Book Title: Anand Pravachan Part 05
Author(s): Anand Rushi, Kamla Jain
Publisher: Ratna Jain Pustakalaya
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004008/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ooooo * o o o o o ooo o o oo oo ook e e ooooo oooo oooo ooooooo ooooo o Ss Ss s se o o oooooo o o * . . . 5 oo 2 2 ooooo ob'Oohasis Oooo* * * o oooo oooooo ba AcArya zrI Ananda RSi SS ooooo For Personal Private s Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta kRti : vidvAnoM kI dRSTi meM "Ananda-pravacana' meM accheya mahAmahima AcArya deva zrI AnandAjI ma. ke dhIragambhIra vacanoM kA sundara pravAha 'pravacana' ke rUpa meM prastuta huA hai| ve AkRti se bhI mahAsAgara kI taraha prazAnta, kAnta pratIta hote aura prakRti se bhii| unake mana kI nirmaramatA, saralatA, saumyatA mora bhadratA unakI vANI meM pada-pada para prasphuTita hotI pArakSita magatA hai, AcArya zrI jivhA se nahI, hRdaya se bolate haiM, isalie unakI vANI mana para sIdhA asara karatI hai| ___ unake antara meM vairAgya kI jo pAvana thAza baha rahI, vANI meM usakA zItala-sparza sahaja anubhava kiyA jA sktaa| -upAdhyAya amara muni For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga 5 KORo 000 TOTARAPA 00 :.... . 000 00000 2 TO (c)(c)(c)(r)90. ...... 000. 000000 000000 0000000) 6000 100 Dooo Ocio 0000000 00000 obo 0000 COD000 ( O ST . . . LOO000 . 07.10) 0 00, . Ooo 206099999 . 150 46600 AcArya zrI Ananda RSi 000 SInda-prava 1000 X.OR00 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana [pAMcavAM bhAga] For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrI mahAvIra kI 25vIM nirvANa zatAbdI ke upalakSa meM prakAzita Ananda pravacana [pAMcavAM bhAga] pravaktA AcArya pravara zrI Ananda RSi jI saMpAdikA kamalA jaina 'jIjI' ema0 e0 zrI ratna jaina pustakAlaya, pAtharDI For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAyapravara zrI Ananda RSi amRtamahotsava prasaMga para prakAzita prakAzaka: zrI ratna jaina pustakAlaya pAtharDI, ji. ahamadanagara (mahArASTra) pRSTha : 360 prathama bAra : vi0 saM0 2031 pauSa janavarI 1975 mudraka : zrIcanda surAnA 'sarasa' ke lie zrI viSNu priMTiMga presa, AgarA malya 15-00 rupaye sirpha svara ke sAtha 8) ATha rupamA For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya dharma premI pAThako ! Apake karakamaloM meM hama 'Ananda-pravacana' kA yaha pAMcavAM bhAga upasthita kara rahe haiM / atIva harSa kA viSaya hai ki jainadharma divAkara AcArya zrI Ananda RSi jI mahArAja ke prabhAvotpAdaka pravacanoM ko pAThakoM ne pasanda kiyA hai aura isalie hama unako saMgrahita karake kramazaH bhAgoM ke rUpa meM prakAzita kara rahe haiM / AcArya deva ke pravacanoM kA sampAdana suzrI kamalA jaina 'jIjI' kara rahI haiM jinakI lekhanI viSayoM ko vyavasthita karane meM tathA bhASA Adi sabhI ko sundara rUpa dene meM saphala sAbita huI hai / ApakA kaThina parizrama aura sevA avismaraNIya tathA sarAhanIya hai / hama rAjasthAna ke gaurava paMDitaratna zrI mizrImala jI mahArAja 'madhukara' ke bhI kRtajJa haiM jinhoMne 'Ananda pravacana' kI prastAvanA ke rUpa meM apane sundara vicAra prakaTa kiye haiM tathA pustaka kA mahatva bar3hAyA hai / 'Ananda-pravacana' ke sabhI bhAgoM kA prakAzana zrIcanda jI surANA 'sarasa' ke dvArA ho rahA hai / ApakI mudraNa vyavasthA atyanta sundara, AkarSaka evaM prabhAvazAlI hai, jisakA yogadAna pAkara saMsthA AbhArI hai / hameM vizvAsa hai ki jIvana ke sabhI kSetroM kA mArmika vizleSaNa karane vAle AcArya zrI ke ina pravacanoM kA zraddhAlu pAThaka svAgata kareMge tathA inase adhikAdhika lAbha uThAkara apane jIvana ko zreSTha banAe~ge / maMtrI zrI ratna jaina pustakAla pAtharDI (ahamadana For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ prastuta pustaka nAmAvalI ] AbhAra- darzana prakAzana meM artha sahayoga dene vAle sajjanoM kI zubha 1101) pukharAja jI rAMkA mu0 khuzAlapurA 1001) khuzAlacanda jI pUsArAma jI bhuraTa - ghoDanadI 1001) maMgalacanda jI rAMkA mu0 pArasivanI 601 ) aMgUrI devI sUrajabhAna jI jaina - baDota. 501 ) zrI mAyAdevI, dharmapatnI haMsarAjajI jaina - caMDIgar3ha 501 ) zrI saMtoSa devI dharmapatnI premasAgara jI jaina - goviMdagar3ha 501) manoharalAla jI jaina mu0 zahAdarA - dehalI 501 ) kulajasarAja eNDa sansa - - dehalI 501) zrI mainAdevI, dharmapatnI indaracanda jI sonI-- dehalI 501) ja jugamandaradAsa jI omaprakAza jI jaina - motiyAkhAna - dehalI 501 ) pukharAja jI cauthamala jI ostavAla - bar3anerA 501) saroja jaina -- bambaI 501 ) campAlAla jI miTThUlAla jI saMcetI - jAlanA 501) jambUkumAra jI jaina dehalI 501) rozanalAla jI bhojarAja jI jaina- motiyAkhAna - dehalI 251) dharamacanda jI nathamalajI bhaMDArI -- malakApura 201) gherIlAla jI ghAsIlAla jI jaMna - mumbaI 201 ) vimalanAtha jI jaina - dehalI hama ukta sajjanoM ke udAra sahayoga ke lie hRdaya se AbhArI haiM / maMtrI zrI ratna jaina For Personal & Private Use Only pustakAlaya, pAtharDI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana - prastuta pustaka 'Ananda-pravacana' kA pAMcavAM bhAga hai| isake pUrva 'Anandapravacana' ke cAra bhAga prakAza meM A cuke haiN| ve sabhI bhAga kAphI acche loka-priya bane haiM / svAdhyAya eka antaraMga tapa hai| pravacana (dharmakathA) usakA eka antima aMga hai| . pravacanoM kA mahatva sarvatra sadA se hai| bhAratavarSa meM to jitane RSi-maharSi hue haiM prAyaH sabhI ne pravacana ke mAdhyama se hI apanI vicAra-dhArA saMsAra ke sAmane rakhI hai / Aja bhI yatra-tatra sarvatra yahI silasilA RSi-maharSiyoM kA cala rahA hai| - jaina-jagata meM tIrthaMkara-pada sarvataH ucca pada hai / atIta, anAgata va vartamAna ke sabhI tIrthaMkaroM kA eka hI krama hotA hai| ve sabhI sAdhanA kAla meM mauna-sevI hote haiM / jaba unheM kaivalya kI upalabdhi hotI hai to ve sarva prathama pravacana hI dete haiN| tIrtha-sthApanA va saMgha-vyavasthA Adi kArya bAda meM hote haiN| tIrthaMkaroM kA jahAM bhI samavasaraNa hotA hai, vahAM para apAra bhIr3a laga jAtI hai / vaha bhIr3a hI pariSadA mAnI gaI hai| usa pariSadA meM deva, mAnava, pazu, pakSI Adi sabhI sammilita hote haiM / ukta pariSadA meM pravacana ke mAdhyama se hI tIrthaMkara bhagavAna jana-jana meM naitika jAgaraNa va AdhyAtmika utthAna karate haiN| . gaNadhara tIrthaMkaroM ke pradhAna ziSya hote haiN| ve unake pravacanoM ko saMkalita karate rahate haiM / unakA vaha saMkalana hI jaina jagat kA zruta-sAhitya mAnA gayA hai / :: * pravacana dene kI paramparA Aja bhI muni janoM meM cala rahI hai / sudUra dizAoM na. vicaraNa kara munijana Aja bhI apane pravacanoM dvAga sva-para hita-sAdhanoM karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ) sudUra atIta meM pravacana saMkalana kI ora kisI kA bhI dhyAna nahIM jaisA hI rahA / aba isa yuga meM isa ora janatA kA dhyAna punaH kendrita huA hai / ' 8 jahA~ para munijana nahIM pahu~ca pAte aise kSa etroM meM munirAjoM ke saMkalita pravacana pahuMca sakate haiN| sirpha yahI eka sAdhana hai ki vahAM ke loga jisake dvArA apanI pravacana zravaNa-pipAsA ko prazAnta kara sakate haiM / jahA~ taka merI jAnakArI hai, sthAnakavAsI samAja meM pravacana saMkalana kI prathA ke punarutthAna kA zrIgaNeza svargIya AcArya zrI javAharalAla jI mahArAja ke bhaktajanoM kI ora se kiyA gayA / usI kA yaha supariNAma rahA ki AcArya zrI jI jaise prabhAvazAlI puruSoM ke pratibhA-pUrNa pravacana jana-jana ke karakamaloM meM pahu~ca sake / 1 pravacana - saMkalana kI praNAlI aba kAphI vikasita huI hai / 'Ananda-pravacana' bhI usa lar3I kI eka kar3I hai / 'Ananda pravacana' meM mahAmahima AcArya - samrATa zrI Ananda RSijI mahArAja ke pravacana saMkalita kie gae haiM / AcArya zrI jI svayaM eka sumadhura saMtajana haiN| unake pravacana bhI utane hI madhuratama va rocaka haiM - yaha eka tathya ukti hai / AcArya zrI jI saMskRta, prAkRta va anya bhASAoM ke viziSTa vijJAtA haiM / ataH unake pravacanoM meM yatratatra zloka, gAthAeM va anya kavitAe~ bhI bikharI par3I haiM / 'Ananda- pravacana' kI sampAdikA haiM zrImatI kamalA jaina 'jIjI' ema0 e0 / Ananda-pravacana ko pahale ke cAra bhAgoM kA sampAdana bhI jIjI ne hI kiyA hai / 'jIjI' eka kuzala sampAdikA hai / jaina samAja ke suprasiddha paMDita zrI zobhAcandra jI bhArilla kI suputrI hone kA sobhAgya 'jIjI' ko milA hai / vidvAna pitA kI viduSI putrI - yaha eka maMgalamaya abhisaMbandha hai / svayaM paNDita jI ne aneka granthoM kA sampAdana kiyA hai / paMDita jI se hI 'jIjI' ko paitrika saMpatti ke rUpa meM yaha sampAdana kalA milI hai| 'jIjI' ne isase pUrva bhI 'AmramaMjarI', 'antara kI ora', 'arcanA aura Aloka' Adi aneka pustakoM kA pratibha sampAdana kiyA hai / Ananda pravacana meM bhI 'jIjI' kI sampAdana - pratibhA parvatomukhI mukharita huI hai| For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (&) aura bhI eka bAta hai / parama- viduSI satIjI zrI umarAvakuMvara jI 'arcanA' kA patha-pradarzana 'jIjI' ko samaya-samaya para milatA rahatA hai / jIjI ke lie yaha svarNa meM saurabha jaisI bAta hai / prastuta sampAdana meM bhI 'jIjI' ko satIjI kA pathapradarzana sucAru rUpa se milA hai / 'jIjI' kA sampAdana aura bhI adhika se adhika lokapriya bane aura jana-jana ke liye supAThya sAmagrI bane-basa, isI zubhAzA ke sAtha virAma''' madhukara muni jaina sthAnaka pAlI 28 / 2 / 74 For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya baMdhuo ! zramaNa saMgha ke dvitIya paTTadhara 1008 zrI Ananda RSi jI mahArAja kI vANI ko apane meM sameTe hue 'Ananda- pravacana' kA yaha paMcama puSpa Apake samakSa prastuta ho rahA hai / mujhe atIva harSa hai ki eka dIrghakAlIna sAdhanA ke sAdhaka kI pravAhita hotI huI vacana- gaMgA meM se maiM kucha aMjuliyA~ bharakara Apako pradAna karatI hU~ aura Apa usa pAvana evaM tapaH pUta jala se apanI AtmA ko nirmala karane kA prayatna karate haiM / saMta-vANI kI mahimA batAte hue kisI ne yathArthaM kahA hai vedazAstra kI anubhUti tapasyA kA jisameM saMcaya hai, saMtoM kA vara varada vacana vaha maGgalamaya nirbhaya hai / kyoM baiThA kartavyamUr3ha nara bana cintA kA vAhana ! saMta vacana ke sudhA-sindhu meM karale nita avagAhana / vastutaH saMtoM ke vacanoM meM asaMbhava ko saMbhava karane kI asAdhAraNa zakti hotI hai | Apa vicAra kareMge ki kyA zAstroM kA tathA dharmagranthoM kA paThana-pAThana karake hama apanI AtmA ko unnata nahIM banA sakate ? uttara meM yahI kahA jA sakatA hai ki uparokta kArya bhI hamArI AtmA ko zuddha banAne meM sahAyaka hote haiM, kintu santa meM kucha aisI vara pradAyinI evaM utkaTa zakti hotI hai ki vaha mana para apanA tIvra evaM adbhuta prabhAva DAlate haiM / isakA kAraNa yahI hai ki saMta puruSoM ke vicAra, vacana aura kriyA meM ekatA hotI hai / ve jaisA socate haiM, vaisA hI kahate haiM aura jaisA kahate haiM, vaisA hI karate For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| isa prakAra unake vicAra, vacana aura kriyA vibhinna mArgoM meM vibhAjita na hokara eka hI uddezya-sUtra meM samanvita rahate haiM tathA isa ekatA ke kAraNa vANI meM advitIyA zakti. chipI rahatI hai| / Apako yAda hogA ki saMta kabIra govinda arthAt bhagavAna aura guru donoM meM se kise namaskAra kareM, isa asamaMjasa meM kucha kAle rahate haiM kintu yaha dhyAna Ate hI ki guru hI govinda kI prApti karAte haiM ve caTa se unheM adhika mahAn mAnakara namaskAra kara baiThate haiN| / kabIra kA yaha kRtya sabhI ke samakSa Adarza rUpa hai| hama bhI yaha sahaja hI samajha sakate haiM ki bhagavAna kI vANI meM jahAM zAzvata kA bhAva hai, vahA~ saMta kI vANI meM satya kA saundarya / bhagavAna kI vANI meM prabhAva aura saMta kI vANI sadabhAva hotA he / bhagavAna kI vANI se lohe kA sonA bana sakatA hai kintu saMtoM kI vANI hameM sonA banAne vAle pArasa ke rUpa meM lA sakatI hai| isIliye Avazyaka hai ki pratyeka mumukSa isa saMta-vANI kA svAgata kare isakA Adara kare aura pUrNa vizvAsa tathA zraddhApUrvaka ise AtmasAt karake apane jIvana ko sarvAga sundara banAye / mujhe AzA hai ki AcArya zrI Ananda RSi jI jaise sarala, udAramanA, tapasvI, karmaTha evaM cira-sAdhaka saMta ke vacanoM kA jisa prakAra apane pUrva cAra bhAgoM ke dvArA svAgata kiyA hai usI prakAra isa pAMcaveM bhAga ko bhI grahaNa kareMge tathA ise apane dhanA-mArga kA patha pradIpa mAnakara isake prakAza meM apane kadama bar3hAyeMge / 'Ananda-pravacana' ke isa pAMcaveM bhAga kI prastAvanA vidvatvarya paMDita ratna muni zrI mizrImala jI mahArAja 'madhukara' ne likhI hai| isake lie maiM bahuta AbhArI huuN| vaise bhI dIrghakAla se maiM samaya-samaya para Apake saMparka meM AI hU~ aura saca pUchA jAya to ApakI preraNA evaM utsAha-vardhana se hI maiMne lekhana-sampAdana Adi sAhitya sevA ke mArga para kadama bar3hAyA hai| Apake dvArA saMcAlita "muni zrI hajArImala smati prakAzana" saMsthA kA prArambhika sahayoga mere liye saMbala banA aura isaprakAra sumadhura evaM prabhAvazAlI vyaktitva ke dhanI bahuzruta muni zrI 'madhukara' jI mahArAja kA mujhapara doharA anugraha hai| ___ kAzmIra pracArikA evaM paramaviduSI mahAsatI jI zrI umarAvakuMvara jI mahArAja 'arcanA' kI bhI maiM AbhArI hUM, jinake dvArA mujhe satata preraNA evaM mArga For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAMnA prApta hotA hai tathA merA saMpAdana kAla kA kAphI bhAga unake sAnidhya meM vyatIta hotA hai| anta meM kevala yahI ki 'Ananda-pravacana' ke pichale cAra bhAgoM ke samAna hI pAThaka ise bhI pasaMda kareMge tathA. isameM rahI huI truTiyoM ko kSamA karate hue rAjahasa ke samAna sAra-tatva ko grahaNakara apanA jIvana bnaaeNge| tabhI maiM apanA parizrama sArthaka smjhuugii| * kamalA jaina 'jIjI' ema0 e0 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unukramaNikA 37 47 71 85 64 104 1 dRSTipUtaM nyaset pAdam 2 taula kara bolo 3 madhukarI 4 viveko mukti sAdhanam 5 dhobIr3A, tU dhoje manana dhotiyo re 6 cokhU tU karaje manano cIra re 7 janmadina kaise manAyA jAya ? 8 saphalatA ke bahumUlya sUtra 6 cintana kA mahatva 10 cintAmaNi ratna-cAritra 11 AtmA kI vibhinna avasthAe~ 12 vacane kA daridratA 13 dehasya sAraM vratadhAraNaM ca 14 bhojana kiyA na jAya 15 kaTibaddha ho jAo! 16 samajha sayAne bhAI ! 17 asalI aura nklii| 18 kartavyameva kartavyaM 16 kaM balavantaM na bAdhate zItam ? 20 vahI dina dhanya hogA 21 uSNatA ko zItalatA se jIto ! 22 kSaNa vidhvaMsinI kAyA 121 135 147 163 175 187 166 213 222 For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 zatru se mitratA rakho! 24 zarIra ko kitane vastra cAhie 25 cintA ko citta se haTAiye 26 prabala pralobhana 27 tIna loka kI saMpadA rahI zIla meM Ana 28 sAdhu to ramatA bhalA dAga na lAge koya 26 mahala ho yA masAna....? 30 mileM kaba aise guru jJAnI 31 svAgata hai parvarAja! 32 nIke dina bIte jAte haiM 33 sacce mahAjana bano ! 230 238 245 254 264 275 287 266 305 318 For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana [pAMcavAM bhAga] For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ savva jaga jIva rakkhaNa dayaLyAe, bhagavayA pAvayaNaM sukahiyaM / -praznavyAkaraNa jagata ke samasta jIvoM kI dayA evaM rakSA ke lie bhagavAna ne pravacana kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1| 1 dRSTipUtaM nyaset pAdam dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! ki hameM yaha hamAre bhAratIya maharSiyoM tathA vicArakoM ne sadA yahI kahA hai durlabha mAnava-jIvana bar3I kaThinAI se prApta huA hai aura isaliye hameM use pUrNatayA sArthaka banAne kA prayatna karanA cAhiye / para aisA tabhI ho sakatA hai, jabaki hama apanI AtmA ko utthAna kI ora le jAne ke lie sadA prayatnazIla raheM tathA yaha patana kI ora agrasara na ho, isa viSaya meM satata sajaga aura sAvadhAna raheM / aba prazna uThatA hai ki AtmA ko patana kI ora le jAne vAle kAraNa kaunakauna se haiM aura unase AtmA ko kisa prakAra bacAyA jA sakatA hai ? isa prazna ke uttara meM sahaja hI yaha kahA jA sakatA hai ki AtmA ko malina aura dUSita banAkara durgati kI ora le jAne vAle mukhya kAraNa krodha, mAna, mAyA tathA lobha ye cAroM kaSAya haiM / ina cAroM kaSAyoM meM bar3A saMgaThana hai / jahA~ eka kaSAya ne mana para kabjA kiyA ki bAkI tInoM bhI cupake se usakA pIchA karate hue apanA sthAna banA te haiN| isaliye mokSamArga kI sAdhanA karake AtmakalyANa karane kI abhilASA rakhane vAle sAdhaka ko apanI AtmA kI ina kaSAyoM se sadA rakSA karanI cAhiye tathA inheM Atma- guNoM kA luTerA mAnakara inase bacanA cAhiye / praur3ha kavi, zAstravizArada paMDita zrI amIRSi jI mahArAja ne apane eka bhajana meM kahA hai gAphala mata raha banaz2ArA, mAraga meM base haiM ThagArA / bhajana kI isa prathama paMkti meM kavi ne jIvAtmA ko banajAre kI upamA dI hai tathA krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa tathA moha Adi ko Thaga batAyA hai, kyoMki For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga ye kaSAya Adi hI Atmika guNoM ko naSTa karate haiM / ataH kahA hai -are jIvAtman ! tU apane jJAna, darzana, evaM cAritra rUpI dhana kA saMrakSaNa karane ke liye sAvadhAna raha, gAphila mata ho, kyoMki terI sAdhanA ke mArga meM isa dhana ko lUTane vAle aneka Thaga haiM / ananta kAla se ye AtmA ko lUTate aura hAni pahu~cAte cale A rahe haiM / na inhoMne apanI Adata chor3I hai aura na jIvAtmA hI sAvadhAna huA hai / pariNAma yahI huA ki jIva ko caurAsI lAkha yoniyoM meM nAnA prakAra ke duHkha sahate hue bhaTakanA par3A hai| yahI bAta kahate hue kavi ne Age ke liye cetAvanI dI hai bhava aTavI meM bhaTakata AyA, bar3A zahara manuSya bhava pAyA jii| aba kara le yahA~ vyApArA, mAraga meM base haiM ThagArA / bhava aTavI yAnI saMsAra rUpI araNya / isameM bhaTakate-bhaTakate jIva isa manuSya janma rUpI bar3e nagara meM AyA hai| nagara kA mahatva Apa sabhI samajhate haiN| prAyaH dekhate bhI haiM ki choTe-choTe gAMvoM meM rahane vAle vyakti vahA~ para koI kamAI na hone ke kAraNa nAgapura, pUnA, madrAsa, kalakattA tathA bambaI Adi bar3e-bar3e zaharoM meM cale jAte haiM aura vahA~ para bar3e-bar3e vyApAra karake lakhapati aura karor3apati bana jAte haiN| ___ manuSya janma ko bhI bar3A zahara batAte hue kavi ne bar3I sundaratA aura caturAI se jIvAtmA ko pratibodha diyA hai- bhole jIva ! tU caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakA hai, kintu ve sabhI yoniyA~ aise choTe gAMva sAbita huI haiM jahA~ tU kucha bhI AtmA ke liye kamAI nahIM kara skaa| para aba ananta puNyoM ke udaya se tujhe mAnava-janma rUpI yaha bar3A bhArI zahara prApta ho gayA hai aura aba prayatna kare to cAhe jitanI kamAI tU yahA~ kara sakatA hai| vastutaH anya yoniyoM meM jIva kucha nahIM kara pAtA / naraka, nigoda Adi nikRSTa paryAyoM meM na jIva meM jJAna hotA hai na buddhi aura na viveka kI hI prApti hotI hai / pazu, pakSI, kITa, pataMga Adi jIvoM ko Apa dekhate hI haiN| kyA ve apanI AtmA ke hita aura ahita ko samajha sakate haiM ? nahIM, yahAM taka ki hAthI aura siMha jaisA vizAla tathA zaktizAlI zarIra pAkara bhI jIva buddhi aura viveka ke abhAva meM apanI AtmA ke svarUpa ko nahIM samajha sakatA tathA apane Atma-kalyANa kA koI prayatna nahIM kara sktaa| unakA vizAla zarIra aura apAra bala bhI nirarthaka calA jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTipUtaM nyaset pAdam yahA~ Apa vicAra kareMge ki naraka tathA tiryaMca gati meM na sahI para devagati meM to jIva cAhe jo kucha kara sakatA hogA, kyoMki manuSya bhI to svarga pAne kI abhilASA rakhate haiN| ApakA yaha vicAra karanA anucita nahIM hai| naraka aura tiryaMca gati kI apekSA devagati zreSTha hai / vahA~ mRtyuloka kI apekSA jIva adhika sukha prApta karatA hai tathA bhogopabhogoM meM nimagna rahatA hai / kintu vaha saba use apanI Ayu ke samApta hone taka hI prApta rahate haiM / apane jJAna ke dvArA jaba vaha jAna letA hai ki merI Ayu saMpUrNa hone ko hai to vaha bahuta ArtadhyAna karatA hai tathA karmoM kA baMdhana karake vahA~ se nikalakara punaH duHkha bhogane aura janma-maraNa karane lagatA hai| isake alAvA vahA~ para jIva jitane kAla taka rahatA hai, kevala puNya karmoM ke phalasvarUpa prApta bhogoM ko bhogane meM hI itanA lIna rahatA hai ki AtmA ko karma-mukta karane kA koI prayatna nahIM karatA / svarga meM rahakara Atma-kalyANa ke liye kucha bhI tyAga athavA sAdhanA nahIM kI jA sktii| isIliye kavi ne manuSya-janma ko hI sabase bar3A aura aisA nagara batAyA hai, jahA~ para jIva dharmArAdhana kA bar3e se bar3A vyApAra karake usake phalasvarUma mokSa rUpI naphA bhI hAsila kara sakatA hai / sthAnAMga sUtra meM kahA gayA hai ki devatA bhI tIna bAtoM ke liye lAlAyita rahate haiM tao ThANAI deve pohejjA mANusa bhavaM, Arie khette jamma, sukulapaccAyAti / devatA bhI tIna cIjoM kI icchA karate haiM--manuSya jIvana, AryakSetra meM janma aura zreSTha kula kI prApti / aisA kyoM ? isaliye ki jIva mAnava-paryAya pAkara hI tyAga, niyama, pratyAkhyAna, tapasyA evaM saMyama sAdhanA kara sakatA hai / aura kisI bhI gati yA kisI bhI yoni meM yaha saMbhava nahIM hai / to devatA bhI jaba mAnava janma pAne ke liye vyAkula rahate haiM to kyoM nahIM isa janma ko sarvazreSTha aura kavi ke zabdoM meM sabase bar3A zahara khaajaayegaa| yahI vaha sthAna hai jahA~ se manuSya nikRSTa karma karake adhogati meM jA sakatA hai aura zreSTha karma karake sadA ke liye saMsAra-mukta hokara mokSa kI prApti bhA kara sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga isaliye baMdhuo pratyeka manuSya ko apane isa durlabha jIvana kI mahattA ko samajhanA cAhiye tathA usake dvArA apane uttama aura icchita lakSya ko prApta karane kA prayatna karanA cAhiye / aise amUlya bhava ko pAkara bhI ajJAna ke kAraNa aura bhogopabhogoM meM DUbe rahakara agara hamane ise vyartha kara diyA to isase bar3hakara mUrkhatA hamArI aura kyA hogI ? eka choTA zizu jo ki ajJAnI hotA hai, use bhale hI hAtha meM hIrA de diyA jAya, vaha usakA mUlya nahIM samajhatA aura kisI vyakti ke dvArA do paise kA raMgaviraMgA miTTI kA khilaunA lekara hI vaha hIrA use de detA hai yA eka ora pheMka detA hai / agara koI manuSya ajJAnI hai to vaha bhI ThIka usa zizu ke samAna hI hai / vaha bhI apane amUlya mAnava janma rUpI hIre kI koI kadra nahIM kara pAtA tathA bhogopabhoga rUpI miTTI ke raMga-biraMge khilaunoM ke badale apane mAnava-janma rUpI amUlya ratna ko vyartha ga~vA detA hai aura jaba ve bhoga-rUpI manamohaka khilaune TUTa jAte haiM to phira anta meM pazcAttApa karatA hai / kintu taba kyA ho sakatA hai ? bItA huA samaya to punaH lauTakara AtA nahIM, kevala pachatAvA hI hAtha lagatA hai / vItarAgoM kI vANI sunAne vAle hamAre zAstra isIliye bAra-bAra prANiyoM ko AgAha karate haiM tathA unheM samajhAte haiM ki apane isa durlabha jIvana kA lAbha uThAo aura pratyeka kSaNa kA sadupayoga karo tAki yaha nirarthaka na calA jAya / kahA bhI hai svarNasthAle kSipati sa rajaH pAda zaucaM vidhatte / pIyUSeNa pravarakariNaM bAhayatyaMndhabhAram // cintAratmaM vikirati karAd vAyasoDDAyanArthaM / yo duSprApyaM gamayati mudhA martyajanma pramattaH // - jo vyakti Alasya athavA pramAda ke vaza manuSya janma ko nirarthaka ga~vA rahA hai, vaha ajJAnI puruSa mAno sone ke thAla meM miTTI bhara rahA hai, amRta se paira dho rahA hai, zreSTha hAthI para Indhana Dho rahA hai aura cintAmaNi ratna ko kaue ur3Ane ke lie pheMka rahA hai / - sindUra prakaraNa 5 vastutaH aisA karane vAlA vyakti mahAmUrkha aura ajJAnI bAlaka ke sadRza hai 1 para bAlaka phira bhI apanI ajJAnatA ke liye kSamya hai, kyoMki alpAyu hone ke kAraNa For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTipUtaM nyaset pAdam usakI buddhi vikasita nahIM hotI, viveka jAgRta nahIM hotA tathA vaha jJAnaprApti bhI nahIM kara pAtA / kintu manuSya jo apanI jindagI ke kaI varSa bitA cukatA hai, usake liye to yaha bAta hai nahIM / kyoMki usakI buddhi paripakva ho jAtI hai, vivekapUrNatA prApta kara letA tathA jJAna kI prApti ke liye bhI use bahuta samaya mila cukatA hai / AvazyakatA use kevala itanI hI rahatI hai ki vaha pramAda kA tyAga karake samyak jJAna ko prApta kare, mithyAtva se hone vAlI hAniyoM ko zAstra evaM sadguru ke upadezoM se samajhatA huA usakA tyAga kare aura apanI buddhi tathA viveka ko sahI mArga para le jAe / buddhi, jJAna aura viveka sabhI meM hotA hai kintu usakA sahI upayoga saba nahIM kara pAte / Apa jAnate haiM ki eka DaoNkTara ke hAtha meM bhI zarIra ko cIra dene vAle teja astra hote hai tathA eka DAkU ke hAtha meM bhI vaise hI aMga-bhaMga kara dene vAle hathiyAra rahate haiM / kintu DaoNkTara apane astroM kA sahI upayoga karane ke kAraNa prANI ko jIvana-dAna detA hai aura DAkU apane hathiyAroM kA durupayoga karane ke kAraNa jIvana kA khAtmA kara detA hai / hathiyAra donoM ke hI hAtha meM hote haiM kintu eka unakA sadupayoga aura dUsarA durupayoga karatA hai / isI prakAra apavAda rUpa kucha pAgala athavA aise hI ine-gine vyaktiyoM ko chor3akara bAkI sabhI mAnavoM ke pAsa buddhi, viveka, jJAna evaM Atma-zakti hotI hai / kintu ve ina cIjoM kA sadupayoga nahIM karate, inheM Atma-kalyANa kI sAdhanA meM nahIM lagAte / ulaTe bhogoM ke sAdhana juTAne meM, parigraha bar3hAne meM athavA sAMsArika saMbaMdhiyoM ke prati ghora mamatva rakhate hue unake liye nAnA prakAra ke kukarma aura anItipUrNa vyApAroM ko karane meM lagA dete haiM / pariNAma yaha hotA hai jo sAdhana unheM AtmakalyANa meM sahAyatA de sakate haiM, ve hI unheM patana kI ora le jAne meM sahAyaka banate haiM / FT isaliye baMdhuo, hameM jabaki yaha mAnava-janma mila gayA hai, pA~coM indriyA~ bhI paripUrNa milI haiM, saMtoM kI saMgati se vItarAga kI vANI sunane kA bhI avasara mila rahA hai to ina samasta sAdhanoM kA lAbha uThAne meM hI hamArI buddhimAnI hai / jo kucha hama sunate haiM, dharmagranthoM meM par3hate haiM, use jIvana meM utAranA bhI cAhiye / anyathA sunane aura par3hane se koI lAbha nahIM ho sakegA / jisa prakAra Apa kapar3e kI dukAna para pahu~cate haiM, aura vibhinna prakAra ke kapar3e dekhate haiM tathA unake bhAva Adi bhI saba pUcha lete haiM kintu kevala kapar3oM kI For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kismeM jAna lene se aura unakI kImata pUcha lene se hI kyA hogA ? kapar3A na ApakA kahalAyegA aura na hI Apake upayoga meM aaegaa| jaba taka Apane dukAnadAra se phAr3ane ke liye nahIM kahA, taba taka vaha dukAnadAra kA hI kahalAegA na ? isI prakAra Apane jJAna, darzana aura cAritra ke viSaya meM par3ha liyA tathA unake bheda-prabhedoM ko bhI saMtoM se jAna liyA, kintu jaba taka vaha Apake jIvana meM nahIM utare yAnI Apane unheM amala meM nahIM liyA, taba taka vaha jJAna kapar3e kI kismeM jAnane aura unake kevala bhAva pUcha lene ke samAna hI hai| vaha jJAna Apako koI lAbha nahIM pahuMcA sktaa| isaliye kavi ne Age kahA hai zuddha sattAvana saMvara ke, lenA pothI mAla saMga bhara ke| saMta hita dayAla, hoziyArA, mAraga meM base haiM ThagArA // kahate haiM-yaha manuSya-janma rUpI zahara aneka yonirUpa vanoM ko pAra karane ke pazcAt milA hai aura yahA~ para hama sabhI taraha kI kamAI kara sakate haiN| jIva ke pA~casau resaTha bheda haiM / vaha isa zahara se pratyeka sthAna para jA sakatA hai| aisI bAta nahIM hai ki vaha yahAM se kevala svarga yA naraka meM hI jAtA hai / kevala striyAM chaThe naraka taka hI jAtI haiM ataH inake liye do bheda kama haiM arthAt pA~casau ikasaTha hI haiN| to isa janma se jIva narkagati, tiyaMcagati, manuSyagati aura devagati hI nahIM pA~cavIM mokSagati taka bhI jA sakatA hai to phira use naraka aura tiryaMca gati kA upArjana karake isa amUlya janma ko kyoM vyartha jAne denA cAhiye ? usakI buddhimAnI isI meM hai ki vaha mokSa kI prApti kA hI prayatna kare / aura isake liye saMvara ke sattAvana bhedoM kA jJAna karake unake anusAra sAdhanApatha para bar3hanA caahiye| pAMca samitiyoM kA pAlana karanA bhI sAdhaka ke liye parama Avazyaka hai| ina samitiyoM kA pAlana karane para hI sAdhaka kA cAritra zuddha aura dRr3ha bana sakatA hai| pAMca samitiyoM meM pahalI samiti 'iryAsamiti' kahalAtI hai| IryAsamiti IryAsamiti kA artha hai-bhalI-bhAMti dekhakara calanA / pratyeka prANI ko sadA dekhakara calanA cAhiye / manusmRti meM kahA bhI hai "dRSTipUtaM nyaset pAdam / " For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTipUtaM nyaset pAdam dRSTi se pavitra huI bhUmi para kadama rakho aura usake pazcAt binA dekhe mata clo| binA dekhe calane se aneka prakAra kI hAni hotI hai| prathama to sUkSma jIvoM kI hiMsA hotI hai ataH karmoM kA bandhana hotA hai, dUsare kAMTA cubha jAne se athavA patthara Adi kI Thokara lagane se zarIra ko kaSTa hotA hai|| eka rAjasthAnI padya meM bar3e madhura DhaMga se kahA gayA hai nIce joyAM guNa ghaNAM, par3I vastu mila jAya / Thokara kI lAge nahIM, jIva jantu baca jAya / yAnI, nIce dekhakara calane se kaI lAbha hote haiM / eka to yaha ki kabhI-kabhI mUlyavAna vastue~ bhI agara jamIna para par3I huI hoM to mila jAtI haiM, dUsare kabhI Thokara bhI nahIM lagatI, tIsare choTe-choTe niraparAdha prANiyoM kI hiMsA se bhI vyakti baca jAtA hai| dUsare zabdoM meM na Atma-virAdhanA hotI hai arthAt svayaM ke zarIra ko coTa nahIM lagatI aura na para-virAdhanA hotI hai kyoMki dUsare prANiyoM kI hiMsA bhI nahIM hotI / ahiMsA kA mahattva kevala hindU hI nahIM mAnate apitu anya sabhI dharma samAna bhAva se mAnate haiN| muslima dharma bhI kahatA hai ___ "jere kadama hajAra jAnasta / " arthAt paira ke nIce hajAroM jAnavara haiM, ataH dekhakara calo / isa prakAra hama dekhate haiM ki pratyeka dharmagrantha meM dharma ke mUla siddhAnta mAnya haiM / saMvara ke sattAvana bhedoM meM prathama pA~ca bheda pA~ca samitiyAM haiM aura pAMca samitiyoM meM pahalI hai IryAsamiti / yAnI dekhakara clnaa| isa bAta kA kitanA mahattva hai, yaha kevala jainadharma meM hI nahIM apitu manusmRti aura muslima grantha ke udAharaNa se bhI Apako jJAta ho gayA hogaa| IryAsamiti kA pAlana karanA kevala sAdhu ke liye hI nahIM, varan pratyeka zrAvaka aura pratyeka strI-puruSa ke liye Avazyaka hai| hamArI bahaneM prAyaH gandA pAnI tathA jUThana vagairaha Upara kI maMjila kI khir3akiyoM se sar3aka para DAlA karatI haiN| aneka bAra unake chIMTe hama logoM ko bhI lagate haiM aura sar3aka para calane vAle vyaktiyoM ko bhI lagate hoNge| For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga aisA karanA bhI IryAsamiti kA dhyAna na rakhane se hI hotA hai / prathama to yaha asabhyatA kA sUcaka hai, dUsare jisa vyakti para rAkha va jUThana Adi kA gandA pAnI giratA hai vaha vyakti sajjana huA to cupacApa Age bar3ha jAtA hai, galauja kI naubata AtI rahatI hai / kabhI-kabhI to dekhakara calane yA karane se bar3A anartha bhI ghaTa jAtA hai / sUrpanakhA kA putra zaMbuka candrahAsa taka ghora jaMgala meM bA~sa kI eka jhAr3I meM hue aura daivika jyoti se jagamagAtA huA girA / siddhi karane ke karatA rahA thA / candrahAsa khaDga jhAr3I ke khaDga kI tapasyA anyathA gAlIdekhakara kArya na dRSTi candrahAsa para par3a kintu zaMbuka kA dhyAna bhaMga hotA aura vaha use uThAtA, usase pahale hI saMyogavaza lakSmaNa ghUmate-ghAmate udhara A nikale aura unakI gii| dekhakara cakita hue, use uThAyA aura yaha dekhane ke liye ki isa sundara khaDga meM ghAra bhI hai yA nahIM ? unhoMne samIpa kI jhAr3I para hI usakA vAra kiyA / lakSmaNa ne dekhA nahIM ki ghanI jhAr3I meM bhI koI prANI ho sakatA hai / pariNAma yaha huA ki usa jhAr3I meM zaMbuka jisa candrahAsa khar3aga ke liye pUre bAraha varSoM se ghora tapasyA kara rahA thA, usI khaDga se usakA mastaka dhar3a se alaga ho gayA aura lakSmaNa isakA kAraNa bane / to yaha bhayaMkara kRtya binA dekhe jhAr3I para vAra karane se hI ghaTA thA / liye bAraha varSa bAraha varSa pUrNa samIpa Akara isaliye saMvara ke sattAvana bhedoM meM pahale pA~ca samitiyA~ batAI gaI haiM aura pA~ca samitiyoM meM bhI sabase pahalA sthAna IryAsamiti arthAt dekhakara calanA cAhiye, dekhakara pratyeka kArya sampanna karanA cAhiye, ise diyA gayA hai / " maiMne anubhavI aura jJAnI puruSoM se sunA hai ki IryAsamiti ke zuddha hone para hI vyakti ko caudaha pUrva kA jJAna ho sakatA hai / isakA kAraNa yahI hai ki dekhakara calane se asaMkhya jIvoM kI hatyA se bacA jA sakatA hai aura isa prakAra ahiMsA kA pAlana hotA hai / dharma kA mUla ahiMsA hI hai / ahiMsA ke abhAva meM koI bhI dharmakriyA apanA zubha phala nahIM detI / 1 bar3e-bar3e AlIzAna makAna nIMva ke sudRr3ha hone para hI Tika sakate haiM, isI prakAra ahiMsA rUpI nIMva ke majabUta hone para hI dharma kA vizAla bhavana khar3A kiyA jA sakatA hai aura vaha sudRr3ha banA raha sakatA hai / para yaha tabhI saMbhava ho sakatA hai, For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTipUtaM nyaset pAdam jabaki calanA-phiranA aura anya kArya bhI dekha-bhAlakara kiye jaayN| isa virATa vizva meM aise-aise sUkSma jIva bhI haiM jo suI kI noMka ke samAna choTe hote haiM aura itanA hI nahIM aise bhI jIva hote haiM joki A~khoM se dikhAI bhI nahIM dete / kintu baMdhuo ! hameM jahA~ taka bane prANiyoM kI virAdhanA se bacanA cAhiye / Apa cAhe jitanI sAmAyika kareM, pravacana suneM, zAstra par3heM, para jIvoM kI virAdhanA se baceM to vaha ApakA sabase bar3A dharmakArya hogaa| , isaliye sarvaprathama IryAsamiti ko mahattva diyA gayA hai aura pratyeka ko isakA pAlana karanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tola kara bolo ! dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! kala hamane zAstravizArada, suprasiddha kavi zrI amIRSi jI mahArAja ke eka bhajana ke AdhAra para yaha jAnA thA ki jIva eka banajAre ke samAna hai, jo aneka yoniyoM meM bhaTakate-bhaTakate isa manuSya janma-rUpI bar3e zahara meM A pahuMcA hai| isake mArga meM kaSAya rUpI bar3e-bar3e luTere baiThe haiM jo ki samaya-samaya para isake jJAna, darzana evaM cAritra rUpI dhana ko lUTate rahe haiN| yadyapi abhI bhI una luTeroM ne jIva kA pIchA nahIM chor3A hai, kintu kavi kA kahanA hai ki isa jIvana meM saubhAgya se ise viziSTa buddhi, jJAna aura viveka prApta ho gayA hai to use apane Atmika dhana ko surakSita rakhane ke liye dharma kA sudRr3ha gar3ha taiyAra kara lenA cAhiye / kavi ne Age bhI kahA hai ki dharma-rUpI sudRr3ha kile kA nirmANa tabhI ho sakatA hai jabaki saMvara kI ArAdhanA kI jAya / saMvara ke sattAvana bheda hote haiN| jinameM sarva prathama pAMca samitiyA~ hotI haiM aura unameM se pahalI samiti IryAsamiti hai, jisake viSaya meM kala batAyA gayA hai| IryAsamiti ke pazcAta bhASAsamiti AtI hai| bhASAsamiti dUsarI hai aura usIke viSaya meM Aja hameM vicAra karanA hai| samiti meM 'sam' upasarga aura iti zabda meM 'in' dhAtu hai / acchI taraha se gamana karanA samiti kahalAtA hai / mokSamArga meM acchI taraha gamana karanA yahI samiti se Azaya hai| bhASAsamiti mana ke andara jo bhAva, jo vicAra Ate haiM, una vicAroM ko spaSTa karane ke liye jo zabda jabAna para Ate haiM, vahI bhASA kahalAtI hai| mana meM cAhe jitane 10 For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taula kara bolo ! aura cAhe jaise vicAra hoM, ve jaba jabAna ke dvArA bAhara Ae~ge tabhI anya vyaktiyoM ko unake bAre meM mAlUma ho skegaa| isa prakAra vicAroM kA AdAna-pradAna meM zabda sahAyaka hote haiM aura vyavasthita rUpa se bhAvoM ko prakaTa karane vAle zabda hI bhASA kahalAtI hai| bhASA hamAre sAMsArika vyavahAra meM bhI kAma AtI hai aura mokSamArga meM bhI vyavahRta hotI hai / para vaha sabhI lAbhakArI hotI hai jabaki samiti-yukta bolI jAya / bolate sabhI haiN| Apako bhI bolanA par3atA hai, aura hamArA bhI binA bole kArya nahIM cltaa| pharka yahI hai ki hameM apanI bhASA para pUrNa kAbU rakhate hue bolanA hotA hai| dazavakAlika sUtra ke sAtaveM adhyAya ke aMta meM bhI kahA gayA hai ki muniyoM ko sAvadha arthAt pApasahita bhASA nahIM bolanA cAhiye / sAdhaka ke liye spaSTa kahA hai diLaM miyaM asaMdiddha, paDipugnaM viaMjiyaM / ayaMpiramaNuvviggaM, bhAsaM nisira attavaM // -dazavakAlika sUtra 8 / 46 AtmavAn sAdhaka dRSTa, parimita, saMdeharahita, paripUrNa aura spaSTa vANI kA prayoga kare / kintu yaha dhyAna meM rahe ki vaha vANI bhI vAcAlatA se rahita tathA dUsaroM ko udvigna karane vAlI na ho| kahane kA abhiprAya yahI hai ki muni ko na to nizcayakAraka bhASA bolanI cAhiye aura na hI asatya bhASaNa karanA cAhiye / dazavakAlika sUtra meM asatya-bhASaNa ke cAra kAraNa batAe gaye haiM / ve kAraNa haiM- krodha, mAna, mAyA aura lobha / inake kAraNa hI loga jhUTha bolate haiN| krodha ke kAraNa bApa-beTe se aura bhAIbhAI se aneka jhUTha bola jAte haiM / jaba ba~TavArA hotA hai to hama prAyaH dekhate haiM ki pratyeka bhAI dUsare se jahA~ taka hotA hai dhana-mAla chipAne kI koziza karatA hai aura pratyakSa rUpa meM hI yahI kahatA hai amuka vastu mere pAsa hai hI nhiiN| ahaMkAra ke vaza meM hokara bhI vyakti khyAtiprApti ke liye apane na kiye hue bhI aneka uttama kArya ginA detA hai, tAki loga usakI prazaMsA kareM aura vaha garva se mastaka U~cA rakha sake / tIsarA kAraNa mAyA athavA kapaTa hai, jisakI to nIMva hI asatya hotI hai| arthAt kapaTa ke kAraNa vyakti mana meM kucha vicAra karatA hai aura jabAna se kucha kahatA hai| inake alAvA lobha ke viSaya meM to Apa jAnate hI haiM ki dukAnadAra yA vyApArI cAra rupaye kI cIja ke ATha batAtA hai aura thor3e-thor3e lAbha ke liye bhI Izvara kI, For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAma dharma kI saugandha khA letA hai| korTa-kacahariyoM meM to jhaTha kA bolabAlA hI rahatA hai / do pakSa hote haiM / unameM se agara eka saccA hotA hai to dUsarA nizcaya hI galata hotA hai / kintu vaha svayaM jhUThI bAteM kahatA hai, jhUThI gavAhiyA~ dilAtA hai aura usake vakIla bhI usa asatya ko satya siddha karane kA prayatna karate haiM / yaha saba kevala lobha ke kAraNa hI hotA hai / mukadamA lar3ane vAlA kisI ke dhana, makAna athavA kheta para kabjA karanA cAhatA hai, yA apane kisI aparAdha ko chipAnA cAhatA hai| aura vakIla apanI phIsa ke lobha meM usakI pairavI karatA hai| ina sabhI bAtoM ke mUla meM lobha hI hai| ina sabake alAvA loga prAyaH haMsI-majAka meM bhI jhUTha bolate haiN| yadyapi majAka meM bolA huA jhUTha adhika kaSAya para AdhArita nahIM hotA, kintu usase aneka bAra vyaktiyoM kA mana duHkhI avazya hotA hai| ataH haMsI-maskarI se bhI jhUTha nahIM bolA jAnA caahiye| marAThI bhASA meM kahA gayA hai "azI hI thaTTA, bhalabhatyAlA lAvalA baTTA / " ha~sI meM asatya bolane se bhI pApa-karma kI poTalI to ba~dhatI hI hai| ataH asatya to kisI bhI avasthA meM nahIM bolanA caahiye| ___ manuSya ko aneka puNyoM ke phalasvarUpa to pahale jIbha prApta hotI hai aura usake pazcAt bhI jaba ananta puNya-karmoM kA udaya hotA hai to jIbha ke dvArA spaSTa bolane kI arthAt anya vyakti use samajha sakeM, aisI bhASA bolane kI kSamatA prApta hotI hai| to buddhimAn puruSa bar3I bhArI kImata dene para prApta huI bhASA-zakti ko nirarthaka hI nahIM gaMvA detA apitu usase navIna puNyoM kA saMcaya kara letA hai| hamAre zAstroM meM puNya ke nau bheda kiye jAte haiN| unameM se eka bheda vacana-puNya bhI hai / ataH spaSTa hai ki viveka ke dvArA bolane se ananta puNyoM kA saMcaya kiyA jA sakatA hai / AvazyakatA hai kevala apanI bhASA aura vacanoM para kAbU rakhane kii| bahuta socasamajha kara bolane para hI vANI kA lAbha uThAyA jA sakatA hai| , sthAnAMga sUtra ke chaThe adhyAya meM kahA bhI gayA imAi cha avayaNAI vadittaealiyavayaNe, hIliyavayaNe, khisina vayaNe, phasavayaNe, gAratthiyavayaNe, viusaMvitaM vA puNo udIrIttae / For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tola kara bolo ! 13 arthAt chaH prakAra ke vacana nahIM bolanA cAhiye / ve haiM -asatya vacana, tira skArayukta vacana, jhir3akI bhare vacana, kaThora vacana evaM bhar3akAne vAle vacana / zAnta hue kalaha ko punaH isa prakAra bhASA ke viSaya meM hamArA dharma bar3I sAvadhAnI rakhane kI AjJA detA hai | cAhe vyakti zrAvaka ho yA sAdhu / donoM ko hI bhASA kA prayoga atyanta saMyama pUrvaka karanA cAhiye / Apa logoM ke liye cetAvanI hai ----- "zrAvaka jI thoDA bole, kAma paDyA sUM bole / " aisA kyoM kahA gayA hai ? isalie ki Apa agara kama boleMge to apanI bhASA para adhika dhyAna rakha sakeMge tathA usameM saMyama kI mAtrA banI rahegI / vAcAla puruSaH jaba anargala bolate haiM to unheM vANI para saMyama nahIM rahatA aura ve asatya bolane ke sAtha-sAtha kaTu aura apriya bhI bola jAte haiM / isaliye pratyeka puruSa ko cAhiye ki vaha kama-se-kama bole, AvazyakatA hone para hI parimita vacanoM kA prayoga kare / bhagavAna ne muniyoM ke liye to bhASA para pUrA pratibandha lagAyA hai / pA~ca mahAvratoM meM dUsarA vrata hai - satya bolanA / yaha sAdhanA kI DorI meM pahalI gA~Tha hai / pA~ca samitiyoM meM dUsarI bhASAsamiti hai / yaha dUsarI gAMTha hai / isake pazcAt tIna guptiyoM meM eka vacanagupti hai yaha tIsarI gA~Tha hai / Apa kisI bhI vastu ko dhAge se bA~dhate haiM to eka gA~Tha para vizvAsa na karate hue dUsarI bhI lagAte haiM aura nizcita ho jAte haiM ki aba dhAgA khula nahIM sakatA / kintu bhagavAna ne sAdhu kI sAdhanA ko majabUta banAne ke liye satya kI do gA~ThoM para bhI vizvAsa na karake tIna-tIna gA~TheM lagAI haiM / saMtoM ke liye to asatya hI kyA, saMtya bhI apriya, kaTu aura ahitakArI ho to nahIM bolanA cAhiye / nizcayakAraka bhASA kA bolanA bhI varjita hai / kabhI-kabhI isase bar3A anartha ho jAtA hai| eka udAharaNa se yaha bAta ApakI samajha meM A jAegI / nizcayAtmaka bhASA se anartha 1 kisI gAMva meM eka santa kA cAturmAsa thA / usI gA~va meM eka rAjapUta strI rahatI thI / strI bar3I dharmAtmA thI, ataH saMta ke darzana karane aura unakA pravacana sunane ko pratidina AyA karatI thI / kintu vaha sadA udAsa dikhAI detI thI, ataH eka dina muni ne usase pUchA - " bahana ! tuma sadA atyanta udAsa rahatI ho, isakA kyA kAraNa hai ? strI bolI - " bhagavan ! mere pati bAraha varSa se ghara nahIM Ae haiM / ve yuddha 1 For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga meM gaye the kintu aba taka lauTe nahIM, na hI bahuta dinoM se unake koI samAcAra hI mujhe mile haiM / " saMta jJAnI aura siddha puruSa the / unhoMne kaha diyA- " tumhArA pati kala A jAegA / " yadyapi sAdhu ko satya hone para bhI nizcayakArI bhASA kabhI nahIM bolanI cAhiye, kintu unase bhUla ho gaI aura unhoMne strI ko nizcayAtmaka vacanoM se dilAsA de dI / rAjapUta ramaNI ko muni para asIma zraddhA aura vizvAsa thA / usane saMta kI bAta ko pUrNa satya mAnA aura apAra khuzI se vihvala hokara ghara calI gaI / ghara pahu~cate hI usane pati ke svAgata kI taiyAriyA~ prArambha kara dIM / sampUrNa ghara ko usane sApha kiyA, sajAyA aura ghara dIpAvalI ke tyauhAra para jisa prakAra sundara lagatA hai, usI prakAra jagamagAne lagA / vaha dina usane ghara kI kAyA palaTa meM lagAyA aura agale dina svayaM apane zarIra ko sajAne meM laga gaI / ubaTana lagAkara snAna kiyA tathA sundara vastrAbhUSaNoM se susajjita hokara pati kI pratIkSA karane lagI / saMta ke kathanAnusAra satya hI strI kA pati dina ke tIsare prahara meM ghor3I para baiThakara apane ghara lauTa AyA / rAjapUta strI prasannatA se pAgala sI hokara pati ke svAgata ke liye bAhara AI / kintu rAjapUta yuvaka apanI patnI ko dekhakara cakita raha gayA / vaha apane hRdaya meM vicAra karatA huA AyA thA ki usakI na jAne kaisI dazA hogI ? du.kha ke kAraNa usakA ceharA murjhAyA huA aura atyanta klAMta hogA, use na khAne kA dhyAna hogA, na pahanane kA hI hoza rahA hogA / para jaba ghara Akara usane dekhA ki sampUrNa ghara sajAvaTa se jagamagA rahA hai aura usakI strI ke cehare para duHkha yA ciMtA kA leza bhI nahIM hai, ulaTe vaha vastrAbhUSaNoM se ladI huI parama prasanna najara A rahI hai to vaha saMdeha se bhara gayA ki usakI patnI avazya hI durAcAriNI hai / ghor3I se utarate hI usane krodha se pUchA "yaha saba zRGgAra aura sajAvaTa kisake liye haiM ?" pati kI bAta sunate hI strI kucha kSaNoM taka staMbhita-sI khar3I raha gaI / para phira apane ko saMbhAlakara namratA pUrvaka bolI - " yaha saba kucha Apake liye hI hai / yahA~ para jina muni kA cAturmAsa hai, unhoMne mujhe batAyA thA ki Apa Aja Ae~ge / " For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tola kara bolo! __ "yaha saba jhUTha hai / kyA koI aisI bhaviSyavANI kara sakatA hai ? tU apane pApoM para paradA DAlane ke liye hI bAteM banA rahI hai|" krodha se Aga-babUlA hokara rAjapUta bolaa| pati-patnI kI yaha bAteM ho hI rahIM thI ki itane meM saMta udhara se A ge| unhoMne pichale dina nizcayapUrvaka ekadama kaha to diyA thA ki-'terA pati kala A jaaegaa|" kintu bAda meM unheM apanI bhUla kA jJAna huA aura yaha vicAra kara ki usa strI kA pati AyA yA nahIM, kahIM merI bAta asatya to nahIM sAbita huI hai ? aisA vicAra karake apanI bAta kI pratikriyA jAnane ke liye sahaja utsukatAvaza udhara A nikle| jaba strI ne munirAja ko padhArate hue dekhA to pati se bolI-"inhIM gurudeva ne mujhe Apake viSaya meM batAyA thA ki Aja Apa A jaaeNge|" pati kA krodha utarA nahIM thA, ataH usane muni se pUchA-"agara Apa bhaviSya meM hone vAlI bAta batA sakate haiM, to batAiye ki merI yaha ghor3I jo ki garbhavatI hai, isake kyA hogA ?" ___ saMta bar3e pazApeza meM par3e / kintu uttara na dene para usa daMpati meM kalaha bar3ha jAtA aura strI avizvAsa kI pAtra banatI, ataH unhoMne uttara diyA - "isake bacherA hogaa|" yaha sunate hI rAjapUta yuvaka ne apanI talavAra kamara se nikAlI aura saMta ke hA~-hA~ "kahate-kahate bhI avilaMba ghor3I kA peTa cIra diyA aura usake peTa se bacce ko nikAlakara dekhA / baccA bacherA hI thaa| para saMta ne apane zabdoM kA jaba yaha bhayaMkara pariNAma dekhA to mahAna pazcAttApa karate hue apane sthAna para jAkara cAroM AhAroM kA tyAga kara samAdhimaraNa svIkAra kara liyaa| idhara strI ne jaba yaha sunA to ghor3I aura usake bacce kI hatyA ke duHkha se to vaha pahale hI dukhI thI, para aba saMta ke akAla dehAvasAna kA kAraNa bhI apane ko mAnakara ghara meM gaI aura apane kamare kA daravAjA banda kara gale meM phaMdA DAlakara chata kI kar3I se jhUla gii| rAjapUta ne jaba yaha saba dekhA ki bacce sameta ghor3I marI, saMta ne saMthArA le liyA aura idhara strI bhI phAMsI lagAkara mara gaI to usane bhI strI ke gale kA phaMdA nikAlakara apane gale meM DAla liyaa| ___ isa prakAra kevala 'terA pati kala A jAegA' saMta ke ina nizcayAtmaka zabdoM ke kAraNa pA~ca prANiyoM kI jAna gii| isaliye sAdhu ke liye nizcayAtmaka bhASA kA prayoga karanA bhagavAna ke AdezAnusAra sarvathA varjita hai| For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga ra bhASA kA to pratyeka vyakti ko bar3I sAvadhAnI se prayoga karanA cAhiye / cAhe sAdhu ho yA zrAvaka, binA viveka rakhe bolane se aneka bAra apriya prasaMga upasthita ho jAte haiM / isaliye buddhi aura viveka kI tulA meM taule binA kabhI bhI zabdoM kA uccAraNa nahIM karanA cAhiye / kahA bhI hai ... puTiva buddhIe pAsettA, tatto vakkamudAhare / _ acakkhuovaneyAraM, buddhimanna sae girA // -vyavahAra bhASya, pIThikA 76 pahale buddhi se parakhakara phira bolanA cAhiye / andhA vyakti jisa prakAra pathapradarzaka kI apekSA rakhatA hai, usI prakAra vANI buddhi kI apekSA rakhatI hai| to baMdhuo, Apa samajha gae hoMge ki vANI kA uccAraNa karane se pahale kitanI satarkatA rakhane kI AvazyakatA hai / vaha tabhI raha sakatI hai jabaki bhASA ke guNoM ke sAtha-sAtha usake doSoM ko bhI samajha liyA jAya / Apa zarIra meM vyAdhi utpanna hone para vaidya ke pAsa jAte haiM aura vaidya davA dene ke sAtha hI yaha bhI batAte haiM, ki amuka vastuoM ko khAo aura amuka vastuoM ko chodd'o| __isI prakAra mokSamArga para calane vAle ke liye bhagavAna heya, jJaya evaM upAdeya kA jJAna karane kA Adeza dete haiM / ve kahate haiM---'agara tumheM apanI AtmA kA kalyANa karanA hai to sAdhanA ke patha para clo| bhASAsamiti kA Azraya lo tathA kaTu bolanA chor3akara madhura bhASA kA prayoga kro| jo tatvajJAnI hotA hai, vaha samajha letA hai ki sadA priya aura hitakArI bhASA bolanI cAhiye / kisI kA nukasAna ho, aisI vANI kA prayoga karanA karmabaMdhana kA kAraNa hotA hai / nukasAna to kevala Arthika dRSTi se hI nahIM mAnA jAtA apitu jina vacanoM se kisI ke dila meM dukha hotA ho, vaisI bhASA bhI nahIM bolI jAnI cAhiye / . marAThI meM kahA gayA hai___ bolAve bahu gor3a prANyA ! bolAve bahu godd'| duSTa, dukti, durvacanA cI, TAkUna dyAvI khor3a, praannyaa"| : / kahate haiM-he jIva ! sat-cidAnaMda Atman ! tU kaThora evaM kra ra durvacanoM kA tyAga karake madhura bhASA ko grahaNa kr| kucha vyakti aise hote haiM, jinake vacanoM meM kaThoratA hotI hai, kintu antaHkaraNa komala aura pavitra hotA hai| para kucha vyakti aise bhI hote haiM, jo Upara se to bar3A madhura bolate haiM para unake antar meM kaluSa rahatA hai tathA vaha auroM ke ahita kI kAmanA karate haiN| For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taula kara bolo aise vyaktiyoM ke bAre meM saMskRta ke eka kavi ne kahA hai parokSe kArya hatArama, pratyakSa priyavAdinam / varjayettAdRzam mitram, viSakumbhaM payomukham / arthAt -parokSa meM to kisI kI hAni kA prayatna karanA, usakA siddha hotA huA bhI bigAr3a denA, kintu pratyakSa meM madhura bolate hue apane Apako priya mitra sAbita karanA bahuta hI hAnikara aura bhayaMkara hai| aise mitra ko to viSakumbha ke samAna mAnakara tyAga denA cAhiye jisameM Upara dUdha bharA huA ho kintu andara halAhala jahara ho| to baMdhuo ! duSTatApUrNa, kaThora evaM karkaza bhASA bolanA anucita hai tathA 'muha meM rAma bagala meM churI' isa kahAvata ko sArthaka karane vAlI kapaTa bhASA bhI niSiddha hai| bhASA vahI uttama hai jo Upara se madhura ho aura bolane vAle ke antara meM bhI madhuratA tathA anya ke hita kI bhAvanA ho / jaisA ki kahA gayA hai "aMtara bAhira na bAdhe sAkhara . sevI sukhAcI kor3a - prANyA ... / jisa prakAra zakkara bAhara se mIThI hotI hai auda andara se bhI mIThI hotI hai, vaisA hI manuSya ko bananA cAhiye / usakA hRdaya aura vANI donoM meM hI madhuratA ho, tabhI vaha apane vyavahAra ko zuddha aura sAdhanAmaya banA sakatA hai / _aisA karane para hI bhASAsamiti kA pAlana hotA hai aura AtmA mukti-mArga para agrasara ho sakatI hai| bhASAsamiti para aMkuza rakhanA hI saMvara kI ora bar3hane kA saccA prayAsa hai / ataH pratyeka vyakti ko, pratyeka zrAvaka ko aura pratyeka sAdhu ko isa tattva kI ora dhyAna denA cAhiye tathA bar3I sAvadhAnIpUrvaka apane vacanoM kA prayoga karanA cAhiye / tabhI vaha apane gantavya kI ora bar3ha sakegA tathA icchita phala kI prApti karane meM samartha bnegaa| For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhukarI dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! maiMne pichale dinoM meM batAyA hai ki isa jIvAtmA kA uddhAra karane vAlA ekamAtra mArga saMvara kA hai / saMvara zabda kA artha hai-saMviyate, arthAt rokanA / bahate hue pAnI ke pravAha ko rokane ke liye jisa prakAra bA~dha banAyA jAtA hai, usI prakAra pApa-rUpI jala ke pravAha ko rokane ke liye bhI saMvara-rUpI bA~dha banAyA jAtA hai| .. saMvara ke sattAvana bheda kiye gae haiM aura una bhedoM meM sarvaprathama pA~ca samitiyAM batAI gaI haiM / pA~ca samitiyoM meM bhI pahalI IryAsamiti aura dUsarI bhASAsamiti hai / inakA varNana hama saMkSepa meM kara cuke haiM / Aja tIsarI 'eSaNAsamiti' ke viSaya meM hama vicAra kreNge| eSaNA ko dUsare zabdoM meM hama zuddha gaveSaNA bhI kaha sakate haiN| isase tAtparya yaha hai-sAdhu-sAdhvI jaba bhikSA ke liye nikaleM to zuddha gaveSaNA karake nirdoSa AhAra grahaNa kareM / hamAre zAstra batAte haiM ki sAdhu ko ekasau cha: doSoM se bacAva karate hue AhAra-pAnI lenA cAhiye / ina ekasau cha: meM bhI bayAlIsa doSa mukhya haiN| ina sabake viSaya meM abhI vistRta batAyA nahIM jA sakatA, ataH yahI kahA jA rahA hai ki samasta doSoM ko TAlakara nirdoSa AhAra hI muni grahaNa kre| sadoSa yA agrAhya AhAra lenA saMyama ke mArga para calane vAle sAdhaka ke liye niSiddha hai| kyoMki sadoSa yA tAmasika AhAra lene se usake jIvana aura mana para azuddha prabhAva par3atA hai aura mana ke azuddha hone para saMyama kI sAdhanA bhI zuddha kaise ho sakatI hai ? Apa kahate bhI haiM - jaisA ana-jala khAiye, taisA hI mana hoya / jaisA pAnI pIjiye, taisI vAnI hoya // 18 For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhukarI kabIra jI kA yaha kathana yathArtha hai aura hama prayoga karake sahaja hI isakI satyatA kA anubhava kara sakate haiM / hama dekhate haiM ki tAmasika AhAra karane vAlA arthAt aNDe, mAMsa, machalI, madirA athavA aisI hI sarvathA niSkRSTa vastue~ khAnevAlA vyakti krodhI, krUra aura nirdayI hotA hai tathA sAtvika bhojana karane vAlA sarala, dayAlu, snehazIla aura ahiMsaka pravRtti rakhatA hai| mere kahane kA Azaya yahI hai ki sAdhaka ko na jIbha-lolupatA ke lie AhAra grahaNa karanA hai, aura na zarIra kI puSTi ke liye / use kevala zarIra lo calAne ke liye AhAra grahaNa karanA hai, kyoMki mokSamArga kI sAdhanA kA mAdhyama zarIra hI hai| zarIra ke dvArA hI vaha Antarika evaM bAhya tapAdi karake karmoM kI nirjarA karatA hai| jisa prakAra makkhana meM se ghI nikAlane ke lie makkhana ko sIdhA Apa agni meM nahIM DAla sakate, varana kisI bartana meM rakhakara bartana ke mAdhyama se use tapAte haiM, aura ghI nikAlate haiN| usI prakAra AtmA meM rahe hue samyakjJAna, darzana evaM cAritra-rUpa Atmika evaM zubha guNoM ko apane ujjvala rUpa meM prApta karane ke liye use zarIra-rUpI pAtra meM rakhate hue tapasyA kI agni meM tapAte haiM aura aisA karane para hI AtmA zuddha hotI hai tathA pApakarma rUpI maila usase alaga hotA hai / nizIthabhASya meM bhI kahA gayA hai mokkhapasAhaNa hetU, NANAdi tappasAhaNo deho / dehaTThA AhAro, teNa tu kAlo annunnnnaato|| jJAnAdi guNa mokSa ke sAdhana haiM, jJAna Adi kA sAdhana deha hai, aura deha kA sAdhana AhAra hai / ataH sAdhaka ko samayAnukUla AhAra kI AjJA dI gaI hai| ___ to samaya para nirdoSa bhikSA lAkara parimita mAtrA meM grahaNa karanA hI eSaNAsamiti kA artha hai| bhikSA kaisI ho? sAdhu ko bhikSA kisa prakAra aura kaise lAnI cAhiye, yaha bhI bar3I mahattvapUrNa aura jAnane yogya bAta hai / bhikSA ke pAtra lekara ravAnA hue aura kisI eka hI ghara meM jAkara pAtra khAdya padArthoM se bhara lAye, yaha sAdhu ke liye sarvathA varjita hai| agara vaha aisA karatA hai, yAnI kisI eka gRhastha kA bhAra banatA hai to gRhastha kI azraddhA kA pAtra to banegA hI, sAtha hI usake svayaM ke cAritra meM bhI bhArI doSa yA kalaMka lgegaa| For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga Apako jJAta hogA ki bhikSA ko 'madhukarI' athavA 'gocarI' bhI kahA jAtA hai| aisA kyoM ? kyoMki ina zabdoM ke pIche bhI bar3A mahattvapUrNa bhAva hai| bhikSA ko madhukarI kyoM kahate haiM, isa viSaya meM dazavakAlika sUtra ke prathama adhyAya kI dUsarI gAthA meM kahA gayA hai jahA dumassa pupphesu, bhamaro Aviyai rasa / Na ya puppha kilAmei, so ya pINei appayaM / / arthAt jisa prakAra druma yAnI vRkSa para lage hue phUla para bhramara Akara baiThatA hai aura rasapAna karatA hai| kintu vaha puSpa ko tanika bhI kaSTa nahIM pahu~cAtA tathA apanI AtmA ko bhI tapta kara letA hai| usI prakAra sAdhu ko bhI gRhastha rUpI phala se isI prakAra thor3A-thor3A AhAra lenA cAhiye, jisase gRhastha ko kisI prakAra kI kamI mahasUsa na ho aura use bhAra na lge| yadyapi bhaMvare meM itanI zakti hotI hai ki vaha cAhane para kASTha meM bhI cheda kara detA hai kintu puSpa ko kaSTa nahIM pahu~cAtA / yahI bhAvanA muni kI honI cAhiye ki vaha eka hI gRhastha ke yahA~ se Dhera-sA AhAra lekara use kisI bhI prakAra kI parezAnI meM na DAle / bhikSA ke liye dUsarA zabda 'gocarI' AyA hai, jisakA zAbdika artha hai-gaucarI, yAnI gAya ke samAna caranA / to baMdhuo, bhikSA ko gaucarI hI kyoM kahA gayA ? azvacarI yA gardabhacarI kyoM nahIM kahA ? isaliye ki gadhe aura ghor3e jaba carate haiM to ghAsa ke na nikalane para use jar3asameta ukhAr3a kara khA jAte haiN| kintu gAya aisA nahIM krtii| vaha jaba ghAsa caratI hai, ghAsa ke UparI hisse ko hI sAvadhAnI se khAtI hai, use jar3a se nahIM ukhAr3atI / yahI kAraNa hai bhikSA ko gaucarI kahane kA tathA azvacarI, gardabhacarI yA pazucarI na kahane kA / Apake mana meM prazna AegA ki gocarI ko saMvara meM kaise liyA gayA hai ? are bhAI ! zarIra ko calAne ke liye anna-pAnI to lenA hI par3atA hai| inake abhAva meM zarIra cala nahIM sakatA / kintu sAdhAraNa vyaktiyoM ke AhAra meM aura sAdhu ke AhAra karane meM bar3A bhArI antara hai| sAdhAraNa vyakti khAne ke liye jItA hai aura sAdhu kevala jIvita rahane ke liye khAtA hai / khAte donoM haiM, kintu donoM kI bhAvanAoM meM jamIna-AsamAna kA antara hai / adhikatara vyakti jihvA kI tRpti karane ke liye atyanta gRddhatA aura lolupatA pUrvaka bhojana karate haiN| amuka vastu svAdiSTa banI hai aura amuka vastu besvAda, yahI vicAra karate hue aura kahate hue saMtuSTa athavA asaMtuSTa hokara khAnA khAte haiM / unake liye madhura, pauSTika aura svAdiSTa khAnA hI mahattvapUrNa hai| yaha For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhukarI 21 bAta unake dhyAna meM nahIM AtI ki khAnA kisaliye cAhiye ? khAnA hI jIvana kA uddezya hai athavA khAne se kisa uddezya kI pUrti karanI cAhiye ? unake jIvana kA sabase bar3A uddezya kevala zarIra ko bhogopabhogoM se sukha pahuMcAnA hai aura unameM se eka hai, khUba svAdayukta padArthoM kA bhojana karanA / lekina saMta munirAjoM ke liye yaha bAta nahIM hai / unake jIvana kA uddezya acchA aura madhura khAnA nahIM, apitu jIvana ke sarvottama uddezya mokSa prApti ke liye sAdhanA karane meM sahAyaka zarIra ko thor3I khurAka dete rahanA hai| unake liye bhagavAna ne kaI pratibandha lagAye haiM, jinakA pAlana na karate hue AhAra karane se doSoM kA bhAgI bananA par3atA hai / zAstroM meM ve kAraNa mukhya rUpa se pA~ca kahe gaye haiM saMjoyaNA, pammANA, iMgAle, dhUme, kAraNe / ( 1 ) ina pA~ca kAraNoM meM se pahalA kAraNa 'saMjoyaNA' arthAt - saMyoga milAkara AhAra karanA / udAharaNa svarUpa agara muni mAMDale para baiTha jAya yAnI AhAra karane ke liye baiTha jAya, para khIra cakhane para jJAta ho ki isameM zakkara nahIM hai aura vaha uThakara zakkara lAve to use saMyoga kA doSa lagatA hai / (2) dUsarA kAraNa 'pammANA' hai / isakA artha hai pramANa ke anusAra hI sAdhu ko AhAra karanA cAhiye / agara vaha adhika AhAra karatA hai to zarIra meM pramAda kI adhikatA hotI hai aura jJAnAbhyAsa, svAdhyAya athavA sAdhanA kI anya kriyAoM bAdhA par3atI hai | (3) tIsarI bAta kahI gaI hai 'iMgAle' / agara muni Ae hue svAdiSTa AhAra kI prazaMsA athavA sarAhanA karate huye use grahaNa kare to mAno vaha apane saMyama ke koyale karatA hai / (4) cauthA hai 'dhUme' / Ae hue nIrasa padArtha kI niMdA aura aprazaMsA karatA huA sAdhu use grahaNa kare to vaha apane saMyama kA dhuMA kara detA hai / (5) pA~cavAM batAyA gayA hai 'kAraNa' / kAraNa ke bAraha bheda haiM, jinameM se cha: kAraNoM se sAdhu AhAra karatA hai aura cha: kAraNoM se AhAra kA tyAga karatA hai / to jina kAraNoM se AhAra grahaNa karatA hai, ve haiM - kSudhA vedanIya sahana na hone ke vaiyAvrata yAnI sevA karane ke liye, IryAsamiti ke liye, saMyama kA nirvAha karane ke liye jIvoM kI rakSA ke liye, aura dharmakathA yAnI dharmopadeza dene ke liye / kAraNa, For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga .. to baMdhuo Apa samajha gae hoMge ki saMta-munirAja kitane saMyama pUrvaka AhAra karate haiM tathA sevA, dharmopadeza tathA jIvoM ke rakSaNa Adi kI kasI uttama bhAvanAoM ko lekara hI zarIra ko khurAka dete haiN| saMtoM ke liye AhAra ke sarasa aura nIrasa hone kA koI mahattva nahIM hotA, ve usakA upayoga kevala zarIra ko kAyama rakhane ke liye karate haiN| __ bhagavAna mahAvIra ke caudaha hajAra ziSya the| eka bAra mahArAjA zreNika ne bhagavAna se sahaja hI pUcha liyA-"bhagavan ! Apake caudaha hajAra ziSyoM meM se kaunasA ziSya Apako adhika priya hai ?" bhagavAna ne uttara diyA- "rAjan ! mere sabhI ziSya saMyama-sAdhanA meM satarka aura yogya haiM, kintu sabase utkRSTa karaNI karane vAlA dhannA muni hai, vahI mujhe atyadhika priya hai|" dhannA-muni ke viSaya meM Aja hI hama gAte haiM dhannA muni dhana mAnava bhava pAyo / bAra ikkIse jala mAMhi dhoI, te anna khAi jala pIyo / aiso tapa suNatA ura kaMpe, dhana dhana thAMro jIyo-dhannA muni " / bhagavAna ke ziSya dhannA muni sadA belA arthAt do dina upavAsa karate the aura do upavAsoM ke pazcAt pAraNe ke dina AyaMbila kiyA karate the| kintu AyaMbila bhI kaisA? ve jisa anna ko lAte the use ikkIsa bAra jala se dhokara tatpazcAt khAte the| pazu-pakSI bhI jisa anna ko na khA sakeM, vaise anna ko do upavAsoM ke pazcAt khAnA kyA sAdhAraNa bAta hai ? kevala bhavya AtmAe~ hI aisA kara sakatI haiN| zrI dhannA muni ne kevala nau mAha taka saMyama kA pAlana kiyaa| kintu apanI utkRSTa sAdhanA se usa alpa-samaya meM hI unhoMne sarvArthasiddhi prApta kara lii| to baMdhuo, zrI dhanAmuni kA udAharaNa dene se merA Azaya yahI batAnA hai ki saccA saMta kabhI AhAra ke sarasa, nIrasa yA kama-jyAdA hone kI paravAha nahIM krtaa| vaha jaisA bhI mila jAya use nispRha bhAva se grahaNa karatA hai| dhyAna kevala isa bAta kA rakhatA hai ki AhAra sadoSa na ho, pUrNatayA nirdoSa ho| nirdoSa bhikSA hI vaha zarIra ko detA hai tAki zarIra calatA rahe aura sAdhanA meM kisI prakAra kI bAdhA na pdd'e| For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhukarI saMta kabIra ne bhI kahA hai kabirA kAyA kUtarI, karata bhajana meM bhaMga / tAko Tukar3A DAri ke, bhajana karo umaMga // kabIra ne zarIra ko atyanta tiraskRta karate hue use kutiyA kI upamA / dI hai aura kahA hai ki yaha bhajana meM bAdhA DAlatI hai ataH roTI kA Tukar3A DAla do tAki yaha cupacApa baiTha jAya aura hama nizcita hokara bhagavAna kA bhajana kara skeN| dohe ke zabdoM meM koI rasa, alaMkAra yA U~ce zabda nahIM haiM, kintu usake andara bhAva bar3e U~ce haiM / zarIra ko kutiyA ko upamA denA yaha jAhira karatA hai ki sAdhaka yA bhakta ko apane zarIra ke prati tanika bhI moha-mamatva nahIM hotaa| jahA~ sAdhAraNa vyakti zarIra ko puSTa banAne meM aura indriyoM ko tapta karane meM hI apane jIvana ke uddezya ko pUrNa huA samajhate haiM tathA inhIM kAryoM ke liye jIvana bhara parizrama karate haiM, vahA~ sAdhaka isa zarIra ko tudhcha mAnatA hai tathA isake bhojana mAMgane ke kAraNa jhajhalAtA huA ise kutte kI upamA detA hai| usake lie jIvana kA uddezya bhagavat prApti yA samasta karmoM se mukta ho jAnA hotA hai / acchA-acchA pahanAkara zarIra ko sajAnA aura pauSTika padArtha khA-khAkara ime puSTa karanA nhiiN| isIliye isake bhojana mAMgane para vaha krodhita hotA hai aura usa samaya ko nirarthaka gayA huA samajhatA hai| rAmAyaNa ke racayitA saMta tulasIdAsa jI bhI kahate haiM magana bhaye tulasI rAmA prabhu guNa gAya ke| koI khAve laDDU per3A, dUdha dahI maMgAya ke, sAdhu khAve rUkhA-sUkhA raMga meM raMgAya ke // tulasIdAsa jI kA kathana hai ki saccA bhakta to bhagavAna ke guNa-gAna karake hI magana ho jAtA hai| usakI bhUkha Atmika hotI hai, zArIrika bhUkha ko vaha mahatva nahIM detaa| gahastha to dUdha-dahI, laDDU-per3e aura anya nAnA prakAra ke svAdiSTa padArtha banavAkara yA maMgAkara khAte haiM / kintu sAdhu to rUkhA-sUkhA jo bhI mila jAya. use hI grahaNa kara letA hai / bhakti ke raMga se raMge hue hone ke kAraNa use mojya-padArthoM ke svAda kA patA hI nahIM calatA / For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga 24 agara koI sAdhu bhI gRhastha ke samAna bhojya-padArthoM meM ruci rakhatA hai to vaha saccA sAdhu nahIM kahalA sktaa| abhI maiMne Apako batAyA thA ki bhikSA lAte samaya mukhya rUpa se byAlIsa doSoM ke na lagane kA pUrNa dhyAna sAdhu ko rakhanA cAhiye / byAlIsa meM se solaha doSa to gRhastha kI ora se lagate haiM, solaha sAdhu kI ora se tathA dasa doSa donoM milakara lagAte haiM / isa prakAra kula byAlIsa doSa hote haiM, jinakA dhyAna rakhanA sAdhu ke liye anivArya hai| kahane kA abhiprAya yahI hai ki ina samasta doSoM ko bacAne para jo bhI rUkhAsUkhA yA nIrasa AhAra mila jAya, vahI sAdhu ko pUrNa saMtoSa aura samatA pUrvaka grahaNa karanA cAhiye / hamAre bujurga kahate haiM "kabhI to ghI ghaNA, kabhI muTThI bhara canA aura kabhI vo bhI manA / " sAdhu ko ye saba anubhava hote hI rahate haiM / Apa jaise zrImaMtoM ke yahA~ cAturmAsa kAla meM AhAra ke liye jAne para svAdiSTa padArtha prApta hote haiM, para jaba vihAra karate hue choTe-choTe gA~voM meM ThaharanA par3atA hai to kabhI eka roTI, AdhI roTI yA vaha bhI nahIM milatI / kahIM makkI yA bAjarI kI roTI mila gaI to zAka nahIM milatA aura zAka mila gayA to roTI prApta nahIM hotii| jina kSetroM meM varSA kAphI hotI hai, vahA~ to varSAkAla meM kaI phAke bhI ho jAte haiN| kintu hameM aise avasaroM para bhI bar3e Ananda aura saMtoSa kA anubhava hotA hai| kabhI khAnA na milA to kyA? zarIra calA to jAtA nahIM, ulaTe AtmA majabUta banatI hai ! to AhAra kA zubhA-zubha phala bhAvanAoM para nirbhara hotA hai| agara muni gRddhatApUrvaka AhAra le tathA sadoSa AhAra lekara Ae to zAstroM meM batAyA gayA hai ki vaha apane karmoM ke baMdhanoM ko nivir3a arthAt majabUta banA letA hai, aura kevala zarIra ko bhAr3A dene kA vicAra rakhate hue nirAsakta bhAva se nirdoSa AhAra lAtA hai to usase anekAneka karmoM kI nirjarA hotI hai / isIliye 'eSaNAsamiti' ko saMvara meM liyA gayA hai| yadyapi bhikSA ke liye jAnA bar3A kaThina hotA hai / agara Apa logoM se abhI eka dina bhI hamAre samAna bhikSA lAkara khAne ke liye kaha diyA jAya to Apa apanI heThI samajheMge tathA ise bar3I bhArI mAna-hAni kA kAraNa maaneNge| kintu bar3ebar3e rAjA-mahArAjA, cakravartI athavA karor3apati bhI jaba dIkSita ho jAte haiM to unheM bhikSA ke liye jAnA par3atA hai| Aja bhI yahI bAta hai / prAyaH loga avazya kaha dete haiM ki kamAyA nahIM jAtA yA parivAra kA pAlana-poSaNa nahIM kiyA jAtA to akarmaNya For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhukarI vyakti sAdhu bana jAyA karate haiM / kintu jAnakArI karane para unheM sahaja hI mAlUma par3a sakatA hai ki Aja bhI adhikatara saMta ucca gharAne ke, ucca vicAroM ke aura samRddhizAlI kuloM ke dIpaka haiM jo ki apane dhana ko Thokara mArakara aura svajanoM ke moha ko chor3akara muni banate haiM / na ve parivAra ke Agraha kI, unake A~suoM kI aura aMta meM unheM nAnA prakAra ke parISaha diye jAne kI bhI paravAha karate haiN| lAkha prayatna karane va rokane para bhI una para car3hA huA vairAgya kA raMga nahIM utaratA aura ve dIkSita hokara Atma-kalyANa karate haiN| dhyAna meM rakhane kI bAta hai ki jo vyakti gRhasthAvasthA meM akarmaNya hotA hai, vaha kAyara saMyama grahaNa karake bhI kyA kara sakatA hai ? saMyama kA mArga phaloM kA nahIM, kAMToM kA hai / isa para kamajora aura kAyara kadApi nahIM cala sakate / gRhasthAvasthA meM kitanA bhI kaSTa kyoM na ho, vaha saMyamapatha ke kaSToM kI tulanA nahIM kara sktaa| isalie aisA vicAra karanA aura kahanA ki akarmaNya vyakti sAdhu banate haiM, sarAsara galata hai / sAdhu banane para hI isa bAta kA anubhava ho sakatA hai ki saMyama ke mArga kI kaThoratA meM gRhasthAvasthA kA kaSTa sauvA~ hissA bhI nahIM hai / dUsare, sAdhu banane ke liye dhanI honA yA nirdhana honA koI mahatva nahIM rkhtaa| mahatva kevala virakti kA hai / jisakA mana jitanA adhika saMsAra se virakta hai vahI sabase adhika dhanavAna hotA hai aura vahI sAdhu banane ke kAbila hotA hai| sAdhu saMsAra meM sabase amIra vyakti hotA hai| sAMsArika dhana-vaibhava kitanA bhI adhika kyoM na ho, vaha anitya hotA hai, isa deha ke sAtha hI chUTa jAne vAlA hotA hai aura usakI eka sImA hotI hai| kintu sAdhu ke pAsa jo Atmika guNa, jJAna, darzana evaM cAritra hote haiM tathA saMtoSa eva zAMti rUpI dhana hotA hai, vaha isa loka meM bhI kabhI samApta nahIM hotA tathA paraloka meM bhI akSaya sukha ke rUpa meM badala jAtA hai| AzA hai Apa samajha gae hoMge ki munivRtti sahaja nahIM hai, jise koI bhI akarmaNya vyakti svIkAra karake Ananda se apane jIvana-yApana kA sAdhana banA le| zrI uttarAdhyayana ke unnIsaveM adhyayana meM batAyA gayA hai javA lohamayA ceva, cAveyavvA sudukkarA / jahA bhuyAhi tariu, dukkaraM rynnaayro| jahA tulAe toleu, dukkaro mandarogirI / arthAt-munivRtti moma ke dAMtoM se lohe ke cane cabAnA hai yA bhujAoM se For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga athAha sAgara ko tairakara pAra karanA hai athavA girirAja sumeru ko karatala para dhara kara tolanA hai| . vastutaH yaha vRtti aiso karanI hI hai, jisa para manuSya ke dhairya, sAhasa, sahanazIlatA, saMyama, zAMti, santoSa evaM dRr3hatA kI parakha hotI hai| cokhe sone ke samAna khare aura vIra vyakti hI isa para pUre utarate haiM / kAyara vyakti prathama to ise grahaNa kara hI nahIM sakate aura kadAcit grahaNa kara leM to usa para cala nahIM sakate, mArga meM hI bhraSTa ho jAte haiM / isaliye isa vRtti ko sarala aura Anandamaya kahanA nirA ajJAna hai / aisA kahane vAle vyakti kI bAtoM kA uttara yahI hai ki unase kahA jAya-"agara sAdhuvRtti atyanta sarala aura Anandamaya hai to tuma bhI isa jIvana ko apanAkara isakA anubhava kara lo|" maiM samajhatA hUM ki aisA kahate hI unakI samasta uchala-kUda baMda ho jAyagI aura bhaviSya meM aisA pralApa karane kA ve sarvathA tyAga kara deNge| ___ to baMdhuo, hamArA AjakA mukhya viSaya to 'eSaNAsamiti' hai / jisakA artha hai zuddha AhAra kI gaveSaNA karanA / nirdoSa AhAra lAnA saMvara kA eka bheda hai jo karmoM kI nirjarA karatA hai / pratyeka saMta cAhe vaha nirdhana kula se AyA ho yA dhanI kula meM se, samAna hai aura samAna bhAva se pratyeka ko nirdoSa AhAra kI khoja karake use lAnA cAhiye tathA nirAsakta bhAva se binA usakI sarasatA yA nIrasatA para dhyAna diye kevala zarIra ko khurAka denA hai, isa bAta ko dhyAna meM rakhate hue use grahaNa karanA caahiye| bhikSAcarI nirjarA kA kAraNa tabhI banatI hai jaba mAnApamAna kA khayAla kiye binA jahA~ jaisA AhAra mile use sAdhu lekara Ae aura samatA va saMtoSapUrvaka grahaNa kre| svAmI rAmadAsa jI eka bar3e bhArI saMta hue haiN| unakA eka ziSya eka bAra kisI gRhastha ke yahA~ bhikSA lene gayA / gRhastha ne AhAra to nahIM diyA kintu badale meM bahuta-sI gAliyA~ diiN| ziSya ne gAliyA~ zAMti se suna lIM aura eka kapar3e meM kaI gAMTheM lagAkara use jholI meM DAla liyaa| apane sthAna para jaba vaha lauTA to bhikSA guru ko dikhAnI cAhiye ataH usane kapar3e meM ba~dhI huI gAMThe gurujI ko batA diiN| gurujI ne cakita hokara pUchA-"yaha kyA hai ?" ziSya ne batAyA ki gurudeva ! Aja gAliyoM kI hI bhikSA milI hai, ataH le AyA huuN| gurujI apane ziSya kI samatA para atyanta prasanna hue aura use batAyA ki sAdhu kA yahI dharma hai ki pratyeka sthiti meM vaha zAnti aura sahiSNutA rakhe / For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhukarI 27 pUjyapAda zrI trilokaRSi bhI mahArAja jI jaba prathama bAra ghor3anadI padhAre aura bhikSA ke liye gaye to eka gRhastha ne pahale to tiraskArapUrvaka kaha diyA"yahAM kucha nahIM hai|" kintu jaba mahArAjazrI zAMtipUrvaka dasa-pAMca kadama Age bar3ha gae to punaH bulAkara kahA- "dekho ! ghara meM kucha ho to le lo|" gurudeva ne cupacApa jo milA le liyaa| na to unhoMne dubArA lauTane meM krodha yA anicchA pradarzita kI aura na hI gRhastha se pUchA ki pahale Apane kyoM inakAra kiyA thA ? isI prakAra rAga-dveSa rahita hokara AhAra lAne aura rAga-dveSa rahita hokara sevana karane se hI karmoM kI nirjarA hotI hai tathA eSaNAsamiti kA pAlana hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveko mukti-sAdhanam dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! zAstrakAroM ne saMvara ke sattAvana bheda batAye haiN| unameM se tIsarA bheda eSaNAsamiti hai / kala isa para saMkSipta vivecana kiyA gayA thA ki nivRtti-mArga para calane vAle saMta mahAtmA ko zarIra calAne ke liye AhAra-jala lenA par3atA hai, kintu vaha AhAra kisa prakAra lAye aura kisa prakAra use grahaNa kare tAki vaha saMvara ke rUpa meM Akara karmoM ke Ane meM bA~dha kA kAma kara sake / Aja saMvara kA cauthA bheda jo ki cauthI samiti bhI hai, usakA varNana kiyA jAtA hai| cauthI samiti hai--'AyANabhaMDamattanikSepaNA-samiti / ' 'AyANa' yAnI grahaNa karanA, 'bhaMDa matta' yAnI upakaraNa, cIja-vastu, aura 'nikSepaNA' se abhiprAya hai rakhanA / isa prakAra koI bhI pAtrAdi upakaraNa vivekapUrvaka uThAnA aura vivekapUrvaka hI rakhanA, cauthI samiti kahalAtI hai / bhagavAna ne kahA hai ki vivekapUrvaka cIjoM ko uThAnA aura rakhanA bhI saMvara hai / jo aisA nahIM karatA arthAt cIjoM ko sAvadhAnI se uThAtA aura rakhatA nahIM vaha saMvara kA adhikArI nahIM banatA, ulaTe Azrava kA adhikArI bana jAtA hai| Azrava kA artha hai-karmoM kA AnA yA karmoM kA bNdhnaa| isake bhI bIsa bheda yA kAraNa haiM aura atima bheda hai 'suI kuzAgre ajayaNA tUM leveM ajayaNA sU deve / ' arthAt-suI aura kuza ke agrabhAga jitanA tinakA bhI agara sAdhaka asAvadhAnI se uThAe aura asAvadhAnI se rakhe to usake karmoM kA baMdhana hotA hai| arthAt 28 For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveko mukti-sAdhanam raha karmoM kA Agamana hotA hai / saMvara isase ulaTA hai yAnI suI aura kuza kA agrabhAga bhI agara sAvadhAnI se uThAe aura sAvadhAnI se rakhe to karmoM kA Agamana rukatA hai / to sAvadhAnI se vastu uThAnA aura sAvadhAnI se rakhanA jahA~ saMvara kahalAtA hai, vahA~ vyAvahArika jIvana meM sabhyatA aura ziSTatA kA dyotaka bhI hotA hai / apane se bar3e vyaktiyoM ko agara koI vastu denI hai to use vahIM se pheMkakara denA yA unake pAsa le jAkara jora se paTakanA asabhyatA mAlUma detI hai / aviveka ke kAraNa aisA kiyA jAtA hai, kintu sAdhaka aisA karake saMvara kA ArAdhana nahIM kara sakatA ulaTe Azrava kA sAmAna juTAtA hai / isa prakAra saMvara aura Azrava meM bahuta thor3A pharka hai / tulA para cIja taulate. samaya tanika-sA bhAga bhI palar3e para jyAdA ho jAtA hai, vahI jhuka jAtA hai, nala ko bhI Apa jarA-sA idhara karate haiM to pAnI Ane lagatA hai aura jarA-sA udhara karate haiM to pAnI kA bahanA ruka jAtA hai / yahI hAla saMvara aura Azrava kA hai / vastu sAvadhAnI se uThAkara rakhI to karmoM kA Agamana baMda aura asAvadhAnI se uThAkara rakha dI to karmoM kA Agamana ho jAtA hai arthAt karma ba~dha jAte haiM / pApa aura puNya meM kevala bhAvanAoM kA bheda adhika hotA hai / mana para saMyama rakhate hue kriyAe~ kI jAyeM to puNya aura asaMyama ke sAtha kArya karane para pApa kA bhAgI bananA par3atA hai / ataH saccA sAdhaka vahI hai jo pUrNa sabhyatA aura ziSTatApUrvaka kArya karatA hai tathA apane upayoga meM Ane vAlI samasta vastuoM ko bar3I sAvadhAnI se uThAtA hai, dharatA hai tathA idhara-udhara bikharI huI na chor3akara vyavasthita rUpa se ucita sthAna para rakhatA hai / aisA na karane para sAdhu ko kabhI-kabhI bar3I parezAnI kA sAmanA karanA par3atA hai / eka udAharaNa se yaha samajhAyA jA sakatA hai| eka saMta bar3e jJAnavAna aura cAritra ke dhanI the kintu unakA ziSya avinIta thA / saMta samaya-samaya para use zikSA dete the para vaha unheM na karake manamAnI kiyA karatA thA / eka bAra donoM vihAra karake kisI choTe se grAma meM pahu~ce, jahA~ ine-gine ghara hI the / usa dina kA vihAra kAphI lambA ho gayA thA ataH guru-ziSya donoM kisI makAna kI khoja karake vahA~ rAtri ko vizrAma karane ke uddezya se pahuMca gae / gurujI ne kahA - "vatsa, andara jAkara apane vastra evaM pAtra Adi sAvadhAnI se rakha do / " For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAge para ziSya kucha to thakA huA thA, dUsare lAparavAha bhI thA ataH usane vastra Adi to jaise-taise rakha diye para pAtroM kI jholI. ko asAvadhAnI se kisI UMce sthAna para jaldI se rakhane hI lagA thA ki jholI pAtra sameta lur3haka gaI aura nIce jamIna para gira pdd'ii| saMta kASTa ke pAtra rakhate haiM jo halake hone ke kAraNa kAphI kamajora bhI hote haiM, ata: jholI ke lur3hakakara gira jAne se ve sabhI pAtra phUTa ge| ziSya kucha kSaNa bhauMcakkA-sA khar3A rahA aura phira gurujI ke pAsa jAkara bolA- "gurujI jholI gira par3I ataH pAtra to saba phUTa gae, aba bhikSA kisameM lAU~ / " . gurujI sunakara bar3e asamaMjasa meM par3e aura bole - "maiM tumase bAra-bAra kahatA thA ki sabhI vastueM evaM pAtra ityAdi sAvadhAnI se rakhA kro| kintu tumane merI sIkha nahIM mAnI / aba kyA kiyA jA sakatA hai ? isa choTe se gAMva meM to pAtra upalabdha ho nahIM sakate, ataH kala jaba hama zahara meM pahu~ceMge, pAtroM kI talAza karake tabhI bhikSA lA skeNge|" ziSya mana mArakara raha gyaa| vaise bhI vihAra karake AyA thA ataH bhUkhA thA para usa dina use upavAsa karanA pdd'aa| kintu isa ghaTanA se use bhaviSya ke liye sIkha mila gaI aura usane asAvadhAnIpUrvaka kAma na karane ke liye sadA ke liye kAna pakar3a liye| isIliye zAstroM meM sAdhu ke liye atyanta sAvadhAnIpUrvaka apane bhaMDopakaraNa uThAne aura rakhane kA vidhAna kiyA gayA hai aura use cauthI samiti "AyANabhaMDamattanikSepaNA-samiti' nAma diyA hai| pratyeka sAdhaka ko saMvara-dharma kI ArAdhanA ke nAte evaM sabhyatA ke nAte bhI isakA pUrNatayA pAlana karanA cAhiye / ___ aba hama saMvara ke pAMcaveM bheda aura pAMcavI samiti para Ate haiN| pAMcavIM samiti hai-"uccAra-pAsavaNa-jala-khela-saMghayaNa-pariThAvaNiyAsamiti / " zarIra AhAra grahaNa karatA hai aura usakA rasa jaba vaha le letA hai to vyartha kI vastu ko mala-mUtrAdi ke rUpa meM bAhara pheMkatA hai| sAdhubhASA meM use eriSThApanA athavA paraThanA kahate haiM / agara isa viSaya meM dhyAna na rakhA jAya to kabhI-kabhI bhArI vivAda uTha khar3A hotA hai / mAna lIjiye, agara Apako thUkanA hai to pahale Apako dekhanA cAhiye ki khir3akI aura jharokhe se thUkane para kisI rAha calate vyakti para to vaha nahIM giratA hai / asAvadhAnI rakhane para agara kisI vyakti ke zarIra para gaMdagI girI to lar3AI-jhagar3e aura mAra-pITa taka kI naubata A sakatI hai| For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveko mukti-sAdhanam sAdhu ko to sAdhAraNa vyaktiyoM kI apekSA bhI adhika dhyAna rakhane kI AvazyakatA hai| use khyAla rakhanA cAhiye ki paraThane ke sthAna para bhI koI jIva-jaMtu athavA kIr3I-makor3e ke bila Adi na hoM anyathA aneka jIvoM kI hiMsA hone kI saMbhAvanA rahatI hai / sAdhu ke liye to kahA gayA hai ki rAtri ko jisa sthAna para vaha paraThane jAya, usa sthAna ko dina rahate hI bhalI-bhAMti dekha-parakha lenA cAhiye / kyoMki rAtri ke samaya usa sthAna ko ThIka taraha se nahIM dekhA jA sakatA / mere kahane kA abhiprAya yaha nahIM hai ki kevala sAdhu ko hI ina bAtoM kA dhyAna rakhanA cAhiye, zrAvaka ko nahIM / dhyAna to pratyeka vyakti ko rakhanA Avazyaka hai kintu sAdhu mahAvratoM kA dhArI hotA hai ata: use sUkSma-se-sUkSma jIva kI hiMsA se bhI apane Apako bacAnA Avazyaka hai aura yaha saba viveka para AdhArita hai| jo sAdhaka vivekI hogA vaha apane pratyeka kArya ko pUrNa sAvadhAnI evaM yatanA pUrvaka kregaa| cAhe zrAvaka ho yA sAdhu ho, jJAnI ho yA dhyAnI ho, vaha apane jIvana ko UMcAI kI tathA zreSThatA kI ora tabhI le jA sakegA, jabaki apanI pratyeka kriyA aura AcaraNa meM viveka rkhegaa| imAre cehare para do A~kheM haiM kintu agara antar meM viveka-rUpI A~kha nahIM hai to ye UparI donoM A~kheM hote hue bhI hama aMdhe ke samAna ho sAbita hoNge| eka gujarAtI kavi ne viveka kA mahattva batAte hue eka bhajana meM likhA hai viveka vinA dharma nahiM pAme, binA viveka samakita nava jAme / viveka binA mana rahe TAMcU, eka vavA binA saghalU kAMcU / __ kahA hai-viveka ke abhAva meM dharma kI prApti nahIM ho sakatI tathA samyaktva yAnI zraddhA bhI kabhI dRr3ha nahIM hotii| hama upadeza dete haiM aura Apa sunate haiM / kintu vItarAga kI yaha vANI kisake gale se utaregI ? yAnI kauna ise apane jIvana meM vyavahRta karegA ? vahI, jisameM viveka hogaa| avivekI vyakti to isa kAna se suna legA aura usa kAna se nikAla degaa| kabIra jI ne bhI kahA hai samajhA samajhA eka hai, anasamajhA saba eka / samajhA soI jAniye, jAke hRdaya viveka / For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga vastutaH jisake hRdaya meM viveka hotA hai vahI vastu tattva ko samajha sakatA hai aura par3he hue, sune hue yA sIkhe hue jJAna kA sadupayoga kara sakatA hai / kintu jo vivekahIna hotA hai vaha usI jJAna ko prathama to upayoga meM lAtA hI nahIM aura lAnA cAhatA hai to apane ajJAna aura mithyAtva ke kAraNa usakA durupayoga kara letA hai / 32 kavi ne bhI kahA hai ki viveka ke abhAva meM mana kaccA rahatA hai / jo vivekI hotA hai vaha svayaM to apanI sampUrNa kriyAe~ vivekapUrvaka karatA hI hai, auroM ko bhI kSaNamAtra meM parakha letA hai / kahA jAtA hai ki eka bAra eka sevAbhAvI sajjana kisI saMsthA kA nirmANa karane ke liye candA lene nikale / ghUmate-ghAmate ve eka mandira ke samIpa pahuMca gaye / vahA~ ekatrita janasamUha meM unhoMne apanA uddezya prakaTa kiyA / pariNAmasvarUpa kisI dhanI vyakti ne dasa hajAra rupaye caMde meM likhAe aura yaha dekhakara eka ati nirdhana vRddhA ne, jisake zarIra para vastra bhI pUre nahIM the, kevala gadgad hRdaya se unheM cAra paise sevA kArya karane vAlI saMsthA ke nimitta meM diye aura vahA~ se calI gaI / sajjana vyakti ne usI samaya cAra paise dene vAlI vRddhA kA nAma apanI lisTa meM Upara likha liyA aura usake nIce dasa hajAra rupaye dene vAle vyakti kA nAma likhA / pAsa meM khar3e hue kaI vyaktiyoM ne yaha dekhA to bola par3e - "vAha sAhaba Apane cAra paise dene vAlI bur3hiyA kA nAma pahale likha liyA aura dasa hajAra dene vAle hamAre seThajI kA nAma usake nIce likhA hai, aisA kyoM ?" sajjana vyakti ne muskarAte hue uttara diyA - "bhAiyo ! seThajI ne dasa hajAra rupaye jo caMde meM diye haiM, ye unake liye koI bar3I bAta nahIM haiM, ve cAheM to sahaja hI dasa hajAra aura de sakate haiM, dUsare ye rupaye unhoMne dAna dAtA ke rUpa meM apanA nAma chapavAne aura yaza prApti kI icchA se diye haiM / kintu usa vRddhA ne jo ki calI gaI hai, dekara apanA nAma karanA nahIM cAhA hai aura ye cAra paise usake liye bar3e mahatva ke haiM / vaha dina bhara meM cAra paise hI kamAtI hai, ataH zAyada inake liye use Aja bhUkhA bhI rahanA par3a jAye / phira Apa hI batAiye kisakA paisA adhika mahattva kA hai ? seThajI kA yA usa vRddhA kA ?" loga yaha bAta sunakara cupa raha gae aura sajjana vyakti ke nyAya evaM vivekapUrNa vicAroM kI mana-hI-mana dAda dene lage / aise hote haiM vivekI puruSa ke vicAra / vaha vyakti ke manobhAvoM ko aura For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveko mukti-sAdhanam unake kAryoM ko viveka kI tulA para taulakara saccI parakha kara lete Age kahA hai buddhi thor3I ne bahu bharaDe, viNa samajhyAM moTAnA veNa bharaDe / samajhyA binA kema kaheze sAMcU ? eka vavA binA saghalU kAMcU / jisake pAsa buddhi kama hotI hai vaha bakavAsa adhika karatA hai tathA binA samajhe hI bar3oM kI bAtoM meM mIna-mekha nikAlatA hai aura unheM anupayukta sAbita karane kI koziza karatA hai / usakI jihvA sadA kaiMcI ke samAna calatI hai aura use priya-apriya, ucita aura anucita vacana kahane kA bhAna nahIM rahatA / pariNAma yaha hotA ki koI bhI vyakti usakI bAtoM para vizvAsa nahIM karatA aura unheM mahatva nahIM detaa| spaSTa hai ki vyakti ko kama aura viveka pUrNa bolanA cAhiye / use samajha lenA cAhiye ki adhika bolanA hI buddhimAnI kA lakSaNa nahIM hai / ulaTe buddhimAnI kA lakSaNa to kama aura vivekapUrvaka bolanA hotA hai / eka pAzcAtya vidvAna ne kahA hai -- "Silence is one art of conversation" arthAt - mauna bAtacIta kI mahAna kalA hai / kabIra jI ne apanA vicAra vyakta kiyA hai - 33 / kavi ne bolI eka amola hai, jo koI bole jAni / hiye tarAjU taula ke, taba mukha bAhara Ani // kitanI sundara bAta hai ! bolI vAstava meM eka durlabha vastu hai para kevala usake lie, jo bolanA jAnatA ho / Apa vicAra kareMge, bolanA to sabhI jAnate haiM yaha kaunasI bAta huI ? para aisA nahIM hai| bolanA saba jAnate haiM yaha satya hai. para vahI bolI uttama hotI hai jo auroM ko priya ho aura lAbhakArI ho / jisa bAta kA koI lAbha na nikale, aisI vyartha kI aura besira-paira kI hA~kane ko bolI kahanA bolI kA anAdara karanA hai / hRdaya kI tarAjU kyA hai ? viveka / viveka kI tarAjU para tolakara hI manuSya ko apane vicAra jabAna se bAhara lAnA cAhiye / jo vyakti aisA nahIM karatA, vaha khAlI ghar3e ke samAna nirarthaka hI zabda karatA rahatA hai, aisA mAnanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga vacanoM kA bar3A mahatva hotA hai aura ve usake artha ke liye jimmedAra hote haiM / isa jimmedArI ko samajha lenA hI vivekI puruSa kA kArya hai| Age kahA gayA hai "lohavANiyo jima A par3Ayo, jeNe hIrA tajI loho vaahyo| vorAe jema nADu khAMcyU, eka vavA binA saghalU kAMcU / rAjapraznIya sUtra meM varNana AyA hai ki kezIsvAmI mahArAja ne pradezI rAjA ko AtmA ke viSaya meM bahuta kucha samajhAyA aura use grahaNa karane kI preraNA dI / kintu rAjA ne uttara diyA- "mahArAja ! jo mere dAdA, paradAdA se calA AyA hai, use kaise chor3a dUM?" - yaha sunane para svAmI jI ne kahA- "lagatA hai ki tuma lohavANiye ke sAthI ho|" rAjA ne jijJAsA pUrvaka prazna kiyA--"lohavANiyA kauna thA aura usakA yaha nAma kaise par3A ?" kezIsvAmI ne taba dRSTAnta diyA kucha vyApArI dhana kamAne ke irAde se sAtha-sAtha paradeza jA rahe the / saMyogavaza mArga meM unheM aisA sthAna milA jahA~ lohe kI khAna thii| vyApAriyoM ne socA calo muphta meM lohA mila rahA hai to yahI le leN| phalasvarUpa unhoMne eka-eka gaTharI meM lohe ke Tukar3e bA~dha liye aura Age bar3ha cle| calate-calate jaba ve aura kucha dUra pahu~ca gae to unheM tAMbe kI khAna dikhAI dii| vyApAriyoM ne vicAra kiyA-lohe kI apekSA to tAMbe kI kImata adhika hotI hai / ata: sabane lohA pheMka diyA aura apanI gaTharI tA~be se bhara lI / kintu eka vyApArI unameM aisA thA jisane lohA nahIM pheMkA aura use hI liye rhaa| anya vyApAriyoM ne kahA- "bhAI ! lohA pheMka do aura tAMbA le lo, yaha lohe se jyAdA kImatI hai|" / para vaha vyApArI bolA- "vAha itanI dUra se to vajana uThAkara lAyA hU~, aba kaise ise pheMka duuN|" usake na mAnane para vyApArI saba Age bar3ha gye| bhAgya se ve aise mArga para cala par3e the ki usa rAste para khAne hI khAneM A rahI thiiN| kAphI dUra calane ke For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveko mukti-sAdhanam bAda unhoMne dekhA ki aba eka cAMdI kI khAna AI hai| vyApArI bar3e khuza hue aura sabane avilamba tAMbA pheMkakara cA~dI kI gaThariyAM bA~dha liiN| kintu vaha lohavANiyA apanI jida para hI ar3A rahA ki itanI dUra se lAI huI vastu aba kyoM pheNkuu| vyApAriyoM kA kyA bigar3atA thA, ve saba aura Age cale / jaba kAphI mIla cala cuke to unhoMne Azcarya se dekhA ki Age sone kI khAna hai| jahA~ cAroM ora sonA bikharA par3A hai| sabhI vyApAriyoM kI prasannatA kA pAra hI na rahA / unhoMne cA~dI ko bhI chor3a diyA aura sone ko gaThariyoM meM bA~dha liyA / vAstava meM hI sone ko chor3akara cA~dI kauna rakhatA ? usa lohavANiye se bhI sabane yahA~ bahuta kahA ki aba taka lohe kA vajana tumane uThAyA to koI bAta nhiiN| para aba to sonA bA~dha lo, hama saba mAlAmAla ho jAyeMge / kintu vaha to lakIra kA phakIra thA, jo dhuna meM A gaI use chor3A hI nahIM aura usa lohe kI gaTharI ko liye hue hI cala pdd'aa| sAthI becAre kyA karate ? ve bhI usakI nAsamajhI para duHkha karate hue usake pIche cala diye| sabhI vyApArI aba sone kI khAna se bahuta dUra A gye| mIloM cala cuke the| para unheM nahIM mAlUma thA ki isa bAra unake bhAgya kA sitArA bar3I bulaMdI para hai / isaliye jyoMhI unakI dRSTi eka ora gaI, dekhA ki Age jagamagAte hue hIre hI hIre bikhare hue haiN| sabhI kI A~kheM phaTI kI phaTI raha gii| dekhate kyA haiM ki yahA~ to hIroM kI khAna hai| saba vyApAriyoM ne hAtha jor3akara bhagavAna ko bAra-bAra praNAma kiyA aura apAra prasannatA pUrvaka hIroM kI bar3I-bar3I poTaliyAM bAMdha liiN| isa bAra unhoMne lohavANiyA ko bahuta jora dekara kahA-"mUrkharAja ! mUrkhatA kI bhI hada hotI hai / isa samaya to tumhAre sAmane ye hIre hI hIre par3e haiN| kambakhta lohe ko phaMkakara aba to hIre sameTa lo| lohA le jAkara kyA karoge ? eka hIre ke mUlya meM hI isase aneka gunA lohA A jaaegaa| jaldI pheMko ise aura hIre smetto| hama tumhAre hitaciMtaka haiM, saba sAtha Ae haiM, ataH sabhI kA bhAgya khula jAe yaha cAhate haiN| kintu lohavANiyA bhI baniyA thaa| kutte kI pUMcha pakar3I so pakar3I hI / vaha Tasa se masa nahIM huA aura bolA-"aba maMjila ke samIpa pahuMcakara bhI For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga apanI jabAna se phira sakatA hU~ kyA ? maiM to bhagavAna ke samajhAne para bhI apanI itanI dUra se mehanata karake lAI huI vastu ko nahIM chor3a sakatA / tuma logoM ko so kro| maiM tumheM manA nahIM karatA ? phira mujhe kyoM tuma loga parezAna kara rahe ho ?" vyApArI becAre kyA karate ? usakI mUrkhatA ko kosate hue aura usakI viveka rahita buddhi para tarasa khAte hue Age bar3ha gaye / isIliye pA~cavIM samiti meM atyanta viveka pUrvaka pariSThApanA ke liye bhagavAna ne Adeza diyA hai / pUrNa viveka rakhane para hI isakA pAlana ho sakatA hai tathA sAdhaka saMvara ke patha para agrasara ho sakatA hai / For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 | dhobIr3A, tU dhoje mananUM dhotiyo re ! dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! mokSamArga para agrasara karane vAle saMvara ke sattAvana bheda haiM, jinameM se prathama pA~ca para hama vicAra kara cuke haiN| Aja chaThe bheda manogupti ko lenA hai / manogupti kA artha hai azubha vyavahAroM se mana ko haTAnA tathA zubha vyavahAroM meM mana ko lagAnA / zrI uttarAdhyayana sUtra ke caubIsaveM adhyAya meM bhI diyA gayA hai saMrambhasamArambhe, Arambhe ya taheva ya / maNaM pavattamANaM tu, niyattajja jayaM jaI // saMraMbha, samAraMbha aura AraMbha, ye tIna prakriyAe~ haiM, inameM pravRtta hote hue mana para vijaya prApta karane vAlA hI saccA sAdhaka hotA hai / pApa-kriyAe~ karane kA vicAra karanA hI manogupti ke liye ghAtaka hai / kyoMki azubha vicAra mana meM Ate hI AtmA ko pApoM se kasane laga jAte haiM / to azubha vicAroM meM pravRtta hone vAle mana ko yatanApUrvaka kAbU meM rakhatA huA jo sAdhaka mokSamArga kI ora bar3he, vahI sAdhu hai / kahA bhI hai- 'mokSamArge yatate iti yatiH / ' arthAt - jo mokSamArga ke liye prayatna kare, vaha yati hai / jijJAsA hotI hai ki mokSamArga meM pravRtti kaba hogI ? uttara yahI diyA jA sakatA hai ki jaba jJAna, darzana, cAritra aura tapa hogA / aura ye cAroM usI sAdhaka ke pAsa ho sakate haiM, jo pApoM meM pravRtta hone vAle mana ko kAbU meM rakhatA hai, pApapUrNa kriyAoM se nivRtta hotA hai tathA zubha kAryoM meM pravRtti karatA hai / - mana atyanta caMcala hotA hai / isa viSaya meM zrI uttarAdhyayana sUtra meM kezIsvAmI aura gautamasvAmI kA saMvAda diyA gayA hai jisameM praznottara haiM / jisa 37 For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga samaya unakA vArtAlApa huA, donoM ke pA~casau-pA~casau ziSya tathA darzaka janasamUha bhI upasthita thaa| gautamasvAmI zrI kezIsvAmI ke samIpa padhAre tathA kezIsvAmI ne atyanta sneha pUrvaka AsanAdi se unakA sammAna kiyaa| hameM bhI isI prakAra kA AdarapUrNa vyavahAra sabase karanA cAhiye / kintu hotA kucha aura hI hai| saba socate haiM hama dUsare haiM aura ve dUsare / tathA saMyogavaza agara kabhI aise vyaktiyoM kA milana ho bhI jAtA hai to vahA~ tamAzabIna pahale hI Akara ikaTThe ho jAte haiM ki Aja yahA~ vAda-vivAda hogA aura hameM tamAzA dekhane ko milegaa| para yaha kevala vahIM hotA hai, jahA~ ajJAna hotA hai| jJAniyoM ke sammelana meM aisA kadApi nahIM hotaa| kisI kavi ne kahA bhI hai jJAnI se jJAnI mile, kare jJAna kI bAta / mUrakha se mUrakha mile, thApA, mukkI lAta // artha spaSTa hai ki jaba eka jJAnI dUsare se milatA hai to AdhyAtmika carcA karatA hai tathA jIvana ko unnata banAne ke viSayoM para bhI vicAra karatA hai| kintu agara eka mUrkha dUsare mUrkha se milatA hai to donoM bAta kA bataMgar3a banAte hue lar3anA prArambha kara dete haiM aura thappar3a, ghasoM tathA lAtoM se bAteM karate haiN| to kezIsvAmI aura gautamasvAmI donoM hI jJAnI puruSa aura sacce santa the, ataH unameM pAramArthika praznottara hue| zrI kezIsvAmI ne gautama svAmI se pUchA ayaM sAhasio bhImo, duTThasso paridhAvaI / jaMsi goyamA ArUDho, kahaM teNa na hIrasi // arthAt-he gautama ! yaha ghor3A bar3A sAhasI aura bhayaMkara hai, jisa para tuma car3he ho / atyanta caMcala hone ke kAraNa yaha idhara-udhara daur3atA hai| kyA tuma isase parAjita to nahIM ho rahe ho? baMdhuo Apa samajha gaye hoMge ki yahA~ para 'ghor3A' zabda kA prayoga mana ke liye kiyA gayA hai / ghor3A bhI caMcala hotA hai aura mana bhI, ataH mana ke sthAna para ghor3A zabda diyA gayA hai| , to kezIsvAmI ke prazna kA uttara gautamasvAmI dete haiM padhAvaMtaM nigiNhAmi, suyarassIsamAhiyaM ! na me gacchai ummaggaM, maggaM ca paDivajjaI / / For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3A, tU dho mana dhotiyo re ! 36 yAnI - yaha ghor3A bar3I tejI se daur3a rahA hai kintu use khIMcakara pakar3atA hUM / maiM ghor3e ke kabje meM nahIM hU~ apitu vaha mere kabje meM hai / gautamasvAmI sundara prazna kA uttara bhI bar3e sundara DhaMga se dete haiM / ve ghor3e ke udAharaNa se hI apane mana ke viSaya meM kaha dete haiM ki merA mana yadyapi apanI caMcalatA ke kAraNa indriyoM ke viSayoM kI ora unmukha hotA hai, kintu maiM samyak jJAna rUpI lagAma se ise punaH apanI AtmA kI ora khIMca letA hUM ataH yaha apanI icchAnusAra idhara-udhara nahIM jA pAtA / baMdhuo, kezIsvAmI ne prazna kiyA aura gautamasvAmI ne uttara diyA kintu vaha praznottara sAdhAraNa janatA kI samajha meM kaise AtA ? janatA prazna aura uttara meM bhI 'ghor3a' zabda se kyA samajhatI ata: phira se prazna kiyA gayA Ase ya ii ke vutte, kesI goyamamabbavI / ke simevaM iNamabbavI // buvaMtaM tu goyamo gAthA meM pUchA gayA hai - he gautama ! jisa ghor3e para tuma baiThe ho vaha kauna-sA hai ? unmArga kyA hai ? tuma aura hama to yaha samajha gaye kintu janatA kyA samajhegI ? isa prakAra pUche jAne para gautamasvAmI ne uttara diyA maNo sAhasio bhomo, duTThasso paridhAvaI / taM sammaM tu nigiNhAmi, dhammasikkhAi kaMthagaM // gautamasvAmI kahate haiM -- he pUjya ! Apa pUcha rahe haiM ki vaha ghor3A kauna-sA hai ? usakA jabAva yaha hai ki vaha ghor3A mana hai / mana rUpI yaha duSTa azva atyanta sAhasI, bhayaMkara evaM capala hai / apanI capalatA ke kAraNa yaha idhara-udhara arthAt indriyoM ke viSaya kI ora daur3ane lagatA hai kintu maiM ise dharma- zikSA rUpI lagAma se punaH khIMcakara vaza meM kara letA hU~ / vastutaH mana bar3A caMcala hai aura yaha kabhI bhI eka sthAna para sthira nahIM rahatA / agara ise zubha vicAroM aura zubha kriyAoM kI ora na lagAyA jAya to cUMki yaha kSaNa bhara ke liye bhI khAlI nahIM rahatA ataH azubha pravRttiyoM kI ora bar3ha jAtA hai / sAtha hI yaha indriyoM ko kisI eka pApa meM pravRtta karake bhI cupa nahIM baiThatA / unheM eka ke bAda dUsarA, dUsare ke bAda tIsarA aura isI prakAra zanaiH-zanaiH sabhI pApoM kI ora bar3hA detA hai / eka ke pIche aneka kahA jAtA hai ki eka bAra rAjA bhoja kusaMgati ke kAraNa madyapAna kI ora For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga AkarSita ho gaye / unake hitacintaka kAlidAsa ne jaba yaha dekhA to unake hoza ur3a ge| unhoMne vicAra kiyA-- 'chidra SvanA bahulIbhavanti / ' yAnI eka surAkha jisa prakAra hajAroM surAkha paidA kara detA hai, usIprakAra eka durguNa bhI anekoM durguNoM ko janma detA hai / ataH agara mahArAja ko abhI hI saceta na kiyA gayA to ve isa eka durguNa ke sAtha-sAtha anya anekoM durguNa bhI apanA leMge aura isa vizAla sAmrAjya ko saMbhAlanA unake liye kaThina ho jaaegaa| isI kAraNa kAlidAsa ne hara-hAlata meM rAjA ko madyapAna kI ora se virakta karane kA nizcaya kiyA aura usake liye eka dina vaha bhikSuka kA veza banAkara tathA aisI gudar3I or3hakara rAjyasabhA meM AyA, jisameM aneka chidra the / jaba kAlidAsa ne rAja-darabAra meM praveza kiyA, usa samaya rAjA bhoja apane maMtriyoM, sAmaMtoM va senApatiyoM se ghire hue baiThe the / bhikSuka ko dekhakara ve cakita hue aura upahAsa sahita bole- "vAha ! bhikSurAja tumhArI yaha kathar3I to bar3I ajIba hai| itanI jIrNa aura sahasroM chedoM vAlI gudar3I or3hakara tuma rAjasabhA meM kaise darzana dene A gae ?' bhikSaka ne haMsakara uttara diyA-"mahArAja ! yaha kathar3I nahIM hai| yaha to machaliyA~ pakar3ane kA jAla hai / ise dekhakara Apa samajhe nhiiN|" "machaliyA~ pakar3ane kA jAla hai ? kyA tuma machaliyA~ pakar3A karate ho ?" rAjA ne AzcaryapUrvaka puuchaa| "hAM, machaliyA~ pakar3atA huuN| nahIM pakar3a to phira khAUM kyA ?" "kyA tuma machaliyA~ khAte bhI ho ?" rAjA ne bhikSa kI bAta kATakara bIca meM hI pUcha liyaa| "jI hAM, hujUra ! machaliyA~ khAtA huuN| kyoMki maiM zarAba pItA hU~ / zarAba pIne vAle ko mAMsa bhI to caahiye|" rAjA bhoja Azcarya se abhibhUta-se ho gaye / bole - "tuma zarAba pIte ho, mAMsa khAte ho, kyA yahI bhikSu kA kartavya hai|" "para mahArAja ! maiM vezyAoM ke sAtha rahatA hU~, vahA~ to binA mAMsa-madirA ke kucha Ananda hI nahIM aataa|" "oha ! bhikSu hokara bhI vezyAgamana ? mAMsa evaM madirA kA prayoga ? tuma For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhobIr3A, tU dhoje mananU dhotiyo re ! 41 kaise bhikSu ho ? aura ina sabake liye Akhira tumhAre pAsa dhana AtA kahA~ se hai ?" rAjA Azcarya meM DUbA huA thA / "dhana prApta karanA kaunasI bar3I bAta hai mahArAja ? maiM dina ko juA khelakara paisA banA letA hU~ aura rAta ko corI karake dhana lAtA huuN| phira Apa hI batAiye, dhana kI kyA kamI raha sakatI hai mere pAsa ? " rAjA kI AMkheM mAre Azcarya ke phaTI kI phaTI raha gaIM, ve socane lage'eka bhikSuka ke jIvana kA itanA patana ? usake jIvana meM madyapAna, mAMsabhakSaNa, vezyAgamana, cauryakarma evaM juA khelanA bhI / kaise ye sAre ke sAre durguNa isake jIvana meM A gaye / ' ve kucha bola hI na sake, vicAroM meM DUbe rahe / itane meM hI bhikSuka unakA Azaya samajha kara bolA 1 "mahArAja ! isameM Azcarya kI kyA bAta hai ? jaba jIvana meM eka burAI A jAtI hai to anya burAiyAM bhI eka-eka karake AtI rahatI haiM / maiMne sarvaprathama madyapAna karanA prArambha kiyA thA para dhIre-dhIre aba ye sAre doSa mujhameM A gaye haiM aura lAkha prayatna karane para bhI maiM aba inheM nahIM chor3a sakatA !" bhikSuka ne gambhIratApUrvaka uttara diyA / bAta hathaur3e kI coTa ke mAno mere sAmane eka bar3A rAjA avAk baiThA thA / use bhikSuka kI eka - eka samAna mahasUsa ho rahI thI / use lagA ki isa bhikSuka ne bhArI rahasya ughAr3a diyA hai tathA mujhe jIvana kA sarvotkRSTa upadeza sunAkara sajaga kiyA hai / vaha socane lagA- " maiMne bhI to madyapAna prArambha kiyA hai, to kyA dhIre-dhIre mujhameM bhI ye saba durguNa Ane vAle haiM ! oha, kyA dazA hotI merI ? acchA huA isa bhikSu ne mujhe samaya para saceta kara diyA, anyathA maiM na jAne patana ke gaDhDhe meM kitane nIce taka calA jAtA / mana hI mana rAjA ne bhikSuka ko dhanyavAda diyA aura usI kSaNa se madirA kI ora dRSTipAta karane kA bhI tyAga kara diyA / kahane kA abhiprAya yahI hai ki agara mana ko niyaMtraNa meM na rakhA jAya to vaha eka durguNa kI ora bar3hane para aneka durguNoM ko apanI ora khIMca letA hai tathA jIvana ko burAiyoM kA ghara banA detA hai / samayasundara jI nAmaka eka saMta ne mana ke Apa bar3e anubhavI aura purAne kavi the, ataH Apake alaMkAra bar3e sundara DhaMga se diye gaye haiM / bhajana kI lAineM isa prakAra haiM viSaya meM eka bhajana likhA hai / bhajana meM upamA aura upameya For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga dhobIr3A! tU dhoje mananU dhotiyo re ! rakhe rAkha to maila lagA rahe, eNo re mele jaga melo kayo re ? dhoIne kara ujjvala udAra re ....."dhobIr3A. ... padya meM kahA gayA hai--"he Atman ! he dhobI !! tU isa mana rUpI vastra athavA dhotI ko dho DAla / " jisa prakAra dhobI kapar3A dhokara usakA maila chur3A detA hai, usI prakAra AtmA ko bhI mana rUpI kapar3e ko dhone kI preraNA dI hai| Age kahA hai - isa manarUpI kapar3e para tanika bhI maila lagA huA mata rahane denA / kyoMki isI maila ne sArI duniyA ko mailI banA diyA hai| ataH isa manarUpI vastra ko aba udAratApUrvaka pUrNatayA sApha kara de, ujjvala kara de| __ kapar3A jaba sApha ho jAtA hai arthAt usakA maila dhula jAtA hai to vaha ujjvala aura halkA ho jAtA hai / isI prakAra jaba pApa rUpI maila AtmA se chUTa jAegA, usase alaga ho jAegA to AtmA zuddha aura halkI ho jaaegii| kahA bhI hai appo viya paramappo, kammavimmukko ya hoi phuDaM / AtmA jaba karma-mala se mukta ho jAtA hai to vaha paramAtmA bana jAtA hai / isaliye kavi kA kahanA hai ki 'he AtmA rUpI dhobI ! tU mana rUpI isa vastra ko dhokara sApha tathA zuddha kara de / ' Age kahA gayA hai mithyAte karI ne mana mailU thay re, pApo nA lAgyA the dAsa re| kAlU tha! che viSaya kaSAya thI se, doSo thI uThe che durvAsa re .. dhobIr3A tU ..." isa padya meM kahA gayA hai ki manarUpI yaha vastra mailA kyoM huA ? isaliye ki mithyAtva ke kAraNa isane sacce ko jhUThA aura jhUThe ko saccA mAna liyA hai| arthAt jo saccA padArtha hai use jhUThA aura saMsAra ke jhUThe padArthoM ko saccA mAna liyA hai / isI jhUThepana ke kAraNa yaha mana mailA ho cukA hai| ___isa mana rUpI kapar3e para aThAraha prakAra ke pApoM ke dAga lage haiM / jhUTha, krodha, kapaTa, IrSyA, dveSa, kaSAya, garva Adi ke bar3e cikane dhabbe isa para lage hue haiM aura isI se yaha kAlA ho cukA hai / bhagavatI sUtra meM raMgoM ke viSaya meM batAyA gayA hai ki For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhobIr3A, tU dhoje mana dhotiyo re ! kaunasA raMga zubha hotA hai aura kaunasA azubha / raMga pAMca hote haiN| kAlA, nIlA, lAla, sapheda aura pIlA / inameM se kAle raMga ko azubha aura sapheda ko zubha mAnA gayA hai| to kaSAyarUpI raMgoM se mana rUpI kapar3A mailA ho gayA hai tathA pApa rUpI doSoM kI isameM se durgaMdha A rahI hai| mana ke mailepana aura durgadhi ko duniyA ke vyakti bhI acchA nahIM mAnate tathA pAramArthika uddezya bhI koI siddha nahIM hotaa| isIliye merA bAra-bAra Agraha hai ki he Atmana ! tU apane mana rUpI vastra para car3he hue kaSAyoM ke kAle raMga ko dho le tathA isase pApoM kI uThatI huI durgandha ko miTA DAla / Age kahA gayA hai rAga ne dvaSe e raMgela cha re, nirmalatA thaI che saghalI nAza re| dAdhA ke aneka durbodha nAre, e cIvara mAM TevonI cIkAza re....."dhobIr3A......" rAga aura dveSa ke kAle raMga se yaha mana aisA raMga gayA hai ki isakI samasta nirmalatA naSTa ho gaI hai| sAtha hI isameM ajJAna ke aneka dAga bhI lage hue haiN| itanA hI nahIM, kuTevoM kI bar3I burI Adata ke kAraNa isameM cikanApana yAnI cIkaTapanA bhI bahuta A gayA hai, ata: ise khUba mehanata aura prayatnapUrvaka dhokara zuddha bnaa| zrI uttarAdhyayana sUtra ke battIsaveM adhyAya meM bhagavAna ne pharamAyA hai"rAgo ya doso viya kamma bIyaM, kammaM ca mohappabhavaM vayanti / kammaM ca jAImaraNassa mUlaM, dukkhaM ca jAImaraNaM vayaMti / / -rAga aura dvaSa ye do karma ke bIja haiN| karma moha se utpanna hotA hai| karma hI janma-maraNa kA mUla hai aura janma-maraNa hI vastutaH duHkha hai| vastutaH kisI cIja ke sAtha prema karanA aura kisI se dveSa rakhanA, ye donoM hI karmabandhana karane vAle karmabIja haiN| jisa prakAra zubha bIja se zubha anna aura azubha bIja se azubha vastu utpanna hotI hai, usI prakAra zubha karmoM se zubha phala aura azubha karmoM se azubha phala kI prApti hotI hai| rAga-dveSa azubha bIja haiM / ataH For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga inase zubha phala kI prApti saMbhava bhI kaise ho sakatI hai ? inase to janma aura maraNa rUpI pariNAma hI sAmane AtA hai| inakA mUla karma haiN| azubha karmoM ke kAraNa hI jIva ko punaH punaH janma-maraNa karane par3ate haiN| isa saMsAra meM janma aura maraNa ke samAna anya koI duHkha nahIM hai| adhyAtmapremI kavivara zrI daulatarAma jI ne apanI chahaDhAlA nAmaka pustaka kI pahalI DhAla meM kahA hai jananI udara basyo nava mAsa, aMga sakuca teM pAI zrAsa / nikasata je dukha pAye ghora, tinako kahata na Ave ora / isa prakAra saMsAra meM janma lete samaya jIva ko ghora duHkha uThAnA par3atA hai aura marate samaya to usase bhI anantagunA kaSTa bhoganA par3atA hai| para ina duHkhoM kA kAraNa karma hI hote haiM jo jIva ko punaH punaH ina kaSToM ko bhogane ke liye bAdhya karate haiM / isIlae jJAnI puruSa mana ko nirmala rakhane ke lie bAra-bAra preraNA dete haiM tAki mana kI azuddhatA ke kAraNa karmoM kA baMdhana na ho| __marAThI bhASA meM saMta tukArAma jI kahate haiM --- . nAhIM nirmala jIvana, kAya karIla sAbaNA / taise citta zuddha nAhI, tethe bodha karIla kAhI ? vRkSa na dharI puSpa phala, kAya karIla vasaMtakAla ? padya kA bhAvArtha hai - jaba pAnI svaccha nahIM hotA to vastra para sAbuna ragar3ane se kyA lAbha ho sakegA? jJAtAdharmakathA sUtra meM varNana AtA hai ki khUna se sanA huA vastra khUna se hI dhoyA jAya to vaha kadApi sApha nahIM hogaa| yahI bAta tukArAma jI ne kahI hai ki jaba taka jIvana zuddha nahIM hogA aura mana meM kaluSatA rahegI taba taka upadeza rUpI sAbuna kA kyA asara hogA ? kucha bhI nahIM / jisa prakAra cikane ghar3e para pAnI DAlane se vaha nirarthaka baha jAtA hai, isI prakAra mana ke rAga-dveSa se malina rahane para bodha diyA huA bhI nirarthaka calA jAtA hai| eka udAharaNa bhI diyA gayA hai ki-mAna lo vasaMta Rtu AtI hai aura vaha sampUrNa pRthvI ko harI-bharI kara detI hai| pratyeka vanaspati puSpa aura phala For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhobIr3A, tU dhoje mana dhotiyo re ! pradAna karatI hai| kintu kaira kA jhAr3a jaisA hotA hai, vaisA hI banA rahatA hai| usa para vasaMta Rtu kA koI asara nahIM hotaa| aisI sthiti meM vasaMta kyA kara sakatA hai ? ____kahane kA abhiprAya yahI hai ki hameM mana ko zuddha karanA cAhiye tathA rAga aura dvaSa ko chor3anA cAhiye / rAga-dvoSa ke kAraNa hI saMsAra meM kalaha hote haiM / Apa ke ghara meM Apa cAra bhAI haiM / cAroM ke saMtAna hai| kintu Apa apane putra ko dekhakara prasanna hote haiM, use khilAte haiM, pyAra karate haiM tathA bAjAra se miThAI, khilaune Adi lekara Ate haiN| para apane bhAI ke putra se dveSa rakhate haiM, use sAdhAraNa-sI bAta para phaTakAra dete haiM aura gAliyA~ dete haiM, to usakA pariNAma kyA hogA? yahI ki ApakA bhAI Apase lar3egA aura apane hisse kA dhana lekara Apase alaga ho jaaegaa| . isIliye baMdhuo, hameM rAga-dveSa ko apane mana se haTAkara sAMsArika padArthoM para rahI huI Asakti ko jIta lenA hai| krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye cAroM mana ko malina banAne vAle doSa haiM / jo bhavya prANI inheM jIta letA hai, usakA mana hI zuddha aura svaccha banatA hai| __ kahate haiM ki eka bAra rAmakRSNa paramahaMsa ne svAmI vivekAnanda se kahA-- "maiM tumheM aSTasiddhi pradAna karanA cAhatA huuN| kyoMki tumheM abhI jIvana meM bar3ebar3e kArya karane haiM, ataH inase bahuta sahAyatA mila skegii| bolo, lenA cAhate ho inheM ?" kucha kSaNa gaMbhIratApUrvaka vicAra karane ke pazcAt vivekAnanda jI ne pUchA"mahAtman ! kyA inase mujhe Izvara kI prApti ho jAegI ?" "nahIM, Izvara kI prApti to inase nahIM ho skegii|" paramahaMsa ne uttara diyaa| ___ yaha sunakara vivekAnanda jI virakta hokara bole-"jina siddhiyoM se mujhe Izvara-lAbha na hokara kevala sAMsArika yaza prApta ho, unheM lekara maiM kyA karU gA ? mujhe inakI phira koI AvazyakatA mahasUsa nahIM hotii|" vAstava meM vahI prApti zreSTha hotI hai jisake dvArA AtmA karma-bhAra se halakI hotI huI paramAtmapada ko prApta hotI hai| isaliye mahApuruSa mana kI zuddhi kA hI prayatna karate haiM / ve kevala yahI saMkalpa rakhate haiM ki 'no uccAvayaM maNaM niyaMchijjA / ' For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga yAnI kaisI bhI vikaTa paristhitiyAM kyoM na sAmane AeM', mana ko UMcAnIcA, arthAt DAMvADola nahIM hone denA cAhiye / ___ jaba taka hamArA mana malina bhAvanAoM se bharA rahatA hai, pratyeka kaSAya tejI se apanA kArya karatA hai / tuccha ghaTanA bhI krodha kA saMcAra kara detI hai, tanika se dhana kI prApti hote hI garva kI lahareM uThane lagatI haiM, parAI unnati se IrSyA kI Aga sulaga uThatI hai aura kubera kA khajAnA pAkara bhI lobha kA udara nahIM bhrtaa| ataH ina sabase mukta honA hI kalyANa kA mArga hai, jisa para sAdhaka ko agrasara honA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 cokha tUM karaje manano cIra re ! dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! saMvara ke sattAvana bhedoM meM se chaThA bheda 'manogupti' hai, jisa para kala vicAra kiyA gayA thA / azubha vicAroM kA tyAga aura zubha vicAroM kA grahaNa karanA hI manogupti hai / mana ke kSetra meM jaisA bIja boyA jAtA hai, usI ke anusAra phala prApta hotA hai / hama dekhate haiM ki kisAna khetoM meM maTara kA eka bIja DAlatA hai / usa choTe se bIja se maTara kA paudhA aMkurita hotA hai aura paudhe meM se saikar3oM phaliyA~ lagatI haiM / una phaliyoM meM se eka-eka phalI meM se kaI-kaI dAne maTara ke nikalate haiM / isI prakAra hamAre mana kI eka choTI sI zubha yA azubha bhAvanA apane hajAroM zubha yA azubha phala paidA kara detI hai / hamAre zAstra batAte haiM ki jIva eka samaya ke sUkSma se sUkSma bhAga meM hI anantAnanta karma paramANuoM kA baMdha kara letA hai / kintu agara mana kI bhAvanA zubha huI to anantAnanta zubha paramANuoM kA baMdha hogA aura bhAvanA azubha huI to anantAnanta azubha karma - paramANu AtmA se cipaTa jAe~ge / azubha karma - paramANu jyoM-jyoM baMdhate jAte haiM, mana kI malinatA bhI bar3hatI jAtI hai aura mana kI malinatA ke bar3hate jAne se AtmA kA ananta saMsAra bar3hatA jAtA hai / isaliye mana meM zubha vicAroM kI utpatti ho aura azubha vicAroM se utpanna huI malinatA dUra ho, yahI sAdhaka kA prayatna hotA hai / isa viSaya meM kala maiMne kavivara svAmI zrI samayasundara jI ke eka bhajana kI kucha kar3iyA~ usake sAmane rakhI thIM, jinameM kavi ne mana ko vastra aura AtmA ko dhobI kI upamA dete hue kahA hai 47 For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pA~cavA bhArga "are dhobI ! tU apane mana ke vastra ko, mana kI dhotI ko svaccha dho DAla / usameM tanika bhI maila mata rahane de / kyoMki vaha maila sArI duniyA ko mailA banA rahA hai / mana ke maile hone kA kAraNa kavi ne batAyA hai - mithyAtva ke kAraNa mana mailA huA hai aura aThAraha doSoM kI isase durgandha nikala rahI hai / kaSAyoM ke kAle dhabbe bhI isa para jagaha-jagaha lage haiM ataH isakI sampUrNa nirmalatA naSTa ho gaI hai / pariNAma yaha huA ki jina vacanoM ke bodha-rUpI sAbuna kA isa para koI asara nahIM hotA hai ataH tU isa mana rUpI dhotI ko dhokara pUrNa svaccha banA / " Age isake liye upAya bhI batAyA hai 48 jina zAsana sarovara che zobhatuM re, samakitanI samo tenI pAla re / dAna, zIla, tapa, bhAvanA re, cAra e dvAra che vizAla re..... 1 bar3A tU dhaje mananUM dhotiyo re // mana ko nirmala banAne kA kitanA sundara tarIkA batAyA gayA hai ? kahate haiMapane maile mana ko tU jina- zAsana rUpI sarovara para le cala / yaha sarovara jina-vacana rUpI nirmala jala se bharA huA atyanta zobhAyamAna ho rahA hai / isakI pAla zraddhA 'yA samyaktva se bA~dhI gaI hai / vicAra uThatA hai ki isa sarovara kI pahacAna kaise kI jAya aura isa taka kaise pahuMcA jAya ? usakA bhI upAya kavi ne batAyA hai ki dAna, zIla, tapa aura bhAvanA, ye cAra aise vizAla dvAra haiM, jinameM praveza karake tU isa sarovara para pahuMca sakatA hai / aba dekhiye, jina zAsana rUpI sarovara ke viSaya meM Age kyA kahA gayA hai temA jhIle che munivara haMsalA re, pIye che nirmala japa-tapa nIraM re / zama, dama, kSamAnI zilA Upare re, cokhU tU karaje mananUM cIra re...dhobiidd'aa| kitane sundara bhAva haiM ? kahA hai-- isa jina zAsana rUpI sarovara meM munirAja rUpI haMsa kallola kara rahe haiM, ramaNa kara rahe haiM / haMsoM kA kArya kyA hotA hai ? motI uThA lenA aura kaMkara chor3a denA / isI prakAra muni rUpI haMsa bhI yahA~ para sAra-sAra grahaNa karate haiM aura asAra tatva ko chor3a rahe haiM / apane ciMtana aura manana se ye sahI For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cokhU karaje mana no cIra re ! 46 tatva kI jAnakArI kara lete haiN| kahA bhI hai-'mananAt muniH / ' jo manana karate haiM vahI sacce muni haiN| Age kahA hai-haMsarUpI muni japa aura tapa rUpa nirmala jala kA pAna kara rahe haiM / hama apane zarIra kI tRSA miTAne ke liye jala kA prayoga karate haiN| muni bhI karate haiM, kintu zarIra kI tRSA miTAne ke sAtha-sAtha ve AtmA kI tRSA zAMta karane kA bhI prayatna karate haiM aura usake liye japa-tapa rUpI nirmala jala kA pAna karate haiN| vaha japa-tapa bhI kaisA ? jisake badale meM kucha bhI prApti kI kAmanA nahIM hotI / sAMsArika vaibhava to ve nahIM hI cAhate para devapada aura indrapada kI prApti kI bhI icchA nahIM rakhate / dazavakAlika sUtra ke navameM adhyAya meM tapasyA ke bAre meM kahA gayA hai ki tapa Atma-kalyANa ke liye karo / dhana, saMtati, svarga yA indrapada bhI prApta karane kI AkAMkSA mata rakho / ye saba sAMsArika baMdhana haiN| indra bana jAeMge, taba bhI maranA par3egA / dUsare, svarga meM rahakara to AtmakalyANa ke liye kucha bhI nahIM kara skoge| ___ tAmalI nAma ke eka tApasa the| ve ghora tapasvI the| unake jIvanakAla meM nIce ke eka loka ke indra kA AyuSya pUrA ho gayA aura vahA~ ke devatAoM ne apane jJAna se dekhA ko pAyA ki tAmralipti nagara ke tAmalI nAmaka tApasa apane yahA~ indra banane kI yogyatA rakhate haiN| ve saba milakara tAmalI tApasa ke pAsa gae aura bole-'Apa hamAre indra banane kI sAmarthya rakhate haiM ataH kRpA karake hamArI prArthanA svIkAra kreN| Apako adhika kucha bhI nahIM karanA hai, kevala itanA hI kahanA hai ki merI karanI kA phala ho to mujhe isa loka kA indrapada mile / itanA kaha dene mAtra se hI Apa hamAre indra bana jAeMge aura hama dhanya hoNge|" kintu tAmalI tApasa unakI prArthanA asvIkAra karate hue bole-"maiMne kisI bhI phala kI kAmanA se tapasyA nahIM kI hai / merI karanI kA phala to mujhe milegA hI, para agara maiM aisI bhAvanA karUMgA to mujhe utanA hI mila kara raha jaaegaa| adhika milegA hI nhiiN| ataH maiM koI icchA pragaTa nahIM karatA, merI tapasyA ke anusAra jo kucha bhI milanA hogA, mila jaaegaa|" isa prakAra tAmalI tApasa ne koI niyANA nahIM kiyA ataH ve Upara ke loka meM IzAnendra bane / Azaya yahI hai ki agara vyakti zuddha bhAvanA se tapAdika uttama karanI karatA hai to usakA phala svayaM hI use mila jAtA hai| mAMgane kI AvazyakatA For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga nahIM rahatI / aura mA~gane se athavA kAmanA karane se ki mere amuka tyAga yA tapa kA amuka phala mile to vaha sImita ho jAtA hai| ___ to padya meM batAyA hai ki isa jinazAsana rUpI nirmala sarovara meM muni rUpI haMsa krIr3A kara rahe haiM / kavi kA Azaya yahI hai ki agara vyakti apanI AtmA kA utthAna karanA cAhatA hai to use saMtoM kI zaraNa meM jAnA cAhiye / saMgati kA jIvana para bar3A bhArI asara par3atA hai / kusaMgati karane se mana ko sadA hAni uThAnI par3atI hai aura susaMgati se lAbha hotA hai / isaliye mUoM kI saMgati na karake manuSya ko sadA sajjanoM kI saMgati karanA cAhiye / sonI jI se pUcho! eka bAra eka sunAra kAphI rakama liye hue kisI eka gA~va se dUsare gA~va ko jA rahA thaa| mArga meM use eka murkha jATa mila gayA / sunAra ne socA calo isakA sAtha acchA ho gayA / rAstA sugamatA se kttegaa| donoM sAtha-sAtha kucha dUra gae the ki sAmane se do vyakti UMTa para baiThe Ate dikhAI pdd'e| unakI mukhAkRti aura khUkhAratA dekhakara sunAra ko lagA ki ye kahIM DAkU na hoN| yaha sandeha hote hI vaha apane sAthI jATa se bolA- "dekha bhAI ! tere pAsa to kucha bhI dhana nahIM hai ataH tU cupacApa calA cala, kintu mere pAsa rakama hai ataH maiM sar3aka ke usa ora chipa jAtA huuN| para yAda rakhanA, merA patA unheM mata denaa| jATa ne sonI jI kI isa bAta ko svIkAra kara liyA aura sar3aka para calatA rhaa| UMTavAle vyakti pAsa A gae aura jaisA ki sunAra ne socA thA, ve DAka hI the / ataH unameM se eka ne apanI lAThI uThAkara jATa ke sira para mAranI caahii| yaha dekhakara jATa cillAyA aura bolA.-"are ! mAranA mata mere sira para ! kyoMki sira para sAphA ba~dhA hai aura usameM eka rupayA hai, kahIM vaha TUTa na jAya / " lAThI uThAne vAle vyakti ne ghur3akakara kahA-"kyA bakatA hai ?" jATa becArA bholA thA / DAkU kI ghur3akI sunakara usakI siTTI-piTTI guma ho gaI aura vaha caTa se bola uThA-"baka nahIM rahA huuN| saca kaha rahA huuN| mere sira para eka rupayA hai, para vaha kharA hai yA khoTA, yaha maiM nahIM jaantaa| sonI jI se pUcha lo, ve idhara chipe baiThe haiN|" jATa kI yaha bAta sunate hI dUsarA vyakti jAkara sonI jI ko pakar3a lAyA aura unakI pUrI rakama chIna lii| For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cokhU karaje mana no cIra re ! 51 aisA hotA hai kusaMgati yA mUoM kI saMgati kA pariNAma / aba eka susaMgati kA udAharaNa dekhiye| satsaMgati kA phala kahA jAtA hai ki eka bAra nArada jI viSNu ke pAsa gae aura bole-.-"deva ! Aja maiM Apase yaha pUchane AyA hU~ ki satsaMgati se kyA lAbha hotA hai ?' viSNu jI ne uttara diyA-"nAradajI, ApakI isa bAta kA maiM to uttara nahIM de sakatA / Apa naraka meM jAkara amuka nArakIya jIva se yaha bAta pUcha leN|" nArada socane lage- "mujhe naraka meM jAnA par3egA, para yaha jAnanA to jarUra hai|" ata: ve naraka meM gaye aura viSNu ke batAe hue jIva se unhoMne yaha bAta puuchii| para ve cakita raha gae yaha dekha kara ki unakI bAta samApta bhI nahIM ho pAI thI ki vaha jIva samApta ho gyaa| nArada jI cakita hue aura socane lage .. "viSNu bhagavAna ne kyA mujhase upahAsa kiyA thA ? aba kabhI unake pAsa jAne kA nAma nahIM luugaa|" __para unheM kahA~ caina par3a sakatI thii| thor3e dina bAda phira pahu~ca gae viSNu ke pAsa aura kahane lage-"usa bAra to Apane mujhe naraka meM bheja kara khUba banAyA para isa bAra to aba batAnA hI par3egA ki satsaMgati kA kyA phala hotA hai ?" viSNu haMsa par3e aura bole - "acchA, viMdhyAcala parvata para eka totA hai usase yaha bAta pUcha lenaa|" nArada jI bhAge hue viMdhyAcala parvata para bhI pahuMce aura tote se yaha bAta pUchane lage-para unheM bar3A Azcarya huA ki unake prazna pUchatepUchate totA bhI mara gyaa| nArada jhallAye hue vahA~ se lauTe aura phira kabhI viSNu ke pAsa na jAne kA nizcaya kiyaa| para thor3e dina bAda jaba phira nahIM rahA gayA to punaH unake pAsa pahuMca ge| isa bAra bhI viSNu ne unheM eka gAya ke bachar3e se yaha bAta pUchane ke lie bheja diyA / aura bachar3e kA bhI vahI hAla huA jo nArakIya jIva aura tote kA huA thaa| nArada jI bar3e hatAza hueM aura unhoMne pratijJA kI ki aba to viSNu ke pAsa phaTakUgA bhI nhiiN| para kucha varSa bItane para phira ve apanI pratijJA bhUlakara viSNu ke pAsa A gae aura bole-"bhagavan ! Apane mujhe bahuta bhaTakAyA hai / para isa bAra jAne binA nahIM chor3a gA ki satsaMgati se kyA hotA hai ?" viSNu taiyAra hI the, bole- "isa bAra Apako avazya hI bAta kA patA mila For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga jAegA para Apako amuka rAjya ke rAjA ke yahA~ jAnA pdd'egaa| unakA rAjakumAra Apako sahI uttara degaa|" nArada jI bar3e cakkara meM par3e para socA- eka bAra aura sahI, agara isa bAra bhI merI jijJAsA kA samAdhAna na huA to phira kabhI viSNu jI kI ora mukha karU~gA hI nahIM / yaha socakara ve sIdhe viSNu ke batAe hue rAjya kI ora cala pdd'e| unheM dera kyA lagatI thI ? tIra kI taraha sIdhe rAjamahala meM pahuMca ge| vahA~ ke rAjakumAra se unhoMne apanA prazna pUchA / rAjakumAra bolA-'satsaMgati ke lAbha ke bAre meM to jaba viSNu jI nahIM batA sake to maiM kaise batA sakatA hU~ ki saMta-darzana se kyA lAbha hotA hai ?" nArada jI ne kahA-~~"are yahI batA do bhAI ! bhAgate bhUta kI laMgoTI hI bhlii|" taba rAjakumAra ne kahA- "dekhiye ! Apa naraka meM Ae to Apake darzana karate hI merA naraka kA sArA AyuSya TUTa gayA, usake bAda viMdhyAcala parvata para maiMne tote ke rUpa meM pakSI kI yoni prApta kI thI, para vahA~ bhI Apake darzana karate hI vaha samApta ho gii| usake bAda maiMne tithaMca yoni meM bachar3e ke rUpa meM janma liyA / para mere saubhAgya se vahA~ bhI Apake darzana hue aura maiM tiryaMca yoni se mukti prApta kara manuSya-bhava meM rAjakumAra banA huuN| yaha saMta-darzana se hI huA hai| jaba saMta ke darzana se bhI itanA lAbha hotA hai to phira saMtoM kI saMgati karane se to na jAne kitanA mahAna phala milatA hogaa|" __"vAha ! acchI mahimA batAIM saMta-darzana kii|" rAjakumAra kI bAta para isa prakAra bhunabhunAte hue nArada vahAM se cala diye| baMdhuo ! yaha eka rUpaka hai kintu yathArtha meM bhI hama dekhate haiM ki agara hama kisI sajjana athavA saMta puruSa ke samIpa pahu~cate haiM to usakI saumyatA, snehasikta dRSTi evaM madhura vANI sunakara hamArA hRdaya zAMti se bhara jAtA hai tathA citta praphullita ho uThatA hai / aura agara hama unake upadezoM ko, unake diye hue bodha ko jIvana meM bhI utAra lete haiM to phira kahanA hI kyA hai, nizcaya hI hamArI AtmA nirmala banatI huI U~cAI kI ora bar3hatI hai / bhagavatI sUtra meM kahA gayA hai savaNe nANe vinANe, paccakkhANe ya saMjame / aNaNhae tave ceva, vodANe akiriyA siddhI / / For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cokhU karaje mana no cIra re ! 53 isa gAthA meM batAyA gayA hai-satsaMga se dharma-zravaNa karane ko milatA hai| dharma-zravaNa se tatvajJAna hAsila hotA hai aura tattvajJAna se vijJAna arthAt viziSTa jJAna prApta hotA hai / vijJAna se pratyAkhyAna yAnI sAMsArika padArthoM se virakti kI preraNA milatI hai / isa prakAra pratyAkhyAna se saMyama aura saMyama se anAzrava hotA hai / anAzrava se tapa evaM tapa se pUrvabaddha karmoM kA nAza ho jAtA hai| jaba pUrva-baddha karmoM kA nAza ho jAtA hai to niSkarmatA, yAnI karma rahita avasthA A jAtI hai aura karma rahita avasthA se siddhi arthAt mukti prApta hotI hai| yaha saba tabhI prApta hotA hai jaba ki prArambha meM satsaMga kiyA jAya / agara mUla meM hI bIja na DAlA jAya to icchita phala kI prApti nahIM hotii| isa prakAra jaba taka saMtoM kA samAgama na kiyA jAya taba taka na jina-vacanoM kA zravaNa hI karane ko milatA hai aura na hI samyak bodha hAsila hotA hai| phira Atma-mukti kA savAla hI kaise uTha sakatA hai| saMtoM kA samAgama eka kA aMka hai jisake hone ke pazcAt hI kramazaH biMdiyA~ lagAne para saMkhyA bar3hatI hai| agara eka na likhA jAya to na biMdiyAM lagAI jAtI haiM aura lagAne para unakA koI mUlya nahIM AMkA jA sktaa| kahane kA Azaya yahI hai ki agara vyakti saMta-munirAjoM kI saMgati karatA hai to dhIre-dhIre apanI AtmA ko muktAtmA banA sakatA hai, aura agara durbhAgya se vaha durjanoM kI saMgati meM par3a jAtA hai to navIna guNa grahaNa karane ke bajAya pUrva meM rahe hue sadguNoM kA nAza kara letA hai, yAnI byAja to kamA nahIM pAtA ulaTe mUla kI pUjI hI khokara AtmA ko patita banA letA hai / jaisA ki kahA gayA hai sujaNo vi hoi lahuo, dujjaNasaMmelaNAe doseNa / mAlA vi mollagaruyA, hodi lahU maDayasaMsichA / / -bhagavatI ArAdhanA 345 -durjana kI saMgati karane se sajjana kA mahatva bhI gira jAtA hai, jaise ki mUlyavAna mAlA murde para DAla dene se nikammI ho jAtI hai| to baMdhuo ! isIliye samayasundara munijI ne apane bhajana ke dvArA jIva ko bodha diyA hai ki jina-zAsana rUpI sarovara meM jo haMsa-rUpI muni krIr3A kara rahe haiM, unakA satsaMga karake tU bhI usa sarovara ke nirmala jala se apane mana-rUpI vastra kA maila dho ddaal| For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kavi ne AtmA ko dhobI kI upamA dI hai aura mana-rUpI dhotI ko svaccha evaM zuddha karane kA Adeza diyA hai / dhyAna dene kI bAta hai ki kavi kI nigAha se koI bhI bAta nahIM bacI hai| udAharaNasvarUpa-dhobI jaba vastra dhotA hai to unheM kisI zilA para pachAr3a kara unakA maila haTAtA hai / ataH inhoMne bhI mana rUpI vastra dhone ke liye zama, dama aura kSamA rUpI zilA batAI hai| zama arthAt zAMti dama yAnI indriya-saMyama aura kSamA se Apa paricita hI haiM / kSamA mAnava-jIvana kA eka aisA amUlya guNa hai, jisakI tulanA meM anya koI bhI guNa nahIM rakhA jA sakatA / kahA bhI hai "kSamA vazIkRterloke, kSamayA ki na sAdhyate / " kSamA saMsAra meM vazIkaraNa maMtra hai, kSamA se kyA siddha nahIM hotA ? arthAt sabhI kucha prApta hotA hai / eka choTAsA udAharaNa haisabase bar3I sajA bagadAda ke khalIphA hArU razIda bar3e dharmaparAyaNa, nyAyapriya evaM prajAvatsala puruSa the / eka bAra unakA zAhajAdA krodha se Aga-babUlA hotA huA unake pAsa AyA / __ khalIphA ne usake krodha kA kAraNa pUchA to usane uttara diyA-"Apake amuka aphasara ne mujhe bar3I gaMdI aura asahya gAlI dI hai| isakA pratikAra honA caahiye|" khalIphA ne zAMti se putra kI bAta sunI aura apane sAmane baiThe hue vajIra, senApati Adi uccapadastha vyaktiyoM se pUchA- ''Apa loga mujhe salAha dIjiye ki usa aphasara ko kyA sajA dI jAnI cAhiye ?" khalIphA kI bAta sunakara upasthita vyaktiyoM meM se kisI ne kahA- use phAMsI de denI cAhiye / kisI ne kahA-usa nIca kI jIbha khiMcavA lenI cAhiye / aura kisI ne kahA - usakA muMha kAlA karake tathA dhana-mAla jabta karake deza-nikAlA de denA caahiye| ___ khalIphA hArU razIda ne sabakI bAta sunI para unameM se koI bhI sajA usa abhiyukta ke liye unheM ucita nahIM lgii| yaha jAnakara saba hairAna raha gaye ki Akhira ina sajAoM kI apekSA bhI aura kauna-sI kar3I sajA ho sakatI hai, jo bAdazAha use denA cAhate haiM ? ve bAdazAha ke muMha se vaha sajA sunane ke liye utsuka hokara cupacApa baiThe rhe| For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cIkhU karaje mana no cIra re ! aba khalIphA ne apane zAhajAde ko saMbodhita karate hue kahA-"putra ! usa vyakti ke liye sabase bar3I sajA to merI dRSTi meM yaha hai ki tuma use kSamA kara do| kyoMki jo vyakti auroM ke sau aparAdha mApha karatA hai, khudA usake hajAra aparAdha kSamA kara detA hai / hA~, agara tuma aisA nahIM kara sakate ho aura badalA hI lenA cAhate ho to jAkara use bhI vahI gAlI de Ao, kintu yAda rakho ki phira usameM aura tumameM koI pharka nahIM rahegA / aura agara tuma usakI apekSA adhika uttejita ho gae to usase bar3e aparAdhI sAbita hooge|'' zAhajAdA pitA kI sIkha kA marma samajha gayA aura usane sacce hRdaya se apane aparAdhI ko kSamA kara diyaa| vAstava meM, kSamA jIvana kI aisI uttama bhAvanA hai jisameM zAMti, saMyama, karuNA, dayA, sneha, sahAnubhUti Adi sabhI zreSTha bhAvanAoM kA samAveza ho jAtA hai : isIliye kavi ne kSamA rUpI aDiga zilA para mana rUpI vastra ko dhokara zuddha karane kI sIkha jIva ko dI hai| Age kahA hai chAMTA uThe nahIM pApa aThAranA re, suvrata thI rAkhaje saMbhAla re / sAbU AloyaNA lagAvaNo re, Ave nahIM mAyA no sevAla re / "dhobIr3A.... kahate haiM- 'he Atman ! tU kSamA rUpI zilA para apane mana ke vastra ko dhonA, para aisI sAvadhAnI se dhonA ki aThArahoM pApoM meM se kisI bhI pApa ke chIMTe auroM para na lagane pAe~ / agara apane mana ko zuddha karate hue yaha abhimAna A gayA ki 'maiM aisA haM / ' aura dUsaroM ke liye kaha diyA ki 'vaha aisA hai / ' to yaha apanI prazaMsA tathA auroM kI niMdA hogI tathA inake kAraNa tujhe doSI bananA pdd'taa| paraniMdA dUsaroM para kIcar3a yA maila uchAlane jaisI hI hotI hai| ataH he jIva ! tU isase bacanA aura kisI para bhI pApa rUpI maila ke chIMTe mata girane denaa| eka saMskRta ke zloka meM kahA gayA hai sva-zlAghA paranindA ca kartA lokaH pade pade / parazlAghA sva nidA ca kartA ko'pi na vidyate / / --apanI prazaMsA aura dUsaroM kI niMdA karane vAle vyakti to Apako kadama For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kadama para mila jAe~ge lekina apanI niMdA aura dUsaroM kI prazaMsA karane vAle kahIM bhI nahIM milate | Azaya yahI hai ki virale vyakti hI aise hote haiM / koI bhI aisA na hotA ho, yaha to kahA nahIM jA sakatA kyoMki saMsAra meM avatArI, mahApuruSa evaM mahAtyAgI saMta aise hI hue haiM, jinhoMne apane sampUrNa karmoM kA kSaya karake mukti hAsila kI hai / agara koI bhI aisA na huA hotA to ve Atma-kalyANa kisa prakAra karate ? para hA~, hajAroM meM yA lAkhoM meM saMbhavataH koI koI hI bhavya puruSa aisA kyoMki apane avaguNoM kI niMdA aura dUsaroM ke hotA hai / bar3e tyAga aura Atma-saMyama se hI yaha vItarAgI hotA hai / guNoM kI prazaMsA karanA bar3A kaThina saMbhava ho sakatA hai / ! samayasundara jI ne isIliye kahA hai ki tU tyAga, ke dvArA para-niMdA se bacanA aura itane para bhI agara bhUla se hI AlocanA evaM prAyazcita rUpI sAbuna lagAkara isa zuddha kara lenA / bhagavAna mahAvIra ne AlocanA kA mahatva darzAte hue pharamAyA hainindiyaM gurusagAse / marovva bhAravAhI || kayapAvo vi maNUso, Aloiya hoi airega lahuo, ohariya niyama evaM pratyAkhyAna aisA ho jAya to turanta mana rUpI vastra ko punaH - samAdhimaraNa prakIrNaka, 102 arthAt jisa prakAra bhAravAhI apanA bhAra utAra kara atyanta halakApana mahasUsa karatA hai, usI prakAra doSI manuSya bhI guru ke samakSa apane pApoM kI AlocanA karake unake bhAra se halakA ho jAtA hai / vastutaH sarala evaM zuddha bhAvoM se apane pApoM kI AlocanA karane vAlA vyakti dharmaparAyaNa evaM jinavANI para vizvAsa rakhane vAle hote haiM, ve apane choTe se choTe pApa kI bhI AlocanA karate haiM / sAdhu-sAdhvI to pratidina rAtri meM aura anajAna meM hue pApoM ke liye subaha aura dinabhara meM lage pApoM kA sAyaMkAla meM prAyazcita karate haiM / isake alAvA apane guruoM ke yA bar3oM ke samakSa samaya-samaya para vigata pApoM ko pragaTa karate hue AlocanA kara lete haiM / AlocanA kisake samakSa kI jAya ? isa viSaya meM kahA gayA hai - jo zAstrajJa haiM, gaMbhIra aura hRdaya se gahare haiM unake samakSa AlocanA karanI cAhiye / AlocanA kevala sAdhu-sAdhviyoM ke liye hI nahIM, varan pratyeka vyakti ke liye Atma-kalyANakara aura Avazyaka hai / use zAstrajJa For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cokhU karaje mana no cIra re ! saMta ke samakSa AlocanA karanI cAhiye / para agara aise saMta na mileM to jJAna-dhyAna meM ramaNa karane vAlI sAdhvI ke samakSa bhI karanI ucita hai| aura agara donoM hI upalabdha na hoM to dharmaparAyaNa evaM jJAnI zrAvaka ke sAmane bhI AlocanA kI jA sakatI hai| aneka udAharaNa to hameM aise bhI milate haiM, jinameM saMtoM ne bhI zrAvakoM ke samakSa AlocanA kI hai| ratalAma ke mahAna zAstrajJa, zrAvaka amaracaMda jI pitaliyA ke Age eka saMta ne AlocanA kI thii| mahArASTra meM ahamadanagara vAle zrI kisanalAla jI mUthA bar3e gahare zAstrajJa the / maiMne bhI unase zAstroM kA kucha adhyayana kiyA thA / to aise mahAn zrAvakoM ke samakSa AlocanA kI jA sakatI hai aura zrAvaka na mile to gUDhajJAna rakhane vAlI zrAvikAoM ke sAmane bhI AlocanA karanA uttama hai / zAstroM meM to AlocanA kA itanA mahatva batAyA hai ki agara sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA, ina cAroM tIrthoM meM koI bhI aisA na mile jisake sAmane AlocanA kI jA sakatI ho to mumukSu ko ekAMta jaMgala meM jAkara AlocanA karanI cAhiye aura vahA~ taka jAne kI bhI zakti na ho to apane Thaharane ke sthAna para hI ekAnta jagaha meM jAkara svayaM apanI AtmA kI sAkSI se AlocanA karanI cAhiye ki-- 'paramaprabho, paramAtmA ! mujhase amukaamuka pApa hue haiN|' zAstra meM AlocanA karane kI vidhi isa prakAra batAI hai jaM puvvaM taM puvaM, jahANavvi jaikkama savvaM / Aloijja suvihio, kamakAlavidhi abhindaMto // -samAdhimaraNa prakIrNaka 105 yAnI zreSTha AcAra vAle puruSa ko krama aura kAla kA ullaMghana na karate hue, doSoM kI kramazaH AlocanA karanI cAhiye / jo doSa pahale lagA ho usakI AlocanA pahale aura bAda meM lage doSa kI bAda meM karanI cAhiye / - kucha vyakti kahA karate haiM ki 'bItI tAhi bisAra de' kahAvata ke anusAra jo ho cukA usake liye pazcAttApa karane se koI lAbha nahIM ulaTe usake liye pazcAttApa karanA apanI AtmA ko girAnA hai| para aisA kahanA ucita nahIM hai, jo aisA kahate haiM unakI dRSTi dUSita hotI hai aura yaha mAnanA cAhiye ki unake samakSa koI ucca lakSya nahIM hotaa| eka pazcimI vidvAna ne bhI kahA hai"Confess thy guilts and sins, thus shalt thou get light." For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga arthAt - apane doSoM aura pApoM ko prakaTa karo, isase tumheM prakAza kI prApti hogI / jo vyakti AlocanA aura pazcAttApa karake apane samaya ko nirarthaka ga~vAnA nahIM cAhatA / aura apane duSkRtyoM kI guru ke samIpa AlocanA nahIM karatA use aMta meM eka urdU kavi ke kathanAnusAra pazcAttApa karate hue kahanA par3atA hai maiM apane bada amaloM se hU~ isa kadara nAdama / ki zarama AtI hai khuda apanI zaramasArI para | -- sahara yAnI - maiM apane kadAcAra se itanA lajjita hU~ ki mujhe apanI lajjA para bhI lajjA AtI hai / sArAMza kahane kA yahI hai ki AlocanA karanA jIvana ko ucca aura pavitra banAne kI eka sarvotkRSTa kalA hai / zAstroM meM to isako dainika kartavya kA rUpa diyA gayA hai / zrI uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai prazna - aloyaNAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? uttara -- AloyaNAe NaM mAyA- niyANa-micchAdaMsaNa sallANaM mokkhamaggavidyANaM, anaMta saMsArabaMdhaNANaM uddharaNaM karei, ujjubhAvaM jaNayai, ujjubhAvapaDivanne ya NaM jIve amAI, itthIveyanapuMsakaveyaM ca na baMdhai / pubvabaddha N ca NaM nijjarei / prazna - he bhagavan ! AlocanA karane se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? uttara - guru ke samakSa AlocanA karane se mokSamArga meM vighna DAlane vAle aura ananta saMsAra kI vRddhi karane vAle mAyA, mithyAtva tathA nidAna rUpa tIna zalyoM ko jIva hRdaya se nikAla detA hai arthAt usake tInoM zalya naSTa ho jAte haiM / aura isa kAraNa usakA hRdaya sarala bana jAtA hai / jaba sarala bana jAtA hai to niSkapaTa bhI ho jAtA hai aura vaha strIveda evaM napuMsaka veda kA baMdha nahIM karatA / agara ina donoM vedoM kA pUrva meM baMdha ho cukA ho, to usakI nirjarA ho jAtI hai / to baMdhuo, prasaMga A jAne ke kAraNa tathA atyadhika mahattva kI bAta hone ke kAraNa AlocanA ke viSaya meM maiMne kAphI kucha kaha diyA hai / hamAre bhajana meM bhI kavi ne kahA hai ki AlocanA rUpI sAbuna ke dvArA manarUpI vastra ko kSamA-rUpI zilA para dhokara zuddha kara lo / para yaha dhyAna rakhanA ki mAyA rUpI kAI yA zaivAla kahIM isa vastra para na laga jAya / anyathA vaha zuddha nahIM ho sakegA / For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cokhU karaje mana no cIra re ! Age kahA hai samayasundara nI A zIkhar3I re, karaje puruSAratha nU vara kAma re / Alasa na kariye AvA kAmamAM re, pAmIza parama sukha nU dhAma re"| dhobIr3A aMta meM kavi ne yahI kahA hai ki merI isa hitazikSA para dhyAna dete hue apane puruSArtha se uttama karaNI kro| dharma kAryoM meM agara Alasa nahIM karoge to nizcaya hI tumheM ananta sukha ke dhAma mokSa kI prApti hogii| hama prAyaH dekhate haiM ki loga sAMsArika kAryoM meM to tatpara rahate haiM / khAnA, pInA, ghUmanA aura mauja-zauka ke kAryoM ko karane meM vilamba nahIM karate, kintu dharmakArya ke liye Aja kA kAma kala para, kala kA parasoM para aura isI prakAra mahInoM aura varSoM taka bhI TAlate jAte haiM / kahate haiM abhI to hamArI umra khAne-pahanane aura saMsAra ke sukhoM ko bhogane kI hai| dharmadhyAna to bur3hApe meM bhI kara leNge| bImAra hone para agara ghara vAle kaha bhI dete hai ki mahArAja, inako pacakkhANa karA do to nArAja hokara kaha baiThate haiM- "abhI hama mara rahe haiM kyA ? aisA kahane vAle yaha vicAra nahIM karate ki bur3hApe meM aura marate samaya hI kyA dharmArAdhanA kI jA sakatI hai ? aura phira yaha kauna kaha sakatA hai ki vRddhAvasthA AegI hii| jIvana kA kyA ThikAnA hai, agalA zvAsa bhI AyegA yA nahIM, isakA patA kisI ko nahIM laga sktaa| __ataH pratyeka vyakti ko jIvana kI asthiratA para vicAra karate hae isa mAnava janma rUpI svarNAvasaMra kA lAbha uThAnA cAhiye / sadgati prApta kara lenA yA mokSa hAsila kara lenA hAtha kA kaura nahIM hai jo sahaja hI uThAkara muha meM DAla liyA jAya / isake liye zarIra meM zakti rahate hue hI prayatna aura puruSArtha karanA cAhiye / sAMsArika sukhoM ke prati nirAsakta bhAva rakhate hue indriyoM para tathA mana para pUrNa saMyama rakhane vAlA vyakti hI sAdhanA ke mArga para bar3ha sakatA hai| usa mArga para gamana karane ke liye citta ko athavA mana ko pUrNa zuddha aura pavitra banAnA anivArya hai| isIliye maiMne manogupti kA mahatva batAte hue samayasundara jI mahArAja ke bhajana ke dvArA bhI kaI zreSTha bAtoM kI ora ApakA dhyAna dikhAne kA prayatna kiyA hai / agara Apa unheM grahaNa kareMge aura jIvana meM utAreMge to isa loka tathA paraloka meM sukha hAsila kara skeNge| For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma dina kaise manAyA jAya ? dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! Aja zrAvaNa zuklA pratipadA ke dina mere 74veM varSa ke janmadina ke upalakSa meM Apa logoM ne jo-jo kucha kahA, vaha ApakI zraddhA evaM sneha kA pratIka hai / kintu Apake vacana jJAna, darzana evaM cAritra kI prazaMsA ke rUpa meM hai / aise vacanoM ko sunakara agara koI vyakti unheM apanI prazaMsA ke rUpa meM samajhe to yaha usakI mahAn bhUla hai / prazaMsA kisI vyakti ke vyaktigata jIvana kI nahIM hotI, vaha kevala guNoM kI hotI hai / Apane zrI uttarAdhyayana sUtra kA navAM adhyAya par3hA hogA / usameM mithilA nagarI ke rAjA zrI nami rAjaRSi kA varNana hai / nami rAjaRSi, rAjA hone para bhI saMsAra se virakta ho jAte haiM aura dIkSita hokara saMyama kA pAlana karane kI bhAvanA prakaTa karate haiM / yaha jAnakara devatAoM ke rAjA indra svayaM unakI parIkSA lene ke liye Ate haiM ki isa kaThina evaM tyAgamaya, AdhyAtmika mArga para rAjarSi cala sakeMge yA nahIM / yadyapi AtmA meM vairAgya kI bhAvanA kA udaya hone para phira saMsAra kI samasta vastueM evaM bhoga-vilAsa ke sAdhana vyakti ko tuccha evaM asAra najara Ate haiM / ve bhalIbhAMti samajha lete haiM. - jammaM maraNeNa samaM, saMpajjai juvvaNaM jarAsahiyaM / lacchI viNAsasahiyA, iya savvaM bhaMguraM muNaha // 60 For Personal & Private Use Only - kArtikeyAnuprekSA 5 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janmadina kaise manAyA jAya ? . arthAt-janma ke sAtha maraNa, yauvana ke sAtha bur3hApA, lakSmI ke sAtha vinAza nirantara lagA huA hai / isa prakAra pratyeka vastu ko nazvara samajhanA cAhiye / - isa prakAra vairAgI saMsAra ko asAra mAnatA hai tathA isase mukta hone kA prayatna karane ke liye kaTibaddha ho jAtA hai / usa para vairAgya kA aisA raMga car3ha jAtA hai ki mRtyu kA bhaya bhI use utAra nahIM pAtA / kintu agara kisI prakAra ke duHkha, krodha yA anya prakAra ke Aveza meM Akara vyakti virakta hone kA jAmA pahana letA hai to Aveza ke samApta hone para vaha puna: apane Adarza se gira jAtA hai tathA saMyama grahaNa kara lene ke pazcAt bhI apane sAdhanA-patha se cyuta ho jAtA hai| isalie guru nAnA prakAra se vairAgyAvasthA ko prApta vyakti kI parIkSA lete haiM aura usameM kharA utarane para hI saMyama-patha para bar3hAte haiN| tAki kahIM sAdhaka pathabhraSTa na ho jAya se maimaM parinnAya mAya hu lAlaM pccaasii| -vivekI sAdhaka kahIM lAra yAnI thUka cATane vAlA na bana jAya / arthAtvaha parityakta bhogoM kI punaH kAmanA na karane lge| to aisI hI bhAvanA lekara namirAya RSi kI parIkSA lene ke liye svayaM indra Ate haiM aura unase bhAMti-bhAMti ke praznottara karate haiM / para unakA vairAgya to asalI thA, nakalI nahIM / ataH indra ke lubhAvane evaM sAMsArika bhogoM kI ora lalacAne vAle praznoM kA uttara unhoMne pakke kiramacI raMgoM meM raMge hue vastra ke sadRza mana ke sAtha diyaa| aura isa kAraNa jaba indra ko unake sacce vairAgya para pUrNa pratIti ho gaI to unhoMne rAjA kI bhUri-bhUri prazasA kI / aura kahA . "aho te nijjio koho, aho mANo parAjio / aho te nirakkiyA mAyA, aho lobho vsiiko| aho te ajjavaM sAhu, aho te sAhu maddavaM / aho te uttamA khaMti, aho te mutti uttamA / - arthAt-'he rAjan ! Apane krodha ko jIta liyA, abhimAna ko bhI parAsta kara diyaa| mAyA kA Apake hRdaya meM koI sthAna nahIM aura lobha ko to pUrNatayA Apane vaza meM kara liyA hai|' Age kahA hai-'he nami rAjaRSi ! ApakI saralatA prazaMsanIya hai, komalatA bhI sarAhanIya hai| ApakI kSamA ati uttama aura zreSTha hai tathA nirlobhatA adbhuta hai| For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAge isa prakAra indra ne unakI bahuta prazaMsA evaM sarAhanA kii| kintu indra ke dvArA apanI tArIpha sunakara bhI namirAya RSi mana meM phUle nahIM, abhimAna nahIM aayaa| kahate haiM--yaha merI tArIpha nahIM hai jJAna evaM guNoM kI hI tArIpha hai| ___isI prakAra abhI vaktAoM ne zraddhA ke aura bhAvanA ke vaza guNa-varNana kiyA hai / para merI AtmA ko to yahI samajhanA cAhiye ki yaha merI tArIpha nahIM, kevala guNoM kI tArIpha hai / jo bhI vyakti aisA samajhatA hai vaha kabhI apanI AtmA ko nIcA nahIM girAtA / kintu jo vyakti yaha vicAra karatA hai ki-'loga merI prazaMsA kara rahe haiN|' basa yahI AtmA ke patana kA kAraNa bana jAtA hai| eka choTA-sA dRSTAnta hai kIti arthAt prazaMsA, yaha saMskRtasAhitya meM strIliMgI hai| pulliga yA napuMsakaliMga nhiiN| to kIrti ko eka kanyA ke rUpa meM mAnA gayA hai| aba jaba ki kanyA dhara meM hotI hai to use kisI ko arpaNa to karanA hotA hai, ataH usake hAtha meM varamAlA dI gii| kIrti varamAlA hAtha meM liye hue apane liye upayukta vara kI khoja meM clii| use dekhakara aneka vyakti lAlAyita ho uThe ki hamAre gale meM kIrti varamAlA DAle / kintu kIti ne apanI AkAMkSA rakhane vAle kisI bhI vyakti ke gale meM mAlA nahIM DAlI aura aise saMta-mahAtmAoM ke pAsa pahu~cI jo usakI cAha kabhI bhI nahIM karate the| unake samIpa jAkara usane eka ke bAda eka mahAtmA ke gale meM varamAlA DAlanI cAhI kintu unhoMne spaSTa aura dRr3ha zabdoM meM kaha diyA- "hameM tumhArI jarUrata hI kyA hai ?" isa prakAra becArI kIti kumArI hI raha gii| kyoMki jinhoMne use cAhA unheM usane svayaM pasaMda nahIM kiyA aura jinako usane cAhA ve usakI cAha nahIM karate the| kahane kA Azaya yahI hai ki sajjana puruSa kIrti kI cAha nahIM karate aura apanI prazaMsA sunakara khuza nahIM hote / apanI prazaMsA sunakara kevala ve hI vyakti prasanna hote haiM jinameM guNoM kA abhAva hotA hai / eka pAzcAtya vidvAna senekA ne kahA hai You can tell the caractor of every man when you see how he receives Praise, For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janmadina kaise manAyA jAya ? --Apa pratyeka vyakti kA caritra batA sakate haiM, yadi Apa dekheM ki vaha apanI prazaMsA se kaisA prabhAvita hotA hai| AzA hai Apa lekhaka ke kathana kA Azaya samajha gae hoNge| vaha yahI kahanA cAhatA hai ki saccaritra evaM nispRhI vyakti apanI prazaMsA ko sunakara kabhI prasanna nahIM hotA aura usake hRdaya meM ahaMkAra kA bhAva bhI paidA nahIM hotaa| kintu jo vyakti apanI prazaMsA ko sunakara khuzI se phUle nahIM samAte tathA garva se bhara jAte haiM, unake liye samajhanA cAhiye ki vaha dhana evaM kIrti ke lolupa haiM tathA ve jo kucha bhI karate haiM apane Atma-saMtoSa athavA Atma-kalyANa kI dRSTi se nahIM apitu logoM meM prazaMsanIya banane ke liye tathA khyAtiprApti ke liye acche kArya karane kA dikhAvA karate haiM / aise vyaktiyoM kA caritra unakI AtmA ko zreSTha evaM saMsAramukta kabhI nahIM banA sktaa| chatrapati zivAjI ne apanA sampUrNa rAjya apane guru svAmI zrI rAmadAsa jI mahArAja ko pradAna kara diyA thaa| . svAmI jI ne kahA - 'maiM to sAdhu huuN| rAjapATa lekara kyA karUMgA ? mere liye to yaha dhana-vaibhava sonA-cA~dI, makAna saba miTTI ke samAna haiM / " kintu zivAjI ne uttara diyA- "maiM to yaha saba Apako arpaNa kara cukA / aura bheMTa kI huI cIz2a ko punaH le nahIM sktaa|" isa para svAmI rAmadAsa jI ne kucha soca-vicAra kara kahA-"ThIka hai, mujhe saba kucha sauMpa cuke ho to aba merA samajhakara hI isa rAja kA kAryabhAra eka karmacArI ke nAte samhAlo / jaba tuma ise apanA nahIM samajhoge to isake liye kabhI tumhAre mana meM abhimAna nahIM AegA ki maiM rAjA hUM aura isake prati tumhArI moha-mamatA athavA Asakti bhI nahIM rhegii| isase tuma prajApAlaka banoge tathA apane Apako prajA kA sevaka smjhoge| aura yahI saba bAteM tumhArI AtmA ko niraMtara zreSThatA kI ora le jaaeNgii| baMdhuo, mahApuruSa isI prakAra prANiyoM ko bodha dete haiN| tathA unheM sanmArga para calAte haiM / AvazyakatA hai sadupadezoM ko grahaNa karane kI tathA mahAn vyaktiyoM ke diye hue bodha ko jIvana meM utArane kii| ____ maiM bhI Apase yahI AzA rakhatA huuN| maiM apanI prazaMsA isI meM samajhUgA ki Apa sune hue aura samajhe hue jina vacanoM ko Atma-sAt kareM tathA unheM AcaraNa meM utaareN| isa saMsAra meM rahate hue vyakti ko dhana, zakti, buddhi athavA For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga saundarya Adi kisI bhI bAta kA garva nahIM karanA cAhiye / kyoMki ye saba use pUrva puNyoM ke phalasvarUpa prApta hue haiN| dekhanA to yaha hai ki vaha isa mAnava zarIra ko pAkara aba kyA karatA hai ? yaha janma aisA janma hai ki isameM vaha nikRSTa karanI karake sAtaveM naraka taka bhI jA sakatA hai aura utkRSTa karanI karake paMcamI gati, mokSa ko bhI prApta kara sakatA hai / ataH pUrvopArjita karmoM kA phala prApta kara lene meM usake liye garva kI bAta hI kauna sI hai ? mahatva to isa bAta kA hai ki zubha karmoM ke saMyoga se isa janma meM uccakula, uccagotra, AryakSetra, uttama dharma evaM santoM kA samAgama Adi sabhI kucha pAkara vaha inase kyA lAbha uThAtA hai ? saMsAra meM abhimAnI vyaktiyoM kI kamI nahIM hai / jo kucha pustakeM par3ha gaye haiM, ve apanI vidyA ke garva meM cUra ho rahe haiM aura jinhoMne thor3A dhana ikaTThA kara liyA hai, ve lakSmI ke naze meM matavAle ho rahe haiM / para unheM yaha bhAna nahIM hai ki ve jisa cIz2a kA ghamaNDa karate haiM vaha sadA Tikane vAlI nahIM hai, anitya aura asAra hai / bhogavilAsoM meM DUbA vidyA kA jo ghamaMDa Aja jo lakSmI kA lAla hai aura nAnA prakAra ke huA hai vaha kala dara-dara kA bhikhArI bana sakatA hai, apanI karate haiM, ve kala ko pAgala hokara apanI cetanA kho sakate haiM / apane yauvana aura zarIra ke saundarya kA jo abhimAna rakhate haiM vaha kala ko kisI asAdhya bImArI ke kAraNa aMdhA, lUlA-laMgar3A yA kurUpa ho sakatA hai aura inase baca jAya to vRddhAvasthA ke anivArya AkramaNa se azakta aura saundaryavihIna ho sakatA hai / isa prakAra sAMsArika sukha koI bhI zAzvata sukha nahI hai / sabhI asAra hai / kele ke pattoM yA pyAja ke chilakoM ke samAna hI sArahIna haiM / Aja jo bhI acche saMyoga hameM mile haiM ve agale kSaNa hI viyoga meM badala sakate haiM / adhika kyA kahA jAya ? jisa zarIra ko hama sabase jyAdA cAhate haiM, pauSTika padArtha khilAkara maz2abUta banAte haiM, malate haiM, dhote haiM aura sajAte haiM, vaha bhI to kisI kSaNa hamArI AtmA kA sAtha chor3akara alaga ho jAtA hai / eka kSaNa meM jIva janma letA hai aura eka kSaNa meM hI mRtyu ko bhI prApta ho jAtA hai / ataH jo ajJAnI saMsAra ke nAzavAna padArthoM se rAga rakhate haiM, unheM duHkhoM ke athAha sAgara meM DUbanA par3atA hai / isaliye agara vyakti duHkhoM se dUra rahakara zAzvata sukha bhoganA cAhe to use loka-paraloka kI asAratA aura saMyoga-viyoga kA vicAra karake saMsAra ke anitya aura nAzavAn padArthoM se moha, mamatA yA Asakti nahIM rakhanA cAhiye / yaha jagata mithyA, nAzavAn, jar3a aura dukhaHmaya hai / kintu AtmA cetana, nitya aura zAzvata For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janmadina kaise manAyA jAya ? sukha kA khajAnA hai| ataH ise karmoM ke AvaraNoM se mukta karake asalI svarUpa meM lAnA caahiye| jaba taka karmoM kA paradA AtmA para rahatA hai taba taka apane nija guNoM ko vikasita nahIM kara sakatI / eka udAharaNa hai -- kisI mahAtmA ke pAsa eka bhakta AyA aura bolA - "bhagavan ! maiMne ApakI itane dinoM taka sevA kI hai ataH mujhe aba koI durlabha vastu pradAna kiijiye|" mahAtmAjI ne uttara diyA-"vatsa ! tumhArI bAta saca hai| tumane merI aneka varSoM taka bahuta mana lagAkara sevA kI hai ataH mujhe tumheM kucha na kucha avazya denA cAhiye / jAo, sAmane bane hue usa Ale meM se amuka DibiyA uThA laao|" bhakta atyanta prasanna hokara DibiyA le AyA aura utsukatApUrvaka pUchane lagA-"kyA hai isa meM ?" "isameM pArasa patthara hai| isake dvArA tuma jIvana bhara cAhe jitane lohe kA sonA banA sakoge ?" mahAtmAjI ne kahA aura vaha DibiyA use de dii| bhakta khuzI ke mAre phUlA nahIM samAyA, use apane gurujI se aisA upahAra pAne kI AzA nahIM thii| ataH pArasa-patthara jaisI durlabha vastu prApta karake mAnoM vaha nihAla ho gayA aura mahAtmAjI ko namaskAra karake vahA~ se zIghratApUrvaka cala diyaa| kintu kucha kAla pazcAt jaba vaha punaH mahAtmAjI ke pAsa lauTA, usakA ceharA utarA huA thaa| yaha dekhakara unhoMne pUchA- "bhAI maiMne tumheM pArasa patthara jaisI amUla vastu dI, kintu phira bhI tuma udAsa ho ? kyA kAraNa hai isakA ?" bhakta bolA-'gurudeva ! Apane mujhe dhokhA diyA hai| isa patthara se to eka tolA lohA bhI sonA nahIM bnaa| Apa apanI vastu rkhiye|" kahakara vyakti ne DibiyA mahAtmAjI ke sAmane rakha dii| mahAtmA jI ne use kholakara dekhA to pAyA ki pArasa-patthara para jo mahIna kAgaja lipaTA huA thA vaha jyoM kA tyoM hI usa para lipaTA huA hai| ataH unhoMne kahA- "bhale AdamI kyA tumane isa kAgaz2a sameta hI ise lohe se chuAyA thA ?" "jI hA~ !' vyakti ne uttara diyaa| 'basa, isIliye to isase lohA sonA nahIM bana skaa| jaba taka isa AvaraNa ko isa pArasa patthara se alaga nahIM karoge, taba taka kaise yaha lohe ko chUne para use For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga sonA banAyegA? le jAo, aura isa kAgaja ko alaga karake taba ise lohe se chuAnA / tumhArA manavAMchita kArya siddha ho jaaegaa|" vyakti ne aisA hI kiyA aura phira mAlAmAla hokara Ananda se rahane lgaa| bhAiyo! hamArI AtmA bhI pArasa patthara ke samAna siddhi pradAna karane vAlI hai| yaha Apako mokSa kI prApti bhI karA sakatI hai| kintu zarta yaha hai ki isa para rahe hue karmoM ke AvaraNoM ko haTA diyA jAya / jaba taka ye AvaraNa isa para car3he raheMge taba taka hama apane icchita uddezya ko kabhI siddha nahIM kara paaeNge| uttarAdhyayana sUtra meM kahA bhI hai bahukamma leva littANaM, bohI hoi sudulluhA tesi / -jo AtmAyeM bahuta adhika karmoM se lipta haiM, unheM bodhi prApta honA ati durlabha hai| bhAvArtha yaha hai ki jaba taka AtmA karmoM se adhikAdhika jakar3I huI rahatI hai taba taka jIva ko kartavya-akartavya kA bhAna nahIM rahatA aura aMtarAya karma kA tIvra udaya hone ke kAraNa usakI AtmA meM rahe hue jJAna, darzana evaM cAritra-guNoM kA AvirbhAva nahIM ho paataa| mithyAtva evaM ajJAna ke kAraNa use jina vacanoM para pratIti . nahIM hotI tathA saMtoM ke upadeza meM bhI ruci nahIM rhtii| kintu isake viparIta jyoM-jyoM usa kI AtmA para se mithyAtva kA evaM ajJAna kA AvaraNa haTatA jAtA hai tyoM-tyoM usakI AtmA apane zuddha svarUpa ko prApta hotI jAtI hai aura sAdhaka saMyama kI sAdhanA karate-karate apane mana, vacana evaM kAya yoga ko bhI kama karatA calA jAtA hai / kahA bhI hai jahA jahA appataro se jogo, ___ tahA tahA appataro se baMdho / niruddhajogissa va se Na hoti, achidapotassa va aMbuANe / / __-bRhatkalpa bhASya 3926 jaise jaise mana, vacana, kAya ke yoga alpatara hote jAte haiM, vaise-vaise baMdha bhI alpatara hotA jAtA hai| yogacakra kA pUrNataH nirodha hone para AtmA meM baMdha kA sarvathA abhAva hotA jAtA hai| jaise ki samudra meM rahe hue chidrarahita jahAja meM jalAgamana kA abhAva hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janmadina kaise manAyA jAya ? 67 mere kahane kA Azaya yahI hai ki hamArI AtmA hI hameM janma-maraNa ke dukhoM meM DAlatI hai aura AtmA hI zAzvata sukha kI prApti karAtI hai, AvazyakatA kevala yahI hai ki ise zuddha vicAroM kI ora pravRtta kiyA jAya / Apa uttarAdhyayana kA pArAyaNa karate samaya par3hate hoMge - appA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa ya / appA mittamamittaM ca duppaTThiya supaTThio // - AtmA hI sukha-du:kha kA kartA va bhoktA hai / sadAcAra meM pravRtta AtmA mitra ke tulya hai aura durAcAra meM pravRtta hone para vahI zatru hai / aba prazna yaha uThatA hai ki sadAcAra meM pravRtta kisa prakAra huA jAya ? isakA uttara yahI hai ki mumukSu vyakti jina vacanoM meM zraddhA rakhe, sadguruoM ke upadezoM ko AtmasAt kare tathA sadguNoM kA saMcaya karane kA prayatna karatA rhe| kintu usake liye tote ke samAna zAstroM kA pArAyaNa kara lenA, lokadikhAve ke liye sthAnaka meM jAkara kisI taraha pravacana suna lenA aura mahApuruSoM kI janmatithiyA~ manA lenA hI kAphI nahIM hai / Apa prativarSa bhagavAna mahAvIra kI jayantI manAte haiM aura bhI varSa meM aneka mahApuruSoM kI jayantiyA~ manAte samaya julUsa nikAlate haiM, gAnA-bajAnA karate haiM aura sTeja para khar3e hokara lacchedAra bhASA meM unake guNagAna karate haiM / kintu kevala guNagAna karane se kyA ho sakatA hai ? Apa halavAiyoM kI galI meM se nikaleM aura pratyeka miThAI ke nAma-dhAma, guNa aura madhura svAda ke viSaya meM kahate cale jAya~ to ApakA peTa bhara jAyagA ? yA kapar3A-bAjAra meM jAkara nAnA prakAra ke kapar3oM kI kImata aura unake moTe aura mahInapane kI AlocanA yA prazaMsA kareM to kyA vaha Apake zarIra para A jAyagA ? nahIM, kapar3A kharIdakara pahanane se ApakA zarIra DhakegA aura miThAiyA~ khAne para hI peTa bharegA / isI prakAra mahApuruSoM ke kevala guNagAna karane se hI apanI AtmA guNavAna nahIM bana jAegI, apitu una guNoM ko kahane kI apekSA AcaraNa meM utArane para hI Apa guNavAna kahalAyeMge aura una guNoM ke dvArA apanI AtmA kA kalyANa kara sakeMge / isaliye baMdhuo, Apa jayaMtiyA~ yA janmadina manAne aura mahA-mAnavoM ke guNAnuvAda karane meM hI na raha jAya~ balki unheM jIvana meM utArane kA prayatna kareM / cintana aura manana kareM ki una mahAmAnavoM ne apane Atma-kalyANa ke liye For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kyA-kyA prayatna kiye the aura kisa prakAra apanI AtmA ko rAga-dveSa se rahita kiyA thA ? jaba Apa ekAnta aura zAMta vAtAvaraNa meM baiThakara ciMtana kareMge to avazya ho ApakA mana zreSTha kAryoM ke mahattva ko samajhegA tathA tyAga, niyama evaM pratyAkhyAna Adi kI mahimA kA anubhava karatA huA unakI ora AkRSTa hogA tathA unheM kriyAtmaka rUpa meM lAne kA vicAra aura vicAra ke pazcAt saMkalpa bhI kregaa| anyathA hama pratidina bolate haiM aura Apa pratidina suna lete haiM / samaya-samaya para jayaMtiyoM yA anma-dina bhI manA liyA karate haiM para usase lAbha kyA hAsila karate haiM ? hamArA samaya to vyartha nahIM jAtA kyoMki hamAre liye to svAdhyAya aura dharmakathA bhI tapa hai| kintu ApakA samaya nirarthaka calA jaaegaa| ataH sunI huI sau bAtoM meM se Apa agara eka bAta bhI apanA leM to ApakA jIvana to unnata banegA hI, hameM bhI santoSa kA anubhava hogaa| agara itane zrotAoM meM se do-cAra yA eka bhI hamAre kahe hue zAstra-vacana para zraddhA karatA hai, vizvAsa karatA hai aura use amala meM lAne kA saMkalpa karatA hai to vaha bhI hamAre liye prasannatA kI bAta hai| Apane sunA hogA ki anAthI muni ne rAjA zreNika ko samyaktva kA svarUpa samajhAkara unheM AtmotthAna kA saccA mArga batAyA thaa| isI prakAra agara ApameM se eka bhI vyakti jIvana ke mahatva ko samajha letA hai tathA Atma-kalyANa ke prayatna meM juTa jAtA hai to hamAre liye harSa kA viSaya hai| yaha durlabha jIvana bAra-bAra nahIM milatA / eka bAra agara ise vyartha kara diyA jAya to dUsarI bAra kaba isakI prApti hogI, yaha kahA nahIM jA sktaa| isa saMbaMdha meM hamAre yahA~ dasa dRSTAnta prasiddha haiN| para unakA ullekha karane se vistAra adhika ho jAegA / kabhI prasaMgavaza hI unheM batAyA jA skegaa| kintu jina bhavya prANiyoM ko manuSya jIvana kI durlabhatA ko samajhane kI jijJAsA ho unheM avazya par3hanA caahiye| abhI to mujhe yahI kahanA hai ki isI mAnava zarIra kA nimitta pAkara aneka avatArI puruSoM ne saMsAra se mukti prApta kI hai aura munijana chaThe Adi ucca guNasthAnoM ko prApta karate haiM / aise mahAn upayogI jIvana ko prApta karake bhI yadi vizeSa Atma-kalyANa kI sAdhanA nahIM ho sakI to samajhanA cAhiye ki usakI prApti nirarthaka ho gaI / itanA hI nahIM, ananta puNya-rUpa gA~Tha kI pUjI, jisake bala para yaha jIvana milA thA vaha bhI gii| sAtha hI viSaya bhogoM ko bhogakara jo asaMkhya For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janmadina kaise manAyA jAya ? karmoM kA bandhana kara liyA, unake kAraNa agale janmoM taka ke liye RNI bhI aura ho gayA jise cukAne meM na jAne kitane janma-maraNa karane pdd'eNge| isaliye pratyeka prANI ko bhalIbhAMti samajha lenA cAhiye ki viSayAsakti samasta anarthoM kA mUla hai / hAthI evaM mRga Adi to eka-eka indriya ke prati Asakta hone ke kAraNa hI jAna se hAtha dho baiThate haiM, phira jo manuSya pA~coM indriyoM ke viSayoM meM Asakta raheMge unakI kyA durdazA hogI isakI kalpanA karanA hI bhayaMkara hai| viSayoM meM aisI vicitratA aura prabala AkarSaNa hai ki jyoM-jyoM inakA sevana kiyA jAtA hai, tyoM-tyoM bhoga kI lAlasA ghaTane ke bajAya bar3hatI hI jAtI hai| inake sevana se kisI bhI prANI ko kabhI tRpti nahIM huI hai aura na hI bhaviSya meM ho sakatI hai| tRpti kevala usI ko hotI hai jo unakA parityAga karake inase virakta ho jAtA hai / zrI bhartRhari bhI kahate haiM bhogo bhaMguravRttayo bahuvidhAstaireva cAya bhava -1 statkasyaiva kRte paribhramana re lokAH kRtaM ceSTitaH / AzApAzazatopazAnti vizadaM cetaH samAdhIyatAM / kAmocchittivazesvadhAmani yadi zraddha yamasmadvacaH // kahA gayA hai-ye nAnA prakAra ke viSaya-bhoga nAzavAna aura saMsAra-baMdhana ke kAraNa haiM / isa bAta ko jAnakara bhI, manuSyo ! unake cakkara meM kyoM par3ate ho ? isa nirarthaka ceSTA se kyA lAbha hogA ? agara Apako hamArI bAta kA vizvAsa ho to Apa aneka prakAra ke AzA jAla ke TUTane se zuddha hue citta ko sadA kAma-nAzaka evaM svayaMprakAzaka zivajI ke caraNoM meM lagAo athavA apanI icchAoM kA samUla nAza karane ke liye, apanI hI AtmA ke dhyAna meM magna ho jaao| to baMdhuo, aMta meM maiM kevala Apa se yahI kahanA cAhatA hU~ ki Apa mAnava jIvana kI durlabhatA para vicAra kareM tathA ise sArthaka banAne ke liye gaMbhIra ciMtana karate hue AtmA kI zuddhi ke liye juTa jAyeM / maiM yaha nahIM kahatA ki Apa Aja hI gRhastha jIvana ko tyAgakara sAdhu bana jAya~, nahIM, apane kartavyoM kA pAlana manuSya ko karanA cAhiye kintu use yaha bhI nahIM bhUlanA cAhiye ki isa jIvana ke bAda bhI agalA jIvana hotA hai aura usakI saphalatA ke liye hameM isI jIvana meM prayatna bhI karanA hai / ataH sAMsArika kartavyoM ko karate hue bhI sAMsArika jaMjAloM meM Apa lipta na raheM tathA jala meM kamala ke samAna isa saMsAra meM rahate hue bhI apane uttama For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga lakSya Atma-mukti ko na bhUleM / agara Apa ise yAda rakheMge to nizcaya hI ApakA mana saMsAra meM ulajhA nahIM rhegaa| Apa jayaMtiyAM manAeM, janmatithiyAM manAe~ para yaha dhyAna rakheM ki kyoM hama mahApuruSoM ko smaraNa karate haiM ? unake vyaktigata jIvana ko yAda karanA to kucha bhI artha nahIM rakhatA, ve kevala isIliye smaraNIya hue ki unameM aise zreSThatama guNa the, jinake kAraNa ve svayaM to saMsAra se mukta hue hI, hamAre samakSa bhI apane mahAn guNoM ko Adarza ke rUpa meM chor3a gae / ataH una guNoM ko hameM bhI jIvana meM utAranA hai| Aja Apane mere liye jo bhAva pragaTa kiye ve Apake sneha ke dyotaka haiN| merI yahI kAmanA hai ki Apa Atmonnati ke mArga para nirantara bar3he tathA apane zreSThatama lakSya ko prApta kreN| . For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 saphalatA ke bahumUlya sUtra dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! . isa saMsAra meM pratyeka manuSya jIvana jItA hai aura apane jIvana ko saphala banAne kI kAmanA rakhatA hai / kintu jIvana kI saphalatA kisameM hai ? isa viSaya para gaMbhIra vicAra karane vAle vyakti bahuta kama pAe jAte haiM / adhikAMza manuSya jIvana kI aihalaukika saphalatA ke bAre meM hI vicAra karate haiM aura usI ke liye prayatnazIla rahate haiN| koI adhika se adhika dhana kamAkara ikaTThA kara lene meM jIvana kA sAphalya mAnate haiM, koI yaza-kIrti kI prApti meM, koI parivAra kI vRddhi meM aura koI adhikAdhika bhogopabhogoM ko bhogane meM / .. kintu aise samasta vyaktiyoM kI dRSTi meM zarIra aura usakA sukha mukhya hotA hai, tathA isa zarIra meM sthita AtmA aura AtmA kA sukha nagaNya hotA hai| dUsare zabdoM meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki ve zarIra aura AtmA ko bhinna-bhinna tattva nahIM samajhate aura zarIra ko sukha pahuMcAnA hI AtmA ko sukhI karanA mAnate haiN| kintu yaha unakI mahA bhayaMkara bhUla hai| zarIra tathA AtmA kabhI eka nahIM ho skte| vidvadvarya paDita zobhAcandra jI bhArilla ne AtmA aura zarIra kA antara batAte hue kahA hai siddha vizuddha buddha cetana hai sahaja sukhoM kA sAgara, avyAbAdha arUpa niraJjana sAmya sudhA kA Agara / sapta dhAtu nirmita kAyA hai, pudgala-piNDa vinazvara, donoM eka kadApi na hoMge samajha sayAne satvara / / For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga padya meM spaSTa kahA gayA hai ki zarIra AtmA donoM bhinna haiM aura ve kadApi eka nahIM ho sakate / AtmA athavA cetana pUrNatayA vizuddha, siddha, buddha, arUpI, niraJjana evaM avyAbAdha sukhoM kA sAgara hai, zAzvata hai / kintu yaha zarIra sAta dhAtuoM ke saMyoga se utpanna huA piMDa aura nazvara hai, jaisA ki hama sadA dekhate haiM / 72 pratidina kisI na kisI ke liye kahA jAtA hai ki 'amuka vyakti mara gayA / ' vyakti mara gayA se tAtparya usake zarIra ke nAza ho jAne se hai / AtmA se nahIM / AtmA anazvara hai, jo ki apane Upara lipaTe hue karmoM ke anusAra unakA bhugatAna karane ucca yA nIca gati meM jAtA hai / to zarIra ko sukha pahuMcAkara AtmA ko sukhI mAnane vAle tathA sAMsArika padArthoM ko ikaTThA karake unheM 'merI' kahane vAle mahAn bhUla karate haiM / zArIrika sukhoM ko pradAna karane vAlI vastue~ kabhI AtmA ko sukha pahuMcAne meM samartha nahIM bana sakatIM / kavi ne Age yahI bAta kahI hai - ho jala meM utpanna jalaja jyoM jala se hI nyArA hai / bhI nirdhArA hai / tyoM zarIra se bhinna cetanA ko to duniyA kI anya vastueM kaise samajha nirAle AtmarUpa ko mata kaha hoMgI terI ? merI merI // - jisa prakAra jala se utpanna hokara bhI kamala jala se Upara yAnI jala se alaga rahatA hai, usI prakAra zarIra meM sthita cetanA bhI zarIra se pUrNatayA bhinna hotI hai / ataH he prANI apane zuddha aura zAzvata Atma-svarUpa ko bhalI-bhA~ti samajha le aura duniyA kI vastuoM ko merI mAnakara unhIM meM Asakta mata bana / agara tU AtmA aura zarIra ko bhinna nahIM samajhegA to jIvana bhara kevala zarIra kI khurAka hI juTAtA raha jAegA tathA AtmA kI khurAka ke liye kucha bhI nahIM kara sakegA / ataH kavi ke agale zabdoM meM sadA isa bAta kA cintana kiyA kara - maiM hU~ sabase bhinna anya aspaSTa nirAlA, AtmIya sukhasAgara meM nita ramane vAlA / saba saMyogaja bhAva de rahe mujhako dhokhA, hAya na jAnA maiMne apanA rUpa anokhA // vivekI puruSa ko cintana karanA cAhiye ki - "maiM arthAt cetana, saMsAra ke samasta padArthoM se, saba saMbaMdhiyoM se aura itanA hI nahIM balki apane zarIra se bhI For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphalatA ke bahumUlya sUtra 73 bhinna aura nirAlA tatva hUM jo ki AtmA meM rahe hue zAzvata sukha ke asIma sAgara meM ramaNa karatA huuN| yaha zarIra aura sampUrNa sAMsArika padArtha bAhya haiM jo saMyoga ke dvArA prApta hokara apane prabala AkarSaNoM se mujhe dhokhe meM DAle hue haiN| inake prati moha aura Asakti ke kAraNa aba taka maiMne apanA cidAnanda cetanamaya rUpa nahIM pahacAna pAyA aura isa 'anyatva bhAvanA ke abhAva meM ananta kAla se nAnA yoniyoM meM bhaTakatA huA ghora kaSTa uThAtA rhaa|" __ to baMdhuo ! maiM Apako yaha batA rahA thA ki ajJAnI puruSa zarIra aura AtmA ko eka mAnakara dhana-vaibhava, zArIrika sukha aura kIrti-pratiSThA Adi prApta kara lene meM hI jIvana kI saphalatA mAna lete haiN| kintu jJAnI aura vivekI puruSa aisA nahIM karate / ve isa zarIra ko piMjarA aura AtmA ko isameM kaida haMsa kI upamA dete haiM / piMjarA aura haMsa alaga-alaga hote haiM tathA kabhI bhI piMjare kA dvAra khulA pAkara jisa prakAra haMsa ur3a jAtA hai, usI prakAra AtmA rUpI haMsa bhI isa zarIra rUpI piMjare se acAnaka hI nikala jAtA hai / kahane kA abhiprAya yahI hai ki jIvana kI saphalatA ke sambandha meM vicAra karate samaya hameM pahale hI vaha bAta bhalI-bhAMti jAna lenI cAhiye ki AtmA amara hai para jIvana amara nahIM hai / isa jIvana ko sukha pahu~cAne ke liye kitane bhI prayatna kyoM na kiye jAya~ ve saba sukha zarIra ke sAtha hI samApta ho jAte haiN| kintu agara hama AtmA ko sukha pahu~cAne kA prayatna kareM to vaha zAzvata hogA yAnI isa jIvana ke bAda bhI vaha AtmA ko apanA zreSTha phala pradAna kara sakegA ? . aba hamAre sAmane prazna yaha hai AtmA ko sukhamaya arthAt duHkhamukta kisa prakAra kiyA jA sakatA hai tathA usake sAdhana kyA-kyA haiN| Atma-darzana jo mumukSu vyakti apane jIvana meM saphala banAnA cAhatA hai, vaha sarvaprathama vItarAga vacanoM para zraddhA rakhakara tathA sadguruoM ke upadezoM ko sunakara yaha vizvAsa karatA hai ki hamArA zarIra aura hamArI AtmA sarvathA bhinna hai| zarIra ke viSaya aura haiM tathA AtmA ke viSaya aura haiM, zarIra ko sukha pahu~cAne vAle sAdhana dUsare haiM tathA AtmA ko sukha pahuMcAne vAle dUsare / isa prakAra jAna lene para vaha Atma-darzana athavA AtmA ke sahI svarUpa ko samajhane kA prayatna karatA hai / AtmadraSTA vicAra karatA hai For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga ahamikko khalu suddho, saNaNANamaiyo sadArUvI / Na vi asthi majjha kiMcivi, aNNaM paramANamittapi // -samayasAra 38 arthAt-. "maiM to zuddha jJAna-darzana svarUpa sadAkAla sadAkAla amUrta evaM zuddha zAzvata tattva hU~, paramANumAtra bhI anya dravya merA nahIM hai|' vaha yaha bhI vicAra karatA hai ego me sAsado appA, NANa daMsaNa lkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjogalakkhaNA / / -- niyamasAra 69 -jJAna-darzana svarUpa merI AtmA hI zAzvata tattva hai, isase bhinna jitane bhI rAga-dveSa, moha-mamatA, lobha-Asakti tathA kaSAyAdi bhAva haiM, ve saba saMyogajanya bAhyabhAva haiM, ataH mere nahIM haiN| isa prakAra ciMtana karane vAlA bhavya prANI AtmA kA jJAna kara letA hai aura jaba AtmA kA jJAna kara letA hai to use abhI batAe gaye vikArI aura bAhya bhAvoM se udAsIna banAkara aise zreSTha bhAva apane mAnasa meM paidA karatA hai, jinase AtmA karma-bandhanoM se rahita hokara apane zuddha evaM pUrNa jyotirmAna rUpa meM A jAya / AtmA kA karmoM se sarvathA mukta ho jAnA hI usake liye zreSThatama evaM sarvocca sthiti ko pA lenA hai / kahA bhI hai ___ appo vi ya paramappo kammavimukko ya hoI phuddN| -AtmA jaba karma-mala se mukta ho jAtA hai, to vaha paramAtmA bana jAtA hai| to baMdhuo, Apa samajha gaye hoMge ki AtmA ko usake sahI svarUpa meM lAne ke liye yA paramAtmA banAne ke liye rAga, dveSa, moha, Asakti Adi samasta vikArI bhAvoM se dUra rahanA athavA unakA tyAga karanA Avazyaka hI nahIM varana anivArya hai| para inase dUra kisa prakAra rahA jAya aura kauna se uttama guNoM ko apanAkara jIvana ko sArthaka banAyA jAya, aba hameM isI para vicAra karanA hai / aura isake liye maiM kucha mukhya guNa Apake samakSa rkhuugaa| karma-rata rahanA isa saMsAra kA pratyeka vyakti pratyeka kSaNa kucha na kucha karatA rahatA hai| yA - to vaha zArIrika zrama karatA hai yA mAnasika zrama / arthAt agara vaha zarIra se zrama For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphalatA ke bahumUlya sUtra nahIM karegA to khAlI baiThA huA karegA avazya, akarmaNya vaha kabhI hama zArIrika karma kareM yA mana meM apanA uttama phala hI pradAna kareM, nikRSTa nahIM / 75 aneka prakAra ke vicAra hI karatA rahegA / para nahIM raha sakatA / isaliye hameM cAhiye ki cAhe vicAroM ke tAne-bAne buneM, ve saba aise hoM jo isa prakAra agara vicAra karanA hai to hama zreSTha vicAra kareM, aura karma karanA hai to zreSTha karma / isa viSaya meM dhyAna dene kI bAta eka yaha hai ki zreSTha karma karane vAlA vyakti apane karma se sadA saMtuSTa rahatA hai tathA usake phalasvarUpa kisI prakAra ke lAbha kI icchA nahIM rkhtaa| isakA kAraNa yahI hai ki kArya kA phala nizcaya hI kisI bhI rUpa meM milatA hai / hIna karma karane para usakA hIna phala jisa prakAra isI janma meM yA karma-bandhana ke pariNAma svarUpa agale janmoM meM bhI milatA rahatA hai / usI prakAra uttama karma kA phala bhI isI janma meM yaza-kIrti yA sarAhanA ke rUpa meM mila jAtA hai, athavA puNya karma saMcita hone para agale janmoM meM ucca gati Adi ke rUpa meM milatA hai / ataH karma karate samaya kisI bhI prakAra kI phalAzA nahIM rakhanI cAhiye / jaba karma-phala nizcaya rUpa se phala pradAna karatA hI hai to usake liye icchA rakhanA athavA apane uttama phala ko prApta karake apane hRdaya meM ahaMkAra ko jagAnA kahA~ kI buddhimAnI hai ? karma phala kI AzA rakhane para yahA hotA hai ki karma kiyA, kintu usake karane para phala kI prApti na hone se mana meM kSubdhatA, nirAzA aura kabhI-kabhI to krodha kA bhI janma ho jAtA hai / aura usake pariNAma svarUpa hameM jo uttama lAbha milanA hotA hai, vaha na milakara apriya evaM nikRSTa phala milane laga jAtA hai / Aja kA mAnava sadA asaMtuSTa aura dukhI dekhA jAtA hai / isakA kAraNa yahI hai ki usakI nigAha apane karma ke phala kI ora lagI rahatI hai / usakI AzA, dhyeya evaM sAdhya sabhI kucha phala hI hotA hai / phala ke liye hI vaha kArya karatA hai aura phala ke lie hI jItA hai / isa prakAra phalAzA hI usake jIvana meM mukhya hotI. hai aura usake prApta na hone para vaha dukhI hotA hai / isaliye gItA meM kahA gayA hai tasmAdasaktaH satataM kAryaM karma samAcara / asakto hyAcarankarma paramApnoti pUruSaH / / - phala kI icchA chor3akara nirantara kartavyakarma karo / jo phala kI abhilASA chor3akara karma karate haiM unheM avazya mokSa pada prApta hotA hai | For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga "phalAsakti chor3akara karma karo,' "AzArahita hokara karma karo,' "niSkAma hokara karma karo'' yaha gItA kI vaha dhvani hai jo kabhI bhulAyI nahIM jA sktii| karma meM phalAzA Asakti kA kAraNa hotI hai| jaba taka vyakti ko yaha AzA lagI rahegI ki amuka kArya se use yaha lAbha hogA taba taka usakI Asakti usameM banI rhegii| udAharaNa svarUpa eka mAlI apane bagIce kI sAra-samhAla karatA hai, dina-rAta usameM parizrama karatA hai para vaha yaha phikra nahIM karatA hai ki usake bagIce ke vRkSoM meM phala aura phUla lagA rahe haiM yA nhiiN| para vahI mAlI agara vRkSoM meM phaloM kI AzA karane laga jAtA hai to vaha Asakti kahalAtI hai / aisI Asakti hI bandhana kA kAraNa hotI hai| Apa apanI saMtAna kA pAlana-poSaNa karate haiM, unheM par3hAte-likhAte haiM aura byAha-zAdI Adi apane sabhI kartavyoM ko pUrA karate haiN| kintu Apa yaha AzA rakhate haiM ki hamAre putra vRddhAvasthA meM hamArI sevA krege| basa yaha sevA karAne kI icchA hI phalAzA hai| isI ke kAraNa ApakI baccoM meM Asakti hotI hai| agara Apa sevA karAne kI AzA chor3a deMge to ApakI Asakti bhI chUTa jAyagI aura putrapautroM kA bandhana Apako bA~dhegA nhiiN| kahane kA abhiprAya yahI hai ki vyakti agara apane jIvana ko saphala banAnA cAhatA hai to vaha nirantara karma-rata rhe| karma se pIche nahIM haTe aura usake phala kI AkAMkSA bhI nahIM rakhe / pratyeka karma vaha apanA kartavya samajha kara kare, svArtha ke vazIbhUta hokara nahIM / jinhoMne gItA ko par3hA hai, ve jAnate haiM ki jaba arjuna ne apane vipakSa meM apane hI samasta bandhu-bAndhanoM ko dekhA to vaha atyanta du:khI hokara zrI kRSNa se bole-"apane hI parijanoM kI hatyA karake rAjya-sukha bhogane kI apekSA to bhikSA mAMgakara jIvana bitA liyA jAnA adhika acchA hai|" . isa prakAra arjuna eka taraha se saMnyAsa lene ko hI taiyAra ho gye| kintu usa avasara para kRSNa ne unheM yahI kahA - "tumhArA adhikAra kevala karma meM hai usake phala meM nhiiN| tuma samatva bhAva se karma kiye jAo, yahI satpuruSa kA lakSaNa haiN|" gItA kI isa vANI ke pIche mahAna rahasya chipA huA hai aura jo isakI gaharAI meM utara jAtA hai vaha apane jIvana ko nizcaya hI sArthaka kara sakatA hai| ataH jIvana ko sArthaka banAne vAlA sarvaprathama guNa sadaiva karma-rata athavA kartavya-rata rahanA hai| aisA nirAsakta vyakti kabhI bhI moha,mamatA aura Asakti ke vaza meM hokara sanmArga se cyuta nahIM hotaa| For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saphalatA ke bahumUlya sUtra 77 AtmavizvAsI bananA jIvana ko saphala banAne kA dUsarA sUtra hai Atma-vizvAsa rkhnaa| usI vyakti ko jIvana meM saphalatA prApta hotI hai, jo apane Apa para pUrNa vizvAsa rakhatA hai / saphalatA Atma-vizvAsa kI hI dena hai| jo apane para vizvAsa nahIM rakhatA vaha kevala AdhyAtmika kSetra meM hI nahIM, varana sAmAjika, rAjanItika evaM vyavahArika Adi kisI bhI kSetra meM saphalIbhUta nahIM ho sakatA / ___AtmavizvAsa saMsAra kI anya samasta pUjiyoM se zreSTha hai / kyoMki anya sabhI sAdhana evaM zarIra meM zakti hote hue bhI agara vyakti meM AtmavizvAsa nahIM hai to vaha kisI bhI zreSTha kArya ko sampanna nahIM kara sktaa| udAharaNasvarUpa eka svastha va zaktizAlI vyakti senA meM bhartI ho jAtA hai| use DhAla-talavAra tathA anya sabhI Avazyaka hathiyAra de diye jAte haiM kintu samasta hathiyAroM se laisa hokara bhI agara usameM AtmavizvAsa nahIM hai to kyA vaha apane virodhiyoM se lar3akara vijayazrI kA varaNa kara sakatA hai ? nahIM, AtmavizvAsa ke abhAva meM vaha apane sAdhanoM kA sahI upayoga bhI nahIM kara sakatA aura parAjaya hI usake palle meM par3atI hai| kintu isake viparIta jisa vyakti meM AtmavizvAsa hotA hai vaha upayukta sAdhanoM ke abhAva meM hI apane lakSya kI prApti kara lete haiN| ___ mahArANA pratApa ke pAsa unakA kilA, unakA cittaur3a, unakI senA aura unake sahAyaka, kucha bhI nahIM rahe the| kintu sAtha thA kevala apane Apa para dRr3ha vizvAsa / usake bala para hI unhoMne apane samasta abhAvoM aura saMkaToM para vijaya prApta kii| saMsAra ke anya mahApuruSoM kI jIvaniyA~ bhI jaba hama uThAkara dekhate haiM to spaSTa mAlUma ho jAtA hai ki ve jIvanaparyanta apane Apa para dRr3ha vizvAsa rakhane ke kAraNa hI apane mahata uddezyoM kI pUrti kara sake aura mahAnatA ko prApta hue| jisake andara dRr3ha AtmavizvAsa hotA hai vaha vyakti pratyeka paristhiti meM nirbhaya rahatA hai tathA apane gantavya kI ora bahAdurI se bar3hatA calA jAtA hai / usake hRdaya-koSa meM asambhava zabda kA kahIM sthAna nahIM hotA / aise vyaktiyoM ke liye eka kavi ne kahA hai girAe jAeM vo giri se yA giri hI A gire una para / bhayAnaka mauta bhI Ae to bhaya khAyA nahIM karate / / bharosA hai jinheM apane sidaka para aura satguru para / tamannAoM meM dAmana mana kA, ulajhAyA nahIM karate / For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kavi kA kahanA yahI hai ki apane gantavya kI ora dRr3ha vizvAsa ke sAtha calane vAlA vyakti apane Atmika bala para evaM apane iSTa para itanA bharosA rakhatA hai ki bhayAnaka se bhayAnaka saMkaTa aura mRtyu taka kI paravAha na karatA huA bar3hatA calA jAtA hai / na vaha kisI upasarga se DaratA hai aura na hI kisI pralobhana meM ulajhatA hai| usakI dRSTi kevala apane lakSya kI ora hotI hai aura usameM vaha apane AtmavizvAsa ko hI sahAyaka mAnatA hai / maMtrI kauna cunA gayA ? eka laghu kathA hai / kisI vizAla sAmrAjya ke rAjA ko eka maMtrI kI AvazyakatA pdd'ii| usane apane rAjya ke aneka buddhimAna vyaktiyoM ko bulAyA tathA unakI parIkSA lii| kaI prakAra se parIkSA lene ke pazcAt rAjA ne tIna yogya vyaktiyoM ko chAMTA aura unameM se bhI sarvazreSTha evaM buddhimAna vyakti ko maMtripada ke liye cunane kA nizcaya kiyaa| isa antima cunAva ke liye bhI usane puna: eka parIkSA lene kA vicAra kiyaa| isa parIkSA ke liye rAjA ne jAhira kiyA ki tInoM parIkSArthiyoM ko agale dina eka kamare meM baMda kara diyA jAegA aura usameM aisA adbhuta tAlA hogA jo andara se hI khula sakegA para cAbI se nahIM varana gaNita-vidhi se khulegaa| maMtripada ke ummIdavAra tInoM vyaktiyoM ne bhI isa bAta ko sunA aura usake pariNAmasvarUpa do to mahAn cintA meM par3a gae aura rAtabhara tAloM ke viSaya meM likhe gae vividha granthoM ko par3hate rahe aura gaNita ke niyamoM ko yAda rakhane ke liye mAthApaccI karate rhe| saMpUrNa rAtri ke jAgaraNa se aura mAnasika parizrama se unakA dimAga thaka gayA, A~kheM sUja AI aura ceharA nisteja dikhAI dene lgaa| para tIsarA vyakti isa bAta se pUrNatayA lAparavAha thA ki kala tAlA kaise kholA jaaegaa| vaha rAtri ko pUrNa zAMti se soyA aura prAtaHkAla nityakarmoM se nipaTakara apane anya donoM sAthiyoM ke sAtha rAjadarabAra kI ora ravAnA ho gyaa| jaisA ki rAjA ne sUcita kiyA thA, una tInoM maMtripada ke ummIdavAra vyaktiyoM ko rAja-bhavana ke eka vizAla kamare meM baMda kara diyA gyaa| usake dvAra para vAstava meM hI aisA vicitra tAlA lagA huA thA jisa para gaNita ke kaI aMka aura Ar3I-Ter3hI kucha rekhAeM thIM, jinheM dekhakara hI aisA lagatA thA ki yaha tAlA kholanA bar3A kaThina kArya hai / tAlA baMda karake una tInoM ko yaha kaha diyA gayA ki jo For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76. saphalatA ke bahumUlya sUtra vyakti isa kamare ke tAle ko kholakara sabase pahale bAhara A jAegA, use hI rAjya kA maMtrI banAyA jaaegaa| isa ghoSaNA ke pariNAmasvarUpa rAtri ko pUrNa jAgaraNa karake nAnA pustakoM ko par3hane vAle donoM vyakti puna: tAle para diye huye aMkoM kA anusaMdhAna karane ke liye apanI-apanI pustakeM kholakara baiTha gae aura bar3I tejI se panne para panne ulaTane lage kintu usa tAle ko kholane kI samasyA unase hala nahIM ho pAI aura ve cintA ke sAgara meM gote lagAte hue kArya meM juTe rhe| - kintu rAta bhara Ananda se sone vAlA vyakti kucha dera taka cupacApa baiThA rahA, usane tAle para aMkita gaNita ke aMkoM ko bhI nahIM dekhaa| kucha samaya pazcAt pUrNa AtmavizvAsa ke sAtha uThA aura zAntipUrvaka dhIre-dhIre kadama bar3hAtA huA tAle ke pAsa aayaa| usane tAle para hAtha rakhA aura use thor3A ghumaayaa-phiraayaa| usI samaya bar3e Azcarya se usane dekhA ki tAlA khula gayA thaa| vAstava meM bAta yaha thI ki tAlA baMda nahIM thA, khulA hI thaa| rAjA ne tAle ke viSaya meM jo jAhira kiyA thA vaha kevala yaha dekhane ke liye ki kisa vyakti meM dRr3ha AtmavizvAsa hai / jisameM AtmavizvAsa hotA hai vaha kisI bhI kaThina paristhiti meM ghabarAtA nhiiN| rAjya kA matrI bhI aisA hI honA cAhiye thA jo rAjya para kaisA bhI saMkaTa kyoM na A jAe tanika bhI vicalita na ho aura pratyeka samasyA kA dhairyapUrvaka samAdhAna khoja nikAle / isIliye tIsare vyakti ke Ate hI rAjA ne usakA saharSa svAgata kiyA aura use apanA maMtrI bnaayaa| udAharaNa se spaSTa ho jAtA hai ki AtmavizvAsa eka mahAna pUjI hai jisake dvArA vyakti kaThina se kaThina samasyA kA hala bhI AsAnI se khoja letA hai / AtmavizvAsa zArIrika bala kI bhI apekSA nahIM rakhatA / prAyaH dekhA jAtA hai ki moTA-tAjA svastha vyakti bhI AtmavizvAsa ke abhAva meM apane kisI bhI kArya ko sampanna nahIM kara pAtA aura koI dubalA-patalA do pasalI kA vyakti apane vizvAsa ke bala para maMjila pA letA hai / gAMdhIjI zArIrika zakti ke dhanI nahIM the kintu unake hRdaya meM dRr3ha manobala thA aura usI ke kAraNa unhoMne karor3oM vyaktiyoM ko apane netRtva meM calAyA aura hindustAna ko parataMtratA kI ber3iyoM se mukta karAkara hI dama liyaa| ___ sArAMza yahI hai ki saphalatA ke sAdhanoM meM AtmavizvAsa kA eka bar3A mahatvapUrNa sthAna hai aura usake abhAva meM kisI bhI uddezya ko pUrNa nahIM kiyA jA sktaa| For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .80 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga svAvalambI honA __ jIvana ko saphala banAne meM svAvalambana tIsarA evaM anivArya sAdhana hai / jo vyakti apane buddhibala, manobala athavA zArIrika bala para bharosA na karake dUsaroM kA muha johatA hai arthAt dUsaroM para nirbhara rahatA hai, use paga-paga para to kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai aura anta meM asaphalatA hI hAtha lagatI hai| svAvalambana vyakti ke hRdaya meM AtmavizvAsa bar3hAtA hai, sphUrti pradAna karatA hai, use karmaTha banAtA hai tathA usameM zakti kA saMcAra karatA hai| aura isake viparIta parAvalambana manuSya ko akarmaNya, Darapoka, pramAdI tathA phAyara banA detA hai| saMta tulasIdAsa jI ne ThIka hI kahA hai ___ parAdhIna sapanehu sukha nAhIM / dekhahu kara vicAra mana mAhIM / Azaya yahI hai ki auroM ke sahAre kI AkAMkSA rakhane vAle vyakti kI jAgrata avasthA kA to kahanA hI kyA hai, use svapna meM bhI sukha kI prApti nahIM hotii| kyoMki jisa prakAra khaMbhe ke jarA se jIrNa hote hI, athavA usake hilate hI chata kA astitva khatare meM par3a jAtA hai / usI prakAra vyakti jisa para avalambita hotA hai, arthAt jisake bharose para rahatA, agara vaha vyakti apane vacana se jarA bhI haTa jAya to Azrita vyakti kA jIvana DA~vADola ho uThatA hai tathA usakA astitva khatare meM par3a jAtA hai| jisa vyakti meM svAvalambana nahIM hotA usameM svAbhimAna bhI nahIM raha paataa| svAvalambI puruSa hI apane gaurava ko akSuNNa rakha sakatA hai tathA apane bala-bUte para pratyeka sAdhya kI siddhi kara sktaa| vaha na kisI anya vyakti ke bharose rahatA hai aura na hI deva-deva pukAra kara svayaM ko akarmaNya banAtA hai| kahA bhI hai mUr3heH prakalpitaM devaM tatparAste kSayaM gtaaH| prAjastu pauruSArthena padamuttamatAM gatAH / / arthAt-daiva mUrkha logoM kI kalpanA hai| isake bharose rahakara ve nAza ko prApta hote haiM / buddhimAna loga puruSArtha karake apanI unnati kara lete haiN| tAtparya yahI hai ki vyakti ko puruSArthI honA caahie| jo puruSArtha meM vizvAsa rakhatA hai, vaha kabhI parAdhIna honA pasaMda nahIM krtaa| apane puruSArtha athavA svAvalambana se jo kArya sampAdita hotA hai usameM eka vizeSa prakAra ke sukha aura For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saralatA ke bahumUlya sUtra saMtoSa kA anubhava hotA hai| jisa prakAra eka vyakti ko apane pUrvajoM ke dhana kA upabhoga karane kI apekSA svayaM apane puruSArtha aura zrama se upArjita dhana kA bhoga karane meM Ananda aura gaurava kA anubhava hotA hai| ___ isIliye buddhimAna vyakti kabhI deva ke yA auroM ke bharose para nahIM rahatA tathA kArya sampanna na hone para bhI bhAgya ko doSa detA huA kAtara nahIM hotaa| bhAgya ke bharose para baiThe rahane vAloM ko tathA anya vyaktiyoM kA sahArA tAkane vAle vyaktiyoM ko sadA asaphalatA kI prApti hotI hai aura samama-samaya para ronA par3atA hai ataH aise vyaktiyoM ke liye kisI kavi ne kahA hai himmata na vIra kho, dilagIra tU na ho, tadabIra bhI to kara kucha takadIra ko na ro| gairoM ko kyA takatA hai, kyA kara nahI sakatA hai, tU zakti-puMja hokara mata dIna mitra ho / kavi kA kathana hai-'mitra ! tU himmata khokara dilagIra mata bana tathA taka dIra ko rone kI bajAya kucha tadabIra kara / __ bhalA tU parAyoM ke bharose para kyoM rahatA hai ? terI AtmA meM to zakti kA asIma bhaMDAra nihita hai ataH use pahacAna aura dIna-hIna banakara kisI se sahAyatA ko yAcanA mata kara / tU kyA nahIM kara sakatA ? sabhI kucha kara sakatA hai / ___ kavi kA Azaya yahI hai ki pratyeka prANI kI AtmA meM anaMta zakti chipI huI hai aura sAMsArika saphalatA kI to bAta hI kyA hai, vaha cAhe to apanI Atmazakti ke bala para sampUrNa karmoM kA nAza karake apanI AtmA ko paramAtmA bhI banA sakatA hai| svAvalambana manuSya ke mana meM dRr3ha saMkalpa paidA karatA hai| isakA kAraNa yahI hai ki auroM ke dvArA prApta sahAyatA to mile yA na mile vyakti ko adhika khuzI yA adhika duHkha nahIM hotaa| kintu apane zrama kA phala agara use na mile to vaha adhika saMtapta hotA hai tathA dugune utsAha se use prApta karane meM juTa jAtA hai / bhagavAna buddha ke viSaya meM eka laghukathA barmI sAhitya meM prasiddha hai ki eka bAra ve bodhi kI khoja meM bhaTakate-bhaTakate use prApta na kara pAne ke kAraNa atyanta nirAza ho gaye / gaharI nirAzA ke pariNAma svarUpa unhoMne kapilavastu ke rAjamahala meM punaH lauTane kA nizcaya kara liyaa| lauTate hue mArga meM eka jhIla AI aura ve kucha kAla vahA~ vizrAma karane ke For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga liye tthhreN| vahA~ para unakI dRSTi eka giharI para par3I jo ki bAra-bAra pAnI ke samIpa jAkara usameM apanI pUcha DubotI thI aura phira kinAre para Akara reta meM use jhaTaka detI thii| buddha ko gilaharI kA yaha kRtya bar3A Azcaryajanaka lgaa| unhoMne pUcha liyA "yaha kyA kara rahI ho tuma ?" gilaharI bar3e garva se bolI- 'isa jhIla ko sukhA rahI huuN|" "oha ! yaha kAma to tuma hajAra varSa taka jI kara aura pratipala apanI pUMcha jala meM Dubokara jhaTakate rahane para bhI sampanna nahIM kara skogii| bhalA yaha jhIla bhI tumhArI pUcha se sukhAI jA sakatI hai ?" "maiM kisI kArya ko asaMbhava nahIM mAnatI ataH jaba taka jIU~gI yahI karatI rhuuNgii|" gilaharI ne saMkSipta uttara diyA aura apane kAma meM laga gii| gilaharI kI bAta se buddha ke hRdaya meM ujAlA ho gayA aura unhoMne nirAzA kA tyAga karate hue dRr3ha saMkalpa kiyA janana-maraNayoradRSTapAro, nAhaM kapilAhvayaM praveSTA / . arthAt-jaba taka bodhi prApta karake janma-maraNa kA pAra na dekha lU, maiM bhI kapilavastu meM praveza nahIM kruuNgaa| baMdhuo, yaha eka rUpaka hai para isa bAta ko prakaTa karatA hai ki svAvalambI puruSa hI dRr3ha saMkalpI banakara apane abhISTa kI prApti karatA hai| jisa prakAra buddha ne apanI nirAzA kA tyAga karake dRr3ha saMkalpa kiyA tathA tapa meM lIna hokara bodhilAbha karake hI dama liyaa| svAdhyAya karanA aba hama jIvana ko saphala banAne ke cauthe sUtra svAdhyAya ko lete haiM / svAdhyAya manuSya ko kevala manuSya ho nahIM banAtA, apitu use mahAtmA aura paramAtmA bhI banAtA hai| agara hama saMsAra ke mahAn puruSoM kI jIvaniyA~ ulaTa kara dekheM to sahaja hI jAna sakate haiM ki una puruSoM ko mahAna banAne meM svAdhyAya kA hAtha hI adhika rahA hai / kahA bhI hai yathA yathA hi puruSa: zAstraM samadhigacchati / tathA tathA vijAnAti vijJAnaM cAsya rocate / / For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saralatA ke bahumUlya sUtra manuSya jaise-jaise zAstra kA vizeSa adhyayana karatA hai, vaise-vaise usakA jJAna bar3hatA hai aura vijJAna ujjvala hotA hai| ___ maharSi pAtanjali ne aSTAMga yoga meM tattvajJAna kI prApti ke liye jahA~ anya sAdhanoM kA varNana kiyA hai vahA~ svAdhyAya ko bhI bahuta mahattvapUrNa sthAna diyA hai| unhoMne kahA hai ki svAdhyAya ke dvArA manuSya na kevala apane ko, apane saMbaMdhita samAja ko hI jAna sakatA hai aura usakA sudhAra kara sakatA hai, apitu vaha paramatattva bhI prApta kara sakatA hai| vRhat kalpabhASya meM kahA gayA hai na vi asthi na vi a hohI, sajjhAya samaM tavokamma / -svAdhyAya ke samAna dUsarA tapa na kabhI atIta meM huA hai, na vartamAna meM kahIM hai aura na bhaviSya meM kabhI hogaa| isa prakAra hamAre yahA~ svAdhyAya ko mahAna tapa mAnA gayA hai| isase jJAna ko AcchAdana karane vAle karmoM kA kSaya hotA hai tathA AtmA meM rahe hue samyaka jJAna ke prakAza meM prANI mukti ke sahI mArga para cala sakatA hai| sadgrantha athavA dharmazAstra isa loka meM cintAmaNi ratna ke samAna haiN| jinake paThana-pAThana yA svAdhyAya se mana kI samasta duzcintAe~ miTa jAtI haiM, saMzaya ke bhUta bhAga jAte haiM aura sadbhAva jAgRta hokara AtmA ko parama zAMti pradAna karate haiM / zrI uttarAdhyayana sUtra meM bhI kahA hai sajjhAe vA niutteNa, savvadukkha vimokkhaNe / arthAt - svAdhyAya karate rahane se samasta dukhoM se mukti mila jAtI hai| isaliye pratyeka vyakti ko apanA manuSyajanma sArthaka karane ke liye sadgranthoM kA svAdhyAya karanA anivArya kRtya samajhanA cAhiye / svAdhyAya kI jitanI bhI prazaMsA kI jAya,kama hai / yaha mastiSka kI khurAka hai / zarIra ko svaccha rakhane ke liye hama jisa prakAra pauSTika padArtha khAte haiM, usI prakAra mastiSka evaM mana ko zreSTha evaM sundara vicAroM se paripUrNa banAne ke liye svAdhyAya rUpI pauSTika khurAka bhI Avazyaka hai / svAdhyAya ke abhAva meM mAnasika evaM Atmika sabhI zaktiyAM dabI raha jAtI haiM aura unake vidyamAna hote hue bhI hama unakA lAbha nahIM uThA pAte / svAdhyAya ke abhAva meM hama heya, jJeya aura upAdeya ke antara ko nahIM jAna sakate aura usake na jAnane se hameM kartavya evaM akartavya kA bodha bhI nahIM ho sktaa| aura spaSTa hai ki jaba taka hameM For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga yaha bodha nahIM hogA hama sahI mArga para caleMge bhI kaise ? ataH svAdhyAya kI Adata pratyeka manuSya kI honI cAhiye tAki vaha apane jIvana ko sarvazreSTha tarIke se bitAtA huA Atma-kalyANa karane meM samartha bana sake / baMdhuo, AzA hai ki Apa karma-rata rahanA, Atma-vizvAsa rakhanA, svAvalaMbI bananA evaM svAdhyAya karanA, ina cAroM mahatvapUrNa bAtoM ke viSaya meM jAna gae hoNge| ye cAroM hI sUtra manuSya ke jIvana ko saphala banAne meM pUrNatayA sahAyaka banate haiN| agara Apa inheM jIvana meM utAreMge to nizcaya hI isa loka aura paraloka meM sukhI bana skeNge| For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 cintana kA mahattva dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! Aja hameM yaha dekhanA hai ki cintana kA jIvana para kaisA prabhAva par3atA hai / kisa prakAra ke cintana se samaya kA sadupayoga hotA hai aura kisa prakAra ke cintana se samaya kA durupayoga ? Apa jAnate hI haiM ki manuSya kA mastiSka pratipala vaha kucha na kucha vicAra karatA rahatA hai karatA hai / kintu kaise vicAroM kA jIvana para suprabhAva kA kuprabhAva, yahI vicAraNIya hai ! cintana ke kAraNa kabhI bhI niSkriya nahIM rahatA / ora koI na koI maMsUbA bA~dhA par3atA hai tathA kaise vicAroM manuSya ke jIvana kA adhikAMza samaya cintana meM jAtA hai / hama yaha bhI kaha sakate haiM ki vaha apane jIvana kA saMbhavataH nabbe pratizata samaya cintana meM gujAratA hai aura dasa pratizata karma karane meM / vaise to karma karate samaya bhI se rahita nahIM hotA / cintana ke mukhya tIna kAraNa kahe jA bhUtakAlIna ghaTanAoM ke viSaya meM cintana karanA dUsare vartamAna saMkalpa-vikalpa karanA, tIsare bhaviSya kI kalpanAoM ke tAne bAne bunanA / ina tInoM meM se pahalA cintana jo bhUtakAla ko lekara manuSya karatA rahatA hai, vaha sampUrNa samaya usakA vyartha calA jAtA hai / kyoMki bItI huI bAtoM para cintana karanA yA vigata bhUloM ke liye pazcAttApa karate rahanA samaya kA durupayoga karanA to hai sAtha hI vartamAna aura bhaviSya ke liye hAnikAraka bhI hai| bItA huA bIta cukane 85 usakA citta cintana sakate haiM - prathama to kAla ke viSaya meM For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga ke kAraNa punaH vApisa to AtA nahIM ulaTe usake liye pazcAttApa karane, cintA karane aura kur3hane se zarIra kSINa hotA hai / bhUtakAla se kevala yahI zikSA lI jA sakatI hai ki kI huI galatiyoM aura bhUloM ko jIvana meM punaH na hone diyA jAya / yaha sakalpa hI manuSya ko apane jIvana meM saphala banA sakatA hai / eka kahAvata bhI haigaI so gaI aba rAkha rahI ko / ' Azaya isakA yahI liyA jA sakatA hai ki jitanI jindagI vyartha calI gaI so to calI hI gaI / usake liye pazcAttApa mata karo, varana jo bacI huI hai use sArthaka banAne kA prayatna karo / jo vyakti isa bAta kI gAMTha bA~dha letA hai vaha nizcaya hI apane vartamAna aura bhaviSya ko sudhAra sakatA hai| prAyaH hama dekhate haiM ki aneka vyakti apanA zaizava to khela- khUda meM samApta karate hI haiM, yuvAvasthA ko bhI viSaya-bhogoM meM bitAkara phira jIvana ke antima samaya yA ki vRddhAvasthA meM ghora pazcAttApa karate haiM / ve socate haiM: bAlavaya khela mAMhI khoya ke javAna bhayo, kAma, krodha chAyo ghaTa, bhUlyo jinarAja ne / vRddhavaya Ai taba huvo hai nirbalatana, ghera liyo sAMsa khAMsa chor3I saba lAja ne // arthAt -- bAlyAvasthA to maiMne khela-kUda kara ga~vAdI aura javAnI meM viSayabhoga tathA rAga-dva eSa ke vaza meM rahakara bhagavAna ko bhulA rahA / aura aba to aisI vRddhAvasthA A gaI hai ki zarIra pUrNatayA kSINa ho gayA hai aura zvAsa, khA~sI Adi bImAriyoM ne ise ghera liyA hai / ataH aba maiM kyA karUM / merA jIvana hI nirarthaka calA gayA / isa prakAra pazcAttApa karane vAle vyaktiyoM ke liye hI kahA jAtA hai ki jo bIta gaI vaha to gaI hI para aba jitanI bacI hai usI ko sArthaka karane kA prayatna karo / bIte hue vakta ke liye duHkha, cintA yA pazcAtApa karake jo bacA huA jIvana hai use bhI nirarthaka mata ga~vAo / kahane kA Azaya yahI hai ki bhUtakAlIna ghaTanAoM ke aura bIte hue jIvana ke viSaya meM cintana karake apane samaya ko barabAda nahIM karanA cAhiye / bhUtakAla ke viSaya meM cintana karanA, apane mana meM kUr3e-karakaTa ko jamA rakhane ke samAna hai / jamA huA kacarA jisa prakAra ghara ko zrIhIna aura durgandhamaya banAe rakhatA hai, usI For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana kA mahattva 87 prakAra pahale kI galatiyA~ aura bhUleM jaba taka smaraNa kI jAtI haiM aura una para cintana kiyA jAtA hai taba taka ve citta ko bojhila aura azuddha banAye rakhatI haiM ataH pratyeka mumukSu ko cAhiye ki una sabako apane vizvAsI vyakti athavA guru ke samakSa saralatA aura satyatApUrvaka nikAla denA cAhiye / aisA karane para hI citta zuddha ho sakegA tathA una para punaH puna cintana karake samaya ko nirarthaka karane kI AvazyakatA nahIM pdd'egii| cintana kA eka kAraNa bhaviSya ke viSaya meM socanA bhI hai| loga dina-rAta apane bhaviSya ke sapane saMjoyA karate haiN| na jAne kitane pApa karake dhana ikaTThA karate haiM ki bhaviSya meM usase sukha hAsila ho| dhana kisa prakAra adhika se adhika ikaTThA ho usake viSaya meM hI ve aharniza socate haiM, cintana karate haiN| isake alAvA apane putra-pautroM ke liye bhI aThArahoM pApoM kA sevana karate hue anekAneka karmoM kA baMdhana to karate hI haiM sAtha hI bhaviSya ke sunahare sapane dekhane meM bhI apane jIvana kA bahumUlya samaya nirarthaka ga~vA dete haiM / _aise vyakti yaha bhUla jAte haiM ki jIvana amara nahIM hai aura kabhI bhI samApta ho sakatA hai| baiTha-baiThe hAsa-parihAsa meM nimagna vyakti hRdaya kA spandana rukate hI kSaNa mAtra meM lur3haka jAtA hai / Aja to vaha nAnA manorathoM kA sevana karatA hai, agaNita vyavasthAoM ke viSaya meM cintana karatA hai ki kala yaha kareMge, mahIne bhara bAda vaha aura sAla bhara bAda kucha aura, kintu pala para meM hI vaha samasta saMkalpoM se nivRtta hokara cira nidrA meM so jAtA hai / kahA bhI hai - AgAha apanI mauta se koI bazara nahIM / ... sAmAna sau barasa ke pala kI khabara nahIM / / abhiprAya yahI hai ki manuSya bhaviSya ke liye kalpanAyeM karatA hai, kAmanAoM ke agaNita mahala banAtA hai aura mara-mara kara dhana ikaTThA karatA hai, kintu usa dhana ko bhogane se pUrva hI aura samasta kalpanAoM ke satya hone se pahale hI isa loka se prayANa kara jAtA hai| jIvana kA kiMcit mAtra bhI bharosA nahIM kiyA jA sakatA / kAla kA Agamana hone para saMsAra kI koI bhI zakti aura koI bhI DaoNkTara-vaidya manuSya ko usake caMgula se nahIM chur3A sakatA / isIliye bhaviSya ke liye cintana karanA aura usake liye vibhinna padArthoM kA saMcaya karanA vRthA hai| aisA karanA samaya ko vyartha barabAda karanA hai| AzA hai aba Apa samajha gaye hoMge ki bhUtakAla ke liye pazcAttApa karanA aura bhaviSya ke liye AzAyeM bA~dhanA, donoM hI mAnava ke liye samaya kA durupayoga karanA hai| For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga vartamAna kA sadupayoga hamAre Aja ke viSaya ke anusAra hameM yaha dekhanA hai ki cintana kA jIvana para kyA prabhAva par3atA hai aura kisa prakAra ke cintana se samaya kA sadupayoga hotA hai| . manuSya ko sarva prathama yaha cAhiye ki vaha bhUtakAla ke liye aphasosa karanA aura bhaviSya ke liye sapane dekhanA chor3akara kevala apane vartamAna ke liye cintana kare aura use hI saphala banAne kA prayatna kare / - manuSya kA vartamAna tabhI saphala ho sakatA hai jabaki vaha apane jIvana ke bItate hue pratyeka kSaNa ko sundara banAne kA nizcaya kara le| usakA mana sadaiva isa cintana meM rahe ki vaha kisa prakAra pratyeka pala ko dUSita vicAroM se tathA dUSita karmoM se bacAye rakha sakatA hai| dUSita vicAra hI duSkarmoM ko karane meM preraNAdAyaka banate haiN| isaliye cintana karate samaya kuvicAroM ko pAsa bhI nahIM phaTakane denA cAhiye agara kuvicAra dila aura dimAga meM ghara kara gae to mAnava kA ciMtana kukarmoM ke liye ho jAegA aura usI ke anurUpa vaha kArya karane lgegaa| manuSya ke liye cintana karane kA sarvottama viSaya yahI honA cAhiye ki vaha mAnava-janma prApta karake kisa prakAra adhika se adhika pApa-karmoM kA kSaya kare aura pUNya karmoM kA saMcaya kara ske| use sadA yahI vicAra karanA cAhiye ki yaha manuSya janma anantAnanta puNyoM ke yoga se aura ananta kAla taka nAnA yoniyoM meM paribhramaNa karate hue mahAn du.khoM ko bhogane ke pazcAt milA hai| aura agara yaha vyartha calA gayA to phira na jAne kaba aura kitanA kAla vyatIta hone para punaH mila skegaa| aba prazna yaha uTha sakatA hai ki mAnava-jIvana kI sArthakatA kisameM hai aura manuSya kA kyA uddezya honA cAhiye ? jIvana ke uddezya ke sambandha meM logoM ke vibhinna dRSTikoNa hote haiN| jo pudgalAnandI aura Atma-tattva ke bhAna se rahita hote haiM ve paraloka nahIM mAnate tathA vartamAna jIvana ke sAtha hI AtmA kA anta samajhate haiN| aise vyakti kevala yahI cintana karate haiM ki jitanA zArIrika sukha, Ananda aura mauja karanA hai isI jIvana meM kara lo cAhe RNa ke bhAra se daba jAo para RNa lekara hI ghI pio| unakA yaha mahattvapUrNa siddhAnta hai RNaM kRtvA ghRtaM pibet / para aisA mAnane vAle ghora aMdhere meM rahate haiM aura ve kevala apane isa janma ko hI nahIM apitu Ane vAle aneka janmoM ko bhI bigAr3a lete haiN| For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana kA mahatva 86 inake alAvA kucha vyakti aise hote haiM jo acche kAryoM ko karake pratiSThA prApta kara lene meM tathA kIrti kamA lene meM jIvana kI saphalatA mAnate haiN| kahA bhI hai: calaM vitta calaM citta, cale jIvita yauvane / calAcalamidaM sarvaM, kItiryasya sa jIvati / / arthAt - dhana nazvara hai. citta asthira hai jIvana aura yauvana kSaNabhaMgura haiN| itanA hI nahIM, yaha saMpUrNa sRSTi hI adhruva hai| kevala isa azAzvata saMsAra meM jisakI kIrti jIvita hai vaha manuSya jIvita hai| saskRta ke isa kavi ne jIvana kI saphalatA ke viSaya meM jo batAyA hai vaha bhI galata nahIM hai kintu mAna-pratiSThA athavA kIrti prApta kara lenA hI jIvana kA uddezya mAna lenA aura use hI jIvana kI saphalatA samajha lenA kAphI nahIM hai| hamArA jainadharma to pukAra-pukAra kara yahI kahatA hai ki mAnava jIvana kA uccatama uddezya akhaMDa aura akSaya zAMti tathA ananta aura avyAbAdha sukha kI prApti karanA hI mAnava jIvana kA sarvocca lakSya honA cAhiye / isI prApti ke liye usakA cintana-manana, sAdhanA, puruSArtha aura prayatna Adi sabhI kucha hone cAhiye / jo bhI bhavya prANI usa akSaya sukha kI prApti ke liye juTa jAyegA, kIrti to svayaM usake caraNa cUmegI aura usake cAhe binA bhI usakA varaNa kara legii| kIti to ghAsa-phUsa ke samAna hai| Apa jAnate haiM ki koI bhI kisAna apane kheta meM ghAsa ugAnA nahIM caahtaa| vaha anAja ke liye bIja botA hai aura usI ko pAne ke liye dina-rAta parizrama karatA hai| vaha jAnatA hai ki mujhe anAja prApta karanA hai aura agara vaha mujhe mila jAtA hai to ghAsa to usameM se svayaM hI nikala aaegaa| koti kI icchA mata karo ___ yahI hAla kIti kA bhI hai| jo vyakti apane pApoM kA kSaya karake apanI AtmA ko saMsAra-mukta karanA cAhatA hai use kIrti ke liye parizrama karane kI AvazyakatA nahIM hotii| vaha to svayaM hI use mila jAtI hai| vaha logoM ke dvArA vAhavAhI prApta karane kI apekSA nahIM rakhatA / kyoMki usa vAha-vAhI ke dvArA usakI AtmA kA kalyANa nahIM hotaa| sikandara ne talavAra ke bala para bar3e bhArI sAmrAjya ko jiitaa| usakI kIrti avazya jIvita hai para usase usakI AtmA ko kyA lAbha huA ? kucha bhI nhiiN| isI prakAra bar3e-bar3e kavi aura vidvAna apanI kIti to isa loka meM chor3a gaye kintu usI ko apanA lakSya banA lene ke kAraNa apanI AtmA kA kalyANa nahIM kara sake / For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kintu jo mahAmAnava, vItarAga-tIrthakara Adi apanI AtmA ko karmamukta karane kA prayatna karate rahe ve mukti ke adhikArI to bane hI sAtha hI apanI kIrti ko bhI sadA ke liye amara kara gae / isIliye hamAre zAstra kahate haiM ki samyakajJAna samyakdarzana evaM samyak cAritra kI ArAdhanA karake apane jIvana ko saphala banAnA cAhiye arthAt AtmA ke zuddha svarUpa kI prApti karanI cAhiye / AtmA ko apane nija svarUpa meM lAne ke liye hI vyakti kA samasta prayatna evaM cintana-manana honA cAhiye / aisA karane para hI mAnava-janma sArthaka ho sakatA hai| saMskRta ke eka kavi ne bhI kahA hai-- AnandarUpo nijabodharUpo, divyasvarUpo bahunAmarUpaH / tapaHsamAdhau kalito. na yena, vRthA gataM tasya narasya jIvitam / / arthAt - jisa manuSya ne tapasyA karake aura samAdhibhAva dhAraNa karake apanI AtmA ke ananta Anandamaya rUpa ko nahIM smjhaa| jisane apane upayogamaya cetana svarUpa ko nahIM pahacAnA aura apane samasta paryAyoM se atIta divyasvarUpa ko nahIM jAnA tathA use prApta karane kI ceSTA nahIM kI, usakI jindagI nirarthaka hI calI gii| kavi kA kathana pUrNatayA satya hai| samasta AstikazAstra ekamata se isa bAta ko kahate haiM ki mAnava-jIvana kA uccatama lakSya aura usakI pUrNa sArthakatA kevala isI bAta meM hai ki mAnava apane sampUrNa prayatna akhaMDa aura akSaya zAMti tathA ananta evaM avyAbAdha sukha kI prApti ke liye kre| usakA sampUrNa cintana evaM puruSArtha Atma-zuddhi ke liye hI ho / cintana kA prabhAva cintana kA jIvana para bar3A jabardasta prabhAva par3atA hai| dUsare zabdoM meM yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jaisA cintana hotA hai vaisA hI jIvana banatA hai| cintana to pratyeka vyakti hamezA aura hara samaya karatA hI rahatA hai kintu use cintana ke pUrva yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki usakA cintana zubha ho| agara cintana azubha hogA to usakI samasta kriyAyeM pApa-pUrNa hoMgI aura jIvana doSoM se- paripUrNa bana jaaegaa| prazna ho sakatA hai ki azubhacintana kise kahA jA sakatA hai aura zubha kise ? thor3e zabdoM meM isakA uttara yahI hai ki ihalaukika sukha, samRddhi evaM yaza For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintana kA mahattva kIrti Adi kI prApti ke liye vicAra karanA, yojanAeM banAnA aura maMsUbe bAMdhanA . azubha cintana hai | kyoMki isa prakAra kI samasta upalabdhiyA~ prathama to kSaNabhaMgura hai, dUsare vibhinna pApoM ke dvArA prApta hone vAlI haiM / to jina siddhiyoM ke liye nAnA prakAra ke mAnasika aura zArIrika pApa kiye jAyeM ve siddhiyA~ athavA upalabdhiyA~ AtmA ko akSaya sukha kI prApti kaise karA sakatI haiM ? ulaTe ve AtmA ko pApa karmoM ke baMdhanoM se jakar3a detI haiM aura phira AtmA ananta kAla taka unase chuTakArA prApta nahIM kara pAtI / ataH dhana, vaibhava, putra, pautra, khyAti evaM pratiSThA Adi ke liye niraMtara socanA-vicAranA azubha ciMtana kahA jAtA hai / Apa jAnate hI haiM ki dhana ikaTThA karane ke liye vyakti aneka prakAra kI beImAniyAM karatA, jhUTha bolatA hai aura anItipUrNa kArya karane meM jarA bhI saMkoca nahIM karatA / isI prakAra khyAtilAbha ke liye athavA vAha-vAhI prApta karane ke liye vaha auroM se irSyA, dva eSa aura jalana rakhatA huA unheM hIna sAbita karane kA prayatna karatA hai / apane Apako U~cA sAbita karane kI bhAvanA hI krodha, kapaTa aura dveSAdi kA kAraNa banatI hai jisase karmoM kA baMdhana hotA hai aura yaha saba azubha cintana ke kAraNa ghaTatA hai / 1 isake viparIta zubhacintana jIvana ko tyAga aura nirAsakti ke mArga para bar3hAkara unnata banAtA hai| zubha cintana mAnava ke mastiSka aura mana meM yaha vizvAsa jamA detA hai ki dhana, vaibhava, satAna, mAna, maryAdA Adi samasta sAMsArika upalabdhiyAM azAzvata haiM aura eka dina inakA viyoga honA hai| zubha cintana manuSya ko yaha bhI preraNA detA hai ki una upalabdhiyoM ke isake pUrva ki ve unheM chor3eM agara vaha svayaM unheM chor3a detA hai to uttama hai / eka choTA-sA udAharaNa hai-- tyAga karatA hU~ ! eka jATa kA vivAha kisI sundara lar3akI se huA / kintu vivAha ke kucha samaya pazcAt hI use mAlUma ho gayA ki usakI patnI kA zarIra jitanA sundara hai, mana utanA hI asundara hai / arthAt vaha saccaritra nahIM, varana duzcaritra hai / yaha mAlUma hote hI agale dina prAtaHkAla jabaki usakI strI pAnI bharane ke liye kue para gaI huI thI, vaha bAhara cabUtare para hI eka lAThI lekara baiTha gayA aura jyoMhI patnI pAnI bharakara lauTI jATa ne lAThI ke prahAra se usake mastaka para rakhe hue ghar3e ko phor3a diyA aura gAliyA~ dene lagA / zoragula sunakara muhalle ke loga ikaTThe gae aura jhagar3e kA kAraNa pUchane lage / For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAya jATa ne kahA--"yaha strI duzcaritra hai ataH mere kula aura vaMza ke lAyaka nhiiN| maiM isakA tyAga karatA huuN|" . jATanI ne jaba yaha sunA to yaha kaha kara ravAnA ho gaI- 'maiM to svayaM hI tumhAre pAsa rahanA nahIM cAhatI thii|" logoM ne jaba yaha saba samajhA to jATa kI sUjha-bUjha aura usakI apane kula kI pratiSThA ke prati sajagatA kI bhAvanA kI sarAhanA karane lge| kisI-kisI ne to yaha bhI kahA-"tumane bar3A acchA kiyA jo isake bhAga jAne se pahale hI isakA tyAga kara diyaa| anyathA na jAne yaha tumhArA kitanA dhana-paisA aura curAkara le jaatii|" baMdhuo ! jATa kI kathA sAdhAraNa hai kintu isase bar3I mahatvapUrNa zikSA lI jA sakatI hai| saMsAra kI dhana daulata evaM bhogopabhoga kI sAmagriyAM usa jATanI ke samAna hI caMcala evaM asthira haiM jina para bharosA nahIM kiyA jA sakatA / yAnI Aja jisake pAsa haiM ve kala kisI aura ke pAsa bhI calI jA sakatI haiM / ataH jo cintanazIla aura manasvI haiM ve una sabako unake jAne se pUrva svaya hI tyAga dete hai| eka bAta aura dhyAna meM dene kI hai ki jATanI ke liye jisa prakAra logoM ne saMbhAvanA vyakta kI thI ki agara vaha jATa ke yahA~ adhika samaya ThaharatI to kucha na kucha curAkara le hI jaatii| yahI hAla sAMsArika upalabdhiyoM kA hai| ve jitane adhika kAla taka manuSya ke pAsa rahatI haiM, utanI hI Asakti kI mAtrA mAnava ke mana meM bar3hatI hai aura vaha Asakti dhIre-dhIre manuSya ke sadguNoM ko tathA sadvicAroM ko naSTa karatI rahatI hai, dUsare zabdoM meM lUTatI rahatI hai| tatpazcAt azubha karmoM kA saMyoga milate hI ve upalabdhiyA~ kisI aura ke pAsa cala detI haiM kintu apane jAne ke sAtha-sAtha ve mAnava ke sadguNoM ko aura jaisA ki abhI maiMne batAyA hai, sadvicAroM ko bhI apane sAtha le jAtI haiN| manuSya unake liye hAya-hAya karatA raha jAtA hai aura Asakti-janita karmabaMdhanoM ko bhugatane ke lie kevala usI janma meM nahIM apitu aneka janmoM taka ke lie bAdhya ho jAtA hai| isalie vivekI evaM jJAnI puruSa sAMsArika upalabdhiyoM ko unake tyAga jAne se pUrva hI svayaM unheM tyAga dete haiN| apanI sampUrNa Asakti evaM mamatA ko naSTa kara dete haiN| ve sadA yahI cintana karate haiM ki "saMsAra ke samasta saMbaMdha aura sampUrNa padArtha nazvara haiM / kevala AtmA hI anazvara hai| ve yaha bhI socate haiM ki sAMsArika padArthoM se prApta hone vAlA sukha zAzvata nahIM sukhAbhAsa mAtra hai| saccA sukha to karmoM se mukta hokara AtmA ke zuddha svarUpa kI prApti kara lene meM hai| For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 cintana kA mahatva jo mumukSu manuSya sadA isa prakAra kA zubha cintana karate haiM, ve zanaiH zanaiH apanI indriyoM para aura mana para kAbU karane meM samartha bana jAte haiM / pariNAma yaha hotA hai ki unakA citta samAdhi bhAva dhAraNa kara letA hai / vaha na kisI para rAga rakhatA hai aura na kisI para dveSa / na vaha iSTa-saMyoga milane para sukha kA anubhava karatA hai aura na aniSTa saMyoga milane para duHkha kA / isa prakAra samabhAva dhAraNa karane vAlA sAdhaka hI apane karmoM kA nAza karake zAzvata sukha kI prApti karatA hai / kahA bhI hai: - ki tivveNa taveNaM, ki javeNaM kiM caritaNaM / samayAi viNa mukkho, na hu huhUo kaha vina hu hoI // arthAt - koI cAhe kitanA hI tIvra tapa tape, japa jape athavA muni-veSa dhAraNa kara sthUla kriyAkANDarUpa cAritra pAle; parantu samatAbhAvarUpa sAmAyika ke binA na kisI ko mokSa huA hai aura na hogA / - sAmAyika pravacana to baMdhuo ! samabhAva Atma-sAdhanA kA bar3A mahattvapUrNa aMga hai aura vaha gaMbhIra tathA zubha cintana-manana se hI prApta ho sakatA hai| ataH pratyeka sAdhaka ko hI nahIM apitu pratyeka manasvI ko jIvana meM jitanA saMbhava ho utanA samaya zubha cintana meM lagAnA cAhie / zubha cintana ke dvArA hI vaha apane mAnava janma ke sarvocca lakSya mukti ko prApta kara sakatA hai / For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAmaNi ratna-caritra dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! Aja hameM yaha dekhanA hai ki caritra kA nirmANa kisa prakAra hotA hai ? mAnava ke jIvana ko usakA caritra hI sundara yA asundara banAtA hai| agara usakA caritra uttama aura sadguNoM se yukta hai to vaha saccaritra kahalAegA tathA avaguNoM se pUrNa caritra ke hone para duzcaritra kahalAne lgegaa| saMkSepa meM caritra hI manuSya ko sajjana athavA durjana banAtA hai| agara hama vizva ke mahApuruSoM kI jIvaniyA~ uThAkara dekheM to sahaja hI jJAta ho jAtA hai ki unakI mahAnatA kI AdhArazilA unakA caritra hI rahA hai| bhale hI unakA pArthiva zarIra isa saMsAra meM nahIM rahA kintu cAritrika pratibhA sadaiva ke liye logoM kA mArga-darzaka bana gaI hai| caritravAn puruSa ke jIvana meM aisI AkarSaNa zakti hotI hai jo ki anya anekAneka vyaktiyoM ke jIvana kI ulaTI dhArA ko bhI sahI dizA meM pravAhita kara detI hai| ataH koI bhI vyakti agara apane jIvana ko unnata banAtA hai aura apanI AtmA ko zuddhi kI ora le jAnA cAhatA hai to use pratipala, aura pratikadama para apane AcaraNa kA dhyAna rakhanA pdd'egaa| aisA karane para hI vaha svayaM mAnava-janma ke sarvocca lakSya kI ora bar3hegA tathA anya prANiyoM ko bhI kupatha se satpatha para lA skegaa| 'eka pAzcAtya dArzanika 'barTala' ne kahA bhI hai:'Character is a diamond that scratches every other stones.' -caritra eka aisA hIrA hai jo hara kisI patthara ko ghisa sakatA hai / 64 For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAmaNi ratna-cAritra mahAtmA gAMdhI ne bhI eka sthAna para likhA hai-'caritra rUpI sampatti duniyA kI tamAma daulatoM se bar3hakara hai|' isa tathyapUrNa kathana para hama gaharAI se vicAra kareM to vAstava meM hI saccAI ke samIpa pahuMca sakate haiN| caritra kI mahAnatA kA varNana zabdoM se nahIM kiyA jA sakatA aura isIliye kevala yahI kahA jAtA hai ki agara dhana calA jAe to samajho kucha nahIM gayA hai, svAsthya calA jAya to samajho kucha hAni huI hai, para yadi caritra calA jAya to samajho ki sarvasva hI luTa gayA hai| ___ caritra nirmANa kaise ho? aneka vyakti AcaraNa kA saMbaMdha kevala zArIrika kriyAoM se hI mAnate haiN| ve samajhate haiM ki zarIra se pApapUrNa kriyAyeM na karake sevA, paropakAra, dAna, evaM Izvara kI pUjA-arcanA Adi kara lenA hI sadAcaraNa hai| para yaha bAta pUrNatayA satya nahIM hai| yadyapi ye saba kArya bhI caritra ke aMga haiM kintu use pUrNatA pradAna nahIM kara skte| caritra-nirmANa ke liye to mAnava ko manasA, vAcA evaM karmaNA prayatnazIla bananA caahiye| vaise to mana vacana evaM karma, ye tInoM hI manuSya ke dvArA kiye jAne vAle pratyeka zubha aura azubha kArya ke lie jimmedAra hote haiN| kintu ina tInoM meM se bhI adhika zaktizAlI hai mana / kisI saMskRta ke vidvAna kA kathana hai manasaiva kRtaM pApa na vANyA na karmaNA / yenaivAligitA kAntA tenaivAliMgitA sutA // arthAta-mana ke bhAva se hI pApa mAnA jAtA hai, vacana yA karma se nhiiN| patnI aura putrI ke AliMgana meM bhAva kI hI bhinnatA hai| kahane kA Azaya yahI hai ki saccaritratA kI kujI vAstava meM mana hai / ataH mana meM kabhI kuvicAroM ko panapane nahIM denA cAhiye / agara mana meM bure vicAra Ate haiM to vacana aura zarIra ko bhI ve galata dizA meM pravRtta kara dete haiN| dUsare zabdoM meM indriyA~ mana ke dvArA hI calAI jAtI haiM, ve mana kI cerI haiN| isaliye caritranirmANa ke icchuka vyakti ko apanA manoyoga saMtulita karanA cAhiye / dUsarA hai vcnyog| vacanayoga yAnI vaannii| yaha bhI caritra-nirmANa meM sahAyaka banatI hai| vANI kA mahattva bhI kama nahIM hai| eka urdU ke kavi ne kahA hai For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 gaira apane hoMge zIrIM dosta ho jAte haiM duzmana, agara vyakti mRdubhASI hai to parAye vyakti bhI usake apane yAnI mitra bana jAte haiM aura agara usakI vANI meM kaTutA hai to usake dosta bhI duzmana ho jAte haiM / Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga apanI jabAM / ho gara talakha ho jisakI jubAM // vastutaH vANI meM bar3I zakti hai aura vaha mAnava ke caritra nirmANa meM bar3A bhAga letI hai / vANI ke liye to yahA~ taka kahA jAtA hai ki yadi bAraha varSa taka koI vyakti satya bole to use vAk-siddhi ho jAtI hai arthAt vaha jo kucha kaha detA hai vaha ho jAtA hai / tAtparya yahI hai ki pratyeka mAnava ko apanI vANI para pUrNa adhikAra rakhanA cAhie tathA nirarthaka pralApa, kaTUkti athavA asatya bhASaNa se apane Apa ko bacAnA cAhiye / saccaritratA ke liye vANI para aMkuza honA nitAMta Avazyaka hai / eka vidvAna 'sAirasa' ne apane anubhavoM kA varNana karate hue kahA thA - " - "mujhe kabhI isakA kheda nahIM huA ki maiM mauna kyoM rahA kintu isakA kheda anekoM bAra huA hai ki maiM bola kyoM par3A / " aise kathanoM se spaSTa hotA hai ki mahApuruSa apanI vANI ko pUrNatayA apane vaza meM rakhane kA prayatna karate haiM aura isIliye unakA caritra saccaritra kahalAtA huA logoM ke liye anukaraNIya banatA hai / caritra ko banAne vAlA tIsarA yoga karma hai / isake viSaya meM to adhika kahane kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki sabhI jAnate haiM bure kAmoM kA natIjA burA hI hotA hai / manuSya kI mahAnatA isI meM hai ki vaha apanA burA karane vAle kA bhI bhalA kare / IMTa kA javAba patthara se dene meM koI bahAdurI nahIM hai, bahAdurI isI meM hai ki vyakti kisI ke dvArA kiye gae ahita ko bhI bhUla jAya, sahana kare aura badale meM usakA hita kare / aisA karane para hI baMdhana se bacatA hai tathA pUrva karma kSINa hote haiM / 'sUtrakRtAMga' meM kahA gayA hai tuTTati pAvakammANi, navaM kammamakuvvao / - jo nae karmoM kA baMdhana nahIM karatA hai, usake pUrvabaddha pApakarma bhI naSTa ho jAte haiM / samabhAva se use vaha navIna karmoM ke isIliye vivekI puruSa bhUtakAla kI ciMtA na karate hue, aura bhaviSya kA . vizvAsa na rakhate hue apane vartamAna ko hI sundara banAne kA prayatna karate haiM aura vaha prayatna hai phalAsakti kI AzA se rahita niSkAma karma karanA / For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAmaNi ratna - caritra AcArya cANakya ne bhI kahA hai karmAyatta phalaM puMsAM buddhiH karmAnusAriNI / tathApi sudhiyazcAryAH suvicAryeva kurvate // arthAt -- phala manuSya ke karma ke adhIna hai, buddhi karma ke anusAra Age bar3hane vAlI hai, tathApi vidvAn aura mahAtmA puruSa bhalI-bhAMti vicAra kara hI koI karma karate haiM / isa prakAra mahApuruSa mana, vacana evaM bacate haiM aura jaba ye tInoM yoga unake vaza meM dRr3ha bana jAtA hai / caritravAn puruSoM kI sabase auroM ke doSa nahIM dekhate apitu sadA apanI aura unake nivAraNa kI koziza karate haiM / 1 karma ina tInoM ko sAdhakara pApoM se rahate haiM to svataH hI unakA caritra bar3I vizeSatA to yaha hai ki ve kabhI kamiyoM ko DhUMr3hane kA prayatna karate haiM mahAtmA kabIra ke zabdoM meM ve yahI anubhava karate haiM - burA jo dekhana maiM calA, burA na dIkhA koya | jo dila khojA ApanA, mujhasA burA na koya // 63-3 aise para - guNa evaM sva-doSadarzI mahAmAnava hI Atma-mukti ke patha para svayaM agrasara hote haiM, auroM ke liye mArgadarzaka banate haiM tathA apane uttama caritra ko Adarza ke rUpa meM saMsAra ke samakSa sadA ke liye chor3a jAte haiM / aise bhavya jana vizva ke samasta prANiyoM ko cAhe vaha manuSya ho, pazu-pakSI yA choTe se choTA koTa-pataMga ho, sabhI ko pyAra karate haiM tathA badale meM unakA pyAra prApta karate haiM / itanA hI nahIM, ve sAMsArika prANiyoM kA sneha to prApta karate hI haiM, Izvara ke bhI priya bana jAte haiM / kavi sundaradAsa jI ne apane eka bhajana meM bhI yahI kahA hai aiso jana rAmajI ko bhAve ho / kanaka kAminI pariharai nahi Apa baMdhAve ho / 1 yAnI prabhu ko bhI aise vyakti hI priya lagate haiM jo sonA-cA~dI, dhana-vaibhava, patnI tathA putrAdi ke prati tanika bhI moha, mamatA yA Asakti nahIM rakhate / apane parivAra ke prati rahe hue mamatva ko ve vizva ke samasta prANiyoM meM bA~Ta dete haiM / dhana-daulata kA tyAga karake phakIrI dhAraNa kara lete haiM aura isa prakAra svayaM kisI ke bandhana meM na ba~dhate hue sarvasva kA tyAga karake nirAsakta bhAva dhAraNa kara lete haiM / Age kahA hai saba hI teM niravairatA kAhUM na dukhAve ho / zItala vANI bola ke amRta barasAva ho / For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga caritravAn satpuruSa kabhI svapna meM bhI kisI kA dila nahIM dukhAte ata: kisI kA unake prati bhI vara-bhAva nahIM rhtaa| ve sadA apanI madhura vANI se dukhI evaM saMtapta prANiyoM ke hRdayoM para sneha evaM sahAnubhUti kA marahama rakhate haiM / ve kabhI bhI pApamaya, karkaza aura pIDAjanaka bhASA kA prayoga nahIM karate varan bhalI-bhAMti samajha-bUjhakara hita, mita, satya aura pathya bhASA kA hI prayoga karate haiN| ve pratikSaNa isa bAta kA dhyAna rakhate haiM jihvAyA khaNDanaM nAsti, tAluko naiva bhidyate / akSarasya kSayo nAsti, vacane kA daridratA ? kahate haiM ki madhura bhASaNa karane se jihvA kaTatI nahIM tAlu bhI nahIM bhidatA aura komala zabdoM kI kamI bhI nahIM hai, vizAla bhaMDAra bharA huA hai| phira madhura zabda bolane meM daridratA kyoM dikhAI jAya ? isa prakAra sajjana puruSa kabhI kisI ko raMcamAtra bhI duHkha nahIM pahuMcAte, ulaTe apane madhura evaM amRtamaya zabdoM se dukhI prANiyoM ko sukha pahuMcAne kA prayatna karate haiM / unake viSaya meM Age kahA hai ke to muni hoya rahai ke hari guNa gAva ho / bharama-kathA saMsAra kI saba dUra bhagAva ho|| kahA gayA hai ki yA to ve apanA saba kucha tyAgakara muni bana jAte haiM aura vana meM jAkara tapAdi sAdhanA karate haiN| para agara yaha saMbhava nahIM hotA to ghara meM / rahakara bhI nirAsakta bhAva se sAMsArika kartavyoM ko pUrA karate hue bhagavAna ke bhajana meM nimagna rahate haiM / sAMsArika chala-prapaMca se ve dUra rahate haiM tathA vikathA kA sarvathA tyAga karake AtmAbhimukha hone kA prayatna karate haiN| Age kahA hai pAMcU indrI basa kara, mana hI mana lAvai ho / kAma krodha mada lobha ko, khiNa khoda vadhAvai ho / sAdhu puruSa apanI pAMcoM indriyoM para aura mana para pUrNa aMkuza rakhate haiM tathA krodha, mAna, mAyA evaM lobhAdi kaSAyoM ko tathA kAma vAsanAoM ko jar3a mUla se ukhAr3a kara pheMka dete haiN| unheM pUrNa vizvAsa hotA hai ki ina saba vikAroM ke rahate hue saccA sukha jo ki Atmotpanna hotA hai, kabhI hAsila nahIM ho sktaa| jaba taka mana meM viSaya-vikAra bane rahate haiM taba taka vaha saMsAra ke bAhya padArthoM se sukha-prApti kI kAmanA karatA hai aura una kAmanAoM ke vidyamAna rahane para mana meM virakti jAgrata For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAmaNi ratna - caritra haha nahIM hotI / bhoga aura yoga donoM eka dUsare se pUrNatayA viparIta hote haiM / eka pUrva hai aura dUsarA pazcima / ataH spaSTa hai ki donoM kA kabhI aura kahIM bhI mela nahIM ho sktaa| isaliye sAdhu puruSa jo mukti ke icchuka hote haiM, ve saMsAra ke prati Asakti nahIM rakhate / unakA hRdaya samabhAva se paripUrNa hotA hai / na kisI ke prati unakA vizeSa rAga hotA hai aura na kisI ke prati dveSa / duzmanoM ke prati bhI ve dayA bhAva rakhate haiM tathA unakI kalyANa-kAmanA karate haiM / eka udAharaNa hai / nAva nahIM, buddhi ulaTo ! eka bAra eka santa aneka yAtriyoM ke sAtha kisI nadI ko pAra karane ke liye nAva meM baiThe / nAva nadI ke vakSa ko cIratI huI jyoMhI Age bar3hI, kucha duSTa vyakti paraspara eka dUsare se azlIla majAkeM aura gaMdI-gaMdI asabhyatApUrNa bAteM karane lage / yaha dekhakara saMta ne una vyaktiyoM ko samajhAte hue kahA - "bhAiyo ! cAra vyaktiyoM ke bIca meM baiThakara isa prakAra kI bAteM nahIM karanI cAhiye / vArtAlApa hI karanA hai to acchI bAteM kro| dekho ! tumhArI ina ghRNita bAtoM ko sunakara nAva para baiThe hue anya samasta vyakti bhI zarmindagI mahasUsa kara rahe haiM / kintu saMta kI nasIhata kA prabhAva ulaTA huA aura ve vyakti AgababUlA ho gae / krodha meM Akara una logoM ne saMta ko gAliyA~ denA prArambha kara diyA aura usase bhI saMtoSa na huA to ghUsoM se, lAtoM se aura jUtoM se prahAra karane lage / kisI ne ThIka hI kahA hai -- zikSA vAko dIjiye, jAko sIkha sohAya / sIkha na dIje bA~darA, Apana hAni karAya // to saMta ko bhI duSTa vyaktiyoM ko sIkha dene ke pariNAmasvarUpa mAra khAnI par3a gaI / kintu unhoMne raMcamAtra bhI virodha nahIM kiyA aura dhyAnastha hokara baiTha gae / usI samaya AkAzavANI huI - "bhaMte ! Apa kaheM to isI kSaNa ina duSToM ko inakI karatUtoM kA phala cakhAne ke liye nAva ko ulaTa dUM / " AkAzavANI sunate hI nAva para baiThe hue samasta yAtrI kA~pa uThe aura ve duSTa saMta ke pairoM para gira kara apane aparAdhoM ke liye kSamA mA~gane lage / AkAzavANI punaH huI - " mahAtman ! batAiye kyA ina nIca vyaktiyoM ko nasIhata dene ke liye nAva ko ulaTa diyA jAya ?" For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga AkAzavANI sunakara saMta ne apanA dhyAna samApta kiyA aura A~kheM kholakara Upara kI ora dRSTi karake bole-"nahIM, nAva ko ulaTane se kyA lAbha hogA ? vyartha hI aneka jAneM jaayeNgii| hA~, agara ulaTanA hI hai to ina saba vyaktiyoM kI buddhi ko ulaTa do|" aisA hotA hai saMta puruSoM kA cAritra / ve na krodha ko apane hRdaya meM sthAna dete haiM aura na badale kI bhAvanA ko / apane apakArI kA bhI ve upakAra karate haiM / para yaha zakti unheM tabhI prApta hotI hai jabaki ve mana aura indriyoM para pUrNa prabhutva sthApita kara lete haiN| Age kahA gayA hai-- cauthe pada ko cIhna ke vahA~ jAya samAvai ho / - suMdara aise sAdhu ke Dhiga kAla na Ave ho / cAritra bala ke dhanI sAdhu puruSoM ke liye anta meM kavi sundaradAsa jI ne kahA hai ki unake samakSa kAla bhI Ane se hicakicAtA hai aura dUra hI rahatA hai| inakA abhiprAya yaha nahIM hai ki ve isa saMsAra meM mAnava deha ke sAtha hI sadA jIvita rahate haiM, unakA Azaya yaha hai ki samyak jJAna, darzana evaM caritra kI ArAdhanA karane vAle sAdhaka isa nazvara deha kA tyAga karake bhI saMsAra meM apanI kIti ke dvArA amara rahate haiM aura janma-maraNa ke dukhoM se sarvadA ke liye mukta hokara kAla ko parAjita kara dete haiN| yaha prabhAva cAritra kA hI hotA hai| cAritra ke abhAva meM zraddhA aura jJAna bhI phaladAyaka nahIM bana pAte / jJAna aura darzana kA prayoga cAritra ke rUpa meM mahApuruSa karate haiM / cAritra hI ina donoM kI saccI kasauTI bhI kahA jA sakatA hai kyoMki cAritra kI uccatA ke dvArA hI inakI sahI parakha hotI hai / cAritra kI uccatA jIvana ko saphala banAtI hai aura isakI nikRSTatA jIvana ko asaphala / cAritra ko dRr3ha aura ucca banAne meM yadyapi vyakti ko aneka kaSTa uThAne par3ate haiM, kintu jisa prakAra sonA tapAye jAne para zuddha, nirmala aura camakadAra ho jAtA hai, usI prakAra vivekI puruSa mahAna kaSTa saha lene ke bAda cAritravAna aura pratibhAvAna banatA hai| cAritravAna bananA sarala nahIM apitu atyanta kaThina hai| aneka vyakti mahA vidvAna hote haiM / na jAne kitanI pustakeM unheM kaMThastha hotI haiM aura kitanI hI bhASAoM ke ve adhikArI hote haiN| phira bhI yaha Avazyaka nahIM hai ki caritravAna bhI hote haiM / kabhI-kabhI dekhA jAtA hai ki bar3e-bar3e jJAnI aura vidvAna bhI cAritra kI dRSTi se to zUnya hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAmaNi ratna-caritra 101 . aise vyaktiyoM ke liye eka sthAna para mahAtmA gAMdhI ne kahA haiM "saccaritratA ke abhAva meM kevala bauddhika jJAna sugandhita zava ke samAna hai|" kisI kavi ne kahA haimatimAn hue, dhRtimAna hue, guNavAn hue bahu khA guru lAteM, itihAsa bhagola khagola par3he nita gAna rasAyana meM kaTauM raateN| raMsa piMgala bhUSaNa bhAvabharI guNa sIkha guNI kavitA karI bAteM, yadi mitra, caritra na cAru huA dhikkAra hai saba caturAI kI bAteM // baMdhuo ! Apa samajha gae hoMge ki sadAcAra ke abhAva meM jisa prakAra dhanasampatti kA koI mUlya nahIM hai, usI prakAra jJAna aura vijJAna kA bhI koI mahatva nahIM hai| / yadyapi vizva ke sabhI sampradAya, paMtha, mata aura dharma vastu ke svarUpa ko ThIka-ThIka samajhane ke liye jJAna kI anivArya AvazyakatA mAnate haiM kintu usa jJAna kA phala caritra hai, aura agara jJAna se caritra kI prApti na ho to vaha sarvathA nirarthaka hai / saMsAra meM jitane bhI mahApuruSa hue haiM ve apane uttama caritra ke dvArA hI apanI AtmA ko unnata banA sake haiM tathA karma-bandhanoM se mukta hokara saMsAra se chuTakArA prApta kara sake haiM / isIliye kavi ne kahA hai ki koI vyakti itihAsa. bhagola, khagola, nyAya Adi sabhI kucha rAta-rAta bhara jAgakara par3ha le aura unameM pAraMgata hokara bRhaspati kA avatAra bana jAe, rasa, alaMkAra evaM chandoM kA sampUrNa jJAna prApta karake bar3I sundara aura bhAvabharI kavitAe~ bhI likheM, kintu agara usakA caritra dRr3ha aura uttama nahIM hai to usakA sampUrNa jJAna aura caturAI vyartha hai| jisa prakAra auSadhi zarIra kI vyAdhiyoM ko naSTa karatI hai, usI prakAra sadAcAra AtmA ke rogoM ko naSTa karake use zuddha banAtA hai| isIliye hamAre zAstroM meM AcaraNa athavA caritra kI mahimA muktakaMTha se gAI gaI hai| 'sUyagaDAMga sUtra' meM kahA gayA hai avisu purA vi bhikkhavo, AesA vi bhavaMti suvvayA / eyAi guNAI Ahute, kAsavassa annudhmmcaarinno|| For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga arthAt -- jo jinezvara pahale ho cuke haiM ve saba suvratI yAnI sadAcArI the aura jo bhaviSya meM hoMge ve bhI caritra ke bala para jinezvara hoNge| kA upadeza dete rahe, kyoMki ve kAzyapa bhagavAna mahAvIra svAmI ke karate the / spaSTa ki nirmala aura dRr3ha caritra ke abhAva meM jJAna kA honA bhI na hone ke samAna hai / kahA bhI hai- 'jJAnaM bhAraM kriyAM binA kriyA ke abhAva meM jJAna kevala bojha hai / jisa prakAra phala na dene vAlA vRkSa lAbhahIna sAbita hotA hai, usI prakAra caritra rUpI phala na dene vAlA yAnI caritra kA vikAsa aura poSaNa na karane vAlA jJAna bhI arthahIna mAnA jAtA hai / jJAna kI sArthakatA caritra kI prApti meM hI hai aura saccA jJAnI vahI hai jo apane jJAna se apane caritra ko dRr3ha evaM zuddha banAtA hai / jo vyakti apane jJAna ko AcaraNa meM na utArakara bhI yaha samajha letA hai ki jJAna se hameM karmoM se mukti mila jAegI aura hamArI AtmA kA katyANa ho jAegA, vaha bhrama meM rahatA hai / jabaki usakA jJAna use kisI bhI uttama phala kI prApti nahIM karA pAtA / isaliye bandhuo, hameM jJAna prApti ke sAtha hI sAtha caritra kI prApti bhI karanI cAhie aura isake liye mana, vacana tathA karma, ina tInoM para pUrNa aMkuza rakhate hue apane jIvana ke pratyeka kArya ko nirdoSa banAnA cAhiye / hameM apane jIvana kI choTI se choTI kriyA kI bhI upekSA nahIM karanI cAhiye kyoMki una sabhI ke dvArA caritra kA nirmANa hotA hai| bAlU eka-eka kaNa se parvata kA nirmANa hotA hai aura eka-eka kSaNa se yuga nirmita ho jAte haiM / isI prakAra choTI-choTI bAtoM se hI caritra banatA hai / caritra kA kSetra bar3A vyApaka hai / vaha jahA~ vyakti ke liye kalyANakara hai, vahA~ samAja, jAti aura deza ko bhI gauravAnvita karane vAlA hai / sadAcAra ke siddhAnta pratyeka varNa, pratyeka varga aura pratyeka samAja ke liye lAgU hote haiM / bhale hI koI vyakti zikSaka ho, koI sainika ho, koI vyApArI ho yA koI sarakArI padAdhikArI athavA DaoNkTara vaidya ho, sabhI ke liye sadAcAra kI maryAdAeM haiM aura unheM apaneapane kSetra ke anusAra unakA pAlana karanA cAhiye / apanI-apanI maryAdA ke anusAra kartavya kA pAlana karane vAlA vyakti nizcaya hI sadAcArI kahalAtA hai / gRhastha apane jIvana ko maryAdA meM rakhatA hai to vaha caritravAna hai aura sAdhu agara apanI [ jinezvara sadguNoM dharma kA AcaraNa For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAmaNi ratna-caritra maryAdAoM kA pAlana karatA haiM to vaha bhI AcaraNazIla mAnA jAtA hai| donoM hI apane-apane sthAna para mahatvapUrNa haiM / yadyapi Atma-mukti pUrNa caritra kA pAlana karane para hI ho sakatI hai kintu gRhastha bhI sadAcAra kA pAlana karake satpathagAmI kahalAtA hai| isIliye pratyeka vyakti ko apane caritra ke pratipala sajaga rahanA cAhiye tathA caritra-nirmANa ko jIvana kA lakSya banAkara Atma-kalyANa ke patha para agrasara honA cAhiye / tabhI use ihaloka aura paraloka meM bhI sukha kI prApti ho skegii| For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 AtmA kI vibhinna avasthAe~ dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano! / Aja hama AtmA kI vibhinna avasthAoM para vicAra kareMge tathA dekheMge ki AtmA kisa prakAra paramAtmA banatI hai| vizva ke aneka IzvaravAdI darzana yaha kahate haiM ki AtmA aura paramAtmA maulika rUpa meM pRthak-pRthak haiN| paramAtmA anAdikAla se paramAtmA hai, vaha kabhI doSayukta thA hI nahIM ataH use paramAtmA banane ke liye kucha bhI sAdhanA nahIM karanI pdd'ii| vaha paramAtmA eka hI hai kyoMki koI bhI AtmA kitanI bhI sAdhanA kare vaha paramAtmapada ko prApta nahIM krtii| paramAtmA to advitIya aura nityamukta hai tathA sRSTi kA vidhAtA hai| unakA kathana hai ki AtmA sAdhanA karane para muktAtmA to bana sakatI hai kintu paramAtmA kabhI nahIM bntii| yaha to huA anya aneka darzanoM kA mata, kintu hamAre jainadarzana kI mAnyatA aisI nahIM hai / yaha paramAtmA ke anAditva ko nahIM mAnatA varana kahatA hai ki koI bhI AtmA binA prayAsa aura sAdhanA ke vizuddha nahIM ho sakatI aura jaba taka vaha zuddha nahIM hotI paramAtma-dazA meM nahIM pahu~ca sktii| AtmA aura paramAtmA meM maulika bheda mAnanA ThIka nahIM hai kyoMki padArthoM meM bheda unake guNoM kI vibhinnatA se mAnA jAtA hai aura isa AdhAra para vicAra kiyA jAya to pratIta hotA hai ki Izvara aura AtmA ke guNa sarvathA bhinna nahIM haiN| jisa prakAra Izvara saccidAnanda svarUpavAlA hai usI prakAra AtmA bhI hai| Izvara meM pAye jAne vAle sat, cit aura Ananda ye tInoM guNa agara AtmA meM na hote to donoM meM bheda mAnA jA sakatA thA kintu AtmA meM bhI ye tInoM vidyamAna haiM ataH AtmA aura paramAtmA ko athavA 104 For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kI vibhinna avasthAe~ AtmA aura Izvara ko bhinna-bhinna nahIM kahA jA sktaa| hA~, bhinnatA agara hai to * vaha taratamatA kI avazya hai / Izvara athavA paramAtmA kI cetanA sarvotkRSTa koTi kI hai aura usakA vikAsa carama sImA taka kA hai tathA AtmA ananta jJAna, ananta darzana evaM ananta Ananda svabhAva vAlI hone para bhI karmoM ke saMyoga se bojhila aura unake dvArA AcchAdita rahatI hai / para jyoM-jyoM usake karmoM kA kSaya hotA jAtA hai vaha apane vAstavika aura zuddha svarUpa ko prApta karatI jAtI hai tathA karmoM ke pUrNarUpa se kSaya ho jAne para paramAtmadazA ko prApta karatI hai| AtmA kI avasthAe~ hamAre zAstroM meM taratamatA kI dRSTi se AtmA kI tIna avasthAe~ batAI gaI haiM-pahalI bahirAtmA, dUsarI antarAtmA aura tIsarI paramAtmA / kahA bhI haibahirAtama, antaAtama paramAtama, jIva tridhA hai / -chahaDhAlA . arthAt jIva tIna prakAra ke haiM-bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / (1) bahirAtmA-bahirAtmA AtmA kI pUrNatayA avikasita avasthA hotI hai| isa avasthA meM vaha kaSAyoM se yukta rahatI hai tathA bAhya padArthoM ke prati mamatva bhAva rakhatI huI jar3a-cetanAdi ke viveka se zUnya hotI hai| bahirAtmA yA bahiraMga AtmA ko malina karane ke cha kAraNa batalAe gae haiN| ve haiM -- krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga tathA dveSa / ina cha: kAraNoM kA jainazAstroM meM to ullekha hai hI, janetara grantha bhI kAma, krodha, mada, lobha, moha aura ahaMkAra ina cha: kAraNoM se AtmA kA doSayukta honA batAte haiM / isa prakAra jaina aura jainetara darzanoM kI mAnyatA lagabhaga samAna hI hai| ___ Azaya kahane kA yahI hai ki inhIM kAraNoM se AtmA dUSita hotI hai aura inake dvArA ba~dhane vAle karmoM ke vazIbhUta hokara jIva naraka, tiryaca, manuSya aura deva gati, ina cAroM meM bhramaNa karatA rahatA hai / bhale hI AtmA narakagati meM jAe athavA devagati meM, usake liye zreyaskara koI bhI nahIM hai| kyoMki janma prApta karane para usake pariNAma roga, zoka duHkha, apriya saMyoga-viyoga evaM mRtyu Adi sabhI duHkhakaSTa jIva ko bhugatane par3ate haiN| bahiraMga jIva kI dRSTi sadA bAhya jagat kI ora rahatI hai| usakA dhyAna bAharI jagat meM kendrita rahatA hai, bhaviSya meM kyA hogA isakA bhAna use nahIM rhtaa| For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga pUjyapAda zrI amIRSi kI mahArAja ne aise bahirAtmA ke viSaya meM kahA hai karata jagata dhaMdha aMdha ke samAna sukha, aiza meM mulAyo mana trAsa nahIM kAla kI / uDI uDI nIva dei. cuNAve AvAsa jAlI, jharokhA aTArI citra zobhA surasAla kI / mAta tAta nArI suta, moha meM baMdhAya rahyo, tRSNA adhika citta kare dhana mAla kI / amorikha kahe ghaTa roke jaba mauta Aya, jAve saba chor3a bAMdha poTa pApa jAla kI / kavi zrI ne bahiraMga jIvAtmA ke viSaya meM batAyA hai ki aisA vyakti aMdhe ke samAna Age kI bAta na socate hue dinarAta jagata ke dhaMdhoM meM ulajhA rahatA hai tathA kAla kA bhaya na mAnate hue sAMsArika bhoga-vilAsoM meM DUbA rahatA hai| jAlIjharokhoM sahita bar3I-bar3I haveliyAM gaharI-gaharI nIveM khudavAkara banavAtA hai, jaise vaha sadA hI unameM rahA kregaa| itanA hI nahIM vaha apane mAtA, pitA, putra evaM patnI Adi ke mamatva meM prasta rahakara beImAnI evaM anIti se dhana ikaTThA karatA hai tathA ahanizi tRSNA meM par3A rahakara dhanamAla kI bar3hotarI evaM surakSA meM lagA rahatA hai| kintu isa prakAra sampUrNa jIvana hAya-hAya meM bitAkara bhI vaha kabhI caina nahIM pAtA aura kAla kA bulAvA Ate hI kevala apane pApoM kI poTalI apane hAtha lekara akelA hI yahAM se cala detA hai| Azaya yahI hai ki bahirAtmA ke antara meM bhogoM kI tRSNA rUpI Aga sadA dhadhakatI rahatI hai aura vaha apriya ke saMyoga se aura priya ke viyoga se vyAkula tathA azAMta banA rahatA hai| urdU ke eka kavi ne kahA bhI hai jaba taka isI sAgara se tU makhamUra hai / jauka se jAme bakA ke dUra hai // arthAt jaba taka tU sAMsArika padArthoM ke mada meM unmatta hai, taba taka parama zAnti ke Ananda dUra hI rhegaa| para baMdhuo, yadyapi bahiraMga AtmA kaSAya evaM rAga dveSAdi ke kAraNa malina hotI hai, kintu aisI bAta bhI nahIM hai ki vaha kabhI zuddha nahIM ho hI sktii| sadaguruoM kA upadeza milane para tathA zAstroM ke dvArA bhagavAna ke AdezoM para vizvAsa For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kI vibhinna avasthAeM evaM zraddhA sahita AcaraNa karane para vaha dhIre-dhIre apane zuddha rUpa meM Ane lagatI hai| sadguru kI yA sacce santoM kI saMgati bure se bure aura R ra vyaktiyoM ke hRdayoM ko bhI badala detI hai / tathA vyakti unake prabhAva se Atmonnati ke sahI mArga ko apanA letA hai / eka choTA-sA udAharaNa hai eka rAjA sadA apane guru ke samIpa unake darzanArtha jAyA karatA thaa| eka dina usake mana meM icchA huI ki mere guru rAjamahala meM padhAra kara use pavitra bnaaeN| , apane mana kI icchA vyakta karate hue rAjA ne kahA- "gurudeva, Aja kRpA karake mere rAjamahala ko apane caraNoM se pavitra kiijiye|" saMta bole--rAjan ! maiM cala to sakatA hUM para vahAM kI durgandha mujhase nahIM sahI jaatii|" rAjA ke netra Azcarya se phaila gaye / usI sthiti meM vaha bolA-"bhagavan ! Apa kaisI bAta kara rahe haiM / mere bhavana meM to sadA itra se suvAsita jala chir3akA jAtA hai / vahAM durgandha kaisI ?" ... mahAtmA jI gaMbhIratApUrvaka bole-"rAjan ! tumhAre isa prazna kA samAdhAna maiM kucha samaya bAda karUMgA / pahale tuma mere sAtha harijanoM kI bastI meM clo| vahA~ kucha rugNa vyakti haiM, jinheM davA dene kA vakta ho gayA hai| maiM hI unheM davA diyA karatA huuN|" - rAjA isa AzA se saMta ke sAtha cala diyA ki harijanoM kI bastI ke kAmoM se nivRtta hokara gurudeva mere sAtha rAjamahala kI ora cleNge| - mahAtmAjI rAjA ko lekara zahara se bAhara kI ora cala diye / kucha dUra jAne para camAroM kI bastI AI / camAroM ke jhopar3oM meM kahIM camar3A kamAyA jA rahA thA, kahIM sukhAyA jA rahA thA aura isa prakAra kA kArya jagaha-jagaha cAlU rahane ke kAraNa cAroM ora bar3I durgandha phaila rahI thii| becArA rAjA jo ki sugandhita vAtAvaraNa meM rahA karatA thA, kisa prakAra usa durgandha ko bardAzta karatA / thor3I dera taka to nAka para rumAla dabAye rahA para anta meM ghabarAkara bolA-"bhagavan ! zIghra yahA~ se cliye| isa durgandha ke mAre mujhase to khar3A bhI nahIM rahA jaataa|" saMta ha~sa diye aura bole-vAha, yahA~ itane loga rAta-dina rahate haiM para sabhI khuza haiM / koI bhI to durgandha kI zikAyata nahIM krtaa| phira tumhI itane parezAna kyoM ho rahe ho ?" For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga rAjA ne uttara diyA-"gurudeva ! ye loga to camar3A taiyAra karate-karate isakI durgandha ke AdI ho gae haiM / para mujhe kahA~ isakA abhyAsa hai ? maiM to ise sahana nahIM kara sktaa|" rAjA kI bAta sunakara mahAtmA jI muskarAye aura bole-"rAjA ! tumhAre prazna kA uttara yahI hai ki jisa prakAra camAra camar3e kI durgandha meM satata rahane ke kAraNa usakA anubhava nahIM karate, usI prakAra tuma bhI rAta-dina viSaya-bhogoM meM lipta rahane ke kAraNa unameM se uThane vAlI durgandha kA anubhava nahIM karate / kintu maiM bhogoM kI durgandha meM rahane kA abhyAsI nahIM hUM ataH mujhe rAjamahala meM unakI durgandha AtI hai aura isaliye mujhe vahA~ jAne kI icchA nahIM hotii|" / ____mahAtmA jI kI bAta sunate hI rAjA kI A~kheM khula gaI aura usI kSaNa se usakA citta bhoga-vilAsa se vimukha ho gyaa| isa udAharaNa se spaSTa hai ki saMtoM kI saMgati karane se bahiraMga AtmA para avazya hI prabhAva par3atA hai aura vaha kabhI na kabhI jAga ta hue binA nahIM rhtii| antarAtmA-abhI maiMne Apako batAyA thA ki krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga evaM dvaSAdi meM ramaNa karanevAlI AtmA bahirAtmA kahalAtI hai| bahirAtmA apane svarUpa jJAna se sarvathA zUnya rahatI hai tathA bAhya padArthoM ke prati AtmabhAva rakhatI hai / kintu jaba use sadguru kA saMyoga yA saMtoM kI saMgati prApta hotI hai to vaha rAga-dvaSAdi se vimukha hokara samyakjJAna, samyakdarzana evaM samyak cAritra meM ramaNa karane lagatI hai / use yaha vizvAsa ho jAtA hai ki - "maiM cidAnandamaya hUM / isa saMsAra ke samasta padArtha mujhase bhinna haiM ataH inase merA koI saMbaMdha nahIM hai| jaba zarIra hI merA nahIM hai to anya padArtha kaise mere ho sakate haiM ?" sArAMza yahI hai ki aMtarAtmA kaSAyoM se mukta hokara jJAna, darzana evaM cAritra kI ArAdhanA karatI huI bAhya jagata se dRSTi pherakara apane andara jhAMkatI hai tathA AtmA kI zuddhi kA prayatna karatI hai| vaha apane Apako jAnane aura samajhane kA prayatna karatI hai tathA usakA pUrNa jhukAva Atmadarzana aura AtmajJAna kI ora hotA hai| vaha saMsAra meM rahakara bhI saMsAra se virakta aura bhogoM ko bhogate hue bhI unase alipta rahatI hai| yaha sunakara Apako saMzaya hogA ki sAMsArika aizvarya kA upabhoga karate hue bhI vyakti unase virakta kaise raha sakatA hai ? isa bAta ko samajhane ke liye eka zAstrokta udAharaNa hai jo ki ApameM se kaI baMdhuoM ne sunA yA par3hA hogaa| For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 jala kamalavat bhagavAna RSabhadeva kI pravacana sabhA meM eka bAra unake putra bharata cakravartI pUchA - "bhagavan ! mujhe mokSa kI prApti kaba hogI ?" AtmA kI vibhinna avasthAe~ bhagavAna ne sahajabhAva se uttara diyA- "tuma isI janma meM mokSa prApta - karoge / " bharata jI ke prazna aura bhagavAna RSabhadeva ke uttara ko pravacana- sthala para baiThe hue eka svarNakAra ne sunA / para sunate hI usane zahara meM bhagavAna kI nindA karate hue kahanA prArambha kiyA -- "bhagavAna bhI kitanA pakSapAta karate haiM / unake beTe bharata mahArAja itane bar3e samrATa haiM, aizvarya meM khelate haiM, para beTe haiM isaliye bhagavAna unheM hI mukti pradAna kreNge| ThIka bhI hai, bApa mukti dene vAle haiM aura beTe lene vAle / " svarNakAra kI aisI bAteM nagara meM Aga kI taraha phaila gaI / aura janatA Apasa meM kAnAphUsI karatI huI jagaha-jagaha isa bAta kI carcA karane lgii| dhIre-dhIre mahArAjA bharata ke kAnoM taka bhI yaha viSaya pahu~cA / bharatajI ne svarNakAra ko bulavAyA aura use Adeza diyA ki eka tela se bharA huA kaTorA hAthoM meM lekara isa vinItA nagarI ke pratyeka bAjAra aura pratyeka galI meM se gujare, kintu tela kI bUMda bhI jamIna para girane na pAye / agara eka bU~da bhI jamIna para gira gaI to naMgI talavAreM liye hue sAtha calane vAle sainika usakI gardana ko talavAra se ur3A deMge / tatpazcAt svarNakAra ko eka ratnajaTita kaTorA diyA gayA tathA talavAreM liye hue kaI sainikoM ke sAtha use nagara ke samasta bAjAroM aura galiyoM meM le jAyA gayA / jaba sampUrNa nagara meM ghumA-phirAkara sainika svarNakAra ko punaH mahArAja bharata ke samakSa lAye to bharata jI ne usase pUchA - "kyoM bhAI, tumane bAjAroM meM kyA-kyA dekhA ?" gaI / " " kucha bhI nahIM dekhA mahArAja ! merI dRSTi eka bAra bhI kisI ora nahIM " vAha ! Aja to zahara ke sabhI bAjAra vizeSa rUpa se sajAe gae the aura sthAna-sthAna para aneka AkarSaka dRzya dikhAI de rahe the, phira tumane unheM dekhA kyoM nahIM ?" bharata jI ne punaH prazna kiyA / For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga "mahArAja ! mere sammukha to mauta nAca rahI thii| tela kI eka bUMda bhI agara jamIna para gira jAtI to Apake sainika merI gardana usI kSaNa ur3A dete / phira maiM kisa prakAra idhara-udhara dRSTipAta kara sakatA thaa|" bharata mahArAja svarNakAra kI bAta sunakara ha~sa par3e aura use samajhAte hue bole ___ "dekho bhAI ! tuma to isI janma kI mRtyu se itane bhayabhIta ho gae ki tumhArI dRSTi dulhana ke samAna sajI huI isa vinItA nagarI se virakta hokara apane tela ke kaTore para kendrita rahI, phira maiM to janma-janma kI mRtyu se bhayabhIta huuN| taba batAo, merA mana isa saMsAra se virakta aura udAsIna kyoM nahIM hogA? punaH punaH janma aura punaH-punaH mRtyu ke bhaya se hI merI dRSTi antarmukhI ho gaI hai aura mujhe apanI AtmA ke hAni lAbha ke alAvA aura kucha bhI dikhAI nahIM detA / pratipala maiM AtmA ko baddha-karmoM se chur3Ane aura navIna karma-bandhana se bacAne ke vicAra meM rahatA huuN| yahI kAraNa hai ki bhagavAna ne merI samasta saMsAra se virakta bhAvanAoM ko jAnakara merA isI janma meM mukta honA batAyA hai|" _____ mahArAja bharata kI bAta sunakara svarNakAra kI A~kheM khula gaI aura usakI samajha meM A gayA ki mahArAja kI AtmA saMsAra meM rahate hue bhI saMsAra se virakta hai tathA vaha rAga-dvaSAdi kaSAyoM se pare rahakara samyak jJAna, darzana evaM cAritra meM ramaNa kara rahI hai| baMdhuo, Apa bhI samajha gaye hoMge ki antarAtmA athavA antarmukhI AtmA isI prakAra jala meM rahate hue bhI jala se dUra rahane vAle kamala ke samAna saMsAra meM rahate hue bhI saMsAra se virakta rahatI hai| vaha sAMsArika pralobhanoM se bacatI huI Atmazuddhi evaM Atma-mukti ke prayatna meM hI sadA rahatI hai / samabhAva kI svargIya sudhA kA ajasra srota usake antara meM pravAhita rahatA hai aura isa prakAra pavitra aura uttama bhAvanAoM se yukta AtmA zAzvata sukha kI adhikAriNI banatI hai| zAstra meM kahA gayA hai bhAvanA-joga suddhappA, jale NAvA va AhiyA / nAvA va tIrasaMpannA, savva dukkhA tiuTTai // -sUtrakRtAMga arthAt-jo AtmA pavitra bhAvanAoM se zuddha hai, vaha jala para rahI huI naukA ke samAna hai / vaha AtmA naukA kI taraha hI saMsAra-sAgara ke tIra para pahuMca kara sabhI dukhoM se chA~TakArA prApta kara letI hai / For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kI vibhinna avasthAe . kahane kA tAtparya yahI hai ki antarAtmA jIva AtmajJAna prApta kara letA haiM aura use yaha bhAna ho jAtA hai ki maiM cidAnandamaya hUM / saMsAra kA pratyeka padArtha mujha se bhinna hai aura kisI bhI prANI se merA nAtA nahIM hai| jaba zarIra hI merA apanA nahIM hai to anya padArtha aura prANI mere kaise ho sakate haiM ? aisI bhAvanAeM jaba usake antara meM jAga jAtI haiM to kisI bhI padArtha ke prati use rAga athavA moha nahIM raha jaataa| ___ vastutaH moha hI AtmA ko nibir3a karmoM meM baddha karane vAlA aura AtmA ko ananta kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karAne vAlA hotA hai / AThoM karmoM meM mohakarma kI sthiti sabase adhika yAnI sattara koTAkoTi sAgaropama kI hotI hai| eka bAra bhI jIva isameM phaMsa jAtA hai to itane lambe samaya taka vaha apanA piNDa phira nahIM chur3A pAtA / moha meM itanI jabardasta AkarSaNa zakti hai ki vizva kA koI bhI prANI isase prabhAvita hue binA nahIM rahatA / eka kavi ne apanI sahaja aura svAbhAvika bhASA meM kahA hai na chUTI hai cIMTI, na chUTA hai hAthI, na chUTA hai koI parindA / sabakI gardana phaMsI hai isameM, isa moha ne jagata ko kara diyA hai aMdhA / kavi kA kahanA yathArtha hai| moha karma aisA nAgapAza hai ki isameM jakar3A huA prANI sahaja hI mukta nahIM ho pAtA jaba taka ki AtmA meM samabhAva kI jAgRti nahIM hotI / aura samabhAva tabhI AtA hai jabaki prANI sAMsArika pralobhanoM se bace tathA kaSAyoM se apane Apa ko mukta kare / samabhAva ke abhAva meM kabhI saMyama dhana kI prApti nahIM hotI kyoMki usa samaya kaSAyoM kA tIvra udaya hotA hai / kaSAya bhAva cAritra mohanIya karma ke udaya se utpanna hotA hai| zAstroM meM vidhAna hai ki anaMtAnubaMdhI kaSAya kA nAza hone para samyaktva kI utpatti hotI hai| apratyAkhyAnAvaraNa moha ke haTane para ekadeza saMyama hotA hai, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke dUra hone para sarvadeza saMyama AtA hai tathA saMjvalana kaSAya ke haTane para yathAkhyAta saMyama kA prAdurbhAva hotA hai| ___ isa prakAra mohakarma saMyama kA ghAtaka hotA hai, para samabhAva ke dvArA jaba moharUpI vahni zAMta ho jAtI hai jaba saMyama-rUpa lakSmI Atma-mandira meM praveza karatI hai| kahane kA sArAMza yahI hai ki moharUpI Aga ko zAMta karane ke liye, rAga For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga dveSa rUpI vRkSoM ko jar3oM se ukhAr3ane ke liye tathA saMyamazrI kA AvAhana karane ke liye samabhAva kA Azraya lenA cAhiye / aura aisA antarAtmA hI kara sakatA hai| paramAtmA- AtmA kI tIsarI avasthA paramAtmA yA muktAtmA ke rUpa meM samajhI jA sakatI hai| maiM Apako abhI batA hI cukA hU~ ki bahirAtmA kaSAyoM se yukta hotI hai tathA jar3a-cetana ke viveka se zUnya banI rahakara krodha, mAna, mAyA tathA lobhAdi kaSAyoM meM ramaNa karatI huI bAhya padArthoM meM Asakti rakhatI hai| pariNAma yaha hotA haiM ki usakI AtmA sadA malina banI rahatI hai aura vaha janma-janma meM nAnA prakAra ke kaSToM ko bhogatI huI saMsAra meM paribhramaNa karatI rahatI hai| aisI AtmA kA sudhAra honA arthAt usakA karma-bandhanoM se mukta honA bar3A kaThina hotA hai / kintu jaba AtmA meM viveka jAgRta ho jAtA hai aura vaha sadguru ke saMparka meM Akara apane Apako bAhya padArthoM se sarvathA bhinna samajha letI hai to vaha saMsAra se udAsIna hokara samabhAva ko dhAraNa kara letI haiM aura samyakjJAna, darzana evaM cAritra kI ArAdhanA karatI huI apane Apako karma-mukta kara calatI hai| AtmA kI aisI sthiti aMtarAtmA kahalAtI hai| aura usakI gati sudhAra kI ora ho jAtI hai| antarAtmA meM samabhAva kA AvirbhAva ho jAne se aisI anirvacanIya evaM abhUtapUrva zItalatA A jAtI hai to kevala anubhava se hI jAnI jA sakatI hai, vaha saba prakAra ke saMtApoM se mukta hokara apane zuddha svarUpa meM ramaNa karane lagatI hai aura zanaiH-zanaiH karmamukta hokara siddha dazA ko prApta karatI huI Urdhvagamana karatI hai| dUsare zabdoM meM vaha apane samasta karmoM kA prakSaya karake lokAkAza ke anta meM sthita ho jAtI hai| bhagavAna mahAvIra ne isa viSaya meM pharamAyA hai jaha rAgeNa kaDANaM kammANaM pAvago phlvivaago| jaha ya parivihINakammA, siddhA siddhAlayamuventi // -aupapAtika sUtra -yaha saMsArI jIva rAga-dveSa vikAroM ke kAraNa upArjita karmoM kA duSphala bhogatA hai, aura jaba samasta karmoM kA kSaya kara DAlatA hai to siddha hokara siddhakSetra ko prApta karatA hai| to siddhakSetra ko prApta karane kA adhikAra jo AtmA prApta kara letI hai vaha paramAtmA athavA muktAtmA kahalAtI hai / aura yahI usakI tIsarI tathA sarvotkRSTa avasthA mAnI jAtI hai| For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 vacane kA daridratA....! dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! prasaMgavaza kucha dina anya viSayoM para hamane vicAra kiyA, kintu vaise saMvara ke sattAvana bhedoM meM se chaH bhedoM ko hamane liyA thA aura Aja punaH saMvara ke sAtaveM bheda para A rahe haiM / saMvara ke sattAvana bhedoM meM se sAtavA~ bheda vacanagupti hai / vacanagupta kA artha hai vANI kA prayoga athavA vacanoM kA uccAraNa karanA / Apa sabhI jAnate haiM ki jabAna se zabdoM kA uccAraNa karanA tanika bhI kaThina nahIM hai / pratyeka binA kisI kaThinAI ke bola sakatA hai aura cAhe jitanA bolatA calA jA sakatA hai / kintu 'vacanagupti' ko saMvara ke bhedoM meM sammilita karane kA mahatva isaliye hai ki vaha mAnava ko yaha saMketa kare ki vANI kA prayoga kisa prakAra kiyA jAya / Aja vizva kA pratyeka vyakti yahI cAhatA hai ki anya sabhI manuSya usakA sammAna kareM, usakI icchA kA Adara kareM aura usase prabhAvita hoM, dUsare zabdoM meM vaha anya sabhI vyaktiyoM para apane vyaktitva kA prabhAva DAlanA cAhatA hai tathA samAja meM sarvopari sthAna pAnA cAhatA hai / kintu usakI yaha kAmanA tabhI pUrI ho sakatI hai jabaki vaha apanI vacanagupti para kAbU rakhe athavA apanI vANI kA isa prakAra prayoga kare ki use sunane vAle prasanna hoM, santuSTa hoM tathA una vacanoM ko apane liye hitakArI samajheM / vacanagupti kA kisa prakAra prayoga kiyA jAya, isa viSaya meM hamAre jainazAstra 113 For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 Ananda pracavana | pAMcavAM bhAga va anya dharmazAstra bhI nAnA prakAra ke Adeza dete haiM tathA bar3I sAvadhAnI rakhane kA saMketa karate haiM / bhagavAna mahAvIra kA kathana hai avaNNavAyaM ca parammuhassa, paccakkhao paDiNIya ca bhAsaM / ohAriNi appiyakAriNi ca, bhAsaM na bhAsijja sayA sa pujjo // -dazavakAlika sUtra arthAta--jo sAdhupuruSa kisI bhI prANI kI pratyakSa aura parokSa meM bhI niMdA nahIM karatA, para-pIr3AkArI, nizcayakArI evaM apriya bhASA nahIM bolatA vaha pUjya banatA hai| bhagavAna dvArA kathita gAthA se spaSTa hai ki kisI bhI vyakti ko aisI bhASA kA athavA aise vacanoM kA prayoga nahIM karanA cAhiye, jinake dvArA sunane vAle ko duHkha ho, vaha tiraskAra kA anubhava kare yA apane Apako upekSita smjhe| sabase mahatvapUrNa bAta to yaha hai ki vacanagupti para aMkuza rakhate hue agara vyakti madhuravANI kA prayoga karatA hai to use na kisI prakAra kA kaSTa hotA hai, na hI koI hAni hotI hai yA kisI prakAra kA kharca hI hotA hai| jabAna se jisa prakAra kaThora zabdoM kA uccAraNa kiyA jAtA hai, usI prakAra mIThe aura priya zabda bhI bole jA sakate hai| isalie saMskRta bhASA ke eka kavi ne kahA hai jihvAyA khaMDanaM nAsti, tAluko naiva bhidyate / akSarasya kSayo nAsti, vacane kA daridratA // kaTubhASI prANiyoM ko kavi ne kitane madhura zabdoM meM tAr3anA dete hue sIkha dI hai ki komala aura priya vacanoM kA uccAraNa karane para jabaki jIbha nahIM kaTatI, tAlU nahIM bhidatA aura na hI bhASA ke bhaMDAra meM se zabdoM kA koza hI rItA hotA hai taba phira madhura bhASA ke prayoga meM daridratA kyoM rakhanA cAhiye ? - kavi kA kathana yathArtha bhI hai / mIThe zabdoM kA uccAraNa karane se manuSya to kyA pazu-pakSI bhI prasanna hote haiM ataH pratyeka vyakti ko sadA hitakArI aura priya vacana bolane cAhiye / anargala pralApa aura garvoktiyoM se koI lAbha nahIM hotA apitu kabhI-kabhI mAna-hAni hone kI hI saMbhAvanA rahatI hai| eka choTA-sA udAharaNa hai For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacane kA daridratA ! .. 115 saba AtA hai mujhe eka ghara meM sAsa aura bahU donoM hI thIM / prAyaH dekhA jAtA hai ki khAnA banAne se pahale bahueM apanI sAsa se pUchatI haiM ki, 'kyA banAU' ?' yaha bar3oM kA mAna rakhane kI rIti hai / isa rIti kA pAlana karane ke liye usa ghara kI bahU bhI apanI sAsa se yahI bAta pUcha liyA karatI thI / sAsa samajhadAra aura vyavahArakuzala thI / ataH kyA banAnA, yaha batAte hue prAyaH yaha bhI batA diyA karatI thI ki amuka vastu isa prakAra banA lenA / kintu bahU ahaMkArI thI / ataH jaba usakI sAsa khAdya padArtha ko banAne kI vidhi batAtI to use suna lene ke pazcAt vahA~ se uThate-uThate yaha kaha detI thI ki- " yaha banAnA to mujhe bhI AtA hai / " prati dina bahU kI yaha garvokti sunakara ekadina sAsa ne usakI parIkSA lene kA vicAra kiyA aura eka dina jabaki ghara meM mehamAna Ae hue the, usane bahU ke pUchane para khIra banA lene ko kahA tathA khIra ke lie dUdha-zakkara Adi kA pramANa batAte hue pIche se yaha bhI kaha diyA ki usameM thor3A namaka DAla denA / bahU ko vAstava meM ThIka khAnA hoziyArI batAne ke liye vaha usa dina " mujhe khIra banAnA AtA hai / " para usake namaka bhI DAla diyA / banAnA to AtA nahIM thA kintu apanI bhI yaha kahakara rasoI meM calI gaI ki bAda jaba usane khIra banAI to usameM pariNAma kyA huA hogA, isakA Apa bigar3a gaI / namaka DAlane se khIra kA svAda to gayA aura jaba mehamAnoM ko khIra parosI gaI to kaToriyAM thAlI meM se nikAlakara bAhara rakha dIM / andAja lagA sakate haiN| yAnI khIra bigar3A hI, sAtha hI dUdha bhI phaTa sabane thU-thU karate hue khIra kI ---- yaha dekhakara bahU sAsa ke pAsa daur3I aura bolI - " Apake batAe anusAra hI to maiMne khIra banAI thI phira vaha kharAba kaise ho gaI ?" sAsa ne zAMtipUrvaka kahA - " mere roja batAne para tuma kahatI thIM ki mujhe saba banAnA AtA hai ataH Aja maiMne khIra meM namaka DAlane ko kaha diyA thA / socA thA ki jaba tuma svayaM banAnA jAnatI ho to namaka DAlogI hI kyoM ? anyathA khIra meM namaka kahIM par3atA hai ?" sAsa kI bAta sunakara bahU kI A~kheM khula gaI aura usa dina se usane kAna For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga pakar3a liye ki AindA jha ThA ahaMkAra nahIM karU gI aura na hI garvokti kA pradarzana kruuNgii| baMdhuo, Apa samajha gae hoMge ki jhUThe aura ahaMkAra bhare vacanoM kA pratidina prayoga karane se hI ukta bahU ko ghara meM Ae hue mehamAnoM ke sAmane lajjita honA par3A / aisA vacanagupti meM viveka na rakhane ke kAraNa hI huaa| isI prakAra aneka prakAra kI hAniyA~ vANI ke aviveka ke kAraNa hotI haiN| kabhI-kabhI to gAlIgalauja, mAra-pITa aura jAna jAne kI naubata bhI avivekapUrNa vacanoM ke kAraNa A jAtI hai| draupadI kI jabAna se nikala gayA thA-"aMdhoM ke lar3ake aMdhe hote haiM / " basa isa vAkya ke kAraNa hI mahAbhArata yuddha Thana gayA aura lAkhoM prANiyoM kA saMhAra huA / isaliye vicAraka bAra-bAra cetAvanI dete haiM ki bolane meM jarA bhI cUka mata hone do / kyoMki kabhI-kabhI choTA sA kaTu vAkya bhI mahAna duSpariNAma kA kAraNa banatA hai| eka urdU ke kavi kA kathana hai phitarata ko nApasada hai sakhtI jabAna meM / paidA huI nA isaliye haDDI jabAna meM // kahA hai ki kudarata ko hI jabAna kI sakhtI yAnI kaTutA pasaMda nahIM hai ataH usane jabAna meM haDDI kA nirmANa nahIM kiyA / usakA mUka saMketa yahI hai ki jabAna svayaM jaisI komala hai, usI prakAra vaha komala zabdoM kA uccAraNa bhI kre| kahA jAtA hai ki mahAna dArzanika kanphyUziyasa kA jaba AkhirI vakta AyA to unake ziSyoM ne unase prArthanA kI ki Apa hameM eka aMtima sIkha aura pradAna kreN| isa para kanphyUziyasa ne apane priya ziSyoM se prazna kiyA--"mere muha meM tuma logoM ko kyA dikhAI detA hai ?" ziSyoM meM se eka bolA --- "gurudeva ! Apake muha meM kevala jabAna hai, dAMta to sabhI gira cuke haiN|" guru bole- kyA tuma loga batA sakate ho ki mere sAre dA~ta kyoM pahale hI gira cuke jabaki jabAna jyoM kI tyoM vidyamAna hai|" becAre ziSya eka dUsare kA muha dekhane lge| kisI ko guru ke prazna kA uttara nahIM sUjhA / yaha dekhakara kanphyUziyasa ne svayaM hI kahA For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacane kA daridratA...! 117 "dekho ! mere dA~ta kaThora the ataH kabhI ke gira gaye kintu jabAna komala hone ke kAraNa jyoM kI tyoM hai / ataH dhyAna rakho ki tuma apanA vyavahAra apanI jabAna ke anusAra hI komala banAoge to samAja meM aura deza meM sammAnita hokara Tika sakoge anyathA dA~toM ke samAna kaThora hone para logoM kI dRSTi se gira jAoge / " bhI chuTakArA prApta vastutaH vANI kI madhuratA manuSya ko zreSTha banAtI hai, sAtha hI saMvara kA kAraNa banakara pApakarmoM ke upArjana ko rokatI hai| jo vyakti apane viveka ko jAgRta rakhakara apriya, kaTu aura ahitakara bhASA kA prayoga nahIM karatA usakI AtmA ko naye karma nahIM jakar3ate aura zanaiH zanaiH baddha karmoM se kara letA hai / hamAre zAstra bhI vyakti ko yahI Adeza dete haiM ki- vivekapUrvaka bolo, AvazyakatAnusAra bolo, pAparahita bolo, dharma pracAra ho aisA bolo tathA madhura bolo| aisA karane vAlA vyakti hI apanI vacanagupti para kAbU rakhatA huA apanI AtmA ko U~cA uThA sakatA hai | saMvara pApakarmoM ke Agamana ko rokane vAlA bA~dha hai / ataH hameM agara pApakarmoM se bacanA hai to vacanagupti kA dhyAna rakhanA hogA / vacanoM meM bar3I camatkArika * zakti hotI hai / priya vacana bolakara jahA~ eka DAkTara marIja ko mauta ke mu~ha se bhI khIMca lAtA hai vahIM kaTu zabdoM ke prayoga se kamajora dilavAlA mRtyu kA grAsa bhI bana sakatA hai / madhura vacanoM ke prayoga se hI zatru mitra banatA hai tathA kaTu vacanoM ke uccAraNa se mitra zatru / itanA hI nahIM hamAre zAstra to yahA~ taka kahate haiM vAyA duruttANi duruddharANi, veNubaMdhINi mahabhANi / - dazavakAlika sUtra - vANI se bole hue duSTa aura kaThora vacana janma-janmAntara ke vaira aura bhaya ke kAraNa bana jAte haiM / " isIliye vivekI puruSa apane eka-eka zabda ko taulakara jihvA para lAte haiM / ve jAnate haiM ki vivekapUrNa zabda anamola dhana ke rUpa meM hote haiM ataH unheM yoM hI gaMvAyA nahIM jA sakatA / kahA bhI haiM pRthivyAM trINi ratnAni, jalamanna subhASitam / mUr3he : pASANakhaNDeSu, ratna saMjJA vidhIyate // yAnI isa pRthvI para tIna ratna haiM / pahalA jala dUsarA anna aura tIsarA mRduvacana / ve vyakti mUrkha haiM jo patthara ke Tukar3oM ko ratnoM ke nAma se pukArate haiM / . aisA ve bhramavaza karate haiM / For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga sArAMza yahI hai ki jisa prakAra anna aura jala jIvana ko kAyama rakhane meM sahAyaka hone ke kAraNa amUlya ratna mAne gaye haiM usI prakAra auroM kI AtmA ko sukha aura zAMti pahuMcAne meM samartha hone ke kAraNa madhura vacana bhI anamola ratna mAne gae haiM / isalie madhura vacanoM ko amUlya ratna mAnakara hI unakA sadupayoga karanA cAhiye tathA kaTu zabdoM ke prayoga se bacanA cAhiye / mauna kA mahatva zAstrakAra kahate haiM ki kaThora, apriya evaM ahitakArI bhASA bolane kI apekSA to adhika se adhika mauna rakhanA ucita hai| yahAM yaha bAta dhyAna meM rakhane kI hai ki pUrNatayA cupa rahanA to mauna kahalAtA hI hai kintu sAvadha bhASA arthAt pApajanaka bhASA kA na bolanA bhI vacana kA mauna hI mAnA jAtA hai| zAstra meM sAvadha bhASA bolane kA niSedha hai kyoMki usase pApoM kA Agamana hotA hai| aneka bAra saMtoM ke sAmane aisI jaTila paristhitiyAM A jAtI haiM ki unheM mauna hI rahanA par3atA hai kyoMki logoM ke praznoM ke uttara meM agara ve hAM kahate haiM to Arambha-samAraMbha hotA hai aura nA kahane para vyaktiyoM kI sukha zAMti bhaMga hotI hai, ataH ve 'sabase bhalI cuppa' ko hI prayoga meM lAte haiM / baMdhuo, mere Aja ke kathana kA sArAMza yahI hai ki isa saMsAra meM rahane vAle anaMtAnaMta jIvoM meM se kevala manuSya ko hI aisI zakti milI hai ki vaha apanI bhASA auroM ko bhalI-bhAMti samajhA sakatA hai aura usake mAdhyama se apane vicAroM kA AdAna-pradAna kara sakatA hai / agara vaha cAhe to apanI vANI kA adhika se adhika sadupayoga kara sakatA hai tathA usake dvArA bhI puNya-karmoM kA saMcaya kara sakalA hai| udAharaNa ke liye hama musalamAnoM ke dharmagrantha kurAna ko bhI leM to sUrata bakara ke sakU 36 kI tIsarI Ayata meM likhA huA hai . "kaulana mArapha na vA magaphira tuna, khairUna mina madaka tin|" arthAt-bhadra aura kSamAyukta vacanoM kA prayoga karanA dAna dene se bhI zreSThatara hai| kitanI sahI aura sundara bAta hai ? Apa loga puNyopArjana karane ke liye . lAkhoM rupayoM kA dAna dete haiM kintu phira bhI agara Apako ahaMkAra aura gaurava ko Thesa pahuMcAne vAlI choTI-se-choTI bAta bhI kisI ke dvArA kaha dI jAtI hai to ApakA krodha viSadhara sarpa kI taraha phuphakAra kara coTa karane ke liye apanI jihvA rUpI phana uThA letA hai / pariNAma yaha hotA hai ki dAna-puNya aura anya anekoM dharma-kriyAoM For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacane kA daridratA...! 11 ke dvArA Apa jitanA puNyopArjana karate haiM, usase adhika kaTu evaM bhayaMkara zabdoM kA prayoga karake pApoM kI poTalI bAMdha lete haiM / * kyA isakI bajAya yaha acchA nahIM hai ki Apa dharmakriyAeM vahI kareM jo dikhAne ke liye na hoM aura dAna aisA deM jisake pIche dAna-dAtAoM kI pheharista meM nAma likhavAne kI AkAMkSA na ho, para anya pratyeka prANI ke prati ApakA vyavahAra komala, sadaya evaM hitakara ho / Apake vacanoM se kabhI kisI kA dila na dukhe, ulaTe use zAMti aura sAntvanA mile ? aise vacana aura aisI bhASA ApakI AtmA ke liye adhika lAbhadAyaka sAbita hogI / meM kitane Azcarya kI bAta hai ki manuSya kI yaha choTI-sI jIbha usake liye bhayaMkara anartha kA kAraNa bhI bana sakatI hai aura mahAn lAbha kA kAraNa bhI yahI banatI hai / AvazyakatA hai kevala isake sadupayoga kI / agara vyakti isako kAbU rakhe to yaha saMvara meM sahAyaka banegI aura bekAbU kara diyA to Azrava kA kArya karegI / vacanagupti kA mahatva zrAvaka evaM sAdhu donoM ke liye hai ki zrAvaka muni ke samAna isapara pUrNatayA kaNTrola nahIM rakha agara vaha cAhe to isake dvArA saMsAra meM sammAna aura kIrti kA bhAgI to banatA hI hai, sAtha hI zubha karmoM kA saMcaya karake agale janmoM ke liye bhI lAbha uThA sakatA hai| barAbara hai / yaha sahI sakatA, kintu phira bhI muniyoM ke liye to pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja ne batAyA hai ki ve kisa prakAra apanI vacanagupti ko vaza meM rakhate haiM aura sacce guru evaM patha-pradarzaka banakara hamAre AtmotthAna meM sahAyaka banate haiM / unhoMne kahA hai mauna karI rahe, nAhI Azrava ke veNa kahe, saMvara ke kAja mRdu vacana uccAre haiM / bolata hai prathama vicArI nija hiye mAMhI, jIva dayA yuta upadeza visatAre haiM / / Agama ke veNa aina mAne sukhadena pena, mAne mithyA kena citta aisI vidha dhAre haiM / kahe amIrikha muni aise maunadhArI hoya, tAraNa taraNa sohI suguru hamAre haiM !! kyA kahA hai ? yahI ki sacce saMta adhika se adhika mauna rakhate haiM aura kabhI bhI aise vacanoM kA uccAraNa nahIM karate, jinake kAraNa Azrava yAnI pApa karmoM kA Agamana prAraMbha ho jAya / ve to saMvara kA ArAdhana karane ke liye madhura zabdoM kA For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga uccAraNa hI karate haiM / ve jo kucha bhI bolate haiM use pahale hI vivekapUrvaka apane hRdaya meM taula lete haiM tathA satya va hitakArI jAnakara taba use saMsAra ke prANiyoM para dayA kI bhAvanA rakhate hue unheM upadeza dete haiM / - sacce saMta Agama ke vacanoM para dRr3ha vizvAsa rakhate haiM tathA unheM AtmA ke liye parama hitakArI mAnate haiM / unakA citta dharma meM aisA rata rahatA hai ki mithyAtva athavA pAkhaMDa unake pAsa phaTakane bhI nahIM paataa| Agama kI vANI ko ve svapna meM bhI mithyA nahIM mAnate aura isIliye unakA vacanagupti para pUrNa aMkuza hotA hai / unakI jabAna se kisI bhI prANI ko duHkha nahIM hotA, kisI kA ahita nahIM hotA aura kabhI bhI koI kisI prakAra ke saMkaTa meM nahIM pdd'taa| vANI kA mauna rakhane vAle aise suguruM hI svayaM saMsAra-sAgara se tairate haiM tathA auroM ko bhI pAra utArate haiN| kahane kA abhiprAya yahI hai ki pratyeka vyakti ko ananta puNyoM ke udaya se vyakta vANI bolane kI kSamatA milI hai, use vyartha hI nahIM gaMvA denA cAhiye tathA buddhi aura vivekapUrvaka isakA pUrA-pUrA lAbha uThAnA cAhiye / vANI kA lAbha uThAne se merA tAtparya yaha nahIM hai ki manuSya mIThA-mIThA bolakara dUsaroM kA galA kATe aura beImAnI tathA anaitikatA kA Azraya lekara apanI tijoriyAM bhara le| varana yaha Azaya haiM ki vaha dukhI aura saMtapta jIvoM ko sAntvanA pradAna kare / vaha aisI bhASA kA prayoga na kare jisase kisI ke jAna-mAla kI athavA anya kisI bhI prakAra kI hAni ho aura 'muMha meM rAma bagala meM churI' yaha kahAvata caritArtha ho jAye / to bandhuo, agara hama apanI vacanagupti ko vivekapUrvaka kAma meM leMge to isa janma aura agale janmoM meM bhI sukhI bana skeNge| For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 dehasya sAraM vratadhAraNaM ca dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! kala hamane saMvara ke sattAvana bhedoM meM sAtaveM bheda vacanagupti para vicAra-vimarza kiyA thA / Aja saMvara ke AThaveM bheda ko lenA hai / AThavAM bheda hai kAyAgupti / gupta kA artha hai, zarIra ko pApa kriyAoM se bacAkara zubhakriyAoM meM saMlagna karanA / udAharaNa svarUpa hamAre pAsa prakRti pradatta hAtha haiM kintu agara hama inheM mAra-pITa meM lagAte haiM to hamArI ve kriyAe~ Azrava kA kAraNa baneMgI aura inhIM hAthoM se apane bujurgoM kI athavA dIna-dukhI, apAhijoM kI sevA karate haiM to ve kriyAeM saMvara meM sahAyaka baneMgI / isI prakAra apanI jihvA se kaTu, karkaza evaM marma - bhedI vacanoM kA uccAraNa karake anya vyaktiyoM ko duHkha pahu~cAeMge to hamArI vaha vANI Azrava kA nimitta banegI aura agara isI jihvA se prabhu-bhakti kareMge athavA madhura aura sAntvanA pradAna karane vAle zabdoM kA uccAraNa kareMge to yaha jihvA saMvara kA nimitta bana jAegI / saMvara kA mahattva batAte hue pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja ne likhA hai saMvara kI kriyA paramottama bakhAnI jina, saMvara mAraga du:kha, doSa ko harana hai / vAraNa karama dala, ThArana nijAtama ko, jArana vipada, suda, maMgala karana hai / 121 For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga bhavajala taraNa haraNa agha puMja yahI, ___saraNa sahAI ura subuddhi bharana hai| kahe amorikha harIkezI RSirAya dhanya, saMvara arAdhI meTyA janama marana hai| kavi zrI kahate haiM - saMvara kI kriyAeM anya samasta kriyAoM meM sarvottama haiM aura saMvara kA mArga saMsAra ke samasta duHkhoM aura doSoM ko naSTa karane vAlA hai / itanA hI nahIM, saMvara samasta karmadaloM ko haTAne vAlA, AtmAoM ko zAMti aura zItalatA pahuMcAne vAlA, vipattiyoM ke samUha ko jalAne vAlA tathA sabhI prakAra se AnaMda maMgala karane vAlA hotA hai| __ Age kahA hai-saMvara kA ArAdhana saMsAra-sAgara se pAra utAratA hai, pApoM ke pujoM ko naSTa karatA hai tathA hRdaya ko subuddhi se bharane meM sahAyaka banatA hai / kavi ne harikezI muni ko punaH punaH dhanya kahA hai kyoMki unhoMne jAti aura kula se hIna hone para bhI saMvara dharma kI ArAdhanA karake sadA ke liye janma aura maraNa se mukti prApta kara lii| baMdhuo, Apake mana meM vicAra A sakatA hai ki apanI AtmA ko saMsAra-mukta karane vAle to sabhI mahApuruSa saMvara kI ArAdhanA karate haiM, phira vizeSa rUpa se harikezI muni kA hI ullekha kavi ne kyoM kiyA ? isa viSaya meM hama yahI kaha sakate haiM ki jo vyakti AryakSetra, AryajAti aura uttama kula meM janma letA hai usameM bacapana se hI acche saMskAra A sakate haiM aura vayaH. prApta hone para bhI vaha sahaja hI dharma-mArga ko apanA sakatA hai| dUsare zabdoM meM sabhI uttama sAdhana sulabha hone para vyakti sahaja hI uttama mArga para cala bhI sakatA hai| kintu harikezI jaisA cAMDAla kula meM janma lene vAlA vyakti jo ki dharmaadharma kyA hotA hai, AtmA-paramAtmA kA kyA mahatva hotA hai tathA Azrava, saMvara aura nirjarA kisa balA kA nAma hai, yaha svapna meM bhI nahIM soca pAtA para phira bhI jaba vaha Atma-mukti ke mArga ko pahacAna letA hai tathA sacce dharma ko apanAkara pUrNa dRr3hatA se usa para calatA huA Atma-kalyANa kara letA hai to usakA yaha kArya sarAhanIya mAnA jAtA hai| jisa prakAra dhana-sampanna vyakti agara lAkha rupayA dAna karatA hai to usakA utanA mahatva nahIM ho sakatA jitanA eka daridra vyakti kA svaya abhAva- hone para bhI do rupaye dAna meM denA mahatvapUrNa evaM prazaMsanIya hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehasya sAraM vratadhAraNaM ca / isIliye kavi ne apane padya meM cAMDAla kulotpanna harikezI ko dharma kA tathA saMvara kA marma samajha lene aura use grahaNa kara AtmA ko sarvathA karmamukta kara lene ke kAraNa dhanya kahA hai| ___to hama saMvara ke sattAvana bhedoM meM se AThaveM bheda kAyAgupti ke viSaya meM vicAra kara rahe haiM, jisase tAtparya hai zarIra ko azubha kriyAoM meM na lagAkara zubha kriyAoM meM pravRtta karanA / saMskRta ke eka pada meM kahA gayA hai "dehasya sAraM vratadhAraNaM ca / " zarIra prApti kI sArthakatA tabhI hai jabaki vratoM ko dhAraNa kiyA jAya / jIva ko nAnA yoniyoM meM bhramaNa karate hue to ananta kAla vyatIta ho gyaa| mAnavajanma bhI aneka bAra milA hogA aura use sAMsArika sukhoM ko bhogane tathA mauja-maje karane meM vyatIta kara diyA hogaa| kintu vItarAga-vacanoM para vizvAsa karate hue dharmArAdhana karane aura vratoM ko grahaNa karane kI pravRtti jIva kI nahIM huI / yahI kAraNa hai ki use abhI taka saMsAra-bhramaNa karanA par3a rahA hai| isIliye mahApuruSa evaM saMta-munirAja manuSyoM ko yahI preraNA bAra-bAra dete haiM ki yaha manuSya janma jabaki ananta puNyoM ke saMyoga se punaH mila gayA hai to vratoM ko dhAraNa karake apane zarIra ko sArthaka karo tathA isase adhikAdhika lAbha utthaao| vrata cAhe choTA hI kyoM na ho, use eka bAra apanA lene para phira AtmA zuddhatA kI ora pragati karane lagatI hai / isa viSaya ko eka udAharaNa se bhalI-bhAMti samajhA jA sakatA hai| __ eka nagara meM eka munirAja vicaraNa karate hue padhAre / nagara ke rAjA ne unake darzanArtha jAne kA vicAra kiyA tathA apane sabhI darabAriyoM aura prajAjanoM ko yaha sUcanA bhijvaadii| sArI prajA saMta ke Agamana se praphullita ho gaI aura unake darzanArtha calane ke liye taiyAra huI / kevala usa nagara kA maMtrI bar3I duvidhA meM par3a gayA / vaha pUrA nAstika thA / na vaha dharma para vizvAsa karatA thA na hI loka-paraloka ko mAnatA thaa| usakA kahanA thA __ "ko jANahi pare loe asthi vA natthi vA punno|" yAnI-kauna jAnatA hai ki paraloka hai yA nhiiN| . . For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga isa prakAra vaha loka-paraloka, dharma va adharma ko na mAnane vAlA mahAnAstika vyakti thA, kintu karatA kyA ? rAjA kA Adeza thA ataH mana mArakara aura majabUrana usa muni ke darzana karane ke liye sabake sAtha jAnA par3A / 124 bar3I dhUma-dhAma se dala-bala sahita rAjA zahara se bAhara munirAja ke darzana karane gae aura vahA~ unakA dharmopadeza sunA / pravacana sunakara sabhI logoM ko bar3A saMtoSa huA kyoMki usameM saMyogavaza yahI viSaya AyA thA ki mAnava zarIra milA hai to dharmArAdhana karake tathA vrata niyamAdi grahaNa karake isakA samucita lAbha uThAo / " logoM para muni ke pravacana kA bar3A prabhAva par3A / pariNAmasvarUpa upadeza kI samApti para adhikAMza vyaktiyoM ne apanI-apanI sAmarthya ke anusAra vrata-niyama apnaaye| dhIre-dhIre maMtrI kA nambara bhI A gayA / vaha bar3I kaThinAI meM par3a gayA ki rAjA ke samakSa vaha kisI bhI niyama ko lene se inkAra kaise kare aura zraddhA * na hone para niyama le bhI kaise ? Akhira soca-vicAra kara usane saMta se kahA "mahArAja, mujhe gIlI vastu meM gobara na khAne kA aura sUkhI vastu meM patthara na khAne kA niyama karavA dIjiye / " sArI sabhA maMtrI kI bAta sunakara mana hI mana ha~sa par3I / para maMtrI ne socA- 'vAha maiMne kitanI caturAI kA udAharaNa peza kiyA hai / sA~pa bhI mara jAegA aura lAThI bhI nahIM TUTegI / ' idhara munirAja dhIra-gaMbhIra svara se bole - " koI bAta Apa yahI niyama grahaNa kara lo| para dhyAna rakhanA ki bhojana kaMkara bhI A gayA to ApakA niyama bhaMga ho jAegA / " - "hA~ isa bAta kA to pUrA dhyAna rakhUMgA mahArAja ! patthara nahIM khAU~gA / " kahakara pradhAna jI mahArAja ke sAtha ravAnA ho gae / nahIM pradhAna jI ! meM agara choTA sA bhojana meM bhI kaMkara ghara Ane ke bAda aba pradhAna jI ko apane liye hue niyama kA dhyAna AyA / vaise vaha apanI bAta ke pakke the ataH rasoI kA kAma karane vAle karmacAriyoM se bole'dekho ! khAne kI sampUrNa vastue~ bar3I bArIkI se sApha karake banAyA karo, eka bhI kaMkara bhojana meM nahIM AnA cAhiye anyathA tuma sabako naukarI se barkhAsta kara duuNgaa|" For Personal & Private Use Only naukara sabhI sAvadhAnI se kAma karane lage / hara samaya unheM mAlika kI nArAjagI kA bhaya banA rahatA thA aura maMtrI bhI bahuta dekha-bhAlakara bhojana karatA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehasya sAraM vratadhAraNaM ca 125 thA / isa prakAra vrata to maMtrI jI ne bar3I cAlAkI se liyA thA kintu use pAlana karanA bhI sarala nahIM thA, usake liye bhI bahuta viveka rakhanA par3atA thA / itanI sAvadhAnI aura viveka kA pariNAma yaha huA ki bhojana kI pratyeka vastu zuddha rahane lagI tathA kaMkaroM ke sAtha hI anAja Adi meM rahe hue jIva-jantu evaM jAle Adi nikalane laga gaye / kucha samaya bAda hI pradhAna jI ko mahasUsa ho gayA ki patthara khAne kA tyAga kara dene se vAstava meM hI bar3A lAbha huA hai / kyoMki vivekapUrvaka anAja sApha hotA hai tathA isI prakAra khAnA banatA hai ataH jIva-jaMtuoM kI hiMsA se bacA jAtA hai / unheM yaha bhI samajha meM A gayA ki saMta jo kucha bhI kahate haiM vaha bar3A sAragarbhita hotA hai tathA saMvara kA kAraNa banatA hai / yaha zarIra to eka dina jAnA hI hai, isakI cAhe jitanI hiphAjata kyoM na kI jAya, isase acchA to yahI hai ki isase kucha lAbha uThA liyA jAya / saMskRta ke eka zloka meM kahA bhI hai yasya glAnibhayena nopazamanam nAyaMbilaM sevitam / no sAmAyikamAtmazuddhijanakaM naikAzanaM zuddhitaH // svAdiSTAsana-pAna yAna vibhavairnaktaMdivaM poSitam / hA naSTam tadapi kSaNena jarayA, mRtyA zarIraM rujA // arthAt -- zarIra kI zakti kSINa ho jAegI isa bhaya se kabhI upavAsa nahIM kiyA, na hI kabhI AyaMbila tapa hI kiyA / saMta mahApuruSoM ne bahuta kahA ki upavAsa, AyaMbila nahIM hotA to sAmAyika hI kara lo, kama se kama eka ghaMTA Iza-bhakti aura svAdhyAya meM to gujaregA aura usase Atma zuddhi bhI ho skegii| kintu vaha bhI nahIM kI gaI / isake pazcAt bhI adhika bhUkhA na rahA jAya isaliye ekAzana kA vidhAna kiyA gayA, para ekAzana bhI nahIM ho sakA aura isa zarIra ko khUba svAdiSTa khilA - pilA kara puSTa kiyA / kintu isase bhI kyA lAbha huA ? Akhira to vaha vRddhAvasthA aura kSaya ko pAkara naSTa huA hI / kahane kA abhiprAya yahI hai ki mAnava zarIra pAkara bhI vyakti kAyAgupti kA dhyAna na rakhatA huA use zubha kAryoM meM lagAne ke bajAya azubha kAryoM meM lagAtA hai tathA dina-rAta acchA khilA-pilAkara use puSTa karane ke hai / zarIra ko kaSTa na pahu~ce, isaliye dasa kadama calanA bhI ho anya savArI meM car3hakara hI jAtA hai / zarIra dubalA na ho jAya prayatna meM hI banA rahatA to moTara, gAr3I yA isaliye upavAsa, For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga AyaMbila athavA ekAsana bhI kabhI nahIM karatA tathA subaha, dopahara zAma yA rAta kisI bhI samaya khAne-pIne meM juTA rahatA hai / bhakSyAbhakSya kA bhI dhyAna nahIM rakhatA tathA madirA mAMsa Adi hiMsAjanita vastuoM kA niHsaMkoca upayoga karatA hai / aura to aura vyakti rAtri bhojana kA bhI tyAga nahIM karatA / bhagavAna ke AdezAnusAra agara manuSya kevala rAta ko khAnA chor3a de taba bhI eka varSa meM chaH mahIne kI tapasyA usake palle par3a jAtI hai / Apa pUcheMge yaha kaise ? vaha isa prakAra ki cAra prahara kA dina aura cAra prahara kI rAtri hotI hai / ataH Atmonnati kA icchuka vyakti agara rAta meM khAne kA tyAga kara de to rAtri ke cAra prahara kA tapa to usakA sahaja hI ho sakatA hai / eka varSa meM chaH mahIne kI rAta hotI hai aura kI tapasyA ho jAtI hai / isaliye usakI cha: mahIne lekina vaha bhI to Aja zrAvakoM se nahIM bana jaldI bhUkha nahIM lagatI, zAma se khAyA nahIM jaataa|' are samaya para yAnI dasa baje ke Asa-pAsa vyakti khAnA khA le to use zAma ko bhUkha kyoM nahIM lagegI ? lekina vaha to dina ko eka baje yA do baje taka khAnA khAtA hai, aura aisI sthiti meM svAbhAvika hai ki phira rAta taka vaha punaH khAyegA | pAtA / ve kahate haiM - 'hameM bhAI ! prAtaHkAla agara isake alAvA caliye, sadA hI rAtri bhojana kA tyAga na sahI, kama se kama caturdazI evaM aSTamI ko rAta ke khAne kA tyAga karanA cAhiye / para vaha bhI nahIM / pUchane aura kahane para javAba milatA hai - "mahArAja, yAda nahIM rahatI / " sunakara bar3A kheda hotA hai ki Aja vyakti ko khAnA-pInA, ghUmanA-phiranA, saira-sapATe karanA aura ThIka samaya para dhanopArjana ke kArya karanA. ye sabhI kucha to yAda rahate haiM aura inheM ThIka samaya para hI nahIM, samaya se pahale hI karane ko taiyAra rahatA hai / basa kevala sAmAyika, pratikramaNa, pauSadha, upavAsa athavA anya vrata niyamoM kA pAlana karanA yAda nahIM rahatA / para baMdhuo yAda rakho, isa zarIra ke dvArA cAhe Apa vrata niyama aura tyAgatapasyA karo aura cAhe yaha kucha bhI na karake khUba sAvadhAnIpUrvaka pauSTika khurAka de-dekara puSTa karo, yaha to nizcaya hI eka dina sAtha chor3a dene vAlA hai | cAhe indriyoM kI kSINatA se, vRddhAvasthA ke A jAne se, sabase baca gae to bhI kAla ke A jAne par3egA / rogoM ke AkramaNa se aura ina para to ise jIva kA sAtha chor3anA hI For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehasya sAraM vratadhAraNaM ca zrI uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai jassatthi maccuNA sakkhaM jassa va'tthi palAyaNaM / jo jANe na marissAmi so hu kaMkhe sue siyA // - a0 14-27 arthAt - jisakI mRtyu ke sAtha mitratA ho, athavA jo usase bhAgakara baca sakatA ho athavA jo yaha jAnatA ho ki maiM kabhI marUMgA nahIM, vahI kala para bharosA kara sakatA hai / isIliye bhagavAna kA Adeza hai ki jaba uttama mAnava janma mila gayA hai aura kAla kA AkramaNa kaba ho jAya, isakA koI bharosA nahIM hai taba phira isa amUlya jIvana kA eka kSaNa bhI vyartha nahIM gaMvAnA cAhiye / sAtha hI yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki isa jIvana kA lAbha zarIra se hI uThAyA jA sakatA hai / sabhI prakAra kI dharma- kriyAe~ zarIra ke mAdhyama se hI ho sakatI haiM ataH ise kevala sukha-suvidhA se rakhane aura puSTa karane meM hI na lage rahakara isake dvArA tyAga, tapasyA, dAna tathA sevA Adi zubha kriyAeM karake paraloka sudhArane kA prayatna karanA cAhiye / agara aisA mAnava ne nahIM kiyA to anta meM pazcAttApa ke sivAya kucha bhI hAtha nahIM AegA / aura agale janma meM phira jIva kisa gati meM jAegA kyA, patA / zAstra kahate bhI haiM saMbujhaha, ki na bujjhaha ? 127 bohI khalu pecca bullahA / hUvaNamaMti rAio, no sulabhaM puNarAvi jIviyaM // arthAt - abhI isI jIvana meM samajho, kyoM nahIM samajha rahe ho ? marane ke bAda paraloka meM sambodhi kA milanA kaThina hai / -- sUtrakRtAMga 1-2-1-1 to AryakSetra, Arya kitanI sundara bAta kahI gaI hai ki isa mAnava-jIvana meM jAti, uccakula aura sabase bar3hakara saMta janoM kA samAgama bhI hameM milA hai jo ki apane AtmahitakArI pravacanoM se hameM punaH punaH cetAvanI dete haiM tathA dharmArAdhana kI kalyANakArI kriyAoM meM pravRtta hone kI preraNA pradAna karate haiM / para itane saba sAdhanoM ke prApta hone para bhI, saMta darzana tathA unake dharmopadezoM ko sunane kA suyoga prApta hone para bhI hamArI AtmA nahIM jAgatI hai to phira agale janma meM yAnI paraloka For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 Ananda prakcana | pAMcavAM bhAga meM hameM kauna udbodhana degA aura hama udbodhana samajha sakane kI sthiti meM hoMge bhI yA nahIM, yaha kauna jAna sakatA hai ? isaliye baMdhuo, isa zarIra ko saba kucha mAnakara hameM isakI sAra saMbhAla meM hI apanA samaya vyatIta nahIM kara denA hai, apitu isake dvArA adhika se adhika AtmakalyANa kara lenA hai / isa zarIra ko to eka dina samApta honA hI hai / hama to kyA cIja haiM, marudevI mAtA, jinakA AyuSya eka karor3a pUrva kA thA aura dharmagranthoM ke anusAra jinhoMne apanI paiMsaTha hajAra pIr3hiyA~ apanI A~khoM se dekhIM thIM, unheM bhI kAla Akarale hI gayA thaa| phira Apa ba hamArI Ayu unake mukAbale kyA hai ? aura jitanI hama aMdAja lagAte haiM utane meM bhI kadama-kadama para kyA mRtyu ke dvArA bhaya nahIM hai ? mRtyu to na bacce ko chor3atI hai na javAnoM para tarasa khAtI hai aura na hI vRddhAvasthA kA lihAja karatI hai / yAnI kisI bhI avasthA meM aura kisI bhI kSaNa vaha to palaka jhapakate hI jIva ko le ur3atI hai| to isa bAta ko bhalI-bhAMti samajhakara manuSya ko savara kA ArAdhana karane ke liye kAyAgupti ko dhyAna meM rakhate hue zarIra ko zubha kriyAoM meM pravRtta karanA cAhiye / prazna uThatA hai ki zarIra se zubha kriyAeM kisa prakAra kI jAyeM ? isa viSaya meM kahA gayA hai jayaM care jayaM ciThe, jayamAse jayaM sae / jayaM bhuJjanto bhAsanto pAvakammaM na bandhaI // -dazavakAlika sUtra, a, 4 arthAt-jIva yatnapUrvaka cale, yatnapUrvaka khar3A hove, yatnapUrvaka baiThe, yatnapUrvaka sove, yatnapUrvaka bhojana kare aura yatnapUrvaka bhASaNa kare to vaha pApa karma ko nahIM bA~dhatA hai| __ sArAMza yahI hai ki agara manuSya pUrNa sAvadhAnI se jIva-jantuoM kI rakSA karate hue cale, baiThe, soe tathA bhojanAdi kare evaM isI prakAra vivekapUrvaka kisI kA mana na dukhAte hue bole to usakI AtmA pApa karmoM se nahIM bNdhtii| ataH apanI sAmarthya ke anusAra vyakti ko vratAdi grahaNa karane caahie| ___ zAstroM meM sabhI prakAra ke vidhAna haiN| jo adhika tyAga nahIM kara sakatA athavA kar3e niyamoM kA pAlana nahIM kara sakatA usake lie aNuvrata batAe gaye haiM aura jo pUrNatayA dRr3ha hai usake lie mahAvrata batAe haiM / For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehasya sAraM vratadhAraNaM ca 126 Apa zrAvakoM ke vrata ekadeza kahalAte haiM phira bhI ve suvarNAlaMkAra ke samAna haiM / jisa prakAra sone ke AbhUSaNa TUTa-phUTa jAe~ to punaH banavAkara unheM nayA rUpa diyA jAtA hai, isI prakAra Apake vratoM ke bhaMga hone para prAyazcitta Adi ke vidhAna se unheM punaH nayA banA liyA jAtA hai / kintu hama logoM ke vrata motiyoM ke AbhUSaNoM ke samAna haiM / motI kA pAnI utarane para phira vaha kisI mahatva kA nahIM raha jAtA, usI prakAra hamAre vratoM kA bhaMga bhI sAdhutva ko pUrNatayA samApta kara detA hai / sAdhu banane vAlA agara kahe ki mujhe amuka vrata meM thor3I chUTa aura amuka vrata meM kucha guMjAiza cAhie to vaha kadApi nahIM ho sakatA / eka bAra hamAre pAsa eka dIkSArthI AyA / vaha bolA - "mahArAja ! meM saMyama grahaNa karanA cAhatA hU~ kintu zarIra ke lie basa rAta ko thor3I sI tambAkU khAne kI suvidhA cAhie / " usa dIkSArthI ko hamane usI vakta ravAnA kara diyA / kyoMki hamAre vratoM meM kahIM chUTa nahIM hai sAdhu cAhe jitanA bImAra ho aura mara bhI kyoM na jAya, vaha rAtri ko davA bhI nahIM letA phira tambAkU-sigareTa jaisI nazIlI vastu grahaNa karane kA to savAla hI kahA~ uThatA hai ? to mere kahane kA tAtparya yahI hai ki manuSya se jitanA bhI ho sake zarIragupti kA dhyAna rakhanA cAhiye tathA pratyeka kArya pUrNa viveka evaM yatanA pUrvaka karanA cAhiye / use saMkalpI hiMsA kA to kyA asAvadhAnI ora anajAnapane se hone vAlI hiMsA se hI bacanA cAhiye / jo vyakti apane vratoM meM dRr3ha hotA hai, vaha apane Apako to pApa se bacAtA hI hai, koziza karake auroM ko bhI pApa - kriyAoM se bacA letA hai / eka udAharaNa se Apa yaha bAta bhalI-bhA~ti samajha leMge / jayapura eka rAjA ke darabAra meM digaMbara dharma ko mAnane vAlA maMtrI thA / pAlana karatA thA / vaha maMtrI atyanta rAjA bhI usakA bar3A sammAna karatA thA vaha jaina thA ataH zrAvaka ke vratoM kA pUrNatayA hoziyAra aura rAja- kArya meM nipuNa thA ataH tathA apanA hitaiSI mAnakara sadA apane sAtha rakhA karatA thA / eka bAra rAjA ne zikAra ke lie jAne kA nizcaya kiyA aura maMtrI ko bhI sAtha calane ke liye kahA / maMtrI bar3e pazopeza meM par3a gayA / vaha socane lagA"maiM na to zikAra khela sakatA hU~ aura na hI zikAra khelane vAle kI sahAyatA hI kara sakatA hU~ / isake alAvA zikAra hone vAle prANI ko kisa prakAra apanI A~khoM ke sAmane tar3apate hue dekhUMgA ? merA to AjJA ko amAnya bhI kaise karU ?" hRdaya hI phaTa jAegA / kintu rAjA kI For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga isa prakAra socate-socate anta meM use vicAra AyA ki-'maiM rAjA ke sAtha jAUMgA to sambhava hai rAjA ko kisI prakAra zikAra karane se bacA bhI luu| aura agara bhAgya ne sAtha diyA to ho sakatA hai rAjA kA zikAra karanA sadA ke liye chUTa jaay|' - isI prakAra vicAroM ke tAne-bAne bunate hue vaha rAjA ke sAtha cala diyA kyoMki rAjAjJA kA ullaMghana karanA ucita nahIM thaa| rAjA aura maMtrI donoM hI ghor3e para savAra gahana vana meM cale jA rahe the ki unheM eka hariNa bhAgatA huA dikhAI diyaa| hariNa kI Adata hotI hai ki vaha bhAgate-bhAgate bhI pIche mur3akara dekhatA jAtA hai| vaha hariNa bhI usI prakAra bIcabIca meM pIche mur3akara dekha letA thaa| __ hariNa kI yaha kriyA dekhakara rAjA ne kutUhalavaza maMtrI se pUcha liyA"maMtrivara ! hariNa ke isa prakAra mur3a-mur3akara dekhane kA kyA artha hai ? kyoM dekhatA hai yaha isa prakAra ?" ___maMtrI bar3A hAjira javAba thA ataH usane ThIka maukA dekhakara pahale to kahA"mahArAja ! hariNa ke isa prakAra mur3akara dekhane kAraNa to maiM jAnatA hUM kintu kaise batAU~ ? Apa kupita ho jaaeNge|" rAjA ha~sa par3e aura bole-"Apa bhI kyA bAta karate haiM maMtrI jI ? bhalA aisI bAtoM para bhI kahIM maiM nArAja ho sakatA hU~ ? Apa nissaMkoca batAiye ki kyA kAraNa hai isake mur3a-mur3akara dekhane kaa|" . "to suniye mahArAja ! Apa kSatriya haiM aura yaha hariNa bhalI-bhAMti jAnatA hai ki kSatriya bhAgate hue duzmana para bhI golI nahIM claate| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara yaha bhAgatA jA rahA hai aura yahI socatA huA mur3akara dekha rahA hai ki Apa sacce kSatriya haiM yA nahIM ?' maMtrI kI bAta sunakara rAjA cupa raha gayA / vAstava meM yaha bAta saca thI ki saccA kSatriya pITha pherane vAle para vAra nahIM karatA / yadyapi rAjA kA prazna evaM maMtrI kA uttara donoM hI mana bahalAne ke liye the| kintu rAjA ko bar3I zarmindagI mahasUsa huI aura usane socA "sacce kSatriya to bhAga jAne vAle zatru para bhI golI nahIM calAte haiM to phira isa bhole hariNa ne yA vana ke anya pazu-pakSiyoM ne merA kyA bigAr3A hai jo maiM unheM apanI golI kA zikAra banAU~ ?" For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehasya sAraM vratadhAraNa ca 131 ___ yaha vicAra kara usane usI kSaNa se zikAra khelane kA sadA ke lie tyAga kara diyaa| bandhuo, Apa samajha hI gae hoMge ki tyAga-niyamoM meM kitanI zakti hotI hai ? maMtrI vratadhArI thA ataH usane rAjA ko bhI prabhAvita karake usakI zArIrika hiMsaka kriyAoM ko tilAJjali dilavA dI aura zarIra ke dvArA kI jAne vAlI nirarthaka hiMsA para kAbU karavA diyaa| isa prakAra mujhe yahI kahanA hai ki pratyeka vyakti ko apanI indriyoM para, mana para aura zarIra para aMkuza rakhanA cAhie tathA apanA aura para kA kalyANa karane kA prayatna karate hue saMvara-mArga para bar3hanA cAhiye / tabhI bhagavAna ke Adeza kA pAlana hogA tathA apanI AtmA bhI karma-mukta ho skegii| hamArA itihAsa batAtA hai ki amitagati nAmaka eka mahA vidvAna jainAcArya hue haiN| Apane 'subhASita ratna saMdoha' nAmaka grantha kI racanA kI hai| subhASita kA artha hI sundara vacana liyA jAtA hai para usameM bhI ratna ke samAna bahumUlya zlokoM kA saMgraha hone ke kAraNa grantha bahuta hI uttama aura dUsare zabdoM meM amUlya sAbita huA hai / grantha meM aneka viSayoM para prakAza DAlA gayA hai aura unameM pAMca samiti evaM tIna gupti bhI haiN| guptiyoM ke viSayoM meM AcArya amitagati kA eka zloka isa prakAra hai'pravRttye svAMtavacastananAM, sUtrAnusAreNa nivRttayo vaa| yAstA jinendrAH kathayanti tisro, guptividhUtA'khila karmabandhaH // svAMta yAnI mana, vaca yAnI vANI aura tanu yAne kaayaa| mana, vacana aura tana, ye tInoM guptiyA~ haiM / ina tInoM kI pravRttiyA~ haiM jinheM buddhi evaM viveka ke dvArA zubha kAryoM kI tarapha le jAne se Atma-kalyANa hotA hai| abhiprAya yahI hai ki mana, vacana evaM zarIra kI pravRtti kaSAyoM kI ora hotI hai jinase karmoM kA nivir3a baMdha hotA hai| kintu una pravRttiyoM ko sUtra yAnI siddhAnta ke anusAra nivRtta karanA yAnI azuma kAryoM kI ora pravRtta hote hue mana, vacana evaM zarIra ko zubha karmoM kI ora le jAnA kalyANa mArga hai aura isI ko zrI jinezvara bhagavAna ne gupti kahA hai / ___ Age kahA hai jo mumukSu prANI ina tInoM guptiyoM ko pravRtti kI ora se nivRtti kI ora mor3a lete haiM ve akhila karmoM ke bandhanoM ko tor3a DAlane meM pUrNa samartha bana jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kSaNoM kI mahattA ___ isa paMcama kAla meM to vaise bhI prANiyoM kI ausatana Ayu atyalpa hai para hama to ise bhI eka-eka kSaNa karake nirarthaka karate cale jA rahe haiN| pariNAma kyA hogA ? jaba hama samaya kI kadra nahIM kareMge to samaya kaba hamArI paravAha karegA ? vaha to pAnI ke srota kI taraha niraMtara bahatA calA jaaegaa| bandhuo, eka-eka kSaNa kA kitanA mahatva hai isakA Apa andAjA nahIM lagA sakate / phira bhI agara kucha samajhanA hai to dhannA muni ke jIvana se yaha samajhA jA sakatA hai| dhannA muni atula sampatti evaM Rddhi-siddhi se paripUrNa kula meM utpanna hue the| kintu usa saba ko Thokara mArakara ve sAdhu bana gaye aura Atma-kalyANa meM juTa gaye / unakA saMyamI jIvana kevala nau mAsa kA rahA, jisameM ve bele-bele ke pazcAt pAraNA karate the aura pAraNe ke dina AyaMbila meM ve jo bhI rUkhA-sUkhA lAte the use bhI pAnI meM bhigo dete aura kahA jAtA hai ki ikkIsa bAra punaH-punaH dhokara usa anna ko grahaNa karate the| kevala nau mAsa kI dIkSAvadhi meM hI unhoMne aisI sarAhanIya tapasyA kI aura mokSa meM le jAne vAlI 'karaNI' kara lI kintu AyuSya-karma thor3A sA bAkI raha gayA thA ataH unheM sarvArthasiddhi-vimAna meM jAnA par3A aura usake pazcAt eka janma lekara hI ve mokSa ke adhikArI bana ge| __ yahAM mujhe Apako yaha batAnA hai ki unakI Ayu meM kitanA samaya bAkI thA, jisake kAraNa unheM sarvArthasiddhi meM jAkara eka janma aura lenA par3A ? Apako jAna: kara Azcarya hogA ki kevala sAta 'lava' arthAt sAta kSaNa hI unake AyuSya-karma ko aura mila jAte to ve usI janma meM mukti prApta kara lete kintu sAta kSaNoM kI kamI ke kAraNa unheM mokSa-prApta karane meM vilamba huaa| kevala sAta kSaNa; kyA isa jvalaMta udAharaNa se bhI Apako samaya kA mahatva nahIM mAlUma hotA ? dhannA muni ke to sAta kSaNoM kI kamI hI mukti prApta karane meM bAdhA banI, kintu hamAre to kSaNa hI kyA, miniTa, ghanTe, prahara, dina, mahIne aura varSa ke varSa hI pramAda aura kevala zarIra ko sukha pahuMcAne meM vyatIta hote jA rahe haiN| aura vyatIta bhI ho rahe haiM to sArthaka nahIM varan pUrNatayA nirarthaka jA rahe haiN| For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dehasya sAraM vratadhAraNaM ca yaha zarIra to Apa jAnate hI haiM ki eka dina nirjIva hokara miTTI meM daba jAegA yA agni kI bheMTa cddh'egaa| phira isako puSTa karanA hI jIvana kA lakSya mAnakara calane se hamArA kaba kalyANa hogA ? jIvana kA lakSya deha ko puSTa karate rahanA hai yA saMsAra se mukta hokara punaH kabhI bhI deha dhAraNa se nivRtta honA ? isa zarIra kI kadra kaba taka hai ? jaba taka isameM AtmA hai / AtmA ke alaga hote hI yaha asahya glAni aura napharata kA kAraNa banatI hai / ThIka usI prakAra jisa prakAra bAla mastaka para rahate haiM taba taka ve sugaMdhita tela se suvAsita kiye jAte haiM aura dina bhara meM kaI bAra saMvAre jAte haiN| kintu mastaka se alaga hote hI unakI koI kadra hotI hai ? koI unheM pUchatA hai yA unheM samhAla kara rakhatA hai ? kisI kavi ne kahA bhI hai "hA, keza Aja bhUpara, kaise par3e hue haiM ? mastaka se jo katara kara nIce girA diye haiN| aba vo nahIM hai khuzabU, pairoM tale dabe haiM, puchate jo roja the vo, dhUlI pai A par3e haiN| rAjA raIsa unameM, nAnA itara lagAte. suramita unheM banAkara, dila meM khuzI manAte / para hAya, Aja kezava, nija sthAna cyuta hue ho, hA ! sthAna bhraSTa hokara apamAna pA rahe ho|" bhAvuka kavi jamIna para par3e hue dhUli-dhUsarita bAloM ko dekhakara kheda prakaTa karatA huA kahatA hai aphasosa hai ki ye bAla jo kabhI kisI ke mastaka kI zobhA the, Aja kATakara jamIna para pheMka diye gaye haiN| inhI bAloM ko jaba ki ve kisI rAjA, raIsa yA anya vyaktiyoM ke siroM para hoMge, nAnA prakAra ke sugandhita tela va itra se suvAsita kiyA jAtA hogA aura inheM bhAMti-bhAMti se saMvArA jAtA hogaa| loga bar3e garva se inhIM bAloM para hAtha pherakara prasanna hote hoNge| kintu apane sthAna se cyuta hokara Aja ye kitane apamAnita ho rahe haiM aura paroM tale rauMde jA rahe haiN| yaha to huI hai kezoM kI bAta / yadyapi kezoM ko mastaka se kATakara girA diyA gayA hai aura ve yatra-tatra bikhara rahe haiM, phira bhI inakI dazA zarIra se behatara hai / bAloM ko kATa kara kama se kama chor3a to diyA jAtA hai / para zarIra se jIvAtmA ke cale jAne para to manuSya use dekhakara DaratA hai| alpakAla meM hI usameM se uThane For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga vAlI durgandha se nAka-bhauMha sikor3atA hai, itanA hI nahIM vaha taba taka caina nahIM letA, jaba taka ki use zmazAna meM le jAkara zIghrAtizIghra bhasmIbhUta na kara de yA pRthvI meM bahuta gahare na dabA de / / zarIra ke isa anta ko pratyeka vyakti dekhatA hai aura samajhatA hai ki mRtyu ke pazcAt isakA koI lAbha nahIM, koI ise dekhakara prasanna hone vAlA nahIM aura na hI isake saundarya aura paripuSTatA para rIjhane vAlA hI hai| phira bhI vaha nahIM cettaa| arthAt kevala zarIra kA jatana hI jIvana bhara karatA hai,AtmA kA bhalA nahIM soctaa| AtmA kA bhalA agara vyakti soca le to vaha isI zarIra ke dvArA ananta karmoM kA kSaya kara sakatA hai| ___ Atma-utthAna kA sAdhana bhI yaha zarIra hai aura Atma-patana kA bhii| jisa prakAra tIkSNa aujAroM se oNparezana Adi karake DaoNkTara marIja kI jIvanAvadhi bar3hA dete haiM, unhIM aujAroM se kSaNa bhara meM hI jIvana-DorI kATI bhI jA sakatI hai / dUsarA udAharaNa agni kA bhI liyA jA sakatA hai ki jisa Aga se banAyA huA bhojana zarIra ko jIvana pradAna karatA hai vahI Aga jIvana ko naSTa bhI kara DAlatI hai| __ anta meM mujhe kevala yahI kahanA hai ki saMvara ke bhedoM meM managupti, vacanagupti aura kAyagupti kA jo mahatva batAyA hai usa para dRr3ha vizvAsa rakhate hue hameM apane mana, vacana aura zarIra ko viSayoM kI ora jAne se mor3anA cAhie tathA dharmArAdhana kI ora pravRtta karanA cAhiye / zarIra kI apekSA AtmA kA mahatva adhika hai kyoMki zarIra to alpakAla meM hI sAtha chor3a degA kintu usake kAraNa agara AtmA karma-bandhanoM se adhika jakar3a gaI to na jAne kitane janmoM taka nAnA prakAra kI yAtanAe~ bhoganI pdd'eNgii| ataH apanI guptiyoM kI sahAyatA se hameM zarIra kA moha chor3akara saMvara-dharma para agrasara honA hai| dazavakAlika sUtra meM dharma para dRr3ha rahane ke lie kitanA preraNAtmaka Adeza diyA hai ___ 'caijja dehaM nai hu dhammasAsaNaM / yAnI deha ko (AvazyakatA par3ane para) bhale hI chor3a do, kintu apane dharmazAsana ko mata chodd'o| jo bhavya puruSa isa bAta ko hRdayaMgama kara lete haiM ve isa loka meM bhI saMtuSTa aura sukhI rahate haiM tathA paraloka meM bhI sukhI banate haiM / For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 bhojana kiyA na kiyA....! dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! / bhagavAna ne saMvara tattva ke sattAvana bheda batAe haiN| unameM se prathama ATha bheda jinameM pAMca samiti aura tIna gupti haiM, inakA varNana aba taka kiyA jA cukA hai| aba agale bhedoM meM bAIsa pariSaha batAe jaaeNge| pariSaha kise kahate haiM ? isa prazna ke uttara meM viSaya isa prakAra samajhA jA sakatA hai ki dharmarakSA ke lie, nivRtti mArga para sudRr3ha rahane ke lie tathA AtmakarmoM kI nirjarA ke lie jaba sAdhaka saMyama mArga para bar3hatA hai taba usake mArga meM nAnA prakAra kI bAdhAeM aura kaSTa Ate haiM, unheM hI pariSahoM kI saMjJA dI jAtI hai| zrI tattvArthasUtra ke naveM adhyAya meM likhA gayA hai mArgAcyavananirjarAthaM pariSoDhavyAH parISahAH / . dharma ke mArga se cyuta na hone ke lie aura nirjarA ke lie jo kaSTa sahana kiye jAte haiM ve hI pariSaha kahalAte haiM / zAstrakAroM ne bAIsa pariSaha batAye haiM / hama saMtoM ke lie to pariSaha sirpha bAIsa haiM kintu Apa logoM ke to bAIsa para do bindiyAM aura lagA dI jAye taba bhI zAyada kama pdd'eNgii| pariSahoM ko samatA pUrvaka sahana karane se karmoM kI nirjarA hotI hai para agara mana cacala ho gayA aura unheM sahate samaya duHkha aura kheda kA anubhava kiyA yA hAyahAya karane laga gaye to karmoM kI nirjarA nahIM hogii| isaliye mahApuruSa kahate haiM ki agara karma kSaya karane haiM jo pUrNa sama-bhAva rakho tathA usa samaya isa jIvana ko alpa tathA zarIra ko nAzavAna mAnakara ina para se mamatA chor3a do| kaSTa sahana karate samaya aisI bhAvanA honI cAhie ki 135 For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kI talavAra se ? rahane ke lie / "" kona baca sakatA hai yahA~, isa kAla kyoM na pakar3a satya mAraga sukha se rUpI jala ko le maiM dveSa agni dU~ lobha, moha aru krodha Adi saba ko harane ke liye / jJAna bujhA, kavi kA kathana hai ki kAla rUpI isa talavAra se na to Aja taka koI bacA hai aura na bhaviSya meM bhI bcegaa| phira maiM paraloka meM zAzvata sukha ko prApta karane ke lie satya evaM saMvara kA mArga kyoM na apanAU ? santa- munirAja apane mana meM yahI bhAvanA rakhate haiM ki jaba mujhe zAzvata sukha kI prApti karanA hI hai to phira pariSahoM se ghabarAnA kaisA ? karmoM ke bhugatAna ko agara rote-rote cukAyA to kyA lAbha hogA ? jaba bhoganA hI hai to ha~sakara bhoganA cAhiye / pUjyapAda zrI tilokaRSijI mahArAja apanI kavitA meM pharamAte haiM ki lenadAra mAMgana ko AyA, taiyArI rakha devana kI / lenadAra to apanA dhana vasUla karegA hI, chor3egA to nahIM, cAhe ro-rokara deM yA karmoM ke bhugatAna kA bhI yahI hAla hai| ve samadRSTi jIva bhI naraka meM jAte haiM kyoMki meM baMdhe hue karma to bhogane hI par3ate haiM / ha~sakara / taba phira rone se kyA phAyadA / tIrthaMkara, cakravartI ko bhI nahIM chor3ate / samadRSTi to ve bAda meM banate haiM lekina pUrva rAjA zreNika jo ki AgAmI caubIsI meM tIrthaMkara banane vAle haiM, isa samaya narka kI kSetra - vedanA ko bhoga rahe haiM kyoMki tIrthaMkara gotra bA~dhane se pahile hI unake nivir3a karma ba~dhe hue the / to mere kahane kA abhiprAya yahI hai ki karmoM kA bhugatAna to avazya hI karanA par3atA hai aura ve hI pariSaha ke rUpa meM sAmane Ate haiM / kintu agara unheM sama-bhAva se sahana kara liyA jAya to karmoM kI nirjarA ho jAtI hai aura viSama bhAva hRdaya meM ra jahA~ pUrva karma hI nahIM jhar3a pAte, vahA~ navIna karmoM kA bandhana ho jAtA hai / kavi ne Age kahA hai- 'kitanA acchA ho ki maiM samyak jJAna rUpI jala se saMsAra ke anya prANiyoM ke prati rahI huI apanI dveSAgni ko bujhA dU~ / kyoMki jaba mujha meM IrSyA-dveSa nahIM rahegA to krodha, lobha evaM moha Adi bhI merA pIchA chor3a deMge / ' lekina yaha tabhI to ho sakegA jabaki jJAna evaM samatA rUpI zItala jala antaH karaNa meM hiloreM legA / For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojana kiyA na kiyA..! 137 gaja sukumAla muni ke mastaka para unake sasura somila brAhmaNa ne khaira ke jalate hue aMgAre rakha diye the lekina unake antarmAnasa meM samabhAva kI itanI zItala dhArA pravAhita thI ki maraNAMtaka kaSTa pahuMcAne vAle usa vyakti ke prati bhI unake mana meM krodha yA dveSa kI agni prajvalita nahIM huii| yaha unakI dRr3ha samatA kI bhAvanA se hI saMbhava huaa| aise-aise udAharaNoM se spaSTa hotA hai ki bhAvanA meM kitanI zakti hotI hai aura usakA kitanA mahatva mAnA jAtA hai / eka choTA sA udAharaNa haiadbhuta atithisatkAra eka bAra eka ghI kA vyApArI aura camar3e kA vyApArI donoM sAtha-sAtha apanI icchita vastueM kharIdane ke lie apane nagara se ravAnA hue| . . calate-calate eka zahara AyA aura ve eka seTha ke yahA~ rAtri vyatIta karane ke liye Thahare / seTha ne unheM khuzI se apane yahAM ThaharAyA kintu ghI kharIdane vAle vyApArI ko apanI havelI ke andara sthAna diyA aura camar3A kharIdane vAle ko bAhara / camar3e ke kharIdadAra ko yaha bahuta burA lagA kintu vaha karatA kyA? rAta bitAnI thI ataH mana mArakara havelI ke bAhara barAmade meM hI so gyaa| udhara ghI kA vyApArI havelI ke andara ThaharAyA jAne ke kAraNa bar3A prasanna huA aura ThATha se so gayA / prAtaHkAla hote hI donoM punaH ravAnA ho gye| seTha se donoM ne hI kucha nahIM pUchA / kucha dina pazcAt donoM apanI-apanI vastueM kharIdakara apane nagara meM pahu~ca gye| saMyogavaza kucha mahInoM ke pazcAt ve ghI aura camar3e ke vyApArI phira sAtha-sAtha apanI-apanI cIjeM becane ke lie nikale / mArga meM phira usI zahara ke pAsa rAtri ho gaI jahA~ ve pahale Thahare the| ataH ve isa bAra bhI usI seTha ke yahAM pahuMce aura rAtrivizrAma ke lie icchA vyakta kii| seThajI bar3e bhale the aura atithiyoM ke satkAra kI bhAvanA rakhate the| unhoMne saharSa donoM ko Thaharane ke liye svIkRti de dii| kintu Azcarya kI bAta yaha huI ki isa bAra unhoMne camar3e ke vyApArI ko andara havelI meM ThaharAyA tathA ghI ke vyApArI ko bAhara ! donoM hI seThajI ke isa vyavahAra ko dekhakara daMga raha gaye aura prAtaHkAla isakA kAraNa pUche binA na raha sake / prabhAta hote hI vyApAriyoM ne pUcha liyA. "seTha sAhaba ! hama vahI to donoM vyakti haiM jo Apake yahA~ pahale aura aba For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 Ananda pravacana | pAcavAM bhAga Aye haiM / para Apake atithi satkAra meM kyA rahasya hai ki Apane hama donoM ko pichalI bAra jina sthAnoM para ThaharAyA thA, isa bAra unheM badala diyA ?" seThajI vyApAriyoM ke prazna para muskarAye aura bole - "bhAI maiM jAnatA hU~ ki Apa vahI donoM vyakti haiM jo pahale bhI mere yahA~ Akara Thahare the / para maiMne isa bAra jAnabUjhakara Apa donoM ke sthAna badale haiM / isakA kAraNa yaha hai ki Apa donoM kI bhAvanAoM meM pahale aura abhI meM bar3A antara hai / " seTha kI bAta sunakara vyApArI aura bhI cakarAye para bole kucha nahIM, kyoMki unheM kucha sUjha hI nahIM rahA thA / ataH seThajI ne svayaM hI unakI jijJAsA ko zAMta karane ke liye batAnA zurU kiyA - "dekho bandhu ! Apa donoM hI vyApArI haiM aura mere liye samAna rUpa se AdaraNIya haiM / kintu Apa logoM ke donoM bAra Ane meM svayaM ApakI bhAvanAoM meM bar3A antara thA / aura vaha isa prakAra ki Apa meM se jo ghI kharIdanA cAhatA thA vaha cAhatA thA ki ghI sastA mile aura jo camar3A kharIdanA cAhatA thA vaha socatA thA ki camar3A sastA mile / kintu ghI tabhI sastA hotA jabaki deza meM khuzahAlI hotI aura camar3A taba sastA hotA jabaki pazu adhika marate / " " to usa samaya ghI kharIdane vAle kI bhAvanA uttama thI aura camar3A kharIdane vAle kI nikRSTa / isIlie maiMne bhAvanA ko mahatva dete hue ghI kharIdane vAle ko andara ThaharAyA thA aura camar3A kharIdane vAle ko bAhara / kintu isa bAra Apa donoM kI bhAvanAeM badalI huI haiM kyoMki Apa meM se eka ghI becanA cAhatA hai aura eka camar3A / para ghI becane vAlA ghI maha~gA becanA cAhatA hai aura socatA hai ki deza meM ghI-dUdha kI kamI ho jAya to merA ghI maha~gA bika ske| isa hIna bhAvanA ke kAraNa maiMne isa bAra ghI becane vAle ko bAhara ThaharAyA aura camar3A becane vAle ko andara kyoMki vaha camar3A maha~gA becanA cAhatA hai ataH socatA hai ki pazu bahuta kama mareM to camar3A kama nikale aura merA camar3A maha~gA bika sake / " seTha kI bAta sunakara tathA unake hRdaya meM bhAvanAoM kI aisI parakha dekhakara donoM vyApArI atyanta zarmindA hue aura apanI bhAvanAoM ke liye pazcAttApa karate hue vahA~ se ravAnA ho gaye / kahane kA abhiprAya yahI hai ki manuSya ko karmoM kI nirjarA karane ke liye saMvara dharma kA ArAdhana karanA cAhiye aura usake lie sarvaprathama use apanI bhAvanAoM meM saralatA, zuddhatA evaM samatA lAnA cAhiye / jaba taka vyakti kI bhAvanAoM meM krodha, moha, lobha evaM tRSNA kA sthAna rahegA, taba taka usakI AtmA nirmala nahIM For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojana kiyA na kiyA...! 139 ho sakegI / ataH pratyeka viSama paristhiti meM manuSya ko samabhAva rakhane kA prayatna karanA cAhie aura jo bhI saMkaTa yA kaSTa AeM unheM zAMti ke sAtha sahanA caahie| abhI maiMne Apako batAyA hai ki saMyama kI sAdhanA ke mArga meM mukhya bAIsa pariSaha samaya-asasaya Ate haiM jo ki bhUkha, pyAsa, zIta, tApa Adi-haiM / kramAnusAra inakA vivecana kiyA jAegA / Aja to hama prathama pariSaha bhUkha arthAt kSudhA ko le saMsAra kA pratyeka prANI kSudhA pariSaha se paricita hai| kintu isase vizeSa paricita ve abhAvagrasta vyakti haiM jinheM kaThina parizrama karane para bhI bharapeTa anna kabhI nahIM milatA aura nitya hI AdhA peTa khAkara rahanA par3atA hai| Apa amIroM ko to kSa dhA-pariSaha kA kaSTa bhoganA nahIM par3atA kyoMki ApakA to pahale kA khAyA huA hI paca nahIM pAtA ki Apa aura khA lete haiM tathA dina yA rAta jisa samaya bhI icchA hotI hai uttamottama khAdya padArtha udarastha karate rahate haiM / to prathama to nirdhana vyakti kSadhA pariSaha sahana karate haiM aura dUsare saMta-munirAja / aba hameM yaha dekhanA hai ki donoM ke sahana karane meM kyA antara hotA hai tathA kisake karmoM kI nirjarA hotI hai ? . isa prazna kA uttara isa prakAra diyA jA sakatA hai ki eka nirdhana vyakti jise bharapeTa anna juTa hI nahIM pAtA use prathama to majabUra hokara bhUkha kA kaSTa sahana karanA par3atA hai, dUsare vaha usa kaSTa ko rote-jhIMkate aura hAya-hAya karate hue sahana karatA hai| bhojana ke abhAva meM vaha ArtadhyAna karatA hai aura uThate-baiThate bhagavAna ko kosA karatA hai| aisI sthiti meM kyA usake karmoM kI nirjarA hotI hai ? nahIM, jo vastu prApta hI nahIM hotI usake liye tyAga kA prazna kahAM AtA hai ? dUsare vaha aprApya vastu ke abhAva ko zAMti aura sama-bhAva se bhI to svIkAra nahIM krtaa| ataH bhojana ke abhAva meM usa bhUkha ko sahane kA kaSTa pariSaha ko sahanA yA jItanA nahIM khlaataa| isake alAvA kabhI-kabhI bhojya-padArthoM ke abhAva meM atyanta dukhI aura krodhita vyakti maukA pAte hI corI karane lagatA hai, DAkU bana jAtA hai tathA aneka bAra to kisI kI hatyA karake bhI apanI udarapUrti kA upAya karatA hai| isaliye aise vyaktiyoM kA bhUkhA rahanA pariSaha ko sahanA nahIM kahalAtA aura na hI usase AtmA ko koI lAbha hI hotA hai| kabhI-kabhI to aise vyakti jinako na khAne ko pUrA milatA hai aura na hI unake ghara dvAra yA sampatti hotI hai, ve yaha socakara For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga saMnyAsI bhI bana jAte haiM ki kama se kama sAdhu bana jAne para bharapeTa bhojana to milatA rhegaa| kisI ne kahA bhI hai nAri muI ghara sampatti naasii|| mUr3a mur3Aya bhaye saMnyAsI // para aise saMnyAsiyoM ke sAdhutva kI nIMva tyAga para AdhArita nahIM hotI ataH ve saMnyasta-dharma kA pAlana bhI samIcIna rUpa se nahIM kara skte| saccA sAdhu yA saMnyAsI vahI hotA hai jo prApta aizvarya yA jitanI dhana-sampatti bhI usake pAsa hotI hai, usakA vaha icchA se tyAga karatA hai / aisA tyAga hI usakI AtmA ko karma-mukta kara sakatA hai| yogazAstra meM kahA gayA hai-- __ "svayaM tyaktA hya te zamasukhamanantaM vidadhati / ' - ina sAMsArika bhogoM kA apanI icchA-pUrvaka parityAga kara dene se ananta sukha rUpa mokSa kI prApti hotI hai| yahA~ yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhiye ki adhika dhana-sampatti yA athAha vaibhava kA tyAga karanA hI adhika mahatvapUrNa nahIM kahalAtA hai, apitu thor3A dhana yA cAra baratana bhI jisake pAsa hoM aura vaha vyakti pUrNa rUpa se unheM tyAga karane kI bhAvanA se chor3atA hai to vaha tyAga bhI utanA hI mahatvapUrNa hotA hai jitanA adhikAdhika vaibhava kA tyAga krnaa| tAtparya yaha ki tyAga kI bhAvanA kA mahatva adhika hotA hai. tyAgI jAne vAlI sampatti kI mAtrA kA nhiiN| tyAga tRSNA kA kahalAtA hai aura usakA tyAga karane vAlA hI tyAgI sAbita hotA hai| eka choTA sA udAharaNa haibAIsavIM pIr3hI kyA khAegI? eka seThajI apanI dukAna para baiThe the| dIpAvalI kA samaya thA ataH munIma ke dvArA kiye hue hisAba-kitAba ke bahI-khAte unake samakSa khule hue rakhe the| seThajI ne bahIkhAtoM ko dekhA to unheM mahasUsa huA ki mere pAsa itanA dhana to hai ki merI ikkIsa pIr3hiyAM bhI kucha kArya na kareM to baiThe-baiThe khA sakatI haiM / para sAtha hI unheM yaha bhI vicAra AyA ki merA yaha dhana ikkIsa pIr3hiyoM taka ke liye to paryApta hai kintu bAIsavIM pIr3ho phira kyA khAyegI ? yaha vicAra Ate hI seThajI ko cintA savAra ho gaI aura unakA ceharA utara gyaa| aisI hI manaHsthiti meM ve ghara phuNce| ghara para seThAnI pati kI pratIkSA kara rahI thI ki seThajI AeM to bhojana kreN| kintu jaba seThajI ghara Ae aura seThAnI For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojana kiyA na kiyA...! 141 ne unakA ceharA cintita aura udAsa dekhA to pUcha liyA-"kyA bAta hai ? kyA dukAna para koI gar3abar3a ho gaI ?" seThajI ne uttara diyA--"nahIM, gar3abar3a to kucha nahIM huii| bAta yaha ki Aja apanI dukAna kA aura anya sabhI prakAra kI AmadaniyoM kA hisAba-kitAba huA hai aura usase mAlUma huA hai ki hamArI ikkIsa pIr3hiyA~ apane dhana ko baiThe-baiThe khA sakatI haiN| kintu maiM socatA hU~ ki yaha dhana jaba ikkIsa pIr3hiyA~ hI khA pAeMgI to phira bAIsavIM pIr3hI kyA karegI, vaha kyA khAyegI ?" seThAnI ne pati kI bAta sunakara mana hI mana apanA mAthA Thoka liyaa| seThajI kI bhAvanA para use bar3A Azcarya aura kheda huaa| kintu vaha bar3I samajhadAra thI ataH usane pati ko ThikAne lAne ke prayatna meM kahA -'seThajI ! lagatA hai ki hamArI graha-dazA Ajakala ThIka nahIM hai ataH acchA ho ki hama kucha dAna-puNya kareM aura brAhmaNoM ko bhojana kraaeN|" __ seThajI ne anyamanaskatA kI sthiti meM uttara diyA- merA dimAga to kucha kAma nahIM karatA, tuma jo ThIka samajho karo, jAo, aura apane par3osa meM hI jo brAhmaNa devatA haiM unheM bhojana ke lie bulA laao|" ___ seThajI kI bAta sunakara seThAnI brAhmaNa ko bulAne gaI, kintu kucha dera bAda vaha akelI hI lauTa aaii| yaha dekhakara seTha ne pUchA "kyA huA ? brAhmaNa devatA bhojana karane nahIM Aye ?" "nahIM, unhone kahA hai ki hama bhikSu ka haiM aura hameM Aja kA bhojana prApta ho cukA hai|" _ "to unheM kala ke lie nimantraNa de diyA hotaa|" seTha ne punaH kahA / seThAnI bolI-"maiMne brAhmaNa se kahA thA ki Apa kala hamAre yahA~ bhojana karane ke lie padhAranA kintu unhoMne kahA diyA hai-maiM kala kI cintA Aja nahIM krtaa|" yaha bAta sunakara seThajI daMga raha gaye aura vismaya se seThAnI kI ora dekhane lge| maukA ThIka jAnakara seThAnI ne seTha ko samajhAne ke taura para kahA-"seThajI, vaha brAhmaNa to kala kI cintA bhI Aja nahIM karatA para Apa to bAIsavIM pIr3hI ke lie bhI Aja hI cintA kara rahe haiN|" seThAnI kI bAta sunakara seThajI kI akla ThikAne A gaI aura unhoMne apanI nirarthaka cintA aura tRSNA ke liye pazcAttApa karate hue satoSavRtti ko dhAraNa kiyaa| For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga : udAharaNa se spaSTa hotA hai ki brAhmaNa ke samAna hI saMtoSa, nizcitatA aura tRSNArahita vRtti jisakI hotI hai vahI vyakti isa saMsAra meM sukhI rahatA hai tathA avasara Ate hI apane parigraha ko tinake kI bhA~ti chor3a sakatA hai / zaMkarAcArya ne 'mohamudgara' meM likhA hai suramandiratarumUlanivAsaH zayyAbhUtalamajinaM vastraH / sarvaparigrahabhogatyAgaH kasya sukhaM na karoti virAgaH // - jo devamaMdira yA per3a ke nIce par3e rahate haiM, jamIna hI jinakI zaiyyA hai, mRgachAlA hI jinakA vastra hai aura sAre viSaya bhoga ke sAmAna jinhoMne tyAga diye haiM yAnI jo sampUrNa kaSAya aura vAsanA se rahita ho gaye haiM, aise manuSya kyoM nahIM sukhI rahate ? yAnI tyAgI sadA sukhI haiM / kSudhA pariSaha bandhuo, prasaMgavaza maiMne abhI tyAga tathA tRSNA Adi ke viSaya meM batAyA hai, kintu hamArA Aja kA mUla viSaya bAIsa pariSahoM meM se prathama kSudhA pariSaha ko lekara hai / Apa jAnate hI haiM aura abhI maiMne bhI batAyA hai ki do prakAra ke vyakti kSudhA pariSaha sahana karate haiM / eka to ve jinheM anna juTatA nahIM ataH ve rote-dhote majabUrana usa kaSTa ko bhogate haiM tathA dUsare sacce santa- munirAja, jo icchA aura tyAga kI bhAvanA se isa pariSaha ko jItate haiM / unheM bhikSA milatI hai to apanI saMyama sAdhanA kA nirvAha karane ke lie zarIra ko bhAr3A de dete hai, aura na mile to bhI pUrNa Ananda aura zAMti se apane mArga para bar3hate jAte haiM / itanA hI nahIM, bhikSA mila jAne se hI ve use le lete haiM, yaha bhI bAta nahIM hai / ve vahI bhojya padArtha grahaNa karate haiM jo pUrNatayA nirdoSa ho / bhagavAna mahAvIra ne bAIsa pariSahoM meM se prathama pariSaha kSudhA vedanIya batAyA hai / isa viSaya meM 'zrI uttarAdhyayana sUtra' meM kahA gayA hai - parisahANaM pavibhattI, kAsaveNaM paveiyA / taM me udAharissAmi, AnupuvviM suNeha me / digichA parigae dehe, tavassI bhikkhu thAmavaM, na chiMde na chidAvae, na pae na payAvae / - - adhyayana 2, gA0 1-2 kahA gayA hai - kAzyaya gotrIya bhagavAna mahAvIra ne pariSahoM kA vibhAga For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojana kiyA na kiyA..! karane ke lie jo kucha kahA hai, vaha maiM Apake sAmane kahU~gA aura Apa merI bAta kramazaH suneN| kahate haiM-santa-munirAja evaM tapasvI apane zarIra ko rakhane ke liye bhikSArtha jAveM kintu ve kisI vastu kA chedana-bhedana na kareM aura na kisI se karAveM / na ve svayaM pakA aura na hI kisI se pkvaaeN| apitu zrAvaka ke ghara meM sahaja bhAva se milA huA acitta aura nirdoSa AhAra laaveN| vastutaH sadhe saMta jahA~ taka banatA hai, karmoM kI nirjarA karane ke lie ekAzana, upavAsa, AyaMbila Adi tapa karate haiN| unheM bhojya-padArthoM meM tanika bhI Asakti nahIM hotii| jo kucha bhI rUkhA-sUkhA tathA nirdoSa AhAra mila jAtA hai use kevala zarIra kAyama rakhane ke liye grahaNa karate haiN| kyoMki bilakula hI AhAra yA oMgana na dene para yaha zarIra rUpI gAr3I nahIM calatI aura isake na calane para jJAna, dhyAna, japa evaM tapa Adi kucha nahIM ho paataa| yaha to huI bhikSA grahaNa karane kI bAta / para bhikSA lAte samaya bhI sAdhu ke samakSa aneka kaThinAiyAM A upasthita hotI haiM / aneka bAra to gRhastha bhikSA deM cAhe nahIM, para gAliyAM to de hI dete haiM / unake dvArA kahe gae apazabdoM ko bhI sAdhu pUrNa dhairya aura samatA ke sAtha sahana karatA hai| apazabdoM aura kaTu-vacanoM kA sunanA bhI 'Akroza pariSaha' meM AtA hai / jisake viSaya meM samayAnusAra kahA jaaegaa| to, sAdhu bhI AhAra grahaNa karatA hai kintu gRhasthoM ke samAna nahIM ki cAhe jaisA aura cAhe jaba khA liyaa| vaha bhikSA ke mukhya byAlIsa doSoM ko TalAkara hI nirdoSa AhAra letA hai anyathA kucha nahIM khAtA aura phira bhI pUrNa Ananda tathA zAMti pUrvaka apanI sAdhanA meM laga jAtA hai| isa prakAra eka nirdhana vyakti ghara meM anna na rahane para bhUkhA rahatA hai aura sAdhu apane niyamoM kA pAlana karane ke lie tathA sadoSa AhAra na lene ke kAraNa bhUkhA rahatA hai| donoM meM kitanA antara hai ? nirdhana vyakti jabaki bhUkhA rahane ke kAraNa atyanta duHkha kA anubhava karatA hai, sAdhu ulaTA zAMti aura Ananda ko prApta karatA hai| kyoMki vaha jAnatA hai appAhArassa na IviyAI, visaesu saMyantaMti / neva kilammai tavasA, rasiesuna sajjae yAvi // - bRhatkalpabhASya 1331 arthAt jo alpAhArI hotA hai, usakI indriyA~ viSayabhoga kI ora nahIM daur3atIM / tapa kA prasaMga Ane para bhI vaha klAMta nahIM hotA aura na hI sarasa bhojana meM Asakta hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga isa prakAra sAdhu AhAra grahaNa karake aura na karake bhI vaise hI prasanna, zAMta aura sukhI rahate haiN| unakI AtmA donoM avasthAoM meM eka samAna rahatI hai| ve khAkara bhI upavAsa karate haiM aura na khAkara bhii| Apa sunakara cakita hoMge ki yaha kaisI bAta hai ? kyA khA lene para bhI upavAsa hotA hai ? hAM, khA lene para bhI vyakti upavAsa kara sakatA hai| para ise samajhane ke lie hameM pahale yaha jAnanA hogA ki upavAsa kise kahate hai| upavAsa kA artha haiAtmA ke samIpa rhnaa| jo vyakti Atma-ramaNa karatA hai| ciMtana aura manana kI gaharAI meM utaratA hai vaha apanI AtmA ke nikaTa adhika se adhika rahatA hai / isa viSaya ko eka sundara udAharaNa se samajhA jA sakatA hai| gaMgAjI ne mArga kaise diyA ? kahA jAtA hai ki eka bAra dvArikA nagarI ke bAhara durvAsA RSi aae| prAcIna kAla meM saMta-munirAja nagaroM ke bAhara hI prAyaH ThaharA karate the| durvAsA RSi bhI nagara ke bAhara Thahara gaye / jaba nagarI meM unake Ane kA samAcAra AyA to mahArAja kRSNa kI rAniyoM ne unake darzana karane kA vicAra kiyA aura kRSNa se isa bAta kI AjJA maaNgii| kRSNa ne saharSa rAniyoM ke liye durvAsA RSi ke darzanArtha jAne kA sampUrNa prabandha kara diyA / kintu mArga meM gaMgA nadI AtI thI ataH rAniyoM ne zaMkA vyakta ki- "hama gaMgA nadI ko kaise pAra kareMgI ?" rAniyoM kI bAta sunakara kRSNa bole "vAha ! yaha kauna sI bar3I bAta hai ? tuma loga gaMgA nadI se kaha denA ki agara kRSNa brahmacArI hoM to vaha mArga de deve / ' rAniyA~ yaha sunakara socane lagIM "aba to ho cuke RSirAja ke darzana / mahArAja kaise brahmacArI haiM yaha to hama loga jAnatI hI haiN| para khaira""calane meM kyA harja hai ? gaMgAjI ko pAra nahIM kara sakeMgI to ghUma-ghAma kara lauTa aaeNgii|" yaha vicAra kara ve saba ravAnA ho gii| jaba unakI pAlakiyA~ aura ratha Adi gaMgA ke taTa para pahuMca gaye to kautukavaza eka rAnI ne hAtha jor3akara kahA- ''gaMgA maiyA, agara hamAre pati brahmacArI haiM to Apa hameM mArga de dIjiye !" .... ina zabdoM kA uccAraNa karane ke sAtha hI sAtha rAniyoM ne daMga hokara dekhA ki vAstava meM hI gaMgA nadI do hissoM meM ba~Ta gaI hai| phira kyA thA, sArI rAniyA~ For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhojana kiyA na kiyA"! apAra harSa se bharakara sahaja hI gaMgA ke usa pAra pahuMca gaIM aura durvAsA RSi ke darzanArtha jA phuNcii| rAniyoM kA kAphilA kAphI samaya taka vahA~ rukaa| sabane vahIM para bhojana kiyA aura mahArAniyoM kI tIvra bhakti evaM atyanta Agraha karane ke kAraNa durvAsA RSi ne bhI unakA lAyA huA bhojana grahaNa kiyA / isa saba ke bAda punaH lauTane kI taiyArI huI, para rAniyA~ phira cintA meM par3a gaI ki eka bAra to gaMgA nadI ne zAyada kRpA karake hI rAstA de diyA hogA para agara aba vaha mArga nahIM degI to phira kisa prakAra hama ghara pahuMcegI ? apanI usa samasyA ko una logoM ne isa bAra RSirAja ke samakSa rkhaa| - ....: rAniyoM kI bAta sunakara durvAsA RSi muskarAye aura bole- 'tuma loga tanika bhI phikra mata kro| jaba gaMgA nadI A jAye to usase kaha denA-"agara durvAsA sadA upavAsa karate hoM to vaha hameM mArga de de|" RSi kI bAta sunakara sabhI rAniyA~ phira bhauMcakkI raha gii| Aja unake liye Azcarya para Azcarya thaa| ve socane lagIM- "abhI-abhI to RSi ne hamAre nimantraNa aura Agraha para bhojana kiyA hai aura gaMgA maiyA se kahalavA rahe haiM ki durvAsA pratidina upavAsa karate hoM to vaha hameM mArga deveN|" / aisA vicAra Ane se rAniyoM ko bharosA to nahIM huA ki gaMgAjI unheM mArga degI, kintu yaha zaMkA RSi ke samakSa rakhI bhI kaise jA sakatI thI ? ve durvAsA RSi the, palaka jhapakate hI AgababUlA hokara zrApa de dete to phira kyA hotA ? cupacApa rAniyAM vahA~ se ravAnA ho gaI aura gaMgA ke taTa para phuNciiN| bar3I vyagratA se unhoMne punaH gaMgA se nivedana kiyA_. "gaMgA mAtA ! agara durvAsA RSi pratidina upavAsa karate hoM to Apa hameM usa pAra pahu~cane ke lie mArga diijiye|" ina zabdoM kA uccAraNa honA hI thA ki gaMgA nadI punaH do hissoM meM vibhAjita ho gaI aura bIca meM sundara rAstA bana gyaa| zrI kRSNa kI samasta rAniyA~ apane dala sahita Ananda pUrvaka gaMgA ke isa pAra A gaI aura samaya para rAjamahala meM pahuMca gii| para Aja kI adbhuta bAtoM ko ve pacA nahIM sakI aura kRSNa mahArAja ke mahala meM Ate hI unase prazna kara baiThIM--- "mahArAja ! kRpayA hameM batAiye ki Apa strI-sukha bhogate hue bhI brahmacArI kaise haiM, aura durvAsA RSi bhojana karane para bhI upavAsa kisa prakAra kiyA karate haiM ? jinake prabhAva se gaMgAjI bhI rAstA de detI haiN|" For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga zrI kRSNa ne apanI rAniyoM ko samajhAyA - " bAta yaha hai ki usa vyakti ke prabhAva se gaMgAjI rAstA detI haiM jo sadA apanI AtmA meM ramaNa karatA ho, yAnI apanI AtmA ke nikaTa rahatA ho| maiM sacamuca hI brahmacArI hUM kyoMki 'brahma' kA artha AtmA aura 'carya' kA artha ramaNa karanA hotA hai / isI prakAra 'upa' kA artha nikaTa aura 'vAsa' kA matalaba nivAsa karanA hotA hai / isa prakAra hama donoM hI AtmA meM ramaNa karate haiM aura AtmA ke nikaTa rahate haiM / yahI kAraNa hai ki gaMgA maiyA ne hamArI prArthanA para tuma logoM ko mArga de diyA thA / " 146 bandhuo ! Apa bhI samajha gae hoMge ki upavAsa kA artha kyA hotA hai, aura vyAvahArika dRSTi se jo upavAsa kiyA jAtA hai vaha kisaliye kiyA jAtA hai ? yadyapi hama eka dina bhUkhe rahane ko upavAsa kI saMjJA dete haiM kintu usakA saccA Azaya AtmA meM ramaNa karanA hotA hai / saMta munirAja aise hI upavAsa karate haiM aura isIliye unheM AhAra mile yA na mile, koI antara mahasUsa nahIM hotA / Atmika Ananda kI anubhUti kucha aisI hI hotI hai, jisake kAraNa bhUkha-pyAsa bAdi koI bhI pariSaha apanA dukhadAyI prabhAva sAdhaka ke mana para nahIM DAla pAtA / usakI Atmika zakti maraNAMtaka pariSaha ko bhI pariSaha nahIM samajhatI apitu nirjarA kA sAdhana mAnatI hai / hameM bhI aisI prabala zakti ko prApta karanA cAhiye tAki saMvara-mArga para hama sugamatA se bar3ha sakeM tathA apanA ihaloka aura paraloka sudhAra sakeM / For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 kaTibaddha ho jAo ! dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! isa vizva meM jo bhI vyakti janma letA hai, usakA yaha kartavya hotA hai ki vaha jisa dharma meM aura jisa jAti meM utpanna huA ho usake liye kucha na kucha kare / deza, dharma aura kauma kA usa para eka prakAra se RNa hotA hai aura vaha RNa isa prakAra mAnA jAtA hai ki vaha jahAM janma letA hai vahAM kI dharatI se apane zarIra ko TikAtA hai, apanI jAti aura samAja meM zikSA prApta karatA hai tathA dharma ke dvArA uttama saMskAroM ko apanAtA hai| dUsare zabdoM meM vaha jo kucha bhI hotA hai apanI mAtRbhUmi, dharma aura samAja kI dena hotA hai| ataH usa RNa ko cukAne ke lie use kevala apanA aura apane parivAra kA hI nahIM, apitu deza, dharma aura samAja kA dhyAna bhI rakhanA cAhiye / Apa yogya banakara jo kucha kamAte haiM, usase apane parivAra kA pAlana-poSaNa to karate hI haiM kintu usa dhana kA kucha bhAga auroM ke liye yA paramArtha ke liye kharca karanA bhI bAvazyaka hai| saMta-mahApuruSa Apako yahI upadeza dete haiM ki Apa apanA aura sAtha hI dUsaroM kA bhI bhalA karo / saMtoM ko upadeza dene kA niSedha nahIM hai| ve Apako mArga sujhA sakate haiM, kintu bApako majabUra nahIM kara skte| saMtoM kI bAta mAnanA aura usake anusAra karanA yaha bApakI icchA aura ruci para nirbhara hai| zrI muNota jI ne abhI hamase zubha-kAmanA karane ke liye kahA hai| muNotajI kA kahanA ucita hai aura hama bhI isa bAta ko mAnate haiN| kintu vaise bhI apanI For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga maryAdA ko bhaMga na karate hue jo kucha kahanA cAhiye use kahane meM hama pIche nahIM rahate aura na hI pahale kabhI rahe haiM / dila kevala usI bAta ko kabUla nahIM karatA hai, jisake kAraNa kisI bhI prakAra se hamArI maryAdA TUTatI ho / 1 udAharaNa svarUpa kisI ne kahA- - " Apa lAuDaspIkara meM kyoM nahIM bolate ?" aba isakA kyA uttara ? yahI ki, isase hamArI paramparA meM bAdhA AtI hai / vaise jahA~ paccIsa yA sau vyakti hoM, vahA~ bhI lAuDaspIkara meM bolane vAle haiM, kintu hamane agara usakA upayoga kiyA to hama parAdhIna ho jAe~ge / jisa prakAra koI gavaiyA sadA tabale aura hAramoniyama ke sAtha hI gAtA hai aura aisI Adata hone para phira "kabhI unake na hone para gAne meM kaThinAI kA anubhava karatA hai / saMta saba eka sAtha nahIM rahate, alaga-alaga vicaraNa karate haiM aura unakI dhAraNAe~ bhI alaga-alaga haiM Aja agara maiM lAuDaspIkara kA prayoga karU~gA to paMkhe kI Adata bhI zurU ho jaaegii| gocarI ke lie jAne para kahIM paMkhA cAlU huA to vahA~ bhI kucha thama jAe~ge / isaliye merA kahanA yaha hai ki agara calI A rahI paramparA meM sAmUhika rUpa se koI parivartana AtA hai to usase kisI eka para AkSepa nahIM aataa| Apa saba milakara cAheM to prayatna kreN| akelA eka saMta kyA kara sakatA hai ? pustakoM ke prakAzana ke bAre meM bhI abhI kahA gayA hai, kintu yaha to sabhI karate haiM ataH kisakA niSedha kareMge ? hA~, koI naI cIja prArambha karane ke viSaya meM maiM mauna rahatA hUM aura TAla detA hUM / Apa loga cAheM to kara sakate haiM / Apako kucha kAma karanA hai to akele bhI prArambha kara sakate haiM aura dhIre-dhIre auroM ko sAtha lekara use ThIka DhaMga se nirNaya kI ora le jA sakate haiM / usameM merA niSedha nahIM hai / Apa loga zrImanta haiM ataH anya sAdhAraNa vyaktiyoM para sahaja hI prabhAva DAla sakate haiM isalie sarva prathama Apako zikSaNa dene ke lie taiyAra honA cAhie / hameM upadeza dene meM samaya nahIM lagegA, samaya to Apako kArya karane meM lagegA / prasannatA aura saMtoSa kI bAta hai ki mahArASTra meM zrAvakoM kA saMgaThana ho sake, isake liye pUnA aura cicavar3a meM kameTiyA~ banI haiM aura unakI mITiMgeM huI haiN| ve kameTiyA~ sagaThana karanA cAhatI haiM ataH Apa bhI isake liye taiyAra raheM / yaha kArya eka vyakti kA nahIM hai, samAja kA hai aura samAja milakara hI kara sakegA / kintu usake liye Apa sabhI vyaktigata rUpa se sahayoga dene kI bhAvanA rakheMge tabhI saphalatA mila sakegI / abhI-abhI Apane jina bAtoM ke kArya rUpa meM pariNata hone kI icchA vyakta For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaTibaddha ho jAo ! 146 kI haiM. ve kaba saMbhava hoMgI ? jabaki Apa logoM meM saMgaThana hogA / isalie sthAna-sthAna para adhivezana karate hue tathA logoM ko apane vicAra samajhAte hue aura unake bhI vicAra lete hue unakA pAlana karanA ApakA prathama kartavya hai / isa prakAra Apako saMgaThita hokara kArya karanA hai aura saphalatA tabhI milegI jaba zrAvaka saMgha pratyeka kArya karane meM ekamata hogA / saMgaThana se kisa prakAra saphalatA milatI hai, yaha kisI kavi ke dvArA likhI kaI eka sIdhI-sAdhI kavitAmaya laghu kathA se Apako jJAta ho sakatA hai / kavitA isa prakAra hai -------- kavitA kA artha bilakula sarala hai / isameM kahA gayA hai ki eka vyakti ke kaI putra the, kintu ve saba ajJAnI aura avivekI the / isI kAraNa ve saba Apasa meM nirarthaka aura nagaNya bAtoM ko lekara sadA jhagar3ate rahate the / pitA ne nAnA prakAra se samajhAte hue unheM Apasa meM prema aura saMpa rakhane ke liye kahA / kintu usakA sArA prayatna niSphala gayA / Fi eka pitA ke kaI putra the, para ve saba the bar3e ga~vAra / kalaha paraspara unameM aksara, hotI rahatI thI nissAra // kiyA bahuta udyoga pitA ne, putroM ko samajhAne kA / magara huA niSphala saba usakA, sutavidva eSa miTAne kA / / kahAnI bar3I sarala hai para usase bar3A gambhIra artha bhI liyA jA sakatA hai / jaise - hama bhI parama pitA bhagavAna mahAvIra ke putra aura anuyAyI haiM, lekina digambara, zvetAmbara mandiramArgI, sthAnakavAsI evaM terApaMthI Adi apane Apako mAnakara Apasa meM bhedabhAva rakhate haiM / pariNAma yaha hotA hai ki sarakAra ke dvArA kisI bAta ko manavAne kI zakti hama meM utpanna nahIM hotii| agara hamameM se pratyeka vyakti svayaM ko kisI sampradAya kA ThekedAra na mAnakara sirpha jaina-dharma ko mAnane vAlA jaina kahe aura isa prakAra eka hokara bulanda AvAja se mAMga kareM to kyA hamArI mA~ga ko sarakAra ThukarAne kI himmata kara sakatI hai ? nahIM, bahumata ke samakSa to use jhukanA hI par3egA, IsAI aura pArasI Adi dharmoM ke anuyAyI ine-gine haiM / kintu ve saMgaThita rahate haiM ataH apane irAdoM meM saphala ho jAte haiN| idhara jainadharma ke anuyAyI lAkhoM 7 For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga haiM para ve saMgaThita nahIM rahate isaliye sarakAra ko jhukAne kI bAta to dUra hai, ve . apanA socA huA svayaM bhI amala meM nahIM lA paate| Aja Apa meM se aura hama logoM meM se bhI aneka vyakti deza, kAla aura vastu sthiti ko dekhate hue purAnI paramparAoM meM kucha sudhAra karanA Avazyaka samajhate haiM, kintu ve ho nahIM pAte kyoMki hama sabake vicAra hI Apasa meM nahIM milte| ulaTe kavitA meM batAye gaye pitA ke una putroM ke samAna Apasa meM eka-dUsare ko upAlambha dete haiM, eka-dUsare para AkSepa karate haiM aura maukA milane para auroM ko badanAma karane se bhI nahIM cuukte| aisI sthiti meM kisa prakAra sAmAjika yA dhArmika-sudhAra ho sakatA hai ? yaha ThIka hai ki kabhI-kabhI canda vyakti sTeja para khar3e hokara apane vicAra prastuta karate haiM kintu ve kAryAnvita kisa prakAra ho sakate haiM, jabaki anya sabhI vyakti una vicAroM para ekamata na hoM aura unheM amala meM lAne kA prayatna na kreN| kavitA meM Age kahA gayA hai ho hatAza aMta meM usane, mana meM aisA kiyA vicAra / de uttama dRSTAnta aikya kA, inakA aba maiM kahaM sudhAra // le gaTThara lakar3I kA usane, unake sammukha pheMka diyaa| jora lagAkara ise tor3a do, aisA usane hukma diyA / __ Apasa meM nirantara jhagar3ane vAle putroM ke pitA ne jaba dekhA ki samajhAne se usake lar3ake nahIM samajhate to usane unakI akla ThikAne lAne ke lie eka upAya socA / vaha upAya yaha thA ki usane lakar3iyoM kA gaTThara maMgavAyA aura use apane lar3akoM ke sAmane rakhate hue bolA- maiM dekhanA cAhatA hU~ ki tumameM kitanI tAkata hai ? kauna isa baMdhe hue gaTThara ko tor3a sakatA hai ? jarA tor3akara batAo!" para pariNAma kyA nikalA ? yaha batAte haiM kiyA jora bahuterA sabane, TUTa sakA nA vaha gaTThara / pheMka diyA pRthvI para sabane, thake sabhI tAkata kara kara // For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaTibaddha ho jAo! - pitA kI bAta sunakara lar3akoM ne eka-eka karake usa gaTThara ko tor3ane kI koziza kI / kintu kisI se bhI vaha TUTa nahIM skaa| anta meM hatAza hokara unhoMne punaH use pRthvI para paTaka diyA / dekha hAla usane putroM kA, usa gaTThara ko khola diyaa| eka-eka lakar3I ko tor3o, yaha unako Adeza diyaa| taba to unhoMne AsAnI se, saTapaTa unako tor3a diyaa| kahA pitA ne kyA tumane kucha, isa zikSA para dhyAna diyA / pitA ne jaba dekhA ki lar3akoM meM se kisI se bhI vaha gaTThara nahIM TUTA to usane bhArI ko bolakara eka-eka lakar3I alaga kara dI aura kahA-"aba inako eka-eka karake tor3o!" phira kyA thA, lar3akoM ne eka-eka lakar3I uThAI aura AsAnI se unheM tor3a ddaalaa| isa para pitA ne kahA- "kyA isa kArya se tumheM kucha zikSA milI ?" lar3ake cupa rahe, unheM kucha nahIM sUjhA / yaha dekhakara pitA ne kahA dekho mere pyAre putro ! yahI ekatA kA hai sAra / jaba taka ye saba milI huI thI, TUTa sakA nahIM tuma se mAra // isI taraha tuma bhI hilamilakara, agara rahoge Apasa meN| kyA majAla hai prabala zatra bhI, jo tumako kara le basa meM // bhinna-bhinna harahane se putro, duzmana tumheM dbaayegaa| bikhare hue kASTha sama tumako, khaMDa khaMDa kara ddaalegaa| pitA kahatA hai-'putro ! isa gaTThara ne tumheM ekatA kI zikSA dI hai / jaba taka ye saMgaThita thIM yAnI inameM ekatA thI, taba taka inheM tuma tor3a nahIM sake / kintu jyoM hI ye bikharI, tuma logoM ne alaga-alaga pAkara inheM tor3a ddaalaa| For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga isIlie maiM kahatA hUM ki tuma saba bhI Apasa meM mila-jula kara rahanA sIkho / agara tuma saba meM ekatA rahegI to prabala duzmana bhI tumhArA bAla bAMkA nahIM kara sakegA / anyathA koI sAdhAraNa vyakti bhI tumhArI ijjata ko, gaurava ko tathA abhimAna ko dhUla meM milA degA / " 152 bandhuo ! hameM bhI isa sundara kathA se zikSA grahaNa karanI hai / Aja ke isa viSama yuga meM agara hama jainadharma ke anuyAyI bhI Apasa meM saMgaThita hokara nahIM raheMge to anya dharmAvalambI hamAre dharma para AkSepa kareMge aura ise hIna sAbita karane meM nahIM cUkeMge / hamAre dharma aura samAja rUpI bhavana ko dRr3ha rakhane ke liye hameM usakI nIMva majabUta banAnI hogii| Apa dekhate hI haiM ki vyakti eka sAdhAraNa sA makAna bhI agara banAtA hai to pahale usakI nIMva ko pakkI karatA hai / yadyapi vahA~ koI rahatA nahIM hai, kintu makAna ko sthira rakhane ke liye usakA pakkA honA anivArya hai / isI prakAra hamAre jainadharma yA syAdvAdadharma kA bhavana jo ki sabhI dharmoM ko apane meM sthAna detA AyA hai, aura jisakA lohA sArA vizva mAnatA hai use hameM usI prakAra dRr3ha rakhanA hai aura use dRr3ha rakhane ke liye ekatA rUpI nIMva ko khokhalI nahIM hone denA hai / hama loga to Apako upadeza deteM haiM aura preraNA pradAna karate haiM / kintu kArya to Apako hI karanA hogA / zrAvakoM ke binA santa kyA kara sakate haiM ? kulhAr3I meM zakti bahuta hotI hai para jaba taka usameM DaMDA nahIM lagA hotA, vaha apanA kArya nahIM kara pAtI / isI prakAra saMtoM kI vANI meM prabala zakti hotI hai kintu vaha tabhI kAma meM AtI hai jaba zrAvakoM kA sahayoga hotA hai| donoM pUrI ekatA se kAma kareM, tabhI samAja aura dharma kI unnati ho sakatI hai| agara zrAvaka samucita sahayoga na deM to santa kA koI bhI sujhAva kAryarUpa meM pariNata nahIM ho sakatA / abhI Apane phijUlakharcI ke viSaya meM bhI bahuta kucha kahA hai / ApakA kahanA yathArtha hai para isa para roka bhI Apa logoM ko sammilita hokara lagAnI par3egI / ekatA kA eka sundara udAharaNa Apako batAtA hU~ / pratApagar3ha meM digambara samAja ke cAra sau ghara haiM / para vahA~ ke logoM meM bar3I bhArI ekatA hai / yahA~ taka ki ve phijUlakharcI na ho isaliye ve eka hI vakta meM byAha-zAdiyA~ karate haiM / kabhI-kabhI to pacAsa-pacAsa dUlhe eka hI baiMDa-bAje ke sAtha jAte haiM, jinake sAtha utanI hI dulhineM bhI hotI haiM / isa rivAja kA kAraNa saMbhavataH Apa nahIM samajhe hoNge| bAta yaha hai ki samAja - meM sabhI vyakti amIra nahIM hote aura jo amIra nahIM hote unake liye adhika kharca karanA apane peTa para lAta mArane ke samAna hotA hai / isaliye dhanI vyakti bAje vagairaha meM For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaTibaddha ho jAo ! : kharca karate haiM aura sAtha meM una logoM kA kArya bhI nikala jAtA hai jo adhika kharca nahIM kara sakate / isa prakAra kama kharca meM unake yahA~ adhika zAdiyA~ ho jAtI haiN| para Apa aisA socane vAle kitane haiM ? garIboM ko sahArA denA to dUra, zrImanta vyakti adhika se adhika kharca karake madhyama zreNI ke vyaktiyoM ko kaThinAI meM DAla dete haiN| madhyama zreNI ke liye maiMne isaliye kahA hai ki nirdhana vyakti, jinakA samAja meM vizeSa sthAna nahIM hotA, jaisA bhI banatA hai kharca karake apane kArya nipaTA lete haiM, kyoMki koI unakI nindA nahIM krtaa| kintu lakhapati aura karor3apati na hone para bhI madhyama varga ke vyakti apanI yogyatA, zikSA aura ucca padaviyoM ke kAraNa samAja meM apanA ucca sthAna rakhate haiM aura unakA gaurava zrImantoM se kama nahI hotaa| ve kIti aura pratiSThA to bahuta ajita kara lete haiM kintu lAkhoM rupayA unake pAsa zAdiyoM meM lagAne ke lie nahIM hotaa| idhara paise vAle hor3A-hoDa meM adhika se adhika kharca karake unheM kaThinAI meM DAla dete haiM / maiMne sunA thA ki jayapura ke dhanI vyakti bIsa-bIsa hajAra to kevala rozanI ke prabandha meM hI kharca kara dete haiM / isa hisAba se zAdiyoM meM kitanA vyaya kiyA jAtA hotA? kyA madhyama zreNI kA vyakti isa prakAra lAkhoM rupaye eka-eka vivAha meM kharca kara sakatA hai ? nahIM, inhIM saba bAtoM ko dhyAna meM rakhate hue Apako daheja Adi kI prathAoM meM sudhAra karanA cAhie / - mAravAr3a meM to logoM ne mITiMga karake eka 'dhAma bharaNa' bA~dhA hai, aisA mAlUma huA hai| kintu usa para kitanA amala hotA hai yaha kahA nahIM jA sktaa| isake alAvA daheja Adi kI prathA meM to udhara bhI koI sudhAra huA ho yaha bAta dikhAI nahIM detii| eka kavi ne kahA hailar3ake kA jaba byAha racAveM, zrI mukha se zrImAn sunAveM, cAhiye tIsa hajAra / ghar3I agUThI sUTa cAhiye, saiMDala cappala bUTa cAhiye, hAra reDiyo kAra / isa mazIna ho sone vAlI, sophA, saiTa kaTorI thAlI, meja kusiyAM cAra / aise Ate kaI barAtI, pIte madya zarma na AtI, girate bIca baajaar| phailA aisA bhraSTAcAra ....." For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kavi ne lar3ake vAloM ke lobha kA dRzya apanI paMktiyoM meM prastuta kiyA hai / Aja ke yuga meM kisa prakAra apane lar3akoM ke dAma bar3hAkara ve lar3akI vAloM ko parezAna karate haiM yaha asatya nahIM hai / isIliye Apa sabako milakara samAja kI sabhI kuprathAoM ko tyAjya ghoSita karake unameM sudhAra karanA cAhiye / kintu ye sabhI bAteM tabhI saMbhava ho sakeMgI jabaki Apa zrImanta loga pahale kadama uThAe~ge aura kaTibaddha hokara ina kAryoM meM juTeMge / 154 1 kevala santa hI yaha bojha nahIM uThA sakate / ve Apako samajhA sakate haiM, Apako mArgadarzana kara sakate haiM para saMtoM ke vicAroM ko mUrta rUpa to Apa loga saMgaThita hokara hI de sakate haiM / isIliye maiM bAra-bAra Apase kahatA hU~ ki Apa loga apane vicAroM meM sAmya lAveM aura yaha dhyAna rakheM ki agara samAja sudRr3ha rahegA tabhI dharma TikegA | dIvAra rahane para hI usa para raMga ThaharatA hai| dIvAra ke na rahane para raMga ke Thaharane kA prazna hI nahIM uThatA / bandhuo ! samAja meM kurItiyAM aura kuprathAeM naI nahIM haiM / inheM bahuta dinoM kA kacarA samajhanA cAhiye / aura kAphI prayatna kI jarUrata samajha kara inheM sApha karane kA prayatna bhI adhika karanA cAhiye / aisA karane para hI parivAroM meM zAMti rahegI. samAja gauravazAlI banegA tathA deza bhI vizva ke anya dezoM ke samakSa apanA mastaka U~cA rakha sakegA / For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 samajha sayAne bhAI ! dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! saMvara Atma-kalyANa kA mArga hai| saMvara zabda kA artha hotA hai 'rokanA ' / saMskRta meM bhI kahA gayA hai - 'saMvriyate iti saMvaraH / ' karmoM ko Ane se rokanA saMvara kahalAtA hai / isake liye mana aura indriyoM ko inake viSayoM kI ora pravRtta hone se rokanA cAhiye / saMvara tatva ke sattAvana bhedoM meM prathama pA~ca bheda samitiyoM ke aura tIna guptiyoM ke haiM / ina AThoM kA varNana karane ke bAda bAIsa pariSahoM meM se prathama kSudhA - pariSaha kA varNana maiMne kiyA thA / kSudhA - pariSaha saMvara kA navA~ bheda hai / kSudhA yAnI bhUkha / bhUkha pratyeka vyakti ko lagatI hai cAhe vaha sAdhu ho yA zrAvaka / saMta tukArAma jI ne kahA hai 'poTa lAgale pAThIzI, hiMDavite dezodezI / ' yaha peTa jo ki pITha se lagA huA hai, vyakti ko deza-videza meM bhaTakAtA hai / Apa loga apanI janmabhUmi, mAtA-pitA aura patnI - putrAdi sabhI ko chor3akara dUra-dUra ke dezoM meM jAte haiM, vaha kyoM ? do paise kamAkara peTa bharane ke lie hI to / agara peTa na hotA yA usake kAraNa bhUkha kA anubhava na hotA to koI bhI vyakti athaka parizrama nahIM karatA aura apane parivAra ko chor3akara idhara-udhara nahIM bhaTakatA / * hama loga bhI yadyapi sAdhu bana gaye haiM aura sAMsArika bhUkha hameM bhI lagatI hai aura isaliye bhikSAcarI ke liye 155 bhUkha hameM bhI lagatI hai jhameloM se dUra haiM, kintu ghara-ghara meM jAte haiM / yaha For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga bAta dUsarI hai ki Apa loga apanA peTa bharane ke lie dhana kA saMgraha to karate hI haiM sAtha hI varSoM ke lie anAja Adi kA saMgraha karake apane bhaMDAra bhI bhara lete haiM / isaliye Apako kSa dhA-pariSaha sahana karane kI naubata kama hI AtI hai| kintu sAdhuoM ke liye yaha bAta nahIM hai| ve na to apane pAsa paisA hI rakhate haiM aura na hI anna kA saMcaya karate haiM / yahA~ taka ki subaha bhikSA lAne ke pazcAt ve zAma kI bhI phikra nahIM karate, phira kala kI bAta to dUra hotI hai| AhAra kA vakta hone para ve apane sthAna se nikalate haiM aura nirdoSa AhAra mila jAtA hai to le Ate haiM / bhikSA sadoSa hone para yA na milane para ve parama zAMti pUrvaka lauTa Ate haiM tathA apane jJAna, dhyAna meM laga jAte haiM / aneka bAra aise prasaMga Ate haiM jabaki nirdoSa AhAra nahIM milatA aura unheM bhUkhA rahanA par3atA hai| Apa jAnate hI haiM ki zarIra khurAka mAMgatA hai aura vaha na milane para sAdhAraNa vyakti Akula-vyAkula ho jAtA hai| kintu sAdhAraNa vyakti aura sAdhu meM jamIna AsamAna kA antara hotA hai| bhikSA ke milane aura na milane kI sthiti meM bhI sAdhu ke hRdaya meM kisI prakAra kI vyAkulatA athavA kheda utpanna nahIM hotA hai| isI ko kSa dhA-pariSaha para vijaya pAnA athavA pariSaha ko sahanA kahate haiN| to Aja hameM kSa dhA-pariSaha ke samAna hI mahatva rakhane vAle saMvara ke pipAsApariSaha ko lenA hai / yaha saMvara kA dasavAM bheda hai / jIvana ke dhAraNa karane ke lie anna ke samAna hI jala bhI Avazyaka hai, balki anna se adhika isakI AvazyakatA rahatI hai / anna ke abhAva meM to manuSya kaI ghanTe, kaI dina aura kaI mahIne bhI jIvita raha jAtA hai, kintu jala ke binA vaha adhika samaya jIvita nahIM raha sakatA / isaliye hI jIvana pradAna karane vAle jala kA abhAva pipAsA-pariSaha kahalAtA hai / pipAsA-pariSaha __ Apa logoM ko to yaha pariSaha sahana karane kA avasara kvacit hI A pAtA hogA aura vaha bhI kabhI ghaNTe do ghaNTe ke lie| kyoMki Apa sacitta jala grahaNa karate haiM aura vaha kadama-kadama para mila sakatA hai| - para sAdhu ke lie acitta athavA prAsuka jala kI prApti honA kaThina hotA hai / aura jaba ve eka zahara se dUsare zahara aura eka gAMva se dUsare gA~va jAte haiM taba to unake liye nirdoSa jala kI prApti kaThinAI se bhI bar3hakara maraNAMtaka kaSTa kA kAraNa bana jAtI hai| kintu usa avasthA meM bhI ve kabhI sacitta jala grahaNa nahIM karate / pUrNa samabhAva rakhate hue pariSaha ko sahana karate haiN| dUsare zabdoM meM zarIra For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajha sayAne bhAI ! 157 aura zarIra kI AvazyakatA ke prati upekSA rakhate hue Atma-ciMtana meM lIna rahate haiM / yahA~ taka ki samAdhibhAva dhAraNa karake prANa tyAga bhI ho jAya to parama zAMtipUrvaka zarIra chor3a dete haiM / 'zrI uttarAdhyayana sUtra' meM kahA gayA hai tao puTTho pivAsAe, doguchI lajjasaMjae / sIodagaM na sevijjA, viyaDassesaNaM care // adhyayana 2, gA. 4 --- bhagavAna mahAvIra ne saMyama kI sahI sAdhanA karane vAle ke lie kahA hai'tao puTTho', arthAt usake pIche, yAnI kSudhA ke pIche pipAsA kA anubhava karane para bhI kadAcAra se ghRNA karane vAlA sAdhu sIodagaM, yAnI zItajala, dUsare zabdoM meM sacitta jala kA sevana kadApi na kare / apitu prAsuka jala kI khoja kare / isI viSaya ko aura bhI spaSTa karate hue Age kahA gayA haichinnAvAsu paMthesu Aure supivAsie / parisukka muhAsdoNe taM titikkhe parIsahaM / / uttarAdhyayana sUtra, 2-5 arthAt garamI ke kAraNa logoM ke Agamana se rahita mArga meM ati tRSA se Akula aura parizuSka mukha huA sAdhu bhI adIna mana se pipAsA ke isa pariSaha ko sahana kareM / bhAvArtha yahI hai ki bhale hI grISma Rtu kA tApa kitanA hI prakhara ho aura mArga meM vicaraNa karate hue sAdhu ko asahya pyAsa satAye, para phira bhI vaha sacitta jala kA kabhI upayoga na kare tathA samatA pUrvaka pipAsA pariSaha ko sahana kare, isI ko saccI sAdhuvRtti kA dhAraNa karanA kahA jA sakatA hai / aura vAstava meM aisA hotA bhI hai / aneka bAra saMta apane prANa - tyAga kara dete haiM kintu grahaNa kiye hue vratoM kA bhaMga nahIM krte| eka udAharaNa Apako batAtA hUM jo ki hamAre magana muni jI kA AMkhoM dekhA hai / pariSaha - vijaya bodavar3a meM motIlAlajI koTecA the / ghara bhI unakA bar3A sampanna thA aura parivAra bhI / pA~ca bhAI the aura sabhI eka-dUsare para jAna dene vAle / kintu motIlAla jI ko mAnava janma kI kImata mahasUsa ho gaI aura unhoMne saMsAra se virakta hokara dIkSA grahaNa kara lI / ve pUjya hI javAharalAla jI ma0 ke ziSya bane aura zUravIratA se sacce mAyane meM saMyama kA pAlane karane lage / For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga eka samaya jabaki magana munijI unakI sevA meM the aura sAtha hI vicaraNa kara rahe the / eka gAMva kI ora cale / bhayaMkara garmI par3a rahI thI aura motIlAlajI ma0, magana munijI tathA karanIlAla jI ma0 Age bar3hate gaye / asvAsthya kI dazA meM tathA bhISaNa garmI meM calate hue sabhI ko pyAsa kA anubhava huA aura motIlAla jI ma0, ko to tIvra jvara, sAtha hI sannipAta bhI ho gayA / yadyapi mArga meM zIta jala prApta ho sakatA thA kintu sAdhu kaba apanA vrata bhaMga karake sacitta jala grahaNa karatA hai ? 158 to jaba motIlAla jI ma0 kA svAsthya ciMtanIya ho gayA to magana munijI ko unake pAsa chor3akara karanIlAla jI ma0 pAnI kI gaveSaNA meM Age gaye / unheM lauTakara Ane meM dera lagI aura idhara pipAsA - pariSaha ko parama zAMtipUrvaka sahana karate hue motIlAlajI ma0 svargavAsI ho gaye / magana munijI ke dvArA hI unhoMne saMthArA grahaNa kiyA thA / I tAtparya yahI hai ki cAhe prANa cale jAyeM, kintu munirAja sacitta jala kA kabhI sparza bhI nahIM karate / yahA~ yaha bhI dhyAna meM rakhane kI bAta hai ki jisa prakAra saMyama mArga meM bar3hane vAle sAghu kSudhA kI tIvratA hone para bhI sadoSa AhAra nahIM lete tathA pipAsA - pariSaha ke asIma hone para bhI sacitta jala ko grahaNa nahIM karate, usI prakAra sad zrAvaka ko bhI abhakSya ko aMgIkAra nahIM karanA cAhie / dharmavIra vyaktiyoM kA gaurava isI meM hai ki ve mahA-saMkaTa ke samaya meM bhI apane dharma se mu~ha na mor3eM tathA apane kartavyoM se cyuta na hoM / zrAvakadharma kI mahattA bandhuo, Apako jAnanA cAhiye ki sAdhu ke tathA zrAvakoM ke niyamoM meM yadyapi antara hotA hai, kintu zrAvaka yA sadgRhastha ko pUrNatayA chUTa nahIM rakhanI caahiye| yaha ThIka hai ki pariSahoM ko sahana karane meM unake bIca taratamatA hotI hai| aura nyUnAdhikatA bhI A jAtI hai, para vahAM bhI bhAvanA mahatvapUrNa hotI hai / Apane abar3a saMnyAsI ke viSaya meM sunA hogA, jinake sAta sau ziSya the / yadyapi unake liye sacitta jala kA tyAga nahIM thA kintu adatta arthAt binA die jala nahIM lenA aisA vrata liyA thA, aTavI meM kisI gRhastha kA saMyoga nahIM milane ke kAraNa sabhI ne anazana karake apane prANa tyAga diye para adatta jala grahaNa nahIM kiyA / isIliye merA kahanA hai ki sAdhu-puruSoM ke samAna hI zrAvakoM ko bhI apane vratoM ke anuSThAna meM pUrNatayA sajaga rahanA cAhiye / yogazAstra meM kahA gayA hai " sakAma nirjarA sAraM tapa eva mahat phalam / " For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajha sayAne bhAI ! 156 -icchApUrvaka kaSTa, pariSaha evaM upasarga Adi sahana karane se sakAma-nirjarA kI utpatti hotI hai, jo ki Adarza tapasyA hai aura jisake phalasvarUpa karma kSaya hote haiN| to bandhuo, grahaNa kiye hue vratoM ko tathA anamola dharma ko prApta karane ke bAda kaisA bhI saMkaTa kyoM na Ae aura kitane bhI pariSaha kyoM na sahana karane par3eM, unheM chor3anA nahIM cAhiye / sonA kasoTI para kasane se hI apanI parakha karavAtA hai, isI prakAra dharma aura vrata-niyama, upasarga aura pariSahoM kI kasauTI para kase jAne para hI phala pradAna karate haiM tathA usI samaya sAdhaka kI parIkSA hotI hai| ataH pratyeka sAdhaka ko prANoM kI paravAha chor3akara apane vatoM kA pAlana karanA cAhiye / saMskRta ke eka zloka meM kahA gayA hai "prANAntepi na bhaktavyam gurusAkSe kRtaM vratam / .... ... ... .."prANAH janmani janmani // " kahate haiM-guru ke dvArA grahaNa kiye hue vratoM ko prANa jAne para bhI bhaMga nahIM karanA cAhiye / kyoMki prANa to pratyeka janma meM mila jAte haiM, kintu vrata dhAraNa karane kA saMyoga sadA nahIM miltaa| maranA kabUla hai hamAre aneka bhAI-bahana Aja bhI aise haiM jo cAhe jaisI bImArI A jAya aura DaoNkTara lAkha bAra kyoM na kahe, para ve apane niyamoM kA bhaMga ho aisI vastu grahaNa nahIM karate / unakA yahI kathana hotA hai-"maranA to eka dina hai hI, phira apane niyamoM ko kaise chor3eM?" eka bAra hama vardhA kI ora gye| vardhA ke samIpa bAyaphar3a nAmaka eka gAMva hai| vahAM kA paTela jabardasta mAMsAhArI thaa| jIvoM kI haDDiyoM aura murgiyoM ke paMkha Adi se usake makAna ke bAjU meM rahA humA eka bar3A sArA khaDDhA bhI bhara gayA thaa| hamAre vahAM pahuMcane ke pazcAt usane kabhI-kabhI hamAre yahAM AnA prArambha kiyA aura jinavANI meM ruci lenI zurU kii| dhIre-dhIre usake mana para satsaMgati kA asara par3A aura vaha dukhI hotA huA kahane lagA-"mahArAja! maiMne jIvana bhara mahA-pApa kiye haiM, inase merA chuTakArA kaise hogA ?" maiMne use dilAsA dI aura kahA-"bhAI ! tumane ajJAnAvasthA meM pApa kiye haiM para agara unake liye pazcAttApa karake Age se pApa-karma karanA chor3a do to bhI For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga tumhArA chuTakArA jarUra ho jAegA / maiMne use saMta tukArAma ke vacana bhI sunAe jinameM se eka hai "mAge kele, nakA pAhUM, puDhe jAmIna AmhI hovU / ' -agara Age pApa nahIM kiye to tumhArI mukti hogI, jarUra hogii| yahI paTela se kahA gayA ki-kiye hue ke lie pazcAttApa karo aura Age na karane kI pratijJA karo / agara kI huI pratijJAoM kA barAbara pAlana karoge to karma-bandhanoM se chUTa jaaoge| . paTela ne hiMsA aura mAMsAhAra na karane kA vrata liyA aura jahAM vaha sadA zarAba ke naze meM dhutta rahatA thA, vahA~ usakA bhI sarvathA tyAga kara diyaa| karmasaMyoga se kucha samaya pazcAt vaha bImAra par3A aura DaoNkTaroM ne kahA"tumheM zarAba pInI par3egI anyathA svastha nahIM ho skoge|"... kintu paTela ne spaSTa inkAra karate hue kaha diyA - "maranA kabUla hai para zarAba nahIM piiuuNgaa|" .. marAThoM meM bhI aise bahuta haiM jo niyamoM kA pAlana karate haiN| eka bAra hamArA cAturmAsa cicoMDI gA~va meM thA / vahA~ eka mahArASTrIya kolATI jAti kA aayaa| usane kahA-"mahArAja ! mujhe mAMsa-madirA kA tyAga karA do|" maiMne kahA"tuma sA~pa-bicchU ko bhI mata mAranA / '' usa vyakti ne yaha bhI kabUla kara liyA aura vahA~ se calA gyaa| saMyoga kI bAta thI ki usake kheta meM eka bhayaMkara sarpa nikala aayaa| becArA vaha vyakti bhAgA bhAgA hamAre pAsa AyA aura bolA-- ''mahArAja ! aba kyA karU ?" - usa vyakti ke mana meM zraddhA thI ataH maiMne kahA- "bhagavAna zAMtinAtha kA nAma lekara kheta ke cAroM tarapha rAkha DAla do|" usane vaisA hI kiyA aura bAda meM Akara bolA- "mahArAja sA~pa calA gayA / " vAstava meM hI jisake hRdaya meM zraddhA hotI hai, aura jo apane tyAga-niyamoM kA pakkA hotA hai, usakI rakSA bhagavAna bhI karate haiM / isIliye abhI eka zloka ke dvArA batAyA gayA hai ki guru ke dvArA liye gaye niyamoM ko kisI bhI avasthA meM bhaMga mata karo / saMkSepa meM prANa jAne para bhI praNa mata chodd'o| .. . .... mere kahane kA sArAMza yahI hai ki pratyeka mumukSa, ko cAhe vaha sAdhu ho yA zrAvaka, apane vratoM para dRr3ha rahanA cAhiye tathA Atma-kalyANakArI bAraha bhAvanAoM For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajha sayAne bhAI ! 161 ko bhAte hue dharma-patha para bar3hanA caahiye| inhIM bhAvanAoM kA mahatva batAte hue pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja ne apane sundara padya meM kahA hai jaga hai anitya nahIM, zaraNa saMsAra mAhI, bhramata akelo jIva, jaDa dou bhinna hai| parama aci lakhI, deha tajI Azrava ko, saMvara nirjarA hI teM hoya bhava chinna hai| citta meM vicArI lokAkAra bodhabIja sAra, samyak dharama ura dhAro niza dina hai| kahe amIrikha bAre bhAvanA yoM bhAva ura, dhAre jinaveNa ena tAko dhana dhana hai / / yaha jagata nazvara hai, pratyeka vastu anitya hai| ataH isa jIva ke liye koI bhI zaraNabhUta nahIM hai / jIva akelA hI isa saMsAra meM AtA hai aura akelA hI punaH jAtA hai / yaha deha jo use prAtta huI hai, aneka azuddha, evaM ghRNita padArthoM se nirmita hai ataH yaha manuSya kA sAdhya nahIM hai| ise sAdhana banAkara hI mukti ke abhilASI prANI ko Azrava se yAnI karmoM ke Agamana se bacanA cAhie tathA saMvara evaM nirjarA ke dvArA punaH punaH janma lene se chuTakArA prApta karanA caahiye| bodhi-durlabha pratyeka manuSya ko bodha prApta karanA cAhiye ki maiMne anaMta kAla taka naraka aura nigodAdi ke kaSTa bhoge haiM aura usake pazcAt bhI asaMkhya janma lekara trasa paryAya prApta kii| kintu trasa paryAya prApta hone para bhI vikalendriya rahakara ajJAnAvasthA meM samaya ga~vAyA hai| aura phira kisI prakAra prabala puNyoM ke phalasvarUpa yaha pA~coM indriyoM aura mana se paripUrNa mAnava-zarIra mila pAyA hai| agara aba bhI hamane samyaktva pAkara usakA lAbha nahIM uThAyA to ise pAne se kyA hAsila hogA ? kucha bhI nhiiN| vidvatratna paM0 zobhAcandrajI bhArilla ne bhI prANI ko bodha dete hue samajhAyA hai aMgopAMga pUrNa hone para bhI cira jIvana pAnA, cira jIvana pAkara bhI sundara zIlayukta ho jaanaa| cintAmaNi ke sadRza parama samyaktvaratna sukhadAyo, durlabha hai, durlabhatara hai re ! samajha sayAne bhAI // For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kahA gayA hai - isa jIva ko prathama to sampUrNa aMga evaM upAMga milane kaThina hote haiM aura ye mila gaye to lambA jIvana milanA muzkila ho jAtA hai| saMsAra meM hama dekhate hI haiM ki kaccI kaliyoM ke samAna aneka zizu janma lete samaya yA usake pazcAt zaizavAvasthA meM aura taba bhI baca gaye to pUrNa yuvAvasthA meM bhI kAla-kavalita ho jAte haiN| isIliye kavi ne kahA hai ki lambA jIvana bhI muzkila se milatA hai| para Age kyA kahA hai ? yahI ki lambA jIvana vyakti prApta kara le to bhI agara vaha zIla evaM sadAcAra se yukta na ho to vyartha hai| aura bhAgya se kadAcit yaha saba mila gayA to amUlya cintAmaNi ke samAna samyaktva ratna prApta honA to bahuta hI kaThina hai yA durlabha hai| to bandhuo ! manuSya janma, paripUrNa indriyA~, lambA jIvana, aura samyaktva kI prApti karake bhI kaSAyoM ke vega se mana ko nahIM bacAyA aura Azrava karate cale gaye tathA saMvara evaM nirjarA kI ArAdhanA nahIM kI to yaha zarIra pAne kA kyA lAbha hogA ? kucha nhiiN| yaha dhyAna meM rakhate hue hameM saMvara-mArga apanAnA hai evaM dharma kI ArAdhanA ke liye apane mana va indriyoM para kAbU pAnA hai| para yaha tabhI ho sakatA hai, jabaki vrata aura niyamoM kA ina para aMkuza rakhA jAya / saMyamita jIvana ke liye vratoM kA bar3A bhArI mahatva hai aura unakA pAlana karanA Atmonnati ke liye anivArya hai| isaliye vratoM kA pAlana karate samaya koI bhI bAdhA, kaisI bhI kaThinAiyA~ aura kitane bhI pariSaha kyoM na sAmane AeM', sAdhaka ko unase ghabarAnA nahIM cAhiye / apitu dRr3ha manobala se unakA mukAbalA karanA cAhiye / pariSahoM se ghabarAkara vratoM ko bhaMga kara dene vAle vyakti kA vrata-dhAraNa karanA koI mahatva nahIM rkhtaa| kyoMki jisa prakAra jUtoM kA mahatva ghara meM nahIM varana kaMTakAkIrNa mArga para hotA hai, isI prakAra vratoM kA mahatva sAdhAraNa dinacaryA meM nahIM varana upasargoM aura pariSahoM ke samaya sAbita hotA hai / pariSaha bhI vratoM kI kasauTI haiN| __to, jo mumukSa prANI aisA mAnakara pariSaha sahate hue bhI apane vratoM kA pAlana kareMge ve isa loka aura paraloka meM sukhI bneNge| For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asalI aura nakalI dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! __ kala hamane saMvara tatva ke sattAvana bhedoM meM se dasaveM bheda pipAsA-pariSaha ko liyA thA, jisakA artha hai sAdhuvRtti aMgIkAra karane ke bAda kar3I se kar3I pyAsa lagane para bhI acitta pAnI na mile to sacita jala grahaNa na krnaa| jala ke abhAva meM hone vAlA kaSTa pipAsA-pariSaha kahalAtA hai| sacce sAdhu agara acitta jala na mile to isa pariSaha ko samabhAva se sahana karate haiN| cAhe prANa bhI kyoM na cale jAyeM ve sacitta jala grahaNa nahIM karate / isakA jvalanta udAharaNa tyAgI muni zrI motIlAla jI the, jinake viSaya meM maiMne kala batAyA thaa| - dharma ke liye prANoM kI bheMTa hamAre itihAsa meM aise mahApuruSoM ke aneka prasaMga Ate haiM jinhoMne apane mahAvratoM ke pAlana karane ke liye tathA dharma kI prabhAvanA ke liye apane prANoM ko bhI nyauchAvara kiyA thaa| pUjya zrI dharmadAsa jI ma0 aise hI sAdhu-ratna the| Apane bhI dharma kI rakSA ke liye apane prANoM kI bAjI lagA dI thii| zrI dharmadAsajI ma0 ke ninyAnave ziSya the| unameM se eka ziSya eka bAra asvastha huA aura jIvana kI AzA na rahane para dhAra zahara meM usane saMthArA grahaNa kiyaa| kintu kucha dina pazcAt usakI bhAvanA badala gaI aura usane anya saMtoM se kahA- "mujhe khAne-pIne ke lie do|" saMtoM ne samajhAyA ki samAdhi dhAraNa karane ke pazcAt anna-jala grahaNa nahIM karanA cAhie, para ziSya mAnA nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga una dinoM zrI dharmadAsa jI ma0 dUsare gAMva meM virAja rahe the| kintu yaha samAcAra pAkara unhoMne turanta vahAM se vihAra kara diyA aura 'dhAra' padhAra gaye / vahA~ Akara Apane apane ziSya ko punaH-punaH samajhAyA ki-"tumane saMthArA grahaNa kiyA hai aura isalie aba khAne pIne kI icchA karanA pApa hai| hama tumheM mAranA nahIM cAhate para vrata grahaNa kara lene ke pazcAt unheM nibhAnA sAdhu kA mukhya kartavya hai| aisA na karane para dharma kI badanAmI hotI hai tathA logoM ko TIkA-TippaNI karane kA avasara milatA hai|" para ziSya para gurujI kI bAtoM kA koI prabhAva nahIM par3A aura usane spaSTa kaha diyA- "mujhase rahA nahIM jAtA, aba maiM avazya anna-jala grahaNa kruuNgaa|" jaba dharmadAsa jI ma0 ne ziSya kI aisI bhAvanA dekhI to kahA-"ThIka hai, phira tuma saMthAre ke Asana se uThakara cale jAo, tumhArA sthAna maiM grahaNa kruuNgaa|' jo loga vahA~ upasthita the, ve yaha bAta sunakara sannATe meM A gaye aura mahArAja ko rokane lge| kintu dharmadAsajI dharmavIra bhI the| unhoMne AhAra aura jala kevala mArga meM kahIM grahaNa kiyA thaa| dhAra Ane ke pazcAt jala bhI nahIM liyA thA ataH pyAse bhI the| para kSa dhA yA pipAsA-pariSaha kI paravAha na karate hue ve usI kSaNa ziSya ke chor3e hue Asana para baiTha gaye / pUrNa samAdhi bhAva dhAraNa karake anta meM unhoMne apane prANoM kI Ahuti dharma ke liye car3hA dii| bhagavadgItA meM eka zloka haivAsAMsi jIrNAni yathA vihAya, navAni gRhNAti naro'parANi / tathA zarIrANi vihAya jIrNAnyanyAni saMyAti navAni dehI // -a0 2-22 zrI dharmadAsajI ma0 ne gItA kI isa bAta ko satya sAbita kiyA hai| ve jJAnI puruSa the aura jAnate the ki mRtyu koI Azcaryajanaka yA dukhada vastu nahIM hai / jisa prakAra purAnA vastra utAra kara nayA vastra dhAraNa kara liyA jAtA hai aura aisA karane meM kisI ko tanika bhI duHkha yA kheda nahIM hotA usI prakAra apane vartamAna zarIra kA tyAga karane meM mahArAja zrI ne raMcamAtra bhI hicakicAhaTa aura vicAra nahIM kiyA, apitu parama prasannatA pUrvaka, svecchA se use dharma ke lie arpaNa kara diyaa| bhagavAna kI AjJA kA pAlana karane ke liye apane prANoM kI paravAha bhI nahIM kii| For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asalI aura nakalI 165 ____vAstava meM samaya Ane para hI asalI aura nakalI kI parIkSA hotI hai| kisI ne kahA bhI hai dhIraja, dharma, mitra aru nArI, Apata kAla parakhiye caarii| __ saMkaTa meM dhIraja - dhairyavAna vyakti kI parIkSA saMkaTa ke samaya hI hotI hai| apanI dukAna aura apane ghara meM surakSita rahakara to vyakti cAhe jitanI DIMgeM hA~ka sakatA hai para agara ghara meM cAra cora A jAeM to muha se bacAo--zabda bhI nahIM nikala pAtA vaha bhI halaka meM hI raha jAtA hai| ___ isake alAvA duHkha, kaSTa aura parezAnI meM bhI manuSya cir3acir3A ho jAtA hai tathA dhIraja kho baiThatA hai, para sabhI vyakti aise nahIM hote / jo dhairyavAna puruSa hote haiM ve kaisI bhI Apatti kyoM na A jAe, vicalita nahIM hote / eka mAravAr3I vyApArI ko eka bAra gur3a ke vyApAra meM lagabhaga cAlIsa hajAra rupaye kA ghATA ho gyaa| jaba kisI anya vyakti ne usase isa nukasAna ke liye sahAnubhUti prakaTa kI to vaha vyApArI haMsane laga gayA aura bolA- "are bhAI ! mujhe cAlIsa hajAra kA ghATA nahIM varan tIsa hajAra kA lAbha huA hai|" sahAnubhUti dikhAne vAlA vyakti yaha sunakara cakita huA aura vyApArI kA muMha dekhane laga gyaa| mAravAr3I sajjana ne taba kahA- 'dekho mitra ! agara Aja maiM yaha mAla na becakara pandraha dina bAda becatA to mujhe cAlIsa ke sthAna para sattara hajAra kA nukasAna hotaa| taba tumhIM batAo mujhe tIsa hajAra kA lAbha huA hai yA nahIM ?" yaha sunakara dUsarA vyakti cupa raha gayA aura vyApArI ke dhIraja kI mana hI mana prazaMsA karane lgaa| hamAre dharma ke itihAsa meM to aise aneka udAharaNa bhare par3e haiN| alpa-vaya ke muni gajasukumAla ke mastaka para unake sasura dvArA aMgAre rakhe gaye taba bhI unhoMne upha taka nahIM kiyA, mahAvIra bhagavAna ke kAnoM meM kIle Thoka diye taba bhI ve usI zAMta mudrA meM dhyAnastha rahe / satyavAdI harizcandra ko apanA vizAla sAmrAjya chor3akara cAMDAla ke ghara pAnI bharanA par3A aura yahI nahIM patnI va putra ko bhI becanA pdd'aa| para kyA unhoMne dhairya 'khoyA ? nhiiN| mahApuruSa kisI sthiti meM dhairya cyuta nahIM hote| pariNAma yaha hotA hai ki ve saMsAra meM sadA ke liye amara ho jAte haiM / For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga vAlmIki ne apane eka zloka meM kahA hai vyasane vArthakRcche vA bhaye vA jiivitaantge| vimRzaMzca svayA buddhyA dhRtimAnAvasIdati / / arthAt-zoka meM, Arthika saMkaTa meM athavA prANAntakArI bhaya upasthita hone para bhI jo apanI buddhi se duHkha nivAraNa ke upAya kA vicAra karate hue dhairya dhAraNa karatA hai, use kaSTa nahIM uThAnA pdd'taa| dArzanika rUso kA bhI kathana hai"'Patience is Witter, But its fruit is sweet." -dhairya kar3avA hotA hai para usakA phala madhura hotA hai / kahane kA abhiprAya yahI hai ki dhairya kI parIkSA saMkaTa meM hotI hai aura jo mahApuruSa usa kasauTI para kharA utara jAtA hai, use apane dhIraja kA bar3A uttama aura madhura phala milatA hai| dharma-parIkSA dhIraja ke pazcAta dohe meM dharma ke lie kahA gayA hai ki dharma kI parIkSA bhI ApattikAla meM hI kI jAtI hai ki vyakti usa samaya apane dharma para kisa prakAra dRr3ha rahatA hai| 'antagar3ha sUtra' meM batAyA gayA hai ki seTha sudarzana apane mAtA-pitA se bhagavAna mahAvIra ke darzanArtha jAne kI ijAjata mAMgate haiN| sudarzana jI ke mAtA-pitA yaha sunakara atyanta vyAkula ho uThate haiM aura kahate haiM-"beTA ! vahA~ jAne kA nAma bhI mata lo| hama bhagavAna ke darzana karane se tumheM nahIM rokate, kintu mArga meM hatyArA arjunamAlI ghUmatA hai jo yakSa ke prabhAva se pratidina kaI vyaktiyoM kI nRzaMsatA se hatyA kara detA hai tumhIM batAo hama kaise apane putra ko mauta ke muMha meM dhakela sakate haiM ? acchA to yahI hai ki tuma yahIM se pUrNa bhakti ke sAtha bhagavAna ko vandana kara lo| prabhu to antaryAmI haiM, ve tumhArI vandanA kabUla kara leMge / usa mArga para na jAne ke liye to yahA~ ke rAjA ne bhI munAdI karavA dI hai aura isIliye udhara koI ghAsa-phUsa lene bhI nahIM jaataa|" ___ sudarzana seTha ne apane pitA kI bAta bar3I zAMti se sunI aura namratApUrvaka bole-"pitAjI ! ApakA pharamAnA sahI hai, koI bhI pitA apane putra ko isa prakAra AjJA nahIM de sktaa| para bhagavAna ke darzana to bar3e durlabha haiM aura aisA For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asalI aura nakalI 167 avasara bAra-bAra nahIM aataa| yaha saca hai ki maiM yahIM se unheM vandana karu gA to ve jAna leNge| para maiM apane carma-cakSuoM se unheM kaba dekhagA ? isake alAvA arjunamAlI ke kAraNa mArga meM bhaya avazya hai, para mauta kA bhaya kahA~ nahIM hai ? kyA maiM yahA~ rahakara nahIM mara sakatA ? isa zarIra ko eka dina to jAnA hI hai phira svayaM bhagavAna ke darzana karane jAte samaya yA dharma-kArya karate samaya calA jAye to kyA harja hai ? Apa mujhe prabhu ke darzana karane se na rokeN|" isa prakAra vinamratA pUrvaka mAtA-pitA se AjJA lekara seTha sudarzana bhagavAna ke darzana ke liye ravAnA ho gaye / unake hRdaya meM tanika bhI mRtyu kA bhaya nahIM thA, ulaTe dharma kA bala jAga rahA thaa| eka kavi ne aise hI prasaMga ko lekara kahA hai dharma ko bheMTa jo insAna apanI jAna karate haiM, avadha taka jiMdagI ke vAste sAmAna karate haiN| nahIM hai zaya koI aisI, jo vAisa khaupha ho unako, dharma ke vAste jo kazamakaza insAna karate haiN| mubArika jiMdagI unako jo kara deM dharma para kurabAna, dame-Akhira talaka isa rAste kA dhyAna karate haiN| kavi kahatA hai-una mahAmAnavoM kA jIvana dhanyavAda kA pAtra hai jo apane AkhirI zvAsa taka ke liye apanA pratyeka prayatna karate haiM tathA AvazyakatA par3ane para apanI jAna bhI bheMTa kara dete haiN| una zUravIra prANiyoM ke lie dharma-mArga bekhaupha hotA hai, arthAt ve svayaM kisI bhI bAdhA, pariSaha aura upasarga se bhayabhIta nahIM hote tathA pUrNa Atma-bala ke sahAre bar3hate cale jAte haiM / hamAre sudarzana seTha bhI isI prakAra dharma ke mArga para bar3he cale jA rahe haiM aura bhagavAna ke darzana kI cAha unheM parama prasannatA se unheM bhagavAna kI ora khIMcakara le jA rahI hai| kintu upasarga aura pariSaha bhI kaba pIche rahate haiM ? pratyeka mahApuruSa ko ve apanI kasauTI para kase binA Age nahIM bar3hane dete / seTha sudarzana ke sAmane bhI hatyArA arjunamAlI yakSa kA mudgara liye hue sAkSAt yama ke samAna A khar3A huaa| lekina dharmavIra seTha Dare nahIM aura unhoMne yahI prArthanA kI -. "he prabho ! agara merI jindagI rahI to pratyakSa meM Akara darzana karUMgA anyathA isI kSaNa maiM saMthArA grahaNa karatA huuN|" For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga sudarzana seTha ghabarAye nahIM aura na hI unake mana meM yaha bicAra AyA ki"he bhagavAna ! mujhe bacAo / " ve pUrNa samAdhipUrvaka dhyAnastha ho gaye / 168 idhara arjunamAlI bhayaMkara rUpa dhAraNa kiye hue dUra se hI sudarzana jI kI ora daur3atA huA AyA aura samIpa Akara unheM mArane ke liye mudgara U~cA kiyA / para ghora Azcarya kI bAta taba huI jabaki usa hatyAre kA mudgara liye hue jo hAtha U~cA uThA thA, vaha Upara hI thama gayA / nIce jhukA hI nahIM / baMdhuo ! Apa soceMge ki aisA kaise ho gayA ? para isameM Azcarya kI bAta nahIM hai / jo divya puruSa dharma ko apane sampUrNa antaHkaraNa se grahaNa kara letA hai, kyA dharma usakI rakSA nahIM kara sakatA ? dharma meM to itanI zakti hai ki vaha ananta janmamaraNa se bhI chuTakArA dilA detA hai to phira seTha sudarzana ke liye to eka bAra kI mRtyu kA hI savAla thA / kahane kA abhiprAya yahI hai ki seTha sudarzana mRtyu kA bhaya hone para bhI apane dharma se nahIM Dige aura kasauTI para khare utare / pariNAma svarUpa ve sadA ke liye ajara-amara ho gae / Apake pAsa kalejA nahIM hai ? vaiSNava sAhitya meM bhI eka choTI sI kathA AtI hai ki nArada jI apane Apako mahAna dharmAtmA aura bhagavAna kA saccA bhakta mAnate the / unhoMne eka bAra viSNu jI se kahA bhI ki - " bhagavan ! ApakA sabase bar3A bhakta maiM hUM / mere jaisA bhakta Apako isa saMsAra meM dUsarA nahIM mila sakatA / " viSNu yaha sunakara usa samaya to mauna rahe para eka bAra nArada jI kI parIkSA lene kA unhoMne nizcaya kiyA / kucha kAla vyatIta ho jAne para eka bAra jaba nArada jI punaH unake pAsa Ae to unhoMne asahya darda kA dikhAvA karate hue chaTapaTAnA zurU kara diyA / nArada jI ne jaba unakI takalIpha ke viSaya meM aura usake ThIka hone ke bAre meM pUchA to ve bole - "Aja mere peTa meM asahya darda hai / aura yaha tabhI ThIka ho sakatA hai, jabaki mujhe kisI mahAn dharmAtmA aura mere sacce bhakta kA kalejA mile / " nArada jI bole- ________81 - "isakI kyA phikra hai prabho ! maiM abhI cuTakiyoM meM hI isa kArya ko sampanna karatA hU~ tathA Apake liye auSadhi lekara AtA hU~ / " For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asalI aura nakalo 166 yaha kahakara nArada RSi tIra kI taraha vahAM se daur3a gaye aura sabase pahale kuMbha ke mele para prayAga jA phuNce| vahA~ gaMgAjI ke kinAre para asaMkhya bhakta jorazora se bhagavAna viSNu kA nAma japate hue bhaktibhAva se snAna kara rahe the / nArada jI yaha dekhakara bar3e prasanna hue aura socane lage - "oha, yahA~ to anekoM bhakta maujUda haiN| mujhe eka hI to kyA, anekoM dharmAtmA vyaktiyoM ke kaleje mila sakate haiM bhagavAna ke peTa kA darda miTAne ke liye / " yaha vicAra karate-karate ve eka vyakti ke samIpa jA pahuMce jo jora-jora se viSNu bhagavAna ke nAma kA uccAraNa karatA huA gaMgA meM snAna kara rahA thA / usa vyakti se nArada jI bole - "bhaktarAja; kyA tuma bhagavAna viSNu ke sacce bhakta ho ?" " are vAha ! kyA tumheM dikhAI nahIM detA ki merI jabAna para viSNu ke alAvA aura kisI kA nAma AyA hI nahIM hai / mere bhakta hone meM kyA tumheM koI saMdeha hai ? " vyakti ne uttara diyA aura punaH jaldI jaldI viSNu kA japa karatA huA snAna karane lagA / nArada jI usa bhakta kA uttara sunakara khuza hue aura bole - "to bhAI ! merI bAta suno, Aja bhagavAna viSNu jI ke peTa meM asahya darda ho rahA hai, kyA tuma mujhe unake liye auSadhi de sakate ho ?" vaha bhakta prasanna hokara bolA- "merA lAkhoM kA kArobAra hai. jitanA dhana aura jitanI davAiyA~ cAho bhagavAna ke liye le jAo / cAho to pUrI davAiyoM kI dukAna hI kharIda lo / " " nArada jI mana meM vicAra karane lage- 'vAstava hI saccA bhakta aura bar3A bhArI dharmAtmA vyakti hai yaha aba merA kArya banane meM kyA dera lagegI ?" yaha socate hue ve pratyakSa meM bole " baMdhu ! bhagavAna ke peTa kA darda sAdhAraNa nahIM hai / kisI anya davAI se vaha ThIka nahIM ho sakatA / usake liye eka hI auSadhi hai aura vaha hai kisI sacce bhakta aura dharmAtmA puruSa kA kalejA / tuma vAstava meM hI sacce bhakta aura dharmAtmA prANI ho, ata: apanA kalejA nikAla kara mujhe de do tAki bhagavAna kA kaSTa miTa jAya / " yaha sunate hI vaha bhakta coTa khAe hue sarpa kI taraha uchala babUlA hokara kaha uThA - " ApakA dimAga kharAba ho gayA hai kyA ? For Personal & Private Use Only par3A aura Aga - saMsAra meM kauna Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga bebakUpha hogA jo apanA kalejA nikAlakara degA ? cale jAiye yahA~ se | bar3e Ae haiM kalejA lene vAle / " nArada jI apanA sA mu~ha lekara vahAM se khisaka gaye, para unheM bhagavAna kA kAma karake apane ko bhakta sAbita karanA thA ataH eka-eka karake kaI bhaktoM ke pAsa pahuMce / kintu apanA kalejA to kisI ne bhI nahIM diyA, ulaTe nAnA prakAra ke apazabda kahe / sabakI bAteM sunate hue ve tIrtharAja prayAga se ravAnA hokara bar3e-bar3e ThAkura - dvAroM meM aura mandiroM meM bhI gaye jahA~ bhaktoM kI maMDaliyA~ AkAza ko phAr3a dene vAle U~ce svaroM meM kIrtana kara rahI thIM aura viSNu kA guNagAna kara rahI thIM para nArada jI ke lAkha samajhAne para bhI kisI ne apanA kalejA to nahIM diyA so nahIM hI diyA / Akhira hArakara ve eka jaMgala meM nikala gaye aura eka vRkSa ke nIMce baiThakara udAsa mana se nAnA prakAra ke vicAra karane lage / usI vRkSa para eka lakar3ahArA car3hA huA thA aura apanI kulhAr3I se lakar3iyA~ kATa rahA thA / usane jaba nArada jI ko isa prakAra gamagIna dekhA to pUchA - " RSi jI ! kyA bAta hai ? Apa isa prakAra soca meM DUbe hue kyoM baiThe haiM ?" nArada jI nirAzA se bhare hue to the hI, bole 'tuma jAnakara kyA karoge ? isa saMsAra meM koI bhI bhagavAna kA saccA bhakta nahIM hai / saba dikhAne kI bhakti karate haiM / " lakar3ahArA becArA apar3ha thA para bhagavAna aura bhakta kA ullekha sunakara usake kAna khar3e ho gaye / vaha AjijIpUrvaka pUchane lagA "mahArAja; kRpA karake mujhe batAiye to sahI ki Akhira bAta kyA hai ?" isa para nArada jI ne anamane DhaMga se saMkSepa meM apanI kaThinAI batA dI / lakar3ahArA yaha sunate hI bolA - "mahArAja ! itanI sI bAta ke liye Apa itane parezAna ho rahe haiM ? abhI, isI kSaNa merA kalejA bhagavAna ke liye le jAiye / vaha atyanta gadgada svara se kahane lagA- mere dhanya bhAgya ki Aja mujhe aisA avasara mila rahA hai / merA zarIra svayaM bhagavAna viSNu ke kAma Ae, isase bar3hakara isakA aura kyA phAyadA hai / dera mata kIjiye, Apa zIghrAtizIghra merA kalejA le jAiye / mujhe eka-eka kSaNa kA vilamba bhI aba acchA nahIM laga rahA hai / " nArada jI ko prathama to lakar3ahAre kI bAta kA vizvAsa hI nahIM huA aura A~kheM phAr3a-phAr3akara use dekhane lage / socane lage ki yaha koI svapna to nahIM hai ? para jaba lakar3ahAre ne punaH unheM apane kAma ko pUrA karane kI yAda dilAI to unheM For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asalI aura nakalI 171 vAstavikatA kA dhyAna AyA aura ve bar3I prasannatA pUrvaka lakar3ahAre kA kalejA lekara viSNu jI ke pAsa pahuMca gaye / viSNu jI ke samakSa pahu~cakara nArada jI bole--"dekhiye prabho ! maiM Apake liye kalejA lekara A gayA hU~, bhalA Apake kaSTa ko miTAne ke liye maiM pIche raha sakatA thA ?" viSNu nArada jI kI bAta sunakara muskurAe aura bole-"acchA kiyA nArada jI / para Apa yaha batAiye ki isa kAma meM Apako itanI dera kaise laga gaI ?" bhagavAna ke isa prazna ke uttara meM nArada jI ne atha se iti taka kA sArA hAla namaka-mirca lagAkara kaha sunAyA ki ve kitanI kaThinAI se aura bhakta kI khojabIna karake yaha kalejA lA pAye haiN| nArada jI kI bAta sunakara viSNu ha~sa par3e para sAtha hI bole-'mere liye sacce bhakta aura dharmAtmA kI khoja karane meM Apako vAstava meM bar3I dikkata huI, kintu RSi jI ! kyA Apake pAsa kalejA nahIM thA ?" baMdhuo, Apa samajha gae hoMge ki viSNu ne aisA kyoM kahA ? kAraNa yahI hai ki jo nArada apane Apako bar3A dharmAtmA aura bhagavAna kA saccA bhakta kahakara DIMgeM hAMkate the, ve svayaM hI viSNu bhagavAna ke kaSTa ke samaya apanA kalejA dene ke liye taiyAra nahIM hue tathA sAre saMsAra meM dUsare kA kalejA lAne ke liye ghUmate phire / viSNu ne to kevala parIkSA lene ke liye peTa-darda kA bahAnA kiyA thaa| para parIkSA kI kasauTI para nArada RSi jaise mahApuruSa khare nahIM utare, kharA utarA eka sAdhAraNa lakar3ahArA / yahI dharma-parIkSA hotI hai / mitra kaisA ho? abhI kahe hue dohe meM dhIraja aura dharma ke pazcAt mitra kA ullekha kiyA gayA hai ki ApattikAla meM sacce mitra kI parIkSA hotI hai| vaise Aja kI duniyA meM kisI ko bhI mitroM kI kamI nahIM hotI / cAya kA eka kapa pilAte hI pIne vAlA mitra bana jAtA hai, eka bAra sinemA dikhAte hI sinemA dekhane vAlA Apako mitra kahane lagatA hai / kintu aise mitra kyA saMkaTa meM Apake kAma A sakate haiM, aura Apake duHkha ko kama kara sakate haiM ? nahIM, ve mitra kevala sukha ke sAthI hote haiM, khilAtepilAte raho aura saira-sapATe karAte raho, tabhI taka ve mitratA nibhAte haiM / Apake duHkha meM ve kAma AeM, aisI AzA una logoM se nahIM kI jA sktii| udAharaNa svarUpa do For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 mitra haiM, sAtha-sAtha rahate haiM / kintu agara eka kI jAya aura paise kI jarUrata par3ane para vaha apane mitra ke hI bagaleM jhA~kane lagegA yA kaha degA --- " dosta ! isa khAlI hai / " kintu saMsAra meM sabhI vyakti aise nahIM hote / aise-aise bhI vyakti hote haiM jo saMkaTa meM apane mitra kI to kyA, zatru kI bhI sahAyatA karate haiM / Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga patnI yA putra bImAra par3a pAsa jAegA to mitra turaMta samaya to merA hAtha bhI zatru ko mAratA hUM abrAhama liMkana aise hI mahApuruSa the / ve jisa prakAra apane saralatA evaM saujanyatA kA vyavahAra karate the, usI prakAra apane bar3A pra emapUrNa saMbaMdha rakhate the / yaha dekhakara eka bAra unake eka mitra ne ApakA kyA ravaiyA hai ? zatru ko to jAna se mAra bhI dosta ke samAna peza Ate haiM / " hitopadeza meM kahA gayA hai parokSa kArya hantAraM vajrjayettAdRzaM mitra mitra kI bAta sunakara liMkana ha~sa par3e aura bole - " bhAI ! maiM zatra ko mAratA hI to hU~ / pharka kevala yaha hai ki tuma unheM jAna se mAra DAlanA cAhate ho aura maiM mitra banAkara mAranA cAhatA hU~ / " mitroM ke sAtha zatruoM ke sAtha bhI jhuMjhalAhaTa ke sAtha kahA - "yaha denA cAhiye / kintu Apa unase kitanI mahAnatA thI liMkana meM aura kitane ucca vicAra the unake ? unakA zatru, zatru ke rUpa meM marakara mitra bana jAtA thA / agara aisI gaharAI aura mahAnatA se vyakti vicAra kare tabhI vaha saccA mitra bana sakatA hai / vaha mitra, mitra nahIM kahalA sakatA joki pratyakSa meM to khuzAmada aura cApalUsI karake mitratA kA daraMbha kare aura parokSa meM niMdA-burAI karatA rhe| pratyakSa priyavAdinam / viSakumbhaM payomukham // - mu~ha ke sAmane mIThI bAteM karane aura pITha pIche churI calAne vAle mitra ko viSa se bhare hue aura Upara se dUdha Dale hue ghar3e ke samAna tyAga denA cAhie / tAtparya kahane kA yahI hai ki vyakti ko bahuta Thoka-bajAkara hI kisI se mitratA karanI cAhiye / jisa tisa para vizvAsa karanA, aura use mitra mAna lenA buddhimAnI nahIM hai, kyoMki aise mitra kabhI AvazyakatA par3ane para aura vipatti ke For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asalI aura nakalI 173 samaya sAtha nahIM dete / mitratA kRSNa aura sudAmA jaisI honI cAhiye / adhikatara hama dekhate haiM ki sAtha-sAtha par3hane aura rahane vAle do vidyArthiyoM meM se bhI eka bar3A hone para agara kisI UMce pada para pahu~ca jAtA hai aura dUsarA bhAgyahInatA kA zikAra banakara raha jAtA hai to ucca padavIdhArI vyakti dUsare ko apanA mitra kahane meM bhI zarma kA anubhava karatA hai / samaya-asamaya apane ghara bulAnA to dUra kI bAta hai / saccI jIvanasaMgini kauna sI ? aba hamAre sAmane nArI kA viSaya AtA hai / nArI kI parIkSA bhI vipatti meM ho jAtI hai / jaba taka pati apanI strI ko acchA khilA-pilA sake, acche vastrAbhUSaNa pahanA sake aura jIvana ke sabhI sukha-sAdhanoM ko pradAna kara sake, taba taka to vaha pUrNa santuSTa aura prasanna rahatI hai / kintu agara kabhI pati ko vyApAra meM ghATA A gayA yA divAlA nikalane kI naubata AI tathA usa samaya usase lajjA rakhane ke liye jevara mA~ge jAya~ to vaha phaurana inkAra kara degI aura kahegI --- " gahane mere mAyake ke haiM, tumhArA ina para kyA adhikAra hai ?" isake alAvA jaba puruSa kI vRddhAvasthA A jAtI hai aura vaha kamA nahIM pAtA to vahI strI pati kI sevA karanA to dUra ulaTe usakI mRtyu kI kAmanA karate lagatI hai / rAjA paradezI ne jaba apanA sampUrNa samaya Atma-kalyANa meM lagAnA Arambha kara diyA to usakI rAnI sUryakAntA ne rAjA ko viSa de diyaa| isase sAbita ho jAtA hai ki svArtha sAdhanA meM kamI hote hI strI apanA rUpa badala detI hai / isIliye tulasIdAsa jI ne 'ayodhyAkANDa' meM kahA hai satya kahahiM kavi nAri subhAU, saba vidhi agama agAdha durAU / nija pratibimba mukura gahe jAI / jAni na jAya nArigati bhAI // kavi kA kahanA hai ki- "maiM satya kahatA hUM, nArI kA svabhAva pUrNa rUpa se agamya yAnI samajhA na jA sakane vAlA aura kapaTa se bharA huA hotA hai / vyakti darpaNa meM par3ane vAle apane pratibimba ko to phira bhI pakar3a sakatA hai para nArI kI gati yAnI usake kArya-kalApa ko kabhI nahIM samajha sakatA / For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kabIra to tulasIdAsa jI se eka kadama aura Age bar3ha gaye haiN| unakA kathana hai sAMpa bIchi ko maMtra hai, mAhura jhAre jAta / vikaTa nAri pAle parI, kATi karejA khAta / / kyA kahA hai inhoMne ? kahA hai ki sAMpa aura biccha ke kATane para to unakA jahara maMtra se utara jAtA hai, kintu nArI jaba palle par3a jAtI hai to vaha kaleje ko hI khA DAlatI hai| bandhuo, ye kathana avazya hI striyoM ke liye kahe gaye haiM aura inake dvArA nArI jAti kI tIvra nindA jhalakatI hai| kintu agara hama gambhIratA se vicAra karate haiM to ina kaviyoM ke kathana apavAda hI kahalA sakate haiN| udAharaNa ke taura para isI vasudharA para to sAvitrI jaisI satI ne janma liyA thA jo yamarAja ke muMha se apane pati satyavAna ko chur3A lAI thii| yahIM para sItA bhI huI thI, jisane vanavAsa meM bhI apane pati rAmacandrajI kA sAtha nahIM chor3A thaa| Apa sabhI jAnate haiM ki vanavAsa kevala 'rAma' ko diyA gayA thA, sItA ko nhiiN| ulaTe sabhI ne use ayodhyA meM rahane kA hI Agraha kiyA thaa| kintu sItA ne spaSTa kaha diyA thA ki jisa prakAra chAyA zarIra ko nahIM chor3a sakatI, isI prakAra maiM bhI apane pati ko vana meM bhaTakane ke liye bhejakara Ananda se ayodhyA meM nahIM raha sktii| inake sukha meM hI merA sukha aura inhIM ke dukha meM mujhe dukha hai| sItA ke viSaya meM sArA saMsAra jAnatA hai ki usa pativratA ne kitane kaSTa sahana kiye aura rAvaNa dvArA haraNa kiye jAne para bhI kisa prakAra apane satItva ko rakSA kii| isIliye agni-parIkSA meM bhI vaha kharI utarI tathA kuDa meM dhadhakatI huI agni zItala jala meM badala gii| aise udAharaNoM se sAbita hotA hai ki isa vizva meM nArI-ratnoM kI bhI kamI nahIM rahI aura ve Apatti, vipatti Adi sabhI prakAra kI kasauTiyoM meM kharI utarI haiM / unhoMne pati kA pratyeka samaya meM sAtha diyA hai aura gRhastha dharma va Atma-dharma kA bhI yathAvidhi pAlana kiyA hai / unheM lakSya meM rakhakara hI kahA gayA hai 'yatra nAryastu pUjyante, ramante tatra devatA / " anta meM kevala itanA hI kahanA hai ki isa saMsAra meM agara nakala hai to asala bhI avazya hai aura samaya Ane para usakI parakha ho jAtI hai| For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 kartavyameva kartavyaM...! dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! ina dinoM hamArA viSaya pariSahoM ko lekara cala rahA hai / bhagavAna kI AjJA hai ki agara sAdhaka ko saMsAra-mukta honA hai to use apane aniyaMtrita jIvana ko vratoM evaM niyamoM se niyantrita yA saMyamita karanA caahiye| sAtha hI dhyAna rakhanA cAhiye ki liye hue vrata kisI bhI sthiti meM aura kaise bhI kaSTa Ane para bhaMga na hoN| jIvana meM pariSahoM kA AnA koI bar3I bAta nahIM hai| sAdhu ke liye to kadama-kadama para pariSaha A upasthita hote haiM kyoMki sadoSa AhAra ve grahaNa nahIM karate aura nirdoSa milane meM kaThinAI hotI hai / kahIM koI doSa sAmane AtA hai aura kisI ghara meM koI doSa / isa prakAra unheM anekoM bAra kSadhA-pariSaha sahana karanA hotA hai| aura isI prakAra pipAsA-pariSaha kA bhI sAmanA par3atA hai| .. munivrata aMgIkAra karane ke pazcAt sacitta jala kA sAdhaka ke liye sarvathA tyAga hotA hai kevala acitta jala hI ve grahaNa kara sakate haiM / acitta jala athavA uSNa jala hI unake kAma AtA hai ataH aisA jala milanA kama se kama vicaraNa karate hue mArga meM to atyanta kaThina ho jAtA hai| kintu usake na milane para bhI kisI bhI avasthA meM sAdhu zItodaka grahaNa na kare, yaha zAstroM kA vidhAna hai| kartavyAkartavya kI pahacAna zAstroM kA kartavya mArgadarzana karanA hai| ve sAdhaka ko sAdhanA ke patha para calane kI sampUrNa vidhiyAM batAte haiM, kintu una para calanA sAdhaka kI dRr3hatA yA kAyaratA para nirbhara hai| jisa prakAra sarakAra eka gAMva se dUsare gA~va ke lie, aura 175 For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga eka zahara se dUsare zahara ko jAne ke liye sar3akeM banavA detI hai / para usa para kauna calatA hai aura kauna nahIM, isa para vaha vicAra nahIM karatI / isI prakAra bhagavAna ne sAdhu-sAdhvI zrAvaka aura zrAvikA ina cAroM tIrthoM ke lie kyA kartavya aura kyA akartavya haiM, yaha batA diye haiM aura sAtha hI yaha bhI samajhA diyA hai ki kartavyoM kA pAlana karane para AtmA vizuddha banakara utthAna kI ora bar3hatI hai tathA akartavya yA akaraNIya karane para avanati kI ora agrasara ho jAtI haiM / itanA saba kucha jAnakara aura samajhakara bhI agara vyakti apane vratoM para dRr3ha nahIM rahatA, apane kartavyoM kA pAlana nahIM karatA to samajhanA cAhiye ki usake janma-maraNa kA cakra calatA rahane vAlA hai / 1. kartavyoM kA mahatva batAte hue eka zloka bhI kahA gayA hai kartavyameva kartavya, prANaiH kaMThagatairapi / akartavyam na kartavyaM prANa kaMThagatairapi // 1 // kahA hai-- cAhe prANa kaMTha meM hI kyoM na A jAyeM, arthAt mRtyu nikaTa hI kyoM na A khar3I ho, vyakti ko kartavya hI karanA cAhiye akartavya nahIM / jo mahApuruSa isa bAta ko samajha lete haiM, ve hI saMsAra-mukta hote haiM tathA sadA lAlaca diyA aura na akartavya nahIM kiyA / ke lie amara ho jAte haiM / sudarzana seTha ko abhayA rAnI ne mAnane para dhamakI bhI dI kintu unhoMne brahmacaryaM kA khaMDana kara isake alAvA rAnI doSI thI, para unhoMne usakA nAma bhI nahIM dhAraNa kara liyA / satI candanabAlA kI mAtA rAnI dhAriNI ne jIbha khIMcakara mRtyu kA AliMgana kiyA para zIla-dharma kA pAlana kiyA / batAyA tathA mauna isI prakAra jo dharma aura nIti kA pAlana karane vAle puruSa hote haiM ve kisI bhI paristhiti meM dhairya khokara akaraNIya kArya nahIM karate / kartavya kA madhura phala eka vyApArI ko vyApAra meM bar3A ghATA laga gyaa| ghATA A jAne para usane vicAra kiyA ki agara maiM anya sAhUkAroM se kaha detA hU~ ki mere pAsa kucha bhI nahIM hai to unakA nukasAna hogA ataH mujhe aisA nahIM karanA cAhiye / vaha ghara AyA aura apanI pratiSThA kAyama rakhane ke liye tathA auroM ko adhika hAni na ho isaliye patnI se bolA - " apane ghara meM par3A huA jo bhI sonA yA jevara hai vaha isa samaya de do / " For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartavyameva kartavyaM ! 177 vyApArI kI patnI una auratoM meM se nahIM thIM jo jevara ke lie maratI haiM aura pati kI jAna jAne kA avasara A jAne para bhI use nikAla kara nahIM de sakatIM / usa vyApArI kI patnI ne saharSa ghara kA sampUrNa jevara pati ke havAle kara diyA / vyApArI ne saba AbhUSaNoM ko ikaTThA kiyA aura dukAna para le AyA / usake pazcAt usane sabhI sAhUkAroM ko bulavAyA aura unase spaSTa kahA gayA hai, aura maiM "bandhuo ! hAla hI meM mujhe vyApAra meM jabardasta ghATA laga isa sthiti meM nahIM hU~ ki Apa sabakA pUrA RNa cukA sakU~ / kintu yaha mere ghara kA sampUrNa jevara makAna tathA kheta Adi jo kucha bhI haiM Apake sAmane haiN| maiM cAhatA hUM ki isa sabako lekara Apa saba Apasa meM bA~Ta leM tathA mujheM RNa se kucha halakA kareM / Izvara ne cAhA to bhaviSya meM kabhI maiM Apa sabakA bacA huA RNa bhI avazya cukAU~gA / " sAhUkAra loga vyApArI kI bAta sunakara hakke-bakke raha gaye / para usakI ImAnadArI aura naitikatA se bahu prabhAvita hue| sabake diloM meM vicAra AyA ki yaha ImAnadAra vyakti hamAre rupaye kabhI hajama nahIM kara sakatA / isa vakta yadyapi ise nukasAna uThAnA par3A hai, para agara ise apane vyApAra ko saMcAlana karane kA maukA mila jAe to yaha sabakA RNa avazya hI cukA degaa| vaise bhI hameM abhI pUrA rupayA to mila nahIM sakatA hai ata: acchA yahI hai ki yaha apane vyApAra meM saMbhala jAya tAki apanI pratiSThA bhI banAe rakhe aura hamArA rupayA bhI surakSita ho jAya / aisA vicAra kara saba vyApAriyoM ne salAha kI tathA pratyeka ne paccIsa-paccIsa hajAra rupaye usa vyApArI ko punaH de diye / unhoMne kahA - bhAI ! saMkaTa kA samaya kisI ke liye aura kabhI bhI A sakatA hai / isake alAvA tuma itane nIti vAna aura ImAnadAra ho ki hamArA paisA kabhI na kabhI nizcaya hI cukA doge / ataH yaha saba rupayA lo aura punaH apane vyApAra ko cAlU kro| hameM usa samaya kucha bhI nahIM cAhie / yaha jevara aura sonA vApisa ghara le jAo aura apanI jAyadAda bhI rahane do| isa prakAra binA kucha bhI liye, ulaTe apane pAsa se paccIsa-paccIsa hajAra aura dekara ve saba sAhUkAra apane-apane sthAna para cale gaye / yaha saba kyoM huA ? isaliye ki vyApArI ne apanA kartavya pUrNa rUpa se nibhAyA tathA saccAI pUrvaka apanI sahI sthiti logoM ke sAmane rakha dI / agara vaha kisI prakAra kI beImAnI karatA aura apane kartavya se cyuta hotA to usakA phala kabhI itanA sundara nahIM hotA / : For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga vyApArI ko logoM kI sahAyatA aura sahAnubhUti se himmata baMdha gaI aura prApta huI pUjI se usane punaH apanA vyApAra jamA liyA / saubhAgya se kucha hI samaya meM usane AzA se adhika dhana kamA liyA aura unhIM saba sAhUkAroM ko bulAkara bolA "bhAiyo ! maiM ApakA bar3A kRtajJa hUM ki Apa logoM ne merI vipatti meM sahAyatA kI, anyathA maiM kabhI RNa-mukta nahIM ho sakatA thaa| para Apa sabakI sadbhAvanA se Aja maiM isa kAbila ho gayA hUM ki ApakA karja cukA sakU ataH aba kRpA karake apane rupaye byAja sahita le jAiye / maiM kevala Apake paise kA RNa hI cukA rahA hU~, Apake prema kA RNa to asIma hai aura usakA cukanA saMbhava nahIM hai| bandhuo, jisa prakAra ghATA khAye hue vyApArI ne apane kartavya kA pAlana kiyA, usI prakAra sAhUkAroM ne bhI apane kartavya kA pAlana kiyA tathA eka girate hue vyakti ko sahArA dekara punaH utthaayaa| isIprakAra sAdhu aura zrAvaka ko bhI apane kartavya, yAnI vratoM ke pAlana meM dRr3ha rahanA caahiye| tathA pariSaha yA upasarga Ane para jina vacanoM kA sahArA lekara apanI AtmA ko punaH samhAla lenA cAhiye / unheM socanA cAhiye upasarga aura pariSaha haiM RNa kA denA / badalA lekara kyoM nayA karja phira lenA? mAnApamAna jina ne samAna pahacAnA, kara karma nirjarA pAyA mokSa tthikaanaa| -zobhAcandra bhArilla bhArilla jI ne apane isa padya meM gUr3ha bhAvoM ko gAgara meM sAgara ke samAna bhara diyA hai| unhoMne batAyA hai ki pUrvakRta karmoM kA nivir3a bandhana hone para hI prANI para nAnA prakAra kI vipattiyA~ AtI haiM use anekAneka saMkaToM kA sAmanA karanA par3atA hai / tathA aura to aura saMta-munirAjoM ko bhI upasargoM aura pariSahoM se bacanA asaMbhava ho jAtA hai| bahuta se vyakti Akara hameM yaha kahate haiM__"mahArAja ! hama saMsArI prANiyoM ko to duHkha evaM kaSTa bhoganA par3atA hai so ThIka hI hai para sAdhu-saMta to koI pApa nahIM karate phira unheM kyoM kaSToM kA sAmanA karanA par3atA hai ? are bhAI ! yaha ThIka hai ki saMta-munirAja apanI sAdhanA ke kar3e niyamoM kA pAlana karate hue pApa nahIM karate / kintu pichale janma ke karmoM kA phala to bhoganA For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartavyameva kartavyaM...! 176 hI par3atA hai| isa janma meM pApa nahIM kareMge to agale janmoM meM zubha phala prApta hogA kintu pichale karma kahA~ jAeMge ? udAharaNa svarUpa kisI vyakti ne apanI garIbI hAlata meM kisI se do rupaye karja le liye / aba usake pazcAt saMyogavaza usake nAma laoNTarI nikala AI aura vaha lakhapatI bana gyaa| khUba dhana prApta ho jAne para usane svayaM logoM ko rupayA udhAra denA prArambha kara diyA aura byAja-baTTe se apanA kAma sucAru rUpa se calAne lgaa| kintu bhale hI vaha auroM ko lAkha rupaye bhI karja ke rUpa meM de de, para usane jo laoNTarI nikalane se pUrva do rupaye karja meM liye the ve to use cukAne par3eMge yA nahIM? kyA auroM ko lAkha rupaye kA karja dene se usakA do rupaye kA karja cuka jAegA ? nahIM, karja to cAhe eka pAI kA hI kyoM na ho, use svayaM cukAnA par3egA aura tabhI vaha cukegaa| yaha mAnava-janma bhI eka laoNTarI ke samAna hai jo ki saMyogavaza jIva ko mila gayA hai| isake dvArA avazya hI yaha mahAna puNyoM kA saMcaya kara sakatA hai, yahA~ taka ki tIrthaMkara gotra bA~dhakara mukti bhI hAsila kara sakatA hai| kintu pichale janma meM jo pApa kiye hoMge cAhe ve thor3e rahe hoM yA adhika, unameM se to eka-eka kA phala use avazya hI bhoganA pdd'egaa| eka bhI karma idhara-udhara nahIM hogA / mahAbhArata meM kahA bhI hai yathA dhenusahasraSu vatso vindati mAtaram / evaM pUrvakRtaM karma kartAramanugacchati / / -vedavyAsa (mahA0 zAMtiparva) -jisa prakAra bachar3A hajAroM gAyoM ke bIca meM se bhI apanI mA ko DhaDha letA hai, usIprakAra pahale kA kiyA huA karma bhI kartA ko pahacAna kara usakA anusaraNa karatA hai / arthAt-phala bhogane ko bAdhya kara detA hai| bhagavAna mahAvIra tIrthaMkara the kintu unheM bhI apane kAnoM meM kIle ThakavAne paDaM / pArzvanAtha prabhu ko bhI kamaThatApasa ne pUrva dasa janmoM kI zatru tA ke kAraNa hara bAra unheM upasargoM meM ddaalaa| aise anekoM udAharaNa hama dharma graMthoM se jAna sakate haiN| ataH kavi kA yaha kathana hai ki upasarga aura pariSaha RNa kA denA hai yAnI pUrva janmoM meM baMdhe hue karmoM kA bhugatAna karanA hai| isIliye unheM parama samAdhi bhAva se sahana karanA cAhiye / Age kahA hai-'badalA lekara phira nayA karja kyoM lenA ? For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga bAta kitanI sundara aura yathArtha hai| ki agara hama zAMti pUrvaka pariSahoM ko sahana kara lete haiM to pUrvakRta karmoM para agara Arta dhyAna paidA ho gayA aura upasargapradAna karane vAle ke prati badalA lene kI bhAvanA mana meM A gaI to punaH karmoM kA bandhana ho jaaegaa| dUsare zabdoM meM phira jIva karmoM kA karjadAra ho jAegA aura agalI bAra unheM phira bhugata kara cukAnA pdd'egaa| isalie, mAna aura apamAna, duHkha aura sukha sabhI ko samAna samajhakara mumukSa ko apane karmoM kI nirjarA karanI cAhiye / vahI vyakti mukti kA adhikArI banatA hai jo pratyeka sthiti meM samabhAva rakhatA hai tathA pariSahoM ko pichalA karja samajhakara use zAMti se cukAtA hai| vaha bhavya prANI navIna karma bA~dhakara punaH karjadAra kabhI nahIM bntaa| sAdhanA ke patha kA pathika kabhI pariSahoM se nahIM ghabarAtA, varana unheM avazya bhAvI yA honahAra mAnakara svIkAra karatA hai / kyoMki vaha bhalI-bhAMti jAnatA hai ki vahI kucha jIvana meM ghaTatA hai jo honA anivArya hai| Apa aura hama bhI prAyaH yahI kahate haiM-'honahAra balavAna hai|' isa sambandha meM eka bar3A manoraMjaka kintu zikSAprada udAharaNa vaiSNava sAhitya meM pAyA jAtA hai-namaskAra kisako ? ghaTanA isa prakAra batAI jAtI hai ki eka bAra eka kue para tIna striyA~ pAnI bhara rahIM thiiN| ve pAnI bharate-bharate Apasa meM haMsI-majAka aura gapa-zapa karatI jA rahI thii| saMyogavaza usI samaya udhara se nAradajI ghUmate-ghAmate nikala Ae / nAradajI, nAradajI hI the, unhoMne tInoM ke samakSa eka bAra jhukakara namaskAra kiyA aura vahA~ se calate bne| nAradajI ke namaskAra karate hI ve tInoM striyAM khuza huI aura unameM se eka bolI "nAradajI kitane acche haiM ? unhoMne mujhe pahacAna liyA aura namaskAra bhI kiyaa| yaha sunakara dUsarI strI bolI-"are vAha ! nAradajI ne to mujhe pahacAnA hai, tabhI to unhoMne namaskAra kiyA thaa|" una donoM striyoM kI bAteM sunate hI tIsarI bhar3aka uThI aura bola par3I "tuma donoM apane Apako samajhatI kyA ho ? nAradajI ne kevala mujhe hI namaskAra kiyA thaa| bhUla jAo isa bAta ko ki unhoMne tumheM praNAma kiyA hai| .. For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartavyameva kartavyaM....! isa para pahale bolane vAlI donoM kaise cupa rahatI ? pratyeka ar3a gaI ki nAradajI ne mujhe hI namaskAra kiyaa| basa phira kyA thA, kue para tInoM ne jhagar3anA zurU kara diyA aura pAnI bharanA bhUla giiN| ThIka usI samaya eka vRddha mahAtmAjI usa rAste se Ae jo kue ke bagala se hI jAtA thaa| ve kue para tIna striyoM ko isa burI taraha jhagar3ate dekhakara bar3e cakita hue aura unake pAsa Akara jhagar3ane kA kAraNa pUchane lage vRddha puruSa ko samIpa AyA dekhakara ve kucha zAMta huI aura unheM apane lar3ane kA kAraNa btaayaa| striyoM kI bAta sunakara mahAtmAjI samajha gae ki yahA~ bhI nAradamuni kucha gola-mAla kara gae haiN| para pratyakSa meM ve bole-"tuma loga kaho to maiM una RSijI ko vApisa DhUr3ha lAU~ aura unhI se yaha pUcha liyA jAya ki unhoMne kise namaskAra kiyA hai ?" mahAtmAjI kI bAta se tInoM striyAM sahamata ho gaI aura bolIM- "bhagavana, yahI ThIka hai| Apa zIghra jAkara unheM lauTA lAiye tAki hameM mAlUma to ho jAya ki nAradajI ne hamameM se kise namaskAra kiyA hai|" yaha sunakara mahAtmAjI jisa dizA meM nAradajI gaye the, usa ora cala pdd'e| kintu nAradajI ko jAnA kahA~ thA ? jaisI unakI Adata thI, ve kucha hI dUrI para jhAr3iyoM kI Ar3a meM baiThe tamAzA dekha rahe the| mahAtmAjI ne unheM dekha liyA aura jA pkdd'aa| tatpazcAt bole-"ApakA yaha kaisA kAma hai ? Aga lagAkara tamAzA dekhane baiTha jAte haiM / caliye aba nipaTAiye unake jhagar3e ko !" becAre nAradamuni acAnaka hI pakar3e gaye samajhakara ghabarA uThe para karate kyA? mana mArakara mahAtmA jI ke sAtha cale / unheM khuda hI samajha meM nahIM A rahA thA ki aba maiM jhagar3A nipaTAU~gA kaise ? para Akhira donoM kue ke pAsa pahuMca ge| adhika dUra to vaha thA hI nahIM / mahAtmA jI bole- aba saca-saca batalAo ki Apane inameM se kise namaskAra kiyA thA ? nArada jI apanI saphAcaTa khopar3I khujAte hue kucha pala socate rahe aura acAnaka unake dimAga meM kucha sUjha AI / ataH ve striyoM se bole ____ deviyo ! maiM to Apako jAnatA nahIM hU~ ata: pahale mujhe krama se apanA paricaya do aura apane nAma btaao|" For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga -... taba unameM se eka pahale bolI-"RSi jI! merA nAma lakSmI hai aura maiM logoM ko dhana-mAla se bharapUra karake saMsAra ke aneka sukha pradAna karatI huuN| aba kahiye ApakA namaskAra mere liye hI thA na ?" nArada jI bole-"nahIM ! tuma kucha logoM ko hI nihAla karatI ho / saMsAra ke bar3e-bar3e vidvAna aura jJAniyoM ke nikaTa tuma nahIM phaTakatIM ataH maiMne tumheM namaskAra nahIM kiyaa|" lakSmI nArada kI bAta sunakara cupa ho gii| kucha bhI nahIM bola sakI / aba dUsarI strI prasanna hokara kaha uThI -- "merA nAma sarasvatI hai RSirAja ! tumhAre batAe hue vidvAna aura jJAnI puruSa mujhe hI cAhate haiM aura maiM una para apanI kRpA ur3ela detI huuN| nizcaya hI Apane mujhe praNAma kiyA thaa| ThIka hai na ?" sarasvatI kI bAta sunakara nArada jI apanI coTI ThIka karate hue dhIre-dhIre bole- "maiMne tumheM bhI namaskAra nahIM kiyA / kyoMki tuma bhI apanI kRpA ine-gine logoM para hI karatI ho / bar3e-bar3e dhanI aura kuberapati to tumhArI dayA na hone se gobara gaNeza hI raha jAte haiM / " nArada jI kI bAta sunakara sarasvatI bhI apanA sA muha lekara raha gii| - aba tIsarI strI kI bArI AI / do striyoM ke prati nArada jI kA mantavya sunakara vaha bhI kucha-kucha nirAza hote hue hicakicAhaTa pUrvaka bolI ___ "nArada jI ! merA nAma to honahAra hai / " strI ke muMha se yaha zabda sunate hI nArada jI uchala par3e aura use Age kucha bhI bolane kA maukA na dete hue use punaH hAtha jor3ate hue bole- "devI ! tumheM hI maiMne namaskAra kiyA thaa| tInoM meM se tuma hI basa aisI ho jo lAkha prayatna karane para bhI apanA karizmA logoM ko dikhAe binA nahIM rahatIM aura tumhArI kRpA se sasAra kA koI bhI vyakti cAhe vaha cakravartI ho aura cAhe bhikhArI, koI vaMcita nahIM rhtaa| tuma hI vaha devI ho jise maiM to kyA saMsAra kA hara vyakti namaskAra karatA hai|" to baMdhuo, maiM Apako yaha batA rahA thA ko honahAra ko koI nahIM TAla sktaa| sAtha hI dhyAna meM rakhane kI bAta yaha hai ki honahAra yA honI kA nirmANa karmabandhanoM ke dvArA hotA hai ataH jabaki karmoM ke phala ko bhoge binA nahIM bacA jA sakatA to phira honI ko kaise TAlA jA sakatA hai ? mana ko DhIla mata do ? isaliye merA yaho kahanA hai ki jaba hameM uttama kula, uttama jAti, uttama For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartavyameva kartavya...! 183 kSetra aura uttama puruSoM kI tathA saMtoM kI saMgati kA bhI avasara mila gayA hai to kyoM na hama inakA lAbha uThAeM ? para ina sabakA lAbha tabhI uThAyA jA sakatA hai jabaki hama jina-vacanoM para vizvAsa kareM, unake anusAra zrAvaka yA sAdhu-dharma ko aMgIkAra kareM tathA aMgIkAra karane ke pazcAta unakA pUrNa dRr3hatApUrvaka pAlana bhI kreN| anyathA vrata-niyama grahaNa to kara liye para tanika bhI bhUkha yA pyAsa sahana karane kA avasara AyA aura vratoM ko DhIla de baiThe to vratoM kA grahaNa karanA aura na karanA kyA lAbha pahuMcAegA ? aneka vratoM kA pAlana karane vAle sAdhaka ke mArga meM to kSudhA tathA pipAsA Adi bAIsa pariSahoM meM se koI bhI pariSaha kabhI bhI A sakatA hai| usa samaya agara hama kacce par3a gae to phira kucha bhI banane vAlA nahIM hai| ThIka hai ki pUrva puNyoM ke saMyoga se hameM pAMcoM indriyoM se aura mana, viveka tathA spaSTa vANI Adi se paripUrNa zarIra mila gayA hai para isa zarIra ko pAkara kevala pUrva puNyoM se prApta sukha-bhoga hamane kara liyA para bhaviSya ke liye kucha saMcaya nahIM kiyA to khAlI hAtha hI jAnA pdd'egaa| isa viSaya meM jIva ko vyApArI ke rUpa meM batAkara ThANAMga sUtra meM bar3e sundara DhaMga se samajhAyA gayA hai ki isa saMsAra meM cAra prakAra ke vyApArI jIva Ate haiN| (1) prathama prakAra kA vyApArI jIva vaha hotA hai jo zakkara kI gAr3I bhara kara lAtA hai aura punaH zakkara bharakara hI le jAtA hai / arthAt pUrva janma meM vaha zubha karaNI karake puNya sAtha lAtA hai, jinase isa janma meM sukhI rahatA hai aura isa janma meM zubha karma karake punaH puNya saMcita karatA hai jinake dvArA paraloka meM sukha hAsila karatA hai| seTha zAlibhadra aise hI jIva the| unake pUrva janma meM saMcita kiye hue itane puNya the ki ve yaha bhI nahIM jAnate the ki hamAre gA~va meM hamAre rAjA koI zreNika bhI haiM / unakI Rddhi kA varNana karanA saMbhava nahIM hai| batAyA jAtA hai ki unake yahA~ svarga se tetIsa peTiyA~ pratidina utarA karatI thIM jo dhana-dhAnya, vastrAbhUSaNa evaM amUlya ratnAdi se paripUrNa hotI thiiN| isase sahaja hI andAjA lagAyA jA sakatA hai ki zAlibhadra jI kisa aizvarya meM pale hoMge / aura itanA aizvarya tathA saMsAra kA sukha unheM kisa prakAra milA ? pUrvakRta puNyoM ke udaya se hI to| para pUrva-puNyoM ke khajAne ko unhoMne usa janma meM hI nahIM samApta kara diyA varana agale janmoM ke liye bhI navIna puNya upArjana kara liye| saMyoga isa prakAra banA ki eka bAra mahArAjA zroNika zAlibhadra ke yahA~ kI Rddhi kA abhUtapUrva varNana For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 Ananda pravacana | pAcavAM bhAga sunakara use dekhane ke liye unake yahA~ pdhaare| zAlibhadra kI mAtA ne mahArAja ko ghara AyA huA dekhakara apAra prasannatA se apane putra ko pukArA-"beTA ! nIce Ao, apane yahA~ svayaM mahArAja padhAre haiN|" - zAlibhadra ne vahIM se anamane bhAva se uttara bhijavA diyA--"bhaMDAra meM DalavA do|" ve yaha bhI nahIM jAna pAye ki rAjA kyA hotA hai ? taba mA ne svayaM jAkara samajhAyA-"are beTA ! hamAre svAmI Ae haiM ataH unake darzana krlo|" yaha sunakara zAlibhadra jI cauMka par3e aura socane lage- "abhI taka to maiM svayaM ko hI apanA mAlika samajhatA thA para kyA ye mere bhI mAlika haiM ? taba to mujhe aba aisA karanA hai ki merA koI bhI svAmI na bana ske|" yaha socate-socate hI unheM virakti ho gaI evaM unhoMne apanI Rddhi evaM battIsa patniyoM ko chor3akara saMyama grahaNa kara liyaa| aura jisa prakAra puNya rUpI zakkara kI gAr3I bharakara usa janma se lAe the, usI prakAra punaH zubha-karma rUpI zakkara gAr3I meM bharakara isa loka se bhI le gye| isa prakAra bharata cakravartI Adi ke bhI udAharaNa hamAre zAstra meM maujUda haiN| (2) aba hama zrI sthanAMga sUtra meM varNita dUsare prakAra ke vyApArI jIva ke viSaya meM vicAra karate haiM / zAstra ke anusAra dUsarI taraha kA vyApArI jIva vaha batAyA gayA hai jo pichale janma se to gAr3I khAlI lAtA hai, kintu isa janma meM use bharakara le jAtA hai| khAlI gAr3I se tAtparya puNya-hInatA hai / puNyoM ke abhAva meM vaha isa janma meM to kucha prApta nahIM karatA kintu dharma-dhyAna, japa-tapa evaM cAritra kI ArAdhanA karake agale janma ke liye puNya-rUpI zakkara apanI gAr3I meM bhara letA hai| hamane dekhA hai, bambaI jaise bar3e nagara meM aneka gumAste bar3I-bar3I per3hiyoM para kAma karate haiM / ve dina bhara mehanata karake apane mAlika ko lAkhoM rupayoM kA naphA dilAte haiN| kintu svayaM unheM kaThinAI se gujArA karane lAyaka hI paisA milatA hai| kintu ve vaphAdArI se kArya karate haiM aura apane mAlika se prathama hI itanA vAyadA karA lete haiM ki hama apanA nitya-niyama svAdhyAya evaM bhajana-pUjana Adi karake kAma para Ae~ge ataH kabhI dera bhI ho jAya to Apa hameM kSamA kiijiyegaa| isa prakAra isa jIvana meM yadyapi ve sukha ke sAdhana apane liye nahIM juTA pAte kintu paraloka ke sukha kI sAmagrI saMcita kara lete haiN| munivara harikezI cAMDAla kula For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartavyameva kartavyaM ! 185 meM utpanna hue the, zArIrika saundarya bhI nahIM thA aura dhana kA to savAla hI kahA~ thA / tAtparya yaha hai ki unakA jIva pUrva ke puNyoM se sarvathA rahita AyA thA / kintu apane usa mAnava janma meM unhoMne ghora saMyama sAdhanA karake itane zubha karmoM kA upArjana kara liyA ki saMsAra - mukta hI ho gaye / aise udAharaNoM se sAbita hotA hai ki khAlI gAr3I lAne vAlA vyApArI jIva yahA~ gAr3I bhara karake le jAtA hai / 1 (3) aba Ate haiM tIsare prakAra ke vyApArI jIva / ye jIva ve kahalAte haiM jo ki pichalI zubha karaNI ke dvArA apanI gAr3I to puNya rUpI zakkara se bharakara lAte haiM, kintu yahA~ use khAlI kara dete haiM aura phira bhara nahIM paate| use khAlI hI le jAte haiM / aise jIvoM ke liye hama rAvaNa, kaMsa, evaM brahmadatta cakravartI Adi ke udAharaNa le sakate haiM / ina logo ne pichale janma se japa, tapa, dharma-dhyAna Adi ke kAraNa apane vartamAna bhava meM asIma Rddhi evaM vipula sukha ke sAdhana prApta kiye / kintu phira anIti, ahaMkAra evaM anyAya pUrNa AcaraNa ke kAraNa Age ke liye kucha bhI uttama phala prApta nahIM kiyA / ulaTe, apanI puNya se khAlI kI huI gAr3I meM asaMkhya pApakarmoM kI miTTI bharakara le gaye, aise jIva bhAgyahIna kahalAte haiM / (4) aba cauthe prakAra ke vyApArI jIvoM kA dRzya sAmane AtA hai / ye jIva bhI pUrNatayA hatabhAgI hote haiM jo ki na to kucha puNya lekara Ate haiM, aura na hI yahA~ se kucha lekara jAte haiM / inakI gAr3I rItI AtI hai aura rItI hI jAtI hai / yaha bhI kahA jA sakatA hai ki ve miTTI Dhokara lAte haiM aura yahA~ se bhI miTTI hI le jAte haiM / ve janma lete haiM para kabhI peTa bhara roTI aura lajjA Dhakane ke liye vastra bhI prApta nahIM kara paate| kitane hI bhikhAriyoM ko hama dekhate haiM jo janma ke pazcAt se hI ghRNita jIvana bitAte rahate haiM / logoM kI jUThana khAkara peTa ko kucha khurAka dete haiM. tathA mA~ga- mA~gakara kisI prakAra jIte rahate haiM / pariNAma yahI hotA hai ki puNyahIna hokara hI ve Ate haiM aura dharma ke nAma ko bhI na jAnane vAle ve puNya rahita hI jAte haiM / aneka vyakti corI DAke DAlakara yahA~ bhI sajA bhogate haiM aura Age jAkara bhI dukhapAte haiN| to baMdhuo, sthAnAMgasUtra ke ina cAra udAharaNoM se Apa bhalI-bhA~ti samajha gae hoMge ki manuSya kA isa janma meM kyA kartavya hai aura kyA akartavya | kyA karane se usakA paraloka banatA hai aura kyA karane se bigar3a jAtA hai Apake sAmane abhI For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga cAra prakAra ke vyApArI jIvoM ke viSaya meM batAyA gayA hai, aura yaha Apako nirNaya kara lenA hai ki Apa kisa prakAra ke vyApArI bananA cAhate haiN| ___ Apa apanI gAr3I meM zakkara bharakara lAe hai yaha to dikhAI de hI rahA hai kintu gAr3I yahAM para jo khAlI ho rahI hai, use punaH kisase bharanA hai ? zakkara se yA miTTI se ? Apa miTTI ke nAma se nArAja ho rahe hoMge ? para bhAI, zakkara bhI yoM hI to nahIM mila jaaegii| usake liye tyAga karanA par3egA, niyama lene par3eMge, jJAna, darzana, cAritra evaM tapa kI ArAdhanA karanI hogI tathA saMvara ke mArga para AtmA ko bar3hAnA pdd'egaa| paraloka koI nAnIjI kA ghara nahI hai ki kucha parizrama kie binA hI vahA~ saba kucha mila jAya / isalie bandhuo ! isa durlabha bhava ko pAkara hameM bhalI-bhA~ti jAna lenA hai ki hamAre lie kartavya kyA haiM aura akartavya kyA haiM / jaba hama yaha samajha leMge tabhI saMvara ke mArga para calakara Atma-kalyANa kara skeNge| For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kaM balavantam na bAdhate zItam dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! pichale pravacanoM meM hama saMvara ke viSaya meM vicAra-vimarza karate A rahe haiN| saMvara ke sattAvana bheda haiM, jinameM pahale pAMca samitiyAM aura tatpazcAt tIna guptiyA~ haiM / ina AThoM ke bAda bAIsa pariSaha Ate haiM / bAIsa pariSahoM meM se prathama kSa dhArapariSaha aura dUsare pipAsA-pariSaha ko bhI hama le cuke haiN| Aja tIsare pariSaha kA nambara hai / tIsarA pariSaha hai-'zIta pariSaha / ' isa viSaya meM bhagavAna mahAvIra kA Adeza hai caraMtaM virayaM lahaM, sIyaM phusai egyaa| nAivelaM muNI gacche, soccANaM jiNasAsaNa / / -uttarAdhyayana sUtra, a0 2 / 6 arthAt-grAmAnugrAma vicaraNa karate hue sAvadya pravRtti ke tyAgI aura rUkSa vRtti vAle sAdhu ko agara kahIM para zIta kA anubhava ho to vaha use kaSTa samajhakara svAdhyAya ke samaya kA ullaMghana karake kisI anya sthAna para na jAe tathA jina zAsana ko samajhakara zIta ke pariSaha ko sahana kare / Apa saba bhalI-bhAMti jAnate haiM ki sAdhu sadA bhramaNa karate rahate haiM / ve sthira rahate haiM cAturmAsa meM tathA anya kisI vizeSa kAraNa se / yathA-zikSA ke prasaMgavaza dIkSA ke prasaMga para, asvasthatA ke kAraNa yA phira saMthAre ke kAraNa / aise vizeSa kAraNoM se ve eka sthAna para uddezya kI pUrti taka Thaharate haiM, anyathA yatra-tatra vicarate haiN| saMtoM ke liye to kahA bhI jAtA hai 187 For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga bahatA pAnI nirmalA, paDyA gaMdelA hoya / sAdhu to ramatA bhalA, dAgana lAge koya / dekhA jAtA hai ki pAnI jaba taka bahatA rahatA hai, taba taka vaha pUrNatayA nirmala rahatA hai / kintu agara vahI pAnI eka sthAna para ikaTThA ho jAya to azuddha va malina ho jAtA hai / jisa sthAna para pAnI rukatA hai use marAThI bhASA meM 'Dabaka' kahate haiM aura hindI meM gddddhaa'| khaira use kucha bhI kaheM, para yaha satya hai ki usa sthAna para pAnI gadA, durgaMdhapUrNa ho jAtA hai tathA vahA~ kAI jamA ho jAtI hai| - isI prakAra sAdhu ke liye bhI kahA jAtA hai ki agara vaha eka hI sthAna para adhika samaya taka Thahare to usakI AtmA alina ho jAtI hai| Apa vicAra kareMge ki aisA kyoM ? vaha isalie ki agara vaha eka hI gA~va yA zahara meM adhika samaya rahe to usakA vahA~ ke vyaktiyoM ke prati moha ho jAegA aura eka hI sthAna para adhika Thaharane se kucha na kucha parigraha bhI bddh'egaa| isI prakAra aura bhI kucha na kucha apriya ghaTa sakatA hai, ataH bhagavAna ne Adeza diyA hai ki sAdhu vicaraNa karatA rahe tathA gA~va choTA ho to vahA~ para kevala eka rAtri ke liye hI Thahare / yahA~ eka bAta dhyAna se samajhane kI hai ki zAstroM ke anusAra samaya kA pramANa isa prakAra hai choTe gA~va meM eka rAtri, yAnI agara sAdhu somavAra ko gA~va meM pahuMce to agale somavAra kI rAtri Ane se pahale vahA~ se ravAnA ho jAya / yAnI eka saptAha Thahare / isI prakAra bar3e zahara meM pAMca rAtri yAnI untIsa dina rahe / kahane kA abhiprAya yahI hai ki vizeSa kAraNa aura cAra mahIne ke varSAvAsa ke alAvA sAdhu grAmAnugrAma vicaraNa karatA rahe aura dharma-pracAra kare / gAthA meM Age batAyA hai ki vicaraNa vaha kisa prakAra kare ? sAdhu jo ki sAMsArika sukhoM se virakta ho jAtA hai tathA apanI indriyoM ko kAbU meM kara letA hai vaha phira bhUkha-pyAsa zIta-grISma, kisI bhI pariSaha kI paravAha nahIM krtaa| aura isaliye rUkSa vRtti rakhatA huA yAnI snigdha bhojana Adi kI icchA na karatA huA pUrNa santoSa-vRtti ke sAtha vaha mArga meM cale aura rAtri-vizrAma kare aisA saMyamI-sAdhaka ke lie vidhAna kiyA gayA hai| ___ Age kahA gayA hai ki vaha zIta pariSaha ko bhI sahana kare aura usase bacane ke liye svAdhyAya Adi ke samaya kA ullaMghana karake sthAnAMtaraNa na kare / zIta pariSaha Apa jAnate hI haiM ki zIta kA prakopa kaisA bhayaMkara hotA hai ? usase bacAva zati kA prakopa kasA bhayakara hotA hai / usase bacAva karane ke liye Apa kitane hI garma vastra pahanate haiM, hITara Adi jalAkara kamare garma For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaM balavantam na bAdhate zItam 186 kara lete haiM, dina meM aura rAtri meM bhI cAya, kaoNphI Adi garma peya grahaNa karate haiM tathA moTe-moTe gadde aura rajAiyoM meM dabakara zayana karate haiN| aura isaliye zIta kA kopa Apako sahanA nahIM pdd'taa| kintu jinake pAsa zIta-nivAraNa ke sAdhana nahIM hote aise abhAvagrasta saikar3oM vyakti sardI kA bhayAnaka kaSTa sahate haiM tathA kathar3I-gudar3I or3hakara par3e rahate haiM / phira bhI jaba sardI sahana nahIM ho to ghAsa-phUsa jalAkara bar3I kaThinAI se rAtri vyatIta karate haiM / yaha to hue ve loga jo kucha to sardI se bacAva kara hI lete haiM, para anekoM vyakti to becAre inase bhI gaye bIte hote haiM jinake pAsa na ghara hotA hai aura na vastra hii| bambaI jaise zaharoM meM to saikar3oM vyakti phuTapAtha para hI par3he-par3he ThiThurate rahate haiM aura sardI se akar3a kara mRtyu ke muMha meM jA girate haiN| yaha to huI sAdhAraNa vyaktiyoM kI bAta maiM aba saMta-munirAjoM ke viSaya meM kahane jA rahA huuN| yadyapi unake pAsa bhI zIta-nivAraNa ke sAdhana nahIM hote aura na hI garama vastra yA rajAI gadde hI hote haiM, kyoMki ve utanA hI vastra apane pAsa rakhate haiM, jise svayaM uThA skeN| pariNAma yahI hotA hai ki ve bhI zIta kA prakopa sahane ke liye bAdhya hote haiN| kintu bandhuo, Apa yaha na vicAra leM ki una abhAvagrasta prANiyoM meM aura sAdhu meM kucha antara nahIM hotaa| donoM meM mahAna antara hotA hai| aura vaha antara isa prakAra ki-ve manuSya, jinake pAsa zIta se bacane ke liye sAdhana nahIM hote, yadyapi ve zIta pariSaha ko sahana karate haiM kintu hAya-hAya karake, apane bhAgya ko kosate hue tathA Izvara ko bhI gAliyA~ dete hue sardI kA samaya bitAte haiM / ___ isake viparIta sAdhu tyAga kI bhAvanA se prApta aizvarya aura zIta tathA grISmAdi se bacAva ke samasta sAdhanoM ko svayaM chor3a detA hai| vaha garama vastroM kI prApti sulabha hone para bhI maryAdita vastra rakhatA hai / agni ke sparza kA tyAga karatA hai tathA Atmika dRr3hatA rakhate hue karmoM kI nirjarA ke uddezya se pUrNa sama-bhAva evaM zAMti se zIta-pariSaha sahana karatA hai / yadyapi zarIra kA svabhAva hai ki use atyadhika zIta kaSTakara hotA hai, kintu sacce saMta zarIra ke prati moha nahIM rakhate ataH zIta ke bacAva ke liye bhI prayatna nahIM karate / cAhe zIta ho yA tApa, ve zarIra ke sukha yA kaSTa se sampUrNatayA dhyAna haTAkara apane mana ko cintana-manana evaM svAdhyAya Adi kI ora mor3a lete haiM / bhayaMkara zIta kI rAtriyoM meM bhI ve usase bacane ke liye sthAnAMtaraNa nahIM karate tathA apane svAdhyAya Adi ke samaya kA tanika bhI ullaMghana nahIM krte| For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga saMskRta meM eka zloka hai, jisameM prazna hai aura uttara bhii| zloka isa prakAra hai kaM balavantam na bAdhate zItam ? kaMbalavantam na bAdhate zItam / padya kI prathama paMkti meM kahA gayA hai-aisA kauna balavAna hai, jisako ThaMDa nahIM lagatI ? aura dUsarI paMkti, jisameM zabda vahI haiM, batAyA gayA hai-kambala vAle ko ThaMDa nahIM lagatIM / yAnI jisake pAsa kaMbala hai use sardI nahIM lagatIM / abhiprAya yahI hai ki zIta nivAraNa ke liye kaMvala honA Avazyaka hai kintu saMta kahA~ ye saba rakhate haiM ? ve to apane sAdhAraNa vastroM se hI kAma calAte hai / cAhe kitanA bhI zIta kA prakopa kyoM na ho, apane sImita vastroM kA hI upayoga ve karate haiM / isake sAtha hI bhagavAna ke AdezAnusAra apanI dinacaryA athavA rAtri-caryA meM bhI bAdhA nahIM Ane dete / kar3Ake kI sardI kyoM na ho, ThIka samaya para svAdhyAya, dhyAna, ciMtana aura manana meM juTa jAte haiM / isa prakAra tanika bhI kaSTa kA anubhava na karate hue ve parama-zAMti aura prasannatA pUrvaka zIta-pariSaha sahana karate haiN| bhartRhari ne apane eka zloka meM batAyA hai ki jina vyaktiyoM ko sAMsArika sukhoM se virakti ho jAtI hai ve yaha socate haiM gaGgAtIre himagirizilAbaddhapadamAsanasya, brahmadhyAnAbhyasanavidhinA yoganidrAM gatasya / ki tairbhAvyaM mama sudivasaryatra te nivizaMkAH, saMprApsyante jaraThahariNA zRGgakaMDUvinodam / / saMsAra se udAsIna vyakti yaha bhAvanA rakhate haiM ki - ahA ! ve sukha ke dina kaba AeMge jabaki hama gaMgA nadI ke kinAre para himAlaya kI zilAoM para padmAsana lagAkara vidhipUrvaka netra baMda karake brahma kA dhyAna karate hue yoganidrA meM magna hoMge tathA vRddha hariNa nirbhayatA pUrvaka hamAre zarIra kI ragar3a se apane zarIra kI khujalI mittaaeNge| saMsAra-virakta prANI kI kaisI sundara bhAvanAeM haiN| vaha isa prapaMcamaya jagata se dUra jAkara ekAnta meM brahma ke dhyAna meM nimagna ho jAnA cAhatA hai| vaha cAhatA hai ki maiM yoga-nidrA meM aisA lIna ho jAU~ ki apane zarIra kI sudha-budha kho bailuuN| Apa vicAra kara sakate haiM ki zarIra kI sudhi bhUla jAne vAlA sAdhaka kyA For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke balavantam na bAdhate zItam 191 phira zIta aura grISma kA anubhava karatA hai ? nahIM, ye saba pariSaha to use gauNa lagate haiM usake sAmane mahattva kevala usakI sAdhanA kA hI rahatA hai| __ sacce muni ke bhI yahI lakSaNa haiM / ve apanI sAdhanA meM itane rata rahate haiM ki bhUkha-pyAsa evaM zItAdi pariSaha unheM mahasUsa hI nahIM hote| unheM dhyAna rahatA hai kevala apanI saMyama-sAdhanA kA ve apane vratAdi kA pAlana karane meM itane dRr3ha hote haiM ki zarIra kI sukha-suvidhA ke vicAra unake antaHkaraNa se nikala jAte haiN| Apako kyA karanA hai baMdhuo ! yaha to huI hamArI municaryA kI bAta / ApameM itanA sAhasa, tyAga aura dRr3hatA nahI hai / sAdhAraNa se sAdhAraNa kaSToM se bhI Apa ghabarA jAte haiM tathA dharma-kriyAoM ko aura Iza-cintana ko eka ora rakha dete haiM / aura to aura jisa samAja, deza aura dharma meM Apane janma lekara apane Apako bar3A kiyA hai, usake liye kiye jAne vAle sAdhAraNa kartavyoM kA bhI Apa pAlana nahIM kara pAte haiN| kama se kama inakA dhyAna to Apako rahanA hI cAhiye / kisI kavi ne yahI bAta dhyAna meM rakhate hue deza ke naujavAnoM ko preraNA dete hue unakA sAhasa bar3hAne kA prayatna kiyA hai tathA kahA hai naujavAno, tuma kadama ulaTe haTAnA chor3a do, kAma ke maidAna meM pIchA dikhAnA chor3a do| kavi kA kahanA hai- ai naujavAno ! jisa deza, dharma aura jAti meM tumane janma liyA hai, aura jahA~ kI miTTI se tumhArA poSaNa huA hai, kama se kama usakA khayAla to kro| tumhArA kartavya samAja aura dharma kI sevA karanA hai ataH usase vimukha mata hoo / abhI tumhAre samakSa bar3A bhArI kartavya hai, aura vaha hai apane dharma aura samAja ko UMcA uThAnA / isaliye kAma karo aura kArya-kSetra meM bar3hate clo| kAma se muMha mor3akara pITha mata dikhAo / Age kahA hai ai ustAdo! tuma raho hara vakta pavana kI trh| kaMpa kaMpAnA chor3a do aura DagamagAnA chor3a do ! naujavAnoM ko atyadhika preraNAtmaka 'ustAda' zabda se sambodhita karate hue kavi ne apanI manoraMjana vRtti kA bhI paricaya diyA hai / ustAda vahI hotA hai jo svayaM bhI samartha ho aura dUsaroM ko bhI samartha banA sake / ataH usakA kahanA hai ki deza ke navayuvako, tuma aise hI zaktizAlI, mArgadarzaka bano tathA apane hRdaya meM tanika bhI bhaya mata rahane do / kasI bhI vikaTa paristhiti kyoM na Ae, kaise bhI kaSTa kyoM For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga na sahana karane par3e aura kaise bhI. upasarga tathA pariSahoM kA sAmanA kyoM na ho, tuma meru parvata kI taraha avicalita bane raho tathA deza va dharma liye kabhI kurabAnI denI par3e taba bhI ha~sate-ha~sate balidAna ho hI jaao| jainAcArya 'mAnatuga' ne bhagavAna RSabhadeva kI stuti karate hue kahA hai-- he prabho ! Apake samakSa saMsAra ke sampUrNa aizoArAma Ae kintu citra kimatrayadite tridazAMganAbhi rnItam manAgapi mano na vikAramArgam / kalpAntakAlamarutA calitA calena, ki mandarAdri zikharaM calitaM kadAcit / / arthAt-bhagavan ! ApakA mana isa jagata ke bhoga-vilAsoM se virakta hone ke kAraNa apsarAoM aura devAMganAoM ko apane samakSa pAkara bhI vicalita nahIM huA / para isameM bhI Azcarya kI kyA bAta hai, kyoMki pralayakAla kI bhayaMkara vegagAna havAeM calane para bhI meru-parvata kabhI nahIM DolatA to phira Apa to caitanya sthiti ko prApta evaM AtmA kI ananta zakti se paripUrNa haiN| isaliye ApakA mana vikAramArga kI ora kaise bar3ha sakatA hai ? bhagavAna kI isa zakti ke prati natamastaka hotA huA kavi bhI naujavAnoM ko yahI preraNA de rahA hai ki jIvana meM cAhe jaisI vikaTa sthitiyAM kyoM na AeM, meru-parvata kI taraha akaMpa raho, DagamagAo mata / ___ Age kahA hai kusiyoM para kyoM par3e rahate ho mitro hara ghar3I, lUle laMgar3e kI taraha ArAma pAnA chor3a do| kitanI sundara bAta kahI gaI hai ki tumhAre mAtA-pitA aura zikSakoM ne tumheM kucha karane yogya, banA diyA hai aura ucca-pada bhI tumheM mila gae hai| kintu una padaviyoM ko pAkara tumheM unakA itanA nazA yA ahaMkAra ho gayA hai ki aba ArAma se tuma una para baiThe rahate ho, jaise ki aba kucha karane ko zeSa hI nahIM raha gayA hai / para yaha tumhAre mana kA laMgar3Apana hai / sahI rUpa se socA jAya to naujavAnoM ke kArya karane kA samaya to aba sAmane AyA hai jabaki ve svayaM apanI buddhi aura bala ke dvArA deza, dharma tathA samAja ke liye kucha kara sakate haiN| dUsare zabdoM meM abhI taka to auroM ke sahAre se U~cI kursiyoM para baiTha sake haiM para unakA kArya-kSetra aba unheM pukAra rahA hai| aura isa samaya ve paMgu ke samAna apanI padaviyA~ se cipake hI baiThe For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaM balavantam na bAdhate zItam 163 raheM aura kursiyA~ tor3ate raheM to yaha unake liye zarma kI bAta hai| isIliye kavi unheM samajhA rahA hai dharma kA aura deza kA kitanA hai vAjiba tuma pai haka, aba jarUrI pharja ko tuma bhUla jAnA chor3a do| kahate haiM - kursI prApta kara lenA aura apane nAma ko phailA denA kucha bhI nahIM hai, jaba taka ki vyakti apane pada ke anurUpa kArya na kare / use kursI kAma karane ke lie janatA pradAna karatI hai, apanA ghara bharane ke liye nhiiN| kursI-prApta vyakti ko socanA cAhiye ki deza aura dharma kA usa para kitatA karja hai. aura usase kArya lene kA use kitanA adhikAra hai ? isaliye pratyeka samartha vyakti ko apanA pharja kabhI nahIM bhUlanA caahiye| hamAre itihAsa meM to aise anekoM udAharaNa maujada haiM ki binA kisI pada ko prApta kiye aura binA khyAti lAbha kI icchA ke sAdhAraNa vyaktiyoM ne bhI deza ke liye aneka camatkArika kArya kiye haiN| saccA paropakArI ___maiMne eka bAra eka bAlaka kI kahAnI par3hI thI Apane bhI sunI hogii| nAma mujhe yAda nahIM hai, itanA dhyAna hai ki vaha bAlaka ghUmatA-ghAmatA Trana kI paTariyoM ke kinAre-kinAre kahIM jA rahA thaa| acAnaka eka sthAna para usakI dRSTi par3I aura usane dekhA ki kinhIM duSTa vyaktiyoM ne vahA~ para paTariyA~ ukhAr3a dI haiM tAki Trena usa jagaha Ate hI eksIDeMTa kA zikAra bane aura pariNAma svarUpa anekoM vyaktiyoM kI prANahAni ke sAtha hI sarakAra ko kSati ho| ___ yaha dekhate hI vaha pandraha yA solaha varSa kA bAlaka bahuta ghbraayaa| usane dekhA ki sTezana vahA~ se thor3I hI dUra hai, siganala girA diyA gayA hai, kyoMki gAr3I ke vahA~ se ravAnA hone meM thor3A hI vakta hai / bAlaka vicAra karane lagA ki agara isa samaya kucha upAya nahIM ho sakA to gAr3I A jAegI aura dekhate-dekhate hI anekoM vyaktiyoM kA saMhAra ho jAegA / samaya nahIM thA ataH usane kisI nukIle patthara se kucha kSaNoM meM hI apane zarIra ke kisI hisse meM bar3AsA ghAva kara liyA aura jaba tejI se khUna nikalane lagA to apanI kamIja ko khola kara usI khUna se raMga liyA / kucha miniToM meM hI usane yaha kArya kara liyA aura Asa-pAsa se koI lakar3I For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga uThAkara usa para kamIja ko jhaMDI kI taraha TAMga liyaa| isake pazcAt use hAtha meM lekara hilAtA huA vaha usa dizA kI ora daur3a calA jidhara sTezana thA aura jahAM se gAr3I Ane vAlI thii| aba dekhiye ki idhara se bAlaka apane khUna se kamIja raMgakara daur3a rahA thA aura udhara se Trena ke cAlaka kI dRSTi dUra se daur3akara Ate hue aura hAtha meM kucha lAla-lAla sA kapar3A hilAte hue bAlaka para par3a gaI / dAla meM kucha kAlA samajha kara usane phaurana gAr3I ko rokane ke liye breka lagA diyaa| para moTara ke samAna Trena to ekadama rukatI nahIM para dhIre-dhIre usa bAlaka ke samIpa pahuMcane taka vaha ruka gii| ho-hallA maca gayA tathA loga gAr3I se utara kara yaha jAnane kA prayatna karane lage ki kyA huA hai / para ina sabase pahale DrAivara tathA gArDa vagairaha sabhI zIghratA pUrvaka usa lahUluhAna lar3ake ke samIpa pahuMca cuke the| sabane milakara use samhAlA tathA usake isa prakAra daur3ane kA kAraNa puuchaa| bAlaka ne manda-svara se kahA- "Age paTarI TUTI huI hai / gAr3I gira jAtI isalie maiMne apanI kamIja ko khUna se raMgakara jhaMDI banAI hai| kRpayA Apa Trena ko udhara na jAne deN|" ___ yaha kahate-kahate bAlaka aceta ho gayA kyoMki usake zarIra se bahuta khUna baha gayA thaa| palaka jhapakate hI logoM ko bAta samajha meM A gaI aura deza ke usa nanheM tathA baphAdAra nAgarika ke prati una sabakA mastaka jhuka gyaa| saba loga apanA balidAna dekara itane logoM kI jAna bacAne vAle usa bAlaka ke liye A~sa bahAne lge| to bandhuo, jo prANI apane deza, samAja va dharma ke prati vaphAdAra hote haiM tathA unase anurakti rakhate haiM ve deza-dharma kA bhalA, khyAti-lAbha, nAmavarI yA puraskAra prApti kI icchA se nahIM karate / unakA hRdaya kevala acchA kArya karanA cAhie tathA sabakA bhalA ho aisA karanA cAhie, yahI kahatA hai aura ve apane hRdaya kI isI preraNA ke vazIbhUta hokara kArya karate haiM / to kavi bhI Apa se yahI kaha rahA hai ki apanA pharja aura deza kA apane Upara karja samajhakara Apa usakI sarvAGgINa unnati ke lie prayatna kreN| Age kahA gayA hai "DAla do khatare meM apanI jindagI ko zauka se dharma kI rakSA meM apanA tana bacAnA chor3a do|' For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka balavantam na bAdhate zItam 165 yaha mAnava zarIra jo jIva ko milA hai, vaha kevala khAne-pIne aura mauja karane ke lie nahIM, apitu deza aura dharma kI rakSA ke lie tathA Atma-kalyANa karane ke lie milA hai| ataH prANoM kI paravAha kiye binA vyakti ko cAhie ki vaha inakI rakSA kare / saMskRta meM eka kahAvata hai "kAryam sAdhayAmi vA deham pAtayAmi / " AtmavizvAsI aura dRr3ha pratijJa vyakti jisa kArya ko karane kA bIr3A uThAtA hai, use sampanna karake hI chor3atA hai| vaha kahatA hai--'yA to kAma pUrA hI karUMgA anyathA apane prANoM kA utsarga kara duuNgaa|' aise dRr3ha vicAroM vAle vyakti hI hAtha meM liye kArya ko pUrNa kara sakate haiN| kavitA meM aba batAyA gayA hai maiM ye kahatA hU~ ki tuma gardana na kATo aura kI, ye nahI kahatA ki apanA sara kaTAnA chor3a do| ina paMktiyoM se abhiprAya yahI hai ki vyakti ko cAhe apanA balidAna denA par3e to vaha khuzI se de, kintu kabhI bhI dUsare kI gardana kATane kA prayatna na kre| jo vyakti kisI aura kA burA socatA hai, usakA kabhI bhI bhalA nahIM hotaa| kahA bhI jAtA hai 'gaDDhA khode aura ko, tAhi kUpa taiyAra / ' eka udAharaNa se yaha kahAvata spaSTa ho jAtI haijaise ko taisA phArasa deza ke bAdazAha kA gulAma eka bAra bhAga gyaa| use pakar3ane ke lie cAroM ora sainika bheje gae tathA vaha gulAma pakar3akara le AyA gyaa| agale dina bAdazAha jaba darabAra meM baiThe the, gulAma ko sajA dene ke lie upasthita kiyA gayA / yadyapi bhAga jAne kI sajA mRtyu daNDa nahIM hotI kintu bAdazAha kA maMtrI usa gulAma se bahuta ruSTa thA ataH bolA -'hujUra, isa vyakti ko phAMsI para laTakA denA caahiye|" aba bAdazAha ne gulAma se pUchA-"tuma apanI saphAI meM kyA kahanA cAhate ho ?' vaha dAsa namratApUrvaka bolA-"jahA~panAha ! maiM bhAgA thA isalie doSI avazya huuN| kintu maiMne kisI kI hatyA nahIM kI ataH mujhe mAra DAlane se ApakA nyAya For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kalaMkita ho jaaegaa| para agara Apa bhI mujhe maravA DAlanA cAhate haiM to kRpayA AjJA dIjie ki maiM mere lie mRtyudaNDa kI sajA tajabIja karane vAle maMtrI ko mAra DAlUM tAki maiM bar3A bhArI khU nI bana jAUMgA aura phira mujha doSI ko maravA DAlane se Apako koI yaha nahIM kaha sakegA ki Apane eka nirdoSa kI hatyA karavAI thii|" dAsa kI bAta sunakara bAdazAha ko krodhita hone para bhI ha~sI A gaI aura ve matrI se pUchane lage "kaho bajIra ! isa viSaya meM aba tumhArI kyA rAya hai ?" bAdazAha kI bAta sunakara to maMtrI mahAzaya ke devatA hI kUca kara gaye / ve dhIre se bole- "haz2ara, yaha purAnA sevaka hai, ise kSamA hI kara diijiye|" yaha udAharaNa to huA dUsaroM kA galA kATane kI icchA karane para svayaM kA galA kaTane kI naubata A jAtI hai yaha batAne vaalaa| isake sAtha hI maiM yaha bhI batAnA cAhatA hU~ ki dUsare kA galA kATa denA hI kevala galA kATanA nahIM hai, varan beImAnI se kisI kA dhana har3apakara use bhUkhe marane ko bAdhya karanA bhI galA kATanA haiM aura anItipUrvaka dhaMdhA karake garIboM ko hAni pahu~cAnA yA adhikAdhika byAja lekara kabhI bhI karjadAra ko RNa mukta na hone denA bhI usakA galA kATanA hai / prAyaH dekhA jAtA hai ki sAhUkAra mUla kI apekSA bhI byAja ko dugunA, caugunA karatA calA jAtA hai aura becArA karjadAra jo eka bAra kisI sAhUkAra ke caMgula meM phaMsa jAtA hai, phira jIvana bhara usase mukta nahIM ho sktaa| yahA~ taka ki usakI agalA pIr3hiyAM bhI byAja taka nahIM cukA pAtIM mUla to dUra kI bAta hai| __ to baMdhuo, aisI anaitikatA bhI dUsare kA galA kATane ke barAbara hI hai| Aja amIra loga majUroM se dinabhara kar3A parizrama karavA ke bhI unheM bharapeTa khAne lAyaka paisA nahIM dete aura isa prakAra unake peTa para lAta mArate haiN| ye sabhI kArya anucita haiM aura mAnavatA ke nAma para kalaMka haiM ataH pratyeka buddhimAna aura vivekavAna vyakti ko inase bacanA caahiye| use cAhiye ki vaha kisI bhI anya ko takalIpha na de tathA kisI bhI prakAra se satAe nhiiN| aisA karane para hI vaha saccA nAgarika, saccA dezapremI aura saccA dharmAtmA bana sakatA hai| aba kavitA kI aMtima paMktiyA~ suniye zUravIro, aba bacI haiM agara kucha bhI jiMdagI, Age badakhvAhoM ke tuma AMsU bahAnA chor3a do ! bacI huI jiMdagI se kavi kA abhiprAya utsAha evaM jiMdAdilI se hai / usakA For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaM balavantam bAdhate zItam 167 kahanA hai ki agara tumameM thor3I bhI samajha, buddhimAnI, viveka, aura Atma-vizvAsa Adi haiM to gaye hue samaya ke liye pazcAttApa mata karo aura nirAzA kA bhI sarvathA tyAga karake punaH jIvana ko utthAna kI ora le jAne kA prayatna kro| jisa prakAra sampUrNa rassI kue meM calI jAe para cAra aMgula hAtha meM rahe to pUrI rassI Upara khIMca lI jAtI hai, isI prakAra kitanI bhI jiMdagI kyoM na bIta gaI ho, jo bhI varSa, mahIne, dina, ghaMTe yA kSaNa bhI bAkI haiM unase bhI lAbha uThAne kA prayatna kro| jIvana bhara pApa karane vAlA vyakti bhI agara apane antima samaya meM kiye hue pApoM kA prAyazcita karake zuddha samAdhibhAva dhAraNa kara letA hai to vaha bahuta kucha sAtha lekara isa loka se prayANa karatA hai / ra para badhuoM, isakA yaha artha bhI Apa mata lagA lenA ki isa dRSTi se to hama apanA jIvana cAhe jese, arthAt bhoga-vilAsa yA kukRtya karake bhI bitAleM to koI bAta nahIM hai kyoMki antima kSaNoM para to sArA dAromadAra hai hI aura tabhI paraloka sudhAra leNge| agara Apane aisA soca liyA to isase bar3hakara mUrkhatA aura koI nahIM hogI / jIvana kA anta kaisA honA hai, prathama to yaha bhI koI nahIM jAnatA aura aMta-samaya meM pariNAma acche ho hI jAeMge isako bhI gAraMTI nahIM hai / .: isaliye Apa kyoMki zrAvaka haiM aura zrAvaka ke nAte ApakI sImAeM vistRta hai ataH Apako adhika kArya karanA hai tathA jIvana meM adhika sAvadhAnI bhI baratanI hai| mani to jisa bAta kA tyAga karate haiM use pUrNa rUpa se chor3a dete haiN| kintu Apako to sAMsArika kArya karate hue bhI vratoM ko nibhAnA hai aura dUsare zabdoM meM sasAra meM rahakara bhI saMsAra se pare rahanA hai| ApakA jIvana bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai| samaya-samaya para Apake liye bhI kasauTiyA~ taiyAra rahatI haiM aura una para Apako kharA utaranA hai| pUjyapAda zrI amIRSi jI mahArAja ne pharamAyA hai mAnuSa janama zubha pAya ke bhulAya mata, __ ausara gamAya citta phera pchitaavego| sAdhujana saMgata aneka bhAMti dhara tApa, chorike kupaMtha eka jJAna paMtha Avego / jIvadayA satya girA adatta na lIje kabhI, dhAri ke ziyala moha mamata miTAvego / ThAvego sukriyA e to mana meM virAgadhAra, kahe amorikha tabe mokSapada pAvego / For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kavi ne apane padya meM pratyeka manuSya-janma prApta karane vAle jIva ko cetAvanI dI hai ki-"bhole prANI ! isa durlabha jIvana ko prApta karake tU apane Apako mata bhUla, arthAt apanI AtmA ke kalyANa kA sadA dhyAna rakha / agara tUne yaha amUlya avasara kho diyA to phira janma-janma meM tujhe pachatAnA pdd'egaa| . ve kahate haiM- "tU satsaMgati meM raha tathA jitanA bhI ho sake tyAga-tapasyA ko apanA / isake alAvA sabase bar3I bAta to yaha hai ki tU samyajJAna kI prApti karane kA prayatna kara jisase sahI mArga ko khoja sake / Atmonnati kA sahI mArga haihRdaya meM karuNA kI bhAvanA rakhate hue anya prANiyoM para dayA karanA, jihvA se sadA satya-bhASaNa karanA, koI bhI adatta vastu grahaNa nahIM karanA tathA zIla-dharma kI ArAdhanA karate hue saMsAra ke pratyeka padArtha ko 'para' samajhakara unase moha evaM mamatA ko haTA lenaa| Age kahA gayA hai -he jIva ! agara tU isa prakAra virakti-bhAva dhAraNa karake zubha kriyAeM karegA to nizcaya hI mokSa-pada kI prApti kara legaa| to baMdhuo, Apa samajha gae hoMge ki Atmonnati kA mArga kyA hai aura usa para kisa prakAra dRr3hatA se calA jA sakatA hai ? vaise merA Aja kA viSaya zIta-pariSaha cala rahA thA aura usake viSaya meM pUrva meM batA diyA gayA hai| kintu prasaMgavaza Apako bhI apane kartavyoM kA pAlana karane kI preraNA dI hai agara ise Apa amala meM lAyeMge to isa loka aura paraloka meM bhI sukha kI prApti kareMge / For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 | vahI dina dhanya hogA...! dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! kala maiMne bAIsa pariSahoM meM se tIsare zIta pariSaha ke bAre meM batAyA thA / Aja bhI isI viSaya para kucha aura varNana calegA / zrI uttarAdhyayana sUtra ke dUsare adhyayana kI sAtavIM gAthA meM kahA gayA haina me nivAraNa asthi chavittANaM na vijjaI / ahaM tu aggiM sevAmi ii bhikkhu na cintae // arthAt - mere pAsa zIta se nivAraNa karane vAlA sthAna nahIM hai aura zarIra ko usase bacAne lAyaka vastrAdi bhI nahIM hai, ataH maiM agni kA sevana karU; isa prakAra kA cintana muni kadApi na kare / isa gAthA ke dvArA sAdhu ko agni tApane kA niSedha kiyA gayA hai / bhale hI usake pAsa sardI se bacAva ke liye kAphI aura ucita vastra na hoM, ThIka sthAna bhI use na milA ho, phira bhI vaha agni ke samIpa baiThe nahIM aura agni tApane kI icchA na kare / kyoMki saMyama grahaNa karane para muni saMsAra ke samasta jIvoM kI rakSA karane kA vrata letA hai / kintu agni sacitta yAnI sajIva hotI hai / sajIva hI kyA vaha to agnikAya ke jIvoM kA samUha mAtra hI hotI hai / ata: agara sAdhu agni ke tApa se zIta nivAraNa karatA hai to agnikAya ke asaMkhya jIvoM kI hiMsA kA bhAgI banatA hai / Apa jAnate hI haiM ki jaba eka bAr3a TUTa jAtI hai to phira eka ke bAda eka sabhI dhIre-dhIre samApta hokara hI rahatI haiM / ata: agara sAdhu agni ke samIpa baiTha 196 For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga jAegA to dhIre-dhIre usake nimitta se hI agni kA prajvalana honA prArambha ho jaaegaa| isake alAvA jaba pariSaha sahana karane kI zakti sAdhu meM na rahegI to usakI Atma-zakti sAdhanA ke liye bhI kisa prakAra utkRSTa bana skegii| zarIra ko sukha pahu~cAnA aura mukti ke liye saMyama kI dRr3ha sAdhanA karanA yaha donoM kArya eka sAtha nahIM ho sakate / jo vyakti zarIra ko sukha pahuMcAne kA prayatna meM rahatA hai, vaha AtmA ko sukhI karane kA prayAsa nahIM kara sktaa| . kyoMki donoM paraspara virodhI mArga haiM zarIra ke sukha kI kAmanA karane vAlA mArga pravRtti mArga hai aura AtmA ko sukha pahuMcAne kA prayAsa karane vAlA nirvRtti mArga hotA hai| ina donoM para eka sAtha kabhI nahIM calA jA sktaa| jisakI pravRtti bhogoM kI ora hogI vaha nivRtti mArga yA tyAga-mArga ko kaise apanAegA ? yogazAstra meM kahA bhI hai.... "svayaM tyaktA hyate zamamukhamanantaM vidadhati / " __ yAnI-sAMsArika bhogoM ko apanI icchApUrvaka parityAga kara dene se ananta sukha rUpa mokSa kI prApti hotI hai / isa prakAra zarIra ko sukha pahu~cAnA bhI bhogecchA hI kahalAtI hai aura agara sAdhu inakI icchA rakhatA hai to vaha tyAga ko dRr3hatA se nahIM apanA sakatA aura usakI saMyama-sAdhanA bAdhita hotI hai / aura isIliye agara vaha zIta-pariSaha ko sahana na karake agni tApanA prArambha karegA to use garama vastra rakhane kI bhI cAha paidA ho jAegI aura usake sAtha hI zIta-nivAraNa ke upayukta sthAna kI apekSA bhI kregaa| pariNAma yaha hogA ki usakA mana inhIM bAtoM meM ulajhA rahegA aura samaya para svAdhyAya, ciMtana-manana Adi meM vaha lIna nahIM ho sakegA / phira bhava-sAgara pAra karane kI icchA to usake liye AkAza-kusuma hI banakara raha jaaegii| gujarAtI bhASA ke eka kavi kA kathana hai A bhava-sAgara teha tare che, karavAna je kAma kare cha / .. maMgalakAraka jenA mana cha, doSa karavAthI jeha Dare che / / . yaha saMsAra-rUpI samudra vahI pAra kara sakatA hai jo karane yogya kArya hI karatA hai| aura karaNIya vahI hai jo bhagavAna ne batAyA hai| aisA sAdhaka jisakA antaHkaraNa maMgalakArI hai, aura jo saMsAra ke kisI bhI jIva kA amaMgala nahIM socatA vaha pApoM se sadA bhayabhIta rahatA hai, ataH kisI kAma meM jIva kI hiMsA nahIM karatA / aisA For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahI dina dhanya hogA...! 20.1 vyApArI jIva hI apanI gAr3I meM zakkara bhara kara jAtA hai aura zakkara bharakara hI le jAtA hai| __eka dina maiMne zrI sthAnAMga sUtra ke AdhAra para Apako batAyA thA ki vyApArI jIva cAra prakAra ke hote haiM / eka prakAra ke vaha jIva jo puNyarUpI zakkara bharakara yahA~ lAte haiM aura punaH yahA~ bhI zubha-karanI karake zakkara hI bhara le jAte haiN| dUsare ve jIva jo puNya-rUpI zakkara lAte to haiM para use yahA~ samApta kara DAlate haiM yAnI agale loka meM jAne ke liye vaha punaH saMcaya nahIM krte| dUsare zabdoM meM yahA~ para ve kucha bhI sukRta yA sAdhanA nahIM karate / tIsare jIva ve hote haiM, jo pUrvakRta to kucha sAtha meM nahIM lAte, kintu idhara saMyama kI aTUTa sAdhanA karake apanI gAr3I puNya rUpI zakkara se ThasAThasa bharakara le jAte haiN| aura cauthI prakAra ke abhAge jIva vahI hote haiM jo khAlI Ate haiM aura khAlI hI jAte haiN| na ve zubha-karmoM kA kucha phala sAtha meM lAte haiM aura nahIM yahA~ zubha-karma karake kucha sAtha hI le jAte haiN| 1 prasaMgavaza maiMne ina cAra prakAra ke vyApArI jIvoM ke viSaya meM punaH saMkSiptaH rUpa se batAyA hai kyoMki aba maiM vyApArI jIvoM kI pA~ca prakAra kI bhAvanAeM eka kavi ke bhajana ke AdhAra para batAne jA rahA huuN| kavi ne batAyA hai ki pratyeka vyApArI jIva kI cAhe vaha saMta ho yA gRhastha, pAca prakAra kI bhAvanAeM hotI haiM / kintu jo tyAgI aura saMnyAsI hotA hai vaha sAMsArika vyApAra kI kalA ko apanAkara bhI dharma kA vyApAra karatA hai jaba sukRta dravya kamAUMgA, maiM vahI dhanya dina maanuuNgaa| .: Aja sasAra ke sabhI vyakti adhika se adhika dhana kamAne kI cintA meM rahate haiM / usakI tRSNA kA kabhI anta nahIM aataa| unake liye peTa bharane kI samasyA bar3A vikaTa rUpa dhAraNa kiye rahatI hai| jabaki eka vaiSNava saMta harirAmadAsa jI mahArAja to yaha kaha gaye haiM tU kahA cita karai nara terihi, to karatA soI cita kregii| jo mukha jAni diyo tujhi mAnava, so sabahana ko peTa bhrego|| kUkara ekahi TUka ke kAraNa, nitya gharoghara bAra phirego| dAsa kahe harirAma binA hari, koI na tero kAma srego|| For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga -peTa bharane ke liye hI bAvale ke samAna phirane vAle prANI ke lie saMta kahate haiM- "are mAnava ! tU apanI hI cintA dina-rAta kyA karatA hai ? terI ciMtA tujhe banAne vAle ko bhI to hogii| - jisa vidhAtA ne manuSya ko muha diyA hai to kyA usa muha meM DAlane ke lie vaha anna ke kaNa nahIM degA ? vaha to eka terA hI kyA, sabhI jIvoM kA peTa bhregaa| kuttA buddhihInatA aura vivekahInatA ke kAraNa eka-eka Tukar3e ke lie gharaghara ghUmatA hai kintu tujhe to Izvara ne viziSTa zakti, jJAna, viveka aura mastiSka diyA hai phira tU kevala peTa bharane kI samasyA ko lie hI kyoM yatra-tatra phiratA rahakara apane anya samasta guNoM ko vyartha kara rahA hai ? kyA isa janma meM kevala udara-pUrti karate rahane se hI terA manuSya-jIvana prApta karane kA uddezya pUrA ho jAegA ? nahIM, mAnava-janma kevala peTa bharane ke lie nahIM, varana sadA ke lie peTa aura usakI bhUkha miTAne ke lie milA hai aura yaha tabhI saMbhava hogA, jabaki tU hari kA smaraNa karegA / isa prakAra cAhe tU lAkha sira aura bAtoM ke lie paTaka, kintu bhagavAna ke binA terA koI bhI kArya siddha nahIM hogaa| usake smaraNa karane se hI kAma saregA yAnI sadA ke lie bhUkha miTAkara muktAvasthA ko prApta kara skegaa| sIdhI-sAdhI bhASA meM saMta ne kitanA sundara upadeza diyA hai| agara vyakti ise samajha le aura apane paraloka ko sudhArane kA nizcaya kara le to usakA yaha zarIra prApta karanA sArthaka ho jaaegaa| yahAM yaha bAta dhyAna meM rakhane kI hai ki yadyapi adhikatara saMsArI jIva mithyAtva ke udaya aura jJAna-hInatA ke kAraNa saMtoM ke upadezoM ko bhI isa kAna se nikAla dete haiN| kintu sabhI aise jIva nahIM hote| aneka bhavya prANI aise bhI hote haiM jo mAnava bhava kI durlabhatA ko samajhate haiM, usake uddezya ko jAnate hai aura isalie isa saMsAra meM rahate hue bhI saMsAra se udAsIna rahakara zubha-bhAvanAeM bhAte haiM / ve hI uttama bhAvanAeM' maiM Apake sAmane rakhane jA rahA hUM aura ve isa prakAra haiM vyAvahArika dravya kamAne ko, dUkAna khola maiM detA huuN| tyoM dharma dukAna ko khola gA maiM vahI dhanya dina mAnUMgA / / mumukSa prANI kI pahalI bhAvanA haiM--sukRta karanI krnaa| isa viSaya meM eka lAina meM pahale kaha cukA hU~ jisameM kavi kahatA hai-jaba maiM sukRta dravya kamAU~gA tabhI apane Apako aura usa dina ko dhanya samajhUgA / bhautika dravya kamAne meM to Aja sArI duniyA lagI huI hai| para usase kyA lAbha honA hai ? yaha zarIra For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahI dina dhanya hogA..! 203 chUTate hI saba yahIM par3A raha jaaegaa| lAbha to usa dravya se hI hogA jo mere sAtha puNya ke rUpa meM clegaa| aba hai dUsarI bhAvanA jise bhAte hue kavi kaha rahA haiisa zarIra ko sukha-suvidhA pahuMcAne vAle jar3a dravya ko kamAne ke lie to maiM dukAna khola kara baiThatA hU~ aura apanA amUlya samaya naSTa karatA hI hU~, para aisI sAMsArika . dukAna ke samAna hI jaba maiM dharma-rUpI dukAna bhI kholalUgA, apane jIvana ke usI dina ko dhanya smjhgaa| usa dukAna meM Ane vAle vyakti ko bhI maiM kucha jIvana ko sudhArane ke sUtra batA sakUgA aura svayaM bhI jJAna hAsila kruuNgaa| 'upAsaka dazA sUtra' meM Ananda zrAvaka ke viSaya meM varNana AtA hai ki ve apane zrAvakoM se kahate the-"bhAI ! duniyAdArI kI bAteM karanI ho, mere bar3e putra ke sAtha karo, para mere pAsa Ae ho to he AyuSman ! isa nirgrantha pravacana kA pATha karo, ise samajho kyoMki isake anusAra calane para hI AtmA kA kalyANa ho sakatA hai| isa prakAra Ananda zrAvaka muni nahIM the| saMsArI vyakti hI the para ve apanI bhautika dukAnadArI ko chor3akara dharma kI dukAnadArI karate the| jisake dvArA Ane vAle ko bhI Atmonnati kA upAya batAte the tathA svayaM bhI apane Atma-kalyANa ke prayatna meM lage rahate the| bhajana meM Age sAdhaka kI bhAvanA darzAI gaI haidravya mAla kA nizidina meM, kraya vikraya to maiM karatA hai| tyoM ratnatraya lagA-dUgA vahI dhanya dina maanuuNgaa| ___ vyApArI jIva kA kathana hai-"maiM apanI isa sAMsArika dukAna meM bhautika dravyoM kA kraya-vikraya to sadA hI karatA hU~, kintu mere palle usase kyA par3atA hai ? kucha bhI nahIM, mujhe to kucha lAbha tabhI hogA jabaki maiM samyak darzana, samyaka jJAna evaM samyak cAritra rUpI ina tIna durlabha ratnoM kA kraya aura vikraya kruuNgaa| mere pAsa jo kucha hai, use auroM ko dUMgA tathA badale meM auroM se bhI isI prakAra AtmakalyANakArI sUtra hAsila kruuNgaa| bandhuo, jJAna prApta karane meM kisI ko bhI vilamba nahIM karanA cAhiye yaha to Apa anubhava karate hI haiM, kintu Apako yaha bhI samajhanA cAhie ki jJAna cAhe choTe se choTe vyakti ke pAsa bhI kyoM na ho, use lene meM kabhI lajjA kA anubhava nahIM honA caahie| guru kA sammAna kahA jAtA hai ki rAjA zreNika ke rAjya meM AmoM kA eka bagIcA thaa| For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " 204 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga usake Ama atyanta madhura aura susvAdu hote the / usI rAjya meM eka bhaMgI bhI rahA karatA thA / kisI samaya usakI bhaMgina garbhavatI huI aura usakI Ama khAne kI tIvra icchA huI taba bhaMginane apane pati se apane dohada ko pUrNa karane kI jida ThAna lI / Ama lAkara patnI ko khilAnA koI bar3A kaThina kArya nahIM thA / kintu una dinoM Ama kA mausama nahIM thA aura Ama bAjAra meM kahIM mila nahIM sakate the / kevala rAjA zreNika kI vaha amarAI ho aisI thI, jisameM sadA Ama phalatA thA aura bArahoM mahIne prApta ho sakatA thA / bhaMgina ko isa bAta kA patA thA ataH usane rAjA kI amarAI se Ama lAne kA Agraha kiyA / bhaMgI becArA garIba aura nimna zreNI kA vyakti thA ataH patnI ko DA~TatA huA bolA - "tU bhI kaisI bAta karatI hai ? vaha bAga rAjA kA hai mere bApa kA nahIM / jisa bagIce meM pakSI para bhI nahIM mAra sakate vahA~ jAkara maiM Ama lA sakatA hUM kyA ? tU to to merI gardana ur3avAne kI bAta kaha rahI hai / " yaha sunakara bhaMgina ne kahA - "yaha ThIka hai ki hai / kintu tuma to aisI vidyA jAnate ho ki bagIce ke dvArA Apa tor3a kara apane hAtha meM le sakate ho| AegI ?" amarAI meM kar3A paharA rahatA bAhara se hI apane tIra ke vaha vidyA Akhira kaba kAma bAta bhaMgI kI samajha meM A gaI aura usane apanI vidyA kA prayoga karanA taya kara liyA / vaha AmoM ke bagIce kI ora gayA, apanI usa vidyA athavA kalA ke dvArA Ama tor3a kara le AyA / rAjA ke bagIce kA Ama sAdhAraNa nahIM thA / apUrva mAdhurya se paripUrNa thA / jaba bhagina ne use khAyA to phira eka dina khAne se hI vaha tRpta nahIM ho sakI aura pratidina Ama lAne ke lie pati ko bhejane lagI / triyA-hala se hArakara bhaMgI ne bhI socA ki apanI vidyA ke dvArA jaba maiM sahaja hI Ama lA sakatA hU~ to ghara meM nitya kalaha kyoM hone duuN| aura aisA vicAra kara vaha nitya hI Ama lAne lagA / idhara AmoM kI corI kA patA bagIce ke rakhavAle ko laga gayA / kyoMki rAjA ke bhaya se bolA use kar3I sajA deMge / diyA / kintu phira bhI adbhuta kisma ke ve durlabha Ama gine-cune the / pahale to vaha nahIM ki mahArAja ThIka rakhavAlI na kara pAne ke aparAdha meM usane dina-rAta bar3I satarkatA se paharA denA prArambha kara use cora kA patA nahIM calA aura Ama kama hote cale gae / For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahI dina dhanya hogA! 205 anta meM usane daravAra meM guhAra kI aura mahArAja ne aise cora kA patA lagAne ke liye bagIce meM cAroM ora paharedAroM kA jAla bichA diyaa| bar3I kaThinAI se Akhira cora pakar3a liyA gayA aura use rAjA ke sammukha upasthita kiyaa| ___mahArAjA zreNika ko apane bagIce ke durlabha AmoM ko curAne vAle para atyanta krodha thA ataH unhoMne use mRtyu daNDa kI AjJA de dii| becArA bhaMgI bar3A ghabarAyA kintu Akhira vaha bhI eka bar3I vidyA kA dhanI thA ataH usane kucha kSaNa vicAra kara kahA- hujUra ! maiMne sacamuca hI bar3A bhArI aparAdha kiyA hai ataH maiM isI daNDa ke kAbila huuN| para merA Apase eka namra nivedana hai|" zreNika ne izAre se use bolane kA Adeza diyaa| isa para bhaMgI bolA"mahArAja ! maiM mara jAUMgA isakA mujhe dukha nahIM hai para duHkha isa bAta kA hai ki merI apUrva vidyA mere sAtha hI calI jaaegii| ataH agara Apa use grahaNa kara leM to maiM saMtoSa se mara skuuNgaa|' bhaMgI kI bAta sunakara rAjA zreNika vicAra karane lage- "bAta to isakI sahI hai / Akhira mujhe bhI kyoM na yaha bAta suujhii| yaha to bar3A uttama hogA ki isa bhaMgI kI vidyA meM grahaNa kara luu| jo ki sahaja hI sIkhane ko mila rahI hai|" - "tumhArI bAta saca hai / mujhe abhI hI yaha sundara vidyA sikhA do|" bhaMgI taiyAra ho gayA aura usane mahArAja ko vidyA sikhAnA prArambha kara diyaa| kintu bar3e Azcarya kI bAta yaha huI ki bhaMgI ke samajhAne para bhI unakI samajha meM kucha nahIM aayaa| yaha dekhakara rAjA bar3e jhuMjhalAye aura bole"tuma mujhe ThIka taraha se sikhA nahIM rahe ho|" bhaMgI hAtha jor3akara bolA-'annadAtA ! maiM to Apako sahI batA rahA hU~ para jAne kyoM ApakI samajha meM nahIM A rahA hai| usa darabAra meM rAjA zreNika ke maMtrI abhayakumAra bhI upasthita the| rAjA aura bhaMgI kA praznottara sunakara unake kAna khar3e ho gaye aura kucha pale vicArakara ve rAjA se bole--' hujUra ! aparAdha kSamA ho, para Apake sIkhane meM bhUla ho rahI hai|" ___ "kaisI bhUla ?" rAjA ne cauMkakara abhayakumAra se puuchaa| For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga "mahArAja ! Apa vidyA vAle haiM aura yaha bhaMgI sikhAne vaalaa| koI bhI jJAna taba taka hAsila nahIM ho sakatA jaba taka ki sikhAne vAle guru se sIkhane vAlA ziSya U~ce Asana para baitthe|" rAjA zreNika kI samajha meM yaha bAta A gaI aura ve siMhAsana se utara pdd'e| unhoMne bhaMgo se kahA ki vaha siMhAsana para baiThe aura taba apanI vidyA sikhaaye| becArA bhagI phira musIbata meM par3a gayA aura tharathara kA~pate hue socane lagA-"bagIce ke Ama curAne para to mRtyudaMDa milA huA hai| siMhAsana para baiThane kA aura kyA pariNAma hogA ? kahIM sAre khAnadAna ko hI ghAnI meM na pela diyA jAya ?" para vaha rAjAjJA kA ullaMghana bhI kaise karatA, ataH sikur3a-simaTa kara siMhAsana para baiThA aura jaldI-jaldI apanI vidyA ke gura batAne lgaa| isa bAra rAjA ko zIghra hI saba samajha meM Ane lagA aura vaha alpa-kAla meM hI vidyA sIkha gayA / para usake pazcAt jaba rAjA ke sainika use kaidakhAne kI ora le jAne lage to rAjA ne kahA "aba yaha mere gurU haiM aura maiM apane gurU ko kisa prakAra maravA sakatA hU~? inheM sasammAna mukta karake ghara pahuMcA aao|" . to baMdhuo, maiM Apako yaha batA rahA thA ki jJAna-prApti ke samaya kisI bhI prakAra ke bar3appana kA bhAva jJAnAbhilASI ke hRdaya meM nahIM AnA cAhiye / agara aisA bhAva mana meM A gayA to vaha samyakajJAna ko prApta nahIM kara sktaa| yaha udAharaNa maiMne kavi ke isa kathana ko lekara diyA hai ki vaha ratnatraya kA . kraya aura vikraya karanA cAhatA hai / aisI sthiti meM agara vaha apanI dharma kI dukAna kA ahaMkAra karegA to na to vaha ThIka taraha se jJAna kA vikraya hI kara pAegA aura ahaM ke kAraNa kraya to karegA hI kase ? ahaMkAra ko tyAgane para aura bhaMgI ko guru mAnakara apane siMhAsana para AsIna karake rAjA zreNika usakI vidyA kA kraya kara sake the| kavi kI bhAvanA yahI hai ki samyakadarzana, jJAna evaM cAritra rUpI ina ratnoM ko, agara mere pAsa kama haiM to dUsaroM se lUgA aura dUsaroM ke pAsa mujha se bhI kama hoMge to unheM duuNgaa| yaha lene aura dene kI bhAvanA jIva kI tIsarI bhAvanA hai| Age vaha kahatA hai vyApAra meM satya saralatA ho, yaha merI apanI Adata ho / dhArmika vyApArI hoUMgA, maiM vahI dhanya dina maanuuNgaa| For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahI dina dhanya hogA...! 207 ___hama dekhate haiM ki jisa vyApArI kI dukAna para vastuoM kA eka hI mUlya hotA hai, arthAt vaha garIba yA amIra ko dekhakara kImata meM ghaTA-bar3hI nahIM karatA, usakI dukAna pratiSThita mAnI jAtI hai aura usakI sAkha bar3ha jAtI hai| isI prakAra dharma-rUpI dukAna kholane vAlA vyakti bhI apane antaHkaraNa meM yahI kAmanA rakhatA hai ki mujha meM sadbuddhi rahe tathA saralatA evaM satya mere jIvana meM bane raheM / sAMsArika vyApArI agara kisI ke sAtha beImAnI karatA hai tathA jhUTha bolakara use ThagatA hai to puna: usakI dukAna para koI jAnA nahIM cAhatA / isI prakAra agara vyakti dharma kA DhoMga racakara auroM para jhUThA prabhAva jamAnA cAhatA hai tathA galata bAteM batAkara use dharma se gumarAha karane kA prayatna karatA hai to samajha Ate hI vaha vyakti usa pAkhaMDI ke pAsa phaTakanA bhI nahIM caahtaa| vyApAra meM jisa prakAra anIti aura Ter3hApana nahIM calatA, usI prakAra dharma-zikSA aura usake lena-dena meM bhI jhUTha aura mAyA kA sthAna nahIM hotaa| aba Age kyA kahA jAtA hai yaha suniye jamA kharca karane ke samaya meM, hisAva pratidina karatA haiM / puNya-pApa hisAba TaTolUgA, maiM vahI dhanya dina maanuuNgaa| bhautika vastuoM kA vyApAra karane vAle vyakti apanI bahiyoM meM eka-eka pAI kA jamA-kharca likhate haiM tathA pratidina usa hisAba ko milAte haiM ki kitanA kharca haA aura kitanI AmadanI Aja huI ? agara AmadanI se jyAdA kharca ho jAtA hai to vaha usake liye kheda karatA huA agale dina se kharca ko kama, ghaTAne kA nizcaya karatA hai| kintu kyA dharmArAdhana karane vAlA aura mukti kI icchA rakhane vAlA vyakti aisA karatA hai ? nahIM, aisI bAtoM kA lekhA-jokhA hara vyakti nahIM rakhatA aura pApapuNya kA hisAba karanA Avazyaka nahIM samajhatA / para jo saccA sAdhaka hotA hai aura apane sampUrNa antaHkaraNa se saMsAra kA sadA ke liye tyAga karane kI kAmanA rakhatA hai vaha apanI dharma-rUpI dukAna kA hisAba bhI barAbara rakhatA hai| vaha pratidina sAyaMkAla meM apane pApa aura puNya kA lekhA-jokhA karatA hai ki usake dvArA kitanA pApa Aja huaa| apane zubha-karmoM ke liye vaha ghamaMDa nahIM karatA vaha to yaha vicAra karatA hai ki Aja maiMne kitanA krodha, kitanA kapaTa aura kitanA IrSyA dvaSa auroM ke sAtha kiyA / apane ina doSoM ke liye vaha pazcAttApa karatA hai tathA bhaviSya meM unheM kama karane kA vicAra pakkA karatA hai| sAtha hI yaha bhI socatA hai ki merA vahI dina dhanya hogA, jabaki ina dUSita vicAroM ko merA mana pUrNarUpa se tyAga degaa| For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga yaha vyApArI ko cauthI bhAvanA batAI gaI hai aura aba pA~cavI bhAvanA para hama Ate haiM - vyAvahArika vastu dalAlI hai, isameM satya kA paripAlana ho| zubha dharma-dalAlI karUMgA jaba, maiM vahI dhanya dina mAnUMgA / / Aja ke yuga meM dalAloM kI kamI nahIM hai| hara vastu kI dalAlI kI jAtI hai / jamIna, makAna, Una, anAja Adi jo bhI kucha manuSya becanA cAhatA hai use dalAla loga kharIdane vAloM se bAta-cIta karake kucha lAbha svayaM uThAte hue becane aura kharIdane vAloM meM sambandha jor3a dete haiM / yahI tarIkA dharma ke vyApAra meM bhI kAma AtA hai / saMta-munirAja eka prakAra se dalAla hI haiM jo bhagavAna ke vacanoM ko Apa taka pahuMcAte haiM aura ApakA sambandha dharma se tathA Izvara se jor3ane kA prayatna karate haiN| jina-prarUpita vrata, pacakkhAna, tyAga, niyama Adi kA mahatva Apa logoM ko saMta hI samajhAte haiM aura una AtmakalyANakArI tattvoM kA anumodana kara dalAlI kA lAbha nisvArtha bhAva se prApta karate haiN| dalAlI kA vicAra karate hue kavi kaha rahA hai ki vyAvahArika vastuoM kI dalAlI meM agara satyatA hotI hai to loga dalAla kA vizvAsa karate haiN| isI prakAra maiM bhI apanI dharma dalAlI meM satya ko pratiSThita kara sakUgA tathA loga merA vizvAsa kareMge, usI dina ko maiM apane jIvana kA mahatvapUrNa divasa smjhgaa| dharma dalAlI kA mahatva kama nahIM hai, yaha bhI mahAn lAbha kA kAraNa banatA hai| mahArAja zreNika aura zrIkRSNa ke liye batAyA gayA hai ki unhoMne kabhI eka namokArasI bhI nahIM kI aura koI bar3A tyAga bhI nahIM kiyaa| kintu dharma-dalAlI unhoMne hArdika bhAvanA se khUba kI tathA mumukSu prANiyoM ko tana, mana aura dhana se sahayoga diyaa| kevala isI ke pariNAma svarUpa unhoMne tIrthaMkara-pada kI prApti kara lii| isIliye kavi sacce hRdaya se, aura satyatApUrvaka dharma-dalAlI karane kI pAMcavIM bhAvanA bhAtA hai| anta meM vaha kahatA hai sadguru ratnaRSI vacanoM ko dhAraNa kara vartana meM laavo| Anandamaya ziva sukha pAUMgA, maiM vahI dhanya dina mAnegA // - sadguruoM meM bhI jo ratna-rUpa mahAn guru haiM unake vacanoM ko hRdaya meM dhAraNa karake AcaraNa ko sarvathA doSa-mukta karake zAzvata sukha se paripUrNa mokSa-pada kI prApti karUMgA, vahI dina apane liye dhanya maanuuNgaa| For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahI dina dhanya hogA..! 206 dikhAvA nahIM calegA? baMdhuo, Apa yaha kabhI na bhUleM ki bhale hI mahAn se mahAn aura vidvAn saMtoM ke pravacana Apa suneM aura jIvana bhara bhI unheM niyamapUrvaka pratidina sunate raheM / para agara una upadezoM ko Apane apane AcaraNa aura vyavahAra meM nahIM utarA to unakA koI lAbha Apako hAsila na ho sakegA / cikane ghar3e para se jisa prakAra pAnI baha jAtA hai, usI prakAra sunA huA DheroM upadeza Apake eka kAna se Akara dUsare kAna se nikala jaaegaa| Apa loga yaha socate haiM ki hama pratidina vyAkhyAna meM Ate haiM, ataH loga to ApakI tArIpha karate haiM, mahArAja bhI sarAhanA karate hoMge / yaha vicAra kara Apa saMtuSTa ho jAte haiM tathA apane Apako dhanya samajha kara ghara lauTa jAte haiN| kintu bhAiyo ! hamane bhI kaccI goliyAM nahIM khelI haiM ki kAMca ko ratna samajha leM aura dikhAve ko satya mAnakara usakI sarAhanA karane laga jAyeM / hama to Apako bAra-bAra aura spaSTa rUpa se bhI yahI kahate A rahe haiM ki bhale hI Apa kama suno para use grahaNa karo aura AcaraNa meM utAro / anyathA kevala sunane kI paripATI kA pAlana kara lene se Apako raMcamAtra bhI lAbha nahIM ho sakegA aura Apa jIvana-bhara jahA~ se tahAM rahakara anta meM pazcAttApa kreNge| isa viSaya ko phArasI bhASA meM bar3e sundara DhaMga se kahA gayA hai "do kasa murdana, vo hasarata gurdana, ye ke AM ki Ayokta vo amala na karada dogarAM ki kizta na khurda / " arthAt-do prakAra ke AdamI jaba marate haiM to hRdaya meM hasarateM lekara aura pazcAttApa karate hue marate haiN| eka prakAra ke vyakti ve hote haiM jo par3ha to khUba lete haiM kintu use AcaraNa meM nahIM lA pAte, aura dUsarI prakAra ke ve, jo jamIna meM bIja to bote haiM para phasala kA phAyadA nahIM uThA paate| mere kahane kA bhI abhiprAya yahI hai ki Apako Atmonnati ke liye sabhI sAdhana prApta hue haiM / uttama dharma, jAti, kula aura saMta-samAgama milA hai nitya Apa muniyoM ke dvArA jina-vacanoM ko sunate bhI haiM, kintu itanA saba hone para bhI agara Apa apane jIvana ko doSa-mukta nahIM kara pAte, ise apanI sAmarthya ke anusAra kucha na kucha tyAga-niyamoM meM nahIM bAMdha pAte to phira ina saba uttama saMyogoM kI prApti se kyA phAyadA huA ? kucha bhI nahIM / mujhe to aisA pratIta hotA hai ki Apako ina saba For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.10 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga 1 sAdhanoM se lAbha uThAne kI vizeSa AkAMkSA hI nahIM hai tathA janma-maraNa ke ina bhayAnaka kaSToM se mukta hone ke liye chaTapaTAhaTa yA tIvra akulAhaTa nahIM hai / jisa 'vyakti kI AtmA meM saMsAra mukta hone ko balavatI kAmanA hotI hai, use kitanI 'adhIratA, vyagratA aura apane doSoM ke liye duHkha hotA hai yaha eka sundara pada se Apa 'jAna sakeMge / pada ke racayitA kI bhAvanAoM meM kitanI akulAhaTa hai aura kisa prakAra usake mAnasa meM maMthana hotA hai yaha usI ke zabdoM meM suniye ki vaha kyA kahatA hai ? vaha kahatA hai aba maiM kauna upAya karU / jihi vidhi mana ko saMzaya cUke, nama pAya kucha bhalo na kInhoM, mana vaca krama hari guna nahi gAe, guru mati suni kachu jJAna na upajyo, kahu nAnaka prabhu virada 1 pichAna, bhavanidhi pAra paru / tAteM adhika Da DarU // jaya soca dharU / yaha jiya pazu jima soca bharU / taba se patita tarU / aba maiM kauna upAya karU ? baMdhuo ! yaha padya sunakara Apa samajhe hoMge ki saMsAra ke dukhoM se mukti prApta karane kI cAha rakhane vAle meM kitanI vyagratA hotI hai ? TTC vaha ghabarAyA huA kahatA hai -- "aba maiM kyA karU ? kauna sA upAya khoj jisase mana ke sampUrNa saMzaya miTa jAye aura mere mana meM aisI dRr3hatA A jAya ki maiM saMsAra-sAgara ko pAra karane meM samartha ho sakU / " NEVE vaha kaha rahA hai--'yaha uttama aura sAmarthya pUrNa mAnava-janma pAkara bhI maiMne kisI kA bhalA nahIM kiyA aura nahI hI zubha karmoM kA upArjana hI kiyA hai / isIliye mana, vacana aura karma ina tInoM meM se kisI ke upAsanA aura bhakti nahIM kI aura na hI sacce dila ataH yahI soca mujhe khAye jA rahA hai ki aba merA maiM bahuta Dara rahA hU~ / socatA hU~ * dvArA bhI maiMne bhagavAna kI pUjA, sei unako samarUpa hI kiyA hai, kyA hogA ?" ! 63 3 bhakta Age bhI vicAra rahA hai- "maiMne guruoM ke dvArA khUba dharmopadeza sunAH / saMta-mahAtmAoM kI saMgati bhI kI / kintu mere antara meM to samyak jJAna kI eka kiraNa bhI prakAzita nahIM ho pAI / nirA pazu hI maiM rahA huuN| aisI hAlata meM he "prabho ! aba merA kalyANa kaise hogA aba to ApakI hI kRpA ho to maiM Apako For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KA vahI dina dhanya hogA...! pahacAna 'sekU aura atyantaH pApI' va "adhama hone para bhI "bhava-sAgara ko pAra kara 'skuu|" vastutaH aisI bhAvanAe~ hone para hI prANI karmoM se mukta ho sakatA hai / Izvara ko pAne ke lie athavA isa saMsAra se mukta hone ke lie jaba taka sAdhaka aisI asahya 'vyAkulatA mahasUsa nahIM karatA taba taka vaha Atma-zuddhi nahIM kara sakatA aura usake 'na hone para saMsAra-mukta kaise huA jA sakatA hai|' kahate haiM ki eka bhakta ko kisI mahAtmA ke pAsa rahate hue kaI varSa ho gaye para use lagA ki itane dina ke pazcAt bhI mujhe bhagavAna ke darzana ko nahIM hue ? mana meM yaha vicAra Ate hI vaha mahAtmAjI kyoM taMga karane lagA ki itane varSoM taka ApakI saMgati meM rahane para bhI mujhe Apane bhagavAna ke darzana abhI taka nahIM karavAye, aisA kyoM ? mahAtmA jI ne eka do bAra to use samajhAyA ki AtmA jaba taka zuddha na ho jAya, bhagavAna ke darzana durlabha haiN| para jaba ziSya nahIM mAnA aura unheM roja parezAna karane lagA to eka dina jaba ve aura unakA vaha ziSya gaMgA meM snAna kara rahe the to unhoMne bhakta ko apane hAthoM se pAnI meM jora se dbaayaa| ziSya pAnI meM DUbA huA thA aura gurujI use dabAye hue the ataH vaha burI taraha chaTapaTA rahA thaa| kintu kucha miniToM meM hI guru ne apane hAtha usa para se haTA liye aura use pAnI meM se nikala jAne diyaa| pAnI se bAhara Akara ziSya bahuta dukhI hokara bolA- "bhagavana ! Apane aisA kyoM kiyA ? mere prANa usa samaya pAnI meM se nikalane ke liye kitane chaTapaTA rahe the?" gurujI haMsa par3e aura bole-"vatsa ! maiM to tumhAre roja ke prazna kA uttara de rahA thA / tuma pratidina mujhe pUchA karate the ki mujhe Izvara ke darzana kaba hoMge ?' "hA~, to mere prazna kA uttara kaise diyA Apane ?" "maiMne tumheM yaha batAyA thA ki tuma pAnI meM se nikalane ke lie jisa prakAra chaTapaTA rahe the, usI prakAra isa saMsAra-rUpI kIcar3a meM se nikalane ke liye bhI chaTapaTAoge, tabhI tumheM Izvara ke darzana hoNge|" gurujI kI bAta ziSya kI samajha meM A gaI aura vaha zarmindA hotA huA cupa ho gyaa| For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga . to bandhuo, Aja kI bAtoM kA sArAMza Apa samajha gae hoMge ki mukti ke abhilASI ko kevala cAhane mAtra se hI mukti nahIM mila jAtI / isake liye use bar3e pApar3a belane par3ate haiN| upasarga aura pariSaha sahane par3ate haiM tathA bar3I dRr3hatA pUrvaka saMvara ke mArga para calanA hotA hai / pariSahoM ko sahanA kevala saMtoM ke lie hI nahIM hai, apitu zrAvakoM ke lie bhI yathAzakya Avazyaka hai| pratyeka vyakti jaba dharma ke mahattva ko samajha legA tathA abhI batAI huI pAMcoM bhAvanAoM ko mUrta rUpa meM lAne kA prayatna sabhI pariSahoM ko sahana karate hue bhI karegA tabhI vaha isa loka aura paraloka meM sukhI banegA aura vahI dina usakA dhanya mAnA jaaegaa| For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 | uSNatA ko zItalatA se jIto ! dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! saMvara ke bhedoM meM se hama bAIsa pariSahoM kA varNana kara rahe haiM, jinameM se kSa udhA - pariSaha, pipAsA - pariSaha evaM zIta- pariSaha ke viSaya meM batAyA jA cukA hai / Aja cauthe pariSaha ke viSaya meM kahA jaaegaa| cauthA uSNa- pariSaha hai / isake viSaya meM kahA gayA hai usiNaM pariyAveNa ghisu vA pariyAveNa parivAheNa sajjie / sAyaM no parivevae / 1 -- zrI uttarAdhyayana sUtra, 2-8 / gAthA kA artha hai-- garamI ke paritApa se sabhI prakAra ke dAha se pIr3ita huA athavA grISma Rtu Adi ke kaSTa se kheda ko prApta karatA huA sAdhu sAtA ke lie ArtadhyAna na kare / zIta ke samAna hI uSNa Rtu bhI apanA prabhAva DAlatI hai tathA kar3I sardI meM jisa prakAra zarIra ko kaSTa mahasUsa hotA hai, usI prakAra garamI meM bhI deha ko kaSTa kA anubhava hotA hai / Apa loga to grISma se bacAva ke lie aneka upAya kAma meM lete haiM ataH dhUpa meM Apa prathama to ghara se aura Upara se savArI meM baiThakara samaya paMkhe tathA kUlara cAlU rakhate kamarA hI 'eyara kaMDIzanDa karA isakA pUrA kaSTa kabhI anubhava nahIM kara paate| kar3I bAhara nikalate nahIM, aura nikalate haiM to jUte, chAte idhara se udhara jAte haiM / ghara para rahate haiM to hara haiM aura usa para bhI garmI mahasUsa hotI hai to pUrA 213 For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga lete haiN| sAtha meM dina bhara ThaNDAI, zarabata, barpha kA jala Adi peya padArtha grahaNa karate haiM tAki garamI kA kama se kama kaSTa mahasUsa ho| kintu sAdhu zarIra ko sukha pahu~cAne vAle ina saba sAdhanoM kA tyAga karate haiM / ve bhikSAcarI evaM jala Adi lAne ke lie samaya para nikalate haiM aura eka gAMva se dUsare gAMva ke lie bhI vicaraNa karate haiN| kintu na ve paira meM kucha pahanate haiM aura na hI mastaka ko dhUpa se bacAne ke lie chAte hI lagAte haiN| isI prakAra vAyukAya ke jIvoM kI hiMsA se bacane ke liye paMkhe nahIM calAte aura na kisI bhI prakAra se ___ bhagavAna kA Adeza hI yaha hai ki sAdhu bhayaMkara se bhayaMkara garmI kA anubhava hone para bhI ghabarAye nahIM aura yaha vicAra hI na kare ki isa tApa se mujhe kaba zAMti milegii| vaha anya pariSahoM ke samAna hI uSNa-pariSaha ko bhI pUrNa zAMti tathA samabhAva se sahana kare / kaSTa pahuMcAne vAlI kaisI bhI sthiti kyoM na Ae, vaha usase mukAbalA karane ke lie taiyAra rheN| saMta tukArAma jI kahate haiM 51st "AliyA yogAsI asAve sAdara, devAvarI -bhAra. ttaakniyaa|" koI bhI saMkaTa yA kaSTa, agara hama para AtA hai. to use hama zAMti aura saMtoSa pUrvaka sahane kA prayatna kreN| kyoMki vaha to Ane vAlA hI hai| vipatti to manuSya ke pAsa binA bulAye AtI hai aura apanI kasauTI para kasakara batA detI hai ki kauna kharA hai aura kauna khoTA ? lokamAnya tilaka ne eka sthAna para likhA hai "kaSTa aura vipatti manuSya ko zikSA dene vAle zreSTha guNa haiM, jo manuSya sAhasa ke sAtha unheM sahana karate haiM ve apane jIvana meM vijayI hote haiM / eka pAzcAtya dArzanika 'kvArlsa ne bhI likhA hai"He has that no cross will have on crown." jisane vipatti nahIM jhelI use: rAjamukuTa nahIM miltaa| rAjamakaTa se abhiprAya uttama lakSya kI prApti honA hI hai / aMgara hama itihAsa uThAkara dekheM to spaSTa ho jAtA hai ki saMsAra meM jitane bhI mahApuruSa aura mahAna AtmAe~ avatarita huI haiM ve seba bhayAnaka kaSToM ko sahakara hI apanA Atma kalyANa kara sakI haiM aura sadA ke lie amara banI haiN| jaESI | TTETTIST: For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ugatA ko zItalatA se jIto! 215 tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ke kAmoM meM kIloke gayA pArzvanAtha svAmI ko kamaTha ke jIva dvArA nAnA upasarga sahana karane pdd'e| IsAmasIha ko sUlI para car3hAyA gayA aura Aja ke yuga meM bhI gA~dhIjI ko golI khAnI pdd'ii| kyA aise kaSToM aura upasargoM ko sAmane dekhakara unhoMne ArtadhyAma kiyA thA? kyA unhoMne hAya-hAya, karake unheM jhailA thA ? nahIM, agara aisA hotA to hama unakA smaraNa Aja isa prakAra nahIM krte| hama dekhate haiM ki isa saMsAra meM lAkhoM vyakti bhayaMkara sardI; garmI sahana karata haiM bhUkha-pyAsa se tar3apa-tar3apakara mara bhI jAte haiM / kintu unheM kauna yAda karatA hai ? koI nahIM, kyoMki ve una kaSToM ko abhAvoM ke kAraNa sahana karate haiM tathA dina-rAta, bhagavAna ko kosate hue ghora ArtadhyAna karate haiN| unake jIvana meM zAMti yA saMtoSa, kA kabhI AvirbhAva nahIM hotaa| pariNAma yaha hotA hai ki usa abhAva ko tyAga nahIM kahA jAtA aura usakA koI lAbha nahIM hotA kyoMki vipatti kI bhAvanAeM zuddha aura zAMti pUrNa nahIM rhtiiN| kintu isake viparIta jo vyakti saMsAra ke sukhoM se udAsIna rahatA hai tathA zarIra ko kevala saMyama-sAdhanA ke liye calAne lAyaka khurAka detA hai. usase adhika usakI paravAha nahIM krtaa| vahI bhavya puruSa tyAga ke phala ko hAsila karatA hai, sAMchu bhI zArIrika sukhoM kA tyAga karake kevala use calAne ke lAyaka anna detA hai, bAkI usako anubhava hone vAle kisI bhI pariSaha ko kaSTa nahIM mAnatA tathA pUrNa zAMti evaM saMtoSa-pUrvaka saMyama-sAdhanA karate hue jIvana-yApana karatA hai| zrI uttarAdhyayana sUtra meM hI Age kahA gayA hai...... unhAhitatto mehAvI, siNANa no vi patthae / gAyaM no parisiMcejjA, na vIejjA ya appayaM / , adhyayana 2, gA. 6 arthAt-buddhimAna sAdhu uSNatA ke paritApa se tapta hone para bhI snAna kI icchA na kare, aura zarIra ko jala ke choTe se bhI na deve tathA apane Apako paMkhoM bhI na kre| isa prakAra batAyA gayA hai ki jo buddhimAna sAdhu hotA hai vaha bhagavAna kI AjJA kA purNatayA pAlana karatA hai tathA garmI ke bhISaNa tApa se pIr3ita hone para bhI usa pIr3A ko pIr3A nahIM mAnatA / vaha asahya uSNatA mahasUsa hone para bhI zItala jala se snAna karane kI AkAMkSA nahIM krtaa| tathA jala se bhigokara paMkhe Adi se havA karane kA svapna meM bhI vicAra nahIM karatA / For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga Apako jJAta hogA ki snAna do prakAra kA mAnA gayA | eka deza-snAna aura dUsarA sarva snAna / kevala hAtha, paira, muMha Adi dhonA bhI snAna kahalAtA hai para use dezasnAna kahate haiM / aura sampUrNa zarIra ko jala se dhonA sarva snAna kahalAtA hai / sAdhu ke lie zobhA-nimitta yaha donoM prakAra ke snAna varjita haiM / sAtha hI zarIra para jala ke chIMTe denA athavA pakhe se havA karanA bhI niSiddha hai / use jina - : vacanoM ke dvArA yahI Adeza hai ki vaha grISma ke samasta pariSahoM ko pUrNa zAMtipUrvaka sahana kare / isase kaSToM kA anubhava bhI kama hotA hai tathA karmoM kI nirjarA hotI hai / 216 sArAMza kahane kA yahI hai ki sAdhu bhagavAna kI AjJA ke anusAra pariSahoM ko zAMti pUrvaka sahana karate hue saMyama sAdhanA kare tathA apane kartavyoM kA dRr3hatA se pAlana karegA to usakI buddhi kA aura jJAna kA vikAsa hogA / jJAna ke abhAva meM vaha apanI saMgati meM Ane vAle jijJAsu vyaktiyoM kI zaMkAoM kA samAdhAna nahIM kara pAegA tathA unheM santuSTa karake dharma ke mArga kI ora nahIM bar3hA sakegA / janasAdhAraNa ko bhagavAna ke sujhAe hue mArga kA digdarzana karAnA saMta kA hI kAma hai / saMta hI vyakti ko Izvara se jor3ane vAlI bIca kI kar3I yA mAdhyama haiM / ataH unheM gUr3ha jJAna hAsila karanA Avazyaka hI nahIM varana anivArya hai / saMtoM ke samIpa Ane vAle vyakti sabhI eka sarIkhe nahIM hote / kucha to sacamuca hI jijJAsu hote haiM aura kucha jaise sAdhu kI parIkSA karane ke lie hI jo mana meM Ae vahI prazna pUcha DAlate haiM / koI Akara sIdhA hI prazna karatA hai - "mahArAja ! brahma kA svarUpa kyA hai ?" aba agara sAdhu jJAnI nahIM hai to isakA kyA uttara degA ? batA sakegA / kintu jJAnI hogA to vaha praznakartA kA samAdhAna sakeMgA | prasaMga AyA hai ata: saMta tukArAma jI ke kucha zabdoM ko Apake sAmane rakhatA huuN| unhoMne kahA hai : vaha kucha nahIM sahana hI kara "re AdhI sAdhI sahAte brahma kaseM maga pAhI / jiMkI sukhAsana, bhASaNa thor3e, annahi parinita dheI / re AdhI " kAma krodhAvArI, tArI kulAte " kahate haiM ki brahma kI jAnakArI isa prakAra sahaja hI nahIM ho sakatI / usake liye pahale kAma, krodha, mada, matsara, dambha tathA moha Adi ko naSTa karo taba phira brahma athavA AtmA-paramAtmA ke svarUpa ko jAnane kA prayatna karanA / For Personal & Private Use Only ''''' Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uSNatA ko zItalatA se jIto ! 217 kavi kahatA hai-he bhAI ! pahale sukhalipsA arthAt sukha kI lAlasA kA tyAga kro| jaba taka apane zarIra ko sukha pahuMcAne ke yatna meM rahoge tathA kSudhA, pipAsA, zIta evaM uSNatA Adi ke pariSahoM ko sahana karane meM kAyaratA rakhoge taba taka tumhAre jIvana meM dRr3hatA kaise AegI aura Atma-zakti kA vikAsa kisa prakAra ho sakegA ? ataH sukha kI AkAMkSA tyAgo, alpa bhASaNa karo tathA parimita anna kA sevana kro| bhUkha se adhika khAne tathA tamoguNa kI vRddhi karane vAle padArthoM kA sevana karane se bhoga-lipsA bar3hatI hai| kAmavijaya kaise? hamAre zAstrakAroM ne brahmacarya kA pAlana karane ke liye nau bAr3eM lagAI haiN| unameM se eka yaha bhI hai ki maryAdA se bAhara rattImAtra bhI AhAra na kiyA jAya / kisAna apanI phasala kI rakSA ke liye eka bAr3a lagatA hai tAki jAnavara evaM cora Adi andara praveza karake kSati na kreN| kintu brahmacarya kI rakSA ke liye eka nahIM, varan nI bAr3eM lagAI gaI haiN| isase sAbita hotA hai ki brahmacarya kA pAlana karanA kitanA mahatvapUrNa hai evaM sadAcAra rUpI ratna kI rakSA kisa prakAra karanI cAhiye / bhartRhari ne apane eka zloka meM likhA hai yadAsIdajJAnaM smaratimirasaMskArajanitaM, tadA dRSTaM nArImayamidamazeSaM jagadapi / idAnImasmAkaM paTutaravivekAJjana juSAM, samIbhUtA dRSTistribhuvanaM brahmeti manute / arthAta-jaba taka hama meM kAmadeva se paidA huA ajJAna-andhakAra vidyamAna thA, taba taka hameM sArA jagata strI-rUpa hI dikhAI detA thaa| kintu aba hamane vivekarUpI aMjana AMja liyA hai, isase hamArI dRSTi samAna ho gaI hai aura hameM tInoM bhuvana brahma-rUpa dikhAI dete haiN| ___ Azaya yahI hai ki jaba taka vyakti kAma ke naze meM cUra rahatA hai, taba taka use acche aura bure kA jJAna nahIM hotaa| bhogavilAsa ke atirikta use anya koI sukha nahIM jAna pdd'taa| kintu jaba usakI antarAtmA meM viveka jAga jAtA hai taba use bhoga-vilAsa bhayakAraka lagane lagate haiM tathA usake mAnasa meM aisA samabhAva A jAtA hai ki use pratyeka prANI meM brahma hI najara AtA hai| vaha socatA hai- AtmA na strI hai aura na puruSa / vaha sabameM samAna hai kevala cole kA hI bheda hai| vastutaH sacce sAdhu aura phakIra sampUrNa saMsAra meM jitane bhI prANI haiM, una For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacamA pAyAbhAka sabameM paramAtmA ko dekhate haiM / isa viSaya ko spaSTa karane vAlA ekA choTA sA udAharaNa haiviSNumaya jagata eka vaiSNava saMta sadA jJAnonmatta rahate the tathA unakI dRSTi antarmukhI banI rahatI thii| ve kabhI kisI se vizeSa bAta-cIta nahIM karate the aura na hI kisI se usako apekSA hI karate the| jaba dhuna meM A jAte to, gA~va meM se bhikSA le. Ate aura nahIM to kaI dina yoMhI gujAra dete the| ___ eka dina ve gA~va meM gae aura vahA~ se bhikSA meM unheM roTI milii| apane sthAna para Akara jaba ve roTI khAne lage to eka kuttA bhI unake sAtha hI khAne lgaa| yaha dekhakara kaI vyakti vahA~ Akara ikaTThe ho gaye aura mahAtmAjI ko kutte ke sAtha roTI khAte dekhakara ha~sane lage / koI-koI to unheM pAgala kahane se bhI nahIM cUke / jaba mahAtmA kA dhyAna unakI ora gayA to unhoMne logoM se kahA- tuma, loga ha~se kisaliye rahe ho ? dekho| viSNu paristhito viSNu viSNuH khAdati viSNave / kathaM hasasi re viSNo' 'sarva viSNumaya jagat // arthAt-viSNu ke pAsa viSNu' hai / viSNu viSNu ko khilAtA hai / are viSNu tU kyoM ha~satA hai ? sArA jagata hI to viSNumaya hai| to baMdhuo, maiM Apako saMta tukArAma ke zabdoM meM yaha batA rahA thA ki brahma kA svarUpa jAnane kI icchA rakhane vAle ko pahale kAma-bhogoM kI icchA ko jItanA cAhiye / viveka ke dvArA jaba yaha jIta lI jAtI hai to vyakti ko jAta ke sampUrNa prANiyoM meM paramAtmA kA aMza najara lAte lagatA hai| Apa zrAvaka haiM, aura gahastha hai ataH zAyada kahe baiThe ki "brahmacarya kA pAlana to sAdhu hI kara sakate haiM . para aisI bAta nahIM hai / zrAvaka ke liye bhI to aNavatoM kA vidhAna hai aura usameM eka hai 'svadArAsaMtoSa' isakA pAlana karate hue Apa apanI patnI ke alAvA saMsAra kI samasta nAriyoM ko mAtA aura bahana ke samAna samajhe to bhI kAphI hai| itanA karane para bhI Apa ekadeza saMyama kA pAlana karA sakeMge aura ApakI AtmA ujjvala bnegii| AtmA kA zatru krodha saMta tukArAma jI ne kAma ke pazcAt krodha ko tyAgane kA Adeza bhI diyA hai| kyoMki kAma ke samAna hI krodha bhI AtmA kA zatru hai| For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uSNatA kozIta kamAne jIto! 15 AcArya cANakya ne eka sthAna paskahA hai| nAsti kAmasammAdhista mohasamo. ripuH / nAsti krodhasamovahninAsti / / jAtAtparaM sukham // 2 yAnIlAma ke samAtu koI vyAdhi nahIM hai| mohA ke samAna koI zatra, nahIM hai| krodha ke samAna koI agni nahIM hai aura jJAna se bar3hakara koI sukha nahIM hai| zloka meM krodha ko vinAzakArI Aga batAyA gayA hai| isa bhAga meM AtmA ke samasta sadguNa jalakara bhasma ho jAte haiN| krodha ke Aveza meM manuSya apane Apako bhUla jAnA hai aura vaha nahIM jAna pAnA ki usako mukha se kaise zabda nikala rahe haiM / krodha rUpI yaha Aga kaTuvacanoM ke dvArA auroM ko to kAyala karatI hai, svayaM krodhI vyakti ke hRdaya ko bhI dagdha kiye binA nahIM rhtii| manovaijJAnika parIkSaNoM ke AdhAra para vaijJAnika kahane haiM ki krodha se mamuSyakA svabhAva cir3acir3A ho jAtA hai aura usake pariNAmasvarUpa usake zarIra meM rUkSatA A jAtI hai / krodha karate samaya muMha sUkhatA hai tathA kaNTha meM rahane vAlI granthiyA~ jo ki lAra paidA karatI haiM aura prANaprada rasa banAtI haiM, ve apanA kAma banda kara detI haiM / phala yaha hotA hai ki lAra ke dvArA bhojana meM mila jAne vAle. pAcaka rasa kA. abhAva ho jAtA hai aura usake abhAva se bhojana barAbara nahIM pacatA tathA peTa kharAba ho jAtA hai| kabhI-kabhI to carma-roga bhI peTa kI kharAbI yA kabja ke kAraNa paidA ho jAte haiN| isa prakAra kodhI vyakti aneka taraha ke rogoM ko svayaM AmaMtraNa detA hai| sArAMza yahI hai ki krodhI vyakti apanI jalAI huI Aga se svayaM bhI dhIre-dhIre' bhasma hone lagatA hai / usakA zarIra kRza hotA huA mRtyu ke sannikaTa jaldI pahuMcatA hai| isa prakAra krodha zArIrika haSTi se to hAnikara hai hI, vaha AdhyAtmika dRSTi se bhI hAnikAra haiN| hamAre zAstra krodha ko samasta pApoM kA mUla mAnate haiM / isalie pratyeka AtmArthI ko pApoM se bacane ke lie krodha kA tyAga karanA Avazyaka haivAlo vyakti krodha nahIM karanA vaha devatA kI koTi meM A jAtA hai| use agara hama ajAtazatru: kaheM taba bhI koI bar3I bAta nahIM hai| kAraNa yahI hai ki krodha na kara, vAle kA koI bhI chAtra nahIM hotA / usake sAre zatra' mitra bana jAte haiN| E akrodhI vyakti ko sabase bar3A lAbha to yaha hotA hai ki usakI AtmA sarala, snehapUrNa evaM para-upakArI bana jAtI hai| eka krodhI vyakti jahA~ dUsare ke hRdaya ko tor3a DAlatA hai, vahA~ krodha na karane vAlA vyakti auroM ke saMkaTa, vipatti yA anya dukhoM se TUTe hue diloM ko sAntvanA kA marahama rakhakara jor3a detA hai| usake aise kArya hI Atma-zuddhi meM sahAyaka banate haiN| For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai 'kohavijaeNaM khaMti jnnyii|' krodha ko jIta lene se kSamAbhAva jAgRta hotA hai| jo bhavya prANI krodha ko jItakara kSamAbhAva apanA letA hai vaha apanA bhalA to karatA hI hai, sAtha hI apane samparka meM Ane vAle ko bhI sanmArga para calA sakatA hai| eka udAharaNa haikamalama yA churI? - eka vakIla sAhaba ghara se ravAnA hokara kacaharI jA rahe the| unakI bagala meM kAgajAtoM kA bastA dabA huA thaa| saMyogavaza unake baste meM se unakA paina nikalakara bAhara gira gyaa| eka rAhagIra ne use uThAyA aura kucha kSaNa vicAra kara vakIla sAhaba ke sAtha-sAtha calate hue bolA-"vakIla sAhaba ! Apake baste meM se yaha ApakI churI nikalakara gira gaI hai|" rAhagIra kI bAta sunate hI vakIla sAhaba krodha se AgababUlA ho uThe aura karkaza svara se kaha uThe "abe, andhA hai kyA ? yaha paina hai yA churI? paina ko churI batA rahA hai ?" vakIla kI kaTUkti sunakara bhI vaha vyakti nArAja nahIM huA, ulaTe namratApUrvaka bolA- "sAhaba, hai to yaha paina hI, para isI ke dvArA na jAne kitane vyaktiyoM ke gale kaTe hoNge| isalie kyA churI nahIM kahA jA sakatA ?" usa vyakti kI bAta sunakara vakIla sAhaba bar3e zarmindA hue aura unhoMne mana hI mana nirNaya kiyA ki kabhI jhUThA mukadamA lekara niraparAdha vyaktiyoM kA galA nahIM kaattuugaa| yaha udAharaNa batAtA hai ki paina uThAne vAle rAhagIra ne paina ko charI batAne para vakIla ke dvArA burA-bhalA kahA jAne aura gAliyAM khAne kI bhI saMbhAvanA kI thii| kintu ina sabako samabhAva yA kSamAbhAva pUrvaka sahana karane ke liye vaha pahale hI taiyAra ho gayA thaa| yahI kAraNa thA ki vakIla ko apane jIvana kA nikRSTa pahalU samajhA sakane meM samartha banA aura unheM naitika jIvana bitAne ke liye bar3e sundara DhaMga se sujhAva diyaa| to baMdhuo ! saMta tukArAma jI kA yahI kathana hai ki kAma aura krodhAdi vikAroM ko apane viveka aura jJAnapUrvaka jIta lene para hI vyakti apanI AtmA ke For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uSNatA to zItalatA se jIto ! 221 svarUpa ko samajha sakatA hai tathA use karma - baMdhanoM se chuTakArA dilAne ke liye apanI AtmA kI ananta zaktiyoM ko kAma meM le sakatA hai / hamArA viSaya pariSahoM para cala rahA hai aura usameM se grISma pariSaha ko Aja liyA hai / isa pariSaha ko sahana karane ke liye bhI bar3I dRr3hatA tathA samAdhi-bhAva kI AvazyakatA hai / agara mana meM samabhAva va zAMti rahegI tabhI sAdhaka bhayaMkara garmI ke kaSToM ko binA Arta-dhyAna kiye sahana kara sakegA / yaha pariSaha tabhI sahana kiyA jA sakatA hai jabaki zarIra ko sukha pahu~cAne kI AkAMkSA kA tyAga kara diyA jAya / jaba taka zarIra kI ora se sAdhaka kA athavA sAdhu kA mana pare nahIM rahegA, taba taka usase hone vAle kaSToM ko vaha bhUla nahIM sakegA / isaliye Avazyaka hai ki sAdhu va zrAvaka sabhI mana ko dRr3ha rakhate hue uSNa pariSaha ko sahana kareM tathA apanI sAdhanA meM ise bAdhaka na banane deN| yahI saMvara kA mArga hai aura nirjarA kA hetu banatA hai / jo bhavya puruSa aisA kareMge ve apanI AtmA kI ananta zaktiyoM ko jagAkara zAzvata sukha ko prApta karane meM samartha bana sakeMge tathA paraloka meM sukhI baneMge / For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kSaNa-vidhvaMsinI kAyA ! ayA rmipremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! THAN . kala maiMne bAIsa pariSahoM meM, se cauthe 'uSNa-pariSaha' ke viSaya meM batAyA thaa| gAja pA~caveM para AnA hai| pAMcaveM pariSaha kA nAma hai, 'dezamazaka-pariSaha' / isa viSaya meM 'zrI uttarAdhyayana sUtra' meM kahA gayA hai puTTho ya daMsamasaehi, samareva mahAmuNI / nAgoM saMgAmasIse vA, sUro abhihaNe paraM // -adhyayana 2, gAthA 10 arthAt--dezamazaka Adi jaMtuoM ke sparza hone para bhI mahAmuni samabhAva se rahe aura jisa prakAra hAthI saMgrAma meM Age hokara zatru oM ko jItatA hai usI prakAra sAdhu bhI pariSahoM kA mukAbalA karake una para vijaya prApta kare / yaha to sabhI jAnate haiM ki grISmaRtu ke pazcAt varSARtu AtI hai aura usakA Agamana hone para DAMsa, macchara Adi anekAneka jIvoM kI utpatti ho jAtI hai| ye jIva bhI manuSyoM ko bahuta parezAna karate haiN| kahIM-kahIM to macchara itanI adhika tAdAda meM hote haiM ki gharoM meM uThanA, baiThanA, sonA sabhI bar3A kaThina ho jAtA hai / madhyapradeza ke durga jile meM itane bar3e-bar3e aura asaMkhya macchara hote haiM ki manuSya dina ko bhI caina nahIM le pAtA aura rAtri ko to maccharadAnI lagAye binA so hI nahIM sktaa| kintu aisI sthiti meM bhI sAdhu anidrA aura daMza kI takalIpha ko sahana karatA huA pUrNa zAMti aura sthiratA se apanI sAdhanA ko Age bar3hAtA calA jAtA hai| 222 For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSiNa-vidhvaMsinI kAyA !....; 223 ....... bhagavAna kA bhI sAdhu ke lie yahI Aveza hai ki sadA Atma-ciMtana evaM tatvacitanA meM lIna rahane vAlA mahAmuni DAMsa, macchara Adi ke daMza se vicalita na ho tathA apanI saMyama-sAdhanA meM dattacitta banA rahe / jisa prakAra hAthI samara-bhUmi meM tIra-talavAra Adi kisI bhI zastra ke AghAta kI paravAha na karatA humA Age bar3hatA jAtA hai tathA zatru para vijaya prApta karake hI chor3atA hai, isI prakAra sAdhu bhI sAdhanA ke kSetra meM DAMsa-macchara Adi jIvoM ke upadrava aura deza kI paravAha na karate hue Age bar3hatA jAe aura karma-rUpI janma-janma ke zatruoM ko parAsta kre| mAravAr3I bhASA meM banAe gae bhajana kI eka paMkti isa prakAra hai"kAyara ne car3he dhUjaNI, sUrA kare re saMgrAma, nA Thahare jAve giiddd'aa|" kahate haiM ki yuddha ke avasara para kAyara vyakti kA kalejA kA~pane lagatA hai aura usakA sampUrNa zarIra thara-thara dhUjane laga jAtA hai| usakI himmata nahIM par3atI ki vaha zatra kA mukAbalA kre| / / . . i. tiri kintu isake viparIta jo zUravIra hotA hai vaha kaphana kaMdhe para lie jAtA hai tathA hRdaya meM kiMcita mAtra bhI bhaye na' rakhatA huA apanI sampUrNa zakti se bairI kA mukAbalA karatA hai| isakA phala yahI hotA hai ki vaha nizcaya hI apane duzmana kI parAsta kara vijayI banatA hai| para yaha hotA tabhI hai jaba ki zarIra kA mamatva ni rakhA jAya tathA jIvana rahegA yA nahIM isakI cintA sarvathA chor3a dI jAya / aisA zUravIra hI kara sakate haiM / AcArya cANakya ne kahA bhI hai vRNaM brahmavikAM svargaH tRNa zUrasya jIvitam / ... jisAkSAtyA tuma nArI niHspRhasya tRNa jagat // ....... arthAt - brahmajJAnI ke lie svarga tRNa ke samAna hai| zUravIra ke lie jIvana tRNa hai, jitendriya ko strI tRNa hai aura nispRhI ke lie jagata tRNavat hai| isa zloka meM bhI batAyA gayA hai ki zUravIra ke lie jIvana taNa ke samAna nagaNya hotA haiM / hama itihAsa meM par3hate haiM ki lAkhoM zUravIroM ne apane deza ke lie apane jIvana kI Ahuti de dii| vartamAna samaya meM bhI jaba deza parataMtra thA saradAra bhagatasiMha jaise anekoM dezabhaktoM ne ha~sate-ha~sate apane jIvana kA balidAna dekara bhArata ko svataMtra kiyaa| isI prakAra dharma kA itihAsa bhI kahatA hai ki dharma para anekAneka vyakti haMsate hue nyauchAvara hue haiM / dharma ke mArga para bar3hanA aura usameM Ane vAle upasargoM aura pariSahoM se jUjhanA sacce sAdhaka ke lakSaNa haiN| jo mumukSa ina kasauTiyoM para For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kharA utara jAtA hai, vahI apanI AtmA kA kalyANa karatA hai| kamajora dilavAle tathA pariSahoM se ghabarA jAne vAle vyakti kabhI bhI apane mArga para nahIM bar3ha pAte aura apane uddezya meM saphala nahIM hote| bhajana kI paMkti meM kahA gayA hai- nA Thahare jAve giiddd'aa|' yAnI gIdar3a ke samAna Darapoka vyakti na to karma-kSetra meM Tika pAtA hai aura na hI dharma kSetra meM / vaha tanika sI kaThinAI sAmane Ate hI yahAM se palAyana kara jAtA hai / __ vaiSNava sAhitya meM eka laghukathA AtI hai ki kAzyapa nAmaka eka mahAna tapasvI the| eka bAra ve eka jagaha se dUsarI jagaha jA rahe the ki mArga meM kisI dhanI vyakti kI savArI AtI huI dikhAI dii| use dekhakara kAzyapa RSi mArga meM eka ora ho gaye kintu phira bhI unheM Takkara lagI aura ve gira pdd'e| savArI calI gii| isa ghaTanA se unheM bar3A krodha AyA aura unhoMne socA-"isa jagata meM 'dhana hI sabase bar3I cIja hai aura isIliye dhanavAna vyakti apane Apako sabase UMcA samajhate haiM / mere pAsa dhana nahIM thA ataH mujhe sar3aka para girA diyA aura kisI ne yaha bhI nahIM pUchA ki kahIM coTa lagI hai|" aisA vicAra karate hue kAzyapa ne ThAna liyA ki aba maiM bhI dhana ikaTThA karUMgA / tapasyA karane se koI lAbha nahIM hai, lAbha dhanavAna banane meM hai| mahAtapasvI kAzyapa ke aise vicAroM ko indra ne jAna liyA aura use bar3A duHkha huA ki ve mArga meM girA diye jAne ke apamAna aura zArIrika kaSTa se ghabarA kara apanI tapasyA se vicalita ho uThe haiN| unheM punaH mArga para lAne ke vicAra se indra ne gIdar3a kA rUpa banAyA aura jahA~ kAzyapa RSi baiThe the, vahIM unake pairoM ke pAsa Akara baiTha gayA aura bolA "RSivara ! Aja Apa kisa cintana meM lIna haiM ?" "maiM dhana kamAne kA upAya soca rahA hU~ ki kisa prakAra pracura dhanArjana karU tAki saMsAra ke ina sabhI dhanI vyaktiyoM se UMcA kahalA sk|" gIdar3a rUpa dhArI indra yaha bAta sunakara ha~sa par3e aura bole-'tapasvIrAja ! Apako yaha kyA ho gayA hai ? kyA koI buddhimAna puruSa hIre ko chor3akara kAMca ko grahaNa karatA hai ? isa saMsAra meM dhana to sadA hI duHkha kA kAraNa banatA hai ataH isako grahaNa karane kI icchA mahA-mUrkhatA hai| ise to tyAga karanA hI vivekI puruSa kA lakSaNa hai| kyoMki For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNa-vidhvaMsinIH kAyA ? 225 Aye du:khaM vyaye duHkhaM, dhigAH kssttsNcyaaH|" yAnI-dhana kamAne ke samaya meM bhI aneka prakAra ke kaSTa uThAne par3ate haiM aura dhana ke kharca hone para bhI aneka prakAra ke duHkha anubhava karane par3ate haiN| isase yaha sAbita hotA hai ki duHkha aura pIr3AoM ke Azraya-sthala rUpa isa dhana ko ananta bAra dhikkAra hai| Age gIdar3a ne kahA- "isake alAvA kAzyapa RSirAja ! yaha mAnava janma Apako caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakane ke bAda na jAne kina puNyoM ke bala para milA hai aura agara Apane ise dhana ke lobha meM Akara nirarthaka kara diyA to phira na jAne kauna sI tiryaMca yoni meM hI Apako jAnA pdd'e| mujhe hI dekhiye, mere hAtha nahIM haiM ata. maiM hAthoM ke lie tarasatA hU~, koI mujha para vAra kare to maiM usakA badalA nahIM le sakatA / kitanA dukhI hU~ maiM ? kyA Apa bhI isa mAnava deha ko chor3akara aisA koI dukhadAyI zarIra pAnA pasaMda kareMge ?" gIdar3a kI ye bAteM sunakara kAzyapa RSi kI A~kheM khula gaI aura ve atyanta lajjita hue / usI kSaNa unhoMne dhana ikaTThA karane kA vicAra tyAga diyA aura apane hIna vicAroM ke liye pazcAttApa karate hue punaH apanI sAdhanA evaM tapasyA meM lIna hone kA nizcaya kara liyaa| kintu ve samajha gae ki yaha gIdar3a sAdhAraNa gIdar3a nahIM hai apitu indra hai / yaha anubhava karate hI unhoMne gIdar3a se kahA- "indradeva ! maiM Apako pahacAna gayA hU~ ataH apanA chadma-veza tyAga dIjiye !' usI kSaNa gIdar3a kA rUpa tyAgakara indra apane asalI rUpa meM A gaye aura kAzyapa ne unase kahA- "maiM ApakA kRtajJa hU~ ki Apane ThIka vakta para mujhe patana kI ora jAne se bacAyA hai| vAstava meM hI maiM jarA se pariSaha se ghabarAkara apane isa durlabha jIvana ko naSTa kiye de rahA thaa|" kAzyapa tapasvI kI bAta sunakara indra muskarA diye aura apanA prayatna saphala jAnakara apane sthAna ko cala diye / vastutaH manuSya janma amUlya hai aura bAra-bAra nahIM miltaa| kavi vAjindajI ne mAnava ko udbodhana dete hue kahA hai bAra bAra nara deha kaho kita pAiye ? ___ goviMda ke guNagAna kaho kaba gAiye ? mata cUke avasAna abai tana mAM dhare, pANI pahale pAla agyAnI bA~dha re ! For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 Ananda pravacana | pAMcavAM.bhAga ___artha sarala hI hai ki- "yaha nara deha punaH punaH milanI kaThina hai aura agara abhI vRthA calI gaI to phira Izvarabhakti kisa janma meM ho sakegI ? isalie he jIva ! yaha avasara mata kho tathA phira caurAsI kA cakkara na cala jAye, isaliye pahale hI use rokane kA prabandha kara le| jo buddhimAn vyakti hotA hai, vaha pAnI kA pravAha Ane se pahale hI bA~dha banA letA hai, usI prakAra tU bhI agale loka meM kaSToM ko bhogane kA samaya Ae isase pahale hI karmoM kI nirjarA karake AtmA ko halakI banA le / aura taba nirbhaya hokara yahA~ se prayANa kara / " __ baMdhuo, yaha cetAvanI pratyeka mAnava ke liye hai| kyoMki yaha zarIra to eka dina sabhI kA naSTa hogA ataH isako chor3ane se pahale hI Age ke lie zubha-karmoM kA saMcaya kara lenA caahie| para yaha tabhI ho sakegA, jabaki isI ko jIvana kA uddezya na samajhA jAya tathA ise hI adhikAdhika sukha pahuMcAne kA prayatna na kiyA jAya / buddhimAnI isI meM hai ki yaha hameM tyAge, isase pahale hI hama ise tyAga deN| ise tyAga dene kA artha Apa yaha na samajha leM ki Atma-hatyA kara lI jAya / nahIM, artha yaha hai ki isake prati rahe hue gahare mamatva ko tathA Asakti ko tyAga deN| dharma para dRr3ha rahane vAle aura apanI sAdhanA ko akhaMDita rakhane vAle sAdhaka to prANoM kI paravAha bhI nahIM karate haiM to phira zarIra ko kaSTa pahuMcAne vAle pariSaha kyA cIja haiM ? sAdhaka yahI vicAra kare tathA jaisA ki abhI batAyA gayA hai -DAMsa, macchara Adi ke upadrava aura unake daMza se tanika bhI ghabarAye binA apanI saMyama sAdhanA nirbAdha gati se calAtA rhe| ___ saMskRta sAhitya meM eka manoraMjaka zloka AtA hai, jisameM macchara kA svabhAva . batAte hue duSTa vyaktiyoM kI usase tulanA kI gaI hai / zloka isa prakAra hai "prAk pAdayoH patita khAdati pRSThamAMsam, karNe kalam kimapi rauti zanairvicitram / chidra nirIkSya sahasA pravizatyazaMkaH, sarvam khalasya caritam mazakaH karoti // - kahate haiM ki pahale macchara paira para giratA hai, usake pazcAt pITha para kA mAMsa khAtA hai| phira agara vaha dekhatA hai ki inhoMne sahana kara liyA hai to kAna ke pAsa Akara madhura gujAra karatA hai tathA avasara pAte hI chidra dekhakara kAna, nAka athavA muha meM praveza kara jAtA hai / ___ isI prakAra durjana bhI apanA kArya karate haiM / ve pahale apane vyavahAra ko bar3A namra banAte haiM jaise caraNa hI cUmate hoN| usake bAda usa vyakti kI pITha ke pIche niMdA For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNa vidhvaMsinI kAyA ? 227 karate haiM / kintu pratyakSa meM usake kAnoM meM bar3e priya aura madhura vAkya kahate haiM tAki vaha prasanna ho jAya / mIThI vANI ke vazIbhUta hokara jaba vyakti usa durjana se apanatva sthApita kara letA hai to phira vaha vyakti kI kamajorI kA lAbha uThAkara usake antara meM praveza kara jAtA hai aura sabhI rahasyoM ko jAnakara anucita lAbha uThAne lagatA hai / to aisA hotA hai durjana aura macchara kA svabhAva / kintu aise avasaroM para bhI zaravIra ko kabhI dharya nahIM khonA caahie| koI duSTa vyakti hamAre sAtha kitanI bhI duSTatA kyoM na kare, hameM use pariSaha samajhakara sahanA cAhiye tathA usake prati mana meM raMcamAtra bhI krodha yA dveSa kA bhAva nahIM Ane denA cAhiye / _ paMjAba ke kavi nyAmatasiMha kahate haiMtaja-rAga dveSa nyAmata' saba paudgalika haiM, sukha meM khuziyAM, raMja meM ronA na cAhiye / ronA na cAhiye tumheM ronA na cAhiye, isa moha nIMda meM tumheM sonA na cAhiye / / kavi kahatA hai-manuSya ko karmoM kA karjadAra banAne ke do hI mUla kAraNa haiM - rAga aura dveSa / isaliye he Atman ! agara tU apanA kalyANa cAhatA hai to rAga aura dveSa ke andara mata phaMsa / ye donoM hI AtmA ke sabase bar3e zatru haiM kintu anAdikAla se saMbaMdha rahane ke kAraNa vaha inase punaH puna AkarSita ho jAtI hai| . isa saMsAra meM jitane bhI padArtha haiM saba paudalika haiN| inakA svabhAva hI jIrNa hokara naSTa hone kA hai| aisI sthiti meM inake saMyoga se khuzI aura viyoga se dukha kA anubhava karanA buddhimAnI nahIM hai| Aja sAdhAraNa vyakti thor3e se sukha ke sAdhanoM ko prApta karake ghamaMDa se phUla jAtA hai aura agara unakA abhAva huA to rone baiTha jAtA hai| vaha yaha nahIM socatA ki Akhira inake milane aura na milane se AtmA kI kyA hAni aura kyA lAbha hai ? saMskRta kA eka zloka hai "sampadi yasya na hoM, vipadi viSAdo raNe ca dhIratvam / taM bhavanatrayatilakam anayati jananI sutam viralam / / zloka bar3A sundara hai| isameM kahA gayA hai-sampatti prApta hone para jo harSita nahIM hotA, vipatti Ane para dukhI nahIM hotA tathA raNAMgaNa meM bhI asIma dhairya rakhatA huA bhayabhIta nahIM hotA hai, aisA tInoM lokoM ke tilaka ke samAna putraratna ko viralI mAtA hI paidA karatI hai| For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga tilaka ke samAna se tAtparya mAthe para suzobhita hone vAle se hai| aura mAthe para vahI zobhA pAtA hai jo sarvottama yA sadaguNoM se yukta hotA hai| zloka meM batAI tInoM bAteM sunane meM sAdhAraNa lagatI haiM kintu unheM amala meM lAnA bar3A mahatvapUrNa hotA hai tathA jo inheM amala meM lAtA hai vaha mahApuruSa athavA asAdhAraNa puruSa kahalAtA hai| vAstava meM hI rAga ko chor3anA kitanA kaThina hai ? Apa loga apane dhana, makAna, dukAna Adi aizvarya ko kyA sahaja hI tyAga sakate haiM ? nahIM, ulaTe apanI caturAI se inheM caugunA karane kI phirAka meM rahate haiN| jisameM bhI mahAjanoM kI aklamandI kA to pUchanA hI kyA hai| anya samasta jAtiyoM se Apa loga bahuta jyAdA hoziyAra hote haiM / ApakI hoziyArI kA eka udAharaNa Apake sAmane hI rakhatA huuN| mahAjana kI karAmAta eka mahAjana bar3A hoziyAra aura cAlAka thaa| usakA lAkhoM kA kArobAra thA aura dina-rAta bar3hatA hI jAtA thaa| kahA jAtA hai ki eka bAra lakSmI aura daridratA meM jhagar3A ho gyaa| donoM kahatI thIM maiM balavAn hU~ / lakSmI kA tarka thA ki vaha logoM ko saMsAra ke samasta sukha pradAna karatI hai aura usakI mAna-pratiSThA AkAza taka pahuMcA detI hai / isake viparIta daridratA kA kahanA yaha thA ki vaha prathama to vidvAna puruSoM ke pAsa rahatI hai, dUsare logoM ko puruSArthI banatI hai| dhanAbhAva hone para hI vyakti zrama karatA hai tathA apanI zaktiyoM ko kAma meM lAtA hai| isa prakAra donoM deviyA~ kAphI samaya taka eka dUsare ko burA kahatI rahIM aura jaba jhagar3A miTa nahIM sakA varana bar3hatA gayA to kisI aura se isakA nipaTArA karAne ke liye cala dii| saMyogavaza ve donoM usa buddhimAna mahAjana ke pAsa hI pahuMca gaI / apaneapane pakSa meM tarka dete hue unhoMne pUchA- "tuma batAo ki hama donoM meM se bar3I aura acchI kauna hai ?" mahAjana bar3I duvidhA meM par3a gayA aura socane lagA-"agara maiM lakSmI ko acchI kahU~gA to daridratA ghara meM ghusa jAegI aura daridratA ko acchI kahU~gA to lakSmI nArAja hokara calI jaaegii|" isa prakAra seTha kucha dera taka vicAra karatA rahA aura phira apanI caturAI For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNa vidhvaMsinI kAyAH ? 226 ko kAma meM lete hue lakSmI se bolA - "tuma thor3I dUra jAkara khar3I rho|" phira daridratA se kahA---' mere pAsa Thaharo / ' .. donoM apane-apane sthAna para khar3I ho gii| isake bAda mahAjana ne lakSmI se kahA-"tuma jarA idhara aao|" sAtha hI daridratA se bolA-'tuma udhara jaao|" seTha kI bAta sunakara lakSmI seTha kI ora AI tathA daridratA seTha se dUra calI / isa para seTha bolA-"ahA ! lakSmI AtI acchI lagatI hai aura daridratA jAtI huI bar3I sundara dikhAI detI hai|" isa prakAra lakSmI seTha ke pAsa A gaI aura daridratA usase dUra calI gii| baMdhuo, yaha hai Apa logoM kI karAmAta / lakSmI ko bulAne aura daridratA ko bhagAne meM to Apa bahuta catura haiM / kintu ApakI caturAI kevala yahIM kAma aaegii| kyoMki karma aise bevakUpha nahIM haiM jo Apake kahane se dUra cale jaaeNge| ve to jIva ko tInoM lokoM meM, kahIM bhI cAhe chipa jAya, DhUr3ha leNge| isalie hameM yaha prayatna karanA hai ki ve kama se kama hamAre sAtha badhe / aura isakA kevala yahI upAya hai ki hama rAga tathA dveSa ko hI nirmUla kreN| jaba taka hamArA rAga sAMsArika vastuoM para rahegA taba taka lobha aura tRSNA hamArA pIchA nahIM chor3eMge / sAtha hI dveSa jaba taka hamArI AtmA meM vidyamAna rahegA, taba taka hameM kaSTa pahuMcAne vAle jIvoM ke prati hamArA kSamA bhAva nahIM raha sakegA aura hamameM pariSaha sahane kI zakti nahIM A paaegii| isaliye merA yahI kahanA hai ki hameM zarIra ke prati rAga-bhAva chor3anA cAhiye aura zarIra ko kaSTa pahu~cAne vAle DAMsa-macchara Adi jIvoM ke prati krodha yA dveSa nahIM Ane denA cAhiye / jaba hama aisA kareMge tabhI hamameM pAMcaveM 'daMzamazaka pariSaha' ko sahane kI zakti A skegii| cAhe sAdhu ho yA zrAvaka donoM ko hI pariSahoM se jUjhane kI zUravIratA rakhanI caahie| tabhI vaha apane Atma-kalyANa ke uddezya meM saphala ho skegaa| dharma-sAdhanA kA kSetra samarabhUmi ke samAna hai aura upasarga tathA pariSaha zatra / pratyeka sAdhaka ko apane ina zatruoM se nirbhaya hokara mukAbalA karanA cAhie tathA mRtyu kA bhI bhaya na rakhate hue niraMtara bar3hate jAnA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zatra se bhI mitratA rakho ! dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! ___ kala hamane bAIsa pariSahoM meM se pAMcaveM pariSaha 'daMzamazaka pariSaha' ke viSaya meM kucha vicAra vyakta kiye the / isa viSaya meM eka gAthA kala kahI gaI thii| Aja usI sambandha meM dUsarI gAthA 'zrI uttarAdhyayana' ke dUsare adhyayana kI kahI jA rahI hai| gAthA isa prakAra hai na saMtase na vArejjA, maNaM pi na paosae / uvehe na haNe pANe, bhujaMte maMsasoNiyaM / / arthAtsAdhu macchara, makkhI tathA DAMsa Adi viSaile jIvoM ko rudhira evaM mAMsa khAne para bhI apane zarIra se na haTAve / unake kATane para bhI unheM kisI prakAra kA trAsa na pahuMcAve, unake prANoM kA nAza na kare tathA una para kiMcit bhI roSa na karate hue unake isa vyavahAra ko upekSAvRtti se dekhe| isa gAthA meM bhagavAna ne pharamAyA hai ki sAdhu pariSahoM ko samatApUrvaka sahana karate hue DAMsa, macchara evaM makkhI Adi jaharIle jantuoM ko bhI apane zarIra para se haTAe nahIM aura unakA prANa-nAza na kre| apitu unheM apanA kArya svatantratApUrvaka karane de tathA svayaM unake daMza dvArA hone vAle kaSToM ko pUrNa samatA evaM vIratApUrvaka sahane kare / aisA vIrocita AcaraNa karane se sAdhu ke hRdaya meM zarIra ke prati rahe hue rAga evaM use kaSTa pahu~cAne vAle jIvoM ke prati utpanna hone vAle dveSa ke bhAvoM meM kamI hogI / rAga evaM dveSa AtmA ko nivir3a karma-baMdhanoM se jakar3ane vAle hai "rAgadveSaklinnanarasya karmabaMdho bhavatyevam / " -rAga-dveSa se yukta prANI ke karmoM kA baMdhana ahanizi hotA rahatA hai / For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatra se bhI mitratA rakho! 23.1 isIliye sAdhaka ko rAga-dveSa dUra karane ke lie isa prakAra vicAra karanA cAhiye-'ye nirIha jIvajantu jo mere zarIra ko kaSTa pahuMcA rahe haiM ise sahana karane meM hI merI AtmA kA kalyANa hai / kyoMki yaha zarIra jise ye khA rahe haiM, vaha maiM nahIM huuN| maiM to kevala AtmA hU~ jise khAne kI inameM to kyA vanarAja siMha taka meM zakti nahIM hai / arthAt-merI AtmA ko koI nahIM khA sakatA aura kisI bhI prakAra kI hAni nahIM pahuMcA sakatA / isake alAvA agara maiM zarIra para se inheM haTAU~gA to inake AhAra-grahaNa meM antarAya par3egA aura inheM mArane se mujhe hiMsA ke pApa kA bhAgI bananA pdd'egaa| ataH inheM jo acchA lage vahI ye kareM mujhe inheM bAdhA dekara kyA lenA hai ?' isa prakAra ke vIrocita bhAva rakhane se sAdhaka ke hRdaya meM rAga-dveSa kI kamI hogI tathA usameM samatA evaM zAMti kI ajasra dhArA pravAhita hone lgegii| usa samabhAva kI gaMgA meM usakI Antarika kAlimA dhula jAegI aura zuddha sAtvika bhAva nikhara AeMge / jaba antaHkaraNa meM sAtvika bhAvoM kA udaya hogA to kSamA-bhAva jar3a pakar3a legA aura usa sAdhaka ko maraNAMtaka kaSTa dene vAle ke prati bhI krodha nahIM aaegaa| zAstroM meM aneka isa bAta ko spaSTa karane vAle jvalaMta udAharaNa prApta hote haiM / gajasakumAla muni ke mastaka para aMgAre rakhe gaye, skaMdhaka muni ke zarIra kI camar3I utArI gaI aura metArya muni para prANa-saMkaTa aayaa| kintu ina sabhI ne kiMcitmAtra bhI roSa, duHkha athavA dveSa mana meM lAye binA ina maraNAMtaka kaSToM ko sahana kiyaa| aisI utkRSTa kSamA hI karmoM kA sampUrNa nAza karane meM hetu banatI hai| jo saccA sAdhu aura saccA sAdhaka hotA hai vaha to apane ko kaSTa pahuMcAne vAle vyakti para krodha na karake ulaTe kSamA aura dayA kA bhAva rakhate haiN| kaSTa pahuMcAne vAle ke prati bhI dayA rakhane vAle eka saMta kA udAharaNa Apake sAmane rakhatA huuN| maiM apanA vrata nahIM tor3a gA ! eka vaiSNava saMta nadI ke kinAre snAnArtha pahu~ce / jaina muni to kacce yA sacitta jala kA sparza bhI nahIM karate / kintu vaiSNava sAdhu kacce jala se paraheja nahIM karate, ataH ve gaMgA Adi nadiyoM meM snAna karate haiM / to ve sAdhu jaba nadI ke samIpa pahu~ce to unhoMne dekhA ki usake jala meM eka jaharIlA aura bar3A bicchU baha rahA hai / sAdhu ko usa para dayA AI aura unhoMne For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga vicArA ki yaha bicchU agara jala meM se nahIM nikAlA gayA to nizcaya hI mara jaaegaa| usake prANa kaMTha taka A cuke the aura vaha burI taraha prANarakSA ke liye chaTapaTA rahA thaa| usakI aisI dazA dekhakara saMta se nahIM rahA gayA aura ve nadI meM ghusakara apane hAtha meM bicchU ko uThAne lage / yadyapi bicchU mRtyu ke bhaya se ghabarA rahA thA kintu saMta ke hathelI meM lete hI apane ka ra svabhAva ke kAraNa usane sAdhu ke hAtha meM DaMka mAra diyaa| hAtha meM DaMka lagate hI saMta kA hAtha tanika hila gayA aura bicchU punaH nadI meM jA girA / para vaha mara jAegA yaha socakara saMta ne use phira uThAnA cAhA, para vaha bicchU hI to ThaharA, usane phira DaMka mAra diyaa| isa prakAra saMta use bArabAra hAtha se nikAlane kA prayatna karate aura biccha hara bAra unheM DaMka mAratA / vaha bhI dhIre se nahIM kintu pAnI meM bahane ke krodha meM Akara bar3e jora se DaMka cubhAtA thaa| yaha dekhakara kinAre para khar3e hue eka dUsare snAnArthI ne saMta se kahA"mahAtmAjI Apa yaha kyA nAdAnI kara rahe haiM ? bicchU bAra-bAra Apako kATatA hai para Apa phira bhI use bAra-bAra uThAne kA prayatna kara rahe haiM ?" sAdhu ne usa snAnArthI kI bAta sunI para usakI paravAha na karate hue ve apane prayatna meM lage rahe / sAtha hI sakautuka bicchU ko sambodhita karate hue bolenadI dhAra meM bahatA jAtA, tU Izvara kA thA pyArA, bilakha rahA thA prANa kaMTha the kala-bala se bhI thA hArA / snAna chor3akara maiMne tujhako pakar3a kinAre para DAlA, para mujhako hI tUne mArA DaMka, nahIM hita ko pAlA / phira se laharoM meM tU bahane lagA dayA mujhako AI, phira pakar3A tujhako para tUne DaMka diyA mujhako bhAI / saMta ha~sate hue kahate haiM . "are bhAI ! tU nadI meM baha rahA thA aura tere prANa jAne kI naubata A gaI thii| yaha dekhakara maiMne tujhe bacAnA cAhA para kinArA AteAte tUne mujhe hI DaMka mAra diyA aura phira pAnI meM jA girA / maiMne phira tujhe nikAla kara bAhara lAnA cAhA para tUne puna: mere hAtha meM kATa khAyA / " Age saMta kaha rahe haiMjahara car3hA terA mere tana phira bahatA tujhako pAyA, bAra-bAra tU bahA nadI meM pakar3a-pakar3a tujhako laayaa| khala svabhAva ko tajA na tUne apane hitakArI ke sAtha, phira maiM kaise taja sakatA hU~ satya, sAdhutA apane hAtha / For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatru se bhI mitratA rakho ! tU kATe jA kintu sAdhutA kabhI nahIM maiM chor3a gA; terI rakSA se ai pyAre kabhI nahIM mu~ha mor3a gA / tere hita ke lie prANa bhI maiM apane de DAlU~gA, pAle jA tU maiM bhI apane pyAre praNa ko pAlU~gA / 1 kyA kaha rahe haiM saMta ? ve bicchU se kahate haiM - " tU bAra-bAra pAnI meM gira jAtA hai para maiM tujhe bAra-bAra nikAlane kA prayatna kara rahA hU~ / vaha prayatna tU hI saphala nahIM hone de rahA hai kyoM ki tU mujhe bAra-bAra DaMka mAra detA hai / pariNAmasvarUpa terA jahara mere zarIra meM car3ha rahA hai para maiM kyA kahU~ ? yahI kahU~gA ki tU apane hitakArI ko bhI kaSTa pahuMcAne vAle apane svabhAva ko nahIM chor3atA to maiM apane sAdhu ke yogya jo kartavya hai use kaise chor3a ? terA svabhAva duHkha pahu~cAne kA hai aura merA duHkha miTAne kA / ataH tU bhale hI apane svabhAva ko mata chor3a, maiM to tujhe bacAU~gA hI / tU mujhe cAhe jitanI bAra kATa, kintu maiM terI rakSA se kabhI nahIM mor3a terI rakSA karane meM cAhe mere prANa bhI nikala jA~ya to bhI pIche nahIM haTU gA / adhika kyA kahU~ ? tU apanI Adata ke anusAra kArya kiye jA / idhara maiM bhI apane vrata kA pAlana karatA rahU~gA, ise tor3a gA nahIM / " 233 isa choTe se udAharaNa se vyakti ko yahI zikSA milatI hai ki vaha apane ko kaSTa pahuMcAne vAle aura yahA~ taka ki prANa lene vAle prANI ke prati bhI pUrNa kSamA kA evaM dayA kA bhAva rakhe / sacce saMta to vizvavartI samasta prANiyoM ko apanA mitra evaM hitaiSI samajhate haiM / bicchu ko DaMka mArane para bhI bAra-bAra pAnI meM se nikAlane vAle saMta use apanA duzmana nahIM samajha rahe the, varana apane karmoM kI nirjarA karAne vAlA mAnakara apanA hitaiSI hI mAnate the / jo vyakti aisA nahIM mAnatA hai vaha cAhe zrAvaka ho yA sAdhu, apane kartavyoM kA pAlana nahIM kara sakatA / use apane kaSTa pahuMcAne vAle ke prati roSa utpanna hotA hai aura jaba hRdaya meM roSa yA krodha kA AvirbhAva ho jAtA hai to vaha manuSya apane akalyANa karane vAle ke doSa ginane aura DhUr3hane lagatA hai / vaise isa saMsAra meM doSadarzI yA chidrAnveSI vyaktiyoM kI kamI nahIM hai / kadamakadama para Apako aise vyakti mila jAe~ge jo binA vajaha hI auroM kI niMdA, burAI evaM ahita karane ke prayatna meM rahate haiM / aura to aura, ve sAdhuoM ke yahA~ bhI unakI sagati ke icchuka banakara yA unase kucha prApta karane kI AkAMkSA lekara nahIM Ate / apitu ve sAdhuoM ke vyavahAra, AcaraNa evaM kriyA Adi meM kamI DhUMr3hane tathA unakI dilAI dekhane Ate haiM / For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga aise vyaktiyoM kI bhartsanA karate hue zekhasAdI kahate haiM zunIdama ki maradAne rAhe khudA dile duzmanAM hama na karadanda taMga | turA ke muyassara zabda I mukAma, ki bA dostAnata khilAphasto jaMga || arthAt mujhe mAlUma hai ki sacce santa apane nahIM karate / tU unake usa ucca sthala para kaise pahu~ca bhUmikA ko kaise prApta kara sakatA hai, jisakA ki apane banA huA hai / zatruoM ke hRdaya ko bhI dukhita sakatA hai aura usa uccatara mitroM ke prati bhI zatrubhAva vastutaH aise AstIna ke sA~poM kI bhI duniyA meM kamI nahIM hai jo apane hitakArI evaM zubhacintakoM kI pITha meM churA bhoMkane ke liye taiyAra rahate haiM / ve bhUla haiM ki burAI kA natIjA kabhI acchAI ke rUpa meM nahIM milatA / kabhI zIghra aura kabhI dera se bhI burAI kA phala burAI ke rUpa meM avazya milatA hai ! agara isa janma meM baca bhI gae pUrva puNyoM ke kAraNa, to agale janmoM meM bhI usa anucita aura krUra karma kA phala mile binA nahIM rahatA / jale bIja se phasala paidA nahIM hotI eka sAhUkAra bar3A dhanI thA kintu phira bhI adhikAdhika dhana jor3ane ke prayatna meM vaha sadA lagA rahatA thA / usakA kAma thA logoM ko rupayA udhAra denA aura dugunA - caugunA byAja lekara unheM kabhI bhI RNamukta na karanA / itanA hI nahIM, becAre apar3ha aura gAMvoM ke garIba vyakti jo par3hanA aura hastAkSara karanA nahIM jAnate the, unase vaha karja lene para a~gUThA lagavA liyA karatA aura unakI lI huI rakama para Age bindiyA~ lagAkara athavA aMka likhakara kucha varSa bItate hI rakama ko lambI batAkara unake ghara-dvAra bhI nIlAma karA letA thA / anekoM vyakti usa sAhUkAra kI isa beImAnI ke kAraNa makAna va kheta Adi se rahita ho cuke the / aura ve svayaM yA unake bacce dara-dara ke bhikhArI bana gae the 1 sAhUkAra para ina sabakA koI asara nahIM hotA thA aura vaha dina bhara isI prakAra anaitika kArya kiyA karatA thA / para usakI eka Adata yaha thI ki vaha dina bhara logoM kA galA kATane athavA unake peTa para lAta mArane kA kArya karane ke pazcAt pratidina zAma ko gA~va ke bAhara bane hue maMdira meM jAkara bhagavAna For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatra se bhI mitratA rakho! .. 235 ke darzana karatA aura unase prArthanA karatA thA--'he prabho ! mujhe mukti pradAna krnaa|" __ mandira kA pujArI sAhUkAra ko aura usake kArya ko bhalI-bhAMti jAnatA thA ataH vaha usakI isa prArthanA para mana hI mana haMsatA thaa| use gAMva ke una vyaktiyoM para jo ki sAhUkAra kA zikAra banate the, bar3I dayA AtI thI, ataH usane eka bAra sAhUkAra ko zikSA dene kA vicAra kiyaa| apane vicAra ke pariNAma-svarUpa usane eka dina kucha bhune hue cane lie aura maMdira ke bAhara bane hue cabUtare para bikhera diye / usake bAda jaba sAhUkAra dUra se maMdira kI ora AtA huA dikhAI diyA to usane una bhune hue canoM ko pAnI se sIMcanA zurU kara diyaa| sAhUkAra maMdira taka A pahuMcA aura upakI dRSTi pujArI ke isa kAma para pdd'ii| atyanta cakita hokara usane pUcha liyA "pujArI jI ! yaha Apa kyA kara rahe haiM ?' "canoM kI phasala ugA rahA hU~ seTha jii|" pujArI ne kRtrima gaMbhIratA pUrvaka sahaja bhAva se uttara de diyA / para pujArI kI bAta sunakara seTha jI jora se haMsa par3e aura bole "pujArI jI, lagatA hai ki Apa Aja pAgala ho gae haiN| bhalA pattharoM se cune hue isa pharza para Apake ye bhAr3a meM jalakara bhune hue cane phasala ke rUpa meM kaise Ae~ge ?" pujArI ko to sAhUkAra kA koI Dara thA nahIM, ataH usane aba ThIka samaya AyA jAnakara muskurAte hue uttara diyA "seThajI ! ApakI AtmA para bhI to lobha aura tRSNA ke patthara cune hue haiM aura anIti, beImAnI tathA dhokhebAjI ke bhAr3a meM ApakI prArthanA aura bhakti ke zabda jala gae haiM / kintu phira bhI Apa unake dvArA mukti-rUpI phasala ugAne kA prayatna kara rahe haiN| to, jalI huI prArthanA se bhI agara Apako mukti-rUpI phala prApta ho jAegA taba mere ina bhune hue canoM se phasala kyoM nahIM UgegI ?" pujArI kI yaha bAta sunakara sAhUkAra ke mastiSka ko tIvra jhaTakA lagA aura usakI A~kheM khula gaI / vaha usI kSaNa daur3A huA maMdira meM gayA aura bhagavAna ke caraNoM meM loTa-loTakara apane samasta pApoM ke liye pazcAttApa karane lgaa| usane usI samaya pratijJA kara lI ki AindA vaha jIvana meM kabhI bhI beImAnI aura ghokhe. For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga bAjI ke kukRtya karake dIna-daridroM kA galA nahIM kATegA tathA sAtha hI apanI bahiyoM ke AdhAra para usane jitanA bhI logoM se paisA lUTA hai, vaha yathAzakya lauTAne kA prayatna karegA / sAhUkAra ne aisA hI kiyA aura isake alAvA bhI apane dhana kA bahuta bar3A bhAga abhAvagrasta daridra vyaktiyoM meM bA~Takara bhagavAna kI sacce dila se bhakti karane lagA / to baMdhuo, aise udAharaNa se hameM zikSA lenI cAhiye ki kisI bhI prANI ko pratyakSa yA parokSa meM hAni pahu~cAnA, usake peTa para lAta mAranA yA use kisI bhI prakAra kA kaSTa pAne ke liye bAdhya karanA hiMsA kI koTi meM hI AtA hai aura hiMsA kA phala kabhI bhI zubha nahIM ho sakatA / hameM socanA cAhiye ki apane jisa peTa aura zarIra ko nAnA prakAra se sukha pahuMcAne ke liye hama anekoM prakAra ke pApa mana, vacana aura karma se karate haiM, vaha zarIra to kabhI acAnaka hI yA vayaprApta hokara jIrNa hote hue bhI hamArI AtmA kA sAtha chor3a degA / para hamAre sAtha usake liye kiye hue pApa karma avazya caleMge / kavi vAjida kA bhI yahI kathana hai suMdara pAI deha neha kara rAma soM, kyA lubdhA bekAma Atama raMga pataMga saMga dharA dhana dhAma soM ? nahi AvasI, jamahU~ ke darabAra mAra bahu khAvasI // " kavi ne moha mAyA meM par3e hue avivekI evaM ajJAnI manuSya ko cetAvanI dete hue kahA hai--''are AtmabaMdhu ! yaha pA~coM indriyoM se paripUrNa sundara deha tujhe prApta huI hai to isase suMdara karma bhI kara / vyartha meM hI kyoM tU dhana, jamIna evaM makAna Adi nazvara vastuoM meM lubdha ho rahA hai ? he Atman ! saMsAra kA yaha raMga pataMga ke samAna hai jo ki pAnI kI bUMda par3ate hI utara jAtA hai / ataH isase AkarSita hokara tU koI bhI krUra karma mata kara, anyathA yamarAja ke darabAra meM tujhe bar3A kaSTa bhugatanA par3egA / kahane kA abhiprAya yahI hai ki pratyeka usa vyakti ko, jo saMsAra se mukta hone kA abhilASI hai, rAga-dveSa kA sarvathA tyAga karanA cAhiye / inake vazIbhUta hokara hI vyakti anya prANiyoM ko kaSTa pahuMcAtA hai tathA karmoM kA bandhana karatA hai / For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatru se bhI mitratA rakho ! 237 isIliye bhagavAna ne sAdhu ko Adeza diyA hai ki vaha zarIra kA moha tyAgate hue usa para Ane vAle pariSahoM ke kAraNa mana meM roSa na Ane de aura pUrNa samabhAva pUrvaka kaSTa sahana kare / yadyapi makkhI, macchara evaM DAMsa Adi zarIra ko kaSTa pahu~cAte haiM aura usameM rahe hue mAMsa evaM rudhira ko grahaNa karane ke prayatna meM lage rahate haiM, kintu jo sAdhu zarIra ko apanI AtmA se pRthak mAnatA hai tathA apane karmoM kI nirjarA kA icchuka rahatA hai, vaha ina pariSahoM se kabhI nahIM ghabarAtA tathA apanI Atma-zakti ke dvArA pUrNa zAMti evaM samAdhi bhAva rakhatA huA unakA mukAbalA karatA hai| aisA prANI hI zanaiH zanaiH karmoM se sarvathA mukta hokara mokSa kI prApti karatA hai| For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 zarIra ko kitane vastra cAhiye ? dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! hamAre dharmazAstra AtmA ko nija rUpa meM rahane kI nasIhata dete haiM / arthAt sAdhanA ke mArga para cala par3ane ke bAda agara koI saMkaTa sAmane Ae tathA upasarga aura pariSahoM kA sAmanA karanA par3e to usa samaya bhI mana kI sthiratA banAe rakhane kA Adeza dete haiM / mana ko sthira rakhanA saMvara tattva kA eka vidhAna hai / abhI hama saMvara ke sattAvana bhedoM meM se bAIsa pariSahoM ke vimarza kara rahe haiM / kala pA~caveM pariSada ke viSaya meM batAyA gayA 'acala pariSaha' ko leMge / acala zabda meM prathama 'a' AtA hai / isakA artha hai nahIM, aura Age Ane vAle caila' zabda kA artha hai vastra / isa prakAra acala kA matalaba vastra kA na honA athavA maryAdita honA hai / Aja ke yuga meM kapar3oM yA vastroM ke liye kyA kahA jAya ? Apa dhanImAnI seTha sAhUkAroM ke bar3appana aura samRddhi kA mApa daMDa bhI vastra ho gayA hai / apanI Rddhi ke anusAra Apa apane aura apane ghara kI striyoM ke lie rezama, makhamala aura adhikAdhika jarI Adi se kar3he hue vastra banavAte haiM / agara aisA na kareM to ApakI pojIzana meM kamI AtI hai aura dhabbA lagatA hai / Apake ghara kI striyAM adhika se adhika camakIle aura bhar3akIle vastroM ko pahanakara ghara se bAhara nikalatI haiM tathA yahA~ sthAnaka meM Ane ke liye to unakI sabase pahalI taiyArI uttamottama vastroM kA cunanA hI hotA hai / viSaya meM vicArathA aura Aja chaThe, 238 For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra ko kitane vastra cAhiye ? 236 - ve yaha bhUla jAtI haiM ki nAriyoM ke sacce bhUSaNa aura vastra unakI lajjA madhura svabhAva evaM pAtivratya hI hote haiN| mahAtmA kabIra ne apane eka dohe meM likhA hai pativaratA phATA latA, gale kAMca ko pota / saba sakhiyana meM yoM dipe, jyoM ravi-sasi kI jota // arthAt-pativratA strI bhale hI phaTe hue vastra pahane aura bhUSaNa ke nAma para gale meM kA~ca kI pota hI DAle, kintu phira bhI usakA gaurava aura teja itanA dIpta rahatA hai ki apanI sakhiyoM aura anya nAriyoM ke bIca meM vaha candra evaM sUrya kI jyoti ke samAna prakAzita hotI hai / _merA Azaya kahane kA yahI hai ki Aja ke yuga meM Apa vastroM ko hI sabase adhika mahattva dete haiN| yahA~ dharmopadeza sunane ke lie Ate samaya bhI Apa sAmAyika ke upakaraNa, Asana- pUjanI, mAlA, mukhavastrikA tathA koI tAtvika bAta likhane ke liye DAyarI Adi lAnA bhale hI bhUla jA~ya, kintu hameM pahanakara kyA jAnA hai, yaha kabhI nahIM bhUlate / jabaki vastroM kA mahattva jIvana meM kucha bhI nahIM hai aura cAhe vaha bilakula ghaTiyA pahanA jAya yA bar3hiyA usase AtmA kA kucha bhI banatA bigar3atA nahIM / hamArI bahanoM ke pAsa kapar3oM se peTiyA~ bharI hotI haiM aura cAhe ve par3e-par3e sar3a jA~ya, para phira bhI jisakA koI vastra naI DijAina kA dekhA, vaisA hI aura lene ke liye sadA taiyAra rahatI haiN| Apa logoM kA bhI yahI hAla hai| Apa apane eka-eka sUTa meM saikar3oM rupaye kharcA kara dete haiM, jabaki deza ke saikar3oM hI kyA lAkhoM daridro ke pAsa lajjA Dhakane ke lAyaka bhI vastra nahIM hotaa| baMdhuo, Apako dhyAna rakhanA cAhiye ki kImatI aura agaNita vastroM ko pahanane aura saMgraha karane se ApakA mahattva nahIM bar3hatA / ApakA mahattva tabhI bar3hegA jaba ki Apa svayaM kama se kama aura sAde vastra pahanakara apane vicAroM ko bahumUlya banAeMge tathA uttama guNoM kA saMgraha kreNge| saMsAra ke sabhI mahApuruSa dhana kA saMgraha karake aura kImatI kapar3e pahanakara mahAn nahIM bane haiM varana ve inakA tyAga karake aura kevala AvazyakatAnusAra inakA upayoga karake hI apane ko mahAn banA sake haiN| ghI kA diyA kisaliye ? abhI maiMne eka sthAna para par3hA thA ki mahAtmA gA~dhI ne eka dina zAma kI For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga prArthanA samApta kI aura prArthanA kI samApti para saba loga uThakara apane-apane ghara cale gye| jaba saba loga uThakara cale gaye taba acAnaka hI gA~dhI jI kI dRSTi ghI ke eka diye para par3I jo samIpa hI jala rahA thaa| unhoMne cakita hokara pUchA-"yaha ghI kA diyA yahA~ kisane jalAyA hai ?" "maiMne jalAyA hai yaha, ApakA Aja janma-dina thA na isaliye / ' kastUrabA ne dhIre se uttara diyA / kastUrabA kI bAta sunakara gAMdhI jI tanika nAkhuza hote hue bole -- "vAha ! merA janmadina hai to kyA huA ? tumane vyartha itanA ghI barabAda kara diyA / deza ke lAkhoM vyaktiyoM ko to khAne ke liye do cammaca tela bhI nahIM juTatA aura tuma ghI ke diye jalAtI ho ? AindA isa prakAra kA vyartha kharca mata karanA !" kahane kA Azaya yaha hai ki mahApuruSa apanI AvazyakatA se adhika paisA kabhI bhI kharca nahIM karate kyoMki ve deza ke paise ko sabhI kA samajhate haiM aura usa para sabakA adhikAra mAnate haiN| isa prakAra vastra bhI adhika rakhanA ve dUsare vyaktiyoM ke zarIra para se corI kiyA huA mAnate haiN| ve kevala yaha mAnakara calate haiM ki manuSya kI mahattA kevala usake uttama vicAroM se bar3hatI hai, vastrAbhUSaNa pahanane se nhiiN| __isIliye sAdhu kama se kama aura maryAdita vastra rakhate haiN| adhika vastra rakhanA ve parigraha mAnate haiN| unake liye vastra kevala tana Dhakane jitanA hI Avazyaka hotA hai / kaI saMta to or3hane ke liye kevala eka cAdara rakhanA bhI kAphI samajhate haiM aura pahanane ke liye bhI eka / hamAre prasiddhavaktA zrI cauthamalajI mahArAja ne eka bhajana apanI cAdara ko lekara banAyA thaa| vaha manoraMjaka hone ke sAtha hI zikSAprada bhI hai| usakA kucha aMza isa prakAra hai kahU~ hAla maiM isa kapar3e kA sunajo saba nara nAra, lAyA jAMca maiM ika gRhastha se jagannAthI tIna vAra / mApa karI ne sivI pATa do cAdara karI taiyAra are he, jJAna vicArI jhUThI mAyA hai isa saMsAra kii| jo puruSa tyAgI hote haiM, unakA antaHkaraNa tyAga kI ora lagA rahatA hai / ve uccakoTi ke saMta aura kavi the ataH apanI cAdara ko lekara hI zikSAprada For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra ko kitane vastra cAhiye ? 241 kavitA likhate hue kahate haiM- 'bhAiyo aura bahano, maiM apanI isa cAdara kA pUrA hAla Aja Apako sunA rahA hUM AzA hai Apa saba ise dhyAna se suneNge| cAdara kA kissA isa prakAra hai ki eka bAra maiM eka gRhastha se tIna gaja jagannAthI kapar3A laayaa| lAne ke bAda nApa karake isake do paTa maiMne kiye aura unheM sIkara cAdara taiyAra kii| para baMdhuo, isa saMsAra meM saba kucha kSaNika aura mAyA hai yaha hameM jJAna pUrvaka vicAra karanA cAhiye / aba Age kI bAta suno jhalajhalATa ujjavala au nirmala oDhI thI jaba jAna / lagAya sInA ho gaI mailI, aba jIraNa pahacAna / iso nyAya se isa kAyA para lenA lAkara jJAna, are he, jJAna vicArI, jhUThI mAyA hai isa saMsAra kI // kahate haiM --jaba yaha cAdara naI thI, taba isameM bar3I camaka-damaka, svacchatA evaM nirmalatA thii| prArambha meM jaba maiMne ise oDanA zurU kiyA thA, taba yaha sabhI ko bahuta pasaMda AtI thii| kintu jyoM hI isameM pasInA lagA aura Upara se dhUli ke kaNa cipakane lage yaha maiMlI aura camaka rahita ho gaI / aura phira dhIre-dhIre kAma meM lene para to aba yaha itanI purAnI aura jIrNa ho gaI hai ki pahacAna meM bhI nahIM aatii| koI nahIM soca sakatA ki yaha vahI jagannAthI hai| basa isIprakAra yaha kAyA arthAt zarIra bhI hai| zaizava aura yuvAvasthA meM to isake saundarya kA pAra nahIM rahatA kintu dhIre-dhIre yahI vRddhatva ko prApta hokara jIrNa ho jAtA hai aura eka dina miTTI banatA hai| kevala isake dvArA kiye hue akAja hI azubha-karma banakara sAtha calate haiM aura bhayAnaka kaSToM ko bhogane ke kAraNa banate haiM / kavi bAjiMda ne yahI vicAra kara prANI ko udbodhana diyA hai ketI terI jAna kitA terA jIvanA ! jaisA svapna vilAsa, tRSA jala dIvanA / aise sukha ke kAja akAja kamAvanA, bAra bAra jama dvAra mAna bahu khAvanA // kitanI sundara zikSA kavi de rahA hai ki-he prANI ! terI kitanI sI jAna aura kitanA sA jIvana ? yaha sAMsArika sukha svapna-vilAza ke samAna haiM / arthAt svapna meM nAnA prakAra ke sukhoM kA upabhoga prANI kare kintu svapna TUTate hI ve saba For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga pUrNatayA vilIna ho jAte haiM / dUsare sAMsArika sukhoM ko mRgatRSNA kI upamA bhI dI jA sakatI hai ! hariNa jisa prakAra bAlU reta ke maidAna yA registAna meM camakatI huI reta ko pAnI samajhatA huA daur3atA calA jAtA hai, para use pAnI nahIM milatA aura vaha pyAsA hI raha jAtA hai| isI prakAra manuSya sAMsArika sukhoM kA upabhoga karatA huA unheM adhika se adhika bhoganA cAhatA hai kintu saccA aura sthAyI sukha use kabhI prApta nahIM hotaa| Age kavi ne kahA haimAyA beTI bar3ha sama ghara mAya re, china meM Ujhala jAya ke rahatI nA~ya re / apane hAthoM hAtha vidA kara dIjiye, minakha jamAro pApa par3ayo jasa lIjiye // kyA kahA gayA hai ? yahI ki kaMjasa ke ghara para lakSmI bar3ha jAtI hai para vaha usakA upayoga kyA karatA ? kucha bhI nahIM, bhale hI vaha karmoM ke saMyoga se lopa haM. jAya yA corI hI kyoM na calI jAya / isaliye kavi kA kathana hai ki use ikaTThA mata karo, varan apane hAthoM se paropakAra karake tathA dAnAdi meM kharca karake isa janma meM yaza ke bhAgI bano tathA paraloka ke liye puNya-saMcaya kara lo| kyoMki dhana to AtA hai aura calA jAtA hai / Aja jo aizvarya ke jhUle meM jhUlatA hai kala vaha bhIkha mA~gatA huA bhI najara A sakatA hai| yahI hAla zarIra kA hI hai| zrI cauthamala jI mahArAja ne apanI cAdara kA udAharaNa dekara batAyA hai ki zarIra ko to eka dina naSTa honA hI hai phira isI ko rAjA ne-saMvArane meM tathA kImatI vastroM se AveSThita karane meM lage rahanA kahA~ kI buddhimAnI hai ? vastra kI AvazyakatA kevala tana Dhakane ke liye hI to hotI hai, AtmA kI uccatA isase nahIM bddh'tii| phira peTiyAM bhara-bhara kara rakhane se aura deza ke asaMkhya logoM ko ughAr3A karake svayaM kImatI kapar3e pahanane se kyA lAbha hai ? isaliye acchA yahI hai ki vastroM para se mamatA tyAga kara parigraha kama kiyA jaay| Apa zrAvaka haiM kintu Apake liye bhI to sImita parigraha rakhane kA vidhAna aNuvratoM meM hai| kyA Apa apane bratoM kA pAlana karate hue vastroM kI maryAdA rakhate haiM ? zrAvakoM ke liye pAMcaveM brata meM sonA, cAMdI, vastra, AbhUSaNa, makAna, kheta Adi sabhI sAMsArika padArthoM ke parigraha kA Adeza hai| ataH isa brata kA pAlana karate hue zuee logoM ko parigada kama se kama kranA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIra ko kitane vastra cAhiye ? 243 hama sAdhuoM ke liye to kevala zarIra Dhakane ke liye Avazyaka ho, utanA hI vastra rakhane kA Adeza bhagavAna ne diyA hai aura vastra ke abhAva meM kiMcita bhI kheda khinna na hone tathA kaSTa mahasUsa na karane ke liye kahA hai| zrI uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai-- parijuNNehi vatthehi hokkhAmitti acelae / aduvA sacele hokkhAmi ii bhikkhU na citae // -adhyayana 2 gA. 12 arthAta-vastroM ke sarva prakAra se jIrNa ho jAne para maiM vastrarahita ho jAU~gA, isa prakAra kA athavA vastroM se yukta ho jAU~gA, isa prakAra kA bhI sAdhu kabhI cintana na kare / gAthA meM yahI kahA gayA hai ki sAdhu ko vastroM para kisI bhI prakAra se mamatva nahIM rakhanA caahiye| saMyama patha para calane vAle sAdhu ke vastra bhale hI sarvathA jIrNa kyoM na ho jAya, use yaha vicAra kabhI nahIM karanA cAhiye ki aba maiM vastra rahita ho jAUMgA aura aba mujhe vastra kaise prApta hoMge ? ' sAdhu yaha bhI na soce ki mere ina phaTe hue vastroM ko dekhakara koI na koI gahastha mujhe naye vastra avazya pradAna karegA aura maiM vastra sahita ho jAU~gA / isa prakAra ke cintana se mana meM harSa kI utpatti ho hI jAtI hai aura harSa ke kAraNa mohanIya karmoM kA bandhana hone lagatA hai| ataH sAdhu ke liye Avazyaka hai ki vaha vastroM kI prApti se harSa aura abhAva se zoka kA anubhava na kare tathA sabhI dazAoM meM sama-bhAva rkhe| sAdhaka ko pratipala yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki vastroM ke dvArA zarIra kI rakSA hotI hai aura zarIra saMyama-sAdhanA meM sahAyaka banatA hai, kintu saMyama kA saccA pAlana to AtmA ke sama-bhAvoM para nirbhara hai| agara AtmA meM kisI bhI prakAra ke malina vicAra Ate raheM tathA acche saMyogoM se harSa aura dukhada saMyogoM se viSAda utpanna hotA rahe to AtmA meM sama-bhAva nahIM rahatA tathA vaha malina hokara karmoM se jakar3a jAtI hai to vastroM ke abhAva meM bhI sAdhu ko kisI prakAra kA duHkhada bhAva nahIM lAnA cAhiye aura unake prApta hone para prasannatA kA anubhava bhI nahIM karanA caahiye| agalI gAthA meM kahA gayA haiMegayA'celae hoi, sacele Avi egayA / eyaM dhammaM hiyaM naccA, nANI no paridevae / - uttarAdhyayana sUtra adhyayana 2012 For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAMga yahA~ yaha batAyA gayA hai ki jinakalpI avasthA meM sAdhu vastra rahita bhI kisI samaya ho jAtA hai tathA kisI samaya sthavirakalpI avasthA meM vastra yukta bhI hotA hai / ataH ina donoM avasthAoM ko apanAkara ina donoM hI dharmoM ko hitakAraka samajhakara 'nANI' jJAnI sAdhaka kabhI kheda na kare / baMdhuo, Apako yahA~ kucha dhyAna dekara samajhanA hai ki sAdhu kI do koTiyA~ mAnI gaI haiM / unameM se prathama hai jinakalpI aura dvitIya kahalAtI hai sthavirakalpI | jinakalpI avasthA meM sAdhu vastra kA sarvathA tyAga kara detA hai tathA sthavira kalpI avasthA meM vastra dhAraNa karatA hai / mukhya bAta yaha hai ki ye donoM hI dharma yA AcAra zAstravihita haiM tathA donoM hI avasthAoM meM AtmA kI pUrNa hita sAdhanA ho sakatI hai / donoM hI sthitiyoM meM sAdhu apane saMyama kA pAlana karatA huA anya aneka prANiyoM ko dharmArAdhana kA sahI mArga batA sakatA hai tathA unheM dharma kA saccA svarUpa samajhA kara Atmonnati kI ora bar3hA sakatA haiM / isa kathana kA Azaya yahI hai ki sAdhu ke vastra sahita yA vastra rahita hone se koI pharka nahIM par3atA, kyoMki usakI mahattA vastroM se nahIM apitu guNoM se tathA uttama bhAvanAoM se hotI hai / sAdhu ke jIvana meM bhAva -zuddhi kA mahattva hI hotA hai vastroM ke hone na hone kA nahIM / isIliye kahA gayA hai ki sacelaka athavA acelaka, donoM hI dazAoM ko dharmahitakAraka mAnakara sAdhu apanI sAdhanA ko tyAgamaya evaM dRr3ha banAtA cale / vaha vastrAdi ke abhAva meM yaha cintana kabhI na kare ki mujhe zIta kA kaSTa hogA aura usa avasthA meM maiM kahA~ jAU~gA ? aisA cintana karanA dInatA aura durbalatA kA dyotaka hai ataH inakA sarvathA tyAga karake sAdhu ko zItAdi pariSahoM ko saharSa sahana karane ke liye prastuta rahanA cAhiye / tabhI use acela pariSaha para vijaya prApta ho sakegI tathA usakI AtmA amaratva kI ora agrasara hogI / For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 cintAko citta se haTAo dharma premI baMdhuo, mAtAoM evaM bahano ! zrI uttarAdhyayana sUtra ke dUsare adhyayana meM bAIsa pariSahoM ke viSaya meM batAyA gayA hai / jisameM se kala 'acela pariSad' ke viSaya meM varNana kiyA gayA thA, aura Aja 'arati - pariSaha' ke bAre meM kahA jaaegaa| yaha AThavAM pariSaha hai / arati kA artha hai cintA / isa cintA ko yAnI arati pariSaha' ko jItanA 'bar3A kaThina kArya haiM aura birale mahApuruSa hI isa para vijaya prApta kara sakate haiM / jaba taka mana meM cintA banI rahatI hai, vyakti se Atma-sukha ke liye kucha nahIM kiyA jA sakatA / na vaha dharmArAdhana meM citta ko ekAgra kara sakatA hai aura na hI tyAga tapasyA Adi meM saphala ho sakatA hai / isaliye bhagavAna mahAvIra ne pharamAyA ki sAdhu ko cintA kA sarvathA tyAga karanA cAhiye tathA kisI bhI paristhiti meM mana ko DAMvADola hone denA nahIM cAhiye / agara mana meM kisI bhI prakAra se Arta-dhyAna yA arati banI rahegI to sAdhu apane sAdhanA - mArga para nizcita hokara kabhI nahIM bar3ha sakegA / isa viSaya ko spaSTa karane ke liye gAthA isa prakAra hai:gAmAnugAmaM rIyaMtaM, aNagAraM araI aNuSpavesejjA, taM titikkhe akacaNaM 1 parIsahaM || - uttarAdhyayana sUtra. a. 2 ga0 14 arthAt grAmAnugrAma meM vicaraNa karate hue sAdhu ko yadi koI cintA utpanna ho jAya to vaha usa cintA janya pariSaha ko samatA pUrvaka sahana kare / vastutaH saccA sAdhu vahI hai jo 'anagAra' yAnI 'AgAra' rahita hai / jisake 245 For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga pAsa dhana, makAna, kheta, bAga-bagIce Adi kucha nahIM haiM, kevala vahI haiM jo usake pAsa aura nAma mAtra kA hai / ina sabase rahita hokara hI jo Ananda aura halakApana mahasUsa karatA hai vahI saccA sAdhu aura phakIra kahalAtA bhI hai / mahAtmA kabIra apane Apako aisA hI phakIra mAnate the, aura kahate the mana lAgo mero yAra phakIrI meM / jo sukha pAvoM nAma bhajana meM: so sukha nAhi amIrI meM / bhalI burI saba kI suni lIje, kara gujarAna garIbI meM / / prema nagara meM rahani hamArI, bhali vani AI sabUrI meM / kabIra jI kA kahanA thA - "are dosta ! merA mana to phakIrI meM laga gayA hai / isameM jo Ananda aura utsAha kA anubhava hotA hai, vaha dhanADhyatA meM kataI nahIM hai / phakIra ko cAhiye hI kyA ? basa use prabhu ke nAma kA smaraNa karanA hai tathA garIbI meM bhI sukha se gujArA karate hue logoM kI acchI aura burI bAtoM ko gale se jAnA hai / afa ne kitanI sundara bAta kaha dI hai ki vahI vyakti jo oroM kI gAliyoM aura prazaMsA eka hI bhAva se sunatA hai tathA prazaMsA sunakara khuza nahIM hotA aura niMdA sunakara zoka nahIM karatA, vaha saccA phakIra kahalAtA hai / yadyapi sAMsArika prANiyoM ke liye aisA kara sakanA bar3A kaThina hai| Apa seThoM aura sAhUkAroM ko to agara koI eka zabda bhI apriya lagane vAlA kaha diyA jAya to Apa aise uchala par3ate haiM, jaise sarpa pU~cha para paira par3a jAne se uchalatA hai / kintu sAdhu ke liye yaha bAta nahIM hai, vaha kaTu zabda aura gAliyoM suna lenA to kyA, anubhava nahIM karatA / ulaTe mAnatA hai / gardana kATa diye jAne para bhI kaSTa kA karmoM kI nirjarA yA saMcita karmoM kA bhAra utaranA Age kahate haiM - 'prema nagara meM rahani hamArI' arthAt saMtoM kI duniyA unake itaH tata hI sImita hotI hai / ve prabhu se prema karate hai aura usI prema va bhakti kI duniyA meM masta rahate haiM / unakA vicAra yaha hotA hai ki- 'bar3A acchA huA jo hamane saMsAra se nAtA tor3a liyA aura sAMsArika padArthoM para se Asakti haTAkara saMtoSa ko dhAraNa kara liyaa| isase hamArA bahuta bhalA huA hai, kyoMki sabhI prakAra kI citAoM kA anta ho gayA agara gRhasthI ke jhamele meM rahate to nitya naI cintAe~ parezAna karatI rahatI / ' / For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'cintA ko citta se haTAo Age kahA hai hAtha meM kuMDI bagalA meM soTA, cAroM disi jAgorI meM / Akhira yaha tana khAka milegA, kahA phirata magarUrI meM / kahe kabIra suno bhaI sAdho, sAhiba mile sabUrI meM // kabIra jI bar3I majedAra bAta aura bagala meM soTA (lar3akI) honI jAgIrI meM A jAtA hai / hama apane haiM / isa viSaya ko spaSTa karane vAlA 247 kaha rahaiM ki - 'sAhaba, hamAre to hAtha meM kuDA cAhiye / phira to sArA saMsAra hI hamArI Apako isa jahAna kA mAlika samajhane lagate eka udAharaNa hai cAroM disi jAgIrI meM kisI rAjA guru kA dehAvasAna ho gayA ataH rAjA ne dUsare guru kI khoja karanI prAraMbha kara dI / usa khoja ke prayatna meM unhoMne apane sampUrNa rAjya meM munAdI karavAdI ki "jo bhI vidvAna aura tyAgI paMDita apane Apako rAja- guru pada ke yogya mAnate haiM, ve amuka dina rAjya darabAra meM padhAreM / " munAdI ke pariNAma svarUpa nizcita dina para aneka brAhmaNa paMDita bar3e ThATa-bATa se rAjya darabAra meM Ae / rAjA ne sabhI kA Adara-satkAra kiyA aura usake pazcAt kahA - "mujhe Apa logoM meM se eka ko rAja-guru ke pada para pratiSThita karanA hai. kintu usake liye kevala eka parIkSA hai, vaha vistRta aura mIloM lambA caur3A maidAna hai, vahA~ para Apa adhika jamIna gherakara sundara Azrama banA legA vahI merA Azrama banAne ke liye kucha mahInoM kI avadhi bhI nirdhArita yaha ki zahara ke bAhara bar3A logoM meM se jo bhI vidvAna rAjA kI bAta sunate hI sabhI paMDita vahA~ se turanta ravAnA ho gaye tAki ve zIghrAtizIghra dina-rAta parizrama karake adhika se adhika jamIna ghara sakeM aura Azrama banA sakeM / para una sabake cale jAne ke bAda rAjA ne dekhA ki eka phakkar3a sAdhu jo kevala laMgoTI hI lagAe hue hai, vahIM khar3A hai / rAjaguru hogA / " rAjA ne kara dI / rAjA ko kautUhala huA usake na jAne kA aura usane sAdhu se pUchA - " bAbAjI, Apa kisaliye yahA~ Ae haiM ? "vAha ! Apane hI to rAja-guru-pada ke ummIdavAroM ko yahA~ bulAyA thA / " phakIra ne sahaja bhAva se uttara de diyA / rAjA muskarAye para punaH bole - "mahArAja ! ApakI bAta satya hai para maiMneM For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga rAja guru banane vAloM ke liye eka zarta rakhI hai, vaha Apane bhI sunI hogii| phira Apa use pUrI karane meM vilaMba kyoM kara rahe haiM ? "jaldI kyA hai, vaha bhI pUrI ho jaaygii|" rAjA ko phakIra kI bAta sunakara kucha Azcarya huA aura unhone prazna kiyA-"Apa rahate kahAM haiM ?" "udhara maidAna meM hI merI jhoMpar3I hai jahAM paMDita loga jyAdA se jyAda jamIna gherakara Azrama bnaaeNge| yaha kahakara phakIra dhIre-dhIre vahA~ se cala diyaa| jisa dina rAjA kI dI hui avadhi samApta huI, ve apane dala-bala sahita nirIkSaNa karane nikale ki kisa ummIdavAra ne sabase vistRta aura sundara Azrama banAyA hai| unhoMne dekhA ki lagabhaga sArI maidAna bar3e-bar3e AzramoM se ghira gayA hai| aura unheM banAne vAle paMDita AzramoM ke dvAra para rAjA kI pratIkSA kara rahe haiM ki zAyada unakA Azrama rAjA ko pasanda Ae aura ve rAja-guru banA diye jAya / idhara rAjA una sabhI AzramoM ko dhyAnapUrvaka dekhate hue ghUma rahe the ki usa dina darabAra se sabase pIche jAne vAle phakIra para acAnaka hI unakI dRSTi par3a gii| unhoMne dekhA ki phakIra rAkha ke eka bar3e Dhera para mastI se baiThA huA kucha gunagunA rahA hai| rAjA bar3e cakita hue aura phakIra ke sAmane pahuMca kara bole-"mahArAja ! yaha kyA ? Apane eka choTA sA Azrama bhI nahIM banAyA itane dinoM meM ?" phakIra ha~sa par3A aura kahane lagA-"rAjana ! maiMne to apanI banI huI jhoMpar3I ko hI phUMka diyA hai| usI ke Dhera para to baiThA huuN|" "jhopar3I ko phUMka diyA ? aisA kyoM ? rAjA ne Azcarya se puuchaa| 'isaliye ki merI jhoMpar3I thor3I sI jagaha meM thI aura Azrama banAtA to bhI vaha jagaha sImita hI rhtii| ataH aba jhoMpar3I bhI phUMka dene se sArA saMsAra merI jAgIrI bana gayA hai| Apa svayaM dekha lIjie ki cAroM dizAoM meM dUra-dUra taka kyA maiMne koI sImA bA~dhI hai ? isaliye merA Azrama to jahA~ taka bhI dRSTi jAye vahA~ taka hai|" rAjA phakIra kI bAta sunakara stabdha raha ge| unheM usa tyAgI aura sampUrNa saMsAra ko apanA samajhane vAle para bar3I zraddhA utpanna huI / usI kSaNa unhoMne cAroM For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintA ko citta se haTAo 246 dizAoM ko apanI jAgIra samajhane vAle sAdhu ko rAja-guru kA pada pradAna kara dene kA ailAna kara diyA / ___ to baMdhuo, kabIra ne bhI yahI kahA hai ki merA mana aisI phakIrI ko pAkara nizcita ho gayA hai, jisameM cAroM dizAoM kI jAgIrI mila jAtI hai / anta meM ve saMsAra ke prANiyoM ko sIkha dete kahate haiM "bhAI ! saMsAra ke ina nazvara padArthoM ko ikaTThA karake tuma kyA ghamaMDa karate ho ? inakA upabhoga karane vAlA yaha zarIra to anta meM naSTa hokara rAkha meM mila jaaygaa| isaliye thor3A ciMtana karo aura yaha bhalI-bhAMti samajha lo ki agara paramAtmA ko prApta karanA hai to sAMsArika vastuoM para se pUrNatayA Asakti tyAga do aura saMtoSa dhAraNa kro| jaba tumheM pratyeka prakAra ke abhAva meM bhI saMtoSa rahegA aura tanika bhI cintA kisI vastu kI prApti ke liye na raha jAegI, taba hI usa parama pitA paramAtmA ke najadIka pahuMca skoge|" hamArA viSaya bhI Aja 'arati' arthAt ciMtA rahitatA para hI cala rahA hai| bhagavAna ne bhI sAdhu ko Adeza diyA hai ki vaha gA~va-gA~va vicaraNa karate hue kisI bhI prakAra kI cintA kA hRdaya meM AvirbhAva na hone de, aura kadAcita koI ciMtA kA kAraNa bana bhI jAya to usI kSaNa usa cintAjanaka kaSTa yA pariSaha para vijaya prApta kare: agalI gAthA meM aura bhI jAnane yogya bAta kahI hai araI piThao kiccA, virae Ayarakkhie / dhammArAme nirArambhe, uvasante muNIcare // -uttarAdhyayana sUtra. a. 2. gA. 15 arthAt-cintA kI aura pRSThabhAga karake, hisAdi doSoM se rahita hokara, AtmA kA rakSaka aura dharma meM ramaNa karane vAlA, Arambha se rahita aura kaSAyoM se vimukha hokara vivekI muni saMyama-mArga para vicare / ___Apa saba bhalI bhA~ti jAnate haiM ki cintA manuSya ko kisa prakAra vikala banA detI hai aura kiye jAne vAle kAryoM kI samIcIna rUpa se saphala nahIM hone detI to jaba sAMsArika kAryoM meM bhI vaha vighna DAlatI hai to phira paraloka kA sAdhana karane vAle dharma kI ArAdhanA kaba karane degI ? arthAt nahIM karane degii| isaliye . kahA hai ki sAdhanA ke mArga para bar3hane vAle sAdhu ko cintA kI ora se muMha mor3a lenA cAhiye tathA usakI ora pITha karake hiMsA Adi pA~ca prakAra ke sAvadha kAryoM . kA bhI tyAga kara denA cAhiye kyoMki ye bhI dharmArAdhana meM bAdhaka hote haiN| ina For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga sAvadha vyApAroM kA jo sAdhu sarvathA tyAga kara detA hai, vahI apanI AtmA ko patana se bacAne meM samartha ho sakatA hai| AtmA ko patana kI ora le jAne vAle ArambhasamArambha hI haiM ataH inase bacane kA prayatna karanA Avazyaka hai| isake alAvA AtmA ko patita karane vAle krodhAdika kaSAya haiN| inake vazIbhUta hone vAlA prANI kabhI hI apanI sAdhanA meM agrasara nahIM ho sktaa| krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye cAroM kaSAya eka-dUsare kA sAtha dene vAle haiN| jahA~ inameM se eka AyA vahAM kramazaH cAroM hI A jAte haiN| pariNAma yaha hotA hai ki vyakti ina saba ke phera meM par3akara nibir3a karmoM kA bandha karatA hai, aura caurAsI kA cakkara kATatA rahatA hai / lobha ko to saba pApoM kA mUla hI mAnA gayA hai| isake kAraNa manuSya Asakti aura mamatA kA bahAnA lekara pApa-mArga para bar3hatA hai| saMsAra ke mahApuruSa prANiyoM ko sadA sAvadhAna karate haiM aura inase bacane kI zikSA dete haiN| kavi sundaradAsa jI ne bhI ajJAnI mAnava ko dhikkArate hue kahA hai-- bAra bAra kahayo tohiM, sAvadhAna kyU na hoi, mamatA kI oTa sira kAhe ko dharata haiM ? mero dhana mero dhAma mere suta merI bAma, mere pasu mere grAma bhalyo hI phirata hai / / tU to bhayo bAbaro vikAya gaI buddhi terI, aiso aMdhakUpa geha tAmeM tU parata hai / sundara kahata tohiM neka hu na Ave lAja, kAja ko bigAra ke akAja kyoM karata hai // / kavi ne mAnava kI bhartsanA karate hue use kahA haiM--"are ajJAnI jIva ! maiMne tujhe nAnA prakAra se bAra-bAra samajhAyA hai kintu abhI taka bhI tU sAvadhAna nahIM huA / merI punaH-punaH dI huI cetAvanI ko bhUlakara mamatA kI oTa kyoM le rahA hai ? tU dina-rAta basa, merA dhana, merA makAna, mere putra, merI patnI aura merI jamInajAyadAda hai yaha mAnatA huA bhAna bhUle hue haiM aura garva se matavAlA banA ghUma rahA hai / para kyA ye saba yathArtha meM tere haiM ? nhiiN|" 'mujhe to aisA lagatA hai ki terI mati-mraSTa ho gaI hai aura buddhi kaur3iyoM ke mola bika cukI hai| tabhI to merA-merA karatA huA tU patana ke gahare kue meM girA jA rahA hai|" For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintA ko citta se haTAo ... 251 "are mUrkha ! kyA tujhe tanika bhI lajjA nahIM AtI jo ki isa amUlya mAnava jIvana se dharmArAdhana karake karma-naSTa karane ke badale ulaTe pApoM kI poTa sira para rakha rahA hai ? maiM kahatA hU~ ki pUrva janmoM ke asaMkhya puNyoM ke bala para devatAoM ko bhI lalacAne vAlA yaha manuSya-janma tujhe prApta ho gayA hai aura Atmonnati ke saba sAdhana bhI tujhe sulabha haiM, phira ina sabake dvArA ho sakane vAle uttama kAryoM ko bigAr3akara tU akArya kyoM karatA hai ?" vastutaH kavi kA kathana yathArtha hai| manuSya lobha aura tRSNA ke vazIbhUta hokara hI nAnA kukarma karatA hai tathA Asakti ke phera meM par3akara virakti aura tyAga ke mahatva ko bhUla jAtA hai / isa saMsAra meM to aise-aise tyAgI mahA-mAnava hue haiM ki ve dhana, dharA aura dhAma hI kyA apane bhojana ko bhI auroM ko khilAkara svayaM bhUkhe rahe haiN| tyAga kA mahatva Apane rAjA rantideva ke bAre meM zAyada kabhI sunA hogaa| ve atyanta prajAvatsala the / unakI mAnyatA thI ki jaba taka prajA kA peTa na bhare rAjA ko bharapeTa khAne kA adhikAra nahIM hai| durbhAgyavaza eka bAra unake rAjya meM bar3A bhayAnaka akAla pdd'aa| jaba logoM ke pAsa khAne ko kucha na rahA to unhoMne apane rAjyakoSa aura annAgAra meM jo kucha bhI thA, saba apanI prajA meM bAMTa diyaa| para jaba rAjya koSa aura rAjya kA anna-bhaMDAra khAlI ho gayA to rAjA ko khAne ke liye bhI kucha na bcaa| isa para rAjA ko apanI rAnI evam putra sahita rAjadhAnI chor3anI pdd'ii| kyoMki rAjamahala ke UMce-U~ce kaMgaroM ko dekhane se peTa nahI bhrtaa| rantideva ne rAjamahala chor3a diyA kintu unheM khAne ke lie eka dAnA bhI ar3atAlIsa dina taka nahIM milaa| akAla ke kAraNa kue aura tAlAba bhI sUkha gae the| bhAgya se unacAsaveM dina kisI vyakti ne rAjA ko pahacAna liyA aura usake pAsa kucha bhojya-sAmagrI thI ataH usane thor3A sA ghI, khIra, haluA aura jala rAjA ke pAsa bheja diyaa| rAjA aura rAnI ko prasannatA huI ki Aja khAne ko kucha milA / apane donoM baccoM sahita ve loga bhojana karane baiTha hI rahe the ki eka brAhmaNa atithi banakara vahA~ A gyaa| For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga rAjA atithi ko dekhakara atyanta harSita hue aura unhoMne socA ki saubhAgya se Aja isa vipatti ke samaya meM bhI hama atithi ko khilAye binA khAne ke doSa se baca jaaeNge| aisA vicArate hue unhoMne atithi ko saharSa bhojana karAkara vidA kiyA / kintu itane meM hI eka zUdra A phuNcaa| rAjA ne use bhI prema se khAnA khilAyA aura usake pazcAt svayaM khAne kI taiyArI kii| kintu abhI ve eka grAsa bhI nahIM khA sake the ki eka bhIla apane do kuttoM ke sAtha udhara AyA aura dUra se hI rAjA ko pukAratA huA bolA "mahArAja ! maiM aura mere kutte bhUkhoM mara rahe haiM / kRpA karake hameM bhI kucha khAne ko diijiye|" rantideva ne jaba A~kha uThAkara usa bhIla aura usake kuttoM ko bhUkha se tar3apate dekhA to bacA huA saba khAnA bar3e prema se unheM de diyaa| phalasvarUpa bhIla aura donoM kutte tRpta hokara cale gaye / ___ aba rantideva ke pAsa anna kA eka kaNa bhI nahIM bacA thA / kevala kucha pAnI thaa| usI se unhoMne apanA kaMTha gIlA karane ke vicAra se pAtra hAtha meM liyaa| kintu usI samaya eka karuNa AvAja unake kAnoM meM TakarAI "maiM bahuta pyAsA hU~, mujhe pAnI cAhiye / " / rAjA ne dekhA eka cAMDAla vahA~ khar3A thA aura pAnI mAMga rahA thaa| cAMDAla ko dekhakara rAjA ke cehare para punaH harSa bikhara gayA aura unhoMne apanA pAnI kA pAtra usakI ora bddh'aayaa| para yaha kyA ? palaka jhapakate hI unheM dikhAI diyA ki jinheM jala kI AvazyakatA hI nahIM hai ve hI vibhinna veSoM meM atithi banakara Ane vAle brahmA, viSNu, ziva aura dharmarAja apane rUpoM meM pratyakSa unake sAmane khar3e haiM / rAjA rantideva harSa-vihvala hokara unake caraNoM meM lauTa gaye / baMdhuo, vaiSNava dharmagranthoM kI yaha eka kathA hai| para isase hameM tyAga kI mahattA kA anumAna hotA hai / AvazyakatA se adhika hone vAlA dhana-vaibhava to phira bhI vyakti tyAga sakatA hai kintu jisa sAmane Ae hue anna aura jala ke abhAva meM jIvana jA rahA ho use bhI saharSa auroM ko pradAna kara dene vAle mahA-mAnava virale hI hote haiM / kintu aise tyAga kA phala hI mahattvapUrNa hotA hai / rAjA rantideva ne yaha paravAha nahIM kI ki ar3atAlIsa dina se ve, unakI patnI aura bacce bhUkhe haiM, yaha bhI cintA nahIM kI ki isa unacAsaveM dina milA huA For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintA ko citta se haTAo 253 yaha anna-jala auroM ko de dene para hameM bhUkhoM maranA pdd'egaa| isa prakAra cintA kA tyAga karane para hI unheM bhagavAna ke darzana hue aura yahI hamAre zAstra kahate haiM ki 'arati pariSaha' ko jItane se sAdhaka AtmA ke adhika nikaTa pahu~catA hai / dUsare zabdoM meM Atma-rUpa kA darzana kara sakatA hai| isaliye Avazyaka hai ki sAdhu cintA kA sarvathA tyAga kare aura zrAvaka bhI yathAzakya saMsAra ke samasta padArthoM aura sAMsArika saMbaMdhiyoM kI ora se aharniza banI rahane vAlI cintAoM se apane Apako adhikAdhika mukta kare / yahI 'arati-pariSaha' para vijaya prApta karanA hogA tathA AtmotthAna meM sahAyaka bnegaa| For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabala pralobhana dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! bhagavAna mahAvIra ne saMvara ke sattAvana bheda batAe haiM, unameM se pandraha bhedoM kA varNana kiyA jA cukA hai| kala ke pravacana meM kahA gayA thA ki sAdhanA karate hue kabhI-kabhI prAsaMgika ciMtA ho jAtI hai, kintu muni use bhI apane hRdaya meM sthAna na de tathA apanI AtmA kA samasta vikAroM aura kaSAyoM se rakSaNa karatA huA pApa kriyAoM se nivRtta hokara dharma-rUpI udyAna meM vicaraNa kare jahA~ AraMbha samArabha nahIM hai aura azAMti kA koI kAraNa nahIM hai| Aja saMvara ke solahaveM bheda yAnI AThaveM pariSaha kA vivecana kiyA jaaegaa| isa pariSaha kA nAma 'strI pariSaha' hai / yahAM yaha bAta dhyAna meM rakhane kI hai ki sAdhanA meM lage hue puruSa ke lie strI jAti se bacanA cAhiye aura sAdhanA-rata strI jAti ko puruSoM se dUra rahanA caahie| 'zrI uttarAdhyayana sUtra' meM 'strI-pariSaha' ke viSaya meM gAthA kahI gaI hai saGgo esa maNussANaM, jAo logammi ithio| jassa eyA parinnAyA, sukaDaM tassa sAmaNNaM / / -adhyayana 20 gA0 16 arthAta-loka meM puruSoM kA striyoM ke sAtha jo saMsarga hai usa strI saMsarga ko jisa saMyamI puruSa ne jJAnapUrvaka parityAga kara diyA hai usakI sAdhutA saphala hai / 254 For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabala pralobhana 255 ___ isa saMsAra meM cAroM ora pralobhana kI asaMkhya vastueM bikharI huI haiN| inase AkarSita hokara vyakti nAnA prakAra ke kaSTa bhogate haiM aura bhAMti-bhA~ti kI biDambanAoM meM phaMsa jAte haiM / dhana ekatrita karane ke liye loga nAnA prakAra kI beI. mAniyAM karate haiM aura parivAra kI mamatA ke vaza hokara bhI aneka prakAra ke kukarma kara DAlate haiM : kabhI-kabhI to hama yahA~ taka sunate haiM aura akhabAroM meM bhI par3hate haiM ki santAna ke jIvita na rahane para loga auroM ke baccoM ko curAkara kisI devI-devatA ke samakSa balidAna kara dete haiN| nara-bali ke samAna bhayaMkara pApa aura kyA ho sakatA hai ? kahane kA abhiprAya yahI hai ki vyakti dhana, parivAra tathA yaza-kIrti ke pralobhana meM Akara nAnA prakAra ke akArya karatA hai| kintu ina sabase bar3A aura jabardasta pralobhana saMsAra meM eka aura hai / vaha hai-kAma vikAra / kAma kA pralobhana itanA prabala hai ki usase vyakti kA bacanA bar3A kaThina hotA hai| sAtha hI yaha vikAra itanA vyApaka bhI hai ki jagata ke sampUrNa jIva isake caMgula meM par3e rahate haiM, aura isake phera meM Akara apanI buddhi, viveka evaM jJAna, sabhI ko tilAJjali de baiThate haiN| eka chappaya chaMda meM kahA gayA hai bhIkha-anna ika bAra launa bina khAya rahata hai| phaTI gadarI or3ha vRkSa kI chAMha gahata hai / ghAsa pAta kachu DAri bhUmi para nita prati sovt| . rAkhyo tana parivAra bhAra yaha tAko Dhovata / / ihi bhAMti rahata cAhata na kachu, taU viSaya bAdhA karata / hari hAya terI sarana, Aya paryo inase Darata // kahate haiM ki bhikSa ka dina meM eka bAra hI bhIkha mAMgakara anna lAtA hai aura vaha bhI rUkhA-sUkhA namaka rahita, use hI khAkara raha jAtA hai| use narama zaiyyA aura rUI ke moTe-moTe gadde yA rajAI or3hane vichAne ko nasIba nahIM hote| mAMga-mUgakara lAI huI phaTI gudar3I or3hakara kisI vRkSa-tale sotA aura baiThatA hai tathA gudar3I bhI na mile to per3oM ke patte yA ghAsa Adi bichAkara par3A rahatA hai| __ usakA koI svajana, saMbaMdhI, mitra yA apanA kahane vAlA bhI nahIM hotA, parivAra ke nAma para kevala usakA zarIra hI apanA hotA hai aura usI ke bhAra ko vaha kisI taraha DhotA rahatA hai / kintu kavi kahatA hai ki aise vyakti ko bhI kAma For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga viSayoM kI icchA nahIM chor3atI / ataH he prabho ! ina bhogecchAoM se DaratA huA maiM ApakI zaraNa meM AyA huuN| kahane kA abhiprAya yahI hai ki jo vyakti dUdha ghI, miSTAnna tathA vikAroM ko bar3hAne vAle anya pauSTika padArtha nahIM khAte tathA ghAsa phUsa para sokara rAteM gujArate haiM, unheM bhI jaba kAma-vikAra nahIM chor3ate to phira aizvarya va sukha ke pracura sAdhanoM ke bIca meM rahane vAloM kI to bAta hI kyA hai ? tapasvI vizvAmitra jo varSoM tapasyA karate rahe the, apsarA menakA ke rUpa para mugdha hokara viSayoM ke zikAra bana gaye / per3oM ke patte aura jala para jIvana TikAne vAle parAzara RSi, jinhoMne dina ko rAta aura nadI ko reta meM pariNata kara diyA thA ve bhI kAma ko vaza meM nahIM kara ske| itanA hI nahIM, bar3e bar3e devatA bhI kAma ko vaza meM nahIM kara sake aura svayaM unase hAra gaye / Atma-purANa meM likhA hai kAmena vijito brahmA, kAmena vijito hariH / kAmena vijitaH zambhuH, zakaH kAmena nijitaH // yAnI kAmadeva ne brahmA, viSNu, ziva aura indra ko bhI jIta liyaa| isIlie sabhI dharma grantha una sAdhakoM ko jo saMsAra se mukta hone kI abhilASA rakhate haiM, strayoM ke saMsarga se dUra rahane kA Adeza dete haiN| ve to yahA~ taka kahate haiM ki strI kA darzana karanA bhI mumukSa ke liye ucita nahI hai / kahA hai saMbhASayet striyaM naiva pUrvadRSTAMzca na smaret / kathAM ca varjayettAsAM, no pazyallikhitAmapi // zloka meM kahA gayA hai-na to strI ke sAtha bAta karanI cAhiye, na pahale dekhI strI ko yAda karanA cAhiye aura na hI usakI carcA karanI cAhiye / yahA~ taka ki usakA to citra bhI kabhI nahIM dekhanA cAhiye / kahA jAtA hai ki eka tapasvI jIvana bhara tapasyA karate-karate vRddha ho gyaa| vaha pUrNa jitendriya mAnA jAtA thA, aura eka maMdira meM akelA hI rahatA thaa| saMyogavaza eka bAra eka sundara yuvatI udhara se gujrii| tapasvI kI dRSTi usa para par3a gaI aura vaha mohita hokara usake pIche cala diyaa| strI apane ghara pahuMcI taba bhI daravAje para khar3A huA tapasvIM usase apanI icchApUrti ke liye prArthanA karane lgaa| . strI ko tapasvI para bar3A krodha AyA aura usane darabAjA banda karanA For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabala pralobhana 257 cAhA / jyoMhI usane jora se daravAjA banda karane kA prayatna kiyA, tapasvI ne andara ghusane ke liye apanA sira andara kara liyaa| pariNAma yaha huA ki moTe aura bhArI kivAr3oM ke bIca meM Akara RSi kA sira phaTa gayA aura usI kSaNa tapasvI kI mRtyu ho gaI / aise-aise udAharaNoM se jJAta hotA hai ki jIvana bhara tapasyA karane vAle vRddha aura jitendriya puruSa bhI jaba striyoM ko dekhakara vikAra-grasta ho jAte haiM taba auroM kA to kahanA hI kyA hai ! ApadAoM kA mUla saMyamI sAdhaka strI ko aneka ApadAoM kA mUla mAnate haiN| prAcIna itihAsa ko dekhane para patA calatA hai ki striyoM ke kAraNa aneka anartha ghaTate rahe haiN| strI ke kAraNa hI mahAbhArata huaa| rAjA bAli bhI strI ke kAraNa mArA gyaa| rAvaNa kA sarvanAza huA aura nahuSa ko svarga se giranA par3A / zizupAla kA sira strI ke kAraNa hI kATA gayA aura nUrajahAM ke kAraNa zere-aphagAna ko maranA pdd'aa| spaSTa hai ki strI aneka anarthoM kA kAraNa banatI hai isaliye bhagavAna sAdhaka ko unake saMsarga se dUra rahane kA Adeza dete haiN| isa viSaya meM dUsarI gAthA isa prakAra hai evamAdAya mehAvI, paGkabhUyAo ithio| no tAhi viNihannajjA carejjattagavesae / -uttarAdhyayana sUtra. a. 2. gA. 17 arthAt medhAvI puruSa striyoM ko kIcar3a ke samAna mAnakara unake dvArA apane Apako hanana na kare, apitu AtmagaveSI banakara dRr3hatApUrvaka apane saMyama-mArga meM hI vicaraNa kre| dRr3hatApUrvaka sAdhanA patha para calane ke liye sAdhu ko striyoM se dUra rahanA tathA sAdhviyoM ko puruSoM ke saMsarga se bacanA caahiye| kyoMki saMsarga meM rahane se vicAroM ke vikRta hone kA bhaya rahatA hai / bhagavAna ne sAdhu-sAdhviyoM ke liye pUrNa brahmacarya ke pAlana kA Adeza diyA hai aura isake liye nau upAya bhI batAe haiM / ina upAyoM ko zAstra kI bhASA meM 'bAr3a' kahA gayA hai| bAr3a kahate haiM, rokane vAle ko| loga apane bAga-bagIcoM aura khetoM ke cAroM ora bAr3e lagAte haiM tAki koI pazu yA cora vyakti unake andara ghusakara per3a-paudhoM aura phasaloM ko hAni na pahuMcA sake / kAMToM kI bAr3a hone se aise prANI andara Ane se roka diye jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga ...... brahmacarya bhI atyanta mahattvapUrNa vastu hai aura isaliye usakI rakSA ke nimitta no bAr3eM mAnI gaI haiM, jinakA pAlana karane se zIlavrata kI surakSA ho sakatI hai| Apa soceMge, zIla kI rakSA ke liye nau bAr3oM kI kyA AvazyakatA hai ? kyA ekado se usakI rakSA nahIM ho sakatI ? / ___ isakA uttara isa prakAra diyA jA sakatA hai ki isa saMsAra meM jo vastu jitanI adhika mUlyavAna mAnI jAtI hai, usakI surakSA ke liye utanA hI adhika prayatna kiyA jAtA hai| - Apa loga apane ghara meM vastra yA bartana-bhAMr3e bAhara kA eka tAlA lagAkara bhI chor3a dete haiM, kintu sone, cAMdI, hIre, pannoM ke AbhUSaNoM ko isa prakAra nahIM rkhte| unheM to havelI ke saba kamaroM se andara vAle kamare meM yA aura bhI nIce tahakhAne meM tathA Upara se tijorI meM banda karake rakhate haiN| aba batAiye ? Apake bahumUlya ratnoM ko kitane kamare pAra karake aura phira tijorI kholakara nikAlA jAyagA / kyA kabhI tijorI ko Apa apane ghara ke bAhara vAle barAmade meM rakhate haiM ? nahIM, kyoM nahIM rakhate ? eka bar3A majabUta tAlA to usameM lagA huA hI hotA hai / vaha eka tAlA kyA AbhUSaNoM kI rakSA ke liye kAphI nahIM hotA? phira kyoM eka ke bAda eka isa prakAra kaI kamaroM ke andara use le jAkara rakhate haiM ? isaliye hI to ki usameM bahumUlya vastue~ rahatI haiN| isI prakAra brahmacarya ko bhI sarvAdhika mUlyavAna mAnA gayA hai ataH usake liye nau bAr3eM athavA usakI rakSA ke liye nau upAya batAe gae haiN| unheM bhI maiM saMkSipta meM Apako batAye de rahA huuN| (1) pahalA upAya yA pahalI bAr3a brahmacarya kA pAlana karane vAle sAdhaka ke liye yaha haiM ki jahA~ para strI akelI rahatI ho, napuMsaka rahatA ho yA pazu bA~dhe jAte hoM vahA~ para sAdhu kabhI na Thahare / inake samIpa rahane se citta meM caMcalatA bar3hatI hai aura vikAra jAgRta hote haiM / kahA bhI hai - vilIyate ghRtaM yadvadagneH saMsargatastathA / nArI saMsargataH puMso, dhairya nazyati sarvathA // jisa prakAra agni ke saMparka se ghI pighala jAtA hai, usI prakAra strI ke saMparka se puruSa kA dhairya naSTa ho jAtA hai| (2) dUsarI bAr3a yaha hai ki sAdhu strI saMbaMdhI kathA-vArtA na kre| nArI sambandhI kathAeM par3hane se aura unase sambandhita vArtAlApa karane se bhI citta asthira ho jAtA hai| hama dekhate haiM ki jahA~ cAra vyakti kisI viSaya ko lekara bAteM prArambha For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabala pralobhana (256 karate haiM to bAla kI khAla nikAla DAlate haiN| isI prakAra jaba striyoM se sambandhita vArtAlApa prArambha hogA to bhArata kI to kyA anya dezoM kI striyoM ke bhI rUparaMga, kada, veSa-bhUSA, cAla-calana tathA khAna-pAna Adi sabhI ke bAre meM bAteM cala par3egI / spaSTa hai ki sAdhaka ko usase kyA lenA hai ? vaha nAriyoM se sambandhita bAteM par3hane aura bolane ke prapaMca meM par3e hI kyoM ? (3) aba tIsarI bAr3a batAI hai ki strI,puruSa ke Asana para aura puruSa strI, ke Asana para na baitthe| isake alAvA jahA~ striyA~ baiThI hoM vahA~ sAdhu do ghaMToM se pahale na baiThe aura jahA~ puruSa baiThe hoM vahA~ sAdhviyAM do ghaMTe se pahale na baitthe| (4) cauthI bAta yaha hai ki sAdhaka kabhI strI ke aMgopAMgoM ko nirakhe nhiiN| vaha kabhI yaha vicAra na kare ki amuka strI kA muMha, hAtha yA paira Adi aMga sundara aura suDaula haiN| yahA~ taka ki strI ke citra ko bhI vaha isa dRSTi se na dekhe| mahAtmA kabIra ne kahA bhI hai nArI nirakha na dekhiye, nirakhi na kIje daura / dekhata hI te viSa car3ha, mana Ave kachu aura // saba sone kI sundarI, Ave vAsa-suvAsa / jo jananI ho ApanI, to hu na baiThe pAsa // kabIra jI kA kahanA hai ki nArI kA saMparka mahAn pApoM kA bhAgI banAtA hai ataH mukti ke abhilASI ko cAhiye ki vaha nArI kI ora dRSTipAta na kare / kyoMki use dekhane para bhI mana meM viSaya-vikAroM kA jAgRta honA sambhava hai / ve to yahAM taka kahate haiM ki sAdhakoM ko apanI mAtA ke samIpa bhI nahIM baiThanA caahiye| mAM ke samIpa baiThane para aura usake zarIra ko dekhane para unheM anya nArI ke saMsarga kI icchA ho sakatI hai| (5) aba pA~cavIM bAr3a ke viSaya meM batAte haiM / isa viSaya meM sAdhu ko cetAvanI dI gaI hai ki vaha aise sthAna para na rahe jahA~ rozanadAna tathA khir3akI Adi vAlI dIvAra ho yA dIvAra ke sthAna para ghAsa-phUsa yA caTAI kI Ar3a kI gaI ho aura usake dUsarI tarapha koI parivAra rahatA ho| - aisI dIvAra yA Ar3a kA niSedha isaliye kiyA gayA hai ki usake dUsarI tarapha sAMsArika bAteM hoMgI aura unakI AvAja sAdhaka ke kAnoM taka phuNcegii| duniyAdArI kI aura vikAra bar3hAne vAlI bAteM agara sAdhu sunegA to usakI sAdhanA meM bAdhA AegI aura mana vikAragrasta ho jaaegaa| For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga (6) chaThI bAr3a sAdhu ke liye yaha batAI gaI hai ki vaha pUrvakRta kAma bhogoM kA smaraNa na kare / Apa jAnate haiM ki sabhI saMta bAla brahmacArI nahIM hote / aneka sAdhu sAla do sAla pAMca-dasa sAla yA isase bhI adhika varSa taka gRhastha rahakara phira sAdhu banate haiM / unake liye hI kahA hai ki ve pUrva meM bhoge hue aizoArAma kA cintanasmaraNa na kareM / patnI ke sahavAsa ke prasaMgoM ko bhI yAda na kreN| kyoMki bhogoM kA smaraNa karane se bhI mana unheM punaH bhogane kI icchA kara sakatA hai / 260 (7) aba sAtavIM bAr3a AtI hai / ise samajhAne ke liye kahate haiM - sAdhu sarasa AhAra na kare / pratidina sarasa AhAra karane se vikAroM ko protsAhana milatA hai / Apane sunA hI hogA 1 jaisA khAve anna vaisA hove mana / jaisA pIve pAnI vaisI hove vANI // isa lokokti meM se hameM yahI jAna lenA hai ki manuSya jaisA bhojana karegA, vaisA hI usakA mana bana jAegA / aneka vyakti mAMsa, madirA tathA aNDe Adi khAte haiM / aise tAmasika bhojana ko grahaNa karane vAle kabhI bhI apane vicAra zuddha nahIM rakha sakate tathA unake jIvana meM kabhI Atma-kalyANa kI bhAvanAe~ aura saMsAra se virakta hone kI icchA jAgRta nahIM hotIM / ataH sAdhu ko to rUkhA-sUkhA aura sAtvika AhAra hI karanA cAhiye / aise AhAra se vikAroM ko protsAhana nahIM milegA tathA brahmacarya kI rakSA hogI / (8) aba AThavIM bAr3a ke viSaya meM jAnanA hai / abhI-abhI maiMne batAyA hai ki jo sAdhu sAtavIM bAr3a kA dhyAna rakhatA huA sarasa AhAra nahIM karatA use yaha bhI jAnanA cAhiye ki rUkhA-sUkhA aura nIrasa AhAra bhI ThUMsa-ThUsa kara bhUkha se jyAdA nahIM khAnA cAhiye / kama khAne se prathama to svAsthya ThIka rahatA hai, peTa kharAba nahIM hotA aura dUsare Alasya zarIra ko niSkriya nahIM bnaataa| Apa sabhI ko anubhava hogA ki jaba bhI khAnA bhUkha se adhika khAyA jAtA hai to phira Alasya AtA hai aura so jAne kI icchA hotI hai| ghaMToM Apa soye bhI rahate haiM / kiMtu sAghu agara pramAda meM par3akara ghaMToM soyA par3A rahe to usakI sAdhanA meM bAdhA AegI yA nahIM ? avazya AegI / isaliye use kabhI adhika AhAra nahIM lenA cAhiye, sAtha hI yathAzakya ekAsana, upavAsa, AyaMbila Adi karane cAhiye jisase indriya nigraha ho sake / hakIma lukamAna kaha gae haiM kama khAo, gama khAo aura nama jAo / For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabala pralobhana 261 tInoM bAteM gAgara meM sAgara ke samAna haiN| agara vyakti inheM grahaNa karale to use saMsAra meM koI kaSTaM hI mahasUsa na ho| zarIra ko svastha aura mana ko zAMta rakhane ke liye vyakti ko kama khAnA cAhiye / aura jaba kalaha kI saMbhAvanA dikhe tathA sAmane vAlA vyakti atyadhika Aveza meM AjAya to use bhAna bhUlA huA mAnakara svayaM hI gama khA lenA cAhiye arthAt zAMta aura cupa ho jAnA cAhiye, isase kabhI jhagar3A bar3hegA nhiiN| Akhira eka hI vyakti kaba taka bolatA rahegA? tIsarI bAta hai nama jAnA caahiye| yaha bhI yathArtha hai / sadA ahaMkAra se gardana uThAe ghUmane para loga acchA nahIM kaheMge / thor3A sA dhana ikaTThA karake bhI loga garva se phUla jAte haiN| isase unakI koI tArIpha nahIM karatA / dhanADhya vyaktiyoM ko to aura bhI sarala evaM namratA kA vyavahAra sabase karanA cAhiye / Apa jAnate hI haiM ki Ama pakane para Amra vRkSa kitanA jhuka jAtA hai| yaha usakI namratA hai| isI prakAra agara dhanI vyakti dhana ke naze meM cUra na hokara yaha samajha le ki yaha dhana to Aja hai kala nahIM, to use garva karane kI jarUrata hI na rhe| isake alAvA vaha yaha bhI jAna le ki agara yaha dhana banA bhI rahA to kyA ? eka dina ise chor3a kara mujhe jAnA pdd'egaa| kavi vAjida ne bhI kahA hai maMdira mAla bilAsa khajAnA mer3iyAM / rAja bhoga sukha sAja au caMcala cer3iyAM // rahatA pAsa khavAsa hamezA hujUra meM / aise lAkha asaMkhya gaye mila dhUra meM // to badhuo, kavi kahatA hai ki jinake pAsa bar3e-bar3e mahala, khajAne aura mer3iyA~ thIM tathA vizAla rAjya-bhoga aura saikar3oM caMcala cer3iyAM yAnI dAsiyAM sevATahala karane ke liye rahatI thiiN| itanA hI nahIM hara vakta eka khavAsa hI unake samIpa hAtha-paira Adi dabAne ke liye rahA karatA thA, aise aise asaMkhya vyakti bhI jaba dhUla meM mila gae to hamAre pAsa ghamaNDa karane ke liye hai hI kyA ? ataH cAhe pAsa meM kitanA hI aizvarya kyoM na ho jAya vyakti ko sadA namra banA rahanA caahiye| aisA karane para hI vaha jagata meM yaza prApta karatA hai| (8) aba aMtima yA navIM bAr3a AtI hai| isameM kahA gayA hai ki agara sAdhaka ko brahmacarya kA pAlana karanA hai to vaha zarIra kI zobhA bar3hAne kA prayatna na kare / hamAre bujurga saMtoM kA to yaha kathana rahA hai ki agara colapaTTA nayA ho to cAdara purAnI oddh'o| donoM cIjeM naI honA sAdhutA ke liye ThIka nahIM hai| isI For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 prakAra kapar3e dhonA hI nahIM, yaha bAta nahIM hai kintu ekadama jhakAjhaka hI sadA raheM yaha bhAvanA bhI nahIM honI cAhiye / gayA hai to ye nau bAr3eM yA nau bAteM sAdhu ko sadA dhyAna meM rakhanI cAhiye, jisase prathama to usake AcaraNa meM kahIM doSa na lage aura dUsare mana viSaya-vAsanAoM kI ora na jAya / jo sAdhu inakA bhalI-bhA~ti dhyAna rakhatA hai vaha apanI indriyoM para pUrNa rUpa se vijaya prApta kara sakatA hai / ke liye sAdhaka ko pUrNa dRr3hatApUrvaka apane * Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga fo strI pariSaha sAdhAraNa nahIM hai, ise jItane sAdhanA - mArga para bar3hanA cAhiye / viSaya-bhogoM se prApta hone vAlA sukha kaisA hai, isa viSaya meM kahA narahU vanitA tana taniko na kabahu~ nija deha parizrama sukha kI zaTha bhAvanA cabAvata hai / bhrama ke vaza meM phaMsa kUkara jyoM, rasa ke hita asthi nija zoNita cAkhata moda bharo. para neka viveka na lAvata hai // sevana te, sukha pAvata hai / misate, ke bhAvata hai | padya meM batAyA gayA hai ki ajJAna vaza kuttA haDDI ko mu~ha meM DAlakara cabAtA hai / haDDI usake tAlu meM cubha jAtI hai aura vahA~ se khUna nikalane lagatA hai / usa apane hI khUna ko bhrama ke kAraNa kuttA haDDI meM se nikalA huA khUna samajhatA hai aura use bahuta svAdiSTa mAnatA huA pItA jAtA hai / use yaha bhAna bhI nahIM hotA ki maiM jisa khUna ko pI rahA hU~ vaha haDDI meM se nikalA huA nahIM hai, varana merA hI hai aura isa prakAra merA hI nukasAna ho rahA hai / ThIka isI prakAra kAmagrasta aura strI kA sevana karane vAle vyakti kI bhI dazA hotI hai / vaha bhI nArI ke saMsarga se yaha mAnatA hai ki maiM sukha kI prApti kara rahA hU~ / kintu viveka ke abhAva meM vaha yaha nahIM socatA ki jise maiM sukha mAna rahA hUM, vaha mere hI zarIra ko zaktihIna karane jA rahA hai / mere kahane kA Azaya yaha hai ki brahmacarya kA pAlana karanA pratyeka sAdhaka ke liye Avazyaka hai | hama sAdhuoM ke liye to abrahmacarya kA sarvathA niSedha hai hI, kiMtu For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabala pralobhana 263 Apa zrAvakoM ke liye bhI svadAra-saMtoSa kI maryAdA hai| aura usameM bhI adhika se adhika dina evaM mukhya tithiyoM ko to niyama rakhanA hI caahiye| . aneka zrAvaka Aja hI aise haiM jo sapatnIka hote hue bhI tIsa,paitIsa aura cAlIsa kI umra se pahale hI pUrNa brahmacarya kA niyama le cuke haiN| maiM unheM dhanyavAda kA pAtra mAnatA hUM ki ghara meM patnI ke sAtha rahate hue bhI ve brahmacarya kA pAlana karate haiN| to hamArA Aja kA viSaya 'strI pariSaha' para calA hai aura isameM batAyA hai ki sAdhu strI ke saMsarga se hamezA dUra rahe aura abhI batAe hue nau upAyoM ko sadA dhyAna meM rakhatA huA apane mana ko kabhI bhI vikAragrasta na hone de| aisA karane para hI vaha pUrNa zAMti evaM saMyama pUrvaka saMvara ke mArga para cala sakatA hai tathA apane AtmakalyANa ke uddezya ko saphala banA sakatA hai / For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 tIna loka kI sampadA rahI zIla meM Ana dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! kala hamane bAIsa pariSahoM meM se AThaveM pariSaha 'strI pariSaha' ke viSaya meM vicAra-vimarza kiyA thaa| isa viSaya meM batAyA gayA thA ki sAdhu ko strI jAti se bacanA cAhie / jahA~ taka bhI saMbhava ho use striyoM ke samparka, unake darzana, unase vArtAlApa aura unake sambandha meM paThana-pAThana sabhI se pare rahanA cAhiye / tabhI vaha dRr3hatApUrvaka apane sAdhanA-mArga para bar3ha sakegA aura viSaya-vikAra usake mana meM utpanna hokara bAdhaka nahIM bneNge| Apa bhI dhyAna deN| ye saba bAteM sAdhu ke liye aura sAdhanA karane vAlI sampUrNa puruSa jAti ke liye bhI haiM / Apa loga yaha na samajha leM ki sAdhu ko hI inakA pAlana karanA Avazyaka hai / Apa zrAvaka haiM, jaina haiM aura isa saMsAra kI asAratA ko samajhate haiM / Apa saMtoM ke dvArA yaha bhI sunate A rahe haiM ki pratyeka jIva karmoM se baMdhA huA isa saMsAra meM bhramaNa kara rahA hai aura usakA kalyANa saMsAra se mukta hone meM hI hai / isa prakAra hamArI aura ApakI, sabhI AtmAeM isa saMsAra meM ananta kAla se janma aura maraNa ke dukha bhogatI calI A rahI haiM tathA inheM karmoM se mukta karake ananta sukha kI prApti karAnA hamArA aura ApakA bhI kartavya tathA mukhya uddezya hai| ___ isa prakAra Apa bhI isI mArga ke pathika haiM jisa para hama cala rahe haiM / yaha ThIka hai ki ApakI gati dhImI hai aura mana se isa mArga kI sarAhanA karate hue bhI 264 For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna loka kI sampadA rahI zIla meM Ana 265 apane vyavahAroM aura kriyAoM se isa para barAbara cala nahIM pA rahe haiM / kintu Apa kaba taka lAparavAhI kareMge ? jabaki Apa bhI apanI AtmA ko isa saMsAra se chuTakArA dilAnA cAhate haiM to nizcaya hI Apako sAdhanA kA mArga apanAnA hogA aura isa para calanA par3egA / isaliye dharmArAdhana, sAdhanA aura pariSaha vijaya, ina sabhI ko sAdhuoM kA kAryaM kahakara Apa baca nahIM sakate / bhale hI sAdhuoM ke samAna abhI Apa dRr3ha na raha sakeM, Arambha samArambha kA pUrNatayA tyAga na kara sakeM tathA saMkSa epa meM kahA jAya to pAMcoM mahAvratoM kA pAlana na kara sakeM to bhI zrAvaka ke pAlana karane yogya ekadezIya arthAt thor3e aMzoM meM to Apako bhI vratoM kA pAlana karanA hI cAhiye / aura isIlie Apako ekadeza maryAdA kI dRSTi se svastrI-saMtoSa evaM parastrI ke tyAga kA pAlana karanA cAhiye / * koI zaMkA karegA ki isake liye vrata kyoM ? uttara yahI hai ki vratoM ko grahaNa karane se mana meM dRr3hatA AtI hai aura jIvana zreSTha banatA hai / agara vyakti kisI eka niyama ko grahaNa kara letA hai to vaha dhIre-dhIre anya vratoM ko bhI grahaNa karatA huA apane Apa para niyaMtraNa rakhane meM samartha banatA hai / zrI uttarAdhyayana sUtra meM kahA bhI hai arthAta apane-Apa para niyantraNa rakhanA cAhiye / rakhanA vastutaH kaThina hai kintu aisA karane vAlA hI isa loka banatA hai / . appA caiva dameyavvo, appA hu khalu duddamo appA daMto suhI hoI, assiloe parattha ya // - adhyayana 1, gA0 15 apane Apa para niyantraNa aura paraloka meM sukhI kahane kA abhiprAya yahI hai ki zAzvata sukha kI AkAMkSA rakhane vAle ko apane Apa para pUrNa niyantraNa rakhanA hogA aura apane Apa para niyantraNa tabhI ho sakegA jabaki manuSya vratoM ko grahaNa karatA jAegA tathA tyAga kI ora adhika se adhika bar3hegA / to abhI hamArA viSaya 'strI pariSaha' para kala se cala rahA hai / isa saMbaMdha meM mujhe yaha aura kahanA hai ki jisa prakAra sAdhu ko strI jAti se pare rahanA cAhiye, usI prakAra sAdhvI ko bhI puruSa jAti se samparka nahIM rakhanA cAhiye tathA isI pariSad ko apane liye 'puruSa pariSad' mAnanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga donoM samAna haiM - aneka vyaktiyoM kA aura mahApuruSoM kA kathana hai ki strI puruSa ko bigAr3a detI hai, athavA patana kI ora le jAtI hai / kabIra ne to yahA~ taka kahA hai kAmini kAlI nAginI, tInoM loka maMjhAri / nAma-sanehI Ubare, viSiyA khAye jhAri // arthAta-tInoM lokoM meM dekhA jAya to nArI kAlI nAgina ke sadRza hai| isake daMza se kevala bhagavAna kA nAma japane vAle hI bace haiM, viSaya-bhogiyoM ko to vaha ekadama se khA gaI / kisI ko bhI usane nahIM chor3A hai| para baMdhuo, nArI jAti ke prati aisI hIna bhAvanA rakhanA nizcita rUpa se galata hai aura bhrama-mAtra hai / yadyapi aisI hI bAteM rAjA bhartRhari aura saMta tulasIdAsa Adi ne bhI likhI haiM, kintu inameM mukhya rUpa se unakA puruSoM ke prati pakSapAta hai aura ina bAtoM ko koI gaMbhIra vicAraka apane gale se nahIM utAra sktaa| / jaisA ki hamAre zAstra kahate haiM--kAma-vikAra yA usakA pralobhana saMsAra ke anya samasta pralobhanoM se prabala hai, yaha satya hai / kintu isameM doSa usa vikAra kA hai na ki sampUrNa rUpa se strI jAti kA, agara bhogecchA prANiyoM ko patana kI ora agrasara karatI hai to usameM puruSa va strI donoM hI samAna rUpa se bhAgIdAra hote haiN| ___ anyathA hama to dekhate haiM ki durvyasanoM ko puruSa jitane zIghra aura adhika saMkhyA meM apanAte haiM, striyA~ unheM grahaNa nahIM krtiiN| bAla-vidhavA hokara nArI apanA sampUrNa jIvana brahmacarya kI rakSA karate hue bitA detI hai, para puruSa aisA nahIM kara pAte / ve strI ke marate hI dUsarI, tIsarI aura bur3hApe taka cauthI zAdI karane meM nahIM hicakicAte / kyA isase spaSTa nahIM hotA ki puruSa kA mana vikArI jyAdA hai yA strI kA ? hamArA itihAsa to batAtA hai ki anekoM satI nAriyAM puruSoM ko bhI ThikAne para lAI haiM / satI rAjImatI kI kathA Apa jAnate hI haiM ki jaba usakA devara muni rathanemi rAjula se AkarSita huA aura usane apanA praNaya nivedana kiyA to kisa prakAra rAjImatI use punaH mArga para lAI ? candanabAlA kI mAtA rAnI dhAriNI apane satItva kI rakSA ke liye jihvA khIMcakara isa loka se hI prasthAna kara gii| isI prakAra satI subhadrA, sItA, caMdanabAlA Adi anekoM satiyA~ isa dharatI para huI haiM aura Aja bhI haiM / kahane kA sArAMza yahI hai ki nArI-jAti kI niMdA karanA anucita For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna loka kI sampadA rahI zIla meM Ana hai| nAriyoM ke bala para hI Aja dharma TikA huA hai aura unhoMne saMsAra ko anekoM amUlya ratna diye haiN| gAMdhI jI ko mAtA ne unameM aise saMskAra DAle the ki Aja saMsAra ke samasta deza unheM Adara aura sammAna dete haiM / kyoMki ahiMsA ke bala para hI unhoMne bhArata ko AjAda karA diyA thA aura ahiMsA, satya evaM saMyama kA mahatva unhoMne apane jIvana meM utArA thA / jIjAbAI ne zivAjI meM zUravIratA isa prakAra kUTa-kUTakara bhara dI thI ki unhoMne mugaloM ko nAkoM cane cabavA diye / isIprakAra anekoM udAharaNa haiM kintu unheM kahane kA adhika samaya nahIM hai / ..kahanA yahI hai ki nArI apane ApameM eka pavitra jyoti hai jo apane pati ko, putra ko va parivAra ke sabhI prANiyoM ko mArga-darzana kara sakatI hai| ....eka pAzcAtya vidvAna 'lAvela' ne kahA hai_ 'Earth's noblest thing a woman perfected.' -sAdhvI strI saMsAra kI sarvottama vastu hai| AcArya manu to yahA~ taka kahate haiM 'yatra nAryastu pUjyate, ramante tatra devatAH / ' -jisa ghara meM striyoM kI pUjA hotI hai usa ghara meM devatA avazyameva ramaNa karate hai| vastutaH jisa ghara meM sadguNa sampanna nArI sukhapUrvaka nivAsa karatI hai vahAM lakSmI rahatI hai tathA sadaiva zAMti kA vAtAvaraNa rahatA hai| aba nahIM jAUMgI kahate haiM ki eka seTha ko eka dina svapna meM lakSmI ne Akara kahA- "maiM kala se tumhArA ghara chor3a rahI hU~, isakA kyA prabhAva tumhAre parivAra para par3egA yaha kala isI samaya rAtri ko mujhe btaanaa|" becAre seThajI ghabarA gaye aura jaba ve subaha uThe to atyanta cintita aura gamagIna the| na unhoMne prAtaHkAla nAztA kiyA aura na hI bharapeTa bhojana kara sake / yaha dekhakara unakI patnI, cAroM putra aura putravadhue', sabhI bar3e hairAna hue| ve socane lage-seThajI kI udAsI kA aisA kauna sA kAraNa ho sakatA hai ! sabhI kucha to yathAvata hai, vyApAra Adi ke ghATe kI bhI sUcanA nahIM hai| phira Akhira bAta kyA hai ? For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga seTha ke bar3e putra ne Akhira unase pUchA-''pitAjI ! Aja Apa itane udAsa aura parezAna kyoM haiM ? lagatA hai eka rAtri meM hI Apa badala gae haiM ? kyA svAsthya saMbaMdhI koI takalIpha hai Apako?'' ___ seThajI yadyapi kisI se kucha kahanA nahIM cAhate the| kyoMki lakSmI ke lopa hone jaisI dukhada sUcanA dekara parivAra ke vyaktiyoM ko abhI hI cintA meM DAlanA ve ThIka nahIM samajhate the / dUsare ve socate the ki apAra dhana hone ke kAraNa sabhI ko sukha-pUrvaka rahane ke sAdhana mile hue haiM, aura kisI prakAra kI kamI na hone se hI sArA parivAra ThIka raha rahA hai, para lakSmI ke jAne kI sUcanA pAte hI yA jAte hI ghara meM saba eka-dUsare se kalaha kareMge aura sambhava hai sabhI putra apanI-apanI patniyoM ko lekara alaga ho jaayeN| yahI saba vicAra unheM parezAna kara rahe the aura unake kAraNa ve mAnasika azAnti kA zikAra bane hue the| kintu jaba putra ne pUcha hI liyA to ve apane Apako roka na sake aura lakSmI kI bAta ko unhoMne jyoM kA tyoM apane putroM, putravadhuoM aura patnI ke samakSa kaha diyaa| seTha jI kI bAta sunakara eka bAra to ve saba kATha ke samAna stabdha raha gaye aura kucha uttara nahIM de pAye, kintu jaba seTha jI ne pUchA ki - "Aja maiM lakSmI kI bAta kA kyA uttara dUM yaha batAo?" to ve loga prakRtistha hue aura socane lage ki kyA kahA jAya, yAnI lakSmI ke na hone para parivAra para kyA prabhAva par3egA, isa viSaya meM kyA uttara diyA jAya / Azcarya kI bAta thI ki lakSmI kI bAta kA uttara kisI kI bhI samajha meM nahIM AyA aura ve saba eka-dUsare kA muMha dekhane lge| kintu seThajI kI sabase choTI putravadha bar3I buddhimatI thii| usane apane sasura ke kahA- "pitAjI ! Apa lakSmI se kaha dIjiyegA ki tumhAre cale jAne para bhI hamAre parivAra para isakA koI prabhAva nahIM pdd'egaa| kyoMki dhana to Aja hotA hai aura kala nahIM / isameM Azcarya aura duHkha kI kyA bAta hai ? dUsare, Apa yaha kahiyegA ki mere parivAra ke sabhI sadasya eka dUsare para jAna dete haiM ataH lakSmI ke na hone para bhI saba mila julakara parizrama kareMge aura sUkhI roTI bhI Apasa meM bA~Ta kara prasannatA se khAeMge / putravadhU kI bAta sunakara seTha jI bar3e prasanna hue aura unhoMne dekhA ki anya saba vyakti bhI asIma harSa sahita usakI bAta kA samarthana kara rahe haiM / yaha dekhakara unake hRdaya para se bojha haTa gayA aura ve lakSmI ke prazna kA uttara dene ke lie taiyAra ho gye| For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna loka kI sampadA rahI zIla meM Ana 26e ThIka ardharAtri ke samaya lakSmI puna; seThajI ke svapna meM AI / uttara to taiyAra hI thA ataH binA jhijhaka ke unhoMne vahI bAta kaha dI jo dina ko kahanA taya huA thA / lakSmI yaha sunakara avAka raha gaI / vaha to soca rahI thI ki seTha roegA, gir3agir3AegA aura parivAra ke bhUkhoM mara jAne kI AzaMkA vyakta karegA / kintu yaha saba kucha nahIM huA, ulaTe nizcitatA pUrvaka seTha jI ne anta meM kaha diyA - "tuma raho to prasannatA kI bAta hai para nahIM hI rahanA cAhatI ho to ThIka hai, jAo ?" anta meM lakSmI ne kahA - " seTha jI ! maiM tumhAre yahA~ se jAnA cAhatI thI kintu tumhAre ghara ke saba vyaktiyoM meM itanA saMgaThana hai, prema hai ki maiM aba jA nahIM sakatI / " kahane kA abhiprAya yahI hai ki satI-sAdhvI evaM sulakSaNA nAriyA~ hI ghara meM lakSmI ko TikAtI haiM / ve samaya-samaya para apane pati ko saccI sIkha dene se bhI nahIM cUkatIM / zrIpAla aura mainA sundarI kI kathA meM AtA hai ki jaba zrIpAla paradeza jAne lagate haiM to prathama to mainAsundarI sAtha calane kI icchA vyakta karatI hai, kintu zrIpAla ke yaha kahane para ki vahA~ mere rahane kA bhI ThikAnA nahIM hogA to tumheM kahA~ rakhU~gA, vaha sAtha calane kI jida chor3a detI hai para pati ko jAte samaya yaha jarUra kahatI hai barasa solaha se Upara nAra se bAteM nahIM karanA / jaba A~kheM cAra hotI haiM mohabbata ho hI jAtI hai // bAta manoraMjaka DhaMga se kahI gaI hai para usameM 'svadAra saMtoSa' ke vrata kI yAda dilAte hue zikSA bhI dI hai ki apane vrata ko bhaMga mata karanA / maryAdA puruSottama rAmacandra jI ne apane vanagamana ke samaya bharata ko bhI yahI sIkha dI thI "parastrI mAta sama jAnI, kabhI lobha ko tyAga para dhana meM, kahe zrIrAma bharata rahA hUM para tuma merI do bAtoM ko ke samAna samajhanA, dUsare kabhI apanI maryAdA meM rahanA, use bhaMga - rAmacandra jI kI nasIhata thI ki - "bhAI bharata ! maiM to vana-vAsa karane jA kabhI mata bhUlanA / eka to parastrI ko sadA mAtA parAye dhana ke liye mata karanA / lobha mata karanA / isa prakAra mohabbata meM mata pha~sanA, bhaMga marajAda mata kIje, tAI ki bhaiyA bAta suna lIje / For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 eka kavi ne isI viSaya meM aura kahA hai -- AnaMnda pravacana | pAcavA bhAga " mAtA bahina va kanyA samajhU parAI nArI / samabhAva saba ko dekhUM aisI prabhu najara do / bhagavana ! dayA kI dRSTi aba Tuka idhara bhI kara do / kavi kA kahanA hai-apanI patnI ke alAvA saMsAra kI striyoM meM se jo bujurga haiM unheM maiM mAtA ke samAna, merI samakakSa umra kI haiM unheM bahana kI taraha aura choTI lar3akiyoM ko maiM apanI putrI ke samAna samajha sakUM, he prabho ! merI dRSTi aisI hI banA do| ApakI kRpA se yaha ho sakegA ataH merI ora apanI kRpAdRSTi phero / kavi ne jaisI bhAvanA vyakta kI hai, usake anusAra dRSTi ho jAne para phira kisI vyakti kA mana anya strI ko dekhakara vikAragrasta nahIM hogA / kahA jAtA hai ki eka bAra jodhapura ke rAjA takhatasiMha jI ne kisI saMta se pUchA - " Apa logoM kI sevA meM yAnI Apa logoM ke darzanArtha aneka striyAM AtI haiM, to unake bahumUlya vastrAbhUSaNoM se sajjita saundarya ko dekhakara Apa apane dila para kaise kAbU rakha pAte haiM ?" saMta ne kahA -- "mahArAja ! kyA ApakI bahana jaba Apako rAkhI bAMdhatI hai, usa samaya Apake mana meM use dekhakara vikAra utpanna hotA hai ?" "nahIM !" rAjA ne uttara diyA / " basa, isI prakAra saMta saba striyoM ko apanI bahana samajhate haiM / isaliye unheM dekhakara bhI unake mana meM vikAra paidA nahIM hotA / " saMta kI bAta sunakara rAjA ko niruttara ho jAnA par3A / satya bhI yahI hai ki vikAra bhAvanAoM se jAgatA hai ataH sAdhaka Izvara se yahI prArthanA karatA hai ki merI dRSTi meM kabhI vikAra na Ae / saMta tukArAma jI marAThI bhASA meM kahate haiM "pApAcI vAsanA nako mAjhyA DolA, tyAhUni AMdhalA barAmIca / " bhakta kahatA hai - he prabho, mere hRdaya meM kabhI bhI pApapUrNa bhAvanAe~ na Ae~ / aura agara kabhI merI dRSTi meM pApa Ane lage to mujhe andhA hI kara denA / vAstava meM hI bhogecchAoM para vijaya prApta karanA tathA brahmacarya kA pAlana karanA atyanta zreSTha hai / zIlavrata ke pAlana se mAnava kI zArIrika, mAnasika, vAcika evaM AdhyAtmika unnati hotI hai / bhoga vAstava meM karmabandha ke kAraNa haiM / bhogoM kA mUla bhoga bhogane kI abhilASA hai / yahIM se karma ba~dhane prAraMbha ho jAte haiM For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna loka kI sampadA rahI zIla meM Ana bhogoM kI icchA karane para rAgajanita karmoM kA baMdha hotA hai| usake pazcAt jaba vaha bhogoM ke sAdhana saMcita karane ke liye prayatna karatA hai to nAnA prakAra ke AraMbha- samAraMbha karane par3ate haiM, usase karma baMdhate haiN| itanA karane para bhI agara bhoga-sAmagrI prApta na huI to pazcAttApa, kheda Adi se karma badhana hotA hai aura agara prApta ho gaI taba to phira kamI hI kyA raha jAtI hai ? manuSya bhogoM meM itanA Asakta ho jAtA hai ki jIvana ke uddezya kA use smaraNa hI nahIM AtA tathA rAtadina bhogoM meM DUbe rahakara karma bAMdhatA rahatA hai| kintu isake viparIta jo zIladharma kA pAlana karatA hai vaha aneka prakAra kA lAbha uThAte hue anta meM apane jIvana ke uddezya ko prApta kara letA hai| zIla kI mahimA batAte hue eka sthAna para kahA hai zIla prANabhRtAM kulodayakaraM zIlaM vapurbhUSaNam / zIlaM zaucakaraM vipadbhayaharaM daurgatyadu:khApaham // zIlaM durbhagatAdikandadahanaM cintAmaNiprAthite / vyAghravyAlajalAnalAdizamanaM svargApavargapradam // / arthAt-zIla manuSyoM ke kula kI unnati karane vAlA hai kyoMki zIlavAna ke kula kI kIrti bar3hatI hai tathA zrI vRddhi hotI hai| zIla manuSya ke zarIra kA bhUSaNa hai kyoMki usake pAlana se zarIra ojasvI, AbhAyukta aura sundara banatA hai / zIla se antaHkaraNa pavitra banatA hai, isase vipatti aura bhaya kA abhAva ho jAtA hai| zIla durgati ke dukhoM kA nivAraNa karatA hai tathA durbhAgya ko mUla sahita dUra kara detA hai| zIla iSTa kI prApti ke liye cintAmaNi ke samAna hai kyoMki usake samasta manoratha siddha ho jAte haiN| zIla ke prakhara pratApa se vyAghra, sarpa, jala aura agni Adi kI samasta bAdhAeM dUra ho jAtI haiN| isake alAvA ina laukika lAbhoM ke atirikta zIla se svarga aura mokSa kI bhI prApti hotI hai| agara zIla pavitra hai to usakA dhArI vyakti nIca gati meM nahIM jaataa| yadi karma baMdha na ho to mokSa aura karma bAkI rahane para svarga to prApta hogA hii| to badhuo, zIlavrata kA pAlana karanA mumukSu ke liye Avazyaka hai| aura isake liye yaha bhI Avazyaka hai ki mumukSu puruSa jAti meM se ho to vaha striyoM se kama saMparka rakhe aura strI jAti meM se ho to vaha puruSa ke saMsarga meM kama aae| yaha niyama donoM ke liye samAna hai aura donoM ke lie samAna rUpa se mahattvapUrNa hai| For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga __ kyoMki puruSoM meM bhI acche aura bure vyakti hote haiM aura striyoM meM bhI yahI bAta lAgU hotii| donoM ke eka-dUsare ke adhika saMparka meM Ane se mana meM vikAra A sakatA hai ataH pAnI Ane se pahale hI pAla bA~dhe rakhanA ThIka hai| anyathA brahmacarya vrata bhaMga hote hI anya sabhI guNa khatare meM par3a jaaeNge| kahA bhI hai 'jammi ya bhaggaMmi hoi sahasA savvaM bhggN....| jami ya ArAhiyaMmi ArAhiyaM vayamiNaM savvaM / / -praznavyAkaraNa 2/4 --eka brahmacarya ke naSTa hone para sahasA anya saba guNa naSTa ho jAte haiM tathA eka brahmacarya kI ArAdhanA kara lene para zIla, evaM vinaya Adi sabhI vrata ArAdhita ho jAte haiN| isalie sAdhu-sAdhviyoM ko jahA~ akhaNDa brahmacarya kA pAlana karanA cAhie, vahA~ zrAvaka evaM zrAvikAoM ko bhI ekadezIya vrata kA har3hatA se pAlana karanA caahie| tabhI 'strI pariSaha' aura puruSa pariSaha para vijaya prApta kI jA sakegI aura aisA karanA Avazyaka hI nahIM anivArya hai| kyoMki AtmAe~ cAhe sAdhu kI hoM yA zrAvaka kI, sabhI saMsAra meM bhramaNa kara rahI haiM aura unheM karmoM se mukta honA hai| yaha to hai nahIM ki kevala sAdhuoM ko hI mokSa meM jAnA hai aura zrAvakoM ko nahIM / kyA Apa loga mokSa prApti kI abhilASA nahIM rakhate ? yaha kArya kevala sAdhuoM ke liye hI hai kyA ? nahIM, Apa saba bhI yahI cAhate haiM ki hama saMsAra se mukta ho jAeM aura yaha bhI jAnate haiM ki sAdhuoM kI yA sAdhakoM kI AtmA cAhe jitanI zuddha ho jAya aura bhale hI saMsAra-mukta bhI ho jAyaM para usase ApakI AtmA kA koI bhalA nahIM ho sakatA / ApakI AtmA kA bhalA to tabhI hogA jabaki Apa svayaM isake liye prayatna kareMge, svayaM sAdhanA kareMge aura svayaM hI tyAga evaM niyamoM kA pAlana karake karmoM kI nirjarA kareMge / jisa prakAra lakhapati ke pAsa baiTha jAne se aura usakI bAteM suna lene se hI koI lakhapati nahIM bana sakatA / vaha lakhapati banatA hai to apane svayaM ke zrama aura puruSArtha se, isI prakAra saMtoM kI saMgati kara lene se, unake upadezoM ko suna lene se yA unakI sarAhanA karane se Apa apane AtmA ko nirmala nahIM banA sakeMge / ApakI AtmA tabhI nirmala ho sakegI, jabaki Apa svayaM isake liye prayatna kareMge / aura yaha tabhI hogA jaba Apa svayaM jina vacanoM ke anusAra tathA saMtoM ke upadezoM ke dvArA Atma-mukti ke sAdhanoM ko samajhakara unheM jIvanasAt kreNge| For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna loka kI sampadA rahI zIla meM Ana 273 moha kI prabalatA sAdhanA ke kSetra meM bar3hane se pahale Apako saMsAra kI anityatA ko hRdaya se mahasUsa karanA cAhie / jaba Apa bhalI-bhAMti vicAra kara leMge ki isa jagata kA pratyeka padArtha nazvara hai, kisI bhI dina chUTa sakatA hai aura na chUTe to hameM svayaM hI eka dina ise chor3anA hai, to Apako svayaM hI ina sabase virakti ho jAegI aura ina para se ApakA moha haTa jAegA / moha-karma yadyapi sabhI karmoM se balazAlI hai, kintu saMsAra se virakta ho jAne vAlA prANI ise kaidakhAnA mAnakara isase chUTane ke liye mahAn vikalatA kA anubhava karatA hai| tathA isa moha ko dhikkArate hue isase chUTane kA prayatna karatA hai| zrI bhartRhari ne apane eka zloka meM likhA hai ajAnanmAhAtmyaM patatu zalabho dIpadahane / sa mono'pyajJAnADizayutamaznAtu pizitam // vijAnanto'pyetAnvayamiha vipajjAlajaTilA namuJcAmaH kAmAnahaha gahano moha mahimA // kahate haiM-ajJAnavaza pataMgA dIpaka kI lau para girakara svayaM ko bhasma kara letA hai, kyoMki yaha usake pariNAma ko nahIM jaantaa| isI taraha machalI kA~Te ke mAMsa ko muMha meM grahaNa karake apane prANa khotI hai kyoMki vaha bhI apane prANa-nAza ke bhaya ko nahIM smjhtii| parantu hama loga to acchI taraha jAnate haiM ki saMsAra ke viSaya-bhoga vipatti ke kAraNa haiM aura unake prati rahA huA hamArA moha hameM ananta kAla taka isa saMsAra meM kaida rakhane vAlA hai, taba bhI hama isakA tyAga nahIM karate / moha kI yaha mahimA kitanI Azcaryajanaka hai ? _isaliye baMdhuo ! jaba taka hama isa saMsAra ke padArthoM se moha karate raheMge aura inase sukha pAne ke lie inakA pIchA karate raheMge, taba taka saccA sukha mRgatRSNA kI bhAMti hamase dUra hotA jaaegaa| aura jisa dina hama saMsAra ke ina sukhoM se muMha mor3a leMge tathA AzA, tRSNA evaM bhogecchAoM kA tyAga karake AtmasvarUpa meM ramaNa karane lageMge, usI dina saccI zAMti, saccA saMtoSa evaM saccA sukha hamAre kadamoM para bikhara jaaegaa| kisI ne kahA bhI hai bhAgatI phiratI thI duniyA, jaba talaba karate the hama / aba jo napharata hamane kI to bekarAra Ane ko hai // sArAMza yahI hai ki sukhoM kI icchA rakhane se aura unhIM ke liye prayatna meM For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga lage rahane se ve hamase dUra rahate haiM yAnI prApta nahIM hote| kintu jaba hama unheM pAne kA yatna chor3a dete haiM to vaha svayaM hI hamArI AtmA meM nivAsa karane lagate haiN| samaya ho gayA hai baMdhuo, ataH aMta meM kevala itanA hI kahUMgA ki "hameM saMsAra ke nazvara sukhoM kA dhyAna chor3a denA cAhiye tathA zAzvata sukha kI prApti ke liye tyAga-niyama aura vratoM ko apanA kara unakA dRr3hatA se pAlana karanA caahie| yadyapi sAdhanA ke isa mArga meM aneka bAdhAeM aura pariSaha hamAre sAmane Ate haiM, kintu agara hamArA mana majabUta rahegA to koI bhI vikAra use DigA nahIM sakegA aura pratyeka pariSaha hamAre samakSa hathiyAra DAla degaa| Aja hamArA viSaya strI pariSaha para hI cala rahA hai / yaha pariSaha yadyapi sabhI pariSahoM se prabala hai, kintu hamArA Atma-vizvAsa aura dRr3hatA usa para bhI sahaja hI vijaya prApta kara sakatI hai| For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 | sAdhu to ramatA bhalA, dAga na lAge koya dharmapremI baMdhuo, mAtAoM evaM bahano ! hama saMvara ke sattAvana bhedoM ke viSaya meM varNana kara rahe haiN| inhIM meM bAIsa parISaha bhI Ate haiN| ATha pariSahoM ke viSaya meM hama jAnakArI kara cuke haiM aura Aja nauveM pariSaha ko leMge / bAIsa pariSahoM meM se nauvA~ pariSaha hai-'caryApariSaha' / zrI uttarAdhyayana sUtra meM isa pariSaha para gAthA dI gaI hai ega eva care lADhe, abhibhUya parIsahe / gAme vA nagare vAvi, nigame vA rAyahANiye // -adhyayana 2, gA 18 arthAt-akelA sAdhu prAsuka AhAra se nirvAha karatA huA grAma meM, nagara meM, vaNika sthAna meM aura rAjadhAnI Adi sabhI anya sthAnoM meM vicaraNa kre| ____ Apako dhyAna hogA ki AThaveM 'strI pariSaha' meM kahA gayA thA- buddhimAna puruSa strI ko kIcar3a ke samAna mAnakara unake dvArA apanA hanana na kare kintu AtmagaveSI banakara apane saMyama mArga meM vicaraNa kare / yahA~ hameM AtmagaveSI zabda ko lenA hai| isakA artha hai-AtmA kI khoja krnaa| sAMsArika padArthoM kI aura usake sukha kI khoja to sabhI karate haiM, kintu usa khoja kA koI zubha phala prApta nahIM hotaa| zubha-phala to taba milatA hai jabaki AtmA kI khoja kI jaay| AtmA kI khoja se tAtparya hai- AtmA ke svarUpa ko samajhanA tathA jJAna, darzana evaM cAritra Adi AtmA ke guNoM ko samajhate hue AtmA kI anaMta zaktiyoM ko jAgRta karanA / 275 For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 Ananda pravacana | pAMcavA bhAgaM sAdhu akelA kaise ? AtmagaveSaNA ko dhyAna meM rakhate hue bhagavAna kI vANI meM kahA gayA hai ki sAdhu zuddha AhAra se zarIra calAtA huA gA~voM meM, nagaroM meM aura rAjadhAniyoM meM vicaraNa kre| isa gAthA meM do bAtoM para dhyAna denA Avazyaka hai| prathama yaha ki sAdhu ke liye 'akelA' zabda AyA hai| isa zabda se yaha tAtparya nahIM hai ki sAdhu eka hI ho tathA sAtha meM koI anya saMta na ho| yahA~ akele se yahI abhiprAya hai ki mArga ke kaSToM aura pariSahoM se trANa pAne ke liye sAdhu kisI kI sahAyatA kI apekSA na rakhe aura isa dRSTi se use sAtha na rakhe / dUsare, akele se Azaya yaha hai ki vaha rAga-dveSAdi se, viSaya-vikAroM se tathA moha, mamatA eva Asakti se rahita kevala AtmagaveSI rahakara vicaraNa kre| mana ke samasta vikAroM ko chor3a de, unheM sAtha na rakhe / . samayasAra graMtha meM kahA gayA hai 'ratto baMdhadi kamma, mucadi jIvo virAga sNptto|' arthAt-jIva rAgayukta hone se karma bA~dhatA hai aura virakta hokara karmoM se mukta hotA hai| Apa samajha gae hoMge ki 'rAga' kA sAtha honA karmabaMdha kA kAraNa hai aura use chor3a denA nirjarA kaa| isIliye sAdhu ko ise chor3a kara nizcitatA pUrvaka jo bhI rUkhA-sUkhA AhAra mila jAe use grahaNa karate hue rAgAdi se rahita hokara akele vicaraNa karanA caahiye| isI bAta kI puSTi karate hue Age uttarAdhyayana sUtra kI dUsarI gAthA meM kahA gayA hai asamANe care bhikkhU, neva kujjA pariggahaM / asaMsatto gihatthehi, aNieo parivvae // arthAt-sAdhu sadA ahaMkAra se rahita hokara, kisI prakAra ke parigraha kA saMcaya na kre| gahasthoM meM Asakta na hove aura kisI prakAra ke ghara-bAra ko na rakhatA huA sadA deza-pradeza meM bhramaNa kare / isa gAthA meM bhI sAdhu ko Adeza diyA gayA hai ki deza videza meM vicare kintu ahaMkAra se rahita hokara tathA parigraha kA binA saMcaya kiye hue / vaha na to gRhasthoM meM Asakti rakhe aura na hI sAtha meM ghara-bAra kI vastueM rakhe yA ki kahIM apane rahane ke liye viziSTa sthAna hI banAe / For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhU to ramatA bhalA, dAga na lAge koya 277 - ye saba vidhAna sAdhu ke lie kyoM banAe gae haiM ? isaliye ki sAdhu samasta saMsAra kI ora se udAsIna hokara AtmAbhimukha ho jAtA hai aura sAdhu kA bAnA vaha tabhI sArthaka kara sakatA hai jabaki usake anurUpa kArya kare tathA apanA vyavahAra banAye / Aja sAdhu ko saMsAra isIlie mAnatA hai ki vaha apane veSa ke anusAra hI AcAra kA pAlana karatA hai| sAdhu-veza kI mahimA batAte hue eka udAharaNa Apako detA huuN| vaha isa prakAra hai / sAdhu veSadhArI cora eka cora corI karane ke liye kisI rAjamahala meM AdhI rAta ko ghusA / ghamate-ghAmate vaha rAjA ke zayanakakSa meM jA pahu~cA / saMyogavaza isa samaya rAjA aura rAnI soye na the, Apasa meM vArtAlApa kara rahe the / cora kucha ThiThaka gayA aura unakI bAteM sunane lgaa| usa samaya rAjA ne rAnI se kahA- "maiM apanI rAjakumArI kA vivAha usa sAdhu se karUMgA jo gaMgA nadI ke kinAre para rahatA ho|" cora ne jaba yaha bAta sunI to atyanta prasanna huA aura socane lagA-agara maiM hI bhagavAMvastra pahana kara gaMgA ke kinAre rahane lage to zAyada mujhase rAjakumArI kA vivAha ho jAya / aisA ho gayA taba to phira jindagI bhara mujhe corI karane kI jarUrata hI nahIM raha jaaegii| yaha vicAra kara cora usI samaya rAjamahala se bAhara calA gayA aura saMnyAsI kA veza pahanakara gaMgA ke kinAre jA baiThA / agale dina rAjA ne apane karmacAriyoM ko gaMgA ke kinAre rahane vAle sAdhuoM ke pAsa bhejA aura puchavAyA ki kauna sAdhu rAjakumArI se vivAha kara sakegA ? karmacArI eka ke pazcAt eka ke, isa prakAra sabhI ke pAsa gaye aura unase rAjakumArI ke sAtha vivAha karane ke liye khaa| kintu kisI bhI sAdhu ne isake liye svIkRti nahIM dI / sabase aMta meM usa sAdhu vezadhArI cora kA nambara aayaa| karmacAriyoM ne usase bhI yahI bAta khii| cora ne kucha uttara na diyA, mauna baiThA rhaa| anta meM rAja karmacArI vApisa lauTe aura rAjA se bole- "hujUra, aura to koI sAdhu rAjakumArI jI ke sAtha vivAha karanA nahIM cAhatA, para eka yuvA saMnyAsI zAyada vivAha ke liye taiyAra ho jAya, kyoMki usane vivAha ke sambandha meM ho yA nA kucha bhI nahIM kahA hai|" For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga yaha sunakara rAjA svayaM hI usa cora ke pAsa gae jo saMnyAsI kA bAnA pahane gaMgA ke kinAre dhyAna kA DhoMga kiye hue thaa| rAjA ne usa saMnyAsI se Agraha karate hue kahA-"mahArAja ! merI kanyA kI kuMDalI meM sAdhu se vivAha karanA likhA hai ataH Apa merI kanyA ke sAtha vivAha kara lIjiye / maiM apanI putrI se vivAha karane vAle ko AdhA rAjya bhI pradAna kruuNgaa|" cora ne rAjA kI bAta sunI to mana hI mana bar3A prasanna huA, kintu acAnaka hI usake hRdaya meM yaha vicAra AyA ki-'dekho, sAdhu kA veza pahanate hI isakA kitanA acchA phala milA hai ki svayaM rAjA apanI rAjakumArI aura rAjya dene ke lie AyA hai / para agara maiM saccA sAdhu bana jAU~ aura mana, vacana evaM zarIra se sAdhutva kA pAlana karU~ to usakA pariNAma to na jAne kitanA acchA hogA aura vaha isa rAjya se bhI aneka gunA uttama hogaa| aisA vicAra kara usa cora ne rAjA ko apane jhUThe veza pahanane kA kAraNa batA diyA aura usI dina se saccA saMnyAsI banakara tapasyA evaM sAdhanA meM juTa gyaa| aise udAharaNoM se jJAta hotA hai ki jaba sAdhu kA veza hI vyakti ke mana ko badala detA hai to phira sAdhutva ko hRdaya se aMgIkAra karane vAle kA hRdaya to vikAroM se kitanA rahita honA caahie| isalie zAstra kI gAthAoM meM kahA gayA ki sAdhu ko ahaMkAra, rAga dveSa, Asakti tathA parigraha Adi sabako tyAga karake nissaMga yAnI saMga rahita akele hI deza-videza meM bhramaNa karanA caahie| aba prazna hotA hai ki sAdhu ko cAturmAsa athavA kinhIM vizeSa kAraNoM ke alAvA sadA yatra tatra vicaraNa kyoM karanA cAhiye ? vicaraNa kisalie? bhagavAna mahAvIra kA Adeza hai ki sAdhu ko grAmAnugrAma vicaraNa karate rahanA caahie| isa vidhAna ke anusAra Apa dekhate hI haiM ki sAdhu cAturmAsa ke alAvA idhara se udhara vihAra karate hue aneka gAMvoM meM jAte haiN| kintu itanA avazya hai ki prAyaH sAdhu-sAdhvI apane prAntoM meM, apane bhASA-bhASI sthAnoM meM yA apane mAnane vAloM ke gA~va aura nagaroM meM adhika bhramaNa karate haiN| kintu adhika acchA yahI hai ki sAdhu ina bAtoM kA sarvathA dhyAna na rakhate hue kisI bhI pradeza meM yathAzakya vicarane kA prayatna kare aura vizeSa karake una pradezoM meM bhI jAe jahAM dharma se anabhijJa loga kahalAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhu to ramatA bhalA, dAga na lAge koya 276 ___anArya sthAnoM ke vyakti, aura vyakti hI kyA vahA~ rahane vAle jaina bhI apane jIvana meM yaha nahIM jAna pAte ki dharma kyA hai aura usakI ArAdhanA kisa prakAra kI jAtI hai ? aura to aura, una jaina kahalAne vAle vyaktiyoM ke bAlaka to yaha bhI nahIM jAnate ki hamAre jainadharma meM sAdhu bhI hote haiN| isaliye aise sthAnoM para sAdhu ko bhramaNa karake una nAmadhArI jainiyoM ko kama se kama yaha to batAnA hI cAhiye ki hamArA jainadharma kyA hai ? usake siddhAnta kyA haiM aura unakA pAlana karane ke liye kisa prakAra tyAga niyama apanAnA cAhiye ? to aise anabhijJa kSetroM meM virale sAdhu-sAdhvI hI pahu~ca pAte haiM / udAharaNa svarUpa hamAre zramaNa saMgha kI parama viduSI mahAsatI jI zrI umarAvaku vara jI mahArAja 'arcanA' ne karIba teraha varSa pUrva apanI ziSyAoM ke sAtha kAzmIra-bhramaNa kiyA thaa| usa samaya zramaNa saMgha ke prathama AcArya zrI AtmArAma jI mahArAja vidyamAna the aura unakI zubhakAmanA, AjJA tathA preraNA lekara hI paMDitA satI jI ne kAzmIra pradeza kI mahAn kaSTakara yAtrA kamara kasakara prAraMbha kara dI thii| __abhI karIba do varSa pahale sAMDerAva (rAjasthAna) meM jo prAMtIya sAdhu-sammelana huA thA, usa samaya satI 'arcanA' jI se vArtAlApa ke samaya unhoMne mujhe apanI himAcala evaM kAzmIra yAtrA ke kucha anubhava sunAe the aura kucha unake prakAzita saMsmaraNoM se bhI mAlUma huA thA ki usa yAtrA ke daurAna sabhI prakAra ke pariSahoM kA unheM DaTakara mukAbalA karanA par3A thaa| kSa dhA, pipAsA evaM zIta kA to pUchanA hI kyA hai| unhoMne batAyA thA ki zimalA se bilAsapura jAte samaya karIba 60 mIla ke lambe mArga para kevala do bAra AhAra prApta huA thA aura Upara se vikaTa pahAr3I car3hAI vAlA rAstA / isake alAvA bhI anekoM bAra kaI-kaI dina taka kevala makkI ke phUloM ko khAkara bhI samaya gujAranA par3atA thaa| vaise bhI udhara moTI roTiyAM aura 'kar3ama' nAmaka patte kA kevala namaka DAlA huA sAga milatA thaa| isI prakAra unheM mArga ke kaSTa bhI kama nahIM uThAne par3e aura doSoM se bacane ke liye zArTakaTa mArga ko chor3akara atyadhika lambe mArgoM ko taya karanA pdd'aa| yathA-vilAsapura se bhAkhar3A naMgala kevala 36 mIla hai kintu bIca meM dariyAva thA aura sAdhu ke liye kacce pAnI kA sparza varjita hai ataH unheM pahAr3iyoM kA cakkara kATate hue karIba 150 mIla calakara bhAkhar3A naMgala pahuMcanA pdd'aa| kintu vaha kAzmIra pradeza jisameM rAma ko mAnane vAle paMDita rAma-navamI ke dina bhI apane kAryoM se chuTTI pAkara usa chuTTI ke dina jI bhara kara zikAra karate haiM tathA zivarAtri ko ziva ke maMdira meM mAMsa aura machalI car3hAte haiM, vahAM bhramaNa For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga karake satIjI ne saikar3oM vyaktiyoM ko dharma kA svarUpa samajhAyA tathA unhoMne prabhAvita hokara apane kukarmoM kA tyAga kiyaa| isake alAvA kevala hinduoM ko hI unhoMne pratibodha nahIM diyA varan vahA~ ke musalamAnoM ko bhI dharmopadeza diyA aura anekoM musalamAnoM ne mAMsa va madirA kA sarvathA tyAga kiyA / lArkapura nAmaka gA~va, jo ki berInAga se avaMtIpura ke rAste meM hai, vahA~ sirpha eka ghara hindU paMDita kA thA aura bAkI sampUrNa ghara musalamAnoM ke the| satI jI jaba usa mArga se gujare to eka-do ghaNTe vahA~ sar3akapara banI huI skUla meM gujArase cAhe / para vahA~ kA musalamAna haiDamAsTara Apase itanA prabhAvita huA ki unheM tIna dina lArkapura meM ThaharanA par3A tathA vahA~ ke aneka sarala musalamAnoM ne satI jI ke dharmopadeza sunakara hiMsA karane va zarAba pIne kA tyAga kiyaa| satI jI kA mukhya kathana yaha hai ki udhara ke vyakti itane sarala aura jijJAsu hote haiM ki ve tIvra lagana pUrvaka to upadeza sunate haiM aura sunane ke pazcAt atyanta prabhAvita hote hue apane kukarmoM para pazcAttApa karate hue unakA tyAga karane ko taiyAra ho jAte haiM / jabaki hamAre zrAvaka jindagI bhara upadeza sunakara bhI unheM kriyAnvita nahIM kara sakate / kahane kA Azaya yahI hai ki sAdhu agara anArya dezoM meM bhI bhramaNa kare to Arya dezoM meM rahane vAle vyaktiyoM se adhika lAbha anArya kahalAne vAle loga uThA sakate haiN| hameM aura hamAre zramaNa saMgha ko garva hai ki satI 'arcanA' jI ne nArI hone para bhI himAcala aura kAzmIra jaise durgama pradezoM meM jAne kA sAhasa kiyA tathA sabhI pariSahoM kA mukAbalA karate hue vahA~ ke anekAneka Arya evaM anArya logoM ko bodha-sUtra dete hue satpatha para bddh'aayaa| ___ to baMdhuo, isIliye bhagavAna ne sAdhu ko Adeza diyA hai ki vaha dharma-pracAra karane aura ajJAnI prANiyoM ko udbodhana dene ke liye yatra-tatra bhramaNa kare / agara vaha aisA nahIM karegA to loga jina vacanoM kA lAbha nahIM uThA sakeMge aura dharma ke svarUpa ko nahIM samajha paaeNge| isake alAvA eka hI sthAna para rahane se vahA~ ke vyaktiyoM meM sAdhu kA mohU bar3ha sakatA hai tathA eka sthAna banA lene se parigraha bar3hane kI sambhAvanA bhI rahatI hai| zAstra meM isI viSaya ko dUsarI gAthA ke dvArA batAyA hai ki vaha parigraha kA saMcaya na kare tathA gRhasthoM meM Asakta na hove / sAdhu ko hI dUsare zabdoM meM saMnyAsI kahA jAtA hai| saMnyAsI yAnI samyak prakAreNa nyasanam / arthAt uttama prakAra se For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhU to ramatA bhalA, dAga na lAge koya 281 saMsAra chodd'aa| to, jo ghara-bAra chor3a dete haiM unameM sagraha kI vRtti nahIM rhtii| usa vRtti ke sthAna para saMtoSa evaM zAMti kA Agamana ho jAtA hai| abhI-abhI copar3A sAhaba ne kahA- "saMtoM kI tarapha dekhane se saMtoSa hotA hai| dhana to amarIkA aura raziyA meM bahuta hai, lekina vahA~ zAMti aura sukha nahIM hai| vahA~ ke logoM ko nIMda nahIM AtI aura nIMda lene ke liye goliyAM lenI par3atI haiN|" copar3A sAhaba kA kathana yathArtha hai| hamArA bhArata dharma pradhAna deza hai aura dharma ke mukhya lakSaNa saMtoSa, aparigraha aura tyAga haiM / bhArata ke nivAsI apanI saMskRti ke anusAra yathAzakya dharmArAdhana karate haiM tathA atyadhika tRSNA, Asakti aura gRddhatA se bacate haiM / yadyapi bhArata ke sabhI vyakti aisA nahIM kara pAte kintu adhikAMza vyakti dharma ke marma ko samajhate haiM tathA ve cAhe jaina hoM, vaiSNava hoM yA anya kisI mata ke para apane dharma-zAstroM kA pArAyaNa karate haiM ataH tyAga kI mahattA ko samajhane lagate haiN| bhArata ke sabhI mukhya dharma ahiMsA, satya, acaurya, aparigraha evaM sadAcAra ko mahattva dete haiN| usI kA pariNAma yaha hai ki bhArata meM pratyeka samaya para aneka mahApuruSa dikhAI dete haiM / bhArata-bhUmi meM hI mahAvIra, kRSNa, rAma evaM buddha Adi ne janma liyA hai, jinake anuyAyI Aja bhI apane dharma ko, AcAra-vicAra ko evaM saMskRti ko apanAte haiM tathA apane jIvana ko Adarza banAne meM samartha hote haiM / ve saMsAra kI asAratA ko samajhate haiM tathA hamezA isI cintana meM lIna rahate ki yahAM para jinako maiM merA kahatA hU~, unameM se kucha bhI merA nahIM hai kyoMki saba yahIM chuTa jAnA hai| merA kevala dharma hI hai jo sAtha rhegaa| saMskRta meM eka zloka kahA gayA haimama gRhavanamAlA, vAjizAlA mameyama, gajavRSabhagaNA me, bhRtya sArthA mameme / vadati satimameti mRtyumApadyase ced, nahi tava kimapi syAt dharma mekaeNbinAnyat // isa zloka meM bhAratabhUSaNa zatAvadhAnI zrI ratnacandra jI mahArAja apane paThanIya bhAvanAzataka meM kahate haiM-ye mere makAnoM kI paMktiyA~ haiM, ye mere ghor3oM kI ghur3asAla hai, mere itane hAthI, ghor3e, aura baila haiM tathA sevA meM sevakoM kA itanA bar3A samUha hai| isa prakAra kahakara vyakti garva se phUlA nahIM samAtA, kintu jaba usakI mRtyu kA samaya AtA hai to ve makAna, hAthI, ghor3e, baila tathA aizvarya kyA usake kAma AtA hai ? kyA kucha bhI usake sAtha calatA hai ? nahIM, kavi kA kahanA hai ki eka For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga dharma ke binA aura kucha bhI usakA apanA nahIM hai| dharma hI usakA saccA sAthI hai aura vahI use zAzvata sukha pradAna karane vAlA hai| AdipurANa meM bhI batAyA hai| dharmo bandhuzca mitrazca dharmo'yaM gururaGginAm / tasmAd dharme mati dhatsva svarmokSasukhadAyini / -10/106 arthAt-dharma hI manuSya kA saccA baMdhu hai, mitra hai aura guru hai / isaliye svarga evaM mokSa ke sukha dene vAle dharma meM buddhi ko sthira karanA caahiye| vastunaH yaha saMsAra aura yahAM taka ki zarIra bhI jIvAtmA kA nahIM hai| zarIroM kI prApti to anekoM bAra ho cukI hai aura hara bAra ve AtmA kA sAtha chor3a cuke haiM, taba phira yaha manuSya zarIra hI kaba AtmA ke sAtha rahane vAlA hai| yaha to kevala kArAgAra hai jo kucha samaya taka use apane meM kaida rakhatA hai| eka gujarAtI ke kavi ne bhI AtmA ko popaTa yAnI tote kI saMjJA dete hue use samajhAyA hai he popaTa, A piMjara nahiM tArU ante uDi jAva' para thArU / che, parana paNa paricaya thI tU, mAno baiTho mArU, ___ kyA ne tU kyA nU ye piMjara, jo samaje to sArU / kavi kahatA hai- are popaTa ! tU jisa zarIra ko apanA samajha rahA hai, yaha zarIra terA nahIM hai / yaha to kevala piMjarA hai, jisameM tU abhI kaida hai aura aMta meM eka dina ise chor3akara tujhe ur3a jAnA pdd'egaa| isaliye tU bhalI-bhAMti yaha samajha le ki tU kyA hai aura ye zarIra rUpI piMjarA kyA hai / yAnI tU to ananta zaktiyoM se sampanna aura anaMta jJAna se yukta aisI AtmA hai jo yadyapi ananta kAla se karmoM kA bhAra liye sasAra-parimramaNa kara rahI hai, kintu cAhe to kSaNa mAtra meM karma-mukta hokara siddha sthAna prApta kara sakatI hai, para yaha zarIra jar3a hai aura kisI samaya terA sAtha chor3akara miTTI meM mila sakatA hai| Age kahA hai mAMsa rudhiramaya ati durgandhi, naraka samAna naThArU, tene tU kaMcana sama mAne, AvaDU sU aMdhArU ? zarIra kaisA hai yaha batAte hue kahA hai-yaha deha mAMsa evaM rudhira se nirmita atyanta azucikara aura dugaMdhamaya hai / yahA~ taka ki naraka se bhI adhika nikRSTa hai| phira bhI vyakti ise kaMcana ke samAna sundara mAnatA hai, yaha usake ajJAna-rUpI aMdhakAra For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhU to ramatA bhalA, dAga na lAge koya 283 kA pariNAma hai / kitane kheda kI bAta hai| isIliye mahApuruSa zarIra kI vAstavikatA ko jAnakara usase moha chor3a dete haiN| aba vaha bAta nahIM hai hamAre zAstroM meM sanatkumAra cakravartI kA udAharaNa AtA hai ki ve atyadhika saundarya ke dhanI the| unake advitIya rUpa ko dekhane ke liye svarga se devatA bhI mRtyuloka meM AyA karate the / eka bAra eka deva ke hRdaya meM bhI yahI bhAvanA AI ki sanatkumAra jI ke saundarya kI bar3I prazaMsA sunI jAtI hai ataH maiM bhI unake usa asAdhAraNa rUpa ko dekhuu| yaha vicAra Ate hI vaha brAhmaNa kA veza dhAraNa karake sanatkumAra cakravartI ke rAjya meM AyA aura unake mahala taka jA phuNcaa| mahala ke dvAra taka pahu~cakara usane andara mahArAja ko sUcanA bhijavAI ki eka brAhmaNa bahuta dUra se Apake darzanArtha AyA hai| mahArAja ne usa brAhmaNa vezadhArI deva ko andara bulvaayaa| aura usase mulAkAta kii| jisa samaya cakravartI sanatkumAra brAhmaNa se mile usa samaya ve snAnAdi ke liye jA rahe the aura zarIra para sundara vastrAbhUSaNoM ko unhoMne dhAraNa nahIM kiyA thaa| kintu brAhmaNa ne jaba unake 'darzana kiye to vaha gadgad hokara bola uThA "mahArAja ! ApakA saundarya maiMne jaisA sunA thA vaisA hI anupama evaM atulanIya hai| saMsAra kA koI bhI vyakti Apake saundarya ke samakSa nahIM Thahara sktaa| dhanya haiM Apa jinheM vidhi ne sampUrNa saundarya ko eka hI sthAna para ekatra kara Apake zarIra kA nirmANa kiyA hai|" brAhmaNa ke vacana sunakara cakravartI mahArAjA garva se bhara gae aura bole"brAhmaNa devatA ! abhI Apane mere rUpa ko barAbara kahA~ dekhA hai ? isa samaya to mere zarIra para na sundara vastra haiM aura na AbhUSaNa hI / agara merA saundarya hI dekhanA hai to jaba maiM vastrAbhUSaNoM se susajjita hokara darabAra meM AUM taba dekhnaa|" brAhmaNa rAjA kI bAta sunakara punaH darabAra meM Ane kA kahakara vahAM se calA gayA / samaya para darabAra lagA aura cakravartI sanatkumAra bahumUlya vastrAbhUSaNoM se susajjita hokara darabAra meM aae| sacamuca hI unakA saundarya usa samaya aneka gunA adhika dikhAI de rahA thaa| mahArAja siMhAsana para baiThe aura usake pazcAt samasta darabArI bhI apane For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga apane sthAna para AsIna hue| sanatkumAra jI ne apanI dRSTi phailAI to dekhA ki darabAra meM eka ora vaha brAhmaNa bhI baiThA hai, jo prAta kAla mahala meM unake darzanArtha AyA thaa| use dekhakara unheM subaha kI ghaTanA evaM brAhmaNa kI kI huI prazaMsA yAda AI aura unhoMne saMketa se brAhmaNa ko apane samIpa bulaayaa| 'brAhmaNa turanta apanA sthAna chor3akara mahArAja ke samIpa AyA aura hAtha jor3akara khar3A ho gayA / cakravartI mahArAja ne bar3e garva se kahA "aba mere rUpa ko dekho brAhmaNa deva ! kyA prAtaHkAla kI apekSA yaha aneka gunA adhika nahIM bar3ha gayA hai ?" "nahIM, aba to vaha bAta nahIM rahI mahArAja ! isa samaya ApakA rUpa vaha nahIM rahA jo subaha thaa|" brAhmaNa kI bAta sunakara to sanatkumAra mAno AkAza se gira par3e / ghora vismaya se vaha bole- "yaha kyA kaha rahe haiM Apa ? merA rUpa vaha kaise nahIM rahA jo pahale thA ?" brAhmaNa namratA se bolA - "mahArAja, eka pIkadAna maMgavAiye / " jaba pIkadAna A gayA to brAhmaNa ne kahA "aba isameM Apa thukiye mahArAja !" mahArAja ne usameM thUka diyA / para brAhmaNa ke saMketa para unhoMne dekhA ki unake thUka meM saikar3oM kIr3e bilabilA rahe haiN| "yaha kyA bAta hai brAhmaNa devatA ! ye kIr3e kaise haiM isa thUka meM ?" "ye kIr3e ApakI una bImAriyoM ke haiM jo Apake zarIra meM paidA ho gaI haiM / ApakA saundarya to UparI hai / isake andara to kevala mAMsa, majjA, rudhira evaM anya durgaMdhipUrNa vastueM hI haiM, jinheM kisI bhI samaya roga ghera sakatA hai|' brAhmaNa ne zAMtipUrvaka mahArAja ko samajhAyA / yaha sunate hI cakravartI sanatkumAra kI A~kheM khula gaI aura unakI samajha meM A gayA ki zarIra ke UparI saundarya kA koI mahatva nahIM hai / isake andara to samasta ghinaunI aura azuddha vastue~ bharI huI haiM jo kisI bhI kSaNa vikRta hokara rogoM ke rUpa meM sAmane A sakatI haiM / itanA hI nahIM ve roga isa zarIra ko kurUpa banA sakate haiM tathA naSTa bhI kara sakate haiM / yaha vicAra Ate hI unhoMne nizcaya kara liyA ki zarIra ke isa nazvara saundarya kA moha chor3akara maiM AtmA ke anazvara saundarya ko nikhArUMgA, tAki vaha kabhI miTa na sake aura AtmA ko sadA ke lie roga-zoka se mukta kara ske| For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhU to ramatA bhalA, dAga na lAge koya 285 to kavi ne bhI zarIra kI vAstavikatA batAte hue isa deha ke UparI rUpa ko hI saba kucha na mAnakara AMtarika ghRNita vastuoM para dhyAna dene ko kahA hai tathA jJAnapUrvaka manana karate hue isase lAbha uThAne kI preraNA dI hai / Age kahA hai bIjA joyA evaM A paNa, nAme kevala nyaaruu| sarva prakAre sAcavato paNa Akhara che par3anArU / sArAsAra vicAra karo to bhavasAgara nU vArU, kezava hari kArIgara tena, jIva vizvamA sNbhaaruu| kahate haiM ki jisa prakAra hama auroM ke zarIra ko naSTa hotA huA dekhate haiM, usI prakAra hamArA zarIra bhI naSTa hone vAlA hai / isakI cAhe jitanI sAra-saMbhAla kareM para eka dina to yaha jAegA hii| zarIra sabhI ke nazvara haiM aura eka jaise haiM / kevala nAma hI alaga-alaga haiM / isalie kavi jIvAtmA ko saMbodhita karatA huA kahatA hai ki-'tU saMsAra meM sAra kyA hai aura asAra kyA hai, isa bAta ko samajha tathA sAra ko grahaNa karake asAra kA tyAga kara de / sAra hI saMsAra sAgara se pAra utArane vAlI naukA ke samAna hai, ataH use grahaNa karake pAra utarane kA prayatna kara / ' prazna hotA hai ki Akhira sAra yahA~ para kyA hai ? isakA uttara bar3e vistAra se diyA jA sakatA hai para hameM saMkSepa meM isa prakAra samajhanA hai ki AtmA se bhinna jo bhI vastue~ hameM dikhAI detI haiM ve saba asAra haiM aura Atma-rUpa ke samIpa le jAne vAlI bhAvanAe~ sAra-rUpa haiM / AtmA ke guNa jJAna, darzana evaM cAritra kI ArAdhanA karanA tathA saMvara-mArga ko apanAkara karmoM kI nirjarA karanA hI sAra hai| para yaha tabhI hogA jaba ki vyakti bAhya padArthoM se sukha prApta karane kI icchAoM kA tyAga kare tathA dravya, mAna evaM kIrti Adi kI kabhI AkAMkSA na kre| eka udAharaNa hai bhagavadgItA kA sAra ___ eka vidvAna brAhmaNa kisI rAjA ke pAsa pahu~cA aura unase bolA-"mahArAja ! maiMne dharmagranthoM kA bahuta adhyayana kiyA hai ataH maiM Apako bhagavadgItA par3hAnA cAhatA huuN|" rAjA bhI hoziyAra thaa| usane socA-jo vyakti gItA kA gaMbhIra adhyayana kara le, vaha rAja-darabAra meM mAna-pratiSThA prApta karane kI AkAMkSA nahIM kara sktaa| ataH usane uttara diyA-"mahArAja ! maiM Apako apanA zikSaka avazya banAUMgA, kintu abhI Apa gItA kA pUrA adhyayana kara leN| For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavA bhAga lekina mana meM vicAra karatA gayA adhyayana karo, jabaki maiM gItA brAhmaNa rAjA kI bAta sunakara calA gayA, ki rAjA mUrkha hai ataH kahatA hai ki gItA kA pUrNa ko acchI taraha se use samajhA sakatA hU~ / para rAjA ne kaha diyA thA ataH phira kaI bAra gItA ko par3hA aura kucha dina bAda punaH rAjA ke pAsa apane pUrva uddezya ko doharAyA / 286 para Azcarya ki rAjA ne phira kaha diyA- "paMDita jI, Apa abhI aura gItA ko acchI taraha par3hiye / " brAhmaNa ko rAjA kI bAta sunakara Azcarya to huA para krodha nahIM AyA / usane socA ki rAjA ke isa kathana meM gUr3ha rahasya honA cAhiye / vaha ghara A gayA aura bar3I tanmayatA se punaH punaH gItA ko par3hane lagA / dhIre-dhIre use samajha meM A gayA ki dhana-daulata evaM mAna-pratiSThA Adi ke liye darabAra meM jAnA nissAra hai| gItA par3hane kA sAra yahI hai ki adhika se adhika Atma-cintana kiyA jAya / jaba brAhmaNa kI samajha meM yaha bAta A gaI to vaha dina-rAta dattacitta hokara Izvara kI ArAdhanA aura Atma-ciMtana karane lagA / rAjA ke pAsa gayA hI nahIM / kucha varSoM bAda rAjA ko brAhmaNa kA smaraNa huA aura vaha usakI khoja karatA huA brAhmaNa ke ghara jA pahu~cA / vahA~ para AMtarika jJAna evaM akhaMDa zraddhA ke kAraNa utpanna hue brAhmaNa ke divya teja ko dekhakara rAjA brAhmaNa ke caraNoM para gira par3A aura bolA - "gurudeva ! aba Apane gItA kA sAra samajha liyA hai ataH mujhe apanA ziSya banAkara kRtArtha kIjiye / " bandhuo, Apa bhI samajha gae hoMge ki vAstava meM dharma kA sAra kyA hai aura use kisa prakAra grahaNa kiyA jA sakatA hai| sacce saMta bhI usI prakAra saMsAra meM jo asAra hai use chor3akara sAra ko grahaNa karate haiM tathA Atma-ciMtana karate hue mana ke samasta vikAroM ko evaM Asakti tathA parigrahAdi ko chor3akara AdhyAtmika dRSTi se akele vicaraNa karate haiM / grAmAnugrAma bhramaNa karate hue ve kisI bhI pariSaha se ghabarAte nahIM haiM tathA dharma ke pracAra kA udda ezya liye hue Arya evaM anArya pradezoM ko samAna samajhate hue yathAzakya vicarate haiM / For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahala ho yA masAna..! dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! kala ke pravacana meM hamane naveM pariSaha ke viSaya meM bAta kI thI jisameM batAyA gayA thA ki sAdhu grAmAnugrAma meM vicaraNa kare tathA rAga-dveSa evaM Asakti Adi se rahita hokara nissaMga bhramaNa kre| Aja hamAre sAmane bAIsa pariSahoM meM se dasavA~ pariSaha AtA hai| isa pariSaha kA nAma hai-'naSedhikI pariSaha / ' isa viSaya meM gAthA hai susANe sunnagAre vA hakkhamUle va ego / akukkuo nisIejjA na ya vittAsae prN|| --uttarAdhyayana sUtra adhyayana 2.20 arthAt-~-sAdhu zmazAna meM, zUnya ghara meM yA vRkSa ke mUla meM kisI prakAra kI bhI kuceSTA ko na karatA huA rAga-dveSa se rahita akelA hI baiThe aura kisI bhI 'prakAra se anya jIvoM ko trAsa na deve / bhagavAna mahAvIra ne jisa prakAra sAdhu ko caryA pariSaha sahana karane kA Adeza diyA hai, usI prakAra naSedhikI pariSaha ko bhI pUrNa samabhAva evaM zAMtipUrvaka sahana karane ke lie kahA hai / unhoMne pharamAyA hai ki sAdhu ko saMyogavaza agara zUnya ghara meM, vRkSa ke nIce yA zmazAna bhUmi meM bhI ThaharanA par3e to niHzalya hokara tthhre| aura vahAM para kisI bhI prakAra kI kuceSTA na kare / kyoMki aisA karane se prathama to mana asthira hotA hai tathA caMcalatA bar3hatI hai, dUsare anya jIvoM kI hiMsA hone kA bhaya rahatA hai| 287 For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga isI viSaya meM dUsarI gAthA isa prakAra hai tattha se asthamANassa. uvasaggAbhidhArae / saMkAbhIo na gacchejjA, udvittA annamAsaNaM // --uttarAdhyayana sUtra, a. 2. gA. 21 gAthA meM kahA gayA hai-ukta sthAnoM meM baiThe hue sAdhu ko yadi koI upasarga A jAve to sAdhu unako sahana kare kintu kisI prakAra kI zaMkA se bhayabhIta hokara vahA~ se uThakara anya sthAna para na jAve / tAtparya yahI hai ki zmazAna yA anya nirjana bhUmi meM baiThe hue sAdhu ko kadA. cit kisI prakAra kA upasarga Ae yA devAdi unheM kisI prakAra kA kaSTa pahu~cAe~ to bhI vaha unase bhayabhIta na ho tathA vahA~ se uThakara anya sthAna para jAne kA vicAra na kare / kyoMki agara sAdhu upasargoM se bhayabhIta hokara idhara-udhara jAne kA prayatna karegA to usake svAdhyAya tathA dhyAna Adi meM bAdhA pdd'egii| isaliye upasargoM ko apanA parIkSAkAla samajha kara unako tuccha samajho aura una para vijaya prApta kre| vAstava meM hI hama sAdhuoM ko aneka bAra aise sthAnoM para rahane kA avasara AtA hai / sAdhu kabhI to AlIzAna makAna meM rahatA hai aura kabhI TUTI jhoMpar3I bhI use nasIba nahIM hotI / lekina phira bhI hameM koI duHkha mahasUsa nahIM hotaa| hara sthiti meM Ananda kA anubhava hotA hai / phakIrI meM Ananda bhI tabhI AtA hai| eka paMjAbI kavi ne bhI phakIrI kI mastI kA varNana karate hue likhA haivAha, vAha, jI mauja phakIrAM dI! kabhI paur3hate raMgamahala meM, kabhI ghAsa jhapar3iyA~ dii| kabhI or3hate zAla-duzAle, kabhI gudar3iyAM lIrAM dii| kabhI cAbate canA cabenA, kabhI lapaka le sorAM dii| bar3e-bar3e rAjA mahArAjA, dhUla lagAvata caraNAM dii| - isa bhajana meM batAyA gayA hai ki phakIroM kI mastI kA kyA kahanA hai, ve to hara hAla meM mauja se rahate haiM / vaha kisa prakAra ? isa prakAra ki kabhI-kabhI to bar3e nagaroM meM unheM vizAla bilDiMgeM rahane ko milatI haiM aura gAMvoM meM bhI gar3ha aura mahaloM meM Thaharane kA avasara milatA hai, kintu kabhI-kabhI ghAsa-phasa kI jhoMpar3iyAM bhI nahIM milatI tathA vRkSoM ke nIce yA zmazAnoM meM bhI rahanA par3atA hai __isI prakAra cAturmAsa Adi meM AhAra meM mevA-miSTAnna bhI AtA hai aura For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahala ho yA mazAna...! 28 vihAroM meM jaba ve hote haiM to muTThIbhara cane milane bhI muzkila ho jAte haiN| yahI hAla vastroM kA hai jaba milatA hai to acchA vastra prApta ho jAtA hai aura jaba nahIM milatA to sI-sAkara bhI samaya nikAlanA par3atA hai| kintu baMdhuo ! yahI kAraNa hai, arthAt unake tyAgamaya jIvana kA prabhAva hI hai ki bar3e-bar3e rAjA-mahArAjA bhI unake sAmane vinata hote haiM aura unake caraNoM kI dhUla apane mastaka para car3hAte haiM / aneka sAMsArika vyakti jo saMsAra se udAsIna to hote haiM kintu usase chuTakArA prApta nahIM kara pAte / ve sadaiva tarasate haiM ki vaha dina kaba AegA jaba hama ina sAMsArika jhameloM se mukta hokara phakIra bana jAeMge aura nizcita hokara bhagavAna kI ArAdhanA meM samaya gujaareNge| zrI bhartRhari ne bhI apane zloka meM virakta puruSoM kI bhAvanAoM kA citraNa kiyA hai vitIrNe sarvasve taruNakaruNApUrNahRdayAH smarantaH saMsAre viguNa pariNAmA vidhigatIH / vayaM puNyAraNye pariNatazaraccandra kiraNa striyAmAM neSyAmo haracaraNacittaM kazaraNAH / / bhavya puruSoM kI bhAvanA rahatI hai ki kaba hama sarvasva tyAgakara karuNApUrNa hRdaya se saMsAra aura saMsAra ke padArthoM ko sArahIna samajhakara kevala zivacaraNoM ko apanA rakSaka samajhate hue zaradacandra kI cA~danI meM kisI pavitra vana meM baiThe hue rAteM bitAeMge? kahane kA abhiprAya yahI hai ki saMta jIvana aura dUsare zabdoM meM tyAgamaya jIvana itanA pavitra aura kalyANakArI hotA hai ki usako apanAne ke liye mumukSa prANI tarasate rahate haiM / __ to maiM Apako batA yaha rahA thA ki bhagavAna ke AdezAnusAra sAdhu ko kisI bhI nirjana sthAna, maMdira yA zmazAna bhUmi meM hI kyoM na rahanA par3e unheM binA kisI bhaya aura vyAkulatA ke ThaharanA cAhiye tathA kaSToM yA upasargoM kI paravAha kiye binA apane samaya para cintana-manana, svAdhyAya Adi kArya sampanna karanA cAhiye / hama logoM ko vicaraNa karate samaya aneka prakAra ke anubhava hote haiM / sojata kI eka ghaTanA hai ki vahA~ para eka tapasvI muni ko rAtri meM ThaharanA thaa| pUcha-tAcha karane para kisI vyakti ne koI bar3A bhArI kintu pUrI taraha sUnA makAna Thaharane ke liye batAyA / makAna sUnA isaliye thA ki usa ghara meM usake mRta mAlika kA utpAta hone se koI vyakti usameM rahane kI himmata nahIM karatA thaa| For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga tapasvI muni ko to isa bAta kA patA thA nahIM, aura hotA bhI to saMta upasargoM se kabhI ghabarAte nahIM, kintu muni ko makAna banAne vAle vyakti ke mana meM una para ghaTane vAle utpAta ke dvArA tamAzA dekhane kI bhAvanA thii| khaira-muni nissaMkoca usa vyakti se AjJA lekara vahA~ Thahara gaye / vaise makAna ke viSaya meM logoM kA kahanA asatya nahIM thA ki usake mAlika kI icchA usameM raha gaI thI ataH vaha vahAM rahane ke liye Ane vAle vyaktiyoM ko parezAna karatA thA aura nAnA prakAra ke upadrava karake unheM Tikane nahIM detA thaa| kahA bhI jAtA hai-'jahA~ AzA bahA~ vaasaa|' isa ukti ke anusAra usa ghara kA mAlika vahA~ vAsa karatA thaa| hamAre jJAtA dharma kathA sUtroM meM nandana maNiyAra kA varNana AtA hai ki usane dharmazAlAe~, kue tathA bAbar3I Adi banavAI, kintu unheM vaha dekha nahIM pAyA, ataH unheM dekhane kI icchA liye hue mara jAne ke kAraNa vaha apane kue meM hI meMr3haka bana gyaa| isI prakAra sojata meM jisa makAna meM tapasvI muni Thahare the usameM vahA~ ke mAlika kI AtmA maMDarAtI rahatI thI : muni vahA~ Thahara to gaye kintu rAtri hone para usake mAlika ne Akara muni ko taMga karanA hI nahIM mAra DAlane kA bhI prayatna kiyaa| kintu muni sAdhAraNa muni nahIM varana tapasvI the aura tapa kI mahimA devatAoM ko bhI rakSA karane ke liye bAdhya kara detI hai| isaliye makAna kA mRta mAlika muni kI kucha bhI hAni nahIM kara sakA para unase bolA - "mahArAja ! Apako namaskAra hai, para Apa mere ghara meM kyoM Thahare ? maiM to kisI ko bhI yahA~ Thaharane nahIM detaa|" munirAja ne zAMti se usakI bAta sunIM aura phira manda-manda muskurAte hue kahA- "bhAI ! mujhe to kisI vyakti ne vahAM Thaharane kI AjJA dI thI ata: maiM Thahara gyaa| para isa ghara se tumhArA itanA moha thA to tuma ise apane sAtha kyoM nahIM le gaye ? aura jaba sAtha nahIM le jA sake to phira aba dUsaroM ko dukha dekara kyoM apane pApa-karmoM kI zRMkhalA bar3hA rahe ho ? merA to tumheM yahI kahanA hai ki tuma apane aba taka ke kiye pApoM kA pazcAttApa karo tathA apane sthAna para jaao|" isa prakAra munirAja ne usa AtmA ko bodha dete hue apanI sAdhanA ke sAtha rAtri vyatIta kii| kahane kA sArAMza yahI hai ki sAdhuoM ko avasara Ane para kisI bhI sthAna para ThaharanA par3atA hai aura ve nirbhaya hokara Thaharate haiM / For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahala yA mazAna ...! 261 pUjya zrI jayamala jI mahArAja eka mahAn saMta the aura unhoMne apane dIkSA kAla meM solaha varSa taka ekAMtara tapa kiyA, tathA bAvana varSa taka soye nahIM the / arthAt dina yA rAta meM kabhI bhI nIMda nahIM lete / ve vicaraNa karate hue eka bAra bIkAnera kI tarapha padhAre / una dinoM kAra meM yatiyoM kA prabhAva thA / yati logoM ko jaise hI jayamala jI mahArAja ke udhara Ane kA samAcAra milA unhoMne mahArAja zrI ko bIkAnera zahara meM Ane se rokate hue spaSTa kaha diyA daravAjA ke bhItara tumako dharavAdAM nahIM paira | karanA ho jo karalo saMtAM A par3I bIkAnera ho-jAne dAM nAhIM haragija andara meM bIkAnera ke / **** tiyoM kI yaha bAta sunakara zrI jayamala jI mahArAja na Aveza meM Ae aura na hI unhoMne kisI prakAra kA Agraha kiyA / kevala yahI kahA samatA sAgara pUjya payaM karAM nahIM takarAra | rAjA jI ko hukama hosI to karasA yahA~ se bihAra hokyUM the yUM barajo jAtAM aMdara meM bIkAnera ke || sirpha itanA kahakara pUjya jayamala jI mahArAja zahara se bAhara zmazAna meM jo chatariyA~ banI huI thIM, unhIM meM eka kumhAra se AjJA lekara Thahara gaye / aura phira kyA huA ? pUre ATha dina taka apane ziSyoM sahita ve binA anna aura jala liye vahIM zmazAna kI chatariyoM meM Thahare rahe / kitanA kaThina pariSaha unheM uThAnA par3A ? Aja vyakti anna ke abhAva meM to phira bhI kucha dina gujAra letA hai, para jala ke binA zarIra kI kyA sthiti hotI hai yaha aMdAja anubhava ke binA nahIM kiyA jA sakatA / para ve sacce saMta the ataH 1. bhUkha-pyAsa ke aise jabardasta pariSaha ke sAmane bhI nahIM jhuke aura na hI unhoMne kahIM anyatra jAne kA vicAra kiyA / pUrNa zAMti aura samatApUrvaka apane jJAna-dhyAna evaM Atma-ciMtana meM lage rahe / tapArAdhana karate hue ve yahA~ Apako yaha batAnA Avazyaka hai ki jodhapura ke rAmakuMvara bAI thI aura vaha bIkAnera ke dIvAna ko byAhI zrI jayamala jI mahArAja bIkAnera padhAre usa samaya rAmakuMvara ke pada para the / mahArAja zrI vizeSakara rAmakuMvara bAI kI prabala hA bokAnera kI ora padhAre bhI the / dIvAna sAhaba kI putrI gaI thI / jisa samaya bAI ke putra dIvAna vinatI ke kAraNa For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAge / kintu dukha kI bAta rahI ki jayamala jI mahArAja ke bIkAnera kI sUcanA bhI rAmakuvara bAI ko nahIM milI thI aura unake gurudeva pUjya zrI jayamala bhI mahArAja bhUkhe-pyAse zmazAna meM hI ATha dina taka Thahara rhe| kintu ATha dina ke bAda saMyogavaza rAmakuvara bAI apanI dAsI ke sAtha ratha meM baiThakara kahIM jA rahI thI aura ratha zmazAna ke samIpastha mArga se gujara rahA thaa| usa samaya dAsI kI dRSTi chatariyoM kI ora uThI aura usane phaurana rAmavara bAI se kahA "bAI jI ! dekhiye, zmazAna kI chatariyoM meM to koI apane jaina muni virAje hue dikhAI de rahe haiN|" rAmakuvara bAI yaha bAta sunakara burI taraha cauMkI aura pardA haTAkara dekhA sacamuca hI vahA~ jaina saMta virAje dikhAI diye / yaha badahavAsa-sI usI kSaNa ratha se utara par3I aura saMtoM ke darzanArtha phuNcii| pAsa jAkara jaba usane dekhA ki saMta usake guru pUjya zrI jayamala jI mahArAja hI haiM aura ve ATha dina se anna-jala ke abhAva se bhI binA kisI duzcintA ke aThAI tapa kA ArAdhana kara rahe haiM to usakI A~khoM se A~suoM kI avirala jala-dhArA baha calI aura vaha bolI-"bhagavan ! merA kaisA durbhAgya hai ki mujhe Apake padhArane kA patA hI nahIM calA aura Apa bhI itanI takalIpha aura pariSaha yahA~ uThA rahe haiM / Apa zahara meM kyoM nahIM padhAre ?" madhura muskAna sahita jayamala jI mahArAja ne uttara diyA maiM to uNa dina hI A jAtA varajyA jatI hamane AtA yaha sunakara bAI ati dukha pAI AI mahala meN"| gurudeva kI yaha bAta sunakara rAmakuvara bAI atyanta dukhI huI aura ulaTe pairoM apane mahala meM A gaI / kintu usI kSaNa se usane anna-jala tyAga diyA aura apane dIvAna putroM ko dhikkArate hue kahA - "kyA lAbha hai tumhArI dIvAnI jaise itane bar3e pada se ? jabaki hamAre hI guru hamAre zahara meM na A sakeM aura ATha dina anna-jala ke abhAva meM zmazAna meM raha rahe haiN| aba maiM to tabhI anna aura pAnI grahaNa karUMgI jaba mere guru mere hAtha se AhAra leNge| anyathA maiM bhI prANa tyAga kruuNgii|" rAmakuvara bAI ke putra bar3e mAtRbhakta the / unhoMne mAtA se saba hAla jAnakara usI kSaNa vahA~ ke rAjA se kahA-"apanI dIvAnI samhAla lIjiye / hama isa For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahala ho yA masAna...! 263 adhikAra kA kyA kareMge jabaki hamAre saMta hI hamAre nagara meM yatiyoM ke kAraNa nahIM A sake haiN|" bIkAnera ke rAjA ko bhI sArA hAla sunakara atIva dukha huA aura unhoMne usI samaya AjJA dete hue kahA- "Apako dIvAna pada chor3ane kI AvazyakatA nahIM hai| Apa avilamba jAiye aura apane guru mahArAja ko dhUmadhAma se zahara meM le aaiye|" __ yahI huA bhI, rAmakuMvara bAI, unake putra tathA bahusaMkhyaka janatA mahArAja zrI kI sevA meM pahuMcI aura dhUma-dhAma se 'jainadharma kI jaya' ke nAre lagAte hue ve jayamala jI mahArAja ko zahara ke andara laaye| usa samaya kA varNana karate hue kavi ne kahA hai jayamala AyA madhya bajArI, jatiyA~ rI bAta rahI phIko / Aya utariyA rAjamahala meM, pUjya jI rI bAta rahI tIkhI / mAsa kalpa muni tihAM virAjyA, gAdI dipAI jinajI kii| pacoM meM batAyA gayA hai ki dharma kI sadA vijaya hotI hai aura isIliye aneka pariSaha sahane ke pazcAt bhI jayamala jI mahArAja ThATa-bATa se zahara meM padhAre tathA rAjamahala meM hI Thahare / isa prakAra yatiyoM ko nIcA dekhanA par3A aura ve apane upAsare baMda karake dubaka gaye / apane kalpa jitane samaya taka mahArAja zrI bIkAnera meM Thahare tathA vahA~ para jina bhagavAna ke dharma kA pUrNa rUpa se prakAza karake logoM ko dharma para dRr3ha kiyA aura usake pazcAt vahA~ se lautte| isa prakAra nAnA kaSTa sahakara sarvaprathama zrI jayamala jI mahArAja bIkAnera padhAre aura unhoMne hI bhaviSya ke liye mArga kholaa| __kahane kA abhiprAya yahI hai ki saMta vicaraNa karate samaya apane hRdaya meM dharmapracAra kI hI balavatI bhAvanA rakhate haiM tathA usa uddezya ke liye cAhe unheM jaMgala meM, cAhe nirjana makAnoM meM aura cAhe zmazAnoM meM bhI kyoM na ThaharanA par3e, ve apanI Antarika mastI ko kAyama rakhate hue pratikUla sthiti meM bhI prasanna eva nizcita rahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga idhara maMdasaura aura pratApagar3ha ke Asa-pAsa bhI hamAre saMta ATha-ATha dina taka kevala acitta pAnI para nirbhara rahe the jabaki unheM gA~voM meM praveza nahIM karane diyA gayA thA / para unhoMne dharma pracAra ke liye kisI bhI pariSaha kI paravAha nahIM kIM tathA sabhI kA DaTakara mukAbalA kiyA / mujhe eka bAta aura yAda AtI hai ki daryApurI sampradAya kA jo apanA sthAna hai isake mUla puruSa dharmasiMha jI mahArAja bar3e sAhasI puruSa the / unakI bhAvanA thI ki hama kriyA kA uddhAra kareM / ADambara meM kyA rakhA hai / jaise pUjya lavajI RSi jI mahArAja aura pUjya dharmeMdAsa jI mhaaraaj| ina tIna RSiyoM ne dharma kriyA kA uddhAra kiyA / 294 'dharmasiMha jI yati the / unhoMne apane guru se AjJA mAMgI, para gurujI ne kahA- pahale tuma gA~va se bAhara jo 'pIra' kA sthAna hai, vahA~ para eka rAtri raho / vaha tumhArI himmata kI parIkSA hogii| agara usameM saphala ho gaye to phira AjJA deMge ! isa para zrI dharmasiMha jI ne daryAkhAna ke ThikAne para jAkara vahA~ rAtri bhara Thaharane kI AjJA cAhI / vahA~ ke musalamAnoM ne unheM bahuta samajhAyA ki - 'kyoM Apa apanI jAna denA cAhate haiM ? lauTa jAiye, yahA~ rAta ko Thaharakara koI bhI vyakti jIvita nahIM lauTa sakatA kintu vIra ke bar3he hue kadama kabhI pIche nahIM haTate aura na vaha zekhI baghA - tA hai / saMta tulasIdAsa jI ne kahA hai zUra samara karanI kahi vidyamAna rana pAi ripu, kahi na janAvaha Apu / kAyara karahiM pralApu // yAnI - zUravIra vyakti kabhI DIMgeM nahIM hAMkatA, vaha yuddha meM karanI karake batAtA hai / pralApa to kAyara karatA hai tathA samara bhUmi ko dekhate hI palAyana kara jAtA hai / to idhara bhI dharmasiMha jI ko musalamAnoM ne mauta kA bar3hakara Dara kI aura kauna sI bAta hotI hai ? kintu ve marane se bole - "bhAI ! paidA huA hU~ to eka dina maranA hI hai| Aja hI jAya to bhI kyA harja hai ? ataH agara tuma AjJA do to maiM Aja cAhatA hU~ / " bhaya btaayaa| isase kaba Darane vAle the ? musalamAnoM ko aitarAja to kucha thA nahIM, svIkRti de dI aura ve Thahara gaye / para jaisA ki vahA~ kahA jAtA thA, devatA ne unheM rAta ko satAyA kintu unakI For Personal & Private Use Only vaha dina A ThaharanA yahIM Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahala ho yA masAna....! 295 dRr3hatA ke samakSa Akhira hAra gayA aura ve jJAna-dhyAna meM apanI sampUrNa rAtri vyatIta karake hI vahA~ se lauTe / na ve rAta ko tanika bhI bhayabhIta hue aura na hI vahA~ se uThakara unhoMne kisI anya sthAna para jAne kA vicAra kiyaa| yahI 'nisIiyApariSaha' ko sahana karanA kahA jAtA hai / muni gajasukamAla ne kitanI alpavaya meM saMyama grahaNa kiyA thaa| kintu usI dina ve sAdhu kI gyArahavIM pratimA dhAraNa karake mahAkAla zmazAna meM dhyAnastha ho gaye aura apane sasura ke dvArA diye gaye maraNAMtaka pariSaha ko bhI sahana karake sarvadA ke liye zAzvata sukha ke adhikArI bane / aisI bhavya AtmAeM hI sAdhanA ke patha para dRr3hatA pUrvaka agrasara hotI haiM tathA bhayAnaka kaSToM aura upasargoM ko sahana karatI huI mokSa-pada kI adhikAriNI banatI haiN| For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 mileM kaba aise guru jJAnI ? dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! ____saMvara tattva ke sattAvana bhedoM meM bAIsa pariSaha Ate haiM aura hama krama se unake viSaya meM Apako batA rahe haiN| kala dasaveM pariSaha ke viSaya meM kahA gayA thA aura Aja gyAharave ko leMge / gyArahaveM pariSaha kA nAma hai-'zayyA pariSaha / ' - isa viSaya meM zrI uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai-- uccAvayAhiM, sejjAhi, tavassI bhikkhu thAmavaM / nAivelaM vihannijA, pAvadiTThI vihannaI / / -adhyayana 2. gA. 22 arthAt-U~cI nIcI zayyA Adi se sAdhu apane svAdhyAya Adi ke samaya kA ullaMghana na kare kintu tapasvI sAdhu usa pariSaha ke sahana karane meM apane Apako zaktizAlI banAye / jo sAdhu pApadRSTi hotA hai vaha saMyama kA ullaMghana kara detA hai| bhagavAna mahAvIra kA pharamAna hai ki muni ko vicaraNa karate samaya kahIM para U~cI aura kahIM para nIcI jagaha bhI baiThane aura sone ke liye milatI hai| kahIM para pharza pakkA hotA hai, kahIM kaccA aura kahIM to kevala reta hI bichI huI hotI hai| adhika kyA kaheM, kabhI-kabhI to bhISaNa garmI meM bhI hameM Apake moTara gaireja meM ThaharanA par3a jAtA hai| to aisI sthiti meM bhI bhagavAna kA Adeza hai ki sAdhu jaisA bhI sthAna mile, vahA~ Thahare aura UMcI yA nIcI jagaha bhI prApta hotI hai vahA~ samabhAva pUrvaka soye| kintu zaiyyA ke kaSTa se apane svAdhyAya Adi ke samaya kA ullaMghana na kare / jo aisA karatA hai vaha pApadRSTi kahalAtA hai / 296 For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mileM kaba aise guru jJAnI ? 297 sAdhAraNatayA zaiyyA kA U~cApana zIta ko kama karatA hai aura usakA nIcA. pana zItabAdhA yA zIta ke kaSTa kA kAraNa banatA hai| para tapasvI sAdhu jaisI bhI jagaha upalabdha ho vahA~ zAMtipUrvaka sahana kare, zIta yA uSNa kA kucha kaSTa bhI ho to vaha use sahana kare / vaha kabhI bhI apane Apako zItAdi sahana karane meM asamartha mAnakara apane dhyAna, ciMtana athavA svAdhyAya Adi ke samaya kA atikramaNa na kare ! kyoMki agara vaha acche sthAna kI talAza meM tapa evaM svAdhyAya Adi ke samaya kA ullaghana karatA hai to yaha mAnanA cAhiye ki usakI dRSTi zArIrika sukha meM hai tapa-svAdhyAya meM nahIM / aura zarIra ko sukha pahuMcAne kI dRSTi rakhane vAlA sAdhaka zarIra ke prati virakta kaise raha sakatA hai| vaise Apa gRhastha bhI jaba eka zahara se dUsare zahara meM jAte haiM to TrenoM meM sthAna na milane para rAta ko jagate haiM, sTezana para bhI kaSTa uThate haiM aura jaisA milatA hai vaisA bAjAra kA khAkara rahate haiN| yaha to nahIM kahate ki ghara meM hama isa taraha sote the, isa taraha baiThate the aura aisA khAte the ataH bAhara ke ye dukha hama sahana nahIM karate / to Apa bhI jaba ghara se bAhara nikalate haiM to apane ghara ko apekSA kucha kaSTakara sthAnoM meM rahate haiM aura kaI taraha kI musIbateM uThAte haiN| to phira hamane to sAdhutva grahaNa kiyA hai aura sabhI sAMsArika sukhoM se muMha mor3A hai para taba bhI agara pariSahoM se ghabarAkara apane nitya-niyama tathA svAdhyAyAdi meM bAdhA DAleM to saMyama kA pAlana kisa prakAra hogA ? bhagavAna kI vANI meM sAdhu ko to yaha vicAra karanA cAhiye : pairikkuvassayaM laddha, kallANamahava pAvayaM / kimegarAi karissai, evaM tattha'hiyAsae / -uttarAdhyayana sUtra, a0 2 gA0 23 sAdhu kyA vicAre ? isa viSaya meM kahA hai -strI, puruSa, paMDaka Adi se rahita kalyANakArI upAzraya pAkara bhI athavA pAparUpa upAzraya ko prApta karake bhI vaha harSa yA zoka kA anubhava na karatA huA yaha soce ki yaha sthAna eka rAtri meM merA kyA bigAr3a legA? yaha vicAra kara vahA~ hone vAle zIta yA uSNAdi ke pariSahoM ko sahana kreN| sArAMza yahI hai ki sAdhu vicaraNa karate samaya yaha dhyAna to rakhe ki usa sthAna para koI strI akelI na rahatI ho, pazu na ba~dhate hoM aura koI napuMsaka na ho| For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga para ina sabase rahita jo sthAna mila jAya vaha cAhe anukUla ho yA pratikUla eka hI bhAva se grahaNa kare aura saMyama kI dRr3hatA kA paricaya deve / aise santa hI sAdhanA ke patha para avicalita bhAva se cala sakate haiM tathA apanI AtmA kA kalyANa kara sakate haiM / eka kavi ne aise samabhAvI aura jJAnI santa * khoja karate hue likhA hai :-- mileM kaba aise guru jJAnI ? yaza-apayaza jIvana-maraNa aru sukha-dukha eka samAna / mitra-ripu eka samalekhe jo mandira aura masAna / / eka sama gine lAbha hAni, mileM kaba ................." / kAca samAna gine ratanoM ko mAne dhana ko dhUla / pyAra-mAra ko ekasama jAne phUla barAbara zUla // eka hai dAsI aura rAnI, mileM kaba ................ kavi kA kahanA hai ---mujhe aise jJAnI guru kaba mileMge jo yaza aura apayaza ko samAna samajhate hoNge| Aja pratyeka vyakti apanI prazaMsA sunakara phUlA nahIM samAtA aura nindA hone para krodha aura badale kI bhAvanA se jala uThatA hai| para jJAnI puruSa aisA nahIM karate ve yaza kI AkAMkSA nahIM karate aura apayaza kI paravAha nahIM karate / vaiSNa va sAhitya meM eka kathA hai :vijaya kA bhI tiraskAra eka bAra vraja meM eka vidvAna brAhmaNa digvijaya karate hue phuNce| vahA~ pahuMcakara unhoMne vraja ke vidvAnoM ko bhI zAstrArtha ke lie cunautI dii| kintu vahA~ ke vidvAnoM ne kahA-hamAre vraja meM to sanAtana gosvAmI aura unake bhatIje jIva gosvAmI hI zreSTha vidvAna haiN| agara ve Apako vijaya patra likha deM to hama sabhI usa para hastAkSara kara deNge| yaha sunakara digvijayI paNDita sanAtana gosvAmI ke yahAM pahuMce aura unase kahA-"svAmIjI yA to Apa mujhase zAstrArtha kIjiye yA phira vijaya patra para hastAkSara kara diijiye| gosvAmI jI ne digvijayI kI bAta sunakara bar3I namratA se kahA --- "bhAI ! abhI hamane zAstroM kA marma hI kahA~ samajhA hai ? hama to vidvAnoM ke sevaka haiN| yaha kahate hue unhoMne vijaya patra likhakara de diyA / " For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mileM kaba aise guru jJAnI ? 269 digvijayI paNDita Ananda aura garva se jhUmate hue vahA~ se lauTe / mArga meM hI jIva gosvAmI mila gaye / vidvAna ne jIva gosvAmI se bhI kahA-' Apake tAUjI sanAtana gosvAmI ne to binA zAstrArtha kiye hI mujhe vijaya patra likha diyA hai| Apa isI para hastAkSara kareMge yA zAstrArtha kareMge ?" ___ jIva gosvAmI yuvaka the aura prakANDa paNDita bhii| digvijayI brAhmaNa kA apane tAUjI ke prati tiraskAra kA bhAva dekhakara unase rahA nahIM gayA aura ve bole-"maiM zAstrArtha karane ko taiyAra huuN|" donoM meM zAstrArtha prArambha ho gayA para jIva gosvAmI ke samakSa digvijayI brAhmaNa Thahara nahIM pAe aura unhoMne do-cAra praznoM ke bAda hI hathiyAra DAla diye / atyanta dukhI hokara unhoMne vijaya patra phAr3a diyA aura muha laTakAye vahA~ se ravAnA ho ge| isake bAda jIva gosvAmI apane tAUjI ke pAsa pahuMce aura apanI vijaya tathA digvijayI brAhmaNa kI parAjaya ke viSaya meM batAyA / para Azcarya kI bAta huI ki sanAtana gosvAmI prasanna hone kI bajAya krodhita ho gaye aura apane bhatIje jIva gosvAmI se bole 'jIva ! tuma turanta yahA~ se cale jaao| maiM tumhArA muMha bhI dekhanA nahIM cAhatA / eka brAhmaNa ko apamAnita aura dukhI karake tumheM kyA milA ? yaza ? kyA karoge isa yaza kA ? yaha kevala tumhAre ahaMkAra ko hI to bar3hAegA aura tumhAre jaisA ahaMkArI bhagavAna kA bhajana kaise kara sakegA ? Akhira usa brAhmaNa ko vijayI mAna lene meM tumhArA kyA bigar3atA thA ?" becAre jIva gosvAmI apanI bhUla samajha gaye aura unhoMne apane ahaMkAra evaM yaza-prApti kI kAmanA ke lie pazcAtApa karate hue apane tAUjI se kSamA maaNgii| to bandhuo, aise yaza aura apayaza kI paravAha na karane vAle nirahaMkArI aura namra hRdaya ke mahApuruSa hI sacce santa kahalA sakate haiN| kavi bhI apane bhajana meM yahI kaha rahA hai ki yaza, apayaza, jIvana-maraNa aura sukha-dukha ko samAna samajhane vAle guru mujhe kaba mileMge ? For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anandapravacana | pAMcavAM bhAga kavi sundaradAsa jI ne bhI apane eka padya meM kahA haikAhU soM na roSa toSa, kAhU soM na rAga dveSa, kAhU soM na baira bhAva, kAhU soM na ghAta hai / kAhU soM na bakavAda, kAhU soM nahIM viSAda, kAhU soM na saMga, na to kAhU pacchapAta hai / / kAhU so na duSTa baina, kAhU soM na lena dena, brahmA ko vicAra kachU aura na suhAta hai| sundara kahata soI, Isana ko mahAIsa, soI gurudeva jAke dUsarI na bAta hai // sundaradAsa jI kahate haiM- 'mere to vahI guru haiM jo kisI se ruSTa aura kisI se tuSTa nahIM hote, kisI se rAga-dveSa nahIM rakhate, kisI se vairavAbha rakhakara usakI bAta karane kA prayatna nahIM karate, kisI se bakavAda karate hue parAjita hokara dukha kA anubhava nahIM karate tathA kisI ko kaTu vacana nahIM kahate / Age kahate haiM --jo kisI kI svArthavaza saMgati nahIM karate aura na hI kabhI usakA pakSa lete haiN| ve kevala prabhu kI bhakti meM lIna rahate haiM aura usake alAvA unheM kucha bhI nahIM suhAtA / basa ve hI mere guru aura Izvara se bhI bar3e haiM / vastutaH Izvara kI bhakti karane vAle virale hI hote haiN| Aja saMsAra meM saikar3oM vyakti aise haiM jo thor3A sA kaSTa Ate hI kahate haiM- isa dukha se to sAdhu ho jAnA acchA aura ghara meM bhI kisI se lar3AI hote hI sAdhu bana jAne kI dhamakiyA~ dene lagate haiM / eka manoraMjaka udAharaNa isa viSaya meM hai| eka ghara meM do pati-patnI rahA karate the| pati kA svabhAva bar3A cir3acir3A aura krodhI thA, kintu patnI bar3I catura aura narama svabhAva kI thii| pati ko krodha meM dekhakara vaha apanI galatI na hone para bhI prAyaH kSamA mA~ga liyA karatI thii| para pati prasanna nahIM hotA thA aura hamezA use ghara chor3akara sanyAsI bana jAne kI dhamakI diyA karatA thaa| eka dina patnI ne apane pati se majAka meM kahA-'tuma roja roja ghara chor3akara sanyAsI banane kI dhamakiyA~ dete ho, para sanyAsI bana nahIM sakate / sAdhupanA pAlanA haMsI-khela nahIM hai| mana ke sAre vikAroM kA tathA lobha-lAlaca kA bhI tyAga karanA par3atA hai|" pati bolA- "agara tuma aisA kahatI ho to to maiM kala hI sanyAsI banakara For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mileM kaba aise guru jJAnI ? dikhA duuNgaa| mujhe to sAre saMsAra aura dhana-daulata, sabhI se virakti ho gaI hai|" patnI ne kahA "ThIka hai dekha gI ki kisa prakAra kI virakti tumhAre dila meM hai ?" patnI ne kucha vicAra kiyA aura rAtri hone para pAna khAkara usa Adhe cabAe hue pAna kI eka golI banAkara apane pati ke palaMga ke pAsa DAla dii| prAtaHkAla jaba usakA pati uThA to usane palaMga ke samIpa usa golI ko par3I huI dekhii| ___ pati ko use dekhate hI bar3I cintA huI ki yaha mANika yahA~ kaise par3A hai ? kyA ghara meM rAta ko cora ghusa Ae the ? usI kSaNa usane patnI ko AvAja lagAI aura kahA-''are bhAgavAna ! hamAre to takadIra phUTa gye| rAta ko ghara meM cora ghusakara saba le gae haiM zAyada ! dekho to yaha mANika yahA~ gira par3A hai| patnI pati kI bAta sunakara haMsa par3I aura bolI-''jarA mANika uThAkara to dekho|" pati ne lapakakara use uThAyA, para vaha to pAna kI golI thI ata: gIlIgIlI lgii| vaha pUchane lagA-"yaha kyA mAjarA hai ?" patnI ne kahA--- "maiMne tumhArI parIkSA lI thI ki tumheM dhana-daulata se kitanI virakti huI hai ? agara vAstava meM hI tuma virakta ho gae hote to yahA~ cAhe mANika hotA yA miTTI, cora Ate yA na Ate, tumheM kyoM cintA hotI ? kyA yahI tumhAre sanyAsI banane ke lakSaNa haiM ? yaha sunakara pati bahuta zarmindA huA aura usane usI dina se sAdhu banane kI dhamakiyA~ denA banda kara diyaa| marAThI bhASA meM bhI kahA hai"jyAce mana nAhI lAgale hAtAsI, tyAne prapaMcAsI tyAgU naye / " arthAt-jisakA dila kAbU meM nahIM hai aura manovRtti zAMtipUrNa nahIM hai, use sAdhupanA nahIM lenA cAhiye / kyoMki agara mana para vaza nahIM rahegA to sAdhutva kA pAlana bhI vaha nahIM kara sakegA aura jagata meM haMsI hogii| vastutaH munivRtti kA pAlana karanA koI haMsI-khela yA sAdhAraNa bAta nahIM hai| mana meM anAzakti kA bhAva utpanna honA aura janma-janmAntaroM ke mohamaya saMskAroM para vijaya prApta karanA bar3A kaThina hai| isake liye gaMbhIra sAdhanA kI AvazyakatA hotI hai| nirbala AtmAeM sAdhanA ke mArga para dRr3hatA se nahIM bar3ha For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 __ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga sakatIM / saMyama mArga para calane ke liye manuSya ko apanI sabhI vAsanAoM kA damana karanA par3atA hai, indriyoM ko vaza meM karanA hotA hai tathA kavi ke kathanAnusAra jIvana aura maraNa ko bhI samAna samajhanA hotA hai / sAdhu ke liye mitra aura zatra samAna hote haiM tathA mahala aura masAna yAnI zmazAna bhI samAna mahatva rakhate haiM / sAdhu vRtti eka aisI kasauTI hai, jisa para mAnava ke saMyama, sAhasa, sahanazIlatA, zAMti, saMtoSa, dhairya evaM pavitratA kI saccI parakha hotI hai| isa kasauTI para virale puruSa hI khare utarate haiM / kAyara aura nirbala vyakti prathama to ise aMgIkAra hI nahIM kara pAte aura kadAcita kara bhI leM to usakA pAlana nahIM kara skte| ___ kavi ne Age kahA hai-mujhe aise guru kaba mileMge jo dhana ko dhUla aura ratna ko kAMca samajhate hoNge| vastutaH kavi kA kathana satya hai| saccA saMta vahI hai jo dhana-daulata ko napharata kI nigAha se dekhatA hai tathA usase viSadhara bhujaMga ke samAna bacatA hai| sacce sata kI kyA abhilASA hotI hai, aura vaha kisa dhana kI AkAMkSA karatA hai yaha eka ukti se samajhA jA sakatA hai| vaha isa prakAra hai "ai kanAata tavaMgarama garamAM ki veza aja to heca nemate nesta / " arthAt-he santoSa ! mujhe to tU hI daulatamaMda banA; kyoMki isa saMsAra meM tujhase bar3A aura koI bhI aizvarya nahIM hai| . vAstava meM hI saMtoSa ke abhAva meM to manuSya karor3apati aura araba pati hone para bhI tRSNA se pIchA nahIM chur3A sktaa| saMsAra kI samagra daulata bhI use saMtuSTa nahIM kara sakatI / kintu jisa samaya usake antarmAnasa meM saMtoSa kA zAntipUrNa srota pravAhita ho jAtA hai to use apanA zarIra bhI bojha lagane lagatA hai| vaha use kAyama bhI kevala isaliye rakhatA hai ki usakI sahAyatA se karmoM kI nirjarA hotI hai, yAnI tapa, tyAga, dhyAna, sAdhanA, cintana, manana Adi nirjarA karane vAlI saba kriyAe~ usake mAdhyama se hI ho sakatI haiN| agara aisA na hotA to ve zarIra TikAne ke liye bhI rUkhA-sUkhA AhAra-rUpa bhAr3A dene kI phikra na karate / vaise bhI unakI antarAtmA sadA unheM yahI kahatI huI mahasUsa hotI hai ki For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mileM kaba aise guru jJAnI ? ghar3I ghar3I ghar3iyAla pukAra kahI hai, bahuta gayI hai avadhi alapa hI rahI hai| sovai kahA aceta, jAga japa pIva re ! calihai Aja ki kAla batAU jIva re // kAla phirata hai hAla raiNa dina loI re ! haNe rAva aru raMka giNe nahiM koi re| yaha duniyA bAjida bATa kI dUba hai, pANI pahile pAla ba~dhe tU khUba hai / / ye sundara padya kavi bAjida ke haiN| ve apane AtmAnubhava se mahAmAnavoM kI bhAvanAoM ko batA rahe haiM : bhavya puruSoM kI antarAtmA kahatI hai- are jIva ! dina-rAta avirAma gati se bolane vAlI ghar3I kahatI hai ki terI bahuta jindagI nirarthaka calI gaI hai aura aba to bahuta thor3I hI bacI hai| isaliye pramAda-rUpI nidrA meM aceta-sA kyoM par3A huA hai ? aba bhI zIghra jAga, aura prabhu kA nAma japa / isa jIvana kA kyA bharosA hai ? tU baTohI ke samAna hI yahA~ AyA hai aura Aja yA kala kabhI bhI prayANa kara sakatA hai| Age kahate haiM -- "nAdAna jIvAtmA ! kyA tU nahIM dekhatA ki kAla to aharniza prANiyoM ko isa loka se le jAne kI tAka meM dhUmatA phiratA hai aura binA yaha dekhe ki sAmane rAjA-mahArAjA haiM yA dIna-daridra, vaha maukA pAte hI unheM le ur3atA hai / isa prakAra yaha saMsAra kevala mArga meM ugI huI dUba ke samAna kSaNika hai / ataH jaldI jAga uTha, tathA mRtyu-rUpI pAnI kA pravAha Ane se pahale zubha-karmoM kI pAla bA~dha le jisase saMsAra-sAgara meM tujhe ananta kAla taka DUbanA-utaranA na pdd'e|" to baMdhuo ! isI prakAra mahA-mAnavoM kI AtmAeM apane Apako udbodhana detI rahatI haiM aura isIlie ve sadA jAgarUka rahakara cAhe eka sthAna para raheM aura cAhe vicaraNa meM, pratipala apanI sAdhanA ko unnati kI ora agrasara karate rahate haiN| unake hRdaya meM apanI AtmA ke uddhAra kI tathA saMsAra ke anya prANiyoM ke kalyANa kI bhAvanA bhI banI rahatI hai| isIlie ve varSAkAla ke alAvA bhagavAna ke AdezAnusAra Arya evaM anArya kSetroM meM vicarate hue dharma pracAra karate haiM tathA ajJAnI prANiyoM ko udbodhana dekara unheM Atma-zuddhi ke mArga para lAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga yadyapi isa kArya meM unheM aneka pariSahoM ko sahana karanA par3atA hai tathA mArga meM AhAra-pAnI kI, Thaharane ke sthAnoM kI sAtha hI anya aneka kaThinAiyoM kA mukAbalA karanA par3atA hai / kintu ina sabhI ko ve pUrNa samabhAva evaM zAMtipUrvaka sahana karate hue apane jJAna-dhyAna, ciMtana-manana evaM paThana-pAThana tathA svAdhyAya Adi kI samasta kriyAoM ko binA samaya kA atikramaNa kiye hue karate haiN| na ve UMce-nIce sthAna kI paravAha karate haiM aura na zItAdi pariSaha kI / aise hI saMta sacce guru kahalAte haiM aura jaisA ki abhI bhajana meM kahA gayA hai, jijJAsu prANI unakI khoja meM vikala rahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata hai parvarAja ! dharmapremI bandhuo, mAtAo evaM bahano ! Aja se lokottara parva, jo paryuSaNa parva kahalAtA hai usakA prArambha ho rahA hai| parvAdhirAja paryuSaNa parva AdhyAtmika paryoM meM eka viziSTa mahattva liye hue haiM aura isalie sarvazreSTha parva kahalAtA hai| vaise pratyeka hindU AtmotthAna ke lie anekoM prakAra ke anuSThAna karatA hai kintu jainadharmAvalambiyoM ke dvArA kiye jAne vAle dhArmika anuSThAnoM meM yaha sarvopari anuSThAna hai / jabaki Atma-mukti kA icchuka vyakti ina ATha dinoM meM sAMsArika prapaMcoM se kucha aMzoM meM mukta hokara AdhyAtmikasaMsAra meM vicaraNa karatA hai| parvo kA mahattva Aja ke isa yuga meM jahA~ vyakti bhautika vastuoM kI cakAcauMdha meM apane antar kI ora jhAMkane kA bhI avakAza nahIM pAtA vahA~ paryuSaNa jaise parva prativarSa apane sAtha kucha naI preraNA, ullAsa evaM nUtana sandeza lekara upasthita hote haiN| vaha sandeza hai-Atma-jAgRti, Atma-utthAna evaM karma-mukti kA / / __ina AdhyAtmika parvo ke kucha dinoM meM mAnava krodhAdi kaSAyoM aura mana ke kAmAdi vikAroM se bhI kucha pare ho jAtA hai| vaha jo kucha sadA nahIM kara pAtA vaha ina AdhyAtmika parvo meM aura vizeSakara paryuSaNa parva ke ATha dinoM meM karatA hai| yadyapi zubha kA ArAdhana to yathAzakya pratidina hI karanA cAhie / Atma uddhAra ke kAryoM ke lie koI nizcita samaya nahIM hotaa| pratyeka pala dharma kI ArA. dhanA ke lie Avazyaka hotA hai ; kintu usa hAlata meM jabaki sAMsArika kAryoM ke 305 For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kAraNa vyakti samaya nahIM nikAla pAtA to ina parvo ke bahAne se to use kucha samaya pUrNa rUpa se jJAna, darzana evaM cAritra kI ArAdhanA meM bitAnA hI cAhiye aura phira mukhya rUpa se paryuSaNa parva kA to eka pala bhI dharmadhyAna, tattva-ciMtana, japa, tapa Adi se rahita nahIM rakhanA caahie| hamAre AcAryoM ne to mAnava kI sAMsArika sthitiyoM ko dhyAna meM rakhate hue adhika se adhika suvidhAeM bhI isa saMbaMdha meM dI haiN| unhoMne kahA hai-agara tuma pratidina tapa yA kisI prakAra kA tyAga nahIM apanA sakate to, pandraha dina meM dUja, paMcamI, aSTamI, gyArasa, aura caturdazI ko bhI kucha na kucha tapa karo, brahmacarya kA pAlana kro| aura pA~ca dina nahIM banatA to aSTamI evaM caturdazI, do dina bhI ina kAryoM ke liye rkho| yaha chUTa isIliye rakhI gaI hai ki vyakti agara pUrI taraha se apanA samaya ina kAryoM meM nahIM lagA sakatA to kucha dina to vaha maryAdAoM kA pAlana kare bilakula nahIM se to itanA bhI ho sake to acchA hai| hamAre pannavaNA sUtra' meM kahA gayA hai ki AyuSya ke tIsare hisse meM agale janma ke AyuSya kA baMdha hotA hai| kintu Aja ke samaya meM kyA kisI ke AyuSya kA patA calatA hai ki use kitane varSa jInA hai ? Aja hama dekhate haiM ki kAla na vRddha ko dekhatA hai, na yuvA ko aura na hI bAlaka ko dekhatA hai| kisI bhI umra kA vyakti kisI bhI samaya kAla-kavalita hotA dekhA jAtA hai| isa sthiti meM koI bhI vyakti kaise yaha jAna sakatA hai ki mere jIvana kA tIsarA hissA kaba hai| Aja hamArI A~khoM ke sAmane uThatI umra ke anekoM navayuvaka bIsa, tIsa aura cAlIsa varSa ke andara bhI tanika sA bahAnA pAkara paraloka sidhAra jAte haiM, ataH pratyeka vyakti ko apanI umra kI anizcitatA jAnakara sadA hI tyAganiyama evaM vratAdi apanAne cAhiye / kavi bAjida ne kahA bhI haigAphila hue jIva kaho kyUM banata hai ? yA mAnuSa ke sAMsa jo koka ganata hai| jAga, leya harinAma, kahAM lau soya hai ? cakkI ke mukha paryo so maidA hoya hai| kahate haiM- "are ajJAnI jIva ! isa prakAra gAphila bane rahane se bhalA kaise kAma calegA ? manuSya ko isa saMsAra meM kitane zvAsa lenA hai, yaha kyA koI jAna sakatA hai, aura unheM ginakara apane jIvana kA tIsarA hissA nikAla sakatA hai ki usameM dharmArAdhana karake agale janma ke liye uttama AyuSya karma kA baMdha kiyA jA sake ?" For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata hai parvarAja ! 207 "isalie 'jaba jAge tabhI saberA' samajhakara jAga uTha aura prabhu kA smaraNa kara / anyathA jisa prakAra cakkI meM par3A huA pratyeka dAnA pisa jAtA hai, usI prakAra tU bhI janma-maraNa rUpI cakkI ke donoM pAToM meM par3A huA anantakAla taka dukha prApta karatA rahegA / " Age phira kahA hai Aja sune ke kAla, kahata hoM tujjha ko, bhA~va bairI jAna ke jo tUM mujjha ko / dekhata apanI dRSTi khatA kyA khAta hai, lohe kaiso tAva janama yaha jAta hai // kavi kahatA hai - "bhAI ! bhale hI tU merI bAta Aja sune yA kala, maiM to tujhe cetAvanI detA hI rahU~gA / isake alAvA mujhe to tU apanA duzmana bhI samajha le to koI bAta nahIM, para svayaM apanI A~khoM se dekhate hue bhI dhokhA kyoM khA rahA hai ? yAnI terI A~khoM ke sAmane hI to anekAneka vyakti pratidina kAla ke grAsa bana rahe haiM / unheM isa prakAra caTapaTa yaha loka chor3a jAte dekhakara bhI kyA tujhe sIkha nahIM lagatI ? maiM to tujhe yahI kaha rahA hU~ ki jaba taka manuSya ke cole meM hai, kucha lAbha uThA le / eka kahAvata bhI hai ki 'jaba taka lohA garama hai use pITa lo / ' Apa jAnate haiM ki lohAra lohe kI koI bhI vastu banAnA cAhatA hai to use bhaTTI meM tapAkara khUba lAla kara letA hai aura taba use Thoka-pITakara mor3atA huA mana ke mAphika padArtha gar3hatA hai / yaha dhyAna meM rakhane kI bAta hai ki usa lohe kI tabhI koI vastu bana sakatI hai, jaba taka vaha garama rahe / ThaMDA ho jAne para vaha punaH kar3A ho jAtA hai aura phira na vaha mur3atA hai tathA na hI usase koI vastu banAI jA sakatI hai| hai baMdhuo, yaha mAnava janma bhI tape hue lohe ke samAna hai / jaba taka yaha vidyamAna hai, tabhI taka ise dharmakriyAoM meM mor3akara isase paraloka ke liye puNyoM kA saMcaya kiyA jA sakatA hai / kintu jaise lohA ThaMDA par3akara bekAra ho jAtA hai, usI prakAra yaha zarIra bhI naSTa hokara miTTI bana jAtA aura phira isase kaise zubha karmoM kA saMcaya kiyA jA sakatA hai ? yaha zarIra hI to mokSa - sAdhanA ke liye mAdhyama hai aura isIliye yaha milA hai, aisA mAnanA cAhiye / kyoMki anya kisI bhI yoni meM prANI zubha karma karake karmoM kI nirjarA nahIM kara sakatA mukta nahIM ho sktaa| aura to aura svarga meM rahane vAle devatA bhI tathA saMsAra se apanI AtmA kI mukti ke For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga liye prayatna nahIM kara sakate / ve kevala pUrva-puNyoM ke bala para svargIya sukhoM kA upabhoga karate haiM kintu mokSa ke liye karanI to unheM punaH manuSya-janma lekara hI karanI par3atI hai| isIliye mAnava-janma ko amUlya mAnA gayA hai| isa jIvana ko arabapati apanI samasta sampatti dekara yA cakravartI samrAT apane chaH khaMDa ke rAjya ko nyochAvara karake bhI kharIda nahIM sktaa| kevala mahAna puNyoM ke udaya se hI yaha anamola jIvana prApta hotA hai| isIlie ise kabhI nirarthaka nahIM gaMvAnA cAhie aura isake pratyeka pala kA sadupayoga karanA cAhiye / pratyeka buddhimAna vyakti ko yaha samajhanA cAhie ki - no dhattaM kila mAnuSam varamidam mitrAya putrAya vA, no dhattaM kila mAnuSam varamidam cittAbhirAmAstriyaH / no dhattaM kila mAnuSam varamidam lAbhAya lakSmyAstathA, kintvAtmoddharaNAya janma jaladheH dhattaM varam mAnuSam // saMskRta ke isa zloka meM kavi bar3I sundara bAta kahatA hai ki hameM yaha sarvazreSTha manuSya-janma prApta huA hai / Apake hRdaya meM tarka ho sakatA hai ki hamAre to devatA zreSTha haiM, kintu devatA manuSyoM se zreSTha kyoM nahIM haiM, yaha maiM abhI-abhI Apako batA cukA hU~ ki aizvarya aura sukha kI dRSTi se jarUra devatA manuSya se acche haiM kintu paraloka ke lie kamAI karane kI dRSTi se nhiiN| deva aura manuSya meM yahI antara hai ki devatA pahale kI huI kamAI ko samApta karate haiM aura manuSya Age ke liye upArjana kara letA hai| to kavi kA kathana yahI hai ki yaha durlabha mAnava janma hameM mitra yA putra kI prApti ke lie nahIM milA hai, citta ko prasanna karane vAlI strI prApta kara lene ke lie nahIM milA hai aura lakSmI tathA anya kisI bhI prakAra kA bahuta lAbha ho, isake lie bhI nahIM milA hai / yaha hameM isalie milA hai ki isakI sahAyatA se hama otmA kA uddhAra kareM tathA saMsAra-sAgara ko pAra kara skeN| __ Apa loga puNyavAna haiM ki Apako manuSya janma to milA hI hai sAtha hI saMtoM kI saMgati evaM zAstra-zravaNa kA avasara bhI milA hai / Apa buddhimAna haiM ataH vicAra karanA cAhie ki mitra, putra, strI evaM dhana Adi to puNyodaya se prApta ho hI jAtA hai para AtmA kA uddhAra sahaja meM nahIM ho sktaa| isalie sArA prayatna to isI kArya ke liye karanA hai / para yaha honA bhI sahaja nahIM hai, isake liye bar3I sAdhanA karanI par3egI aura tapa aura tyAga ko apanAnA hogaa| hamAre deza meM to aise-aise mahApuruSa hue haiM jinhoMne sAMsArika padArthoM kA to For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata hai parvarAja! 306 kyA apane zarIra kA moha bhI tyAga diyA tathA use anya prANiyoM kI rakSA meM lgaayaa| zaraNAgata kI rakSA meM jIvana arpaNa mahArAjA zivi ke bAre meM Apane sunA hogaa| isa vaiSNava kathA meM batAyA jAtA hai ki rAjA zivi bar3e hI dAnI aura karuNA ke sAgara the| unakI atithisatkAra kI bhAvanA aura zaraNAgata rakSA kI itanI kIti phaila gaI thI ki devarAja indra aura agnideva ko unase IrSyA ho gaI / aura ve zivi kI parIkSA lene ke liye udyata ho gye| parIkSA lena ke lie agnideva ne eka kabUtara kA rUpa banAyA aura indra ne bAja kA / isake pazcAt jabaki rAjA zivi apane mahala ke prAMgaNa meM baiThe the, kabUtara vezadhArI agnideva Akara unako goda meM gira par3A aura usake bAda hI pIche-pIche bAja vezadhArI indra bhI vahA~ A gaye / kabUtara bAja ke dvArA khA liye jAne ke bhaya se burI taraha kA~pa rahA thA aura chaTapaTA rahA thaa| prANa-bhaya ke kAraNa vaha rAjA zivi ke vastroM meM chipane lgaa| rAjA ne usake zarIra para bar3e prema se hAtha pherA aura puckaaraa| itane meM hI bAja spaSTa mAnavI bhASA meM bolA-"mahArAja! yaha kapota merA AhAra hai / maiM bahuta bhUkhA hU~ ataH merA bhojana mujhe diijiye| ApakA yaha dharma nahIM hai ki Apa kisI ke muMha kA grAsa chiineN|" rAjA zivi ne kahA- 'tumhArA peTa to anya kisI ke bhI mAMsa se bhara jaaegaa| maiM apane zaraNAgata ko mauta ke muMha meM nahIM DAlUgA / " "to phira maiM kyA khAU~ ? bhUkha se chaTapaTA rahA hU~, aba dUsarA zikAra DhUr3hane kahA~ jAU~gA?' zivi ne sahaja bhAva se uttara diyA "tujhe maiM anyatra bhaTakane nahIM dUMgA / mAMsa hI cAhie na tumheM ? to merA mAMsa le lo aura apanI udara-pUrti kro|" "para maiM isa kabUtara ke taula ke barAbara hI mAMsa luugaa|" bAja bolA / "maiM utanA hI mAMsa tumheM barAbara taulakara detA huuN| ghabarAo nhiiN|" yaha kahate hue zivi ne eka bar3I tarAja vahAM magavAI aura usake eka par3e para bhayagrasta kabUtara ko baiThA diyA aura dUsare palar3e para apanI jaMghA kA mAMsa apane hAtha se kATa kara rkhaa| For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 Ananda pravacana | pAMcavA bhAga / para usane dekhA ki jAMgha kA mAMsa kabUtara ke vajana se kama hai to dUsarI jaMghA bhI kATI aura usase bhI mAMsa nikAlakara tarAjU meM DAlA / para kabUtara vAlA palar3A to jamIna se UMcA uThA hI nhiiN| yaha dekhakara rAjA zivi ne pahale apanA eka paira aura phira dUsarA paira bhI kATakara tarAjU para rakha diyA ki aba to kabUtara ke barAbara vajana ho hI jaaegaa| kintu bar3e Azcarya kI bAta huI ki kabUtara kA vajana usase bhI adhika nikalA / taba rAjA ne apanA bAMyA hAtha bhI kATa kara tarAjU ke palar3e para rakha diyA, para hAla vahI thaa| kapota ke barAbara vajana nahIM ho pAyA aura palar3A nIce nahIM aayaa| yaha dekhakara bhI zaraNAgatavatsala zivi ke cehare para eka bhI zikana nahIM Ai aura ve svayaM hI usa mAMsa vAle palar3e para baiThate hue bAja se bole-"bhAI; maiM svayaM hI isa tarAjU meM baiThA jA rahA hU~ aura tuma nizcita hokara mere mAMsa se apanI bhUkha kA nivAraNa kara lo|" isa prakAra rAjA zivi zaraNAgata kapota kI rakSA ke liye svayaM marane ko taiyAra ho gaye aura bAja ke dvArA khAye jAne kI pratIkSA karane lge| unhoMne Ananda se apane netra mUda liye aura antima samaya prabhu kA smaraNa karane lge| . para kucha samaya taka pratIkSA karane para bhI unheM bAja ke dvArA khAye jAne kA koI lakSaNa dikhAI nahIM diyA to unhoMne netra khole, para mahAn Azcarya ke sAtha dekhA ki eka tarapha to unakA aMga-aMga alaga huA zarIra puna: apanI pUrva sthiti meM AtA jA rahA hai aura dUsarI tarapha bAja aura kapota bane hue indra tathA agnideva apane asalI svarUpoM meM khar3e haiM / yaha dekhakara mahArAja zivi gadgad hokara uThe aura donoM devatAoM ko namaskAra kiyA / indra aura agnideva ne taba batAyA ki hamane ApakI parIkSA lenI cAhI thI aura Apa isameM khare utare haiN| ApakI karuNA aura zaraNAgata rakSA kI bhAvanA ko dhanya hai / Apake jaisA puNyAtmA to hamAre svarga meM bhI nahIM hai| yaha kahakara donoM devatA zivi kI sarAhanA karate hue vahA~ se cala diye / ___ to baMdhuo, jo bhavya prANI jIvana ke mahatva ko tathA zarIra kI anityatA ko samajha letA hai, vaha apane zarIra se tanika bhI moha nahIM rakhatA aura apanI dayA tathA karuNA ke kAraNa use samaya Ane para auroM ke lie arpaNa bhI kara detA hai| bhagavAna neminAtha ke viSaya meM Apa saba bhalI-bhAMti jAnate haiM ki jaba ve For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata hai parvarAja! 31 // vivAha karane ke lie dUlhA banakara jA rahe the, mArga meM bAr3e meM kaida pazuoM kA hRdaya vidAraka karuNa-krandana sunAI pdd'aa| - apane sArathi se unhoMne isake bAre meM pUchA aura yaha jAnakara ki ve saba unake vivAha meM barAtiyoM kA bhojana baneMge, usI kSaNa ratha ko lauTA le gye| unake mana meM una mUka prANiyoM ke lie itanI karuNA upajI ki ve vivAha karanA bhUla gaye aura usI kSaNa Atma-kalyANa ke patha para bar3ha gaye / abhI zloka meM jo kahA gayA hai ki manuSya kA janma citta ko prasanna karane vAlI strI ko pA lene ke lie nahIM milA hai, isa bAta ko neminAtha ne palaka jhapakate hI samajha liyA aura tabhI ve apanI AtmA kA uddhAra kara ske| kisI kavi ne satya kahA hai pAyA hai ucca jIvana isako vicAro kImata / aisA prayatna kara lo kuvicAra mana se nikaleM // vastuta: jo vyakti manuSya-jIvana kI kImata samajha letA hai vaha kabhI bhI apane mana meM kuvicAroM ko sthAna nahIM detaa| vaha jAna letA hai ki acchA khAne-pIne aura bhoga-vilAsa karane ke liye yaha jIvana nahIM milA hai| jovana janma-maraNa kA anta karane ke lie prApta huA hai| hamAre 'antagar3a sUtra' meM jina mahAn AtmAoM kA varNana AtA hai unake viSaya meM hama kyoM par3hate aura sunate haiM ? isIlie ki unhoMne mAnava jIvana pAkara aisI karanI kI thI ki unakI AtmAoM ko punaH janma-maraNa kI AvazyakatA hI nahIM rhii| una mahApuruSoM aura mahAsatiyoM kA nAma lene se bhI apane pApa-karma kSINa hote haiM / jaise-'chidrahaste yathodakam / ' arthAt hathelI meM liye hue pAnI ko bar3I sAvadhAnI se rakhA jAya to bhI aguliyoM ke bIca meM rahe hue chidroM se vaha bUMda-bUda karake nIce gira jAtA hai| isI prakAra saMta evaM satiyoM kI uttama karanI ke viSaya meM sunane para bhI hamArA mana kucha na kucha nirmala avazya hotA hai ataH pApa karma kapI jala dhIre-dhIre jhara jAtA hai| Apa loga kahA karate haiM ki imalI, nIbU athavA aise hI priya padArthoM kA cintana karane se muMha meM pAnI A jAtA hai| jabaki ye padArtha to kSaNika aura mahatvahIna haiN| taba phira mahApuruSoM ke guNa gAna karane se mana meM pavitratA kyoM nahIM AegI aura usase pApa kyoM nahIM ghaTeMge ? mokSaprApti - payUSaNa parva meM ATha dina taka 'antagar3a sUtra' isIlie par3hA jAtA hai ki For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga ke prayatna aura mahattva hotA hai AtmA ko zuddhatA dharmArAdhana ke lie vyakti ke hRdaya meM ise sunane vAle bhI apane jIvana ke mahattva ko samajheM aura apanI kI ora le jAne kA prayatna kreN| Atma zuddhi koI umra yA koI samaya nizcita nahIM hotA / vicAroM ke badalane kaa| jisa dina mAnava yaha samajha le ki jIvana aura zarIra kSaNika haiM tathA hameM isake dvArA adhika se adhika lAbha uThAnA hai, usI dina se vaha Atmama-zuddhi ke mArga para cala sakatA hai / ke antagar3ha sUtra meM Apane pahale sunA hogA aura aba bhI aivantA kumAra viSaya meM suneMge ki unhoMne kitanI alpavaya meM sAdhanA ke mArga ko grahaNa kara liyA thA / unhoMne usa samaya zAstroM kA adhyayana kiyA thA na dharmopadeza sune the aura na hI santoM kI saMgati meM hI rahe the / kevala eka dina gautama svAmI ke darzana kiye the to unheM apane ghara para AhAra ke lie bAla-svabhAva ke anusAra aMgulI pakar3a kara le gaye aura jaba gautama svAmI lauTakara bhagavAna mahAvIra ke sthAna para padhArane lage to unakI aMgulI pakar3e - pakar3e hI bhagavAna ke darzanArtha sAtha-sAtha cala diye / para ATha varSa ke bAlaka hI to the ve / idhara gautama svAmI hAtha meM AhAra kI jholI thI aura santa-svabhAva anusAra unheM dhIra gati se calanA thA / ataH yaha kahakara ki - "Apa to bahuta dhIre cala rahe, maiM jaldI se jAtA hU~ / " kahate hue ve unakI aMgulI chor3akara bhAga khar3e hue aura sIdhe bhagavAna ke samIpa jA pahu~ce / basa itanA hI unakA satsaMga thA aura isI ke prabhAva se ve dIkSita ho gaye / santoM kI caryA aura niyamoM ke viSaya meM bhI kahA~ unheM pUrA jJAna thA ? aura isI liye varSAkAla meM jaba ve santa maNDalI ke sAtha eka dina prAtaHkAla ke samaya jaMgala ke lie gaye to rAtri ko pAnI barasane se unhoMne idhara-udhara bahate pAnI ko dekhA to vahIM baiTha gaye / vaha kisaliye ? - bahato pANI roka ne sare, karaNa rA krIr3A melI pANI meM pAtarI bolyA bhAva / mhArI tire che nAva ho athavantA munivara, nAva tirAyI bahatA nIra meM / kavi ne rAjasthAnI bhASA meM aivantA muni kI kathA likhate hue batAyA hai ki jyoMhI ATha varSa ke una bAla-muni ne mArga para bahatA huA pAnI dekhA to vahIM baiTha gaye aura jaldI-jaldI gIlI miTTI kI pAla bA~dhakara pAnI eka jagaha rokA tathA usameM apanI choTI sI pAtarI yAnI kASTa kA pAtra DAla diyA aura kASTa kA hone For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata hai parvarAja ! se jaba vaha tairane lagA to bar3e harSa se bAla-sulabha caMcalatA pUrvaka kahane lage-"merI nAva taira rahI hai, merI nAva taira rahI hai|" idhara jaba pIche se aura santa Aye to unhoMne aivantA muni ke isa kRtya ko dekhA / yaha dekhakara ki aivantA kumAra ne muni hokara bhI sacitta jala kA sparza kiyA hai tathA miTTI kI pa la bAMdha kara usake pAnI meM pAtarI tairA rahe haiM, ve loga bahuta nArAja hue aura kahane lage--- "bhagavAna bhI binA soce samajhe cAhe jisako dIkSita kara lete haiN| kyA aisA kArya sAdhu ke liye ucita hai ?" kucha dera bAda bhagavAna ke samIpa pahuMcakara bhI unhoMne aivantA muni kI zikAyata kii| para bandhuo, Apa jAnate haiM ki bhagavAna ne una kriyAniSTha santoM ko kyA uttara diyA ? unhoMne pharamAyA- "santo! agara tumheM Atma-kalyANa karanA hai to isa bAla-muni kI sevA aglAni pUrvaka kro| yaha sarala aura bhadra muni aivantA kumAra isI bhava meM mokSa prApta kregaa|" bhAvanA bhavanAzinI kahane kA abhiprAya yahI hai ki dharma kA pAlana karane ke lie bar3e-bar3e anuSThAnoM kI aura lambe-caur3e kriyAkANDoM kI AvazyakatA bhI nahIM hai| dharma sarala aura niSkapaTa hRdaya meM nivAsa karatA hai| kahA bhI hai 'dhammo suddhassa ciTThaI / ' jisakA hRdaya zuddha hai, dharma kA vahIM nivAsa hotA hai| aivantA muni ne bhale hI sacitta jala kA sparza karake sAdhu ke vrata meM doSa lagAyA hogA kintu unake hRdaya meM doSa-pUrNa kArya karane kI bhAvanA nahIM thI aura doSa bhAvanAoM para hI avalaMbita hote haiM / bhAvanAoM meM jahA~ vikAra hote haiM, vahA~ unake anusAra kriyA na karane para bhI AtmA pApa kI bhAgI banatI hai aura jisake hRdaya meM doSapUrNa bhAvanAe~ nahIM hotIM, usake dvArA anajAna meM doSa-pUrNa kArya ho jAne para bhI AtmA ko pApa sparza nahIM krte| sUkti muktAvalI meM kahA gayA hai bhAveSu vidyate devastasmAdbhAvo hi kAraNam / sAtvika bhAvanAoM meM hI Izvaratva kA nivAsa hai, ataeva bhAvanAeM hI Izvara kI prApti meM kAraNarUpa haiM / isalie mumukSu ke lie Avazyaka hai ki vaha apanI bhAvanAoM ko zuddha aura For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga samyaka rakhe / agara vaha aisA nahIM karatA to prathama to vaha samyaka cAritra kA pAlana hI nahIM kara sakatA aura agara kriyAe~ usane kI bhI to ve zuddha phala pradAyinI nahIM hotiiN| eka sthAna para batAyA bhI hai ki-- . "no zuddha yanti vizuddha bhAvacapalA nete kriyAtatparAH / " arthAt-pavitra bhAvoM meM asthiratA rakhane vAle prANI pavitra nahIM huA karate haiM, tathA asthira vicAra vAle ye prANI samyaka cAritra ke prati bhI sthira nahIM raha paate| __ jo prANI aisA samajha lete haiM ve svayaM apanA kalyANa to karate haiM, auroM ke Atma-kalyANa meM bhI sahAyaka banate haiM / aivantA muni kI mAtA yadyapi eka mAM thI aura unake hRdaya meM putra ke saMyama lene para apAra duHkha kA honA svAbhAvika thA kintu unhoMne apane putra ko Atma-kalyANa meM bAdhA denA ucita nahIM samajhA ; ulaTe yaha sundara sIkha dI "beTA ! tU dIkSA lene jA rahA hai| ata: merA vikala aura dukhI honA svAbhAvika hai / tere prati rahA huA moha mujhe satA rahA hai evaM terA viyoga mere lie atyanta kaSTakara hai| kintu phira bhI merA yahI kahanA hai ki saMyama grahaNa karake tU aisI karanI karanA, jisase punaH kisI mAtA ko tujhe janma dekara ronA na pdd'e| arthAt phira janma loge to phira dIkSA lenA par3egI aura vaha mAtA bhI merI taraha roegI ataH janma-maraNa sadA ke liye miTa jAya, isa prakAra kI karanI krnaa|" eka mAtA kI kitanI kalyANakArI zikSA thI? Aja to hama dekhate haiM ki anekoM bAla-vidhavAe~ jinheM dukha ke kAraNa virakti ho jAtI hai, unheM bhale hI ghara meM rahane para koI nahIM pUchatA, ulaTe nAnA prakAra ke kaSTa gharavAle dete haiN| para agara ve dIkSA lekara apanI AtmA kA kalyANa karanA cAhatI haiM to ve hI gharavAle, par3ausI aura samasta dUra ke riztedAra bhI hitaiSI banakara A khar3e hote haiM aura tarahataraha ke ror3e aTakAte haiN| agara bahana dRr3ha hotI hai taba to vaha kisI kI paravAha na karatI huI sAdhanA mArga ko apanA hI letI hai. anyathA kamajora dila vAlI phira se jIvana bhara nirarthaka prapaMcoM meM par3I huI dukha pUrNa samaya bitAtI hai aura binA mAnava janma kA lAbha uThAe isa saMsAra se vidA ho jAtI hai| Aja isa pravacana sthala para bhI eka prakAra se bhAvadIkSita unnIsa bahaneM upasthita haiM / ina sabakI bhAvanA kucha adhyayana karake dIkSA grahaNa karane kI hai| mujhe For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata hai parvarAja ! inheM dekhakara bar3A harSa huA hai ki ye apanI AtmA kA kalyANa karane kI icchA rakhatI haiM / maiM AzIrvAda detA hU~ ki ye saba jina bhagavAna ke dvArA batAye hue mArga para bar3heM aura apane bhaviSya ko sarvAGga sundara bnaaeN| . hama saMta to sadA hI prANImAtra ke kalyANa kI bhAvanA rakhate haiM tathA bhagavAna ke batAe hue mArga ko samajhAte haiM / aba isa para kona calatA hai aura kauna nahIM, yaha dhyAna rakhanA hamArA kArya nahIM hai| jisa prakAra eka iMjIniyara sar3aka banavA detA hai tathA vahA~ rahI huI U~cI-nIcI jagahoM ko samatala karAkara calane yogya kara detA hai| kintu usake banavAe hue mArga para kauna calatA hai aura kauna nahIM, isakA hisAba vaha nahIM rakha sktaa| to baMdhuo ! hama Apako jinavANI ke anusAra dAna, zIla, tapa evaM bhAva se yukta mArga Apako sujhAte A rahe haiM aura bharasaka sujhAte rheNge| para ina mArgoM para calanA Apako hai aura Apa kitanA calate haiM, isakA hisAba Apako hI rakhanA hai| yaha jIvana bAra-bAra milane vAlA nahIM hai| aisA sarvazreSTha avasara pAkara bhI agara Apa dharmakAryoM se udAsIna rahe to phira kauna sI yoni meM Apa yaha kara sakeMge ? sAMsArika kAryoM ke prati to Apa sadA jAgarUka aura utsAhI bane rahate haiN| vivAha karane jAte samaya yaha nahIM kahate ki hameM nIMda A rahI hai, lakSmI tilaka karane Ae to bhI yaha nahIM kahate ki muMha dhokara Ate haiM abhI tuma Thaharo, isI prakAra rAtri ko bAraha baje taka bhI bahIkhAte dekhate haiM to pUrNa rUpa se sajaga rahate haiM ki kahIM koI aMka galata na likha jAya / / parantu yahA~ pravacana sunate samaya aura sAmAyika karate samaya Apako nIMda Ane lagatI hai aura jhoMke khAte-khAte kyA sunA aura kyA nahIM sunA isakA dhyAna nahIM rhtaa| yaha kyoM hotA hai ? isaliye hI ki ina kAryoM ke prati Apake hRdaya meM utsAha aura lagana nahIM hai / inake prati ApakI udAsInatA hai / para bhAiyo ! aise kAma kaise calegA ? Apako dharmArAdhana bhI anya sAMsArika kAryoM ke samAna hI jAgarUka rahakara hamezA karanA cAhiye / aura hamezA pUrI taraha nahIM kara sakate to isa paryuSaNaparva ke zubha avasara para to sAMsArika prapaMcoM ko chor3a hI denA cAhie / Apa yaha vicAra kareM ki ye dina gAMvoM meM lagane vAle hATabAjAroM ke samAna mukhya aura adhika vizeSatA lie hue hote haiN| agara gA~va kA vyakti hamezA to apanI dukAna khole rahe para hATa ke dina For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kivAr3a banda karake so jAya to use kitanI hAni hogI? isI prakAra pratidina to Apa kucha karate haiM yA nahIM ThIka hai, para ina paryuSaNa ke dinoM meM bhI agara cUka gaye, kucha nahIM kiyA to Apako bhI kitanA nukasAna hogA, Apako isakA andAja hai ? agara hai, to phira mana, vacana evaM zarIra se jo kucha bhI tyAga-tapa bana sake, karane kA prayatna kIjiye / zAstrakAroM ne tapa kA bar3A mahatva batAyA hai| zrI uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai - "bhavakoDI saMciyaM kammaM tavasA nijjarijjai / " -sAdhaka karor3oM bhavoM ke saMcita karmoM ko tapasyA ke dvArA kSINa kara detA hai| isaliye pratyeka Atma-hitAkAMkSI ko tapasyA karanA caahie| hamAre magana muni jI ne svAsthya narama hone para bhI ikatIsa dinoM ke vrata kiye hai / inake sAtha bhI cAra, tIna yA jisase jitanA bane karo to ApakI AtmA ko lAbha hogaa| yaha maiM apanI ora se kahatA hU~ / Apa kaha sakate haiM ki --'hameM to upadeza de rahe haiM para Apa svayaM kyoM nahIM krte|' para yaha koI bAta nahIM hai| mujhase jo banatA hai, maiM karatA hU~ aura Apase jo bane Apa kareM / maiM ekAsana karatA huuN| saMta usake lie bhI manA karate haiM svAsthya ke kaarnn| kintu merA kahanA hai ki jaba taka banatA hai karUMgA : candraRSi jI bhI kara rahe the para unakA svAsthya kharAba ho gayA to pAraNA karanA par3A / para tabiyata ThIka hote hI inhoMne punaH upavAsa prArambha kara die haiM / Apako bhI ina dinoM meM yathAzakya tapa karanA cAhie / tapa se merA Azaya kevala upavAsa, bele, tele yA aThAI Adi se bhI nahIM hai| kevala anazana hI tapa meM nahIM aataa| isake alAvA bhI vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna, pApoM ke lie prAyazcita, vinaya Adi tapa ke jo bAraha prakAra haiM, unameM se jo bhI Apase bana sake aura jitanI mAtrA se baneM, sabhI uttama haiM tathA nirjarA ke kAraNa haiN| ataH apanI zakti aura sAmarthya ke anusAra Apa jo bhI kareM vaha AtmA ke lie upayogI hai| saccA sAdhaka vahI hai jo malina aura hIna bhAvanAoM ko mAnasa meM se nikAlakara unake sthAna para vizuddha bhAvanAoM ko pratiSThita kare tathA AtmA kI jyoti ko jagAe / jo bhI vyakti aisA karegA, vaha kisI na kisI prakAra kA tapAcaraNa svataH hI kara skegaa| For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata hai parvarAja ! eka phArasI ke kavi ne kahA hai jAhira aja AmAle neko pAka kuna / bAtana aja hakkula yakIM bebAka kuna || arthAt - he jIva ! tU apane bAhyasvarUpa ko zubha karmoM ke dvArA pavitra kara aura Antarika bhAvoM kA dRr3ha zraddhA se utthAna kara / 317 mAnava jIvana ke pAvana uddezya kI pUrti isI mArga se ho sakatI hai aura jo aisA kareMge, ve apane jIvana ko saphala banAte hue ananta siddhi hAsila kara sakeMge / basa itanA hI kahakara maiM Aja kA pravacana samApta karatA hU~ / For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 nIke dina bIte jAte haiM dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! kala se hamAre yahA~ mahAparva paryuSaNa kA prArambha huA hai / hamAre deza meM parvo kA Agamana sadA hotA rahatA hai| kitane parva hamAre hindustAna meM manAye jAte haiM unakI ThIka gaNanA bhI nahIM kI jA pAtI / kintu unameM se adhika bhautika parva hote haiM aura bAkI AdhyAtmika parva / ina AdhyAtmika parvoM meM se sabase mukhya paryuSaNa parva ko mAnA gayA hai / kyoMki bhautika yA sAMsArika parva dIvAlI, holI, rAkhI Adi sabhI vyAvahArika parva hote haiM aura inheM Apa acchA khA-pIkara, acche-acche kapar3e pahanakara, zarIra kI sAja-sajjA kara tathA makAnoM kI sajAvaTa karake manAte haiM / kintu paryuSaNa parva ina dRSTiyoM se nahIM manAyA jAtA hai / ise manAne kA uddezya AtmA kI zuddhi karanA, ise karmoM se rahita karanA tathA paraloka ke lie zubha karmoM kA saMcaya karanA hotA hai / ataH ina dinoM meM loga japa, tapa, sevA, paropakAra, svAdhyAya tathA dAna-puNya karate haiM / dhyAna dene kI bAta hai ki abhI maiMne jina-jina zubha kriyAoM ke nAma batAe haiM ve tathA aura bhI aneka uttama kArya tathA tyAga Adi sabhI milakara karmoM kI nirjarA karate haiM / yaha nahIM ki eka guNa to apanA liyA aura bAkI ko chor3a diyA / usase kyA banegA ? udAharaNa svarUpa svAdhyAya to khUba kara liyA para krodha durvAsA RSi hI bane rahe aura kSamA bhAva dhAraNa nahIM kiyA to hogA ? isI prakAra yaza prApti ke lie dAna to de diyA para 318 For Personal & Private Use Only kyA adhika lAbha dUsarI tarapha dhana Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIke dina bIte jAte haiM 31e ikaTThA karane ke lie anIti, dhokhebAjI aura aneka prakAra ke hiMsAtmaka kArya karavAte rahe to usase karmoM kI nirjarA kaise hogI ? mere kahane kA abhiprAya yahI hai tyAga, vrata, tapasyA, dAna, sevA Adi sabhI guNoM kA saMgaThita rUpa hI sAdhaka ke AcAra ko zreSTha banAtA hai tathA Atma-kalyANa meM sahAyaka banatA hai / dUsare zabdoM meM samasta guNoM kA saMgaThana hI AtmA ko zuddha banA sakatA hai / isake viparIta jisa prakAra eka bar3A sundara, sudRr3ha aura vizAla khambhA hI makAna kA kAma nahIM de sakatA, usI prakAra eka guNa ko apanA lene se aura anya durguNoM kA tyAga na karane se mokSa kI sAdhanA sampanna nahIM hotI / saMgaThana se lAbha abhI-abhI prasaMgavaza ratanamuni jI ne saMgaThana ke viSaya meM apane vicAra prakaTa karate hue kahA hai ki samAja rUpI makAna banAne meM jaba Apa sabhI samAja ke sadasya saMgaThita hokara kAma kareMge to samAja rUpI vizAla bhavana nirmita ho sakegA / munijI kA kathana satya hai / vAstava meM hI apanA peTa to sabhI bhara lete haiM / Apa bhI apane aura apane parivAra ke lie to saba kucha karate haiM kintu samAja meM kitane dIna-dukhI, asahAya aura abhAvagrasta haiM, kyA isakA hisAba bhI Apa rakhate haiM ? nahIM, rakha bhI nahIM sakate, yaha eka hI vyakti ke basa kA roga nahIM hai / saba saMgaThita hokara kamara kasa leM to sampUrNa samAja kA bhalA kiyA jA sakatA hai / apane parivAra kA aura apanA khyAla sabhI rakhate haiM AtmA kA lAbha nahIM hotA kyoMki vaha saba to Apa moha hokara karate haiM / udAharaNa svarUpa Apa apane ghara meM bIja sakatA hai ? dazahara yA gamaloM meM bone se kucha Uga jAtA hai nahIM hotA / phala prApti ke liye to ghara se bAhara khulI jamIna kAma banegA | isI prakAra apane ghara-parivAra ke lie cAhe Apa hajAroM aura lAkhoM kharca kareM to usase kyA lAbha hai ? lAbha to samAja ke dIna-dukhiyoM kI sahAyatA karane meM hai | apanoM kI bajAya dUsaroM ke lie kharca karane para phala bhI kaI gunA adhika milatA hai / para kheda kI bAta hai ki Apa logoM kI dRSTi apane ghara se bAhara nahIM jAtI aura isIlie hamArI kauma apane prAcIna gaurava ko prApta nahIM kara pAtI / eka kavi ne kahA hai para usase kabhI ApakI aura svArtha ke vazIbhUta boyeMge to kyA kucha Uga para usase bhI phala prApta meM bIja bone para hI aura koMmeM to bar3hI, tuma na bar3he eka kadama / A~kha malate hI rahe, A~kha kA jAlA na gayA // For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga kavi duHkha prakaTa karatA huA kahatA hai --- 'anya jAtiyoM ko dekho, ve apanI tarakkI karatI jA rahI haiM para tuma eka kadama bhI bar3ha na sake / isakA kAraNa kyA hai ? yahI ki tuma meM saMgaThana nahIM hai| Age vahI samAja bar3ha sakatA hai jaba ki usake sadasya ekamata hokara kisI bhI kAma kA bIr3A uThAe~ / bhagavAna mahAvIra ne bhI dharma kA uddhAra karane ke lie caturvidha saMgha kI sthApanA kI hai| vaha isalie ki cAroM apanA-apanA kArya kreN| eka kA kAma dUsarA barAbara nahI kara pAtA ataH sabhI saMghoM ko apanI-apanI zakti ke anusAra kArya karanA cAhie tathA dharma kA pracAra evaM prasAra karane meM zakti lagAnI caahie| pichale dinoM meM kAnpharesa ne bahuta kArya kiyaa| ajamera sAdhu-sammelana ke. lie saMtoM ko ikaTThA karane meM bar3e-bar3e dhanADhya vyakti bhI jahA~ sAdhana nahIM the, vahA~ paidala gaye / jaise haidarAbAda vAle lAlAjI, ahamadanagara ke mUthAjI, aura satArA vAle zrAvaka ne jisa prakAra utsAha pUrvaka bIr3A uThAyA thA, usI prakAra kArya bhI kiyA aura saMtoM ke ikaTThe hone kA prasaMga aayaa| anyathA eka sampradAya kA sAdhu dUsare sampradAya ke sAdhu ko dekhate hI pITha pherakara calA jAtA thaa| kintu ina zrAvakoM ne do paise kharca kiye aura zrama bhI kiyA ataH usakA phala kucha to milegA hI / yaha sahI hai ki jaba vRkSa laga jAtA hai to kucha kIr3e bhI utpanna hote haiM aura vRkSa ke khAne kA prayatna karate haiM / isI prakAra saMgaThana meM jinhoMne barAbara kA hissA liyA thA ve hI kinhI kAraNoMvaza alaga hue aura isa prakAra kIr3e lagane ke samAna hI saMgaThana kucha kamajora ho rahA hai, aisA kahane meM koI harja nahIM hai| / agara Aja sabhI saMta eka dUsare kI bhAvanAoM kA Adara karate hue ikaTaThe hokara kAma kareM to bahuta se kAma bana sakate haiN| maiM kisI kA nAma nahIM lenA cAhatA para jisa saMgaThana ko banAne meM zrAvakoM ne lAkhoM rupayA kharca kiyA use punaH tor3a denA acchI bAta nahIM hai / bikharI huI zakti se kabhI kAma nahIM banatA / samAja kA bhalA to saMgaThana se hI hogA / ____ kavi kA kahanA hai ki tuma apanI A~kheM to malate rahe para usameM AyA huA jAlA nahI nikAlA jo dRSTi meM bAdhaka banatA rahA hai| arthAt samAja kA bhalA ho isake lie bAteM to karate rahe ho para asaMgaThana rUpI jAlA nahIM haTA sake / aisI sthiti meM kAma kaise hogA? bandhuo ! aba bhI kucha nahIM bigar3A hai| samaya hai ataH jAgRta hokara samAja meM saMgaThana ho, usakI tarakkI ho, dhArmika zikSaNa kI adhika se adhika suvidhA logoM For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIke dina bIte jAte haiM ko hAsila ho tathA nirAzrita bhAI-bahanoM ko saMrakSaNa mile isake lie dhana, buddhi aura viveka se sampanna logoM ko kadama uThAnA caahie| __ saMgaThana kina meM hai? kahate haiM ki saMgaThana kA sabaka to kAka, kAyastha aura kukkuTa se lenA cAhiye / kauoM meM saMgaThana kI bhAvanA kitanI jabardasta hotI hai ? unheM kahIM bhI koI khAdya padArtha dikhAI de jAya, phaurana kA~va-kAva karake apanI jAti ke anya kauoM ko bulA lete haiN| koI bhI kauA kabhI akelA kucha nahIM khaataa| isI prakAra kAyastha jAti ke liye bhI kahA jAtA hai ki kAyastha jAti bar3I hoziyAra aura saMgaThita hotI hai / kisI kacaharI meM agara eka kAyastha pahuMca gayA to apane bala para dasa-bIsa aura bhI ikaTThe kara legaa| tIsarA saMgaThanapremI kukkuTa mAnA jAtA hai| pUre para yA ukarar3I para use anna ke dAne dikha jAyeM to unheM apane pairoM se khoda-khodakara dUra uchAlatA jAtA hai tAki anya murge bhI saralatA se unheM khA skeN| isa prakAra kAka, kAyastha aura kukkuTa ina tInoM ke dvArA sampa kA udAharaNa diyA jAtA hai / asaMgaThita kauna rahate haiM ? aba asaMgaThitoM ke viSaya meM bhI suniye ! jinameM saMgaThana nahIM hai, ve haiM'vaNika, zvAno, gajAH dvijAH / ' __ asaMgaThita vyaktiyoM meM sarvaprathama vaNika kA nAma AyA hai / vaNika arthAtvyApArI / inake asaMgaThana ke viSaya meM to Apa bhalI-bhAMti jAnate hI hoMge kyoMki Apa meM se adhikAMza vyApArI hI haiN| phira apanI pravRttiyoM se anajAna nahIM ho sakate / kahane vAle ne isIlie kahA hai ki eka vyApArI dUsare vyApArI kI unnati kabhI nahIM dekha sakatA / aba unase pUchA jAya ki bhAI ! tuma dUsaroM ko dekhakara kyoM jalate ho? tumheM utanA hI to milegA jitanA pUrvajanma meM puNya kA upArjana kiyA hai| jitanA boyA jAtA hai vahI to phala detA hai| tumane agara boyA nahIM hogA to aba milegA kaise ? para yaha kahA~ socate ho Apa loga ? Apa cAhe apanA nukasAnakara leMge para dUsare kA bhI nukasAna ho yaha prayatna jarUra kareMge / vaha kaise ? isa prakAra ki Apake par3osI vyApArI ko naphA ho rahA hai to Apa apane vastuoM kA dAma usa vyApArI ke dAmoM se do paise kama kara deMge / isase ApakA bhI nukasAna huA ki nahIM ? Aja ke yuga meM to bahuta kama aise vyakti hoMge jo apane se hIna vyakti ko sahArA dekara uThAne kA prayatna karate hoNge| For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga para baMdhuo, prAcIna kAla meM aisA nahIM thA / zAstroM meM Apane sArthavAha zabda kaI bAra par3hA hogA | sArtha yAnI samUha, aura vAha yAnI vAhaka, yA vahana karane vAlA / isa prakAra sArthavAha kA artha samUha ko lekara calane vAlA hotA hai / 322 usa kAla meM jo sArthavAha hote the yAnI sampanna vyakti kahalAte the, ve vyApAra ke lie jAte samaya gA~va ke sabhI vyaktiyoM ko AmaMtrita karate hue kahate the - "maiM vyApAra ke lie videza jA rahA hUM, jise bhI mere sAtha calanA ho prasannatA pUrvaka cala sakatA hai| mArga kA vyaya, khAne-pIne kA kharca tathA vastra evaM auSadhi Adi jo bhI Avazyaka hogA, sabhI kA kharca maiM karUMgA aura vyApAra meM lAbha huA to sabako hissA dU~gA tathA hAni huI to vaha maiM hI sahana karUMgA / " kitanI udAratA, kitanA sneha aura kitane paropakAra kI unameM bhAvanA thI ? ve bhI to Apa jaise hI vyakti hote the kintu samAja kA aura jAti kA bhalA ho yaha prabala bhAvanA unake antaHkaraNa meM vidyamAna rahatI thI / Aja kahA~ haiM vaise loga ? Aja to sArthavAha meM 'va' aura jur3a gayA hai tathA sArthavAha ke sthAna para svArthavAha ho gayA hai / sabhI kI bhAvanA yaha ho gaI hai ki mujhe adhika se adhika mile / ApakA dharma kyA kahatA para baMdhuo ! aisI bhAvanA rakhane se kyA Apake samAja aura ApakI jAti kA utthAna ho sakegA ? kyA Apake dharma kI rakSA hogI ? hai ? yahI to, ki saMsAra ke samasta prANiyoM para karuNA kA pAsa roTI hai to dUsare ko bhUkhA mata sone do / Apako batAyA thA ki eka kabUtara ke lie bhI vaha bhI kama hone para sampUrNa zarIra hI arpaNa kara diyA thA / bhAva rakho, agara tumhAre kala maiMne rAjA zivi ke bAre meM unhoMne apane zarIra kA mAMsa aura aba Apako itanA tyAga karane kI to AvazyakatA nahIM par3atI, para kevala svArtha kA tyAga to karanA cAhie / isI prakAra saMsAra ke samasta prANiyoM kI bhI phikra Apa na kareM, kintu apane samAja ke anAtha, asahAya aura abhAvagrasta vyaktiyoM kA dhyAna to rkheN| hama sAdhu haiN| agara hameM eka sthAna para suvidhAeM na milIM to phaurana hama dUsare gA~va kI ora cala deMge / kintu Apake gA~va meM tathA samAja meM rahane vAle nirAzrita vyakti aura anAtha bahaneM kahA~ jAe~gI ? unake lie to Apa logoM kA hI sahArA hai / aura Apa saMgaThita hokara hI unakA sahArA bana sakate haiM / to maiM batA rahA thA ki asaMgaThita vyaktiyoM ke udAharaNoM meM vaNikoM kA nAma sarvaprathama AyA hai / Apa isa kalaMka ko miTAe~ tathA svArthavAhana banakara sArthavAha baneM, merI yahI kAmanA hai / Apa yaha bhI kabhI na bhUleM ki sArthavAha banane para ApakI karaNI Apake sAtha calegI aura svArthavAha banane para jo ikaTThA kareMge For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIke dina bIte jAte haiM : 323 vaha saba yahIM raha jAegA / isaliye mile hue jIvana ke eka-eka kSaNa ko Apa sArthaka kare, kyoMki bItA huA samaya punaH vApisa nahIM aataa| kisI kavi ne eka bhajana meM bhI yahI bAta kahI hai dina nIke bIte jAte haiN| sumaraNa kara nAma jinanda kA, dina nIke bIte jAte haiN| .. jaise pAnI bIca batAsA, mUrakha phaMse moha kI phAMsA / bhalA kyA jove sAMsa kI AsA gaye sAMsa nahIM Ate haiN| dina nIke bIte jAte haiM / kavi kA kathana atyanta zikSAprada hai| vaha kahatA hai-"are bhole prANI ! jarA vicAra kara ki tere jIvana ke ye sunahare dina kisa prakAra nirarthaka cale jA rahe haiM / janma lene ke pazcAt bacapana meM jJAna kA samyak udaya nahIM hotA aura vRddhAvasthA A jAne para phira dharmArAdhana kI zakti nahIM rhtii| isase spaSTa hai ki zaMzava aura vRddhatva ke bIca kA samaya hI tyAga, tapasyA evaM dharmArAdhana kI anya kriyAoM ke liye upayukta hotA hai / isa kAla meM hI vyakti icchAnusAra zubha karmoM kA maMcaya kara sakatA hai / kavi ne inhIM dinoM ke lie kahA hai ki ye nIke arthAt kucha kara sakane lAyaka dina vyartha jA rahe haiM / inake cale jAne para prathama to vRddhAvasthA AegI yA nahIM isakA kyA patA hai, aura agara A bhI gaI to usa sthiti meM kyA dharmakriyAeM yA sAdhanA karanA saMbhava hogA ? kavi sundaradAsa jI ne kahA haiveha saneha na chor3ata hai nara, jAnata hai thira haiM yaha dehaa| chIjata jAya ghaTe dina hI dina, dIsata hai ghaTa ko nita chehA // kAla acAnaka Ai gahai kara, Ahi girAi kara tanu khehA / sudara jAni yahai nihace dhari, eka niraMjana sU kari nehA // kahate haiM-buddhi aura viveka se hIna manuSya apane zarIra ke prati rahe hue moha ko kabhI bhI nahIM chodd'taa| saMsAra ke asaMkhya jIvoM ko sadA mauta ke muMha meM bAte hue dekhakara bhI vaha apane zarIra ko isa prakAra rakhatA hai jaise yaha sadA hI sthira rahane vAlA hai| For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga bAlaka jisa samaya janma letA hai usI kSaNa se usakI Ayu ghaTatI jAtI hai aura yuvAvasthA ke pazcAt to zarIra kSINa hotA hI calA jAtA hai| kintu isa bIca meM bhI kAla to sadA hI mastaka para ma~DarAtA rahatA hai tathA bacapana, javAnI yA bur3hApe meM jaba bhI dAva lagatA hai, jhapaTTA mArakara jIva ko le jAtA hai / isalie kavi kahatA hai ki mana meM nizcaya pUrvaka zarIra kI nazvaratA ko aura kAla ke kisI bhI samaya ke Agamana ko samajhate hue niraMjana prabhu se prema karo aura unakI bhakti-upAsanA karake apane isa sunahare samaya ko sArthaka kro| pratyeka vyakti ko zAstra-svAdhyAya se, dharmopadeza zravaNa se evaM satsaMga se lAbha uThAkara jIvana ke mahattva ko tathA sAdhanA ke sacce mArga ko samajhanA cAhie / saMgati kA phala pratyeka prANI ke jIvana para saMgati kA bar3A bhArI prabhAva par3atA hai / manuSya kA jIvana vaisA hI banatA hai, jaise usake sAthI hote haiM / eka pAzcAtya vidvAn 'geTe' ne bar3I mahatvapUrNa bAta kahI hai "Tell me witt whom thou art found and I will tell thee who thou art." -mujhe batAiye Apake saMgI-sAthI kauna haiM aura maiM batA dUMgA ki Apa kauna haiN| dArzanika gaTe ke kathana kA Azaya yahI hai ki kisI vyakti ke caritra ke bAre meM agara hameM sahI jAnakArI karanI hai to binA usase kucha pUche bhI, kevala usake sAthiyoM aura mitroM ke AcaraNa ke AdhAra para hI usa vyakti ke caritra ko jAnA jA sakatA hai| isase yaha zikSA milatI hai ki vyaktiyoM ko sadA sajjana puruSa kI saMgati karanI cAhiye / usase do lAbha hote haiM--pahalA to yaha ki satsaMgati karane se jinakI saMgati kI jAtI hai, unake sadguNoM kA, sadAcAra kA evaM sundara vicAroM kA hama para prabhAva par3atA hai yAnI hamameM bhI unakA AvirbhAva hotA hai| aura dUsarA lAbha yaha hotA hai ki hama jinakI saMgati karate haiM unheM dekhakara anya vyakti hameM bhI unake samAna sadguNa sampanna samajhate haiM / to, saMgati kA jIvana para bar3A prabhAva par3atA hai aura dUsare zabdoM meM saMgiyoM ke guNAnusAra hI saMga karane vAle ke jIvana kA nirmANa hotA hai / eka choTA sA udAharaNa isa viSaya ko spaSTa karatA hai / For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIke dina bIte jAte haiM 325 pakSiyoM para bhI saMgati kA asara eka jaMgala meM bahuta se tote rahate the| unameM se eka ko eka bAra eka bhIla pakar3akara le gayA aura eka ko eka RSi bar3e prema se le Ae tathA use pAlane lage / RSi aura bhIla, donoM ne apane-apane kAma ke anusAra totoM ko zikSA dI tathA apane-apane sthAna para piMjaroM meM baMda karake per3oM para laTakA diyaa| eka bAra usa pradeza kA rAjA jaMgala se gujaratA huA apane mahala kI ora jA rahA thA ki use mArga meM usI bhIla kA jhoMpar3A dikhAI diyA jo jaMgala se tote ko lAyA thaa| rAjA usa jhopar3e ke samIpa se hI gujarA para vRkSa para piMjare meM baiThA huA totA rAjA ko dekhate hI jora se bolA-"are bhIlo ! daur3o, yaha manuSya dhanavAna hai, ise lUTa lo daur3o, daudd'o|' tote kI yaha bAta sunate hI rAjA ne ghabarAkara ghor3e ko er3a lagAI aura vahA~ se bhAga niklaa| ghor3A bhAgate-bhAgate aba RSiyoM ke Azrama ke samIpa se gujarA / vahA~ para bhI eka totA piMjare meM banda thA aura piMjarA vRkSa se laTaka rahA thA / yaha totA vahI thA jo RSi jaMgala ke usa sthAna se lAye the, jahA~ se bhIla eka tote ko le gayA thaa| Azrama nivAsI tote ne bhI rAjA ko dekhA, para vaha rAjA ko dekhate hI cillAyA "mahArAja ! Aja apane yahA~ atithi Ae haiM / inakA svAgata-satkAra kro| jaldI aao|" rAjA ne isa tote kI bAta bhI sunI aura Azcarya meM par3a gyaa| kintu vaha vahA~ ThaharA nahIM aura sAMjha par3a jAne ke bhaya se apane nagara meM A gayA / rAjA ko donoM totoM kI bAtoM para bar3A Azcarya huA thA ataH vaha unakI bAtoM ko bhUlA nahIM aura agale dina hI usane apane karmacAriyoM ko bhejakara donoM ko mNgvaayaa| __apane yahA~ maMgavAkara usane una donoM kI parIkSA lI aura pAyA ki donoM kI bAta-cIta vagairaha meM bar3A bhArI antara hai| bhIla ke pAsa rahA huA totA sadA 'pakar3o, mAro, lUTo, hatyA kara do|' basa isI Azaya ke vAkya bolatA thA kintu RSi ke Azrama meM rahA huA totA bolatA thA--mandira jAo, bhajana karo, atithi kI sevA karo, dhyAna karo, pUjA meM baiTho Adi Adi / For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAMga rAjA ko bar3A AzcArya huA ki donoM hI tote haiM kintu aise viparIta bhAva vyakta kyoM karate haiM ? para jAnakArI karane para mAlUma huA ki saMgati ke kAraNa ina donoM meM itanA antara AyA hai| bhIloM ke sAtha rahane vAlA totA vaisI hI bAteM sunatA rahatA hai ataH svayaM bhI isI prakAra bolatA hai aura RSiyoM ke Azrama meM rahane vAlA pUjA-pATha, bhakti, sevA Adi Adi vAkya sunatA hai ataH aisI bhASA sIkha gayA hai| - to bandhuo, isIlie Apase bAra-bAra satsaMgati karane ke lie kahA jAtA hai| aba vizeSa buddhi aura viveka se rahita pakSiyoM para bhI saMgati kA aisA asara par3atA hai to phira manuSyoM kA to manuSyoM para prabhAva par3anA kauna sI bar3I bAta hai| para Apa loga isa bAta kA kahAM dhyAna rakhate haiM ? Apa kabhI yaha nahIM dekhate ki Apake bAlaka kaise vyaktiyoM kI saMgati karate haiM ? unheM dharma-sthAna meM lAne ke lie kaheM to Apa uttara dete haiM-"mahArAja ! kyA kareM Ajakala ke bAlaka mAtA-pitA kA kahanA hI nahIM mAnate / hama to bahuta kahate haiM para lar3ake Ate hI nhiiN|" __ mujho yaha sunakara bar3A kheda hotA hai ki jaba Apa apane baccoM para apanA prabhAva nahIM DAla sakate tathA unameM acche saMskAra Aropita nahIM kara sakate to phira ne kaba dharma ke mahatva ko samajheMge aura kaba jIvana kI sArthakatA ke viSaya meM soceMge ? unake jIvana kA sunaharA samaya yA kavi ke zabdoM meM nIke dina kyA yoM hI nahIM cale jAeMge? bhajana meM Age bhI kahA gayA hai 'jaise pAnI bIca batAsA mUrakha phaMse moha kI paasaa|' arthAt bhale hI yaha jIvana hameM pacAsa sATha tathA sattara varSa kA bhI dikhAI detA hai| kintu jabaki hama anantakAla se isa saMsAra meM bhramaNa kara rahe haiM to usa samaya ko dekhate hue to yaha kevala itanA hI hai jitanA samaya pAnI meM DAle hue batAse ko ghulane meM lagatA hai| itane se samaya meM hI yaha samApta hone vAlA hai / kintu mUrkha vyakti phira bhI jIvana ke moha meM hI par3A rahatA hai| vaha isa bAta kI AzA karatA hai ki hama sau varSa jiieNge| para kyA koI isakI gAraNTI.le * pAtA hai ? anekoM jIva isa saMsAra se nitya jAte haiN| koI baiThA-baiThA mitroM se premA lApa karatA huA acAnaka hI samApta ho jAtA hai, koI sar3aka para Thokara lagate hI yahA~ se prayANa kara jAtA hai, koI hAsya vinoda meM magna hai, kintu usI kSaNa hRdaya kI gati rukate hI nizceSTa ho jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIke dina bIte jAte haiM 327 tabhI to kahA gayA hai :kauna bhAMti karatAra, kiyo hai sarIra yaha, pAvaka ke mAMhi dekho pAnI ko jmaavno| nAsikA zravana naina, badana rasana baina, hAtha pAMva aMga nakha, sIsa ko banAbano / ajaba anUpa rUpa, camaka damaka Upa, sundara sobhita ati adhika suhaavno| jAhI china cetana, sakati lIna hoi gai, tAhI china lAgate haiM, sabakU abhAvano // kavi kA kahanA hai ki vidhAtA ne yaha zarIra kisa prakAra kA banAyA hai ? jisa prakAra agni meM jala nahIM ThaharatA, usameM DAlate hI vilIna ho jAtA hai / usI prakAra jIvana bhI palaka jhapakate hI samApta ho jAtA hai| Upara se dekhane meM to yaha bar3A sundara mAlUma detA hai| vyakti ke suDaula nAka, kAna, A~kheM, muMha, zarIra, hAtha-paira tathA anya sabhI aMga nakha se zikhA taka bar3e anupama aura saundarya kI pratimUrti dikhAI dete haiN| kintu jaba umra bar3hane para zarIra kI zakti kSINa ho jAtI hai to ve hI aMga beDaula dikhAI dene lagate haiM / arthAt bar3I-bar3I sundara A~kheM jyotihIna ho jAtI haiM, kamara Ter3hI ho jAtI hai, tvacA jhurIdAra bana jAtI hai tathA dAMtavihIna muha popalA ho jAtA hai to koI phira usa zarIra se sneha nahIM rakhatA, ulaTe glAni karane lagatA hai| aura jisa dina isa zarIra-rUpI piMjare se AtmA alaga ho jAtI hai, phira to kSaNa bhara bhI usakI ora koI dRSTi uThAkara nahIM dekhatA, tathA bhaya ke mAre usa sthAna se hI dUra bhAga jAte haiN| isalie bandhuo ! hameM jIvana kA lakSya kevala apane zarIra ko sajAnA, saMvAranA aura pauSTika banAnA hI nahIM mAnanA caahie| apitu jIvana kA lakSya jIvana se mukti prApta karanA samajhanA cAhiye / mere kahane kA Azaya yahI hai ki hamane mAnava-jIvana prApta kiyA hai aura yaha nara-deha mila gaI hai to ise naukA banAkara saMsAra-sAgara ko pAra karane ke upayoga meM lenA caahie| hamArA lakSya yahI honA cAhiye ki aba hameM punaH janma na lenA par3e aura punaH kabhI marane kA kaSTa bhI na uThAnA par3e / janma-maraNa se sadA ke liye mukti prApta karanA hI mAnava-jIvana kI sArthakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga para yaha hamArA uddezya tabhI saphala ho sakatA hai, jabaki hama saMsAra ke prapaMcoM ko kama se kama kareM tathA zarIra para mamatA na rakhakara ise tapasyA, tyAga evaM dharma kriyAoM meM lgaaeN| paryuSaNa parva ke dina prativarSa Akara hameM yahI preraNA dete haiM ki hama apane Apa meM adhika utsAha aura adhika sajagatA lAeM tathA jIva aura jagata ke rahasya ko samajhate hue Atma-vizvAsa ke sAtha samyak jJAna, darzana evaM cAritra kI ArAdhanA kareM tathA dAna, zIla, tapa evaM bhAvamaya jIvana banAe~ / samasta sadguNoM ke saMgaThana se hI zreSTha jIvana kA nirmANa hotA hai| aisA kiye binA Atma-zuddhi saMbhava nahIM hai aura Atma-zuddhi ke binA mukti kI AzA rakhanA vyartha hai / ataH Atma-bandhuo ! hameM jAganA hai aura jAgakara apanI AtmA ko usake zuddha svarUpa meM lAnA hai| vahI hamAre jIvana kA uddezya hai aura vaha uddezya hameM pUrA karake jIvana ko saphala banAne kA prayatna karanA hai| For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 saccai mahAjana bano ! dharmapremI baMdhuo, mAtAo evaM bahano ! payUSaNa parva ke ina zubha dinoM meM 'antagar3a sUtra' par3hA jA rahA hai| isakA antagar3a nAma 'antakRta' bhAvanA ko lekara rakhA gayA hai / isa zAstra meM una mahAn AtmAoM kA caritra kahA gayA hai, jinhoMne apanI antarAtmA ke samasta karma-bandhanoM ko tor3a diyA hai| hara varSa zAstra kyoM par3hanA cAhie ? Apa logoM ke dila meM vicAra AtA hogA hara varSa isI zAstra ko kyoM par3hate haiM ? para bhAiyo ! hameM aneka vastuoM kI pratidina jarUrata par3atI hai| aura phira roTI to pratidina eka bAra khAne se bhI kAma nahIM cltaa| dina meM do-tIna bAra bhI khAte haiM / vaha kyoM ? isalie ki vaha zarIra kI khurAka hai / para AtmA kI bhI to khurAka hotI hai| vaha bhI pratidina AhAra mAMgatI hai| kintu use khurAka dene meM Apa kitanI lAparavAhI aura kaMjUsI karate haiM ? yaha isalie hI na, ki isakI bhUkha kA Apako patA nahIM calatA aura pratidina ise dene kI to bAta hI kyA hai, sAla meM ATha dina bhI sacce hRdaya se denA nahIM cAhate / ___kaI bAra hamAre bhAI kahate haiM - 'mahArAja ! kevala rivAja hone ke kAraNa hI 'antagar3a sUtra' hara varSa par3hate haiM yA isase kucha lAbha hotA hai ?" una ajJAnI bhAiyoM ko kyA lAbha hotA hai yaha to hama pratyakSa rUpa se batA nahIM sakate kyoMki lAbha hathelI para rakhakara dikhAne vAlI vastu nahIM hai| kintu unheM yaha samajhA jarUra sakate haiM ki mahApuruSoM ke caritra par3hane se hama una bhavya-AtmAoM ke sadguNoM ke 326 For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga bAre meM jAna sakate haiM, unake dharmArAdhana karane ke tarIkoM ko samajha sakate haiM tathA tyAga evaM tapasyA meM rahI huI unakI dRr3hatA se zikSA le sakate haiM / yaha kyA kama bAta haiM ? haiM Apa apane baccoM ko bolanA sikhAte haiM to kyA bAra-bAra eka hI zabda kA uccAraNa nahIM karate ? use calanA sikhAte haiM to kyA usake puna: puna: girane para bhI Apa use puna: puna: khar3A nahIM karate ? kyoM karate aisA ? isIlie to, ki Apa bAra-bAra eka zabda ko boleMge to vaha bolanA sIkha jaaegaa| yahI hAla mahAmAnavoM ke jIvanacaritra ko bAra-bAra par3hane se hotA hai / arthAt - agara hama puna:punaH unake viSaya meM par3heMge aura suneMge to hamArA mana bhI unake jaise sadguNoM ko apanAne kI icchA karegA, unakI dRr3hatA ke viSaya meM jAnane se hamArA AtmavizvAsa aura Atmabala bar3hegA tathA unake mahAn tyAga ke udAharaNa sunane se hamArI pravRtti bhI sAMsArika evaM nazvara padArthoM ke prati rahe hue moha evaM Asakti ko kama karane kI ora bar3hegI / to yaha lAbha kama hai kyA ? kyA hameM apanI AtmA ko nirmala banAne ke lie mahApuruSoM ke jIvanacaritra par3hanA Avazyaka nahIM hai ? maiM to kahatA hU~ ki Avazyaka hI nahIM varan anivArya hai / aisA kiye binA hamArA soyA huA Atma-bala kabhI jAga nahIM sakegA, aura jaba Atma-bala yA Atma-vizvAsa jAgegA hI nahIM to hama Atma-mukti ke prayatna kisa prakAra | dRr3hatA pUrvaka sampanna kara sakeMge ? mAnava jIvana kI to sArthakatA hI dharma ko apanAne meM, aura use apanAkara apanI AtmA ko karmoM se mukta karane meM hai / anyathA isa saMsAra meM to ananta prANI janma lete haiM aura jaisetaise jIvana yApana karake mara jAte haiM aura phira kisI yoni meM janma lete hue isa janma-maraNa ke cakra meM sadA ghUmate hI rahate haiM / isI bAta kA anubhava mahAtmA kabIra ne kiyA thA jo zabdoM meM isa prakAra kahA jAtA hai : calatI cakkI dekha kara, diyA kabIrA roya / do pAToM ke bIca meM sAbita bacA na koya // dohA nayA nahIM hai / ise Apa meM se adhikAMza vyakti jAnate haiM aura aneka bAra sunate yA par3hate rahate haiM / kintu isakA artha bar3A gUr3ha hai aura usakI taha taka pahuMca jAya vaha isa saMsAra sAgara se pAra utarane ke lie chaTapaTAye aura vikala hue binA raha nahIM sakatA / janma aura maraNa kI yaha cakkI bar3I bhayaMkara hai / jisa prakAra patthara ke do pAToM anAja ke asaMkhya dAne nitya pisakara cakanAcUra hote rahate haiM, usI prakAra For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacce mahAjana bano! janma-maraNa ke donoM pAToM ke bIca meM bhI ananta jIva sadA pisate rahate haiM, yAnI janma lete aura marate rahate haiN| ___ to kabIra jaise sabhI mahApuruSa isa bhayAnaka cakkI ko dekhakara ro par3ate haiM aura isase mukta ho jAne ke lie chaTapaTA uThate haiN| para kevala chaTapaTAne yA cAhane se hI to AtmA kI mukti jaisA mahAn manoratha siddha nahIM ho sktaa| usake lie ve upAya karate haiM aura vaha upAya hotA hai dharma kA avalambana grahaNa karanA / ve dharma ko grahaNa karate haiM tathA dRr3hatA pUrvaka usakA pAlana karate hue bhava-sAgara ko pAra kara jAte haiN| eka kavi ne apane pUrva mahApuruSoM kA smaraNa karate hue naI pIr3hI ko preraNA dI hai tathA kahA haio vIroM kI santAna, karo kucha dhyAna na phUTa bar3hAo, aba to nija dharma bddh'aao| ve pUrvaja kitane nAmI the, basa eka prema ke hAmI the, jAti meM aba to prema kI dhAra bhaao| __ aba to nija dharma bddh'aao| kavi kA kathana hai-'bandhuo ! Apa loga vIroM kI santAna ho / kina vIroM kI ? una dharmavIroM kI jo dharma ke bala para AtmA ke prabala zatra AThoM karmoM se jIvana bhara saMgharSa karate rahe aura anta meM unheM pachAr3a kara unase mukta ho gye|' hama sabhI una bhagavAna mahAvIra kI saMtAna haiM, jinake lie sevA karane vAle indra aura trAsa dene vAlA caNDakauzika samAna the| prANimAtra ke lie jinake antaHkaraNa meM sneha kI ajasra saritA pravAhita hotI thii| kintu kyA Aja hama unake padacihnoM para cala sake haiM ? nahIM,prANimAtra ke liye to kyA apanI jaina jAti ke prati bhI hamArA abhinna bhAva nahIM rahA hai| pariNAma yaha huA hai ki bhAI-bhAI Apasa meM lar3ate haiM tathA dharma ke nAma para anekoM anartha ghaTa jAte haiN| ___ isalie apane una pUrva puruSoM kA smaraNa karate hue tathA sabhI ko mahAvIra kA anuyAyI samajha karake ApasI vaimanasya ko miTA DAlo aura phUTa ke aMkuroM ko jar3a se ukhAr3a do / aisA karane para hI hama apane dharma ke prati vaphAdAra bana sakeMge tathA use sahI svarUpa meM pratiSThita kara skeNge| hameM sadA cintana karanA hai ki hamAre pUrvaja kaise the aura unake antaHkaraNa meM jagata ke samasta jIvoM ke liye sneha kI kaisI jabardasta bhAvanA thii| ve jAnate the ki rAga aura dveSa ye donoM hI AtmA ko adhikAdhika patana kI ora le jAne vAle haiN| For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga ataH hama inake vaza meM rahakara agara vyartha ke prapaMcoM meM ulajhe rahe, vaimanasya paidA karake kaSAyoM ke baMdhanoM ko majabUta karate rahe to phira AtmA ko apane sahI svarUpa meM kaba lA sakeMge ? kyoMki kAla to sadA sira para maMDarAtA hI rahatA hai, na mAlUma kaba uThAkara le jAegA / unakA yaha cintana unheM sadA kartavya-rata banAe rahatA thA aura ve binA samaya ga~vAe hue tathA binA nirarthaka karma-bandhana karate hue apane dharma meM jAgarUka rahate the| zAstrakAroM ne kahA bhI hai - jaM kallaM kAyavvaM, gareNa ajjeva taM varaM kAu / maccU akaluNahimao, na hu dIsai AvaMyato vi / -bRhatkalpabhASya 4674 -jo kartavya kala karanA hai vaha Aja hI kara lenA acchA hai| mRtyu atyaMta nirdaya hai, yaha kaba Akara daboca le, mAlUma nahIM, kyoMki vaha AtI huI dikhAI nahIM pdd'tii| / vastutaH jo vyakti ciMtana karatA hai vaha apane kartavya ko samajha letA hai, aura usakA pAlana karane meM tatpara rahatA hai| pariNAma yaha hotA hai ki vaha apane jIvana ko sArthaka karane ke lie zubha-karma kI sAdhanA meM saMlagna banA rahatA hai| kintu isake viparIta jo Atma-ciMtana nahIM karatA vaha duniyAdArI ke prapaMcoM meM hI sadA par3A rahatA hai / duniyAdArI ke lie to Apa sadA hI cintana karate haiN| apane vyApAradhaMdhe ke liye, lar3ake lar3akiyoM kI byAha-zAdiyoM ke liye aura makAna Adi banavAne ke liye to Apa rAta-dina eka karate haiM para yaha ciMtana bAhya aura nirarthaka hai| maiM Apase Atma-cintana kI bAta kaha rahA huuN| apanA dharma kyA hai ? samAja ke prati kartavya kyA hai aura AtmA kI mukti kA rahasya kyA hai ? kyA ina sabakA ciMtana bhI Apa kabhI karate haiM ? apanI bhautika saMpatti kA Apa bAraha mahIne meM hisAba dekhate haiM, ADhAvA nikAlate haiM / kintu kyA kabhI isakA bhI Ar3hAvA nikAlate haiM ki maiMne apanI jAti, samAja aura deza ke liye kyA kiyA, athavA AtmA ke kalyANa ke lie kitanA tyAga aura tapa kiyA ? nahIM, yaha Apake ciMtana meM kabhI nahIM aataa| isalie Apa apane bhAI se lar3ate haiM, samAja kI upekSA karate haiM aura dharma ke nAma ko kalaMkita karate haiN| dhyAna meM rakhane kI bAta hai ki bhale hI Upara se dikhAI dene vAle vyavahAra meM Apa alaga mAlUma par3ate hoM, para Atmika sneha meM antara nahIM honA cAhie / ThIka kharabUje ke samAna, jo Upara se alaga-alaga phAMkoM ke rUpa meM dikhAI detA hai para For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacca mahAjana bano ! andara se pUrNatayA eka hotA hai| kintu Aja to hama dekhate haiM ki loga Upara se prema dikhAte haiM para andara hI andara khIMcAtAnI meM par3e rahate haiN| usa saMtare ke samAna, jo Upara se to eka aura sundara dikhAI detA hai magara andara phAMkeM hotI haiM aura phAMkoM meM bhI alaga-alaga gaNa hote haiN| are bhAI ! maiM Apa logoM se yaha pUchatA hUM ki alaga-alaga rahakara Apa kaunasA kArya siddha kara loge ? eka hokara rahane se to eka dUsare ke sukha-duHkha ko samajhoge, aura eka-dUsare ke sahAyaka banoge / hamArA dharma to kahatA hai -- Atmavat sarva bhUteSu / ' yAnI jagata ke samasta prANiyoM ko apane samAna smjho| phira mAnavamAnava meM to antara hai bhI kyA ? yaha mahArASTra kA, yaha gujarAta kA, yaha kAThiyAvAr3a kA aura yaha paMjAba kA hai, aisA samajhane se kAma nahIM clegaa| sabhI ko apanA bhAI samajho aura AvazyakatAnusAra unakA bhalA kro| ___kala maiMne Apako kahA thA ki apane Apako sArthavAha banAo, svArthavAha mata bnaao| arthAt khudagarjI mata rakho, apane samAja ke anya vyaktiyoM kA bhI dhyAna rkho| agara pratye- sampanna vyakti apane samIpastha vyaktiyoM ke duHkha-sukha kA dhyAna rakhe tathA unake abhAvoM ko dUra karane kA prayatna kare to samAja meM koI bhI dukhI yA abhAvagrasta na raha jAya / hama itihAsa meM par3hate haiM ki pAlI zahara meM pahale karIba eka lAkha poravAloM ke ghara the / vahA~ para agara koI nayA vyakti Akara basanA cAhatA to vahAM ke sabhI vyakti usa AgaMtuka ko eka-eka ITa aura eka-eka rupayA dete the| phalasvarUpa IToM se usakA makAna bana jAtA aura sAtha hI eka-eka rupayA pAkara vaha lakhapati bhI bana jAtA thA / jarA vicAra kIjiye ki eka ghara se eka miTTI kI ITa aura eka rupayA denA kyA bar3I bAta hai ? kyA pharka par3atA hai isameM ? mahApuruSa to apane zarIra ko bhI auroM ke bhale ke lie tyAga dete haiN| asthidAna vaiSNava sAhitya meM maharSi dadhIci ke viSaya meM kathA AtI hai ki unhoMne apane zarIra kI haDDiyAM hI paropakAra ke liye de dI thiiN|| ___ kathA isa prakAra hai ki vRtrAsura ne apane asuroM ke sAtha devatAoM para AkramaNa kiyA aura amarAvatI para kabjA kara liyaa| svarga para adhikAra karake asura vahA~ manamAnI karane lage tathA vahA~ ke udyAnoM ko bhI tahasa-nahasa kara ddaalaa| devatAoM ke samasta zaktizAlI astra-zastra vyartha cale gaye aura ve asuroM ko harA kara bhagA na ske| For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga isa prakAra devatAoM kI sthiti bar3I zocanIya ho gaI aura unheM apane trANa kA koI upAya nahIM sUjhA / hArakara ve jagatpAlanakartA bhagavAna viSNu kI zaraNa meM pahuMce aura unase sArA hAla batAyA tathA anta meM pUchA -- "bhagavan ! hameM isa saMkaTa se mukti kaise mila sakatI hai, isakA upAya kRpA kara Apa hI batAiye anyathA hama saba bemauta mAre jaaeNge|" viSNu ne unheM batAyA ki aura to vRtrAsura ko mArane kA koI upAya nahIM hai, para agara maharSi dadhIci kI asthi se vizvakarmA vajra banAe~ to usa vajra ke dvArA indra vRtrAsura ko mAra sakate haiN| aba samasyA yaha sAmane AI ki jIvita maharSi dadhIci kI asthiyAM kaise prApta kI jAe~ ? una mahAtapasvI ke sAtha balaprayoga karake asthiyAM lene kA prayatna karane para to ve devatAoM ko zAyada bhasma hI kara ddaaleNge| saba vicAra meM par3a gaye ki kyA kiyA jAya ? anta meM unheM kevala yahI eka upAya sUjhA ki RSi se asthiyoM ke lie yAcanA kI jAya / saba devatA aba maharSi ke Azrama meM pahuMce aura apanI bhayAnaka vipatti kA ullekha karake unhoMne unase asthi kI yAcanA kii| mAMga bhI kitanI adbhuta thI ? jIvita vyakti kI haDDiyoM kI yAcanA karanA kyA sAdhAraNa bAta thI aura kyA aisA dAna koI sAdhAraNa vyakti kabhI de sakatA hai| kintu maharSi asAdhAraNa vyakti the| aura isIlie devatAoM kI saMkoca bharI yaha mAMga sunakara unakA hRdaya ullAsa se bhara gyaa| ve apUrva prasannatA pUrvaka bole"isameM saMkucita hone kI kyA bAta hai ? janma liyA hai to eka dina maranA hI hai / yaha zarIra nazvara hai, ataH ise nizcaya hI naSTa honA hai| mere liye parama saubhAgya kI bAta hai ki isa deha ke dvArA kucha upakAra ho skegaa|" maharSi dadhIci ne devatAoM ko saMbodhana karake punaH kahA- "maiM abhI samAdhi meM sthita hokara dehatyAga karatA huuN| Apa loga merI asthiyAM lekara apanA uddezya siddha kreN|" apane kathanAnusAra dadhIci Asana lagAkara samAdhi meM baiTha gae aura yoga ke dvArA zarIra kA isa prakAra tyAga kara diyA, jaise koI sar3A-galA aura purAnA vastra utAra kara pheMka detA hai| usake pazcAt jaMgalI pazuoM ne unakI niSprANa deha se mAMsa ko khA liyA tathA avaziSTa asthiyoM se vizvakarmA ne vajra banAyA aura amaroM ne saMkaTa se chuTakArA prApta kiyaa| For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacce mahAjana bano ! 335 to baMdhuo, aise-aise mahApuruSoM ke udAharaNa vyaktiyoM ko paropakAra kI zikSA dete haiM tathA dAna ke jvalaMta Adarza prastuta karate haiM / maiM to Apako bahuta sAdhAraNa se tyAga aura sahRdayatA lie apIla kara rahA huuN| dhannA aura araNaka sArthavAha zrAvaka the lekina apane jAti-mAiyoM kA kitanA bhalA karate the ? Apa bhI unhIM ke vaMzaja haiM ataH apane pUrvajoM ke padacihnoM kA yathAzakya anusaraNa Apako karanA hI caahie| aisA karane para hI Apake samAja kA bhalA hogA tathA dharma kA gaurava bddh'egaa| kisI anya kavi ne bhI likhA haipara kA dukha dekha sahAya karo, bigar3e nahIM dharma upAya kro| zubha karaNI avasara pAya karo, ___ itanI vaya bIta gaI so gii| jinarAja bhajo ahaMkAra tajo, pachatAvo nahIM jo bhaI so bhaI / kavi kA Azaya yahI hai ki manuSya para-duHkhakAtara bane tathA avilamba dUsaroM ke duHkhoM ko miTAne ke lie tatpara ho jAya / vaha apane kartavya kA pAlana isa prakAra kare ki dharma kI mahattA ghaTe nahIM varana bar3hatI calI jAya / vaha Age kahatA hai-jo umra bIta gaI so to gaI, usake lie pazcAttApa karane kI jarUrata nahIM hai / AvazyakatA yahI hai ki aba avasara pAte hI zubha-karaNI kI jAya tathA ahaMkAra kA tyAga karake prabhu ke bhajana meM citta lagAyA jAya / isa saMsAra meM ahakAra saba anarthoM kI jar3a hai / jisake hRdaya meM yaha ghara kara letA hai, use kahIM kA bhI nahIM chor3atA / rAvaNa, kaMsa evaM duryodhana Adi apane ahaMkAra ke kAraNa hI donoM dIna se gaye the / ahaMkAra anya durguNoM kA rAjA bhI hai| jaba yaha AtA hai to akelA nahIM AtA hai| sarvaprathama to usakA vaha sAthI jise chidrAnveSaNa kahA jA sakatA hai, vaha AtA hai aura usakI sahAyatA se ahaMkAra auroM ke doSa dekhanA prArambha karatA hai| __ isa viSaya meM kavi sundaradAsa jI ne eka padya meM likhA haiapane na doSa dekhe para ke auguNa peMkhe, duSTa ko svabhAva, uThi nivA'hI karata hai| jaise koI mahala saMvAri rAkhyo nIke phari, korI tahAM jAya chiA dUMDhataM phirata hai / / For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAga bhora hI teM sA~jha laga, sA~jha hI teM bhora laga, sudara kahata dina aise hI bharata hai| pA~va ke tare ko nahIM sUjha Aga mUrakha , __ aura sU kahata tere sira pai barata hai / / ... chidrAnveSI vyakti ke viSaya meM kavi ne kahA hai ki aisA vyakti apane avaguNa nahIM dekhatA, vaha auroM ke doSa hI DhUr3hatA phiratA hai| jisa prakAra kisI ne bar3A sundara prAsAda banAyA ho aura kahIM bhI usameM kisI prakAra kI koI kamI na rakhI ho, para agara eka kIr3I vahA~ pahu~ca jAya to vaha usameM choTA sA chidra bhI DhUr3ha hI letI hai| subaha se zAma aura zAma se subaha taka vaha yahI karatA hai / kavi aise vyakti ko tiraskRta karatA huA kahatA hai ki vaha mUrkha apane pairoM ke nIce jalatI huI Aga ko to dekhatA nahIM para dUsaroM se kahatA hai ki tere sira para kI pagar3I jala rahI hai| baMdhuo, yahI hAla Aja hamAre samAja meM rahane vAle vyaktiyoM kA hai / saba eka dUsare kI burAI karate haiM tathA auroM kI pagar3I uchAlane ke prayatna meM lage rahate haiM, para svayaM meM rahe hue durguNoM kI pahacAna nahIM kara pAte / apane Apako ve sarvaguNasampanna mAnate haiM aura anya sabhI ko durgunnii| para sajjana puruSa aisA nahIM krte| ve auroM ke doSa dekhane meM aruci rakhate haiM tathA apane meM rahe hue doSoM ko khojate haiM / aise vyakti hI apanI AtmA ko sarala, nirmala evaM doSarahita banA sakate haiM / bhavya AtmAe~ to auroM ke doSa dekhanA dUra, kisI ko tanika se dukha meM bhI nahIM dekha sktiiN| unakA hRdaya sadaiva para-duHkhakAtara banA rahatA hai tathA ve hara sambhava prayatna ke dvArA unake dukha ko miTAne kA prayatna karate haiM, cAhe isake lie svayaM unheM kaise bhI kaSTa kyoM na uThAne pdd'e| nArakIya prANiyoM kI mukti purANa kI eka kathA meM batAyA gayA hai ki kisI mahAn puNyAtmA rAjA kA zarIrAnta ho gayA / vaise vaha rAjA svarga kA adhikArI thA, kintu chadmastha jIvana hone ke kAraNa kucha choTI-moTI bhUla usase huI thI aura isa vajaha se eka bAra use naraka meM se gujarane kA vidhAna thaa| jaba usakA dehAnta huA to dharmarAja ke dUta usake jIva ko lene Ae aura bar3e Adara va sammAna kI bhAvanA se use le cale / para dharmarAja ne apane dUtoM ko Adeza de rakhA thA ki-'rAjA ne asaMkhya puNyoM kA saMcaya kiyA hai ataH unheM svarga to lAnA hI hai kintu unhoMne jIvana meM pramAda ke kAraNa jo bhUleM kI haiM, usake kAraNa naraka kA For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacce mahAjana bano! darzana karAnA bhI anivArya hai / ataH unheM svarga meM lAne se pUrva naraka meM se eka bAra gujAra kara lAnA / yaha dhyAna rakhanA ki vahA~ unheM kisI prakAra kA kaSTa na ho tathA kisI prakAra kA apamAna aura tiraskAra kA anubhava bhI na ho| kyoMki unake sAmAnya doSoM kA phala eka bAra unake liye naraka kA darzana kara lenA hI kAphI hai|" dharmarAja kI isa AjJA ke anusAra sevaka rAjA ke jIva ko naraka ke madhya se le cale / rAjA ke lie to vahA~ kA mArga sukhada aura kaSTa-rahita thA kintu nArakIya jIvoM kI hRdaya vidAraka karuNa-krandana kI dhvaniyAM unake kAnoM meM kucha kSaNa ke liye par3I aura phira banda ho gii| rAjA ne cakita hokara pUchA-"ye kauna abhI-abhI cItkAra kara rahe the aura karuNa-kraMdana kara rahe the aura karuNa-krandana se kAnoM ko phor3a rahe the|" . dUtoM ne uttara diyA- "deva ! ye saba pApI jIva haiM jo naraka ke kaSToM se dukhI hokara cItkAra kara rahe the|" ___ "para unakI cItkAreM aba eka dama hI baMda kaise ho gaI ?" rAjA ne aura bhI Azcarya se punaH prazna kiyaa| dharmarAja ke dUta bole-"mahArAja; Apa jaise asaMkhya puNyoM ke adhikArI yAnI puNyAtmA puruSa yahAM se gujara rahe haiM ataH Apake zarIra ko sparza karake bahane vAlI zItala vAyu ne ina pApiyoM ke nArakIya aura dAruNa tApa ko kucha pala ke liye zAMta kara diyA hai / yahI kAraNa hai ki ve cupa ho gaye haiN|" isI samaya puNyAtmA nareza ko cAroM ora se Ane vAlI AvAjeM sunAI par3I ki-"mahArAja ! Apa abhI yahA~ se jAeM nhiiN| Apake yahAM khar3e rahane se hamAre jalate hue zarIroM ko bar3I zAMti milI hai / kRpayA aura kucha dera rukeN|" rAjA ne jaba nArakIya jIvoM ke ina zabdoM ko sunA to unake hRdaya meM una 'logoM ke dukhoM ke kAraNa halacala maca gaI aura unhoMne kucha pala mana meM vicAra karate hue dharmarAja ke dUtoM se kahA-"tuma loga jAo / mere agara yahAM rahane se ina dukhI jIvoM ko kucha zAMti milatI hai to maiM yahIM naraka meM rhuuNgaa|" dUta rAjA kI bAta sunakara muMha bAye khar3e raha gaye, para phira apane svAmI dharmarAja ke pAsa daur3e aura unheM puNyavAna rAjA kI bAta kaha sunAI, sAtha hI kahA"prabha, hama usa dharmAtmA puruSa ko balapUrvaka bhI nahIM lA sakate / vaha to kahatA hai maiM naraka meM hI rhuuNgaa|" For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ananda pravacana | pAMcavAM bhApa aba dharmarAja aura svayaM indra bhI vicAra meM par3a ge| socane lage-"itanA puNyAtmA puruSa naraka meM kaise raha sakatA hai ? bAkhira ve donoM hI naraka meM rAjA ko samajhAne ke lie Aye aura bole-"rAjan ! Apa mahAn dharmAtmA aura bhArI puNya ke adhikArI haiM ? hama Apako naraka meM kaise rahane de sakate haiM ? Apa to apane sthAna svarga meM hI cliye|" isa prakAra amarAvatI ke adhIzvara ko bhI naraka meM puNyAtmA rAjA ke jIva ko bulAne AnA pdd'aa| sAtha meM vimAna bhI thA unheM le jAne ke liye| kintu rAjA apanI bAta se Tasa se masa nahIM hue| ve dRr3hatApUrvaka boleApa dekha rahe haiM ki ye lakSa-lakSa nArakIya jIva kitanI yantraNA yahA~ pA rahe haiN| isalie maiM apanA sampUrNa puNya ina dukhI jIvoM ko dAna karatA huuN| Apa usake bala para inheM yahA~ se le jaayeN|" yaha kahate hue rAjA ne jala hAtha meM lekara saMkalpa kara diyaa| thor3I hI dera bAda rAjA ne dekhA ki ve sAre nArakIya jIva vimAnoM meM baiThabaiThakara svarga kI ora jA rahe haiN| unheM yaha dekhakara apAra harSa huA aura caina kI sAMsa aaii| . kucha dera pazcAt devarAja indra bole-"aba Apa cliye| naraka ke jIva to Apa dekha hI rahe haiM ki svarga meM jA rahe haiN|" para rAjA ne uttara diyA-"devarAja ! Apa hI sociye ki jaba meM apanA samasta puNya naraka ke ina jIvoM ko dAna kara cukA hU~ to phira kisa bala para svarga jAUMgA ? maiM svarga nahIM jA sakatA, yahAM akelA hI rhNgaa| Apa saMbhavataH bhUla meM par3a gae haiM, para karmoM ke nirNAyaka dharmarAja bhUla nahIM kara skte|" aba taka dharmarAja cupa the para rAjA kI bAta sunakara ve madhura smita ke sAtha bole-"mahArAja, apane samasta puNya kA dAna karake to Apane aura bhI adhika puNyasaMcaya kara liyA hai| usakA phala bhI to Apako milanA cAhiye ataH Apa svarga padhAreM / divya loka ApakI pratIkSA kara rahA hai|" . isa prakAra usa puNyAtmA jIva ne apane sAtha asaMkhya nArakIya jIvoM kA bhI uddhAra kara diyaa| to baMdhuo ! aise-aise udAharaNa aura mahApuruSoM ke jIvana caritra hI to hamAre liye bhAva kA kAma karate haiM / una bhavya puruSoM aura mahAn pUrvajoM ke guNAnuvAda hamAre mana meM bhI sadguNa grahaNa karane kI preraNA dete haiN| isIlie 'aMtagar3a' jaise For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacce mahAjana bano ! zAstra meM par3he jAte haiM ki ajJAnI aura pramAdI apane jIvana ko tyAga, tapa evaM anya guNoM se kareM / 338 AtmAeM unase zikSA prApta karake yukta banAte hue zreSThatA ko prApta kavi bhI Apako yahI zikSA dete hue kahatA haiMkucha pahaluoM para to gaura karo, mata phUTa bar3hAkara zora karo / bhUle haiM, unako dhIre se samajhAo aba to nija dharma bacAo / aba phUTa kI holI tuma kara do, hama eka haiM yaha bolI kara do / mahAjana kahalAkara aba mata loga haMsAo aba to nija dharma bacAo / kavi kA kahanA hai - bhAiyo ! aba Apasa meM rahI huI phUTa ko samApta karo aura eka hokara sAmAjika evaM dhArmika utthAna kisa prakAra ho sakatA hai, isa para vicAra karo / jaba taka ApasI vaimanasya ke kAraNa eka dUsare para chIMTakasI karane meM lage rahoge, taba taka tumheM anya karmoM ko karane ke lie vakta kahA~ se milegA ? isalie vyartha kI niMdA-burAI aura eka-dUsare para AkSepa karanA chor3a do tathA samAja kI bhalAI kisa prakAra ho sakatI haiM, isa para vicAra karo, una saba pahaluoM para soco jo ki samAja aura dharma ke utthAna meM Avazyaka hai / Aja samAja meM asaMkhya aise dIna vyakti haiM, jo apane honahAra bAlakoM ko bhI paise ke abhAva meM ucca zikSA nahIM dilA sakate / aise bAlakoM ke lie Apako chAtravRtti Adi kA prabandha karanA caahie| dUsare hamArI aneka bahaneM aisI haiM jo apanA gujArA nahIM kara pAtIM tathA nAnA kaSToM meM ghirI rahakara jIvana yApana karatI hai / apanI jAti aura kula kI paramparA va gaurava ko rakhane ke kAraNa dUsarI jAti kI auratoM ke samAna ghara se bAhara nikalakara mehanata majadUrI nahIM kara sktii| aisI bahanoM ko unakI pratiSThA rakhate hue Apa gujAre ke sAdhana meM juTA do aura use sahArA do| isI prakAra aneka vRddha daMpati bhI samAja meM hote haiM, jinake kamAne vAlA putra nahIM hotA yA mara jAtA hai, unako bhI sahArA denA Avazyaka hai tathA unake liye AzramoM ke samAna kisI saMsthA kA nirmANa karanA jarUrI hai / isI prakAra ke samAja kalyANa ke kArya Apako avazya karane haiM tathA apane jainatva aura jainadharma ko dIpta karanA hai / Apako zAyada dhyAna hogA ki pahale jaina For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 Ananda pravacana | pAMcavAM bhAMga samAja karor3oM kI saMkhyA meM thA kintu samAja ne unakA saMrakSaNa nahIM kiyA aura isake phalasvarUpa Aja jainiyoM kI saMkhyA kAphI kama ho gaI / ___ Apake yahAM nogapura meM bhI jainakalAra jAti thii| ve jaina zabda aba bhI apane liye likhate the kintu dharma ko nahIM maante| unakA khAna-pAna bhI aba kAphI dUSita ho gayA hai / bhakSyAbhakSya kA ve khayAla nahIM karate / to, aise vyaktiyoM ko punaH dhama meM dRr3ha karanA bhI ApakA kartavya hai| unheM Apako prema se tathA hRdaya kI sampUrNa saralatA se samajhAkara sahI mArga para lAnA hai| ApameM se kucha bhAI kabhI-kabhI kahate haiM ki pratidina vyAkhyAna sunane se kyA lAbha hotA hai ? isa viSaya meM zAstroM meM batAyA jAtA hai ki jisakA puNyodaya hogA, vaha utanA lAbha utthaaegaa| are bhAI ! agara so sunane vAle baiThe haiM, aura unameM se eka bhI kucha grahaNa karatA hai to kyA nukasAna hai ? isake alAvA hamAre lie to pravacana denA svAdhyAya-tapa hI hai / hamArA kyA bigar3atA hai cAhe koI bhI use grahaNa na kre| sacce mahAjana bano baMdhuo ! Apa loga mahAjana kahalAte haiM, vaha isalie ki Apake pUrvaja sArthavAha aura mahAn jana the / mahAjana kahalAnA gaurava kI bAta hai kintu kevala pUrvajoM ke mahAna kAryoM se hI Apa apane Apako mahAjana samajhakara gauravAnvita anubhava kareM to yaha bAta Dhola meM pola ke samAna hogI / hAM, Apa svayaM apane uttama kAryoM se mahAjana baneM to vaha ApakA upArjita dhana aura Apake lie sahI padavI hogii| - kavi kahatA hai-bhAI, tuma mahAjana kahalAkara jaga-haMsAI mata kraao| yaha kathana yathArtha hai| Akhira pUrvajoM ke yaza kI khAla kabataka or3hI baayegii| aba vaha jarjara ho cukI hai ataH aba bhI samaya hai, ki Apa svayaM apane sada guNoM se, uttama kAryoM se tathA dAna, sevA aura paropakAra se nava-nirmANa kareM tathA kIrti, yaza aura Age ke lie puNya-saMcaya ke rUpa meM kucha svayaM upAjita kreN| .. apane pahanane ke vastra to Apa nitya nae silavAte haiM, yahA~ taka ki bApa-dAdoM ke samaya kI vastuoM ko, vastroM ko aura makAnoM taka ko Adhunika samaya ke anukUla na mAnakara badala dete haiM aura sabhI kucha nayA banavAte tathA kharIdate haiN| to phira mahAjana-rUpI padavI yA vastra nAma-mAtra kA raha jAne para bhI kyoM nahIM apane bAhubala se, buddhi se, viveka se tathA Atma-vizvAsa Adi se nayA nahIM banavAte ? Apa loga kahA to karate haiM ki pUrvajoM kA dhana cAhe kubera jitanA bhI kyoM na ho, For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sacce mahAjana bano !.. . . baiThe-baiThe khAyA jAya to khatama ho jAtA hai| isI prakAra pUrvajoM ke kamAye hue yaza ke lie bhI Apako vicAra karanA cAhie ki Akhira vaha kaba taka ApakA sAtha degA Apa svayaM to kucha kareMge nahIM, aura apane pUrvajoM ke upArjita yaza se apane pIche mahAjana Adi kI padaviyAM lagAte raheMge to kaba taka sacAI chipI rahegI ? Akhira to loga samajha hI jAe~ge ki Apa aba nAma ke mahAjana raha gaye haiM, svayaM to kucha bhI mahAn yA zubha nahIM karate / aura jaba ve yaha anubhava kareMge to kyA ve ApakA upahAsa nahIM kareMge ? kyA ApakI haMsI nahIM ur3AeMge / ___isalie aba Avazyaka hai ki loga Apako mahAjana kahate hue ha~se yA mahAjana kahate hue vyaMga kareM, usase pahale hI Apa apane uttama kAryoM se sacce mahAjana bana jaaeN| anta meM maiM kevala yahI kahanA cAhatA hU~ baMdhuo, ki payUSaNa parva ke ina punIta dinoM meM to kama se kama Apa apane eka varSa ke zubha-azubha kAryoM kA hisAba kareM tathA Age ke lie dRr3hatApUrvaka kucha na kucha navIna tyAga, brata aura niyamAdi apnaaeN| maiM yaha nahIM kahatA ki Apa sabhI hamAre jaise sAdhu bana jaayeN| Apa apane sAMsArika kartavyoM ko pUrA kareM para sacce zrAvaka to baneM / agara zrAvaka ke bAraha vrata bhI Apa sacce mAyane meM grahaNa kareM to Apake sAMsArika kAryoM meM kyA aisI bAdhA AtI hai ? kucha bhI nahIM ulaTe yaha to mana ko tasallI rahatI hai ki hama AtmakalyANa ke mArga para zanaiH-zanaiH kadama to rakha rahe haiM / zrAvaka kA mahatva kama nahIM hai / Apa jAnate hI haiM ki Ananda zrAvaka ne apane zreSTha jIvana ke bala para hI avadhijJAna taka hAsila kara liyA thA kyA ve sAdhu bane the ? kevala Apake jaise zrAvaka hI to the / mAtA marudevI ne hAthI para baiThe-baiThe bhI kevala jJAna pAyA thaa| kyA ve sAdhvI banI thIM ? nhiiN| mere kahane kA abhiprAya yahI hai ki zrAvaka jIvana bhI agara zreSThatA se yApana kiyA jAya to AtmA nirmalatA kI ora bar3hatI hai tathA karmoM se rahita hotI jAtI hai yahI to hamAre jIvana kA vAstavika uddezya hai / aura isa uddezya ko pUrA karane ke lie vyakti agara itanA hI sadA smaraNa rakhe ki yaha saMsAra hameM eka dina avazya chor3anA hai aura mRtyu avazyaMbhAvI hai, to vaha isameM kabhI Asakti nahIM rakha sktaa| nizcaya hI usakA mana sadA udAsIna aura virakta rahegA tathA usakI AtmA sadA ke lie isa saMsAra ko tyAga dene ke liye vihvala rhegii| pariNAma yahI hogA ki vaha AtmotthAna ke mArga para bar3ha sakegA aura apane uddezya ko pAkara rhegaa| For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 Anandapravacana | pAMcavAM bhAvaH usa bhavya prANI kI AtmA pratipala apane Apako bodha detI rahegI ki ananta kAla to isa jagata meM janma-maraNa karate hue vyatIta ho gayA aura aba bhI isa sarvotkRSTa mAnava deha ko pAkara maiMne isake chuTakAre kA prayatna na kiyA to phira kaunasA jamma lekara isa saMsAra sAgara se pAra utarUMgA / kavi bAjiMda kI AtmA apane Apako yahI kaha rahI haiM jhUThA jaga jaMjAla par3a yA tai phaMda meM, chUTana kI nahi karata phirata AnaMda meM / yA meM terA kauna, sama jaba aMta kA, ubarana kA UpAya saraNa ika saMta kA / padya meM kahA hai- -'are Atman ! isa jagata ke jhUThe jaMjAla meM tU par3A huA hai aura nAnA kaSTa sahane para bhI isake phaMda se chUTane kI koziza nahIM karatA / isa thor3e se jIvana ko saba kucha samajhakara Ananda se isI meM rama gayA hai, jaise aba kabhI yahA~ se jAnA hI nahIM hai / para maiM kahatA hU~ ki jaba anta samaya A jAegA to terA kauna banegA ? kabhI bhaviSya meM baMdhe hue pApa karmoM se chuTakArA dilAyegA ? koI bhI nahIM ! isalie isa bhava-sAgaha se ubarane kA prayatna kara aura isase pAra hone ke liye saMtoM kA Azraya le / saMta hI tujhe saccA mArga sujhAe~ge aura saMsAra se mukta hone kA upAya banAe~ge / 1 to baMdhuo, jo bhI bhavya prANI sIkha ko AtmasAta karegA tathA satsaMgati meM rahakara sacce dharma kA marma samajhegA / vaha nizcaya hI isa loka aura paraloka meM sukhI banegA | For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya pravara zrI Ananda RSi jI mahArAja ke pAvana amRta mahotsava prasaMga para do mahatvapUrNa prakAzana bhAvanA yoga : eka vizleSaNa vyAkhyAtA-AcArya zrI Ananda RSi saMpAdaka-zrIcanda surAnA 'sarasa' 'bhAvanA' ke svarUpa lakSaNa aura bheda-prabheda Adi kA zAstrIya ___aura jIvana sparzI viSada vivecana / zvetAmbara-digambara jaina granthoM ke gaMbhIra anuzIlana ke sAtha prastuta chaha khaNDa evaM pariziSTa yukta pRSTha lagabhaga 500 mUlya : 10) mayA AcArya pravara zrI Ananda RSi abhinandana grantha [jaina vidyA evaM prAkRta bhASA kA jJAna koSa] pradhAna saMpAdaka-zrIcanda surAnA 'sarasa' dharma, darzana, prAkRta bhASA, jaina sAhitya, saMskRti evaM itihAsa se sambandhita lagabhaga 100 mUrdhanya vidvAnoM ke zodhapUrNa nibandhoM kA mahAna saMgraha / pRSTha saMkhyA : 800 mUlya : 40) rupayA For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgrahaNIya sAhitya : Anandapravacana bhAga 1 se 6 plASTika kabara yukta tIrthaMkara mahAvIra bhAvanA yoga : eka vizleSaNa Ananda vANI mUlya 6) pratyeka bhAga kA mUlya 8) mUlya 10) mUlya 10) mUlya 3) mUlya 1) Ananda vacanAmRta jaina jagata ke jyotirdhara AcArya zrI Ananda RSicitrAlaMkAra kAvya : eka vivecana saMskAra (upanyAsa) mUlya 1) 1) 1) prAptisthAna zrI ratna jaina pustakAlaya pAtharDI, ( ahamada nagara - mahArASTra ) For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta kRti : vidvAnoM kI dRSTi meM "Ananda pravacana' ko par3hate hue sacamuca meM eka AnandAnubhUti hotI hai| ina pravacanoM ke mAdhyama se bhakti, tyAga, vairAgya sadbhAva tathA susaMskAritA kI sugaMdha samAja ko milatI -madhukara muni zraddheya AcArya pravara ke pravacanoM meM jIvana kA gaharA bodha rahatA hai| unameM kisI bhI vyakti, saMpradAya evaM dharma ke prati kisI prakAra kA AkSepa tathA virodha nahIM rahatA, apitu samatva, prema evaM ekatA kA madhura ghoSa rahatA hai| unake pravacana jIvana ko pavitra tathA AtmA ko unnata banAne vAle haiN| sAmAjika viSamatAoM ko dUra kara sasaMskAra tathA mAtRbhAva kA vikAsa karane vAle haiN| -sph'aaj'rii bbsthkd "GjaaN For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre mahattvapUrNa prakAzana 000 adhyAtma dazaharA samAja sthiti-digdarzana jJAna kuMjara-dIpikA 0 amRta kAvya-saMgraha tiloka kAvya-saMgraha Dcandragupta ke solahasvapna zramaNasaMskRti ke pratIka 0.saMskAra (upanyAsa) 0 RSisampradAya kA itihAsa Dbiloka zatAbdi abhinandana grantha 0 Ananda pravacana, bhAga 1 D Ananda pravacana, bhAga 3 0 Ananda pravacana, bhAga 3 0 Ananda pravacana, bhAga 4 jaina jagata ke jyotirdhara AcArya pravara zrI AnaMda RSi : citrAlaMkAra kAvya: eka vivecana bhAvanA yoga : eka anuzIlana tIrthakara mahAvIra 0 AcArya pravara zrI Ananda RSi abhinandana grantha prAptikendra zrI ratna Serving JinShasan pAtha C.OOOGG.. LovERO ya 020148 gyanmandir@kobatirth.org AvaraNa pRSTha ke mudraka : bhAratI priMTiMga presa, AgarA-2 dain-Educationinternation: For Personal & Private use only www.jalne jerar org