanA dvArA prabhu kA sAkSAtkAra karatA hai aisA zruti kA pramANa hai, isalie eka mAtra nivizeSa svarUpa ko hI nahIM mAnanA cAhie / so to bAta yaha hai ki-tapa praNidhAna Adi karma meM bhagavAna kA prakAza hotA hai, jisa bhakta kI jaisI kAmanA hoto hai,, prabhu usake samakSa vaise hI rUpa se prakAzita hote haiM / kabhI-kabhI bhakta ko prakAza dIkhatA bhI nahIM kabhI dUsare prakAra kA prakAza dIkhatA hai, ye to abhyAsa ke Upara nirbhara karatA hai / jisakA jaisA abhyAsa hogA vaisI anubhUti hogii| jisake sAmane jo rUpa eka bAra prakA zita huA bhakta usI rUpa ko svIkAra kara puna: punaH usI rUpa ko prApta karane ke lie abhyAsa karatA hai| hara bhakta kI apanI. alaga-alaga prakriyA hotI hai usI ke anurUpa prakAza kA AvirbhAva bhI hotA hai| isase nizcita huA ki ye prakAza kRtrima hotA hai, jaisA ki-dIpa kA prakAza / yadi aisA nahIM hai to, vo prakAza sadA rahanA cAhie / isaliye bhakta ke pratyakSa se paramAtmA ke svarUpa kA nirNaya karanA ucita nahIM hai| ato'nantena tathAhi liMgam / 2 / 2 / 26 // phalitamAha-ataH, abhyAsAdananta na anata rUpeNa avirbhAvaH / na hyekavastu pratikSaNamanyAdRzaM bhavati nimitta bheda vyatirekeNa / kvacid bhakta kAmazca nimittatvena pratIyate / na hi nimitta bhedena jAyamAnaM vastu bhavati / kintu tathA sati liMgaM vigraha eva bhavati / yuktazcAyamarthama / 'yadyaddhiyA ta urugAya vibhAvayanti tattad vapuH praNayase sadanugrahAya 'iti ataH zru tyA pratyakSeNa vA tathA nirNayaH kattu zakyaH / tasmAt sarvAgocarameva brahmatyevaM prAptam /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 359 ) abhyAsa se bhagavAna kA ananta rUpa se AvirbhAva hotA hai nimitta bheda se koI vastu pratikSaNa rUpa nahIM badalatI hai, kabhI hI bhakta kI kAmanAnusAra nimitta rUpa se pratIta hotI hai / nimittabheda se jAyamAna vastu nahIM hotI apitu vigraha hI hotI hai (arthAt jAyamAna prakAza meM vibhinnatA nahIM hotI apitu vigrahoM meM vibhinnatA hotI hai) yahI vicAra sahI hai / jaisA ki varNana bhI hai 'jo jisa buddhi se paramAtmA kI ArAdhanA karatA hai, usake praNaya ke anusAra kRpA karake para - mAtmA, vaise hI zarIra dhAraNa karate haiM isalie zruti aura pratyakSa se ukta nirNaya ho sakatA hai isase, nizcita hotA hai ki brahma, sarvasAdhAraNa se gocara nahIM hai| ubhaya N vyapadezAt tvahikuNDalavat / 3 / 227 // tu zabdaH pakSavyAvarttayati / naivaM kevala yuktyA loka dRSTAntena nirNayaH zakyate kattu N, anyathedaM zAstraM vyarthameva syAt / atrahi vedAdeva brahmasvarUpajJAnam tatakathaM svarUpa zatkyA nirNayaH ? brahma tUbhayarUpam ubhaya vyapadezAt, ubhayarUpeNa nirguNatvenAnantaguNatvena sarva viruddha dharmeNa rUpeNa vyapadezAt / tarhi kathamekaM vastvanekadhA bhAsate ? tatrAha - ahikuNDalavat yathA sarpa RjuranekAkAraH kuNDalazca bhavati tathA brahma svarUpaM sarvaprakAraM bhakta cchayA tathA sphurati / kalpanAzAstra e hIdaM bAdhakam -- aneka kalpanAgauravaM ceta / na tu kevalaM zrutyekasamadhigamye / navazAstra vaiphalyam, evaM sAdhanArthatvAt / atra va hi sUrivyAmohAdanyazAstrotpatti / ataH sarvaviruddha dharmANAM Azrayo bhagavAna na hi pramANa dRSTe anupapattirasti yadartha yuktayapekSA / loke'pi zarIrAntaH karaNAdIni paraspara viruddha dayAmArakatvAdIni viSaya bhedenaikasmin kSaNe pratIyante / tasmAt sakala viruddhadharmA bhagavatyeva varttanta iti na kApi zruti rupacaritArtheti siddham / tu zabda se uparyukta pakSa kA nirAsa karate haiN| kevala yukti yA loka tase nirNaya nahIM kiyA jA sakatA / aisA karane se zAstra vacana viphala ho jAveMge / veda se hI brahma svarUpa kA sahI jJAna hotA hai / brahma donoM hI prakAra ke rUpoM kA hai, usake donoM hI prakAra ke rUpoM kA spaSTollekha hai, nirguNa aura anaMta guNa, joki paraspara viruddha hai, donoM hI bhagavAn ke dharma kahe gaye haiM / eka hI vastu aneka kaise haiM ? isa para sUtrakAra kahate haiM- jaise sarpa ke do rUpa
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 360 ) hote haiM, jaise vaha kabhI lambA phailakara eka AkAra kA pratIta hotA hai aura kabhI aneka lapeToM meM vibhinna AkAroM kA pratIta hotA hai, vaise hI brahma bhI, bhakta ko kAmanAnusAra aneka AkAroM meM sphurita hotA hai| ye dRSTAnta, kalpanA zAstra aura aneka kliSTa kalpanAoM kA nirAkaraNa karatA hai, kevala zruti se to zAstra kalpanAoM kA nirAkaraNa hotA nhiiN| isa prakAra vicAra karane se vacana bhI sArthaka siddha hotA hai / isa sthAna para hI vidvAna manIpI vyAmoha meM par3a jAte haiM aura aneka kAlpanika zAstroM kI racanA kara baiThate haiM / ukta pramANa se nizcita huA ki samasta viruddha dharmoM ke Azraya bhagavAna haiN| sahI bAta to ye hai ki jaba zruti pramANa se samasyA kA hala na ho, taba to yukti kA sahArA liyA jA sakatA hai, anyathA yukti kI kyA apekSA hai ? prAyaH loka meM bhI dekhA jAtA hai ki-eka hI vyakti eka ho samaya paristhiti vaza dayA krUratA Adi paraspara viruddha vyavahAra zarIra aura mana se karatA haiN| phira bhagavAna meM viruddha tAoM ko mAnane meM kauna-sI ar3acana hai, unameM donoM bAteM vidyamAna hai, zruti kA kathana nitAnta satya hai| . prakAzAzrayavadvA tejastvAt / 3 / 2 / 28 // dharmarUpa vicAreNa pUrvokta pakSa dvayaM sthApayitumadhikaraNArambhaH nanu dharmA nAma ke brahmaNe bhinnAstatkAryarUpA Ahosvit brahmaiveti saMzayaH ? tatra loke kAryasyaiva paTa rUpAdestaddharmatvAt samavetatvAt tannityatAyAM pramANAbhAvAt svAbhAvikatvamAtraNa nityatvakalpanAyAM gauravApatteH 'eka mevAdvitIyam 'iti zruti virodhAcca / dharmAH prapaMcavat kaaryaaH| tathAsati brahma sarvakalpanA rahitameva setsyatItyevaM prApte idamucyate-'prakAzAzrayavadvA' zabda pakSa vyAvattayati, yathA prakAzAzrayAH sUryodayaH prakAzena na bhinnAH pRthak sthityabhAvAt, samavetatvAcca, mUlaviccheda rUpeNa tadAdhAratayAsthitatvAcca / nApi sUrya eva, bhinna pratItevidyamAnatvAcca, tAdRzameva tad vastUtpatti siddhimiti maMtavyam / kalpanAyAmapi yathA sUryaprakAzayoH kalpanA evaM brahma dharma yorapi na hyanyathA vede pravRtti niSedhazeSatA satyajJAnAnantA'nada padAnAM sAmAnAdhikaraNyaM vA saMbhavAt / lakSaNAyAMtu sutarAmeva dharmApekSA / ato viziSTa padArtha eva tAdRzo veda siddha iti maMtavyam tatra hetu: 1 tejastvAt, tejaH zabda vAcyatvAt / bahudUravyAptyarthameva hetu rukta; AtapAderdhamatvena dharmitvena ca pratIteH / apUrvavadeva dRSTatvAt zru tatvAcca na dharma dhvapi yuktyapekSA / tasmAt siddham yathA zra tameva brahmeti / dharma ke vicAra se pUrvokta donoM pakSoM ko sthApita karane ke liye nayA
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 361 ) adhikaraNa prArambha karate haiM / saMzaya karate haiM ki-dharma kyA bhagavAna se bhinna unake kArya haiM athavA brahma se abhinna haiM ? loka meM to paTa rUpa Adi kAryoM ko hI dharma kahA jAtA hai, vibhinna sUtroM ke samaveta rUpa ko hI dharma kahate haiM, parantu vaha samaveta rUpa nitya hoM aisA koI pramANa nahIM milatA, yadi svAbhAvika mAnakara unhe nitya mAnA jAya to vaha kliSTa kalpanA hogI aura brahmapakSa meM 'ekamevAdvitIyam' isa advata zruti se viruddhatA hogI / brahma dharmoM ko prapaMca kI taraha kArya mAnane se, brahma samasta kalpanAoM se rahita ho jAyagA ! isa mata para kahate haiM ki jaise prakAza ke Azraya sUrya Adi prakAza se bhinna nahIM hai, unako pRthak sthiti dIkhatI bhI nahIM eka sAtha hI unakI pratIti hotI hai, avi cchinna rUpa se apane mUla AdhAra meM hI prakAza rahatA hai / sUrya bhI prakAza ke binA kabhI nahIM dekhA jAtA, isase yahI mAnanA cAhie ki-vaha vastu vaisI hI (prakAzavAna ho) hotI hai / jaisI sUrya prakAza kI sthiti hai 'vaisI hI brahma aura usake dharma ko bhI hai| yadi svAbhAvika dhamavattA na mAnakara brahma ko sarva vizeSa zUnya mAneMge to 'asya mahato bhUtasya niHzvasitametad Rgveda 'ityAdi jo cetana dhama rUpA veda pravRtti kA ullekha haiM, vaha nirarthaka siddha hogaa| tathA 'athAt Adeza' ityAdi meM jo, parAbhimata niSedhazeSatA kA ullekha kiyA gayA hai, vaha bhI nirarthaka hogaa| isI prakAra 'satya jJAnamanantaM brahma 'jo svarUpalakSaNa zruti hai usako tathA 'vijJAnamAnandaM brahma' ityAdi zruti kI jo satyAdipadoM kI eka vAcakatA hai, vaha bhI nahIM hogii| yadi kaheM ki hama lakSaNA dvArA ukta asaMbhAvanAoM kA parihAra kara leMge, so bhI saMbhava nahIM hogA kyoMkilakSaNA meM to dhama kI apekSA anivArya hotI hai / isalie yahI mAnanA cAhie ki veda, dharma viziSTa brahma ko hI mAnate haiN| zruti meM brahma ko teja svarupa kahA gayA hai jaise ki-"taha vA jyotiSAM jyotiH' 'bhArUpa tasyamAsA sarva nidaM vibhAti' ityAdi / isameM jyoti dharma vAle brahma kA nirUpaNa kiyA gayA hai, inakA ye dhama sUrya ke prakAza vyApakatA tathA tirobhAva dazA meM unako dUra se hI vyApti rahatI hai| jaise ki sUrya kI dhUpa dUra se hI logo ko tapta karatI hai vaise hI paramAtmA kA prakAza jagata ko teja pradAna karatA hai| unake usa teja ko loga anubhava karate haiM, 'veda bhI unake teja svarUpa kA varNana karate haiM, isalie isameM yukti kI koI apekSA nahIM hai| brahma, veda meM jaisA kahA gayA hai, vaisA hI hai, yahI siddha hotA hai /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 362 ) pUrvavada vA / 3 / 2 / 26 / / eka daizika matenApi sarva samAdhAnamAha athavA arUpavadeva hItyAdi paMcasUtryA yaH siddhAntaH kathitastAdRzaMvA brahma pratipattavyam / ayamAzayaH, vedasthApanArtha hi pravRttiH tatra yathA akSaramAtrasyApi bAtho nabhavati tathA vaktavyam / yadarthamubhaya rUpatA aMgIkRtA tatra dharmANAM svarUpanirvAhArthamavazyaM brahma vailakSaNya maMgIkartavyam / tathA sati 'ekamevAdvitIyamiti bAdhaH prasajyet / tathA cotpatyA vicAre niddhamakameva pUrva-brahmeti pratipattavyam / upapatyApi vicAraH pUrvAnurodhe naiva kartavyaH : tatra dharmANAmApi brahmatva 'eka vijJAnena sarva vijJAnam'' upapadyate, nAnyathA / tatazca prathamaM brahma svadharmarUpeNa bhavati, tadanukriyAdirUpeNa ca tAvataiva sarvavedArtha siddhH| na ca laukikI yuktistatrApekSyate, yena tAdRzasya kathaM sarvabhAva iti payunuyogo bhavet / dharmakalpanAyAmapi naiSA tarkeNa matirApaneyeti samAnam / utpatyA copapatyA ca vicAra dvayam / upapatyA pUrvanayanaM svasiddhAntaH / eka dezinastad viparItam / ubhayamapi sUtrakArasya saMmatamiti / eka dezIya mata se bhI saba samAdhAna ho jAtA hai| athavA "arUpavadeva" se lekara 'tadavyaktamAha hi" taka pA~ca sUtroM meM jo siddhAnta kahA gayA hai, vaisI hI brahma kI pratipatti karanI caahie| kahane kA tAtparya yaha hai kivaidika mArga ke sthApana meM hI pravRtti honI cAhie, jisa Azaya se brahma ke ubhaya rUpa kA varNana kiyA gayA hai, unake dharmoM ke svarUpa nirvAha ke lie brahma kA vailakSaNya avazya svIkAranA hogaa| vaisA mAnane se "ekamevAdvitIyam" vAkya vAdhya ho jaaygaa| tathA utpatti ke vicAra meM, brahma ke prarva rUpa ko, dharmarahita hI mAnanA cAhie pUrvAnurodha se hI upapatti kA vicAra bhI karanA caahie| tabhI dharmoM kI brahmatA ho sakegI aura tabhI "ekavijJAnena sarvavijJAna' vAlI pratijJA bhI susaMgata ho sakegI, anyathA asaMgata ho jaaygii| brahma kA prAthamika rUpa svadharma samanvita tathA dvitIya rUpa kriyAtmaka hotA hai, aisA mAnane se hI samasta vedArtha saMgata ho skegaa| isa vicAra meM laukika yukti se vaisA sarvabhAva nahIM siddha ho sakatA jaisA ki zruti ko abhipreta hai| dharma kalpanA meM bhI aisI yuktipUrNa tarka mata nahIM lagAnI caahie| utpatti aura upapatti ye do vicAra isa viSaya meM karane caahie| upapatti se pUrva nIti kA svasiddhAnta nizcita hotA hai| eka dezIya mata usase viparIta hai| ukta donoM ho vicAra sUtrakAra ke saMmata haiM /
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 363 ) pratiSadhAcca / 3 / 2 / 30 // ekadezimate upapattyantaramAha-ekabhevetyuktvA punaradvitIyamiti dvitIyaM pratiSedhati / sa evakAreNaiva siddhI kAryaH san dharma niSedhamapi sUcayati / aikSateti vacanAt tadutpattiH / cakArAdeka vijJAnena sarvavijJAnopakramaH prigRhiitH| tasmAnna brahmaNi kazcit virodha iti siddham / eka dezIya mata se upapatti kA prakAra kahate haiM / "ekameva" aisA nirdeza karake punaH jo "advitIyam" kahA gayA hai usameM dvitIya kA niSedha hai| isake prayukta "eva" pada se hI pUrva siddha mata ko vyarthatA nizcita hotI hai, yaha pada dharma niSedha ko bhI sUcita karatA hai| "aikSat" ityAdi vacana se utpatti kA ullekha kiyA gayA hai / sUtrastha cakAra "eka vijJAnena sarva vijJAna" kI ora iMgita karatA hai / isalie brahma meM kucha bhI viruddhatA nahIM hai, yaha siddha hotA paramataH setUnmAnasambandha bhedavyapadezebhyaH / 3 / 2 // 31 // dharmi dharma virodhaH parihataH / dharmyantaravirodha parihArArthamadhikaraNa maarbhte| tatra pUrvapakSamAha-paramataH, ato'pi brahmaNaH paramanyadutkRSTaM phalamasti tatra vaidika hetavaH, setUnmAna sambandha bheda vyapadezebhyaH / yadyapi samanvaya evaite doSAH parihRtAH tathApi svarUpa virodha parihAra prastAvAt punarucyante / sarva vAkya pratipAdyamekame vetyapi na siddham / etairhetubhiH paricchedena dharmibhede siddhe, na pUrvAdhikaraNa siddhAnta virodhaH / dharmi dharma ke virodha kA parihAra kara cuke aba, dharmyantara virodha ke parihAra ke lie adhikaraNa kA prArambha karate haiN| isake pUrvapakSa ko batalAte haiMsaMzaya hotA hai ki jaise jJaya brahma se usakA phalasvarUpa utkRSTa hai, usase koI aura utkRSTa hai yA nahIM ?" akSarAt parataH paraH, puruSAnna paraM kiMcit sA kASThA sA parAgatiH" ityAdi vaidika vyapadeza haiM, setu Adi ke aura bhI vyapadeza haiM / yadyapi ina doSoM kA samanvaya karate hue parihAra kiyA jA cukA hai, phira bhI svarUpa virodha parihAra kI dRSTi se ina para punaH vicAra karate haiN| sabhI vAkya pratipAdya haiM, sabhI eka haiM, aisA siddha nahIM kiyA gayA isalie
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ punaH vicAra kara rahe haiN| saitu Adi hetuo ke pariccheda se dharma kA bheda siddha hone para bhI, pUrvAdhikaraNa siddhAnta se virodha nahIM hogaa| nanu samanvayena brahmatvamuttarapAde nakyaM pUrvAdhikaraNenAvirodha iti vyarthamidamadhivaraNam iti cenna, arthabala vicAro'yaM samanvaye cottarapAde ca zabda bala vicaarH| dhami vicArAnna pUrveNa gatArthatvam / phalataH sAdhanebhyazca prameyAcca pramANataH, vicAreNAvRhat taccet ko'nyaH sAdhAyituM kssmH| yadi saMzaya kareM ki samanvaya se brahmatva, uttarapAda se aikya aura pUrva adhikaraNa se avirodha kA nirNaya kara cuke taba isa nae adhikaraNa kA kyA prayojana hai ? so ApakA saMzaya vyartha haiM, isa adhikaraNa meM arthabala para vicAra kareMge, samanvaya aura uttarapAda meM to kevala zabda bala para vicAra kiyA gayA hai| pUrvAdhikaraNa meM to dharma aura brahma ke sambandha meM jo bheda vicAra thA usakA nivAraNa kiyA gayA hai, isa adhikaraNa meM dhaya'ntara sambandhI saMzaya kA nivAraNa kiyA jAyagA / phala, sAdhana, prameya aura pramANa ina cAra ke sahAre ukta tathya para vicAra kiyA jAyagA, inake atirikta, nirNaya karane ke koI aura sAdhana nahIM haiN| ato hetUna bAdhakAnAha, - ekadeza bAdhakatvAta tatraphalatobAdha hetumAha - setuvyapadezAt "artha ya AtmA sa seturvidhRtiH" iti / dahara uttarebhya ityatra brahmatvamasya siddham / " atha ya iha AtmAnamanuvidya brajanti" ityupakramya "sarveSu lokeSu kAmacAro bhavati" ityuktvA kAmAnupapAdyAjJAna vyavadhAnaM jJAna prazaMsArthamuktvA jJAnAnantaraM saMsAra sambandhAbhAvAya setutvaM vadati / pApAbdhitaraNArtha "yazca tarati tad gatAzca doSA gacchanti" iti ca / ataH saMsAraphalayormadhye vidyamAnatvAt tIrNasyaiva phala zravaNAta phalarUpaM vastu kiMcidanyadastIti jJAyate / nidhitvena phalavacanamavAntaraphalaparaM bhaviSyati etamAnanandabhayabhAtmAnamupasaMkamyetyapyatrodAharaNam / tathA-unmAna vyapadezAt / tatraiva "yAvAn vA ayamAkAzastAvAneSo'nta hRdaya AkAza" iti sAdhana mukti prazne unmAnena paricchedaM nirUpayati / dRSTAntadArTAntikatvena jJAnaM sAdhanam / tatra bahirAkAza jJAnamapi sAdhanaM bhavati / catuSpAcca brahma, bhUtAdi pAdAzca jnyaatvyaaH| tathA sambandha vyavadezAt / tatraiva prameya nirUpaNa prastAve ubhAvasminnityAdinA AdhArAdheya sambandho niruupitH| atra ca vastu
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ paricchedo nirUpitaH "prAjJenAtmanA saMpariSvakta "iti ca tathA bheda vyapadezAt -''ya eSo'ntarAditye hiraNyamayaH puruSoM dRzyate", ya eSo'kSiNi puruSo dRzyate" ityatra sthAna dvayasthitayoH puruSayoH parasparaM dharmAtidezamAha / akSisthitanirUpakamatidezaH pramANamiti / dharmya detu "sa evAyam" iti vadet / - ato dezakAlavastusvarUpaparicchedAccaturvidha pariccheda rahitamanyat kiMcidastIti pratipattavyam ityevaM prAptam / aba ukta hetuoM kI bAdhakatA batalAte haiM / ye eka dezIya bAdhaka haiN| sarva prathama phala hetu para vicAra karate haiM / setu ke vyapadeza se svarUpa nirUpaNa kiyA jAtA haiM / "daharauttarebhya" sUtra meM isa setu brahma kI siddhi kI gaI hai / "atha ya ihAtmAnamanuvidya brajanti" se prArambha karake "sarveSulokeSu kAmacAro bhavati" kaha kara kAma kA upapAdana karake, jJAna prazaMsA ke lie, ajJAta vyavadhAna batalAkara, jJAna ke bAda saMsAra sambandha kA abhAva hotA hai, usake nimitta setutva kA varNana kiyA gayA / pApa sAgara se pAra hone ke lie setu kA Azraya kahA gayA "jo taratA hai, usake doSa samApta ho jAte haiM" ityAdi saMsAra aura phala ke madhya meM setu kI sthiti kahI gaI hai, taranA hI phala kahA gayA hai jisase jJAta hotA hai ki-phalarUpa vastu kucha anya hai| nidhi kA artha rUpa hone se ye, zreSTha puruSArtha svarUpa avAntara phala ho sakatA hai "etamAnandamayamAtmAnam' aisA upakrama karate hue isakA udAharaNa prastuta kiyA gayA hai / unmAna ke vyapadeza se bhI svarUpanirUpaNa ho sakatA hai ukta dahara prasaMga meM hI "jitanA yaha bhUtAkAza haiM utanA hI ye hRdayastha AkAza hai "ityAdi, sAdhana yukti ke prazna ke uttara meM unmAna se pariccheda kA nirUpaNa kiyA gayA hai dRSTAnta aura dAnti bhAva, jJAna kA sAdhana hai| isalie jagata meM vyApta AkAza kA jJAna bhI sAdhana hai / brahma cAra pAda vAlA hai, usake bhUtAdipAda haiM, aisA jAnanA caahie| sambandha vyapadeza se bhI nirUpaNa hotA hai / ukta dahara vAkya meM hI prameya nirU paNa ke prastAva meM 'ubhAvasmin' ityAdi se AdhAra Adheya sambandha kA nirUpaNa kiyA gayA hai / tathA "prAjJenAtmanA saMparipvakta" ityAdi se vastu pariccheda kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai|
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 366 ) bhedavyapadeza se bhI nirUpaNa huA hai / "jo isa sUrya meM hiraNmaya puruSa dIkhatA hai" jo isa netra meM puruSa dIkhatA hai" ityAdi do sthAnoM ke puruSa kA paraspara dharmAtideza dikhalAyA gayA hai / netrasthita nirUpaka atideza hI pramANa hai / dharmyabheda "sa evAyam" meM dikhalAyA gayA hai / isa vivecana se nizcita hotA hai ki dezakAla vastu svarUpa Adi caturvidha paricchedoM se rahita kucha aura bhI vivecanIya vastu hai| sAmAnyAt tu / 3 / 2 // 32 // tu zabdaH pakSaM vyAvata yati / samAnasya bhAvaH sAmAnyam setvAkAzAdizabdAstaddharmAtidezArthamucyante, natu tadgataM doSamapikalpayanti / saMsArasAgarotaraNopAyattvAt setutvaM nirlepAyakAzatvaM, kAmAdibhirdohAya catuSpAtvam, amRtatvAya SoDazakalatvam, adurlabhatvAya sambandhaH / divyatvAya dharmAtidezaH / kuNDapAyinAmayane mAsAgni hotravad guNArthameva vacanaM, na doSArthamiti na tato'nya zaMkotpAdanIyA / tasmAnna pUrvoktA doSAH / tu zabda ukta pakSa kA nivAraka hai| setu Adi zabda sAmAnya arthAt samAnabhAva ke dyotaka haiM, setu AkAza Adi zabda paramAtma dharma ke rUpa meM atidiSTa haiM, unake doSoM kI kalpanA nahIM karate / saMsAra sAgara se pAra lagAne vAle upAya ke rUpa meM setatva rUpa ko, nirlepatA dikhalAne ke lie AkAzatba rUpa ko, kAma Adi abhilASAoM kI pati ke lie catuSpAtva rUpa ko, amRtatva prApti ke liye SoDazakalatva ko, atidiSTa kiyA gayA hai, ina saba kA sambandha adurlabhatA kA dyotaka hai / divyatA pradarzana karane ke lie dharmAtideza kiyA gayA hai| jaise ki kuDa pAyI ayana meM mAsAgni hotra kI taraha, guNArtha vacana hai, doSArthaka nahIM haiM vaise hI setu Adi bhI haiM, isa sambandha meM kisI prakAra kI bhI zaMkA nahIM kI jA sktii| buddhayarthaH pAdavat / 3 / 2 // 33 // anya samAnadharmavatvaM kutropayujyata ityata Aha buddhayarthaH tathA vyapadezo buddhayarthaH buddhareva prayojanaMyasya / tathopAsanArthamayuktamityAzaMkya dRSTAntamAha / yathA bhUtadInAM pAdatvajJAnamupAsArtha, tathA tattadguNavatvena jJAnArtha svadharma prazaMmArthamevamucyate /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 367 ) ina sabako samAna dharmatA kA upayoga kahA~ haiM ? isakA uttara dete haiM kibuddhi ke lie inakA vyapadeza kiyA gayA hai, buddhi hI inakA prayojana hai / saMzaya karate haiM ki-una rUpoM meM upAsanA saMbhava nahIM hai| isa para dRSTAnta dete haiM ki-jaise bhUta Adi kI catuSpAdatA upAsanA ke lie hai, vaise hI una guNa'vAna paramAtmA ke svarUpa jJAna ke lie, unakI svadharma prazaMsA ke lie inakA varNana kiyA gayA hai| sthAna dizeSAt prakAzAdivat / 3 / 2 / 34 / / nanu "sa evAyam" ityatideze'pi tathA buddhiH saMpadyetaiveti vyartho dharmAtideza, ityAzaMkya, tathokte'pi samAnadharmatvajJAnAbhAve hetumAha-sthAna vizeSAt iti / dhampaeNkye'pi sthAna vizeSa praapty| na samAna dharmavattvaM dRzyate / anyatrApi na tathAtvamAyAsyatItyatidezo dharmANAmapi kRta ityarthaH / asminnarthaM dRSTAntamAha-prakAzAdivat iti, "yadAdityagataM teja" iti vAkyAdAditya candrAgni gata tejasAmaikye'pi na samAna prakAzatvaM yathA tathAtrApIti jJAnasaMbhavAdityarthaH Adi padAdekasyaiva kAlasya yathopAdhivizeSa saMbaMdhAduttarAyaNa tvAdya ttama dharmavatvaM tad viparIta dharmavatvaM tathetyapi saMgRhyate / zaMkA karate haiM ki-buddhi kA prayojana to "sa evAyam" ityAdi meM kiye gae atideza se bhI siddha ho jAtA hai phira setu Adi dharmAtideza kI kyA AvazyakatA hai ? ve to vyartha hI hai / isa para kahate hai ki pUrva atidesa meM dharmatva jJAna kA abhAva hai, dhatsya hote hue bhI, sthAna vizeSa meM "sa evAyam ityAdi atideza meM samAna dharmavattA nahIM hai| anyatra bhI kahIM kisI prasaMga meM vaisI bAta nahIM AtI, isalie dharmoM kA bhI atideza kiyA gayA hai| isa saMbaMdha meM dRSTAMta dete hai "prakAzAdivat" jaise ki -"yadAditya gataM teja" isa vAkya se jJAta hotA hai ki - sUrya candra agni meM teja sAmyaikya hote hue bhI samAna prakAzatA nahIM hai, vaise hI ukta atideza meM jJAna saMbhava kI vizeSatA hai / sUtrastha Adipada se, eka hI kAla ke upAdhi vizeSa sambandha se uttarAyaNa sUrya kI uttama dharmatA aura usase viparIta nikRSTa dharmatA kA bhI vivecana ho jAtA hai| upapatazca / 3 / 2 // 35 // kiMca satyajJAnAdya kta dharma viziSTa brahmaNo'nya uttamo'stItivadatA tatreta
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 368 ) . dukRSTa dharmavatvaMvAcyam / taccAzakyam, pramANAbhAvAt / sAmyepi tathA vizeSAbhAvo'dvata zrR ti virodhazca tasmAditaH parasyAnupapannatvAdukta rUpameva paramakASThApanna vastu iti upapadyata ityarthaH / satya jJAna Adi dharma vizeSoM se yukta brahma se vizeSa koI uttama hai, aisA mAnakara utkRSTa dharmavAcyatA kA samarthana karanA zakya nahIM hai, usakA koI pramANa bhI nahIM milatA hai / sAbhya kI dRSTi se bhI, vaisI viziSTa vastu kA koI astitva nahIM hai, yadi kisI viziSTa vastu kA astitva svIkAreMge to advata zruti ke viruddha hogaa| isase bhinna koI bhI vastu zreSTha nahIM hai, brahma kA ukta rUpa hI, paramakASThApanna vastu hai, yahI nizcita hotA hai| tathA'nya pratiSedhAt / 3 / 2 // 36 // yathA setvAdayaHH zrutyuktAstathaiva, "na tatsamazcAbhyadhikazca dRzyata" iti zru tyaiva tato'dhikasya pratiSedhAt tvayA'pyasmadukta eva mAgo'nusataMvya ityarthaH / avatAra kAle pUrva svazaktyAvirbhAvamakRtvA pazcAt tadAvirbhAve kutolokAnAM pUrvAvasthAto bhagavatyevAdhikyamiva pratItaM bhavati ityabhiprAyeNa anyapadopAdAnam / jaise ki setu Adi dharma zruti sammata haiM, vaise hI "usake samAna yA adhika koI nahIM dIkhatA" ityAdi zruti bhI kisI anya adhika vastu kA pratiSedha karatI hai / ataH tumheM bhI hamAre kahe mArga kA anusaraNa karanA caahie| avatAra ke samaya, pahile apanI zakti ko prakaTa na karake, bAda meM usake prakaTa karane para, loka ko pratIta hotA hai ki ye nizcita hI bhagavAna haiM, kyoMki inameM kucha prakarSa huA hai, isa abhiprAya se hI zruti meM anya pada kA upAdAna kiyA gayA hai| anena sarvagatatvamAyAmazabdAdibhyaH / 3 / 2 / 37 / / prakaraNamupasaMharana phalitamarthamAha / anena setvAdivyapadezAnAM mukhyArthakatvanirAkaraNena vyApakattvaM brahmaNaH siddhamityartha iti kecit / tanna, janmAdyasya yata ityAdinA sarvadezagatakAryakartutvamuktamiti tenaiva vyApakatvasya siddhatvAt na cAvirodha sAdhana prakaraNatvAt pUrvasiddhaM sarvagatatvamanenokta granthenakRtvA, setvAdivAkyaiH sarvamaviruddha mityarthamitivAcyam agrimapada vaiyarthyAMpatteriti cet / atraivaMjJayam, noktakataM tvena vyApakatvamekAntato brahmaNiroddha zaknoti / yogyasiddha
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 366 ) dUrazravaNayadivat paricchinnenApyanenadezagata kAryakAraNa sAmarthya vizeSasya vaktuM zakyatvAt / anyathA pUrvasiddhavyApakatva virodhena setvAdi vyapadezaH paricchinnatvena brahmaNo'nyasya paratvaM na zaMket / virodha parihArAya tu sAmAnyAta tvavirodha iti vadet / prakaraNa kA upasaMhAra karane ke lie phalitArtha batalAte haiN| koI ina setu Adi ke mukhyArthatva ko nirAkaraNa karake, inase brahma kI vyApakatA siddha karate haiM, so unakA ye prayAsa asaMgata hai| "janmAdyasyayataH" ityAdi sUtroM se hI paramAtmA kA sarvadezagata kArya kartRtva batalAyA gayA hai usI se unakI vyApakatA siddha hotI hai| ye bhI nahIM kaha sakate ki avirodha sAdhana prakaraNa se, pUrvasiddha sarvagatatva ko ukta brahmasUtra meM dikhalAkara setu Adi vAkya se sAmaMjasya kiyA gayA hai isalie, koI viruddhatA nahIM hai| unake isa kathana ko na svIkArane se agnima pada vyartha ho jAyagA ye kathana bhI asaMgata hai| isameM eka vizeSa jJAtavya bAta ye hai ki ukta karttatva se hI kevala, brahma kI vyApakatA ko nahIM roka skte| yogasiddha dUrazravaNa Adi kI taraha, paricchinna bhI vaha, aneka dezagata kAryakAraNa sAmarthya vizepa vAlA hai| yadi aisA na hotA to pUrvasiddha vyApakatA ke viruddha, setvAdi ke vyapadeza se paricchinna brahma, kI anyaparatA kI zaMkA na kI jaatii| ukta virodha ke parihAra ke lie, sAmAnya bhAva se avirodha siddha kiyA gyaa| tasmAdevaM sUtrArthoM jJeyaH / anenabrahmaNo'nyasya paratva nirAsenAyAmazabdAdibhyo vyApakatvavAcaka zru tivAkyAdibhyaH sAkSAt sarvagatatvApratipAdakebhya eva sarvagatatvaM siddha yati, na tu gautamIyAnamiva kartta tvAdyanupapactyetyarthaH / te ca zabdA "AkAzavat sarvagatazca nityaH," jyAyAdivo jyAyAn AkAzAt, vRkSa iva stabdho divi tiSThatyekastenedaM pUrNa puruSeNa sarvam" ityAdayaH / AdipadAt "sarvataH pANi pAdAntaM sarvato'kSiziromukham, sarvataH zrutimalloke sarvamAvRtya tiSThati" ityAdi smRtayaH saMgRhyante / anena brahmaNi zrutireva mukhyaM pramANam anugAnaM tu vilamvopasthikatvena sAdhyasiddhi parAhatamapIcchAvizeSeNa jananIyaM cedabhyuccayamAtraM paryavasasyatIti bhaavH| isalie isa sUtra kA artha ye jAnanA cAhie ki isase brahma ke anya paratva kA nigasa ho jAtA hai, tathA AyAma Adi zabdoM se hI usakI vyApakatA siddha ho jAtI hai / yadyapi vyApakatva pratipAdaka zruti vAkyoM se usakI sAkSAt vyApakatA kA pratipAdana nahIM kiyA gayA hai| ve vyApakatA sUcaka zabda ye haiM
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 370 ) "vaha AkAza kI taraha sarvagata nitya haiM" vaha diva aura AkAza se bhI jyAdA vyApaka haiM "vRkSa kI taraha sthira rUpa se diva meM sthita puruSa hI isa jagata meM vyApta hai" ityAdi / Adi pada se "saba jagaha vyApta hAtha paira vAle, netra, zira, mukha vAle, kAnoM vAle, saba kucha ghera kara sthita haiM" ityAdi smRtiyA~ bhI gRhIta hotI haiM / brahma ke sambandha meM zruti hI mukhya pramAraNa haiM, anumAna to vilamva se vastu ko pramANita karatA hai, jisase sAdhya vastu ko siddhi parAhata ho jAtI hai, yadi kaheM ki phira bhI icchA vizeSa se vastu avagati saMbhava haiM, so usameM kevala anumAna mAtra hI rahatA hai / phalamata upapattaH / 3 / 2 / 38 // evaM sarvottamatva nirUpaNenottamAdhikAriNAM bhajanIyatva prayojaka rUpamuktvA taditarAdhikAriNAMtadAha te hi phalaprepsava eva bhajiSyanti / tacca phaladAtRtva eva saMbhavati iti tadAha / ata IzvarAdeva phalaM bhavati yat kiMcit aihika pAralaukikaM vA / kutaH ? upapatteH "sarvasya baMzI sarvasyezAn" iti shrutivstumaatreshitRtvmsNkucitmaah| na hyanyasya vastvanyo dAtu samartho'to bhagavAneva tathetyarthaH / kecittvatraiva karmaNastatkAryApUrvasya ca phaladAtRtvamAzaMkya tatrAnupapatti mannopapattitvena vyAkurvanti / tattvagre jaiminimatopanyAsasvamatopanyAsAbhyAM vyAsa eva vyaktI kariSyati ityadhunaivAprApta nirAkaraNamagrima sUtradvayava yarthya syAditi cintym| isa prakAra sarvottamatva ke nirUpaNa meM uttama adhikAriyoM ke bhajano yatva prayojaka rUpa ko batalAkara aba anya adhikAriyoM ke upAsya rUpa ko batalAte haiM / aura loga prAyaH phalecchA se bhajana karate haiM, usa paramAtmA meM phaladAtRtva bhI hai, usa Izvara se aihika aura pAralaukika phalAvApti hotI hai / "sarvasya vazI savasyezAna" ityAdi zruti, paramAtmA ke sArvabhauma svAmitva ko spaSTa rUpa se batalAtI hai| kisI anya meM, sarva dAtRtva zakti nahIM haiM, ekamAtra bhagavAna hI aise sarva samartha haiN| koI vyAkhyAtA, isa sUtra se, kArya aura usake kArya kI apUrva phaladAtRtva sambandha asaMbhAvanA kA nirAsa karake ukta zakti kA samarthana karate haiN| isa bAta ko svayaM vyAsa hI jaimini aura apane mata kI vyAkhyA karate hue spaSTa kareMge yadi isI sUtra meM use nirNaya kareMge to agale do sUtra vyartha hI ho jaayeNge|
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 371 ) zru tatvAcca |3|2|36| pUrvasUtreNa zrutamIzitRtvaM phaladAna upapattitvena nirUpitam, iha tu sAkSAt zrutimeva phaladAtRtva vAcakAM pramANayati sAca --- sa vA eSa mahAnaja AtmA'nnAdo vasudAna" ityAdi rUpA / cakArAt " sukhaduHkhaM bhavobhAva" ityupakrabhya " bhavanti bhAvA bhUtAnAM matta eva pRthagvidhA" ityAdi rUpA smRtiH saMgRhyate / pUrva sUtra se, Izatva pratipAdikA zruti se bhagavAna kI phaladAtRtA kA nirUpaNa kiyA, aba zruti kI phaladAtRtva sambandhI spaSTokti kA ullekha karate haiM "savA eva mahAna AtmA'nnAdo vasudAna" ityAdi / sUtrastha cakAra " sukhaM duHkhaMbhavo bhAvo" ityAdi smRti kI ora bhI iMgana kara rahA hai / dharma jaiminirata eva | 3 |2|40|| atra karmavAdI pratyavatiSThate / nanu karmaNa eva phalamiti pakSe'pyupapatti zravaNe tulye - tathAhi - IzvaravAdinAmapi karmanirapekSeNa tena phalamiti na vaktu N zakyam / vidhivaiyarthyaM pravRttyanupapattiprasaMgAbhyAm / tatsApekSatve tadevAstu kRtaM tatsApekSeNa tena / na cAcetanaMcetanAdhiSThitameva kAryakSamamiti kevalena tena na phalaM saMbhavatIti vAcyam / karma svarUpaM svargAdikaM ca na lokasiddhama, kintu zruti siddham tatra ca svargAdiphala sAdhakatvenaivotpattivAkyeSvarthavAdeSu cAgniSTo svargakAma yajeta / "agnihotraM juhoti prajAkAma" ityAdi / " darzapUrNa - mAsAbhyAM svarga kAmo yajeta, parameSThino vA eSa yajJo 'gra AsIttena sa paramAM kASThAmadhigacchati' ityAdiSu karma zrUyate / sa ca tatsAdhyatvenaiva / evaM sati loke'nyathA darzane'pi dharmigrAhaka pramANena tathaiva siddhatvAnnAtra kAcana zaMkA | IzvaravAdino nityajJAnAdibhatva iva / AmuSmika phalatvena tatpratibandhakApagame bhavati ityAvayostulyama / tasyAzutara vinAzitve'pi zruti siddhakAraNatA nirvAhAya tadavyApAro pUrvakalpyate / aviSamAdIzvarAt viSamaphalotpatyanutpattirvaiSamyanaidhaM ye ca syAtAm / ataH karmaNa eva phalamiti jaiminirmanute / phaladAtRtva ke sambandha meM karmavAdI sAmane Ate haiM / karma se hI phala milatA hai, isa mata meM bhI, upapatti aura zravaNa donoM samAna haiN| unakA kathana hai ki IzvaravAdI bhI karma nirapekSa phala prApti kI bAta nahIM kaha sakate / yadi aisA kaheMge to, zAstrIya vidhi kI vyarthatA aura loka meM pravRti hInatA ho jAvegI /
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 372 ) yadi karma kI arhatA svIkArate haiM to usI se karma ko pradhAnatA siddha hogii| na yahI kaha sakate ki, cetanAdhiSThita acenana kAryakSama hai, kevala usase phalAvApti saMbhava bhI nahIM hai / karma kA svarUpa aura svargAdi kevala loka prasiddha hI nahIM hai, apitu zAstra sammata bhI haiM / arthavAda svarUpa utpatti vAkyoM meM, karmo kA svargAdiphalasAdhaka rUpa se hI kahA gayA hai "svarga kI kAmanA se agniSToma yajJa karanA cAhie "saMtAna kI kAmanA se agnihotra yajJa karatA hai" darza aura pUrNamAsa yajJoM se svarga kI kAmanA karanI cAhie "yajJa pahile bho thA brahma isake dvArA hI parAkASThA prApta karate haiM" ityAdi meM karma kI zreSThatA kahI gaI hai ukta karma, phalasAdhyatA ke lie hI kahA gayA hai / loka meM isake viparIta bhI yadi phala dekhA jAya to bhI dharmigrAhaka ke pramANa se usakA zAstra sammata phala hI hotA hai, usake sambandha meM kisI prakAra kI zaMkA nahIM karanI caahie| IzvaravAdI, nityajJAnI kI taraha phala pAte haiN| unake mata se alaukika phalAvApti meM kisI prakAra kA baMdhana nahIM rahatA isameM hama aura ve ekamata haiM / ve loga bhagavatbhakti se karmoM kA nAza mAnate hue bhI, zrutisiddha kAraNatA ke nirvAha ke lie, apUrva karma vyApAra kI kalpanA karate haiM / aviSama Izvara se, viSama phala kI prApti mAnane se vaiSamya naidhaNva doSa, paramAtmA meM ghaTita hoNge| karma se hI phala hotA hai yahI jaimini kA mata hai / pUrva tu bAdarAyaNo hetuvyapadezAt / 3 / 2 / 41 / / tu zabdaH pUrvapakSa vyudAsArthaH / bAdarAyaNastvAcArya itaH pUrvoktamIzvarameva phaladatvena manute / kutaH ? hetuvyapadezAt / hetutvena zrutau upapadezAdityarthaH / "eSa u evAsAdhu karma kArayati taM yamebhyo lokebhya unninIyata, eSa u evAsAdhu karma kArayati yamadho ninIyata" iti zrutau na kevalaM karmakAra yitRtvamucyate'pi tu phaladitsayA tayA tathAtvamataH phaladattvamIzvarasyaiva vyavadiSTaM bhavatIti nAnupapattiH kAcit / nanvIzvarasya svataH phaladAne samarthasya phaladitsAyAM satyAM karmakAraNe ko hetuH 1 kArya vaicitryaM ca kathamityAdi codyaM nirastam (vidvanmaNDane zrI viThThalena ca) ataH sakAmairapi sa eva bhajanIyonAnya iti siddham / ___ tu zabda, pUrvapakSa ke nirAsa ke lie prayoga kiyA gayA hai| bAdarAyaNAcArya to isake pUrva bhI Izvara ko hI phaladAtA mAnate rahe haiN| zruti ke vyapadeza se hI unakI aisI mAnyatA hai / zruti meM Izvara ko hetu batalAyA
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 373 ) gayA hai-"vahI jisase sAdhu karma karAte haiM use yama lokoM se Upara uThAte haiM, aura jisase asAdhu karma karAte haiM use nIce yama loka meM girAte hai" isa zrRti meM brahma ko kevala karma karAne vAle hI nahIM kahA gayA hai apitu karmAnusAra phala dAtRtva bhI unhI kA batalAyA gayA hai, isalie koI amaMgati nahIM hotI / saMzaya ho sakatA hai ki Izvara jaba svayaM phaladAna meM samartha haiM to usameM karma ko kAraNa mAnane kA kyA tAtparya hai ? isakA nirAkaraNa "kAryavaicitryaM ca katham" ityAdi zaMkA meM kara cuke haiM [vidvanmaNDana meM zrI viThThala ne bhI kiyA hai] isalie sakAma bhAva se bhI ve hI bhajanIya haiM, koI aura dUsarA nahIM hai| tRtIya adhyAya dvitIya pAda samApta ye anuvAda caukhambA saMskRta sirIja se prakAzita aNubhASya mUla ke san 1606 ke saMskaraNa ke anusAra kiyA gayA hai, usameM "vidvanmaM'ne zrI viThThalena ca" aisA pATha mUla bhASya meM diyA huA hai pUjya anuvAdaka mahodaya ne mUla ke anusAra ukta vAkya ko bhI de diyA hai para unakA mata hai ki aisA pATha mahAprabhu ballabhAcArya kI lekhanI se saMbhava nahIM hai, kyoMki AcArya ke golokavAsa ke samaya zrI viThThalanAtha jI alpavayaska the, usa samaya vidvanmaNDana grantha banA bhI nahIM thA prasiddhi to ye hai ki "vidvanmaNDana" grantha gosvAmI jI ne apane vidvAna putra giridhara jI kI prArthanA para madhusUdana sarasvatI ke grantha "adva tasiddhi" ke nirAsa ke lie racA thA, jisameM pUrvapakSa svayaM giradhara jI ne grahaNa kiyA thaa| isalie hamane ukta vAkyAMza ko [ ] koSThabaddha hI chApA hai / prasiddhi hai ki aNubhASya ke agale antima Der3ha adhyAya kA bhASya gosvAmI viTThala jI ne kiyA hai / -sampAdaka
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya adhyAya tRtIya pAda prArambha 1 adhikaraNa : sarvavedAnta pratyayaM codanAdyavizeSAt / 3 / 3 / 1 // . pUrvapAde jaDajIva dharma nirAkaraNena zuddhasyaiva saccidAnanda vigraharUpatvaM brahmaNo nirUpitam / iha tu brahmagatA eva dharmA vicAryante / te ced ekasmin vAkya eva sarvaM paThitA bhaveyustadA na vicAraNIyA bhaveyurvirodhAbhAvAt / paThitAzca tattadupAsanA prakaraNeSu kvacit ta eva kvacid bhinnAH / yathA vAjasaneyinaH paMcAgni vidyAM prastutya SaSThamanyamagni paThanti- "tasyAgnirevAgniH" iti / chaMdogAstu paMcasaMkhyevopasaMharanti-''atha ya etAnevaM paMcAgnIn veda" iti / tathA prANa saMvAde mukhya prANAdanyA~zcaturaH prANAn vAk cazuH zrotramanAMsi paThanti / vAjasaneyinastu tamapi paJcamaM paThanti / pUrvapAda meM jaDa jIva dharmoM kA nirAkaraNa karate hue brahma ke zuddha saccidAnanda rUpa kA nirUpaNa kiyA gyaa| aba isa pAda meM brahma gata dharmoM para vicAra karate haiN| yadi unake ve sAre dharma eka hI vAkya meM eka hI sthAna para vaNita hote to vicAra karane kI AvazyakatA nahIM thI, kyoMki unameM to koI viruddhatA hotI nahIM, kintu ve to bhinna upAsanAoM ke prakaraNoM meM kahIM eka se kahIM bhinna rUpa se varNita haiM / jaise ki vAjasaneyI saMhitA meM paMcAgnividyA kA ullekha karate hue "tasyAgnirevAgniH' ityAdi meM eka chaThI vizeSa agni kA varNana kiyA gayA hai / jaba ki chAMdogyopaniSad meM "atha ya etAnevaM paMcAgnIna veda" ityAdi meM pA~ca hI saMkhyA kA ullekha karake upasaMhAra karate haiM / aise hI, prANa saMvAda meM mukhya prANa se atirikta cAra prANoM, vAka cakSu zrotra mana Adi kA ullekha kiyA gayA hai kintu vAjasaneyI meM unheM bhI pAMca prakAra kA kahA gayA hai|
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 375 ) aparaMca, arthopaniSatsu / kvacid gokula vandAkAnana sacarad goparUpamanalpakalpadrumaprasUnaviracita vicitrasthAlIka kAlindI yalilakallola -saMgimRdutarapavanacaladalakavirAjamAna gaNDamaNDaladyutimaMDitakuNDalaprabhAnubhAvita vAmAMsamilanmUddhanya mahAmaNiko muralikAmukhAvalImiladatitarala kara kamalayugalAMgulIvazaMvadavividhasvaramUrcchanAmodinabrajavarInitambinikadaMbakaTAkSakuvalayAcitam / kvacit kodaNDamaNDitabhujadaNDakhaNDitapracaNDadazamuNDamati vicitra caritrAbhirAmaM rAma sva-svarUpama / kvacit karAlavadanIvatrAsitakamalAkamalAsanavRSabhA'sanAdikaM nRkesarirUpaM, kvacidurukramAdi rUpaMca nirUpyate / kahIM atharvavedIya gopAlatApanIyopaniSad meM, gokula vRndAvana meM vihAra karate hue, aneka vanapuSpoM se AcchAdita kAlindI ke jala se saMspRSTa zItala mRdutara sugaMdhita vAyu se hilate hue bAloM vAle, kuDaloM kI kAnti se atyujjvala kapola vAle, bAyeM kaMdhe para jhuke hue mukhAraviMda se mahAmaNi kI muralikA ko phUMkate hue, atyaMta komala kara kamala kI cikanI aMguliyoM se vividha svara murchanA kI dhvani se mohita brajavanitAoM ke kuvalaya kaTAkSa se aciMta gopakumAra zrIkRSNa kA varNana hai| kahIM dhanuSavANa se susajjita, prabala rAvaNa ke uddhAraka vicitra carita rAmasvarUpa kA varNana hai / to kahIM, karAla bhayAnaka mukha se bhIta kamalA, brahmA aura zaMkara Adi se stuta nRsiMha rUpa kA varNana hai, aura kahIM vAmana Adi rUpoM kA varNana hai / tathA ca dravya devatA bhedAt yAgabhedavad dharmANAM AvApodvApAbhyAM dRSTAdRSTaphala bhedAcca vedya bhede prApte brahmAnekatvApattI zrati virodhAt vinigamakAbhAvAt sarveSAmupAsanAviSayANAmabrahmatvamApatitam / isI prakAra, devatAoM ke svarUpa bheda se, yAga bheda kI taraha, una devatAoM ke dharmo ke AvApa aura udvApa se dRSTa adRSTa phala kA bheda hone se vedya tatva meM bhI nizcita bheda hotA hai, jisase aneka brahma nizcita hote haiM, jo ki zruti viruddha bAta hai isa prakAra samasta upAsanA viSayoM kA abrahmatva siddha hotA hai| ___ nanUpAsanAviSayANAmaupAdhikatvAt teSAMcAvidyAkalpitatvAt tad viziSTAnAM tathAtvaM yuktameva / na caivaMtannirUpakANAM vedAMtAnAmabrahmaparatvaM
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 376 ) prasaMga : / zuddhasya brahmaNo dujJeyatvenopAdhiviziSyopAsanayA cittazuddho satyAM svata eva tajjJAnaM bhaviSyati ityetat tAtparyakatvAditi cet / ukta mata para eka pakSa vAle kahate haiM ki-brahma to niviSaya hai, use to eka mAtra jJAna se hI jAna sakate haiN| isalie upAsanA ke jo viSaya haiM ve to aupAdhika haiM jo ki avidyAkalpita haiM ataH una-una viziSTa brahma rUpoM kA abrahmatva mAnanA ThIka hI hai| una rUpoM ke nirUpaka vedAntoM kA abrahmatva nahIM hai, kyoMki zuddha brahma to dujJeya hai, upAviviziSTa rUpa kI upAsanA se citta zuddha hone para svataH hI, unakA jJAna ho sakatA hai, isI tAtparya se vedAntoM ne una viziSTa rUpoM kA ullekha kiyA hai / maivam , samanvayavirodhApatteH, tAsAM brahmavidyAtvahAnezca aparaMca"yo'nyathA santamAtmAnamanyathA pratipadyate, kiM tena na kRtaM pApaM caureNAtmApahAriNA" ityanyathAjJAnaM nindaMtI zrutiH kathaM phalasAdhakatvena tattadupAsanAMva deta spaSTArthAnAM zrutivAkyAnAM nirNayamakRtvA saMdigdhArthAnAM jyotirAkAzAdi zabdAnAM tadvAcakatvaM na nirNIyAt bhagavAna vyaasH| evaM ca satyuktaro'yA yAgavattaSAM parasparaM bhedazcAvazyaka ityubhayataH pAzArajjuH iti prApte / ukta pakSa para dvitIya pakSa ke loga kahate haiM ki ApakA kathana ThIka nahIM hai, Apake kathanAnusAra to samanvaya virodha ho jAyagA / aura unakA brahmavidyAtva bhI naSTa ho jaayegaa| phira dUsarI bAta ye hai ki 'jo anyathA svarUpa AtmA kA anyathA rUpa se pratipAdana karatA hai usa AtmaghAtI cora ne kauna sA aisA pApa hai jo nahIM kiyA ho" ityAdi zruti anyathA jJAna kI nindA kara rahI hai, vahI zruti una-una upAsanAoM ko, phalasAdhaka rUpa se kaise batalA sakatI hai ? bhagavAn vedavyAsa ne, rAmakRSNa Adi nAmoM kA spaSTa ullekha karane vAlI zrutiyoM kA kucha bhI nirNaya na karake, saMdigdha artha vAle jyoti AkAza Adi zabda unake vAcaka haiM, aisA bhI nirNaya nahIM kiyA hai| isa prakAra zruti virodha aura vyAsAzaya virodha donoM hI hote haiM, jisase yAga kI taraha una vidyAoM kA paraspara bheda Avazyaka ho jAtA hai / ye to donoM ora se hI phAMsI kA phaMdA dIkhatA hai| abhidhIyate-sarvarvadAnta pratyayam, aneka rUpa nirUpakaH sarva vedAMtaH pratyayau jJAnaM yasya tattathA / brahmaNo'nanta rUpatve'pi yAni yAnirUpANi vividhairjIva
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 377 ) rUpAsituM zakyAni tAni tAni rUpANi taistairvedAntanirUpyanta iti tAvad rUpAtmakameva brahmetyarthaH / codanAdya vizeSAt iti / codyate kartavyatvena bodhyateaneneti codanA vidhivAkyamiti yAvat / tasyAvizeSAdityarthaH / yathaikasminnAgniSTome zAkhAbhede'pi codanA tathaiva bhavatyagniSTomena yajeta" iti tathehApi sarveSu vedAMteSu brahmatvenopAsanA vidhiyata iti tthaa| Adi padAt sAkSAta paramparAbhedena mokSaphalakatvakathanamapyUpAsanAnAmaviziSTamiti prayojana saMyogaH saMgRhyate / ukta matoM para sUtrakAra kA vicAra prastuta karate haiM-kahate haiM ki aneka rUpoM ke nirUpaka vedAMtoM kA jJAna IzvarArthaka hI hai / brahma ke aneka rUpoM kA varNana kA kAraNa ye hai ki vividha jIvoM ko saralatA se upAsanA karake brahma prApti ho sake, jIvoM kI ruci ke anusAra brahma ke vividha rUpoM kA vedAMtoM meM nirUpaNa kiyA gayA hai, vaise brahma to eka hI hai / kartavya rUpa se prerita karane vAle vidhivAkyoM kI taraha ye vedAMtavAkya bhI haiM, jinakA rUpa bhI bhinna hai, para vidhikA rUpa sabhI meM eka hai "agniSTomenayajet" ityAdi / isI prakAra samasta vedAMtoM meM brahma ke vibhinna rUpa hote hue bhI upAsanAyeM brahmatvabhAva se eka haiM / sAkSAt yA paramparA bheda se sabhI upAsanAyeM mokSaphala kI hI vAcaka hai, isalie unameM koI bar3I choTI nahIM hai, isI bAta ko sUtrastha Adi zabda sUcita kara rahA hai / bhedAnneti cedakasyAmapi / 3 / 3 / 2 / / nanu dravyadevatA bhedAt yAgabhedavadupAsyAnAM dharma bhede namitho bhedAdukta hetutvasiddhi bhedAnneti cedityanenAMzaMkya tatparihAramAha sUtrakAra-ekasyAmapIti sUtrAvayavena / yathaikasyAmapi gRhIta SoDazikAyAH sakAzAd guNAdhikye'pi nAtirAtrabhinna yAgatvaM, atirAtralakSaNa karmaivAdhikRtya tattadgrahaNAgrahaNayovidhAnAdevamihApi brahmavAdhikRtya tattad dharma vaiziSTyA vaiziSTyoruktatvAnna brahmopAsanabhinnatvatvamupAsanAsu / tathA ca brahma dharmatvenA dasya vivakSitatvAt tvdukthetvsiddhiH| evaM sati yathaika sminnupAsye rUpe'nyasmAd rUpAdadhikAguNA ucyante, tatra teSAmupasaMhAra ucita itibhAvaH / atrAyaM vizeSojJa yaH / upAsanA viSayepyakhileSvaviziSTaM brahmatvaM jJAtvaiteSvekataraM rUpaM ya upAste / tasya tatra sarve guNA upasaMhartumu
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 378 ) citAH / yastvanaMteSuvibhUtirUpeNa "U~iityetadakSarabrahma' iti jJAtvopAste tasya zAkhAntarIyA apyetadakSaropAsanaprakaraNoktA evopasaMhattu vyA, nAnye / tadrUpamadhikRtyeva teSAM guNAnAMkathanAt anyathA'tiprasaMgAt / iyaMtUpAsanAmArgIyA vyvsthoktaa| bhaktimArgoMyAtvetadvilakSaNA, sA'grevAcyeti / / dravya devatA bhedavAle-yAgabheda kI taraha, upAsyoM ke dharma bheda se jo paraspara bhinnatA hai usase ukta hetu kI siddha nahIM hotI ataH bheda nahIM hai, ityAdi AzaMkA kA sUtrakAra parihAra karate haiM "eksyaampi"| jaise ki-eka SoDazikA ke dvArA atirAtrayAga hotA hai, yadi aura bhI SoDazikAyeM usameM grahaNa kI jAye to usameM guNAdhikya hogA kintu vaha yAga atirAtra ke atirikta koI dUsarA na kahalAyagA / atirAtra yAga ke lakSaNa aura karma ke anusAra hI vastuoM ke grahaNa aura agrahaNa kA vidhAna hotA hai, vaise hI brahma ke viziSTa aura avizaSTa guNoM ke anusAra upAsanAoM kI bhinnatA hai vaise tatvataH una upAsanAoM meM koI bheda nahIM hai / brahma dharma hone se abheda nizcita hotA hai jisase ukta saMzayita hetu kI asiddhi ho jAtI hai / isa prakAra yadi eka upAsanA ke rUpa meM, kisI anya upAsanA ke rUpa se adhika guNa haiM to unakA unameM upasaMhAra karanA ucita hai / isa sambandha meM vizeSa jJAtavya bAta ye hai ki-sabhI upAsanA viSayoM meM avaziSTa brahmatva hI vizeSa hai, isa eka mAnyatA ke AdhAra para jo eka mAtra usakI upAsanA karate haiM, unhI samasta guNoM kA upasaMhAra karanA ucita hI hai| jo anaMta vibhUti rUpoM meM "OM ityetadakSaraM brahma" aisA mAna kara upAsanA karate haiM unheM usakI anya zakhAoM meM jo guNoM kA varNana hai unheM akSaropAsanA ke prakaraNa meM hI upasaMhRta karanA cAhie anyathA nahIM / kyoMki usa rUpa ke AdhAra para hI guNoM kA varNana kiyA gayA hai / yadi isa vyavasthA ko nahIM mAnegeM to ati prasaMga upasthita hogaa| ye upAsanAmArgIya vyavasthA hai, bhaktimArgIya vyavasthA isase vilakSaNa hai, use Age btlaaveNge| nanu agniSTomamevoddizya yAvanto dharmAstaittarIye paThyante tAvanto vAja saneyake / tathA ca tvaduktarItyA vAjasayinAM taddharmovasaMhAropi nyAyyobhavenna tvevaM saH / ziSTAcArAdivirodha tathA paMcAgnividyAdhikRtyokto'pi SaSTho'gnirna chaMdogaiH zakyata upasaMhattam / tathaivAtharvaNikai kasmin rUpe rUpAntaradharmA iti prApte uttaraM paThati
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 376 ) saMzaya karate haiM ki agniSToma ke uddezya se jitane dharma taittarIyaka meM batalAye gae haiM, utane hI vAjasaneyaka meM bhI haiM, ApakI batalAI huI vyavasthA ke anusAra to unake dharmoM kA upasaMhAra bhI ucita haiM, para vaisA nahIM kiyA jAtA, use ziSTAcAra se viruddha mAnate haiN| vaise hI paMcAni vidyA ke AdhAra para, SaSThAgni ko vaidika loga kabhI upasaMhAra nahIM kara sakate / usI prakAra, AtharvaNika meM bhI dharmoM ke rUpa meM, anya rUpoM ke dharma kA upasaMhAra nahIM kiyA jA sakatA / isa para uttara dete haiM svAdhyAyasyatathAtbena samAcAre'dhikArAcca savaccatanniyamaH / 3 / 3 / 3 // svAthyAyo vedaH sa ekameva karma zAkhAbhedena bhinna bhinna prakArakaM bodhayati, iti tatprayuktaH sabhyagbhUte'gniSTomAdi lakSaNa AcAre tattadaMgAcAra'nyUnAvadhikakaraNalakSaNa ityarthaH / tAvadbhirevAMgaiyorgasaMpatta radhikaraNasyAprayojakatvAt tAvatAmevAMgAnAMkaraNam / nanUktaM taddharmANAmapyupasaMhArastvaduktarItyA saMbhavati, ityata Aha-adhikArAditi / sarveSAMzAkhinAM svasvazAkhokta karmaNyevAdhikAro na parazAkhokte'pyato'pi tathA niyamaH / cakArAt svazAkhoktAt karmaNA'tiriktatatkaraNenyUnakaraNe ca "yadasya karmaNa" ityAdi prAyazcitta zravaNamapi tanniyame hetuH samuccIyate / ata eva kvacit parazAkhoktamapi vyavasthita vikalpa viSayatvena kalpasUtra ucyate / vikalpe tUbhayasyAzAstrArthatvamupasaMhAre tUbhayasyApi zAstrArthatvamato'pi nAtropasaMhAra zaMkA / atra dRSTAntamAha-savavacca iti, yathA savA, homA : saptasUryAdayaH zataudanaparyantA vedAntaroditatretAgnyanAbhisambandhAdatharvaNoditaikAgnisaMbaMdhAcAtharvaNikAnAmeva kAryatvena niyabhyante / tathA tattacchAkhAyAstathAtvAtvAttattadukta eva karmaNi tattacchAkhinAmadhikArAcca svasvazAkhoktAdanyUnAnatirikta karmakaraNa niyama ityrthH| ___ svAdhyAya arthAta veda, eka hI karma ko zAkhA ke bheda se bhinna-bhinna prakAra se batalAtA hai, yahI usakI zailI hai, vidhipUrvaka kie gae agniSToma Adi ke AcAra meM, una una aMgoM ke AcAra niyama meM thor3I bhI ghaTa bar3ha nahIM hogii| utane hI aMgoM se yAga kI pUrti kI jAyagI, thor3I bhI adhikatA kA usameM prayojana nahIM hai, ataH utane hI aMgoM kA AcaraNa kiyA jAtA hai| yadi aisI bAta hai to, uparyukta upAsanA vyavasthA ke anusAra kyA unake dharmoM kA upasaMhAra saMbhava hai ? isa prazna kA uttara dete haiM-"adhikArAditi" arthAt
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 380 ) sabhI zAkhAoM kA, apane-apane zAkhokta karma meM hI, adhikAra rahatA hai, para zAkhA meM nahIM rahatA, yaha niyama usa vyavasthA ke anukUla hI hai| yadi AnI zAkhA se bhinna kisI anya zAkhA ke kArya kA AcaraNa kiyA jAtA hai athavA ghaTa bar3ha kI jAtI hai to usake lie "yadasyakarmaNa" ityAdi maMtra meM prAyazcitta kI vyavasthA kI gaI hai, una zAkhokta niyamoM ke pAlana meM kAraNoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| kahIM-kahI dUsarI zAkhA ke karmoM kI AcaraNa vyavasthA bhI kalpasUtra meM, vikalpa se dI gaI hai / vikalpa vyavasthA ke anusAra donoM zAstrIya zAkhAoM ke dharmoM kA upasaMhAra svabhAvataH ho sakatA hai, kyoM ki donoM ke AcaraNa meM ekatA ho jAtI hai isalie unake upasaMhAra ke sambandha meM zaMkA nahIM karanI caahie| isake sambandha meM dRSTAta dete haiM-"savavacca" jaise ki saptasUryAdi se lekara zataudana paryanta homa, anya vedAMta vAkya meM ullekha tratAgni se bhinna hone se tathA, atharvaNa meM ullekha ekagni se sambandhita hone se AtharvaNika meM hI kArya rUpa se niyamya ho sakate haiN| vaise hI bhinna-bhinna zAkhAoM meM batalAye gaye una unake karmoM meM unhIM zAkhAoM kA adhikAra hai, apanI-apanI zAkhAoM meM batalAye karmoM meM thor3I bhI ghaTa bar3ha karane kA niyama nahIM hai| prakRte'pi tadpopAsanA prakaraNe yAvanto dharmAuktAstasmin rUpe tAvaddhamatvenaivopAsanA kAryA, tadbodhakapramANAnurodhAd, nanu rUpAntaropAsana prakaraNokto sAdhAraNa dharmatvenApi tathAsati matsyopAsakasya cApazarAdikamapi bhAvanIyaM syAtH puruSarUpopAsakasya ca lakSayojanAyamazRMgAdikam / nanvAtharvaNopaniSatsu zrI rAmopAsanAyAM-"yo vaipe matsyakUrmAdyavatArA bhUrbhuvaH suvastasmai vai namonama" iti vAkyena taditarAvatArarUpatvamucyate / tena taddharmavatvamapyAkSipyate ? satyamAkSipyate taddharmavatvam / ttraaymaabhisNdhiH| paramakASThApannaM "brahma svarUpaM idaM" iti jJAtvA hi upAsanA kaaryaa| te tasyaivAnye'vatArAstattaH drUpeNa tAni tAni karmANyayameva kRtavAn iti jJeyaM param / na tu tasminneva rUpe'nyAvatAra dharmatvapIti / tathA ca tarimiMstasminnavatAre tattad dharmavAn iti zrutyA bodhyate, natu sarvatrApi / tatra bAdhakamuktameva / prANAdyupAsanAsvetAvAn vizeSo, yathA karmaNyatireke prAyazcitta zravaNaM bAdhakam / zrIrAmasvarUpAdyupAsanAsu ca tenAvatAreNAkRtakarmaNastatra bhAvane'parAdho bAdhako, "yo'nyathA saMtamAtmAnam" ityAdi vAkyaMca / " na tathA prANAdyupAsanAsu adhikaguNasyetaratropasaMhArai kiMcidevAdhakaM dRzyat iti satkartuM zakyate iti /
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 381 ) veda ke anurUpa prakRta upAsanA meM bhI, jaise rUpa kI upAsanA kA varNana kiyA gayA hai, usameM jina dharmoM kA ullekha hai, usa rUpa meM unhIM dharmoM ke anusAra upAsanA karanI cAhie, kyoMki unake viSaya meM vaisA hI zAstra pramANa milatA hai, rUpAntaropAsanA ke varNanAnusAra choTe se choTe dharma kA pAlana bhI ukta upAsanA meM hAnikara hogaa| isa vyavasthA ke anusAra, matsyopAsaka, dhanuSa vANa Adi kI bhI bhAvanA kara sakatA hai, puruSottama kA upAsakA lAkha yojana vAlI zRMga kI bhI bhAvanA kara sakatA hai| artharvavedIya rAmatApanIyopaniSad meM zrI rAma kI upAsanA meM spaSTataH 'jo ki matsya kUrma Adi avatAra dhAraNa kara bhUrbhuvasuvaH meM vyApta haiM unheM namaskAra hai" ityAdi meM zrIrAma ko anya avatAroM ke rUpa meM batalAyA gayA hai| aisA karane se dUsare avatAroM ke dharma bhI una avatAroM meM AkSipta hoMge ? ThIka hai vo to hoMge hI, usameM aisA hI niyama haiN| paramakASThA ko prApta brahma ke svarUpa ko pahacAna kara hI upAsanA karanI cAhie usa rUpa ke hI ye anya avatAra bhI haiM, una avatAroM meM vibhinna kArya bhI inhIM ne kiye haiM, aisA samajha lene se koI ar3acana nahIM hogii| usa rUpa meM anya avatAroM ke dharma haiM aisI bAta nahIM hai apitu uparyukta bAta hI hai ? una avatAroM meM hI una dharmoM kI carcA zrati meM kI gaI hai, saba jagaha unakI carcA nahIM hai prANa Adi kI upAsanA meM ye vizeSatA hai ki karma meM bhinnatAAne para prAyazcitta kI vyavasthA samakSa upasthita hotI haiN| zrI rAma Adi svarUpoM kI upAsanAoM meM una avatAroM ke karmoM ko na karane para, usa bhAvanAnusAra aparAdha hotA hai, "yo'nyathAsaMtamAtmAnam" ityAdi vAkya bhI, pApApatti kI bAta kahatA hai| prANAdi upAsanAoM meM adhika guNoM kA dUsare meM upasaMhAra karane meM vaisI bAdhA nahIM hai, unheM kiyA jA sakatA hai| nanu puruSAdirUpasya vigrahasyaiva zuddhabrahmatvAdayamevAvatArAntareSvapi lIlAkarteti jJAnamanupapannamiti cet / maivam, dharmigrAhakamAnenaikasyaiva zuddha syaivAnaMtarUpatvena siddhatvAt / vastuna eva tathAtvAnna kAcicchaMkA / yathaikasyaivAnyonyAbhAvasyAnaMtabhAvapratiyogikatadrUpatva, tAvat pratiyogikAtyantA bhAvarUpatvaM pratiyogikAnyonyAbhAvAtyantAbhAvarUpatvaM cAbhAvAbhAvarUpatve'pyabhAvarUpatvameva cAMgikriyate, tahApyastu / abhAvatvasyAprayojakatvAt / dhamigrAhakamAnasyaiva tathAtvAt / tacca taittarIgepaniSatsu "ataH paraM nAnyadaNIyasa~hi, parAt paraM yanmahato mahAntam / yadekamavyaktamanaMtarUpaM vizvaM purANaM tamasaH parastAt" ityAdi zrutirUpaM prasiddhameva /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 382 ) yadi kaheM ki puruSa Adi rUpa vigraha hI zuddha brahma hai aura vahI anya avatAroM meM lIlAkartI haiM, aisA jJAna jamatA nhiiN| vaha to jabhI jama sakegA jabaki dharmi ke AdhAra para calA jAya tabhI, eka hI zuddha brahma kI anantarUpoM meM kalpanA kI jA sakatI hai| vaha mUla vastu hI aneka rUpoM meM vyakta hotI hai isalie kisI prakAra kI zaMkA nahIM ho sakatI / jaise ki eka hI vasta ke anyonyAbhAva kA anaMtabhAva pratiyogI. usakA rUpa hotA hai, usa pratiyogI kA vahI atyaMtAbhAva hai; aura usa abhAva rUpa pratiyogI kA anyonyAbhAva atyaMtAbhAva rUpa hotA hai, isa prakAra bhAvAbhAva rUpa hote hue bhI vaha, abhAvarUpa meM hI grahaNa kiyA jAtA hai, vaise hI ukta brahma kI bAta bhI hai / jaise ki vastu kA abhAva prayojana rahita hotA hai, vaise hI,dharmi kI AdhAra mAnyatA bhI vaisI hI hai| isI bAta ko taittarIyopaniSad meM spaSTa kahA gayA hai-"isase choTA koI aura nahIM haiM, aura isase bar3A bhI koI nahIM hai ye sabase mahAna hai, isakA avyakta anaMtarUpa vizva meM prAcInatama hai, andhakAra se zreSTha prakAzavAn hai / " ityAdi / aparaMca sarvAsAmupAsanAnAM hi brahma vijJAna sAdhanatvena zrutau nirUpaNaM kriyate / yatprakArikopAsanA vijJAna hetuH sa prakAraM ca nirUpyate / evaM pratyekasyAM zAkhAyA~ katipaya guNa nirUpaNaM taditarasyAM zAkhAyAM tadatiriktA nAmapi guNAnAmityatra ko hetuH ? iti pRcchAmaH upasaMhAreNa prAptimanirUpeNa hetu ced bravISi, tatravadAmaH evaM sati nyUnaguNanirUpikA zrutiH svoktAnapi guNAn na vadeta / tathAhi-upAsanAnAM brahma vijJAna phalakatvasya nirNItatvAt tasya caikajAtIyatvAt dhaTavat kluptazeSa sAdhanA sAdhyatvAd azeSa tannirUpikaiva zrutinirUpayed / anyAtUpAsanAyA nAmotkvopAsItetyetAvadeva vadet / guNAnAkSepalabhatvAnnavadet / upasaMhAryAnapi vA vadet / nirUpayatica guNAnnopasaMhAryAn / sahI bAta to ye hai ki-zruti meM sabhI upAsanAoM ko brahma vijJAna kI sAdhanikA ke rUpa meM nirUpaNa kiyA gayA hai, jisa prakAra kI upAsanA, vijJAna kI he tu hai vaise hI usakA nirUpaNa kiyA gayA hai / yadi aisI bAta hai to eka zAkhA meM katipaya guNoM kA nirUpaNa kiyA gayA, phira dUsarI zAkhA meM atirikta guNoM kA bhI nirUpaNa kyoM kiyA gayA ? yadi kaheM ki-nirUpaNa na karane se upasaMhAra, kisakA hogA ? taba to isakA tAtparya yaha huA ki
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 383 ) nyUna adhika guNoM kI nirUpikA zruti, svecchA se guNoM kA bakhAna nahIM karatI / tathA yaha bhI nizcita huA ki -upAsanAyeM jaba brahma vijJAnaphalaka haiM to ve saba eka jAtIya haiM, tI ghaTa kI taraha sabhI sAdhanoM kI pUrti karane kI kSamatA unameM vidyamAna hai, zruti ko unakA isI rUpa meM nirUpaNa karanA cAhie / kintu zruti to kahatI hai ki "nAmoktvopAsIt" ityAdi / guNo ke AkSipta rUpa kA varNana nahIM karatI, upasaMhAra kI carcA karatI hoM so bhI to nahIM hai "guNAnnopasaMhAryAn" aisA spaSTa nirupaNa karatI haiN| na ca svasvazAkhAmAtrAdhyetRRNAM upAsanAsiddhayartha sarvazAkhAsUpAsana prakAroktiriti vAcyam / parazAkhA jJAnena taduktaguNopasaMhArasyApyasaMbha-beno pAsanAyA evAsaMbhavApAtAt / tasmAt svasvazAkhoktaprakArikopAsanAyAmeva sarveSAmAdhikArAttayaiva brahmavijJAnaM bhavati / taitarIyANAM vAjasaneyi prabhRtInAM cAgniSToma saMpattyA svarga iva prakRte brahmaikyAttattadvijJAnaM brahmavijJAnayeva / na hi rUparasagaMdhAdimatyAM bhuvi puruSarbha denaikasyaiva caikaika prakAraka tadbhajJAnam' na tadbhajJAtam etenAnaMtadharmavatvaM brahmi jJApitam / taduktaM "parAsya zaktivividhava zrUyate svAbhAvikI jJAna bala kriyA ca" iti atra svAbhAvikIti vizeSaNAdavidyA kalpitatvaM zaktInAM nirastama / eka mAtra apanI-apanI zAkhAoM ke pATha karane vAloM kI upAsanA kI siddhi ke bie, samasta zAkhAoM meM upAsanA prakAra kA varNana kiyA gayA ho, so bhI kahanA kaThina hai| dUsare kI zAkhA ke jJAna se unake guNopasaMhAra kA bhI jJAna ho jAya aisA bhI asaMbhava hai, isalie upAsanA bhI asaMbhava hI hai / isalie apanI apanI zAkhA meM batalAvI gayI upAsanA ke prakAra ke anusAra kI gayo upAsanA meM hI sabakA adhikAra hai, usI se brahmajJAna bhI saMbhava hai| jaisA ki vAjasaneyI aura taittarIya Adi meM batalAye gaye agniSToma ke prakAra kA hone vAle svarga kI taraha, samasta upAsanAoM meM ekamAtra upAsya brahma hI hai ataH una upAsanAoM ke vijJAna brahma vijJAna hI haiN| pRthvI meM rUpa rasagaMdha Adi kI saMvedanAoM ke anusAra bhinna-bhinna prakAra kA jJAna hotA hai, eka ko jaisA jJAna hotA hai dUsare ko vaisA nahIM hotA / isase hI nizcita hotA hai ki, brahma meM anaMta dharma vidyamAna haiM, usI ke lie zruti kahatI haiM - 'paramAtmA kI aneka zaktiyA~ sunI jAtI haiM,svAbhAvikI, jJAna bala kriyA Adi" isameM svabhAvikI kaha kara avidyAkalpita zaktiyoM ko nirasta kiyA gayA hai|
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 384 ) kecitvAtharvaNikAnAM vidyAM prati zirobratApekSaNAdanyeSAM tada napekSaNAd vidyAbheda iti prApta, uccate - svAdhyAyasyaiva dharmo na vidyAyAH / kathamidamavagamyata yatastathAtvena svAdhyAya dharmavatvena samAcAre vedabratopadezanapare granthe AtharvaNikA idamapi veda vratatvena samAmaMnati / "naitadacIrNa vrato'dhIta" iti cAdhikRtaviSayAdetacchabdAdadhyayanazabdAcca svopaniSadadhyayana dharma evaiSa iti nirddhAyate / tasmAdanavadyaM vidyekatvamiti sUtrArthaM vadaMti / apekSita mAnakara, koI isa ANi vidyA ko zirovrata kI vidyA se anyoM se anyoM se apekSita na mAnakara, dharmabheda se karmabheda kI AzaMkA karate haiM / usa para sUtrakAra kahate haiM ki ukta vidyA ke dharma kevala svAdhyAya (vedapATha) mAtra ke haiM, kArya sambandhI svAdhyAya dharma ke rUpa meM, jahAM vedabratoM kA upadeza diyA gayA hai vahA~ isa AtharvaNika kA bhI vedavrata rUpa se ullekha kiyA gayA hai / " naitaccIrNa brato'dhIt" ityAdi vAkya adhikRta rUpa se " etad " zabda kA prayoga kiyA hai, isase aura adhyayana zabda se bhI upaniSad ke adhyayana dharma ke rUpa meM hI isakA nirNaya hotA hai / ataH ise sUtra se nizcita hotA hai ki sabhI vidyAyeM eka haiM / sacintyate, na hyasya vidyAdharmatvaM vidyAbhedakam uktanyAyenAnyatrApi tadupasaMhArasya vaktu N zakyaktvAt / na cA'nusaMhArArthamevAtaddharmatvaM bodhyata iti vAcyam / upakramopasaMhArAbhyAM vidyaikatvanirNayasyaiva dRzyamAnatvAdupekSya iva bhAti / nanu taduktiryathA tathA'stu / ataddharmatvabodhanasyAnupasaMhArArthakatve kAnupapattiriti cet / uccate - sUtrasya taduktArthatve hi tattAtparya kalpanA, sa eva na sAdhIyAn / tathAhi "svAdhyAyo'dhyetavya" ityAdiSu svAdhyAya zabdasya vedavAcakatvaM prasiddhama | samAcAra zabdasya vihita kriyA vAcakatvaM ca / tatrobhayorapi mukhyo'rtho bAdhyate / tasmin saMbhavati tadbAdhastvayuktaH / kiM caivaM natvagniSToma evoddisyetyAdinovatA zaMkAyA anivRtiriti / isa viSaya para yukta ayukta kA vicAra karate haiM / kahate haiM ki ye vidyA dharma nahIM ho sakate vidyAbheda ke nivAraNa ke lie hI isa zirovrata ke vidyA dharmatva kA nivAraNa kara adhyayana dharmatva kI sthApanA kI gayI hai / isase nirNaya hotA hai ki isakI vidyAdharmatA nahIM hai kintu vidyA abhedakatA to hai hI / ukta nyAya ke anusAra anyatra bhI dharmoM kA upasaMhAra kara sakate haiM /
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 385 ) aisA nahIM kaha sakate ki anupasaMhAra ke lie ho vidyAdharmatva kA nirNaya ho jAtA hai usI se upekSya kI taraha pratIta hotA hai| yadi kaheM ki usameM jo kucha kahA gayA hai vo Thoka hI hogA, para anupasaMhAra ke lie hI vidyA dharmatva kA niSedha mAnane meM kyA banatA-bigar3atA hai ? isakA uttara dete haiM ki sUtra kA artha usake anusAra mAnane se hI usakA sahI tAtparya nikala sakatA hai / tathA 'svAdhyAyodhyetavyaH' ityAdi meM svAdhyAya zabda kI vedavAcakatA prasiddha hai tathA samAcAra zabda kI vihita kriyA vAcakatA bhI prasiddha hai / ye donoM hI mukhyArtha kA bAdha karate haiN| isalie ina arthoM ke viparIta vicAra karanA asaMgata hai / agniSToma ko lekara, ukta prakAra kI zaMkAoM kI nivRtti nahIM ho sktii| nanu AtharvaNopaniSatsu paThyate "sa hovAcAbjayoniryoM avatArANAM madhye zreSTho'vatAra ko bhavitA yena lokAstuSTA devAstuSTA bhavaMti, yaM smRtvA muktA asmAt saMsArAd bhavaMti kathaM, cAsyAvatArasya brahmatA bhavati / sa ho vAca taM hi nArAyaNo deva" ityupakramya mathurA svarUpaM nirUpya nigadyate yatrAsau saMsthitaH kRSNaH strIbhiH zaktayA samAhita" iti tenAsyAvatArasyAzeSAvatArANAM madhye zreSThyaM nirUpyate / zrImadbhAgavate'pica "etecAMzakalApuMsaH kRSNastu bhagavAn svayamiti goyate / pUrvokta rItyA tu sarva tulyatA pratIyata iti naikatara nirdhAraH saMbhavati / kiM ca brahmaNo niravayavatve naikasyAMzitvamanyeSAM tadaMzatvamityapi vaktumazakyam iti prApte / abhidhIyate-'satvaM yasya priyA mUrti: vizuddha satvaM tava dhAmazAntam" ityAdi vAkyaraprAkRto bhagavatsthAna bhUtaH satvanAmA bhagavaddharbha rUpa eva kazcanAsti / yAdRzena rUpena bhagavAna kArya kartumicchati-tAdRgrUpataM prakaTIkRtya tasmin svayamAvirbhUyA'yaH piNDe vahvivattattatkAryANi karoti, yasmin yasminnavatAre sa soM'za ityucyate / tatra hi vigrahastatrAvirbhUtaM brahma svarUpaM ca pratIyate vigrahasya satvAtmakatvena dharmarUpatvAt tatrAvirbhUtasyaiva brahmatvAt samuditasyAvatAratvena gaNanAt tatrakasyaivAMzasya tadrUpatvaM yata tadevAMzatvam / yathAdhiSThAnamanapekSya svayameva zuddha sAkAraM brahmA virbhavati bhaktayartha sa svayaM pUrNoM bhagavAn ucyate / eta deva ca zreSThyam ata eva sarvataH pANipAntatvaM svasmin sphuTaM jJApayituM tokA dibhAve nAvirvabhUva tena yAdRgyAdRglIlA viziSTaM yadyabAlya pogaNDAdyavasthAviziSTaM tattadrUpaM nityameveti vayaM jAnImaH / AtharvaNopaniSad meM varNana hai ki "usane kahA kamalanAbhi ke avatAroM, meM zreSTha avatAra kauna sA hai, jisase loka aura devatA prasanna hote haiM, jinakA
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 386 ) smaraNa kara saMsAra se mukta hote haiM / aise avatAra kI brahmatA kaise hai ? isapara unhoMne uttara diyA aise devatA nArAyaNa deva" ityAdi uprakrama karake mathurA kA nirUpaNa karate hue kahate haiM- "ye jo zakti svarUpA striyoM se AvRta kRSNa virAjamAna haiM" ityAdi se, unake unake avatAroM meM, isa avatAra kI zreSThatA batalAI gii| ete cAMzakalApusaH kRSNastu bhagavAn svayam" ityAdi-zrImadbhagavata, meM bhI kahA gyaa| pUrva kta rIti mAnane se to sabhI kI tulyatA nizcita hogI kisI kI vizeSatA nizcita na hogii| aba prazna hotA haiM ki brahma to niravayava hai, use aMzI aura sabako usakA aMza kahanA kahA~ taka ThIka hai ? isakA bhI samAdhAna upanipad meM hI kiyA gayA hai "satva hI jisakI priya mUrti haiM, aise ApakA vizuddha satva zAnta teja hai" ityAdi meM aprAkRta bhagavatsvarUpa meM satva saMpanna koI bhagavaddharbha hai, aisA batalAyA gayA hai / jisa rUpa meM bhagavAna kArya karanA cAhate haiM, vaisA rUpa prakaTa karake, usameM, svayaM lohe ke gole meM agni ke samAna AvirbhUta hokara una-una kAryoM ko karate haiN| jina jina avatAroM se ukta prakAra kI lIlAyeM hotI haiM ve avatAra unake aMza kahalAte haiN| usa avatAra vigraha meM Avirbhata brahmasvarUpa kI pratIti hotI hai, vaha vigraha satvAtmaka hone se, AvirbhUta brahma ko dharma rUpA hotI hai, caitanyasvarUpa vaha vigraha hI avatAra mAnI jAtI hai, usa brahma ke hI eka aMza se usa satva vigraha kA prAkaTya hotA hai isalie vaha brahmAMza kahI jAtI hai| jaba kisI bhI adhiSThAna kI apekSA na karake svayaM zuddha sAkAra brahma AvirbhUta hote haiM, to bhaktoM ke lie ve svayaM pUrNa bhagavAna kahalAte haiM / yahI unakI zreSThatA hai| saba jagaha Unake hAtha paira vyApta haiM (isa tathya ko puSTa karane ke lie), apane meM usakA sphuraNa dikhalAne ke lie zarIra AdirbhAva meM prakaTa hote haiM, usa deha se jo viziSTa lIlA meM, bAla paugaNDa Adi rUpoM meM karate haiM, unheM hameM nitya mAnanA caahie| ___ na caivaM saccidAnaMdavigrahoktiH sarvatra viruddhA bhavediti vAcyam / satvasyApi bhagavaddharmatvena saccidAnaMdarUpatvAdanirodhAt / maMtrAdyAdhiSThAtR rUpANi tu vibhUtirUpANi / etacca yathA tathA bhaktihaMse prapaMcitam tatvaMca prakAzAzrayavadvA tejastvAditinyAyena bhagavaddharmANAmapi saccidAnaMdarUpa tvAhInAdhikAriNAmapyupAsakAnAM phalapresUnAM tattatphala dAnArtha maizvaryAdirUpeNa tatra tatra sthitatvameva /
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 387 ) yaha nahIM kaha sakate ki saccidAnaMda vigraha sambandhI bAta hara jagaha viruddha hogii| satva bhI, eka bhagavaddharma hai jo ki saccidAnaMda vigraha se aviruddha hai| maMtrAdi ke dvArA adhiSThAtR to vibhUti rUpa haiM / isa viSaya ko sasucita rUpa se hamane bhaktihaMsa meM batalAyA hai / tatva to "prakAzAzraya kI taraha hai, kyoMki usameM teja vyApta hotA hai" isa nyAya se bhagavaddharma bhI saccidAnaMda rUpa haiM, ataH ve paramAtmA, phaleccha upAsakoM ko unakI U~cI nIcI upAsanAoM ke anusAra phala dene ke lie aizvarya Adi rUpoM meM sthita hote hai| nanvekasyaiva zuddhasyaivAnaMtarUpatvaM bhavataivoktamato matsyAdirUpeSvapi nAdhiSThAnatvena satvaMvaktuM zakyam, kiMcavaM nirAkAra svAbhAtvaMbrahmaNaH siddhayatIti satvAvyavahitaprAkaTyoktirapyupapanna iti cet / maivam satvAdhiSThAnatvasya pramANa siddhatvenAnapanodyatvAt / taccoktaM yadekamavyaktamanaMtarUpam" ityAdi / prAkaTyaM hi bhakti nimittam / sA tu bahuvidheti tadanurUpaM prAkaTyamapi tathA / sA~dikAryeSvadhikRtAnAM bhaktAnAMmatirAsaktirapyasti ityupAdhyantarita snehavatvAt cAnaMtarUpatvena matsyAdi rUpo'pi tadartha tadvyavahita eva prakaTI bhavati / yadi zaMkA kareM ki-eka ho zuddha brahma kI anaMtarUpatA Apake kathanAnusAra matsyAdi rUpoM meM bhI, adhiSThAna rUpa se nahIM ho sakatI kyoMki brahma kI nirAkAra svabhAvatA prasiddha hai isalie satva se avyavahita prAkaTya kI bAta nahIM bana sakatI / ukta zaMkA bhI asaMgata hai, satvAdhiSThAna pramANa siddha hai usako jhuThalA nahIM sakate "yadekamavyaktamatarUpam" ityAdi meM spaSTataH kahA gayA hai / prAkaTya to bhakti ke lie hotA hai| bhakti aneka prakAra kI hai, prAkTya bhI unake anurUpa hotA hai sargAdi kAryoM meM adhikRta bhaktoM meM anyatra bhI Asakti rahatI hai isa sneha se prabhu ne Ane bane matsyAdi anaMta rUpoM meM unakI bhAvanAnusAra prakaTa kara diyA / jo eka mAtra bhagavatsvarUpa meM Asakta the unake lie prabhu svayaM pratyakSa prakaTa ho gae / etenaiva nirAkAratvAzaMkApi nirstaa| etena sopadhasnehavadartha meva matsyAdi rUpa prAkaTyasya pramANasiddhavAt nirupadhitatadarthameva zrI brajanAtha prAkaTyasyApi tathAtvAt sopAdhisnehavatsvapi puruSArthadAnasyAnuSaMgikatvAt 'puruSavidha" iti zrutezcatadevarUpama", raso vai saH" ityAdi zruti pratipAdye
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 388 ) nirupadhi snehavatAM viSayaH / idameva ca zreSThyam / matasyAdi rUpaM tu saupadhitadvatAmeva tathA / tAhak tadvatAmartha eva prAkaTyAdityavasIyate / evaM sati guNabhedakasyA'prayojaketvAta sarva vedAMtapratyayatvaM brahmaNo niSpratyUham / uparyukta samAdhAna se nirAkAratA kI zaMkA bhI nirasta ho jAtI hai / isI se sopadhisnehavaza hone vAle matsyAdirUpoM kI bAta bhI pramANita hotI hai, svAbhAvika rUpa se hone vAlA zrI brajanAtha kA prAkaTya bhI, ukta matAnusAra siddha hai / asvAbhAvika snehavaza svayaM puruSArtha dAna kI bAta AnuSaMgika hai, "purupavidha" ityAdi zruti aise hI rUpa kA ullekha karatI hai / " "raso vai saH" ityAdi zruti pratipAdya svarUpa, svAbhAvika snehavAna prabhu kA hai / yahI zreSTha svarUpa hai / matsyAdi rUpa to aupAdhika bhaktoM ke lie hai / unakI kAmanAnusAra hI prAkTyAdi hue| isa prakAra, guNabheda kI aprayojakatA nizcita hotI hai tathA brahma kI sarvavedAnta pratyayatA bhI nizcita hotI hai / darzayati ca | 3 | 3|4|| , dyaikatvena vidyAnAmekatvaM zrutirdarzayati "sarve vedAyatpadamAmanaM ti" ityAdinA / upAsanAprakArabhedenopAsyabhedadarzane doSaM ca darzayati / " yadAetasminnudaramantaraM kurute atha tasya bhayaM bhavati" iti / udityvyympyrthkm| tathAcAramalpamapyantaraM kuruta ityarthaH / " sarve vedA yatpadamAmanaMti" ityAdi zruti vedyavastu eka hai usI ke AdhAra para samasta vidyAoM kI ekatA kA pratipAdana karatI hai / "yadA yevaiSa etanminnudarama" ityAdi zruti upAsanA prakAra ke bheda se upAsya bheda dRSTi ko dUSita batalAtI haiN| isa prakAra avyaya zabda bhI arthavAna siddha hotA hai upAsanA bheda se AcAra meM alpAntara karanA cAhie yahI ukta zrutiyoM kA tAtparya hai / upasaMhAro'tha bhedAda vidhizeSavat samAne ca | 3 | 3 |5|| pUrvasUtroktarItyA guNopasaMhAro na kvacidapi prAptAvasara iti siddham / dRzyateopasaMhAraH zrI rAmopaniSatsu "yo ve ye matsyakUrmAdyavatArA" ityAdino ktAvatAra rUpatvasya zrI rAme" namaste raghuvarmAya rAvaNAntakarAya ca" ityAdiSu te iti yuSmacchanda viSaye zrI brajanAthe raghuvaryatvAderityAzaMkya tatprayojakaM rUpa
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 389 ) mAha / upasaMhAra ityAdinA / ukta sthalAdiSu yaH upasaMhAraH satvarthasya padArthasya bhagavallakSaNasyobhayatrApyabhedAdityarthaH / pUrve sUtra kI rIti ke anusAra to kabhI bhI guNopasaMhAra kA avasara nahIM mila sakatA, jaba ki rAmopaniSad meM spaSTa upasaMhAra dIkhatA hai - "yo ve ye matsyakurmAdyavatArAH" ityAdi "namaste raghuvaryAya" ityAdi meM rAma ke avatAra rUpa ke varNana hai, ukta vAkya meM te zabda zrI vrajanAtha ke raghuvaryatva kA dyotaka hai kyA ? isa saMzaya para prayojaka rUpa ko siddha karate hai -- "upasaMhAra ityAdi ukta sthaloM meM jo upasaMhAra hai, vaha satva vAcI bhagavallakSaNayukta padArtha hai, isalie donoM hI abhinna haiM, ( arthAt rAma aura kRSNa meM koI bheda nahIM hai / ) nanvevaM sati matsye zara cApAdikaM, puruSe ca zRMgAdikaM bhAvanIyaM syAt iti cet-tatrAha vidhizeSavatA iti yathA vidhizeSANAmagnihotrAdInAmagnihotratvAdi lakSaNe dharme samAnespi sati svasvazAkhokta prakArasyaiva karaNaM / nAnyazAkhokta dharmopasaMhAra, evamihApi tattadavatAropAsakasya tattadasAdhAraNadharmaM vatvenaivopAsanaM, nAnyAvatAradharmaM vatvenApItyarthaH / yadvA matvarthIyo vat pratyayo'tra / tathA ca vidhizeSo'rthaM vAdastadvat samAnaM ca bhavati yattatra copasaMhAra ityarthaH / yadi abhinnatA kI bAta mAna lI jAya to, matsya meM zaracApa Adi kI tathA puruSa meM zRMga Adi kI bhAvanA hogI / isakA samAdhAna karate haiM "vidhizeSakt" jaise ki vidhizeSa agnihotra Adi ke agnihotra Adi lakSaNa dharmoM meM samAnatA hote hue bhI apanI-apanI zAkhAoM ke prakAroM kA hI upasaMhAra karane kA pracalana hai, anya zAkhA kA nahIM hai, vaise hI yahA~ bhI una-una avatAroM ke upAsakoM ko una-una avatAroM kI vizeSatAoM kI upAsanA karanI cAhie anya avatAroM ke dharmoM kI upAsanA vihita nahIM hai / ukta sUtra meM vat pratyaya matvarthIya hai, usI ke anusAra sUtrArtha karanA cAhie / vidhizeSa kevala ardhavAda hai, usI ke samAna ukta upAsanAoM meM anya avatAroM ke dharma kI bAta bhI hai isalie upasaMhAra karane meM koI ar3acana nahIM hai / atraivaM jJeyam ekasyAM zrutau yasya karmaNo yat phalamucyate taditarasyAM tasyA~ tasyaiva karmaNastaditarat phalamucyate / evaM sati dvitIya zrutyukta phala kAmanayA'pi tadeva karma karttakaM bhavatIti tatphalasAdhakatvasyopasaMhAraH / yathA
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 390 ) "yad vaizvadeve na yajate prajA eva tadyajamAnaH sRjata" ityenA zrutirasya yAgasya prajAphalakatvamAha / "yavaizvadevena yajate agnimeva tatsaMvatsaramApnoti, tasmAd vaizvadevena yajamAnaH saMvatsarINAM svastimAzAste' ityAzAsIteti dvitIyA zrutirAha / tatroktarItiriti / yattU vidhizeSAMNAmagnihotrAdi dharmANAM tadevaikamagnihotrAdikarma sarvatretyarthAbhedAdupasaMhAra iti / tanna sAdhu agni hotrAdestattacchAkhinAM sva sva zAkhokta prakArasyaiva karaNAdatireke prAyAzcittazravaNAnAM'nya zAkhokta dharmopasaMhAraH zakyavacanaH / prANAdyupAsanAsvadhikaguNasyetaratropasaMhAre na kiMcid bAdhakaM dRzyate iti tatra sa ka zakyata iti cakAreNa tadAdayaH saMgRhahyante / vastastu pUrva samucyayArthazcakAraH / zAkhAntarokta dharmopasaMhAra prayojanAbhAvasya, bIjamanena sUtreNoktam / ukta prasaMga meM vizeSa jJeya bAta ye hai ki eka zruti meM jisa karma kA jo phala batalAyA gayA hai, usase bhinna zruti meM, usa karma kA vaisA hI phala nahIM kahA gayA hai usase bhinna phala kahA gayA hai / isa prakAra dvitIya zruti meM kahe gae phala kI kAmanA se vahI karma karanA ucita hai, usake phala ke sAdhakatva guNoM kA hI upasaMhAra hogA / jaise ki "jo vaizvadeva se bhajana karatA hai, usa yajamAna ko prajA prApti hotI hai" aisI eka zruti isa yajJa kA, prajA prApti phala batalAtI hai| "yada vaizvadevena yajate agnimeva saMvatsaramApnoti" ityAdi dvitIya zruti ArzIrvAdaka hai| isameM uparyukta rIti hI dRSTigata hotI hai / jo vizeSa agnihotra dharmoM ke eka hI agnihotra Adi karmoM ko saba jagaha prayoga karate haiM, ve arthabheda se upasaMhAra karate haiM / vaha ziSTAcAra ke viruddha bAta hai, anAdaraNIya hai / agni hotra Adi karmoM ko, una una zAkhAoM ke anusAra, apanI-apanI zAkhA ke prakAra se hI prayoga karanA cAhie, usake viparIta karane meM prAyazcita kA vidhAna kiyA gayA hai, ataH anyazAkhokta dharmoM kA upasaMhAra nahIM kara sakate / prANa Adi upAsanAoM meM apane se adhika kahe gae guNoM kA dUsare meM upasaMhAra karane meM koI bAdhA nahIM dIkhatI isalie vahA~ to kiyA jA sakatA hai / sutrastha cakAra pUrva samucyayArthaka hai| anya zAkhA meM kahe gae dharmoM ke upasaMhAra ke prayojana ke bhAva ka "svAdhyAsya tathAtvena" ityAdi se nirUpaNa kiyA gayA hai / upasaMhAra kA bIja isI sUtra meM kahA gayA hai / anyathAtvaM zabdAditicennAvizeSAt / 3 / 3 / 6 / / nanUpAsanAsUktanyAyena guNopasaMhAro hya pAsyAnAM brahmatvenaikye sati bhvti| mithe viruddhAnAM guNAnAM zAntatvakrUratvatapobhogAdInAmupasaMhAre
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 361 ) kriyamANe svarUpANAmanyathAtvaM abrahmatvaM syAdityarthaH / tatra hetuH zabdAditi ekatva karasatvAdi dharmanirUpaka zruterityarthaH / samAdhatte - nAvizeSAditi - eka rasatvaM yathA zrutibalAnnirNIyate tathA viruddha dharmavatvamapi tata eva tathetyarthaH / tena vastveva tattAdRGamantavyamiti bhAvaH / ukta niyama ke anusAra upAsanAoM meM brahma kya ke kAraNa, guNopasaMhAra saMbhava hai kintu eka sAtha zAnti, krUratA, tapa, bhogAdi biruddha guNoM ke upasaMhAra karane meM svarUpa bheda aura abrahmatva hogaa| eka zruti prAyaH eka rasa dharmoM kAhI nirupaNa karatI hai / ukta saMzaya kA samAdhAna karate haiM ki jaise zruti ke AdhAra para eka rasa dharma kA nirNaya karate haiM vaise hI viruddha dharmoM kA bhI usI prakAra nirNaya ( sAmaMjasya ) kara lenA cAhie / viruddha svabhAva kI hai aisA mAna lenA cAhie / arthAt vaha vastu hI aise navA prakaraNa bhedAt parovarIyastvAdivat / 3 / 3 / 7 // pUrvaM sUtroktA zaMkA nirAkaraNaM vA vikalpena pUrvoktAt prakArAntareNa karttavyamityAha / na ceti, tamevAha, prakaraNa bhedAdidi / atrAyaM bhAvaH / zruti prAmANyAd yAvattadukta dharmavat brahma eti maMtavyam / evaM sati yAdRzo'dhikAriNo yAdRgvedyaM rUpaM tAdRzasya tasya tAhak tannirUpayati prakaraNa bhedena / tathA ca jJAna prakaraNe jJAnAdhikAriNo yAdRgrUpaM jJeyaM tAdRg tasmai nirUpayatyadRzyagrAhyamityAdirUpA zrutiH / bhakti prakaraNetu bhakterbahuvidhatvAt yAdRggyAdRgbhaktAnAM yAdRgyAdRg tadanubhavaviSayastAdRgtAdRg tannirUpayati atharvaNopaniSaditi / tatra dRSTAntamAha "parobarIyastvAdivaditi" asmin meM loketdardhukaM syAditi kAlavata ArAgrAvAntaradIkSA pUrva muktA / " tadagre parovarIya sIma'vAntaradIkSA mupeyAd yaH kAmayetAmuSmin meM loke'rddhakaM syAditi caturIgro'tha trInatha dvAvathaikameSA vai parovarIyasyavAntaradIkSaiti paThitam / asya dIkSA prakaraNe paThitatvAt dIkSAM vinoktarItyA bratetu na parovarIyastvamevaM bhakti prakaraNIyAnAmatharvaNopaniSadAdyukyarUpANAM na bhaktirahitopAsyatvam / jJAnasAdhanatvena viSNusmaraNAdAvapi kriyamANe bhaktitvaM neti / athavA pUrvasUtreNa sarvarUpeSu mithaH sarvadharmANAmupasaMhAraH prAptaH / pUrvasUtrokta zaMkA kA nirAkaraNa hI ucita hai athavA vikalpa se pUrvokta kathana ko prakArAntara se kahanA ucita hai / isa para kahate haiM naceti ityAdi
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 392 ) isakA bhAva hai ki zruti ke pramANa se jitanA kucha nizcita hotA hai usI meM kaheM gae dharmo kI taraha brahma ko mAnanA cAhie / isa niyama ke anusAra, jisa adhikArI kI arhatA ke anusAra jaisA vedya rUpa hai, usaye anusAra prakaraNa bheda se vaise hI rUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai / jaise ki jJAna prakaraNa meM jJAnAdhikArI ke lie jaisA rUpa jJeya hai, vaisA hI usameM nirUpaNa kiyA gayA hai "adRzyamagrAhyam" ityAdi / bhakti prakaraNa meM to bhakti ke aneka rUpa hone se, jaise- jaise bhaktoM ke jaise-jaise unake anubhava ke viSaya haiM vaise-vaise rUpoM ke nirUpaNa atharvoSaniSadoM meM kiye gae haiM / usa para dRSTAnta dete haiM "parovarIyastvAdivat "asmin meM loke" ityAdi meM ArAtra AvAntaradIkSA kA upadeza diyA gyaa| usake bAda "parovarIyasIma" ityAdi meM parovarIya kI avAntara dIkSA kI bAta kahI gii| isa dIkSA prakaraNa ke pATha se yaha nirNaya huA ki dIkSA ke vinA ukta rIti ke vrata kA parovarIyatva nahIM ho sakatA, usI prakAra bhakti prakaraNI adharvaNopaniSadoM meM paThita rUpoM kI upAsanA, binA bhakti ke saMbhava nahIM hai / jJAna ke sAdhana viSNusmaraNa Adi meM, bhaktitva nahIM hai / athavA pUrvasUtra ke anusAra, saba rUpoM meM Apasa meM samasta dharmoM kA upasaMhAra prApta hai hI / sa caikAntika bhaktAnubhava viruddha itratya vyavasthita vikalpamAha navetyAdinA, sarveSvavatAreSu bhagavadavatAratvena sAdhAraNI bhaktiryasya sa sarvatropasaMhAraM karotu nAma / yastvekAntI tasya snehotkarSeNAntaH karaNamekasminneva rUpe paryavasitamiti rUpAntaramaMtaHkaraNArUDhaM na bhavetyeveti nopasaMhAra saMbhAvanApIti / tadetaducyate na vetyanena tatra hetuH prakaraNabhedAditi / zrutyAdiSu tattadadhikAriNamudRizya tattatprakaraNamuktam / tenAtra prakaraNabhedena adhikAra ucyate / evaM satyupAsakAdibhya uktarItyotkRSTAdhikArAdityarthaH saMpadyate / parovarIyastvAdivaditi, parasmAtparazca, varAcca varIyAnIti parovarIyAMnudgIthaH / tathAcAkSyAdityAdigata hiraNyazmazrutvAdi guNaviziSTopAsanAyA apyudgItho pAsanAtvena sAmye'pi sarvotkRSTatvenaivodgItho bhAsata iti na hiraNyazmazrutvAdi guNopasaMhAraH / parovarIyastvaguNaviziSTodgIthopAsanAyAmevaM , prakRte'pIti / jo eka niSTha bhakta haiM, unheM paraspara guNopasaMhAra anubhava viruddha pratIta hotA haiM / isapara vyavasthita vikalpa upasthita karate haiM "na vA" ityAdi /
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 393 ) sabhI avatAra bhagavadvatAra haiM isalie jinakI sAmAnya bhakti hai jo ve sarvatra paraspara guNopasaMhAra kara sakate haiN| jo ekAntI bhakti karate haiM, snehotkarSa se unakA antaH karaNa eka hI rUpa meM DUbA rahatA hai, isalie unakA antaH karaNa kisI anya rUpa meM ArUr3ha nahIM hotaa| isalie upasaMhAra kI saMbhAvanA nahIM hai| yahI bAta na vA ityAdi se sUtrakAra kahate haiN| prakaraNa bheda bhI isI tathya ke dyotaka haiM, zrutiyoM meM adhikArI bheda se prakaraNoM kI bhinnatA hai / isa niyama se upAsakoM ke utkRSTAdhikAra kI bAta siddha hotI hai / jaise parovarIya kI upAsanA utkRSTAdhikAra kI paricAyikA hai / jo para se para vara se vara hai vahI parovarIya hai use udgItha kahA gayA hai| yadyapi, netra Aditya Adi meM sthita hiraNyazmazru Adi rUpa guNoM se viziSTa upAsanA bhI, udgItha upAsanA ke samAna haiM, kintu sarvotkRSTarUpa se udgItha hI mAnI gaI hai isalie hiraNyagarbha Adi guNoM kA upasaMhAra usameM nahIM hogA, parIvarIyatva kA tAtparya hai guNaviziSTa udgItha upAsanA, usake samAna hI prakRta upAsanA meM bhI hai| saMjJAtazcettaduktamasti tu tadapi / 3 / 3 / 8 / / ekAntyanekAntinorapi zrI rAmopAsakatvAdi saMjJA tvaviziSTetyekAntito'pyupasaMhAroM yukta ityAzaMkottaraM tu, na vA prakaraNa bhedAdityanenaivoktam / saMjJA tu laukikI, adhikArastvAntaraH sa eva balIyAniti / saMjakatvasya he toranvayavyabhicAramAha / asti tu tadapIti / pramitabhedeSvapyupAsaneSu parovarIyastvAdiSu saMjaikatvamudgIthopAsane'pyastItyarthaH / upAsanA ekAntika aura anaikAntika hai ye bAta sahI hai phira bhI zrIrAmopAsaka Adi saMjJAyeM to sAmanya hI haiM, isalie ekAntika upAsanA meM bhI upasaMhAra karanA ucita hai isa zaMkA kA uttara to "na vA prakaraNa bhedAt" ityAdi se de diyA gyaa| saMjJA to laukikI hotI hai, kintu adhikAra meM bhinnatA hotI hai, saMjJA se adhikAra hI valavAna hotA hai / eka saMjJA mAnane meM anvaya vyabhicAra hogA, "asti tu tadapi" ityAdi yahI batalAte haiM / prabhita bhedavAlI upAsanAoM, parovarIstva Adi meM saMjaikatva hai, jadgItha upAsanA meM bhI hai kintu vaha gauNa hai| vyAptezca samaMjasam / 3 / 3 / 6 / / .. athedaM vicaaryte| upAsyeSu bAlyapogaNDAdikamapyucyate / tathA sati vigate
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 364 ) nyUnAdhikabhAva ApatIti, tatroktaM saccidAnaMdatvamanupapanna syAt teSAM sadaika rUpatvAt / prAkRtatve ca sarvamasamaMjasyaM syAditi prApta Aha- vyApteriti / "sarvataH pANipAdAntaM' ityAdismRteH sAkArameva vyApakamiti cakArAt sarvarasa iti zrutyA rasAtmakatvena bhaktAnAM yAdRgarUpeNa lIlAnu rasAnubhavastAdagurUpakrameNa yogamAyApasAraNena prakaTIkaroti iti bAlyAdi bhAvopapatta: sarvamupapannamityarthaH / tena yAvadukta dharmavad brahmati siddham / __ aba ye vicAra karate haiM ki upAsya rUpoM meM bAlyapaugaDa kumAra Adi avasthAoM kA bhI to ullekha hai| usake anusAra to vigraha meM nyUnAdhika bhAva hotA hai| isalie prabhu ke saccidAnaMda rUpa meM bhI kamI AtI hai, kyoMki ve to ekamAtra sattatva ke hI rUpa haiN| isa prakAra upAsya ke prAkRta rUpa mAna lene se saba kucha gar3abar3a ho jAtA hai, isakA uttara dete haiM, "vyApteH" "sarvataH pANipAdAnta" smRti ke anusAra sAkAra bhI vyApaka hai 'sarvarasaH" ityAdi zruti se bhI usakI sarva rasAtmakatA nizcita hotI hai, bhaktoM ko jisa prakAra kI lIlArasAnubhUti hotI hai, prabhu, yogamAyA se apane ko unhIM rUpoM meM prakaTa karate haiN| prakaraNa meM kahe dharma kI taraha hI brahma hai, ye hI siddha bAta hai| nanu brahmadharmatvena te sarve nityA vAcyAH / te ca tattadbhakti viziSTAH / tatra caikasyaiva bhaktasya paurvAparyeNAnekalIlAsaMbaMdhitvaM zrUyate / tathA ca pUrva lIlAyA nityatvena tatsaMbaMdhibhaktasyApitathAtvaMvAcyam evaM sati tasyaivAgrimalIlA saMbaMdho'zakyavacanaH / tathA vacane tu pUrvalIlAyA nityatvaM bhajyet / nityatve tvagrimalIlA saMbaMdhino bhinnatvaM syAt / taccAnubhavatadAvedakamAnaviruddhamityata uttaraM paThati saMzaya karate haiM ki jo bhI brahmadharma haiM ve to nitya hI kahalAveMge, kyoMki ve nitya brahma ke dharma haiM / aura ve vizeSa vizeSa bhakti ke anusAra viziSTa haiM, eka hI bhakta kA paurvAparya krama se aneka lIlAoM se saMbaMdha dekhA jAtA hai, ataH pUrvalIlA kI nityatA ke anusAra usase saMbaMdhI bhakta ko bhI vaisA hI kahanA cAhie, phira usakA agrima lIlA se saMbaMdha bhinna ho jAyagA isa duvidhA ko dUra karane ke lie sUtra prastuta karate haiM sabhivAdanyatra me / 3 / 3 / 10 // lIlAmadhyapAtinAM sarveSAM padArthAMnAM brahmaNA sahAbhedAd brahmaNazcaikasvAt pUrvalIlAto'nyatrottaralIlAyAmapIme pUrva lIlA saMbaMdhina evaM ta ityarthaH /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 365 ) atredamAkUtama / "rasau vai saH' itizrutyA "sarva rasaH" iti zrutyA ca sarvaramAtmakatvaM brahmaNo nirNItam / tathA ca yasya rasasya ye vibhAvAnubhAvarUpAstaiH sa rasaH sampadyate / AtAnavitAnAtmaka santubhiH paTaiva atastattadAtmyaM rasa syeti sarvAbhedo niSpratyUha iti / lIlA meM ghaTita sabhI padArtha brahma se abhinna hone se brahma ke samAna eka haiN| pUrvalIlA se, bAda kI lIlA taka jo bho dharma haiM ve saba eka dUsare se saMbaMdhita hone se eka haiN|" rasau vai saH" zruti aura "sarva rasaH" zruti donoM hI, brahma kI rasAtmakatA kA nirNaya karatI hai| jisa rasa ke jo vibhAvAnubhAva hote haiM unhIM se usa rasa kI niSpatti hotI hai / AtAnavitAnAtmaka tantuoM se nirmita hone vAle paTa kI taraha, vibhinna vibhAnubhAvoM se vibhinna rasoM kI niSpatti hotI hai kintu ve saba tAdAtmya saMbaMdha se rasa hI haiM, una meM koI bheda nahIM hai| nanu viruddha dikkayorekajAtIyabhAvavatobhaktyAtizayena yugapadekajAtI yalIlAsahita bhagavatprAdurbhAve bhagavato vyApakatve naivaM prAdurbhAvasyopapannatve pi lIlA padArthAnAMmavyApakatvAdyugapadAvirbhAvonupapannaH / bhaktayoH samAnatvAdbhaktimArga virodhApAtAda vinigamakAbhAvAccaikatra mAyayA pradarzayatIti ca na vaktuyuktamiti zaMkApyetAbhyAM nirasteti jJeyam / brahmaNovyApakatvAllIlAyAzca tena sahAbhedAttathAtvAdekasmai bhaktAya yathA brahmaNA saha lIlA padArthA Avibhavanti tathaiva tadaivAnyatrApi bhakta samAnadeza AvirbhavantIti sarva sAmaMjasyAt / vibhinna dizAoM vAle eka jAtIya bhAvoM kA to bhaktyAtizaya se, eka sAtha eka jAtIya lIlA ke sAtha bhagavatprAdurbhAva meM sAmaMjasya sambhava hai kiMtu bhagavAna kI avyApakatA meM prAdurbhAva ke samaya utpanna ina lIlA padArthoM kI avyApaka hone se, eka sAtha AvirbhAva sambhava nahIM hai (arthAt lIlA padArtha to lIlA taka hI sImita haiM, vyApaka brahma ke sAtha ve kaise abhinna bhAva se upasthita raha sakate haiM ?) isa saMzaya kA uttara dete haiM ki bhakta to sabhI samAna hote haiM, bhaktimArga kI viruddhatA kA bhI koI pramANa nahIM milatA, tathA paramAtmA eka sAtha mAyA se saba pradarzana karate haiM, aisA bhI nahIM kaha sakate; ina do bAtoM ke vicAra se hI zaMkA kA nirAkaraNa ho jAtA hai|
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 396 ) brahma ke samAna lIlA bhI vyApaka haiM ataH unameM svAbhAvika abhinnatA hai, isalie eka bhakta ke lie jaise, brahma ke sAtha lIlA padArtha prakaTa hote haiM, vaise hI sabhI samAna bhaktoM ke lie prakaTa hote haiM, aisA susaMgata mata hai / nanu vyApakatvavat pUrNAnandezvaryavIryAdayo'pi dharmAsteSu pratItAbhaveyuH | na caivamasti / duHkha saMbhavanAyAM prabhumeva prArthayaMti yataH / evaM sati vyApakatvamapi na vatva N zakyam tulyatvAdata uttaraM paThati - jaise ki paramAtmA vyApaka haiM vaise hI paramAtmA ke pUrNa Ananda aizvarya vIryaM Adi dharmoM kI bhI pratIti honI cAhiye para nahIM hotI / duHkhI hone para hI bhakta prabhU kI prArthanA karate haiN| isaliye dharmoM kI vyApakatA kahanA bhI kaThina hai ? isa zaMkA kA uttara dete haiM AnandAdayaH pradhAnasya |33|11|| pUrNAnandezvaryAdayaH pradhAnasya rdhAmaNo brahmaNa eva dharmAH / lIlA padArthAstu brahma dharmatvena vyApakA ucyante / vyApakasya dharmiNo'nAgaMtuka dharmasya vyApakatva niyamAt / nahi gharmeSu pUrNAnandatvAdayaH saMbhavati / dharmitvApatyA dharmatvavyAhataH / ata evAca pradhAnapadamupAtta, dharmaguNabhAvena lIlA padArthAnA mAvirbhAva iti jJApayitum pUrNAnanda aizvarya Adi pradhAna dharmI brahma ke hI dharma haiM / lIlA padArtha brahma aura bhakta donoM ke liye haiM / kintu brahma ke dharma hone meM unheM vyApaka kahA gayA hai / vyApaka dharmI ke anAgaMtuka dharma kI vyApakatA svabhAvataH ThIka hai / lIlA dharmo meM pUrNAnanda Adi kI gaNanA nahIM kara sakate / yadi aisA karegeM to, dharmitva kI hAni meM dharmatva kI bhI hAni ho jAyagI / isaliye inheM pradhAna dharmI brahma ke hI dharma kahA gayA hai ye nitya dharma haiM / lIlA padArthoM meM dharma ke guNa vidyamAna haiM isalie unakA AvirbhAva kahA gayA hai / priyazirastvAdyaprAptirupacayApacayauhibhede | 3 | 3|12 // nanpAsakasya priyatvAdiprakArajJAnakramamAdAya priyatvAdi dharmANAM zirastvAdi jJAnasyarUpatvamAnaMdamayAdhikaraNe nirUpitamiti lIlAsthAnAmapi priyatvAdi jJAnasya satvAdatrApi svarUpopAsakasya priyazirastvAdi dharmANAM upasaMhAraH kArya ityAzaMkya pariharati / priyazirastvAdya prAptiriti / citazuddhitAratamya
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 367 ) hetuka priyatvAdijJAnaM lIlAsthAnAM cittazuddhaya pekSA'bhAvAnna saMbhatIti na teSAmatropasaMhAraH kArya ityarthaH / upAsaka ke, priyatva Adi jJAna prakAra ke AdhAra para priyatva Adi dharmoM kA zirastva Adi rupoM meM AnandamayAdhikaraNa meM nirUpaNa kiyA gayA hai, lIlA meM bhI inakI sthiti haiM ataH priyatva Adi jJAna kI sattA vahA~ bhI hai isaliye lIlA meM bhI, svarUpopAsaka ke priyatva Adi dharmoM kA upasaMhAra karanA cAhie, isa saMzayita mata kA nirAkaraNa karatehaiM-"priyazirastvAdyaprAptiH" ityAdi / citta zuddhi tAratamya ke hetuka priyatvAdi jJAna kI, lIlAstha dharmoM meM citta zuddhi apekSita nahIM hai isalie bhI saMbhAvanA nahIM hai ataH usake upasaMhAra kA prazna hI nahIM uThatA / athavA nanvAnaMdamayopAsanAmatharvaNopaniSadukta paMcarAtrAdyAgamokta prakAreNa kurvataH puruSarUpe pakSAdhupasaMhArasya ayutktbAdAnaMdamayAdhikaraNe tad rUpasyaivoktatvAt puruSa rUpaH kathamAnandamayaH ? tathAtve vA kathaM noktopasaMhAraH ? aparaMca modapramodayorupacitAnupacitAnandarUpayoyugapatsatvena dezabhedenApi bhinnatvAnityAnandakarase brahmaNi tAdRg rUpa kathanaM anupapannam iti cet / zaMkA karate haiM ki-atharvaNoyaniSadukta AnandamayopasanA ko, pAMcarAtra Adi Agama meM kahe gaye prakAra se karane para, puruSa rUpa meM pakSa Adi rUpoM kA upasaMhAra asaMgata hogA, AnandamayAdhikaraNa meM upAsya kA pakSi rUpa hI batalAyA gayA hai ? isalie puruSa rUpa kaise Anandamaya ho sakatA hai ? yadi upAsya kA vaisA rUpa svIkAra leM to upasaMhAra karane meM kyA Apati hai ? dUsarI bAta ye hai ki-pakSirUpa meM do pakSoM ke rUpa meM moda aura pramoda rUpI upacita aura anupacita donoM Anando kI eka sAtha sthiti dikhalAI gaI hai, deza bheda se bhI donoM bhinna vastu haiM, nityAnaMdaikarasa brahma meM, aise rUpa kI kalpanA ThIka nahIM hai| pariharati-priyazirastvAdIti--yadyatharvaNopAsyAt priyazirastvAdi viziSTasya bheda syAt tadA tadaprAptiH syAnna ca tatheti priyazirastvAdikamupAsanA mArgIyasyApyAtharvaNikAderupasaMhAryamevetyarthaH / cittazuddhitAratamyahetukaM priyatvAdijJAnamiti pakSe, parokSavAda pakSe'pi tatra bhedAbhAvAnmodapramodayonaM tvaduktarUpatvamityarthaH / brahmadharmA eva bhinnA ityupAsanArtha' tAnAdAya ziraH
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 368 ) pANyAdi nirUpyata iti tatraiva nirUpitamasmAbhiH / yadyapyAnaMdamayAdhikaraNa evAsyArthasyoktatvAnneyaM zaMkA saMbhavata / tathApi guNopasaMhAra prasaMge mithyAvA dina ApAtataH zaMkA saMbhavati ityAcAryeNoktvA nirastA / ukta zaMkA kA parihAra karate haiM- "zirastvAdi" ityAdi / yadi atharva - NopaniSad ke upAsya kA Azraya lete haiM to priyazirastva Adi viziSTa prakAra ke bheda haiM, usake viSaya meM kisI prakAra ke saMzaya kA sthAna nahIM hai / priya zirastvAdi ke rUpa kI upAsanA karane vAloM ko bhI AtharvaNika ukta dharmoM kA upasaMhAra karane meM koI ar3acana nahIM hai ve kara sakate haiM / priyatvAdi jJAna ko cAhe citta zuddhi ke tAratamya kA hetu mAneM, yA parokSavAda mAneM, usa sthiti meM 'abheda hI siddha hogA, Apake kalpita moda pramoda kA rUpa nahIM siddha hogA / brahma dharma hI bhinna haiM, upAsanA kI dRSTi se unakA zira hAtha Adi ke rUpa meM nirUpaNa kiyA gayA hai, hameM bhI vaisA hI nirUpaNa karanA cAhie / yadyapi AnaMdamayAdhikaraNa ke anusAra hI artha karane para ukta zaMkA uTha hI nahIM sakatI / phira bhI guNopasaMhAra ke prasaMga meM mithyAvAdiyoM ke mata se, ye zaMkA pUrI taura se uTha sakatI hai, aisA AcArya pahile hI batalAkara nirAkaraNa kara cuke haiM / nanUpAsyarUpasyAviruddhA eva guNA upasaMharttavyA na tu viruddhAH / tathA ca puruSarUpe pakSAdiviruddhamiti na tadupasaMhAyamityAzaMkyAha -- upAsya rUpa se jo guNa aviruddha haiM, unheM upasaMhAra kara sakate haiM, viruddha ko bhale hI na kareM / puruSa rUpa meM pakSa Adi rUpa viruddha hai, use upa saMhAra nahI karanA cAhie, aisA mata prastuta karate hue samAdhAna karate haiM-- itaretvarthasAmAnyAt / 3 / 3 / 13 // itare puruSarUpe viruddhatvena ye bhAsamAnAdharmAste'pyupasaMharttavyAH / tatra virodhavyavaccheda jJApanAya tu zabdaH / tatrahetuH artha sAmAnyAt iti / artha : padArtha AnaMdamayatvalakSaNastasya samAnatvAdekatvAdityarthaH / AnaMdamaya se bhinna, puruSarUpa meM, viruddha rUpa se pratIta hone vAle jo dharma haiM, unakA upasaMhAra karanA cAhie / sUtrastha tu zabda virodha nirAsa kA jJApaka hai | AnaMdamaya lakSaNa vAlA padArtha aura puruSa padArtha eka hI hai, isalie upasaMhAra kara sakate haiM /
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 366 ) athAnaMdamayAdhikaraNa ukta prakAreNa ye priyatvAdidharmAH teSAmevopasaMhAraH kAryo, natu puruSarUpe pakSAdInAmapItyagrimaM paThati / AnaMdamayAdhikaraNa ke priyatva Adi jo dharma haiM unhIM kA upasaMhAra karanA cAhie, puruSa rUpa meM, pakSa Adi rUpa kA upasaMhAra nahIM karanA cAhie, ise agrima sUtra meM kahate haiN| adhyAnAya prayojanAbhAvAt / 3 / 3.14 // AnaMdasvarUpasya yAvanto dharmAH bhaktimArgIyAH parokSavAdena ucyante, priyatva prAdhAnyAdayasteNAM sarveSAM, dhyAnamAsamantAd dhyAnaM, tadarthaM ye dharmA upayuktAsta evopasaMhartavyAH nAnye / tatra hetu-prayojanAbhAvAditi / dhyAna padArthasya tAvadbhireva siddharadhikopasaMhAre tthaatvaadityrthH| AnaMda svarUpa ke jitane dharma bhakti mArga ke lie parokSavAda rUpa se kahe gae haiM, unameM priyatva Adi hI pradhAna haiM dhyAna ke lie ve hI upayogI haiM, unhI kA upasaMhAra karanA cAhie dhyAna meM utane mAtra se hI prayojana hai, adhika se nahIM isalie usase adhika upasaMhAra kI AvazyakatA nahIM hai / . anyeSAmanupasaMhAre hetvantaramapyAha anya dharmoM ke anupasaMhAra meM anya hetu bhI batalAte haiM AtmazabdAcca / 3 / 3 / 15 // priyamevetyAdinA parokSavAdenoktAnAM priyaprAdhAnyAdInAmeva bhAvanA kAryA, na tu yathA zrutAnAM ziraH pakSAdInAM teSAmavivakSitatvAt / tatra heturAtmazabdAditi / AnaMda AtmA ityanena pUrvoktAnAM priyaprAdhAnyAdInAM rasAtmakAnAmAtmA svarUpamAnaMda ityuktam / agre 'raso vaisa' iti vakSyamANatvAt tasya ca sthAyibhAvAtmakatvAttasyaivAnaMdamayatvAcca priyaviSayakalIlAmadhyapAtibhakta jJAnaprakArANAmapi rasAtmakatvenAnaMdarUpatvAt teSAmupAsanAtUttamAdhikArAbhAvAcchiraH pakSAdirUpeNa kAryeti bhAvavatI zrutistathAnyarUpayat / etena yatparamparA saMbaMdhespyupAsyatvaM tadasya mahatvaM kimadavadhi vAcyamiti jJApyate / evaM satyupAsanAmArgIyasyopAsyaM vibhUtirUpa, na tu mUlarUpam / 'yanna yogena' iti vAkyAditi jJeyam /
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 400 ) 'priyameva' ityAdi meM jo, parokSavAda rUpa se priya prAdhAnya kI bhAvanA hai, unhIM kA Azraya lenA cAhiye zirapakSa Adi kI bhAvanA nahIM karanI cAhiye, unakA koI prayojana nahIM hai / 'Ananda AtmA' isa vAkyAMza se, pUrvokta priya prAdhAnya Adi rasAtmaka vastuoM kA AtmA Ananda ko kahA gayA hai / usake Age 'raso vaisa' ' ityAdi se rasa ke sthAyibhAvAtmaka usI AnaMdamaya kI vyAkhyA haiM / priya biyayaka lIlA ke madhya meM DUbate utarAte bhakta ko rasAtmaka anubhUtiyA~ bhI Ananda rUpa hI hai ? aimI anubhUtiyA~ uttama adhikAriyoM ko hI hotI hai, isI bhAva ko zruti ne dhyeya ke zirapakSa Adi rUpoM se nirUpaNa kiyA hai / ukta prakaraNa se bhI jJApana hotA hai ki ukta rUpa kI jo kramika upAsyatA hai, usakA alpa kAlIna hI mahatva hotA hai, ataH upAsanA mArgIya upAsya vibhUti rUpa hai, mUla rUpa nahIM hai / 'yanna yogena' ityAdhi vAkya se yahI spaSTa hotA hai / taittarIyake'nnamayAdi nirUpaNe puruSavidhatvaM tejAM nirUpya ' tasyaiSa evaM zArIrAtmA yaH pUrvasya' iti sarvatra nigadyate / tannAnaMdamayaparyantaM zArIrAtma kathanAt bhavati saMzayaH / zarIrAbhimAnI jIva eva kazciduta brahamaitra ? tanna zArIrapadAjjIva evaM bhavitumarhati / tathA satyAnaMdamayasyApi brahmatvaM nopapadyate / ucyate ca 'bhArgavyAM vidyAyAmApannaM brahmeti vyajAnAt' ityantayA zrutyA brahmatvaM ityubhayataH pAzArajjuriti prAptaH / taittarIyopaniSada meM jahA~ annamaya Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai bahA~ unhe puruSa rUpa se batalAkara 'isakA vahI zArIra Atma hai jo pUrva kA hai' ityAdi saba jagaha kahA gayA Anandamaya ke varNana taka ukta prakAra se dI zArIrAtmA bAta doharAI gaI hai| isase saMzaya hotA ki - zArAbhimAnI jIva hai yA brahma ? zArIra pada se to jIva hone kI hI saMbhAvanA adhika hai kyoM ki use hI isa nAma se kahA jAtA hai| yadi zArIra jIva hai to Anandamaya kA brahmatva bhI saMbhaya nahIM hai / aisI bhI zruti haiM-- 'bhArgavya vidyA meM ullekhya ko brahma hI jAnoM" ityAdi se prArambha karake Anandamaya taka kahate hue aMta meM kahate haiM ki - " Ananda brahma hai aisA jAno" isase to brahmatva ko hI siddhi hotI hai / donoM bhora se hI phAsI kA phandA laTakA dIkha rahA hai / samasyA dvividhApUrNa hai| Aha-- itara bajjIvavadAtmagRhItirAtmagrahaNam " tasyaiSa evaM zArIra AtmA " iti yaduttarAt, "yaH pUrvasya" iti sarvabhoktatvAta sarvebhya Anandamayasta
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 401 ) tasmAd hetorityarthaH / / annadamayAdiSu sarveSvAnaMdamayasyavoktatvAt tattacchaterAbhimAnitvAt tathA / etadyathA tathA'naMdamayAdhikaraNe prapaMcitamasmAbhiH athavA'nyontara AtmA ityannamayAdanyatra sarvatroktatvAt pUrva nirUpito "yaH sa itara" ityucyate / tathA ca "yaH pUrvasyeti" zrutyetaravat pUrva nirUpitavat prakRtasyApyAtmagrahaNa kathanaM yaduttarAditi pUrvavat / ukta dvividhA kA nirAkaraNa karate haiM-itara jIva kI taraha paramAtmA kA, Atma zabda se ullekha kiyA gyaa| "yahI zarIra AtmA hai" yaha uttarastha vastu ke liye kahA gayA haiM "jo pUrva kA hai" isa saba jagaha kI ukti se aisA hI samajha meM AtA hai, kyoMki sabake uttara se 'Anandamaya' hI hai, usI ko saba kA AtmA kahA gayA pratIta hotA hai / annamaya Adi sabhI meM, una zarIroM ke abhimAnI rUpa se Anandamaya ko hI batalAyA gayA hai| isakA vizleSaNa Anandamaya adhikaraNa meM bhI hamane kiyA hai / "anyo'ntarAtmA" aisA bhI saba jagaha kahA gayA hai, annamaya ko chor3a diyA gayA hai, pUrva nirUpita vastu ko hI 'yaH sa itara" aisA kahA gayA hai tathA-"yaH pUrvasya" ityAdi zruti itara kI taraha arthAt pUrva nirUpita kI taraha, prakRta vastu ko AtmA batalA rahI hai, jisase bhI yaha nirNaya hotA hai ki jo uttarastha hai vahI pUrva kI taraha hai| anvayAditi cet syAdavadhAraNAt / 3 / 3 / 17 // nanu sarvatrA'nyontara Atmetizrutya-pratyekamannamAyAdInAM bhedanirUpaNAcchArIra padAcca bhinno bhinno jIva evAtmA zarIrAbhimAnI sarvatrocyate / Anandamaye'pi tathoktiryAsAtvAnaMdamayasya brahmatvena vyApakatvena sarvatrAnvayAt / sarveSu zarIreSu saMbaMdhAt ityAzaMkya tannirAsAyokta'rtha upapattimAha-syAdityAdinA, Anandamaya evokta sarva zarIrAbhimAnI bhavatItyarthaH tanna heturavadhAragAditi / eSa evetyevakakAreNetaraniSedhapUrvakamAnaMdamayasyaivAtmanirdhArAdityarthaH / (saMzaya) annamaya se lekara Anandamaya paryanta hara jagaha, anyottara AtmA hai ityAdi zra ti se to yahI jJAta hotA haiM ki-annamayAdi sabhI bhinna haiM aura zarIrapada se zarIrAbhimAnI bhinna-bhinna jIva hI AtmA hai / Anandamaya meM bhI vaisI hI ukti hai, jisase brahmatva rUpa se vyApaka Anandamaya kA saba jagaha
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 402 ) anvaya karate haiM / saba zarIroM meM to jIva kA sambandha hI pratIta hotA hai, isa saMzaya ke nirAza ke liye, ukti ke artha kI upapatti karate haiM : Anandamaya hI sava zarIroM kA abhimAnI AtmA ho sakatA hai| ukta prakaraNa meM spaSTa rUpa se " eSa eva " aisA nirddhAraNAtmaka prayoga kiyA gayA hai, jisase dUsare kA niSedha aura Anandamaya kA hI AtmA honA nizcita hotA hai / 3 adhikaraNa : kAryAkhyAnAdapUrvam |3|3|18|| taittarIyake paThyate - " tasmAd vA etasmAdAtman AkAzaH saMbhUtaH" ityupakramya mahAbhUta sRSTimuktvAmnAyate - " pRthivyA oSadhayaH, opadhIbhyo'nnam, annAt puruSaH, sa vA eSa puruSo'nnarasamayaH" iti etadagre 'nnasyautpattisthitilayahetutvamuktvA agra e - "yo'nnaM brahmopAsate " ityucyate / bhRguvaruNa saMvAde ca "annaM brahma eti vyajAnAt" ityucyate / tatra "sa vA eva puruSo'nnarasamayaH" ityanena purvokta eva puruSa ucyate, uta tadbhinnaH ? iti bhavati saMzayaH / kimatra yuktam ? pUrvokta eveti yataH pUrvoktasyaiva, "sa vA eSa" ityanena pratyabhijJAnaM pratIyate tatra brahmatvenopAsanAkAryA ityabhiprAyeNa "brahmatvena stUyate" iti prAptaH / h vaittarIya meM - " tasmAd vA etasmAdAtmana AkAzaH saMbhUtaH " aisA upakrama karate hue mahAbhUta sRSTi batalAkara kahate haiM ki - "pRthvI se auSadhiyA~, aupadhiyoM se anna, anna se puruSa huA, yahI puruSa annarasamaya hai / " isake bAda anna ko utpatti sthiti aura laya ko kAraNa rUpa se batalAkara - " jo anna brahma kI upAsanA karate haiM" aisA kahA gayA / bhRguvaruNa saMvAda meM bhI "anna ko brahma hI jAno" ityAdi kahA gayA / isa para saMzaya hotA hai ki- "sa vA eSa puruSo'nasamayaH' ityAdi se pUrvokta puruSa kA hI ullekha hai athavA usase bhinna kA ? sahI kyA hai ? vicArane para to pUrvokta kA ullekha hI samajha meM AtA hai / pUrva kA hI 'sa vA eSa' ityAdi pratyabhijJA se ullekha kiyA gayA pratIta hotA hai | brahmatvabhAva se upAsanA karanI cAhie isa abhiprAya se hI bahA~' "brahmatvena stUyate" ityAdi kahA gayA hai| Ah -- " kAryAkhyAnAdapUrbam" iti / pUrvasyAnnakAryasya puruSasyAkhyAnAt, 2 sa vA eSa" ityanena agrima zrutibhirbrahmatvena prativipAdayiSitamannarUpamevocyate,
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ (:: 4.03 ) na tu pUrvamityarthaH / "sa vA eSa" iti pratibhijJAnamiti yaduktaM, tanna / "annAt puruSaH' iti anena Adhibhautika tannirUpaNAt / 'sa vA eSa' ityanena AdhyAtmika tannirUpaNAdubhayozca bhedAt / ata eva saMzayAbhAvAyAha-vainizcayena eSa vakSyamANaH puruSaH sa AdhyAtmikatvena "prasiddho'nnarasamayaH" iti anyathA brahmAtmakatayopalakSaNa sAdhanenAdhikAre saMpanne 'annaM brahmeti vyajAnAt' iti na vadet / na ca tadapi tathAtvena stUyata iti vAcyam / zruteH pratArakatvApatteH / AnaMdamayAntameva nirUpaNAcca / ata etasyA'pyAtmAnanirUpito yaH pUrvasyeti / satvAdhidaivika AnaMdamayaH / ___ ukta saMzaya para "kAryAkhyAnAdapUrvam ' sUtra prastuta karate haiM / pUrva meM anna kArya puruSa ke rUpa meM jisakA vyAkhyAna hai use hI "sa vA eSa" isa agrima zruti se, brahmarUpa se pratipAdana karane ke lie annarUpa se batalAyA gayA hai| pUrva vastu ko pradhAnatA dikhalAI gaI ho so bAta nahIM hai / jo yaha kahA ki-'sa vA eSa' pUrva vastu kI pratyabhijJA jJApana karatA hai, so bhI galata hai| kyoMki'annAt puruSaH' isa vAkya meM Adhibhotika rUpa se nirUpaNa kiyA gayA hai, tayA "sa va eSa" meM adhyAtmaka rUpa se nirUpaNa kiyA gayA hai, donoM meM bheda hai| saMzaya kI nivRtti ke lie ho 'sa vA eSa' kahakara nizcayAtmaka rUpa se puruSa ko puSTi kI gaI, jisakA tAtparya ye hai ki-AdhyAtmika rUpa se jisakA ullekha hai vahI prasiddha puruSa annarasamaya hai / yadi aise artha se ukta bAta na kahI hoto to, brahmAtmakatayopalakSaNa sAdhanAdhikAra ke saMpanna hone para "annaM brahmeti vyaMjAnAt' ityAdi na kahate / aura na usa rUpa meM usako stuti kA hI upadeza dete / aisA artha nahIM strokArate to, zruti chalAva karatI hai, yahI nizcita hogA ? prakaraNa meM anta meM Anandamaya kA ullekha kiyA gayA, usase bhI ukta bAta kI ho puSTi hotI hai / jo pUrva kA AtmA hai vahI Age batalAyA gayA hai, vaha Adhidaivika Anandamaya hai / athavA vAjasane yazAkhAyAmAtmetyevopAsItetyupakramya--"tadetatpreyaH putrAt preyovittAt preyo'nyasmAt saba smAdantarataraM yadayamAtmA" ityetadagre'nyasya priyatvaM nira kRtya-"Izvaro hi tathA syAdAtmAnameva priyamupAsIt" iti paThyate / atrAtmaupAdhikatvAt sarvatra priyatvasyAtmapadena jIvAtmana eva priyatva nopAsanAvidhIyate ? uta IzvarapadAt paramAtmanaH iti bhavati sNshyH| kimatra yuktam ? jIvAtmana evaM ti, kutaH ? yathA putrAderAtmopAdhika priyatvoktyA jIvAtmana eva
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 404 ) priyatvamucyate'nyatrazrutautathehApi 'preyaH putrAt' ityAdikathanAjjIvAtmaiva bhavitubharhati iti praaptH| athavA-vAjasanoyizAkhA meM-"AtmetyevopAsIt" aisA upakrama karake'jo yaha, putra se bhI priya, dhana se bhI priya, anya sabhI se priya sabase bhinna hai, vahI yaha AtmA hai" ityAdi meM sabhI ke priyatva kA nirAkaraNa karake "Izvara hI vaha priya AtmA hai usakI upAsanA karanI cAhie' ityAdi pATha hai| aba saMzaya hotA hai ki ukta prakaraNa meM jo AtmaupAdhika rUpa se sarvatra jisa priyatama AtmA kA ullekha hai, vaha jIbAtmA kA hI priyatama rUpa se upAsanA kA vidhAna hai, athavA, priyatama ko Izvara pada se saMbodhita kiyA gayA hai isalie paramAtmA kI upAsanA kA vidhAna hai ? sahI kyA hai ? vicArane se to jIvAtmA kI hI pratIti hotI hai| AtmIya putra Adi kA priyatva batalAkara jIvAtmA kI priyatA batalAI gaI pratIta hotI hai, anya zruti meM aura yahAM bhI "putra se adhika priya" ullekha hai, jisase jIvAtmA hI ho sakatA hai| Aha-kAryAkhyAnAdapUrvamiti / itaH pUrvamAmnAyate-"prANanneva prANo prANonAma bhavati vadana vAgarUpaMpazyaMzcakSuH zRNvaMchotraM manvAnomanastAnyasyaitAni karmanAmAnyeva" iti / tathA ca prANabadanAdikAryaiH kRtsnaprANavAgAditvenakasyaivAtman AkhyAnAt kathanAdapUrva pUrva tu putravittAdyabhimAna dazAyAM "na vA are patyuH kAmAya patiH priyo bhavati" ityAdinA yat priyatvenocyate tasmAda bhinnamAtmazabdavAcyamatretyarthaH loketi prANavAyuvAgindriyAdInAmeva tattacchabdavAcyatA, na tu jIvasyAt evAne zrutirAhezvarohi tathA syAditi / ataeva preyo'nyasmAt "sarvasmAdantarataraM yadayamAtmA" ityAha / antaro jIvAtmA tato'pyatizayenAntaramantarataraM puruSottama svarUpameva bhavitumarhati / etena vigrahasyaivAtma rUpatvaM middhayati / tena avikRtatvaparamAnaMdatvAdayo'pi dharmAH upasaMharttavyAH / ukta saMzaya para-"kAryAkhyAnAdapUrvam" sUtra prastuta karate haiM, kahate haiM ki-ukta prakaraNa meM ukta prasaMga ke prathama-'prANanneva prANo' ityAdi meM, bolanA dekhanA sunanA Adi kArya eka paramAtmA ke hI batalAye gae haiM / isa vAkya ke bhI pahile, putra vitta Adi ko abhimAna dazA meM-"are pati kI kAmanA se pati priya nahIM hotA" ityAdi se jisa priyatva kA ullekha kiyA
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 405 ) gayA hai, usase bhinna AtmA nAmadhArI tatva kA "AtmetyevopAsot" meM ullekha hai / loka meM prANa vAyu indriya Adi bhinna-bhinna nAmoM se pukAre jAte haiM, jIva ke prANa haiM jova ko A~kha hai, ityAdi nahIM kahA jAtA / isIlie zruti Age Izvara zabda kA spaSTa ullekha karatI hai / isIlie ukta AtmA ko sarvazreSTha priyatama kahA gayA hai-'sarvasmAdantarataraM yadayamAtmA" ityAdi / putra Adi se bhinna to jIvAtmA hai usase bho atizaya bhinna puruSotama svarUpa ho ho sakatA hai / isa vigraha se ho, Izvara ko AtmarUpatA siddha hotI hai / isalie, nirvikAra, paramAnandatva Adi dharmoM kA upasaMhAra karanA caahie| nanu vigrahe cakSuH zrotrAdInAM vai lakSaNya pratoterAtmanazcaikarasatvAdukta karmanAmavatvaM brahmaNyanupapannamityAzaMkyottaraM paThati / ukta vigraha ke anusAra to, cakSu thotra Adi kI vilakSaNatA pratIta ho raho hai, AtmA to ekarasa hai, ukta dekhanA sunanA Adi karma brahma meM ho nahIM sakate ? aisI AzaMkA upasthita karake uttara dete haiN| samAna evaMcAbhedAt 3 / 3 / 19 / / co'pyarthe / tathA caivamapi sati zrotracakSurAdi, vailakSaNya pratItAvapi sati samAna eka rUpa eva, na tu viSa maH / tatra heturabhedAditi / cakSurAdInAM brahmatvena parasparamabhedAdityarthaH / atredamAkRtam / "taM tvaupaniSadaM puruSaM pRcchAmi" iti zruterupaniSadvedyameva brahmasvarUpam / tAzca "prANanneva prANo bhavati vadana vAgityAdirUpAH / " pratiniyatendriyagrAhyAt arthAt svarUpeNaiva gRhaNat brahma tattacchandavAcyaM bhavatIti vadaMti / tadvAcyatA ca vyavahAryatve / saca, "tadetpreyaH putrAta" ityAdi vAkyaikavAkyatayA nirupadhisnehavatAmeva vyavahArya iti jJApyate / sa cAvibhUte'vatArarUpa eva saMbhavati / evaM sati tatra bhaktaH bhagavad vigrahe tattadavayaveSu bhedena yathA yathA vyavahriyate tathA tathaiva tadekamevAkhaNDasaccidAnaMda rUpaM brahmatyarthaH saMpadyate / evaM vidho loke na prasiddha ityasaMbhAvanA syAt, tadabhAvAyAne zrutirAhezvaro hi tathA syAditi / ___ sUtra meM ca zabda api artha meM prayoga kiyA gayA hai, jisakA tAtparya hotA hai ki-netra zrotra Adi ko vilakSaNatA hote hue bhI ve saba samAna rUpa se eka haiM, viSama nahIM haiM, kyoMki inameM brahmatvena ekatA hai / "taM tvopaniSadaM puruSaM
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 406 ) pRcchAmi" ityAdi zruti se nizcita hotA hai ki brahmasvarUpa upaniSad vedya ho hai| "prANanneva prANobhavati" ityAdi se nirdeza kiyA gayA ki pratyeka indriyagrAhya arthoM ko svarUpAnusAra hI grahaNa karanA cAhie, una-una nAmoM se brahma hI kA bodha hotA hai / unakI jo vAcyatA hai vaha vyavahAra ke lie hai| "yaha putra se bhI adhika priya hai" ityAdi vAkyoM meM eka vAkyatA hai, jo ki sahaja snehI logoM kI vyavahAryatA ko batalAtA hai / yaha AvibhUta avatAra rUpa meM hI saMbhava hai / bhakta loga bhagavAna ke avatAra vigraha meM una-una netra Adi avayavoM kA upAsatA meM vyavahAra karate haiM vo saba milAkara saccidAnaMda rUpa brahma hai| loka meM aisI saMbhAvanA nahIM hai-isI bAta ko prakaraNa meM Age 'Izvara" pada se dikhalAyA gayA hai| etenAvibhUta rUpe vyApakatvaikarasatvamaccidAnaMdatvAdayo dharmA upasaMhataMvyA agavibhUtepIti sthitam / evaM satyAvirbhAve'nAvirbhAve'pIzvaraH samAnaH na hi AvirbhAve kAzcan AgaMtukAn dharmAnAdAyAvirbhavatItivakta zakyam anAvibhUtasyApi evamAvibhUta prakAreNaivAbhedAdityapi sUtrArthaH sUtrakArAbhimata iti jJAtakam / cakAreNa viruddha sarvadhamazriyatvaM samuccIyate / evaM sAkSAt avamUta bhagavad rupe pUrNAnantadharmAstadupAsake nopasaMharttavyA iti siddham / isa AvirbhUta rUpa meM vyApakatva ekarasatva, saccidanandatva Adi dharmoM kA upasaMhAra karanA cAhie, ye dharma anAvibhUta rUpa meM bhI rahate haiM / isa prakAra AvirbhAva aura anAvirbhAva donoM meM Izvara samAna hai / aisA nahIM kaha sakate ki kinhIM AgaMtuka dharmoM ko lekara AvirbhAva hotA hai , anAvibhUta meM bhI AvirbhUta kI taraha ukta dharma abheda rUpa se rahate haiM, yahI ukta sUtra meM sUtrakAra kA sabhimata hai / cakAra kA prayoga kara sUtrakAra batalAte haiM kri-sAre viruddha dharma bhI prabhu ke Azrita rahate haiM / isalie, sAkSAt AvirbhUta bhagavAna ke rUpa meM pUrNa ananta Adi dharmoM kA upasaMhAra bhaktoM ko karanA caahie| atha yatra kArya cikIrSayA jove svayamAvizati tadA AvezAttaddharmA api kecita, tasminnAvirbhavanti / tatropAsakenAkhilabrahmadharmopasaMhAraH kartavyo, na veti zaMkAsamAdhAnaM vikalpennAha sUtrAbhyAm / tatrAdau vidhipakSamAha / jaba vizeSa kArya sampAdana kI icchA se prabhu, jIva meM svayaM praveza karate haiM, usa samaya Aveza se unake kucha dharma bhI usa jova meM AvirbhUta hote haiN| Ave
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 407 ) zita usa rUpa meM, upAsaka ko bahma ke samasta dharmoM kA upasaMhAra karanA cAhie yA nahIM ? aimA vikalpa se zaMkAsamAdhAna do sUtroM se karate haiN| pahile vidhipakSa kA ullekha karate haiM sambandhAdevamanyatrApi // 3 // 3 // 20 // anyatrApi jIve'pyevaM brahmaNovopAsanA kAryA / tatra hetuH 'sambandhAditi / ayogolake bahviriva tasminnAveza lakSaNaH saMbaMdho'stIti, tatvena vyavadezAcca tathetyarthaH / atraivaM jJa yam ayaMtu jIvo'trAviSTaM bhagavanta mahamupAsa iti jAnAti cet tadA na sA jovagAminyupAsanA, kintu brahmagAminyeva / tatrAkhila dharmoMpasaMhAre na kiMcid bAdhakam / yatra brahmavenaiva jJAtvopAste tatrApi taM yathAyatho pAsase tathaiva bhavati tad haitAn bhUtvA'vatoti zrutegudiau jIvatvabuddhi niSedhAcca, tathA tatra yAdRgupAsakastadupAsanA siddhyarthaM tatphaladAnArtha ca tAdRgrUpo bhagavAna Avizati iti ca tathA / 'bhagavadAveza se Avezita jIva meM bhI brahma kI taraha upAsanA karanI cAhie, jaise ki-lohe ke gole meM agni kA Aveza hotA hai to vaha agni rUpa ho ho jAtA hai, vaise hI jova bhI, paramAtmA kA Aveza samvandha hone se vaisA ho jAtA hai, usa rUpa se tatva kA upadeza dene se vaha vahI hotA hai / vastutaH upAsaka, jaba yaha samajha letA hai ki-isa jova meM AviSTa bhagavAna ko meM upAsatA kara rahA hU~ to, usakI vo upAsanA jIvagAminI na hokara brahma gAminI ho hotI hai / usa sthiti meM samasta brahma dharmoM kA upasaMhAra karane meM koI bAdhA nahIM hai jahA~ brahmatra jJAna se upAsanA ko jAtI hai vahA~ jisa jisa bhAvanA se upAsanA karate haiM, upAsya kA vaisA hI svarUpa. ho jAtA hai / "tadhaitAna bhUtvA avati'' isa zruti meM guru Adi meM jIvatva buddhi kA niSedha kiyA gayA hai, isase bhI ukta bAta ko ho puSTi hotI hai / jaisA upAmaka hotA hai, usakI upAsanA ko siddhi ke liye bhagavAna usa rUpa meM AviSTa hokara phala dete haiN| yastvantaraMga bhagavadbhakta hadi AvirbhUta bhagavatkaM jJAtvA enadbhajanena ahaM bhagavantaM prAsyAmi iti jJAtvAtamevabhajate sa bhaktimArgIya iti bhakta hRdyAvibhUta rUpe upasaMhAro dharmAgAM taina kArya itya gramaM paThati /
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 408 ) jo loga ukta prakAra ke bhagavadAviSTa mahApuruSoM ke mahatva ko jAna lete haiM, ve socate haiM ki hama to inake bhajana se hI bhagavAna ko prApta kara leMge, isa lie ve unhIM kA bhajana karate haiM, ve hI bhaktimArgIya haiM una bhaktoM ko, bhakta ke hRdaya meM AvirbhUta rUpa meM dharmoM kA upasaMhAra nahIM karanA cAhie yaho Age ke sUtra meM batalAte haiN| na vA'vizeSAt / 3 / 3 / 21 // ___ anupasaMhAre heturavizeSAditi / asya bhakta bhaktatvena tadbhajana rasAsvAdanena vismRtatadAviSTa bhagavankatvena tannirapekSatvena bA tadAviSTa bhagavati guNopasaMhAre'nupasaMhAre vA bhaktopAsanAyAM vizeSAbhAvAdityarthaH / anupasaMhArasyAtra bAdhakatvAbhAva jJApanAya vA zabdaH / vizeSAditi vA / pUrva vihitatvena bhagavadAkArAdiSu bhajanaM kurvannapyukta rUpa bhakta saMgena tadbhajanena ca pUrvasmAd viziSTaM raMsamanubhUtavAniti rasAsvAde vizeSAt guNopasaMhAraM sa na karotItyanuvAdaH / vihitatvena guNopasaMhAra pUrvakopAsanAyAM nIrasatvenA'nAdara jJApanAya bA zabdaH / bhagavadavatArarUpo'pi bAdarAyaNaH prAsaMgike'pi bhaktimArga smaraNe tadIyarasA veza paravazastabhAva svabhAvamanUktavAn / anupasaMhAra meM, avizeSa ho kAraNa hai| bhagavAna ke bhaktoM ke jo bhakta haiM ve bhajana ke rasAsvAda se Atmavibhora bhAvApanna hokara AnaMdita rahate haiM, unheM bhAgavata dharmoM ko bhI apekSA nahIM rhtii| ataH unake hRdaya meM AviSTa bhagavasvarUpa meM, bhagavadIya dharmoM kA upasaMhAra ho yA na ho koI mahatva kI bAta nahIM hai, bhaktopAsanA meM to vizeSa bhAva hI mahatvapUrNa hai / anupasaMhAra kI bAdhA ke abhAva kA dyotaka sUtrasthaM vA zabda hai / arthAt vizeSa bhAva kI sthiti meM, upasaMhAra ho yA na ho koI antara nahIM AtA / zAstravihita bhagavadAkAra Adi ke cintana meM lIna bhakta bhI, ukta prakAra ke rasopAsaka bhaktoM ke sAhacarya se jaba unako bhajana praNAlI kA Azraya lete haiM taba unheM pUrva se adhika rasAnubhUti hotI hai, vizeSa rasAsvAda meM lIna hone se ve bhagavadIya dharmoM kA upasaMhAra nahIM karate / yadyapi guNoparahAra pUrvaka upAsanA zAstra vihita hai, kintu vaha nIrasa hai isaliye anAdaraNIya hai, yahI sUtrastha vA zabda jJApana kara rahA hai| bhagavAna ke avatAra hote hue bhI bAdarAyaNa jI ne, bhakti mArga smaraNa meM prAsaMgika guNopasaMhAra ko mahatva nahIM diyA kyoMki ve svayaM prabhu ke rasAveza se para vaza the| .......
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ( . 406 ) api ca upasaMDAro hi tatrAnuktAnAM anyatroktAnAM guNAnAM tatra satvena jJAna mAtram / ukta rUpa bhaktAya tu tad bhajanIye bhakta evAlaukikAnanubhAvAn bhagavAn pratyakSaM darzayatIti na tatropasaMhArApekSArgadho'pItyuttaraM paThati eka bAta aura bhI hai ki-upasaMhAra to, prakaraNa yA anyatra prakaraNoM meM kahe gaye guNoM kI sattA jJAna ke liye hI kiyA jAtA hai / rasopAsaka bhakta ke liye to unakA bhajana hI uddezya hotA hai (arthAt ve bhajana ke lie bhajana karate haiM) una bhaktoM ke alaukika bhAva ko jAnakara bhagavAn unheM pratyakSa darzana dete haiM / isa bhakti ke prakAra meM to upasaMhAra ko gandha bhI nahIM rahatI yahI Age batalAveMge darzayati ca / / 2 / 22 // nanu bhakta bhaktaH sva sevyetyalaukikaM vIrya dRSTvA tadAviSTe bhagavati tatsaM-- bhArakatvasyendrAdInAmapi tadAjJApekSitaM dRSTvA | lIka vyApakatvasyopasaMhAraM kariSyatItyAzaMkyAha prAyaH bhaktoM ke bhakta to, apane sevya bhakta kI alaukika lIlAoM ko dekhakara, unameM AviSTa bhagavAn meM iMdrAdi Adhipatya ko anubhUti karate haiM, aura unameM dhuloka vyApakatva Adi guNoM kA upasaMhAra karate hai| isa saMzaya kA uttara dete haiM saMbhRtidya vyAptyapi cAtaH / 3 / 3 / 23 / / rANAyanIyAnAMkhileSu paThyate- 'brahmajyeSThA vIryA saMbhRtAni brahmA'na jyeSThaM divamAtatAn brahmabhUtAnAM prathamaM tu jajJe tenArhati brahmaNA spaddhituM kaH" iti / asyArthastu-anyairhipuruSaiH sahAyAnapekSya vibhramAH saMbhriyante / tena satparAkra mANAM tu brahmaiva jyeSThamananyApekSaM sRSTayAdi karotItyarthaH / evaM mati brahma jyeSThaM yeSAM tAni brahmajyeSThAni vIryANi / atra chaMdasi bahuvacanasyAdezaH kiMcAnyeSAMvIryANAM balavadbhirmadhye bhaMgo'pi bhavati / tena te sva vIryANi na saMbibhrati / brahma vIryANi tu brahmaNA saMbhRtAni niSpratyUha saMbhRtAnItyarthaH / tacca jyeSThaM brahmAna indrAdijanmannaH prAgeva divaM svargamAtanAna vyApnuvannityameva vishvvyaapkmityrthH|
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 410 ) rANAyanIya upaniSad ke antima bhAga meM pATha hai ki-"brahma jyeSThA vIryA saMbhRtAni" ityAdi / isakA tAtparya hai ki anya brahmA indra Adi, parama puruSa kI sahAyatA se hI apanA vikrama dikhalAte haiM, arthAt una parAkramI devatAoM meM brahma hI sarvazreSTha hai, unhIM kI apekSA se ve saba sRSTi Adi kArya karate haiN| anya ke parAkramoM kA puruSa ke binA, bhaMga bhI ho sakatA hai, isase ye nizcita huA ki ve apanA parAkrama nahIM rakhate, ve saba brahma vIrya haiM, brahma se hI prerita balavAna haiN| vo jyeSTha brahma, indra Adi ke janma ke prathama ho divya svarga meM vyApta haiM, nitya hI vizvavyApaka haiN| dezato'paricchedamuktvA kAlato'pi tamAha, brahmetibhUtAnAmAkAzAdInAM 'pUrvamevajajJa, AvirbabhUvetyarthaH / etenavIryasaMmRtidhuvyAptibhRti mAhAtmyamukta bhavati / tathA ca saMbhRtizcadyubyAptizca tayoH samAhArastathA / etAvatyapi mati tatra nopasaMhAra iti / tatra hetuH, na vA vizeSAdi sUtrokta evetyatidizatyata eveti / etadyathA tathA tatraivoktam / paramAtmA kI deza saMbaMdhI aparicchinnatA batalAkara kAla aparicchinnatA "brahmabhUtAnAM prathamaM tujajJa" ityAdi se vatalAte haiM arthAt ve "AkAzAdi ke prathama hI prakaTa the|" isI se unake vIryasaMbhRtidhuvyApti Adi mAhAtmya siddha hote haiM / ina samasta vizeSatAoM kA bhI AviSTa svarUpa meM upasaMhAra nahIM hogA, "na vA vizeSAt" sUtra meM kiye gaye eva ke atideza se aimA nizcita hotA haiM, isa para jo kucha bhI vaktavya thA vo kahI cuke haiM / viSayavAkyottarArdokta dharmAnudde zenaivaM jJAyate, bhaktasyaihikapAralaukika pa yogidharmopalakSaNArtha dvayorevoddezaH kRta iti / cakAreNa darzanamapyuktaM mamuccIyate / anyacca spardhakRti saMbhAvanAyAM hi tadyogyatA niSedhaH saMbhavati / sA cAvibhUta eva bhagavati saMbhavati ityakhilazakti AvirbhAvapUrvakamAvibhUtasya tasya etayA zrutyA mAhAtmyamucyata iti gamyate / evaM satyetada vAkyokta dharmayorevAnupa saMhAryatvena yat kathanaM tattu bhaktahradyAvibhUtaM brahmA'pyevaM bhUtameveti jJApanAyA to yukta evaanupsNhaarH| viSaya vAkya ke uttarAddha meM kahe gaye dharmoM ke uddezya se ye jJAta hotA hai ki bhakta ke aihika pAralaukika upayogI dharmoM ke upalakSaNa ke lie ho donoM uddezya haiM cakAra kA prayoga batalAtA ki bhakta ke hRdaya meM darzana
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA bhI hai yA nahIM ye saMdigdhatA hai [arthAt prabhu ke alaukika dharmoM kA Aropa karane vAle bhakta ke hRdaya meM darzana kI bAta saMdigdha hI hai] paramAtmA ke alaukika dharmoM ke prati spardhA karane kI jahA~ sambhAvanA bhI hotI hai, vahAM ukta sAkSAtkAra hone kI bAta kA niSedha kiyA gayA hai, arthAt usa sthiti meM sAkSAskAra nahIM hotA / ukta alaukika dharmoM ke upasaMhAra kI bAta to bhagavAna ke avatAroM meM hI sambhava ho sakatI hai| paramAtmA samasta zakti ke sahita hI prakaTa hote haiM, unake mAhAtmya ko hI ima zruti se batalAyA gayA hai| ataH ukta vAkya meM kahe gaye dharmoM ke anupasaMhAra ke viSaya meM jo kahA gayA hai, vaha bhakta hRdaya meM AvirbhUta brahma se saMbaMdhita hai / isalie ukta prakAra meM anupasaMhAra mAnanA susaMgata hai| 4 adhikaraNa :puruSa vidyAyAmiva cetareSAmanAmnAnAta / 3 / 3 / 24 // taittarIyake-"sahasrazorSA puruSaH sahasAkSaH sahasrA pAta ,sabhUmi 'vizvatovRtvA atyatiSThad dazAMgulama , puruSa evedaM sarva yadabhUtaM yacca bhavyaM" ityAdinA puruSa vidyA nirUpyate / tatraiva "brahmavidApnoti parama" iti prazne " savA eva puruSo'nnarasamaya'' iti Arabhya prANamayamanomayavijJAnamayAnaMdamayAtmaqabrahma svarUpaM nirUpyate / tatra sarvatra "sacapuruSAvidhaeva" iti ca paThyate atrAnnamayAdiSu puruSa sUkte ca puruSa pada zravaNAt annamayAdiSu sahasrazIrSavatvadyuSasaMhAra kattavyo na veti bhavati sNshyH| kimatra yuktama ? upa saMhatavyameveti, kutaH ? sarvatra brahmaNaevopAsyatvAdatrApyupAsanokte brahmatvapuruSatvayoravizeSAda vidyukyAt iti praaptH| taittarIyaka meM- "sahasra zira, sahasrAkSa, sahasra paira vAlA puruSa cAroM ora se vizva ko, dasa aMgula meM hI AvRta karake sthita hai / isa sAre jagata meM yaha puruSa hI thA, aura rahegA" ityAdi se puruSa vidyA kA nirUpaNa kiyA gayA hai / usI sthAna para "brahmavida parama puruSa ko pAtA hai" isa prazna para yaha 'brahma hI annarasamaya puruSa hai" ityAdi se prArambha karake prANamaya manomaya vijJAnamaya aura AnaMdamayAtmaka brahma kA nirUpaNa kiyA gayA hai| usa prasaMga meM hara eka varNana meM " saca puruSa bidhaeva" aisA bhI kahA gayA hai / isa viSaya meM saMzaya hotA hai ki- annamayAdi aura puruSa sUkta meM
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 412 ) "puruSa" padaM AtA hai, to annamaya puruSa meM sahasrazIrSa Adi dharmoM kA upasaMhAra karanA cAhie yA nahIM ? sahI kyA hai kareM yA na kareM ? karane meM hAni kyA hai ? kyoMki donoM hI jagaha brahma hI upAsya hai, brahmatva aura puruSatva meM koI bhinnatA to hai nahIM, isalie donoM vidyAyeM eka haiN| ucyate-puruSa vidyAyAmiveti / annamayAdiSu sahasrazIrSavattvAdikaM nopasaMhartayama / kutaH ? puruSavidyAyAM yathA puruSasvarUpa nirUpyate / na ta thetareSAM annamayAdInAM vijJAnamayAntAnAM svarUpaM tatprakaraNe nirUpyate / atra hi puruSatvamucyate sahasrapadamanekatvopalakSakam / anyathakSNAMzirobhyo dva guNyaM vadet tena sAkAra vyApakatvamuktaMbhavati / tatra puruSavidhatvaM sacAdhyAtmikarUpastaccharIrAbhimAnyAtmA cAnya Adhidaivika ucyate na tathAtra / ukta mata para sUtrakAra kahate haiM ki-annamayaAdi meM sahasrazIrSaAdi dharmoM kA upasaMhAra nahIM karanA cAhie, kyoM ki puruSa vidyA meM jaisA puruSa kA rUpa varNana kiyA gayA hai vaisA rUpa varNana annamaya Adi se lekara jJAnamaya taka nahIM hai| puruSa vidyA meM jo puruSatva kA varNana sahasra zIrSA Adi se kiyA gayA hai vaha, anekatA kA upalakSaka hai / yadi aisA na hotA to, A~kha kAna Adi ko zira se duganA batalAte, jisase ki usakI sAkAratA aura vyApakatA nizcita hotii| annamaya Adi meM jo puruSa rUpa hai vaha AdhyAmika rUpa hai jo ki annamaya Adi zarIroM kA abhimAnI AtmA hai usakA dUsarA Adhidaivika rupa hai| vaisA varNana puruSa vidyA meM nahIM hai / ___kiMca "puruSaevedaM sarvam" ityAdinA prapaMcAtmakatvaM muktidAtRtvaM coktavA netAvanmAtrasya mAhAtmyamito'pi mahanmAhAtmyamasmIti vaktu prapaMcarUpaM tadvibhUtirUpama iti, "etAvAnasya mahimA" ityanenokttavA tata AdhikyamAha -",atojyAyA~zcapUruSaH' iti / evamativailakSaNyAta puruSapadamAtra sAdhamryeNa nekavidhatvaM vaktuM zakyaM, nacopasaMhAra iti / puruSa bidyA meM "yaha saba kucha puruSa hai" ityAdi se puruSa kI prapaMcAtmakatA muktidAtRtA batalAkara, usakA kevala itanA hI mAhAtmya nahIM hai, isase bhI mahAna mAhAtmya hai, isa bAta ko dikhalAne ke lie prapaMca rUpa ko usakA vibhUti rUpa "etAvAnasya mahimA" ityAdi se bahalAyA gayA hai / usake bAda
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 413 ) "" atojyAyAzca puruSaH" ityAdi se usake Adhikya kA nirUpaNa kiyA gayA hai / aise bilakSaNa svarUpa ko, puruSa pada ke sAmya ke AdhAra para annamaya puruSa eka nahIM kaha sakate aura na ukta vilakSaNa dharmoM kA upasaMhAra hI kara sakate haiM / cakArAta, "ambhasyapAre bhuvanasya madhyenAkasya pRSThe mahato mahIyAn " ityAdizrunayaH " sarvataH pANipAdAntama" ityAdi smRtayazca saMgRhyante / etet yat kiMcidharmaM sAmye'pi na mUlabhUtabrahma rUpatvam ataeva na tatropA syatA tathAtveneti jJApitam / ataeva bhRgUpAkhyAne'nnamayAdi brahmajJAne'piji - jJASaivoktA / bhRgaurAnaMdarUpa para brahma jJAne tu noktAM / tenAzeSaguNapUrNa brahmetyuktaM bhavati ata uttamAdhikArIbhistadevopAsanIyaM, na vibhUti rUpamiti - jJApitam / cakAra se "samudra ke pAra bhuvana ke madhya svarga ke pIche vaha mahAnatam hai / ityAdi zruti "saba jagaha usake hAtha paira haiM / " ityAdismRti kI ora iMgita kiyA gayA hai / kahA gayA hai ki inase aura puruSa vidyA ke dharmoM meM kucha samatA hai "phara bhI isameM mulabhUta brahma rUpatA nahIM hai isalie vaisI upAsanA sambhava nahIM hai / isalie bhRgupAkhyAna meM, annamaya Adi ke brahma jJAna hote hue bhI, jijJAsA kI gaI hai / jaba ki bhRgu ne AnandarUpa parabrahma jJAna ke saMbaMdha meM nahIM kI hai| isase nizcita hotA hai ki Anandamaya hI samasta guNoM se pUrNa - brahma hai / uttama pradhikAriyoM se vahI upAsya hai / vibhUti rUpa upAsya nahIM hai / atha nirdoSatvaM jJAtvA bhajanIyamiti jJApayitumadhikaraNAntaramArabhate / isa prakAra nirdoSatA batalAkara, bhajanIyatA batalAne ke lie dUsare adhi -karaNa ko prArambha karate hai / 5 adhikaraNa :-- vedAdyarthabhedAt 3|3|25|| vAjasaneyizAkhAyAM "dvayAtprajApatyA" ityupakramya teSAM mithaH sparddhAmuktavocyate - "te ha devA UcurhantA surAn yajJa udgIthenAtyayAmeti teha vAcamUcustvaM na mudgAyeti tatheti tebhyAM vAgudgAyata yovAci bhogastvaM devebhya AgAt
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 414 ) yat kalyANaM vadati tadAtmane te biduranena vaina udgAtrAtyezyantIti tamabhidrutya pApmanAvidhyat sa yaH sa pApmA, yadevedamapratirUpaMvadati sa evapApmA" iti / evameva prANacakSuH zrotra prabhRtiSu pApavedhamuktavocyate-"athainamAsanyaM prANamUcustvaM na udgAyeti tathetitebhya eSa prANaudgAyatta viduranaina vai na udgAtrAtyedhyantIni tamabhidrutya pApmanAvidhyat sa yathAsmAnam bhRtvA loSTho vidhvaMsetairdai havaM vidhvaMsamAnA viSvaMco vinezuriti" / chAMdogye'pi prANAdiSvevameva pApmavedhamuktatvA'sanyena tathetyucyate etAvAn paraM vizeSo vAjasaneyinAM gAnakartRtvaM, sAmagAnAmudgIthatvenopAsyatvamucyate vAka prANAdInAmiti / atra deha saMbaMdhitvagAnakartR yorUpAsyatvasyacA'vizeSe'pivAgAdiSu pApmavedhaAsanya prANe kuto neti ? bhavati jijJAsA / bAjasaneyi ko eka zAkhA meM "dvayA ha prajApatyA" ityAdi se deva dAnavoM ko pAraspArika spardhA kA ullekha karate huye kahate haiM "devatAoM ne kahAhama yajJa meM udgIya dvArA asuroM kA atikramaNa kareM, 'unhoMne vAk se kahAtuma hamAre liye udgAna karoM' vAk bahuta acchA 'kaha kara unake lie udgAna kiyA' usameM jo vANI kA yoga thA use devatAoM ke liye AgAna kiyA aura jo zubha bhASaNa karatI thI, use apane liye gAyA / taba asuroM ne jAnA ki isa udgAtA ke dvArA devagaNa hamArA atikramaNa kareMge, ataH una logoM ne usake pAsa jAkara use pApa se viddha kara diyA / yaha vANI jo anucita bhASaNa karatI hai vahI pApa hai|" isI prakAra prANa cakSu zrotra Adi ke pApa vedha kI bAta kaha kara kahate haiM-"phira apane mukha meM rahane vAle prANa se kahA-"tuma hamAre liye udagAna karo 'bahuta acchA' kaha kara prANa ne unake lie udgAna kiyA, asuroM ne usake pAsa jA kara use pApaviddha karanA cAhA kintu jaise patthara se TakarA kara miTTI kA DhelA naSTa ho jAtA hai, vaise hI ve vidhvasta hokara aneka prakAra se naSTa ho gye|" ityAdi, chAMdogyopaniSad meM bhI isI prakAra prANa Adi ke pApavedha kI bAta batAkara, mukhastha prANa kI bAta bhI vaisI hI kahI gaI haiN| isameM vAjasaneyi ke udgAtAoM se eka vizeSatA hai ki isameM sAmagAna ko udgIya hone ke nAte upAsya kahA gayA hai / jijJAsA hotI hai ki-bAga Adi kA deha saMbaMdha, udgAna zakti upAsyatA Adi saba kucha prANa ke samAna hai kintu ve pApaviddha huye aura mukhyastha prANa pApaviddha nahIM huA, aisA kyoM? nacAsanyopAsanAyA vidheyatvAttat stutyarthamanyeSu pApamavedha ucyate'sminne tivAcyam / nahi prayojanA, asantamapyartha bodhayati zrutiriti vakta -
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 415 ) zakyam 1 pramANatvavyAhati prasaMgAMt / ekatva pratArakatve sarvatrApi tacchaMkayA tadukte ko'pi na pravarttatetApi sAkSAt kriyArthatvAbhAva'pinAsannirUpakatva marthavAdAnAm / vastutastu " yadeva vidyayA karoti zraddhayopaniSadA vA tadeva vIryavattaMra bhavati" itizruteH " jJAtvA jJAtvA ca karmANi jano'yamanutiSThati, viduSaH karma siddhiH syAt tathA nAviduSobhavet " ityAdi vAkyai rya evaM vedat iti vAkyaizcArthavAdokta svarUpaM jJAtvA karma karaNe pUrNa phalamanyathA netyarthavAdAnAM phalopakAryA ganirUpakatvAnnanarthakyamata ukta 'rthe hetuM na pazyAmaH / ye bhI nahIM kaha sakate ki isameM, mukhastha upAsanA kI vidhi hai, isa liye: prANa kI stuti ke liye anyoM kI pApaviddhatA dikhalAI gaI hai| binA prayojana. zruti koI nirarthaka bAta nahIM kahatI, isaliye ukta kathana asaMgata hai / ukta kathana se to zra uti kI prAmaNikatA naSTa ho jAyegI / eka jagaha zrutiH kI pravaMcanA siddha ho jAne para, hara jagaha usake kathana para, pravaMcanA ko hI zaMkA banI rahegI ataH koI vizvAsa na karegA, / sAkSAt kriyArthatA ke abhAva meM bhI arthavAda vAkyoM kI nirUpakatA nahIM hotI / vastutaH to bAta ye hai ki "zraddhA jJAna aura vidyA se jo kucha bhI kiyA jAtA hai vahI prabala hotA hai, isa zruti se tathA - "karma ko bhalI bhA~ti upAsanA karate hai" aise vidvAn ko ho karma siddhi hotI hai, avidvAna kI nahIM hotI" ityAdi vAkyoM se jJAna kI mahattA jJAta ho jAne para, arthavAda meM kahe gaye svarUpa kA parijJAna ho jAtA hai tabhI kiye huye kArya kA phala hotA hai, anyathA nahIM hotA, arthavAda vAkya: phalopakArI aMga ke rUpa meM nirUpaNa karate haiM isaliye nirarthaka nahIM hote| isa liye ukta kathana meM koI hetu nahIM samajha meM AtA / iti prApte tamevAha - vedhAditi / vAk prANAdiSu yaH pApmavedha, Adipa - . dAt duSTa viSaya sambandhazcatatra heturarthabhedaH / artho bhagavAMstasmAd bhedAdi -- tyarthaH / " Asanyastu ya evAyaM mukhyaH prANaH tamudgIthamupAsIt " iti chAM - - dogya upAsyatvenoktaH / sarva vedAMta pratyayamiti nyAyAt vedAMteSUpAsyam brahmAtirikta nocyate ityAsanyo'pi brahmabhinno'ta evApahatapApmA hyeSa iti sAmagaiH SaThyate atastatra na pApmavedha iti bhAvaH / brahmaNaH svataMtra puruSArthaM tvajJApanAyArthapadenoktiH / etena vibhUtirUpe'pi yatraivaM tatra mUlabhUta brahmaNi nirdoSatvaM kiM vAcyam ? iti jJApitam / atharvA'rthaH prayojanaM viSaya iti yA vat, tadbhedAdityarthaH /
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ ukta mata para sUtrakAra, 'vedAdyarthabhaMdAt' sUtra upasthita karate haiM, arthAt vAk prANa Adi meM jo pApaviddha hone kI bAta kahI gaI hai, vahI mukhya hetu hai / Adi pada se duSTa viSaya saMbaMdha bhI usakA artha bheda meM hetu hai| 'jo mukhastha 'prANa hai, usa mukhya prANa kI udgItharUpa se upAsanA karanI cAhie' ityAdi chAMdogya zruti meM isI prANa ko upAsya batalAyA gayA hai / sarva vedAMta pratyaya nyAya ke anusAra, vedAMtoM meM, brahma ke atirikta kisI anya ko upAsya nahIM kahA gayA hai, ata: mukhastha prANa bhI brahma se abhinna siddha hotA hai / sAma vedIya upaniSad meM brahma ko apahatapApmA kahA gayA hai, isalie prANa ke liepApAviddha hone kI bAta nahIM kahI gaI / sUtrastha artha pada, brahma ke svataMtra puruSArtha kA jJApaka paramAtmA kA vibhUti rUpa hI jaba nirdoSa hai, to mUla brahma kI nirdoSatA ke saMbaMdha meM kucha bhI kahanA zeSa nahIM raha jaataa| atharvopaniSad kA artha prayojana viSayaka hai arthAt bhinnatA prayojaka hai (vAk Adi se prANa kI bhinnatA batalAtA hai| __ atredamAkUtam-devAhi svAsyAsurajayAya gAnAthaM vAgAdInUcustvaM na udgAyeti gAnAnantaraM yo vAci bhogastaM devebhya AgAryAdati / evaM sati devArthamevaitadgAnaM na tu bhagavadartham / yadyapyAsanye apyevamucyate tebhya eSa prANa udgAyaditi, tathApi yathA vAgAdiSu svaniSTha bhogaM devebhya AgAyadityuktaM tathA nAsanye / tenoktamAnaivrahmAtmakatvenAsurajayaheturbhagavatsaMbaMdha eveti jJAtvA tathaivAgAyadAsanya iti jJAyate / ataevAnyatra vedha ukto'tra tatkaraNecchAyAmapyAsurANAM nAza uktaH / agre ca 'bhavatyAtmanA parAsyaM dviSan bhAtavyo bhavati ya evaM veda' iti paThyate / tena parabrahma nidoMSamiti kimu vAcyam / yatra yad vibhUti rUpAsanyasyoktarUpatAM yo vetti so'pi guNayukto doSarahitazca bhavati iti kaimutika nyAyaH sUcito bhavati / etena loke doSatvena ye dharmAH pratIyante ta eva dharmAH bhagavati nirUpyamANA na doSatvena jJeyAH kintu guNaratvenaiva vastuna eva tathAtvAditi bhAvo jJApyate / ukta prakaraNa kA rahasya ye hai ki devatAoM ne apane ko asuroM se vijayita hone ke lie vAgAdi se udgAna karane ko kahA / gAna ke bAda jo yaha kahA ki tuma udgAna mata karo, usakA tAtparya hai ki usakA jo bhoga hai vo devoM ko prApta ho / isase ye jJAta hotA hai ki ukta udgAna devoM ke nimitta thA, bhagavad paraka nahIM thA yadyapi mukhastha prANa ke lie bhI udgAna ko carcA hai,
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 417 ) kintu vAg Adi ne jaise apanA bhoga devatAoM ko pradAna kiyA vaise prANa ke bhoga kI bAta nahIM hai, usameM to asuroM ke jaya ke lie, brahmAtmaka bhoga kI carcA hai / isalie anya ke to bedha kI bAta AI hai / prANa ke bedha karane para asuroM ke nAza ko carcA hai / ukta prasaMga ke Age pATha hai ki-'jo isa prakAra jAnatA hai vaha prajApati rUpa meM sthita hotA hai aura usase dveSa karane vAle bhAtRka (sautele bhAI) kA parAbhava hotA hai|' isase adhika brahma kI nirdoSatA ke viSaya meM kyA kahA jA sakatA hai| bhagavAn ke vibhUtirUpa mukhastha prANa ko jo jAnatA hai vo bhI guga yukta aura doSa rahita hotA hai, aisA kaimutika nyAya se nizcita hotA hai| isase ye bhI nizcita hotA hai ki-loka meM jo dharma doSa rUpa se pratIta hote haiM, ve bhagavAna ke lie yadi kahe gae hoM to unheM doSa rUpa se nahIM jAnanA cAhie / kintu unheM guNarUpa se hI mAnanA caahie| arthAt guNa ora doSa vastu ke svarUpAnusAra hI mAne jAte haiN| evaM bhagavatsaMbaMdhAbhAve doSasaMbaMdhamuktvA tathAsati guNahAni ca vadaMstatra vizeSamAha isa prakAra doSa sambandha se bhagavat sambandha kA abhAva batalAkara umra sambandha meM guNa hAni ko vizeSa rUpa se batalAte haiN| hAnautUpAyana zabda zeSatvAt kuzA chaMdaH stutyu pagAnavat taduktam / 3 / 3 / 26 // "tadA vidvAn puNyapApe vidhUya niraMjanaH paramaM sAmyamupaiti ityAtharvaNikaiH paThyate / paraMpadena brahmocyate / tathAca sakAryA'vidyArahita paramamupaiti, tadanantaraM sAbhyamuphtIti yojanA / tatredaM vicAryate -sAmyaM hi samAna jAtIya dharmavatvaM, tacca katipaya dharmervA bhavati ? tatrAntyaH pakSo brahmaNAsamaM na sambhavati / "na tatsamazcAbhyadhikazca dRzyate" iti zruti virodhAdata Adya eva pakSo'nusatavyaH / tatra kaiH dharmaiH sAbhyamihocyate ? ityAkAMkSAyAmAha-hAnAviti / brahmaNaH sakAzAd vibhAgojIvasya hAni zabdenocyate, tathA ca tasyAM matyAM ye dharmA jIvaniSThA AnandAMzazvaryAdayo bhagavadicchayA tirohitAste brahma sambandhe sati punarAvibhUtA iti taireva tathetyarthaH / bhagavadAnaMdAdInAM pUrNatvAjjIvAnaMdAdInAM alpatvAnnAmnaiva samai : dhamaH kRtvA brahma sAmyaM jIva upacaryate / sAmyamupaitIti vastutastu naitairapi dharmaH sAbhyamiti bhAvaH ataeva na tatsama iti zra tiraviruddhA / ataetra sUtrakRtA sAbhyasupatIti
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 418 ) sAnyopAyana zabdamAtra natu sAmya padArthaH svArasiko'trAstIti bhAva prakaTanAya zabda zabda uktaH / na tu taireva dharmaH sAmyaM netarairityatra ko heturityAkAMkSAyAmAha upAyana zabdazeSatvAditi / paramupaitIti ya upAyana zabdastaccheSatvAta sAmyopAyanasyetyarthaH / brahma sambandha hetukatvAdAnaMdAMzAdyAvirbhAvasya tadaiva sAmyopAyana kathanAttaireva dharmaH sAmyamabhipretamiti bhaavH| AtharvaNika meM pATha hai ki-"taba vidvAna puNya pApa ko chor3akara parama niraMjana kI samatA prApta karatA hai" isameM parampada se brahma kI carcA kI gaI hai| tathA batalAyA gayA hai ki-sakriya avidyA se rahita, parama ko prApta karatA hai, usake bAda sAmya prApta karatA hai / isa para vicArate haiM ki-sAmya kA tAtparya samAna jAtIya dharmatA se hai yA unameM se kucha dharmoM se hai ? dUsarI cAta mAnane se to, brahma mamAnatA hotI nhoN| "usake samAna yA adhika nahIM dIkhatA" isa zruti se virodha hone se pahilI bAta kA hI Azraya lenA cAhie / ukta zruti meM-kina dharmoM kI samatA batalAI gaI hai ? isa AkAMkSA para kahate haiM- "hAnau" brahma se jIva kA jo vibhAga huA hai use hAni kahate haiM / usa sthiti meM jo AnaMdezvarya Adi jIvaniSTha dharma haiM jo ki bhagavadicchA se tirohita ho jAte haiM, brahma saMbaMdha ho jAne se vo punaH AvirbhUta ho jAte haiM, unhIM ko samatA prApti kahA gayA hai| bhagavAn meM AnaMdAdi pUrNa rUpa se haiM tathA jIva meM alparUpa se haiM, kevala nAma se hI unakI dharma samatA mAnakara jIva ke brahmasAmya kI carcA kI gaI hai| vastutaH ina dharmoM kI pUrNa samatA kI carcA nahIM hai / isa prakAra "na tatsama' ityAdi zrati bhI aviruddha ho. jAtI hai / isIlie sUtrakAra ne ''sAmyamupaiti" ke sAmya zabda ko upAyana zabda mAtra mAnA hai, sAmya padArtha kA svArasya nahIM svIkArA hai / isI bhAva ko sUtrakAra zabda, zabda se dikhalAte haiM / unhIM dharmoM kI samatA nahIM hotI na dUsare dharmoM kI hI hotI hai, isakA kyA kAraNa hai ? isa AkAMkSA para sUtrakAra kahate haiM-"upAyana zabda zeSatvAt" arthAt paramupaiti meM jo upAyana zabda hai usakI zeSatA se hI sAmyopAyana kA artha dhvanita hotA hai| brahma saMbaMdha hone se AnaMdAdi aMzoM ke AvirbhAva kI bAta sAmyopAyana se dhvanita hotI hai, unhIM dharmoM kI samatA ukta kathana meM abhiprata hai| nanvAnaMdAdInAM brahma dharmatvAt tatsAmya kathanaM tadabhedameva gamayatItyAzaMkya tad dharmavatvamAtrasya na tadabhedasAdhakatvamityatra dRSTAntamAha-kuzetyAdi /
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 419 ) kuzA audumbaryaH samidhasnA agniSTomAdi yAgeSu prastotrA sthApyante / tadA tatsaMbaMdhi yacchandaH stutyupagAnaM tadatrad ityarthaH / tatrAbhitvA zUranonumo dugdhA iva dhenava ityuci me varNAsteSAmaca evopasaMhRtya bhakAreNaiva gAnaM kriyate / nahi tadAcika varNadharmANAmacAmupasaMhAro'stIti tadRgAtmatvaM bhakArasya saMbhavati / evaM prakRte'pi brahmadharmaM prAkaTyena na tadAtmakatvaM jIvasya saMbhavati / nanu tatvamasyAdi vAkyairatrAbhedabodhanAdastu tatheti cettatrAha - taduktamiti - jIvabrahmAbheda-bovanatAtparya muktamityarthaH / tadguNasAratvAttu tadvyapadezaH prAjJavadeti sUtreNeti zeSaH / saMzaya hotA hai ki - AnaMda Adi to brahma ke dharma haiM, unakI samatA kA artha to ve dharma hI hue ? unameM bheda hI kyA hai ? isa para " kuzAcchaMda" ityAdi sUtrAMza prastuta karate hue batalAte haiM ki - una dharmoM ke hone mAtra se abheda nahIM ho sakatA jaise ki - kuza auduvarasamidhA Adi ko agniSToma Adi yajJoM meM prastotA sthApita karake usa samaya unase saMbaMdhita jisa chaMda se upagAna karate haiM usI prakAra ukta dharmoM kI bAta bhI hai / " tatrAbhitvA zUranomo dugdhA iva dhenavaH" ityAdi RcA meM jo varNa haiM unakA ac meM upasaMhAra karake kevala bhakAra se hI gAna karate haiM / isakA yaha tAtparya nahIM hai| ki - RcA ke varNa dharmoM kA ac meM upasaMhAra ho jAtA hai, isase bhakAra kA RcA se Atmatva ho jAtA hai / isI prakAra brahma dharma prAkaTya hone mAtra se jIva kI tadAtmatA nahIM ho jAtI hai / yadi kaheM - tatvamasi Adi vAkyoM ke AdhAra para yahA~ bhI abhinnatA mAnane meM kyA Apatti hai ? isa para "taduktam" sUtrAMza upasthita karate haiM / kahate haiM ki - paramAtmA ke guNoM ke aMza jIvAtmA meM hone se usakA brahmavat vyapadeza kiyA gayA hai / " prAjJavat" sUtra se bhI isakA nirNaya kara cuke haiM / api ca zrutau brahmopAyanasya sAmyopAyana hetutvoktyA tadanupAyavatnasya sAmyAnupAne hetutvamiti jJApyate / tathA ca parAbhivyAnAttu tirohitaM tato hyasya vandha viparyayAviti sUtre jIvasya brahmAMzatvenAnaM daizvaryAdibrahmavarmavatvAt brahmaNaH sakAzAdvibhAge sati tadicchayA tad dharma tirodhAnasya saMsAritve hetu tvamuktaM yattadapi taduktamityanena smAryaMta iti na vismarttavyam / yathAnyazAkhokta dharmA apyekasyAM vidyAyAmupasaMhriyanta evaM brahmaniSThA dharmA jIve'pyetayA zrutyA bodhyanta ityetAvaca sAmyamastItyupasaMhAra prakaraNa etasya nirUpaNaM kRtam /
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 420 ) zruti meM jo, sAmyopAyana ko brahmopAyana kA hetu batalAyA gayA hai usase, sAmyAnupAyana se brahma ke anupAyana kI bAta bhI nizcita hotI hai / arthAt anupAyana meM bhI vahI hetu hai / tathA-'parAmidhyAnAt tu tirohitaM" "tatohyasya baMdhaviparpa yau" ina do sUtroM meM-jIva, brahma kA aMza hai isalie AnaMda aizvarya Adi dharma vAlA hai, brahma se alaga ho jAne para, paramAtmA kI icchA se unake dharmoM se rahita hokara saMsAra dazA ko prApta karatA hai, ityAdi nirNaya kiyA gayA hai, use nahIM bhUlanA cAhie, "taduktam" pada se yahI dhvanita hotA hai| jaise ki-anya zAkhA meM kahe gae dharmoM kA eka hI vidyA meM upasaMhAra karate haiM, vaise hI brahmaniSTha dhamoM kA jIva meM upasaMhAra karate haiM, yahI ukta tha ti se jJAta hotA hai / itanA hI sAmya hai upasaMhAra prakaraNa meM isakA nirUpaNa kiyA gayA hai| 6 adhikaraNa : samparAye tattavyAbhAvAttathA hyanye / 3 / 3 / 27 // vAjasaneyi zAkhAyAM-'sa eSa neti netItyAtmA" ityupakrama 'na vyathate" ityantena brahmasvarUpamuktvA yat etAhaka brahmAtastadvidapi vivakSitarUpa ityabhiprAyeNAgra paThyate-"ataH pApamakaravamataH kalyANamakaravam ityubhe eSa taratyamRtaM" ityAdinA agrima- "yeSa nityo mahimA brAhmaNasya" ityUcA ca brahmavido mAhAtmyamuktvA paThyate-"tasmAdevaM vicchAnto dAnta uparatastitikSuH zraddhAvitto bhUtvA'tmanyevAtmanaM pazyeta sarvamenaM pazyati sarvo'syAtmAbhavati sarvasyAtmA bhavati sarva pApmAnaMtarati, naivaM pApmA tarati" ityAdi uktvA ante paThyate-"ya evaM veda" iti / atra hi pApmataraNAdi rUpaM brahmajJAnamAhAtmyamucyate jJAnasya saMsAra mukti hetutvAt / atharvaNopaniSadAdipu tu bhagavad bhaktermukti hetRtvamucyate / "paraM brahmaitad yo dhArayati" ityupakramya bhajati so'mRto bhavati" iti / agre'pi "mukto bhavati / saMsRtiH" iti / etad vipaya vyavasthA tu puraivoktA iti nArocyate / etAvAn paraM saMdehaH "ya evaM veda sa pApmAnaM tarati" iti vacanAt jJAnadazAyAmapi pApasatvaM vAcyam anyathA trnnaasNbhvaapttH| evaM sati bhaktidazAyAmapyevameva, naveti bhavati ? saMzayaH / tatra zrutAva vizeSeNa pApanAzazravaNAnmuktipUrva kAle pApanAzAvazyambhAvAdekatra nirNItaH, zAstrArtho'paratrApi tatheti nyAyena bhaktyA pApanAzadivApi tthaiv|
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 421 ) vAjasaneyI kI eka zAkhA meM "sa eSa neti neti' ityAdi se upakrama karake "na vyathate' isa antima vAkya taka brahma kA svarUpa batalAkara jo aise brahma svarUpa kA jJAtA hai, vaha kRtArtha hotA hai isa abhiprAya se Age kahate haiM-"ataH pApamakaravamataH" ityAdi / isake bAda "yaSa nityo mahimA brAhmaNasya" ityAdi RcA se brahmavettA kA mAhAtmya batalAkara kahate haiM ki- "isa prakAra jAnakara vyakti zAnta dAnta, uparati, titikSA, zraddhA Adi prApta kara AtmA meM hI AtmA ko dekhatA hai sabhI ko brahmarUpa se dekhatA hai" ityAdi kaha kara anta meM kahate haiM "ya evaM veda" ityAdi / isa prakaraNa meM, jJAna ko saMsAra se mukta hone kA hetu mAnakara, pApoM se pAra hone kA upAya brahma jJAna ko mAna kara usakA mAhAtmya varNana kiyA gayA hai / atharvaNopaniSad Adi meM to mukti kA hetu bhagavadbhakti ko mAnA gayA hai / "isa parabrahma ko jo dhAraNa karatA hai" jo bhajana karatA hai vaha amara ho jAtA hai "vaha saMsAra se mukta ho jAtA hai" ityAdi / isa saMbaMdha meM jo vyavasthA kI use to pahile hI batalA cuke haiM, isalie yahA~ kucha nahIM kaheMge / saMdeha to kevala itanA hai ki-"jo isa prakAra jAnatA hai vaha pApoM se mukta ho jAtA hai" isa vAkya meM jJAnadazA meM bhI pApa kA astitva mAnA gayA hai, yadi aisA nahIM hai to uddhAra kisase hogA ? yahI bAta bhakti dazA meM bhI ghaTita hotI hai yA nahIM ? saMzaya isa bAta kA hai / bhakti saMbaMdhI zruti meM to sAmAnya rUpa se pApanAza kI bAta kahI gaI hai| mukti ke pUrvakAla meM, pApa kA nAza avazyambhAvI hai, aisA eka jagaha nirNaya kara cuke haiM / zAstrArtha dUsare prakAra kA bhI ho sakatA hai isalie bhakti dazA meM bhI pApasthiti rahatI hai aura usakA nAza hotA hai, aisA hI nirNaya hotA hai| iti prApta Aha -samparAya ityAdi / saMparAyaH paralokastasmin prAptavye satItyartha / athavA para puruSottamaH tasyAyo jJAnam / tathA ca samyag bhUtaM puruSottama jJAnaM yena sa saMparAyo bhaktimArga iti yAvat / athavA pare puruSottame ayanaM ayo gamanaM praveza iti yAvattathA ca samyakparAyo yena sa tathA bhaktimArga ityarthaH / jJAnamArge'kSaraprAptayA, bhaktimArge puruSottama prAptayA, tasmAd vizeSamatra jJApayitumevaM kathanamato bhakteH pUrvameva pApanAzo yukta iti bhAvaH / brahmabhUtasya bhaktilAbhAnantaraM "bhaktayAmAmabhijAnAti" iti bhagavad vAkyAt puruSottama svarUpa jJAnasya bhaktyaikasAdhyatvAt tathA / evaM sati
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 422 ) "muktAnAmapisiddhAnAM nArAyaNa parAyaNaH, sudurlabhaH prazAntAtmAkoTiSvapi mahAmune janmAntara sahasraSutapodhyAna samAdhibhiH, narANAM kSINapApAnAM kRSNo bhaktiH prajAyate janmAntara sahasraSu samArAdhyavRSadhvajam vaiSNavatvaM labhet kazcit sarvapApakSayAdiha" ityAdi vAvayaiH pApanAzAnantarameva bhakti saMbhavAd bhaktasyatatavyapApAderabhAvAnna jJAnamArgIya tulyatA ityrthH| ukta prApta mata para "samparAya" ityAdi sUtra prastuta karate haiN| samparAya arthAt paraloka athavA parapuruSottama kA Aya arthAt jJAna pUrNarUpa se purupottama jJAna hai jisase vaha saMparAya arthAt bhakti mArga hai / athavA para puruSottama meM ayana arthAt gamana praveza, pUrNa rUpa se brahma prApti kA mArga arthAt bhakti mArga hai| ityAdi vyAkhyAoM se ukta satra kA tAtparya hotA hai ki-jJAnamArga meM akSara prApti tathA bhaktimArga meM purupottama prApti hotI hai / isa vizepatA ko batalAne ke lie hI sUtrakAra ne "samparAya" Adi sUtra kI yojanA kI hai / ukta sUtra kA tAtparya hai ki- bhakti ke pUrva hI pApanAza ho jAtA hai| "mujhe bhakti se jAnatA hai" isa bhagavad vAkya se yaha nidicata hotA hai kibhakti lAbha ke bAda puruSottama svarUpa jJAna hotA hai, isalie bhagavAn ekamAtra bhakti se hI sAdhya haiM / jaisA ki- "he mahAmuni karor3oM mukta siddha prazAntAtmAoM meM koI eka nArAyaNa parAyaNa durlabha bhavata hotA hai / hajAroM varSoM taka kie gae tapadhyAna samAdhi se jaba manuSyoM ke pApa kSINa ho jAte haiM taba kRSNa bhakti hotI hai / hajAroM janmoM taka vaSadhvaja ke bhajana karane ke bAda hI samasta pApoM ke kSaya ho jAne para vaiSNavatA prApta hotI, hai / " ityAdi vAkyoM se nizcita hotA hai ki-pApa nAza ke bAda hI bhavita hotI hai, bhakta ke lie, pAra hone yogya pApa kA abhAva rahatA hai, isalie jJAnamArga ke sAtha usakI samAnatA nahIM ho sktii|| nanu ya evaM vedeti sAmAnyavacanAt puruSottamavido api evamevati cettatrAha-tathAhyanye, tadhA jJAnAnantaramiti pApavanto'nye bhaktimArgIyebhyo'nya ityarthaH / ukta vacana rUpopapattirhi zabdena jJApyate / yadi kaheM ki-"ya evaM veda" isa sAmAnya vacana se to puruSottama ko jAnane vAle ko bhI jJAnamArgI ke samAna vyavasthA hogI ? usa para sUtrakAra "hyanye" pada kA prayoga karate haiM arthAt ukta vacana bhaktimAgiyoM se anya
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 423 ) pApayukta jJAnamAgiyoM se hI saMbaMdhita hai / hi pada se ukta vacana ke svarUpa kI upapatti hotI hai| nanu bhaktimArgIyANAmapi gopastrIgAM "duHsahasreSTha viraha tIvratApadhutAzubhAH, dhyAnaprAptAcyutAzleSa nivRtyA kSINa maMgalAH" iti vacanena duSkRtasukRtayorapi hAni zravaNAt pUrvokta vacana virodha ityAzaMkAyAmuttaraM paThati bhaktimArgIya gopiyoM ke viSaya meM bhI ulleta AtA hai ki "bhagavAna ke atyanta asahya viraha ke tIbra tApa se unake azubha dhula gaye taba unheM dhyAna meM acyuta kA AzleSa prApta huA jisase unake zubha bhI kSINa ho gaye" isa vacana meM sukRta aura duSkRta ke nAza hone kA spaSTa varNana hai jo kiupayukta kathana ke viruddha hai / isa saMzaya kA uttara dete haiM chandata ubhayAvirodhAt / 3 / 3 / 28 / / chanda icchA tathA ca bhaktimArgIyANAmapi pUrva pApanAzo yaH sa bhagadadicchA vizeSato'no bhakte ; pUrvameva pApanAza nirUpakA'tannAza nirUpaka vacana yoravirodhAt hetobhaktaH pUrvameva pApanAza Avazyaka ityarthaH / evaM sati bhaktaH pUrvameva tannAza autsargikaH / sa kvacid vizeSecchayA'panodyata iti bhAvo jJApito bhavati / atrecchA vizeSe vaktavya bahutve'pi kiciMducyate-cikIrSita lIlA madhyapAti bhaktAn sopavisnehavatyo na saguNavigrahA, na vA sukRtAdiyuktA iti jJApayitu katipaya gopIstad viparIta dharmayuktAH kRtvA tasyAM dazAyAM svaprAptau pratibandhaM kArayitvA svayameva tAM dazAM nAzAya svalIlAmadhya pAtinIH kRtavAn iti / na hyetAvatA sAdikaM evA'yaM bhAvo bhavati / nahi mantra pratibaddha zaktirAgnidAhaka iti tat svAbhAvatvameva tasya sArvadikamiti vaktuM zakyam / etacca zrI bhAgavata dazamaskaMdha vivato prpNcitmsmaabhiH| chanda arthAt icchA, bhaktimArgIya jIvoM ke pUrvanApanAza kA prasaMga bhagavAn kI vizeSa icchA para hI nirbhara hai pUrvapApanAza ke nirUpaka aura nAza na hone ke nirUpaka vacanoM kI virUddhatA bhagavadicchA mAnakara hI nirasta hotI hai| bhakti ke pUrva pApanAza Avazyaka hai / bhakti pUrva jo pApanAza hai vaha autsanika
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 424 ) hai| vaha nAza kabhI bhagavAn kI vizeSa icchA se hotA hai, aisA bhAva ukta sUtra se jJApita hotA hai| bhagavAna kI vizeSa icchA ke sambandha meM vaktavya to bahuta hai, kintu kucha kaheMge / prabhu ne apanI abhIpsita lIlA meM sammilita bhaktoM ko, jo ki sahaja alaukika prema yukta aura saguNa vigraha rahita hote haiM jinameM sukRtaduSkRta kucha bhI nahIM hote / mahAtmya ko dikhalAne ke liye jo gopiyA~ ukta prakAra se viparIta saguNa aura sakAma prema vAlI thIM unako usa rUpa meM apanI prApti meM pratibandha karake svayameva unakI dazA kA nAza kara, apanI lIlA meM sammilita kara liyaa| yaha vizepa bhAva sadA nahIM hotA / yaha nahIM kaha sakate ki, mantra pratibaddha zakti, agni kI taraha dAhaka hotI hai vahI usakA svabhAva hai, isalie vaha sadA vaisI hI rahatI hai / isa sabakA, hamane, zrI madbhAgavata ke dazama skandha meM vizeSa rUpa se vivecana kiyA gaterarthavatvamubhayAthA'nyathAhi virodhaH // 3 / 3 / 26 / / nanu "satyaM jJAnamanantaM brahma' yoveda nihitaM guhAyAM paramevyoman iti "tameve vidvAnamata iha bhavati" nAnyaH panthA vidyate ayanAya "ityAdi zrutibhi rukta rUpa brahmajJAne satyeva mokSa ityucyate / "yamevaipavRNute tena labhyaH' iti zrutyA AtmIyatvenAMgIkArAtmaka varaNasya bhakti mArgIyatvAt tasmin sati bhaktimArge pravezAt bhaktayaiva sa ityucyate / kiMca "bhaktyA mAmabhijanAti ityukvA "tato mAM tatvato jJAtvA vizate tadanantaram" iti bhagavatovatamiti bhavita mArge'pi puruSottama jJAnenaiva mokSa ucyate, jJAnamArgatvakSara jJAneneti vizeSaH / "tasmAnmadbhaktiyuktasya yogino vai madAtmanaH, na jJAnaM na ca vairAgyaM prAyaH zreyo bha vediha" iti vacanena bhaktimArgIyasya jJAna narapekSyamapyucyate / tathA caivaM mithaH zrutyoH smRtyozca virodhAnnakatara nirdhAraH saMbhavati na ca jJAnenaiva mokSa ubhayatrApi tthokteH| jJAnanairapekSyoktistu bhavita stutyabhiprAyeti vAcyam / viSayabhedena jJAna bhedAnmukti sAdhanaM katamajjJAnamitya nizcayAt / na ca zrautatvAvizeSAt samuccaya iti vAcyam jJAnino'kSare bhaktasya puruSottame layAt sasuccayAsaMbhavAt / taddevaM virodhAbhAvAdupapanna sarvamiti cet / na, pUrva jJAnamArgIya jJAnavataH pazcAd bhaktimArgIya jJAnavataH layasthAna nirdhArAsaMbhavAt / aparaMca-"tato mAM tatvato jJAtvA" iti vacanAt bhaktimArga tanda to bhagavajjJAnameva praveza sAdhana miti mantavyam / tathA
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( 425 ) ca 'matkAmAramaNaMjAraM matsvarUpAvido'balAH brahma mAM paramaM prApuH saMgAcchata sahasrazaH "iti vAkyAt jJAnamArgIya bhaktimArgIya jJAnarahitAnAmApi bhagavat prApteH tatsAdhanatva nirUpaka zruti virodhaH / tathA ca kvacitjJAnaM muktisAdhanatvenocyate, kvAcid bhaktiH, kvacinnobhayamapi ityekatara sAdhana anizcayAn mukti sAdhane mumukSoH prvRtysNbhvH| "brahma, satya jJAna aura ananta svarUpa hai" jo hRdayastha guhA ke paramAkAza meM nihita ko jAnatA hai / "use jAnakara yahIM amRta ho jAtA hai" "ise jAnane kA isake atirikta koI dUsarA upAya nahIM hai" ityAkiM zrutiyA~ ukta rUpa brahma jJAna se mokSa batalAtI hai|" jise vaha paramAtmA varaNa karatA hai use hI paramAtmA kI prApti hotI hai" ityAdi AtmIya rUpa se svIkArAtmaka varaNa kI bAta bhakti mArga kI puSTi karatI hai, bhaktimArga meM pradeza karane se bhakti dvArA hI mokSa kI bAta nizcita hotI haiM / "mujhe bhakti se jAnatA hai" "mujhe tatva se jAnakara hI praviSTa hotA hai" ityAdi bhagavad vAkya, bhaktimArga meM bhI puruSottama jJAna se hI mokSa batalAtA hai| jJAnamArga meM akSarajJAna se mukti batalAI gaI hai / "merI bhakti se yukta mujha meM Asakta yogiyoM ko binA jJAnavairAgya ke bhI prAyaH "mokSa prApta ho jAtA hai" ityAdi vacana se, bhaktimArgIya ke liye, jJAna kI nirapekSatA bhI jJAta hotI hai / isa prakAra zruti aura smRti kI paraspara viruddhatA se kisI eka bAta kA nirdhAraNa saMbhava nahIM hai / aisA bhI nahIM kaha sakate ki-donoM hI jagaha jJAna kI carcA hai isaliye jJAna se hI mokSa hotA hai, tathA jJAna nirapekSatA, bhavita stuti ke abhiprAya se kahI gaI hai, ityAdi / kyoMki viSaya bheda se jJAna bheda hotA hai, ataH kauna sA jJAna mokSa kA sAdhaka haiM, aisA nirNaya karanA kaThina hai / aisA bhI nahIM; kaha sakate ki-zrauta jJAna sAmAnya hai isaliye sabhI prakAra kA jJAna mokSa sAdhaka hai, kyoMki-jJAnI kA akSara meM tathA bhakta kA puruSottama meM laya batalAyA hai, isaliye samuccaya jJAna kI bAta bhI vyartha hai| yadi kaheM ki samuccaya bodhaka mAnane se hI viruddhatA kA nirAkaraNa hogA aura tabhI saba kucha susaMgata ho sakatA hai, so bhI asaMgata bAta hai, pahile jJAnamArgIya jJAna ko jAnakara bAda meM bhakti mArgIya jJAna se laya sthAna kA nirdhAraNa karanA asambhava hai / "tato mAM tattvato jJAtvA" ityAdi kathana se nizcita hotA hai ki-bhaktimArga meM tatva rUpa se bhagavAn kA jJAna hI eka mAtra praveza kA sAdhana hai| "matkAmaramaNaMjAraM"
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 426 ) "ityAdi se ye bhI jJAna hotA hai ki jJAnamArgIya aura bhaktimArgIya yadi jJAna rahita bhI hoM to unhe bhagavat prApti ho sakatI hai, ye vAkya sAdhanatva nirUpaka zruti se viruddha haiN| kahIM kahIM jJAna ko mukti ke sAdhana ke rUpa meM kahA gayA hai kahIM bhakti ko kahA gayA hai, kahIM donoM ko nahIM kahA gayA ataH kisI eka sAdhana ke nizcaya na hone se, mukti kI sAdhanA meM mumukSu kI pravRtti honA kaThina hai| iti prApte Aha-gaterarthavatvamityAdi / gateAnasya arthavatvaM phalajanakatvamubhayathA maryAdA puSTi bhedenetyarthaH / atrAyamAzayaH "eSa u eva sAdhu karma kArayati taM yamebhyo lokebhya unninISati" ityAdi zrutibhyo bhagavAn sRSTi pUrvakAla evaitasmai jIvAyatatkarma kArayitvaitatphalaM dAsya iti vicAratavAniti tathaiva bhavati / tatroktarItyA muktimAdhanAnugame heturavazyaM vAcyaH / evaM sati kRtisAdhyaM sAdhanaM jJAnabhaktirUpaM zAstreNa bodhyate / tAbhyAM vihitAbhyAM muktiH maryAdA / tadrahitAnAmapi svarUpa balena sva prApaNaM puSTirucyate / tathA ca yaM jIvaM yasmin mArge aMgIkRtavAMstaM jIvaM tatra pravarttayitvA tatphalaM dadAtIti sarva sustham atapuSTimArge aMgIkRtasya jJAnAdinarapekSyaM marmAdAyAmaMgIkRtasya tadapekSitvaM yuktameveti bhAvaH / atra sAdhakatvena vipakSe bAdhakamAha / anyathA hi virodha iti / anyathA maryAdA puSTi bhedena vyavasthAyA akathane virodhAt hetostathetyarthaH / virodhastu pUrvapakSa grantha upapAditaH / etenaiva, nanu zravaNAdirUpA prema rUpA ca bhaktiravizeSeNa pApakSaya evodetyuta kazcid vizepo'sti ? tatrAdhunikAnAmapi bhaktAnAM duHkhadarzanAcchavaNAdeH pApanAzakatva zravaNAccAvizeSa pakSastvaMsaMgataH / atha zravaNAdirUpA, pApe satyapi bhavati / prema rUpAtu tannAza eveti vizeSo vAcyaH / so'pi premavatAmapi akrUrAdInAM maNiprasaMge bhagavatA samaM kApaTya kRtizravaNAnna sAdhIyAnityapi zaMkA nirastA veditavyA / tathAhi maryAdA puSTibhedenAMgIkAre vailakSaNyAdAdyAyAmaMgIkRtAnAM mumukSayaiva zravaNAdI pravRttistadAtRtvenaiva bhagavati premApi, na tu nirupadhiH / kadAcit vastu svabhAvena muktIcchAnivRttAvapi tadbhakteH sAdhanamArgIyatvAt "anicchato me gatimaNvI prayaMkta" iti vAkyAdante muktireva bhvitrii| asmin mArge zravaNAdibhiH pApakSaye premotpattistato muktiH|| ukta prApta mata para-' gate rarthavatvam" ityAdi sUtra prastuta karate haiM / gati arthAt jJAna kI phalajanakatA puSTi aura maryAdAbheda se do prakAra kI
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 427 ) hai / ukta kathana kA tAtparya hai ki - "paramAtmA usase acchA karma karAte haiM jise yamaloka se Upara uThAnA cAhate haiM" ityAdi zruti se jJAta hotA hai ki- bhagavAn sRSTi ke prathama hI nirNaya kara lete haiM ki - "isa jIva se aisA karma karAkara aisA phala denA cAhie" isake anusAra hI hotA hai / ukta rIti se to mukti sAdhanAnugama meM hetu avazya mAnanA hogA / isa prakAra se kRti, sAdhana aura sAdhya, jJAna aura bhaktirUpa hai, aisA zAstra se jJAta hotA hai / una donoM se vihita mukti, maryAdA hai / una donoM se rahita bhI, svarUpa bala se prApta karAne vAlI mukti, puSTi hai / jisa jIva ko prabhu, jisa mArga se svIkArate haiM, usa jIva ko usa mArga meM pravRtta kara tadanusAra phala pradAna * karate haiM, aisA mAnane se hI ukta bAta susaMgata ho sakatI hai / puSTi mArga meM aMgIkRta jIva ke lie jJAna Adi apekSita nahIM hote, maryAdA mArga meM aMgIkRta jIva ke lie ve apekSita hote haiM, yahI bAta sahI hai / sAdhakatva rUpa se donoM mArgoM meM bhinnatA dikhalAI gaI hai / yadi ukta bAta nahIM mAneMge to zAstra kathana meM viruddhatA hogI / arthAt maryAdA puSTi bheda kI vyavasthA na mAnane para hI viruddhatA hogii| virodha kA upapAdana pUrvapakSa grantha meM kara cuke haiN| prazna hotA hai ki - zravaNAdirUpA aura premarUpA bhakti sAmAnya rUpa se eka samAna hI pApakSaya karatI haiM athavA kisI meM koI vizeSatA bhI hai ? Ajakala ke bhaktoM ko duHkhI dekhA jAtA hai, zAstroM meM zravaNa Adi se pApanAza kI bAta kahI gaI hai, isalie sAmAnyataH pApanAza kI bAta mAnanA asaMgata hai / dekhane se to aisA hI nizcita hotA hai ki - zravaNa Adi rUpa bhakti pApa kI sthiti meM bhI hotI hai / premarUpA bhakti, pApanAza hone para hI hotI hai, ye usakI vizeSatA hai / premI bhakta akrUra ne syamantaka maNi ke prasaMga meM bhagavAna ke sAtha kapaTa kiyA, isase ye zaMkA bhI samApta ho jAtI hai ki - pApanAza ke binA bhakti nahIM hotI / maryAdA puSTi bheda ko svIkArane se donoM kI vilakSaNatA nizcita ho jAtI hai, ataH maryAdA mArga meM aMgIkRta jIvoM kI -mubhukSu bhAva se hI pravRtti hotI hai, tathA bhagavAna ke dvArA diye jAne se premA bhakti kI pravRtti hotI haiM, akAraNa pravRtti nahIM hotI / kabhI-kabhI mukti kI icchA na hote hue bhI, bhakti sAdhana meM saMlagna bhaktoM ko, usa bhakti se hI "mukti ho jAtI hai, "anicchato me gatimaNvIM prayukte" ityAdi vAkya meM mukti - ko bhakti kA svabhAva batalAyA gayA hai| isa mArga meM, zravaNa Adi se pApakSaya ho jAne se premotpatti hotI hai aura phira mukti ho AtI hai /
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 428 ) puSTimArge aMgIkRtestvatyanugraha sAdhyatvAt tatra ca pApAderapratibaMdhakatvAcchavaNAdi rUpA premarUpA ca yugapat paurvAparyeNa vA, vaiparItyena vA bhavatyeva / atra zravaNAdikamapi phalarUpameva / snehenaiva kriyamANatvAnnavidhiviSayaH / na hi avidyAdi muktatyantarUpabhajanAnandAntarAya rUpAnaMkaSAvirala vividhamahAtaru gahanAnAM dahane lolupasyA'nugrahAnalasya tadAntarAlikapApatUlaM pratibandhakamiti vaktuM zakyam / taduktaM-zrIbhAgavate-"svapApamUlaM bhajataH priyasya tyaktAnyabhAvasya hariH parezaH, vikarma yaccotpatitaM kathaMcid dunoti sarva hRdi sanniviSTam" iti| vikarma prAktanaM tad duHkhadamiti, svayaM ca haritvena duHkhaharteti dhunoti / ukta vizeSaNa viziSTasya svato vikarmakRtyasaMbhavAt sAMsargikaM matto bhUtaM, natu mayAkRtaM itivad vA yat kRtaM vikarma tat kathaMcidutpatitamityucyate / tyaktAnyabhAvatvena bhagavatsevAvyAsaMgenendradyumnAkhya pANDyarAjavanmahadAgamanAdyajJAnaM vA vaktA uktarUpe bhakte vikarmoktAvarucijJApanAya vA kathaMcidityuktavAn tena tarkitaM vikarmAtrAbhipretamiti jJAyate / etAdRzasyApi yadi vikarma bhavet tadA tannivRtyartha na tenAnyat karttavyam / bhagavAn eva hRdiniviSTastad dhunoti yat iti / kadAcit svabhakti valasphUyA sadopamapi janaM kRtArthI kariSyAmItyaMgI kuryAccedbhaktastadaiva hRdisthaiva tatsaMsargajaM dopamasyaitadaMgIkAreNa tad dopamapi dhunotIti sarva padenocyate / cirakAlabhogyamapi tatkSaNenaiva nAzayati / tannAzane kAlAderapratibaMdhakatvAmityapi jJApayitu parasya kAlAderIzatvamuktam / atra bhajanAdi hRnnivezAntAnAM spaSTa eva vikarmaNi satyapi saMbhava iti / puSTimArga meM aMgIkRta jova bhagavAna ke atyanugraha se anugrahota hote haiM, unake lie pApa Adi kA koI pratibandha nahIM rahatA, unameM zravaNa aadiruup| aura premarUpA bhakti kabhI eka sAtha, kabhI Age pIche, kabhI pahile premarUpA aura bAda meM zravaNAdirUpA bhakti hotI hai / isa mArga meM zravaNa Adi bhI phalarUpa hote haiM / kyoMki ye snehapUrvaka kie jAte haiM, isalie ye vidhi ke viSaya nahIM hote / ye nahIM kaha sakate ki-avidyA Adi se mukta bhajanAnaMda ke, antarAya pApoM ke bana ko, dahana karane vAle bhagavadanugraha rUpa anala ke bIca meM, pApatUla pratibandhaka ho sakatA hai / (arthAt jo prabhukRpA pApa ke bar3e-bar3e gahana banoM ko bhasma kara sakatI hai pApatUla usase kaise baca sakate haiM ?) vaisA hI zrImadbhAgavata meM kahA bhI hai-"apane caraNa kamala ke bhajana karane vAle priya bhakta se jo vikarma ho jAte haiM, unheM. prabhu hRdaya meM praveza kara naSTa kara dete haiN|" vakarma, prAktana karma svarUpa hote haiM jo ki duHkhadAyI hote haiM, svayaM hari duHkhahattA
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 426 ) hokara unako naSTa karate haiM / bhakta kahalAne ke bAda jova svayaM hI vikarma nahIM kara sakatA, kusaMgavaza yadi kucha kara bhI baiThatA hai to use vaha apanA na mAnakara, kisI prakAra ho gayA, aisA hI kahatA hai anyAnya karmoM kA tyAgakara ekamAtra 'bhagavatsevA meM saMlagna pAMDyadeza ke rAjA indradyumna ko pUjya agastya RSi ke Agamana kI pratIti nahIM huI, ukta prakAra ke bhakta kI vikarma meM aruci ho, isa bhAva ko dikhalAne ke lie hI, pAMDayarAja ke prasaMga meM-"svapAdamUlaM ityAdi zloka kahA gayA hai tathA yaha dikhalAyA gayA hai ki jaise pANDya nareza dvArA vikarma hone para bhI unhoMne bhakti kA tyAga nahIM kiyA vaise hI pratyeka bhakta ko bhakti kA Azraya kadApi nahIM chor3anA cAhie, bhagavAna svayaM hI vikarmajanya pApa kA nAza kara mukta kareMge apanI bhakti vala' kI sphUrti se, doSa yukta vyakti ko bhI, prabhu, "ise kRtArtha karU gA" aisA vicAra kara usake hRdaya meM virAje hue hI, saMsargaja doSa ko, ukta prakAra ke aMgIkAra ke AdhAra para hI nAza kara dete haiM, yahI bhAva "dhunoti" ityAdi pada se dikhalAyA gayA hai| cirakAla bhogya ko bhI prabhu, usI kSaNa nAza kara dete haiM / usa nAza meM kAla' Adi kA pratibandha nahIM rahatA isase ho, paramAtmA ko kAla Adi kA svAmI kahA gayA hai| isa prasaMga meM ye siddha kara diyA gayA hai ki-vikarma kI sthiti meM, bhajana Adi hRdaya meM rahate haiN| 8. adhikaraNa : upapannastallakSaNArthopalabdherlokavat // 3 // 3 // 30 // nanu muktereva sarvatra phalatvamucyate, yuktaM caitat, saMsRterduHkhAtmakatvAt, tannivRtteH sarve pAniSTatvAt / puSTimArgIya bhaktAnAM tadanapekSitatvamucyate / taduktamatharvaNopaniSatsvaSTAdazArNamaMtrasvarUpamuktvA paThyate "parabrahmaitadyo dhArayati" ityAderante "so'mRtobhavati" ityAdi / etadagre-"kiM tad rUpaM ki rasanam kathamaitad bhajanam 1" ityAdi praznottaraM paThyate-"bhaktirahasya bhajanaM tadihAmutropAdhinairAzyenaivAmuSyAtmanaH kalpanametadeva neSakarmyam" iti / etadatra vicAryate-maMtravRtti tadadhiSThAtR rUpadhyAnAderamRtatvaphalamucyate / bhajanasvarUpaM ca yAvat phalanairAzyena bhagavatyAtmanaH kalpanamityucyate / na ca phalanairAzyena bhajate'pyante muktireva bhavitrIti vAcyam / "taM yathA yathopAsate tathaiva bhavati tad haitAn bhUtvA avati" iti zrutemukti sAdhanatvena jJAtvA bhajataH saiva phalam / svarUpasyaiva svataMtra puruSArthatvamanubhavan yo bhajate tasya tadeva phalamiti yato
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 430 ) nirNayaH saMpadyate / "ye yathA mAM prapadyante tAMstathaiva bhajAmyaham" iti bhagavad vAkyAcca / ata eva rahasya bhajanaM lakSyamuktam / saba jagaha mukti ko hI phalarUpa se batalAyA gayA hai, jo ki ThIka hI hai, kyoMki sRSTi duHkhAtmaka hai, usase sabhI chUTanA cAhate haiM / puSTimArgIya bhaktoM ko usakI bhI apekSA nahIM hotI / atharvaNopaniSad meM aSTAdazAkSara maMtra ke svarUpa kA varNana karate hue likhate haiM- "isa rIti se jo parabrahma ko dhAraNa karatA hai"" ityAdi ke anta meM " vaha amRta hotA hai" isake bAda prazna huA ki bhagavAna kA rUpa kaisA hai ? unake nAmAmRta kA rasAsvAdana kaise hotA hai ? unakA bhajana kaise hotA hai ?" isakA uttara dete haiM- "unakI bhakti hI bhajana hai, isa loka tathA paraloka ke samasta bhogoM kI kAmanA kA sarvadhA tyAga karake ekamAtra zrIkRSNa meM ho indriyoM sahita mana ko lagA denA ho naiSkarmyaM hai / " isa prasaMga meM vicAra kiyA gayA hai ki maMtrAvRtti aura maMtra ke adhiSThAtR devatA ke rUpa ke dhyAna se amRtatva prApti hotI hai / phala kI AkAMkSA se rahita bhagavAna meM AtmabhAva kA cintana hA bhajana kA svarUpa hai / phalAkAMkSA rahita bhajana ke anta meM mukti ho hogI ye nahIM kaha sakate / "usa paramAtmA ko jisa bhAva se upAsanA karatA hai vaisA hI hokara use prApta karatA hai" isa zruti se mukti sAdhana rUpa se jAnakara bhajana karane vAle ko vaisI hI prApti hogI / svarUpa ko hI svatantra puruSArtha mAnakara jo bhajana karatA hai use svarUpa prApti hotI hai, yahI ukta vAkya meM nirNaya kiyA gayA hai / " jo mujhe jisa bhAva se bhajatA hai,. maiM use usI bhAva se bhajatA hU~" isa bhagavad vAkya se bhI ukta bAta kI puSTi hotI hai / ekamAtra bhajana ko hI lakSya batalAyA gayA hai| tathA ca zrautatva bhagavatsaMbaMdhitvayoravizeSAt "kata mogarIyAn ?" iti saMzaye guDhAbhisaMdhiH paThati / mumukSoH sakAzAdurahasyabhajanakattaivopapannaH / upapatti yuktaH / tamevodghATayati- 'tallakSaNArthopalabdheH iti / tallakSaNo bhagavatsvarUpAtmakoyo'rthaH / svataMtra puruSArthaM rUpastadupalabdheH / svAdhInatvenatatprApterityarthaH / yadyapi puruSottame praveze tadAnandAnubhavo bhavati tathApi na prabhosvadadhInatvam / bhaktitirobhAvAt, pratyuta vaiparItyam / bhajanAnaMdasya tatAdhikyaMtu " muktiM dadAti karhicit sma na bhaktiyogam" - dIyamAnaM na gRhahNanti vinA matsevanaMjanAH- " nArAyaNaparA " ityupakramya " svargApavarga narakeSvapi tulyArthaM darzinaH " ityAdi vAkyairadhyavasIyeta / ataeva sAmIpyavAcyupasarga uktaH / tena dAsItvena dAsatvena lolAyAM suhRtvena prabhunikaTe sthitiruktA bhavati /
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 431 ) zAstrajJAna aura bhagavatsambandha donoM hI samAna haiM inameM koI bar3A choTAnahIM hai / "kauna bar3A hai ?" isa saMzaya para donoM ko gUDhAbhisaMndhi kA ullekha kiyA gayA hai / mumukSu bhAva se hI ananya bhakti karane kA bhAva ho sakatA hai / isa bAta ko "tallakSaNArthoMpalabdheH "ityAdi meM kahA gayA hai / tallakSaNa arthAt bhagavattattvarUpAtmaka jo artha hai, svatantra puruSArtha rUpa se usakI upalabdhi hotI hai / usako prApti svatantra rUpa se hotI hai / yadyapi sAyujya mokSA-- vasthA meM jIva kA praveza puruSottama meM hotA hai aura usameM AnaMdAnubhUti bhI hotI hai, kintu prabhu, usa jIva ke vazaMgata nahIM hote kyoMki usa jIva meM bhakti kA tirobhAva rahatA hai / apitu prabhu usase viparIta ho jAte haiM / bhajanAMnanda. ko vizeSatA to-"bhagavAn mukti to de bhI dete haiM, bhakti kisI-kisI ko ho dete haiM "bhakta loga mukti diye jAne para bhI mero sevA ke atirikta use grahaNa nahIM karate "saba kucha nArAyaNa paraka ho hai" ityAdi upakrama karake "bhakta. loga svarga apavarga narka Adi sabhI ko samAna bhAva se dekhate haiM" ityAdi vAkyoM meM spaSTa rUpa se kahI gaI hai| isIlie sUtra meM sAmIpyavAcI upasarga kA prayoga kiyA gayA hai / jisase dAso bhAva, dAsabhAva aura lolA meM sauhArda bhAva se prabhu ko nikaTatA kI sthiti lakSita hotI hai| na ca mahatpadArtha svarUpAjJAnAdalpa evAnande yathA sarvAdhikyaM manvAna: pUrvokta na vAMcchanti tathA'trApIti vAcyam / dIyamAnAtrAmarthAnAM svarUpAjJAnA sambhavAt / anubhavaviSayI kriyamANatvisyaivAtra dIyamAna padArthatvAt tadajJAne svargAditraye tulyadarzitvAsaMbhavazca / "mukti dadAti kahiMcit sma na bhaktiyogam iti vAkye bhaktarAdhikyaM spaSTamevocyate / tasmAtnyUnArtha jighRkSoH sakAzat pUrNArthavAn mahAn iti yuktamevAsyopapannattvam / imamevArtha dRSTAntenAhalokavaditi / yathA svAdhIna bhartR kA nAyikA tadavasthA'nanuguNa gRhavittAdika dIyamAnaM api norIkaroti tathetyarthaH / aisA nahIM kaha sakate ki-bar3I vastu ke svarUpa kA jJAna na hone se jaise loga choTI vastu ke Ananda se tRpta ho jAte haiM, vaise hI svargAdi ke svarUpa kA jJAna na hone se bhajanAnanda ko bar3A mAna liyA gayA hai| diye jAne vAle padAthoM kA svarUpa jJAna na ho, aisA asaMbhava hai / anubhUta padArthoM kI hI, diye jAne para choTe bar3e rUpa meM parakha kara svIkRti hotI hai| yadi unakA jJAna na.
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 432 ) "hotA to svarga Adi tInoM ko bhajanAnanda se tulanA karanA asambhavathA, anu'bhUta vastu kI tulanA hotI hai / nyUnArtha ko jAnane vAlA ho pUrNArthaM mahAn kA varaNa kara sakatA hai / isI bAta kA udAharaNa dete haiM- "lokavat" / jaise ki- loka meM svAdhIna bhatRkA nAyikA sambhogAvasthA ke Ananda ke atirikta anya vastuoM ko tuccha mAna kara, ghara dhana Adi ko bhI diye jAne para nahIM svIkAratI vaise hI bhakta kI ukta bAta bhI haiM " mukti dadAti " ityAdi meM spaSTa rUpa se bhakti kI vizeSatA batalAI gaI hai / athavA sa bhagavAneva lakSaNamasAdhAraNo dhamoyasya sa tallakSaNa udbhaTa 'bhaktibhAva: sa evArthaH svatantrapuruSArtha rUpa ityagra e pUrvavat / bhagavat prAkaTyavAneva hi bhakto bhaktatvena jJAyate iti tathA / etena jJApyaM hi jJApakAdhika bhavati, evaM sati yajJApakaM parama kASThApanna vastu puruSottama svarUpaM sarvaphalarUpaM tanmahatvaM kathaM vaktu N zakyaM iti sUcyate / ukta sUtra kI vyAkhyA isa prakAra bhI kI jA sakatI hai ki- bhagavAn hI asAdhAraNa dharma hai jinakA bhakti bhAva udbhava hI svatantra puruSArtha rUpa hai, isake Age kI vyakhyA pUrvavat hogI / bhakta, bhakti ke bala se hI jAna sakatA hai ki - bhagavAna prakaTa hote haiM isa sthiti meM, jJApaka se jJApya adhika hotA jJApaka ke liye jo parama kASThApanna vastu puruSottama svarUpa hai jo ki samasta phalarUpa hai, unakA mahatva kaise kahA jA sakatA hai / C. adhikaraNa aniyamaH sarvAsAmavirodhaH zabdAnumAnAbhyAm | 3 | 3|31|| atharvaNopaniSatsu paThyate - "parabrahma tad yo dhArayati rasati bhajati dhyAyate premati zrRNoti zrAvayatyupAdizatyAcarati so'mRto bhavati so'mRto bhavati" iti / tatra dhAraNAdInAM samuditAnAM evAmRta sAdhakatvamuta pratyekarmApa 1 iti bhavati saMzayaH / atra dhAraNAdi sAdhanakalApamuktvA phalamucyat iti samuditAnAmeva muktisAdhakatvamupalakSaNaM caitacchravaNAdi navavidha bhaktI nAmapyemeva tathAtvaniti pUrvapakSe siddhAntamAha - "aniyamaH iti / samuditAnAmeva teSAM phalasAdhakatvamiti niyamo nAstItyarthaH / atropapatimAha - "sarvAsAmavirorghaH" iti / " cintayazcetasA kRSNaM mukto bhavati saMsRteH iti zrutyA
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 433 ) cintana mAtrasya tathAtvamucyate / "paMcapadoMjapan" ityAdi uktvA "brahma saMpayate brahma saMpadyate'' iti zru tyA kIrtana mAtrasya tadhAtvamucyate / tadhA ca pratyekapakSa eva sarvAsAM zru tonamavirodhaH syAt / evaM sati "parabrahma tad yo dhArayati" ityAdiSu "so'mRto bhavati" iti padaM pratyekaM sambadhyate itijJeyama / atharva ga gopAlatApanI upaniSad meM pATha hai ki-"jo kRSNa nAmaka parabrahma kA dhyAna karatA hai, prema karatA hai, nAma zravaNa karatA hai, nAma sunatA hai, nAma kA upadeza karatA hai, tathA ina sabakA AcaraNa karatA haiM, vaha amRta hotA hai amRta hotA hai / " aba isa para saMzaya hotA hai ki -dhAraNA Adi saba mila kara amRta sAdhaka haiM athavA ye alaga alaga bhI amRta sAdhaka haiM ? ukta prasaMga meM dhAraNa Adi sAdhana kalApoM kA varNana kara phala kA ullekha kiyA gayA hai jisase sabhI sAdhana mukti ke sAdhaka jJAta hote haiM, isI prakAra. zravaNa kIrtana Adi navavidha bhakti sAdhana bhI mukti ke alaga alaga sAdhaka kaheM gaye haiN| isa pUrvapakSa para siddhAnta batalAte hue kahate haiM / "aniyamaH" arthAt ukta sAre sAdhana mukti sAdhaka hoM aisA koI niyama nahIM hai / arthAt saba milakara hI mukti sAdhaka hoM aisA niyama nahIM hai / isa para pramANa dete hue kahate haiM "sarvAsAmavirodhaH / " kRSNa kA citta se cintana karane se saMsAra se mukti hotI hai ''isa zruti se to kevala cintana mAtra se mukti batalAI gaI hai| "paMcapadI japan" ityAdi kahakara "brahma saMpadyate brahmasaMpadyate' ityAdi zra ti se kevala kIrtana se bhI mukti batalAI gaI hai| isa prakAra sabhI sAdhanoM se sabaMdhita zratiyA~ hai, ataH sabhI aviruddha hai|' "jo isa prakAra parabrahma ko dhAraNA karatA hai ityAdi meM "vaha amRta hotA hai" isa pada kA sambandha hogaa| nanu yathA daNDAdInAM pratyekaM ghaTa hetutvoktAvapi naikasyaiva tajjanakatvamevamtrApyekaikasya ciMtanmadestathAtvoktAvapi phalasAdhakatvaM samuditAnAmeva teSAmiti cenmaivam yo'rthoM yatpramANekasamadhigamyaH sa tena pramANena yathA siddhayati tathA maMtavyaH / daNDAdestathAtvaM pratyakSeNa gRhyata iti tatra tathA'stu, prakRtetu teSAM tathAtvamalaukika zabdaka samadhigamyam / zrutistUkta va / na cokta nyAyaH zrI tiSvapi tAtparya nirNAyako bhavatIti vAcyam / alaukike'rye laukikasyAsAmarthyAt / anyathA brahmatNA manasaiva prajAjanane niSekAdika
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 434 ) mapi kalpyet / smRtirapi-"kevalena hi bhAvena gopyogAvaH khagAmRgAH ye'nyemUDhadhiyo nAgAH siddhAmAmIyuraMjasA, etAvAn sAMkhyayogAbhyAM" ityupakramya "antenArAyaNasmRtiH ityAdi rUpavamevAha / imamevArtha hradikRtvAha sUtrakAraH zabdAnumAnAbhyAm' iti / shrutismRtibhyaamityrthH| tecokte / etene sUtrAkArasyAnyo apyanuzayo'stIti bhAti / yatrokta sAdhanastomasaMpattikasmin, bhakto'sti tatra kenaivamuktAvitarasAdhanatva bodhaka zra tivirodhAcchvaNakIrtana smaraNAnAM muktya vyavahitapUrvakSaNe yugapadapi sambhavAdanyathAsiddhisaMbhave vinigamakAbhAvAdekenaiva maktiriti na niyamo'taH pratyeka sAdhakatva bodhikAnAM sarvAsAM zru tInAM mithovirodhaH tahi ekatra tathAtve sarvatraiva tathA'stu ityAzaMkya tatra bAdhakamAha zabdAnumAnAbhyAmiti / pUrvavat / tatra pratyekamapi zuktihetutvamucyat iti na tathetyarthaH / yatra pratyekamapi tathAtvaM tatra kimuvaktavyaM samuditAnAM tathAtva iti bhAvaH tenazliSTaH prayogo'yamiti jJeyam / yadi kaheM ki-daNDa cakra Adi pratyeka ghaTa ke hetu haiM phira bhI koI bhI akele ghaTa kA nirmANa nahIM kara sakate, vaise hI zravaNa Adi mukti ke sAdhaka haM te huye bhI akele sAdhaka nahIM ho sakate, saba mila kara hI mokSa pradAna kara sakate haiM / ye kathana asaMgata hai-jo artha jisa pramANa meM lAgU hotA haiM, usI meM usakI sArthakatA hotI hai, usI prakAra zrabaNa Adi ke sambandha meM bhI mAnanA cAhiye danDa Adi kI samaveta upAdeyatA to pratyakSa dRSTigata hotI hai ataH use to. vaisA hI mAnanA cAhiye, kintu zravaNa Adi sAdhanoM kI mukti pradAnakatA alaukika vastu haiM, jo ki eka mAtra zAstra se hI jJAta hotI haiM / jaisA zra tiyoM se Upara jAna cuke haiN| ye nahIM kaha sakate ki-zrutiyA~ bhI ukta nyAya se hI nirNAyaka hotI hai / alaukika tatva meM, laukika niyama se nirNaya karanA saMbhava nahIM hai| yadi aisA na hotA to prajA kI sRSTi meM brahmA, mana se nipeka Adi kI bhI kalpanA karate / "kevalena hi bhAvena" ityAdi meM spaSTa rUpa se ukta bAta kA hI sasarthana kiyA gayA hai| isI bAta ko hRdaya se mAnakara sUtrakAra ne kahA zabdAnumAnAbhyAm "arthAt zrati smRti se aisA hI nirNaya hotA hai / isa sUtra kAra kI ukti meM dUsarA bhAva bhI parilakSita hotA hai ki mAna lIjiye koI eka bhakta zravaNa kIrtana Adi sabhI sAdhanoM ko karatA hai, usakI mukti kisI eka hI sAdhana se ho jAya to anya sAdhanoM kI mahattA batalAne vAlI zruti kI bAta nistatva ho jAyegI, mukti ke pUrva ke kSaNa taka zravaNa kIrtana smaraNa Adi yadi eka sAtha hote raheM to ye kahanA kaThina hogA ki- kisa
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 435 ) sAdhana se mukti milI, isalie niyama nahIM hai ki-koI eka sAdhana ho mukti pradAna karatA hai, aisA mAnane se pratyeka sAdhanoM kI mahattA batalAne vAlI zrutiyoM meM paraspara viruddhatA bhI hogI, isalie saba milakara eka sAtha mukta karate haiM aisA hI mAnanA cAhiye usI se saba kucha saMgata ho jAtA hai / isa saMzaya ko nivRtti ke liye bhI sUtrakAra-"zabdAnumanAbhyAM" pada kA prayoga karate haiM / sUtrakAra kA kathana hai ki pratyeka sAdhana ko zruti smRti meM, mukti kA sAdhaka kahA gayA hai / savako eka sAtha milakara samaveta sAdhaka nahIM kahA gayA hai / jaba pratyeka meM mokSa pradAnakatA hai, to ve saba milakara bhI kara sakate haiM isameM kahane ko kyA bAta hai ? arthAt vaha to svataH siddha bAta hai| sUtrakAra ne jo ukta pada kA prayoga kiyA hai use zliSTa prayoga jAnanA cAhiye / 10. adhikaraNa : yAvadadhikAranavasthitirAdhikArikANAm / 3 / 3 / 32 // pUrva mumukSubhimuktisAdhanatvena kriyamANAnAM bhagavaddharmANAM muktisAdhana prakAro vicAritaH / adhunA tu bhagavAn svavicAritakArya laukikai maryAdi azakyaM jJAtvA svaizvaryAdikaM datvA yena jIvena tat kArayati sa jIvaH taiH dharmaiH mukto bhavati na vA ? iti vicaaryte| pUrva adhikaraNa meM mumukSuoM dvArA mukti ke sAdhana ke rUpa meM kiye jAte zravaNa kIrtana Adi bhAgavata dharmoM ke mukti sAdhana para vicAra kiyA gayA / aba ye vicAra kareMge ki-bhagavAn, svavicArita kArya laukika aizvarya Adi ko azakya jAnakara jina jIvoM ko svaaizvarya Adi dekara bhoga karAte haiM, ve jIva unase mukta hote haiM yA nahIM ? tatra jIvakRta bhagavadviSayaka dharmANAM yatra tat sAdhakatvaM tatra bhagavadIyAnAM dharmANAM tatsAdhakatvaM sutarAmeva / teSAM svakRtya'sAdhyatvenAvidheyatvAttatatsAdhaneSvapraveze'pIti saMdehe nirNayamAha-yAvadityAdi / yasmin jIve yat kArya sAdhanArthamadhikAro bhagavatA dattastat kArya sAdhanakSamAstasmin ye svadharmA bhagavatA sthApitaste AdhikArikA ityucyante / tatkAyeM saMpattireva tadadhikAraprayojanamiti tAvadeva teSAM tasmin sthitirityarthaH / evaM satitat saMpattau so'pi nivartata iti tatsaMbaMdhino dharmA api nivartanta iti muktiparyanta na teSAM vyApAra saMbhavo.
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 436 ) bhagavatA tathaiva vicAritatvAnmukti bhaktyaiveti bhAvaH / yacca-"brahmaNA saha te maveM saMprApta pratisaMcare, parasyAnte kRtAtmAnaH pravizaMti paraM padam" iti vAkyaM, nattvAkalpAntaM yeSAmadhina |rH saptarSi prabhRtInAM tadviSayakamiti jJeyam / anyathA bhagavadattAdhikAra sAmarthyasya bharatasya svAdhikAra samAptau mukti na vadet / kRtAtmAna itipadAtteSAmapi bhagavati kRtAnta karaNAnAmeva parasya bhagavataH para padevyApi vaikuNThe praveza ucyate na tvAdhikArika gunnaiH|| do bAteM haiM, eka to jIva ke dvArA kiye gae bhagavad viSayaka dharmoM kI mokSa sAdhakatA, dUsare bhagavadIya dhamoM ko mokSa sAdhakatA, ina donoM meM bhagavadIya dharma to asAdhya hai ataH unakA vidhAna to saMbhava nahIM hai, unakI sAdhanoM meM gaNanA ho bhI kaise sakatI hai| isakA nirNaya "yAvat' ityAdi sUtra se karate haiN| kahate haiM ki jisa jIva meM jisa kArya ke sAdhana ke lie bhagavAna ne jo adhikAra de rakkhA hai, jIva usI ko kara sakatA hai, unameM bhI jo svadharma bhagavAna ne nizcita kiye haiM ve hI AdhikArika kahe jAte haiM / unake karane se hI bhakti hogI, vahI una kAryoM ke adhikAra kA prayojana hai, bhakti paryanta hI una kAryoM meM jIva kI saMlagnatA rahatI hai 1 usake bAda sAdhaka unase nivRtta ho jAtA hai ataH usase saMbaddha dharma bhI nivRtta ho jAte haiM / mukti paryanta unakA vyApAra saMbhava bhI nahIM hai, bhagavAna aisA vicAra kara sAdhaka ko bhakti pradAna karate haiM, vahI usakI mukti hai / jaisA ki-"ve saba prati sRSTi meM brahmA ke sAtha rahate haiM, phira ve kRtArtha hokara paraM pada ko prApta kara lete hai" ityAdi meM kalpaparyanta adhikAra vAle saptarSiyoM ke viSaya meM jo kahA gayA hai, isase bhakta ke adhikAra kI bAta nizcita hotI hai| yadi aisA nahIM mAmeMge to. bhagavata pradatta adhikAra prApta samartha bharata kI svAdhikAra kI samApti ho jAne para jo mukti gAthA prasiddha hai, vaha susaMgata na ho skegii| ukta udAharaNa meM jo "kRtAtmAnaH" pada diyA gayA hai usase jJAta hotA hai ki una saptarSi Adi ke antaHkaraNa meM jo bhagavad bhakti hai usI ke AdhAra para ve bhagavAna ke paramapada ko prApta ho jAte haiM / ukta vAkya meM AdhikArika guNoM kI carcA bhI nahIM hai / 11. adhikaraNa :akSaradhiyAMtvavirodhaHsAmAnyatastadbhAvAbhAvAbhyAmopasadavattaduktam / 3 // 3 // 33 // nanUktA'tharvaNopaniSadvAkya bhagavad dharmANAM muktisAdhanatvamucyate /
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 437 ) zrutyantareSu "tamevaviditvA'timRtyumeni", nAnyaH panyA vidyate ayanAya "jJAnAdevatukaivalyam", taratizokamAtmavit, "brahma veda brahmava bhavati", ityAdiSu jJAnasyaiva muktisAdhanatvamucyate / zrutitvAvizeSAdubhayostathAtve kAraNa vaijAtye kAryavaijAtyasyAvazyakatvAnmulA ca tadasaMbhavAt 'bhaktyA mAmabhijAnAti'' iti vAkyAd bhaktI jJAnasyApi saMbhavAt jJAnenaiva muktiriti pUrvapakSe, jJAnasAdhanatva nirUpaka zruti tAtparya nirUpayan puruSottama prApnereva mukinapada vAcyatvAttadbhajanasyaiva tatprApakatvamiti hRdikRtvAha-''akSaradhiyAm" ityAdi / tuzabdaH pUrvapakSa nirAse / vAjasaneyake zrUyate--''etad vai tadakSaraM gAgi brAhmaNA abhivadaMti asthUlam' ityAdi / tathAtharvaNe ca-"athaparA yayA tadakSaramadhigamyate' iti tana jJAnamArge'kSaraviSayakANyeva jJAnAni nirUpyante, puruSottama viSayakANi neti nizcIyate / "brahmanidApnoti param" iti zra tAvakSara brahmavido'kSarAt parasya prAptirucyate / "akSarAdapi cottamaH" iti bhagavad vAkyAccAkSarAtItaH purussottmH| "bhaktyAmAmabhijAnAti" iti vAkye "mAm" iti padAt puruSottama viSayakaM jJAnamucyate, na tvakSaraviSayakam / / ukta atharvaNopaniSad vAkya se bhagavad dharmoM kI mukti sAdhanatA batalAI gaI / anyAnya-"use jAnakara mRtyu kA atikramaNa karatA hai / jJAna ke atirikta, use jAnane kA koI dUsarA mArga nahIM hai, vaha ekamAtra jJAna se hI prApya hai / Atma vida hI zoka se mukta hotA hai, brahma ko jAnakara brahma hI ho jAtA hai", ityAdi zra tiyoM meM jJAna ko hI mukti kA sAdhana batalAyA gayA hai| donoM hI prakAra kI zra tiyA~ samAna haiM, donoM meM koI vizeSatA to hai nahIM donoM se hI mukta hone kI bAta kahI gaI hai, donoM ko hI kAraNa mAnane se eka bAta uThatI hai ki-mukti rUpI kArya kisake anurUpa hai, kAraNa aura kArya ke prakAra meM to bheda ho nahIM sakatA, aisA hone se to mukti saMbhava nahIM hai / "bhakti se mujhe jAnatA hai" isa vAkya se jJAta hotA hai ki - bhakti se jJAna hotA hai, usa jJAna se hI mukti hotI hogI, aisA mAnane se ukta zaMkA kA samAdhAna ho jAtA hai| isa para jJAna sAdhanatA ko nirUpaka zruti ke tAtparya kA nirUpaNa karane ke lie, puruSottama prApti hI mukti hai jo ki bhajana se hI prApta hotI hai, isa bAta ko vicAra kara sUtrakAra "akSaradhiyAm' ityAdi sUtra prastuta karate haiM / sUtra kA tu. zabda pUrvapakSa kA nirAsa karatA hai / vAjasaneyaka kA pATha hai ki-"etad vaitadakSaraM" ityAdi tathA atharvaNa kA pATha hai-"atha parA mayA tadakSaraM" ityAdi, ina donoM meM jJAnamArga se akSara prApti kI bAta kahI gaI hai, puruSottama prApti
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 438 ) kI bAta nahIM hai / "brahmavidApnotiparam" zruti meM bhI, akSara brahma ke jJAtA kI, akSara se para tatva kI prApti batalAI gaI hai| "akSarAdapi cottama" isa bhagavad vAkya se, akSara se atIta puruSottama haiM aisA jJAta hotA hai / "bhaktyA mAma bhijAnAti" ityAdi vAkya meM "mAm" pada se puruSottama viSayaka jJAna kI bAta kahI gaI hai, akSara viSayaka jJAna kI nhiiN| kiM ca brahmabhUtasya bhakti lAbhoktestasya cAnaMdAMzavirbhAvAtmakatvAttasya cAvidyAnAzajanyatvAttasya cAkSara jJAnajanyatvAt pUrva kakSA vizrAntamevAkSara jJAnam / evaM satyakSaraviSayiNA dhiyAM zru tau mukti sAdhaneSu yo'varodhaH pravezanaM gaNaneti yAvat sa sAmAnyatvabhAvAbhyAM hetubhyAM puruSottamasaMbaMdhi saMbaMdhe muktiriti sAmAnyam / maryAdAmArge aMgIkRtAnAM "brahmabhUtaH prasannAtmA na zocati na kAMkSati, samaH sarveSubhUteSu mabhakti labhate parAm" iti vAkyAt brahmabhAvAnantarameva bhagavadbhAva saMbhavAttena puruSottame pravezAttatra paramparopayogI brahmabhAvattayetyubhAbhyAM hetubhyAM tathetyarthaH / vastutastu puruSottama prAptireva muktiriti bhAvaH / "brahmabhUta vyakti ko bhaktilAbha hotA hai" isa ukti se jJAta hotA hai ki, brahmabhUta meM paramAtmA ke AnaMdAMza kA AvirbhAva ho jAtA hai jisase usakI samasta avidyA kA nAza ho jAtA hai, ye sthiti akSara jJAna hone para hI hotI hai, isase nizcita hotA hai ki akSara jJAna, mukti mArga kA prathama vizrAma sthala hai / akSara viSayaka buddhi se, jisa zruti meM, mukti sAdhanoM meM avarodha dikhalAyA gayA hai, vo praveza kI dRSTi se hI hai / jJAna aura bhakti ina do hetuoM se puruSottama saMbaMdhI mukti hI sAmAnya rUpa se batalAI gaI hai / maryAdA mArga ko svIkArane vAle bhaktoM kI to-"brahmabhUta vyakti prasanna rahatA hai, na kucha socatA hai na AkAMkSA karatA hai, prANimAtra meM sama bhAva rakhatA hai aura merI parA bhakti prApta karatA hai" ityAdi vAkya se brahmabhAva ke bAda hI bhagavad bhAva kI prApti batalAI gaI hai| puruSottama meM praveza pAne ke lie prathama brahmabhAva prApti Avazyaka hai, ataH jJAna aura bhakti donoM hI isa dRSTi se samAna haiN| vastutaH to puruSottama prApti hI mukti hai, yahI nizcita mata hai| __nanvakSarasyAviziSTatvena tadupAsakAnAmapi tathAtvatkeSAMcit tatraiva layaH, keSAMcid bhaktilAbha iti kathamupapadyata ityAMzakya tatra hetu dRSTAntenAha
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 436 ) "opasadavat" iti / upasadAkhye karmaNi tAnUnaptrasparzAkhyamaupasadaM karmAsti"tatrAtithyAyAM dhrauvAt ruci camase vA yadAjyaM caturavattaM vA samavadyati tatrAnUnaptram' ityucyate "anAdhRSTamasIti" mantreNa SoDazApyatvijo yajamAnena saha "tAnUnaptraM samavamRzantyanu me dokSAm" iti maMtreNa yajamAnastatsamavamRzan yama R tvajaM kAmayetA'yaMyajJaM yazasamRcchediti taM prathamamavamarzayediti zrUyate zrutau kalpe ca / atra sarveSAmRtvijAM tAnUnaptratvAvizeSe'pi yasmin snehAtizayena tathecchA tatraiva tathA kRtirnetareSu / na hi tatrAviziSTeSu kathamevaM kRtiriti paryatruyogaH sambhavatyevamihApi ityarthaH / aba saMzaya hotA hai ki-akSara tattva sAmAnya hai to usake upAsakoM ko usakI prApti ho jAtI hai aura unakA usI meM laya ho jAtA hai, unameM se kucha bhakti kaise prApta kara lete haiM ? isa AzaMkA para hetu dRSTAnta upasthita karate haiM ki-jaise upasada nAmaka yajJIya karma meM "tAnUnagna sparza" nAmaka karma hotA hai, usameM "AtithyAyAM dhrauvAt ruci" ityAdi kahA jAtA hai tathA "anAdhRSTamasi" isa maMtra se solaha Rtvija yajamAna ke sAtha par3hate haiN| "tAnUnaptraM samavamRzanti anu me dIkSAm' isa maMtra se yajamAna, Rtvija ko samavamRzan karane kI kAmanA karatA hai isa para "ayaM yajJaM yazasamRcchet" ityAdi prathama parAmarza, Rtvaja yajamAna ko detA hai / isa karma kA ukta prakAra zruti aura kalpa donoM meM milatA hai / isa karma meM tAnUnapna karma, sAmAnya rUpa se, sabhI RtvijoM kA abhiSeya hai / jisa vidhi meM jisakA atisneha ho vaha svecchA se usa vidhi ke anusAra tAnUnapanna karma kare use pUrI vidhi karanA Avazyaka nahIM hai| una una sAmAnya vidhiyoM meM amuka prakAra hI kaise kArya siddhikara sakegA ? aisA saMSaya jaise ukta karma ke viSaya meM kiyA jA sakatA hai, vaisA hI saMzaya akSara ke saMbandha meM bhI hai / [jo ki nirarthaka hai ] nanu zravaNAderyathA puruSottama saMbaMdhitvena tatprAptihetutvamevamakSarasyApyasti ityAzaMkA tu nikhilAsurajIvatamaH pujanirAsakena yaduvaMzodayAcAlacUr3AmaNinaiva nirasteti na svatovaktumucitetyAzayenAha-taduktama iti- bhagavadagItAsviti zeSaH / tathA "yadakSaraMvedavidovadaMti" ityupakramya "sayAti paramAMgatim" ityantena akSara prAptyupAyamuktavA 'ananya cetAH satatam" ityAdinA zvaprAptayupAyaM vailakSaNyaM coktavA bhaktayekalabhyatvaM svasya vaktu pUrva kSarAkSarayoH svarUpa mAha / 'sahasra yugaparyantaM" ityupakramya "prabhavatyaharAgamaH" ityantenakSara svarUpa
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 440 ) muktvA, "paraH tasmAtta bhAvo'nyaH" ityupakramya "taddhAma paramaM mama" ityantena akSara svarUpamuktam / atra pUrva kSarasvarUpamuktam iti parastamAtvittyatra kSarAdeva paratvamucyate / tacchabdasya pUrNaparAmarzitvAttasyaiva pUrvamuktatvAdataevAkSaravyAvartakastu zabdaH uktaH / etena nityatvena kSaraNAbhAvAt akSara zabdena jIva evocyate, na tu puruSottamAdhiSThAnabhUto jIvAtIta iti nirastam / yaM prApyana nivartante' itivAkyAjjIve tathAtvAsaMbhavAt / nityamuktattvApatyA zAstravaiphalyApattezca / itaeva jJAnamAgiNAM tat prAptireva muktiriti jJeyam / tato'nivRtteH / 'puruSaH sa paraH pArtha" ityanenAkSarAt parasya svasya bhattayekalabhyatvaM uktam / tena jJAnamArgIyANAm na puruSottama prApti iti siddham / "yasyAnta: sthAni" ityanena parasyalakSaNamuktam / taccamRtsAdi prasaMge zrI gokulezvare spaSTamucyate / tenAkSaropAsakAnAM na puruSottamopAsakatvam / taSiyaka zravaNAderabhAvAditi bhaavH| "avyakto'kSara ityuktastamAhuH paramAMgatim" iti vAkyAt "sa yAti paramAgatim" itivatyAkSaramaiva yAtItyarthoM jJeyaH / . jaise ki zravaNAdi sAdhanoM ko puruSottama saMbandhI hone se unakI prApti ke hetu batalAyA gayA, vaise hI unheM akSara prApti ke hetu mAnane meM kyA pratipatti hai ? isa saMsaya kA uttara, AsurI jIvoM ke ajJAnAMdhakAra kI nivRtti ke lie udita yaduvaMzIyAMcala cUDAmaNi bhagavAna zrI kRSNa dvArA hI diyA jA cukA hai, merA kucha kahanA ucita nahIM hai| isa bhAva se sUtrakAra kahate haiM taduktam, arthAta bhagavAna bhagavadagItA meM spaSTa kaha cuke haiN| gItA meM--''yadakSaraM vedavidovadaMti" se lekara "sa yAti paramAMgatim" taka akSara prApti kA upAya batalAkara "ananya cetAH satatama' se apanI prApti ke upAya kI vilakSaNatA kaha kara, apanI bhaktayekasamyatA ko batalAne ke pUrva kSara aura akSara kA svarUpa batalAte haiN| "sahasrayugaparyantam" se lekara "prabhavaMni aharAgamaH" taka kSara kA svarUpa batalAkara "parastasmAttu bhAvo'nyo" se lekara "taddhAma paramaM mam" taka akSara kA svarUpa batalAyA / isameM pahale kSara kA svarUpa batalAyA 'parastamAtta" * ityAdi meM kSara ko akSara se zreSTha btlaayaa| tata zabda se pUrva parAmRSTa kSara se zreSTha vakSara ko batalAne ke lie tu zabda se pUrva vastu kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| nitya aura kSara se rahita hone ke kAraNa akSara zabda jIva vAcI hai, puruSottama adhiSThAna bhUta jIvAtIta kA vAcI nahI hai| "yaM prApya na nivarttante' isa vAkya se nizcita hotA hai ki jIva meM vaisI kSamatA nahIM hai| akSara zabda ko jIva vAcI mAnane se "nitya ukti' meM vAdhA par3egI aura zAstra bhI nira
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( * 441 ) rthaka ho jaayegaa| jJAnamAgiyoM kI, akSara prApti rUpa, mukti ho hotI hai / "puruSaH sa paraH pArtha" ityAdi vAkya se bhagavAna, akSara se para apane ko, eka mAtra bhakti se hI labhya batalAte haiM / isase nizcita hotA hai ki jJAnamAgiyoM ko puruSottama prApti nahIM hotii| "yasyAntaH sthAni" ityAdi se para kA lakSaNa batalAyA hai, mRtsAdi ke prasaMga meM gokulezvara ne spaSTa kahA hai / isalie akSaropAsakoM ko puruSottama upAsaka nahIM kaha sakate akSIpAsakoM ke lie zravaNa Adi sAdhanoM kA kahIM ullekha nahIM hai / "avyakto'kSara ityuktasmAhuH paramAMgatim" isa vAkya se "sa yAti paramAgatim" vAkyollekhya akSara tatva kA ho bodha hotA hai| vica taittarIyopaniSatsu paThyate-"yasminnidaM saMca vicaiti sarva yasmina devA adhivizve niSeduH, tadevabhUtaM tadubhavyama idaM tadakSare paramevyo man / yenAvRtaM khaMca divaM mahIM ca yenAdityastapati tejasA bhAjasA ca yamantaH samudra kavayo vayanti yadakSare parame prjaa|" iti atrAkSarAtmakatvena kSarAtmakAdAkAzAt paramevyomni bhaktAnAM hRdayAkAza iti yAvat / tatra prakAzamAnamityarthAt / ataeva "brahmavidApnoti param" ityupakramya "satyaM jJAnamanaMtaM brahma" yo veda nihataM guhAyA parame vyoman" ityedatadupaniSatsvevapaThyate / "yadakSare parame prajA" iti padmavayantItyanena saMbaMdhyate / atra prajA padAt vyApi vaikuNThAtmako loko'kSara padenocyate ityavagamyate / ataeva na yatra mAyetyAdinA zrI bhAgavate tatsvarUpa mucyate / kAnAkSarasya puruSottamAdhiSThAnatvaM nishciiyte| ito'kSarAtItaH puruSottama ityavagamyate / evaM sati sAmAnyaM bhagavad vibhUtirUpatvaM tadbhAvastasya puruSottamasya bhAvaH sattA uktarItyA tatra sthitiriti yAvat tAbhyAM hetRbhyAM. tathetyapyoM jnyeyH| taittarIyopaniSad meM "yasminnidaM saMca" ityAdi meM, akSarAtmaka rUpa se, kSarAtmaka AkAza se zreSTha, paramavyoma bhaktoM ke hRdaya AkAza kA varNana kiyA gayA hai / use prakAzamAna batalAyA gayA hai isalie "brahmavidApnoti param satyaMjJAnamanaMtaM brahma 'yo vedanihataMguhAyAM parame vyoman" ityAdi rUpoM meM usakA ullekha kiyA gayA hai / "yadakSare parame prajA" ityAdi pada bhI ukta tattva se hI saMbaMdhita pratIta hotA hai / prajApada se vyApaka vaikuNTha loka hI akSara pada se kahA gayA hai / "nayatra mAyA" ityAdi se zrImadbhAgavata meM usake. svarUpa kA ullekha kiyA gayA hai| isase akSara tatva kI puruSottamAdhiSThAnatA
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 442 ) 'nizcita hotI hai / aura isI se akSarAtIta puruSottama tattva bhI avagati hotI hai / sAmAnya rUpa se akSara bhagavad vibhUti rUpa hai, kyoM ki vaha puruSottama bhAva ko prApta kara letA hai, usakI sthiti isI prakAra se rahatI hai isalie jJAna aura bhakti donoM hI hetu isameM bhI ho sakate haiN| i yadAmananAt 3 / 3 / 34 // nanu saMsAra nivRtyAnaMdAvirbhAvayIravizeSAdakSare brahmaNi laye puruSottameprave'zAt nyUnataukto ko hetu ? ityAkAMkSAyAmAha-"iyadH" iti / parimANavacanam, tasya zru tI kathanAdityarthaH / atredaM jJeyam / taittarIyopaniSatsu-''saiSA'naMdasya 'mImAMsA bhavati" ityupakramya mAnuSamAnaMdamekaM gaNayitvA tasmAduttarottaraM zataguNamAnaMdaM gaMdharvAnArabhya prajApatiparyantasyoktvocyate-"te ye zataM prajApaterAnaMdAH -sa ekobrahmaNa AnaMdaH" iti / evaM sati iyata etAvadakSarAnaMdasya sAvadhikatvena zrutau kathanAdAnaMdamayarabena niravadhyAnaMdAtmakatvasya puruSottame kathanAtta thoktiriti / prazna hotA hai ki-akSara prApti aura puruSottama prApti, donoM hI sthitiyoM 'meM saMsAra nivRtti to ho hI jAtI hai usa nivRtti meM sukha to hai hI phira akSara brahmalaya ko puruSottamalaya se nyUna kahane kA kyA kAraNa hai ? isakA uttara "iyad" ityAdi sUtra se dete haiM / isakA mukhya kAraNa iyattAM arthAt parimANa hai, jo ki zruti ke kathana se nizcita hotA hai| taittarIyopaniSad meM AnaMda saMbaMdhI mImAMsA kI gaI hai, usameM sarvaprathama mAnuSa AnaMda ko batalAkara usake bAda anyAnya AnaMdoM ko sau gunA batalAte hue gaMdharva se lekara prajApati taka AnaMda kI vizeSatA batalAte hue kahate haiM ki-"jo sau prajApati ke AnaMda haiM utanA kevala brahma kA AnaMda hai / " isa prakAra akSarAnaMda kI sImA nirdhArita karate hue brahma ko sImA rahita AnaMdamaya puruSottama batalAyA gayA hai, isI se akSarAnaMda ko nyUna kahA gayA hai / :12 adhikaraNa : antarAbhUtagrAmavat svAtmanaH / 3 / 3 / 3 / / atha jJAnamArge yathA svAtmatvena brahmaNo jJAna tathA bhaktimArge'pi, bhaktyApuruSottama jJAne svAtmatvena puruSottama jJAnaM bhavati ? na vA, iti vicAryate /
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 443 ) sarvAntaratvena zrutau kathanAd bhavatIti pUrvaH pakSaH tathAtve'pi "sarvasyavazI "sarvasyezAna : " ityAdi zrutibhirevameva jJAnaM na tu tatheti siddhAntaH / atra tathA jJAnAbhAvasyAvazyakatvArtha viparItai bAdhakamAha / pUrvasmin sUtre brahmAnandAdbhajanAnaMdasyAdhikyaM nirUpitam sa tu bhagavaddattastadvyavadhAyako'rthazca prabhuNA na -saMpAdyate / svAtmatvena jJAnaM ca bhajanAnaMdAntarAyarUpam / yadyetat saMpAdayettaM na - dadyAdagre'nyathA bhAvAdataH svAtmatvena jJAnaM bhaktimArgIyasya na saMbhavatItyAzayenAha - antarA svAtman iti / bhagavatA bhaktimArge svIyatvenAMgIkRto ya AtmA jIvastasya yadAtmatvena jJAnaM tadbhajanAnaMdAnubhave antarA vyavadhAnarUpam ita bhagavatA tAdRze jIve tanna saMpAdyata ityarthaH / tatsaMpAdanasya sarvathaivAsaMbhAvitatvaM hInatvaM ca jJApayituM dRSTAntamAha-bhUrta grAmavaditi ukta bhaktasya vigraho'pyalaukika iti tatra laukiko bhUtagrAmo na saMbhavati, hInatvAttathetyarthaM / athavA laukiko bhUtagrAmaH strI putra pazvAdibrahma naMdAnubhave bAdhakastathA bhajanAnaMdAnubhave svAtmatvena bhagavat jJAnamityarthaH / jJAna mArga meM jaise apane AtmA ke rUpa meM brahmajJAna hotA hai vaisA hI bhakti mArga meM bhI, bhakti se puruSottama jJAna meM apane AtmA ke rUpa meM, puruSottama jJAna hotA hai yA nahIM ? isa para vicAra karate haiM / paramAtmA sarvAntaryAmI haiM isa zruti ke anusAra to hotA hai, aisI eka mAnyatA hai / sarvAntaryAmI hote hue 'bhI "sarvasyavazI sarvasyezAnaH" ityAdi zruti se nizcita hotA hai ki -- apane AtmA ke rUpa meM puruSottama jJAna ho nahIM sakatA, ye siddhAnta kI bAta hai / puruSottama bhAva meM to jJAnAbhAva honA Avazyaka hai, usameM to Atmatva jJAna, viparIta aura bAdhaka hai / pUrva ke sUtra meM brahmAnaMda se bhajanAnaMda kI adhikatA batalAI gaI hai, vaha bhI bhagavAna dvArA diyA jAtA hai, ataH usameM ar3acana DAlane vAlI vastu (AtmajJAna) prabhu, nahIM de sakate / apane AtmA ke rUpa meM hone -vAlA jJAna to bhajanAnaMda kA bAdhaka hai yadi usa jJAna kI anubhUti prabhu karAte haiM to ve bhajanAnaMda nahIM de sakate haiM, bhajanAnaMda dekara bAda meM usase viparIta bhAva nahIM de sakate / isase nizcita hotA hai ki bhaktimArgIya sAdhaka ko apane AtmA ke rUpa meM puruSottama prApti nahIM hotI / isI Azaya se - " antarA svAtman" ityAdi sUtra kahA hai / bhagavAna bhaktimArga meM AtmIya rUpa se svIkAra kiye gae jisa jIvAtmA ko bhajanAnaMda meM lagA dete haiM, use usa mArga kI vyavadhAna rUpa Atma jJAna rUpa tuccha vastu se saMlagna nahIM kara sakate / vaisA karanA nitAnta asaMbhava aura honatA kA jJApaka hai isa para dRSTAnta dete haiM ki ukta
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 444 ) bhakta kI vigraha alaukika hotI hai usameM laukika bhUta samudAya ko anubhUti saMbhava nahIM hai, vaisA honA bahuta ho choTI bAta hogI / laukika bhUta samudAya strI putra pazu Adi, brahmAnaMdAnubhava, meM bAdhaka haiM, vaise hI bhajanAnaMdAnubhava meM apane AtmArUpa se hone vAlA bhagavad jJAna bAdhaka hai / anyathA bhedA'nupapattiriticennopadezAntaravat / 33 / 36 / / nanu bhakta SvapyuddhavAdiSu jJAnopadezaH zra yate / sa cAtmabrahmAbheda jJAnaphalaka ityAtmatvena jJAnAbhAve tadabhedopadezAnupapattiH syAditi tanmantavyameva / evaM sati bhaktimArgAt jJAnamArgasyotkarSazca siddhayati, ityAzaMvaya pariharati- upadezAntaravaditi / na hyatrAbheda jJAnAyopadezaH, kintu yathAgrimasvargApavargAkhya pAralaukikAnanda phalaka alaukike karmaNi adhikAra rUpa saMskArArtha gAyatryupadezaH kriyate, tatsaMskAra saMskRta taccharIrAdikamapi bhUtAdibhirapi nopahataM bhavati / yathA vA yogopadeza saMskRtasya vapuragnyAdibhirnopahanyate tathA prakRte bhaktibhAvasya rasAtmakatvena saMyoga viprayogabhAvAtmakatvAd dvitIyasya pralayAnalAdatikarAlatvena kadAcid bhAvodaye tena bhaktavapurAdestirodhAne'grimabhajanAnaMdAnubhavapratibandhaH syAditi, tannivRtyartha jJAnopadeza saMskAra saMskRtaM tad vapurAdikaM bhagavatA kriyate, natvAtmAbheda jJAnaM bhagavato'bhipretamityarthaH anyathopadezAnantaraM vadaroM gacchan viduraM prati "ihAgato'haM virahAturAtmA" iti na vadet / evamevAnyeSvapi bhaktaSu jJeyam / uddhava Adi bhaktoM meM jJAnopadeza sunA jAtA hai, jo AtmA aura brahma ke abheda kA pratipAdaka thA, Atmatva jJAna ke abhAva meM usa abhedopadeza kI bAta nahIM bana sakatI, vahIM usa upadeza kA mantavya thaa| isase to, bhaktimArga se jJAnamArga kA utkarSa siddha hotA hai / isa saMzaya kA parihAra karate hue kahate haiM "upadezAntaravat" ityAdi / kahate haiM ki-uddhava ko jo jJAnopadeza diyA gayA vaha abheda paraka nahIM thA, apitu jaise ki Age prApta hone vAle, svargApavarga pAralaukika AnaMdaphalaka, alaukika karma meM adhikAra prApta karAne vAle saMskAra ke rUpa meM gAyatrI kA upadeza diyA jAtA hai, usa saMskAra se saMskRta usa sAdhaka ke. zarIrAdi aura bhUtAdi upahata nahIM hote / athavA jaise yogopadeza se saMskRta sAdhaka kA zarIra agni Adi se upahataM nahIM hotA, vaise hI, saMyogaviprayoga rasAtmaka bhaktibhAva vAle uddhavaM kA zarIra kahIM AtakarAla pralayAnala se dagdha hokara hone vAle bhajanAnaMdAnubhava meM bAdhaka na ho, isa saMbhAvanA ke nivAraNa ke
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 445 ) lie bhagavAna ne usake zarIra ko jJAnopadeza saMskAra se saMskRta kara diyA [isa prasaMga meM zarIra kA tAtparya sUkSma zarIra se hai] bhagavAna ko AtmA aura paramAtmA ke abheda kA jJAna abhipreta nahIM thA, yadi unheM ye abhipreta hotA to upadeza ke bAda badarI jAte hue uddhava, vidura se ye na kahate ki-"viraha se Atura AtmAvalA maiM yahA~ AyA huuN|" isI prakAra anya bhaktoM ko die gae jJAnopadeza kA tAtparya bhI samajha lenA cAhie / atropadezAntara padaM prastutopadezabhinnamupadezAntaramAheti prastutya tasyAnyasyAbhAvAdabhedapadenAbhedopadeza evocyte| etena bhagavAn svoyAnAM bhaktibhAva pratibandha nirAsAyaiva sarva karotIti jJApitaM bhavati / athavopadezAntaravadityasyAyamarthaH / zarIrAdyadhyAsavatastadabhinna AtmA tatvaM, na tu zArIrAdirityupadezo jJAnamArge yathA kriyate tena zarorAdAvAtmabuddhayA yaH snehAdiH sopagacchati / tathA'tra sarveSAmAtmano hyAtmA "ya Atmani tiSThan" ityAdi zra tisiddho jIvAtmano'pyAtmA puruSottama iti bodhyate / tena puruSottame nirupadhiH snehastatsaMbaMdhitvenAtmani sa siddhayati / yadya pyevaM bhAvaH pUrvamadhyAdeva, tathApi sahajasya zAstrArthatvena jJAne'tipramodo dADhyaMca bhavatIti tathA / maitAvatA jIvAbheda AyAti / agne jIvana saMpattirevoSadezakArya, na tu tena pUrvabhAvopamaH saMbhavatIti sAram / tena jJAne sarvAdhikyaM manvAnAya bhakti balapradarzanaM ca siddhayati / sUtra meM jo upadezAntara pada diyA gayA hai, vaha prastuta upadeza se bhinna dUsare upadeza kA dyotaka hai, upameM anya ke abhAva kA artha nihita hai, sUtrastha abheda pada abhedopadeza kA dyotana kara rahA hai| isa prakAra sUtra kA tAtparya hotA hai ki bhagavAna, apane bhaktoM ke bhaktibhAva ke prativandha ke nirAsa ke lie hI saba kucha karate haiM / athavA upadezAntara kI taraha hI yaha artha hai / zarIra Adi adhyAsa ko taraha usase abhinna, AtmA tatva bhI hai, jJAnamArga meM zarIrAdi meM Atmabuddhi se sneha prApta hotA hai, vaisA upadeza yahA~ nahIM hai| yahA~ to abhedopadeza meM, sabhI AtmAoM kA AtmA use batalAyA gayA hai| 'ya Atma nitiSTan "ityAdi zra ti se siddha jIvAtmA kA bhI AtmA puruSotama nizcita hotA hai / isase puruSottama meM, AtmA kA svAbhAvika sneha siddha hotA hai / yadyapi usakA sneha bhAva pahile se hI rahatA haiM, zAstrArtha se jo usake sambandha meM sahaja jJAna hotA hai usase vaha sneha atidRr3ha ho jAtA hai| itane
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 446 ) mAtra se jIva aura paramAtmA kA abheda nahIM siddha hotA / agrima jIvana ko AnandapUrNa banAnA hI, upadeza kA kArya hai, usase pUrvabhAva kA upamardana nahIM ho sakatA / usase bhakti kI prabalatA siddha hotI hai, aura jJAna meM bhakti sA utkarSa AtA hai| vyatihAro viziSanti hItaravat 3 / 3 / 37 / / nanu "tad yo'haM so'sau yo'sau so'haM" iti aitareyake taittaroyake ca "ahamasmi brahmahamasmi" iti paThyate / atra madhyasthaM brahmapadamubhayatra sambadhyate tenAvRtyA vyatihAro'to brahmAbhedaH siddhayati / tathA lIlAmadhyapAti bhaktAnAmapi "kRSNo'haM ahaMkRSNa" iti bhAva ullekhazca zru yate / atastadabhedajJAnaM bhakti phalamiti paMphulyamAnaM prativAdinaM tatsvarUpaM bodhayati / rasAtmakatvAd bhakte saMyoga viprayogAtmakatvAt dvitIya bhAvodreke yathetare'zrupralApAdayo vyabhicAribhAvAH tathAtigADha bhAvena tadbhedasphUrtirapyeka sa ca na sArvadikastadA svAtmAnaM. tatvena viziSaMti taM ca svAtmatvena / so'travyatihAra padArtha ityarthaH / aparaMca-uddezyavidheyabhAvaskRta nahi advatajJAnamasti kintu bhAvanAmAtraM bhaktAnAM tu virahabhAve tadAtmakatvamevAkhaNDasphurati yena tallIlAM svata: kurvAnti etadyathA tathA zrI bhAgavata dazamaskandha vivRttau prapaMcitamasmAbhiH / evaMsati mukhyaM yadadvatajJAnaM tadbhaktibhAvaikadezavyavicAribhAveSvekata raditi sarSapasvarNAcalayoriva jJAnabhaktyostAratamyaM kathaMvarNanIyamiti bhAvaH / tatarIyaka aura aitareya meM pATha hai ki-"ahamasmi, brahmAhamasyi "yo'haM so'sau so'haM "ityAdi / isameM madhyastha brahma pada donoM ora se sambandhita hai| AvRtti ke viniyama se brahma Abheda siddha hotA hai / tathA lIlA meM saMlagna bhaktoM meM bhI "kRSNo'haM ahaMkRSNaH "ityAdi bhAva kA ullekha sunA jAtA hai / isase jJAta hotA hai ki bhakti kA phala bhI abheda jJAna hI hai, prasanna prativAdiyoM kI dhAraNA hai| sahI bAta to ye hai ki-saMyogaviprayogAtmaka rasasvarUpA bhakti meM jaba anubhAva kA udreka hotA hai to azrupralApa Adi vyAbhicAri bhAvoM kI vikriyA hotI hai usI sthiti ke pragAr3ha bhAva hone para abheda sphUrti bhI hotI hai| vaha sthiti sadA to rahatI nahIM jisase ki ye kahA jAya ki-bhakta svAtma bhAva se tatva ko samajhatA hai / vahI bAta "yo'haM so'sau, ityAdi ulaTa phera.
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 447 ) se kahe gaye vAkyoM ke sambandha meM bhI samajhanA cAhiye, ye bhAvodreka avasthA ke pralapamAtra hai, vAstavikatA nhiiN| dUsarI bAta ye haiM ki uddezya vidheya bhAva kI sphUrti meM, advatajJAna nahIM rahatA, kintu bhAvanA mAtra rahatI hai / bhaktoM ke viraha bhAva meM, akhaNDatadAtmakatA kA skuraNa hotA hai, jisase ve bhagavAna kI lIlAoM ko svata: karate haiM, isa tathya ko hamane bhAgavata dazamaskandha ko vivRti meM bhalIbhA~ti samajhAyA hai / ataH jo mukhya advaita jJAna hai, vaha bhI bhakti bhAva ke saMcAro bhAvoM meM se eka bhAva hai| sarasoM aura svarNAcala ke tulya jJAna aura bhakti kI tulanA kaisI kI jA sakatI hai| kAmAdItaratra tatra cAyatanAdinyaH / 3 / 3 / 38 / / . pUrvasUtre-zAstroktAkhilasAdhanarUpatvaMbhaktaruktam taddAArthamadhunA mukti' pratibandhakatvena hematvenoktAnAM kAmAdInAmapibhagavatsambandhAnmukti sAdhaka-- tvamucyate / bhaktistu vihitA'vihitA ceti dvividhA / mAhAtmyajJAnayutezvaratvena' prabhaunirupadhisnehAtmikAvihatA / anyato'prAptatvAt kAmAyupAdhijA sAtvavihitA / evamubhayavidhAyA apitasyA muktisAdhakatvamityAha / itaratra vihitabhakteritizeSaH / kAmAdyapAdhisneharUpAyAM kAmAdhava muktiyAdhanamityarthaH / bhagavaticittapravezahetatvAt / AdipadAta putratvasambandhitvAdarthaH snehatvAbhAve'pyavihitatvabhagavadviSayakatvayauravizeSAd dveSAdirapi saMgRhyate tena bhagavat saMbaMdhamAtrasya mokSasAdhakatvamuktaM bhavati tatra vihita bhaktAvityarthaH / zAstre sarvathA heyatvemoktA gRhAH / sarva nivedana pUrvakaM gRheSu bhagavatsevAM kurvatAM tadupayogagitvena tebhyaeva muktirbhvtiityrthH| etAhazAnAM gRhA bhagavad gRhA eveti jJApanAyAyatanapadama / teSutathA prayoga prAcuryAt / Adipadena strIputra' pazvAdayaH saMgRhyante / etena jJAnAdimArgAdutkarSa ukto bhavati / bAdhakAnapi sAdhakatvAt / mAhAtmyajJAna pUrvakasnehe satyeva bhatRtvena jJAne kAmo'pi saMbhava-- tIti jJApanAya ckaarH| pUrva sUtra meM - zAstrokta akhila sAdhana ke rUpa meM bhakti ko batalAyA gayA, usI ko dRDha karane ke lie aba, mukti ke pratibandhaka heya rUpa se prasiddha kAma krodha Adi kA bhI bhagavata sambandha ho jAne se mukti sAdhakarUpa se varNana karate haiM / bhakti vihitA aura avihitA bheda se do prakAra kI hai| mAhA
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 448 ) C - ramyajJAna yukta Izvaratva bhAva se jo prabhu meM sahaja sneha kiyA jAya vaha vihitA bhakti hai | kisI bhI anya bhAva se bhagavAn prApta nahIM ho sakate, ataH kAma krodha Adi bhAvoM ko bhI bhagavAn meM lagAtAra calane ko avihitA bhakti . kahate haiM / donoM hI prakAra kI bhakti ko mukti sAdhana batalAyA gayA hai, ye donoM hI vihita bhakti hai / kAmAdi upAdhi se hone vAle sneha se ye kAma - Adi hI mukti ke sAdhana haiM, inhIM sAdhanoM se bhagavAna meM citta laga jAtA hai / 'Adi sneha bhI inhIM ke samakakSa hai / sneha ke abhAva meM bhI, anucita hote putra huye bhI bhagavad viSayaka hone se sAmAnya dveSa Adi ko bhI inake samakakSa mAnA -- gayA hai zAstroM meM kAma Adi ko bahuta heya dRSTi se dekhA gayA hai / saba kucha nivedana karate huye ghara meM bhagavat sevA karane meM yadi kAma krodha Adi unake upayogI sAdhana ke rUpa meM prayoga kiye jAyeM to ve hI mukti ke sAdhaka hoMge / ukta prakAra ke ghara bhagavAna ke hI ghara haiM ataH unheM Ayatana kahA gayA hai, isI nAma kA prayoga adhikatA se milatA hai ( Ayatana zabda agni ke sthAna, * pavitra sthAna aura deva sthAna ke rUpa meM hI prAyaH prayoga kiyA jAtA hai) strI, putra pazu Adi sabhI bhagavat sevopayogI hoM yahI ukta prakAra kI bhakti rIti - hai / ise jJAna Adi mArgoM se utkRSTa batalAyA gayA hai| kAma krodha Adi bAdhaka bhI sAdhaka ho jAte haiM mAhAtmyajJAnapUrvaka sneha hote hue bhI pati rUpa . se bhagavAna ko mAnakara kAma bhAva saMbhava hai, yahI bAta cakAra ke prayoga se spaSTa : kI gaI hai / vaha satyAdataH 3 | 3|39 // athaivaM vicAryate, prApta bhakteH puruSasya satyazamadamAdayo vidhIyante na veti / - phalopakAryantaraMga sAdhanatvAcchuddhI satyAmeva citta bhagavat prAdurbhAva saMbhavAt vidhIyata iti pUrvapakSa: / tAdRzasya tena vidhIyanta iti siddhAntaH / tatra hetu - mAha - hi yasmAd hetoH saiva bhaktireva satyAdi sarvasAdhana rUpA / tasyA satyAM satyApadayo ye jJAnamArge vihitatvAt kaSTena kriyante mumukSubhiste bhaktahRdi bhagavatprAdurbhAvAt svataeva bhavantItibhira na vidhima pekSanta ityarthaH / aba vicAra karate haiM ki- bhakti yukti puruSa ko zamadama Adi kI sAdhana . karanI cAhiye yA nahIM ? phalopakArI aMtaraMga sAdhanoM ke rUpa meM ina zamadama Adi kI sAdhanA karane para citta ke zuddha ho jAne para hI citta meM bhagavat prAdu: rbhAva sambhava hai ataH unakA sAdhana bhaktimArga meM Avazyaka hai ye pUrvapakSa
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 446 ) haiM / jaisA unakI sAdhanA kA ullekha hai, usa rUpa meM unakI sAdhanA bhakti mArga meM Avazyaka nahIM hai, yaha siddhAnta kI bAta hai / vaha bhakti hI satya Adi sAdhana rUpA hai / usake prAdurbhUta hone para, jo satya Adi jJAna mArga meM vihita hone ke kAraNa bar3e kaSTa se mamAoM dvArA pAlana kiye jAte haiM, ve hI bhakta ke hRdaya meM, bhagavAn ke prakaTa ho jAne para svataH hI A jAte haiM isaliye bhakti mArga meM unakA sAdhana apekSita nahIM hai| AdarAdalopaH // 3 // 3 // 40 // nanunityAnAMvarNAzramadharmANAM bhagavaddharmANAM caikakAle prAptau yugapadubhayoH karaNAsambhavAdanyataravAdhe prApte kasya syAnna kasyeti syAt saMzayaH / tatra karmaNAM sva svakAle vihitAnAmakaraNe pratyavAya zravaNAta itaratrA'tathA zravaNAd anyadApi tatkRtisambhavAt sAvakAzatvena teSAmeva bAdhoyukto, natu niravakAzAnAmiti pUrva pkssH| saMzaya hotA hai ki-nitya varNAzrama dharma aura bhagavaddharma eka sAtha to pAlana kiye nahIM jA sakate, eka kA pAlana karane para dUsare kA bAdha to hogA to kauna sA dharma pAlana kiyA jAya kauna sA nahIM ? varNAzrama dharmoM ke viSaya meM to zAstroM meM samayAnusAra na karane para pratyavAya batalAyA gayA hai, bhagavaddharma ke viSaya meM to aisI koI bAta zAstroM meM kahI nahIM gaI haiM, bhakti dharma kA to phira kabhI bhI pAlana kiyA jA sakatA hai unameM koI bAdhA nahIM AtI, varNAzrama dharma pAlana meM koI aura samaya nahIM hai, nirdhArita kAla meM hI unakA AcaraNa karanA cAhie ye, pUrvapakSa hai . tatra siddhAntamAha-AdarAditi / brahmayajJaprakaraNe taittarIye paThyate- "omiti pratipadyata etadvai yajustrayIM vidyAM pratyeSA vAgetatparamamakSaraM tadetatRca'bhyuktamRco akSare paramevyoman yasmin devA adhivizveniSeduyaMstanna veda kiM RcA kariSyati ya itavidusta ime samAsate" iti / atra RksaMbaMdhitvena varNAtmake, vastutastu paramavyomAtmake akSare, brahmoNyoMkAre vartamAna tallokavedaprasiddha paraM brahma yo na veda sa kima RcAkariSyatItyanena tadajJAne vedAdhyayanasya niSphalatvamucyate / evaM sati tadukta karmaNo'pi tthaatvmaayaati| etena "bhaktayA mAmabhijAnAti "iti vAkyAt parabrahma svarUpa jJAnaM bhaktayaiveti bhaktAH santaH puruSottama vido ye teSAmeva vedAdhyayanAdikaM phalapradaM nAnyeSA
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 454 ) ityuktaM bhavati / ataeva zrImadbhAgavate'pyuktam RSayo'pidevayuSmat prasaMgavimukhA, iha saMcarati saMsarantIti vA / anvaye nidarzanaM ye it Izvaratvena tatpUrvoktaM paraM brahmavidusta ime bhaktAH sarvApekSayA samyak prakAreNa bhagavannikaTe zrI gokula kuNThAdiSvAsat iti / tenA'nyeSAM samyaga'satvamarthAkSiptaM bhavati puraH sthitArthavAcIdaM zabdaprayogeNa cAnyeSAmasantulyatvaM zruterabhimataM iti jJAyate / RkzAkhayAmapi "tamustotAraH pUrvyaM yathAvidRtasya garbhaM januSAM pipattani, Asya janantonAma cid viviktana mahaste viSNosurmAta bhajAmaha " ityAdi Rgabhiranyebhyo dharmebhyaH sakAzAt bhagavaddharmeSvAdaraH zrayate iti teSAm alopa evetyarthaH / etenAkaraNe pratyavAyazravaNAdityAdiyaduktaM tadApi pratyuktaM veditavyam / karaNe'pi vaiyadhyAttadaparihArAt / evaM sati yadakaraNe pratyavAyakathanaM tena tasmAdavakAzaM prApya gauNakAle'pyakaraNe tatheti tasyAzayaH iti jJAyate / ukta mata para siddhAnta rUpa se "AdarAt" ityAdi sUtra prastuta karate haiM, taittarIyaka meM brahmayajJa ke prakaraNa meM " omitipratipadyata etad vai' ityAdi pATha AtA hai, ukta RcA RgvedIya hai jo ki varNAtmaka mAtra hai, yadi paramavyomAtmaka akSara brahma oMkAra meM vartamAna loka veda prasiddha parabrahma ko jo nahIM jAnatA use kevala RcA pATha se prApta ho sakatA hai, usa parabrahma jJAna ke binA vedAdhyayana niSphala hai, yahI ukta taittarIka vAkya kA tAtparya hai isa prakAra usameM kahA huA karma bhI usI prakAra binA parabrahma jJAna ke nirarthaka siddha hotA hai / isase yaha nizcita hotA hai ki- " bhakyA mAmabhijAnAti" isa vAkya se, eka mAtra bhakti se hI brahmasvarUpa jJAna hotA hai, aisA nirNaya hotA hai ataH bhakta hokara jo puruSottama ko jAnate haiM vedAdhyayana Adi. unhIM ke liye phalaprada hai anyoM ke lie nahIM ? aisA hI zrImadbhAgabata meM bhI: kahA gayA hai -- "he deva : ApakI bhakti se bimukha RSi bhI bhramaNa karate haiM " ityAdi ! jo Izvara rUpa se parabrahma ko jAnate ve bhakta auroM se zra eSTha. haiM ve hI gokula vaikuNTha Adi meM bhagavAna kA sAnidhya prApta karate hai / pratyakSa sthiti sUcaka artha vAle idaM zabda ke prayoga se anyoM kI asamAnatA kA bhAva nikalatA hai, vahI zruti kA abhimata jJAta hotA hai / isI prakAra RgvedIya. zAkhA kI - " tumastotAraH pUrvyaM" ityAdi RcA se, anya dharmoM se bhagavad dharmaH kA Adara dikhalAyA gayA hai / isase bhagavaddharma kI hI mukhya rUpa se pAlana karane kI bAta nizcita hoto hai / varNAzrama dharmaM ke na karane se pratyavAya kI bAta
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 451 ) jo kahI gaI, vaha bhI goNa bAta hai / bhagavaddhamaM ke pAlana ke bAda avakAza milane para tatkAlIna varNAzrama dharma ke pAlana na karane para hI pratvAya hotA hai bhagavaddharma pAlana ke samaya varNAzrama dharma pAlana kA koI mahatva nahIM hai / navatantAtparyakatve zruterupanayanAdivat karmopayogitvaM bhakti tajjJAnayoH syAditi karmaNa eva prAdhAnyaM natu bhakteH siddhayati ityAzaMkya bhakti tajjJAnAvazyakatva prabodhaka zrutitAtparyamAha , yadi zruti kA ukta prakAra kA tAtparya nikAleMge to, upanayana Adi kI taraha, bhakti aura bhaktijanya jJAna kI bhI, karmoMpayogitA siddha hogI, jo ki eka prakAra se karma kI hI pradhAnatA huI, bhakti kI nahIM ? isa zaMkA para bhakti aura bhaktijanya jJAna kI AvazyakatA kI pratibodhaka zruti kA tAtparya batalAne ke liye sUtra prastuta karate haiM upasthite'tastadvacanAt | 3 | 3 | 41 || tayoryugapata karaNe'nupasthite'pi yadi pUrva bhagavad dharmaM karaNamucyet tadAtvaduktaM syAnnatvevaM kinnUbhayoryugapatkaraNa upasthite balAbalavicAre kriyamAt AdarAvhetostadvacanAt bhagavat dharmANAM balavatvenAlIpavacanAnna karmA - tvameteSAM siddhayatItyarthaH / varNAzrama dharma aura bhagavad dharma eka sAtha upasthita na bhI hoM to bhI pahile bhagavad dharmaM karane kI bAta zruti meM kahI gaI, usase bhI tumhArI bAta kaTa jAtI hai / yadi dono kartavya eka sAtha sAmane A jAveM to usake balAbala para vicAra kara karane kI bAta sAmane AtI hai, usameM bhI kA vizeSa Adara hai, usake pAlana mAtra se saba kucha pUrA ho jAtA hai, varNAzrama dharma kA lopa nahIM hotA, tathA bhagavad dharmaM kevala kriyAmAtra hai, aisA nahIM kaha sakate / bhagavad dharmaH tannirddhAriNAniyamastaddRSTaH prathagdhya pratibaMdhaH phalam // 33 // 42 / / atredaM vicAryate - puruSottamavidaH karmakartavyaM na vA ? tatramArgatrayaphalAtmake tasmin saMpanna punastasya svato'puruSArthasya karaNa prayojakamiti na karttavya meveti pUrvapakSa: //
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 452 ) aba bicAra karate haiM ki puruSottamavida bhakta ko varNAzrama dharma kA pAlana karanA cAhie yA nahIM? isa para pUrva pakSa vAloM kA kathana hai ki-bhakti yoga se, jJAnakarma Adi sabhI mArgoM kA phala to prApta ho hI jAtA hai, phira bhakti yoga svayaM hI puruSArtha hai ataH anya puruSArthoM ke karane kA prayojana hI kyA hai ? ataH anya dharmoM kA pAlana nahIM karanA cAhie / tatra siddhAntamAha-nirdhAraNetyAdinA- atredamAkUtama - bhaktimArgehi maryAdApuSTibhedenAsti vaividhyam / tatra maryAdAyAM puSTau caitAdRzasya na karmakaraNaM saMbhavati / ataeva tattarIyakopaniSatsu paThyate-"AnandaM brahmaNo vidvAna na vibhetikutazcana" iti / etaM ha vAva na tapati kima he sAdhunAkaravaM kimahaM 'pApakaravamitI" tizrUyate cobhayavidhAnAmapi karmakaraNamambarISoddhavapANDavAdInAma / evaM satyubhaya vidyAnAMmadhye "mamakarma karaNe prabhoricchAasti' iti yo nirdhAra yati sakaroti / ya etad viparItaM sa na karoti / yathA zukajaDAdiH / etannirdhArazca bhagavadadhIno'to bhakteSvapitannirdhAraNa niyamo'taH karma karttavyamevAtannirdhAraNetvAdhunikAnAm / evaM satIcchAjJAnavatA tatsaMdehavatA ca karma kartavyamiti siddham / siddhAnta rUpa se "tanirdhAraNa" ityAdi sUtra prastuta karate haiN| bhakti mArga meM maryAdA aura puSTi rUpa do bheda haiN| jinhoMne maryAdA aura puSTi mArga meM padArpaNa kara liyA hai, unase ye karma hote hI nhiiN| isIlie taittarIyaka meM kahA hai ki-" Ananda brahma kA jJAtA kisI se nahIM DaratA" ityAdi / varNAzrama aura bhakti saMbaMdhI donoM prakAra ke karma ambarISa uddhava pANDava Adi karate the| "mere karma karane meM prabhu kI icchA hai" aisA nizcaya karane vAle hI donoM prakAra ke karma karate haiM jo loga isa vicAra se bhinna vicAra rakhate haiM ve loga nahIM karate haiM, jaise zukadeva jaDabharata Adi / ukta prakAra ke karmoM kA nirdhAraNa bhagavAna ne hI kiyA hai, isalie bhakta loga bhI usI bhAva se karma kA pAlana karate haiM, unheM va kartavya mAnate haiN| Adhunika loga unheM Izvara nirdhArita nahIM mAnate isalie, zAstrIya karma para AsthA nahIM rkhte| kintu IzvarecchA mAnane vAle aura saMdeha karane vAle donoM ko hI karma karane cAhie yahI, nizcita hotA hai| tatrobhayoH phalam vadannAdAvAdyasyAha-taddaSTeH, tasyAH bhagavadicchAyA dRSTi jJAnaM yasya sa tathA / tasya jIva kRtakarmaphalAt prathag bhinnamIzvarakRta karmaNe
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 453 ) yat phalaM veda maryAdArakSA lokasaMgrahazcatata phalamityarthaH / hizabdena "saktAH karmaNyavidvAso yathA kurvavantibhArata, kuryAda vidvAna tathA'saktazcikIrSa loki saMgraham" iti bhagavadvAkya rUpopapattiH sUcito dvitIyasya madhyamAdhikArAt kAma saMgAdijanitacittamAlinyena bhagavat sAnidhye pratibaMdhaH syAt tannivRttistat kRtakarmaNaH phalamityarthaH / athavA pUrva sUtrAbhyAM bhagavaddharma kRterAvazkatvamuktam / sarvAtmabhAvavato-" na jJAnaM na ca vairAgyaM prAptaH zreyo bhavediha" iti bhagavadvacanAt vidheyAbhAvAdasaMbhavAcca karmajJAnayovihita bhaktezca karaNaM na saMbhavatItitasya kiMphalamityAkAMkSApUraNAya tadanuvadati / tannirdhAraNetyAdinAtasmina dharmaNyeva, na tu dharmeNvapi dRSTi: yasya sa tathA / dRSTi padena jJAnamAtramucyate / tena anyaviSayaka darzana zravaNAdi jJAnAbhAva ukto bhavati / etAdRzasya prabhusaMgamAtramapekSitam / tatra bhagavaduktasvasaMgamAvadhikasya bhaktasyasaMgamasamaya nirdhAro bhavati / atAdRzasya tasya saneti tannirbhIraNAniyamaH / etena phala prApteH prAgavasthoktA bhavati / phalasvarUpamAha-pRthaka phalamiti / asyAnirvacanIyatvAtanubhavavaikavedyatvAt mokSAntaM yatphalaMzAstra uktaM tammAda, bhinnamityuktam / anyatra hi varmANAM sAdhanatvaM yatra phalameva sAdhanaM tatkalasyAnirvAcyatA mukteveti hi zabdenAha / jJAnamokSAdinA tadbhAbA'pratibaMdhazcaphalam ityarthaH / prAsaMgikametat sUtram / ___ donoM prakAra ke karmakartAoM ke phala Adi ke Azaya se sUtrakAra kahate haiM-tad dRSTaH arthAta bhagavadicchA hI dRSTi arthAt jJAna hai jinakA / aisA phala jIvakRta karmaphala se pRthaka IzvarakRta karma, veda maryAdA kI rakSA aura loka saMgraha, saMbaMdhI phala hai| "he bhArata ! jaise ki-saMbhArIjIva karma meM pravRtta hote haiM, vaise hI bhagavadbhakta bhI loka saMgraha ke lie karma karate haiM" ityAdi bhagavadvAkya se ukta svarUpa kA nirNaya hotA hai| jo loga IzvarecchA mAna kara karma nahIM karate unako madhyama adhikArI kahA gayA hai, unakA citta kAmAsakti Adi se malina rahatA hai ataH unheM bhagavad sAnidhya nahIM prApta ho pAtA, usa Asakti se nivRtta ho jAnA ho unake karmAcaraNa kA phala hai / [arthAta saMsArojIva Asakta hokara svabhAva se varNAzrama dharma kA AcaraNa karate aura bhagavadbhakta loka saMgraha kI dRSTi se niSkAma bhAva se AcaraNa karate haiN|] ___ athavA aisA bhI mAneM to ThIka hogA ki pUrva ke do sUtroM se bhagavaddharma pAlana karane vAloM ke lie varNAzrama dharma Avazyaka kahA gayA hai / jinhoMne
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 454 ) sarvAtma bhAva svIkAra kiyA hai aise bhaktoM ke saMbaMdha meM - "najJAnaM na ca vairAgyaM prAyaH zreyo bhavediha" ityAdi bhagavad vAkya se vidheya kA abhAva aura asaMbhAvanA nizcita hotI hai / una logoM se karmajJAna vihita bhakti honA saMbhava nahIM hai, aise logoM ko kyA phala prApta hogA ? isa akAMkSA kI pUrti ke lie sUtrakAra kahate haiM--"tannirddhAraNa" ityAdi / ve kahate haiM ki sarvAtmakabhAva vAle bhaktoM kI dRSTi dharmI para rahatI hai, dharmoM para nahIM rahatI dharmoM kA udvezya kyA hai ve usI para dRSTi rakhakara calate haiN| yahAM para dRSTi pada jJAna mAtra kA bodhaka hai / ukta jJAna kA tAlarya hai ki ve bhakta anya viSayaka darzana zravaNa Adi jJAna se rahita, eka mAtra prabhu saMbaMdhI jJAna vAle hote haiM / aise bhaktoM ko prabhu saMgama mAtra hI apekSita hotA hai / ukta bhAva se rahita logoM meM aisA niyama nahIM rahatA. una logoM kI phalAvApti karmAnusAra hI hotI hai / aise logoM ko bhaktoM se bhinna hI phala milatA hai / paramAtmA kI bhakti to anivacanIya ekamAtra anubhava gamya hotI hai, mokSa hI jisakA phala hotA hai, aisA zAstra mata hai / saMsArI jIvoM ko vo phala zAstrAnusAra nahIM milatA / bhakti mArga meM ekamAtra phala hI sAdhya hotA hai jaba ki anyatra dharmoM ko sAdhana mAna kara loga calate haiM isalie bhakta kI anirvacanIyatA yukta hI hai, yahI bAta sUtra meM hi zabda se kahI hai / jJAnamokSa Adi se bhagavadbhAva kA nirvAdha phala hotA hai / yaha sUtra Upara ke prasaMga se saMbaMdhita hI hai / 16 adhikaraNa pradAnavadeva taduktam ||3|3|43|| athedaM vicAryate - sarvAtmabhAvo vihita karmajJAnabhakti sAdhyo na veti / tatra purANe -" tasmAt tvamuddhavotsRjya" ityupakramya " mAmekameva zaraNamAtmAnaM sarva dehinAm, yahi sarvAtmabhAvena yAsyase hi akutobhayam" iti vAkye muktyA - kAkutobhayasAdhanarUpa zaraNa gamane prakAratvena sarvAtmabhAvasya kathanena sva prayatna sAdhyatvaM gamyate / ataH sAdhana sAdhya iti pUrvaH pakSaH / aba bicAra karate haiM ki - sarvAtmabhAva bhakti, vihita karma jJAna se sAdhya hai yA nahIM ? purANa meM to - " isalie uddhava tuma tyAgakara " ityAdi upakrama karate hue "mujhe hI prANi mAtra kA zaraNa mAnakara jo sarvAtmabhAva se svIkAratA hai, vaha nirbhaya ho jAtA hai" ityAdi vAkya se muktyAmaka nirbhaya sAdhana sAdhana
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 455 ) rUpa bhagavata zaraNa ko hI sarvAtmabhAva kahA gayA hai, jisase sarvAtmabhAva svaprayatna sAdhya ho pratIta hotA hai / pUrvapakSa sAdhana sAdhyapakSa hI mAnatA hai / tatra sidvAntaMvaktuM tadupadeza svarUpamAha-pradAnavaditi- yadyayaMsAdhanopadezaH syAta, syAttadA sAdhanatvena sarvAtmabhAvena zaraNa prApteH svakRtisAdhyatvaM na tvevaM kintu, taduktaM bhagavaduktam / pradAnavat-prakRSTaM dAnaMvaradAnamiti yAvat tadvadeveMtyarthaH / vareNa hi svakRtyasAdhyamapi siddhayatIti / tathAzatrusaMhArabhayAdinA'pizaraNAptirbhavati / tatra na tasyAH puruSArthatvaM, kintu tannivRtereva / prakRte'pi sarvAtmabhAve svarUpa prApti vilambAsahiSNutve nAtyArtyA svarUpAtiriktA sphUrtyA tadbhAvasvAbhAvye guNagAnAdi sAdhaneSu kRteSvapyaprAptI svAzakyatvaM jJAtvA prabhumevazaraNaM gacchatyetacca na svakRtisAdhyamiti suSThUktaM pradAnavadati / bhaktasyepsito'rtho hi varo bhavati / ukta viSaya meM siddhAnta batalAne ke lie usake upadeza kA svarUpa sUtrakAra vatalAte haiM ki-yaha uddhava ko sarvAtmabhAva zaraNa prApti, rUpa sAdhanopadeza bhagavAna dvArA diyA gayA hai, jo ki varadAna ke samAna hai, vara se to svakRtya sAdhya vastu bhI siddha ho jAtI hai / zatru saMhAra ke bhaya Adi se bhI zaraNa prApti hotI hai, use puruSArtha to nahIM kaha sakate, apitu vaha to bhaya nivRti ke lie zaraNa meM jAnA kahA jAyegA / sarvAtmabhAva meM jo zaraNa meM jAne kI bAta hai vahA~ prabhu, svarUpa prApti ke vilamba ko sahana na kara bar3e Akula bhAva se, svarUpAtirikta sphUrti se anya bhAva meM svAbhAvika rUpa se nimagna bhakta ko, guNagAna Adi bhAva se aba yaha mujhe nahIM pA sakegA, apane zaraNa meM lekara hI isakA uddhAra karanA cAhie, isa bhAva se use sarvAtmabhAva kI preraNA pradAna karate haiM; ataH ise svakRti sAdhya kaise kaha sakate haiM, pradAna vata kahanA hI ThIka hai| bhakta kI Ipsita pUrti ke lie hI vara hotA hai| sarvAtmabhAvasyAnubhavakavedyatvena pUrvamajJAnenepsitatvAsambhave'pi svata eva kRpayAdAnamiti navadityuktam / ayavA sarvAtmabhAvena mAM yAhIti saMbaMdhaH / yadvA pradAnavaditsya pUrvavadeva vyAkRtiH / tatra sAdhana sAdhyatve pramANamAha - taduktamiti / "nAyamAtmA pravacanena labhyo, na medhayA na bahadhAzrute na yamevainavRNute tena labhyaH,' iti zrutyAvaraNAtiriktasAdhanAprApyatvamucyate iti tattathaivetyarthaH / bhagavaduktA'kutobhayapadasya na muktirarthaH, kintu "yatovAca" i-yA
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ dinA AnaMdasya svarUpamuktvA 'AnaMdaM brahmaNo vidvAna na vibheti kutazcan', iti zrutyuktaM yat pUrvoktaM rasAtmaka puruSottama bhjnaanNdaanubhvottrkaaliinmkutobhybhityrthH| sarvAtmabhAva eka mAtra anubhava vedya hai, isa bhAva ke pUrva to usakA jJAna rahatA nahIM ataH Ipsita prApti saMbhava nahIM ho sakatI, ekamAtra bhagavatkRpA dAna se hI sarvAtmabhAva prApta hone se iSTa prApti hotI hai, yahI ukta sUkti kA tAtparya hai| dUsarA artha ye bhI ho sakatA hai ki- sarvAtmabhAva se mujhe prApta karo, isa artha meM pradAnavat kA artha pahile artha kI taraha hI hogA sAdhana sAdhyatA ke viSaya meM pramANa dete hue kahate haiM taduktam-arthAt "yaha AtmA, pravacana se, medhA se yA adhika zAstra cintana se prApta nahIM hai vaha jise varaNa karatA hai, use hI prApta hai" ityAdi zruti meM, varaNa ke atirikta sAdhana se use aprApya batalAyA gayA hai / yahI artha uddhava ko diye gae ukta upadeza kA bhI hai / bhagavAn ne jo akutobhaya pada kA prayoga kiyA hai usakA artha mukti nahIM hai, . apitu "yato vAco" ityAdi se zruti meM AnaMda kA svarUpa batalAkara "AnaMda brahma ko jAnakara kisI se nahIM DaratA" isa zruti meM jisa rasAtmaka puruSottama bhajanAnaMdAnubhava ke bAda kI sthiti kA varNana hai, vahI, akutobhaya pada kA tAtparya hai| 17. adhikaraNa : liMgabhUyastvAttad hi balIyastadapi / 3 / 3 / 44 / / nanu pratibandhakakAlAdRSTAdi sadbhAve'pi varaNa kArya syAduta tannivRttAviti saMzaye pratibaMdhakAbhAvasya sarvatra hetutvAt tannivRttAveva tatheti pUrvapakSa siddhAntamAha-liMgetyAdinA / sAmopaniSatsu navame prapAThake sanatkumAra nArada saMvAde prathamata eva mukhyabrahmavidyopadezArhA na bhavatIti jJAtvA sanatkumAge nAradAdhikAraM ca jJAtu "yad vettha tena mopasIdet" ityuktonAradaH svayaM viditam RgvedAdi sarpadevajanavidyAntamuktvA "so'haMbhagavo maMtravidAsmIti svAdhikAra muktvAha" nAtmaviccha taM hya vameva bhagavadRzebhyastarati zokamAtmaviditiso'haM bhagavaH zocamitaM mAM bhagavan zokasya pAraM tArayatu "iti
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 457 ) nAradenoktaH sanatkumAraH "pUrvasmAd pUrvasmAd bhUyovadet" iti pRSTo, bhUyaH padamadhikArArtha, nAmavAGmanaH saMkalpa cittadhyAnavijJAnavalAnApastejaAkAzasmarA'zAprANAn brahmatvenopAsanA viSayatvenoktvA prANopAsakasyAtivAditvaM satyavAditvenoktvA vijijJAsitavyatvena satyavijJAnamatizraddhA niSThAkRtisukhAni pUrvapUrvakAraNatvenottarottarApyuktvA sukha svarUpa jijJAsAyAmAha "yo vai bhUmAtatsukham" iti / bhUmnaH svarUpajijJAsAyAmAha-"yatranAnyat pazyati nAnyacchRNoti nAnyat vijAnAti sa bhUmA'' iti / etena sarvAtmabhAvasvarUpamevoktaM. bhavati / tatravirahabhAve'tigADhabhAvena sarvatra tadeva sphurati iti, "sa evAdhastAt' ityAdinoktvA kadAcit svasminneva bhagavattvasphUtirapi bhavati ityahaMkArAdeza ityAdinA tAmuktvateSAM vyabhicAribhAvatvenAniyatatvaM jJApAyitu punaH sarvatra bhagavat sphUttimAha "arthAt Atmadeza' ityAdinA / tataH saMyogabhAve sati pUrvabhAvena sarvopamadinA svaprANAdi sarvatirodhAnenAgrimalIlA'nupayogitvaM na zaMkanIyam / tataH zlokaptadbhAvasvarUpamuktvaMtasya mUla kAraNamAha-"AhAra zuddhau" ityAdinA / prANapoSako hi AhArastasya sadopatve tu na kiMcid siddhayati / evaM sati bhagavadatiriktasya svatonirdoSatvabhAvAd bhagavAneva cet prANa poSako bhavettadA sarva saMpadyate / sa ca sarvAtmabhAve satyava bhavati / sa ca tathA tadvaraNaM vinA na bhavati / taccokta kAryAnumeyam iti. varaNa liMga sarvAtmabhAvastasyaiva bhUyastvAt sarvato'dhikatvAn tatvaraNameva sarvataH kAlAderbalIya ityarthaH / yalligameva sarvato adhikaM tasya tathAtve kiM vAcyam iti kamutika nyAyo'pi sUcitaH / jJAnamArgIya jJAnena pratibaMdhazaMkAyAmAhatadapIti, uktamiti zeSaH / antarAbhUta grAmavat svAtman iti sUtreNa taccopapAditamasmAbhiH / pUrva adhikaraNa meM sarvAtmabhAvarUpa mukhya bhakti ke hI varaNa kI bAta siddha kI gaI hai / varaNa zruti meM to paramAtmA ke varaNa kA mahatva kahA gayA hai / isa zaMkA para ukta bAta ko punaH dRr3ha karane ke lie usa varaNa ke svarUpa ko. zruti se vivecana karane ke lie nae adhikaraNa kA prArambha karate hue zaMkA. samAdhAna karate haiM saMzaya karate haiM ki--kAla dRSTa svabhAva Adi pratibandhakoM ke rahate hue varaNa kAryarUpa sarvAtmabhAva jIva kA saMbhava hai yA nahIM ? isa para pUrva pakSa vAloM kA kathana hai ki-hara jagaha pratibandhaka kA abhAva hone para kArya siddhi
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 456 ) kA ullekha milatA hai, ataH pratibandhaka ke abhAva meM hI sarvAtmabhAva saMbhava hai isa para siddhAnta rUpa se "liMgabhUya" ityAdi sUtra prastuta kiyA jAtA hai | sarvAdhika vastu ko batalAkara, jJeya rUpa - sAmavedIya chAMdogyopaniSad meM, sanatkumAra nArada ke saMbAda meM - prArambha meM hI mukhya brahmavidyA ke upadeza kI arhatA nahIM hotI isa bhAva se sanatkumAra nArada ke adhikAra ko jAnane ke lie nArada se kahate haiM ki "jo jAnate ho "hameM batalAo " isa para nArada ne apane jJAta Rgveda Adi aura sarpa deva manuSya Adi vidyAoM kA ullekha karate hue "bhagavan ! maiM sabake maMtroM ko bhI jAnatA hU~" apane adhikAra ko batalAkara kahate haiM ki- " maiMne Apa jaisoM - se sunA hai ki AtmavettA zoka ko pAra kara letA haiM, bhagavan ! maiM zoka karatA hU~, mujhe Apa zoka se pAra kareM" aisA nArada ke kahane para sanatkumAra pUrvaM pUrvaM vastuoM se bAda kI vastuoM se zreSTha batalAte hue nirdhArita karane ke lie, nAma vANI mana, saMkalpa, citta, jala, , teja, AkAza, AzA, prANa Adi kI brahmarUpa se *batalAkara, prANopAsaka kI ativAditA aura satyavAditA se satya, vijJAna, mati zraddhA, niSThA kRti, sukha ko uttarottara zreSTha batalAkara, sukha svarUpa kI nArada dvArA jijJAsA karane para ve kahate haiM ki" jo bhUmA hai vahI sukha hai / " bhUmA ke svarUpa kI jijJAsA hone para ve kahate haiM ki - "jisa sthiti meM sAdhaka kucha aura nahIM dekhatA, kucha aura nahIM sunatA, - kucha aura nahIM jAnatA vahI bhUmA hai" isa prakAra sarvAtmabhAva svarUpa kA hI varNana karA gayA hai, usa bhAva meM, viraha bhAva meM atigADha bhAva hotA hai, isalie sarvatra usa priyatama kI hI sphUti hotI hai " sa evAdhastAt" ityAdi meM isI bAta kA ullekha kara kabhI apane meM bhI bhagavattA kI sphUrti hotI hai 'isa bAta ko "usI meM ahaMkArAdeza kiyA jAtA hai" ityAdi se batalAkara, unako vyAbhicAribhAva rUpa se lenA cAhie isa bAta ko batalAne ke lie punaH sarvatra bhagavatsphUrti batalAne ke lie " AtmArUpa se hI bhUmA kA Adeza kiyA jAtA hai" ityAdi upadeza karate haiM / isalie viyoga bhAva ke bAda saMyoga bhAva hone para, saba kucha samApta karane vAle sarvo pamardo pUrvabhAva se jo apane prANa Adi samasta kA tirodhAna ho gayA thA, una sabakA punaH Avi bhAva kaise ho sakegA, ve sAdhaka agrima lIlA ke lie upayogI nahIM ho sakeMge, ityAdi zaMkA nahIM karanI cAhie, kyoMki bhagavAna kI hI sArI vastue~ haiM, isa Azaya se " tasya ha vA etasyaivaM pazyat" ityAdi upakrama karate hue dhyAna, vijJAna, bala, upAsanA kA viSaya
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 456 ) 'Atmana evedaM sarvam" ityAdi kahA gayA hai / usake bAda ke zlokoM se paramAtmabhAva ke svarUpa ko batalAkara usake mUla kAraNa ko batalAte haiM"AhAra zuddhi se aMtaHkaraNa zuddha hotA hai, antaHkaraNa zuddha hone para bhagavat ciMtana hotA hai / " AhAra prANa poSaka tattva hai, yadi vahIM doSa yukta hogA to kucha bhI siddha nahIM ho sakatA sarvAtmabhAva ho jAne para, bhagavAna ke atirikta jitane bhI saMsArI padArtha haiM jo ki - sadoSa haiM, unake prANa poSaka bhagavAna hI ho jAte haiM, ataH sArI bAta bana jAtI hai / sarvAtmabhAva hone para hI bhagavAna * prANa poSaka hote haiM / ve bhAva bhI bhagavAna kI kRpA binA saMbhava nahIM hai, jaba ve varaNa karate haiM tabhI saMbhava hai / aura usakA anumAna to, bhagavata kRta prANa poSaNa yukta sarvAtma bhAva kI sthiti meM hone vAle kAryoM se hI ho jAtA hai, "bhagavAn ne varaNa kara liyA, isakA jJAna to sarvAtmabhAva saMpanna bhakta ke kriyAkalApoM se ho jAtA hai vaha bhAva hI sarvazreSTha hai, kyoMki - usI bhAva meM sarvAdhika tanmayatA dekhI jAtI hai, isalie bhagavad varaNa hI, kAla Adi sabase balavAna hai, aisA mAnanA cAhie / sarvAtmabhAva ke lakSaNa hI sarvazreSTha 'hote haiM, usakI bhagavattA ke viSaya meM kucha bhI kahanA zeSa nahIM raha jAtA, kaimutika nyAya se bhI aisA hI nizcita hotA hai / jJAnamArgIya jJAna, ukta sthiti meM pratibaMdhaka hotA hai. isa zaMkA para sUtrakAra kahate haiM -- "tadapi ", arthAt phira "bho bhagavat kRpA hI, zreSTha hai, bhagavatkRpA se saba kucha saMbhava hai / "antarA "bhUtagrAmavat svAtmanaH " isa sUtra se hama isa saMzaya kA samAdhAna kara bhI cuke haiM / pUrva vikalpaH prakaraNAt syAt kriyA mAnasavat | 3 | 3 | 45 || tatrAha - nAtravaraNaliMga bhUyastvaM nirUpyate, kintu AtmajJAna prakAravizeSa eva / tathAhi -- pUrvaprapAThaka AtmanA sahAbhedaH sarvasya nirUpitaH zvetaketUpAkhyAnena / agrime ca - " so'haM bhagavo maMtravidevAsmi nAtmavid" ityAdinA - nAradasyaivAtma jijJAsaivoktA / evaM satyuttaramapi tad viSayakameva bhavitumarhati ata AtmaprakaraNatvAt ubhayoH prapAThakayoH pUrvasmin yadabheda uktastasyaiva " svarUpamAtmana evedaM sarvam" ityantenoktam iti pUrvokta prakArAdanyena prakAreNAtmabheda eva sarvoktaH / tadevAha - pUrvasya pUrvaprapAThakoktAtmabhedajJAnasya vikalpaH prakAra bheda evAgre'pi nirUpyate / tatropattimAha - prakaraNAditi etattpapAditam atra siddhAnta saMmataM dRSTAntamAha -- tada hRdaya saMvAdArtham -- kriyAmAnasavaditi - yathA pUjana prakaraNe bAhyatatkriyA rUpamucyate, AntaraMtu -
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 460 ) manovyApArarUpamucyate / nahi etAvatA'nyatarasya tad bhinnatvaM vaktu N zakyam / prakaraNabhedAt tathehApItyarthaH / uparyukta sUtra ke mata para kahate haiM ki - ukta prakaraNa meM varaNaliMga ka bahulatA kA nirUpaNa nahIM hai apitu AnmajJAna ke prakAra vizeSa kA nirUpaNa hai| pUrva prapAThaka meM zvetaketu ke upAkhyAna se sabakA AtmA ke sAtha abheda dikhalAyA gayA hai / isake bAda ke prApAThakoM meM "bhagavan ? maiM mantravida hU~ Atmavida nahIM " ityAdi se nArada dvArA kI gaI Atma jijJAsA kA ullekha hai 1 isaliye yahI nizcita hotA hai ki bAda ke prapAThaka meM bhI Atmatatva kA hI vizleSaNa kiyA gayA hai / pahile jo Atma prakaraNa se, donoM prapAThakoM kA bha eda kahA gayA usI kA svarUpa " Atmana evedaM sarvam " ityAdi antima vAkya se batalAyA gayA / pUrvokta prakaraNa se bhinna prakAra kA AtmAbha eda ima prakaraNa meM sabako batalAyA gayA hai / isI bAta ko sUtra meM kahate haiM ki pUrva prapATaka meM kahe gaye AtmAbha eda jJAna kA vikalpa arthAt prakArabheda Age bhI nirUpaNa karate haiM / jo ki prakaraNa se hI nizcita ho jAtA hai / isa viSaya meM siddhAnta saMbhata dRSTAnta dete haiM ki vaha bheda hRdaya saMvAda kI dRSTi se hai / jaise ki -- pUjA ke prakaraNa meM bAhya prajA kriyA rUpa hotI hai aura Antarika pUjA manovyApAra. rUpa hotI hai, inameM kisI ko bhI eka dUsare se bhinna nahIM kaha sakate, vaise hI ukta varNana prakaraNa bheda se hai vAstavika nahIM hai / atidezAcca | 3 | 3 |46 // nAma rUpAtmakaM hi jagat tat pUrvaM sarva zabdenAnUdya tasmin brahmAbhedo nirUpito'gre tu RgAdividyA anUdya nAmAtmaka brahmatvaM tatra atidizyate - " nAma - vaitannAmopAzva " iti / ito'pi hetorjJAna prakArabheda evAgre nirUpyata ityarthaH / sArAjagata nAma rUpAtmaka hai, usa sabako sarva zabda se ullekha kiyA gayA hai aura saba kA brahma se abha eda batalAyA gayA hai Age RgAdividyA kA nirUpaNa karate huye usake nAmAtmaka brahmatva kA atideza "nAmai vaitannAmopAsva" ityAdi / isa prakAra se bhI jJAna nirUpaNa kiyA gayA hai / kiyA gayA haiprakArabheda kA Age
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 461 ) vidyaM va tu nirdhAraNAt // 3 // 3 // 47 // tu zabdaH pakSaM vyAvata yatiyaduktaM sanatkumAra nArada saMvAda AtmajJAna prakAra vizeSa eva nirUpyata iti tanna, kintu vidyuva nirUpyate iti / atradamAkUta-"nAyamAtmeti zrutiritarasAdhana niSedhapUrvakaM varaNasya sAdhanatva muktyA vRttalamyate hetutvaMvadan varaNa viSayamapyAha-"tasyeSa AtmAvaNutetanu svAm" iti / tasyavRttasvAtman eSa bhagavAnAtmA'taeva tattanUrUpaH sa jIvAsmA / tadvaraNasyAvazyakatva jJApanAya svAmiti / sarvo hi svakIyAMtanumAtmIyatvenAtmatvena ca vRNute / tad viziSTa eva bhogAn bhuMkte / ataeva taittarIyakopanipatsvapi brahmavidApnotiparam" iti sAmAnyato brahmavidaH parabrahmA prAptimuktvA agrimarcA vizeSato'vadat / "satyaM jJAnamanaMtaM brahma" iti brahma svarUpamuktvA-'yo veda nihitaM guhAyAM parabhevyoman soznute sarvAna, kAmAn maha brahmaNA vipazcitA "ityuktam / etadyathA naMdamayAdhikaraNe prataMcitama smAbhiH / sutrastha tu zabda pUrva pakSa kA nirAkaraNa karatA hai / jo yaha kahA ki-sanakumAra nArada saMvAda meM AtmajJAna ke prakAra vizeSa kA hI nirUpaNa kiyA gayA hai, so bAta nahIM hai, kintu bhUmA vidyA kA hI nirUpaNa hai / isameM Azaya ye haiM ki-"nAyamAtmA" zruti itara sAdhana niSedha pUrvaka varaNa kI sAdhanatA batalAkara paramAtmA prApti kI hetutA batalAne ke liye varaNa kA svarUpa batalAte haiM-"yaha paramAtmA jIva ko apane zarIra ke rUpa meM varaNa karatA hai|" yaha jIvAtmA paramAtmA kA zarIra rUpa hai, bhagavAna hI isakA AtmA hai jIva ke varaNa kI AvazyakatA batalAne ke lie "svAm" pada kA prayoga kiyA gayA hai / sabhI loga apane zarIra ko AtmIya rUpa se hI caraNa karate haiN| usI ke Azrama se mogoM ko bhogate haiM / isaliye tattarIyoyaniSad meM bhI - "brahma vidApnotiparam" ityAdi meM sAmAnya rUpa se brahmavida kI parabrahma prApti batalAkara Age arcA vizeSa batalAte haiM "satyaMjJAnamanaMtaM brahma" ityAdi se brahma svarUpa batalAkara "jo guhA meM nihita parama vyoma ko jAnatA hai, vaha vipazcita, brahma ke sAtha samasta kAmanAoM ko prApta karatA hai / " isa viSaya meM hamane AnandamayAdhikaraNa meM saba kucha kaha diyA haiM / kiM ca puruSottamalAbhe hetubhUtaM tu bhakti mArge yadvaraNaM svIyatvenAMgIkArarUpaM tadeva, natvAnyAdRzamapIti jJApanAyAgre vadati- "nAyamAtmA ba..
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 ) hInena labhyaH" iti / balakArya hi prabhuvazIkaraNama / tacca "ahaMbhaktaparAdhInaH ; " vazekurvavanti mAM bhaktyA" ityAdi vAkyaM bhaktyaM veti bala zabdena bhaktiruccate / anyathA pUrvavAkya evetara niSedhasya kRtatvAt punarba lAbhAvaniSedhasya na kuryAt / varaNamAtrasya hetutvamuktvA balasya tathAtvaM ca na vadet etAdRzasya hRdi bhagavat prAkaTyaM bhavatItyAha - "etairupAyairyaM tate yastuvidvAMstaSa AtmAvizate brahma dhAma" iti / asyArthastveSa AtmA Atmato -- pyAtmA puruSottamo brahma, akSara brahmAtmakaM dhAma vizate iti, dhAmapadaM puruSottamasyAkSaraM brahma sahajaM sthAnaM iti jJApanArtha uktamanyathA na vadet / tena tad hRdaye svasthAnamA virbhAvayitvA svayaM tatra prakaTI bhaktIti jJApyate / puruSottama prApti meM heturUpa, bhaktimArgIya jisa varaNa ko svIyatva rUpa se aMgIkAra kiyA gayA hai vahI ThIka hai, usakA koI dUsarA rUpa nahIM hai, isa bAta ko dikhalAne ke liye, usI prakaraNa meM Age kahate haiM- "yaha AtmA bala hIna vyakti se prApta nahIM hai : " prabhu ko vazIkaraNa karanA hI bala kA kArya hai / " maiM bhakta ke parAdhIna hU~" mujhe bhakti se vaza meM karate haiM / yadi aisA na hotA to, pUrvaM vAkya meM jo itara pravacana Adi kA niSedha ho cukA thA punaH lAbhAva kA niSedha na karate / varaNa mAtra ko hetutA vatalA kara bala ko punaH hetu batalAte / balavAna hRdaya meM hI bhagavAna kA prAkaTya hotA hai jaisA ki kahate bhI hai - " ina upAyoM se vidvAna prayAsa karate haiM yaha AtmA brahmavAma meM praveza karatA hai / " isakA artha hai ki - yaha AtmA kA bhI AtmA puruSottama brahma, akSara brahmAtma dhAma meM praveza karatA hai dhAma pada, puruSottama ke akSara brahma rUpa sahaja sthAna kA vAcaka hai, isI bhAva se kahA gayA hai| isase jJAta hotA hai ki bhakta ke hRdaya meM apane sthAna ko prakaTa karake, usameM svayaM prakaTa hote haiM / * prakRte zvetaketUpAkhyAne parokSa vAdena brahmAbhedabodhanena puruSottamAdhiSThAnatva yogyatA jJApyate / agre tu nahi etAvartava adhiSThAnAtmikA'kSarAvirbhAvo bhavati, puruSottamasya vA / tathA sati jJAninAM sarveSAM paraprAptiH syAnnatvevaM, "bhaktyAhame kayAgrAhyaH" ityadi vAkyaH, kintu bhagavadanugraheNa bhaktasaMgena bhaktau satyAm iti jJApanAya, bhaktaeva tadbodhAdhikArI ityAdi jJApayituM bhaktasya nAradasya bhagavadAveza yuktasya sanatkumArasya ca saMvAda uktaH / tatrAtmazabdena puruSottama ucyate / bhakti mArge tu nirupadhisneha viSayaH sa eva yataH / sa
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 463 tu sarvAtmabhAvaika samadhigamya iti saMvatmabhAvaraMva vidyAzabdenocyate / paramakASThApannaM yadvastu tadeva hi vedAMteSu mukhyatvena pratipAdyam / akSara brahmAdikatu tad vibhUtirUpatvena tadupayogItvena madhyamAdhikAriphalatvena ca pratipAdyate / tena tatra vidyAzabda prayoga aupacArikaH sarvAtma bhAva eva mukhyaH / yuktaM caitat - akSara viSayiNyA vidyAyAH sakAzAttata utama viSayivyAstasyA uttamattvam - evaM sati pUrva prapAThakasyAkSara prakaraNatvAduttarasya puruSottama prakaraNatvAt siddhazcAta uktanyAyena vidyaivAgrimaprapAThake nirUpyate natu pUrvoktAtmajJAna prakAra vizeSaH / jisa zvetaketu upAkhyAna kI carcA cala rahI hai, usameM parokSavAdI rUpa se brahmabheda kA bodha karAyA gayA hai, jisase puruSottamAdhiSThAnatva yogyatA jJAta hotI hai / Age ke prakaraNa meM, kevala itane mAtra se hI adhiSThAnAtmaka akSara kA AvirbhAva batalAyA gayA hai, na puruSottama kA hI batalAyA gayA hai / " sabhI jJAniyoM ko para prApti ho jAtI ho so bAta nahIM hai, "maiM ekamAtra bhaktiH se hI grAhya hU~" ityAdi vAkya se bhakti kI hI mahattA batalAI gaI hai, bhagavadanugraha se aura bhakta saMga se hI bhakti hotI hai, isa bAta ko batalAne ke lie, tathA bhakta hI usako jAnane kA adhikArI hai, isa bAta ko batalAne ke lie, bhakta nArada aura bhagavadAbeza yukta sanatkumAra kA saMvAda dikhalAyA gayA hai / vahA~ para Atmazabda se puruSottama kA ullekha hai bhakti mArga meM sahaja sneha kA viSaya vaha puruSottama hI hai / jo ki - sarvAtmabhAva se prApya hai, usa sarvAtmabhAva ko hI vahA~ vidyA zabda se batalAyA gayA hai / paramakASThA ko prApta jo vastu hai, vahI vedAMtoM kI mukhya pratipAdya vastu hai / akSara brahma Adi ko to, unakI vibhUti rUpa se, unake upayogI rUpa se aura madhyamAdhikArI ke phala rUpa se pratipAdana kiyA gayA hai / sarvAtmabhAva hI vahA~ para mukhya hai, vidyA zabda kA prayoga to aupacArika hai / akSara viSayiNI vidyA ke sakAza se usa uttama viSayiNI vidyA kI prApti hotI hai, isalie usa akSara bidyA kI uttamatA hai| isa prakAra pUrva pAThaka ke akSara vidyA prakaraNa se, uttara ke puruSottama prakaraNa kI siddhi hotI hai usI niyama se agrima prapAThaka meM vidyA kA hI nirUpaNa kiyA gayA hai, pUrvokta AtmajJAna ke prakAra vizeSa kA nirUpaNa nahIM hai / atra hetumAha - nirddhAraNAditi / "sukhaM tveva vijijJAsitavyaM ityuktvAH sukhasvarUpamAha- - "yo ve bhUmA tatsukham nAlpe sukhamasti bhUmaivaM sukhaM bhUmA
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 464 ) tveva vijijJAsitavyaH' iti / akSara paryantaM gaNitAnandatvAt puruSottamasyaivAnaMdamayatvena nirdhaarnnaadityrthH| bhUmno lakSaNamane ucyate / "yatranAnyat pazyati' ityAdinA / yasmin sati nAnyat pazyatItyarthaH / tathA sati sarvAtmabhAvavataH prabhudarzane satyapi lIlopayogivastudarzanAdika manupapannamiti zaMkA tu "tasya havA etasyaivaM pazyat evaM manvAnasyaivaM vijAnata AtmanaH prANAH" ityAdinA nirastA veditavyA / taiH saha lIlAM cikIrSataH prabhuta eva sarva saMpadyate, natu bhaktasAmarthya neti bhAvena tadukteH / ___ukta viSaya meM sUtrakAra hetu batalAte haiM-"nirdhAraNAt' arthAt - "sukha ko hI vizeSarUpa se jAnanA cAhie" ityAdi kahakara sukha kA svarUpa batalAte haiM ki-"jo bhUmA hai vahIM sukha hai, alpa meM sukha nahIM hai, bhUmA hI sukha hai ataH bhUmA ko hI vizeSarUpa se jAnanA cAhie" ityAdi / ukta prasaMga meM akSara paryanta AnaMda kI gaNanA karate hue, puruSottama kA hI AnaMdamaya rUpa se nirdhAraNa kiyA gayA hai / "yatranAnyata pazyati" ityAdi se Age bhUmA kA lakSaNa batalAte haiN| jisa sthiti meM pahu~ca kara usake atirikta kucha bhI nahIM dekhatA / zaMkA hotI hai ki-sarvAtmabhAva rUpa prabhu ke darzana ho jAne para bhI lIlopayogI vastu kA darzana to hotA nahIM ? isa zaMkA kA nirAkaraNa "tasyaha vA etasyaivaM pazyat" ityAdi vAkya ye jAna lenA cAhie / una bhaktoM ke sAtha lIlA ke icchuka prabhu yoM saba kucha kara liyA karate haiM, bhakta ke sAmarthya se kucha bhI honA saMbhava nahIM haiN| yahI "nasya ha bA etasya' ityAdi vAkya kA tAtparya hai| darzanAcca / 3 / 3 / 48 // dRzyate ca sarvAtmabhAvavatAM bhaktAnAM brajasImAntanI prabhRtInAM pUrva mitaravismRtibhaMgatsparzAdinAne sarvasAmarthya mitivyAsaH svAnubhavaM pramANatvenAha / uktaca -zrI bhAgavate tAbhireva-"citaMsukhena bhavatApahRtaM gRheSu yanirvizatyuta karAvapi gRhya kRtye, pAdaupadaMnacalatasvavapAdamUlAta" ityAdinA / tenajJAnazakti kriyAzakti tirodhAnamuktaM bhavati, agretadAvirbhAvAdikaM sphuTameva / sarvAtmabhAva vAlI brajagopiyoM meM, bhagavatsparza Adi se pUrva vRtAntoM kI vismRti janma AtmavibhoratA aura sarvasAmarthya Adi ko bhagavAna vyAsa jI ne svayaM samAdhi meM anubhava karake jo bhAgavata meM gopiyoM ke mukha se hI kaha
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ lavAyA-"hai bhagavana ! Apane bar3e sahaja bhAva se hamAre citta ko haraNa kara liyA, ataH hama gharoM meM rahakara bhI ghara ke kArya nahIM kara pAtIM, hamAre hAtha zithila ho jAte haiM, aba Apake caraNa kamaloM ko prApta kara eka paira bhI nahIM cala sakatI" ityAdi / usa sthiti meM una gopiyoM ko jJAna aura kriyAzakti kA tirodhAna ho gayA thA, usa sthiti kI samApti ke bAda unakA spaSTa rUpa se bhAvirbhAva ho gyaa| nanu sanatkumAranAradasaMvAdAtmakamekaM vAkyam / tatropakrame 'maMtravidevAsmi AtmavicchutaM hyevaM te bhagavadazebhyastarati zokamAtmavid "iti" so'haM bhagavaH zocAmi" ityAdinA svaatmjnyaansyaivopkrmaadupsNhaaro'pitmaadaayvocitH| aneced AtmapadAnAmIzvaraparatvaM syAd vAkya bheda upakramavirodhazca syAt / tasmAd vAkyAnurodhAta, pUrvajJAna prakAra vizeSa evAyamiti mantavyam ityata uttaraM paThati - sanatkumAranArada saMvAda eka pUrA vAkya hai-usake upakrama 'maiM maMtra kA jJAtA hU~" ityAdi aura "so'haM bhagavan zocAmi" ityAdi upasaMhAra ko svAtma jJAna ke anusAra ucita rUpa se prastuta kiyA gayA hai| yadi Age Atma pada ko Izvara paraka mAneM to vAkya bheda aura upakrama se bhinnatA hogI, isalie vAkya kI ekatA kI dRSTi se pUrva prakAra vizeSa ko mAnanA hI ucita hai, isa kathana kA uttara sUtrakAra dete haiM zrutyAdibalIyastvAcca na bAdhaH / 3 / 3 / 4 / / naivaM vAkyAnurodhAvaraNena sarvAtmabhAvaliMgabhUyastvaM bAdhitavyaM / vAkyA'pekSayA zrutiliMgayorbalIyastvAt / etadbalIyastvaM tu "zrutiliMgavAkya prakaraNa sthAnasamAkhyAnAM samavAye pAradaurbalyam" iti jaiminIyasUtrasiddhama / prakRta itara sAdhana niSedha pUrvakaM "yamevaiSavRNute tena labhyaH tasyaiSa AtmA vRNuteta - svAma" iti zrutirvaraNalabhyatvamAha / etadaneca "nAyamAtmA balahInena labhyaH" "ityupakramya" etarupAyaryatate yastu viddhAMstasyaya AtmA vizate brahma dhAma" iti zrutiH paThyate / etacca, vidyaiva tu niddhoraNAdityatra nirUpitam / kahate haiM ki isa prakAra vAkya ke AdhAra para, sarvAtmabhAva sUcaka varaNa kI bahulatA meM koI bAdhA nahIM aatii| vAkya kI apekSA zruti aura liMga
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ '(466 ) balavAna hotA hai, isakI balavattA to "zruti, liMga, vAkya, prakaraNa, sthAna, ityAdi ke vivecana meM pUrva kI apekSA para durbala hotA hai "ityAdi jaimanIyaH sUtra se siddha hai / ukta prasaMga meM itara sAdhanoM kA niSedha karate hue "yamevaiSa vRNute" ityAdi zruti varaNalabhyatA batalAtI hai| isake Age "nAyamAtmA balahInena labhyaH" ityAdi upa krama karake "etarupAyaryatate" ityAdi zruti kahI gaI hai, isakA nirUpaNa "vidyaiva tu nirdhAraNAt" sUtra meM kara cuke haiM / aparaMca-"nAtmavid tarati zokamAtmavid" iti nAradavAkyAnuvAdayorAtmapadamuttamapraznAtmakena liMgena puruSottama paramiti jJAyate / sahi sarvebhya uttamo'to brahmetyupAsyatvena sanatkumArokta pratirUpaM tatastato bhUyo'stItya pRcchat / ante sarvAdhikatvena sukhAtmakatvena bhUmAnaM zrutvA tathA nApRcchat kintu tatprAptyartham / atyA. "kasmin pratiSThita" ityapRcchat / tadA sarvAtmabhAvavat sveva pratiSThita ityAzayena sarvAtmabhAvaliMgAtmakaM bhAvaM "sa evAdhastAd" ityAdinoktavAn / "nAtmavid tarati" ityAdi nArada vAkya ke anuvAda ke rUpa meM prayuktA Atma pada, uttama praznAtmaka liMgavAcI hone se puruSottama paraka jJAta hotA hai / vaha sarvottama hai, ataH brahma hai aura upAsya hai, aisA sanatkumAra ke kahane para nArada ne "bhUyo'sti ?" aisA prazna kiyA / anta meM sarvAdhika aura sukhAtmaka bhUmA kI mahimA ko sunakara phira vaisA prazna nahIM kiyA, apitu usa ko prApta karane ke lie ati Atta bhAva se pUchA ki-"vaha kisameM sthita hai ?" taba sarvAtmabhAva ko taraha svayaM meM sthita hai, isa Azaya se sarvAtmabhAva liMgAtmaka bhAvapUrNa "sa evAdhastAd" ityAdi uttara RSiyoM ne nArada ko diyaa| nanvetayA zrutyA na sarvAtmabhAva liMgAtmako bhAva ucyate, kiMtu vyApakatvena sarvarUpatvena svabhinnAdhikaraNAbhAvAdanyatrA pratiSThitatvamevocyat ityata uttaraM paThati - " yadikaheM ki isa zruti se sarvAtmabhAva liMgAtmakabhAva nahIM prakaTa hotA apitu vyApaka aura sarvarUpa hone se, apane se bhinna adhikaraNa kA abhAva rUpha Atma pratiSThA kA bhAva prakaTa hotA haiM isakA uttara dete haiM. anubaMdhAvimyaH prazAntara pRthaktvavat dRSTazca taduktam / / 3 / 50 //
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 467 ) bhUma svarUpaM zrutvA "sa bhagatraH kasmin pratiSThita ?" iti prazne "sve mahimni" ityuttaram / tadarthastu svIyatvena vRte bhakte yo mahimaM rUpaH sarvAtmabhAvaH tasminniti svarUpAtmake mahimni iti vA / bhagavadAtmakatvAt sarvAtmabhAvasya / taditarasya sAkSAtpuruSottamAprApakatvAdasyaiva tat prApakatvAt parama'kASThApannamahitvarUpo'yameva bhAva iti mahima zabdenocyate / sa tu viprayoga bhAvodaye satyeva samyag jJAto bhavati vyabhicAribhAvaH / te tvaniyatasvabhAvA iti jJApayituM trividhAH / " sa evAdhastAta" ityAdinA "AtmaivedaM sarvam" ityantena nirUpya bhUmapratiSThAdhikaraNa prazne saduttaritaM "sve mahimni" iti tamevAnuvaghnAti, " sa vA eSa" ityanena tacchabdasya pUrva parAmazitvAt / evaM sati tvaduktamanyatrApratiSThitatvaM cediha pratipAdya syAt tadoktarItyA'nubaMdha na kuryAdahaMkArAdezAdikaM ca na kuryAdukta praznottaraM svA'nyavatsvabhAvAnna kvApItyeva vadet / tasyAdasmadukta eva mArgoM 'nusarttavyaH / nArada ne bhUmA kA svarUpa sunakara "bhagavan vaha kisameM pratiSThita hai" aisA prazna kiyA, uttara milA " apanI mahimA meM / " usakA artha hai kiAtmIya rUpa se varaNa kiye gae bhakta meM jo mahimA rUpa sarvAtmabhAva hai, usI svarUpAtmaka mahimA meM pratiSThita hai / bhagavadAtmaka hone se hI sarvAtmabhAva kI mahimA haiM / isa bhAva ke atirikta bhAva puruSottama ke prApaka nahIM haiM, yahI bhAva unakA prApaka hai, yahI paramakASThA ko prApta mahimAzAlI hai, yahI bhAva mahimA zabda se kahA gayA hai / ye sarvAtmabhAva viyogAvasthA meM hI vyabhicAribhAvoM se acchI taraha vyakta hotA hai / ve bhAva aniyata aparimita svabhAva kA haiM, isa bAta ko spaSTa karane ke lie 'evAdhastAt" ityAdi se " AtmaivedaM sarvam" taka unheM tIna prakAra kA nirUpaNa karake, bhUma pratiSThA ke adhikaraNa ke prazna ke uttara meM "sve mahimni" kaha kara usI kA anubaMdha kiyA gayA hai / " sa vA eSa" ityAdi vAkya se, tat zabda se pUrva vastu kA hI ullekha kiyA hai / isa prakAra ApakI anyatra apratiSThA kI bAta kA bhI pratipAdana ho jAtA hai / yadi ukta rIti kA anubaMdha nahIM svIkArate aura ahaMkAra Adeza Adi ko bhI nahIM svIkArate to ukta praznottara meM "svAnyavat sva"bhAvAt na kvApi " aisA uttara dete / isalie Apako hamAre kahe mArga kA hI anusaraNa karanA cAhie / AdipadAt trividhA ye bhAvA uktAsteSAmapi svarUpamevaM pazyanna vaMmanvAevaM vijAnan iti krameNa yannirUpitaM taducyate / pUrvaM hi ati vigAr3ha bhAvena
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 468 ) taditarAsphUrtyA tameva sarvatra pazyati / etadevoktamevaM pazyannityanena / tataH kiMcid bAhyAnusaMdhAne'haMkArAdezo bhavati / sa tvahameva sarvataH svakRtisAma taM prakaTI kariSya iti manute / karoti ca tathA / ataevAnveSaNa guNagAne kRte tAbhiH / etadevoktamenaM manvAna ityanena / tatonirupadhisneha viSayaH puruSottama Atmazabdenocyate iti tadAdezo bhavati / tadA pUrvakRta svasAdhana vaikalya jJAnenAtidainyayukta sahaja snehaja vividha bhAvavAn bhavati tadetaduktamevaM vijAnannityanena, ataevopasagaM uktaH / tato'ti dainyAvirbhAve sati yA avasthAstA nirUpitA AtmaratirityAdinA atrAtmagabdAH puruSottama vAcakA jJeyAH / anyathopa cArikatvaM syAta mukhye saMbhavati tasyAyuktatvAt / Adipada se jo trividhabhAva kahe gae, unake svarUpa bhI " isa prakAra dekhakara, isa prakAra mAnakara, isa prakAra jAnakara, " isa krama se batalAe gae haiM, ve hI hai / pahile ati vigADhabhAva se vaha rahatA hai, usa sthiti meM itara bhAva kA sphuraNa nahIM rahatA, vahI sarvatra dIkhatA hai / " evaM pazyan " se usI bhAva kA ullekha hai / usa sthiti ke bAda kucha brahmAnubhUti hone se ahaMkAra bhAva hotA hai, usa samaya anubhUti hotI hai ki vaha maiM hI hU~, saba ora apane kRti sAmarthya se use prakaTa karatA hU~, yaha bhAvagopiyoM ne kRSNAnveSaNa ke samaya kiye hue guNagAna meM prakaTa kiyA thA, "enaM manvAnaM" meM isI prakAra kA ullekha hai / usake - bAda sahaja sneha ke bhAjana puruSottama kA Atma zabda se ullekha hai, usa AtmA jaba anubhUti hotI hai taba, pUrvakRta apane kie gae sabhI sAdhanoM kI viphalatA kA jJAna hotA hai jisake phalasvarUpa dInatA samanvita sahaja sneha se aneka bhAva utpana hote haiM / " evaM vijAnana" se usI kA ullekha kiyA hai, atidainya ke AvirbhAva hone para jo avasthA " Atmarati" ityAdi padoM se dikhalAI 3 gaI hai, vahA~ Atma zabda puruSottama vAcaka hI jAnane caahie| yadi ukta prAsaMgika Atma zabdoM ko puruSotama vAcI nahIM mAneMge to ve aupacArika siddha hoMge, yadi unheM mukhya jIvavAcI mAneMge to ve sAre vAkya hI asaMgata ho jAveMge / nanu sarvAtmabhAvasyApi mukto varyavasAnamutaneti ? saMzaya nirAsAya dRSTAntamAha---prajJAntarapRthaktvavaditi / mumukSubhaktasya sveSTadAtRtvena bhagavad viSayiNI yA prajJA sa sarvAtmabhAvavad bhaktaprajJAtaH prajJAntaram ityucyate / tacca karmajJAnaM taditarabhakta prajJAbhyaH pArthakyena tadiSTameva sAdhyati / tathA sarvAtmabhA
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 466 ) vakto bhaktasya yatprakArikA bhagavadviSayiNI prajJA tameba prakAraM sa bhAvaH sAdhayati nAnyamiti na mukto paryavasAnamityarthaH / atra vyAsaH svAnubhavaM pramANatvenAha-dRSTazceti / ukta bhAvavato bhaktasya prabhusvarUpa darzanAdyatiriktaphalAbhAvo'smAbhireva dRSTa ityarthaH / etAdRzA aneke dRSTA iti naikasya nAma gRhiitm| atra zabdamapi pramANamAha-taduktamiti, bhagavateti zeSaH / zrI bhAgavate durvAsasa prati "ahaM bhakta parAdhIna" ityupakramya "vazI kurvanti mA~ bhaktyA sastriyaH satpati yathA" iti / yo hi yadvazIkRtaH sa tadicchAnurUpameva karotyato na sAyujyAdidAnaM, kintu bhajanAnaMda dAnameva / teSAMmuktyamicchA tu "mat sevayA pratItaM ca sAlokyAdicatuSThayama , necchanti sevayApUrNaH kuto'nyat kAla viplutam" svargApavarganarakepvapi tulyArtha darzinaH / "sAlokyasASTi sAmIpya sArUpyakatvamapyuta, dIyamAnaM na gRha Nanti binA matsevataM janAH" ityAdi vAkya sahasra nirnniiyte| ___ sarvAtmabhAva kA bhI mukti meM hI paryavasAna hotA hai yA nahIM ? isa saMzaya para dRSTAnta dete haiM-"prajJAntarapRthaktvavat" arthAta mumukSu bhakta kI apanI iSTa dAnatA rUpa se jo bhagavad viSayiNI prajJA hotI hai, vaha sarvAtmabhAva, vAle bhakta kI prajJA se, bhinna kahI gaI hai / jo ki-karma jJAna aura unase bhinna bhakta prajJAoM se pRthaka hone se, unake iSTa kA hI sAdhana karatI hai / sarvAtmabhAva vAle bhakta ko jisa prakAra ko bhagavad viSayiNI prajJA hotI hai usI prakAra ke bhAva kA sAdhana karatI hai, anya prakAra kA sAdhana nahIM karatI, isalie sarvAtmabhAva kA mukti meM paryavasAna nahIM hotaa| isa viSaya meM vyAsa jI apane anubhava ko, pramANarUpa se prastuta karate haiM-"dRSTazca" arthAt ukta bhAva vAle bhakta kA prabhusvarUpa darzana ke atirikta koI dUsarA phala nahIM hotA, aisA hamane bhI dekhA hai| isa prakAra ke aneka bhakta dekhe haiM isalie kisI eka kA nAma nahIM liyA 1 isa viSaya meM zabda bhI pramANa haiM, isa bhAva ko batalAne ke lie sUtrakAra kahate haiM-"taduktam" arthAt bhagavAna ne hI kahA hai-zrI bhAgavata meM durvAsA se bhagavAna kahate haiM ki- "maiM bhakta ke parAdhIna hU~" bhakta loga mujhe patibratA strI kI taraha vaza meM kara lete haiN|" ityAdi jo jise vaMzagata kara letA hai, vaha vaMzagata usakI icchA ke anusAra karatA hai, isalie bhagavAna bhakta ko sAyujya Adi mokSa na dekara bhajanAnaMda pradAna karate haiM, kyoMki bhakta ko mukti kI icchA nahIM hotI jaisA ki-"bhaktoM ko merI sevA meM hI sAlokya Adi muktiyoM ko pratIti hotI hai, ve sevA se pUrNa bhakta kahIM anyatra kAlakSepa
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 470 ) nahIM karanA cAhate, ve svarga apavarga aura narka meM tulya rUpa se hI phala ko dekhade haiM / ve sAlokya, sASTi, samIpya aura sArUpya diye jAne para bhI, merI sevA ke atirikta unheM nahIM sviikaarte.|" ityAdi anekoM vAkyoM se ukta tathya kI puSTi hotI hai| na sAmAnyAdapyupalabdhe mRtyuvanna hi lokApattiH // 3 // 3 // 51 // nanu "nAnyat pazyati" ityAramya sarvasya prapAThakasya sarvAtmabhAva nirUpakatvoktiranupapannA / ataevAtmapadAnAM puruSottama paratvoktizca / yatastasya muktAvapi kAmAbhAvaH pratipAdyate / atra tu"tasya sarveSu lokeSukAmAcAro bhavati" iti zrutiH paThyate / evaM sati na tannirUpaNaM antreti vA vAcyam tadbhAvato'pyanya kAmavattvamiti vA / dvitIyasyoktapramANa parAhatatvenAdyapakSa evAzrayaNIya iti pUrvapakSa nirasyati / neti-tannahetumAha-sAmAnyadapyupalabdheH iti / tata, samAnadharma yogAdapi tatprayogaH zrutAvupalabhyate'nekazo yataH / prakRte'pi vividhAnAM lokAnAM vividha sukha pradhAnatvAd bhagavatsaMbaMdhiSu sarveSu sukheSu kAmacAro bhavatIti zruterartho jnyeyH| "nAnyat pazyati" se lekara sampUrNa prapAThaka ko sarvAtmabhAva nirUpaka ukti sahI rUpa se nahIM bana pAI hai, isalie Atma padoM kI purUSottama paraka ukti bhI nahIM bana pAI hai| isalie mukta hone para bhI unake sakAma bhAva kA pratipAdana kiyA gayA hai-"sabhI lokoM meM unakI kAmacAra gati hotI hai" ityAdi zruti meM spaSTollekha hai / unakA nirUpaNa ukta prakaraNa meM nahIM hai yA to ye kaheM, yA sarvAtmabhAva vAle hokara bhI unheM anya kAmanAoM ko abhilASA rahatI hai, aisA mAne dvitIya bAta to "sarveSu lokeSu" Adi pramANa se hI kaTa jAtI hai, isalie pahalI bAta hI mAnanI cAhie, isa mata kA nirAkaraNa karate hue sUtrakAra kahate haiM-nahIM; unake samAna dharma yoga se bhI, zruti meM, unakA prayoga bahulatA se milatA hai| isalie unake (sarvAtmabhAva vAle bhaktoM ke lie bhI, vividha sukhoM vAle vibhinna lokoM kI prApti, bhagavatsaMbaMdhI sukhoM meM kAmacAra hotA hai isa bhAva se kahA gayA hai| nanu yathAzru ta evArtho'stutatrAha-"na hi lokApatti" iti, sarvAtmabhAvavat iti prakaraNAda"nAnyata pazyati,, ityAdi dharmaviziSTasyAtmanaH prANAdi sarva
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 471 ) vato lokesaMbaMdhe yuktisaho'pi neti jJApanAya hi zabdaH / kiMca etadana "na pazyo mRtyaM pazyati'' iti zrutyA yathAmRtyuniSedhaH kriyate tathA "Atmana evedaM sarvam" iti zru tyaivakAreNAtmAtirikta vyavacchedaH kriyata iti mRtyuvalloko'pi na saMbaMdhyat ityAha-mRtyuvaditi -tatra rogAdInAmapi darzana niSedhe satyapi mRtyoreva yannidarzanamuktaM tena bhaktAnAM lokAntarasaMbaMdhaH tattulya iti jJApyate ataeva, "notaduHkhamiti duHkha sAmAnya niSeve'grakRtaH / jaisA zruti kA artha hai vahI sahI hai, laukika yukti usa saMbaMdha meM nahIM dI jA sakatI, sarvAtmabhAva kI taraha, "nAnyata pazyati' ityAdi dharmaviziSTa AtmA, prANa Adi samasta vastuoM se sambaddha hote hue bhI, laukika AtmAoM se vilakSaNa hai| ukta prasaMga meM hI Age-"na pazyo mRtyaM pazyati" ityAdi zruti se jaise mRtyu kA niSedha kiyA gayA hai vaise hI "Atmana evedaM sarvam" ityAdi zruti se,-"eva" pada se,AtmA se atirikta jAgatika padArthoM kA vyavaccheda kiyA gayA hai / mRtyu kI taraha, loka se bhI saMbaMdha nahIM hai, arthAt ukta vAkya meM sarvAtmabhAvasaMpanna jIva ko roga Adi se rahita batalAyA gayA hai para mRtyu ko Avazyaka batalAyA hai, jisase nizcita hotA hai ki--aise bhaktoM kA lokAntara saMbaMdha, sAmAnya jIvoM kI taraha hI hotA hai : 'nota duHkham" ityAdi meM to sAmAnya duHkhoM kA niSedha hai| pareNa ca zabdasya tAdvidhyaM bhUyastvAtvanubaMdhaH / 3 / 3 / 52 // atra hetvantaramAha, asminneva zloke 'sarvamApnoti sarvaza" iti pareNa padena zabdasya zruti vAkyasyAtmana evedaM sarvam iti yat pUrvokti zruti vAkyaM tadvidhatava pratIyate iti na loka saMbaMdho vaktuM zakya iti arthaH / nanvAtmana evedaM sarvamiti yatpUrva zruti vAkyaM tenaivaitadarthalAbhe punastaduktinocitetyAzaMkAyAM tatra hetumAha-tu zabdaH zaMkAnirAse / bhUyastvAd hetoH / ukte'rthe hetUnAM bAhulye tad dADhyaM bhavati ityAzayenoktArthasyaiva zlokenAnubaMdhaH kRta ityrthH| athavA bhUyaH padamAdhikyArtham / tathA ca svakRta sAdhanasAdhita phalApekSayA svayamudyamyabhagavatA sAdhitaphale niravadhirutkarSa iti jJApanAya punaH zlokena tathetyarthaH / ukta bAta ko siddha karane ke lie dUsarA hetu prastuta karate haiM kahate haiM ki-isI zloka meM- "sarvapnioti sarvaza" ityAdi para pada se zrati vAkya .
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 472 ) kI, "Atmana evedaM sarvam" pUrvokta zruti vAkya kI taraha, tadvidhatA pratIta hotI hai, isalie aneka saMbaMdha kI bAta nahIM kaha sakate / saMzaya karate haiM ki"Atmana evedaM sarvam" isa pUrva zruti vAkya meM jo kaha cuke the use hI punaH kahanA to punarukti doSa hai| usakA uttara dete haiM-"bhUyastvAd hetoH" arthAt ukta artha meM aneka hetu haiM isa bAta kI puSTi ke lie, pUrvakathita artha ko punaH zlokAnubaMdhita kiyA gayA hai / bhUyaH pada adhikatA kA bhI dyotaka hai| svakRta sAdhana sAdhita phala kI apekSA se, svayaM udyoga karane se sAdhita phala meM nirantara utkarSa hotA jAtA hai, isa bAta ko batalAne ke lie bhagavAna vyAsa deva ne artha kI punarukti kI hai| * eka AtmanaH zarIrebhAvAt // 33 // 53 // ukta 'rthe zrutyantarasammatimapyAha-ekezAkhinastaittarIyAH zarIre, bhakta zarIre hRdayAkAza iti yAvat tatrAtmano bhagavatobhAvAd, AvirbhAvAd tena saha sarva kAmopabhogaM vadantIM zruti paThanti-"satyaMjJAnamanantaM brahma, yoveda nihitaM guhAyAM paramevyoman so'znute sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazcitA" iti atropakrame "brahmavidApnoti parama " iti zrutirakSara brahmavidaH parabrahma prApti sAmAnyata uktvA, vizeSataH kathanArtha "tadeSA'bhyuktA" iti vAkyaM tad brahma pratipAdyatvenAbhimukhIkRtyaiSA vakSyamANA Rk parabrahmavidbhirukta tyuktvaivamuktavatI satyaM jJAnamiti / parabrahmasvarUpaM anubhavaiva vedhaM na zabdAdibhivadya iti jJApanAya svayaM tat tatva pratipAdikA apyanyamukhena uktavatI / atra brahmaNAsaha sarvakAmopabhoga ukta ityetadekavAkyatAyai "sarveSu lokeSu kAmacAro bhavati" iti / zruterapyukta evArtho mantavyaH / ukta artha meM dUsarI zrati kI sammati bhI hai, isa bhAva se "eka AtmanaH" Adi sUtra prastuta karate haiM / sUtra kA tAtparya hai ki taittarIya kI eka zAkhA meM zarIra ke hRdayAkAza meM paramAtmA ke AvirbhAva hone para vaha bhakta una paramAtmA ke sAtha samasta kAmanAoM kA bhoga karatA hai, vaha zruti isa prakAra hai-"brahma, satya jJAna aura ananta rUpa hai, jo apanI hRdayastha guhA ke paramAkAza meM usako jAnatA hai, vaha buddhimAna brahma ke sAtha samasta kAmanAoM kA bhoga karatA hai|" isa prasaMga ke upakrama meM "brahmavidApnoti param "ityAdi zruti, akSara brahmavid kI parabrahma prApti, sAmAnya rUpa se batalAkara vizeSa * prApti ko batalAne ke liye "tadeSA abhyuktA" ityAdi usa brahma ko pratipAdya
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 473 ) batalAne vAlI RcA parabrahma ke jJAtA kI bAta ko punaH "satya jJAna "Adi se kahatI hai parabrahma kA svarUpa eka mAtra anubhava se hI jJeya haiM, zabdAdi se nahIM hai| isa bAta ko batalAne ke liye svayaM usa tatva kA pratipAdana karate huye bhI anya-anya prakAra se tatva kA vivecana karatI hai / ukta prasaMga meM brahma ke sAtha samasta kAmanAoM ke upabhoga kI bAta eka hI vAkya meM kahI gaI hai "sarveSu lokeSu kAmacAro bhavati" ityAdi / zruti bhI pUrvokta artha kI punarukti kara rahI hai| vyatirekastabhAvAvitvAnna tUpalabdhivat / 3 / 3 // 54 // . nanu "brahma vidApnoti param" iti zrutyA akSara brahmavidaH parabrahma prAptisacyate / tatretarasAdhana sApekSa brahmajJAnaM paraM prApayati, uta tannirapekSamiti ? bhavati saMzayaH / atra zru tau tanmAtroktaritaranirapekSaM eva tattathA iti puurvpkssH| siddhAntastvenaM sati jJAnamArgIyANAmapi para prAptiH syAt / sAtvanekapramANabAdhiteti pUrvamavocAm / kiMca jJAna zeSabhUtabrahmApekSayA phalAtmakasya parasya mukhyatvAtU "tadeSAabhyukteti" zrutistadeva pratipAdyatvenAbhimukhIkRtya RguktetyAha / tena tatra brahmapadaM puruSottamapare jJAyate / tathA ca guhAyAM yadyAvibhUta paramaM vyoma puruSottama gRhAtmakamakSarAtmakaM vyApi vaikuNThaM bhavati tadAtatra bhagavAnAvirbhavatoti tatprAptirbhavatItyucyate / "yo veda nihitaM guhAyAM paramevyoman" ityanena / tathA ca jJAninAM guhAsu paramavyomnoM vyatireka eva tatra hetumad bhAvAbhAvitvAditi 1 "yamevaiSavRNute' iti zrutervaraNAbhAve bhagavad bhAvasyAsaMbhavAjjJAninA tathA varaNAbhAvAd bhagavad viSayako bhAvo na bhAvIti tathetyarthaH / ___ "brahmavidApnoti param" zruti se akSarabrahmavid kI parabrahma prApti kahI gaI hai / saMzaya hotA hai ki-itara sAdhana sApekSa brahma jJAna, para prApti karAtA hai, yA nirapekSa ? zruti meM to kevala mAtra akSara brahma ko ho carcA hai, ata:nirapekSa hI samajha meM AtA hai kintu siddhAMta to yahI hai ki-jJAnamArgIya jIvoM ko bhI para prApti hotI hai / pUrvapakSa kI bAta to aneka pramANoM se kaTa jAtI hai| aisA pahile dikhalA bhI cuke haiM / jJAna zeSa bhUta brahma kI apekSA, phalAtmaka parabrahma mukhya hai isa bAta ko dikhalAne ke liye ho "tadeSA abhyuktA" ityAdi RcA prastuta kI gaI hai / ataH ukta prasaMga meM "brahma" pada puruSottama paraka jJAta hotA hai / " yo veda nihitaM guhAyAM paramebyoman" ityAdi zruti meM dikhalAyA gayA hai kiH-guhA meM AvirbhUta parama vyoma puruSottama gRhAtmaka akSarA
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 474 ) smakavyAyo vaikuNTha hI hai, vahIM bhagavAna kA AvirbhAva hotA hai, jJAniyoM ko guhAoM meM jo parama vyoma hai vaha vyatireka mAtra hai, usameM hetumad bhAva kA abhAva hai| "yamevaiSavRNate" zruti meM, spaSTa rUpa se, varaNa ke abhAva meM bhagavadbhAva ko asaMbhAvanA batalAI gaI hai, jJAniyoM kA varaNa prabhu nahIM karate ataH unameM bhagavadviSayaka bhAva nahIM hotaa| nanu jJAna viSayatvavadAvirbhAvo'pyastu / kiMca tadatiriktamAvirbhAvamapi na 'pazyAma ityAzaMkAyAmAha-'natUpalabdhivada' iti-upalabdhirjJAnaM, tadvad guhAyAmAvirbhAvonabhavatItyarthaH / yasmai bhaktAya yallIlA viziSTaM svarUpamanubhAvayitA prabhurbhavati tad guhAyAM tallIlAzrayabhUtamakSarasvarUpaM vaikuNThalokavadAvirbhAvayati iti noktazaMkAlezo'pi yatra puruSottamasya cAkSa SatvaM tatra tato'dhaHkakSasya tasya tathAtve kA zaMkA nAma / etadupapAditaM pUrvam, vidvanmaNDane ca / jJAnamArgIya kahate haiM ki-jJAna viSayatva ko taraha AvirbhAva bhI hotA hai, usake atirikta to AvirbhAva kahIM dekhA bhI nahIM jAtA / isa para sUtrakAra kahate haiM-'na tUpalabdhivat' arthAt jJAnavAna kI guhA meM AvirbhAva nahIM hotaa| 'prabhu, jisa bhakta ko jisa lIlA vizeSa ke svarUpa kA anubhava karAnA cAhate haiM, 'usI lolA ke AzrayabhUta akSara svarUpa vaikuNTha loka kI taraha, usa bhakta kI 'guhA meM prakaTa karate haiM ataH usa zaMkA kI gunjAyaza hI nahIM hai / jahA~ puruSottama svarUpa kA sAkSAtkAra hotA hai, vahA~ usake nIce ke kakSa meM usake anusAra 'prApti kI bAta meM zaMkA karane kI kyA AvazyakatA hai ? arthAt jinheM puruSottama kA sAkSAtkAra hotA hai unhe to nIce ke kakSa ke akSara Adi kA sAkSAtkAra ho hI cukA / usakA upapAdana hama pahile bhI kara cuke haiM, vidvanmanDan grantha meM bhI isa para vicAra kiyA hai| nanu jJAnijJAna viSaya bhakta guhAvirbhUtAkSarayorbhedo'sti na vA ? nAdyaH 'mAnAbhAvAdekatvenaivasarvatrokteH / na dvitIyaH niravayavasya kvacillokarUpatvAttad rUpatvAmAmekatvAnupatteriticenma vama lokarUpatvasya pazcAdbhAvitve hoyamanupa'pattinatvevaM, kintvakSarasvarUpameva tatheti zru tirAha "ambhasyapAre bhuvanasya madhya" ityupakramya "tadeva bhUtaM tadubhavya mA idaM tadakSare paramevyoman" etadagre ca "yamantaH samudra kavayo vayanti yadakSare parame prajA" ityAdi rUpA / smRti'pi"parastasmAtta bhAvo'nyo'vyakto vyaktAt sanAtanaH" yaH sa sarveSubhUteSunazyatsu na
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 475 ) vinazyati", avyakto'kSara ityuktastamAhuH paramAM gatim "yaM prApya na nivartante ntaddhAma paramaMmama" ityAdi tu gItAsu / zrI bhAgavate'pi- "darzayAmAsa lokaM svaM gopAnAM tamasaH paraM satyaM jJAnamanaMtaM yat brahma jyotiH sanAtanam, yad hi pazyanti munayo guNApAye samAhitA "iti dazame / dvitIye ca-"tasmai svalokaM bhagabAn samAhitaH saMdarzayAmAsa "ityupakramya kAlatriguNa mAyA saMbaMdharAhityamuktvA bhagavatpArSadAnuktvA vimAnapramadA uktvA zrIruktA / tathA ca zrutismatyekavAkyatAyAM tAhakasvarUpamevAMkSaramiti nirNayo bhavati / prazna hotA hai ki-jJAnI ke jJAna viSaya aura akSara meM tathA bhakta kI guhA meM AvirbhUta tattva aura akSara meM bheda hai ki nahIM ? jJAnI ke jJAna viSaya akSara meM to koI bheda nahIM hai, una donoM ko sabhI jagaha eka batalAyA gayA hai| yadi kaheM ki-bhakta ke AvirbhUta tattva aura akSara meM bheda hai, kyoMkinirAkAra, lokarUpatA kI carcA zAstra meM milatI hai| so kathana asaMgata hai lokarUpatA to bAda meM hone vAlA rUpa hai jo ki isa rUpa ke samAna nahIM hotA kintu yaha rUpa to akSara hI hotA hai jaisA ki zruti kA kathana bhI hai"samudra ke pAra bhuvana ke bIca meM" ityAdi upakrama karake "vahI bhUtakAla meM thA vahI bhaviSya meM hogA, ye sArA vizva usa akSara parama vyoma meM nahIM hai|" usake bAda bhI aura-"jo samudra ke bhItara vyApta hai, jisa parama akSara meM sArI prajA vyApta hai|" ityAdi / smRti meM bhI jaise-'isa vyakta jagata se vaha avyakta sanAtana paratattva bhinna hai, jo ki. samasta bhUtoM ke naSTa ho jAne 'para bhI, naSTa nahIM hotA, use avyakta akSara kahate haiM vahI parama gati hai, jisa mere paraM dhAma ko prApta karane ke bAda koI nahIM lauTate" ityAdi gItA kA vacana hai, zrIbhAgavata meM bhI-"gopa gvAloM ko zrI kRSNa ne apanA, andhakAra 'rahita paraM divyadhAma dikhalAyA jo ki-satya jJAna anaMta jyoti rUpa sanAtana brahma hai, jise ki, niguNa. sthira citta muni hI dekha pAte haiM" ye dazama skandha kA vAkya hai dvitIya skandha meM bhI-"tasmai svalokaM bhagavAna samAhitaH saMdarzayAmAsa" ityAdi upakrama karake usa sthAna kA triguNamAyA saMbaMdha rAhitya batalAkara, usa sthAna meM jAne vAloM ko bhagavat pArSada batalAkara, vimAna apsarA Adi kA ullekha kara zrI vaibhava kI bAta kahate haiM / isa prakAra zruti smRti kI eka vAkyatA se nirNaya hotA hai ki bhaktoM ko anubhUta hone vAlA svarUpa hI akSara hai| ' evaM sati saccidAnaMdatvadezakAlAparicchedasvayamprakAzatvaguNAtItatvAdidharma
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 476 ) vatvenaivajJAninAmakSara vijJAnaM, bhaktAnAmeva puruSottamAdhiSThAnatvena tatheti jJeyam / "mallAnAmazaniH" iti zlokoktarItyA puruSottamasyeva prabhuNA ye yathA vicAritaH santi te tathA bhavanti ititad vicAra eva sarveSAmadhikAra rUpa iti kRtaprayatnApekSAstvityatra nirNItam / isa prakAra saccidAnandatva, dezakAla apariccheda, svayaMprakAzatva, guNAtItatA Adi dharmoM vAlA hI jJAniyoM kA akSara vijJAna hai tathA bhaktoM kA ukta guNoM vAlA puruSottama bhI hai| zrI bhAgavata ke "mallAnAmaza niH" ityAdi zloka meM puruSottama ke hI svarUpa kA varNana hai ukta zloka meM dikhalAyA gayA hai ki jo jaisA vicAra karatA hai, prabhu tadanusAra hI rUpa dhAraNa karate haiM, vaha vicAra hI sabakA adhikAra siddha karatA hai, isase yahI nirNaya hotA hai. ki-prabhu sAkSAtkAra prayatna sApekSa hai / asminnarthe kaimutikanyAyakathanArtha nidarzanatvenottaraM paThati isa artha meM kaimutikanyAyAnusAra nidarzana rUpa se uttara dete haiMaMgAvabaddhAstu na zAkhAsu hi prativedam / 3 / 3 / 55 / / yAge tattad RtviniyatakartavyAnyanvAdhAnAdInyaMgAni tatrAvabaddhAH sarva ekatvijo yajamAnena / 'avabaMdhanaM nAmAdhvayu tvAM vRNe hotAraM tvAM vRNa ud gAtAraM tvAM vRNe" ityAdi rUpaM varaNamevAnyathA sarva karma viduSAM tatkRtipaTUnAM ekatrAdhikAro, nAnyatreti niyamo na syAt / tasya tasya yathA varaNe tu yajamAtreccheva hetuH / te ca tadA na sarvAsa zAkhAsu vihitAnyaMgAni kartta sarve'pi zaktAH, kintu yajamAna varaNa niyamatA eva tathA / tatra hetumAha / hi yataH kAraNAt. prativedaM niyamitAnyaMgAni, hautramRcA'dhvaryavAdi yajuSaudgAtraM sAmneti / tathA ca alaukike vaidike karmaNi jIvecchApi niyAmikA bhavati yatra tatra kimuvAcyaM pratiromakUpaM sAvakAzamamitabrahmANDasthitimatastadIzituriccheva . niyAmikA tattatsAdhanaphalasaMpattAviti / yajJa meM, Rtvika dvArA niyata kartavya, anvAdhAna Adi aMgoM se sabhI Rtvika baMdhe rahate haiM, usa baMdhana meM bhI yajamAna kI varaNa rUpa kriyA ho kAraNa hotI hai-"avabaMdhana nAmaka adhvaryu ke rUpa meM tumheM varaNa karatA hU~, hotA ke rUpa meM tumheM varaNa karatA hU~ udgAtA ke rUpa maiM tumhe varaNa karatA hai|"
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ( 477 ) "ityAdi vacanoM se yajamAna hI varaNa karatA hai / yadi isa rUpa se pRthak-pRthak "varaNa na ho to prAyaH yajJa meM sammilita sabhI vidvAn saba karmoM ke jJAtA aura paTu hote haiM, ve sabhI milakara saba karmoM ko karane kI ceSTA kareM, jisase niyamita kArya na ho sake aura avyavasthA ho / ataH una una sthAnoM para yajamAna hI apanI icchA se varaNa karatA hai / usa samaya ve saba, apanI icchAnusAra saba zAkhAoM ke vihita aMgoM kA prayoga nahIM kara sakate, ve yajamAna ke varaNI hone se saMyamita prayoga hI karate haiM / pratyeka veda meM, hotA, Rtviga, adhvayu Adi ke yajuSa audgAtra sAma Adi niyamita aMga hote haiM / tathA alaukika vaidika karma meM, jIva kI icchA bhI niyAmikA hotI hai / idhara-udhara kI bAta karane se kyA lAbha, usa paramAtmA ke pratiroma kUpa meM amita brahmANDa sthita haiM usa paramAtmA kI icchA hI una una sAdhanoM aura phala saMpatti meM, vAstavika niyAmikA hotI hai| - maMtrAdivadvA'virodhaH / 3 / 3 // 56 // nanu pUrva karmajJAna niSThAnAmapi bhaktimArgIyatvaM yatra bhavati tatra tathaitra 'bhagavadvaraNamiti hi siddhAntaH / Rtvijastvekasmin yAga ekatra vRtasya nAparatrApi tatheti viruddho dRSTAnta ityarucyA nidarzanAntaramAha- yathaika eva kazcinmantro bahuSu karmasu saMbadhyate, kazcid dvayoH, kazcidekatrava tathaiva vidhAnAt tthaatraapotyrthH| Adi padAt karmocyate yatra kAmyenaiva nityakarma nirvAha statra kAmitArtha sAdhakatve pratyavAya parihAre apyekameva tadupayujyate / tathA ca sarvatomukhe'neka hotRpravare'dhvayu pravare ca gRhyamANe, "devAH pitaraH" ityAdinA yajamAnakartRkA'numaMtraNamekameva sarvatra saMbaddhayate / tathaiva vidheyastathAtrApi tAvad vidhaM yadekameva varaNaM tena tattanniSThA'nantaraM bhakti niSTheti na dRSTAnta virodha ityarthaH / athavA omRtyudAhRtyaiva mNtraannaamuccaarnnaanmNtraadiroNkaarH| sa yathA brahmAtmakatvenaika eva sarvamaMtreSu saMbaDyate, tathA varaNamapIti tathetyarthaH / yadyapi itara niSThAnantarabhUta bhakti niSThAvato'pi varaNaM tathAbhUtamekameveti noktadoSastathA'pyutkRSTamArge vRtasya nIcakakSApAdanamanucitamiti matvA pakSAntaramuktam / vastustu sAdhana maryAdayA yatra bhaktiditsitA tatra tatheti nAnupapattiH kAcit / pUrva sUtroM meM ye siddhAnta nizcita huA ki--karma jJAna niSTha vyakti bhI jaba bhaktimArgIya ho jAte haiM, tabhI unakA bhagavad varaNa hotA hai / eka yajJa meM, Rtvija eka hI jagaha varaNI hotA hai anyatra nahIM ho sakatA, ye dRSTAnta to ukta siddhAnta ke anusAra viruddha hai ? isa para dUsarA nidarzana prastuta karate haiM
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ (805") * jaise ki koI eka maMtra bahuta se karmoM se saMbaddha hotA hai koI maMtra do karmoM se saMbaddha hotA hai to koI eka hI jagaha prayukta hotA hai, usI prakAra kI vyavasthA ukta siddhAnta meM bhI hai| sUtra meM Adi pada karma kI ora iMgana kara rahA hai, arthAt maMtra kI taraha karma bhI hai, jahA~ kAmyakarma se hI nityakarma kA nirvAha hotA hai vahA~ kAmitArthaM hI sAdhaka hotA hai, usa sthiti meM pratyavAya kA parihAra bhI usI karma se hotA hai / tathA sarvatomukha yajJa karma meM aneka hotA pravara aura aneka adhvaryu prakAra ke grahaNa meM "devAH pitaraH" ityAdi yajamAna karttI ka eka hI anumaMtraNa se sabakA saMbaMdha ho jAtA hai / isI prakAra, vidhipUrvaka yadi karma jJAna Adi kisI bhI eka kA varaNa kara liyA jAya to una niSThAoM ke bAda aMta meM bhakti niSThA meM ho jAkara una niSThAoM kI parisamApti hogI, ataH uparyukta dRSTAnta isa prasaMga meM viruddha nahIM hai / OM kA uccAraNa karane ke bAda hI maMtroM kA uccAraNa hotA hai isase siddha hotA hai ki-----oMkAra Adi maMtra hai, vaha jaise brahmAtmaka hone ke kAraNa sabhI maMtroM se saMbaddha hai, vaise hI bhagavad varaNa bhI sabase saMbaddha hai / yadyapi anya niSThAoM ke antarabhUta bhaktiniSThAvAna bhI usI prakAra varaNIya hotA hai jaise ki vizuddha bhaktiniSTha vyakti, phira bhI utkRSTa mArga meM varaNIya vyakti kI nIcI kakSA ke vyakti se samatA karanA ucita nahIM hai, isI Azaya se dvitIya pakSa ko prastuta kiyA gayA hai / vAstava meM to jahA~ sAdhana maryAdA se bhakti kI niSThA hotI hai, vahIM sahI varaNa hotA hai vahA~ kisI prakAra kI ar3acana nahIM hotI / 19 adhikaraNa : bhUmnaH RtuvajjyAyastvaM tathAhi darzayati ( 3 | 3|57 // / nanu sukha svarUpa jijJAsAM "yo vai bhUmA tat sukham" ityuktaM bhUma svarUpajijJAsAyAM "yatranAnyatapazyati" ityAdinA tad yannirUpitaM tat sarvAtmabhAvasvarUpamiti taduktaM tanopapadyate / bhUmno hi sukharUpatocyate sarvAtmabhAve tu viraha bhAve duHsahaduHkhAnubhavaH zrUyate / tena mokSa sukhameva "yo vai bhUmA " ityAdinocyate / "yo vai bhUmA tadamRtam" iti vAkyAcca agre ca " sa vA eSa evaM pazyan" ityAdyuktvA "tasya sarveSu lokeSu kAmacAro bhavati" iti phalamucyate / tacca mokSAnantaramasaMbhavyataH sa bhAvo, mokSo vAtrocyate ? iti saMzayaH / tatra kAmaMcAroktemuktipUrvaM dazAyAM tanmAhAtmyanirUpaNArtha svAdamRta
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ * (*76 :) zabdAcca muktireva bhumapadenocyate iti pUrvapakSaH / tatra bhUma zabdena sa bhAba' evocyate iti siddhAntaH / (tarka) ukta bhUmA prakaraNa meM sukha svarUpa kI jijJAsA karane para "jo bhUmA hai vahI sukha hai" aisA uttara diyA gayA, bhamA ke svarUpa kI jijJAsA karane para "jisa sthiti meM dUsarA kucha nahIM dekhatA" ityAdi se jo nirUpaNa kiyA gayA hai, use hI sarvAtmabhAva kA svarUpa kahate ho, so nahIM ho sakatA,. kyoMki-bhUmA ko to sukha rUpa batalAyA gayA hai, jaba ki sarvAtmabhAva meM,. viraha bhAva janya du:sahaduHkhAnubhava kI bAta sanI jAtI hai isalie "yo vai 'bhUmA" ityAdi se mokSa sukha kI hI carcA pratIta hotI hai "yo vai bhUmA tadamRtam" isa vAkya se bhI yahI nizcita hotA hai / isake Age "jo ise isa prakAra dekhatA hai" ityAdi kahakara "usakI samasta lokoM meM yatheccha gati hotI hai" ityAdi phala kahA gayA hai / yaha phala mokSa ke bAda to ho nahIM sakatA, ataH saMzaya hotA hai ki ukta prasaMga meM, sarvAtmabhAva kI carcA hai yA mokSa ko ? kAmacAra ukti se to mukti kI pUrvadazA kI pratIti hotI hai, mukti ke mAhAtmya ko batalAne ke lie hI saMbhavataH kAmacAra kI bAta kahI gaI hai amRta zabda ke prayoga se to spaSTa rUpa se hI mukti ko carcA kI gaI hai isase, bhumA pada muktivAcI hI pratIta hotA hai| aisA pUrvapakSa hai / bhUmA zabda se sarvAtmabhAva kA hI ullekha hai, ye siddhAnta ko bAta hai| tatra duHkhadarzanAnupapattyA sarvAdhikatva lakSaNaM bhUmatvamanupapanna miti zaMkA pariharati-bhUmnaH sarvAtmabhAvasya jyAyastvaM sarvasmAnmaMtavyam tatroktAnupapatti parihArArtha dRSTAntamAha-kRtuvaditi-darzapUrNamAsa prakaraNe taittarIyake paThyate "parameSThino vA eva yajJo'na AsIttena sa paramAM kASThAMmagacchat" ityupakramya "ya evaM vidvAndarzapUrNamAsau yajateparamAmeva kASThAM gacchati" iti / yathA bratAdi duHkhAtmakatve'pi paramakASThA lakSaNa phalagamakatvena darzapUrNamAsayoH. sarvakratubhyo'dhikatvaM vaktuM "agra AsIt" itizrUyate, tathA duHkhahetutve'pyananyalabhyasAkSAt puruSottamamAnaMda prApti hetutvena sukharUpatvamucyata ityanyebhyaH. sarvebhyajyAyastvaM mantabyamityarthaH / atropapattimAha-tathAhi darzayati-zrutistu "sa evAdhastAt" ityAdi uktvA "tathAhaMkArAdeza" ityAdi uktvA "AtmAdeza" ityAdi uktatyagre caitAdRzAsyAtmana eva prANAzAsmarAdi sarvamiti ca darzayati etat sarvAtmabhAvavatyeva sarvamupapadyate, na muktasya / vRttibhedAbhAvAt prANAdyabhAvAcca / jIvanmuktidazAyAM prAcInAnAmeva satvAt "AtmanaH prANAH" ityAdi na vadet / yadvA nanu loke'pi zRMgArarasa bhAvavati pusinAryA"
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 40) 'ca tvadukta bhAvasaMbaMdhivyabhicAribhAvAH zrayante "saiva sarvatra sa eva sarvana" iti / evaM sati laukika sadharmavatvAnna tvaduktabhAvasya alaukika jJAnAdibhya AdhikyaM vaktuM zakyamalaukika viSayatvAllaukikatvamapi na tatheti bhavati 'saMzayaH / tatra manujatvariputvAdijJAnAnAmiva kAmAdibhAvena snehabhAvasyApi saMbhavAnnAsyAlokikatvamiti pUrva, pkssH| siddhAntastvasya laukikebhyojyAyastvaM mantavyam / - sarvAtmabhAva meM to viprayoga janya 'duHkha kI bhI anubhUti hotI hai, yadi bhUmA ko, vahI mAna leM to, use sarvAdhika zreSTha kaise kahA jA sakatA hai ? isa 'zaMkA kA parihAra karate haiM-ki bhUmA ko sarvAtma mAnakara hI sabase zreSTha mAnA jA sakatA hai, usake viSaya meM asaMbhAvanA ke sambandha meM kI gaI zaMkA ke * parihAra ke liye sUtrakAra udAharaNa dete haiM ki-jaise yajJa meM sarvAdhikatA hai .. vaise hI yahA~ bhI hai / taittarIya upaniSad meM darzapUrNamAsa ke prakaraNa meM AtA hai .ki-"parameSThI ne hI isa yajJa ko pahile kiyA thA jisase ye parakANThA ko 'prApta ho gayA "jo ise jAna kara isa darzapUrNamAsa kA yajana karatA hai vaha vidvAna parAkaSThA ko prApta hotA hai" ityAdi / jaise isa darzapUrNamAsa ko, bratAMdi duHkhAtmaka niyamoM ke hote huye bhI parAkASThA phala vAlA saba yajJoM se zreSTha kahA gayA hai, vaise hI viprayoga janya duHkha hote huye bhI upasthiti meM eka * apUrva puruSottama sAkSAt rUpa vipula Ananda prApta hotA hai isalie use vipula sukha rUpa kahA gayA hai isIse use anya saba se zreSTha mAnanA cAhiye / isa sambandha meM sUtrakAra puSTi karane ke liye kahate haiM-"tathAhi darzayati" arthAt zrati bhI "vahI nIce hai" ityAdi kaha kara usake liye ahaMkArAdeza AtmAdeza Adi kA ullekha karatI huI usI AtmA ke liye prANa AzAsmara Adi 'saba kucha batalAtI haiM, ye sArI bAteM sarvAtmabhAvavAna meM hI sambhava hai mukta jIva meM nahIM / kyoM ki-mukti avasthA se vRttibheda aura prANa Adi kA 'abhAva rahatA haiM / ise jIvanmukti dazA bhI nahIM kaha sakate kyoMki isa dRzya meM prAktana kama kI sthiti rahatI hai ataH "AtmanaH prANaH" aisA kahanA saMbhava nahIM hai| . yadi kaheM ki-jaise loka meM zRMgArarasa bhAva vAle strI puruSa bhI, sarvAtmabhAva kI taraha, apane premAspada ko hI saba jagaha dekhate haiM, vaha bhAva bhI isa laukika bhAva ke hI samAna hai, use alaukika jJAna Adi se adhika nahIM kaha -sakate, alaukika viSaya vAlA hokara laukika kI taraha honA sambhava nahIM hai,
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ (481 ) aisA saMzaya hotA hai / isa para pUrvapakSa to kahatA hai ki-manuSyatA zatrutA Adi ko taraha, kAma Adi bhAva hone se sneha bhAva bhI hai, ataH yaha alaukika nahIM ho sakatA siddhAnta se ise laukika se zreSTha mAnA gayA hai / __nanUktaM lokasAdhAraNyaM bAdhakamiti zaMkA nirAsAya nidarzanamAha-Rtuvaditi-yathA darzAdiSu dohanAdhizrayaNAtaMcananIyavadhAtAdipuroDAza bhakSaNAdInAM laukikakriyAtulyatvena darzane'pi na laukikatvama, / laukikapramANAprAptasvAdalaukikatatprAptatvAttathokta pramANarUpavaraNalabhyatvena zrutyuktatvAnna laukikatvamasya bhAvasyetidik / saMzaya hotA hai ki-loka sAdhAraNatA kA bhAva ho ukta sarvAtma bhAva meM bAdhaka hotA hai| isake nirAkaraNa ke liye sUtrakAra nidarzana karate haiM ki"krutuvat" arthAt jaise daza Adi yajJoM meM, dohana adhizrayaNa, taMcana, brIhi avadhAta aura puroDAza bhakSaNa Adi laukika kArya kii| taraha dIkhate hue bhI laukika nahIM hai, vaise hI, sarvAtmabhAva bhI laukika nahIM haiM, sarvAtmabhAva ko kahIM bhI laukika nahIM kahA gayA alaukika rUpa se hI isakI gaNanA kI gaI hai alaukika rUpa hone se paramAtmA kA varaNa bhI prApta hotA hai / zruti meM bhI isakA ullekha hai / ___ vastutastu grAmasiMhasya siMhasvarUpatve'pi na tAdrUpyaM vaktuM zakyam / tathA laukika pusi nAryA vA tadAbhAso rasazAstrenirUpyate / tad dRSTAntena bhagavad bhAvavad bhaktiriti bhAvanArthaM na tu RSINAM laukike tAtparya bhavitumarhati / atropapattimAha-tathAhi ityAdi / pUrvokta bhAvavat AtmanaH prANadikaM sarva darza yati zrutiH "tasya havA etasyaiva pazyata, "ityAdinA itaH pUrvamapi-"sa vA eSa evaM pazyan ityupakramya" AtmaratirAtmakroDa Atma mithuna AtmAnaMda sa svarAD bhavati sarveSu lokeSu kAmacAro bhavati" iti zrutizca / nahiloka evaM sambhavatyAtmapadAnAM bhagavavAcakatvAditi, sarvottama viSayakabhAva syaiva tathAtvaM yuktamiti, copapattihi zabdena sUcyate / vAstava meM, gAMva meM pAlita siMha kA svarUpa siMha kI taraha hote hue bhI unmukta banarAja ke samAna rUpa vAlA to kaha nahIM sakate / rasazAstra meM, sAmAnya strI puruSoM meM hone vAlA bhAva rasAbhAsa mAtra hI mAnA gayA hai| ukta dRSTAMta meM dikhalAyA gayA hai ki-bhagavad bhAva kI taraha, bhakti bhAva bhI hai / RSioM kA kathana, laukika tAtparya vAlA nahIM ho sakatA / pUrvokta bhAva kI taraha zruti isameM bhI, prANa Adi saba kucha dikhalAtI hai| "tasya havA
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 482 ) etasyaivaM pazyat" ityAdi / isake pahile bhI "sa vA eSa evaM pazyat" sa Atmarati Atmamithuna AtmakrIDa AtmAnandaH sa svarAD bhavati sarveSu lokessu| kAmacAro bhavati" ityAdi zruti bhI hai / ukta vizeSatAyeM loka meM saMbhava nahIM hai Atmapada bhagavatvAcaka hai, sarvottama viSayaka bhAva kA Izvaratva hI yukta hai / 20 adhikaraNa: nAnA zabdAdi bhedAt / 3 / 3 / 58 // . pUrvAdhikaraNaiH sarvAtmabhAvasvarUpAdinirNayaM kRtavAn / atha matsyAdirUpANAM bhagavadavatAratvamaviziSTamiti sarveSAM samasyopAsanA kAryeti pArthakye neti vicArayati / atropAsyAbhede'pi rUpabhedAdekatropAsakasyAnyatrAnupAsanalakSaNAvajJAsaMbhavAdasyA apyasiddhi saMbhavAdapi samasyaiva sa kAryeti prApte siddhAntamAhasarveSvatAreSu nAnavopAsanA kAryA / tatra hetuH, zabdAdibhedAditi / tattatsvarUpavAcaka * zabdAnAM maMtrANAM cAdipadAdAkArakarmaNAM ca bhedAdityarthaH / etenaiva mithoviruddhAnAmAkArakarmaNAM ekatra bhAvanasyAzakyatvamayuktatvaM ceti bhAvaH suucitH| pUrva ke adhikaraNoM se, sarvAtmabhAva ke svarUpa Adi kA nirNaya kiyA gyaa| aba vicAra karate haiM ki-matsya Adi bhagavAna ke sAmAnya avatAroM ko sAmUhika upAsanA karanI cAhie yA pRthak-pRthak karanI cAhie / inake sabake rUpa bhinna haiM, jabaki-upAsya tattva eka hI hai, eka kI upAsanA karane se dUsare kI upAsanA meM vyavadhAna A sakatA hai kyoMki-sabakI upasanA kI praNAlI bhinna hai, ataH jarA bhI cUka ho jAne para avajJA ho sakatI hai, jisase bajAya lAbha ke hAni hogI, isalie sabako eka sAtha upAsanA karanA hI yukta hai, isa mata para siddhAnta batalAte haiM ki sabhI avatAroM meM bhinna-bhinna upAsanA karanI cAhieM / sabhI ke svarUpa ke vAcaka bhinna-bhinna maMtra aura bhinna-bhinna AkAra tathA karma haiM / AkAra aura karma jaba bhinna haiM to unakI eka sAtha kaise saMbhava hai, aisA karanA asaMgata hI hogA / 21. adhikaraNa : vikalpo'viziSTa phalatvAt / 3 / 3 / 59 // .. pArthakyenopAsanAni kartavyAni iti sthite vicAryate, - kiMmagnihotradarzapUrNa.
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsAdivadeSAM samuccaya ut phalavikalpa iti ? tatra vidhiphalayoH samAnatvAt samuccaya iti prApte nirNayamAha-upAsanAyAM vikalpa eva, tatra heturaviziSTaphala. tvAt / muktiphalakatvaM hi sarveSAmupAsanAnAmaviziSTam / evaM satyekenaiva tatsiddhAvaparasyA'prayojakatvAdagnihotra AdivannityatA bodhaka zrutyabhAvAttadathino vikalpa eva / upAsanA pRthak-pRthak karanI cAhie, yaha to nirNaya ho gayA aba vicAra karate haiM ki-agnihotra, darza pUrNamAsa Adi kI taraha ina avatAroM kI upAsanA kA phala bhI eka hI hotA hai, yA phala bhI pRthak-pRthak hotA hai vidhi aura phala donoM meM hI samAnatA kI jAya to yajJAdi meM jaise pRthak vidhi hote hue bhI phala' meM ekatA hai, usI prakAra ina upAsanAoM meM bhI mAnanA cAhie / isa vicAra para nirNaya dete haiM ki-upAsanAoM meM vikalpa hai, phala sabhI kA sAmAnya rUpa se mukti hI hai vaise viziSTa ArAdhanA kA viziSTa phala bhI hai| eka upAsanA ko siddhi kA dUsarI meM koI prayojana nahIM hotA, agnihotra Adi kI taraha, upAsanA ke lie, koI nityatA bodhaka zruti nahIM hai, usake phala meM vikalpa kA hI ullekha hai| 22. adhikaraNa : kAmyAstu yathAkAmaM samuccIyeranna vA pUrva hetvabhAvAt / 3 / 3 / 60 // yeSu tUpAsaneSu bhinnAni phalAnyucyante, tatratvaneka phalArthinastattatphalakopAsanAni samuccIyerana viziSTaphalatvAbhAvAt / yatra tvekasyaivopAsanasya svakAmitAnekaphalakatvaM zrUyate, tatra tathaiva cedupAsanaM karoti tadA na samuccIyeranapi / svakAmiteSvekatarasya tadanyaphalavaiziSTyenAviziSTaphalatvAbhAvAditi pUrvahetvabhAvAdatizliSTa prayogAbhiprAyeNoktamiti jJeyam / athavA kAmakye niyataphalakAnitAni na samuccIyeran / atra hetuH spssttH|| jina upAsanAoM meM bhinna phala kA ullekha hai, vahA~ aneka phalArthI, una una phaloM kI AkAMkSA se upAsanA karate haiM, unameM viziSTa phala hI prApta hotA hai / jahA~ eka kI hI upAsanA meM apanI abhIpsita aneka kAmanAoM kI prApti kI bAta kahI gaI hai, bahA~ usI prakAra kI upAsanA kA vidhAna bhI batalAyA gayA hai / apanI abhIpsita eka kAmanA kA phala anya se vizeSa hotA hai, usameM sAmAnya phala nahIM hotA, isa prakAra kI upAsanA meM ati kliSTa
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 484 ) prayoga hotA hai, usameM anya upAsanAoM ke hetuoM (upakaraNoM) kA abhAva rahatA hai / jahA~ eka hI prakAra kI kAmanA se samasta avatAra rUpoM kI upAsanA hotI hai, vahA~ unakA phala bhI nirdhArita hotA hai| . 23. adhikaraNa : aMgeSu yathAzrayabhAvaH / 3 / 3 / 61 // pradhAneSu nirNayamuktavA aMgeSu tamAha-ekArthasAdhakAnAmupAsanAnAM bhedenAMgabhede'pyekataropAsane phalaikyAdaMgAni tatra samuccIyerana veti ? saMzaya nirNayamAha-upAsanAMgAnAM tadevAzrayastathA ca yadaMgaM yadupAMsanAzritaM tatraiva tasya bhAva ityrthH| pradhAna upAsanAoM kA nirNaya karake aba aMga upAsanA kA nirNaya karate haiN| ekArtha sAdhaka upAsanAoM meM bheda hotA hai ataH unameM aMga bheda bhI hotA hai, para jahA~ phalaikya hotA hai aisI ekatara upAsanA meM, aMgoM kA eka-sA hI rUpa hogA yA nahIM ? isa saMzaya para nirNaya karate haiM ki-upAsanA ke aMga upAsanA ke hI Azrita hote haiM, tathA jo aMga, jisa upAsanA ke Azrita hai usakA usI meM prayoga hogaa| ziSTezca / 3 / 3 / 62 // tattadupAsanaM tattadaMgaviziSTameva vede ziSyata iti tathetyarthaH cakArAdatirikta karaNe prAyazcittoktirapi bAdhiketi suucyte| . veda meM, upAsanAoM ke anusAra hI unake aMgoM ke prayoga kA niyama diyA gayA hai, usase viparota karane para prAyazcitta kA vidhAna batalAyA gayA hai / 24 adhikaraNa : samAhArAt / 3 / 3 / 63 // . karmamArgIyopAsane nirNayamuktavA jJAnamArgIyopAsane tamAha atharvopaniSatsu nRsiMhopAsanAdiSu matsyakUrmAdirUpatvenApi stutiH zrUyate / zrIbhAgavate ca"namaste raghuvaryAya' ityAdi rUpA stutibrajanAthe / evaM sati rUpabhede'pi .bhamavadavatArastvasyAviziSTatvAdekasmina rUpe rUpAntara samAhAro dRzyata iti . sarvarUpatvenaikatropAsanamapi sAdhvityarthaH / /
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( . 485 ) 'karmamArgIya upAsanA ke saMbaMdha meM nirNaya karake, jJAnamArgIya upAsanA ke saMbaMdha meM vicAra karate haiM-atharvopaniSadoM meM jahA~ nRsiMha Adi ko upAsanA kA vidhAna hai vahA~ matsyakUma Adi rUpoM se bhI stuti ke varNana milate haiM jaise ki-zrIbhAgavata meM hI "namaste raghuvaryAya" ityAdi stuti, akrUra ne, brajanAtha zrIkRSNa ko, ko hai / isa prakAra rUpa meM bheda hote hue bhI, sabhI avatAra samAna haiM, isa bhAva se eka hI rUpa meM anya rUpoM kA samAhAra kiyA gayA hai ataH sabhI rUpoM kI ekatra upAsanA bhI susaMgata hai| guNa sAdhAraNya zrutezca / 3 / 3 / 64 // aizvaryavIryAdiguNAnAM sarveSvatAreSu sAdhAraNyaM zrUyate tenarmidharmANAmaikyAta pUrvokta saadhvityrthH| sabhI avatAroM meM, aizvarya vIrya Adi guNa, sAmAnya rUpa se sune jAte haiM, kyoMki unameM dharmi dharmoM kA aikya rahatA hai, ataH ve bhI susaMgata haiM / 25 adhikaraNa : na vA tatsaha bhAvAzruteH // 3 // 3 // 65 // nanvevamupAsanaM nityamuta vaikalpikamiti saMzaya uktarItyA nityatve prApte taniSedhamAha-neti, kintu vA vikalpa evaivamupAsana aicchikastatra hetumAhasahabhAvAzrutiriti, niyamataH teSAM rUpANAM sahabhAva zravaNaM cet syAttadA syAttathopAsanasya nityatA na tvevamato vikalpa evetyarthaH / saMzaya hotA hai ki ukta prakAra kI upAsanA nitya haiM yA, vaikalpika ? darzapUrNa Adi yajJoM kI taraha mAnane se to nitya hI nizcita hotI haiM, isa mata kA niSedha karate haiM ki-ye upAsanAyeM nitya nahIM vaikalpika hI hotI haiM / ye aicchika haiM, kyoMki niyama se jahA~ una rUpoM kA sahabhAva sunA jAtA hai vahA~ to una upAsanAoM ko nityatA hai, anyathA vikalpa hai| darzanAcca / 3 / 3 / 66 // yo'pi rUpAntara samAhArapUrvakamupAste so'pyekaM rUpamupAsyatvena matvA tattathopAsta iti phalaM tasyaikasyaiva rUpasya darzanaM bhavati na tu sarveSAmito'pi hetovikalpa evetyarthaH etaddRSTAntena yasmin rUpe yAdRk dharmavatvaM zrayate tAdRgadharma
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 486 ) viziSTameveka rUpamupAsyamiti vyAsa hRdayamiti jJAyate / upAsanA . nirNayAnte darzanAtmaka hetUktvA sarvopAsanAnAM bhagavatsAkSAtkAraH phalamiti dhvanyate / mAhAtmyajJApanArtha paraM sarvAvatAra rUpatvaM yathArthameva kaizcijjJApyate, yathArthatvAdapyavirodhoti jJeyam / - jo loga rUpAntara samAhAra pUrvaka upAsanA karate haiM, ve bhI upAsya rUpa se eka hI rUpa ko mAnakara upAsanA karate haiM jisake phalasvarUpa unheM eka hI rUpa kA darzana hotA haiN| sabhI rUpoM kA nahIM hotA, isaliye bhI vikalpa nizcita hotA hai / jisa rUpa meM jina guNoM kI sthiti sunI jAtI hai, unhIM guNoM se viziSTa rUpa ko upAsya rUpa se mAnanA cAhiye, yahIM vyAsa jI kA hArdika mata jJAta hotA hai / upAsanA kA nirNaya karate hue anta meM jo darzanAtmaka hetu upasthita kiyA usase dhvani nikalatI hai ki-sabhI upAsanAoM kA phala bhagavasAkSAtkAra hI hai| kucha loga, mAhAtmya kI dRSTi se, paramAtmA ke samasta avatAra rUpoM ko yathArtha batalAte hai, yathArtha dRSTi se bhI unako aviruddhatA nizcita hotI hai| .
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ - tRtIya adhyAya caturthapAda 1. adhikaraNa : puruSArtho'taH zabdAditi bAdarAyaNaH / 3 / 4 / 1 // ... upAsanAbhede'pyupAsyAbhedAcchAkhAntarokta dharmANAmapyupasaMhAraH kattu mucita iti pUrvapAde nirUpitam iti, tanyAyenottarakANDa pratipAdya brahmaphalaMka sarvAtmabhAve'pi pUrvakANDapratipAdita karmaNAmupasaMhAraH prApnoti na vA ? ityadhunA 'vicAryate / vidhipakSatu tat sahakRtasyA * phalasAdhakatvamiti / siddhayati / 'niSedha pakSatu kevalasyetomameva pakSasiddhAntatvenAha-"puruSArtha" ityAdinA / siddhAntejAne tatrapUrvapakSa saMbhava ityAdau tamevAha, ataH sarvAtmabhAvAdeva kavalAt puruSArthaH siddhayati / kutaH ? zabdAt, zra terityrthH| zrutistu. "nAyamAtmA pravacanena" ityupakramya "yamevaiSavRNute" ityAdikA "brahmavidApnoti param' ityAdikA "tameva vidvAn amRta iha bhavati" iti / sanatkumAranArada saMvAde "yatranAnyat pazyati" ityAdyAtmikA chAndogyazra tizca / etadAdizru tiSu pUrvoktarotyA kevalasyaiva bhagavadbhAvasya phalasAdhakatvaM zra yate iti tathA / . upAsanA bheda hote hue bhI, upAsya kI ekatA ke AdhAra para zAkhAntarokta dharmoM kA upasaMhAra karanA ucita hai, aisA pUrva pAda meM nirUpaNa kiyA gayA / isI niyamAnusAra, uttarakANDa ke pratipAdya brahmaphalaka sarvAtmabhAva meM bhI, pUrvakANDa pratipAdita karmoM kA upasaMhAra saMbhava hai yA nahIM ? yahI vicAra kreNge| vidhipakSa se to yaha, tat sahakRta rUpa se phalasAdhaka nizcita hotA haiM / niSedhapakSa meM kevala yahI phalasAdhaka hai, isI pakSa ko siddhAnta rUpa se prastuta karate hue "puruSArtha ityAdi sUtra kahate haiM / arthAt sarvAtmabhAva mAtra se hI puruSArtha ko siddhi hotI hai, aisA zruti se hI nizcita hotA hai / zrUti meM-"yaha AtmA pravacana se nahIM prApta hotA" ityAdi upakrama karake "jise vaha varaNa karatA hai" ityAdi "brahmavid ko prApta karatA hai" ityAdi "use jAnakara yahI amRta hotA hai" ityAdi se spaSTa rUpa se puruSArtha prApti kI bAta AtI hai / sanatkumAra nArada saMvAda meM "jisa sthiti meM kisI aura ko nahIM dekhatA" ityAdi chAMdogyazru ti bhI hai| "etad" Adi zruti meM pUrvoktarIti se, kevala bhagavad bhAva kI hI phalasAdhakatA kahI gaI hai| . .
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 488 ) atra "phalamata upapatteH" ityatravopapatta hetutvenAnuvatvA zrutipadaM cAnuktvA zabdapadaM yaduktavAMstena zrutismRtyAtmakaH sarvo'pipramANa zabdo hetutvena vyAsA - bhimata iti jJAyate / tena " kevalena hi bhAvenagopyogAvaH khagA mRgAH / ye'nye mUDha - dhiyonAgAH siddhA mAmIyuraMjasA / yanna yogena sAMkhyena dAnabratatapodhvaraiH / svAdhyAya saMnyAsaH prApnuyAd yatnavAnApi / " ityAdi rUpAsmRrapi saMgRhyate etena zrutyAdi pramANavAdinAmidamevAbhimataM tadviruddhavAdinAmito'nyaditi teSAmapramANikatvaM jJApyate / ataeva svanAma gRhItam / svasya veda vyAsakartta - tvena tatraiva yatobharaH / aparaMca vaidika siddhAnte bhagavatsvarUpasyaiva svataMtra puruSArthatvAt prApta tatsvarUpANAM muktyAnicchAkathanAnmuktopasRpyavyapadezAcca mukteraparamapuruSArthatvAt sA bhavatu nAmA'nyaiH sAdhanaiH / vastutaH paramapuruSArthoM ya ukta rUpaH sa tu sarvAtmabhAvenaiveti jJApanAya phalapadamanuktvA puruSArthapadamuktam / evaM satyasya sUtrasyArthAntaramapi vyAsAbhimatamiti jJAyate / tathA satyayaMzliSTa: prayogaH tathAhi puruSArtho bhagavAn eva kutaH "ataH zabdAt " ataH padaviziSTa zrutivAkyAdityarthaH / taittarIyopaniSatsu paThyate - " ataH paraM nAnyadaNIyasa~ hi parAt paraM yanmahato mahAntaM yadekamavyaktamanantarUpaM vidavaM purANaM tamasaH paras- tAt" iti / , "phalamata upapatteH" sUtra meM upapatti ke hetu se jo bAta nahIM kahI, vahI yahA~ para zruti pada na kaha kara zabda pada se kahI, jisase zrutismRti sabhI pramANa haiM, yahI zabda pada ke prayoga se, vyAsAbhimata jJAta hotA hai / "kevala bhAva se hI gopI, gau, pazu pakSI nAga siddha Adi mujhe prApta hue, jinhone yoga sAMkhya dAna vrata tapa yajJa, zAstrAbhyAsa saMnyAsa Adi koI bhI prayAsa nahIM kiye the" ityAdi smRti bhI ukta viSaya meM usI prakAra pramANa hai jaise ki - zruti ko pramANa mAnane vAloM ke liye zruti pramANa hotI hai / jo loga zAstra ko pramANa nahIM mAnate unake liye, ye ho kyA koI bhI zAstra apramANika hI hai / isaliye sUtrakAra ne sUtra meM apanA nAma lekara apane pramANa rUpa se siddha kiyA hai / 1 vedavyAsa kartRtva ko dUsarI bAta ye hai ki - vaidika siddhAnta meM bhagavat svarUpa kI svataMtra puruSArthatA kahI gaI hai, unake svarUpoM kI prApti hone para mukti ko bhI anicchA batalAI gaI hai tathA svayaM sUtrakAra "muktopasRpyavyapadezAcca" sUtra meM mukti ' kI parama apuruSArthatA siddha karate haiM, jo ki anya sAdhanoM se bhI prApta hai / vastutaH paramapuruSArthaM kA jo rUpa kahA gayA hai vaha sarvAtmabhAva hI haiM, isa
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 486 ) bAta ko batalAne ke liye sUtrakAra sUtra-- meM' phalaprada na kaha kara, puruSArtha pada kahate haiM / sUtra kA vyAsAbhimata dUsarA artha bhI jJAta hotA hai isa sUtra meM zleSAtmaka prayoga hai| dUsarA artha jaise-bhagavAna hI puruSArtha hai ataH pada viziSTa zrati vAkya se aisA hI nizcita hotA hai, jaisA ki-taittarIya upaniSad kA pATha hai-"isake atirikta koI dUsarA aNu se aNu aura mahAna se mahAn nahIM haiM, yahI eka mAtra avyakta ananta rUpa vAlA tama se rahita vizva meM, saMvaM prAcIna prakAza puMja hai" ityAdi / zeSatvAt puruSArthavAdo yathA'nyeSviti jaiminiH / 3 / 4 / 2 // viSNorijyatvena karma zeSatvAt tat svarUpajJAnapUrvako yAgaH phalAtizayaheturiti tanmAhAtmyamucyata ityarthavAda rUpaM tat / antra dRSTAntamAha-"yathAnyeviti", anyeSu dravyasaMskArakarmasu "yasyaparNamayojuhUrbhavati na pApaM zlokaM zrRNoti yadAktecakSureva bhrAtRvyasya vRkte yat prayAjAnuyAjA ijyante varmavA etad prajJasya kriyate varma yajamAnasya bhrAtRvyAbhibhUtyA" ityevaM jAtIyikA phalazrutirarthavAdastadvadityarthaH / jaimini kahate haiM ki-viSNu kA jo yajJa rUpa se varNana kiyA gayA hai (viSNuvaiyAgaH) kaha karma sUcaka hI hai arthAt viSNu svarUpa jJAna ke sAtha jo yajJa karatA hai, vaha yajJa phalAtizaya kA hetu hotA hai, isa dRSTi se viSNu ke mAhAtmya kA vizeSa varNana kiyA gayA hai, jo ki arthavAda mAtra hai| isa para dRSTAnta dete haiM ki-jaise dravya saMskAra karmoM meM "yasyaparNamayojuhUH bhavati na pApaM zlokaM zra Noti" ityAdi phalazruti arthavAda mAtra hai vaise hI ukta bhagavat paraka zrutiyA~ bhI haiM / nanu "tameva viditvA munirbhavani etameva prabrAjino lokamIpsantaH prabajanti" etadaneca "te ha sma putraiSaNAyAzca vittaiSaNAyAzca lokaiSaNAyAzca vyutthAyAtha bhikSAcarya caraMti" iti zrutirbhagavajjJAnavataH sarvatyAgaM vadati, iti na. tvaduktaM sAdhIya ityuttaraM paThati (jaiminimata para vivAda) "usa prabhu ko jAnakara muni ho jAtA hai" ityAdi kahakara Age bhI "ve putraiSaNA, lokeSaNA aura vittaSaNA se uThakara bhikSATana karate hue bhramaNa karate haiM" ityAdi zrati bhagavad jJAnavAn vyakti ke
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvatyAga ko carcA karatI hai, isase to Apako bAta nahIM banatI, isakA uttara dete haiM AcAradarzanAt / 3 / 4 / 3 // brahmavidAmapi vasiSThAdInAmagnihotrAdi karaNaM jaiminiH pazyati iti 'tadAcAraM prAmANikamiti ca manuta iti tanmatamanuvadan niyamapyanUktavAn vyAsaH / brahmavidAMtyAgAvazyakatve gArhasthyameteSAM na syAditibhAvaH / ukta zrutistu karmaNyasaktAnAM teSAM tyAgamanuvati / "lokaiSaNAyAzca vyutthAya" iti zrute loka saMgrahArthatat karaNamiti na vaktuM zakyam / vaziSTha Adi brahmavettA bhI agnihotra Adi karate dekhe gae, ataH jaimini 'unake AcAra ko prAmANika mAnate hai vyAsa jI ne jaimini ke kathana.kA anuvAda karate huye niyama rUpa se sUtra prastuta kiyA / brahmavetA ke liye tyAga Ava'zyaka hote huye bhI, gArhasthya meM usakI AvazyakatA nahIM hai / ukta zruti to karma meM Asakta vyakti ke liye hI tyAga kI bAta kahatI hai, jo loga loka saMgraha. meM saMglana hai, unake lie "lokaSaNAzcavyutthAya" zruti kahIM gaI ho aisA nahIM kaha sakate / taccha,teH // 3 // 4 // 4 // brahmavidaH karmAcAra nirUpaka zru terityarthaH, sAca "janako ha vaideho bahudakSiNena yajJeneja "ityAdi rUpA / tathA ca jJAnenaivArthasiddhizcet syAttadA tadvata AyAsa sAdhye kamaNi pravRttirna syAditi bhaavH| brahmavettA ke liye karmAcAra kA nirUpaNa karane vAlI zruti se bhI ukta bAta kI puSTi hotI hai vo zruti isa prakAra hai-"vaideha janaka ne bahuta dakSiNA vAle yajJa se ArAdhanA kI" / yadi kaheM ki-jJAna se hI artha siddhi hotI hai, to jJAna meM lage hue vyakti ko karma meM pravRtti nahIM honI cAhiye, jaba ki-janaka Adi ke dRSTAnta ukta bAta se viparIta haiN| samanvArambhaNAt / 3 / 4 / 5 / / "taM vidyAkarmaNI samanvArabhete" iti zrutiH phalArambhe vidyAkarmaNoH sAhityaM darzayati, iti na svAtaMtryaM vidyaayaam| . ..
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ . "taM vidyAkarmaNI samanvArabhete" ityAdi zruti phalArambha meM vidyA aura karma kA sAhitya dikhalAtI hai, isase bhI vidyA ke svAtaMtrya kA niSedha hotA hai / * tadvato vidhAnAt // 4 // 4 // 6 // . . . -: "brahmiSTho brahmAdarzapUrNamAsayostaMvRNIta". iti kalpa zru tyA brahmavido brahmatvenavaraNavidhIyata iti brahma jJAnasyAtvijyAdhikAra saMpAdakatvAt krmshessvmevetyrthH| .." "brahmiSTha brahmA ko darzapUrNamAsa meM varaNa karo" ityAdi kalpa zruti se, brahmavid kA brahmatva rUpa se varaNa kA vidhAna kiyA gayA hai isa brahmajJAna ke RtvijAdhikAra ke saMpAdana se, jJAna kI karmazeSatA hI nizcita hotI hai| . . nanu "yadahareva virajet tadahareva prabrajet, gRhAdvA prabajetvanAda vA" ityAdi zrutibhyo vihitatvAvizeSAt karma tatyAgayoraicchikovikalpo aMgIkAryoM ato na zeSazeSiti bhAva ityata uttaraM paThati / . kahate haiM ki- "yadaharevavirajet" ityAdi zrutiyoM se to saMnyAsa Adi ko sAmAnya kahA gayA haiM, jisase karma aura usake tyAga ko aicchika vikalpa kahA jA sakatA hai, karma aura jJAna meM zeSazeSi bhAva nahIM haiM / isakA uttara dete haiN| .. niyamAcca / 3 / 47 // "AzvinaM dhUmralalAmamAlabheta" yo durbrAhmaNaH somapipAset aiMdrAgnaM punarutsRSTamAlabhet yA AtRtIyAt purUSAt somaM na pivetU, vicchino vA etasya somapItho yo brAhmaNaH sannAtRtIyAt puruSAt somaM na pivati" yAvajjIvamagnihotraMjuhuyAt' ityAdi zrutibhyo yathA karmakaraNe niyamaH zrayate, na tathA tattyAga iti nokta pakSaH sAdhurityarthaH / cakarAt "niyatasya tu saMnyAsaH karmaNonopa dyate, mohAttasya parityAgaH tAmasaH parikottitaH" ityAdi rUpA smRtiH samuccIyate / tyAgavidhirazakta viSaya ityuktamiti prApte / "AzvinaM dhUbhralalAmamAlabhet" yAvajjIvamagnihotraM juhuyAt" ityAdi zra tiyoM se, yathAkarma pAlana ke niyama kA parijJAna hotA hai, karma ke tyAga ko to kahIM bhI carcA nahIM hai, isalie uktapakSa sahI nahIM hai / "jo karma ke lie prayAsa na kara mohavaza karma kA tyAga kara detA hai, usakA vaha tAmasa,saMnyAsa
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 492 ) hai" ityAdismRti bhI ukta bAta kI ho puSTi karatI hai| tyAga vidhi to azakta viSayaka hai / prativadati-uktamata kA prativAda karate haiM adhikopadezAtta bAdarAyaNasyaivaM tadarzanAt / 3 / 4 / 8 // .. tu zabdaH pUrvapakSaM vyavAcchinatti / yaduktaM zeSatvAt puruSArthavAda iti tannopapadyate / kutaH adhikopadezAt, karmasAmyamapi na vaktu zakyam yatra tatra taccheSatvaM durApAstam / yata Izvara karmaNaH sakAzAdAdhika upadizyate, tathAhi "sa vA ayamAtmA sarvasyavazI sarvasyezAnaH sarvasyAdhipatiH sarvamidaM prazAsti . yadidaM kiMca, sa na sAdhunAkarmaNAbhyAno evAsAdhunAkanIyAn" ityupakramya agre paThyate--"tametaM vedAnuvacanena vividiSanti brahmacaryaNatapasA zraddhayA yajJenAnAzakena caitameva viditvA munirbhavati etameva prabAjino lokamabhIpsantaH prabrajanti" ityAdi / evaM sati yajjJAnasAdhanatvaM yajJe tasya yajJazeSattvaM kathaM syAt / kintu yajJasya yadvedanazeSattvaM etenejyatvena taccheSatvaM pratyuktaM veditavyam / tajjJAnasya yAgapUrvA gatvAt tadRviziSTasya tasya brahmajJAna sAdhanatvAt / / tu zabda pUrvapakSa kA nirAsa karatA hai / jo yaha kahA ki-zeSatva kI dRSTi se puruSArthavAda hai, so nahIM ho sakatA kyoM ki usakA vizeSa rUpa se varNana kiyA gayA hai| kama kI samatA bhI nahIM batalA sakate, jahA~ tahA~ usako zeSatA ko dUra kara diyA gayA hai / Izvara ko kama se adhika batalAyA gayA hai-"vaha paramAtmA sabakA vazI sabakA svAmI, sabakA adhipati hai isose saba kucha zAsita hotA hai, ye jo kucha bhI hai vaha na to sAdhukama se huA hai, na asAghu. se ghaTatA hai "ise vedoM ke dvArA jAnane kI icchA karate haiM', brahmacarya tapa zraddhA yajJa se isa zAzvata ko jAnate hai, ise jAnakara vyakti muni ho jAtA hai ise prApta karane ke liye hI loka saMnyAsa letA hai" ityAdi / isa prakAra jo jJAna sAdhaka hai vaha yajJa meM yajJa zeSa kaise ho sakatA hai| kintu yajJa kI jo jJAna zeSatA hai vahI yajJa rUpa se usakI zeSatA hai, yahI jAnanA cAhiye vo jJAna yajJa kA pUrvAga hotA hai, usa jJAna se viziSTa vaha yajJa brahma jJAna kA sAdhana hotA hai| na ca pUrva sAmAnyata ijyajJAnamAsIt yajJena vizeSatI jJAne sati punaryajJa-- karaNe pUrNakama phalaM bhavatIti na tadazeSatvamitivAcyam / "tamevaM viditvA munirbhayatyetameva prabrAjino lokamamIpsantaH prabanti" ini zru testadavedanasya gArhasthya virodhitvena tadasaMbhavAt / yazca sAdhvasAdhu karma phala sambandharahita
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ stasya kartRtvena tathAtvamanupannamato jIvAtmana eva tathAtvaM na tu parasya / na caitayostivA'bhedAnnaivamiti vAcyam / vAstavAbhedAjjI ve'pyukta zrutibhyaH tathAtvasya suvacatvAt / vAstavArbhadasya pUrvameva nirastatvAttamAdAya ye pUrva 'pakSAste pUrvapakSA evetyalamuktvA "na karmaNA na prajayAdhanena tyAgeneke amRtatvamAnazuH pareNanAkaM nihitaM guhAyAM vibhrAjate yat yatayovizanti" iti zra tyA karma prajAdhanoMkSAprAptimuktvA tyAgena tatprAptirucyate / tyAga biSaya syAnyasyAnuktyA sAnnidhyAt karmAdInInAmeva tyAgo'bhipretaH / __ aisA bhI nahIM kaha sakate ki-pahile ijya jJAna sAmAnya thA, yajJa se vizeSa jJAna ho jAne para punaH yajJa karane se usa yajJa kA pUrNa kama phala hotA hai / "use jAna kara hI muni hotA hai" ityAdi zra ti, prabhu jJAna ko, gArhasthya se virodhI batalAtI hai, gRhastha meM ye asambhava hai / jo zruti, sAdhu asAdhu kama phala sambandha rahita kartRtva se usa jJAna sthiti kI asaMbhAvanA batalAtI hai, vaha jIva kI hI paristhiti kA ullekha hai, paramAtmA kA nahIM / jIvAtmA, paramAtmA meM vAstivika abheda nahIM hai, aisA bhI nahIM kaha sakate / zrutiyoM se jIva kA vAstavika abheda batalAyA gayA hai, ataH usakI jJAnapUrNa sthiti bhI sahI hai / vAstavika abheda kA nirAkaraNa pahile hI kara cuke, isa bAta ko lekara koI pUrvapakSa sAmane Ave to vaha pUrvapakSa hI hai unase kucha nahIM kaheMge / "karma, prajA yA dhana se na milakara eka mAtra tyAga se hI amRtatva milatA hai," ityAdi zruti, karma prajA aura dhana se mokSa kI aprApti batalAkara tyAga se hI usakI prApti bata'lAtI hai| tyAga viSaya karma hI hai usake atirikta kisI anya ke tyAga ko carcA nahIM milatI, karma kA tyAga hI ukta zruti meM abhipreta hai| * tathA ca muktopasRpyatvAt bhagavata ukta sAdhanena muktAH santo nAkaM pareNa vidyamAnamapi bhaktyA guhAyAM vibhAjate "yad yasmAt paraM nAparamastItyAdinopakrAntatvAt puruSottama svarUpaM "yatayo viraha bhAvena tadvinA sthAtumazaktAstat prAptyarthaM yatamAnA vizanti" iti bhaktimArgIyANAM phalamuktam / agne 'bedAMta vijJAne" iti RcA jJAnamArgIyANAM phalamuktam / anyathA paunaruktyaM syAt / evaM karmajJAnAbhyAmadhikobhaktimArgastatprApyaH puruSottamazca zrutAvupadizyata iti tadeka pramANavAdino bAdarAyaNasya matamapyeyaM jaiminimatAdadhikamityarthaH / evaM zrutyA paramataM nirasya ziSyavizvAsArtha svAnubhavamapi pramANayati / tad darzanAt iti / uktAdhikyavatvenaiva bhagavato bhakti mArgasya cAnubhavAdityarthaH / zru tyo'dhikamAtmAnanda darzayantI iti na vyAkhyAnam / upa- .
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 494 ) deza padena paunaruktyApatteH / tanmatamanirasya tasmAt svamata AdhikyamAtroktyA niSkAmakarmaNaH cittazuddhi hetutvena paramparA jJAnamArgopayogAMgokAro'tra sUcyate / puSTi bhaktimArge tu so'pi na " yanna yoMgena" iti vAkyAt / evaM sati kva karmazeSatvagaMdho'pi brahmaNi iti bhAvaH / tathA mukti ke anicchuka bhakta, yajJa Adi sAdhanoM se mukta ho jAne para svarga meM rahate hue bhI, paramAtmA kI bhakti se, antaguhA meM hI lIna rahate haiM " paraM nAparam asti" ityAdi zruti batalAtI hai ki- puruSottama svarUpa kI dhAraNA karane vAle usake binA viraha bhAva se eka kSaNa bhI nahIM raha sakate, use prApta karane ke prayAsapUrvaka hRdayAntaguhA meM praveza karate haiM / ise hI bhaktimArgIya jIva kA phala kahA gayA hai / isake bAda "vedAMtavijJAne" ityAdi RcA jJAnamArgIya jIva ke phala kA ullekha karatI haiN| yadi aisA nahIM hai to phira vaha punarukti mAtra hai / isa prakAra karma aura jJAna se adhika bhaktimArga hai, usameM puruSottama prApya haiM, yahI zruti kA upadeza hai / eka pramANavAdI vyAsa kA mata bhI, jaimini ke mata se zreSTha hai / sUtrakAra vyAsa, zruti se paramata kA nirAkaraNa karake, apane ziSya jaimini ke vizvAsa ke lie, apane anubhava ko.. bhI "tad darzanAva" pada se pramANita karate haiM / arthAt ukta adhikatA se hI bhagavAna ke bhaktimArga, ke mahatva ko, apane anubhava se zreSTha batalAte haiM / zrutiyA~ AtmAnaMda ko adhika batalAtI haiM, isalie vyAkhyAna nahIM kiyA yadi vaisA kareM to punarukti mAtra hI hogI / unake mata ko nirAkaraNa na karake apane mata ko adhika batalAkara, niSkAma karma se citta zuddhi hotI hai isa bhAva se, paraMparita karma ko jJAnamArgIpayogI mAnate haiM yahI bhAva isa sUtra se pradarzita karate haiM / puSTi bhakti mArga meM to usako bhI apekSA nahIM hai, yogena" ityAdi vAkya puSTimArga kA hI vAcaka hai / isa bhAva meM, brahma meM, karma zeSatva kI gaMdha bhI saMbhava nahIM hai / "yatra tulyaM darzanam ||3|4|9|| yaduktamAcAradarzanAt karma zeSatvaM brahmaNa iti, tadapi na sAdhIyaH, tulyaM yatodarzanam / brahmavidAM zukatRtIyajanmavadArSa bhAdInAM tyAma darzanAt / etena tadUM vidAM karma tyAgastasya karmazeSatvaM kathaM zaMkitumapi zakyamiti bhAvaH sUcyate / etena karmaNyazaktAn prati tyAgavidhiriti nirastam zukAdInAmatathAtvAt /
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 465 ) jo yaha kahate haiM ki- AcAra darzana se brahma kI karma zeSatA nizcita hotI hai, so bAta bhI saMgata nahIM hai kyoMki usI AcAra darzana ke tulya dUsarI bAta bhI dekhI jAtI hai zukadeva ke tRtIya janma kI taraha brahmavida RSiyoM ke tyAga kI bAta bhI dekho jAtI hai / brahmavida ke karma tyAga aura usako karma zeSatA kI zaMkA kaise kara sakate haiM, yahI sUtra se batalA ke lie ho tyAga vidhi hai, isa mata kA bhI ipo sUtra se hai, kyoMki - yuka Adi meM to vaisA nahIM dekhA jAtA / rahe haiM / karma meM asaktaH nirAkaraNa ho jAtA nanu "janako ha vaideha" iti zruti sAhAyyAdAcAra darzanaM tyAga darzanAdAdhika balamityata uttaraM paThati yadi kaheM ki - "janako ha vaideha" isa zruti se to tyAga darzana se AcAra darzana adhika balavAn pratIta hotA hai| isakA uttara sUtrakAra dete haiM- asArvatrikI | 3 | 4|10 // brahmavidAM sarveSAmetadAcAraM cennirUpayecchui tistadA tvaduktaM syAnna tvevam / yata tAdRzI zrutibrahmavitsu sarveSu na zrUyate, tathAhi - " etad ha sma vai tad vidvAMsa AhuH RSayaH kAvaSayAH, kimarthA vayaM adhyeSAmahe, kimarthA vayaM yakSyA 1 hama tat pUrve vidvAMso'gnihotraM na juhuvAMcakrire etaM vai tamAtmAnaM viditvA brAhmaNAH putraiSaNAyAzca lokaiSaNAyAzca vyutthAyAtha bhikSAcarya careti / etAvadare khalu amRtatvam" " iti hoktvA " yAjJavalkyaH prabrAjeta" ityAdi zrutayo bahvyastadudvidAM karmatyAgamevAnuvadaMti atastyAga pakSa eka balavAn / sabhI brahmavAdiyoM kA aisA AcAra hai, aisA zruti nirUpaNa karatI hai,. ataH tumhArA kathana hI ThIka nahIM hai sabhI brahmavAdiyoM ke lie aisI zrati nahIM hai / " una kAvaSeya vidvAn RSiyoM ne kahA- 'hama kisalie svAdhyAya kareM ?' kisalie yajJa kareM Aja ke pUrva ke vidvAnoM ne agnihotra nahIM kiyA, isalie AtmA ko jAnakara una brAhmaNoM ne putraiSaNA, lokeSaNA se uThakara bhikSAcaraNa kiyA" itane mAtra se hI amRtatva hai" ityAdi kahakara " yAjJavalkya ne saMnyAsa liyA" ityAdi aneka zrutiyA~, brahmavettA ke lie karma tyAga kA hI ullekha karatI haiM isalie tyAga pakSa ho balavAna hai / nanu brahmavittvAvizeSe'pyekeSAM karmakRtirekeSAM tattyAga iti vibhAgaH kutaH ?
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 466) ityAzaMkyaM tatrahetumAha: zaMkA karate haiM. ki-jaba brahmavida kA koI vizeSa niyama nahIM hai to eka ke lie karma karane ko hai, eka ke lie usakA tyAga karane ko hai, aisA nizcaya kaise kareMge ? isakA. hetu kahate haiM vibhAgaH zatavat / 3 / 411 / / "etasyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvanti" iti zra termAnuSAnandamArabhya brahmAnandaparyantaM me gaNitA AnaMdAste sarve puruSottamAnaMdAtmakA eva / evaM sati yeSu yAvAnAnaMdo datto'sti tAvantaM taM nirUpayanti adhikAra tAratamyena, tad dAnamiti jJApanAya zato caramAnandaM zrutiyarUpayat / ataeva puruSAyuH saMkhyA samAna saMkhyayaivotkarSa uktaH tena puruSadharmasyAdhikArasyaivotkarSa sUcyate / evaM prakRte'pyanya bhAvarAhityatAratamyena bhagavad bhAvatAratamyamatra tvanugraha evAdhikAra rUpa iti tadutvarSe tyAgastadanutkarSe netyrthH| isI Ananda kI mAtrA se anyAnya bhUtoM kI mAtrAyeM upajIvita haiM" ityAdi zra ti meM, mAnuSAnaMda se prAraMbha karake brahmAnaMdaparyanta jina AnaMdoM ko gaNanA kI gaI, vo saba puruSottama AnaMdAtmaka hI hai / isa prakAra adhikAra ke tAratamya se, jisameM jitanA AnaMda diyA gayA usakA utanA hI varNana kiyA gayA hai| usa diye gaye Ananda ko batalAne ke lie zruti zata caramAnaMda kA nirUpaNa karatI hai| manuSya kI caramAyu so varSa kI hotI hai usI ke anusAra .sau gune krama se utkarSa kA varNana kiyA gayA hai| jisase, manuSya dharma ke adhikAra kA utkarSa sUcita hotA hai| isI prakAra brahmavettAoM ke tyAga ko bAta bhI hai, jinameM anya bhAva kA jitanA abhAva hotA hai aura bhagavad bhAva kA jitanA vikAsa hotA hai usI tAratamyAnusAra use bhagavatkRpA prApta hotI hai 'usake utkarSa se tyAga hotA hai usake anutkarSa se tyAga nahIM hotaa| . * adhyayanamAtravataH // 35 // 12 // |yduktN "brahmiSTho brahma" ityAdi, tatra brahma zabdena veda evocyate, na tu parastathAca taM brahmatvenAvikRta zabda rUpatvaM jJAtvA satataM tadadhyayana mAtraM yaH karoti, natu tena kiMcit kAmayate tasyAdhikAroM brahmatvAtvijya ityucyata iti na brahmajJAnasya karmazeSatvam pratyayasyAtizAyanArthakatvAdatizayena brahmarUpastadeva 'bhavatIti yukta tasya tadAtvijyamevaM sati brahmapadaM brAhmaNyaparamapi saMgacchate /
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' jo yaha kahA ki-"amiSTho brahma" ityAdi meM brahma zabde se veda kA hI ullekha hai, parabrahma sUcaka nahIM hai, jo brahmarUpa se avikRta zabda rUpatA ko jAna kara, veda kA satata adhyayana mAtra karate haiM, usase . kisI bhI prakAra kA svArtha nahIM cAhate, unakA adhikAra brahmArAdhana ke samAna kahA gayA hai, ataH brahma jJAna ko karmazeSatA kA nirAkaraNa ho jAtA hai / prasiddha brahma pada atizaya vAcI hai, ataH atizaya mahatvapUrNa veda zabda, brahma vAcI hai, usakI ArAdhanA bhI yukta ho hai, isa prakAra brahma pada brAhmaNa paraka bhI saMgata hotA hai [vedoM ke adhikAMza bhAga brAhmaNa kahalAte haiM ] athavA vedAdhyayana mAtravataH karmaNyadhikAro, natu brahmavido'pItyarthaH / na ca tadantaH pAtitvena vedAMtAnAmapyadhyayanasyAvazyakatve tat pratipAdya brahmajJAnasyA'pyavarjanIyatvAttadvat eva tatrAdhikAra iti vAcyam / zAbdaparokSa jJAnasya brahmajJAnatvAbhAvAt / na hi, sitA madhureti zAbdajJAna mAtravAMstanmAdhuryajJo bhavati / tathA :sati pittopazamAdikaM tatkAryamapi syAnatvevam / ata eva chAMdogye sanatkumAreNa "yavettha tena mopasIt" ityutonArada RgvedamAramya sarpa devajana vidyA paryantaM svAdhItamuktvAha-'so'haM maMtravidevAsmi nAtmavid" ityato aparokSa brahmajJAnameva brahmajJAnamucyate / ataeva tettarIyopaniSatsu-"vedAnta'vijJAna sunizcitArthA" iti paThyate / vijJAnamanubhava eva natu jJAnamAtramato durApAstaM karmazeSatvaM brahmaNaH / "taM vidyAkarmaNI" ityAdistu saMsAryAtmanaH 'pUrvadehatyAga sAmayikaM vRttAntaM nirUpayati / natu brahmavida iti, samanvArambhapAditi sUtramupekSitamAcAryeNa / ... ukta sUtra kA tAtparya ye bhI hai ki vedAdhyayana mAtra karane vAloM ko hI karma meM adhikAra hai, brahmavettA ko nahIM hai / veda ke hI antima bhAga vedAntoM kA bhI adhyayana Avazyaka hai, usakA pratipAdya brahma, avarjanIya hai ataH, veda kI taraha isakA adhikAra bhI mAnanA caahie| zAbda parokSa jJAna meM, brahma jJAnatva kA abhAva hone se bhI ukta bAta ho nizcita hotI hai / mizrI mIThI hotI hai, aise zAbda jJAna mAtra se koI mAdhurya kA svAda nahIM pA sakatA / aura kevala ukta jAnakArI se pittopazamana Adi mizrI svAda janya kArya bhI saMbhava nahIM haiN| isalie chAMdogyopaniSad ke sanatkumAra nArada saMvAda meM RSiyoM dvArA pUche jAne para ki-'jo jAnate ho vo mujhe batalAo" nArada ne, Rgveda se prArambha kara sarpa deva Adi vidyA taka ko par3he hue apane anubhava ko batalAkara kahA ki-"maiM kevala maMtravettA hI hU~, AtmavettA nahIM hU~" isase aparokSa brahma
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna ko hI brahma jJAna kahA gayA pratIta hotA hai| isI prakAra taittarIyopaniSad meM bhI "vedAnta vijJAna sunizcitArthAH" aisA pATha AtA hai / vijJAna, anubhava bhI hai, kevala jJAnamAtra hI nahIM hai, isalie brahama kI karmaH zeSatA kI bAta hI nahIM karanI cAhie "taM vidyAMkamaNi" ityAdi se to, saMsArI AtmA ke, pUrvadeha tyAga saMbaMdhI sAmayika vRttAnta kA nirUpaNa kiyA gayA hai| brahmavettA kA nirUpaNa nahIM hai| samanvArambhaNAt sUtra ko, AcArya ne upekSA kI hai| .. yaccoktaM niyamAcceti tatrAha-jo yaha kahA ki niyama bhI hai usa para sUtra prastuta karate haiM nAvizeSAt / 3 / 4 / 13 / / AzvinamityAdi zratibhyaH karmakRto yathA niyamaH zrayate na tathA tyAga iti yadukta, tanna kutaH 1 avizeSAt-"na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenake amRtatvamAnazuH" iti zrutiH karmAdinA amRtatvAprAptimuktavA tattyAgena tAM badaMtI. karmatyAgasyAvazyakatvaM vadattIti tasmAnna vizeSo yat ityarthaH / tathA cA'mRtatvamAnazuriti padAnmumukSoH karma tyAganiyamo'mumukSostatkRtiniyama iti vyavastheti bhaavH| - jo yaha kahA. ki-Azvinam ityAdi zru ti se karma karane vAloM kA jaisA niyama kahA gayA hai vaisA tyAga kA nhiiN| yaha kathana bhI asaMgata hai, "na karmaNA na prajayA dhanena; tyAgenaike" ityAdiH zruti, karma Adi se amRtatva prApti batalAkara karma tyAga ko batalAtI huI, karma tyAga kI AvazyakatA para bala detI hai / "amRtatvamAnazuH" isa pada se dhvanita hotA hai ki-mumukSa ke lie karma tyAga kA niyama hai aura amumukSu ko karma pAlana kA niyama hai / * athavA nanu krama prApte turIyAzrame hi karma tyAgo,. dvitIye tasmin karma karaNa niyamaH tatra ca kattu raMgatvena tatsvarUpajJAnamAvasyakam / tacca vedAMtairevaiti kathaM na karmazeSatvamityutsUtramAzaMkya niSedhati / neti, "yadahareva virajet" iti zruteH tAvat "karmANi kurvIt na nividyeta yAvat" iti bhagavadvAkyAcca tyAge vairAgyasta ca prayojakatvAdAzrama vizeSe vizeSAbhAvAda prayojakatvAdityarthaH / yatrApi kvacit karma prAptiH tatrApi na tajjJAnaM brahmajJAnamiti pUrvasUtra evoktamitibhAvaH / etena vedAdhyayanAdikamapyayojakamiti jJApitam / ata zukasya
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) vairAgyAtizayAt upanayanAderapyanapekSocyate / evaM sUtra dvayena karmAdhikAra saMpAdakatvena brahmajJAnasya taccheSatvaM nirstm| . . athavA yadi kahA jAya ki kama se prApta saMnyAsAzrama meM karma tyAga kA tathA grahasthAzrama meM karma karane kA niyama hai, aura usa grahastha meM karma ke aMga rUpa hone se, brahmasvarUpa kA jJAna bhI Avazyaka hai, vaha bhI vedAMta se hI hotA hai, ataH karma zeSatva kaise nahIM hai ? aisI AzaMkA karate hue, sUtrakAra "na" se niSedha karate haiM, kahate haiM ki-"yadahareva virajeta" zruti aura karmANi kurvIta na nividyeta yAvat" isa bhagavadvAkya se tyAga aura vairAgya kI Azrama vizeSa meM prayojakatA hone se, vizeSa ke abhAva meM aprayojakatA bhI nizcita hotI hai / jahA~ kahIM bhI karma karane kA vidhAna hai vahA~ brahmajJAna kI AvazyakatA para bala nahIM diyA gayA hai, yahI pUrvasUtra kA bhAva hai| isase yaha bhI nizcita hotA hai ki-vedAdhyayana Adi meM bhI brahmAna kA prayojana nahIM hai / zukadeva ke atyaMta vairAgya se upanayana Adi kI anapekSA jJAta hotI hai| isa prakAra do. sUtroM se karmAdhikAra ko saMpAdakatA se brahmajJAna kI, karma zeSatA kA nirAkaraNa kiyA gyaa| stutaye'numatirvA / 3 / 4 / 14 // atha "ahilatayA brahmiSTha" ityatra brahmapadena para evocyata iti vadasi tatrApi vdaamH| "darzapUrNamAsAvetAdRzthai yatra brahmavidAH tu ijyAdhikArI" iti tat stutyartha bramiSTho brahmatyanena brahmavido'pyatvijye anumitiH kriyate, natu tasyAdhikaritvamabhipretam / uktAnupapattibhiH ityarthaH / ___ "ahilatayA brahmiSTha" vAkya meM brahmapada se para kA hI ullekha hai tumhAre. isa kathana para hama kahate haiM ki-"darzapUrNamAsAvetAdRzau" ityAdi vAkya kI stuti ke lie "brahmiSThobrahma" ityAdi vAkya se brahmavida ke lie bhI yajJa kI anumati hotI hai, usameM adhikAritva abhipreta nahIM hai / kAmakAreNa cake / 3 / 4 / 15 // nanu "eSanityo mahimA brAhmaNasya na karmaNAvarddhate .vo kanIyAt" iti zrutyA brahmavidaH karmakRta guNadoSau nisiddhyete| saca prAptipUrvaka iti brahmavidaH karmakaraNa Avazyakam iti prApteM-ucyate kAmakAreNa iMti, karaNaM . kAra,
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( ...) kAmenecchayA karaNaM kAmakAraH tathAca parAnugrahArtha bhikSAmAtreNa ! natu vidhivazAt yat karaNaM tat kAmakAra ityucte / tathAcaivaM kRte karma Ni tat kRta guNadoSa prasaktI, tat pratiSedhakamekazAkhina "eSanitya" ityAdi paThati / na hyetAvatAkarmakRtyadhikAra prAptiritibhAvaH / "brahmavettA kI isa brahmajJAna se hI nitya mahimA hai vaha na karma se bar3hatA hai na choTA hotA hai" ityAdi zruti brahmavettAke karmakRtta guNadoSoM kA niSedha karatI hai| isase brahmavida ke lie karma karane kI AvazyakatA nizcita hotI hai| isa para sUtrakAra kahate haiM ki brahmavettA kAmakAra hote haiM, karma unakI icchA para nirbhara hotA hai| ve parAnugraha ke lie icchAmAtra se karma karate haiM, vidhivaza koI karma nahIM karate, isa prakAra unake karmakRta guNa doSa karma meM hI prasakta hote haiM, unameM nahIM hote| "edha nitya" ityAdi zruti ukta tathya ko hI puSTi karatI hai, kevala itane mAtra se karma karane kA adhikAra nahIM prApta hotaa| athavA, kAmena kAro yasya satathA, tAdRzena karmaNA prApta vRddhihrAsayoH saMbaMdhAbhAvaM brahmavidi eke ptthntiityrthH| cakAreNa Izvara AjJayA loka saMgrahArtha kRtaM karma samuccIyate / "sarvasyavazI sarvasyekSAna" iti zrutestathA / __ athavA jo karma ke lie hI karma karate haiM, ataH una brahmavettAoM meM karma se hone vAlI vRddhi aura hrAsa kA saMbaMdha nahIM rahatA yahI ukta zruti kA tAtparya hai, tathA "sarvasyavazI sarvazyezAnaH" ityAdi zruti ke anusAra ve Izvara AjJA ka loka saMgraha ke lie hI karma karate haiM, aisA nizcita hotA hai| ... :upamaIJca // 3 // 4 // 16 // anena karmAdhikArAbhAve hetvantaramucyate / dvaitabhAne hi yathA kathaMcit karmakRti saMbhAvanAya, yasya tvakhaNDabrahmAda tabhAnaM brahmetyeva, "natvidaM brahmeti" sakhaNDam / atroddazyatvena 'prapaMcasyApi bhAnAt lakhaNDam / tathA cAkhaNDatadbhAnaM karmatadAdhikArAderupamadaM caike zAkhinaH paThanti iti na brahmajJAnasya karmazeSatva saMbhAvanApItyarthaH / zrutistu, "yatra tvasya sarvamAtmavAbhUta tat kena pase zyet" ityaadiruupaa| .. karmAdhikAra ke abhAva meM dUsarA hetu prastuta karate haiM, tabhAna meM to thor3o
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 50 ) bahuta karma karane kI saMbhAvanA bhI hai, kintu jo akhaNDa brahmAvata bhAna kara cuke haiM, ve brahma hI hai / "natu idaM brahma" vAkya khaNDatA kA dyotaka hai, prapaMca jagata ke bhAna se bhI khaNDatA hotI hai| akhaMDatA aura usake bhAna meM, karma aura usake adhikAra kA upamarda ukta vAkya meM kiyA gayA hai, ataH brahmajJAna kI karmazeSatA ko saMbhAvanA ho nahIM raha jaatii| zruti bhI isI prakAra kI: bAta kahatI hai -"jaba saba kucha paramAtmasvarUpa ho hai to kisase kise dekhA jAya" ityAdi / Urdhvaretassu ca zabde hi / 3 / 4 / 17 / / atredaM vicAryate, brahmacaryAnantaraM gArhasyathyamapi zru tyA bodhyate / "brahmacaryAdeva prabrajet" ityAdi zra tibhibrahmacAriNa eva ca prabajinamapi bodhyate / evaM satyavirodhAya "yadahareveti" zru tezca rAgitadrahita bhedena viSaya do vaacyH| tatra brahmacaryAvizeSe'pi bhagavadanRgrahavizeSaja cittazuddhi vizeSaja vedAMtArtha parijJAnameva hetu vAcyaH "vedAMta vijJAna sunizcitArthAH saMnyAsa yogAt yatayaH zuddhasatvAH" iti zrutirimamevArthamAha / tathA caitAdRzA evoddhavaretasa ityucyate / evaM sati Urdhvaretassu karmAbhAva uktarItyA tvayA'pyurIkArya iti jJAna rahitAnAM' karmaNyadhikArastadvatAM saMnyAsa iti tvaduktAd viparIto'rthaH siddhayatotikva karma zeSatvasaMbhAvanA jAne / aba vicAra karate haiM ki brahmacarya ke bAda grahastha kA bhI zruti meM ullekha hai tathA "brahmacarya se hI saMnyAsa lenA cAhie" ityAdi zruti brahmacarya se hI saMnyAsa kA ullekha karatI hai| ina. donoM viruddha bAtoM ke parihAra ke lie "yadahareva', ityAdi zruti se, rAgI aura virAgI ke bheda se viSaya bheda mAnanA caahie| isa zruti meM, brahmacarya ke binA bhI, bhagavAna ke vizeSa anugraha se jo vizeSa citta kI suddhi hotI hai, vahI parabrahma ke parijJAna kA hetu hai, aisA batalAyA gayA hai| "vedAMta vijJAna sunizcitArthAH" ityAdi zrRti isI artha kA dyotana karatI hai aise parabrahma cintakoM ko ardhva retasa kahate haiN| isa prakAra ke Urdhva retasa mahAnubhAvoM ke ukta prakAra ke karmAbhAva ko to tumheM bhI svIkAranA hogA, jJAna rahita logoM kA karma meM adhikAra hai tathA jJAnI kA saMnyAsa meM adhikAra hai, tumhAre isa kathana se viparAta artha siddha hotA hai, jJAna meM kama zeSatva kI saMbhAvanA kahAM hai ?
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 502 ) nanu saMnyAse'pi tadAzramINaM karmAstoti vairAgyasaha kRtaM jJAnametaccheSabhUtaM, tadasahakRtaM tadAgnihotrAdi zeSabhUtamiti na vaiparItyamiti prApta, Aha-'zabde hi" iti / jJAna svarUpaM tatphalaM na ca yuktisiddhaM, kintu vedamAtra siddham / taMtratu "tamevaM viddhAnamRta iha bhavati", "brahmaviMdApnoti param" ityAdi vAkya brahmajJAnasya mokSa eva phalaM zrUyate / sarvasAdhanAnAM sAkSAt paraMparAbhedena tatrava paryavasAnAdato dharmigrAhakamAna virodhAt saMnyAsAzramINa karmazeSatvamapi na vaktaM. shkymityrthH| yadi kaheM ki-saMnyAsa meM bhI usa Azrama ke karmoM kA vidhAna hai, vairAgya sahakRta jJAna, isI kA zeSabhUta hai tathA vairAgya rahita jJAna una agnihotra Adi kA zeSabhuta hai ataH koI viruddhatA nahIM hai / isa para sUtrakAra kahate haiM-'zabde hi" arthAt jJAna kA svarUpa aura usakA phala, yukti se hI siddha karane vAlI vastu nahIM hai, vaha to kevala veda se hI siddha hotI hai| "use isa prakAra se jAnane vAle yahIM amRta ho jAte haiM, "brahmavettA, parabrahma ko prApta karate haiM, "jo isa prakAra jAnate haiM ve amara ho jAte haiM" ityAdi vAkya, brahma jJAna kA phala mokSa hI batalAte haiN| sabhI sAdhanoM kA sIdhA yA paraMparA se usI meM paryavasAna hotA hai, ataH dharmigrAhakamAna virodha se, saMnyAsa Azrama ke karma kI karma zeSatA bhI nahIM kaha sakate / ___ nanu evaM saMnyAsayayamiti cenna, brahmavidAtirikta saMgasya bhagavadvismArakatvenAvazyatyAjyatvena zrutyA kathanAdata eva-"vedAMta vijJAna sunizcitArthAH,, ityuttA "saMnyAsa yogAt yatayaH zuddhasatvAH' ityuktam / atrapaMcamyAinTaH karaNe saMskAraviziSTopAdhAyakatvaM ca pratIyate saMnyAsasya / sa ca saMskAraH phalopakAryagamityAvazyakaH saMnyAso maryAdAmArge puTimArge tvanyaiva vbasthA / "na jJAnaM na ca vairAgyaM prAyaH zreyo bhavediha" iti vAkyAt / / yadi kahaiM ki-taba to saMnyAsa vyartha hI ho jAyagA, so bAta na hogI, brahmavettA ke atirikta auroM kA sAtha bhagavat vismAraka hotA hai ataH unheM avazya hI tyAga denA cAhie yahI bAta "vedAMta vijJAna" Adi kahakara "saMnyAsa yogAta" ityAdi se kahI gaI hai / "saMnyAsa yogAta" meM kie paMcamI ke prayoga / se, saMnyAsa ko, antaHkaraNa meM, saMzkAra vizeSa dhAyakratA pratIta hotI hai| yaha saMskAra phala kA upakArI aMga hai, ataH maryAdA mArga meM saMnyAsa Avazyaka hai| puSTimArga ko dUsarI hI vyavasthA hai| "isa. mArga meM jJAna aura vairAgya se prAyaH kalyANa nahI hotA' ityAdi puSTimArgIya vyavasthA hai| . . . . . :
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ : parAmarza jaiminiracodanA cApavadati hi 3 / 4 / 15 / . . .. .. Urdhvaretassu ca jJAnoktastasya mukti phalakatvokteH kim prajayA kariSyAmo yeSAM no'yamAtmAyaM loka "ityAdi zrutezca brahma prAptAveva sarvasyAH zrutestAtparyam iti siddhayati / tasyA eva sarvaklezApAyapUrvakaparamAnanda rUpatvAnna tu karmaNi duHkhAtmaka saMsAra hetutvAttasya jIva zreyonimitameva zrati prAkaTyAt anyathA niSedha vidhinasyAt / urdhvaretAoM ke lie jo jJAnokti hai vaha muktiphalaka ukti hai, "kima prajayA kariSyAmo' ityAdi zruti brahma prApti kI hI bodhikA hai aisI sabhI zrutiyoM kA yahI tAtparya siddha hotA hai| urdhvaretasa AzramoM meM samasta klezoM kA nirAkaraNa hokara paramAnanda kI prApti hotI hai, jo ki saMsAra ke hetu duHkhAtmaka karma meM saMbhava nahIM hai, jIva ke kalyANa ke nimitta hI zruti meM spaSTa rUpa se ullekha hai, anyathA niSedha vidhi na hotii| ___ tathA ca karma vidhinA'pi paramparA mokSaM eva phalatvena parAmRzyat iti siddham / taM parAmarza svAtaMtryavAdI jaiminirapavadati bAdhata ityrthH| mohaka zAstra pravartakaH sa itIzvarameva na manute yato atastaprAptistasya mate durApAstA / karmA'nadhikAriNAM aMdhAdInAM saMnyAsa vidhi viSayatvam / anyathA "vIrahA vA. devAnAM yo'gnimudvAsayat" itizra tirnasyAdato "brahmacarya samApya gRhobhavet gRhAta vanI bhUtvA prabrajet yadivedarathA brahmacaryAdeva prabrajed gRhAd vanAdvA" iti zruterapyaMgahIna eva sa viSayo, yata AyurbhAgavibhAgenAzramANAM vidhAnam / turIye tasmin dehendriyAdi vaikalyaM niyamataH karmaNyeva zrutestAtparyam / _vaise hI karmavidhi se bhI, paramparA mokSa kA hI phalarUpa se parAmarza kiyA gayA hai| usa parAmarza ko karmasvAtaMtryavAdI jaimini nahIM maante| mohazAstra ke pravartaka ve, Izvara taka ko nahIM mAnate phira usakI prApti kI bAta to bahuta dUra hai / ve kahate haiM ki jo aMdhe laMgar3e lUle karma nahIM kara sakate, saMnyAsa unhIM ke lie hai| ye bAta na hotI to "vIrahA eva devAnAM" ityAdi zruti na hotI "brahmacarya ko samApta kara gRhI bano, gRha se bana jAkara saMnyAsa lo, yadi koI bizeSa paristhiti ho to brahmacarya se hI saMnyAsa lo, yA gRha se bhI lelo, yA bana jAkara bhI le sakate ho" ye zruti aMgahIna byaktiyoM ko ora hI saMnyAsa mArga kA iMgana kara rahI hai| AyubhAga ke vibhAgAnusAra AzramoM kA vidhAna hai| cauthI Ayu meM jaba deha indriya Adi kSINa ho jAve taba saba kucha niyamoM
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ (( 4 ) ko chor3akara saMnyAsa le liyA jAye yahI saMnyAsa kI vidhi hai, isase karma meM saMlagna honA hI nizcita hotA hai, yahI zruti kA tAtparya hai| __ api ca, jJAnakarmaNoralaukikaphalasAdhakatvena vihitatvameva prayojakam / aparokSa brahma jJAnaM ca na vidheyam / sAkSAtsvakRtyasAdhyatvAcodanAbodhakaliMgAdyabhAvAcca jJAnasya na mukti sAdhakatvaM vaktaM zakyam / "ya enaM viduH" ityAdistu yAgeSu ijya viSNu stuti paretyAzayenAha-acodana ceti" / jaiminivattatsahAyabhUteyamacodanA ca parAmarzamapavadatIti saMbaMdhaH / tathA ca vidhi saMbaMdhAt karmavAnuSTheyaM, na tu mukti sAdhanamapyatathAtvAditi sthitam / .. eka bAta aura bhI hai ki-jJAna aura karma ko alaukika phalasAdhaka mAne to bhI unakA prayojana vidhAna se hI siddha hotA hai| unakA tAtparya aparokSa brahma se nahIM hai| jJAna svataH to hotA nahIM, usake lie zruti meM codanA bodhaka zruti Adi kA bhI abhAva hai, isalie jJAna ko mukti sAdhaka nahIM kaha sakate / "ya enaM viduH" ityAdi zruti to, yAgoM meM ijya viSNu kI stuti paraka Azaya ko prakaTa karatI haiM yahI bAta sUtra meM "acodanA ca" pada se batalAI gaI hai| jaimini kI taraha, unakI sahAyaka yaha acodanA bhI ukta parAmarza kA khaNDana karatI hai| jJAna se vidhi kA saMbaMdha hone se, karma ke anuSThAna kI bAta hI nizcita hotI hai mukti sAdhana hote hue bhI usakA vaisA mahatva nahIM hai| anuSTheyaM bAdarAyaNaH sAmyazruteH / 3 / 4 / 19 // . bAdarAyaNa AcAryoM jaiminerapi gurustadeva kartavyaM iti ziSya saMmatamanuSTheyaM karmApavadavatIti pUrveNa saMbandhaH / tatrahetuH sAmyazra teH| yathA "vIrahA eva devAnAM" iti zru tyA karmatyAgakartuM nindA zru yata, evameva bhagavajjJAnarahitasyApi sA zra yate yataH / tathAhi- "asuryAnAma te lokA aMdhena tamasAvRtAH, tAMstepretyAbhigacchaMti aviddhaaNso'budhaajnaaH|" etadane-'ye tad viduramRtAste bhavantyathetare duHkhamevopayanti' ityAdirUpA / etacce nindAmAtreNa sAmyamuktimApAtataH / vastutastu-'tametaM vedAnuvacanena vividinti brahmacaryeNa tapasA zraddhayA yajJenAnAzakena caitameva viditvA munirbhavatyetameva pravAjino lokamabhIpsataH prabrajanti" iti zru tyo jJAnasAdhanatvenaivAzramakarma karaNoMvattezca na svAtaMtryaM karnovakttuM zakyam / ataeva zukasya na brahmacaryAdikamapi / phalasya jAtatvena tatsA ..napekSaNAt /
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ (505 ) bAdarApaNa' AcArya, jaiminI ke bhI guru the, ve zipya saMmata. karmAnuSThAna ko hI kartavya batalAte hue jJAnArjana ko bhI kartapya mAnate haiM kyoki-donoM ke kattavya kI zra tiyA~ samAna rUpa se haiN| jaise ki-'viirh| eba devAnAM ityAdi zruti se, karma tyAga karane vAle kI nindA kI gaI hai vaise hI "asuryAnAma te lokA" aura "ye tad viduramRtAste" ityAdi zrutiyoM se, bhagavad jJAna rahita vyakti kI bhI nindA kI gayI haiN| isa nindA mAtra se hara prakAra ko samatA nizcita ho jAtI hai| vAstava meM to-"tametaM vedAnuvacanena" ityAdi zruti, kevala jJAna sAdhana se hI mukti batalAtI hai, tathA Azrama karma ko pAlana karane ke saMbandha meM bhI zrutiyAM haiM, ataH kevala karma ko hI anuSTheya nahIM kaha sakate / zukadeva kA brahmacarya Adi koI Azrama nahIM thA, ve kevala jJAna se hI mukta the| unheM mukti pApta huI jisase upanayanAdi sAdhanoM kI anapekSA nizcita hotI hai| na ca svargakAmapada zravaNAnna vamiti vAcyam / tvadabhimata lokAtmaka svarge "yanna duHkhena sabhinnamiti" vAkyazeSokta svargapada pravRti nimitta dharmAbhAvAt. Atmasukhasyaiva tAdRzatvAttasyaiva tatroktaH / evaM sati "tametaMvedAnu. vacanena" iti zrutyekavAkyatApi saMpadyate, anyathAtu virodha eva / yaha nahIM kaha sakate ki-"svargakAma pada kA prayoga zra ti meM kiyA gayA hai, isalie ukta kathana asaMgata haiN| tumhAre abhimata lokAtmaka svarga saMbandhI-'yanna duHkhena saMbhinnam" ityAdi aMtima vAkya meM jo svargapadaH pravRti nimita dharma kA abhAva dikhalAyA gayA hai aura Atmasukha kI vizeSatA batalAI gaI hai, vaha jJAnalabdha sukha ke samakakSa hI hai isaprakAra "tametaM vedAnuvacanena'' ityAdi zruti se, eka vAkyatA bhI ho jAtI hai / anyathA to virodha hI hai| nanu dRSTa phalakAapi kArIrI citrAdi yAgAH zra yanta iti naivaM nirNaya iti' cet, ucyate-nityakarmaNo hi jJAnasAdhanatvamucyate brIhipazvAdInAM tanirvA hakatvAttaccheSatvena teSAM vidhAnam / evaM sati vIraheti zrutiH sAgnikasya gRhiNa AlasyAdi doSeNaM tadudvAsane doSamAha, natvAzramAntara parigRha iti mantavyam / anyathA taducchedastavidhiyarthaM ca syaat| na cAnAdhikRtamAdAya tatsayamAhiriti vAcyam / atra pRcchAmo aMdhapaMgvAdibhiH prabrajanaM kAryam iti vidhirasyAhosvid yAbajjIvam agnihotra vidhAyakavAkyaprabrajanavidhAyaka
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAkyayauvirodhAbhAvAya viSayaubhinnaH kalpyate, nAdyaH, aNshruteH| na dvitIyaH, "" yada hareva virajet" iti zrutyA vairAgyavataH prabrajana vidhAnAttenaiva viSayabhedA'siddhI tatkalpanAnavakAzAt / tena "nAputrasyaloko'stIti" zratirapyavidvad viSayiNIti na virodhH| viddhAnsaH prajo na kAmayante' iti zruteH / etena "RNatraya apAkaraNamaSi prayuktta veditavyama / avidvad viSayatvAt / yadi kahaiM ki-dazyaphala' vAle kArIrI citra Adi yajJoM kA vidhAna bhI 'milatA hai, ataH ukta nirNaya ucita nahIM hai-usapara kathana ye hai ki -nityakarma ko jJAna kA sAdhana kahA gayA hai, brIhipazu Adi to usake nirvAhaka mAtra haiM isalie zeSatva rUpa se unakA vidhAna kiyA gayA hai| "vIrahA" Adi 'zruti, sAgnika gRhI ke Alasya Adi doSa se chUTane kI carcA kara rahI hai, 'kisI anya Azrama ko grahaNa kI carcA ho so bAta nahIM hai| anyathA Ukta vidhi kA uccheda ho jAyagA aura vaha vidhi vyartha ho jaaygii| anadhikAra kI bAta ko lekara isa samasyA kA samAdhAna nahIM kara skte| isa para prazna hai kiaMdhe lUle laMgar3e Adi ke lie saMnyAsa kI vidhi hai athavA jIvana paryanta agnihotra 'vidhAyaka vAkya aura saMnyAsa vidhAyaka vAkya ke avirodha ke lie, bhinna viSayoM kI kalpanA kI gayI hai| pahalI bAta to ho nahIM sakatI, kyoki-vaisI koi zrati nahIM hai| dUsarI bAta bhI nahIM hogI kyoM ki-"yadahareva virajet" zruti vairAgyavAna vyakti ke saMnyAsa kA vidhAna karatI hai, usI se viSaya kA bheda siddha ho jAtA hai, ataH ukta kalpanA kI gaM jAyasa hI nahIM rahatI "niHsaMtAna ko yaha loka nahIM milatA' ityAdi zrati bhI ajJAnI kI carcA kara rahI hai, isalie koI virodha nahIM hotaa| "vidvAna prajA kI kAmanA nahIM karate" ityAdi zruti se ukta bAta spaSTa ho jAtI hai| isI se, tInoM RNoM kI mukti kI bAta bhI kaha dI gaI hai, aisA samajhanA cAhie / RNa se chUTane kI bAta to ajJAnI ke lie hI hai| ___ yadyapyuktamacodanA ceti sUtrAvayavena codanAbodhaka liMgAdyabhAvo bAdhaka 'iti / tadapi na saadhiiyH| zratisAmyAdeva / zra yatehi "tasmAdevaM vicchAnto dAnta uparatastitikSuH zraddhAnvito bhUtvA AtmanyevAtmAnaM pazyet" iti / na ca 'pramANavastu parataMtratvAnna jJAnasya vidheyatetivAcyam itarajJAnasya tathAtve'pi jIvAtmalakSaNe'dhiSThAne paramAtmano bhagavato darzavasyA'nyato'prAptatvAcchaddhAntasAdhanastadarzane svarUpayogyatAsaMpattAvAtmanyadhiSThAne . paramAtmadarzanAnukUla prayatna vidhAna saMbhavAcchvaNa vidhinA zru ti vAkyaz2azAbdajJAnAnukUla prayatnaH vidhAnavat /
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 507 . ). evameva hi yAgavidhinApi kriyArUpayAgasya svAnukUla prayatnAdhInatvena sa prayatna eva vidhIyate, anyAprAptatvAt, na tukriyA, tatprayatne sati tasyAH svata eva saMbhavAt / . thadyapi "acodanA ca" ityAdi sUtrAvayava se codanA bodhaka liMga Adi kA abhAva, bAdhaka kahA gayA hai, phira bhI vaha sAdhIya nahIM hai kyoki-zrati sAmya hai| jaise ki- "isa prakAra jAnane vAle zAnta dAnta uparata, titikSu zraddhAvAna hokara AtmA se AtmA ko dekhate haiN|" aise bhI nahIM kaha sakate ki -pramANa vastu parataMtra hai ataH jJAna kI vidheyatA nahIM hai| paramAtmA itara jJAna kI avasthA meM bhI, jIvAtmA ke antaH karaNa meM AtmArUpa se adhiSThita paramAtmA ke hI darzana hote haiM kisI anya ke nahIM, zraddhApUrvaka anya sAdhanoM se usake darzana ko svarUpa yogyatA kA saMpAdana hotA hai| AtmA meM adhiSThita, paramAtmA darzana ke anukUla prayatna vidhAna saMbhava zrabaNa vidhi se, zruti vAkya janya zAbda jJAnAnukUla prayatna vidhAna kI anubhUti hotI hai| isI prakAra yAgavidhi se bhI, kiyArUpa yAga kI svAnukUla prayatnAdhInatA hai, vaha prayatna hI vidhi hai, usase atirikta kisI anya kI vidhIyatA milatI bhI nhiiN| kriyA bhI vidhi nahIM hai, usakA prayatna karane para vaha to svayaM hI ho jAtI hai| ___ athavA, nanu yathA vIraheti zrutyA karmatyAgo nidyate tathaiva, "asuryAnAma te lokA andhena tamasAvRtAH, tAMste pretyAbhigacchanti avidvAMso abudhAjanAH / " ye tadviduramRtAste bhavantyathetare du:khamevopayanti" ityAdi zrutyA bhagavajJAnAbhAvo nidyate / evaM sati karmajJAnAnukUlapratatnayovidheyatve mithovirodhAdAdhikAribhedena vidheyatvaM vAcyam / jaise ki-"vIrahA" ityAdi zruti se karmatyAga kI niMdA kI gaI hai usI prakAra "mUrya rahita timirAcchanna usa loka meM bhagavad jJAna rahita ajJAnI jIva zarIra tyAga ke bAda jAte haiM" jo use jAnate haiM ve amRta ho jAte haiM, jo nahIM jAnate ve duHkha prApta karate haiM" ityAdi zruti se bhagavad jJAna ke abhAva kI niMdA kI gaI hai| isa prakAra karmajJAna ke anukUla prayAsoM kI vidhi se 'paraspara jo virodha hai use adhikArI bheda se vidheya mAnanA caahie| na ca "tAMvat, karmANi kurvati na nividyeta yAvat" iti bhagavad vAkyAt
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 518 ) rAgiNaH karma vidhIyate / tadrahitasya jJAnamiti vAcyam / "janako ha vaideho bahudakSiNena yajJeneja" iti shrute|raagtven prasidvasyApi tasya karmaNi pravRttiryA sA na syAdAdhikArAbhAvAt / atha janaka dRSTAntai karmaNoM'gitva jJAnasya tadaMgatvaM vAcyam / tathA ca jJAnavatA karmAnuSTheyamiti prApte prativadati'anuSTheyaM bAdarAyaNaH sAmyazru teH" jJAnamaMgaM tadaMgitvenAnuSTheyaM karmeti mataM bAdarAyaNo'pavadatIti pUrveNasaMbandhastatra hetumAha-"sAmyazruteH" iti / svato'puruSArtha karma phalAthinaivAnuSTheyaM, tathA ca "eSa nityo mahimA" iti zratyA jJAnavati vihita niSiddhayoH karmaNoH phalAjanakatvena sAmyaM zrUyata iti phalAthipravRttyasaMbhavana jJAninastathAtvAbhAvena karmoccheda prasaktayA na jJAnasyAMgatvaM vakta zakyam / kRSIbalasya vrIhiNAM vapane bhajanasyeva / tathA ca jJAninA pravRttyasaMbhavenAnyeSAM ca athetare duHkhamevopayantIti nindA zravaNena tathAtvAt sarvArthatattvajJA zruti jJAnavahirbha taM karma kathaM vidadhyAditi jJAnasya puruSArthA'sAdhakatvoktim asahamAnenAcAryeNa prauDhyA nirUpitam / ba taka vairAgya na ho taba taka karma karanA cAhie" ityAdi bhagavad vAkya meM, rAgiyoM ke lie karma kA vidhAna kiyA gayA ho so bAta nahIM hai| apitu kathana ye hai ki-jJAna usase bhinna vastu hai| "janako ha vaideho" ityAdi zruti se vairAgya bhAva saMpanna prasiddha janaka kI jo karma meM pravRtti dikhalAI gayI hai, vaha adhikArI nahIM the isa bhAva se nahIM hai| janaka ke dRSTAnta se nicizta hotA hai ki kama aMgI hai aura jJAna usakA aMga hai| isalie jJAnavAna ko karma kA anuSThAna karanA cAhie, aisA hI nizcita hotA hai| isa mata kA prasivAda "anuSTheyaM bAdarAyaNaH sAmyazra teH" sUtra se karate haiN| jJAna ko aMga aura karma ko aMgI mAnakara anuSThAna karanA cAhie isa pUrva dhAraNA kA bAdarANa prativAda karate haiM, zruti donoM ke lie eka sA hI varNana karatI hai ataH donoM hI eka dUsare ke pUraka haiM koI bar3A choTA nahIM hai| karma, svayaM koI puruSArtha nahIM hai, phalAkAMkSI ko hI usaka anuSThAna karanA cAhie / 'eSa nityo mahimA" ityAdi zruti se, jJAnavAna ke saMbandha meM, pravRtti aura niSiddha karma ko phalajanakatA nahIM hotI ataH usake lie donoM hI samAna kahe gae haiM / jJAnIko phalArthI kI taraha pravRtti nahIM hotI, jJAnI meM phalArthI ko sI niSThA na hone se, karmoccheda prasakti kI saMbhAvanA nahIM hotI isalie jJAna ko aMga nahIM kaha sakate / jJAnI kA karma vaisA hI hotA hai jaise ki kisAna brIhI ko bhUna kara hotA ho / jJAnI meM pravRtti nahIM hotI tathA ajJAnI ke lie "itareduHkha mevopayanti" aisI nindA kI gayI hai| ataH sarvArthatattvajJA zruti, jJAna se sarvathA
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ viparIta karma ko vidhi rUpa se kaise varNana kara sakatI hai, zAna, puruSArtha sAdhaka nahIM hai, isa kathana ko sahana na kara ke bAdarAyaNAcArya ne bar3I dRr3hatA se, isa sUtra meM apane siddhAnta kA nirUpaNa kiyA hai| evaM sati pUrva kANDa vaiyaryamApatatIti tattAtparyamAhaisa prakAra to pUrvakANDa vyartha ho jAyagA ! isapara kahate haiMvidhirvA dhAraNabat // 3 // 4 // 20 // yathA yoga zAstre manaH samAdhe deva sAdhyatvAt tatsAdhanatvena mAnasyAH mUrtardhAraNaM vidhIyate, natu svataMtrayA phala sAdhakatvena manaH samAdhI tatyAgAt / "tataH kiMcana na smaret, tacyApibar3izaM zanakaviyukta, ityAdi vAkyebhyastathA / tathA sati bhaktisAdhanatvenaivAnuSTheyamiti tAtparyeNa karmavidhirucyate / na tu svataMtrayA phalasAdhakatvena / jaise ki yogazAstra meM manaH samAdhi se hI tattva kA sAkSAtkAra hotA hai, usa sAdhana se hI mAnasika mUrti kI dhAraNA hotI hai| manaH samAdhi meM yadi pratIka kA tyAga kara deM to, svataMtra rUpa se phala sAdhana saMbhava nahIM hai| vaise hI-bhakti mArga meM bhI hotA hai-"tataH kiMcan na smaret', tacyApi vaDizaM zanaviyukte" ityAdi vAkya bhaktiyoga ke lie vahI bAta karate haiN| bhaktiyoga meM sAdhana rUpa se karma kA anusaraNa karanA cAhie, isI tAtparya se karma vidhi batalAI gaI hai| savataMtra rUpa phala sAdhaka rUpa se karma kA vidhAna nahIM hai| nanu tatra samAdhimadhikRtya yamAdIn yuktAni iti tanmadhyapAtitvena dhAraNasya tathAtvamucyate / prakRte jJAnaM bhakti vA'dhikRtya na karma vihitamiti dRSTAnta vaizabhyamiti cet / na, uktAnupapattyA sbAnindyameva karmazrutividhAti ityavazayaM vAcyam / nindayAM cetarapadAt jJAna madhyapAtina eva tadviSayasya prApterAvazyakatvAt / ____ yadi kaheM ki samAdhi meM yama niyama Adi ko upAdeyatA hai; unhIM meM dhAraNA kA bhI mahatva hai| jJAna yA bhakti meM karma ko to koI upAdeyatA nahIM hai, ataH Upara jo dRSTAnta diyA gayA vaha sahI nahIM hai| so bAta nahIM hai-ukta anupapatti se, nizcita hotA hai ki pUrvakANDIya zruti apane anidyaM karma kA ho vidhAna karatI hai nindA kA jahAM prasaMga hai, vahA~ itara pada kA prayoga kiyA gayA hai itara pada jJAna madhya vAlI viSaya kA vAcI hai|
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ (410 ) . . tathA ca bhagavajJAnasyetaranirapekSatvena svarUpopakAritvamasyakarmaNo vAcyam / coktam --"dAnabratatapohomajapasvAdhyAyasaMyamaiH, zreyobhirvividhaizcAnyaiH: kRSNe bhakti hiM sAdhyate'' iti| "eSa nityo mahimA" iti zru tirapi yajjJAne sati vihita niSiddhakarma phalasaMbandhaH tadvit syAdityanuktvA tasyaiva padavid syAditi yaduktavato tena padayobhaktimArgarUpatvAt tatra ca padayoreva sevyatvena mukhyatvAt tat jJAnAnukUla prayatnameva pUrva vidhadate / tena 'zRNvanti gAyanti gRNantyabhIkSaNazaH smaraMti nandanti tavehitaM janAH, ta evaM pazyantyacireNatAvakaM ! bhava pravAho paramaM padAMbujam" iti bAkyAcca varNAzramadharmA AtmadharmAzca padajJAna sAdhanatvena kartavyA iti siddhama / tasyaiva, tacchabdasya prasiddhArthakatvA llokaveda prasiddhasya puruSottamasyaiva tatrApi, padavideva, dInabhAvena bhaktimArgIya jJAnavAneva syAdevetyevakAraH sarvatrAnupayujyate / tathA sati bhaktaujAtAyAM svata eva bhagavajjJAnaM bhavati jJApayitu "taM viditvA" iti pazyacAduktavatItitadAzayo jJAyate / ataeva pUrva karmanirUpitam, sAdhanatvAt / bhagavat jJAna, itaravastu kI apekSA nahIM rakhatA, ukta karma mokSa kA upakArI ho sakatA hai jaisA ki bhAgavata kA vAkya bhI hai-"dAna, brata, tapa, japa, homa, svAdhyAya, saMyama aura bhI anyAnya zubha karma mokSa ke upayogI haiM, kRSNa to bhakti hI se sAdhya haiN|" ityAdi, "eSa nityo mahimA" ityAdi zrati batalAtI hai ki-jJAna meM vihita niSiddha karma phala kA sambandha nahIM rhtaa| "tadvit syAt" ityAdi se unake sambandha rAhitya ko dikhalA kara use hI "padavit syAt" se nizcita karake, una donoM ko bhakti mArgIya aura sevya hone se jJAnAnukUla prayatna. kahA~ hai / ve bhakta bhagavad kathAoM ko sunate, bhagavAna ke nAmoM kA gAna karate smaraNa karate huye prasanna hote haiM aura ve zIghra hI saMsAra sAgara se pAra karane vAle Apa ke caraNAvindoM kI prApti kara lete haiN|" ityAdi vAkya se, varNAzrama dharma aura Atmadharma ko, parampada jJAna ke sAdhana rUpa se kartavya kahA gayA hai ukta prasaMga meM prayukta tat zabda, loka aura veda meM puruSottama ke liye hI prasiddha hai "padavideva" meM jo evakAra hai. vaha "dona bhAva se bhaktimArgIya jJAnavAna ke liye hI viziSTa artha kA dyotaka haiM / bhakti hone para bhagavad jJAna svayaM hI hotA hai isa bAta ko batalAne ke liye bAda meM "taM vidivo ityAdi pada kahA gayA hai / isa prakAra sAdhana rUpa se kama kA pahile hI nirUpaNa kiyA gayA hai| syAdetat-bhaktisAdhanatvameva cet karmaNaH zraterabhipretaM tadA bhagavadvidi
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatphalAsaMbandha ityanupapannamiti cet / maivam-karmaNAM hi bhaktayutpattI svarUpayogyatAsaMpAdakatvameva, "nAyamAtmeti zruteH" / karmajJAnAbhyAmalabhyatvAdbhagavata: svarUpa yogyatApekSa'pi mAryAdikasya, natu pauSTikasyAt eva, vAzabda ukto'piy niyamavAco / tathAsati bhagavadanugrahazcettadA bhaktistayA puruSottamajJAnaM tadA karmatatphalasaMbandhagaMgho'pineti kimanupapannam / etena ''tameva viditvA munirbhavati' "agrAhyo na hi gRhyate" ityAdi zru tInAM mitho virodhaH parihRtaH / bhaktayAH grAhyatvAt / ataeva vividiSanti, ntu vidati apItyAzayavatI-"tametaM vedAnuvacanena" iti zrutiH paThyate / - (vAda) ho sakatA hai, bhakti sAdhana ke rUpa meM hI karma, zruti ko abhipretA ho, kintu isa sthiti meM to bhagavad jJAtA, usa karma ke phala se achUtA raha nahIM sakatA / (vivAda) aisI bAta nahIM hai, bhakti kI utpatti ho jAne para karma, svarUpayogyatA kA sampAdana karate haiM' "nAyamAtmA" zruti se yahI Azaya prakaTa hotA haiN| bhagavad prApti, karma aura jJAna donoM se nahIM ho sakatI parantu maryAdA mArga me svarUpa yogyatA saMpAdana ke liye unakI apekSA hotI hai, puSTi mArga meM unakI koI apekSA nahIM hotI yahI bAta aniyamavAcI vA zabda se sUtrakAra kaha rahe haiN| jaba bhagavadanugraha se bhakti aura bhakti se puruSottama jJAna ho jAtA hai, taba karma aura unake phala kI gandha bhI nahIM rahatI, kucha bhI nahIM bigar3atA / "tameva viditvA munirbhavati" agrAhyo na hi gRhyate" ityAdi zrutiyoM se ukta pArasparika virodha kA parihAra kara diyA gayA hai kyoMkibhagavAna bhakti se grAhya haiM / "tametaMvedAnuvacanena" ityAdi zruti, vividiSA kA bhAva prakaTa kara rahI hai, prApti bhAva kA dyotana nahIM kara rahI hai / ___na cAnupadameva "tamevaviditvA munirbhavati" ityukteH sAnnidhyAdukta sAdhana reva vedanamabhipretAniti vAcyam / vedAnuvacanAdInAM sarveSAM vedana sAdha-. natve sarveSAM tatkatRNAM vedana saMbhavet, "munirbhavati" iti ekatvaM tadvidi nA vadet ato jJAnaM kasyacidekasya bhavati iti jJAnasyadurlabhatvaM jJApyate / / "manuSyANAM sahasraSu kazcid yatati siddhaye, yatatAmApi siddhAnAM kazcinmo vetitatvataH "iti bhagavad vAkyAcca / tahi vedAnuvacanAdiSu niH zaMkA pravRttiH katham ? ittham - "sa vA ayamAtmA" ityAdikayA pUrva zrutyA bhagavanmAhAramyaM zrutvA yathAkathacid tavedanautsukye sati satsaMgAbhAvena bhaktimArgA'paricayAt / karmamArgamAtramAzramadharmatvenAlaukikArtha sAdhakatvenApi pUrvajJAta mastIti tadevaH bhagavad vedane'pisAdhanAmitimanyamAnAstadevakurvanti / nanu
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 512 ) vaidika sAdhanAnAM vaiyarthya kAmati cet, bhramakRtatve'pi janmAntarIyAkSarajJAnopayogi saMskArAdhAyakatvenAkyarthyAt / "vedAnucanaina" meM prayukta anupada se ye na samajha lenA cAhiye ki, "use jAnakara muni hotA hai" ityAdi zruti meM jo sAnnidhya dikhalAyA gayA vaha ukta sAdhanoM kI jAnakArI kI ora iMgana kara rahA hai / vedAnu vacana Adi samasta vAkya, vedana ko sAdhana rUpa.se varNana karate haiM aura sabhI vettAoM meM vedana hotA bhI hai, usa dRSTi se "munirbhavati" vAkya brahmavettA ekatA kI batalAtA ho so bAta nahIM hai apitu kisI eka ko jJAna hotA hai, aisI jJAna kI durlabhatA batalA rahA hai / 'hajAroM manuSyoM meM koI eka mujhe jAnane kA prayAsa karatA hai, prayAsa karane vAloM meM koI eka mujha sahI DhaMga se jAna pAtA hai" ityAdi bhagavad yAkya se bhI jJAna kI durlabhatA nizcita hotI hai / yadi aisI bAta hai to, vedAnuvacana Adi meM niHzaMka pravRtti kaise saMbhava hai ? "sa vA ayamAmAtmA" ityAdi pUrva zruti se bhagavad mAhAtmya sunakara jo kucha paramAtmA ko jAnane kI utsukatA hotI hai vaha satsaMga na milane para bhakti ke svarUpa ko na jAnane ke kAraNa asaphala ho jAtI hai / kama mArga meM kevala Azrama dharma kA hI to pAlana hotA hai koI alaukikArtha sAdhana to hotA nahIM, ataH mAhAtmya jJAga ho jAne para bhI use sAdhana mAtra hI mAna liyA jAtA hai aura usI ko karate bhI haiM / isa prakAra vaidika sAdhana bhakti mArga meM bhrAmaka haiN| yadi kahe ki taba to vaidika sAdhana vyartha hue ? so bAta na hI hai-bhrAmaka hote huye bhI janmAntarIya akSara jJAnapayogI saMskArAdhAyaka hone se ve vyartha nahIM haiN| stutimAtramupAdAnAviticennApUrvatvAt / / 4 / 2 / / :: nanu sAsyazruterhetoH karma zeSatvaM jJAnasya yadapAstaM tannopapadyate / sAmyokteoNnastutirUpattrAt / api ca tathA jJAnino'pi karmopAdAnAt karmakRtisvIkArAditi yAvat / anyathA jJAninAM karma kRtyabhAvena tatkRtaguNadoSAprasaktyA taniSedhAnupapattiH syAt, teSAmapitat kRta muNadoSa saMbaMdho'styeveti jJApanAya mAtrapadam / niSedhenetara sAdhAraNyaM parihiyate / tathA ca jJAnino'pi karma karaNAt karma zeSatvaM jJAnasya niSpratyUham iti cet naivaM vastuyuktama padajJAnasya karma phalAsaMbaMdha phalakatvasyApUrvavAda vidhytvmev| .. * * sAmya zruti ke AdhAra para jo jJAna kI karma zeSatA kA nirAkaraNa kiyA gayA, vaha ho nahIM sakatA, sAmyokti to jJAnastuti rUpa hai| dUsarI bAta meM hai ki-jJAnI bhI, upAdAna rUpa se karma karate haiM, ataH vai bhI karmakRti ko
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 193 ) svIkArate haiN| yadi jJAnI karma nahIM karate to karma saMbaMdhI guNadoSa na lagane kI jo bAta Apane kahI hai vaha kaise saMgata hogI / jJAniyoM meM bhI karma kRta guNadoSoM kA saMbaMdha hai, isa bAta ko batalAne ke liye hI sUtrakAra mAtra pada ' kA prayoga kara rahe haiM / 'mAtra aise vizeSa prayoga se anya sAdhAraNa kA svataH hI parihAra ho jAtA hai / tathA ye bhI kahanA ThIka nahIM hai ki-jJAnI karma karatA haiM ataH jJAna kI karma zeSatA spaSTa haiM / paramAtmA kA jJAna ho jAne ke phalasvarUpa karmaphala se saMbaMdha nahIM raha jAtA, jJAna ke pUrva lo ve vidheya haiM hii| na hi yasyaH karmaNo jJAnasya vA yatkalaM taduktirapi stutireveti yukyatam tayorucchedApatteH / vidhihi pravartakaH / tasya puruSapravRtyupaMyogyartha kathanenaMva cAritArthyAdanyArthakathanasya stutitvamastunAma / na hya vaM prakRte / mumukSoH karmabandhAbhAvaprepsostatsAdhanatvajJAna evaM pravRtti saMbhavAt / yacca karmaphalasaMbaMdhaniSedhAnupapatyA karma sambandha ityuktam / tanna sAdhIyaH / na hi taraNau tamaH kAryAbhAva ityukte tatprAptirapi saMbhavati athavA puruSottamajJa ni mukhyaphalasyAti mahatvena sAkSAtvaktumazakyatvaM jJApayantI kai mutikanyAyena paramparayA tadAhAnayarcA "taM viditvA brAhmaNo bhavati" iti zrute brAhmaNapadena brahmaviducyate / tathAcAdyapadena buddhistha brAhmaNa mAhAtmyoddeze kRte, sa ka ityAkAMkSAyAmAha"taM brAhmaNa' viditvA vihita niSaddhaphalAsaMbaMdhI bhavati "iti lakSaNa ityarthaH / sAkSAt bhagavadvidaH kimu vAcyam ? iti bhAvaH / atastasyaivatacchabdasya pUrva parAmarzitvAd brAhmaNasyaiva bhagavavido bhaktasya va padavit syAt / tajjJAnAnukUlaprayatnavAn syAt tadbhajet iti yAvat tathA ca yatra bhaklavida viSayaka jJAnasyApyuktarItyA na karmazeSatvaM vaktuM zakyaM, tatra bhagavajJAnasya tathAtvaM dUra dUrataramiti sarva sustham / jisa jJAna yA karma kA jo phalollekha hai vaha stutimAtra hI hai aisA kahanA ThIka nahIM hai, aisA mAnane se to unako mAnyatA hI samApta ho jaavegii| kisI vastu kI vidhi hI usa vastu kI pravartaka hotI hai, puruSa pravRtyopayogI kathana meM hI usako caritArthatA hai, stuti to anyArtha kathana ko kahate haiM / ukta jJAna karma ke phala ko stuti nahIM kaha sakate / mokSa ko bhAvanA bhI jabhI saMbhava hai jaba ki-karma jJAna ke phala ke vAstavika bandhana. kA jJAna ho jaba phala stutimAtra hogA to mumukSutva bhAva hogA hI kyoM ? jo yaha kahA ki karma phalasambandha kA niSedhaM saMbhava nahIM hai ataH karma saMbaMdha avayaM
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 54) hai| sI bAta bhI sAdhIya nahI hai / sUrya meM jaba, andhakAra rUpI kArya kA abhAva mAna liyA gayA, taba usako prApti to saMbhava ho nahIM sakatI ataH bhagavata * prApti meM jaba jJAna; karsa kA abhAva hai taba, usakI prApti hogI kahA~ se ? puruSottama jJAna hI mukhya fala haiM jo ki ati mahatvapUrNa hai, use spaSTa rUpa se kahanA sambhava nahIM hai kamutika nyAya se vaha paramparA prasiddha hai aisA "taviditvA brAhmaNo bhavati" ityAdi zruti kA tAtparya hai / isameM prayukta brAhmaNa pada, brahmavida artha kA dyotaka hai / "eSanitya" ityAdi pada buddhistha brAhmaNa mAhAtmya ke uddezya se prastuta kiyA gayA hai| vaha brAhmaNa kyA hai ? aisI AMkAkSA hone para kahA gayA hai ki-"usa prabhu ko jAna kara brAhmaNa, vihita niSaddha phala ke sambandha se rahita ho jAtA hai|" yahI brAhmaNa kA lakSaNa hai / athAt jo sAkSAt brahma kahA jAtA hai, usake lie kucha bhI kahanA kaise sambhava hai ? tat zabda se usa paramAtmA kA pahile ullekha kiyA gayA, bAda meM use brahma pada se sambodhita kiyA jAtA hai / vaha brAhmaNa, paratmAjJAna ke anukUla prayatna karatA huA usakA bhajana karatA haiM ataH vaha bhakta hai / isa prakAra ke jJAnI bhakti ke liye karma zeSatA kI bAta kahanA zakya nahIM hai phira bhagavad jJAna kI karma zeSatA kI bAta to bahuta dUra hai| 2 adhikaraNa :. pAriplavArthA iti cenna vizeSitatvAt / 3 / 4 / 22 / atha prakArAntareNa shNkte| "bhRguvaMvAruNivaruNaM pitrmupssaar|" "adhIhiM bhagava"-iti hopasapasAda sanatkumAraM naardH|" "pratardano ha vai daivodAsirindrasya priyaM dhAmopajagAm" ityAdi upAkhyAnahiM brahmavidyA nirUpyate / "savakhyiAnAni pAriplave zaMsatIti zru tyA zaMsana zeSatvaM teSAmavagabhyate / bhaMsane zabdamAtrasya prAdhAnyenArthajJAnasyAtaMthAtvadupadezAntAkhyAnapratipAdya jJAnaM maMtrArthavada prayojakamiti karmazeSatvaM api na vaktu zakyam / prAdhAnyaM tu durApAstam / dharmiNi evAsiddhirityAha-pAriplavArthA iti / 'ukta rItyA sarvA upAkhyAnazra tayaH karmazeSabhUtA ityarthaH / atrAcArya evamapi karmazeSatvaM jJAnasya na saMbhavati ityAhaneti-kutaH ? vizeSitatvAt-karmaNaH zakAzAjjJAnaM vizeSitamadhikadharmaviziSTatvenIktamiti na jJAnasya karmazeSatvamityarthaH / - aba prakArAntara se punaH zaMkA karate haiM ki- "bhRguvai" "adhIhi bhagava"
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 515 ) } "pratardano have" ityAdi upAkhyAnoM se brahmavidyA kA nirUpaNa kiyA gayA hai "sabhI upAkhyAna pAriplava rUpa se prazaMzA karate haiM" ityAdi zra uti se upAkhyAnoM kI zaMsanazeSatA jJAta hotI hai| zaMsana meM zabda mAtra kA prAdhAnya rahatA hai, arthajJAna kI pradhAnatA nahIM hotI / upadezAnta AkhyAnoM kA pratipAdya jJAna maMtrArtha kI taraha prayojaka hotA hai, ataH karmazeSata / kI bAta nahIM kahI jA sakatI / karma prAdhAnya kI bAta to bahuta dUra hai / aMtaH dharmoM kI asiddhi ho jAtI hai / isa para kahate haiM, "pAriplavArthAH / " ukta rIti se to sArI upAkhyAna zrutiyAM karmazeSabhUta hI siddha hotI hai / kintu vAdarAyaNa AcArya kahate haiM ki phira bhI jJAna kI karmazeSatA saMbhava nahIM hai kyoMki karma se jJAna, adhika vizeSa dharma vAlA kahA gayA hai ataH jJAna kI karmazeSatA nahIM ho sakatI / nanu vizeSitatvamAkhyAneSvevetyaprayojako heturiti cenmaivam, AcAryAzayA - navagamAt / tathAhi --"pUrvaM tuSyatu durjanaH" iti nyAyenAkhyAnAnAM zaMsana zeSatvamupekSitvocyate / na hi AkhyAneSvevaM jJAnaM nirUpyate kintvanyatrApi / tathAhi taittarIyake paTyate - " brahmavidApnoti paraM, tadeSAbhyuktA, satyaM jJAna - manaMtaM brahma" ityupakramyaM mAhAtmyavizeSa jJAnArthaM AkAzAdi karttRtvamuktvA AnandamayatvaM rasarUpatvam uktvA " bhoSAsmAt" ityAdinA sarvaniyAmakatvaM coktanvA bhagavAneva pUrNAnanda iti jJApanAyAnandagaNanAM kRtvA AnandamayaM puruSottamaM prAptenAnubhUyamAnAndasvarUpaM - "yato vAco nivarttante aprApya manasA saha " ityAdinoktvA tadvido mAhAtmyaM ucyate / " etaMhavAvana tapati kimahaM sAdhu nAkaravaM kimahaM pApamakaravAmiti" atra jJAnavAna saccidrUpadezakAlAparicchinna sarva karttAraM niravadhyAnAnandAtmakaM sarvaniyAmakaM manovAgagocaraM puruSIttamaM prApnoti / karma tu svayaM klezAtmakaM tavAMzcAsyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvantIti zruteH kSudratarAnaMdajanaka svargapazvAdiphalamApnotIti vihitaniSiddhakarmaNozcAprayojakatvaM tasminnucyata iti karmaNaH sakAzAjjJAnasya niravadhireva vizeSa ucyata iti, na dhamyasiddhirna vA karmazeSatvaM jJAnasya siddhayati / yadi kaheM ki - vizeSatA to AkhyAnoM meM hI A jAtI hai ataH sUtrakAra ne vyarthaM sA hetu prastuta kiyA hai, so Apa AcArya ke Azaya ko nahIM samajha 'sake haiM, tabhI aisI bAta kara rahe haiM / "pUrvaM tuSyatu durjanaH " isa nyAya ke anusAra rent ko zaMsana zeSatA kI upekSA kI gaI hai / AkhyAnoM meM hI jJAna kA
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 516 ) - "brahmanirUpaNa nahIM hai anyatra bhI hai| isake atirikta taittarIyopaniSad meM-" "vidApnoti paraM satyaMjJAnamanantaM brahma" ityAdi upakrama karate hue, mAhAtmyavizeSa ko batalAne ke lie AkAza Adi kA kartRtva batalAkara, AnaMdamayatA kI rasarUpatA batalAkara - " bhISAsmAt" ityAdi se sarvaniyAmakatA batalAkara, bhagavAna hI pUrNAnanda haiM isa bAta ko batalAne lie AnandagaNanA karake AnaMdamaya puruSottama rUpa se prAptaM anubhUta AnandasvarUpa ko "jisako, mana sahita vANI, na pAkara lauTa AtI hai' ityAdi se batalAkara, unako jAnane vAloM kA mAhAtmya batalAte haiM / ukta prasaMga meM batalAyA gayA hai ki jJAnavAna bhakta, saccidAnaMda rUpa, dezakAla se aparicchinna, sabake kartA, niravadhyAnAnaMdAtmaka, sarvaniyAmaka, manavANI se agocara puruSottama ko prApta karate haiM / karma to svayaM klezAtmaka hai "asyaivAnaM dasyAnyAnibhUtAni mAtrAmupajIvaMti" ityAdi zruti se jJAta hotA hai ki karmAsakta vyakti kSudratara Ananda janaka svargaM pazu Adi sukha rUpa phala ko hI prApta karate haiM, jabaki jJAna meM vihita aura niSiddha karmoM kI aprayojakatA batalAI gaI hai, karma se jJAna kI nizcita ho asIma vizeSatA batalAI hai, ataH dharmI kI asiddhi aura jJAna kI karma zeSatA donoM bAtoM kI siddhi nahIM hotI / tathApyAkhyAna pratipAditavidyAnAmasiddhireveti cettatrAha yadi kaheM ki phira bhI AkhyAnoM meM pratipAdita vidyA kI siddhi to nahIM hotI, usakA uttara dete haiM-- tathA cakavAkyatopabaMdhAt | 3 | 4|23|| yathA kebala zrute vidyAprAdhAnyaM tathaivopAkhyAna zrutInAM ityarthaH / cakAreNa 'praznottare nirNItArtha pratipAdanam / mahatAmevAtra pravRttiH / sApi vaha, vAyAsapUrvaketi vidyAmAhAtmya jJApanaM prarocanaM cAdhikamupAkhyAnAnAmupAkhyAnaM vinaiva vidyA nirUpikAyAH zruteH sakAzAdityucyate / tatraheturekavAkyatopabaMdhAditi / " AcAryavAn puruSo veda" iti zrutyaikavAkyatAjJAnamAkhyAnaM vinA na bhavati 'iti tadarthamupabandhAt guruziSya kathopabandhAdityarthaH / jaise ki --- kevala zruti se vidyA kI pradhAnatA batalAI gaI hai vaise hI upAkhyAna zrutiyoM se bhI batalAI gaI hai / upAkhyAna zrutiyoM meM vidyA kA, praznottara rUpa se nirNaya karate hue, pratipAdana kiyA gayA hai| mahAn RSiyoM
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI, isI praNAlI se pravRtti hotI hai / vidyA kA mAhAtmya bar3e prayAsa ke uparAnta samajha meM AtA hai| isalie rocaka upAkhyAnoM se use samajhAyA gayA hai, jo rahasya unameM nihita hai vaha, upAkhyAna rahita vidyA ko. nirUpaNa karane vAlI zrutiyoM se hI AyA hai, ataH una donoM meM eka vAkyatA hai / "AcAryavAn puruSoveda" arthAt "guruvAlA hI paramAtmA ko jAna sakatA hai" isa zruti meM kathita jJAnArjana, binA upAkhyAnoM ke saMbhava nahIM hai, usake lie hI guru ziSya saMvAda rUpa upAkhyAnoM kA gumphana kiyA gayA hai / athavopAkhyAnarahitAyAM zrutau yathAjJAnaM nirUpyate tathaiva "adhIhibhagava itihopasAda sanatkumAraM nArada" ityAkhyAneSvapi nirUpyata iti anAkhyAna zrutyaikavAkyatayaivAkhyAne jJAnasvarUpopabandhAt pratipAdanAdityarthaH nakaTyavAcanopapadena vastusatI yA tattadguru tattacchiSyakathA tat sAmIpyamatrocyate / anyathA sAmIpyAsaMbhavAdataH kalpitatva zaMkA niraasH| jaise ki upAkhyAna rahita zruti meM jJAna kA nirUpaNa kiyA gayA hai vaise hI "bhagava iti hopasAda" ityAdi AkhyAna meM bhI kiyA gayA hai / anAkhyAna aura AkhyAna donoM meM jJAna svarUpa kI hI vivecanA hai ataH donoM meM eka vAkyatA hai / ukta sUtra meM upa pada nakaTya vAcI hai jo ki-guru ziSya ke nikaTa saMbaMdha ko batalA rahA hai / guru ziSya ke saMvAda ko kalpita nahIM kaha sakate satrakAra upa pada se kalpitatva zaMkA kA nirAsa kara rahe haiN| nanvamapi pAriplavArthatve na bAdhakaM pazyAma iti ced ucyate - azvamedha prakaraNe-"manurvaivasvato rAjA" ityAdInyAkhyAnAni yatra paThitAni tatra sAmAnyatasteSAM viniyogaH, sarvANyAkhyAnAni AkhyAnAntaraparo'pi, prakaraNasya niyAmakatvAt / evaM sati yadA pAriplavAkhyakarma prastAvastadA vizeSa viniyoga uktaH / "pAriplavamAcakSIt" iti / tatra prathame'hani "manuvaivasvato rAjA" iti, dvitIye ahani "indro vaivasvataH" iti, tRtIye'hani-"yamo vaivasvato rAjAM" iti AkhyAna vizeSAH vAkyazeSa viniyujyante / AkhyAna sAmAnyaparatve tvahovizeSa upAkhyAna vizeSa vidhAnaM na syAt / ataeva pAriplavaM ityeka vacanamataH nAkhyAnAntara gandhasaMbaMdho'pi, prApakAbhAvAt / / yadi kaheM ki-itane para bhI hama, aupaniSad AkhyAnoM ko pAriplavArthaka mAnane meM koI bAdhA nahIM samajhate, to suniye-azvamedha yajJa ke prakaraNa meM
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ "manurvaivasvato rAjA' ityAdi AkhyAnoM kA jahA~ pATha kiyA jAtA hai, vahA~ unakA sAmAnya rUpa se viniyoga hotA hai / "sabhI AkhyAna pAriplava kI prazaMsA karate haiM" aisA kahA gayA hai, isameM, sarva zabda AkhyAnaparaka hogA, AkhyAnAntara paraka na hogA, kyoMki vaha prakaraNa kI niyAmakatA meM haiN| isa prakAra jaba prakaraNa meM pAriplava nAmaka karma kA prastAva kiyA jAtA hai taba vizeSa viniyoga hotA hai / ''pAriplavamAcakSIta" aisA prastAva kiyA jAtA hai / usa jagaha pahile dina "manurvaivasvato rAjA" dUsare dina 'indro vaivasvataH" tIsare dina "yamo vaivasvatA rAjA" ityAdi vizeSa AkhyAna vAkya ke anta meM jor3e jAte haiN| jahA~ AkhyAna sAmAnya rUpa se kahe gae haiM vahA~ dina vizeSa, yA upAkhyAna vizeSa kA vidhAna nahIM hai / pAriplava zabda meM isalie eka vacana kA prayoga kiyA jAtA hai, usameM to AkhyAnAntara kI gandha bhI nahIM hai, AkhyAnAntaroM meM prApakatva kA abhAva hai| . ataeva cAgnIndhanAdyanapekSA / / 4 / 24 // evaM puruSArtho'taH zabdAdityupakramya jJAnasya phalasAdhane karmA'napekSatvamupapAdya tatraivopapattyantaramAha / yato jJAnI jJAnena svayameva yajJAtmako jAto'ta evaM jarAmaryAgnihotre'gnistadindhanaM samidAdi, tadAdaya AjyAdayaH teSAmanapekSA uktA / taittarIyake paThyate-"tasyaivaM viduSo yajJasyAtmA yajamAnaH zraddhA patnI zarIramidhmamuro vedirlomAni bahiveMdaH zikhA hRdayaM yUpaH kAmAjyaM manyuH pazustapo'gniH" ityAdi / eteta yadanyasya yajJatAsaMpAdakaM tasya svakArya sAdhane kathaM yajJApekSAbhavediti bhAvaH sUcyate / "puruSArtho'taH zabdAt" sUtra se bAdarAyaNa viSaya kA upakrama karate hue jJAna ko phala kA sAdhana batalAkara usameM kArya kI anapekSatA kA upapAdana karate huye aba dUsarI upapatti upasthita karate haiM ki-jo jJAnI jJAna se svayaM hI yajJAtmaka ho jAtA hai use indhana agni Ajya Adi yajJIya sAdhanoM ko apekSA nahIM hotI / taittarIyaka srati meM isakA spaSTollekha bhI hai"paramAtmA ke svarUpa kA jJAna hI usa jJAtA kA yajJa hai, usakA AtmA yajamAna hai, zraddhA patnI hai, zarIra indhana hai, ura hI vedI hai, hRdaya yUpa hai, kAmadhRta hai, krodha pazu haiM, tapa agni hai "ityAdi / isameM dikhalAyA gayA hai ki jo apane jJAna se dUsaroM kI yajJatA kA sampAdana kara sakatA hai, use apane kAryasAdhana meM, yajJa kI apekSA kaise ho sakatI hai|
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 519: .. sarvApekSA ca yajJAdizruterazvavat 3 / 4 / 25 // .. : ... uktanyoyena jJAna prati karmaNaH phalopakAritvAbhAve'pi svarUpopakAritvamasti na veti cintyate / tatra neti pUrva pakSaH / gurupasattitadupadeza revatat saMbhavAdAcAryavAn puruSovedeti zruteH atra siddhAntamAha-sarvApekSati-sarveSAM karmajJAnabhaktInAM puruSottama jJAnotpattAvastyapekSA / atra pramANamAha-yajJAdi zruteriti yajJAdi nirUpikA zrutireva pramANaMyat. ityarthaH / idamatrAkRtam puruSottama eva svataMtrapuruSArtharUpastatprAptirevaphalam / tatra prema bhaktijaM. tajjJajJAnameva sAyanamiti "brahmavidApnoti param "ityAdinA" etad viduramRtAste bhavaMti "ityAdi zruti sahasrasta pratipAdya te / "athetare duHkhamevo. payanti" iti zra tyA jJAnarahitAnAM duHkhamAtra praptirucyate / evaM sati svato'puruSArtha rUpaM yajJAdikaM sarvArthatatvapratipAdikA zra tiH yannirUpayati tatsarvathA puruSArtha sAdhanatvenaivetimantavyam / tacca nikAmatayaM va kRtaM tathA / ava vicAra karate haiM ki-jJAna ke prati karma kI phalopakAritA kA to abhAva hai hI, svarUpopakAritA hai yA nahIM? isa para pUrva pakSa kA kathana haiM ki-"AcArya vAn puruSoveda" isa zruti' se to yahI nizcita hotA hai kiguruzaraNApatti aura unake upadeza se hI svarUpa prApti ho sakatI hai ataH karma kI koI apekSA nahIM hai| sUtrakAra kA siddhAnta hai ki-puruSottama jJAna meM, kamajJAna bhakti sabhI kI apekSA hai / yajJAdi kI nirUpikA zruti hI isakA pramANa hai| puruSottama hI svataMtra puruSArtha rUpa haiM, unakI prApti hI phala hai premA bhakti janya paramAtmajJAna hI usa phalAprApti kA sAdhana hai| "brahma vidApnotiparam" ityAdi zruti se yahI niSkarSa nikalatA hai "etadviduramRtAste bhavati" ityAdi hajAroM zrutiyA~ ukta bAta kI puSTi karatI haiM / "athetare duHkhamevopayaMti' zruti, jJAna rahita logoM ko duHkha prApta hotA hai, aisA batalAtI hai / isa prakAra svayaM apuruSArtha rUpa yajJa Adi sarvArthatatvoM kI pratipAdikA zruti jo nirUpaNa karatI hai use, puruSArtha sAdhaka rUpa se hI kaha rahI hai, aisA mAnanA cAhiye, aura vaha sAdhana niSkAma rUpa se hI hotA hai, ye bho mAnanA caahiye| ataeva vAjasaneyi zAkhAyAM-"yathAkArI yathAcArI tathA bhavati, sAdhukArI sAdhurbhavati, pApakArI pApo bhavati "ityupakramya paThyate -"tasmAllokAt punaretyasmailokAya karmaNa iti tu kAmayamAno athAkAmayamAno
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 520.) yo'kAmo niSkAma Apta kAma AtmakAmo bhavati, na tasmAt prANA utkrAmaMti atraiva samavanIyante brahma va san brahmapyeti" ityAdi / atra athAkAmayamAnaH kartA nirUpyata iti zeSaH / yaH pumAna karmakRtAvakAmastato niSkAmaH sannAtmakAmo nirupadhisnehavAn prabhautato bhagavatprAptyA AptakAmo bhavatItyarthaH / atra yathAkArI ityAdinA karmakata revopakramAdathakAmAyamAna ityanenApi tathAbhUtaH sa evocyate / evaM sati satkarmaNi pravRtyartha vividha phalAni svayamevoktyA janAn bhrAmitavAniti svoktakaraNAccireNa dayayA niSkAmaM karoti sakAma tathA'pi kriyamANena vaidika karmaNA'nekajanmabhiH saMskAravizeSa pracayenApi tathA / ' kaSAye pakvetato jJAnaM pravartate "ityAdi smRtibhyazca jJAnotpattau karmApekSA'stIti / cakAreNa puSTAvaMgIkRtasya sarvAnapekSeti sA samuccIyate / ata eva "nAyamAtmA" ityAdi zrutirna viruddhayate / vAjasaneyI zAkhA meM ullekha bhI hai-"jaisA karma karatA hai, jaisA AcaraNa karatA hai vaisA hI hotA hai, sAdhukarma karane vAlA sAdhu hotA hai, pApa karane vAlA pApI hotA hai" ityAdi upakrama karake "punaH loka se lauTakara isa loka meM karma karatA hai, vaha sakAma aura niSkAma karma meM saMlagna hotA hai, jo akAma, niSkAma, AptakAma AtmakAma hotA hai, usake prANa utkramaNa nahIM karate isI jagaha lIna ho jAte haiM, vaha brahma hokara brahma ko prApta kara letA hai" ityAdi / isameM niSkAmakartA kA nirUpaNa karate huye prasaMga ko samApta kiyA gayA hai / jo manuSya karma karatA huA bhI akAma hai vahI niSkAma ho jAtA hai vahI AtmakAma hai, prabhu meM ahetuka sneha karatA huA bhagavat prApti kara letA hai, vaha AptakAma ho jAtA hai / isa prasaMga meM yathAkArI ityAdi se jisa karma karane kA upakrama kiyA gayA hai, "athAkAmayamAn" se bhI vaise hI karma karane vAle kA ullekha kiyA gayA hai| isa prakAra satkarma meM pravRtta karane ke lie, aneka prakAra ke phaloM kA svayaM varNana karake manuSyoM ko bhramita karate hue prabhu apane bhakta ko kAlAntara meM dayA se niSkAma kara dete haiM,' sakAmabhakta para bhI unakI vaisA hI kRpA hotI hai| aneka janmoM ke kiye gae vaidika karmoM ke AcaraNa se saMskA hone para bhI prabhu kRpA prApta hotI hai| "kaSAyepakve tato jJAnaM pratate" ityAdi smRtiyoM se bhI jJAta hotA hai ki-jJAnotpatti meM karma kI apekSA hai| puSTi mArga meM svIkRta bhavana ko sabaMkI apekSA hotI hai / ataH "nAyamAtmA" pati se koI viruddhato nahIM hotii|
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 521 ) nanu jJAna dvArA karmAdInAmevaphalasAdhakatvamastu iti zaMkA nirAsAya dRSTAntamAha-azvavaditi-yathA sveSTa phalasAdhaka dezavyavadhAnAtmaka dezAtikrame'zvasya sAdhanatvaM, na tu tattatphalama siddhAvapi tathAdhibhautikAdhyAtmikAdhidaivikapratibandhanivRttAvevateSAM sAdhanatvaM, natu bhagavat prAptAvapItyarthaH / / idaMca mumukSu bhaktaviSayakamiti jJeyam / Atyantika bhaktimatAM bhaktItarAnapekSaNAt / jJAna dvArA karma Adi kI bhI phalasAdhakatA hai kyA ? isa zakA ko nirAsa karane ke liye dRSTAnta dete hai-azvavat-jaise ki apane abhIpsita sthAna meM jAne ke liye azva kI sAdhanatA hai sthAna para pahuMca jAne para usakI sAdhanatA samApta ho jAtI hai usakA koI mahatva nahIM rahatA, vaise hI, AdhyAtmika, Adhidaivika, Adhibhautika pratibandhoM ke nivatta ho jAne para karma Adi kI sAdhanatA bhI samApta ho jAtI hai / bhagavatprApti meM unakI koI sAdhanatA nahIM hotI / inakI sAdhanatA bhI mumukSu bhaktoM ke liye hI hotI hai / jo niSkAma bhAva meM eka mAtra bhakti ke liye hI bhakti karate haiM, unhe bhakti ke atirikta kisI kI apekSA nahIM hotii| zamadamA petaH syAta tathApi tu tadvidhastadaMgatayA teSAmavazyAnuSTheya tvAt / 3 / 4 / 26 // nanu-"tasmAdevaM vicchAntodAnta" ityAdinA zamAdereva jJAna sAdhanatvamucyate, na tu yajJAderiticet tatrAha-zamadamAdyupeto bhaktimArge'pisyA-- deva, yadyapi tathApitadaMgatayA "AtmanyevAtmAnaM pazyet" iti jJAnamArgIya jJAnAMgatayaiva zamAdividhi tonimArge teSAmavazyAnuSTheyatvAt tathA vidhiri-- tyrthH| bhaktimArge svata eva zamAdInAM saMbhave'thAvazyakatvaM na teSAmiti bhaavH| "tasmAdevaM zAntodAntaH' ityAdi meM zamadama Adi ko hI jJAna ke sAdhana rUpa se batalAyA gayA hai, yajJa Adi ko to usakA sAdhana nahIM kahA gayA hai / isakA uttara dete haiM ki-zamadama Adi se yukta bhakti mArga meM bhI jaise usake aMga rUpa se zamadamAdi anuSThAna kI vidhi hai / " AtmanyevAtmAnaM pazyeta'' isa jJAnamArgIya sAdhanA meM jJAnAMgarUpa se zamadama Adi vidhi ke liye yajJAdi ke anuSThAna kI bhI usI prakAra AvazyakatA hai / bhakti mArga meM to
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52.2 ) madama Adi svataH hote haiM, ataH yajJa Adi kI usameM AvazyakatA nahIM hai / sarvAnnAnumatizca prANAtyayetaddarzanAt | 3|4|27| nanu satvazodhakatvena yajJazamadamAdevidhAnamitimataM nopapadyate / " AhArazuddhasatvazuddhiH" iti zrutestadviruddhA sarvAnna bhakSaNAnugatirapi yataH zrUyate chaMdogAnAM - " na havA evaM siddhi kiMcanAnanna bhavati, tathA vAjasane-yinAM ----na havA asyAnanna jagdhaM bhavati" ityAdi / tasmAt satva zuddhayarthaM yajJAderna vidhAnamiti prApte viSayavyavasthAmAha - AhAra daurlabhyena prANAtyaya upasthite prANadhAraNasya jJAnAMta raMgatamaM sAdhanatvenAhArasya deha poSakatvena * tato bahiraMgatvAt tadanumati kriyate ityarthaH / atra pramANamAha - taddarzanAditi "cAkrAyaNaH kilamara / padgata ibhyena sAmi khAditavAn kulmASAM cakhAd" ityAdi zruti darzanAdityarthaH / antaH karaNa kI zuddhi ke sAdhaka rUpa se zamadama Adi kA vidhAna hai, ye mata ThIka nahIM haiM, kyoMki - " AhAra zuddhi se satva zuddhi hotI hai" isa AcAra zruti se viruddha sarvAnnabhakSaNa kI anumati bhI " na ha vA evaM vidi" "tathA " na ha vA asyAnannaM" ityAdi dogya aura vAjasaneyi zrutiyoM meM milatI hai / isase jJAta hotA hai ki satva zuddhi ke liye yajJAdi kA vidhAna nahIM hai / isa mata para sUtrakAra vyavasthA dete - kaThina ho jAye aura prANAnta kaSTa ho taba prANa dhAraNa ke liye, jJAna ke antaraMgatama sAdhana AhAra ko, dehapoSaka bahiraMga sAdhana ke rUpa meM, grahaNa karane kI anumati dI gaI hai| jaisA ki - " uSasti cAkrAyaNa RSi ne Apatti Ane para mahAvata ke jhUThe urda bhakSaNa kriye" ityAdi zruti upAkhyAna se jJAta hotA hai / haiM ki - AhAra milanA yadyapi jJAnasAdhanatvena satvazuddha rapekSitatvAjjAte jJAne tatsAdhanapekSaNA devaM vidIti vacanAt tAdRze sArvadikyapitadanumatirnAnucitA / apismaryate ityanenAviduSo'pyanumatervakSyamANatvAcca / tathA'pyAcAryeNAvasthAvizeSa viSayakatvamuktaM yat tena jJAnino'pyanApadi vihitatyAgo'vihita karaNaM ca cittamAlinya . jananena jJAnatirodhAyakamiti zrutyabhimatamiti jJApyate / ata zrIbhAgavate dvitIya kaMdhe "vizuddha kevalaM jJAnaM pratyaksamyagavasthitam satyaMpUrNamanAdyataM nirguNaM nityamadvayam / RSe vidanti munayaH prazAntAtmendriyAzayAH pradAtadevAsattakaistiro
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( . 523 ) ) . bhUyetaviplutam / " iti brahmaNoktam / " jJAninAmapi cetAMsi devIM bhagavatIhi sA, balAdAkRSya mohAya mahAmAyA prayacchati" iti mArkaNDeyenApyuktam / eSA jJAnamArgIya jJAnavato vyavastheti jJeyam / bhaktimArgIyasyaivamApadasaMbhavAt 'ananyAzcintayanto mAM ye janAH paryupAsate, teSAM nityAbhiyuktAnAM yogakSemaM vahAmyaham" iti bhagavadvAkyAt / " mAmeva ye prapadyante mAyAmetAntaranti te" `ityatraivakAreNa puruSottama jJAnavata eva mAyAvaraNokterakSaramAtra jJAnavatAM tathAtvamucitam / ullekha kiyA hai, yadyapi jJAna sAdhana ke rUpa antaHkaraNa kI zuddhi, apekSita hai, jJAna ho jAne para usako apekSA nahIM raha jAtI "na havA evaM vidi" ityAdi meM usI avasthA kA ullekha hai, kintu aisI anumati sarvadA ke lie honA ucita nahIM hai / ' ' apismate" meM to ajJAnI ko bhI anumati dI gaI pratIta hotI hai / bAdarAyaNAcArya ne avasthA vizeSa meM hI abhakSya bhakSaNa kA jisase nizcita hotA hai ki- jJAnI bhI binA Apatti ke vihita kA tyAga aura avihita kA pAlana na kareM, aisA karane se citta malina ho jAyagA, yahI zruti kA abhimata hai / zrI bhAgavata ke dvitIya skandha meM jaisA ki brahmA kahate bhI haiM - "prazAnta Atmendriya Azaya vAle muni hI, vizuddha kevala jJAna svarUpa satya pUrNa Adyantarahita nirguNa nitya susthira advaita tattva jAnate haiM, jaba usake saMbaMdha meM tarka kiyA jAtA hai to vaha tirobhUta ho jAtA haiM / " mArkaNDeya purANa meM bhI AtA hai ki - " vaha bhagavatI devI jJAniyoM ke citta ko bhI balAt khIMca kara moha meM DAla detI haiM / " ityAdi / yaha jJAnamArgIya jJAniyoM kI byavasthA hai / bhaktimArgI ko to kabhI Apatti kA sAmanA karanA hI nahIM par3atA kyoMki bhagavAna kI una para pUrNa kRpA rahatI hai jaisA ki bhagavAna ne svayaM kahA bhI hai - " jo bhakta ananya bhAva se mairI upAsanA karate haiM, una satata prayatnazIla bhaktoM kA yogakSema maiM svayaM vahana karatA hU~ / " jo mujhe hI bhajate haiM ve ina mahAmAyA se chUTa jAte haiM" ityAdi bhagavad vAkya meM " mAmaiva" pada meM jo evakAra hai, usase nizcita hotA hai ki- puruSottama ko jAnane vAle hIM mAyA se tarate haiM / '' akSara mAtra ke jJAtAoM kI uparyukta vyavasthA hai / abAdhAcca / 3'4|28|| Apadi tathAna bhakSaNena cittAzuddhayasaMbhavena tajjanita pratibandhAbhAvAcca na doSa ityarthaH /
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 524 ) Apati meM abhakSya karane se citta azuddha nahIM hotA ataH usase hone vAlA pratibandha bhI nahIM hotA, ataH Apatti meM kadanna bhakSaNa meM koI doSa nahIM hai| apismaryate / 3 / 4 / 26 // ApadyaviduSo'pi duSTAnna bhakSaNe pApAbhAvo yatra smaryate tatra viduSi zrutyanumate kA zaMkA ityarthaH / smRtistu-"jIvitAtyayamApanno yo'nnamattiyatastataH, lipyate na sa pApena SadmapatramivAmbhasA" iti / athavA viduSo duSTakarmAsaMbaMdho"jJAnAgni sarvakarmANi bhasmasAtkurutetathA" iti smryte'piityrthH| jaba ki Apatti meM ajJAnI ko kadanna bhakSaNa karane meM pApa kA abhAva mmRti meM batalAvA gayA hai taba jJAnI ke lie zruti kI anumati hone para zaMkA karane kI kyA AvazyakatA hai| smRti kA kathana hai ki-"jaba jIvana ke samApta hone kI sthiti A jAya taba jahA~ se bhI jaise bhojana ke lie anna prApta karane se pApa se vaise hI lipta nahIM hotI jaise ki kamala kA patra jala se lipta nahIM hotaa|" jJAnI kA to duSTa karma se saMbaMdha bhI nahIM hotA jaisA ki"jJAnI loga jJa nAgni se samasta karmoM ko bhasmasAt kara dete haiM" ityAdi smRti se nizceta hotA hai| zabdazcAto'kAmakAre / 3 / 4 // 30 // ___ yato jJAnAgnireva sarvakarmadahana samartha iti phala dazAyAM kAmakAre'pi na doSo'ta eba sAdhana dazAyAM tadabhAvena "tasmAdevaM vicchAntodAnta uparatistikSuH" ityAdi rUpaH zabdaH kAmakAranivarttakaH zrUyata ityrthH| jJAnAgni se hI jJAnI loga samasta karmoM ko bhasma karane meM samartha haiM, jJAna prApta kara lene para svecchAcAra karane para bhI unheM doSa nahIM hotA, sAdhanadazA meM to unameM karma bhasma karane kA sAmarthya rahatA nahIM "tasmAdevaMvicchAntodAnta" ityAdi rUpa zabda, usa avasthA meM svecchAcAritA ke nivartaka haiN| evaM jJAnasya karmanAzakatve siddha jAtajJAnasyAzramakarma katayaM na veti cintyate / tatra phalasya jAtatvAt kRtasyApi nAzyatvena aprayojakatvAnna karttavya mitipUrvaH pakSaH / tatra siddhAnta mAha isa prakAra jJAna kI kI karmanAzakatA siddha ho jAne para aba vicAra karate
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ (525 ) haiM ki jJAnI ke lie Azramakarma karttavya hai yA nahIM isa para pUrva pakSa vAloM kA kathana hai ki jaba jJAna prApta ho jAtA hai taba kRta karma kA nAza ho hI jAtA hai, ataH unako pAlana karane kA prayojana hI kyA hai ? isalie unakA pAlana karttavya nahIM hai / isa para siddhAnta rUpa se sUtra prastuta karate haiM-- 3. adhikaraNa : vihitatvAccAzrama karmA'pi | 3 | 4 | 31 // yathA jJAninAmapyanApadi ziSTAnAmevAnna bhakSaNIyaM vihitatvAt tathAzrama karmASpi vyamaiva nityaM vihitatvAdityarthaH / yathA'nApadyaziSTAnnabhakSaNaM doSAya; niSiddhatvAd evaccopapAditaM sarvAnnAnumatirityatra / tathA nitya tyAgo'pi pratyavAyajanaka iti tat karttavyamaiveti bhAvaH / jaise ki - jJAniyoM ke lie bhI anApatti meM zuddhAnna bhakSaNa hI vihita batalAyA gayA vaise hI Azramakarma bhI kartavya rUpa se nitya vihita haiM / jaise ki-- binA Apatti ke kadanna bhakSaNa ko doSa kahA gayA hai, vaise hI binA kAraNa Azrama karma kA tyAga bhI doSa kahA gayA hai, sabako inake anumati nahIM dI gaI hai / Azrama karma nitya AcaraNIya haiM inake `pratyavAyajanaka kahA gayA hai isalie inakA pAlana karttavya hai / tyAga kI tyAga ko yaccoktaM kRtasyApinAzyatvenAprayojakatvAnna karttavyamiti tatrAha - jo yaha kahA ki kiye hue karma bhI jJAna se naSTa ho jAte haiM ataH ve niSprayojana hone se akattavya haiM, usakA uttara dete haiM sahakAritvena ca | 3 | 4132 // zamadamAdInAmanta raMgasAdhanAnAM sahakArINyAzramakarmANItyetad rahitaiH zamAdibhirapi jJAnaM na stharIkattu zakyamiti tAni katta vyAnyevetyarthaH / -saMsAra vAsanAjanakatva svabhAvo yaH karmaNAM sa jJAnena nAzyata iti na sahakAritve'nupapattiH kAciditi bhAvaH / zamadama Adi aMtaraMga sAdhanoM ke sahakArI Azrama karma hote haiM, inake binA zamadama Adi bhI jJAna ko sthira karane meM samartha nahIM hote, ata: ve
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartavya haiM / jo kama saMsAra vAsanA ke janaka hote haiM ve hI 'jJAne se naSTa hone haiM, sahakArI rUpa se kiye jAne vAle karmoM meM koI hAni nahIM hai| .: "evaM jJAnamAMrgIya jJAnasthairyasAdhanamuktvA bhaktimArgIya sAdhanAnAM bhagavacchavaNAdInAM itaM AdhikyamAvazyakatAM cAha isa prakAra jJAnamArgIya jJAna ko sthira karane vAle sAdhanoM kI carcA karake kahate haiM ki bhaktimArgIya sAdhana zravaNa kItana Adi to inase bhI zreSTha haiM, inakA AcaraNa to paramAvazyaka haiN| .. sarvathA'pi ta evobhayaliMgAt / 3 / 4 // 33 // bhagavacchavaNa kIrtanAdayaH sAdhanAntaravada vihitatvena katta vyA eva yadyapi tathApi sarvathA'pi anyeSAM yugapad upasthitau tadanurodhamakRtvApi ta eva bhagavaddharmA eva kartavyA ityarthaH / kutaH ? zrutiliMgAt smRtiliMgAcca / zruti liMgaM tu "tameva dhIro vijJAya prajJAM kurvIta brAhmaNaH, nAnudhyAyAt bahUn zabdAn vAco vigalApanaM hi tat" iti / "tamevaikaM jAnathAtmAnaM anyA vAco vimucathA amRtasyaiSa setuH" ityapi / atraivakAreNa bhagavadatirikta pratiSidhya tad viSayaka jJAnAnukUlaM prayatnaM zravaNAtmakaM vijJAya iti vidhAya smaraNamapi tanmAtra viSayakameva prajJAM kurvIta iti vacanena vidhAya tadekaniSThatA hetu bhUtAnAmeva zabdAnAmAvattanamarthAnusaMdhAnamapi karttavyaM, nAnyeSAmiti nAnudhyAyAt bahUn ityanena uktavatI / atra anu iti upasargeNa dhyAnasya pazcAt bhAvitvam ucyate / tena yogyatayA zravaNa kItane eva tat pUrva bhAvinIprApyete / smRtistu-"zRNvantigAyanti gRNanti abhIkSNazaH, smaranti nandanti tavehitaM janAH / ta eva pazyantyacireNa tAvakaM bhavapravAho paramaM padAmbujam" iti / 'mahAtmAnastu mAM pArtha daivI prakRtimAsthitAH, bhajantyananyamanaso jJAtvA bhUtAdimabyam / satataM kIttayanto mAM yatantazca dRDhavratAH, namasyantazca mAM bhaktyA nityayuktA upAsate" iti / etena bhagavaddharmANAM Atma dharmatvena aMtaraMgatvAt Azrama karmaNo deha dharmatvena vahiraMgatvAt tadavirodhenaiva tat kartavyamiti sthitam / ataeva bhagavad dharmAnyadharma pratiSiddha ya teSAM sarvebhya AdhikyaM jJApayituM "savA ayamAtmA sarvasyavazI" ityAdinA bhagavanmAhAtmyamuktam / ___bhagavata zravaNa kItana Adi sAdhanAntara kI taraha vihita hone se kartavya hI haiM, jisa samaya bhaktoM ke samakSa, anya Azrama karma Adi, bhagavata dharmoM
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke sAtha A jAveM usa samaya, bhAgavata dharmoM kA hI mukhyatayA pAlana karanA cAhie / zruti aura smRti donoM kA aisA hI mata hai / zruti meM jaise"tameva dhIraM vijJAya", tame vaikaM jAnathamAtmAnam" ityAdi vAkyoM meM, evakAra se bhagavadatirikta karmoM kA pratiSedha karake bhagavad viSayaka jJAna ke anukUla prayatna zravaNa kI mahattA batalAkara "prajJAM kurvIta" se smaraNa ke bhI mahatva kA ullekha kara batalAyA ki paramAtmaniSTha zabdoM kI hI AvRtti aura anusaMdhAna karanA cAhie "nAnudhyAyAt bahUn" se anyoM ke dhyAna kA niSedha kiyA gayA hai / isameM anu upasarga se dhyAna ko pazcAd bhAvI batalAyA gayA haiM / dhyAna kI yogyatA ke lie, zravaNa kIrtana pUrva bhAvI nizcita hote haiM / smRti meM bhI jaise-"zRNvantigAyansi" "mahAtmAnastu mAM pArtha" "satataM kIrtayanto mAm" ityAdi vAkyoM meM, bhagavad dharmoM ko aMtaraMga Atmadharma ke rUpa meM tathA Azrama dharmoM ko bahiraMga dehadharma ke aviruddha rUpa se pAlana karanA cAhie, yahI dikhalAyA hai| isa prakAra bhagavad dharmoM kI samatA meM anya dharmoM kA pratiSedha karake unheM sabase zreSTha batalAne ke lie "sa vA ayamAtmA"" ityAdi se bhagavad mAhAtmya dikhalAyA gayA hai / anabhibhavaM ca darzayati / 3 / 4 / 34 / / .' prAdhAnyena bhagavad dharmA eva katavyA ityatropodvala kAntaramanena ucyate"sarva pApmAnaM tarati, nainaM pApmA tarati, sarva pApmAnaM tapati, nainaM pApmA tapati" ityAdinA bhagavaddharmAnurodhena AzramakarmAkaraNajadoSairanabhibhavaM ca zrutidarzayati ato bhagavaddharmA eva sarvebhya uttamAni sAdhanAnItyarthaH / pradhAna rUpa se bhagavaddharma hI kartavya hai, aisA nirNaya karane ke bAda aba batalAte haiM ki-"sarva pApmAnam" ityAdi zruti dikhalAtI hai kibhagavaddharma ke pAlana se Azrama karma janya doSoM kA nirAkaraNa ho jAtA hai, isalie bhagavad dharma hI sarva zreSTha sAdhana haiM / antarA cApi tu tadRSTeH / 3 / 4 / 3 / / bhagavad dharmabhya Azrama dharmA hInA ityapyalpamucyate, api tasmin puruSottame dharmiNyeva dRSTistAtparya yasya pusaH tasyAzrama dharmA antarA ca phalasiddhI vyavadhAnarUpAzceti zrutiH darzayati iti pUrveNa saMbaMdhaH / antarA zabdo'trAvyayAtmako-vyavadhAnavAcakaH / tathA ca zrutiH--"etad ha sma vai tatpUrva brAhmaNA'
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ (52 ) anUcAnA vidvAMsaH prajAM na kAmayaMte kiM prajayA kariSyAmo yeSAM no'yamAtmA''yaM loka" iti RNApAkaraNa hetutvena laukikotkarSa hetutvenApi prajAyA 'abhISTatve'pi tadutpAdana vyAsaMgena bhagavadAnandAnubhave'ntarAyo bhaviSyatItitaddRSTyA tatrApekSAM darzayati / bhagavaddharmoM se Azrama dharma hIna haiM, ye kathana to kama hai apitu sahIM to ye hai ki jina logoM kI dRSTi meM puruSottama dharma hI mahattama hai, unake lie 'phalasiddhi meM, Azrama dharma vyavadhAna rUpa hI haiN| yahA~ para antarA zabda vyavadhAna vAcI avyaya hai / "etad ha sma vai" zruti meM, RNa se chUTane ke lie -tathA laukika utkarSa ke lie saMtAna abhISTa hai, kintu usase bhagavadAnaMdAnubhava meM vyavadhAna hogA, isa dRSTi, se santAna ke prati upekSA dikhalAI gaI hai| api smayate / 3 / 4 / 36 // api zabdenAzramadharmANAM tathAtvaM kimu vAcyaM yato jJAna tatsAdhana vairAgyA'dInAM api antarAyarUpatvaM smaryate-"tasmAnmadbhakti yuktasya yogino vai madAtmanaH, na jJAnaM na ca vairAgyaM prAyaH zreyo bhavediha" iti bhagavad vAkyam / Azrama dharma hI bhagavad bhajana ke antarAya hoM itanA hI nahIM apitu jJAna aura usake sAdhana vairAgya Adi bhI antarAya rUpa haiM aisA--"jo mere meM apane ko samarpita karane vAle mere bhakta haiM, unake lie jJAna aura vairAgya bhI zreyaskara nahIM hote'' isa bhagavad vAkya meM kahA gayA hai| vizeSAnugrahazca / 3 / 4 / 37 // smayaMta iti pUrveNa saMbaMdhaH / jJAnAdeH sakAzAd bhaktimArge phalato'pyutkarSa'mAha-jJAnAdi sAdhanavatsvanugraho mukti paryanta eva / bhaktimArge tu "ahaM bhakta parAdhIno hyasvataMtra iva dvija" ityAdi vAkye vizeSa rUpo muktAdibhyo'pi 'bhaktAnAM vyAvata ko bhagavadanugrahaH smaryata ityrthH| aba batalAte haiM ki-bhaktimArga meM, jJAna Adi se, vizeSa utkarSa hotA hai, jJAna Adi sAdhanoM kI taraha, prabhu kA apanA anugraha bhakta ke Upare mukti paryanta rahatA hai / "ahaM bhakta. parAdhInaH" ityAdi se nizcita hotA hai kimukta jIvoM se adhika bhaktoM para bhagavAdanugraha hotA hai|
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ( 526 ) atastvitarajyAyo liMgAcca / 3 / 4 / 3 / / ___ ata iti pUrvokta shrutismRtipraamrshH| tathA cetarasthA mukterapi bhaktimArgIya tadIyatvameva jyAya ityarthaH / atrahetvantaramAha-liMgAcceti-muktAnAM tu mAyAvinimuktamAtmasvarUpameva, na tu-dehendriyAdikamapyasti yena bhajanAnaMdAnubhavaH syAt / bhaktAnAM tu dehendriyAdikamapi mAyAtatkAryarahitatvenAnanda / rUpatvena ca bhagavadupayogyato'pi tattathetyarthaH / na hi muktAtmanAM kazcan bhagavadupayogo'stIti bhAvaH / taduktaM zrIbhAgavate-"na yatra mAyA kimutA'pare hareranubratA yatra surA surAciMtA" ityAdi / muktopasRpyatvaM cocyate / ataeva saptama skandhe-dehendriyAsu hInAnAM vaikuNTha puravAsinAmityuktam / puravAsitve dehAderAvazyakatvAnniSedho jaDAtmakAnAmevetyavagamyate / itarajyAya iti pAThetu-pUrvoktaAzramakarmaparAmarzo'ta ityanena uktayoreva vA / etena "so'znute sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazcitA" ityuktaphalavatvaM tasya sUcyate / ___anya prakAra kI muktiyoM se bhaktimArgIya mukti zreSTha hai kyoMki vaha tadIya haiM / anya mukta jIva, mAyA rahita kevala AtmasvarUpa hI hote haiM unameM deha indriya Adi to hote nahIM jisase ve bhajanAnaMda kA anubhava kara skeN| bhaktoM kI to muktAvasthA meM, mAyA aura mAyAjanya kAryoM se rahita, AnandarUpa divya deha indriya Adi bhagavadupayogI vastue~ rahatI haiM, jisase vaha bhajanAnaMda kI anubhUti kara sakatA hai anya mukta jIvoM kI koI bhI vastu bhagavadupayogI nahIM hotii| zrIbhAgavata meM-"na yatra mAyA kimutA'pare" * ityAdi meM, bhakta janoM kI divya sthiti kA ullekha kiyA gayA hai| saptama skandha bhAgavata meM vaikuNTha puravAsI jIvoM kA deha indriyAdi rAhitya batalAyA gayA hai / vaikuNTha puravAsa kI sthiti meM ve saba jaDAtmaka haiM / itara jyAya kA tAtparya hai kiAzrama Adi dharmoM se bhagavaddharma jaise zreSTha hai vaise hI anya se bhakti mArga aura bhaktimArgIya mukti zreSTha hai kyoMki isa sthiti meM-"vaha bhakta brahma ke sAtha samasta kAmoM kA upabhoga karatA hai" ityAdi vizeSatA hai / 4 adhikaraNa :tad bhUtasya tu nAtabhAvo jaiminirapi niyamAta rUpAmAbhyaH / 3 / 4 / 39 / / athedaM vicAryate tadIyAnAmapi kadAcit sAyujyamasti na veti / tatra bhaktimArgasyApi sAdhana rUpatvAttasya ca muktAveva paryavasAnAt tadIyatvasya
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 530 .) sAdhanAvasthArUpatvAt teSAmapi muktirAvazyakI tathA ca phalato na kazcid vizeSa iti prApte-ucyate-tadbhUtasya ityAdi / tu zabdena maryAdA mArgIyavyavacchedaH / atra vizvAsa dADhyAya Aha-anyasya kA vArtA, karmamAtranirUpakasya jaiminerapi yadi kadAcit bhagavatkRpayA'yaM bhAvo bhavet tadA tad bhUtasya puSTimArgIya bhagavadbhAvaM prAptasya tasyApi nAtadabhAva uktabhAva tirodhanaM na kadAcidapItyarthaH / atra hetumAha niyamAdIn / taittarIyake-'tetedhAmAmyuSmasi' iti maMtre "yatra bhUrizRMgA ayAsastadurugAyasya paramaM padam" ityuktvA tadanantaraM tatra kRtAni karmANyapi "viSNoH karmANi pazyet' iti maMtraNa nirUpya punaH pUrvokta lIlA sthAnaM "tad viSNoH paramaM padam" itipadenAnUdya tasyanityatvanirUpaNAyocyate--"sadA pazyanti sUrayaH" iti vidvAMsaH puruSottama jJAnavanta iti yAvat / tacca bhaktyaveti sUripadena bhaktA ucyante / tathA ca bhaktAnAM sArvadika darzanaM niyamyate, sadetipadena / evaM sati puSTimArgIya bhagavadabhAvaM prAptasya muvatAvacyamAnAyAM tanniyamo bhajyetetyarthaH / aba vicAra karate haiM ki bhagavadIya janoM kA bhI kabhI sAyujya mokSa hotA hai yA nahIM ? isa para pUrvapakSa kA mata hai ki-bhaktimArga bhI eka sAdhanA, hai ataHusakA paryavasAna bhI mokSa hI hai, bhakta sAdhanAvasthA vAle hote haiM ataH unakA mokSa bhI Avazyaka hai' mokSAvasthA meM jJAnI aura bhakta donoM hI samAna haiN| isa para sUtrakAra kahate haiM--"tadbhUtasya tu" ityAdi / sUtrastha tu pada maryAdA mArga kA vyavacchedaka hai| apanI bAta ko har3atApUrvaka kahate haiM ki-anya kI bAta to chor3o, karma zAstra ke nirUpaka jaimini kA bhI yadi kabhI bhagavakRpA se yaha bhAva ho jAye to puSTi mArgIya bhagavad bhAva ko prApta una jaimini kA bhI, bhakti bhAva tirodhAna rUpa sAyujya mokSa nahIM ho sktaa| kyoMki zrutiyoM meM spaSTataH bhaktoM kI vizeSa prakAra kI mukti kA ullekha hai| taittarIyaka meM jaise-'tetedhAmAnyuSmasi" ityAdi mantra maiM "yatra bhUri zRMgAayAsaH" ityAdi kahakara "viSNoH karmANi pazyet" ityAdi se unake karmoM kA ullekha "karake tad viSNoH karmANi pazyet" ityAdi se unake karmoM kA ullekha karake "tad viSNoH paraMma padam" se punaH pUrvokta lIlA sthAna kA varNana karate hue "sadA pazyanti sUrayaH" pada se bhaktoM ko nityatA kA nirUpaNa karate haiM / isameM sUri pada puruSottama jJAnavAna bhakta ke lie hI AyA hai| ukta prasaMga meM bhakti kA ullekha hai ataH sUri pada bhavatoM ke lie hI AyA hai|
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5.31 ) " satU pada sArvadika darzana kI bAta kahate haiM / isa prakAra puSTimArgIya bhagavadbhAvApanna mukti meM sAyujya mokSa kA niyama bhaMga ho jAtA hai / yaccottaM sAdhanAvasthAyAM uttamAvasthArUpatvaM paraM tadIyatvasyaphalaM muktirevetitatrAha -- atadrUpeti / ukta bhagavadIyatvaM na sAdhana rUpaM apitu mukta - rapi phalarUpam "muktAnAM api siddhAnAM nArAyaNaparAyaNaH sudurlabhaM prazAntAtmA" iti vAkyAta / " yadA sarvepramucyante kAmaye'sya hRdisthitA atha martyo'mRto bhavatyatra brahmasamaznute" iti zrutyA amRtasya brahmasvarUpa bhoga ucyate / sa ca " yamevaiSavRNute " iti zruterbhagavadIyatva sAdhya eveti spaSTaphalatvamasyAto'tadrUpatvama, kiMca - phalaM hi sAdhanAduttamaM bhavati, bhagavadIyatvA-duttamaMsyArthasyAbhAvAdapi na muktirvakta umucitA / tadutta zrI bhAgavate paMcamaskandhe pUrva bhaktisvarUpaM nirUpya tayaiva parayA nivRttyA hyapavargamAtyAntikaM paramapuruSArthamapi svayamAsAditaM no evAdriyante bhagavadIyatvenaiva parisamApta sarvArthA iti / jo yaha kahA ki - sAdhanAvasthA meM uttama avasthA vAlI bhagavadIyatA kA phala bhI mukti hI haiM, usa para sUtra kAra kahate haiM ki - vaha bhagavadIyatA sAdhana rUpa nahIM hai, apitu mukti kA bhI vahI phala hai jaisA ki - "mukta siddhoM ke bIca meM koI eka hI nArAyaNa parAyaNa sudarlabha prazAnta AtmA hotA hai / " ityAdi vAkya se nizcita hotA hai / " jisa samaya antaHkaraNa kI samasta kAmanAMyeM naSTa ho jAtI haiM, vaha vyakti amRta ho jAtA hai / use usa sthiti meM brahmabhAva prApta ho jAtA hai / " isa zruti se, amRta mukta vyakti kA brahmasvarUpa bhoga batalAyA gayA hai / " jise vaha cAhatA hai use vaha varaNa karatA hai" ityAdi zruti, spaSTa rUpa se bhagavadIyatA ko hI sAdhana batalAtI hai, isase bhagavadIyatA kA phalatva nizcita ho jAtA hai bhagavadIya kA sAyujya rUpa nahIM hotA yaha bhI nizcita hotA hai / phala sAdhanA se uttama hotA hai, sAdhanA yadi bhagavadIya hai to vaha svayaM uttama hai, yadi usameM sAyujya kA, jise ki prAyaH loga uttama kahate haiM, kA abhAva bhI ho to bhI use mukti kahanA ThIka nahIM ; ( arthAta, bhagavadIyatA mukti se bahuta bar3I vastu hai) jaisA ki - zrImada bhAgavata se paMcama skasdha meM, pahile bhakti ke svarUpa kA nirUpaNa karake, usI apavarga aura Atyantika parama puruSArtha kI svataH prApti batalAkara, apavarga aura mokSa kA vizeSa Adara nahIM kiyA gayA hai, bhagavadIyatA meM hI samasta arthoM kI pari samApti kara dI gayI hai /
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 adhikaraNaH ( 532 ) nacAdhikArikamapi patanAnumAnAt tadayogAt 6|4|40|| adaM vicAryate, vAyeva brahmAdilokAdhikAraM datvA tatsaMbandhiphalaM dadAti na veti / tatra netyAha, naceti, tatrahetuH patanAnumAnAditi / "Abrahma bhuvanAllokAH punarAvartino'rjuna iti smRterityarthaH / phalasya sAvadhikatvAditi bhAvaH / kiMca tAdRze bhagavadIye bhajanAyogAdapi na tathA / athavA, tAdRsya - sadA bhaktirasAnubhavAttadatiriktasyAnapekSaNAdanyeSAM phalAnAM saMbaMdhAbhAvAdityarthaH / aba ye vicAra karate haiM ki - sthiratA ke lie brahmaloka Adi kA adhikAra dekara, usase saMbaMdhita phala bhI dete haiM yA nahIM ? usakA uttara dete haiM ki nahIM dete kyoMki ve sAre loka hI nAzavAna haiM, jaise ki " AbrahmabhuvanAllokAH ' pUnarAvartinorjuna" ityAdi vAkya se spaSTa hai ina lokoM kA phala sAvadhi hai / 'bhagavadIya jana to vaise bhI yAga Adi meM Asakta nahIM hote unheM to vaise bhI "una lokoM meM jAne kI AkA~kSA nahIM hotI / ve bhakta to sadA bhaktisAnubhava meM lIna rahate haiM unheM usake atirikta kisI anya vastu kI apekSA hI nahIM hotI isalie anya prakAra ke phaloM se unakA saMbaMdha bhI nahIM hotA / upapUrvamapi tveM bhAvamazanavattaduktam 3 / 441 // eke bhaktA AdhikArike phale patanamAtraM na heyatva prayojakamiti vadantyatapapUrva patanameva taditi vadaMti / bhaktibhAvAt cyuteH / adhikAra samAptau bhagavadanugrahAzA'pi kadAcit saMbhavati ityupapatanaM tata / muktau tu apunarAvRttaH 'bhakti rasAzA'pi neti mahApatanameva seti bhAvaH / tena niSiddhakarma phala tulyatvaM jJApitaM bhavati / ataeva zrI bhAgavate - " nArAyaNa parAloke na kutazcana vibhyati svargApavarga narakeSvapi tulyArtha darzina" iti gIyate / bhaktimArge tu - sAkSAtsaMgAbhAve'pi tadIya bhAvamAtramapi azanavat sAkSAt bhagavatsvarUpa bhogavadeva manyate / taduktaM zrI bhAgavate - " atha ha vAvatava" ityAdinA sAkSAt bhagavadbhogo jIvasyAsaMbhAvita iti zaMkA nirAzAyAha - taduktamiti "so'znute sarvAn - kAmAn saha brahmaNA vipazcitA" iti, atra brahmasamaznuta ityAdi zrutistu -sAkSAd brahmasvarUpa rasAzanamuktamityarthaH / 1
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ koI bhakta AdhikArika svarga Adi phala meM Asakti rakhanA patana mAtra mAnate haiM, ve svarga Adi ko heya dRSTi se nahIM dekhate phira bhI ve tapapUrvaka prApta una lokoM ko bhakti rahita hone se patana hI kahate haiM / una lokoM ke adhikAra samApta hojAne para bhagavad kRpA kI AzA kabhI-kabhI hotI hai, ataH vaha upapatana hI hai / muktAvasthA meM to punaH lauTane kI bAta hI nahIM hai, bhakti rasa kI AzA bhI nahIM hai ata: vaha to mahApatana hai / vaha to niSiddhakarma phala kI taraha hotA hai / yahI bAta bhAgavata meM kahI gayI hai -- "bhagavad bhakti meM saMlagna vyakti kisI se nahIM Darate, ve svargaM apavarga aura narka sabako samAna samajhate. haiM / " bhakti mArga meM to sAkSAt saMga ke abhAva bhI, bhagavadbhAbamAtra ko sAkSAt bhagavad svarUpa bhoga kI taraha mAnane haiM / bhAgavata SaSTha skaMdha ke navam adhyAya meM "atha ha vAva tava" ityAdi se aisA spaSTa kahA gayA hai / jIva, sAkSAt bhagavad bhoga kara bhI nahIM sakatA, isa zaMkA ke nivAraNa ke lie sUtra - kAra " taduktam kA prayoga karate haiM arthAta sAkSAt bhagavad bhoga kI bAta to " vaha vidvAna samasta kAmanAoM kA brahma ke sAhacarya se bhoga karatA hai" ityAdi zruti meM spaSTa kahI gaI hai / 6 adhikaraNa : bahistubhayathApi smRterAcArAcca 2|4|42 || athedaM cintyate, pracurabhagavadbhAva mAtravataH sAkSAt svarUpa bhogavato va gRhatyAgaH karttavyo na veti, phalasya siddhatvAnna ti pakSavyacchedAya madvArttAyA tayAmAnAM na baMdhAya gRhAmatA" iti vAkyAt baMdhakatvena tyAjya iti pakSabyacchedAya tu zabdaH / bhAvamAtre sAkSAt prabhu saMbaMdhe vobhayathApi gRhAdvahirgamanaM gRhatyAga iti yAvata / sa AvazyakaH tatra pramANamAha - smRterityAdi / tvaM tu sarvaM parityajya snehaM svajanabandhuSu mayyAvezya manaH samyak samadRg vicarasvagAma," ityAdi smRtirbhagavad bhAvavata satsaMgAviziSTasyApi vahirgamanamAha tadAcAro'pi tathaiva zrutastathA / athayamAzayaH / Azramadharmatvena gRhatyAgI " yadahareva" ityAdi pUrvamupAdito'pi tadadhunApunarucyate tenatadatirikto'yamiti jJAyate / tathA coktavAkyAn mumukSumuktipratibaMdhakatvAbhAve'pi vyAsaMgasya tatrAvazyakatvAdukto-bhayorapyanavarataM prabhurasAsvAde pratibaMdhakatvena tasya tatyAgasya vipra yogarasAnu - bhAvakatvena sa ca karttavyaH / yadyapi sveSTAntarAyatvena svata tattyAgo bhAvI
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 534 ) tathApi "AzramAdAzramaMgacchet" iti vAkyAt atrAzramAntaratvAbhAvena tyAgasyAvihitatva zaMkAbhAvAyeyamuktiriti / aba ye vicArate haiM ki-pracura bhagavat bhAva mAtra meM lIna aura sAkSAt svarUpa bhoga meM lIna vyaktiyoM ko gRhatyAga karanA cAhie yA nahIM ? phala to mila hI jAtA hai ataH nahIM tyAga karanA cAhie, isa mata kA virodhI "ma dvArtA", ityAdi vAkya milatA hai jisase nizcita hotA hai gRha bandhaka rUpa se tyAjya hai, isa mata ke nirAkaraNa ke lie sUtrakAra tu zabda kA prayoga karate hue kahate haiM ki-bhAtra mAtra ho yA sAkSAt prabhu saMbaMdha ho donoM avasthAoM meM gRhatyAga Avazyaka hai smRti aura AcAra donoM se hI yaha bAta siddha hotI hai| smRti jaise "uddhava ! tuma sabakucha chor3akara mujhameM mana lagAkara svasthyamana se samadRSTi hokara pRthvI meM vicaraNa karo" ityAdi smRti bhagavad bhAva vAle vyakti kI taraha, bhagavatsaMga vAle vyakti ke bhI gRha tyAga kI bAta kahatI hai, aise logoM kA AcAra bhI vaisA hI sunA jAtA hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki-Azrama dharma ke rUpa meM gRha tyAga kI carcA "yadahareva" ityAdi zrutiyoM meM kI jA cukI hai, aba punaH usake viSaya meM vicAra kara rahe haiM to, yaha usase bhinna viSaya hai| ukta vAkyoM meM jo gRha tyAga kI bAta hai vaha mumukSu ke lie mokSa meM sahAyaka haiM, kintu jo ukta do prakAra ke bhakta haiM jo ki anavarata prabhurasAsvAda meM nigmana rahate haiM unake lie to sAMsArika vAsanA vizeSa rUpa se pratibaMdhaka hotI hai, viprayoga rasAnubhAva ke rUpa meM usakA tyAga vizeSa rUpa se kartadhya hai / yadyapi apanI abhISTha prApti meM ar3acana rUpa hone se ve svataH chUTa jAte haiM "AzramAdAzramaMgaccheta" vAlI jo niyamita tyAga kI praNAlI hai, usase bhakti mArga kA koI saMbaMdha nahIM hai, bhakti mArga meM tyAga hara avasthA meM hotA hai| svAminaH phalazru terityAtra yaH / 3 / 4 / 43 // puSTi mArgIya bhaktasya vihitatvAditi jJAna prayojakam tatra hetuH tasya bhakti mArga svAminaH zrI gokulezAdeva bhaktasya zruterato bahirgamanaM na sAdhanatvenAtra kArya miti bhAvaH / atra "yamevaiSavRte" iti zrutiranusaMdheyA / etadanu padameva paThyate / "nAyamAtmA balahInena labhya" iti / atra bhagavadvaraNAnantara mapi jIva balaMkatamad yadapekSau bhagavallAbha iti jijJAsAM sarvAtmabhAva eva balaMmiti nirNIyate / tasyaiva * maryAdAbalopamardakatvAd bhagavadvazIkAra
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 535 ) hetutvAcca / braja sImantanInAM prabhuvacanAtikramamapi kRtvA svarUpaparigrahastabalenaiva yat ityAtreya AcAryoM manute / idamatrAbhipretam-sarvAtmabhAvasya yad valam tattadAtmakasya prabhoreva tasya cAyaM svabhAvo yadnyanna rocate / ataeva brajaparivRDhavadanenduvacanakiraNapracAra procchalat kevalabhAvAMbhodhivacanavIcayo goyante-"yahi aMbujAkSa tava pAdatalamasprAkSma tatprabhRtinAnya samakSaMsthAtuM pArayAmaH" ityAdayaH / ataH tyAgastu pRSThalagna ivAyAtIti na tadartha yatanIyamati, viSNvavatAratvena puruSottamabhAvasvarUpajJo'yamiti tthaa| . puSTi mArgIya bhakta, bhagavatkRpAnusaMdhAna ke AdhAra para svataH hI vAsanA kA tyAga kara detA hai, kyoMki-bhaktimArga ke svAmI zrI gokuleza kI prApti hI phala hai, isaliye gRhatyAga kara bAhara jAnA, isa mArga kI sAdhanA nahIM haiM ataH gRhatyAga nahIM karanA cAhiye / isa mArga meM to "ve jise varaNa karate haiM" isa vAkya para vicAra karanA cAhiye / isake bAda hI dUsarA pATha AtA hai" ve prabhu balahIna vyakti se prApta nahIM hai isameM bhagavavaraNa ke bAda bhI jIva ko kaune se bala kI apekSA hogI, isa jijJAsA para, sarvAtmabhAva ko hI bala rUpa se nirNaya kiyA gayA hai / isa bala se, zAstrIya maryAdA kA upamardana hotA hai tathA bhagavAna vazaMgata ho jAte haiM / braja kI gopiyoM ne zAstrIya prabhu AjJA kA atikramaNa karake, svarUpa parigraha kiyA aura usI bala se prabhu prApta kI aisA Atreya AcArya mAnate haiM / isakA abhiprAya ye haiM ki -sarvAtma bhAva kA jo bala hai vaha saba kucha prabhu rUpa se dekhatA sunatA jAnatA hai, use aura kucha acchA hI nahIM lagatA / jaisA ki-braja ke svAmI kRSNa candra ke mukhAra binda ko kiraNoM se udvelita bhAvasamudra kI taraMgeM gAna karatI hai-"he kamala nayana / jaba se Apake caraNa kamaloM ke darzana kiye haiM, taba se kisI anya ke sAmane hama Thahara nahIM pAtI" ityAdi / isase nizcita hotA hai kityAga to bhakta ke pIche lagA phiratA hai usake liye prayAsa karanA Avazyaka nahIM hai / Atreya (dattAtreya) bhagavAna viSNu ke avatAra haiM isaliye puruSottama bhAva svarUpa ke jJAtA haiN| AttvijyamityauDalomistasmaihi parikrIyate / 3 / 4 / 44 // sarva tyAga pUrvakaM yad ba heH prabhu samIpa gamanaM bhaktamya tadAtvijyamRtvika kamaiM vetyauDulomirAcAryomanyate / tasyAyamabhisaMdhiH yajamAno hi sveSTasiddhayarthamRtvija AdIvRNute / prakRte ca "yamevaiSavRNate' iti zrutestasmAdekAko na
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 536 ) ramate" iti zrutezca svakIDArtha bhagavAna svacikIrSitatallIlAnurUpAMjjIvAn bRte / yUnaH sthavirAn beti vikalpAdekarUpANAM yathA somAdiSu varaNaM tathA sarvAtma bhAvavaradenaM va rUpANAmevAtra varaNam / tatra yathA svIya svIyatada gamAtrakaraNaM teSAMtathetara saMbaMdha nivarttanapUrvakaM tadbhAgyasamarpakatvamatra / taduktaM bhagavatA " yadApumAMstyavata samasta karmA niveditAtmA vicikIrSito me" iti atra pUrvapadena itarasaMbaMdha nivarttanoktyA sarvAtmabhAva ukto bhavati / tadanantaramAtmanivedane sati tadviSayakalIlAkaraNecchA viSayaH saMbhavati / antaraMga lIlA pravezana micchAyAM vizeSaH / tasmAt suSThuktamArtvijyamiti / etena "na dAnAni na pacati" ityAdi zruteryathA somAdau dIkSitasya tadyAgetaradharma nivRttiH sa eva paramo dharmo yataH tathA puruSottamasyokta bhavataiH saharamaNameva sArvadikam etadeva ca mahanmahatvamitti sUcita bhavati / prakRte bhaktAnAM Rtvikatvena nirUpaNe hetutvena tAtparyAntaramapyAha / tasmaiyajamAnArabdhakarma sAMgatvAya Rtvik parikrIyate / varaNena svakAryamAtropayogitvAya svIyaH kriyate tathA prakRte'pi / na ca kaccit kalyANyo dakSiNA iti praznavacanAttadathaiva tatpavRttiratra tu svataH puruSArthatvenAbhagavadarthApravRttiratovaiSamyamiti vAcyam / nIrAgasyApivaraNa samaye tatpraznasyAvazyakatvAttathaiva dakSiNA dAnamadhyanyathA niraMgatvApatteH / prakRte'pi bhaktAnAM snehAdeva pravRttirbhagavAn svAnubhavArthameva tAnanubhAvayatIti vRSabhyam / saba kucha chor3akara prabhu ke samIpa jo bhakta jAtA hai vaha, yajJa meM jAne vAle Rtvika ke samAna hai, aisA oDulomi AcArya mAnate haiM / yajamAna apanI kArya siddhi ke liye pahile Rtvika kA varaNa karatA hai, vaise hI -- bhagavAna apanI icchita lIlA ke anurUpa jIvoM kA varaNa karate haiM, "jise ve cAhate haiM varaNa karate haiM" ve ekAkI smaNa nahIM karate,' ityAdi zrutiyoM se ukta bAta siddha hotI hai / yuvaka yA bRddha koI eka rUpa ke hotA, jaMse soma Adi bhAgoM meM varaNa hote haiM vaise hI sarvAtmabhAva vAle bhakta hI bhagavallIlA ke lie varaNa kiye jAte haiN| bhakta apanI samasta anyAnya abhilASAoM kA tyAga kara hI ukta lIlA meM varaNa hone kA saubhAgya prApta kara pAtA hai / jaisA ki bhagavAna ne svayaM kahA bhI hai- " jaba manuSya apane samasta karmoM ko chor3a kara mujhe khojane kI ceSTA karatA hai" ityAdi / isameM saba kucha chor3ane kI bAta se, sarvAtmabhAva kahA gayA hai| Atma nivedana karane ke bAda hI bhagavat saMbaMdhI lIlA karane kI icchA sambhava hai / arthAt bhagavAn kI antaraMga 1
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ lIlA meM praveza karane kI vizeSa icchA hotI hai ataH yajJa kA udAharaNa bahuta acchA diyA hai jaise ki soma Adi yajJoM meM "na dAnAni na pacati" ityAdi se yAgetara dharma kI nivatti batalAkara eka mAtra yajJa ko hI Rtvika ke liye parama dharma kahA gayA hai, vaise hI puruSottama kA sarvAtmabhAva vAle bhaktoM ke sAtha ramaNa hI saba kucha hai, isase prabhu aura bhakta kI mahimA sUcita hotI hai / isa lIlA yajJa meM bhaktoM ko Rtvika batalAne kA kucha aura bhI tAtparya hai| una yajJoM meM, yajamAna apane karma kI sAMgopAMga pUrti ke liye Rtvika ko kharIdatA hai, varaNa karake apane karmamAtra ke upayoga ke liye hI aisA karatA hai yahI bAta, bhaktoM kA varaNa kara bhagavAna karate haiM / kaha sakate haiM ki-una yajJoM meM to dakSiNA se kharIdA jAtA hai aura Rtvika kI pravRtti bhI usI se hotI hai, kintu yahA~ to bhagavAna hI svayaM puruSArtha haiM, isI bhAva se bhagavatsambandhI pravRtti hotI hai ataH donoM meM viSamatA hai| una yajJoM meMnirlobhI kA bhI jaba varaNa kiyA jAtA hai taba dakSiNA sambandhI "kazcit kalyANyo dakSiNA" ityAdi prazna kiyA jAtA hai aura dakSiNA bhI samAna rUpa se dI jAtI hai, yadi aisA na kareM to yajJa kA eka aMga ho apUrNa raha jAya / vaise hI lIlA yajJa meM bhaktoM ko sneha se hI lIlA meM pravRtti hotI hai, bhakta. usake badale kucha cAhatA nahIM', bhagavAn apane anubhava ke liye hI una bhaktoM ko anubhava karAte haiM, yahI dakSiNA hai, ataH donoM prakAra ke yajJoM meM koI viSamatA nahIM hai| zru tezca / 3 / 4 / 45 // atharvaNopaniSatsu paThyate--"bhaktirasyabhajanaM tadihAmutropAdhinairAzyenaivAmuSminmanaH kalpanametadeva ca naisskaarymiti"| bhaktimArga pracArakahRdayobAdarAyaNaH, mAnaM bhAgavataM tatra tenaivaM jJeyamuttamaiH atharvopaniSad meM pATha hai ki-"bhagavAna kI bhakti ho bhajana hai, jo ki saMsArika vAsanAoM se virata hone para niSkAma bhAva se mana meM hotI hai|" ityAdi zruti ukta mata kI hI puSTi karatI hai / bhagavAna bAdarAyaNa eka mAtra bhaktimArga ke pracAraka hai, eka mAtra zrImad bhAgavata hI usakA pramANita grantha hai, usameM bhI uttama bhakti se adhikAriyoM kA aisA hI varNana milatAH
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 538 ) 7. adhikaraNa : sahakAryantaravidhiH pakSaNatRtIyaMtadvatovidhyAdivat / 3 / 4 / 46 // ___nanu yamevaiti zrutiH sAdhanAntara niSedha pUrvakaM varaNasyaiva sAdhanatvamAha / " tasmAdevaM vicchAntodAnta uparatistitikSuH zraddhAnvito bhUtvA'tmanyevAtmAnaMpazyet' iti zrutiH saadhnaantrmpyaah| evaM virodhe zrutitvAvizeSAta kimAdaraNIyaM kiM neti saMzaye sAdhanAntaravidhirevAdaraNIyo'nyathA zAstravaiyarthya syAditi prApte, ucyate-sahakAryantaravidhiriti maryAdApuSTibhedena varaNaM dvidhocyate / tatra sahakAryantaravidhistu maryAdA apekSaNocyate / puSTau tu nAnyA'pekSeti na virodhagandho'pi / aparaM ca sAdhanaM hi kAyikavAcikaM mAnasikaM ca vidhIyate / tatra manasaivAptavyamiti zrutestRtIyaM mukhyam / tadapi tAvadeva mAryAdikasyApi vidheyatvena kartavyama yAvatsneho na bhavati / yatastadvataH snehavatastUktaM tRtIyaM sAdhanapi vidhyAdivat / yathA tadvatau vidhirarthavAdo vA pravRttAvaprayojakastasya svata eva saMbhAvattathA bhagavatprAptAvidamityarthaH / kaimutika nyAyenapUrvayoraprayojakatvametanzeSatvAt eva AyAsyati iti tRtIya. mevoktama / ___ "yamevaiti" zruti to anya sAdhanoM kA niSedha karake eka mAtra varaNa kI hI mahattA batalAtI hai jaba ki- "evaM vicchAntodAnta" Adi zruti anya sAdhanoM ko bhI mahatva detI hai / isa prakAra ko viruddhatA meM tathA donoM hI zra tiyoM kI samAnatA meM kisa zra ti kA Adara kareM, kisakA na kareM, isa saMzaya para vicAra hotA hai / ki sAdhanAntara vidhi ho AdaraNIya hai, yadi aisA nahIM kareMge to zAstra vyartha ho jAyagA / isa para sUtrakAra kahate haiM ki-maryAdA aura puSTi bheda se varaNa do prakAra kA hotA hai, sahakAryantaravidhi maryAdA ko apekSA rakhatI hai jaba ki puSTi meM anya kI apekSA nahIM hotI, isaliye virodha kA prazna hI nahIM hai| dUsarI bAta ye hai vi.-sAdhana, kAyika, vAcika aura mAnasika bheda se tona prakAra ke kaheM gaye hai ! "manasavAptavyam" zrati meM mAnasika sAdhana ko hI mukhya kahA gayA hai / jaba taka Antarika sneha na ho taba taka sAdhanoM ko mAryAdika rUpa se ho karanA cAhiye / jaba sneha ho jAye to tRtIya mAnasika sAdhana ho kartavya hai / jaise ki-putra, pitA ko sevA sneha vaza sahaja ho karatA hai, pitA kI sevA se prApta hone vAle puNya ko batalAne vAle vAkyoM ke AdhAra para puNya ke lobha se nahIM karatA, vaise hI
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 536 ) bhagavat prApti meM, zamadama Adi sAdhana sahaja rUpa se hI usa' bhakta meM A jAte haiM, usake liye koI prayAsa apekSita nahIM hotA, aura na ina vAkyoM kI hI koI apekSA hotI hai / ataH puSTi mArga meM pUrva ke sAdhanoM ko koI prayojana nahIM hai, ve to svayaM hI A jAte haiM usameM to tRtIya mAnasika sAdhama kI hI vizeSatA batalAI gaI hai, varaNa mAtra hI isa mArga kA sAdhana hai maryAdA mArga meM anya sAdhanoM kI apekSA hotI hai / kRtsnabhAvAtta gRhaNopasaMhAraH / 3 / 4 / 47 / nanu bahisstUbhayathetyAdinA bhagavadIyasya gRhatyAga Avazyaka iti nirU'pitam / chAMdogye tvAcAryakulAdityupakramya chAMdogyopaniSadante AcAryakulAd vedamadhItya guroH karmAti zeSeNa atisamAvRtya kuTumbezucau deze svAdhyAyamadhIyAno dhArmikAn vidadhadAtmani sarvendriyANi sampratiNThApya ahiMsanasarvANibhUtAnnanyatra tIrthebhyaH sa khalvevaM vartayan yAvadAyuSaM brahmalokamabhisaMpadyate, na ca 'punarAvartate na ca punraavrtte|" idaM viSaya bAkyam / "brahmalokamabhisaMpadyate" iti gRhiNopasaMhAra kRtaH / 'vAjasaneyi zAkhAyAM ca-"tad hasma vaitatpUrve brAhmaNaH anUcAnA vidvAMsaH 'prajAM na kAmayante' ityupakamya "athabhikSAcarya caraMti" iti paThyate / evaM sati vikalpe saMbhabati upasaMhArasyatAtparya grAhakatvAd gRhiNa eva yathoktakarmakartuH brahmasaMpattiH, iti zruteH tAtparyam / tyAgoktistu "brahmatAdRzaM yadartha sarva tyajyate" iti stutipareti prApte, gRhiNopasaMhAre hetutvena tAtparya mAhakRtsneti-tyAgevAGamanasoreva bhagavati viniyogona sarvendriyANAm gRhiNastu sarvaiH prakAraiH yajanaM bhavati / parijanazca kRtArtho bhavati iti ca bhajane kRtsnatA bhavati iti tenopasaMhAraH kRtaH / ataeva "Atmani sandriyANi saMpratiSThApya" iti ucca yate / atrAtmapadaM bhagavatparamiti jJeyam / karmamArgIyagahivyavacchedAya tu zabdaH / atredamAktam-"bhaktimArgoM bahuvidhi" iti kapiladeva vAkyAt kecana bhaktAH svagRheSvevaH snehena bhagavadAkAre vividhopacAraiH sevAM kurvantaH tayava nivRttyA muktimapi tucchAM manyante / tadukta-"madhudviT sevAnuraktamanasAmabhavo'pi phalguH" iti / tena bhagavat bhajana eva tatrApi puSTimArga eva zruterbhara iti jJAyate / pUrvamutkaTabhagavad bhAvavatAM tadartha tyAgaM nirUpya gRhiNopasaMhAra tAtparya pazcAd yannirUpitavA~stena tAdRgabhAvavatava tyAgaH kAryaH / tad rahitena tu gRhaM evoktarItyA prabhu bhajana kAryam / tenaiva tallAbha
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 540 : ) iti vyAsa hRdayamiti jJAyate / uktabhAvAbhAve tyAmadharma anirvAhAt iti / kecana bhaktA bhASaNAdi lIlAdarzanaM sthAtumazaktAH pracurabhAvavivaza ziyA gRhA~syaktvA vanaM gacchanti AtreyoDulomiyA~tu bhagavadavatAra sAmayika bhaktadazoktA / ete sarve phalamArgIyAH / vAjasaneyi uktAstu sAdhanamArgIyA iti nAnupapattiH kAcit / " bahistUbhayathA" ityAdi sUtra se bhagavadIya janoM ke gRha tyAga ko Avazyaka batalAyA gayA / chAMdogya meM "AcAryakulAt" ityAdi upakrama karate hue chAMdogyopaniSad ke aMta meM - AcArya kula se veda par3hakara guru dakSiNA Adi se nivRta hokara samAvata'na saMskAra karane ke bAda pavitra kuTumba meM svAdhyAya karate aura karAte hue AtmA meM samasta indriyoM ko sthita karake, prANimAtra meM ahiMsA kI bhAvanA rakhate hue jIvana paryanta rahane vAlA brahmaloka prApta karatA hai, punaH nahIM lauTatA punaH nahIM lauTatA" ityAdi pravRtti paraka vAkya haiM, "brahmalokamabhisaMpadyate" isa pUrNatA bodhaka vAkya se gRhastha meM hI kRtArthatA batA dI gaI hai / vAjasanemizAkhA meM "brAhmaNa anUcAnA vidvAMsaH prajAM na kAmayante" ityAdi upakrama karake "bhikSAcaryAM caranti" aisA pATha AtA hai| isa prakAra upasaMhAra meM vikalpa hai, yadi tAtparya nikAlA jAya to gRhasthAzrama meM hI vidhivata Azrama dharma kA pAlana karate hue, brahma prApti kara sakate haiM, vAjasaneyi meM tyAga saMbaMdhI carcA hai, vaha to stuti paraka hI hai / isa mata para sUtrakAra uparyukta sUtra prastuta karate haiM, unakA kathana hai ki vANI aura mana se saba kucha bhagavAna meM samarpaNa karanA tyAga hai, indriyoM ke viSayoM ke tyAga kI koI carcA nahIM hai / gRhasthAzrama meM hara prakAra kA bhajana saMdhatA haiM, sArA parivAra kRtArtha ho jAtA haiM, bhajana meM sarvAtma bhAva ho jAtA hai, yahI bAta " Atmani sarvendriyANi saMpratiSThApya" ityAdi upasaMhAra meM kahI gaI hai| isa vAkya meM AtmA pada bhagavatparaka hai / karma mArgIya gRhasthoM ke lie ukta vyasthA nahIM hai sUtrastha tu zabda kA yahI tAtparya hai / sArAMza ye hai ki - kapilamuni ke kathanAnusAra bhakti mArga aneka prakAra kA hai, unameM se kucha bhakta apane ghara meM hI sneha pUrvaka bhagavada vigraha kI vividhopacAroM se sevA karate hue, usI ke sahAre sAMsArika vAsanAoM se nivRtta ho jAte haiM, aura mukti ko bhI tuccha samajhate. haiM / jaisA ki bhAgavata meM kahA bhI hai- 66 "bhagavAna kI sevA meM anurakta bhaktoM
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI mAnasika vAsanAe~ kSINa ho jAtI haiM / isase nizcita huA ki puSTimArgIya bhagavad bhajana hI zruti kA tAtparya hai| jo bhagavat sAkSAtkAra ke lie atyAkula bhakta haiM, unake lie tyAga kA nirUpaNa karake bAda meM gRhiNopasaMhAra ke tAtparya kA nirUpaNa kiyA gayA hai, usase nizcita hotA hai ki-utkaTa bhAva vAle bhaktoM ke lie tyAga Avazyaka hai| jinameM vaisA utkaTa bhAva nahIM hai unheM ghara meM hI bhagavata bhajana karanA caahie| unheM usI se bhagavatprApti hogI, yahI, isa sUtra se, vyAsa jI kA Azaya pratIta hotA hai| jaba taka utkaTa bhAva . na hogA taba taka tyAga dharma kA nirvAha saMbhava nahIM hai| kucha bhakta, bhagavAna se bhASaNa aura unakI lIlA ke darzana ke binA raha nahIM sakate ataH ve utkaTa bhAva meM vibhora hokara, ghara chor3akara, vana cale jAte haiM / Atreya aura aubulomi ne bhagavAna ke avatAra ke samaya ke hI bhaktoM kI dazA kA ullekha kiyA hai ve sabhI phalamArgIya bhakta the, bAjasaneyi meM sAdhana mArgIya bhaktoM kI carcA hai / ataH koI viruddhatA nahIM hai| maunavaditareSAmapyupadezAt / 3 / 4 / 48 // kiMca saMnyAsina AvazyakA ye dharmAstato'dhikAste gRhiNaH siddhayanti ityato'pi hetostenopasaMhAraH kRtaH, ityAzayenAha-maunavadityAdi / maunapadamanIhAni lAyAmAditridaNDidharmopalakSakam / yathA vAgindriyamAtradehamAtracittamAtraniyAmakAHte dharmA uktA, nyAsinastathetareSAmapi indriyaniyAmakAnAM dharmANAmAtmani sarvendriyANi saMpratiSThApya,iti zrutyA gRhiNa upadizyaMta iti yukto gRhiNopasaMhAra ityrthH| tatra niyamana mAtram, atra tu bhagavati viniyogAt Adhikya miti bhAvaH / vastutastu kevalaniyamanasyAprayojakatvAttatrApi bhagavati viniyoga evaM tAtparya miti jnyeym| "maunavaditareSAm" ityAdi sUtra se sUtrakAra sUcita karate haiM ki saMnyAsiyoM ke jo Avazyaka dharma haiM, unase bhI adhika gRhI ke tyAga dharma haiM, isalie bhI gRhI meM samasta Azrama dharmoM ke upasaMhAra kI bAta kahI gaI hai| sUtra meM prayukta maunapada akiMcana gRha tyAgI triDaNDI ke dharma kA upalakSaka hai| triDaNDo to, vANI mAtra, deha mAtra, cittamAtra kA niyamana karatA hai, kintu gRhI samasta indriyoM ko bhagavAna meM lIna kara dete haiM, "Atmani sarvendriyANi saMpratiSThApya" zruti meM aisA spaSTa kahA gayA hai, gRhI meM samasta kA upasaMhAra ThIka hI kiyA gayA hai| triDaNDa saMnyAsa meM to saMyamana mAtra hotA hai kintu gRhastha kA saba
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 542 ) kucha bhagavAna meM hI viniyoga hotA hai, ataH tyAga se gRhastha adhika hai| vAstava meM kevala niyamana se koI prayojana siddha nahIM hotA, isalie bhagavad viniyoga ke tAtparya se gRhiNopasaMhAra kI bAta kahI gaI hai| anAviSkurvannanvayAta 3 / 4 / 49 / / nanu bhagavati sarvendriya viniyogAt gRhiNopasaMhAra iti na yujyate / zucau deze svAdhyAyamadhIyAna ityAdi karmamArgIya sAdhanazruterityAzaMkya tattAtparyamAhaanAviSkurvanniti / bhagavadbhAvasya rasAtmakatvena guptasyaivAbhivRddhisvAbhAvakatvAdAzramadhamareva loke svaMbhagavadbhAvamanAviSkurvana bhaje ti ityetadAzayena te dharmA uktAH / gopane mukhyaM hetumAha anvayAditi atra lyavlope paMcamI, etena yAvadantaH karaNe sAkSAt prabhoH prAkaTyaM nAsti tAvadeba vahirAviSkaraNaM bhavati / prAkaTye tu na tathA saMbhavatIti jJApitam / bhagavAna meM samasta indriyoM ke viniyoga kI dRSTi se gRhiNopasaMhAra kI bAta samajha meM nahIM AtI kyoMki-"zucau dezasvAdhyAyamadhIyAnaH" ityAdi zruti to karmamArgIya sAdhana kA ullekha kara rahI hai| isa zaMkA para ukta zrati kA tAtparya batalAte hue "anAviSkurvan" sUtra prastuta karate haiM / kahate haiM ki-bhagavadbhAva rasAtmaka hai, ataeva gupta rahane se hI usakI abhivRddhi hotI hai, Azrama dharmoM kA pAlana karate hue bhagavadbhAva ko prakaTa na karake hI bhajana karanA cAhie / isI Azaya se karmamArgIya dharmoM kA ullekha kiyA gayA hai| prakAra ke gopana meM anvaya hI mukhya hetu hai, guptabhAva se bhagavAna ke sAtha anvaya saMbaMdha sthApita karake bhakta sthita rahate haiM jaba taka antaH karaNa meM sAkSAt prabhu kA prAkaTya nahIM ho jAtA tabhI taka bAharI dikhAvA calatA hai, z2aba prAkaTya ho jAtA hai taba vo dikhAvA saMbhava nahIM hai, * yahI bhAva ukta zruti se prakaTa hotA hai| aihikamaprastuta pratibandhatadarzanAt / 3 / 4 / 50 // vaidika karma karaNe tAtparyamukbA laukikasyAnAvazyakatve'pitatsamayamAhaprastutaM prabhu bhajanaM tatpratibaMdhAsaMbhava eva aihikaM karma kAryam / nanu aihika karmAstu mA vA, atastatsamayokti vyarthA-ityAzaMkyAha-prastutaM prabhu bhajanaM tadUdarzanAditi / AcArya kulAdityupakamyAne paThyate "dhArmikAn vidadhati" iti
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ ato dhArmika putravidhAnamaihikaM karma zrutau dRzyate'tastatsamayoktirAvazyakI / anyathA zrutau uktamasti iti prastutavAdhe'pi tatkaraNe phala pratibandhaH syAditi bhaad| __ vaidika karma karane ke tAtparya ko batalA kara laukika karmoM ke anAvazyaka hote hue bhI unakI kartavyatA ko batalAte haiM-prabhu bhajana meM laukika karmoM kA koI prabhAva nahIM par3a sakatA, ataH unako karanA caahie| yadi aihika karmoM ko anAvazyaka kaheMge to usakI arhatA kA pratipAdana vyartha ho jAyegA, so bAta hai hI nhiiN| kyoMki ukta vAkya meM aihika kama kI kartavyatA kA spaSTa. mahattva hai, usa vAkya meM-"AcAryakulAt" aisA upakarma karate hue Age "dhArmikAn vidadhati' kaha kara dhArmika putra banAne kA vidhAna batalA kara aihika karma para bala diyA gayA hai / yadi isa para bhI aihika karma kA mahattva nahIM mAneMge to, zruti meM to vaha mahattvapUrNa ukti hai hI; tumhAre kathanAnusAra to phira aihika karma mokSa prapti meM bAdhaka ho jAyagA / (aba tuma svayaM hI soca lo ki tumhArI bAta mAnanA sahI hai yA zruti kI) evaM muktiphalAniyamastadavasthAvadhRtestadavasthAvadhRteH / 3 / 4 / 51 / / nanu "tasya tAvadevaM ciraM yAvanna vimokSye'tha saMpattsye' iti zrato muktyanantaraM brahmasaMpattiH zrUyate / sA tu puruSottama saMge lIlArasAnubhAvAtiriktA vaktumazakyA / suktopasRpyavyapadezAt "muktAmapi siddhAnAM nArAyaNa parAyaNaH, sudurlabhaH prazAntAtmA koTiSvapi mahAmune" iti smRtezca / mukteH phalaM bhaktirasAnubhava eva satyukta gRhiNastatphalaM bhavati na veti saMzaye nirNayamAha-evaM bhUtasyokta rUpasya muktasya mukteryatphalaM bhaktirasAnubhavaH tasya. aniyamaH tasya bhagavadicchAnItvAt / sAdhanAprApyatvAt / ataeva "mukti dadAti kahicitsma na bhaktiyogam" iti zuka vAkyam / atra autsargika hetumAha-tadavastheti / "na sa punarAvarttate" ityasyAvRtyA muktyavasthAyA eva sArvadikatvena nirdhAraH kriyate / yadyapi evaM muktiphalAbhAvaniyama evAyAti, na tu tadaniyamastathApi-"tasya tAvadevaciraM" ityAdi pramANe "na sa punarAvarttate" iti zrutyA samaM virodhAbhAvAya autsargikI tadavasthA / tatphalaM tuH kasyacid ityanugraheNa puSTI pravezane bhavati iti svAbhiprAyaM prakaTI kurvatA bAdarAyaNena aniyama ityuktam / evaM sati "na sa punarAvarttate" iti zrutiH prapaMce punarAvRtti niSedhati, na tu tadatIte'pItijJeyam samApti jJApanAya aavRtiH|
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 544 ) athavA zrutau tadavasthAvaghRterhetorasmAkamapi tadavasthAvadhRtiyato'taH . 'phalA'niyamanizcayo'pItyarthaH / evaM sati muktiparyantaM sAdhanaM bhagavadbhAva iti nirNayaH sNpnnH| "usake mokSa meM tabhI taka kI dera hai jaba taka zarIra nahIM chUTatA usake bAda vaha brahma saMpanna ho jAtA hai" isa zruti meM mukti ke bAda brahma saMpatti batalAI gaI hai, usa mukti ko, puruSottama ke sAtha lIlAnurasAnubhava ke ati'rikta kucha aura nahIM kaha sakate / "nArAyaNa parAyaNa siddha mukta puruSoM meM karor3oM meM koI eka prazAntAtmA hotA hai" ityAdi smRti vAkya bhI hai / mukti kA phala muktirasAnubhava hai to, grahastha bhaktoM ko vaha prApta hotA hai yA nahIM ? isa saMzaya para sUtrakAra kahate haiM ki- ukta prakAra ke mukta jIvoM ko mukti ke phalasvarUpa prApta hone vAlA jo bhaktirasAnubhava rUpa phala hai vaha mile hI aisA koI niyama nahIM hai, vaha to bhagavadicchA ke hI adhAna hotA hai, sAdhana se nahIM milatA / "vaha prabhu mukti to de dete haiM kintu bhaktiyoga bahuta kaThinatA se hI dete haiM" ityAdi bhAgavatovata zukavAkya se ukta mata kI puSTi hotI hai / 'na sa punarAvarttate" kI jo punarAvRtti kI gaI hai usase, mukti avasthA kA sArvadika nirdhAraNa siddha hotA hai / yadyapi isa prakAra kA mukti phalAbhAva kA niyama bhI A jAtA hai, usake aniyama kI bAta nahI AtI phira bhI "tasya tAvadeva ciraM" ityAdi pramANa ke sAtha "na sa punarAvarttate" zruti kA 'virodha bhAva hai usake nirAkaraNa ke lie hI aniyama kI vyavasthA kI gaI hai, isa vyavasthA se donoM kA samAdhAna ho jAtA hai| ukta prakAra kA phala to kabhI-kabhI hI bhagavAna ke atyanugraha se, puSTi mArga meM praveza karane para hI hotA hai / isa apane abhimata abhiprAya ko prakaTa karane ke lie, aniyama pada "kA prayoga kiyA hai / isa prakAra, "na sa punarAvatta'te' iti prapaMca meM punarAvRtti kA niSedha karatI hai, usase atIta hone kI bAta nahIM kahatI / phala ke aniyama kI bAta nizcita ho jAne para.bhI zruti meM usa avasthA kI avadhRti kA jo hetu batalAyA hai, vaha hamArA abhimata siddhAnta hai (arthAt puSTi mArga meM saba kucha brahmarUpa hai aisI avadhAraNA karane para hI bhagavadanugraha prApta hotA hai) isa prakAra nirNaya hotA hai ki-muktiparyanta bhagavadbhAva kI sAdhanA karanI caahie| tRtIya adhyAya caturthapAda samApta
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha adhyAya .. caturtha pAda samanvayenAvirodhAt sAdhanabrahmavid yadi / .. tasyAgrimavyavasthA yA sA ca turye vivicyate / / jIvato mriyamANasya gacchataH saphalasya ca / / ato brahmavidA kAryamevameva, na cAnyathA // tAmasI buddhimAzritya ye mUDhAH sarva viplavam / vadanti zAstra nAzAya sadbhiH zocyAzcame'nu tAn / / brahmavid gamanAbhAvaH zatAzenApi ced bhavet / zAstrametad vRthA jAtaM sarvasUtra vinAzataH / / svApsya ca saMpatteratra brahmagatizru tii| anyathA na, zruterarthaH syAcced vyAsovadena kim // tAmasI buddhimAzritya yA muktiH kaizciducyate / sA suSupti zru terartho mohAdevAnyathA mtiH|| ato brahmavidaH kArya jIvataH pUrvamucyate / AvRttiH zravaNAdInAM navakRtyopadezataH // darzanArthatvato liMgAdapi brIhmavadhAtavat / AvRttI zravaNAdInAmAtmeti syAd dRDhA matiH // ApAtato darzanaM tadabhedenApi bodhyate / pratIkopAsanAdInAM naivaMbhAvo hi jAyate // AlambanArthaM tatrApi brahmadRSTiviziSyate / AdityAdibrahmadRSTeraMgatvaM na svataMtratA / / manane ca nididhyAse vishessshcocyte'dhunaa| AsanAdizaDaMgaistu cittaM zrautArtha eva hi // dhArayedAmaterevaM tataH siddhimavApsyati / / dharmAdharmabhayaM tasya nAstyeveti vinizcayaH // agnihotrAdikaM kArya saMnyAsaH phala eva hi / SoDhAcet puruSovyaktaH prArabdhAntephalaM bhavet //
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ etAvAn prathame pAde nirNayaH sUtrakRt kRtH| dvitIye mriyamANasya sarvendriyalayaH purA // liMgasyApi zarIrasya nADyotkrAntirihocyate / dinA'yanakRto nAsya vizeSo'stIti cocyate // tRtIye kramamuktau yo mArgoM yasya zrutermataH / tanirdhArAnyamArgArAgamaprApyatvaM ca varNyate // gantavyaM ca paraMbrahma kAryo lokastu neti ca / turIye puSTimaryAdAbhedena phalamucyate / / prabhorevaphalatvaM tannidoSitvaM ca varNyate / lIlAnityatvataH pUrNa guNatvaM ca tato'khilam // samanvaya avirodha aura sAdhanoM se huI brahmAvagati se brahmavid ko jo mukti prApta hotI hai usI kA isa aMtima cauthe adhyAya meM varNana kiyA gayA hai / mriyamANa jIva ko gati mukti rUpa ho yahI brahmavettA kI saphalatA hai, yahI brahma jJAna kA kArya hai, kucha aura prayojana nahIM hai / jo tAmasI buddhi ke Azraya se zAstrIya vicAroM meM uthala-puthala karate haiM, aise zAstra naSTa karane vAle, zAstrajJoM ke lie zocanIya haiN| yadi brahmavettA ke mokSa kI bAta kA thor3A bhI virodha kiyA jAtA hai to yaha sArA uttara mImAMsA zAstra vyartha ho jAegA aura samasta vedAMta sUtroM kI yojanA hI naSTa ho jaaegii| dahara vidyA ke rUpa meM jo brahmavid gati kA prakaraNa hai usameM suSupti aura brahma prApti se saMbaMdhita jo brahmagati ko batalAne vAlI zruti haiM, unakA anyathA artha nahIM kiyA jA sakatA, yadi anyathA artha saMbhava hotA to kyA vyAsadeva phala vicAra ke samaya usakA ullekha na karate / jo loga tAmasI buddhi ke sahAre jisa mukti kA vivecana karate haiM, vo suSupti zruti kA tAtparya hai, unakA aisA viparIta vicAra mohajanya hI hai| brahma vettAoM ko bhI jIva dazA meM, phalAnukUla kArya karane cAhie, zravaNa Adi nau sAdhanoM ke pAlana kA upadeza diyA gayA hai / bhagavAna ho jIva ke AtmA haiM, yaha nizcita siddhAnta hai| bhagavAna sarvAtmaka, sarvarUpa haiM aura Atma rUpa bhI haiM isa dRSTi se abheda dRSTi rakhanA, brahmavettA kA dvitIya kArya hai| pratIkopAsanA karane vAle aura karmamArgIyoM ko aisA bhAva nahIM hotaa| dhyAna ke Alambana ke lie to brahmavettA ko bhI kisI pratIka kA Azraya lekara viziSTa brahma dRSTi karanI hotI hai / Aditya Adi pratIkoM meM brahmadRSTi, aMga mAnakara hI kI jAtI hai svataMtra aMgI mAnakara nhiiN| isa prakaraNa
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ (547 ) meM manana aura nididhyAsana meM vizeSarUpa se bhagavAna kA vAhyAbhyantara prAkaTya hotA hai isakA nirNaya kareMge / bhagavAna ko vAhya prakaTa sthiti aura Antarika lolA prAkaTya meM zravaNa, kIrtana, smaraNa, pAda sevana, arcana aura baMdana Adi. chaH sAdhana citta samAdhAna ke zrauta sammata sAdhana haiM / ina sAdhanoM kA pAlana karane se nizcita hI siddhi prApta kara sakate haiM inake pAlana meM dharma adharma kA 'bhaya nahIM hotA / agnihotra ityAdi kAryoM ko karane vAle saMnyAsa lekara hI mokSa prApta kara pAte haiM / zravaNa Adi chaH sAdhanoM kA Azraya lekara upAsanA karane vAle, prArabdha bhoga ke samApta ho jAne para mukta ho jAte haiM / ityAdi bAtoM kA nirNaya sUtrakAra ne isa adhyAya ke prathama pAda meM kiyA hai dvitIya pAda meM, liMga zarIra kI nADI se utkrAnti bhI batalAI gaI hai, isameM dina ayana Adi kisI kI apekSA nahIM hotI yaha viziSTa gati hai / tRtIya pAda meM, krama mukti kA ullekha hai jisake anurUpa jo mArga hai, usI ko zruti mata se nirNaya kiyA gayA hai, anurUpa mArga ke nirdhAraNa meM anya mArgoM kI aprApti kI bhI carcA hai / ekamAtra parama brahma hI gantavya sthAna haiM, loka kArya prApya nahIM haiM, isa dRSTi se puSTi aura maryAdA bheda se, caturtha pAda meM phala kA vivecana kiyA gayA hai / paramAtmA kI prApti hI mokSa hai usakI anavadyatA kA varNana kiyA gayA hai, sArA vizva usakI nitya lIlA hai ataH vaha prabhu pUrNa guNa vAle haiM, ityAdi nirNaya anta meM ho jAtA hai / ___ asyaphala prakaraNatve'pisAdhanarUpasyApi zravaNasyAntaraMgatvaM jJApayitu tannirdhAramapyAha yaha adhyAya phala prakaraNa hai, zravaNa Adi isake antaraMga sAdhana haiM, isa bAta ko batalAne ke lie una para vicAra prastuta karate haiN| 1 adhikaraNa : AvRttirasakRdupadezAt / 4 / 1 / 1 // __"AtmAvA're draSTavyaH zrotavyomantavyo nididhyAsitavyaH' ityAdi vAkyavihitaM zravaNAdikaM kiM sakRdeva kartavyaM ut asakRt iti bhavati saMzayaH / ki tAvat prAptaM, sakRdeveti / tAvata vazAstrArthasyasaMpatteH na ca taNDulaniSpatti phalakAvaghAtasyeva darzanaphalakAnAM zravaNAdInAM tat siddhiparyantaM AvRttinyAyaprApteti vAcyam / avaghAtasya vituSIkaraNAtmakadRSTadvArakatvenatathAtvamastu
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( '548) nauma, prakRte svadRSTadvArakatvAt sakRtkRtenaiva adRSTa dvArA phalasaMpAdana saMbhavAdAvRttiraprayojakA, iti prApte, ucyate-AvRttireva zravaNAdInAM zrutyabhimatA / kutaH ? asakRdupadezAt / chAndogye zvetaketpAkhyAne-"aitadAtmyamidaM sarvam tatsatyaM, sa AtmA tattvamasi zvetaketo" iti vAkyena jaDajIvayobrahmAtmatvaM 'navakRtva umadiSTavAn / tathA ca sakRdupadezenaiva cedarthasiddhiH syAttadaikamevArthamekasmAt ekadaivA sakRntopadizet, prayojanAbhAvAt aitenAvadhAtavadantaH karaNadoSa nivarttanaM dRSTadvAramanyeSAmupadezAnAM caramasya tasya jJAna sAdhakatvamiti mantavyam / "AtmAvA're draSTavyaM" ityAdi vAkya meM vihita zravaNa Adi kevala eka bAra hI kartavya haiM athavA bAra-bAra ? aisA saMzaya hotA hai / vicArane se to eka bAra karane kI bAta hI samajha meM AtI hai, zAstra kA tAtparya aisA hI samajha meM AtA hai / jaise ki-musala ke punaH punaH avaghAta se dhAna kA chilakA 'alaga hokara nikala AtA hai vaise hI zravaNa Adi ke punaH punaH sAdhana se bhaga'vatprApti hotI ho aisA kucha nahIM hai / musala ke avaghAta se bhUsI kA alaga hokara cAvala kA nikalanA to pratyakSa bAta hai kintu bhagavatprApti koI laukika pratyakSa kA viSaya to hai nahIM ataH zravaNAdi sAdhanoM kA eka bAra karttavya hI 'phala sAdhana meM paryApta hai, unakI AvRtti kA koI prayojana nahIM samajha meM aataa| 'isa mata para sUtrakAra kahate haiM ki-zravaNa Adi kI AvRtti hI zruti ko abhimata hai / kyoMki upaniSadoM meM bAra-bAra upadeza diyA gayA hai / chAMdogya ke zvetaketu upAkhyAna meM "yaha saba kucha Atmya hai" vaha satya hai "vaha jo AtmA hai vaha tumhI ho" ityAdi vAkya meM jaDa jIva kI brahmAtmakatA kA punaH nae DhaMga se upadeza diyA gayA hai, yadi eka bAra ke upadeza se hI artha siddhi saMbhava hotI to, brahma tattva kA upadeza eka bAra hI diyA gayA hotA bAra-bAra nae DhaMga se upadeza na dete, tAttvika upadeza kI punarAvRtti hI, jAnakArI kI AvRtti ko siddha karatI hai| inako bAra-bAra zravaNa karane se, musalAvadhAta kI taraha antaHkaraNa ke doSa kA AvaraNa haTa jAtA hai phira anyAnya upadeza, - 'usa carama tattva ke jJAna sAdhaka hote haiM, aisA mAnanA cAhie / atraivahetvantaramAha-isI para dUsarA kAraNa upasthita karate haiMliMgAcca / 4 / 1 / 2 // zrutyanubhAvapakatvena smRtiliMgamityucyate / sA ca-"yathA yathA'tmA parimRjyate'saumatpuNyagAthAzravaNAbhidhAnaH tathA tathA pazyAti tatvasUkSmaM cakSuryathe
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 549 ) vAMjanasamprayuktam / " ityAdi rUpA tadAvRttimevaphalasAdhakatvenAha / atra " dRSTAntenApi dRSTa dvArakattvaM zravaNAdInAM sUcyate / AtmAvAre dRSTavya" iti padena zravaNAdInAM phalAtmakaM darzanaM pUrvamuktvA "zrotavyo mantavya" ityAdinA tatsAdhanAni pazcAdyadAha tenAtmanaH parokSamapi jJAnamavAMtaraphalarUpamiti / bhaktimArge paramaphala rUpatatsajAtIyatvena ca phalamadhyapAtyeveti zrutyAbhimatamiti jJAyate / tena sUtrakRdapi phala prakaraNe'pi sAdhana vicAraM cakAreti nigUDhAzayaH / tathApi zabdakramAdarthaM kramo balIyAniti nyAyAt dRSTavya iti padasya pazcAt saMbaMdhe tuktaro tirnAvasaraM prApnoti iti prakRti vicArasya phala prakAraNAsaMgatatvamApatatIti prakArAntareNa sUtrArtha ucyate / AvRttirasakRdupadezAt / zrutirhi karmajJAnabhaktoH sAkSAtparamparAbhedena puruSArthaM sAdhanatvena hInamadhyamottamAdhikAriNaH prati karttavyatvena pratipAdayati tatra teSAM svarUpaM tRtIye'dhyAye bAdarAyaNena pratipAditam atha turIye'dhyAye teSA phalaM cintyate / tatrAdau karmamArgasyaphalamucyate / jJAnabhaktayoreva krameNottamAttyuttamaphalakatva matastatsAdhanatvenaika tat karttavyam / na tu svAtaMtryeNeti jJApayitum / AvRttirIti- karmamArgasyAvRttiHpunarjjanmaphalaM tadapyasakRt / idaMpadamAvRttyobhavatrApi saMbadhyate / tathA cAtra pramANApekSAyAM tadAha hetutvena asakRdupadezAditi / zrutau karmamArge punarjanmAsa - kRdupadizyate yataH / anyathA sakRdupadezenaivatadavagamepyasakRdupadezo vyarthaH syAt, atastathetyarthaH / zruti ke anurUpa hI smRti kA vicAra bhI hai jaise ki - "merI puNyamayI kathA ke zravaNa se jaise-jaise AtmA kA parimArjana hotA jAtA hai vaise-vaise hI sAdhaka sUkSma tattva ko dekha pAtA haiM, jaise ki - aMjana ke prayoga se netroM kA mAlinya dUra hotA hai vaise hI zravaNa se mAlinya dUra hotA hai / " ityAdi smRti meM AvRtti ko hI phala sAdhaka batalAyA gayA hai / isa dRSTAnta se bhI zravaNa Adi kI pratyakSa sAdhanA siddha hotI hai / " are ! AtmA dRSTavya hai / " ityAdi se zravaNa Adi sAdhanoM kI phalAtmakatA pahile ktalAkara " vaha zrotavya aura maMtavya hai" ityAdi se una zravaNa Adi sAdhanoM kA bAda meM ullekha kiyA gayA hai, isase nizcita hotA hai ki - AtmAparokSa tattva hai, kintu usakA sAkSAkAra pratyakSa sAdhanoM se ho saMbhava hai / bhakti mArga meM parama phala rUpa jo bhakti prApti hai vaha ukta prakAra ke AtmasAkSAtkAra ko sajAtIya vastu hai, vaha bhI isI meM ullekha haiM aisA zruti abhimataM hai / isalie sUtrakAra ne bhI phala prakaraNa meM sAdhana vicAra prastuta kiyA hai, isa sUtra meM prayukta cakAra ke prayoga 1
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 550 ) meM yahI gUDhAzaya nihita hai| zabda krama se arthakrama adhika vajanI hotA hai ita niyama ke anusAra "dRSTavya" pada ko pazcAt saMbaMdha mAnane kI koI gujAyaza nahIM rahatI, ata: phala' prakaraNa se sAdhana ke varNana kI asaMgati pratIta hotI hai, isalie sUtrArtha ke prakArAntara se kaheMge-zruti,karma jJAna aura bhakti ko sAkSAt paramparAbheda se puruSArtha kA sAdhana batalAtI hai, hIna madhyama aura uttama adhikAro ke bheda se unake kartavya kA patipAdana karatI hai| ina sabake svarUpa ko bAdarAyaNa tRtIya adhyAya meM pratipAdana kara cuke haiN| aba cauthe adhyAya meM unake phala para vicAra karate haiN| sarva prathama karmamArga ke phala ko batalAte haiN| jJAna aura bhakti kA phala to uttama aura atyuttama hotA hai ataH unakA sAdhana karanA ho kartavya hai| binA sAdhana ke unakA phala nahIM hotA / kargamArga ko AvRtti se punaH punaH janma kI AvRtti hotI hai, sUtrastha AvRtti pada donoM hI prakAra kI (sAdhana aura phala kI) AvRtti ko batalA rahA haiN| zruti meM, karmamArga kI pravRtti se punarjanma kI AvRtti kA bArabAra ullekha hai, isase nizcita hotA hai ki karmamArga punarAvRtti paraka hai eka bAra ke ullekha se hI ukta bAta kI puSTi saMbhava nahIM ho sakatI isalie bAra bAra usakA ullekha kiyA gamA hai / vAjasaneyizAkhAyAMpaThyate-"evamevArya zarIraM Atmabhyo'Gga bhyaH saMpramucya punaH pratinyAyaM pratiyonyAdravati prANAyaivetti tatraiva punastena pradyotenaiSa AtmA niSkAmati" ityupakramya paThyate-"tavidyAkarmaNI samanvArabhetepUrvaprajJAceti' tatraivetadanupadameva-"tad yathAtRNajalAyuke" tyupakramya paThyate-"evamevAyaMpuruva idaM zarIraM nihatyA'vidyA gamayitvAnyannavataraMkalyANataraM rUpaMtanute pitryaMvA gAndharva' vA brAhma vA prAjApatyaM vA daivaM vA mAnuSaM vA'nyebhyo vA bhUtebhyaH" iti tatraivAne paThyate-"prApyAMtaM karNaNastasya yat kiMceha karotyayam tasmAllokAt punaretyasmai lokAya karmaNaH" iti / / jaisA ki vAjasaneyI zAkhA meM pATha AtA hai-'isa prakAra yaha zArIra AtmA ina aMgoM kA tyAga kara punaH anya yoni meM jAtA hai vahA~ se yaha AtmA punaH nikalatA hai" aisA upakrama karake kahate haiM-"vaha vidyA aura karma kA pUrvaprajJA ke anusAra prayoga karatA hai|" isI pATha se milatA julatA dUsarA pATha vahIM aura bhI hai-"vaha jalUka kor3e kI taraha zarIra chor3atA aura pakar3atA hai" aisA upakrama karake - "isa prakAra yaha jIva isa zarIra ko chor3akara avidyA ko chor3akara dUsarA navIna kalyANamaya rUpa dhAraNa karatA hai, vaha pita, gAMdharva,
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ brAhma, prAjApatya, daiva, mAnuSa yA anya bhUtoM ke rUpa ko grahaNa karatA hai" inI ke Age kahate haiM "una lokoM kA bhoga kara aMtima karmAnusAra punaH isI loka meM karma bhoga ke lie AtA hai|" ityAdi ____atra hetvantaramAha-liMgAcca-vedAnumApakatvena smRtiliMgamityucyate / sA ca bhagavadgItAsu-"vidyAmAm" ityupakamya paThyate "evaM trayIdharmamanuprapannA gatAgataM kAmakAmA labhante" iti / "Abrahma muvanAllokAH punarAvattinne'rjuna" iti ca / ukta mata kI puSTi meM smRsi kI sammati ko batalAne ke lie liMgAcca sUtra prastuta karate haiM, kahate haiM ki-"vidyAmAm" "trayI dharmamanuprapannA gatAgataM" AbrahmabhUvanAllokaH ityAdi bhagavadgItA ke vAkya bhI ukta tathya kI hI puSTi karate haiN| athavA "yathAkArI yathAcArI tathA bhavati sAdhukArI sAdhurbhavati pApakArI pApo bhavati puNyaH puNyena karmaNA bhavati pApaH pApena" iti zrutivartamAna janmakarmaNoH pUrvajanmasaMbaMdhikarmAnumApakatvaM vadati iti karmiNaH punarjanmAvazyakamiti jJAyate / evaM sati liMgatvena nirUpa gAdityarthaH saMpadyate / nivRttimArgIyasyApitasya jJAnopakartatvamAtraM, na tu janmanivartakatvaM mAnAbhAvAt / "jaisA karma karatA aura jaisA AcaraNa karatA hai vaisA hI hotA hai, sAdhu karma karane vAlA sAdhu hotA hai, pApa karane vAlA pApI hotA hai, puNya AcaraNa se puNyAtmA, pApAcaraNa se pApAtmA hotA hai" ityAdi zruti vartamAna janma kama ko pUrva janma saMbaMdhI karma ke anurUpa batalAtI hai / isase karma karane vAle ke punarjanma kI bAta nizcita hotI hai| nivRttimArgAya ke lie jo kahA gayA ki-"nivRttaM karma sevet" usakA tAtparya hai ki, karma kA AcaraNa, nivRktimArgI ke lie, jJAna kA sahayogI siddha hotA hai, vaha apane jJAna se hI janma se nivRtta ho jAtA hai, karma se vaha Abaddha nahIM hotA / evaM karmaphalaM vicArya jJAna phalaM vicArayati-isa prakAra karma ke phala kA vicAra karake jJAna ke phala para vicAra karate haiM 2. adhikaraNa : / AtmetitUpagachanti grAhayanti ca / 411.3 / /
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1 552.. ) .' pUrvArthanirUpaNavyavacchedAya tu zabdaH / jJAnino hibhagavantaM AtmatvenevopAsate tasyA nairantarye'nekajanma bhistathaiva teSAM hRdi bhagavAn sphurati / tadA svAnaMdAMzasyAthAvirbhAvAda brahmabhUtaH sannAtmatvenaiva brahma sphurati iti tadAnaMdAtmakaH saMstamanubhavati / etAdRzaH sarvopakArIti padArthamapi tasmai bhagavatA jJAnaM dattAmiti pravacanamapi tasya phalAntaH pAtItyAdhikAriNyupasthite tathevopadizati c| etadevAha-AtmetyAdinA / upa samIpe gamanaM praveza iti yAvat / sUtrastha tu zabda pUrvanirUpaNa kI pathakatA kA dyotaka hai| jJAnI, bhagavAna ko AtmArUpa se upAsanA karate haiM, unheM nirantara aneka janmoM taka vasI upAsanA karane ke bAda saphalatA milatI hai bhagavAn unake hRdaya meM atikAla meM sphurita hote haiN| usa sthiti meM ve svAnaMdAMza ke avirbhAva se brahmabhUta hokara AtmArUpa se brahmasphUrti kI anubhUti karate haiM, ve usa samaya apane ko paramAtmAnaMda rasa rUpa hI mAnate haiN| aise jJAnI sarvopakArI ho jAte hai, dUsaroM ke kalyANa ke lie bhagavAna unheM jJAna pradAna karate haiM jisake phalasvarUpa ve, upasthita adhikAriyoM ko usa jJAna kA upadeza kara kRtArtha karate haiM yahI bAta "Atmeti" ityAdi sUtra se kahI gaI hai| una jJAniyoM kA upa arthAt samIpa meM gamana arthAt praveza ho jAtA hai isalie ve aisA karane meM samartha ho jAte haiN| athavA--nanu jJAna bhaktyoranAvRttiH phalamata uttamete, natu karmetyAzayena karmaNaH phalamAbRttiriti yanirUpitaM tatredaM cintyate / "na sa punarAvartate" iti zrutiH sarvathA'nAbRttimAhota sAvadhikItAmamarazabdena tannivRttimiva / kimatra yuktam / sAvadhikImeveti / tathAhi pUrva karmanayatyasya tvayApyaMgIkAryatvAt tasyaprarohaika svabhAvatvAttasya dutikramatvAttatphalAnubhavasya AvazyakatvAt / . jJAna aura bhakti kA phala to anAvatti hai ataH ve donoM uttama haiM, karma meM anAvRtti nahIM haiM, isa Azaya se karma kA phala AvRtti batalAyA gayA aba ye vicArate haiM ki-"na sa. punarAvarttate" jo zruti hai, vaha eka dama anAvRtti batalAtI hai athavA kisI nizcita avadhi kI sUcanA detI hai, jaisI kI amarapadavAcI devatAoM ko sAvadhi nivRtti hotI hai| vicArane para to sAvadhi hI samajha meM AtI hai, pUrvakarma kI niyAmakatA to Apako bhI svIkRta hai, ve karma prarohaka svabhAva vAle hote haiM (arthAt aMkurita hone vAle hote haiM) unako sahaja hI nahIM kATA jA sakatA, unakA phala to bhoganA Avazyaka hai /
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 553 ) api ca "enaM viduH" iti zruteH sati jJAne hi sA / "yato vAcaH",. "agRhmo nani gRhyate" ityAdi zrutibhyo brahmajJAnAsaMbhavAt / ita eva bhaktirapi pratyuktA veditvyaa| jJAnA viSayesnehAsaMbhavAt / kiM ca-"sarvasyavazo savasyezAnaH" ityAdi zra tibhyo, "masyAvatAra karmANi gAyanti hyasmadAdaya: "na yaM vidanti tattvena" iyAdi smRtibhyazca kA pratyAzA jIvasyAtihInasya' tatprAptau / ataevopadezA'saMbhavo'pIti prApte pratyAha-AtmetyAdinA, tu zabdaH pUrvapakSa nirAsakaH, atrAyamAzayaH satyamukta bhavatA, tatrocyate, yathA agRhmatvAtimahattvAdidharmA bhagavati santi tathA sarvAtmatvamapi / "ya AtmanitiSThan" ityAdi zrutiSvAtmatvenaivoktaH / sarvadharmAzrayatve'pi yadA yadharma puraskRtya lIlAM karoti tatkAryameva tadA saMpadyate / hitakAritvasvabha vitvAtasya / evaM sati yasmin puruSe yadA Atmatvena lIlAM karoti tadA svapraptya-- nukUla prayatnavantaM vidhAyAtmAnaM prApayati / nanUkta duratikramaH karmasvabhAva iti, naiSa doSaH / nahi annarasapAkAya jagdhabhauSadhamapi gauravAya bhavati, tena na tannivRttirvA / vyApAdanakaH svabhAvamapi vizamAzIviSaM tadapagamapaTutaranigamasaMgamo nApagamayati vA / tathAbhagakdarpitaM tadarthaM ca kRtaM karma na karmanAzAya bhavatIti na vaktu zakyam "karmamokSAya karmANi vidhatte hyagadaM yathA" iti vAkyAt / agrAhyatvAtprAhyatvavirodhApahArastu jo sAmarthyazvarecchAbhyAM puraiva kRta iti nAdhikamatra nirUpyam / iti zabdo hetvarthe / tathA ca, bhagavAnAtmA bhavati sarveSAM jovAnA ato hetoruktarItyAtadanugraheNa tamupagacchanti / jJAnamArge'GgIkRtAstu sAkSAt prakaTe puruSottame sati tadbhajanArthamupasamIpaM gacchantItyarthaH / evaM zleSoktiriyamiti jJAyate / sampradAyAnuvRttirapi bhagavadiMgatetyetAdRzAH svathaM yena mArgeNa phalaM prAptAsti mArgamanyAmapi grAhayanti upadezaratrobhayatrApyAtmatvameva heturanyathA'tmArAmasya sarvanirapekSasyaivaM karaNAsaMbhevana mokSamArgA prasiddhireva syAt / tasmAt sarvathAnAvRttireva zratyabhimatetijJeyam / "ya enaMviduH" zruti jJAna se hI mukti batalAtI hai| "yato vAco' "agRhyo na gRhyate' ityAdi zrutiyoM se to nizcita hotA hai ki jJAna se brahmajJAna kI saMbhAvanA nahIM hai / bhakti se hI brahmajJAna saMbhava hai, yahI samajhanA.. cAhie / brahma, jJAna kA viSaya nahIM hai, kyoMki usameM sneha kA abhAva rahatAH hai| "sarvasyavazI sarvasyezAnaH'' ityAdi zruti aura "yasyAvatAra karmANi" na yaM vindatitattvena" ityAdi smRti se to atihIna jIva ko usakI prApti kI AzA hI nahIM raha jAtI / ataH usake saMbaMdha meM kucha bhI upadeza karanA asaMbhava hai|
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 554 ) ityAdi mata para "Atmeti" ityAdi sUtra prastuta karate haiM / tu zabda pUrvapakSa kA nirAsaka hai / kahane kA Azaya yaha hai ki jaise agRhyatva atimahatva Adi vizeSatAyeM bhagavAna meM haiM vaise hI sarvAtmakatA bhI hai| "ya AtmanitiSThan" ityAdi zrutiyoM meM unheM sarvAntaryAmI batalAyA gayA hai / vaha samasta vizeSatAoM ke Azrita hote hue bhI jaba jisa vizeSatA ko lekara lIlA karate haiM taba vahI kArya saMpanna hotA hai / unakA hita karane kA svabhAva hai ataH jIva meM jaba AtmA rUpa se lIlA karate haiM taba apanI prApti ke anukUla' prayatna vAlA use banAkara svayaM use prApta ho jAte haiM / jo yaha kahA ki kArya kA bhoga anivArya hotA hai, so vaha bAta yahA~ lAgU na hogI, jaise ki annarasa ke pakAne meM jalI huI auSadhi kAraNa nahIM hotI, vaise hI, isameM karma kA paripAka nahIM ho pAtA kyoMki-bhakti se sAdhaka kA antaHkaraNa dagdha ho jAtA hai| svabhAvataH donoM meM bhinnatA hote hue bhI jaise tIvratara viSa kisI vastu ko bhasma karane meM samartha hotA hai vaise hI bhakti se karmoM kA AvaraNa bhasmIbhUta ho jAtA hai| isalie yaha nahIM kaha sakate ki-bhagavadarpita yA bhagavAna ke lie kiyA gayA karma 'anyAnya karma ko naSTa karane meM samartha nahIM ho sktaa| "karmamokSa ke lie karmoM kA vidhAna hai jaise ki nIrogatA ke lie oSadhikA vidhAna hotA hai|" ityAdi vAkya karmanAza kI puSTi karatA hai| agrAhyatva aura grAhyatva ke virodha kA parihAra jIva sAmarthya aura IzvarecchA donoM se saMbhava hai, aisA hama pahile ho kaha cuke haiM isalie yahA~ vizeSa nahIM kheNge| sUtra meM iti zabda hetvarthaka hai / bhagavAna, samasta jIvoM ke AtmA haiM, isalie unakI kRpA se sAdhaka, unakI nikaTatA prApta karate haiM / jJAnamArga meM aMgIkRta jIva ke samakSa puruSottama kA sAkSAt prAkaTya ho jAtA hai, ataH bhajana ke lie unake samIpa jAtA hai| zleSoktarIti se aisA hI tAtparya prakaTa hotA hai / bhakta loga bhagavatkRpA se svayaM 'jisa mArga se phala prApta karate haiM, usI mArga meM anya logoM ko bhI khIMcate haiM, yaho saMpradAya kI pravRtti hotI hai / jJAna aura bhakti donoM jagaha AtmasvarUpa se hI upadeza diyA gayA hai, isa sthiti meM sAdhaka AtmArAma aura sarva nirapekSa ho jAtA hai, use kisI se kucha bhI kahanA yA karanA Avazyaka nahIM hotA, yaha mokSamArga kI prasiddha bAta hai / isa mArga se jAne vAle ko sarvathA anAvRtti hotI hai yahI zruti sammata siddhAnta hai| nanvAtmatvenoktirupAsanArtheti nokta sAdhIyaityatauttaraM paThati AtmatvarUpa se so nirdeza kiyA gayA hai vaha upAsanA ke lie hai kintu itane mAtra se to brahmasAkSAtkAra ho nahIM sakatA, isakA uttara dete haiM
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 555 ) na pratIkena hi saH / 4 / 114 // atadrUpetattvenopAsanaM hi pratIkamityucyate / tathA ca tAdRzena tena samokSo na bhavatotyarthaH / zru tisiddhatvAnnAstimokSa iti na mokSavakta zakyamiti bhAvaH / athavA'tmatvenoktirupAsanArtheti vadan vAdI vktvyH| phalArthameva tat, phalaMca zru tyuktastatpraveza eveti tvayApi vAcyam / evaM satyAdI jJAnamArge anupapattimAhanapratIke anAtmabhUte jJAnina upAgamaH pUvoktaH pravezaH saMbhatIti shessH| bhaktimArge'pi tAmAha / nahisa iti / nahi pratIkopAsane sa loka veda prasiddhaH puruSottamo'styupAsyatvena, yena tatprAkaTyaM syAt, tadupagamanaM cetyarthaH evaM jJAnabhaktyoH phalasattA saadhitaa| bhagavad vihIna rUpa meM tattvarUpa se kI jAne vAlI upAsanA ko pratIka kahate haiM / isa prakAra kI upAsanA se mokSa nahIM hotaa| isake mokSa na hone kI bAta zru tisammata hai ata: mokSa hone kI bAta nahIM kaha sakate / AtmatvarUpa se kI jAne vAlI upAsanA pratIka mAtra ho hai, aisA nahIM hai kyoMki yaha upAsanA hotI phala ke lie hI hai, bhagavAn meM praviSTa ho jAnA aisA zrutisammata phala to tumheM bhI svIkRta hai, ataH pahile jJAnamArga meM hI mokSa kI asaMbhAvanA kI bAta kahate haiM ki-anAtma pratIka meM, jJAnI kA praveza saMbhava nahIM hai| bhaktimArga meM bhI vahI bAta hai| loka aura veda kahI bhI puruSottama kI upAsanA pratIka rUpa se prasiddha nahIM hai pratIka meM usakA prAkaTya saMbhava nahIM hai, usameM praveza bhI saMbhava nahIM hai, jabaki jJAna aura bhakti donoM meM AtmatvarUpa se kI gaI upAsanA meM phala prApti hotI hai, ata: ise pratIka nahIM kaha sakate / nanu sarva khalvidaM brahma, AtmavedaMsarvam ityAdi zrutayaH sarvatrabrahmadRSTiM muktisAdhanatvena upadizaMti, sA ca pratIkAtmikaiveti, kathaM pratIkovAsanasya na mokSasAdhakatvamiti prApta uttaramAha "yaha saba kucha brahma hai, saba kucha yaha AtmA hai" ityAdi zrutiyA~, sarvatra brahma dRSTi rakhane kI bAta muktisAdhaka rUpa se karatI haiM yaha kathana pratIkAtmaka hI to hai, phira pratIkopAsanA se mokSa nahIM hotA aisA kyoM kahate ho? isa saMzaya kA uttara dete haiM brahmadRSTirutkarSAt / 4 / 1 // 5 // sarvatrabrahmadRSTirna pratIkAtmikA, sarvasya vastuto brahmAtmaka tvAt / sA ca
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ nopadezasAdhyA'to nopadizyate, kintvanUdyate / sAtvadhikArotkarSAt svata eva bhavatIti pratIkopAsanasya na muktisAdhanatvamiti sAdhUktam, etadevoktamanena suutrnn| sarvatra brahmadRSTi kI bAta pratIkAtmaka nahIM hai, apitu saba kucha vastutaH brahmAtmaka hI hai / yaha bAta upadeza sAdhya nahIM hai, ataH usakA upadeza na dekara kevala anavAda mAtra kiyA gayA hai use isa prakAra jAnakara upAsanA karane se vaha mukti svataH hI ho jAtI hai, kyoMki jAnakArI hone se adhikAra meM utkarSa hotA hai, yadi kevala pratIkamAtra mAnakara hI upAsanA kI jAya to upAsanA meM dikhAvA mAtra hogA, tIvratA pravaNatA nahIM ho sakatI, ataH pratIkopAsanA muktisAdhana nahIM hai, ye kathana ThIka hI hai / yahI bAta isa sUtra se kahI gaI hai| 3 adhikaraNa : AdityAdimatayazcAMga upapatta: / 4 / 1 / 6 / / chAMdogye- 'athahovAca satyayajJaM pauluSi prAcIna yogyakaM tvamAtmAnamupAssaityAdityameva bhamavo rAjaniti hovAceti, athahovAcendradyumnami" tyupakramya "tvaM kamAtmAnamupAssa iti vAyumeva bhagavo rAjanitihovAceti" evamevAgne praznabhedena vaktRbhedenAkAzApaprabhataya Atmatvena upAsanAviSayAuktAH / 'tatraivAsau vA Adityo devamadhviti "upakramyAnte paThyate" ya etamevaM vidvAnAdityaMbrahmatyupAste' iti / atredaM cintyate-atrapratIkopAsanatvamasti, naveti ? astIti pUrvaH pakSaH / tathAhi-sarva khalvidaM brahmati zrutau sarvamanUdya' brahmatvaM tatra bodhyata itinakvacid pratIkopAsanamastIti hi pUrva nirUpitam / taccokta zrutibhiH pratyekaM tatvenopAsyatvenoktyA nopapadyate / brahmaNa: ekatvAdekaprakArakeNaivopAsanena sarveSAM phalasiddheH pRthakpRthaguktaugauravAt prayojana vizeSAbhAvAcca / tAdRzAdhikArAbhAvAt pRthak taduktiriti ced na, sarvatra sadA tadbhAvanAyAM tathA'nubhavasyApi saMbhavAt / evaM sati vastutaH sarvasya brahmatvaM. nAbhimataM kintu yathA'dityAdInAM tattathAtathA sarvasyApIti pratIkopAsanatvameva sarvatra / tenaivaphalamiti prApte prativada ti-AdityAdau yA brahmatvaMmataya ucyante tAstu sAkArasyaiva brahmaNo vyApakatvAt tasya pratyekamapyaMgamupAsitaM phaladamityekaikAMgaviSayiNyastA vidhIyante / upapanna caitat / nahi sAkAravyApaka brahmaNo'GgAna brahmAto na pratIkopAsanA ttr|
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ (557 )) chAMdogya meM AtA hai ki-"phira usane puluSa ke putra satya yajJa se kahA 'ki--prAcIna yogya / tuma kisa AtmA kI upAsanA karate ho vaha bolA pUjya rAjan / maiM Aditya kI hI upAsanA karatA huuN| usake bAda usane indradyumna se kahA, tuma kisa AtmA kI upAsanA karate ho, vaha bolA pUjya rAjan / maiM vAyu kI upAsanA karatA huuN| "isake bAda prazna bheda aura vaktA ke bheda se AkAza jala Adi kI AtmArUpa se upAsanA batalAI gaI hai| usI jagaha 'aso vA Adityo devam" ityAdi upakrama karake samApti kI gaI hai ki-"ya etamevaM vidvAn AdityaM brahmetyupAste" ityAdi / isa prasaMga meM vicAraNIya yaha hai kiyahA~ pratIkopAsanA hai yA nahIM ? pratIkopAsanA hai, yaha to pUrvapakSa hai| tathA, "sarva khalvidaM brahma" isa zruti meM, samasta ko brahmatvarUpa se hI batalAyA gayA hai ataH kahIM bhI pratIkopAsanA nahIM hai, aisA abhI batalA cuke haiN| isalie ukta zruti meM pratyeka ko tatvarUpa se upAsya kahA gayA ho so samajha meM nahIM AtA / brahma eka hI hai, eka prakAra kI upAsanA se hI samasta ko phala siddhi alaga-alaga kahI gaI hai, jo ki usake gaurava ko dyotaka hai, usameM aura koI vizeSa prayojana nahIM hai / yadi kaheM ki-utkRSTa adhikAra kA abhAva hone se hI usakI pRthaktA batalAI gaI hai / so bAta nahIM hai, saba jagaha, sadA usakI bhAvanA karane se, vaisA anubhava ho sakatA hai / isa prakAra, samasta ko brahmatA vAstavika nahIM batalAI gaI haiM, apitu jaise Aditya Adi ko brahmatA hai, vaise hI samasta kI bhI hai| isalie saba jagaha pratIkopAsanA hI hai, usI se phala bhI milatA hai / isa mata para prativAda karate haiM ki Aditya Adi meM jo brahma mati kahI gaI hai, vaha sAkAra brahma kI vyApakatA ko lekara hI hai usa vyApaka virATa brahma kA pratyeka aMga upAsita hone para phala dene vAlA hai, isalie eka aMga kI upAsanA pRthak-pRthak kahI gaI hai / isa dRSTi se ukta prasaMga susaMgata ho jAtA hai / sAkAra vyApaka brahma ke aMga to brahma haiM nahIM, jinakI upAsanA kI bAta kahI gaI ho, ataH pratIkopAsanA kI bAta saMgata nahIM hotii| aparaMca "asau vA Adityo deva madhu" ityuktvA tasyapratidika razmInAM kRpAvalokana rUpANAMmadhutvaM nirUpya "tad yat prathamamamRtaMtadvasava upajIvantyagninA mukhena, na vai devA aznanti na pivantyetadevAmRtaMdRSTvAtRpyanti, ta etadeva rUpamabhisaMvizatyetasmAdra pAdudyanti "iti paThyate / tathA ca darzana mAtreNa anyadharma nivRttiH tasyeva svataMtra puruSArthatvena jJAnamatizayitasnehajavigADha bhAvena
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ (: 558 ) tatraiva layaH / punastadRrzanAnandAnubhavArtha bhagavAnevakRpayA punaH pUrvabhAvaM saMpAdayatIti tasmAdra pAdudayazcatatsarva bhagavadaMgatve evopapadyata ityapihetvabhipreto'rthoMjJeyaH / na hi pratIkatvaM idaM sarva saMbhavati, bhaktimArgIyatvAdasyArthasyeti bhAvaH / aMgAnAM bhagavatsvarUpAtmakatvenaikyamitijJApanAyaikavacanam / etena svarUpasyava phalatvamuktaM bhavatIti mukhyaH siddhAntaH sUcito bhavati / anyatra "yaha jo Aditya ke madhya meM madhu hai vaha deva hai" ityAdi kaha kara digantara vyApta razmiyoM ke madhutva kA nirUpaNa karake 'usameM jo pahilA amRta hai, deva gaNa na to use khAte haiM, na pIte haiM, ve ise dekha kara ho tRpta ho jAte haiM, usase vasugaNa agni pradhAna hokara jIvana dhAraNa karate haiM / ve devagaNa isa rUpa ko lakSita karake hI udAsIna ho jAte haiM aura phira usI se utsAhita hote haiM" ityAdi pATha hai / isameM kevala darzana mAtra se anya dharma kI nivRtti eka mAtra use hI parama puruSArtha tathA atizaya snehaja vigADha bhAva se usI meM laya batalAyA gayA hai usake darzanAnaMda ke anubhava ke liye, bhagavAna ho kRpayA punaH pUrva bhAva kA sampAdana karate haiM, usI rUpa se ye sArA udita hotA hai, saba kucha bhagavAna kA aMga hai, isI bhAva ko dikhalAyA gayA hai| inheM pratIka mAnane se saba kucha nahIM, ho sakatA ? bhakti mArgIya hone se hI uktabhAva hotA hai| sAre aMga bhagavAna ke hI haiM isa ekatA ke bhAva kI dRSTi se eka vacana kA prayoga kiyA gayA hai / bhagavatsvarUpa kI prApti hI phala hai, yahI siddhAnta niz-i cata hotA hai / arthAt samasta vizva ko bhagavatsvarUpa jAnane kI kSamatA hI phala hai| AsInaH saMbhavAt / 4 / 117 // pUrva sUtraNa dharmamAtrasya phalavatmuktyA'dhunArmiNaH phalatvaM tatsAdhanaMcAhasaMbhavat, utkaTasnehAtmaka sAdhanasya saMbhavAt tadadhInaH saMstadagra AsIno bhagavAna bhavati / etena bhakta vazyatoktA / pUrva sUtra se dharma mAtra kI phalatA batalAkara isa sUtra se dharmI kI phalatA aura usakI prApti ke sAdhana kA ullekha kara rahe haiM-kahate haiM ki-utkaTa snehAtmaka sAdhana se hI snehAdhIna bhagavAna sAdhaka ke sAmane upasthita ho jAte haiN| isase bhagavAna kI bhaktavazyatA batalAI gaI hai / evaM bahiH prAkaTyamuktvA'ntaraMtadAha
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra bAhya prAkTaya kI bAta kaha kara antara prAkaTya ko batalAte dhyAnAcca / 4 / 08 // bhAvAnotkaTya dazAyAM vyabhicAribhAvAtmaka satatasmRti rUpa dhyAnAdapi hRdi prakaTaH sannAsIno bhavati ityarthaH / tena sthairyamuktaMbhavati / __ bhAvoM kI utkaTa dazA meM vyamicArabhAvAtmaka satatasmRtirUpa dhyAna se hI bhagavAn hRdaya meM prakaTa hokara sAmane upasthita ho jAte haiM / isI se bhagavAna kI sthiratA bhI batalA dI gii| ____ evambhakta cchayaiva svarUpa prAkaTyamityuktyA lIlAnAviSkaraNaM AviSkaraNaM cApi tadicchaye vetyAha / isameM-"bhakta kI icchA se svarUpa prAkaTya batalAkara lolApUrvaka prabhu. kA AviSkAra aura anAviSkaraNa bhI inhI kI icchA se batalAyA gayA hai| acalatvaMcApekSya / 4 / 1 / 9 // bhaktacchAmapekSyAcalatvaM cakArAccalatmapItyarthaH / bhakta kI icchA se hI bhagavatsvarUpa kI acalatA aura caMcalatA hotI hai / smaranti ca / 4 / 1 / 10 // kecana bhaktAH svarUpanirapekSAstatsmaraNajanitAnaMdenava vismRtApavargAnta bhalAbhavanti / cakArAcchvaNa kIrtanAdayo'pi samuccIyante / taduktam-"atha. ha vAva tava mahimA'mRta samudravipraSA sakRllIDhayA svamanasi niSyandamAnAnavarata sukhena vismArita dRSTazratasukhalezabhAsAH parama bhAgavatAH" iti / athavA-"ahaM bhakta parAdhIna" ityAdi smRtiH pUrvokte prmaanntvenoktaa| kucha bhakta, svarUpadarzana meM nirapekSa hote hai ve kevala unake smaraNa janma Ananda meM hI vibhora hokara apavargataka ke phala kI anubhUti kara lete haiN| zravaNa kIrtana Adi se bhI unakI yahI sthita ho jAtI hai / jaisA ki-"he. prabhu ! ApakI mahimA se amRta samudra meM nimagna, usake svAda se unmatta bhakta apane mana meM pravAhita sukha se dRSTazra ta samasta sukhoM kI anubhUti ko bhUla jAte.
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. ( . 0 ) haiN|' athavA-"mai bhaktoM ke AdhIna hU~" ityAdi smRtiyA~ pUrvokta kathana kI puSTi karatI haiN| 4. adhikaraNa: yatra kAgratA tatrA'vizeSAt / 4 / 1 / 11 // athedaM vicAryate, bahirAvirbhAvo yenyo, yebhyazcAntaH teSAM teSAM ca mithastAramyamasti na veti ? tatra nirNayamAha-yatra bhakteSu ekAgratA bhagavatsvarUpe 'prakaTa evaikasmin grAhakacittadhArA, na tvantaravahivijJAna tatrobhayorantaH pazyato bahiH pazyatazca bhAve bhagavatsvarUpe ca vizeSAbhAvAnna taartmymstiityrthH| ___ aba vicArate haiM ki-jina bhaktoM ke samakSa bAhara avirbhAva hotA hai, aura jinake samakSa antara AvirbhAva hotA hai, una bhaktoM meM parasparatAratamya arthAt U~cAnIcA bhAva hai yA nahIM ? isa para nirNaya dete haiM ki jina bhaktoM meM ekAgratA hotI hai unhIM ke samakSa to bhagavatsvarUpa prAkaTya hotA hai, kyoMki unake citta kI dhArA eka hI lakSya kI ora pravAhita rahatI hai, unheM yAhyAmyaMtara kA kucha bhI bhAna nahIM rahatA ataH unake bAhara yA bhItara vahIM bhI bhagavAna kA svarUpa prakaTa ho unheM kucha bhI vizeSatA nahIM hai, isalie unameM koI U~cA nIcA nahIM hai / 5. adhikaraNa :Apra yANAttatrApi hi dRSTam / 4 / 1 / 12 // ukte'rtha evAyaM saMzayaH, anta: prAkaTyavato yadA bahiH saMvedane satyapi pUrvAnubhUta bhagavatsvarUpAnubhavastadA pUrvamantaramanvabhUvadhunA bahiranubhavAmItyanu vyavasAyo bhavati, na veti ? tatraH velakSaNyAdbhavitumarhatIti pUrvaH pakSaH / tatra siddhAntamAha-AprayANAditi / zrIbhAgavate-'prAyaNaM hi satAmaham" iti bhaMgavad vAkyAt prAyaNa zabdena svataH purupArthatvena prApyaM paramaM pAralaukika phalamucyate / tathA ca phalaM tanmaryAdIkRtya tasya saivAvasthA sArvadikI, na tu * bahiH prAkaTye'pi bahidRSTvAnusaMdhAnamityarthaH / tatastasya tatra sAyujyaM bhavati naM veti ? saMzayeM nirNayamAha-tatrApi prAvaNe'pi prApte tasya pUrvavat prabhuNA samamAlApAvalokana zrIcaraNanalinasparzAdikaM dRSTamevaphalaM, natvadRSTa sAyujyami
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 561 ) tyarthaH / yataH zuddhapuSTimArge'GgIkRto'nyathA pUrvokta bhAvasampattiH kathaM syAdityupa pattirhi zabdena sUcyate / etacca tadbhUtasya tu nAtadbhAva ityatra nirUpitam / ukta kathana para saMzaya hotA hai ki antaH prAkaTya kA anubhava kara cukane para jaba kabhI unheM bAhara prAkaTya kI anubhUti hotI hai taba unheM pUrvAnubhUta bhagavatsvarUpa kI jaisI anubhUti ho cukI hai, use hI aba bhI kara rahA hU~, aisA bhAva hotA hai yA nahIM ! pUrvapakSa to kahatA hai ki-bhinna prakAra kI anubhUti kA bhAna hotA hai / isa para siddhAnta rUpa se AprayaNAt ityAdi sUtra prastuta karate haiN| zrImadbhAgavata meM-"bhaktoM kA maiM hI prAyaNa hU~" ityAdi jo bhagavatvAkya hai, usase to prAyaNa zabda, svataH puruSArtha rUpa se prApya parama pAralaukika phala kA vAcaka pratIka hotaa| usa phala ke Azraya para hI kaha sakate haiM ki darzaka ko sadA eka sA hI darzana hotA hai bAhara prAkaTya meM kisI vAhya vastu kA usa para prabhAva par3atA ho, so bAta nahIM hai ? isa saMzaya para bhI nirNaya dete hai ki-usa prAyaNa kI prApti ho jAne para bhI sAdhaka pahile ko taraha, prabhu ke sAtha pratyakSa bAtacIta karatA hai, caraNa kamala kA sparza karatA hai, adRSTa sAyujya ko nahIM prApta karatA / kyoMki vaha zuddha puSTi mArga ko svIkAra kara cukA hai, anyathA pUrvokta bhAva kI prApti kaise kara sakatA hai ityAdi bhAva "dRSTa" zabda se hI sUcita ho rahA hai / sAdhaka tadbhUta hokara bhI atadbhAva vAlA nahIM hotA, yahI sUtra kA tAtparya hai| 6 adhikaraNa :-- tadadhigama uttarapUrvAdhayorazleSavinAzau tadvyapadezAt / 4 / 1 / 13 / / puSTi mArgIyabhaktasya phalaM nirUpya, maryAdAmArgIyasya tasya phalaM cintyate / tatha tu jJAnapUrvakatvaM bhakta rAvazyakam / karmamaryAdAyA api svakRtatvAttAmanulaMdhyaiva bhagavataHphalaM dIyate / tacca "nAmukta kSIyate" tadbhogAnukUla karmaNA svasajAtIyatatsaMtAnajananAda anirmokSa eva sarvasya saMpadyate / na ca prAyazcittavajjJAnasya karmanAzakatvaM vaktu zakyam / tadvattasya tad uddezenAvihitatvAt / tathAkathena caanyonyaashryH| duritasya cittA'zuddhihetutvena tannAze jJAnodayo pato'to maryAdAmArge muktiratuktaviSayeti prApta ucyate tadadhigame brahmajJAnesati-: jJAnasvabhAvAdevottarAghasyAzleSo'saMbaMdhaH pUrvasya tasya vinAzo bhavatItyarthaH / bhatrottarasyotpannasyAzleSa iti nArthastasyAtmanyevotpattestadati riktasya zleSasyAvAdato'nutpattirevArthaH / na caivaM maryAdAmAgIyatvamaMgaH / sAdhanaM vinA svasvarUpa
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 562. ) balenaiva kAryakaraNehi puSTiriha tu niyatakarmavirodhitvasvabhAvena jJAnenaiva tathA saMpatteH ataeva-"tadyathA ISAkAtUlamagnau protaM pradUyetavaM hAsya sarve pAdmAnaH pradUyante" iti zrutiragdRiSTAntamAha / smRtirapi-'yathaidhAMsi samiddho'gnirbhasmasAt kurute'rjuna," jJAnAgni sarvakarmANi bhasmasAt kurute tathA "iti / " sarvapANmAnaM tarati, tarati brahma hatyAM yo'zvameghena yajate" ityAdi zrutibhyastvayApi na tadbhoganiyamo vaktuM zakyaH / etenAmuktasyAkSayAbhoge ca karmAntarajananAnmokSAsaMbhava iti nirastaM veditavyam / na cAnyonyAzrayaH / anAdyavidyAjanitasaMsAravAsanAtmikAhi sA / sA ca gurUpasattizravaNamananavidhyupAsanAdirUpayA jJAnasAmagra yaiva nAzyate / avidyA paraM jJAnena nAzyata iti kva tat prasaMgaH / jJAna sAmagna yA baliSThatvAt karmaNo durbalatvAnna tatpratibaMdhakatvamiti jJAnanAzyatvabodhakazru ti-smRtimatA tvayA'pyurarI kArmam / imamevahetumAhAcAryastavyapadezAditi / puSTimArgIya bhakta ke phala kA nirUpaNa karake aba maryAdA mArgIya ke phala kA vicAra karate haiM / maryAdA mArga meM jJAnapUrvaka bhakti Avazyaka hotI hai / karma maryAdA yadi bhagavat karma paraka hotI hai to bhagavAn zAstrIya karma ke ullaMghana ho jAne para bhI phala pradAna karate haiN| vaise to karma binA bhoga ke kSINa nahIM hote kintu jaba ve hI karma bhagavat paraka ho jAte haiM to bhagavadIya karmoM kI sRSTi karate haiM, ataH unase chuTakArA pa ne kA prazna hI nahIM uThatA, ve baMdhana ke kAraNa hI nahIM hote / prAyazcit kI taraha, jJAna, karma ko nAza karatA ho aisA nahIM kaha sakate, prAyazcit kI taraha, jJAna meM uddezya nahIM hai| aisA mAnane se jJAna aura karma kA anyonyAzraya hogA / pApa se citta azuddha hotA hai, usaka nAza hone para hI jJAnodaya hotA hai, isalie maryAdA mArga meM mukti nahIM hotI yahI mAnanA cAhie isa mata para kahate haiM ki- brahma jJAna ho jAne para usa jJAna se svataH hI agrima pApoM se zleSa samApta ho jAtA hai tathA bIte hue pApoM kA vinAza ho jAtA hai / saMbhAvita pApoM kA azleSa hotA ho so bAta bhI nahIM hai apitu antaHkaraNa meM pApoM kI utpatti hI nahIM hotI isa prakAra maryAdAmArga kA bhaMga bhI nahIM hotaa| isa mArga meM binA sAdhanA ke hI jJAna ke svarUpa ke bala se hI puSTi ho jAtI hai / jJAna, niyata karma ke virodhI svabhAva kA hai ataH usI se mukti prApta ho jAtI hai / "jaise ki-agni meM tUlarAzi tinake Adi bhasma ho jAte haiM, vaise hI jJAnI puruSa ke pApa bhasma ho mAte haiN|" ityAdi zruti meM jJAna ko agni ke dRSTAnta se batalAyA gayA hai|
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 563. ) aisA hI smRti vAkya bhI hai-"ajuna ! jaise ki-iMdhana ko prajvalita agni bhasma karatA hai vaise hI jJAnAgni samasta karmoM ko bhasmasAta kara detA hai|" jo azvamedha karatA hai vaha pApoM se mukta ho jAtA hai brahmahatyA se mukta ho jAtA hai / " ityAdi zrutisammata bhoga mokSa ko bAta to Apako bhI mAnya hogI, imako jAnakara to Apa bhoga niyama kI bAta kaha nahIM sakate / isI prakAra jJAna se bhI binA bhoga ke hI karma kSaya ho jAtA hai| binA bhoge karma kSaya nahIM ho sakatA ye mata isI AdhAra para nirasta ho jAtA hai / anyonyAzraya kI bAta bhI lAgU nahIM hotI / anAdi avidyA janya saMsAra vAsanAtmikA bhoga zRkhalA, guru zaraNAgati pUrvaka Acarita zravaNa manana vidhi upAsanAdi rUpa jJAna sAmagrI se hI naSTa hotI hai / avidyA paraM jJAna se naSTa hotI hai, aisI koI khAsa bAta nahIM hai / karma se jJAna sAmagrI baliSTha hotI hai, ataH karma usameM pratibaMdhaka nahIM ho pAtA / jJAna ke dvArA karmanAza ko batalAne vAlI zruti aura smRti to Apako bhI svIkAranI cAhie, yahI bAta sUtrakAra ne tadvyapadezAt pada se batalAI hai| itarasyApyevamasaMzleSaH pAte tu / 4 / 1 / 14 // pApasya zAstra virodhitvena zAstrIya jJAnena mamaM virodhobhavatu nAma / dharmasyAtathAtvenAvirodha evetyAzaMkAnirAsAya pUrvanyAyAtidezamAha / itarasya puNyasyApyevaM, pUrvasyanAza uttarasyAzleSa ityrthH| avidezAddheturapi sa eva jJeyaH / tathAhi-ubhe u haiveSa ete tarati" kSIyante cAsya karmANi "iti sAmAnyavacanAt" jJAnAgni sarvakarmANi" iti smRtau sarvazabdAcca tathA / athedaM zaMkyate-maryAdAmArgIyatvAt jJAnAnantaraM bharatavata saMgadoSeNa bhagavadbhAvAt cyutau saMgajadoSotpattivadane vihinaniSiddhakarmaNorapyutpattirvakta zakyeti jJAnasya na sarvAtmanA karma virodhitvamiti / tatranirNayama"ha-pAte, bhaktimArge bhagavadbhAvAccyutiH pAta ityucyate / turapyarthe / apizabde vAcye vyavacchedArthaka tuzabdoktyA asmin mArge pApasya vyavaccheda eva, "nahi kahicinmataparA" iti vAkyAta paraMtu maryAdA mArgIyatvAt prArabdhabhogArtha prabhuzcettathA karoti tadabhAve pUrNe sati tadbhogo'saMbhAvita iti tadaivaM bhavatIti vyAsAbhiprAyo jJAyate / pApa zAstra virodhI tattva hai, ataH zAstrIya jJAna ke sAtha usakA virodha honA cAhie dharma zAstra sammata tattva hai, usake sAtha usakA koI virodha nahIM honA cAhie, isa saMzaya kA nirAkaraNa bhI pUrva niyamAnusAra hI karate hue
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahate haiM ki-jaise pApa ke azleSa vinAza kI bAta hai vaise hI puNya kI bhI hai, 'pApa karane se pUrva puNya kA nAza tathA uttara puNya kA azleSa hotA hai / atideza se bhI yahI bAta nizcita hotI hai "vaha donoM se mukta ho jAtA hai" usake karma kSINa ho jAte haiM" ityAdi sAmAnya bodhaka vacanoM se tathA "jJAnAgni sarva karmANi" Adi smRti ke sarva zabda se bhI ukta bAta kI puSTi hotI hai / isa 'para zaMkA karate haiM ki-maryAdAmArgIya hone se, jJAna ke bAda, bharata kI taraha saMga doSa se bhagavadabhAva se cyuta ho jAne para, saMgajadoSotpatti kI taraha Age calakara vihita aura niSiddha karmoM kI utpatti bhI ho sakatI hai, isalie jJAna pUrNataH karmavirodhI ho aisA nahIM kaha sakate / isakA nirNaya karate haiM kibhaktimArga meM bhagavadbhAva se cyuta ho jAne ko pAta kahate haiM, sUtra meM prayukta tu 'zabda api artha meM prayukta hai api zabda vyavacchedaka hai, ataH pAte tu kA tAtparya huA ki-bhakti mArga meM pApa kA vyavaccheda ho jAtA hai arthAt pApa kA vyavaccheda ho jAne se patana ho jAne para bhI pApa saMzleSa nahIM hotA / "nahikarhicinmataparA" ityAdi bhagavad vAkya ukta tathya ko puSTi karate haiM / kintu maryAdAmArgIya hone se prArabdha bhoga ke lie, prabhu hI vaisI vyavasthA kara dete haiM jaba vaha bhAva pUrNa hotA hai to karma kA bhoga nahIM hotA, yaha bAta bhakti meM hI hotI hai, aisA vyAsa jI kA abhiprAya jJAta hotA hai / tathA ca tasmin satyapyuttarasya karmaNo'saMzleSaNa evetyarthaH pUrvasUtra evamevA'zleSazabdasya vyutpatteH / atidezasya vampadenaiva prApteH sarva sUtraM tatparatvena na vyAkhyeyam / pAta zabdasya dehapAte tu zabdasya avadhAraNamarthamuktvA dehapAte mukterAvazyakatvAvadhAraNaM vAkyArtha iti cokti sAdhIyasI / muktiprApaka padA'bhAvAd bhogena tvitare kSapayitvA'tha sampadyate, ityagravaktavyatvAcca / usa bhakti kI sthiti meM uttara karma kA bhI asaMzleSa rahatA hai / pUrva sUtra meM azleSa zabda kI vyutpatti se yahI artha nizcita hotA hai / atideza vAcI sUtrastha evam pada se dhvanita hotA hai ki sAre sUtra tatparaka hI nahIM mAnane cAhie / pAta zabda dehapAta aura tu zabda avadhArArthaka hai, ataH dehapAta hone para to mukti Avazyaka hai, yahI ukta pApamukti sUcaka vAkya meM kahI gaI hai / mukti prApaka pada ke abhAva se, ukta vAkya kA tAtparya hotA hai ki-puNya ko bhogakara mukta hotA hai / ise Age kahA bhI hai| anAragdha kArye evatu pUrve tadavadheH // 4 // 1 // 15 //
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 565 ) nanu dehasya karmajanyatvAttannAze tannAzasyAvazyakatvAcca brahmavidaH pravacanAnupapattiH / evaM sati brahmajijJAsogurUpasattyAdi sAdhanA'saMbhavaH / "AcAryavAn puruSoveda" iti zrutestadabhAvena jJAnamArgaucchedena bhaktyuccheda prasaMgaH, ityAzaMkya samAdhatte-pUrve-pUrvasUtrAbhyAM jJAnanAzyatvena ye prokte pApapuNye te nAzeSe, kintvanArabdhaM bhogAyatana lakSaNaM kArya yAbhyAMteevetyarthaH / deha karma janya hotA hai, ataH deha ke nAza ho jAne para karma kA nAza bhI avazya ho jAtA hogA, phira brahmavida saMbaMdhI pravacana kI bAta vyartha hI hai / tathA brahma jijJAsu ko guru zaraNAgati pUrvaka sAdhanA kI bhI AvazyakatA nahIM hai / "AcArya puruSa brahma ko jAnatA hai" isa zruti meM kahIM bhI jJAnamArga yA sAdhanA kA ullekha to hai nahIM, ataH jJAnamArga kA uccheda ho jAtA hai aura bhaktimArga kA bhI, ityAdi zaMkA kA samAdhAna karate haiM- pUrva ke do sUtroM se jo jJAna dvArA pApa puNya ke nAza kI bAta kahI gaI vaha sAre ho pApa puNya nAza kI bAta nahIM hai apitu jina karmoM kA bhoga prArambha nahIM ho pAyA hai, unhIM ke nAza kI bAta kahI gaI hai, jo bhoga prArambha ho cuke hai, unase to bhogakara hI chuTakArA milatA hai| nanvitara nirapekSaM hi jJAnaM svazaktyaivAgniredha iva karmANi dahati iti pUrvamuktaM, tathA satyazeSameva tad dahatItivaktu yuktam, na tu sazeSam / zakteraviziSTatvAt / na ca karmanAze'pi saMskAravazAt kulAlacakra bhramivattadvAsanAvazAt dehAdisattayA pravacanAt upapattiritivAcyam / jJAnasya sarvato balavatvAt savAmanasya tasya nAzanAt / nahi mahAzilA niSpAte cakrabhramiranuvattitu zaknoti ityAzaMkya ArabdhakAryadahane hetumAha-tadavadheH; tajjJAnenArabdhakAryAM'dahanaM yat tadakhilakAraNakAraNatvena akhilasyapUrvAvadhirUpabhagavadicchA lakSaNAddhatorithaH / tatra tasyApi dahanecchA tatra tathaiveti nigUDhAzayaH / ata evAna tathA vakSyate / ataeva zrI bhAgavate "magadArakAbhAsena svArabdha karmaNA yogArambhaNato vibhrazitaH" iti "upabhogena karmArabdhaM vyapanayanniti" ca bharataM prativacanaM gIyate / evaM satimaNimaMtrAdi pratibaddha zakteragneriva jJAnasyApyadAhakatve na kAcid hAniriti sarvamanavadyam / icchA pratibaddhatAdazAyAM na prAcInA dazAstIti tad * vyavaccheda jJApanAya tu zabdaH / etena bhagavadbhAvasya sarvato balavattvAt kathaM tasya pAta iti zaMkA nirstaa| bhagavadicchAyA mUlakAraNatvenoktestasyAH sarvato bolaSThatvAt / tathecchA ca svakRta maryAdApAlanAya puSTAvaMgIkRtena tatheti sarvamanavadyam /
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 566 ) jJAna kisI bhI sAdhana kI apekSA nahIM rakhatA vaha apanI zakti se ho, agni se IMdhana kI bhA~ti karmoM ko bhasma kara detA hai aisA pahile hI kaha cuke haiM, vaha sAre hI karmoM ko bhasma kara detA hai aisA kahanA ThIka nahIM, kucha karmoM kohI bhasma karatA hai yahI kahanA ucita hai, usameM sAmAnya zakti hI hai, vizeSa - nahIM / karma nAza ho jAne para bhI, kumhAra ke cakke kI taraha, vAsanAvaza dehAdi kI sattA nirantara banI hI rahe, aisA bhI nahIM kaha sakate / jJAna, vAsanA Adi * se balavAna hai ataH vaha vAsanA yukta karma kA nAza karatA hai / bar3e bhArI patthara ko rakha dene se cakke kA ghUmanA banda ho sakatA hai vaise hI Arabdha karma bhI, jJAna kI balavattA se bhasma ho jAte haiM, aisA bhI nahIM kaha sakate / kyoMki - Arabdha kAryoM kI samApti to apanI avadhi para hI hotI hai, usa jJAna se Arabdha kArya kA dahana nahIM hotA, usakA dahana to, akhila kAraNoM ke kAraNa paramAtmA kI samasta pUrvAvadhi rUpa icchA se hI hotA hai / jahA~ una kAryoM kI bhI dahana kI icchA hotI hai vahA~ paramAtmA vaisA hI bAnaka banA dete haiM. yahI nigUDha Azaya hai / ise hI Age batalA rahe haiM / jaisA ki - zrI bhAgavata chaunA ke prema meM, yogI bharata apane Arabdha karma se bhraSTa ho gae" upabhoga se Arabdha karma ko samApta kara" ityAdi prasaMga bharata ke saMbaMdha meM AtA hai / isa prakAra, maNi maMtra Adi pratibaddha zakti se jaise agni kI dAhikA zakti kSINa ho jAtI hai, vaise hI, bhagavadicchA zakti se jJAna kI dAhikA zakti kuMThita ho jAtI aisA samajha meM A jAne para zaMkA kA samAdhAna ho jAtA hai / bhagavadicchA se pratibaddha dazA meM, prAcIna dazA nahIM raha jAtI, yahI bAta tu zabda se sUtrakAra batalA rahe haiM / bhagavadbhAva sarvAdhika balavAna hotA hai, phira . bhakta kA patana kaise saMbhava hai ? ityAdi zaMkA bhI ukta vicAra se samApta ho jAtI hai / Arabdha bhoga meM bhagavadicchA hI mUla kAraNa hotI hai, ataH use hI sarvAdhika baliSTha kahA gayA hai / bhagavadicchA, apanI banAI huI maryAdA kA pAlana karane ke lie hI hotI hai, maryAdA pAlana se hI jIva puSTa hotA hai, usa puSTa jova ko hI bhagavAna svIkAra karate haiM / meM - " mRga agnihotrAdi tu tat kAryAyaiva taddarzanAt |4| 1316 // nanu prArabdhaM hi prAcInaM, tannAzAya tadbhoga eva karttavyo brahmavidA, na tu vihitamanyadapi agnihotrAdi prayojanAbhAvAt / dRzyate ca tAdRzAnAM tatkaraNamatra uttarasya karmaNaH saMzleSa Avazyaka ityAzaMkya tatprayojanamAha - tu zabdaH zaMkAvyudAsakaH / agnihotrAdivihita karma karaNaM tatkAryAyaivaM bhaugakAryAya
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 567 ) prArabdha nAzAyaivetyarthaH / yeSAmagnihotrAdikArakaM prArabdhamasti tairevatannAzAya bhogavattadapi kriyate, na tvatAdRzairata eva na sanakAdInAM tathAtvam / kuta etat ! tad darzanAt -- "yathAkArI yathAcArI tathA bhavati, sAdhukArI sAdhurbhavati, pApakArI pApo bhavati, puNyaH puNyena karmaNA bhavati, pApaH pApena" iti zrutiH pUrvaM karmaNo'grimakarma hetutvaM darzayati iti nAnupapattiH kAcit / kecittu jJAnasya yatkAryaM tadevAgnihotrAdiriti tatkAryAyeti padasyArtha vadaMti / sa na sAdhuH / tadadhigama ityupakramAd brahmavidaH prArabdhAtmaka pratibaMdhanAze mokSasya pUrvajJAne neva saMpattoH karmaNo vaiyarthyApAtAt / " tametaM vedAnuvacanena" ityAdi zruti, darzanapadArtha ityapi pUrvavirodhAdupekSyaH / prArabdha to prAcIna karmoM kA hI pariNAma hotA hai ataH brahmavettA, use nAza karane ke liye use bhoga hI leM agnihotra Adi anya sAdhanoM ko kyA AvazyakatA hai / unake pAlana kA prayojana ho kyA hai ? agnihotra Adi karane vAloM ko bhI uttarIya pApoM kA AzleSa hotA dekhA jAtA hai / isa zaMkA kA samAdhAna karate hue agnihotra Adi kA prayojana batalAte haiM / kahate haiM kiagnihotra Adi zAstra vihita karma karane se prArabdha nAza hI hotA hai / jina logoM kA agnihotra Adi kAraka prArabdha hotA hai, ve hI usa prArabdha ko, agnihotra Adi ke pAlana ke rUpa meM bhoga kara nAza karate haiM, jinakA vaisA prArabdha nahIM hotA ve nahIM karate jaise ki - sanakAdi ne nahIM kiyA / aisA varNana bhI milatA hai - " jaisA karma karatA aura jaisA AcaraNa karatA hai vaisA hotA hai, sAdhu karma karane vAlA sAdhu hotA hai, pApakarma karane vAlA pApI hotA hai, puNya se puNya aura pApakarma se pApa hotA hai" yaha zruti pUrva karma ko agrima karma kA hetu batalAtI hai / isa prakAra ukta sasasyA kA samAdhAna ho jAtA hai / kucha loga kahate haiM ki, jo kArya jJAna karatA hai vahI kArya agnihotra Adi bhI karate haiM, unakA ye kathana sahI nahIM haiM / brahmavettA ke yadi prArabdhAtmaka pratibandha kA nAza ho jAya to mokSa ke pUrvajJAna se ho mukti ho jAvegI / phira zAstrIya karmoM kA mahatva hI samApta ho jAvegA / "tametaM vedAnuvacanena" ityAdi zruti bhI phira upekSya ho jAvegI / 7. adhikaraNa: ato'pi keSAmubhayoH |4|1|17|| tadevaM pUrvaM sUtracatuSTayena maryAdAmArgIya bhaktasya maryAdayaiva mukti pratibandha
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 568 ) saMbhavaH tayaiva tannAzAzceti nirUpitam / adha puSTibhAgIMyasya dinaiva bhogaM prArabdhaM nazyati na veti vicAryate / tatra bhogekanAsya svabhAvatvAttasya na taM vinA'syApi tannazyatIti prApte nirNayamAha / ekeSAM puSThimArgIyANAM bhaktAnAmubhayoH prArabdhAprArabdhayorbhoga vinaiva nAzo bhavati / kuta etat ? tatrAhaataH, zruteH karmaNe jJAnanAzyatva nirUpikAyAH / brahmavida evaM pravacanAdi nirUpaNena tadanAdaprArabdhakarmAkSepaka zrutezca / atyApi zrutiH paThyate - "tasyaputrA dAyamupayanti suhRdaH sAdhukRtyAM dviSantaH pApakRtyam" iti / jJAnabhogAbhyAM karmanAza nirupaka zrutyA'syAH zrutevirodha parihArAvazyaM viSaya bhedo vAcyaH na ca kAmyakarma viSayeryaM zrutiritivAcyam / tadadhigama uttarapUrvAdhayo razleSavinAzAviti sUtreNe tasyApyevamiti sUtrAvayavena cA'vizeSeNArabdhAtiriktakarmaNorakhilayornAzanirUpaNAt / pApakRtyAyAM kAmyatvAssaMbhavAcca / tasmAdatyanugraha bhAjanasya bhaktasya svaprAptivilambamasahiSNurbhagavAn asya prArabdhametatsaMbaMdhigataM kRtvA tasyatena bhogaM kArayati / prArabdhaM bhogekanAzyamiti svakRtamaryAdApAlanAya na nAzayati / na ca tayoramUtta tvenAbhyAgama prasaMgena ca naivaM vaktumucitamiti vAcyam / IzvaratvenA'nyathApi karaNa saMbhavAt / maryAdA viparIta svarUpatvAt puSTimArgasya na kAcAnAtrAnupapattirbhAvanIyA / tasyA atra bhUSaNatvAt / aMta evaikeSAmiti durlabhAdhikAraH sUcitaH / pUrva ke cAra sUtroM dvArA, maryAdAmArgIya bhakta kA mukti pratibaMdha aura usakA nAza maryAdA se hI hotA hai, aisA nirUpaNa kiyA gayA aba bicArate haiM ki- puSTimAgoMya bhakta kA prArabdha binA bhoga ke nAza hotA hai, yA nahIM ? prArabdha binA bhoga ke naSTa hotA hI nahIM, ataH bhoga ke binA puSTimArgIya kA prArabdha bhI naSTa nahIM ho sakatA, isa sAmAnya vicAra para nirNaya dete haiM ki eka zruti se to aisA jJAta hotA hai ki puSTimArgIya bhaktoM kA prArabdha aura aprArabdha donoM hI binA bhoga ke naSTa ho jAtA hai| jJAna dvArA ubhaya prakAra ke karmoM kA nAza batAne vAlI zruti aura anya zrutiyoM se ukta kaMthana kI puSTi hotI hai, eka aura zruti bhI kahatI hai ki - "mukta jIva kA dhana putra prApta karate haiM puNya karmoM kA phala mitra loga pAte haiM, zatru loga pApa kA phala pAte haiM / " jo zra uti jJAna aura bhoga se karmanAza kA nirUpaNa karatI hai usase aura isa zruti ke sAtha jo virodha hai, usake parihAra ke liye, viSayabheda mAnanA pdd'egaa| yaha zruti, kAmya karma viSayaka hai, aisA nahIM kaha sakate / " tadadhigama " Adi terahaveM sUtra meM aura "inurasyApyevama" Adi caudahaveM sUtra ke avayava se
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 566 ) jo prArabdha ke atirikta samasta sAmAnya karma ke binAza kA nirUpaNa kiyA gayA hai, usase pApakRtyoM ko kAmya nahIM kaha sakate / ina saba vicAroM se nizcita hotA hai ki, bhagavAna, apane ati anugraha ke bhAjana bhakta ke, apanI prApti meM bilamba ko na saha sakane ke kAraNa, prArabdha bhoga ko usake sambandhI janoM se jor3akara bhoga karAte haiN| prArabdha, bhoga se hI naSTa hotA hai, apanI banAI huI .maryAdA ko ukta prakAra se pAlana karAte haiM, naSTa nahIM karate / ye kahanA ThIka nahIM ki prArabdha puNya aura pApa amUrta bhagavAna dvArA kaise, bhoga karAe jA sakate haiM, Izvara hone ke kAraNa unameM asaMbhava kRtya ko bhI karane kA sAmarthya hai| puSTimArga meM, bhakta svapaM prArabdha nahIM bhogatA, vaha bhagavadIya maryAdA ke viparIta hai, phira bhI usameM thor3I bhI asaMbhAvanA nahIM mAnanI cAhie vaha to usa mArga kA AbhUSaNa hI hai "ekeSAM" pada se sUtrakAra puSTimAgIya bhaktoM ke ukta durlabhAdhikAra kA hI ullekha kara rahe haiN| yadeva vidyayeti hi / 4 / 1 / 18 // nanu 'yadeva vidyayA karoti" iti zrutyA vidyApUrvakaM karma karaNe vIryAtizayaH phalaM zra yate / ato brahmavidyAvato'pi tathAtvasyocitatvAt taduttarasyAzleSa iti ye duktaM tannopapadyate, iti prApyate, Aha-yadeveti / hi yasmAd he toH tvayA "yadevaM vidyayA karoti zraddhayopaniSedeti" zra tireva brahmavido'pi karmotpattiprasaMjikAtvenodAhRtA, sA tu na tatsamarthA tathAhi-"U.mityetadakSaramudgIthamupAsIt" ityupakrabhya tasya rasatamatvaM mithuna rUpatvamanujJAkSaratvaM trayIpravRtti hetutvaMca nirUpyaitadagna "yadyeva vidyayA" ityuktvA "iti etasyaivAkSarasyopavyAkhyAnaM bhavati "ityupasaMhArAd udgIthopAsanAviSayameva "yadeva vidyayA" iti vAkyamiti jJAyate / tenoktarasatamatvAdiprakArakopAsanAno madhye yadeva vidyayA karoti tadeva vIryavattara bhavati" ititadartha iti na brahma vidyAgaMdho'pi iti na nAzaMkA'tra saMbhavatItyarthaH / yadvA uktAzaMkAnirAsAyaivAha, yadeveti / brahmavid hi prArabdhakSayAyaivakarmakurute tatta anyakRtAt karmaNaH sakAzAt savAsanatannAzanAd vIryavattaraM bhavatyeveti nAnupapattiH kAcidityarthaH / yadvA, nanu puSTimArgIyasya prArabdhasyApi bhogaM vinaiva nAza iti zrutyA'saMbhAvanA kurvANa prati kaimutikanyAyena tatparihAramAha-yadevetyAdi / jIva niSThA vidyA hi bhagavajJAnazaktoraMzabhUtA evaM sati yatra dharmasaMbandhitasaMbandhA
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 570 ) danyemyo'tizayaM karmaNi vadati zratista sAkSAta :misambandhe'tizayita kAryasaMpattau kathanasaMbhAvanA katta muciteti nigUDhAzayaH / ataeva hetuvAcI hi zabda / "yadeva vidyayA karoti" ityAdi zra ti, vidyApUrvaka kie gaye karma kA balavattara phala batalAtI hai, isaliye brahmavidyAvAna ko karma saMsarga nahIM hotA ye kathana sahI nahIM pratIta hotA, kyoMki-vidyAvAna kA karma to aura balavAna hotA hai, usakA saMsarga to hogA ho| isa para ukta "yadeva" ityAdi sUtra prastuta karate hai| kahate haiM ki Apane jo brahmavida meM bhI karmotpatti aura Asakti kI bAta, jisa AdhAra para kahI hai vaha "yadevavidyAkaroti' Adi zruti usa prasaMga se koI matalaba nahIM rakhatI / "om isa eka akSara se udgIya kI upAsanA karanI cAhiye' ityAdi upakrama karate huye udgItha kA rasatamatva, mithunarUpatva, anujJAkSaratva trayopravRtti hetutva, Adi kA nirUpaNa karake usI ke Age "yadevavidyayAM" Adi kaha kara "isI akSara kI upavyAkhyAna hotA hai" aisA prasaMga kA upasaMhAra kiyA gayA hai, isase jJAta hotA hai ki"yadeva vidyayA" ityAdi vAkya udgItha upAsanA saMbaMdhI hai| ukta prasaMga meM dikhalAyA gayA hai ki-rasatamatva Adi prakAra kI upAsanAoM meM "jo udgItha vidyA ke dvArA upAsanA karatA hai, usakI upAsanA prabala hotI hai" isameM brahmavidyA kA to kahIM prasaMga hI nahIM hai, ataH Apako zaMkA nirAdhAra hai / ukta zaMkA ke nirAkaraNa ke lie ho ukta sUtra, sUtrakAra ne prastuta kiyA hai / brahmavettA prArabdhakSaya ke liye hI kama karatA hai, unakA karma anya logoM ke karma se isaliye zreSTha hotA hai ki ve vAsanA sahita karma ko kSaya karate hai, jisase ki unakA karma saMcita na ho ske| isalie usameM saMzaya honA hI cAhiye / puSTimArgIya jIva kA prArabdha, binA bhoga ke hI naSTa ho jAtA hai, isa bAta ko sunakara jo asambhava mAnate haiM unheM kaimutikanyAya se sUtrakAra samajhAte haiM ki-jIvaniSTha vidyA bhagavAna kI jJAna zakti kI hI aMza haiM, ataH jo zruti jIva ke alaukika karmoM kI carcA karatI hai, vaha alaukikatA paramAtmA se hI to sambaddha hai ataH usameM saMzaya karanA kyA ucita hogA ? yahI sUtrakAra kA gUDha Azaya hai / bhogenatvitare kSapayitvA'tha saMpadyate // 4 // 1 // 19 // puSTimArgIya phala prAmau pratibaMdhAbhAvaMsopapattikamuktvA tatprApti prakAramAha-itare-aprApyAlaukika dehAbhinna sthUlaliMgazarIre kSapayitvA dUrI
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 571 ) kRtya, atha bhagavallIlopayogi dehaprApyanaMntaraM bhogena saMpadyate / "so'znute sarvAn kamAna saha brahmaNA vipazcitA" iti zrutyA uktena bhogena saMpadyata ityarthaH zrutyarthastvAnandamayAdhikaraNe nirUpitaH / alaukikatvaM vinoktadeha vinA coktaphalaprAptervyacchedakastuzabdaH ? puSTimArgIya phala kI prApti meM, tarkapUrNa DhaMga se pratibandha kA abhAva batalAkara aba phala prApti ke prakAra ko batalAte haiM / kahate haiM ki bhakta sthUla liMga zarIra meM saba kucha chor3a kara, bhagavallIlopayogI divya deha kI prApti ke bAda bhagavadIya bhogoM se yukta hotA hai / " vaha vidvAna, brahma ke sAtha samasta kAmanAoM ko prApta karatA hai "ityAdi zruti, bhoga yukta hone ke prakAra kA ullekha karatI hai| isa zruti kA artha to AnandamayAdhikaraNa meM kara cake haiN| ukta divya deha ke vinA, ukta alaukikaphala phalasaMbhava nahIM hai, yahI bAta tu zabda se sUtra meM kahI gaI hai|
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha adhyAya dvitIya pAda 1 adhikaraNa : vAGa manasidarzanAcchandAcca | 4|2| 1 || pUrvapAde laukikazarIre kSapayitvA alaukikaM tatprApya phalena saMpadyata iti nirUpitam / athAtredaM cintyate, bhaktasya sUkSma zarIrasya kSapaNaM nAma. kiM tatsvarUpanAzanamuta maNisparzAdayazcAmIkaratvamiva tasyaivAlaukikatva saMpAdanaM bhagavadanugrahAditi / atrottara eva pakSaH sAdhIyAniti bhAti / tathAhi --yathA pUrva saMsAriNa eva jIvasya tadanugrahAt pUrvAvasthApagamo muktyavasthA cocyate tathAtrA'pi vaktumucitatvAt / " na tasmAt prANA utkrAmantyatraiva samavalIyante" iti zrutistu jIvasya sAyujya muktikAle tatprANAdInAmapi tathaivAhAta evAgre "brahmaiva san brahmApyeti" ityucyate / puSTimArgIyasyoktamuktayabhAvAnneyaM tadviSayamiti prApte prativadAmaH / brahmAMzatvena jIvasyAnaMdAtmakatvAnnirdoSasvarUpatvAnnityatvAcca doSANAM vAgaMtukatvAttadapagame tasyatathAtvamucitam / prANAdayastu natAzA iti tadRSTAntenAtrApi tathAtvaM na vaktu N zakyam / dehendriyAtuhInAnAM baikuNThapuravAsinAmiti zrIbhAgavata vAkyAcca / pUrvapAda meM, laukika zarIra meM pApa puNya chor3akara alaukika zarIra ko prApta kara phalAvApti kA nirUpaNa kiyA gyaa| aba ye vicAra karate haiM ki-bhakta kA sUkSma zarIra kA jo kSapaNa hotA hai, kyA vaha svarUpa nAza hotA hai athavA sparzamaNi ke sparza se loha jaise svarNa bana jAtA hai, vaise hI bhagavadanugraha se usa sUkSma zarIra meM hI alaukikatA A jAtI hai ? isakA dUsarA pahalU hI samajha meM AtA hai / jaise ki - saMsArI jIva ko, bhagavadanugraha se pUrvAvasthA kI samApti ko muktyavasthA kahate haiM, vaise hI isako bhI mAnanA caahie| " isalie prANa utkramaNa nahIM karate yahIM lIna ho jAte haiM" ityAdi zra uti, jIva ke sAyujya , mukti ke samaya usake prANa Adi kA vahIM lIna honA batalAtI hai / ukta zruti meM hI Age kahate haiM - " brahma hokara brahma ko prApta karatA hai / " puSTimArga meM sAyujya mukti hotI nahIM ataH yaha zruti puSTimArgIya nahIM hai, isa para hama
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 573 ) prativAda kreNge| jIva, brahma kA ho aMza hai ataH usameM AnaMdAtmakatA, nirdoSa svarUpatA, aura nityatA hai, doSa to usameM AgaMtuka hote haiM unakA apagama bhI usI prakAra ho jAtA hai, kintu prANa Adi to AgaMtuka haiM nahIM ataH unheM ukta dRSTAnta se yahA~ prastuta nahIM kiyA jA sakatA / baikuNTha puravAsI deha indriya prANa Adi sabhI se rahita hote hai, aisA bhagavada vAkya se nizcita bhI hotA hai| na ca laukikatvaviziSTa dehAdiratra niSiddhayata iti vAcyam / sAmAnyaniSedhe bAdhakAbhAvAt / na ca tadanubhava eva bAdhaka iti vAcyam / bhagavata iva tadIyAnAmapi teSAM tathAtve bAdhakAbhAvAt. nanvAgaMtukatvameva bAdhakamiti cet-maivam / yathA vyApivaikuNThasyAkSarAtmakatvenAgaMtukatvena naisargikatadgatAkhilavasturUpatvena sAmIpyAdi muktiM prApnuvatAM bhaktAnAM dehendriyAdirUpamapyanAgaMtukameva vaikuNTha prAptimAtreNa zuddha jIvAnAM sNpdyte| tadIyatvena tat phalatIti yAvat / tathA puruSottamalIlAyA api puruSottamAtmakatvAttatrAMgIkAramAtreNa prAcInAzeSa prAvAhika dharmanivRttau zuddha jIvasya puruSottama lIlAtmakadehAdirapi tadIyatvena saMpadyata iti nAnupapannaM kiMcidityavahito'vehi / yaha bhI nahIM kaha sakate ki ukta prasaMma meM laukika sAmAnya deha Adi kA niSedha kiyA gayA hai, sAmAnya vastu ke niSedha meM koI bAdhakatA to hotI nahIM, usa vastu kA anubhava hI bAdhaka ho aisA bhI nahIM kaha sakate / bhagavAna kI taraha unake bhaktoM se bhI nirdoSatA Adi saba kucha vidyamAna haiM, isalie koI bAdhakatA nahIM hai| navAgaMtukatA hI bAdhaka hotI ho aisA bhI nahIM hai / jaise ki-baikuNThavyApI akSarAtmaka anAgantuka hone se naisargika hai vaise hI tadgata sArI vastueM bhI tadrUpa hone se nitya haiM, sAmIpya Adi mukti ko prApta bhaktoM ke deha indriya Adi anAgaMtuka haiM, zuddha jIvoM kI ukta prakAra kI mukti baikuNTha prApti ho jAne mAtra se ho jAtI hai| bhagavadIya hone se vahI jIvoM kA phala hai / puruSottama lolA bhI puruSottamAtmaka hokara hI saMbhava hai taH usa lIlA meM jIvoM ke apanA lie jAne mAtra se, sabhI prAvAhika prAktana bhoMgoM ko nivRtti ho jAtI hai ataH zuddha jIva ke puruSottama lIlAtmaka dehAdi bhI unhIM ke samAna ho jAte haiM , kucha bhI asaMbhava nahIM raha jAtA .yahI samajhanA caahie| ayamevArthoM vAjasaneyizAkhAyAm "athAkAmayamAn" ityupakramya "AtmakAma AptakAmobhavati, na tasmAt prANA utkrAmantyatraiva samavalIyante brahmavasana
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 574 - ) brahmApyeti" ityantenavAkyena nigdyte| atra prANa zabdena prANaH sarvandriyANi conyante / AtmakAma zabdena bhagavadvAcakAtmapada grahaNena bhaktasya snehAtizayajanita prabhudikSAya'tizayastAdRzo yena maraNameva saMpadyate, yadi prabhuprAkaTye kSaNamapi vilambaH syAt / ato bhagavatprAkaTyenaivAtmasthitiriti dhvanyate / bhaktimArge prAkaTyasyaiva paramaphalatvena taddarzanena AptakAmo bhavati / tathA sAkSAdAzleSAdi kAmanAyAM prAcInedeha prANAdestada yogyatvAtta tatraiva lInA bhavanti / bahiH prakaTasyaivAntarapi prAkaTyAdutkramaNAbhAva ucyate / AtmAtiriktasya gatimuktvA tasya tAmAha-"brahma vasan brahmApyeti" ityanena / uktarItyA puruSottamAtmaka lallIlopayogidehendriyAdisampattyA brahma vasannatu brahmAtirikta dehAdimAnapi tAdRzaH san brahma vRhatvAvRhaNatvAt puruSottama svarUpa prApto bhvniityrthH| anyathA jIvasya brahmAMza tvenAndAMzAvirbhAvena ca brahmatve prANAdilayoktayA brahma, taditara vyavacchede cAnuktasiddhesati brahmavasanniti vA na vadet / ata evaistadanezlokoktiH 'mo'mRto bhavatyatra brahma samaznute / "iti / mRtidharmavacchazarIraM hi martya, tadavatvena jIvo'pi tathocyate / tathAcArya pUrva tAdaza eva, atha puSTilIlApravezAnantaramamRta uktarUpa zarIravAn bhavati, tato'tra asminneva zarIre brahma samyagaznute / bhagavatA kriyamANa lIlArasamanu bhvtiityrthH| isI tAtparya se vAjasaneyo zAkhA meM-"adhAkAmayamAn" aisA upakrama karate hue "AtmakAma AptakAma hotA hai, usake prANa utkramaNa nahIM karate, yahoM lIna ho jAte haiM, brahma hokara brahma ko prApta karatA ha" aisA aMta meM kahA gayA hai| isa vAkya meM prANa zabda se prANa svarUpa samasta indriyoM kA ullekha kiyA gayA hai| AtmakAma zabda se bhagavada vAcaka Atma pada meM ullekha se, bhakta kI, snehAtizaya janita prabhu darzana ko utkRTa abhilASA yukta mRtyu kA dyotana hotA hai / yadi prabhu ke prAkaTya meM eka kSaNa kA bhI vilamba hotA hai to usa paristhiti meM bhakta kI chaTapaTAhaTa ke phala svarUpa prAkaTya se jo AtmatRpti milatI hai, vahI AtmakAma zabda kA tAtparya haiN| bhakti mArga meM prAkaTya hI parama phala hai, prabhu ke darzana se hI bhakta AtmakAma hotA hai / sAkSAt hone para jaba bhakta ko Azlepa Adi kI kAmanA hotI hai to usakI prAktana deha indriyoM Adi kA tatkSaNa hI laya ho jAtA hai, kyoMki ve indriyA~ Adi bhagavadAzleza ke yogya nahIM hotii| bAhara ke prAkaTya se, Antarika prAkaTya ko sthiti so jAtI hai jisake phalasvarUpa prANoM kA uskramaNa nahIM
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5.75.. ) hotA / AtmA kI ukta prakAra kI prApti ke atirikta koI dUsarI gati to hotI nahIM yahI bAta "brahmava san brahmApyeti', vAkya se kahI gaI hai / puruSottamAtmaka, unakI lIlA ke upayogI deha indriya Adi kI prApti honA hI brahmasan" pada se kahI gaI hai, brahmatirikta deha Adi se vaisA honA saMbhava. nahIM hai, vyApaka aura mahAna puruSottama svarUpa kI prApti hI ukta kathana kA tAtparya hai / jIva brahma kA aMza hai ataH usameM AnaMdAMza ke AvirbhAva hone se usameM brahmatva hai, prANAdi kA laya ho jAtA hai isalie vahI brahma kahalAtA hai, yadi brahma se bhinna sthiti ho to, brahmavasana aisA nahIM kaha sakate the / yahI bAta usI prasaMga meM Age zloka meM kahI gaI hai - 'usa brAhmIsthiti meM martyaM jIva amRta ho jAtA hai, brahma prApti karatA hai / " maraNa saMbaMdhI dharmo ko dhAraNa karane se zarIra ko martyaM kahA jAtA hai, usa zarIra ko dhAraNa karane vAlA jIva bhI martya kahalAtA hai / mukti pUrva jIva matyaM hI rahatA hai, puSTi lIlA meM praviSTa hone ke bAda amRta hokara divyarUpa zarIra vAlA ho jAtA hai| usa divya zarIra se hI bhalIbhA~ti brahma ko prApta karatA hai / arthAt bhagavAna ke dvArA hone vAlI lIlArasa kA anubhava karatA hai / bhagavAna bAdarAyaNa imAmeva zruti viSayIkRta tatroktaprANAnAM laya eka. devotakramaniyamo'stIti saMzaye nirNayamAhavAGmanasIti / tatrahetudda zaMnAditi, etaduklobhavati, bhakteH snehAtmakatvAttasya prabhu prAkaTyaphalakatvAttadautkaNThye. tasyAvazyakatvAdayaM mAM pazyatviti prabhvicchayA tasmin sampanne cakSurbhyAM manasA ca tadrUpAmRtamanubhavataH sa ko'pyutkaTabhAvaH samajani yena prabhuNA saha sarvendriyavyApArakRtIcchA samabhUt / tatra teSAmasAmarthyAda bhagavadAnanda saMbaMdhimanaH saMbaMdhena prApsyAma iti tatraiva saMgatAH tenAnandena sampannA jAtA: ayamevArtho'nena sUtreNAgrimeNa cAta eva sarvANyanviti sUtreNa nirUpyate / darzanAnantaramAdau saha sambhASaNaccheva janyata iti, bAGmanasi sampadyata iti chAndogye sphuTokte sammatyA cAdI saivoktA evaM sati vAGmanasi saMgatA satI bhagavadAnandena sampadyata iti sUtrArthaH sampadyate / darzanAbhAve'pi veNyAdizabdapi tathA sampadyata iti hetvantaramAha zabdAcceti / bhagavAna bAdarAyaNa, isI zruti ke AdhAra para prANoM kA laya eka bAra hI hotA hai athavA kramazaH hotA hai isa saMzaya kA nirNaya karane ke lie " vAG manasi " Adi sUtra prastuta karate haiM / ve kahate haiM ki- bhakti snehAtmaka hotI /
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, usakA phala prabhu prAkaTya haiM, darzana kI utkaNThA meM "ayaM mAM pazyatu" aisI 'kRpAmayI prabhu kI icchA Avazyaka hai, yadi vaha kRpA ho jAya to bhakta netra aura mana se prabhu ke rUpAmRta kA AsvAda karatA hai, darzana se usake mana meM, samasta indriyoM se, bhagavatsAhacarya karane kI utkaTa abhilASA hotI hai| usameM vaisA karane kA sAmarthya nahIM hotA ataH vaha, "bhagavadAnaMda saMbaMdhI mana se hI unheM prApta karU gA" aisA vicAra kara mana se hI bhagavadrasa meM AplAvita hokara bhagavadAnaMda meM nimagna ho jAtA hai / isI artha ke anusAra agrima "ataeva sarvANyanu" sUtra se nirUpaNa karate haiM / darzana ke bAda sabase pahile prabhu ke sAtha -saMbhASaNa karane kI icchA hotI hai "vAGmanasi saMpadyate" chAMdogya ko isa -spaSTokti se sammata, ukta mata kA, sUtrakAra sarvaprathama ullekha karate haiM / isa prakAra sUtra kA artha hotA hai ki-vANI aura mana ke sAhacarya se, bhagavadAnaMda se saMpanna hotA hai / darzana na hone para, vaMzI Adi kI dhvani se bhI AnaMda sampanna ho jAtA hai, yahI bhAva, "zabdAcca" pada se sUtrakAra batalAte haiM / ataeva sarvANyanu / 4 / 2 / 2 // ataeva darzanAcchabdAcca hetoH sarvANIndriyANi, anu sAnnidhyAda vAcaH 'pazcAnmanasi saMgatAni bhagavadAnaMdena saMpadyanta ityarthaH / kecitvatra chAMdogyasthaM, "vAGmanasi saMpadyatemanaH prANe prANastejasi tejaH parasyAM devatAyAm" iti vAkyaM viSayatvena uktavA sUtre vAkyapadasya tavRttiparatvaM vadanti, sampatti sannAzaM ca / tanna sAdhIyaH / tathAhi, vAkyAdasya vRttiparatvaM ceccha tyabhimataMsyAt sUtrakArastadA tathai vavadena tu tatsarUpameba vAkyam / tannirNayArthameva pravRtteH / mukhyA- . rthatyAgo lakSaNApattizca / kiM caivaM manasoti pada vaiyarthya syAt / viSayavAkyotakramatyAgAnupapattizceti / sabhI indriyA~, vANI aura mana ke sAnidhya se, bhagavadarzana aura veNu Adi dhvani se, bhagavadAnanda meM nimagna ho jAtI haiN| kucha loga "vANI mana meM, mana prANa meM, prANa teja meM, teja para devatA meM" ityAdi chAndogyastha vAkya ko ukta viSaya se saMbaddha batalAkara vAk pada kI tavRttiparatA batalAkara, sampatti aura usake nAza kI carcA karate haiM unake kathanAnusAra viSaya kA samAdhAna nahIM ho sktaa| yadi vAk pada kI vRttiparatA kI zruti sammata mAnate to sUtrakAra vaisA hI kahate, usakA svarUpa hI na batalAte / usake nirNaya ke lie hI pravRtti hotii| vaisA karane se mukhyArtha ko chor3akara lakSaNA karanI pdd'tii| itanA hI
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 577 ) nahIM, " manasi " yaha pada hI vyartha ho jAtA tathA viSayavAkyokta krama ke naSTa honese sArA prasaMga hI samApta ho jAtA / tanmanaH prANa uttarAt |4|12|3|| pUrvokta sarvodriya vaiziSTyavanmanaH prANe sampadyate, na tu kevalam / tatra hetuH uttarAditi / " sa yathA zakuniH sUtreNa prabaddho dizaM dizaM patitvA'nyatrAyatanamalabdhvA vandhanamevopazrayata evameva khalu saumya tanmano dizaM dizaM patitvA'nyatrAyatanamalabdhvA prANamevopazrayata" ityuktvA tatra hetumuttareNa vAkyenAha - " prANabandhanaM hi saumya mana " iti / tasmAdhetostathetyarthaH / jaise samasta indriyA~, viziSTa mana saMlagna hotI haiM vaise ho mana, prANa meM hotA hai, uttara ke vAkya meM usakA spaSTa ullekha hai / " jaise ki Dore meM TET huA zakuni cAroM ora ur3akara anta meM kahIM Azraya na pAkara usI baMdhe para A jAtA hai vaise hI mana cAroM ora bhaTakakara anta meM prANa meM hI Azrita ho jAtA hai" usakA kAraNa uttara ke vAkya meM dete hai ki - " he somya ! mana, prANa ke baMdhana meM rahatA hai / " isI hetu ke AdhAra para ukta mata sthApita karate haiM / sosdhyakSe tadupagamAdibhyaH | 4|2| 4 || sarvendriya viziSTa manoviziSTaH prANo'dhyakSe puro hRdi vA prakaTe bhagavati sampadyata ityarthaM / atra hetuH / upagamAdibhya iti upagamo'bhyupagamaH puSTimArge'GgIkAra iti yAvat / tatastathetyarthaH / AdipadAt bhagavaduvazIkaraNasamarthaH snehaH prabhvaniGgitArthatyAgastadanurUpaM bhajanaM ca / abhyupagame siddhe snehAdayo'vazyaM bhavantyevetyAzayena tadAditvamuktam / noddezaH kRtaH / maryAdAmArge'GgIkRtAnAM tu muktiparyavasAyitvena mumukSutvAdutkaTasnehAsambhavena prabhuprAkaTyAsaMbhavAt svaprakRtau saMghAMtalaye zuddha jIvasya bhagavadanugraheNa zravaNAdirUpayA tathAvidhasneharUpayA ca bhaktyA muktiH sampadyata iti bahva eva tAratamyamiti nigUDhAzayenedamuktam / abhyupagamAdayastu muNDakopaniSatsu paThyante / nAyamAtmetyupakramya " yamevaiSavRNate tena labhyastasyaiSa AtmA vRNute tanuM svAm", nAyamAtmA balahInena labhyo na ca pramAdAttapaso vA'thaliMgAt, etairupAyairyaMtate yastu vidvAMstasyaiSa AtmA vizate brahmadhAmeti / " ukta nigUDha mAzayaMprakaTayanti / samasta indriyoM meM zreSTha mana, viziSTa adhyakSa prANa yukta hokara hRdaya meM prakaTa bhagavAna meM lIna ho jAtA hai, aisA, puSTimArga ( bhaktimArga) ke Azraya
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ (( 5735)) se hI hotA hai / prabhu ko vazIkaraNa karane meM samartha sneha to prabhu ke lie kie / mae sAMsArika vastuoM ke tyAga aura bhajana se hI hotA hai| jaba bhaktiyoga kI siddhi ho jAtI hai to sneha Adi to nizcita hI ho jAte haiN| maryAdA mArga meM jo laga jAte haiM, unakI sAdhanA kA lakSya mukti hI hotA hai, ve mukti ke lie hI prayAsa karate haiM isalie unameM utkaTa sneha nahIM ho pAtA ataH unake samakSa prabhaprAkaTya bhI nahIM hotaa| vANI se lekara prANa paryanta samasta saMghAtoM ke laya ho jAne se zuddha jIva kI jo bhagavatkRpA se zravaNAdi rUpa aura sneha rUpAbhakti hotI hai usase svataH mukti saMpanna ho jAtI hai maryAdA mAgIya aura puSTimAgIya mukti meM bar3A antara hai, yahI bAta isa sUtra se batalAI gaI hai| upagama kA varNana muNDakopaniSad meM spaSTataH AtA hai-"yaha AtmA pravacana se" aisA upakrama karate hue" jise vaha prabhu varaNa karatA hai use apanA svarUpa dikhalA detA hai "yaha AtmA balahIna se labhya nahIM hai, na pramAda yA tapa se hI labhya hai, ina upAyoM se jo vidvAn prayAsa karate haiM unakA AtmA brahmateja meM praviSTa ho jAtA hai|" 2 adhikaraNa : bhUteSu taccha teH 4 / 2 // 5 // .. nanu maryAdAmArgIyANA mapyevameva vAgAdilaya ? utAnyatheti saMzaye nirNayamAha-taccha teH 'yatrAsya puruSasya mRtasyAgni vAgapyeti vAtaM prANazcakSurAdityaM manazcandradizaH zrotraM pRthivIM shriirmaakaashmaatmaussdhiilomaani vanaspatIn kezA apsu lohitaM ca retazca nidhIyata" iti shruteH| __ maryAdAmArgIya ke vAMgAdi kA ya bhI ukta prakAra se hI hotA hai, athavA. dUsarI prakAra se hotA hai ? isa saMzaya para nirNaya dete haiM ki unake saMghAtoM kA laya bhUtoM meM hotA hai, puSTimArgIyoM kI taraha bhagavAna meM nahIM hotaa| inake laya kA prakAra zruti meM isa prakAra diyA huA hai-"isa mRta puruSa kI vANI agni meM, prANa vAyu meM, netra sUrya meM, mana, candramA meM, zrotra dizAoM meM, zarIra pRthvI meM, AtmA AkAza meM, lo ma keza Adi, vanaspati aura auSadhiyoM meM, rakta aura vIrya jala meM lIna ho jAte haiN|" naH cAvidvadviSayiNIyaM zrutiriti vAcyam / "yAjJavalkyeti ho vAca yatrAyaM puruSoM mriyata udasmAt prANAM krAmatyAhI neti naiMti hovAca yAjJavalkyo'traka -
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ samavanIyante sa ucchrAyatyAdhmAyatyAdhmAtomRta: zeta" iti' pUrvavAkyAt / na hyaviduSaH prANAnAmanukramaH "tamutkrAntaM prANo'nUtkAmanti" ityAdi zruteH / ukta zruti ajJAnI kI gati kA ullekha kara rahI hai aisA bhI nahIM kaha sakate, ajJAnI kI gati kA varNana to 'yAjJavalkyeti hovAca" ityAdi pUrva vAkya se hI ho jAtA hai / "usake utkrakaNa karane para prANoM kA utkramaNa nahIM hotA" ityAdi zruti, ajJAniyoM ke prANoM ke anutkramaNa kA spaSTa ullekha kara rahI hai| nanu "yatrAsyapuruSasya" ityupakramya "retazca nidhIyata" ityantA zrutiraviddha-- dviSayiNItimantavyam / yata etadana-"kvAyaM yadA puruSo bhavati ?" iti prazne' yAjJavalkyAtabhAgAbhyAM vicAritamuttaramucyate-"tauha yadUcatuH karma haiva tadUcaturatha ha yat prazazaMsatuH karma haiva tat prazazaMsatuH puNyo vai puNyena karmaNA bhavati pApaH pApena' iti / etena karmAzrayastiSThati iti nirNayaH sampadyate / evaM sati prANAnutkramaNoktyA sampAtalayoktyA ca vidvadviSayatvamannAvasIyate yatastasyai-- vokta dvayaM saMbhavati / agnima zrutyuktakarmAzrayatvaM ca tasmin viruddha mataH pUrvottaravirodhAdviSayAnizcaye prApte prativadAmaH / maryAdAmArgIya vidvadviviSayipyeveyaM zrutiriti / ataeva prazne "kva tadA puruSo bhavati ?" ityetAvanaiva cAritA-- W'pi sAdhAraNapuruSavyAvRttyA maryAdAmArgIya tatprAkam ayamitipadam / tasyaivopakrAntatvAt tdh| tadagrima vicArito'rtho'pi tadviSayakaeveti buddhyasva / nanUktaM bAdhakamiti cet, hanta zrutiziraH samAkalitamAkalaya / maryAdAmArgehi vidhiprAdhAnyAttathaiva tannirmANAt / tatra hyevaM kRta evaM phalaM dAsye, na tvakRte'pIti bhagavadicchA, ataH karmapradhAnam / evaM satyArtabhAgasyAyamAzayaH vAgAdireto'ntalayena prArabdhasyApi tadA nAzAcchuddhaM jIvaM vidhyaviSayaM kadAcit puSTau pravezayati, na veti saMzayena tadApi kiM maryAdAmArga evot puSTAvapi pravezito bhavati iti praznaH / tadA'syArthasyezvarecchA rItimaviduSo durjeyatvaM jAnantI svayameva yadavadhAritavatI tadapi rahasyamiti sphuTamanuktvAzrutiH paryavasitamarthamuktavatI, tauhetyAdinA / atra karmapadaM maryAdAmArgaparam / tathA ca maryAdAmArga eva tasya sthitirityarthaH saMpadyate, mukta eva bhavatIti yAvat / ataeva tat prazaMsApi / yat Izvaratvena sarvakaraNasamartho'pi taddAne tadapekSate / atra hetutvena maryAdAmArgasvarUpamuktam "puNyo vA' ityAdinA / (vAda) "asyapuruSasya" se lekara "retazca nidhIyata" paryanta pUrI zruti ko majJAnI se hI saMbaddha mAnanA cAhie kyoMki isa zruti ke Age "kvAyaMtadApuruSo
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 580 ) bhavati ? " aisA prazna karane para yAjJavalkya ne pApapuNya ke vibhAgAnusAra uttara diyA ki - " puNyo vai puNyena karmaNA, bhavati pApaH pApena" ityAdi, isase nirNaya hotA hai ki pUrvokta zruti kA pratipAdya puruSa karmAzrita rahatA hai / prANa ke anutkramaNa batalAne vAlI ukti tathA sampAtalaya kI ukti se to vidvadviSayatA nizcita hotI hai, donoM uktiyAM vidvAn se hI saMbaddha ho sakatI hai / kintu agrima jisa zruti soM karmAzrayatA nizcita hotI hai, usase viruddha dhAraNA banatI hai, pUrvottara kI viruddhatA se viSaya kA nirddhAraNa nahIM ho paataa| isa para hama prativAda karate haiM ki ukta zruti maryAdAmArgIya jJAnI se hI saMbaddha hai / ukta praznottara meM "kva tadA puruSoM" aisA prazna karane se hI kAma cala sakatA thA kintu prazna asAdhAraNa maryAdAmArgIya puruSa saMbaMdha meM karanA thA isalie "kvAyaM " aisA vizeSa pada prayoga kiyA gayA / isI prakAra agrima vicAra ko bhI tad viSayaka hI mAneM / yadi kahai ki ukta bAdhA to hai hI, to kRpayA 'vedAMtavAkyoM kA samAkalana karake vicAra kareM ApakI bhrAnti dUra ho jAegI / dekhiye maryAdA mArga meM vidhi ko pradhAnatA hotI hai, usakA usI prakAra kA niyama hai, usa mArga meM to nizcita hai ki, aisA karoge to aisA phala pAoge, binA kucha kie hI bhagavadicchA bhI isa mArga meM sambhava nahIM hai, yaha to karma pradhAna mArga hai / A bhAga kA Azaya hai ki-vANI se lekara reta Adi ke laya kA tAtparya hai ki usakA prArabdha bhI naSTa ho jAtA hai vaha zuddha jIva vidhi - kA aviSaya ho jAtA hai arthAt usake lie koI vidhi zeSa nahIM raha jAtI ataH vaha kabhI puSTi meM praviSTa hotA hai yA nahIM, utane para bhI kyA vaha maryAdA mArgI hI rahatA hai yA puSTi meM bhI praviSTa hotA hai, aisA prazna hone para yaha bAta to 'IzvarecchA para hI nirbhara hai, isako durjJeya mAnakara zruti svayaM bhI jo kucha nirdhArita karatI hai vaha bhI rahasya hai, spaSTa na kaha kara pariNAma kA hI "to "ha" ityAdi se ullekha karatI hai / isa prasaMga meM karma pada maryAdA mArga kA sUcaka hai / maryAdA mArga meM hI usakI sthiti hai, usase hI mukti bhI hotI hai / isIlie usakI prazaMsA bhI kI gaI hai| Izvara sarvakaraNa samartha haiM phira bhI mukti dene meM karma ko apekSA usa mArga meM batalAI gaI hai / "puNyo vA" ityAdi meM maryAdA mArga kAhI ullekha kiyA gayA hai / nanu maryAdAmArgIyo, bhakto jJAnI ca bhavataH / ukta nirNayastu jJAnamArgIya 'viSaya eva / bhakta tu tAdRzayapi kadAcit puSTAvapi pravezayati ityAzaMkya nirNayamAha -
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 581 ) maryAdAmArgIya do prakAra ke hote haiM, bhakta aura jJAnI, ukta nirNaya to jJAnamArgIya ke lie hI hai / maryAdI bhakta kabhI puSTi meM bhI praveza karate haiM, aisI zaMkA kA nirNaya karate haiN| nakasmin darzayato hi / 4 / 2 / 6 / / ekAsmin jJAnini bhakte vA maryAdA niyamo na, kintubhayorapi / tatra hetuH, darzayata iti / yato yAjJayalkyAtabhAgau jJAnI bhakta sAdhAraNyena maryAdAniyama darzayata uktarItyA, tau hetyAdinA / anyathA aprAkRtAGgIkRtiranyathA bhavedityupapattihizabdena sUcyate pUrvokta pUrvottara tivirodhaparihArAnyathA'nupapattiratra mUlamiti jJeyam / kevala jJAnI yA bhakta meM maryAdA kA niyama nahIM hai apitu donoM meM ho hai| yAjJavalkya ne AtaMbhAga meM sAmAnyataH jJAnI aura bhakta donoM ke maryAdA kA niyama "to ha" ityAdi se batalAyA hai| yadi maryAdI jIva kI vANI Adi kA laya, bhagavAna meM mAnate haiM to jo aprAkRta jIvoM ko svIyatvarUpa se varaNa kI bAta kahI gaI hai usakA koI mahattva nahIM raha jaataa| varaNa na ti kI vizeSatA sUtrakAra hi zabda se sUcita karate haiM / pUrvokta pUrvottara zruti ke virodha kA parihAra anyathAnupapatti se hI jAnanA caahie| ... kecitu apasaMhRteSu vAgAdiSu zarIrAntaraprepsAsAmayiko jIvaH, "kvAyaM tadA puruSa" iti prazna viSaya iti vadanti, tanna sAdhIyaH "tamutkrAntaM prANonUkAmati, prANamanUtkrAmantaM sarve prANA anUtkrAmanti" iti zruti videhAntarajIvasya prANAnAmindriyANAM ca sahaivotkramaNaM vadati iti vAgAdilayasya tatrAsaMbhavAnoktasya prazna viSayatvaM vaktuM zakyam / pUrvavAkye'traiva samavalIyanta ityuktatvAccAto'sgadukta eva mArgo'nusatavyaH / etena nAyaM paravidyAvAn yataH, amRtatvameva tatphalamiti / taccadezAntarAnAyattamityutkramaNApekSA karmAzrayatvaM ca na syAt kintvaparavidyAvAn / tasyAstu brahmalokAvadhi phalamiti karmAzrayatvotkramaNAdikaM sambhavatItyapi nirastaM veditavyam / ___ koI mahAnubhAva, upasaMhRta vAgAdi ke prasaMga ko, zarIrAntara meM jAne vAle jova ke lie kie gae "kvAyaMtadApuruSa" ityAdi prazna se saMbaddha mAnate haiM, unakA mata nitAnta asaMgata hai "usake utkramaNa karane para prANa anutkramaNa karatA hai, prANa ke anutkramaNa karane para sAre hI prANa anukramaNa karate haiM" ye zrati,
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 582 ) dehAntara meM jAne vAle jIva ke prANa aura indriyoM ke sAtha jAne kI bAta kahatI hai ataH vAga Adi ke laya kI bAta vahA~ lAgU nahIM ho sakatI, ataH ukta prasaMga "kvAyaM" ityAdi prazna se saMbaddha nahIM hai / pUrvavAkya meM "atraiva samavalIyanta" 'aisA spaSTa kahA gayA hai, isalie hamane jo mata sthira kiyA hai, usI kA anusaraNa karanA cAhie / isa prasaMga ko paravidyAvAna se saMbaddha bhI nahIM mAnanA cAhie, kyoMki usakA phala to amRtatva prApti hai| utkramaNa zra ti, zarIrAntara bhAvI jIva kI nizcayAtmikA hai ataH usameM utkramaNa kI bAta apekSita hai, usameM karmAzrayatA kI bAta nahIM hai apitu aparavidyAvAna kA prasaMga hai / usakA 'phala brahmaloka prApti taka hai, isalie karmAzrayatva aura utkramaNaAdi saMbhava hai, ye mata bhI, isI vicAra ke AdhAra para nirasta ho jAtA hai / 3 adhikaraNa : samAnAcAsRtyupakramAvamatatvaM cAnupoSya / 4 / 27 // ..' maryAdApuSTayorna kadAcidanyathAbhAva iMti yaduktaM tatra hetvapekSAyAM vastusvarUpameva tatheti bodhayitumAha-samAnetyAdi / atrAyamAzayaH, sAdhanakrameNa mocanecchA hi maryAdAmArgIyA maryAdA / vihita sAdhanaM vinaiva mocanecchA puSTimArgamaryAdA / tathA sati 'sadaikarUpatvaM tayoyuktamiti / etadevAha- sRtiH saMsRtiH, jIvAnAM svasmAt pRthakkRtAnAm avidyayA ahNntaammtaaspdiikrnnm| tadupakrama ArambhastaM maryAdIkRtya muktiparyantamuktarUpA maryAdA samAnA sadaikarUpA madhye nAnyathA bhavatItyarthaH / evamevAnupoNya, bratamakRtvA amRtatvamapi puSTimArge samAna mityarthaH / atropoSaNapadamazeSamuktisAdhanopalakSakam / .. ... jo yaha kahA gayA ki-maryAdA aura puSTi meM koI anyathA bhAva nahIM hai, * usameM kAraNa dikhalAne ke lie vastusvarUpa kA nirUpaNa karate hue, yaha sUtra prastuta karate haiM / isameM Azaya yaha hai ki kramazaH 'sAvana karate hue mukta hone kI icchA maryAdAmArgIya maryAdA hai, tathA vihita sAdhanoM ke binA hI mukta hone kI icchA puSTi mArga kI maryAdA hai ina donoM meM ye bAta sadA eka sI rahatI haiM, usameM raMcamAtra bhI antara nahIM aataa| yahI bAta sUtrakAra kahate haiM kijo sRSTi, jIvoM ke vAstavika svarUpa se nitAnta bhinna hai, usI sRSTi meM, ajJAna vaza, mai aura mere kA bhAva A jAtA hai, isa ahaMtA aura mamatA se chUTane ke / bhalie hI donoM mArga. muktiparyanta ukta maryAdAoM kA pAlana karate haiM, unameM kabhI bhI antara nahIM AtA :sadA ekarUpatA rahatA hai| isI prakAra :binA brata, ke
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ amRtatva bhI puSTimArga meM, samAna hI hai, arthAt brata pAlana dvArA jisa amRtatva ko maryAdI prAsa karate haiM use hI puSTimArgI binA brata ke hI prApta kara letA hai| isa prakAra donoM mArgoM kA uddezya aura lakSya to eka hI hai, kevala mArga meM bhinnatA hai| . evaM prAsaMgikamuktvA prakRtaM parAmRzyate / so'dhyakSa iti sUtreNa puSTimArgIyabhakta saMghAtasya bhagavatyevalaya ityuktam / agrimeNa tena maryAdAmArgIyabhaktasaMghAtasya bhUteSulayamuktvA praznAnantaraM zuddha jIvasya tasya muktireva bhavatIti vaktavye sati, "Ahara saumyahastam" ityAdinA svAzayamanyeSvaprakaTayanto karma yanirUpitavantau tatkuta ityAzaMkya tayorAzayaM nigUDhaM prakaTayati / prasaMgataH donoM mArgoM ke uddezya kI ekatA kA nirUpaNa karake aba punaH prasaMga para vicAra karate haiM / "so'dhyakSa" sUtra se puSTimArgIya bhakta ke vAgAdi saMghAtoM ko bhagavAna meM laya batalAyA gayA aura usake bAda ke sUtra se maryAdAmArgIya bhakta ke saMghAtoM kA bhUtoM meM laya batalAkara, prazna ke bAda zuddha jIva kI mukti hI hotI hai, isa vaktavya meM "AharaM saumya hastam" ityAdi se apane * Azaya ko anyoM ke samakSa prakaTa na karake jisa karma kA nirUpaNa kiyA gayA hai, . usakA kyA Azaya hai, isa saMzaya para una donoM ke Azaya ko nigRhUM bhAva se * prakaTa karate haiM tadApIteH saMsAravyapadezAt / 4 / 2 / 8 // ' . . . . . . ... . ...tadA nityalIlAntaH pAtalakSaNa puSTimArgIya muktidazAyAM maryAdAmArgIya yA ; apItemukta saMsAstvAbhAve'pi puruSottamabhajanAnandAnubhavAbhAvAt saMsAra ityeva. puSTimArge vyavadezo yataH kriyate. atastadaMbhisaMdhAya tayArItyA . nirUpaNam / : ataeva zrI bhAgavate zrI zivavacanaM gIyate---"nArAyaNaparAH sarve na kutazcana vibhyati, svargApavarganarakeSvapi tulyaarthdrshinH|" iti zrI. bhagavadgItAMSvapi . "devAna devayajo yAnti madbhaktA yAnti mAmapi" iti vaakyen|| mryaadaamaargiiybhktmuktritrsaadhaarnnymucyte|| .... : . . .::-; / ' yadyapi maryAdAmArgIya mukti meM saMsAra'ko abhAva rahatA hai phira bhI vaha puruSottama bhajanAnaMdAnubhava ke na hone se saMsAra se bhayabhIta rahatA hai, jaba kipuSTimArgIya bhakta, muktAvasthA meM bhAgavallIlA meM nitya AnaMda kI anubhUti karatA huA una bhotikAoM se sarvathA mukta rahatA hai jaisA ki zrI bhAgavata meM
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 584 ) rudra gIta meM AtA hai-"jo nArAyaNa parAyaNa haiM ve kisI se bhayabhIta nahIM hote, ve svarga apavarga aura narka sabhI samAna mAnate haiN|" bhagavadgItA meM bhI jaise-"devatAoM ke upAsaka devatAoM ko prApta karate haiM, mere bhakta mujhe prApta karate haiM / " mukti kI dRSTi se maryAdAmArgIya bhakta ko puSTa bhakta kI apekSA sAdhAraNa kahA gayA hai| ___ nanu saMsAravanmukterapiheyatvaM yatra tAdRzaM cet puSTimArgIyatattvaM tadA mukteH : puruSArthatva bodhikAyAH zruteH pratArakatvamApatatIti tadbodhaka pramANAnAM tatstutimAtraparatvameveti prApta Aha yadi saMsAra kI taraha mukti meM bhI hInatA hai to puSTimArgIya tatva bhI to mukti paraka hai, usase saMbaddha puraSArtha bodhikA zruti to chalanA mAtra hI hai aura usake bodhaka pramANa bhI usakI stutimAtra paraka haiM, isa para kahate haiM sUkSma pramANatazca tthoplbdhH|4|2|9|| __puSTimArgIyaM tattvaM sUkSmaM dujJeyamiti / atrAyamAzayaH puSTimaryAdAmapyatikramya puSTipuSTI praveze tattatvamanubhavaviSayo bhavati nAnyathA / tatra pravezastvatidurApo'tizayitA'nugrahetarA'sAdhyatvAdata uktatarA'jJeyameva tadbhavati / teSAM tu muktirevaphalam / tasyA eveSTatvAd rAgiNAM svargAdivat / iSTaphalAprAptau hi pratArakatvamanyathA pravRttimArgIyaphala bodhikAyA api zruteH pratArakatvaM syAt / icchA cAdhikArAnusAriNIti nAnupapanna kiciditi / / puSTimArgIya tatva sUkSma aura durjeya hai, puSTi maryAdA kA bhI atikramaNa karake jaba bhakta puSTipuSTa ho jAtA hai taba vaha tattva anubhava kA viSaya hotA hai, aise nahIM hotA / puSTipuSTa honA ati kaThina hai, vaha bhagavAna ko atyanta kRpA ke binA saMbhava nahIM hai ataH usakI jAnakArI bhI binA bhagavatkRpA ke kisI anya sAdhana se sAdhya nahIM hai / isa mArga kA phala mukti hI hai, vaha mukti bhI rAgiyoM ko prApta hone vAle svargAdi phaloM kI taraha hI hai / yadi isa mokSa ko chalanA mAtra mAneMge to pravRttimArgI rAgI jIvoM kI mukti bodhikA zruti bhI chalanA hI siddha hogii| bhagavadicchA, jIvoM ke adhikAra ke anusAra hI hotI hai, isalie, kucha bhI asaMbhava yA chalanA nahIM hai| nanvevaM vidhArthA'stitve ki mAnamityAkAMkSAyAmAha-pramANata ityAdi / / pramANaM bhUtiH, sAtu, "yatovAcI nivartante aprApya manasA saha, AnandaM brahmaNo
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 585 ) vidvAn na vibheti kutazcana" iti "etaM ha vA va naM tapati, kimahaM sAdhu nAkaravaM kimahaM pApamakaravam" iti / __ atra pUrvArddhana durjeyatvaM, uttarArddhana tatsattA ca bodhyate / anyathA manaso'prApyasyavedanakathanaM viruddhaM syAdato durjeyatvenaiva migrAhakamAna siddhaM tadityarthaH / cakArAttAdRzAnAmanubhavaH parigRhyate / ukta prakAra ko mukti kA kyA pramANa hai aisA AkAMkSA kI pUrti ke lie sUtrakAra pramANataH Adi sUtrAMza prastuta karate haiM, kahate haiM ki-zruti pramANoM se nizcita hotA hai| "mana sahita vANI, jise na pAkara lauTa Ate haiM, AnaMda brahma ko jAnane vAlA kisI se nahIM DaratA" tathA "etaM havA va tapati" ina zrutiyoM meM se prathama to durjeyatA aura bAda meM usakI sattA kA ullekha kiyA gayA hai / mana se aprApya vastu kA varNana karanA viruddha bAta hai, usako du yatA hI usakI jAnakArI kA cihna hai / bhakta janoM kA anubhava bhI ukta rahasya kI jAnakArI detA hai| . __ tahi brahmavidAmiva tAdRzAnAM bhaktAnAmapi svamArgopadezanaM kvaciccha yate, na caivam, ataH pUrvoktaM na sAdhIya iti bhAtItyut sUtramAzaMkya tatra hetumAha yadi bhaktoM ke anubhava kI bAta hai to, brahmavidoM ke anubhava kI bAta jaise zruti meM AtI hai vaise hI bhaktoM kI bhI honI cAhie, so to milatI nahIM, durzeyatA vAlI bAta samajha meM nahIM AtI, ityAdi zaMkA kA samAdhAna. karate haiM nopamaheMnA'taH // 4 // 2 // 10 // upadezanaM tadAsyAt yadi brahmavidAmiva teSAM svAsthyaM syAda yatasteSAM virahidazA priyasaMgamadazA ceti dazAdvayameva bhavati nAnyAM / pUrvasyAstasyAstvatiduHsahatvena sarveSAM bhAvAnAM upamaddena tirodhAnenopadezo na bhavati ityarthaH / saMgame tu, ataH puraH prakaTaparamAnanda svarUpAd bhagavata eva hetorupadezo'nyasmai naH bhavatItyarthaH / na hi bhagavadagre sa sambhavatItibhAvaH / ___ bhakta to apane anubhava kA upadeza tabhI de sakate haiM jaba ki ve brahmavettAoM kI taraha apane Apa meM raha sakeM, ve to sadA virahIdazA meM yA priya saMgama dazA, ina do meM hI rahate haiM, isake atirikta unakI koI tIsarI dazA nahIM
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 586 ) rahatI virahI kI dazA meM to atyanta asA duHkha hone se samasta bhAva samApta ho jAte haiM ataH upadeza denA kaThina hotA hai tathA saMgama kI dazA meM prakaTa bhagavat * svarUpa ke AnaMda meM nimagna hone se kisI bhI prakAra kA upadeza nahIM ho pAtA, 'bhagavAna ke samakSa kucha bhI kahanA saMbhava nahIM hotA / nanu 'raso vai saH saMhyevAyaM labdhvA'nandI bhavati" ityupakramya " eSahyevAnandayati" iti zruteruktarUpAnanda prAptau duHsahaviraha tApo'zakyavacanaH / Ananda tirodhAna eva tatsaMbhavAt / tad hetorasaMbhavAt, saMbhave tu tatprAptireva na syAditi prApte, uttaraM paThati " vaha rasa svarUpa hai, usa rasa kI anubhUti kara jIva Ananda prApta karatA "hai" aisA upakrama karake " isI se Ananda prApta karatA hai" ityAdi zruti to * Ananda prApti meM duHsaha virahatApa kI azakyatA batalAtI hai / Ananda ke tirohita hone para hI viraha tApa ho sakatA hai, so to batalAyA nahIM gayA, yadi vaisA ho bhI to, usa Ananda brahma kI prApti saMbhava uttara dete haiM-- nahIM hai, isa saMzaya kA asyaiva copapatta rUSmA (4 / 2 / 11 / . . AnandAtmaka rasAtmakasyAsyaiva bhagavata eva dharma USmA virahatApa ityarthaH / virodha parihArAyAha -- upapatteriti / idamuktaM bhavati -- bhagavad birahasya -sarvasAdhAraNatve'pi sthAyibhAvAtmakarasarUpa bhagavatprAdurbhAvo yasya hRdi bhavati, tasyaiva tadaprAptijastApastadanantaraM niyamastatprAptizca bhavati, na tvatathAbhUtasyesyanvayavyatirekAbhyAmuttarasasyaivaiSa dharma iti nizcIyate / tasya vastuna eva tathAvAt sa tApo'pi rasAtmaka eva / AnandAtmaka rasAtmaka bhagavAna kA hI dharma USmA arthAt virahatApa bhI hai / bhagavad viraha, sAmAnya viraha kI taraha hI hotA hai phira bhI jisake hRdaya meM, sthAyibhAvAtmaka rasarUpa bhagavAna kA prAdurbhAva ho jAtA hai, usI hRdaya meM usa prabhu ke tirohita hone kA tApa bhI usake bAda honA svAbhAvika hI hai, kisI anya vastu ke tirodhAna janyatApa to hotA nahIM, jo vastu prakaTa thI usako hI aprApti hotI hai ataH tApa bhI ukta rasa kA hI dharma nizcita hotA hai, vaha vastu hI usa rUpa meM ho jAtI hai ataH vaha tApa bhI rasAtmaka hI hai [arthAt gAra rasa kI taraha saMyoga aura viraha, bhaktirasa ke bhI do pahalU haiM
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratiSedhAditi cenna zArIrAt / 4 / 2 / 12 // nanu "na pazyo mRtyu pazyati na rogaM notaduHkham" ityAdi zru tyA duHkhapratiSedhastAdRze bhakte kriyata iti tasya duHkhitvaM na vaktu zakyamityAzaMkya pratiSedhati, neti, kutaH ? zArIrAt, zarIrasaMbaMdhino hetoryad duHkhaM karmajanitamiti yAvat tasyaiva zrutau pratiSedhAnAtrAnupapattirityarthaH / etena duHkhatvena karmajanyatvAnumAnamapi nirastaM veditavyam / laukika eva du:khe tajjanyatva niyamAt / "vaha na mRtyu dekhatA hai, na roga na du:kha" ityAdi zruti se to bhaktoM ke 'lie duHkha kA pratiSedha kiyA gayA hai, ataH bhakta ke lie duHkha prApti kI bAta 'nahIM kaha sakate, isa saMzaya kA pratiSedha karate hue sUtrakAra kahate haiM ki ukta duHkha sambandhI carcA zarIra ke sambandha meM hai, jo duHkha kama janya hote haiM, unhIM kA pratiSedha zra ti meM kiyA gayA hai / isI se karma janya hone kI bAta kA bhI pratiSedha ho jAtA hai / laukika duHkha meM hI usake hone kI bAta kahI jAtI hai (alaukika duHkha hotA nahIM hai, vaha to sukha kA hI nAmAntara hai)| spaSTo o keSAm / 4 / 2 / 12 / ekeSAM zAkhinAM bhagavatsvarUpalAbhAnantaraM duHkhatannivartanalakSaNo'rthaH spaSTaH 'paThyate-tathAhi-"raso va saH rasaM hyavA'yaMlabdhvA'naMdI bhavati, ko hya vA.nyAt kaH prANyAt yadeSa AkAza AnaMdo na syAt, eSa hyavAnandayAti / " atra rasAtmakabhagavatsvarUpalAbhe satyAnaMdavattvamuktvA tasyaiva jIvana hetutvaM paramAnanda hetutvaM cocyate / maraNahetUpasthityabhAve jIvana hetutvaM na vadet / sa rasastu saMyogaviprayogabhAvAbhyAmeva pUrNobhavatyanubhUto naikatareNa / tatra virahatApasyAtyupamahitvena tadA prANAsthitirapi na syAd yadi rasAtmako bhagavAn hRdi na syAdityAzayenAha, "ko o vAnyAt' iti / yad yadi eSa hRdi sphuradrUpa AkAzo bhagavAnna syAt kastadAnyAta, ana prANane ko vA jIvayenna ko'pi ityarthaH / tAdRzasya bhagavatsvarUpAtiriktAnna jIvanamiti jJApanAya sAmAnyapadam / brahmAnandAdhikapUrNAnandavirahAsannamaraNanivAraNAsAmarthyamatAdRzasyocitameveti jJApanAya hishbdH| tAhazasya jIvana saMpAdataM prabhorAvazyakamiti jJApanAya evkaarH| tApAtmakasyAlyAnandAtmakatvameveti jJApanAyAnaMdapadam / tadA pralApaguNagAnAdayo ye bhavantite'pi tad dharmA eva, nIlAmbudazyAmo'tiklezavazAd hRdayAdapagacchatviti bhAve'pi hRdyAnnApasArayitu zakya iti jJApanAya cAkAzatvamuktam / tadatattaraM prakaTIbhUya
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ (588 ) tadanyaH ko vA prakarSeNa darzanasparzAzleSabhASaNAdibhiH svarUpAnandadAne nAnyAt pUrvatApanivRtti pUrvakamAnandapUrNa kuryAdityarthaH / rasaM hya'vAyaMlabdhvA'naMdIbhavatIti pUrvavAkyenaivAnyavyavacchedapUrvakaM bhagavatprApterAnandahetutvaprAptAvapi yatpunarAha tatrApi jyatireka mukhena, tatrApi jIvanahetutvaM tadapi sAmAnyavizeSAbhyAM vAradvayaM tena viraha sAmayikoktarUpa evArthaH zruterabhipreta itinizcIyate / anyathA maraNahetvanupasthitI jIvanahetutvaM na vadet ityuktam / tadavasthApannaH ko vA puruSo jovediti vArthaH / taittarIya-upaniSad kI eka zAkhA meM, bhagavatsvarUpalAbha ke bAda duHkha nivRtti kA suspaSTa ullekha milatA hai-"vaha rasa svarUpa hai usako pAkara bhakta AnaMdita ho jAtA hai, yadi AnaMda svarUpa AkAza kI taraha vyApaka paramAtmA na hotA to, kauna jIvita raha sakatA aura kauna prANoM kI kriyA kara sakatA, niHsaMdeha yaha paramAtmA hI sabako AnaMda pradAna karatA hai" isameM rasAtmaka bhagavatsvarUpa ko prApti hone para AnaMda kI prApti batalAkara use hI jIvana aura paramAnanda kA hetu batalAyA gayA hai| maraNa hetu ko upasthiti ke abhAva meM, jIvana hetutva kI bAta nahIM kaha sakate bhagavat svarUpa rasa saMyoga aura vipralambha donoM bhAvoM se hI pUrNa hotA hai eka se usakI anubhUti nahIM hotii| viraha ke tApa se atyaMta pIr3ita jIva ko prANAsthiti bhI saMbhava nahIM thI yadi rasAtmaka bhagavAna hRdaya meM na hote, isI Azaya "ko hyevAnyAt" se dikhalAyA gayA hai| yadi yaha hRdaya meM sphurita AkAza svarUpa bhagavAna na hote to dUsarA jilAne meM kauna samartha kA arthAt koI bhI nahIM thaa| usa prakAra ke bhagavatsvarUpa ke atirikta jIvana koI dUsarI vastu nahIM hai, yaha batalAne ke lie ho sAmAnya pada kA prayoga kiyA gayA hai / brahmAnanda se adhika pUrNAnanda ke viraha se maraNAsanna sthiti kA nivAraNa kA sAmarthya usake samAna aura kisI meM nahIM hai, yahI bhAva "hi" zabda se dikhalAyA gayA hai usa prakAra kA jIvana saMpAdana prabhu meM hI hai, yaha bAta "eva" pada se batalAI gaI hai| tApAtmaka hote hue bhI vaha AnaMdAtmaka hai, yaha batalAne ke lie AnaMda pada kA prayoga kiyA gayA hai| virahAvasthA meM jo pralApa guNagAna Adi hote haiM ve bhI, usa AnaMdAtmaka ke ho dharma haiM, nIla megha kI taraha zyAmavarNa vAlA prabhu bar3I kaThinatA se hI hRdaya se jAtA hai, use hRdaya se nahIM nikAla sakate, yaha dikhalAne ke lie usa AnandasvarUpa ko AkAza rUpa batalAyA gayA hai / viraha ke bAda prakaTa hokara dUsarA kauna hai jo, darzana sparza AzleSa bhASaNa Adi se svarUpAnanda pradAna kara pUrvatApa nivRtta kara AnandapUrNa kara detA hai, yahI ukta vAkya kA tAtparya hai| "rasovAyalabdhvA
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 589 ) nandI bhavati" isa pUrvavAkya se hI anya kisI kA niSedha karate hue, bhagavatprApti meM AnandahetutA kI prApti meM bhI anyathA niSedha karate hue usI kA punaH ullekha kiyA gayA usase bhI usa rasasvarUpa kI jIvana hetutA nizicita hotI hai / sAmAnya vizeSa rUpa se do bAra usakA ullekha kiyA hai jo ki usI ke viraha sAmayika rUpa kA dyotaka hai, yahI abhiprAya zruti se nizcita hotA hai| binA maraNa hetu kI upasthiti ke jIvana hetutA nahIM kaha sakate the| usa maraNAsanna avasthA meM par3e hue jIva ko kauna dUsarA puruSa bacA sakatA hai, yahI bAta " vA " pada se kahI gaI hai / smaryate ca |4 |2| 14 // bhagavadbhAvasya maraNahetutvaM tenaiva ca jIvanaM tasya brahmAdi durApatvaM ca zrI bhAgavate smaryaMte - "tAmanmanaskAmatprANA madarthaityaktadaihikAH ye vyakta loka dharmAzca madarthe tAn vibharmyaham " ityupakramya " - dhArayantyathakRcchreNa prAyaH prANAn kathaMcan " ityAdi zrI prabhuva canaM zrImaduddhavavacanaM ca - " etAH paraM tanubhRto bhuvi gopavadhvI govinda eva nikhilAtmani rUDhabhAvAH, vAMcchanti yaM bhavabhiyomunayo vayaM ca ki brahma janma niranantakathArasasya" ityAdi / tena bhagavata eva jIvana hetutvaM bhAvasya ca paramapuruSArthatvaM durApatvaM ca sphuTemavagamyate / bhagavadbhAva kI maraNa hetutA, usI kA jIvana aura brahma Adi kA durApatva, zrI bhAgavata meM bhI kahA gayA hai - "una gopiyoM ne apanA mana aura prANa mujha meM hI lagA rakkhA hai, mere lie jo zarIra ko bhI chor3e hue hai tathA jinhoMne laukika dharmoM kA bhI mere lie tyAga kara diyA hai, unakA pAlana maiM karatA hU~" aisA upakrama karate hue "ve gopiyA~ kisI prakAra bar3e kaSTa se prANoM ko dhAraNa kara rahI haiM" ityAdi prabhu vacana hai, uddhava bhI kahate haiM- " samasta jagata ke AtmA govinda meM hI apane bhAvoM ko TikAe hue ye gopavadhUTiyA~ apane zarIroM ko dhAraNa kie hue haiM, bhavabhIti se AtaMkita muni loga aura hama inhIM kI kRpA cAhate haiM, brAhmaNa zarIra meM janma lene se aura ananta kathArasa meM DUbane meM kyA rakkhA hai ?" ina vacanoM se, bhagavAna kI jIvana hetutA, bhagavadbhAva kI parama puruSArthatA spaSTa jJAta hotI hai / tAni pare tathAhyAha |4| 2|15|| nanu hRdi vahizca rasAtmaka bhagavatprAkaTyaM tad darzanajanito virahabhAvastajjanitastApastena maraNopasthitistannivarttanaM tadotkaTyaM tadA prAkaTyaM tataH "
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 560 ) pUrNaMsvarUpAnandadAnAdikaM loke kvacidapi na dRSTaM zrutaM vA vaikuNThe'pIti kutaH 1: ityAzaMkAyAmAha tAni, uktAni vastUni pare prakRtikAdyatIte vaikuNThAdyapyutkRSTe zrI gokula eva santIti zeSaH / tatrapramANamAha - tathAhyAha zrutiH, Rgvede paThyate--- "tA vA~ vAstU nyuSmasi gamadhye yatra gAvobhUrizRMgA ayAsaH" tAH tAni, bA~ = bhagavattadantaraMgabhaktayoH saMbaMdhIni, vAstUni = vastUni gamadhye = prAptu, uSmasi = kAmayAmahe / tAni kAnItyAkAMkSAyAM gUDhAbhisaMdhimudghATayati-yatra == zrIgokule, gAvobhUrizRMgAH = bahucaM gAruru prabhRtayomRgAzca vasaMtItizeSaH / . ayAsaH zubhAvahAH / tata uktaguNaviziSTam urugIyata ityurugAyastasya, gopyohi satataM taM gAyanti / ataeva tadAdibhakteSu kAmAn varSatIti bRSAvasya paramaM prakRti kAlAdyatItaM padaM sthAnaM bhagavato vaikuNThaM bhavati, tatraitAdRzalIlA'bhAvena tasmAdapi paramamutkRSTam / atra bhUmAvavabhAti prakAzata ityarthaH / uru goyateparaM sarvatra kAmavarSaNaM bhakteSvatraiveti tAtparyeNa vA vizeSaNadvayamuktam / yamunA pulinatadupavananiku jagahvara pradezAdri sAnvAdyAtmakatvena bhUri bahurUpam / tathAcaitAdRzaMyat paramapadamavabhAti tatsaMbaMdhIni vAstUni kAmayAmaha iti bAkyArthaH sampadyate / te padArthA iti vaktavye sati tAnItyuktiryA sA viSaya vAkyAnurodhAditi jJeyam / puruSottamasaMbaMdhyarthAnAM tatprAkaTyasthAna eva prAkaTyaM yuktamiti hi zabdenAha / hRdaya meM aura bAhara rasAtmaka bhagavatprAkaTya ke na hone para hone vAlA viraha, usase hone vAlA tApa, usase hone vAlI maraNa sthiti, usakI nivRtti aura viraha kI utkaTatA, phira bhagavAna kA prAkaTya aura phira pUrNa - starUpAnanda Adi kA dAna, ityAdi sArI bAteM loka yA vaikuNTha kahIM bhI dekhI yA sunI nahIM jAtIM, phira ye sArI kalpanA Apane kisa AdhAra para kara lI ? isa AzaMkA para sUtra prastuta karate haiM- "tAnipare" Adi -- kahate haiM ki ukta bAteM prakRti kAla Adi se atIta vaikuNTha se bhI utkRSTa gokula meM ho hotI haiM / zruti meM 'isakA pramANa milatA hai-- Rgveda meM pATha hai- "tA va vAstUnyu masi gamadhye yatra gAvo bhUrizRMgAra ayAsa:" arthAt bhagavAna aura unake aMtaraMga bhaktoM se saMbaMdhita vastuoM ko pAne kI kAmanA karate haiM / ve vastue~ kauna-kauna sI haiM isa AkAMkSA para gUDhatApUrvaka varNana karate haiM ki - yatra arthAt jisa zrI gokula meM, gAvo bhUrizRMgAraH, arthAt gaue~ aura adhika sIMgoM vAle mRga Adi rahate haiM / jo ki - ayAsaH arthAt bar3e suzobhita hote haiM ukta vizeSatAoM vAle braja kA gopiyAM nirantara gAna karatI haiN| bhaktoM kI abhIpsi kAmanAoM kI pUrti karane vAlA braja, usa vaikuNTha se bhI utkRSTa hai jo ki prakRti kAla A
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ (561 ) se atIta sthAna hai, vahA~ ukta prakAra kI lIlA kA abhAva hai / yaha gokula, bhUmi meM hI prakAzita ho rahA hai| isa bhUmi meM sarvatra bhaktoM ko kAmanAoM kI pUrti hotI hai-- isa tAtparya se do vizeSaNa die gae haiN| yamunA pulina, upavana, nikuMja, govarddhana kI kandarA zikhara Adi aneka ramaNIkasthAna bhaktoM ko AhlAdita karate haiM / isa prakAra ke paramapada isa gokula meM suzobhita hote haiM, unase saMbaddha vastue~ kAmanAoM kI pUrti karatI haiN| puruSottama kA yahI prAkaTya sthAna hai ataH yahA~ kI samasta vastue~ unase saMbaddha haiM, hi zabda se sUtrakAra yahI batalAte haiM / 4. adhikaraNa : - avibhAgovacanAt |4| 2|16|| nanu lIlayA nityatvena tanmadhyapAtinAM taddarzanaM yathA nityaM tathA tAdRksAdhanAbhAvo'pi nijAnukampayA kadAcit kamapi bhaktaM tatra nayati cettadA kaMcitkA saMsthApayitvA tatastaM viyojayati na veti saMzayaH / toSasya kAdAci - tkatvAt tatsAdhyA tatra sthitirapitathaiveti viyojayatIti pUrvaH pakSaH / tatra siddhAntamAha tatra pravezitasya tasmAdavibhAga eva kutaH vacanAt / taittarIyake uktarmanantarameva, "viSNoH karmANi pazyate" ityRcAtatrakRtAni karmANyu tadagre vadati - " tadviSNoH paramaM padaM sadApazyantisUraryaH iti / puruSottamasvarUpa - vatvaM sUrittvaM tacca bhaktyaiveti, sUrayo bhaktA eva teSA sadA darzanamucyate / anyathA lIlA nityatvena vai pUrvagbhyAM tatra sthitagavAdInAM prabhu karma viSayANAM ca bhaktAnAM sadA tad darzanasya prAptatvAdida N na vadet tasmAdavibhAga eva etenApi lIlA nityatvaM siddhayati, etadyathA tathA bidvanmaNDane prapaMcitam / saMzaya karate haiM ki - prabhu kI lIlA to nitya hai tathA usa lIlA meM unake darzana bhI nitya hai, kyA usa prakAra ke sAdhanoM ke abhAva meM bhI kabhI kisI bhakta ko bhagavAna apanI anukampA se usa lIlA meM le jAte haiM aura kucha samaya taka vahA~ roka kara use bhI usa lIlA meM lagAte haiM yA nahIM ? isa para pUrva pakSa to ye hai ki - kRpA to kabhI kabhI hI hotI hai ataH kabhI kabhI bhagavAna usa lIlA meM lagAte haiM / isa para siddhAnta rUpa se sUtra prastuta karate huye kahate haiM ki- lIlA meM praviSTa bhakta usakA abhinna aMga ho jAtA hai, lIlA nitya hai vaise hI bhakta bhI nitya usa lIlA kA darzana karatA hai / taittarIyaka meM "raso.
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 562 ) vaisaH" ityAdi RcA ke bAda hI "viSNu ke karmoM ko dekhate haiM" ityAdi se lIlA meM kiye jAne vAle karmoM ko batalAkara kahate haiM ki-"viSNu ke usa parama pada ko bhakta loga sadA dekhate haiM" puruSottama svarUpa kI jAnakArI ko hI sUritva kahate haiM, vaha jAnakArI bhakti se hI hotI hai, ataH sUri bhakta haiN| unheM sadA darzana hote haiM / yadi aisA na hotA to pUrva kI RcAoM se gokula meM sthita gau Adi bhagavada lIlA ke upakaraNoM aura bhaktoM ko sadA usake darzana hote haiM aisA na kahate, isase nizcita hotA hai ki bhagavAna kI nitya lIlA kA nitya bhavata nitya lIlAAnanda lete haiN| isI se lIlA kI nityatA siddha hotI hai / isa sabakA vizleSaNa hamane vidvanmaNDana meM vizeSa rUpa se kiyA hai| evaM puSTimArgIya bhakta vRttAntamuktvA jJAnamArgIyasya tamAha isa prakAra puSTimArgIya bhaktoM ke vRttAnta ko batalA kara jJAnamArgIya ko batalAte haiN| 5. adhikaraNa :___ tadokogra jvalanaM tatprakAzitadvAro vidyAsAmarthyAttacchaSagatyanusmRtiyogAcca hArdAnugRhItaH zatAdhikayA / 4 / 2 // 17 // pUrva bhUteSu tacchuterityadinA maryAdAmArgIyasya vAgAdilaya ukto'dhunA tasya jIvAtmanautkramaNa prakAra ucyate-"sa etAstejomAtrA samabhyAdadAno hRdayame vakrAmatIti zrutestasyAtman oka AyatanaM hRdayaM tadagraMpUrva prajvalati, pUrva tathA'prakAzamAnamapi tadA prakAzata iti yAvat / tadAtatprakAzitaM dvAraM nirgamanamArgo yasya tAdRza utkrAmati yataH zrutistathAha-"tasya haitasya hRdayasvAgaMpradyotate tenaiSa AtmA niSkrAmati cakSuSo vA mUrnovA" ityAdi / yadyapyetAvat sarvajIva sAdhAraNaM tathApi vidvAMstu tetaravaditaranADyA niSkAmati kintu zatAdhikayA ekazat tasyA nADyA mUrdhanyA niSkrAmati "zataM caikA hRdayasya nADyastAsAM mUrddhanamabhinissRtakA tayordhvamASanna'mRtatvameti visvaDDanyA utkramaNe" iti yataH zrutirAha / atra hetumAha-hArddhAnugRhIta iti hetvantargama vizeSaNam / "guhAM praviSTau parameparAddha" iti zrutehRdayAkAza saMbaMdhIyaH paramAtmA ta danugrahAt tathaiva bhavatItyarthI / anugrahe heturvidyAsAmarthyAditi tasyA vidyAyAH zeSabhUtAMgabhUtA yA gatiH pravrajanarUpAtaccheSabhUtava yA bhagavasmRti paramparA ca tAbhyAM ca yo bhagavadanugrahastena tathetyarthaH /
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 563. ) pahale "bhUteSutacchateH" ityAdi sUtroM se maryAdAmArgI jIvoM ke vAga Adi ke laya kA varnana kiyA gayA, aba una jIvoM ke utkramaNa' prakAra kA varNana karate haiM / "sa etAstejomAtrA" ityAdi zruti se batalAyA gayA hai kiAtmA ke teja kA Ayatana hRdaya hai, sarva prathama hRdaya kA agrabhAga prajvalita hotA hai jo ki-pahile vaisA prakAzita nahIM rahatA, usI samaya hotA hai / vaha prakAzita dvArA vahI, usa jIva kA nirgamana dvAra hai usI se jIva utkramaNa karatA hai / jaisA ki zrRti kahatI hai-"usakA hRdaya kA agrabhAga prakAzita hotA haiM, usI se yaha AtmA niSkramaNa karatA hai netra yA mUrddhA se jAtA hai" ityAdi / yadyapi yahA~ taka to sarvasAdhAraNa jIva kI sthiti hotI hai kintu jJAnI kI gati auroM kI taraha na hokara vizeSa nADI se hotI hai jo ki-eka sau anya nADiyoM se zreSTha bhinna mUrddhA kI ora nikalatI hai| jaisA ki AyA bhI hai-"eka sau eka hRdaya kI nADiyoM meM se eka mUrddhA kI ora jAtI hai, usameM jAkara jIva amRtva prApta karatA hai" ityAdi / isa gati meM "hArdAnugRhIta aisA hetvantagarbha vizeSaNa diyA hai arthAt "guhAM praviSTau parameparAddha" zruti meM varNita hRdayakAza se sambandhI jo paramAtmA hai, usake anugraha se hI vaisA saMbhava hotA hai / vidyA ke sAmarthya se hI bhagavadanugraha hotA hai.(dahara vidyA kI upAsanA se bhagavadanugraha hotA hai) usa vidyA ke aMgarUpa anAsakti bhAva aura aharniza bhagavatsmaraNa se hI bhagavadanugraha hotA hai (arthAt abhyAsa aura vairAgya prabhukRpA ke mUlabhUta sAdhana haiN)| rsmynusaarii|4|2|18|| ''atha yA etA hRdayasya nADyastAH piMgalasyANibhnAstiSThanti zuklasya nIlasya pItasya lohitasyetyasau vA AdityaH piMgala" ityupakramyAne paThyate"tamabhita AsInA AhurjAnAsi mAM jAnAsi mAmiti / sa yAvadasmAccharIrAdanutkrAnto bhavati tAvajjAnAtyatha yatratadasmAccharIrAdutkrAmatyaitaireva razmirUvaM AkrAmata "iti atra tamabhita ityAdyukteH sarvasAdhAraNyutkrAntiH prApyate pUrvamAdityatvenoktasya piMgalasya razmibhirUrvA kramaNaM ca tathA / atra saMzayaH oko'grajvalanAderitarasAdhAraNyepiyathA kA hArdAnugrAhAd vilakSaNA gatividuSa uktA tathArazmyanusAritvamapItara sAdhAraNamutasminna veti ? tatrAvAdhAra NamAha,razmyanusArI niSkrAmatyayameveti ! "ye jo hRdaya kI nADiyA~ hai vo piMgala aura sUkSmatama hai ye piMgala varNasUrya razmiyoM ke sambandha se hai, inameM zukla, nIla, pota lohita bhI hai" aisA upakrama
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 564 ) karake Age-'namabhita AsInA" Adi RcA par3hate haiM, isameM "atra tamabhita" ityAdi se to sarvasAdhAraNa kI utkrAnti kA ullekha hai, pUrva meM sUrya se sambaddha piMgala razmiyoM se urvagamana kA ullekha hai / aba zasaMya hotA hai ki-hRdaya ke agra prakAza Adi jaise sAmAnya jIvoM ke bhI hote haiM aura bhagavatkRpA se jJAnI kI vilakSaNa gati hotI hai vaise hI ra dimayoM ke sahAre jAne vAle sAmAnya jIvoM se jJAnI kA kyA koI vilakSaNa gati hotI hai athavA vo bhI razmi ke sahAre hI jAte haiM ? isa para nirdhAraNa karate hue sUtrakAra kahate haiM kijJAnI bhI razmiyoM ke sahAre hI gamana karate haiN| nizineticenna sambandha sya yAvaddehabhAvitvAddarzayati ca / 4 / 2 / 19 // viduSa utkramaNe hA nugrahakRto yathA vizeSastathAkAla vizeSakRto'pi vizeSo bhaviSyati ityAzaMkya tannirAsamAha-tatrahorAtra kRto'yanakRto vA sa bhavet / tatrAdya kRto nAstItyAha, neti, tatra hetuH sambandhasyetyAdi / anugraha hetubhUto yaH pUrvokto gatyanusmRtisaMbaMdhastasya yAvadde ha bhAvitvAt tatkAryasyAnugrahasyApi tathAtvAt kAlasyAprayojakatvamityarthaH / atra pramANamAha-darzayati yataH zruti:-"tamevaviditvA munirbhavatyetameva pravAjino lokamIpsantaH pravajanti" iti / jJAnI ke utkramaNa meM jaise bhagavadanugraha kI vizeSatA hai vaise hI kAla vizeSa kA bhI niyama hogA, isa saMzaya kA nirAkaraNa karate huye sUtrakAra kahate haiM ki-jJAnI kI gati, rAtri dina, kisI bhI samaya ho jAtI haiM, rAtri meM na hotI ho so bAta nahIM hai, unakA saMbaMdha prabhu se ho jAtA hai / ataH bhagavatkRpA se ve hara samaya binA kisI pratibandha ke gamana karate haiM, aisA zruti kA pramANa bhI hai-"use jAnakara muni ho jAtA hai, yahA~ se jAkara vaha jahA~ bhI cAhatA haiM usa loka meM jAtA haiM" ityAdi / hArdAnugrahasya muktihe tovidyamAnatvAdayanavizeSo'thaprayojaka ityAha jJAnI kI nukti bhagavatkRpA para avalaMbita hai ataH uttarAyana meM hI unakI gati ho aisA bhI koI niyama nahIM hai yahI sUtrakAra batalAte haiM atazcAyane'pivakSiNa / 4 / 2 / 20 / / arthAt dakSiNAyana meM bhI unakI gati hotI hai|
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 565 ) nanu "yatra kAle tvanAvRttimiti" kAlaprAdhAnyenopakramya 'agni jyotiraha zuklaH SaNmASA uttarANam, tatra prayAtA gacchanti brahmabrahmAvidojanAH" iti bhagavadvAkyAd brahmavido'pyuktakAlA'pekSAastItyAzaMkya viSayabhedena samAdhatta "jisa kAla meM jAne se lauTanA nahIM hotA" aisA kAlaprAdhAnya kA upakrama karate huye 'agni, jyoti, dina, zuklapakSa, uttarAyaNa meM brahmAvida jAte haiM" ityAdi bhagavad vAkya meM to brahmavida ke lie bhI kAla kI apekSA batalAI gaI hai, isa AzaMkA kA viSayabheda kI dRSTi se samAdhAna karate haiM yoginaH pratismayate smAHcaite / 4 / 2 / 21 // jJAnamArmAd yogamArgo hi bhinnaH / tathA ca yoginamuddizyava kAlavizeSa sya gativizeSa hetutvaM smaryate, na tu jJAnamArgIyasya zrautasya / itaranirapekSatvAt / na ca yogasAMkhye api zraute eveti vAcyam / yataH smAta ete / cohetvarthe / ete yogasAMkhye agnijyotidhU morAtririti vAkyadvayoktagatI vA idaMtu zra tyuktadevamyAna pitRyAnAtirikta mArgamibhipretya samAhitam / te eva cedatrApyucyete zabdabhedena tadA na virodhaH / jJAnamArga se yogamArga bhinna hai / yogI ke liye ho kAla vizeSa kI gati vizeSa kA ukta bhagavad vAkya meM ullekha hai, zrauta jJAnamArga kA ullekha nahIM hai / yoga aura sAMkhya bhI zrauta hI hai aisA nahIM kaha sakate, ye smAtta haiN| "agnijyoti" ityAdi do vAkyoM meM yoga sAMkhya ko gati kA hI ullekha hai| zruti meM dakSiNAyana uttarAyaNa ko pitR aura devamyAna nAma se ullekha kiyA gayA hai, smRti meM aura zrati meM kevala nAma kA hI bheda hai ataH koI virodha nahIM hai|
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha adhyAya tRtIya pAda 1 adhikaraNa : acirAdinA tatprathiteH / 4 / 3 / 1 // nanu jJAnamArgIyasyeva maryAdAmArgIya bhaktasyApyacirAdimArgeNa va gamanam, uta sadyomuktireva bhavati ? iti saMzayaH / tatra yathA jJAnino niyamAbhAvastathA'trApIti prApte Aha-acirAdimArgeNa tasya jJAnamArgIyasyaivotkarSa kathanAt sa eva tenaM mArgeNa gacchati / na tu bhkto'piityrthH| tathAhi-paMcAgnividyAprakaraNe-tad ya itthaM vidurye ceme'raNye zraddhAtapa ityupAsate teciSamabhisaMbhavanti arciSo'haraha ApUryamANapakSam" ityupakrame bhaktAtiriktAneva adhikRtya tathA gtirucyte| smRtApyagniau~tiraha ityatra brahmavidojanA iti vacanena jJAnamArgIyasyaiva sapanthA ityucyate / jJAnamArgIya kI taraha maryAdAmArgIya bhakta kA bhI acirAdimArga se gamana hotA hai, athavA tatkAla mukti ho jAtI hai ? aisA saMzaya hone para kaha sakate haiM ki jaise jJAnI ke lie koI niyama nahIM hai vaise hI maryAdAmArgIya bhakta meM bhI hoMgA / isa para sUtrakAra siddhAnta prastuta karate haiM ki - acirAdimArga se, jJAnamArgIya kA hI utkarSa kahA gayA hai, vahI usa mArga se jAtA hai, bhakta bhI jAtA ho so bAta nahIM hai / paMcAgni vidyA ke prakaraNa meM usakA ullekha bhI hai-'jo isa prakAra jAnakara zraddhA tapa ke dvArA araNya meM upAsanA karate haiM ve acirAdimArga meM jAte haiM" ityAdi upakrama meM bhaktoM ke atirikta jIvoM kI hI gati kA ullekha hai / smRti meM bhI "agnijyoti" ityAdi meM brahmavida kI gati kahI gaI hai jo ki jJAnamArgIya kA hI mArga hai / athedaM cintyate sAmopaniSatsu paThyate-"atha yA etA hRdayasya nADmastAH piMgalasyANimnastiSThati zuklasya nIlasya pItasya lohitasyetyasau vA AdityaH piMgalaH" ityupakramya Aditya rUpasya piMgalasya razmirUpatvaM nADInAM uktvA agre vadati-'atha yatraitadasmAccharI rAdutkrAmatyarthatairevarazmibhirUla AkrAmata" iti nADIrazmisaMbaMdhenaikA paralokagatiH zrayate / acirAdikA cAnyA,
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 597 ) "te'ciSamabhisaMbhavaMti" ityAdi zrutyuktA "sa enaM devayAnaM panthAnamApadyAgnilokamAgacchati" iti cetarA / "sUryadvAreNa te virajA prayanti" iti cAnyA / "sa yadA vaipuruSo asmAllokAt prati sa vAyumAgacchati" iti cetarA / evamanekeSu mArgeSu sat svacirAderevoktiH kuta ? iti / aba vicArate haiM ki sAmopaniSad ke "etA hRdayasya nADyastAH" ityAdi vAkya ke upakrama meM, piMgala rUpa vAle Aditya kI razmiyoM ke rUpa meM nADiyoM ko batalAkara "yautadasmAccharIrAt" ityAdi meM nADIrazmi ke saMbaMdha se eka paralokagati kA varNana kiyA gayA hai| "te'ciSamabhisaMbhavaMti" ityAdi zruti se dUsare acirAdimArga kA ullekha milatA hai / "ye enaM devayAnaM panthAnamApadya" ityAdi meM eka aura mArga kA varNana hai / "sa yadA vapuruSo asmAllokAt" ityAdi meM bhI eka mArga kA varNana hai tathA "sUryadvAreNa te virajA prayanti" meM bhI eka anya mArga kI carcA hai isa prakAra anekoM mArgoM ke rUpa meM acirAdi ke ullekha kA kyA tAtparya hai ? / - tatra sarveSAM pAribhASikamacirAditvamataevArthatayoH paMthorna katareNa ca neti mArgadvayabhraSTAnAM atikaSTaM "jAyasva mriyasva" iti tRtIya sthAnamityuktaM anyathA'nekeSAM mArgANAM uktAnAM zrUyamANatvAdasya tRtIyatvaM nocyetA'taH prakaraNabhedAd bhinnopAsana zeSatvAnmitho'napekSA bhinnAevaite mArgA brahmaprApakA iti maMtavyamiti cettatrocyate- nahIyaM paribhASA sarveSu zrutAsti' yatastathocyate / 'atolAghavAdanekaparva viziSTa ekaeva mArga iti mantavyam , natu parvabhedena mArgabheda iti, gaurava prasaMgAt / ukta sabhI pAribhASika haiM, ataH sabhI acirAdi mArga haiM, isIlie "etayoH paMthorna katareNa ca na" ityAdi vAkya se donoM mArgoM se bhraSTa duHkhI jIvoM ke lie "jAyasva mriyasva" ityAdi se tIsarA mArga batalAyA gayA hai| anyathA anekoM mArgoM meM batalAye gae gamana ke kathana meM isakI tIsarI gaNanA nahIM kI jAtI isalie, prakaraNa bheda se bhinna upAsanAoM ke phalasvarUpa prApta hone vAle ye vibhinna mArga haiM, inameM paraspara koI saMbaMdha nahIM hai, ye sabhI mArga brahma jJApaka haiN| isa mAnyatA para kahate haiM ki yaha paribhASA hara jagaha nahIM sunI jAtI isalie vibhinna rUpoM se mArga kA ullekha kiyA gayA hai, aneka parva vAlA eka hI mArga hai, aisA hI mAnanA cAhie, parva bheda se mArga bheda mAnanA ucita nahIM hai, aisA mAnane se gaurava (doSa) hogaa|
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 568 ) na caivamathaitaireva razmibhirityavadhAraNAnupapattiriti vAcyam / tasyAH zruterutkramaNamAtra mArganirUpakatvAt tathAhi, tatropakrame hyatha yatra dasmAccharIrAdutkrAmatyaithataireva razmibhirUddha Akramata ityucyate / etasmAtpurastAdatha yA etA hRdayasya nADya ityupakramya piMgalasyAdityatvamuktvA tad yathA mahApatha Atata ubhau grAmau gacchanti imaM cAmu caivamevatA Adityasya razmaya ubhau loko gacchantImaM cAmu cAmuSmAdAdityAt pratAyante tA Asu nADoSu sRptA Abhyo nADIbhyaH pratAyante te'muSminnAditye sRptA ityantena vAkyena nADISu razmipracAramuktvA ane, atha yatratadasmAdityAyuktam / upasaMhAre ca zataM caikAhRdayasya nADyastAsAM mUrddhAnamabhiniHsRtakA tayordhvamApannamRtatvameti vidhvaGaGanyA utkramaNe bhavanti iti / evamupakramopasaMhArAbhyAmutkramaNamAtramArganirUpakatvaM, natu brahmaprApakamArgasyAtastadanupapatti parihAro'narthakaH / aisA nahIM kaha sakate ki-razmiyoM meM avadhAraNA zakti saMbhava nahIM hai| ukta zruti meM to utkramaNa mArga kA nirUpaNa razmi ke rUpaka se kiyA gayA hai usa zruti ke upakrama meM kahA gayA hai ki-"isa zarIra se jaba uThatA hai to ina razmiyoM ke sahAre Upara uThatA hai / " isake pahile "ina hRdaya kI nAr3iyoM" aisA upakrama karake piMgalA nAr3I kA sUrya rUpa batalAkara 'tad yathA mahApatha Atata" ityAdi antima vAkya se nAr3iyoM meM razmi kA pracAra batalAkara "isa zarIra se jaba uThatA hai" ityAdi kahA gayA hai / prasaMga ke upasaMhAra meM kahate haiM ki-''eka sau eka hRdaya kI nAr3iyoM meM se eka mUrddhA kI ora jAtI hai, usake sahAre Upara jAkara jIva amRtatva prApta karatA hai" ityAdi upakrama aura upasaMhAra se nizcita hotA hai ki-utkramaNa mArga kA nirUpaNa mAtra hI kiyA gayA hai, brahmaprApaka mArga kA nirUpaNa nahIM hai ataH usakI asaMbhAvanA ke parihAra kI AvazyakatA hI kyA hai| nanvanekaparvaviziSTatvena mArgasyaikatve taM nirUpayantI zrutiH kiMcit parva nirUpayati kvacinne tikatham ? upasaMhAreNa prApsyata iti tAtparyeNa tatheti ced bravISi tadA zAkhAntaramaviduSastadasambhavena taM prati zrutenyUnatA pAtaH / nahi sarvazAkhAvididaM pratyeva kathanamiti vaktumucitam / tasyA'saMbhavAdataH svasvazAkhAjJAnavantaM pratyeva tathA / adhyayanavidherapi tAvanmAtra paratvAt / zAkhAntarasaMvAdiparvakathanAnupapattizca / upasaMhAreNava tasyApi prAptisaMbhavAdato viruddhadikkAnAM svasvamArgeNeka grAmaprAptivadihApi bhavitumarhati svAtaMtryeNa srvemaargbrhmpraaptiH|
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 56 ) nahIM aneka viziSTa parvoM ke rUpa meM eka hI mArga kA nirUpaNa karane vAlI zruti kabhI kisI parva kA nirUpaNa karatI hai kabhI nahIM karatI isakA kyA kAraNa hai ? yadi kaheM ki - upasaMhAra meM to sabhI eka hI kendra para pahu~ca jAte haiM, isalie kisI zAkhA meM kisI parva kA ullekha na hone meM koI hAni nahIM hai, kintu jise anya zAkhAoM kA jJAna nahIM hai usake lie to asaMbhava hI hai, usakI dRSTi meM to zruti kI nyUnatA hI siddha hogI / sarva zAkhAvida ke lie hI zruti kA vacana hai aisA kahanA ThIka hai, aisA mAnane se to alpajJoM ke lie asaMbhava hI hogA ataH yahI kahanA ucita hai ki -apanIapanI zAkhAoM ke jJAtAoM ke dRSTi se hI zruti kA vacana hai / adhyayana vidhi se bhI bhinnatA nizcita hotI hai / yadi aisA nahIM mAneMge to zAkhAntaroM meM kahe gae parvo kI bhinnatA kA koI samAdhAna nahIM ho sakegA / upasaMhAra se hI nirdiSTa sthAna kI prApti nizcita hotI hai / jaise ki vibhinna dizAoM meM rahane vAle kisI eka hI gA~va meM vibhinna mArgoM se pahu~cate haiM, vaise hI zruti meM bhI vibhinna svataMtra mArgoM se eka hI brahmaprApti kA ullekha kiyA gayA hai / nacaivamarthaM tayoH pathoriti dvivacanAnupapattirjAyasvamriyasvetyasya tRtIyatvaM cAnupapannamiti vAcyam / arcirAdika muktvopasaMharatyeSa devayAnaH paMthA iti zrutyantare ca sa enaM devayAnaM paMthAnamApadyAgnilokamAgacchatIti / tathA ca brahma prApakAH sarvemArgA devayAnA ityucyante / devI saMpavimokSAyeti bhagavad vAkyAddavyAM saMpadi ye jAtAste devA ityucyante teSAM yAntaM gamanaM yatreti te sarve'pi mArgA devayAnazabdenocyante / dvitIyastvaviziSTaH / evaM ditvaM tritvaM copapadyate / na coktarItyA lAghavAdekaeva samaMtavyaH / svataH pramANabhUtAhi zrutiH / sA yena yadAyAzrutA tadarthAvadhAraNedvitIyasyA anupasthitatvAnna lAghava gauravata vicArAvasaraH / kvacidupasthitau coktabAdhakai rUpasaMhArAnavakAzaH / aparaMca, brahmavidaH kramamuktau gantavyo mArgo hyayamupadizyate / tattalloke tadA'nandAnubhavazcAvazyakaH / tathAcopAsana bhedAt phalabhedasyAvazyakatvAnmArga bhedo'pi tatheti, sarveSvekarUpaphala prasaMjaka upasaMhAro na yuktaH / ukta mAnyatA se " arthatayoH pathoH" vAkya kA dvivacanatva tathA "jAyasva mriyasva" kA tRtIyatva aMsiddha ho jAyegA, aisA bhI nahIM kaha sakate kyoMki - acirAdi kA barNana karake " eSadevayAnaH pathAH " isa vAkya se upasaMhAra kiyA gayA hai, dUsarI zruti bhI " e enaM devamAnaM paMthAnamApadyAgnilokabhAgacchati "aisA ullekha karatI hai / " brahma prApaka sabhI mArga devayAna haiM "aisA
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 600 ) bhI kahate haiM / " devI sampad vimokSAya" isa bhagavad vAkya se bhI yahI nizcita hotA hai ki jinameM daivI saMpatti hotI hai ve deva haiM, unake jAne ke jo bhI mArga haiM ve devayAna haiM / dUsarA mArga sAmAnya hai / isa prakAra dUsare tIsare mArgoM kI siddhi ho jAtI hai / uktarIti se lAghavamAna kara eka mAnanA ThIka nahIM hai | zruti svataH pramANa hotI hai, vaha jaba jisa rUpa kA varNana karatI hai, vahA~ usI artha kI pratIti hotI hai usameM dUsarA artha karanA zakya nahIM hai, lAghava gaurava ke vicAra karane kA abasara hI nahIM rahatA / yadi kabhI inakA vicAra sAmane A bhI jAtA hai to upasaMhAra meM usakA samAdhAna ho jAtA hai / dUsarI bAta yaha hai ki ukta prasaMga meM, brahmavettA kI kramamukti gaMtavya mArga kA upadeza diyA gayA hai / una una lokoM meM unake lie AnandAnubhava karanA Avazyaka hai, upAsanA ke bheda se phalabheda Avazyaka hotA hai, ataH mArgabheda honA bhI svAbhAvika hai| sabhI meM eka rUpa phala vAlA upasaMhAra ThIka nahIM hai / kiMca upAsane karmaNi copasaMhAraH sabhmataH / mArgastu nAnyatararUpo'to 'yasyopAsakasya yena mArgeNa gamanaM sa mArga upadizyata iti nopasaMhAro yuktaH, vidheyatvAdapi tathA / etad yathA tathA purastAnnirUpitam, upasaMhAro'rthAbhedAd vidhizeSavat samAne cetyatra / evaM sati aciSa zabdenArcirUpalakSito mArga ucyate / AdipadenAnye sarve mArgAH saMgRhyante iti nA'nupapattiH kAciditiced 'atravadAmaH / arcirAdimya ityuktaM bhavettvadrItireva ced abhipretA bhavettasmAnavamityavadhAryate / arcirAdinetyeka vacanA'nyathAnupapattyA mArgasyaikatvamavazyamu kAryamevaM sati zrutisuyAvanti parvANyuktAni tAni sarvANyekasminna vAcirAdi mArge varttamAnAnyapiyasyopAsakasya yAvat parvabhogI bhAvI taM prati tAvatpavaktisya yAvatAMteSAM sa na bhAvI taM prati na taduktistadbhogA bhAvAditi nAmupapanna kiMcid / upAsanA karma meM to upasaMhAra ThIka hai, mArga kA to jo rUpa nizcita hai vahI ThIka hai dUsarA ho nahIM sakatA, jisa upAsaka kA jisa mArga se gamana honA cAhiye usI mArga kA upadeza diyA gayA hai isaliye upasaMhAra eka honA ThIka nahIM hai / aisA honA avidheya bhI hai| isa para jo kucha kathya thA usakA pahile hI nirUpaNa kara cake haiM artha meM to bheda hai nahIM isalie upasaMhAra eka hI hai / aciSa zabda se aci upalakSita mArga kA ullekha kiyA gayA hai| Adi pada se anyAnya mArgoM kA ullekha hai, isaliye koI asaMgati nahIM hai /
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 601 ) isa para maiM kahU~gA ki-AcirAdi ke ullekha meM tumhArA kathana hI ThIka mAna liyA jAya phira bhI ukta dhAraNA nahIM banatI / acirAdinA isa eka vacana se mArga kI ekatA avazya svIkAranI par3egI zruti meM jitane parva kahe gaye haiM ve saba eka hI adhirAdimArga meM hote hue bhI, jisa upAsaka ko jisa pUrva kA bhoga Avazyaka hai usakI dRSTi se usa parva bhoga kA ullekha kiyA gayA hai aura jisa upAsaka ko usa pUrva bhoga kA ullekha kiyA gayA hai usake liye usakA ullekha nahIM kiyA gayA hai, ataH kucha asaMgati nahIM hai / nanu tvayA'pyanuktAnAM parvaNAM tatra sthitiM vadatopasaMhAra evokto bhavati prApakatveneti cet syAdetadevaM yadi tasyaivagantu gAya tadapi parvatatrocyeta / na tvevaM kintvekavacanAnurodhAnmArgakye nizcite yaM pratiyat parvocyate tattatrakaThoktameveti nopasaMhArApekSA / agre'nyatroktAnAM parvaNAmuktasthale sannivezottayApi sUtrakArAbhimata eka eva mArga iti jJAyate zrutau sarvatra pUrva parAmarthAt api tathA / tuma bhI, jahA~ jina pUrvo kA ullekha nahIM hai vahA~ upasaMhAra kI ekatA ke AdhAra para unakI sthiti mAnate ho parvo ko tuma prApakatva bhAva se mAnate ho, yadi aisI bAta thI to bhoga ke lie parva kA ullekha vahA~ honA cAhie thaa| bAta tumhArI sahI nahIM hai, apitu ekavacana ke prayoga se hI mArga kI ekatA nizcita hotI hai, jisake liye jisa parva ke bhoga kI AvazyakatA hai tadanusAra hI ullekha kiyA gayA hai, upasaMhAra kI koI apekSA nahIM hai / Age ke sUtroM meM sUtrakAra anyatra ullekha parvo ke sanniveza kI carcA karate haiM, usase sUtrakAra kA bhI abhimata mArgakya ke sambandha meM jJAta hotA hai / zruti meM hara jagaha, pUrvaparAmarza ke anusAra bhI aisA hI nizcita hotA hai / vAyuzabdAdavizeSavizeSAbhyAm / 4 / 3 / 2 / / chAMdogye vAyurna paThyate / kauzItaki zrutautu "sa etaM devayAnaM panthAnamApadyAgnilokamAgacchati sa vAyulokaM sa varUNa lokaM sa indralokaM sa prajApati lokaM sa brahmalokamiti vAdvAdayaH zrUyante tannAcciSo'gnezcAbhedAnta vicAraNIyamasti / vAyulokaM kasmAllokAt gacchati ityAzaMkAyAmAha, vAyuzabdAditi / "acciSo'harahna ApUryamANapakSamApUryamANapakSAd yAn SaDudaMgeti mAsA~stAnmAsebhyaH saMvatsaraM saMvatsarAMdAdityam "ityatra saMvatsaralokAt parastAd vAyuloko
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 602 ) kNgcchtiityrthH| tatra vinigamaka nivekSayitavyastathA ca saMvatsaraloka mAha-avizeSavizebhyAmiti / ___ chAMdogya zruti meM vAyuloka kI carcA nahIM hai| kauSItaki zruti meM to "ya etaM deva paMthAnam" ityAdi vAkya meM vAyu Adi kI spaSTa carcA hai / chAMdogya meM aciSa kI carcA hai jo ki agni kA hI paryAya hai ataH usa para to vicAra nahIM karanA hai, kintu vAyuloka ko kisa loka se jAyA jAtA hai, aisI zaMkA para "vAyumavdAt" sUtra prastuta karate haiN| "arciSau" Adi vAkya meM saMvatsara loka ke bAda vAyuloka kA niveza karanA cAhie arthAt saMvatsara loka se vAyu loka ko jAte haiM / usameM kAraNa kA ullekha strakAra "avizeSavizeSAbhyAm" sUtrAMza se karate haiN| ___ atredaM jJeyam-agnihotrAdikarma bhizcittazuddhAvupAsanAbhirjJAnodaye kramamuktyadhikArI hi tattalokaM gatvA muktvAnte brahmaprApnoti / karma tu agnisAdhya "bhUloka eva ca bhavatyata Adautatratyo bhogastatastaduparitana lokAnAM pRthivIdIkSA tayAgnidIkSayA dIkSitaH yathA pRthivyagnigarbha ityAdi zrutibhyo bhUragnipradhAnA bhavatyato arci rAkhyamagnilokamAdau gacchati / tataH karmopAyanayoraharAdi saMvatsarAnte kAle vihitatvAttatra tatra gatvA mukte / tathA ca saMvatsarAntAnAM bhUsaMbadhitvenAvizeSAt tanmadhye vAyornapravezaH |bhuulokaadupryntriksslokstdupri dhUlo kastathA ca vAyurantarikSasyAdhipatiritizruteH sUryo divo'dhipatiriti zrutestayo paurvAparye vizeSoheturastItyAdityalokAt pUrvamuktarItyA bhUlokamadhya pAti saMvatsarasya parastAJca vAyurnivezayitavya ityrthH| ukta varNana se ye jAnakArI hotI hai ki-agnihotra Adi karmo se citta zuddha hone para upAsanA karane se jJAnodaya hotA hai aise kramamukti ke adhikArI una lokoM meM jAkara bhogoM ko bhogakara anta meM brahma prApti karate haiM / karma agnisAdhya hotA hai jo ki bhUloka meM hI hotA hai, isalie sarva prathama pRthivI ke bhogoM ko bhogA jAtA hai usake bAda Upara ke lokoM meM gamana hotA hai sarva / prathama agnisaMbaMdhI dIkSA se pRthivI meM hI dIkSita hote haiM / jaisA ki"pRthivyAgnigarbha" zruti se jJAta hotA hai ki pRthvI agnipradhAnA hotI hai, isase nizcita hotA hai ki sarvaprathama pRthivI se, acinAmaka agni loka meM gamana hotA hai usake bAda karma aura upAsanA ke phalasvarUpa, aharAdi loka se saMvatsara paryanta lokoM meM jAkara bhoga bhogA jAtA hai / saMvatsara paryanta loka bhU saMbaMdhI ho haiM
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 603 ) ataH unake bIca meM vAyuloka ke praveza kA prazna hI nahIM utthtaa| bhUloka ke Upara aMtarikSa loka hai usake Upara dyuloka hai / " vAyu aMtarikSa kA adhipati hai" sUrya dyuloka kA adhipati hai "ina donoM zrutiyoM ke anusAra pUrvApara krama se Aditya loka ke pahale, bhUloka aura saMvatsaraloka ke bAda bIca meM vAyuloka kA praveza mAnanA cAhie / nanu "te arciSamabhisaMbhavaMti aciSo'haH" ityAdi zrutiruktamuktamanUdyApAdAnatvaM vadaMtI pUrvottarayokhyavadhAnaM sUtrayatItinoktamAdaraNIyamiti cet / satyam, yasyopAsakasya na vAyulokabhogastaM prati soktiyaMmya tu tadbhogastasyo - tarItirmArgakyAditi nAnupapattiH kAMcit / kecittu - " sa etaM devayAnaM 'panthAnamApadyAgnilokamAcchati, sa vAyulokaM sa varuNalokaM" ityavizeSeNa vAyurupadizyate / mithaH paurvAparya prApakapadAbhAvAta / " yadA vai puruSo'smAllokAt prati sa vAyumAgacchatitasmai sa tatra vijahIte yathAratha cakrasya khaM tena sa Urdhva Akramate sa AdityamAgacchatIti" zrutyA'dityAt pUrvI vAyuvizeSeNopadizyata ityabdAdityayorantarantarAle niveSAyitanya ityarthaM vadanti / sa cintyate - " yathA tena sa Urdhva Akramate sa AdityamAgacchati' iti vizeSopadeza ityucyate tathA "sa varuNalokam" ityatrApi vaktuM zakyam / na ca "sa AdityamAgacchati' ityatra tacchabdasya pUrvaM parAmazitvAdvAyulokagatasyaiva pUrvatvAt tatheti vAcyam / " agnilokamAgacchati sa vAyulokaM sa varuNalokaM" ityatrApi tulyatvAt / yadi kaheM ki - " aciloka ko prApta kara aha loka ko jAtA hai" ityAdi zruti meM to pUrvottara krama meM koI vyavadhAna nahIM dIkhatA ataH bIca meM vAyuloka praveza kI bAta samajha meM nahIM AtI / so to ThIka hI hai, jisa upAsaka ko vAyuloka ke bhoga kI AvazyakatA nahIM hai usake lie vaha ukti hai aura jisake lie usakA bhoga Avazyaka hai usake lie vAyuloka jor3akara kahanA ucita hai, mArga to eka hI hai ataH koI asaMgati nahIM hogI / kisI zAkhA meM to " vaha isa devamArga ko prApta kara agniloka ko jAtA hai, phira vAyuloka aura phira varuNa loka ko jAtA hai" ityAdi spaSTa vAyu kA upadeza diyA gayA hai / isameM paraspara paurvAparya prApaka pada nahIM hai / " jaba puruSa isa loka se jAtA hai to vaha vAyuloka prApta karatA hai, vahA~ se vaha rathacakra ke madhyavartI antarAla kI bhA~ti atikramaNa karake Upara Aditya loka ko prApta karatA hai" ityAdi zruti meM bhI Aditya se pahale vAyu vizeSa kA upadeza diyA gayA hai, isase nirNaya hotA hai ki varuNa aura Aditya loka ke bIca meM vAyuloka
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 604 ) kA praveza mAnA jAnA caahie| isa para bicAra karate haiM ki jaise - " tena Urdhva Akramate sa AdityamAgacchati' meM vizeSopadeza hai vaise hI "sa varuNalokam" meM bhI honA cAhie / so to hai nahIM "sa Aditya mAgacchati " meM tat zabda ke pUrva parAmarza se vAyuloka kI pUrvatA hone se vizeSopadeza kA aucitya hai / "agniloka jAtA hai, vahI vAyuloka jAtA hai, vahI varuNa loka jAtA hai" ityAdi meM bhI vaisA hI vizeSopadeza hai / kiJcaivamagnilokAnantaraM vAyuloka ityApi vaktuM zakyamato vidvadbhirupekSyo'yam / vAjasaneyistu - " mAsebhyo devalokaM devalokAdAtityam" iti paThanti / tatrApyAdityAt pUrvau devalokAt paro vAyurjJeyaH / ekatra AdityAt pUrvatve siddhe mArge kyAdanyatrApi tathAtvasya nyAyaprAptatvAt sUtrakAreNatu chaMdogazrutyapekSayokta vAyumandAditi / evaM sati mAsebhyaH parastAdabdanivezanaM kAryam / na ca vAyumabdAditi sUtrAnmArgabhedApattiH devalokasyAdityAdhiSTheyatvenAditvamadhyapAtitvamabhipretya chaMdogazrutistathoktavatI / tadanusAreNa vyAso'pyato nAnupattiH / efforts ke bAda vAyuloka bhI kaha sakate haiM; isake saMbaMdha meM kiyA gayA saMzaya vidvAnoM kI dRSTi meM koI mahatva nahIM rakhatA / vAjasaneyi meM to - " mAsa se devaloka, devaloka se Aditya ko prAptakaratA hai" aisA pATha hai / vahA~ para bhI Aditya ke pUrva aura devaloka ke bAda vAyuloka kI sthiti mAnanI cAhie / jaba eka jagaha Aditya ke pUrva usakI sthiti nizcita ho cukI, jaba mArga eka hI hai to anyatra bhI usakI sthiti nizcita hai, isI siddhAnta ke AdhAra para sUtrakAra ne chAMdogya zruti ke lie "vAyumandAt " aisA nirNaya kiyA hai / isake anusAra mAsa ke bAda varugaloka kA praveza mAnanA cAhie "vAyumabdAt" sUtra se bhinnamArga kI kalpanA nahIM karanI caahie| devaloka kA adhiSThAtA AdityI hai / isalie sabhIloka Aditya ke madhyapAtI haiM isa abhiprAya se hI chaMdo zruti ne vaisA varNana kiyA hai| usI dRSTi se sUtrakAra vyAsa bhI kahate haiM, isameM saMzaya kI gu MjAyaza nahIM hai / taDito'dhivaruNaH saMbandhAt | 4|3|3|| ,' AdityAt candramasaM candramaso vidyutam" ityatrapaThita vidyullokAt parato varuNaloko niveshniiyH| tatrahetuH saMbaMdhAt / taDito'psaMbaMdhitvAvaruNasya tatpatitvAt tathA /
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 605 ) "Aditya se candramasa candramasa se vidyut" ityAdi meM paThita vizrutaloka 5 bAda varuNaloka kI sthiti mAnanI cAhie kyoMki vidyuta aura varuNa kA saMbaMdha hai | bijalI aura jala kA sambandha hai, varuNa usakA svAmI bhI hai / varuNAccAdhIndraprajApatI | 4 | 3 | 4 || spaSTamidam / acirAdipAThe "vidyadanantaraM tatpuruSo'mAnavaH sa etAn brahma gamayati" itipaThyate / taMtrayasyopAsakasya varuNAdiloka gamanApekSA nAsti tamapekSyeti jJeyam mArgekyaniyamabhipretya sUtrakAro'nyatroktAnAmanyeSAmapi lokAnAM tatraiva nivezanamAha / isa sUtra kA tAtparya spaSTa hai arthAt varuNa ke nIce indra aura prajApati loka haiM / acirAdi ke pATha meM vidyuta ke bAda " vahA~ kA amAnava puruSa use, ilokoM se hotA huA brahma loka meM le jAtA hai" aisA kahA gayA hai / jisa upAsaka ko varuNa Adi loka meM jAnA Avazyaka nahIM hai unakI apekSA se ho aisA ullekha hai / mArgekya ke niyama ke abhiprAya se hI sUtrakAra ne anyatra kahe gae lokoM kI bhI vahA~ upasthiti mAnI hai / usI dRSTi se yaha sUtra prastuta kiyA hai / 2 adhikaraNa : ativAhikArata lagAt |4| 3 |5|| "vidyudanantaraM sa tatpuruSo'mAnavaH sa etAn brahma gamayati" ityatra bhavati - saMzayaH / uktazrutergamayitraiva brahmaprAptiriti nizcIyate / sa ca vidyudanantarameva paThyeta / evaM sati yasya varuNADhiloka gamanaM tasya vacanAbhAvena gamayitraprApta - brahmaprAptirbhavati na veti / tatra vAcanikasya yAvadvaMcanatvAttadabhAvena sA na bhavatIti prApta Aha ativAhikA iti / etaduktaM bhavati - yasyopAsakasya yAvatphalabhogAnantaraM brahmaprAptirbhAvinI tasya tAvadbhogAnantaraM brahmaprAptirbhavatyatra eva attafe zrutau prajApatilokAnantaraM brahmalokaH paThyate / anyathA kRtsAdhani vai, teSAM brahmaprAptisAdhanatvabodhakazruti virodhazca syAt / " vidyadanantaraM sa tatpuruSo " ityAdi ke sambandha meM eka saMzaya hotA hai ki isa zruti meM le jAne vAloM se hI brahmaprApti nizcita hotI hai / kintu una le jAne vAloM kA ullekha vidyuta loka ke bAda kiyA gayA hai, ataH jo loga
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ varuNa Adi lokoM meM jAte haiM, vahA~ to una puruSoM kA ullekha hai nahIM, una logoM kI brahmaprApti hotI hai yA nahIM / vicArane para to yahI samajha meM AtA hai kiullekha ya hone se brahmaprApti nahIM hotI / isa para sUtrakAra sUtraprastuta karate hue kahate haiM ki-AtivAhika vahA~ bhI rahate haiM / tAtparya yaha hai ki-jisa upAsaka kI jitane phala bhoga ke bAda brahmaprApti honI hai usakI usake bAda hI hogI, isalie kauSItaki zruti meM prajApati loka ke bAda brahmaloka kA ullekha kara diyA gyaa| yadi aisA na karate to kie jAne vAle sAdhanoM kI byarthatA siddha hotI aura una sAdhakoM kI brahmaprApti ko batalAne vAlI zruti se bhI viruddhatA hotii| tathA ca yatrAtivAhikazrutirnAsti tatrApyAtivAhiko bhagavadIya eva brahmaprApayatIti jJeyam / vastutastu bahava eva tAdRzAH santIti jJApanAya bahuvacanamatroktam, tanmadhyekazcanAgatyaika eva nayati iti jJApanAya zrutAvekavacanam / tatrahetustalligAt / tat puruSo'mAnava ityatra brahmasambandhitva liMgamucyate / tenedaM jJApyate yathAvidyAbalAt tattallokaprAptistathaiva brahmaprAptirapIti na, kintu bhgvdiiypurussaanugrhennaiveti| ___ jahA~ ke varNana meM AtivAhika sambandhI zruti nahIM hai, vahA~ bhI bhagavAna ke AtivAhika pArSada brahma kI prApti karAte haiM / vAstavikatA to yaha hai ki vaise aneka pArSada haiM, isalie yahA~ vahuvacana kA prayoga kiyA gayA hai| unameM se koI eka hI Akara le jAtA hai, isalie zruti meM ekavacana kA prayoga hai| "vaha puruSa amAnava hai" isameM brahma sambandhI divyapuruSa kA ullekha hai, jisase jJAta hotA hai ki-jaise upAsanA ke bala se anyAnya lokoM kI prApti hotI hai vaise hI bahmaprApti bhI hotI ho so bAta nahIM hai, vaha to bhagavAna ke pArSada ko kRpA se hI hotI hai| na ca pUrvapUrvalokAdhiSThAtRdevA uttarottara lokaM pratyAtivAhikA yathA tathA brahmaprApyavyavahitapUrvalokadevA eva brahmaprApakA iti tat padena sa loka evocyata iti vAcyam / tadetaralokeSu tadakathanaM yathA tathA'trApi na kthyet| lokAdhiSThAtRdevAnAmAtivAhikatvoktAvacirlokaprApakA'tivAhikasyAbhAvAt tatprA. pti syAt / tathA sati devayAnamArgaevocchidyeta / ato yathA vidyAbalenaivAciSaH prAptistathetareSAmapoti budhyasva / kasyacidalpalokagatyanantarameva brahmaprAptiH / kasyacid vahulokagatyanantaraM socyata iti / bhogabhUmitvameva teSAmava
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 607 ) gaMtavyam / sarveSAM sarvatra gamane devayAnaM panthAnaM vadaMtyAH zruteH sAmitatkathanaM. anupapanna syAdata upAsanA bhedena phalabhedaM jJApayantI tathA vadatItiyuktamutpazyAmaH / aisA nahIM kaha sakate ki pUrva lokoM ke adhiSThAtR devatA hI uttarottara lokoM ke AtivAhika hote haiM tathA brahmaprApti ke ekadama pahale kA devatA hI brahma prApaka hotA hai isalie usI ke nAma se use devaloka kahate haiN| anya lokoM ke viSaya meM jaise adhiSThAtR devatA ko AtivAhika nahIM mAnanA cAhie vaise hI yahA~ bhI nahIM mAnanA caahie| yadi loka ke adhiSThAtR devatAoM ko AtivAhika mAneMge to, aciloka ke prApaka AtivAhika kauna haiM ? isakA matalaba to ye huA ki vaha loka na prApta ho sakegA, taba to devamArga khaNDita ho jAyagA / isalie jaise ki-vidyA ke bala se aci loka kI prApti hotI hai vaise hI anya lokoM kI bhI mAnanI pdd'egii| kisI jIva kI kucha lokoM meM jAne ke bAda ho brahma prApti ho jAtI hai aura kisI kI aneka lokoM meM jAne ke bAda hI hotI hai / una saba ko bhoga bhUmi hI mAnanA cAhie / sabhI kI saba lokoM meM gamana vAle devayAna kA varNana karane vAlI zruti mAnane se asaMgati hogI upAsanA ke bheda se phala bheda vAlI zruti hI sahI hai| nanu teSAmiha na punarAvRttirastItyAdi zrutibhyo devayAnaM panthAna prAptAnAM puMsAM brahmavitvamavazyaM vAcyam / tena sadyomuktau saMbhavaMtyAM satyAM kSayiSNutvena kSudrAnaMdatvena ca heyAnAM paramaphala prAptivilambihetUnAM acirAdilokAnAM kAmanA kuto, yatastadhetubhUtopAsanAH saMbhavaMti / kiM ca, acirAdinA tatprathiterityatra yaduktaM jJAnamArgIyasyaivAcirAdiprAptirna bhaktimArgIyasyetitadapyanupapannam / "yatkarmabhiryattapasA jJAnavairAgyatazca yat" ityupakramya "sarva madbhaktiyogena' madbhakto labhate'JjasA, svargApavarga maddhAma kathaMcid yadi vAMcchati" iti bhagavada vAkyAdbhaktasyApyetad vAMcchAphale saMbhavataH anyathA prabhuna vadet / evaM sati bhaktisukhaM hitvA'nyatra kAmanAyAM heturvAcya ityAkAMkSAyAM tamAha__ "unakI yahA~ punarAvRtti nahIM hotI" ityAdi zrutiyoM se to jJAta hotA hai ki-devayAna mArga ko prApta vyakti to avazya hI brahmavida hotA hai / jaba jJAna se hI sadyomukta saMbhava hai taba nAzavAn kSudrAnaMda vAle heya, paramaphala ko vilamba se prApta karAne vAle aciAdi lokoM kI kAmanA hogI hI kyoM
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 608 ) . unako prApta karane ke lie vaisI upAsanA bhI kyoM kI jAya / "acirAdinA tatprathiteH" sUtra meM jo yaha kahA ki-jJAnamArgIya ko hI acirAdi prApti hotI hai, bhaktimArgIya ko nahIM, yaha kathana bhI asaMgata hogaa| "jo karmoM se jo tapa se aura jo jJAna vairAgya se" aisA upakrama karate hue "merI bhakti se vaha saba kucha mere bhakta tatkAla prApta kara lete haiM, ve loga svarga, apavarga aura merA dhAma jo kucha cAhate haiM, vaha saba kucha prApta kara lete haiN|" ityAdi bhagavada vAkya se nizcita hotA hai ki bhakta ko bhI ye sAre vAMcchita bhoga prApta ho sakate haiM, yadi aisA na hotA to prabhu na khte| isalie bhakti sukha ko chor3akara anyatra kAmanA hI kyoM kI jAyagI, isa AkAMkSA para sUtra prastuta karate haiM ubhayacyAmohAt tat siddh|43||6|| atredaM jJeyam-devayAnaH panthA api bhagavataiva sRSTo'sti, tathA coktahetubhistatra kasyApi kAmanAbhAve tatsRSTiLA syAdato bhagavAneva kAMzca vyAmohayati jJAninomaryAdAmArgIyabhaktAMzcaatastatkAmanAsiddhaH tatphalabhoga iti / yatvacirAdimArgagatRNAM dehavigona sampiNDitakAmatvenAsvAtaMtryaM vyAmohaH / kAryakAraNasAmarthya miti vyAkhyAnam tanna sAdhIyaH / vyAmohazabdasyAsyAnyathAjJAnavAcakatvenAsAmarthyAvAcakatvAt / tathA satyacilokamapi na prApnuyAt, prApakAbhAvAdityuktam / ukta viSaya meM aisA samajhanA cAhie ki-devayAna mArga bhI bhagavAna kA banAyA huA hai, bhaktimArga se hI saba kucha prApti saMbhava hai| ataH vyartha meM isa mArga meM jAne ke lie prayAsa na karane para isakI sRSTi vyartha ho jaaygii| isalie bhagavAna kucha logoM ko vyAmohita karake jJAnamArgI aura maryAdAmArgIya bhakta banAkara isa mArga ke lokoM kI kAmanA kI siddhi ke lie isa mArga kA phalabhoga karAte haiN| vyAmoha donoM kA hotA hai, acirAdi mArga meM jAne vAle maryAdI bhakta deha chUTane para indriyoM ke samUha se bhagavad icchA se vyAmohita hokara Age bar3hate haiN| jJAnI acirAdi lokoM meM nizceSTa bhAva vAle Age bar3hAye jAte haiN| vyAmoha zabda anyathA jJAnavAcaka hai, anyathA jJAna, mAmarthya na hone se hI to hotA hai| yadi vyAmoha na rahe aura ve svataMtra hoM to arciloka meM nahIM jA sakate / kyoMki unako vahAM pahuMcAne vAlA to koI hotA nhiiN| una lokoM kA bhoga vyAmoha ho unako vahAM pahuMcAtA hai|
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 601 ) nanu vidhuto varuNAdilokaprAptyanantaraM yasya brahmaprAptistasya * tallokasaMbaMdhI brahmaprApakaH puruSo'styuta ta svata evatatprApnotItisaMzaya uttaraM paThati vidyuta se varuNa Adi lokoM ko prApta karane ke bAda jise brahma prApti hotI hai, use usa loka se sambandhI puruSa brahma kI prApti karAtA hai athavA vaha svayaM prApta ho jAtA hai, isa saMzaya kA uttara dete haiM paica tenaiva tastacchanuteH / 4 / 3 / 7 // na hi brahmaprAptividyullokasaMbaMdhipuruSasAmarthya nocyate, kintu brahmasaMbaMdhitatsAmarthyena / tathA ca yataeva lokAt tatprAptistato brahmasaMbaMdhipuruSAdeva / evaM sati vidyullokAntatprAptau yo brahmasaMbaMdho puruSaH prApaka uktastenaiva tato varuNAdilokebhyo'pi brahmaprAptistatrahetumAha-tacchanuteH, "tAn vaidyutAt puruSo mAnasa etya brahmalokAnAmayati" iti zruteH / atra "etya' iti vacanAd yata eva lokAd brahmaprAptirbhavitrI tataivAgatya brahmaprApayati iti gamyate / zrutau vaidyutaM lokamAmatya tasmAd brahmalokAnAmayati ityuktamiti sa puruSo vaidyuta ityucyate na tu tallokavAsitvena / tathA sati etya iti na vadet tat eva brahmaprApeNa / brahma prApti vidyuta loka ke puruSa ke sAmarthya se nahIM hotI kintu brahma saMbaMdhI puruSa ke sAmarthya se hotI hai| jisa loka se brahma prApti hotI hai vaha brahma saMbaMdhI puruSa se hI hotI hai| vidyuta loka se, brahma prApti meM jisa brahma saMbaMdhI puruSa ko prApaka batalAyA gayA hai| "vaha mAnasa vaidyuta puruSa Akara brahmaloka le jAtA hai" isa zruti se ukta kathana puSTa ho jAtA hai| isa vAkya meM 'etya' pada se batalAyA gayA hai ki jisa loka se brahma prApti hotI hai usI loka se Akara le jAkara brahma prApti karAtA hai| vAkya meM jo "vaidyutaloka se Akara brahmalokoM ko arthAt vidyuta kA-sA prakAzavAna hotA hai, na ki vidyuta lokavAsI hotA hai / yadi vidyuta lokavAsI hotA to 'etya' aisA na kaha kara "tata eva" aisA kahate / ataeva mAnasa ityuktaH, yadaivaM bhagavanmanasi bhavatyartha naM. mAM prApayatviti tadaiva prApayati iti tthaa|
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 610 ) isIlie usa vaidyuta puruSa ko mAnasa kahA gayA hai, arthAt jaba bhagavAna ke mana meM aisA vicAra hotA hai ki ise mujhe prApta karAo, tabhI vaha bhagavad vicAra ko jAnane vAlA divya puruSa jIva ko bhagavatprApti karAtA hai| chAMdogyesvamAnava iti paDhyate / taccAlaukikatvaM tadapyukta rUpameveti na kAzcid vishessH| vAjasaneyake brahmalokAnAmayatIti paThyate / chAMdogyetu brahmeti / tatrAyaMbhAvaH, bhaktaM tu vaikuNThalokanayati te bahuvidhA iti brahmalokAnityuktam / jJAnamArgIyaMtvakSarabrahma prApayati iti brahmetyuktam / ataevobhaya vyAmoha ukta AcAryeNa / chAMdogya meM divya puruSa ko amAnava kahA gayA hai jo ki alaukikatA kA hI sUcaka hai, vaidyuta rUpa hI hai koI bheda nahIM hai / vAjasaneya saMhitA meM "brahmalokAnnayati" aisA bahuvacana prayoga kiyA gayA hai jaba ki-chAMdogya meM kevala "brahma" aisA ekavacana prayoga hai / usakA tAtparya yaha hai ki-maryAdA mArgIya bhakta ko vaikuNTha le jAte haiM, vaikuNTha aneka prakAra ke haiM / ataH bahuvacana kA prayoga hai / jJAnamArgIya ko akSara brahma kI prApti karAte haiM, isalie ekavacana kA prayoga hai / isIlie AcArya bAdarAyaNa ne ubhaya vyAmoha kahA hai| 3 adhikaraNa : atra siddhAntadADhyArthamuktama hastapihitamiva kRtyA bAdarimataM pUrvapakSatvenAta aba siddhAnta kI puSTi ke lie ukta viSaya ko chipAkara pUrvapakSa rUpa se . bAdarimata ko prastuta karate haiM kAryabAdarirasya gatyupapattaH / 4 / 3 / / "sa etAn brahmagamayati" ityatra brahmapadenAvikRtaM parameva pramocyate ? ut kAryarUpo brahmaloka ? iti bhavati saMzayaH parasya vyApakatvena dezavizeSagamayitroranapekSitayorukteH kAryarUpaM eva sa brahmapadenocyata iti bAdarirAcAryomanyate / kRtaH ? asya gtyupptteH| tasya paricchinnatvena tasthitidezaM pratyayasya gntugtruppttrityrthH| . saMzaya hotA hai ki-"ma etAn brahmagamayati" meM bahmapada se avikRta paramabrahma kA ullekha hai athavA kAryarUpa brahmaloka kaa| bAdari AcArya
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahate haiM ki paramabrahma to vyApaka haiM kisI deza vizeSa meM unakI prApti kI bAta asaMgata-sI pratIta hotI hai isalie kAryarUpa brahmaloka kI prApti kI bAta hI ThIka a~catI hai / eka dezavyApI hone se kArya brahmaloka meM jAne kI bAta hI saMbhava hai| vizeSitatvAcca / 4 / 3 / 9 / / "brahmalokAnAmayati te teSu brahmalokeSu parAH parAyatto vasanti" iti zrutau bahutvenavAsAdhikaraNatvena ca vizeSitA lokaaH| gantArazca dUradezagatyA vizeSitA iti na parabrahma tat kintu kArya mevetyarthaH lokapadaM tajjanya bhogaparam / tena tasyaikatve'pi vividha bhogajJApanAya bahuvacanaM paThyate / tatra brahmazabdaprayoge henumaah| __ "brahmalokAnAmayati" ityAdi zruti meM aneka lokoM kI, nivAsa sthAna ke rUpa meM carcA kI gaI hai, jisase deza vizeSa kI pratIti hotI hai / una lokoM meM jAne vAle, vizeSa rUpa se dUra jAte haiM ataH vaha brahmaloka kI carcA nahIM ho sakatI apitu kAryabrahma kI hI ho sakatI hai / lokapada, lokagata bhoga kA sUcaka hai / loka eka hI hai, vividha bhogo ko dikhalAne ke lie vahuvacana kA prayoga kiyA gayA hai / brahma zabda ke prayoga kA hetu batalAte haiM ki sAmIpyAtta tad vyapadezaH / 4 / 3 / 10 // tallokasthitAnAM nAnyalokavyavadhAnaM para prAptau, kintu tataeveti parabrahmasAmIpyAd brahmatvena vyapadezaH kRtaH / tu zabdastu vastuto brahmatvaM vyavacchinatti / usa loka meM rahane vAloM ko para prApti meM anya loka kA vyavadhAna nahIM hotA apitu ve vahIM se parabrahma ke nikaTa pahu~ca jAte haiM, samIpastha hone se usa loka ko bhI brahmaloka kahA gayA hai / sUtrastha tu zabda, vastutaH brahmatva kA vyavacchedaka hai| nanu "AbrahmabhavanAllokAH punarAvattino'rjuna" iti vAkyAttataH punarAvarttate / atrateSAmiha na punarAvRttirastIti paThyate, iti paramevAtra brahmazabdenocyate iti prApte uttaraM paThati pratipakSI tarka prastuta karate haiM ki-"brahmaloka paryanta samasta loka punarAvRtti bAle haiM" isa vAkya se to kArya brahma loka punarAvRtti vAlA nizcita
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai, jaba ki-ukta prasaMga meM "teSAmihanapunarAvRtti" aisA spaSTa ullekha hai ataH yaha prasaMga parabrahma loka se hI saMbaMdhita nizcita hotA hai| isakA pUrvapakSa vAle uttara dete haiM ki kAryAtyaye tadadhyakSaNesahAtaH parama'bhidhAnAt / 4 / 3 / 11 // kalpa samAptau kAryasya brahmalokasya nAze sati tadadhyakSeNa catumukhena brahmaNA sahAto brahmaNaH sakAzAt paramIzvaraM prApnotyato'punarAvRttizrutina viruddhayate / atra pramANamAha-abhidhAnAditi / zrutau tathA'bhidhAnAdityarthaH / sA tu"vedAnta vijJAna sunizcitArthAH saMnyAsayogAdayataya. zuddhasatvAH / te brahmaloke tu parAntakAle parA'mRtAt parimucyanti sarve / " iti, parAnta kAla ityatra para zabdena brahmaNaH pUrNamAyurucyate / / ___ kalpa kI samApti meM kArya brahmaloka kA nAza ho jAne para usake adhyakSa caturmukha brahmA ke sAtha usa loka ke sabhI jIva unake sakAza se paramezvara kI prApti karate haiM, isa prakAra apunarAvRtti vAlI zruti susaMgata hI hai / zruti meM aisA spaSTa ullekha bhI hai jaise ki-"vedAMta ke samyak jJAna aura saMnyAsa se saMyata antaHkaraNa vAle zuddha citta jIva, brahmaloka kI samApti para mukta hokara amRtatva prApta kara lete haiN|" parAnta kAla pada meM para zabda se, brahmA ko pUrNa Ayu kA ullekha hai| ukte'rthe zruti pramANatvenoktvA smRtimapyAhaukta kathana meM zruti kA pramANa dekara smRti kA bhI dete haiMsmRtezca / 4 / 3 // 12 // "brahmaNA saha te sarve samprApta pratisaMcare / parasyAnte kRtAtmAnaH pravizanti paraM padam // " iti smRtyApi sa evArthaH pratipAdyate / "pratyeka kalpa meM ve saba brahmaloka ke naSTa ho jAne para, brahmA ke sAtha parama pada meM praveza karate haiN|" yaha smRti vAkya bhI usI kI puSTi kara rahA hai| atra siddhAntamAhaisa para siddhAnta rUpa se sUtrakAra jaimini kA mata prastuta karate haiM
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 613 ) parajaiminirmukhyatvAt / 4 / 3 / 13 // "sa etAn brahma gamayati" ityatra brahmapadena parameva brahmocyate iti jaiminirAcAryo manute / kutaH, mukhyatvAt / vRhatvAdidharmaviziSTaM hi brahmapadenocyate / tAvatparameva brahma bhavatIti mukhyA vRttibrahmapadasya parasminne vAnyatra gauNI / tathA ca mukhyagauNayormadhye mukhyasyaiva baliSThatvAt tathA / "sa etAn brahmagamayati" vAkya meM brahmapada se paramabrahma kA hI ullekha kiyA gayA hai aisA jaimini AcArya mAnate haiM / vRhatva Adi viziSTa dharma vAle ko hI brahmapada se kahA gayA hai vaisA dharma vAlA paramabrahma hI hotA hai, isalie brahmapada kI mukhyAvRtti parama brahma ke saMbaMdha meM hI hai, anyatra gauNovRtti hai| mukhya aura gauNa ke bIca meM mukhya hI balavAna hotI hai| darzanAcca / 4 / 3 / 14 / / "sa enaM devayAnaM panthAnamApadyAgnilokamAgacchati sa vAyulokaM sa varuNalokaM sa indralokaM sa prajApatilokaM sa brahmalokaM" iti kauzItakizruteragnyAdiloka prAptivadavizeSeNaiva prajApatilokaprAptyanantaraM brahmalokaprApti darzayati / na hi tatra brahmaloka zabdena kAryaH sa ucyata iti vaktuM zakyam / pArthakyena prajApati lokasyoktatvAt / "vaha isa devayAna patha para ArUr3ha hokara *agniloka meM AtA hai, vaha vAyuloka, varuNaloka, indraloka, prajApatiloka se brahmaloka jAtA hai" isa kauSItaki zruti se agni Adi loka prApti kI taraha sAmAnya rUpa se prajApati loka ke bAda brahma loka prApti kI carcA kI gaI hai| isameM brahmaloka zabda se kArya brahma kA ullekha hai, aisA nahIM kaha sakate, kyoMki-prajApati loka kA spaSTa pRthak varNana kiyA gayA hai / aparaM ca "ye ceme'raNye zraddhAtapaityupAsatete'SimabhisaMbhavaMti" iti chAMdogyazrutiviSayIkRtya, "hyacirAdinAtatprathiteH" ityupakramaAcAryeNa kRto'nyatrAciH zabdasyAbhAvAt tatra cAnte brahmagamayatItyucyate / tathA ca chAMdogye'nuktAnAmanyatroktAnAM lokAnAM mArgakyasiddhayartha tatraiva sannivezo, vAyumabdAt taDito'dhidaruNo, varuNAccAdhIndraprajApatI, ityantenoktaH / evaM sati AdAvacipaM, tato'hastataH sitapakSaM, tataudagayanaM tataH saMvatsaraM, tato vAyu, tato devalokaM, tata AdityaM, tataH candramasaM, tato vidyutaM, tato varuNaM, tata indra,
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 614 ) tataH prajApati tatazcAmAnavenapuruSeNa brahmaprAptiriti nirNayaH saMpadyate / evaM sati prajApatilokAdanyasya kAryabrahmalokasyAsaMbhavAt tacchaMkApi bhavitu nArhati yadyapi tathApi vyAsoktamArgakyamamanvAnastathAvadaditi jJAyate / parantu vedArtha nirNayArthameva pravRttatvAd bhagavadavatAra tvAcca tadukta eva zAstrArtha iti mantavyam / kiM ca sa prajApati lokaM sa brahmalokamityatra brahmapadasya paravAcakatvaM tenApivAcyaM cet, tad dRSTAntenAnyatrApi tathaiva vAcyam, bAdhakAbhAvAt / dUsarI bAta yaha hai ki-"ye ceme'raNye" ityAdi zruti ke anusAra bAdarAyamANacArya ne "acirAdinAtatpradhiteH" sUtra se upakrama meM hI dikhalAyA kiaci zabda kA anyatra kahIM kisI anya artha meM ullekha nahIM hai, usake bAda hI "brahmagamayati" aisA ullekha hai tathA chAMdogya meM jinakA ullekha nahIM hai aise anyatra ullekhya lokoM kA vahIM sanniveza karake mArgakya kI siddhi hotI hai, usameM "vAyumabdAt, taDito'dhivaruNo, varuNAccAdhIndraprajApati" ityAdi sUtroM kI yojanA kI / isa prakAra unhoMne nirNaya kiyA ki -sarva prathama aci, usake bAda aha, phira zukla pakSa, phira uttarAyaNa, phira saMvatsara, phira vAyu, phira devaloka, phira Aditya, phira candramasa, phira vidyuta, phira varuNa, phira indra, phira prajApati loka kI prApti hotI hai vahA~ se amAnava puruSa brahmaloka taka pahu~cAtA hai / isa nirNaya se yaha zaMkA bhI nirmUla ho jAtI hai ki kAryabrahmaloka kI prApti hotI hai, kyoMki ukta krama meM prajApati loka kA spaSTollekha hai usake bAda brahmaloka kI carcA hai / isa para bhI vyAsokta mArgakya kI bAta na mAnakara vaisA kahA jAtA hai / vedArtha kA nirNaya karane meM hI pravRtta bhagavadAvatAra vyAsa ke dvArA kiyA gayA nirNaya hI zAstrArtha hai, yahI mAnanA cAhie / yadi kaheM ki-"sa prajApatilokaM sa brahmaloka" vAkya meM brahmapada kI para vAcakatA spaSTa hI pratIna ho rahI hai phira jaimini kI mAnyatA kI kyA AvazyakatA hai ? isakA uttara bhI spaSTa hai, jahA~ prajApatiloka kI carcA nahIM hai vahA~ ke saMzaya kI nivRtti ke lie unakI mAnyatA sahAyaka hai / __nanu parasya vyApakatvAnnivizeSitatvAcca na gantavyopapadyate / jIvasyApyavidyopAdhyavacchinnatAdazAyAM parabrahmaNi gantRtvAsaMbhavAt tannAze ca vastuto'bhinnatvAt svarUpeNAvasthAnameva bhavatIti na gantRtvamapyupapadye / tasyaivAbhAvAt / jIvatvadazAyAM tUpAdhyavacchedAd gantRRtvaM jIvasyAparasya brahmaNazcAvidyakarUpanAmavattvenagantavyatA copapadyate / upAsanAphalatvAdasya gamanasya upAsyasya ca saguNatvena tat prApterevocitatvAcca nirguNabrahmavidyAvato gaMtRtvAsaMbhava ityuktamato
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAdarimatameva sAdhIyaH / na ca brahmapadasya mukhyArthatvamuktarItyAtra sabhavatyato'trAmukhyArthatvamevAnurtavyamiti cet / pratipakSI kahate haiM ki-parabrahma to vyApaka aura nivizeSa haiM ataH unake nikaTa pahu~canA asaMbhava hai / jIva bhI jisa samaya avidyA se AvRtta rahatA hai usa samaya to vahA~ jA nahIM sakatA, avidyA kA nAza ho jAne para usameM aura paramAtmA meM koI bheda nahIM raha jAtA, kyoMki vaha svarUpa meM avasthita ho jAtA hai, ataH usake Ane jAne kI bAta kathana mAtra hI hai / yadi avidyA se AvRtta jIva dazA meM jAne kI bAta mAnI jAya to jIva aura parabrahma kI avidyA yukta rUpanAma yuktatA siddha hotI hai| yadi upAsanA ke phalasvarUpa jIva kA gamana mAnate haiM to upAsya ko bhI saguNa mAnanA hogA tabhI usakI prApti kI bAta ucita ho sakatI hai, phira nirguNa brahma vidyA ke jJAtA to vahA~ jA nahIM sakate / isalie bAdari kA mata mAnanA cAhie usI se saba kucha saMgata hogA / brahmapada kI mukhyArthatA jaimini kI rIti se svIkAranA ThIka nahIM hai yahA~ to mukhyArthatA kA hI anusaraNa karanA caahie| syAdetadevaM yadyopAdhikamupAsyarUpaM jIvatvaM vAsyAd na tvevam / prakRtatAvatvaM hi pratiSedhatItyAdibhistadguNasAratvAcca tadvyapadeza ityAdyadhikaraNaH zrutyarthanirNayena brahmaNivizeSANAmaupAdhikatvasya jIvapuruSottamAbhedasya ca purastAdeva nirastatvAt / na ca vyApakatvaM gantavyatve bAdhakam / prArabdha bhoga vinA tatprAttyasaMbhavAt yadA tatra tadbhogasamAptistadA tatprAptiniSpratyUhatvAt / kiM ca upAsyarUpANAM sarveSAM nirguNatvameva upAsakasya, paraM saguNatvena, tattAratamyAt phalatAratamyam / yastu bhagavadanugraheNa prAkRtaguNarahito'bhUta sa nirguNabrahmavidyAvAnityucyate / tAdRzasyaiva muktiprakAradvayamuktaM, sadyomuktikramamuktibhedena / "na tasmAt prANA utkrAmantyatrava samavalIyante, brahmaiva san brahmApyeti' ityAdi zrutistu prArabdharahita vissyaa| nirguNabrahma vidyAvato'pi prArabdhabhogastu tvayA'pi vAcyo'nyathA pravacanAsaMbhavena jJAnamArga evocchidyet / "te brahmaloketu parAntakAla eva" yeSAM prArabdhabhogasamAptistadviSayiNIti mantavyam / anyathA "vedAMtavijJAna" ityAdi uktadharma viziSTAnAM muktau vilambo nopapadye itidik / ukta zaMkA to tabhI ho sakatI thI, jabaki brahma, nAmadhArI jIva hI upAsya hotA, so to hai nahIM ataH zaMkA vyartha hai| "prakRtavatvaM hi pratiSedhati" ityAdi tRtIya adhyAya ke tathA "tad guNasAratvAttu tadvyapadeza" nopapaDo itidik / .
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ ityAdi dvitIya adhyAya ke adhikaraNoM se zrutyartha kA nirNaya karate hue, brahma meM aupAdhika vizeSatAoM kA tathA jIva puruSottama ke abheda kA pahile hI nirAsa kara cuke haiM / ataH paramAtmA kI vyApakatA, jIva kI gaMtavyatA meM bAdhaka nahIM hotI / prArabdha bhoga ke binA to, unakI prApti saMbhava hai nahIM, jaba bhoga kI samApti ho jAyegI tabhI unakI nirvighna prApti ho jAyegI / dUsarI bAta yaha hai ki sabhI upAsya rUpoM ko nirguNatA to svAbhAvika hai hI, upAsaka saguNa hai ataH vaha apanI bhAvanAnusAra upAsanA karatA hai aura usI tAratamya se phala bhI pAtA hai / jo bhagavat kRpA se prAkRta guNoM se rahita ho jAtA hai use nirguNa vidyAvAna kahate haiM / nirguNa brahma vidyAvAna bhI prArabdha bhoga bhogate haiM, aisA to tumheM kahanA par3egA, yadi aisA nahIM mAneMge to pravacana hI asaMbhava ho jAyegA jisase jJAnamArga kA hI uccheda ho jaayegaa| arthAt jJAnamArga ke lie jo yaha upaniSad kA pravacana hai ki-'te brahmaloke tu parAntakAla eva" vaha prArabdha bhoga kI samApti ke bAda kA hI sUcaka hai| "vedAMta vijJAna vinizcitArthAH" meM jina viziSTa dharma yukta jIvoM ke mokSa kI carcA kI gaI hai, unakI mukti meM vilamba kI kyA AvazyakatA thI vilamba hI prArabdha bhoga kA sUcaka hai / na ca kArye pratipattyabhisaMdhiH / 4 / 3 // 15 // api ca "brahmavidAprotiparam" iti saMkSepeNoktvA "tadeSA abhyuktA" iti tadvivarikAM RcaM prastutya soktA "satyaM jJAnamanantaM brahma" "yo veda nihitaM guhAyAM paramevyoman" sA'nute sarvAn kAmAn saha brahmaNA vivazcitA "iti' atropakramAnurodhena pareNava brahmaNAsaha sarvakAmabhoga lakSaNA pratipattirucyata iti kAryarUpe vastumAtre prattipattirnakvApi zruterabhipretA'to'trApi parameva brahmapadenocyate / RgarthatvAdAnandamayAdhikaraNaprapaMca iti nAtroktaH / __"brahmavida parama ko prAptakaratA hai" aisA saMkSepa meM ullekha karake "tadeSAsbhyuktA" ityAdi usakI vivecanA karane vAlI zruti ko prastuta karake "brahmasatyajJAna anantarUpa hai" jo hRdayasthaguhA ke divyAkAza meM nihita paramAtmA ko jAnatA hai "vaha vidvAna paramAtmA ke sAtha samasta kAmanAoM ko bhoga karatA hai" ityAdi upakrama meM parama brahma ke sAtha sarvakAmabhoga lakSaNa vAlI pratipatti kahI gaI hai kArarUpa samagna vastuoM kI pratipatti zruti ko abhipreta nahIM hai isa
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 617 ) lie yahA~ bhI parama brahmapada prayoga kiyA gayA hai| isa RcA ko vyAkhyA AnandamayAdhikaraNa meM kara cuke haiM isalie yahA~ nahIM kii| apratIlambanAnnayatIti bAdarAyaNa ubhayadhAdoSAttatkratuzca / 4 / 3 / 16 / / kramamuktayAdhikAriNaH prArabdhaM bhuktvA'mAnavena puruSeNa prApitAH parameva brahma prApnuvantItisiddham / tatredaM saMdihyate'cirAdilokaprAptiA pAsanA vizeSaphalam, evaM sati amAnavaH puruSastAn sarvAna brahmaprApayatyuta kAMzcideveti / kimatrayuktam / sarvAMneveti / yato'cirAdimArgagatAnAmante brahmaprApaNArthameva sa niyuktastato'nyathAkaraNe hetvabhAvAttathaiva sa karttati prApte, ucyatezrutau brahmatvenaiva sarvatropAsanAyA uktatvAdupAsyeSu bhagavavibhUtirUpatvena zuddha brahmarUpeSvapyatathAtvaM jJAtvA dhrutibrahmatvopAsanAyAH phalasAdhanatvaM vadati, natUpAsye brahmavAmapItimanvAnA ya upAsate te pratIkAlambanA ityucyante / tathA ca satyapi vedavihitatvenopAsanAyAH kRtatvena saphalatvAt tatphalatvenopAsakAnAmacirAdiloka prAptAvapitAnavAnavaH puruSobrahma na prApayati, kintu zuddha brahmatvaM jJAtvA ya upAsate tAneva brahmaprApayati iti bAdarAyaNa AcAryoM manyate / tatra hetumAha-ubhayathAdoSAditi / vastuto yad brahmarUpaMtatrAbrahmatvanizcaya upAsanArtha ca brahmatvena bhAvanamevamubhayathA karaNe doSaH saMpadyata iti tasya na brahmaprAptAvadhikAro'stItiyukta tadanayanamityarthaH / tathA ca zrutiH "asannevasabhavati, asad brahmeti veda cediti, yo'nyathA santamAtmAnamanyathA pratipadyate, kiM tena na kRtaM pAyaM coreNAtmApahAriNA "iti / evaM jJAnamArgIya vyavasthAmuktvAbhaktimArgIyasyApi tAmAha-tatkratuzceti / " sarva madbhaktiyogena "iti vAkyAnna tasyopAsanApekSeti na pratIkAdi saMbhAvanA tatrakathaMcid yadi vAcchatItivAkyAdicchAmAtreNa tadbhogakaraNAnantaraM prAcIna bhagavadbhajanalakSaNakratuzca nIyate ityarthaH / vastutastu bhaktasya amAnavapumapekSAbhAvAt svayameva brahmalokAn prApnoti itijJApapAya apamAnta uktaH / kramamukti ke adhikArI prArabdhabhogakara amAnavapuruSa se brahma ke nikaTaH pahuMcAe jAte haiM ataH ve paramabrahmako prApta karate haiM / isa para saMdeha hotA hai ki acirAdi loka prApti to upAsanA vizeSa kA phala hai, ataH amAnaba puruSa una sabhI ko brahma taka le jAtA hai athavA kisI-kisI ko hI le jAtA hai| sahI kyA hai ? kaha sakate haiM ki sabhI ko le jAtA hai kyoMki-acirAdimArga meM gae hue logoM ko anta meM brahma prApti karAne ke lie hI vaha niyukta hai,
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi vaha vaisA nahIM karatA to, manamAnI karane se vahI karttA siddha hogaa| isa para kahate haiM ki-zruti meM saba jagaha brahmatva rUpa se hI upAsanA kA vidhAna hai, upAsyoM meM, bhagavad vibhUti rUpa hone se hI upAsanA kI jAtI hai, zuddhabrahmarUpoM kI vaisI hI upAsanA hotI hai, isa prakAra zruti brahmatva upAsanA kara phala batalAtI hai| jo loga pratIka ko avalamba mAnakara upAsya meM brahmatA mAnate hue upAsanA karate haiM unako upAsanA kA phala nahIM btlaatii| isa prakAra kI upAsanA veda vihita hai tathA isake phalasvarUpa upAsakoM ko acirAdi mArga kI prApti bhI hotI hai, kintu amAnava puruSa aise upAsakoM ko brahma prApti nahIM karAtA apitu zuddhabrahmabhAva mAnakara hI joM upAsanA karate haiM unheM hI brahama prApti karAtA hai aisI bAdarAyaNAcArya kI mAnyatA hai| isameM kAraNa batalAte hue ve do prakAra se doSa batalAte haiM / unakA kathana hai ki-vastutaH jo brahmarUpa hai, usameM abrahmatva ko dhAraNA karanA tathA upAsanA ke lie usameM brahmatva kI bhAvanA karanA donoM hI doSa haiM aise logoM ko brahmaprApti -kA adhikAra nahIM prApta hotA isalie aise logoM kA amAnava puruSa ke dvArA brahmaprApti na karAnA susaMgata hI hai| aisI zruti bhI hai-''jo brahma ko asata mAnakara calatA hai vaha asad prApti hI karatA hai," jo anya prakAra ke brahma -svarUpa ko usase viparIta hI mAnatA hai vaha AtmahatyArA cora kauna sA pApa nahIM karatA / "ityAdi / isa prakAra jJAna mArgIya vyavasthA batalAkara bhaktimArgIya kI bhI usI rIti se batalAte haiM ki-"sarvamadbhakti yogena" se jJAta hotA hai ki-bhaktimAgIya jIva ko brahmaprApti meM upAsanA kI apekSA nahIM rahatI aura na pratIkAdi kI hI sambhAvanA rahatI hai| "tatra kathaMcid yadi vAMcchati" isa vAkya se jJAta hotA hai ki-icchAmAtra se bhaktiyogI, acirAdi lokoM bhogoM ke bAda, prAktan bhagavadbhajana rUpI yajJa ke prabhAva se amAnavapuruSa dvArA le jAe jAte haiM / vastutaH bhakta ko amAnava divyapuruSa kI apekSA hI nahIM hotI vaha svataH hI brahmaloka kI prApti kara letA hai, isI bhAva se "tatva'tuH" aisA prathamAnta prayoga sUtrakAra karate haiM / nanu "brahmaNo'dhikaM na kiMcidasti," na tatsamazcAbhyadhikazca dRzyate "iti zruteH / evaM sati chAMdogye sanatkumAranAradasaMvAde-'" sa yo nAma brahmetyupAsye "ityAdinA nAmavAGgamanaH saMkalpacittadhyAnavijJAnAdInAM brahmatvenopAsanamuttarottaraM pUrvasmAt pUrvasmAd bhUyastvaM cocyate ato na brahmatvaM sarveSAmupAsyAnAM vaktuM zakyamiti cet / maivama-vibhrati rUpANAM niyataphaladAtatvAda yena rUpeNA
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 616 ) lpaphaladAnaM tatrAdhika guNaprAkaTye prayojanAbhAvAt tAvanmAtraguNa prakaTanaM yena rUpeNa tato'dhikaphaladAnaM tatra tato'dhikaguNaprakaTanamiti pUrvasmAdAdhikyamucyate / evameva sarvatra / niyataphaladAnaM tu svataMtrecchatvAllIlArUpamiti nAnupapannaMkiMcit pratimAdiSvAvAhanena sannihite vibhUtirUpe tadbhAvanaM pUjAmArge tu bhaktyA tatra prkttetthaa| "gurau tu,=zAbdepare ca niSNAtaM brahmaNi" iti bizeSaNavatvenabhagavadAvezAt tatra tadbhAvanamiti sarvamavadAtam / "brahma se adhika kucha nahIM hai, usake samAna yA adhika kucha bhI dRSTigata nahIM hotA "aisI zruti prasiddha hai phira chAMdogya ke sanatkumAra nArada saMvAda meM-" jo nAma brahma kI upAsanA karatA hai "ityAdi meM jo nAmavANImana saMkalpa citta dhyAna vijJAna Adi kI upAsanA brahmatvabhAva se uttarottara zreSTha batalAI gaI hai usakA kyA tAtparya hai, sabhI upAsyoM kA to brahmatva nahIM kaha sakate / isa saMzaya para kahate haiM ki-vibhUtirUpoM kA niyataphala milatA hai, jisa rUpa se alpaphala milatA hai, usameM adhika guNa batalAne kA to koI mahatva hai nahIM ataH utanI hI mahattA batalA dI gaI jisa rUpa se, usase adhika guNaprakaTa na ho sakatA hai use, adhika batalAyA gayA hai, aisA hI saba jagaha milatA hai / niyataphala pradAna karanA to sarvataMtra svataMtra paramAtmA kI lIlA mAtra hai, ataH usa para saMzaya karanA vyartha hai / pratimA Adi meM prabhu kA AvAhana kiyA jAtA hai usa sannihita vibhUtirUpa meM brahmabhAva hotA hai ataH bhakti se usameM prAkaTya hotA hai / isI prakAra guru. meM bhI "zAbdeparecaniSNAtaM brahmaNi" isa vizeSaNa se bhagavadAveza jJAta hotA hai ataH brahmabhAva mAnA jAtA hai, jo ki susaMgata hI hai| api ca bAdarijaimini matoktyanantaraM svamatoktyA tet samAnaviSayatvamatrApItyavagamyate / tatra ca kAryabrahmaloka prApti parabrahmaprApti viSayatva mukta pUrvottarapakSabhedena / bAdarimate savizeSasyaivopAsyatvAd vizeSANAM cAvidyakatvAdupAsanAnAM sarvAsAM pratIkatadrUpatvameva siddhayati / evaM satyapratIkAlambanAnnayati iti vadatAvyAsena bAdarimatAnusAriNi upAsakasya na kasyApi brahmaprAptiriti jJApyate / vastutastupAsanAyAmuSAsyasvarUpajJAsyApyaMgatvAttanmatIyAnAmuktarInyA tadabhAvena niraGgatvAdacirAdiprAptirapi na saMbhavati, kiM punarbahmaNa iti nigUThAzayo vyAsasya / evaM sati para prAptAvevopodavalakamukta bhavatIti saiva vyAsAbhimatetisiddham / dUsarI bAta yaha hai ki bAdari jaimini ke matoM ko batalAkara apane mata
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 620 ) ko sUtrakAra prastuta karate hue apane viSaya ko unake samAna siddha karate haiN| una matoM meM kAryabrahmaloka aura brahmaloka prApti ye do pUrva aura uttara pakSa haiN| bAdari ke mata meM savizeSa hI upAsya hai ataH vizeSoM kI avidyA siddha hotI hai, isa prakAra sabhI upAsanAoM ko pratIka tadrUpatA nizcita hotI hai / "apratIkAlambanAnnayati" isa vyAsa kathana ke anusAra nirNaya hotA hai ki-bAdari mata ke anusAra kisI bhI upAsaka kI brahmaprApti nahIM hotii| vastutaH to upAsanA meM upAsya svarUpa kA jJAna, upAsanA aMga hai, bAdarimata meM usakA abhAva hai ataH vaha adhUrI hai isalie acirAdi prApti bhI sambhava nahIM hai phira brahmaprApti kI bAta to gahuta dUra hai, yaha vyAsa kA nigUDha Azaya hai| para prApti hI zruti siddhAnta hai yahI vyAsAbhimata bhI hai / ye tu pratIkeSvabrahma RtutvaM vadantaH paMcAgnividyAyAstathAtve'pi vacanavalAt tadvato brahmaprAptiriti vadanti, tatreda mucyate, vacanaMtu vastusataH padArthasya bodhakaM na tu kArakamatastacceda bodhayati tadA'pratIkAlambanAnnayatIti vyAsoktyavirodhAya tatrApyapratIkatvamurIkAryam / anyathA paMcAgnividyAnirUpikAM zrutiM pazyannavaM sa na vadet / na cautsargikaM pakSamAzritya tathoktAmiti vAcyam / tasya bAdhakApanodyatvAd vacanasya coktanyAyenAbAdhakatvAt / yatravacanasya vAdhakatvamucyate tatra bAdha bodhakatvameva, na tu tathAtyamityupekSaNAyAste / jo loga pratIka meM abrahmakratutA batalAte haiM evaM zruti vacana ke bala se paMcAgnividyA kI brahmaRtutA batalAkara brahmaprApti vatalAte haiM, isa para kahate haiM ki-zruti vacana, sata padArtha kA bodhaka hai kAraka mata kA bodhaka to hai nahIM / "apratIkAlambanAnnayati' isa vyAsokti se viruddhatA na ho isalie vahA~ bhI aprItakatva mAnanA cAhie / yadi aisI bAta vahAM na hotI to paMcAgni vidyA kI nirUpikA zruti "pazyannavaM sa" aisA na kahatI / mokSa pakSa kA AsarA lekara vaisA kahA gayA hai, aisA bhI nahIM kaha sakate isa prakAra kI bAdhA kA nirAkaraNa karane se hI zruti vacana kI nirbAdhatA, ukta vicAra se nizcita hotI hai / jahA~ vacana kI bAdhakatA batalAte haiM, vahAM bAdhabodhakatA mAtra hI hai yathArthatA bodhaka nahIM hai| . nanu manaH prabhRtInAM zuddha brahmatve manobrahmopAsta itivadena tu prakAravAcIti zabdaziraskaM brahmapadamata upAsanAprakArAvacchedakatvameva brahmapadasya, na tu svarUpanvirUpakatvamiti ced, hantedaMzabdArthAnavagamavija bhRtameva yato mana
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 621 ') upAsvetyuktvA tadupAsanAphalaM yAvanmanogataM tatrAsya kAmacAro bhavatIti vadiSyan yastadupAsanAyAetatphalasAdhakatve prayojakarUpAkAMkSAyAmAha-mano brahmeti / itizabdo'tra hetutvavAcI / tathA ca yato mano brahmAto hetostadupAsanaM tAdRSaphala sAdhakamityarthaH / ataeva manohi brahmamana upAsveti pUrvamuktam / sarvatraivameva jJeyam / yadi kaho ki mana prabhRti ke zuddha brahmatva kI jo bAta hai, vahA~ "mano brahmopAste" aisA kahate haiM prakAravAcI nahIM kahate, yahA~ brahma pada zabdaziraska (pradhAna) hai, isa prakAra brahmapada upAsanA prakAra kA avacchedaka hai, brahmasvarUpa kA nirUpaka nahIM hai / ye Apake zabdArtha na jAnane kI balihArI hai, dekhiye-'yato manaupAsva" aisA kahakara usake upAsanA ke phala ko "yAvanmanogataM tatrAsya kAmacAro bhavati" aisA kahakara, usa upAsanA kI aisI phala sAdhakatA ke prayojaka rUpa saMbaMdhI AkAMkSA kA "mano brahma" ityAdi uttara diyA gayA hai| isa prasaMga meM iti zabda hetutvavAcI hai / mano brahma kI jisa hetu se upAsanA batalAI gaI hai tadanurUpa hI usakI phala sAdhakatA bhI hai / isalie mana hI brahma hai isa Azaya se "mana brahmaupAsva" aisA pahale kahA gayA hai / sabhI jagaha aisA hI samajhanA caahie| vizeSajadarzayati / 4 // 31 // __ sarvANyupAsyAni rUpANi brahmarUpANyevetitadupAsakAnAM paraprAptireveti siddham / tatradaM cintyate-jJAnamArgIyANAM bhaktimArgIyANI cAvizeSeNaivaparaprApti ruta kazcid vizeSo'sti iti ? tatra ubhayorapi brahmopAsakatvenA vizeSeNaiva* phalaM bhavati iti prApte pratyAha / vizeSaJca zrutidarzayati / taittarIyake paThyate "brahmavidApnotiparam" iti / gUDhAbhisaMdhinA sAmAnyata etAvaduktvA gUDhaMtamudghATayantyati gopyatvamasminnarthe'nubhavakavedyatvaM ca jJApayantyAha- "tadeSA'bhyuktA, satyaMjJAnamanaMtaMbrahma, yoveda : nihipaM guhAyAM paramebyomana, so'snutesarvAn kAmAna saha brahmaNA vivazcitA" iti / tatpUrvoktaM pratipAdyatvenAbhimukhIkRtyauSarguktA, sadanubhavakartR bhiritizeSaH / brahmavidakSarabrahmavidApnoti sAnnidhyAdakSaramevApnoti etAvAnoM, "yo vedeti" antarya cektiH / atha paramApnotItyasyArtha ucyatenihitamityAdinA / ataevamadhye kriyApadamubhayasaMbaMdhitvajJApakamuktam / tat prAptizca maryAdApuSTibhe dena dvadhA / tatrAdau maryAdAyAmucyate ihAyamAzayojJeyaH nAyamAtmA prakcaneneti zrutyA bhagavadvaraNAtirikta sAdhananirAsaH kriyate
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ (622 ) puruSottama prAptI / evaM satyakSarabrahmajJAnasya tatsAdhanatve ucyamAne tadvirodhaH syAt tenaivametadarthoM nirUpyate / yaha nizcita ho cukA hai ki sAre hI upAsya rUpa brahma rUpa hI haiM unake unake upAsakoM ko una upAsanAoM ke phalasvarUpa parabrahma prApti hI hotI hai / aba vicArate haiM ki jJAnamArgIya aura bhaktimArgIya jIvoM kI sAmAnyataH eka-sI paraprApti hotI hai yA kucha vizeSa prakAra kI hotI hai ? haiM to donoM hI brahma upAsaka ataH donoM ko eka hI sI brahma prApti hotI hogI / isa vicAra kara sUtrakAra kahate haiM ki vizeSa prakAra se hotI hai, zruti meM spaSTa ullekha hai / taitarIyaka meM pATha hai, "brahavida para prApti karatA hai", isa pATha meM gUDhAbhisaMdhi sAmAnya ullekha karake usa gUr3hatA ko bar3e hI gopanIya DhaMga se udghATana karate hue isa tatva ko anubhavaikagamya batalAte haiM-"tadeSA'bhyuktA, satyaMjJAnamanaMtaM brahma, voveda nihitaguhAyAM varamekyoman so'dhnete sarvAn kAmAna saha brahmaNAMvipazcitA" ityAdi / "brahmavidApnotiparam" RcA ke pratipAdana ke lie hI ukta RcA kahI gaI hai, unake anubhava karanevAloM ko hI paraprApti hotI hai, yahI gUDhAzaya hai / brahmavid kA tAtparya hai, akSarabrahmavid, sAnidhya hone se akSara kI hI prApti karatA hai, yahI bAta hai "yoveda" isa RcA meM kahI gaI hai| paramApnoti" isa artha ko "nihitam" ityAdi RcA se prasphuTita kiyA gayA hai| ina RcAoM se madhya kA kriyAvada donoM ke saMbaMdha kA jJApaka hai / paraprApti, maryAdA aura puSTibheda se do prakAra kI hotI hai| jJAnamAgiyoM kI prApti mAryAdI hotI hai yahI Azaha jAnanA cAhie / "nAyamAtyA pravacanena labhya" ityAdi / zruti puruSottama prApti meM bhagavaddharaNa ko atirikta sAdhana kA nirAsa karatI hai| pravacana Adi sAdhana akSarabrahmajJAna sambandhI hai parabrahma jJAna meM inakI viruddhatA hai, yahI bhAva isa RcA meM dikhalAyA gayA hai| jJAnamArNayANAmakSarajJAnenAkSaraprAptisteSAMtadekaparyavasAvitvAt, bhaktAnAmeva puruSottamaparyavasAyitvAt / taduktaM bhagavadgItAsu-"evaM satat yuktA ya" iti prazne "madhyyAvezya mano ye mAM, yetvakSaramanirdezyam / zrIbhAgavate ca--" "bhaktyA hameMkayAgrAhyaH, tasmAnmad bhaktiyuktasya" ityuSakamma / "na jJAnaM na ca vairAgyaM prAyaH zreyo bhavediha" ityaadinaa| tathA ca brahmavidaM ceda bhagavAn kRNute bhakti sadeti / tatpracurabhAve' sasisvayaMtahRdiprakaTI bhaviSNuH svasthAna
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUtaMvyApi vaikuNThaM tadguhAyA~ hRdayAkAze prakaTI karoti tat paramavyomazabde-. nocyate / alaukika prayogeNa tasyAlaukikatvaM jJApyate / yathA svasthApitaM vastu avazyaM darzanayogyaM bhavati tathAtra bhagavAnapItijJApanAya nihitabhityuktam / tathA ca paramApnoti iti padavivRttirUpatvAdasya guhAyAM paramevyomni nihitaM yoveda sa, nAsya prANA utkAmanti ihaiva sabhavalIyante brahmaiva san brahmApyeti" iti zruti uktarItyA paramApnotItyarthaH saMpadyate / ___ jJAnamArgIya, akSarajJAna hone se ekamAtra akSara prApti hI karate hai bhaktoM ko puruSottama prApti taka ho jAtI hai| bhagavadgItA meM spaSTa kahA bhI hai"evaM satat yuktA ye" isa prazna para "mayyA vezyamano ye mAM, ye tvakSaramani-- dezyaM" ityAdi uttara diyA gayA hai / zrobhAgavata meM-"bhaktyAhamekayA grAhyaH" tasmAnmadbhaktiyuktasya," aisA upakrama karake "na jJAnaM na ca vairAgyaM prAyaH zreyo bhavediha" ityAdi se bhI spaSTa ullekha hai| brahnavettA ko yadi bhagavAna varaNa kara lete haiM tabhI unameM bhakti kA udaya hotA hai| bhakti ke pracurabhAva hone para svayaM usake hRdaya meM prakaTa hokara apane sthAna vaikuNTha ko unake hRdaya ke guhAkAza meM prakaTa karate haiM, yahI bAta "paramebyomana" zabda se kahI gaI hai / alaukika prayoga se usakI alaukikatA jJAta hotI hai| jaise ki apanI rakkhI huI vastu avazya hI dRSTigocara ho jAtI hai vaise hI bhagavAna bhI haiM, yahI batalAne ke lie "nihitaM" pada kA prayoga kiyA gayA hai| "parama Apnoti" isa pada ko vivRtti ke rUpa se yaha artha prakaTa hotA hai ki-guhAsthita parama vyoma meM nihita brahma ko jo jAnatA hai usake prANa utkramaNa nahIM karate yahIM lIna ho jAte haiM brahma hokara brahma ko prApta karatA hai" yaha zruti ukta rIti se parama prApti kA ullekha karatI hai| ___ athapuSTimArge'GgIkRtasya vyavasthAmAha-"so'mRnute" ityAdinA atrAyamaNisaMdhiH, yathAsvayaMprakaTIbhUyaloke lIlAMkaroti tathA'tyanugrahavazAt svAntaH sthitamapi bhaktaM prakaTIkRtya tat snehAtizayenatadvazaH san svalIlArasAnubhavaM kArayatIti sa bhakto brahmaNA parabrahmaNA puruSottamena saha sarvAn kAmAnaznuta iti / cakArAduktA zrutiH smRtayazca saMgRhyante / evaM sati jJAnamArgIyANAmakSara prAptideva, maktonAmeva puruSottama prAptiritisiddham / ___ "so'znute" ityAdi se puSTimArga meM aMgIkRta jIva kI vyavasthA batalAte haiN| isa vAkya kA tAtparya hai ki jaise bhagavAna svayaM prakaTa hokara loka meM
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 624 ) 'lIlA karate haiM, vaise hI ati kRpA karake bhakta ke antaHkaraNa meM apane ko prakaTa karake usake snehAtizaya se usake vazaMgata hokara, apanI lIlA kA rasAnubhava karAte haiM, vaha bhakta brahma arthAt parabrahma puruSottama ke sAtha samasta kAmanAoM kI anubhUti karatA hai| cakAra ke prayoga se, ukta zruti ke anurUpa smRti kI ora Imana kiyA gayA hai / jJAnamArgIya ko akSara prApti hotI hai, tathA bhaktoM ko puruSottama prApti hotI hai, yahI nizcita hotA hai|
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha adhyAya caturtha pAda 1 adhikaraNa : saMpadyAvirbhAvaH svena zabdAt / 4 / 4 / 1 / / "brahmavidApnotiparam" ityupakramya "so'znute sarvAn kAmAn saha brahmaNAvipazcitA" iti tattarIyake paThyate / tatredaM saMdihyate-kimantaH sthita eva aznute, utapunarjanma prApyeti / tatrA'ntyastvanupapannaH, na sa punarAvarttate, teSAmiha na punarAvRttirastItyAdi zrutivirodhAt karmAbhAvAccetiprApta prativadati saMpadya, brahmasaMpadyApisthitasya jIvasya prabhoratyanugrahavazAt svarUpAtmakabhajanAnandaditsAyAM tatkRta AvirbhAvo bhavatyeva / bhagavadadhInatva jJApanAyAsya tatra kattu tvaM noktam / "brahmavida para prApti karatA hai" aisA upakrama karake "vaha brahma ke sAtha samasta kAmanAoM kA bhoga karatA hai" aisA tatterIya kA pATha hai / isa para saMdeha hotA hai ki antaHkaraNa meM sthita hokara hI bhoga karatA hai athavA punarjanma prApta karake bhogatA hai ? anta: meM to sambhava hai nahIM kyoMki- "na sa punarAvarttate" teSAmiha na punarAvRttiH "ityAdi zruti kA virodha hotA hai, aura usa jIva ke karmoM kA nAza bhI ho jAtA hai isa mata kA prativAda karate haiM ki-mukti ke bAda bhI prabhu ke ati anugraha se jIva kI sthiti rahatI hai, ataH svarUpAtmaka bhajanAnanda kI ditsA ke phalasvarUpa usake svarUpa AvirbhAva hotA hai| bhagavadAdhInatA batalAne ke lie ukta sthiti meM jIva ke kartRtva kA ullekha nahIM kiyA gayA hai| nanUkta na sa punarAvarttataityAdi zra tivirodhaH karmAbhAvazca bAdhaka ityata Aha, sveneti, svazabdo'tra bhagavadvAcI / tathA ca bhagavatsvarUpabalenevAvirbhAva ityarthaH / evaM satyukta zrutima yAdAmArgaviSayiNIti na virodha itibhAvaH / teSAmiha prapaJce na punarAvRttirastItihi zrutirAha / lIlAyAH prapaJcAtItatvAt tatrAvirbhAvasya niSedhAviSayatvAdapina virodhaH / atra pramANAkAMkSAyAmAha-zabdA
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 626 ) diti- "so'znutesarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazcitA" iti zrutiH puruSottamena saha sarvakAmabhogaM vadati saca na vigrahaM vinAsambhavatIti zrutibalAdeva tathA mNtvymityrthH| jo yaha kahA ki-"na sa punarAvarttate" ityAdi zru ni se virodha aura karma kA abhAva bAdhaka hotA hai usa para sUtrakAra svena pada kA prayoga karate hue kahate haiM ki-ukta zruti meM brahma zabda kA spaSTa ullekha hai, jisakA tAtparya hotA hai ki bhagavatsvarUpa ke bala se hI jIva ke rUpa kA AvirbhAva hotA hai, ukta zruti maryAdAmArga se sambandhita hai ataH virodha kA prazna hI nahI hotA / una maryAdI jIvoM kI isa prapaMca meM punarAvRtti nahIM hotI yahI zruti kA bhAva hai / lIlA prapaMca se atIta hotI hai ataH vahA~ AvirbhAva kA prazna hI nahIM uThatA isalie bhI viruddhatA nahIM hai isakA pramANa usa zruti ke zabda hI hai "so'znute" ityAdi zruti puruSottama ke sAtha samasta kAmopabhoga batalAtI hai, jo ki binA vigraha ke sambhava nahIM hai| hetvantaramAha-abadUsarA hetu upasthita karate haiM yuktaH pratijJAnAt / 4 / 4 / 2 / / ___ atropakrame "brahmavidApnIti param" iti vAkyena paraprAptilakSaNAM mukti pratijJAya hi "so'znuta" ityAdinA kriyate tena puSTimArgIya muktirUpatvameva tasyAzanasya siddhayatyato'pi hetostadIvirbhAvasya na laukikatvaM, na caavRttiruuptvmityrthH| ___ ukta vAkya ke upakrama meM "brahmavidApnoti param" se para prAptilakSaNA mukti kI jo carcA kI gaI hai use hI 'so'znute' ityAdi se dikhalAyA gayA hai, isame puSTimArgIya mukti svarUpa kI bAta hI nizcita hotI hai, yaha alaukika sthiti hai ataH jIva kA AvirbhAva laukika nahIM hotA aura na usako punarAvRtti hI hotI AtmAprakaraNAt / 4 / 4 // 3 // nanu parasya brahmaNo nirguNatvAt kAmabhogasya guNasAdhyatvAt saha brahmaNetyatra brahmapadaM saguNatatparamato na tasya muktirUpatvamityatAha / atrabrahmapadenAtmA
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 627 ) vyApako mAyAtatguNasaMbandharahito yaH sa evocyate / kutaH ? prakaraNAt / "brahmavidApnoti param" ityupakramyatatpAThAd guNAtItasyaivatatprakaraNamiti tadevAtra brahmazabdenocyata ityrthH| parabrahma niguNa hai, kAmabhoga guNasAdhya vastu hai ataH "saha brahmaNA" vAkya meM brahmapada saguNa hI mAnanA samIcIna haiM jIva kI mukti isase saMbhava bhI nahIM hai / isa saMzaya para kahate haiM ki isa prasaMga meM mAyA aura usake guNa se rahita vyApaka AtmA kA bodhaka brahmapada hai, dekheM "brahma vidApnotiparam" vAkya se prasaMga kA upakrama kiyA gayA hai, isase nizcita ho jAtA hai ki yaha prakaraNa guNAtIta kA hI use hI yahA~ brahmazabda se ullekha kiyA gayA hai| avibhAgena dRSTatvAta / 4 / 4 / 4 // nanu "brahmavidApnotiparam" itibhinnaMvAkyam, RgbhinnA'tonaka prakaraNAmiti saguNa meva tatra brahmapadenocyata ityAzaMkya prativadati pUrva vAkyena samavibhAgenaiveyam Rk paThitA, na tuvibhAgena, kutaH ? dRSTatvAt, brahmaviditi vAkyAnantaraM tatpUrvoktamartha pratipAdyatvenAbhimukhIkRtyaiSaguMkta ti zrutidRzyate tadeSA'bhyuktA iti / tena pUrvavAkyoktArtha madhikRtyaivagucyata iti guNAtItameva tadatra vaacymityrthH| __ "brahmavidApnotiparam" yaha bhinnava'kya hai aura ukta RcA bhinna hai ataH eka prakaraNa na hone se pratIta hotA hai ki ukta RcA meM prayukta brahmapada saguNa hI hai / aisI AzaMkA karate hue prativAda karate haiM ki-pUrvavAkya ke samAna hI yaha RcA kahI gaI hai isameM bheda nahIM hai "brahmavid" vAkya ke bAda usI artha kA pratipAdana kiyA gayA hai "tadeSA'bhyuktA" pada ukta bAta kA spaSTa ullekha karatI hai, jisase nizcita hotA hai ki pUrvavAkyokta artha ke anurUpa ukta RcA kahI gaI hai, ataH usameM kahe gae brahmapada se guNAtIta artha mAnanA ho samIcIna hai| 2. adhikaraNa : brAhmaNa jaiminirupanyAsAdibhyaH / 4 / 4 / 5 / / pUrveNamukto jIvo bhagavadanuhAtizayecchAto bahirAvibhUto guNAtItena puruSottamenaiva sahasarvAn kAmAnaznuta itisiddham / atha atraivedaM vicAryate, Avito.
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 628 ) jIvaH prAkRtena zarIreNa bhuMkta, utAprAkRtena iti ? tatra bhogasya laukikatve tadAyatanasyApi tAdRzenaiva bhavitavyamitrati manvAnaM pratyAha - brAhmaNa, brahma saMbaMdhinA brahmaNA bhagavate va svabhogAnurUpatayA sampAditena satyajJAnAnandAtmakena zarIreNa pUrvoktAnaznuta iti jaiminirAcAryomanute / tatra heturUpa nyAsAdibhya iti / " brahmavidApnoti param" iti brahmavidaH paraprApti pratijJAya tadarthasyaivopanyAso'grimayamarcA kriyate ' so'znuta" ityAdinA / tathA ca paraprAptemuktirUpatvAt puSTimAgayAyAstasyA evaM rUpatvAdakSarabrahmaNaH puruSottamAyatana rUpatvAttadAtmakameva zarIraMtasyamucitaM natu prAkRtam / etadbodhanAyaivAgre'nnamayAdIni vibhUtirUpANyutAni / bhaktazarIre pratIyamAnAnAmarthAnAM vibhUtirUpatvena brahmAtmakatvaM tena sAdhitaMbhavati / idamevAdipadenabahuvacanena ca jJApyate / etadAnandamayAdhikaraNe prapaMcitamato nA'tra punarucyate / yatra karmavAdI jaiminirevaM manute tatrAnyeSAmevAGgIkAre kimAzcaryamiti jJApanAya tanmatopanyAsaH kRtaH / pUrva adhikaraNa se, jIva, bhagavadanugrahAtizaya icchA se bahizavirbhUta hokara guNAtIta puruSottama ke sAtha sabhI kAmanAoM kA bhoga karatA hai, aisA siddha kiyA gayA / aba vicArate haiM ki AvirbhUta jIva prAkRta zarIra se bhoga karatA hai yA aprAkRta se ? bhoga to laukika vastu hai ataH usako bhogane vAlA bhI prAkRta hI ho sakatA hai, aisA mAnane vAloM ko uttara dete haiM ki- brahma saMbaMdhI hone se, bhagavAna hI svabhogAnurUpa zarIra use dete haiM ataH vaha satya jJAnAnandAtmaka zarIra se bhogoM ko bhogatA hai aisA jaimini AcArya mAnate haiM / " brahmavidApnotiparam " vAkya meM jisa para prApti kI carcA hai, "so'znute" ityAdi meM usI kA vistAra kiyA gayA hai / para prApti rUpa mukti hone se vaha puSTimArgIya haiM ataH vaha akSarabrahma se bhinna puruSottama prApti rUpa hai ataH unake anurUpa zarIra bhI hogA yahI mAnanA ucita hai, prAkRta mAnanA ThIka nahIM hai / yahIM batalAne ke lie ukta prasaMga meM Age annamaya Adi vibhUti rUpoM kA varNana bhI kiyA gayA hai / bhakta ke zarIra meM pratIya hone vAle jina vibhUti rUpa cinhoM kA ullekha kiyA gayA hai usase usakI brahmAtmakatA nizcita hotI hai / yaha saba Adi pada aura bahuvacana ke prayoga se jJAta hotA hai | AnandamayAdhikaraNa meM isakA vizleSaNa kara cuke haiM, isalie punaH nahIM kreNge| jaba karmavAdI jaimini kI aisI mAnyatA hai taba aura loga ise svIkAreM usameM kyA Azcarya hai yaha batalAne ke lie hI sUtrakAra unake mata kA vizleSaNa karate haiM /
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 626 ) cititanmAtraNa tadAtmatvAdityauDulomiH / 4 / 4 // 6 // __ "sa yathA saindhavadhano'nantarauvAhyaH kRtsno rasaghana evaM vA are ayamAtmA'nantarobAhyaH kRtsnaH prajJAnadhanaH" iti zrutau dhanapadena jJAnAtmakavigrahAtmatvaM brahmaNo bodhyate / anyathA na vadet / prayojanAbhAvAt / tathA ca tAdRzena saha bhogakartA tAdRzenaiva bhAvyamiti, citi cidrUpe brahmaNi, tanmAtreNa cinmAtreNa rUpeNa kAmAn bhukte, natu vigraheNa / zrutau jIvasya tathAtvasyAnukteH / pUrNAnandatvAd bhagavatastat saMbaMdhena tadAnaMdamanubhavatItyarthaH smpdyte| cidAmatvaM jIvasya yato naisargikamityauDulomirAcAryomanute / "azarIraM vA va" iti zrutiretAdRzA anyaviSayiNItijJeyam / muktidazAyAM tadanubhavasya bhgvdicchaavissytvaabhaavaanntthaa| tathA caitadejjAtIyakAnandAnubhavo'syabhavatvitibhagavadicchaiva zrutau kaamshbdenocyte| jaise ki namaka kI DalI bAhara se bhItara taka eka rasa hai, vaise hI yaha AtmA bAhara se bhItara taka prajJAna dhana haiM" ityAdi vAkya meM dhana pada se brahma ko; jJAnAtmaka vigrahAtmakatA nizcita hotI hai| vaise paramAtmA ke sAtha bhoga karanevAlA bhI vaisA hI ho sakatA hai, cidrUpa brahma meM cinmAtra rUpa se hI vaha kAmanAo kA bhoga karatA hai, vigraha ke sAtha bhoga nahIM krtaa| zruti meM jIva kA vigrahavAna rUpa se ullekha bhI nahIM hai| bhagavAna pUrNAnanda svarUpa haiM unake sambandha se jIva Ananda kA anubhava karatA hai / jIva svabhAvataH caitanyasvarUpa hai, aisA auDulomi AcArya mAnate haiN| "azarIre vA va santaM" ityAdi zruti bhI isI prakAra kI hai para vaha isase bhinna viSatha se sambaddha hai| mukti dazA meM jIva kA anubhava bhagavat icchA para nirbhara rahatA hai, usa prakAra ke Ananda kA anubhava jIva ko bhagavadicchA se hI hotA hai, yahI bAta kAma pada se batalAI gaI hai| evamapyupanyAsAt pUrvabhAvAdavirodhaM bAdarAyaNaH / 4 / 4 / 7 // paramAcAryoM bAdarAyaNastu naivaM mnute| "brahmavidApnotiparam" ityasyopanyAsa evamapivigrahavatvenApi kRto ytH| tathAhi-"yo veda nihitaM guhAyAM" ityatra guhAyA uktatvAttasyA vigraha eva sambhavAt kiMca, prathamAntopasthitatvena prApnotItyuktyA ca brahmavidaH paraprAptI svAtantrayaM jJApyate / tadeva brahmaNAsaheti padenopanyastam tena / brahmaNo'pi tatsamAnakriyAvatvaM jJApyate / parantvaprAdhAnyena /
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 630 ) tathA ca bhaktanyaiva kAmAvaktumucitAste ca na vigrahaM binA saMbhavaMti / kiMcavipazciteti vizeSaNena vividhaMpazyacid rUpatvamucyate / kAmabhogokti prastAva etaduktyA tadupayogyeva sarva vAcyam / evaM sati bhakta vividhabhAvAn pazyati svayaM bhogacaturazcetyuktaM bhavati / etenApi bhaktavigrahaH siddhayati / paramAcArya bAdarAyaNa aisA nahIM mAnate 'brahmavidApnotiparam" kI vyAkhyA ve vigrahavAn ke rUpa meM karate haiM, ve kahate haiM ki-"yo veda nihitaM guhAyAM" vAkya meM gRhA kA ullekha hai jo ki vigrahavAna vyakti meM hI saMbhava hai| prathamAnta pada "prApnoti" kaha kara brahmavida kI paraprApti meM svataMtratA dikhalAI gaI hai| usa svatantra jIva kA hI brahma ke sAtha bhoga batalAyA gayA hai| isase brahma kI bhI jIva ke samAna kriyAvattA nizcida hotI hai| kintu vaha aprAdhAna hai bhoga meM pradhAnatA to jIva kI ho hotI hai| yahI mAnanA ucita hai, bhoga binA vigraha ke saMbhava nahIM haiM / 'vipazcitA' jo vizeSaNa diyA gayA hai vaha vividha darzanarUpatA kA bodhaka hai| kAmabhoga kI bAta isa vipazcitva kathana se dekhatA hai vaha svayaM bhoga catura hai yahI tAtparya hai| isase bhI bhakta vigrahavAna nizcita hotA hai| nanuvigrahasyAgantukatvena laukikatvAdalaukikena brahmaNA bhogo viruddha ityata Aha, pUrvabhAvAditi / bhaktaprApteH pUrvameva bhagavad ditsitabhogAnurUpavigrahANAM satvAnna virodhH| kiMca, ukta zrutisUtraH puruSottamena saha bhaktasya kaambhogoniruupitH| sa yAvatA'rthena vinA nopapadyane tAvAn sa zrutyabhimata iti maMtavyam / tathA ca brahma saMbaMdhayogyAni zarIrANi nityani saMtyeva / yathA'nugrahoyasmin jIve sa tAdRzaM tadAvizya bhagavadAnandamaznuta iti sarvamavadAtam / bhakta kA vaha divyabhoga zarIra to Agantuka hotA hai ataH lokika hI ho sakatA hai alaukika brahma ke sAtha bhoga ke viruddha hai, isa saMzaya kA uttara dete haiM ki -bhakta mukti prApta ke pUrva hI bhagavAna dvArA pradatta bhogAnurUpa zarIra prApta karate haiM / ataH viruddhatA nahIM hotI / ukta zruti sUtroM se, bhakta kA kAmopabhoga puruSottama ke sAtha batalAyA gayA hai| vaha bhoga jitane prayojana ke binA sampanna nahIM ho sakatA utanA hI zrutisammata hai yahI mAnanA caahie| brahma sambandha ke yogya zarIra nitya hI hote haiN| jisa jIva para jitanA anugraha hotA hai usI ke anurUpa vaha jIva paramaguhA meM praviSTa hokara bhagavadAnanda ko bhogatA hai| aisA mAnane se sabakucha susaMgata ho jAtA hai /
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 631 ) saMkalpAdeva ca taccha te / 4 / 4 / 8 // ___ evaM paraprAptiH keSAJcidevabhavati tatra hetvapekSAyAmAha bhajanAnandaM dAtuM yameva saMkalpaviSayaM karoti sa evaivaMprApnotIti bhagavatsaMkalpa eva tatra hetuH / tatra pramANamAha-tacchuteH-nAyamAtmetyuktasya, yamevaiSavRSute tena labhya iti zrutiH zru yate'taH saevAtra hetuH / zrutau pravacanAdi niSedhaH kRta ityatrApyevakAra uktaH / cakArAtajjanitava tadanurUpA paramAttiH saMgRhyate / / para prApti kisI kisI ko hI hotI hai, jisako bhajanAnaMda dene kA saMkalpa bhagavAna karate haiM, usI ko prApta hote haiM bhagavatsaMkalpa hI unakI prApti meM hetu hai / "nAyamAtmA" ityAdi zra ti meM spaSTa kahA gayA hai ki-"jise ve varaNa karate haiM use hI prApta hote haiN|" zruti meM pravacana Adi kA niSedha hai, isa bAta ko sUtrakAra evakAra se batalAte haiM tathA cakAra ke prayoga se batalAte haiM ki-prabhu kRpA janita tadanurUpa paramAtti bhI hotI hai / ataeva cAnanyAdhipatiH / 4 / 4 / 9 // yato heloH sAdhanaM phalaM coktarItyAsvayameva, nAnyo'to hetosteSAM hRdi sAdhanatvenaphalatvena pramureva sphurati, naanystenaannyaaste| teSAmevAdhipatiH puruSottamaH / anyatrAdhipatyaM vibhUtirUpaiH karotyataH sarvasyAdhipatiritizru tirapi tadabhiprAyeNaivetibhAvaH cakArAd, ''madanyattena jAnanti nAhaM tebhyomanAgapi" iti bhagavadvAkyaM saMgRhyate / anyathA sarvajJasyAkuNThitajJAnazakterevaM kathamayuktasyAdataH puSTimArgo'nugrahaika sAdhyaH pramANamArgAdvilakSaNastatra vizvAsazca tatheti siddham / ____ puSTimArgIya jIvoM kA varaNa Adi rUpa sAdhana jaise bhagavadanugraha se hotA hai, vaise hI phala bhI unakI kRpA se svataH hotA hai, una bhaktoM ke hRdaya meM prabhu hI sAdhana aura phalasvarUpa se sphurita hote haiM, unakI isameM koI anya sahAyaka nahIM hotA, isaliye ve bhakta ananya hai / inake adhipati puruSottama haiM / puSTi mArga ke atirikta prabhu vibhUti rUpoM se Adhipatya karate haiM, sarvasyAdhipatiH zruti isI abhiprAya kI dyotaka hai|" mere atirikta ve bhakta kisI anya ko nahIM jAnate aura maiM bhI unake atirikta kucha aura nahIM socatA "yaha bhagavad vAkya bhI ukta kathana kI puSTi karatA hai / yadi ise nahIM mAneMge to prasphurita
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 632 ) jJAna zakti vAle sarvajJa paramAtmA kA ukta kathana mithyA ho jAyagA / puSTimArga bhamavat kRpA se hI sAdhya hai, samasta pramANoM se vilakSaNa hai, usameM vizvAsa hI eka mAtra pramANa hai| abhAvaM vAdarirAhA vam / 4 / 4 / 10 // mukto'pijIvaH puSTimArge'GgIkRto bhagavaddatta vigrahaM prApta bhajanAnandaM prApnotIti siddham / atra pratyavatiSThate / bAdarirAcAryomuktasya dehAdyabhAvaM manute tatra heturAha hyevamiti, brahmavido hi muktirucyate-"yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraM pazyati" ityAdi uktvA, "yatratvasya sarvamAtmaivAbhUta tat kenakaM pazyet" ityAdinA dvitIyajJAnaniSedhamAha - brahmavidaH zrutiH / tathA ca tasya kAmabhogavArtA dUratareti, tdaakssepydeho'pitthaa| puSTimArga meM svIkRta mukta jIva bhI bhagavadpradatta vigraha ko prApta kara bhajanAnanda ko prApta karate haiM yaha siddha ho gyaa| isake viruddha bAdari AcArya mukta jIva ke deha Adi ko nahIM mAnate / ve kahate haiM ki-brahma vettA kI ho mukti batalAI gaI hai-"jahA~ dvatabhAva hotA hai vahA~ apane se bhinna mAnatA hai" ityAdi kahakara "jahA~ sarvAtmabhAva ho jAtA hai vahA~ kauna kisa apane se bhinna dekhegA" ityAdi meM dvatajJAna kA niSedha kiyA gayA hai, yaha brahmavettA se saMbaMdhita zrati hai / aise advaita bhAva vAle jIva kI kAmabhoga kI bAta to bahuta dUra hai, usake zarIra kI kalpanA bhI azakya hai / bhAvaM jaimininirvikalpAmananAt / 4 / 4 / 11 // jaiminirAcAryastu muktasya puso dehAdebhIvaM sattAMmanyate tatra heturvikalpetyAdi brahmavidApnoti paraMmiti zrutyA brahma jJAnasya tatprAptisAdhanatvamucyate / nAyamAtmeti zra tyA tu varaNamAtraprApyatvam / "so'znuta" ityAdinA ca paraprAptyupanyAsa kriyate / "ihaiva samavanIyante, brahmaiva san brahmApyetIti ca paThyate / evaM sati mitho virodhe tadAbhAvAyokta vyAkhyAna rItyA jJAnamArgIyasya brahmajJAnemAkSara brahmaprAptiH puSTimArgIya bhaktasya tu 'so'znuta" ityanenoktA para prAptiriti vyavasthita vikalpa eva zru tyamimata iti jJAyate / tena nAyamAtmeti zrutiH para prApti vissyinnii| ihaivetyAdi zrutistu maryAdAmAtmaka vigrahavatvaM niSpratyUha siddhayati / tat ke na kaM pazyedityAdinA brahmajJAna samAyikI vyavasthAmAha / va tu taduttarakAlIna para prApti sAmayikImiti kimanupapannam /
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 633 ) jaimini AcArya mukta puruSa ko dehAdi bhAva sattA mAnate haiM usameM ve tarka prastuta karate haiM ki-"brahmavidApnoti parama "zru ti se brahma jJAna ko brahma prApti kA sAdhana baptalAyA gayA hai| "nAyamAtmA" zruti se varaNa mAtra se prApyatA batalAI gaI hai / "so'znute' ityAdi zra ti se para prApti meM hone vAlA sthiti kA vizleSaNa kiyA gayA hai / ina zrutiyoM se ekadama viparIta-"ihaiva samavanIyante, brahmai brahman brahmApyeti 'ityAdi zruti bhI hai / isa prakAra ke pArasparika virodha ke parihAra ke liye yahI mAnanA upayukta hai ki-jJAnamArgIya, brahmajJAna se akSara brahma kI prApti karatA hai tathA puSTimArgIya bhakta "so'znute" ityAdi zruti meM kahe gaye svarUpAnusAra para prApti karatA hai / donoM mArgoM kI vibhinna prakAra kI vyavasthA zrati sammata hI hai| "nAyamAtmA" zruti para prApti sambandhI hai / "ihaiva samavalIyante' ityAdi zruti ko maryAdAmArga saMbaMdhI mAnanA cAhiye / isa dRSTi se puSTimArgIya bhakta kA bhoga sAdhanAtmaka bigrahavAna honA nirvivAda siddha ho jAtA hai / "tata kenakaM pazyet" ityAdi meM brahma jJAna ke samaya kI sthiti batalAI gaI hai usake bAda kI para prApti ke samaya kI sthiti kA varNana nahIM hai, isaliye kyA asaMgati hai| dvAdazAhavadubhayavidhaM bAdarAyaNo'taH / 4 / 4 / 12 // brahmaNa saha sarvakAmAzana prayojakaM zarIraM zarIratvasya bhUtajanyatvavyApyatvAttadabhAvenAzarIra rUpaM tadbhogAyatanatvena zarIrarUpamapIti bAdarAyaNa AcAryoM manyate / atra heturata iti, tathAvidhazru terityarthaH / tathAhi "bhUmaiva vijijJAsatavyam" ityuktvA tatsva rUpa mAha-'yo vai bhUmAtatsakham" ityupakramyAna uccate -"yatranAnyat pazyati nAnyacchaNoti nAnyadvijAnAti sa bhUmA" ityanena kevala bhAvaviSayatvaM puruSottama lakSaNamuktvA kevalabhAvavato bhaktasya viprayoga sAmayikI vyavasthAmAha-"sa evAdhastAt sa upariSTAt sa pazcAta sa purastAt" ityAdinA / tataH "sa vA eSa evaM pazyanna manvAna evaM vijAnan "iti pUrvAvasthAmanUdya saMyogAvasthAmAha-"AtmaratirAtmakrIDa Atmamithuna AtmAnandaH "iti vAkyena so'znuta" iti zruti saMvAdinamarthamuktvA bhaktasvarUpamAha--"tasya ha vA etasyaiba pazyata evaM manvAnasyaivaM vijAnata AtmataH prANa ' ityupakramya "Atmana evadaM sarvam" iti / tenAzarotvaM siddhayati / avyayaprayogeNa avikRtAdeva puruSottamAt prANAdyAvirbhAva ucyate / atralyablope paMcamI pUrva virahadazayAM prANA . dayo bhagavatyeva lInA AsaMstatastatprAkaTye tata eva prANAdayo'pi sampannA iti
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 634 ) tatprApteni bhittatvaM yato vibhUtirUpANAmapi puruSottamelayo nAnupapannaH / " AtmaratiH ityAdinA "so'znute" ityanena ca zarIratvam / brahma ke sAtha samasta kAmanAoM ko bhogane vAlA zarIra hai bhI nahIM bhI hai / yaha zarIra bhUtajanya aura vyApaka hone se to zarIra hai tathA bhogAyatana hone se zarIra rUpa bhI haiM, aisI bAdarAyaNAcArya kI mAnyatA hai / isakA pramANa zruti hI hai - jaise ki "bhUmA hI vizeSa rUpa se jAnane yogya hai "aisA kaha kara usakA svarUpa batalAte haiM ki - " jo bhUmA hai vahI vAstavika sukha hai" aisA upakrama karake Age kahate jisa sthiti meM na kucha dUsarA dekhatA hai, na dUsarA sunanA hai, na dUsarA kucha jAnatA hai vahI bhUmA hai" isa zruti se puruSottama ko kevala bhAvaviSaya batalAkara kevala bhAva vAle bhakta kI viyogAvasthA kA varNana karate haiM ki "vahI nIce vahI Upara vahI mAge dRSTigata hotA hai / " vaha use isa prakAra dekhatA, isa prakAra jAnatA, isa prakAra mAnatA hai" ityAdi pUrvAvasthA kA ullekha kA saMyogAvasthA batalAte haiM ki - "yaha vAkya so'znute" ityAdi zruti varNita sthiti ko batalA rahA hai isake bAda bhaktasvarUpa kA varNana karate haiMusako isa prakAra dekha kara isa prakAra mAnakara isa prakAra jAnakara "aisA upa krama karake anta meM kahate hai ki - "yaha saba kucha atmA se hI hai / " isa prasaMga se azaroratA nizcita hotI hai / avyaya ke prayoga se avikRta puruSottama se hI prANa Adi kA AvirbhAva batalAte haiM / yahA~ lyaba ke lopa hone se paMcamI vibhakti hai / pahale viraha dazA meM prANa Adi bhagavAna meM ho lIna the, bAda meM jaba unakA prAkaTya huA to vaha bhakta bhI prANa Adi se sampanna ho gayA, yadi usakI prApti meM yahI saba nimitta hai yadi inakA prAdurbhAva nahIM mAneMge to, vibhUti rUpoM kI puruSottama meM laya hone kI bAta bhI nahIM banegI / " AtmaratiH " ityAdi aura "so'znute " ityAdi se zarIratA nizcita hotI haiM / jaiminirapyata eva brahmeNeti manute / ekasya viruddhobhayadhamaM vatvamamanvAnaM prati vaidikaM pramANamAha -- dvAdazAha vaditi / "yaH kAmayeta prajApeyeti sa dvAdazarAtreNa yajeteti codanayA dvirAtreNa yajet" ityAdivanniyata kattu katvenA hInatvaM gamyate / dvAdazAha mRddhikAmA upeyuH " sa evaM vidvAMsaH satramupayaMti " iti zrutyA ca satratvaM bahukarttR kasya gamyate / evameva dvAdazAGgazarIrendriya praNAnta: karaNAtmabhiraznuta iti satratulyatvam / vastuto bhagavad vibhUtirUpatvena brahmAtmatvenekarUpatvama to dvAdazAhavadubhayavidham / satre pratyekaM cetanAnAMyajamAnAnAM phalabhAgitvavadatrApi
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAdRgbhakta dehAdInAmapi brahmAtmakatvAcce tanatvamevetyanyanena dRSTAntena jJApyate / ataeva zrIbhAgavate- 'dehendriyAsuhInAnAM vaikuNThapuravAsinAm "iti gIyate / jaimini bhI isIliye brahma zarIra mAnate haiN| eka hI vastu meM viruddha bAtoM ko mAnane meM vaidika dvAdazAha yajJa ko udAharaNa rUpa se prastuta karate haiM / "jise saMtAna kI kAmanA ho use dvAdazAha yajJa karanA cAhie" ityAdi niyata kattu vya ke ullekha se ahInatA jJAta hotI hai / "samRddhi kI kAmanA se dvAdazAha yajJa karanA cAhiye' isa prakAra vidvAna loga satra karate haiM" ityAdi zrutiyoM se yajJa kI bahukartta tA jJAta hotI hai| isI prakAra indriya prANa antaHkaraNa adi bAraha aMgoM vAle zarIra se bhoga bhI yajJa ke samAna hogA haiN| vAstava meM to bhagavad vibhUtirUpa hone se vaha brahmAtmaka hone se eka rUpa ho hai, kintu dvAdazAha yajJa kI taraha ubhaya rUpa bhI hai| yajJa meM jaise pratyeka cetana yajamAna phalabhAyI hotA hai vaise hI bhakta ke dehAdi bhI brahmAtmaka hone se cetanatA prApta karate haiM, yahI isa dRSTAMta se nizcita hotA hai / zrI bhAgavata meM spaSTataH kahA bhI hai"deha indriya prANa rahita vaikuNTha vAsiyoM kA" ityAdi / 3. adhikaraNa :--- tatvabhAve sandhyavadupapattaH / 4 / 4 / 13 / / athedaM cintyate-bhagavatsvarUpa prAkRtazarIra ivAvasthA dRzyante tatkAlInaiH pumbhiriti kathana prAkRtatvamupapadyata iti tatropapattimAha-taddarzanasya vAstavavastu viSayakatvavyavacchedena pUrvapakSavyudAsAya tu zabdaH / tat prAkRtatusyadarzanama bhAve tathAtvasyAbhAva eva bhavati, na tu tatra prAkRtA dharmAH santi / nanvavidyamAnA marthAnAM kathaM darzanamupapadyata ityata Aha-sandhyavaditi / svapne yathA vAsanAvazAda vidyamAnAnAmapyarthAnAM bhavati tathA bhagavadicchAvazAt tatrApi prAkRtatulyatva darzanasyopapatterna prAkRtatvaM tatra jJa yamityarthaH / tathA ca zrutiH "saMdhvaMtRtIyaM svapnasthAnaM tasmin saMdhye sthAne tiSThanna me sthAne pazyatIdaM ca paraloka sthAnaM ca / atha yathAkramo'yaM paraloka sthAne bhavati tamAkramamAkrabhyobhayAn pApmana AnaMdAMzca pazyati sa yatrAyaM svapiti" ityupakramya-"svayaM vihvaya svayaM nirmAya svena bhAsAsvena jyotiSA prasvapiti atrAyaM puruSaH svayaM jyotirbhavati, na tatrarathA narathabhogA na panthAno bhavanti" ityAdi rUpA / evameva bhagavAnAsurANAM prAkRta guNe tamasyeva duHkhAtmake layaM cikAeM svasmina prAkRtatvabuddhi saMpAdanAya
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 636 ) tAdRzImivalIlAM darzayatyato na prAkRtatvazaGkAgadho'pyatra / ataeva bhagavatoktaM'mAmAtmapara deheSu praddhiSante'bhyasUyakA "ityupakramya "tatoyAntyadhamAM gatim" iti / teSAmAsuratvena muktyanadhikAritvAt tathAkaraNamataH suSThUktaM-saMdhyavadupapattaH iti / aba bicArate haiM ki-mokSAvasthA meM to jIvoM kI zarIrAvasthA prAkRta zarIra kI taraha batalAI gaI hai, phira aprAkRtA kaise saMbhava hai ? isakA uttara dete haiM ki-prAkRta ke samAna zarIra ke abhAva meM usase saMbaddha lIlA kA bhI abhAva ho jAtA hai, usa sthiti meM koI bhI prAkRta dharma nahIM rahate / yadi prAkRta dharma nahIM rahate to unakA darzana kaise hotA hai ? isakA uttara dete haiM ki jaise svarUpa meM prAkRta vastuoM kA darzana hotA hai usI prakAra isameM bhI hotA hai| svApna padArtha Izvara kI icchAvaza dRSTigata hotI hai, vaise hI muktavasthA meM Izvare cchA se hote haiM / vastutaH ve prAkRta nahIM hote / jaisA ki svapnadazA kA zruti meM varNana hai "jAgRta aura suSupti se atirikta tIsarA svapna sthAna sandhi sthala hai, usameM sthita jIva, isa loka aura paraloka donoM ko dekhatA hai "jisa prakAra paraloka meM ghaTita hotA hai usa prakAra ke pApa aura Ananda donoM ko dekhatA hai" aisA upakrama karake "svayaM chor3akara svayaM nirmANa kara apane teja aura apanI jyoti se yaha puruSa sotA hai, ima sthiti meM puruSa svayaM jyoti hotA hai, vahA~ na to ratha, narathayoga, na pantha hotA hai" ityAdi / isI prakAra bhagavAna andhakAramaya duHkhAtmaka prAkRta guNoM kA laya karane kI icchA se, AsurI pravRtti vAle jovoM ko apane meM prAkRtatva buddhi karane ke liye usI prakAra kI lIlA dikhalAte hai usameM prAkRtatva zaMkA ko gaMdha bhI nahIM hai bhagavAna svayaM kahate haiM-"mAmAtmaparadeheSa pradviSanto'bhyasUyakAH "tatIyAntyadharmAgatim "ityAdi / AsurI bhAva vAle mukti ke adhikArI nahIM hai ataH "saMdhyavadupapattaH ThIka hI kahA hai / bhAve jAnadvat / 4 / 4 / 14 / / * laukikavad bhAsamAne lIlA padArthe yad darzanaM bhaktAnAM tat tu bhAve viSaye vidyamAne sati bhavati / atra dRSTAntamAha-jAnad vat / yathA mohA'bhAvavataH puMsaH sata evArthasya darzanaM tatheti / etAbhyAM sUtrAbhyAmetaduktaM bhavati / "so'znute marvAn kAmAn sahabrahmaNA vipazcitA" iti zrutyA bhaktakAmapUraNAya bhagavallIlAM karotIti gamyate / yadarzanazravaNasmaraNabhaktAnAM duHkhaM bhavati
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 637 ) tAdRzImapi tAM karotIti zrUyate / yathA saubhayuddha mohavacanAni, hastAdAyudhacyutiH, prabhAsIya lIlA ca / uvatarItyA "so'znuta" iti zrutyA parabrahmatvamavagamyate / ukta lAlayA tad vaiparItyaM ca / evaM satyekasyA vAstavatvamanyasyA avAstavatvaM vAcyam / "te tedhAmAnyuSmasi viSNoH karmANi pazyat, tadviSNoH paramaM padam, tad viprAso vipanyavaH" ityAdi zrutibhiH / ''sahasrazIrSa devaM vizvAkSaM vizva sambhuvam," vizvanArAyaNaM devaM akSaraM paramaM padam "vizvataH paramannityaM vizvaM nArAyaNaM harim", vizvamevedaM puruSastadvizvamupajIvati, pati vizvasyAtmezvaraM zAzvataM zivamacyutam "ityAdibhizca zuddha brahmaNaH taviparItadarzane'vazyaM heturvAcyaH / sa tvAsuravyAmohanameveti pUrvasUtreNopapAditaH / bhaktebhyaH svarUpAnandadAnAya lokavattulolA kaivalyamiti nyAyena yA lIlAH karoti, yayA riGgaNAdi lIlA bhagavato naisargikadharmarUpAnandAtmakatvena vidyamAnAeva tA bhaktAH pazyantIti dvitIyasUtreNoktam / ataeva lIlAyA aneka rUpatvAt brahmaNazca zrutau saindhavadRSTAntenaikarasatvanirUpaNAcchaddha brahmadharmatvaM na sambhavatIti zaGkAnirAsAya kaivalyamityuktam / sAkSI cetA kevalo niguNazcetyAdizrutiSu yA'nyadharmarAhityalakSaNA kevalatoktA sA lIlAtmikava lIlAviziSTameva zuddha paraM brahma, na kadAcit tadrahitamityarthaH paryavasyati / tenasvarUpAtmakatvaM lIlAyAH paryavasyati / tena ca nityatvam / etad vidvanmaNDane prapaMcitam / athavA lIlava kaivalyaM jIvAnAM muktirUpam / tatra pravezaH paramAmuktiriti yaavdityrthH| __ laukika ke samAna pratIta hone vAle lIlA padArthoM meM jo bhaktoM kI sthiti dekhI jAtI hai, vaha bhAva viSaya kI sthiti meM hotI hai, jaise ki moha rahita puruSa sat padArtha ko dekha letA hai vaise hI isakI bhI spaSTa pratIti hotI hai yahI bAta Upara ke donoM sUtroM meM batalAI gaI haiM / "so'znute' ityAdi zruti se batalAyA gayA hai ki-bhaktakAma kI pUrti ke lie hI lIlA karate haiM / jisake dekhane sunane aura smaraNa karane se bhaktoM ko duHkha hotA hai, vaisI lIlA bhI karate haiM / jaise ki kSobha yuddha meM laukika jIvoM kI taraha bhagavAna kA moha vacana, bhagavAna ke hAtha se zastra kA giranA, prabhAsakSetra kI lIlA Adi / isa prakAra "so'znute" zrute parabrahmatva nizcita hotA hai| ukta lIlA se usase viparIta bhAva bhI nizcita hotA hai| inameM eka lIlA vAstavika hai dUsarI avAstavika hai, aisA bhI nizcita hotA hai| "te te dhAmAnyuSmasi"
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 638 ) ityAdi tathA "sahasrazIrSa devam" ityAdi zrutiyoM se zuddha brahma aura usase viparIta darzana meM hetu dikhalAe gae haiN| jo viparItatA hai vaha Asura bhAva vAloM ko kAmohita karane kI dRSTi se hI hai, yahI pUrva sUtra se upapAdana kiyA gayA hai bhaktoM ko svarUpAnanda dene ke lie, loka ke samAna lIlA karate haiM, jaise ki baccoM kI taraha pagaiyAM calanA Adi vaha bhaktoM ko svAbhAvika AnandAtmaka rUpa se pratyakSa hI pratIta hotI hai, yaha dUsare sUtra meM batalAyA gayA hai / isa prakAra lIlA aneka prakAra kI hotI hai| zruti meM saindhava ke dRSTAnta se eka rasatva ke nirUpaNa se jo dikhalAyA gayA hai usase to zuddha brahmadharmatva saMbhava nahIM hai, isa zaMkA ke nirAkaraNa ke lie zruti meM 'kaivalya' pada kA prayoga kiyA gayA hai / " sAkSI cetA kevalo nirguNazca" ityAdi zruti meM jo anya dharmoM se rahita kevalatA batalAI gaI hai, vaha lIlAtmaka hI hai, zuddha parabrahma kI lIlA vizeSa kI hI dyotaka hai, una guNa Adi se rahita kI dyotaka nahIM hai / usa prakAra ke svarUpa ' bhI ve lIlA karate haiM, isI hotA hai / isI se nityatA bhI nizcita hotI hai| isakA vidvanmaNDana grantha meM kiyA gayA hai| yaha kahanA atyukti na hogA ki -- kevala lIlAhI jIvoM kI mukti hai / usa lIlA meM praveza honA parama mukti hai / artha kA dyotana vivecana hamane 4 adhikaraNa : pratIpavadA vezastathAhi darzayati | 4|4|15|| nanu pUrNajJAna kriyAzaktimatA brahmaNA tulyabhAvena tatrApi pradhAnabhAvaM prApya kAmabhogakaraNamapUrNa jJAnakriyAvato bhaktasyAnupapannamityA zaMkAyAM tatropapattimAha - na hitadA naisargika jJAna kriyAbhyAM tathA bhoktu zaktio bhavati, kintu bhagavAMstasminnAvizati yadA tadA'yamapi tathaiva bhavatIti sarvamupapadyate / etadevAha - pratIpavaditi / yathA prAcInaH prakRSTo dIpaH sneha yuktAyAM varyAmarvAcInAyAmAviSTaH svasamAnakAryakSamAM tAM karoti snehAdhIna sthitizca bhavati svayaM tathA'trApItyarthaH / atra pramANamAha - tathAhi darzayata zrutiH - " bharttA saMmriyamANo vibhata, eko devo bahudhA niviSTaH " iti / pUrNa jJAna kriyA zakti vAle brahma se tulyabhAva aura bhAva ko prApta kara kAmopabhoga karane meM, apUrNa jJAna kriyA saMbhava hai ? isa zaMkA kA samAdhAna karate haiM ki usa usameM bhI pradhAna vAlA bhakta, kaise sthiti meM bhakta svA
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 636 ) bhAvika jJAna kriyA se, usa prakAra kA bhoga nahIM kara sakatA, apitu bhagavAna usameM praviSTa hote haiM tabhI yaha jIva bhI vaisA, unake samAna ho jAtA hai aura saba bhoga karatA hai / jaise ki prAcIna ghRtapUrNa jalate hue dIpaka kI battI se nayA dIpa jala jAtA hai aura usake samAna hI ho jAtA hai usameM vaisI hI kAryakSamatA A jAtI hai, usakI bhI ghRta ke adhIna sthiti ho jAtI hai vaise hI bhakta kI kAryakSamatA kI bAta hai / arthAt jaise dIpaka dUsare vizeSa dIpaka se prajvalita hone ke bAda apane meM nihita ghRta ke AdhAra para prajvalita rahatA hai, vaise hI bhakta bhI bhagavAna ke dvArA ubuddha kie jAne para apane antastha prema ke AdhAra para bhogAnubhava karatA rahatA hai / zruti meM aisA spaSTa ullekha bhI hai-''bhartI se bar3hAyA huA, suzobhita hotA hai, eka hI deva anekoM bAra praviSTa hotA hai / ' ityaadi| ___ sarvAn kAmAnityuktatvAd yasya kAmasya bhogo yathA niveze sati, tattathA tadA niveza iti bahudhA niveza uktaH / ayaM nivezo nAntaryAmitvena tasyaikadhava pravezAt / nisargataH sarveSAM jIvAnAM bhagavAna bhavatyeva prabhuryadyapi tathApi yaM svIyatvena bRNute tasya vivAhitaH patiriva bhartA san varaNajasnehAtizayena bhaktenApi bhriyamANaH san, sa bhakta iva svayamapi taM svasmin vitti / ata eva sneharAhityenAyogolakAdikaM vihAya pradIpaM dRSTAntamuktavAn vyAsaH / ataeva devapadamuktam / svarUpAnandadAnAd bhAvoddIpanAt pUtanAdi muktidAnena svamAhAtmya dyotanAd vaikuNThAdisthitezca / taduktaM nirukteH divodAnAd vA, dIpanAd vA, dyotanAd vA, dyusthAno bhavati, iti vA yo deve iti bhaktAnAM kAmabhojanArtha krIDAkaraNAt krIDAyAmeva jayecchAkaraNAd bhaktaiH saha vyavahAra karaNAd bhakteSu svamAhAbhyecchAdidyotanAd, "na pArayehaM", "na tvAdRzI praNayinI" ityAdibhiH stutikaraNAd bhakta prapatti darzanena kAlIyadamanAdau modakaraNAt teSvevabhaktimadakaraNAt te svapne'pi priyameva pazyanti iti svapna keraNAtteSAM kAntikaraNAdicchAkaraNAd vA tannikaTe gamanAdapi devaH / taduktaM dhAtupAThe-"divukrIDAvijagISAvyavahAradyutistutimodamadasvapnakAntigatiSu" iti / evaM sati yuktameva teSAM taMthAtvamiti hi zabdenA'ha / "sarvAn kAmAn" kahane se jJAta hotA hai ki jisa kAma kA bhoga jaise ucita samajhate haiM usa samaya vaise niveza karate haiM, isalie bahudhA niveza kI bAta kahI gaI hai / bhagavAna kA yaha niveza antaryAmI rUpa se nahIM hotA, isa
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 640 ) rUpa meM to eka hI bAra praveza hotA hai / sabhI jIvoM meM bhagavAna svabhAvataH hI rahate haiM, kintu jise ve apanA mAnakara varaNa karate haiM use vivAhita pati kI taraha bhartI hokara, varaNaja snehAtizaya se bhakta se bhI poSita hokara, usake bhakta kI taraha vyavahAra karate haiM, vaha bhakta phira svayaM bhI apanI bhakti se poSita hotA rahatA hai / isIlie vyAsa jI sneha rahita lohe ke gole kA udAharaNa na dekara pradIpa kA dRSTAnta dete haiM lohe kA golA agni se prajvalita hone para sneha rahita hone se ThaMDA ho jAtA hai] deva pada bhI vizeSa prayojana se AyA hai / svarUpAnanda ke dAna se, bhAvoddIpana se, pUtanA Adi ko mukti dene se, apane mAhAtmya ke dyotana se aura vaikuNTha Adi kI sthiti se deva pada caritArtha hotA hai / nirukta meM inhIM arthoM meM isako svIkAra kiyA gayA hai"diva zabda, dAna, dIpana, dyotana, dyusthAnIya hai|" bhaktoM ke kAma bhoga ke lie, krIDA karane se, krIDA meM jaya kI icchA karane se, bhaktoM ke sAtha vyavahAra karane se, bhaktoM meM apane mAhAtmya dyotana karane se, "na pArayeha" "ma svAdazI" ityAdi stuti karane se, bhakta prapatti darzana se, kAlIyadamana Adi lIlAoM meM moha karane se, unhIM lIlAoM meM bhaktimAna karane se, ve svapna meM bhI priya ko hI dekhate haiM, aise svapna dikhalAne se unake kAnti karane icchA karane Adi se, unake nikaTa gamana se bhI deva pada caritArtha hotA hai / dhAtu pATha meM bhI diva inhIM arthoM kA dyotaka kahA gayA hai-"divu dhAtu kroDA, vijagISA, vyavahAra, dyuti, stuti, moha, mada, svapna, kAnti, gati arthoM meM prayukta hotI hai|" isalie unakI vaha sabhI lIlAeM ucita haiM, aisA sUtrastha hi zabda se dikhalAte haiN| nanvasthUlamanaNvahRsvamityAdyanantaraM paThyate-"natadaznoti kaMcana na tadaznoti kaMcana" iti ukta zrutau ca brahmaNA saha jIvasya bhoga ucyate / tathA ca saguNanirguNabhedena viSayabhedo'vazyaM vAcyo, virodhaparihArAya ityata uttaraM paThati asthUla, anaNu, ahasva, ityAdi ke bAda 'na tadaznoti kaMcana na tadaznoti kaMcana" pATha AtA hai, isa zruti meM brahma ke sAtha jIva kA bhoga batalAyA gayA hai / ukta prasaMga meM saguNa nirguNa bheda se viSaya bheda to mAnanA hI par3egA / isa virodha ke parihAra ke lie sUtra prastuta karate haiM
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ svApyayasammattyoranyatarApekSamAviSkRtaM hi / 4 / 4 / 16 / / ihAyamAzayaH / prakRtatAvatvaM hi pratiSedhatitatobravIti ca bhUya ityAdyadhikaraNa "parAsyazaktirvividhaiva zrayate svAbhAvikI jJAnabala kriyA ca" ityAdi zrutibhizca prAkRtAevadharmA niSidhyante brahmaNyaprAkRtA eva bodhyante'nyathA tadbodhanameva nasyAniSedhaka vAkya eba tadbodhanamapi na syAdetasyaivAkSarasya prazAsana ityAdi rUpamato'cintyAnantazakterbhagavataH kA vA kArmA'kSamatA mayA prAkRtAn guNAnurIkuryAdato niguNimeva sadA sarvatra bhagavad rUpamiti vaktavyam / evaM sati, "yadyathApi hiraNyanidhinihitamaMkSetrajJA upayu pari saMcaraMto na vindayurevamevemAH sarvAH prajA aharahargacchantya evaM brahmalorka na vidanti" iti chAMdogya zruteH prasvApadazAyAMna kazcid brahmAznAti tazci na kaMcaneti tadviSayiNI bhogabodhikA seti na virodhagandho'pi / etadevAha / svApyayaH prasvApaH, svamapItobhavati tasmAdenaM svapitItyAcakSata iti zruteH / sampattibrahmasampattiruktarItyApuSTimArgIyomokSa etayoranyatarApekSamubhayazra tyuktamityarthaH / bhagavatkartRka bhogasya lIlArUpatvAta tasyAzca, lokavatta lIlAkaivalyamityatra muMktitvena nirUpaNAt tatprApteH sampadrUpatvaM yuktataramiti hi zabdArthaH / "parAsya zaktiH" ityAdi zruti se prAkRta dharmoM kA hI niSedha kiyA gayA hai, brahma meM aprAkRta dharma hI batalAe gae haiM isake atirikta unake svarUpa bodhana hI saMbhava nahIM hai, "etasyaivavAkSarasya prazAsane" ityAdi rUpavAna acintya ananta zakti vAle bhagavAna meM kisa kArya kI kSamatA nahIM hai, kyA meM prAkRta guNoM ko svIkAra nahIM kara sakate ve saba karane meM samartha haiM, isalie unheM sadA sarbatra nirguNa hI nahIM mAnanA caahie| "yadyadyApihiraNyanidhi" ityAdi chAMdogya zruti meM jisa prazvApa dazA kA varNana kiyA gayA hai, usameM brAhmabhoga kA niSedha hai, isI kA saMketa "na kaMcanaM" ityAdi se kiyA gayA hai| "na kaMcana" Adi zruti saMSupti avasthA sambandhI hai, isalie bhoga kA niSedha hai, ataH virodha kI zaMkA vyartha hai| "svamapItobhavati tasmAdenasvapitotyAcakSate" yaha zrR ti bhI ukta artha kA dyotana kara rahI hai| puSTimArgIya jo brahmasampatti arthAt mokSa hai| bhagavatkartRka bhoga lolArUpa hai, lokavatta lIlAkaivalyam" sUtra meM use muktirUpa se nirUpaNa kiyA hai ataH usakI prApti muktirUpa hai aisA kahanA ThIka hI hai| . 5. adhikaraNa :--
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 642 ) jagadvyApAkharja prakaraNAdasaMnihitatvAcca / 4 / 4 / 17 // brahmaNA saha bhogakaraNaM laukika vyApArayutamuta neti saMzaye, tadayutamiti pUrvapakSastathA sati muktitvabhaGgAt pUvoktamanupapannaM iti prApte Aha-jagadityAdi / pUrvoktasya jagatsaMbaMdhI laukiko yo vyApAraH kAmavAGmanasAM tadvaja . tadrahitaM bhogakaraNam / tatra hetu Aha prakaraNAdasaMnihitatvAcceti / brahmavidApnoti paramityupakrameNa muktiprakaraNAt tatra laukika vyApAro'saMbhAvitaH / kiMca . lIlAyAH kAlamAyAdyatItatvena prAkRtaM jagad dUrataramito'pi heto tatsaMbhavaH / kadAcilloke lIlAprakaTanecchAyAM tadadhiSThAnatvayogye mathurAdideze'ti zuddhe golake cakSurindriyabhiva sthApayitvA lIlAM karoti / tadApi lolAmadhyapAtinAM na laukika vyApAra saMbhavaH / na hi cakSurindriyaM golakakArya karoti / na vA tannAzenazyati / etatsarva, divIva cakSurAtatamiti zrutivyAkhyAne vidvanmaNDane prapaMcitam / kiMca chAMdogye--'bhUmaiva sukhaM bhUmAtvevavijijJAsitavyaH" ityuktvA bhUmnolakSaNamAha--"yatranAnyatpazyati nAnyacchaNeti nAnyad vijAnAti sa bhUbhA" iti / atra nAnyadvijAnAti etAktaiba cAritArthe'pi yadindriyavyApAro niSiddhastatrApyanyaviSayakastena bhagavadviSayakaH saH siddho bhavatIti jagadvyApArarAhityaM siddham / tatratena bhagavata eva svataMtra phalatvamuktaM bhavati / na hi sukhasyAnyat prayojanamasti / saMzaya hotA hai ki brahma ke sAtha jo jIva kA bhoga hotA hai vaha jAgatika hotA hai yA nahIM ? kaha sakate haiM ki lokika hotA hai, kintu laukika mAnane se usakA muktitva naSTa ho jaaegaa| pUrvokta bAta bhI asaMgata ho jAvegI / isa para siddhAnta batalAte haiM ki pUrva meM jisa laukika jagatsaMbandhI vyApAra kI carcA hai, usa kAmika, vAcika, mAnasika vyApAroM se rahita yaha brahma jIva bhoga hotA hai| "brahmavidApnoti param" ityAdi upakrama se jo mukti prakaraNa prArambha kiyA gayA hai, vaha laukika vyApAra vAlA nahIM ho sktaa| lIlA kAla mAyA Adi se atIta hotI hai, prAkRta jagat se bahuta dUra hotI hai| isalie bhI vaha jAgattika nahIM hai| jaba kabhI loka meM bhagavAna apanI lIlA prakaTa karanA cAhate haiM to lIlA karane yogya atizuddha mathurA Adi dezoM ko sthApanA golaka meM sthita cakSa, indriya ke samAna karake lIlA karate haiM / vahA~ kI lolA meM laukika vyApAra nahIM hotaa| jaise ki netrendriya golaka ke kArya nahIM karatI aura na goloka ke nAza hone para vaha naSTa hI hotI hai, isa sabakA hamane "divIva cakSa rAtatam zra ti ke vyAkhyAna meM vidvanmaNDana meM vistAra kiyA hai|
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ chAMdogya meM-"bhUyA hI sukha hai, bhUyA ko hI jAnane kI ceSTA karanI cAhie" aisA kahakara-bhUmA kA lakSaNa batalAte haiM ki-"jisa sthiti meM na. dUsarA dekhatA hai, na kucha aura sunatA hai, na kucha aura jAnatA hai, vahI bhUmA hai|" isa prasaMga meM "nAnyad vijAnAdi" kebala itanA kathana ho indriya vyApAra kA niSedhaka hai, vaha anya viSayaka na hokara bhagavad viSayaka hai, isalie isa bhoga kA jagad vyApAra rAhitya siddha hotA hai| isIlie, usakI bhagavAna se hI svataMtra phalatA batalAI gaI hai / sukha kA isake atirikta dUsarA prayojana hai bhI nhiiN| pratyakSopadezAditicennAdhikArikamaNDalasthoktaH / 4 / 4 / 18 // nanvetata prakaraNa eva chAMdogye paThyate- sarva hipazyati" iti sarva viSayakapratyakSamupadizyata ityanyaviSayavyApAraNahityaM nopapadyat ityAzaMkya samAdhatte / AdhikAriketyAdinA / atredamucyate--"so'znute" lokavatta lIlAkaivalya'.. mityAdibhinityalIlAmadhyapAtitvaM tasyocyate / nAnyat pazyatItyAdizru tivazA: jjagadvyApAravaja bhogakaraNaM pUrvasUtra Noktama / atradaM vicAryate-nAnyatpazyatItiprakaraNa eba "sarva ha pazyati" iti sarvaviSayakaM darzanamucyate tat kathaM pUrvoktaM upadyata iti / kiMca ekasmaiva bhAktasya dezakAlabhedene vikramANA'neka lIlAsaMbaMdhitvaM bhavati / tacyalIlA nityatAyAM na ghaTate / yatastattaddezakAlasaMbaMdhinI sA nityaa| evaM satyekasmAnekarUpatvaM jIvasya na saMbhavatIti tannityatvamapi na siddhayati iti tatrocyate zrutau sarva padena na jagaducyate, kintu yasyAM yasyAM lIlAyAM dezakAlabhedena kriyamANAyAmadhikRto ya eko bhaktastasyaiva tAva nti rUpANi santi tAnyAdhikArikANIvyucyante / teSAMmaNDalasamUhastatra sthitavastumAtramucyata iti nAnupapannaM kiMcit / ataevAne paTyate / "sarvamApnoti sarvazaH" iti "sa ekaghAbhavatitridhA bhavati paMcadhAbhavati saptadhAbhavati navadhA caiva punazcaikAdazaH smRtaH, zataM ca dazacaikazya sahasrANi ca vizaMtiriti / " yathAmaNDalavattiSu puMsu nakasya prAthabhyena prAdhAnyaM vaktuM zakyam, tathaiteSvapi rUpeSviti jJApanAya maNDala padamuktam / chAMdogya ke isI prakaraNa meM "sarvaha pazyati" kahakara spaSTa rUpa se sarva viSayakatA kA upadeza diyA gayA hai, isalie anya viSaya vyApAra sAhitya kI bAta saMgata nahIM hai / isa AzaMkA kA samAdhAna karate haiM ki-"so'znute" loka
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ vattulIlA kaivalyam" ityAdi se bhakta kA nityalIlA madhyapAtitva nizcita hotA hai| "nAnyata pazyati" ityAdi zruti ke AdhAra para jIva kA jagadvyApAra rahita bhoga pUrva sUtra meM batalAyA hI gayA hai| aba vicAranA yaha hai ki"nAnyatpazyati" prakaraNa meM hI "sarvapazyati aisI sarvaviSayaka darzana kI bAta kahI gaI hai to "nAnyatpazyati" vAlI prathama bAta kaise ho sakatI hai| eka hI bhakta kA, dezakAla bheda se kI gaI aneka lIlAoM se sambandha hotA hai, ve lIlAyeM nitya rUpa se nahIM hotii| jisa kAla jisa deza meM jo lIlA hotI hai usa samaya usa sthAna meM nitya hotI haiN| jaise ki eka jIva kI aneka rUpatA sambhava nahIM hai vaise hI usako nityatA bhI siddha nahIM hotii| kahate haiM ki zruti meM sarva pada se jagat kA ullekha nahIM hai apitu deza kAla ke bheda se hone vAlI lIlAoM meM eka bhakti ke lIlAnusAra utane hI rUpa bhI hote haiM, una sabakA maNDala vahA~ rahatA hai una sabakA vAcaka vaha sarva zabda hai| isI prasaMga meM Age kahate haiM"sarvamApnoti sarvazaH", "vaha eka tIna pAMca sAta nau, gyAraha, eka sau gyAraha, bIsa hajAra hotA hai" ityAdi / jaise ki maNDalAkAra rUpa se sthita puruSoM meM kisI eka ko pahalA kahanA zakya nahIM hai, vaise hI lIlA ke ye rUpa bhI haiM, yahI batalAne ke lie maNDala zabda kA prayoga kiyA gayA hai| vikArAvati ca tathAhi sthiti mAha / 4 / 4 / 16 // nanvevaM sati "zvastvadrohamAyAsye" iti prabhuNokta tadAzayA tatsthitipapadyate / nityatvAllolAyAstasya kAlasya tadAgamanasya ca tadApi vattaMmAnatvAt / tathA prabhUktirapi novapadyata ityAzaMkya samAdhattai / iha bhagavallIlAprakRtistad viruddho'rtho vikAra ityucyate / tatra na vartate tajjJAnaM tAdRzaM ca bhavati / yat svarUpaM prati tathA vadati tasya svagehe tadAbhagavad sthitijJAnaM na bhvtiityrthH| upalakSaNaM caitadato yaddezakAlaviziSTA yAdRzI yA lIlA tasyAstAdRzyA eva tallIlAmadhyapAtino bhaktasya jJAnaM, nAnyaviSayakamiti jJeyam / ataeva dvitIyasyApi, mAMpUrvamukta AsIttenAgata ityeva jJAnabhavati / tadeva hirasodayo'to rasasvarUpamadhyapAtitvAllIlAyA rasasya ca bhagavadAtmakatvAd bhagavadarUpatvena sarvamupapadyate lIlAyAm / atra pramANamAha-tathAhi sthiti mAheti / "sarvamApnoti sarvazaH" iti zruti rekasyaiva bhaktasya sarvazaH sarveH prakAraiH sarvalIlArasamApnoti iti vadantyuktarItyeva lIlAyAMsthitimAhetyarthaH / ato vastvevedamalaukikamIdRzAmiti mantavyaM vaidikaritibhAvaH / alaukike'tha laukikarItyanusaraNaM na yukta kintvalaukika rItyanusara
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 645 ) Nameva yuktamitihi zabdena dyotyate / etena "raso 3 sa" iti zruterlIlAviziSTa eva prabhustatheti tAdRzaeva paragaphalamiti jJApitaM bhavati / Upara ke sUtra se zruti sambandhI virodha kA parihAra kara isa sUtra se laukika virodha kA parihAra karane kI dRSTi se zaMkA upasthita karate haiM ki-jaba lIlA nitya hai to ''kala tumhAre ghara AUMgA" bhagavAna kA yaha kathana kaise saMgata hogA, jisa kAla meM Agamana kI bAta kahI usa samaya bhI to unakI sthiti hogii| isakA samAdhAna karate haiM ki bhagavAna kI lIlA kA aisA kucha niyama hai kiusako biparIta hI anubhUti hotI hai, vaisA vahA~ hotA nahIM kintu anubhUti vaisI hI hotI hai / jisa svarUpa se bhagavAna ne bhakta ke ghara jAne kI bAta kahI thI, usa bhakta ko apane ghara meM usa bhagavatsvarUpa kI sthiti kA jJAna nahIM hotaa| jisa viziSTa dezakAla meM jo lIlA hotI hai, bhakta ko usa lIlA meM usI ke anurUpa jJAna hotA hai, anya viSayaka kucha bhI jJAna nahIM rhtaa| isI prakAra dvitIya lIlA meM anubhava hotA hai ki maiM pUrNa lIlA meM vahIM se isameM A rahA huuN| kintu rasa kA udaya rasasvarUpa lIlA meM upasthita hone para hI hotA hai, lIlA rasa bhagavadAtmaka bhagavada rUpa hI hotA hai, ataH bhakta kI apanI svataMtra anubhUti kA prazna hI nahIM uThatA / "sarva mApnoti sarvazaH" ityAdi zruti, eka hI bhakta ke, saba prakAra kI lIlArasa ke asvAda kI bAta kahatI hai isameM uktaroti se hI lIlA meM bhakta kI sthiti batalAI gaI hai, yaha alaukika vastu hai, aisA hI mAnanA cAhie yahI vaidika RSiyoM ke kahane kA tAtparya hai / alaukika dRSTi se vicAra karanA ucita nahIM hai, apitu alaukika rIti se hI vicAra karanA ucita hai / isI vivecana me "raso vai saH" zruti ke anusAra prabhu ko viziSTa lIlA aura tadanurUpa paramaphala kI bAta bhI jJAta ho jAtI hai / darzayatazcavaM pratyakSAnumAne / 4 / 4 / 20 / / na ca laukikayukti virodho'tra bodhakatvena maMtabyaH kintu saadhktven| yataH pratyakSAnumAne zrutismRtI api laukika yukti aprasAraNAlaukike bhagavatsambandhinyarthe'nyathAbhAvanaM niSedhati, neSAtarkeNa mtiraapneyaa| "parAsya zaktivividhaivazrUyate svAbhAvikI jJAnabalakriyA ca" alaukikAstu ye bhAvA na tAMstaNayojayet / zrI bhAgavate ca-"na hi virodhaubhayaM bhagavatyaparigaNitaguNagaNa Izvare'navagAhyamAhAtmye'rvAcInavikalpa vitarka vicArapramANAbhAsa kutarkazAstra kalilAntaH
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 646 ) karaNAzayadukhagrahavAdinI vivaadaanvsrH|" ityAdi-vAkye racintyAnantazaktimatvena bhagavatsvarUpasyaiva paramaphalatvaM pradarzyate / laukika yukti ko yahAM bAdhaka nahIM mAnanA cAhiye apitu sAdhaka hI mAnanA cAhiye / pratyakSa aura anumAna svarUpa ati aura smRti bhI laukika yukti kA jo nirAkaraNa karatI haiM vaha alaukika bhagavat sambandhI viSaya meM anyathAbhAva kA niSedhamAtra hai| "naSA taNamatirApaneyA" svAbhAvikI jJAna vala kriyAya" ityAdi zratiyoM kA bhAva hai ki jo alaukika bhAva hai, unameM tarka nahIM karanA cAhiye / zrI bhAgavata to spaSTa hI kahatI hai ki-"bhagavAna meM aparimita vizeSatAyeM haiM ataH unameM dRSTigata paraspara viruddhatAoM kA koI virodha sambhava nahIM hai, jina logoM ne IzvarIya kRpA kA avagAhana nahIM kiyA hai aise navIva vicAra vAle vikalpa vitarka aura kutarkoM se zAstra kI AlocanA karake apane antaHkaraNa ko dUSita karate hue durAgraha karate haiM, kintu bhagavallIlA meM aise kutarka aura vivAdoM kI koI guMjAyaza nahIM hai|" isa vAkya meM acintya ananta zaktimAna bhagavatsvarUpa ko hI parama phala batalAyA gayA hai| ki ca-"tA vAM vAstUnyuSmasi gamadhye yatra gAvo bhUrizrRMgAra ayAsaH, atrAha tadarugAyasya vRSNaH paramaM padamavabhAti bhUri" iti Rgvede paThyate, kiMcipAThabhedena yajuH zAkhAyAmapi / " tA tAni vAstUni vAM gopI mAdhavayoH saMbaMdhIni gamadhye prasAdatvena prAptamuSmaSikAmayAmahe / "tAni kAni ityAkAMkSAyAm gUDhAbhisandhimudghArayati 'yatra gokule gAvo bhUrizRMgA bahuzRgAM ruruprabhRtayo vasaMti iti zeSaH / grAmyAraNyapazUpalakSaNaryamubhayorevagrahaNam / atrAha-"bhUmAvevatadurugAyasya bahugIyamAnasyavRSNaH" / bhakta SukAmAn vapaMtItivRSAtasyapadaM sthAnaM vaikuNThaM tato'pi paramadhikaM atra vicitralIlAkaraNAt / bhUri yamunApUlinanikuJjagovarddhanAdirUpatvena bahurUpam / tathA ca tatratyAni tAni kAmayAmahe, iti vAkyArthaH sampadyate / etenalIlAsambandhivastUnAM yatraphalatvena bahurUpa prArthanaM tatra tallIlAkattuH paramaphalatve kiM vAcyamityAzayo jJApyate "atha ha vA va tava mahimA'mRta samudra vigruSA sakRlloDhayA svamanasi niSpandamAnAnavarata sukhenavismAritadRSTazrutasukhaleSAbhAsAH. paramabhAgavatA" iti zrI bhAgavate / etenApi kaimutikanyAyena prabhoreva svataH puruSArthatvaM jJApyate phalaprakaraNatvAttadevAcAryatAtparyaviSaya iti jJAyate / ... "nA bA vAstUnyuSmasi" ityAdi Rgveda kI RcA hai isI se milatI julatI "tAtAni vAstUni vAM gopI mAdhavayoH" ityAdi yajurveda ko bhI eka
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 647 ) RcA hai / inameM bhagavatsa sambandhI goloka dhAma kI kAmanA kI gaI hai jahA~ gokula meM gaueM aura aneka soMgoM vAlI mRga vihAra karate haiM / isa dhAma ke viSaya meM- bhUmAveva tadurugAyasva ityAdi meM batalAte haiM ki yaha bhaktoM kI kAmanAoM ko pUrNa karane vAle vaikuNTha dhAma se bhI zreSTha haiM kyoMki yahA~ bhagavAna ne vicitra lIlAyeM kI haiN| yamunA pulina nikuja govarddhana Adi bahurUpa lIlA sthala isa goloka meM hai, una sabhI lIlAsthaloM kI kAmanA ina maMtroM meM kI gaI hai| isameM gUDha Azaya nihita hai ki jahA~ lIlA sambandhI vastuoM kI phalarUpa se prArthanA kI gaI hai, phira lIlAdhArI pramu ke svarUpa kI yadi kAmanA kI jAya to kyA kahanA hai / vahA~ ke sambandha meM bhAgavata meM spaSTa ullekha bhI hai-"Apake mahimA mRta samudra meM avagAhana kara eka bAra bhI jisane AsvAdana kara liyA hai ve bhakta apane antaHkaraNa meM spandita divya sukha ke samakSa dRSTa zrata samasta laukika sukhoM ko bhUla jAte haiM / " ina varNanoM se bhI kaimutika nyAya se prabhu kI hI svataH puruSArthatA jJAta hotI hai / yaha phala prakaraNa hai, yahI AcArya kA tAtparya bhI hai| bhaugamAtrasAmyaliMgAcca / 4 / 4 / 21 / / ito'pihetoH puruSottamasvarUpameva paramaMphalamiti jJAyateyataH "so'znute sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipazcitA" iti zru taubhaktasAmyamucyate / taccapuruSottama eva sambhavati / yataH sakhyaM dattvA tatkRtamAtmanivedanamaMgokurvannatikaruNaH svasvarUpAnandamanubhAvayastaM pradhAnIkaroti / anyathA bhakto'nubhavitu nazaknuyAt / yukta caitat / prAtaphalaM svAdhInaM bhavatyevAnyathA phalatvameva nasyAt / tathA cAsmAlligAdapi prabhoreva paramaphalatvaM siddhayati / "na tatsamazcAbhyadhikaM ca dRzyate" iti zru tivirodhaparihArAya mAtrapadam / na cAtrakAmabhogasya phalatvaM zaMkanIyam / "Apnoti param / " ityetadvyAkRtirUpatvAt svarUpAnubhavarUpatvAd bhogasya / anubhUyamAnasye hi sukhasya loke puruSArthatvoktaH / isaliye bhI puruSottama svarUpa hI parama phala jJAta hotA hai ki-"so'znute ityAdi zruti meM bhakta sAmya dikhalAyA gayA yaha sAmya puruSottama kI kRpA se hI saMbhava hai / ve prabhu sakhya pradAna kara usake dvArA kiye gaye Atmanivedana ko svIkAra kara use svarUpAnaMda kA anubhava karA kara pradhAnatA pradAna karate haiN| anyathA bhakta anubhava nahIM kara sakatA / jo phala use prApta hotA hai vaha svataMta hotA hai yadi vaha svataMtra nahIM hai to use phala nahIM kaha sakate / isa sAmya se hI prabhu
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 648 ) kA parama phalatva nizcita hotA hai / "na tatsamazcAmyadhikaM cadRzyate' ityAdi zruti, uktasAmya kathana ke viruddha hai, isa viruddhatA ke parihAra ke liye sUtrakAra mAtra pada kA prayoga karate haiM', arthAt bhoga mAtra meM sAmyatA hotI hai| AdhAra para kAma bhoga ke phalatva kI zaMkA bhI nahIM karanI cAhiye kyoMki "mApnotiparama" meM spaSTataH para prApti kA ullekha hai, bhoga svarUpAnubhava rUpa hotA hai / anubhava meM Ane vAle sukha ko hI loka meM puruSArtha kahA jAtA hai| evaM bhagavataH svataH puruSArtha rUpatvamuktyA karmaphalabhoganantaramAvRttivadatrApyAvRttirbhaviSyatIti AzaMkA nirAsAyottapaThati bhagavAna kI svataH puruSArtha rUpaMtA kA nirUpaNa karane ke bAda, karmaphala bhogane ke bAda jaise punarjanma hotA hai, vaise hI bhagavatsvarUpAnubhava ke bAda bhI hotA hogA, isa AzaMkA ke nivAraNa ke liye sUtra prastuta karate haiM anAdhRttiH zabdAdanAvRttiH zabdAt / 4 / 4 / 22 // anAvRttibhaktanAM jJAninAM cocyate / tatramAnaM zabdaH / sa ca-"tayordhvamApannamamRtatvameti, na teSAMpunarAvRttiretena pratipadyamAnA itra mAnavamAvata' nAtante, brahmalokamabhi sampadyate, na ca punarAvata te" ityAdi rUpastu jJAninAM tAmAha / na hi bhaktAnAMnADyAdiprayuktamamRtatvam-"tasmAnmad bhakti yuktasya yogino vaimadAtmanaH, na jJAnaM na ca vairAgyaM prAyaH zreyobharediha / " ityAdi vAkyebhyaH / kintu "yameveti' zrutervaraNamAtralamya puruSottamaH / evaM sati "brahmavidApnoti param" iti zru tevirodha parihAra pUrvakoktavyAkhyAnarItyA bhaktasya paraM brahma prAptasya nirdoSatvAdAbRtti hetvaMbhAvAt prapaMce'nAvRttiH sambhavati / yAdRzaMprati Izvarecchapi na tathA bhavitumarhati / "ye dArAgAraputrAptaprANAn vittamimaMparam hitvA mAM zaraNa yAtAH kathaM tAstyakta mutsahe "iti bhagavad vAkyAt para prApti rUpatvAcca bhogasya na nAza saMbhAvanA / kiMca yatrakasyaiva bhaktasya deza kAlabhedenAnekavidhalIlA saMbandhitve'pi tattallIlA saMbaMdhitvamanazvaramucyate tatra sarvathA tadabhAvaH kathaM vaktu zakyo brahmaNApi / jJAnI aura bhakta ko anAvRtti batalAI.gaI hai, zabda hI usakA pramANa hai| jaise ki usa nADI se Upara pahuMca kara amRta prApta karatA hai" usakI punarA vRtti nahIM hotii| brahmaloka kI prApti karate haiM ityAdi RtiyAM. jJAniyoM se
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 646 ) sambandhita haiM / bhaktoM kI nADI Adi se hI mukti ho aisA Avazyaka nahIM hai|" merI bhakti meM lage huye bhakta yogI ke lie jJAna vairAgya kalyANa prada nahIM hai| "yamevaitivRNute" ityAdizruti ke anusAra puruSottama, varaNamAtra labhya haiM / "brahma vidApnoti parama zra ti, ukta zruti se viruddha hI kucha kahatI hai, ukta viruddhatA kA parihAra karate huye, ukta prakAra kI vyAkhyAna rIti se para brahma prApta bhakta kI nirdoSatA batalAte haiM nirdoSa bhakta ko jagata meM AvRtti ho hI nahIM sakatI, usakI AvRtti ke liye IzvarecchA bhI nahIM ho sakatI / " bhakta, strI ghara putra bandhu prANa dhana Adi sabhI kA moha tyAga kara merI zaraNa meM A jAtA hai use meM kaise chor3a sakatA hU~" isa bhaktivAsya se, aura para prAptirUpa mukti prApta kara lene para bhakta ke bhoga ke nAza kI saMbhAvanA hI nahI raha jAtI / eka hI bhakta kAla ke bheda se aneka lIlAoM se sambandhita hote huye bhI, unako una una lIlAoM me anazvara saMbaMdha kahA gayA hai taba usake abhAva kI bAta brahmA bhI nahIM kaha skte| aparaMca-kAla' sAdhyohi nazvaraH syAd nahi puruSottame kAlaH prabhavitu zaknoti "na yatra kAlo'nimiSAM paraH prabhuH "ityAdi vAkyemyaH / tathA ca jJAnamArgIya bhaktimArgIyayoranAvRttau tulyatve'pi phalaprAptau velakSaNyAta pUrvavAkyena bhaktAnAmAhA'nAvRtti muttarAvAkyena jJAninAmiti jJAyate / na ca phala prakaraNAnte'nAvRtyukte sArA bhAva eva jIvasya paramaM phalamityAcAryAbhiprAyo jJAyata iti vAcyam / brahma vidaH para prApti phalatvenoktvA tat svarUpasya sarvakAmabhogatvena zrutyA niruupnnaat| sa ca svasvAdhikArA'nusAreNa niveditArthAGkI kArarUpa eveti jJeyam / tena sa evaM paramaMphalamanAvRttistvAthiko / paraMtvAvRttI saMbhavaMtyAM paramaphalatvaM nopapadyate jJAnadurbalazaMkA niraasaayeymuktaa| puSTimArgIya bhakta vizeSa pravartaka nivartakave zabdAbhagavannikaTagatAva'nAvRttiH pUrveNoktA maryAdAmArgoyANAM vedarUpAcchabdAta taduktasAdhanAdanAvRtti dvitIyenetyapi tAtparya viSayaH zliSTo'rthoM jJayaH / tathA sati parama phalamane svata eva bhAvIti bhAva ityalaM vistareNa / . nazvaratA kAla sAdhya hotI hai, puruSottama para kAla kA prabhAva par3atA nahIM, "na yatra kAlo'nimiSAM paraH prabhuH" ityAdi vAkya hai / ukta mata kI puSTi hotI hai / jJAnamArgIya aura bhaktimArgIya donoM kI AvRti samAna hote hue bhI phala prApti donoM ko vilakSaNa hotI hai, isIlie pUrva vAkya se bhaktoM kI tathA uttara vAkya se jJAniyoM kI anAvRtti kahI gaI hai|
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 650 ) phala prakaraNa ke anta meM anAvRtti kI carcA karane bAdarAyaNAcArya kA abhiprAya, 'jIva kA astitva samApta honA hI parama phala hai', aisA nahIM kaha sakate / brahmavettA kI para prApti phalarUpa se batalAkara, usakA svarUpa sarva kAmabhoga zruti meM nirUpaNa kiyA gayA hai / vaha bhoga bhI apane-apane adhikAra ke anusAra bhaktoM ke dvArA nivedita viSayoM kI svIkRti ke rUpa meM hotA hai| vahI paramaphala hai, isI se bhakta kI anAvRtti jJAta hotIhai / yadi bhakta kI AvRtti mAneMge to, paramaphala kI bAta asaMgata ho jaaegii| bhakti, jJAna se durbala hai, isa zaMkA ke nirAkaraNa ke lie sUtrakAra ne sUtra meM donoM kI AvRtti kA zAstrIya dRSTi se samAna ullekha kiyA hai| puSTimArgIya bhakta vizeSa prema pravartaka moha ko nivRttI karane vAle bhagavad veNu zabda kA zravaNa kara bhagavAna ke nikaTa pahu~cakara phira nahIM lauTate, maryAdAmArgIya vaidika zabda kA zravaNa kara tadanurUpa ukta sAdhanA karake mukta hokara phira nahIM lauTate / paramaphala prApti snataH hI anAvRtti eka svAbhAvika bAta hai / aba apane vaktavya kA vistAra nahIM kreNge| jAnIta paramaM tattvaM yazodotsaMgalAlitam / yadanyaditi ye prAhurAsurA~stAnaho budhAH / / ___ yazodA kI goda meM pAlita gopAla ho para brahma haiM, unake atirikta kisI aura ko parama tattva batalAne vAloM ko AsurI bhAvoM se mohita mAnanA caahie| nAnAmatadhvAnta vinAzanakSamo, vedAntahRtpadmavikAsane pttuH| AviSkRto'yaM bhuvibhASya bhASkaro, mudhAbudhA dhAvata nA'nyatmasu // aneka matoM ke andhakAra ko dUra karane vAlA vedAntarUpI hRtakamala ko vikasita karane meM kuzala yaha bhASya rUpI bhASkara udita ho gayA hai, buddhimAnoM aba idhara-udhara mArgoM para nahIM daur3anA caahiye| purandaramadodbhavapracuravRSTisampIDita, svakIyavara gokulA'vana parAyaNo lIlayA / - smitAmRta suvRSTibhiH paripupoSa tAnyo giri, dadhAra ca sa eva hi zrutizirassu saMrAjate
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 651 ) indra ke mada se hone vAlI prayayaMkara vaSAM se pIr3ita priya gokula kI rakSA meM parAyaNa, smitahAsarUpa amRta kI varSA se unako AplAvita karate hue jinhoMne govardhana ko dhAraNa kiyA ve hI vedAMtoM meM virAjamAna haiN| zrI kRSNakRpayavA'yaM siddhAnto hRdibhAsate / tenAdhikaM varIvatti na vaktavyaM harenRNAm / / zrIkRSNa kI kRpA se hI yaha siddhAnta hRdaya meM bhAsita ho rahA hai| isake atirikta bhagavAna ke viSaya meM pANDitya Adi ki AvazyakatA nahIM denI caahie| bhASyapuSpAJjaliH zrImadArcAryacaraNAmbuje / niveditastena tuSTA bhavantu mayi te sadA / / yaha bhASyapuSpAJjali pUrvAcAryazrI ke caraNoM meM nivedita hai, ve mere Upara sadaiva prasanna rheN|