Book Title: Agam 03 Ang 03 Sthanang Sutra Part 02 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006310/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo arihaMtANaM namo siddhANaM namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvesiM paDhamaM havaI maMgalaM Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) :: yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ STHANAN SHRT G SUTRA PART : 02 sll 24LHIOL 2121: 2001-02 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphs 8pctgdddddddddddddd a jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAja viracitayA sudhAkhyayA vyAkhyayA samalaGkataM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitamzrI-sthAnAGgasUtram // STHANANG SUTRAM (dvitIyo bhAgaH) niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH zttttttttttttttttttttttttttttti prakAzakaH rAjakoTanivAsI-zreSThizrI-vrajalAla durlabhajI pArekha tatpradatta - dravyasAhAyyena a. bhA. zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRttiH cIra- saMvat vikrama saMvat IsavIsan prati 1200 2411 2021 1964 mUlyam-rU0 25-0-0 ephphphphphphphphphphphphphphphphphpha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA (1) A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAtaHuSAkALa, sandhyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. (3) mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) ulkApAta--moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (9) digdAha--koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava--vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta--AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya na thAya. vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. yUpaka--zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene yUpaka kahevAya. A pramANe yUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathamA 1 prahara svAdhyAya na karavo. yakSAdIma--koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa--kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. mahikAzveta--zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddAta--cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgadha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa-jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyagrata-najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana-koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra-upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAra mahotsava ane cAra pratipadA-ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitrI pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sabhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAta sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) (2) (3) (8) svAdhyAya ke pramukha niyama isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai I prAtaH USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI ( 48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA cAhie / mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai / nIce likhe hue 32 asvAdhyAya - prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie-- (1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) (2) (3) (8) (5) (6) (7) (8) ulkApAta--bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / digdAha -- kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava--bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe ) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / nirghAta - AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta - bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie I yUpaka -- zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie I yakSAdIpta-- yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa - kArtika se mAgha mAsa taka ghU~e ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) mahikAzveta-zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta-cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya DhaMka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahie| (2) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya-- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba-taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai| (14) mala-mUtra--sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai| zmazAna--isa bhUmi ke cAroM tarapha 100-100 hAtha taka asvAdhyAya hotA (16) candragrahaNa-jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (17) sUryagrahaNa-jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata-najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| patana-koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra-upAzraya ke andara athavA 100-100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA-ASAr3hI pUrNimA (bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA (skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29 se 30) prAta:kAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM ta taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtra bhA. 2 dUsarekI viSayAnukramaNikA anukramAGka viSaya xx 2050 tIsare sthAnakA dUsarA uddezA dusare uddezekA viSaya vivaraNa lokake svarUpakA nirUpaNa camarAdikoMkI pariSadakA nirUpaNa dharma vizeSakI pratipattikA nirUpaNa vodhizabdase abhidheya dharmAdikA nirUpaNa bhedasahita pravrajyAkA nirUpaNa vratAropaNake kAlakA nirUpaNa puruSake bhedokA nirUpaNa saMsArI jIvoMkI prarUpaNA pUrvaka sarvajIvakA nirUpaNa dizAokA aura dizAoMke Azrita honese gatyAgatikA nirUpaNa trasajIvoMkA aura unase viparIta sthAvara jIvoM ke svarUpakA nirUpaNa jIvapadArthakA nirUpaNa duHkha ke svarUpakA nirUpaNa paramatakA nirAkaraNa pUrvaka svamatakA nirUpaNa 10-14 15-16 17-22 23-26 27-39 40-43 2 44-53 2 54-55 56-57 58-62 63-71 tIsarA uddezA kaSAyavAle jIvoMkI mAyAkA nirUpaNa AlocanA Adi karanevAlekA nirUpaNa zuddhikaranevAloMkI Abhyantara aura vAhya saMpattikA nirUpaNa vastragrahaNa ke kAraNokA nirUpaNa 72-77 78-81 82-83 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nigranthoMkA nirUpaNa 85-100 vacana, mana kA aura unake niSedhakA nirUpaNa 101-103 vRSTikAyakA nirUpaNa 104-17 adhunopapannadevoMkA nirUpaNa 108-122 devoM ke vyApArokA nirUpaNa 123-129 devoM ke vimAnakA nirUpaNa 130-134 jIvakI gatikA nirUpaNa 135-138 nirgrantha anagAroMke AcArakA nirUpaNa 139-156 karmabhUmikA nirUpaNa 157 karmabhUmimeM rahe huve manuSyoM ke dharmakA nirUpaNa 158-165 narakAvAsakA nirUpaNa 166-173 mithyAtvakA nirUpaNa 174-180 dharmake svarUpakA nirUpaNa 181-191 arthAdi vinizcayake kAraNoM kI paramparAkA nirUpaNa 192-197 cauthA uddezA anagArakI kalpavidhikA nirUpaNa 198-202 kAla aura vacanakI prarUpaNA 203-207 paryAyAntarakA nirUpaNa 208-216 manuSyakSetra svarUpanirUpaNam 217-221 sAmAnya pRthivI dezakA nirUpaNa 222-228 kilbiSika devakA nirUpaNa 229-231 indrakI pariSadakA nirUpaNa 232-232 pAyazcittavAloMkA nirUpaNa 233-241 yogya vyaktiyoM ko pravrajyAdAnakA nirUpaNa 242-253 yAcanAdi viSayameM yogyAyogyakA nirUpaNa 254-258 prajJApanIya vastukA nirUpaNa 259-265 kalpasthitikA nirUpaNa 266-274 nArakAdikoMke zarIrakA nirUpaNa 275-276 43 44 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 pratyanIka svarUpakA nirUpaNa 277-282 mAtApitAke aGgake vibhAgakA nirUpaNa 283-284 zrAmaNyaparyAya ko prApta huvA jIva jinajina kAragose viziSTa nirjarA karatA hai una una kAraNoMkA nirUpaNa 285-289 pudgaloMke pariNAma vizeSakA nirUpaNa 290-297 bheda sahita Rddhi ke svarUpakA nirUpaNa 298-305 gauravAdi bhedokA nirUpaNa 306-311 nivRttike bhedoMkA nirUpaNa 312-320 lezyAoMkA nirUpaNa 321-325 maraNakA nirUpaNa 326-331 maraNake anantara hitAhitake svarUpakA nirUpaNa 332-338 pRthivIke svarUpakA nirUpaNa 339-342 nArakoMkI utpattikA nirUpaNa 343-349 tIrthakarake vimAnoMkA varNana 349-351 karmake tIna sthAnoMkA nirUpaNa 352-354 pudgala skaMdhakA nirUpaNa 355-356 cauthe sthAnakake pahalA uddezaka 64 maGgalAcaraNa 357 antakriyAkA nirUpaNa 358-369 vRkSadRSTAntase puruSoMkA nirUpaNa 370-391 pratimApatipanna puruSake kalpanIya bhASAdikA nirUpaNa 392-394 vastradRSTAntase puruSAdikA nirUpaNa 395-402 sutAdi dRSTAntase puruSAdikA nirUpaNa 403-412 dhuNa dRSTAntase puruSAdikA nirUpaNa 413-419 vanaspatikA nirUpaNa 420-427 dhyAnake svarUpakA nirUpaNa 428-459 bheda sahita devoMkI sthitikA nirUpaNa 460-462 67 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 72 73 74 75 76 66 78 79 80 81 82 83 84 85 86 & 91 92 93 94 8 mohake viSayabhUta kapAyakA bheda sahita nirUpaNa kAlayavartI kaSAyakA nirUpaNa pratimA ke svarUpakA nirUpaNa jIvAstikAya ke viparIta ajIvAstikAyakA bheda sahita nirUpaNa phalake dRSTAnta se puruSAdikA nirUpaNa satyAsatya nimittaka praNidhAna ke svarUpakA nirUpaNa purUSa ke svarUpakA nirUpaNa lokapAlAdikoM ke svarUpakA nirUpaNa pramANa ke svarUpakA nirUpaNa 87 kSayake pariNAmoM ke kramakA nirUpaNa 88 hAsya ke kAraNoMkA nirUpaNa 89 dRSTAnta dAntika pUrvaka antaramUtrakA nirUpaNa bhedasahita mRtakakA nirUpaNa devatvakA nirUpaNa dikkumAra mahattarikAoMkA nirUpaNa bhedasahita dRSTivAdakA nirUpaNa prAyazcittakA nirUpaNa kAla svarUpakA nirUpaNa pudgaloM ke parimANakA nirUpaNa jIvadravya ke pariNAmoMkA nirUpaNa durgati - sugatirUpa pariNAmoM ke evaM durgata- sugatoM ke bhedoMkA nirUpaNa vikRti svarUpakA nirUpaNa dRSTAnta aura dASTantika sahita kUTAgAra AdikA nirUpaNa dAntika strI sUtrakA nirUpaNa prajJaptikA nirUpaNa zrI sthAnAMga sUtra : 02 463-476 477-484 485-487 488 - 489 490-493 494-500 501-514 515-526 527-530 531-534 535-536 537-541 542-544 545-546 547-550 551-555 556-557 558 559-561 562-666 566-573 574 575-577 578-579 580-581 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 104 106 107 cauthe sthAnakA dUsarA uddezA prati saMlIna aura apratisaMlInakA nirUpaNa 582-585 dInake svarUpakA nirUpaNa 586-592 AryAdi puruSake svarUpakA nirUpaNa 593-595 vRSabhake draSTAntase puruSa ke svarUpakA nirUpaNa 596-601 hAthIke dRSTAntase puruSake prakArakA nirUpaNa 602-611 vikathAke svarUpakA nirUpaNa 612-629 kAyavizeSakA nirUpaNa 630-634 vyAghAta ke svarUpakA nirUpaNa 635-640 svAdhyAyameM kartavyatA-amartavyatAkA nirUpaNa 641-644 svAdhyAyameM pravRtta huveko lokasthitikA nirUpaNa 645-646 trasapANa vizeSa ke svarUpakA nirUpaNa 647-652 gaha ke svarUpakA nirUpaNa 653-656 doSatyAgI jIyake svarUpakA nirUpaNa / 657-668 kAraNa upasthita hone para sAdhuko athavA sAdhIjIko parasparameM AlApakAdimeM ArAdhakatvakA nirUpaNa 669-670 tamaskAyake svarUpakA nirUpaNa 671-675 senAke dRSTAnta dvArA puruSoM ke prakArakA nirUpaNa 676-681 parvata-rAjya Adike dRSTAntase kaSAyake svarUpakA aura unako jItane ke prakArakA nirUpaNa 682-697 saMsArake svarUpakA nirUpaNa 698-700 AhArake svarUpakA nirUpaNa 701-702 karmabandhake svarUpakA nirUpaNa 703-723 eka-kati aura sarva zabdakI prarUpaNA 724-730 mAnuSottara parvata ke kUToMkA nirUpaNa 731-732 jambUdvIpagata bharata aura airavata parvatake kAlakA nirUpaNa 733-746 109 110 111 112 114 115 116 117 118 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 120 121 122 772 123 jambUdvIpake dvAroMkA nirUpaNa 747-748 jambUdvIpastha antaradvIpoMkA nirUpaNa 749-758 jambUdvIpastha lavaNasamudakI avagAhanA Adi kA nirUpaNa 759-771 dhAtakokhaMDa dvIpake valayapramANa AdikA nirUpaNa nandIzvaradvIpakA varNana 773-785 acanaka paratakA varNana 786-791 ratikara parvatakA varNana 792-796 satyake svarUpakA nirUpaNa 797-798 saMyamake svarUpakA nirUpaNa 799akiJcana ke svarUpakA nirUpaNa 800-801 124 125 126 27 samApta zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiviitraagaay nmH|| zrIjainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlativiracitayA sudhAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtamzrI-sthAnAGgasUtram // (dvitIyo bhAgaH) atha tRtIyasthAnasya dvitIya uddezakaH prArabhyate-- vyAkhyAtastRtIyasthAnasya prathamauddezakaH, sAmprataM dvitIyaH prArabhyate, asya prathamoddezakenAyaM sambandhaH-prathamodezake prAyo jIvadharmA uktAH, ihApi prAyasta eva jIvadharmAH pratipAdayiSyanta ityanena sambandhenA''yAtasyAsyodezakasye. damAdisUtram-'tivihe loge' ityaadi| __ atha prathamoddezakasyAntimasUtroNAsyAdisUtrasyAyamabhisambandhaH-anantarasUge candraprajJaptyAdisUtrasvarUpamuktam , iha tu candrAdInAmeva bhAvAnAmAdhArabhUto lokasvarUpaM sUtratrayeNAbhidhIyate tRtIya sthAnakA dUsarA uddezA isa pUrvokta prakAra se tRtIya sthAna kA prathama uddezaka vyAkhyAta ho cukA aba dvitIya uddezaka kA vyAkhyAna prAraMbha hotA hai isakA prathama uddezaka ke sAtha yaha saMbaMdha hai ki-prathama uddezaka meM prAyaH jIya dharma kahe gaye haiM isameM bhI prAyaH ve hI jIvadharma kahe jAveMge-isI saMbaMdha se prAraMbha hue isa uddezaka kA "tivihe loge" ityAdi yaha prathama sUtra hai isa prathama sUtra kA prathama uddezaka ke antima sUtra ke sAtha saMbaMdha aisA hai ki usa antima sUtra meM candraprajJapti Adi mUtra kA trIjA sthAnakane bIjo uddezo pahelA udezAnI prarUpaNA have pUrI thaI. have sUtrakAra trIjA udezAnI prarUpaNAne prAraMbha kare che. pahelA uddezA sAthe bIjA uddezAne A pramANe saMbaMdha che-pahelA uddezAmAM mukhyatve jIvayamathI prarUpaNA karavAmAM AvI che, A udezAmAM paNa eja jIvadharmonuM mukhyatve kathana karavAmAM Avaze. pahelAM uddezA sAthe A prakArane saMbaMdha dharAvatA A bIjA uddezAnuM prathama sUtra mA prabhArI che-"tivihe loge" tyAdi. mA prathama sUtrane mAgatA uddezAnA chellA sUtra sAthe A prakArano saMbaMdha che-te chellA sUtramAM candraprajJapti Adi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre mUlam - tivihe loge paNNatte, taM jahA NAmaloge, ThavaNaloge, davvaloge 1 / tivihe loge paNNatte taM jahA - NANaloge daMsaNaloge caritaloge 2 / tivihe loge paNNatte, taM jahA- uddhaloge ahologe tiriyaloge 3 // sU0 30 // chAyA - trividho lokaH prajJaptaH, tadyathA - nAmalokaH, sthApanAlokaH, dravyalokaH 1 | trividho lokaH prajJaptaH, tadyathA - jJAnalokaH, darzanalokaH, cAritralokaH 2 / trividho lokaH prajJaptaH, tadyathA-UrdhvalokaH, adholokaH tiryaglokaH 3 // 2 1 TIkA - ' tivihe lome ' ityAdi / lokyate - avalokyate kevalAloke - neti lokaH, sa nAmasthApanAdravyabhedAtrividhaH tatra nAmasthApane nAmendrasthApanendravad vyAkhyeye / dravyaloko'pi tathaiva / navaraM jJazarIrabhavyazarIravyatirikta svarUpa kahA hai para yahAM una candrAdika bhAvoM kA jo AdhArabhUtaloka hai usakA svarUpa kahA jAtA hai kyoM ki loka una candrAdika bhAvoM kA AdhArabhUtakSetra hai -- (tivihe loge paNNatte ) ityAdi / , sUtrArtha - tIna prakAra kA loka kahA gayA hai jaise-nAmaloka, sthApanAloka aura dravyaloka athavA isa prakAra se bhI loka trividha kahA gayA hai jaise jJAnaloka darzana loka aura cAritraloka athavA isa prakAra se bhI loka tIna taraha kA kahA gayA hai urdhvaloka, adholoka aura tiryagloka | TIkArtha- jo kevalajJAnarUpI Aloka (prakAza) ke dvArA dekhA jAtA hai vaha loka hai vaha loka nAmaloka, sthApanAloka aura dravyaloka ke bheda se tIna prakAra kA hai inameM nAmaloka aura sthApanAloka nAmendra aura sUtranuM svarUpa kahyuM che. te candrAdika bhAvenA AdhArarUpa je leAka che, tenA svarUpanuM ahIM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, kAraNa ke leAka e candrAdika lAvonu AdhArabhUta kSetra che - " tivihe loge paNNatte " ityAdi sUtrArtha-boGanA traNu prahAra hyA che - (1) nAmasoGa, (2) sthApanAkheo mane (3) dravyoAka. athavA leAkanA nIce pramANe traNa prakAra paNa kahyA che-(1) jJAnaleAka, (2) dazanaleka ane (3) cAritraleAka. athavA leAkanA nIce pramANe traNa prakAra pAzu paDe che - (1) udhyo, (2) adholoGa bhane (3) tiryaGa TIkA-kevaLajJAna rUpa Aleka ( prakAza ) vaDe jene joI zakAya che, te leAka che. te lAka nAmaleka, sthApanAlAka ane dravyaleAkanA bhedathI traNa prakAranA che. temAMthI nAmaleka ane sthApanAleAkanu N kathana nAmendra ane sthApanendranA pUrvAMkata zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u02030 lokasvarUpanirUpaNam dravyaloko dharmAstikAyAdIni jIvAjIvarUpANi, 'rUpyarUpINI '-ti sapradezA'. pradezAni dravyANyeva, dravyANi ca tAni lokazceti dravyalokaH / bhAvalokamAha'tivihe ' ityAdi / bhAvaloko dvividhaH-Agamato noAgamatazca / tatrAgamato lokaparyAlocanopayogaH, tadupayogAnanyatvAtpuruSo vA bhAvalokaH, noAgamatastu prastutasUtrokto jJAnadarzanacAritrarUpaH / idaM hi jJAnadarzanacAritrarUpaM trayaM sthApanendra kI taraha samajhanA cAhiye arthAt kisI padArtha kA cAhe yaha cetana ho yA acetana ho arthazUnya nirarthaka loka aisA nAma rakhanA yaha nAma loka hai aura kisI bhI padArtha meM yaha loka hai aisI sthApanA kara lenA yaha sthApanAloka hai| jJa zarIra aura bhavyazarIra se vyatirikta jo dravyaloka hai vaha dharmAstikAyAdika dravyarUpa, jIpAjIva dravyarUpa, rUpI arUpI dravyarUpa aura sapradeza apradezadravyarUpa hai kyoM ki dravyarUpa jo loka hai vaha dravya loka hai bhAyaloka do prakAra hai eka AgamabhAvaloka aura dUsarA noAgama bhAvaloka inameM lokakI paryAlocanA karane vAlA jo upayoga hai vaha Agama bhAvaloka hai athavA usa upayoga se ananya hone ke kAraNa puruSa bhAvaloka hai tathA no Agama kI apekSA se bhAvaloka prastuta sUtrokta jJAnadarzana cAritrarUpa hai / noAgama kI apekSA bhAvaloka jJAna hai aisA jaba vivakSita hogA taba darzana aura cAritra usase alaga nahIM paDeMge kyoM ki jJAna se kahane se hI una donoM kA grahaNa ho jAvegA isI prakAra no Agama kI apekSA bhAyaloka darzana hai aisA kathana pramANe ja samajavuM. eTale ke kaI paNa cetana ke acetana padArthanuM ka" evuM nAma rAkhavuM te nAmaleka che, ane keI paNa padArthamAM "A loka che," evI sthApanA karI levuM tenuM nAma sthApanAloka che. jJazarIra ane bhavya zarIra sivAyane je dravyaka che te dharmAstikAya Adi dravyarUpa, jIvAjIva dravyarUpa, rUpa arUpI dravyarUpa ane pradeza apradeza dravyarUpa che, kAraNa ke dravyarUpa je leka che, te dravyaka che. bhAvaleka be prakAra che-(1) Agama bhAvalaka ane (2) ne Agama bhAvaleka. lekanI paryAlacanA karanArA je upayoga che te Agama bhAvaka che. athavA te upagathI ananya hovAne kAraNe puruSa bhAvaka che. tathA AgamanI apekSAe bhAvaleka prastuta sUkta jJAnadarzana cAritrarUpa che. AgamanI apekSAe bhAvaleka jJAna che evuM jyAre vivakSita (pratipAdita) thaze, tyAre darzana ane cAritra tenAthI alaga nahIM paDe, kAraNa ke "jJAna dvArA" padane pravega karavAthI te baMnene zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre pratyeka mitaretarasavyapekSaM, nAgama etra kevalo nApyanAgamaH, no zabdasya dezaniSedhakatvAditi / tatra jJAnaM cAsau lokazca jJAnalokaH / evaM darzanalokacAritra lokazceti / bhAvalokatAcaiSAM kSAyikakSAyopazamikabhAvarUpatvAt kSAyikAdi bhAvAnAM ca bhAvalokatvenAbhihitatvAt / eSAM vizeSavarNanamanuyogadvArasUtrasya matkRtAyAmanuyogacandrikATIkAyAmAvazyakazabda vyAkhyAyAmavalokanIyam / 4 , jaba vivakSita hogA taba bhI jJAna cAritra usase alaga nahIM paDeMge kyoM ki darzana kahane se una donoM kA grahaNa usase ho jAvegA isI prakAra noAgama kI apekSA bhAvaloka cAritra hai aisA jaba kahA jAvegA taba bhI darzana jJAna usase bhinna nahIM hoMge kyoM ki cAritra ke kahane se una donoM kA bhI grahaNa ho jAvegA isaliye itanepara sApekSa jJAna darzana cAritra ye pratyeka noAgama kI apekSA se bhAvalokarUpa ho jAte haiN| yahAM no Agama meM " no" zabda dezaniSedhaka hai isase jo pUrNarUpa se Agama nahIM haiM, kintu Agama ke eka deza haiM vaha noAgama hai aise no Agama bhAva loka jJAna darzana cAritra haiM / ye jJAnacAritra kSAyika evaM kSAyopazamikAdi bhAvarUpa hote haiM isaliye inameM bhAvalokatA kahI gaI hai kyoMki kSAyikAdi bhAvoM ko bhAvalokarUpa se zAstra meM kahA gayA hai inakA vizeSa varNana anuyogadvArasUtra kI jo anuyogpaNa grahaNa karI levAze. eja pramANe nA AgamanI apekSAe bhAvalAka dana che evuM jyAre vikSita thaze, tyAre paNa jJAna ane cAritra tenAthI judAM nahIM paDe, kAraNa ke " dana dvArA '" padmanA prayAgathI te bannene paNa grahaNa karI levAze. eja pramANe nA AgamanI apekSAe bhAvalAka cAritra che evuM jyAre kahevAmAM Avaze tyAre paNa jJAna ane dana tenAthI judA nahIM paDe, kAraNa ke " cAritra " kahevAthI te bannene paNa grahaNa karI levAze. tethI Itaretara sApekSa jJAnadarzana cAritra, e pratyeka nA AgamanI apekSAe bhAvalArUpa thaI jAya che. ahIM nAAgamanA "nA" zabda dezaniSedhaka che, tethI je pUrNarUpe bhAgabha nathI, parantu AgamanA bhe: heza ( aza ) 35 che, tebhane 4 naaAgama kahe che. evAM nAAgama bhAvale jJAnadarzanacAritraja che. te jJAnacAritra kSAyika ane kSAyeApazazirSaka Adi bhAvarUpa hoya che, tethI temanAmAM bhAvalekatA kahI che, kAraNa kSAyika Adi bhAvAne bhAvalAka rUpe zAstramAM pratipAdita karela che. temanuM vizeSa varNana anuyAga dvArasUtranI anucAga zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u.2 sU0 30 lokasvarUpanirUpaNam atha kSetra lokamAha - 'tivihe' ityAdi, iha ca bahusamabhUmibhAge ratnaprabhAbhAge meruma. yesgdezo rucakossti, tasyoparitanapratarasyopariSTAnnava yojanazatAni yAva jjyotizcakrasyoparitalastAvattiryaglokaH, tataH parata Urdhva bhAgasthitatvAd Urdhvaloko dezonasaptarajjupramANo rucakasyAdhastanapratarasyAdho nava yojanazatAni yAvattAvattiryaglokaH, tataH parato'ghobhogasthitvA dadholokaH sAtirekasaptarajjupramANaH, adholokordhvalokayomadhye'STAdazayojanazata pramANastiryagbhAgasthitatvAtiryagloka iti // sU0 30 // candrikA nAmakI TIkA hai usameM Avazyakazabda kI vyAkhyA karate samaya likhA gayA hai ? ataH vahAM se yaha viSaya jAnA jA sakatA hai. bahusamabhUmibhAgavAle ratnaprabhAke bhAga meM meruke madhya meM ATha rucaka pradeza haiM unake uparitana pradezake Upara se lekara nau sau yojanataka Upara meM jyotizcaka hai usa jyotizcaka ke uparitalataka tiryagloka hai isake Age urdhvabhAga meM avasthita hone ke kAraNa urdhvaloka hai isakA vistAra kucha kama sAta rAjU kA hai rucaka ke adhastana pratara ke nIce nau sau yojana taka phira tiryagloka hai, isake bAda adhobhAga meM sthita hone se adholoka hai yaha kucha adhika sAtarAjUpramANa hai adholoka aura urdhvaloka ke madhya meM 18 sau yojana pramANa tiryagbhAga meM sthita hone ke kAraNa tiryagloka hai | sU030 // candrikA nAmanI TIkAmAM Avazyaka zabdanI vyAkhyA karatI vakhate lakhavAmAM Avela che, teA te viSaya tyAMthI vAMcI levA. ahusama bhUmivALA ratnaprabhAnA bhAgamAM merunI madhyamAM ATha rucaka pradeza che. temanA uparItana pradezathI U Mce 900 ceAjana sudhI cetizcaka che. te caiAtizcakranA uparitala sudhI tiyaAka che. tyAMthI AgaLa jatAM u lAka Ave che. urdhva bhAgamAM rahelA hAvAthI tene ulAka kahe che. tenA vistAra sAta rAjU karatAM theADA nyUna che. rucakanA adhAstana prataranI nIce 900 ceAjana pantamAM paNa tiya glAka che, tenAthI nIce adheloka che. adhe bhAgamAM te Avele hAvAthI tene apeAlAka kahe che. tenA vistAra sAta rAjU pramANathI thADA adhika che. dheAlAka ane ulAkanI madhyamAM 1800 yojana prabhANu-tiryaglAgabhAM rahebo-tiryagyo che. // sU. 30 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre lokasvarUpanirUpaNAnantaraM tadAdheyAnAM camarAdInAM pariSado nirUpayati mlam camarassaNaM asuriMdasta asurakumAraratno tao parisAo paNNattAo taM jahA-samiyA, caMDA, jaayaa| abhitariyA samiyA, majjhimayA caMDA, bAhirayA jAyA / camarassa NaM asuriMdassa asurakumAraranno sAmANiyANaM devANaM tao parisAo paNNattAo, taM jahA-samiyA jaheva camarasta evaM tAyatIsagANa vi / logapAlANaM tuMbA tuDiyA pavvA / evaM aggamahisINavi / balissavi evaM ceva jAva aggamahisINaM / dharaNassa ya sAmANiyatAyattIsagANaM ca samiyA caMDA jAyA / logapAlANaM aggamahisINaM IsA tuDiyA daDharahA jahA dharaNa. ssa tahA sesANaM bhavaNavAsINaM / kAlassa NaM pisAiMdassa pisAyarapaNo tao parisAo paNNattAo, taM jahA-IsA tuDiyA daDharahA / evaM sAmANiya aggamahisINaM / evaM jAva gIyaraigIyajasANaM / caMdassa NaM joisiMdasta joisaraNNo tao parisAo paNNattAo, taM jahA-tuMbA tuDiyA pavvA / evaM sAmANiya aggamahisaNaM / evaM sUrastavi / sakkassa NaM deviMdassa devaranno tao parisAo paNNattAo, taM jahA-samiyA caMDA jAyA / evaM jahA camarasta jAva agamahisINaM / evaM jAya accuyassa logapAlANaM // sU0 31 // loka svarUpa ke nirUpaNa ke bAda aba loka meM AdheSarUpa se rahe hue camarAdikoM kI pariSad kA sUtrakAra kathana karate haiM-(camarassa NaM asuriMdassa asurakumAraranno ) ityAdi / lekanA svarUpanuM nirUpaNa karIne have lekamAM rahelA camarAdikanI pariSadanuM sUtra.2 4thana re cha-" camarassaNaM asuriMdasta asurakumArarano" dhyA: zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u. 2031 camarAdInAM pariSadonirUpaNam chAyA - camarasya khalu asurendrasya asurakumArarAjasya tisraH pariSadaH prajJaptAH, tadyathA - samitA, caNDA, jaataa| AbhyantarakA samitA madhyamikA caNDA, bAhyakA jAtA / camarasya khalu asurendrasya asurakumArarAjasya sAmAni - kAnAM devAnAM tisraH pariSadaH prajJaptAH, tadyathA - samitA yathaiva camarasya / evaM trAyazikAnAmapi / lokapAlAnAM tumbAtruTitA paryA / evamagramahiSINAmapi / balerapyevameva yAvat-agramahiSINAm | dharaNasya ca sAmAnikAyastriMzakAnAM ca zamitA, caNDA, jAtA / lokapAlAnAmagramahiSINAm IzA truTitA, dRDharathA, yathA dharaNasya tathA zeSANAM bhavana vAsinAm / kAlasya khalu pizAcendrasya pizAcarAjasya tisraH pariSadaH prajJaptAH, tadyathA - IzA, truTitA, dRDharathA / evaM sAmAnikAgramahiSI sUtrArtha - asurendra asurakumArarAja camara kI tIna pariSadAe~ kahI gaI haiN| jo isa prakAra se haiM- samitA, caNDA aura jAtA, Abhyantara jo pariSadA hai usakA nAma samitA hai madhyamikA jo pariSadA hai usakA nAma caNDA hai aura jo bAhyapariSadA hai usakA nAma jAtA hai isI taraha asurendra asurakumArarAja camara ke jo sAmAnika deva haiM unakI bhI tIna paripadAe~ kahI gaI haiM unakA nAma bhI pUrvoktarUpa se hI hai isI prakAra se prAyazika devoM kI bhI inhIM nAmoM vAlI tIna pariSadAe~ kahI gaI haiN| lokapAloM kI tIna pariSadAoM ke nAma tumbA, truTitA aura parvA hai isI prakAra se jo agramahiSiyoM kI pariSadAe~ hai unake bhI ye hI nAma haiM / balike pariSada bhI yahI nAma vAlI hai / dharaNa ke jo sAmAnika aura trayatriMzaka deva haiM unakI bhI pariSadAoM ke zamitA, caNDA aura jAtA ye hI nAma haiM tathA lokapAloM kI jo agramahiSiyAM sUtrArtha-asurendra, asurakubhArarAya yabharanI RNu pariSaho uhI che - (1) samitA, (2) thauMDA bhane (3) latA. mAlyantara pariSahane zamitA he che, madhyabhA pariSadane caMDA kahe che ane khAdya pariSadane jAtA kahe che. e ja pramANe asurendra, asurakumArarAya camaranA sAmAnika devAnI paNa traNa pariSado kahI temanA nAma paNa camaranI pariSado jevAM ja che. e ja pramANe camaranA trAya spriMzaka devAnI paNa e ja nAmavALI traNa pariSado kahI che. lekapAleAnI traNa pariSadonAM nAma tumbA, truTitA ane paryAM che. agramahiSIonI traNu pariSadonAM nAma paNa leAkapAleAnI traNa pariSado jevAM ja che. khalInI pariSadAnA paNa e ja traNa nAmeA che. dharaNanA je sAmAnika ane trAyaspriMzaka devA che temanI piraSadanAM nAma paNa samitA, caMDA ane jAtA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- ------ -- sthAnAGgasUtre NAm / evaM yAvad gItaratigItayazasAM / candrasya khalu jyotiSkendrasya jyotikarAjasya tisraH pariSadaH prajJaptAH tadyathA-tumbA, truTitA, parvA / evaM sAmAni kAgramahiSINAm / evaM sarasyApi / zakrasya khalu devendrasya devarAjasya tistra: padiSadaH prajJaptAH, tadyathA-samitA, caNDA, jAtA / evaM yathA camarasya yAvad anamahiSINAm / evaM yAvad acyutasya lokapAlAnAm / / sU0 // 31 // TIkA-' camarassa paM' ityAdi, sugamam / navaram-' asurendrasya, amurarAjasya ' ityAdau, indraaizvaryayogAt , rAjA tu rAjanAditi / pariSatUparivAraH, sA vidhA patyAsatti bhedena, tatra ye parivArabhUtA devA devyazcAtigauravAt prapojanehaiM unakI pariSadAe~ IzA, truTitA aura dRDharathA nAmakI haiM jaisA kathana dharaNa ke viSaya meM kahA gayA hai vaisA hI kathana zeSa bhavanapatiyoM ke viSaya meM bhI karanA cAhiye / pizAcendra pizAcarAja kAla kI tIna pariSad kahI gaI haiM-unake nAma isa prakAra se hai-IzA, truTitA aura dRDharathA isI prakAra se isake sAmAnika devoM kI agramahiSiyoM kI bhI pariSadAe~ jAnanA cAhiye aura unake nAma bhI ye hI jAnanA / cAhiye gAndharva ke bhedarUpa jo gItarati aura gItayaza haiM unakI bhI pariSadAe~ inhIM nAmoM vAlI haiM jyotiSkendra jyotiSkaroja jo candra hai usakI bhI tIna hI pariSadAe~ kahI gaI haiM jinake nAma isa prakAra se haiM-tumyA, truTitA aura paryA isI prakAra se sAmAnika aura agramahiSiyoM kI pariSadA ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye aura isI prakAra se sUrya kI pariSadA ke viSaya meM bhI ja che, tathA temanA kapAle ane temanI amahiSIonI pariSadonAM nAma IzA, truTitA ane daDharathA che. dharaNanA viSayamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che evuM ja kathana bAkInA bhavanapatie viSe paNa samajI levuM. pizAcendra, pizAcarAja kALanI traNa pariSadonAM nAma A pramANe che, IzA, truTitA ane dRDharathA. e ja pramANe tenA sAmAnika deve ane agramahiSIonI pariSade viSe paNa samajavuM. temanI pariSadanAM paNa eja nAma samajavAM. gAMdharvanA bhedarUpa je gItarati ane gItayaza che, temanI pariSada paNa e ja nAmavALI che. tizkendra, ane jatiSkarAja. candranI traNa pariSaeonai nAma nAthe pramANe 4aaN cha-(1) tu+11, (2) truTitA bhane 5. eja pramANe temanA sAmAnika deva ane temanI agramahiSIonI pariSada viSe paNa samajavuM, ane sUryanI pariSade viSe paNa evuM ja kathana samajI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3302031 camarAdInAM pariSado nirUpaNam adhyAhRtA evAgacchanti sA abhyantarAparipat / ye tvAhUtA anAhUtAzrAgacchanti sA madhyamA, ye svanAhUtA apyAgacchanti sA bAhyeti / tathA yayA saha prayojanaM paryAlocayati sA''dyA, yayA tu tudeva paryAlocitaM sat paJcayati sA dvitIyA, yasyAstu paryAlocitaM pravarNayati sA'ntyeti // sU0 31 // jAnanA cAhiye devendra devarAjazaka kI tIna pariSadAe~ kahIM gaI haiM / jinake nAma isa prakAra se haiM-samitA, caNDA aura jAnA jisa prakAra camara kI agramahiSiyoM kI sabhA ke viSaya meM kathana kiyA hai usI prakAra se zakra ke sAmAnika devoM kI aura agramahiSiyoM kI pariSadA ke saMbaMdha meM bhI jAnanA cAhiye tathA isI prakAra se yAvat acyuta ke othura kI pariSadA ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye aizvarya ke yoga se indra aura dIpti ke yoga se rAjA camara Adi ko kahA gayA hai pariSadA nAma parivAra kA hai yaha parivArarUpa pariSada pratyAsatti ke bheda se tIna prakAra kI kahI gaI hai jo parivAra bhUta deva aura deviyAM atigaurava se prayojanoM meM bhI bulAne para hI AtI haiM vaha abhyantarA pariSadA hai tathA jo deva aura deviyAM bulAne para aura nahIM bulAne para bhI AtI hai vaha madhyama pariSada hai tathA jo nahIM bulAne para bhI AtI haiM ve vaha bAhya pariSad hai tathA jisake sAtha prayojana kA vicAra kiyA jAtA hai vaha Adya pariSada hai tathA vicAra kiyA gayA kArya jisakI levu', devendra, devarAja zakranI paNa traNa pariSado che, temanAM nAma nIce pramANe che- (1) samitA, (2) thaMDA bhane latA. amaranA sAmAni devo ane a mahiSIonI sabhAonA viSayamAM jevu' kathana karavAmAM AvyuM che, evu' ja thana zakranA sAmAnika devAnI ane agramahiSIonI pariSado viSe paNa samajI levu', ane eja prakAranuM kathana acyutanA leAkeApAle pantanI pari Sado viSe paNa samajavuM. camara Adine aizvayanA ceAgathI indra ane dIptinA cegathI rAjA kahevAmAM Avela che. pariSada eTale parivAra A piravAra rUpa pariSada pratyAsattinA bhedathI traNa prakAranI kahI che. je piravAra rUpa devA ane devIe kAI khAsa prayAjanAmAM atigauravapUrvaka elAvavAmAM Ave te ja Ave che, te sabhAne abhyantarA pariSada kahe che. je sabhAmAM deva ane devI Ane khelAvavAmAM Ave tyAre paNa Ave che ane khelAvyA vinA paNa Ave che, te sabhAne madhyama piraSada kahe che. je sabhAmAM vinA khelAvye devA ane devIe Ave che te sabhAne bAhya pariSada kahe che. je piraSadanI sAthe prayojananA vicAra karavAmAM Ave che, te pariSadane AdyapariSada kahe che. vicArelA thA 2 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ___ pUrva pariSadutpannadevAH prarUpitAH, devatvaM ca kuto'pi dharmAdbhavati, tatmatipattizca kAlavizeSe bhavatIti kAlavizeSanirUpaNapUrvakaM tatraiva dharmavizeSANAM pratipattIrAha mUlam-tao jAmA paNNattA, taM jahA-paDhame jAme majjhime jAme pacchime jaame| tIhi jAmehiM AyA kevalipannattaM dhamma labhejA savaNayAe, taMjahA-paDhame jAme, majjhime jAme, pacchime jAme / evaM jAva kevalanANauppADejA, taM jahA-paDhame jAme, majjhime jAme, pacchime jAme / tao kyA paNNattA taM jahA. paDhame vae, majjhime vae, pacchime ve| tIhi vaehiM AyA kevalipannattaM dhammaM labheja savaNayAe, taM jahA-paDhame vae, majjhime pae, pacchime ve| eso ceva gamo yavo, jAva kevalanANati // sU0 32 // salAha se vistRta kiyA jAtA hai vaha dUsarI madhyamApariSad hai tathA paryAlocita kArya kA vivaraNa jisake samakSa prastuta kiyA jAtAhai-vaha tRtIya anyapariSad hai / suu031|| / isa prakAra pariSad meM utpanna devoM kI prarUpaNA kI / devatya dharma se prApta hotA hai, dharma kI pratipatti kAlavizeSa meM hI jIva ko hotI hai ataH aba sUtrakAra kAlavizeSa ko nirUpaNA pUrvaka vahI dharmavizeSoM kI jIva ko pratipatti hotI hai isa bAta kA kathana karate haiM-( tao jAmA paNNattA) ityaadi| kAryapara je sabhAmAM vistRta vicAraNA thAya che, te pariSadane bIjI madhyamAM pariSada kahe che. paryAcita ( vicAravAmAM Avela) kAryanuM vivaraNa jenI samakSa prastuta karAya che, te pariSadane tRtIya anya pariSada kahe che. je sU. 31 A pramANe camara AdinI pariSadanI prarUpaNA pUrI thaI devatva dhamathI ja prApta thAya che. jIvane dharmanI pratipatti ( prApti) kALavizeSamAM ja thAya che. tethI have sUtrakAra kALavizeSanI nirUpaNapUrvaka e ja dharma vizenI jIvane pratipatti thAya che, e vAtanuM pratipAdana kare che. " tao jAmA paNNattA " pratyAhi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u0 2 sU032 dharmavizeSa pratipattinirUpaNam 11 chAyA-trayo yAmAH prajJaptAH, tadyathA-prathamo yAmaH, madhyamo yAmaH, pazcimo yAmaH / tribhiryAmerAtmA kevaliprajJaptaM dharma labhate zravaNatayA, tadyathA-prathamo yAmaH, madhyamo yAmaH, pazcimo yAmaH / evaM yAvat-kevalajJAnamutpAdayati, tadyathAprathamo yAmaH, madhyamo yAmaH, pazcimo yAmaH / trINi vayAMsi prajJaptAni, tadyathA-prathamavayaH, madhyamaM vayaH, pazcimaM vayaH epaeva gamo jJAtavyaH, kevalajJAnamiti0 // 32 // TIkA--' to jAmA' ityAdi sugamam / navaram-yAmaH-praharaH sArddha saptaghaTIparimitaH kAlaH rAtraMdivasasya ca caturtha bhAga ityarthaH, rAtriMdivasyASTa praharatvAt , tathApIha tribhAga eca yAmatvena vivakSitaH pUrvarAtramadhyarAtrApararAga sUtrArtha-tIna yAma kahe gaye haiM jo ye haiM-prathama yAma, madhyama yAma aura pazcima yAma / ina tIna yAmoM meM AtmA kevaliprajJapta dharma ko zravaNa kara prApta karatA hai / isI taraha AtmA yAvat ina tIna yAmoM meM kevalajJAna ko utpanna karatA hai / jIva kI avasthAe~ bhI tIna hotI haiM-prathama avasthA, madhyama ayasthA, aura pazcima avasthA "ina tIna avasthAoM meM AtmA kevalajJAna ko utpanna karatA hai" aisA pATha, yahAM se lagAkara ki AtmA ina tInoM avasthAoM meM kevaliprajJapta dharma ko zravaNa kara prApta karatA hai yahAM para bhI lagAnA cAhiye / TIkArtha-dinake cauthe bhAgakA nAma yAma-prahara hai yaha yAma rAtadinakA caturthabhAgarUpa hai| kyoM ki rAtadina ATha prahara kA hotA hai parantu yahAM para rAtadina kA tRtIya bhAga hI prahara zabda se vivakSita huA hai| isI kAraNa pUrvarAtra, madhyarAtra aura apararAtrarUpa prahara traya ko lekara rAtri sUtrAya:- yAma 4i cha-(1) prathama yAma, (2) madhyama yAma mane (3) pazcima yAma. A traNa yAmomAM AtmA kevali prajJapta dharmane zravaNa dvArA prApta kare che, e ja pramANe AtmA A traNa yAmAM kevaLajJAna parvatanI vastuo prApta karI zake che. jIvanI avasthAo paNa traNa hoya che-(1) prathama avasthA, (2) madhyama a52thA bhane (3) pazcima avasthA. "mAtmA An a sa. sthAomAM kevaliprajJapta dhamane zravaNa dvArA prApta karI zake che, " A kathanathI laIne " A traNa avasthAomAM AtmA kevaLajJAna utpanna karI zake che, A kathana paryantanuM samasta kathana grahaNa karavuM joIe. divasanA cothA bhAganayAma (prahara-pahora) kahe che. te yAma rAtrike divasanA cothA bhAgarUpa hoya che, kAraNa ke divasanA cAra ane rAtrinA cAra pAra hoya che. paraMtu A sUtramAM yAma (paherI padathI rAtri ke divasane trIjo bhAga varNavavAmAM A che. e ja kAraNe pUrva rAtra, madhyarAtra ane apararAtra rUpa traNa pahe zrI sthAnAMga sUtra: 02 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sthAnAGgasUtre lakSaNo yamAzritya rAtri striyAmetyucyate, evaM dinasyApi / atra tristhAnakAnurodhAccaturthoM na vivakSitaH / ke te trayo yAma ? ityAha-' paDhame ' ityAdi, prathamo yAmaH, madhyamo yAmaH, pazcimo yAma iti / ' tIhiM ' ityAdi, ebhiH pUrvoktaireva tribhiryAmaH triSu yAbheSvitpartha AtmA-jIvaH kevaliprajJaptaM-ninapraNItaM dharmazravaNatayA zravaNaviSayIkaraNena lbhte-shrRnnotiityrthH| tAnAha prathamo madhyamaH pazcima iti| evam-anenaiva rItyA-ebhireva tribhimirityarthaH, ' jAva' yAvat-yAvacchabdAt'tohiM jAmehiM AyA kevalaM bohiM bujjejA, tIhiM jAmehiM AyA muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pAejjA, tIhiM jAmehiM AyA baMbhaceravAsamAvasejjA, evaM tIhiM jAmehiM AyA saMjameNaM saMjamejjA, nIhi jAmehiM AyA saMvareNaM saMvarejjA, tIhi jAmehiM AyA AbhiNibohiyanANaM uppADejjA, evaM tIhiM jAmehiM AyA suyanANaM, ohinANaM, maNapajjavanANaM uppADejjA tIhiM jAmehiM AyA' ityantaM saMgrAhyam / kA nAma triyomA huA hai| isI prakAra se dina ke bhI pUrvAhna madhyAhna aura aparAhna ye tIna prahara jAnanA cAhiye yahAM tristhAnaka ke anurodha se caturtha prahara vivakSita nahIM huA hai| ye tIna yAma yahAM para prathamayAma, madhyamayAma aura pazcima yAma ke nAma se prakaTa kiye gaye haiN| isa taraha ina tIna yAmoM meM jIva keyali prajJapta dharma ko sunatA hai, yahAM yAvat zabda se " tIhiM jAmehiM AyA kevalaM bohiM bujjhejjA, tIhiM jAmehiM AyA muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavyaejjA, tIhiM jAmehiM AyA baMbhaceravAsamAvasejjA, evaM tIhiM jAmehiM AyA saMjameNaM saMjamejjA, tIhiM jAmehiM AyA saMghareNaM saMvarejjA, tIhiM jAmehiM AyA AbhiNibohiyanANaM uppaarane lIdhe rAtrinuM bIjuM nAma triyAmAM paNa che. e ja pramANe divasanA paNa pUrva madhyAhna ane aparAhya rUpa traNa pahAra (yAma) samajavA joIe. ahIM traNa sthAnanuM prakaraNa hovAthI cethA paheranI vAta karI nathI te traNa yAmane ahIM prathama yAma, madhyama yAma ane pazcima yAmanA nAmathI prakaTa karavAmAM Avela che. eTale ke ahIM A padano evo artha samajavAne che ke A traNa yAmAmA 75 palija bharnu zrapA che. mI " yAvat (paryanta)" 56 / / niiyn| sUtra 5 42pAnI cha-" tIhi jAmehiM AyA kevalaM ghohiM bujjhejjA, tIhi jAmehi AyA muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavva. ejjA, tIhi jAmehi AyA baMbhaceravAsamAvasejjA, evaM tIhi jAmehi AyA saMjameNaM saMjamejjA, tIhi jAmeMhi AyA saMvareNaM saMvarejjA, tohi jAmehi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA03320sU0 32 dharmavizeSapratipattinirUpaNam 13 chAyA - ' tribhiryAmairAtmA kevalAM bodhiM budhyate, tribhiryA mairAtmAmuNDo bhUtvA AgArAd anagAritAM pravrajati, tribhiryAmairAtmA brahmacaryavAsamAyasati, evaM tribhiryAmairAtmA saMyamena saMyacchati, tribhiryA meM rAtmA saMvareNa saMhRNuyAt, tribhiryA mairAtmA''bhinivodhika jJAnamutpAdayati, evaM tribhiryA mairAtmA zrutajJAnam, avadhijJAnaM, manaH paryavajJAnamutpAdayati, tribhirAtmA' iti, 'kevalAM bodhiM' ityArabhya yAvat kevalajJAnamutpAdayati / tAn yAmAnAha - prathamo yAmaH, madhyamo yAmaH, pazcimo yAma iti / yathA kAla vizeSe dharmapratipattirbhavati tathA vayovizeSe'pIti tatra dharma pratipattI rAha-' tao vayA' ityAdi sugamaM, navaraM prANinAM kAlakRtAvasthA vaya ityucyate, tad prathamamadhyama- pazcimabhedAtrividham / tatra prathamaM vayo bAlatvaM, madhyamavayo yauvanaM, pazcima vRddhatvamiti, tallakSaNaM cedam " DejjA, evaM tIhiM jAmehiM ApA suyanANaM, ohinANaM, maNapajjavanANaM uppADejjA, tIhi jAmehiM AyA isa pATha kA saMgraha huA hai| tAtparya isa pATha kA aisA hai ki AtmA tIna yAmoM meM kevalabodhi ko, muMDita hokara agArAvasthA se anagArovasthA ko, brahmacaryavrata ko, saMyama ko, saMvara ko, Abhiniyodhika jJAna ko, zrutajJAna ko, avadhijJAna ko, manaH paryavajJAna aura kevalajJAna ko utpanna karatA hai / jisa prakAra se kAlavizeSa meM jIva ko dharma kI pratipatti hotI hai, usI prakArase avasthAvizeSa meM bhI use dharmakI pratipatti prApti hotI hai isI bAta ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne "tao kyA " ityAdi sUtra kahA hai- prANiyoM meM jo kAlakRta avasthA hotI hai usI kA nAma vaya hai bAlya avasthArUpa prathama vaya, yauvana avasthArUpa madhyama vaya AyA AbhiNibohiyanANaM upADejjA, evaM tIhi jAmehiM AyA suyanANaM, ohinANaM, maNapajjavanANaM uppADejjA, tohi jAmehiM AyA " mA athanano lAvArthaM nIce pramANe che-AtmA traNa yAmeAmAM zuddhAdhine pAmI zake che, AgArAvasthAnA tyAgapUrvaka aNumArAvasthA agIkAra kare che, brahmacaryavrata, sayama, saMpara, AlinimodhijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna ane ThevaNa. jJAnane utpanna karI zake che. jema kALavizeSamAM jIvane dharmanI pratipatti thAya che, eja pramANe tene avasthAvizeSamAM pazu dharmanI pratipatti thAya che. eja pAtane sUtrAre " tao kyA " tyAhi sUtra dvArA aSTa harI che. bhavabhAM je kALakRta avasthA hoya che tene vaya kahe che. khAlyAvasthArUpa prathama vaya, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre " ASoDazAd bhaved bAlo, yAvatkSIrAnavartakaH / ___ madhyamaH saptati yAvat , parato vRddha ucyate " // 1 // 'eso ceva gamo ' eSa eva-pUrvakti prakAra eva gamaH-AbhilApo vAkya racanA vizeSaH jJAtavyaH, 'jAva' yAvat-'kevalanANaMti' kevalajJAnamiti kevalajJAnamutpAdayati, sa gamo yathA-'tIhiM vaehiM AyA kevalipannattaM dhamma labhejja savaNayAe' ityArabhya ' tIhiM vaehiM AyA kevalanANaM upapADejjA' ityantaH paThanIya iti // sU0 32 // uktAneva dharma vizeSAMstridhA-bodhizabdAbhidheyAna 1, bodhimato2, bodhiSipakSabhUtaM mohaM 3 tadvatazca4 sUtracatuSTayenAha mUlam-tivihA bohI paNNattA, taM jahA-NANaboho, daMsaNabohI, carittabohI / tivihA buddhA paNattA, taM jahA-NANabuddhA, daMsaNabuddhA, carittabuddhArA evaM mohe3, mUDhA 4 ||suu033|| aura vRddhAvasthArUpa pazcimavaya kahA gayA hai kahA bhI hai-"ASoDazAd " ityaadi| "eso ceva gamo" isI taraha kI vAkyaracanA dvArA aisA bhI kathana kara lenA cAhiye ki AtmA " tIhiM vaehiM AyA kevalanANaM kevalipannattaM dhamma labhejja savaNayAe" tIna avasthAoM meM kevalajJAna aura keliprajJapta dharma ko sunatA hai tathA " tIhiM vaehiM AyA kevalanANaM uppADejjA" tInoM avasthAoM meM AtmA kevalajJAna ko utpanna karatA hai| muu032|| kathita dharmavizeSa tIna 3 prakAra ke haiM unameM bodhi zabda ke dvArA abhidheyarUpa jo dharma hai ye tathA bodhizAlI jIvarUpa se, abhidheya jo yojanAvasthArUpa madhyama vaya, ane vRddhAvasthArUpa pazcima vaya gaNAya che. kahyuM 54 cha " ASoDazAd" tyAhi. eso ceva gamo" sa nI pAyarayana dvArA abha yu naye, " tIhi vaehiM AyA kevala nANaM kevalipannataM dhammaM labhejja savaNayAe" traNa avasthA mAM AtmA kevaLajJAna ane kevalikagya dhamanuM zravaNa kare che, tathA "tIhi vaehi kevalanANaM uppADejjA" RNa ayasthAmAmA mAmA kevaLajJAnane utpanna kare che. sU. 32 che kathita dharma vizeSa traNa prakAra che-badhi zabda dvArA abhidheya rU5 je dharma che te, tathA badhisaMpanna chavarUpe abhidheya je dharma che te, tathA bedhinA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA3 u0 2 sa. 33 bodhizabdAmiyAdinitpaNama 15 chAyA-trividho bodhiH prajJaptaH, tadyathA-jJAnabodhiH darzanabodhiH, cAritra. bodhiH 1 / trividhA buddhAH:prajJaptAH, tadyathA-jJAnabuddhAH, darzanabuddhAH, cAritrabuddhAH 2 / evaM mohaH 3, mUDhAH 4 // 33 // TIkA-'tivihA' ityAdi / bodhanaM bodhiH-samyagbodhaH jIvopayogarUpaH, sa jJAnadarzanacAritrabhedAtrividhaH / tathAhi-jJAnaviSayaH samyagbodhaH-jJAnabodhiH, darzanaviSayaH samyagbodho darzanabodhiH, cAritraviSayaH smygbodhshcaaritrbodhiriti| bodhiviziSTA buddhAstrividhAH-jJAnabuddhAH, darzanabuddhAH, caaritrbuddhaaH| tatra-jJAnadharma haiM ve tathA bodhikA vipakSabhUta jo moharUpa abhidheya hai vaha aura mohayAle jIvarUpa jo abhidheya hai vaha isa prakAra se ye saba tIna 3 rUpa haiM yahI bAta aba sUtrakAra sUtracatuSTaya dvArA kahate haiM-(tivihA ghohI paNNattA) ityAdi / bodhi tIna prakAra kI kahI gaI hai-jaise-jJAnabodhi, darzanabodhi aura cAritrayodhi buddha bhI tIna prakAra ke kahe gaye haiM-jJAnabuddha, darzabuddha, aura cAritraghuddha, isI prakAra se moha bhI tIna prakAra kA kahA gayA hai aura mUDha bhI tIna prakAra ke kahe gaye haiN| ____ samyagbodha kA nAma bodhi hai yaha samyagyodha jIva kA upayoga rUpa dharma hai yaha jJAna, darzana aura cAritra ke bheda tIna prakAra kA hai, jJAnaviSayaka samyagbodha kA nAma jJAnabodhi hai darzanaviSayaka samyagbodha kA nAma darzana bodhi hai tathA cAritraviSayaka samyaka bodha kA nAma cAriprabodhi hai, bodhi viziSTa jo hote haiM unakA nAma buddha hai ye buddha bhI pratipakSabhUta je moharUpa abhidheya che te ane mahivALA jIvarUpa je abhidheya che ke, A prakAre kathita dharma vizeSa traNa prakArano che. e ja vAta have sUtra4|2 sUtra yatu dvArA 4 cha-" tivihA bohI paNNattA " tyA: mAdhinA 4.2 4 // cha-(1) jJAnamAdhi, (2) zanamAthi bhane (3) cAritrabodhi. buddhanA paNa nIce pramANe traNa prakAra kahyA che-(1) jJAnabuddha, (2) darzanAbuddha ane (3) cAritrabuddha. e ja pramANe moha paNa traNa prakArane che ane mUDha paNa traNa prakAra che. samyagU bedhane badhi kahe che. A samya bedha jIvane upagarUpa dharma che. te jJAna, darzana ane cAritranA bhedathI traNa prakArano che. jJAnaviSayaka samyagU bodhane jJAnadhi kahe che, darzanaviSayaka samyaga bedhane dazanAdhi kahe che, ane cAritraviSayaka samyagU bedhane cAritrabadhi kahe che. bedhithI yukta jIvane zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 sthAnAGgasUtre " viSayaka bodhaviziSTA jJAnabuddhAH, evaM darzanabuddhAcAritrabuddhA api vijJeyAH 2 | evaM mohastrividhaH mUDhAstrividhAH tathAhi - " tivihe mohe paNNatte, taM jahAnANamohe " ityAdi, evaM tivihA mUDhA paNNattA, taM jahA - nANamUDhA " ityAdi / tatra - jJAnaM mohayati - AcchAdayatIti jJAnamoha :- jJAnaviSayo mohaH = jJAnAvaraNIyAdirityartha: / evaM dRSTidarzanaM - yathAvasthitavastuparicchedaH, tanmohayatIti darzanamoha: samyagdarzanamahodaya ityarthaH, cAritramohaH - cAritramAlinyaheturiti / tathA jJAnamUDhA:- uditajJAnAvaraNAH, jJAnAnabhijJA ityarthaH / evaM darzanamUDhAH- midhyAvinaH cAritramUDhAH- AcchAditacAritrAH, avatina ityarthaH // 033 // tIna prakAra ke hote haiM jaise jJAnabuddha, darzanabuddha, aura cAritrabuddha, inameM jJAnaviSayaka yodhi se jo yukta haiM ve jJAnabuddha haiM, darzanaviSayaka yodhi se jo viziSTa haiM ve darzanabuddha haiM aura jo cAritraviSayaka bodhi se viziSTa haiM ve cAritrabuddha haiN| isI taraha se moha bhI tIna prakAra kA hai eka jJAnamoha, darzanamoha aura cAritramoha, isa trividha moha se viziSTa jo jIva haiM ve trividha mUDha haiM jJAna ko jo AcchAdita karatA hai- mohita kara detA hai vaha jJAnamoha jJAnaviSayaka moha hai aisA jJAnamoha jJAnAvaraNIya Adi rUpa hai yathA vasthita vastu kA jo paricchedaka hai usakA nAma darzana hai isa darzana ko jo mohita karatA hai vaha darzanamoha hai yaha samyagdarzanamoha ke udayarUpa hai cAritra meM jo malinatA kA hetu hotA hai vaha cAritramoha hai, jinake jJAnAvaraNa kA udaya hai ve jJAnamUDha hai / arthAt jo jJAnase anabhijJa haiM ve jJAnamUDha haiN| mithyA yuddha uDe che. te yuddhanA zubhAzu prahAra udyA che - (1) jJAnayuddha, (2) hrshnbuddha ane cAritramuddha. jJAnaviSayaka mAdhithI yukta jIvAne jJAnabuddha kahe che, danaviSayaka mAdhithI yukta jIvAne danayuddha kahe che ane cAritraviSayaka edhithI yukta jIvAne cAritrabuddha kahe che. e ja pramANe mAha paNa traNa prakAranA kahyo che-(1) jJAnameAha, (ra) darzInameha ane cAritrameha. A traNe prakAranA mehathI yukta jIvAne trividha mUDha kahe che. jJAnane je AcchAdita kare che-meAhita kare che-tenuM nAma jJAna mehu che. te jJAnamAha (jJAnaviSayaka mAha ) jJAnAvaraNIya Adi rUpa hoya che. yathAvasthita vastune je pariccheda che tenuM nAma darzIna che. A danane je mAhita kare che, tene darzanamAha kahe che. te samyagdarzana mAhanA uyarUpa che. cAritramAM je malinatAmAM kAraNabhUta khane che te mehane cAritrameha kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA03302sU0 34 sabhedapravajyAnirUpaNam 17 cAritrabuddhA prAgabhihitAH, te ca pravrajyAyAM satyAM bhavantIti tAM sabhedaM nirUpayati mUlam-tivihA padhvajA paNNattA, taM jahA-ihalogapaDibaddhA, paralogapaDibaddhA, duhao pddibddhaa|tivihaa pavajA paNNattA, taM jahA-purao paDibaddhA, maggao paDibaddhA, duhao paDibaddhA / tivihA pavvajjA paNNattA, taM jahA-tuyAvaittA, puyAvaittA, buyAvaittA / tivihA pavvajA paNNattA, taM jahA ovAyapavvajA, akkhAyapavvajA, saMsArapavvajjA // sU0 34 // chAyA-trividhA pravajyA prajJasA, tadyathA-ihalokaprativaddhA, paralokapAtabadA, dvidhAtaH pratibaddhA / trividhA pravrajyA prajJaptA, tathA purataH pratibaddhAH, mArgataH pratibaddhA, dvidhAtaH pratibaddhA / trividhA pravajyA prajJaptA, tadyathA-todadRSTi jIva darzanamUDha hai tathA jinakA cAritra occhAdita hai-jo avratI hai-ve cAritramUDha hai / bhuu033|| jo cAritrabuddha kahe gaye haiM ve pravrajyA ke hone para hote haiM, isa. liye aba sUtrakAra bhedasahita usa pravrajyA kA kathana karate haiM 'tivihA pavvajjA paNNattA' ityaadi| sUtrArtha-pravrajyA tIna prakArakI kahI gaI hai-jaise 1 iha lokaprativaddhA, 2 paraloka pratibaddhA aura tIsarI hai ubhayaloka pratibaddhA' isa prakAra se bhI pravrajyA tIna prakArakI kahI gaI hai-eka purataH pratibaddhA, dUsarI mArgataH pratibaddha aura tIsarI dvighAtaH pratibaddhaH isa prakAra se bhI je jIvenA jJAnAvaraNIya karmone udaya heya che te ja jJAnamUDha hoya che, mithyAdRSTi cha darzanamUDha hoya che, jemanuM cAritra AcchAdita che-je atI cha temana yAtribhU 4 cha. // sU. 33 // pravajyA aMgIkAra karIne ja jIve cAritrabuddha banI zake che. tethI have sUtrakAra te pravajyAnuM bhedasahita nirUpaNa kare che- __"tivihA pavvajjA paNNattA" ityAdisUtrAtha-praoryAna nIya pramANe prA24A cha-(1) 4 pratimaddhA, (2) paraloka pratibaddhA, ane (3) ubhayaleka pratibaddhA. pravajyAnA nIce pramANe paNa tra 4.2 4 cha-(1) purataH pratimaddhA, (2) bhAgata: pratimA bhane (3) dvidhAtaH pratibaddha. pravrayAnA A pramANe traNa prakAra kahyA che-(1) dayitva zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre yityA, plAvayitvA, uksvA / trividhA prajJaptA pravrajyAH, tadyathA-avapAtapatrajyA, AkhyAtapravrajyA, saMgArapravrajyA // mU0 34 // TIkA-'tivihA ' ityAdi / trividhA pravrajyA, tathAhi-ihalokapatibaddhAihalokena-aihalaukikabhojanAdikAryanirvAhAdinA pratibaddhA-saMvaddhA ihaloka pratibaddhA-ihalokanirvAhArthaM gRhItetyarthaH 1 / paralokapatibaddhA janmAntaradevAdi RddhayarthinA yA gRhotA sA 2 // dvidhAtaH pratibaddhA-yA ubhayalokaRddhayAdi pravajyA tIna prakAra kI kahI gaI hai-eka todayitvA dUsarI plovayitvA aura tIsarI uktyA, isa taraha se bhI pravrajyA tIna prakArakI hai-pahilI avapAta pravrajyo, dUsarI AkhyAta pravrajyA aura tIsarI saMgAra prvrjyaa| TIkArtha-jo pravrajyA isa loka sambandhI bhojanAdi kArya ke nimitta se pratibaddha hotI hai aisI vaha pravrajyA ihaloka pratibaddhA hai, pravrajyA lenevAlA jIva yadi isa abhiprAya se prerita bana kara ki mujhe pravrajyA lene se khAne pIne Adi kI takalIpha dUra ho jAyegI aura binA kisI parizrama ke jIvana meM hara taraha se sukha rahegA pravrajyA grahaNa karatA hai to aisI yaha pravrajyA isa lokapratibaddhA pravrajyA hai / tathA jo pravrajyA isa bhAvase grahaNa kI jAve ki mujhe janmAntara meM parabhava meM devAdikoM kI Rddhi prApta ho jAye aisI vaha pravrajyA paraloka pratibaddhA pravrajyA hai, tathA jo pravrajyA ihaloka aura paraloka sambandhI Rddhi Adi prApti ke nimitta grahaNa kI jAtI hai aisI vaha pravrajyA vidhAtaH pratibaddha pravrajyA (2) lAvayitvA ane (3) ukatvA. pratrajyAnA A pramANe paNa traNa prakAra kahyA che-(1) a55 5545, (2) 2 d rael mana (3) s||2 pranalyA. TIkArtha-je pravajyA A lekasaMbaMdhI bhejanAdi kArya nimitte grahaNa karavAmAM AvI hoya che, te pravajyAne Ihaleka pratibaddhA kahe che. pravajyA lenAro jIva kadAca evI mAnyatAthI prerAIne dIkSA lete hoya ke pravajyA levAthI mArI khAvA pIvA AdinI muzkelIo dUra thaI jaze ane kaI paNa prakAranA parizrama vinA huM khUba AnaMdapUrvaka mAruM jIvana vyatIta karI zakIza, to te prakAranI pravrajyAne A leka pratibaddha pravrayA kahe che. parabhavamAM devAdikenI ddhi prApta karavAnI bhAvanAthI prerAIne je pratrajyA grahaNa karavAmAM Ave che, te pravajyAne paraleka pratibaddha pratrajyA kahe che. je pravajyA Aleka ane paraloka saMbaMdhI Rddhi AdinI prApti nimitte grahaNa karavAmAM Ave che, te pravrayAne dvidhAtaH pratibaddha pravrajyA kahe che. je pravajyA aneka ziSyone zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ supATokA sthA0 3 u.2 sU0 34 sadA pravajyAnirUpaNam nimittaM gRhItA 3 / punazca trividhA pravrajyA purataH pratibaddhA-bhAviziSyAyAzaMsA. saMbaddhA, 'pravrajyAgrahaNe mama bahavaH ziSyA bhaviSyanti, ahaMca teSAM gurubhaviSyAmI tyAzaMsayA gRhItetyarthaH 11 mArgataH pratibaddhA-mArgataH-pRSTataH svajanAdiSu pratibaddhA-saMbaddhA-' dIkSAM gRhItvA'haM svajanAn poSayiSyAmI' tyAzayA gRhItA 2 / tRtIyA dvidhAtaH pratibaddhA-ubhayakAryAzayA gRhItA 3 / punastrividhA-pravrajyA, tathAhi-todayitvA-yA devamAyayA zarIre vyathAmutpAdya pravrajyA dIyate sA 1 / plAyayitvA-anyatra nItvA yA pravajyA dIyate sA 2 / uktvA-saMbhASya yA pravrajyA dIyate seti 3 / punaH bhatrajyA trividhA-avapAtapravrajyA avapAtaH-sevA sadguroH, hai / jo pravrajyA aneka ziSyoM ko saMgraha karane kI icchAse grahaNa kI jAtI hai / arthAt jo pravrajyA ke grahaNa kara lene para mere aneka ziSya ho jAyeMge aura maiM unakA guru ho jAUMgA / isa AkAMkSA se grahaNa kI jAtI hai aisI vaha pratrajyA purataH pratibaddha pravrajyA hai, mArgataH pratibaddha pravajyA vaha hai jo maiM dIkSita ho kara apane nijajanoM kA poSaNa karUMgA isa abhiprAya se grahaNa kI jAtI hai tathA dvidhAtaH pratibaddha pravrajyA vaha hai jo ubhaya kAryo ko siddha karane ke Azaya se grahaNa kI jAtI hai. todayitvA dIkSA vaha hai jo devamAyA se zarIra meM vyathA utpanna karA kara pravrajyA dI jAtI hai / plAvayitvA pravrajyA meM dIkSA lenevAle ko dUsare sthAna para le jA kara dIkSita kiyA jAtA hai| uktvA pratrajyA kaha kara dI jAtI hai| guru kI sevA karane se jo pravrajyA grahaNa kI saMgraha karavAnI IcchAthI grahaNa karavAmAM Ave che, eTale ke " pravajyA grahaNa karavAthI mane aneka ziSyA maLI jaze ane huM temane guru banI jaIza," A prakAranI bhAvanAthI prerAIne je pravajyA grahaNa karavAmAM Ave che te pravajyAne " purataH pratibaddha pravajyA kahe che. "dIkSA aMgIkAra karIne huM mArA svajanenuM poSaNa karIza, " A prakAranI bhAvanAthI prerAIne aMgIkAra karelI pratrajyAne "mAgataH pratibaddha prajyA " kahe che. upara kahelI baMne hetuo sAdhavAnA AzayathI je pravajyA grahaNa karAya che tene "dvidhAtaH pratibaddha pravajyA " kahe che. devamAyAthI zarIramAM vyathA utpanna karAvIne je Awaren apAya che te prayAne ' tayitvA prayA " 4 cha. 2 pratra. yAmAM dIkSA lenArane bIje laI jaIne dIkSA apAya che, te pravajyAne plAvayitvA pravajyA " kahe che. kahIne je pravajyA apAya che tene "ukatvA pravajyA " kahe che. gurunI sevA karavAthI athavA karavA nimitte je dIkSA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 sthAnAGgasUtre tasmAd yA pravrajyA sA 1 / AkhyAtapravrajyA AkhyAtena - dharmadezanena, AkhyAtasya yA - guruNA kathitasya vA yA matrajyA sA 2 saMgArapavrajyA - saMgAraH -saGketaH, dezi zabdo'yam, tasmAt tena vA saGketakaraNena yA matrajyA dIyate gRhyate vA sA tAryAdivat / athavA - 'yadi tvaM pravrajasi tadA'hamapi pravajiSyAmI ' - tyevaM yA pravrajyA sA saMgArapravrajyeti 3 || sU0 34 // pUrvoktapravrajyAvanto nirgranthA bhavantIti nirgranthasya rUpaM sUtradvayenAha - mUlam - tao niyaMThA NosaNNovauttA paNNattA, taM jahApulAe niyaMThe siNAe / tao niyaMThA saNNaNo saNNovauttA paNNattA, taM jahA bause paDisevaNAkusIle kasAyakusIle ||suu035|| chAyA - trayo nirgranthA nosasajJopayuktAH prajJaptAH tadyathA-pulAkaH, nirgranthaH jAtI hai vaha avapAta mavrajyA hai / dharma kI dezanA dekara jo pravrajyA dI jAtI hai vaha athavA guru ke kahane se jise dIkSA dI jAtI hai vaha AkhyAta pravrajyA hai / saMgAra nAma saMketa kA hai, saMketa karake jo metArya AdikI taraha dIkSA dI jAtI hai yA grahaNa kI jAtI hai yaha, athavA yadi tuma dIkSA dhAraNa karoge to maiM bhI dIkSA dhAraNa kara lUMgA isa prakAra ke saMketa se jo dIkSA dhAraNa kI jAtI hai vaha saMgAra pravrajyA hai || sU0 34 // pUrvokta pravrajyAvAle nirgrantha hote haiM-ataH aba sUtrakAra nirgranthakA svarUpa sUtradvaya se kahate haiM-' tao niyaMThA' ityAdi / sUtrArtha jo nirgrantha AhArAdi kI abhilASArUpa saMjJAmeM upayukta nahIM hote haiM aise ve nirgrantha pulAka nirgrantha aura snAtaka ke bheda se tIna levAya che tene avapAta pravrajyA kahe che. dharmanI dezanA daine je dIkSA apAya che tene athavA gurunA kahevAthI jene dIkSA ApavAmAM Ave che, te dIkSAne 66 AkhyAta pratrajyA " kahe che. aMgAra eTale sa'keta. saketa karIne metAya AdinI jema je dIkSA ApavAmAM Ave che athavA grahaNa karavAmAM Ave che te dIkSAne 'saMgAra pravrajyA ' kahe che. athavA " jo tame dIkSA leA tA huM paNa dIkSA lauM, " A prakAranA saMketapUrNAMka je pratrajyA grahaNu karAya che, te ava. kyAne "saMgAra asalyA " he che. // sU. 34 // pUrvokta pratrajyAvALA nigra thA hAya che, tethI have sUtrakAra nIcenAM e sUtro dvArA nirbha dhanuM sthana ure che " tao niyaMThA " ityaahisUtrA-je nigra thA AhArAdinI abhilASA rUpa saMjJAmAM upayukta hAtA nathI, evAM te nithAnA pulAka niz ane snAtaka AdinA bhedathI traNa prakAra zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 3 u0 2 sU0 35 samedApravajyAnirUpaNam 21 snAtakaH, trayo nigranthAH sanI nosajJopayuktA prajJaptAH tadyathA bakuzaH, prati. sevanAkuzIlaH, kaSAyakuzIlaH // mU0 35 // TIkA-' tao niyaMThA' ityAdi / nirgatA granthAd bAhyAbhyantararUpAt nirgranyA:-saMyatAH, no-naiva saMjJAyAm-AhArAghabhilASarUpAyAM pUrvAnubhUtasmaraNA'nAgatacintAdvAreNopayuktA ye te nosaMjJopayuktAH / te trayaH prajJaptAH / tAnevAhapulAkaH-labdhivizeSeNopajIvanAdinA saMghamAsAratAkArakaH / nirgranthaH-upazAntaprakAra ke haiN| tathA nirgrantha AhArAdi kI abhilASArUpa sajJA meM aura isa prakAra kI saMjJAke abhAvarUpa asaMjJA meM upayukta hote haiM / arthAt saMjJA aura asaMjJA ina donoM se saMkIrNa svarUpavAle hote haiM ye bhI tIna prakAra ke hote haiN| jaise bakuza, pratisevanAkuzIla aura kssaaykushiil| TokArtha-bAhya aura AbhyantararUpa parigrahase granthase jo nIkala cuke hote haiN| arthAt bAhya aura Abhyantara parigraha kA jo sarvathA parityAga kara dete haiM ve nirgrantha hai, inameM kitaneka nirgrandha aise hote haiM jo AhArAdi kI saMjJA se pUrvopabhukta AhArAdi ke vicAra se aura anAgata (bhavidhyat ) AhArAdi kI prApti kI cintA meM upayukta nahIM hote haiM / aise AhArAdi kI saMjJAmeM anupayukta nirgrantha pulAka Adike bheda se tIna prakAra ke hote haiM-inameM jo nirgrantha labdhivizeSavAle hote haiM tathA saMyama se jinheM vizeSa-anurAga nahIM hotA hai ve pulAka hai / tAtparya isakA aisA hai ki ye pulAka uttara guNoM kI uttamatA se nahIM pAlate che. tathA je nigraMtha AhArAdinI abhilASArUpa saMjJAmAM upayukta hoya che ane te prakAranI saMjJAnA abhAvarUpa asaMjJAmAM upayukta hoya che, eTale ke saMjJA ane asaMjJA e bannemAM saMkIrNa svarUpavALA hoya che evAM nigraMthe 55 35 4 // 2 // ya che-(1) 543, (2) pratiseyanA 4 mane (3) 4aay|| TIkArtha-bAhA ane Abhyantara parigrahane jemaNe taddata parityAga karyo hoya che temane nigraMtha kahe che. te nirca the mAMnA keTalAka nirca che evAM hoya che ke jeo AhArAdinI saMjJAmAM upayukta hotA nathI. eTale ke teo pUrvopabhukta AhArAdinA vicAramAM athavA anAgata (bhaviSyanA) AhAranI cintAmAM upayukta hotA nathI. evAM AhArAdi saMjJAmAM anupayukata nirca thanA pulAka Adi traNa prakAra paDe che. je nigraMtha viziSTa labdhisaMpanna hoya che tathA saMyama pratye jemane vizeSa anurAga nathI, te nigranthane pulAka kahe che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-pulAka nigraMtha uttaraguNanuM uttama rIte pAlana karatA nathI eTaluM ja nahIM paNa teo mUlaguNemAM paNa pUrNatA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 mohaH kSINamohoveti / snAtakaH - jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIyamohanIyAntarAyalakSaNacaturvidhadhAtikarmamalakSAlanAvAptazuddhajJAnasvarUpaH 1 / saMjJAnosaMjJopayuktAHsaMjJA AhArAdiviSayA, nosaMjJA tadabhAvarUpA, tayorupayuktAH saMkIrNasvarUpa ityarthaH - te trayastathAhi - kuzaH zarIropakaraNavibhUpAdinA zavalacAritra / pratisevanAkuzIlaH - pratisevanayA - mUlaguNAdiviSayayA kuzIlaH kutsitaM zIlaM yasya sa tathA / kaSAyakuzIlaH - kaSAyeNa - krodhAdirUpeNa kuzIlaH yaH sa tatheti 2 // sU0 35 // sthAnAGgasUtre haiM, kintu mUlaguNoM meM bhI pUrNatA ko prApta nahIM hote haiN| itanA hone para bhI ye vItarAga praNIta Agama se kabhI asthira nahIM hote haiM / pulAka nAma pule kA hai| yaha jaise sAra bhAgase rahita hotA hai vaise hI nirgrantha hote haiN| jinhoM ne rAgadveSa kA abhAva kara diyA hai aura jo eka antarmuhUrta ke bAda meM kevalajJAna ko prApta karanevAle hote haiM ve nirgrantha haiN| aise ye jIva upazAnta moha athavA kSINamoha nAma ke guNasthAnavartI hote haiM / jinameM sarvajJatA prakaTa ho cukI hai arthAt jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya ye cAra ghAtiyA karma jinhoM ne naSTa kara diye haiM aura sarvajJatA ko pA liyA hai ve snA taka haiM / tathA saMjJA nosaMjJopayukta jo nirgrantha haiM ve bakuza Adi ke bheda se tIna prakAra ke kahe gaye haiM, inameM jo zarIra aura upakaraNoMko saMskArita karate rahate haiM, Rddhi aura yaza kI abhilASA rakhate haiM parivAra se lipaTe rahate haiM aura mohajanya doSa se yukta hote haiM ye vakuza haiM, yukta hAtA nathI. A prakAranI paristhitimAM paNa teo vItarAgapraNIta AgamathI kadI calita thatA nathI. pulAka eTale ghAsanA puLA jema puLA sArabhAgathI rahita hoya che, tema te pulAka nitra thA paNa sArabhAgathI rahita hAya che. jemaNe rAgadveSane abhAva karI nAkhyA che ane je antarmuhUta' bAda kevaLajJAnane prApta karavAnA che, temane nigraMtha kahe che. evAM te jIvA upa zAnta mAha athavA kSINumeha nAmanA gurusthAne pahoMcelA hAya che. jemanAmAM sarvajJatA prakaTa thaI cukI che, eTale ke jemaNe jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mAhanIya ane antarAya, A cAra ghAtIkarmonA nAza karIne sarvajJatA prApta karI lIdhI hAya che, temane snAtaka kahe che. tathA sa'jJAnasaMjJApayukata je nigrathA che temanA khakuza Adi traNa bheda kahyA che. je nigrathA zarIra ane upakaraNAne saMskArita karatA rahe che, Rddhi ane yazanI abhilASA rAkhe che, parivArathI vIMTaLAyelA rahe che ane mAhujanya deSathI yukta hAya che temane zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u0 2 sU0 36 vratAropaNakAlanirUpaNam 23 nirgranthAzcAropitavratAH kecid bhavantIti vratAropaNakAlavizeSAnnirUpayan zaikSabhUmIH sthavirabhUmIzcAha___mUlam-tao sehabhUmio paNNattAo, taM jahA-ukosA, majjhimA, jhnnaa| ukkosA chammAsA, majjhimA caumAsA, jahannA sattarAiMdiyA / tao therA paNNattAo,taM jahA jAithere suyathere pariyAyathere / saTrivAsajAe samaNe jiggaMthe jAithere, ThANaMgasamavAyadhareNaM samaNe NiggaMthe suyathere, vIsavAsapariyAe NaM NiggaMthe pariyAyathere // sU0 36 // ye yakuza vratoM ko pUrI taraha se pAlate haiM / parantu inakA cAritra zayala aticAra doSoM se yukta hotA hai / parigraha se jinakI Asakti nahIM ghaTI hai tathA mUlaguNoM aura uttara guNoM ko jo pAlate haiM to bhI kadAcit uttaraguNoM kI virAdhanA kara dete haiM ve pratisevanAkuzIla haiM / jo anyakaSAyoM para vijaya pA kara bhI saMjvalanakaSAya ke adhIna haiM ve kaSAyakuzIla nirgantha haiM / sU035 // nirgrantha hokara bhI kitaneka jIva Aropita vratavAle hote haiN| ataH aba sUnakAra vratAropaNakAla vizeSoM kI nirUpaNA karate hue zaikSabhUmi aura sthavirabhUmi kA kathana karate haiM___ 'tao seha bhUmio paNNattAo' ityAdi / akaza kahe che. te bakuza nigra vratanuM barAbara pAlana kare che paNa temanuM cAritra aticAra dethI yukta hoya che. parigraha pratyenI emanI Asakita ghaTI nathI, tathA mUlaguNo ane uttaraguNene pALavA chatAM paNa jeo kayAreka uttaraguNonI virAdhanA karI nAkhe che, temane pratisevanAkuzIla kahe che. je nirca the anya kaSAyapara kAbU rAkhavA chatAM paNa saMjavalana kaSAyane adhIna che temane kaSAyakuzIla nigraMtha kahe che. e sU. 35 che nirca"tha thayelA keTalAka cha Arepita vratavALA paNa hoya che, tethI have sUtrakAra vatArepaNu kALavizenI prarUpaNa karavA nimitte zaikSabhUmi ane sthAvibhinu 4thana 42 cha-" tao sehabhUmio paNNattAo" tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre __ chAyA-tisraH zaikSabhUmayaH prajJaptAH, tadyathA-utkRSTA, madhyamA, jaghanyA / utkRSTA pANmAsikI, madhyamA cAturmAsikI, jayanyA saptarAtridivA / tisraH sthavirabhUmayaH prajJaptAH tadyathA-jAtisthaviraH, zrutasthaviraH, paryAyasthaviraH / SaSTivarSajAtaH zramaNo nirgrantho jAtisthaviraH / sthAnAGgasamavAyadharaH khalu zramaNo nigranthaH shrutsthvirH| viMzativarSaparyAyaH khalu zramaNo nigraMnyaH paryAyasthaviraH ||muu0 36 // TIkA-'to' ityAdi / tisraH zaikSabhUmayaH sedhabhUmayo vA / tatra zikSAgrahaNAsevanArUpAmadhIta iti zaikSaH, yadvA-' pidhU saMrAddhau ' iti vacanAt sedhyate zaikSabhUmiyAM tIna kahI gaI hai-eka utkRSTa zaikSabhUmi, dUsarI madhyama zaikSabhUmi aura tIsarI jaghanya shaikssbhuumi| utkRSTa zaikSabhUmikA kAla chaha mAsakA hai| madhyama zaikSabhUmikA kAla cAra mAsakA hai aura jaghanya zaikSa bhUmi kA kAla sAta rAtadinakA hai| satrArtha-sthavira bhUmiyAM bhI tIna kahI gaI haiM-eka jAtisthavirakI bhUmi, dUsarI zrutasthavira kI bhUmi aura tIsarI paryAyasthavira kI bhUmi, jo 60 varSa kI AyuvAlA hotA hai vaha jAtisthavira hai, sthAnAMga aura samavAyAMga zruta kA jo dhAraka hai vaha zrutasthavira hai, aura jo 20 bIsa varSa ke pravajyAkAla se sthavira hai yaha paryAyasthavira hai| TIkArtha-zaikSabhUmiyAM athavA sedhabhUmiyAM jo tIna prakArakI kahI gaI hai unameM grahaNarUpa athavA AsevanarUpa zikSA kA jo adhyayana karatA hai vaha zaikSa hai athavA , pidhUnaroddhau" ke anusAra jo taiyAra kiyA jAtA shaikssaamuubhin| ay 2nI 4ii che-(1) pRSTa zaikSabhUmi, (2) madhyama zikSabhUmi ane (3) jaghanya zaikSabhUmi. utkRSTa zaikSabhUmine kALa cha mAsane, madhyama zaikSabhUmine kALa cAra mAsano ane jaghanya kSabhUmine kALa sAta rAtridivasane hoya che. sUtrArtha-sthavira bhUmie paNa traNa prakAranI kahI che-(1) jAti sthaviranI bhUmi, (2) zrata sthaviranI bhUmi ane (3' paryAya sthaviranI bhUmi. 60 varSanI umaranA nigraMthane jAtisthavira kahe che, sthAnAMga ane samavAyAMgasUtranA dhAraka nigraMthane zratavira kahe che ane jeNe pravajyA grahaNa karyAne 20 varSa thaI gayAM che evA sthavirane paryAya sthavira kahe che. TakA zabhramio athavA sedhabhUmie je traNa prakAranI kahI che temAM grahaNa athavA AsevanarUpa zikSAnuM je adhyayana kare che tene zaikSa kahe che. athavA "SidhasarAddhau" nA anusAra 2 taiyAra 42rAya che te sedha cha. tanI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u 2 sU0 19 vratAropaNakAlanirUpaNam 25 niSpAdyate yaH sa sedhaH tasya bhUmayaH - mahAtratAropaNakAlarUpA avasthA iti / tAstisraH- utkRSTA - SANmAsikI, yasyAM SaDbharmAsairutthApyate punardIkSAyAM samAropyata ityarthaH / na sA'tikrAmyate, madhyamA-cAturmAsikI, yasyAM caturbhirmAsairusthApyate / jaghanyA saptarAtrandivA yasyAM saptabhireva rAtrindivairutthApyate gRhItazikSatvAditi / zaikSasya ca viparyastaH sthaviro bhavatIti sthavirabhUminirUpaNAyAha - ' tao therabhUmI o' ityAdi, tisraH sthavirabhUmayaH sthaviro-vRddhastasya bhUmayaH - avasthAvizeSAH / tAn sthavirAn darzayati- jAtyA - janmanA sthavirojAti sthaviraH 1 zrutam - AgamaH, tena sthaviraH zrutasthaviraH 2 paryAyaH -pratrajyAkAla:, tena sthaviraH matrajyA sthaviraH / iha ca bhUmibhUmivatorabhedopacArAdeva panyAsaH / etAneva vizinaSTi' sahi0 ' ityAdi, SaSTivarSajAtaH - paSTivarSA , hai vaha sedha hai isakI jo bhUmiyAM haiM- mahAvratAropaNa kAlarUpa jo ayasthAe~ haiM ve zaikSa bhUmiyAM haiM ye utkRSTa Adi ke bheda se tIna prakArakI kahI gaI haiM, chaha mAsa meM hI isase adhika maiM nahIM punaH jo dIkSA meM Aropita kiyA jAtA hai vaha SANmAsikI utkRSTa zaikSabhUmi hai, jisameM cAra mAsa meM hI punaH dIkSA meM jo Aropita kiyA jAtA hai vaha madhyamA zaikSabhUmi hai| aura jo sAta dinarAtameM hI punaH dIkSA meM Aropita kiyA jAtA hai vaha jaghanya zaikSabhUmi hai| sthavirabhUmiyAM vRddhakI bhUmiyAM jo tIna prakAra kI kahI gaI haiM unameM jAti se janma se jo sthavira hotA hai vaha jAtisthavira hai ? zruta nAma Agama kA hai - isa Agama se jo sthavira hotA hai vaha zrutasthavira hai tathA pravrajyAkAla se jo sthavira hotA hai vaha pravrajyAsthavira hai yahAM bhUmi aura bhUmivAn kA abheda bhUmie che-mahAvratArApaNu kALarUpa je avasthAe che, temane zaikSabhUmie kahe che. tenA utkRSTa Adi traNa prakAra kahyA che. cha mAsamAM ja ( tenAthI adhika samayamAM nahIM ) jene Aropita ( ArASita ) karAya che, tenuM nAma chamAsika utkRSTa zaikSabhUmi che. cAra mAsamAM ja jene AreApita karAya che, tenuM nAma madhyamA zaikSabhUmi che. sAta dinarAtamAM ja jene ArApita karavAmAM Ave che, tenuM nAma jaghanya zaikSabhUmi che. sthavira bhUmie (vRddhanI bhUmie ) nA paNa traNa prakAra che-(1) jAtisthaviranI bhUmi ane (2) zrutasthaviranI bhUmi ane (3) paryAya sthaviratI bhUmi latithI (sansathI) ne sthavira hoya che - 60 varSanI jemanI umara hAya che evA sthavirane jAtisthavira kahe che. zruta eTale Agama. te AgamanA jJAnanI apekSAe jevA sthavira hoya che, temane zruta sa 4 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre yuSkaH zramaNo nigrantho jAtisthaviraucyate / sthAnAGgasamayAyAGgadhArakaH zramaNo nirgranthaH zrutasthaviraH procyate / viMzativarSaparyAyaH-viMzativarSapravrajyApAlakaH zramaNo nirgranthaH paryAyasthaviraH kathyata iti // sU0 36 // __sthavirAstupuruSA eveti tadadhikArAt puruSaprakArAn prarUpayayan saptaviMzatyadhikazataikasUtrANyAha mUlam-tao purisajAyA paNNattA, taM jahA-sumaNe, dummaNe, No sumaNe No dummaNe 1 / tao purisajAyA paNNattA, taM jahAgaMtA NAmege sumaNe bhavai, gaMtA NAmege dummaNe bhavai, gaMtA NAmege NosumaNe NodummaNe bhvi| tao purisajAyA paNNattA, taM jahA-jAmItege sumaNebhavai, jAmItege dummaNe bhavai,jAmItege, NosumaNNe NodummaNe bhavai 3 / evaM jAissAmItege sumaNe bhavai 3 / 4 / tao purisajAyA paNNattA, taM jahA-agaMtA NAmege sumaNe bhavai 3 / 5 / tao purisajAyA paNNattA, taM jahANa jAmAtege sumaNe bhavai 3 / 6 / tao purisajAyA paNNattA, taM jahA-Na jAissAmItege sumaNe bhavai 3 / 7 / evaM AgaMtA NAmege upacAra se aisA kahA gayA hai jo zramaNa nindha 60 varSakI AyuvAlA hotA hai vaha zramaNa nirgrantha jAtisthavira hai sthAnAMga aura samavAyAMga kA dhAraka zramaNa nirgrantha hotA hai vaha zrutasthavira hai, vosa varSa se jo pravrajyAkA pAlana kara rahA hai yaha paryAyasthadhira hai ||suu036|| sthavira kahe che. pravajyAnA amuka (20 varSanA) kALane kAraNe jeo sthavira gaNAya che, temane paryAyasthavira kahe che. ahIM bhUmi ane bhUmivAnuM vacce abhedapacAranI apekSAe A prakAranuM kathana karavAmAM AvyuM che. 60 varSanI umara vALA zramaNanigrathane jAtisthavira kahe che. sthAnAMga ane samavAyAMganA dhAraka zramaNanigrathane zratasthavira kahe che. 20 varSathI je pravajyAnuM pAlana karI rahyA hoya cha tama paryAyasyavi2 4 che. // sU. 31 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u02sU0 37 puruSaprakAranirUpaNam sumaNe bhavai 3 / 8 / emI tege sumaNe bhavai 3 / 9 / essAmI tege sumaNe bhavai 3 / 10 / evaM eeNaM abhilAveNaM( ettha saMgahagAhA :)" gaMtA ya agaMtA ya 1, AgaMtA khalu tahA aNAgaMtA 2 / ciTTittamaciTTittA 3, NisiittA ceva no ceva 4 // 1 // haMtA ya ahaMtA ya 5, chidittA khalu tahA achiMdittA 6 // bUittA abUittA 7, bhAsittA ceva No ceva 8 // 2 // daccA ya adaccA ya9, bhuMjittA khalu thaaabhuNjittaa||10|| laMbhittA alaMbhittA11, piittA ceva no ceva 12 // 3 // suittA asuittA 13, jujjhittA khallu tahA ajujjhittA 14 // jaittA ajaittA ya15, parAjiNittA ya ceva no cev16||4|| sadA 17 rUvA 18 gaMdhA 19, rasAya 20 phAsA 21 ( 2146=126-1-127) taheva ThANA ya / nissIlassa garahiyA, pasatthA puNa sIlavaMtassa // 5 // evamikkekke tinni u tinni u AlAvagA bhaanniyvaa| sadaM suNettA NAmege sumaNe bhavai 3, evaM suNemIti3, suNissAmAti 3 / evaM asuNettA NAmege sumaNe bhavai 3, na suNamiti 3, Na suNislAmIti3 / evaM rUvAI gaMdhAiM rasAI phAsAI, ekkekke cha cha AlAyagA bhANiyavvA, evaM sattAvIsaM sayamegaM ca 127 AlAvagA bhvNti| zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tao ThANA NissIlassa Nivvayassa NigguNassa nimmerassa piccakkhANaposahovavAsassa garahiyA bhavaMti, taM jahAasi loge garahie bhavai, uvavAe garahie bhavai, AjAI garahiyA bhavai / tao ThANA sasIlassa savvayassa saguNassa samarassa sapaccakkhANaposahoyavAsassa pasatthA bhavaMti, taM jahAasiloe patthe bhavai, ubavAe patthe bhavai, AjAI pasatthA bhavai // sU037 // 28 chAyA - trINi puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA - sumanAH, durmanAH, no sumanAno durmanAH 1| trINi puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA- gatvA nAmekaH sumanA bhavati, gatvA nAmaiko durmanA bhavati, gatvA nAmaiko no sumanA nodurmanA bhavati 2 / trINi puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA yAmItyekaH sumanA bhavati yAmItye ko durmanA bhavati, yAmItyeko nosumanA nodurmanA bhavati 3 / evaM yAsyAmItyekaH sumanA bhavati 3 | 4 | trINi puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA - agatvA nAmakaH sumanA bhavati 3|5| trINi puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA - nayAmItyekaH sumanA bhavati 3 / 6 / trINi puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA- na yAsyAmItyekaH sumanA bhavati 3 / 7| evam Agatya nAmaikaH sumanA bhavati 3 / 8 / emItyekaH sumanA bhavati / 9 / eSyAmItyekaH sumanA bhavati 3 / 10 / evametenAbhilApena( atra saMgraha gAthAH ) 66 gatvA ca - agatvA ca 1, Agatya khalu tathA - anAgatya 2 / sthitvA - asthitvA 3, niSadya caitra no ( aniSadya ) caitra 4 // 1 // hatvA ca - ahatvA ca 5, chitvA khala tathA - acchitvA 6 / uktvA - anuktvA 7, bhASitvA caiva no (abhASitvA ) caitra 8 ||2|| dattvA ca-adattvA ca 9, bhuktvA khalu tathA abhuktvA 10 / labdhvA - alabdhvA 11, pItvA caiva no ( apItvA ) caiba 12 // 3 // suptvA - amuptvA 13, yuddhvA khalu tathA ayuddhvA 14 / jillA ajitvA ca 15, parAjitya caiva no ( parAjitya ) caitra 16 || 4 || zabdAH 17 rUpANi 18 gandhAH 19 rasAzva 20 sparzAH 21 ( 21x6= 126-1-127 ) tathaiva sthAnAni ca / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - supATIphA sthA0 3 u.2 sU0 37 puruSapakAranirUpaNam nizzIlasya garhitAH, prazastAH punaH zIlayataH // 5 // " evamekaikasmin trayastu trayastu AlApakA bhnnitvyaaH|| zabdaM zrutvA nAmakaH sumanA bhavati / evaM zrRNomIti 3, zroSyAmIti 3 / evaM azrutvA nAmekaH sumanA bhavati / na zrRNomIti 3, na zroSyAmIti 3 / evaM rUpANi, gandhAH, rasAH, sprshaaH| ekaikasmin SaT SaT AlApakA bhaNitavyAH / evaM saptaviMzatiH zatamekaM ( 127) cAlApakA bhavanti / trINi sthAnAni nizzIlasya nivratasya nirguNasya nirmaryAdasya niSpratyA khyAnapauSadhopavAsasya garhitAni bhavanti, tadyathA-ayaM loko garhito bhavati, upapAto garhito bhavati, AyAtigarhitA bhavati / trINi sthAnAni sazIlasya savratasya saguNasya samaryAdasya samatyAkhyAnapauSadhopavAsasya prazastAni bhavanti, tadyathA-ayaM lokaH prazasto bhavati, upapAtaH prazasto bhavati, AyAtiH prazastA bhvti||muu037|| TIkA-'tao purisajAyA' ityAdi / puruSajAtAni-puruSaprakArAH, troNi bhavanti, tAnyevAha-' sumaNe' ityAdi, su-suSThu zobhanaM manaH-cittaM yasyAsau sumanAH-harSavAn, rakta ityarthaH / evaM durmanAH-du:-duSTamazobhanaM manazcittaM yasyAsau tathA, dviSTa ityarthaH / nosumanA nodurmanAH-madhyasthaH, sAmAyika sthavira puruSa hI hote haiM isaliye aba sUtrakAra puruSa ke bhedoM kA 127 sUtroM dvArA kathana karate haiM-' tao purisajAyA paNNattA' ityAdi TIkArtha-puruSake tInaprakAra kahe gayehaiM-1 sumana, 2durmana aura 3 nosumana nodurmana jisakA mana citta zobhana hotA hai aisA vaha harSacAlA puruSa sumanA kahA gayA hai tathA jisakA mana azobhana-duSTa hotA hai aisA duSTa puruSa durmanA kahA gayA hai tathA jo na sumanA hai aura na durmanA hai, kintu madhyastha bhAvavAlA hai vaha nosumanA nodurmanA puruSa hai 1, isa taraha se isa prathama sUtra meM ye puruSa prakAra sAmAnyarUpa se kahe gaye haiN| - puruSa ja sthavira hoya che, tethI have sUtrakAra puruSanA bhedanuM 127 sUtrI dvArA ni35 43 cha-" tao purisajAyA paNNattA" pratyAhi sAtha-puruSa ra 4.2 4aa cha-(1) sumana, (2) mana mana (3) na. sumana nedumana. jenuM mana (citta) zelana hoya che evA te harSavALA puruSane sumane puruSa kahe che. jenuM citta azobhana (duSTa) hoya che, evA duSTa puruSane dumane puruSa kahe che. je sumanA paNa nathI ane dumanA paNa nathI, paraMtu madhyastha bhAvavALo che tene nesumanA nedurmanA puruSa kahe che. A rIte A pahelA satramAM sAmAnyarUpe A puruSa prakAranuM kathana thayuM che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 sthAnAGgasUtre yAnityarthaH 1 / uktA prathamasUtre sAmAnyatayA purUSaprakArAH, sAMprataM tAneva gatyAdi kriyA'pekSayA vizeSataH saptaviMzatyadhikazata (127 ) sUtraH prAha-'to' ityAdi, gatvA-'tItakAle kvacid magadhavidehakSetrAdau, nAmeti sambhAnAvayAm , eka:-kazcit sumanA bhavati-hRSyati, evamanyaH kazcid durmanA bhavati-zocati, tRtIyaH kazcit nosumanA nodumanA iti-samabhAvavAneva bhavatIti 2 / atItakAlamUtramitra ' yAmI' ti vartamAnakAlaviSayaM, ' yAsyAmI' ti bhaviSyatkAla___ aba sUtrakAra inhIM puruSa prakAroM ko gatyAdi kriyA kI apekSArUpa vizeSatA ko lekara 127 sUtroM dvArA kahate haiM-jo atItakAlameM kisI magadhavideha Adi kSetra meM jAkara harSita hotA hai 1, koI harSita nahIM hotAhai-durmanA hotAhai 2 ! duHkhita hotAhai, tathA koI eka aisA bhI hotAhai jo na harSita hotA hai aura na duHkhita hotA hai / kintu samabhAva. vAlA hI rahatA hai, isI taraha se isa atItakAla sUtra kI taraha vartamAnakAla viSayaka aura bhaviSyatkAla viSayaka sUtradvaya bhI samajhanA cAhiye / vartamAna kAla ke sUtra meM "yAmi" aisA kriyApad lagA kara aura bhaviSyatkAlake mUtrameM " yAsyAmi " aiso kriyApada lagAkara vyAkhyAna karanA cAhiye; tAtparya aisA hai ki koI eka manuSya " magadhAdi bhUmi meM maiM jAtA hUM" isa prakAra ke vicAra se harSita hotA hai aura koI eka isa vicAra se duHkhita hotA hai aura koI eka na duHkhI hotA hai aura na sukhI hotA hai / donoM avasthAmeM samabhAva rahatA hai / isa prakAra se ye have sUvakAra e ja puruSa prakAranuM gati Adi kriyAnI apekSArUpa vize SatAnI apekSAe 127 sUtro dvArA kathana kare che, (1) je bhUtakALamAM koI magadha, videha Adi kSetramAM jaIne harSita thAya che, 2) keI harSita thatAM nathI-duHkhI thAya che, ane (3) keIka puruSa evo paNa hoya che ke je harSita paNa thatuM nathI ane duHkhita paNa thato nathI, paraMtu samabhAvavALo rahe che. A bhUtakALa viSayaka sUtranAM jevAM, vartamAna ane bhaviSyakALa viSayaka ye sUtra pazu sabha7 yAM. yatamAnAna sUtramA "yAmi" mana laviSya janA sUtramA " yAsyAmi" yA54 15zana tamanne sUtrI manAcI zAze. A kathanane bhAvArtha evo che ke " magadhAdi bhUmimAM huM jAuM chuM, " A prakAranA vicArathI kaIka mANasa harSita thAya che, te kaIka mANasa A prakAra ranA vicArathI dukhita thAya che, ane keIka mANasa A prakAranA vicArathI dukhI paNa thatuM nathI ane sukhI paNa thatuM nathI, paNa bane avasthAmAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA0 3 u02 sU0 37 puruSaprakAranirUpaNam 31 viSayaM ceti sUtradvayamapi bodhyam 3-4 kAlatrayaviziSTaM caturthasUtram ityAdi kramazo bodhyam / 'tao' ityAdi prakArAntareNAha'agaMtA' iti, evam ' agaMtA ' agatvA, ityAdIni trINi pratiSedhamUtrANi 7, 'AgaMtA' Agatya, ityAdIni-trINyAgamanamUtrANi ca sumano durmanastaniSedha. rUpANi bhUta-vattamAna-bhaviSyakAlaviSayANi bodhyAni / ' evaM ' iti, evamete. nAbhilApenA'nyAnyapi sUtrANi vijJeyAnIti bhaavH| athoktAnuktasUtrasaMgrahaNArtha 4 sUtra hote haiM / isI prakAra se " yAsyAmi " pada jor3akara sumanA AdikoM kA kathana kara lenA caahiye| " tao purisajAyA paNNattA" isa prakAra se bhI puruSa tIna hote haiM-jaise-" agaMtA" koI eka puruSa vahAM vihAra Adi kSetra meM nahIM jA kara sumanA huA hai, koI nahIM jA kara durmanA huA hai aura koI jAkara bhI madhyastha rahA hai ye isI prakAra se "na yAmi na yAsyAmi" tIna sUtra pratiSedha sUtra haiM / tathA "AgaMtA" ityAdi tIna sUtra Agamana sUtra haiM, ye bhI sumana, durmana, aura ina donoM ke niSedha. rUpa haiM, tathA bhUta, vartamAna aura bhaviSyakAla ke sambandha rakhanevAle haiM, arthAt koI jIva magadha videha bhUmi meM bhUtakAla meM pIche A kara ke sumanA huA hai, koI durmanA huA hai aura koI madhyastha rahA hai| isI prakAra koI vahAM se Akara ke sumanA hai, koI durmanA hotA hai aura koI madhyastha rahatA hai, isI prakAra koI yahAMse pIche AU~gA" isa vicAra se sumanA hogA, koI durmanA hogA aura koI madhyastha rahegA, samasAvA. 1 29 cha. me 4 pramANe " yAsyAmi " yA54 pApazana sumana (harSita) AdikanuM kathana thavuM joIe. "tao purisajAyA paNNatA " nIce pramANe tra prA2nA puruSa 51 cha-2 " agaMtA " puruSa tyA viDA2 mAhi kSetramAnahI mAyA chatAM paNa harSita thAya che, keI nahIM javAthI duHkhI thAya che ane keI tyAM nahIM javA chatAM paNa harSazokathI rahita (samabhAvayukta) ja rahyA che. A " na yAmi, na yAsyAmi " tara sUtra pratiSedhasUtra cha. tayA " AgaMtA" ItyAdi traNa sUtra Agamana sUtra che. te paNa sumana, mana ane te banenA niSedharUpa che, tathA bhUta, bhaviSya ane vartamAnanI sAthe saMbaMdha rAkhanArAM che. eTale ke koI jIva magadha, videha Adi bhUmimAMthI bhUtakALamAM pAchA pharIne harSita thaye che, keIka tyAMthI pAchA pharIne duHkhI thAya che, ane keI tyAMthI pAchA pharIne madhyastha bhAvamAM rahyo che. e ja pramANe " tyAMthI pAchA pharIza" evA khyAlathI kaI harSita thaze, koI duHkhI thaze ane koI madhyastha bhAvamAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 sthAnAgasUtre gAthApaJcakamAha-'gaMtA' ityAdi, 'gaMtA 3, agaMtA 3, AgaMtA 3 ' iti nava sUtrANi pUrvamuktAni, anuktAni-sUtrANyAha--'aNAgaMtA' ityAdi, AlApakainhIM ukta anukta sUtroM ko saMgraha karane ke liye sUtrakArane isa gAthA paMcaka ko kahA hai -'gaMtA ya AgaMtA ya' ityAdi / isa prakAra se gatyA ke 3, agatvA ke 3, aura Agamya ke 3 ye yahA~ 9 sUtra to kahe gaye haiM / jo " gaMtA ya agaMtA ya AgaMtA" ina gAthAstha tIna padoM dvArA prakaTa kiye gaye haiM / tathA jo yahAM para nahIM kiye gaye haiM ve pada ina gAthAoM dvArA sUcita kiye gaye haiM " jaise "aNAgaMtA-anAgatya, ciTTittA-sthitvA, aciTThittA-asthitvA, NisiittA-niSadya, aNi. siittA-aniSidha, haMtA-hatyA, ahaMtA-ahatvA, chidittA-chittvA, achidittA-acchittvA, bUittA-uktvA, abUittA-anuktvA, bhAsittA -bhASitvA, abhAsittA-abhASitvA, dattA-datyA, adattA-adatvA, bhujittA-bhuktvA, abhuMjittA-abhuktvA, laMbhittA-labdhvA, alaMbhittAalabdhvA, piittA-pItyA, apiittA-apItvA, suittA-suptvA, asu. ittA-asuptvA, jujjhittA-yuddhyA, ajujjhittA-ayuddhyA, jaittAjitvA, ajaittA-ajityA, parAjiNittA-parAjitya, aparAjitya, zabda ja raheze, A ukta anukta sUno saMgraha karavAne mATe sUtrakAre A gAthApaMcakanuM kathana karyuM che. " gaMtAya, AgaMtAya " tyAhamAre gatvA (42) na 3, agatvA (gayA vinA) // 3, mane Agamya ( mAvAna ) na 3 bhajIna va na sUtranuM to sUtrAre mI Ythana 4 badhu cha, 2 " gaMtA ya agaMtA ya AgaMtA" mA AthAnA 1 paha! dvArA prakaTa karavAmAM Avela che. tathA jemanuM ahIM kathana karavAmAM AvyuM nathI, te padanuM gAthA dvArA sUcana karavAmAM AvyuM che- " aNAgatA-anAgatya, cidvittA-sthivA, acidvittA-asthitvA, NisiittA niSadya, aNisiitA-aniSidha, hatA-hatvA, ahaMtA-ahatvA, chidittA-chityA, achidittA-acchitvA, bUittA- uktvA, abUittA-anuktvA, bhAsittA-bhASitvA, abhAsittA-amASityA, dattA -datvA, adattA-adatvA, bhuMjittA-bhuktyA, abhuMjittA abhuktvA, laMbhittA-labdhvA, alaMbhittA-alavdhyA, piittA-pItvA, apiittA-apItvA, suittA-suptvA asuittA-asudatvA, jujjhittA-yuddhvAA, ajujjhittA-ayuvA, jaittAjitvA ajaittA-ajitvA, parAjiNittA-parAjitya, aparAjitya, zabda, rUpa, gaMdha, rasa, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u02 sU037 puruSaprakAranirUpaNam prakAracAyam-" agAgatAnAmamege sumaNe bhavai, ? aNAgaMtAnAmamege dummaNe bhavai, aNAgaMtAnAmege nosumaNe nodummaNe bhavai ? evaM na AgacchAmIti 2, evaM, na AgamiSyAmIti 3 kAlatrayaviSayANi trINi sUtrANi, pUrvoktadazabhiH rUpa, gaMdha, rasa, aura sparza" ye padakula 21 haiN| ina 21 padoM ke hI 127 sUtra hote haiM / jinakA vivaraNa isa prakAra se hai / gatvA ke tIna aura agatvA ke tIna, AgaMtA ke tIna aNAgaMtA ke tIna ityAdi rUpase 1-1 pada ke 6-6 AlApaka hote haiN| "AgaMtA" takake to tIna 3 AlApaka bhUta, vartamAna aura bhaviSyat kAla ko lekara sumanA, durmanA aura madhyastha hone ke viSayameM sUtrakArane prakaTa hI kara diye haiN| aba "aNogatA" jo pada hai, usakA AlApakakA prakAra isa prakAra se hai'aNAgaMtA' nAmege sumaNe bharai 1, aNAgaMtAnAmege dummaNe bhavai, aNAgaMtAnAmege nosumaNe godummaNe bhavai" isI tarahase "na AgacchAmi " kriyApada ko lagokara aisA hI kahanA cAhie-ki koI jIva " maiM nahIM AtA hUM" aisA khyAla kara sumanA hotA hai, koI durmanA hotA hai aura koI jIya madhyastha hotA hai / isI taraha se "na AgamiSyAmi" aisA kriyApada lagAkara bhI isI prakAra se kahanA cAhiye ki koI jIya " maiM nahIM AU~gA" aisA khyAla kara sumanA sparza " ma sa 21 54 cha. te 21 pahone manusakSIsa 127 sUtra thAya che. jemanuM vivaraNa nIce pramANe che- gavAnA traNa ane agatyAnA traNa, AgaMtAnA traNa ane aNagaMtAnA RNa tyA 3 me me 5 -6 mAmA54 thAya che. " AgaMtA" paryantanA traNa AlApaka bhUta, vartamAna ane bhaviSyakALamAM sumanA (harSita), durmanA (duHkhita) ane madhyastha bhAvayukta havA viSe, sUtrakAre AgaLa prakaTa zadhA cha. ye " aNAgaMtA" pahanA 2 maataa5| mana cha te nAye aTa 425mA mAvyA cha-" aNAgatA nAmege sumaNe bhavai1, aNAgaMtA nAmege dummaNe bhavai2, aNAgaMtA nAmege nosumaNe NodummaNe bhava" me 4 pramANe "na AgacchAmi" mA 54 mA pramANe yunaya-" I mAyA nathI," A prakAranA vicArathI keIka jIva sumana (harSita) thAya che, keIka jIva durmanA (duHkhita) thAya che ane keIka jIva madhyastha bhAvamAM ja rahe cha. "na AgamiSyAmi " 241 yA56 yAparIne 2mA pramANe mAtA mnaavavA joIe-"huM nahIM AvuM" e khyAla karIne keIka jIva sumanA thAya zrI sthAnAMga sUtra: 02 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 sthAnAGgasUtre ( yuddhvA 3, ayurahatA hai| isa sUtraiH saha saMkalanayA / dvAdazasUtrANi bhavanti / " " ciTTittA' iti sthitvA - UrdhvasthAnena, sumanA durmanA anubhavAtmakazca bhavanti / evaM ' ciTThAmIti, ciTThi svAmI ti 3 () aciTThittA ' ihApi kAlataH sUtratrayamiti sarvasaMkalanayA - STAdazasUtrANi bhavanti / evaM sarvatra vijJeyam / navaraM niSadya - upavizya 3, no caiveti-aniSadya - anupravizya 3 | hatvA - vinAzya kazcit 3, ahatvA - avinAzya 3, chiccA - dvidhA kRtvA 3, acchitvA nachiravetyarthaH 3, ' bur3atA ' iti - uktvA bhaNitvA padavAkyAdikam 3, 'anuttA' iti - anuktvA 3, bhASitvA - saMbhASya kaJcana saMbhASaNayogyam 3, 'no caiva ' iti zrabhASitvA asaMbhASyakaJcana 3, dattvA 3, adattvA 3, bhuktvA 3, abhuktvA 3, labdhvA 3, alabdhvA 3, pIlA 3, no caivetiapItvA 3, suptvA 3 asuvA 3, hotA hai, koI durmanA hotA hai aura koI jIva madhyastha prakAra ke ye sumanA durmanAdi hone ke viSaya meM kAlatraya ko lekara kahe gaye tIna sUtra pUrvokta sUtroM ke sAtha milAne se 13 sUtra ho jAte haiM / isI prakAra se koI manuSya khar3A raha kara sumanA hotA hai, koI manuSya durmanA hotA hai aura koI manuSya madhyastha rahatA hai| isI taraha se sumanA durmanA aura madhyastha hone ke vikalpa 'ciTThAmi cihnissAmi " yahAM para bhI hote haiM / isa taraha se yahAM taka 18 sUtra ho jAte hai / isI prakAra se sarvatra jAnanA cAhiye arthAt niSadya, aniSadya, hatvA ahatvA, chivA, acchitrA, uktvA, anuktvA, bhASitvA, abhASityA, datyA, adatvA, bhuktvA, abhuktvA, labdhvA, alabdhvA, pIhavA, apItvA, suptyA, asuvA, yuddhavA, ayuddhvA jilhvA, ajitvA parAjitya, che, kAIka jIva dunA thAya che ane koIka chatra madhyasthabhAvamAM ja rahe che. A rIte sumanA dunA Adi thavA viSenA traNe kALaviSayaka traNa sUtreAne pUrvokta sUtrAmAM umeravAthI 12 sUtranuM kathana pUruM thAya che. e ja pramANe kai manuSya UbhA rahIne sumanA thAya che, kAi manuSya UbheA rahIne dunA thAya che ane kAI manuSya UbhA rahIne sumanA ke dunA thavAne badale madhyastha bhAvamAM ja rahe che. e ja pramANe sumanA, dumA~nA ane madhyastha bhAvayukt thapAnA viDayo " ciTThAmi ciTThissAmi " sahIM pazu thAya che. yA rIte 18 sUtreAnuM kathana pUrUM thAya che. e ja pramANe khadhAM kriyApado sAthe paNu samabhavu. meTale niSadya aniSadya, hatvA ahatvA, chitvA, acchityA, uktvA, anuktvA, bhASitvA, abhASitvA datvA, adatvA, bhuktvA, abhuktvA, labdhvA, alabdhvA pItvA, apItvA, suptvA, asuptvA, yuvA, ayuvA, jityA, ajivvA, zrI sthAnAMga sUtra : 02 G Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03u02 sU037 puruSaprakAranirUpaNam ddhyA 3, 'jaittA'-iti jitvA-yuddhe jayaM prApya 3, ajitvA-jayamaprApya 3, parAjitya-paraparAjayaM mApya sumanA bhavati, saMbhAvitamahAvittavyayAdyanarthavinimuktatvAt 3 / 'no cepa' iti-aparAjitya-parAbhavamaprApya sumanA bhavatItyAdi aparAjitya" ina padoM ke sAtha bhI aisA hI sumanA aura durbhanA aura madhyastha honeke viSaya kA kAlatraya ko lekara kathana karanA cAhiye, ina zabdoM kA artha isa prakAra se hai| niSidya baiTha karake, aniSadya-nahIM baiTha karake, hatyA-mAra karake, ahatvA nahIM mAra karake, chitvA chedana karake, achitvA nahIM chedana karake, uktvA pada vAkyAdi kaha karake, anukyA nahIM karake, bhASitvA-bhASaNa karaneyogya kisIke sAtha bhASaNa karake, abhASitvA-nahIM bhASaNa karane yogyake sAtha nahIM bhASaNa karake, dattvA de karake, adattvA-nahIM de karake, bhuktvAkhAkarake, abhuktvA nahIM khAkarake, labdhvA-prAptakarake, aladhyA nahIM prApta karake, pItvo-pIkarake, apItvo-nahIM pIkarake, suptvA so karake, asuptvA-nahIM to karake, yuvA-yuddha karake,ayudhvA-yuddha nahIM karake, jitvA-jItakarake, ajitvA-nahIM jIta karake parAjityahAra prApta karake, aparAjitya-parAjaya prApta nahIM karake koI manuSya sumanA hotA hai, koI durbhanA hotA hai aura koI madhyastha rahatA hai isa parAjitya bhane aparAjitya ! pahanI sAthe 55 sumanA, nA bhane madhyastha hovAnuM kathana traNe kALane anulakSIne karavuM joIe. have A padane artha spaSTa karavAmAM Ave che niSidya-mesIna, aniSidya-me pinA, hatvAne, ahattvA-9yA vinA, chittvA chedIne, achittvA chedhA binA, uktvA-56, pAThya sAhi moTIna, anukakRttvA-nahI moTIna, bhASitvA bhaass421|| yogya nA sAthe bhASaNa zana, abhASitvAnaDI lApaya 421 / yogya mevI vyati sAthai bhASaNa nahI 4zana, datvAsApAna, adatvA=nI sAdhIna, bhuktvAne, abhuktvAnahI mAne, labdhvA=IH zana, alabdhvA=prA nahI rIne, pItvAdhAna, apItvA=pI vinA, suptvA=sUna, asuptvA-zayana nahI rIne, yuddhvA= yuddha zana, ayuvA-yuddha nahI' zane, jitvAtIna, ajitvAnaDItAna, parAjitya-2 prAta 4zane, aparAjitya=52108ya prAsa nahI , ma mA kiyAe karIne keI manuSya harSita thAya che, koI manuSya dukhita thAya che ane koI manuSya madhyasthabhAvamAM rahe che, A prakAranuM kathana traNe kALane zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 3 / 'NisiittA-niSadya ' ityArabhya :- parAjiNittA' ityantaM yAvat trayodazapadAnAM pratyekaM SaT paT sUtranirmANena bhavantyaSTasaptatiH sUtrANi, etAni pUrvotASTAdazabhiH sUtraiH saha saMkalanayA SaNNavatiH mUtrANi bhavanti (96) / 'sadA' ityAdi, evaM zabdarUpagandharasasparzAnadhikRtyaikaikasmin viSaye vidhipratiSedhAbhyAM trayastraya AlApakA bhUtavartamAna bhaviSyakAlAzrayAH ' sumanA durmanAanubhayarUpapada trayavanto vijJeyA iti zabdAdi sparzaparyantAnAM paJcAnAM viSayANAM pratyeka paT taraha kA kathana trikAla ko lekara lagAne se eka 2 pada ke 3-3 sUtra bana jAte haiM "NisiittA" se lekara "parAjiNittA" taka 13 pada banate haiN| ina 13 padoM ke 6-6 sUtra bana jAne ke kAraNa 78 sUtra ho jAte haiM ina 78 sUtroM meM pUrvokta 18 sUtroM ko milA dene se kula 96 sUtra ho jAte haiN| isI taraha se-" zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza inako lekara eka eka viSaya meM vidhi pratiSedha kI apekSA se bhUta, vartamAna aura bhaviSyatkAla saMbaMdhI 6-6 sUtra bana jAte haiM arthAt koI manuSya zabda ko sunakara bhUtakAla meM sumanA huA hai, durmanA huA hai aura madhyastha huA hai, vartamAna kAla meM koI eka manuSya sumanA hotA hai, durmanA hotA hai aura madhyastha rahatA hai bhaviSyat kAla meM koI eka manuSya sumanA hogA, durmanA hogA aura madhyastha rhegaa| isa prakAra ke ye vidhiviSayaka tIna 3 sUtra haiM, isI taraha se pratiSedha ko lekara tIna 3 sUtra banate haiM isa prakAra zabda meM vidhipratiSedha ko lekara ye 6 anupakSIne 425AthI pratye 54nA Y sUtra mane . " niSidya " thI sAdhana " aparAjitya" 5-tanA 13 pahonA zusa 174678 sayoterasUtra mane cha. A 78 sUtrane pUrvokata 18 sUtramAM umeravAthI kula 96 sUtra bane che. e ja pramANe "zabda, rUpa, gaMdha, rasa ane sparza " nI apekSAe pratyeka viSayamAM vidhi pratiSedhanI apekSAe bhUta, vartamAna ane bhaviSyakALa saMbaMdhI 1-1 sUtra mane che. bha.... koI manuSya zabdane sAMbhaLIne bhUtakALamAM sumana (harSita) thayela hoya che, kaI durmanA thayo hoya che ane kaI madhyasthabhAvamAM rahyo hoya che. zabdane sAMbhaLIne vartamAna kALe keI sumanA thAya che, keI dumana thAya che ane koI madhyasthabhAvamAM rahe che. zabdane sAMbhaLIne ke bhaviSyamAM sumanA thaze, kaI dumanA thaze ane koI madhyasthabhAvamAM raheze. A pramANe vidhiviSayaka traNa sUtra che, e ja pramANe pratiSedhanI apekSAe paNa traNa sUtra bane che. A rIte zadamAM vidhipratiSedhane anulakSIne kula 6 sUtra bane che. A zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 3 u02 sU0 37 puruSaprakAranirUpaNam SaT pada kalpanena triMzatsUtrANi bhavanti / evameteSAM SaNNavatyA sUtraiH saha saMkala. nayA SaviMzatyadhikaM zatamekaM ( 126) sUtrANi bhavanti, Adimasya sAmAnyasUtrasya ca saMmelanena saptaviMzatyadhikamekaM zataM sUtrANi bhavanti ( 127) / paJcamyAM saMgrahagAthAyAM " taheva ThANA ya " iti yaduktaM tad bhAvayan sUtradvayamAha-'tao ThANA' ityAdi, trINi sthAnAni nizzIlasyazIlarahitasya sAmAnyataH zubhasvabhAvavarjitasya, nivratasya-vizeSataH punaH prANAtipAtAdinivRttirahitasya, nirguNasya-uttaraguNApekSayA guNarahitasya, nimaryAdasyadharmamaryAdAvarjitasya, niSpatyAkhyAnapauSadhopavAsasya-pauraSyAdi pratyAkhyAnaparyAAlApaka hote haiN| isI paddhati se rUpa, gaMdha, rasa aura sparza inameM bhI 6-6 AlApaka kahanA cAhiye isa taraha 30 AlApaka ho jAte haiM 96 meM 30 milA dene para kula 126 sUtra hote haiM inameM eka sAmAnya sUtra aura milAne se inakI saba saMkhyA 127 ho jAtI hai| pAMcavIM saMgraha gAthA meM jo " taheva ThANA ya" aisA kahA hai usakA tAtparya aisA ki ye vakSyamANa tIna sthAna zIlarahita-sAmAnyataH zubhabhAvavarjita, nirvata-vizeSataH-prANAtipAtAdi kI nivRtti se rahita, nirguNa-uttara guNa kI apekSA se guNarahita, nimaryAda-dharmamaryAdA varjita tathA pauruSI Adi ke pratyAkhyAna se evaM parvasaMbaMdhI upavAsa se rahita jIva garhita hote haiM tIna sthAna ye haiM-ihaloka, upapAta aura Ayati jisa paryAya meM aise jIva ne janma liyA hotA hai vaha paryAya usakI garhita hotI hai paddhatithI rUpa, gaMdha, rasa ane sparza viSayaka paNa 6-6 AlApaka samajavA. A rIte bIjA 30 AlApaka bane che. AgalA 96 sUtramAM A 30 sUtra umeravAthI kula 126 sUtra bane che, temAM eka sAmAnya sUtra umeravAthI kula 127 sUtra thaI jAya che. pAyabhI samAthAmA re " taheva ThANA ya" mA prArI yA yo che tene bhAvArtha nIce pramANe che-nIce kahelAM traNa sthAna zIlarahita-sAmAnya rIte zubha bhAvavarjita, nivrata-khAsa karIne prANAtipAta AdinI nivRttithI rahita, nirguNa-uttaraguNanI apekSAe guNarahita, nimaryAda-dharmamaryAdA rahita tathA pauruSI (pArasI) AdinA pratyAkhyAnathI rahita ane paryadinanA piSadha upavAsathI rahita jIvamAM gahiMta hoya che. te traNe sthAna nIce pramANe che- (1) sa, (2) 55Ata mana (3) mAyAti.2 paryAyamA sevA sanma lIdhe hoya che, te paryAya gahita hoya che, kAraNa ke vataniyama AdithI rahita zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 9 pavAsarahitasya garhitAni - jugupsitAni bhavanti tadyathA-tAni trINi sthAnAnyAha -' assi ' ityAdi, 'assi' iti vibhaktivyatyayena - ayaM lokaH - bhavaH, yasmin janmagRhItaM saH, garhito bhavati - vrataniyamAdi rahitatvena pApavRtyA viziSTa jana jugupsitatvAt / tathA upapAtaH - nArakAdibhavaH, sa garhito bhavati, maraNAnantara pApapuruSANAM narakAdigatisadbhAvAt, AyAtiH - narakAdyudvarttanaM, narakAdigate niMssaraNamityarthaH / sA'pi garhitA bhavati, kumAnuSatvatiryaktvamAptisadbhAvAditi1 / athaitAni trINi kasya prazaMsitAni bhavanti ? iti tadviparyayamAha - ' tao ityAdi, pUrvoktAni trINi sthAnAni pUrvoktavizeSaNarahitasya sazIlAdivizeSaNa viziSTasya prazastAni bhavanti, tadyathA - ayaM lokaH - prazasto bhavati, vrataniyamAdiviziSTatvena pavitrapravRttyA ziSTajana - prazaMsitatvAt / tathA maraNAnantaraM tasyopapAkyoM ki vrataniyama Adi se rahita hone ke kAraNa vaha pApavRtti se yukta hotI hai ataH vaha viziSTajana se jugupsita ( nindita ) hotI hai AgAmI bhava yahAM upapAta zabda se liyA gayA hai marane ke bAda pApAsmAoM ko narakAdigati kI prApti hotI hai ataH yaha narakAdibhava usakA garhita hotA hai isI taraha se jaba aisA jIva narakAdigati se nikalatA hai taba vaha kumAnuSatva yA tiryacagati ko prApta hotA hai isaliye isakI Ayati bhI garhita hotI hai / tathA ye hI tIna ihaloka, upapAta aura Ayati-zIlAdi viziSTa jIva ke prazaMsita hote haiM kyoM ki vaha vrata niyama Adi se yukta rahA karatA hai ataH pavitra pravRttivAlA hone se vaha ziSTajanoM dvArA prazaMsA kA pAtra hotA hai tathA maraNa ke bAda vaimAnikAdikoM meM usakA upapAta hotA hai isaliye usakA hAvAne lIdhe tenI te paryAya pApavRttithI yukta hAya che, tethI te viziSTanA dvArA nindAne pAtra mane che. ahIM u5pAta zabda dvArA AgAmI bhavagrahaNa karAyeA che. mRtyu bAda pApAtmAne narakAdi gatinI prApti thAya che. tethI tene AgAmI bhava paNa gA~ ( nindA ) ne pAtra bane che. e ja pramANe eve jIva jyAre narakAdi gatimAMthI nIkaLe che, tyAre kumAnuSatva athavA tiya cagati prApta kare che. tethI tenI Ati paNa garhuita ( nindAne pAtra) hAya che. parantu je jIvA zIlAdithI yukta hoya che temanA haleAka, upapAta ane Ayati prazasya hoya che, kAraNa ke te vrataniyama AdithI yukata rahe che. A rIte pavitra pravRttivALA te jIvane! A janma paNa praza'sAne pAtra ane che, maraNa thayA pachI vaimAnika AdimAM tenA upapAta thAya che, 38 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA03302sU0 38 saMsArijIvaprarUpaNapUrSaka sarvajIvanirUpaNam 39 to'pi prazasto bhavati dhArmikANAM vaimAnikAdiSUpapAtasadbhAvAt / AyAtiHtatazcyutiH, sA'pi prazastA bhavati, devabhavAt sumAnuSatvamApti sadbhAvAditi / / sa0 37 // etAni garditAni prazastAni ca sthAnAni saMsArijIvAnAmeva bhavantIti saMsArijIvamarUpaNApUrvakaM sarvajIvAn prarUpayituM saptasUtrImAha___mUlam--tivihA saMsArasamApannagA jIvA paNNattA, taM jahAitthI, purisA, napuMsagA 1 / tivihA savvIvA paNNattA, taM jahA-sammAddaSTri micchaddiTrI sammAmicchaviTThI ya2 / ahavA, tivihA savvajIvA paNNattA, taM jahA--pajjattagA, apajattagA No pajattagA, No apajjattagA 1 / evaM-"sammadidviparittA, pajjattagahu~humasannibhaviyA ya // sU0 // 38 // chAyA-trividhAH saMsArasamApanakA jIvAH prajJatAH, tadyathA-striyaH, puruSAH napuMsakAH 1 / trividhAH sarvajIvAH prajJaptAH, tadyathA-samyagdRSTayaH, mithyAdRSTayaH, upapAta bhI prazaMsita hotAhai phira jaba vaha vahAM se cayatAhai taba use sumAnuSatvakI prApti hotIhai ataH usakI AyatibhI prazasta hotIhai // .37 / / __ ye sthAna garhita aura prazasta saMsArI jIyoM ko hI hote haiM ataH aba sUtrakAra saMsArI jIvoM kI prarUpaNApUrvaka sarvajIvoM kI prarUpaNA sAtasUtroM se karate haiM-(tivihA saMsArasamAvanagA jIyA ) ityAdi / sUtrArtha-saMsArasamApanaka jIva-saMsArI jIva tIna prakArake kahe gayehaiM jaise strI, puruSa aura napuMsaka 1, samasta jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiMsamyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagamithyAdRSTi 2, athavA-samasta jIva tethI tene upapAta paNa prazaMsanIya bane che. vaLI tyAMthI ravIne te sumAnapavanI prApti kare che, tethI tenI Ayati paNa prazaMsanIya bane che. sU. 375 uparyukta sthAnone sadbhAva gahiMta ane prazasta saMsArI jIvamAM ja hoya che, tethI sUtrakAra saMsArI jInI prarUpaNA pUrvaka sarva jIvonI prarUpaNa sAta sUtrI dvArA 42 cha-""tivihA saMsArasamAvannagA jIvA" tyAha sUtrArtha-saMsAra samApannaka jInA (saMsArI jIvonA) nIce pramANe traNa prakAra hA cha-(1) strI, (2) puruSa bhane (3) napuMsa. samasta yAnA tra prAra zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 sthAnAGgasUtre sbhygmithyaadRssttyshc2| athavA trividhAH sarvajIvA:-prajJaptAH, tadyathA-paryAptakAH aparyAptakAH, noparyAptakA noaparyAptakAH 3 / evam-" samyagdRSTiparittAH, paryAptaka-sUkSma-sabji-bhAvikAca " // mU0 38 // TIkA-'tivihA' ityAdi saMsArasamApanakAH -saMsaraNaM-saMsAra:-nArakatiryanarAmarabhavAnubhavalakSaNaH, taM samyaga-ekIbhAvena ApannA:-prAptA AzritA iti te tathA saMsAriNa ityarthaH te strIpuruSanapuMsakabhedena trividhA bhavanti 1 / jIvAdhikArAt punaH sarvajIvAM tIna prakAra se isa taraha se bhI kahe gaye haiM-jaise-paryAptaka, aparyAptaka aura no paryAptaka no aparyAptaka tathA-samasta jIva parisa, aparitta aura no paritta no aparitta isa taraha se bhI tIna prakAra ke kahe gaye haiM tathA mUkSma, bAdara, no sUkSma no bAdara isa taraha se bhI tIna prakAra ke samasta jIva kahe gaye haiM tathA saMjJI, asaMjJI, nosaMjJI noasaMjJI, isa prakAra se bhI saba jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiM tathA bhavya, abhavya aura nobhavya noabhavya ke bheda se bhI samasta jIya tIna prakAra ke kahe gaye haiN| TIkArtha-paribhramaNa karanekA nAma saMsAra hai, jIvakA paribhramaNa nAraka, tiryazca, manuSya aura deva ina gatiyoM meM hotA hai-ataH ina cAra gati rUpa hI saMsAra hai, isa saMsAra ko jo acchI taraha se ekI bhAvarUpase prApta karate haiM ve saMsArI samApannaka-saMsAra jIva haiN| ye saMsArI jIva strI, puruSa aura napuMsaka ke bheda se tIna prakArake kahe gaye haiN| hyA cha-(1) sabhyaSTi, (2) mithyASTi, mana (3) sabhyamithyATi. athavA samasta jInA A pramANe paNa traNa prakAra paDe che- 1) paryApaka, (2) aparyaat bhara (3) nA5ota nAmAMta5. samasta saMsArI yAnA (1) paritta, (2) maparita bhane (3) nAparita nomaparitta, sevA jaya prA2 paI cha. tathA (1) sUkSma, (2) mA42 mana (3) nosUkSma namA2, sayA trA prA2 59 che. athavA (1) sazI, (2) masajI mane (3) nAsa jI nAmasajJI, sa 2 55 53 cha athavA (1) avya, (2) samaya mana (3) nAlavya nAmalavya, sevA ra 2 55 58 che. TIkArtha-paribhramaNa karyA karavuM tenuM nAma ja saMsAra che. jIva nAraka, tiryaMca, manuSya ane devagatimAM paribhramaNa karyA kare che tethI A cAra gatie rUpa ja saMsAra che. je chAe ekIbhAva rUpe A saMsArane prApta karela che te ane saMsArasamApannaka che athavA saMsArI jIvo kahe che. te saMsArI jInA strI, puruSa ane napuMsaka, A traNa prakAra paDe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA033 2 sU038 saMsArIjIvaprarUpaNapUrvakaM sarpajIvanirUpaNam 41 tristhAnakAvatAreNa SaDUbhiH sUgairAha-'tivihA' ityAdi, sarvajIvAH-samyagmithyAmizradRSTibhedAtrividhAH 2 / athavA paryAptAparyApta-no tadumayabhedAtrividhAH sarvajIvAH tatra paryAptAH-paryAptisaMpannAH, aparyAptAH-paryAptivikalAH, noparyAptA noaparyAptAH-siddhA ityarthaH / evam-anena prakAreNa-pUrvakrameNetyarthaH kyoM ki ina tInoM meM ho samasta saMsArI jIvoMkA antarbhAva ho jAtA hai| inase bAhara koI nahIM bacatA hai| jIvAdhikAra ko lekara aba sUtrakAra samasta jIvoMkA kathana tristhAnakake anuroghase karate haiM jo isa prakAra se hai-jitane bhI jIva haiM-ve saba samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura mizradRSTi ke bheda se jo tIna prakAra ke kahe gaye haiM unameM siddha jIva samyagdRSTi padase gRhIta ho jAte haiN| pUrva meM jo bheda kahe gaye haiM ve saMsArI jIvoM ke kahe gaye haiN| yahAM sAmAnya rUpase ye bheda kahe gaye haiM inameM saMsArI aura asaMsArI ina donoM kA grahaNa ho jAtA hai / isI prakAra kA kathana Age ke sUtroM ke sambandha meM bhI jAnanA caahiye| jo jIya paryAptise sampanna hote haiM ve paryApta haiM, paryAptise vikala aparyApta haiN| aura jo na paryApta haiM aura na aparyApta haiM aise siddha jIva noparyApta noaparyApta jIva haiN| isa prakAra ke ye do sUtra aura saMsArI jIvoM kA che, kAraNa ke samasta saMsArI jIvana A traNemAM samAveza thaI jAya che. eke saMsArI jIva e nathI ke je A prakAromAM AvI ja na hoya. jIvAdhikAranI apekSAe have sUtrakAra samasta saMsArI jIvanuM traNa sthAnane anulakSIne kathana kare che-samasta saMsArI jInA samyagdaSTi, mithyAdaSTi ane mizradaSTinA bhedathI traNa prakAra paDe che. A kathanane AdhAre siddhajIne samadaSTi jI tarIke grahaNa karavAmAM AvyA che. AgaLa je bheda kahyA che te saMsArI jIvanA bheda kahyA che. ahIM sAmAnya rIte e bhedanuM kathana karavAmAM AvyuM che. A sAmAnya kathanamAM saMsArI ane asaMsArI, A banneno samAveza thaI jAya che. eja prakAranuM kathana have jemanuM kathana karavAmAM Ave che te che viSe paNa samajavuM. je ja paryAptithI yukata hoya che temane paryApta kahe che ane je jIve paryAmi vinAnA hoya che temane aparyApta kahe che. je jIva paryApta paNa nathI ane aparyApta paNa nathI temane ne paryApta no aparyApta kahe che. A trIjA vibhAgamAM siddha ne samAveza thAya che. A prakAranA A be sUtra ane saMsArI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ sthAnAGgasatre uktAnuktasUtrasaMgrahArtha gAthArddhamAha-sammaTTiI' ityAdi, samyagdRSTyAdiparyAptAdi sUtre pUrvamukte, athAnuktAni parittasUkSmasajJibhAvikAdi sUtrANi catvA hi, tadAlApako yathA-"tivihA savvajIvA paNNattA, taM jahA-parittA, aparittA, noparittA noaparittA 4 / tivihA sadhajIvA paNNattA, taM jahA-suhumA bAyarA, nomuhumA nobAyarA 5 / tivihA savyajIvA paNNattA, taM jahA-saNiNo asaNiNo, NosaNiNo NoasaNNiNo 6 / tivihA sayajIvA paNNattA, taM jahA-bhavvA, abhavyA, nobhavyA noabhavyA 7 / " iti, chAyA-trividhAH sarvajIvAH prajJaptAH, tadyathA parittA, aparittAH, noparittA noaparittAH 4 / trividhAH sarvajIvAH prajJaptAH, tadyathA-sUkSmAH, bAdarAH, no eka sUtra mila kara tIna sUtra ho jAte haiM tathA inase atirikta aura jo cAra sUtra hai ve isa prakAra se haiM-'sammaTTiI ' ityAdi / inameM paritta, sUkSma, saMjJI aura bhavika jana sambandhI sUtra liye gaye haiN| inake AlApaka isa prakAra se haiM-'tivihA savva jIyA paNNattA-taM jahAparittA aparittA noparittA noaparittA tivihA savva jIvA paNNattA -taM jahA-suTumA, yAyarA, nomuhumA, nobAyarA, tivihA saNijIvA paNNattA, taM jahA-saNiNo, asaNiNo, NosaNiNo NoasaNiNo tivihA savya jIvA paNNattA- taM jahA-bhavyA, abhavyA, no bhavvA, no abhavvA " ina mUtroM kA artha sugama hai| pratyeka zarIra jinako hai ve paritta jIva haiM aura sAdhAraNa zarIra jinakA hai ve aparita jIva haiN| ina donoM prakArake zarIra se jo rahita haiM ve noparitta noaparitta jIva haiM aise ve siddha jIva haiM / sUkSma zarIra jinakA hai ve sUkSma haiM jIvenuM eka sUtra maLIne traNa sUtra thAya che, te sivAyanA cAra sUtre nIce pramANe che-" sammaTTiI" chtyaadi| tanI 54 prAya cha-"tivihA savvajIyA paNNattA-taMjahA parittA, aparittA, noparittA noaparittA / tivihA savya jIvA paNNattA-tajaho suhumA, bAyarA, nosuhumA nobAyarA | tivihA saba jIvA paNNattA-taMjahA saMNNiNo, asaNiNo NosaNNiNo NoasaNNiNo / tivihA savva jIvA paNNattA taMjahA-bhavyA abhavvA, no bhavvA no abhavyA " mA sUtrAno matha sa21 . pratyeka zarIra jemane hoya che, te jIvene paritta jI kahe che. sAdhAraNa zarIra jemane hoya che temane aparitta kahe che. A baMne prakAranA zarIrathI jeo rahita che, temane paritta aparitta jI kahe che. evAM jIve siddha jIve che. sUkama zarIra jemanuM che temane sUphama kahe che, bAdara zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03302 su038 saMsArIjIvaprarUpaNapUrvaka sarvajIvanirUpaNam 43 sUkSmA nobaadraaH5| trividhAH sarvajIvAH prajJaptAH, tadyathA-sajJinaH, asajJina: nosajJino noasajJinaH trividhAH sarvajIvAH prajJaptAH, tadyathA-bhavyAH, abhavyAH, nobhavyA noabhavyAH 7 / sugamAni caitAni, navara-parittAH-pratyekazarIrAH, aparittAH sAdhAraNazarIrAH, noparittA noaparittAH siddhA ityarthaH 4 / evaM sUkSmAH-sUkSmazarIrAH, yAdarAH-bAdarazarIrAH, nosUkSmA novAdarAH-siddhAH 5 / sajJinaH-AhArAdisajJAsampannAH, asajJina:-manovikalAH, nosajJino no asajJinaH-siddhAH 6 / bhavyAH-muktigAminaH, abhavyAH-muktigamanAyogyAH, no bhavyA no abhavyAH-siddhAH 7 / iti // sU038 // ___ sarva eva caite loke vyavasthitAH, tatra ca jIvAnAM dizo'dhikRtvA gatyAmatyAdi bhavatIti lokasthitinirUpaNapUrvakaM diganirUpaNaM, tadAzrayatvAd gatyAgatyAdi nirUpaNaM ca kurvannAha, mUlam-tivihA logaTriI paNNattA, taM jahA-AgAsapaiTrie vAe, vAyapaiTrie udahI, udahipaiTriyA puDhavI 1 / tao aura bAdara zarIra jinakA hai ve bAdara haiM tathA jo na sUkSma zarIrayAle haiM aura na bAdara zarIravAle haiM aise siddha jIva no sUkSma no bAdara jIya haiM, AhAra Adi saMjJA jinake hai ve saMjJI jIva haiM aura manovikala jo haiM ve asaMjJIjIva haiM tathA jo na saMjJI haiM aura na asaMjJI haiM aise siddha jIva no saMjJI no asaMjJI haiM / jinheM AgAmI kAlameM niyama se mukti prApta hotI hai ve bhavya jIva hai| inase viparIta abhavya hai| tathA jo na bhavya haiM aura na abhavya haiM aise siddha jIva no bhavya no abhavya hai / sU038 // zarIravALA ane bAdara jI kahe che ane je ja sUma zarIravALA paNa nathI ane bAdara zarIravALA paNa nathI temane ne sUma ne bAdara kahe che. siddha ane sUkSma bAdara chava kahe che. AhAra Adi saMjJA jemane hoya che te jIne saMjJI kahe che. manathI rahita chane asaMzI kahe che, tathA je jIve saMjJI paNa nathI ane asaMjJI paNa nathI temane saMjJI asaMzI kahe che. evAM siddha che ja hoya che jemane AgAmI kALamAM avazya mukti maLavAnI ja che evAM jIvene bhavya jI kahe che. temanA karatAM viparIta abhavya jIve che. je bhavya nathI ane abhivya paNa nathI evAM siddha bane ne bhavya ne abhavya kahe che. je sU. 38 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 sthAnAnasUtre disAo paNNattAo, taM jahA-uDA, ahA, tiriyA / tIhiM disAhiM jIvANaM gaI pavattai, taM jahA-uDDAe ahAe tiriyAe 2 / evaM AgaI3, vakkaMtI4, AhAre5, vuDDI6, NibuDDI7, gai pariyAe 8, samugghAe 9, kAlasaMjoge 10, dasaNAbhigame 11, NANAbhigame 12, jiivaabhigme13| tIhiM disAhiM jIvANaM ajIvAbhigame paNNatte, taM jahA-uDAe, ahAe, tiriyaae14|| evaM paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM / evaM maNussANayi ||suu039 chAyA-trividhA lokasthitiH prajJaptA, tadyathA-AkAzapratiSThito vAtaH, vAtapratiSThita udadhiH, udadhipratiSThitA pRthivI 1 / tisro dizaH prajJaptAH, tadyathA-UrdhvA, adhaH, tirazvI 11 tisRbhirdigbhirjIvAnAM gatiH pravartate, tadyathAUrdhvayA, adhodizayA, tira cyA 2 / evam-AgatiH 3, vyutkrAntiH 4, AhAraH __ye saba jIva loka meM vyavasthita ( vidyamAna ) haiN| jIvoM kA paraloka meM gamanAgamana dizAke anusAra hotA hai, isaliye aba lokasthiti ke nirUpaNapUrvaka sUtrakAra dig nirUpaNa evaM dizA Azrita hone se gatyA gatyAdikA nirUpaNa karate haiM / 'tivihA logaDiI paNNattA' i. sUtrArtha-lokakI sthiti tIna prakArakI kahI gaI hai jaise-AkAzaprati. SThita vAyu vAyu pratiSThita ghanodadhi, ghanodadhi pratiSThita pRthivI dizAe~ tIna kahI gaI haiM jaise-urdhvadizA, adhodizA aura tiryagdizA ina tIna dizAoM se ho kara hI jIvoM kI gati hotI hai, eka urdhvadizA se eka adhodizA se aura eka tiryagdizA se, isI taraha A badhAM ja lokamAM vyavasthita (vidyamAna) che. jenuM parakamAM gamanAgamana dizA anusAra thAya che, tethI have sUtrakAra lokayitinA nirUpaNa pUrvaka dizAonuM nirUpaNa kare che ane dizAone Azrita hovAne kAraNe satyApati mAhinu ni3555 re -"tivihA logadiI paNNattA " tyAla. sUvAthaM-lekanI sthiti traNa prakAranI kahI che-(1) AkAza pratiSThita vAyu, vAyu pratiSThita ghanedadhi ane (3) ghodadhi pratiSThita pRthvI. dizAe traNa kahI che (1) pazi mane (2) madhezi mana (3) tiyA . mA An zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03702 sU0 39 dignirUpaNa gatyAgatyAdinirUpaNaca 45 5, vRddhiH 6, nirvRddhiH 7, gatiparyAyaH 8, samuddhAtaH 9, kAlasaMyogaH 10, darzanAbhigamaH 11, jJAnAbhigamaH 12, jIvAbhigamaH 13 / trimirdigbhirjIvAnAmajIvAbhigamaH prajJaptaH, tadyathA UrdhvayA, adhodizayA, tiracyA 14 / evaM paJcendrindriyatiryagyonikAnAm / evaM manuSyANAmapi / / mU0 39 // TIkA-ticihA' ityAdi lokasya sthitiH-lokasthitiH-lokavyavasthA, sA trividhA, tathAhi-AkAze pratiSThitaH-AzritaH-AkAzapratiSThitaH, sarvadrabyANAmAkAzapratiSThitatvAt , AkAzaMtu svapatiSThitameveti na tatpratiSThAcintanaM kRtamiti / vAtaH-tanuvAtaH ghanavAtaH, pUrva tanuvAtaH, tadupari ghanavAta iti bhAvaH, saca dhanavAtastamastamAdinarakapRthivInAmAdhAratayA vyavasthito'dhovartI-atyantaAgati, vyutkrAnti, AhAra, vRddhi, nirvRddhi gatiparyAya, samudghAta, kAlasaMyoga, darzanAbhiyoga, jJAnAbhigama aura jIvAbhigama ye saba bhI ina dizAoM ke anusAra hI hote haiN| ina tIna dizAoM se hI jIvoM ke ajIvAbhigama kahA gayA hai isI taraha se manuSyoM kI aura tiryazca yonikoM kI gati Agati Adi ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / TIkArtha-samasta dravya AkAza meM pratiSThita haiM-isaliye yahAM vAyu ko AkAza pratiSThita kahA gayAhai vAtase yahAM tanuvAta aura ghatayAta liye gaye haiN| AkAza kisI anyadravya ke AdhAra para nahIM hai kyoM ki vaha saya se bar3A hai isaliye vaha apane hI AdhAra para hai isIliye sUtrakAra ne usake AdhAra ke viSaya meM yahAM nahIM kahA hai pahile tanuvAta hai aura emAMthI ja enI gati thAya che. (1) urdhvadizAmAMthI, (2) adizAmAMthI mana (3) tidizAmAthI. me 4 prabhArI mAgati, vyutvanti, 2, vRddhi, nivRddhi, gatiparyAya, samudraghAta, kAlasaMyoga, darzanAbhiyoga, jJAnAbhigama ane jIvAbhigama, A badhuM paNa dizAone anusAra ja thAya che. A traNa dizAomAMthI ja jIvonA achavAbhigama kahyA che. e ja pramANe manuSya ane tiyanI gati, Agati AdinA viSayamAM paNa samajavuM. TIkA-samasta dravya AkAzamAM pratiSThita (vidyamAna) che, tethI ahIM vAyune AkAza pratiSThita kahyo che. vAta pada dvArA ahIM tanuvAta ane ghanavAtane grahaNa karavAmAM Avela che. AkAza ke anya dravyane AdhAre raheluM nathI, kAraNa ke te sauthI moTuM che, te pitAne AdhAre ja raheluM che. tethI sUtrakAre tenA AdhAra viSe ahIM kaMI paNa kahyuM nathI. pahelA tanuvAta che ane tenI upara zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ghanaH piNDIbhUto vAtavizeSaH / vAtapatiSThitaH-dhanavAtAzritaH udadhiH-ghanodadhiH, saca himazilAvajjalanicayaH / udadhipratiSThitA-ghanodadhisamAzritA pRthivI tamastamAdirUpA 1 / yadyapi ' IpatyAgbhArA pRthivI AkAzapratiSThitA' ityAdikrameNApi lokasthitirvaktuM zakyA, tathApi 'AgAsapaiThie vAe' ityAdi krameNa yA lokasthitiruktA, sA aghobhAgAdArabhyaiya lokasthiti bhavatIti sUcayitumiti / atha dizo'dhikRtya gatyAgatyAdi nirUpayan caturdazamUtrANyAha'to disAo' ityAdi dizyate-vyapadizyate pUrvAditayA vastvanayeti dika phira usake Upara ghanayAta hai. yaha ghanavAta tamastamA Adi nAma kI jo naraka pRthiviyAM haiM unakA AdhArabhUta hai ataH unake yaha adhovartI hai aura atyantaghanarUpa piNDIbhUta hai isa ghanavAta ke Azrita jo udadhi hai vaha ghanodadhi hai yaha ghanodadhi himazilA kI taraha jala kA nicaya. samUha rUpahai isa ghamaudadhike Azrita tamastamAdirUpa pRthiviyAha / yadyapi " ISatprAgabhArA pRthivI AkAzapratiSTita" ityAdi krama se bhI lokasthiti kaha sakate hai phira bhI " AgasapaiTTie vAe" ityAdi krama se jo lokasthiti kahI gaI hai vaha isa abhiprAya se kahI gaI hai ki adhobhAga se lekara hI lokasthiti hotI hai| ___ aba sUtrakAra dizA ko lekara gati Agati kA nirUpaNa karane ke nimitta 14 sUtroM kA kathana karate haiM-" taodisAo" ityAdi pUrvAdirUpa se vastu jisake kAraNa kahI jAtI hai vaha dizA hai, yaha dizA ghanavAta che. te ghanavAta tamatamA Adi je sAta nArake che temanA AdhArarUpa che. tethI te temanI nIce rahelo che ane atyanta ghanarUpa-piMDIbhUta che. A ghanavAtane Azrita je udadhi che tenuM nAma ghanedadhi che. te ghanodadhi himazilAnI jema pANInA nicaya (bhaMDAra) rUpa che. A ghane dadhine Azrita tamastamA Adi naraka che. jo ke "AkAza pratiSThita ISatnAbhArA pRthvI ? ityAdi kramathI paNa lekasthitinuM kathana karI zakAya che, chatAM paNa "AkAza pratiSThita vAyu" ItyAdi kamathI je lekasthiti kahevAmAM AvI che te e abhiprAyathI ja kahI che ke adhe bhAgathI laIne (zarU karIne) ja lekasthiti hoya che. have sUtrakAra dizAone anulakSIne gati, AgatinuM nirUpaNa karavA nimitte 14 sUtranuM kathana kare che. te sUtre A pramANe che - " tao disAo" tyAdi amuka vastu pUrva AdimAM che evuM jene kAraNe kahevAya che, tenuM nAma dizA che. tenA traNa bheda nIce pramANe che-(1) urvadizA, (2) adizA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u0 2 sU0 38 dignirUpaNaM gatyAgatyAdinirUpaNaMca sAtrividhA Urdhvastiryagra bhedAt / ' tIhi ' ityAdi, tisRbhirdigbhirurdhvAdha stiryagurUpAbhirjIvAnAM gatiH- gamanaM pravarttate / tatra dik nAmAdibhedena saptavidhA, tathAhi -" nAmaM 1 ThavaNA 2 davie 3, khetadisA 4 tAvakhetta 5 pamna 6 / sattamiyA bhAvadisA 7, sA ho aTThArasa vihAya // 1 // " chAyA - nAma 1sthApanA 2- dravya 3, kSetradizaH 4 tApakSetra 5 prajJApakAH 6 / samikA bhAvadik sA bhavatyaSTAdazavidhA ca // tatra nAmasthApanAdize prasiddhe 2 | dravyasya- pudgalaskandhAderdika dravyadi 3 | kSetrasya - AkAzasya dik kSetra dika, asyAstiryaglokamadhyasthitASTapradezarUpakAt mavRtti bhavati, uktaJca " apaeso ruvago, tiriyaloyasa majjhayArammi | esapabhavo disANaM, ese va bhave aNudisANaM // 1 // " chAyA - aSTapadezo rucakaH, tiryaglokasya madhye / eSa prabhavo dizAm, eSa eva bhaved anudizAm || dizAM nAmAni yathA 47 urdhva, adhaH aura tiryaga ke bheda se tIna prakAra kI hai ina tIna dizAoM se jIvoM kA gamana hotA hai nAmAdi ke bheda se dikU sAta prakAra kI bhI hai - jaise- nAmadizA 1, sthApanAdizA 2, dravyadizA 3, kSetradizA 4, tApakSetra 5, prajJApanA 6 aura bhAvadizA 7, yaha bhAvadizA 18 prakAra kI hotI hai / nAmadizA aura sthApanAdizA ye prasiddha haiM / pudgala skandha Adi kI jo dizA vaha dravyadizA hai, AkAza kI jo dizA hai vaha kSetra dizA hai isa kSetra dizA kI pravRtti tiryagloka ke madhyamArga meM sthita jo 8 ATha rucakapradeza haiM vahAM se hotI hai kahA bhI hai-" aTThapaeso rugo" ityAdi / tAtparya yaha hai ki tiryagloka ke madhya meM ATha pradeza rucaka haiM ye rucaka hI dizAoM ke kAraNa haiM aura ye hI anudizAoM ane tiya`dizA. A traNa dizAemAMthI ja jIvAnuM gamana thAya che. nAmAdikanA bhedathI dizAnA sAta prakAra paNa paDe che-(1) nAdizA, (2) sthApanA dizA, (3) dravyaddizA, (4) kSetravizA, (4) tApakSetra, (9) prajJAyanA ane (7) bhAvadizA. temAMnI bhAvadizAnA 18 prakAra che. nAdizA ane sthApanA dizA, A banne dizAe prasiddha che. pudgala kanya AdinI je dizA che tene dravyadizA kahe che. AkAzanI je dizA che tene kSetrakrizA kahe che, A kSetradizAnI pravRtti tiya glAkanA madhyamAga mAM sthita ( rahelA ) je ATha rucaka pradeza che tyAMthI thAya che. udhuM pazu che - " aTThapaeso ruyato " tyAhi. A kathananA bhAvArtha e che ke-tiya glAkanI madhyamAM ATha rucaka pradeza che, te rucaka pradezeA ja dizAo ane anudizAonA kAraNarUpa che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre " iMda 1 ggeyI 2 jammA 3 ya neraI 4 vAruNI ya 5 vAyavvA 6 / sommA 7 IsANAvi ya 8, vimalA 9 ya tamA 10 ya boddhavyA // 1 // " chAyA-aindrI 1 Agneyo 2 yAmyA 3 ca nairRtI 4 vAruNI 5 ca vAyavyA 6 / saumyA 7 aizAnyapi ca vimalA 9 ca tamA 10 ca voddhavyA // 1 // tatra-aindrI-pUrvA 1, AgneyI-agnikoNaH 2, yAmyA-dakSiNA 3, naiRtInaiRtyakoNaH 4, vArugI-pazcimA 5, vAyavyA-vAyukoNaH 6, saumyA-uttarA 7, aizAnIva-IzAnakoNaH 8, vimalA-Urdhvadika 9, tamA-adhodik 10 / iti / tApaH-savitA, tadupalakSitA kSetradika tApakSetradika, sA cA niyatA, uktazca" jesi jatto mUro, udei tesiM taI havai puvvA / tAvakkhettadisAo, payAhiNA sesiyAosiM // 1 // " chAyA-yeSAM yataH sUrya udeti teSAM sA bhavati pUrvA / tApakSetradik, pradakSiNAt zeSAM asyAH // tatra-pradakSiNAt-dakSiNAvarttabhramaNAt / tathA / prajJApakasya-AcAryAderyAdika sA prajJApakadik, sA yathAke kAraNa haiM / dasa 10 dizAoM ke nAma isa prakAra se haiM-" iMdaggeyI jammA ya" ityaadi| inameM-aindrI-pUrvadizA kA nAma hai AggeyI agnikoNa kA nAma hai yAmyA dakSiNadizA kA nAma hai naiRtI nairRtya koNa kA nAma hai vAruNI pazcima dizA kA nAma hai cAyavya vAyukoNa kA nAma hai saumyA uttaradizA kA nAma hai aizAnI-IzAnakoNa kA nAma hai vimalA urdhvadizA kA nAma hai tamA adhodizA kA nAma hai sUrya se upalakSita jo kSetradizA hai vaha tApakSetradizA hai yaha niyata hotI hai| kahA bhI hai-"jesiM jatto" ityAdi / sa himAnai nAma nAya pramANe cha-" iMdaggeyI jammAya " yAha. (1) maidrI athavA pUrvAhizA, (2) mAune yI 25440 maziY, (3) yAbhyA 25441 dakSiNa dizA, (4) aiti athavA nityakeNa, (5) vANi athavA pazcima hizA, (6) pAya0yo, (7) saubhyA athavA uttara dizA, (8) maizAnI athavA IzAna keNa, (9) vimalA athavA urva dizA ane (10) tamA athavA a dizA. sUrya vaDe upalakSita je kSetradizA che, tene tApakSetradizA kahe che te niyata DAya che. 5dhu 555 cha ?-" je siM jatto" tyAha ahIM pradakSiNA zabda dvArA dakSiNAvarta bhramaNa grahIta karAyuM che. prajJApaka-AcArya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na sughA TIkA sthA03u02sU0 39 dignirUpaNam gatyAgatyAdinirUpaNaca 49 " pannavao jayabhimuho, sA puyA, sesiyA payAhiNo / tasseva NugaMtavyA, aggeyAI disA niyamA // 1 // " chAyA-prajJApako yadabhimukhaH, sA pUrvA, zeSAH pradakSiNataH / ___ tasyaivAnugantavyAH AgneyyAdyA dizo niyamAt / / ___ bhAvadik-pRthivI 1 jala 2 jvalana 3 vAyu 4 mUlabIja 5 skandhavIjA 6 abIja 7 parvabIna 8 dvi 9 tri 10 caturindriya 11 paJcendriyatiyaG 12 nAraka 13 deva 14 saMmUcchima 15 karmabhUmijA 16 karmabhUmijA 17 ntaradvIpaja 18 bhedAdaSTAdazavidheti / iha ca kSetratApa-prajJApakadigbhirevAdhikAraH / tatra ca tiryagrahaNena pUrvAdyAzcatasro diza evaM gRhyante, na vidizaH, tAsu jIvAnAmanuzreNigAmitvena vakSyamANagatyAgativyutkrAntInAmayujyamAnatvAt , zeSapadeSu ca ___yahAM pradakSiNa zabda se dakSiNAvarta bhramaNa gRhIta huA hai| prajJApaka -AcArya Adi kI jo dizA hai vaha prajJApaka dika hai vaha isa prakAra se hai-(pannavao) ityAdi pRthivI 1 jala 2 jvalana 3 vAyu 4 mUlabIja 5 skandhabIja 6 agrabIja 7 parvabIja 8 dviindriya 9trIndriya 10, caturindriya 11, paMcendriyatiryazca 12 nAraka 13, deva 14, saMmUcchima 15, karmabhUmija 16, akarmabhUmija 17 aura antaradvIpaja 18 isa prakAra ke bhedoM se bhAvadizA 18 prakAra kI hai| yahAM kSetradizA, tApadizA, aura prajJApakadizA inakA hI adhikAra hai| yahAM tiryaggrahaNa se pUrvAdika cAra dizAe~ hI gRhIta huI haiN| vidizAe~ nhiiN| kyoM ki jIvoM kI gati AkAza ke pradezoM kI paMkti ke anusAra hI hotI hai isaliye unakI gati, Agati aura vyutkrAnti utpatti ke ye saba vidimAhinA 26 // cha, tenu nAma prajJA546 che. 24 pramANe cha "pannavao"tyA. (1) pRthvI, (2) ra, (3) pasana, (4) vAyu, (5) bhUkhamI, (6) 24.5. bhI, (7) abhI-4, (8) 55bhI4, (6)Indriya, (10) trIndriya, (11) yatura. ndriya, (12) 5'yendriya tiya"ya, (23) nA24, (14) 35, (15) sarichama, (16) bhabhUmi, (17) mama bhUmi04 sane (18) mantavI54. 21 praan| bhedathI bhAvadizA 18 prakAranI che. ahIM kSetradizA, tApadizA ane prajJApaka dizAne ja adhikAra che. ahIM tiryagra grahaNa dvArA pUrvAdi cAra dizAone ja grahaNa karavAmAM AvI che, vidizAone grahaNa karavAmAM Avela nathI, kAraNa ke jIvanI gati AkAzanA pradezanI paMkti anusAra ja thAya che. te kAraNe temanI gati, Agati ane vyutkAti (utpatti ) A badhuM vidizAone anasAra thatuM nathI. e ja kAraNe bAkInAM padamAM vidizAone ullekha thayo nathI. za 7 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre vidizAmavivakSitatvAt , ' chahiM disAhiM jIvANaM gaI pavattai ' ityAdera traiva vakSyamANatvAcca / prastutamAha- tIhiM disAhi' ityAdi, atra "tisamirdigbhiH" ityanena saptasu dikSu saptamI bhAvadika tRtIyA dravyadik, paJcamI tApakSetradig vA yathAyogyaM vyAkhyAtuM zakyate / timRbhirUdhistiryagrUpAbhirdigbhirjIvAnAM gatiH pravartate, tatra gatiH-prajJApakasthAnApekSayA mRtvA'nyatra gamanam 2 evaM-pUrvoktAmilApavat , sa yathA-" tIhiM disAhiM jIvANaM AgaI pavattai, taM jahA-uDDhAe AhAe tiriyAe" evaM sarvatra saMyojyam / AgatiH-prajJApakapratyAsannasthAne samAgamanam 3 / vyutkrAntiH-utpattiH 4, AhAraH prasiddhaH 5, vRddhiH-zarIrasya barddhanam 6, niddhiH -tasyaiva hAniH 7, gatiparyAya:-mRtvA gatyantare gamanaM zAoM ke anusAra nahIM hote haiN| isI kAraNa zeSapadoM meM vidizAoM kI vivakSA nahIM huI hai| "chahiM disAhiM jIvANaM payattai" aisA kathana sUtrakAra Age svayaM karane vAle haiM / " tIhiM disAhi" ityAdi -yahAM sAta dizAoM meM jo sAtavIM bhAvadizA hai vaha, yA tIsarI jo dravyadizA hai yA pAMcavIM jo tApakSetradizA hai vaha yathAyogyarUpa se vyAkhyAta ho sakatI hai urdhvadizA, adhodizA aura tiryadizA ina dizAoM se jIva kI gati hotI hai prajJApaka ke sthAna kI apekSA se, marakara anyatra jAnA isakA nAma gati hai, 2 isI taraha se pUrvokta abhilApa kI taraha se hI-tIna dizAoM se jIvoM kI Agati hotI hai prajJApaka ke najadIka ke sthAna meM AnA isakA nAma Agati hai 3 vyutkrAnti nAma utpatti kA hai 4, AhAra prasiddha hai 5, zarIra ke barddhana kA nAma vRddhi hai 6 zarIra ke hAsa-hAni kA nAma niddhi hai 7, mara "hiM disAhi jIvANaM gaI payattai" 2prA2rnu thana sUtrA2 mA 42thAnA che. " tIhiM disAhi" tyAha ahIM sAta dizAomAMnI je sAtamI bhAvadizA che tenuM, athavA trIjI je dravya dizA che tenuM athavA pAMcamI je tApakSetradizA che tenuM yathAyogya rIte varNana thaI zake che. urdhvadizA, adhedizA ane tijhizA, A dizAomAMthI jIvanI gati thAya che. (2) prajJApakanA sthAnanI apekSAe, marIne anyatra tanuM nAma. gati che. (3) me prabhA-pUrita manisAnI maga traNa dizAomAMthI jIvenI Agati thAya che. prajJApakanI samIpanA sthAnamAM bhApa tenuM nAma mAti cha. (4) vyutpantinuM nAma utpatti cha. (5) '2' 54 sama ya mevu cha. (6) zarIra 15 tenu nAma vRddhi che. (7) zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 sudhA TIkA sthA03 302 sU039 dignirUpaNam gatyAgatyAdinirUpaNaMca vaikriyalabdhimataH saMgrAmAyeM pradezato garbhAvahirnissaraNaM vA, sagudghAtaH- vedanAdirUpaH 9, kAlasaMyogaH- varttanAdikAlalakSaNAnubhUtiH, maraNayogo vA kAlasaMyogaH 10, darzanena - avadhyAdinA pratyakSapramANabhUtenAbhigamaH - bodho darzanAbhigamaH 11, evaM jJAnAbhigamaH 12, jIvAnAM jJeyAnAmavadhyAdinaivAbhigamo jIvAbhigama 13 iti / ' tIhiM' ityAdi, sugamaM, navaram - ajIvAbhigamaH, ajIvAnAM dharmAdharmAkAzapudgalAstikAyAdvAsamayAnAM abhigamaH bodhaH - ajIvAbhigamaH 14 / ' evaM ' ityAdi, evam pUrvoktAbhilApena yathA sAmAnyasUtreSu gatyAgatyAdInyajIvAbhigamaparyantAni trayodazapadAni tisRSu dikSvabhihitAni tathA paJcendriyatiryagyoni kara ke gatyantara meM jAnA isakA nAma gatiparyAya hai 8, athavA caikriyalabdhivAle jIva kA saMgrAma ke liye pradeza se garbha se bAhara nikalanA yaha gatiparyAya hai vedanAdirUpa samudghAta hotA hai 9, vartanAdirUpa kAla lakSaNa kI anubhUti kA nAma kAlasaMyoga hai athavA maraNayoga kA nAma kAlasaMyoga hai 10, pratyakSapramANabhUta avadhi Adi ke dvArA jo bodha hotA hai usakA nAma darzanAbhigama hai 11, isI taraha kA jJAnAbhigama hai 12, jIvoM ko jJeyapadArthoM kA jo avadhi Adi ke dvArA abhigama bodha hotA hai vaha jIvAbhigama hai 13, " tIhiM" ityAdi dharma, adharma, AkAza, pudgala ina astikAyoM kA tathA addhAsamayarUpa kAla kA bodha honA yaha ajIvAbhigama hai " evaM " ityAdi jisa taraha pUrvokta abhi lApa dvArA sAmAnya sUtroM meM gati Agati se lekara ajIvAbhigama taka 13 pada tIna dizAoM meM kahe gaye haiM usI prakAra se paMcendriya zarIranA hAsa ( hAni ) thavA tenuM nAma nivRddhi che. (8) marIne anya gatimAM javuM tenuM nAma gatiparyAya che. athavA vaikriya labdhivALA jIvanuM sa'grAmane sATe pradezamAMthI garbhomAMthI nIkaLavuM tenuM nAma gatiparyAya che. (9) vedanArUpa samudghAta hAya che. (10) vattanAdi rUpa kAlalakSaNanI anubhUtinuM nAma kALasacaiAga che athavA marayeAganuM nAma kALasacaiAga che. (11) pratyakSa pramANabhUta aviSe dvArA je edha thAya che tenuM nAma darzanAbhigama che. eja prakAranA jJAnAbhigama che. (12) jIvezane jJeya padArthanA je adhi Adi dvArA abhigama (bodha) thAya che, tene vAliyama De che." afe" seul(13) dharma, adharma, Aza bhane addhAsabhaya 35 ajanI mogha thv| tenuM nAma yuddhasa yA mastiyono tathA vAligama che. " eva" ityAdi. je rIte pUrvokta abhilApa dvArA sAmAnya sUtrAmAM gati AgatithI laIne jIvAbhigama sudhInA 13 padonuM traNa dizAne anulakSIne kathana zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 sthAnAGgasUtre kAnAmapi vijJeyAni / evaM manuSyANAmapi bodhyam / tadabhilApo yathA-" tIhiM disAhiM paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM gaI pavattaI " evamAgatyAdipadeSvapi saMyojanIyam / manuSyAbhilApo yathA--" tIhiM disAhi maNussANa gaI pabattai " evamAgatyAdiSu sarveSu padeSu saMyojanIyam / evaM caitAni sarvANi gatyAgatyAdhapekSya paviMzatiH sUtrANi bhavantIti / etAni gatyAdInyajIvAbhigamAntAni sAmAnyajIvastrANi santi / caturviMzati daNDakacintAyAM tu nArakAdipadeSu dikatraye gatyAdInAM trayodazAnAmapi padAnAM sAmastyenAsaMbhavaH, paJcendriyatiyakSu manutiryaMcayonikoM ke bhI gati Adi pada jAnanA cAhiye tathA manuSyoM ke bhI jAnanA cAhiye inakA abhilApa isa prakAra se hai "tIhiM disAhiM paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM gaI pavattai" isI taraha kA abhilApa Agati AdipadoM meM bhI karanA cAhiye manuSyAbhilApa isa prakAra se hai-" tIhiM disAhiM maNussANaM gaI pavattai" isI taraha kA abhilApa Agati Adi samastapadoM meM karanA cAhiye isa prakAra se ye saba gati Agati Adi kI apekSA karake 26 sUtra hote haiM gati Adi se lekara ajIvAbhigama taka ke mUtra sAmAnya jIvamUtra haiM caubIsadaNDaka ke vicAra ko apekSA se nArakAdipadoM meM dikatraya meM gatyAdika 13 padoM kA sampUrNa rUpa se saMbhava nahIM haiM paMcendriyatiryaJcoM meM aura manuSyoM meM inakA saMbhava hai so paMcendriyatiryacoM ke aura manuSyoM ke sUtra kahe haiN| ina padoM kA sAmastyalpa se nArakAdikoM meM saMbhava kyoM nahIM hai ? to thayuM che, eja pramANe paMcendriya tiryaMca nikemAM paNa gati Adi padanuM kathana samajavuM joIe, ane e ja pramANe manuSyamAM paNa samajavuM. temane mamitA5 mA prabhArI cha-" tIhi disAhi paMcidiyatirikkhajoNiyANa' gaI pavattaha" 2praa2ne| amitA5 bhAgati pihobhA 59] sabha7 vA. mAnavyAnI gativiSaya manisA5 mA pramANe cha-" tIhi disAhi maNussANa gaI pavattai" merI prAra! mamitA5 mAgati mAha pahImA 5 sabhA joIe. A rIte gati, Agati padane anulakSIne kula 26 sUtra thAya che. gati AdithI laIne achavAbhigama sudhInAM sUtra sAmAnya jIva sUtre che. covIsa daMDakanA jIvonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te nArakAdi pademAM traNa dizAmAM gati Adi 13 padene saMpUrNarUpe saMbhava nathI. pAMcendriya tiya ane manuSyamAM temane saMbhava hovAthI ahIM paMcendriya ti ane manuSyanAM sUtre kahevAmAM AvyAM che. A padene nArakAdimAM saMpUrNa rUpe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u02 sU040 trasanirUpaNapUrvakaM sthAcaranirUpaNam 53 1 SyeSu ca tatsaMbhava iti paJcendriyatirathAM manuSyANAM ca sUtramabhihitamiti / athaiteSAM padAnAM nArakAdiSu kathamasaMbhavaH ? ityAzaGkAyAmAha - nArakAdInAM tiryakpavendriyamanuSya varjitAnAM dvAviMzatidaNDa kajIvavizeSANAM nAraka devevRtpAdAbhAvA afat rUpasya didvayasya vivakSayA gatyAgatyorabhAvaH, tathA darzanajJAna -jIvA jIvAbhigamAguNapratyayA avadhyAdi - pratyakSarUpA ditraye na santyeva / bhavamatyAvapakSe tu nArakajyotikA stiryagavadhayaH, bhavanapativyantarA UrdhvAvadhayaH, vaimAnikA adho'vadhayaH santi / ekendriyavikalendriyANAM tvavadhirnAstyeveti / mU0 39 // pUrvoktAni ca gatyAdipadAni trasAnAmeva saMbhavatIti sambandhena trasAn nirUpayan tadviparItAn sthAvarAn nirUpayati mUlam - tivihA tasA paNNattA, taM jahA - teukAiyA, dAu kAiyA, urAlAtasA pANA / tivihA thAvarA paNNattA, taM jahA - puDhavikAiyA, AukAiyA, vaNassaikAiyA // sU0 40 // isakA uttara aisA hai ki tiryak paMcendriya aura manuSya inako chor3akara 22 bAvIsa cose jIva vizeSoM kA nAraka aura devoM meM utpAda kA abhAva hai isaliye urdhva aura adhorUpa do dizA kI vivakSA se vahAM gati Agati kA abhAva hai tathA darzana, jJAna, jIvAbhigama, ajIvAbhigama, guNapratyaya avadhi Adi pratyakSarUpa abhigama ye saba tInadizA meM hote hI nahIM haiM bhavapratyayAvadhipakSa meM to nAraka aura jyotiSka tiryagavadhivAle hote haiM bhavanapati aura vyantara urdhva avadhiyAle hote haiM tathA vaimAnika adhAvadhivAle hote haiM ekendriya aura vikalendriyoM meM avadhijJAna hotA hI nahIM hai / / sU039 // kema saMbhava nathI ? teA tenA uttara e che ke paMcendriya tiya ca ane manuSya sivAyanA khAvIza kruDakanA jIvavizeSanA nArakA ane devAmAM utpAda saMbhalI zakatA nathI, tethI uva ane adhA, A e dizAonI apekSAe te chavAmAM gati, AAgatino alAva che, tathA darzana, jJAna, vAligama, anuvAligama, guNupratyaya avadhi Adi pratyakSarUpa abhigamanA sadbhAva e traNe dizAe mAM hAtA ja nathI. bhavapratyayA avadhinI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te nAraka ane jayAtiSTha tiya gavadhivALAM hoya che, bhavanapati ane vyantara uSNa avadhivALA hoya che ane vaimAnika adheA avadhivALA hAya che. ekendriyA ane vikalendriceAmAM avidhajJAna DAtuM ja nathI. // sU. 39 5 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre __ chAyA-trividhAstrasAH prajJaptAH, tadyathA-tejaskAyikAH, vAyukAyikAH, udArAstrasAH prANAH trividhAH sthAvarAH prajJaptAH, tadyathA-pRthivIkAyikAH, apkAyikAH, vanaspatikAyikAH // 0 40 // _____TIkA-'tivihA ' ityAdi, sugamam , navaram-vasantIti trasAH-calanadharmANaH, te tejovAyUdAra trsbhedaatrividhaaH| tejovAyavo gatiyogAtrasA ucyante / udArAH-sthUlAH, trasAH-trasanAmakarmodayavartitvAt , prANAH-vyaktocchavAsAdi. prANayogAt , gatiyogAdeva trasAH-dvIndriyAdaya iti / atha tadviparyaya sthAvarama__ ye pUrvokta gatyAdika pada sa jIvoM ke hI saMbhavita hote haiM isaliye aba sUtrakAra trasa jIvoM kA nirUpaNa karate hue tadviparIta sthAyaroM kA nirUpaNa karate haiM-(tidhihA tamA paNNattA ) ityAdi / sUtrArtha-trasa jIva tIna prakArake kahe gaye haiM jaise tejaskAyika, vAyukAyika, aura udAra dIndriyAdika prANI, sthAvara bhI tIna prakAra ke kahe gaye haiM-pRthivIkAyika, akAyika aura vanaspatikAyika / TIkArtha-"trasantIti.trasAH" isa vyutpattike anusAra jo calanadharmavAle hote haiM ye trasa haiM ye trasa tejaH, vAyu, aura udAratrasa, ke bheda se tIna prakAra ke haiM tejaskAyika aura ghAyukAyika ye gatitrasa haiM kyoM ki ye calanadharma vAle haiM, udAra nAma sthUla kA hai jo sthUlatrasa haiM ve udAratrasa haiM, ina udAratrasoM ke trasanAmakarma kA udaya rahatA hai uchvAsa Adi prANa inake vyakta hote haiM gatitrasa aura labdhitrasa ke bheda se trasajIva pUrvokta gati Adi padone sadbhAva trasajImAM ja saMbhavI zake che. tethI have sUtrakAra trasa jIvonuM nirUpaNa kare che ane tyArabAda temanAthI viparIta vAM sthApanu ni35 42 cha-" tivihA tasA paNNacA "tyAhi. sUtrArtha-sa na 246i che-(1) te42448, (2) vAyuyi bhane (3) 2 dIndriyAhi vo. sthA12 sapanA patra prA2 4 cha-(1) pRthvA4i , (2) 554Athi bhane (3) 425tiyi4. TI-"vasantIti trasAH" yA vyutpatti anusAra 2 vAyasana yA hoya che, temane trasa kahe che. teja kAyika, vAyukAyika ane udAra trasanA bhedathI temanA traNa prakAra che. tejaskAyika ane vAyukAyika, e gatitrasa che, kAraNa ke teo calana dharmavALA che. udAra eTale skUla-je sthUlatrasa che, temane udAratrasa kahe che. te udAra trasenA trasa nAmakarmane udaya hoya che. temanA uvAsa Adi prANa vyakta hoya che. trasajIvanA gatigrasa ane labdhisa nAmanA be prakAra zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03302 sU0 41 jIvapadArtha nirUpaNam rUpaNAmAha - tivihA' ityAdi, sthitizIlatvAt sthAvara nAmakarmodayAcca sthAvarAH / te pRthivyavavanaspati bhedAttrividhAH / zeSaM spaSTam // 0 40 // uktAH pRthivyAdayo jIvapadArthAH saMprati tatpratipakSabhUtAn jIvapadArthAn prarUpayannaSTasUtrImAha mUlam - tao acchejA paNNattA, taM jahA samAe paese paramANU 1 / evamabhejjA2, aDajjAra, agijjhA4, aNaDDA5, amajjhA6, apaesA7, tao avibhAimA paNNattA, taM jahAsamaya se paramANU // sU0 41 // 55 chAyA - trayo'cchedyAH prajJaptAstadyathA - samayaH pradezaH paramANuH 1 / evamabhedyAH adAhyAH 3, agrAhyAH 4, anarddhAH 5, amadhyAH 6, apradezAH 7, trayo'vibhAjyAH prajJaptAH, tadyathA - samayaH pradezaH paramANuH 8 // 0 41 // do prakAra ke kahe gaye haiM tejaskAyika aura vAyukAyika jIvoM ko jo kahA gayA hai vaha trasa kaisA kahA gati vAle hone ke kAraNa kahA gayA hai vaise to ye sthAvara hI jIva haiM labdhitrasa dvIndriyAdika jIva haiM sthAvara jIva sthiti zIla hone se aura sthAvara nAmakarma ke udayavAle hone se pRthivIkAyika, apakAyika aura vanaspatikAyika ke tIna sthAvara jIva haiM | sU040 // pRthivI Adika jIvapadArtha kahe aba sUtrakAra ajIva padArthoM kA kathana karate haiM - ( tao acchejjA paNNattA ) ityAdi / sUtrArtha - ye tIna padArtha acchedya kahe gaye haiM jaise- samaya, pradeza aura paramANu isI prakAra se ye abhedya 1, adAhya 2, agrAhya 3 anaI 4 paDe che. vAyukAyika ane tejaskAyika jIveAne trasa kahevAnuM kAraNa e che ke tee gativALA che-Ama tA teo sthAvara jIvA ja che. dvIndriyAdi jIvA labdhitrasa che. sthAvara jIvA sthitizIla hoya che. pRthvIkAyika, akAyika ane vanaspatikAyika jIvA sthitizIla haiAvAthI temane sthAvara jIve kahe che, sU.40 pRthvIkAyika Adi jIvapadArthonuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra ajIva yahArthenuM niya] 13 che- " tao acchejjA paNNattA " tyAhi sUtrArtha-mA traSNu pahArthene achedya udyAM che - (1) samaya, (2) pradeza bhane (3) parabhAlu me 4 prabhAo A trAye pahArtho khaledya 1, mahAhya 2, agrAhya u, anaddha, 4 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sthAnAGgasUtre ____TIkA-' to acchejjA' ityAdi / trayaH accheyAH-chattumazakyA buddhadhA kSurikAdi zastreNa veti tathA, tAnevAha-samaya:-kAlavizeSaH pradeza:-dharmAdharmAkAzajIvapudgalAnAM niravayavoM'zaH, paramANuH-paramaH-AtyantikaH, aNuH-sUkSmaH dvayaNukAdiskandhAnAM kAraNabhUtaH pradezarahitaH pudgalaH / uktazca paramANulakSaNam " sattheNa sutikkheNavi, chettuM bhettuM ca jaM kira na skaa| taM paramANuM nANI vayaMti AI pamANANaM // 1 // " chAyA-zastreNa sutIkSNenApi, chettuM bhettuM ca yaH kila na zakyaH / taM paramANuM jJAninaH vadanti Adi pramANAnAm // 1 // ___ 'evaM' ityAdi, evam pUrvoktA'cchedyasUtrabad abhedyAdayo'pi bodhyaaH| abhilApo yathA-" to abhejnA paNNatA, taM jahA-samae paese paramANU" evaM amadhya 5 aura apradezarUpa 6 bhI kahe gaye haiM, tIna padArtha avibhAjya kahe gaye haiM jaise-samaya, pradeza, prmaannu.| TIkArtha-jo chettum azakya hotA hai vaha acchedya hai athavA apanI buddhi dvArA jisakA kSurikA Adi se bhI chedana nahIM ho sakatA hai yaha acchedya hai aise acchedya ye samayAdi tIna padArtha haiM-samaya kAlavizeSa rUpa hotA hai, pradeza dharma adharma, AkAza, jIya aura pudgaloM kA niravayava aMzarUpa hotA hai tathA paramANu Atyantika sUkSmarUpa hotA hai tathA yaha vyaNukAdika skandhoM kA kAraNabhUta hotA hai aura pradezoM se rahita hotA hai, paramANu kA lakSaNa aisA kahA gayA hai-" satyeNa sutikkheNa vi" ityAdi / jaisA yaha acchedha sUtra kahA gayA hai usI taraha se abhedya Adi viSayaka mantra bhI kahanA cAhiye abhilApa isakA aisA hai-" tao abhejA paNNattA ityAdi amadhya pa,ane apradeza 6 rUpa paNa che. A traNa padArthone avibhAjya kahyAM che. samaya, pradeza ane paramANu TIkArtha-je padArthonuM chedana karI zakAtuM nathI te padArthone adya kahe che. athavA pitAnI buddhithI jenuM charI Adi vaDe chedana thaI zakata nathI, te acchedya gaNAya che. evAM acchedya padArtho samaya, pradeza ane paramANu che. samaya kALavizeSarUpa hoya che. pradeza, dharma, adharma, AkAza, jIva ane paTanA niravayava aMzarUpa hoya che, tathA paramANu ati sUmarUpa hoya che. tathA te be Adi aNuvALA skandhAnA kAraNarUpa hoya che ane pradezathI rahita Doya. 52mArnu sakSama prabhAye cha-" sattheNa sutikkheNa vi" tyAha - acachedya sUtranuM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che evuM ja kathana abhedya, Adi viSayaka sUtromAM paNa samajI levuM. temane viSe A prakArane abhilApa banaze- zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u02 sU041 jIvapadArthanirUpaNam 'agijjhA' ityAdipadeSvapyabhilApakaH saMyojanIyaH / abhedyAH sUcyAdinA 2, adAhyA agnikSArAdinA 3, agrAhyAH hastasaMdaMzakAdinA 4, anArdAH-adbhubhAgarahitAH vibhAgadvayAbhAvAt 5, amadhyAH-madhyabhAgarahitA vibhAgatrayAbhAvAt 6, ataeva-apradezAH-niravayavAH 7, niravayavatvenaivAvibhAjyA:-vibhaktumazakyAH, yadvA-' avibhAgimAH' iti cchAyA, tatra vibhAgena nirvR ttA vibhAgimAH tanni SedhAd avibhAgimAH, pUrvokta sarva vizeSagaviziSTAstrayaH prajJaptAste yathA-samayaH pradezaH paramANuriti 8 // sU0 41 / / / ityAdi isI taraha se agijjhA Adi padoM ke abhilApa bhI banA lenA cAhiye jo sUcI Adi ke dvArA bheda yukta nahIM kiye jAye yaha abhedya hai, agni kSAra Adi ke dvArA jo jalAyA nahIM na jA sake vaha adAhya hai. hAtha yA saMdaMzaka saMDAmI Adise jo pakar3A jA sake vaha agrAhya hai ardhabhAga se jo rahita hotA hai vaha anaddha hai| kyoM ki samayAdikoM ke do vibhAga nahIM ho sakate haiM isaliye inheM anarddha kahA gayA hai / inakA madhmabhAga nahIM hotA hai isaliye amadhya haiM kyoM ki ina kA do bhAga nahIM hotA hai isI kAraNa ina samayAdikoM ko apradeza-niravayava kahA gayA hai niravayava hone se hI ye avibhAjya bhAga nahIM kara sakate hai athavA avibhAgima kahe gaye haiM vibhAga se jo banate haiM ve vibhAgima haiM-aise vibhAgima ye nahIM haiM ataH avibhA. gima haiN| aise ina pUrvokta vizeSaNoM se viziSTa ye samayAdika tIna kahe gaye haiM // sU041 // " tao abhejjA paNNattA-tyAhi. e ja pramANe agrAhya Adi viSayaka abhilApa paNa samajI levA. soya AdithI jene bhedI zakAtuM nathI tene abhedya kahe che. agni, kSAra Adi dvArA jene bALI zakAtuM nathI tene adAhyA kahe che. hAtha, sANasI Adi vaDe jene pakaDI zakAtuM nathI tene agrAhya kahe che. ardhabhAgathI je rahita hoya che tene anaddha kahe che. samayAdikanA be bhAga thaI zakatA nathI, tethI temane anAddha kahyA che. temane madhya bhAga paNa hato nathI mATe temane amadhya kahA che. temanA be bhAga thatA nathI, te kAraNe temane (samayAdikene) apra. dezarUpa (niravayavo kahyA che. jene bhAga na paDI zake tene avibhAjya kahe che. teo niravayava hevAthI ja avibhAjaya athavA avibhAgima che. vibhAgamAMthI je bane che tene vibhAgama kahe che. samayAdika evAM vibhAgama nahIM hevAthI temane avibhAgima kahela che. samayAdi pUrvokata traNa padArtho pUrvokta vizeSaNothI saMpanna che. e sU. 41 che zrI sthAnAMga sUtra : 0ra Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre pUrvatarasUtroktAstrasasthAvarAH pANino duHkhabhIrava iti prANinAM duHkhasvarUpaM bhagavAn varNayati mUlam ajjo-tti samaNe bhagavaM mahAvIre goyamAI samaNe NiggaMthe-AmaMtettA evaM vayAsI-kiM bhayA pANA? samaNAuso! goyamAI samaNA NiggaMthA samaNaM bhagavaM mahAvIraM uvasaMkamaMti, uvasaMkamittA vaMdaMti namasaMti, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsINo khalu vayaM devANuppiyA ! eyamadraM jANAmo vA pAsAmo vA, taM jai NaM devANuppiyA eyamaM? No gilAyaMti parikahittae taM icchAmo NaM devANuppiyANaM aMtie eyamaDhe jaannitte| ajjo tti samaNe bhagavaM mahAvIre goyamAI samaNe NiggaMthe AmaMtettA evaM vyAsI-dukkhabhayA pANA samaNAuso 1 / se NaM bhaMte ! dakkhe keMNa kaDe ? jIveNaM kaDe pamAeNaM 2 / se gaMbhaMte ! dukkhe kahaM beijjai ? appamAeNaM 3 // sU0 42 // ___ chAyA-AryAH iti zramaNo bhagavAn mahAvIraH gautamAdIna zramaNAn nigranthAn Amantrya evamayAdIta-kiM bhayAH prANAH ? / zramaNA AyuSmantaH / gautamA. ___ ye sUtrokta trasa aura sthAvara jIva duHkhabhIru (duHkha se DaranevAle) hote haiM ataH sUtrakAra atha prANiyoM ke duHkha ke svarUpa kA varNana karate haiM ( ajjo-tti samaNe bhagavaM mahAvIre ) ityaadi| sUtrArtha-he Aryo! isa prakArase gautamAdika zramaNa nirgranthoMko sambodhita karake zramaNa bhagavAn mahAvIra ne unase aisA kahA-he AyuSmanta zramaNo! prANiyoM ko bhaya kahAM se hotA hai ? kaho-taya gautamAdika pahelAnA sUtramAM jenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che te trasajI ane sthAvara jIve duHkhabhIru ( duHkhathI DaranArA) hoya che. tethI sUtrakAra have yAnA manA 2135nuM 54na 3 cha " ajjo ! tti samaNe bhagavaM mahAvIre" tyAla sUtrArtha "he Aryo ! " A pramANe saMbodhana karIne zramaNa bhagavAna mahAvIra gautamAdika zramaNa nirca ne A pramANe prazna pUche-"he AyuSyanta zrama ! mAne (vAne ) yo laya ya cha ? " zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u02 sU0 42 duHkhasvarUpanirUpaNam dayaH zramaNA nirgranthAH zramaNaM bhagavantaM mahAvIramupasaMkrAmanti, upasaMkramya vandante namasyanti, vanditvA namasyitvA evamavAdiSuH-no khalu vayaM devaanupriyaaH| etamartha jAnImo vA pazyAmo vA, tad yadi khalu devAnupriyA etamatha no glAyanti parikathayituM tad icchAmaH khalu devAnupriyANAmanti ke etamartha jJAtum / AryAH / iti zramaNo bhagavAna mahAvIraH gautamAdIn zramaNAn nirgranthAn Amantrya evamavA. dIta-duHkhabhayAH prANAH zramaNA aayussmn|1| tad khalu bhadanta duHkhaM kena kRtam ?jIvena kRtaM pramAdena 2 / tat khalu bhadanta / duHkhaM kathaM vedyate ? apramAdena 3 / |suu0 42 / / zramaNa nirgrantha zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa Aye-vahAM Akara unhoM ne caMdanA kI, aura namaskAra kiyA, vaMdanA namaskAra kara phira ve isa prakAra kahane lage-he devAnupriya ! hama isa artha ko nahIM jAnate haiM aura na hama logoM ne aisA dekhA hI hai ataH yadi Apa devAnupriya ! isa artha ko samajhAne ke liye parizramazIla nahIM hote haiM to hama loga Apa devAnupriya ke pAsa isa artha ko sunanA cAhate haiM taba he AryoM ! isa prakAra se sambodhita karake zramaNa bhagavAna mahAvIra ne una gautamAdi zramaNa nirgranthoM se aisA kahA-he AyuSmanta zramaNo! samasta prANI maraNAdi rUpa bhayavAle haiM taba gautamAdikane punaH aisA pUchA-he bhadanta ! vaha duHkha kisake dvArA kiyA gayA hai ? kyA jIva ke dvArA kiyA gayA hai ? yA pramAda ke dvArA kiyA gayA hai ? uttara meM prabhu ne kahA-he gautama ! duHkha kA kAraNa bhUta vaha karma ajJAnAdibandha ke hetu tyAre gautamAdika zramaNa nirNa mahAvIra prabhunI pAse AvyA. tyAM AvIne temaNe temane vaMdaNu karI ane namaskAra karyA vaMdaNuM namaskAra karIne temaNe temane A pramANe kahyuM-"he devAnupriya ! A arthane (vAtane) ame jANatA nathI ane ame evuM dekhyuM paNa nathI. to he devAnupriya ! Apa kRpA karIne A viSaya amane samajAve." tyAre "he Aryo !" evuM saMbodhana karIne zramaNa bhagavAna mahAvIre temane A pramANe kahyuM-"he AyuSyanta zramaNe! samasta prANIone maraNAdine bhaya lAge che. " tyAre gautamAdi zramaNae temane A pramANe prazna pUche-"he prabhe ! te duHkha konA dvArA karAyuM che? zuM jIvanA dvArA karAyuM che ke pramAda dvArA karAyuM che? mahAvIra prabhune uttara-"he gautama! duHkhanA kAraNabhUta te kama ajJAnAdi bandhanA hetubhUta pramAdathI yukta thayelA jIva dvArA karAyuM hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ___TIkA-'aJjotti' ilAdi-sugamam / navaram-' ajjotti' AryA iti, he AryAH / ArAt-sarvaheyadharmebhyo yAtAH-bahirbhUtA ityAH , tatsambuddhau he AryAMH / iti-evamabhilApenA''manya zramaNo bhagavAn mahAvIraH gautamAdIn zramaNAn evaM-vakSyamANaprakAreNAvAdIt / kimavAdIt ! ityAha-'kiM bhayA' ityAdi, kasmAd bhayaM yeSAM te kiM bhayAH kuto vibhyatItyarthaH, prANA:-prANinaH, 'samaNAuso' iti-he zramaNA! AyuSmantaH ! iti gautamAdInAmAmantraNam / magavato'yaM praznaH ziSyANAM vyutpAdanArtha eva / anena ca--'apRcchato'pi ziSyasya hitAya tattvamAkhyeyam' iti sUcayati, uktazcabhUta pramAda se yukta hue jIva ke dvArA kiyA gayA hai arthAt pramAda yazavartI hue jIva ke dvArA vaha karma kiyA gayA hai arthAt duHkha se prANI Darate haiM he bhadanta ! vaha duHkha kisa upAya se naSTa kiyA jAtA hai ? taba prabhu ne kahA-he gautama! yaha duHkha bandha hetu ke pratipakSabhUta jJAnAdika se naSTa kiyA jAtA hai| TIkArtha-samasta heyadharmIse jo dUra haiM ve Arya haiM arthAt saba tyAjya dharma ko chor3ane vAle ve Arya haiM he AryoM ! isa prakAra ke sambodhana se zramaNa bhagavAna mahAvIra ne gautamAdikoM ko sambodhita kiyA hai aura isa prakAra se sambodhita kara phira unheM samajhAne ke abhiprAya se unase hI aisA pUchA hai ki he zramaNoM ! kaho, prANiyoM ko bhaya kisase hai ? isa prakAra ke prabhu ke pUchane se yahAM aisA niSkarSa nikalatA hai ki guru se eTale ke pramAdane adhIna thayelA jIva dvArA te karma karAyuM che. ane te karmajanita duHkhathI jI DaratAM hoya che. prazna-he bhagavan! te duHkhane nAza kayA upAyothI karI zakAya che? mahAvIra prabhune uttara-he gautama! bandhahetunA pratipakSabhUta jJAnAdikathI te duHkhano nAza karI zakAya che. ___TI-samarata Deya (tyAya) dhana! tyAga 42nArane mAya 49 che. "3 Aryo ! " A prakAranA saMbaMdhanathI zramaNa bhagavAna mahAvIre gautamAdi zramaNa nigraMthane saMbodhita karyA che. temane dharmatatva samajAvavAnA AzayathI A prakAranuM sAdhana karIne temaNe temane A pramANe prazna pUche che- ___" zrabho!! 43, prANImAna na laya hAya cha ?" mahApAra prabhunA A prakAranA praznane e niSkarSa nIkaLe che ke zive pUche ke na pUche te paNa gurujanee temanA hitane vicAra karIne temane dharmatatva sama zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u02 sU042 duHkhasvarUpanirUpaNam katthai pucchara sIso, karhicaDapuTThA vayaMti AyariyA / sIsANaM tu hiyaTThA, viulatarAgaM tu pucchAe || 1 || " iti / chAyA - kathayati pRcchati ziSyaH kutracidapRSTA vadantyAcAryAH / ziSyANAM tu hitArthaM vipulatarakaM tu pRcchAyAm // tatazca te gautamAdayaH zramaNA nirgranthA bhagavantaM mahAvIram upasaMkrAmantiupagacchanti, bhagavataH samIpamAgacchantItyarthaH / iha ca tatkAlApekSayA kriyAyA varttamAna nirdezo na duSTaH / upasaMkramya ca vandante stutyA, namasyanti praNAmataH, vanditvA namastviA ca evam vakSyamANaprakAreNa avAdiSuH uktavantaH - he devAnupriyAH / vayaM no jAnImo vizeSataH no pazyAmaH - sAmAnyato no jAnImaH iti tattasmAd yadi etamarthaM " kiM bhayAH prANAH " ityevaMrUpamartha parikathayituM - pratipAdayituM devAnupriyAH - bhagavantaH no glAyanti-na zrAmyanti tat - tarhi vayaM devAnupriyANAM bhagavatAm antike - samIpe etamartha jJAtumicchAmi0 iti / tato bhagavAn gautamAdIn zramaNAn AmantryaivamavAdIt - he zramaNAH / AyuSmantaH / duHkhAd- maraNAdirUpAd bhayameSAmitiduHkhabhayAH prANAH prANinaH santi ? | punazca gautamAdayaH pRcchanti - he bhadanta / tad duHkhaM kena kRta ? miti / bhagavAnAha - duHkhakAraNa bhUtakarmato jIvena tadduHkhaM kRtam / kathaM kRtamityAha - mamAdenaajJAnAdinA bandhahetunA karaNabhUtena pramAdavazavarttinA jIvena kRtamityarthaH / pramAdazcASTavidhaH, uktaJzca- / 66 d - ziSya na bhI pUche taba bhI ziSyajana kI hitakAmanA se guru ko tasva kahanA cAhiye kahA bhI hai- " katthai pucchai " ityAdi / " upasaMkrA manti isa prakAra se jo yahAM vartamAna kAlika kriyA kA nirdeza kiyA hai vaha tatkAla kI apekSA se kiyA hai, karma kA kartA jIva hI hai parantu aisA karma jIva hI karatA hai jo pramAda ke vazavartI hotA hai ataH isa kathana se sUtrakAra ne aisA samajhAyA hai ki mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga se rahita huA jIva karma nahIM karatA hai| lavadhuM na leho ahyuM pazu che -" katthai pucchai " tyAhi. " upasaMkrAmanti " 2mA vartamAna asi DiyAnA sahIM ne nirdoSa thye| che te tatkAlanI apekSAe ja karyAM che. kanA kartA jIva ja che, parantu pramAne azvIna thayele jIva ja evuM karma kare che. A kathana dvArA sUtrakAre e vAta prakaTa karI che ke mithyAdana, avirati, pramAda, kaSAya ane ceAgayI rahita hAya eve jIva karmo karatA nathI. pramAdanA ATha prakAranA che. kahyuM paNa zrI sthAnAMga sUtra : 02 61 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - sthAnAGgasUtre "pamAo ya muNiM dehi, bhaNio atttthbheyo| annANaM 1 saMsao 2 ceva, micchANANaM 3 taheva ya // 1 // rAgo 4 doso 5 mainbhaMso 6, dhammammi ya aNAyaro 7 / jogANaM duppaNIhANaM 8, aTTahA vajjiyavyao // 2 // " iti / chAyA-pramAdazca munIndra bhaNito'STa bhedakaH / ajJAnaM 1 saMzaya 2 zcaiva, mithyAjJAnaM 3 tathaiva ca // 1 // rAgo 4 dveSo 5 matibhraMzaH 6 dharmecAnAdaraH 7/ yogAnAM duSpaNidhAnam 8, aSTadhA varjitavyaH / / 2 // punautamAdayaH pRcchanti -he bhadanta ! yadyevaM tarhi taduHkhaM kathaM kenopAyena vedyate-kSipyate ? / uttaramAha-apramAdena bandhahetupratipakSabhUtena jJAnAdinA taduHkhaM kSipyate iti 3 / atra sUtre tristhAnakAvatAratvaM kathamityAha-asya sUtrasya " dukkhabhayApANA 1 jIveNaM kaDe dukkhe pamAeNaM 2 appamAeNaM veijjai 3 " ityevaMrUpaM praznottaratrayopetatvAt tristhAnakAvatAratvaM vijJeyamiti // mU0 42 // pUrva -- jIvena kRtaM duHkham ' ityuktam , sAmprataM paramataM nirasyaitadeva samarthayannAha mUlam-aNNa utthiyANaM bhaMte ! evaM AikkhaMti, evaM bhAsaMti, evaM pannaveMti, evaM parUveti-kahapaNaM samaNANaM niggaMthANaM kiriyA pramAda ATha prakAra kA hai-kahA bhI hai-"pamAo ya" ityaadi| ajJAna 1, saMzaya 2, mithyAjJAna 3, rAga 4, dveSa 5, matibhraMza 6, dharmAnAdara 7, aura yogoM kA duSpraNidhAna 8, isa sUtra meM tristhAnaka kI avatAratA isa prakAra se hai-"dukkha bhayA pANA 1, jIveNaM kaDe dukkhe pamAeNaM 2, appAeNaM veijjai 3" ye yahAM praznottara tIna haiM isase yahAM tristhAnakAvatAratA jAnI jAtI hai / / sU042 // cha "pamAo ya" tyAhi (3) ajJAna, (2) sazaya, (3) bhithyAzAna, (4) 21, (5) dveSa, (6) bhatiza, (7) yAnara, mane (8) yogAtuM duSprANa. thAna, jhu 5] cha :--"pamAoya" tyAdi. tristhAnakanA prakaraNamAM A sUtrane samAveza karavAnuM kAraNa e che ke maDA niiyn| 1 praznottarAnu ni354 425yuM cha-" dukkhabhayApANA1, jIveNaM kaDe dukkhe pamAeNaM2, appamAeNaM veijjai3" rIte tristhAnI adhi. kAramAM A sUtrane samAveza karavAmAM kaI bAdha nathI. che sU. 42 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u02 2043 svamatanirUpaNam kajjai ? tattha jA sA kaDA kajjai no taM pucchaMti, tattha jA sA kaDA no kajjai, no taM pucchaMti, tattha jA sA akaDA no kajjai no taM pucchaMti, tattha jA sA akaDA kajjai taM pucchati, se evaM vattavvaM siyA ? akiccaM dukkhaM, apphussaM dukkhaM, akajjamANakaDaM dukkhaM akaTTu akaTu pANA bhUyA jIvA sattA veyaNaM vedeti-tti vattavvaM / je te evamAhaMsu micchA te eyamAhaMsu, ahaM puNaevamAikkhAmi, evaM bhAsAmi, evaM pannavemi, evaM parUvemi --kiccaM dukkhaM, phussaMdukkhaM, kajjamANakaDaM dukkhaM,kaTu kaha pANA bhUyA jIvA sattA veyaNaM vedeti-tti vattavvaM siyA // sU0 43 // // taiyaTThANassa bIo uddesao samatto // 3-2 // chAyA-anyayUthikAH khalu bhadanta ! evamAkhyAnti, evaM bhASante, evaM prajJApayanti, evaM prarUpayanti-kathaM khalu zramaNAnAM nirgranthAnAM kriyA kriyate ? tatra yA sA kRtA kriyate no tAM pRcchanti 1, tatra yA sA kRtA no kriyate, no tAM pRcchanti 2, tatra yA sA akRtA no kriyate no tAM pRcchanti 3, tatra yA sA akRtA kriyate tAM pRcchanti 4, tadevaM vaktavyaM syAt ? / akRtyaM duHkhaM, aspRzyaM duHkham , akriyamANakRtaM duHkham akRtvA akRtvA prANA bhUtA jIvAH sattvA vedanAM vedayanti, iti vaktavyam / ye te evamAhuH mithyA te evamAhuH / ahaM punarevamAkhyAmi, evaM bhASe, evaM prajJApayAmi, evaM marUpayAmi-kRtyaM duHkhaM. spRzyaM duHkhaM, kriyamANakRtaM duHkhaM, kRtvA mANA bhUtA jIvAH sattvA vedanAM vedayantIti vaktavyaM syAt // sU0 43 // // tRtIyasthAnasya dvitIya uddezakaH samAptaH // 3-2 // pramAdavazayI hue jIya ke dvArA duHkha kiyA jAtA hai aisA kahA aba sUtrakAra paramata kA nirAkaraNa karake isI viSaya kA samarthana karane ke nimitta aisA kahate haiM-" anna utthiyANaM bhaMte !" ityAdi / pramAdane vaza thayelA jIva dvArA duHkha karAya che, A prakAranuM pratipAdana karIne have sUtrakAra paramatanuM khaMDana karavAne mATe ane jainasiddhAMtanuM samarthana 42yA nimitta mA sUtranuM 4thana 42 che-" anna utthiyANaM bhaMte !" tyA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 sthAnasUne TIkA-' aNNa utthiyANaM ' ityAdi / jainayUthAd anyo yUthaH saMghaH anyayUthaH saH asti yeSAM te anyayUthikAH-carakaparivrAjakazAkyAdayaH paratIthikAH khalu, iha ca anyayUthikazabdena vibhaGgajJAnavantastApasAgRhyante, evaM-vakSyamANa prakAreNa AkhyAnti sAmAnyataH, bhASante vizeSataH, evaM krameNaitadeva prajJApayantibodhayanti, prarUpayanti-bhedAnubhedena kathayanti / kiM tadityAha-zramaNAnAM nimra nyAnAM jainamatAnuyAyinAmityarthaH, mate iti zeSaH, kathaM-kena prakAreNa kriyAkriyata iti kriyA karma sA kriyate-kRtaM karma, kathaM duHkhAya bhavatIni vivakSayA. praznaH / asmin prazne catvAro bhaGgA vartante, tathAhi-kRtA kriyate 1, kRtA no kriyate 2, akRtA no kriyate 3, akRtA kriyate 4 iti / tatra prathamaM dvitIya TIkArtha-he bhadanta ! anyayUthika jana aisA kahate haiM, aisA bhASaNa karate haiM, aisI prajJApanA karate haiM, aisI prarUpaNA karate haiM ki zramaNa nirgranthoM ke yahAM kriyA kaisI kI jAtI hai jainadharma se anyadharma-saMgha kA nAma anyayUtha hai yaha anyayutha jinakA hai ve anyayUthika hai aise anyayUthika caraka, parivrAjaka, zAkya Adi paratIrthikajana haiM yahAM anyUthika zabda se vibhaGgajJAnavAle tApasajana gRhIta hue haiM ve sAmAnyarUpa aura vizeSarUpa se isI prakAra se kahate hai isI prakAra se samajhAte haiM aura bhedAnubheda pUrvaka isI prakAra se puSTa karate haiM ki jo jainamatAnuyAyI zramaNa nigrantha haiM unake yahAM kRtama jIva ko duHkha ke liye kaise hotA hai ? yahAM kriyA zabda se kama liyA gayA hai arthAt kRtakarma jIva ke liye duHkha kaise detA hai ? isa prazna meM cAra bhaGga haiM-ve isa prakAra se haiNTIkAtha-he bhagavan ! anyamUthike (anya matavAdIe) evuM kahe che, evuM bhASaNa kare che. evI prajJApanA kare che ane evI prarUpaNA kare che ke zramaNa nigrache ne tyAM kriyA kevI karAya che? jaina sivAyanA anya dharma saMghane anyayutha kahe che. A anyayUthane mAnanArA lokone anyamUthike kahe che evAM anyayUthikamAM caraka, parivrAjaka, zAkaya Adi paratirthikono samAveza thAya che. ahIM anyayuthika zabda dvArA vilaMbe jJAnavALA tApasajana gRhIta thayA che. teo sAmAnya rUpe ane viziSTa rUpe evuM kahe che, evuM samajAve che, ane bhedAnabhedapUrvaka evuM samarthana kare che ke je nainanamatAnuyAyI zramaNa nirca che temanI evI je mAnyatA che ke "kRtaka jIvane mATe duHkhanA kAraNarUpa bane che. te mAnyatAne svIkAra kevI rIte karI zakAya ? ahIM "kriyA " zabda dvArA "karma " grahIta thayuM che. eTale ke kRtakama jIvane dukha kevI rIte hai cha 1 2 // praznanA yA2 main cha-" (1) kRtA kriyate, (2) kRtA no kriyate, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA--- sughA TIkA sthA0 3 u0 2 sU0 43 svamatanitapaNam tRtIyaM ca na pRcchanti etattrayasyA'tyantaruceraviSayakayA teSAM tadviSayakaprazne'. pyamatteH / tatra yA sA kRtAA kriyate yattatkarma kRtaM bhavati duHkhAyeti no tatte pRcchanti, pUrvakAlakRtatvasyApratyakSatayA asatvena jainadarzanasaMmatatvena ca teSAmasaMmatatvAditi 1 / 'tatra yA sA kRtA no kriyate' iti, tatra-teSu bhaGgAkeSu madhye yattatkarma, kRtaM na bhavati no tatpRcchanti, 'kRtaM na bhavati' ityanayoratyantapirodhenA'sambhavAt , virodho yathA-kRtaM cet karma kathaM ' na bhavati ' ityu. " kRtA kriyate .1, kRtA no kriyate 2, akRtA no kriyate 3, akRtA kriyate 4" inameM prathama, dvitIya, aura tRtIya bhaMga ko unhoM ne nahIM pUchA hai kyoMki ye tIna rUci ke atyanta-bilakula aviSaya haiM ataH tadviSayaka prazna meM bhI unakI pravRtti nahIM huI hai " kRtA kriyate" jo karma kRta hotA hai vaha duHkha ke liye hotA hai aisA jo ve nahIM pUcha rahe haiM usakA kAraNa aisA hai ki jo pUrvakAla meM kRta hotA hai vaha apra. tyakSa hotA hai ataH usakI sattA siddha nahIM hotI hai yadyapi jainadarzana unakI isa bAta ko nahIM mAnatA hai para ve to aisA mAnate haiM isIliye unhoM ne aisA nahIM pUchA hai " yA sA kRtA no kriyate " aisA bhI unhoM ne jo nahIM pUchA hai-usakA kAraNa aisA hai ki jo " kRtaM " hotA hai vaha " na bhavati" aisA nahIM hotA hai kyoM ki " kRtaM" meM aura na bhavati" meM paraspara meM atyanta virodha AtA hai ataH yaha bAta asaMbhava hai virodha isa taraha se hai yadi vaha karma kRta hai to " na bhavati" (3) akRtA no kriyate, (4) akRtA kriyate " A! yA2 mAthI pahelo, bIje, ane trIjo bhAge temaNe pUchaye nathI, kAraNa ke traNa rucinA bilakula bhaviSayabhUta cha; tethI ta vinA praznomA tabhanI pravRtti nathI. " kRtA kriyate " "2 mata rAya cha mana nimitta 35 mana cha " / prakArane prazna teo pUchatA nathI kAraNa ke je pUrvakALamAM kRta hoya che te apratyakSa hoya che, tethI tenI sattA siddha thatI nathI. jo ke jainadarzana temanI A vAtane mAnatuM nathI, paraMtu teo te evuM mAne che, tethI temaNe e prazna karyo nathI. " yA sA kRtA no kriyate " mArane prazna 5 temaNe 57ye| nayI 4 / 26 " kRtaM" DAya che te " na bhavati" me DAtuM nayI 125 hai "kRta" mana "bhavati" mA manne 52ye 52252mA atyanta virodha cha, tethI A vAta asaMbhavita che. vidha A pramANe che-je te kamaMta hoya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAsane jyate ? na bhavati cet kathaM tat -- kRta '-miti, kRtasya karmaNo'bhavanAbhAvAt 2 tatra teSu madhye ' yA sA akRtA no kriyate / yattat kRtaM karma na bhavati no tat pRcchanti, akRtasyAsatazca karmaNaH kharaviSANakalpatvAditi / amumeva ca bhaGgakatrayaniSedhamAzrityAsya sUtrasya tristhAnakAvatAratvamiti saMbhAvyate / caturthabhaGgakastu teSAM saMmata iti taM pRcchantItyAha-'tatthe'-tyAdi 'tatra yA sA akRtA kriyate' yadakRtaM-pUrvamavihitaM karma tat kriyate-bhavati-duHkhAya saMpadyata ityarthaH, tat pRcchanti, pUrvakAlakRtatvasyApratyakSatayA asattvena duHkhAnubhUtezca pratyakSatayA aisA kaisA kahA jA sakatA hai, tathA " na bhavati " yadi vaha nahIM hai to "kRtaM" aisA vaha kaise ho sakatA hai kyoM ki kRta karma meM abhavan kA abhAva hai arthAt jo kRta hotA hai vaha sattvayukta hotA hai asatya yukta nahIM hotA hai tathA "akRtA no kriyate " aisA jo nahIM pUchA hai usakA kAraNa aisA hai ki jo akRta hotA hai vaha 'kharaviSANa' (zazalA kA zRMga) kI taraha asat hotA hai isa prakAra se isa bhaGgatraya ke niSedha ko lekara isa sUtra meM tristhAnakatA kA avatAra hai aisA saMbhavita hotA hai caturthabhaMga unheM saMmata hai isI liye use unhoM ne pUchA hai -yahI bAta sUtrakAra ne-" tattha jA sA akaDA" ityAdi sUtrapATha dvArA prakaTa kI hai isameM yaha kahA gayA hai ki jo karma pUrva meM apihita hotA hai, vaha duHkha ke liye hotA hai tAtparya isakA aisA hai ki pUrvakAla kRta karma apratyakSa hotA hai ataH vaha asattvarUpa hotA hai, parantu duHkhAnu to " na bhavati" se pIte 3DI zaya cha 1 tathA "na bhavati" ta nathI to "kRta' kevI rIte hoI zake che? kAraNa ke katakarmamAM abhavanane abhAva hoya che. eTale ke je kRta hoya che te satyayukta hoya che-asatvayukta khAtuM nathI. tathA " akRtA no kriyate" a re pUchyuM nathI tenuM // 284 se nathI ke "je akRta" hoya che te sasalA athavA gadheDAnA ziMgaDAM jevuM asat (avidyamAna, asaMbhavita) heAya che. A prakAre A traNa bhaMganA niSedhane kAraNe A sUtramAM tristhAnakatA saMbhavI zake che. cothA bhaMga sAthe teo saMmata thAya che, tethI ja temaNe cothA bhaMga viSayaka prazna pUche che. se pAta sUtrare " tattha jA sA akaDA" tyAdi sUtrAdvA21 aTa za che. temAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke je karma pUrve avihita hoya che, te hAkhane mATe hoya che. A kathanane bhAvArtha e che ke-pUrva kALakRta kama apratyakSa hoya che, tethI te asavarUpa hoya che, paraMtu duHkhAnubhUti pratyakSa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u01 sU0 43 svamatanirUpaNam 67 " sacce nAkRtakarma bhavanapakSasya sammatatvAditi / praznakatRNAmabhimAyamAha-yadi zramaNA nirgranthA api - 'akRtameva karma dehinAM duHkhAya bhavatIti pratipadyante tataH zobhanaM syAt, asmatsamAnabodhatvAdata AdhAn trIn bhaGgakAna apRcchantacaturthameva bhaGgakaM pRcchantIti / ' se ' ityAdi se atha punasteSAmakRtakarmAbhyupagamavatAm evaM- vakSyamANaprakAreNa vaktavyam-samullApaH syAt / yadvA-te evaM vakSyamANaM kathayanti parAn prati yaduta - athaivaM vaktavyaM - prarUpaNIyaM tattvAdinAM syAt bhavet / kiM tadityAha--' akicce ' ityAdi, akRte sati karmaNi duHkhAbhAvAd akRtyam-akaraNIyam, abandhanIyam - amAptavyamanAgate kAle jIvAnAmiti bhAvaH, kim ? duHkhaMbhUti pratyakSa hotI hai ataH usake satva se akRtakarmabhavanapakSa saMmata huA hai praznakartA ne yahAM aisA apanA abhiprAya prakaTa kiyA hai- yadi zramaNa nirgrantha bhI "akRta hI karma dehadhAriyoM ko duHkha ke liye hotA hai " aisA svIkAra kara lete haiM to yaha bar3I acchI bAta hai kyoM ki hamArI aura unakI mAnyatA meM samAnatA A jAtI hai isI kAraNa Adya tIna bhaGgakoM nahIM pUchate hue unhoM ne isa cauthe bhaGga ko pUchA hai isI liye akRta karma ko svIkAra karane vAle usakA aisA samullApa hai isI prakAra se ve dUsaroM ke prati pratipAdana karate haiM, ki akRtyaM duHkhaM, aspRzyaM duHkham, akriyamANakRtaM duHkham, akRtvA 2 prANA 2 bhUtA jIvAH saccA vedanAM vedayanti " karma akRtya hai-karma ke kRta nahIM hone para duHkha ke sadbhAva se vaha akRtya-akaraNIya hai-abandhanIya hai anAgata ( bhaviSyat) kAla meM jIvoM ke dvArA yaha aprAptavya 66 hAya che tethI tenA satvathI akRta karma bhavana pakSa sa`mata thayA che. praznakartA e ahIM peAtAne eve abhiprAya prakaTa karyAM che ke- jo zramaNa ni' thA paNa e vAtanA svIkAra karatA hAya ke amRta kema ja dehadhArIonA duHkhanuM kAraNu khane che, te amArI ane temanI mAnyatA vacce samAnatA AvI jAya che, " te kAraNe zarUAtanA traNu bhAMgA (vikA ) temaNe pUchyA nathI pazu ceAtheA vikalpa ja pUchayeA che. tethI ja akuta kama nA svIkAra karanArA evA temanA A prakArane samullApa ( mata-mAnyatA ) che. eja prakAranuM teo manyanI sabhIce pratipAhana ure che. tethe De che - " akRtyaM duHkhaM, aspRzyaM duHkham, akriyamANakRta duHkhaM, akRtvAra, prANA bhUtA jIvA satvA vedanAM vedayamti " kama akRtya che-kama kRta nahIM ha|SAthI dukhanA sadbhAvathI te akRtya-akaraNIya che-amandhanIya che-anAgata ( laviNya ) ajamAM te bhuvo dvArA bhaasatya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 sthAnAGgasUtre karma duHkhahetukatyAt / tathA-aspRzyam-azliSTaM jIvena saha duHkhaM karma akRtatyA deva / tathA akriyamANakRtaM-kriyamANaM ca vartamAnakAle badhyamAnaM, kRtaM cAtItakAle baddhaM kriyamANakRtaM, dvandvaikatvaM, karmadhArayo vA, na kriyamANakRtam-akriyamANakRtaM-badhyamAnaM baddhaM cetyarthaH, duHkha-karma / anena kim ? ityAha-' akaDara' ityAdi, akRtvA akRtvA karma prANA:-dvIndriyAdayaH, bhUtAH-vanaspatayaH, jIvAHpaJcendriyAH, satyAH-pRthivyAdayaH vedanAM-pIDAM vedayantIti teSAM vaktavyamullApaH / etad vA te vibhaGgajJAnavantaH ajJAnopahatabuddhayaH parAn prati bhASante-yadutaevaM vaktavyaM syAditi / evamanyatIthikamatamupadaya taM nirAkurvannAha-'je te ' ityAdi, ya ete-anyatIthikA yad evaM-pUrvoktapakAram ' AhaMsu' ti avo. can-kathitavantaH tatte-anyatIthikAH mithyA-asamyak evamukta vantaH, akRtAyAH hai akRta hone se hI vaha aspRzya jIva ke sAtha azliSTa hai akriyamANakRta-vartamAnakAla meM baddhadhamAna ko nAma kriyamANa hai, aura atItakAla meM jo baddha hai vaha kRta hai, jo aisA nahIM hai vaha akriyamA. NakRta hai / arthAt karma na badhyamAna hai aura na baddha hai ataH karma ko nahIM karake dvIndriyAdika rUpa prANa, vanaspatirUpa bhUta, paMcendriyarUpa jIva aura pRthivyAdika rUpa sattva ye saba pIDA ko bhogate rahate haiM aisA unakA ullApa-mata hai arthAt ajJAnopahata buddhi vAle ve vibhaGgajJAnI dUsaroM ke prati aisA kahate haiM isa prakAra se yahAMtaka anyatIrthikoM kA mata pradarzita karake aba sUtrakAra usakA nirAkaraNa karane ke abhiprAya se aisA kahate haiM-"je taM" ityAdi-jo ina anyatIrthikoM ne isa prakAra se kahA hai-yaha una kA kathana sarvathA mithyA hai kyoM ki jo akRta akRta hovAthI ja te jIvanI sAthe askRSTa (akSiNa ) che. akriyamANakRta che-vartamAnakALamAM badudhdhamAnanuM nAma kriyamANa che, ane bhUtakALamAM je baddha che tenuM nAma kRta che, je evuM nathI te akriyamANakRta che. eTale ke karma badhyamAna paNa nathI ane baddha paNa nathI. tethI te kama nahIM karIne (nahIM karavAne kAraNe) dvIndriya Adi rUpa prANa, vanaspatirUpa bhUta, paMcendriyarUpa jIva ane pRthvIkAya Adi rUpa satva pIDA bhogavyA kare che, e temane ulApa (mata ) che. eTale ke ajJAne pahata buddhivALA te virbhAgajJAnI lokonI pAse upayukta matanuM pratipAdana kare che. ahIM sudhImAM anya tIrthikane mata prakaTa karavAmAM AvyuM che. have temanA te matanuM khaMDana karavAmAM Ave che"je ta" tyAdi. te anyatIrthika A pramANe je kahe che, te temanuM kathana bilakula asatya che, kAraNa ke je akRta hoya che tene kiyA ja kahI zakAtI nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u0 1 0sU 53 svamatanirUpaNam kriyAyAH kriyAtvAnupapatteH, ' kriyate ' itihi kriyeti kathyate, yasyAstu kathazvanApi karaNaM nAsti sA kriyeti kathamucyate ?, yadyakRtakarmAbhavanaM manyate tadA baddha-mukta-mukhita-duHkhitAdi niyatavyavahAro'pi na prasajye teti / atha bhagavAn svamatamAviSkurvannAha-' ahaM puNa' ityAdi, ahameva nAnyatIrthikAH punaH zabdaH pUrvavAkyAduttaravAkyArthasya vilakSaNatAsUcakaH, evaM-vakSyamANaprakAreNa AkhyAmi, evaM bhASe, evaM prajJApayAmi, evaM prarUpayAmi, vyAkhyA pUrvavat / kiM tadityAhahotI hai vaha kriyA hI nahIM kahalAtI hai-arthAt akRtakriyA meM kriyApana hI nahIM A sakatA hai| joki jAtI hai vaha kriyA kahalAtI hai jisakA kisI bhI taraha se karanA nahIM hotA hai vaha yaha "kriyA hai "sA kaise kahA jA sakatA hai yadi " akRtaM karma kA anubhava hotA hai" aisA mAnA jAve to yaha baddha hai, yaha mukta hai, yaha sukhita (sukhI) hai, yaha duHkhita (duHkhI ) hai aisA jo niyata vyavahAra hotA hai yaha bhI nahIM ho sakegA isI bAta ko bhagavAna apane mata ke anusAra prakaTa karate hue kahate haiM-" ahaM puNa ityAdi-yahAM jo " punaH" yaha zabda AyA hai vaha pUrvakathana kI apekSA uttara kathana meM vilakSaNatA kI sUcanA ke nimitta AyA hai-ataH prabhu kahate haiM ki he gautama ! maiM to aisA kahatA hUM, aisA bhASaNa karatA hUM, aisI prajJApanA karatA hUM, aisI prarUpaNA karatA hUM ki anAgata kAla meM duHkha kA hetu hone se karma jIya eTale ke akRta kriyAmAM kriyApaNuM ( kriya) ja saMbhavI zakatuM nathI. je karAya che tenuM nAma ja kriyA che. je kaI paNa rIte karavAmAM ja na Ave tene kriyA kevI rIte kahI zakAya ? " atakarmanuM anubhavana thAya che, " A vAtane je mAnavAmAM Ave, te A baddha che, A mukta che, A sukhita (sukhI) che, A khita che, e je niyata vyavahAra thAya che te paNa thaI zake nahIM. eja vAtane pitAnA mata anusAra prakaTa karatAM mahAvIra prabhu kahe che -" ahaM puNa" tyA ahIM "hura" zabdane pravega karavAnuM kAraNa e che ke anyayuthikenI mAnyatA karatA jaina dharmanI mAnyatAmAM rahele taphAvata mahAvIra prabhunA nIcenA kathana dvArA prakaTa karavAmAM AvyuM che- mahAvIra prabhu gautamAdi nine kahe che ke... huM te evuM kahuM chuM, evuM bhASaNa (vizeSa kathanapratipAdana) karuM chuM, evI prajJApanA karuM chuM ane evI prarUpaNa karuM chuM ke anAmata (bhaviSya) kALamAM dukhanA hetu zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 sthAnAGgasane 'kiccaM' ityAdi, kRtyaM-karaNIyamanAgatakAle duHkha-duHkhahetukatvAt karma, spRzyaspRSTalakSaNavandhAvasthAyogyaM duHkhaM-karma, kriyamANakRta-kriyamANaM vartamAnakAle, kRtamatItakAle-badhyamAnaM baddhaM ca duHkha-karma, kathaJcanApi karmaNo'karaNaM nAstIti bhAvaH, anena kim ?-ityAha-'kaTTha' ityAdi, kRtvA kRtveti karma baddhvaiya prANAdayo vedanAM-karmakRta zubhAzubhAnubhUti vedayanti-anubhavantIti vaktavyaM syAt samyagvAdinAmiti // sU0 43 // iti zrI-vizvavikhyAta-jagadUvallabha-prasiddhavAcakapaJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka-pravizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka-bAdimAnamardaka-zrIzAhUccha. trapatikolhApurarAjamada - 'jainazAstrAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara pUjyazrI-ghAsIlAla tiviracitAyAM ' sthAnAGga' sUtrasya sudhAkhyAyAM vyAkhyAyAM tRtIyasthAnasya dvitIyoddezakaH samAptaH // 3-2 // ke dvArA karaNIya kahA gayA hai arthAt jIva AgAmI kAla meM duHkha bhogate haiM ataH vaha karma jIva ke dvArA karaNIya huA hai-aisA mAnanA cAhiye yadi vaha karaNIya nahIM hotA to jIva use nahIM karatA aura na vaha usake liye bhaviSyat kAla meM apane udaya meM duHkha kA hI hetu hotA, ataH jaba vaha bhaviSyat kAla meM use duHkha kA hetu hotA hai to yaha mAnanA hI cAhiye ki duHkha kA hetubhUta vaha karma jIva ke dvArA karaNIya hai karaNIya hone para bhI yadi yaha spRzya nahIM hai bandhAvasthA ke yogya nahIM hai to vaha use duHkha kA hetu bhI nahIM hotA hai aura jaba vaha use duHkha kA hetu hai to isase yaha bhI mAnanA cAhiye ki karaNIya huA bhI yaha bandhaayasthAkeyogya hai, yaha bandhAvasthA kI yogyatA bhI usameM jIva ke pariNAmAnusAra kRtaka huI hai isI taraha bartamAna (kAraNa) rUpa hovAthI jIvanA dvArA kamane karaNIya kahyuM che. eTale ke jIva AgAmI kALamAM duHkha bhegave che, tethI te kama jIvanA dvArA karaNIya thayuM che, evuM mAnavuM joIe, je te karaNaya na hatA te jIva tene karata nahIM ane bhaviSyakALamAM tenA udaya kALe te jIvanA duHkhanuM kAraNa paNa banata nahIM. je te bhaviSyakALamAM tenA duHkhanuM kAraNa bane che, te e mAnavuM ja joIe ke duHkhanA hetubhUta te karma jIvanA dvArA karaNIya che. karaNIya hovA chatAM paNa je te spezya nathI-bandhAvasthAne gya nathI-te te tene duHkhavuM kAraNa paNa banatuM nathI. paraMtu je te tenA dukhanA kAraNarUpa banatuM hoya te e vAta paNa mAnavI ja joIe ke karaNIya hovA chatAM paNa te bandhAvasthAgya che. A bandhAvasthAnI yogyatA paNa temAM jIvanA pariNAmonusAra kutaka thaI che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u0 2 sU0 43 svamatanirUpaNam / kAla meM bhI jaba vaha karma badhyamAna hai aura atIta kAla meM vaha paddha huA hai, to phira kama akaraNarUpa hai yaha bAta kaise mAnI jA sakatI hai ataH yaha kathana aisA hai ki jaise koI yaha hai ki "mAtA me bandhyA puruSasaMyoge pyagarbhavatyAt"merI mAtA vaMdhya hai kyoMkI puruSa saMyoga hone para bhI agarbhavAtI hone se / isaliye karma meM kisI taraha se kisI bhI kAla meM akaraNatA nahIM AtI hai isI liye prANa se lekara sattvAnta taka ke saba jIva usa kama ko bAMdha bAMdha karake vedanA ko usa karma kRta zubha azubha anubhUti kA cedana karate rahate haiM aisA yaha kathana jo samyagvAdI hai unakA hai // sU043 // zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAla ativiracita sthAnAGgasUtrakI sudhAkhya TIkAke tIsare sthAnakakA dUsarA uddezaka samApta // 3-2 // eja pramANe vartamAnakALamAM paNa je te kama bedhyamAna che ane atIta (bhUta) kALamAM te baddha thayeluM che, te e vAta kevI rIte mAnI zakAya ke meM 542135 cha ? mA 4thana / "mAtA me vandhyA puruSasaMyoge pyagarbhavatvAt" mArI mA vadhyA che kAraNa ke te puruSa saMga thavA chatAM paNa agarbhavatI hovAthI A kathananA jevuM asaMbhavita che. tethI karmamAM kaI paNa rIte koI paNa kALe akaratA saMbhavatI nathI. tethI samasta prANa, bhUta, jIva ane satva te karmane bAMdhatA rahe che ane te karmakRta vedanAnuM-te karmakRta zubha azubha anubhUtinuM-vedana karatAM rahe che, evuM mA 2 4thana cha ta sabhyapAhImAna 4thana cha. // sU. 43 // zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjya zrI ghAsIlAla muniviracita sthAnAMgasUtranI sudhA nAmanI TIkAnA trIjA sthAnakane bIjo uddezaka samApta che 3-2 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyoddezaka: prArabhyate-- ukto dvitIya uddezakaH, sAmprataM tRtIyaH prArabhyate, asya ca pUrvoddezakena sahAyamabhisambandha:-ihAnantaroddezake vicitrA jIvadharmAH patipAditAH, ihApi ta eva marUpyante, ityanena sambandhenAyAtasyAsyoddezakasyedamAdimaM sUtratrayam ,'tIhi ThANehiM ' ityaadi| ___ asyAdisUtrasya ca pUrvasUtreNa sahAyaM sambandhaH-pUrva dvitIyodezakAntimasUtre mithyAdarzanavatAmanyayUthikAnAmasamaasatA moktA, iha tu kaSAyayatAM mAyA prarUpyate, ityevaM sambandhena saMbaddhamidamAdimUtratrayamAha mUlam-tIhiM ThANehiM mAyI mAyaM kaTu No AloejjA, No paDikamajjA, No NidijjA, NogarahijjA, No viuddejjA, tIsare sthAnakA tIsarA uddezA dUsarA uddezaka kahA aba tIsarA uddezaka prAraMbha hotA hai isakA pUrva uddezaka ke sAtha aisA sambandha hai ki dvitIya uddezaka meM vicitra jIva dharmoM kA pratipAdana huA hai yahAM para bhI unhIM kA pratipAdana hotA hai, isa uddeze ke Adima sUtra kA pUrva uddezaka ke antima sUtra ke sAtha aisA sambandha hai ki usameM mithyAdarzanavAle anyayUthikoM ( anyadharmiyoM) kI asamaJjasatA ( ulaTa prarUpaNA) prakaTa kI gaI hai -yahAM jo kaSAya vAle jIva haiM unakI mAyA kI prarUpaNA kI jAtI hai ataH isI sambandha se sambaddha hue isa tIna sUtroM ko sUtrakAra ne kahA hai-(tIhiM ThANehi mAyI mAyaM kaTu No AloejjA ) ityAdi / trIjA sthAnano trIjo uddezaka ke bIjo uddezaka pUro thaze. have trIjA uddezakane prAraMbha thAya che. bIjA uddezaka sAthe A uddezakane A prakArane saMbaMdha che. bIjA uddezakamAM vividha jIvadharmonuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, A uddezakamAM paNa temanuM ja pratipAdana karavAmAM AvyuM che. A uddeSakanA prathama sUtrane pUrvauddezakanA chellA sUtra sAthe evo saMbaMdha che ke tyAM mithyAdarzanavALA anyamUrthika (anya dharmane mAnanArAo ) nI viparIta prarUpaNa karavAmAM AvI che, tyAre ahIM kaSAyayukta jIvanI mAyAnI prarUpaNa karavAmAM AvI che. te A prakArane saMbaMdha dharAvatA A traNa sUtronI ahIM prarUpaNa karavAmAM Ave che. " tIhi ThANehi mAyI mAyaM kaTu No AloejjA" tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA03703sU044 kaSAyavatAM mAyAnirUpaNam 73 No cisohejjA, No akaraNayAe abbhuTejjA, No ahArihaM pAyacchittaM tavokamma paDivajjejjA, taM jahA akariMsu vA'haM, karemi vA'haM, karissAmi vA'haM 1 / tIhi ThANehiM mAyI mAyaM kaTTa No AloejjA,NopaDikamijjA jAva No paDivajjejjA, taM jahA-akitti vA me siyA, avaNNe vA me siyA aviNae vA me siyA2 / tIhiM ThANehiM mAyI mAyaM kaTTa No AloejjA jAva nopaDivajjejjA, taM jahA-kittI yA me parihAissai jaso vA me parihAissai, pUyAsakkAre vA me parihAissai3 ||suu044|| ___ chAyA-tribhiH sthAnAMyI mAyAM kRtvA no Alocayati, no patikAmati, no nindati, no garhate, no vikuTTayati, no vizodhayati, no akaraNatayA'. bhyuttiSThate, no yathAhaM prAyazcittaM tapaH karma pratipadyate, tadyathA-akArSavA'haM karomi pA'haM, kariSyAmi vA'ham 1 / tribhiH sthAnarmAyI mAyAM kRtvA no Alocayati, no pratikrAmati, yAvat no pratipadyate, tadyathA-akIrti me syAt, avarNovA me syAt , avinayo vA me syAt 2 / tribhiH sthAnarmAyo mAyAM kRtvA no Alocayati yAvat no pratipadyate, tadyathA-kIrtirvA me parihAsyati, yazo vA me parihAsyati, yazo vA me parihAsyati, pUjAsatkAraM vA me parihAsyati 3 ||mu044|| TIkA-tIhiM ThANehi ' ityAdi / tribhiH-trisaMkhyakaiH sthAnaH-vakSyamANabhUtavartamAnabhaviSyatkAlaviSayairmAyI-gurukarmAmAyAvAn mAyAM mAyAviSayaM gopanIyamakArya pracchannaM kRtvA no Alocayati prAyazcittArtha svakRtamAyAM guroH purastAna prakAzayati / evaM no pratikrAmati-mithyAduSkRtadAnAdi pUrvakaM pApAno TIkArtha-bhUta, vartamAna, aura bhaviSyat kAla viSayavAle ina tIna sthAnoM ko lekara mAyI gurukarmavAlA mAyI jIva-mAyA ke viSayabhUta bane hue -gopanIya akArya ko gupta rUpa se karake usakI AlocanA nahIM karatA hai-prAyazcitta lene ke liye svakRta mAyA ko guru ke samakSa prakAzita bhUta, vartamAna ane bhaviSyakALa jeno viSaya che evAM traNa sthAne (kAro) nI apekSAe mAyI (bhAre karmI mAthI java) kapaTane kAraNe sevAyelA gopanIya akAyane (duSkRtyane pApa) gupta rIte karIne tenI AlocanA karatuM nathI, prAyazcita levA mATe pitAnI te mAyAne guru samakSa jAhera karate thA 10 - zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 sthAnAGgasUtre nivartate / no niMdati AtmasAkSikaM pApanindA na karoti, no garhate-gurusAkSikaM svAparAdhagahIM na karoti ! no vikuTTayati-tadadhyavasAya na vichinatti / na vizodhayati-pApaprAyazcittapUrvakamAtmanazcAritrasya cAtIcAramalakSAlanenAtmazuddhiM na karoti / akaraNatayA-punarakaraNapratijJayA no-naiva abhyuttiSThate-prayatate na sajjo bhavatItyarthaH / tathA yathAI-yathAyogya pApAnurUpamityarthaH, prAyazcittaM-pApapraNAzakaM tapaHkarma-tapo'nuSThAnamanazanAdikaM nirvikRtikAdikaM vA na pratipadyatena svIkurute, tadyathA-tAnyevasthAnAni darzayati-akArSa vA'ham-' idamamukaM kArya bhUtakAle'haM kRtavAn ataH kathamidaM nindham ? api tu naiva nidha, kimarthamAloca. yAmi, evaMkaraNe svamAhAtmyahAni rjAyate, ityevamabhimAnAno Alocayati no patikrAmatItyAdi prakramaH 1 / tathA karomi vA'haM-vartamAnakAle'pyAcarAmIdaMkAryanahIM karatAhai, usakA pratikramaNa nahIM karatAhai-mithyAduSkRtadAnAdipUrvaka pApa se pIche nahIM haTatA hai usakI nindA nahIM karatA hai-AtmasAkSIpUrvaka pApa kI nindA nahIM karatA hai usakI gardA nahIM karatA hai-guru sAkSI pUrvaka apane aparAdha kI gahIM nahIM karatA hai usakI vikuTTanA nahIM karatA hai usa kArya karane ke adhyavasAya ko nahIM chor3atA hai, usakI vizodhanA nahIM karatA hai-pApa ke prAyazcitta karaNa pUrvaka apane aura cAritra meM lage hue atIcAra rUpa mala kI saphAI karane se Atmazuddhi nahIM karatA hai bhaviSya meM maiM aimA nahIM karUMgA isa prakAra kI akaraNapratijJA se vaha apane Apa ko taiyAra nahIM karatA hai aura na vaha pApAnurUpa prAyazcitta ko popapraNAzaka tapaH karma ko-anazanAdirUpa yA nirvikRtikAdirUpa tapa ko-svIkAra karatA hai ye tIna sthAna isa prakAra se haiM-" akArSa vA'ham" "karomi vA'ham " "kariSyAmi vA'ham" nathI. tenuM pratikramaNa karatuM nathI-mithyAdukRta dAnAdipUrvaka pApamAgathI pAcho vaLatuM nathI, tenI nindA karatuM nathI-AtmasAkSI pUrvaka pitAnA pApanI nindA karato nathI. tenI gaha karatuM nathI, gurusAkSI pUrvaka pitAnA doSanI gaha karato tathI, tenI viddhanA karatuM nathI eTale ke e kArya karavAne adhyavasAya cheDato nathI, tenI vizAdhanA karato nathI eTale ke prAyazcitta karIne, pitAnA cAritrane lAgelA aticArarUpa maLanI saphAI karIne Atmazuddhi karatuM nathI, bhaviSyamAM evuM nahi karuM evI akarANa pratijJAthI te potAnI jAtane taiyAra karatuM nathI, ane pApane anurUpa prAyazcittane te svIkAra karatuM nathI eTale ke pApanAzaka tapaHkarmane-anazanAdirUpa ke nirvikRtikAdirUpa tapane svIkAra 72t| nathI. te Ry sthAna ( 2 ) nIce pramANa hai-" akArSa kA'ham" zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 3 u0 3 sU0 44 kaSAyavatAM mAyAnirUpaNam 75 miti 'kathamidamasAdhu' iti kathayAmIti nAlocayati na panikAmatItyAdi / kariSyAmi vA'haM-kariSyAmi-samAcariSyAmi vA'hamanAgatakAle'pIdaM tarhi pAyazcittaM kathaM pratipadya iti kRtvA no Alocayati no pratikrAmatItyAdi 3 // 1 // 'nIhiM' ityAdi, tribhiH sthAnaH kAraNairakIAdyapavAdabhayarUpaiH mAyI mAyAM isa amuka kArya ko maiM bhUtakAla meM kara cukA hUM ataH yaha niMdya kaise ho sakatA hai-arthAt nahIM ho sakatA hai to phira maiM isakI AlocanA kyoM karUM yadi maiM aisA karatA hUM to isameM mere mAhAtmya kI hAni hotI hai ataH vaha isa prakAra ke abhimAna se usakI AlocanA nahIM karatA hai usakA pratikramaNa nahIM karatA hai, ityAdi 1 tathA vartamAna kAla meM bhI maiM isa kArya ko karatA hUM, ataH yaha aprazasta hai aisA maiM kaise kahUM aisA khyAla karake bhI vaha usakI AlocanA pratikramaNa Adi nahIM karatAhai tathA bhaviSyatkAla meM bhI maiM isa kAryako karUMgAtaya phira prAyazcitta kaise lUM isa prakArakA vicAra karake yaha AlocanA Adi nahIM karatA hai yAvat vaha yathAI prAyazcittarUpa tapaH karma ko svIkAra nahIM karatAhai ? " tIhiM" ityAdi-ina tIna sthAnoM ko lekara bhI mAyI mAyA "karomi vAhama" kariSvAmi vA'ham " (1) te vA viyA re bhUtakALamAM meM amuka kArya karyuM che, te nidya kevI rIte heI zake ! eTale ke niMdya hoI zake ja nahIM. te pachI mAre zA mATe tenI AlocanA karavI joIe ? je huM AlocanA karuM te mArA mAhAsyanI hAni thAya. A prakAranA pitAnA abhiprAyane kAraNe te bhUtakALamAM karelA duSkRtyanI AlecanA karatuM nathI, ane pratikramaNa, niMdA, gaha Adi paNa karatA nathI. te evo vicAra kare che ke vartamAnakALamAM paNa huM A kArya karUM chuM. te kArya aprazasta hevAnuM mArAthI kevI rIte kahI zakAya ? A prakAranA vicArathI prerAyele te tenI AlayanA Adi karato nathI. (3) bhaviSyakALamAM paNa huM A kArya karavAno ja chuM, te mAre zA mATe tenI AlocanA, prati kamaNa, niMdA, gaha vagere karavA joIe ! A prakAranI vicAradhArAthI gera raste deravAyele te potAnA pApakRtyenI AlocanA Adi karato nathI. ahIM Adilma padathI pApane anurUpa prAyazcittarUpa tapa karmane svIkAra karate nathI, " tyA sudhAnA pUrita sUtrapA aDa 423 naye. " tIhi "tyA. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 sthAnAGgasUtre kRtyA no Alocayati, ityAdi yAvat no yathArhaM prAyazcittaM tapaHkarma pratipadyate, tadyathA - tAni trINi sthAnAni yathA - akIrttirvA me syAt - kIrttiH - sarvadiggAminI prasiddhiH, na kIrtirakIrttiH sarvadivyApinI nindA syAt - ' ayaM mAyAvAn' ityAdirUpA'pakIrttiH prasaret iti kRtvA'sau no Alocayati no pratikrAmatItyAdi 1| avarNo vA me syAt - avarNaH - eka diggAmicApayazaH, AlocanAdikaraNe 'lokA mAM nindiSyantIti kRtvA no Alocayati no pratikrAmatItyAdi 2 / avinayo vA me syAt vinayaH- dezakAlAdyapekSayA yathocitapratipattirUpaH, na vinayaH - avinayaH - AlocanAdyaGgIkAre'nye munayo mama ' vinayaM na karikarake usa kI AlocanA nahIM karatA hai ityAdi ve tIna sthAna isa prakAra se haiM - akIrti merI hogI, avarNa ayaza merA hogA, avinaya merA hogA, sarvadiggAminI prasiddhi kA nAma kIrti hai / yadi maiM mAyA karake usakI AlocanA karatA hUM, pratikramaNa karatA hUM, yAvat yathAha prAyazcitta letA hUM to merI cAroM dizAoM meM nindA ho jAyegI - " yaha mAyAvAn hai " ityAdi rUpa se merI apakIrti phaila jAvegI aisA khyAla karake vaha na AlocanA karatA hai aura na pratikramaNa Adi karatA hai ? eka deza se apayaza kA phailanA avarNa hai, yadi maiM AlocanA Adi karatA hUM to loka merI nindA kareMge isa prakAra ke abhiprAya se vaha Alocana Adi nahIM karatA hai deza kAla Adi kI apekSA se yathocita pratipattikA nAma vinaya hai| isase viparIta avinaya hai AlocanA Adi ke aGgIkAra karane para anya munijana merA vinaya nahIM kareMge aise nIce darzAvelA traNa sthAneA (kAraNeA) ne lIdhe paNa mAthI jIva mAyA karIne tenI AlecanA Adi karatA nathI-(1) je mAyA karIne huM tenI AlAcanA karIza, tenuM pratikramachu karIza, niMdA, goM, prAyazcita Adi karIza tA mArI akIrti thaze. eTale ke "A mANasa mAyAvAr che, " evI mArI apakIrti core dizAmAM phelAI jaze. A prakAranA vicAra karIne te peAtAnA pApakRtyanI AlAcanA Adi karatA nathI. (cAre dizAmAM apazayanA phelAvA thavA tenuM nAma akIrti che ) (2) tene evA vicAra Ave che ke mArA pApakarmonI AlecanA Adi karavAthI mAre avaNuM ( apazaya ) thaze. ( eka dezanI apennAe apazayanA phelAvA thavA tenuM nAma avaNu che.) le!kA mArI niMdA karaze, evA khyAlathI te AlecanA karatA nathI (1) tene evA vicAra Ave che ke pApakarmAnI AlAcanA karavAthI mArA avinaya thaze-anya munijana tathA leAkeA mArA vinaya nahIM kare. A prakAranA vicArathI prerita thaIne zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 30 3 sU0 44 kaSAyavatAM mAyAnirUpaNam 77 pyanti ' iti kRtvA no Alocayati no pratikrAmatItyAdi 3 // 2 // idaM ca sUtramaprAptaprasiddhipuruSApekSam / sAmAnyajanasyaivApakIrtisadbhAvAt / 'tIhiM' ityAdi, tribhiH sthAna:-kAraNaiH-kIrtyAdihAnirUpairmAyAvI mAyAM kRtvA no Alocayati yAvat no pratipadyate / tAni sthAnAnyAha-kIrtirvA me parihAsyati-kIrtiH-pUrvakAlopArjitA prasiddhiH parihAsyati-hInA bhaviSyati, yajJo vA me parihAsyati-yazaH-lokaprasRtaM prazaMsArUpaM tanme parihAsyati naSTaM bhaviSyati 2 / pUjAsatkAraM vA me parihAsyati-pUjAsatkAramityekapadam / tatra-pUjAvastrAdinA, satkAra:-abhyutthAnAdinA, tadubhayaM me parihAsyati 3 / idaM tu sUtra prAptaprasiddhipuruSApekSa samupArjitaprasiddhikasyaiva kIrtyAdi hAni sdbhaavaat||suu.44|| abhiprAya se vaha AlocanA Adi nahIM karatA hai yaha sUtra aprAptapra. siddhi vAle puruSa kI apekSA se hai, kyoM ki sAmAnyajana kI hI apakIrti kA sadbhAva hotA hai| ___ ina sthAnoM ko lekara bhI bhAyI mAyA ko karake usakI AlocanA nahIM karatA hai yAvat yaha yathArtha prAyazcitta nahIM letA hai ve tIna sthAna isa prakAra se haiM-" kIrti co me parihAsthati" saba dizA meM yazakA phailanA usakA nAma kIrti hai yadi maiM AlocanA Adi karatA hUM to merI vaha kIrti hIna ho jAvegI, athavA merA yaza kama ho jAyegA yahAM yaza se loka meM phailI huI prazaMsA gRhIta huI hai athavA loka meM jo merA pUjA satkAra hotI hai vaha bhI naSTa ho jAvegA yahAM " pUjAsatkAra" yaha ekapada haiM vastra Adi kI prApti ho jAnA isakA nAma pUjA hai, aura mujhe dekhakara jo anyajana khar3e Adi ho jAte haiM paNa te AlecanA Adi karatA nathI. A sUtra aprANa prasiddhavALI vyaktinI apekSAe kahevAmAM AvyuM che, kAraNa ke sAmAnya mANasanI ja apakIrtine sadbhAva saMbhavI zake che. nIcenA traNa sthAne (kAraNe) ne lIdhe mAyI jIva mAyA karIne tenI AlocanA, tenuM pratikramaNa, niMdA, gaha, prAyazcita Adi karato nathI, kIrtirvA me parihAsyati" naI mAsoyanA mAhirIza ta! pU ti bhArI vatinA dA5 . (2) athavA bhaare| yaza yoch| tharI. mahI "yaza" pada dvArA lekemAM vyApelI kIrti athavA prazaMsAnI bhAvanA grahaNa karavI 2. (3) "pUjAsatkAra" zobhA 2 maare| sA2 thAya chete 5 // baMdha paDI jaze. viAdi prApti thavI tenuM nAma pUjA che, UbhA thaIne mAna ApavuM vagerene satkAra kahe che. A prakAranA vicArathI prerAIne te duSkRtyanI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre athaitadviparyayamAlocanAdi kartRkaviSaya sUtratrayamAha mUlam--tIhiM ThANehiM mAyI mAyaM kaTu AloejjA paDikkamejjA jAva paDivajjejjA, taM jahA-mAyissa NaM assi loge garahie bhavai, uvavAe garahie bhavai, AyAI garahiyA bhavai / 1 / tIhiM ThANehiM mAyI mAyaM kaTu AloejjA jAva paDivajjejjA, taM jahA--amAyissa NaM assi loge pasatthe bhavai, uvavAe pasatthe bhavai, AyAI pasatthA bhavai / / tIhi ThANehi mAyI mAyaM kaTu AloejjA jAya paDiyajjejjA, taM jahANANaTTayAe, daMsaNaTrayAe, carittaTrayAe 3 // sU0 45 // chAyA-tribhiH sthAnarmAyI mAyAM kRtvA-Alocayati, pratikrAmati, yAvat pratipadyate, tadyathA-mAyinaH khalu asau loko garhito bhavati, upapAto garhito yaha merA satkAra hai ye donoM bAteM merI kama ho jAveMgI 3 isa abhiprAya se bhI vaha AlocanA Adi nahIM letA hai yaha sUtra prAptaprasiddhi vAle puruSakI apekSA se kahA gayA hai kyoM ki jisane prasiddhi upAjita kara lI hai aise puruSa kA hI yaza Adi kI hAni hone ke sadbhAva hotA hai / sU044 // aya sUtrakAra isa pUrvokta kathana se viparIta hue puruSa ke viSaya meM arthAt AlocanA Adi karane vAle ke viSaya meM tIna sUtra kA kathana karate haiM-'tIhi ThANehi mAyI mAyaM kaTUTu ' ityAdi / satrArtha-tIna sthAnako lekara mAyI mAyA karake usakI AlocanA karatA hai| pratikramaNa karatAhai yAvat yathArha prAyazcitta karatAhai, kyoMki vaha aisA AcanA Adi karato nathI. A sUtra prANaprasiddhivALA puruSane anulakSIne kahevAmAM AvyuM che, kAraNa ke jeNe prasiddhi prApta karI lIdhI hoya evA mANasanI kIti AdinI hAnI thavAnI vAta saMbhavI zake che. te sU, 44 che have sUtrakAra pUvasUtramAM jenuM pratipAdana karAyuM evA puruSa karatA viparIta puruSanuM eTale ke AlecanA Adi karanAranuM traNa sUtra dvArA kathana kare cha-tIhiM ThANehi mAyI mAyaM kaTTa" tyAla sUtrArtha-traNa sthAne (kAraNo) ne lIdhe mAyI mAyA karIne tenI AlocanA kare che, pratikamaNa kare che, pApane anurUpa prAyazcitta parvatanI pukti zrI sthAnAMga sUtraH02 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 3 u.3 sU0 45 AlocanAdi kartaviSayanirUpaNam 79 bhavati, AyatirgahitA bhavati, tribhiH sthAnarmAyI mAyA~ kRtyA-Alocayati yAvat pratidhapate, tadyathA amAyinaH khalu asau lokaH prazasto bhavati upapAtaH prazasto bhavati, AyatiH prazastA bhavati / 2 / tribhiH sthAnarmAyI mAyAM kRtvA Alocayati yAvat pratipayate, tadyathA-jJAnArthatayA, darzanArthatayA, cAritrArthatayA 3 suu045|| ___TIkA-'tIhiM' ityAdi, sUtratrayaM prAyo vyAkhyAtapUrvam / navaram mApImAyAvAn , yadyapi mAyI tathApi laghukarmA AlocanAdyaGgIkArAt , mAyAM kRtvA Alocayati / ayaM hi mAyI akRtyakaraNakAla eva, AlocanAdikAle tu-amAjAnatAhai ki mAyIkA yaha loka gahita hotA hai, upapAta garhita hotAhai, aura Ayatirhita hotI hai / ina anya tIna sthAnoMko le kara mAyI mAyA karake usakI AlocanA karatA hai yAvat yathArha prAyazcitta karatA hai / ve tIna sthAna isa prakArase haiM / eka amAyI kA yaha loka prazasta hotA hai isa khyAlase, dUsarA usakA upapAta prazasta hotA hai isa khyAlase tathA tIsarA usakI Ayati prazasta hotI hai tathA ina sthAnoMko lekara mAyI mAyA karake AlocanA karatA hai yAvat yathAI prAyazcita karatA hai ina meM eka sthAna hai jJAna kI prApti karane kA, dUsarA sthAna hai darzana kI prApti karane kA aura tIsarA sthAna hai cAritra kI prApti karane kaa| TIkArtha-yahAM mAyI zabdase laghukarmA (halukarmI) yAvat jIya liyA gayA hai / kyoM ki aisA hI jIva AlocanA Adi ko karatA hai| mAyAvAn dIrgha karmA jIva nahIM, yaha mAyI jIva akRtya karaNakAla meM hI mAyAvAn vidhio kare che. te traNa sthAne nIce pramANe che-(1) te e vAta samaje che ke mAyI jIvano Aloka gahita bane che, (2) upayata paNa gahita hoya che ane Ayati paNa gati hoya che. nIcenA traNa kAraNone lIdhe paNa mArI jIva mAyA karIne tenI AlocanA Adi kare che-(1) te e vAta samaje che ke amArIne Aleka prazasta hoya che, (2) amAthIne upapAta prazasta hoya che ane tenI Ayati prazasta hoya che. nIcenA traNa kAraNone lIdhe paNa mAyI jIva mAyA karIne tenI AlocanA, pratikramaNa, gartA, niMdA, prAyazcita Adi kare che-(1) jJAnanI prApti karavAnA hetuthI, (2) darzananI prApti karavAnA hetuthI ane (3) cAritranI prApti karavAnA hetuthI. ahIM mAyI padathI laghukarmA Adi jIva grahaNa karavAmAM Avela che. hakarmI jIva ja AlecanA Adi kare che, mAyAvAna dIrghakarmA jIva AlecanA Adi karatA nathI. te mArI jIva akRtyakaraNukALamAM ja mAyAvAna rahe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre yyeva, anyathA''locanAdyanupapatteriti / mAyAvinaH ' assi ' iti,vimaktipariNAmAdayaM lokaH - idaM janma ayaM loko gahito bhayati, mAyAprAdurbhAve nindAdisadbhAvAt / upapAto-garhito bhavati, mAyAvinaH kilviSikAdi deveSu nArakAdiSu ca janmasaMbhavAt / Ayati:-deva nArakabhavAdAgamanaM, sA'pi tasya garhitA bhavati, mAyAvinaH kumAnuSatva tiryakvajanmabhAvAt / laghukarmA mAyAvI mAyAM kRtvA'pi ihalokaparalokAdibhayAdA. rahatA hai / AlocanA Adi karane ke kAla meM mAyAvAn nahIM hotA hai, usa samaya to yaha amAyI hI rahatA hai / yadi usa samaya yaha amAyI na ho to usake dvArA AlocanA Adi karanA nahIM bana sakatA hai| mAyAvAna bana kara punaH mAyAcArI se AlocanA karanevAle kI Alo. canA saccI AlocanA nahIM kahalAtI hai, vaha to eka DhoMga mAtra hai jo ulTI karma kI gADhatara bandha karAnevAlI hotI hai| AlocanA vaha isI abhiprAyase karatAhai ki mAyAvI jIvakA yaha loka garhita (niditA) hotA hai, kyoM ki mAyA kA pragaTa hone para mAyAvI kI nindA Adi ke hone kA sadbhAva hotA hai| upapAta mAyAvI kA isaliye gahita hotA hai ki usakA janma kilviSika Adi devoM meM aura nArakAdi jIvoM meM hotA hai tathA Ayati usakI isaliye garhita hotI hai ki deva evaM nArakabhava se Akara usakA janma kumAnuSa meM yA tiryaJcoM meM hotA hai| tAtparya isa kathana kA aisA hai laghukarmA mAyAvI mAyA karake bhI ihaloka aura che-AcanA Adi karavAne kALe mAyAvAna hete nathI, te samaye te te amAyI ja rahe che. je te samaye amAyI na hoya to tenA dvArA AlecanA Adi karavAnuM saMbhavI zake ja nahIM. mAyAvAna banIne mAyAcArIthI AlocanA karanAranI AlocanAne sAcI AlecanA kahevAtI nathI, te to mAtra DhoMgaupa ja hoya che ane evI AlecanAthI te kamane baMdha gADhatara bane che. te evuM samajIne AlecanA kare che ke mAyAvI jIvane Aleka gahita bane che. kAraNa ke mAyAno prAdurbhAva thAya tyAre mAyAvInI nindA Adi thavAne sada bhAva rahe che tene upapAta gahita banavAnuM kAraNa e che ke tene upapAta kiviSika Adi devAmAM tathA nArakAdi jamAM thAya che. tenI Ayati (bhAvajanma) gahita banavAnuM kAraNa e che ke deva ane nArakamAMthI AyukALa pUro karIne teo kamAnuSamAM athavA tiryamAM utpanna thAya che. A kathanane bhAvArtha e che ke laghukamAM mAyI jIva mAyA karIne paNa Aloka ane paraloka AdinA zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA033032046 zuddhikAriNAmAbhyantarabAhyasaMpadanirUpaNam 81 locanAdi karotIti bhAvaH / amAyina ihaloka paralokAdayaH prazastA bhavanti, yata AlocanAdinA saMjAtaniraticArasya mama jJAnAdIni svasvabhAvaM labhante'to hamamAyI bhUtvA''locanAdikaM karomIti manasi nidhAya laghukarmA jIva AlocanAdi karotIti bhAvaH // sU0 45 // pUrvaM zuddhiruktA sAmmata tatkAriNAmAbhyaMtarasampadaM vAhyasaMpadaM ca prarUpayan sUtratrayamAha mUlam - tao purisajAyA paNNattA, taM jahA taM jahA - suttadhare atthadhare tadubhayaghare 1 / kappar3a NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA tao vatthAI dharitae vA pariharitae vA taM jahA jaMgie bhaMgie khomie 2 / kappai NiggaMthINa vA tao pAyAI dhArittae vA pariharitae vA, taM jahA - lAuyapAe vA dArupAe vA mahiyApAe vA // sU0 46 // - paraloka Adi ke bhaya se AlocanA Adi karatA hai / isIse amAyI ke ihaloka aura paraloka Adi prazasta hote haiN| kyoM ki vaha aisA jAnatA hai ki Alocita Adise niraticAra hue mere jJAna Adi apane 2 svabhAva ko prApta kara lete haiM arthAt jJAnAdi nirmala ho jAte haiM isa liye mujhe amAyI hokara AlocanA Adi karanA caahiye| isa prakAra samajhakara yaha laghukarmA jIva AlocanA karanemeM nirata hotA hai // su. 45 // aba sUtrakAra ukta zuddhi karanevAloMkI abhyantara aura bAhya sampadA kI prarUpaNA tIna sUtra se karate haiM-' tao purisa jAyA paNNattA ' i0 bhayathI AlecanA Adi kare che, ane tethI ja tenA AlAka ane paraleka prazasta hAya che, kAraNa ke te eTaluM samajI zake che ke AlecanA Adi karavAthI niraticAra anelAM mArA jJAna, dana ane cAstri peAtAnA mULa svabhAvane prApta karI leze eTale ke nirmaLa khanI jaze, tethI ja te AleAcanA Adi kare che. A rIte AlecanA Adi karavAthI tene AleAka prazarata aneche, upapAta prazasta che ne che ane Ayati (bhAvIjanma) paNa prazasta bane che. sU.45AA have sUtrakAra pUrvokta zuddhi karanArA jIvAnI Abhyantara ane khAdhu " tyAhi sabhyahAnI a3palA ure che-" tao purisajAyA paNNattA sa 11 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra sthAnAGgasUtre chAyA:- trINi puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA sUtradharaH, arthadharaH, tadubhayadharaH 1 | kalpate nirgranthAnAM vA nirgranthInAM vA trINi vastrANi dhArayituM vA parihatte vA tadyathA - jAGgamika, bhAGgika, kSaumikam |2| kalpate nirgranthAnAM vA trINi pAtrANi dhArayituM vA parihartu vA tadyathA - alAbupAtraM vA, dArupAtraM vA, mRttikApAtraM vA // sU0 46 // TIkA - ' tao ' ityAdi, sugamam / navaram - sUtradharArtha dharatadubhayadharANAM madhye yathottaraM pradhAnA iti |1| bAhyasampadamAha - ' kappar3a' ityAdi, sugamam navaram - dhattu - parigrahItuM parihartu - paribhoktumiti / trINi vastrANyAha - ' jaMgiyaM ' ityAdi, jAGgamikaM - jaGgamajIvodbhavamaurNikAdi, bhAGgikaM - bhaktvA - kuTTayitvA sUtrArtha tIna prakArake puruSa kahe gaye haiM-jaise-sUtradhara 1, arthaghara 2, aura tIsarA tadubhayaghara 3, nirgranthoM athavA nirgranthiyoMko tIna prakAra ke vastra lenA aura unakA paribhoga karanA kalpita kahA gayA hai- eka jAGgamika, dUsarA bhAGgika, tIsarA kSaumika | fart ko athavA nirgranthiyoM ko tIna prakAra ke pAtra dhAraNa karaneyogya kahe gaye haiM-jaise - tU ce kA pAtra, lakar3IkA banA pAtra athavA mRttikA kA pAtra (isase atiriktapAtra kalpatA nahIM hai, sUra kI apekSA arthaghara aura arthadhara kI apekSA tadubhayadhara isa taraha se inameM uttarottara pradhAna kahe gaye haiM / bAhya sampadA kA kathana karane ke liye sUtrakAra ne " kappai ityAdi sUtra kahA haijaGgama jIvoM ke bAloM se unase jo vastra banatA hai vaha jAGgamika vastra hai jaise UnI kambala vagairaha, kUTakara jinake rezoM se vastra banAyA jAtA 19 vaha bhAGgikavastra hai jaise alasI Adi ke DoroM se banA huA vastra; sUtrArtha - prAranA puruSa hyA che - (1) sUtradhara, (2) arthaMdhara bhane ( 3 ) tahulaya2. nirthathA ( sAdhuo ) bhane nirtha thAne ( sAdhvIyAne) prAznAM vo levAnuM ane temanA upaleAga karavAnuM ka2e che-(1) jAgamika, (2) bhAMgika ane (3) kSaumika, nigrathA ane nigraMthIone traNa prakAranAM pAtra ka2e che eTale ke traNa prakAranAM pAtra temaNe dhAraNa karavA ceAgya gaNAya che-(1) tU'khI pAtra, (2) kuSTha nirmita yAtra gAne (3) bhATInAM pAtra. e sIvAyanA plAsTIka AdInA pAtrA kalpatA nathI sUtradhara karatAM a dharamAM ane adhara karatAM tadrubhayadharamAM (sUtra ane akhannene dhAraNa karanAra ) uttarAttara pradhAnatA samajavI. bAhya saspadAnuM pratipAdana karavA nimitte sUtraa " kappai " ityAhi sUtra udyAM che. gheTA sAhi gama bhavAnA vALamAMthI je vastro khane che tene jAgamika vastro kahe che, jemake unanI kAmaLa vagere. zaNu, aLasI Adine phUTIne tenA resAmAMthI banAvelAM vaone bhAMgika zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u0 3 sU0 47 vastragrahaNakAraNanirUpaNama yatkriyate tad atasImayam , kSaumika-kArpAsikamiti / pAtraviSayaM sUtramAha'kappai ' ityAdi spaSTaM, navaram-alAvupAtraM-tumbakaM, dArupAtraM kASThanirmitaM, mRttikApAtraM-mRNmayam // mu0 46 // atha vastraprastAvAd vastragrahaNakAraNanyAha__ mUlam-tIhiM ThANehiM vatthe dharejA, taM jahA--hiriyattiyaM, duguMchAvattiyaM, parisahavattiyaM // sU0 47 // ___ chAyA-trImiH sthAnairvastraM dhArayati, tadyathA-hIpratyayika, jugupsApratyayika, parISahamatyayikam // su0 47 // ___TIkA-'tIhi ' ityAdi / primiH sthAnaH-kAraNaiH kAraNatrayamAzrityetyarthaH, vastraM dhArayati, tAnyevAha-'hirivattiyaM ' ityAdi, hrIpratyayikaM hI:- lajjA kapAsa se jo vastra banatA hai vaha kSaumika vastra hai-jaise sUtI cAdara vagairaha isI prakAra se jo tIna prakAra ke pAtra haiM unakA nAma sUtrakAra ne prakaTa hI kara diyA hai // mU046 // atha sUtrakAra vastra ke prakaraNa se vastragrahaNa karane ke kAraNoM kA kathana karate haiM-'tIhiM ThANehiM vatthaM dharejjA' ityaadi| TIkArtha-nirgrantha athavA nirgranthIse jo vastra dhAraNa karate haiM usameM ye tIna kAraNa haiM-lajjA aura saMyama kI rakSA karanA, pravacana kI hIlanA kA vAraNa karanA aura zIta Adi parISaha kA nivAraNa karanA sUtra meM jo " hI pratyayika, jugupsA pratyayika, parISahapratyayika " aisA kahA haiusakA tAtparya aisA hai ki jise dhAraNa karane kA nimitta hI-lajjA vastro kahe che. kapAsamAMthI je vastro bane che temane kSaumika vastro kahe che jemake sUtarAu cAdara vagere. e ja pramANe traNa prakAranAM pAtronAM nAme sUtrakAre prakaTa karelA ja che ke sU. 46 che vastra viSe vAta karIne have sUtrakAra vastragrahaNa karavAnA kAraNenuM nirUpaNa 42 cha-" tIhi ThANehi vatthaM dharejjA" tyA: nigraMtha ane nirca thI nIce darzAvelAM traNa kAraNane lIdhe vastro dhAraNa kare che-(1) lajajA ke saMyamanI rakSA karavAne mATe, (2) pravacana jugupsAnuM vAraNa karavA mATe ane (3) zIta Adi parISahonuM nivAraNa karavA mATe. sUtramA 2 " hI pratyayikaM, jugupsApratyayikaM, parISahapratyayikaM " mA prabhArI kahyuM che tene bhAvArtha nIce pramANe che- zrI pratyayika eTale lajajA maryAdAnA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre saMyamo vA, sA pratyayo-nimittaM yasya dhAraNasya tattathAlajjAsaMyamarakSArthamityarthaH 1 / jugupsApratyayikaM-jugupsA-nindA -- vikRtAGgadarzanena loke pravacanajugupsA mA bhUt ' ityevaM pratyayonimittaM yatra tattathA pravacara hIlanAvAraNAmityarthaH 2 / parIpaha-pratyayika-parISahAH-zItoSNadaMzamazakAdi janitAH, te pratyayo nimittaM yatra tattathA zItAdiparISahanivAraNArthamityarthaH 3 // mU0 47 / / nirgranthaprastAvAbhimranthAnevAnuSThAnato varNayan saptasUtrImAha mUlam-tao AyarakkhA paNNatA, taM jahA-dhammiyAe paDicoyaNAe paDicoettA bhavai, tusiNIo vA siyA, uhittA yA AyAe egaMtamaMtamavakamejA 1 / niggaMthassa gaM gilAyamANassa kappaMti tao viyaDadattIo paDigAhittae, taM jahA-- ukkosA, majjhimA, jahannA 2 / tIhi ThANehi samaNe niggaMthe sohammiyaM saMbhogiyaM visaMbhogiyaM karemANe NAikkamai,taM jahAsayaM vA daDe, saDassa vA nisamma, taccaM mosaM AudRi cautthaM no AuTTai 3 / tivihA aNunnA paNNattA, taM jahA-AyariyattAe, upajjhAyattAe, gaNittAe 4 / tivihA samaNunnA papaNattA, taM jahA-AyariyattAe, uvajjhAyattAe, gaNittAe 5 // evaM uvasaMpayA 6 // evaM vijahaNA 7 // sU0 48 // yA saMyama hai vaha hI pratyayika hai vikRtAGga ke dekhane se lokameM pravacana jugupsA-nindA laghutA na ho isa prakAra kA nimitta jisa dhAraNa karane kA hai vaha jugupsA pratyayika hai, zIta uSNa daMzamazaka Adi se janita jo parISaha hai ve jisa dhAraNa karaneke nimitta hai vaha parISaha pratyayika hai|| // sU0 47 // rakSaNa nimitte jugupsA pratyAyika eTale ke mAM jugupsA-dhRNA na thAya te kAraNe vikRtAMga athavA nagnatA lokomAM jugupsA pedA kare che, ane nindA thAya che tenA nivAraNa nimitte sAdhue vastra dhAraNa kare che. zIta, uSNa, daMzamazaka Adi janya parISahonA nivAraNa nimitte paNa nirca vastra dhAraNa are che. // sU. 47 / / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA03330sU0 48 nirbaMthanirUpaNam 85 9 chAyA - traya AtmarakSakAH prajJaptAH, tadyathA - dhArmikyA pratinodanayA pratinodayitA bhavati, tUSNIko vA syAt utthAya vA AtmanA ekAntamavakrAmet | 1| nirgranthasya khalu glAyataH kalpante tisro vikRtadattayaH pratigrahItuM tadyathA - utkarSA, madhyamA, jaghanyA |2| tribhiH sthAnaiH zramaNo nirgranthaH sAdharmikaM sAmbhogikaM visAbhogikaM kurvan nAtikrAmati, tadyathA svayaM vA dRSTvA zrAddhasya vA nizamya, tRtIyaM mRSA Avarttate caturtha no Avarttate | 3| trividhA anujJA prajJatA, tadyathAAcAryatayA, upAdhyAyatayA, gaNitayA |4| trividhA samanujJA prajJatA, tadyathAAcAryatayA, upAdhyAyatayA, gaNitayA / 5 / evamupasaMpat / 6 / evaM vihAna | 7|sU. 48 " TIkA- ' tao ' ityAdi / trayaH AtmarakSAH, AtmAnaM pratikUlopasargakAripuruSAt rAgadveSAderakRtyA bhavakUpAdvA rakSantItyAtmarakSAH majJatAH / tAnevAha - dhArmikathA - dharmasambandhinyA nodanayA preraNayA upadezenetyarthaH pratinodayitA - prerayitA - upadeSTA bhavati, pratikUlopasargakAriNa upadezadAnAtsa upasarga - karaNAnnivarttate ityeva na pratyuta so'nuvRlo bhavati, tato'nAcaraNIyAcaraNaM na " " nigrantha ke prakaraNa se aba sUtrakAra nirgrathoM kA hI anuSThAna kI apekSA varNana sAta sUtroM se karate haiM-' tao AyarakkhA paNNattA' i0 TIkArtha-tIna AtmarakSa kahe gaye haiM- jaise- dhArmika upadeza se preraNA karanevAlA 1, dUsarA tUSNIka - upekSaka aura tIsarA usa sthAna se svayaM uThakara dUsare ekAnta sthAna meM cale, jAnevAlA pratikUla upasargakArI puruSa se athavA rAgadveSarUpI akRtya se athavA bhavakUpase apanI jo rakSA karate haiM ve AtmarakSaka haiM / inameM jo dharmasambandhI upadeza se anya ko prerita karatA hai aisA upadeSTA prathama AtmarakSaka hai| yaha AtmarakSaka pratikUla upasargakArI ko upadeza dekara use upasarga karane se haTA detA hai niprathAnA adhikAra cAlI rahyo che, tethI have sutrakAra temanA anusstthaannuN vana ratAM sAta sUtra he che-" tao AyarakkhA paNNattA " ityAdi. trANu AtmarakSam 5hyAM che - (1) dhArmiGa upadezathI preraNA henAra, (2) tUSNI (sona rAkhanAra) upekSaka ane (3) te sthAnethI uDIne jAte ja ekAnta sthaLe cAlyA janAra. pratikULa upasarga kArI puruSathI athavA rAgadveSarUpI akRtyathI athavA bhakUpathI peAtAnI rakSA karanAra jIvane AtmarakSaka kahe che. te AtmarakSanA traNa prakAra che-je nigraMtha dharmopadezathI anyane preraNA Ape che evA upadeSTAne pahelA prakAranA AtmarakSaka kahe che. A prakArane AtmarakSaka pratikULa upasaga karanArane upadeza ApIne upasaga karatA vAre che. pAtAne pratikULa thaI paDe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAgasatre bhavedityata AtmA rakSito bhavatIti 1 / yadyevaM karttamazaktastarhi kiM kuryAt ? ityAha-tUSNIko vA maunAvalambanAdupekSakaH syAditi 2 / upekSaNA'sAmarthya ca yatkuryAttadAha-AtmanA-svayaMbhU utthAya-tataH sthAnAdapasRtya ekAnta-vijanam antaM-bhUbhAgam avakrAmet-gacchet 3 / 1 / 'niggaMthassa NaM' ityAdi, nigraMnyasyabAyAbhyantaragrandhirahitasya muneH glAyataH-tRDvedanAdinA'bhibhUyamAnasya kalpante arthAt apane pratikUlavartI ke sAtha vaha pratikUla AcaraNa nahIM karatA hai pratyuta use dhArmika upadeza detA hai, pratikUla ke prati bhI AtmA meM azubha cintavana ke abhAva se vaha apanI AtmA ko rakSA karatA hai / kyoM ki isa avasthA meM vaha usake anukUla ho jAtA hai / ataH usase usake prati anAcaraNIya AcaraNa nahIM ho pAtA hai| yadi vaha isa prakAra se karane meM asamartha hai to yaha mauna ko dhAraNa kara letA hai mauna ke dhAraNa karane se bAtacIta meM uttara pratyuttara nahIM hotA hai-isa taraha se bhASAsamiti ke pAlana ho jAne se bhI vaha AtmarakSaka ho jAtA hai yadi vaha aisA bhI nahIM kara sakatA hai to use usa sthAna se kisI ekAnta sthAna meM cale jAnA cAhiye, isa se bhI azubha saMkalpa vikalpoM kI dhArA nimitta ke asAnnidhya se ruka jAtI hai-ataH isa prakAra se bhI vaha AtmarakSaka ho jAtA hai / jo nirgrantha--bAhya aura Abhyantara anthi se rahita muni tRSNA Adiko vedanAse abhibhUyamAna ho rahA hai use ye tIna vikRtadattiyAM evuM AcaraNa karanAranI sAthe te pratikUla AcaraNa karato nathI, parantu tene dhArmika upadeza de che. A rIte pratikULa pratye paNa te kSamAbhAva rAkhe che-pitAnA aMtaHkaraNamAM tenuM ahita Icchato nathI. pratikULa puruSanuM paNa azubha cintavana nahIM karIne te pitAnA AtmAnI rakSA kare che, kAraNa ke A avasthAmAM te tene anukULa thaI jAya che, tethI tenA dvArA tenA pratye anAcaraNIya AcaraNa thaI jatuM nathI. je te Ama karavAne asamartha hoya, te mauna dhAraNa kare che. mauna dhAraNa karavAthI vAtacItamAM uttara pratyuttara thatAM nathI, A rIte bhASAsamitinuM pAlana thaI javAthI te AtmarakSaka thaI jAya che. je te ema karavAne paNa asamartha hoya te teNe te sthAna cheDI keI ekAnta sthAne cAlyA javuM joIe A pramANe karavAthI azubha saMkalpa vikapanI dhArA, temanA nimitta rUpa pratikULa vyakti AdithI dUra javAthI, aTakI jAya che. tethI A rIte paNa te AtmarakSaka banI zake che. je nirgatha-( bAhya ane Abhyantara grathithI rahita muni) tRSNA Adi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u03 sU0 48 nirbaMthanirUpaNam tisraH vikRtadattayaH - vikRtasya prAsukapAnakasya dattayaH- ekavAramakSepadAnarUpAH pratigrahItuM vedanopazamAya AdAtum / tA Aha- utkarpA - utkRSTA pracurapAnalakSaNA, madhyamA - tato hInA / jaghanyA alpapramANA yathA sakRdeva tRSNA vinazyati nirvAmAtraM vA labhate / athavA dattInAmutkRSTamadhyama jaghanyatvaM pAnakavizeSAdapi vijJeyam tathAhi - kalamakAJjikAvakhAvaNAdeH drAkSAkharjUrikAdeva utkRSTA, SaSThika tandulAdikAJjikAdi pAnakasya madhyamA, tRNadhAnyakA JjikAderuSNodakasya vA jagha nyeti / / 2 / ' tIhi ' ityAdi, tribhiH sthAnaiH kAraNaiH zramaNo nigranthiH sAdharmikaM - - zrI sthAnAMga sUtra : 02 87 grahaNa karane yogya kahI gaI haiN| vikRta nAma prAsuka pAnakA hai aura isa prAka pAnakA eka bAra dAtA ke dvArA pAtra meM prakSepa karanA aura muni ko apanI vedanA ke upazamana ke liye use grahaNa karanA isI kA nAma vikRtadattiyoM kA grahaNa karanA hai / ye vikRtadattiyAM utkRSTa, madhyama aura jaghanya rUpase tIna prakArakI kahI gaI haiN| isase hIna jo vikRta datti hai yaha madhyama vikRtadatti hai / tathA alpapramANavAlI jo vikRta datti hai vaha jaghanya vikRtadatti hai - yA usase usakA nirvAha ho jAtA hai athavA dattiyoM meM utkRSTatA, madhyamatA, aura jaghanyatA pAnaka vizeSa se bhI hotI hai, jaise- kalamakaJjika, osAmaNa Adi rUpa pAnakakI athavA drAkSA, khajUrikA se pAnaka Adi kI danti utkRSTa datti hai / SaSThika tandula (sATha dinameM pakanevAlA dhAnya vizeSa ) Adi ke kAJjika Adi kA pAnakakI datti madhyamadatti hai, tRNa dhAnyake kAJjika AdikI athavA uSNodakakI datti jaghanya datti hai / isI prakAra ke pAnaka meM utkRSTatA vedanAne anubhava karI rahyo hAya, teNe A traNa vikRta dattiyA grahaNa karavA yogya uhI che. Asu pAnane ( cINAne ) vikRta uDe che. te vikRtane (AsuDa pAnane ) dAtA dvArA ekavAra pAtramAM nikSepa thavA ane peAtAnI vedanAnuM zamana karavA mATe sAdhu dvArA tene grahaNa karAvavuM tene kRita dRttiyeAnuM grahaNa kahe che. te vikRta dattiyAnA utkRSTa, madhyama ane jadhanyarUpa gaNu prakAra kahyA che. utkRSTa vikRtadatti karatAM hIna vikRtattine madhyama vikRtatti kahe che, tathA alpa pramANavALI je vikRtatti che tene jaghanya vikRtatti kahe che. A prakAranI vikRta IttiyeAthI tenA nirvAha thaI jAya che. athavA pAnaka vizeSa ( viziSTa pINA ) nI apekSAe paNa temAM utkRSTatA, madhyamatA ane jaghanyatA sabhavI zake che. jemake ceAkhAnI kAMjI, osAmaNa Adi rUpa pAnakanI athavA drAkSa, khajUra AdinA pAnakanI dRttine utkRSTa danti kahe che, SaSThika tanduka Adine pAnakanI madhyama tti kahe che. tRNadhAnyanI ( jAranI ) kAMjI Adi pAnakane tathA garama pANInI ttine jaghanya datta kahe che. e ja pramANe pAna Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. sthAnAGgasUtre samAnena dharmeNa vartata iti sAdharmikastam / sam-ekatra bhogo bhojanaM sambhogaH samAnasAmAcArIkatayA sAdhUnAM parasparamAhAropadhyAdidAnagrahaNa saMvyavahAralakSaNaH, sa vidyate yasya sa sAbhbhogikastaM, visAmbhogikaM visambhogaH- AhAropadhyAdidAnagrahaNayorasaMvyavahAraH sa yasyAstIti visAmbhogikastaM kurvan nAtikrAmatibhagavadAjJAM nollaGghayati vihitakAritvAditi / tAnyeva sthAnAnyAha - svayamAAdi deza kAla aura apanI rucike vizeSa se bhI hotI hai aisA jAnanA cAhiye 2 | ina tIna kAraNoM se zramaNanirgrantha sAdharmika sAMbhogika ko asAMbhoga karatA huA bhagavadAjJAkA ullaMghana nahIM karatA hai - ve 3 tIna kAraNa isa prakAra se haiM svayaM dekhanA, kisI dUsare munijana se sunanA, tIna bAra ke mRSAvAdakI AlocanA Adi dene para cauthI bAra ke mRSAvAda kI AlocanA Adi nahIM denA, jo samAna dharmavAlA hotA hai vaha sAdhArmika hai tathA samAna sAmAcArIvAle hone ke kAraNa sAdhuoM kA paraspara meM jo AhAra upadhi AdikA AdAna pradAnarUpa vyavahAra hotA hai usakA nAma saMbhoga hai yaha saMbhoga jisako hai vaha sAMbhogika hai tathA aise aise AhAra upadhi Adike AdAna pradAnarUpa vyavahAra kA nahIM honA isakA nAma visaMbhoga hai, yaha visaMbhoga jisa ke sAtha ho vaha visAM bhogika hai, sAdharmika sAMbhogika ko cisAMbhogika kamAM utkRSTatA Adi dezakALa ane potAnI rucivizeSanI apekSAe paNa saMbhavI zake che, ema samajavuM joie. g A traNa kAraNeAthI zramaNa nigraMtha sAdharmika sAMbhAgikane visAMbhAgika karatA hAya to bhagavadAjJAnuM ullaMghana karatA nathI te traNa kAraNeA nIce pramANe che- (1) bhate levu, (2) ardha muni pAse sAMlajavu, mane (3) bhUSApAha AdinI trajhuvAra AleAcanA karAvyA bAda cothIvAranA mRSAvAda AdinI AleAcanA nahIM devAthI. jeo samAna dhama vALA hoya che temane sAdharmika kahe che. tathA samAna samAcArIvALA haiAvAne kAraNe sAdhuemAM parasparane je AhAra, upadhi AdinuM AdAna pradAna thAya che te AdAna pradAnarUpa vyavahArane sabhAga kahe che. A sabhAga jemanI vacce cAle che tene sAMbhAgika kahe che. tathA evA AdAnapradAnarUpa vyavahArane abhAva hAvA tenuM nAma visabhAga che, A visAga jenI sAthe hAya che tene visAMbhogika kahe che. have sUtrakAra e vAtanuM pratipAdana kare che ke sAdharmika sAMlaigikane zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 3.3 sU048 nigraMthanirUpaNam manA sAkSAd dRSTvA asAmbhogikena saha kriyamANAM sambhogarUpAmasAmAcArImanyaM vA doSam , 1, vA-tathA zrAddhasya, zraddhA-zraddhAnaM yasmin asti sa zraddhaHzraddheyavacanaH ko'pyanyo munistamya sakAzAt nizamya-doSamAcarato munertIi haghavadhArya 2 // tathA-' taccaM ' ti tRtIyam ekaM dvitIyaM yAvat tRtIyaM 'mosa' ti mRSA-mRSAvAdam akalpyagrahaNaM pArzvasthadAnAdibhiH sAvadyaviSayapratijJAbhaGgalakSaNam Avartate-Alocayati prAyazcittadAnAdinA vizodhayatItyarthaH, vAratrayasyAkaranevAlA zramaNa nirgrantha bhagavadAjJA kA ullaMghana karanevAlA isaliye nahIM mAnA gayA hai ki isa prakArase kara dene kI svayaM bhagavAn kI AjJA hai / ataH usake anusAra yaha pravRtti kartA hai, yadi vaha svayaM sAdharmika sAMbhogika mAdhu ko kisI anya asAMbhogika sAdhu ke sAtha saMbhogarUpa sAmAcArI ko karate hue dekha letA hai yA anya kisI doSa ko karate hue dekha letA hai to aisI sthiti meM yaha use asAMbhogika kara sakatA hai aisA karane se vaha bhagavadAjJA kA ullaMghanakartA nahIM banatA hai| jisake Upara use vizvAsa hai, jisakA vacana use zraddheya hai aise zraddhA zIla se-kisI anya munijanase yadi vaha isa bAtako suna letA hai ki yaha muni amuka doSa kA sevana kara rahA thA to zramaNa nirgrantha usa sAdharmika sAMbhogika sAdhu ko asAMbhogika kara detA hai, isI prakArase yadi vaha mRSAvAda kA sevana kara letA hai-jo use akalpya hai use grahaNa kara letA hai, yA pArzvastha ke dAna Adi ko lekara sAvadhaviSayaka pratijJA visAMgika karanAra zramaNa nigraMthane kayA kayA saMjogomAM bhagavadajJAnanuM ullaMghana karanArA manAto nathI (1) je te pite sAdharmika sAMgika sAdhune koI anya sAMgika sAthe saMgarUpa samAcArI karato joI jAya che, athavA anya koI doSa karate joI jAya che, te evI paristhitimAM tene asAMgika karI zake che. Ama karavAmAM te bhagavadAzAne ulaMghanakartA banatuM nathI. (2) jenA upara tene vizvAsa che, jenAM vacanane te zraddhA mUkavApAtra gaNe che, evA ke munijana tene evI vAta kare ke amuka muni amuka dezanuM sevana karatA hatA, te te zramaNa nigraMtha te deSita sAdharmika sAMgika sAdhune asabhagika jAhera karI zake che. (3) eja pramANe je te sAdharmika sAMgika sAdhu mRSAvAdanuM sevana kare-tene kahape nahIM evI vastune grahaNa kare, athavA pAzvatthanA dAna Adine svIkArIne sAvadya viSayaka pratijJAna bhaMga kare, ane A sa 12 zrI sthAnAMga sUtraH02 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasatre nAbhogato'pi sadbhAyAt / kintu caturtha-caturthavAraM sevitaM mRpAvAdaM no Avartate, no Alocayati-AlocanA na dadAti, tasya caturthavArasevitamRSAvAdasya darpakartRkatvAditi, caturthavAramAlocane'pi prAyazcittadAnAnadhikArAbhAsau mAyazcittAha ityatazcaturthAsambhogakAraNabhUtapApAcArasevinaM sAmbhogikamapi visAmbhogikaM kurvanAtikrAmatIti bhaavH| ___ uktaM ca-" egaM va dovatinni va AuTTa tassa hoi pacchittaM / ___ AuTTa te'vi tao, pariNe tiNhaM visaMbhogo" // 1 // chAyA-eka vA dvau vA trIn vA (vArAn ) AvartamAnasya bhavati mAyazcittam / AvartamAne'pi tataH paratastrayANAM visambhogaH // 1 // kA bhaMga kara letA hai aura isa prakAra se yaha tIna yAra kara letA hai aura phira prAyazcitta Adi dvArA usakI vizodhanA bhI kara letA hai parantu itanA hone para bhI yadi yaha sArmika sAMbhogika sAdhu cauthI cAra bhI usa mRSAvAda kA sevana karatA hai to aisI sthiti meM yaha AlocanA nahIM karatAhai, kyoMki usane jo cauthIbAra mRSAvAdakA sevana kiyA hai vaha usane darpa ( ahaMkAra ) kA vazavartI ho kara kiyA hai ataH caturthavAra vaha AlocanA kare bhI to bhI vaha prAyazcitta AdikA adhikArI nahIM rahatA hai / isaliye vaha prAyazcittAha ( prAyazcitta ke yogya) nahIM hone ke kAraNa visAMbhogika kara diyA jAtA hai / kyoM ki asa. bhoga kA kAraNa pApAcArakA usane caturtha bAra sevana kiyA hai, ataH aisI avasthA meM usa sAMbhogika ko asAMbhogika karane vAlA zramaNa nirgrantha prakAranuM mRSAvAdI AcaraNa te traNavAra kare ane prAyazcita Adi dvArA tenI vizuddhi paNa karI che. tyArabAda je te sAdharmika sAMgika sAdhu cothIvAra paNa mRSAvAdanuM sevana kare, te tene te duSkRtyanI AlocanA daI zakAtI nathI, kAraNa ke cothIvAra je mRSAvAdanuM sevana karyuM hoya te dare (ahaMkAra) ne adhIna thaIne karyuM hoya che, tethI cothIvAra je te tenI AlocanA kare to paNa te prAyazcitta Adine adhikArI rahetuM nathI. A rIte prAyazcitta karavAne pAtra nahIM hovAthI tene visaMgika jAhera karavAmAM Ave che. Ama karavAnuM kAraNa e che ke tene AsaMgika jAhera karI zakAya evA pApAcAranuM teNe cothIvAra sevana karyuM hoya che. A prakAranA doSane kAraNe sAdharmika sAMgikane visAbhegika jAhera karanAra zramaNa nigraMtha prabhunI AjJAna ullaMghana kartA gaNAtuM nathI, kAraNa ke ema karIne te bhagavadajJAnuM ja pAlana zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA. 3 303 2048 nigraMthanirUpaNama atrAyamAzayaH-azuddhamAhArAdikaM gRhNan sAmbhogiko'nyamuninA prerito bhaNati-bhavatAM samyak preraNA micchAmi dukkaDaM ' (mithyAme duSkRtaM ) na punarevaM kariSyAmi, ekmAlocayan yathAhai prAyazcittaM dattvA sAmbhogika evaM kriyate / evaM dvitIyavAraM tRtIyavAramapi kuryAt tataH paraM caturthavAraM tamevAticAramupasevya yadyAlocayati tathA'pi tasmai AlocanAmadattvA visAmbhogika eva kartavya iti bhAvaH / iha ca dRSTaM zrutaM ceti dvayaM sthAnaM gurutaradoSAzrayavato visambhogaH kriyte| prabhukI AjJA kA atikramaNa kartA nahIM banatA hai| kahA bhI hai-'egaM va do va tinni ca' ityaadi| tAtparya isa kathanakA aisA hai ki koI sAMbhogika sAdhu yadi azuddha AhArAdika sevana karatA hai aura use anya munijana aisA karane se manA karatA hai to vaha kaha detA hai ki ApakA yaha kathana ThIka hai maiM " micchAmi dukkaDaM" karatA hUM, atha Age meM punaH aisA nahIM karUMgA, isa prakAra se vaha apane doSakI AlocanA kara letA hai to vaha prAyaH zcitta dekara sAMbhogika hI banA liyA jAtA hai isI prakAra se yadi vaha dudhArA bhI kara letA hai yA tRtIya bAra bhI kara letA hai to bhI use prAyazcitta dekara sAMbhogika kara liyA jAtA hai, parantu yadi vaha cauthI bAra bhI usI aticAra kA sevana karake AlocanA nahIM karatA hai to usakI AlocanA nahIM karanevAle usa sAdhuko cisAMbhogika hI kara diyA jAtA hai / dRSTa (dekhA huA) aura zruta (sunA huA) ye do sthAna 72 saya che. hyu 59 che 4-" egaM va dova tinni va "tyAha A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-keI sAMgika sAdhu jyAre azuddha AhArAdikanuM sevana kare che ane anya munijana tene tema na karavAnI salAha Ape che, tyAre te temane ema kahe che ke ApanI vAta sAcI che. huM "micchAmi dukkaDa" karuM chuM, have pharIthI huM A prakArane deSa nahIM karuM. A prakAre te potAnA deSanI AlocanA karI le che. AvA saMjogomAM tene prAyazcitta ApIne sAMgika sAdhu tarIke cAlu rAkhI zakAya che. bIjIvAra ane trIjIvAra paNa je te deSa kare to tene prAyazcitta daIne sAMgika sAdha tarIke cAlu rAkhI zakAya che. paraMtu cothIvAra paNa je te sAdhu e ja aticAranuM (deSanuM) sevana kare, te tene AlecanA karAvI zakAtI nathI. evA sAdhune te visaMgika ja jAhera karavAnI bhagavAnanI AjJA che. dag (dekhelAM) ane zrata (sAMbhaLelA), A be sthAna guruttara doSAzrayavALA sAMgika sAdhumAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tRtIyaM tu sthAnaM svalpataradoSAzrayavatastatra caturthavAraM doSAcaraNe visambhogo vidhIyate iti 3 / 'tivihA aNunnA ' ityAdi, trividhA anujJA, anujJAnamanujJAadhikAradAnam / tA evAha-AcAryatayA, Avayate-maryAdAttitayA sevyate ityAcAryaH paJcaprakAre vA''cAre sAdhurityAcAryaH, uktaMca-" paMcavihaM AyAraM, AyaramANA tahA pyaasNtaa| AyAraM daMsetA, AyariyA teNa buccaMti // 1 // " kizva-" suttatthaviU lakkhaNajutto gacchassa meDhibhUo ya / gaNatattivippamukko, atyaM vAei Ayario // 2 // " chAyA-paJcavidhamAcAramAcarantastathA prakAzayantaH / AcAraM darzayanta AcAryAstena ucyante // 1 // gurutara (baDA prAyazcitta) doSAzrayavAle sAMbhogika sAdhumeM visaMbhoga karate haiM tathA tRtIyasthAna svalpatara doSavAle sAMbhogika sAdhu meM visaMbhoga karatA hai parantu caturtha cAra ke doSAcaraNa meM to usameM ghisaMbhoga kA vidhAna hI kara diyA jAtA hai 3 "tivihA aNunnA" ityAdi / anujJAna kA nAma anujJA hai arthAt adhikAra dene kA nAma anujJA haiyaha adhikArarUpa anujJA AcAryarUpa se, upAdhyAya rUpa se, aura gaNi rUpase dI jAne ke kAraNa tIna prakAra kI kahI gaI hai-jisake dvArA yaha anujJA maryAdAvRttirUpa se sevita kI jAtI hai vaha AcArya hai athavAjo pAMca prakAra ke AcArameM sAdhu hai vaha AcArya hai / kahA bhI hai'paMcavihaM AyAraM' ityaadi| __arthAta-jo pAMca prakAra ke AcAra kA pAlana karate haiM tathA prakA. zita karate haiM aura pAMca prakAra ke AcAra kA upadeza karate haiM ve aavisalega kare che, tathA tRtIya sthAna svalpatara doSavALA sAMgika sAdhumAM visaMga kare che, paraMtu cothIvAranA deSAcaraNamAM te tene visarbhagika jAhera 42yAnu vidhAna 11 42vAmAM mAyuM che. "tivihA aNunA " tyAhi anujJAnane anujJA kahe che. athavA adhikAra deve tenuM nAma anujJA che. te adhikArarUpa anujJA AcArya rUpe, upAdhyAyarUpe ane gaNirUpe apAtI hevAne kAraNe traNa prakAranI kahI che. jenA dvArA A anujJA maryAdAvRtti rUpe levAya che te AcArya kahevAya che. athavA je pAMca prakAranA AcAramAM sAdhu cha tara mAyA 4 cha. dhuM 5 cha-" pacavihaM AyAra" yAha. kahevAnuM tAtparya e che ke je pAMca prakAranA AcAranuM pAlana kare che, tathA pAMca prakAranA AcArane prakAzita (prakaTa) kare che ane tene upadeza zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u.3 sU0 48 nigraMthanirUpaNam tathA-sUtrArthavid lakSaNayuktaH gacchasya medhIbhUtazca / gaNataptivipramuktaH, artha vAcayati AcAryaH // 2 // tadbhAvastattA-AcAryatA, tayA, agre gaNAcAryagrahaNAd anuyogAcArthataye. tyarthaH anuyogAcAryasyautsargikaguNA yathA " tamhAvayasaMpannA kAlociya gahiyasayalamuttatthA / aNujogANuNNAe, joggA bhaNiyA jiNidehi // 1 // iyarahA mosAvAo, pavayaNakhisA ya hoi loyammi / sesANaci guNahANI, titthuccheo ya bhAveNaM // 2 // " chAyA-tasmAd vratasaMpannAH kAlocitagRhItasakalasUtrArthAH / anuyogAnujJAyA yogyA bhaNitA jinendraiH // 1 // cArya kahalAte haiM // 1 // tathA jo sUtra aura artha ko jAnanevAle ho zAstrokta lakSaNoM se yukta hoM, tathA gaccha meM meDhIbhUta arthAt AdhArabhUta hoM, tathA gaNakI cintA se vipramukta-rahita ho, tathA sUtroM ke artha kI vAcanA karate hoM ve AcArya kahalAte haiM // 2 // isa AcArya kA jo bhAva hai vaha AcAryatA hai, Age gaNAcArya kA grahaNa huA hai isaliye yahAM AcAryatA se anuyogAcAryatA gRhIta huI hai / anuyogAcArya ke svAbhAvika guNa isa prakAra se haiM 'tamhA vaya saMpannA' ityAdi / arthAt vratasaMpannatA kAlocita samasta sUtrArthakA grahaNa karanA ye anuyogakI anujJA (AjJA) ke yogya haiM aisA jinendra bhagavAnane kahA hai| aisA na hone para mRSAvAda kA doSa lagatA hai, loka meM pravacana kI Ape che tene AcArya kahe che 1 tathA je sUtra ane arthane jANanArA hAya, zAstrokta lakSaNothI yukta hoya, gacchanA AdhArarUpa hoya, gaNanI cintAthI rahita hoya, tathA sUtronA arthanI vAcanA karatA hoya, temane AcArya kahe che. te 2 A AcAryane je bhAva tenuM nAma AcAryatA che. AgaLa gaNAcArya grahaNa karavAmAM Avela che, tethI ahIM AcAryatAthI anugAcAryanA gRhIta thaI che. anugAcAryanA svAbhAvika guNa A pramANe che - " samhA vaya saMpannA" tyAha eTale ke vratasaMpannatA, kAcita samasta sUtrArthane grahaNa kare te anuganI anujJA (AjJA) nA yuga jinendra bhagavAne kahyA che. evuM na thAya te mRSAvAdane deSa lAge che, lekamAM pravacananI hIlanA (nindA) thAya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAso itarathA mRSAcAdaH pravacanakhisA ca bhavati loke / zoSANAmapi guNahAniH tIrthoMcchedazca bhAvena // 2 // tathA-upAdhyAyatayA - upa-samIpe gatvA'dhIyate yasmAtsa upAdhyAyaH, uktaJca-" sammattanANadaMsaNajutto muttattha tadubhayavihinnU / AyariyaThANa joggo, muttaM vAei uvjjhaao||1|| chAyA-samyaktvajJAnadarzanayuktaH sUtrArthatadubhayavidhijJaH / AcAryasthAnayogyaH sUtraM vAcayatyupAdhyAyaH // 1 // taddhAvastattA-upAdhyAyatA, tayA / tathA-gaNitayA-gaNaH-sAdhusamudAyaH, so'syAsti sva svAmi sambandheneti gaNI-gaNAcAryaH, asyautsargikaguNA yathA " suttatye nimmAo, piyadadhammo'NukttaNAkusalo / jAIkulasaMpanno, gaMbhIro laddhimaMto ya / / 1 / / saMgahuvaggahanirao, kayakaraNo pacayaNANurAgIya / evaM vihou bhaNibho gaNasAmI jiNavariMdehiM // 2 // hIlanA (nindA ) hotI hai, aisA karane se zeSa anya sAdhuoM meM guNoM kI hAni hotI hai, yahAMtaka ki bhAva se tIrtha kA ucched (nAza)bhI ho jAtA hai // 1 // 2 // jisake pAsa jA kara munijana par3hate haiM usakA nAma upAdhyAya hai| kahA bhI hai-' sammattanANadaMsaNajutto' ityAdi / arthAt jo samyaktva jJAnadarzana se yukta hoM, sUtra artha aura tadubhayakI vidhi ke jAnane vAle hoM, bhaviSya meM AcAryapadake yogya hoM, sUtra kI vAcanA denevAle hoM ve upAdhyAya kahalAte haiM // upAdhyAya kA jo bhAva hai vaha upAdhyAyatA hai-sAdhu samudAya kA nAma gaNa hai / yaha gaNa jisakA hotA hai usakA nAma gaNI hai-gaNAcArya hai / isake svAbhAvika guNa isa prakAra che, anya sAdhuomAM guNene hAsa thAya che, ane bhAvanI apekSAe tIrthane uccheda thavAnI paristhiti paNa sarjAya che. 1 | 2 | jenI pAse jaIne munio adhyayana kare che te vyaktine upAdhyAya cha. 5 cha -" sammatta nANasaNajutto" tyAhi. saTore samyakatva jJAnadarzanathI yukta haya, sUtra, artha ane tadubhaya (te bane)nI vidhine jANanArA hoya, bhaviSyamAM AcAryapadane mATe yogya hoya, sUtranI vAcanA denArA hoya temane upAdhyAya kahe che. upAdhyAyane je bhAva tenuM nAma upAdhyAyatA che. sAdhusamudAyane gaNuM kahe che, te gaNa jene adhIna hoya che tene gaNa ke gaNAcArya kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u0 3 sU0 48 nirga thanirUpaNam chAyA - sUtrArthayo nirmAtA miyadRDhadharmAnuvarttanAkuzalaH / jAtikulasaMpanno gambhIro labdhimava // 1 // saMgrahopagrahanirataH kRtakaraNaH mavacanAnurAgI ca / evaM vidhastu bhaNito gaNasvAmIjinavarendraiH ||2|| tadbhAvastatA - gaNitA, tathA gaNanAyaka tathetyarthaH |4| 'tividyA - samaNunA ityAdi, vividha samanujJA, samiti saGgatA autsargika guNayuktatvenocita AcAryAditayA anujJA samanujJA - vizeSatayA'dhikAramadAnam / sA AcAryAdibhedai trividhAse haiM-' suttatthe nimmAo ' ityAdi / jo sUtroM ke arthakA nizcaya karanevAle hoM, priyadharmI dRDhadharmI hoM arthAt jinakA dharma meM prema aura dRDhatA hoM aise, tathA jo anuvarttanA arthAt zAstrAnukUla pravRtti meM kuzala hoM tathA jAti (mAtRvaMza ) aura kula ( pitRvaMza) se sampanna ho, svabhAva ke gaMbhIra aura labdhidhArI hoM, tathA saMgrahopagraha - arthAt gaNa ke yogya vastrapAtrAdi kI vyavasthA karanevAle tathA yathAyogya gaNake sAdhuoM ko yathAvasara vastra pAtrAdi ke dene meM kuzala hoM, kRtakaraNaheyopAdeyake yathAyoga abhyAsI tathA pravacanAnurAgI hoM, isa prakAra ke muni gaNasvAmI-gaNI hote haiM aisA jinendra bhagavAnane pharamAyA hai // 1 // 1 // isa gaNAcArya kA jo bhAva hai vaha gaNitA hai, yaha gaNI svasvAmi sambandha se apane gaNa kA nAyaka hote haiM / samanujJA tIna prakArakI kahI gAgInA svAbhAvika guNo nIce prabhA hai-" suttatye nimmAo " tyaahijee sUtranA athanA ni ya karanArA hAya, dhama'premI, ane dharmanA viSayamAM dRDhatAvALA hoya che, tathA jeo anuvartanAmAM ( zAsrAnukULa pravRttimAM ) bhurAja hoya, tathA lati ( bhAtRvaMza ) bhane bhuja ( pitRvAMza ) thI saMpanna hoya, svabhAve 'bhIra ane labdhidhArI DhAya, tathA sagraheApagraha-eTale ke gaNune ceAgya vajrapAtrAdinI vyavasthA karanArA hAya tathA yathAyeAgya gaNunA sAdhuone avasara pramANe vajrapAtrAdi devAmAM kuzaLa hAya, kRtakaraNa eTale ke haiyeApA deyanA cathAyeAgya abhyAsI tathA pravacanAnurAgI hAya, A prakAranA munine gaNi ( gaNanA adhIza ) kahI zakAya che, evuM jinezvara bhagavAnanuM 32bhAna che. // 1 // 2 // A gaNuAcAyanA je bhAva che tene gaNitA kahe che. te gaNI svasvAmi sabadhathI peAtAnA gaNunA nAyaka Aya che. samanujJA traNa prakAranI kahI che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EE sthAnAGgasa athAcArya-syaivaMvidhaguNAbhAve'nujJAyA apyabhAvaH samApadyate taIi kathaM samanujJAyAH sambhavaH ? atrocyate-uktaguNAnAM madhyAdanyatamaguNAbhAve'pi kadAcit kAraNa. vizeSAdAcAryaH saMbhavatyeva, anyathA" jeyAvi maMdattiguruM viittA, Dahare ime appamue ti nacA / / hIlaMti micchaM paDivajjamANA, kareMti AsAyaNa te guruNaM // 1 // " iti dazavaikAlikasUtroktaM . vyathai bhavediti, ataH keSAzcit guNAnAmabhAve'pyanujJA, samagraguNAnAM sadbhAve tu samanujJeti niSkarSaH / athavA 'samaNuNNA' ityasya ' svamanojJAH' iti 'samanojJAH' itivA chAyA. tatra-svasya manojJAH gaI hai autsargika guNoM se yukta hone ke kAraNa AcAryAdirUpa se jo ucita vizeSa adhikAra diyA jAtA hai vahI samanujJA hai, yaha AcA. ryAdi ke bheda se tIna prakAra kI kahI gaI haiN| zaMkA- AcArya ko yadi isa prakAra ke guNoM kA abhAva ho to phira anujJA kA bhI abhAva ho sakatA hai / ataH samanujJA kA sadbhAva kaise mAnA jA sakatA hai| u.-ukta guNoM ke madhyameM se anyatama guNoM ke abhAva meM bhI kAraNa vizeSa ko lekara kadAcit AcArya to hotA hai nahIM to phira "je yAvi maMdatti guruM viittA ityaadi"| aisA yaha dazavakAlika sUtra kA kathana vyartha ho jAyegA / isaliye kitaneka guNoM ke abhAva meM bhI anujJA saMbhavita hotI hai aura jaba samagra guNoM kA sadbhAva hotA hai vahAM samanujJA bana jAtI hai athavA " samaNuNNA" isa otsargika guNothI yukta hevAne kAraNe AcAryAdi rUpe je ucita vizeSa adhikAra ApavAmAM Ave che, tenuM nAma ja samanujJA che. te samanujJA AcArya AdinA bhedathI traNa prakAranI kahI che. kA-AcAryamAM jo A prakAranA guNone abhAva hoya, te anu. jJAne paNa abhAva hoI zake che. te evI paristhitimAM samanujJAna sadUbhAva kevI rIte mAnI zakAya ? uttara-uparyukta guNamAMthI anyatama guNanA abhAvamAM paNuM kAraNa vizeSane lIdhe kayAreka AcAryatA te saMbhavI zake che. je A vAtane svIkA2vaamaaN na mAne to zavavi sUtranu "je yAvi maMdatti gurUM viittA tyA. A kathana vyaya banI jAya che. tethI keTalAka guNonA abhAvamAM paNa anujJA saMbhavita hoya che ane jyAM samagra guNene saddabhAva hoya tyAM samajaa salavI che. mayA "samaNuNNA" mA panI saMskRta chAyA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u 3 sU0 58 nigranthanirUpaNam samAnasAmAcArIkatayA'bhirucitAH svamanojJAH, sahayA manomA'nAdibhiriti samanojJAH-eka sAmbhogikAH sAdhavaste trividhaaH| taanevaah-aacaarytyetyaadi| eSAM pravartakagaNAvacchedakAdayo'nye'pi bhedA bhavanti kintvatra tristhAnakAdhikA rAtte na vivakSitA iti / 'evaM upasaMpayA' ityAdi, evam-yathA-AcAryatyAdibhedatrayabhinnA samanujJA tathA upasaMpadA'pi vaacyaa| tatra-upasaMpattirupasampat-jJAnAdyartha -- bhavadIyo'ha ' mityabhyupagamaH, yathAkazcit svAcAryAdisamanujJAto muniH samyak zrutagranthAnAM jinapravacanaprabhAvakazAstrANAM vA sUtrArthayorgrahaNa-sthirIkaraNa-vismRtasandhAnArtha, padakI chAyA "svamanojJAH" yA " samanojJAH" aisI bhI hotI hai, isa meM jo samAna samAcArIrUpa se apane ko abhirucita hoM ve svamanojJa athavA manojJa-jJAnAdikoM se sahita hoM ve samanojJa haiM aisA artha hotA hai| aise samanojJa eka sAMbhogika sAdhu hote haiN| ye sAMbhogika sAdhu tIna prakAra ke hote haiM-AcAryarUpa se dUsare upAdhyAyarUpase aura tIsare gaNirUpase yadyapi inake pravartaka gaNAvacchedaka Adi aura bhI aneka bheda hote haiM paraMtu vahAM para tristhAnakakA adhikAra cala rahA hai isaliye inakI vivakSA nahIM huI hai-" evaM saMpayA" ityAdi / jisa prakAra AcAryatvAdi ke bhedase samanujJA tIna prakArakI kahI gaI hai usI prakAra se upasampadA bhI tIna prakArakI kahI hai / upasampatti kA nAma upasaMpat hai / jJAnAdika prApti ke nimitta " bhavadIyo'haM " maiM ApakA hI hU~ aisA apane ko prakaTa karanA yA mAnanA isakA nAma upasampadA hai| jaise " syabhanAjJA " ma241 " samanojJA " para thAya che. samAna sabhAyArI 33 pitAne abhirucita hoya temane svamanejha kahe che athavA jeo mane jJa kahe che athavA jeo mane jJa jJAnAdithI yukta hoya che, teo samagra gaNAya che, A prakArane te saMskRta chAyAne artha thAya che. evAM samajJa mAtra sAMgika sAdhu ja hoya che. te sAMbhaMgika sAdhu traNa prakAranAM hoya che-(1) mAyAya 35, (2) upAdhyAya 35 mane (3) gaNi35. ne tamanA prapatta4, gaNAvacchedaka Adi bIjAM paNa aneka bheda che, paraMtu ahIM traNa sthAnakane ma5i42 yAsatA pAthI tbhn| 5 42ye nathI. " evaM upasaMpayA " tyA. jema AcAryava AdinA bhedathI samanujJA traNa prakAranI kahI che, e ja pramANe upasaMpadA paNa traNa prakAranI kahI che. upasaMpattine upasaMpata kahe che. jJAnAhinI prAti nibhitte " bhavadIyo 'haM " " mApana chu" me zate pitAne prakaTa kare ke mAnavuM tenuM nAma upasaMpadA che. jemake keI muni sa 13 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasane tathA cAritravizeSabhUtAya vaiyAvRttyAya kSapaNAya vA samAdiSTamAcAryAntaraM yadupasaMpadyate sopasampat , uktazca " uvasaMpayA ya tiyihA, NANe taha dasaNe cAritte ya / dasaNaNANe tivihA, duvihA ya caritta aTTAe // 1 // " chAyA-upasampaJca trividhA, jJAne tathA darzane cAritre ca / darzanajJAne trividhA, dvividhA ca cAritrArthatayA // 1 // seyamAcAryopasampat / evamupAdhyAyasya gaNino'pIti / tathA-' evaM vijahaNA' iti, evaM-pUrvoktaprakAreNa vihAniH-parityAgaH bodhyA / sA ca ziSyekoI muni apane AcArya se samanujJAta huA samyaka zruta zAstroM ke athavA jinapravacana prabhAvaka zAstroM ke mana aura artha ko grahaNa karane ke liye, sthira karane ke liye, bhUle hue ko punaH yAda karane ke liye tathA cAritra vizeSabhUta vaiyAvRtya ke liye athavA kSapaNa karane ke liye samAdiSTa hue anya AcArya ke pAsa jo jAtA hai yaha upasaMpat hai| kahA bhI hai-" ucasaMpayA ya' ityaadi| ___ arthAt-upasaMpadA tIna prakAra kI hotI hai, jJAna ke liye, darzana ke liye, cAritra ke liye, unameM jJAna aura darzana kI upasaMpadA tIna tIna prakAra kI hai usameM jJAnopasaMpadA ke tIna prakAra ye haiM-sUtrArtha kA grahaNa karanA 1, grahaNa kiye hue ko sthira karanA 2, aura vismRta kA anusaMdhAna 3 / darzana ke do prakAra ye haiM-vaiyAvRttya aura kSapaNa-mAsakSapaNAditapasyA 2 / / 1 / / isI prakAra se upAdhyAyasaMpat aura gnnipitAnA AcArya dvArA samanujJAta thayelA sabhya zratazAnA athavA jina pravacana prabhAvaka zAstronA sUtra ane arthane grahaNa karavAne mATe, bhUlI javApelAne pharI yAda karavA mATe tathA cAritra vizeSarUpa vaiyAvRtyane mATe athavA kSapaNane mATe, samadiSTa thayelA anya AcAryanI pAse je jAya che, te 55t che. yuM 55 cha -" upasaMpayA ya" tyAha eTale ke upasaMpadA traNa prakAranI che-(1) jJAnane mATe, (2) darzanane mATe ane (3) cAritrane mATe. jJAna ane darzananI u5saMpadA traNa traNa prakAranI che. jJAna saMpadAnA nIce pramANe traNa prakAra che-(1) svArthane grahaNa 42vA, (2) aDae zayesane sthi2 329, ana (3) virabhRtanu anusaMdhAna, darzananA be prakAra nIce pramANe che-(1) vaiyAvRtya ane kSapaNu-mAsakSapaNAdi tapasyA. che 1 che A prakAranI A AcArya upasaMpata che. e ja prakAranI upAdhyAyasaMpata ane gaNisaMpar paNa hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 3 u.3 sU0 48 nimranthanirUpaNam / NakRta AcAryasya parityAgaH, sa ca svakIyasyAcAryasya pramAdadoSamAzritya vaiyAvRtya kSapaNArthamAcAryAntaropasampattyA bhavatIti, uktaMca " niyagacchAdannammi u siiynndosaainnaahoi|" chAyA-nijagacchAdanyasmiMstu sIdan doSAdinA ( AcAryAdeH parityAgaH) bhavati / athavA-AcAryeNa kRtaH ziSyasya parityAgaH, yathA-AcAryoMjJAnAdharthamupasampannaM kintu tamarthamananutiSThantaM jJAnAdhanuSThAnena siddhaprayojanaM vA muni yad vijahAti sA-AcAryapihAniH, uktazcasaMpat bhI hai| " evaM vijahaNA" isI prakAra se vihAni-parityAga ke sambandha meM bhI kathana jAna lenA cAhiye yaha parityAgarUpa cihAni ziSya dvArA AcArya kA parityAga kara dene rUpa hotI hai, arthAt apane AcArya ke pramAda rUpa doSa ko lekara caiyAvRtya evaM kSapaNA (tapasyA) ke liye ziSya kA anya AcArya ke pAsa cale jAnA yaha bihAni hai| kahA bhI hai " niyagacchAdannammi u sIyaNadosAiNA hoi" // ____ arthAt-nijagaccha se dUsare gaccha meM saMyama sIdana doSa Adi se hotI hai| athavA-yaha cihAni AcArya dhAro ziSya ke parityAga kara dene rUpa bhI hotI hai| jaise-koI AcArya jJAnAdi artha ke liye apane pAsa Aye tathA jo jisa artha ke liye AyA hai usa artha kA anuSThAna -AcaraNa nahIM karane vAle muni ko athayA jJAnAdika ke anuSThAna se " evaM vijahaNA" se pramANe vihAna (parityApa) nA viSayamA paNa kathana grahaNa karavuM joIe. A parityAgarUpa vihAni ziSya dvArA AcAryane parityAga karavArUpa hoya che. eTale ke pitAnA AcAryanA pramAda rUpa doSane lIdhe vaiyAvRtya ane kSapaNA (tapasyA) ne mATe ziSyanuM anya AcArya pAse cAlyA javuM tenuM nAma vihAni che. kahyuM paNa che ke- " niyagacchAdannammi u sIyaNadosAiNA hoi" eTale ke pitAnA gacchamAMthI bIjA gacchamAM javArUpa vihAni saMyama sadana (deSa) Adine lIdhe thAya che. athavA AcArya dvArA ziSyano parityAga karAvArUpa paNa te vihAni hoI zake che. jemake-pitAnI pAse jJAnAdinI prApti arthe AvelA munine nIcenA be kAraNothI AcArya piotAnI pAsethI rajA ApI de che, tenuM nAma vihAni che. je nimitte te muni temanI pAse AvyuM che te arthanuM anuSThAna (AcaraNa) na karanAra munine AcArya pari. tyAga kare che. (2) je nimitte te muni temanI pAse Avela che, te jJAnAdi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 " uvasaMpanna jaM kAraNaM tu taM kAraNaM apUrito / ahavA samANiyammI, sAraNayA vA visaggo vA // 1 // " chAyA - upasaMpanno yatkAraNaM tu tatkAraNam apUrayan / athavA samAnIte sAraNatA ca visargoM vA // 1 // evamupAdhyAyasya gaNino'pIti // sU0 48 // pUrva viziSTA sAdhukAyaceSTA tristhAnakAvatAreNa proktA, sAmprataM vacanamanasI taniSedhau ca tristhAnake'vatArayan sUtracatuSTayamAha - mUlam -- tivihe vayaNe paNNatte, taM jahA tavayaNe tadannavayaNe No avayaNe 1 / tivihe avayaNe paNNatte, taM jahA--No tayaNe, No tadannavaNe avayaNe 2 / tivihe maNe paNNatte, taM jahA - tammaNe tadannamaNe No amaNe 4 / tivihe amaNe paNNatte, taM jahA No tammaNe, No tadannamaNe amaNe 4 // sU0 49 // siddhaprayojana vAle bane hue muni ko jo chor3a detA hai vaha AcAryavi hAni hai| kahA bhI hai- uyasaMpanno jaM kAraNaM ityAdi / arthAt - jisa kAraNa ko lekara jo muni AyA hai usako nahIM pUrA karate hue kA athavA sAraNA dvArA usa kAraNa ko pUrA kiye hue kA jo tyAganA pIchA bhejanA vaha AcArya vihAni hai // 1 // isI prakAra se upAdhyAyavihAni aura gaNivihAni ke saMbaMdha meM bhI kathana karanA cAhiye // sU048 // viziSTa sAdhukI kAyaceSTA tristhAnaka ke prakaraNa se kaha dI gaI hai aba sUtrakAra vacana mana ko aura inake niSedha ko tIna bheda se kahate prAptirUpa kArya siddha thaI jAya tyAre paNa AcAya tene pAtAnI pAsethI javA he che, tenuM nAma pazu vidvAni che. udhuM pazu cheDe - uvasaMpanno jaM kAraNaM ityAdi " je kAraNe muni temanI pAse Avela che, te kAraNuM pUrUM nahIM karavAthI athavA tene anurUpa AcaraNa nahIM karavAthI, athavA sAraNA dvArA te kAraNane pUrNa karanArane je tyAga karave. tene pAchA javAnI rajA ApavI, tenuM nAma AcAya viddhAnI che. upAdhyAya vihAni ane gaNivihAnI viSe paNa A prakAranuM ja kathana samajavuM. // sU. 48 5 viziSTa sAdhunI kAyaceSTAnuM tristhAnakane AdhAre pratipAdana thaI gayuM. have sUtrakAra vacana, mana ane temanA niSedhanu' traNa lenI apekSAe prati sthAnAGgasUtre zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03u0 3sU049 vacanamanaso tanniSetrityanirUpaNam 101 ___ chAyA-trividhaM vacanaM prajJaptaM, tadyathA-tadvacanaM, tadanyavacanaM, no avacanam 1 / trividhamavacanaM prajJaptaM, tadyathA-notadvacanaM, notadanyavacanaM, avacanam 2 / trividhaMmanaH prajJaptaM, tadyathA-tanmanaH, tadanyamanaH, no amanaH 3 / trividhamamanaH prajJaptaM, tadyathA notanmanaH notadanyamanaH, amanaH 4 // sU0 49 // .. TIkA-'tivihe caraNe ' ityAdi, sUtra catuSTayasya saMkSiptA vyAkhyAtrividhaM vacanam / tadevAha-tadvavacanam-tasya vivakSitArthasya ghaTAdevacanaM-bhaNanaM tadvacanaM ghaTArthApekSayA ghaTavacanavat / tadanyavacanam-tasmAd vivakSitaghaTAderanyaH paTAdiH, tasya vacanaM tadanyavacanam , ghaTApekSayA paTavacanavat / no avacanam-abhajananivRttirvacanamAtra Di tyAdivaditi / [ athavA saH-zandavyutpattinimitta-dharmahue cArasUtra kA kathana karate haiM-(tivihe vayaNe paNNatte ) ityAdi / ____ sUtrArtha-vacana tIna prakArakA kahA gayAhai jaise-tadvacana, tadanyavacana aura no apacana, avacana bhI tIna prakArakA kahA gayA hai-jaise-no tara cana, no tadanyavacana aura avacana, mana bhI tIna prakAra kA kahA gayA hai jaise tanmana, tadanya mana aura noamana, amana bhI tIna prakAra kA kahA gayA hai-jaise notanmana, notadanyamana aura amana / TIkArtha-isa sUtrakI saMkSipta vyAkhyA isa prakArase hai-ghaTAdirUpAyiva. kSita artha kA kahanevAlA vacana tadvacana hai jaise ghaTAdi artha kI apekSA ghaTayacana tadvacana hotA hai vivakSita ghaTAdi se anya jo paTAdi hai vaha anya hai unakA kahane vAlA vacana tadanyavacana hai jaise ghaTApekSA se paTavacana tadanyavacana hotA hai, vacanamAtra kA nAma no apacana hai yaha no pAhana 42di yA2 sUtrAnu thana 42 cha-"tivihe vayaNe paNNatte" tyAha vayana g xstori sai cha-(1) tapayana, (2) tahanyavayana bhane () ne avacana, avacananA paNa nIce pramANe traNa prakAra che-(1) netadvavacana, (2) nAtahanyavayana, mana (3) apayana. bhana 55 traNa rakheM yuM che-(1) tanmana, (2) tahanyabhana, mana (3) nAmamana. samAna patra prA2nu 4chu cha-(1) no tanmana, (2) na taha-yamana mana (3) mabhana. A sUtranuM saMkSipta vivecana A pramANe che-(1) ghaTAdarUpa amuka arthane kahenArA vacanane tavacana kahe che. jemake ghaTAdi arthanI apekSAe ghaTarUpa vacanane tadravacana kahevAya che. vivaNita (amuka) ghaTAdi sivAyanA je paTAdi che, te anya padArtharUpa hovAthI temanuM kathana karanAra vacanane tadanya vacana kahe che. jemake ghaTanI apekSAe paTarUpa vacana tadanya vacana gaNAya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 sthAnAGgasUtre viziSTo'rtho'nenocyata iti tadvacanaM-yathArthanAmetyarthaH, jyalanatapanAdivat / tathA tasmAt- zabdavyutpattinimittadharmaviziSTAdanyaH-zabdapravRttinimittadharmaviziSTo'rtha ucyate'neneti tadanyavacanam , ayathArthamityarthaH, maNDanAdivat / tathA ubhayavyatiriktaM no avacanaM, nirarthakamityarthaH, DityAdivat / ( athavA-tasyaavacana abhaNana kI nivRttirUpa hotA hai athavA-"so'rtho'nena ucyate iti tadvacanam" isa vyutpatti ke anusAra zabda kI vyutpatti ke nimittabhUta dharma se viziSTa artha jisake dvArA kahA jAtA hai vaha tavacana hai tAtparya isakA aisA hai ki jaisA artha hai usako usI rUpa se kahane cAlA vacana tadvacana hai| yaha tadvacana jvalanatapanAdi kI taraha yathArthanA. marUpa hai, jvalana meM jvalana (agni) isa zabda kI vyutpatti kA nimitta jalAnArUpa dharma hai ataH isa dharma se viziSTa vaha jvalanapadArtha hai aura jvalana padArtha ko kahane vAlA jvalanazabda tadvacana hai isI prakAra se anyatra bhI samajhanA cAhiye (tasmAt anyaH arthaH ucyate'nena iti tadanyavacanam ) isa vyutpatti ke anusAra zabda kI vyutpatti kA nimitta bhUna jo dharma hai usa dharma se viziSTa jo padArtha hai usa padArtha ko usa zabda dvArA na kahakara anya zabda dvArA kahane vAle kA vacana tadanyavacana hai jaise sIpa ko cAMdI kahane vAlA vacana tathA jo vacana DityAdi vacana kI taraha nirarthaka hotA hai vaha noavacana hai atha tavacana vacanamAtranuM nAma avacana che, tene vacana abhaNanI nivRttirUpa hoya che. athavA so'rthAnena ucyate iti tadvacanam " mA vyutpatti manusAra zanI vyutpattinA nimittabhUta dharmathI viziSTa artha jenA dvArA kahevAmAM Ave che, te tadvavacana che. A kathanane bhAvArtha A pramANe che-je artha (padArtha) che, evAM ja rUpe tene kahenArA vacanane takavacana kahe che. A tadravacana, jalana, tapana AdinI jema yathArtha nAmarUpa hoya che. javalanamAM javalana ( agni) A zabdanI vyutpattinA nimittarUpa bALavA rUpadhama che. tethI A dharmathI yukta te javalana padArtha che ane jvalana padArthane kahenAre javalana zabda tadravacana cha. ye pramANa tapana mAha viSa 54 sabhA. " tasmAt anyaH arthaH ucyate'nena iti tadanyavacanam " mA vyutpatti anusAra zahanI vyutpattinA nimittabhUta je dharma che, te dharmathI yukta je padArtha che, te padArthane te zabda dvArA kahevAne badale anya zabda dvArA tenuM kathana karanAravacanane tadanya vacana kahe che. je vayana"Dittha" mAhivayananI bhanira DAya cha tena nAmayayana 4 cha. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA03 u03 sU049 vacanamanaso tanniSetritvanirUpaNam 103 AcAryAdevacanaM tadvacanam / tadvyatiriktavacanaM tadanyavacanam-avivakSitapraNeta vizeSam / no avacanaM vacanamAtramityarthaH / / __'tivihe avayaNe ityAdi, trividhavacana pratiSedhastvacanaM, tatrividhaM, tathAhino tadvacanaM ghaTApekSayA paTavacanavat, notadanyavacanaM ghaTe ghaTavacanavat , avacanaM vacananivRttimAtramiti / evaM vyAkhyAntarApekSayA'pi vijJeyam / 2 / 'tivihe maNe' ityAdi, trividhaM manastathAhi-tasya jinadattAdeH, tasminyA ghaTapaTAdau manastanmanaH tat-tasmAd-jinadattAd anyasya RSabhadattAdeghaTAdanyasmin paTAdau vA manastadanyamanaH avivakSitasvajanavizeSaM tu manomAtraM no amanaiti / 3 / Adi zabda kA artha isa prakAra se bhI hotA hai (tasya vacanam tadvaca nam) AcArya Adi kA jo vacana hai yaha tadvacana hai inase bhinna kA jo vacana hai vaha tadanyavacana hai aura vacanamAtra kA nAma no apacana hai (tivihe ayayaNe) ityAdi pUrvokta trividhavacana kA pratiSedharUpa avacana hotA hai yaha avacana bhI tIna prakAra kA kahA gayA hai jaise no tadvacana ? yaha no tavacana ghaTAdi kI apekSA paTavacana rUpa hotA hai / arthAt ghaTavacana se paTavacana no tadvacana hai / ghaTa meM ghaTavacana kI taraha jo vacana hai vaha no tadanyavacana hai tathA vacana kI nivRttimAtra avacana hai isI taraha se yahAM anya vyAkhyA kI apekSA bhI kathana kara lenA caahiye| ___"tivihe maNe" ityAdi jinadatta Adi kA jo mana hai vaha athavA ghaTa paTAdi meM lagA huA jo mana hai vaha tanmana hai jinadatta ke sivAya anya RSabhAdi kA jo mana hai vaha athavA ghaTAdi se anya paTAdi meM AthA tadvayana mAhiza ! ARne ma 5 thAya cha-" tasya vacanam tadvacanam " mAyA mAki2 kyana te tayayana upAya che. tamanAthI bhinna vyaktinA vacanane tadanyavacana kahe che, ane vacanamAtranuM nAma ne avacana cha. "tivihe avayaNe" tyAha pUrvokta traNa prakAranA vacananA pratiSedharUpa avacana hoya che. A avacananA paNa traNa prakAra kahyA che-(1) notadvacana A netadvacana ghaTAdinI apekSAe paTavacanarUpa hoya che. eTale ke ghaTavacananI apekSAe paTavacana netadvacana che. ghaTamAM ghaTavacananI jema je vacana che te tadanyavacana che, tathA vacanamAtranI nivRttinuM nAma avacana che. e ja pramANe ahIM anya vyAkhyAnI apekSAe 56 thana sabha7 sana. " tivihe maNe" tyAha jinadatta AdinuM je mana che tene, athavA ghaTapaTAdimAM lAgeluM je mana che tene tanmana kahe che. jinadatta sivAyanA je rASabhAdinuM mana che tene zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 sthAnAGgasUtre 'tivihe amaNe' ityAdi, trividhamamanaH, tad avacanavad vyAkhyeyam / 6 / / mU0 49 // pUrva saMyatamanuSyAdi vyApArA uktAH, sAmprataM tu prAyo devavyApArAn marUpayan prathamaM dRSTikAyamarUpaNAM sUtradvayenAha mUlam--tIhi ThANehi appabuTikAe siyA, taM jahA-tassi ca gaM desaMsi vA paesaMsi vA jo bahave udagajoNiyA jIvA ya poggalA ya udagayAe vakkamaMti viukkamati cayaMti uvavajjati 1, devA NAgA jakkhA bhUyA No sammamArAhiyA bhavaMti, tattha samuTTiyaM udagapoggalaM pariNayaM vAsiukAmaM annaM desaM sAharAMti 2 / abbhavadalagaM ca NaM samuTriyaM pariNayaM vAsiukAmaM vAukAe vidhuNai 4 / iccaehiM tIhiM ThANehi appabuTrikAe siyA 1 / tIhiM ThANehiM mahAvuTTikAe siyA, taM jahA -taMsi ca NaM desaMsi vA paesasi vA bahave udagajoNiyA jIvA yapoggalA ya udagayAe vakamaMti viukkamati cayaMti uvavajaMti 1, devA nAgA jakkhA bhUyA sammamArAhiyA, bhavati annattha samuTriyaM udagapoggalaM pariNayaM vAsiukAmaM taM desaM sAhatira abbhavaddalagaM ca NaM samuTTiyaM pariNayaM vAsiukAmaM No vAukAo vidhunni4| iJceehiM tIhi ThANehiM mahAvuTrikAe siyA 2 // 50 // saMlagna jo mana hai vaha tadanyamana hai manomAtra kA nAma no amana hai trividha amana avacana kI taraha vyAkhyAta kara lenA cAhiye // su049|| athavA ghaTAdi sivAyanA paTAdimAM lIna thayeluM je mana che tene tadanyamana kahe che mane mAtranuM nAma na amana che. trividha amananI vyAkhyA paNa avacananA 2vI sabhApI. // sU. 48 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u03 sU0 50 vacanamanaso tanniSedhatritvanirUpaNam 105 chAyA - tribhiH sthAnairalpavRSTikAyaH syAt, tadyathA - tasmiMzca khalu dezevA pradeze vA no bahava udayonikA jIvAzca pudgalAca udakatayA'vakrAmanti, vyutkrAmanti, cyavante upapadyante 1, devA nAgA yakSAbhUtA no samyagArAdhitA bhavanti, tatra samutthitamudaka paudagalaM pariNataM varSitukAmamanyaM dezaM saMharanti 2, abhravArdalakaM ca khalu samutthitaM pariNataM varSikAmaM vAyukAyo vidhunoti 3, ityetaikhibhiH sthAneralpavRSTikAyaH syAt || 1 || tribhi sthAnairmahAvRSTikAyaH syAt, tadyathA - tasmizca khalu deze vA pradeze vA bahava udakayonikA jIvAzca pudgalAca udakatayA'vakrAmanti vyutkrAmanti cyavante upapadyante 1, devA nAgA yakSA bhUtAH samyagArAdhitA bhavanti, anyatra samutthitamudakapaudgalaM pariNataM varSitukAmaM taM dezaM saMharanti 2, abhravAlakaM ca khalu samutthitaM pariNataM varSitukAmaM no vAyukAyo vidhunoti 3 ityetaistribhiH sthAnairmahAvRSTikAyaH syAt ||2|| sU0 50 // TIkA- ' tIhiM' ityAdi / tribhiH sthAnaiH kAraNairloke'lpavRSTikAyaHalpaH - stokaH avidyamAno vA varSaNaM-vRSTiH - apAmadhaH patanam, tatpradhAnaH kAyaHjIvanikAyo vyomanipatadakAya ityarthaH, athavA varSaNadharmayuktamudakaM dRSTiH, tasyAH kAyo - rAzi STikAyaH, alpazvAsau dRSTikAyazceti-alpavRSTikAyaH, sa syAt - pahile saMyatamanuSya Adi ke vyApAra kahe jA cuke haiM, aba sUtrakAra prAyaH deva vyApAroM kI prarUpaNA karane ke nimitta prathama vRSTikAya kI prarUpaNA do sUtra se karate haiM - ( tIhi ThANehiM apyavuTTikAe ) ityAdi / kArtha-tIna kAraNoM se lokameM alpavRSTikAya hotA hai yahAM alpa zabda kA artha stoka athavA nahIM hotA hai / vRSTi zabdakA artha varSA- Upara se pAnI kA nIce par3anA aisA hai, aura kAya zabda kA artha jIvanikAya athavA rAzi hai loka meM jo aSkAyika jIvoM kA alpamAtrA meM nIce giranA hotA hai yA nahIM varasanA hotA hai arthAt jo alpavarSA hotI sayata manuSya AdinI pravRttinuM kathana AgaLa karavAmAM AvyuM che. have sUtrakAra sAmAnya rIte devavyApArAnI prarUpaNA karavA nimitte pahelAM te vRSTibhayanI azyA me sUtro dvArA rai che - " tIhi Tha Nehi appavuTTikAe " ityAdi. 66 TIkA-traNa kAraNeAne lIdhe leAkamAM alpavRSTikAya thAya che, ahIM * apa ? meTale 'sto ' ( socho) athavA bilakula nahIM" atha thAya che. vRSTi eTale varasAda athavA uparathI pANI nIce paDavuM te. ane kAya ? zabdanA atha jIvanikAya athavA rAzi thAya che. leAkamAM je aAyika jIvA alpa pramANamAM nIce paDavAnu eTale ke alpavRSTi athavA anAvRSTi thAya che, tenA sa 14 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 sthAnAgasUtre - - - bhaveta, tadyathA-tAni kAraNAni yathA-tasmin prasiddha ca zabda: kAraNAntarasamuccayArthaH Namiti vAkyAlaGkAre, deze-magadhAdau vA-athavA pradeze-tasyaivaikadeze nonaiva bahavaH-bahulAH udakayonikAH-udakasya-jalasya yonayaH-pariNAmakAraNabhUtA udakayonayastaeva tathA-udakotpAdanasvabhAvAH ke ? ityAha-jIvAH-apkAyaprANinaH tathA pudgalAH-apkAyotpAdakA pudgalaskandhA udakatayA-udakarUpeNano-avakrAmanti-sAmAnyataH no utpadyante no vyutkrAmanti-vizeSataH no utpadhante, no cyavante-udakatayotpatitumanyayonito no nissaranti, no upapadyantekSetrasvabhAvAdutpannA no bhavantIti prathamaM sthAnam 1, tathA devAH-vaimAnikA-jyotikAzca, nAgAH-nAgakumArAH-bhavanapativizeSAH, yakSA-bhUtAzca vyantaravizeSAH, etad grahaNaM caiSAM prAyastathAvidhakarmaNi pravRttisadbhAvAditi, ete no samyagArAdhitA bhavanti, tasmAtkAraNAtte devAdayaH tatra-magadhAdau samutthitam-utpannam udakahai yA varSA nahIM hotI hai vaha alpavRSTi hai, usake tIna kAraNa haiM-inameM prathama kAraNa aisA hai ki usa deza meM-magadhAdi deza meM athavA usake eka bhAga meM udaka ke pariNAma kAraNabhUta-udaka utpAdana svabhAvarUpa aneka apkAyika prANI tathA apkAyotpAdaka pudgalaskandha udakarUpa se utpanna nahIM hote haiM anyayoni se udakarUpa meM banane ke liye nikale nahIM haiM, yA kSetrasvabhAva se vahAM utpanna nahIM hue haiM, dvitIya kAraNa isa prakAra se hai-deva vaimAnika aura jyotiSka tathA nAga-nAgakumAra bhavanapativizeSa aura yakSabhUta vyantara vizeSa ye vahAM para samyak rUpa se ArAdhita nahIM hue haiM kyoM ki vRSTirUpa kAryake karane meM inakI pravRttikA sadbhAva mAnA jAtA hai, ataH jaba ye vahAM samyaka rUpa se ArAdhita nahIM hote haiM to ye devAdika magadhAdi deza meM barasane ko udyata hue udktraNa kAraNe nIce pramANe che-(1) te dezamAM-magadhAdi dezamAM ke tenA eka bhAgamAM udaka (pA) nA pariNAma kAraNabhUta-udaka utpAdana svabhAvarUpa aneka apUkAyika jI tathA apUkotpAdaka pudgala skandha udaka rUpe utpanna thatA nathI, anya nimAMthI udaka rUpamAM AvavAne mATe nIkaLyA hatA nathI, athavA kSetramAthI tyA utpanna cyA nathI. (1) vaimAnikI, jyoti, - kumArAdi bhavanapatio, yakSarUpa vyantara vizeSa vagerenI tyAM sArI rIte ArAdhanA hotI nathI. varasAda varasAvavAmAM A devanI pravRttino sadubhAva jarUrI gaNAya che. je magadhAdidezamAM temanI ArAdhanA sArI rIte na thatI hoya te A de magadhAdidezamAM varasavAne pravRtta thayelA udakapradhAna pudgala samUhane-meghane tyAMthI baMgALA, aMgadeza Adi dezamAM laI jAya che.meghane, camakatI vijaLIne ane meghonI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ supA TIkA sthA03303 sU050 vacanamana so taniSedhatritvanirUpaNam 107 paudgalam-udakapadhAnaH pudgalasamUha-udaka paudgalo megha ityarthastaM, tathA pariNatam-udakavarSaNAvasthAM prAptamata eva vidyudgarjanAdikaraNAd varSitukAmam , anya dezamaGgabaGgAdikaM saMharanti nayantIti dvitIyaM kAraNam 2 / abhravAdalakam: abhre-AkAze samAgata vAdalakaM-megha, vAyukAyaH-pracaNDakAyaH vidhunoti dizi. dizi vikaratIti tRtIyaM kAraNam 3 / ityetaitribhiH kAraNairalpavRSTikAyaH syAditi // 1 // atha mahAdRSTikAyamUtramAha- tIhiM ' ityAdi sugamaM navaraM-mahAn-puSkala:vRSTikAyo mahAdRSTikAyaH puSkalAbjIvanikAyaH atra devAdayaH samyagArAdhitAHsantaH anyatra-anyadeze aGga baGgAdau samutthitamudakapaudgalaM pariNataM varSitukAmaM pradhAna pudgala samUha ko-megha ko ki jisameM vijalI camakatI hai, bar3e jora kI garjanA hotI hai aura isase aisA AbhAsa hone lagatA hai ki pAnI aba varasane vAlA hI hai, anyadeza meM aGga baGga Adi deza meM vahAM se le jAte haiN| tRtIya kAraNa-AkAza meM varSA utpanna karane vAle bAdaloM kA pracaNDapavana se idhara udhara haraeka dizA meM vikhera denA hai| ina tIna kAraNoM ko lekara alpavRSTikAya hotA hai| mahAvRSTikAya sUtra-" tIhiM" ityAdi rUpa hai isakA artha alpavRSTikAya ke sUtra se bilakula viparIta hai arthAt vahAM jo kAraNa alpavRSTikAya ke liye kahe gaye haiM-ve hI kAraNa yahAM viparIta rUpa meM kahe gaye haiN| puSkala vRSTikAya kA nAma mahAvRSTikAya hai isa mahAvRSTikAya meM puSkala apa jIvanikAya rahatA hai yahAM samyakpa se ArAdhita hue devAdika garjanAne sAMbhaLIne loke evA bhramamAM paDe che ke hamaNAM ja varasAda varasavA mAMDaze, paNa uparyukta kAraNe temanI te mAnyatA ThagArI nivaDe che. keTalIkavAra pracaMDa pravacanane lIdhe varasAda varasAvanArAM vAdaLAo Ama tema vikharAI javAne lIdhe paNa varasAda paDatA nathI. A prakAranA traNa kAraNane lIdhe alpavRSTikAya (maach| 12sA mth| manAvRSTi) thAya che. mahAvRSTiAyasUtra "tIhi" ItyAdi rUpa che. alpavRSTikAyanA sUtra karatAM A sUtra bilakula viparIta artha. vALa che. tyAM apavRSTinA je traNa kAraNe kahyAM che, temanA karatAM mahAvRSTinAM viparIta kAraNe kahyA che. puSkaLa mAtrAmAM varasatA vRSTikAyane mahAvRSTikAya kahe che. mahAvRSTikAyamAM puSkaLa apUchavanikAya rahe che. mahAvRSTi kyAre thAya che? uparyukta devenI jyAre samyapha ArAdhanA karavAmAM Ave che, tyAre anya dezamAM javAne pravRtta thayelA meghane teo potAnI jyAM samyapha ArAdhanA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 sthAnAGgasUtre taM dezaM magadhAdikaM saMharanti-Anayanti / 2 / no vAyukAyastaM vidhunoti / zeSa pUrvavad vyAkhyeyam // sU0 50 // devavyApArAneva prarUpayan adhunopapannadevaprarUpaNaM sUtradvayenAha mUlam-tAhiM ThANehiM ahuNovavanne deve devalogesuicchejjA mANussaM logaM havvamAgacchittae, No ceva NaM saMcAei havvamAgacchittae, taM jahA--ahaNovavanne deve devaloesu divesu kAmabhogesu mucchie giddhe gaDhie ajjhovavanne, se NaM mANussae kAmabhogeNo ADhAi No pariyANAi No ahaM baMdhai No niyANaM pagarei No ThiipakappaM pakarei 1 / ahuNovavanne deve devaloesu divesu kAmabhoesu mucchie giddhe gaDhie ajhovapanne, tassa NaM mANussae pemmevocchipaNe dive saMkete bhavai 2 / ahuNovavanne deve devaloesu divesukAmabhoesumucchie jAva ajjhovavanne tassa NaM evaM bhavai-iyahiM na gacchaM muhuttaM gacchaM, teNaM kAleNaM appAuyA maNussA kAladhammuNA saMjuttA bhavaMti 3 / icceehi tIhiM ThANehiM ahuNovavanne deve devaloesu icchejjA mANussalogaM havamAgacchittae,No cevaNaM sNcaaeihvvmaagcchitte||1||tiihi ThANehiM ahuNovavanne deve devaloesuicchejAmANussaM logaM havamAgacchittae, saMcAei havvamAgacchittae, taM anyatra deza meM samutthita megha ko vivakSita deza meM varSAne ke liye le Ate haiN| vAyukAya ina abhravAdalikoM ko eka sthAna se dUsare sthAna meM ur3Akara nahIM le jAtA hai / mU050 // thatI hoya evA dezamAM laI jaIne varasAve che. vaLI vAyukAyarUpa pracaMDa pavana te vAdaLAone bIje sthAne laI javAne badale tyAM ja rahevA daIne puSkaLa varasAda varasAvavAmAM madadarUpa bane che. sa50 che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u03 sU051 adhunopapannadevanirUpaNam 109 jahA-ahaNocavanne deve devaloesu divvesu kAmabhoesu amucchie agiddhe agaDhie aNajjhovavanne tassa NamevaM bhavaiasthi NaM mama mANussae bhave Ayariei vA uvajjhAei vA pavattaei vA therei vA gaNIi vA gaNaharei vA gaNAvacchedaei vA, jasiM pabhAveNaM mae imA eyArUvA divA deviDDIdivvA devajuI divve devANubhAve laddhe patte abhisamannAgae, taM gacchAmi NaM te bhagavate vaMdAmi gamaMsAmi sakAromi sammANemi kallANaM maMgalaM devayaM ceiyaM pajjuvAsAmi 1, ahuNovavanne deve devaloesu divvesu kAmabhoesu amucchie jAva aNajjhovavanne tassa NaM evaM bhavai esa NaM mANussae bhave gANIi vA tavassIi vA aidukkara dukarakArae, taM gacchAmi NaM bhagavaMtaM vaMdAmi NamaMsAmi jAva pajjuvAsAmi 2, AhuNovavanne deve devaloesu jAva aNajjhovavanne tassa NamevaM bhavai-asthiNaM mama mANussae bhave mAyAi vA piyAi vA bhajAi vA, bhAyAi cA, bhagiNIi cA, puttAi vA, dhUyAi vA, suNhAi vA, taM gacchAmi NaM tesiM. maMtiyaM pAubbhavAmi pAsaMtu tA me imaM eyArUvaM divvaM deviSTiM divvaM devajuiM divvaM devANubhAvaM laddhaM pattaM abhisamannAgayaM 3, icceehi tIhiM ThANehiM ahaNovavanne deve devaloesu icchejjA mANussaM loga havvamAgacchittae saMcAei havvamAgacchittae // 2 // suu0|| 51 // chAyA-tribhiH sthAnairadhunopapanno devo devalokeSu icchati mAnuSyaM loka havyamAgantuM, no caiva khalu zaknoti havyamAgantum , tadyathA-adhunopapano devo zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 sthAnaGgasUtre devalokeSu divyeSu kAmabhogeSu mUcchito gRddhaH grathitaH adhyupapannaH, sa khalu mAnu. dhyakAn kAmabhogAn no Adriyate no parijAnAti, no artha badhnAti, no nidAna prakaroti, no sthiti prakalpaM prakaroti 1 / adhunopapanno devo devalokeSu divyeSu kAmabhogeSu mUcchito gRddho prathitaH adhyupapannaH, tasya khalu mAnuSyakaM premavyucchinnaM divyaM saMkrAntaM bhavati 2 / adhunopapanno devo devalokeSu divyeSu kAmabhogeSu mRcchito yAvat-adhyupapannaH, tasya khalu evaM bhavati-idAnIM na gacchAmi, muhUrta gamiSyAmi, tena kAlenAlpAyuSkA manuSyAH kAladharmeNa saMyuktA bhavanti 3 / ityetaitribhiH sthAnairadhunopapanno devo devalokeSu icchati mAnuSyalokaM havyamAgantuM no caiva khalu zaknoti havyamAntum // 1 // tribhiH sthAnaradhunopapanno devo devalokeSu icchati mAnuSyaM lokaM havyamAgantuM zaknoti havyamAgantuM, tadyathA-adhunopapanno devo devalokeSu divyeSu kAmabhogeSu amUcchitaH agRddha : agrathitaH anadhyupapannA, tasya khalvevaM bhavati-asti khalu mama mAnuSyake bhave AcArya iti vA, upAdhyAya iti vA, pravartaka iti vA, sthavira iti vA, gaNIti vA, gaNadhara iti vA, gaNAvacchedaka iti vA, yepAM prabhAveNa mayA iyametadrUpA divyA devaddhiH, dicyA devadyutiH, divyo devAnubhAvo labdhaH prAptaH abhisamanvAgataH, tad gacchAmi khalu tAn bhagavato vande namasyAmi satkaromi saMmAnayAmi, kalyANaM maGgalaM daivataM caityaM paryupAse 1, adhunopapanno devo devalokeSu divyeSu kAmabhogeSu amUcchito yAvat anadhyupapannaH, tasya khalvevaM bhavati-eSa khalu mAnuSya ke bhave jJAnIti vA tapasvIti vA atiduSkaraduSkarakArakaH, tad gacchAmi taM bhagavantaM vande namasyAmi yAvat pryu| pAse 2, adhunopapanno devo devalokeSu yAvat anadhyupapannaH, tasya khalvevaM bhavati asti khalu mama mAnuSya ke bhave mAteti yA, piteti vA bhAryeti vA, bhrAteti vA, bhaginIti vA, putra iti vA duhitara iti vA snuSeti vA, tad gacchAmi khalu teSAmantikaM prAdurbhavAmi, pazyantu tAvat me imAmetadrUSAM divyAM devaddhi divyAM devadyutiM divyaM devAnubhAvaM labdhaM prAptamabhisamanvAgatam 3, ityetaitribhiH sthAnairadhunopapanno devo devalokeSu icchati mAnuSyaM lokaM havyamAgantuM, zaknoti havyamAgantum |2|suu051| devavyApAroM kI prarUpaNA karate hue sUtrakAra adhunopapannaka deva kI prarUpaNA do sUtra se karate haiM-(tIhi ThANehiM ahuNovavanne deve) ityaadi| devavyApAronI prarUpaNA cAlI rahI che, tethI have sUtrakAra adhune papanna devanI (tatkAla devakamAM utpanna thayelA devanI) be sUtro dvArA prarUpaNuM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u03 sU0 51 adhunopapAnadevanirUpaNam 111 TokA-'tIhiM' ityAdi, sugama, navara-adhunA-tatkAlam upapannA-upapAtaM prApta:-adhunopapannaH tatkSaNadevabhava prApta ityarthaH devaH, kva ? ityAha-devalokeSu devalokAnAM madhye kvaciddevaloka ityarthaH / ' devalokeSu' iti bahuvavanamekArtha. vAcakamekasyaikadA'ne ke putpAdAsambhavAt , athavA bahuvacanaM devalokasyAnekatvopadarzanArtham / icchati-abhilapati pUrvasAMgatikadarzanAdyartha mAnuSyaM-manuSyANAmayaM mAnuSyaH4 / manuSyasambandhI, taM-lokaM manuSyalokamityarthaH havyamiti zIghram AgantuM vaikriyalabdhyA, kintu no-naiva na sa zaknoti-samarthoM bhavati manuSyalokamAgantumiti prakramaH / tAnyeva kAraNAnyAha - adhunopapanno devastatra devaloke TIkArtha-devalokoMmeMse kisI eka devalokoM meM adhunopapanna deva-tatkAla utpanna huA-usI kSaNa meM devabhava ko prApta huA-deva manuSyaloka meM zIghra hI Ane kI icchA karatA hai-arthAt devaloka meM utpanna huA navIna deva yaha cAhatA hai ki maiM isI samaya apanI vaikriya labdhi se manuSyaloka meM calA jAUM-parantu vaha manuSyaloka meM Ane ke liye jo vahAM se samartha nahIM hotA hai, isake tIna kAraNa haiM " devalokeSu" aisA jo yahAM bahuvacana kA nirdeza kiyA gayA hai so usakA tAtparya aisA haiM ki devalokoM meM se kisI eka devaloka meM "adhunopapannadeva" tatkSaNadevabhava ko prApta huA deva isa taraha yahAM bahuvacana ekArthavAcaka hai kyoM ki eka kA eka kAla meM aneka devalokoM meM utpatti nahIM ho sakatI hai / athavA devaloka aneka haiM-isa bAta ko dikhAne ke liye yaha bahu32 -" tIhiM ThANehi ahuNovavanne deve" tyAha TIkAIdevalokamAMnA koIpaNa eka lekamAM adhune 55nnaka deva-hamaNAM ja utpanna thayele deva-A kSaNe ja jeNe devabhava prApta karyo che e deva-manuSya lekamAM turata ja AvavAnI IcchA kare che, eTale ke devalekamAM devanI paryAye utpanna thayele navIna deva evuM cAhe che ke huM atyAre ja mArI vaikiyalabdhi vaDe manuSyalokamAM cAlyA jauM. paraMtu nIce darzAvelA traNa kAraNone lIdhe te manuSyamA mAyAne samartha thatenathI-"devalokeSu" mA 54 vA mahI je bahuvacanane prayoga thaye che tenA dvArA e sUcita thAya che ke je deva. so cha tebhAna 10 55 me 35omA " adhunopapannadeva " A Rar devanI paryAye utpanna thayelA devanI ahIM vAta karavAmAM AvI che, A rIte ahIM bahuvacana ekAAvAcaka che, kAraNa ke eka devanI eka ja kALe aneka devalokamAM utpatti thaI zakatI nathI. athavA devaleka aneka che e vAtane prakaTa karavA mATe ahIM bahuvacana vaparAyuM che. te manuSyalekamAM AvavAnI IcchA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 sthAnAGgasUtre , divi bhavA divyA devasambandhinasteSu divyeSu kAmabhogeSu tatra kAmAH- zabdarUpa - lakSaNAH, bhogAH - gandharasasparzalakSaNAH kAmabhogAsteSu, athavA kAmyante - abhila vyanta iti kAmAH - manojJAH, bhujyante - bhogaviSayIkriyanta iti bhogAH zabdAdayaH, kAmAzca te bhogAzceti kAmabhogAsteSu mUcchita iva mUcchitaH, tatsvarUpasyAnityasvAdevabodhakSamatvAt gRddhaH - tadAkAGkSAtizayavAn atRptaityarthaH, grathita iva prathitaH tadviSayasneharajjubhiH saMdarbhitaH, adhyupapannaH- tadadhyavasAyAtizayatrazAdAdhikyenAsaktaH, atyantatanmanA ityartha, etAdRzaH sa devo manuSyasambandhinaH kAmabhogAn no Adriyate na tAn AdarabhAvena cintayati na teSvAdaravAn bhavatItyarthaH, no parijAnAti - tAn vastutvena no manyate, no-naiva teSu artha - prayojanaM badhnAti - ' etairmama prayojanam ' iti na nizcinoti, tathA no-naiva tatmAptyarthaM vacana prayukta huA hai| vaha manuSyaloka meM isaliye Ane kI komanA karatA hai ki vaha isake pUrva meM yahAM rahA hai so pUrvasAMgatika (pUrvapa ricita) ko dekhane kI use kAmanA rahatI hai isa bAta ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne aisA kahA hai / vaha yahAM jo AnA cAhatA hai so vaikilabdhi me hI AnA cAhatA hai yaha anukta bAta yahAM jAnanI cAhiye kyoM ki deva mUlazarIra se nahIM AtA hai / parantu Ane kI kAmanA vAlA bhI vaha yahAM jo nahIM A pAtA hai so usake ye tIna kAraNa haiMinameM pahilA kAraNa aisA hai ki vaha adhunopapanna deva devaloka meM jo divya kAmabhoga haiM unameM mUcchita, gRddha, grathita aura adhyupapanna ho jAtA hai ataH manuSya saMbaMdhI kAmabhogoM ke prati usakA AdarabhAva nahIM rahatA hai vaha unheM acchA nahIM mAnatA hai unheM apane kAma ko nahIM e kAraNe icchA kare che ke pUrvabhavanA AyukALa teNe tyAM pasAra kareleA che, pUrva pa ricita snehIene dekhavAnI tene kAmanA rahe che, A vAtane prakaTa karavA mATe sUtrakAre ahIM A pramANe kahyuM che---- te ane55nnaka deva, ahIM AvavA cAhe che te vaikriyalabdhithI ja AvavA cAhe che, te vAtane ayukta mAnavA jevI nathI, kAraNa ke peAtAnA mULa zarIre ahIM AvatA nathI. A manuSyaleAkamAM AvavAnI kAmanAvALe deva paNa ahIM je AvI zakatA nathI tenA traNa kAraNeA nIce pramANe che-- (1) aneApapannaka deva ( A kSaNe ja devanI paryAye utpanna thayelo deva) devaloDanA hijya abhalogomAM mev| bhUrchita, zRddha ( budha), adhita ( uDA celA) ane adhyupapanna ( tallIna ) thai jAya che ke manuSyasaMkha`dhI kAmabhAge pratye tene AdarabhAva rahetA nathI-tenI najare manuSyanA kAmaleAge te tuccha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u03 sU0 51 adhunopapanna devanirUpaNam 113 samajhatA hai unameM nidAna se nahIM baMdhatA hai ye mujhe sadA mileM aisA unameM saMkalpa nahIM karatA hai zabda aura rUpa kAmazabda se, gaMdha, rasa, aura sparza ye bhoga zabda se yahAM liye gaye haiM athavA-"kAmyante iti kAmAH" isa vyutpatti ke anusAra jo abhilaSita hote haiM ve kAma haiM -manojJa aura " bhujyante iti bhogAH" jo bhoge jAte haiM ve bhoga haiM aise bhoga zabdAdi rUpa hote haiM isa taraha manojJa jo zabdAdika haiM ve kAmabhoga haiM aisA artha kAmabhoga zabda kA ho jAtA hai ina kAmabhogoM meM vaha mUcchita hue kI taraha mUJchita ho jAtA hai kyoM ki vaha isa pAta ke jAnane meM asamartha hotA hai ki inakA svarUpa anityAdirUpa se baMdhA huA hai isaliye vaha unameM gRddha ho jAtA hai unakI adhika se adhika AkAMkSA vAlA bana jAtA hai-alupta rahatA hai unameM usako itanA prabala sneha ho jAtA hai ki jaise koI rassI se jakar3A huA hotA hai vaisA vaha usa sneha se unameM jakar3a jAtA hai ataH vaha unameM tanmaya lAge che. te kAmabhegene te sArA gaNatA nathI, temane te pitAnA kAmanA mAnato nathI, te kAmagomAM te nidAnathI baMdhAtuM nathI eTale ke te kAma bheganI pitAne prApti thAya e saMkalpa karatuM nathI. ahIM "kAma" padathI zabda ane rU5 grahaNa karavA joIe ane "bhega" padathI gaMdha, rasa ane 25 5 461 . athavA " kAmyante iti kAmAH " mA vyutpatti anusA22 malitaSita ( chata) DAya cha tetuM nAma chama cha. "bhujyante iti bhogAH " 2 mAyAmA mAve chetena cha, sevA mAsa zawe rUpa hoya che. A rIte manejJa zabdAdikane kAmaga kahe che, ema samajavuM. te navIna deva A kAmamAM mUrijIta thaI jAya che. jema mUrzita vyaktine AjubAjunuM bhAna rahetuM nathI, tema te navA utpanna thayelA devane paNa te kAmamAM lIna thaI javAne lIdhe bIjuM kaI bhAna rahetuM nathI. te kAmamAM te vRddha (lupa) thaI jAya che kAraNa ke te e vAtane samajavAne asamartha bane che ke tenuM svarUpa anitya Adi lakSaNavALuM che. te A kAmagonI adhikamAM adhika AkAMkSAvALa banI jAya che ane tenAthI tRpta thatA ja nathI. A kAma pratye tene eTalo badhe sneha baMdhAya che ke derIthI jakaDAyelA mANasanI jema te A sanehanA baMdhanathI jakaDAyele mANasanI jema te A snehanA baMdhanathI jakaDAyeluM rahe che, ane te kAraNe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre nidAnaM-aprAptavastuprAptyabhilASarUpaM prakaroti 'ete me'nAgatakAle bhUyAsuH' iti na cintayatItyarthaH / tathA no-naiva sthitiprakalpaM, sthitau-avasthAne prakalpaHsaMkalpaH sthiti prakalpaH-avasthAna vikalpaH, 'eteSvahaM tiSTheyam ' ete vA mama tiSThantu-sthirIbhavantu ' ityevaM rUpastam , athavA viziSTaH prakalpaH-viprakalpaHAcAra AsevetyarthaH, sthityA-maryAdayA vibhakalpaH sthitivipakalpastaM prakarotikatturmamArabhate / etad adhunopapannadevasya divyaviSayaprasaktirUpamekaM kAraNam 1 / atha dvitIyaM kAraNamAha-adhunopapanno devo yato divyakAmabhogeSu mUrchitAdi vizeSaNaviziSTo bhavati tataH kAraNAttasya mAnuSyakaM-manuSyabhavasambandhi prema-snehaH ho jAtA hai isa taraha kI paristhiti meM saMpanna huA vaha deva manuSya saMbaMdhI kAmabhogoM ko Adara kI dRSTi se nahIM dekhatA hai unheM vaha vasturUpa se yathArtharUpa se nahIM mAnatA hai, inase merA prayojana sadha jAvegA aisA nahIM nizcita karatA hai, ye mujhe anAgatakAlameM bhI prApta haaN| aisI bhAvanA unameM nahIM rakhatA hai aprApta vastu kI prApti kI abhilASA kA nAma nidAna hai aisA nidAna vaha unameM nahIM karatA hai yathA vaha unameM aisA bhI bhAva nahIM rakhatA hai ki ye mere sAtha rahe tathA maiM inake sAtha rhuuN| isa taraha kA yaha divya vizeSoM meM prasakti hone rUpa prathama kAraNa hai ki jisakI vajaha se vaha adhunopapannadeva manuSyaloka meM Ane kI kAmanA vAlA hone para bhI nahIM AsakatA hai| dvitIya kAraNa aisA hai ki vaha adhunopapanna deva divyakAmabhogoM meM jaba mUcchita Adi vizeSaNoMvAlA ho jAtA hai-taba isa kAraNa usakA manuSyabhava saMbaMdhI sneha te temAM tanmaya thaI jAya che. A prakAranI paristhitimAM mUkAyela te deva manuSyabhava saMbaMdhI kAmagone tuccha gaNu thaI jAya che, temane te yathArtha rUpe mAnato nathI, te kAmagathI potAnuM prayojana sAdhI zakAze, evuM tene lAgatuM nathI, bhaviSyakALamAM paNa temane prApta karavAnI bhAvanA rAkhatA nathI. aprApta vastune prApta karavAnI abhilASA karavI tenuM nAma nidAna (niyANuM) che, evuM niyANuM te bAMdhate nathI. vaLI te evI paNa bhAvanA rAkhatA nathI ke te (kAma ) mArI sAthe rahe ane huM temanI sAthe rahuM. A rIte divya viSayamAM prasakti (Asakti) hAvA rUpa pahelA kAraNane lIdhe, te adhunepapanna deva manuSyalokamAM AvavAnI kAmanAvALo hovA chatAM paNa AvI zakato nathI have bIjuM kAraNa prakaTa karavAmAM Ave che-te adhune papanna deva jyAre divya kAmamAM mUrzita, lukhya Adi vizeSaNavALo thAya che, tyAre tene zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u03 sU051 adhunopapannadevanirUpaNam 115 yadavalambya manuSyaloke Agacchati tad vyavacchinna-naSTaM divyaM-devalokaviSayaM prema tu saMkrAnta-praviSTamiti divyapremasaMkrAntirUpaM dvitIyaM kAraNam 2 / atha tRtIyaM kAraNamAha-yatastasya divyakAmabhogeSu mUrchitAdi vizeSaNaviziSTasya divyapremapatibandhAnmanasi evaM vakSyamANo vicAraH saMjAyate-utpadyate-' iyahi ' itiidAnIM-kiJcitkAlaM na gacchAmi-divyabhogAnubhavamanaskatvAt kintu muhUrtamuhUrtAnantaraM gamiSyAmi, yattadonityasambandhAt yena-yAvatAkAlena manuSyalokAgamanazakto bhavati tena-tAvatAkAlena gatena tasmin kAle gate satItyarthaH manuSyAH-mAtApitrAdayaH yaddarzanArthaM sa AjigamiSati te svabhAvAdeva-alpAyuSkAH manuSyANAmAyuSo'lpatvAt kAladharmeNa-mRtyunA saMyuktAH-maraNaprAptA bhavanti tena ki jisako lekara vaha manuSyaloka meM Ane kA abhilASI hotA hai vaha usakA naSTa ho jAtA hai, aura devaloka saMbaMdhI prema usameM praviSTa ho jAtA hai isa taraha se yaha divyapremasaMkrAntirUpa dvitIya kAraNa hai 2 / tRtIya kAraNa isa prakAra se hai-divyakAmabhogoM meM mUcchita Adi vizeSaNoM se viziSTa hue usa deva ke divyaprema dvArA baMdha jAne ke kAraNa mana meM aisA vicAra uThane lagatA hai ki maiM abhI divyakAmabhogoM meM tallIna mana hone ke kAraNa kucha samayataka to nahIM jA sakatA hUMbAda meM thor3I dera meM calA jAU~gA aisA vicAra Ate 2 hI jyoM hI yaha manuSya loka meM Ane kA vicAra hI vicAra karatA rahatA hai tyoM 2 usakA samaya nikalatA rahatA hai-itane meM hI jinake dekhane kI abhi. lASA se vaha yahAM manuSyaloka meM Ane kI icchA karatA thA, ve svabhAyataH alpAyuvAle usake mAtA pitA Adi mRtyu ke vazavartI ho jAte manuSyabhava saMbaMdhI neha-(je nehane lIdhe te manuSyalokamAM AvavAnI abhilASA karate hato,) ja naSTa thaI jAya che, ane tenI jagyA devaloka saMbaMdhI prema laI le che. A rIte divya prema saMkrAntirUpa A bIjuM kAraNa samajanuM. have trIjuM kAraNa prakaTa karavAmAM Ave che-divya kAmamAM mUbhAva AdithI thayele deva te divya kAmagomAM e to jakaDAI jAya che ke tenA manamAM e vicAra Ave che ke hamaNuM DIvAra te A bhege bhegavI lauM, tyArabAda thoDIvAramAM ja manuSyalekamAM ja cAlyA jaIza. A pramANe te vicAra karato ja rahe che ane vicAramAM ne vicAramAM samaya pasAra thato ja rahe che. A rIte eTale dIrghakALa vyatIta thaI jAya che ke jyAre te manuSyalekamAM AvavAne pravRtta thAya che tyAre tene khabara paDe che ke jemane huM maLavA mAguM chuM te mAtA, pitA Adi te kayAranA ya mRtyu pAmI cukayAM che. have zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre kasya darzanArtha sa Agacchatu ityasamAptakartavyatArUpaM tRtIyaM kAraNamiti 3 / ityetaitribhiH kAraNairityAdi spaSTam // 1 // gatA divyabhogeSu mUrchitAdivizeSaNaviziSTasyA'dhunopapannadevasya vaktavyatA, sAmpratamamUcchitAdi vizeSaNasya tasya tAmAha-' tIhiM ' ityAdi / adhunopapanna: kazcidamUJchitAdivizeSaNayukto bhavati sa tribhiH kAraNairmAnuSyaM lokaM havyamAgantumicchati, zaknoti ca sa havyamAgantum / tAnyevAha-yo divyakAmabhogeSu mRcchAdi haiM isase vaha aba kisake darzana ke liye yahAM Aye isa taraha se asa mAptakartavyatArUpa yaha tRtIya kAraNa hai isa prakAra ke ina tIna kAraNoM ko lekara vaha adhunopapannadeva manuSyaloka meM Ane kA abhilASI hotA huA bhI nahIM A sakatA hai| vRddhasaMpradAya aisA hai ki devatA kA eka muharta ke nATaka meM apane yahAM do hajAra varSa vyatIta ho jAte haiM, aura do hajAra varSa meM alpAyu apane mAtApitAdi paralokavAsI ho jAte haiM phira vicAra karatA hai mAtApitAdi to haiM nahIM phira kahAM jAUM isaliye manuSya loka meM nahIM AtA hai| ____ aba sUtrakAra yaha samajhAte haiM ki jo adhunopapannadeva divyakAmabhogoM meM amUcchita Adi vizeSaNoM vAlA hotA hai, vaha ina tIna kAraNoM ko lekara devaloka se isa manuSyaloka meM AnA cAhatA hai aura jaldI A bhI sakatA hai ye tIna kAraNa isa prakAra se haiM-pahilA kAraNa kone maLavAne mATe tyAM javAnuM rahe che. A rIte asamApta kartavyatArUpa A trIjA kAraNane lIdhe te adhune papanna deva manuSyalokamAM AvavAnI kAmanAvALa hovA chatAM paNa AvavAne asamartha bane che. vRddhasaMpradAya e che ke devatAonA eka muhUrtanA nATakamAM A manuSyalakane be hajAra varSane kALa vyatIta thaI jAya che. te be hajAra varSamAM te apAyusaMpanna tenA mAtApitA Adi sagAMsaMbaMdhIo paraloka sidhAvI gayAM hoya che. A prakAranI paristhitimAM ahIM te kone maLavA mATe Ave ? A kAraNe te manuSyalekamAM AvatA nathI. have sUtrakAra e samajAve che ke je adhune papana deva divyakAmamAM amariSThata, alubdha Adi vizeSavALA hoya che te nIcenAM traNa kAraNane lIdhe A manuSyalakamAM AvavAnuM Icche che ane jaladI AvI paNa zake che. 1) tene e vicAra Ave che ke mane pratibodha karanArA ane pravajyA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u03 sU051 adhunopapannadevanirUpaNama rahitastatkAlotpanno devo bhavati tasya evaM bhavati-manasyevaM vicAraH samutpadyate / tadevAha-asti mama mAnuSya ke bhave AcArya iti vA, AcAryaH-pratibodhakAtrajyAdAyakAdiH, anuyogAcAryoM vA, ' iti ve'-ti sarvatra vAkyAlaGkAre / upAdhyAyaH-sUtrapAThakaH, pravartayati saMyojayati-sAdhUnAM cAryopadiSTeSu vinayavaiyATatyAdikAryeSviti pravartakaH, uktaJca " tavasaMjamajogesuM, jo jogo tattha taM pavattei / __ asahaM niyatteI, gaNatattillo pavattI u" // 1 // chAyA-tapaH saMyamayogeSu yo yogastatra taM pravartayati / asahaM ca nivartayati gaNacintAkaraH pravartituM // 1 // tathA pravartakapravartitAn saMyamayogeSu sodato munIn sthirIkarotIti sthaviraH, uktazca" thirakaraNA puNa thero, pavattivAvAriesu atthesu / jo jattha sIyai jaI, saMtabalo taM thiraM kuNai // 1 // iti / / chAyA-sthirakaraNAtpunaH sthaviraH pravartivyApAriteSvartheSu / ___ yo yatra sIdati yatiH sadbalastaM sthira karoti // 1 // tathA gaNo'syAstIti gaNI-gaNAcAryaH, gaNadharaH-gurvAdiSTa gRhItakatipaya sAdhusamUhadhArakaH / aisA hai ki usake mana meM aisA vicAra AtA hai ki mujhe pratibodha karane cAle evaM pravrajyA Adi denevAle AcAryaparameSThi haiM, athavA anuyogAcArya haiM sUtrapAThaka upAdhyAya haiM, sAdhujanoM ko AcAryopadiSTa vinaya caiyAvRtya Adi kAryoM meM pravRtta karane vAle pravartaka haiM / kahA bhI hai___ (tavasaM jamajoge suM) ityAdi / tathA-pravartakoM ko pravartita karane cAle saMyama yogoM meM zithila hote hue munijanoM ko sthira karane vAle sthavira haiM / kahA bhI hai-" thirakaraNA puNa thero" ityaadi| Adi denArA AcAyaparameSTi che, athavA anugAcArya che, sUtrapAThaka upAdhyAya che, ane sAdhuone AcAryopadiSTa vinaya, viyAvRtya Adi kAryomAM pravRtta 42 // 2 // prapatta / che. 4dhuM 5 cha ?-" tavasaMjamajogesuM'' tyAdi. tathA pravartakane pravartita karanArA-saMyamayegomAM zithila thayelA bhanisAna sayamamA sthira 42nArA sthvire| cha. 4j 5 cha-"thira karaNA puNa thero" tyAti zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 uktazca sthAnAGgasUtre -" piyadhamme dadhamme, saMviggo ujjuo ya teyaMsI / saMgahu vaggahakusalo suttatthavi gaNAhivaI || 1 || iti / chAyA - priyadharmA dRDhadharmA saMvigna Rjukazca tejasvI | saMgrahopagrahakuzalaH sUtrArthavid gaNAdhipatiH // 1 // gaNasyAvacchedo - vibhAgAM'zo'syAstIti gaNAvacchedakaH, yo hi gaNAMza gRhItvA gacchopaSTambhAya vastrapAtrAdyupadhimArgaNAnimittaM viharati saH, uktaJca--" ubbhAvaNappabhAvaNakhettova himaggaNAsu avisAI / suttastha tadubhayavika, gaNavaccho eriso hoi // 1 // iti / chAyA - udbhAvana prabhAvanakSetropadhimArgaNAsu-aviSAdI / sUtrArtha tadubhayavid gaNAvacchedaka IdRzo bhavati // 1 // ----- tathA gaNAcArya haiM, gaNadhara haiM evaM gaNAvacchedaka haiM jinakA gaNa hotA hai ve gaNAcArya, tathA guru se AdiSTa hokara jo kitaneka sAdhusamUha ko apane sAtha meM rakhate haiM ve gaNadhara haiM / kahA bhI hai- ( piyadhamme c) ityAdi / gaNa kA avaccheda-vibhAga aMza jinakA hotA hai ve gaNAcacchedaka haiM ye gaNAMza ko lekara gacchake upaSTambhake liye vastra pAtra Adi upadhi kA mArgaNA ke nimitta vihAra karate haiM / kahA bhI hai- ' ubhAartybhAvaNa ' ityAdi / inake prabhAva se hI maiMne yaha isa rUpavAlI divya devarddhi, divya devadyuti, divya devAnubhAva ladha kiyA hai prApta vaLI tyAM gaNuAcAya che, gaNadhara che, ane gaNuAvacchedaka che. jemanuM je gaNu hAya che te gaNunA AcAya ne te gaNunA gaNuAcAya kahe che. gurunA Adeza thatAM je sAdhu keTalAka sAdhusamUhane peAtAnI sAthe rAkhe che tene gaNughr cheu che - " piyadhamme dadhamme " tyAhi jemane AdhIna gaNunA avaccheda ( vibhAga, a'za) hAya che temane gaNAvacchedaka kahe che. tee gaNuAMzane laine gacchanA upaSTabhane AdhAra mATe pAtra Adi upadhinI mAgaNuAne nimitte vihAra kare che. kahyuM paNa che ke-- 66 ubhAvaNa pabhAvaNa " ityAhi uparyuMkta AcAya AdinA prabhAvathI ja me' A prakAranI divya devadhi, divya devavruti, ane divya devAnubhASa lakhyuM karyAM che, prApta karyAM che, abhi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03303sU0 51 adhunopapannadevanirUpaNam yeSAM pUrvoktAnAmAcAryAdInAM prabhAveNa mayA 'ima'-tti-iyaM pratyakSAAsannA ca etadeva rUpaM yasyA na svalpakAlena rUpAntarabhAg bhavati sA etadrUpA divyA-devalokasambhUtA pradhAnA vA devaddhiH-devasamRddhiH vimAnaratnAdi saMpattiH, tathA divyA dyutiH-zarIrAbharaNAdi samudbhavA, athavA divyA devayutiH-iSTaparivArAdi saMyogarUpA, divyo devAnubhAvaH-kriyakaraNAdirUpA'cintyasAmarthya labdhaH-upArjitaH janmAntare zubhakriyAkaraNena, prAptaH-idAnImupanataH, abhisamakiyA hai, use abhisamanvAgata kiyA hai, ataH mai calU aura una bhagavantoMke liye candana karU~, namaskAra karUM, unakA satkAra karUM, sanmAnakarUM, kyoMki ve mere liye kalyANarUpa hae haiM, maMgalarUpa haehaiM. daivatarUpa hue haiM aura caityarUpa arthAt jJAnarUpa hue haiM ataH unakI savidhi sevA kruuN| yaha adhunopapanna deva ke yahAM Ane kA prathama kAraNa hai, ye jo " imatti" Adi pada haiM-unase yahAM yaha prakaTa kiyA gayA hai ki jina mahARddhi Adi kI prApti ise huI hai vaha saba isake pratyakSabhUta aura Amanna hai, tathA svalpakAla meM rUpAntara ko prApta karane vAlI-badala jAne vAlI nahIM hai aisI yaha devaloka saMbaMdhI vimAnaratnAdirUpa saMpatti hai tathA divya vaha zarIrAbharaNAdi kI yuti hai / athavA "divyA devayutiH " aimI jaya isakI saMskRta chAyA hogI to isa pakSa meM yaha divya iSTa parivArAdi saMyogarUpa devayuti hai aisA artha ho jAyagA tathA divya yaha vaikriya samanvAgata karyo che. tenA para mAro adhikAra jamAvyo che. te mATe temanI pAse javuM joIe, te bhagavantone vaMdaNA karavI joIe, temane namaskAra karavA joIe, temane mAre satkAra kare joIe, sanmAna karavuM joIe, kAraNa ke teo mAre mATe kalyANarUpa che, maMgaLarUpa che, devatarUpa che, ane cityarUpa-jJAna svarUpa che. tethI mAre temanI vidhisahita parya pAsanA karavI joIeA prakA. ranI vicAradhArAne kAraNe te adhune papanna-tatkAla utpanna thayela deva A manuSyalakamAM jaldI AvavAne samartha thAya che. pAta sUtrAre DI " imati " mA pothI 548 4za . te deva evuM mAne che ke A je mahAkAddhi AdinI mane prApti thaI che te temanA prabhAvathI prApta thayelI che. A mahAddhi Adi svalpakALamAM rUpAMtara pAme evI nathI-badalAI jAya evI nathI. evI A devakanI vimAna, ratna mAhi35 sapatti cha bhane zarI2026 mAlinI dhuti cha. athavA " divyA devayutiH " mA prA2nI tenI sakRta chAyA sevAmA pAye, "to 054 parivAra AdinA saMgarUpa devayuti e paNa tene artha thAya che. vaLI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - 120 sthAnAGgasUtre nvAgataH-bhogyarUpeNopasthitaH tat-tasmAtkAraNAt gacchAmi tathA tAn-madupakAriNaH bhagavataH pUjyAn vande-vAcA staumi namasyAmi-praNamAmi kAyena namrI bhavAmItyarthaH, saskaromi-abhyutthAnAdinA, saMmAnayAmi-ucitavinayAdiprati. pattyA tathA kalyANa-kalyANasvarUpAn maGgalaM-maGgalasvarUpAn daivataM-dharmadevasvarUpAn caityaM-jJAnasvarUpAn , kalyANAdi zabdeSvekavacanamArphatvAt, eSAM vizeSajyAkhyA''vazyaka mUtrasya matkRtAyAM munitoSiNI ttiikaayaamvlokniiyaa| tAn paryupAse-savidhi seve / iti dharmAcAryA divandanaviSayakaM kAraNam 1 // atha dvitIya kAraNaM padarzayati ahaNovabanne' ityAdi-yo'dhunopapanno devo devalo. keSu divyakAmabhogeSu-amUcchitAdivizeSaNayukto bhavati tasyaivaM vicAraH saMjAyate / karane Adi rUpa acintya sAmarthya hai so ye saba maine unhIM ke prabhAva se pUrvabhava meM kRtazubha kriyA karane dvArA upArjita kiyA hai, aura aba isa bhava meM use prApta kara liyA hai| tathA bhogyarUpa se vaha saba mere samakSa upasthita bhI ho cukA hai| ataH mai aba jAUM aura unhIM mere upakArI pUjanIyoM ko candanA karUM vacana se stuti karUM, zarIra se unake samakSa vinamra ho jAUM, abhyutthAna Adi dvArA unakA satkAra karUM, ucita vinayAdi kI pratipatti se unakA sanmAna karUM, tathA kalyANasvarUpa, maMgalasvarUpa, dharmadevasvarUpa aura jJAnasvarUpa unakI savidhi paryupAsanA karUM / inakI vizeSa vyAkhyA AvazyakasUtra kI jo munitoSiNI TIkA hai usameM kI gaI hai ataH vahAM se ise dekhanA caahiye| isa prakAra kA yaha dharmAcAryAdi kI vandanAviSayaka prathama kAraNa hai| dvitIyakAraNa isa prakAra se hai-(ahuNovayanne ) ityAdi / vaikriya Adi karavArUpa je acinya sAmarthyanI mane prApti thaI che te temanA ja upadezane lIdhe pUrvabhavamAM karelAM zubha karmonA prabhAvathI upArjita kareluM che, ane A bhavamAM mane tenI prApti thayelI che, tathA bhAgyarUpe te saghaLI sAmagrI mArI sAme upasthita paNa thaI cukelI che. te atyAre ja huM manuSyalekamAM jauM, te upakArI puruSane vaMdaNA karuM-vacanathI temanI stuti karUM, zarIra namAvIne vinamratApUrvaka temane namaskAra karUM, ucita vinayAdinI pratipattithI temanuM sanmAna karUM, tathA kalyANusvarUpa, maMgaLavarUpa, dharma devasvarUpa, ane jJAnasvarUpa te bhagavantanI vidhisahita paryuM pAsanA karUM. A padenuM vizeSa vivaraNa AvazyakasUtranI munitASiNa TakAmAM ApyuM che, te tyAMthI vAMcI levuM. A prakAranuM dharmAcArya vagerenI vandanAviSayaka prathama kAraNa che. bIjuM kAraNa A pramANe che-" ahuNovavanne" tyA: zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03u03 sU0 51 adhunopapannadevanirUpaNam 121 tadeva darzayati-eSaH-avadhinA pratyakSIkRtaH mAnuSyake bhave vartamAno manuSyaHjJAnI-avadhyAdijJAnavAn , tapasvI-anazanAdidvAdazavidhatapovidhAyakaH, anena kim ? ityAha-evam-atiduSkaraduSkarakArakaH-duSkaraM duzcaraM-SaSTha SaSTha tapoya. pam , atizayena duSkaram-atiduSkaram AtizayyaM ca pAraNakadine AcAmAmlakara. NAt / tatrApi duSkaraM pAraNa ke'pi saMsRSTahastAdi padattasyojjhitadharmikasya cAhA. rasya grahaNarUpaM, ttkrotiiti-atidusskrdusskrkaarkH| dhanyanAmAnagAravata, asti, tat-tasmAtkAraNAt gacchAmi tathA NaM-taM bhagavantaM tapaH saMyamaidhAdiyuktaM jo adhunopapanna deva devaloka meM divya kAmabhogoM meM amUcchita Adi vizeSaNoM vAlA hotA hai usako isa dvitIya kAraNa meM aisA vicAra hotA hai-ki isa manuSyaloka meM jo ye mere avadhijJAna kA viSayamata manuSyabhava meM vartamAna jJAnI avadhi odi jJAnavAlA jIva hai, tathA anazanAdirUpa 12 prakAra ke tapoM kA AcAraNa kartA jo yaha tapasvI. jana hai-ki jo SaSTha SaSTha taporUpa duzcara tapasyAoM ko karatA rahatA hai aura pAraNA ke dina bhI jo AcAmla kI tapasyA karatA hai tathA usa pAraNA meM bhI jo saMsRSTa hastAdi pradatta (I) evaM ujjhitadharmayAlA (1) AhAra kA grahaNa karatA hai aise atiduSkara duSkaratapasyA ko, jo dhanya nAma anagAra ke samAna karate haiM, ataH aise una tapa saMyamarUpa aica. yA~di se saMpanna tapasvI bhagavantoM kI vandanAdi karane ke liye ma jAUM, isa prakAra kA aisA yaha usakA jJAni tapasvijana kI paricaryA karane kI devakanA divya kAmabhegomAM muObhAva AdithI rahita hoya evA adhune papanna devanA manamAM evo vicAra Ave che ke "A manuSyalokamAM mArA avadhijJAnanA viSayabhUta manuSyabhavamAM avadhi Adi jJAnasaMpanna jIve che, anazanAdi 12 prakAranA tapanuM AcaraNa karanArA tapasvI jIve che, je che chaTranA kaparUpa duSkara tapasyA karatA rahe che ane pAraNAne divase paNa AyaMbilanI tapasyA kare che tathA te pAraNAne nimitta paNa je saMsRSTahastAda ( mare the) prahatta anetiyAmi ( nAsavAnA mAvAsa) mAhI rane grahaNa kare che, jeo dhanya nAmanA aNugAranI jema duSkaramAM dara tapasyA karanArA che, evAM tapasaMyamarUpa ezvaryAdithI saMpanna evA tapI. bhagavantane vaMdaNu Adi karavAne mATe mAre javuM joIe. A prakAranuM jJAnI tapasvI munionI paryuM pAsanA karavAnI abhilASArUpa bIjuM kAraNa che. have trIjuM kAraNa prakaTa karavAmAM Ave che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - - - - - - 122 vande namasyAmi yAvana paryupAse, vyAkhyA pUrvavat / iti jJAnitapasviparyupAsanAbhilAparUpa dvitIyaM kAraNam 2 / atha tRtIyaM kAraNamAha-'ahuNovavanne' ityAdi, adhanopapanno deyo divyakAmabhogeSu amUcchito yAvat anadhyupapanno bhavati tasyaivaM vicAraH saMjAyate / etadevAha-arita khalu mama mAnuSyake bhave 'mAyAivA' ityAdi, tatra-mAtA,-pitA,-bhAryA,-bhrAtA,-bhaginI, putraH,-duhitaraH, snuSAputrabhAryA yA vartante tat-tasmAtkAraNAt gacchAmi teSAmantike-samIpe prAdubhayAmi / kimarthamityAha-'pAsaMtu ' ityAdi, pazyantu tAvat-te mAtrAdayo memama imAmetadrUpAM divyAM devardvim , ityAdi pUrvavat / iti mAtrAdInAmantike prAdu. bhavanarUpaM tRtIyaM kAraNam 3 // ityetaitribhiH sthAnairityAdi sarva vyAkhyAtapUrvam // 3 // mU0 51 // aba devavyApArAneva sUtracatuSTayenAha mUlam-tao ThANAI deve pIhejjA, taM jahA-mANussaMbhayaM 1, Arie khette jammaM 2, sukulapaccAyAiM3 // 1 // tIhiM ThANehi deve paritapejjA, taM jahA-aho NaM mae saMte bale saMte vIrie saMte purisakAraparakame khemaMsi subhikkhaMsiAyariyauvajjhAehi vijaabhilASArUpa dvitIya kAraNa hai aba tRtIyakAraNa isa prakAra se hai(ahaNovayanne ) ityAdi-devaloka meM adhunopapannadeva jo divyakAmamogoM meM amUJchita Adi vizeSaNoM vAlA hotA hai usakA aisA vicAra hotA hai ki mere pUrvabhava ke ye manuSyaloka meM mAtA, pitA, bhAryA, bhrAtA, bhaginI, putra, evaM putravadhU Adi haiM so maiM unake pAsa jAkara prakaTa ho jAUM-tAki ve merI isa prakAra kI isa divya devarddhi Adi ko apanI AMkhoM se dekhale, isa prakAra kA yaha mAtA Adi ke pAsa meM prAdurbhavanarUpa tRtIya kAraNa hai 3 // sU051 // " ahaNocakne" tyAha divya kAmagomAM amUcchabhAva Adi vizeSaNavALo te adhune papanna deva e vicAra kare che ke mArA pUrvabhavane mAtA, pitA, patnI, bhAI, bahena, putra, putrIo, putravadhU Adi sau sagAMsaMbaMdhI manuSyalokamAM rahe che. to huM temanI pAse jaIne prakaTa thauM ane mArI A prakAranI divya devaddhi Adine teo pratyakSa joI le A prakAranuM mAtApitA AdinI samakSanA prAdurbhadhanarUpa trIjuM kAraNa che. sU. 51 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 30 3 su0 52 devavyApAranirUpaNam 123 mANehi kallasaroreNaM No bahue sue ahIe 1, aho NaM mae ihalogapaDibaddheNaM paralogaparaMmuhaNaM visayatisieNaM No dohe sAmaNNapariyAe aNupAlie 2, ahoNaMmae iDDirasasAyagurueNa bhogAmisagiddheNaM No visuddhe caritte phAsie 3 / icceehiM tIdiM ThANehiM deye paritApejjA // 2 // tIhi ThANehi deve caissAmi -tti jANAi, taM jahA-vimANAbharaNAiM NippabhAI pAsittA 1, kapparukkhagaM milAyamANaM pAsittAra, appaNo teyalessaM parihAyamANiM jANittA 3, icceehi tIhiM ThANehiM deve paritappajjA // 3 // tIhi ThANehi deve uvvegamAgacchejjA, taM jahA-aho NaM mae imAo eyArUvAo divAo devaDIo, divAo devajuIo, divvA devANubhAyA laddhA pattA abhisamaNNAgayA nayA yavvaM bhavissai 1, aho NaM mae mAuoyaM piusukaM taM tadumayasaMsaTuM tappaDhamayAe AhAro AhAreyavvo bhavissai2, aho NaM mae kalamalajaMbAlae asuiyAe uThyeyaNijjAe bhImAe gambhasahIe vasiyavaM bhavissai 3 / icceehiM tIhiM ThANehi deve ulvegamAgacchejjA // 4 // sU0 52 // chAyA-trINi sthAnAni devaH spRhayati, tadyathA-mAnuSyaM bhavam 1, Arye kSetre janma 2, sukulapratyAyAtim 3 // 1 // tribhiH sthAnairdevaH paritapati, tadyathAaho ! khalu mayA sati bale sati vIrye sati puruSAkAraparAkrame kSeme subhikSe AcAryopAdhyAyeSu vidyamAneSu kalpazarIreNa no bahukaM zrutamadhItam 1, aho khalu mayA ihalokapratibaddhena paralokaparAGmukhena viSayatRSitena no dIrghaH zrAmaNyapa. yo'nupAlitaH 2, aho ! khalu mayA RddhirasasAtagurukeNa bhogAmiSagRddhena no vizuddhaM cAritraM spRSTam / ityetaitribhiH sthAnai deyaH paritapati // 2 // tribhiH zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. sthAnAGgasUtre syAne devaH 'vyayiSye ' iti jAnAti, tadyathA-vimAnAbharaNAni niSprabhANi ghaTA 1, kalpavRkSaka:mlAyantaM dRSTvA 2, AtmanastejolezyAM parihIyamAnAM jJAtvA 3) ityetaitribhiH sthAnardevaH 'cyaviSye' iti jAnAti / 3 // tribhiH sthAnairdeva udegamAgacchati, tadyathA-aho ! khalu mayA imA etadrUpA divyA devaddhayaH, divyAdevaghutayaH, divyA devAnubhAvA labdhAH prAptAH abhisamanvAgatAH, cyavitavyaM mariSyati 1, aho khalu mayA mAturojaH, pituH zukra, tattadubhayasaMsRSTaM tatprathamatAyAM AhAra Ahartavyo bhaviSyati 2, aho ! khalu mayA kalamalajambAlAyAmasuci kAyAmuLejanIyAyAM bhImAyAM garbhavasatyAM vastavyaM bhaviSyati 3 / ityetaitribhiH sthAnardeva udvegamAgacchati // 4 // mU0 52 // TIkA-'to' ityAdi / trINi sthAnAni-vastUni devaH spRhayati-abhilapati, tAnyevAha-mAnuSyaM bhavam 1, Aya kSetraM ca sArddhapaJcaviMzatidezAtmakaM magapAdi tasmin janma 2, sukule-aikSvAkAdau pratyAyAtiH-devalokAtmatyAgamanaM zukulapatyAyAtistAM spRhayatIti prakramaH // 1 // ' tIhiM ' ityAdi, tribhiH sthAnadevaH paritapani-pazcAttApaM karotItyarthaH / tAnyevAha-'aho' ityAzcarye-AzcapaMthetad yanmayA sati vidyamAne bale-zArIre, vIya-AtmollAsarUpe puruSAkAraparAkrame-puruSAkAraH-puruSatvAbhimAnaH, parAkrama-niSpAditastraviSayautsAhaH, ___aba sUtrakAra cAra sUtroM dvArA deva vyApAroM kA kathana karate haiM(tao ThANAI deve pIhejjA ) ityaadi| TIkArya-deva tIna sthAnoM kI cAhanA karatA hai-jaise-manuSyabhava kI 1, AryakSetra meM janma grahaNa karane kI 2 aura devaloka se cava kara sukula meM utpanna hone kI 3 / ina tIna sthAnoM ko lekara deva pazcAttApa karatA hai -jaise zArIrika bala ke hone para, AtmollAsarUpa vIrya ke hone para, puruSAkAraparAkrama-puruSArtha aura utsAha ke hone para, upadrayAbhAvarUpa have sUtrakAra nIcenA cAra sUtro dvArA devavyApAranuM kathana kare che - __ " nao ThANAI deve pIhejjA" tyAha -naye zivitAtra sthAnAnI he| yaan| 42 cha-(1) manuSyasayanI, 1) AryakSetramAM janma levAnI, ane (3) devalokamAMthI cyavIne sukulamAM utpana thavAnI. A traNa kAraNane lIdhe deva pazcAttApa kare che-(1) zArIrika baLa A mAlalAsa rUpa vIrya, puruSakAra parAkrama AtmabaLa-puruSArtha ane utsAha, upadayanA abhAvarUpa kSema sukAla thAya tyAre AcArya ne upAdhyAyane sadbhAva thatA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u 3 sU0 52 devavyApAranirUpaNam 125 tayoH samAhAre puruSAkAraparAkrama, tasmin , ' sati' iti sarvatra saMyojyam / sati-vidyamAne kSeme-upadravAbhAve, subhikSe-mukAle sati, tathA AcAryopAdhyAyeSu satsu satikalyazarIre-nIrogadehe ca, evaMvidha sAmagrIsadbhAve'pi no bahukaM zrutamadhItaM mayeti pUrveNa sambandhaH iti zrutAnadhItaviSayamekaM sthAnam 11 atha dvitIyamAha-' aho' ityAdi, aho ! mayA ihalokapratibaddhana-bhojanavastrAdinirvAha mAtrArthinA paralokaparAGmukhena-paralokavAJchArahitena viSayatRSitena-viSayalolu. pena satA no dIrghaH-bahukAlaparimitaH zrAmaNyaparyAyaH-dIkSAparyAyaH anupAlinaHparipAlitaH / iti dIrghakAlazrAmaNyaparipAlanaparivarjanarUpaM dvitIya sthAnam 2 / athatRtIyamAha-' aho ' ityAdi, RddhirasasAtagurukeNa-RddhiH-AcAryatvAdyakSema ke hone para sukAla ke hone para, AcArya evaM upAdhyAya ke hone para tathA nIroga zarIra ke hone para-isa prakAra kI yaha saba sAmagrI ke hone para bhI-jo maiM ne bahutazrutakA adhyayana nahI kiyA-aisA yaha zruta anadhItaviSayaka prathama pazcAttApa karane kA sthAna hai dvitIyasthAna isa prakAra se hai-"aho khalu mayA ihaloka pratibaddhena" ityAdi maiM bhAjana vastra AdikoM dvArA hI kevala apanA nirvAha karane kA abhilASI banA rahA, paraloka sudhArane kI maiMne koI paravAha nahIM kI, viSayoM meM hI merI lolupatA rahI ataH bahuta samayataka maiM zrAmaNya paryAya kA pAlana nahIM kara pAyA, isa prakAra kA yaha dIrdhakAla zrAmaNyaparyAyaparipAlanaparivarjanarUpa dvitIya kAraNa hai tRtIya kAraNa isa prakAra se hai-maiM Rddhi nIrogI zarIra ATalI ATalI sAmagrIne sadubhAva hovA chatAM paNa meM batakRtanuM adhyayana ja na karyuM. arthAt zAstra bhaNyA nathI. A prakAranuM A zrata na jANavA rUpa viSayaka pazcAttApa karavAnuM prathama sthAna che. bhI sthAna (25) ma pramANe cha-" aho khalu mayA ihaloka pratibaddhena" tyAhi- lAna, para, mAhitI prAli dvArA bhAre nivAra calAvavAmAM racyApacce rahyA, paraleka sudhAravAnI meM bilakula paravA na karI, huM viSayamAM ja lepa rahyo, ane te kAraNe dIrdha samaya (ghaNu kAla) sudhI huM zrAmaya paryAyanuM pAlana karI zakyo nahIM, A prakAranuM dIrdhakALa zrAmazyaparyAya nahIM pALavA rUpa parivarjana rUpa, pazcAttApanuM A bIjuM // 2 cha. have tenA pazcAttApanuM trIjuM kAraNa prakaTa karavAmAM Ave che-addhi, AcAryapada prApti Adi avasthAmAM narendrAdike dvArA mArI pUjA thatI rahe evI manekAmanAthI yukta ane manejha rasonI kAmanAthI yukta rahyo tathA zrI sthAnAMga sUtra : 0ra Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D 126 sthAnAGgasUtre vasthAyAM narendrAdi prAptapUjArUpA, ' rasAH-madhurAdayo manojJAH, sAtaM-zarIrAdi sukham / etAni gurUNi-AdaraviSayA yasya so'yam-RddhirasasAtagurulokastena, athavA, etaiH pUrvoktairgurukaH-tatmAptAyabhimAnavazAt , aprAptau ca tatmArthanAto'zubhabhAvopAtta karmabhAratayA gurupariNAmastena, bhogAmiSaddhena, bhogAH-manojJazabdAdayaH AmiSamivAmiSamatyantagRddhihetutveneti bhogAmiSaM, tatra gRddhaH-AsaktaHbhogAmiSagRddhastena no vizuddham-anaticAraM cAritraM spRSTaM-samAcaritamiti vizuddhacAritrAnAcaraNarUpaM tRtIyaM sthAnam 3 // ityetaistribhirityAdi sugamam // 2 // 'tIhi ' ityAdi, tribhiH sthAnairdevaH ' cyaviSye-svargAccuto bhaviSyAmi' iti AcArya prApti Adi kI avasthA meM narendrAdi dvArA prApta pUjA kI adhika cAcchAvAlA banA rahA, madhurAdika manojJa rasoM kI kAmanA karatA rahA, tathA zArIrika sukha prApti kI ora hI adhika merA usa avasthA meM dhyAna rahA isase maiM bahuta guru bhArI banA unakI prApti ke abhiyAna ke vaza se tathA unakI aprApti meM unakI prArthanA-cAhanA se arjita azubha bhAvoM ke sambandha meM jAyamAna karmoM ke bhAra se bhArI tathA AmiSa kI taraha atyanta gRddhi ke hetubhUta hone ke kAraNa bhoga rUpamanojJa zabdAdirUpa AmiSa meM atyanta Asakta rahA isa kAraNa maiMne vizuddha aticAra rahita-cAritra kA pAlana nahIM kiyA isa prakAra kA yaha vizuddha cAritra kA anAcaraNarUpa tRtIyasthAna hai isa prakAra ke ina tIna sthAnoM ko lekara deva pazcAttApa karatA hai| tIna sthAnoM ko lekara deva yaha jAna letA hai ki maiM yahAM se-svarga se cacuMgA jaise-jaba vaha apane vimAnoM ko evaM AbharaNoM ko zArIrika sukhaprApti tarapha ja mAruM adhika dhyAna rahyuM. te kAraNe huM bahu ja garukamAM bhAre karmavALe thate gaye. te vastuonI prAptinA abhiyAnane (kamanA rogathI) AdhIna thaIne ane temanI aprAptimAM temanI cAhanAne kAraNe upArjita azubha bhAvenA saMbadhathI utpanna thayelA karmonA bhArathI huM bhAre ba, bhegarUpa-maneza zabdAdirUpa AmiSamAM atyanta Asakta rahyo, ane te kAraNe meM vizuddha (aticAra rahita) cAritranuM pAlana karyuM nahIM. A prakAre vizuddha cAritranA anAcaraNuM (AcaraNa na karavA rUpa) rUpa, A trIjuM kAraNa samajavuM. uparyukta traNa kAraNone lIdhe deva pazcAttApa kare che. traNa kAraNane lIdhe deva e vAta jANuM le che ke ahIMthI (devalokamAMthI) mAruM yavana thavAne samaya AvI pahoMcche che-(1) pitAnA vimAne tathA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u03 sU052 devavyApAranirUpaNam 127 evaM jAnAti, tadyathA-tAni sthAnAni yathA-svasya vimAnAbharaNAni niSprabhANikAnti rahitAni dRSTvA, niSprabhatvaM caiSAmautpAtikaM tacakSurvibhramarUpaM vA na tu vAstavikam 1 // kalpavRkSaM mlAyantaM-nistejobhavantaM dRSTvA 2 // tathA-AtmanaHsvasya tejolezyAM zarIradIpti parihIyamAnAM-kSIyamANAM dRSTvA devaH svacyavanaM jAnAti, devAnAM cyavanakAle tathAvidhacihasadUbhAvAt, uktaJca-"mAlyaglAniH kalpavRkSapakampaH zrI hI nAzo vAsasAM-coparAgaH / dainyaM taMdrA kAmarAgAGgabhaGgo, dRSTibhrAnti rvepathuzvAratizca // 1 // " iti / ityetaitribhiH sthAnairityAdi nigamanam // 3 // ' tIhi ' ityAdi, tribhiH sthAnai deva udvegaM-manomAlinyam AgacchatikAntirahita dekhatA hai to yaha yaha jAnA jAtA hai ki maiM yahAM se carbu gA, inameM niSprabhatA autpAtika hotI hai athavA cakSu meM vibhrama ke Ane rUpa hotI hai parantu yaha niSprabhatA unameM vAstavika nahIM hotI hai yaha prathama kAraNa hai, dvitIyakAraNa kAlpavRkSoM ko mlAna hote hue dekhanA hai tathA tRtIya kAraNa hai apanI zarIra dIptirUpa tejolezyA ko naSTa ho rahI dekhanA isa prakAra ke ye cihna devoM ko cyavanakAla meM ho jAte haiM isase vaha vahAM apane hone vAle cyavana ko jAna letA hai| kahA bhI hai-" mAlyamlAniH" ityAdi / inhIM tInoM sthAnoM ko lekara deva paritapta hotA hai| ina tIna kAraNoM ko lekara deva uchega ko manomAlinya ko prApta hotA hai jaise-baha yaha socatA hai ki yaha kitane Azcarya kI bAta hai jo maiMne isa pratyakSa rahI huI tathA mere samIpa vartamAna divya devaddhiko AbharaNene jyAre te kAnirahita thayelA bhALe che, tyAre tene samajaNa paDI jAya che ke have ahIMthI mArUM cyavana thaze. temAM niSNabhatA autpAtika hoya che athavA cakSamAM vizvama thavAne kAraNe dekhAya che. te vimAna vageremAM te niSNabhatA svAbhAvika hotI nathI. (2) kalpavRkSo plAna thatAM dekhAya che ane (3) pitAnI zarIra-dIptirUpa tejalezyA tene naSTa pAmatI dekhAya che. A traNe prakAranAM cihnone devanA avanakALe sadUbhAva rahe che. te kAraNe pitAnuM 2 cyavana yathAnu cha tara 15 ell onya cha ukhupa cha hai-'mAlyamlAni"tyAha e ja traNa kAraNane lIdhe deve parita (saMtApayukta) thAya che. nIce darzAvelAM traNa kAraNane lIdhe deva udvigna-manamAlinya yukta thAya thAya che. tene e vicAra Ave che ke " A kevA AzcaryanI vAta che ke A pratyakSa rahelI tathA mArI samIpe vartamAna (vidyamAna) evI je divya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 sthAnAGgasUtre prApnoti / tAnyevasthAnAnyAha-aho ! ityAzcarye-Azcaryametad yanmayA imA etadUpAH pratyakSamAsAnA didhy| devardayaH, devadyutayaH devAnubhAvAH labdhAH prAptAH abhisamanvAgatAH svAyattIkRtAH sampratyetatsarvamuktvA cyavitavyaM mama cyavanaM bhavi. vyatItyekam 1 / atha dvitIya sthAnamAha- ahoNaM' ityAdi, aho ! tiryaglokaM gacchatA mayA mAturojaH-ArtavaM, pituHzukraM, tat tathAvidhaM kimapi vilI. nAnAmativilInaM tadubhayasaMsRSTaM-tayoH-ojaH-zukrayorubhayaM-dvayaM tadubhaya, tena saMsRSTaM saMzliSTaM parasparamekIbhUtaM tadubhayasaMsRSTaM, tadubhayasaMzliSTaM vA, evambhUto ya AhAraH saH, tatpathamatayA-tasya-garbhAvAsakAlasya prathamatA-tatprathamatA, tasyAM prathamasamaya evetyarthaH AhartavyaH-zarIranirmANanimittamabhyavahAryoM bhaviSyatItidvitIyam 2 / tRtIya sthAnamAha-'ahoNaM ' ityAdi, aho ! mayA kalamalajamyA. devadyuti ko, divya devAnubhAva ko labdha kiyA hai, prApta kiyA hai aura use abhisamanyAgata svAdhIna kiyA hai, yaha udvega hone kA prathama sthAna hai, kyoM ki use isaliye udvega hotA hai ki vaha yaha jaba vicAratA hai ki maiM isa saba divya devaddhi Adiko choDa kara yahAM se cayuMgA udvega hone kA dvitIya sthAna isa prakAra se hai-oha ! tiryagloka ko jAte hue jaba maiM kisI mAtA ke garbha meM avatarita hoUMgo to vahAM mujhe garbha me mAtA ke Artava ( raja) aura pitA ke zukra ko tathA ina donoM se saMsRSTa yA saMzliSTa-ekIbhUta hue AhAra ko sarva prathamaprathama samaya meM hI zarIra nirmANanimitta grahaNa karanA hogaa| udvega hone kA tRtIya kAraNa aisA hai-'aho NaM' ityAdi / are ! mujhe usa devaddhi, divya devazuti, divya devaprabhAva Adine meM labdha karyA che, prApta karyA che ane abhisamanvAgata (svAdhIna) karyA che. temane cheDIne mAre A devalokamAMthI ane A devaparyAyamAMthI yuta thavuM paDaze." devanA udveganuM bIjuM kAraNa A pramANe che-tene evo vicAra Ave che ke " are ! A kevA duHkhanI vAta che ke ahIMthI tiryakamAM jaIne mAre koI tiryamAtAnA garbhamAM rahevuM paDaze. tyAM mAre garbhamAM mAtAnA Artava (raja) ane pitAnA zukane tathA e banenI sAthe saMskRSTa-saliSTa (eka rUpa thayelA) azucIrUpa AhArane sarva prathama (prathama samayamAM ja) zarIranirmANa nimitte grahaNa karavo paDaze." sapanA deganu zrI 120 naye prabhArI che-" ahoNaM" yAle zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u0 3 sU052 devavyApAranirUpaNam lAyAM, kalamalaH - udaragatazoNitAddhazucidravyasamUhaH, saeva vA jambAlAkardamo yasyAM sA tathA tasyAm , ataeva-azucikAyAm-azucirUpAyAm , udvejanIyAyAm - udvegotpAdikAyAM, bhImAyAM - bhayaGkarAyAM garbhavasatyAM -garbhaeva vasatiH-nivAsasthAnaM garbhavasatiH-garbhAvAsastatra vastavyaM bhaviSyatIvi tRtIya sthAnam 3 / atrArtha gAthAdvayam" devA vi devaloe, divyaabhrnnaannurNjiysriiraa|| jaM parivaDaMti tatto, taM dukkhaM dAruNaM tesi // 1 // taM suravimANavibhava, ciMti ya cayaNaM ca devlogaao| aibaliyaM ciya jaM navi, phui sayasakaraM hiyayaM / / 2 // " iti / chAyA-devA api devaloke divyaabhrnnaanurkssitshriiraaH| yatparipatanti tatastad duHkhaM dAruNaM teSAm // 1 // taM suravimAnavibhava, cintayitvA cyavanaM ca devalokAt / atibalika caitra yannApi sphuTati zatazarkaraM hRdayam ? // 2 // is yataitribhi sthAnairityAdi spaSTam // 4 // sU0 52 // uktA devavaktavyatA, sAmpataM tadAzrayavimAnavaktavyatAM sUtratrayeNAha mUlam-ti saMThiyA vimANA paNNattA, taM jahA-vahA taMsA caurasA / tattha NaM jaM te vaTTA vimANA teNaM pukkharakaNiyA saMThANasaMThiyA savvao samaMtA pAgAraparikkhittA egaduvArA bhayaMkara garbhasthAnarUpa vasati meM ki jo jananI ke udagata zoNita Adi azuci dravya samUharUpa kalamalarUpakIcar3ase bharI huIhai aura isI kAraNa jo sarvathA apavitra banI huI hai / eka samaya bhI jahAM rahane ko jI nahIM karatA hai, rahanA hogA isa viSayameM ye do gAthAe haiM-'devA vi devaloe ' ityAdi / isa taraha ke ina tIna sthAnoM ko lekara devako udvega hotA hai // sU052 // tene e vicAra Ave che ke "mAre jananInA udaragata zoNita Adi azuci dravyanA samUharUpa kalamala rUpakAdavathI bharelI evI garbhasthAnarUpa jagyAmAM, ke je bilakula apavitra thayelI che ane jyAM eka samaya paNa rahevAnuM na game evI che, tyAM rahevuM paDaze. A viSayane anulakSIne be aayaa| mApIche-"devA vi devaloe" tyAna. mapra.2i Y ANAne lIdhe devane udvega thAya che. e sU. parA sa 17 zrI sthAnAMga sUtra : 0ra Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre patnattA / tattha NaM je te tasA vimANA teNaM siMghADagasaMThANasaMThiyA duhao pAgAraparikkhittA, egao veiyA parikkhittA ti duvArA paNNattA / tattha NaM je te caurasA vimANA teNaM akkhADagasaMThANasaMThiyA, sabao samaMtA veiyAparikkhittA, cauduyArA paNNattA // 1 // tipaiTiyA vimANA paNNattA, taM jahAghaNodahipaiTThiyA, ghaNavAyapaiTThiyA, ovAsaMtarapaiTriyA // 2 // tivihA vimANA paNNattA taM jahA-ayaTThiyA, veuvyiyA. parijANiyA // 3 // sU053 // ___ chAyA-trisaMsthitAni vimAnAni prajJaptAni, tadyathA-vRttAni, vyasrANi, caturasrANi / tatra khalu yAni tAni vRttAni vimAnAni tAni khalu puSkarakarNikA saMsthAnasaMsthitAni sarvataH samantAt prAkAraparikSiptAni ekadvArANi prajJaptAni / tatra khalu yAni tAni vyatrANi vimAnAni tAni khalu zraGgATakasaMsthAnasaMsthitAni dvidhAtaH prAkAraparikSiptAni, ekato vedikAparikSiptAni tridvArANi prajJaptAni / tatra khalu yAni tAni caturasrANi vimAnAni tAni khalu akSATakasaMsthAnasaMsthitAni sarvataH samantAd vedikAparikSiptAni caturdArANi prajJaptAni // 1 // triprati vinAni vimAnAni prajJaptAni, tadyathA-ghanodadhipratiSThitAni dhanavAtapratiSThitAni avakAzAntaramatiSThitAni // 2 // trividhAni vimAnAni prajJaptAni tadyathA-ayasthitAni vaikriyANi pAriyANikAni // 3 // su0 53 // TIkA-'ti saMThiyA' ityAdi sUtratrayaM sugama, navaraM-trisaMsthitAni-trINisaMsthitAni-saMsthAnAni yeSAM tAni tribhirvA prakAraiH saMsthitAni tAni tthaa| isa prakAra se devayaktavyatA kA kathana karake aba sUtrakAra inake AzrayabhUta vimAnoM kI vaktavyatA tIna sUtroM dvArA kahate haiM-'tisaM. ThiyA vimANA paNNattA' ityAdi / TIkArtha-tIna prakArake AkAracAle vimAna kahe gaye haiM-athavA tIna prakAroMse saMsthita vimAna kahegaye haiM jaise-eka vRtta-valayAkAra (golAkAra) A pramANe devasaMbaMdhI prarUpaNuM karIne have sUtrakAra temanA AzrayasthAna 35 vimAnAnuM 4 3re cha-" tisaMThiyA vimANA paNNattA" tyAha TIkArya-traNa prakAranA AkAravALAM devavimAno kahyA che. athavA traNa prakAre sasthita vimAna ghai cha-(1) vRtta-5sayA12vAjA, (2) vyakha- bhUpANai, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u03 sU053 devimAnanirUpaNam 131 natra-vRttAni-valayAkArANi, vyasrANi-trikoNAni caturasrANi-catuSkoNAni / 'tatthaNaM' iti tatra khalu teSu teSAM madhye ityarthaH, yAni tAni vRttAni vimAnAni tAni khalu puSkarakaNikA saMsthAnasaMsthitAni-puSkarANi kamalAni teSAM karNikA-madhyabhAgaH, sA hi vRttA samoparibhAgA ca bhavatIti tadgrahaNam , tatsaMsthAnena-tadAkAreNa saMsthitAni-yuktAni yAni tAni tathA / teSu yAni tAni vyasrANi vimAnAni tAni khalu zRGgATakasaMsthAnasaMsthitAni-zRGgATakAni 'siMghADA' iti prasiddhAni tatsaMsthAnasaMsthitAni-tadAkArANi 'duhao' iti dvidhAtaH ubhayapArzvataH ityarthaH / ekataH ekapArzvataH-ekasyAM dizi yasyAM vRttavimAnAni santi tasyAM dizItyarthaH vedikAparikSiptAni-vedikA-suNDAmAkAralakSaNA, tayA parikSiptAni-pariveSTitAni / teSu yAni caturasrANi vimAnAni tAni vAle, dUsare vyatra-tIna konevAle aura tIsare-catuSkoNa-cAra konevAle 'tatthaNaM ' ityAdi inameM jo vimAna vRtta-(gola) hai-ve puSkarakamala kI kaNikA-madhyabhAga kA jaisA AkAra hotA hai vaise AkAravAle haiM aura saba ora cAroM dizAoM meM prAkAra se parikSipta haiM. tathA eka eka dvAra vAle haiM tathA jo ghasra vimAna haiM ye zrRMgATaka ke saMsthAna jaise saMsthAnavAle haiM arthAt siMghADe kA jaisA AkAra hotA hai vaisA hI inakA AkAra hai. ye apane do pArzvabhAga meM-eka 2 dizA meM jahAM vRtta-(gola ) vimAna hai-usameM eka dizA meM to ye donoM ora prAkAra se parikSipta haiM aura eka dizA meM vedikA se parikSipta haiM tathA inake tIna 2 daravAje haiN| zuNDAdaNDa ke jaisA jo prAkAra hotA hai usakA nAma yahAM vedikA kahA gayA hai tathA jo caturasra vimAna haiM ve akSATaka bhane (3) yatu]-yA2 bhUyAta. " tattha NaM " tyA temAMthI vRtta athavA geLAkAranA je vimAne che, teo kamaLanI karNikA (madhyabhAma) nA jevA AkAravALA hoya che, ane badhI tarapha-cAre dizAomAM prAkAra (keTa) thI gherAyelAM che, temane eka eka dvAra hoya che. je je vyastra vimAne che teo kaMgATakanA saMsthAnavALA eTale ke zigaDA jevA AkAravALA hoya che. te vimAne pitAnA be pArthabhAgamAM-pratyeka dizAmAM jyAM vRtta (goLa) vimAna che-te dizAmAM to teo baMne tarapha prAkArathI parikSita ( gherAyelAM che, ane eka dizAmAM vedikAthI parikSita che, tathA temane traNa traNa daravAjA che. zuMDAdaMDanA je je prakAra hoya che, tenuM nAma ahIM vedikA kahyuM che. je caturajha (cAra khUNavALAM) vimAne che, teo zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 sthAnAGgasUtre akSATakasaMsthAnasaMsthitAni-akSATakaM -- akkhADA' iti bhASAmasiddhaM catuSkoNa mayuddhasthAnaM tatsaMsthAnasaMsthitAni tadAkArANItyarthaH, tAni sarvataH samantAta catasRSvapi dizvityarthaH vedikAparikSiptAni santi / etAni caivaMkamANyevA''dhalikApaviSTAni bhavanti, puSpAvakIrNAni vimAnAni tyanyathA'pi bhavanti teSAmanekavidharUpasaMsthAnavattvAditi / santi cAtrAtheM gAthA:"savyesu patthaDesu, majhe vaha aNaMtare taMsa / eyaMtaracauraMsaM, puNo vi vaTTa puNo tasaM // 1 // paTTa vaTTassuvariM, taMsaM tasassa udhari hoi / cauraMse caurasaM, ur3atu vimANaseDhIo // 2 // paTTaM ca valayagaM piva, taMsaM siMghADagaM piva vimANaM / cauraMsavimANaM pi ya, akkhADagasaMThiyaM bhaNiyaM // 3 // savve vaTTa vimANA, egaduvArA havaMti vinneyaa| tiniya tasavimANe, cattAri ya hoti cauraMse // 4 // pAgAraparikkhittA, vadRSimANA havaMti savvevi / cauraMsavimANANaM, cauddisi veiyA hoti // 5 // jatto vaTTavimANaM, tatto taMsasta veiyA hoi / pAgAro boddhavyo, avase sehiM tu pAsehiM // 6 // ke jaise AkAravAle haiM. akSATaka-akhADA-caukora hotA hai isI prakAra kA inakA AkAra hai. ye cAroM dizAoM meM vedikA se parikSipta haiN| aura cAra 2 dvAroM vAle haiM / tathA jo puSpAvakIrNa dhimAna haiM ye anya prakAra se bhI haiM. kyoM ki inakA saMsthAna vividharUpa vAlA hotA hai, ataH puSpAvakIrNaka vimAna AvalikA praviSTa nahIM haiM ye vRtta (gola) Adi saMsthAnavAle vimAna hI AvalikA praviSTa haiN| isa viSaya meM gAthAe~ isa prakAra se haiM-'savvesu patthaDe suM' ityaadi| HELLS ( AAI) nApa // 21 // i lya che. akSA ( amA31) cAra khUNuvALe athavA kera hoya che, akhADAnA je ja temane AkAra che. temanI cAre dizAmAM vedikAo AvelI che, te vimAnane cAra cAra daravAjA hoya che. tathA je puSpAvakIrNa vimAne che, teo anya prakAranAM paNa che, kAraNa ke temanA AkAra vividha prakAranA hoya che, tethI puSpAvakIrNaka vimAna avalikA praviSTa hatAM nathI, vRtta (gALa) Adi AkAravALAM vimAne ja AvalikA praviSTa hoya che. A viSayane anulakSIne nIce pramANe mAyA cha-" savyesu patthaDesuM" tyA: zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 3 u. 3 sU053 devavimAnanirUpaNam AvaliyAsu vimANA, vaTTA tasA taheva cauraMsA / phAvaniyA puNa, aNegaviharUvasaM ThANA ||7|| iti / chAyA - sarveSu prastaTeSu madhye vRttamanantare vyasram | etadanantaraM caturasraM punarapi vRttaM punastryatram // 1 // vRttaM vRttasyopari, tryastra vyasrasyopari bhavati / caturasre caturasraM, UrdhvaM tu vimAnazreyasaH // 2 // vRttaM ca calapakamiya, tryanaM zrRGgATakamiva vimAnam / caturasravimAnamapi ca, akSATakasa sthitaM bhaNitam || 3 || sarvANi vRttavimAnAni, ekadvArANi bhavanti vijJeyAni / trINi ca (dvArANi ) vyasravimAne, catvArica mavanti caturasre // 4 // prAkAraparikSiptAni vRttavimAnAni bhavanti sarvANyapi / caturasra vimAnAnAM caturdizaM vedikA bhavanti ||5| yato vRttavimAnaM, tatastryastrasya vedikA bhavanti / mAkAro boddhavyo'vazeSeSu tu pArzveSu // 6 // afone vimAnAni vRttAni tryastrANi tathaiva caturastrANi / puSpAvakIrNakAni punaranekavidharUpasaMsthAnAni // 7 // 1 // atha pratiSThAnasUtramAha - ' tipaiDiyA' ityAdi, sugamaM navaraM - tripratiSThitAni - triSu - ghanodadhi - ghanatrAtA 'vakAzAntararUpeSu pratiSThitAni - avasthitAni yAni tAni tathA / tAnyevAha - ghanodadhipatiSThitAni ghanodadhyuparisthitAni, etAni dvayorAdyayordevalokayoH santi 1| ghanavAtapratiSThitAni - ghanavAtAzrayAyasthitAni, etAni tRtIyacaturthapaJcamadevalokeSu santi / tadupari triSu SaSThasaptamASTadevalokeSu ghanoda dhighanavAtobhayasaMsthitAni santi, tAni tvatra tristhAnakA 133 - zrI sthAnAMga sUtra : 02 h " ti paiDiyA ' ityAdi / ye vimAna ghanodadhi, dhanayAta aura avakAzAntara ina tInoM para avasthita haiN| inameM ghanodadhi ke Upara sthita the vimAna Adi do devalokoM meM sthita haiN| ghanavAta ke Azraya sthita ye vimAna tRtIya, caturtha aura paMcama devaloka meM haiM / chaThe, sAtaveM aura AThaveM devalokoM meM ye vimAna ghanodadhi aura ghana " ti paiTThiyA " ityAdi-te vibhAno dhanohadhi, dhanapAta bhane ava zAntara, A traNapara avasthita ( rahelAM ) che. zarUAtanA delekanA vimAne ghanAdadhinA upara avasthita che. trIjA, ceAthA ane pAMcamAM devaleAkanAM vimAnA ghanavAtane AdhAre rahelAM che. chaThThA, sAtamA ane AThamA devalAkanA vimAnA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 sthAnAGgasUtre nurodhAnna gRhItAni 3 / avakAzAntarapatiSThitAni-AkAzamAtrAdhArANi aSTama devalokAca' ca saryANi vimAnAni-AkAzapratiSThitAnyeya santIti 3 / uktaMca" ghaNaudahi paiTANA, surabhavaNA hoti dosu kappesu / timu vAupaiTThANA, tadubhayamupaiDiyA tisu // 1 // teNa paraM uparimagA, AgAsa tarapaiTiyA savve / " iti / chAyA-ghanodadhipratiSThAni surabhavanAni bhavanti dvayoH klpyoH| triSu vAyupratiSThAni, tadubhayasupratiSThAni triSu // 1 // tena paramuparigAni, AkAzAntaramatiSThitAni sarvANi // " atha tRtIyaM sUtramAha-'tivihA' ityAdi, trividhAni vimAnAni, tAnyevAha-avasthitAni-anAdikAlataH sthitirUpeNa, zAzvatAnItyarthaH, vaikriyANibhogAdyartha vaikriyalabdhyA niSpAditAni, bhagavatIsUtrokta-zakendraniSyAditayat 2, pAriyAnikAni-pariyAna-tIrthakarajanmAyayasare tiryaglokAvataraNAdi, tadeva prayojanaM yeSAM tAni tathA pAlaka-puSkAdIni vakSyamANAnIti // 3 // sU0 53 // cAta ina donoM ke sahAre sthita haiM parantu ye yahAM tristhAnaka ke anu rodha se gRhIta nahIM hue haiM 2 / kevala avakAzAntara pratiSThita ye saba vimAna aSTamadevaloka se Upara haiN| kahA bhI hai-"ghaNa udahi paiTThANA' ityAdi / 'tivihA" ityAdi-vimAna tIna prakAra ke kahe gaye haiM-ava. sthita, vaikriya pAriyAnika, jo vimAna zAzvata haiM-anAdikAla se sthita hai-ye avasthita vimAna haiM bhogAdi nimitta ke vaza hokara jo devoM dvArA apanI caikriyala bdhi se nippAdita hote haiM ve caikriyavimAna haiM tIrthaMkara ke janma ke avasara para jinameM baiTha kara tiryagloka meM jAyA ghodadhi ane ghanavAta, e banene AdhAre rahelAM che, paraMtu tristhAnakane ahIM adhikAra cAlatuM hovAthI ahIM temane grahaNa karavAmAM Avela nathI. mAtra avakAzAntarane sahAre sthita vimAne AThamA devakathI uparanA devasmaan cha. 4r2yA 55 cha hai-" ghaNauhi paiTThANA" tyAdi. "tivihA" tyAha-vibhAnA x 2 4i -(1) apasthita, (2) vaiThiya, mane (3) pAriyAni vimAna ta cha-manAhAthI sthita che temane avasthita vimAne kahe che. bhegAdi nimitte deve dvArA pitAnI kriyalabdhithI nirmita vimAnane vaikriya vimAne kahe che. tirtha karanA janmanA avasare je vimAnamAM besIne deve tiryaMglekamAM Ave che. te pAlaka, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u0 3 sU0 54 jIvagatinirUpaNam 135 pUrvatarasUtreSu devA varNitAH, sAmprataM vaikriyAdi sAdhAnArakAdi dRSTi nirUpaNapUrvakaM gatiyaktavyatA prarUpayana sUtrapaJcakamAha mUlam--tivihA neraiyA paNNattA, taM jahA sammAdiTrI, mi. cchAdiTrI, sammAmicchAdihI / evaM vigaliMdiyayajjaMjAva vemANiyANaM // 1 // tao duggaio paNNattAo, taM jahA-Neraiya duggaI tirikkhajoNiyaduggaI, mnnussduggii||2|| tao sugaIo paNNattAo, taM jahA--siddhisugaI, devasugaI, mnnusssugii||3|| tao duggayA paNNattA, taM jahA--Neraiya duggayA, tirikkhajI. NiyaduggayA, maNussaduggayA // 4 // tao sugayA paNNatA, taM jahA--siddhasugayA, devasugayA, maNussasugayA // 5 // 54 // chAyA-trividhA nairayikAH prajJaptAH tadyathA-samyagdRSTayaH mithyAdRSTayaH, samya. gmithyAdRSTayaH / evaM vikalendriyavarja yAvad vaimAnikAnAm / timro durgatayaH prajJaptAH, tadyathA-nairayikadurgatiH tiryagyonikadurgatiH, manuSyadurgatiH // 2 // tisraH mugatayaH prajJaptAH, tadyathA-siddhi sugatayaH, deyasugatayaH, manuSyasugatayaH, // 3 // trayo durgatAH prajJaptAH tadyathA-nairayikadurgatAH, tiryagyonikadurgatAH, manuSyadurgatAH // 4 // trayaH sugatAH prajJaptAH, nadyathA-siddhasugatAH, deyamugatAH manuSyasugatAH // 5 // sU0 54 // jAtA hai ve pAlaka, puSpaka Adi vimAna pAriyAnika vimAna haiM / zAstrakAra inheM svayaM Age calakara kaheMge 3, // sU0 53 // devoM kA varNana karake aba sUtrakAra caikriya Adi ke sAdharmya se nArakAdi dRSTi ke nirUpaNapUrvaka pAMca sUtra gati vaktavyatA kI prarUpaNA ke liye kahate haiM-'tivihA nerajhyA paNNattA' ityAdi / puSpaka Adi vimAnane pAriyAnika vimAne kahe che. zAstrakAra pite ja temanuM nirUpaNa AgaLa karavAnA che. te sU53 che devenuM varNana karIne have sUtrakAra vaikiya AdinA sAdhammane lIdhe nArakAdi nI daSTinA nirUpaNapUrvaka gativaktavyatAnI prarUpaNuM karavA nimitte pAMya sUtranu 4thana 42 -"tivihA neraiyA paNNattA " tyA zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 - - - - sthAnAsa TIkA-'tivihA' ityAdi sugama, navaraM-nArakA dRSTitaH samyaG-mithyAmizreti trividhadRSTisapanA bhavanti, tatra kecit samyagdRSTayaH, kecinmizyAdRSTayaH, iti / zeSajIvAnatidezata Aha-' evaM ' ityAdi evaM-nairayikavat pikalendriya varja? ekendriyavikalendriyAn yayitvetyarthaH, yataH pRthivyAdInAM mithyAvasyaiva sadbhAyAt. dvitricaturindriyANAM tu mizratvAbhAvAnnaiSAM nisro dRSTaya iti 'vikalendriyavarjam' ityuktam / kiyadayadhi ? ityAha-jAya' ityAdi, yAvad vaimAnikAnAM-vaimAnikaparyantamityarthaH vijJeyamiti // 1 // trividhadarzanavantazca durgati-sugatiyogAd durgatAH sugatAya bhavantIti durgatyAdikaM pradarzayan sUtracatu. TIkArtha-nairayika tIna prakArake kahegaye haiM-jaise-samyagdRSTi, midhyA dRSTi aura samyagamithyAdRSTi arthAt dRSTikI apekSA nAraka samyakadRSTi mithyAdRSTi aura mizra dRSTi se saMpanna hone ke kAraNa tIna prakAra ke hote haiM inameM kitaneka mithyAdRSTi se saMpanna hone ke kAraNa mithyASTi hote haiM. kitaneka samyaka dRSTi se saMpanna hone ke kAraNa samyagdRSTi hote haiM aura kitaneka donoM prakAra kI dRSTi se yukta hone ke kAraNa mizra dRSTi hote haiN| isI prakAra se ina dRSTiyoM se saMpanna hone kA kathana ekendriya aura vikalendriyoM ko chor3akara vaimAnika taka ke jIvoM meM kara lenA cAhiye-ekendriya jIvoM meM kevala mithyAtva-mithyAdRSTi hI hotA hai tathA vikalendriyoM meM-doindriya, teindriya aura cauindriyainameM mizradRSTi kA abhAva rahatA hai-ataH inameM tInoM dRSTiyoM kA sadbhAva nahIM hotA hai isaliye inakA parivarjana yahAM kahA hai. vividha darzanavAle jIpa durgati aura sugati ke yoga se durgata aura sugata hote TIkArya-daSTinI apekSAe nArake traNa prakAranA kahyA che-(1) samyagdaSTi mithyATa bhane (3) sabhya mithyA ( bhiTa). 1894 nA23 mithyaaraSTivALA hoya che, tethI temane mithyAdRSTi kahe che. keTalAka nArako samyaka draSTivALA hoya che, tethI temane samyagadaSTi kahe che. keTalAka nArake banne prakAranI dRSTithI yukta hoya che, tethI temane mizradaSTi kahe che. ekendriya ane vikalendriya sivAyanA vaimAnika paryantanA samasta che paNa A traNe prakAranI draSTivALA hoya che. ekendriyamAM mAtra mithyAtva-mithyA daSTino ja sadbhAva hoya che. vikalendrimAM ( dvIndriya, trIndriya ane caturindriya jImAM) mizradaSTine lAva hoya che. A rIte ekendriya ane vikalendrimAM traNe traNa daSTieno sadubhAva nahIM hovAne kAraNe uparanA kathanamAM temanuM pari. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u.3 sU054 jIvatinirUpaNam 137 TayamAha-' tao' ityAdi, tisro dura-duSTA duHkharUpA gatayo durgatayaH / tA Aha-nairayikadurgatayaH, tatra duHkhasyaiva sadbhAvAt , tiryagyonikadurgatayaH, tatra vadhavandhanachavicchedAtibhArAdisadbhAvAt , manuSyadurgatayaH atrApi prAyaH zArIrikamAnasikAdhanekavidha duHkha sadbhAvAditi / 2 // ' tao sugaio' ityAdi, tisraH sugatayaH prajJaptAstathAhi-siddhisugatayaH, tatrAnantajJAnadarzanacAritrasukhavIryAdi. sadbhAvAt , devasugatayaH, tatra divyadevaddharyAdisadbhAvAt , manuSyasugatayaH, atra haiM isaliye satrakAra durgati Adi kI prarUpaNA karaneke nimitta kahate haiM-' tao' ityAdi-durgatiyAM-duHkharUpa gatiyA~ tIna kahI gaI haiMnairayika durgati, tiryazca durgati aura manuSya durgati. nairayika durgati meM duHkha kA hI sadbhAva hai. tiyaca durgati meM vadha, baMdhana aura chavicchedana tathA atibhArAropaNa AdikA duHkha hai, manuSya durgati meM prAyaH zArIrika mAnasika Adi aneka prakAra ke duHkhoM kA sadbhAva hai| "tao sugaio" ityAdi-sugatiyAM tIna kahI gaI haiM jaise-siddhi sugatiisameM ananta jJAna, darzana AdikA sadbhAva rahatA hai, devasugati inameM divyadevaddhi Adi kA sadbhAva rahatA hai. manuSya sugati-isameM pUrvapuNyake udayase prAyaH zArIrika mAnasika,kauTumbika Adi sukhake anubhayakA sadbhAva rahatA hai tathA devAdi mokSaparyanta ke sukha kI prApti kA yaha kAraNa hotA hai. " tao duggayA paNNattA" tathA " tao sugayA varjana karavAnuM kahyuM che. trividha darzanavALA jIvo durgati ane sugatinA rogathI durgata ane saMgata thAya che, te kAraNe sUtrakAra have durgati ane sugatinI 5354 // 42 cha-" tao" tyAha ti-du:535 pati-tra 4ii che-(1) 224huti, (2) tiya"ya durgati ane (3) manuSya durgati. narayika durgatimAM mAtra duHkhane ja sadUbhAva heya che. tiryaMca durgatimAM vadha, baMdhana, zarIrachedana, atibhArAropaNa Adi rakha bhegavavuM paDe che. manuSya durgatimAM sAmAnya rIte zArIrika, mAnasika mAhimane prAranA maane| samAya DAya che. " tao sugaio" tyAhi. sumati pay aor 4DI cha-(1) siddhi sumati-te. manAta jJAna, darzana Adine sadbhAva rahe che. (2) deva sugati-temAM divya devaddhi Adine sadUbhAva rahe che. manuSya sugati-temAM pUrva puNyanA udayathI sAmAnya rIte zArIrika, mAnasika, kauTuMbika Adi sukhAnubhavane sadbhAva rahe che. tathA devAdi ekSa paryantanA sukhanI prAptinA kAraNarUpa A gati hoya che. " tao duggayA paNNattA" tathA tao sugayA paNNattA" 20 me sUtranA sa 18 zrI sthAnAMga sUtra: 02 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 sthAnAisane mAyaH pUrvapuNyena zArIramAnasakauTumbikAdisukhAnubhavasadbhAvAt , devAdi mokSaparyantasukhaprAptikAraNatvAcca // 3 // ' to duggayA' ityAdi, sUtradvayaM spaSTaM, navaraMdurgatAH duHsthAH ||4|| sugatAH-susthA iti // 5 // sU054 // siddhAdisugatAzca tapasvinaH santo bhavantIti teSAM kartavya-pariharttavyavizeSa nirUpayana nigranthAnagArAcAraprarUpaNaM sUtracaturdazakenAha mUlam--cautthabhattiyassa NaM bhikkhussa kappaMti tao pANagAiM paDigAhittae, taM jahA--usseime, saMseime, caauldhovnne1|| chahabhattiyassa NaM bhikkhussa kappati tao pANagAiM paDigAhittae, taM jahA-tilodae, tusodae, jabodae2, ahamabhattiyassa NaM bhikkhussa kappaMti tao pANagAiM paDigAhittae, taM jahA-AyAmae, sopIrae, suddhaviyaDe 3 / tivihe uyahaDe paNNatte, taM jahAphaliovahaDe, suddhovahaDe, saMsaTTovahaDe 4 / tivihe uggahie, paNNatte, taM jahA-jaMca ogiNhai jaM ca sAharai jaM ca Asargasi pakkhivai 5 / tivihA omoyariyA paNNattA, taM jahA-uvagaraNomAyariyA, bhattapANomoyariyA, bhaavomoyriyaad| uvagaraNomoyariyA tivihA paNNattA, taM jahA-ege patthe, ege pAe, ciyatovahisAijaNayA 7 / tao ThANA NiggaMthINaM vA ahiyAe asuhAe akkhamAe aNisseyasAe aNANugAmiyattAe bhavaMti, taM jahA-kUyaNayA kakaraNayA avajjhANayA 8 / tao ThANA pabhattA" ina do sUtroM kA artha spaSTa hai. yahAM sugati se duHkhamaya avasthA jIva kI jahAM hotI hai aise sthAna liye gaye haiM aura sugatase sukhamaya avasthA jIvakI jahAM hotI hai aise sthAna liye gaye haiN|054|| artha spaSTa che. ahIM durgati pada dvArA evAM sthAnI vAta karavAmAM AvI ke jyAM jIvanI avasthA duHkhamaya hoya che, ane sugatithI evAM sthAne grahaNa karavAmAM AvyAM che ke jyAM jIvanI avasthA sukhamaya hoya che. je sU. 54 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u03 sU0 55 nirgranthAnagArAcAranirUpaNam 139 NiggaMthINa vA hiyAe suhAe khamAe NisseyasAe ANugAmiyayAe bhavaMti, taM jahA-akUyaNayA, akakaraNayA, aNavajjhAgayA 9 / tao sallA paNNattA, taM jahA-mAyAsalle, niyANasalle, micchAdasaNasalle 10 / tIhiM NANehiM samaNe NiggaMthe saMkhittaviulateulesse bhavai, taM jahA-AyAvaNAe, khaMtikhamAe, apANaeNaM tavo kammeNaM 11 / timAsiyaM NaM bhikkhupaDimaM paDivanassa aNagArassa kappati tao dattIo bhoyaNassa paDigAhettae tao paanngss12| egarAiyaM bhikkhupaDimaM sammaM aNaNupAlemANassa aNagArassa ime tao ThANA ahiyAe asuhAe akkhamAe aNisseyasAe aNANugAmiyAe bhavaMti, taM jahA--ummAyaM cA labhijjA, dIhakAliyaM yA rogAyaMkaM pAuNejjA, kevalipannattAo vA dhammAo bhaMsejjA 13 / egarAiyaM bhikkhupaDimaM samma aNupAlemANassa aNagArassa tao ThANA hiyAe suhAe khamAe NisseyalAe ANugAmiyayAe bhavaMti, taM jahA--ohiNANe yA se samuppajejA, maNapajavanANe vA se samuppajjejjA kevalaNANe yA se samuppajjejjA 14 // sU0 55 // chAyA-caturthabhaktikasya khalu bhikSoH kalpante trINi pAnakAni pratigrahItuM, tadyathA-utsve dima, saMse kimaM, tanduladhAvanam 1 / paSThabhaktikasya khalu bhikSoH kalpante trINi pAnakAni pratigrahItuM, tadyathA-tilodakaM, tuSodakaM, yavodakam / aSTamabhaktikasya khalu bhikSoH kalpante trINi pAnakAni pratigrahItuM, tadyathAAyAmakaM, sauvIrakaM, zuddhavikaTam 3 / trividhamupahataM prajJaptaM tadyathA-phalikopahRtaM, zuddhopahRtaM, saMsRSTopahatam 4 / trividhamavagRhItaM prajJaptaM, tadyathA-yaccAvagRhNAti, yacca saMharati, yacca Asyake prakSipati 5 / trividhA avamodarikA prajJaptA, tadyathAupakaraNAvamodarikA, bhaktapAnAvamodarikA, bhAvAvamodarikA 6 / upakaraNAyamodarikA trividhA majJaptA, tadyathA-ekaM vastram , ekaM pAtram , tyaktopadhisyAdanatA zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 sthAnAGgasUtre 7 / trINi sthAnAni nirgranthAnAM vA nigranthInAM vA-ahitAya azubhAya akSamAya aniHzreyasAya anAnugAmikatAyai bhavanti, tadyathA-kUjanatA, karkaraNatA, apadhyAnatA 8 // trINi sthAnAni nigranthAnAM vA nirmanthInAM vA hitAya, sukhAya, kSamAya niHzreyasAya AnugAmikatAyai bhavanti, tadyathA-akUjanatA, amaraNatA, anapadhyAnatA 9 / trINi zalyAni prajJaptAni, tadyathA-mAyAzalyaM, nidAnazalya, mithyAdarzanazalyam 10 / tribhiH sthAnaiH zramaNo nigranthaH saMkSiptavipulatejolezyo bhavati, tadyathA-AtApanayA, zAntikSamayA, apAnakena tapAkarma nA 11 // traimAsikI khalu bhikSupatimA pratipannasyAnagArasya kalpante tisro dattayo bhojanasya pratigrahItuM vitraH pAnakasya 12 / ekarAtrikI bhikSumatimAM samyaka ananupAlyamAnasyA'nagArasya imAni trINi sthAnAni ahitAya, amukhAya, akSamAya, aniH zreyasAya anAnugAmikatAyai bhavanti, tadyathA-unmAdaM vA labheta, dIrghakAlikaM vA rogAtakaM prApnuyAt , kevaliprajJaptAd vA dharmAd bhrazyet 13 / ekarAtrikI bhikSu. pratimAM samyaga anupAlayamAnasyA'nagArasya trINi sthAnAni hitAya sukhAya kSamAya niHzreyasAya AnugAmikatAyai bhavanti, tadyathAavadhijJAnaM vA tasya samuspadheta, manaHparyavajJAnaM vAtasya samutyayeta, kevalajJAnaM vA tasya samutpadyeta 14||suu.55|| TIkA- 'cautthamattiyassa' ityAdi sugama, navaraM-pUrvadine eka, patijJAtadine dve, pAraNakadine ekamiti caturtham , evaMcatuSTayaM bhaktaMbhojanaM pariharati jIva siddhAdi avasthAvAle tathA sukhamaya avasthAyAle tapasyA karane ke kAraNa se hI hote haiM-isaliye sUtrakAra apa una tapasyAzAlI jIvoM ke kartavyavizeSoM kA aura parihartavya (tyAga ke yogya) vizeSoM kA nirUpaNa karate hue nirgrantha anagAra ke AcAra kI prarUpaNA 14 sUtroM se karate haiM-'cauttha bhattiyassa NaM bhikkhussa kappaMti' ityaadi| TIkArtha-jisane eka upavAsa kiyA hai aise bhikSuko tIna pAnaka (tIna jAta kA pAnI) svIkAra karanA kalpatA hai, caturtha bhaktakA tAtparya aisA tapasyA karavAne kAraNe ja jIva siddhAdi avasthAvALo tathA sukhamaya avasthAvALe thAya che. tethI have sUtrakAra te tapAsyAvAna nA kartavyavizenI, ane parihartavya vizenI (tyAga karavA cogya vastuonI) prarUpaNa karavA nimitte nirgatha aNugAranA AcAranuM pratipAdana karatAM 14 sUtrAtuM 4thana 42 cha-" ca uttha bhattiyassa NaM bhikkhussa kappati" tyAha TIkArya-jeNe caturtha bhakta (eka upavAsa) kare che evAM bhikSune traNa pAnaka (traNa jAtanA pANa) ne svIkAra karavAnuM kare che. caturthalaktamAM upavAsanA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u0 3 0 55 nirgranthAnagArAcAranirUpaNam 141 " yatra tat - caturthabhaktam - upavAsaH, tadyasyA'sti sa caturthabhaktistasya kRtaikopavAsasyetyarthaH evamanyatrApi bhikSoHkSudhyati bubhukSate bhoktumicchati caturgatikamapi saMsAraM yasmAditi kSut-saMpadAditvAtsiddhiH - aSTaprakAraM karmetyarthaH tAM tapaHprabhR tibhirmittIti bhikSuH pRSodarAditvAtsiddhiH, tapastrItyarthaH, tasya kalpante trINi pAnakAni - pAnAhArAH pratigrahItuM svIkartum / tadyathA-tAnyevAha - utsvedimamsvedena nirvRttaM utsvannaM vASpitaM yat godhUmatilAdi tat yena jalena utsicyate dhAvyate tat godhUmAdi viSTasthAlIdhAvanajalaM vA / saMsekima-saMsekena nirvRtam hai - pahile dinakA eka bAra kA bhojana, tathA upavAsa ke dina kA do cAra kA bhojana aura pAraNA ke dina kA eka bAra kA bhojana jisa meM chor3A jAtA hai vaha caturthabhakta hai- arthAt eka upavAsa kA caturthabhakta hai yaha caturthabhakta jisane kiyA hai vaha caturthabhaktika hai "kSudha" nAma aSTa prakAra ke karma kA hai| kyoM ki isake prabhAva se hI jIva caturgatika saMsAra ko bhoganekI icchA karatA hai-'sampadAdisvAt siddhiH / " isakI vyutpatti isa prakAra se hai- kSudhyati - bubhukSate - bhoktuM icchaticaturgatikamapi saMsAra yasmAt iti kSuSaH " isa kSut ko aSTa prakAra karma ko jo tapa Adi ke dvArA naSTa kara detA hai usakA nAma bhikSu hai tapasvI hai aise bhikSu ko ye tIna pAnaka lenA kalpya haiN| jaise- utsedima 1, sasemira aura taMduladhAvana 3 utsveda se jo nirvRtta hotA hai hai vaha utsedima pAnaka hai arthAt bAphe hue gehUM tila Adi jisa pAnI se 66 kSudhA " AgalA divasanA eka TakanA bhAjananA, upavAsanA dinanA anne vAranA bhAjananA ane pAraNAMnA divasanA ekavAranA bhAjanane tyAga karavAmAM Ave che, eTale ke eka upavAsanuM nAma ja caturthAM bhakta che. A upavAsa jeNe karyAM hAya che tene caturtha bhaktika kahe che. ATha prakAranAM karmonuM nAma ja che, kAraNa ke tenA prabhAvathI ja jIva cAra gativALA sasArane bhAgavavAnI chAre che - " saMpadAditvAt siddhiH " A ' kSudhA' padanI vyutpatti A prabhA che - " kSudhyati bubhukSate - bhoktu icchati caturgatikamapi saMsAraM yasmAt iti kSut A kSudhAne-ATha prakAranAM karmone je tapa Adi dvArA naSTa karI nAkhe che, tenuM nAma bhikSu tapasvI che. evA bhikSune A traNa prakAranA pAnaka ( pAegI ) muTye che-(1) utsehibha, (2) saseDima mane (3) taMDuladhApana urvedathI je pAnaka niSpAdrita thAya che te pAnakane uttemi pAnaka kahe che. eTale ke khAphelAM ghauM, tala Adine je pANIthI dhAyA hAya te pANI, athavA "" zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sthAnAGgasUtre utkAlitavAstukatandulIyakAdi-patrazAkaM yena jalena saMsicyate tat / tanmulodakaM-tanduladhAvanajalaM prasiddhameva 1 / ' chaTe' ityAdi, SaSThabhaktikasya kRtopavAsadvayasya vakSyamANAni trINi pAnakAni pratigrahItuM kalpante, tAnyAha-tilodakaM tuSodakaM yavodakamititrayaM tattatmakSAlananalaM navara-tuSodakaM-bIyudakamiti 2 / 'aSTame 'tyAdi aSTamabhaktikasya-upavAsatrayayuktasya kalpante trINi pAnakAnImAni-AyAmakaM-tandulamudgAdInAmavasrAvaNaM osAmaNa' iti prasiddhaM, sauvIrakakAJjikaM, zuddhavikaTam-uSNodakam 3 / 'tivihe uvahaDe ' ityAdi, upahatamdhoye jAe~ vaha pAnI athavA gehUM Adike piSTa (A~TA) kI thAlI(kaThautI) kA dhona-dhovanajala, tathA saMseka se jo nirvRtta vanatA hotA hai vaha saMse kima pAnaka hai-jaise-ukAlA huA vAstuka-tandulIyaka methI dAnA AdikA patra sAka jisa jalase dhoyA jAtA hai vaha jala, tathA cAvaloMkA dhovanajala yaha taMduladhAvana pAnaka hai / "chaTTe" ityaadi| jisane do upavAsa kiye haiM aise bhikSuko.ye tIna pAnaka lenA kalpya haiM-jaise-tilo daka1, tuSodakara aura yavodaka3, tilake dhAvanajalakA nAma tilodaka hai tuSodaka grIhikA dhAvanajala hai aura yavakA-jauMkA dhAvanajala yavodaka hai| 'aTThamabhattiyasta' ityAdi-jisa bhikSune tIna upavAsa kiye haiM-usake liye ye tIna pAnaka lenA kalpya haiM-AyAmaka, sauvIraka aura shuddhghauM AdinA leTanI kaNeka je katharoTa Adi pAtramAM bAMdhI hoya, te katharoTa AdinA dhAvaNanA pANIne utsadima pAnaka kahe tathA che. je pANI saMseka dvArA nivRta thAya che te pANIne saMsekima pAnaka kahe che. jemake bAphelA taMdulIyaka (tAMjaLa), methIdANA vagere pAMdaDAvALA zAkane je pANIthI dhovAmAM Ave che, te pANu tathA cekhAnA dhAvaNujaLane taMduladhAvana pAnaka kahevAya che. "chaDe" tyAdi. jeNe be upavAsa karyA che evA bhikSune A traNa prakAranA pAnaka (pANI) sevArnu 48 cha-(1) ti44, (2) tuSo mana (3) yayA. tasanA dhApa jaLane tiledaka kahe che. trIhi (eka prakAranA cekhA) nA jovaNujaLane tu||444 cha bhane apanA pAne 4447 che. " aTThamabhattiyassa" tyAle je bhikSue traNa upavAsa karyA che tene nIcenA traNa pAka levA kape cha-(1) bhAyAbhara, (2) sIbI25 mana (3) zuddhaviTa. bha mAhinA mAtA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA03 u03 sU0 55 nidhAnagArAcAranirUpaNam 153 upahitaM yA bhojanasthAne AnItaM bhaktamiti bhAvaH, trividhaM, tathAhi-phalikopahRtaM, tatra phalikaM-praheNaka bhojanopAyanaM yad utsavAdi saMpAdita bhojyapadArthAnAmanyagRhAdau preSaNaM - lahANI ' athavA 'parosA' iti bhASA prasiddha, tacca tad uparataM phalikopahRtam-idamavagRhItAbhidhapazcamapiNDeSaNA viSayabhUtamiti / uktazva-" phaliyaM paheNagAI, baMjaNabhakkhehi vA'virahiyaM jaM / bhottumaNassovahiyaM, paMcamarpiDesaNA esA // 1 // iti / chAyA-phalika praheNakAdi vyaJjanabhakSyairvA avirahitaM yat / bhoktumanasa upahRtaM, pazvamapiNDaiSaNA eSA // 1 // vyaJjanabhakSyairavirahitaM vyajanAdibhiryuktamityarthaH / zuddhopahRtaM, zuddhamaalepakRtaM zuddhodanaM ca tacca tad upahRtaM zuddhopahRtam , etaccAlpalepAbhidhacaturthevikaTa. tanduka, mudga Adi kA jo osAmaNa hai usakA nAma AyAmaka hai kAlika kA nAma sauvIraka hai tathA uSNodaka kA nAma zuddha vikaTa hai. "tivihe uyahaNe paNNatte" tIna prakAra kA upahRta-athavA upahita kahA gayA hai-bhojana sthAna meM AnIta bhakta kA nAma upahita athavA upahRta hai. usake tIna prakAra ye haiM -jaise-phalikopahRta, zuddhopahRta aura saMsRSTopahRta. utsava Adi ke samaya sampAdita bhojyapadArthoM kA anya gRha Adi meM jo bhejanA hotA hai isa kA nAma phalikopahata hai| bhASAmeM ise lahANI yA parosA kahate haiM / yaha phalikopahRta ava. gRhItA nAmakI jo paMcamapiNDaiSaNA hai usakA viSayabhUta hotA hai| kahA bhI hai-' phaliyaM paheNagAI ' ityAdi / yaha vyaJjanAdikoM se yukta hotA hai, alepakRta athavA zuddha odana ko nAma zuddhopahRta hai yaha zuddhopahRta alpalepA nAmakI cauthI eSaNA maNane AyAmaka kahe che. kAMjika (kAMjI) ne sauvIraka kahe che ane garama pAena zuddhavi48 4 che. "tivihe uvahaNe paNNatte" traNa prakAranA upahata athavA upahita kahyA che. bhejana sthAnamAM AnIta (dApayAmA mAsA) satarnu (mAsAnu) nAma paDita mathavA pAhata che. tena tra prA2 naye prabhArI cha-(1) sipAhata, (2) zuddhopahata, mana saMsRSTapaTuta. utsava Adine nimitte sampAdita bhejya padArthone anya graha AdimAM je mokalavAmAM Ave che tene phalikopahuta kahe che. gujarAtI bhASAmAM tene lahANI athavA pirasazuM kahe che. A kalike pahRta avagRhItA nAmanI je paMcamapipaiSaNa che tenA viSayabhUta hoya che. kahyuM paNa che ke--- " phaliyaM paheNagAI " tyAdi te vyaMjanAdikAthI yukta hoya che. alepakRta athavA zuddha edananuM nAma zuddhopahuta che. A zuddha pahuta a5lepA nAmanI cothI eSaNAnA viSayabhUta che. khAnAro jyAM sudhI gRhIta bhaktamAM (anamAM) hAtha nAkhatuM nathI, tyAM zrI sthAnAMga sUtra : 0ra Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 sthAnAGgasatre SaNAviSayabhUtamiti / tathA-saMsRSTopahRtaM, saMsRSTaM nAma-bhoktukAmena gRhItakUrAdau hastaHkSipto na tAvattaskUrAdika mukhe kSipati, tacca lepAlepakaraNasvabhAvamiti, tadevambhUtamupahRtaM saMsRSTopahRtam , idaM caturtheSaNAtvena bhajanIyaM lepAlepakRtAdi. rUpatvAdasyeti / uktaJca__ " suddhaM ca alevakaDaM, 'ahavaNa suddhodaNo bhavesuddhaM / saMsarTa AuttaM levADamalevaDaM cAvi // 1 // " 1 ' ahavaNa ' athavA, ityarthe / chAyA-zuddhaM cA'lepakRtam , athayA zuddhaudanaM bhavet zuddham / saMsRSTamAyuktaM (bhoktumArabdhamityarthaH) lepakRtamalepakRtaM vA'pi // 1 // iha ca trike ekadvitrisaMyogaiH saptAbhigrahavantaH sAdhavo bhavantIti 4 / 'tivihe uggahie' ityAdi, trividhamavagRhItam , avagRhItaM nAma kenacit prakAreNa dAyakena gRhotaM bhaktAdi / tat trividhaM, tadeva darzayati-yaccAvagrahAtidAyako'vagRhItaM bhaktAdi hastena-Adatte tadekam / etacca SaSThI piNDaiSaNeti / kA viSayabhUta hai khAnevAlA jaba taka gRhIta bhaktameM hAtha nahIM DAlatA hai, taba taka vaha mukha meM nahIM rakhA jAtA hai isaliye yaha saMsRSTopahRta lepAlepakaraNa svabhAvayAlA hotA hai / isa taraha kA upahRta saMsRSTopahRta hai| yaha cauthI eSaNA meM bhajanA kahA gayA hai / kyoM ki yaha lepa alepakatAdi rUpa hotA hai| kahA bhI hai-" suddhaM ca alevakarDa' ityAdi yahAM trika meM eka do tIna saMyogoM se sAta avagrahavAle sAdhu hote haiM 4 "tivihe uggahie" ityAdi-avagRhIta tIna prakAra kA hai, kisI bhI prakAra se dAtA ke dvArA gRhIta bhaktAdi vastu kA nAma ava. gRhIta hai| isake tIna prakAra ye haiM-dAtA jisa bhaktAdi ko dene ke liye hAtha se letA hai eka vaha, yaha chaThI piNDaiSaNA hai| isa para vRddha sudhI tene mukhamAM mUkI zakAtuM nathI, tethI te saMskRSTa pahata hoya che. A ethI eSaNAmAM bhajanA (vaikalipaka svIkAra) kahI che, kAraNa ke te lepa ma5 // 35 DAya che. yuM 55 cha ?-" suddhaM ca alevADaM" tyAha ahIM trikasaMganI apekSAe eka, be ane traNanA saMyogathI sAta bhayaDayA sAdhu DAya che. / 1 / "tivihe uggahie " chatyAla avagRhIta traNa prakAranuM hoya che keIpaNa prakAre dAtA dvArA gRhIta bhaktAdi vastunuM noma avagRhIta che. tenA traNa prakAra nIce pramANe che - (1) dAtA je bhaktAdinuM dAna devAne mATe hAtha vaDe le che te A chaThThI piSaNa che. tene anulakSIne vRddha vyAkhyA A pramANe che-pirasanAra (dAtA) zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u03 sU045 nigraMthAnagArAcAranirUpaNam 145 ddhavyAkhyA caivam-pariveSakaH-pariveSaNapAtrAd odanAdi gRhItvA yasmai dAtukAmastadbhAjane kSeptumavasthitaH, tena ca 'mA dehI'-ti bhaNitam , aAvasare bhikSArthaM samAgataM muniM dRSTvA pariveSakaH kathayati-' prasAryatAM mune ! pAtram ' tataH sAdhunA prasArite pAtre pariveSakeNa kSiptamodanam / iha ca saMyatapayojane gRhasthena hastaevaikato'nyatra parivartitaH kintu nAnyad gamanAdikRtamiti jaghanyopahRtajAtamiti / uktaJca "bhuMjamANasya ukkhitaM, paDisiddhaM taM ca teNa u / jahannovahaDaM taM tu, hatthassa parivattaNA // 1 // " chAyA-bhunAnAyokSipta pratiSiddhaM tacca tena tu / ___jaghanyopahRtaM (prathamamavagRhItamityarthaH ) tattu, hastasya parivartanA // vyAkhyA aisI hai parosane vAlA dAtA parosaneke pAtrase odanAdika jisa pAtrameM rakhA huAhai-usa thAlI Adise odanAdiko lekara jisakeliye denA cAhatA hai parosanA cAhatA hai usake pAtra meM use deneke liye upasthita ho gayA ho, parantu gRhItA ( lenevAlA ) " mA dehI" mata dIjiye aisA kahatA hai / aura isI avasarapara bhikSA ke liye koI munijana A jAtA hai to Aye hue muni ko dekhakara pariveSaka usa muni se kahatA hai ki mune! Apa apanA pAtra rakhiye / isa prakAra dAtA ke kahane para muni apanA pAtra usake samakSa rakha detA hai, dAtA usameM odanAdika bhojya vastu de detA hai| isa avasthA meM saMyata kA prayojana sagha jAne para gRhasthane apane hAtha ko eka ora se dUsarI ora hI kiyA hai yahAM se usane gamanAdi nahIM kiyA hai / yaha jaghanyopahRta hai / kahA bhI pirasavAnA pAtramAMthI-AdanAdi-bhAta vigere je pAtramAM rAkhela che te thALI Adi pAtramAMthI edanAdi laIne jene arpaNa karavA Icche che (pirasavA mAge che) tenA pAtramAM te edanAdi ApavAne mATe upasthita thaI gayo che, paranta sanA2 " mA dehi " ' bhane ta 5 / bhA' meyu cha, bhane 4 5mate bhikSA prApti nimitte nIkaLelA keI munijana tyAM AvI jAya che. have tyAM padhArelA te munine joIne pariveSaka (dAtA) te munine kahe che "he mune ! Apa ApanuM pAtra ahIM mUke, dAtAnA AvA vacane sAMbhaLIne muni pitAnuM pAtra tenI samakSa mUkI de che, dAtA temAM AdanAdika jya vastu daI de che. A avasthAmAM saMyatanuM prayojana pUrNa karavAmAM gRhastha pitAnA hAthane eka taraphathI bIjI tarapha ja karyo che, tyAMthI teNe gamanAdi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GE sthAnAGgasUtre 66 iti prathamam 1 | yacca saMharati yacca bhaktAdi pariveSakaH sthAnAdavicalan tatra sthita eva saMharati- bhaktabhAjanAd bhojanabhAjaneSu kSipati tat / uktaJca aha sAhIramANaM tu, vaTTaMto jo udAyao / dalajjAsvicalo tatto, chaTThA esAvi esaNA // 1 // iti / chAyA - atha saMhiyamANaM tu varttayan / pariveSayannityarthaH) yastudAyakaH / dadyAdavicastataH SaSThI eSA'pyeSaNA || iti dvitIyamavagRhItam 3 / yaccAsya ke prakSipati - yacca bhaktAdikam Asya ke sthAsyAdimukhe prakSipatIti / evaM cAtravRddhavyAkhyA - odanaM tadgatapAnIyanissAraNArthaM zItalakaraNArthaM vA vizAlotAnarUpe vaMzanirmitabRhadbhAjane kSiptaM, pazcAttato NiHsArya bhoktukAmebhyo dattaM, pazcAttatpAtre'vaziSTaM yad bhUyaH prakAzamukhe piTharake kSipantI dAyikA dadyAhai- ' bhuMjamANassa ukkhittaM ' ityAdi / (1 yacca saMharati " pariveSaka jisa bhaktAdi ko apane sthAna se calAyamAna nahIM hotA huA vahIM para rahatA huA hI bhakta bhAjana se bhojanapAtra meM rakha letA hai yaha dvitIya avagRhIta hai| kahA bhI hai " aha sAhIramANaM tu ' ityAdi / " yaccAsya ke kSipati " jo bhaktAdika thAlI AdimeM rakhA jAtA hai yaha tRtIya avagRhIta hai, isa para vRddhavyAkhyA aisI hai-bhAta meM se usake pAnIko nikAlane ke liye mAMDa ko dUra karane ke liye yA use ThaNDA karane ke liye kisI eka chabale AdimeM rakha denA aura bAda meM usameM se use lekara khAnevAloM ke liye parosa denA isa kriyA ke bAda jo bAkI bhAta usa meM bacA hai usa bhAta ko piDha 66 prayu N nathI, bhAnuM nAma dhanyopahRta che. uddhuM pazu che "bhuMjamANassa ukkhittaM" tyAhi yacca saMharati " pariveSa ( hAtA ) latAhine ( lonya padArthAne ) peAtAne sthAnethI calAyamAna thayA vinA ( peAtAne sthAne ja rahIne) bhakta bhAjanamAMthI ( bheAjya padArtha jemAM rAMdhelA che te pAtramAMthI ) bheAjanapAtramAM mUkI de che, tenuM nAma dvitIya avagRhIta che. kahyuM paNa che ke-- 66 aha sAhIramANaM tu" ityAhi " yaccAsyake kSipati " ne laDatAune thAlI sAhibhAM nAvAmAM Ave che, tene tRtIya avagRhIta kahe che. tene viSe nIce pramANe vRddhavyAkhyA che. bhAtamAMthI pANIne alaga karavAne mATe--esAmaNane judu pADavA mATe, athavA tene ThaMDA pADavA mATe kAI eka tAsa AdimAM rAkhIne temAMthI laIne khAnArane pirasyA khAda je bhAta vadhyA hAya tene pAMjarA AdimAM rAkhanArI gRhastha zrI jo koIne ApI de che, te tenuM nAma tRtIya avagRhIta che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u03 sU0 55 nirbaMdhAnagArAcAranirUpaNam catu tRtIyamavagRhItam 5 / ' tividdA omoyariyA' ityAdi, avamodarikA-abamam nam udaraM - amodaraM tadevAvamodarikA, sA trividhA, tathAhi - upakaraNAvamodarikA - alpopakaraNatA / bhaktapAnAvamodarikA - AtmIyakukSipUrAhArapAnaparimANato nyUnabhojanam | bhAvA tramodarikA krodhAdikaSAyANAmanudinaM tyAgaH uktaJca"kohAINamaNudiNaM, cAo jiNavayaNabhAvaNAo u / bhAveNomoyariyA pannattA vIyarAgehiM // 1 // 1 // " - chAyA - krodhAdInAmanudinaM tyAgo jinavacanabhAvanAtastu / bhAvenAvamodarikA prajJaptA vItarAgaiH // 1 // 6 / 147 " upakaraNAvamodarikAyA bhedAn prarUpayannAha - ' uvagaraNomoyariyA' ityAdi, upakaraNAvamodarikA trividhA bhavati, tathAhi ekaM vastram ekaM pAtram tyaktoparaka meM rakhanevAlI gRhastha strI yadi de detI hai to yaha tRtIya avagRhIta hai " tivihA omoyariyA" ityAdi / avamodarikA tIna prakArakI hotI hai- Una udakA nAma avamodarikA hai peTa kA pUrA nahIM bharanA arthAt bhUkha se kama khAnA, yahI avamodarikA yA avamaudarya hai, isake tIna prakAra aise haiM - eka upakaraNAvamodarikA, dUsarI bhaktapAnAvamodarikA aura tIsarI bhAvAvamodarikA upakaraNoM ko alpa rakhanA isakA nAma upakaraNAyamorikA hai, jitanI bhUkha lagI hai usa se kama AhAra pAna karanA isakA nAma bhaktapAnAvamodarikA hai| tathA krodhAdi kaSAyoM kA pratidina tyAga karanA isakA nAma bhAcAvamodarikA hai| kahA bhI hai"kohAINamaNudiNaM " ityAdi / "uyagaraNomopariyA " ityAdi / upakaraNAvamodarikA eka vastra, eka pAtra aura tyaktopadhisvAdanatA ke bheda se tIna prakArakI hai / anya " tivihA omoyariyA " tyAhi- avamedarikA traNa prakAranI hAya che. UNAdarI (eTale ke bhUkha karatAM paNa echu' khAvuM te) nuM nAma avamerikA athavA avaudaryAM che. tenA traNa akAra che-(1) 7512] avamohariDA, (2) lastayAnAya bhoharia, ( 3 ) lApAva meAdarikA, AchA pramANamAM upakaraNA rAkhavA tenuM nAma upakaraNAvamedarakA che, jeTalI bhUkha lAgI hoya tenA karatAM nyUna AhArapANI levA tenuM nAma bhaktapAnAvamerikA che. krodhAdi kaSAyAnA pratidina tyAga karavA tenuM nAma laavaavbheohri| che. udhuM pazu che - " kohAINamaNudinaM " ityAdi zrI sthAnAMga sUtra : 02 " ubagaraNomoyariyA " tyAhi- uparazu bhavamoharijanA bhayu aAra che. (1) bheDa pakha, (2) zoU pAtra, mane (3) tyastopadhi svAhanatA, anya suni Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 sthAnAGgasUtre dhisvAdanatA - tyaktasya - anyamuninA vyApRtya- pradattasyopadheH - vastrapAtrAdeH svAdanaH - sevayitA tyaktopadhisvAdana:, tasya bhAvastattA - 'saMyamopakArako'ya' - mitimatvA jIrNamalinAdyupadhermadhyasthabhAvena dhAraNamityarthaH 7 / athA'hita hitamapekSya nirgranthavaktavyatAmAha--' tao' ityAdi, trINi sthAnAni nirgranyAnAM nirgatA granthiHdravyato maryAdAtiriktavastrapAtrAdirUpA, bhAvato rAgadveSAdirUpA teSAM te tathA, teSAM niSparigrahamunInAM nirgranthInAM sAdhvInAM vA ahitAya - aniSTAya, asukhAyaduHkhAya, akSamAya - ayuktatvAya, aniHzreyasAya - akalyANAya, anAnugAmikatAyaianugacchati kAlAntaramupakAritvenAnuyAti yattad AnugAmikaM tasya bhAvaH munijana dvArA apane kAma meM lene ke bAda diye gaye vastrapAtra AdikA sevana karanA yaha tyaktopadhi svAdanatA hai / yaha saMyama kA upakAraka hai aisA mAna kara jIrNa malina Adi upadhikA mAdhyasthyabhAvase dhAraNa karanA isakA niSkarSArtha hai / aba sUtrakAra ahitahitakI apekSA lekara nirgrantha ke sambandha meM vaktavyatA kA kathana karate haiM " tao " ityAdi - jinhoM ne maryAdA ke atirikta vastrapAtrAdi rUpa dravyagranthikA tathA rAgadveSAdirUpa bhAvagranthikA tyAga kara diyA hai ve nigrantha haiM aise nirgrantha munijanoM ko aura sAdhvIjanoM ko tIna 3 sthAna ahita ke liye - aniSTa ke liye, asukha-duHkha ke liye, akSamaayukta ke liye, aniHzreyasa akalyANake liye, aura ananugAmikatA ke liye azubhAnubandhake liye haiN| upakArIrUpa se jo kAlAntara meM sAtha jAtA hai vaha AnugAmika hai isase viparIta anAnugAmika hai, aisA janA dvArA uryeAgamAM levAyelA vastra, pAtra AdinA ja upayAga karavA tenu nAma tyakanpadhi svAdanatA che. A prakAranA vastra Adine dhAraNa karavuM te sacama pAlanamAM dhAraNa karavA joie, e A kathanathI filata thAya che. have sUtrakAra ahita hitanI apekSAe nigraMthanA sabaMdhamAM vaktavyatAnuM kathana 13 che - " tao " tyAhi jemaNe maryAdAthI adhika vajrapAtrAdi rUpa dravyathathinA tathA rAgadveSAdi rUpa bhAvagraMthinA tyAga karI nAkhyA hoya che, temane nitha kahe che. evA nigraMtha munijanA ane sAdhvIone mATe traNa sthAneA ahitakartA, aniSTakartA, suyya (huHa) urtA, akSama ( ayukta), aniHzreyasa ( amsyAzu ) 424, ananugAmikatA ( azubhAnumanya) nA kartA gaNAya che. upakArI rUpe je kAlAntare sAthe jAya che tene AnugAmika kahe che, ane tenAthI viparIta zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 3 0 3 sU055 nirgranthAnagArAcAranirUpaNam 149 AnugAmikatA tanniSedhAd anAnugAmikatA, tasyai azubhAvubandhAyetyarthaH / tAnyevAha-kUjanatA-ArtanAdakaraNam , karkaraNatA-vasatyupadhyAdidoSaprakaTanapUrvakaM pralapanam , apadhyAnatA-AttaraudradhyAnadhyAyitvamiti 8 / uktaviparyayasUtraM tadviparyayeNa vyAkhyeyam 9 / atha nirgranthAnAmeva pariharttavyatrayamAha-'tao sallA'ityAdi, zalyate-bAdhyate-pIDayate'neneti zalyaM, tadadvividhaM-dravyato bhAvatazca, tatra dravyatastomarAdika, bhAvatastatrividhaM, tadevAha-mAyAzalya-mAyaiva-zalyavadvAdhakatvAtzalyam / nidAnam-anindyAnazanabrahmacaryAdita povidhAnena devaddharyAdi prArthanaM, tadeva zalyaM nidAnazalyam / mithyA-viparItadarzanaM-dRSTimithyAdarzanaM, tadeva zalyaM anAnugAmika azubhAnubandha hotA hai / ve tIna sthAna isa prakArase haiM-eka kUjanatA-ArtanAda karanA, dUsarA-karkaraNatA vasati upadhi Adike doSoM ko prakaTa na karate hue pralapana karanA aura tIsarA apadhyAnatA-AtaMgaidradhyAna karanA / ina tIna sthAnoM se viparIta vRtti rakhanA nirgranthoM ko hita ke liye, sukhake liye, kSamAke liye, niHzre. yasa ke liye aura AnugAmikatA ke liye hotA hai / " tao sallA" ityAdi / nirgranthoM ke liye ye tIna zalya chor3ane yogya haiN| jisa se jIya ko bAdhA pahu~catI hai usakA nAma zalya hai, yaha zalya dravya aura bhAvake bheda se do prakAra kA kahA gayA hai / tomara-bANa Adi dravya zalya hai bhAvakI apekSA-mAyA, nidAna aura mithyAtva ke bhedase tIna prakArakA zalya hai, (zalya-TUTA huA bANa ke agra bhAga) kI taraha bAdhaka hone se mithyA-mithyAdarzana ko zalya kahA gayA hai| anindya ananugAmika azubhAnubaMdha hoya che.) have te ahitakArI sthAnanA traNa ra praTa 12yAmA bhAva cha-(1) nata (mAtanA 42vata), (2) karkaraNatA-vasavATanuM sthAna, upAdhi AdinA dene prakaTa karate bakavAda kara tenu nAma 44rayatA cha. mana (3) sadhyAnatA-sAtazedradhyAna 427 tana nAma apadhyAnatA che. paraMtu A traNa sthAne karatAM viparIta vRtti rAkhavAthI nigraMthanuM hita thAya che, temane sukhanI prApti thAya che, temanA kSamAguNanI saddhi thAya cha, tabhanu zreya (adhyAya) thAya cha, bhane anuzamitA (zumAna. pandha) 32 vAntare ta bhanI sAtha taya che. " tao sallA" tyAha niroe A traNa zalyane parityAga kare joIe-jenA dvArA jIvane hAni ( takalIpha ) pahoMce che tenuM nAma zakya che. A zalyanA dravya ane bhAvanI apekSAe be bheda kahyA che. bANa Adine dravya-zalya kahe che, ane bhAvanI apekSAe mAyA, nidAna ane mithyAtvanA bhedathI traNa prakAranA zadha che. zalyanI jema (choDavAmAM AvelA bANanA agrabhAganI jema) khAdhaka zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre -- mithyAdarzanazalyamiti 10 nirgranthAnAmetra labdhiprAptau kAraNatrayamAha - ' tIhiM ' ityAdi, tribhiH sthAnaiH - kAraNaiH kriyAvizeSAcaraNarUpaiH zrAmyati- vizrAmyatizabdAdi viSayebhyo yaH, yadvA - zrAmyati - tapasyatIti zramaNaH, -muniH kIdRza: ? ityAha-nirgranthaH- dravyabhAvagranthirahitaH saMkSiptavipulatejolezya:- vipulA vistIrNAManazana brahmacarya Adi tapa kA sevana karate hue devaddhi AdikI prApti kI kAmanA karanA yaha nidAna hai / yaha nidAna bhI jIva ko zalya kI taraha duHkhadAyaka hotA hai| mithyAdarzana bhI jIvakI pariNati sudharane nahIM detA hai- Atmastha nahIM hone detA hai-yathArtha zraddhA ko rokatA hai - ataH yaha bhI zalya kI taraha sadA jIva ko duHkhadAyaka hone se mithyAdarzana zalya kahA gayA hai| aba sUtrakAra nirgranthoM ko hI labdhi kI jo prApti hotI hai / usameM kAraNatraya kA kathana karate haiM- " tIhiM ThANehiM samaNe ' ityAdi / zabdAdika viSayoM se jo vizrAma virAma prApta kara letA hai, athavA tapasyA karatA hai usakA nAma zramaNa muni hai | zramaNa ina tIna kriyA vizeSAcaraNarUpa kAraNoM se saMkSipta vipula tejolezyAvAlA hotA hai arthAt apane meM chipAkara rakhatA hai / yahAM zramaNa ke sAtha nirgrantha aisA jo pada rakkhA gayA hai vaha yaha prakaTa karatA hai ki jo zramaNa dravyagranthi aura bhAvagranthi se rahita hotA hai vahI saccA zramaNa kahalAtA hai aisA zramaNa 150 ( pIDAkAraka ) hAvAne kAraNe mithyAdarzanane zalyarUpa kahevAmAM AvyuM che, aniMdya, anazana, brahmacarya Adi tapanuM sevana karatAM karatAM devaddhi AdinI prAptinI kAmanA karavI tenu nAma nidAna che. A nidAna paNa jIvane zalyanI jema duHkhadAyaka nivaDe che. mithyAdarzana paNa jIvanI pariNatine sudharavA detuM nathI-Atmastha thavA detuM nathI--yathA zraddhAne rAke che, tethI te pazu zalyanI jema jIvane mATe sadA du:khadAyaka ja hAvAthI tene mithyAdarzana zalya kahevAmAM AvyuM che. niSrathAne je kAraNeAne lIdhe labdhinI prApti thAya che, te traNa arabAnu have sUtrAra athana ure che - " tIhi ThANehiM " tyAhi zabdAdika viSayamAMthI je vizrAma (virAma) prApta kare che eTale ke zabdAdika viSayAnA je parityAga kare che, athavA tapasyA kare che tene muni kahe che. zramaNa nitha A traNa kriyAvizeSAcaraNurUpa kAraNene lIdhe sakSipta vipula teolezyAvALA hAya che. ahIM zramaNanI sAthe je nigraMthapadmanA prayAga karAyA che te e vAtane prakaTa kare che ke je zramaNu dravyagraMthi ane bhAvagraMthithI rahita hAya che, teneja sAcA zramaNu kahevAya che. evA zramaNa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u. 3 sU0 55 nigranthAnagArAcAranirUpaNam 151 anekayojanaparimitakSetragatavastujAtadahanasamarthatvAdvizAlA tejolezyA - viziSTatapasA''virbhUtalabdhivizeSasamudbhUtA tejojvAlA, sA saMkSiptA-zAntyudekeNa zarIrAntInA isvatAM vA gatA yasya sa tathoktaH zarIrAntabhUtatejojvAlAyukta ityarthaH, anyathA sa tasya prabhAveNAdityabimbavadurdazaH anekamANisaMtApotpAdakazca syAditi, bhavati-jAyate / tAnyeva karaNAnyAha-AtApanayA-AtApanAviziSTa tapasyA ke bala aisI tejolezyA ko prApta kara letA hai jo aneka yojana parimita kSetra takakI vastuoM ko bhasmasAt karane meM samartha hotI hai-yaha tejolezyA viziSTa tapasyAke prabhAva se AvirbhUta labdhivizeSa se janya hotI hai| jisa maharSi zramaNa nigrantha ko yaha tejolezyA hotI hai vaha usake prabhAva se sUryabimba kI taraha durdaza hotA hai aura aneka prANiyoM ko santApa kA kAraNa hotA hai parantu isa viziSTa prabhAvazAlinI tejolezyA ko prApta kiye hue yaha zramaNa nigrantha jo isa paristhitivAlA nahIM banatA hai usako kAraNa prApta huI usa tejolezyA ko vaha apane bhItara hI saMkSipta karake rakhatA hai kyoM ki zAnti kA udreka usake pAsa itanA adhika hotA hai ki jisake kAraNa vaha tejolezyA usake zarIra ke bhItara hI yA to lIna ho jAtI hai yo hasthatA ko prApta ho jAtI hai, aisA na ho to vaha jaisA kI Upara kahA gayA hai sUrya ke bimba kI taraha durdarzanIya aura aneka prANigaNoM ko santApakAraka ho jaay| jina kAraNoM se prApta tejolezyA viziSTa tapasyAnA prabhAvathI evI te jetezyAne prApta karI le che ke je aneka jana parimita kSetramAM rahelI vastuone bALIne bhasma karI nAkhavAne samartha hoya che. te te jelesthA viziSTa tapasyAnA prabhAvathI Avirbhuta, labdhivizeSa dvArA pedA thaI hoya che. je maharSi zramaNa nigraMthane A tejalezyAnI prApti thai hoya che te tenA prabhAvathI sUryabibanI jema durdaza (jenI sAme jovAmAM paNa takalIpha paDe e) hoya che, ane aneka jIvamAM saMtApane utpAdaka thAya che. paraMtu A viziSTa prabhAvazAlinI tejalezyAne prApta karanAra zramaNa nircathanI bAbatamAM evuM banatuM nathI, kAraNa ke te prApta karelI tejalezyAne te pitAnI aMdara ja saMkSipta karIne rAkhe che, kAraNa ke zAntine udvega tenI aMdara eTale adhika hoya che ke jenA kAraNe te tejezyA tenA zarIranI aMdara kAMto lIna thaI jAya che, athavA te hasvatA prApta kare che je evuM thatuM na hatuM te te sUryanA biMbanI jema durdazanIya ane aneka prANIgaNe mATe saMtApakAraka thaI paData. je kAraNone lIdhe prApta thayelI tejalezyAne saMkSipta zrI sthAnAMga sUtra : 0ra Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgalane grISmakAle sUryAbhimukhamUrdhvayAhurbhUtvA''tApasya sevana, hemante prAvaraNarAhitya, varSAsu-indriyakaSAyayogAn saMgopya viviktazayyAsanasevitvaM ca, tayA / kSAntikSamayA-kSAntyA-krodhanigraheNa natyazaktatvena kSamA-anyAparAdhasya sahanaM kSAnti:kSamA, tayA / tathA-apAnakena tapaH karmaNA, tatrApAnakena-pAraNakakAlAdanyatra. pAnIyavarjitastena tapaH karmaNA-nirantaraM SaNmAsAn yAvat SaSThaSaSTAdirUpeNa muniH saMkSiptavipulatejolezyo bhavatIti prakramaH / uktA nimranthavyApAravaktavyatA, sAmprataM bhikSupratimAvaktavyatAmAha-' vimAsiyaM NaM' ityAdi, traimAsikI mAsaprayapratibaddha bhikSupatimAM-bhikSoH sAdho matimA pratijJA-abhigrahavizeSa ityarthaH, saMkSipta kara dI jAtI hai-sUtrakAra unhIM 3 tIna kAraNoM ko yahAM prakaTa kara rahe haiM-unameM eka kAraNa hai AtApanA jaba grISmakAla kA samaya hotA hai usa samaya sUrya ke abhimukha ho kara aura uz2abAhu hokara sevana karanA, hemanta meM prAvaraNa (mukhayastrikA colapaTTaka ke sivAya aura zarIra ke saba vastra ko haTA denA) rahita honA varSAkAla meM indriya kaSAya aura yogoM ko roka kara viviktasthAna meM zayyAsana kA sevana karanA yaha AtApanA hai / krodhAdi kA nigraha karate hue Asakta hote hue nahIM anya vyaktiyoM dvArA kRta aparAdhako sahana karanA yaha kSAnti kSamA hai tathA-pAraNakAla ke sivAya anya samaya meM pAnI ko varjaneyAle tapAkarma se nirantara chaha mAsa taka SaSThaSaSThAdi rUpa tapasyA karanA yaha apAnaka tapAkarma hai / isa taraha ke ina AtApanA kSAnti kSamA aura karI levAmAM Ave che. te 2 / ve 548 42pAmAM Ave che-(1) sAtApana-nyAre grISma Rtu cAlatI hoya tyAre sUryanI tarapha mukha rAkhIne ane bane bhujAo UMcI rAkhIne AtApanAnuM sevana karavuM, hemanta RtumAM prAvaraNa rahita thavuM eTale ke sahapatti ane lapaTTaka sivAyanA badhA kapaDA utArI nAkhavA, ane varSAkALamAM Indriya, kaSAya ane ene rokIne vivikta sthAnamAM zayyAsananuM sevana karavuM tenuM nAma AtApanA che. (2) krodhAdine nigraha karIne-nahIM ke azakta hovAne lIdhe-aMdha vyaktio dvArA karAyelA aparAdhane sahana karavo tenuM nAma kSAntikSamA che. (3) pAraNAnA samaya sivAyanA anya samaya daramiyAna pANInA varjana ( tyAga) vALI chaThTha chaThThAdi rUpa tapasyA nirantara cha mAsa paryanta karavI tenuM nAma apAnaka tapa karma che. A prakAranA AtApanA, kSatikSamA ane apAnaka tapa:kamarUpa traNa kAraNane lIdhe telezyAnI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u0 3 sU0 55 nirgranthAnagArAcAranirUpaNam tAkamAsikyAdayo dvAdaza bhavanti, uktaJca - " mAsAIsataMtA 7, paDhamA 1 bii 2 saya 3 sattarAdiNA 10 | aharAi 11 egarAI 12, bhikkhupaDimANa bArasaMga // 1 // " atrAyaM bhAvaH - ekamA sikyAdayo mAsottarAH samatimAH, 7 tisraH- aSTamInavamI - dazamIrUpAH pratyekaM saptarAtrandivamamANA bhavanti 10 pazcAd ekAekAdazI pratimA ahorAtrakI bhavati 11, ekA ca dvAdazI pratimA - ekarAtriapAnaka tapaHkarmarUpa tIna kAraNoM se tejolezyA kI labdhi utpanna hotI hai usako saMkSipta karake rakhate haiN| tIna mAsa kI avadhi vAlI bhikSu pratimA ko dhAraNa kiye hue anagAra ko bhojana evaM pAnakI tIna dattiyAM lenI kalpya hai / vaise bhikSu pratimAe~ 12 bAraha hotI hai| kahA bhI hai-" mAsAI sattatA" ityAdi isakA bhAva aisA hai - pahilI bhikSu pratimA eka 1 mAsakI hai, dUsarI bhikSu pratimA 2 do mAsa kI hai, tIsarI 3 bhikSupratimA 3 mAsa kI hai, cauthI bhikSu pratimA cAra 4 mAsa kI hai, pAMcavIM bhikSu pratimA 5 mAsa kI hai, chaThI bhikSu pratimA chaha 6 mAsakI hai aura sAtavIM bhikSu pratimA 7 mAsa kI hai| isa taraha eka se lekara sAta takakI bhikSu pratimAe~ eka 2 mAsa kI uttarottara vRddhivAlI haiN| tIna pratimAe~ AThavIM navamIM aura dazavIM ye pratyeka sAta sAta dina rAta kI pramANa vAlI haiM / gyArahavIM bhikSu pratimA eka ahorAta kI hai 12 vIM bhikSu labdhi utpanna thAya che, ane zramaNa nigratha tene sakSipta karIne zarIranI aMdara ja rAkhe che. 153 traNa mAsanI avadhi ( samaya maryAdA ) vALI bhikSupratimAne dhAraNa karanAra aNugArane bheAjana ane pAnanI traNa ittiyA levI kalpe che, jo ke likSu prtibhaao| to 12 aaranI hoya che. hyuM pazu che ! "mAsAI satcaMtA" ityAhi. tenA bhAva A pramANe che-pahelI bhikSupratimA eka mAsanI che, bIjI bhikSupratimA e mAsanI che, trIjI bhikSupratimA traNa mAsanI che, ceAthI bhikSu pratimA cAra mAsanI che, pAMcamI bhikSupratimA pAMca mAsanI che, chaThThI bhikSupratimA cha mAsanI che ane sAtamI bhikSupratimA sAta mAsanI che. A rIte ekathI laIne sAta sudhInI bhikSupratimAe uttarAttara eka eka mAsanI vRddhivALI che. traNa pratimAe eTale ke AThamI, navamI ane dasamI bhikSu pratimAe sAta sAta dinarAtanA pramANavALI che. agiyAramI bhikSupratimA eka aheArAtanI ( divasarAtanI aviSevALI ) che ane mAramI bhikSupratimA yA 20 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 sthAnAGgastutre 9 kIti dvAdazeti / atra tu tristhAnakAnurodhAd dattitrayagrahaNa viSayA traimAsikI bhikSupratimA gRhItA / tAM bhikSumatimAM pratipannasya - aGgIkRtasya anagArasya-na agAraMgRhaM yasya so'nagArastasya bhikSorityarthaH kalpante yujyante tisro dattayaH- ekavArapatitAhArAdidravyarUpAH bhojanasya - tisra eva pAnakasya - pAnakadravyasya pratigrahItumiti 12 / athaikarAtrikI pratimAyAH samyaktayA'nanupAlanato'nupAlanatazca yad bhavati tadAha - ' egarAiyaM ' ityAdi, ekarAtrikIM dvAdazItyarthaH tAM pratimAM samyak - zAstroktaprakAreNa ananupAlayataH - anArAdhayato'nagArasya imAni - vakSyamANAni trINi svAnAni ahitAya yAvat - ananugAmikatAyai bhavanti, tAnyevAhaunmAdaH - cittavibhramastaM labheta / vA athavA dIrghakAlikaM cirakAlasthAyi-kaSTasAdhyama sAdhyaM vA rogAtaGkaM tatra rogaH-kuSThAdiH, AtaGkaH-sadyoghAtI mastakazUla bisUpratimA kevala eka rAta kI hai, parantu yahAM tristhAnaka ke anurodha se dattatraya grahaNa karanerUpa viSayavAlI traimAsikI bhikSupratimA gRhIta huI hai, isa bhikSu pratimAko aGgIkAra karanevAle anagArako gRhatyAgI bhikSu ko eka bAra meM par3I huI AhArAdi dravyarUpa bhojanadattiyAM tIna aura pAnaka dattiyAM 3 tIna hI lenI kalpatI haiM / " aba sUtrakAra yaha prakaTa karate hai ki eka rAtrikI pratimAko samyakarUpase nahIM pAlane se aura pAlane se kyA hotA hai aura kyA nahIM hotA hai 'egarAiyaM' ityAdi / 12vIM jo bhikSupratimA hai use zAstrokta vidhi ke anusAra ArAdhita nahIM karanevAle anagAra ko ye tIna sthAna ahita ke liye yAvat ananugAmikatA ke liye hote haiM - ve tIna sthAna isa prakAra se haiM - unmAda kA prApta honA, dIrghakAlika rogAtaGka kA prApta mAtra eka rAtanI ja avadhivALI che. parantu ahIM tristhAnakanA adhikAra cAlatA hAvAthI traNa dattiyeA grahaNa karavArUpa traimAsikI bhikSupratimAnuM ja varSoMna karavAmAM AvyuM che. A pratimAne aMgIkAra karanAra aNugArane gRhatyAgI bhikSune--eka vAramAM paDelI AhArAdi dravyarUpa traNa bhAjana dattiyA ane traNa panika vruttiyA ja levI kalpe che. have sUtrakAra e prakaTa kare che ke eka rAtrinI nahIM pALavAthI zuM thAya che ane zuM nathI thatuM, tathA zuM thAya che bhane zuM nathI thatuM - " egarAiyaM " ityAhi khAramI bhikSupratimAnI zAstrokta vidhi anusAra ArAdhanA nahIM karanAra aNugAranA traNa sthAna ahitathI laine ananugAmikatA pantanA heturUpa bane che, te tra sthAna nIce pramANe che - ( 1 ) unmAhanI prApti thAya che, (2) hIdhe pratimAne samyak rIte samyak rIte pALavAthI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 303 sU0 55 nimranthAnagArAcAranirUpaNam 155 cikAdiH, tayoH samAhAre rogAtakaM tat prApnuyAt / vA-athavA kevalipajJaptAdjinamANItAt dharmAt-zruta vAritrarUpAt. dharmAt bhrazyet bhRSTo bhavet , anena samyaktvasyApi hAnirbhavediti13! etadviparyayasUtramAha-'egarAiyaM'ityAdi, ekarAtrikI dvAdazI bhikSupratimAM samyaktayA anupAlayataH-samAcaratastrINi sthAnAni hitAya yAvad anugAmikatAyeM bhavanti / tAnyevAha-tasya-ekarAtrikI bhikSupatimAM samyaganupAlayataH avadhijJAna se 'tasya' smutpdyet| vA-athavA manaHparyavajJAnaM tasya samutpagheta / etAvadeva na, kevalajJAnaM vA tasya samutpadyetA ekarAtrikyA bhikSupatimAyAH honA aura kevaliprajJapta dharmase bhraSTa patita ho jAnA citta meM vibhramakA A jAnA isakA nAma unmAda hai. isa unmAda ko yadi vaha prApta ho jAtA hai, to vaha usake ahita Adi ke liye ho jAtA hai isI prakAra kaSTasAdhya yA asAdhya roga-kuSThAdi aura sadyaHprANahara zUla, visacikA Adi AtaGka use prApta ho jAte haiM to ve bhI usake ahita Adike liye ho jAte haiM, isI prakAra se yadi vaha jinapraNIta dharmase zrutacAritrarUpa dharma se patita ho jAtA hai to isase samyaktva kI bhI hAni ho jAne ke kAraNa vaha usake ahita Adi ke liye ho jAtA hai| ___yadi vaha eka rAtri kI bhikSupratimA kA pAlana samyakrUrUpase karane meM lagA rahatA hai to usake liye ye tIna sthAna hitakAraka, sukhakAraka kSamAkAraka, maGgalakAraka aura anugAmitAkAraka hote haiM-ye tIna sthAna meM haiM jaise avadhijJAna, manAparyavajJAna athayA kevalajJAna tAtparya yaha kAlika gatakanI prApti thAya che ane (3) kevaliprajJasa dharmamAMthI cuta (patita) thaI jAya che. cittamAM vizvama thave tenuM nAma unmAda che. je tene te unmAdanI prApti thAya che te tene kAraNe tenuM ahita Adi thAya che. kaSTasAdhya athavA asAdhya rogane paNa te bhega bane che. keDha Adi asAdhya roge che ane turata ja prANa harI lenArU hradayazUla (hArTa phela), visUcikA (kelerA) Adi AtaMka paNa tene mATe ahita AdinuM kAraNa bane che. e ja pramANe je te jinapraNIta dharmathI (zratacAritrarUpa dharmathI) bhraSTa thaI jAya che, te samyakatvanI paNa hAni thAya che ane te paNa tenuM ahita Adi karavAmAM kAraNabhUta bane che. je te eka rAtrinI bhikSupratimAnuM samyapha rIte pAlana karavAmAM lIna rahe che, te tene mATe traNa sthAna hitakAraka, sukhakAraka, kSamAkAraka, maMgalakAraka ane anugAmitAkAraka (zubha baMdha karanArA) thaI paDe. che te traNa sthAna nIce pramANe samajavA-(1) avadhijJAna, (2) mana:paryavajJAna ane kevaLajJAna. A kathanane bhAvArtha e che ke eka rAtrinI avadhivALI zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAzastre 156 samyaganArAdhanata unmAda-rogAtaGka-dharmabhraMzarUpA ahitAdyarthAH bhavanti, tasyAH samyagArAdhanatazcAvadhimanaHparyavakevalajJAnamAptirUpA hitAdyarthA bhavantIti trayodazacaturdazasUtrayostatvamiti 14 / / sU0 55 // pUrvoktAni munInAmanuSThAnAni karmabhUmiSveva bhayantIti tannirUpaNAya pazca. sUtrImAha mUlam-jaMbuddoye dIve tao kammabhUmIo paNNattAo, taM jahA-bharahe eravae mahAvidehe 1 / evaM dhAyaIsaMDe dIve purasthimaddhe jAva pukkharavaradIvaDapaccasthimaddhe 5 ||suu056 // hai-zAstrokta vidhi anusAra eka rAtri kI 12 vI bhikSupratimA kA yathAvat pAlana karanevAlA anagAra yA to avadhijJAnako prApta kara letA hai yA manaHparyayajJAna ko prApta kara letA hai, yA kevalajJAnakA prApta kara letA hai, terahaveM sUtra samyakUtayA bhikSupratimA nahIM pAlanevAlA aura caudahaveM sUtra samyaktayAbhikSupratimA pAlanevAlA sUtroMkA niSkarSArtha yahI hai ki eka rAtri kI bhikSupratimA ko samyakarUpa se ArA. dhita nahIM karanevAle bhikSuko unmAda, rogAtaGka aura dharma se bhraSTatArUpa ahitAdi vidhAyaka artha prApta hote haiM aura isakA samyakarUpase pAlana karanevAle bhikSu ko avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna ina tIna jJAna meM se koI bhI jJAna prApta ho jAtA hai, jo isakA hita Adi kAraka hotA hai 14 // mU0 55 // bAramI bhikSapratimAnI zAstrokta vidhi anusAra ArAdhanA karanAra aNagArane kAM te avadhijJAnanI prApti thAya che, ane kAM te kevaLajJAnanI prApti thAya che. 13 mAM sUtramAM samyak rIte A pratimAnI ArAdhanA nahIM karanAranA zA hAla thAya che te prakaTa karavAmAM AvyuM che. temAM evuM kahyuM che ke eka rAtrinI bAramI bhikSupratimAnI samyaka rUpe ArAdhanA na karanAra aNagArane unmAda, gAtaka ane dharmabhraSTa thavA rUpa ahitAdi vidhAyaka artha prApta thAya che. 14 mAM sUtramAM e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke bAramI bhikSapratimAnuM samyak rUpe pAlana karanAra aNagArane avadhijJAna athavA mana paryAvajJAna athavA kevalajJAna prApta thaI jAya che, je tenuM hitakAraka, sukhakAraka Adi thaI paDe che. sU. 55 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 sughATIkA sthA0 3 u0 3 sU0 56 karmabhUminirUpaNam chAyA-jambUdvIpe dvIpe tisraH karmabhUmayaH prajJaptAH, tadyathA-bharatam , aira. vataM, mahAvidehaH / evaM dhAtakIkhaNDe dvIpe paurastyArdhe yAvat puSkaravaradvIpArdai pazci. mArdai 5 // mU0 56 // __TIkA-'jaMbuddIve' ityAdi, sUtrANi pazcApi sugamAnyeva, navaraM-jambU dvIpe bharatairavatamahAvideharUpANi trINi kSetrANi karmabhUmayaH santi / asimapIkapitapaH saMyamAnuSThAnAdikarmapradhAnAH bhUmayaH karmabhUmayaH / tAH paJcadaza bhavanti, jambUdvIpadhAtakIkhaNDapUrvArddhatatpazcimAddhapuSkaravaradvIpapUrvArddhatatpazcimArddharUpeSu paJcasu. pratyeka bharatAdi trayasadbhAvAt 5 // sU0 56 // ___ ye muniyoM ke pUrvokta anuSThAna karmabhUmi meM hI hote haiM-ataH karma. bhUmiyoM ke nirUpaNa ke liye sUtrakAra paMcasUtra kahate haiM-'jaMbUddIve dIye tao kammabhUmIo' ityaadi| TIkArtha-jambUdvIpa nAmake dvIpameM tIna karmabhUmiyAM kahI gaI haiM-jaise eka bharatakSetra dUsarA airavata kSetra aura mahAvideha kSetra / isI tarahakA kathana pUrvArddha dhAtakIkhaNDa dvIpameM bhI kara lenA cAhiye aura isI taraha kA kathana yAvat pazcimA puSkaravaradvIpArdha meM kara lenA caahiye| jo bhUmiyAM asi. maSI, kRSi aura tapaHsaMyamAnuSThAnAdirUpa karma pradhAna hotI haiM ve karmabhUmiyAM haiM, aise ye karmabhUmiyAM jambUdvIpameM bharata airavata aura mahAvideharUpa haiM / ye karmabhUmiyAM DhAI dvIpameM kula 15 haiN| jambUdvIpameM tIna dhAtakIkhaNDameM pUrvAddha aura pazcimArddha meM 6aura puSkaravara dvIpA ke pUrvAddha pazcimArdhameM6 isa prakArase ye 15 ho jAtIhaiM // 56 // munionAM pUrvokta anuSThAna karmabhUmiomAM ja thAya che. tethI have sUtrakAra karmabhUmionuM nirUpaNa pAMca sUtra dvArA kare che- " jaMbUddIve dIye tao kammabhUmio" tyA: TIkArtha-jaMbudvIpa nAmanA dvIpamAM nIce pramANe traNa karmabhUmie kahI che (1) laratakSetra, (2) bhairavatakSetra, ana (3) mahAvi kSetramA prAnuM dhaatddiikhaMDa dvIpamAM paNa samajI levuM. e ja prakAranuM kathana pazcimAI puSkaravAra dvIpAI paryantanA viSayamAM paNa samajavuM. je bhUmio asi, maNI, kRSi ane tapa:saMyamAnuSThAna Adi rUpa kamapradhAna hoya che, te bhUmione karmabhUmi kahe che. evI te karmabhUmi bharatakSetra, eravatakSetra ane mahAvidehakSetra rUpa che. aDhI dvIpamAM kula 15 karmabhUmi che-jabUdvIpamAM 3, dhAtakIkhaMDanA pUrvArdha ane pazcimAdhamAM maLIne kula 6, ane puSkaravara dvIpArdhanA pUrvArdha ane pazcimamAM maLIne kula 6. A rIte ekaMdare 36=15 karmabhUmi che. sU. 56 che zrI sthAnAMga sUtraH 0ra Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre uktAH karmabhUmayaH, samprataM tadgatamanuSyadharmanirUpaNAyaikAdazasUtrANyAha mUlam-tivihe daMsaNe paNNatte, taM jahA-sammasaNe, micchaiMsaNe sammAmicchaiMsaNe 1 / tivihA ruI paNNatA, taM jahAsammAruI micchAruI sammAmicchAI 2 / tivihe paoge paNNatte taM jahA-sammApaoge, micchappaoge, sammAmicchappaoge 3 / tivihe vavasAe paNNatte, taM jahA-dhammie vavasAe, adhammie vavasAe, dhammiyAdhammie vavasAeM 4 / ahavA tivihe vavasAe paNNatte, taM jahA-paccakkhe, paccaie, ANugAmie 5 / ahavA tivihe vavasAe paNNatte, taM jahA-ihaloie, paraloie ihaloiyaparaloie 6 / ihaloie vavasAe tivihe paNNatte, taM jahAloie, veie, samAie 7 / loie vavasAe tivihe paNNatte, taM jahA-atthe dhamme kAme 8 / veie vavasAe tivihe paNNatte, taM jahA-riuThavee, jauvvee, sAmavee 9 / sAmAie, vavasAe tivihe paNNatte, taM jahA-NANe daMsaNe caritte 10 / tivihA atthajoNI paNNattA, taM jahA-sAme daMDe bhee 11 // sU0 57 // chAyA-trividhaM darzanaM prajJaptaM, tadyathA-samyagdarzanaM, mithyAdarzanaM, samyamithyAdarzanam 1 / trividhA ruciH prajJaptA, tadyathA-samyagUruciH, mithyAruciH karmabhUmiyoM kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra tadgata manuSyadharma kA nirUpaNa karane ke liye 11 sUtra kahate haiM-'tivihe daMsaNe paNNatte' i0 sUtrArtha-darzana tIna prakArakA kahA gayA hai-jaise-samyagdarzana, mithyAdarzana aura samyagmithyAdarzana, ruci tIna prakArakI kahI gaI hai / jaise karmabhUmionuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra temAM rahelA manuSyanA dhAtuM ni355 re -"tivihe daMsaNe paNNatte " tyAha sUtrArtha-darzananA traNa prakAra kahyA che-(1) samyam dazana, (2) mithyAdarzana bhana (3) sabhya mithyAzana. yi 52nI hI cha-(1) sabhya ruthi, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u032sU057 karmabhUmisthamanuSyadharmanirUpaNam 159 samyamithyAruciH 2 / trividhaH prayogaH prajJaptaH, tadyathA samyakaprayogaH, mithyAprayogaH, samyamithyAmayogaH 3 / trividho vyavasAyaH prajJaptaH, tadyathA-dhArmikovyavasAyaH, adhArmiko vyavasAyaH, dhArmikAdhArmiko vyavasAyaH 4 / athavA trividho vyavasAyaH prajJaptaH, tadyathA-pratyakSaH prAtyayikaH AnugAmikaH 5 / athavA trividho vyavasAyaH prajJaptaH, tadyayA-aihalaukikaH, pAralaukikaH, aihalaukikapAralaukikaH 6 / aihalaukiko vyavasAyastrividhaH prajJaptaH, tadyathA laukikA, vaidikaH, sAmayikA 7 / laukiko vyavasAyastrividhaH prajJaptaH, tadyathA-arthoM dharmaH kAmaH 8 / vaidiko vyavasAyatrividhaH prajJaptaH, tadyathA-RgvedaH, yajurvedaH, sAmavedaH 9 / sAmayiko vyavasAyatrividhaH prajJaptaH, tadyathA-jJAnaM, darzanaM, cAritram 10 / trividhArthayoniH majJaptA, tadyathA-sAma, daNDaH, bhedaH 11 ||suu0 57 // -samyagruci, mithyAruci aura samyamithyAruci, prayoga tIna prakArakA kahA gayA hai-jaise-samyak prayoga, mithyAprayoga aura samyak mithyA. prayoga, vyavasAya tIna prakArakA kahA gayA hai jaise-dhArmika vyavasAya, adhArmika vyavasAya, aura dhArmikAdhArmika vyavasAya-athavA isa taraha se bhI vyavasAya ke tIna bheda kahe gaye haiM-eka pratyakSa, dUsarA prAtyayika aura tIsarA AnugAmika athavA-aihilaukika, pAralaukika aura aihalaukika pAralaukika, inameM aihalaukika vyavasAya tIna prakArakA kahA gayA hai -jaise laukika, vaidika sAmAyika, inameM laukika vyavasAya tIna prakAra kA kahA gayA hai-jaise-artha, dharma aura kAma, vaidika vyavasAya tIna prakArakA kahA gayA hai / jaise-Rgveda, yajurveda aura sAmaveda, sAmayika vyavasAya bhI tIna prakAra kA kahA gayA hai| jaise(2) bhithyAyi bhane (3) sabhya3 mithyAthi. prayAsa tra pr4124|| cha (1) sabhya prayA, (2) mithyaayaa| mane (3) sabhya bhithyAprayoga. vya. sAya traNa prakAranA kahyA che-(1) dhArmika vyavasAya, (2) adhArmika vyavasAya ane (3) dhAmikA dhArmika vyavasAya. athavA vyavasAyanA A pramANe traNa bheda paNa 54 cha-(1) pratyakSa, prAtyayi mane (3) mAnubhi3. matha (1) meDamI (2) pArasI bhane (3) maiDau8 pAso4i. tamAMnA maiM to vyapasAyanA Y 42 4aa cha-(1) tau4i, (2) vai imane (3) sAmayi4. paNI sI vyavasAyanA 5 nIce pramANe tra 2 4aa cha-(1) matha, (2) yama bhane (3) ma. vai vyavasAyanA 51 2 4.2 4cha-(1) veda, (2) sAmaveda ane (3) yajurvedasAmayika vyavasAyanA paNa nIce zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 sthAnAzastra - - ___TIkA-'tivihe ' ityA kAdazApi sUtrANi sugamAni, navaraM-darzanaMdarzanamohanIyaM, tathAvidhadarzanahetutvAt , tat-samyaG mithyA-mizrabhedAt trividham 1 / ruciH-tatyAnAM zraddhAnam, sA'pi darzanatrayasaMpAdyA pUrvoktabhedAt trividhA 2 / prayogaH-manaHprabhRtivyApAraH auSadhAdi vyApAro vA / sa trividhaH-samyaG mithyAmizrarUpaH-ucitAnucita tadumayAtmako veti 3 / vyavasAya:-vastunirNayaH, puruSArtha-siddhayarthamanuSThAnaM vaa| saca dhArmikAdhArmikatadubhayabhedAt trividhaH / vividho'yaM vyavasAyaH saMyatA'saMyatadezaviratAnAM krameNa bhavati / yadvA-dhArmiko vyavasAyaH saMyamarUpaH, adhArmiko'sayamarUpaH, dhArmikAdhArmiko-dezasayamalakSaNa iti / vyavasAyaH-nizcayaH, sa trividhastathAhi-pratyakSaH-avadhi-manaH paryavajJAna, darzana aura cAritra, arthayoni tIna prakAra kI kahI gaI haijaise-sAma, daNDa aura bhed| TIkArtha-yahAM darzana zabdase darzanamohanIyakA tathAvidha darzanakA hetu hone se grahaNa huA hai yaha darzanamohanIya karma samyak prakRti mithyAtya prakRti aura mizraprakRti ke bheda se tIna prakArakA hai, tattvoM kA zraddhAna karanA isakA nAma ruci hai-yaha ruci bhI darzanatrayasaMpAdya hotI hai isa liye pUrvokta bheda se tIna prakAra kI hai / manaH Adi ke vyApArakA nAma prayoga hai / athavA auSadhAdi vyApAra kA nAma prayoga hai| yaha prayoga bhI samyaka, mithyA aura mizraprayoga ke bheda se tIna prakArakA kahA gayA hai / athavA-ucita, anucita aura ucitAnucita ke bheda se bhI prayoga tIna prakAra kA kahA gayA hai, vastuke nirNaya kA nAma vyavasAya hai| athavA-puruSArtha siddhi ke nimitta kiyA gayA anuSThAna kA nAma bhupatra prA2 4cha-(1) jJAna, (2) 6zana mana (3) sAritra. matha:yAni prA2nI hI cha-(1) sAma, (2) mana (3) le. TIkArya-ahIM darzana zabdathI darzanamohanIya grahaNa karavAmAM AvyuM che, kAraNa ke te tathAvidha darzananA hetu (kAraNa ) rUpa hoya che A darzanamohanIya kamanA nIce pramANe traNa prakAra che-samyak prakRti, mithyAtva prakRti ane mizra prakRti. ta pratye zraddhA rAkhavI tenuM nAma ruci che. te ruci paNa dazanatrayasaMpAdya hoya che, tethI tenA paNa pUrvokta traNa bheda ja paDe che. mana AdinA vyApAranuM (pravRttinuM) nAma prayoga che, athavA auSadhAdi vyApAranuM nAma prayoga che. A prayoga paNa samyakra, mithyA ane mizra prayoganA bhedathI traNa prakArane kahyo che. athavA ucita, anucita, ane ucitAnucitanA bhedathI paNa prayoga traNa prakArane kahyo che. vastunA nirNayanuM nAma vyavasAya che, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u03 sU057 karma bhUmisthamanuSyadharma nirUpaNam 161 kevljnyaanjnitH| prAtyayikaH-pratyayajanyaH-indriya-noindriyarUpanimittAjjAta ityarthaH / AnugAmikaH-anugacchati-sAdhyamagnyAdikaM, sAdhyAmAce ca na bhavati yo dhUmAdi hetuH so'nugAmI, tato jAtam AnugAmikam-anumAna, tadrapo yaH sa AnugAmikaH-anumAnarUpa ityarthaH / yadvA-pratyakSaH-svayaMdarzanalakSaNaH mAsyabhI vyavasAya hai / yaha dhArmikAdi ke bheda se tIna prakArakA prakaTa kiyA kiyA hai, yaha trividha vyavasAya kramazaH saMyata, asaMyata aura dezavi. ratoM ke hotA hai athavA-saMyamarUpa vyavasAya kA nAma dhArmika vyavasAya hai, asaMyamarUpa vyavasAya kA nAma adhArmika vyavasAya hai aura jo deza saMyama hai vaha dhArmika adhArmika donoM vyavasAyarUpa hai / athavA vyavasAya kA artha nizcaya hai / yaha nizcayarUpa vyavasAya avadhijJAna manaH parya yajJAna aura kevalajJAnajanita jaba hotA hai taba vaha pratyakSarUpa vyavasAya kahalAtA hai| indriya aura noindriyarUpa nimitta se janya jo vyavasAya hai vaha prAtyayika vyavasAya hai, tathA anumAnarUpa jo vyavasAya hotA hai vaha AnugAmika vyavasAya haiM jo apane sAdhya ke abhAva meM nahIM hotA hai aisA dhUmAdika hetu anugAmI hai / isa anugAmI se jo vyavasAya utpanna hotA hai vaha AnugAmika vyavasAya hai, aisA AnugA. mika vyavasAya anumAnarUpa hotA hai athavA svayaM dekhanA yaha pratyakSa athavA puruSArtha siddhine nimitte karAyelA anuSThAnane paNa vyavasAya kahe che. te dhArmikAdinA bhedathI traNa prakArane prakaTa karyo che. A traNa prakAranA vyavasAyane sadbhAva anukrame saMdhata, asaMyata ane dezaviratamAM hoya che. athavA saMyamarUpa vyavasAyane dhArmika vyavasAya kahe che, asaMyamarUpa vyavasAyane adhArmika vyavasAya kahe che ane dezasaMyamarUpa vyavasAyane dhArmikA dhArmika vyavasAya kahe che athavA vyavasAyane artha nizcaya paNa thAya che. A nizcayarUpa vyavasAya jyAre avadhijJAna, mana:paryayajJAna athavA kevaLajJAnathI janita hoya che, tyAre tene pratyakSa vyavasAya kahe che. Indriya ane IndriyarUpa nimitta dvArA janya je nizcaya hoya che, tene prAyayika vyavasAya kahe che. anumAnarUpa je vyavasAya hoya che, tene AnugAmika vyava sAya kahe che. je pitAnA sAdhyanA abhAvamAM udbhavatuM nathI evAM dhUmAdika hetune anugAmI kahe che A anugAmi dvArA je vyavasAya (nizcaya) utpanna thAya che, tene AnugAmika vyavasAya kahe che. dA. ta. dhumADAne joIne agninA Astitvano je nizcaya thAya che tene AnugAmika vyavasAya kahe che. e AnugAmika vyavasAya anumAnarUpa hoya che, athavA jAte ja jevuM tenuM nAma sa 21 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sthAnAgasUbe yikA-AptayacanaprabhavaH, tRtIyastadrUpa eveti 5 / tathA vyavasAya:-nizcayo'nuSThAna thaa| sa trividhastathAhi-aihalaukikaH-ihalokasambandhI, pAralaukika:-paralokasambandhI, aihalaukikapAralaukika:-ya iha paratra ca bhavati saH, ubhayalokasambandhItyarthaH 6 / aihalaukiko vyavasAyastrividhastathAhi-laukikaH, vaidika, sAmayikaH / tatra-laukikaH-sAmAnyalokAzritaH, vaidikaH-RgAdi vedAzritaH, samayaH-sAMkhyAdisiddhAntaH, tadAzrito yaH sa sAmayikaH / 7 / ime laukikAdayovyavasAyAH pratyekaM trividhAH, teSu prathamaM laukikavyavasAyabhedAnAha-'loierUpa vyavasAya hai, Apta ke vacana se utpanna huA jo jJAna hai vaha prA. tyayika vyavasAya hai| tathA anumAnarUpa jo vyavasAya hai vaha AnugAmika vyavasAya hai tathA aihalaukika, pAralaukika aura aihalaukika aura pAralaukika ke bheda se bhI vyavasAya tIna prakArakA hai-ihaloka sambandhI jo vyavasAya hai vaha aihalaukika vyavasAya hai, paraloka sambandhI jo vyavasAya hai vaha pAralaukika vyavasAya hai tathA isa loka aura paraloka ke sambandha meM jo vyavasAya hai vaha aihalaukika pAralaukika vyavasAya hai| inameM jo aihalaukika vyavasAya tIna prakArakA kahA gayA hai| usa sambandha meM aisA jAnanA cAhiye ki sAmAnya lokake Azrita jo vyayasAya hai vaha laukika vyavasAya hai / Rgveda Adi vedoM ke Azrita jo vyavasAya hai tathA sAMkhya siddhAnta Adi ke Azrita jo vyavasAya hai yaha sAmayika vyavasAya hai, aihalaukika vyavasAya ke jo ye tIna bheda kahe haiM so ina bhedoM ke bhI pratyeka ke 3-3 bheda kahe gaye haiN| ina meM pratyakSa vyavasAya che. ApanAM vacano dvArA utpanna thayelA jJAnane prAyayika vyavasAya kahe che, tathA anumAna rUpa je vyavasAya che tene AnugAmika vyavasAya kahe che. tathA aihalaukika, pAralaukika ane ehalaukika pAralaukikanA vyavasAyanA traNa prakAra paDe che-Iha leka (A loka) saMbaMdhI je vyavasAya che, tene ehalaukika vyavasAya kahe che, paraloka saMbaMdhI je vyavasAya che tene pAralaukika vyavasAya kahe che, tathA Aloka ane paraleka saMbaMdhI je vyavasAya che tene ahalaukikapAralaukika vyavasAya kahe che. ahalaukika vyavasAyanA paNa traNa bheda paDe che-laukika, vaidika ane sAmayika. sAmAnya lekane Azrita je vyavahAra che tene laukika vyavasAya kahe che, jIda Adi vedane AzrijJa je vyavasAya che tene vaidika vyavasAya kahe che, ane sAMkhya siddhAMta Adine Azrita je vyavasAya che tene sAmayika vyavasAya kahe che. aihalaukika vyavasAyanA je traNa bheda kahyA che, te pratyeka bhedanA paNa traNa traNa prakAra paDe che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u03 sU0 57 karmabhUmisthamanuSyadharmanirUpaNam 163 vavasAe ' ityAdi, laukiko vyavasAyastrividho yathA-artho, dharmaH kAma iti, arthaviSayodharmaviSayaH kAmaviSayazca nirNayaH ityarthaH / sa yathA" arthasya mUlaM nikRtiH kSamA ca, dharmasya dAnaM ca dayA damazca / kAmasya vittaM ca vapurvayazca, mokSasya sarvoparamaH kriyAsu // 1 // " ityAdirUpaH, tadarthamanuSThAnaM vA'rthAdireva vyavasAya ucyate 8 / vaidiko vyavasAya:-RgvedAghAhito nirNayo vyApAro vA RgvedAdireva vyavasAya iti 9 / sAmayiko vyavasAyaH jJAnadarzanacAritrarUpaH, tatra jJAnaM vyavasAya eva paryAyazabdatvAt / darzanamapi zraddhAnalakSaNaM vyavasAyaH, vyavasAyAMzatvAttasya / caritramapi laukika vyavasAya artha, dharma aura kAma ke bheda se tIna bhedadyAlA hai| arthaviSayaka, dharmaviSayaka aura kAmaviSaya jo nirNaya hai vahI artharUpa, dharmarUpa aura kAmarUpa laukika vyavasAya hai / jaise-'arthasya mUlaM' i0 ____ artha kA mUla nikRti-chalakapaTa pUrNa vyavahArarUpa paravaMcana, dharmakA mUla kSamA, dayA, dAna aura dama, kAmakA mUla vitta, zarIra, yauvanAvasthA aura mokSakA mUla samasta zubhAzubha kriyAoMse virakti hai so ityAdi rUpa hI yaha arthAdi vyavasAya hai-vaidika vyavasAya bhI Rgveda yajurveda, sAmavedadvArA kiyA gayA nirNayarUpa hotA hai / tathA sAmayika vyavasAya bhI jJAnadarzana aura cAritrarUpa hotA hai / jJAnako jo yahAM vyavasAyarUpa kahA gayA hai so usakA kAraNa vyavasAya ko usakA paryAya zabda hone ke kAraNa kahA gayA hai / tathA darzana ko jo vyavasAyarUpa kahA gayA laukika vyavasAyanA artha, dharma ane kAma, A traNa bheda che. arthaviSayaka, dharmaviSayaka ane ane kAmaviSaka je nirNaya che tene anukrame artharUpa ane bha35 dauDi 051saya 49 che. bha3-" arthasya mUlaM " tyA arthanuM mULa nikRti-chaLakapaTapUrNa vyavahArarUpa paravacanA, dharmanuM mULa kSamA, dayA, dAna ane dama, kAmanuM mULa dhana zarIra, yauvanAvasthA ane mokSanuM mULa samasta zubhAzubha kriyAomAMthI virakita che. arthAda traNe vyavasAyanuM svarUpa A gAthA dvArA spaSTa thaI jAya che. vaidika vyavasAya paNa veda Adine AdhAre karelA nirNayarUpa hoya che. tathA sAmayika vyavasAya jJAna, darzana ane cAritrarUpa hoya che. jJAnane ahIM je vyavasAyarUpa kahevAmAM AvyuM che tenuM kAraNa e che ke vyavasAya tene paryAyI zada che, tathA darzanane je vyavasAya rUpa kahyuM che tenuM kAraNa e che ke zraddhArUpa darzana paNa vyavasAya rUpa ja hoya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAgasUtre samabhAvalakSaNo vyavasAya eva, bodhasvabhAvasyAtmanaH pariNativizeSatvAt , yaccocyate " saccaraNamaNuTTANaM vihapaDisehANugaM tattha " iti / chAyA-saccaraNamanuSThAnaM vidhipratiSedhAnugaM tatra // tatra tad bAhya cAritrApekSamagavantavyamiti / athavA jJAnAdau viSaye yo vyavasAyobodho'nuSThAnaM vA, sa viSayabhedAt trividha iti / sAmayikatA cAsya samyaGmithyAzabdavizeSitasya jJAnAditrayasya sarvasamayeSvapi bhAvAditi 10 / 'tivihA atthajoNI' ityAdi, arthasya rAjalakSmyAdirUpasya yoniH-upAyaH, arthayoniH, sA trividhA-sAmapriyavacanAdi daNDaH-vadhAdirUpaH paranigrahaH, bhedaH-jigISitahai so zraddhAnarUpa darzana bhI vyavasAyarUpa hI hotA hai isaliye kahA gayA hai kyoM ki darzana vyavasAya kA eka aMzarUpa hotA hai, tathA samabhova cAritra hai yaha bhI vyavasAyarUpa hI hotA hai| kyoMki vaha bodhasvabhAva. rUpa AtmA ko eka pariNativizeSarUpa hotA hai| tathA aisA jo kahA gayA hai ki-" saccaraNamaNuTANaM vihapaDi saMhaNANugaM tattha" so yaha bAhyacAritra kI apekSA se kahA gayA hai aisA jAnanA caahiye| athavA jJAnAdikake viSaya meM jo vyavasAya-bodha athavA anuSThAna hai vaha viSaya ke bheda se tIna prakAra kA ho gayA hai, aisA jAnanA cAhiye / inameM jo sAmAyikatA kahI gaI hai vaha samyak evaM mithyA zabdoM se vizeSita ho kara isa jJAnAditraya ko samasta samayoM meM bhI sadbhAva honeke kAraNa se kahI gaI hai / rAjalakSmI AdirUpa artha kI jo yoni hai vaha arthayoni hai-yoni zabdakA vAcya yahAM upAya liyA gayA hai| rAjalakSmI AdirUpa arthaprApti ke upAya jo sAma, daNDa, aura bheda kahe gaye haiM so che, ane darzana vyavasAyanA eka aMzarUpa hoya che. tathA samabhAvarUpa je cAritra che te paNa vyavasAyarUpa ja hoya che, kAraNa ke te bodha svabhAvarUpa AtmAne mATe eka pariNati vizeSarUpa hoya che. tathA evuM je kahevAmAM bhAvyu cha, "sacaraNamaNudANaM vihapaDisaMhaNANugaM tattha" te mAhayAstrinI apekSAe kahevAmAM AvyuM che, ema samajavuM. athavA jJAnAdikanA viSayamAM je vyavasAya-dha athavA anuSThAna che te viSayanA bhedathI traNa prakAranA thaI gayA che, ema samajavuM. temanAmAM je sAmAyikatA kahevAmAM AvI che te te samyaku ane mithyA zabdothI vizeSita ( yukta) thaIne A jJAnAditrayane samasta samayamAM sadUbhAla hovAne kAraNe kahelI che. rAjalakSamI AdirUpa arthanI je yoni che tenuM nAma aIni che-ahIM ni zabdane vAcyArtha upAya" samaja joIe. rAjalakSamI AdirUpa arthaprAptinA upAya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u03 sU057 karmabhUmisthamaSnuyadha nirUpaNam 165 parapakSasya svAmyAditaH snehApanayanAdisampAdanam / tathAhi-tallakSaNAni " parasparopakArANAM, darzanaM 1 guNakIrtanam 2 / sambandhasya samAkhyAna 3,-mAyatyAH saMprakAzanam 4 // 1 // (asminnevaM kRte idamAvayobhaviSyatI 'tyAzAjananam AyatisaMpakAzanam ) vAcA pezalayA sAdhu, tabAhamiti cArpaNam 5 / iti sAmaprayogaH, sAmapaJcavidhaM smRtam // 1 // vadhazcaiva 1 pariklezo 2, dhanasya haraNaM tathA 3 / iti daNDavidhAnajhai,-daNDo'pi trividhaH smRtaH // 2 // sneharAgApanayanaM 1, saMgharpotpAdanaM 2 tthaa|| saMtarjanaM 3 ca bhedaha,-. dastu trividhaH smRtaH // 3 // " iti / tatra saMgharSaH-spardhA, santarjanaM ca- asyAsmanmitravigrahasya paritrANaM matto bhaviSyatI'-tyAdi rAjyavyavahAryarUpamiti 11 // sU0 57 // unakA artha aisA hai ki priyavacana AdirUpa sAma hai, badhAdirUpa jo para kA nigraha hai yaha daNDa hai tathA jigISita-jItane kI icchAyAle parapakSake Upara se svAmI AdikA sneha haTA denA-unameM bhinnatA kara denA yaha bheda hai-so hI kahA hai-'parasparopakArANAM ' ityAdi / __ aisA karane para isa viSayameM hama donoM ko aisA hogA aisI AzA karanA isakA nAma Ayati saMprakAzana hai| 'vAcA pezalayA sAdhu "i0 ___ yahAM spardhA kA nAma saMgharSa hai, isa mere mitravigraha kA paritrANa mujha se hogA ityAdi rAjyavyavahAryarUpa saMtarjana hai 11-57 // sAma, daMDa ane bheda kahyA che. priyavacana Adipa sAma hoya che, vadhAdirUpa je parano nigraha che tene daMDa kahe che, tathA jItavAnI IcchAvALI parapakSanA mANamAM bheda paDAvavA-svAmI Adi parathI temane sneha teDI paDAve tenuM nAma se che. thepAta " parasparopakArANAM " tyAdi sUtra dvArA prasTa karavAmAM AvI che. A viSayamAM A pramANe karavAthI ApaNane banene A pramANe lAbha tharI, mevI maa|| 42vI tenuM nAma mAyatisazana cha. "vAcA pezalayA sAdhu " tyAha ahIM spardhAnuM nAma saMgharSa che. A mArA mitravigrahanuM paritrANa mane thaze, ItyAdi rAjyavyavahAryarUpa saMtarjana che. (11) su. 57 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtra pUrva jIvA dharmato nirUpitAH, sAmprataM tathaiva pudgalAn tadanu tatpastAvAd visrasApariNatapudgalarUpAn narakAvAsAMzca nirUpayannAha mUlam-tivihA poggalA paNNattA, taM jahA-paogapariNayA mIsApariNayA vIsasApariNayA 1 // tipaiDiyA NaragA paNNattA, taM jahA-puDhavipaiTriyA, AgAsapaiTriyA, aaypittriyaa2| gamasaMgahavavahArANaM puDhavipaiTThiyA, ujjusuyassa AgAsapaiDiyA, tiNhaM saddaNayANaM AyapaiTriyA 3 // sU0 58 // __chAyA-trividhAH pudgalAH prajJaptAH, tadyathA-prayogapariNatAH, mizrapariNatAH, vitrasApariNitAH 1 / tripratiSThitA narakAH prajJaptAH, tadyathA-pRthivIpatiSThitAH AkAzapratiSThitAH, AtmapratiSThitAH / naigamasaMgrahavyavahArA pRthivIpratiSThitAH, RjuzrutasUtrasya AkAzapratiSThitAH, trayANAM zabdanayAnAm aatmptisstthitaaH||suu.58|| __TIkA-'tivihA' ityAdi / trividhAH pudgalAH prajJaptAH, tadyathA-te yathA -prayogapariNatAH, prayogeNa-jIvavyApAreNa pariNatAH-tathAvidhapariNatimupanItAH, pahile jIva dharmakI apekSA lekara nirUpita kiye| aba sUtrakAra pugaloM kA aura visrasA pariNata pudgalarUpa narakAvAsoM kA varNana karate haiM-'ticihA poggalA paNNattA' ityaadi| sUtrArtha-purala tIna prakArake kahe gaye haiM-jaise-prayogapariNata mizrapariNata aura visrasApariNata / narakAvAsa tInameM pratiSThita kahegaye haiM-jaise pRthivI pratiSThita, AkAza pratiSThita, aura AtmapratiSThita, naigama, saMgraha aura vyavahAra ye pRthivIpratiSThita haiN| Rjuzruta AkAzapratiSThita hai tIna zabdanaya AtmapratiSThita haiN| AgalA sUtramAM chavadhanI prarUpaNa karavAmAM AvI. have sUtrakAra punuM ane visasApariNata pularUpa narakAvAsanuM varNana kare che- "tivihA poggalA paNNattA" tyAhasUtrAya-Ya aey sti si -(1) prayogapariNata, (2) mizrapariNata (3) vikhasA pariNata. na24ApAsa sthAnamA pratiSThita ( 22sA ) che-(1) pRthvI pratiSThita, (2) AkAza pratiSThita ane AtmapratiSThita, naigama saMgraha ane vyavahAra, e pRthvIpratiSThita che. juzruta AkAzapratiSThita che. traNa zabda naya AtmapratiSThita che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA037030 58 narakAvAlanirUpaNam 167 yathA ghaTapaTAdiSu jJAnAvaraNIyAdi karmasu vA 1 / 'mIsA' iti mizratayA - prayogavisrasAbhyAM - jIvavyApAreNa svabhAvena cetyarthaH pariNatAH - pariNAmAntara prAptAH mizrapariNatAH, yathA paTapudgalAH, te ca prayogeNa paTatayA pariNatAH 2 / visrasApariNAmena cAbhoge'pi purANatayA pariNatAH / visrasAH-svabhAvaH tatpariNatA visApariNatAH, indradhanurAdivaditi 3 (1) / pulaprastAvAnarakAvAsa nirUpaNAyAha - ' tipaiDiyA ' ityAdi, triSu pratiSThitA ye te triSTitAH narakAH TIkArtha- pudgala jo prayoga pariNata Adike bhedase tIna prakAra ke kahe gaye haiM unakA bhAva aisA hai jo pudgala jIvake vyApAra se tathAvidha pariNa mana ko prApta karate haiM ve prayogapariNata pudgala haiM jaise ghaTapaTAdikoM meM athavA jJAnAvaraNIya Adi karmoM meM jIva ke vyApAra se gRhIta pudgala ghaTapaTAdirUpa pariNati ko athavA jJAnAvaraNIyAdirUpa pariNati ko prApta karate rahate haiM / jo pudgala jIva ke vyApAra se aura svabhAvase donoM se pariNAmAntara ko prApta hote haiM ve pudgalamizra pariNata haiN| jaise-paTapudgala - paTapudgala prayoga se paTarUpa meM pariNama jAte haiM aura visrasAparinAma se vastra ko apane kAma meM nahIM lene para bhI vaha purAne AdirUpa meM pariNata hotA rahatA hai | indradhanuSa Adi kI taraha jo pula svabhA vataH pariNamate rahate haiM ve binasApariNatapula haiN| aba sUtrakAra pudgala ke prakaraNa ko lekara narakAvAsoM kI nirUpaNA karane ke liye kahate haiM-' tipaiDiyA' jo tIna meM pratiSThita hote haiM TIkA-pudgalanA je prayAgapariNata Adi traNa bheda kahyA che tenA bhAvAtha A prakAranA che--je pudgaleA jIvanA vyApArathI tathAvidha ( te prakAranA ) pariNamanane prApta kare che, temane prayAgapariNata pudgaleA kahe che. jemake ghaTapaTA kAmAM athavA jJAnAvaraNIya Adi karmamAM jIvanA vyApArathI gRhIta pudgalA ghaTapaTADhi rUpa pariNatine athavA jJAnAvaraNIya Adi rUpa pariNatine prazna karatAM rahe che. je pudgaleA jIvanA vyApArathI ane svabhAvathI, A banne rIte anya pariNAmane prApta karatAM rahe che, te pudgalene mizrapariNata kahe che, jemake paTapudgala-paTapudgala prayogathI paTarUpe pariNamI jAya che ane vizvasA pariNAmathI vaane peAtAnA upaceAgamAM nahIM levA chatAM paNu purANA AdirUpe pariNata thatuM rahe che. indradhanuSa AdinI jema je pudgaleA svabhAvathI ja pariNamatA rahe che temane visrasApati pudgale kahe che. have sUtrakAra pudgala prakaraNanI apekSAo nara}ApAsonI azyA azyA nimitte ! che - " tipaiTTiyA " tyAhi. je traNamAM pratiSThita hoya che tene tripratiSThita kahe che. ahIM narakAvAse ne zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % sthAnAgamo -narakAvAsAH prajJaptAH / tAnevAha-pRthivIpratiSThitAH-ratnaprabhAzarkarAprabhAdipRthiyosamAzritAH 1, AkAzapratiSThitAH-AkAzAzritAH 2, AtmapratiSThitAHsvasvarUpapratiSThitAH 2 (2) / sampati tatpatiSThAnaM nayAnAzrityAha-'Negame' ityAdi / naikena sAmAnya vizeSagrAhakatvAdasyAnekena jJAnenetyarthaH minotiparicchinattIti naigamaH, athavA naika:-anekaH gamaH-arthamArgoM yasya sa naigamaH, pRSodarAditvAtkalopaH / yadvA-nigameSu-nizcitArthabodheSu kuzalo naigamaH, yadvAye tripratiSThita narakAyAsa kahe gaye haiN| pRthivIpratiSThita se yaha samajhAyA gayA hai ki ye narakAvAsa ratnaprabhA, zarkarAprabhA Adi sAto naraka pRthiviyoM ke Azrita haiM, AkAza pratiSThita padase vaha samajhAyA gayA hai ki ye narakAyAsa AkAza se Azrita hai tathA ye saba narakAcAsa pRthivyAdi pratiSThita hone para bhI apane nijarUpameM Azrita haiN| ___ aba sUtrakAra inakA pratiSThAna nayoM ko Azrita karake kahate haiM'NegamasaMgaha ' ityAdi-naigama, saMgraha aura vyavahAra ina tIna nayoM kI mAnyatAnusAra narakAvAsa pRthivI pratiSThita haiM / jo naya aneka jJAnaseaneka prakArase-padArthakA paricchedaka hotA hai vaha naigamanaya hai arthAt naigamanayakA vaha vicAra hai jo laukikarUDhi athavA laukika saMsAra ke anusaraNa meM se paidA hotA hai kyoM ki vaha naya sAmAnya aura vizeSa donoM kA grAhaka hotA hai isIliye isa naya kA eka gama bodhamArga nahIM hai, kintu aneka gama haiM-aneka taraha se castu ko samajhAne kA mArga hai tripratiSThita kahyA che. pRthvI pratiSThita padanA prayoga dvArA e samajAvavAmAM AvyuM che ke te narakAvAsa ratnaprabhA, zarkarA prabhA vagere sAte narakapRthvIone Azrita che. AkAza pratiSThita pada dvArA e samajAvavAmAM AvyuM che ke te narakAvAse AkAzane Azrita che, tathA te narakAvAso pRthvI Adi pratiSThita hovA chatAM paNa pitAnA nijarUpe Azrita che. have sUtrakAra temanuM pratiSThAna nayAne mAzrita 40 3 cha-" NegamasaMgaha " dhyA nagamasaMgraha ane vyavahAra, A traNa nAnI mAnyatA anusAra narakAvAsa pRthvI pratiSThita che. je naya aneka prakAre padArthane paricchedaka nirNaya karanAra hoya che, te nAnuM nAma nagama naya che eTale ke naoNgama nayamAM e vicAra kare che ke je laukika rUDhi athavA laukika saMsAranA anusaraNamAMthI pedA thAya che, kAraNa ke te naya sAmAnya ane vizeSa, baMnene grAhaka hoya che. tethI A nayane eka gama (bedhamArga) nathI paNa aneka gAma che-aneka prakAre vastune samanvAnA bhAga cha. " neke gamaH naigamaH "-2mA naya tanA vyutpatti cha. athavA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u03 sU0 58narakAvAsanirUpaNam nigameSu bhavo naigamaH 1 / saMgrahaNa-bhedAnAmekatrIkaraNaM saMgrahaH, yadvA - saMgRhNAti medAniti saMgrahaH, athavA-saMgRhyante bhedA yena sa sNgrhH| sAmAnyamAtrAbhyupagamaparonaya iti2 / vyavaharaNaM vyavahAraH, vyavahiyate vA vyavahAraH, yadvA vi vizeSeNa sAmAnyam apahiyate-nirAkriyate'neneti vyavahAraH, lokavyavahAraparo vA vyava. hAra:-vizeSamAtrAbhyupagamaparo nyH3| eteSAM trayANAM nayAnAM matena narakAvAsA: pRthivIpratiSThitAH santi / ju-avakramabhimukhaM zrutaM-zrutajJAnaM yasyeti RjuzrutaH, yadA-atItAnAgatarUpacakraparityAgAd Rju' iti vartamAnaM vastu, tat sUtrapati-gamayatIti RjusUtraH-pratyekaM vastu svakIyaM vartamAnakAlInaM ca nAnyat itya. bhyupagamaparo nayaH, tasya matena narakAvAsA AkAzapatiSThitAH santi / zabdyate"nake gamaH naigamaH " jimako samajhAne kA eka gama-mArga nahIM hai ve naigama haiM aisI isakI vyutpatti hai / athaga nigamoM meM nizcita arthabodhoM ko karAne meM yaha naya kuzala hotA hai / isa liye bhI yaha negama kahA gayA hai / athavA jahAM jaisA vyavahAra hotA hai usake anusAra jo bodha karAtA hai vaha naigama hai, bhedoM kA eka2 karake kazna karanA isakA nAma saMgraha hai yaha naigamanayakI taraha sAmAnya vizeSa kA grAhaka nahIM hotA hai kintu kevala sAmAnya kA hI grAhaka hotA hai| jo naya lokavyavahAra ke anusAra pravRtti karatA hai vaha vyavahAranaya hai, isa nayakA viSaya bhedapradhAna hotA hai arthAt yaha naya vizeSagrAhaka hI hotA hai / RjusUtra athavA Rjuzruta naya ke abhiprAya se narakAvAsa AkAza pratiSThita haiN| jo naya atIta anogatarUpa vakratA kA parihAra kara ke kevala vartamAnakAlavI paryAyako hI batAtA hai-- yA pratipAdana karatA hai vaha RjusUtranaya hai| tathA zabda samabhiruDha nigamamAM-nizcita artha bedha karAvavAmAM-A naya kuzaLa hoya che, tethI paNa tene nagama kahe che athavA jyAM jevo vyavahAra thAya che tene anurUpa je baMdha karAya che tene naigama kahe che. bhedane eka karIne temanuM kathana karavuM tenuM nAma saMgraha che. te naigama nayanI jema sAmAnya vizeSane grAhaka hote nathI, paraMtu kevaLa sAmAnyane ja grAhaka hoya che. je naya lekavyavahAra anusAra pravRtti kare che tene vyavahAra naya kahe che. A nayane viSaya bheda. pradhAna hoya che eTale ke A naya vizeSagrAhaka ja hoya che. athavA RjusUtra bAjuzruta nayanI mAnyatA pramANe narakAvAsa AkAza pratiSThita che. je naya atIta (bhUtakAlina ) anAgata (bhaviSyakAlina ) rUpa vakatAne parihAra karIne mAtra vartamAnakALanI paryAyane ja batAve che-eTale ke tenuM pratipAdana kare che, te nayanuM nAma RjusUtra naya che. tathA zabda, samabhirUDha ane evaMbhUtanonI mAnyatA anusAra narakAvAsa AtmapratiSThita che. zabdapradhAna naya traNa che-(1) zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 sthAnAgasatre abhidhIyate'neneti zabdaH-vAcako dhvaniH, tatpadhAnA nayAH zabdanayAH, te ca traya:-zabda-samabhirUhe-vambhUtAkhyAH tatra zabdanam-abhidhAnaM, zabdyate yaH yena yA vastu sa zabdaH, zabdAbhidheyavimarzaparo nayo'pi zabda eveti, sa ca bhAvanikSeparUpaM vartamAnamabhinnaliGgavAcakaM pahuparyAyamapi ca vastvabhyupagacchatIti 1 / samabhirohayati-vAcakaM vAcakaM ( zabdaM zabdaM ) prati vAcya ( artha ) bhedam samAzrayati yaH sa samabhirUDhaH, ayaM hi-anantarokta vizeSaNaviziSTasya vastunaH zakrapurandarAdivAcaka (zabda ) bhedena medamabhyupagacchati ghaTapaTAdivaditi, zabdArthoM yathA-ghaTate-ceSTata iti ghaTaH, ityAdi lakSaNaH 2 / evambhUtaH-tathA bhUtaH aura evaM bhUtanayoM kI apekSA se narakAcAsa AtmapratiSThita hai zabda pradhAnanaya tIna haiM--zabdanaya, samabhirUDhanayaM aura evaM bhUtanaya-inameM jo nayaliGga saMkhyAkAraka Adike bheda se artha meM bheda mAnatA hai vaha zabdanaya hai / yaha naya bhAvanikSeparUpa vastu ko hI vAstavika mAnatA hai, vartamAnakAlavattauM paryAya ko hI paryAya mAnatA hai| bhUta bhaviSyatkAla ko yaha vAstavika nahIM mAnatA hai| tathA jina zabdoM kA liGga abhinna hai unakA artha bhI eka hai aisA mAnatA hai. samabhirUDha naya eka liGgavAle zabdoM kA bhI artha bhinna 2 hai aiso mAnatA hai jaba ki zandanaya zakra, purandara, indra Adi eka liGgavAle zabdoM kA artha eka mAnatA hai taba yaha naya purandara, zakra aura indra ina zabdoM ke abhidheya ko ghaTapaTAdi zabdoM ke abhidheya kI taraha bhinna 2 mAnatA hai / isa taraha jitane bhI ekArthaka zabda haiM una saba ke artha zahanaya, (2) samali30naya mana (3) me bhUtanaya. 2 naya lisa, sadhyA , 124 AdinA bhedathI arthamAM bheda mAne che te nayane zabdanaya kahe che. o naya bhAvanikSeparUpa vastune ja vAstavika mAne che, vartamAnakALavatI paryAyane ja paryAya mAne che, bhUta bhaviSyakALane te vAstavika mAnatA nathI, tathA je zabdonuM liMga (jAti) abhinna che temane artha paNa eka che evuM mAne che. samabhirUDha naya eka liMgavALA zabdane arthe paNa bhinna bhinna hoya che, ema mAne che, tathA jyAre zabda naya zaka, purandara, Indra Adi eka liMgavALA zabdane artha eka mAne che, tyAre A naya (samabhirUDha naya) puranTara, zakra ane Indra A zabdonA abhidheyane ghaTapaTAdi zabdonA abhidheyanI jema bhinna bhinna mAne che. A rIte jeTalA kArthaka zabda che, te badhAne artha bhinna bhinna ja hoya che evI A nayanI mAnyatA che. jo ke koI kaI vakhata eka ja zabdanA aneka artha paNa thAya che, paraMtu A naya e vAtane svIkAratA nathI. e te ema ja kahe che ke jema zaka, purajara Adi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u0 3 sU0 58 narakAyAlanirUpaNam 171 'satyo ghaTAdiroM nAnyathe' tyevamabhyupagamapara evambhUtaH, ayaM hi bhAvanikSepAdivizeSaNopetaM vyutpatyarthAviSTamevArthamicchati, jalAharaNAdi ceSTAvantaM ghaTamiveti 3 / ityeteSAM trayANAM zabdanayAnAM-zabdasamabhirUDhaivambhUtAbhidhAnAnAM matena narakAvAsA AtmapratiSThitA bhavantIti / eSu saptamu nayeSvAyatrayasyAzuddhatvAt bhinna 2 hI haiM aisA vicAra isa nayakA hai yadyapi kahIM 2 eka zabda ke aneka artha hote haiM. parantu yaha naya isa bAta ko nahIM kahatA hai| yaha to yahI kahatA hai ki jisa prakAra zakra, purandara Adi aneka zabdoMkA eka artha nahIM hotA usI prakAra se eka zabda ke bhI aneka artha nahIM hote haiM / isa prakAra zabdake bhedake anusAra arthabheda karanevAlA vicAra samabhiruDha naya kahA gayA hai| evaM bhUta natha isa naya ke vicAra se bhI Age baDha jAtA hai| yaha naya yaha kahatA hai ki bhale hI aneka zabdoM ke aneka artha hoM-parantu vaha artha usa zabda kA vAcya tabhI mAnA jA sakatA hai ki jaba usa zabda kI pravRtti kI nimittabhUta vyutpatti usameM ghaTita hotI ho isa taraha vyutpattyartha ghaTita hone para hI usa zabda kA yaha artha liyA jA sakatA hai / yadyapi isa naya kA viSaya bhAvanikSepa hotA hai| parantu phira bhI vaha bhAvanikSepa usakA viSaya tabhI ho sakatA hai ki jaba vaha vyutpattyartha se viziSTha ho ghaTa jaba jalAharaNa kriyA ko kara rahA ho tabhI yaha ghaTa hai anya samaya meM isa kriyA se rahita vaha ghaTa nahIM hai aisA isa naya kA vicAra hai-ataH ina tIna nayoM ke kathana ke anusAra narakAvAsa AtmapraSThita haiM-svasvarUpAzrita haiM aisA kahA gayA hai| aneka zabdone eka artha thato nathI, e ja pramANe eka zabdanA paNa aneka artha thatA nathI. A pramANe zabdanA bheda anusAra arthabheda karanArA vicArane samadhirUDha naya kahevAya che. evaMbhUta naya A nayanA vicArathI paNa AgaLa jAya che. A naya ema batAve che ke bhalene aneka zabdanA aneka artha hoya, paraMtu te ane te zabdane vAya tyAre ja mAnI zakAya ke jyAre te zabdanI pravRttinA nimitta vyutpatti temAM ghaTAvI zakAtI hoya eTale ke saMbhavita hoya. A rIte vyutpatti artha ghaTAvI zakAtuM hoya te ja te zabdane te arthe laI zakAya che. jo ke A nayane viSaya bhAvanikSepa hoya che, paraMtu te bhAvanikSepa tene viSaya tyAre ja saMbhavI zake che ke jyAre te vyutpatti arthathI viziSTa (yukta) hoya. jemake jyAre ghaDe pANI laI javAnI kriyA karI rahyo hoya tyAre ja tene ghaDo kahevAya che, paNa jyAre te A kiyAthI rahita hoya che tyAre tene zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27ra sthAnAGgasUtre pAyo lokavyavahAraparatvAcca pRthivIpratiSThitatvaM narakANAmiti / caturthasya RjusUtranayasya zuddhatvAt , AkAzasya ca gacchatAM tiSThatAM vA sarvabhAvAnAmaikAntikA dhAratvAt , bhuvo'naikAntikatvAccAkAzapratiSThitatvamiti / trayANAM zabdasamabhirUDhe. cambhUtAkhyAnAM nayAnAM zuddhataratvAt sarvabhAvAnAM svabhAvalakSaNAdhikaraNasyAntaraGgasvAdavyabhicAritvAca-AtmapratiSThitatvamiti / nahi svasvabhAvaM vihAya parasvabhAcAdhikaraNAbhAvAH kadAcanApi bhavantIti amumevArthamAha "vatthu basai sahAve, sattAo ceyaNavya jIvammi / na vilakSaNataNAo, bhinne chAyA tave ceva // 1 // " iti / ina naiMgama, saMgraha, vyavahAra, zabda, samabhirUDha evaM evaMbhUta sAta nayoM meM Adike tIna naya azuddha hone se evaM laukika vyavahAra ke anusAra pravRtti karanevAle honese nArakAvAsoM ko pRthivI ke ye Azrita haiM aisA ghoSita karate haiM, tathA RjusUtra naya zuddha hone se unheM AkAzapratiSThita ye haiM aisA kahatA hai kyoMki saMsAra meM jitane bhI padArtha haiM cAhe ve sthira hoM yA asthira ho una saba kA ekAntarUpa se AdhAra AkAza kA hI hai pRthivI isa prakArakI AdhArabhUta nahIM hai| tathA zabda samabhirUDha aura evaM bhUta naya zuddhatara haiM ataH ye naya samasta bhAva kisI anya dUsare ke Azrita nahIM hote haiM kintu apane hI svarUpa ke Azrita rahate haiM aisA kathana karate haiM kyoM ki nija svarUpa hI pratyeka padArtha kA avyabhicarita antaraMga AzrayasthAna haiM isI vicAradhArA se ghaDe kahI zakAya nahIM, evI A nayanI mAnyatA che. tethI A traNe nAnI mAnyatA anusAra narakAvAsa AtmapratiSThita - svasvarUpazrita che, ema pahelAM kahevAmAM AvyuM che. A naigama, saMgraha, vyavahAra, jusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta rUpa sAta nAmAMthI pahelA traNa naya azuddha hovAthI ane laukika vyavahAra anusAra pravRtti karanArA hovAthI evuM jAhera kare che ke narakAvAsa pRthvIne Azrita che. RjusUtra naya zuddha hovAthI temane AkAza pratiSThita kahe che, kAraNa ke saMsAramAM jeTalA padArtho che, bhale te sthira hoya ke asthira hoya paNa te saune ekAntarUpe (saMpUrNa rUpe) AdhAra AkAza ja che, pRthvI A prakAre AdhArabhUta nathI. tathA zabda samaDhi ane evaMbhUta naya zuddhatara (vadhAre zaddha) che. tethI te nayanI mAnyatA evI che ke samasta bhAva ke anya vastune Azrita hotA nathI, paNa pitAnA ja svarUpane Azrita rahe che, kAraNa ke nijasvarUpa ja pratyeka padArthanuM avyabhicarita antaraMga AzrayasthAna che. A vicAradhArAne anusarIne A traNe naya temane (narakAvAsane) AtmapratiSThita zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u03 sU0 58 mithyAtvarUpanirUpam chAyA-vastu vasati svabhAve sattAtazcetaneca jIve / / na pilakSaNatAyA bhinnau chAyAtapAviva // 1 // ayamarthaH-vastu, jIye cetaneva svabhAve-AtmabhAve vasati-tiSThati, satvAt , na tu bhinnau chAyAtapAviva vailakSaNyAd bhedatastiSThatIti // sU0 58 // pUrva narakAH, prarUpitAH, teSu ca mithyAtvAd gatirbhavati jantUnAmiti, yadA anyanirapekSAnayA mithyAdRSTayo bhavantIti sambandhAnmithyAtvasvarUpaM nirUpayan saptamaMtrImAha mUlam-tivihe micchatte paNNatte taM jahA-akiriyA, adhiNae, annANe 1 / akiriyA tivihA paNNattA, taM jahA-pao. gakiriyA, samudANakiriyA, annANakiriyA 2 / paogakiriyA tivihA paNNattA, taM jahA maNappaogakiriyA, vaipaogakiriyA, kAyappayogakiriyA 3 / samudANakiriyA tivihA paNNattA, taM jahA-aNaMtarasamudANakiriyA, paraMparasamudANakiriyA, tadubhayasamudANakiriyA 4 / annANakiriyA tivihA paNNattA taM jahA -maiannANakiriyA, suyaannANakiriyA, vibhaMga annANakiriyA aviNae tivihe paNNatte, taM jahA-desaccAI, nirAlaMbaNayA, ye naya unheM AtmapratiSThita kahate haiM / so hI kahA hai-"vatthu vasaI sahAye' ityaadi| ___jIya jisa prakAra apane cetana svabhAva meM basatA hai usI prakAra se pratyeka vastu apane 2 svabhAva meM vasatI hai, kyoM ki sabakI sattA nija svabhAva se hI kahI gaI hai| chAyA aura Atapa jisa prakAra eka dUsare ke Azrita nahIM hote haiM usI prakAra koI bhI vastu kisI dUsarI vastu ke Azrita nahIM hotI hai // sU0 58 // 4De cha. me 24 pAta mA sUtrA: 12 // 48 41 -"vatthu vasaisahAve" tyA vastu vasatI svabhAve arthAta vastu pitAnA svabhAvamAM rahe che. jIva je prakAre pitAnA cetana svabhAvamAM vase che, e ja pramANe pratyeka vastu paNa pitApitAnA svabhAvamAM vase che, kAraNa ke saunI sattA (astitva) nijasvabhAvathI ja hoya che. kahyuM che. jema chAMyaDo ane taDake ekabIjAnA Azrita rahetA nathI, e ja pramANe kaI paNa vastu bIjI koI vastune Azrita hotI nathI. e sU. 58 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre nANApejadose 6 / annANe tivihe paNNatte, taMjahA-desaNNANe savaNNANe, bhAvaNNANe7 // sU0 59 // ___ chAyA-trividhaM mithyAtvaM prajJaptaM tadyathA-akriyA, avinayaH, ajJAnam 1 / akriyA trividhA prajJaptA, tadyathA-prayogakriyA, samudAnakriyA, ajJAnakriyA 2 / prayogakriyA, trividhA prajJaptA, tadyathA-manaHpayogakriyA, vAkprayogakriyA, kAyabhayogakriyA 3 / samudAnakriyA, trividhA prajJaptA, tadyathA-anantarasamudAnakriyA, paramparAsamudAnakriyA, tadubhayasamudAnakriyA 4 / ajJAnakriyA trividhA prajJaptA, pUrva meM naraka prarUpita kiye aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki ina narakoM meM jIva kI gati mithyAtva se hotI hai / athavA naya jaba anya naya kI apekSA se rahita ho jAte haiM taba ve mithyAdRSTiyAle ho jAte haiM-so isI sambandha ko lekara aba sUtrakAra mithyAtva ke svarUpa kA prarUpaNa karate haiM-'tivihe micchatte paNNatte' ityAdi / sUtrArtha-mithyAtva tIna prakArakA kahA gayA hai-jaise akriyA, avinaya aura ajJAna 1, inameM akriyA tIna prakArakI kahI gaI hai / jaise-prayoga kriyA samudAnakiyA, aura ajJAnakriyA2, prayogakriyA bhI tIna prakArakI kahI hai-jaise-manaHprayoga kriyA, vacanaprayoga kriyA aura kAyaprayoga kriyA 3, samudAna kriyA-karmoM ko prakRtisthityAdirUpase vyavasthita karanevAlI kriyA athavA bhikSA-anantara samudAna kiyA, paramparAsamudAna kriyA, aura tadubhaya samudAnakriyA 4, isa prakAra se tIna bhedavAlI kahI gaI pahelA sUtramAM narakanI prarUpaNA karavAmAM AvI. have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke mithyAtvane kAraNe jIvane te narakamAM javuM paDe che. athavA naya jyAre anya nayanI apekSAthI rahita thaI jAya che, tyAre teo mithyAdaSTivALA thaI jAya che. A saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra mithyAtvanA 2535- 535 / 7rai cha-" tivihe micchatte paNNatte" tyA: sUtrAthamithyAtya tra] prA2nuM dhuMcha-(1) mAThiyA, (2) avinaya mana (3) mazAna. tamAthA maliyAnA patra prA2 cha-(1) prayogaThiyA, (2) samu. hAnaThiyA mana (3) ajJAnahiyA. prayogaDiyAnA 5 tra 412 cha-(1) bhanaH prayoga ThiyA, (2) 5.5prayoga yA, mana (3) ayaprayoga yA. samudAnakriyAnA karmone prakRti sthiti AdirUpe vyavasthita karavAvALI kiyA paNa nIce pramANe traNa bheda kahyA che-(1) anantara samudAnakriyA, (2) paramparA samudAnakiyA ane (3) tadulaya samudAnakriyA. ajJAna kriyAnA paNa nIce zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03u03 sU059 mithyAtvasvarUpanirUpaNam 175 tadyathA-matyajJAnakriyA, zrutAjJAnakriyA, vibhaGgAjJAnakriyA5 / asniyastrividhaH majJaptaH, tadyathA-dezatyAgI, nirAlambanatA, nAnApremadveSam 6 / ajJAnaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA-dezajJAnaM, sarvAjJAnaM, bhAvAjJAnam / / mU0 59 // ____TIkA-'tivihe ' ityAdi, mithyAtvam / atra-viparyastazraddhAnarUpaM mithyAtvaM na vivakSyate, vakSyamANAnAM prayogakriyAdi tabhedAnAmasambandhyamAnatvAt , ato'tra mithyAtvamiti-kriyAdInAmasamyagrUpatA, duSTatvamazobhanatvamiti bhAvaH / tatrividham-akriyA, avinayaH, ajJAnam / tatra 'akriyA' ityatra naJ-duHzabdArthaH, hai, ajJAnakriyA-matyajJAnakriyA, zrutajJAnakriyA aura vibhaMgAjJAnakriyA ke bheda se tIna bheda vAlI kahI gaI hai avinaya tIna prakAra kA kahA gayA hai-jaise dezatyAgI, nirAlambanatA aura nAnApremadveSa, ajJAna bhI tIna prakAra kA kahA gayA hai jaise-dezAjJAna, sarvAjJAna, aura bhAvAjJAna, TIkArtha-yahAM mithyAtvase viparyastazraddhAnarUpa mithyAtva vivakSita nahIM huA hai kyoMki kahI jAnevAlI prayogakriyA AdikoM ke sAtha isakA saMbaMdha nahIM baiThatA hai isaliye yahAM kriyApadoM kI jo asamyakpatA hai, unakI duSTatA hai, azobhanatA hai vaha mithyAtva hai aisA jAnanA cAhiye vaha mithyAtva akriyA Adi ke bheda se jo tIna prakAra kA kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki mithyAtva Adi se upahata hue vyakti kA jo saMsAravRddhisAdhaka anuSThAna hai vaha akriyA hai akriyA meM jo najU kA prayoga huA hai vaha duHzabdArtha meM huA hai jaise AzIlApada meN| prabhArI a le hyA cha-(1) matyajJAna liyA, (2) zrutajJAna jiyA mane (3) vijJAna liyA. avinayanA prA2 4 cha-(1) dezatyAsI, (2) ni. manatA ana (3) nAnAbhadveSa. majJAnanA pa 3 2 4 -(1) BAjJAna, (2) sajJAna ana (3) mAvAzAna. TIkArca-ahIM mithyAtva pada dvArA viparyasta zraddhArUpa mithyAtvanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM nathI, kAraNa ke pragakiyA AdinI sAthe tene saMbaMdha saMbhavI zakatuM nathI. kiyAdikanI asamarUpatA, temanI daSTatA, ane azabhanatAne ja ahIM mithyAtvarUpe oLakhAvavAmAM Avela che, ema samajavuM. te mithyAtvane akiyA AdinA bhedathI je traNa prakAranuM prakaTa karavAmAM AvyuM che tenuM tAtparya e che ke mithyAtvathI upahata (saMpanna) thayelI vyaktinuM je saMsAravRddhi sAdhaka anuSThAna che te akriyA che. akriyAmAM je nakAravAcaka "ane prayoga zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 sthAnaGgasUtre yathA-azIlA-duHzIletyarthaH, tatazca-akriyA - duSTakriyA-mithyAsAdyupahatasya. saMsAraddhisAdhakamanuSThAnaM, yathA mithyAdRSTenimapi ajJAnameveti / avinaya:avinayarUpamithyAtvamapyevameva vyAkhyeyamiti / ajJAnam-asamyagjJAnamiti 1 / 'akiriyA' ityAdi, akriyA trividhA, tattraividhyamAha-prayogakriyA, prayujyate -vIryAntarAyakSayopazamasamudbhUtavIya NAtmanA vyApAryate yaH sa prayoga:-manovA. kAyarUpaH, tasya kriyA-karaNaM-vyApAra iti / athavA prayogaH- manaHprabhRtibhiH yahAM azIlA ko tAtparya duSTa svabhAvavAlI kanyA se hai ataH duSTakriyA akriyA hai| aisI akriyA mithyAdRSTi jIva kI hotI hai kyoM ki usakI kriyA se usakA saMsAra baDhatA hai ataH saMsAra kI vRddhi kA sAdhaka jitanA bhI mithyAdRSTi kA anuSThAna hai vaha saba akriyA dRSTakriyA rUpa hai| mithyAdRSTi kA jJAna bhI ajJAnarUpa hI hotA hai isI taraha se avinaya bhI mithyAtvarUpa hI hotA hai ajJAna se jJAnAbhAva nahIM liyA gayA hai kintu asamyagjJAna liyA gayA hai| 1 / (akiriyA) ityAdi mithyAtva kI prathamabhedarUpa jo akriyA kahI gaI hai aura usake tIna bheda jo prayoga kriyA Adi kahe gaye haiM unakA bhAva aisA hai-vIryAntarAya ke kSayopazama se utpannadhIryavAle AtmA ke dvArA jo vyApAra kiyA jAtA hai usakA nAma prayoga hai yaha prayoga mana, vacana aura kAyarUpa hai isa prayoga kA jo karanA hai vahI prayogakriyA hai athavA thaye che te zabdArthamAM thayuM che. jemake azIlA. ahIM azIlA kanyAeTale duSTa svabhAvavALI kanyA. tethI akiyAne ahIM duSkiyArUpa grahaNa karavI joIe. evI akiyA mithyAdRSTi jIva ja kare che, kAraNa ke tenI kriyAthI tene saMsAra vadhe che. te kAraNe saMsAranI vRddhinuM sAdhaka je je anuSThAna mithyAdiSTa jIva kare che, te te anuSThAna duSTa kriyA athavA akriyArUpa ja hoya che. mithyASTijIvathI kare che, tene anuSThAna duSTa kiyA athavA akiyA rUpa ja hoya che. mithyASTi jIvanuM jJAna paNa ajJAnarUpa ja hoya che tene avinaya paNa mithyAtvarUpa ja hoya che. ahIM " ajJAna " pada vaDe jJAnAbhAva grahaNa karAyo nathI paNa asabhya jJAna praDa 42rAyuM che // 1 // " akiriyA" tyAha mithyAtvanA prathama bhedarUpa je akriyA kahI che, tenA pragakriyA Adi traNa bhedanuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-vIryantarAyanA kSaye pazamathI utpanna vIryavALA AtmA dvArA je vyApAra (pravRtti) karavAmAM Ave che tene pravega kahe che. te prayoga mana, vacana ane kAyarUpa che. A prayoga karavAnI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mughATIkA sthA0 3 u3 sU0 59 mithyAtvasvarUpanirUpaNam kriyate-badhyata iti prayogakriyA-karmetyarthaH / sA ca duSTatvAdakriyA / akriyA ca mithyAtvamiti sarvatra prakramaH / samudAnakriyA-sam-samyakpayoga kriyAdvArA ekarUpatayA gRhItAnAM karmavargaNAnAM prakRnibandhAdibhedena, dezasarvopaghAtirUpatayA ca AdAnaM svIkaraNaM samudAnaM, tadeva kriyA-karmeti samudAnakriyA / 'samudAnamitinipAtanAt siddhiH / tathA yA ajJAnAt ceSTAkarma vA sA ajJAnakriyetira, prayogakriyA trividhA manovAkAyabhedAd vyaakhyaatpuurvaa3| samudAnakriyA trividhA -anantaraparamparatadubhayabhedAt / tatra nAstyantaraM-vyavadhAnaM yasyAH kriyAyAH prayogoM dvArA-mana, vacana aura kAya inake dvArA jo kiyA jAtA hai bAMdhA jAtA hai vaha prayogakriyA hai aisI yaha prayogakriyA karmarUpa hai yaha duSTa hone se akriyA rUpa kahI gaI hai aura jo akriyArUpa hotA hai, vaha mithyAtva hotA hai samudAnakriyA kA tAtparya aisA hai ki samyaka prayogakriyA dvArA ekarUpa se gRhIta huI karmavargaNAoM kA jo prakRtibandha Adi ke bhedarUpa se aura dezaghAtI tathA sarvaghAtIrUpa se jo AdAna pariNamana honA hai yaha samudAna hai, isa samudAnarUpa jo kriyA hai vaha samudAnakriyA hai, yaha samudAnakriyA bhI karmarUpa hI hai "samudAna" zabda kI siddhinipAta se huI hai| tathA ajJAna se jo ceSTA yA karma hotAbaMdhatA hai vaha ajJAnakriyA hai| manovAkAya ke bheda se jo prayogakriyA tIna prakAra kI kahI gaI hai usake viSaya meM kathana pahile kiyA jA cukA hai| samudAnakriyA jo tIna prakAra kI kahI gaI hai usakA bhAva je kriyA che tenuM nAma pragakriyA che. athavA prAge dvArA (mana, vacana ane kAyAdvArA) je karAya che (je karmabaMdha baMdhAya che) tenuM nAma prayogakiyA karmarUpa hoya che. te duSTa hovAthI akriyArUpa gaNAya che ane akiyA rUpa hovAne lIdhe tene mithyAtvarUpa prakTa karela che. have samudAna kriyAne artha samajAvavAmAM Ave che-samyak pragakriyA dvArA ekarUpe gRhIta thayelI karmavargaNAonuM je prakRtibaMdha AdinA bhedarUpe ane dezaghAti tathA sarvaghAti rUpe je AdAna (pariNamana) thAya che tenuM nAma samudAna che. A samudAna rUpa je kriyA che tenuM nAma samudAnakriyA che. A samudAnakriyA paNa karmarUpa ja hoya che "samudAna" zabdanI siddhi nipAtathI thaI che. ajJAnathI je ceSTA thAya che athavA karma baMdhAya che tene ajJAnakriyA kahe che. manaprAga, vacanapravega ane kAyaprayoganA bhedathI praga kiyA traNa prakAranI kahI che. tene viSe AgaLa spaSTatA thaI cukI che. samudAna kiyAnA traNa bhede have spaSTa karavAmAM Ave che-je samudAne kiyAmAM vyavadhAna za 23 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 " sA'nantarA, sA cAsau samudAnakriyA ceti anantarasamudAnakriyA-prathamasamayavarttinI kriyetyarthaH / paramparasamudAnakriyA - dvitIyAdi samayavarttinI / tadubhayasamudAnakriyA - prathamA'prathamobhayasamayavarttinIti 4 / ajJAnakriyA - matyajJAna - zrutAjJAnavibhaGgAjJAnabhedAtrividhA / tatra matyajJAnaM - mithyAdRSTermatiH, tasmAt kriyA matyajJAnakriyA - zrutAjJAnaM - midhyAdRSTeH zrutaM tasmAtkriyA- zrutAjJAnakriyA / vibhaGgaHmithyAdRSTeravadhiH, sa evAjJAnaM vibhaGgAjJAnaM, tasmAtkriyA - vibhaGgajJAna kriyeti 5 / idama kriyAmithyAtvaM proktaM, sAmpratamavinayamithyAtvaM vyAkhyAyate - ' aviNae ' ityAdi, viziSTo nayo - vinayaH- pratipattivizeSaH, na vinayo'vinayaH, sa trividhaaisA hai jisa samudAyakriyA kA vyavadhAna nahIM hotA hai aisI vaha anantarA samudAnakriyA hai arthAt eka samayavartinI samudAnakriyA anantarasamudAnakiyA hai dvitIyAdisamayavartinI samudAnakriyA paramparasamudAnakriyA hai tathA prathama aprathama donoM samayavartinI jo samudAnakriyA hai vaha tadubhayasamudAnakriyA hai, ajJAnakriyA matyajJAna Adi ke bheda se jo tIna prakAra kI kahI gaI hai usakA tAtparya aisA hai ki mithyAdRSTi kI mati se jo kriyA hotI hai vaha matyajJAnakriyA hai| midhyAdRSTike zruta se jo kriyA hotI hai vaha zrutAjJAnakriyA hai, mithyAdRSTi kI jo avadhi hai vahI vibhaMgajJAna hai isa vibhaMgajJAna se jo kriyA hotI hai vaha vibha gAjJAnakriyA hai / yahAMtaka akriyA mithyAtvakA kathanakiyA gayA hai aba avinaya midhyAtva kA kathana sUtrakAra ( aviNae ) ityAdi sUtra dvArA karate haiM- viziSTa naya kA nAma vinaya hai - yaha vinaya pratipattivizeSarUpa sthAnAGgasUtre ( AMtarA ) paDatuM nathI, te samudAnakriyAne anantarA samudAna kriyA kahe che. eTale ke eka samayattinI samudAna kriyAne anantara samudAna kriyA kahe che. dvitIyAdi samayavattinI kriyAne paraspara samudAna kriyA kahe che. tathA prathama, aprathama banne samayattinI je samudAna kriyA che tene taddalaya samudAna kriyA kahe che. have ajJAna kriyAnA matyajJAna Adi traNa bhedanuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che--mithyASTinI matithI je kriyA thAya che tene matijJAna kahe che, mithyASTinA zrutI je kriyA thAya che tene zrutajJAna kriyA kahe che. mithyASTinI je avadhi che eja vibha'gAjJAna che. A vibha'gajJAnathI je kriyA thAya che tene vibhagAjJAna kriyA kahe che. A sUtramAM ahIM sudhI kriyA mithyAtvanuM kathana karavAmAM AvyuM che. have sUtrakAra avinaya mithyAtvanuM uthana 42 che - " aviNae " ityAhi viziSTa nayanuM nAma vinaya che. te vinaya pratipatti sevA vizeSarUpa hAya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u03 sU0 59 mithyAtyasvarUpanirUpaNam ___ 179 stathAhi-dezatyAgI,-dezasya-janmabhUmyAdestyAgaH-tato nissaraNaM dezatyAgaH, sa yasminnavinaye-svAmi gAlIpadAnAdirUpe'sti sa dezatyAgI / anena gAlI. pradAnAdi rUpeNAvinayena ruSTe svAmini tadAjJayA dezatyAgo bhavatIti bhAvaH 1 / nirAlambanatA-nirgata AlambanAd-AzrayaNIyagacchakuTumbAdi rUpAditi nirA. lambanaH, tadbhAvastattA-AzrayaNIyApekSArAhityamityarthaH 2 / nAnApremadveSaH-prema ca dveSazceti premadveSaM, nAnA-nAnAprakAraM kramarahitaM premadveSaM yatra sa nAnApremadveSaH, yatra svAmyAdau svAmyAdisaMmate vA premakaraNIyaM tatra dveSaH kriyate, yatra ca svAmyAghasaMmate dveSaH karaNIyastatra prema kriyata iti bhAvaH / etadrapo'vinayaH nAnApremadveSAhai isa vinaya kA nahIM honA isakA nAma avinaya hai yaha avinaya tIna prakAra kA jo kahA gayA hai usakA bhAva aisA hai-svAmI ko gAlI denArUpa avinaya jisa dezatyAga meM hotA hai vaha dezatyAgI avinaya hai janmabhUmi Adi kA nAma deza hai isa deza kA tyAga-vahAM se nikalanA yaha dezatyAga hai yaha dezatyAga jisa avinaya meM hotA hai vaha dezatyAgI hai kyoMki svAmI jaba gAlI Adi ke denerUpa avinaya rUpa ho jAtA hai taba vaha usa vyakti ko apane deza se bAhara nikAla detA hai ataH jo avinaya dezatyAga karAne meM kAraNa hotA hai yaha dezatyAgI avinaya hai 1 / tathA jisa avinaya se avinayakartA Alambana se AzrayaNIya gaccha kuTumbAdirUpa sahAre se nirgatarahita ho jAtA hai vaha nirAlambanatA avinaya hai tathA svAmI Adi meM yA svAmyAdi che. vinaya na hato tenuM nAma avinaya che. have tenA traNa prakAre samajAvavAmAM bhAve cha-(1) dezatyAzI vinaya-svAmIna mANa he|| 35 mavinaya ne deshtyAgamAM kAraNabhUta bane che, te avinayane deza tyAgI avinaya kahe che. janmabhUmi AdinuM nAma deza che. A dezamAMthI nIkaLavAnI ke dezane tyAga karavAnI kriyAne dezatyAga kahe che. je avinayane kAraNe deza tyAga karavAnI paristhiti pedA thAya che te avinayane dezayAgI avinaya kahe che, kAraNa ke svAmI jyAre gALa Adi devArUpa avinayathI kopAyamAna thAya che, tyAre tenA dvArA te vyaktine dezamAMthI hAMkI kADhavAmAM Ave che. A rIte je avinaya dezatyAga karAvavAmAM kAraNabhUta bane che, te avinayane dezayAgI avinaya kahe che. (2) je avinayane kAraNe avinayakartAne avalaMbanathI-AzrayasthAna rUpa gaccha, kaba Adi rU5 sahArAthI-rahita karavAmAM Ave che-eTale ke ga7 athavA kuTuMbamAMthI alaga karavAmAM Ave che, te avinayane nirAlaMbanatA avinaya kahe che. (3) svAmI Adi pratye athavA rAkhyAdi saMmata prati prema karavAne zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasa bhidhAno'vinayaH procyate aniyataviSayatvAditi / 6 / athAjJAnamithyAtvamAha'annANe' ityAdi / jJAnaM dravyaparyAyaviSayo bodhaH, tanniSedhAd-ajJAnaM tattrividhaM tathAhi-dezajJAnaM, dezato vivakSitadravyasyAnabhijJavam 1 / evaM sarvato'jJAnaM srvaajnyaanm| bhAvAjJAnaM-vastuno vivakSitaparyAyato'nabhijJatvamiti3 ||7||suu059|| pUrva mithyAtvaM varNitaM, taccAdharma ityadhunA tadviparyayadharma prarUpayan navasUtrImAha mUlam-tivihe dhamme paNNatte, taM jahA-suyadhamme, carittadhamme, asthikAyadhamme 1 / tivihe upakrame paNNatte, taM jahAdhammie upakkame, adhammie uvakame, dhammiyAdhammie upakkame 2 / ahavA tivihe uvakrame paNNatte, taM jahA-Aovakkame, saMmatameM prema karanekI jagaha dveSa karanA aura unase asaMmatameM dveSa karane kI jagaha prema karanA yaha nAnApremadveSa avinaya hai aisA avinaya nAnA premadveSarUpa nAmase isaliye kahA gayA hai ki yaha avinayaviSayavAlA hai| aba sUtrakAra ajJAnamithyAtva ke viSaya meM kahate haiM-(annANe tivihe paNNatte) ajJAna tIna prakAra kA kahA gayA hai - dravya aura paryAya viSayaka jo bodha hai usakA nAma jJAna hai, aisA jo jJAna nahIM hai vaha ajJAna hai vivakSita dravya kI ekadeza se jo anabhijJatA hotI hai vaha dezAjJAna hai tathA sarvarUpa se vivakSita dravya kA jJAna nahIM honA isakA nAma sarvAjJAna hai aura vastu kI vivakSitaparyAya kA jJAna nahIM honA isakA nAma bhAvAjJAna hai / / 059 // badale dveSa karavAthI athavA temanA dvArA asaMmata heya evA padArtha ke mAnyatA pratye dveSa karavAne badale prema kare tenuM nAma nAnA premadreSarUpa avinaya che. evA avinayane nAnApremadreSarUpa nAmathI oLakhavAnuM kAraNa e che ke te avinaya viSayavALo che. have sUtrakAra ajJAna mithyAtvanuM spaSTIkaraNa kare che. " annANe tivihe paNNatte " dhyA: ajJAna traNa prakAranuM kahyuM che. dravya ane paryAya viSayaka bedhanuM nAma jJAna che. evuM je jJAna nathI tene ajJAna kahe che. vivakSita (amukI dravyanI eka dezathI je anabhijJatA hoya che tenuM nAma dezajJAna che. vivakSita dravyanuM sarvarUpe jJAna na hatuM tenuM nAma sarvajJAna che, ane vastunI vivaNita paryA. canuM jJAna na hovuM tenuM nAma bhAvAjJAna che. je sU. 59 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03303 sU0 59 dharmasvarUpanirUpaNam 181 parokkkame, tadubhayovakkame 3 / evaM vaiyAvacce4, aNuggahe 5, aNusiTrI 6, upAlaMbhe 7 / evamekeke tinni tinni AlAvagA jaheva uvakkame / tivihA kahA paNNatA, taM jahA * atthakahA, dhammakahA, kAmakahA 8 / tivihe viNicchae paNNatte, taM jahAatthaviNicchae, dhammaviNicchaMe, kAmaviNicchae9 ||suu060 // ___ chAyA-trividho dharmaH prajJaptaH, tadyathA-zrutadharmaH, cAritradharmaH, astikAyadharmaH 1 / trividha upakramaH prajJaptaH, tadyathA-dhArmika upakramaH, adhArmika upakramaH, dhArmikAdhArmika upakramaH 1 / athavA trividha upakramaH prajJaptaH, tadyathA-AtmopakramaH, paropakramaH, tadubhayopakramaH 2 / evaM vaiyAvRttyam 3, anugrahaH4, anuziSTiH 5, upAlambhaH 6 / evamekaikasmin trayastraya AlApakA yathaivopakrame / trividhAkathA prajJaptA, tadyathA-arthakathA. dharmakathA, kAmakathA 8 / trividho vinizcayaH prajJaptaH, pahile mithyAtva kA varNana kiyA aura usameM gaha kahA gayA ki yaha mithyAtva adharma hai aba sUtrakAra usake viparIta jo dharma hai usakI prarUpaNI karate hue nau sUtroM ko kahate haiM-(tibihe dhamme paNNatte) ityaadi| sUtrArtha-dharma tIna prakArakA kahA gayA hai-jaise zrutadharma, cAritradharma, aura astikAyadharma upakrama tIna prakArakA kahA gayA hai-jaise dhArmika upakrama adhArmika upakrama aura dhArmikAdhormika upakrama athavA isa prakAra se bhI upakrama tIna prakAra kA kahA gayA hai-jaise Atmopakrama, paropakrama aura tadubhayopakrama isI prakAra ke vaiyAvRtya ke, anugraha ke, anuziSThi aura upAlambha ke saMbaMdha meM tIna 2 AlApaka upakrama ke AlApaka ke anusAra kahanA cAhiye kathA tIna prakAra kI kahI gaI hai-jaise artha. pahelAnA sUtramAM mithyAtvanuM varNana karavAmAM AvyuM ane tyAM mithyAtvane adhama rUpe prakaTa karAyuM che. have sUtrakAra adharmathI viparIta evA dharmanuM nava sUtra dvArA varNana kare che- sUtrArtha-dhabhatra mArane uhI cha-(1) zrutadhamaH, (2) yAtriyama bhane (3) mastiya dharma. 54 3 42! hyA cha-(1) dhAmi 54ma, (2) adhArmika upakrama ane (3) dhAmikA dhArmika upakrama. athavA upakramane nIce pramANe 1 42 pa 4aa cha-(1) mAtmA5ma, (2) 52254ma mana (3) tadalapakama. vaiyAvRtya, anugraha, anuziSTa ane upAlaMbhanA paNa traNa traNa prakAre upakramanA prakAre pramANe ja samajI levA. kathA traNa prakAranI kahI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 sthAnAgasUtre tadyathA-arthavinizcayaH, dharmavinizcayaH, kaamvinishcyH9|| sU0 60 // ____TIkA-'tivihe ' ityAdi / dharmastrividhaH / tamevAha-zrutamevadharmaH zrutadharmaH-syAdhyAyaH, cAritradharma:-kSAntyAdi dazavidhaH zramaNadharmaH, zrutacAritrarUpo dvividho'pi dharmoM bhAvadharmauktaH, uktazca " duviho u bhAvadhammo suyadhammo khalu carittadhammo ya / suyadhammo sajjhAo carittadhammo samaNadhammo // 1 // chAyA-dvividhastu bhAvadharmaH, zrutadharmaH khalu cAritradharmazca / zrutakSamaH svAdhyAyaH, cAritradharmaH zramaNadharmaH // 1 // " iti / astikAyadharmaH, astizabdenAtra pradezA ucyante, teSAM kAyorAzirastikAyaH sa cAsau saMjJayA dharmazcetyastikAyadharmaH-gatyupaSTambhalakSaNo dharmAstikAya ityrthH| kathA, dharmakathA aura kAmakathA vinizcaya tIna prakAra kA kahA gayA hai jaise arthavinizcaya, dharmavinizcaya aura kAmavinizcaya / TIkArtha-dharmake jo tIna prakAra kahegaye haiM-unakA tAtparya aisA hai zrutarUpa jo dharma hai vaha zrutadharma hai zrutadharma svAdhyAyarUpa hai tathA uttamakSamA Adi rUpa jo daza prakAra kA zramaNadharma hai vaha cAritradharma hai yaha zrutacAritrarUpa jo donoM prakAra kA dharma hai vaha bhAvadharma kahA gayA hai| kahA bhI hai-" duyihou bhAvadhammo" ityAdi / ___astikAya dharma meM asti zabda hai usase pradeza kahe gaye haiM tathA kAya se ina kI rAzi kathita huI hai saMjJA se jo astikAyarUpa dharma hai yaha astikAyadharma hai aisA astikAyarUpa dharma gatikriyA meM sahAyatA pahu~cAnerUpa lakSaNayAlA dharmAstikAya hai yaha dravyadharma hai| che-(1) arthathA, (2) dharma thA bhane (3) mA. vinizcaya ra prAranA agho cha-(1) atha vinizcaya, (2) dharmavinizcaya mana (3) avinizcaya. TIkA-have dharmanA je traNa prakAre kahyA che tenuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-kRtarUpa-zAstrarUpa je dhama che tene zratadharma kahe che. zratadhAma svAdhyAyarUpa che. uttama kSamA Adi je dasa prakAranA zramaNadharma che tenuM nAma cAritradharma che. A zratacAritrarUpa banane prakArano je dharma che tene bhAvadharma kahyo che. kahyuM paNa cha -"dupihou bhASadhammo" tyAha astikAya dharmamAM asti padathI tenA pradezo grahaNa karAyA che, tathA kAya padathI temanI sazi grahaNa thaI che. saMjJAnI apekSAe je astikAyarUpa dharma che, tenuM nAma astikAya dharma che. gatikriyAmAM sahAyabhUta thavAnA lakSaNavALuM dharmAstikAya che. A dravyadhAma che. zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u 3 sU0 60 dharmasvarUpanirUpaNam ayaM ca dravyadharma iti 1 / uktau zrutacAritradharmI, sAmpataM tadvizeSAnAha-'tivihe ubakkame ' ityAdi sutrANyaSTau / trividha upakramaH, upkrmnnmupkrmH-upaaypuurvkaarmbhH| upakramatraividhyamAha-dhArmikaH, dharme-zrutacAritrarUpe bhavaH, sa vA prayojanamasye ti sa tathA, evamadhArmikaH asaMyamArthaH, dhArmikAdhArmikaH, tatra dhArmikodezataH saMyamarUpatvAt , adhArmika', tathaivAsaMyamarUpatvAt , ubhayAtmaka ArambhaH dezaviratyArambha ityarthaH / athavA upakramo nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhAvabhedAt Saividho'pi bhavati kintvatra tristhAnakAnurodhAttrividha evopaattH| asya SaDUvidhasyopakramasya vyAkhyAnamanuyogadvArasUtrasya matkRtAyAmanuyogacandrikATIkAyAmava aba sUtrakAra trividha upakrama kA kathana karate haiM-yahAM ye ATha sUtra haiM-upakramaNakA nAma upakrama hai arthAt AraMbha kA nAma upakrama hai yaha upakrama dhArmika Adi ke bheda se jo tIna prakAra kA prakaTa kiyA gayA hai-usakA tAtparya isa prakAra se hai-zrutacAritrarUpa dharma meM jo hotA hai, athavA zrutacAritrarUpa dharma jisakA prayojana hai vaha dhArmika hai asaMyamarUpa jo AraMbha hai vaha adhArmika upakrama hai dezataH saMyamarUpa hone se dhArmika aura dezataH asaMyamarUpa hone se adhArmika aisA jo ubhayAtmaka AraMbha hai dezaviratyAraMbha hai vaha dhArmi kAdhArmika upakrama hai athavA-nAma upakrama, sthApanA upakrama, dravyaupakrama, kSetra upakrama, kAla upakrama aura bhAva upakrama ke bheda se upakrama cha prakAra kA bhI hotA hai kintu yahAM tristhAnaka kA kathana hone se tIna prakAra kA upakrama hI gRhIta huA hai isa 6 prakAra ke upakrama kA vyAkhyAna anuyogadvArasUtra have sUtrakAra traNa prakAranA upakramanuM kathana kare che tene anulakSIne sUtrakAre ATha sUtre kahyAM che. upakamaNanuM nAma upakrama che, eTale ke vastunA AraMbhane upakrama kahe che. have tenA dhArmika Adi bhedanuM pratipAdana karavAmAM Ave che. kutacAritra rUpa dharmane nimitta je thAya che tenuM nAma dhArmika upakrama che. asaMyama rUpa je AraMbha che tenuM nAma adhAmika upakrama che. dezataH saMyamarUpa hovAne lIdhe dezataH dhArmika ane dezataH asaMyamarUpa hovAne lIdhe dezataH adhArmika e je ubhayAtmaka AraMbha che tene eTale ke dezaviratirUpa AraMbhane dhArmikA. dhArmika upakama kahe che. athavA nAma upakama, sthApanA upakrama, dravya upakama, kSetra upakrama, kALa upakrama ane bhAva upakramanA bhedathI upakrama cha prakArane hoya che. paraMtu ahIM traNa sthAnakenuM ja kathana cAlu hovAthI traNa prakAranA upakrama ja gRhIta thayA che. A cha prakAranA upakamanuM varNana anuga dvAra zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre lokanIyam / tatra dhArmikasya saMyatasya yazcAritrAdyartha dravyakSetrakAlabhAvAnAmupakrama uktasvarUpaH sa dhArmikaH, sa evopakramaH dhaarmikopkrmH| evam-adhArmikasya-asaM. yatasyAsaMyamArtha yaH so'dhArmikaH, sa eva upakramaH-adhArmikopakramaH / dhArmikA dhArmikasya-dezaviratasya yaH sa dhArmikAdhArmikaH, sa evopakramaH-dhArmikAdhArmikopakrama iti / 2 / atha svAbhyantarabhedenopakramameva tridhA varNayati-'ahayA tivihe uvakkame ' ityAdi, athayA-prakArAntareNa upakramastrividhastathAhi-AtmopakramaH / paropakramaH, tadubhayopakramaH / tatra AtmanaH-svasyAnukUlopasargAdau zIlarakSaNanikI anuyogacandrikA nAma kI TIkA meM maiMne kiyA hai ataH vahAM se ise jAnA jA sakatA hai dhArmika saMyata kA jo cAritra Adi ke nimitta dravya, kSetra, kAla aura bhAvoM kA ukta svarUpavAlA upakrama hai vaha dhArmika upakrama hai tathA asaMyata kA jo asaMyata ke liye upakrama hai vaha adhArmika upakrama hai tathA dhArmikAdhArmika kA dezavirativAle kA jo dhArmikAdhArmika upakrama hai vaha dhArmikAdhArmika upakrama hai athavA prakArAntara se bhI upakrama Atmopakrama Adi ke bheda se tIna taraha kA kahA gayA hai-apane anukUla upasargAdika ke A jAne para zIla rakSaNa ke nimitta jo vaihAyasa (adhara laTaka kara maranA ) Adi vinAza karanA athavA parikarma karanA, athavA AtmArtha anya vastukA upakrama karanA yaha Atmopakrama hai isI taraha parArtha upakrama karanA yaha paropakrama hai AtmArtha aura parArtha donoM ke nimitta upakrama karanA sUtranI anugacandrikA nAmanI meM lakhelI TIkAmAM ApavAmAM AvyuM che, te tyAMthI vAMcI levuM. dhArmika saMvatane je cAritra Adine nimitte dravya, kSetra, kALa ane bhAvonA ukta svarUpavALe je upakrama che tenuM nAma dhArmika upakrama che, tathA asaMyatane je asaMyamane nimitte upakrama che tenuM nAma adhAmika upakrama che. tathA dhAmikA dhArmika (dezavirativALAne) je dhAmikA dhArmika upakrama che tenuM nAma dhAmikA dhArmika upakama che. bIjI rIte paNa upakramanA traNa prakAra paDe che-(1) A pakama-pitAne anukULa evAM upasargo vagere AvI paDe tyAre zIlarakSaNane nimitte je vaihAyasa ( UMce laTakIne phase khAIne maravAnI kriyA) Adi dvArA pitAne vinAza karavAmAM Ave che athavA pari. kama karavAmAM Ave che athavA AtmArthe anya vastune je upakama karavAmAM Ave che tene A pakema kahe che. e ja pramANe anyane nimitta upakrama zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u0 3 sU0 60 dharmasvarUpanirUpaNam 185 mittamupakramaH-caihAnasAdinA vinAzaH parikarma vA, yadvA-AtmArthamanyasya vastuna upakrama AtmopakramaH / evaM parasya parArtha vopakramaH / tadubhayasya-AtmapararUpasya tadubhayAthaivopakramastadubhayopakrama iti 3 // evam-upakramasUtrabad Atmaparatadubhayabhedena vaiyAvRtyA4'nugrahA5'nuziSTayu 6 pAlambha7 mUtrANi bodhyAni / evamupakrama sUtraSat ekaikasmin vaiyAyattyAdisUtre trayastrayaH-AtmaparatadubhayarUpAstritrisaMkhyakA AlApakA yAcyA yathaiva yenaiva prakAreNa upakrame-upakramasUtre'bhavan tathaivA. prApIti bhaavH| navaraM- vyAvRttasya bhAvaH karma vA caiyAvRttyaM-bhaktAdibhiHzuzrUSaNam / tatra-AtmavaiyAkRtyaM gacchanirgatasya jinakalpikAdereva, paravaiyAvRtyaM glAnAdi zuzrUSakasya, tadubhayavaiyAvRttyaM gacchagatasyeti / 4 / anugrahaH-jJAnAdyupakAraH, tatraAtmAnugraho'dhyayanAdi pravRttasya, parAnugraho vAcanAdi pravRttasya, tadubhayAnugrahaH yaha tadubhaya upakrama hai upakrama sUtra kI taraha Atma, para aura tadubhaya ke bheda se caiyAvRtya, anugraha, anuziSTi aura upAlaMbha Siyaka sUtra bhI kahanA cAhiye arthAt upakramasUtra kI taraha eka 2 vaiyAtyAdisUtra saMbaMdhI AtmacaiyAvRtyAdi ke bheda se tIna 2 AlApaka kahanA cAhiye bhakta Adi jo guryAdijanoM kI sevA karanA hai usakA nAma vaiyAvRttya hai gaccha se nirgata jinakalpika Adi ke hI AtmavaiyAvRttya hotA hai glAnAdi kI zuzrUSA karane vAle ke para caiyAvRttya hotA hai tathA gacchagata ke tadubhayavaiyAvRttya hotA hai jJAnAdi ke upArjana meM upakAra karanA isakA nAma anugraha hai svayaM adhyayana karanA yaha AtmAnugraha hai, vAcanAdi meM pravRtta honA yaha parAnugraha hai tathA zAstra kA vyAkhyAna kare tenuM nAma paropakama che. AtmAne mATe ane anyane mATe upakrama kare tenuM nAma tadubhaya upakrama che. upakamanA jevA traNa bheda batAvyA che evAM ja traNa bheda vaiyAvRtya, anugraha, anuziSTa ane upAlaMbhanA viSayamAM paNa samajavo. jemake vaiyAvRtyanA AtmavaiyAvRtya, paravaiyAvRtya ane taMdubhaya vaiyAvRtya nAmanA traNa bheda paDe che. e ja pramANe anugraha AdinA paNa AtmAnugraha parAnugraha ane tadubhayAnugraha traNa bheda samajavA. ziSya, bhakta Adi dvArA gurujanonI je sevA karavAmAM Ave che tenuM nAma vaiyAvRtya che. gacchamAMthI nirgata (nIkaLI gayelA) jinakalpika Adi dvArA AtmavaiyAvRtya thAya che. glAna (bImAra, azakta ) AdinI zuzruSA karanAra paravaiyAvRtya thAya che, tathA gacchagata zramaNAdi dvArA tadubhayAvRtya thAya che. jJAnAdinA upArjana nimitta upakAra karavo tenuM nAma anugraha che. te ja adhyayana kare tenuM nAma AtmAnugraha che, vAcanAdimAM pravRtta thavuM ane ziSya janane sUtrArtha tha 24 zrI sthAnAMga sUtra: 02 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 sthAnAso zAstravyAkhyAnaziSyasaMgrahAdimavRttasyeti / 5 / anuziSTiH - anuzAsanam / tatrAtmAnuziSTi:-svAtmAnaM pratyanuzAsanaM, yathA " bAyAlIse saNasaMkammi gahaNaMmi jIva ! na hu chlio| iNhi jaha na chalijjasi, muMjato rAgadosehiM // 1 // " chAyA-dvicatvAriMzadeSaNAsaMkaTe gahane jIva ! naiva chalitaH / idAnIM yathA na chalyaM se bhuJjAno rAgadveSAbhyAM (tathA vidheyam ) iti // 1 // parAnuziSTi:-paraM pratyanuzAsanaM, yathA"tA taMsi bhAvavejjo, bhayadukkhanipIDiyA tuhaM ee / haMdi saraNaM papamA, moeyavcA payatteNaM // 1 // " chAyA-tAvattvamasi bhAvavaidyo bhavaduHkhanipIDitAstavaite / haMdi ! zaraNaM prapanA moktavyAH prayatnena // 1 // karanA evaM ziSyajana ke saMgrahAdi karane meM pravRtti karanA yaha tadubhayAnu graha hai anuzAsana kA nAma anuziSTi hai apanI AtmA ke prati anuzAsana rakhanA yaha AtmAnuziSTi hai| jaise-"bAyAlIsesaNa saMkaDammi" ityAdi arthAt-he jIva ! jaise AhAragrahaNa ke bayAlIsa doSoM ke gahana saMkaTa meM nahIM ThagAyA to lAye hue zuddha AhAra ko bhogatA huA saba rAgadveSa se na ThagAnA arthAt mAMDale ke pAMca doSoM se bcnaa| dUsaroM ke prati anuzAsana rakhanA yaha parAnuziSTi hai jaise-"tA taMsi bhAvavejjo" ityaadi| arthAt-jaba tUM bhAvavaidya hai to bhavaduHkha se pIDita hue ye prANI tere zaraNa Aye hue haiM to inako bhI yatnapU. caka bhavaduHkha se chuDAnA cAhiye // Adi samajAvavuM tenuM nAma parAnugraha che. zAstranuM vyAkhyAna karavuM ane ziSyajananA saMgrahAdi karavAmAM pravRtta thavuM tenuM nAma tadubhayAnugraha che. anazAsanane anuziSTi kahe che. pitAnA AtmAnuM anuzAsana karavuM tenuM nAma mAtmAnuSTi cha. ma " bAyAlIse saNasaMkaDammi" tyAha| he jIva! AhAra grahaNanA beMtAlIsa denA saMkaTamAM tuM ThagA nahIM, te prApta AhArane upabhega karatAM, rAgadveSathI tuM rakhe ThagAte !" eTale ke mAMDalAnA pAMca dethI bacavuM. A rIte pitAnA AtmAnuM anuzAsana karavAnI kriyAne AtmAnuziSTa ke AtmAnuzAsana kahe che. bIjAnI pratya anuzAsana rAma tenu nAma 52nuziSTa . rema-" tA tasi bhAyavejjo" ItyAdi. jemake "jo tuM bhAve che, te bhavaduHkhathI pIDAtA je che tAre zaraNe AvyA che, temane yatnapUrvaka tAre bhavadukhamAMthI choDAvavA joIe," zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u03 sU. 60 dharmatvarUpanirUpaNam tadubhayAnuziSTiH-svaparobhayaM pratyanuzAsanaM, yathA "kahakaha'pi mANusattAI yAviyaM caraNa pavararayaNaM ca / tA bho / ettha pamAmo kaiyAvi na jujjAe amhaM // 1 // chAyA-kathaM kathamapi mAnuSatvAdi prAptaM caraNaM pravararatnaM ca / tasmAt bho ! atra pramAdaH kadApi na yujyate'smAkam // 1 // " iti / 6 / upAlambhaH-anaucityapravRttipratipAdanagarbhA'nuziSTireva, tatra-AtmopAlambhaH AtmAnaM pratyanaucityapravRttikathanaM, yathA___ "collagadiTuM teNaM, dulaha lahiUNa mANusaM jammaM / jaM na kuNasi jiNadhammaM, appA kiM verio tujjha ? // 1 // chAyA-collaka (cakravartibhojana ) dRSTAntena durlabhaM labdhvA mAnuSyaM janma / yanakaroSi jinadharmam , AtmA kiM vairikastava ? // 1 // iti / apane aura para donoM ke prati anuzAsana rakhanA isakA nAma svaparAnuziSTi hai| jaise-(kaha kaha'vi mANusattAiM) ityaadi| hamane kisI kisI prakAra se manuSya janma Adi sAmagrI prApta kI hai, usameM bhI phira cAritrarUpa pravararatna pAyA hai to aba yahAM hama ko isameM pramAda karanA kadApi yukta nahIM hai // ___ yaha tumhArI pravRtti anucita hai isa prakAra ke pratipAdanarUpayAlI anuziSTi hI upAlabha hai isameM AtmA ke prati anucitapravRtti karate samaya aisA ulAhanA denA ki he Atman ! yaha terI pravRtti ThIka nahIM hai yaha AtmopAlaMbha hai / jaise-(collagadi8 teNaM ityAdi / collakadRSTAnta se arthAt cakravartI ke bhojana ke dRSTAnta se durlabha mA 42nI lAnAthI 52||nushisstt ( 52nu manuzAsana ) thAya che. pAtAnu bhane 52nu anuzAsana 42 tenu nAma 215rAnuziSTa che. sama-" kaha kaha 'vi mANusattAI" tyAdi. "ma yA yA prayatnAthI bhanuSyasamA sAmazrI prApta karI che, vaLI te manuSya janmamAM cAritrarUpI uttama ratna pAmyA chIe, te have A manuSyajanma pramAda karIne eLe javA devo joIe nahIM." A tamArI pravRtti anucita che," A prakAranA pratipAdana dvArA je anuzAsana karAya che tenuM nAma ja upAlaMbha che. tathA keI anucita pravRtti thaI jatAM pitAnA AtmAne ja A prakArane Thapake Apa ke "he Atmana ! A tArI pravRtti ThIka nathI. tenuM nAma ja AtmapAlaMbha che. mo-"collagaDhineNaM, tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 sthAnAGgasUtre paropAlambha:-paraM pratyayanaucityapattikathanaM, yathA " uttamakulasaMbhUo, uttamagurudikkhio tumaM vaccha ! / uttamamANaguNaDo, kaha sahasA vavasio evaM ? // 1 // chAyA-uttamakulasaMbhUtaH, uttamagurudIkSitastvaM vatsa ! / uttamajJAnaguNADhayaH, kathaM sahasA vyavasita evam ? // iti / tadubhayopAlambhaH svaparaM pratyanaucityapravRttiprakaTanaM, yathA" egassa kae niyajIviyassa bahuyAo jiivkoddiio| dukkhe ThavaMti je kevi tANa kiM sAsayaM jIyaM ? // 1 // " chAyA-ekasya kRte nija jIvitasya bahukA jiivkottii| duHkhe sthApayanti ye ke'pi teSAM kiM zAzvataM jIvitam / 1 // " iti manuSya janma pAkara yadi jinadharma kA pAlana nahIM karatA hai to terI AtmA kA tUM kyA duzmana hai ? arthAt AtmA kA duzmana mata bana // tuma anucita pravRtti karate ho isa prakAra se dUsaroM kI anucita pravRtti ke prati upAlaMbha denA isakA nAma paropAlaMbha hai| jaise-(uttama kulasaMbhUo) ityAdi / he vatsa ! he jIva ! tUM uttamakula meM janamA hai, uttama guru se dIkSita huA hai aura uttama guNoM se tUM yukta hai, aisI sAmagrI milane para bhI tUM isa prakAra se pApavyavasAya meM acAnaka kaise laga gayA hai| - apanI pravRtti ke prati aura para kI pravRtti ke prati anaucitya kA kathana karanA yaha tadubhayopAlaMbha hai| jaise-(egasta kae niyajIviyassa) calakanA dRSTAMtathI eTale ke cakravartInA daSTAMtathI A vAta samajAvI che. " harlabha manuSyajanma pAmIne je jinadharmanuM pAlana karatuM nathI, to zuM tuM tArA AtmAne duzamana che. " A rIte AtmAne duzmana na bane, evuM pratipAdana ahIM karavAmAM AvyuM che. "te anucita pravRtti kare che, A pramANe anyanI anucitta pravRttine upAlaMbha kare tenuM nAma parapAlaMbha cha. 2 -" uttamakuMlasaMbhUo" tyA " yatsa ! ! tu uttama kuLamAM janme che, uttama guru pAse te dIkSA lIdhI che, te uttama guNothI yukta che, A paristhiti hovA chatAM tuM A prakAranI pApapravRttimAM acAnaka kevI rIte paDI gaye?" pitAnI ane anyanI pravRtti anucita hovAnuM kathana karavuM tenuM nAma talayo5ian cha. ma " egassa kae niya jIviyarasa " tyAdi. "zu zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 3.3 sU0 60 dharmasvarUpanirUpaNam , evam-anena pUrvoktena prakAreNaikaikasmin pade trayastraya AlApakA vijJeyA yathaivopakrame, iti pUrva vyAkhyAtamiti / 7 / atha zrutabhedA vitriyante-'tivihA kahA' ityAdi / kathA upAyapratipAdanaparAvAkyamabandharUpA, sA trividhA, tathAhi -artha kathA, dharmakathA, kAmakathA / tatra arthasya-dhanasya kathA-arthakathA-arthotpA dakadhAtuvAdakRSyAdimatipAdikA / uktazca " sAmAdidhAtuvAdAdi kRSyAdi prtipaadikaa|| arthopAdAnaparamA kathA'rthasya prakIrtitA // 1 // " iyaM kAmandakAparthazAstrarUpA / evaM dharmopAyapratipAdanaparA dharmakathA, uktaJcaityAdi / jo koI vyakti isa eka apane jIvana ke liye bahuta se karor3oM jIvoM ko duHkha meM sthApita karate haiM arthAt duHkha pahu~cAte haiM to kyA unakA jIvana zAzvata avinAzo hai ? arthAt nahIM // isa pUrvokta prakAra se eka 2 pada meM upakrama kI taraha tIna 2 AlApaka jAnanA cAhiye / aba sUtrakAra zrata bhedoM kA kathana karate haiM "tivihA kahA" ityAdi-upAya ke pratipAdana karane meM tatpara jo vAkyaprabaMdharUpa racanA hai usakA nAma kathA hai vaha jo tIna prakAra kI kahI gaI hai usakA tAtparya aisA hai-dhana kI jo kathA hai vaha artha kathA hai arthAt arthopArjana ke yA arthotpAda ke kAraNabhUta suvarNa Adi kI kathA yA khetIvAr3I kI kathA arthakathA hai| kahA bhI hai-"sAmAdi dhAtuvAdAdi" ityaadi| yaha kathA kAmandakAdyarthazAstrarUpa hai, isI prakAra se dharmake upAyoM ke pratipAdana karane meM tatparA jo kathA hai yaha dharmakathA hai| kahA bhI hai keI paNa jIva pitAnA jIvanane mATe aneka jIvene duHkha pahoMcADe, te zuM tenuM pitAnuM jIvana zAzvata (avinAzI) che? eTale ke mAre ane tamAre jarUra ekavAra te maravAnuM ja che, te zA mATe evI pravRtti karavI joIe ?" A pUrvokta prakAre pratyeka padamAM upakramanI jema traNa traNa AlApaka samapA. ve sUtra 12 thAnA lehornu ni359 42 che-"tivihA kahA " tyAdi Aya (Avaka) nuM pratipAdana karavAmAM tatpara je vAkayaprabaMdha rU5 racanA che tene kathA kahe che. tenA traNa prakAre nIce pramANe che. (1) dhananI je kathA che tene arthakathA kahe che. eTale ke arthopArjana athavA atpAdananA kAraNe rUpa suvarNa AdinI kathAne ke khetIvADInI kathAne arthakathA kahe che. kahyuM paNa cha , " sAmAdi dhAtuyAdAdi " ityAdi. 24 // mAya zA35 cha. (2) dharmanA upAyonuM pratipAdana karanArI je kathA che tene dharmakathA kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAzamane " dayAdAnakSamAyeSu, dharmAGgeSu prtisstthitaa| iyamuttarAdhyayanAdirUpA, evaM kAmaguNaprAptakathA, kAmakathA / uktaJca-" kAmopAdAnagarbhA ca, vayodAkSiNyamUcikA / __anurAgejitAdyutthA, kathA kAmasya varNitA // 1 // " iti / iyaM vAtsyAyanAdi praNItakAmamUtrAdirUpA / 7 / 'tivihe viNicchae' ityAdi, vi-viziSTo nizcayaH-vinizcayaH-svarUpaparijJAna, so'rtha dhrm-kaambhedaatrividhH| tatrArtha vinizcayaH-arthasya svarUpaparijJAnaM / yathA-arthAnAmarjane duHkha,-marjitAnAM ca rakSaNe / nAze duHkha vyaye duHkhaM, dhigarthaM duHkhakAraNam // 1 ||ityaadi / dharmavinizcayaH-dharmasvarUpaparijJAnaM, tathAhi " dhanado dhanArthinAM dharmaH, kAmadaH sarvakAminAm / dharma evApavargasya, pAramparyeNa saadhkH|| 1 // ityAdi / -" dayAdAnakSamAyeSu" ityaadi| yaha dharmakathAuttarAdhyayana AdirUpa hai| kAma ko baDhAnevAlI kathA kAma kathA hai| kahA bhI hai-"kAmopAdAnagarbhA ca" ityAdi / yaha kathA vAtsyAyanAdi praNIta kAmasUtrAdirUpa hai| "tivihe viNicchae" ityAdi-viziSTa nizcaya kA nAma vinizcaya hai arthAt svarUpa ke parijJAna kA nAma vinizcaya hai yaha vinizcaya artha dharma aura kAma ke bheda se tIna prakAra kA hai-artha ke svarUpa kA parijJAna honA isakA nAma arthavinizcaya hai jaise-"arthAnAmarjane duHkhaM" ityAdi / dharmasvarUpakA parijJAna honA isakA nAma dharmavinizcaya hai jaise (dhanadodhanArthinAM dharmaH) ityAdi / kAmake svarUpako parijJAna honA isakA 4yu 55 cha ?-" dayAdAnakSamAyeSu " tyAla. . uttarAdhyayana mA sUtra 35 cha. (3) ma (pAsanA) ne thAnA 2 thA cha tara AmacyA hecha. yuM 54 cha -"kAmopAdAnagarbhAca" tyA vAtsyAyana mAha praNIta kAmasUtrane kAmakathArUpa gaNI zakAya che. "tivihe viNicchae " tyA viziSTa nizcayanu nAma vinizcaya cha, eTale ke svarUpanA parijJAnanuM nAma vinizcaya che. tenA paNa artha, dharma ane kAmarUpa traNa bheda paDe che. (1) arthanA svarUpanuM pariNAna thavuM tenuM nAma malanizcaya che. rebha.-" arthAnAmajane duHkhaM " tyA6i. (2) dhanA 253. 5nu parijJAna 5 tenu nAma vinizcaya che. rebha " dhanado dhanArthinAM dharmaH " tyAt. (3) AmanA 2535nu parijJAna 427 tenu nAma vinizcaya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u03 sU061 arthAdivinizcayakAraNa paramparA nirUpaNam 191 kAmavinizcayaH - kAmasvarUpaparijJAnam Aha ca , " sallaM kAmA visaMkAmA, kAmA AsI visovamA / kAme patthamANA, akAmA jaMti duggaI // 1 // chAyA - zalyaM kAmA viSaM kAmAH, kAmA AzIviSopamAH / kAmAn prArthayantaH, akAmA yAnti durgatim / ityAdi svarUpA arthAdi vi nizvayA bodhyA iti // sU0 60 // pUrvamarthAdi vinizcaya ukta iti tatkAraNaphalaparamparAM trirathAnakAnavatAriNImapi prasaGgato bhagavatpraznottaradvAreNa nirUpayannAha - mUlam - tahArUvaM NaM bhaMte ! samaNaM vA mAhaNaM vA pajjuvAsamANassa kiM phalA pajjuvAsaNA ? savaNaphalA / se NaM bhaMte ! savaNe kiM phale ? NANaphale / se NaM bhaMte! NANe kiM phale ? viSNANaphale / evameteNaM abhilAveNaM imA gAhA aNugaMtavvA" savaNe NANe ya vinnANe, paccakkhANe ya saMjame / aNaNhae tave caiva codANe akiriyanivvANe || 1|| " jAva se NaM bhaMte! akiriyA kiM phalA ? nivvANaphalA / se NaM bhaMte nivvANe kiM phale ? siddhigaigamaNapajavasANaphale pannatte samaNAuso ! // sU061 // // taiyassa tIo uddeso samatto // 3-3 // " nAma kAmavinizcaya hai, kahA bhI hai-"salaM kAmA, bisaM kAmA" ityAdi / isa pUrvokta prakAra se arthAdi kA vinizcaya jAnanA cAhiye || suu060|| isa prakAra arthAdi kA vinizcaya kaha kara aba sUtrakAra usake kAraNa evaM phala kI paramparA ko jo ki tIna sthAna meM anavatAriNI hai - tIna sthAna meM unakA samAveza nahIM ho sakatA hai to bhI prasaGgataH A pramANe arthAnu che. upAya che hai- " salla kAmA, visaM kAmA nizpazu hIM pUre thAya che. // sU. 60 // dd pahelAnA sUtramAM arthadinA vinizcayanI prarUpaNA karIne have sUtrakAra tenA kAraNA ane phaLanI paramparAnu kathana kare che. jo ke traNa sthAnamAM temanA samAveza thatA nathI, chatAM paNu prasa`gataH bhagavatpraznottara rUpe ahIM temanu zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 192 sthAnAso chAyA-tathArUpaMkhalu bhadanta ! zramaNa vA mAhanaM vA paryupAsInasya kiM phalA paryu. pAsanA ? zravaNaphalA / tat khalu bhadanta ! zravaNaM kiM phalam ? jJAnaphalam / tat khalu bhadanta ! jJAnaM kiM phalam ? vijJAnaphalam / evametenAbhilApeneyaM gAthA'nugantavyA " zravaNe jJAne ca vijJAne pratyAkhyAne ca saMyame / anAsravastapazcaiva, vyayadAnapakriyA nirvANam // 1 // " yAvat sA khalu bhadanta / akriyA kimphalA ? nirvAgaphalA / tat khalu bhadanta ! nirvANaM kimphalam ? siddhigatigamanaparyavasAnaphalaM prajJaptaM zramaNAyuSman ! // sU0 61 // // tRtIyasthAnasya tRtIya uddezaka samAptaH // 3-3 // bhagavatpraznottaradvAra se nirUpita karate haiM-tihArUvaM NaM bhaMte ! samaNaM yA mAhaNaM vA) ityaadi| mutrArtha-he bhadanta tathArUpavAle zramaNa athavA mAhaNakI paryupAsanA karanevAle puruSakI paryupAsanA kisa phalacAlI hotI hai ? usakI vaha paryupAsanA zravaNa phalacAlI hotI hai / he bhadanta ! yaha zravaNa kisa phalavAlA hotA hai ? usakA yaha zravaNa jJAnaphalacAlA hotA hai, he bhadanta ! usakA vaha jJAna kisa phalavAlA hotA hai ? usakA yaha jJAna vijJAnarUpa phala vAlA hotA hai, isa prakAra isa abhiprAya se yaha gAthA jAnanA cAhiye "savaNe jANe ya vinnANe" ityaadi| yAvat he bhadanta ! vaha akriyA kisa phalavAlI hotI hai ? vaha akriyA nirvANaphalavAlI hotI hai| he ni357 42yAmAM bhAvyu cha-" tahArUvaM NaM bhaMte ! samaNaM vA mAhaNaM vA "tyAha sUtrArtha-prazna-he bhagavana tathArUpavALA zramaNa athavA mAtAnI parya pAsanA karanArA puruSanI parya pAsanA kayuM phaLa denArI hoya che? uttara-tenI te payuM pAsanA zravaNa phalavALI hoya che. prazna-he bhagavan! te zravaNa kayA phaLavALuM hoya che? uttara-tenuM te zravaNa jJAna phaLavALuM hoya che. prazna-he bhagavana ! tenuM te jJAna kayA phaLavALuM hoya che? uttara-tenuM te jJAna vijJAnarUpa phaLavALuM hoya che. A pramANe A bhanisAthI // ||thaa samanavAne. "savaNe NANe ya vinnANe" tyAhi. " 3 bhagavan ! te mayi 4yA 3jI DAya cha ? " maprazna paya: ntana prazno mahI yAvat ' 54thI a yayA che. uttara-te akriyA nirvANa phaLavALI hoya che. prana-he bhagavan! te nirvANa kayA phaLavALuM hoya che? zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u03sU061 arthAdivinizcayakAraNaparamparAnirUpaNam 193 TIkA--'tahArUvaM ' ityAdi / bhadanta ! he bhagavan ! tathArUpam-zAstroktakriyAkArakaM zramaNaM vA tapasvinaM muni mAhanaM-svayaM sAvadhavyApAravirataH san paraM pati 'mAhana' ityupadizati yaH sa mAhanastaM vA paryupAsInasya-tatparyupAsanAM kurvato janasya paryupAsanA kimphalA-kIhakphaladAtrI bhavati ? iti prshnH| uttaramAha-' savaNe '-tyAdi, sA paryupAsanA zravaNaphalA siddhAntavaNaphalA bhavati, tathArUpazramaNamAhanapayupAsanayA zrutacAritrarUpadharmasya zravaNaM prApyata iti bhadanta ! vaha nirvANa kisa phalabAlA hotA hai ? vaha nirvANa siddhigatigamana phalabAlA hotA hai aisA he zramaNa ! AyuSyaman ! tIrthaMkaroM ne kahA hai| TIkArtha-nathArUpa pada isa ghAtako prakaTa karatA hai ki jo zramaNa zAstroktakriyA ko karate haiM aise tapasvI munikI, tathA jo svayaM sAvadhavyApAra se cirati hue dUsare ko " mAhana mata mAro" isa prakAra kA upadeza dete haiM aise mAhana kI jo puruSa paryupAsanA karatA hai usakI vaha paryu. pAsanA use kisa phala ko denevAlI hotI hai ? isa prakAra ke isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM usakI vaha paryupAsanA use siddhAntazra. vaNarUpa phala dAtA hotI hai arthAt tathArUpa zramaNa kI evaM mAhana kI paryupAsanA karane se vaha paryupAsaka jana zrutacAritrarUpa dharma ke zravaNa ko pA letA hai tathArUpa zramaNa ke evaM mAhana ke samIpa siddhAnta kA zravaNakartA zrutajJAnarUpaphalabAlA hotA hai kyoM ki siddhAnta zravaNa zrotA ko zrutajJAna ke lAbha meM hetu hotA hai isaliye vaha siddhAnta uttara-he zramaNa ! he AyuSmana ! te nirvANa siddhigatigamana phaLavALuM hAya cha, yutiya rAme urdA che. TakAthe-" tathArUpa " pada e vAtane prakaTa kare che ke je zramaNa zAstrokta kriyA kare che, evA tapasvI muninI tathA je pote ja sAvadha vyApArathI nivRtta thayelA che ane anyane "mA haze, mA haNe" e upadeza Ape che evA mAhaNanI je puruSa paryuM pAsanA kare che, te puruSane te paryApAsanA vaDe kayA phaLanI prApti thAya che ? A praznane uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke "tenI te paryuM. pAsanA tene siddhAnta zravaNurUpa phaladAtA thAya che. eTale ke tathArUpa zramaNa ke mAhaNanI pathuM pAsanA karavAthI te parya pAsaka vyakti zrutacAritrarUpa dharmane zravaNa karavArUpa phaLa prApta kare che. tathArUpa zramaNa ane mAhaNanI samIpe siddhAntanuM zravaNa karavAthI zravaNa karanArane zrutajJAnarUpa phaLanI prApti thAya che, sa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre bhAyaH / tat-zravaNaM-tatsamIpe siddhAnta zravaNaM jJAnaphalaM zrutajJAnaphalaM bhavati, zravaNena jJAnaM labhyate siddhAntazravaNasya zrutajJAnalAbhahetutvAt / jJAnaM-zrutajJAnaM vijJAnaphalaM - viziSTajJAnaphalaM-zrutena viziSTajJAnalAbho bhavatItyarthaH, zrutajJAnasya heyopAdeyavivecakavijJAnotpAdakatvAt / vijJAna-pratyAkhyAnaphalaM-pratyAkhyAnaMtyAgavAkyena pratijJAkaraNamityarthaH, tatphalaM - vinivRttiphalaM bhavati heyopAdeyavivecakavijJAnena pApapratyAkhyAnasya sadbhAvAt / pratyAkhyAna-saMyamaphalaM, saMyamaHprANAtipAtAdeviramaNam / uktazca-- " pazcAsravAdviramaNaM, paJcendriyanigrahaH kssaayjyH| daNDatrayaviratizceti saMyamaH saptadazabhedaH // 1 // " iti / tatphalaM saMyamajanakamityarthaH, kRtapratyAkhyAnasyaiva saMyamasadbhAvAt / saMyamaH zravaNa se jJAna prApta karatA hai| zrutajJAna vijJAnaphala vAlA hotA hai kyoM ki viziSTa jJAnarUpa phala zrotA ko zruta se hI prApta hotA hai heya aura upAdeya bhUta padArthoM kA vivecanarUpa viziSTajJAna zrutajJAna se hI labhya hai anya se nahIM kyoM ki vahI usa vijJAna kA utpAdaka hotA hai jIva jaba vijJAna prApta kara letA hai taba yaha pratyAkhyAna karatA hai pratyAkhyAna karane kA tAtparya tyAgavAkya se pratijJA karanA hai, pratyAkhyAna kA phala nivRttirUpa hotA hai kyoM ki heya aura upAdeya ke vivecaka vijJAna se pApapratyAkhyAna kA sadbhAva hotA hai pratyAkhyAna saMyamaphalavAlA hotA hai prANAtipAta Adi se viramaNa hone kA nAma saMyama hai| kahA bhI hai-" pazcAsravAdviramaNaM " ityaadi| pratyAkhyAna saMyamarUpaphalavAlA hotA hai isakA tAtparya aisA hai ki kRtapratyAkhyAnavAle jIva kAraNa ke siddhAntanuM zravaNa zretAne zrutajJAnane lAbha ApavAmAM kAraNabhUta bane che, tethI te siddhAntazravaNa dvArA jJAna prApta kare che. zrutajJAna vijJAna phaLavALuM hoya che, kAraNa ke viziSTa jJAnarUpa phaLanI prApti zretAne zrata dvArA ja thAya che. heya ane upAdeya bhUta padArthonA vivecanarUpa viziSTa jJAna zrutajJAnathI ja labhya bane che-anyajJAnathI labhya thatuM nathI, kAraNa ke te zratajJAna ja vijJAnanuM upAdaka banI zake che. jIva jyAre vijJAna prApta karI le che, tyAre te pratyA khyAna kare che. pratyAkhyAna karavA eTale tyAgavAkya dvArA vastune choDavI. pratyAkhyAnanuM phala nivRttirUpa hoya che, kAraNa ke heya ane upAdeyanA vivecaka vijJAna dvArA pApapratyAkhyAnane sadbhAva thAya che pratyAkhyAna saMyamarUpa phulavALA hoya che. prANAtipAta Adi kriyA karatA viramavuM tenuM nAma saMyama cha. huM 55 cha -"paJcAstravAdviramaNaM " chatyAhi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u03 sU061 arthAdivinizcayakAraNaparamparAnirUpaNam 195 anAsravaphalaH, anAsravaH-AtmanyAgacchatkarmakalApanirodhaH, tatphalaH saMyamenA. tmani nUtanakarmANi na pravizantItyarthaH, tasya nUtanakarmAnupAdAnasvabhAvatvAt / anAsravaH-AsravarAhityaM tapaH phala:-tapojanako bhavati, tena tapasaH sadbhAvAta anAsravo laghukarmatvena tapasvI jAyata iti bhAvaH / tapo vyavadAnaphalaM bhavati, tatra vyavadAnaM pUrvakRtakarmavanalavanaM karmakacavaraparizodhanaM vA, karmanirjaraNamityarthaH, 'tapasAkSIyate karma' iti vacanAt , tatphalaM bhavati tapasaH saMcitakarmanAzakatvAt / vyavadAnam ko hI saMyama kA sadbhAva hotA hai saMyama anAsravaphalacAlA hotA hai arthAt AtmA meM Ate hue karmasamUha kA nirodha karAne vAlA hotA hai AtmA meM jo nUtanakarma AnevAle hote haiM ve saMyama ke prabhAva se AtmA ke pAsa nahIM Ate haiM unakA AnA ruka jAtA hai kyoM ki saMyama kA svabhAva hI aisA hotA hai ki vaha apane ArAdhaka nUtanakoM ke upAdAna karane se bacAtA rahatA hai Asrava se rahita honA yaha taparUpaphala vAlA honA hai arthAt tapajanaka hotA hai kyoM ki jahAM anAsravasthiti hotI hai vahAM tapa kA sadbhAva hotA hai anAsraya jIva laghukarmA hone se tapasvI ho jAtA hai pUrvakRta karma kA lavana (nAza ) honA isakA nAma vyavadAna hai karma kI nirjarA honI yahI karmarUpI kacare kI saphAI honA hai kyoM ki-" tapasA kSIyate karmaH" aisA Agama kA vacana hai isa vyavadAnaphalavAlA tapa hotA hai tapa se saMcita karmoM kA nAza hotA hai isaliye tapa ko vyavadAnaphalavAlA kahA gayA hai vyavadAna kA phala "pratyAkhyAna" saMyamarUpa phalavALuM hoya che " A kathanane bhAvArtha A pramANe che-jeNe pratyAkhyAna karyA che evA jIvamAM ja saMyamane sadbhAva hoya che. saMyama anAsrava phaLavALA hoya che-eTale ke te AtmAmAM pravezatAM karma. samUhane nirodha karanAre hoya che. saMyamanA prabhAvathI navA karmo AtmAnI pAse AvI zakatA nathI-temanuM Agamana ja aTakI jAya che, kAraNa ke saMyamane svabhAva ja e che ke te pitAnA ArAdhakane nUtana karmonuM upAdAna karavAmAMthI bacAvI le che. AsavathI rahita thavAthI tArUpa phalanI prApti thAya che, kAraNa ke jyAM anAsavanI sthiti hoya che, tyAM tapane paNa sAva hoya che. anAsavayukta jIva haLukama hovAthI tapasvI banI zake che, pUrvakRta kamenuM javalana (nAza) thI tenuM nAma vyavadAna che. karmanI nirjarA thavI eTale ubha'35I dhyarAnI sA thI, mevo maya thAya cha, 4255 hai " tapasA kSIyate karma " ta5thI bhanikSaya thAya cha," se mAmayayana che. 2. vyavahAna35 kulavALuM tapa hoya che. tapanA prabhAvathI saMcita karmone nAza thAya che, tethI ja zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre -akriyA-phalam , akriyA-manovAkkAyayoganirodhaH, tatphalaM karmanirjarAnantaramayogikevaliguNasthAnasadbhAvAt / akriyA nirvANaphalA nirvANaM-sarvathA-karmavikArAbhAvaH, tatphalA niSkriyatvena karmakRtavikArarAhityAt / nirvANaM ca siddhigatigamanaparyavasAnaphalaM, tatra-siddhiH-lokAgrabhAgarUpA, saiva gamyamAnatvAt gatiH tasyAM gamanaM, tadeva paryavasAnaM-sarvAntimaphalaM-prayojanaM yasya nirvANasya tattathoktaM bhavati, karmavikArasya sarvathA vinAzAdAtmA sarvAntimaM siddhigatiprAptirUpaM phalaM akriyA hotI hai mana vacana aura kAya kA nirodha honA isakA nAma akriyA hai vyavadAna akriyA phala vAlA isaliye kahA gayA hai ki karmanirjarA ke bAda hI ayogikevalI guNasthAna kA sadbhAca ho jAtA hai jIva meM akriyA Ate hI use nirvANa kI prApti ho jAtI hai isaliye akriyA kA phala nirvANa kahA gayA hai| sarvathA karma kA abhAva honA isakA nAma nirvANa hai jIva jaba niSkriya ho jAtA hai taba vaha karmakRtavikAra se rahita ho jAtA hai nirvANa kA phala siddhigati meM jIva kA pahu~ca jAnA hai yaha siddhigati loka ke agrabhAga meM hai jIva ko gamyamAna hone se siddhi ko gatirUpa kahA gayA hai usa gati meM jIva kA gamana honA yahI sarya antima prayojana nirvANa kA hai ataH jaba AtmA se karma sarvathA vinaSTa ho jAte haiM taba vaha sarvAntima siddhigati kI prApti rUpa tapane vyavadAna phalavALuM kahyuM che. vyavadAna akriyArUpa phalavALuM hoya che. mana, vacana ane kAyane nirodha thave tenuM nAma ja akriyA che. vyavadAnane akiyArUpa phalavALuM kahevAnuM kAraNa e che ke karmanirjarA thayA bAda ja agi kevali guNasthAnano sadubhAva saMbhavI zake che. jIvamAM akriyAne sadbhAva thatAM tene nirvANanI prApti thaI jAya che, tethI akriyAne nirvANa phalavALI kahI che. karmone sarvathA abhAva ke tenuM nAma ja nirvANa che. jIva jyAre niSkriya thaI jAya che, tyAre te kamakRta vikArathI rahita thaI jAya che. nirvANanA phalasvarUpe siddhigatimAM pahoMcI jAya che. A siddhigati lekanA agrabhAgamAM che. tyAM januM gamana thatuM hoya che. siddhine gatirUpa kahela che, te gatimAM jIvanuM gamana thavuM, e ja nirvANanuM sarva atima jina che. A rIte AtmAmAMthI jyAre karmone saMpUrNataH nAza thaI jAya che, tyAre jIva sarvattima zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA03303069 arthAdivinizcaya kAraNaparamparA nirUpaNam 197 prApnotIti bhAvaH, prajJaptaM - prarUpitaM he zramaNAyuSmantaH ! he gautamAdayaH ! mayA, anyaizva ke valibhiriti gautamAdi ziSyAn prati bhagavana aamntrnnvaakymiti| mU061 itizrIvizvavikhyAta - jagavallabha-prasiddhavAcaka- paJcadazabhASA kalitalalitakalA pAlApaka- pravizuddha gadyapadyanaikagrantha nirmApaka - vAdimAnamardaka zrIzAhU chatrapati kolhApurarAjapradatta 'jainazAstrAcArya' padabhUSita - kolhApura rAjaguru - bAlabrahmacAri jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjyazrI - ghAsIlAlavativiracitAyAM sthAnAGgasUtrasya sudhAkhyAyAM vyAkhyAyAM tRtIyasthAnasya tRtIyodezakaH samAptaH // 3-3 // phala ko prApta kara letA hai aisA kathana he zramaNAyuSman ! gautamAdika ! maiMne tathA anya kevaliyoM ne kiyA hai aisA gautamAdika ziSyoM ke prati bhagavAn kA yaha AmaMtraNa vAkya hai | sU061 // zrI jainAcArya - jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracita sthAnAGgasUtrakI sudhAkhya TIkA ke tIsare sthAnakakA tIsarA uddezaka samApta // 3-3 // siddhigati prAptirUpa phaLane prApta karI le che. " huM zramaNuyuSman ! he gauta mArdika zramaNA ! A pramANe anya kelIee paNa kahyuM che ane huM paNa uhu~ chu . " // sU. 61 // zrI jainAcAya -jainadhama divAkara-pUjya zrI ghAsIlAla muniviracita sthAnAMgasUtranI sudhA nAmanI TIkAnA trIjA sthAnakanA trIjo uddezaka samApta. // 3-3 ll zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha caturthoddezakaH prArabhyate-- vyAkhyAtastRtIya uddezakaH, atha caturthaH prArabhyate, asya pUrvodezakena sahAyamabhisambandhaH-tRtIyoddezake pudgalajIvadharmAstristhAnakenoktAH, atrApi ta evaM tristhAnakena procyante / ityanena sambandhenAyAtasyAsyedamAdisUtram-' paDimApaDiyanassa' ityAdi sUtraSaTkam / asyAdi sUtrasya pUrvasUtreNa sahAyaM sambandhaH-pUrvasUtre zramaNamAhanasya paryupAsanAyAH phalaparamparA proktA, zramagamAhanAzcAnagArA evetyatrAnagArasya kalpavidhimAha mUlam -paDimApaDivanassa aNagArasta kappaMti tao uvassayA paDilehittae, taM jahA-ahaM ArAmagihaMsi vA, ahe ____ tIsare sthAnakanA cauthA uddezaka prArambhatRtIya uddezA vyAkhyAta ho cukA-aba cauthA uddezA prAraMbha hotA hai isakA tRtIya uddezAke sAtha saMbaMdha aisA hai ki tRtIya uddezAmeM punala aura jIva ke dharma tIna sthAna se kahe gaye haiM isa uddezA meM bhI ve tIna sthAna se hI kahe jAyeMge isI saMbaMdha se Aye hue isa uddezA kA yaha "paDimApaDivannassa" ityAdi prathama sUtra chahasUtroM se yukta kahA gayA hai isa Adi ke sUtra kA bhI pUrvasUtra ke sAtha aisA saMbaMdha hai ki tRtIya uddezA ke antimasUtra meM zramaNa-mAhana kI paryupAsanA kI phalaparamparA prakaTa kI gaI hai ye zramaNa mAhana anagAra hI hote haiM isaliye yahAM sUtrakAra ne anagAra kI kalpavidhi kahI hai-(paDimApaDivanassa aNagA. rassa) ityaadi| trIjA sthAnanA cothA uddezakane prAraMbha trIje uddezaka pUre che. have cethA uddezAne prAraMbha thAya che. A cethA uddezAne trIjA uddezA sAthe A pramANe saMbaMdha che-trIjA uddezAmAM pudgala ane jIvanA dharma traNa sthAnenI apekSAe prarUpita karavAmAM AvyA che. A uddezAmAM paNa temanuM vizeSa kathana traNa sthAnone AdhAre ja karavAmAM Avaze, A prakAranA saMbaMdhavALA A uddezAnA cha sutromAMnuM sarvaprathama sUtra A pramANe -" paDimApaDiyanassa" tyAhi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u04 sU0 62 anagArasya kalpavidhinirUpaNam 199 viyaDagihaMsi vA, ahe rukkhamUlagihaMsi yA 1 / evaM annunnvitte| uyaainnitte| paDimApaDivannasta aNagArassa kappaMti tao saMthAragA paDilehittae, taM jahA-puDhavisilA, kaTThasilA, ahA saMthaDameva 4 / evaM aNuNNavittae 5|uvaainnitte6|suu.62|| ___ chAyA-pratimApatipannasya anagArasya kalpante traya upAzrayAH pratilekhayitum , tadyathA-adha ArAmagRhe vA, adho vivRtagRhe vA, adho vRkSamUlagRhe vaa1| evam-anujJApayitum 2 / upAdAtum 3 / pratimApratipannasya anagArasya kalpante trayaH saMstArakAH pratilekhayitum , tadyathA-pRthivIzilA, kASThazilA, yathA saMstatameva / 4 / evam-anujJApayitum / 5 / upAdAtum / 6 // mU0 62 // TIkA--'paDimApaDivanassa ' ityAdi / pratimA-mAsikyAdi bhikSupratijJA lakSaNAM pratipannasya-svIkRtasya-pratipannamAsikyAdi pratimasyetyarthaH anagArasya= ___TIkArtha-pratimA (abhigrahavizeSa) pratipanna anagArako tIna upAzraya gaveSaNA karane ke liye kalpate haiM jaise-eka adhaH ArAmagRha (bagIcA meM bane hue ghara ) meM, dUsarA adho vivRtagRha (Upara se DhakA huA aura cAroM ora se khulA) meM, aura tIsarA adhovRkSamUla meM, tAtparya isa kathana kA aisA hai ki jisa bhikSu ne mAsikI Adi pramANavAlI bhikSupratimA svIkAra-dhAraNa karalI hai aise usa anagAra bhikSu ko dharmadhyAna A sUtrane pUrvasUtranI sAthe A prakArano saMbaMdha che-pahelA sUtramAM zramaNa ane mAhananI paryuM pAsanAnI phalaparamparA prakaTa karavAmAM AvI che. te zramaNa ke mAhana aNagAra ja hoya che. A saMbaMdhane anulakSIne sUtrakAre ahIM aNagAranI kalpavidhinuM nirUpaNa karyuM che. " paDimApaDiyannassa aNagArassa" tyA: TIkartha-pratimA (abhigraha vizeSa) dhAraNa karanAra aNugArane nIcenA traNa upAzraya (AzrayasthAna ) gaveSaNa karavA nimitte kalpa che. (1) adhaH ArAma gRha (bagIcAmAM banAvelAM ghara ), (2) anivRta graha (uparathI AcchAdita paNa cAre tarapha khulluM AzrayasthAna ) (3) adhavRkSa mULa. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-je bhikSue mAsikI Adi avadhivAnI pratimAnI ArAdhanA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 sthAnAGgasUtre kalpante traya upAzrayAH, upAzrIyante-AzrIyante dharmadhyAnArtha veti upAzrayAH, vasatayaH, tAn pattilekhayituM-gaveSayituM nivAsArtha yAcitumityarthaH / tAnevAhaadha ArAmagRhe-yaH adhaH-adhobhAgabhUta upAzrayastadekadezaH-upAzrayatvena prati. lekhayituM kalpata iti bhaavH| evamagre'pi bodhyam / tathA adho vitagRhe-adha:adhobhAge caturdikSu vikRtam-bhityAdirahitam , uparisamAcchAditamityarthaH, yad gRhaM-sthAnaM, tasmin yo bhUbhAgaH / tathA-adhokSamUle, tatra vRkSasya vaTAdermUlaMmUlabhAgaH, tadevagRhaM vRkSamUlagRhaM tasmin adhaH-tadekadezaH // 1 / upAzrayA anujJAM vinA na kalpante, ityanujJAsUtramAha-evam-pUrvoktAlApakAt , sa yathA-"paDimA paDivanassa aNagArassa kapaMti tao uvassayA-aNunnavittae " iti / pUrvapratikarane ke nimitta ye tIna sthAna upAzrayarUpa se kalpita kahe gaye haiMarthAt ina tIna sthAnoM meM rahakara dharmadhyAna kara sakatA hai dharmadhyAna karane ke nimitta jahAM para rahA jAtA hai vahI upAzraya hai ArAma vATikAsthAna meM koI eka sthAna para raha kara vaha dharmadhyAna kara sakatA hai athavA bhityAdi se rahita kintu Upara se AcchAdita aise cAroM ora se khule sthAna meM rahakara vaha dharmadhyAna kara sakatA hai tathA vaTa vRkSa ke nIce rahakara yaha dharmadhyAna kara sakatA hai upAzraya anujJA prApta kiye vinA kalpya nahIM hote haiM ataH isI bAta ko dikhAne ke liye sUtrakAra ne " evaM aNunnavittae" aisA sUtra kahA hai isakA pUrva sUtra ke sAtha isa prakAra se saMbaMdha kahanA cAhiye " paDimApaDivanassa aNagArassa kappati tao uvassayA aNunavittae" pUrvokta svarUpavAle tIna upAzraya zarU karI che, evA te aNagAra bhikSune dharmadhyAna karavA nimitte A traNa sthAna upAzrayasthAna rUpe ka9pe che eTale ke A traNa sthAnamAM rahIne te dharmadhyAna karI zake che. dharmadhyAna karavAne mATe jyAM rahevAmAM Ave che te sthAnane ja upAzraya kahe che. (1) ArAmagRha (vATikAgraha) mAM kaI paNa eka sthAne rahIne te dharmadhyAna karI zake che. (2) dIvAla AdithI rahita paNa uparathI AcchAdita evA cAre dizAmAM khulalA sthAnamAM rahIne paNa te dharmadhyAna karI zake che, ane (3) vaDavRkSanI nIce rahIne paNa te dharmadhyAna puza rAI che. "evaM aNunavittae " / sUtra dvArA se. yAta 48 42vAma mAvI cha ke te aNagArane te upAzrayabhUta sthAne temane (te sthAnanA mAlikanI AjJA vinA ka9patA nathI-A sUtrane pUrvasUtranI sAthe A prakArane saMbaMdha yaha vA-" paDimApaDivannassa aNagArassa kappati tao upassayA aNumavittae" zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA sthA03 u0 4 sU0 62 anagArasya kalpavidhinirUpaNam 201 pAditasvarUpAtraya upAzrayA anunApayituM-tatra nivasanAya tatsvAminidezaM grahItuM kalpanta iti / 2 / tatsvAminA'nujJAte satyupAdAnaM bhavatItyupAdAnasUtramapyevameya vAcyam / tatra-upAdAtuM-grahItuM praveSTuM kalpanna iti / 3 / upAzraye pravezAnantaraM saMstArakaH kartu yujyata iti saMstArakamUtramAha-'paDimApaDi vanassa' ityAdi / patimAdhAriNo'nagArasya trayaH saMstArakA pratilekhayituM kalpante, te.yathA-pRthivImeM rahane ke liye unake svAmI kI AjJA prApta karanA usa pratimApratipanna bhikSu anagAra ke liye Avazyaka hai ataH aba una sthAnoM kA svAmI AjJA de detA hai tabhI yahAM para raha sakatA hai use dharmadhyAna karane ke liye svIkAra kiyA jA sakatA hai yahI bAta ( uvAiNittae) upayoga meM lene ke liye isa tRtIya sUtra dvArA sUtrakAra ne prakaTa kI hai, pratimA nibhAne ke nimitta pUrvokta sthAnoM ko cunane ke bAda unameM rahane kI unake svAmiyoM se AjJA prApta karanA aura bAda meM unameM rahanA yahI krama bhikSu ke liye kalpya hai upAzraya meM praveza karane ke bAda usa pratimA pratipanna sAdhu ko saMstAraka karanA yukta hai-yahI bAta aba sUtrakAra ne "paDimApaDivannassa aNagArassa kappaMti tao saMthAragA paDilehittae" isa sUtra dvArA prakaTa kI hai isameM unhoMne yaha kahA hai ki pratimApratipanna anagAra ko ye tIna saMstAraka kI pratilekhanA karanA pUrvokta svarUpavALA traNa upAzrayamAM rahevAne mATe te sthAnanA mAlikanI anujJA prApta karavAnuM te pratimAdhAraka bhikSu ajugArane mATe Avazyaka kahyuM che. tethI te sthAnene svAmI tyAM rahevAnI temane rajA Ape, te ja te aNagAra tyAM rahI zake che te ja dhamayAna karavA nimitte te sthAnane svIkAra thaI cha. se vAta ' uvAiNittae" // sUtra dvArA sUtradhAre 58 // che. A sUtramAM e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke pratimAnI ArAdhanA karavA nimitte pUrvokta je sthAnane pasaMda karavAmAM AvyuM hoya, te sthAnanA svAmInI tyAM rahevA mATe AjJA prApta karyA bAda ja te aNagAre te sthAnamAM praveza karavo joIe. upAzrayamAM praveza karyA bAda AjJA meLavavI te yukta nathI. upAzrayamAM praveza karyA bAda te pratimAdhAraka sAdhune saMstAraka (pAtharaNuM) 32 48 cha. me 4 yAta sUtrare " paDimApaDiyannassa aNagArassa kappati tao saMthAragA paDilehittae " 'ma1 sUtra dvArA pra48 42 cha. mA sUtramA sUtrAre evuM kahyuM che ke-pratimApratipanna aNagArane A traNa saMstArakanI pratilekhanA sa 26 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 sthAnAGgasUtre zilA-zilArUpA pRthivI, kASThazilA - svAbhAvikakASTharUpA na tu ghaTitA zilebAyAmavistArAbhyAM zilA sA kASThazilA, tathA-yathA sastRtamevayattRNAdi yathopabhogAI bhavati tathaiva yallabhyate tat klpte4| evaM pUrvoktAlApakavat , trayaH pUrvapratipAditAH saMstArakA anujnyaapyitum|5| upAdAtuM ca kalpanta iti 6||suu062|| pratimAzca niyatakAlA bhavantIti kAlaprarUpaNAM tatprastAvAd bacanaprarUpaNAM cAha mUlam-tivihe kAle paNNatte, taM jahA-tIe, paDuppaNNe, annaage| tivihe samae paNNatte, taM jahA-tIe, paDuppanne annaage| evaM AvaliyA, ANApANU, thove, khaNe, ahoratte jAva vAsasayasahasse, vAsakoDI, puvyaMge puve jAva osppinnii| tivihe poggale pariyaTTe paNNatte, taM jahA-tIe kalpya haiM jaise-1 zilArUpapRthivI 2 kASThazilA-cinA banA huA kASTha kA paTiyA vagairaha ise zilA jaise AyAma vistAra ko lekara zilA kaha diyA gayA hai aura 3 yathAsaMstRta jo tRNa Adi upabhoga ke yogya jisa prakAra se hote haiM usI prakAra se ve yadi milate haiM-prApta ho jAte haiM to saMstAraka ke yogya kalpya haiN| ye tIna vastue~ saMstAraka ke liye inake svAmI kI AjJA prApta kiye vinA liye nahIM jA sakate haiM ataH inheM prApta karane nimitta inake svAmiyoM kI AjJA prApta karanA aura phira unheM saMstAraka ke kAma meM yaha saba kathana upAzraya ke prakaraNa meM jaisA kahA jA cukA hai-caisA hI yahAM para bhI kahanA cAhiye ||muu062|| karavI kaSya gaNAya che-(1) zilArUpa pRthvI, kASazilA ghaDayA vinAnuM lAkaDAnuM pATiyuM vagere. zilA jevA AyAma ane vistArane lIdhe tene ahIM kAchazilA kahela che. (3) tRNa Adi upagane pAtra padArtho-je prakAre hoya e ja prakAre je prApta thAya te saMstArakane yogya gaNI temane mATe kaSTa bane che. saMstArakane nimitte jarUrI evI A traNa vastuo tenA mAlikanI AjJA lIdhA vinA laI zakAtI nathI. tethI temane prApta karavA nimitte temanI AjJA pahelAM prApta karavI ane tyArabAda temane saMstArakanA kAmamAM upayoga kare joIe. upAzrayanA viSayamAM AjJA prApti viSayaka jevuM kathana AgaLa karAyuM che evuM ja samasta kathana saMstAraka viSe paNa ahIM grahaNa karavuM joIe, je sU. 62 zrI sthAnAMga sUtra : 0ra Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u.4 sU0 62 kAla - vacanaprarUpaNam 203 paDuppanne aNAgae / tivihe vayaNe paNNatte, taM jahA - egavayaNe duvayaNe bahuvayaNe, ahavA tivihe vayaNe paNNatte taM jahA - itthivayaNe, puMvayaNe, napuMsagavayaNe / ahavA tivihe vayaNe paNNatte, taM jahA - tIyavayaNe paDupannavayaNe aNAgayavayaNe // sU0 63 // chAyA - trividhaH kAlaH prajJaptaH, tadyathA, atItaH, pratyutpannaH, anAgataH / trividhaH samayaH prajJaptaH, tadyathA - atItaH pratyutpannaH anAgataH / evamAvalikA, AnamANaH, stokaH, kSaNaH, lavaH, muhUrttaH, ahorAtraM- yAvad varSazatasahasraM varSakoTiH pUrvA, pUrva, yAvat avasarpiNI / trividhaH pudgalaparivartaH prajJaptaH, tadyathA - atItaH pratyutpannaH, anAgataH / trividhaM vacanaM prajJaptaM, tadyathA - ekavacanaM, dvivacanaM, bahuvacanam / pratimAe~ niyatakAlavAlI hotI haiM isaliye aba sUtrakAra kAla kI prarUpaNA ko aura isake prakaraNa se vacana kI prarUpaNA ko kahate haiM - ( tivihe kAle paNNatte ) ityAdi / sUtrArtha - kAla tIna prakArakA kahA gayA hai jaise-atItakAla, vartamAnakAla aura anAgatakAla, samaya bhI tIna prakAra kA kahA gayA hai jaise atItasamaya, vartamAnasamaya aura bhaviSyat samaya, isI prakAra se AvalikA, zvAsocchravAsa, stoka, kSaNa, laya, muhUrtta, ahorAtra, yAvat varSazatasahasra varSakoTi pUrvAGga, pUrva aura yAvat avasarpiNI ke viSaya meM bhI kathana jAnanA cAhiye pudgalaparivarta tIna prakAra kA kahA gayA hai jaise atIta pudgalavarAvarta, vartamAnapudgalaparAvartta aura bhaviSyatpudgalaparAvartta, vacana bhI tIna prakAra kA kahA gayA hai- ekavacana dvivacana aura bhupratimAo niyata kALavALI hAya che, tethI have sUtrakAra kALanI prarUpaNA , kare che. ane tyArabAda tenI sAthe saMbaMdha dharAvatA vacananI prarUpaNA kare che. fafae la quyen " Sau 88 " sUtrArtha - 11 nagu prahArano hyo che - (1) atItANa ( bhUtAna ), (2) mAnakALa ane (3) anAgatakALa ( bhaviSyakALa ). e ja pramANe samayanA pazu na aAra che - (1) atIta samaya, (2) vartamAna samaya bhane (3) anAgata samaya, thena pramANe ApalA zvAsozvAsa, sto, kSaNu, sava, bhuDUrta, aheArAtra, AdithI laIne varSAMzatasahasra, vakeTa, pUrvAMga, pU vagerethI laine avasarpiNI paryantanA paNa upayukta traNa traNa prakAra samajavA. pudgala pariva traNa prakAranuM kahyu` che-(1) atIta pudgala parAvata, (2) vamAna pudgala parAvata (3) manogata yuddhasa parAvarta' payana patra amaranAM udyAM che - (1) me'yayana zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DD 204 sthAnAgasUtre athavA trividhaM vacanaM prajJaptaM tadyathA-strIvacanaM, puMvacanaM, napuMsakavacanam / athavA trividhaM vacanaM prajJaptaM, tadyathA-atItavacanaM, pratyutpannavacanaM anAgatavacanam ||muu062|| TIkA-'tivihe kAle ' ityAdi / kalanaM kAlaH pricchedH| yadvA-- kalyate-paricchidyate vastvaneneti kAlaH / sa trividhastathAhi-atItaH, atItaH, atizayena ita:-gataH-atItaH - vyatItaH vartamAnatvamatikrAnta ityarthaH / pratisammati utpannaH pratyutpannaH-vartamAna ityarthaH / anAgataH-na AgataH-anAgataHvartamAnatvamaprAptaH bhvissymityrthH| kAlasAmAnya vidhAtvena procya sAmprataM vacana, athavA isa rUpa se bhI bacana tIna prakAra kA kahA gayA haistrIvacana, puvacana aura napuMsakavacana athavA-atItavacana, vartamAnavacana aura anAgatavacana ke bheda se bhI vacana tIna prakAra kA kahA gayA hai dravyoM ke rUpa ke parivartana karAne meM jo nimitta kAraNa hotA hai vaha vyavahAra kAla hai aura vartamAnalakSaNa jisakA hotA hai vaha nizcaya kAla hai| kahA bhI hai-"davyaparivarUvo" ityaadi| TIkArtha-yahI bAta TIkAkArane "kalanaM kAlaH paricchedaH yadvA kalyate paricchidyate vastu anena iti kAlaH" isa vyutpattise pradarzita kI hai jo kAla vartamAnatA ko atikrAnta kara cukA hai usa kAla kA nAma atIta -bhUta kAla hai, jo varta rahA hai vaha vartamAna kAla hai tathA jo vartamAnatA ko aprApta hai vaha bhaviSyat kAla hai isa taraha se kAla sAmAnya ke medoM kA kathana karake aba sUtrakAra unake bhedoM ke medoM kA kathana karate (2) dvivacana ane (3) bahuvacana athavA vacananA A pramANe traNa prakAra 565 5 cha-(1) khIyayana, (2) kyana bhane (3) nasa yayana athavA (1) atIta vacana (2) vartamAna vacana ane anAgata vacananA bhedathI paNa vacanane traNa prakAra kahyAM che. dravyanA rUpamAM parivartana karAvavAmAM je nimitta kAraNa hoya che, tenuM nAma vyavahAra kALa che ane vartamAna kSaNajenI hoya che evA kALane nizcayakALa kahe che. kahyuM paNa che ke " vvaparivaharUvo" tyAla. sAtha-4 yAta 1re " kalana kAlaH paricchedaH yadvA-kalyate paricchidyate yastu anena iti kAlaH " mA vyutpatti dvaa2| 548 4 cha. 2 ytmAnatAne karI cukayo che-vyatIta karI cukayA che te kALane atItakALa athavA bhUtakALa kahe che. je kALa vartI (cAlI) rahyo che tene vartamAnakALa kahe che, tathA je vartamAnatAne aprApya che evA kALane anAgata athavA bhaviSyakALa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA0 3 u0 4 sU0 63 kAla-vacanaprarUpaNam 205 tabhedAMtridhA vibhajamAnaAha-'tivihe samae ' ityAdi samayAdayo'vasarpiNI. paryantAH kAlamedA atratya-dvisthAna caturthoM dezakagatasaptatriMzattamasUtrabad vyaakhyeyaaH| athAvasarpiNyA apyupari yaH kAlabhedastaM prarUpayannAha- tivihe-poggalapariyaTTe' ityAdi, pudgalAnAM-rUpi dravyANAmAhArakavarjitAnAmaudArikAdiprakAreNa grahaNAt ekajIvApekSayA parivartanaM sAmastyena sparzaH pudgalaparivartaH, sa ca yAvatA kAlena bhavati sa kAlo'pi pudgalaparivartaH / ayaM cAnantotsarpiNyavasarpiNIrUpa iti / pudgalaparivartasya vistarato vivaraNamanuttaropapAtikasUtrasya matkRtAyAmarthahue kahate haiM-"tivihe samae" ityAdi-samaya se lekara avasarpiNI taka ke kAlabheda yahAM ke dvisthAnaka ke cauthe uddezaka ke 27 ve sUtra meM kahe gaye anusAra samajhanA caahiye| aba sUtrakAra yaha kahate haiM ki avasarpiNI ke Upara bhI kAla kA bheda hai-jo isa prakAra se hai-"tivihe poggalapariyaTTe " ityAdi, AhAravarjita rUpi dravyoM kA audArika Adi prakAra se eka jIva dvArA jo kramazaH grahaNa hote 2 jaba sampUrNarUpa se grahaNa ho letA hai vaha pudgala parAvartta hai isameM gRhIta rUpidravya kA grahaNa ginatI meM nahIM AtA hai isa taraha se hote 2.jitane kAla meM yaha ho jAtA hai utane kAla kA nAma eka pudgalaparAvata hai yaha pudgala parAvarta ananta utsarpiNI aura ananta avasarpiNIrUpa hotA hai pudgalaparAvarta kA vistAra se svarUpa jAnane vAloM ko anuttaropapAtika sUtra kI artha kahe che. A rIte kALa sAmAnyanuM kathana karIne have sUtrakAra temanA upalehornu thana 42 cha-"tivihe samae " tyAha samayathI laIne avasarpiNI paryantanA kALabhedanuM nirUpaNa kristhAnakanA cethI uddezAnA 27 mAM sUtramAM ApyA anusAra ahIM paNa samajI levuM. have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke avasarpiNInI upara paNa pukala parAvarta nAmane kALabheda che. have te kALabhedanI prarUpaNa karavAmAM Ave che. "tivihe poggalapariya?" tyA AhAraka sivAyanA rUpidravyonuM dArika Adi prakAre eka jIva dvArA kamazaH grahaNa karAtA jyAre saMpUrNa rUpe grahaNa thaI jAya che, eTalA kALanuM nAma pudgala parAvarta che. temAM gRhIta rUpI dravyanuM grahaNa gaNatarImAM AvatuM nathI. A pramANe thatAM thatAM jeTalA kALamAM te thaI jAya che eTalA kALanuM nAma eka pudgala parAvarta che. te pudgala parAvarta anaMta utsarpiNI ane anaMta avasarpiNa rUpa hoya che. anuttarapAtika sUtranI arthAdhinI TIkAmAM kula zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 sthAnAGgasUtre bodhinI TIkAyAmavalokanIyam / ete ca samayAdayaH pudgalaparivantiAH svarUpeNa vahayo'pi tatsAmAnyalakSaNamekamartha mAzrityekavacanAntatayoktAH / bhavanti caikAdivartheSvekavacanAdInItyekavacanAdi prarUpaNAmAha-'tivihe ' ityAdi, trividhaMtriprakAraM vacanaM prajJapta, tadevAha-ekavacanam eko'rtha ucyate'ne netyekavacanam , ekA-uktirvA ekavacanaM, yadvA-ekasyArthasya vacanamekavacanam / evaM dvivacanaM, bahuvacanaM cApi vyAkhyeyam / tadudAharaNaM yathA-saMyataH, saMyatI, sNytaaH|" athavetyAdi sUtragatastryAdivacanodAharaNaM, tatra strIvacanaM yathA-'kSamA, dayA, ahiMsA ityAdi, puMvacanaM yathA-dharmaH, tyAgaH, puruSaH, ityAdi, napuMsakavacanaM yathA bodhinI TIkA dekhanI cAhiye vahAM isa viSaya kA maiMne vistRtarUpa se vivecana kiyA hai samaya se lagAkara pudgala parivartaka ke kAla yadyapi svarUpa se bahuta haiM-to bhI sAmAnyarUpa eka artha ko Azrita karake yahAM sUtrakAra ne ina saba meM ekavacana kA prayoga kiyA hai eka Adi arthoM meM ekavacana Adi kA prayoga hotA hai ataH isI vicAra ko lekara aba sUtrakAra ekavacana Adi kI prarUpaNA karate haiM-(tivihe ) ityAdi jisa vacana se eka artha kahA jAtA hai vaha ekavacana hai athavA eka ukti kA nAma ekavacana hai athavA eka artha kA kahanA ekavacana hai isI prakAra se dvivacana aura bahuvacana ke saMbaMdha meM bhI jAnanA cAhiye jaise "saMyata" yaha ekavacana hai " saMyatau" yaha dvivacana hai aura "saMyatAH" yaha bahuvacana hai athavA strIliGga ke zabdoM kA prayoga karanA yaha strIvacana hai jaise kSamA, dayA, ahiMsA Adi vacana pulliGga zabdoM parAvartanuM svarUpa vistArapUrvaka samajAvavAmAM AvyuM che, te jijJAsu pAThakee tyAMthI te vAMcI levuM. samayathI laIne pudgala parAvarta paryanatanA aneka kALabhede. hovA chatAM, sAmAnya rUpe eka arthane Azrita karIne ahIM sUtrakAre te badhAmAM ekavacanane prayoga karyo che. eka Adi arthomAM eka vacana Adina prayoga thAya che, te saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra vacananI prarUpaNa are cha-" tivihe " tyAha je vacanathI eka artha (vastu) nuM kathana thAya che te vacananuM nAma ekavacana che. athavA eka uktinuM nAma ekavacana che. athavA eka vastune nirdeza karanAruM ekavacana che. e ja pramANe dvivacana ane bahuvacana viSe paNa samA. "saMyata" meyayana cha, "saMyatau" dvipayana cha bhane "saMyatAH" e bahuvacana che. athavA strIliMgavALA zabdono prayoga kare te sIvacana che, jemake kSamA, dayA, ahiMsA Adi vacana, puliMga (narajAtinA) zabdone zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u0 4 0 64 paryAyAntaranirUpaNam 207 'jJAnaM, dhyAna, dAnam ' ityAdi, tathA-atItAdirUpaM vacanatrayaM yathA-abhUta , bhavati, maviSyatIti // mU063 // _ vacanaM hi jIvaparyAyaH, tadadhikArAt tatparyAyAntarANi tristhAna ke'vatArayannekonaviMzati sUtrANyAha mUlam-tivihA paNNavaNA paNNattA, taM jahA-NANapaNNavaNA, daMsaNapaNNavaNA, carittapaNNavaNA 1 / tivihe samme paNNatte, taM jahA-NANasamme, saNasamme, carittasamme2 / tivihe uvaghAe paNNatte, taM jahA-uggamovaghAe, uppAyaNovaghAe, esaNovaghAe 3 / evaM visohI 4 / tivihA ArAhaNA paNNattA, taM jahAjANArAhaNA, daMsaNArAhaNA, carittArAhaNA 5 / NANArAhaNA tivihA paNNatA, taM jahA-ukkosA, majjhimA, jahannA 6 / evaM dasaNArAhaNA vi7 / carittArAhaNA vi 8 / tivihe saMkilese paNNatte, taM jahA-NANasaMkilese, daMsaNasaMkilese, carittasaMkilese 9, evaM asaMkilese vi 10 / evamaikkamevi 11, vaikkame vi 12, aiyAre vi13, aNAyAre vi 14 / tiNhaM aikamANaMAlo. kA prayoga karanA yaha puMvacana hai jaise dharmatyAga, puruSa Adi vacana napuMsakaliGga zabdoM ko prayoga karanA yaha napuMsakavacana hai jaise jJAna, dhyAna, dAna ityAdi zabda isa prakAra liGgAdika ke bheda se bhI vacana 3 prakAra ke kahe gaye hai tathA "abhUt bhavati, bhaviSyati" ityAdirUpa se atItAdi kriyA ke pratipAdaka hone se atItAdivacana tIna prakAra ke kahe gaye haiM // sU0 63 // prayoga kare te puMvacana che. jemake dharma, tyAga, puruSa Adi zabda. napuM. sakaliMganA zabdone prayoga kare te napuMsaka vacana che. jemake jJAna, dhyAna dAna vagere zabdo. A rIte liMgAdikanA bhedanI apekSAe vacananA traNa bheda hyA cha. me 24 pramANe "abhUt , bhavati, bhaviSyati" tyA33 matItable kiyAnA pratipAdaka hovAthI atIta vacana, vartamAna vacana, ane anAgata vacananA bhedathI paNa traNa prakAranAM vacana kahyAM che. sU. 63 che zrI sthAnAMga sUtra: 02 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 sthAnAGgasUtre ejjA, paDikkamejjA, niMdijjA, garahijjA jAva paDivajjijjA, taM jahA NANAikkamassa, daMsaNAikkamassa, caritA ikkamassa 15| evaM vakkamassa vi 16, aiyArassa vi 17 aNAyArassa vi 18 / tivihe pAyacchitte paNNatte; taM jahA AloyaNArihe, paDikamaNArihe, tadubhayArihe 19 // sU0 64 // chAyA - trividhA prajJApanA prajJaptA, tadyathA - jJAnaprajJApanA, darzanaprajJApanA, cAritra prajJApanA 1 / trividhaM samyak prajJaptaM, tadyathA - jJAnasamyak darzanasamyak, cAritrasamyak 2 / trividha upaghAtaH prajJaptaH, tadyathA - udgamopaghAtaH, utpAdanopaghAtaH eSaNopaghAtaH 3 / evaM vizodhiH 4 / trividhA ArAdhanA prajJaptA - tadyathA - jJAnArAdhanA, darzanArAdhanA cAritrArAdhanA 5 / jJAnArAdhanA trividhA prajJaptA, tadyathA - utkRSTA, madhyamA, jaghanyA 6 | evaM darzanArAdhanA'pi 7 / cAritrArAdhanA'pi 8 / trividhaH saMklezaH prajJaptaH, tadyathA - jJAnasaMklezaH, darzanasaMklezaH, cAritrasaMklezaH 9 / evamasaMklezo'pi 10 / evamatikramo'pi 11, vyatikramo'pi 12, aticAro'pi 13, anAcAro'pi 14 / trIn atikramAn Alocayet, pratikramet, nindet garhet yAvat pratipadyeta, tadyathA - jJAnAtikramaM darzanAtikramaM cAritrAtikramam 15 / evaM vyatikramamapi 16, aticAramapi 17 anAcAramapi 18 / trividhaM prAyazcittaM prajJaptaM, tadyathA - AlocanA, pratikramaNAhaM, tadubhayArDam 19 / / su0 64 / / 1 , TIkA - tivihA ' ityAdi, sUtraikonaviMzatiH sugamA / navaraM - prajJApanA bhedAdi kathanam / sA trividhA - jJAnapajJApanA - AbhinivodhikAdijJAnabhedapaJcaka vacana jIva kI paryAyarUpa hai isaliye isa bAta ko lekara aba sUtrakAra usake paryAyAntaroM ko tristhAnaka meM utArate hue 19 sUtroM ko kahate haiM - ( tivihA paNNavaNA paNNattA ) ityAdi / sUtrArtha - prajJApanA tIna prakAra kI kahI gaI hai jaise jJAnaprajJApanA, darzanaprajJApanA aura cAritraprajJApanA, inameM Abhiniyodhika Adi pAMca vacana jIvanI paryAyarUpa che, tethI e vAtane Azraya laine have sUtrakAra tenA paryAyAntarAnuM tristhAnakamAM pratipAdana karanArA 19 sUtro kahe che-- tivihA paNNavaNA paNNattA " ityAdi 66 sUtrA-prajJApanA traNa prakAranI kahI che-(1) jJAna prajJApanA, (ra) dazA~na prajJApanA ane (3) cAritra prajJApanA. Abhiniaidhika Adi pAMca jJAnAnuM pratipAdana zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA03 u04 sU0 64 paryAyAntaranirUpaNam pratipAdanam , darzanamajJApanA 1 / cakSurAdidarzana - catuSkakathanam / cAritrapajJApanA-sAmAyikAdi cAritrapaJcaka-prarUpaNam 'tivihe samme' ityAdi / samyaka -sam-aJcatIti samyak aviparItaM mokSasiddhi pratipratItyAnuguNamityarthaH, tatrividham - jJAnadarzanacAritrarUpam 2 / upahananamupadhAtaH - AhArazayyAsanA. dInAmakalpanIyattA, sa trividhaH -udgamopaghAtaH, utpAdanopaghAtaH, eSaNopaghAtaH / tatra-udgamanam -udgamaH piNDAdyutpAdaH, tayAdhAkarmoM ddezikAdayA SoDazadoSAH zAstramasiddhAH / atra cAbhedavivakSayA -- udgabhadopA evodgamazabdena kathitAH atastenodgamena upaghAtaH-AhArAderakalpanIyatAkaraNam evamanyAvapi dvau bhedau jJAnoMkA pratipAdana karanA yaha jJAnaprajJApanA hai cakSurAdi cAra darzana kA kathana karanA yaha darzanaprajJApanA hai sAmAyika Adi cAritrapaJcaka kA kathana karanA yaha cAritraprajJApanA hai (tivihe samme) ityAdi-samyak tIna prakAra kA kahA gayA hai arthAt mokSasiddhi ke prati anukUla jo hotA hai vaha samyaktva hai, aisA vaha samyaktva jJAna darzana evaM cAritra rUpa kahA gayA hai, upaghAta AhAra, zayyAsana Adi kI jo akalpanIyatA hai tadrapa hotA hai yaha upaghAta udgamopaghAta, utpAdanopaghAta, aura eSaNopaghAta ke bheda se tIna prakAra kA hotA hai piNDAdi ke utpAda kA nAma udgama hai isa ke AdhAkarma audezika Adi 16 doSa zAstraprasiddha haiN| yahAM abheda vivakSA se udgamadoSa hI udgama zabda se kahA gayA hai isa udgama se jisa AhAraka kA upapAta ho vaha udgamopaghAta kahA gayA hai arthAt AhArAdika meM akalpanIyatA isa udga karavuM tenuM nAma jJAna prajJApanA che. cakSu Adi pAMca darzanenuM pratipAdana karavuM tenuM nAma darzana prajJApanA che. sAmAyika Adi pAMca cAritranuM kathana 42 tenu nAma yAstri prajJApana cha. "tivihe samme, tyAha samyak traNa prakAranA kahyA che. (mokSasiddhimAM je anukULa thAya che tene samyakatva kahe che evuM samyakatva jJAna, darzana ane cAritrarUpa kahyuM che. upaghAta AhAra, zayyAsana AdinI akalpanIyatA rUpa upaghAta hoya che. te upaghAtanA traNa bheda nIce pramANe kahyA che- (1) adbhapAta, (2) nepathAta, mane (3) aSapAta pihinA utpAdanuM nAma udrama che. tenA AdhAkama, zika Adi 16 doSa zAstraprasiddha che ahIM abhedanI apekSAe udgama padathI udramadene ja grahaNa karavA joIe. A udramapUrvaka je AhArAtine upaghAta thAya che tene utRpaghAta sa 27 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 __ sthAnAGgasUtre vijJeyau, navara-utpAdanamutpAdanA-saMpAdanaM gRhasthAdAhArAderupArjanam , utpAdanA. doSarUpA tayA-upaghAtaH dhAtrIkhAdido pairduSTatA-utpAdanopaghAtaH / utpAdanAdoSAH ssoddshshaastrprsiddhaaH| eSaNA-dAtrA dIyamAnAhArAde haNam / eSaNAzabdena tadviSayA doSA gRhyante, te zaGkitAdaya ubhayasamutthAH zAstraprasiddhA daza, tadrUpaiSaNayA upaghAtaH-duSTatA-eSaNopaghAtaH 3 / evaM pUrvoktAlApakavad vizodhirapi vijJeyA / tatra vizodhiH udgamAdidoSaiH teSAmavidyamAnatayA vA pishuddhiH--nirdosstaa| sA udgamotpAdanaiSaNAbhedAtrividhA 4 / sA ca jJAnAcArAdhanayA bhavatItyArAdhanA doSa se AtI hai isI prakAra se anya do bhI bheda isake jAnanA cAhiye utpAdanakA nAma utpAdanA hai arthAt gRhasthase AhAra AdikA upArjana karanA utpAdanA hai yaha utpAdanA doSarUpa hotI hai isa doSarUpa utpAdanAse jo upaghAta hai vaha upaghAta doSa hai dhAtrItva Adi doSoMse jo duSTatA hai vaha utpAdanopaghAta hai utpAdanAdoSa zAstra meM 16 kahe gaye haiM jo prasiddha haiN| dAtA ke dvArA dIyamAna AhArAdi vastukA grahaNa eSaNA hai eSaNAzabdase yahAM tadviSayaka doSa gRhIta hue haiM ye zaGkita AdirUpa hote haiM aura ubhaya samuttha hote haiM ye saMkhyA meM 10 haiM zAstroM meM likhe hue haiN| isa eSaNA se jo upaghAta hai duSTatA hai, vaha eSaNopaghAta hai isI taraha pUrvokta AlApaka kI taraha vizodhi bhI tIna prakAra kI jAnanI cAhiye arthAt udgamAdi doSoM kI avidyamAnatA se jo AhArAdika kI vizuddhinirdoSatA hai vaha vizodhi hai yaha vizodhi bhI udgama, utpAdanA aura eSaNA kI vizuddhi se udgamavizodhi, utpAdanAvizodhi aura esskahe che. eTale ke A udramAne lIdhe AhArAdikamAM akalpanIyatA AvI jAya che. e ja pramANe tenA anya be bheda viSe paNa samajavuM. utpAdanane utpAdana kahe che, eTale ke gRhastha pAsethI AhArAdinuM upArjana karavuM tenuM nAma utpAdano che. A utpAdanA deSarUpa paNa hoI zake che. dhAtrItva Adi 16 prakAranA utpAdanA doSa zAstramAM kahyAM che. A dhAtrItva Adi dene lIdhe AhArAdikamAM je dUSitapaNuM Ave che tene utpAdanepaghAta kahe che. A utpAdana devALo AhAra paNa sAdhuone ka5te nathI. dAtAnA dvArA apAtI AhArAdi vastunA grahaNane eSaNa kahe che. eSaNa pada dvArA ahIM eSaNa saMbaMdhI doSa grahaNa karAyA che. zAstromAM tenA zakti Adi 10 bheda kahyA che. A eSaNapUrvakane je upaghAta (duSTatA) che tenuM nAma eSaNApavAta che. e ja pramANe vizodhi (vizuddhi ) paNa traNa prakAranI kahI che. udvamAdi dene saddabhAva na hovAthI AhArAdikamAM je nidaoNSatA jaLavAya che tene vidhi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u0 4 sU0 64 paryAyAntaranirUpaNam 211 sUtracatuSTayamAha-'tivihA ArAhaNA' ityAdi, ArAdhanA trividhA jJAnadarzanacAritrarUpA / tatra-jJAnasya-zrutasya ArAdhanA- kAlAdhyayanAdiSvaSTasvAcAreNu pravRttyA niraticAratayA paripAlanA jJAnArAdhanA, evaM darzanasya ArAdhanA-niHzakitAghAcAreSu pravRtyA niraticAraparipAlanA darzanArAdhanA, cAritrasya ArAdhanAsamitiguptyAdyAcArapravRttyA niraticAraparipAlanA cAritrArAdhanA 5 / jJAnA. rAdhanA-utkRSTa madhyamajaghanyabhedena trividhA 6 / evam anenaiva utkRSTa-madhyamaNAvizodhi isa taraha se tIna prakAra kI hai yaha vizodhi jJAnAdi kI ArAdhanA se hotI hai ataH aba sUtrakAra ArAdhanA saMbaMdhI sUtracatuSTaya kA kathana karate haiM-(tivihAM ArAhaNA ) ityAdi jJAna, darzana aura cAritra ke bheda se ArAdhanA tIna prakAra kI hai inameM jJAna kI zrutajJAna kI jo ArAdhanA hai vaha jJAnArAdhanA hai yaha jJAnArAdhanA kAlAdhyayana, vinaya AdirUpa ATha AcAroM meM niraticAra pUrvaka pravRtti karane se pAlita hotI hai isI taraha se niHzaMkita Adi oTha AcAroM meM niraticAra pUrvaka pravRtti karanA isakA nAma darzanArAdhanA hai| darzana kI ArAdhanA niHzaMkita, niSkAMkSita Adi jo ATha aMgarUpa AcAra kahe gaye haiM unameM pravRtti karane se unakI aticAra rahita pAlana karane se hotI hai cAritra kI ArAdhanA samiti, gupti Adi AcAroM meM niraticArapUrvaka pravRtti karane se hotI hai 5 jJAnArAdhanA utkRSTa madhyama aura jaghanya ke bheda se tIna prakAra kI hotI hai kahe che. udrama, utpAdana ane eSaNanI vizuddhinI apekSAe tenA traNa 5.2 57 cha-(1) nama vidhi, (2) pAhanA vidhi mane (3) meSa! vizedhi. A vizedhi jJAnAdinI ArAdhanAthI saMbhavita bane che. tethI have sUtrakAra mArAdhanA samAdhI sUtrayatuSTayanu thana 42 cha-" tivihA ArohaNA" tyAhi jJAnanI, darzananI, ane cAritranI, ema traNa prakAranI ArAdhanA kahI che. zrutajJAnanI je ArAdhanA che tene jJAnArAdhanA kahe che. kAlAdhyayana, vinaya Adi rUpa ATha AcAronI niraticArapUrvaka pravRtti karavAthI jJAnArAdhanAnuM pAlana thAya che. e ja pramANe niHzaMkita Adi ATha AcAmAM niraticAra pUrvaka pravRtti karavI tenuM nAma darzanArAdhanA che. nizakita, nikAMkSita Adi je ATha aMgarUpa AcAra kahyA che, temAM pravRtti karavAthI-temanu niraticAra pUrvaka pAlana karavAthI darzanArAdhanA thaI zake che. samiti, gupti Adi AcAjemAM niraticArapUrvaka pravRtti karavAthI cAritranI ArAdhanA thAya che. je 5 che jJAnArAdhanA utkRSTa, madhyama ane jaghanyanA bhedathI traNa prakAranI hoya che, eja zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 sthAnAGgasUtre jaghanyabhedena darzanArAdhanA'pi trividhA 7 / cAritrArAdhanA'pi trividhA 8 / saMklezasUtram-'tivihe saMkile se' ityAdi, saMklezaH-pratipatanalakSaNaH saMklizyamAnapariNAmanivandhanaH jJAnadarzanacAritrabhedena trividhaH9 / evam-saMklezamUtravat asaMkleza:-jJAnadarzanacAritrazuddhilakSaNo vizudhyamAnapariNAmahetukaH 10 / evamanenaiva prakAreNa jJAnadarzanacAritrabhedena atikramo'pi11, vyatikramo'pi12, aticAro'pi13,anAcAro'pi pratyekaM trividhH| tatrAdhAkarmAzrityAtikramAdInAM catuNIM isI prakAra se darzanArAdhanA bhI utkRSTa, madhyama aura jaghanya ke bheda se tIna prakArakI hotI hai, cAritrArAdhanA bhI isI taraha se tIna prakAra kI hotI hai 8, "tivihe saMkilese" ityAdi-saMklizyamona pariNAma hai kAraNa jisakA aisA hai jo jJAna, darzana aura cAritra jIva kA patana hai vaha saMkleza hai yaha saMkleza jJAnasaMkleza, darzanasaMkleza aura cAritrasaMkleza ke bheda se tIna prakAra kA kahA gayA hai isI taraha se asaMkleza bhI-jJAna, darzana aura cAritra kI zuddhirUpa hotA hai tathA yaha asaMkleza vizudamAna pariNAma hetuka hotA hai arthAt asaMkleza ke hetu kSaNa 2 meM vizuddha hote hue pariNAma hote haiN| isI taraha se jJAnAtikrama, darzanAtikrama aura cAritrAtikrama, ke bhedase atikrama bhI tIna prakAra kA hotA hai jJAna kA atikrama jJAnAtikrama hai isI prakAra se darzanAtikrama aura cAritrAtikrama ko bhI jAnanA cAhiye vyatikrama bhI tIna prakAra kA hai aticAra bhI tIna prakAra kA hai aura anAcAra bhI tIna prakAra ko hai AdhAkarma ko Azrita karake atikrama Adi pramANe darzanArAdhanA paNa utkRSTa, madhyama ane jaghanyanA bhedathI traNa prakAranI kahI che. e ja pramANe cAritrArAdhanAnA paNa traNa bheda samajavA. ____"tivihe saMkilese " chatyAdi saMkilazyamAna pariNAma jenA kAraNarUpa che evAM jJAna, darzana ane cAritramAMthI jIvanuM je patana thAya che tenuM nAma saMkaleza che. te saMkalezanA nIce pramANe traNa prakAra che-jJAna saMkaleza, darzana saMkaleza ane cAritra saMkaleza. e ja pramANe asaMkalezana paNa traNa prakAra paDe che. asaMkaleza jJAna, darzana ane cAritranI zuddhirUpa hoya che, tathA te asaMkaleza vizuddhamAna pariNAma hataka hoya che, eTale ke asaMkalezanA hetu (kAraNe) kSaNe kSaNe vizuddha pariNAmane prApta karatAM rahe che. e ja pramANe jJAnAtikama, darzanAtikrama ane cAritrAtikramanA bhedathI atikrama paNa traNa prakAranA kahyA che jJAnanA atikramane nAnAtikrama kahe che. e ja pramANe darzanAtikrama ane cAritrAtikrama viSe paNa samajavuM. vyatikrama paNa traNa prakAranA che, aticAra paNa traNa prakAranA che ane anAcAra paNa traNa prakAranA che. AdhAkarmAne Azrita karIne atikrama zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 3 u0 4 sU0 64 paryAyAnantaranirUpaNam 213 svarUpaM yathA-AdhAkarmAhArAdhAmantraNasya svIpharaNe'ticAraH1, tadgrahaNArtha bhamane vyatikramaH 2, tadgrahaNe'ti cAraH 3, tasya gila ne cAnAcAro 4 bhavati / uktaJca " ahAkammAmaMtaNa,-paDisuNamANe aikkamo hoi 1 / payabheyAi vaikkama 2, gahie tai 3 eyaro gilie 4 // 1 // chAyA-AdhAkarmAmantraNa pratizravaNe'tikramo bhavati / / padabhedAdau vyatikramaH gRhIte tRtIyaH itaro gilite " // 1 // iti| itthamevottaraguNarUpacAritrasya catvAro'pi vAcyAH / etaduddezena jJAnadarzanayostadupagrahakAridravyANAM bhaNDopakaraNAdInAM munivepasya copaghAtAya mithyAdRSTInAM prabhAvanArtha vA nimantraNapatizravaNAdibhizcaturbhiratikramAdayazcatvAro'pyAyojanIyA iti14| 'tiNhaM aikkamANaM' ityAdi, atra prAkRtatvAdvitIyArthe SaSThI, evmgre'pi| cAroM kA svarUpa isa prakAra se samajhanA cAhiye-AdhAkarma doSa se dUSita AhArAdika kA AmantraNa svIkAra karanA isameM atikrama lagatA hai use lAne ke liye gamana karane meM vyatikrama doSa lagatA hai use grahaNa karane meM aticAra lagatA hai aura use khAlene meM anAcAra doSa lagatA hai| kahA bhI hai-(AhAkammAmaMtaNa ) ityAdi / isI taraha se uttara guNarUpa cAritra ke saMbaMdha meM bhI ye cAra kahanA caahiye| isa uddeza se jJAna aura darzana ke upakArI dravyarUpa bhANDa upakaraNa AdikoM ke aura muniveSa ke upaghAta karane ke liye athavA mithyAdRSTiyoM kI prabhAvanA karane ke liye nimaMtraNa svIkAra karane Adi rUpa cAroM ka se atikrama Adi cAroM lagate haiM aisA lagAnA cAhiye 14 / "tiNhaM aikamANaM" ityAdi-ataH tIna atikramoM kI AlocanA Adi cArenuM svarUpa A pramANe samajavuM. AdhAkarma daSathI dUSita thayelA AhArAdikanuM AmaMtraNa svIkAravAthI atikama lAge che. tene levA mATe gamana karavAmAM vyatikrama doSa lAge che, tene grahaNa karavAmAM aticAra lAge che ane tena mA sevAthI sanAyA hoSa mAge che. yuM 55 cha / "AhAkammAmaMtaNa" tyA e ja pramANe uttara guNarUpa cAritranA saMbaMdhamAM paNa A cArenuM kathana thavuM joIe. A uddezathI jJAna ane darzanamAM upakArI dravyarUpa bhAMDa, upakaraNa Adina ane muniveSane upaghAta karavA nimitta athavA mithyAdaSTi. nI prabhAvanA karavAne mATe nimaMtraNanA svIkAra Adi rUpa cAre kAmothI atikrama Adi cAre deSa lAge che, ema samajavuM. ! 14 che " tihaM aikamANaM " tyA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tena tron atikramAnityarthaH, Alocayet-gurave nivedayet , pratikrAmet-mithyAduSkRtadAnAdipUrvakaM tato nivarteta, nindet svasAkSikaM, garheta gurusAkSikam , 'jAva' iti yAvacchabdena-viuddejjA, visohejjA, akaraNatAe abbhuTejjA, AhArihaM tabokammaM pAyacchittaM' iti saMgrAhyam / ___ chAyA-vikuTTayet , vizodhayet akaraNatayA'bhyuttiSTheta, yAhaM tapaH karma prAyazcittam / tatra vikuTTayet-tadadhyavasAyaM chinyAt , vizodhayet-atikramAdijanya pApaprAyazcittapUrvakamAtmanazcAritrasya cAticAramalakSAlanenAtmazuddhiM kuryAt , akaraNatayA-punarakaraNapratijJayA abhyuttiSTheta-prayateta, tathA yathArha-yathAyogyaM pApAkaranA cAhiye aisA yahAM artha karanA cAhiye AlocanA kA artha gurU se nivedana karanA arthAt atikramoM ko gurU ke samakSa kahanA-mithyAduSkRtadAnAdipUrvaka unase haTa jAnA apanI sAkSI se unakI nindA karanA aura guru kI sAkSI se unakI gardA karanI yaha lage hue atikramAdikoM ko TAlane kA sAdhana hai / " yAvat pratipadyeta" meM Aye hue yAvat zabda se "viuddejjA, visohejjA, akaraNayoe anbhuTejjA, AhAriyaM tavokammaM prAyazcittaM" yaha pATha saMgRhIta huA hai| atikrama Adi ke adhyavasAya kA chedana karanA vikuTTana hai, atikrama Adi janya pApoM ke prAyazcitta karane pUrvaka apane cAritra ke aticArarUpa mala ke prakSAlana se Atmazuddhi karanA vizodhanA hai, "aba punaH maiM aisA nahIM karUMgA" isa taraha se punaH akaraNa kI pratijJA karanA akaraNatA hai tathA pApa ke anurUpa anazana AdirUpa athavA nirvikRti Adi rUpa tethI traNa prakAranA atikramanI AcanA karavI joIe. AlecanA eTale gurunI samakSa atikrama AdinuM nivedana karavuM te-mithyA duSkatadAnAdipUrvaka te dezothI makta thavuM, pitAnI sAkSIe te atikramanI nindA karavI, gurunI sAkSIe te atikamenI gaha karavI, e ja atikramAdikamAMthI chuTavAnA sAdhana cha. " yAvat pratipadyat " mA sUtramA 55rAye " yAvat (5-ta) 54thI mI " viudvejjA, visohejjA, akaraNayAe abbhuTejjA, AhAriyaM tavo. kammaM pAyacchittaM " 248 sahIta thy| che. atikrama AdinA adhyavasAyanuM chedana karavuM tenuM nAma vimuddana che. atikrama Adi janya pApanA prAyazcitapUrvaka, pitAnA cAritranA aticAra rUpa maLanA prakSAlana dvArA Atmazuddhi karavI tenuM nAma vizenA (vizuddhi) che. "have pharI huM evuM nahIM karuM" A pramANe punaH akaraNanI pratijJA karavI tenuM nAma akaraNutA che. pApane anurUpa anazana AdirUpa athavA nirvikRti, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u. 4 sU0 64 paryAyAntaranirUpaNam 215 nurUpamityarthaH, tapaH karma-tapo'nuSThAnamanazanAdikaM nirvikRtikAdikaM vAprAyazcittaM-pApapraNAzakamanuSThAnarUpaM pratipadyeta-svIkurvIta / tAnevAha-jJAnAtikrama cAritrAtikramam 15 / evam-ane naivAlApa kena vyatikramamapi 16, aticAramapi 17 / anAcAramapi Alocayet yAvat prAyazcittaM pratipadyeta 18 / pApacchedakasvAt prAyazcittavizodhakatvAdvA, prAyazcittam , uktaJca " prAyaH pApaM vijAnIyAt , cittaM tasya vizodhanam // " iti / anena prAyazcittamiti zuddhirucyate, atra tadviSayaH zodhanIyAticAro'pi prAyaprAyazcitta karanA yaha yarthAha tapaH karmaprAyazcitta hai ina kriyAoM ke karane se bhI atikrama Adi se jAyamAna doSoM kI zuddhi hotI hai isa taraha jJAnAtikrama, darzanAtikrama aura cAritrAtikrama ke bheda se atikrama tIna prakAra kA ho jAtA hai, isI taraha se jJAnavyatikrama, darzanavyatikrama, aura cAritravyatikramake bhedase vyatikramatIna prakArakA ho jAtA hai, jJAnAticAra, darzanAticAra aura cAritrAticArake bhedase aticAra tIna prakAra kA ho jAtA hai inake viSaya meM hue anAcAra se anAcAra bhI tIna prakAra kA ho jAtA hai ina saba kI AlocanA yAvat prAyazcitta karane se gRhIta vratoM kI yA darzana, jJAna cAritra kI zuddhi hotI hai prAyazcitta pApa kA chedaka hotA hai tathA vizodhaka hotA hai| kahA bhI hai-"prAyaH pApaM vijAnIyAt" ityaadi| prAyaH nAma pApa kA hai aura citta nAma zodhana kA hai isa pApa kI zuddhi jisase hotI hai vaha mA9i35 prAyazcita 42 tenu nAma " yathA ta5:4bha prAyazcitta" che. 2 // kriyAo karavAthI paNa atikrama Adi janya denI zuddhi thAya che. A rIte jJAnAtikama, darzanAsikama ane cAritrAtikramanA bhedathI atikramanA traNa prakAra paDe che. e ja pramANe vyatikramanA paNa nIce pramANe traNa prakAra paDe che, jJAna vyatikrama, darzana vyatikrama ane cAritra vyatikama. eja pramANe aticAranA paNa A traNa prakAra paDe che-jJAnAticAra, darzanAticAra ane cAritrAticAra. anAcAranA paNa traNa prakAra paDe che-jJAnAcAra, darzanAcAra ane cAritrAnAcAra. A badhAM deSonI AlecanA Adi karavAthI gRhIta ghatenI athavA jJAnadarzana ane cAritranI zuddhi thAya che. prAyazcitta pApanuM chedaka tathA vizeSa hAya che. yuM 5 cha 3-" prAyaH pApa vijAnIyAta" yAha prAyaH eTale pApa ane citta eTale zedhana. eTale ke pApanI zuddhi jenA dvArA thAya che tene prAyazcitta kahe che, e prAyazcittane A nirukatyartha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 sthAnAGgasUtre cittamiti / tastrividhaM tathAhi - AlocanA, pratikramaNArthaM tadubhayArham / tatra AlocanamAlocanA-gurave pApaprarUpaNaM tAM zuddhibhUtAmaI ti, tathaiva zudhyati yadaticArajAtaM bhikSAcaryAdisamutthaM tad AlocanArhamiti / evaM pratikramaNaM - pApAt pRthag bhavanArthaM mithyAduSkRtaM, tadahaM pratikramaNAI sahasA asamitasvarUpo'guptatvarUpazvAticAra iti / tadubhayaM pUrvoktA locanA pratikramaNetidvayarUpam arhati yattat tadubhayAI - manasA rAgadveSagamanAdikaraNamiti 19 // 0 64 // prAyazcitta hai - aisA yaha prAyazcitta kA niruktyartha hai prAyazcitta yaha zuddhi hai tathA zodhanIya jo aticAra Adi hai - vaha bhI prAyazcitta hai yaha tIna prakAra kA hotA hai AlocanAha, pratikramaNArha, tadubhayArha gurU ke samakSa pApa kA kathana karanA isakA nAma AlocanA hai isa AlocanA se jisakI zuddhi ho jAtI hai vaha AlocanAI prAyazcitta hai jo aticAra bhikSAcaryA Adi ke samaya laga jAte haiM ve AlocanArha hote haiM pApa se pRthaka hone ke liye jo mithyAduSkRta kiyA jAtA hai vaha pratikramaNa hai isa pratikramaNa se jisakI zuddhi ho jAnI hai vaha pratikramaNAI prAyati hai pratikramaNA prAyazcitta asamitasvarUpa aura aguptatvarUpa hotA hai AlocanA aura pratikramaNa ina donoM se jisa aticAra kI zuddhi hotI hai vaha aticAra AlocanA pratikramaNAha hai AlocanApratikramaNAI aticAra mana se rAgadveSa karane para aura gamanAdi karane para hote haiM / 19- / / sU0 64 // che. prAyazcitta e zuddhi che tathA zodhanIya je aticAra Adi che, te paNu Ayazcitta3ya che. te tra prabhAranu che - (1) AsAyanAI, (2) pratibhAlAI ane (3) tadrubhayA. gurunI samakSa pApane prakaTa kavuM tenuM nAma AlecanA che. te AleAcanA vaDe jenI zuddhi thaI jAya che tene AlecanADu prAyazcitta kahe che. je aticAra bhikSAcaryAM Adi samaye lAgI jAya che, te AlecanArha hoya che. pApathI chuTavA mATe je mithyAduSkRtya karavAmAM Ave che tene pratikramaNa kahe che. A pratikramaNa vaDe jenI zuddhi thaI jAya che tene pratikramaNAhu prAyazcitta kahe che. pAMca samiti ane traNa guptinA pAlanamAM je deSA lAgI gayA hoya che te amitatvarUpa ane azubhatvarUpa doSa! pratikramaNA hoya che. je aticAranI AlAcanA ane pratikramaNa A banne vaDe zuddhi thatI DAya che, te aticArane tadrubhayAhu ( AlecanA ane pratikramaNArha ) kahe che. manathI rAgadveSa karavAthI ane gamanAdi karavAthI AleAcanA pratikramaNAhu atiyAra lAge che // 17 // // 64 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA. 3 u04 sU065 manuSyakSetra svarUpanirUpaNam 217 ete ca prajJApanAdayo dharmAH prAyo manuSyakSetra eva bhavantIti tadvaktavyatAmAha mUlam-jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM tao akammabhUmIo paNNattAo, taM jahA-hemavae harivAse devakurA 1 / jaMbuddIve dIve maMdarasta pavvayassa uttareNaM tao akammabhUmIo paNNattAo, taM jahAM-uttarakurA, rammagavAse, ernnnnve| jaMbU maMdarassa dAhiNeNaM tao vAsA paNNattA, taM jahA-bharahe, hemavae, hrivaase3| jaMbU maMdarasta uttareNaM tao vAsA paNNattA, taM jahA-rammagavAse, heraNNavae, eravae 4 / jaMbU maMdaradAhiNaNaM tao vAsaharapavvayA paNNattA, taM jahA-cullahimavaMte, mahAhimavaMte, NisaDhe 5 / jaMbU maMdaramsa uttareNaM tao vAsaharapavvayA paNNattA, taM jahA-NIlavaMte, ruppI, siharI 6 / jaMbUmaMdaradAhiNeNaM tao mahAdahA paNNattA, taM jahA-paumadahe, mahApaumadahe, tigiMchadahe, tattha NaM tao devayAo mahiDDiyAo jAva pali ovahiiyAo parivasaMti, taM jahA-sirI, hirI, dhiI 7 / evaM uttareNavi, Navara-kesariddahe, mahApoMDarIyaddahe, poMDarIyadahe, devayAo-kittI, buddhI, lacchI 8 / jaMbUmaMdaradAhiNeNaM cullahimavaMtAo vAsaharapavayAo, paumaddahAo mahAdahAo tao mahANaIo pavahaMti, taM jahA gaMgA, siMdhU , rohitNsaa9| jaMbUmaMdara uttareNa siharIo vAsaharapaLavayAopoMDarIyabahAomahAdahAo tao mahAnaIo pavahaMti, taM jahA-suvannakUlA, rattA, rttvii10| jaMbUmaMdarapurasthimeNaM soyAe mahANaIe uttareNaM tao aMtaraNa sa 28 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 sthAnAGgasUtre io paNNattAo, taM jahA-gAhAvaI, dahabaI, paMkavaI 11 / jaMbU maMdarapurathimeNaM sIyAe mahANaIe dAhiNeNaM tao aMtaraNaio paNNattAo, taM jahA-tattajalA, mattajalA, ummattajalA 12 / jaMbamaMdarapaJcatthimeNaM sIodAe mahANaIe dAhiNeNaM tao aMtaraNaIo paNNattAo, taM jahA-khIrodA, sIyasoyA, aMtovAhiNI 13 / jaMbUmaMdarapaJcatthimeNaM sIodAe mahANaIe, uttareNaM tao aMtaraNaIo paNNattAo, taM jahA-ummimAliNI phennmaalinnii,gNbhiirmaalinnii14| evaM dhAyaIsaMDe dIve purathimaddhevi akammabhUmIo ADhavettA jAva aMtaraNaIotti NiravasesaM bhANiyavvaM 14, jAva pukkharavaradIvaDvapaJcatthimaDDhe taheva niravasesaM bhANiyavyaM 14 (42) / / suu065|| chAyA-jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSiNasyAM tisro'karmabhUmayaH prajJaptAH, tadyathA-haimavataM, harivarSa, devakuravaH 1 / jambUdvIpe dvIpe maMdarasya parvatasya uttarasyAM tisro'karmabhUmayaH prajJaptAH, tadyathA-uttarakuravaH, ramyakavarSa, airaNyavatam 2 ye prajJApanAdika dharma prAyaH manuSyakSetra meM hI hote haiM-ataH isa viSaya meM sUtrakAra aba kathana karate haiM-( jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa ) ityAdi / sUtrArtha-jambudvIpa nAmake dvIpameM mandara parvatakI dakSiNa dizAmeM tIna akarma bhUmiyoM kahI gaI haiM-jaise haimavata, harivarSa aura devakuru / jambU. dvIpa nAmake dvIpameM mandaraparvatakI uttaradizAmeM tIna akarmabhUmiyAM kahI A prajJApanA Adine sadbhAva manuSya kSetramAM ja hoya che, tethI have sUtrakAra te viSayane anulakSIne kathana kare che- " jaMbuddIce dIve maMdarassa pavvayassa" 'tyAha jaMbudvipa nAmanA kapamA mandara parvatanI dakSiNa dizAmAM traNa akarma bhUbhisA hI cha-(1) bhakta, (2) iritha mane (3) he142. dI5 nAmanA dvIpamAM mandara parvatanI uttara dizAmAM traNa akarmabhUmie kahI che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u04 2065 manuSyakSetranirUpaNam 219 jambUmaMdarasya dakSiNasyAM trINi varSANi prajJaptAni, tadyathA-bharataM, haimavataM, harivarSam3 jambU mandarasya uttarasyAM trINi varSANi prajJaptAni, tadyathA-ramyakavarSa, hairaNyavataM, airavatam 4 / jambU mandaradakSiNasyAM trayo varSadharaparvatAH prajJaptA, tadyathA-cullahimapAn , mahAhimavAn , niSadhaH5 / jambumandarottarasyAM trayo varSadharaparvatAH prajJaptAH tadyathA-nIlavAn , rukmI, zikharI 6 / jambUmandaradakSiNasyAM trayo mahAhadAH prajJaptAH, tadyathA-pagrahadaH, mahApadmahUdaH, tigicchadaH, tatra khalu tisro devatA maharddhikA yAvat palyopamasthitikAH parivasanti, tadyathA-zrIH, hIH, dhRtiH 7 / evamuttarasyAmapi, navara-kesarihadaH, mahApuNDarIkahUdaH, puNDarIkahUdaH, devatAHgaI haiM jaise uttarakuru, ramyakavarSa aura airaNyavatavarSa, / jambUdvIpa nAmake dvIpameM mandara parvatakI dakSiNadizAmeM tIna varSa kahe gaye haiM-jaise bharata, haimavata, aura hrivrss| jambUdvIpa nAmake dvIpa meM uttaradizA meM tIna varSa kahe gaye haiM jaise ramyakavarSa, hairaNyavata aura airavata / jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandara parvata kI dAhinI aura dakSiNadizA meM tIna varSadharaparvata kahe gaye haiM jaise kSullahimavAn, mahAhimavAn aura niSadha 5 / jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandaraparvata kI uttaradizA meM tIna varSadhara parvata kahe gaye haiM-jaise nIlavAn , rukmI aura zikharI 6 / jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandaraparvata kI dakSiNa dizA meM tIna mahAhUd draha kahe gaye haiM jaise padmahUda, mahApadmahUda aura tigicchada yahAM mahaddhika(mahARddhivAlI) tIna deviyAM rahatI hai inakI yAvat ekapalyopama kI sthiti hai inake nAma zrIdevI, hIdevI aura dhRtidevI hai isI taraha (1) utta242, (2) 2bhya 15 mana (3) araNyavata va. bhUdrIya nAmanA dvIpamAM mandara parvatanI dakSiNa dizAmAM traNa varSa kSetra kahyAM che-(1) bharata (2) haimavata ane 3) harivarSa. 'bUdvIpa nAmanA dvIpamAM mandara parvatanI uttare 3 pa 4i cha-(1) 2bhya:11, (2) 29yavatamana (3) aravata. yUddhA5 nAmanA dvIpamAM mandara parvatanI dakSiNa dizAmAM traNa varSadhara parvata kahyAM che. (1) kSudra libhavAn , (2) mA bhivAn sane (3) niSadha // 5 // 4 yUddhI5 nAmanA dvIpamAM mandara parvatanI uttara dizAmAM traNa varSadhara parvata kahyA che. (1) nAsavAna, (2) 24bhI mana (3) zimarI. dI5 nAmAnA dIi mandara parvatanI dakSiNa dizAmAM traNa mahAhada (draha) kahyAM che-pahada, mahApadmahada, ane ticchida, temAM mahaddhika Adi vizeSaNovALI traNa devIe rahe che. temanI eka pa 5manI sthiti kahI che. temanAM nAma zrIdevI, hIdevI ane vRtidevI che. e ja pramANe mandara parvatanI uttara dizAmAM paNa traNa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 sthAnAGgasUtre kIrtiH, buddhiH, lakSmIH 8, jambUmandaradakSiNasyAM culla himavato varSadharaparvatAt pAhadAnmahAhadAt tisro mahAnadyaH pravahanti, tathathA-gaGgA, sindhuH, rohitAMzA9 jambUmandarottarasyAM zikharito varSa dharaparvatAt puNDarIkahUdAnmahAhadAt tisro mahAnadyaH pravahanti, tadyathA-suvarNakUlA, raktA, raktavatI 10 / jambUmandarapUrva syAM zItAyA mahAnadyA uttarasyAM tisro'nantaranadyaH prajJaptAH, tadyathA-grAhAvatI, idavatI, paGkavatI 11 / jambUmandarapUrva syAM zItAyA mahAnadyA dakSiNasyAM tisro'ntase mandaraparvata kI uttaradizA meM bhI jAnanA cAhiye yahAM kesarihada (draha), mahApuNDarIkahUda (draha) aura puNDarIkahUda (draha ) haiM yahAM jo maharddhika Adi vizeSaNoM vAlI tIna deviyAM rahatI haiM unake nAma isa prakAra se haiM-kIrtidevI, buddhidevI aura lakSmIdevI / jambUdvIpa nAma ke dvIpa meM mandaraparvata kI dakSiNadizA meM kSullahimavAn parvata hai aura isa parvata ke Upara jo padmahUda hai usase gaMgA, sindhu aura rohitAMzA ye tIna mahAnadiyAM nikalI haiN| 9 / jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandaraparyaMta kI uttaradizA meM jo zikhariparvata hai aura isa zikharIparvata para jo puNDarIka nAma kA mahAhUda hai usase bhI ye tIna mahAnadiyAM nikalI haiM-jinake nAma isa prakAra se haiM-suvarNakUlA 1, raktA 2, aura raktavatI 3 / jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandaraparvata kI pUrvadizA meM sthita zItA mahAnadI kI uttara dizA meM tIna antara nadiyAM haiM inake nAma isa prakAra se haiM-grAhAyatI, hRdavatI aura paGkavatI 11 / jambUdvIpa nAma ke dvIpa meM mandaparvata kI pUrvadizA meM sthita zItAmahAnadI kI dakSiNadizA mahA hada nIce pramANe che-kesarI hada, mahApuMDarika hada ane puMDarIka hada. tyAM je mahaddhika Adi vizeSaNovALI traNa devIo rahe che, temanAM nAma A pramANe che-kIrtidevI, buddhidevI ane lakSamIdevI. jambudvIpa nAmanA dvIpamAM mandara parvatanI dakSiNa dizAmAM je kSudrahimavAnuM parvata che, ane te parvata para je padmahada che, temAMthI gaMgA, siMdhu ane rohitAMzA nAmanI traNa mahAnadIo nIkaLe che. jaMbudvIpa nAmanA mandara parvatanI uttara dizAmAM je zikharI parvata para je puMDarIka nAmanuM mahAhada che, temAMthI suvarNakUlA, rakatA ane rakatavatI nAmanI traNa mahAnadIe nIkaLe che. jaMbudvIpa nAmane dviIpamAM mandara parvatanI pUrva dizAmAM AvelI zItA nAmanI mahAnadInI uttara dizAmAM traNa antara nadIo vahe che, temanAM nAma A pramANe che-grAhAvatI, hadavatI ane paMkavatI. | 11 jaMbudvIpa nAmanA dvIpamAM mandara parvatanI pUrva dizAmAM AvelI zItA mahAnadInI dakSiNa dizAmAM je traNa antara nadIo kahI che temanA nAma A zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u0 4 sU0 66 sAmAnyapRthivIdezanirUpaNam 221 ranadyaH prajJaptAH, tadyathA-taptajalA, mahAjalA, unmattanalA 12 / jambUmaMdarapazcimAyAM zItodAyA mahAnadyA dakSiNasyAM timro'ntaranadyaH prajJaptAH, tadyathA-kSIrodA, zItasrotAH, antarvAhinI 13 / jambUmandarapazcimAyAM zItodAyA mahAnadyA uttarasyAM tisro'ntaranadyaH prajJaptAH, tadyathA-rukmimAlinI, phenamAlinI, gambhIramA. linI 14 / evaM dhAtakIpaNDe dvIpe pUrvA'pi armamUmIrAveSTaya yAvat - antaranadya iti niravazeSa bhaNitavyaM 14 / yAvat - puSkaravaradvIpArddhapazcimAH tathaiva nirayazeSaM bhaNitavyam 14 (42) " // sU0 65 / / TIkA-'jambUddIye' ityAdi / sugamam ||muu065|| pUrva manuSyakSetralakSaNakSitikhaNDamarUpaNA poktA, sAmprataM bhaGgayantareNa sAmAnyapRthivIdezaprarUpaNAmAha mUlam-tIhiM ThANehiM dese puDhavIe calejjA, taM jahA-ahe NaM imIse rayaNapyabhAe puDhavIe urAlA poggalA NivaejjA, meM tIna antara mahAnadiyAM kahI gaI haiM-unake nAma isa prakAra se haiMtaptajalA, mattajalA, aura uttamajalA 12 / jambUdvIpa nAma ke dvIpa meM mandaraparvata kI pazcimadizA meM sthita zItodA mahAnadI kI dakSiNa dizA meM tIna antara mahAnadiyAM haiM unake nAma isa prakAra se haiM-kSIrodA, zItasrotA aura antaravAhinI 13 / jambUdvIpa nAmake dvIpa meM mandarapacata kI pazcimadizA meM sthitazItodA mahAnadI kI uttaradizA meM tIna antara mahAnadiyAM haiM-unake nAma isa prakAra se haiM-rukmimAlinI, phenamAlinI aura gaMbhIramAlinI 14 / isI prakAra kA kathana pUrvAdha dhAtakIkhaNDadvIpa meM bhI akarmabhUmi se lekara yAvat antaranadiyoM taka kA sampUrNarUpa se kahanA cAhiye yAvat puSkaravaradvIpAdha ke pazcimA meM bhI isI taraha kA sampUrNa kathana kara lenA cAhiye 14-(42) // 065 // pramANe che-taprajalA, mahAkalA ane unmattalA. 5 12 jabUdvIpa nAmanA dvIpamAM mandara parvatanI pazcima dizAmAM AvelI zIdA mahAnadInI dakSiNa dizAmAM traNa antara mahAnadIo che. temanA nAma A pramANe che-kSIrAdA, zItasrotA ane antaravAhinI. ! 13 jambudvIpa nAmanA dvIpamAM mandara parvatanI pazcima dizAmAM AvelI zIdA mahAnadInI uttara dizAmAM traNa mahAnadIo che, temanA nAma A pramANe che-rukimamAlinI phenamAlinI ane gIramAlinI. A prakAranuM ja akarmabhUmiothI laIne attara nadIo sudhInuM samasta kathana pUrvArdha dhAtakIkhaMDa dvIpamAM paNa samajavuM. puSkaravara dvIpArdhanA pazcimAI paryantanA dvIpamAM paNa A prakAranuM ja kathana samajI levuM, 114 4rA sUpA. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 sthAnAGgasUtre taeNaM urAlA poggalA NivayamANA desaM puDhavIe calejjA 1, mahorae vA mahiDDIe jAva mahesakkhe imIse rayaNappabhAe puDhavIe ahe ummajjaNimajjiyaM karemANe desaM puDhavIe calejjA 2, NAgasuvannANa vA saMgAmaMsi vaTTamANaMsi dese puDhavIe calejjA 3|tiihiN ThANehi kevalakappA puDhavI calejA, taM jahA-aheNaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAe guppejjA, taeNaM se ghaNavAe guvie samANe ghaNodahimeejA, taeNaM se ghaNodahI eie samANe kevalakappaM puDhaviM cAlejjA1, deve vA mahiDDIe jAya mahesakkhe tahArUvassa samaNassa vA mAhaNassa yA iDDi juI balaM vIriyaM purisakkAraparakkama uvadaMsamANe kevalakappaM puDhaviM cAlejjAra, devAsurasaMgAmaMsi vA vaTTamANaMsi kevalakappA puDhavI calejA 3, icceehiM tIhiM ThANehiM kevalakappA puDhavI calejjA 2 // sU0 66 // chAyA-tribhiH sthAnardezaH pRthivyAzcalati, tadyathA-adhaHkhalu asyA ratnaprabhAyAH pRthivyA udArAH pudgalA nipateyuH, tataH khalu udArA pudgalA nipatanto isa prakAra se manuSyakSetrarUpa bhUmikhaNDa kI prarUpaNA karake aba sUtrakAra dUsarI zailI se sAmAnyapRthivI deza kI prarUpaNo karate haiM tIhiM ThANehiM dese puDhavIe calejjA ) ityAdi / sUtrArtha-tIna kAraNoM ko lekara pRthivIko ekadeza calAyamAna hotA hai ve kAraNa isa prakAra haiM-isa ratnaprabhA pRthivI ke adhobhAgameM jaba bAdara pudgala ghisrasA pariNAma se apane sthAna se uchalate haiM athavA dUsare A prakAre manuSyakSetrarUpa bhUmikhaMDanI prarUpaNa karIne have sUtrakAra bIjI zailIthI sAmAnya pRthvIdezanI prarUpaNa kare che- " tIhiM ThANehiM dese puDhavIe calejjA" tyAha sUtrArtha-A traNa kAraNane lIdhe pRthvIne eka deza (hisso) kaMpAyamAna thAya che-(1) ratnaprabhA pRthvInA abhAgamAM jyAre bAdara pudgala vizvasA pariNAma dvArA pitAnA sthAnamAMthI uchaLe che, athavA bIje sthAnethI AvIne paDe che, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA. 3 u0 4 sU0 66 sAmAnyapRthivIdenirUpaNam 223 dezaM pRthivyA cAlayanti 1, mahorago vA mahaddhiko yAvat mahezAkhyaH, asyAH ratnaprabhAyAH pRthivyA adhaunmajjanimajjikAM kurvan dezaM pRthivyA. thAlayati 2, nAgasuvarNAnAM vA saMgrAme vartamAne dezaH pRthivyAzcalati 3, tribhiH sthAnaiH kevalapalpA pRthivIcalati, tadyathA -- adhaH khalu asyA ratnaprabhAyAH pRthivyA dhanavAto gupyet , tataH khalu sa ghanavAto guptaH san ghanodadhimejayet , tataH khalu sa dhanodadhirejitaH san kevalakalpAM pRthivIM cAla. sthAnase Akara utpanna hote haiM, taba ve pRthivI ke ekadezako kampita kara dete haiM, yaha prathama kAraNa haiN| dvitIya kAraNa isa prakAra se hai maharddhika yAvat mahezvara rUpa se prasiddha koI mahoraga vyantaravizeSa isa ratna prabhApRthivI ke adhobhAga meM utpatana nipatana karatA hai taba pRthiyI kA ekadeza calAyamAna hotA hai athavA tIsarA kAraNa isa prakAra se hai nAgakumAra aura suvarNakumAra ina donoM kA jaba Apasa meM saMgrAma chir3a jAtA hai taba usa samaya bhI pRthivIkA ekadeza calAyamAna hotA hai isa prakAra ke ina tIna kAraNoM se pRthivI kA ekadeza calAyamAna hotA hai| __ ina tIna kAraNoM se kevalakappA sampUrNa pRthivI calAyamAna hotI hai ve tIna kAraNa isa prakAra se haiM jaba ratnaprabhApRthivI ke adhobhAga meM rahA huA dhanavAta kAraNa vizeSa se vyokula kSubhita hotA hai taba vaha vyAkula hotA huA ghanavAta ghanodadhi ko kampita kara detA hai ghanodadhi ke kampita hone se sampUrNapRthivI kaMpita ho jAtI hai-arthAt kaMpita tyAre teo pRthvInA eka dezane kaMpAvI nAkhe che. (2) bIjuM kAraNa nIce pramANe samajavuM, kaI mahaddhika Adi vizeSaNavALA, mahezvararUpe prasiddha e koI maheraga vyantaravizeSa jyAre A ratna khabhA pRthvInA abhAgamAM utpatana ni patana (uce kUdavuM ane nIce paDavuM evI kriyA) kare che, tyAre pRthvIne ekadeza calAyamAna thAya che. have trIjuM kAraNa prakaTa karavAmAM Ave che-jyAre nAgakumAra ane suvarNakumAra vacce saMgrAma mace che, tyAre paNa pRthvIne ekadeza calAyamAna thaI jAya che. A prakAranA traNa kAraNone lIdhe pRthvIne ekadeza ( aMza) calAyamAna thAya che. - have je traNa kAraNane lIdhe AkhI pRthvI calAyamAna thAya che, te kAraNonuM nirUpaNa karavAmAM Ave che-(1) ratnaprabhA pRthvInA adhabhAgamAM rahele ghanavAta jyAre keI viziSTa kAraNane lIdhe zubhita thAya che, tyAre te mukhya ghanavAta ghanedadhine kampAyamAna karI nAkhe che, ane ghodadhi kapita thaLathI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 sthAnAGgasUtre yati 1, devo vA mahardiko yAvat-mahezAkhyaH tathArUpAya zramaNAya vA mAhanAya yA RddhiM dyuti balaM vIrya puruSAkAraparAkramamupadarzayan kevalakalpAM pRthivIM cAlayati 2, devAsurasaMgrAme vA vartamAne kevalakalpA pRthivIcalati 3, ityetaikhibhiH sthAnaH kevalakalpA pRthivI calati 2 // sU0 66 // ___TIkA-'tIhiM' ityAdi, sUtradvayaM prAyaH sugamam , navaraM-tribhiH sthAnaH kAraNaiH pRthivyA dezaH-bhAgaH calati, tadyathA-tAnyeva kAraNAnyAha-asyA ratnaprabhAyAH pRthivyAH-prathama narakapRthivyA adhaH-adhobhAge udArAH-bAdarAH pudgalAH huA ghanodadhi sampUrNa pRthivI ko kaMpita kara detA hai yaha saMpUrNa pRthivI ko kaMpita hone kA prathama kAraNa hai, dvitIya kAraNa isa prakAra se haimahARddhi cAlA yAvat mahezvararUpa se prasiddha huA koI mahoraga nAma kA vyantaravizeSa tathArUpavAle zramaNa ko athavA mAhana ko apanI Rddhi, yuti, yaza, bala, vIrya, aura parAkrama ko dikhAtA hai taba yaha pUrI pRthivI ko kampita kara detA hai, tIsarA kAraNa isa prakAra se haijaba vaimAnika aura bhavanapatiyoM kA Apasa meM saMgrAma chir3a jAtA hai taba usa samaya bhI yaha saMpUrNa pRthivI kampita ho uThatI hai isa prakAra se ye tIna kAraNa kevalakalpA saMpUrNa pRthivI ke kaMpita hone ke haiN| TIkArtha-pRthivI ke ekadeza ko kampita hone meM jo yahAM tIna kAraNa kahe gaye haiM unameM prathama kAraNa aisA hai ki isa prathama naraka pRthivI ke adhobhAga meM jo udAra bAdara pudgala haiM ve jaba visrasApariNAma ko AkhI pRthvI kampAyamAna thAya che eTale ke kapita thayelo ghane dadhi AkhI pRthvIne paNa kapita karI nAkhe che. saMpUrNa pRthvIne kaMpita karanAruM bIjuM kAraNa A pramANe che-mahaddhika Adi vizeSaNovALe ane mahezvara rUpe prasiddha e kaI mahAraga nAmane vyantaravizeSa tathArUpa zramaNane athavA mAhanane jyAre pitAnI Rddhi, vRti, bala, vIrya ane parAkrama batAve che, tyAre te AkhI pRthvIne kaMpAvI nAkhe che. have trIjuM kAraNa prakaTa karavAmAM Ave che-jyAre vaimAnika ane bhavanapatio vacce saMgrAma mace che, tyAre paNa AkhI pRthvI kaMpI uThe che. A prakAranA traNa kAraNane lIdhe kevakalpa (saMpUrNa ) pRthvI kaMpita thAya che. TIkartha-pRthvInA eka dezane calAyamAna karanArA traNa kAraNanuM vizeSa spaSTIkaraNa paheluM kAraNa evuM che ke ratnaprabhA nAmanI pahelI narakapRthvInA adhabhAgamAM je udAra bAdara pula che teo jyAre vizvasA pariNAmane lIdhe te sthAnethI zrI sthAnAMga sUtra : 0ra Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u0 4 sU0 66 sAmAnyapRthivIdezanirUpaNam 225 nipateyuH-visrasApariNAmAttataH sthAnAducchaleyuH, anyasthAnAhA samAgatya yantronmuktamahopalavattatra saMpateyuH, tataH khalu te bAdarAH pudgalA nipatantaH santaH pRthivyA dezam-ekadezaM cAlayanti-kampayantItyarthaH, pUrvoktakAraNamAzritya pRthivI dezazcalatIti bhAvaH 1, vA-athavA mahoragaH-ko'pi vyantaravizeSaH, sa kIdRzaH ? ityAha-'mahiDei ' ityAdi, mahardika:-parivArAdiRddhi sampannaH 'jAve'ti yAvatkAraNAt-'mahajjuie,, mahAbale, mahANubhAge' iti saMgrAhyam , tatra mahAdyutikaH-zarIrAdidIptisampannaH mahAbala:-balasampannaH, mahAnubhAga:-caikriyAdi prabhAvasampannaH, mahezAkhyaH-mahezvaratvena prasiddhaH, sa asyA ratnaprabhAyAH pRthivyA adhaH-adhobhAge unmajjanimajjikAM-utpatananipatanaM kurvan pRthivyA dezaM cAlayati 2, vA-athavA nAgasuparNAnAM-nAgakumArANAM suparNakumArANAM ca bhavanapati vizeSANAM parasparaM saMgrAme vartamAne-jAyamAne sati pRthivyA dezazcalati lekara usa sthAna se uchalate haiM yA anya sthAna se Akara ve yaMtronmukta mahopala (yaMtra ke dvArA chor3e gaye patthara ) kI taraha vahAM girate haiM taba girate hue ve bAdara pudgala pRthivI ke ekadeza ko kampita kara dete haiM tAtparya kahane kA yaha hai ki isa prathama kAraNa ko lekara pRthivI kA eka deza calAyamAna ho jAtA hai athavA-parivAra Adi rUpa Rddhi se saMpanna huA yAvat zarIrAdi kI dIpti se saMpanna huA, balasampanna huA caikriyAdi rUpa prabhAva se saMpanna huA evaM mahezvara rUpa se prasiddha huA koI mahoraga nAma kA vyantaravizeSa jaya ratnaprabhA pRthivI ke adhobhAga meM nIce se Upara ko aura Upara se nIce ko uchalatA hai taba bhI pRthivI kA ekadeza caMcala ho uThatA hai tRtIya kAraNa pRthivI ke ekadeza ke caMcala hone meM nAgakumAra aura suparNakumAroM kA Apasa meM saMgrAma kA uchaLe che, athavA anya sthAnethI AvIne, yaMtranI dvArA pheMkAyelA paththaranI jema tyAM paDe che, tyAre patana pAmatAM te bAdara pula pRthvInA ekadezane kaMpAvI nAkhe che. eTale ke A prathama kAraNane lIdhe pRthvIne ekadeza calAyamAna thaI jAya che. bIjA kAraNanuM spaSTIkaraNa-parivAra Adi rUpa RddhithI saMpanna, zarIrAdinI dIptithI saMpanna, balasaMpanna, vikiyAdirUpa prabhAvathI saMpanna hoya e ane mahezvara rUpe prasiddha thayela hoya e ke mahorama nAmane vyantaravizeSa jyAre ratnaprabhA pRthvInA adhebhAgamAM nIcethI upara ane uparathI nIce kUdAkUda macAve che, tyAre paNa pRthvIne ekadeza kaMpAyamAna thavA mAMDe che. have trIjA kAraNanuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-jyAre nAgakumAra ane suvarNakumAra vacce saMgrAma macI jAya che, tyAre paNa pRthvIne ekadeza calA sa 29 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 sthAnAGgasUtre 3, ityetaiH-pUrvoktaistribhiH kAraNaiH pRthivyA dezacalanamUtramuktvA saMpati tasyAH sarvatazcalanamAha-'tohiM ' ityAdi, tribhiH sthAna kevalakalpA-kevalaiva paripUrNetyarthaH ISadUnatAceha na vivakSyate paripUrNa pAyA vA pRthivI calati, tadyathA-tAnyecAha-asyA ratnaprabhAyAH pRthivyA adhaH-adhobhAgavartI ghanavAtaH-styAnavAyuH gupyet -kAraNavizeSAd vyAkulo bhavet-kSubhyedityarthaH, 'gupa vyAkulatve' iti divAdi gaNagataH parasmaipadI dhAtuH, tataH sa dhanavAtaH gupta:-kSubdhaH san ghano. dadhi-dhanavAtoparisthitaM kaThinajalasamUha ejayet-kampayet , tataH ghanavAtena ejitaH-kampitaH sa ghanodadhiH kevalakalpAM-sampUrNI pRthivIM cAlayati 1, vAathavA mahaddhikaH yAvat - mahezAkhyo devaH tathA rUpAya - uttamaguNayuktAya zramaNAya--anagArAya, mAhanAya--ahiMsAdi mahAguNasampannAya -RddhiparivArAchir3a jAnA hai nAgakumAra aura suparNakumAra ye bhavanapatideva haiM yaha to kahA pRthivI ke ekadeza ko kaMpita hone kA kAraNa aba samasta pRthivI ko kaMpita hone kA kyA kAraNa hai yaha kahA jAtA hai-" kevalakalpa" zabda se yahAM " pUrNa" aisA artha liyA gayA hai kucha kama nahIM arthAt ina tIna kAraNoM se pUrI kI pUrI pRthivIM kaMpita hotI hai-thor3I bahuta kama nahIM pUrI pRthivI ke kaMpita hone meM yaha prathama kAraNa aisA hai ki -isa ratnaprabhA pRthivI ke adhobhAga meM ghanavAta-styAnavAyu hai vaha jaba kAraNavizeSa se vyAkula-kSubhita ho uThatA hai to aisI sthiti meM dhanavAta ke Upara sthiti meM ghanavAta ke Upara sthita kaThita jalasamUharUpa ghanodadhi kaMpita ho uThatA hai isase yaha saMpUrNa pRthivI caMcala ho uThatI hai athavA maheza nAmakA koI deva uttaraguNayukta zramaNake liye anagArake liye yA mAhanake liye apanI parivAra Adi rUpa Rddhiko, zarIrAdi kI yamAna thAya che. nAgakumAra ane suvaNakumAra bhavanapatinikAyanA deve che. - have samasta pRthvIne kaMpAyamAna karanArA kAraNenuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-sUtramAM je " kevala kapa' zabda prayoga thayA che tene artha saMpUrNa samaja. eTale ke saMpUrNa pRthvIne kaMpita karavAmAM A traNa kAraNe nimittarUpa bane che- paheluM kAraNa-A ratnaprabhA pRthvInA abhAgamAM ghanavAta-ratyAnavAyu rahela che. te ghavAta jyAre keI viziSTa kAraNane lIdhe vyAkula (kSabhita ) thaI jAya che, tyAre ghanavAtanI upara rahele kaThina jaLasamUha rUpa ghanodadhi paNa kaMpita thaI uThe che ane te ghanedadhi kaMpita thavAne lIdhe A saMpUrNa pRthvI paNa kapita thaI uThe che. ' have trIjA kAraNanuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-maheza nAmane kaI deva uttara guNayukta kaI zramaNane ( aNagArane) athavA mAnane, ahiMsAdi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u04 su0 66 sAmAnyapRthivIdezanirUpaNam 227 dirUpAM, dyuti - zarIrAdikAnti, yazaH -- parAkramopArjitAM khyAti, balaM -zArIrikazakti - voryam - AtmabalaM puruSakAraM-svAmimAnagarbhitaM vyavasAyaM, parAkrama-niSpannaphalaM vyavasAyam-upadarzayan pRthivyAdicAlane naiva balavIryAdhupadarzanaM bhavatIti tadarzayan kevalakalpAM pRthivIM cAlayati 2, vA - athavA devA surasaMgrAme, devAH vaimAnikAH, asurAH-bhavanapatayaH, teSAM saMgrAme, kiM teSA saMgrAma kAraNam / iti, prazne bhavamatyayikameva teSAM vairaM bhavati, Aha-" kiM pattiyaM NaM bhaMte ! asurakumArA devA sohammaM kappaM gayA ya gamissaMti ya? goyamA ! tesiNaM devANaM bhavapaJcae-verANubaMdhe " ( bhagavatI ) chAyA-kiM pratyayikaM khalu kAntiko, parAkramopArjita khyAtiko, zArIrika zaktirUpa balako, AtmabalarUpa vIryako, svAbhimAnagarbhita vyavasAyarUpa puruSakAra ko, niSpannaphala vAle vyavasAyarUpa parAkrama ko dikhAtA hai taba vaha pUrI kI pUrI pRthivI ko kaMpita kara detA hai kyoM ki pRthivI Adi ke kampita kara dene se hI kaMpAne vAle ke balavIryAdi kA upadarzana hotA hai athavA jaba devoM vaimAnika devoM kA aura asuroM kA-bhavanapatiyoM kA saMgrAma hotA hai taba bhI yaha pUrI pRthivI kaMpita ho uThatI hai| inake saMgrAma kA kyA kAraNa hai ? inake saMgrAma kA kAraNa vaira hai aura yaha vaira inameM bhavapratyayika hotA hai| aisA hI kahA hai-"kiM pattiyaM NaM bhaMte ! asu. rakumArA devA sohammaM gayA ya gamissaMsti ya? goyamA! tesiMNa devANaM bhavapaccaie verANubaMdhe" tAtparya isakA aisA hai ki yahAM prabhu 35 Rddhi, zarIrAdinI kAnti, parAkramopArjita khyAti, zArIrika zaktirUpa baLa, AtmabaLarUpa vIrya, svAbhimAnagarbhita vyavasAyarUpa puruSakAra, ane niSpanna phalavALA vyavasAyarUpa parAkrama batAve che, tyAre te pUrepUrI pRthvIne kaMpAyamAna karI nAkhe che, kAraNa ke pRthvI Adine kaMpAvI nAkhavAthI ja kaMpa vanAranA baLa, vIrya AdinuM upadarzana thAya che. trijA kAraNanuM nirUpaNuM-jyAre vaimAnika de ane (bhavanapati deve) vacce saMgrAma mace che, tyAre paNa AkhI pRthvI kaMpAyamAna thaI jAya che temanI vaccenA saMgrAmanuM kAraNa nIce pramANe heAya che temanI vacce vera hoya cha, bhane tebhanu te 32 sayapratyAya DAya che. 54 che -" kiM pattiyaM bhaMte ! asurakumArA devA sohammaM gayA ya gamissaMti ya ? goyamA ! tesiMNaM devANaM bhavapaJcaie verANubaMdhe " mA sUtrI mAyArtha mA pramANe che-gautama svAmInA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 sthAnAGgasUtre bhadanta ! asurakumArA devAH saudharma kalpaM gatAzca gamiSyanti ca ? gautama ! teSAM khalu devAnAM bhavapratyayiko vairAnubandhaH, iti, tatazca saMgrAmo bhavati, tasmin saMgrAme vartamAne sati kevalakalpA-sampUrNA pRthivI calati 3, ityetaiH pUrvoktaiH kAraNaiH kevalakalpA pRthivI calatIti / 2 // sU0 66 // pUrva saMgrAmakAritayA devAsurAH proktAH, te candrAdibhedena dazavidhA iti tanmadhyavartinastristhAnakAvatAriNaH kilviSikAH santoti tAnabhidhitsurAha____mUlam-tivihA devakibbisiyA paNNattA, taM jahA-tipaliovamaTriiyA 1, tisAgarovamadviiyA2, terasasAgarovamahiiyA 3 / 1 / kahi NaM bhaMte ! tipaliovamaTriiyA devakibbisiyA parivasati ? uppi joisiyANaM hiTiM sohammIsANesu kappesu etthaNaM tipaliovamahiiyA devakibbisiyA parivasaMti / 1 / kahi NaM bhaMte ! tisAgarovamaTriiyA devakibisiyA parivasaMti1, uppiM sohammIsANANaM kappANaM hedi saNaMkumAramAhidesu kappasu ettha NaM tisAgarovamaTriiyA devakibbisiyA parivasaMti / 2 / kahi NaM bhaMte ! terasasAgarovamaTriiyA devakibbisiyA parivasaMti ? uppi baMbhalogassa kappasta hiTTi laMtage kappe ettha NaM terasa. sAgarovamahiiyA devakibbisiyA pariyasaMti / 3 / sU0 67 // se aisA pUchA gayA hai-he bhadanta ! asurakumAra deva saudharmakalpa meM pahile kyoM gaye aura Age bhI kyoM jAveMge? uttara meM prabhu kahate haiM he gautama ! una devoM kA vairAnubaMdha bhavapratyayika hotA hai isase saMgrAma hotA hai isa saMgrAma ke hone para saMpUrNa pRthivI kaMpita ho uThatI hai isa prakAra ke ina tIna kAraNoM ko lekara saMpUrNa pRthivI calAyamAna hotI hai| 2 // 66 // prazna-"he bhagavan! asurakumAra de saudharmaka9pamAM bhUtakALamAM zA kAraNe gayA hatA ane bhaviSyamAM zA kAraNe jaze ?" mahAvIra prabhune uttara-he gautama! te dene vairAnubaMdha bhavapratyayika hoya che te kAraNe temanI vacce saMgrAma mace che, ane te saMgrAma thAya tyAre AkhI pRthvI kaMpI uThe che. A prakAranA traNa kAraNone lIdhe AkhI pRthvI yasAyamAna thAya cha. / 2 / / sU. 16 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u.4 sU0 67 kilbiSikadevanirUpaNam 229 __chAyA-trividhAH deva kilbiSikAH prajJaptAH tadyathA-tripalyopamasthitikAH 1, trisAgaropamasthitikAH 2, trayodazasAgaropamasthitikAH 3 / 1 / kutra khalu bhadanta ! tripalyopamasthitiko devakilbiSikAH parivasanti ?, uparijyotiSkANAm , adhaH saudharmezAnayoH kalpayoH atra khalu tripalyopamasthitikA devakilbiSikAH parivasanti / 1 / kutra khalu bhadanta ! trisAgaropamasthitikA devakilbiSikAH parivasanti ? upari saudhameM zAnayoH kalpayoH adhaH sanatkumAramahendrayoH kalpayoH, atra khalu trisAgaropamasthitikA devakilbiSikAH parivasanti / 2 / kutra khalu bhadanta ! trayodazasAgaropama sthitikA devakilbiSikAH parivasanti !, uparibrahmalokasya kalpasya, adholAntakAsya kalpasya atra khalu trayodazasAgaropamasthitikA devakilbiSikAH parivasanti 3 // sU0 67 // TIkA-'tivihA' ityAdi / trividhA:-triprakArAH devakilbiSikAH prajJaptAH kiribaSaM-kilbiSikAbhAvanopAttaM pApamudaye vidyate yeSAM te kilbiSikAH, sA bhAvanA cettham " nANassa kevalINaM dhammAyariyassa saMghasAhUNaM / mAI avannavAI kibdhisiyaM bhAvaNaM kuNai // 1 // chAyA-jJAnasya kevalinAM dharmAcAryasya saMghasAdhUnAm / mAyI avarNavAdI kilbiSikA bhAvanAM karoti // 1 // " iti / devAnAM madhye kilbiSikA:-pApo manuSyeSu cANDAlA ivA spRzyA devA devakilvipikAH / te yathA-tripalyopamasthitikAH 1, trisAgaropamasthitikAH 2, deva aura asura Apasa meM saMgrAmakArI hote haiM yaha kahA hai, tathA ye indrAdika ke bheda se 10 prakAra ke hote haiM, ina 10 prakAroM meM eka kilpiSikoM kA bhI hai ataH aba sUtrakAra visthAnaka ke avatArI ina kilbiSikoM kA kathana karate haiM-"tivihA devakidivasiyA-" ityAdi sUtra meM jo kilbiSika haiM-ve tIna prakAra ke kahe gaye haiM, jaise-eka tIna palyopama kI sthitiyAle, dUsare tIna sAgaropama kI sthitivAle, aura tIsare 13 sAgaropama kI sthiti vAle / AgalA sUtramAM e ullekha thaye che ke deve ane asure vacce kaI kaI vakhata saMgrAma macI jAya che. IndrAdikanA bhedathI te denA 10 prakAra kahyA che. te dasa prakAranA devAmAM eka prakAra kilibaSikene paNa che. tethI have sUtrakAra tristhAnakane AdhAre te kilibaSikenuM kathana kare che- "tivihA devakidivasiyA " chtyaahikibiSika denA nIce pramANe traNa prakAra kahyA che(1) traNa pApamanI sthitivALA (2) sAgarAmanI sthiti mana (3) 13 sAgarAmanI sthitiyANA, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasatre 230 trayodazasAgaropamasthitikA3zceti / prastAvAtteSAM nivAsasthAnAni praznottaradvAreNa pAha-'kahi NaM bhaMte ' ityAdi-tripalyopamasthitikAH palyopamatrayasthitimantaH kilbiSikAdevA kutra parivasanti ? bhagavAnAha-gautama kilbiSikAdevA jyotirupari jyotiSkANAmupari saudharma zAnayoH prathamadvitIyakalpayoradhastAta parivasanti 1 / sUtre paSTha yarthe saptamI prAkRtatvAt , evamagre'pi / trisAgaropamasthitikA devakilbiSikAH saudharma zAnayoH kalpayorupari sanatkumAramAhendra yostRtIya vaturthakalpayoradhaH parivasanti 2 / trayodazasAgaropamasthitikAH kilvi. pra.-he bhadanta ! tIna palyopama kI sthitivAle devakilbiSika kahAM rahate haiM ? u0-ve devakilbiSika jinkI sthiti tIna palyopama kI hotI hai jyotiSka maNDala se Upara aura saudharma IzAna kalpoM ke nIce rahate haiM! pra0-he bhadanta ! jina devakilbiSikoM kI sthiti tIna sAgaropama kI hotI hai ve kahAM rahate haiM ? u0-tIna sAgaropama kI sthitiyAle kilbiSika deva saudharma IzAna kalpoM ke Upara aura sanatkumAra mAhendra kalpoM ke nIce rahate haiN| pra. he bhadanta ! jina kilbiSikoM kI sthiti 13 sAgaropama kI hotI hai ve kahAM para rahate haiM ? u0-13 sAgaropama kI sthitivAle kilbiSika brahmaloka kalpa ke Upara aura lAntaka kalpa ke nIce rahate haiN| deva kilbiSika kA tAtparya una devoM se hai ki jo devoM ke bIca meM manuSyoM ke bIca meM prazna-he bhagavana ! traNa papamI sthitivALA deva kayAM rahe che? uttara-traNa pApamanI sthitivALA kilibaSika deve jyotiSa maMDaLanI upara ane saudharma tathA IzAna konI nIce rahe che. prazra he bhagavana! traNa sAgaropamanI sthitivALA kibiSika de yAM 2 cha ? uttara-traNa sAgarepamanI sthitivALA kibiSika deva saudharma ane IzAna kapanI upara tathA sanakumAra ane mahendra kaponI nIce rahe che. prazna- he bhagavana ! tera sAgaropamanI sthitivALA kilibaSika deve jyAM 2 cha ? uttara--teo brahmaloka ka95nI upara ane lAka kapanI nIce rahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u04 sU068 indrapariSannirUpaNam 231 fear devA brahmalokasya kalpasya paJcamadevalokasyoparilAntakasya kalpasya SaSTha devalokasyA'dhastAt parivasantIti // mu0 67 // atha devAdhikArAdindrapariSadvaktavyatAM prarUpayan sUtratrayamAha - mUlam - sakkassa NaM deviMdassa devaraNNo bAhiraparisAe devANaM tinnipalio mAI ThiIpannattA 1 / sakkssa NaM deviMdassa devaranno abhitara parisAe devANaM tinni palio mAI ThiI pannattA 2 / IsANassa NaM deviMdassa devaranno bAhiraparisAe devANaM tinni palio mAI ThiI pannattA 3 // sU0 68 // chAyA - zakrasya khalu devendrasya devarAjasya bAhyapariSado devAnAM trINi palyopamAna sthitiH prajJaptA / 1 / zakrasya khalu devendrasya devarAjasya Abhyantaraparipado devAnAM trINi palyopamAni sthitiH prajJaptA | 2 | IzAnasya khalu devendrasya devarAjasya bAhyapariSado devAnAM trINi palyopamAni sthitiH prajJaptA 3 | | 0 68 // cANDAla Adi ke samAna aspRzya hote haiN| ye devakilbiSaka kilbiSa kI bhAvanA se upAnta pApa ke udayavAle hote haiN| vaha bhAvanA isa prakAra se hai - " nANassa kevalINaM-" ityAdi, jo jJAna kA kevaliyoM kA dharmAcArya kA saMgha kA evaM sAdhu kA avarNavAda karatA hai, tathA-svayaM jo mAyI hai vaha manuSya kilbiSikI bhAvanA vAlA banatA hai, ye tInoM prakAra ke devakilbiSaka kahAM rahate haiM yaha saba Upara prakaTa kara diyA hai / 67 // have e vAta prakaTa karavAmAM Ave che ke devAmAM A kilmiSikAnuM sthAna kevuM che--jema manuSyeAmAM cAMDALa Adine aspRzya gaNavAmAM Ave che tema devAmAM kiiSakAne paNa aspRzya gaNavAmAM Ave che. te philmiSike kiSThiSikI bhAvanAthI upAtta pApanA udayavALA hAya che te bhAvanA A prakAranI che- " nANassa kevalINaM " tyAhi- je jJAnanA kelIonA, dharmAcAya nA, saMghanA ane sAdhunA avaNu vAda kare che, tathA je pAte mAyI ( mAyAyukta ) hAya che, evA manuSya kilmiSikI bhAvanAvALA bane che. A traNe prakAranA kimiSika devA kayAM rahe che te upara pra48 42vAmAM AvyuM che. sU. 67 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 sthAnAGgasUtre TIkA-' sakkassa gaM' ityAdi / sUtratrayamapi sugamaM, navaraM zakrendrasya vAhya pariSadtadevAnAm ( 1 ) AbhyantarapariSadgatadevAnAM ca sthitiH palyopamatrayaparimitoktA / 2 / IzAnendrasya ca bAhyapariSadgata devAnAM tripalyopamaparimitA sthitirukteti / 3 // mU0 68 // pUrvadevAnAM sthitiH proktA, devatvaM ca pUrvabhave sa prAyazcittavatAnuSThAnAt mApnotIti prAyazcittavatAM ca prarUpaNAM sUtracatuSTayenAha-- mUlam-tivihe pAyacchitte paNNatte, taM jahA-NANapAyacchitte, daMsaNapAyacchitte, carittapAyacchitte 1 / tao aNugdhAimA paNNattA, taM jahA-hatthakammaM karemANe, mehaNaM sevamANe, rAibhoyaNaM bhuMjamANe 2 / tao pAraMciyA paNNattA, taM jahAduTapAraMcie, pamattapAraMcie, annamannaM karemANe pAraMcie 3 / tao aNavaTappA paNattA, taM jahA-sAhammiyANaM teNaM karemANe, annadhammiyANaM teNaM karemANe, htthaataalNdlymaanne4||su069|| aba sUtrakAra devAdhikAra ko lekara indrapariSad sambandhI vaktavyatA kI prarUpaNA karane ke liye kahate haiM-" sakkassa NaM deviMdassa devaraNo" ityAdi suutr| devendra-devarAja zaka kI bAhyapariSadA ke devoM kI tIna palyopama kI sthiti kahI gaI hai| devendra-devarAja zaka kI Abhyantara pariSadA ke devoM kI tIna palyopama kI sthiti kahI gaI hai| devendra-devarAja IzAnendra kI bAhya pariSadA kI devoM kI tIna palyopama kI sthiti kahI gaI hai, ina tInoM sUtroM kI vyAkhyA sugama hai ||muu068|| devAdhikAra cAlI rahyo che, tethI have sUtrakAra IndrapariSada saMbaMdhI patavyatA ni35 are cha-" sakarasa NaM deviMdassa devaraNo" tyAha devendra, devarAja zakanI bAhya pariSadanA devAnI sthiti traNa pApamanI kahI che. devendra, devarAja zakranI Abhyatara pariSadanA devenI sthiti traNa papamanI kahI che. devendra, devarAja IzAnedranI bAhya pariSadanI devanI sthiti traNa pApamanI kahI che. A traNe sUtro saraLa hevAthI vadhu spaSTI42nii 1322heta. nathI. // sa. 18 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u04 sU0 69 prAyazcittavatAM nirUpaNam 233 ___ chAyA-trividhaM prAyazcittaM prajJaptaM, tadyathA-jJAnaprAyazcittaM, darzanaprAyazcittaM, cAritraprAyazcittam 1 / trayaH anudAtimAH prajJaptAH, tayathA - hastakarmakurvANaH, maithuna sevamAnaH, rAtribhojanaM bhuJjAnaH // 2 // trayaH pArAzcikAH prajJaptAH, tadyathAduSTapArAzcikaH, pramattapArAzcikaH, anyonyaM kurvan pArAzcikaH 3 / trayo'navasthApyAH prajJaptAH, tadyathA-sAdhArmikANAM stainyaM kurvANaH, anyadhArmikANAM tainyaM kurvANaH, hastAtolaM dadat 4 // sU0 69 // devo kI sthiti kahI isa devapada kI prApti jIva ko pUrva bhavameM prAyazcitta sahita anuSThAnase hotI hai ataH aba sUtrakAra prAyazcittavAloM kI prarUpaNA sUtracatuSTaya se karate haiM-"tivihe pAyacchitte paNNatte" ityAdi sUtrArtha - prAyazcitta tIna prakAra kA kahA gayA hai jaise-jJAna prAyazcitta darzana prAyazcitta, aura cAritraprAyazcitta ? anuddhAtimA-tIna prakAra ke kahe gaye haiM, jaise-hastakarma karanevAle, maithuna sevana karanevAle, aura rAtri bhojana karanevAle 2, pArAzcika tIna prakAra ke kahe gaye haiM, jaise-duSTa pArAzcika, pramattapArAzcika, aura paraspara meM maithuna karanevAlA pArAJcika-3 anavasthApya tIna kahe gaye haiM, jaise-sAdharmikoM kI corI karane vAlA, anyadhArmikoM kI corI karane vAlA, aura hAtha se tAla tADana karane vAlA prahAra karane vAlA 4 / pahelAnA sUtramAM devonI sthiti prakaTa karavAmAM AvI. pUrvabhavamAM prAyazcitta sahita anuSThAna karavAthI jIvane deva padanI prApti thAya che. A saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra prAyazcittavALA jInI prarUpaNuM sUtra catuSTaya (yA sUtrA) 26 542 re cha- 'tivihe pAyacchitte paNNatte" tyAdi satrArtha-prAyazcittanA nIce pramANe traNa prakAra kahyA che-(1) jJAna prAyazcitta, (2) za' prAyazcitta bhane (3) sAritra prAyazcitta / 1 / / anuddhAtimAnA traNa prakAra kahyA che-(1) hastakarma karanArA, (2) maithuna sevana karanArA ane (3) rAtribhUjana karanArA 2 pAthita 19 2i sat che-(1) dRSTa pAil4:, (2) prabhatta pAtaM. cika ane (3) parasparamAM mithuna karanAra pArasaMcikA 3. anavasthApya traNa prakAranA kahyA che- (1) sAdharmikone tyAM corI karanAra (2) anya dhArmiIne tyAM yArI 42nA2 mane (3) DAyathI 4 (praDA2) 42naa2|4| za 30 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 sthAnAGgasane ___TIkA-'tivihe pAyacchitte' ityAdi / sUtracatuSTayaM sugama, navara-aticArazuddhadharthaM yadAlocanAdi tatprAyazcittaM kathyate tat jJAnadarzanacAritrabhedAtrividhaM, tatra jJAnaprAyazcittaM-jJAnAticArazuddhayarthaM yadAlocanAdikaraNam / yadvA-pAyazcittazabdo'ticAra-vAcakastena jJAnasya prAyazcittamaticAro jJAnaprAyazcittam / 1 / evaM darzanacAritrayorapi vijJeyam / tatra jJAnasyAkAlAdhyayanAdayo'STAvaticArAH, darzanasya zaGkitAkAkSitAdayo'STI, cAritrasya tvaticArAH, mUlottaraguNavirAdhanA. rUpA anekavidhA iti / ' tao aNugyAimA ' ityAdi, anudAtimAH, uddhAtaH-bhAgapAtastena nirvRttam udghAtimaM laghuprAyazcittaM-na udghAtimam , anuddhA TIkArtha-aticAroM kI zuddhi ke liye jo AlocanAdi kiye jAte haiM ve saba prAyazcitta kahalAte haiM, vaha prAyazcitta jJAnadarzana aura cAritra ke bheda se tIna prakAra kA jo kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki jJAna meM lage huye aticAroM kI zuddhi ke liye jo AlocanA Adi karanA hotA hai vaha jJAnaprAyazcitta hai athavA -prAyazcitta zabda aticAra kA vAcaka hai isase yaha artha nikalatA hai ki-jJAna kA jo prAyazcitta aticAra hai vaha jJAnaprAyazcitta hai ? isI taraha kA kathana darzana aura cAritra ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye akAla adhyayana Adi ATha aticAra jJAna ke aura zaMkita kAMkSita Adi ATha aticAra darzana ke tathA-mUlottara guNoM kI virAdhanA rUpa aneka vidha aticAra cAritra ke haiN| "taA aNugdhAimA" ityAdi bhAgapAta kA nAma uddhAta hai isa bhAgapAta se jo nirdiSTa hotA hai vaha TIkA-have A cAra sUtronuM vizeSa spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-aticAronI zaddhinimitte je AlecanA vagere karavAmAM Ave che tenuM nAma prAyazcitta che. te prAyazcitta jJAna, darzana ane cAritranA bhedathI traNa prakAranuM kahyuM che. jJAnamAM lAgelA aticArenI zuddhine nimitte je AlecanA Adi karavAmAM Ave che, tene jJAna prAyazcitta kahe che. athavA-prAyazcitta zabda aticArane vAcaka che. tethI e artha nIkaLe che ke jJAnanuM je prAyazcitta-aticAra che, tenuM nAma jJAnaprAyazcitta che. e ja prakAranuM kathana darzana ane cAritranA viSayamAM paNa samajavuM akAla adhyayana Adi ATha aticAra jJAnanA kahyA che. zakti, kAMkSita Adi ATha aticAra darzananA kahyA che, tathA mUttara guNonI virAdhanA rUpa aneka aticAra cAritranA kahyA che. 1 ! " tao aNugpAimA " tyaa:bhAgapAtanuM (prAyazcittanA vibhAga) nAma uddhAta che. te bhAgapAtathI je zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 3 u34 sU0 69 prAyazcittavatAM nirUpaNam 235 timaM-guru prAyazcittamityarthaH, guNaguNinorabhedAt sAdhavo'pyanudAtimA:-gurumAyazcittayogyA ityarthaH, te trayaH prajJaptAH, tathAhi-hastakarma-AgamaprasiddhaM, tatkurvANaH tadAcaran anyavayaM prasiddham / 2 / 'to pAraMciyA' ityAdi, trayaH pArAJcikAH pAraM-tIra tapasA'parAdhasya azcati-gacchati tato dIkSyate yaH sa pArAzcI, sa eva pArAzcikaH, tasya yadanuSThAnaM tat pArAzcikaM dazamaM prAyazcittaM liGgakSetrakAlauddhAtima hai, udghAtima zabda kA artha ladhuprAyazcitta hai aisA jo prAyazcitta nahIM hotA hai-arthAt jo guru prAyazcitta hotA hai vaha anuddhAtima hai yahAM guNa aura guNI ke abheda sambandha se sAdhujana bhI " udghAtima" zabda ke vAcyArtha ho jAte haiM isaliye jo guruprAyazcitta ke yogya hote haiM ye anuddhAtima hote haiM, aise anuddhAtima sAdhu tIna prakAra ke jo kahe gaye haiM unakA tAtparya aisA hai-ki Agama prasiddha hastakarma ko jo sAdhu karatA hai, vaha tathA maithunasevana jo karatA hai, vaha-aura jo rAtri bhojana karatA hai, vaha mahAprAyazcitta kA pAtra hotA hai, "tao pAraMciyA" ityAdi-isa sUtrake dvArA jo pArAzcika tIna prakAra ke kahe gaye haiM unakA tAtparya aisA hai jo sAdhu tapasyAdvArA aparAdhake tIra (antima avasthA) ko prApta kara letA hai, bAda meM punaH dIkSita kiyA jAtA hai, aisA vaha sAdhu pArAJcI hai pArAzcI hI pArAzcika hai usakA jo anuSThAna hai vaha nidiSTa thAya che te uddhatima che. uddhatima eTale laghupAyazcitta, ane anuddhatima eTale guruprAyazcitta je prAyazcitta laghu hotuM nathI paNa guru hoya che, te prAyazcittane anu-dvAtima kahe che. guNa ane guNImAM abheda saMbaMdhanI apekSAe ahIM sAdhujana paNa "uddhAtima" padanA vAcyArtha rUpe grahaNa karI zakAya che. tethI guruprAyazcittane pAtra hoya evA sAdhune anuddhAtima kahe che. evA anuddhAtima sAdhuonA je traNa prakAra kahyA che, tenuM spaSTIkaraNa nIce prabhAe cha-(1) mAgama prasiddha uttama 42nA2 2 sAdhu ya che, te mahApAya. zcittane pAtra gaNAya che, (2) mithuna (abrahma) nuM sevana karanAra sAdhu paNa mahAprAyazcittane pAtra gaNAya che. (3) rAtribhUjana karanAra sAdhu paNa mahApraayshcittne pAtra gAya che. " tao pAra ciyA " dhyA pahelAM te A sUtramAM vaparAyelA "pArAcika' padane artha samajAvavAmAM Ave che-je sAdhu tapasyA dvArA aparAdhane tIrane prApta karI le che, tyArabAda pharIthI dIkSita karavAmAM Ave che, evA te sAdhune pArAMcI kahe che. pArAMcI ja pArAMcika gaNAya che. te pArAcikanuM je anuSThAna che tene pArAcika zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre " tapobhirvahiSkaraNamitibhAvaH, tadyogAtsAdhurapi pArAzcikaH / sa saMkSepeNa dvividhaH AzAtanA pArAJcikaH, pratisevanApArAzcikazca / tatra sa pratyekaM sa cAritrAcaritrabhedena dvividhaH tathAhi - sacaritra azAtanApArAzcikaH, acaritra AzAtanA pArAciko vA / evaM sacaritraH pratisevanApArAJcikaH, acaritraH pratisevanApArAJciko vA / pariNAmamaparAdhaM cAzritya kutracit kenA'pi pratisevitena padena sarvaM cAritraM bhrazyati, kutracidezato bhrazyati / evaM kutracittulye'parAdhe'pi pariNAmavazAnnAnAprakAreNa prAyazcittadAnaM bhavati, kutracittulye pariNAme'pi aparAdhanAnAtvaM 236 pArAzcika hai, " pArAzcika " yaha dazavAM prAyazcitta hai isameM liGga kSetrakAla-tapa inase pArAcI ko bAhara karanA hotA hai isa kAraNa isa prAyazcitta ke sambandha se sAdhu ko bhI pArAzcika kaha diyA gayA hai, yaha saMkSepa se do prakAra kA hotA hai- eka AzAtanA pArAzcika, aura dUsarA - pratiseyanA pArAcika, inameM pratyeka ke bhI do do bheda haiM, jaise-sacaritra AzAtanA pArAzcika, aura acaritra AzAtanA pArAJcika, sacaritra pratisevanA pArAcika, aura acaritra pratisevanA pArAzcika, pariNAma aura aparAdha kI apekSA ke anusAra kahIM para kisI bhI pratisevita hue pada se sampUrNa cAritra se bhraSTa ho jAtA hai aura kahIM para dezataH cAritra bhraSTa hotA hai isI taraha kahIM para tulya aparAdha ke hone para bhI pariNAma ke anusAra nAnA prakAra se prAyazcitta diyA jAtA hai tathA - kahIM para tulya pariNAma ke hone para bhI aparAdha meM bhinnatA anekatA anuSThAna he che. " pAzaMyi " A zabhuM prAyazcitta he. temAM siMga, kSetra, kALa ane tapathI pArAMcikane vAravAnA hoya che. te kAraNe A prAyazcittanA saMbaMdhane anulakSIne sAdhune paNa pArAMcika kahI devAmAM Avye che. te pArAMcikanA be prakAra paDe che-(1) AzAtanA pArAMcika ane (2) pratisevanA pArAMcika. A darekanA paNa khabbe bheda kahyA che--sacaritra AzAtanA pArAMcika ane acaritra AzAtanA pArAMcika, A e bhedo AzAtanA pArAMcikanA samajavA, pratisevanA pArAMcikanA paNa nIce pramANe e bheda kahyA che-(1) sacaritra pratiseSanA pArAMcika ane (2) acaritra pratisevanA pArAMcika. pariNAma ane aparAdhanI apekSAe kayAreka koipaNa pratisevita thayelA padmathI sapUrNa cAritrabhraSTa thaI jAya che, ane kayAreka dezataH ( aMzataH ) cAritra bhraSTa thai jAya che. A rIte kayAreka tulya aparAdhanA saddabhAva hAvA chatAM paNa pariNAmAnusAra vividha prakAre prAyazcitta ApavAmAM Ave che, tathA kayAreka tulyapariNAmanA sadbhAva hovA chatAM pazu aparAdhamAM bhinnatA dekhAtI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u 34 sU0 69 prAyazcittavatAM nirUpaNam 237 bhavati / tIrthakara-pravacanazrutA-''cArya-gaNadharamaharddhikAnAmAzAtanAkAraka AzAtanApArAJciko bhavati / uktaJca -" savve AsAyaMte pAvai pAraMciyaM ThANaM " chAyA-sarvAn AzAtayan prApnoti pArAJcikaM sthAnam , iti / pratisevanApArAzcikastrividhaH-duSTapArAJcikaH pramattapArAzcikaH, anyonyapArAzcikazceti, uktazca "paDise vaNapAraMcI, tiviho so hoi ANupubIe / duDhe ya pamatte ya, nAyavyo annamanne ya / / 1 / / chAyA-pratisevanApArAzcikatrividhaH sa bhavati AnupUrtyA / duSTazca pramattazca, jJAtavyo'nyo'nyazceti / / 1 / / iti / pArazcikanaividhyamAha --duSTapArAzcikaH, duSTo-doSavAn pArAzcikaH / pramattapArAzcikaH, pramattaH-paJcamanidrApramAdavAn , sa eva pArAzcikaH / anyonyaM kurvana pArAzcikaH, anyonya-paraspara maithunaM pArAzcikaH purupayugmarUpa ityarthaH / tatraAtI hai tIrthaMkara pravacana zruta-AcArya gaNadhara aura mahardika inakI AzAtanA karane vAlA jIya AzAtanA pArAzcika hotA hai, kahA bhI hai-" savva AsAyaMte pAyAi pAraMciyaM ThANaM-" pratisevanA pArAzcika tIna prakAra kA hotA hai, eka duSTapArAzcika dUsarA pramattapArAzcika, aura tIsarA anyonyapArAzcika, kahA bhI hai-"paDisevaNapAraMcI tiviho-" ityAdi, jo duSTa doSayAlA hotA hai yaha duSTapAsaMcika hai, jo pAMcavAM nidrArUpa pramAdavAlA hotA hai vaha pramattapArAzcikahai, tathA-paraspara meM maithuna karatA hai vaha-anyonyapArAzcika hai| inameM jo duSTa pArAzcika hai yaha kaSAya viSaya kI apekSA se do prakAra kA hai, tathA-kaSAyaduSTapArAzcika DAya che. tI 42-avayana, zruta, 52, mAyA bhane bhadinI mA. tanA karanAra jIva AzAtanA pArAcika hoya che. kahyuM paNa che ke - " savya AsAyaMte pAvai pAreMciyaM ThANaM " tyAdi. pratisevanA pArAcika traNa prakAranAM hoya che-(1) duSTa pArAcika (2) pramatta pArAMcika ane (3) anya pArAcika kahyuM paNa che ke " paDisevaNapAracI tiviho" tyA je duSTa (deSavALA ) hoya che tene duSTa pArAMcika kahe che. je paMcama nidrArUpa pramAdavALo hoya che tene pramatta pArAMcika kahe che, tathA je parasparamAM mithuna (abrahma) nuM sevana kare che tene a nya pArAcika kahe che. A traNa prakAranA pArAcikemAMthI je duSTa pArAMcika che te kaSAya-viSayanI apekSAe be prakArane che-(1) kaSAya duSTa pArAcika ane (2) viSaya duSTa pArAMcaka. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 sthAnAjasUtre duSTapArAzciko-kaSAyato viSayatazceti dvividhaH, punare kaikaH sapakSavipakSabhedA vividhaH, uktazca " duviho ya hoi duTTho, kasAyaduTTo ya visayaduTTho ya / duviho kasAyaduTTho sapakkhaparapakkha caubhaMgo : // 1 // chAyA-dvividhazca bhavati duSTaH kaSAyaduSTazca viSayaduSTazca / dvividhaH kaSAyaduSTaH sapakSaparapakSayozcartubhaGgI" // iti / tatra-svapakSakaSAyaduSTo yathA-sarpapanAlikAzAkabharjikAgrahaNakupito mRtA. cAryadantabhaJjako muniH / viSayaduSTastu sAdhvIgAmI sAdhvyA saha kAmabhogAbhilASuka ityarthaH, ekasAvyA AzAtanAkArakeNa muninA sarvajinAnAmAH AzA. titAH so'pyAzAtito bhavati, tathA coktam " liMgeNa liMgiNIe, saMpatti joNigacchaI pAyo / savajiNANa'jjAo saMgho vA''sAio teNaM // 1 // chAyA-liGgena ( muniveSeNa sahito muniH ) liginyA ( muniveSavatyAH aura viSayaduSTapArAzcika, ye donoM bhI sapakSa aura vipakSa ke bheda se do do prakAra ke hote haiN| kahA bhI hai-' duviho hoi duTTho-" ityAdi, sarSapanAlikA kI zAkabhAjI ko grahaNa karane se kupita huyA aisA mRtAcArya ke dAMtoM ko ukhADanevAlA muni svapakSa kaSAya duSTapArAzcika kahA gayA hai tathA-viSayaduSTapArAzvika vaha hai jo sAdhvI ke sAtha bhoga karane kA abhilASI hotA hai jo eka sAdhvI kI azAtanA karane vAlA hotA hai aisA vaha muni samasta jina bhagavAnoM kI AryAoM kI AzAtanA kAraka hotA hai aura zrIsaMgha kI bhI AzAtanA kAraka hotA hai| kahA bhI hai-"liMgeNa liMgiNIe-" muniveSa sahita jo muni muniveSa te darekanA paNa sapakSa ane vipakSanA bhedathI banne prakAra paDe che. kahyuM paNa cha -" duviho hoi duTTho" chatyAha| sarSa panAlikAnI zAkabhAjI grahaNa karavAthI ke pAyamAna thayelA mRtAcAyanA dAMtane ukheDI nAkhanAra munine svapakSa kaSAya duSTa pArAcika kahe. vAmAM Avela che. sAdhvInI sAthe viSayabhega sevavAnI abhilASA karanAra sAdhune viSaya duSTa pArAcika kahe che. eka sAdhavInI azAtanA karanAra muni jina bhagavAnanI samasta AryAnI (sAdhvIonI) azAtanA karanArA hoya che, eTaluM ja nahIM paNa zrIsaMghanI paNa azAtanA karanAre hoya che. kahyuM paNa che ke "liMgeNa liMgiNoe" tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA033034 sU0 69 prAyazcittavatAM nirUpaNam 239 sAdhyAH ) saMprApti yo nigacchati pApaH / sarva jinAnAmAryAH saMgho vA AzA. titastena // 1 // iti / etAdRzo munirdraSTumapyayogyaH anantasaMsArabhramaNahetukarmakAritvAt , uktaJca-- " pAvANa pAvayaro diTipphAsevi so na kappai u / jo jiNa puMgavavesaM namiUNa tameva dharisei // 1 // saMsAramaNavayaggaM, jAijarAmaraNaveyaNAya ur| pAvamalapaDalachannA, bhamaMti muddAdharisaNeNaM // chAyA-pApAnAM pApataro dRSTisparze'pi sa na kalpate tu / yo jinapuGgavaveSaM, natvA tameva dharSati // 1 // saMsAramanavadanaM jAtijarAmaraNavedanApracuram / pApamalapaTalacchannA bhramanti mudrA ( veSa ) gharSaNena // 2 // iti / parapakSakapAyaduSTa:-rAjamArakaH, parapakSaviSayaduSTaH rAjAgramahiSIgAmI rAjApramahISyA saha kAmabhogAbhilASuka ityarthaH / pramattapArAzciko yathA-paJcamanidrA vAlI AryA ke sAtha maithuna karatA hai vaha muni pApI hai aura-aise usa muni ke dvArA sarva jinendroM kI AryAe~ AzAtita kI huI mAnI jAtI haiM, tathA saMgha bhI usase AzAtita huvA samajhA jAtA hai aisA muni dekhane ke yogya bhI nahIM rahatA hai kyoM ki-ananta saMsAra meM bhramaNa karAne vAle karma kA vaha kartA bana gayA hotA hai| kahA bhI hai-"pAvANa pAvayaro-" ityAdi, jo muni rAja bhAraka hotA hai vaha parapakSakaSAya duSTa hai tathA-parapakSaviSaya duSTa vaha hai jo rAjA kI paTarAnI ke sAtha viSayabhoga karane kA abhilASI hotA hai, pramattapArAzcika vaha muni hai jo styAnaddhinidrAvAlA mAMsAzI hotA hai aisA vaha muni sadguNojvala muniSadhArI je muni muniveSadhArI AryA (sAdI) nI sAthe mithuna kare che, te muni pApI che. evA muni dvArA jinendronI saghaLI ArthIonI AzAtanA karavAmAM AvI che, evuM mAnavAmAM Ave che eTaluM ja nahIM paNa tenA dvArA saMghanI paNa AzAtanA thaI gaNAya che. e muni darzana karavAne pAtra paNa gaNato nathI, kAraNa ke anaMta saMsAramAM bhramaNa karAvanAra karmane na ta bhanI gayA DAya che. 4thu 54 che 4-" pAvANa paviyaro" tyA je muni rAjabhAraka hoya che tene parapakSa kaSAya duSTa kahe che. je muni rAjAnI paTTarANInI sAthe viSayabhega sevavAne abhilASI hoya che. tene parapakSa viSaya duSTa kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre pramAdavAna mAMsAzipavajitamuniH, ayaM ca sadguNo'pi tyAjya eva / anyonyaM kurvan pArAzcikaH anyonyaM puruSaH puruSeNa saha mukhapAyuprayogataH anaGge vA maithunaM kurvan pArAzciko bhavati / asya dIkSAdAne vivekaH kAryaH, uktazcAtra " AsayaposayasevI, kevi maNUsA duveyagA hoti / tesiM vesapiyego " chAyA-AsyakapoSakase vinaH ke'pi manuSyA dvivedakA bhavanti teSAM veSavivekaH ( kAryaH ) iti / 3 / ' to aNavaTuppA' ityAdi / trayaH anavasthApyAH, avasthApayitu mahAvrateSu sthApayituM yogyA avasthApyAH, na avasthApyA anavasthApyA:-AsevitAticAravizeSAH santo'nAcaritatapovizeSAstadoSoparatA api mahAvrateSu nAvasthApyante, Acaritahone para bhI tyAjyakoTi meM hI kahA gayA hai, anyonyapArAzcika vaha hotA hai jo dUsare puruSa ke sAtha mukha meM pAyu-gudA meM kAmakrIDA karatA hai, athavA jo kAmasevana ke aGga nahIM haiM unameM kAmasevana karatA hai aise ko to dIkSA dene meM viveka kartavya kahA gayA hai| kahA bhI hai"Asayaposaya sevI-" ityAdi, " tao aNavaTTappA-" ityAdi, jo mahAvratoM meM sthApanA ke yogya hote haiM ve avasthApya haiM, aura jo aise nahIM hote haiM-ce anavasthApya haiM, ye anavasthApya aticAra vizeSoM kA Asevana karate rahate haiM aura tapovizeSa ko AcaraNa karane kI ora dhyAna se rahita hote haiM aise ye jIva yadi aticArarUpa doSoM se uparata ho bhI jAyeM to bhI mahogratoM meM ye avasthApita nahIM kiye jAte haiM, pAMcamI nidrA pramatta mAMsa bhakSI munine pramatta pArAcika kahe che. e muni saddaguNojajavala hovA chatAM paNa tyAjya kaTimAM ja mUkI zakAya che. kAmasevananA aMgo na hoya evAM aMgamAM anya puruSanI sAthe kAmasevana karanAra munine anya pArAcika kahe che. evA munine paNa dIkSA devAmAM paNa viveka rAbhavAnu che. 55 cha hai-" Asaya posayasevI " tyAla. " tao aNavaThThappA " tyAdi je munie mahAvratamAM sthApanAne cagya hoya che, temane avasthApya kahe che. parantu je munio evA hotA nathI temane anavasthA kahe che. e avasthApya munie aticAra vizenuM sevana karatA rahe che ane tapavizeSanuM AcaraNa karavA pratye dhyAna rAkhavAthI rahita hoya che. evA te sAdhuo aticAra rUpa dethI uparata (te prakAranA doSonuM sevana karatA aTakI javuM te) thaI jAya te paNa mahAvratAmAM temane avasthApita karI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03u04 sU069 prAyazcittavatAM nirUpaNam 241 tapovizeSAratu punardIkSAyogyA bhavantIti bhAvaH / tAnevAha-sAdharmikANAM stainyaM arvan sAdharmikA:-ekamANDa likAH sAmbhogikAmunayaH teSAM tatsattakotkRSTopadheH ziSyAdervAcaurya kurvan , tAn prati pradviSTacitto vA / anyadhArmikANAM stainyaM kurvan anyasAdharmikAH-zAkyAdayo gRhasthA vA teSAM tatsattakopadhyAdezvauryaM kurvan / tathA-hastAtAlaM dadat . hastenA''tAlanamAtADanaM hastAtAlastaM dadata-yaSTimuSTilakuTAdibhirmaraNAdinirapekSaH svasya parasya vA praharan ghorapariNAmaityarthaH anavasthApyo bhavatIti prakramaH 4 // mU0 69 // parantu jaba ye tapovizeSa ko Acarita karane lagate haiM to hI ye punaH dIkSA ke yogya ho jAte haiM isI bAta ko sUtrakAra ne isa prakAra se kahA hai jo eka mANDalika sAmbhogika muni haiM, ve sAdharmika kahe gaye haiM-aise sAdharmika munijanoM kI utkRSTa upadhikoM athavA-unake ziSyAdikoM ko curAne vAlA athavA unake prati pradviSTacitta rakhane vAlA muni sAdharmikoM kI corI karane vAlA anavasthApya kahA gayA hai| anya sAdharmika se yahAM zAkya Adi athavA-gRhasthajana gRhIta huce haiM so inakI jisa vastu para sattA hai usa vastu ko upadhi Adi ko curAne vAlA muni anavasthApya ke dvitIya bheda meM parigaNita huvA hai hastatAla ko denevAlA, arthAt-yaSTi se muSTi se, lakuTa (lakaDI) Adi se apane zakAtA nathI. paraMtu jyAre teo vizeSane AcaravA mAMDe che, tyAre ja temane pharIthI dIkSA ApavAne vega gaNI zakAya che. e ja vAtane sUtrakAre A rIte kahI che. have anavasthApnanA traNa prakAranuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-je sAdhuo eka ja maMDaLamAM (samUDamAM) sAMgika munirUpe rahe che temane sAdharmika kahe che. evAM sAdharmika munijanenI utkRSTa upadhi (pAtra, vastra Adi) nI cerI karanArA, athavA temanA ziSyAdikanI corI karAvanArA, athavA temanA pratye prakriTa citta rAkhanArA munine sAdharmikenI corI karanAro anavasthApya kahyo che. anya sAdharmika padathI ahIM zAkaya Adi athavA gRhasthajana gRhIta thayela che. A prakAranA anya sAdhamikanI mAlikInI je vastu che tenI cerI karanAra sAdhune ahIM anavasthApyanA bIjA bheda rUpe prakaTa karavAmAM Avela che. (3) sanayasyAyanI zrIna meha-hAthI pAuna 42nA2, soTarI, 11, muThI Adi vaDe-maraNanI paravA karyA vinA-pitAnI upara ke anya vyaktinI za 31 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 sthAnAGgasUtre pUrvoktAni prAyazcittAni pravrajyAdAyakAnAM bhavanti / pravrajyAdAnaM cAyogyAnirasya yogyAnAM vidheyamiti tadayogyAna mutraSaTkena nirUpayati____ mUlam-tao No kappaMtiM pavAvettae, taM jahA-paMDae, vAie (vAhie) kIbe 1 / evaM muMDAvittaera, sikkhAvittae3, uva. TrAvittae 4, saMbhuMjittae 5, saMvAsittae 6 // sU0 70 // ___ chAyA-trayo no kalpante pravAjayituM, tadyathA-paNDakaH, vAtikaH, (vyAdhitaH) klIvaH / 1 / evaM muNDayituM 2, zikSayitu 3, upasthApayitu 4, saMbhojayitu 5, saMvAsayitum 6 // mU0 70 // maraNakI paravAha nahIM karatA huvA apane Upara yA parake Upara prahAra karane vAlA anavasthApya ke tRtIya bheda meM pariNata kiyA gayA hai aisA vyakti ghora pariNAmoM vAlA hotA hai / suu069|| ____ye pUrvokta prAyazcitta pravrajyAdAyakoM ko hote haiM, ataH pravrajyAdAna ayogyoM ko choDakara yogyoM ko diyA jAtA hai isaliye sUtrakAra sUtra SaTka se ayogyoM kA nirUpaNa karate haiM " tao No kappaMti pavAvettae-" ityAdi sUtrArtha-ye tIna pratrajyA dene ke yogya nahIM hote haiM, jaise-eka paNDaka dvitIya vAtika aura tRtIya vyAdhita, isI prakAra se ye muNDita karane ke liye, zikSA grahaNa karane ke liye, mahAvatoM meM vyavasthApita karane ke liye, upadhi-AhAra Adi se sAtha meM saMbhoga karane ke liye aura -apane pAsa rakhane ke liye yogya nahIM hote haiN| upara prahAra karanAra sAdhune anavasthAnA trIjA bhedamAM mUkI zakAya che, evo sA dhAra pariyAbhovANe DAya che. // sU. 18 // sUtrArtha-pratrajyAdAyakone A pUrvokta prAyazcitta lAge che. tethI ayogya vyaktione pratrajyA apAtI nathI paNa cagya vyaktione ja pravrajyA apAya che. tethI have sUtrakAra nIcenAM 6 sUtro dvArA evI ayogya vyaktionuM ni3543 3 cha-" tao No kappaMti pavAvettae" tyAha sUtrArtha-nIce batAvelI traNa prakAranI vyaktio pravajayA devAne pAtra gaNAtI nayI-(1) 574, (2) pAti:, (3) vyAdhIta. mAtra prA2nA manuSya bhuuita karavAne cagya gaNAtA nathI, zikSA grahaNa karavAne egya gaNAtA nathI, mahAvratamAM sthApita karavAne gya gaNAtA nathI, upadhi-AhAra AdinI apekSAe sAMgika karavAne cagya gaNAtA nathI ane pitAnI sAthe rAkhavAne gya paNa gaNAtA nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u04 sU0 70 yogyAnAM pravajyAdAnanirUpaNam 243 TIkA-tao' ityAdi / sUtraSaTakaM sugama, navara-trayaH pravrAjanayogyA na bhavanti / tAnevAha -- paNDakaH - paNDakalakSaNaSaTkayukto napuMsakavizeSaH, tallakSaNAni yathA-- " mahilAsahAvo 1 saravannabhebho 2, meM mahaMtaM 3 mauI ya vaayaa| sasadagaMmutta 5 mapheNagaM 6 ya, eyANi chappaMDagalakkhaNANi // 1 // chAyA-mahilAsvabhAvaH 1 svaravarNabhedaH2, medUM mahat 3 mRdvI ca vAcA 4 / sazabdakaM mUtra 5 maphenakaM 6 ca, etAni SaT paNDakalakSaNAni / / 1 // iti / ityAdi lakSaNairvijJAya paNDakaH parihartavyaH / vAto'syAstIti pAtika:vAtaprakRtikaH, ayaM svapararUpeNa kenApi nimittena vedodayaM dhattuM na zaknoti TIkArtha-sUtrakAra ne "ye tIna pravrAjanA pravrajyA yogya nahIM hote haiM" aisA jo kahA hai isI bAta ko yahAM spaSTa kiyA gayA hai, pANDaka-eka jAti kA napuMsakavizeSa hotA hai isake 6 lakSaNa isa prakAra se kahe gaye haiM-" mahilAsahAvo " ityAdi, isakA svabhAva strI ke svabhAva jaisA hotA hai svara meM aura varNa meM isako bheda hotA hai isakA liGga bar3A hotA hai isakI vANI patalI hotI hai pezAba karate samaya isakI pezAba meM se zabda nikalatA hai, aura-isakI pezAba meM phena nahIM uThatA hai ye paNDaka ke 6 lakSaNa haiN| ina lakSaNoM se paNDaka ko jAnakara use dIkSA nahIM denI cAhiye ? vAta jisako hotA hai vaha vAtika vAta prakRtivAlA hai, vaha vAtika sva para rUpa se kisI nimitta se vedodaya ko dhAraNa karane meM samartha nahIM ho TIkALuM--"A traNa prakAranA manuSya pravajyA ApavA gya gaNAtA nathI, evuM sUtrakAre je vidhAna karyuM che, tenuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-1) paMDakane pravajyA ApavA yogya gaNya nathI. paMDaka eka jAtane napuMsaka vizeSa hoya che, tenA cha lakSaNa nIce pramANe kahyAM che - " mahilA sahAvo" tyAha teno svabhAva strI jevo hoya che, tenA svaramAM ane varNamAM bheda hoya che. tenuM liMga meTuM hoya che, tenI vANI pAtaLI hoya che, pezAba karatI vakhate tenA pezAbamAMthI viziSTa avAja nIkaLe che ane tenA pezAbamAM phINa vaLatAM nathI. A cha lakSaNothI paMDakane oLakhI zakAya che, ane A lakSaNathI tene oLakhI laIne tene pratrajyA ApavI joIe nahIM." (2) vAtikane paNa dIkSA ApavAne niSedha pharamAvyuM che. vAta-vAyuthI pIDAtI vyaktine vAtika kahe che. A vAtaprakRtivALe manuSya jyAM sudhI tenI pratisevA karI letA nathI, tyAM sudhI sva-para rUpa kaI paNa nimitte zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 sthAnAGgasUtre yAvattasya pratisevA kRtA na syAt , niruddhavedo'sau napuMsakatayA pariNamati, etAdRzaH puruSo vAtikaH kathyate / yadvA-vyAdhitaH ' iti pakSevyAdhiyuktaH, cirakA. lika rAjayakSmAdi vyAdhisampanna ityarthaH, klIvaH-striyaM sevitumasamarthaH, sa catu. vidhaH-dRSTiklIvaH, zabdaklIbaH, AdigdhaklIvaH, nimntrnnkliivshceti| tatra yo vivastrAdyavasthAM strI dRSTavai skhalati sa dRSTiklIvaH 1 / yaH kasyApi yugmasya suratasamayasamudbhUtasItkArAdi zabda-zravaNamAtreNa svalati sa zabdaklIvaH 2 / sakatA hai, jaba taka ki vaha usakI pratilekhana na karale yadi yaha niruddha vedavAlA ho jAtA hai to yaha napuMsakarUpa se pariNama jAtA hai aisA puruSa vAtika kahA gayA hai, yaha bhI dIkSA dene ko yogya nahIM mAnA gayA hai| yahA-" vAie vAhie" kI saMskRtachAyA vyAdhita bhI ho sakatI hai, isa pakSa meM jo vyAdhi se cirakAlika rAjayakSmA Adi vyAdhi se sampanna hotA hai vaha vyAdhita hai, aisA vyAdhita bhI dIkSA dene yogya nahIM mAnA gayA hai-2 jo strI ko sevana karane meM asamartha hotA hai vaha klIya hai, yaha klIya cAra prakAra kA hotA hai, eka dRSTiklIva, dUsarA zabdaklIva, tIsarA AdigdhaklIva, aura cauthA nimintraNaklIva inameM jo nagna avasthAvAlI vastra se rahita strI ko dekhate hI skhalita ho jAtA hai vaha dRSTiklova hai 1 jo suratakriyA meM lavalIna strI puruSa ke surata samaya ke sItkAra Adi zabda ko sunate hI svalita ho jAtA hai, vaha zabdaklIva hai 2 jo strI ko AliGgana karate hI skhalita ho karIne vedodayane dhAraNa karavAne samartha hoI zakatA nathI. je te nirUddha vedavALa thaI jAya che, te te napuMsaka rUpe pariNamI jAya che. evA puruSane vAtika kahyo che, ane tene dIkSA devAne egya gaNya nathI. ____ athavA-" vAie-vAhie" mA pahanI sakRta chAyA vyAdhita 55 54 zake che. je cirakALathI kSayaroga Adi vyAdhIthI pIDAtA hoya tene vyAdhita kahe che, evI vyAdhIta vyaktine paNa dIkSA ApavAne pAtra gaNavI nathI. lIbane paNa dIkSA ApavAno niSedha che. je manuSya strInuM sevana karavAne asamartha hoya che, tene kalIba kahe che. te kalIna cAra prakAranA kA cha-(1) dRSTi sIma, (2) 274 31, (3) mAhi54sI mana (4) nibhtrita kalIba. nagna avasthAvALI (varahita) strIne dekhatAMnI sAthe ja jenA vIryanuM khalana thaI jAya che tene dRSTi kalaba kahe che. kAmakrIDAmAM rata thayelA strI-puruSanA satkAra Adi zabdone sAMbhaLatAM ja jenA vIryanuM khalana thaI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u04 sU0 70 yogyAnAM pravrajyAdAnanirUpaNam 245 yaH striyA-AliGganamAoNa svalati sa AdigdhaklIvaH 3 / yaH strIjanasya nima ntraNamAtreNa skhalati sa nimantritaklIva iti 4 / caturvidho'pyayaM vedanirodhena napuMsakatvaM prApnotItyataH klIvatvena kathyate, vAtikaklIbayostu parijJAna tanmintrAdInAM samIpe zravaNAdeva bhavatIti / kimartha mete pravrAjanayogyA na santi ! iti cedAha-ete cotkaTavedavattvAt nirbalamanovRttikatyAca vratapAlanAsamarthA bhavanti, pranajyA padAturapyAjJAbhaGgadoSaprasaGga iti pravAjayituM na kalpante, uktazca "jiNavayaNe paDikuTuM, jo pavyAvei lobhadoseNaM / caraNaDio tavassI, lovei tameva u carittaM // 1 // " chAyA-jinavacane pratikruSTaM (niSiddhaM ) yaH pravrAjayati lobhadoSeNa / caraNasthitastapasvI, lopayati tadeva cAritram // 1 // iti / jAtA hai, vaha AdigdhaklIba hai 3 tathA jo strI ke bulAne mAtra se hI skhalita ho jAtA hai, vaha nimantritaktIba hai 4 cAroM prakAra ke ye klISa vedanirodhana se napuMsakatA ko prApta ho jAte haiN| ataH ye klIva rUpa se kaha diye gaye haiN| cAtika aura klIba kA parijJAna unake mitrAdikoM ke pAsa meM sunane se hI ho jAtA hai to phira ye kyoM pravajyA ke yogya nahIM haiM 3 to isakA uttara aisA hai ki ye utkaTaveda vAle hote haiM ataH inakI manovRtti nirbala hone ke kAraNa ye vratapAlana karane meM asamartha rahate haiM, tathA aisoM ko pravrajyA dene kI AjJA bhI nahIM hai, ataH jo inheM pravrajyA degA, use bhI AjJAbhaMga karane kA doSa lagegA, isIliye ye pravrajyA dene ke yogya nahIM kahe gaye haiN| kahA bhI hai-"jiNayayaNe paDikuTuM" ityAdi, tAtparya kahane kA yaha hai ki jina bacana meM jinheM jAya che tene zabda kAlIba kahe che. strIne AliMgana karatAM ja jenA vIryanuM smalana thaI jAya che tene Adigdha kalIba kahe che. keI strInA nimaMtraNa belAvavA mAtrathI jenuM khalana thaI jAya che tene niyaMtrita kalIba kahe che. uparyukta cAre prakAranA kalaba vedanirodhanathI napuMsakatA prApta karI le che, tethI temane kalInarUpe pratipAdita karavAmAM AvyA che. prazna-vAtika ane kalabanuM pariNAma temanA mitrAdi ke dvArA paNa thaI zake che. temane zA kAraNe pravajyA ApavA yogya gaNyA nathI? uttara-teo utkaTa vecavALA hoya che, tethI temanI manovRtti nirbaLa hoya che. nirbaLa manovRttine kAraNe teo vrata pAlana karavAne samartha hatA nathI tathA evAM manuSyane pravajyA denArane paNa zAmrAjJAne bhaMga karavAne deSa lAge che, tethI temane pravajyA devI joIe nahIM. kahyuM paNa che ke " jiNavayaNe paDikuTuM" tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WE sthAnaGgasUtre atra tristhAnakAnurodhAttraya eva gRhyante, anyathA tu - viMzati-saMkhyakA janA pacAjayitumayogyA bhavanti, tathAhi- " vAle Na buDDhe 2 napuMse 3 ya, jaDDe 4 kIDhe 5 vAie 6 ( vAhie ) / teNe 7 rAyAvagArI 8 ya, ummatte 9 ya asaNe 10 // 1 // dAse 11 duDe 12 ya mUDhe 13 ya, aNatta 14 juMgie 15 iyaM / udAe 16 ya 17, bhayae sehaNippheDiyA 18 iyaM // 2 // gutriNI 19 bAlavacchA 20 ya, pavvAveu na kappar3a / chAyA - bAlo vRddho napuMsakazca jaDaH klIvazca vAtikaH ( vyAdhitaH ) / steno rAjApakArI ya, unmattacA darzanaH // 1 // dAso duSTazca mUDhazca RNArttI juGgita iti ca / udbaddhakaca bhRtakaH zaikSa niSpheTita iti ca // 2 // gurviNI bAlavatsAca, pratrAjayituM na kalpate // iti / tatra - bAla:- aSTavarSAnnyUnaH 1 / vRddhaH SaSTivarSAdadhikaH 2 / napuMsakaHprasiddhaH 3 / jar3a: -sthUlaH sa trividhaH, bhASA-zarIra kriyA bhedAt / bhASAjar3adIkSA denA niSiddha kiyA gayA hai, unheM jo ziSya banAne ke lobha rUpa doSa se dIkSA detA hai aisA vaha caraNasthita tapasvI cAritra dharma kA lopa karatA hai| yahAM tristhAnaka ke anurodha se ye tIna hI gRhIta huve haiM, nahIM to pravrajyA dene ke liye 20 puruSa ayogya kahe gaye haiM, jaise " bAle vuDDhe napuMse-" ityAdi, ATha varSa se jo nyUna hai vaha bAla mAnA gayA hai -1, 60 varSa se jo adhika hai vaha vRddha mAnA gayA hai 2 napuMsaka prasiddha hai, sthUla kA nAma jar3a hai, yaha tIna prakAra ko hotA hai bhASA A kathananuM tAtparya nIce pramANe che-jinendra bhagavAne jemane dIkSA devAnA niSedha karyo che, temane ziSya banAvavAnA lebharUpa doSathI je dIkSA Ape che, eve caraNasthita tapasvI cAritradharmanA lepa kare che. ahIM tristhAnakanuM prakaraNa cAlu hAvAthI A traNanuM ja nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. Ama tA nIce gaNAvelA 20 prakAranA puruSone pratrajyA ApavAne mATe ayogya galAvyA che. nema - " bAle vuDDhe napu " ityAhi ATha varSathI ochI umaravALAne khALaka kahyo che. (2) 60 varSathI vadhu umaravALAne vRddha kahyo che. (3) napuMsaka-A zabda jANItA heAvAthI tenuM vivecana kayu" nathI. (4) sthUla-je mANasa jaDa jeve! hAya che tene sthUla kahe che. tenA traNa prakAra che-(1) bhASAnI apekSAe jaDa, (2) zarIranI apekSAe 43 bhane (3) DiyAnI apekSAye 4. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u04 sU0 70 yogyAnAM pravajyAdAnanirUpam 217 zcaturvidhaH-jalamUkaH 1, manmanamUkaH 2, elakamUka: 3, durmedhazca 4 / jalamagna iva vuDavuDAyamAno yo vakti sa jalamUkaH 1 / yasya vadataH khacyamAnamiva vacanaM skhalati sa manmanamUkaH ' totalA' 'bobaDA' iti prasiddhaH 2 / yazcailaka iva mUkatayA zabdamAtrameva karoti na tu vyaktavAcA vaktuM zaknoti sa elakamUkaH 3 / durmedhaH-dhAraNAcikalaH, asya punaH punaH pAThane'pi na kiJcidapi smRtipathe samA. yAti, vismaraNasvabhAvatvAt 4 / 1 / bhASAjar3azcaturvidho'pi jJAnagrahaNe'samarthatyAnna pravrajyAyogyaH1 / zarIrajar3aH-zarIreNa sthUlaH, yo vihAre pathi, bhikSAcaryAyAmaTane, vandanAdiSu cAtIvasthUlatayAcA'zakto bhavati2 / kriyAjar3A-karaNaMse zarIra se aura kriyA se, inameM bhASAjar3a cAra prakAra kA hotA haijalamUka 1 manmanamUka 2 elakamUka 3 aura durmedha 4 jala meM magna huve kI taraha buDabuDa jaisA hokara bolatA hai vaha jalamUka hai, bolate samaya jisake vacana bIca 2 meM rukakara nikalate haiM vaha manmanamUka hai, ise bhASA meM " totalA" tathA gujarAta meM " bobaDA" kahate haiN| mUka hone ke kAraNa elaka [bakarA ] kI taraha zabdamAtra hI karatA hai bolatA hai, spaSTa vANI nahIM bola sakatA hai vaha elakamUka hai| dhAraNA se jo cikala hotA hai vaha durmedha hai bAra 2 paDhAne para bhI inakI smRti meM kucha bhI nahIM jamatA hai kyoM ki isakA svabhAva vismaraNavAlA hotA hai-4 cAra prakAra kA yaha bhASAjaDa jJAna ke grahaNa meM asamartha hone ke kAraNa pravrajyA ke ayogya kahA gayA hai 1 / zarIrajar3a vaha hai jo zarIra se sthUla hotA hai aisA zarIrajar3a vihAramArga meM, bhikSAcaryA karane meM, aura bhASAna! 55 yA2 4.2 5 cha-(1) samU, bhanmanabhU, (3) elakamUka ane (4) dudha. jaLamAM magna thayelAnI jema "buDabuDa' je avAja karanArane jalamUka kahe che. bolatI vakhate vacce vacce aTakIne jenA zabda nIkaLe che tene manmanamUka athavA bebo kahe che. je mANasa mUMge hovAthI bakarAnI jema "oM meM " jevI aspaSTa vANI ja bolI zake che tara yasa bhU447 cha ( sameTa moDa ). ghArAthI visa (2Dita) hoya che tene durmedha kahe che. vAraMvAra samajAvavA chatAM paNa tenA magajamAM kaMIpaNa utaratuM nathI, kAraNa ke tene svabhAva ja vismaraNazIla hoya che. A cAre prakAranA bhASAjaDa mANase jJAnane grahaNa karavAmAM asamartha hoya che, te kAraNe temane prajyA ApavA gya gaNAvyA nathI. jenuM zarIra khUba ja sthUla hoya che tene zarIrajaDa kahe che e mANasa vihAra mArgamAM, bhikSAcaryA karavAmAM ane vandraNAdi kriyAo karavAmAM asa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 sthAnAGgasUtre kriyA, tasyAM jar3a:-alasa ityarthaH, samiti-gupti-pratilekhanAdi kriyAM punaH punarupadizyamAnAmapyatIvajar3atayA yaH kartuM na zaknoti saH 3 / klIvaH 5, vAtikaH ( vyAdhita ) zvoktalakSaNaH 6 / stena:-cauraH 7, rAjApakArI-rAjA. parAdhI 8, unmattaH-prasiddhaH 9 / adarzanaH-dRSTihInaH, andha ityarthaH 10 / dAsaH 11, duSTaH 12, mUDhaH 13 ete prasiddhAH / RNAttaH-RNapIDitaH 14, juGgikA vyaGgitaH hIna ityarthaH ayaM jAti-karma-zilpa-zarIrabhedA-caturvidhaH / tatra jAtijuGgikAH-jAtyA juGgikAH-hInAH / te catvAraH-pANAH, DombAH kiNikAH zvapacAzca / tatra pANAH-ye grAmanagarAdevahirAkAze'nAvRtasthAne vasanti, DombAHvandanAdikriyA meM atItasthUla hone ke kAraNa azakta hotA hai 2 / jo kriyA karane meM alasa (AlasI) hotA hai vaha kriyAjar3a hai, aisA yaha kriyAjar3a samiti gupti pratilekhanA Adi kriyAoM ko bAra bAra samajhAne para bhI atIya jar3a hone ke kAraNa yathAvat kara nahIM sakatA hai3| klIva aura vAtika (vyAdhita ) inakA lakSaNa to kaha hI diyA gayA hai 6 stena cora 7 rAjApakArI rAjAparAdhI 8 unmatta pAgala 9 adarzana dRSTihIna (andhA) 10, dAsa 11 duSTa 12 mUDha 13 RNAta RNa se pIDita 14 evam-juGgika vyaGgita aGgahIna, ye saba dIkSA dene ke ayogya kahe gaye haiN| yaha juGgika-jAti, karma, zilpa, aura zarIra ke bheda se cAra prakAra kA kahA gayA hai jo jAti se hIna hotA hai vaha jAtijuGgika hai / jAtijuGgika bhI cAra prakAra ke hote haiM-pANa, Domba, martha nivaDe che. mATe tene pravajyA devAne cagya kaho nathI. je mANasa yiA karavAmAM ALasa karanAro hoya che, tene kriyAjaDa kahe che. e kiyAjaDa mANasa vAraMvAra samajAvavA chatAM paNa samiti, gupti, pratilekhanA Adi kiyAo, pitAnI jaDatAne kAraNe egya rIte karI zakato nathI, (5) kalIba ane (6) vAtika (vyAdhita ), A bannenAM lakSaNe te A sUtramAM ja pahelAM patAmA 26 che. (7) stena ( yA2), (8) 201511 meTale hai shM52||dhii, (6) janmatta (114-131), (10) maza-TihIna-41, (11) hAsa, (12) duSTa, (13) bhU-bhUrma (14) (15) ayAta-vA2, taya jugika, caMgita ane aMgahInane paNa dIkSA devA yogya kahyA nathI. jegika manuSyanA jAti, karma, zilpa ane zarIranA bhedathI cAra prakAra kahyA che. je jAtinI apekSAe hIna hoya che, tene jAtigika kahe che jAtijugika paNa cAra prakAranA hoya che-pANa, Domba, kiNika ane zvapaca. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 0 3 0 58 yogyAnAM pravajyAdAnanirUpaNam 249 gRhanivAsino gIta ca gAyanti / kiNikAH- ye bAditrANi pariNadyanti - maNDayantItyarthaH, zvapacAzcANDAlAH / upalakSaNAdanye'pyetAdRzAdhigjAtIyA: varuDAdayo grAhyAH / ete jAtijuGgikAH 1 / karmajuGgikAH- karmaNA juGgikAH- hInAH, te'STavidhAH - poSaka -saMvara-naTa - lekha - vyAgha- matsyabandha - rajaka - vAgurikabhedAt / tatra poSakAH ye strI kukkuTa - mayUrAn jIvikA nimittaM poSayanti 1, saMvarA:tiraskaraNikAkArakAH ye tRNavizeSeNa kuyyAdikamAcchAdayanti 2, naTAH- - ye nATakAni narttayanti 3 | laMbA :- ye vaMzAderuparisthitvA svakalAM darzayanti 4 / kiNika, aura zvapaca, inameM jo grAma nagara Adi ke bAhara bilakula khule huye maidAna meM rahate haiM, ve pANajAtijuGgika haiM jo ghara banA kara rahate haiM aura gIta gAte haiM, ve Domba haiN| jo vAditroM ko maDhate haiM, ve kiNika haiM, aura jo cANDAla haiM ve zvapaca haiM / upalakSaNa se aura bhI isI taraha ke nIca jAti ke varuDa Adi jAtijuGgika jAnanA cAhiye / jo karma se juGgika hIna hote haiM ve karmajuGgika haiM, ve karmajuGgika ATha prakAra ke hote haiM, poSaka 1 saMvara 2 naTa 3 lekha 4 vyA 5 matsyabandha 6 rajaka dhobI 7 aura vAgurika 8 / inameM jo strI, kukkuTa, evaM mayUroM ko apanI AjIvikA ke nimitta pAlate haiM ve poSaka haiM 1 jo tRNavizeSoM se dIvAla vagairaha ko AcchAdita karate haiM, arthAt jo kanAta vagairaha banAte haiM ve saMghara haiM 2 jo nATakoM ko karate haiM unameM nAcate haiM ce naTa haiM - 3 jo vAMsa Adi ke Upara khelakara apanI kalA kA pradarzana m jee gAma, nagara AdinI bahAra taddana khullA medAnamAM rahe che temane paNa jAtijugika kahe che. jee ghara banAvIne rahe che ane gIta gAvAne dhadhA kare che, temane DAmba kahe che. je leAkeA vAjiMtrone maDhavAnA dhaMdhA kare che temane kiNika kahe che, ane cAMDAlane zvapaca kahe che. upalakSaNanI apekSAe e ja prakAranI varuDa Adi anya nIca jAtinA manuSyAne paNa jAtijaMgika samajavA joie. je leAka karmInI apekSAe jugika ( hIna heAya che, temane kama jugika kahe che. te kazuMgika ATha prakAranA hoya che-(1) pASaka, (2) sauMdara, (3) naTa, (4) sauMbha, (5) vyAdha, (6) matsyabandha, (7) 244 ( dhoNI ) bhane (8) pArie ne boDI uDI, bharadhI, bhora, strI mahine peAtAnI AjIvikAne nimitte pALe che, temane paiASaka kahe che. (2) je leke tRvizeSAthI dIvAla vagerene AcchAdita kare che athavA je leAkeA kanAta vagere manAve che temane savara kahe che. (3) je leAkeA nATakA khele che ane temAM nAce che temane naTa kahe che. (4) je vAMsa, deraDA Adi upara khela karIne sa 32 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 sthAnAGgasUtre vyAdhAH-lubdhakAH 5 / matsyabandhAH-dhIvarAH 6 / rajakAH-vastraprakSAlakAH 7 / vAgurikA:-mRgajAlikAH 8 / zilpena juGgikA:-ye paTakArAH 'vaNakara' iti pasiddhAH nApitAdayo vA 3 / zarIrajuGgikAH-zarIreNa hInA:-ye hastapAdakarNanAsikoSThavarjitAH, vAmanakAH-laghuhastapAdAdyavayavAH, kunjAH-bahinismRtapITha. hRdayAsthikAH, kuSThavyAdhyupahatAH, kANAH, prasiddhAH paGgavaH-pAdagamanazakti vikalAH karate haiM ve lakha haiM 4 lubdhaka-zikArI jo hote haiM ve vyAdha haiM-5 machaliyoM ko pakaDane cAle dhIvara matsyabandha haiM 6 kapar3oM ko dhone vAle dhobI rajaka haiM 7 mRgoM ko jAlaDAlakara jo pakaDate ve vAgarika haiM 8 / paTakAra bunakara, athavA-nApita nAI Adi zilpajuGgika haiM 3 zarIra se aGgopAGga se jo hIna hote haiM, ve zarIrajuGgika haiM, jaise-koI hAthase hIna hotA hai, koI caraNa se hIna hotA hai, koI karNa se to koI nAsikA se hIna hotA hai, aura koI oSTha se hIna hotA hai, aise ye saba zarIra juGgika kahe gaye haiM, tathA vAmanaka ve hote hai-jo zarIra se baune hote haiM laghu hastapAda Adi avayavoM vAle hote haiM, ve kuSaka-kUbaDe hote haiM, jisakI pITha kI, athavA hRdya kI haDDI bAhara nikala AtI hai tathA -kuSTha se jinake hAtha paga Adi avayaya gala jAte haiM, ve tathA-jo kAne hote haiM ve, tathA jo paMgu hote haiM ve, calane phirane meM jo caraNoM kI zakti potAnI sAnuM prazana 42 cha, bhane ma ( sIyA) cha. (5) zikArIne vyAdha kahe che. (6) mAchalAM pakaDavAne baMdha karanAra dhIvarane (mAchImArane ) matsyabaMdha kahe che. (7) kapaDAM dhovAne dhadha karanArane rajaka ghaNI kahe che. (8) jALa nAkhIne mRgene pakaDanAra mANasane vAgurika kahe che. paTakAra (vaNakara) athavA nAI Adine zilpaju zika kahe che. je loko zArIrika cheDa-khApaNuvALA hoya che temane zarIrajugika kahe che jemake kaI lalA hoya che, te kaI ThuMThA hoya che, te keI nakaTA (nAka chedoyalA) hoya che, keI karNahIna hoya che, te koI haTha vinAnA hoya che, e badhAM manuSyone zarIrajugika kahyA che. tathA jeo vAmanarUpa ( ThIMgujI) hoya che,-laghu hAthapaga Adi avayovALA hoya che. je kUbaDA hoya che, jenA vAMsAnA athavA chAtInA hADakAM bahAra nIkaLI AvyA hoya che, jenA hAthapaga Adi avayave kaDhane lIdhe kALI gayAM hoya che, tathA je leke eka AMkhe kANuM hoya che, tathA je bhUlA kAya che. hAlavA cAlavArUpa caraNenI zaktithI je rahita hoya che, evAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 304 sU0 70 yogyAnAM pravajyAdAnanirUpaNam 251 ityAdayaH zarIrajuGgikAH / ete sarve dIkSayituM na yogyAH 15 // udbaddhakaH- zikSaNAdinimittena niyatakAlaM yAvad baddhaH sevAbhAvena - AyattI bhUtaH yadvA kenacit mUlyagrahaNena niyatAvadhiM yAvad baddha: - vacanabaddhaH kRtaH svAdhInIkRta ityarthaH, etAbakAlaM yAvadbhavatpArzve sthAsyAmi, yadvA-tvayaitAvatkAlaM yAvanmamapArzve'vazyaM sthAtavyamityAdirUpeNa svaparatovacanabaddha: - udbaddhaH sa eva udbaddhaH / sa karma-zilpa - vidyA - mantrayogabhedena paJcavidhaH / tatra karma - anupadezapUrvakaM gRhakAryakSetrakarSaNAdikam 1 / zilpa - AcAryopadezapUrvaka citrakarmAdirUpaH 2 / evaM vidyA - lekhAdikA zakunarutaparyavasAnA 3 / mantraH - vidveSaNavazIkaraNAdirUpaH 4 / yogaH - cUrNAdi se rahita hote haiM ityAdi ve saba aise manuSya zarIrajuGgika kahe gaye haiN| ye saba dIkSA ke ayogya kahe gaye haiN| zikSaNa Adi ke nimitta se jo niyamitakAla taka sevAbhAva se baddha ho, athavA - mUlya dekara kisIne jise niyata samayataka vacanabaddha karaliyA ho, apane adhIna banA liyA ho ki itane samayataka tumheM (jhe) mere pAsa rahanA hogA, athavA itane samayataka maiM tumhAre pAsa rahUMgA, isa prakAra se jo sva para se vacanabaddha ho gayA ho vaha ubaddha hai udbaddha hI udbaddhaka hai yaha uddhakakarma, zilpa vidyA mantra aura yoga ke bheda se pAMca prakAra kA hotA hai anupadeza pUrvaka gRhakArya kSetrakarSaNa Adi se jo baddha hotA hai vaha karma ubaddha hai AcAryopadeza pUrvaka trikarma AdirUpa zilpa se jo baddha hotA hai vaha zilpa ubaddha hai lekhanakalA se lekara pakSI ke manuScAne zarIrajugika kahe che. te dareka prakAranA zarIrajugiMkAne dIkSA Apa vAne cAgya gaNyA nathI. (6 zikSaNa dine nimitte je leAkeA niyamita kALapanta sevAbhAvathI adhAyelA hoya, athavA vetana ApIne jene keAie niyata samaya sudhI kAma karavAne mATe vacanabaddha karI lIdhA hAya-eTale ke ATalA samaya sudhI tamAre mArI pAse rahevuM paDaze athavA ATalA samaya sudhI huM tamArI sAthe rahIza, '" A prakAre je pAte anyanI sAthe vacanathI khaMdhAyelA hoya tene uddha kahe che, evA umaddhane ja uddhaka kahe che. A umaddhakanA kama, zilpa, vidyA, maMtra ane ceganA bhedathI pAMca prakAra kahyAM che-anupadezapUrvaka je gRhakArya, kRSIkama Adi karavAne baMdhAya che tene karyuM uddhRka kahe che. AcA oNMpadeza pUrNAMka je citrakAyA~ Adi rUpa zilpa karavAne badhAyelA hAya che tene zilpaurdUkhaddhaka kahe che. lekhanakalAthI laine pakSInI kheAlIne jANavA pantanI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 sthAnAGgasUtre prayogaH 5 / paJcavidho'pyeSa dIkSayituM na kalpate / uktazca"kamme 1 sippe 2 vijjA 3, maMte joge ya hoi uvaya ro| ubbaddhao u eso, na kappae tArise dikkhA // 1 // " chAyA-karmaNi 1 zilpe 2 vidyAyAM 3 mantre 4 yoge 5 ca bhavatyupacarakaH / udvaddhakastveSa na kalpate tAdRze dIkSA / / iti 16 / bhRtakaH-bhRtyaH-prasiddhaH 17 / zaikSaniSpheTitaH-niSpheTitaH zaikSa ityarthaH, yo gRhakalahAdikAraNamAzritya mAtApitrorananujJAta eva dIkSA grahItumicchati saH, yadvA-anyataH kazcidIkSAbhilASI dIkSito vA palAyya samAgataH so'pi dIkSa. yituna kalpata iti 18 / gurviNI-sagarbhA 19 / vAlavatsA-laghuvAlamAtA 20 zabdoM jAnane taka kI kalAoM meM jo nipuNa hotA hai vaha vidyAudvaddha hai, vidveSaNa uccATana mAraNa tADana, evaM vazIkaraNarUpa mantra vidyA meM jo nipuNa hotA hai, vaha mantra udbaddha hai, aura cUrNAdiprayoga karane meM jo catura hotA hai vaha yoga udbaddha hai ye pAMco prakAra ke udvaddha bhI dIkSA dene ke yogya nahIM kahe gaye haiN| kahA bhI hai-"kamme sippe vijjA" ityAdi, jo dUsaroM ke yahAM AjIvikA ke nimitta nokarI karatA hai yaha bhRtaka hai, vaha tathA-gRhakalaha AdirUpa kAraNa ko lekara jo mAtApitAkI AjJA prApta kiye binA hI dIkSA ko udyata hotAhai aisA vaha niSpheTita zaikSa kahAteM haiN| athavA dIkSAbhilASI banA huthA, yA dIkSita huvA jo dUsarI jagaha se bhagakara AyA ho, vaha bhI dIkSA dene ke yogya nahIM kahA gayA hai 18, jo garbhavatI hai aisI gupiNI strI, tathA jisakA kalAomAM je nipuNa hoya che, tene vidyAuddabaddha kahe che. vidveSaNa-uccATana, mAraNa-tADana ane vazIkaraNa rUpa maMtravidyAmAM je nipuNa hoya che tene maMtra uddabaddha kahe che. ane cUrNAdi prayoga-rasAyaNa prayoga karavAmAM je nipuNa hoya che tene gauddabaddha kahe che. A pAMca prakAranA uddabaddhakane dIkSA ApavAne gya // nathI 4hyu 54 cha -" kamme sippe vijjA" tyAha je AjIvikA nimitte bIjAne tyAM nokarI kare che tene bhataka kahe che, tene paNa dIkSA ApavA gya kahyo nathI. gRhakalaha Adi kAraNone lIdhe mAtApitAnI AjJA lIdhA vinA dIkSA levAne taiyAra thayela vyaktine paNa dIkSA ApavA yogya gaNela nathI. e prakAranA dIkSAthIne "niSphaTita zikSa kahe che athavA dIkSAbhilASI banIne bIjI jagyAethI bhAgI Avelane, ane eka vAra dIkSA laIne tyAMthI bhAgIne AvelA mANasane paNa dIkSA ApavAne zrI sthAnAMga sUtraH 0ra Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03u04sU0 71 cAyanAdiviSaye yogyAyogyanirUpaNam 253 'eva' miti evaM - yathA pUrvoktA ete pravAjayituM na kalpante tathaita eva kathaJcicchalanAdinA pratrAjitA api santo muSDayitu-zira kezAn luJcayitum , zikSayituM-grahaNAsevanI zikSA grAhayitum 3, upasthApayituM-mahAvrateSu vyavasthApayitum 4, saMbhoktum-upadhyAhArAdinA tena saha sambhoga kartum 5, tathA yadhanAbhogena saMbhogaviSayIkRtA bhaveyustadA saMvAsayitum-AtmasamIpe sthApayituM na kalpanta eveti // sU0 70 // pUrva pravrAjanAdhayogyAH proktAH, sAmprataM tatprasaGgAd vAcanAdiviSaye'yogya. yogyAn kathayan matracatuSTayamAha mUlam-tao AvAyaNijjA paNNattA, taM jahA-aviNIe, vigaipaDibaddhe, aviosiyapAhuDe / 1 / tao kappaMti vAi. ttae, taM jahA-viIe avigai paDibaddhe, viosiya paahdde|2| tao dussannappA paNNattA, taM jahA-duTTe mUDhe buggaahie|3| tao susannappA paNNattA, taM jahA--aduDhe, abhUDhe, avuggaahie| 4 // sU0 71 // baccA abhI choTA hai, aisI bAlavatsA strI bhI dIkSA dene ke yogya nahIM kahI gaI hai| to jisa prakAra se ye saba dIkSA dene ke yogya nahIM kahe gaye haiM usI prakAra se ye kathaJcit chalanA Adi se pratAjita ho jAne para bhI zira ke kezoM kA luzcana karavAne yogya tathA grahaNa, zikSA aura AsevinI zikSA ko grahaNa karAne yogya zikSita mahAvatoM meM inheM vyavasthApita karanA upadhi aura AhArAdi kA inake sAtha saMbandha rakhanA, aura inheM apane pAsa rakhanA ye saba bAteM bhI inake sAtha kisI bhI taraha se (karanI) yogya nahIM haiM ||suu0 70 // gya gaNAvela nathI. garbhavatI strI tathA bAlavatsA strI-jenuM bALaka nAnuM hoya evI strIne paNa dIkSA ApavAne yogya kahI nathI. uparyukta 20 prakAranA mANasane dIkSA ApavAne yogya kahyA nathI, eTaluM ja nahIM paNa koI prakAranA chaLathI teo dIkSita thaI gayA hoya te paNa temanA ziranA kezane leca karavA te yogya nathI, tathA grahaNa-zikSA AsevinI zikSAne grahaNa karAvavA yogya nathI mahAvratomAM sthApita karavA yogya paNa nathI ane upadhi(AhAradi) ne temanI sAthe saMbaMdha rAkhavA yogya 555 nathI, ana pAtAnI sAthe rAma! yogya 55 nathI. // sU. 70 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 sthAnAGgasUtre chAyA-trayaH avAcanIyAH prajJaptAH, tadyathA-avinItaH, vikRtipratibaddhaH, avyavasitapAbhRtaH / 1 / trayaH kalpante vAcayitu, tadyathA-vinItaH, avikRti. pratibaddhaH, vyavasitaprAbhRtaH 2 / trayo durasajJApyAH prajJaptAH tadyathA-duSTaH, mUDho', vyudgrAhitaH 3 / trayaH susajJApyAH prajJaptAH, tadyathA- aduSTaH, amUDhaH, avyudgrAhitaH 4 / suu071|| TIkA-'tao avAyaNijjA' ityAdi / trayaH avAcanIyAH-vAcayituMsUtra pAThayituM na yogyAH, ata evArthamapi zrAvayituM na yogyAH, sUtrAdarthasya maha isa prakAra pravrAjanA (pravrajyA ) Adi ke ayogyoM kA kathana karake aba sUtrakAra usI prasaGga se vAcanA Adi ke viSaya meM jo ayogya haiM unake sambandha meM aura jo yogya haiM unake sambandha meM kathana karane ke liye cAra sUtra kahate haiM-" tao avAyaNijjA paNNattA" ityaadi,| mutrArtha-ye tIna avAcanIya (vAMcanA deneke yogya nahIM) kahe gaye haiM, jaise avinIta, vikRtipratibaddha, aura avyavasitaprAbhRta / ye tIna vAcanA ke yogya kahe gaye haiM, jaise-vinIta avikRtipratibaddha aura vyavasitamrAbhRta ! ye tIna duHsaMjJApya kahe gaye haiM, jaise-duSTa mUDha aura vyugrAhita yetIna susajJApya kahe gaye haiM, jaise-aduSTa amUDha aura avyudgrAhita, tAtparya ina sUtroM kA isa prakAra se hai jo sUtra aura artha kA apane ko adhyayana karAne vAle haiM, yA jo apanI apekSA samyagdarzana jJAna aura sUtrArtha-prajyA Adine mATe agya manuSyanuM kathana karIne have sUtrakAra vAcanA AdinA viSayamAM ayogya ane yogya manuSyanuM nIcenA cAra sUtre 2 // 4thana 42 cha-" tao avAyaNijjA paNNattA" tyaanIce darzAvelA traNa prakAranA mANasane avAcanIya vidyA ApavAne mATe apAtra) hyA cha-(1) mavinIta, (2) vikRti pratibaddha mane (3) avyavasita. prAbhUta, nIce darzAvelA traNa prakAranA mANasone vAcanIya (vAcanA devAne gya) yal cha-(1) vinIta, (2) mavikRti pratima ane (3) vyavasitAmRta. nIce darzAvelA traNa prakAranA mANasone duHsaMjJAkhe kahyA che-(1) duSTa, (2) mUDha ane (3) budvAhita, nIce darzAvelA traNa prakAranA mANasone susaMjJApya kahyA che-(1) mahuSTa, (2) mabhUH mane (3) ayudrIDita. A sUtrane bhAvArtha nIce pramANe che-je sUtra ane arthanuM adhyayana karAvanAra hoya che, tathA jeo potAnA karatAM samyagudana, jJAna ane cAritra zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u04 sU071 pAcanAdiviSaye yogyAyogyanirUpaNam 255 syAt / tAnevAha-avinItaH-mUtrArthadAyakasya ratnAdhikasya vA vandanAdivinayavikalaH tasmaidattA vidyA na phaladA bhavati / yata uktam-"viNayA hIjjAvijjA deiphalaM iha pare ya logammi / na phalaMta'viNayagahiyA, sassANi va toyahINAI // 1 // chAyA-vinayAdhItA vidyA dadAti phalamiha parasmiMzca loke / na phalantyavinayagRhItAH sasyAnIvatoyahInAni // 1 // vikRtipratibaddhaH-dugdhAdirasagRddhaH, ayaM hi-vAcanAgrahaNe'samartho bhavati / rasAsvAdakadattacittatvAt / avyavasitamAbhRtaH, avyavasitam-anupazAntaM (upahAra) prAbhRtamiva prAbhRtaM-narakapAlakauzalikaM paramakrodha- ityarthaH, yasya saH avyavasitaanantAnubandhikrodhayukta ityarthaH, yaH kSAmito'dhyakSAnta ityeva na pratyuta bahuzaH cAritra rUparatna se adhika haiM unakI vandanA Adi karane rUpa vinaya se jo rahita hote haiM, aise jIva avinIta kahe jAte haiM aise avinItoM ko dI gaI vidyA phalaprada nahIM hotI hai / kahA bhI hai-"viyaNAhIyAvijA" ityAdi, jisa prakAra jalahIna sasya (anAja) phalita nahIM hotA hai, usI prakAra avinaya saMgRhIta vidyA bhI phalita nahIM hotI hai| kyoM ki-vinayAdhIna vidyA hI phalita hotI kahI gaI hai, jo dugdhAdirasoM meM gRddha hotA hai vaha vikRtipratibaddha hai yaha vikRtipratibaddha vAcanA grahaNa karane meM asamartha hotA hai, kyoM ki-isakA citta rasAsvAda meM hI magna banA rahatA hai tathA jo anantAnubandhI krodha se yukta hotA hai vaha avyavasita prAbhRta hai| avyavasita zabda kA artha anupazAnta hai, rUpa triratnanI apekSAe caDiyAtA che, temane vaMdaNA Adi karavArUpa vinayathI je jIva rahita hoya che tene avinIta kahe che. evA avinItone je vidyAdAna vAmAM mAvaLe te vyartha laya che. 4 5 cha - viNayA hiyA vijjA "tyAha jema pANI na maLe te anAja pAkatuM nathI e ja pramANe avinaya saMgRhIta vidyA paNa phaLadAyI nivaDatI nathI, kAraNa ke vinayathI ja vidyA zobhe che-vinayAdhIna vidyA ja phalita thAya che, evuM AgamavAya che. dUdha Adi rasomAM je lelupa (pRddha) hoya che tene vikRti pratibaddha kahe che. evA vikRti pratibaddha che vAcanA grahaNa karavAne asamartha hoya che, kAraNa ke temanuM citta rasAsvAdamAM ja lIna rahyA kare che. je manuSya anantAnubaMdhI krodhathI yukta hoya che tene avyavasita prAbhUta cha. -- 250yavasita' meTale " anupAnta, " mane " pAlata " mese upahAra" tethI prAbhatanI jema ( paramAdhAmikanI jema) jIva atizaya krodhI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 sthAnAGgasane krodhamudIrayati saH, ukta ca-" appeci pAramANi zvarAhe kyai khAmiyaM taM ca / vahuso udIrayaMto, aviosiya pAhuDo sa khalu // 1 // chAyA-alpe'pi pAramANi (paramakrodha samuddhAta) aparAdhe vrajati kSAmitaM taM ca / bahuza udIrayan avyavasita prAbhRtaH sa khalu // 1 // " iti / etasya vAcanAdAne lokadvayahAniH, tohalokahAnistatpreraNAyAM kalahasaMbhavAt paralokahAniH-dattasya zrutasya UparakSiptabIjavaniSphalatvAt krodhAvezena bhagavadvaca. nasyA'nAdarakaraNAcceti 1 / etadviparItasUtramAha- tao kappaMti' ityAdi / aura prAbhRta zabda kA artha upahAra hai, ataH prAbhUta kI taraha prAbhRtaparadhArmika kI taraha paramakrodhI hai vaha avyavasita prAbhRta hai, aisA avyavasita prAmRtavAlA jo anantAnubandhI krodhavAlA hotA hai vahI hotA hai, kyoM ki-isase kSamA mAMgane para bhI yaha ulTA adhika azAMta hI banatA hai, adhika se adhika krodha ko prakaTa karatA hai| kahA bhI hai -"appevipAramANi-" ityAdi, isako vAcanA dene meM ubhayaloka ko hAni hotI hai denevAle kI ihaloka sambandhI hAni use preraNA karane para kalaha hone kI saMbhAvanA sI hotI hai, tathA paraloka kI hAni diye gaye zruta ko USarabhUmi meM DAle gaye bIja kI taraha niSphala ho jAne se hotI hai / kyoM ki-vaha krodhAveza se bhagavAna ke vacanoM kA Adara kAraka nahIM hotA hai isaliye ye sUtra paDhAne ke yogya nahIM kahe gaye haiM, jaba ye sUtra paDhAne ke bhI lAyaka nahIM kahe gaye haiM, to inheM artha sunAnA hoya che tene avyavasita prAbhata kahe che. e avyavasita prAbhUta jIva anantAnubaMdhI krodhavALo jIva ja hoI zake che, kAraNa ke tenI pAse kSamA mAgavA chatAM paNa te uTe adhika azAnta bane che ane vadhArene vadhAre krodha praTa 42 cha. 4555 cha ,-" apevipAramANi" tyAha tene vAcanA devAthI hAni thAya che-tene vAcanA denAranA Aleka saMbaMdhI hAni A rIte thAya che-tene preraNA karavAthI kalaha thavAno saMbhava rahe che, e rIte vAcanA denAranA AlekanI hAni thAya che. jema uSara (sArahIna) bhUmimAM bIja vAvavAthI phaLanI prApti thatI nathI, tema evA mANasane zrutajJAna ApavAthI tenuM koI sAruM pariNAma AvatuM nathI, A rIte tenA paralakanI paNa hAni ja thAya che, kAraNa ke e mANasa jhedhane vaza thaIne bhagavAnanAM vacanane paNa Adara karato nathI, tethI tene sUtrane abhyAsa karAve te cogya nathI. jyAre temane sUtrano abhyAsa karAvavAne paNa yogya kahyA nathI, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u04 sU071 vAcanAdiviSaye yogyAyogyanirUpaNam 257 prayA-etadviparItA vinItAdayo vAcayituM kalpante / zeSaM spaSTam / 2 / pUrva zrutadAnAyogyAvarNitAH, sAmpratamayogyaprastAvAtsamyaktvasyApyayogyAn varNayati'to dussannappA' ityaadi| sugama, navaraM-duHduHkhena kaNTena saMjJApyante prajJApyante bodhaviSayI kriyanta iti dussaMjJApyA: - aprajJApanIyA ityarthaH / te trayaH prajJaptAH, tathAhi-duSTaH, dviSTo yA tattvaM prati tattvajJApakaM prati vA / ayaM cA-prajJApanIyaH yato'sya dveSeNa duSTatvena bopadezasya saphalatA na jAyata iti 1 / mRhaH-mUrkhaHkadApi yogya nahIM hai| kyoM ki sUtra kI apekSA artha ko mahattva hotA hai ina pUrvokta adhinIta AdikoMse jo viparIta haiM ve vinIta Adika sUtra paDhAne ke aura artha sunAne ke yogya hote haiM, yaha bAta aba sUtrakAra kahate haiM isameM yaha kahA gayA hai ki jo vinIta, avikRtipratibaddha aura vyavasitaprAbhUta hote haiM ye yAcanA dene ke yogya kahe gaye haiN| ayogya kA prakaraNa hone se jo samyaktva ke bhI ayogya haiM, unheMsUtrakAra-" to dussannappA paNNattA" ityAdi, isa sUtra dvArA kahate hai-jo baDI muzkila se bodha ke viSayabhUta kiye jAte haiM aise ve duHsajJApya aprajJApanIya tIna kahe gaye haiM, eka duSTa, athavA viSTa, dUsarA mUda, aura tIsarI vyudgrAhita, inameM jo tatva ke prati athavA-tattvaprajJApaka ke prati dveSa rakhatA ho yA duSTaprakRti saMpanna banA rahatA ho vaha prathama nambara kA aprajJApanIya hai ise aprajJApanIya isaliye kahA gayA te artha saMbhaLAvavAnuM te kevI rIte yogya hoI zakesUtra karatAM arthanuM mahatva vizeSa hoya che, eTale artha samajAvavAnuM te ethI paNa vadhAre ayogya gaNI zakAya. pUrvokta avinIta AdithI viparIta evA vinIta Adi guNovALA ziSya ja sUtra zIkhavavAne ane artha saMbhaLAvavAne yogya hoya che, e ja vAta have sUtrakAra prakaTa kare che. vinIta, avikRti pratibaddha ane vyavasita prAbhUta krodhane vaza rAkhanAra ziSyo ja vAcanA devAne cagya kahyA che. ayogyanuM prakaraNa hovAthI have satrakAra samyakatvanI prApti mATe jeo ayogya che tenuM kathana kare che- ___ " tao dussannappA paNNatA" tyAha jeo mahA muzkelIthI bedhane prApta karI zake che temane saMjJA (aprajJApanIya) kahyA che. evAM saMjJApya traNa kahyA che-(2) duSTa athavA dviSTa, (2) mUDa ane (3) cudrAhita. je tatva pratye athavA tatvaprajJApaka pratye cheSa rAkhe che athavA duSTa prakRtisaMpanna ja cAlu rahe che tene duSTa aprApanIya sa 33 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 sthAnAGgasane ayaM heyopAdeyavivekavikalatvena upadezagrahaNAsamarthatvAt prajJApayituM na yogyaH vyudgrAhitaH-vimohitamatikA-kuguru dRDhIkRtaviparyAsa ityarthaH / eSo'pyupadeSTuM na yogyaH 3 / etadviparItAduSTAdivizeSaNaviziSTAH, su-sukhena-anAyAsena saMjJApyante-bodhyanta iti susajJApyA bhavanti / zeSaM spaSTam / 4 // sU. 71 // pUrva prajJApanArhAH puruSA varNitAH, samprati tatmajJApanIyavaratUni tristhAnakAyatArayogyAnyAha-- mUlam-tao maMDaliyA pavvayA, paNNatA, taM jahA-mANusuttare, kuMDalabare, ruyagavare // 1 // tao mahAimahAlayA paNNattA, taM jahA-jaMbuddIve maMdare maMdaresu 1, sayaMbhuramaNe samudde samuddesu 2, baMbhaloe kappe kappesu // sU0 72 // hai ki duSTa hotA hai, athaga dveSa rakhanevAlA hotA hai, isa liye diyA gayA tattvopadeza isameM saphalatAzAlI nahIM hotA hai / mUDha-mUrkha jo hotA hai vaha isaliye aprajJApanIya kahA gayA hai ki yaha heyopAdeya viveka se vikala hotA hai, ataH-upadeza grahaNa karane meM asamartha banA rahatA hai tathA jo vyudgrAhita hotA hai cimohita mativAlA hotA hai arthAt kuguru kI zikSA se jisakA viparyAsa majabUta kara diyA gayA hotA hai aisA vaha vyudgrAhita mativAlA puruSa bhI upadeza dene ke yogya nahIM kahA gayA hai, kintu-inase viparIta jo hote haiM arthAta-adaSTAdi vizeSaNa se viziSTa jo manuSya hote haiM ve binA kisI AyAsa ke sukha pUrvaka samajhAye jA sakate haiM, isaliye unheM sUtrakAroM ne susaMjJApya kahA hai avaziSTa spaSTa hai-|| mU071 / / / kahe che. tene aprajJApanIya kahevAnuM kAraNa e che ke te duSTa hoya che, athavA dveSa rAkhanAro hoya che, tethI tene je tapadeza ApavAmAM Ave che te vyartha jAya che mUDhane (mUkhane) aprajJApanIya kahevAnuM kAraNa e che ke te heyopAdeyanA vivekathI vihIna hoya che, tethI upadeza grahaNa karavAne asamartha ja hoya che. vihita mativALAne buddhagrAhita kahe che eTale ke kugurunA upadezathI jene viparyAsa majabUta rIte thaI gayo hoya che evA yudagrahita mativALA puruSane paNa upadeza devAne pAtra kahyo nathI. paraMtu tenA karatAM viparIta aduSTa, amUDha ane abugrahita Adi vizeSaNovALe manuSya sasaM nApya hoya che, kAraNa ke tene topadeza sahelAIthI samajAvI zakAya che, tyAM upadeza dAtAne upadeza niSphaLa jatA nathI. sU. 71 | zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u04 sU072 prajJApanIyavastu nirUpaNam 259 chAyA - trayo mANDalikAH parvatAH prajJaptAH, tadyathA - mAnuSottaraH, kuNDalavaraH rucakaraH // 1 // trayo mahAtimahAlayAH prajJaptAH, tadyathA - jambUdvIpe mandaro mandareSu 1, svayambhUramaNaH samudraH samudreSura, brahmalokaH kalpaH kalpeSu 3 / 072 || TIkA - ' tao maMDaliyA' ityAdi / mANDalikA, maNDala - cakravAlaM, tadasti yeSAM te mANDalikAH prAkAravalayavadavasthitAH parvatAstrayaH prajJaptAH, tadyathA - te yathA - mAnuSottaraH, mAnuSebhyo mAnuSakSetrAdvA uttaraH paratovarttI yo mAnupaloka vibhAjakaH isa prakAra prajJApanArha puruSoM kA varNana karake aba sUtrakAra tristhAnAvataraNa yogya tattvaprajJApanIya vastuoM ko kahate haiM " tao maMDaliyA pavvayA paNNattA" ityAdi, sUtrArtha tIna mANDalika parvata kahe gaye haiM, jaisemAnuSottara 1 kuNDalavara 2 aura rucakavara 3 ye tIna saba se bahuta baDe kahe gaye haiM, jaise jambUdrIpa anya mandoM ke bIca meM mandara paryaMta 1 samudroM ke bIca meM svayambhUramaNa 2 aura kalpoM ke bIca meM brahmaloka kalpa 3 TIkArtha - isa sUtra kA vistRta artha aisA hai- - maNDala nAma cakravAla kA hai yaha cakravAla jinako hai ve mANDalika haiM, prAkAra kI taraha jo gola rUpa meM avasthita hote haiM ve mANDalika kahalAte haiM aise mANDalika paryaMta tIna kahe gaye haiM, - eka mAnuSottara parvata yaha mAnuSottara parvata puSkaracara dvIpa ke bIca meM haiM isake Age manuSya nahIM haiM isake pahale 2 manuSya haiM isaliye isakA nAma mAnuSottara hai / athavA - manuSyakSetra aDhAI dvIpa prajJApanIya puruSAnuM pratipAdana karIne have sUtrakAra tristhAnakane Azraya laine prajJApanIya vastuonu vadhuna kare che-- " tao maMDaliyA pavvayA paNNattA " tyAhi -- sUtrArtha -trA bhausiGa parvata udyA che - (1) bhAnuSottara, (2) muMDesavara mane (3) rucakavara. A traNene sauthI moTA kahyA che-khA mandara pavatAmAMthI jAMbudvIpamAM AvelA mandara paryaMta sauthI mATeA che. (ra) svayaMbhUramaNa samudra adhA samudro karatAM meATA che. (3) brahmaaAka kalpa badhA kalpAmAM sauthI meTuM che. TIkA -have A sUtrane vizeSAtha prakaTa karavAmAM Ave che-ma`Dala eTale cakravAla. A cakravAla (geALAkAra) thI yukta je hAya che tene malika kahe che. prAkAra ( keTa ) nI jema je patA gALAkAre avasthita hAya che temane malika patA kahe che. evA malika parvata traNa kahyA che-(1) mAnuSAttara parvata. A parvata puSkaratrara dvIpanI madhyamAM che, tyAMthI AgaLa jatAM manuSyone saddabhAva nathI, parantu te parvatanI pahelAM manuSyonA sadbhAva che, tethI tenu nAma mAnuSAttara pata che. athavA manuSyakSetra-aDhI dvIpanA te vilAga 'kara zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 sthAnAgasUtre sa tathA / kuNDalavaraH-ekAdaze kuNDalavaranAmni dvIpe sthitaH prAkArakuNDalAkatikaH kuNDaladvIpaM vibhajamAnaH paryataH / rucakavaraH-trayodaze rucakavare dvIpe vartamAnaH kuNDalAkRtikaH rucakadvIpaM vibhajamAnaH parvatavizeSaH / tatra prathamamAnuSottaraparvatasvarUpaM yathA "pukkharavara dIvaDUM, parikhivai mANumuttaro selo / pAyArasarisarUcI, vibhajato mANusaM logaM // 1 // sattarasa egavIsAi joyaNa sayAi so samaviddho / cattAri ya tIsAI mUle kosaM ca ogAdo // 2 // dasabAvIsAi ahe, vitthinno hoi joynnsyaaii| sattaya tevIsAI, vitthinno hoi majjhammi // 3 // cattAri ya cauvIse, vitthAro hoi uvari selassa / aDDAijje dIye, do ya samudde aNuparIi // 4 // chAyA-puSkaravaradvIpAdhaiM parikSipati mAnuSottaraH zailaH / ___prAkArasadRzarUpo vibhanamAno mAnuSaM lokam // 1 // saptadaza ekaviMzatyA ( adhikAni ) yojanazatAni ( ekaviMzatyadhikasaptadaza yojanazatAnItyarthaH ) smudviddhaaH| catvAri ca triMzat (triMzadadhikacatuzzatA. nItyarthaH ) krozaM cAvagADhaH // 2 // kA yaha vibhAga karatA hai isaliye bhI isakA nAma mAnuSottara parvata hai 11 vAM dIpa jo kuNDalavara hai usa dvIpa meM yaha parvata hai aura isakI AkRti kuNDala ke jaisI gola hai yaha parvata kuNDaladvIpa kA vibhAga karatA hai| ucakavara yaha parvata terahayAM jo rucakavara dvIpa hai usameM vartamAna hai, yaha bhI kuNDala kI AkRti jaisA gola hai, aura rucakavara dvIpa kA vibhAga karatA hai inameM mAnuSottara parvata kA svarUpa isa prakAra se hai-" pukkharayaradIghaDU" ityAdi, tAtparya ina gAthAoM kA isa 7 che tethI paNa tenuM nAma mAnuSettara parvata paDayuM che. (2) kuMDalavara parvata kaMDalavara nAmanA agiyAramAM dvIpamAM Avela che. te kuMDalanA jevA geLa AkAravALe che ane te parvata kuMDaladvIpane vibhAga kare che. (3) cakavara parvata 13 mAM rucakavara dvIpamAM Ave che, tene AkAra paNa kaMDalanA ravo goLa che, A parvata rucakavara dvIpanA vibhAga kare che. have mAnattara ptn| 2535nu ni35 42pAmA gAye che-" pukkharavaradIvar3TaM" tyA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u04sU072 prajJApanIyavastunirUpaNamU 261 dazadvAviMzatiH adho vistIrNo bhavati yojanazatAni ( dvAviMzatyadhikadazayojanazatAnItyarthaH ) sapta ca trayoviMzatiH (trayoviMzatyadhikasaptazatAnItyarthaH) vistIrNA bhavati madhye // 3 // catvAri ca caturviMzatiH (caturviMzatyadhikacatuHzatAnItyarthaH) vistAro bhavati upari zailasya / sArdhadvayadvIpAn dvau samudrAvanuparyeti / / 4 / / iti / SoDazadvIpeSu kuNDalavaradvIpasyaikAdazatve kramamAha"jaMbuddIyo 1 dhAyai 2, pukkharadIyo 3 ya vAruNivaro 4 / khIravaro'vi 5 ya dIyo, ghayavaradIvo 6 ya khoyavaro 7 // 1 // naMdIsaro 8 ya aruNo 9, aruNovAo 10 ya kuNDalavaro 11 ya / taha saMkha12 ruyaga 13 bhuyavara14 kusa15 kuMcavaro16 tao diivo"||2|| chAyA-jambUdvIpo 1 dhAtakI 2 puSkaradvIpazca 3 vAruNIvarazca 4 / kSIravaro'pi 5 ca dvIpo, ghRtavaradvIpazca 6 kSodavaraH 7 // 1 // nandIzvarazca 8 aruNaH 9 aruNopapAtazca 10 kuNDalavarazca 11 / prakAra se hai-yaha mAnuSottaraparvata bhItara kI ora 1721 yojana UMcA hai 430 kozataka nIce jamIna ke bhItara IsakA avagADha (gaharAI ) hai jamIna para isakI cauDAI 1 hajAra boIsa yojana kI hai madhya meM 723 yojana kI hai aura Upara meM 424 yojana kI yaha aDhAI dvIpa kA vibhAga karatA hai solaha dvIpoM meM kuNDalavara dvIpa ko jo 11 vAM dvIpa kahA gayA hai usameM yaha pramANa hai " jaMbuddIvo dhAyai" ityAdi, jambUdIpa yaha prathama dvIpa hai dhAtakIkhaNDa yaha dvitIya dvIpa hai puSkaravaradvIpa yaha tRtIya dvIpa hai cAruNiyara yaha cauthA dvIpa hai kSIraghara yaha pAMcavAM dropa hai ghRtavaradvIpa yaha chaTA dvIpa hai kSodavara ikSurasa yaha sAtavAM dvIpa hai nandIzvara A gAthAonuM tAtparya A prakAranuM che-A mAnuSettara parvata bAjue 1721 yojana UMce che, jamInanI nIce 430 keza paryAnI tenI UMDAI che. jamIna para tenI pahoLAI eka hajAra yojananI che, madhyamAM tenI pahoLAI 723 yojananI che ane sauthI uparanI bAjue tenI pahoLAI ra4 yojananI che. A parvata aDhI dvIpane vibhAga kare che 16 dviIpamAM Dilavara dvIpane je agiyArame dvIpa kahyuM che, tenuM pramANa nIce mujaba che. "jaMbUddIvo-ghAyai" tyAdi pahele dvIpa jabUdvIpa che, bIje dvIpa dhAtakIkhaMDa dvIpa che, trIjo puSkaravara hIpa, cothe vAruNivara dvIpa che, pAMcame kSIravara dvIpa che, chaThTho ghaTavara dvIpa che, lAdavara-Ilpharasa sAta dvIpa che, AThame nadIzvara dvIpa che, navame zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 sthAnAGgasUtre tathA zaGkhaH 12 rucakaH 13 bhujagavaraH 14 kuzaH 15 krauzcavaraH 16 stato dvIpaH // 2 // iti / kuNDalabaraparvatasvarUpaM yathA " kuNDalavarassa majjhe Naguttamo hoi kuNDalo selo / pAgArasarisarUvo, vibhayaMto kuNDalaM dIvaM // 1 // bAyAlIsasahasse, ubiddho kuNDalo havai selo / ega ceva sahassaM, dharaNiyalamahe samogADho // 2 // dasa ceva joyaNasae, bAvIse vitthaDo ya mUlammi / satteva joyaNasae, bAvIse vitthaDo majjhe // 3 // cattAri joyaNasae, cauvIse vitthaDo usiharatale // " chAyA-kuNDalabarasya madhye, nagottamo bhavati kuNDalaH zailaH / mAkArasadRzarUpo vibhajamAnaH kuNDalaM dvIpam // 1 // dvicatvAriMzatsahasrANi (dvicatvAriMzatsahasrayojanAnItyarthaH) udviddhaH kuNDalo bhavati zailaH / ekaM caiva sahasraM dharaNitalamadhaH samavagADhaH // 2 // daza caiva yojanazatAni dvAviMzatiH ( dvAviMzatyadhikAnItyarthaH ) vistRtazca mRle / saptaiva yojanazatAni dvAviMzatiH (dvAviMzatyadhikAnItyarthaH) vistRto mdhye||3|| yaha 8 vAM dvIpa hai aruNavara yaha nauvA dvIpa hai aruNopapAta yaha 10 bAM dvIpa hai kuNDalavara yaha 11 vAM dvIpa hai zaGkha yaha 12 yAMdvIpa hai rucaka yaha terahavAM dvIpa hai bhujagavara yaha 14 vAM dvIpa hai kuza yaha 15 vAM dvIpa hai aura krauMcavara yaha 16 vAM dvIpa hai, kuNDalavara parvata kA svarUpa isa prakAra se hai-"kuMDalavarassa majjhe-" ityAdi, tAtparya ina gAthAoM kA aisA hai-kuNDalaghara parvata kuNDalavara dvIpake madhya meM hai prAkAra koTa ke jaisA isakA AkAra hai kuNDalavara dvIpa kA yaha vibhAga karatA hai isakA udvega UMcAI 42 hajAra yojana kA hai pRthivI ke bhItara nIce 1 hajAra yojana taka yaha hai 1022 eka hajAra bAvIsa yojana kI jamIna aNavara dvIpa che, dasame aruNepa pati dvIpa che, 11 me kuMDalavara dvIpa che, bArame zaMkha dvIpa che, terame rucaka dvIpa che, 14 mo bhujagalara dvIpa che, 15 me kuza dvIpa che, ane 16 me kaoNMcavara dvIpa che. kuMDalavara parvatanuM 2535 mA 12nu cha-kuMDalayarasa majjhe" tyAha A gAthAone bhAvArtha A pramANe che-kuMDalavara parvata kuMDalavara dvIpanI madhyamAM che. prAkAra (keTa) je tene AkAra che-A parvata kaMDalavara dvIpane vibhAga kare cha, tara Gau (jayA) 42000 me tAlIsa &M2 yojanA cha, bhInanI nIya 100 ekahajAra ejananI UMDAI sudhI te vyApele che. jamIna para tenI pahelAI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 3 u0 4 sU0 72 prajJApanIyavastunirUpaNam 263 catvAri yojanazatAni caturviMzatiH ( caturvizatyadhikAnItyarthaH ) vistRtastu zikharatale // iti / prayodazatamarucakacaradvIpasthitasya rucakavaraparvatasya svarUpaM / yathA-" ruyagavarassa u majjhe, naguttamo hoi pacao ruygo| pAgArasarisarUvo, ruyagaM dIvaM vibhayamANo // 1 // ruyagassa u usseho, caurAsII bhave shssaaii| egaM ceya sahassaM, dharaNiyalamahe samogADho // 2 // dasa ceya sahassA khalu, bAvIsA joyaNANa boddhavyo / mUlammi u vikvaMbho, sAhio ruyagaselassa" // 3 // chAyA-rucakavarasya tu madhye, nagottamo bhavati parvato ruckH| prAkArasadRzarUpaH, rucakaM dvIpaM vibhajamAnaH // 1 // rucakasya tu utsedhaH, caturazItirbhavet sahasrANi / ekaM caiva sahasraM dharaNitalamadhaH samavagADhaH // 2 // daza cava sahasrANi khalu dvAviMzatiH ( dvAviMzatyadhika dazayojanazatAnItyarthaH ) boddhavyaH / mUle tu viSkambhaH sAdhiko rucaka zailasya // 3 / / iti / asya rucakavaraparvatasya madhyavistAro dvAviMzatyadhikAni saptasahasrayojanAni, uparivistaratastu caturviMzatyadhikAni yojanasahasrANIti // 1 // para isakI cauDAI hai, madhya meM 722 yojana vistIrNa hai aura 424 yojana Upara hai| terahavAM jo rucakadvIpa hai usa dvIpa meM sthita jo ruca. kavara parvata hai usakA svarUpa isa prakAra se hai-"rucagavarassa u majjhe" ityAdi / yaha parvatoM meM zreSTha rucakavara parvata rucakavara dvIpa ke madhya meM hai isakA AkAra bhI prAkAra-koTake jaisA hai yaha rucakavaradvIpakA vibhAga karatA hai, isakA utsedha UMcAI 84 hajAra yojana kI hai tathA 1 hajAra yojana yaha pRthivI ke andara hai daza hajAra 22 yojana se kucha adhika isakI mUla meM cauDAI hai madhya meM isakA vistAra 7 hajAra 22 yojana 1022 jananI che, madhyamAM 722 janane tene vistAra che ane UMce 4ra4 janano vistAra che. 13 mAM rucakavara dvIpamAM AvelA rucakavara parvatanA 2135nuM ve ni3595 42vAmAM Ave che-" ruyagavarassa u majjhe" tyaahparvatemAM zreSTha evo cakavara parvata rucakavara dvIpanI madhyamAM che. teno AkAra prAkAra (koTa) nA jevo che, te rucakavara dvIpane vibhAga kare che. teno ulledha uMcAI 84 hajAra jananI che, te pRthvInI aMdara eka hajAra yojana sudhI phelAyeluM che, jamInaparane tene vistAra dasa hajAra bAvIsa ejana karatAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 sthAnAGgasUtre ___ mAnuSottarAdayo mahAnta uktA iti mahatmasaGgAdati mahataH padArthAnAha'tao mahai0' ityAdi, atimahAntazca te AlayAzca AzrayA iti-atimahAlayAH, mahAntazca te'timahAlayAzceti mahAtimahAlayAH / mahacchandasya dviruccAraNaM mandarAdInAM sarvagurutvakhyApanArtha, tena-anyebhyaH svasvajAtIyebhyo'ti mahAnta ityarthaH, te trayaH prajJaptAH, tAnevAha-mandareSu-paJcAnAM mandaraparvatAnAM madhye ityarthaH, jambUdvIpe yo mandaraH madhyajambUdvIpasthameruparvataH sa mahAn vartate yato'yaM lakSayojanaparimitaH, zeSAzcatvAro mandarAH sAtirekapazcAzItiyojanasahasramamANA kA hai, aura Upara meM isakA vistAra 1 hajAra 24 yojana kA hai| ye mAnuSottara parvata mahAna haiM aisA kahA, aba sUtrakAra inameM bhI jo aura adhika mahAn haiM unheM pragaTa karate haiM-" tao maei" ityAdi, yahAM jo 'mahat' zabda kA do bAra prayoga kiyA gayA hai vaha isa bAta ko khyApana karane ke liye kiyA gayA hai, ki ye mandarAdi padArtha saba se mahAn haiM, inase mahAn aura koI nahIM haiM, arthAt-apanI jAti ke jo padArtha haiM unameM ye ati mahAna haiM, ina ati mahAnoM ke bIca meM pAMca mandara parvatoM ke bIca meM jo jambUdvIpa meM mandaraparvata hai vaha mahAn hai kyoM ki-isakA vistAra 1 lAkha yojana kA kahA gayA hai aura bAkI ke jo cAra mandara parvata haiM-dhAtakIkhaNDa ke do, aura puSkarayara dIpA ke do-isakA vistAra kevala 85 hajAra yojana kA hI paNa vadhAre che, madhyamAM tene vistAra 7022 yojanAne che ane sauthI upara tene vistAra 1024 yojana che. A mAnuSettara 5rvate mahAna che, evuM kahyuM. have sUtrakAra e vAta prakaTa 42 cha , sauthI bhaDAna ta yo cha-" tao maei" alle // sUtramA 2 " mahat bhaDAna " zahana pryo| 42pAmA mA0yo cha te e vAtanuM pratipAdita karavAne mATe karAya che ke A mandarAdi padArtha sauthI mahAna che-temanAthI adhika mahAna bIje koI padArtha nathI. eTale ke pitAnI jAtinA je padArtho che temanAmAM te ati mahAna che, vaLI te pAMca parvata ati mahAna mandara parvatemAM paNa sauthI mahAna parvata to jabUdvIpamAM Avela mandara parvata ja che. dhAtakIkhaMDanA be mandara parvatane ane pujharavara dvIpAuMnA be mandara parvatane vistAra kevala 85000 ejanane ja kahyo che, paraMtu je bUdvIpanA mandara parvatano vistAra te eka lAkha ejanane kahyo che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u0 4 sU0 73 kalpaspitinirUpaNam 265 eva santIti / samudreSu-sarvasamudrANAM madhye ityarthaH, svayambhUramaNaH samudro mahAn varttate tasya zeSasarvadvIpasamudrebhyaH samadhikapramANatvAt / kalpeSu-sarvadevalokeSu madhye brahmalokaH kalpaH-pazcamadevaloko mahAn asti, tatpadeze lokavistarasya pazcarajjupramANatyAt , tatpramANatayA ca brahmalokasya vivakSitatvAditi ||suu072|| anantaraM brahmalokakalpa ukta iti kalpazabdasAdharmyAt kalpasthiti sUtradvayenAha mUlam-tivihA kappaTTiI paNNattA, taM jahA-sAmAiyakappaThiI, chedovaTThAvaNiyakappaTTiI, nivisamANakappaTTiI / 1 / ahavA tivihA kappaTTiI paNNattA, taM jahA-NiviTukappaTTiI, jiNakappadiI, therakappaTTiI / 2 // sU0 73 // - chAyA-trividhA kalpasthitiH prajJaptA, tadyathA sAmAyikakalpasthitiH, chedopasthApanIyakalpasthitiH, nirvishmaanklpsthitiH|1| athavA trividhA kalpasthitiH kahA gayA hai samudroM meM svayambhUramaNa samudra hai yaha saba se baDA kahA gayA hai, kyoM ki-saba dvIpoM aura samudroM se isakA pramANa adhika hai, kalpoM meM brahmaloka kalpa haiM pAMcavAM devaloka hai-vaha saba se baDA kalpa hai, kyoM ki-isake pradeza meM loka vistAra pAMca rAjU kA kahA gayA hai so itane hI baDe pramANavAlA yaha brahmaloka bhI kahA gayA hai| suu072| brahmaloka kalpagata kalpa zabda ke sAdharmya ko lekara aba sUtrakAra kalpasthiti kA kathana do sUtra se karate haiM-"tithihA kappaTTiI paNNattA" ityAdi, sUtrArtha-kalpasthiti tIna prakArakI kahI gaI hai jaise-sAmAyikakalpa badhA samudromAM sauthI moTo svayaMbhUramaNa samudra che, kAraNa ke saghaLA dvIpa ane samudro karatAM tenuM pramANa adhika kahyuM che. badhAM kalpamAM brahmaka ka9pa sauthI moTuM che, brahmaleka kapa pAMcamuM devaka che. tene sauthI moTuM kada kahyuM che kAraNa ke tenA pradezamAM lekavistAra pAMca rAjapramANu kahyo che. A brahmaloka ka9pa paNa pAMca rAjupramANa vistAravANu yuM che. // sU. 72 / / / brahmaka ka9pagata ka9pa zabdanA sAdhammane have sUtrakAra kaha5sthitinuM kathana karavA nimitte be sUtro kahe che- " tivihA kappadiI paNNattA" tyAha sUtrAtha-48pasthiti mAranI hI che-(1) sAmAyi4485sthiti, (2) cha |psthaapniiy 465sthiti, mana (3) nivizamAna 485sthiti. thA 34 zrI sthAnAMga sUtraH02 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 sthAnAGgasUtre prajJaptA, tadyathA-niviSTakalpasthitiH, jinakalpasthitiH, sthavirakalpasthitiH / 2 // sU0 73 // TIkA-'tivihA' ityAdi, sUtradvayam / kalpaH-karaNamAcAraH, tasya tatra yA sthitiH-maryAdAkalpasthitiH / sA trividhA, tadyathA-tathAhi-sAmAyikakalpasthitiH, samAni-jJAnAdIni teSAmAyo lAbhaH samAyaH, sa eva sAmAyikaM-saMyama vizeSaH, tasya tadeva vA kalpaH sAmAyikakalpaH ayaM ca prathamacaramatIrthayoH sAdhUnAM svalpakAlikaH, chedopasthApanIyasya sadbhAvAta , madhyatIrtheSu mahAvideheSu ca sthiti chedopa sthApanIyakalpasthiti, aura nirvizamAnakalpasthiti, athavA isa taraha se bhI kalpasthiti tIna prakAra kI kahI gaI hai jaise-nidhiSTakalpasthiti, jinakalpasthiti aura sthvirklpsthiti| TIkArtha-kalpa nAmakaraNa AcAra kA hai usameM, yA usakI jo sthiti-maryAdA hai vaha kalpasthiti hai yaha kalpasthiti jo tIna prakAra kI kahI gaI hai, so usakA tAtparya aisA hai, arthAt sAmAyika kalpa sthiti meM jo sAmAyikapada hai vaha jJAnAdikoM ke lAbharUpa hai arthAt sama zabda kA artha jJAnAdirUpa hai isa jJAnAdikoM kA jo lAbha hai yaha samAya hai yaha samAya hI sAmAyika hai sAmAyika eka saMyamavizeSa kahA gayA hai isa sAmAyika kA jo kalpa hai vaha sAmAyika kalpa hai athavA-sAmAyika rUpa jo kalpa hai vaha sAmAyikakalpa hai, aisA isakA vAcyArtha hotAhai yaha sAmAyika kalpa prathama aura carama tIrthakarake sAdhuoM kA alpakAlikahai / kyoM ki-usa samaya chedopasthApanIyakA sadbhAvahai madhya athavA A pramANe paNa kapasthiti traNa prakAranI kahI che-(1) nirviSTa upasthiti, (2) lina 65sthiti mana (3) sthavira 465sthiti.. TIkArtha-kalpa nAma karaNa-AcAranuM che. temAM athavA tenI je sthiti (maryAdA) hoya che tenuM nAma u5sthiti che. te upasthiti traNa prakAranI kahI che. (1) sAmAyika kalpasthitine bhAvArtha nIce pramANe che - sAmAyika kalapasthitimAM je "sAmAyika pada che te jJAnAdikanA lAbharUpa che, eTale ke sama zabdane artha jJAnAdirUpa che. A jJAnAdikane je lAbha che tenuM nAma "samaya" che. te samaya ja sAmAyikarUpa che, sAmAyikane eka saMyamavizeSa kahyo che. A sAmAyikano je ka9pa che ( AcAra che) tene sAmAyika kalpa kahe che. athavA-sAmAyika rUpa je kalpa che tenuM nAma sAmAyika ka95 che, e tene vArtha thAya che. te sAmAyika ka95 prathama ane carama tIrthakaranA sAdhuonuM kalpakAlika che, kAraNa ke te samaye chedepa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sughATIkA sthA03 u04 sU0 73 kalpasthitinirUpaNam . 267 yAvatkathikaH tatra chedopasthApanIyAbhAvAt , tasya tatra vA sthitiH sAmAyikakapasthitiH / sA ca madhyadvAviMzatitIrthasAdhUnAM mahAvidehasthasAdhUnAM ca zayyAtarapiNDaparihAre caturyAmapAlane puruSajyeSThatve bRhatparyAyasyetareNa vandanakadAne ca niyamalakSaNA, zuklapramANopetavastrApekSayA yadacelatvaM tatra 1, tathA-au dezikabhaktAdigrahaNe 2, rAjapiNDagrahaNe 3, pratikramaNakaraNe 4, mAsakalpakaraNe 5, paryuSaNakalpakaraNe 6, cAniyamalakSaNAceti, ukta cAtra " sijjAyarapiMDe ya 1, cAujjAme ya 2, purisajeTe ya 3 / kiikammassa ya karaNe 4, cattAri avaTThiyA kappA // 1 // Alukku 1 desiya2 sapaDikamaNe 3 ya rAyapiMDe 4 ya / mAsaM 5 pajjosavaNA 6, chappe aNavaDiyA kappA // 2 // " chAyA-zayyAtarapiNDe 1 ca, cAturyAme 2 ca puruSajyeSThe ca 3 / kRtikarmaNazca karaNe 4 ca catyAro'vasthitAH kalpAH // 1 // Acelakya 1 modezikaM 2 sapratikramaNazca 3 rAjapiNDazca 4 / mAsaH 5 paryuSaNA 6 paDapyate'navasthitAH kalpAH // 2 // acelakatvaM caivam - ke tIrthaMkaroM meM aura mahAvidehoM meM yaha yAvatkathika hai, kyoM ki-vahAM chedopasthApanIya kA abhAva hai, usa sAmAyikakalpa kI athavA-sAmAyika kalpa meM jo sthiti hai vaha sAmAyikakalpasthiti hai yaha madhya ke 22 tIrthakaroM ke sAdhuoM kI aura mahAvidehastha sAdhuoM kI zayyAtara ke piNDa parihAra meM, cAturyAmapAlana meM, aura puruSa ke jyeSThatva meM, usakI candanA meM vinayarUpa hai, aura-zuklapramANopeta vastra kI apekSA se jo acelakatA hai 1 usameM, tathA-auddezikabhaktAdi grahaNa meM 2 rAjapiNDagrahaNa meM 3 pratikramaNa karane meM 4 mAsakalpa karane meM 5 aura payUSaNakalpa karane meM anivAryarUpa hai| kahA bhI hai "sijjAyarapiMDe ya" sthApanIyane sadUbhAva che. madhyanA tirthakomAM ane mahAvidehamAM te yAvaskathika che, kAraNa ke tyAM chedepasthApanayane abhAva che. te sAmAyika kalpanI athavA sAmAyika kalpamAM je sthiti che, tene sAmAyika kalpasthiti kahe che. te madhyanA 22 tirtha"karenA sAdhuonI ane mahAvidehastha sAdhuonI zayyAtaranA piMDanA parihAramAM, caturyAma pALavAmAM ane puruSanA chatvamAM tenI vandanAmAM vinayarUpa che, ane zukala pramANe peta vastranI apekSAe je acaMkatA che temAM ozika bhaktAdi grahaNamAM, (3) rAjapiMDa grahaNamAM, (4) pratibhA 42pAmA, (5) bhAsa485 421AmA, bhane (6) payuSa 485 zrI sthAnAMga sUtraH02 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 sthAnAGgasUtre " duviho hoi acelo, asaMtacelo ya saMtacelo ya / tattha asaMtehiM jiNA, saMtacelA bhave sesA // 1 // sIsAveDhiyapotaM, naiuttaraNammi naggayaM veti / junnehiM naggiyamhi tura sAliya ! dehi me pottiM // 2 // junnehiM khaMDiehiM, asavva taNuyAuehiM Na ya NiccaM / saMtehi pi NiggaMthA acelayA hoMti celehiM // 3 // " chAyA-dvividho bhavatyacelo'saccelazca saccelazca / / tatrA'saddhiH ( vastraiH ) jinAH, sadacelA bhavanti zeSAH // 1 // zopaveSTitapotaM nadyuttaraNe nagnakaM bruvanti / jIrNaiH ( vastraiH ) nagnako'smi tvaritaM zAlika ! dehime potIm (zATikAM ) // 2 // jIrNaiH khaNDitaiH asarvatanumAvRtairna ca nityam / sadbhirapi ( vastraiH ) nimranthA acelakA bhavanti celaiH // 3 // " iti / evaM jIrNakhaNDitapamANopetavastreSu satsvapi acelatvena loke vyavahAro dRzyate 1 / chedopasthApanIyakalpasthitiH, chedena - pUrvaparyAyacchedena upasthApanIyamAropaNIyaM chedopasthApanIyaM vyaktito mahAvratAropaNamityarthaH, tacca prthmcrityaadi,| acailakatA isa prakAra se hai "duviho hoi acelo" ityAdi, isa taraha jIrNa khaNDita evaM pramANopeta vastroM ke hone para bhI, rakhane para bhI, acelatArUpa se loka meM vyavahAra dekhA jAtA hai 1 chedopasthApanIya kalpasthiti pUrvaparyAya ke cheda se jo punaH AropaNIya hotA hai vaha chedopasthApanIya hai, yaha anyavyakti meM jo Aropa kI apekSA mahA. batAropaNarUpa hotA hai| yaha chedopasthApanIya prathama tIrthakara aura antima 42pAmA anivArya 35 cha. yuM paY cha -"sijjAyarapiMDe ya " yA mayatA mA ghAre DAya cha-" duviho hoi acelo" tyAha A rIte jINuM-khaMDita ane pramANapata vastro hevA chatAM paNa, rAkhavA chatAM paNa, acalatArUpa vyavahAra lekamAM jovAmAM Ave che. have che pasthApanIya kalpasthitinuM nirUpaNa karavAmAM Ave che-pUrva paryAyanA chedathI je punaH AropaNuya thAya che tenuM nAma chedapasthApanIya che. te anya vyaktimAM AropanI apekSAe batArepaNurUpa hoya che. A chedepa. sthApanIyane sadUbhAva pahelA ane chellA tIrthakaranA samayamAM ja kahyo che. mA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 3 30 4 sU0 73 kalpasthitinirUpaNam 269 matIrthayoreva / tasya tadeva yA kalpaH tasya sthitiH-maryAdA sA tathoktA, iyaM ca dazasu sthAnakeSvavazyaM pAlanarUpeti / uktaJca " dasaThANaThio kappo, purimarasa ya pacchimassa jiNarasa / eso dhuyarayakappo, dasaThANapaiTio hoi / / 1 // chAyA-dazasthAnasthitaH kalpaH pUrvasya pazcimasya ca jinasya / eSa dhUtarajaHkalpo dazasthAnapratiSThito bhavati // 1 // iti / tAni daza sthAnAni yathA" Acelakku 1 desiya 2 sijjAyara 3 rAyapiMDa4 kiikamme 5 / caya 6 jeTTa 7 paDikkamaNe 8, mAsaM 9 panjosavaNakappe 10 // 1 // chAyA-Acelakyau 1 dezika-zayyAtara-rAjapiNDa 3-4 kRtikarmANi 5 / vrata6 jyeSTha 7 pratikramaNAni 8 mAsa paryuSaNakalpaH 9-10 // 1 // tatra-AcelakyaM asatsad bhedena dvividham , sarvathA vastrAbhAvarUpamasadacelatvaM tIrthakara ke samaya meM hI kahA gayA hai, isa chedopasthApanIya kA jo kalpa hai vaha chedopasthApanIya kalpa hai athavA-chedopasthApanIyarUpa jo kalpa hai vaha chedopasthApanIya kalpa hai, isakI jo sthitirUpa maryAdA hai vaha chedopasthApanIya kalpa hai, yaha daza sthAnakoM meM avazya pAlanarUpa kahI gaI hai| kahA bhI hai-" dasaThANaThio kappo" ityAdi, yaha daza sthAna sthitakalpa pUrva aura pazcima jiname kI hai yaha pAparUpa rajako naSTa karane vAlA kalpa daza sthAna pratiSThita hotA hai 1 ve daza sthAna isa prakAra se haiM-"Acelakkuddesiya" ityAdi, inameM Acelakya asat aura sat ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai sarvathA-vastrAbhAvarUpa asat acelatA jina tIrthaMkaroM ko hotI hai aura jIrNa, khaNDita evaM pramANo. A che pApanIyane je kapa che (AcAra che) tenuM nAma che pasthApanIya kalpa che. athavA-chedepasthApanIyarUpa je kalpa che, te chedepasthApanIya katapa che, ane tenI je sthiti (maryAdA) che, te chede sthApanIya ka5sthiti che. te dasa sthAnakamAM avazya pAlanarUpa kahI che. kahyuM paNa che ke - " dasaThANaThio kappo" tyA. A dasa sthAna sthitine kalpane sadubhAva pahelA ane chellA jinamAM kahyo che--A pAparUpa rajane naSTa karanAra ka95 je dasa sthAna pratiSThita che, te isa sthAna nIce pramANe cha-" Acelakudasiya " tyAhi-tamAthI (1) mAya. vaya sat ane asatanA bhedathI be prakAranuM kahyuM che. sarvathA vastrAbhAvarUpa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 __ sthAnAGgasUtre jinAnAM, jIrNakhaNDitapramANopetavastrarUpaM sadacelatvaM zeSamunInAM bhavati 1 / auddezikapiNDa-zayyAtarapiNDa-rAjapiNDagrahaNarUpaM trayaM prasiddham 4 / kRtikarma-ratnAdhikamaryAdayA vandanavyavahAraH5 / vratAni-paJcamahAvratAni6, jyeSThaH-puruSajyeSThodharmaH, pratikamaNaM-sAticAratve-niraticAratve'pi pratikramaNakaraNam 8 / mAsA-mAsakalpaHzeSakAle mAsaM yAvadekatravasanam 9 / paryuSaNakalpaH-paryuSaNapArAdhanA10 / ete daza kalpAH prathamacaramatIrthakarayostIrthe bhavanti na madhyama dvAviMzatitIrthakarANAmiti 2 / tathA nirvizamAnakalpasthitiH-niviMzamAnAH-parihAravizuddhitapo'nucArakAH parihArakA ityarthaH, teSAM kalpe yA sthitiH sA tathoktA / sa ca kalpo yathApeta vastra rakhane rUpa sat acelatA zeSa muniyoM ko hotI hai 1 auddezikapiNDa, zayyAtarapiNDa, rAjapiNDa inako grahaNa karane rUpa 3 sthAna prasiddha haiM 4 ratnAdhika kI maryAdAnusAra vandanA karane kA jo vyavahAra hai vaha kRtikarma hai 5 pAMca mahAvrata ye vrata haiM jyeSTha puruSazreSTha dharma haiM, sAticAra avasthA meM aura niraticAra avasthA meM bhI pratikramaNa karanA yaha pratikramaNa hai 8 mAsa se yahAM mAsakalpa liyA gayA hai zeSakAla meM eka mAsa taka eka jagaha rahanA 9 yaha isakA tAtparya hai, tathAparyuSaNa parva kI ArAdhanA karanA liyA gayA hai 10 ye 10 kalpa prathama aura antima tIrthakara ke tIrtha meM hote haiM, bIca ke 22 tIrthaMkaroM ke tIrtha meM nahIM hote haiN| nirvizamAnakalpasthiti parihAravizuddha tapa kA asat alatA jinatIrthakaromAM heya che, ane jIrNa, khaMDita ane pramApeta vastra rAkhavArUpa sat alatA bAkInA muniomAM hoya che. (1) dezika piMDa, (2) zayyAtara piMDa ane (3) rAjapiMDa grahaNa karavA rUpa traNa sthAna te jANItA che, tethI ahIM temanuM vizeSa spaSTIkaraNa karavAmAM AvyuM nathI. (4) ratnAdhikanI maryAdA anusAra vaMdaNA karavAne je vyavahAra che tenuM nAma kRtikama che. (5) pAMca mahAvratane zata zabdathI grahaNa karavAmAM AvyA cha. (6) nye4-525 zreSTha dharma che. (7) sAtiyAra avasthAmA bhane niratiyAra avasthAmAM paNa pratikamaNuM karavuM tenuM nAma pratikramaNa che. (8) mAsa padathI ahIM mAsakalpa grahaNa karavAmAM Avela che. zeSakALamAM eka mAsa sudhI eka jagyAe rahevuM tenuM nAma mAsakalpa che (9) paryuSaNa parvanI ArAdhanA karavI (10) A dasa kalpa (AcAra) ne sadUbhAva pahelA ane chellA tIrthakaranA tIrthamAM hAtha che-vaccenA 22 tItha'karAnA tIrthamAM temane sadbhAva heta nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u. 4 sU0 73 kalpasthitinirUpaNam 271 grISma-zIta-varSAkAleSu krameNa jaghanyamadhyamotkRSTarUpaM tapo bhavati, tatra grISmakAle jaghanyaM caturtheSaSThASTamarUpam , zItakAle madhyamaM SaSThASTamadazamarUpam , varSAkAle utkR maSTamadazamadvAdazarUpamiti, pAraNamAcAmAmlenaiva, piNDaiSaNAsaptake ca prathamadvitIyayorabhigraha eva, zeSAsu tRtIyAdi paJcasu piNDaiSaNAsu punarekayA bhaktamekayA ca pAnamityevaM dvayorabhigraha iti, uktazca" bArasa 1 dasa 2 aTTha 3 dasa dasa 142 cha? 3 aDheva 1 cha? 2 cauro3 ya / ukkosamajhimajahannagA u vAsAsisira gimhe 1 // 1 // pAraNage AyAmaM paMcasu gaho dosa'bhigAho bhikkhA " iti / chAyA-dvAdazaM1 dazamaM 2 aSTamaM 3 dazamaM 1 aSTamaM 2 SaSThaM 3 aSTamameva1 SaSThaM-caturthaM ca / utkRSTamadhyamajaghanyakAvarSA ziziragrISmeSu // 2 // pAraNake AcAmAmlaM paJcasu graho dvayorabhigraho bhikSAyAm // iti / pAlana karane vAle parihAroM kA jo kalpa hai usa kalpa meM jo unakI sthiti hai, vaha nirvizyamAna kalpasthiti hai, unakA yaha kalpa isa prakAra se hai grISmaRtu me, zItaRtu meM, aura varSARtu meM inakA kramazaH jaghanya madhyama aura utkRSTarUpa tapa hotA hai, grISmakAla meM jaghanyatapa caturtha SaSTa aSTamarUpa aura zItakAla meM SaSTha aSTama aura dazama rUpa hotA hai tathA - varSAkAla meM utkRSTa tapa aSTama, dazama, aura dvAdazarUpa hotA hai, tathA-pAraNA AyaMbila se hI hotA hai, piNDaiSaNA saptaka meM prathama dvitIya piNDaiSaNAoM meM abhigraha hI hotA hai, tathA-piNDaiSaNAoM meM-tIsarI se lekara sAtavIM piNDaiSaNA taka meM eka bhakta eka pAna isa prakAra se do kA abhigraha hotA hai| kahA bhI hai-"bArasa dasa ag-" ityaadi,| aba sUtrakAra prakArAntara se bhI have nirvizamAna ka5sthitinuM nirUpaNa karavAmAM Ave che-parihAra vizuddhi tapanuM pAlana karanAra parihArikonA AcArarUpa je ka95 che, ane te kapamAM tenI je sthiti che, tenuM nAma nizyimAna ka5sthiti che. tene te kalpa (AcAra) A pramANe hoya che-teo grISma RtumAM, zIta RtumAM ane varSA RtumAM anukrame jaghanya, madhyama ane utkRSTa tapa kare che. cImakALamAM tapanI jaghanyatA caturthI SaSTha ane aSThama rUpe ane zItakAlamAM 4 (me pAsa ), mama ( Gunsa) bhane sa yAsa35 hoya che. varSAkALamAM utkRSTa tapa aSTama dazama ane dvAdaza rUpa hoya che. tathA AyaMbilathI ja tenA pAraNAM karavAmAM Ave che. piDeSaNa saptakamAMnI pahelI ane bIjI piDaeNSaNAomAM abhigraha ja karAya che. trIjIthI laIne sAtamI paryantanI pAMca pipaiSaNAomAM eka bhakta (AhAra) ane eka pAna (pINuM), ema be vastune ja abhigraha thAya che. kahyuM paNa che I-" bArasa dasa aTTa" tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 sthAnAGgasUtre atha prakArAntareNa kalpasthitimAha-'ahayA' ityaadi| athaveti prakArAntareNa kalpathititrividhA, tathA nirviSTakalpasthitiH, jinakalpasthitiH, sthavirakalpasthitizceti / tatra-nirviSTA-Ase vitavivakSitacAritrA anupahArikA ityarthaH, teSAM kalpaH-AcArastasya sthitiH-maryAdA niviSTakalpasthitiH, yathA pratidinamAcAmlamAtraM tapaH, bhikSA pUrvoktapakAraiveti / uktaJca "kampaSThiyAvi paidiNaM, karaMti emeva cAyAmaM" iti / / chAyA-kalpasthitA api pratidinaM kurvanti evameva cAcAmAmlam / __ ete pUrvasUtroktA nirvizamAnakA nirviSTAzca parihAravizuddhikA ucyante, teSAM ca navako gaNo bhavati, tecaivaM vidhA bhavanti " sance carittavaMto u, daMsaNe parinidviyA / navapubbiyA jahanneNaM, ukkosA dasapubbiyA // 1 // paMcavihe vavahAre, kappaMmi duvihaMmi ya / dasaviheya pacchitte, samve te pariniTTiyA // 2 // " kalpasthiti kA kathana karate haiM-"ahayA-" ityAdi, athavA kalpasthiti isa prakArAntara se tIna prakAra kI hai, jaise-niviSTakalapasthiti, jina. kalpasthiti, aura sthacirakalpasthiti, nirviSToM kA Asevita vivakSita cAritravAloM kA anuparihArikoM kA jo kalpa hai AcAra hai, usa AcAra kI jo sthiti hai-maryAdA hai, vaha niviSTa kalpasthiti hai, jaise-pratidina AcAmla mAtra tapa karanA, aura pUrvokta prakAra kI hI bhikSA krnaa| kahA bhI hai-" kappaTTiyA vi paidiNaM-" ityAdi, pUrvasUtrokta niviMzamAnaka, aura ye niviSTa donoM parihAra vizuddhika kahalAte haiM, inakA gaNa 9 nau kA hotA hai ye isa prakAra se hote haiM-" savve carittavaMto-" sUtrA2 mA zata 465sthitinI pr35|| 42 cha-" ahavA" ItyAdi-athavA kalpasthitine A pramANe traNa prakAra paNa paDe che-(1) nirviSTa 465sthiti, (2) kina pasthiti bhane (3) sthavi2465sthiti. niviTeno-Asevita vivakSita cAritravALAne-anupariharikene je kapa (AcAra) che, te AcAranI je sthiti che, maryAdA che tene niviSTa kalpasthiti kahe che. jemake pratidina AcAmya mAtra tapa karavuM, ane pUrvokta 42nI 4 mikSA 95 42vI. 4thu 54 cha -"kappaTThiyAvi paidiNaM " dhyA pUrva sUtrokta nirvizamAnaka ane A nirviSTa, bannene parihAra vizaddhika 3 cha, tamanA nAya ya che. te|| 2 na DAya cha-" savve carittavaMto" tyaahi-tm| yAtriI DAya cha, 6zana paraniSThita (paripU) zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u0 4 sU0 73 kalpasthiti nirUpaNam 273 chAyA-sarve cAritravantastu, darzane pariniSThitAH / navapUrvikA jaghanyena, utkRSTA dazapUrvikAH // 1 // paJcavidho vyavahAraH, kalpe dvividhe ca (jinakalpe sthavirakalpecetyarthaH) dazavidhe ca prAyazcitte, sarve te pariniSThitAH // 2 // ityAdi 1 / jinakalpasthitiH, jinAH-gacchanirgatasAdhuvizeSA, teSAM kalpasthitiH / jinakalpasvarUpa muttarAdhyayanasUtrasya matkRtAyAM miyadarzinITIkAyAM dvitIye'dhyayane'celaparISada svarUpe'valokanIyam / 2 / sthavirakalpasthiti:-sthavirAH-gacchapratibaddhA AcAryAdayaH, teSAM kalpasthitiH / tatsvarUpaM yathA - "pavvajjA siMkvAkya matthaggahaNaM ca aniyao vaaso| nipphattIya vihAro, samAyArI ThiI ceva // 1 // iti / ityaadi,| ye saba cAritrazAlI hote haiM darzana meM pariniSThita paripUrNa hote haiM kama se kama ye 9 nava pUrvataka ke pATI hote haiM aura utkRSTa se 10 pUrvataka ke pAThI hote haiM, inakA vyavahAra pAMca prakAra kA hotA hai jinakalpa aura sthavirakalpa meM aura daza prakAra ke prAyazcitta meM ye saba pariniSThita hote haiN| jinakalpasthiti-gaccha se nirgata jo sAdhu hote haiM ve jina haiM, ina jinoM ke kalpa kI jo maryAdA hai vaha jinakalpasthiti hai| jinakalpa kA svarUpa uttarAdhyayana sUtra kI priyadarzinI TIkA meM maiMne dvitIya adhyayana meM acela parISada ke svarUpa meM carcita kiyA hai, ataH vahAM se dekha lenA caahiye| sthavirakalpasthiti gacchapratibaddha AcArya Adi sthavira hai inake kalpa kI jo sthitirUpa maryAdA hai vaha sthavira hoya che, ochAmAM ochA nava pUrvanA pADI hoya che, ane vadhAremAM vadhAre dasa pUrvanA pADI hoya che. temane vyavahAra AgamAdi pAMca prakAranA hoya che, teo jinakalpa ane sthaviraka9pamAM ane dasa prakAranA prAyazcittomAM pariniSThita ( pariNa ) hAya cha. have jinaka9pasthitinuM nirUpaNa karavAmAM Ave che-gacchamAMthI nirgata je sAdhuo hoya che temane jina kahe che te jinenA ka5 (AcAra) nI je maryAdA che tene jinakalapasthiti kahe che. jinaka95nuM svarUpa meM uttarAdhyayana sUtranI priyadarzanI TIkAnA bIjA adhyayanamAM acela parISahanA svarUpanuM varNana karatAM, spaSTarUpe prakaTa karyuM che, te jijJAsu pAThakae te tyAMthI vAMcI levuM. have sthavira ka9pasthitinI prarUpaNa karavAmAM Ave che-gaccha pratibaddha AcArya Adine sthavira kahe che. temanA ka95 (AcAra) nI sthitirUpa je maryAdA che, tene sthavira ka9pasthiti kahe che. tenuM svarUpa A prakAranuM che- zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre chAyA-pravrajyA zikSAtratAni arthagrahaNaM cAniyato vAsaH / niSpattizca vihAraH, sAmAcArI sthitizcaiva // 1 // __ ityAdirUpA sthavirakalpasthiti riti 3 / ihaca mUtradvaye'yaM kramopanyAsaH sAmAyike sati chedopasthApanIyaM bhavati tasmiMzca sati parihAravizuddhikabhedarUpaM nirvi zamAnakaM, tadanantaraM nirviSTakAyika, tatpazcAgjinakalpaH sthavirakalpo vA bhavatIti sAmAyikakalpasthityAdInAM krama iti / / mU0 73 // pUrvoktakalpasthitInAM vyatikramaviparItavidhAyakA nArakAdi zarIriNo bhavantIti nArakAdizarIranirUpaNamAha mUlam- neraiyANaM tao sarIragA paNNattA, taM jahA-beuvie teyae, kammae / asurakumArANaM tao sarIragA paNNattA, taM jahA-evaM ceya / evaM savyesiM devANaM / puDhavIkAiyANaM tao sarIragA paNNattA, taM jahA-orAlie teyae kammae / evaM bAukAiyAvajjANaM jAva cauridiyANaM // sU0 74 // kalpasthiti hai isakA svarUpa isa prakAra hai-" paThvajjA sikkhAvaya" ityAdi, ityAdirUpa yaha sthavirakalpasthiti hai 3 yahAM do sUtroM meM yaha kramopanyAsa hai-sAmAyika ke hone para chedopasthApanIya hotA hai, chedopasthApanIya ke hone para parihAra vizuddhika kA bhedarUpa nirvizamAnaka hotA hai, bAda meM-niviSTakAyika hotA hai isake bAda jinakalpa hotA hai, athavA sthavirakalpa hotA hai, isa prakAra se yaha sAmAyika kalpasthiti AdikoM kA krama hai| sU0 73 / ina pUrvokta kalpasthitiyoM kA vyatikrama viparIta karanevAle nArakAdi zarIrayAle hote haiM, ataH ava sUtrakAra nArakAdi zarIra kA nirUpaNa karate haiM "pavajA sikkhAvaya" tyAdi 35 mA sthavira 46pasthiti rAya che. mahI be sUtromAM kamopanyAsa ( leTe kama) che-sAmAyikanA sadbhAvamAM chedepasthApanIya thAya che, chedepasthApanIyanA sadubhAvamAM parihAra vizuddhika bhedarUpa nirvizamAnaka thAya che, tyArabAda nirvAiSTakayika thAya che, tyArabAda jinaka thAya che, athavA sthaviraka9pa thAya che. A pramANe A sAmAyika sthiti mahinA ma che. // sU. 73 / / A pUrvokta ka5sthitinA vyatikama (viparItatA) karanArA nArakAdi zarIravALA hoya che. tethI have sUtrakAra nArakAdinA zarIranuM nirUpaNa kare che. " tao sarIragA paNNattA" tyAhi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 0 4 sU074 nArakAdizarIranirUpaNam chAyA-nairayikANAM trINi zarIrANi prajJaptAni, tadyathA-vaikriyaM, tejasaM, kArmaNam 1 / asurakumArANAM trINi zarIrANi prajJaptAni, tadyathA-evameva 2 / evaM sarveSAM devAnAm 3 / pRthivIkAyikAnAM trINi zarIrANi prajJaptAni, tadyathA-audArikaM, taijasaM, kArmaNam 4 / evaM vAyukAyikavarjAnAM yAvaccaturindriyANAm 5||suu.74|| ___TIkA-' neraiyANaM ' ityAdi sUtrapaJcakaM sugama, navaraM-nairayikANAM vaikriyatejasakAmagarUpANi trINi zarIrANi bhavanti / 1 / asurakumArANAmapi ' evaM ce' ti evameva-etAnyeva pUrvoktAni vaikriyAdIni trINi zarIrANi santIti 2 / evamyathA nairayikANAmasurakumArANAM ca vaikriyAdIni trINi zarIrANi tathA sarveSAM nAga TIkArtha-"tao sarIragA paNNattA-" ityAdi, ye pAMca sUtra haiM-inakA artha sugama hai, phira bhI sUtrakAra ne inameM yaha prakaTa kiyA hai ki nairayikoM ke tIna zarIra hote haiM vaikriya taijasa aura kArmaNa taijasa kArmaNa ina do zarIroM kA sambandha to pratyeka jIva ko hotA hI hai, usake sAtha nairayika jIyoM ko vaikriya zarIra hoto.hai, asurakumAroM ko bhI ye hI 3 zarIra hote haiN| isI taraha se-nAgakumAra Adi bhavanapatiyoM ko, vyantara devoM ko, jyotiSka devoM ko aura vaimAnika devoM ko, kalpopapanna kalpAtItoM ko bhI ye hI 3 zarIra hote haiM / pRthivIkAyika, apkAyika, taijasakAyika aura vanaspatikAyika, ina ekendriya sthavira jIvoM ko audArika taijasa evaM kAmarNa zarIra hote haiM, doindriya teindriya aura cauindriya jIvoM ko bhI ye hI tIna zarIra hote haiN| vAyukAyika, TIkArtha-pAMca sUtro dvArA nArakAdi jIvanAM zarIranuM sUtrakAre nirUpaNa karyuM che. A sUtrano artha sugama che, chatAM ahIM sIkSiptamAM temane bhAvArtha prakaTa 42pAmA mAvyo che-nAne va zarI2 saya che-(1) vaiThiya, (2) tesa ane (3) kArmaNa. tejasa ane kAmaNa, A be zarIrane saMbaMdha te pratyeka jIvane hoya che, asurakumAromAM paNa e ja traNa zarIrano sadubhAva hoya che. e ja pramANe nAgakumAra Adi bhavanapati devamAM, vyaktara devemAM, vaimAni. kemAM kalpapapanna ane ka9tImAM paNa e ja traNa zarIrane sadUbhAva heya che. pRthvIkAyika, aprakAyika, tejasa kAyika ane vanaspatikAyika, A ekendriya sthavira mAM audArika, taijasa ane kAzmaNa zarIrane sadbhAva hoya che. dvAdriya, trAndriya ane caturindriya jImAM paNa e ja traNa zarIrane sa6 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtre kumArAdi bhavanapati-vyantarajyotiSkavaimAnikadevAnAmapi vijJeyAni 3 / pRthivIkAyikAnAmaudArika taijasakAmaNarUpANi trINi zarIrANi bhavanti / evaMyathA-pRthivIkAyikAnAmaudArikAdIni zarIrANi bhavanti tathA vAyukAyikava rjAnAM vAyukAyikAn varjayitvetyarthaH 'jAva' iti yAvat , yAvacchabdena' apkAya-tejaskAya - banaspatikAya-dvIndriya-trIndriyANAm' iti grAhyam , caturindriyANAM caudArikataijasakAmaNarUpANi trINi zarIrANi santi / vAyukA. yikAnAM paJcandriyatirazvAM cAhArakavarjazarIracatuSTayaM manuSyANAM tu zarIrapaJcaka bhavatIti tristhAnakAnurodhAttAni nAtra darzitAni / / mU0 71 // kalpasthitivyatikrAmakAca pratyanIkA api bhavantoti pratyanIka mUtraSaTkamAha mUlam --guruM paDucca tao pariNIyA paNNattA, taM jahA-Ayariya paDiNIe, uvajjhAyapaDiNIe, therapaDiNIe 1 / gaI paDucca tao paDiNIyA paNNattA, taM jahA ihalogapaDiNIe, paralogapaDiNIe duhao logpddinniie| samUhaM paDucca tao paDiNIyA paNNattA, taM jahA-kulapaDiNIe, gaNapaDiNIe, saMghapaDiNIe 3 / aNukaMpaM paDucca tao paDiNIyA paNNattA, taM jahA-tavassipaDiNIe, gilANapaDiNIe, seha pddinniie| bhAvaM paDucca taopaDiNIyA paNNattA, taM jahA-NANapaDiNIe, daMsaNapaDiNIe, carittapaDiNIe 5 / suyaM paDucca tao paDiNIyA paNNattA, taM jahA-suttapaDiNIe, atthapaDiNIe, tadubhayapaDigAe 6 // sU075 // aura paJcendriya tiryazca inako audArika, vaikriya, taijasa aura kArmaNa ye cAra zarIra taka bhI ho sakate haiM, AhAraka zarIra nahIM hotA hai tathA-manuSyoM ko to pAMca zarIra taka bhI ho sakate haiM, parantu yahAM para tristhAnaka kA prakaraNa hone se unheM yahAM nahIM kahA gayA hai ||muu074|| bhAva hoya che. vAyukAyika ane paMcendriya tiryaMcamAM dArika kriya, tejasa ane kAzmaNa e cAra zarIrane sadbhAva heI zake che-paNa AhAraka zarIra hotuM nathI. manuSyamAM te pAMca zarIrane sadbhAva paNa hoI zake che, paraMtu ahIM tristhAnakano adhikAra cAlato hovAthI temanI prarUpaNa karavAmAM bhAvI nathI. // sU. 74 / / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u04075 prasthanIkasvarUpanirUpaNam " chAyA - guruM pratItya trayaH pratyanIkAH prajJaptAH, tadyathA - AcArya pratyanIkaH, upAdhyAya pratyanIkaH, sthavirapratyanIkaH | 1 | gatiM pratItya trayaH pratyanIkAH prajJaptAH, tadyathA - ihalokamatyanAkaH, paralokapratyanIkaH, dvidhAtolokapratyanIkA |2| samUha pratItya trayaH pratyanIkAH prajJaptAH tadyathA- kulamatyanIkaH, gaNapatyanIkaH, saMghamatyanIkaH | 3| anukampAM pratItya trayaH pratyanIkAH prajJaptAH, tadyathA - tapasvipatyanIkaH, glAnapratyanIkaH, zaikSapratyanIkaH |4| bhAvaM pratItya trayaH pratyanIkAH prajJaptAH, tadyathA jJAnamatyanIkaH, darzanapratyanIkaH, cAritrapratyanIkaH |2| zrutaM pratItya trayaH pratya zaptAH, tadyathA sUtrapratyanIkaH, arthapratyanIkaH, tadubhayamatyanIkaH // 6 // mu075|| TIkA - guruM ' ityAdi sUtraSaTkaM sugamaM, navaraM 'guru' - miti, gRNAti - abhi tattvamiti gurustaM pratItya-Azritya - pratyanIkA:- pratikUlAH te AcA yopAdhyAyasyavirabhedena trayaH prajJaptAH / tatrAcAryopAdhyAyamatyanIkau tadavarNavA dinau / sthaviro jAtyAdibhi bhavati tasya pratyanIkaH - pratikUlaH / sthaviramatya 277 kalpasthiti vyatikrAmaka pratyanIka ( pratikUla ) bhI hote haiM, ataH aba sUtrakAra pratyanIka pratikUla rahane vAloM ke chaha sUtroM kA kathana karate haiM- " guruM paDucca tao paDiNIyA-" ityAdi TIkArtha-ye 6 sUtra haiM, inakA artha sugama hai phira bhI sUtrakAra ne inameM yaha prakaTa kiyA hai - guru ko lekara pratyanIka tIna hote haiM, jo tatva kA kathana karatA hai yaha " gRNAti tattvamitiguruH " tatva samajhAne vAleko guru kahate hai / isa vyutpatti ke anusAra guru kahA gayA hai pratyanIka zabda kA artha pratikUla rahanA hai aise gurupratyanIka AcArya pratyanIka upAdhyAyapratyanIka aura sthavirapratyanIka ke bheda se 3 tIna prakAra ke kahe gaye haiM | AcArya aura upAdhyAya kA jo avarNavAda karatA hai yaha kalpasthiti vyatikrAmaka pratyenIkA ( pratikULa mANasA) paNa hAi zake che. tethI have sUtrakAra pratyenIka ( pratikULa rahenArA ) ne anulakSIne cha sUtranuM athana re che - " guruM paDucca tao paDiNIyA " chatyAhi A sUtrAnA atha sugama che, chatAM ahIM A sUtreAne bhAvAtha prakaTa karavAmAM Ave che-gurunI apekSA trazu pratyanI hoya che " gRNAti taccamiti guruH " A vyutpatti anusAra je tattvanuM kathana kare che tene guru kahe che. pratikULa rahenArane pratyenIka kahe che. guru pratyenIkanA nIce pramANe traNa leha hyA hai - (1) AyArya atyanIDa, (2) upAdhyAya pratyanI ne (3) sthapira pratyenIka AcAryanA avaNaeN vAda karanAra jIvane AcAya pratyenIka kahe che ane upAdhyAyane avarNavAda karanAra jIvane upAdhyAya pratyenIka zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 sthAnAGgasUtre nIka:- yo jAtyAdikamAzritya sthavirasyAvarNavAdaM vadati chidrAnveSI ca bhavati saH / uktazca- 16 jaccAIhi avannaM, vibhAsaivaTTai na yAvi uvatrAe / ahio chiddappehI, pagAsavAI aNaNulomo || 1 // avAviva evaM, uvasaM parassadeti evaM tu / dasavahaveAvacca, kAyantraM sayaM na kuvvaMti || 2 || " iti / chAyA - jAtyAdibhiravarNa vibhApate nopapAte'pi vartta te / ahitaH chaprekSI kaTavAdI ananulomaH ||1|| 9 athavA'pi ( sa pratyanIkaH, ) vadedevaM, ( ete AcAryAdayaH) parasyopadeza dadati evameva dazavidhaM vaiyAvRttyaM karttavyaM paraM svayaM na kurvanti // 2 // itthamavarNavAdakaraNe gurupratyanIkatA bhavati // 1|| gatiH mAnuSatvAdikA, tAM pratItya pratyanIkaH, sa trividhaH - ihaloka paralokobhayalokabhedAt / tatra - ihaloka AcArya pratyanIka, aura upAdhyAyapratyanIka hai, jAti Adi kI apekSA sthavira hotA hai, aise sthavira kA jo pratyanIka pratikUla hotA hai yaha sthavirapratyanIka hai sthavirapratyanIka vaha hai jo jAti Adi ko lekara sthavira kA avarNavAda kahatA hai aura unake chidroM kA anveSI hotA hai| kahA bhI hai- " jaccAI hi avannaM-" ityAdi, ye AcAryAdika daza prakAra ke vaiyAvRtya kA upadeza dete haiM, parantu svayaM AcaraNa nahIM karate haiM aisA bolanevAlA avarNavAdI hai| isa prakAra se avarNavAda karane para gurupratyanIkatA hotI hai- 1 mAnuSatvAdika jAti ko Azrita karake pratyanIka tIna prakAra kA hotA hai, jaise-ihaloka pratyanIka paralokapratthaare aura ubhayalokapratyanIka inameM ihalokapratyanIka vaha hai jo manu vyatvarUpa paryAyakA pratyanIka hai aisA vaha jIva kRtrimanapuMsaka Adi kI kahe che. jAti AdinI apekSAe jee sthavira che, temanA pratyenIkane sthavira pratyenIka kahe che. je mANasa jAti adinI apekSAe sthavirane avarNavAda kare che ane temanAM chidro zodhyA kare che te mANasane sthavira pratyenIka kahe che. dhuM pazu che ! - " jaccAI hi avannaM " chatyAhi 66 A AcAya Adidasa prakAranA vaiyAvRtyane upadeza Ape che, paraMtu peAte te te pramANe AcaraNa karatA nathI, " A prakAre khelanAra avaLu vAdI gaNAya che. A pramANe avaNuvAda karanAramAM guru pratyenIkatAnA sadbhAva samajavA.1 manuSya Adi gatine AdhAre traNa prakAranA pratyenIka sabhavI zake che. (1) dhaDajhoGa atyanI, (2) parase pratyanI mane ( 3 ) ulayateo! pratyanIka manuSyatva rUpa paryAyane je pratyenIka (pratikULa) hAya che tene ihuaAka pratyenIka kahyuM che. evA te pratyenIka jIva kutrimanapu Msaka AdinI jema indriyArtha pratikULa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u04 sU0 75 pratyanikasvarUpanirUpaNam pratyanIka:-ihalokasya-manuSyatvarUpapayAryasya pratyanIkaH indriyArthapratikUlavidhA. yakatvAt kRtrimanapuMsakAdivat / paralokapratyanIka:-janmAntarapatikUlaindriyAthatatparatvAcArvAkavat / dvidhAtolokapratyanIkaH-ubhayalokapratyanIkaH-bhogasAdhanatatparatvAd dravyaliGgivat / yadvA-cauryAdibhirindriyArthasAdhanatatparaubhayalokapatya. nIkaH / iti gatipratyanIkatA // 2 // atha samUhapratyanIkamAha- samUhaH-kulagaNasaMgharUpaH, taM pratItya pratyanIkaH, tatra kulapratyanIkaH-kulamekagurukaziSyasamudAyarUpam , gaNaH-anekakulAnAM samUharUpaH, saGgha:-anekagaNAnAM samUharUpaH, eteSAmavarNavAdakaH pratyanIko bhavati / iyaM samUhapratyanIkateti / 3 / taraha indriyArtha pratikUla vidhAyaka hotA hai / paralokapratyanIka yaha hai jo indriyArtha meM tatpara hone ke kAraNa cArvAka Adi kI taraha janmAntara kA pratikUla hotA hai,| tathA-ubhayaloka pratyanIka vaha hai jo bhoga sambandha meM tatpara hone ke kAraNa dravyaliGgI kI taraha donoM loka kA pratikUla hotA hai, athavA-caurya Adi kukRtyoM dvArA jo indriyArtha ke sAdhana meM tatparacanA hai vaha-ubhayaloka pratyanIka hai-2 yaha gati kI apekSA pratyanIkatA pragaTa kI hai| samUha ko lekara kula, gaNa, aura saMgha ko Azrita kara pratyanIkatA isa prakAra se hai-eka guru kA jo ziSya samudAya hotA hai, vaha kula hai aneka kuloM kA samudAya gaNa hai, aura-aneka gaNoM kA samudAya saMgha hai, inakA avarNavAda karanevAlA samUha pratyanIka kahA gayA hai-3 anukaMpA pratyanIka isa prakAra se kahA vidhAyaka hoya che. je jIva IndriyenA sukhamAM lIna thaIne-cArvAkanA mata pramANe bhogavilAsamaya jIvana jIvyA kare che tene paraloka pratyenIka kahe che. kAraNa ke e jIva pitAnA paralekane bagADe che. tathA ubhayaloka pratyenIka e che ke je bhoga saMbaMdhamAM pravRtta ja rahevAne kAraNe dravyaliMgInI jema ane lekane mATe pratikULa evuM AcaraNa kare che. athavA je mANasa cerI Adi kukRtya dvArA IndriyArthanA sAdhanamAM tatpara rahyA kare che, tene ubhayaleka pratyenIka kahe che. A rIte gatinI apekSAe traNa prakAranI pratyenIkatAne prakaTa 12pAmA bhAvI cha / 2 / samUhanI apekSAe traNa prakAranA pratyenIka kahyA che-(1) kula pratyenIka, (2) gaNa pratyanI mane (3) sa pratyanI. eka gurunA ziSya samudAyane kula kahe che, ane kulanA samudAyane gaNa kahe che ane aneka gaNenA samudAyane saMgha kahe che. temane avarNavAda karanArane samUha pratyenIka kahe che. anukaMpA pratyenIka paNa traNa prakAranA kahyA che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre athAnukampAmatyanIkamAha- anukampAM pratItya-Azritya trayaH pratyanIkA bhavanti, tathAhi - tapasvimatyanIkaH, glAnamatyanIkaH, zaikSapratyanIkaH / tatra tapasvIdvAdazavidhatapovidhAyakaH, glAnaH- rogAdikAraNavazAdazaktaH, zaikSaH- navadIkSitaH / tehi anukampAyogya bhavantItyeteSAmanukampAyA akaraNena, anyadvArA'nukampAyA akaraNena ca pratyanIkatA bhavati / ete'nukampAmAzritya tapasvyAdInAM pratyanIkA bhavantIti |4| sampati bhAvapratyanIkatAmAha - bhAvaH - jI rAjIvagataH paryAyaH, tatra jIvasya prazasto'prazastazca bhAvo bhavati / tatra jIvasya prazasto bhAvaH kSAyikAdiH, apazarato vivakSAmAzrityaudayikaH / kSAyikAdizva jJAnAdirUpastena bhAvaM - jJAnadarzanacAritrarUpaM pratItya pratyekaM pratyanIkAH jJAnadarzanacAritrANAmanyathA gayA hai jo anukampA ko Azrita karake avarNavAda hotA hai vaha bhI tIna prakAra kA hotA hai eka tapasvipratyanoka, dUsarA glAnapratyanIka, aura tIsarA zaikSapratyanIka inameM anazanAdi 12 prakAra ke taroM kA jo anuSThAna karanevAlA hotA hai vaha tapasvI hotA hai, rogAdi kAraNa ke caza se jo azakta hotA hai vaha glAna hai, naye dIkSita kA nAma zaikSa hai, ye saba anukampA ke yogya hote haiM, so inake prati anukampA nahIM karanA anya dvArA bhI inake prati anukampA nahIM karavAnA yahI unakI aura pratyanIkatA hai, yahI bAta tapasvipratyanIka, glAnapratyanIka, aura zaikSapratyanIka ina padoM dvArA prakaTa kI gaI hai| bhAva kI apekSA lekara tIna pratyanIka isa prakAra se prakaTa kiye gaye haiM- eka jJAnapratpanIka, 1 darzanapratyanIka 2 aura tIsarA cAritrapratyanIka 3 jIva aura ajIva 280 " anukapA batAvavA ceAgya jIve! pratye svayaM anukapA (dayA) nahIM rAkhanAra ane khIjAne anuka'pA rAkhavA nahIM denAra vyaktine anukapA pratyenIka kahe che. tenA nIce pramANe traNa prakAra hyA che - (1) tapasvI pratyanI, (2) khAna pratyenIka, (3) zaikSa pratyenIka. anazanAdi 12 prakAranA tapanuM anuSThAna karanArane tapasvI kahe che. rAgAdi kAraNeAne lIdhe je sAdhu azakta hoya che, tene glAna kahe che. nadIkSita sAdhune zaikSa kahe che. tapasvI, glAna ane zaikSa anukaMpAne pAtra hoya che. temanA pratye anukapA nahIM rAkhanAra ane anuka MpA rAkhanArane paN anukaMpA nahIM rAkhavAnuM kahenArane anukapA pratyenIka kahe che. A rIte tapasvI pratye anukaMpA nahIM rAkhanArane tapasvI pratyenIka, glAna pratye anukaMpA nahIM rAkhanArane glAna pratyenIka ane navIkSita pratye anukapA nahIM rAkha nArane zaikSa pratyenIka kahe che bhAvanI apekSAe traNa pratyenIka kahyA che-(1) jJAna atyanIka, (2) harzana atyanI ane (3) yAstri pratyanI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u.4 sU0 75 pratyanikasyarUpanirUpaNam 281 prarUpaNatastapaNato vA bhavanti, yathA "pAyayamuttanivaddhaM, kovA jANai paNIya keNeyaM ? / kiMvA caraNeNaM tu, dANeNa viNA u phi havai / / 1 / / " iti / chAyA-prAkRtamUtranivaddhaM ko yA jAnAti praNItaM ke nedam ? / kiM vA caraNena tu dAnena vinA tu kiM bhavati // 1 // tatra jJAnaviSayA'nyathAprarUpaNA yathA-sUtramidaM prAkRtabhASAnivaddhaM-na tu saMskRtabhASAnibaddhamityAdi / darzanaviSayA'nyathAprarUpaNA yathA-ko jAnAtIda zAstra kena bhagavatA'nyena vA kenacit praNItamiti na zraddheyamityAdi / cAritraviSayAgata paryAya kA nAma bhAva hai jIva ko prazasta bhAva, aura aprazasta bhAva, donoM prakAra bhI bhAva hotA hai, kSAyikAdi kA honA yaha prazasta bhAva hai tathA vivakSA kI apekSA se audAyika Adi bhAva aprazasta bhAva hai kSAyikabhAva sAmAdirUpa hotA hai isa kAraNa yahAM jJAnadarzana aura cAritrarUpa aprazasta bhAva ko lekara ye pratyeka ke pratyanIka prakaTa kiye gaye haiM jJAnadarzana aura cAritra meM anyathA prarUpaNA karane se, yA unameM dUSaNa lagAne se ye pratyanIka hote haiN| jaise-"povayasuttanibaddhaM " ityAdi, yaha sUtra prAkRta bhASA meM nibaddha hai-saMskRta meM nibaddha nahIM hai ityAdirUpa se gahita vicAradhArA pUrvaka kahanA yaha jJAnaviSayaka anyathA prarUpaNAhai kauna jAnatA hai yaha zAstra bhagavAna ne upadiSTakiyA hai, yA ise anya dUsare kisIne upadiSTa kiyAhai 3 bhagavAnane upadiSTa kiyAhai racAhai java ane ajIvagata paryAyanuM nAma bhAva che. jIvamAM prazasta ane aprazasta, A banne prakAranA bhAva hoya che kSAyikAdi bhAvane prazasta bhAva kahe che ane audayika Adi bhAvane aprazasta bhAva kahe che. kSAyika bhAva sAmAdi (jJAnAdi rUpa hoya che, te kAraNe ahIM jJAna, darzana ane cAritra rUpa aprazasta bhAvanI apekSAe te pratyekanA pratyenIka prakaTa karavAmAM AvyA che. nAna, darzana ane cAritra viSayaka viparIta prarUpaNa karavAthI athavA temAM dUSaNanuM AropaNa karavAthI, teomAM pratyenIkatA AvI jAya che. jemake - pAvaya suttanibaddhaM " tyA A sUtra prAkRta bhASAmAM nibaddha che, saMskRtamAM nibaddha nathI " ItyAdi rUpe gahita vicAradhArapUrvaka kahevuM tene jJAnaviSayaka viparIta prarUpaNa kahevAya che. tathA " zI khabara, A zAstra bhagavAne racyuM che ke anya koIe rahyuM che ! bhagavAne ja racyuM che tenuM pramANa zuM che ? evA kaI pramANane abhAve temAM sa 36 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 sthAnAGgasatre 'nyathA prarUpaNA yathA-cAritreNa-cAritragrahaNena kim-ko lAbhaH, yat cAritrI jJAnaM dAtuM na zaknoti, jJAnena vinA kiM bhavati, loke jJAna hi sarvazreSThaM vartate nAnyatkimapIti / / zrutapratyanIkatA yathA-zrutam-AgamaM pratItya sUtrAthe-tadubhayabhedena trayaH pratyanIkA bhavanti / tatra sUtram-AcArAGgAdikam , arthaH-tadvanyAkhyAnaM, tadubhayaM-sUtrArtharUpaM dvitayamapi / teSAM pratyanIkatA-dUSaNodbhAvanaM yathA" jIvA ya ajIvA ya, vayA pamAyA tahA ya apmaayaa| eyANi pasiddhANi ya, kimettha suttatthabhaNaNeNaM // 1 // " iti / chAyA-jIvAzcAjIvAzca vratAni pramAdAstathA cApramAdAH / etAni prasiddhAni ca, kimatra sUtrArthabhaNanena // 1 // ityAdi |6|!suu075|| isameM pramANa kyA hai ? ata:-yaha zraddheya nahIM hai aisA kathana karanA yaha darzanaviSayaka anyathA prarUpaNA hai| cAritra grahaNa se kyA lAbha hai ? kyoM ki-cAritrI jJAna to de nahIM sakatA hai, aura jJAna ke vinA kucha hotA nahIM hai, loka meM jJAna sarvazreSTha kahA gayA hai, aura kucha sarvazreSTha nahIM kahA gayA hai isa prakAra kA kathana cAritraviSayaka anyathA prarU. paNA rUpa hotI hai| zruta ko Azrita karake tIna pratyanIka kahe gaye haiM, jaise-sUtrapratyanIka arthapratyanIka aura tadubhayapratyanIka, AcArAGga Adi sUtrarUpa Agama hai inakA vyAkhyAna artharUpa Agama haiM, sUtra aura artha yaha ubhayarUpa Agama hai inameM dUSaNoM kA udbhAyana karanA yaha unakI pratyanIkatA hai| jaise " jIvAya ajIvA ya" ityAdi / jIva ajIcavrata apramAda ye to prasiddha hI haiM, phira sUtra, artha paDhane se prayojana kyA hai, arthAt kucha bhI nhiiN| mU0 75 // pahale jo kalpasthiti kahI gaI hai vaha garbhaja manuSyoM ko hI hotI zraddhA zA mATe rAkhavI joIe !" A prakAranuM kathana karanArane darzana pratyenIka kahe che. "cAritra grahaNa karavAmAM zuM lAbha che? cAritrazALI jIva jJAna te ApI zakatuM nathI, ane jJAna vinA keba lAbha thatuM ja nathI. lekamAM jJAna ne ja zreSTha kahyuM che, bIju kaMI paNa tenAthI uttama nathI. A prakAranI viparIta pajSaNA karanArane cAritra pratyenIka kahe che. zratanI apekSAe paNa traNa pratyanIka kahyA che-(1) sUtra pratyenIka (2) artha pratyenIka ane (3) tadubhaya pratyenIka AcArAMga Adi sUtrarUpa Agama che. tenuM vyAkhyAna te artharUpa Agama che. sUtra ane artha e bane ubhayarUpa Agama che. temAM dUSaNenuM AropaNa 12yu, the tabhanA pratyenI pratyanItA cha -"jIvA ya ajIvA ya" tyAle "05, 10, prata, apramAda, to onldi tatvoche. to sUtra, atha Adi vAMcavAnI jarUra ja zI che ?" A pramANe kahenArane zrata pratyenIka cha. / / 2. 75 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u0 4 sU0 76 mAtrApitroraGganirUpaNam 283 pUrva kalpasthitiruktA, sA ca garbhajamanuSyANAmeva bhavati, teSAM zarIraM ca mAtApitRhetukamiti taccharIre, mAtApitroraGgavibhAgaM prarUpayana sUtradvayamAha mUlam--tao piiyaMgA paNNattA, taM jahA-aTThI, advimiMjA, kesamaMsuromanahe 1 / tao mAuyaMgA paNNattA, taM jahA-maMse, soNie, matthuliMge // sU0 76 // chAyA-trINi pitraGgAni prajJaptAni, tadyathA-asthi, asthimiJA, kezazmazruromanakham / 1 / trINi mAtraGgAni prajJaptAni, tadyathA-mAMsaM, zoNitaM, mastuliGgama / 2 // sU0 76 // ___TIkA-'tao piiyaMgA' ityAdi / trINi-trisaMkhyakAni pitraGgAnipitRsambandhIni-aGgAni prAyaH zukrapariNatAnItyarthaH / tadyathA-tAnyevAha asthiprasiddham , asthibhiJjA-asthimadhyagato rasaH, kezazmazruromanakham , tatra kezAHprasiddhAH, zmazru-kUrcaH, dADhI itibhASA prasiddhaM romANi-kakSAdijAtAni, nakhAzceti samAhAre kezazmazruromanakham, etadekAGgatvena vivakSitaM prAyaH samAnatvA. hai, tathA garbhaja manuSyoM kA zarIra mAtApitAoM ke saMyoga se hotA hai ataH unake zarIra meM mAtApitA ke aGga kA vibhAga sUtrakAra prarUpita karate haiM-" tao piiaMgA paNNattA" ityAdi, TIkArtha-pitraGga tIna kahe gaye haiM jaise asthi asthimajjA aura keza zmazru roma nakha, tIna mAtAke aGga kahe gaye haiM, jaise-mAMsa zoNita mastuliGga / garbhajanmavAloM ke zarIra meM pitA sambandhI jo tIna aGga kahe gaye haiM, ve prAyaH zukra ke pariNAma rUpa hote haiM, asthi haDDI asthimijjA zmazru dADhI ke bAla, aura kakSa Adi ke bAla tathA nakha yaha pada ekAGga rUpa - pahelAM je ka95sthitinI prarUpaNA karavAmAM AvI, tene sadbhAva manu mAM ja hoya che. tathA garbhaja manuSyanA zarIranuM nirmANa mAtApitAnA saMgathI ja thAya che tethI tenA zarIramAM mAtApitAnA kayA kayA aMge DAya cha, taDave sUtrA2 548 42 cha-" to piiaMgA paNNattA " tyA Artha-tanA zarIramAMtraNa pitRmaDIyache-(1) asthi-asthima, (2) keza, zmazra, rama ane (3) nakha tenA zarIramAM mAtAnA nIce pramANe traNa mAya che(1) mAMsa, (2) zati sane (3) bhA. bhayANA manu. nA zarIramAM pitAnA traNa aMgeno je sadUbhAva kaho che te prAyaH (sAmAnya rIte) zukanA pariNAma rUpa hoya che. asthi eTale hADakAM ane asthimajajA tathA "mathu" eTale dADhI, bagala AdinA vALa. manuSyanA A traNa aMgo (asthi, smathu ane nakha) sAmAnya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 sthAnAGgasUtre diti / / ' to mAuyaMgA' ityAdi-mAtraGgAni-mAvasambandhIni-ArtavamAyapa. riNatAnItyarthaH, aGgAni tAni trINi yathA-mAMsa-pratItaM, zoNita-rakta, mAstuliGgaM-pitragAvaziSTaM sarvamaGgaM medaH kipphisAdikam , yadvA-kapAlamadhyavarti bhejakamiti / 2 / // sU0 76 // pUrva zarIre mAtApitroraGgAni pradarzitAni, tadaGgajAtazca ko'pi pUrvapuNyodayena zrAmaNya prApnotIti tatmatipannasya viziSTanirjarA kAraNAni nirUpayan sUtradvayamAha mUlam - tIhiM ThANehi samaNe NiggaMthe mahAnijare mahApajjavasANe bhavai, taM jahA-kayA NaM ahaM appaM vA bahayaM vA suyaM ahijislAmi 1, kayA NaM ahaM ekallavihArapaDimaM uvasaMpajjittANaM viharissAmi 2, kayA NaM ahaM apacchimamAraNaMtiyasaMlehaNAjhUsaNAjhusie bhattapANapaDiyAikkhie pAovagae kAlaM aNavakaMkhamANe vihrislaami3| evaM samaNasA savayasA sakAyasA pahAremANe samaNe niggaMthe mahAnijare mahApajjavasANe bhavai // 1 // tIhiM ThANehi samaNAvAsae mahAnijjare mahApajjavasANe bhavai taM jahA-kayA NaM ahaM appaM yA bahuyaM vA pariggahaM paricaislAmi 1, kayA NaM ahaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavaissAmi 2,kayANaM ahaM apacchimamAraNaMtiyasaMlehaNAjhusaNAse prAyaH samAna hone ke kAraNa vivakSita huvA hai-1 mAtA ke aGga kauna 2 se usameM hote haiM, isa bAta ko sUtrakAra ne-"tao mAuaMgA-" isa sUtra dvArA prakaTa kiyA hai ye aGga Artava ke pariNAmarUpa hote haiM, jaise-mAMsa zoNita rakta, aura mastuliGga mastaSkamagaja / pitra viziSTa sarva aGga bheda phuphaphusa Adi, athavA-kapAla ke madhyavartI bhejaa-su.76|| rIte pitAnA te aMge jevAM ja hoya che, tethI ahIM te aMge mAM pitRaMga 1) sAthai samAnatA praTa 4rI cha-" taA mAuaMgA" mA sUtra vaa| e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke garbhaja manuSyamAM mAMsa, rakta ane gataliMga (magaja) mAtAnA te aMge jevAM hoya che, te aMga ArtadhanA pariNAma35 saya che. // sU. 76 / / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkAsthA033.4sU. 77 zrAmaNyapratipannasya viziSTanirjarAkAraNanirUpaNam 285 jhUsie bhattapANapaDiyAikkhie pAogae kAlaM aNatrakaMkhamANe vihArassAmaM 3 | evaM samaNasA savayasA sakAyasA pAgaDemANe samaNovAsae mahAnijjare mahApajjavasANe bhavai 2 // sU0 77 // chAyA - tribhiH sthAnaiH zramaNo nigrantho mahAnirjaro mahAparyavasAno bhavati, tadyathA-kadA khalu aham alpaM vA bahukaM vA zrutam adhyeSye 1, kadA khalu aham ekAkivihAra pratimAm upasaMpadya khalu vihariSyAmi 2 / kadA khalu aham apazcimamAraNAntikasaMlekhanA joSaNA joSito bhaktapAnamatyAkhyAtaH pAdapopagataH kAlam anavakAGkSan vihariSyAmi 3 evaM svamanasA svavacasA svakAyena pradhArayat zramaNo nirgrantho mahAnirjaro mahAparyavasAno bhavati // 1 // tribhiH sthAnaiH zramaNopAsako mahAnirjaraH mahAparyavasAno bhavati, tadyathAkadA khalu aham alpaM vA bahukaM vA parigrahaM parityakSyAmi ? 1, kadA khalu ahaM muNDo bhUtvA agArAt anagAritAM pravajiSyAmi ? 2, kadAkhala aham apazci mamAraNAntika saMlekhanA joSaNAjoSito bhaktapAnapratyAkhyAtaH pAdapopagataH kAlam anavakAGkSan vihariSyAmi 1 3 | evaM svamanasA svavacasA svakAyena prakaTayan zrama NopAsako mahAnirjaro mahAparyavasAno bhavati |2|| sU0 77 // TIkA' tIhiM' ityAdi / tribhiH sthAnaiH kAraNaiH zramaNaH- tapasvI nirgranthaHdravyabhAvagranthirahito muniH mahAnirjaraH mahatI nirjarA - karmakSayarUpA yasya sa isa prakAra se zarIra meM mAtApitA sambandhI aGgako dikhAyA unake aDDoM se utpanna huvA koI bhI pUrvapuNya ke udaya se zrAmaNya ko prApta kara letA hai so zrAmaNya paryAya ko prApta huvA vaha jIva jina jina kAraNoM se viziSTha nirjarA karatA hai aba una kAraNoM ko sUtrakAra do sUtroM se prakaTa karate haiM- " tIhi ThANehiM samaNe niggaMthe-" ityAdi TIkArtha-tIna kAraNoMse zramaNa nirgrantha karmakSayarUpa nirjarAvAlA hotA hai aura tadbhava se usI bhava meM mokSagAmI hotA hai jo dravyagranthi, aura uparanA sUtramAM garbhaja manuSyanA zarIramAM mAtApitAnA kayA kayA aMgA hAya che te prakaTa karavAmAM AvyuM. garbhaja janmathI utpanna thayelA koi paNu manuSya pUrva puNyanA udayathI zrAmaNya paryAyanI prApti karI zake che. A rIte jeNe zrAmaNya paryAya prApta karI che evA jIva je je kAraNeAne laudhe viziSTa nirjarA kare che, te te kAraNeAnuM have nirUpaNu karavA nimitte sUtrakAra nIcenA ye sUtrAnuM sthana re che-" tIhiM ThANehiM samaNe niggaMthe " ityAdi TIkA nIcenA traNa kAraNeAnA sadUbhAvamAM zramaNa nigra^tha kamakSapaNurUpa nirjarAvALA hoya che, ane e ja lavamAMthI mekSagAmI thAya che, te dravyagraMthi ane zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 sthAnAGgasUtre tathA-sarvataH karmakSayakArItyarthaH, ataeva-mahAparyavasAnaH-mahat-AtyantikaM paryavasAnam , anto bhavAnto yasya sa tathA-tadbhavasiddhigAmItyarthaH, bhavati / tadyathAtAnyeva sthAnAni yathA-'kayANaM ' ahaM ityAdi, kadA khalu aham ityAdi sugamam / ' apacchime'-tyAdi, apazcimamAraNAntikasaMlekhanAjoSaNAjoSitaH, tatra-na vidyate pazcimo yasyA sA apazcimA-sarvAntimA, yadvA-pazcimaivAmaGgalaparihArArthamapazcimA, maraNaM-sarvAyuSkakSayalakSaNaM pratikSaNajAyamAnA''vIcImaraNAgrahaNAt , tadevAntaH-maraNAntaH, tatra bhavA mAraNAntikI, saMlikhyate-kazIkriyate zarIrakaSAyAdi yayA sA saMlekhanA-tapovizeSalakSaNA, apazcimamAraNAntikasaMlekhanA, tasyA joSaNA-sevanA apazcimamAraNAntika-saMlekhanA joSaNA, tayA joSitaH-sevitaH sa tathA-apazcimamAraNAntikasaMlekhanAkhyena tapasA kSINIkRtadehabhAvagranthi se rahita hotA hai vahI tapasvI nirgrantha hotA hai, aisA vaha tapasvI nigrantha muni sarvataH karmakSaya karane vAlA hotA hai isIliye vaha AtyantikarUpa se bhava kA anta karane vAlA hotA hai arthAt-usI bhaya meM mokSagAmI hotA hai| ve tIna sthAna isa prakAra se haiM-"kayAI ahaM-" ityAdi, maiM kara thoDevo bahuta zruta kA adhyayana karUMgA 1 kaba maiM ekAkI vihAra pratimA ko prApta kara vihAra karUMgA 2 aura kaba maiM santima mAraNAntika saMlekhanA se sevita hotA huvA bhaktapAna ke pratyAkhyAna se mRtyu kI AkAMkSA nahIM karatA huvA pAdapopagamana saMthArA ko dhAraNa karUMgA 3 isa prakAra se apane mana se apane vacana se aura apane kAya se vicAra karatA huvA zramaNa nirgrantha mahAnirjarAvAla hokara mahAparyavasAna hotA hai, ina tIna sthAnoM dvArA zranagogAsakA mhaanirjbhAvagraMthithI rahita hoya che, tene ja tapasvI nigraMtha kahevAya che. evo te tapasvI nigraMtha sarva prakAre karmakSaya karanAre hoya che, tethI te AtyaMtika rUpe bhavane kSaya karanAro-eTale ke e ja bhavamAMthI melagamana karanAro hoya che. te 3 sthAna (2 / ) nIya pramANe cha-" kayA iM ahaM'' tyAha "(1) dhyAre huM 21 athavA dhAre zrutarnu madhyayana 42naare| manIza ? (2) kayAre huM ekAkI vihAra pratimAne prApta karIne vicarIza? kyAre huM sarvAntima mAraNAntika saMlekhanAnuM sevana karIne, bhakta pAnanA pratyAkhyAnapUrvaka mRtyunI AkAMkSA karyA vinA pAdapapagamana saMthAro dhAraNa karIza ? A prakAranI mana, vacana ane kAyAthI bhAvanA bhAvate zramaNa nigraMtha mahAnirjarAvALe thaIne mahAparyavasAnavALo thAya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA033.4sU 7 zrAmaNyapratipannasyaviziSTanirjarAkAraNanirUpaNam 287 ityarthaH, tathA bhaktapAnapratyAkhyAtaH-bhaktaM ca pAnaM ceti bhaktapAne, te pratyAkhyAyete yena sa tathA-(ktAntasya paranipAtaH ) anazanakArItyarthaH pAdapopagataH-pAda. popagamanasaMstArakaM prAptaH kAlaM-mRtyum anavakAGkSan-anazanakaSTena-maraNamanicchan kadAhaM vihariSyAmIti / evaM-anena prakAreNa 'samaNasA' iti svamanasA rAvAlA hokara mahAparyavasAnavAlA hotA hai, / arthAt saMsAra kA aMta karanevAlA hotA hai / ve tIna sthAna isa prakAra se haiMkaba maiM thoDe, bahata parigraha kA parityAga karUMgA 1 kaSa maiM muNDita hokara agArAvasthA se anagArA'yasthA prApta karUMgA 2 tathA-kaba meM apazcima mAraNAntika saMlekhanA ke sevana se sevita huyA bhaktapAna ke pratyAkhyAna se kAla-mRtyu kI AkAMkSA nahIM karatA huvA pAdapopagamana ko dhAraNa karUMgA 3 isa prakAra se apane mana, apane vacana, aura apane kAya se prakaTa karatA huvA zramaNopAsaka mahAnirjarAvAlA hokara mahAparyavasAnavAlA hotA hai yahAM jo-"apazcima mAraNAntika saMlekhanA joSaNAjoSitaSaH-'' aisA pada kahA hai, usakA tAtparya isa prakAra se hai -jisakA pazcima nahIM vaha apazcima hai, arthAt-jo sarvAntima hai vaha apazcima hai, kyoM ki saMlekhanA maraNa ke anta meM hI dhAraNa kI jAtI hai, athavA yaha amaGgala parihAra ke liye kI jAtI hai isaliye yaha pazcima hokara bhI apazcima hai pratikSaNa jAyamAna avIci maraNa ke agrahaNa se yahAM maraNa zabda se sarvAyuSka kSayarUpa maraNa hI gRhIta hudhA hai yaha maraNa hI maraNAnta hai isa maraNAnta meM jo hotI hai yaha have zramaNopAsakanI apekSAe traNa sthAnI prarUpaNA karavAmAM Ave che. (1) jyAre huM ceDA ke vadhAre parigrahane tyAga karanAro banIza? (2) kayAre huM muMDita thaIne gRhasthAvasthAnA parityAgapUrvaka aNagArAvasthA aMgIkAra karIza? (3) tathA kayAre huM apazcima bhAraNAnika saMlekhanAnI ArAdhanA karavAne tatpara thaIne, AhArapANInA pratyAkhyAnapUrvaka, mRtyunI AkAMkSA nahIM rAkhato thaka, pAdapipagamana saMthAro dhAraNa karIza ?" A prakAranI bhAvanA pitAnA mana, vacana ane kAyAthI prakaTa karate thake zramaNopAsaka mahAni. yANe thadhane mahApaya sAnavANI thAya che. ar3I ne " apazcimamAraNAntikasaMlekhanA joSaNAjoSitaH " 2sUtramA mAthyo che, tana mApAtha nIya pramANe che-nnA karatAM anya keI antima hAya nahIM tene apazcima kahe che. eTale ke sarvAntimane apazcima kahe che, kAraNa ke saMlekhanA maraNanA aMte ja (antakALe ja ) dhAraNa karavAmAM Ave che, athavA te amaMgala parihAra nimitte ja karavAmAM Ave che, tethI te pazcimarUpa hovA chatAM paNa apazcima ja che. pratikSaNa jAyamAna AvIcI maraNanA agrahaNathI ahIM maraNa zabda dvArA sarjAyuSka kSayarUpa maraNa ja gRhIta thayela che, A maraNane ja maraNAnta kahe che. A maraNAtamAM je ArAdhita thAya che tene mAraNAnikI kahe che. jenA dvArA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasatre 66 6 79 mAraNAntikI hai jisake dvArA zarIra aura kaSAya Adi kRza kiye jAte hai vaha saMlekhanA hai yaha saMlekhanA viziSTha taporUpa hotI hai isa saMlekhanA kA jo prIti pUrvaka sevana kiyA jAtA hai vaha apazcima mAraNAMtika saMlekhanA joSaNA hai, isa joSaNA se jo sevita hotA hai vaha " apazcima mAraNAntika saMlekhanA joSaNA joSita " hai arthAt isa apazcima mAraNAntika saMlekhanA nAmake tapa se jisakA deha kSINa ho gayA hai aisA tapasvI muni zramaNa nirgrantha hI " apazcima mAraNAntika saMlekhanA joSaNA joSita-" padavAlA hotA hai isakA artha " anazanakArI " aisA hai " pAdapopagataH " kA tAtparya pAdapopagamana saMstAraka ko prApta huve so hai kAlaM anavakAGkSan mRtyu kI icchA kiye binA ' yaha para yaha kahatA hai ki jisane saMthArA dhAraNa kiyA hai vaha anazanakArI hokara anazana ke kaSTa se maraNa kI cAhanA kare isa prakAra se apazcima mAraNAntika saMlekhanA joSaNA se juSita hone kA jo vaha vicAra karatA hai so usa vicAra meM kisI anya kI preraNA nahIM honI cAhiye, yahI bAta zarIra aMte kaSAya mAdine kRza (dula) karavAmAM Ave chetenuM nAma salekhanA che. A saM lekhanA viziSTa tapeArUpa hAya che. A salekhanAnuM je prItipUrvaka sevana karavAmAM Ave che, tene " apazcimamAraNAntika salekhanA joSaNA " kahe che. athavA A apazcimamAraNAntika salekhanA nAmanA tapathI jene deha kSINa thaI gayA che, eveza 'tapasvI zramaNa nigraMtha ja ' " apazcima bhAra NAntika salekhanA joSaNA joSita '' vizeSaNavALA hoya che tenA " anazanakArI ' mevA artha thAya che. " pAdapopagataH " mA pahano lApArtha nIce pramA 66 95 svamanasA 20 " pApApagamana sa thAre| jeNe dhAraNa karyAM che evA jIvane " pApe pagataH " u che. "kAlaM anavakAn' A padanA bhAvA nIce pramANe che-jeNe salekhanA dhAraNa karelI che evA anazanakArI jIve anazananA kaSTathI mujhAine maraNanI IcchA karavI joie nahIM. A prakAranA apazcima mAraNAntika sa'lekhanA joSaNAthI juSita thavAnA je vicAra tenA dvArA karAya che, te vidyArabhAM anya ardhanI preraNA hocI lehaye nahIM, se 4 vAtanuM "svamanasA " zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u0 4 0 78 pudgalapariNAmavizeSanirUpaNam 289 svavacasA svakAyena natvanyajanapreraNayA pradhArayan-paryAlocayan zramaNo nigraMnyo mahAnirjaro mahAparyavasAno bhavatIti / 1 // atha zrAvakaviSayaM sUtramAha-' tohiM' ityAdi, tribhiH sthAnaH zramaNopAsako mahAnirjaro mahAparyavasAno bhavati / tAnye. yasthAnAnyAha-'kayANaM ' ityAdi, kadA khalu aham alpa vA bahuM vA parigrahaM, parigRhyate-AdIyate'smAditi, parigrahaNaM vAparigrahaH-dhanadhAnyadvipada-catuSpadAdi saMgrahaH, taM parityakSyAmi-pRthakkariSyAmi / 1 / anyat sthAnadvayaM sugamam ||suu077|| anantaraM karmanirjarA proktA, karmANi ca pudgalarUpANIti pudgalAnAM pariNAmavizeSamabhidhitsurAha mUlam-tivihe poggalapaDighAe paNNatte, taM jahA-paramANu poggale paramANupoggalaM pappa paDihannijA, lukkhattAe vA paDihannijjA, loggaMte vA paDihanni jA // sU0 78 // Adi padoM dvArA samarthita kI gaI hai isa prakAra kI vicAra dhArA kA yaha pariNAma nikalatA hai ki vaha vicAra mahatI nirjarA kA adhipati banakara tadbhava siddhigAmI hotA hai isa prakAra kA bhAva prathamasUtra kA hai| isI taraha se jo zramaNopAsaka zrAvaka hotA hai vaha bhI jaba pUrvAkta tIna kAraNoM vAlA hotA hai, arthAt-vaha aisA vicAratA hai ki mere jIvana meM aisA vaha samaya kaba AyegA jaba ki maiM thoDe bahuta rUpa meM parigraha kA dhanadhAnya dvipadacatuSpada Adi kA parityAga kara daMgA, ityAdi, isa prakAra kI vicAradhArA zramaNopAsaka Avaka mahAnirjarA kA pAtra banakara mahAparyavasAnavAlA hotA hai / sU077 // pitAnA mana, vacana ane kAyAthI" A padenA prayoga dvArA samarthana karavAmAM AvyuM che. A prakAranI vicAradhArAnuM e pariNAma Ave che ke A vicAra mahatI nirjarA adhipati banIne jIvane taddabhava-siddhigAmI kare che, A prakArano bhAva prathama sUtrano che. e ja pramANe je zramaNopAsaka zrAvaka hoya che, e jIva paNa pUrvokta traNa kAraNone lIdhe e ja bhavamAMthI mokSagAmI thAya che-eTale ke te evo vicAra che kare ke mArA jIvanamAM e avasara kyAre Avaze ke jayAre huM paNa a9pa ke adhikarUpe parigrahane dhana, dhAnya, dvipada, catuSpada Adine parityAga karI nAkhIza. ItyAdi pUrvokta vicAradhArAvALe zramaNopAsaka zrAvaka mahAnija rAne pAtra banIne mahA55saanvaannii thAya che. // sU. 77 // sa 37 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tivihe cakkhU paNNatte taM jahA - egacakkhU bicakkhU ticakkhU chaumatthe NaM maNusse egacakkhU, deve bicakkhU, tahArUve samaNe vA mAhaNe vA utpannanANadaMsaNadhare se NaM ticakkhUtti vattavaM siyA // sU0 79 // 290 - tivihe abhisamAgame paNNatte, taM jahA uD ahaM tiriyaM / jayA NaM tahAruvassa samaNassa vA mAhaNassa vA Aisese nANadaMsaNe samupajjai se NaM tappaDhamayAe uDuM abhisamei, tao tiriyaM tao pacchA ahe ahologe NaM durabhigame paNNatte samaNAuso || sU0 80 // chAyA - trividhaH pudgalamatighAtaH prajJaptaH, tadyathA- paramANupudgalaH, paramANu pudgalaM prApya pratihanyate rUkSatayA vA pratihanyate, lokAnte vA pratihanyate / / / sU0 78 // trividhazcakSuH prajJaptaH, tadyathA - ekacakSuH, dvicakSuH, tricakSuH / chadmasthaH khalu manuSya ekacakSuH, devo dvicakSuH tathArUpaH zramaNo vA mAhano vA utpannajJAnadarzanadharaH, sa khalu cikSuriti vaktavyaM syAt // mU0 79 // " isa prakAra se karmanirjarA hone kA kathana kiyA ye karma pudralarUpa hote haiM isaliye atha sUtrakAra puloM ke pariNAma vizeSa kA kathana karane kI icchA se kahate haiM-" tivihe poggalapaDidhAra paNNatte -" ityAdi, pugala pratidhAta tIna prakAra kA kahA gayA hai, jaise- paramANupugula, paramANupula ko prApta karake pratighAtavAlA hotA hai rukSatA se vaha pratighAta vAlA hotA hai lokAnta meM vaha pratighAta vAlA hotA hai // 78 // A pramANe kanirAnuM kathana pUruM thayuM te karma pudgalarUpa hoya che, tethI have sUtrakAra pudgalenA pariNAma vizeSanuM kathana karavA nimitta nIcenA sUtra uthana pure che-'" tivihe pogalapaDidhAe paNNatte " ityAdi pudgala pratighAta traNa prakAranA kahyo che-(1) paramANu pudgala, paramANu pudgalane prApta karIne pratighAtavALuM thAya che. (2) rUkSatAne lIdhe te pratighAta vANu thAya che mane (3) soantabhAM te pratighAtavA thAya che. // sU. 78 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u0 4 sU078-80 pudgalapariNAmavizeSanirUpaNam 221 " trividhaH abhisamAgamaH prajJaptaH, tadyathA-Urdhvam adhaH, tiryakra, yadA khalu tathArUpasya zramaNasya vA mAhanasya vA atizeSe jJAnadarzane samutpadyete sa khalu tatprathamatAyAM Urdhvamabhisameti, tatastiryak, tataH pazcAda adhaH adholokaH khalu durabhigamaH prajJaptaH zramaNAyuSman ? sU0 80 // TIkA - ' tivihe poggala 0 ' ityAdi / pudgalAnAm - aNvAdInAM pratighAtaHgatiskhalanaM pudgalapratighAtaH, sa trividhastathAhi paramANuzvAsau pudgalazva para cakSuvAlA tIna prakAra kA kahA gayA hai, eka cakSuvAlA 1 do cakSuoMvAlA 2 tIna cakSuoMvAlA 3 / unameM chadmastha manuSya eka cakSuvAlA kahA gayA hai - 1 deva dvicakSuvAlA kahA gayA hai - 2 tathA utpanna jJAna darzana dhArI zramaNa, athavA mAhana tIna cakSuvAlA kahA gayA hai / / sU.79 // abhisamAgama tIna prakAra kA kahA gayA hai, eka UrdhvAbhisamAgama 1 dUsarA - adho'bhisamAgama 2 aura tIsarA-tiryagabhisamAgama-3 jisa samaya tathArUpavAle zramaNa ko, yA-mAhana ko atizaya jJAna darzana utpanna hote haiM vaha tatprathamatA meM urdhvaloka ke padArthoM kA pariccheda karatA hai, usake bAda niryagaloka ke padArthoM kA pariccheda karatA hai, bAda meM adholoka ke padArthoM kA pariccheda karatA hai, he zramaNAyuman ! adholoka durabhigama kahA gayA hai / / sU.80 // TIkArtha- ina tIna sUtroM kA tAtparya aisA hai, aNuAdikoM kI gatikA jo skhalana hotA hai vaha pudgalapratighAta hai, aisA yaha pudgala pratighAta tIna cakSuvALAnA traNa prakAra kahyA che-(1) eka cakSuvALA, (ra) e cakSuvALA ane (3) traNa cakSuvALA. chadmastha manuSyane eka cakSuvALe kahyo che, devene e cakSuvALA kahyA che ane utpannajJAnadarzanadhArI zramaNa athavA mAhanane yakSuvANA hyA che. // sU. 78 // abhisamAgama traNa prakAranA kahyo che-(1) UrdhAbhisamAgama, (2) adhA alisamAgama bhane (3) tiryagalisamAgama nyAre tathA3ya ( zAstrota niya. menuM pAlana karanArA ) zramaNa ke mAhanane atizaya jJAnadarzana utpanna thAya che, tyAre prathama te te UlAkanA padArthonA pariccheda kare che, tyArabAda tiya gleAkanA padAthInA pariccheda kare che ane tyArapAda adhelAnA padArthonA pariccheda kare che. he zramaNAyuSman ! adhelAkane durabhigamya kahyo che. sU 80 // TIkA -78 thI 80 sudhInA sUtreAnA bhAvA have prakaTa karavAmAM Ave che paramANu AphrikAnI gatinuM je skhalana ( rukAvaTa ) thAya che, tenuM nAma pudgala pratidhAta che. evA te pukUla pratighAtane traNa prakAranA kahyA che-pahelA prakArana zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 sthAnAGgasUtre mANupudgalaH, so'nyaM paramANupudgalaM prApya pratihanyate-pratistvalati-gateH pratighAtamApadyata ityarthaH, rUkSatayA-snehAbhAvena tathAvidhapariNAmAntarAd gatipratighAto bhavati, lokAnte vA gatvA pratihanyate tatra gatisahAyakadharmAstikAyasyAbhAvAditi // sU0 78 / / pudgalapratighAtaMca sacakSureva jAnAtIti tadAha-'tivihe cakkhU ' ityAdi, prakAra kA kahA gayA hai| prathama prakAra meM paramANurUpa pudgala anyaparamANurUpa mudgala ko prApta karake gatikriyAke pratighAtako prApta karatAhai, arthAt kakajAtAhai dvitIya prakArameM snehake abhAvase vaha tathAvidha pariNAmAntara ko lekara gatikriyAke pratighAtako prApta karatAhai, tRtIya prakAra me lokAnta meM jAkara vaha gatikriyA meM sahAyaka dharmAsti ke abhAva se gatikriyA ke pratighAta ko prApta karatA hai eka pudgala paramANu jaba dvitIya pudgala paramANu ke sAtha TakarAtA hai taba vaha vahIM ruka jAtA hai Age nahIM jAtA hai, gatikriyA meM sahAyaka sneha guNa bhI hotA hai-jaba paramANu snehaguNa se rahita hotA hai taba vaha khuradarA hone ke kAraNa gatikriyA kA pratighAtavAlA ho jAtA hai, arthAt gatikriyA nahIM kara pAtA hai loka ke anta me jAkara vaha Age aloka meM jo nahIM jA pAtA hai usakA kAraNa Age gatisahAyaka dharmadravya kA abhAva hai, 78 pudgalapratighAta ko sacakSu hI jAnatA hai, ataH-aba cakSu ke viSaya paramANu rUpa pula anya paramANu rUpa pudgalane prApta karIne gatikriyAne pratighAta prApta kare che. bIjo prakArasanehanA abhAve karIne (rUkSatAnA sadUbhAve karIne) te tathAvidha pariNAmAntaranI apekSAe gatikriyAne pratighAta prApta kare che. trIje prakAra-le kAntamAM jaIne gatikriyAmAM sahAyaka evA dharmAstikAyane abhAve te gatikriyAnA pratighAtane prApta kare che. eka pudgala paramANu jyAre bIjA pula paramANu sAthe athaDAya che, tyAre te tyAM ja aTakI jAya che-AgaLa jatuM nathI. sneha guNa (snigdhatA) paNa gatikriyAmAM sahAyaka bane che. jyAre paramANu haguNathI rahita bane che tyAre te kharabacaDuM thaI javAne kAraNe gatikriyA karI zakatuM nathI eTale ke rUkSatAne kAraNe paramANunI gati aTakI jAya che. lekanA anta bhAga sudhI pahoMcIne te alakamAM gati karI zakatuM nathI, kAraNa ke gatimAM sahAyabhUta thanArA dharmAstikAyane tyAM abhAva hoya che. A rIte 78 mAM pratighAta sUtrane bhAvArtha samajAvavAmAM AvyuM. 79 mAM sUtrane bhAvArthapula pratighAtane sacakSu jIva ja jANI zake zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03304 sU0 78-80 pudgalapariNAmavizeSanirUpaNam 293 trividhaH cakSuH, cakSuriti dravyato locana, bhAvato jJAnaM, tad yasyAstIti tadyogAccakSuriti cakSuSmAnityarthaH, sa ca trivivA-cakSuH saMkhyAbhedAt / tatraikacakSuHekacakSuSmAn / evaM dvi cakSuriti dvicakSuSmAn , tricakSuriti tricakSuSmAniti / tatra-chAdayatIti chadma-nAnAvaraNAdi, tatra tiSThatIti chadmasthaH, etAdRzo yadyapianutpanna kevalajJAnaH sarvaevocyate tathApIha sAtizayazrutajJAnAdivarjito vivakSyate ityata ekacakSuzcakSurindriyamapekSya boddhavyaH / devo dvicakSuH-cakSurindriyAvadhijJAnA. meM sUtrakAra kahate haiM ki-pudgalapratighAta ko jAnanevAlA cakSu cakSuvAlA prANI-tIna prakAra kA hotA hai, eka eka cakSuvAlA dUsarA do cakSuoM vAlA aura tIsarA tIna cakSuoMvAlA / cakSu dravyacakSu aura bhAvacakSu ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai, dravyacakSu locanarUpa hotA hai, aura bhAvacakSu jJAnarUpa hotA hai, vaha cakSu jisako hotA hai vaha usake yoga se cakSu cakSuvAlA kahA gayA hai / jo jJAnAdi guNoM kA chAdana karatA hai vaha chadma hai isa chadma meM jo rahatA hai vaha chadmastha yadyapi anutpanna jJAnayAle jitane haiM ve saba hI prANI haiM parantu aiso chadmastha yahAM vivakSita nahIM huyA hai, yahAM to aisA hI chadmastha vivakSita huvA hai jo sAtizaya zrutajJAnAdi se rahita hai isaliye jisakI cakSurindriya hai vaha eka cakSuvAlA hai, tathA-devoM ke do cakSu hote haiM aisA jo kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki-devoM ko cakSu indriya hotI hai aura avadhijJAna che. tethI have sUtrakAra cakSunA viSayanuM nirUpaNa kare che. pula pratighAtane jANanArA cahyuyukta cha traNa prakAranA che(1) eka cakSuvALA, (2) be cakSuyaa ane (3) Y yakSuyANA. yakSuna mAma to ye 42 11 4hyA cha-(1) dravyayakSu mAne (2) mAya. cakSu dravyacakSu locana (netra) rUpa hoya che ane bhAvacakSu jJAnarUpa hoya che. A cakSu jene hoya che te tene yogathI cakSuvALe kahevAya che. je jJAnAdi guNenuM chedana karanAra hoya che tene cha% kahe che. A prakAranI cha% avasthAvALA jIvane chadmastha kahe che. jo ke anutpanna jJAnavALA jeTalA jIve che temane chastha ja kahe che, paraMtu ahIM evA chavAsthanI vAta karavAmAM AvI nathI. ahIM to evA chasthanI vAta karavAmAM AvI che ke je sAtizaya zratajJAnAdithI rahita che. tethI jene cakSurindriya (AMkha) ne sadbhAva heya che, tene eka cakSuvALo kahe che. "devene be cakSu hoya che... A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-devane cakSuIndriya paNa hoya che ane teo avadhi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 295 sthAnAGgasUtre bhyAm / tricakSuzca-utpannajJAnadarzanadharaH, tatra utpannam-AvaraNakSayopazamena prakaTI. bhUtaM jJAnaM-zrutAvadhirUpa, darzanam-avadhidarzanarUpaM dhArayati vahatIti satathA, etA. dRzo yaH zramaNo vA mAhano vA bhavati sa khalu tricakSuH cakSurindriya-paramazrutaparamAvadhimattvAt iti-pUrvoktaprakAreNa vaktavyaM kathanIyaM syAt / ayaM hi heyopA. deyAni samastavastUni sAkSAdivAvalokayatIti vicakSuSmatvamasya vivakSitam / nanu kevalinazcakSurindriya-kevalajJAna-kevaladarzana vayAtricakSuSmattvenApi sa kiM na vivakSitaH ! ityatrAha-cakSurindriyalakSaNacakSuSa upayogAbhAvena tasya cakSurindriyA vivakSaNAt , dravyendriyApekSayA tu so'pi na virudhyata iti / / mU0 79 / / hotA hai, tathA-jinako AvaraNa ke kSayopazama se tajJAna avadhijJAna aura ayadhidarzana ye prakaTa ho cuke haiM aisA jo avaNa athavA mAhana hai vaha tIna cakSubAlA kahA gayA hai kyoM ki-vaha cakSurindriya paramazruta aura paramAvadhivAlA hai| tricakSuvAlA jIva heya aura upAdeyarUpa samasta vastuoM ko sAkSAt-huI kI taraha dekhatA hai yadi yahAM para aisI AzaGkA kI jAye ki-yahAM kevalI bhI tricakSubAloM ke rUpa meM gRhIta honA cAhiye / kyoM ki unake pAsa bhI cakSurindriya kevalajJAna aura kevaladarzana rahatA hai, arthAt-kevalI dravyendriyarUpa cakSu se tathA bhAve. ndriyarUpa kevalajJAna, aura kevaladarzana se sampanna hote haiM taba inheM kyoM nahIM tricakSuSmAn ke rUpa meM gRhIta kiyA gayA hai 3 to isakA uttara aisA hai ki-unheM cakSurindriyavAlA isaliye nahIM kahA gayA hai kiunameM cakSurindriya janya upayoga kA abhAva rahatA hai dravyendriya kI jJAna saMpanna paNa hoya che. tathA jemane AvaraNanA kSapazamathI zrutajJAna, avadhijJAna ane avadhidarzana prakaTa thaI cukyA hoya che evA zramaNa athavA mAhanane traNa cakSuvAne kahyo che, kAraNa ke te cakSurindriya, paramakRta ane paramAvadhivALe heAya che. tricakSuvALe jIva heya ane upAdeyarUpa samasta vastuone sAme ja hoya evI rIte (pratyakSanI jema) joI zake che, prazna-kevalIne paNa traNa cakSuvALAmAM samAveza tha joIe, kAraNa ke temanI pAse paNa cakSurindriya, kevaLajJAna ane kevaLa darzanane sadUbhAva hoya che. eTale ke kevalI dravyendriyarUpa cakSu vaDe ane bhAvendriyarUpa kevaLajJAna ane kevaLadarzanathI saMpanna hoya che. te pachI traNa cakSuvALA jIvomAM temane kema gaNAvyA nathI? uttara-kevalane cakSurindriyavALA nahIM kahevAnuM kAraNa e che ke temane zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u04 sU. 78-80 pudgalapariNAmavazeSanirUpaNam 295 pUrva cakSuSmAna proktaH, tasya cAbhisamAgama iti vastuparicchedo bhavatIti taM digbhedena vibhajate-'tivihe abhisamAgame ' ityAdi / trividhaH-triprakAraH abhisamAgamaH, 'abhi' ityarthAbhimukhyena na tu viparyAsarUpatayA 'sam' iti samyak na saMzayatayA, 'A' iti maryAdayA gamanaM jJAnaM ' ye gatyarthAste jJAnArthAH' iti vacanAt , abhisamAgamaH-padArtha-paricchedaH / sa trividhastadyathA-UrdhvamvivakSA se to ve bhI tIna cakSuSmAnoM meM gRhIta ho jAveM to isameM koI virodha nahIM hai| isa prakAra se cakSuSmAn kA kathana karake aba sUtrakAra usake abhisamAgama kA digbheda ko lekara kathana karate haiM-"tivihe abhisamAgame-" ityaadi| abhisamAgama kA artha padArtha kA pariccheda honA hai, arthAt cakSuSmAn ko jo padArtha kA pariccheda hotA hai yaha abhisa mAgama hai, abhisamAgama meM "abhi" upasarga hai isakA artha hai vipayosa (viparItatA) se rahita hokara gama (jJAna kA) honA vaha abhigama hai sAtha meM " sama" aura "A" ye do upasarga aura bhI haiM, so inakA artha aisA hai ki-jaisA vaha jJAna viparItatA rahita hotA hai usI prakAra se use " sama" samyaka rUpa bhI honA cAhiye, saMzayarUpa nhiiN| aura "A" yaha maryAdA artha meM AyA hai " gama" yaha gatyarthaka gam dhAtu se banA hai, mo " ye gatyarthA stejJAnArthAH" isa kathana ke anusAra jo nAmAM cakSurindriya janya upayogano abhAva rahe che. drandriyanI apekSAe temane traNa cakSuvALA kahevAmAM Ave, te emAM kaI vAMdho nathI. 80 mA sUtranA bhAvArthanuM nirUpaNa-cakSuSmAnanuM kathana karIne have sUtrakAra temanA abhisamAgama ( viparItatAthI rahita jJAna ) nuM digubhedanI apekSA 4thana 42 cha-" tivihe abhisamAgame" tyA: abhisamAgama eTale ke padArthane pariccheda thave te. abhisamAgamamAM 'maHi ' S5A che. to martha * viparyAsa (viparIta) thI 2hita' thAya che. bhane 'sama' se 'jJAna'. " viparyAsathI 2Dita sevA jAnane 'mirAma' 4 cha. " manirAma 54nI sAthe " sama" mane " " 75. sargo paNa AvelA che. tene artha A pramANe che-jema te jJAna viparItatAthI rahita hoya che, e ja pramANe samyakrUpa paNa hovuM joIe-saMzayarUpa hovuM ne nahIM. "A" saga bhryaa| arthamA prayuta thayo cha. " gama" 40 56 gatyartha 'gam' dhAtumAthI manyuM che. " ye gatyarthAste jJAnArthAH" / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre UrdhAbhigamaH, adhaH-adho'bhigamaH, tiryak-tiryagabhigamaH / atraiva jJAnabhedaM kathayati-'jayA Na ' mityAdi, yadA khalu tathArUpasya tathApakArasya viziSTaprakArasya zramaNasya-tapasvinaH, vA-athavA mAhanasya-hiMsAdinivRttasya atizeSezeSANi-chamasthajJAnAni, tAnyatikrAnte atizeSe tathAvidha rUpe saMbhAvyete, te samutpadyate, sa khalu tatprathamatAyAM kevalasya na krameNopayogo yena tatpathamatayetyAyuktamanavayaMsyAditi, tasya-jJAnAderutpAdasya prathamatA, tasyAH tatprathamasamaye ityarthaH Urdhvam-upralokamabhisameti-tatratya padArthaparicchedaM karoti, tataH-tatpazcAt tiryak-tiryaglokaM, tataH pazcAd adhaH-adha ityadholokamabhisameti / adholokaH dhotu gatyarthaka hote haiM ve jJAnArthaka bhI hote haiM, ataH-viparyaya aura saMzaya doSa se rahita hokara jo jJAna maryAdA ke anusAra hotA hai vaha abhisamAgama hai aisA isakA niSkarSa artha hai| yaha abhisamAgama tIna prakAra kA kahA gayA hai jo isa prakAra se hai-eka UrdhAbhisamAgama, dUsarA adho'bhisamAgama, aura tIsarA tiryagabhisamAgama, jaba tathA prakAra ke viziSTa prakAra ke zramaNa ke, athavA mAhana ke hiMsAdi kriyA se nirasta huye ke-atizeSa chadmastha ke jJAnoM ko atikrama karane vAle aise jJAnadarzana-saMbhAvanA se paramAvadhirUpa jJAna darzana utpanna hote haiM taba vaha unake jJAnAdikoM ke utpAda ke prathama samaya meM urdhvaloka kA. urvaloka gatapadArthoM kA pariccheda karatA hai bAda meM tiryaglokagatapadArthoM kA pariccheda karatA hai bAda meM adholokagatapadArthoM kA pariccheda (nirNaya) karatA hai he zramaNAyuSman ? adholoka durabhigama kahA gayA hai| "jnyaandkathana anusAra je dhAtu gatyarthaka hoya che, te jJAnArthaka paNa hoya che. tethI "viparyaya (viparItatA) ane saMzaya doSathI rahita evuM je jJAna maryAdA. nasAra thAya che tene abhisamAgama kahe che," A prakArane tene artha phalita thAya che. A abhisamAgamanA traNa prakAra kahyA che-(1) UrdhAbhisamAgama, (2) adho abhisamAgama ane (3) tiya gabhisamAgama jyAre tathArUpa (viziSTa prakAranA) keI zramaNane athavA mAhanane-hiMsAdi kiyAthI nirasta thayelA zramaNa ke mAhanane atizeSa-chadmasthanA jJAnane atikama karanAruM evuM jJAnadarzana saMbhAvanAnI apekSAe paramAvadhirUpa jJAnadarzana utpanna thAya che, tyAre te temanA ( jJAnAdikanA) utpAdana prathama samayamAM Urvaka gata padArthone pariccheda kare che, tyArabAda tiryaloka gata padArthono paricacheda kare che ane tyArabAda aleka gata padArthone pariva cheda kare che. "he zramaNAyumana ! zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- - - - - - - - -- - sughA TIkA sthA03 u 4 sU0 81 samedaRddhisvarUpanirUpaNam 297 khalu durabhigamaH prajJaptaH, evaM ca sAmarthyAtmAptaM krameNa paryantAbhigamyatvAt , he zramaNAyuSman ! ziSyAmantraNametaditi // sU0 80 // pUrvamabhisamAgamaH proktaH, sa ca jJAnameva jJAnaM ca RddhirUpamiti sabhedAm Rddhi prarUpayan saptasUtrImAha mUlam-tivihA iTTI paNNattA, taM jahA-devaDDI rAyaDDI gaNiDI / 1 / deviDDo tivihA paNNattA, taM jahA-vimANiDDI viuvvaNiDDI pariyAraNiDDI / 2 / ahavA deviDDI tivihA paNNattA, taM jahA-sacittA acittA mIsiyA / 3 / rAiDDhotivihA paNNattA, taM jahA ranno aiyANiDDI, ranno nijjANiDDI, raNo balavAhaNakosakoTAgAriDDI / 4 / ahavA rAiDDo tivihA paNNattA, taM jahA-sacittA acittA mIsiyA / 5 / gaNiDDI tivihA paNNattA, taM jahA-NANaDDI daMsaNiDDI crittiddddii| 6 / ahavA gaNiDDI tivihA paNNattA, taM jahA-sacittA acittA miisiyaa|7||suu081|| rzana"pada se yahAM kevalajJAna kevaladarzana ina do kA grahaNa nahIM huvA hai, kyoM ki-" tatprathamatAyAM" ityAdirUpa jo kathana hai usase yahI siddha hotA hai ki kevalajJAna tathA kevaladarzana ke hone para AtmA meM isa prakAra se upayoga kramatA nahIM hotI hai ki pahale vaha uchaloka ke padArthoM ko jAne-bAda meM tiryagloka ke padArthoM ko jAne aura phira bAda meM adholokagata padArthoM ko jAne, kAraNa ki unase yugapat trikAlagata tIna lokagata padArthoM kA bodha hotA hai / ma 80 // alaka durabhigama kahela che. " "jJAnadarzana' padathI ahIM kevaLajJAna ane BANna a5 42||ye nathI, 1265 , " tatprathamatAyAM" tyaahrUpa je kathana che tenA dvArA eja siddha thAya che ke kevaLajJAna ane kevaLadarzana utpanna thAya tyAre AtmAmAM A prakAre upayogakramatA hatI nathI. eTale ke pahelAM UrvakanA padArthone jANe, tyArabAda tiryaMglekanA padArthone jANe ane tyArabAda alekanA padArthone jANe, evuM banatuM nathI. paraMtu kevaLajJAna ane kevaLadarzana saMpanna jIva te traNe kALagatA ane traNe lokagata padArthone eka sAthe jANI zake che ane dekhI zake che. je sU80 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre , chAyA - trividhA RddhiH prajJaptA, tadyathA - devarddhiH, rAjarddhiH, gaNiRddhiH | 1 | devarddhistrividhA prajJaptA, tadyathA-vimAnarddhiH, vikurvaNaddhiH paricAraNarddhiH / 2 / athavA devarddhistrividhA prajJaptA, tadyathA - sacittA, acittA mizritA | 3 | rAjarddhistrividhA majJatA, tadyathA - rAjJo'tiyAnarddhiH rAjJo niryANaddhiH rAjJo balavAhanakoSakoSThAgArarddhiH / 4 / athavA rAjarddhistrividhA prajJaptA - tadyathA - sacittA acittA mizritA / 5 / maNiRddhistrividhA prajJaptA, tadyathA - jJAnarddhi:, darzanarddhiH, cAritrarddhiH / 6 / athavA gaNiRddhistrividhA prajJaptA, tadyathA sacittA, acittA mizritA / 7 / sU0 81 // 298 " isa prakAra se abhisamAgamake sambandha meM kathana kiyA yaha abhisamAgama jJAnarUpa hI hotA hai, aura jJAna RddhirUpa hotA hai, ataH aba sUtrakAra sabheda Rddhi kI prarUpaNA sAta sUtroM dvArA karate haiM " ticihA haDDI paNNattA " ityAdi / sUtrArtha Rddhi tIna prakAra kI kahI gaI hai jaisedevaddhi rAjaddhi aura gaNiRddhi, inameM bhI jo devaddhi hai vaha bhI tIna prakAra kI kahI gaI hai, jaise- vimAnaddhiM vikurvaNaddhi, aura paricAraNaddhi, athavA - isa taraha se bhI devaRddhi ke tIna bheda hai, sacitta-acitta aura mizrita 3 rAjarddhi ke bhI tIna bheda kahe gaye haiM, jaise-rAjA kI atiyAnarddhi rAjA kI niryANaddhi, rAjA kI balavAhana koSa koSTAgAraddhi 4 athavA isa prakAra se rAjarddhi ke tIna bheda kahe gaye haiM, jaise- sacitta acitta aura mizrita 5 gaNiRddhi bhI tIna prakAra kI kahI gaI hai, jaise jJAnaddhi darzana aura cAritraddhi 6 athavA isa prakAra se bhI A pramANe abhisamAgamanuM nirUpaNa thayuM. te abhisamAgama jJAna rUpa ja haiAya che ane jJAna RddhirUpa hAya che. tethI have sUtrakAra sAta sUtra dvArA RddhinA lehonI a3pa are che. " tivihA iDDhI paNNattA " tyAhi sUtrArtha-Rddhi trANu prahAranI uhI che - (1) he varddhi, rAmaddhi bhane (3) gaNiRddhi temAMnI je devaddhi che tenA nIce pramANe traNa prakAra paDe che (1) vimAnarUpa Rddhi, (2) piThuvA Rddhi bhane (3) pariyArazA Rddhi. devaddhinA A pramANe traNa prakAra paNa paDe che-(1) sacitta, (2) yatti bhane (3) bhizrita. rAjaddhinA paNa nIce pramANe traNa bheda kahyA che-(1) rAjAnI atiyAnaddhi, (2) rAjanI niryAzuddhi, (3) rAmanI jalavAhana aSThAgAraddhi athavA zarddhinA nIce pramANe trakSu prahAra yazu paDe he - (1) satti, (2) vyatti bhane (3) mizrita, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 3 u04 sU0 81 samedaRddhisvarUpanirUpaNam 299 TIkA- ' tivihA iDDI' ityAdi / Rddhi: - aizvaryam, sA trividhA tathAhidevasya - indrAdeH RddhiH - aizvaryam devarddhiH, rAjJaH - cakravarttyAdeH RddhiH rAjarddhiH, gaNinaH - gaNAdhipaterAcAryasya Rddhi: - gaNiRddhiH | 1| tatra devarddhistrividhA, tathAhi - vimAnAnAM vimAnaviSayA vA RddhiH - samRddhiH vimAnarddhiH / sA ca dvAtriMzallakSAdisaMkhyArUpA, bAhulya - mahattvaratnAdiramaNIyatvarUpA vA / saudharmAdi devalokeSu vimAnasaMkhyA yathA-saudharmadevaloke dvAtriMzalakSANi vimAnAni 1, IzAne'STAviMzatilakSANi 2, sanatkumAre dvAdazalakSANi 3, mAhendre'STalakSANi 4, gaNiRddhi ke tIna bheda kahe gaye haiM, jaise- sacita acita aura mizrita TIkArtha-7 isa sUtroMkA bhAvArtha isa prakAra se hai aizvaryakA nAma Rddhi hai yaha jo tIna prakArakI kahI gaI hai, devaddhi Adike bheda se-so deva indra Adi kI jo aizvaryarUpa Rddhi hai vaha devarddhi hai, tathA cakravartI Adi rAjAoM kI jo Rddhi hai vaha rAjaddhi hai, tathA gaNI, gaNAdhipati AcArya kI jo Rddhi hai vaha gaNiRddhi 1 inameM jo devarddhi hai vaha tIna prakAra kI jo kahI gaI hai, usameM jo vimAnoM kI Rddhi hai, athavA vimAna viSayaka Rddhi hai samRddhi hai vaha vimAnaddhi hai yaha vimAnaddhi 32 lAkha kI saMkhyAdi rUpa hotI hai athavA bAhulyarUpa mahattvarUpa yA ratnAdikoM kI ramaNIyatArUpa hotI hai saudharmAdi devalokoM meM vimAna saMkhyA isa prakAra se prakaTa kI gaI hai, saudharma devaloka meM 32 lAkha, IzAna deva gaNiRddhi paNa traNa prakAranI kahI che-(1) jJAnaddhi, (2) danaddhi ane (3) cAritruddhi, athavA gaNiRddhinA A pramANe traNa prakAra paNa paDe che-- (1) satti, (2) atti bhane (3) mizrita. TIkA -have A sAta sUtronA bhAvAtha prakaTa karavAmAM Ave che--azvayanuM nAma Rddhi che. tenA devaddhi Adi traNa bheda kahyA che. Indra AdinA aizvarya rUpa je Rddhi hAya che tene devaddhi kahe che. cakravartI Adi rAjAonI je Rddhi hAya che tene rAjaddhi kahe che, tathA gaNIgaNAdhipati-AcAryanI je Rddhi hAya che tene gaNiRddhi kahe che. have devaddhinA traNa prakAronuM vivecana karavAmAM Ave che-IndrAdi devAnI vimAnAnI je Rddhi che, athavA vimAna viSayaka je samRddhi che, tene vimAnahi kahe che. te vimAnaddhi 32 lAkhanI sakhyAdirUpa hoya che, athavA mAhulyarUpa, mahatvarUpa ke ratnAdikAnI ramaNIyatA rUpa hoya che. saudhama Adi devalAkamAM vimAnAnI saMkhyA A pramANe kahI che-saudhama devaleAkamAM 32 lAkha, IzAna devaleAkamAM 28 lAkha, sanakumAra devaleAkamAM 12 lAkha, mahendra devale7mAM 8 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 sthAnAGgasUtre brahmaloke ca catvAri lakSANi vimAnAni santi 5, evaM lAnta ke paJcAzatsahasrANi 6, zukre catvAriMzatsahasrANi, 7 sahasrAre paT sahasrANi - vimAnAni santi 8 / AnamANa tayordevalokayoH pratyekaM catvAri catvAri zatAni 9-10, AraNAcyutayostrINi zatAni vimAnAnAM vidyante 11-12 | navagraiveyakeSvadhastane ekAdazItaraM zatamekaM, madhyame saptottaraM zatam, uparitane caikaM zataM vimAnAnAmasti 13 | paJca cAtuttaravimAnAni santi 14 ityevaM sarvANi caturazItilakSANi saptanavati sahasrANi trayoviMzatyadhikazatAni ca vimAnAni bhavantIti / uktaJca - " battIsa aThThAvIsA, bArasa aTU cauro saya sahassA / AreNa babhalogA, vimANasaMkhA bhave esA // 1 // paMcAsa catta chacceva sahassA laMtasukka sahassAre / sayacauro ANaya pANaesa tinnAraNaccuyae ||2|| ekArasuttara hehimesu sattuttaraM ca majjhimae / sayamegaM uvarimae paMceva aNuttaravimANA || 3 || iti / loka meM 28 lAkha, sanatkumAra devaloka meM 12 lAkha, mahendra devaloka meM 8 lAkha, brahmalokadevaloka meM 4 lAkha, lAntakadevaloka meM 50 hajAra, zukadevaloka meM 40 hajAra, sahasrAra devaloka meM 6 hajAra, aura Anata prANata devaloka meM 4-4 sau, tathA AraNa aura acyuta meM 300 tIna sau vimAna haiM, nava graiveyakoM meM adhastana meM 111 vimAna hai, madhyama graiveyaka meM 107 aura uparitana graiveyaka meM 100 vimAna haiM, tathA pAMca anuttaroM meM 5 anuttara vimAna haiM, isa taraha vimAnoM kI kula saMkhyA 84 lAkha 97 ye hajAra 7 sau 23 hotI hai| kahA bhI hai- " battIsa aTTha vIsA " ityAdi / devaddhi pada bhavana aura nagaroM kA upalakSaNa hai, arthAt - isa pada se bhavana evaM nagararUpa Rddhi kA bhI grahaNa huvA hai| lAkha, brAleAka devaleAkamAM 4 lAkha, lAntaka devaleAkamAM 50 hajAra, zukra devalAkamAM 40 hajAra, sahasrAra devaleAkamAM huM hajAra, Anata-prANata devale kamAM 400-400, tathA bhAra bhane abhyutamAM 300-300 vimAna che. nava caiyeyakAnA adhaHstaramAM 111, madhyastaramAM 107 ane uparitana traiveyakAmAM 100 vimAna che. tathA pAMca anuttaramAM pAMca anuttara vimAne che. A rIte vimAnAnI kula sakhyA 8497723 (cAryAzI lAkha, sattANu hajAra sAtase tevIsa ) thAya che. hyuM che -" battIsa aTThavisA " tyAhi devaddhiM yaha lavana ane nagarAnuM paNa upalakSaka che. eTale ke A padanA prAga dvArA lavana ane nagararUpa Rddhine paNa grahaNa karavI joIe. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u0 4 sU0 81 samedaRddhistrarUpanirUpaNam chAyA - dvAtriMzadaSTAviMzatirdvAdazASTa ca catvAri zatasahasrANi / ArAd brahmalokAd vimAnasaMkhyaiSA bhavet // 1 // paJcAzazcatvAriMzat paT caiva sahasrANi lAntakazukrasahasrAreSu / catvAri zatAnyAnataprANatayo strINyAraNAcyutayoH ||2|| ekAdazottaramadhastane, saptottaraM ca madhyamake / zatamekamuparitane paJcaivAnuttara vimAnAni // 3 // upalakSaNaM caitad bhavananagarANAmiti / vikurvagarddhiH - vikurvaNalakSaNA RddhiH ! asyA RddhAH prabhAveNa devo vaikriyazarIrairjambUdvIpadvayam asaMkhyAtAn vA dvIpasamudrAn pUrayati, uktaM ca vyAkhyAprajJaptyAm 301 " camare NaM bhaMte ! ke mahiDie jA va kevaiyaM ca NaM pabhU viubvittae ? goyamA ! camareNaM jAva pabhrUNaM kevalakappaM jabuddIvaM dIvaM bahUhiM asurakumArehiM devehi ya devIhiya AinnaM jAva karettae, aduttaraM ca NaM goyamA / pabhU camare jAva tiriyamasaMkhejje dI samude bahUhiM asurakumArehiM Ainne jAtra karitae, esa NaM goyamA / camarasa deviMdassa devarAyassa ayameyArUve visayamette vuie, no ceva NaM saMpattIe citri 3 | evaM sakke'vi do kevalakappe jaMbuddIve dIve jAya Ainne karejjA / " iti / vikurvaNArUpa jo Rddhi hai vaha vikurvaNaddhi, isa Rddhi ke prabhAva se deva do jambUdvIpoM ko athavA asaMkhyAta dvIpasamudroMko bhara sakatA hai, arthAtvyApta kara sakatA hai, vyAkhyA prajJapti (bhagavatI meM aisA hI kahA gayA hai "carame NaM bhaMte / mahiDDie jAba ke vaha yaM ca NaM pabhU viuttie 3 goyamA ! camareNaM jAva pabhU NaM kevalakappaM jaMbuddIvaM dIvaM bahUhiM asurakumArehiM devehiya devIhiya AinaM jAva kare taha aduttaraM ca NaM goyamA ! pabhU camare jAva tiriyamasaMkhejje dIva samudde bahahiM asurakumArehiM Ainne jAya karitae esaNaM goyamA ! camarassa 3 ayameyArUve visayamese vuie, no cevaNaM saMpattIe biuvvisu 3 / evaM sakke vi do kevala viSuvA rUpa je Rddhi che tene vikuzuddhi kahe che. A RddhinA prabhAvathI deva e jamUdrIpAne athavA asaMkhyAta dvIpa samudrone byAsa karI zake che. vyAkhyA prajJapti (lagavatI) bhAM yA viSayane anusakSIne buMdhuM che - " camareNaM bhaMte ! mahiDdie jAna kevai yaM caNaM pabhU viuvvittae 1 goyamA ! camare NaM jAva pabhUrNa kevalakappa' jaMbuddIvaM dIvaM bahUhiM asurakumArehi deve hi ya devIhiya AinnaM jAva karettai aduttaraM ca NaM goyamA ! pabhU camare jAva tiriyamasaMkhejje dIvasa mudde bahUhi asurakumArehiM Aine jAva karitae / esaNaM goyamA ! zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 ___ sthAnAgasUtre ___ chAyA-camaraH khalu bhadanta ! kiyanmaharddhiko yAvat kiyacca khalu prabhuH vikurvitum ? gautama ! camaraH khalu yAvat prabhuH khalu kevalakalpaM jambUdvIpaM dvIpaM bahubhirasurakumArai devaishv devIbhizcAkINa yAvat kartum , athottaraM ca khalu gautama ! prabhuzcamaro yAvat tiyamasaMkhyeyAn dvIpasamudrAn bahubhiramurakumArairAkIrNAn yAvat kartum / epa khalu gautama ! camarasya devendrasya devarAjasya ayametadrUpo viSayamAtra uktaH, no caitra khalu saMpattyA vyakArSIt , vikurvati, vikurviSyati / evaM zakro'pi dvau kevalakalpau jambUdvIpau dvIpo AkINoM yAvat kuryAt // paricAradiH, paricAraNA-kAmasevA, tadviSayA RddhiH paricAraNaddhiH eta. daddhimAn devo'nyAn devAna, anyasatkA devIH, svakIyA devIH, abhiyujyA''. smAnaM ca vikRrvivA paricArayatItyevaMrUpeti / 2 / athavA-prakArAntareNa devarddhiH, sacittAcittamizritabhedAtrividhA / tatra sacittA-svazarIrarUpA, svaparivArabhUtAnamahiSyAdi sacetanavasturUpA saMpat , acittA-vastrAbharaNAdirUpA, mizritA-vastrAkappe jaMbuddIve jAca Ainne karejjA" iti, paricAraNA kA artha viSaya sevana hai isa viSayavAlI jo Rddhi hai yaha pricaarnnddhi| isa RddhivAlA deva anyadevoM ko, anyadevoM kI deviyoM ko apanI deviyoM ko pakaDa kara balAt grahaNa kara aura svayaM vikurvaNA kara unake sAtha kAmasevA karatA hai, isa prakAra kI yaha paricAraNAddhi hotI hai athavA-sacitta acitta aura mizrita ke bheda se devaddhi tIna prakAra kI hotI hai| iname apane zarIrarUpa, tathA-svaparivArabhUta jo agramahiSI Adi sacetana vasturUpa saMpathai yaha saba sampatti sacitta devaddhi hai / vastrAbharaNAdirUpajo camarasta devidAsa-devarAyassa ayameyArUve visayamettevuie no ceva NaM saMAttie viu. vvisu / evaM sakke vi do kevalakappe jaMbuddIve jAca Ainne karejjA" tyAha A sUtrapATha dvArA amarendra, zaka AdinI pUrva kathita vidurvaNa zaktinuM ja samarthana karavAmAM AvyuM che. paricAraNuM Rddhi-paricAraNuM eTale viSaya sevana. A viSayavALI je ddhi che tene paricArazuddhi kahe che. A RddhivALo deva anya devane, anya devenI devIone, ane pitAnI devIone pakaDIne, pakaDIne, baLajabarIthI pakaDI lAvIne ane pote vidurvaNuM karIne temanI sAthe viSayasevana kare che. devaddhinA sacitta, acitta ane mizrita evA traNa bheda paNa kahyA che. have A traNa bhedanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che-zarIrarUpa, svaparivArabhUta agramahiSIo Adi sacetana vasturUpa je saMpatti che te saMpattine sacitta devati kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03u04sU0 81 samedaRddhisvalpanirUpaNam 303 bharaNAdi samalaGkRtadevyAdirUpA 3 // atha devaddhivarNanAnantaraM rAjaddhimAha'rAiDrI' ityAdi, rAjarddhistrividhA prajJaptA, tadyathA-rAjaH atiyAnaddhiH atiyAnaM-nagarapravezaH, tatra RddhiH-nagarazobhAjanakatoraNahaTTasamalaMkaraNajanasaMmardAdirUpA / rAjJo niryANaddhiH, niryANa-nagarAnirgamanaM, tatra RddhiH-hstyshvsaamntprivaaraadiruupaa| rAjJo balavAhanakozakoSThAgAraddhiH, tatra-balaM-caturaGgasainyarUpaM, devarddhi hai vaha acetana devarddhi hai, tathA-vastrabharaNAdi se samalaMkRta jo devI AdirUpa devaddhi hai vaha mizrita devaddhi hai 3 / "rAiDi" ityAdi rAjA kI atiyAnaddhi Adi ke bheda se rAjarddhi tIna prakAra kI jo kahI gaI hai so usakA abhiprAya aisA hai-atiyAna nAma rAjA ke nagara meM praveza karane kA hai isa samaya jo usakI zobhA karane ke liye usameM toraNa banAye jAte haiM, choTI toraNa dhvajAe~ laTakAI jAtI haiM, dUsaroM ko vividha upakaraNoM se sajjita kiyA jAtA hai, bAjAra ko suzobhita ho jAtA hai, manuSyoM kI medinI ekatrita ho jAtI hai so yaha saba rAjA kI atiyAnaddhi hai| rAjA kA nagara se nikalanA isakA nAma rAjA kI niryANaddhi hai jaba rAjA nagara se bAhara nikalatA hai taya jo usake sAtha hasti-azva sAmanta ityAdikoM kA parivAra hotA hai vaha saba niryANaddhi hai| tRtIyaRddhi jo rAjA kI bala vAhana AdirUpa kahI vaca, AbhUSaNa Adi rUpa je devaRddhi che tene acetana devaddhi kahe che. vastrAbharaNa AdithI vibhUSita devI Adi rUpa je devaddhi che, tene mizrita devaddhi 4 che. " rAiDDhI" tyAha have rAjAnI traNa prakAranI suddhinuM nirUpaNa karavAmAM Ave che - pahele prakAra atiyAnaddhi che. rAjAnA nagarapravezanuM nAma atiyAna che. te vakhate nagaranI zebhA vadhAravA mATe temAM teNe laTakAvavAmAM Ave che, dhajA patAkAo vaDe rastA zaNagAravAmAM Ave che, bajArane zaNagAravAmAM Ave che, rAjasevaka Adine vividha upakaraNathI susajijata karavAmAM Ave che, manuSyanI khAsI bhIDa eka citta thaIne rAjAnA AgamananI pratIkSA kare che. A badhI sAmagrIne rAjAnI atiyAna RddhirUpe ahIM prakaTa karavAmAM Avela che. (2) rAjAnI nirvANaddhi rAjAnuM nagaramAMthI bahAra je prayANa thAya che tene nirmANa" kahe che. rAjA jyAre nagaranI bahAra prayANa kare che, tyAre tenI sAthe je hAthI, ghoDA, ratha, pAyadaLa sAmaMte Adino parivAra hoya che tene ja rAjAnI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 sthAnAGgasUtre cAhanAni besarAdIni khaccara itibhASA prasiddhAni kozaH - bhANDAgAraM, koSThAgAraM dhAnyagRham, tadrUpA RddhiryA sA tathA / 4 / prakArAntareNa rAjarddhimAha - ' ahavA ' ityAdi, athavA punarapyanyaprakAreNa rAjarddhi strividhA, sacittAcittamizrabhedAt, tatra sacittA-hastyazvapadAtirUpA, acittA prAsAdakhaGga tomaraza tadadhyAdirUpA, mizritA-sAlaGkArAgramahivyAdirUpA, sazastra sainyAdirUpA vA 5 / gaNiRddhistrividhAH, tadevadarzayati- jJAnarddhiHviziSTazrutarUpA, darzanarddhiH - pravacanaviSaye nizzaGkitAditvarUpA, pravacanamabhAvanApratipAdakazAstra sampadrUpA vA, cAritrarddhi: - cAritraviSayakaniraticAratArUpA | 6 | gaI hai, so caturaGga sainyarUpa, bala, vesarAdirUpa (khaccara) vAhana bhANDAdirUpakoSa aura dhAnyAgArarUpa koSThAgAra ye saba isa Rddhi meM gRhIta huve haiM / prakArAntara se bhI rAjaRddhi tIna prakAra kI hotI hai ve usake prakArAntara sacita, acitta, aura mizrita haiM, hasti azva aura padAti ye saba sacita rAjaddhi meM pariNata huye haiM, prAsAda khaGga tomara-bandUka Adi atra acitta rAjarddhi meM pariNata huve haiM, tathA alaGkAroM se vibhUSita paTTarAniyA~ vagairaha, athavA sazastra sainya vagairaha ye sapa mizrita rAjarddhi meM parigaNita huve haiN| jJAnaddhi Adi ke bheda se jo gaNiRddhi ke bheda kahe gaye haiM usakA tAtparya aisA hai ki viziSTa zrutarUpa jJAnarddhi hai| pravacana ke viSaya meM niHzaGkita Adi rUpa honA yaha darzanaddhi hai, athavA - pravacana kI prabhAvanA prakaTa karane vAle jo zAstra haiM unakA saMgraha karanA nirmANuddhi kahe che. (3) rAjAnI khalavAhana Adi rUpa RddhinuM have nirUpaNa karavAmAM Ave che--caturaMga senArUpa khala, hAthI, gheADAM, ratha madirUpa vAhana, bhAMDAda ( pAtrAdi) rUpa koSa, dhAnyAgAra rUpa kADhAra, ityAdi vastuone A prakAranI RddhimAM gaNAvI zakAya che. have rAjapti nA je sacitta acitta ane mizritarUpa anya traNa prakAre kahyA che, tenuM ni3 12vAmAM Ave che. hAthI, ghoDA, cAyahaNa mahine rAjanI sacitta RddhimAM gaNAvI zakAya che. prAsAda, talavAra, bhAlA, khANu Adine rAjAnI acitta Rddhi kahevAya che tathA alaMkArothI vibhUSita rANIo, sazastra sainikA vagerene rAjAnI mizrita RddhimAM gaNAvI zakAya che. huve gaNiRddhinA jJAnaddhi Adi bhedone spaSTa karavAmAM Ave che viziSTa zrutarUpa jJAnaddhine kahI che, pravacananA viSayamAM zakA AdithI rahita hAvuM tenuM nAma daniddha che. athavA pravacananI prabhAvanA prakTa karanArAM je zAstro che temanuM adhyayana karavuM--te zAstrAnusAra pravacananI prabhAvanA karavI, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u04 sU0 82-84 gauravAdimeda nirUpaNam 305 prakArAntareNa gaNiRddhistrividhA sacittAdirUpA, tatra sacittA - ziSyAdirUpA, acittA vastrAdirUpA, mizrA vastrAlaGkRta ziSyAdirUpeti / 7 / etAca vikurvaNAdirUpA Rddhayo'nyepAmapi bhavitumarhanti, tathApi yada devAdInARvena proktAH tAH kevalaM devAdInAM vizeSavatyo bhavantIti teSAmevoktA iti / // sU0 81 // Rddhau satyAM gauravaM bhavatIti gaurava bhedAnAha mUlam - tao gAravA paNNattA, taM jahA iDDIgArabe, rasagArave, sAyAgArave // sU0 82 // adhyayana karanA unake anusAra pravacana kI prabhAvanA karanA, yaha darzanarddhi hai / tathA cAritra kI ArAdhanA aticAra rahita karanA yaha cAritraddhi hai, athavA - sacitta acitta mizrita rUpa se bhI gaNi Rddhi tIna prakAra kI jo kahI gaI hai so usameM ziSyAdirUpa sacinta gaNiRddhi hai / vastrAdirUpa dharma ke sAdhana bhUta vastrAdikoM kA rakhanA yaha acittagaNiRddhi hai, aura vastrAdikoM se sahita ziSyAdirUpa mizrita gaNiRddhi hai yadyapi ye vikurvaNAdi rUpa RddhiyAM anya ko bhI ho sakatI hai phira bhI yahAM jo devAdikoM ko hI Rddhimattva rUpa se kahA gayA hai, so usakA kAraNa aisA hai ki ye devAdikoM meM viziSTarUpa se hotI hai aisI vizeSaNatA liye huve ye RddhiyAM vahAM hotI hai vaisI anyatra nahIM hotI hai isaliye the unakI hI kahI gaI haiM / sU081 // ww - tenuM nAma danaddhi che. niraticArapUrvaka cAritranI ArAdhanA karavI tenuM nAma cAritraddhi che. gaNiRddhinA sacitta, acitta ane mizrita, A traNa prakAra paNa kahyA che. ziSyAdi rUpa citta gaRddhi samajavI, dharmanA sAdhane rUpa vajrAphrikAne acitta gaNiRddhi kahe che. ane vastrAdi sahita ziSyAdine mizrita gaNiRddhi rUpa grahaNa karavA joie, jo ke A vikuNuAdi rUpa RddhionA anya jIveAmAM pazu sadbhAva DAI zake che, chatAM paNa ahIM devAdikane jaRddhisapanna kahyA che tenuM kAraNa e che ke devAkrikAmAM te viziSTarUpe hoya che. jevI viziSTatApUrvaka A RddhinA devAkrikAmAM sadbhAva hoya che, evI viziSTatA pUrvaka anya jIvAmAM temanA sadbhAva hAtA nathI. tethI ahIM devAdikAne ja A RddhiothI saMpanna hyA che, // sU. 81 // sa 39 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tivihe karaNe paNNatte, taM jahA dhammie karaNe, adhammie karaNe, dhammiyAdhammie karaNe // sU0 83 // tivihe bhagavayA dhamme paNNatte, taM jahA - suahijjie, sujhAie, sutavassie / jayA suahijjiyaM bhavai tayA sujjhAiyaM bhavai, jayA sujhAiyaM bhavai tayA sutavassiyaM bhavai, sesuahijjie sujjhAie sutavassie suakkhAe NaM bhagavayA dhamme paNNatte // sU0 84 // chAyA - trINi gauravANi prajJaptAni tadyathA - RddhigauravaM rasagauravaM, sAtagauravam // sU0 82 // 1 trividhaM karaNaM majJaptaM tadyathA - dhArmikaM karaNaM, adhArmikaM karaNaM, dhArmikAdhArmikaM karaNam || sU0 83 // trividho bhagavatA dharmaH : prajJaptaH, tadyathA - svadhItaH, sudhyAtaH sutapasthitaH / yadA ( zrutaM ) svadhItaM bhavati tadA sudhyAtaM bhavati, yadA sudhyAtaM bhavati tadA supasthitaM bhavati / sa svadhItaH sudhyAtaH sutapasthitaH svAkhyAtaH khalu bhagavatA dharmaH prajJaptaH || sU0 84 // 306 Rddhi ke hone para gaurava hotA hai isaliye sUtrakAra gaurava ke bhedoM kA kathana karate haiM-tao gAravA paNNattA-ityAdi, sUtrArtha gaurava tIna kahe gaye haiM, jaise- Rdvigaurava, rasagaurava, aura zAtA gaurava, karaNa tIna kahe gaye haiM, jaise- dhArmikakaraNa, adhArmikakaraNa, aura dhArmikAdhArmikakaraNa / bhagavAn ne dharma tIna prakAra kA kahA hai jaise- svadhItadharma sudhyAtadharma, aura sutapasthitadharma 3 jaba zruta svadhIta hotA hai taba vaha sudhyAta hotA hai aura jaba vaha sudhyAta hotA RddhinA sadbhAvamAM ja gauravanA sadbhAva hAya che, tethI have sUtrakAra gauravanuM nizcala re che - " tao gAravA paNNattA " tyAhi } sUtrArtha- gaurava traSu aAranuM dhuM che- (1) Rddhi aurava, (2) 2sagaura5, ane (3) jJAna gaurava. karaNa (kriyAnuM sAdhana) paNa traNa kahyA che-dhArmika karaNa, adhAmika karaNa ane dhArmi kAdhArmika karaNa. bhagavAne dhama traNa prakAranA kahyo che-(1) svadhIta dharma, (2) sudhyAta dharma, mane (3) sutayasthita dharma kyAre zruta svadhIta hAya che, tyAre te sudhyAta hoya che, ane jyAre te sukhyAta hoya che, tyAre zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u04 sU0 70 82-84 gauravAdimedanirUpaNam 307 ___TokA-' tamo gAravA' ityAdi / trINi gauravANi prajJaptAni, gurobhAvaH karmaveti gauravaM, tad dravyabhAva bhedAd dvividhaM, tatra dravyato vajrAde gauracaM, bhAvata Atmano'bhimAnalobhAdilakSaNA zubhabhAvavatvaM, tatra-gauravANi bhAvagauravANi trINi prajJaptAni, tadyathA-RddhigauravaM, RdayA-narendrAdi lakSaNayA AcAryatvAdi lakSaNayA vA'bhimAnAdidvAreNa gauravam , RddhiprAptyabhimAnA prAptatatmArthanAdvAreNA'zubhabhAvo bhAvagauravamityarthaH, raso-rasanendriyArthoM madhurAdiH, tatpAptyabhimAnAmAptaprArthanAdinA''tmano'zubhabhAvaH, evaM sAtagauravamiti // mU0 82 // hai taba vaha sutapasthita hotA hai, vaha svadhIta sudhyAta aura sutapasthita dharma samyagjJAna kriyArUpa hone se satyadharma kahA gayA hai, aura yaha dharma bhagavAna mahAvIra ne kahA hai| TIkArtha - guru kA bhAva, athavA-karma, gaurava hai ( ahaMkAra ) vaha gaurava dravya aura bhAvake bhedase do prakArakA kahA gayA hai vajrAdikoM meM jo gurutA-bharipana hai vaha dravya gaurava hai / tathA-AtmA meM abhimAnarUpa, lobhAdikaSAyarUpa, azubha bhAvoMse yuktatAhai vaha bhAyagaurava hai| yaha bhAyagaurava hI Rddhi gauravAdike bhedase tIna prakArakA kahA gayA hai, narendrAdirUpa athavA AcAryAdirUpa Rddhi ke prApti se AtmA meM jo abhimAna kI mAtrA A jAtI hai, aura isa abhimAna kI mAtrA dvArA jo azubha bhAva hotA hai, vaha bhAvagaurava hai tAtparya yaha hai ki jaba narendrAdirUpa, yA AcArya AdirUpa viziSTapada jIva ko prApta ho jAtA hai, taba usakI prApti se use eka prakAra kA ahaMkAra AdirUpa azubha bhAva A jAtA hai usa bhAva ke A jAne para vaha aprApta vastu kI cAhanA Adi karane lagatA hai, so yaha saba isa prakAra kA bhAva hI bhAvagaurava hai / kyoM ki-AtmA meM isa prakAra ke azubha te sutapasthita hoya che. te svadhIta, saMdhyAta ane sutapasthita dharma samyajJAna kiyA rUpa hovAthI tene sAce dharma kahyo che, ane A dharma bhagavAna mahAviire dyo che. TIkArca-gurune bhAva athavA karma gaurava che. te gaurava dravya ane bhAvanA bhedathI be prakAranuM kahyuM che. vajAdi kamAM je gurutA che, te dravya gaurava rUpa che, tathA AtmAmAM abhimAnarUpa, lebhAdi kaSAyarUpa, azubha bhAvathI yuktatA rahevA rUpa, je gaurava che tene bhAvagaurava kahe che. te bhAva gauravane ja Rddhi AdinA bhedathI traNa prakAranuM kahyuM che. narendrAdi rUpa athavA AcAryAdi rUpa RddhinI prApti thavAthI AtmAmAM je abhimAnanI mAtrA AvI jAya che ane te abhimAnanI mAtrA dvArA je azubha bhAva pedA thAya che tenuM nAma ja bhAvagaurava che. A kathananuM tAtparya e che ke narendrAdi rUpa athavA AcAryAdi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 sthAnAGgasUtra anantaraM cAritraviSayA RddhiH proktAH, cAritraM ca karaNena bhavatIti karaNabhedAnAha-'tivihe karaNe' ityAdi / kriyate caraNasya puSTiraneneti karaNam-uttaraguNarUpam , yadvA-karaNaM-piNDavizuddhayAdi etadapi saptatisaMkhyakam / uktazca "piNDavisohI samiI, bhAvaNa paDimA ya iMdiyaniroho / paDilehaNa guttIo abhiggahA ceva karaNe tu // 1 // chAyA-piNDa vizuddhiH samitiH, bhAvanA pratimA ca indriyanirodhaH / ____ pratilekhanA guptayaH abhigrahAzcaiva karaNaM tu // 1 // iti // bhAva se karmabandhajanyagurutA hI hai laghutA nahIM AtI hai, rasanendriya kA jo viSaya hai vaha rasa hai / yaha rasa madhura rasa Adi ke bheda se 5 prakAra kA hotA hai isa rasa kI prApti se jo AtmA meM abhimAna AtA hai aura phira usI prakAra ke rasa ko prApta karane kI punaH cAhanA jagatI hai yaha cAhanArUpa azubha bhAva rasagaurava hai isI prakAra kA jJAtAgaurava hai, cAritraRddhi kahI gaI hai-so cAritra karaNa dvArA hotA hai isI bAta ko lekara sUtrakAra ne caraNa ke bhedoM kA kathana kiyA hai-"tivihe karaNe" ityodi / karaNa kI jisa se puSTi kI jAtI hai vaha kAraNa hai, yaha karaNa uttaraguNarUpa hotA hai athavA-piNDavizuddhi Adi kA nAma karaNa hai, yaha vizuddhi AdirUpa karaNa 70 prakAra kA hai| kahA bhI hai rUpa viziSTa padanI jyAre prApti thAya che, tyAre tenI prAptine lIdhe jIvamAM ahaMkAra Adi rUpa azubha bhAva utpanna thAya che, te bhAva utpanna thavAne lIdhe te aprApta vastunI abhilASA karavA lAgI jAya che. tenA A prakAranA bhAvane ja bhAvagaurava kahe che, kAraNa ke AtmAmAM A prakAranA azubha bhAva jAgavAthI karmabandhajanya gurutA ja utpanna thAya che-laghutA utpanna thatI nathI. rasanendriyane je viSaya che tenuM nAma rasa che. te rasa madhura Adi pAMca prakArane kahyA che. A rasanI prAptithI AtmAmAM je abhimAna Ave che, ane e ja prakArane rasa pharI prApta karavAnI je tRNu jAge che, te tRSNa (cAhanA) rUpa azubha bhAvanuM nAma rasagaurava che, e ja prakAranuM jJAnagaurava paNa samajavuM. je cAritraddhinI vAta karI che tenI have prarUpaNa karavAmAM Ave che-cAritrakaraNa dvArA saMbhave che, tethI sUtrakAra have karaNanA bhedetuM 4yana 42 cha-" tivihe karaNe " tyA caraNanI jenA dvArA puSTi karAya che te kAraNe che. te karaNu uttaraguNa rUpa heAya che. athavA piMDa vizuddhi AdinuM nAma karaNa che. te vizuddhi Adi rUpa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u04 sU0 82-84 gauravAdimedanirUpaNam 309 karaNamityanuSThAna, tacca dhArmikAdi svAmibhedena trividhaM, tatra dhArmikasyasaMyatasyedaM dhArmikaM karaNamanuSThAnamiti, tadviparItamadhArmikam asaMyatasambandhi karaNamiti, tRtIyaM dhArmikAdhArmika-dezasaMyatasambandhi karaNamiti // sa . 85 // ___ anantara dhArmikakaraNamuktaM, taccadharma eveti dharmabhedAnAha-'tivihe dhamme' ityAdi, dharma:-zrutacAritrarUpaH, sa bhagavatA trividhaH prajJaptaH, na tu mayeti zrI sudharmA svAmI jambUsvAminaM prati mAheti / tAneva darzayati-svadhItaH, sudhyAtaH mutapasthitaH / trayANAmapyeSAmuttarottarato'vinAbhAvaM darzayati-'jayA' ityAdi, " piMDa visohI sesaI" ityAdi, AhAra, vastra, pAtra vasati rUpa piMDa vizuddhi 4 samiti 5 bhAvanA 12 aura 12 pratimA indriyanirodhake 5 aura pratilekhanArupa gupti 3 abhigraha 4 karaNa yaha anuSThAnarUpa hotAhai yaha dhArmika Adi svAmi bhedase tIna prakArakA hotaahai| saMyatakA jo anuSThAna hai vaha dhArmika karaNa hai, tathA asaMyata sambandhI jo anuSThAna hai vaha adhArmika karaNa hai tathA dezasaMyata sambandhI jo anuSThAna hai vaha dhArmikAdhArmika karaNa hai / dhArmika karaNa dharmarUpa hI hotA hai isa bhAva ko lekara hI yahAM sUtrakAra ne dharmabheda kahA hai-"tivihe dhamme " ityAdi, dharma zrutacAritra rUpa hotA hai bhagavAna ne yaha dharma tIna prakAra kA kahA hai, sudharmAsvAmI ne aisA yaha jambUsvAmI se kahA hI hai ki, maiMne aisA hI kahA hai ki dharma tIna prakAra kA hai, aisA kathana to bhagavAna ne kiyA hai ki dharma tIna prakAra kA hotA hai dharma ke ve tIna prakAra ye haiM svadhIta, sudhyAta, aura sutapasthita 3 ina tInoM kA sUtrakAra 42 nA 70 4 / 2 cha. 4thu 555 che 3-" piMDavisohI sesaI" tyaahkaraNa anuSThAnarUpa hoya che, te dhArmika Adi svAmibhedanI apekSAe traNa prakAranuM kahyuM che. saMyatanuM je anuSThAna hoya che tene dhArmika karaNa kahe che, asaMyatanA anuSThAnane adhArmika karaNa kahe che, tathA dezasaMyetanA anuSThAnane dhArmika dhArmika karaNa kahe che. dhArmika karaNa dhamarUpa ja hoya che, te bhAvane manusakSIna sUre mahI dhamamaharnu yana yuche-"tivihe dhamme" tyAdi dharma zrata cAritrarUpa hoya che. bhagavAne A dharma traNa prakArane kahyuM che - sudharmA svAmIe jaba svAmIne evuM kahyuM che ke-" dharma traNa prakAranA hoya che evuM svayaM mahAvIra bhagavAne kahyuM che-huM dharmanA je traNa prakAra kahuM chuM te mAruM pitAnuM kathana nathI paNa bhagavAna mahAvIranuM ja kathana che." __manAta By AIR naye pramANa cha-(1) 25dhIta, (2) adhyAta bhane (3) sutapasthita A traNene uttarottara avinAbhAvI ekavAra bIjAnuM nahAvApaNuM saMbaMdha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 sthAnaGgasUtre atra zrutamitigamyaM tena yadA zrutaM svadhItaM, su-suSTu kAlavinayAdhArAdhanayA'dhItaM gurusakAzAtsUtrataH paThitaM tattathA, tathA sudhyAtaM, su-muSThuvidhinA gurusakAzAdeva vyAkhyAnenArthataH zrutvA dhyAtam-anupekSitam , anupekSaNAyA abhAve tatcAnavagamenAdhyayanazravaNayoH prAyo'kRtArthatvAditi / anena bhedadvayena zrutadharmoM vivakSataH tathA sutapasyitaM, su-muSTha ihalokAdyAzaMsArahitatvena tapasyitaM-tapasyAnuSThAnam / anena ca cAritradharmaH prokta iti / evaM yadA zrutaM svadhItaM bhavati tadA sudhyAtaM bhavati, nirdoSAdhyayanaM vinA zrutArthAMpratIteH sudhyAtasyA'sadbhAvAta , yadA sudhyAtaM uttarottara adhinAbhAva sambandha dikhAne ke nimitta-" jayA" ityAdi, sUtra kA kathana karate haiM-vahAM zruta aisA pada lagA lenA caahiye| ataH jaba zruta kAlavinaya Adi kI ArAdhanA pUrvaka guru se sUtra ke rUpa meM adhIta hotA hai taba vaha zruta svadhIta kahA jAtA hai aura jaba vaha guru se vyAkhyA dvArA sArthaka huvA sunakara bAra 2 vicArita hotA hai taba vaha zruta sudhyAta hotA hai| kyoM ki anupekSA cAra bAra vicAra kiye vinA tattva kA avagama nahIM hotA hai ina do bhedoM se zrutadharma vivakSita huyA hai, aura sutapasthita pada se cAritra dharma kahA gayA hai| isa loka Adi kI AzaMsA se rahita hokara jo tapasyA kA anuSThAna hai vaha sutapasthita hai| isa taraha zruta jaba svadhIta hotA hai taba vaha sudhyAta hotA hai, kyoM ki-nirdoSa adhyayana kiye vinA jIva ko zrutArtha kI pratIti nahIM hotI hai usakI pratIti ke abhAva meM vaha sudhyAta nahIM mAyAne bhATe suutr||2 "jayA" tyA sUtrAnu 4thana re cha-tyA "zruta" mevu pada lagAvI levuM joIe. jyAre zrata kAlavinaya AdinI ArAdhanApUrvaka guru. pAsethI sUtranA rUpamAM adhIta thAya che, tyAre te zratane svadhIta zrata kahe che. ane jyAre gurunI samIpe vyAkhyAna dvArA sArthaka zravaNa karIne jyAre tenA para vAraMvAra vicAra karavAmAM Ave che, tyAre te zrata sudhyAta thAya che, kAraNa ke vAraMvAra vicAra karyA vinA tatvane avagama (baMdha) thatuM nathI. A be bhedonI apekSAe ahIM zraddharmanuM varNana karavAmAM AvyuM che, ane sutapasthita padathI cAritra dharmanuM kathana karAyuM che. Aleka AdinI AzaMsA (.kAmanA) thI rahita thaIne je tapasyAnuM anuSThAna karavAmAM Ave che tene sutapasthita" kahe che. A rIte mRta jyAre vadhIta hoya che, tyAre ja sudhyAta hoI zake che, kAraNa ke nirdoSa adhyayana karyA vinA jIvane zratArthanI pratIti thatI nathI, ane tenI pratItinA abhAvamAM te sudhyAta thaI zakatuM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u04 sU0 12-14 gauravAdibhedanirUpaNam 311 bhavati tadA sutapasthitaM bhavati, tadabhAve ca jJAnavikalatayA sutapasthitasyAbhAvA diti / ' se ' iti saH svadhItAditrayarUpo dharmaH / svAkhyAtaH-suSTuktaH samya. rajJAna-kriyArUpatvAt , jJAnakriyayozcaikAntikAtyantikasukhAbandhyopAyatvena nirupacaritadharmatvAt , prajJaptaH-prarUpitaH, kenetyAha- bhagavatA zrImahAvIreNeti / mugatidhAraNAddhi dharmaH, uktaJca "nANaM payAsayaM sohao tavo saMjamo ya guttikaro / tiNDaMpi samAoge, mokkho jiNasAsaNe bhaNio // 1 // " chAyA-jJAnaM prakAzakaM zodhakaM tapaH saMyamazca guptikaraH / trayANAmapi samAyoge mokSo jinazAsane bhaNitaH // 1 // iti / mU. 84 // ho sakatA hai, jaba vaha sudhyAta hotA hai taba vaha sutasthita hotA hai, sudhyAta ke abhAva meM jJAna vikala hone ke kAraNa usameM sutapasthita kA abhAva AtA hai| isa prakAra svadhItAdi trayarUpa dharma samyagjJAna kriyArUpa hone se svAkhyAta huvA hai acchI taraha se kathita huvA hai| arthAt jJAna evaM kriyA meM aikAntika evaM AdhyAtmika sukha kA sakala upAya hone se vaha zruta cAritrarUpa dharma nirupacArita dharmarUpa se vAsta. vika sacce dharmarUpa se kahA gayA hai aisA kathana bhagavAna mahAvIra ne kiyA hai tAtparya isakA aisA hai ki jIva ko jo saMsArika duHkhoM se chuDAkara sugati meM prApta karA detA hai vahI saccA dharma hai, aisA saccA dharma zrutacAritra rUpa hI ho sakatA hai anya nhiiN| kahA bhI hai-" nANaM payAsa yaM-" ityAdi, jJAna prakAzaka hotA hai tapa zodhaka hotA hai aura saMyama nathI. jyAre te sudhyAta thAya che, tyAre ja sutapasthita paNa thaI zake che. suSmAtanA abhAvamAM jJAnavikala hovAne kAraNe tenAmAM sutapasthitatAne abhAva 27. // prArI svadhAtAtriya 35 (svadhAta, sudhyAta, sutapasthita) dharma samyajJAna kiyA rUpa hovAthI tene sAcA dhama rUpe pratipAdita karavAmAM Ave che. eTale ke " jJAna ane kiyAmAM ekAntika ane AdhyAtmika sukhane saphala upAya hovAthI zrutacAritrarUpa dhamane nirupacarita dharma rUpe vAstavika sAcA dharma rUpe pratipAdita karAyo che. " A prakAranuM kathana mahAvIra bhagavAne ja kareluM che. A kathananuM tAtparya e che ke jIvane je sAMsArika bomAMthI choDAvIne sugati prApta karAve che, e ja sAco dharma che. e sAce dhama kRtacAritra rUpa ja hoI zake che-anya nahIM. kahyuM paNa che ke - " nANaM payAsayaM" tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - 312 sthAnAGgasatre pUrva sutapasthitamityanena cAritraM proktaM, tacca prANAtipAtAdinivRttirUpamiti tasyA bhedAnAha mUlam-tivihA vAvattI paNNattA, taM jahA-jANU, ajANU, vitigicchA, evaM ajjhovavajjaNA pariyAvajjaNA // suu085|| tivihe aMte paNNatte, taM jahA-loyaMte, veyaMte, samayaMte suu086|| tao jiNA paNNattA, taM jahA-ohiNANajiNe, maNapajavaNANajiNe, kevalaNANajiNe 1 / tao kevalI paNNattA, taM jahA-ohiNANakevalI, maNapajjavaNANakevalI, kevalaNANakevalI 2 / tao arahA paNNattA, taM jahA-ohinANaarahA, maNapajjavanANa arahA, kevalanANa arahA 3 // sU0 87 // chAyA-trividhA vyAvRttiH prajJaptA, tadyathA-jJAyikA, AjJAyikA, vicikitsA / eyam adhyupapAdanA, paryApAdanA / sU0 85 // rakSaka hotA hai, aura jaba ina tInoM kA eka hI AtmA meM yoga mila jAtA hai-taba usa AtmA kI mukti ho jAtI hai aisA jina zAsana meM kahA gayA hai / sU084 // ___ " zrutatapasthita" isa pada se cAritra kathana huvA hai yaha cAritra prANA'tipAta Adi kI nivRttirUpa hotA hai, ataH aba sUtrakAra usa nivRtti ke bhedoM kA kathana karate haiM-"tivihA bAvattI paNNattA" ityAdi, vyAvRtti tIna prakArakI kahI gaIhai jaise-sAyikA 1 asAyikA 2 - "jJAna prakAzaka hoya che, tapa zedhaka hoya che ane saMyama rakSaka hoya che, ane jyAre A traNene eka ja AtmAmAM samaya (ga) thaI jAya che, tyAre te AtmAnI mukti thaI jAya che. " evuM jinazAsanamAM kahyuM che. sU. 82 thI 84 che zratatapasthita " A pada dvArA cAritranI prarUpaNa karavAmAM AvI. te cAritra prANAtipAta AdinI nivRtti rUpa hoya che. tethI have sUtrakAra A nitina nahornu 4thana 42 cha-" tivihA vAvatti paNNattA" tyAha vyAvRtti vA 42nI 4ii cha. ma (1) shaayi|, (2) mAya4 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mughA TIkA sthA03704 sU0 85-87 nivRttinirUpaNam 313 vividhaH antaH prajJaptaH, tadyathA-lokAntaH, vedAntaH, samayAntaH // 086 / / yo jinAH prajJaptAH, tadyathA-avadhijJAnajinaH, manaHparyavajJAnajinA, kevalajJAnajinaH 1 / trayaH kevalinaH prajJaptAH, tadyathA-avadhijJAnakevalI, manaHparyavajJAna kevalI, kevalajJAnakevalI 2 / trayaH arhantaH prajJaptAH, tadyathA-avadhijJAnAIna manaH paryavajJAnAIn , kevalajJAnAIn 3 // mU087 / / TIkA-'tivihA bAvattI' ityaadi| vyAvarttanaM-vyAvRttiH hiMsAdeH kiyadavadhinivarttanaM, sA trividhA tathAhijJAyikA-jJasya hiMsAdInAM hetusvarUpaphalajJAyakasya jJAnapUrvikA vyAvRttiH, sA'pi aura vicikitsA 3 / isa prakAra adhyupapAdanA aura paryApAdanA bhI tIna tIna prakAra kI kahI gaI hai / mU085 // anta tIna prakAra kA kahA gayA hai jaise lokAnta vedAnta aura samayAnta / / sU086 / jina tIna prakAra ke kahe gaye haiM, jaise avadhijJAnajina manaHparyavajJAnajina aura kevalajJAnajina / 1 kevalI tIna prakAra ke kahe gaye haiM, jaise-avadhijJAnakevalI manaH paryavajJAnakevalI aura kevalajJAna kevlii| 2 arhanta tIna prakAra ke kahe gaye hai, jaise-avadhijJAnArhanta, manaH paryavajJAnArhanta aura kevalajJAnArhanta 3 bhAvArtha - ina 85 - 86 aura 87 sUtroM kA bhAvArtha isa prakAra se hai hiMsAdi pApoM kA kitanI avadhi taka nivatena honA isakA nAma vyAvartana hai, tAtparya isakA yaha hai ki hiMsAdika pApoM se ekadeza nivartana honA isakA nAma dezanivartana hai| aura ane (3) vicikitsA e ja pramANe adbhupAdanA ane paryApadanA paNa traNa traNa prakAranI kahI che. je sU. 85 che anta traya prazAsana 4 cha-(1) ard, dehAnta bhane (3) samayAnta. // sU. 86 // raj 42 4aa che-(1) bhavadhijJAna zina, (2) bhana:55jJAna 60 bhane (3) tajJAna na. / 1 / usI traya 42 // dyA cha-(1) vijJAna klI, (2) mana:54zAna yasarI mana (3) paNajJAna DI. / 2 / / mata 1 412nA hyA cha-(1) avadhijJAna-ta, (2) bhana:55jJAnAntasana (3) vajJAnAIta. / 3 / // sU. 87 // - have 85, 86 ane 87 mAM sUtrano bhAvArtha prakaTa karavAmAM Ave chehiMsAdi pAponuM amuka maryAdAmAM nivartana thatuM tenuM nAma vyAvartana che. sa 40 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 sthAnAGgasUtre tadabhedAd jJAyikA procyate / ajJAyikA tadviparItA / yA tu vicikitsAtaHsaMzayAt nimittanimittinorabhedAd vicikitsetyabhihitA / vyAvRttirityanena pUrva mana vacana kAya se hiMsAdika pApoM kA sarvadeza se tyAga karanA usa se nivartana honA, isakA nAma sarvadeza nivartana hai / yaha nivartanarUpa vyAvRtti tIna prakAra kI kahI gaI hai| usameM prathama prakAra meM jo hiMsAdikoM ke hetu kA, unake svarUpa kA, aura unake phala kA jJAtA hokara unakA nivartana karatA hai so vaha nivartanarUpa vyAvartana usakA jJAna pUrvaka hone ke kAraNa "jJAyikA vyAvRtti" hiMsAdikarma se nivratahonA isakA nAma vyAvatti hai, ve tIna prakArakI haiM aisA kahA jAtA hai " jJAsya 77 66 vyAvRttiH jJAyikA vyAvRttiH " isake anusAra jJAyaka ( jJAtA ) kI jo AvRtti hai vaha jJAyikA AvRtti hai| isa taraha se jo yahAM vyAvRtti ko jJAyikA kahA gayA hai vaha abheda sambandha se kahA gayA hai, / arthAt jJAyaka ne jo pApAdikoM kI vyAvRtti kI hai vaha apane jJAna se kI hai, ataH yaha jJAyaka ke jJAna kA kArya hai, parantu isa kArya ko jo " jJAyikA " pada se kahA gayA hai vaha usakI vyAvRtti karane vAle AtmA meM aura kI gaI usa vyAvRtti meM abheda mAnakara kahA gayA A kathananA bhAvAtha nIce pramANe che-hiMsAdika pApemAMthI dezataH ( aMzataH ) nivana thavuM tenuM nAma dezanevana che, ane mana, vacana ane kAyAthI hiMsAdika pApeAnA sarvadezathI ( sa pUrNataH ) tyAga karavA te pApAmAMthI nivRtta thavuM tenuM nAma sarvodeza navana che. te nivana rUpa vyAvRtti traNa prakAranI kahI che. nA hiMsAdikAnA hetune, temanA svarUpane, ane temanA tene " jJAyikA 66 66 kSanA jJAtA thaine jyAre jIva temane tyAga kare che, tyAre jIvanA te tyAga ( nivata ) rUpa byAvartana jJAnapUrvaka thatuM hovAne kAraNe vyAvRtti " he che. jJasya vyAvRttiH jJAyikA vyAvRttiH " A kathana anu* sAra nAyaka ( jJAtA ) nI je vyAvRtti che tenuM nAma ja nAyikA vyAvRtti '" che. A rIte ahIM je vyAvRttine nAyikA kahevAmAM Avela che, te abhedya sa'badhanI apekSAe kahevAmAM Avela che. eTale ke jJAyake (jJAtAe ) je pApAphrikAnI vyAvRtti (nivRtti karI che, te peAtAnA jJAnathI ja karI che, tethI te jJAyakanA jJAnanA kArya rUpa che, paraMtu te kAyane je " nAyikA " padathI prakaTa karavAmAM AvyuM che, te tenI vyAvRtti karanArA AtmAmAM ane karavAmAM AvelI te vyAvRttimAM abhedya mAnIne kahevAmAM AvyuM che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u04 sU0 85-87 nivRttinirUpaNam cAritraM proktaM, tadvipakSabhUte cAzubhAdhyavasAyAnuSThAne iti tayomaidAnatidezenAha'eva'-mityAdi / evaM vyAvRttivat adhyupapAdanA paryApAdanA'pi vijJeyA, tatraadhyupapAdanam adhyupapAdanA indriyArtheSvAsaktiH, tatra viSayajanyamanartha jAnato'pi tatrAdhyupapattiH sA 'jANU' iti, jJAyikA'dhyupapAdanA / yA tvajAnatastatrAdhyupapattiH sA -- ajANU ' iti ajJAyikA / yA tu saMzayavato viSayeSvadhyupapattiH sA vicikitsAdhyupapAdanA / evaM paryApAdanaM paryApAdanA-paryApAdanA-paryApattirAse hai| tathA-ajJAnI AtmA kI jo inake svarUpa phala aura hetu ko jAne binA inase vyAvRtti hotI hai vaha ajJAnikA vyAvRtti hai| tathA jo hiMsAdika se vyAvRtti saMzaya se hotI hai vaha vyAvRtti vicikitsA vyAvRtti hai yahAM nimitta aura nimittI meM abheda sambandha mAnakara vicikitsAko "vyAvRtti" kahA gayA hai| indriyoM ke artho meM jo Asakti hai vaha adhyupapAdanA hai yaha adhyupapAdanA Asakti bhI vyAvRttikI taraha jJAyikA ajJAyikA aura vicikitsA ke bheda se tIna prakAra kI hai inameM viSayajanya anartha ko jAnate huve bhI jo unameM AtmA kI Asakti hai vaha jJAyikA adhyupapAdanA hai| tathA-jo ajJAna se viSayAdikoM meM Asakti hotI hai vaha ajJAyikI adhyupapAdanA hai| tathA jo saMzayavAle AtmA kI viSayoM meM Asakti hai, vaha vicikitsA adhyupapAdanA hai, ajJAnI AtmAmAM, temanA svarUpa (hiMsAdikenuM svarUpa), temanuM kula ane temanA hetuone jANyA vinA, te hiMsAdika pApamAMthI je vyAvRtti (nivartana) thAya che tene ajJAnikA vyAvRtti kahe che. tathA saMzayathI AtmA hiMsAdikene je tyAga kare che, te tyAgarUpa vyAvRttine "vicikitsA vyAvRtti kahe che. ahIM nimitta ane nimittImAM abheda saMbaMdha mAnIne vicikitsAne 'vyAvRtti' upAmA mAvasa che. IndriyanA viSayamAM je Asakti hoya che tene adhyApAdana kahe che. te aSNupapadanAne paNa vyAvRttinI jema jJAyikA, ajJAyikA ane vicikitsA rUpa traNa bheda kahyA che. viSayajanya(viSathI thanArA) anarthane jANavA chatAM paNa temAM AtmAnI je Asakti hoya che tene "jJAyikA adbhupAdanA " kahe che, tathA ajJAnane kAraNe viSayAdi kemAM AtmAnI je Asakti hoya che tene "ajJAyikA adbhupAdanA " kahe che. saMzayavALA AtmAnI viSayamAM je Asakti hoya che tene "vicikitsA adbhupAdanA " kahe che. AsevanAne paryApAdana kahe che. te paryApAdanA paNa jJAyikA, ajJAyikA ane vicikitsAnA bhedathI traNa prakAranI kahI che. viSayajanya anAthane jANavA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre canetyarthaH, sA'pi jJAyikA'jJAyikA - vicikitsA bhedena trividhA pUrvavad vyaakhyeyaa|| sU0 85 // 'jANU'-tti jJaH-vidvAn , sa ca jJAnAd bhavatItyuktaM, jJAnaM cAtIndriyArtheSu prAyaH zAstrAd bhavatIti zAstrabhedena tad bhedAnAha-'tivihe aMte' ityAdi, antaH-nirNayaH sa trividhaH prajJaptaH, tathAhi-lokAntaH 1, vedAntaH 2, samayAntaH 3 / tatra-lokAntaH, atra lokazabdena lokazAstraM gRhyate, tacca-arthazAstrAdi, tasmAd antaH-arthAdirUpo nirNaya iti lokAntaH / evaM vedAntaH samayAntazca vijJeyaH, AsevanA kA nAma paryApAdanA hai yaha AsevanA bhI jJAyikA ajJA. yikA aura vicikitsA ke bheda se tIna prakAra kI hotI hai inameM jo viSayajanya anartha ko jAnakara bhI unakA sevana karatA hai vaha jJAyikA paryApAdanA hai| tathA-ajJAna se jo unakA sevana karatA hai yaha ajJAyikA paryApAdanA hai, aura-jo saMzayavAloM kI viSayoM meM sevana rUpa paryApAdanA hai vaha vicikitsA paryApAdanA hai // 85 // ___"jANu" ti" jJa nAma vidvAna kA hai AtmA jJa jJAna se hotA hai yaha pahale kahA jA cukA hai atIndriya padArthoM meM jJAna prAyaH zAstra se hotA hai ataH-aba sUtrakAra zAstra bhedase usake bhedoM kA kathana karate hai-"tivihe aMto" anta nAma nirNaya kA hai yaha nirNaya lokAnta vedAnta aura samayAnta ke bheda se tIna prakAra kA kahA gayA hai yahAM lokAnta zabda se loka zAstra gRhIta huvA hai yaha lokazAstra arthshaachatAM paNa tenuM je sevana karavAmAM AvatuM hoya te evA sevanane "jJAyikA paryApAdanA" kahe che, je ajJAnathI tenuM sevana karAtuM hoya te tene "ajJAyikA paryApAdanA kahe che. saMzayavALA jIvonI viSayanA sevana rUpa je paryApAranA cha tanuM nAma " viyitsA paryApAnA" cha. // sU. 85 // 86 mA sUtrI mAyA-" jANu tti " '' 22 an nA2 mayA vidvAna. jJAnanI prAptithI ja AtmA "jJa" (vidvAna) thAya che, A vAta pahelAM prakaTa thaI cukI che. atIndriya padArthomAM jJAna prAyaH zAstro dvArA ja prApta thAya che. tethI have sUtrakAra zAstranA bhedanI apekSAe tenuM kathana kare che. " tivihe aMto" tyAha 'mata' seTa niya, 1 niyanA le / cha-" alsird, vahAnta, bhane samayAnta." 48 "id"yI sAzA gRhIta thayesa che. arthazAstra Adine lekazAstra kahe che. te lekazAstrane AdhAre je arvAda zrI sthAnAMga sUtra: 02 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u0 4 sa0 85-87 nivRttinirUpaNam 317 tatra-vedA RgyajuH sAmAthavarUpAzcatvAraH / samayAH-jainasiddhAntA AcArAGgAdayaH // sU0 86 // pUrva samayAntaH proktaH, samayazca jina kevalyahacchandavAcyairAptapuruSaiH prarUpitaH eva samyaga bhavatIti jinAdizabdavAcyabhedAn prarUpayituM sUtratrayamAha-tatra prathamajinasUtramAha-'tao jiNA ityAdi, rAgadveSa mohAna jayantIti jinAH-sarvajJAH uktazca-" rAgo dveSastathA moho, jito yena jino hyasau / astrIzastrAkSamAlatvAdahannevAnumIyate " // 1 // iti / svAdirUpa kahA gayA hai isase jo arthAdirUpa nirNaya hotA hai vaha lokAnta hai isI prakAra se Rgveda yajurveda sAmaveda aura atharvaveda 4 isa cAra vedoM se jo arthAdi nirNaya hotA hai vaha vedAnna hai, tathA jaina siddhAntarUpa AcArAGgAdikoMse jo arthAdirUpa nirNaya hotA hai yaha samayAMta hai|suu 86 // ___ samayAnta kA jo kathana kiyA jAtA hai so vaha samaya jina keyalI arhanta zabdavAcya Asa puruSoM dvArA praNIta hone para hI samyaka satya hotA hai isaliye sUtrakAra aba jinAdi zabdavAcya bhedoM kI prarUpaNA karane ke liye tIna sUtra kahate haiM-" tao jiNA" ityAdi, jo rAga dveSa evaM moharUpI zatruoM ko jIta lete haiM ve jina haiM sarvajJa hai| kahA bhI hai " rAgo dveSastathA mohaH" ityAdi, indriyarUpI zastroM ke mojUda hone para bhI jo astrI viSayavAsanA rahita haiM ve arhanta haiM / ye jina tIna hote haiM, jaise-avadhijina-avadhijJAna kI pradhAnatAvAle jina, rUpa nirNaya thAya che tene lekAnta kahe che. e ja pramANe veda, sAmaveda, yajurveda ane atharvavedane AdhAre je arthAdi rUpa nirNaya thAya che tene vedAnta kahe che. AcArAMgAdi rUpa jaina siddhAntane AdhAre je adi rUpa nirNaya thAya cha tara samayAnta 4 che. // sU. 86 // 87 mAM sUtrane bhAvArtha-samayAntanuM kathana pahelAnA sUtramAM karavAmAM AvyuM. te samaya jina, kevalI, ahaMnta, zabdavAcya AhapuruSa dvArA praNIta rahevAthI samyapha satya hoya che, tethI have sUtrakAra jinAdi zabdavA bhedonuM ni35251 425 // nimitta trANa sUtra 4 cha-" tao jiNA" tyAha jemaNe rAga, dveSa ane meharUpI zatruone jItI lIdhAM che, temane for-sapa 4 che. 5 cha -" rogo dveSastathA mohaH " tyAha Indriya rUpI zastro mejUda hovA chatAM paNa jeo viSayavAsanAthI rahita hoya che temane arvata kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 sthAnAGgasUtre te trayo yathA avadhijJAnapradhAno jino'vadhijJAnajinaH, manaH paryavajJAnamadhAno jino manaHparyavajJAnajinaH, etau dvau nizcayapatyakSa-jJAnavat tayA jinAvivajinau ityupacAragamyau staH / tRtIyaH kevalajJAnajinA, eSa nirupacAraH sarvajJatvAtmanaH paryavajJAnajina-manaH paryavajJAnapradhAnatAvAle jina, aura kevalajJAnajina-kevalajJAna kI pradhAnatAvAle jina, inameM avadhijJAnajina aura manaH paryavajJAnajina ye do yathArtha meM kevalajJAnajina kI taraha jina nahIM haiN| kyoM ki inakA jo jJAna hai vaha vikala dezapratyakSa hai jaba kikevalajJAnajina kA pratyakSa sakala pratyakSa hai parantu-phira bhI kevalajJAnajina kA pratyakSa jaisA apane viSaya meM pUrNarUpa se vizada hotA hai usI prakAra se ina donoM jinoM kA jJAna bhI apane apane viSaya meM pUrNarUpa se vizada hotA hai| jaisA unakA pratyakSa atIndriya hotA hai usI prakAra se ye donoM jJAna bhI atindriya hote haiN| inake unake pratyakSa meM saGkaH lanA aura vikalatA yaha viSayopAdhijanya hai, isaliye nizcaya pratyakSa jJAnavAle hone se ye donoM jinake bhagavAn jaise jina mAne gaye haiM, yaha kathana upacAra se kiyA gayA jAnanA cAhiye / vAstava meM jina to kevalajJAnavAlA jo hotA hai vahI hai| kevalajJAna vAloM meM "jina" aisA jina traNa prakAranA kahyA che-(1) avadhijina-avadhijJAnanI pradhAnatAvALo jina, (2) mana paryAvajJAna jina-eTale ke mana:paryavajJAnanI pradhAnatAvALo jina, ane (3) kevaLajJAna jina-eTale ke kevaLajJAnanI pradhAnatAvALe jina. A traNa prakAranA je jina kahyA che temAMnA avadhijJAna jina ane manaH paryAvajJAna jina, A be kevaLajJAna jinanI jema yathArtha rUpe jina nathI, kAraNa ke temanuM je jJAna hoya che te vikala (dezapratyakSa) heAya che, paraMtu kevaLajJAna jinanuM jJAna sakaLa pratyakSa hoya che, chatAM paNa kevaLajJAna jinanuM pratyakSa jJAna jema potAnA viSayamAM pUrNarUpe vizada hoya che, e ja pramANe avadhijJAna jina ane mana:paryavajJAna jinenAM jJAna paNa pitApitAnA viSayamAM pUrNarUpe vizada hoya che. jevI rIte temanuM pratyakSa atIndriya hoya che, e ja pramANe te banne jJAna paNa atIndriya hoya che. temanA pratyakSamA saMkalatA ane vikalatA te viSayapAdhijanya che, tethI nizcaya pratyakSa jJAnavALA hovAthI te banne jinane bhagavAna jevAM ja jina mAnavAmAM AvyA che, A kathanane aupacArika kathana ja samajavuM joIe. vAstavamAM kevaLajJAnI jIvane ja kharA jina kahI zakAya che. kevaLajJAnI ane "jina" kahevAnuM kAraNa e zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u04 sU0 85-87 nivRttinirUpaNam atha kevalimUtramAha-' tao kevalI' ityAdi, kevalam-ekamanantaM pUrNa cA jJAnAdikaM yeSAmastIti ke valinaH, uktazca "kasiNaM kevalakappaM, logaM jANaMti taha ya pAsaMti / kevalacarittaNANI, tamhA te kevalI hoti // 1 // " chAyA-kRtsnaM kevalakalpaM, lokaM jAnanti tathA ca pazyanti / kevalacAritrajJAninaH, tasmAtte kevalino bhavanti // 1 // te - avadhimanaHparyavakevalajJAnabhedAtrayaH / tatrAvadhijJAna kevalImanaH-- paryavajJAnakevalItyetauM dvau jinavanizcayapratyakSajJAnavattvAdupacArAtkevalipadavAcyau staH, tRtIyaH kevalajJAna ke valI nirupacAraH sarvabhAvAnAM sAkSAddarzakasyAt / 2 / vyavahAra unko sarvajJa hone se nirupacarita hai| kevala zabda kA artha eka ananta, athavA pUrNa hai jinako jJAnAdika eka athavA ananta, yA pUrNa hotA hai vaha kevalI hai| kahA bhI hai-"kasiNaM kevalakappaM" ityAdi, ye kevalI bhI avadhijJAnI manaH paryavajJAnI aura kevalajJAnI ke bheda se tIna prakAra ke kahe gaye haiN| inameM avadhijJAnI kevalI, aura manaH paryavajJAnI keyalI ye do, jinakI taraha nizcaya pratyakSajJAnavAle hone ke kAraNa upacAra se kevalI kahe gaye haiN| aura tIsarA jo kevalajJAnI kevalI hai vaha nirupacarita kevalI kahA gayA hai| kyoMki vaha rUpI aura arUpI samasta bhAvoM kA sAkSAt dekhane vAlA hotA hai, tAtparya yaha hai ki-ayadhijJAnI, aura manaH paryavajJAnI kevalI rUpImAtra padArtha ko hI che ke teo sarvajJa heya che. kevaLa padano artha eka, ananta athavA pUrNa thAya che. jemanA jJAnAdika eka athavA ananta athavA pUrNa hoya che temane upakSI 4 che. 4thu 55 cha -" kasiNaM kevalakappaM" tyAha te kevalInA paNa avadhijJAnI, mana:paryavajJAnI ane kevaLajJAnI, e traNa bheda kahyA che. avadhijJAnI kevalI ane mana:paryavajJAnI kevali, A bane jinanI jema nizcaya (niyata) pratyakSa jJAnavALA hoya che, tethI temane aupacArika rIte ja kevalI kahevAmAM Avela che, ane trIjA je kevaLajJAnI kevaLI che temane nirupacarita kevaLI kahevAmAM AvyA che, kAraNa ke teo yupI, arUpI samasta bhAvone sAkSAta joI zakanArA hoya che. A kathanane bhAvArtha A pramANe che - avadhijJAnI ane manaH5ryavajJAnI kevaLI mAtra rUpI padArthone ja dravya kSetrAdinI maryAdAmAM rahIne sAkSAt jANuM dekhI zake che teo arUpI padArthone zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 - - sthAnAgasatre atha tRtIyamahatsUtramAha-' to arahA' ityAdi, arhantidevakRtASTamahAmA. tihAryarUpamatizayamityahantaH / te trayaH zeSa vyAkhyA jinavad vijnyeyaa3||suu087|| ete ca salezyA api bhavantIti caturdazamaulezyA prakaraNamAha mUlam-tao lesAo dubbhigadhAo paNNattAo, taM jahA kaNhalesA, golalesA kAulesA / 1 / tao lesAo sunbhigaMdhAo paNNattAo taM jahA-teulesA, pamhalesA, sukkalesA / 2 / evaM doggaigAmiNIo 3, soggaigAmiNIo4, saMkiliTThAo 5, asaMkiliTAo 6, amaNuNNAo 7, maNuNNAo dravyakSetrAdi kI maryAdA lekara sAkSAt jAnate hai, arUpI padArthoM ko nhiiN| parantu-jo kevalajJAna se kevalI hotA hai kevalajJAnavAlA hotA hai vaha rUpI arUpI samasta padArthoM ko jAnatA hai, parantu apane viSaya ko jAnane meM ina tInoM kevaliyoM ko jJAna meM vaizadha kA antara nahIM hai yahI kadhana nizcaya pratyakSa jJAnavAn nizcaya pratyakSa se kahA gayA hai| arhanta sUtra kI prarUpaNA karate huye sUtrakAra aba kahate haiM-jo devakRta aSTa mahAprAtihAryarUpa atizayacAle hote haiM aise arhanta avadhijJAnaarhanta Adi ke bheda se tIna prakAra ke jo kahe gaye haiM so ina padoM kI vyAkhyA jina vyAkhyA kI taraha jAnanI cAhiye / / sU087 jANI-dekhI zaktA nathI. paraMtu je kevaLajJAnavALA kevALI hoya che, teo rUpI arUpI samasta padArthone jANI dekhI zake che, amuka maryAM. dAmAM rahelA padArthone ja teo joI zake che, evuM nathI, paraMtu trikALavatI ane traNe lokamAM rahelA samasta dravyone " hAthamAM rahelA AmaLAnI jema" jANa-dekhI zake che. paraMtu pitapitAnA viSayamAM te traNe kevalIonA jJAnamAM pUrNa rUpe vizadatA ja hoya che. e ja vAta nizcaya pratyakSa jJAnavAna-nizcaya pratyakSathI prakaTa karavAmAM AvI che. - have sUtrakAra ahaMta sUtranI prarUpaNuM kare che-jeo devakRta aSTa mahAprAtihAryarUpa atizayavALA hoya che, evA ahaM tenA paNa traNa prakAra che- (1) avadhijJAna mata, (2) mana:5vajJAna mata mana zAna "ta. avadhijJAna jina Adi padanA jevI ja A padonI vyAkhyA samajavI. sU. 87 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u.4 sU0 88 lezyAnirUpaNam 321 8, avisuddhAo 9, visuddhAo 10, appasatthAo 11, pasasthAo 12, sIyalukkhAo 13, NidhuNhAo 14 // sU088 // chAyA-tisro lezyA durabhigandhAH prajJaptAH, tadyathA-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA / 1 / tisrolezyAH surabhigandhAH prajJaptAH, tadyathA-tejolezyA, padmalezyA, zuklalezyA / 2 / eva durgatigAminyaH3, sugatigAminyaH 4, saMkliSTAH 5, asaMkliSTAH 6, amanojJAH 7, manojJAH 8, avizuddhAH 9, vizuddhAH 10, aprazastAH 11, prazastAH 12, zItarUkSAH 13, snigdhoSNAH 14 // sU0 88 // ye lezyA sahita bhI hote haiM, ataH aba sUtrakAra 14 sUtroM dvArA lejhyA prakaraNa kahate haiM-" tao lessAo dunbhigaMdhAo ityAdi / sUtrArtha-tIna lezyAe~ durgandhavAlI kahI gaIhaiM, jaise kRSNalezyA 1 nIlalezyA 2 aura kApotalezyA 331 / tIna lezyAe~ subhigandhavAlI kahI gaIhaiM, jaise-tejAlezyA 1 padmalezyA 2 aura zuklalezyA 3 / 2 / isI prakAra se tIna lezyAe~ jIva ko durgati meM le jAnevAlI kahI gaI haiM 3 aura tIna lezyAe~ jIva ko sugati meM le jAnevAlI kahI gaI haiM 4 isI prakAra se tIna lezyAe~ saMkliSTa (azubha) pariNAmoM kA hetu hone se saMkliSTa kahI gaI haiM 5 aura tIna lezyAe~ saMkliSTa pariNAmoM kA hetu nahIM hone se asaMkliSTa kahI gaI hai 6 isI prakAra se tIna lezyAe~ amanojJa kahI gaI haiM 7 aura tIna lezyAe~ manojJa kahI gaI haiM 8 isI prakAra se tIna lezyAe~ avizuddha 9 aura tIna lezyAe~ vizuddha 10 teo lesthAsahita paNa hoya che, tethI have sUtrakAra 14 sUtra dvArA sazyAmAtuM na 42 cha-" tao lessAo dubhigaMvAo" tyAha (1) vezyAmAne hu NI hI che-41 vezyA, nala zyA ane kApita lezyA. (2) traNa lezyAone surabhi gaMdhavALI kahI che-te lezyA padya lezyA ane zukala lehyA. (3) e ja prama Ne traNa vezyAone jIvane durgati apAvanArI kahI che. (4) e ja pramANe traNa lezyAone jIvane sugatimAM laI janArI kahI che. (5) e ja pramANe traNa leyAo saMkilaSTa (malIna) pariNAmenA hetu (kAraNa) rUpa hovAthI temane saMkilaSTa kahI che, ane (6) traNa lezyAo saMkaliSTa pariNAmenA kAraNarUpa nahIM hovAthI temane asaMkilaSTa kahI che. (7) e ja pramANe traNa lesthAone amaneNa kahI che, ane (8) traNa lezyAone mane jJa kahI che. (9) e ja pramANe traNa lezyAone avizuddha kahI sa 41 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 sthAnAGgasUtre TIkA-' tao lesAo' ityAdi / tisraH SaTsu trisaMkhyakAH lezyAH durabhigandhAH durgandhavatyaH prajJaptAH, durabhigandhatvaM ca tAsAM pudgalAtmakatvAt , pudgaleSu ca gandhAdInAmavazyambhAvAt , uktaJca___"jaha gomaDassa gaMdho, suNagamaDassa va jahA ahimaDamsa / ___ etto vi aNaMtaguNo, lesANaM appasatthANaM // 1 // " chAyA-yathA gomRtasya gandhaH, zunakamRtasya yathA'himRtasya / ito'pyanantaguNo lezyonAmaprazastAnAm // 1 // tAH darzayati-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA / varNazvAsAM nAmAnusArI vijJeyastena kRSNalezyA-kRSNavarNA, nIlalezyA-nIlavarNA, kApotalezyAkahI gaI haiN| isI prakAra se tIna lezyAe~ prazasta kahI gaI haiM 11 aura tIna lezyAe~ aprazasta kahI gaI haiM-12 / isI prakAra se tIna lezyAeM zIta-rUkSa kahI gaIhaiM-13 aura-tIna lezyAe~ snigdha-uSNa kahI giihaiN.14|| ina sUtroM kA tAtparyArtha isa prakAra se hai-lezyA-6 prakAra kI kahI gaI haiM kRSNalezyA-nIlalezyA-kApotalezyA-tejolezyA-padmalezyA -aura-zuklalezyA-6 / ina meM Adi kI jo 3 lezyAe~ haiM-kRSNalezyA nIlalezyA, aura-kApotalezyA-3 ye durabhigandhavAlI isaliye kahI gaI haiM ki-ye durabhigandhavAle pudgaloM vAlI hotI haiM, kyoM ki-pudgaloM meM gandhAdika guNa avazya hote hai| kahA bhI hai-" jahagomaDamsa gaMdho" ityAdi-jaisIgoke mRtaka zarIra kI, kutte ke mare zarIra kI, athavAjaisI sarpake mare zarIra kI, durgandha hotI hai isa se bhI anantaguNeM che, ane (10) traNa lezyAone vizuddha kahI che. (11) e ja pramANe traNa lezyAone aprazasta kahI che ane (12) traNa lesyAone prazasta kahI che. (13) e ja pramANe traNa lezyAone zIta-rUkSa kahI che, ane (14) traNa lezyAone snigdha-uSNa kahI che. have A 14 sUtrono bhAvArtha prakaTa karavAmAM Ave che-lezyAnA nIce prabhArI prA2 hyA cha-(1) 4 sazyA, (2) nIla sezyA, (3) apAta sazyA (4) tasezyA, (5) 5 vezyA bhane (6) zusavezyA maaseshyaayaamAMthI pahelI traNa lezyAone durabhi gandhavALI kahevAnuM kAraNa e che ke te traNe lezyAo durabhi gaMdhavALA pulavALI hoya che, kAraNa ke pudramAM gadhA zuY 55zya DAya che. yuM 54 che -"jaha gomaDassa gadho" tyAta gAyanA mRta kalevaranI, kUtarAnA mRta kalevaranI ane sApanA mRta zarIranI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u0 4 sU0 88 lezyAnitapaNam kapotaparNA dhUmravarNetyarthaH / 1 / ' tao' ityAdi, tisrolezyAH surabhigandhAHsugandhavatyaH prajJaptAH Aha cAtrArthe-- "jaha surabhikusumagaMdho, gaMdhovAsANa pissamANANaM / etto vi aNaMtaguNo, pasatthalesANa tiNhaMpi // 1 // chAyA-yathA surabhikusumagandhaH, gandhovAsAnAM piSyamANAnAm / ito'pyanantaguNaH ( gandhaH ) prazastalezyAnAM tisRNAmapi // 1 // tA evAha-tejo-vahniH, tadvarNAlelyA tejolezyA lohitavarNetyarthaH, pajhaadhikagandha kRSNa-nIla-evaM-kApota ina tIna aprazasta lezyAoM kI hotI hai [ utta. a. 34 gA. 16] / "jaha surahi kusumagaMdho-" ityAdi / jaisI sugandhita phUloM kI sugandha hotI hai, athavA-jaise-sugandha pIse jAte huye sugandhita dravyoM se AtI hai, ina se bhI anantaguNa adhika sugandhi pIta-padma-evaM zukla, ina tIna prazasta lezyAoM kI hotI hai [ uttara-a. 34 gA. 17] ina meM varNa ina ke nAmAnusAra hotA hai isaliye-kRSNalezyA kRSNavarNa vAlI hotI hai, nIlalezyA nIlavarNavAlI hotI hai, evam-kApotalezyA dhUmravarNavAlI hotI hai-1 "tao-" ityAdi, tIna lezyAe~-teja, padma, aura-zukla, ye tIna lezyAe~ jo-turabhigandhi vAlI kahI gaI haiM so ye-surabhigandhavAle pudgaloMvAlI hotI haiM / kahA bhI hai-"jaha surabhi kusumagaMdho-" ityAdi, varNa ina jevI durgadha hoya che, tenA karatAM paNa anantagaNuM adhika dugadha kRSNa, nIla ane kApita, A traNa aprazasta lezyAonI hoya che. ' u. su. nA 34 mAM adhyayananI 16 mI gAthAmAM A vAtanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. "jaha surahikusumagandho" tyA jevI sugaMdhIdAra phUlonI sugaMdha hoya che, jevI seTelA sugaMdhI dravyonI sugadha hoya che, tenA karatAM paNa anaMtagaNuM sugadha tejetezyA, padmalezyA bhane zusa dezyAnI jaya che. ( utta2. 21. 34 // // 17) A chae vezyAonAM vaNe temanA nAmAnusAra hoya che. jemake kRSNa lezyA zyAma varNavALI, nIlezyA nala varNavALI, kApata lezyA dhUmra pANI DAya che. " tao" tyAha telezyA, patralesthA ane zukala lezyAne surabhi gadhavALI kahI che. kAraNa ke teo surabhi gaMdhavALA phalevALI hoya che. kahyuM paNa che ke- "jaha surabhi kusumagaMdho" tyAdi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 __ sthAnAGgasUtre lezyA-padmagarbhavarNA kamalagarbhasadRzapItavarNetyarthaH, zuklavarNAlezyA zuklalezyA / 2 / evaM-prathama-dvitIyasUtravat tisastisro lezyAH azubhazubharUpA durgatigA. minI sugatigAminyAdi vizeSaNaviziSTAzcaturdazasUtrai vyaakhyeyaaH| tatra durgatinarakatiryagRpAM gamayanti prANinamiti durgatigAminyaH 3, sugati-manuSyadevagatirUpAM gamayanti prANinamiti sugatigAminyaH 4 / evaM saMkliSTAH saMklezahetutvAt 5, etadviparItA asaMkliSTAH / evaM viparyayaH sarvatra vijJeyaH, sa tu meM inake nAmAnusAra hotA hai, jaise-tejolezyA lAhitavarNavAlI hotI hai kyo ki-teja nAma agnikA hai-agnikA varNa lohita hotA hai, ataHyaha lezyA bhI usI ke varNa jaisI kahI gaI hai| padmalezyA-pItavarNavAlI hotI hai, kyoM ki-padmagarbha pItavarNavAlA hotA hai / padmazabda se yahAM padma kA garbha liyA gayA hai ! zuklavarNavAlI zuklalezyA hotI hai prathama dvitIya sUtra ke pratipAdana kI taraha tIna-2 lezyAe~ azubharUpa aura zubharUpa, durgati meM lejAnevAlI-aura sugAMte meM lejAnevAlI-saMkliSTa hetuvAlI-aura asaMkliSTa hetuvAlI tathA-amanojJa evaM-manojJa Adi vizeSaNoMcAlI hotI hai| aisA-pratipAdana ina do sUtroM se Age ke 12 sUtroM dvArA pratipAdana kiyA gayA hai-jo prANI ko manuSya gatirUpa aura devagatirUpa zubhagatimeM lejAtI haiM, ve lezyAe~ sugatigAminI aura-jo jIya ko naraka evaM-tiryaggati meM lejAtI haiM ve durgatigAminI haiM / azubha A traNa lezyAonAM varNa paNa temanAM nAmAnusAra ja hoya che. jemake teja nAma agninuM che. agnine varNa lehita (lAla) heya che, tethI A lezyAne paNa lehita varNavALI kahI che. padmavezyA pILA varNanI hoya che, padmagarbha (kamaLane garbha) pILA varNavALo hoya che. "pa" padathI ahIM padmano garbha gRhIta thayo che. zukala lezyA sapheda (zukala) varNavALI hoya che. pahelI traNa lezyAe azubha rUpa durgatimAM laI janArI che ane chellI traNa vezyAo zubharUpa sugatimAM laI janArI che. je leDyAe jIvane naraka ane tiryaMca gatimAM laI jAya che, te lezyAone durgati gAminI kahe che, ane je lesthAo jIvane manuSyagati ane devagati rUpa zubhagatimAM laI jAya che, te lezyAone sugati gAminI kahe che. pahelI traNa azubha lezyAe jIvanA saMkilaSTa pari. gAmanA hetubhUta thAya che, tethI temane saMkilaSTa leyAe kahI che ane chellI traNa zubha lesthAe (teje, paddha ane zukala lezyAo) jIvana saMkilaSTa pariNAmanA hetubhUta thatI nathI, tethI temane asaMkilaSTa lesyAo kahe che. zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u0 4 sU0 88 maraNanirUpaNam 325 subodha eya 6, amanojJAH-amanojJarasopetapudgalamayatvAt 7-8 / ati zuddhA varNataH-9-10 / apazastAH-azreyasyo'nAdeyA ityarthaH 11-12 / tathA-zIta rUkSAH 13, snigdhoSNAH 14, ete dve api sparzata eveti // mU0 88 // pUrva lezyAvarNitAH, sAmprataM lezyA viziSTameva maraNaM bhavatIti maraNanirUpaNAya sUtracatuSTayamAha mUlam--tivihe maraNe paNNatte, taM jahA-bAlamaraNe, paMDiya. maraNe, bAlapaMDiyamaraNe 1 / bAlamaraNe tivihe paNNatte, taM jahA lezyAe~ jIvako saMkliSTa pariNAma kA hetubhUta hotI hai aura-zubhalezyAe~ asaMkliSTa pariNAma kA hetubhUta nahIM hotI hai| amanojJa aura manojJa inheM isa kAraNa kahA gayA hai-ki amanojJa rasopeta pudgalamaya hotI hai aura ye manojJa rasopeta pudgalamaya hotI haiM / avizuddhatA-aura-vizu. ddhatA, inameM varNa kI apekSA jAnanI caahiye| aprazastatA-aura-prazastatA-inameM-azreyasI aura-zreyasI hone ke kAraNa haiN| arthAt-pUrva kI kRSNAdi 3 anAdeya-[tyAjya ] haiM, aura uttara kI tIna tejolezyA Adi Adeya upAdeya haiM / zItarUkSatA aura snigdhauSNatA inameM sparza kI apekSA se kahI gaI jAnanI cAhiye / sU088 // e ja pramANe pahelI traNa azubha lesthAe amaneza, avizuddha ane apazasta hoya che jyAre chellI traNa lezyAe mane jJa, vizuddha ane prazasta hoya che. pahelI traNa azubha lezyAone amaneNa kahevAnuM kAraNa e che ke te traNe lezyAo amanajJa rasepeta pudgalamaya hoya che, ane chellI traNa zubha lezyAo manejha rasopeta pulamaya hovAne kAraNe temane manejJa kahI che. pahelI traNa azubha lezyAomAM varNanI apekSAe avizuddhatA samajavI ane chellI traNa zubha lesthAomAM varNanI apekSAe vizuddhatA samajavI. pahelI traNa lezyAomAM aprazastA kahI che ane chellI traNa lezyAomAM prazaratatA kahI che pahelI traNa lezyAo e zreyasI hevAthI eTale ke kRSNAdi traNa vezyAo anAdeya ( tyAjaya) hovAthI temane aprazasta kahI che ane tene vezyA, patralezyA ane zukala lezyA Adi lesyA e Adeya-upAdeya hovAthI temane prazasta kahevAmAM Avela che. pahelI traNa lezyAomAM zIta rUkSatA ane chellI traNa lezyAomAM snigdha uSNutA sparzanI apekSAe kahevAmAM Avela che. je sU. 88 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 sthAnAstre Thiyalese, saMkiliTralese pajavajAyalese / 2 / paMDiyamaraNe tivihe paNNatte, taM jahA-Thiyalese, asaMkilihalese, pajjavajAyalese / / bAlapaMDiyamaraNe tivihe paNNatte, taM jahA-Thiyalese, asaMkilihalese apjjvjaaylese| 4 // sU0 89 // __ chAyA-trividhaM maraNaM prajJaptaM, tadyathA-bAlamaraNaM, paMDitamaraNaM, bAlapaNDitamaraNam / 1 / bAlamaraNaM trividhaM prajJaptaM, tadyathA-sthitalezya saMkliSTalezya, paryavajAtalezyam / 2 / paNDitamaraNaM trividhaM prajJaptaM, tayathA-sthitalezya, asa kliSTa lezyam paryavajAtalezyam / 3 / bAlapaNDitamaraNaM trividha prajJaptaM, tadyathA-sthi. talezyaM, asaMkliSTalezya, aparyavajAtalezyam 4 // mU0 89 / / ___ aba sUtrakAra lezyA varNanake bAda maraNa kA nirUpaNa karate haiN| kyoM ki-maraNa lezyA viziSTa hI hotA hai "tivihe maraNe paNNatta" ityAdi, sUtrArtha-maraNa tIna prakArakA kahA gayAhai jaise bAla maraNa, paNDita maraNa, aura bAlapaNDita maraNa, 1 inameM bAlamaraNa bhI tIna prakAra kA kahA gayA hai, jaise sthitilezya, saMkliSTalezya, aura paryavajAtalezya 2 paNDitamaraNa bhI tIna prakAra kA hotA hai, jaise sthitilezya, asaMkliSTa lezya, aura paryavajAtalezya / bAlapaNDita maraNa bhI tIna prakAra kA kahA gayA hai, sthitilezya asaMkliSTalezya aura apryvjaatleshy| lezyAonuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra maraNanuM nirUpaNa kare che. maraNa lezyAviziSTa ja hoya che, A saMbaMdhane anulakSIne lehyAnuM nirUpaNa karyA bAda have maraNanuM nirUpaNa cAra sUtre dvArA karavAmAM Ave che. "tivihe maraNe paNNatte" tyAhisUtrArtha-bha2 ra 42nA 4yA che-(1) mA bha28, (2) 5Dita bha25 bhane (3) pAra pAData bha24. mAsa bharanA 5 tra 412 3 cha-(1) sthita zya, (2) sa. misATa vezya bhane (3) paryAta vezya. yati bh26|| 5 3 2 4 che-(1) sthiti vezya, (2) AASAN dezya bhane (3) 44ta vezya. bAla paMDita maraNanA paNa traNa prakAra kahyA che-(1) sthiti vezya, (2) asaSA mezya mana (3) sapazya . zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 sudhA TIkA sthA0 3 u04 sU0 89 maraNanirUpaNam ___TIkA--'tivihe maraNe' ityAdi / maraNaM, trividhaM, tadevAha-vAlamaraNaM, bAla:-ajJastadvad yo vartate viratisAdhakavivekavikalatvAt sa bAlaH asaMyata ityarthaH, tasya maraNaM bAlamaraNaM asmin maraNe vratapratyAkhyAnAdikaM na bhavati / paNDitamaraNaM, paNDitaH-sadasadvivekavAn viratiphalena phalavadvijJAnavattvAt jJAtatattvaH saMyata ityarthaH, tasya maraNaM paNDitamaraNam , idaM vratapratyAkhyAnAdi sadbhAvAcchadmasthayatInAM bhavati / bAlapaNDitamaraNaM, bAla:-avirataH, paNDitaH-virataH, ubhayarUpa. TokArtha isa maraNake pratipAdaka 4 sUtrahaiM, bAla zabdase yahAM ajJAnI liyA gayAhai isa ajJAnI jaisA jo hotAhai vaha maraNahai / arthAt jIva jabataka virati sAdhaka vivekase rahita banA rahatAhai taba taka bAla asaMyata rahatAhai aura isIse use ajJAnI kahA gayA hai| isa ajJa avasthA kA bAladazA kA jo maraNa hai vaha bAlamaraNa hai, isa maraNa meM ajJAnI jIva ke vrata pratyAkhyAna Adi nahIM hote haiN| viratirUpa phala se phalavAlA hotA hai paNDitamaraNa sat asat kA viveka jise hotA hai vaha paNDita hai isakA jJAna paNDita kA jJAna viratirUpa phala se saphala hotA hai, tattvoM kA ise jJAna ho jAtA hai ataH-yaha saMyatAvasthA se yukta ho jAtA hai aise saMyatarUpa paNDita kA jo maraNa hai vaha paNDita maraNa hai| yaha paNDita maraNa vrata, pratyAkhyAna Adi ke sadbhAva se chadmastha muniyoM ko hotA hai tathA-bAlapaNDita maraNa dezavirati zrAvaka ko hotA hai, TIkAI-maraNanuM pratipAdana karatAM cAra sUtre ahIM ApyAM che. bAla zabdathI ajJAnI jIva gRhIta thayA cheA ajJAna avasthA yukta jIvanA maraNane bAla-maraNa kahe che. A kathanane bhAvArtha A pramANe che - jIva jyAM sudhI viratisAdhaka vivekathI rahita ja rahe che, tyAMsudhI te bAla (asaMyati) ja rahe che, ane te kAraNe ja tene ajJAnI kahe che. A ajJa ( jJAna rahita) avasthA rUpa bAladazA saMpanna jIvanuM je maraNa che tene bAlamaNi kahe che. A maraNathI motane bheTatA evA ajJAnI jIva dvArA vrata, pratyAkhyAna AdinI ArAdhanA thatI nathI. virati rUpa phala dvArA je maraNa thAya che, te maraNane paMDita maraNa kahe che. je mANasamAM sArA narasAne viveka hoya che, tene paMDita kahe che. te paMDitanuM jJAna viratirUpa phaLathI saphaLa bane che te tenuM jJAna thaI jAya che, tethI te saMyatAvasthAthI yukta thaI jAya che. evA saMtarUpa paMDitanuM je maraNa che tene paMDita maraNa kahe che. vrata, pratyAkhyAna AdinA sadUbhAvamAM chadmastha munio A prakAranuM paMDita maraNa prApta kare che. dezavirata zrAvakanA maraNane bAla paMDita maraNa kahe che. te dezavirata zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 sthAnAnasUtre yAda bAlapaNDitaH - saMyatAsaMyataH dezaviratizrAvaka ityarthaH tasya maraNaM bAlapaNDatamaraNam / yadvA - bAlaM sarvaviratipariNAmAbhAvAt paNDitaM sthUlaprANAtipAtAdi ciramaNAt, bAlaM ca tat paNDitaM ceti bAlapaNDitaM tad yogAt maraNaM bAlapa NDitamaraNam / idaM dezaviratimataH zrAvakasya bhavatIti | 1 | 1 atha bAlamaraNaM kathayati 'bAlamaraNe ityAdi, bAlamaraNaM trividhaM tadevAha sthitale iyam, sthitA avasthitA avizudhyamAnA asaM klizyamAnA ca lezyA kRSNAdiryasmina tathoktam 2 | saMkliSTayaM sa kliSTA - saMklizyamAnA saMklezamAgacchantI lezyA yasmin maraNe tattathoktam 2 | paryavajAtalezya, paryavAH parizeSyAd-vizuddhivizeSAH jAtAH dezavirata zrAvaka sthAvara hiMsA se avirata hotA hai aura sahiMsA se virata hotA hai| isIliye viratAvirata kI apekSA lekara dezavirata zrAvaka kA maraNa bolapaNDita maraNa kahA gayA hai, athavA - dezavirati zrAvaka meM sarva virati kA abhAva rahatA hai, ataH isa apekSA vaha bAla hai tathA sthUlaprANAtipAta Adi se viramaNa rahatA hai isaliyevaha paNDita hai bAla hokara bhI isa taraha vaha paNDita hai, isa bAla paNDita ke yoga se maraNa ko bhI bAlapaNDita maraNa kaha diyA gayA hai 1 bAlamaraNa ke prakAroM ko dikhAte huve sUtrakAra kahate haiM ki -sthitilezya Adi jo tIna bheda bAlamaraNa ke kahe gaye haiM unakA tAtparya isa prakAra se hai - jisa maraNa meM kRSNAdilezyA avizudhyamAna aura asaMklizyamAna hotI hai aisA vaha maraNa sthitalezya bAlamaraNa hai 2 jisa maraNa meM lezyAsaMkleza bhAva ko prApta karatI rahatI hai aisA vaha maraNa zrAvaka sthAvara hiMsAthI avirata hAya che ane trasahiMsAthI virata hAya che, te kAraNe viratAviratanI apekSAe dezavirata zrAvakanA maraNane khAlapati maraNa kahe che. athavA dezavirati yukta zrAvakamAM sarva viratinA abhAva rahe che, tethI A apekSAe vicAravAmAM Ave te te mAla ja che. parantu sthUla prANAtipAta Adi te karatA nathI, tethI te pa MDita che-khAla hAvA chatAM pazu A rIte te paDita che. A mAla-paDitanA ceAgathI tenA maraNane paNa khAla pati maraNa kahyuM che. / 1 / have khAla maraNanA sthiti lezya Adi traNa bhedonuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-je maraNumAM kRSNAdi lesyA avizuSyamAna ane asa'kilazyamAna hAya che, te maraNane " sthiti bezya mAsabhara " he che / 2 / je maraNumAM lezyA saMkaleza lAvane prApta karatI rahe che, evA maraNane " kilaSTa lezya khAlamaraNa " kahe che, je maraNumAM prati samayalesyAnI sa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 3 u04 sU0 89 maraNanirUpaNam patisamayamutpannA yasyAM sA paryavajAtA vizuddhayA vardhamAnetyarthaH, tathAvidhA lezyA yasmistattathoktam 3 / atrAyaM bhAvaH-kRSNAdilezyaH san yadA kRSNAdilezyeva nArakAdiSatpadyate tadA prathamaM sthitalezyAbhidhaM bAlamaraNaM bhavati 1 / yadA nIlAdilezyaH san kRSNAdilezyetpadyate tadA dvitIya saMkliSTalezyAbhidhaM bAlamaraNaM bhavati 2 / yadA punaH kRSNalezyAdiH san nIlakApotalezyeSatpadyate tadA tRtIya paryavajAtalezyAbhidhaM bAlamaraNaM bhavati, uktaM cAntyadvayasaMvAdi bhagavatyAm , yadutasaMkliSTalezyA bAlamaraNa hai 2 jisa maraNa meM pratisamaya vizuddha vizeSa utpanna huve hoM aisA vaha maraNa paryavajJAnalezya bAlamaraNa hai yaha paryava zabda se vizuddhi vizeSa gRhIta huve haiN| tAtparya aisA hai ki jisa maraNa meM tathAvidhalelyA vizuddhi se vardhamAna hai, aisA vaha maraNa paryavasAna bAlamaraNa hai 3 yahAM bhAya aisA hai-kRSNAdi lezyAvAlA huvA koI jIva jaba kRSNAdi lezyAvAle hI nArakAdikoM meM utpanna hotA hai, taba usakA vaha maraNa prathama sthitalezya nAmavAlA bAlamaraNa kahalAtA hai 1-jaba nIlAdi lezyA vAlA hughA koI jIya kRSNAdilezyAvAloM meM utpanna hotA hai taba usakA vaha maraNa dvitIya saMkliSTa lezya nAma kA bAlamaraNa kahalAtA hai 2 aura jaya punaH kRSNAdi lezyAvAlA huvA nIla evam kApota lezyAvAloM meM utpanna hotA hai, taba usakA yaha maraNa tRtIya paryavajAtalezya nAmaka bAlamaraNa kahalAtA hai| bhagavatI meM aisA vizuddhi vizeSa utpanna thatI rahe che, evA maraNane "pardhavajJAna lezya bAlamaraNa" kahe che. A paryava zabdathI vizuddhi vizeSa gRhIta thayela che A kathanane bhAvArtha A pramANe che-je maraNamAM tathAvidha vezyA vizuddhinI tarapha vardhamAna thatI ja rahe che, ene maraNane paryAvasAna bAlamaraNa" kahe che. 3 A vAtane sUtrakAra have daSTAnto dvArA samajAve che-(1) kRSNAdi lezyAthI yukta e koI jIva jyAre kRSNa di lezyAvALA nArakAdi kemAM utpanna thAya che, tyAre tenA te bhane " sthiti sezya mAtama26" 4 cha. (2) syAre nIlAdi lezyAthI yukta thayele kaI jIva kRSNAdi lezyAvALAomAM utpanna thAya , tyAre tenA bharane 'saTi sezya pAsama25 ' . (3) lyAre kRSNAdi lezyAthI yukta thayele jIva nIla ane kApata lezyAovALAmAM utpanna thAya che, tyAre tenA te maraNane "paryava jAta lezya bAlamaraNa" kahe che. bhagavatI sUtramAM A viSayane anulakSIne evuM ja pratipAdana karavAmAM AvyuM che. sUtrakAra ahIM saMvAda rUpe te vAta prakaTa kare che- zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 sthAnAGgasUtre " se nUNaM bhaMte ! kaNhalese nIlalese jAva sukale se bhavittA kAulesesu neraiesu upayajjai ? haMtA goyamA ! se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai ? goyamA ! lesA ThANesu saMkissamANesu vA visujjamANesu vA kAulessa pariNamai, pariNamittA kAulessesu neraiesu uvavajjai" iti / ___ chAyA-atha nUnaM bhadanta ! kRSNalezyo nIlalezyo yAvat zuklalezyo bhUtvA kapotalezyeSu nairayikepUtpadyate 1 hanta ! gautama ! tat kenArthena bhadanta ! evamucyate ? gautama ! lezyAsthAneSu saMklizyamAneSu vA vizudhyamAneSu vA kApotalezyaM ( maraNaM ) pariNamati, pariNamya kApotalezyeSu nairayikeSUtpadyate // etadanusAreNa paNDitamaraNa-bAlapaNDitamaraNarUpa sUtrayorapi sthitale zyAdivibhAgo vijJeya iti / tatra paNDitamaraNe lezyAyAH saMklizyamAnatA nAsti saMyatatvAdevetyayaM bAlamaraNAt paNDitamaraNe vizeSaH / bAlapaNDitamaraNe tu lezyAyAH saMklizyamAnatA vizudhyamAnatA ca nAsti mizratvAdevetyayaM maraNadvayAdvizeSaH / kimuktaM hI kahA hai-" se gUNaM bhaMte ! kaNhalese nIlalese jAva sukkalese bhavittA kAulesesu neraiessu upayajjai haMtA ? goyamA ? se keNaTeNaM bhaMte ? evaM buccai 3 goyamA ? lesAThANesu saMkilissamANesu vA cisujjhamANesu vA kAulessaM parimaNai pariNamittA kAulessesu neraiemu uyayajjA" iti / isa kathana ke anusAra paNDitamaraNa aura bAlamaraNa evaM paNDimaraNa ke sUtroM meM sthitalezya Adi vibhAga kiyA gayA jAnanA cAhiye bAlamaraNa kI apekSA paNDitamaraNa meM lezyA kI saMklizya mAnatA nahIM hai| kyoM ki yaha maraNa saMyata ko hI hotA hai, ataH bAlamaraNa se paNDitamaraNa meM vizeSatA hai| bAlapaNDitamaraNa meM to lezyA kI saMklizyamAnatA aura-vizudhyamAnatA nahIM hai, kyoM ki-vaha " seNNaM bhaMte ! kaNhalese nIlalese jAva sukkalese bhavittA kAulesesu neraiesu uvavajjai 1 haMtA, goyamA ! se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai ? goyamA ! lesAThANesu saMkilissamANesu vA visujjhamANesu vA kAulessaM pariNamai pariNamittA kAulessesu neraiesu uvvjjaa"|| A kathana anusAra paMDita maraNa ane "bAlamaraNa ane paMDitamaraNa" (bAla paMDita maraNa) nA sUtromAM sthitalezya Adi prakAranuM kathana paNa samajavuM. bAlamaraNamAM lezyAnI saMkilazyamAnatA kahI che, paraMtu paMDitamaraNamAM lesyAnI saMkilazyamAnatA nathI, kAraNa ke saMyata jIva ja paMDita maraNa prApta kare che, tethI bAlamaraNa karatAM paMDita maraNamAM A prakAranI viziSTatA kahI che. bAlapaMDita maraNamAM te vezyAnI saMkilazyamAnatA ane vizudhyamAnatA hetI nathI, kAraNa ke te maraNa mizrarUpa hoya che. uparyukta be maraNa karatAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3304 sU0 90 maraNottara hitAhitasvarUpanirUpaNam 331 bhavati ! bolapaNDitamaraNaM tu saMyatAsaMyatasya zrAvakasya bhavati, tena tasmin deza saMyatatvena saMklizyamAnalezyAyA abhAvaH, asaM yatatvena ca vizudhyamAnalezyAyA abhAvo bhavati mizratvAdityayaM bAlamaraNAt paNDitamaraNAcAtra vizeSa iti4||muu.89|| pUrva maraNaM proktaM, mRtasya tvaparajanmani yAdRzasya yadvastutrikaM yasmai niSpadyate tasya tadvastutrayaM tasmai tadartha sampadyamAnaM darzayituM sUtradvayamAha mUlam--tao ThANA avvavasiyassa ahiyAe asuhAe akkhamAe aNisseyasAe aNANugAmiyattAe bhavaMti, taM jahA --se NaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaie NiggaMthe pAyayaNe saMkie kaMkhie vitigicchie bheyasamAvanne kalusasamAvanne niggaMthaM pAvayaNaM No sadahai No pattiyai No roei taM parissahA abhimuMjiyara abhibhavaMti, No se parissahe abhimuMjiya 2 abhibhavai 1 / se NaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavaie paMcahi mahatvaehiM saMkie jAva kalusasamAvanne paMcamahatvayAiM no sadahai jAva No se parissahe aMbhijuMjiya 2 maraNa mizrarUpa hotA hai yahI isameM do maraNoM se vizeSatA hai| tAtparya kahane kA aisA hai ki yaha bAlapaNDitamaraNa saMyatAsaMyata (zrAvaka) ko hotA hai, isaliye-isa maraNa meM dezasaMyata ke hone ke kAraNa saMklizyamAna lezyA kA abhAva rahatA hai, aura asaMyata hone ke kAraNa vizudhyamAna lezyA kA abhAva rahatA hai ataH mizrarUpa hone se isameM bAlamaraNa aura paNDitamaraNa se vizeSatA hai-|| 4 // sU089 // A maraNamAM eTalI ja vizeSatA che. A kathananuM tAtparya A pramANe che- saMyatAsaMyata zrAvakanuM maraNa ja bAlapaMDita maraNarUpa hoya che. A maraNathI maranAra vyaktimAM dezasaMyatatA hovAne lIdhe saMkilazyamAna lezyAne abhAva rahe che. ane asaMtatA hovAne kAraNe vizudhyamAna lezyAne abhAva rahe che. A rIte te mizrarUpa hovAthI temAM bAlamaraNa ane paMDitamaraNa karatAM vizeSatA hoya che. sU89 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 sthAnAGgasUtre abhibhavai / se NaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM paJcaie chahiM jIvanikAehiM jAya abhibhavai 3 // 1 // tao ThANA vivasiyassa hiyAe jAva ANugAmiyattAe bhavaMti, taM jahA--se NaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaie NiggaMthe pAvayaNe NissaMkkie NikkaMkhie jAva no kalusasamAvanne NiggaMthaM pAvayaNaM saddahai pattiyai roei se parissahe abhimuMjiya 2 abhibhavai, no taM parissahA abhiju. jiya 2 abhibhavaMti 1 / se NaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaie samANe paMcahiM mahavvaehiM NissaMkie Nikakhie jAva parissahe abhimuMjiya 2 abhibhavai, no taM parissahA abhijuMjiya 2 abhibhavaMti 2 se NaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavaie chahiM jIvanikAehiM NissaMkie jAva parissahe abhimuMjiya 2 abhibhavai, no taM parissahA abhijujiya 2 abhibhavaMti 3 // sU0 97 // ___ chAyA-trINi sthAnAni avyavasitasya ahitAya asukhAya akSamAya anizreyasAya anAnugAmikatAyai bhavanti, tadyathA sa khalu muNDo bhUtvA agArAt ana isa prakAra se maraNa ke sambandha meM kathana kiyA aba sUtrakAra isa navve 90 sUtra meM kathita tIna sthAna kinake liye ahita kara Adi vizeSaNoMvAle hote haiM aura kinakeliye hitakara Adi vizeSaNoM vAle hote haiM aisA kathana karate haiM "tao ThANA avyavasiyassa ahiyAe asuhAe" ityaadi| sUtrArtha-tIna sthAna avyavasita - udyamahIna jIva ko ahita maraNanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. A nevuMmAM sUtramAM pratipAdita traNa sthAne kone mATe ahitakara hoya che ane kene mATe hitakara hoya che tenU thana 42 cha-" tao ThANA avvayasiyassa ahiyAe asuhAe" tyAha sUtrArtha-nIce jenuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che evAM traNa sthAna (kAraNe) madhyapasita ( GEmIna ) 75nu malita 425 // 2 // , asu5 42 / 21, asama zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u04 sU010 maraNottarahitAhitasvarUpanirUpaNam 333 gAritAM prabajito nairgranthe prAvacane zaGkitaH kAzitaH vicikitsitaH / bhedasamApanaH kaluSasamApanaH nainya pravacanaM no zraddadhAti no pratyeti no rocayati taM parISadA abhiyujya2 abhivanti, (kintu ) no sa parISahAn abhiyujya 2 abhibhavati / sa khalu muNDo bhUtvA agArAt anagAritAM pravajitaH paJcasu mahAtra teSu zaGkito yAvat kaluSasamApannaH paJcamahAvratAni no zraddadhAti yAvat no sa parISahAn abhiyujya2 abhibhavati 2 / sa khalu muNDo bhUtvA agArAt anagAritAM prabajitaH SaTsu jIvanikAyeSu yAvad abhibhavati 3 / 1 / ke liye, asukha ke liye, asamarthatA ke liye aura -- azubhAnu. candha ke liye hote haiM / ve tIna sthAna isa prakAra se haiM -jaise koI puruSa muNDita ho karake-agArAvasthA se anagArAvasthA ko dhAraNa kara letA hai, parantu-vaha negrantha pravacana meM zaGkita hai, kAGkita hai, vicikitsita hai, bhedasamApanna hai aura nirgrantha pravacana kI zraddhA nahIM karatA hai-usI pratIti meM nahIM lAtA hai-apanI ruci kA viSaya use nahIM banAtA hai, to aise anagAra ko dravyaliGgIsAdhu ko parISaha use Akara ke Akula vyAkula kara dete haiM // 1 // yadi koI puruSa muNDita hokara agArAvasthA se anagorAvasthA ko dhAraNa kara letA hai, parantu yadi vaha pAMca mahAvratoM meM zaDita yAvat kaluSasamApanna hai aura pAMca mahAvratoM ko zraddhA kI dRSTi se nahIM dekhatA hai yAvat unheM apanI rucikA viSaya nahIM banAtA hai, to aise usa anagAra ko dravyaliGgI sAdhuko parISaha A A karake AkulavyAkula kara dete haiM 2 usI prakAra se muNDita agArAvasthA se anagArAvasthA meM pravajita huvA koI puruSa SaD jIya nikAya ke viSayameM zaGkita yAvat-kaluSa samApanna hai aura usa nikAya rthatA utpanna karanArA ane azubhAnubaMdha karanArA thaI paDe che. te traNe sthAna A pramANe che koI puruSa suMDita thaIne agArAvasthAne parityAga karIne aNagArAvasthA dhAraNa kare che, paraMtu nigraMtha pravacana pratye zakita, kAMkSita, vicikitsata, bheda samApana ane kaluSa samApana che, ane nigraMtha pravacana pratye zraddhA nathI, tene potAnI pratItimAM lAvatA nathI ane temAM ruci rAkhato nathI, te e aNagAra-dravyaliMgI sAdhu AvI paDelA parISahathI AkuLavyAkula thaI jAya che. (2) koI puruSa muMDita thaIne-gRhasthAvasthAnA tyAgapUrvaka aNagArAvasthA dhAraNa karavA chatAM paNa pAMca mahAvratamAM zakita, kAMkSita, vicikisita bheda samApanna ane kaluSa samApanna thAya che, tathA pAMca mahAvrato pratye zraddhAnI najare joto nathI, temane potAnI pratIti viSaya banAvatuM nathI ane temAM ruci rAkhatA nathI, te te aNagAra dravyaliMgI sAdhu tenA upara AvI paDatA parISahathI AkuLavyAkula thaI jAya che. e ja prakAre gRhasthAvasthAnA parityAgapUrvaka aNagArAvasthAmAM pravajita thayela koI sAdhu jyAre chakAyanA chAnA viSayamAM zaMkita, kAMkSita Adi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 sthAnAGgasUtre ___trINi sthAnAni vyavasitasya hitAya yAvat AnugAmikatAyai bhavanti, tadyathA -sa khalu muNDo bhUtvA agArAt anagAritAM pravajito nairgranthe prAvacane nizzaGkitaH niSkAGkitaH yAvat no kaluSasamApannaH naigranthaM prAvacanaM zraddadhAti pratyeti roca. yati sa parISahAn abhiyujya 2 abhibhavati, (kintu ) no taM parIpahA abhiyujya 2 abhibhavanti 1 / sa khalu muNDo bhUtvA agArAt anagAritAM prabajitaH san pazcasu mahAvrateSu nizzaGkitaH niSkAsitaH yAvat parISahAn abhiyujya2 abhivati, no taM parISahA amiyujya 2 abhibhavanti / sa khalu muNDo bhUtvA agArAt ko yadi vaha zraddhA kI dRSTi se nahIM dekhatA hai, yAvat-use apanI ruci kA viSaya nahIM banAtA hai, to aise usa dravyaliGgisAdhu ko parISaha AA karake Akula-vyAkula kara dete haiM-3-1 tIna sthAna vyavasita udyamavAle) jIvako hitake liye yAvat-anu gAmitAke liye hote haiM, ve tIna sthAna isa prakArase haiM-jaise koI manuSya muNDita ho karake agArAvasthA se anagArAvasthA meM pravajita ho jAtA hai aura-niHzaGkita Adi vizeSaNoM se yukta huvA nirgrantha pravacana para zraddhA rakhatA hai, usa para pratIti karatA hai, use apanI ruci kA viSaya banAtA hai, tA aise-usa anagAra ke pAsa parISaha Ate to haiM, aura use Akula vyAkula karane kI ceSTA bhI karate haiM parantu-vaha unase Akula vyAkula nahIM hotA hai-1 yadi koI puruSa muNDita ho karake agArAvasthA se anagArAvasthA ko dhAraNa karaletA hai aura-pAMca mahAvratoM meM niHzaGkita evaM niSkAMkSita Adi vizeSaNoMvAlA hokara yAvat una ke viSaya meM vaha kaluSa samApanna nahIM hotA hai, aura unheM zraddhA kI dRSTi se dekhatA hai, yAvat-unheM vaha apanI ruci kA viSaya banAtA kaluSa samApanna paryantanA bhAvathI yukta thAya che, ane te SaDUjIvanikAyane je te zraddhAnI najare ja nathI, tene potAnI pratItino viSaya banAva nathI. temAM ruci rAkhatuM nathI, te evA dravyaliMgI sAdhune-parISaha AvI AvIne mAha-vyAsa 43rI nAme che. have e vAtanuM pratipAdana karavAmAM Ave che ke kayA traNa sthAna cava. sita (udyamI) jIvane mATe hitakArI, sukhakArI, samarthatA utpanna karanArA ane anugAmitA (zubhAnubaMdha) kArI hoya che. te traNa sthAna nIce pramANe che - (1) keI manuSya muMDita thaIne agArAvasthAnA parityAgapUrvaka aNu gArAvasthA dhAraNa kare che. te nizakti Adi bhAvothI nigraMtha pravacana para zraddhA rAkhe che, tenI pratIti kare che ane tene pitAnI rucine viSaya banAve zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u04 sU090 maraNottarahitAhitasvarUpanirUpaNam 335 anagAritAM prabajitaH SaTsu jIvanikAyeSu nizzaGkito yAvat parISahAn abhiyujya 2 abhibhavati, (kintu ) no taM parISahA abhibhavanti 3 / 2 / sU0 90 // TIkA-'to' ityAdi / trINi sthAnAni-anupadaM vakSyamANAni pravacanamahAvata-jIvanikAyarUpANi avyavasitasya-vyavasitaH-nizcayavAn parAkramavAn vA, taniSedhAd avyavasitaH-anizcayavAn aparAkramavAnityarthaH, tasya ahitAyaapathyAya, asukhAya-duHkhAya, akSamAya-asamarthatatvAya, aniHzreyasAya-amokSAya hai to aise usa anagAra ko parISaha Ane para bhI Akula vyAkula nahIM karate haiM isI taraha muNDita hokara jo puruSa agArAvasthA se anagArAvasthA ko dhAraNa karatA hai aura-SaDjIvanikAya ke viSaya meM nizzaGkita Adi vizeSaNoM vAlA ghanA hokara usapara zraddhA karatA hai aura yAvat-use apanI ruci kA viSaya banAtA hai to aise usa anagArako parISaha bAra-2 Akarake bhI Akula vyAkula nahIM karapAtehaiM-3 ina tIna sUtroM kA bhAvArtha aisA hai vyavasita zabda kA artha nizcayayAlA yA " parAkramabAlA " aisA hai jo aisA nahIM hai yaha manuSya avyavasita hai| arthAt jo nizcayavAlA nahIM hai, yA-parAkramavAlA nahIM hai usa ke liye ye pravacanarUpa mahAvrata aura-jIvanikAyarUpa tIna che, te te aNagArane parISahane sAmane kara paDe che. te parISahe tene Akula-vyAkula karavAnI ceSTA paNa kare che, paraMtu te temanAthI Akula-vyAkula thatuM nathI. (2) ke manuSya muMDita thaIne gRhasthAvasthAnA tyAgapUrvaka aNa gArAvasthA dhAraNa kare che. tyArabAda te niHzaMkti niHkAMkSita Adi bhAvathI pAMca mahAvatemAM zraddhA rAkhe che, te mahAvratanI pratIti kare che ane temAM pitAnI ruci rAkhe che, te e te aNagAra game tevA parISahe AvI paDe te paNa AkuLavyAkula thato nathI. (3) koI manuSya muMDita thaIne gRhasthAvasthAnA parityAgapUrvaka aNagArAvasthA dhAraNa kare che. tyArabAda te niHzaMkita Adi vizeSaNethI yukta thaIne vaDu javanikAya pratye zraddhAnI daSTie dekhe che, tene pitAnI pratIti viSaya banAve che ane tene potAnI rucine viSaya banAve che te e te aNagAra game tevA parISahe AvI paDavA chatAM paNa Akula vyAkula thatuM nathI. ve mA trae sUtrAno mAyArtha 48 42vAmA mAcha-" vyavasita" eTale nizcayavALo athavA parAkamavALe. je jIva nizcayavALe hete nathI athavA je jIvamAM parAkramane abhAva hoya che, evA jIvane "avyavasita" kahe che. evA avyavasita manuSyane mATe pravacana, mahAvrata ane jIvanikAya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 sthAnAnasUtre anAnugAmikatAyai-azubhAnubandhAya bhavanti, tadyathA-tAni trINi sthAnAni yathA -' se NaM' ityAdi yasya trINi sthAnAni ahitAditvAya-bhavanti maH muNDo bhRtyA agArAt-gRhasthadharmAt anagAritA-sAdhutAM pravajita:-prAptaH san nainthenirgranthAnAmidaM nairgrantham-ArhataM, tasmin pAvacane-ma-prakarSeNa A-abhividhinA ucyante jIvAdayaH padArthA yasmin tat prAvacanaM jainendrazAsanamAgamo vA tasmin zaGkitaH-dezataH sarvato vA saMzayavAn , kAMkSitaH-yo dezataH sarvato vA matAntaramapi sAdhutvena manyate saH, vicikitsitaH-phalaM prati zaGkopetaH, ataeva bheda. samApanna:-dvaidhIbhAvaM saMprAptaH / idamevaM kintu naitadevam' iti matisampannaH, kaluSasamApannaH-' etadevaM ne'-ti pratipattimAn san nainthaM prAvacanaM na zraddadhAtisthAna ahita ke liye, apathya ke liye, asukha-duHkha ke liye, aura akSama-asamarthatA ke liye, aniHzreyasa-amokSa ke liye aura azu. bhAnubandharUpa ananugAmikatA ke liye hote haiM "NiggaMdhapAyayaNe" nirgranthoM ke dvArA jo kahA gayA hotA hai vaha namrantha hai aura-acchI taraha abhividhi pUrvaka jIvAdika padArtha jisa meM kahe gaye haiM vaha prayacana hai, aisA vaha pravacana jainendrazAsana-athavA-AgamarUpa hotA hai, "zaMkitaH" jinendra pravacana meM dezataH-vA sarvataH jo saMzayazIla hotA hai usakA nAma zaGkita hai / kAGkita-dezanaH yA-sarvataH jo sarvajJa praNIta matAntaroM ko bhI sAdhurUpa-saccAIrUpa meM mAnatA hai vaha kAMkSita hai| phalake prati zaGkA vAlA jo hotA hai, yaha vicikitsa hai / bhedasamApana dvaidhIbhAvako jo prApta hotA hai vaha bhedasamApanna hai, yaha aisA nahIM hai isa rUpa traNa sthAna ahitakArI, apakArI, asukhakArI ( duHkhakArI), akSama (masamatA) rI, maniHzreyasa (mAkSarI bhane azubhAnumanya 35 ananugAmitAkArI thaI paDe che. ___"NigaMthapAvayaNe" niy| (tiya 42) dvaa2|2 uyAmA mA0yu cha tara natha kahe che, ane sArI rIta, abhividhipUrvaka jIvAdika padArthanI jemAM prarUpaNA karavAmAM AvI che, tene pravacana kahe che. evuM te pravacana jainendra zAsana rUpa athavA Agama rUpa hoya che. ____"zaMkita" jinendra pravayanamA 2 zata: 2444 sata: sazayazIsa DAya cha tara zahita 4 cha. " kAMkSita " re masa ( sarvajJa na DAya mevI vyakti) praNIta matAntarane paNa dezataH athavA sarvataH sAcA mAne che tene kAMkSita kahe che. phalanI bAbatamAM zaMkA rAkhanArane vicikitsita kahe che. " bheda samApanna" dvidhA mAthA yuta vyatina se samApanna 43 che. " / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03 u0 4 sU0 90 maraNottarahitAhita svarUpanirUpaNam 337 sAmAnyato na tatra zraddhAM karoti, no pratyeti-na sarvathA prItiviSayI karoti, no rocayati - na tadArAdhanecchAviSayI karoti, tamiti ya evambhUto bhavati taM sAdhyAbhAsa pariSadyante nirjarArthamiti parIpahA:- kSudhAdayo dvAviMzatisaMkhyakAH abhiyujya 2 sambandhamupagatya pratispardhya abhibhavanti vyAkulIkurvanti kintu sa - pUrvoktaH sAdhyAbhAsastAna parISahAn abhiyujya ra no abhibhavati na jayatItyarthaH, Arhatacacane zaGkAdonAM sadbhAvena zraddhAdInAmasadbhAvAtsa tAn jetuM na zaknotIti bhAvaH taraha kI pratipatti (zraddhA) vAlA jo hotA hai vaha kaluSasamApanna hai, " na zra dadhAti " pada se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki vaha sAmAnyarUpa se bhI yahAM zraddhAzIla nahIM hotA hai "no pratyeti " use apanI pranIti meM bhI vaha sarvathA nahIM letA hai aura na vaha usa ke ArAdhana kI icchA hI karatA hai - yaha bAta " no rocati " kriyApada se prakaTa kI gaI hai jo nirjarA ke liye sahana kI jAtI hai usa kA nAma parISaha hai ye parISaha kSudhA Adi ke bheda se 22 - bAisa hote haiM / arthAt jo sAdhu ke lakSaNa se rahita hotA hai aura sAdhu jaisA pratIta hotA hai vaha dravyaliGgIsAdhu hai dravpaliGgIsAdhu parISahoM dvArA isaliye parAjita ho jAtA hai ki Arhata vacana meM zaGkAdikoM ke sadbhAva se usa meM zraddhAdika kA abhAva rahatA hai ataH vaha unapara vijaya nahIM pAsakatA hai-isI taraha se paMca vAta A pramANe nathI, " A prakAranI pratipattivALA jIvane kaluSa samApanna he che. na zradadhAti " pa dvArA se pAta pra8 42vAmAM bhAvI chete sAmAnya 3ye yae nirRtha pravacana Adi pratye zraddhAzIsa hoto nathI "no pratyeti " yA yaha dvArA pravAmAM manyuM che ! te nirbhaya pravayana Adine petAnI pratItinA viSaya pazu banAvatA nathI. "at afa" 241 kriyApadanA prayAga dvArA e prakaTa karavAmAM AvyuM che ke te ni tha pravacana AdinI ArAdhanAnI IcchA paNa karatA nathI. nirA nimitte je sahana kSudhA AdinA bhedathI parISaha 22 prakAranA kahyA che. (( dravyaliMgI sAdhu '--sAdhunA lakSaNeAthI rahita hovA chatAM paNa je veSa Adine kAraNe sAdhu jevA lAge che, tene dravyaliMgI sAdhu kahe che. evA dravyaliMgI sAdhu parISahA dvArA parAjita thai jAya che. tenuM kAraNa nIce pramANe che evA sAdhu Ahuta pravacanamAM zakArdikAthI yukta khane che ane te kAraNe te pravacanAdi pratye te sAdhu zraddhA rAkhI zakatA nathI. te kAraNe te parISahA para vijaya prApta karI zakatA nathI, sa 43 zrI sthAnAMga sUtra : 02 dd karavAmAM Ave che, tenuM nAma parISahu che. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 sthAnAtasUne " 1 / evameva paJcamahAvrataviSayaM SaDjIvanikAyaviSayaM ceti sthAnadvayamapi vijJeyam | 3 | o ThANA ' ityAdi / pUrvoktaviparyayaM vyavasitamUtraM viparyayeNa vyAkhyeyaM, navara - hitam - adoSakara mihaparaloke ca, AtmanaH pareSAM ca pathyAmabhojanavat 1, sukham-AnandaH dharma tRSAkulasya pAnakarasapAnavat 2, kSamam - ucita tathAvidhavyAdhinivArakauSadhapAnavat 3, niHzreyasaM nizcitaM zreyaH - prazastaM bhAvataH paJcanamaskAra karaNamitra, AnugAmikam - anugamanazIlaM bhAsvaradravyajanitacchA yeveti / zeSaM sugamam / vyavasitaH puruSaH pravrajitaH san parISadAn abhiyujya ra abhibhavati kintu parIpahAstaM nAbhibhavituM zaknuvantIti sUtrabhAvaH 2 ||0 90 // mahAvratarUpa aura - SaDUjIyanikAyarUpa sthAna bhI usa ko hote haiM aisA samajha lenA cAhiye / " tao ThANA " ityAdi jo vyavasita sUtra hai, vaha avyavasita sUtra se viparIta vyAkhyAta huvA hai ataH - isa kI vyAkhyA avyavasita sUtra se bhinna hI jAnanI cAhiye / tAtparya yaha hai ki - avyavasita kI jo nirgrantha pravacana meM paJcamahAvratoM meM evaM SaD jIvanikAya meM pUrvoktarUpa se zaGkA-kAMkSA Adi vAlI vRtti hotI hai aura isI kAraNa vaha zraddhA Adi bhAvanA se rahita banA rahatA hai taba ki yaha vyavasita jIva nirgrantha pravacana meM paJcamahAvratoM meM evaM Sar3a jIva nikAya meM pUrvoktarUpa nizzaGgina Adi vRttivAlA banakara zraddhA Adi bhAvanA se sampanna banA rahatA hai isIliye avyavasita ko parISaha Akula vyAkula banAdete haiM aura vyavasita ko ve Akula vyAkula na banAkara svayaMhI parAjita ho jAte haiM / avyavasitane anulakSIne nitha pravacana rUpa prathama sthAnanI jevI prarUpaNA karavAmAM AvI, evI ja prarUpaNA pAMca mahAvrata rUpa dvitIya ane SaDU va niDAya 35 tRtIya sthAnanA viSe pazu samaya sevI " tao ThANA " ityAhi vyavasita sUtranI vyAkhyA avyavasita sUtra karatAM viparIta samajavI. eTale ke....avyavasitane nigraMtha pravacana, pAMca mahAvratA ane SaDU jIva nikAya pratye zakA, kAMkSA AdivALI vRtti hAya che ane e ja kAraNe te A traNemAM zraddhA Adi bhAveAthI rahita jAya che. parantu A vyavasita jIva nigraMtha pravacana, pAMca mahAvrata ane SaDUjIvanikAyamAM pUrvokta rUpa niHzakti, ni:kAMkSita Adi vRttivALA hoya che ane te kAraNe te jIva temAM zraddhA, ruci Adi bhAvathI yukta rahe che. A prakAranI paristhitimAM avyavasita dravyaliMgI sAdhune parISahe AkulavyAkula karI nAkhe che, parantu vyavasita aNugArane parISahe Akula zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA03304 sU0 91 pRthivIsvarUpanirUpaNam 339 pUrvokta prakAro muniriva pRthivyAM vicaratItyanena sambandhena pRthivIsvarUpa nirUpayati mUlam -- egamegA NaM puDhavI tohiM balahiM sabao samaMtA isa taraha avyavasita sUtra kI vyAkhyA se vyavasita sUtra kI vyAkhyA viparIta hai / nirgrantha pravacanAdi tIna sthAna vyavasita ke liye hitakara hote haiM, arthAt pathavAnna bhojana kI taraha adoSa kara hote haiM, isa loka meM aura paraloka meM ve usa ke liye aura para ke liye hitakara hote haiM / " sukhaM " AnandadAyaka hote haiN,| jaise- dhUpa meM tRSArttako pAnakarasa kA (zarabata) pAna AnandadAyaka hotA hai, / "kSamaM" ucita rUpa hote haiM, jaise- vyAdhi se pIDita huve ko auSadhi kA pAna ucita hotA hai / niHzreyasarUpa hote haiM nizcitazreyaskAra-prazasta hote haiM jaise bhAva pUrvaka kiyA gayA paJca namaskAra zreyaskAraka hotA hai, / AnugAmika hote haiM jaise- bhAsvara dravya se janita chAyA anugamanazIla hotI hai bAkI kA aura saba kathana sugama hai vyavasita puruSa prabrajita hokara parISahoM ko hI jIta letA hai parISaha use nahIM jIta pAte haiN| aisA bhAva isa sUtra kA hai / / / / 090 / / vyAkula karI zakatA nathI. evA sAdhu AgaLa te parISahe pete ja parAjita thaI jAya che A rIte avyavasita sUtranI vyAkhyA karatAM vyavasita sUtranI vyAkhyA viparIta che. 66 " ni tha pravacanAdi traNa sthAna vyavasita jIvane mATe hitakara hAya che, eTale ke pathyAnna bhAjananI jema aSakara hAya che, AlAkamAM ane para lAkamAM te tenA mATe tathA anyane mATe hitakara hAya che, sukhaM sukhakara athavA AnaMdadAyaka hAya che, jema taTasthAne sarabatanuM pAna AnaMdadAyaka thaI paDe che, tema tene te mAnahAya tha paDe che. " kSamaM " prema rogazrI thIDAtA jIvane auSadhinuM pAna ucita thai paDe che, tema tene ucitarUpa thai paDe che. te tene mATe niHzreyasarUpa-nizcitarUpe zreyaskAraka nivaDe che. jema bhAvapUrvaka karAyelAM paMca namaskAra zreyaskAraka hAya che, ema te jIvane mATe zreyaskAraka ane prazasta nivaDe che. jema bhAsvara ( apAradarzaka ) dravyathI janita chAyA anugamanazIla hAya che, tema te tene mATe AnugAmika nivaDe che, khAkInuM samasta kathana sugama che. vyavasita puruSa prajita thaIne parISaDAne jItI le che-priss| tene parAjita rI rAstA nathI, theve| A sUtra bhAva che. // sU. 80 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre saMparikkhittA, taM jahA - ghaNodahivalaeNaM, ghaNavAyavalaeNaM taNuvAyavalaeNaM // sU0 99 // chAyA - ekaikA khalu pRthivI tribhirvalayaiH sarvataH samantAt saMparikSiptA, tadyathA - ghanodadhivalayena, ghanavAtavalayena, tanuvAtavalayena || sU0 91 // TIkA -' evamegA' ityAdi / ekaikA - pratyekaM pRthivI ratnaprabhAdikA tribhiH- trisaMkhyakaiH tralayaiH- veSTanaiH sarvataH samantAt sarvAsu dikSu vidikSu cetyarthaH, saMparikSiptA - samyag veSTitA prajJaptA, tadyathA ghanodadhivalayena, ghanaH styAno himazilA sadRzaH, udadhiH- jalaniyacaH - ghanodadhiH sa eva valayamivavalayaM ceSTanaM ghanodadhivalayaM tena 1, evaM ghanavAtavalayena, tathAvidhaghanapariNAmopeto vAtaH, 340 - pUrvokta prakArabAlA muni yahIM para vicaraNa karatA hai isI sambandha ko lekara aba sUtrakAra pRthivI ke svarUpa kA nirUpaNa karate haiM " egamegANaM puDhavI " ityAdi sUtrArtha - pratyeka pRthivI tIna balayoM se cAroM dizAoM meM aura vidizAoM meM acchI taraha se veSTita huI kahI gaI hai| ve calaya isa prakAra se haiM ghanodavilaya 1 ghanavAtavalaya 2 aura tanucA tacalaya 3 / TIkA - isa sUtra kA vistRta artha isa prakAra se haiM - pratyeka ratnaprabhA Adi pRthivI samasta dizA aura vidizAoM meM acchI taraha se pUrvokta ghanodadhi Adi tIna vAtavalayoM se veSTita hai jisameM udadhi jala pahelAnA prakaraNamAM jevA aNugAranI prarUSaNA karavAmAM AvI, evA RNugAra A pRthvI para ja vicaratA heAya che. A sabaMdhane anulakSIne have sUtrakAra pRthvInA svarUpanuM nirUpaNa kare che "pagamegANaM puDhavI " ityAhi pratyeka pRthvI traNa valayeAthI cAra dizAomAM ane vidizAemAM sArI rIte veSTita thayelI kahI che. te traNu valayanAM nAma A pramANe che-(1) ghanAdidha pAya, (2) ghanapAta vAya, ramane ( 3 ) tanupAta pAya A sUtranA vistRta a A pramANe che-- ratnaprabhA Adi pRthvI samasta dizAo ane vikizAemAM pUrvakti ghanAdhi Adi traNa vAtavalayAthI sArI rIte veSTita ( vIMTaLAyelI ) che. jemAM himazilAnA jevA didhe ( jalasamUha ) ghana rUpe jamA thayelA rahe che, tene ghanAdhi kahe che. e ja valayanA jevuM valaya vegTana + che, tethI tene zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u04 sU0 91 pRthivIsvarUpanirUpaNam tadrUpeNa valayena 2, tanuvAtavalayena, tanuvAtaH-tathAvidhatanupariNAmo bAta eba, tadrUpeNa valayena veSTitA pRthivI prajJapteti prakramaH / AbhyantaraM dhanodadhivalayaM, tatparitaH ghanavAtavalayaM, tatparitazca tanavAtavalayamiti bhAvaH bhavanti cAtra gAthA:" navi a phusati alogaM ca usaMpi disAsu smbpuddhviio| saMgahi yA valaehiM, vikhaMbhaM tesi vocchAmi // 1 // chacceva 1 addhapaMcamara joyaNasaddhaM ca hoi rayaNAe / udahI1 ghaNa2 taNuvAyA3, jahAsaMkheNa nividA // 2 // ti bhAgo1 gAuyaM ceva2, tibhAgo gAuyassa ya 3 // Aidhuve pakkhevo, aho aho jAva sattamiyaM // 3 // " chAyA-nApi ca spRzanti alokaM, catasRSvapi dikSu sarvAH pRthivyaH / saMgRhItA valayairviSkambhaM teSAM vakSye // 1 // SaTcaiva 1 ardhapaJcamAni ra yojana sAdhaM ca bhavati ratnAyAm / udadhi? ghana2 tanuvAtAH3, yathAsaMkhyena nirdiSTAH // 2 // tribhAgaH1 ( yojanasya ) gavyUtaM caivara tribhAgo gavyUtasya ca 3 / Adi dhruve prakSepaH, adhaH adhaH yAvat saptamikAm // 3 // iti / asAM saMkSepArtha:-sarvAH pRthivyaH catasRSvapi dikSu alokaM na spRzanti, sarvA api valayaiH saMgRhItAH-veSTitAH santi, teSAM-ghanodadhidhanavAtatanuvAtAnA nicaya-himazilA ke jaisA dhana jamA hucA rahatA hai vaha ghanodadhi hai, vahI valaya ke jaisA valaya veSTita hai isaliye-ise ghanodadhivalaya kahA hai| ghanavAta balaya meM tathAvidha ghanapariNAmopeta bAta rahatA hai tanuvAta valaya meM tathAvidha tanupariNAmopeta bAta rahatA hai ataH-ghanodadhirUpa klaya, ghanavAtarUpa valaya se aura tanuvAtarUpa valaya se veSTita pratyeka pRthivI kahI gaI hai| inameM Abhyantara ghanodadhivalaya hai, isake bAda cAroM aura ghanavAta valaya hai isake bAda cAroM aura tanuvAta valaya hai| kahA bhI hai "navia phusaMti aloga-" ityAdi ina gAthAoM kA saMkSipta artha isa prakAra se hai-samasta pRthiviyAM cAroM bhI dizAoM meM aloka ghanodadhi valaya kahevAmAM Avela che. ghanavAtavalayamAM tathAvidha (te prakArano) ghana-pariNAme peta vAta rahe che. tanuvAta valayamAM tathAvidha tana-pariNAma pata vAta rahe che, tethI pratyeka pRthvIne ghanodadhirUpa valaya, ghanavAtarUpa valaya ane tanuvAtarUpa valayathI veSTita kahI che. A traNe valamAM Avyantara ghane dadhivalaya che, tyArabAda cAre tarapha ghanavAta valaya che ane tyArabAda cAre tarapha tanupAta saya che 55 cha -" navi aphusaMti alogaM" tyA: - A gAthAone saMkSipta artha A pramANe che-samasta pRthvIo cAre dizAomAM alekane sparza karatI nathI, samasta pRthvI valathI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre viSkambha-viSkammaparimANaM vakSye, iti gAthAkAraH kathayati // 1 // yathAsaMkhyeneti yathAkrama, tathAhi ghanodadhivalayasya viSkambhaparimANaM SaDyojanAni, ghanavAtavalayasya sAdhecaturyojanAni, tanuvAtasya sAdheyonanamekaM viSkambhaparimANam / etad rtnprbhaapRthiviimaashrityoktm|aadidhuve-aadivlye ghanodadhilakSaNe yojanasya tribhAgaH prakSepaNIyaH, dvitIye valaye-dhanavAtarUpe gavyUtaM prakSepaNIyaM, tRtIye valaye tanuvAta. lakSaNe gavyUtasya tribhAgaH prakSepaNIyaH / evaM karaNena dvitIya-pRthivyA klayatrayaM saMpadyate, evaM yAvatsaptamikAM-saptamItamastamApRthivIparyantaM prakSepaNena sarvAsAM pRthi. vInAM ghanodadhidhanavAta-tanupAtarUpasya valayatrikasya viSkambhaparimArNa bhavatIti gAthAtrayasya niSkarSArthaH / / 90 91 // ko sparza nahIM karatI hai, samastapRthiviyAM valayase veSTitA haiM / ghanodadhi kA viSkambha pariNAma 6 yojanakA hai dhanavAtavalayakA viSkambha sAr3he cAra yojana kA hai tanuvAta valaya kA viSkambha pariNAma 1 // yojana kA hai ghanodadhirUpa prathama valaya meM yojana ke tIna bhAga prakSipta karane se, ghanavAtarUpa dvitIya valaya meM gavyUta prakSipta karane se tathA-tRtIya tanuvAtavalaya meM gavyUta ke tIna bhAga prakSipta karane se dvitIyapRthivI ke tIna vAtavalayoM kA viSkambha parimANa nikala AtA hai isI taraha se saptamI tamastamA pRthivI taka prakSepaNa karane se bAkI samasta pRthiviyoM ke ghanodadhi ghanayAta aura tanuvAtarUpa balayatrika viSkambha pariNAma nikalatA hai yaha tIna gAthAoM kA niSkaSArtha hai suu092|| veSTita che. pahelI pRthvIne vIMTaLAyelA ghanedadhine vikhuMbha (vistAra) 6 janane che, ghanavAta valayane viSkabha kA (sADA cAra) janane che ane tanupAta sayanevi0 1 // (hoTa) yojanA cha. ghanedadhi rUpa prathama valayanA viSThabha pramANamAM janane trIjo bhAga umeravAthI, ghanavAta rUpa bIjA valayanA viSkabha pramANamAM gabhUti umeravAthI ane tanuvAta rUpa trIjA valayanA viSka parimANamAM gabhUtino trIjo bhAga umeravAthI bIjI pRthvInA traNe vAtavalanA vidhvaMbhanuM parimANu AvI jAya che. e ja pramANe sAtamI tamatamAM paryantanI pRthvIomAM uparyukta pramANane vadhAre karatA javAthI bAkInI pace pRthvInA ghodadhi valaya, ghanavAta valaya ane tanuvAta valayane viSkabha jANI zakAya che, A prakArane traNa gAthAone bhAvArtha samaja. | sU, 91 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u0 4 sU0 91 nArakotpattinirUpaNam 343 pUrva ratnaprabhAdi pRthivInAM prarUpaNA kRtAH, etAsu ca nArakA evotpadyanta iti teSAmutpattividhimabhidhAtumAha mUlam ----neraiyA NaM ukkoseNaM tisamaieNaM viggahaNaM uvavajaMti, egidiyavajaM jAva vemANiyANaM // sU0 92 // __chAyA- nairayikAH khalu utkarSeNa trisAmayikena vigraheNa upapadyante, ekendriyavarja yAvad vaimAnikAnAm / / mU0 92 // ___TIkA-' neraiyANaM ' ityAdi sugama, navaraM-nairayikA-utkarSeNa trisAmayikena trayANAM samayAnAM samAhArastrisamayaM tat prAptaM yasya sa trisAmayikastena tArazena vigraheNa-vakragamanena upapadyante / utkarSeNeti trasAnAM hi sanADayantarutpA. dAd vakradvayaM bhavati, tatra ca traya eva samayAstathAhi-jIva AgneyadizAto nai tadizamekena samayena gacchati, tato dvitIyena samayena samazreNyA'dho gacchati, ____ isa prakAra ratnaprabhA Adi pRthiviyoM kI aba ina pRthiviyoM meM nAraka hI utpanna hote haiM isa bAta ko kahane ke liye unakI utpatti vidhi ko sUtrakAra kahate haiM-" nerajhyANaM ukkose" ityAdi, TIkArya nairayika jIva jisameM utkRSTase tIna samaya prApta haiM aise vigrahase vakragamanase utpanna hotehaiM jisameM ekaghumAva-ekavakragati hoM usakA kAla mAna do samayakA, jisameM doghumAva hoM usako kAlamAna tIna samaya kA hotA hai aura jisameM tIna ghumAya hoM usameM kAlamAna cAra samayakA hai| isa niyama ke anusAra trasa jIvoM kA trasa nADI ke bhItara utpAda hone se dhubhAva hote haiM ataH vahAM tIna hI samaya lagate haiM, jaise jIca agneya dizA se naita dizA taka eka samaya meM jAtA hai phira dvitIya samaya meM ratnaprabhA Adi pRthvIone vIMTaLAyelA traNa vAtavalanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra te naraka pRthvIomAM utpanna thatAM nArakanI utpattividhinuM kathana 42 cha- 'neraiyANaM ukkose" tyAha TIkAI-jemAM vadhAremAM vadhAre traNa samaya lAge che evA vigrahathI-vakragamanathI nAraka che narakamAM utpanna thAya che. je vigrahagatimAM eka ghumAva (vaLAMka) no saddabhAva hoya che, te vigrahanuM kALamAna be samayanuM hoya che. jemAM be ghumAva hoya tenuM kAlamAna cAra samayanuM hoya che A niyama anusAra trasa nADInI aMdara trasa jIvene utpAda hovAthI te jIvomAM be ghumAvane saddabhAva hoya che, tethI tyAM traNa ja samaya lAge che. jemake jIva agni dizAthI jaya dizA sudhI eka samayamAM jAya che, tyArabAda dvitIya samayamAM samazreNIthI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tatastRtIyena samayena vAyavyadizi samazreNyaiva gacchatIti trayaH samayA uktAH / evaMvidha utkarSeNa vigrahastrasAnAmeva trasotpattau bhavatItyata evAha-egidiya. vajja' ityAdi, ekendriyAn varjayitvetyarthaH / ekendriyAstu ekendriyeSu paJcasA. mayikena vigraheNApyutpayante, teSAM bahistAt sanADIto bahirutpadyamAnatvAt , uktazca - " vidisAu disaM paDhame, bIe paisarailoyanADIe / taie uppi dhAvai, cautthae nIi vAhiM tu // 1 // paMcamae vidisIe gaMtuM uppajjae u egidii|" iti / chAyA-vidizAto dizaM prathama, dvitIye pratisarati lokanAthAm / tRtIye upari dhAvati, caturtha ke nayati bahistu // 1 // pazcamake vidizAyAM gatvotpadyate tu ekendriyaH / / sambhavo'pyayam / bhavati tu catuH sAmayika evaM vyAkhyAprajJaptyAM tathA pratipAditatvAt , uktazcasamazreNI se nIce jAtA hai usake bAda tRtIya samaya meM vAyavya dizA meM samazreNI se jAtA hai isa prakAra do ghumAvoM meM ye tIna samaya lagate haiM aisA kahA gayA hai| aisA utkRSTa se moDA-vigraha trasoM kA trasotpatti meM hotA hai isIliye yahAM " egidiyavajja" ityAdi sUtrakAra ne kahA hai| kyoM ki-ekendriya ekendriyoM meM pAMca samayabAle vigraha se bhI utpanna hote haiM, kyoM ki-isakA utpAda trasa nADI se bAhara hotA hai| kahA bhI hai-"vidipsAudisaM paDhame" ityAdi ekendriya jIva kA yaha pAMca samayavAlA utpAda sambhava bhI hotA hai parantu-vyAkhyAprajJapti meM cAra samayavAlA hI isakA utpAda kahA hai| kahA bhI hainIce jAya che, tyArabAda tRtIya samayamAM vAyavya dizAmAM samazreNIthI jAya che. A prakAre be ghumAvamAM traNa samaya lAge che, e kathana siddha thAya che. A prakArane utkRSTanI apekSAe trasene meDe-vigraha trasatpattimAM thAya che. thii| sahI " egidiyavajja" tyAdi 4thana sUtrare 4yu cha, 1255 / ekendriyanI ekendrimAM pAMca samayavALA vigrahathI paNa utpatti thAya che, kAraNa ke tene utpAda trasa nADInI bahAra thAya che. kahyuM paNa che ke - " vidisAudisaM paDhame " tyA ekendriya jIvana A pAMca samayavALa utpAda saMbhavI zake che kharo, paraMtu vyAkhyA prajJaptimAM cAra samayavALe ja tene utpAda kahyo che. kahyuM paNa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u0 4 sU0 92 nArakotpattinirUpaNam 345 ___ " apajjattagamuhumapuDhavIkAieNaM bhaMte / ahologakhetanAlIe bAhirille khette samohae samohaNittA je bhavie ( gacchai ) uDaloyakhettanAlIe bAhirile khete apajjattasuhamapuDhavIkAiyattAe uvajjittae, se NaM bhaMte / kaisamaieNaM viggaheNaM uvavajjejjA ? goyamA ! tisamaieNa vA causamaieNa vA viggaheNa uvavajjejjA" ityaadi| ___ chAyA-aparyAptakasUkSmapRthivIkAyikena ! bhadanta ! adholokakSetranADayAbAhye kSetre samavahataH, samavahatya yo bhavikaH ( gacchati ) UrdhvalokakSetranADayA bAhye kSetre aparyAptakamUkSmapRthivI kAyikatayA upapattuM sa khalu bhadanta ! kati sAma: yikena vigraheNa upapadyate ? gautama ! trisAmayikena vA catuH sAmayikena vA vigra. heNa upapadyate, ityAdi / ata evoktam -'egidiyavajjaM '-iti, ekendriyAn varjayitvA yAvad vaimAnikAnAM-vaimAnikaparyantAnAM jIvAnAmutkarSeNa trisAmayiko vigraho bhavatIti bhAvaH // 0 92 // pUrva mohavatAM tristhAnakamuktavA, sAmpataM kSINamohasya tadAha mRlam-khINamohassa NaM arahao tao kammaMsA jugavaM khijaMti, taM jahA-nANAvaraNijaM, daMsaNAvaraNijaM, aMtarAiyaM // 13 // "apajjattaga suhuma puDhavI kAieNaM bhaMte ?ahologa khettanAlIe bAhirille khettesamohae samohaNittAje bhavie (gacchai) uDaloyakhetta nAlIe bAhille khette apajjattaga suhamapuDhavIkAittAe uvavajjittae se NaM bhaMte ? kai samaieNaM vigraheNaM uvavajjejjA goyamA ? tisamaieNa vA causamaieNa vA viggaheNaM uvavajjejjA" ityAdi isIliye aisA kahA gayA hai-" egidiyavaj" iti nAraka jIvoM kI taraha hI ekendriya ko choDakara yAyat-vaimAnika taka ke samasta jIvoM kA uskRSTa se tIna samayavAlA vigraha hotA hai // 92 cha -" apajjattagasuhumapuDhavIkAieNaM bhaMte ! ahogakhettanAlIe bAhirile khette sapohae / samohaNittA je bhavie ( gacchai) uDDhaloyakhettanAlie bAhirille khette apajjattagasuhumapuDhavIkAittAe uvavajjittae se NaM bhaMte ! kai sama ieNaM vigAheNaM udyavajjejjA ? goyamA ! tisamaieNa vA causa maieNa vA vigaheNaM jvayajjejjA" yA. te 4 // 22 uparAta 4thana 42yAmA mAvyu cha. "egidiyavaja" tyAha-ndriyo sipAyana vaimAni yaya-tanA samasta ane nAraka jIvanI jema traNa samayavALa utkRSTa vigraha (vakragamana) hoya che, ema samajavuM. sU. 92 che yA 44 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 sthAnAGgasUtre abhiINakkhatte titAre paNNatte 1 / evaM savaNora assiNI 3, bharaNI4, magasire 5, pUse 6, jeTTA7 ||suu094|| dhammAo NaM arahAo saMtI arahA tIhiM sAgarovamehi ticaubbhAgapaliovamaUNaehiM vItikaMtehiM samuppanne ||suu095|| samaNassa NaM bhagavao mahAvIrasta jAva taccAo purisajugAo jugatakarabhUmI // sU0 96 // mallI NaM arahA tIhiM purisasaehiM saddhiM muMDe bhavittA jAya pavvaie 1 / evaM pAse vi 2 // sU0 97 // samaNassa NaM bhagavao mahAvorassa tinnisayA cauddasapucINaM ajiNANaM jiNasaMkAsANaM savvakkharasannivAINaM jiNa iva avitahavAgaramANANaM ukosiyA cauddasapunvisaMpayA husthA // sU0 98 // tao titthayaro cakkavaTTI hotthA, taM jahA--saMtI 1 kuMthUra aro 3 // sU0 99 // chAyA-kSINamohasya khalu arhatastrayaH karmA zA yugapat kSIyante, tadyathA-jJAnAvaraNIyaM1, darzanAvaraNIyaM2, AntarAyikam3 // mU0 93 // pahale mohayAle jIvoM ke tIna sthAna kahe haiM, ava sUtrakAra kSINa mohavAle jIva ke tIna sthAna ko kahate haiM-vINamAhassa NaM arahao tao-ityAdi sUtrArtha-kSINamohavAle arhanta ke tIna karmoMza yugapat kSINahote haiM, jaise-jJAnAvaraNIya-1 darzanAvaraNIya-2aura antarAya 3- // 93 pahelA mehavALA jIvanAM traNa sthAnanuM kathana thayuM. have sUtrakAra kSINa mehavALA jIvanAM traNa sthAnanuM kathana kare che- " khINamohassa NaM araho tao" tyAha kSaNa mehavALA ahatanA traNa karo ekI sAthe kSINa thAya che. jemake (1) jJAnA120Iya, (2) 4shn||12||y, (3) bhantarAya. / 63 / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 3 u04 sU0 3-99 nArakotpattinirUpaNam 347 abhijinnakSatraM tritAraM prajJaptam 1, evaM zravaNaH2, azvinI3, bharaNI4, mRgaziraH 5, puSyam 6, jyeSThA 7 // sU0 94 // dharmAt khalu arhata zAntirarhan triSu sAgaropameSu, tricaturbhAgapalyopamoneSu vyatikrAnteSu samutpannaH / / mU0 95 // zramaNasya khalu bhagavato mahAvIrasya yAvattRtIyaM puruSayugaM yugaantkrbhuumiH||96 abhijit nakSatra tIna tAroM vAlA kahA gayA hai, isI prakAra se pracaNanakSatra, azvinInakSatra, bharaNInakSatra, mRgazirAnakSatra, puSyanakSatra aura jyeSThAnakSatra bhI tIna tAroM vAle kahe gaye haiM // 94 / / dharmanAtha arhanta ke bAda zAntinAdha arhanta tIna cauthAI bhAga palyopama se nyUna 3 sAgaropama nikala jAne para utpanna huve arthAt pUrNa tIna sAgaropama aura pauna pala bItane ke baad-|| 95 ___ bhagavAna mahAvIra svAmI ke tIrtha meM unase lagAkara yAvat jambU svAmI taka nirmANa kI pravRtti rahI-bAda meM vaha pravRtti viccheda ho gaI-96 mallinAtha bhagavAna tIna sau puruSa ke sAtha muNDita hokara yAvat pravrajita huve haiM usI prakAra se pArzvanAtha bhI 300 puruSoM ke sAtha pravajita huye haiN-|| 97 abhijita nakSatra traNa tArAovALuM kahyuM che. e ja pramANe zravaNa nakSatra, azvinI nakSatra, bharaNI nakSatra, mRgazIrSa nakSatra, puSya nakSatra ane jayeSThA nakSatra 5 3 Y tArAvAjA che. 184 / dharmanAtha arhata thayA pachI traNa sAgarepama karatAM 3/4 palyopama (arthAta traNa sAgaropama ane paNa papama kAla pachI ) pramANe nyUna kALa vyatIta thayA bAda zAntinAtha arhata utpanna thayA hatA. 5 bhagavAna mahAvIra svAmInA tIrthamAM temanAthI zarU karIne ja bUsvAmI paryata nirvANanI pravRtti cAlu rahI hatI tyAra bAda te pravRtti vi cheda (4) tha' gaI // 86 // mallInAthabhagavAna 300 puruSanI sAthe muMDita thaIne gRhasthAvasthAnA parityAgapUrvaka pravrajita thayA hatA. e ja pramANe pArzvanAtha bhagavAne paNa 300 puruSanI sAthe pravajyA aMgIkAra hatI. 97 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre mallI khalu arhan tribhiH puruSazataiH mAdha muNDo bhUtvA yAvat pratrajitaH / evaM pArtho'pi / / mU0 97 / / zramaNasya khalu bhagavato mahAvIrasya trINi zatAni caturdazapUrvINAm aji. tAnAM jinasaMkAzAnAM sarvAkSarasaMnipAtinAM jina ivAcitathavyAgRNatAm utkarSikA caturdazapUrvI saMpadA''sIt // mU0 98 // trayastIrthakarAzcakravartina Asan , tadyathA-zAntiH 1, kunthuH 2, arH||suu099 ____TIkA-'khINamohassa' ityAdi / kSINamohasya-kSINamohanIyakarmaNo. 'hata:-jinasya trayaH-karmA zAH-karmaprakRtaya yugapat-samakaM kSIyante / tadyathAjJAnAvaraNIyaM 1, darzanAvaraNIyam 2, AntarAyikam 3 // 0 93 // pUrvamazAzvatAnAM tristhAnakamuktaM, sAmprataM zAzvatAnAM tadAha-' abhII ' -ityAdi, abhijinnakSatraM tritAraM-tArakatrayamayaM prajJaptam / zeSaM sugamam ||suu094|| __paramparasUtre kSINamohasya tristhAnakamuktaM, sAmprataM prasaGgAttadvizeSANAM tIrthakarANAM tadAha-' dhammAo ' ityAdi, dharmAt-dharmanAthAbhidhAnAd arhataHdharmAhato'nantaramityarthaH, tricaturbhAgapalyopamoneSu-tribhiH-trisaMkhyakaiH caturbhAgaHpAdaiH palyopamasambandhibhirUnAni tricaturbhAgapalyopamonAni, teSu tAdRzeSu palyo. pamacaturthabhAgayarahiteSu triSu sAgaropameSu vyatikrAnteSu satsu zAntiH zAntinAtho'haMn samutpannaH // sU0 95 // samaNasse'-tyAdi, zramaNasya bhagavato mahAvIrasya yAvattatIyaM puruSayugam , yugAni paJcavarSa pramitAni kAlavizeSAH, tAni ca kramavyavasthitAni bhava. ntItyataH puruSA:-guruziSyakramavantaH pitAputrakramavanto vA, atra puruSaH guruziSyakramavAn , sa pugamiva puruSayugaM purupasiMhavatsamAsaH, tatazca tRtIyaM puruSayugaM yAvat zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke 300 caturdaza pUrvadhAriyoM caudaha pUrva dhAriyoM kI utkRSTa caturdaza pUrvI sampadAthIM ye caturdaza pUrvadhArI ajina the-asarvajJa the-jinake jaise the| kyoM ki-ye sakalasaMzaya ke chedaka the sakalavAGmaya ke sakala zAstra ke jJAtA the, evaM tIrthakara kI taraha tathyabhASI the| 98 zramaNa bhagavAna mahAvIranI utkRSTa caturdazapUrva saMpadA 300 nI hatI. eTale ke temanA ziSya samudAyamAM 300 aNagAre cauda pUrvadhArI hatA. te cauda pUrva dhArI ajina hatA, asarvajJa hatA ane jinanA samAna hatA, kAraNa ke teo sakala saMzayanA chedaka hatA, sakala vAhUmayanA (sakala zAstronA) jJAtA hatA ane tIrthakaranI jema tathyabhASI hatA. ! 98 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 3 u. 4 sU0 93 99 nArakotpattinirUpaNam 349 - jambUsvAminaM yAvadityarthaH yugAntakara bhUmiH, yugaM - puruSayugaM - tadapekSayA antakarANAM -bhavAntakAriNAM nirvANagAminAmityarthaH bhUmiH kAlaH yugAntakara bhUmirAsIditi idamatra tAtparyam - bhagavataH zrImahAvIrasvAminastIrthe tasmAdArabhya tRtIyaM puruSaM jambUsvAminaM yAvannirvANamabhUt, taduttarakAle tadvayavacchedAditi / / sU0 96 / / 6 mallI -tyAdi sUtradvayam, mallI - mallInAthasvAmI khalu arhan tribhiH puru. SazataiH - trizatasaMkhyaka puruSaiH sArdhaM muNDo bhUtvA ' yAvat ' iti agArAd anagAritAM matrajitaH - prAptaH / evaM pAsevi ' iti evaM mallInAthasvAmivatpArzve'pi pArzvanAthasvAmyahamapi trizatapuruSaiH saha prabrajito'bhUditi bhAvaH / / sU0 97 // tristhAnatvAd bhagavato mahAvIrasya caturdazapUrvisa patsUtramAha--' samaNassa ' ityAdi, zramaNasya khalu bhagavato mahAvIrasya caturdazapUrviNAM caturdazapUrva gharANAm, kIdRzAnAm ? iti vizeSaNakalApamAha -' abhiNANaM ' ityAdi, ajinAnAmasarvajJatvena, jina sakAzAnAM - jina sadRzAnAM sakalasaMzayacchedakatvena, sarvAkSarasa nipAtinAM, sarve - sakalAH akSarasa nipAtAH - akArAdisa yogAH - sarvAkSarasa nipAtAH, te vidyante yeSAM te tathoktAH teSAM viditasakalavAGmayAnAmityarthaH punazca jina iya arhadvat, avitathavyAgRNatAm, avitathaM yathAvasthitaM vyAgRNatAM - vyAkurvatAM, tIrthakaravattathyabhASiNAmityarthaH, etadvizeSaNaviziSTAnAM caturdazapUrviNAm utkarSikA - utkRSTA caturdazapUrvisampat etadabhidhAnAsampat ' hotyA ' iti AsIt / / 0 98 // 'to' ityAdi, trayastIrthakarAH cakravarttina Asana tAnevAha - zAntiHzAntinAthaH 1, kunthuH - kunthunAthaH 2, ara:- aranAthaH 3 iti / / 099 / pUrva tIrthakarA varNitAH, te ca vimAnebhya AgatA bhavantIti vimAnavaktavyatAM sUtracatuSTayenA''ha-- mUlam - tao gevijjavimANapatthaDA paNNattA, taM jahA - hiTrimagevijjavimANapatthaDe 1, majjhimagevijjavimANapatthaDe 2, uvarimagevijjavimANapatthaDe 3 / 1 / hiTTimagevijjavimANapatthaDe tivihe paNNatte, taM jahA - heTTimahaTThimagevijjavimANapatthaDe 1, heDi - ye tIna tIrthakara cakravartI huye haiM - zAntinAtha - kunthu - amaranAtha 99 yA traSu tIrtha purothe yatratayaha logavyuM hetu - (1) zAntinAtha, (2) hunthunAtha ramane (3) aranAtha. / / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 sthAnAGgasUtre mamajjhimagevijavimANapatthaDe 2, hehimauparimagevijavimANapatthaDe 3 / 2 / majjhimagevijjavimANapatthaDe tivihe paNNatte, taM jahA-majjhimahaTrimagavijjavimANapatthaDe1, majjhimamajjhimagevijjavimANapatthaDe2, majjhimauvarimagevijjavimANapatthaDe 3 / 3 / uvarimagevijjavimANapatthaDe tivihe paNNatte, taM jahA-uvarimaheTrimagevijjavimANapatthaDe1, uvarimamajjhimagevijjavimANapatthaDe2, uparimauvarimagevijJavimANapatthaDe 3 / 4 // suu0100|| chAyA-trayaH greyeyakavimAnaprastaTAH prajJaptAH, tadyathA-adhastanoveyakavimAnaprastaTaH 1, madhyamagraiveyakavimAnaprastaTaH 2, uparitana graiveyakavimAnamastaraH 3 / 1 / adhastanoveyakavimAnaprastraTastrividhaH prajJaptaH tadyathA-adhastanAdhastana?veyavimAnaprastaTaH 1, adhastanamadhyamagreveyakavimAnaprasvaTaH 2, adhastanoparitanaye. ceyakavimAnaprastaTaH 3 / 2 / madhyamagraiveyakavimAnaprastaTastrividhaH prajJaptaH, tadyathA tIrthakara vimAnoMse Akara hotehaiM, ataH aba vimAna saMbaMdhI vaktavyatA sUtrakAra cAra sUtroMse karate haiM " tao gevijabimANapatthaDA paNNattA" ityAdi, TIkAtha-tIna avepaka vimAna prastara kahe gaye haiM, jaise-adhastana |yeyaka vimAna prastara-1 madhyamagraiveyakavimAna prastara-2 uparitana graiveyaka vimAna prastara-3 inameM-adhastana graivedhaka vimAna prastara bhI tIna prakAra ke kahe gaye haiM, adhastanAdhastana graiveyaka vimAna prastara-1 adhastanamadhyama graiveyaka vimAna prastara-2 adhastanoparitana |yeyaka vimAna prastara-3 / madhyama graiveyaka vimAnaprastara bhI tIna prakAra kA kahA gayA tirthakarI vimAnamAMthI AvIne A mRtyulekamAM utpanna thAya che, tethI have sUtrakAra nIcene cAra sUtre dvArA vimAnanuM kathana kare che- " tao gevijjavimAnapatthaDA paNNattA" tyaahiTakAI-veyaka vimAnonAM traNa prakAra kahyAM che-(1) adhaHstana greveyaka vimAna prastara, (2) madhyama raiveyaka vimAna prastara ane (3) uparitana greveyaka vimAna prastara adhastana zaiveyaka vimAna prastaranA paNa nIce pramANe traNa prakAra kahA che-(1) adhastanApastana raiveyaka vimAna prastara, (2) adhistana madhyama praveyaka vimAna prastara ane (3) adhatane paritanaveyaka vimAna prastara. madhyama veyaka vimAna prastaranA paNa traNa prakAra kahyA che- zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA03 u04 sU0 100 vimAnavarNam madhyamAdhastanapraiveyakavimAnaprastaTaH 1, madhyamamadhyama - greveyakavimAnaprastaTaH 2, madhyamoparitanagraiveyakavimAnaprastaTaH 3 / 3 / uparitanagraiveyakavimAnaprastaTastrividhaH prajJaptaH, tadyathA- uparitanAdhastanoveyakavimAnaprastaTaH 1, uparitanamadhyamaveyaka vimAnaprastaTaH 2, uparitanoparitanagaveyakavimAnaprastaTaH 3 / 4 / / mU0 10 // TIkA-' to gevijja0 ' ityAdi sUtracatuSTayaM sugama, navaram-lokapuruSasya grIvAsthAne bhavAni veyakANi, tAni ca tAni vimAnAnIti graiveyaka vimAnAni, teSAM prastaTAH-racanAvizeSavantaH samUhA iti aveyakavimAnaprastaTA:te trayaH-trisaMkhyakAH prajJaptAH-adhastana-madhyamo-paritana graiveyakaprastaTabhedAt , tadyathA-tAnevAha-'hiTimagevijja0 ' ityAdi / sarva spaSTam / / sU0 100 // ___idaM ca graiceyakAdivimAnavAsitvaM yad bhavati tat karmaNaH sakAzAd bhavatIti karmaNastristhAnakamAha mUlam jIyA NaM tiTrANaNivyAttae poggale pAvakammattAe ciNisu vA ciMNiti vA ciNissaMti vA, taM jahA-isthiNihai-madhyamAdhastana ayeyaka vimAna prastara-1 madhyama madhyama aveyaka vimAnaprastara-2 madhyamoparitana graiveyaka vimAna prstr-3| uparitana graiveyaka vimAna prastara bhI tIna prakAra kA hai, uparitanAdhastana graiveyaka vimAna prastara-1 uparitana madhyama graiveyaka vimAna prastara-2 uparitano paritana aveyaka vimAna prstr-3| loka puruSa kI grIvA ke sthAna meM hone ke kAraNa ye graiveyaka vimAna kahalAte haiM, inake racanA vizeSa se yukta jo samUha haiM ve prastara kahalAte haiN| ina ke tIna prakAra, aura prakAroM ke bhI prakAra, ye saba Upara prakaTa kara diye gaye haiN| 100 1 madhyamAdhastana raiveyaka vimAnaprastara, 2 madhyamamadhyama raiveyaka-vimAna prastara ane 3 madhyame paritana raiveyaka vimAnaprastara. uparitana veyaka vimAna prastaranA paNa traNa prakAra kahyA che- 1 uparitanAdhatana veyaka vimAnaprastara, 2 uparitana madhyama raiveyaka vimAnaprastara ane 3 uparita paritana veyaka vimAnaprastara leka puruSanI grIvAnA sthAnamAM hovAne kAraNe A vimAnene zreyaka vimAna kahe che. racanA vizeSathI yukata evA temanA je samUha che temane prastara kahe che. tenA mukhya traNa prakAranuM ane pratyeka prakAranA traNa traNa prakAranuM A sUtramAM kathana karavAmAM AvyuM che ke sU0 100 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 sthAnAGgasUtre vvattie, purisaNivvattie, NapuMsagaNivvattie 1 / evaM " ciNauvaciNa-baMdha- udIraNa- veda taha nijjarAceca " // sU0 101 // chAyA - jIvA khalu tristhAnanirvartitAna pudgalAn pApakarmatayA acinvan vA, cinvanti vA ceSyanti vA tadyathA - strInirvartitAna, puruSanirvarttitAn, napuMsaka nirvarttitAn |1| evaM cayopacayabandhodIraNavedAstathAnirjarA caitra / / sU0 101 // TIkA--' jIvA' ityAdi sUtraSaTkam / jIvAH khalu tristhAnanirvarttitAntribhiH sthAnairnirvattitAH - upArjitAH tristhAnanirvarttitAstAn pudgalAn pApakarmatayA - azubhakarmatvena uttarottarAzu mAdhyavasAyavazAt acinvan- ekatrIkRtavanto bhUtakAle, cinvanti varttamAnakAle, cepyanti - anAgatakAle / tAnyeva tristhAnAni darza yati - strI nivarttitAn strI vedatvenA'rjitAn puruSanirvarttitAna - puruSavedatve 1 graiveyaka Adi vimAnoM meM jIva kI nivAsitA karmodaya se hotI hai - isa liye aba sUtrakAra karma ke tIna sthAna prakaTa karate haiM-" jIvA NaM tihANa " ityAdi - TIkArtha- jIvoMne tIna sthAnoM dvArA upArjita pugaloM ko uttarottara azubha adhyavasAya ke vaza meM hokara pApakarmarUpa se bhUtakAla meM saMgRhIta kiyA hai vartamAna meM saMgRhIta karate haiM aura bhaviSyat kAla meM saMgRhIta kreNge| ve tIna sthAna isa prakAra se hai - strI veda, puruSa veda, aura napuMsakaveda inameM rahakara jIvane jina pugaloM ko upArjita kara pApakarma se pahile ekatrita kiyA hai vartamAna meM ekatrika kara rahe haiM aura bhaviyat kAla me jinheM ve ekatrita kareMge ve strI veda nivartita pudgala haiM / isI prakAra puruSa veda meM rahakara jIva ne jina pugaloM ko upArjita kara traiveyaka Adi vimAnAmAM jIvanI utpatti ( upapAta) karmAyathI thAya che. tethI have sUtrakAra karmanA traNa sthAna prakaTa kare che zrI sthAnAMga sUtra : 02 - " jIvANaM tidvANa " ItyAhi / TIkA-jIve e traNa sthAnA dvArA upArjita puane uttarAttara azubha aya vasAyane adhIna thaIne azubha kamarUpe bhUtakALamAM saMgRhIta karyA che. vata mAnamAM sagRhIta kare che ane bhaviSyamAM saMgRhIta karaze. te traNa sthAna A pramANe che-- sraveda, puruSaveda ane napuMsakaveda, strIvedamAM rahIne jIve je pudgalene upArjita karIne azubhakama rUpe pahelAM ( bhUtakALamAM ) ekatrita karyA che, vartamAnamAM ekatrita karI rahyo che ane bhaviSyakALamAM paNa jene te ekatrita karavAnA che, te pudgalene strIveda nivRtita pudgaleA kahe che. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA03 u04 sa0101 karmaNaHtristhAnanirUpaNam 353 nA'rjitAn , napuMsakanirvatitAn napuMsakavedatvenA'rjitAn pudgalAn jIvAH kAlatraye'pi acinvan-cinvanti ceSyantIti prakramaH / 1 / ' evaM ityanenAkAGkSA vAkyena cayasaMgAdupacayAdyAlApakapaJcakamapi vijJeyam / evaM cayAlApakavat upAcinvan-paripoSaNata eva 2, abadhnan-nirmApaNataH 3, udairayana-adhyavasAya vize. pApakarmarUpa se pahale ekatrita kiyA hai, vartamAna meM ve jinheM ekatrita kara rahe haiM aura bhaviSyat kAla meM jinheM ve ekatrita kareMge ve puruSaveda niyartita pudgala haiN| isI prakAra se napuMsaka veda meM rahakara jIyane jina puruSoM ko upArjita kara pApakarmarUpa se pahale ekatrita kiyA hai vartamAna meM ve jinheM ekatrita kara rahe haiM aura-bhaviSyat kAla meM ye jinheM ekatrita kareMge ve napuMsaka vedanicatita pudgala haiN| arthAt-strI vedarUpa se arjita pudgaloM ko puruSa veda rUpa se ajita pudgaloM ko tathA-napuMsakavedarUpa se arjitapudgaloM ko jIvoMne kAlatraya meM arjita kiyA hai, aba bhI ve karate haiM aura bhaviSyat meM bhI ve arjita kareMge " evam" yaha AkAMkSA vAkya hai-isa AkAMkSAvAkya se caya ke sambandha se upacayabandha, udIraNA Adi bIca ke AlApaka bhI jAnanI cAhiye isa taraha isa caya ke AlApaka kI taraha jIva ne unake paripoSaNa se bhUta kAla meM unakA upacaya kiyAhai vartamAna meM ye e ja pramANe puruSavedamAM rahIne jIve je pune upAjita karIne azubha karma rUpe pahelAM ekatrita karyA che, vartamAnamAM te jemane upArjita karI rahyo che ane bhaviSyakALamAM te jemane ekatrita karavAnuM che, te pudgalene puruSada nivartita pule kahe che. e ja pramANe napuMsakavedamAM rahIne jIve je pulone upArjita karIne pahelAM azubha karmarUpe ekatrita karyA che. vartamAnamAM te jemane ekatrita karI rahyo che ane bhaviSyamAM paNa te jemane ekatrita karavAnuM che, te pulene napuMsarveda nivartita pudra kahe che. eTale ke strIvedarUpe upArjita pudgalene puruSavedarUpe upArjita pulene tathA napuMsakadarUpe upArjita pulone jIva traNe kALamAM ekatrita kare che - bhUtakALamAM paNa upArjita karyA che, vartamAnamAM paNa upArjita kare che ane bhaviSyamAM paNa upArjita karaze. " eghama" chatyAhi-mA 7ikSA pAya che. bha. AikSA 54ya dvA21 cayanA saMbaMdhathI upacaya banya, udIraNA Adi vaccenA AlApaka paNa samajI levA joIe. A rIte A cayanA AlApakanI jema jIve paripaSaNanI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre SeNAnudIrNodayapravezanataH, 4 avedayan-anubhavakaraNataH 5, nirajarayan-AtmapradezaparizATanataH 6 / evaM vartamAnA-nAgatakAlayorapi bodhyam / cayAdhAzritya gAthArdhamatra, tathAhi-"ciNa uvaciNa. ' ityAdi / asyAoM vyAkhyAtapUrva eveti // m0 101 // upacaya karate haiM aura bhaviSyat meM bhI ve unakA upacaya kreNge| isI prakAra se apane bhAvoM ke anusAra unakA nirmANa karane se unakA bhUtakAla meM bandha kiyA hai, vartamAnakAla meM ye unakA bandha karate haiM, Age bhI ve unakA bandha kreNge| isI taraha adhyayasAya vizeSa se anudIrNa ko udaya meM praveza karAne se jIva ne bhUtakAla meM unakI udIraNA kI hai vartamAna meM ye unakI udIraNA karate haiM aura bhaviSyat meM ve unakI udIraNA kreNge| isI taraha se jIya ne unakA anubhavana karaNa se unakA bhUtakAla meM vedana kiyA hai vartamAna meM ve unakA vedana karate haiM aura bhaviSyat meM ve unakA vedana kreNge| isI prakAra Atmapradeza se unheM haTAne se jIva ne bhUtakAla meM unakI nirjarA kI hai vartamAna meM ve unakI nirjarA karate haiM aura bhaviSyat meM ve unakI nirjarA kreNge| cayAdi ko Azrita karake yaha AdhI gAthA sUtrakAra ne " evaM ciNa uvaciNa apekSAe bhUtakALamAM paNa temane upacaya karyo che. vartamAnamAM te temane upacaya kare che ane bhaviSyamAM paNa temane upacaya karaze. e ja pramANe potAnA bhAve anusAra temanuM nirmANa karavAnI apekSAe jIve bhUtakALamAM temane banca karyo che. vartamAnakALamAM paNa te temane badha kare che ane bhaviSyamAM paNa te banca karaze. e ja pramANe adhyavasAya vizeSathI anudIne temanA udayamAM praveza karAvavAnI apekSAe bhUtakALamAM temanI udIraNA karI che. vartamAnakALamAM paNa jIva temanI udIraNa kare che ane bhaviSyamAM paNa jIva tenI udIraNA karaze. e ja pramANe jIve temanA anubhavanakaraNanI apekSAe bhUtakALamAM temanuM vedana karyuM che. vartamAnakALamAM paNa jIva temanuM vedana kare che ane bhaviSyamAM paNa te temanuM vedana karaze. e ja pramANe AtmapradezamAMthI temane alaga karavAnI apekSAe jIve bhUtakALamAM temanI nijara karI che, vartamAnakALamAM paNa chava temanI nija rA kare che ane bhaviSyamAM paNa chava temanI nirjarA karaze. yayAhine mAzrita za2 mA arthI ||suutr evaM ciNa-uvaciNa -baMdha-udIraNa-veda taha nijjarA ceva" mA pramANe hI cha, tana ma zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 3 u04sU0102 pudgalaskaMdhanirUpaNam ___ 355 karma ca pudgalAtmakamiti tristhAnakena pudgalaskandhAnAha mUlam-tipaesiyA khaMdhA arNatA paNNattA / evaM jA tiguNalakkhA poggalA aNaMtA paNNattA // sU0 102 // // tiTThANassa cauttho uddeso samatto // 3-4 // tihANaM samattaM // 3 // chAyA-tripadezikAH skandhA anantAH prajJaptAH evaM yAvat triguNarUkSAH pragalA anantAH prajJaptAH / / sU0 102 // // tRtIyasthAnasya caturtha uddezaH samAptaH / / 3-4 // TIkA-'tipaesiyA' ityAdi sugamam // sU0 102 // itizrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka-pravizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka zrIzAhUchatrapati kolhApurarAjapadatta 'jainazAstrAcArya'padabhUSita-kolhApurarAjaguru-bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharma divAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlabativiracitAyAM sthAnAGgamUtrasya sudhAkhyAyAM vyAkhyAyAM caturuddezAtmakaM tRtIyaM sthAnaM saMpUrNam // 3-4 // baMdha udIraNa veda taha nijjarA ceca" isa prakAra se kahI hai isakA artha hI yaha pUrvoktarUpa se prakaTa kiyA hai / tAtparya kahane kA yahI hai kicaya kI taraha hI strIveda, puruSaveda aura napuMsakavedarUpa se arjita pugaloM kA azubha rUpa se upacaya kiyA hai, bandha kiyA hai, udIraNa kiyA hai, vedana kiyA hai aura nirjarA bhI kI hai isI taraha kA kathana vartamAna kAla aura bhaviSyakAla sambandhI upacayAdikoM ke AlApakoM meM bhI kara lenA cAhiye / m 0101 // pUrvoktarUpe upara prakaTa karavAmAM AvyuM che. A kathananuM tAtparya e che ke cayanI jema ja strIveda, puruSaveda, ane napuMsakadarUpe ajita pudgalene jIve azubharUpe upacaya karyo che, bandha karyo che, udIraNa karyuM che ane nirjarA paNa karI che. e ja prakAranuM kathana vartamAnakALa ane bhUtakALa saMbaMdhI upacayAdi kenA AlApakemAM paNa samajI levuM joIe che 101 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAjaso karma pudgala skandharUpa hote haiM, ata:-sUtrakAra tristhAna ko lekara pudgalaskandhoM kA kathana karate hai___ "tipaesiyA khaMdhA aNaMtA-" ityAdi / tripradezika skandha ananta kahe gaye haiM isI taraha se yAvat triguNarUkSa pudgala bhI ananta kahe gaye haiM // 102 // zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAla ativiracita sthAnAGgasUtrakI sudhAkhya TIkA ke cAra uddezaka yukta tIsare sthAnaka samApta // 3-4 // karma pula kalparUpa hoya che. tethI have sUtrakAra tristhAnakenI apekSAe pudgala skardhanuM kathana kare che- "tipaesiyA khaMdhA aNaMtA" tyAhi / tripradezika skandha ananta kahyAM che. e pramANe triguNarUkSa paryantanAM pudgale paNa anaMta kahyAM che 102 che. zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjya zrI ghAsIlAla muniviracita sthAnAMgasUtranI sudhA nAmanI TIkArthanA cAra uddezaka vALuM trIjuM sthAnaka samApta. . 3-4 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvItarAgAya namaH / atha caturthaM sthAnaM prArabhyate caturthasthAnasya prathamoddezaH // 1 // 66 mahAvIraM dhIraM jitamadanavIraM prabhuvaraM, kRpApArAvAraM dalitabhavabhAraM jinavaram // tridhA vande vandelimapadasarojaM suravaraistatastUrya sthAnaM vivaraNapathaM prApaya idam ||1|| cauthA sthAnaka ke pahelA uddezaka prAraMbha " mahAvIraM vIraM " ityAdi 1 // isa zloka kA saMkSepa meM artha isa prakAra se hai - jinake vandanIya pada kamaloM kI vandanA devendra karate haiM, jo kRpA ke apAra pArAvAra hai, jinhoM ne apanA bhava bhAra utAra diyA hai, aise dhIra vIra prabhuvara mahAvIra ko ki jinhoM ne madana- kAma jaise zreSTha vIra ke mada ko cUra kara diyA hai maiM mana vacana aura kAyarUpa trikaraNa vibhAgase namaskAra karatA hUM, sthAnAGga sUtra kA yaha caturtha sthAna aba vivaraNa yukta kiyA jAtA hai ---- maGgalAcaraNam cAthA sthAnanA pahelA uddezaka prAra bha maMgalAcaraNa mahAvIra vIra ityAhi - "" zrI sthAnAMga sUtra : 02 A leAkanA bhAvArtha sakSiptamAM prakaTa karavAmAM Ave che jemanA vanda nIya caraNakamaleAnI vadaNA devendro paNa kare che, jemanI kRpA pArAvAra che, jemaNe peAtAnA bhavabhAra utArI nAkhyA che, jemaNe madana ( kAma ) jevA mahAvIranA madane-ahaMkArane sarvathA zakaya karI nAkhyo che. evA dhIra vIra prabhuvara mahAvIrane huM mana, vacana ane kAyathI namana karUM chuM. Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 sthAnAGgasUtre gataM tRtIya sthAnaM, sampati kramamAptaM caturthasthAna prArabhyate, asya ca pUrveNa sahAyamabhisambandhaH-" tRtIyasthAne jIvAjIvAdidravyaparyAyANAM caicitryamabhihitamatrApi tadevAbhidhIyate" ityamunAsambandhenA''yAtasya caturuddezakAtmakasya caturthasthAnasya prathamoddezakasyA''yaM sUtramAha mUlam-cattAri aMtakiriyAo paNNattAo taM jahA-tattha khalu paDhamA imA aMtakiriyA-appakammapaccAyAe yAvi havai, se NaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavaie saMyamabahule saMvarabahule samAhibahule lUhe tIraTTI upahANavaM dukkhakkhave tavassI tassa NaM No tahappagAre tave havai, No tahappa. gArA veyaNA havai tahappagAre purisajAe dIheNaM pariyAraNaM sijjhai bujjhai muccai pariNivvAi savva dukkhANamaMtaM karei, jahA se bharahe rAyA cAuraMtacakavaTTI, paDhamA aMtakiriyA 1, ahAvarA doccA aMtakiriyA mahAkammapaccAyAe yAvi bhavai, tRtIya sthAna samApta ho cukA, aba krama prApta caturtha sthAna prArambha hotA hai isa sthAna kA pUrvasthAna ke sAtha aisA sambandha hai-"tRtIya sthAna meM jIvAjIvAdi dravyoM kI paryAyoM kA vaicitrya vividha prakAra kahA gayA hai, so yahAM para bhI vahI kahA jAvegA" isI sambandha se Aye huve isa cAra uddezAtmaka caturtha sthAnake prathama uddezakakA yaha Aya sUtra kahA jA rahA hai-"cattAri aMta kiriyAo paNNattAmo-" ityAdi - have sthAnAMga sUtranA cothA sthAnanuM vivecana karavAmAM Ave che - trIjA sthAnanuM vivaraNa pUruM thayuM. have anukrama pramANe cethA sthAnanI prarUpaNa zarU thAya che. A sthAnane pUrva sthAna sAthe A prakArane saMbaMdha che- trIjA sthAnamAM jIva, achavAdi dravyanI paryAnuM vaicitrya vividha prakAre prakaTa karavAmAM AvyuM che, ahIM paNa e ja viSayane anulakSIne cAra sthAnanI apekSAe nirUpaNa karavAmAM Avaze. caturtha sthAnanuM pratipAdana karatAM cAra uddezake che, temAMthI pahelA uddezAnuM paheluM sUtra A pramANe che " cattAri aMtakiriyAo paNNatAo" tyA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 4 u0 1 sU0 1 antakriyAyA: nirUpaNam se NaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaie saMyamabahule saMvaravahule jAva uvahANavaM dukkhakkhave tavassI tassa NaM tahappagAre tave bhavai, tahappagArA veyaNA bhavai, tahappagAre purisajAe niruddhaNaM pariyAeNaM sijjhai, jAva aMtaM karei, jahA se gayasUmAle aNagAre, doccA aMtakiriyA 2, ahAvarA taccA aMtakiriyA-mahAkammapaJcAyAe yAvi bhavai, se NaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavaie jahA doccA, navaraM dIheNaM pariyAraNaM sijjhai jAva savvadukkhANamaMtaM karei, jahA-se saNaMkumAre rAyA cAuratacakkavaTTI, taccA aMtakiriyA 3, ahAvarA cautthA aMta. kiriyA-appakammapaccAyAe yAvi bhavai, se NaM muMDe bhavittA jAva pavvaie saMyamabahule jAva tassa NaM No tahappagAre tave bhavai, No tahappagArA veyaNA bhavai, tahappagAre purisajAe NiruddhaNaM pariyAeNaM sijjhai, jAva savvadukkhANamaMtaM karei, jahAsA marudevA bhagavaI, cautthA aMtakiriyA 4 // sU0 1 // chAyA-catasro'ntakriyAH prajJaptAH, tadyathA-tatra khalu prathamA iyam antakriyA-alpakarmapatyAyAtazcApi bhavati, asau khalu muNDo bhUtvA agArato'nagAritAM prabajitaH saMyamabahulaH saMvarabahulaH, samAdhibahula: rUkSaH (va:) tIrAthIM tIrasthAyI tIrasthitirvA upadhAnavAn duHkhakSapaH tapasvI, tasya khalu no tathAprakAraM tapo bhavati, no tathApakArA vedanA bhavati, tathAprakAra puruSajAtaM dIrpaNa paryAyeNa sidhyati budhyate mucyate parinirvAti sarvaduHkhAnAmantaM karoti, yathA 'sau bharato rAjA cAturantacakravartI, prathamA'ntakriyA 1, athAparA dvitIyA antakriyA-mahAkarmamatyAyAtazcApi bhavati, asau khalu muNDo bhUtvA agArato'nagAritAM pravajitaH saMyamabahulaH saMvarabahulaH yAvat upadhAnavAn duHkhakSapaH tapasvI, tasya khalu tathApakAraM tapo bhavati, tathAprakArA vedanA bhavati, tathAprakAraM puruSa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 sthAnAGgalo jAtaM niruddhena paryAyeNa sidhyati yAvat antaM karoti, yathA-'sau gajasukumAraH anagAraH. dvitIyA'ntakriyA 2, athAparA tRtIyA'ntakriyA-mahAkarma-pratyAyAtathApi bhavati, asau khalu muNDo bhUtvA agArAd anagAritAM pravajitaH, yathA dvitIyA, navaraM dIrpaNa paryAyeNa sidhyati yAvat sarvaduHkhAnAmantaM karoti, yathA-'sau sanatkumAro rAjA cAturantacakravartI, tRtIyA'ntakriyA 3, athAparA caturthI antakriyA-alpakarmapatyAyAtazcApi bhavati, asau khalu muNDo bhUtvA yAvat pravrajitaH saMyamabahula yAvat tasya khalu no tathAprakAraM tapo bhavati, no tathAmakArA vedanA bhavati, tathApakAraM puruSajAtaM niruddhena paryAyeNa sidhyati yAvat sarvaduHkhAnAmantaM karoti, yathA-sA marudevI bhagavatI, caturthI antakriyA 4 // mU0 1 // ___TIkA-" ca tAri" itpAdi-etadavyavahitapUrvapratipAditoddezakasyopAntya sUtre karmaNazcayAdi pratipAditam , atra tu karmaNastatkAryasya bhavasya vA'ntakriyA pratipAdyate, catasa-catuH saMkhyakAH, antakriyA bhavasyAntakaraNarUpA, prajJaptA:pratipAditAH, tatracaturvidhAntakriyAsu, prathamA iyam=anupadaM vakSyamANA, anta. TIkArya-anta kriyAe~ cAra kahI gaI haiM, inameM-prathama antakriyA yaha hai " alpakarma pratyAyAtazcApi bhavati" pUrvakRta zubhakarma ke prabhAva se laghukarmA huvA jo jIca devaloka se yahAM AyA huvA hotA hai isake bhava kA anta honA yaha prathama antakriyA hai antakriyA varNana karane kA bhAva isa prakAra se hai ki tRtIyasthAna ke upAntya sUtra meM jo karma ke tadUpacayAdikoMkA kathana kiyA gayA hai so yahAM para karmakI aura usake kAryabhUta bhava kI antakriyA kahanA hai, ata:-usakA yahAM pratipAdana kiyA jA rahA hai| yaha antakriyA cAra prakAra kI kahI gaI hai-usameM th-sntyiaame| yA2 4ii cha, temA prathama mayi mA cha-." alpakarma pratyAyAtazcApi bhavati" pUrvata zulanA asAyathI sadhu ( bhI) banele je jIva devalokamAMthI ahIM Avyo hoya che, tenA bhavane anta thaze te prathama antakiyA che. ahIM antakiyAnuM varNana karavAne hetu A pramANe che-trIjA sthAnanA upanya (chellA sUtra pahelAnuM sUtra) sUtramAM karmanA cayAdikanuM kathana karavAmAM AvyuM che, tyAre ahIM kamanI ane tenA kAryabhUta bhavanI anta kiyAnuM kathana karavAnuM che, A saMbaMdhane anulakSIne ahIM antakiyAnuM pratipAdana karavAmAM Ave che, te antakiyA cAra prakAranI kahI che. temAM A zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u. 1 sU0 1 antakriyAyAH nirUpaNam 361 kriyA-alpakarmapratyAyAtaH=alpakarmA-pUrvakRtazubhakarmaprabhAvAllaghukarmA san pratyA yAtA=devalokAditaH samAyAto bhavati. tasya bhavAntabhavanaM prathamA'ntakriyA bhavati, tameva puruSaM varNayati-' se ' ityAdi, sa-laghukarmA khalu muNDa:-rato luzcitakezo bhAvato dUrIkRtarupAyo bhUtvA agArataH dravyato gRhAt , bhAvato'vi. vekasadanAt , anagAritAm agAraM-gRhamasyAstItyagArI-gRhI-asaMyataH, nAgArItyanagArI-saMyataH, tasya bhAvo'nagAritA, tAM-sAdhutAM, prajitA prAptaH, yadvA" anagAriyaM ' ityatra vibhakti vipariNAmenAnagAritayA, matrajitaH dIkSitaH / punaH kozaH ? saMyamabahula: saMyamena-pRthivyAdiSaDjIvanikAyarakSaNarUpeNa saptadazavidhena bahula:=pacuraH, punaH kIdRzaH ? saMgharavahulaH saMvareNa-Asravanirodhena, yaha prathama antakriyA jisa puruSa kI hotI hai aba usake viSaya meM sUtrakAra kathana karate haiM-laghukarmA puruSa dravya se luMcita kezavAlA hokara aura bhAva se kaSAyoM se rahita hokara anagArAvasthA se-gRhasthAvasthA se dravya kI apekSA ghara se, aura bhAva kI apekSA aviveka rUpa se nikala kara anagArAvasthA ko saMyatAvasthA ko sAdhutA ko prApta ho jAtA hai / athavA-"anagAriyaM " padakA aisA bhI artha ho sakatA hai-ki yaha anagArIrUpa se dIkSita ho jAtA hai| saMyama bahula:-pRthivyAdi SaD jIvanikAya kI rakSA karane rUpa 17 prakAra ke saMyama se pracura ho jAtA hai| saMvara bahula: Asrava nirodharUpa saMvara se, yahA idriya kaSAya nigrahAdirUpa saMvara se pracura ho jAtA hai, arthAt pahelA prakAranI antakriyA karanAra puruSanA viSayamAM ahIM sUtrakAra nIce pramANe kathana kare che-laghukarmA puruSa dravyanI apekSAe kuMcita kezavALa thaIne ane bhAvanI apekSAe kaSAyathI rahita thaIne agArAvasthAnA (gRhasthAvasthAnA) parityAgapUrvaka aNagArAvasthA-saMyatAvasthAne ( sAdhutAne) prApta kare che. A pramANe aNagArAvasthA dhAraNa karavAmAM te dravyanI apekSAe sAMsArika gharamAMthI ane bhAvanI apekSAe aviveka rUpa gharamAMthI bahAra najIna sayatApasthAsa panta bhane che. ma24t-' anagAriyaM" mA pahanA viti e artha paNa thaI zake che ke " te aNagArI rUpe thaI jAya cha" "saMyamabahalaH, te pRthSIya mA 77paniyanI 26 // 425 35 17 prAranA sayamayI prayura ( dhUma 8 yuta ) 25 taya cha. "saMvarabahulaH " te mArapanA ni5 35 sayarathI athavA ghandriya upAya nigraha rUpa saMvaramAM pracura thaI jAya che eTale ke kaSAya ane indriyajaya rU5 saMskRta zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 362 sthAnAGgasUtre yadvendriyakaSAyanigrahAdinA, bahulaH, tatra saMyamabahulatvavizeSaNopAdAnaM SaDjIvanikAyavirAdhanAviramaNamukhyatA sUcanArtha, yata: " ekkaMciya ettha vayaM niddiTuM jiNavarehiM savvehiM / / pANAivAyaviramaNamavasesA tassa rakkhahA" // 1 // iti, chAyA-" ekamevAtra vrataM nirdiSTaM jinavaraiH srvaiH| prANAtipAtaviramaNamavazeSANi tasya rakSArtham // 1 // " iti, etatsaMyamabahulatva - saMvarabahulatvadvaya rAgAdirahitacittavRtteH puruSasihasya jAyate, ata Aha-" samAdhibahulaH" iti, samAdhiH-cittasvAsthyaM, tena bahulaH, samAdhiH tathA rAgarahitasyaiva bhavatItyAha-": rUkSa " dravyataH zarIre tailAbhyaGgayarjitatvena, bhAvataH kAmAdirahitatvena / kathamasau saMyamabahulatvAdiviziSTo bhavakaSAya aura indriya jayarUpa saMvRta jisakA pracura hai aisA ho jAtA hai, yahAM-"saMyamabahula" isa vizeSaNa kA jo upAdAna huvA hai vaha SaD jIvanikAya kI virAdhanA se viramaNa hone kI mukhyatA sUcanA ke liye huvA hai| kyoM ki-" ekkaMciya etthavayaM" ityAdi aisA kahA hai ki samasta jinavaroM ne prANAtipAta ciramaNarUpa eka hI vrata kahA hai yAkI ke jo aura aura vrata haiM ve saba isI kI rakSA ke liye kahe gaye haiN| saMyama bahulatA aura saMvara bahulatA ye do rAgAdi rahita cittavRttivAle puruSasiMha ko hote haiN| isIliye "samAdhibahula" aisA kahA hai samAdhicittasvAsthya se jo bahula ho jAtA hai rUkSa ho jAtA hai, dravya se zarIra meM tailAbhyaGga se varjita hone ke kAraNa tathA bhAva se kAmAdi rahita jenA ghaNA che, evuM thaI jAya che. ahIM "saMyama bahula" A vizeSaNane je prayoga thayo che te jIvanikAyanI virAdhanAthI viramaNa thavAnI mukhyatAne 48 425 nimitta yo cha, 125 3 ekkaM ciya ettha vayaM " tyAle. samasta jinavaroe prANAtipAta viramaNarUpa eka ja vrata kahyuM che, bAkInAM je vase che te te A vatanI rakSA nimitta ja kahyA che. saMyama bahalatA ane saMvara bahulatA, A bane sadUbhAva rAgAdi rahita citta vRttivALA puruSasiMhamAM ja hoI zake che. tethI ja " samAdhi bahala e A vizeSaNane paNa prayoga karavAmAM Ave che. jenuM citta pracura svAthyamAM lIna thaI jAya che tene samAdhi bahula kahe che. e jIva rUkSa thaI jAya che, tela-mAliza AdinA abhAve te dravyanI apekSAe rUkSa thaI jAya che, ane zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA04 u0 1 sU01 antakriyAyAH nirUpaNam 363 tItyAha-" tIraTTI" " tIrArthI, tIrasthAyI, tIrasthitiveti cchaayaa| tatra 'tIrArthI ' tIraMpAraM bhavasAgarasyArthayata ityevaMzIla:=saMsAra samudrapArAbhilASI, tIrasthAyI-bhavArNavataTamadhiSThAyo, tIrasthitiH-tIre-bhavasAgarataTe sthitiravasthAnaM yasya sa saMsArasindhutaTe sthita ityarthaH, ata eva " upadhAnavAn " prazastamanovAkAyayogavAna , ata eva duHkhakSapA-duHkha-duHkha janakatvAt karma, tat kSapayatIti duHkhakSapaH, karmakSapaNaM ca tapojanyamityata Aha-" tapasvI "-ti, tapa AbhyantarikaM karmavanabhasmasAtkaraNahutAzAyamAnamanazanAdirUpa dvAdazavidhamasyAstIti tapa. hone ke kAraNa rUkhA ho jAtA, kyoM ki-"toraTThI-" yaha tIrArthI yA tIrasthAyI hotA hai| athavA tIrasthitivAlA hotA hai, bhavasAgara kA pAra jAne kI kAmanAvAlA hotA hai, isaliye to tIrArthI yA bhavasAgara ke taTa para Akara yaha bilakula khaDA ho jAtA hai| ataH-jaba tIrasthAyI hotA hai, yA bhavasAgara ke taTa para isakI sthiti aghasthAna ho jAtI hai, isIliye yaha tIrasthitivAlo ho jAtA hai| isI se yaha " upadhAnavAn " prazasta mana vacana aura kAyavAlA ho jAtA hai ata eva yaha " duHkhakSayaH-" duHkha ko duHkhajanaka karma kA kSaya karane lagatA hai kyoM ki-yaha tapasvI hotA hai bAya tapa anazanAdi vAlA auraAbhyantara tapa prAyazcitta AdivAlA hotA hai| kAraNa ki-yaha isa bAta ko acchI taraha se samajha cukA hotA hai ki-bAhya aura Abhyantara tapa hI karmarUpI vana ko bhasmasAt karane meM agni kA kAma dete haiN| bhAvanI apekSAe kAmAdithI rahita thavAne kAraNe te rUkSa thaI jAya che, kAraNa ta"tIradI" tIthI ma tIrathAyI DAya cha, athavA tIra sthitivANI hoya che, bhavasAgarane pAra karavAnI kAmanAvALo hoya che, tethI tene tIrArthI ko che. athavA bhavasAgarane kinAre AvIne te Ubhe ja rahI jAya che tethI tene tIrasthAyI kahe che. jyAre te bhavasAgarane kinAre AvIne Ubho rahI jAya che athavA bhavasAgaranA taTapara tenI sthiti (avasthAna) thaI jAya che tyAre te tIra sthitivALe thaI jAya che. te kAraNe ja te " upadhAnavAna " eTale ke prazarata mana, vacana ane kAyavALo thaI jAya che. tethI ja te " dakhaHkSayaH " mana hu na mana saya 4254 mA che. vI zate te karmano kSaya kare che te sUtrakAra prakaTa kare che-- te tapasvI hoya che, anazAdi bAhya tapa ane prAyazcitta Adi Avyantara tapa ArAdhaka hoya che. te e vAtane saMpUrNa rIte samajI gaye hoya che ke bAhya ane Abhyantara tapa ja karmarUpI vanane bhasma karavAne agninI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasatra svI, yaH pUrvoktamakArakaH, tasya-mAktanavizeSaNaviziSTasya, 'NaM' vAkyAlaGkAre, tathAprakAraM tAdRzam , atyantaghoramiti tadarthaH, zrIvarddhamAnajinasyeva, tapo'nazanAdirUpaM, no-na, bhavati, evaM tathAprakArA=atighoropasargAdijanyA, vedanA pIDA, no-na, bhavati, yato'sAvalpakarmapatyAyAto bhavatIti, tatazca tathAprakAram= tathA-pUrvoktAH, prakArA:-alpakarmapratyAyAtatvAdirUpA yasya tAdRzaM kazcitpuruSa ityarthaH, dIrghaga-cirakAlikena, paryAyeNa-pravajyArUpeNa karaNena sidhyati aNimAdiyogena niSThitArtho vA vizeSataH siddhigamanAhoM kA jAyate, sarvakarmapradhA. namohanIyakSayAt , budhyate-ghAtikarmacatuSTayApagamena kevalI, bhavati, mucyate bhavopagrAhikarmakalApAnmukto bhavati, parinirvAti-sarvakarmajanyavikArasamudAyadyadyapi-isa prakAra ke ina pUrvokta vizeSaNoM se viziSTa anagAra ke bAhya aura Abhyantara tapa, tathAprakAra ke zrI varddhamAna jinezvara ke tapa kI taraha atyanta ghora nahIM hote hai "evaM tathA prakArAvedanA no bhavati" ati ghoropasargajanya vedanA pIDA bhI use nahIM hotI hai| kyoM kiyaha alpa karma pratyAyAta halukarmo hotA hai, ataH aisA alpa karma pratyAyAtatvAdi prakAravAlA vaha puruSa cirakAlika pravrajyArUpa karaNa dvArA "sidhyati" aNimAdiyoga se niSTita prayojanavAlA ho jAtA hai| athavA-siddhigati meM jAne kA yogya ho jAtA hai, kyoM ki-isakA sarva karma pradhAna mohanIya karma naSTa ho jAtA hai "budhyate" cAra ghAtikA (ghAtiyA) karmoM ke apagama se vaha kevalI ho jAtA hai "mucyate" bhAvopagrAhI karmakalApa se cAra aghAtiyA karmA se mukta ho jAtA hai| garaja sAre che. jo ke saMyama bahula Adi vizeSaNavALA te aNagAranA bAhya ane Abhyantara tapa, zrI vardhamAna jinezvaranA bAhya ane Abhyantara ta5 samAna matyanta ghA2 DAtA nathI. "evaM tathA prakArA vedanA no bhavati" tathA ati ghora upasargajanya vedanA paNa temane sahana karavI paDatI nathI, kAraNa ke te alpa karma pratyayAta (a85 karmone kAraNe) halakama (laghukama) DAya che. tethI te sadhurbhA puruSa vivi praaryA 35 4291 // 2 // " sidhyati" aNimAdi vegathI niSita prajanavALA thaI jAya che, athavA siddhigatimAM javAne pAtra thaI jAya che, kAraNa ke sarve karmomAM mukhya evA mohanIya bhana! te kSaya 73 nAme cha. " budhyate " yA2 ghAtiyA bhni| kSaya zata yasI | m4 cha. " mucyate " lavADI 448||5thaa-yaa2 mAtiyA mAthI bhuta 45 Mya cha, "parinirvAti" sa anya vi2 samUha 2 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 . 0 1 0 1 antakriyAyAH nirUpaNam 365 rIkaraNena zItalIbhavati, sarvaduHkhAnAm kAthikamAnasAnAm , anta-kSayaM, karoti, tathAvidhatapovedanAghamAvato dogheNApi paryAyeNa ko'pi siddho bhavati naveti saMzayaM nirAkartumAha-" yathA'sau bharato rAjA" yathA-yena prakAreNa asau bharataH -tadAkhya RSabhadevajyeSThaputro rAjA, kIdRza ityAha-' cAturantacakravartI 'catvAro'ntAH-paryantAH pUrvadakSiNapazcimasAgarahimavadrUpA yasyAH sA caturantA pRthivI, caturantAyA ayaM ( svAmI ) cAturantaH, sa cAsau cakravartI ca cAturantacakravartI, sa hi pUrvabhave laghUkRtakarmA sarvArthasiddhavimAnAccyutvA cakravattitvena samu. spadya rAjyAvasthAmeva kevalajJAnamupAya paripAlitapUrvalakSadIkSo'tathAvidhatapove. dana eva siddhi prApta iti prathamA'ntakriyA // mU0 1 // "parinirvAti " sarva karmajanya vikAra samUha ke dUra ho jAne se zItalIbhUta ho jAtA hai, aura kAyika evaM mAnasika duHkha bilakula naSTa ho jAte haiM / yadi koI yahAM para aisI zaGkA kare ki-tathAvidha tapa, aura vedanA Adi ke abhAva se dIrghaparyAya kA pAlana karane se bhI koI siddha hotA hai 3 yA nahIM hotA hai 3 to isa saMzaya mUlaka zaGkA ko dUra karane ke liye sUtrakAra ne kahA hai ki aisI bAta nahIM hai, dekho" jahA se bharahe rAyA cAuraMtacakkavaTTI" RSabhadeva ke jyeSTha putra rAjA bharata jo ki-pUrva dakSiNa pazcima sAgara aura himavAn parvatarUpa cAra paryantavAlI bhUmi kA svAmI the cakravartI the, arthAt-pUrvabhavameM laghukRta karmA hokara jo sarvArthasiddha vimAna se cyuta hokara cakravartIrUpa se utpanna huve the| unhoM ne rAjyAvasthA meM hI kevalajJAna utpanna karake eka thaI javAne lIdhe zItalIbhUta thaI jAya che, ane kAyika ane mAnasika duHkha bilakula naSTa thaI jAya che. zaMkA-te prakAranAM tapa ane te prakAranI vedanA AdinA abhAvamAM paNa dII paryAyanuM (zrAmaNya paryAyanuM) pAlana karIne keTalAka jI siddha thAya che paNa kharAM ane keTalAka siddha nathI paNa thatA, tenuM kAraNa zuM ? ___samAdhAna-" jahA se bharahe rAyA cAuraMtacAvaTTI" *palanA jye4 putra rAjA bharata, ke je "cAturanta cakavatI hatA" (pUrva, dakSiNa ane pazcima sAgara tathA himAvAna parvata rUpa cAra antavALI bhUminA svAmI hatA) eTale ke pUrvabhavamAM laghurmA thaIne jeo sarvArthasiddha vimAnamAMthI cavIne cakravartI rUpe utpanna thayA hatA, temaNe rAjyAvasthAmAM ja kevaLajJAna utpanna karIne eka lAkha pUrva paryata dIkSA paryAyanuM pAlana karyuM hatuM ane zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 sthAnAGgasUtre __ atha dvitIyA'ntakriyA-2 " ahAvare"-ti-atha-tadanantaram , aparA-anyA pUrvApekSayA, dvitIyA'ntakriyA-mahAkarmetyAdi-mahAkarmabhirmahAkarmA sannityarthaH, pratyAyAtaH devalokAtsa. mAyAto yaH sa tathAbhUtaH, tasyeti-tasya-pUrvoktasya, mahAkarmapratyAyAtatvena tatkSapaNAya tathApakAraM ghoraM tapo bhavati, evaM vedanA'pi devAdyupasargANAM tathAprakArA tathArUpA dussahetyarthaH bhavati / tathAprakAraM tAdRzaM puruSajAtaM ko'pi puruSaH, "niruddhane"-ti-alpena paryAyeNa yathA'sau gajasukumAraH=devalokacyuto devakyA lAkha pUrvataka dIkSA paryAya kA polana, tathAvidha tapa aura-vedanA ke abhAva meM hI siddhiko prApta kiyAhai / yaha prathamAnta kriyA hai |suu01|| dvitIyA antakriyA-2 "ahAvare" ti dvitIya antakriyA isa prakAra se hai-mahAkarmoM se mahAkarmA koI jIva devaloka se yahAM utpanna huyA aba yaha jIya una mahAkarmoM kA kSapaNa karane ke liye tathAprakAra ke ghora tapa kA anuSThAna karatA hai usameM use devAdikRta upasargajanya tathArUpa duHsaha vedanA bhI hotI hai aisA vaha puruSa niruddha alpa paryAya se gajasukumAra muni kI taraha siddhigata ho jAtA hai yahAM para prathama antakriyA meM kathita "asau khalu muNDo bhUtvA-" se lekara "duHkhakSapa: tapasvI" ye saba vizeSaNa lagA lenA cAhiye, inakI vyAkhyA pUrvokta jaisI hI hai, gajasukumAra te prakAranAM tapa ane vedanAne abhAva hovA chatAM paNa siddhi pAmyA hatA, eTale A bAbatamAM jIvanuM laghukarmApaNuM ane gurukamapaNuM paNa vicAravuM paDe che. prathama antakriyAnuM A prakAranuM svarUpa che. je sU 1 / -bhIla mantaThayA - ___"ahAvare ti" mI mantayiAnuM 2535 mA prA2rnu cha-bhAbhA koI jIva devalokamAMthI avIne ahIM utpanna thaye che. have te jIva te mahAkarmonuM kSapaNa karavAne mATe ucita evAM ghora tapanuM anuSThAna kare che. A ghera tapanI ArAdhanA karatI vakhate tene devAdi kRta upasargajanya tathArUpa saha vedanA paNa sahana karavI paDe che. e te puruSa alpakALa paryanta zrAmANya paryAyanuM pAlana karIne, gajasukumAra muninI jema siddhagatimAM pahoMcI jaya . mI 5 pakSI mantadhyAmA thita " asau khalu muNDo bhUtvA" thI za3 3zana " duHkhakSayaH tapasvI" mA sUtrapA 5 tanI ma mA vize paNe lagADavA joIe. temanI vyAkhyA pahelAM kahyA pramANe ja samajavI. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkAsthA04 u. 1sU. 1 antakriyAyAH nirUpaNam aGgajAtaH kRSNalaghubhrAtA, sa hi bhagavataH zrImato'riSTanemijinasya pArzve dIkSA gRhItvA zmazAnabhuvi kRtakAyotsargAtmakamahAtapA mastakanyastajAjvalyamAnavaddhijanyAtivedano lakSonakoTibhavasaMcitakaThorakarmANi vizuddhAdhyavasAyena kSapayitvA. 'lpIyasaiva paryAyeNa siddhiM gata iti, zeSaM spaSTam // 2 // iti dvitIyA'ntakriyA // 2 // atha tRtIyA'ntakriyA-3 / " ahAvarA" ityAdi-tRtIyA mahAkarmaviSayA'ntakriyA spaSTA / yadi'sau sanatkumAra iti, caturthacakravartI, sa hi mahAtapAH saptazatavarSANi yAvat SoDazaromuni devaloka se cyuta huve the aura deva kI kukSi se janme the, ye kRSNa ke laghubhrAtA the| inhoM ne bhagavAn ariSTanemi ke pAsa jina dIkSA dhAraNa kI thI imazAnabhUmi meM kAyotsargAtmaka mahAtapa inhoM ne kiyA thA inake mastaka Upara jalatI huI khaira kI aMgAre rakhI gaI thI usase inheM atighora vedanA huI thI isase inhoM ne eka lAkha kama karoDa bhava........ke saMcita kaThora kamoM kA vizuddha adhyayasAya se kSaya kara diyA thA isase ve alpa hI paryAya se siddhigati kA svAmI bana gaye, isa prakAra se yaha dvitIya antakriyA-2 tRtIya antakriyA-3 "ahAvarA" ityAdi pUrvabhava ke mahAkarmoM se mahAkarmavAlA banA huvA koI jIva devaloka se yahAM utpanna huvA aba yaha muNDita hokara gajasukumAra muninI kathA A pramANe che-develakamAMthI cyavane teo devakInI kaMkhe janmyA hatA. teo kRSNanA nAnA bhAI hatA. temaNe bhagavAna ariSTa neminI pAse jina dIkSA aMgIkAra karI hatI. zmazAnabhUmimAM temaNe kAyatsargAtmaka mahAtapa karyuM hatuM temanA saMsArI sasarA semIla brAhmaNe temanA mastaka para saLagatA kheranA aMgArA mUkyA hatA te kAraNe temane atighAra vedanA thaI hatI. samabhAvapUrvaka te vedanA sahana karIne temaNe 999 lAkha bhavanA saMcita karmone vizuddha adhyavasAyathI kSaya karI nAkhyo hato. A rIte alpa samayanI zramaNya paryAyanuM pAlana karIne teo siddhigatinA svAmI manI gayA hatA. bhI santayiArnu yA prA2nu 2135 samarj. / 2 / - zrI mantayA - " ahAvarA" tyA-pUsapanA mahAbhAthI bhAbhapANI maneso kaI jIva devalokamAMthI cyavane A manuSyalakamAM utpanna thAya che. te muMDita zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 D sthAnAGgasUtre gAtaGkayatvena mahAvedanazca dIrgheNa=dIrghatareNa paryAyeNa siddho jAtaH, tadbhave siddhayaH bhAvena tRtIya devalokAccyutvA mahAvidehakSetre setsyatvAditi // 3 // iti tRtIyA'ntakriyA 3 / atha caturthyantakriyA-4" athAparA" ityAdi-caturthyantakiyA'lpakarmapatyAyAtaviSayA, spaSTA, yathA'sau bhagavatI marudevI prathamajinamAtA, sA hi sthavirAvasthAyAmapi kSINamA agArAvasthA se anagArAvasthA meM pravajita huvA, yahAM se Age kA aura saba kathana pUktirUpa se samajha lenA caahiye| aisA mahAkarmA jIva mahAtapoM kA anuSThAna karatA hai, phira bhI sanatkumAra caturtha cakravartI kI taraha baha dIrghatara paryAya se siddhigati ko prApta karatA hai, sanatkumAra cakravartI ne 700 sAta sau varSataka mahAtapoM kA pAlana kiyA inheM solaha 16 rogAtaGka ho gaye isase inheM mahAvedanA kA sAmanA karanA paDA tadbhaya meM inheM siddhigati prApta nahIM huI aba ye devaloka se cyuta hokara mahAvidehakSetra meM utpanna hoMge aura-vahIM siddhigati ko prApta kareMge isa prakAra kI yaha tRtIya antakriyA hai // 3 caturtha antakriyA-4 " athAparA" ityAdi-yaha caturtha antakriyA alpa karma pratyAyAta viSayavAlI hotI hai isake viSaya kA aura saba kathana spaSTa hai yaha thaIne agArAvasthAnA parityAgapUrvaka aNagArAvasthA dhAraNa kare che tyArapachInuM samasta kathana pUrvokta kathana anusAra samajavuM. e mahAka jIva mahAtapanuM anuSThAna kare che, chatAM paNa cothA cakavartI sanakumAranI jema ati dIrgha kALa paryanta zramaNya paryAyanuM pAlana karIne siddhigati prApta kare che. sanakumAra cakavatIe 700 varSa sudhI mahAtapinuM pAlana karyuM hatuM. temane 16 rogAtakanuM vedana karavuM paDyuM hatuM. chatAM paNa temane e ja bhavamAM siddhigatinI prApti thaI nahIM. teo trIjA devalokamAMthI cyavane mahAvideha kSetramAM utpana thaze ane tyAMthI ja siddhigati prApta karaze. A prakAranI A trIjI antakriyA che . 3 - yAthI santasyiA - "athAparA" tyAEi- yAthI mantadhyA 25654 pratyAyAta viSayavALI hoya che. eTale ke alpa karmanA bhArathI apakarmA banelA jIvanI A antakiyA samajavI. tenA viSenuM bAkInuM badhuM kathana spaSTa che, tethI ahIM tenuM adhika vivecana karyuM nathI. A kriyA pahelA jinanI mAtA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u01 sU0 1 antakriyAyAH nirUpaNam yakarmatayA'lpakarmA nistapovedanA ca siddhiM gatA, tasyA gajavarA''rUDhAyA evA''yuH samAptau siddhatyAt // 4 // eteSAM dRSTAntadASTAntikAnAmarthAnAM sarvathA sAdhayaM nAnveSaNIyam , dRSTA ntAnAmekadezavartitvAt , yato marudevyAH katipayAni 'muMDe bhayittA' ityAdi vizeSaNAni na ghaTante // 4 // iti caturthyantakriyA // 4 // mU0 1 // itaH pUrva puruSavizeSANAmantakriyA pratipAditA, sampati teSAmeva svarUpadarzanArtha paiviMzatiM dRSTAntadASrTAntikamUtrANyAhakriyA prathama jinakI mAtA marudevI ko prApta huI hai, ye sthavirA'vasthA meM bhI kSINaprAya karmavAlI hone ke kAraNa alpa karmavAlI thI evaM-tapa aura vedanA se rahita thI phira bhI siddhigati meM gii| jaba ye zreSTha hAthI para caDhI jA rahI thI tabhI inakI Ayu samApta ho gaI aura ye siddhaho gaI-4 __ina dRSTAnta aura dArzantikoM ke arthoM kA sarvathA sAdharmya nahIM khojanA cAhiye, kyoM ki-dRSTAnta ekadezavartI hote haiN| isIliye marudevI meM " muMDe bhavittA-" ityAdi kaI vizeSaNa ghaTita nahIM hote haiM isa prakAra se yaha caturtha antakriyA hai // 1 // isa prakAra se puruSa vizeSoM kI antakriyA kA pratipAdana karake atha sUtrakAra unhIM kA svarUpa dikhalAne ke liye 26 dRSTAnta dRSAntika sUtroM se kahate haiM-" cattAri rukkhA paNNattA-" ityAdi-2 sUtra marudevIne prApta thayelI che. teo sthavirAvasthAmAM paNa sAmAnyataH kSINa karma vALA havAne lIdhe alpa karmavALA hatAM. tapa ane vedanAthI rahita hevA chatAM teo siddhagatimAM gayA che. jayAre teo zreSTha hAthapara ArahaNa karI rahyA hatA, tyAre temanuM AyuSya pUruM thaI gayuM ane teo siddha thaI gayAM. 54 A daSTAno ane daSTAMtakonA arthomAM sarvathA sAdhamya zodhavuM joIe nahIM, 29 hai TAnta dezapatI hAya che. tethI bharuvAmA " muMDe bhavittA" " bhurita thaine" tyA pUrvAta vizeSa ghaTAnI zatai nathI. A prakAranI A cothI antakriyA che. A sU. 1 che A pramANe puruSa vizenI atakriyAnuM pratipAdana karIne have sUtrakAra temanuM svarUpa prakaTa karavA nimitte ra6 daSTAnta-dArNatika sUtronuM nirUpaNa kare che - " cattAri rukkhA paNNatto" tyA-(sU. 2) sa 47 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 sthAnAGgasUtre mUlam -cattAri rukkhA paNNattA, taM jahA-uNNae nAmege uNNae 1, uNNae nAmege paNae 2, paNae nAmege uNNae 3, paNae nAmege paNae 4, 1 / evAmeva cattAri purisajAyA paNNatA, taM jahA-uNNae nAmege upaNae 1, taheva jAya paNae nAmege paNae 2 / cattAri rukkhA paNNattA, taM jahA-uNNae nAmege uNNayapariNae 1, uNNae nAmege paNayapariNae2, paNae nAmege uNNayapariNae 3, paNae nAmege paNayapariNae 4,3 / evAmeya cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-uNNae nAmege uNNae pariNae cubhNgo4,4| cattAri rukkhA paNNattA, taM jahAuNNae nAmege uNNayarUve taheva caubhaMgo 4, 5 / evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA--uNNae nAmege uNNaya. rUve 1, uNNayanAmege paNayarUye 2, paNae nAmege uNNayasve 3, paNae nAmege paNayarUve 4,6 / cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-uNNae nAmege uNNayamaNe 1, ujNae nAmege paNayamaNe 2, paNae nAmege upaNayamaNe 3, paNae nAmege paNayamaNe 4, 7 / evaM saMkappe 8, panne 9, diTrI 10, solAyAre 11, yavahAre 12, parakkame 13, ege purisajAe paDivakkho natthi / cattAri rukkhA paNNattA, taM jahA - ujjU nAmege ujjU ujjU nAmege vaMke, caubhaMgo 4, evAmeva cattAri purisajAyApaNNattA, taM jahA -ujjU nAmege 4, evaM jahA-uNNayapariNaehiM gamo jahA ujjukehi vi bhANiyavyo, jAva parakkame / 26 / // suu02|| zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u0 1 sU0 2 vRkSadRSTAntama puruSAdinirUpaNam 35 chAyA-catvAro vRkSAH prajJaptAH, tadyathA-unnato nAmaika unnataH 1, unnato nAmaikaH praNataH 2, praNato nAmaika unnataH 3, praNato nAmaikaH praNataH 4, 1 / evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA-unnato nAmaika unnataH, tathaiva yAvat praNato nAmaikaH praNataH 4, 2 / catvAro vRkSAH prajJaptAH, tadyathA-unnato nAmaikaH unnatapariNataH 1, unnato nAmaikaH praNatapariNataH 2, praNato nAmaika unnatapariNataH 3, praNato nAmaikaH praNatapariNataH 4, 3 / evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-unnato nAmaika unnatapariNataH caturbhaGgI 4, 4 / catvAro vRkSAH prajJaptAH, tadyathA-unnato nAmaika unnatarUpaH tathaiva caturbhaGgI 4, 5 / evameva catvAri purUSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-unnato nAmaikaH0 4, 6 / catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA-unnato nAmaika unnatamanAH 1, unnato nAmaikaH praNatamanAH 2, praNato nAmaika unnatamanAH 3, praNato nAmaikA praNatamanAH 4, 7 // evaM saMkalpaH 8, prajJA 9, dRSTiH 10, zIlA''cAraH 11, vyavahAraH 12, parAkramaH 13 / eka puruSajAtaM pratipakSo nAsti / catvAro vRkSAH prajJaptAH, tathathA-RjunAmaika RjuH, RjurnAmaiko cakraH caturbhaGgI 4 / evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA Rjuna maikaH 4, evaM yathA-unnata-pariNatAbhyAM gamaH, tathA Rju-vakrAbhyAmapi bhaNitavyaH, yAvat parAkramaH // 26 // mU0 2 // TIkA--- " cattAri" ityAdi-catvAraHcatuH saMkhyAkAH, vRkSA vRkSantisamAcchAdayanti rakSanti cchAyAdinA prANina iti vRkSAH, prajJaptAH tadyathA-unnata TIkArtha-cAra prakArake vRkSa kahe gaye haiM-eka vaha jo dravyase utpanna hotA huvA jAtyAdi se utpanna hotA hai-1 dUsarA vaha jo dravya se hI utpanna hotA hai, parantu-jAtyAdi se praNata hIna hotA hai-2 tIsarA vaha jo praNata hotA hai, parantu-jAtyAdi se utpanna hotA hai-3 cauthA vaha jo dravya se praNata-hIna hotA hai aura-jAtyAdi se bhI praNata hIna hotA hai isI taraha puruSa prakAra bhI cAra kahe gaye haiM, isa kathana kA tAtparya aisA TIkAI-cAra prakAranA vRkSa kahyAM che-eka prakAra e che ke je dravyanI apekSAe paNa unnata hoya che ane jAtinI apekSAe paNa unnata hoya che. bIje prakAra e che ke je dravyanI apekSAe unnata hoya che, paNa jAtinI apekSAe praNata (hIna) hoya che. trIjo prakAra e che ke dravyanI apekSAe pradyuta heya che, paNa jAtinI apekSAe unnata hoya che, ane cothA prakAra e che ke je dravyanI apekSAe paNa prati heya che ane jAtinI ape kSAe paNa praNata hoya che. e ja pramANe puruSonA prakAre paNa cAra kahyA che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che - zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 sthAnAGgasUtre ucco dravyatvena, 'nAme' ti saMbhAvane 'vA' vAkyAlaGkAre, ekaH ko'pi vRkSaH, sa eva punarunnataH tuGgo jAtyAdito'zokAdiH, iti prathamo bhaGgaH 1 / .. unnataH ucco dravyata eva, ekaH itaraH, praNataHprakarSaNa nataH jAtyAdibhihIno nimbAdiH, iti dvitIyo bhaGgaH 2 // praNataH prAguktalakSaNaH, ekaHkazcid vRkSo dravyato hasvaH, sa eva punarunnato jAtyAdinA'zokAdiH, iti tRtIyo bhaGgaH // 3 // praNataH dravyatvena hrasvaH, sa eva praNataH jAtyAdinA hInaH nimbAdiH, iti caturtho bhaGgaH // 4 // hai-" vRkSanti samAcchAdayanti rakSanti choyAdinA prANinaH iti vRkSAH" jo prANiyoM kI chAyA Adi se rakSA karate haiM ve vRkSa haiM ye vRkSa pUrvotarUpa se cAra prakAra ke kahe gaye haiN| yahAM "nAma" sambhAvanA meM aura "vA" vAkyAlaGkAra meM prayukta huye haiN| prathama prakAra meM koI eka aisA vRkSa hotA hai, jo dravyatva se bhI UMcA hotA hai aura apanI jAti se bhI unnata UMcA hotA hai-1 jaise azokAdivRkSa / dvitIya prakAra meM yaha vRkSa liyA gayA hai jo kevala dravya se hI unnata UMcA hotA hai parantu-apanI jAti se praNata-hIna hotA hai 2 jaise-nimbAdi vRkSa / tRtIya prakAra meM yaha vRkSa liyA gayA hai jo dravya se hrasva hotA hai parantu-jAtyAdi se unnata UMcA hotA hai jaise-azoka AdivRkSa 3 caturtha prakAra meM vaha vRkSa liyA gayA hai jo dravya se bhI hasva hotA hai aura jAti se bhI hIna hotA hai 4 jaise-nimbAdi vRkSa, yahA-kAla kI " vRkSanti-samAcchAdayanti-rakSanti-chAyAdinA prANinaH iti vRkSAH " re prANIonuM chAyA vagere vaDe rakSaNa kare che, tenuM nAma vRkSa che. te vRkSonA pUrvarita yAra prahAra ghai cha. sahI "nAma" saMbhAvanA mana "vA" paayaalaMkAra rUpe prayukta thayela che. (1) prathama prakAramAM e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke keIka vRkSa evuM hoya che ke je dravyanI apekSAe paNa UMcuM hAya che ane jAtinI apekSAe paNa UMcuM hoya che. jemake azokavRkSa. (2) bIjA prakAramAM evA vRkSane dAkhalA ApavAmAM Avyo che ke je kevaLa dravyanI apekSAe UMcuM hoya che, paraMtu jAtinI apekSAe prabhuta (hIna). hoya che jemake lImaDo vagere. (3) trIjA prakAramAM evA vRkSanuM daSTAnta ApavAmAM AvyuM che ke je dravyanI apekSAe praNata ( hIna, nIcuM) hoya che paNa jatinI apekSAe unnata hoya che. jemake azakAdi vRkSa. (4) cethA prakAramAM evA vRkSanuM daSTAnta ApyuM che ke je dravyanI apekSAe paNa hIna heya che ane jAtinI apekSAe paNa hIna hoya che. jemake lIMmaDa vagere vRkSa, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 0 1 sU0 2 vRkSadRSTAntena puruSAdinirUpaNam 373 yadvA kAlApekSayA caturbhaGgImAha unnata unnataH dvidhA unnataH yathA azokatvAdijAtyA kAlakrameNa vizAlakAyatvena ca 1, unnataH praNataH = azokatvAdijAtyA umnataH, hrasvakAyatvena praNataH 2, praNata unnataH - nimbatvAdijAtyA praNataH, vizAlakAyatvena connataH 3, praNatapraNataH - dvidhA praNataH - nimbatvAdijAtyA praNataH hrasva kAyatvena ceti 4 / iti dRSTAntasUtram / atha dASTantika sUtramAha " evAmeva " ityAdi - evameva anenaiva prakAreNa vRkSatradevetyarthaH, catvAri puruSajAtAni = puruSaprakArAH sAdhano gRhiNo vA, prajJaptAni tadyathA- unnataH kulaizvaryaprabhRtimilakikerguNai gRhasthaparyAye, sa eva punarunnato lokottarairjJAnakriyAdibhi apekSA lekara sUtrakAra ne " dvidhA unnataH " ityAdirUpa se caturbhaGgI ko kahA hai, jaise unnata unnata, azokatva Adi jAti se unnata evaM kAlakrama ko lekara vizAla kAyarUpa se bhI unnata - 1 unnata praNata, azokatyAdi jAti se unnata, aura-hrasva koyarUpa se praNata-2 praNata unnata nimbatvAdi jAti se praNata aura vizAla kAyarUpa se unnata - 3 praNata praNata nimbatvAdi jAti se praNata aura hrasva kAyarUpa se praNata 4 isa prakAra se yaha dRSTAnta sUtra hai / dAntika sUtra - evAmeva " ityAdi vRkSa kI taraha hI puruSa ke cAra prakAra ke sAdhu athavA gRhIta jana ke cAra prakAra kahe gaye haiM, jaise unnata unnata jo gRhastha paryAya meM kula aizvarya Adi laukika guNoM se unnata rahatA ho 3 athavA ajanI apekSAye sUtrAre " dvidhA unnataH " Aja samaya bhane kAma zarIra " anne prakAre unnata '" ItyAdi rUpa cAra bhAMgA udyA che. neme....(1) unnata-unnata, azova Ahi latinI dRSTiyo unnata ne asa kramanI apekSAe vizAla kAyarUpe paNa unnata. (1) unnata-praNata-azekatva Adi jAtinI apekSAe unnata ane hasvakAya rUpe pradyuta, (3) pradyuta-unnata. nimmatva Adi jAtinI apekSAe praNata ane vizALa kAyarUpe unnata, (4) praNata-praNata-nimmatva Adi jAtinI apekSAe paNa hIna ane laghukAya rUpe paNa praNata ( hIna) A prakAranuM A deSTAntasUtra che. A dRSTAnta jene lAgu paDe che tenuM nAma hASTanti" che. 88 " dArNantika sUtra " evameva " tyAhi-prema vRkSanA yAra prahAra paDe che, tema sAdhu athavA gRhasthajananA paNa cAra prakAra paDe che-(1) ' unnata-unnata ' je manuSya gRhastha paryAyamAM kuLa, azvaya Adi laukika guNethI unnata rahyo hAya, eja manuSya zrI sthAnAMga sUtra : 02 ------ Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 sthAnAgasUtre guNairuttamaH pravrajyAparyAye bharatakrivat , yadvA-unnataH-uttamabhavatvena punarapyu. nnataH zubhagatiprAptyA, Ananda-kAmadevAdivadityekAprathamo bhaGgaH // 1 // tathaiva-kSasUtravadidaM puruSajAtasUtram , yAvat-" praNato nAmaikaH praNataH " iti paryantaM bodhyam / ayaM bhAvaH-unnataH praNataH-yathA-pUrvamunnata RddhayAdinA, pazcAt praNataH-durgatigamanAdinA subhUmacakrivaditi dvitIyo bhaGgaH / 2 / praNata unnataH-yathA-pUrva jAtyA RdvayAdinA vA praNataH hInaH, pazcAd unnataH-zubhagatigamanAdinA harikezi-metAryacaditi tRtIyo bhaGgaH / / 3 / / vahI yadi pravrajyA paryAya meM bharata cakravartI kI taraha lokottara jJAna kriyA Adi guNoM se unnata rahatA hai, to vaha unnata unnata puruSa prakAra hai| athavA-uttama bhavavAlA hone se jo unnata ho vahI Age zubhagati kI prApti se Ananda kAmadeva kI taraha unnata rahatA hai to aisA vaha jIva unnata unnata prathama bhagavAlA kahA gayA hai 1 unnata praNata, isa dvitIya bhaGgavAlA vaha puruSa kahA gayA hai, jo pahile Rddhi Adi se unnata rahA ho, pazcAta-durgetigamanAdi se subhUma cakravartI kI taraha praNata ho gayA ho-2 praNata unnata, isa tRtIya bhaMgavAlA vaha puruSa kahA gayA hai, jo pUrva meM jAti se athavA-Rddhi Adi se praNata-hIna rahA ho, pazcAt-zubhagati meM gamanAdi meM jo harikezo metArya kI taraha unnata ho gayA ho-3 pragata praNata isa caturtha bhaGga meM vaha puruSa kahA gayA hai je zramaNya paryAyamAM bharata cakravartinI jema le kettara jJAna, kyiA Adi guNanI apekSAe paNa unnata rahe te tene " unnata-unata" rUpa pahelA prakAramAM mUkI zakAya che athavA-unnata bhavavALe hevAthI je unnata hAya, ane tyAra bAda zubhagatinI prAptithI AnaMda-kAmadevanI jema unnata rahyo hoya evA jIvane paNa "unnata-unnata" rUpa prathama vikalpamAM mUkI zakAya che. (2) "unnata-prata" re puruSa paDekhai Rdvi mAhinI 25pekSA Sita Ram hoya, paNa je pAchaLathI durgatizamana AdinI apekSAe praNata thaI gaye hoya e subhUmacakravatI jevo jIva A bIjA bhAMgAmAM gaNAvI zakAya che. (3) " prata-unnata" 2 525 paDeai tinI apekSA athA addhi AdinI apekSAe praNata rahyo hoya paNa pAchaLathI zubha gatimAM gamana thavAne kAraNe je harikezI metAnI jema unnata thaI gaye heya. A prakAranA puruSane A trIjA bhAMgAmAM samAveza thAya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u01 sU0 2 vRkSaSTAntena puruSAdinirUpaNam 375 praNataH praNataH-yathA pUrva praNato jAtyAdinA, pazcAdapi praNato narakagamanAdinA kAlazaukarikavaditi caturthoM bhaGgaH // 4 // iti dArTAntikamUtram / __ evaM dRSTAntamUtraM dASrTAntikamUtraM ca sAmAnyata upanyasya tadvizeSasUtrANi darzayati-"cattAri rukkhA" ityAdi-unnataH-jAtyAdinA sa eva unnatapariNataH unnatatvena-uttamarasatvena pariNataH pariNAma prApta unnatapaNitaH, yathA''mmrAdikaH " uNNae " iti-unnato jAtyAdinA, eka:-kazcit sa eva praNatapariNataH unnatatvAvasthAM vihAya praNatatvenA'vanatatvena-pratigandhiphalAdimatvena pariNAma prAptaH, yathA zItA''tapAdi janitarogagrastA''mrAdikA iti dvitIyo bhaGgaH // 2 // jo pahile jAtyAdi se praNata-hIna ho, aura pazcAt-bhI kAlazaukarika kI taraha naraka gamanAdi se hIna hI banA rahA ho-4 / isa prakAra se dRSTAnta sUtra aura dAntika sUtra ko sAmAnya rUpa se kaha karake aba sUtrakAra inake vizeSa sUtroM ko dikhalAne ke abhiprAya se aisA kahate haiM-ki-" cattAri rukkhA-" i0 vRkSa cAra prakAra ke kahe gaye haiN,| eka prakAra vaha hai-jo jAti Adi se pahale unnata hotA hai aura-Age calakara bhI vahI uttama rasarUpa se pariNAma ko prApta hotA hai, jaise-Amra AdivRkSa " unnatapraNatapariNataH" isa prakAra meM ve vRkSa Ate haiM jo jAtyAdika se unnata hone para bhI kAraNa vaza unnata avasthA kA parityAga kara dete haiM-praNata pariNAma ho jAte (4) "prakRta-praNata" je puruSa pahelAM jAti AdinI apekSAe praNata rahyo hoya, ane pachI paNa kAlazaukarikanI jema narakagamanAdithI hIna ja rahyo hoya. A prakAranA puruSane A cothA bhAMgAmAM mUkI zakAya che. A prakAre dRSTAnta sUtra ane daSTiblika sUtranuM sAmAnya rUpe kathana karIne have sUtrakAra temanA (te vRkSonA) vizeSa sUtrane prakaTa karavA nimitte A pramANe che-" cattAri rukkhA " tyA: vRkSa cAra prakAranAM kahyAM che-(1) "unnata-unnata pariNata" eka prakAra e che ke je jati AdinI apekSAe pahelAM unnata hoya che ane AgaLa jatAM eka vRkSa uttama rasa rUpa pariNAmane prApta thAya che. jemake AmrAdi vRkSa. (2) " Grad-prazuta pariNata" mA prA2mAM se vRkSAne bhUDI 2415 che ke je jAti AdinI apekSAe unnata hovA chatAM paNa kAraNavaza unnata avasthAne parityAga karI de che ane prakRta rUpe pariNata thaI jAya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 sthAnAGgasUtre " paNae " ityAdi - praNataH = jAtyAdihInaH kazcit sa eva unnatapariNataH = unnatatvena pariNAmaM prAptaH, yathA - yojitA''mrazAkhamadhuvRkSAdika iti tRtIyo bhaGgaH // 3 // " " paNae nAmege" ityAdi praNataH = jAtyAdi hInaH praNatapariNataH praNatatvenaiva pariNataH yathA'rkAdivRkSaH, iti caturthI bhaGgaH 14 / iti dRSTAntasUtram / atha dASTantikasUtramAha - " evAmeva" ityAdi - evameva = vRkSavadeva, cakhAri puruSajAtAni bodhyAni4, 4 haiM, jaise vahI AmravRkSa jaba zIta Atapa Adi janita roga se grasta ho jAtA taba vaha pUti ( durgandhita ) gandha phala Adi sahita ho jAtA hai| tRtIya prakAra meM - praNata unnata vRkSa Ate haiM, jaise- koI 2 vRkSa aise hote haiM jo pahale jAtyAdika se hIna hote haiM aura bAda meM nimitta milane se ve unnata rUpa se pariNAma ko prApta ho jAte haiM, jaise-madhUka vRkSa ke sAtha Amra kI zAkhA yojita kara liyA jAya to vaha unnata pariNAma ko prApta kara letA hai| caturtha prakAra meM praNata hokara jo praNata hI rahate haiM aise vRkSa Ate haiM, jaise- arkAdivRkSa " evAmeva " ityAdi jaise ye cAra prakAra ke vRkSa kahe gaye haiM vaise hI puruSa prakAra bhI cAra hote haiM / punaH dRSTAnta 66 " jemake e ja AMkhe jyAre zIta-garamI Adi janita rAgathI grasta thAya che tyAre dunya saDelAM phaLa AdithI yukta thaI jAya che. (3) prabhuta-unnata pariNata A prakAramAM e vRkSene mUkI zakAya che ke je pahelAM jAti AdinI apekSAe hIna hoya che, pazu tyArabAda ceAgya nimitta maLavAthI unnata rUpe pariName che. jemake keI mIThA AMbAnA thaDamAM DALI rApavAmAM Ave ( A prakAranI kriyAne khUTI karavAnI kriyA kahe che) te te unnata pariNAma prApta re che. (4) 'ayuta - prabhuta' ne vRkSa paDesAM pazu ati AdinI apekSAe praNata hoya che ane kAyapta prabhuta ja rahe che evA AkaDA mAhine yA thothA prArabhAM bhUDI zAya che. " evAmeva " ityAdi A cAra prakAranA vRkSeAnuM jevuM kathana karyu che, evuM ja kathana cAra prakAranA manuSya viSe paNa samajavuM. hajI sUtrakAra vizeSa dRSTAnta Ape che-- zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 sughA TIkA sthA0 u01 sU02 vRkSadRSTAntena puruSAdinirUpaNam atha punadRSTAntamUtraM darzayati" cattAri ruvasvA " ityAdi-catvAro vRkSAH prajJaptAH spaSTArthA ete zabdAH tadyathA-unnataH unnati prAptaH, unnatarUpA unnataM rUpaM yasya sa unnatarUpaH sundarasaMsthAnAvayavaH, AkArabodhakriyApariNAmeSvAkAramAzritya rUpaghaTitasUtramiti / tathaiva-pUrvavadeva caturbhaGgI // 5 // __ " evameva " ityAdi-evameva-vRkSavadeva, "catvAri puruSajAtAni prajJaptAni " imAni pragiva vyAkhyeyAni / 6 / " cattArirukkhA " cAra vRkSa kahe gaye haiM jaise unnata unnatarUpa-1 unnata praNatarUpa-2 praNata unnatarUpa-3 aura praNata praNatarUpa-4 inake prathama prakAra meM yaha vRkSa AtA hai jo unnati ko prApta hoM aura sundara saMsthAnavAlA ho. isI taraha se AkAra bodha kriyA aura pariNAma, inameM -AkAra ko Azrita karake rUpa ghaTita yaha sUtra yojita kara lenA caahiye| dvitIya prakAra meM-vaha vRkSa AtA hai jo unnati ko prApta ho aura AkAra Adi meM hIna ho / tRtIya prakAra meM vaha vRkSa AtA hai jo AkAra Adi se sundara ho, para-rUpa meM unnativAlA ho| tathA caturtha prakAra meM vaha vRkSa AtA hai jo unnati ko bhI prApta na ho, aura saMsthAna meM bhI sundara na ho isa prakAra se yaha caturbhaGgI hai-5 / isI vRkSa gadita caturbhaGgI kI taraha puruSa prakAra bhI cAra kahe gaye haiM-6 " cattAri rukavA " vRkSa yA2 pra!2i zu -(1) unnata-unnata35, (2) unnata-prata35, (3) prata-unnata35 mane (4) prayata-prata35. vRkSanA pahelA prakAramAM evA vRkSane gaNAvI zakAya ke je unnati pAmeluM hoya ane suMdara saMsthAna (AkAravALuM) hoya. A rIte AkAra, bedha, kriyA ane pariNAma, A cAramAMthI AkArane AdhAre rUpaghaTita A sUtra javuM joIe. (2) bIjA prakAramAM evA vRkSane gaNAvI zakAya ke je unnata hoya paNa AkAra AdinI apekSAe hIna hoya. (3) trIjA prakAramAM e vRkSane gaNavI zakAya ke je unata na hoya paNa jene dekhAva suMdara hoya. (4) cothA prakAramAM evA vRkSane gaNAvI zakAya ke je unnata paNa na hoya ane saMsthAnamAM paNa suMdara na hoya. A prakAranI A catubhagI che. vRkSanI apekSAe jevA cA2 bhAMgA (vikala5) prakaTa karavAmAM AvyA che, evAM ja cAra bhAMgI manuSyanI apekSAe paNa samajavA. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 sthAnAGgasUtre atha bodhipariNAmApekSAcatvAro bhaGgAH procyante " cattAri " ityAdi - catvAri = catuHsaMkhyAni, puruSajAtAni = puruSaprakArAH, prajJaptAni tadyathA - unnato = jAtyAdi guNairabhyuditaH, ekaH, prathamaH, unnatamanAH, svAbhAvikaudAryaprabhRtiguNayuktahRdayo bhavati |1| iti prathamo bhaGgaH | 1 | avaziSTAstrayo bhaGgA yathA- unnato nAmaikaH praNatamanAH 2, praNato nAmaika unnatamanAH 3, praNato nAmaikaH praNatamanAH 4, iti caturbhaGgI / 7 / aba sUtrakAra bodhi pariNAmakI apekSA lekara cAra bhaGga kahate haiM puruSa prakAra cAra saMkhyAvAle kahe gaye haiM, jaise- unnata unnata manavAlA 1 unnata praNata manavAlA 2 praNata unnata manavAlA 3 aura praNata praNata manavAlA-4 inameM - prathama prakAra kA aisA tAtparya hai, jo jAti Adi guNoM se unnata hotA hai - aura svAbhAvika audAryAdi guNoM se bhI yukta hRdayavAlA hotA hai -1 dvitIya prakAra meM vaha puruSa AtA hai jAti Adi guNoM se to unnata hotA hai, para - svAbhAvika audArya Adi guNoM se yukta hRdayavAlA nahIM hotA hai 2 tRtIya prakAra meM vaha puruSa AtA hai, jo svAbhAcika audArya Adi guNoMse yukta hRdayavAlA to hotAnahI hai para usakA mana unnata hotA hai - 3 tathA caturtha prakora meM vaha puruSa AtA hai jo nato jAti Adi guNoM se hI unnata hotA hai aura na audArya Adi guNoM se hI yukta hRdayavAlA hotA hai -4 isa prakAra se ye caturbhaGga haiM | sU07 // have sUtrakAra medhapariNAmanI apekSAe cAra bhAMgAnuM kathana kare che-- puruSAnA nIce pramANe cAra prakAra pazu paDe che-(1) unnata unnata manavALA, (ra) unnata prabhuta manavALA, (3) prabhuta unnata manavALA ane (4) prabhuta prayuta bhanavANI. pahelA prakAramAM e manuSyane mUkI zakAya ke je jAti AdinI ape kSAe paNa unnata hAya che, ane svAbhAvika audAya Adi guNeAthI paNa sa*panna hRdayavALA hAya che. khIjA prakAramAM e manuSyane mUkI zakAya ke je jAti Adi guEAnI apekSAe teA uttama hoya che, paNa svAbhAvika audAya Adi guNaiAthI yukta hRdayavALA hAtA nathI. trIjA prakAramAM evA puruSane mUkI zakAya ke je jAti Adi guNAthI unnata hateA nathI paNa svAbhAvika audAya Adi guNAthI yukta hRdayavALA hAya che. cAthA prakAramAM e manuSyane mUkI zakAya che ke je jAti Adi guNNAnI apekSAe paNa unnata hAtA nathI ane audArya Adi guNAthI yukta hRdayavALA paNa hAtA nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA sthA0 4301 sU0 2 vRkSadRSTAntena puruSAdinirUpaNam 379 __ " evaM saMkappe" iti-evam pUrvavat , saMkalpaH=saMkalpaghaTitastattadbhaGgo mano. ghaTitabhaGgavad bodhyaH / tathAhi-unnato nAmaika unnatasaMkalpaH 1, unnato nAmaikaH praNatasaMkalpaH 2, praNato nAmaka unnatasaMkalpaH 3, praNato nAmaikaH praNatasaMkalpaH 4 // tatra saMkalpo-mAnasaM karma vicAra ityarthaH, evaM connatasaMkalpaH' ityasyonnatamAnasavicAra ityarthaH / vicAre aunnatyaM caudAryAdiguNayuktatvena samIcInArthaviSa. yatvena vA bodhyam , tadvAn purUSo'pyunnato'bhidhIyate / 8 / ___ " panne " iti-prajJA-jJAna-jJA, prakRSTA cAsau jJA-prajJA, taddhaTitA api bhaGgA manoghaTitabhaGgavad bodhyaa| tathAhi-unnato nAmaika unnataprajJaH 1, unnato nAmakaH praNata prajJaH 2, praNato nAmaika unnataH prajJaH 3, praNato nAmaikaH praNata-prajJaH 4,9 // isI prakAra se saGkalpa ko ghaTita karake bhI caturbhaGgI banA lenA cAhiye, jaise-ki unnata unnata saGkalpavAlA-1 unnata praNata saGkalpayAlA -2 praNata unnata saGkalpavAlA-3 aura praNata praNata saGkalpavAlA-4 saGkalpa nAma mAnasika vicAra kA hai, vicAra meM aunnatya audArya Adi guNoM se yukta hone se athavA-samIcIna artha ko viSaya karane se jAnanA cAhiye, aise unnata mAnasika vicAroM se yukta huvA puruSa bhI unnata kahalAte haiM isa caturthabhaGgI kA artha spaSTa hai 8 "panne" prajJA nAma jJAna kA hai prakRSTa jJA kA nAma prajJA hai isako lekara bhI cAra bhaGga isa prakAra se bane haiM-unnata unnata prajJAcAlA -unnata praNata prajJAvAlA-praNata unnata prajJAvAlA-aura praNata praNata prajJAyAlA, yaha caturbhaGgI bhI saralatA se samajhI jA sake aisI hai e ja pramANe saMka9pane AdhAre paNa cAra bhAga bane che-jemake.... (1) unnata nata sa465vANI, (2) unnata prazata sa465pANI, (3) prayata unnata saMka95vALe ane (4) praNata prata saMkalpavALe. "saMkalpa" eTale mAnasika vicAra". vicAramAM dAye Adi guNothI yuktatA hovAne kAraNe unnatatA saMbhavI zake che. athavA samIcIna arthane viSaya karavAnI apekSAe paNa saMkalapamAM unnatatA samajavI joIe. evA mAnasika unnata vicArathI yukta hoya evA puruSane paNa unnata kahe che. A catugIno artha spaSTa che. " panne" prajJA meTa jJAna-prakRSTa jJAnarnu nAma prajJA che. te prajJAnI apekSAe paNa nIce pramANe cAra bhAMgA bane che-(1) unnata unnata prajJAvALe, (2) unnata prazuta prajJApANI, (3) prayata nata prajJAvANI mana (4) prayata prata prajJAvALo. A caturbhagI paNa saraLatAthI samajI zakAya evI che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 sthAnAgasUtre __"diTThI" iti-dRSTi:-darzanaM dRSTiH-cAkSuSajJAnaM, yadvA-dRSTi:-nayamataM, taddhaTitAzcatvAro bhaGgA bodhyaaH| tathAhi-unnato nAmaika unnatadRSTiH 1 unnato mAmaikaH praNatadRSTiH 2, praNatolAmaika unnatadRSTiH 3, praNatonAmaikaH praNatadRSTiH 4 / 10 / __ atha kriyA'pekSANi trINi mUtrANyAha___ "sIlAyAre" iti-zIlA''cAra: zIlaM-samAdhizcittasvAsthyamityarthaH, yadvA-sadvRttaM svabhAvo vA tasyA''cAraH AcaraNamanuSThAnamityarthaH, yadvA-" zI___ "diTThI" darzana kA nAma dRSTi hai arthAt cakSu kI sahAyatA se jo jJAna hotA hai vaha dRSTi hai / athavA nayoM kA jo mata hai vaha dRSTi hai, isa dRSTi ko lekara bhI cAra bhaGga isa prakAra se banate haiN| unnata unnata dRSTiyAlA 1 unnata praNata dRSTivAlA-2 praNata unnata dRSTiyAlA-3 aura praNata praNata dRSTivAlAM-4 inakA tAtparya aisA hai ki-eka unnata hokara bhI unnata dRSTicAlA-1 eka unnata hokara bhI praNata dRSTivAlA hotA hai-2 eka praNata hokara bhI unnata dRSTivAlA hotA hai aura eka praNata hokara bhI praNata dRSTiyAlA hI hotA hai kriyApekSa tIna sUtra isa prakAra se haiM " sIlAyare" iti-zIla nAma samAdhi kA hai samAdhi citta svAsthyarUpa hotI hai, athavA-savRtta, yA svabhAva kA nAma bhI zIla hai isa zIla kA jo AcAra anuSThAna hai, vaha zIlAcAra hai| athayA "diTThI" za nanuM nAma dRSTi cha. meTale yakSunI sahAyatAthI re jJAna thAya che tenuM nAma dRSTi che. athavA judA judA nayane je mata hoya che tene daSTi kahe che. A dRSTine anulakSIne paNa nIce pramANe cAra bhAMgA bane che. (1) unnata unnata STiyAno, (2) unnata prazuta dRSTiyANI, (3) prata unnata daSTivALo ane (4) praNata praNata daSTivALe. A cAra prakArano bhAvArtha A pramANe che-(1) keI puruSa jAti AdinI apekSAe paNuM unnata hoya che ane unnata dRSTivALe paNa hoya che. (2) keI puruSa unata hovA chatAM prabhuta dRSTivALo hoya che. (3) keI puruSa praNata hovA chatAM unnata dRSTivALe hoya che. (4) koI praNata paNa hoya che ane praNata daSTivALo paNa hoya che. kriyAnI apekSAe traNa sUtra A pramANe che - ___"sIlAyAre" tyAha-zAma sara samAdhi. samAdhi vittanI svasthatA rUpa paNa heya che. athavA-saduvRtti athavA svabhAvanuM nAma paNa zIla che. te zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 43 u.1 sU02 vRkSadRSTeva puruSAdinirUpaNam 381 lenA''cAraH zIlA''cAraH" iti tRtIpAtatpuruSaH, tena svabhAvenA''cAra ityarthaH evaM ca zIlA''cAraghaTitAapi cakhAro bhaGgA bodhyAH / tathAhi -unnato nAmaika unnatazIlA''cAraH 1, unnatonAmaikaH praNatazIlA''cAraH 2, praNato nAmaika unnatazIlA''cAraH 3, praNato nAmaikaH pragatazIlA''cAraH 4 / 11 / / ___ "vavahAra" iti-vyavahAraHvartanamA varaNaM vA, sa cAnekavidhaH, taTitA api catvAro bhaGgAH kartavyAH, tathAhi-unnato nomaika unnatavyavahAraH 1, unnato nAmaikaH praNatavyavahAraH 2, praNato nAmaika unnatavyavahAraH 3, praNato nAmaikaH praNa-" zIlena AcAraH" zIlAcAra isa tRtIyAtatpuruSa samAsa ko lekara aisA zIlAcAra kA artha hotA hai, ki-svabhAva se jo AcAra hai vaha zIlAcAra hai, isa zIlAcAra ko lekara bhI cAra bhaGga banate haiM-ye isa prakAra se hai-koI unnata hokara bhI unnata zIlAcAravAlA hotA hai-1 koI unnata hokara bhI praNata zIlAcAravAlA hotA hai-2 koI praNata hokara bhI unnata zIlAcAravAlA hotA hai-3 aura koI praNata hokara bhI praNata zIlAcAravAlA hI hotA hai-11| ___"cavahAra " iti vyavahAra athavA vartamAna AcaraNa kA nAma vyavahAra hai yaha vyavahAra aneka prakAra kA hotA hai| isa vyavahAra ko lekara cAra bhaGga isa prakAra se banate hai, eka koI unnata hokara bhI unnata vyavahAravAlA hotA hai-1 koI unnata hokara bhI praNata vyavahAra vAlA hotA hai-2 koI praNata hokara bhI unnata vyavahAravAlA hotA hai-3 zAsana mAyA2 ( manuSThAna) che, tenuM nAma yA2 cha. AthA " zIlena AcAraH" mA pramANe tRtIyA tatpuruSa samAsa pIne zItayAranAmA pramANe paNa artha thAya che -" svabhAvataH " je AcAra che tene zIlAcAra kahe che." A zIlAcAranI apekSAe paNa nIce pramANe cAra bhAMgA bane che. (1) ke puruSa unnata paNa hoya che ane unnata zIlAcAravALe paNa hoya che. (2) keI puruSa unata hovA chatAM paNa praNata zIlAcAravALe hoya che. (3) koI praNata hovA chatAM paNa unnata praNata zIlAcAravALA hoya che. (4) kaI praNata paNa hoya che ane praNata zIlAcAravALe paNa hoya che. 11 "vavahAraH " tyAhi-tamAna mAyaratuM nAma vyavahAra che. te vyavahAra aneka prakArano hoya che. te vyavahAranI apekSAe paNa nIce pramANe cAra bhAgA bane che-(1) keI jIva unnata paNa hoya che ane unnata vyavahAravALo paNa hoya che. (2) ke puruSa unnata hovA chatAM paNa pravRta vyavahAravALo hoya che. (3) kaI pravRta hovA chatAM paNa unnata vyavahAravALo zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 sthAnAGgasUtre tavyavahAraH 4 / tatra vyavahAre unnatatvaM praNatatvaM ca prazaMsanIyatvAprazaMsanIyatvAbhyAM bodhyam / 12 / " parakame" parAkramaH-utsAhaH, taddhaTitA api catvAro bhaGgA bodhyaaH| tathAhi-unnato nAmaika unnataparAkramaH 1, unnato nAmaikaH praNataparAkramaH 2, praNato nAmaika unnataparAkramaH 3, praNato nAmaikaH praNataparAkramaH 4 / tatra parAkrame unnatatvaM cApratihatatva-samIcIna viSayatvAbhyAM bodhyam / 13 / eSu sarveSu bhaGgeSu praNatatvamunnatatvaviparItaM bodhyam / aura-koI praNata hokara bhI praNata vyavahAravAlA hI hotA hai-4 vyavahAra meM aunatya aura praNatatA prazaMsanIyatA aura aprazaMsanIyatA se AtI hai aisA jAnanA cAhiye-12 / "parakame" utsAha kA nAma parAkrama hai isa parAkrama ke jo cAra bhaGga banate haiM-ye isa prakAra se haiM, koI unnana hokara bhI unnata parAkramavAlA hotA-1 koi unnata hokara bhI praNata parAkramavAlA hotA hai-2 koi praNata hokara bhI unnata parAkramavAlA hotA hai-3 aura koI praNata hokara praNata parAkramavAlA hI hotA hai 4 parAkrama meM aunnatya apratihatatA aura-samIcInatA ko lekara hI hotA hai aisA jAnanA cAhiye, ina samasta bhaGgoM meM praNatatA aunnatya se viparIta hotI hai aisA samajhanA caahiye| hoya che. (4) koI puruSa praNata paNa hoya che ane prakRta vyavahAravALe paNa hoya che. vyavahAramAM unnatatA ane praNatatA prazaMsanIyatAthI ane aprazaMsanIyatAthI Ave che, ema samajavuM. 12 " parakkame " tyAhi-tsAune 52 // 43 che. te 5|mnii bhaye. kSAe nIce pramANe cAra bhAMgA bane che(1) koI puruSa unnata paNa hoya che ane unnata parAkramavALe paNa hoya che. (2) kaI puruSa unnata hovA chatAM paNa praNata parAkramavALo hoya che. (3) keI puruSa praNata hovA chatAM paNa unnata parAkramavALo hoya che. (4) ke puruSa praNata paNa hoya che ane prabhuta parAkramavALe paNa hoya che. parAkramamAM unnatatA apratihatatA ane samIcInatAnI apekSAe ja hoya che, ema samajavuM. A cAre bhAgAomAM praNatatA unnatatAthI viparIta hoya che, ema samajavuM. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u0 1 sU0 2 vRkSAdidraSTAntenanirUpaNam " ege purisajAe " ityAdi - eSu mana Adi parAkramAntaghaTitasaptacatubhaGgIsUtreSu madhye eka = kevalaM puruSajAtaM = puruSajAtapadaM yojayitvA sapta catusUtrapaThanaM kAryam yataH pratipakSaH dvitIyapakSo dRSTAntabhUtaM vRkSasUtraM nAstIti dRSTAntatayA vRkSasUtraM na paThanIyamiti, yato'tra dRSTAntabhUtavRkSeSu manaHprabhRtayo dAntika puruSadharmA na ghaTate, teSAmasaMjJitvAt / , punardRSTAntasUtramAha cattAri " ityAdi - catvAro vRkSAH prajJaptAH, tadyathA - RjuH saralaH, eka:= kazcid vRkSaH vRkSe ArjavaM cAviparItasvabhAvena samucitaphalapuSpAdiniSpAdana hetusvAd bodhyam, sa eva pUrvamRjuradhunA'piRjuH = sarala iti prathamo bhaGgaH 1 "" 282 " ege purisajAe " ityAdi - manase lekara parAkrama taka kI jo caturbhaGgI ke ye sAta sUtra haiM uname kevala puruSajAta pada ko yojita karake ho sapta caturbhaGgI sUtroM ko paThana karanA caahiye| kyoM ki dRSTAntabhUta jo vRkSa sUtra hai vaha yahAM nahIM paDhanA cAhiye kAraNa isakA aisA hai ki- dRSTAntabhUta vRkSoM meM mana Adi jo dRSTantika puruSa dharma haiM ve ghaTita nahIM hote haiM, kyoM ki asaMgI hote haiM 666 punaH dRSTAnta sUtra kA kathana - " " cattAri " ityAdi- cAra prakAra ke vRkSa kahe gaye haiM, Rju -1 sarala -2 Rju - 3 sarala - 4 isa bhaGga meM koI aisA hotA hai, jo pahile bhI " ege purisajAe " ityAhi-bhanathI laIne parAkrama sudhInA cAra bhAMgAvALA sAta sUtranuM pUrvAMkata prakAre pratipAdana karavAmAM AvyuM. te sAte sUtrAnA cAra-cAra bhAMgAonuM kathana karatI vakhate dareka bhAMgAmAM mAtra puruSa padane prayega karIne samasta kathana thavuM joie. eTale ke dRSTAntarUpa vRkSa padanA A bhAMgAomAM prayAza karavA joie nahIM. tyAM vRkSapadanA prayAga zA mATe thavA na joIe ? te tenA khulAsA A pramANe samajavA-- dRSTAntamUta vRkSeAmAM mana AdinA sadbhAva hotA nathI. eTale ke je dArthyantika puruSadharmo che temane vRkSanI sAthe ghaTAvI zakAtA nathI, te kAraNe A sAta sUtrAmAM vRkSapadane prayAga asa`gata lAge che. tethI dRSTAntabhUta vRkSeAne badale dAntika puruSanA ja A bhAMgAmAM prayAga karavAmAM AvyA che. dRSTAnta sUtranuM vizeSa kathana-- 66 cattAri " tyiAhi-vRkSAnA nIce pramANe yAra prahAra pazu udyA che(1) Rtu-R, (2) Rtu - 4, ( 3 ) 4 - bhane (4) 14-15. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 sthAnAGgasUtre RjurnAmaiko vakra:=pUrvamanuH pazcAt , phalapuSpAdi viSaye vipriitH| iti dvitIyo bhaGgaH / 2 / vakro nAmaika RjuH-vakra:=kuTilaH, RjuH saralaH / iti tRtIyo bhaGgaH / / vakro nAmaiko vakraH-pUrva vakraH pazcAdapi vakraH, zeSaM prAgvat / iti caturtho. iti dRSTAntabhUtavRkSasUtram / atha dArTAntikapuruSajAtasUtropanyAsaH-- " evAmeva " ityAdi-evameva-dRSTAntabhUtavRkSavadeva, catvAri-catuHsaMkhyAni Rju hotA hai-aura bAda meM bhI Rju banA rahatA hai, vRkSa meM RjutA aviparIta svabhAva ko lekara, yA-samucita phala puSpAdi ko utpanna karane ke kAraNa ko lekara jAnanI cAhiye, aisA yaha Rju Rju nAma kA prathama bhaGga hai 1 Rju cakra, yaha dvitIya bhaGga hai-2 isameM pahale Rju hokara bhI koI vRkSa cakra ho jAtA hai aiso kahA gayA hai, phala puSpa Adi ke viSaya meM viparIta honA isIkA nAma yahAM cakra hai| vakra Rju-yaha tRtIya bhaMga hai, isameM pahale cakra kuTila huvA koI vRkSa pazcAt Rju sarala ho jAtA hai yaha batalAyA gayA hai| vakra vakra yaha caturtha bhaMga hai, isameM pahile se bhI koI vRkSa vakra rahatA hai aura yAda meM bhI vaha vakra hI banA rahatA hai isa prakAra se ye cAra bhaMga haiM dASTontika puruSajAta " eyAmeva" ityAdi-dRSTAnta svarUpa vRkSa kI taraha cAra saMkhyAvAle have A cAre bhAMgAnuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-(1) kaI vRkSa evuM hoya che ke je pahelAM paNa haju hoya che ane pachI paNa ju ja rahe che. vRkSamAM RjutA (saraLatA) aviparIta svabhAvanI apekSAe athavA samucita phala, puSpAdine utpanna karavAne kAraNe samajavI (2) "jaja -vaka kaI vRkSa pahelAM bAju hovA chatAM pAchaLathI vakra thaI jAya che. phala-puSpAdi ApanAruM vRkSa jyAre phala-puSpAdi ApatuM baMdha thaI jAya che tyAre temAM yatA mAvI mAya che. (3) '54-OM' vRkSa meyu saya cha re pahelAM vakra hoya che paNa pAchaLathI Rju banI jAya che. (4) "vikra-vaka " koI vRkSa pahelAM paNa vakra hoya che ane pAchaLathI paNa vaka ja rahe che. A prakAranA cAra bhAMgA ahIM bane che. dArTonika puruSa jAta" evAmeva " Ult-TAntabhUta vRkSanI ma puruSAMnA 5 yAra 42 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u01 sU0 2 vRkSadRSTAntena puruSAdinirUpaNam 385 puruSajAtAni-puruSapakArAH, prajJaptAni, tadyathA-RjurnAmaka RjuH 1-RjuH= saralaH zarIra-gati-bhASita - ceSTAprabhRtibhirvahistAt , antarapyevamRju-nizcalaH musAdhuvaditi prathamo bhaGgaH // 1 // RjurnAmaiko vakraH 2-RjuH, ekA kazcit , vakra:=antarmAyAvitvena kuTilaH kAraNavazAt saralatAdhAridurjanavat , iti dvitIyo maGgaH / 2 / / vakro nAmaika RjuH 3-vakraH-kuTila: zikSAdikAraNavazAddarzitabAhiruprasva. bhAvaH, RjuH antazcalarahitaH pravacana-gupti trayAdirakSakamunivat / iti tRtIyo vakro nAmaiko vakraH 4-vakra:=kuTilo bahistAkAyaceSTAdinA, sa eva vakrA abhyantare'pi kuTilaH, kapaTa jAlayuktarAThavaditi caturthoM bhaGgaH 4 iti dArTAntikapuruSajAtasUtropanyAsaH / puruSa prakAra kahe gaye haiM, inameM koI puruSa susAdhu kI taraha aisA hotA hai jo zarIra gati bhASita evaM ceSTA Adi meM sarala hotA hai aurabhItara meM bhI nizcala hotA hai, arthAt-aisA puruSa bAhara meM aura bhItara saralatAvAlA hotA hai, yaha prathama bhaMga hai-1 koI puruSa aisA hotA hai jo-pahale to sarala hotA hai, bAda meM kAraNa vaza vaha kuTila-mAyAcI ho jAne se saralatAdhArI durjana kI taraha vakra ho jAtA hai yaha dvitIya bhaMga hai-koI puruSa aisA hotA hai jo pahale vakra hotA hai zikSAdi kAraNa ke vaza se bAhara meM ugrasthamAva kA pradarzana karanevAlA hotA hai, bAda meM vaha vacana guptitraya Adi kI rakSA karanevAle muni kI taraha bhItara meM chalavihIna bana jAtA hai yaha tRtIya bhaMga hai-3 koI puruSa aisA hotA kahyA che-pahele bhAge-kaI puruSa susAdhunI jema zarIra, gati, bhASA, ceSTA AdinI apekSAe paNa sarala hoya che ane tenuM aMtaHkaraNa paNa nizcala hoya che. eTale ke te bahArathI paNa sarala hoya che ane aMdarathI paNa sarala hoya che. athavA pahelAM paNa saraLa hoya che ane pAchaLathI paNa sarala ja rahe che. bIjo bhAga-ke I puruSa pahelAM sarala hoya che, paraMtu pAchaLathI koI kAraNane lIdhe te mAyAvI thaI javAthI durjananA je vaka ( kaTila) thaI jAya che. trIjo bhAga-kaI puruSa pahelAM vaka (kuTila) heAya che, paraMtu zikSAdi kAraNone lIdhe pAchaLathI sarala svabhAvane banI jAya che. athavA kaI mANasa ugra svabhAva AdinuM pradarzana karanAro hovA chatAM paNa guNitraya AdinI rakSA karanArA muninI jema aMdarathI chalahita banI gayela hoya che ceAtho bhAga-keI puruSa zArIrika ceSTA AdinI apekSAe bahArathI paNa kuTila zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 sthAnAGgasUtre __ " evaM jahA" ityAdi-evam ittham " RjurnAmaikaH RjuH" ityAdinA'nantaropadarzitakrameNa, yathA yena prakAreNa pariNatarUpatvAdi nava vizeSaNa-dAnenetyarthaH, unnata-pariNatAbhyAmanyo'nyaM pratipakSabhUtAbhyAM, gamaH sadRzavAkyapaddhatirUpaH pATho vihitaH tathA tena prakAreNa arthAt pariNata-rUpa-manaH-saMkalpaprajJA-dRSTi - zIlA''cAra - vyavahAra - parAkramarUpanavavizeSaNayojitAbhyAm , Rju-cakrAbhyAmapi juzabdena vakrazabdena cApi bhaNitavyaH gamaH paThanIyaH, sa gamaH kiyAn bhaNitavyaH ? ityavadhiM pradarzayitumAha-" jAva parakkame" iti, RjuvavRkSasUtrAdArabhya trayodazaM sUtraM yAvad gamo bhaNitavya ityrthH|-ttr ca Rju 2 Rju pariNata 2 RjurUpa 2 lakSaNAni SaT sUtrANi vRkSadRSTAnta puruSadASTIntikarUpANi bodhyAni, tadatiriktAni sapta manaHprabhRtighaTitAni dRSTAntarahi. hai jo bAhara se zArIrika ceSTAdi dvArA kuTila hotA hai aura-bhItara se bhI kapaTa jAla yukta zaTha kI taraha kuTila hotA hai yaha caturthabhaMga hai-4 ___ "evaM jahA" ityAdi-isa sUtra dvArA aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki-jisa prakAra unnata aura praNata sambandhI sUtroM ke sAtha unnata praNata pariNatarUpa joDakara dRSTAnta aura dArzantika sambandhI chaha 6 sUtra banAye haiM, tathA-inakI unnata praNata zabdoM ke sAtha mana saGkalpa prajJA dRSTi zIlAcAra vyavahAra zabda joDakara 7 sUtra vRkSa dRSTAnta rahita karake aura banAye gaye haiM, isa prakAra se ye teraha sUtra banAye gaye hai| jaise-unnata unnata-1 unnata praNata-2 praNata unnata-3 aura praNata praNata 4 ye cAra bhaMga vRkSa sambandhI haiM, yaha prathama 1 sUtra hai, aura isI sUtra ko dAntika meM unnata praNata ko yojita karake dvitIya sUtra puruSa hoya che ane aMdarathI paNa kapaTa jALayukata dujananA je kuTila ja hoya che, athavA te pahelAM paNa kuTila hoya che ane pachI paNa kuTila ja rahe che. " evaM jahA" tyA-241 sUtra dvArA have sUtrA2 me 548 42 cha ke-jema unata ane praNata viSayaka sUtrenI sAthe unnata praNata pariNata rUpa joDIne daSTAnta rASTrantika saMbaMdhI 6 sUtre banAvavAmAM AvyA che, e ja prabhAganata prata' zahAnI sAye mana, 65, prajJA, haSTa, zItayAra, vyavahAra ane parAkrama, A sAta pada jeDIne vRkSanA dRSTata rahita bIjA sAta sUtra paNa banAvavAmAM AvyAM che. A pramANe kula 13 sUtro banApaamaa mAyA che ma...(1) unnata-unnata, (2) annata-prAzata, (3) prayata unnata ane (4) prabhuta-praNata, A cAra bhAMgA vRkSane anulakSIne banAvyA che. A rIte vRkSanA duSTAtavALuM A prathama sUtra che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mughA TIkA sthA0 4 u0 1 sU0 2 vRkSadRSTAntena puruSAdinirUpaNam 387 tAni manaHprabhRtInAM dharmANAmasaMjJini vRkSe'sambhavAditi saMkalanayA trayodaza sUtrANi 13 / prAgapi trayodazeti yojayitvA 26 paiviMzatiH sUtrANi bhavanti / tatra RjuvakrAdighaTitatrayodazasUtrI yathA ___ atha RjuvakraghaTitadRSTAntabhUtavRkSasUtram-1 catvAro vRkSAH prajJaptAH, tadyathA-Rjuna maika RjuH 1, RjurnAmaiko vakraH 2, vakro nAmaiko RjuH 3, vakro nAmaiko cakraH 4 / // 1 // iti ____ atha RjuvakraghaTitadArTAntikapuruSajAtasUtram-2 evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-Rju maika RjuH 1, RjunAmaiko vakraH 2, vakro nAmaka RjuH 3, vakro nAmaiko vakraH 4, 2 iti Rjuvakra ghaTitadArTAntikapuruSajAtasUtram / 2 / sambandhI banAyA gayA hai| unnata unnata pariNata-1 unnata praNata pariNata 2 praNata unnata pariNata-3 aura praNata praNata pariNata-4 ye cAra bhaMga unnata praNata ke sAtha pariNata ko yojita kara tRtIya vRkSa sambandhI haiN| yaha sUtra hai, aura isI sUtra ko dRSTAnta meM yojita karake caturtha sUtra banAyA gayA hai unnata unnata 1 unnata praNatarUpa-2 praNata unnatarUpa-3 aura-praNata praNatarUpa 4 ye cAra bhaMga rUpa ko lekara vRkSa sambandhI banAye gaye haiM, yaha pAMcavAM sUtra hai, aura-isI sUtra ko dArTAntika meM yojita karake chaTThAM 6 sUtra banAyA gayA hai isa taraha se yahAM taka to dRSTAnta dArTAntika sambandhI 6 sUtra banAye gaye haiN| parantu inake sAtha unnata ane e ja pramANe dArTAblika puruSanI sAthe unnata-unnata, Adi cAra bhAMgIne cejita karIne puruSa viSayaka bIjuM sUtra banAvyuM che. (1) unnata unnata pariNata (2) unnataprata pariNata, (3) praNataunnatapariNata ane () praNata praNata pariNata, A cAra bhAMgA unnata-praNatanI sAthe pariNatane cejita karIne vRkSane anulakSIne kahyA che. A rIte vRkSa viSayaka trIjuM sUtra banAvyuM che. ane A sUtrane daSTAntamAM (dArTAntika puruSamAM). cejita karIne puruSa viSayaka cothuM sUtra banAvyuM che. pAMcamuM sUtra A pramANe manAyuM che-(1) unnata unnata35, (2) Grnata prayata35, (3) prayata unnata rUpa ane (4) praNata praNatarUpa A cAra bhAMga saMsthAna (AkAra ) nI ape. kSAe vRkSane anulakSIne kahyA che. A cAre bhAgAne dAbdatika puruSane anu. lakSIne cejita karavAthI chaThuM sUtra banyuM che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 __ sthAnAstre atha RjucakrapUrvakapariNataghaTitadRSTAntabhUtavRkSasUtram-3 catvAro vRkSAH prajJaptAH, tadyathA-Rju maika RjupariNataH 1, RjurnAmaiko vakrapariNataH 2, vakro nAmaika RjupariNataH 3, vakro nAmaiko cakrapariNataH // 4 // 3 // iti // atha RjuvakrapUrvakapariNataghaTitadArTAntikapuruSasUtram-4 evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-Rjuna maika RjupariNataH 1, RjurnAmaiko cakrapariNataH 2, vakro nAmaika RjupariNataH 3, vakro nAmaiko vakrapa. riNataH 4 // iti RjuvakrapUrvakapariNataghaTitadArTAntikapuruSajAtamUtram / 4 / atha RjuvakapUrvakarUpaghaTitadRSTAntabhUtavRkSasUtram-5 catvAro vRkSAH prajJaptAH, nadyathA-RjurnAmaika RjurUpaH 1, RjurnAmaiko vakra. rUpaH 2, vakro nAmaika RjurUpaH 3, vakro nAmaiko vakrarUpaH 4. iti 5 ___ atha RjucakrapUrvakarUpaghaTitadArTAntikapuruSajAtamUtram-6 evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-Rjuna maika RjurUpaH 1, RjurnAmaiko vanarUpaH 2, vakro nAmaika RjurUpaH 3, vakro nAmaiko cakrarUpaH / / 6 // iti trayodazamUtryAm sadRSTAntikaSasUtrI praNata ke sAtha mana ko lekara saGkalpa ko lekara prajJA ko lekara dRSTi ko lekara zIlAcAra ko lekara vyavahAra ko lekara, evaM-parAkrama ko lekara jo caturbhaGgI ke sAta sUtra banAye gaye haiM, ve-vinA dRSTAnta ke hI banAye gaye haiN| kyoM ki-mana Adi dharma asaMjJI vRkSoM meM sambhAvita (sambaddha) nahIM hote haiM, vinA dRSTAnta ke caturbhaGgI sambandhI ve sAta sUtra isa A rIte pahelethI cha sudhInA sUbe te anukrame daSTAMta ane daSTiblika puruSanI apekSAe batAvavAmAM AvyA che. paraMtu unnata praNatanI sAthe (1) bhana, (2) 2465, (3) prajJA, (4) 6STa, (5) yA2, (6) vyavahAra mane. (7) parAkrama, A sAtane cejita karIne je cAra cAra bhAMgAvALA sAta sUtre batAvavAmAM AvyAM che, te vinA dRSTAMta ja batAvavAmAM AvyAM che, kAraNa ke mana Adi uparyukta sAta dharmone asaMjJI vRkSamAM sadbhAva hoI zakato nathI. - A rIte daSTAMta vinA (eTale ke mAtra puruSane anulakSIne) cAra cAra bhAMgAvALA je sAta sUtre batAvyAM che, te nIce pramANe samajavAeTale ke sAtamAMthI laIne 13 mAM sudhInA sUtranA bhAMgAnuM svarUpa ahIM prakaTa karavAmAM Ave che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04301 sU0 2 vRkSadRSTAntena puruSAdinirUpaNam 389 atha RjuvakrapUrvakamanoghaTitacaturmaGgI-7 / Rjuna maika RjumanAH 1, Rjuna maiko vakramanAH 2, vakro nAmaika RjumanAH 3, vakro nAmaiko vakramanAH 4 / 7 // atha RjuvakrapUrvakasaMkalpaghaTitacaturbhaGgI-8 Rju maika Rju saMkalpaH 1, RjurnAmaiko vakra saMkalpaH 2, cakro nAmaika Rju saMkalpaH 3, vakro nAmaiko vakrasaMkalpaH 4 // 8 // ___ atha RjucakrapUrvaka prajJAghaTitacaturmaGgI-9 ___ RjurnAmaika RjupajJaH 1, RjurnAmaiko vakraprajJaH 2, vakro nAmaika RjuprajJaH 3, vakro nAmaiko vakramajJaH 4 // 9 // atha Rjucakra pUrvakadRSTighaTitacaturbhaGgI-10 / RjurnAmaika RjudRSTiH 1, RjurnAmaiko vakradRSTiH 2, vakro nAmaika RjuTTaSTiH 3H, vakro nAmaiko vakradRSTiH / 10 // prakAra se haiM-unnata unnata mana-1 unnata praNata mana-2 praNata unnata mana 3 aura praNata pragata mana-4 yaha sAta sUtra hai / 8-AThavAM sUtra isa prakAra se haiM-unnata unnata saGkalpa-1 unnata praNata saGkalpa-2 praNata unnata saGkalpa-3 aura-praNata praNata saGkalpa-4 9 navamAM caturbhaGgI kA sUtra isa prakAra se haiM-unnata unnata prajJA-1 unnata pragata prajJA-2 praNata unnata prajJA 3 aura praNata praNata prajJA-4 10 dazavAM caturbhaGgI kA sUtra isa prakAra se hai unnata unnata dRSTi-1 unnata praNata dRSTi-2 praNata unnata dRSTi 3 praNata praNata dRSTi-4 / gyArahavAM 11 caturbhaGgI kA sUtra isa prakAra hai-unnata unnata zIlAcAra-1 unnata praNata zIlAcAra-2 praNata unnata sAtabhA sUtranA yA2 mAM-(1) Gnd Grnata bhana, (2) unnata-prata bhana, (3) praNata-jannata mana bhane (4) praNata-prazuta bhana. mAma sUtranA yAra mAM-(1) unnata-Grna 385, (2) unnata-prayata sa485, (3) prata-3nata sa465 mane (4) prayata-prazuta sa485 nayama sUtratA yAra Hin-(1) Gund-3rna prajJA, (2) Grnd-prata prajJA, (3) prata-nata prajJA bhane (4) prata-prata prajJA. samaya sUtratA yA2 mAM-(1) Sna-Sridale, (2) unnata-prayata Ta, (3) prata-unnata Ta bhane (4) prata-prayuta Ti. bhagiyAramA sUtratA yAra mAM-(1) -Grad yAra, (2) Grnata zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 sthAnAGgasUtre atha RjuvakrapUrvakazIlA''cAraghaTitacaturbhaGgI-11 Rju maika RjuzIlA''cAraH 1, RjurnAmako vakrazIlA''cAraH 2, vakro nAmaika RjuzIlA''cAraH 3, vakro nAmaiko vakrazIlA''cAraH 4 // 11 // ___ atha RjuvakrapUrvakavyavahAraghaTitacaturbhaGgI-12 Rju maika RjuvyavahAraH 1, RjurnAmaiko cakravyavahAraH 2, vakro nAmaika RjuvyavahAraH 3, vakro nAmaiko vaktavyavahAraH 4 // 12 // ___ atha RjuvakrapUrvaka parAkramaghaTitacaturbhaGgo-13 Rju maika RjuparAkramaH 1, RjurnAmako vakraparAkramaH 2, vakro nAmaika RjuparAkramaH 3, vakro nAmaiko vakraparAkramaH 4 // 13 // iti RjucakrAdighaTittrayodaza sUtrI 13 // zIlAcAra-3 praNata praNata shiilaacaar-4| 12 vAM caturbhaGgI kA sUtra isa prakAra se hai-unnata unnata vyavahAra 1 unnata praNata vyavahAra-2 praNata unnata vyavahAra-3 aura praNata praNata vyavahAra-4 / 13 vAM caturbhaGgI kA sUtra isa prakAra se hai unnata unnata parAkrama-1 unnata praNata parAkrama-2 praNata unnata parAkrama-3 praNata praNata parAkrama-4 isa prakAra se unnata praNata zabdoM ke sAtha mana Adi 7 padoM ko joDakara 7 caturbhaGgI ke mutra bane haiM / aba Rju aura vakra padoM ke sAtha Rju vakra pariNata aura rUpa padoM ko yojita karake dRSTAnta aura dAntika sambandhI pahale kI taraha 6 sUtra, aura catubhaGgIvAle 7 sUtra vinA dRSTAnta ke banAye gaye haiM, ve isa prakAra se haiM-Rju Rju-1 Rju vakra 2 vakraRju 3 aura prasata sAyA2, (3) prazuta unnata zIyAra bhane (4) prANuta-prazuta zAhAyAra mAramA sUtranA yA2 mAMga-(1) Grnata-unnata vyavahAra, (2) Grldprayata vyavaDA2, (3) prayata-unnata vyavahAra, bhane (4) prayata-prata vyavahAra taramA sUtranA yA2 mAM-(1) Gnnata-unnata rAma, (2) unnata-prAta 52||3bh, (3) prazuta-Grnata 52|bh mane (4) prayata-prayata 52|bh. A pramANe unnata praNata zabdanI sAthe mana Adi 7 padene joDIne cAra cAra bhAMgAvALA sAta sUtra banyAM che. have bAju (saraLa) ane varka, A e pade sAthe ja vakra pariNata ane rU5 (saMsthAna) padone cejita karIne dRSTAnna ane dArTAblika saMbaMdhI bIjA 6 sUtre bane che ( jenuM svarUpa pahelA cha sUtre jevuM samajavuM) ane cAra bhaMga yukta 7 sUtre vinA daSTA ntanA banAvI zakAya che (eTale ke mAtra puruSane ja anulakSIne banAvI zakAya che.) te satranA bhAMgAonuM svarUpa A prakAranuM bane che- zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 0 1 0 2 vRkSadRSTAntena puruSAdinirUpaNam 391 vakra vakra 4 / yaha caturbhaGgI kA prathama sUtra vRkSa dRSTAnta sambandhI hai 1 isa caturbhaGgI ko jaya dArTAntika ke sAtha yojita karate haiM, taba yaha dvitIya sUtra bana jAtA hai-2 / Rju Rju pariNata 1 Rju vakra pariNata 2 vakra Rju pariNata-3 aura vakra vakra pariNata yaha caturmaGgI kA tRtIya sutra vRkSa dRSTAnta sambandhI hai aura-jaya isI catubhaGgI ko dAntika ke sAtha ghaTita karate haiM taba yaha caturtha sUtra bana jAtA hai / Rju Rju rUpa 1 Rju vakrarUpa 2 cakra RjurUpa 3 caka cakrarUpa 4 yaha vRkSa dRSTAnta sambandhI 5 vAM sUtra hai, jaba isakI yojano dAntika ke sAtha karate haiM-taba yaha 6 chahA sUtra bana jAtA hai| binA dASTanti ke jo sAta sUtra Rju-cakrapada ke sAtha mana-saGkalpa prajJA dRSTi-zIlAcAra vyavahAra aura parAkrama padoM ko joDa kara caturbhaGgIke banate haiM ve isa prakArase haiN| Rjujumana 1, Rjuvakramana 2, vakra Rjumana 3 vakravakra mana 4 / 7 RjuRju saGkalpa 1 RjucakrasaMkalpa 2 cakraRju saGkalpa 3 cakracakra saGkalpa 5 / 8 / vRkSa dRSTAnta samadhI paDesA sUtranA yAra Hin-(1) *-1, (2) -14, (3) 48- mana (4) 14-14. 2mA yatuma jAna nyAre - ttika puruSa sAthe cejita karavAmAM Ave che tyAre bIjuM satra banI jAya che. vRkSa TAnta samadhI zrI sUtranA yA2 lain-(1) - pariNata (2) 54 pariNata, (3) 14-OM pariNata bhane (4) 43-43 pariNata. trIjA sUtranA cAra bhAMgAne jyAre dASTAntika puruSa sAthe cejita karavAmAM Ave che tyAre cothuM sUtra banI jAya che. vRkSa dRSTAMta samAdhI pAyamA sUtranA yA2 mAM-(1) -* 35, (2) * - 35, (3) 43-* 35 mana (4) 54-5 35. * pAMcamAM sUtranA cAra bhAgAne jyAre dASTAMtika puruSa sAthe yojita karavAmAM Ave che, tyAre chaThuM sUtra banI jAya che. vinA dRSTAntanA (meTale mAtra puruSa, manusakSIna) *Y-4 pahanI sAye bhana, sa465, prajJA, dRSTi, zAtAyA2, vyaya12 mana parAbha, A sAta padene anukrame joDIne cAra cAra bhAMgAvALA sAta sUtra nIce pramANe bane che - sUtra 7 bhAna yAra Hin-(1) * * bhana, (2) -4 mana, (3) 43-* mana, mana (4) 43-4 bhana, havAmAM sUtranA yAra lAMga maTa 42vAmA mAve cha-(1) * * sa485, (2) 43 sa485, (3) vaka Rju saMka9pa ane (4) vaka vakra saMka9pa. zrI sthAnAMga sUtra : 0ra Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 sthAnAGgasUtre pratimApratipanna puruSasya kalpanIyabhASAdika mAha - mUlam - paDimA paDivannassa NaM aNagArassa kappaMti cattAri bhAsAo bhAsittae, taM jahA - jAyaNI 1, pucchaNI 2, aNunnavaNI 3, puTussa vAgaraNI 4 / cattAri bhAsAjAyA paNNattA, taM jahA - saccamegaM bhAsajjAyaM 1, bIyaM mosaM 2, taiyaM saccamosaM 3, cautthaM asaccamo 4 // sU03 // Rju Rju prajJa 1, RjuvakramajJa 2, cakraRjuprajJa 3 aura 4 cakracakra prajJa / 9 / RjuRjudRSTi 1 RjuvakradRSTi 2 vakraRjudRSTi 3 aura cakracakradRSTi 5 / 10 Rju zIlAcAra - 1 RjuvakrazIlAcAra 2 vakraRRju zIlAcAra 3 aura cakra vakrazIlAcAra 5 / 11 RjuRju vyavahAra 1 Rjucakra vyavahAra 2 cakraRju vyavahAra 3 bakravakravyavahAra 6 / 12 aura RjuRju parAkrama 1 RjucakraparAkrama 2 / vakraRjuparAkrama 3 vakravakraparAkrama5, 13 isa prakAra se ye Rvakra padoM ke sAtha vinA dRSTAnta ke mana Adi padoM kI yojanA se 7 sUtra bane haiM / pUrva ke 6 aura 7 donoM milakara 13 sUtra ho jAte haiM / 13 ye, aura-pUrva ke unnata praNata sambandhI 13, saba mila kara 26 chabbIsa sUtra huye haiM // 2 // sUtraM samAptam // navamAM sUtranA cAra bhAMgA-(1) Rju Rju prajJa, (2) Rju varka prazna, (3) va Rtu ajJa bhane (4) va 14 ajJa. dasamAM sUtranA cAra bhAMgA-(1) Rju Rju dRSTi, (2) Rju vaka dRSTi, (3) varka Rju dRSTi ane (4) vakra vakra dRSTi. agiyAramAM sUtranA cAra bhAMgA (1) Rbhu Rbhu zItAthAra, (2) Rbhu 13 zIsAyAra, (3) Rtu zIlA. cAra ane (4) vakra vakra zIlAcAra. khAramAM sUtranA cAra bhAMgA-(1) Rju Rju vyavahAra, (2) Rbhu va vyavahAra, (3) varDa Rtu vyavahArAne (4) bar3e bar3e vyavahAra, teramAM sUtranA cAra bhAMgA-(1) Rju Rju parAkrama, (ra) Rju vakra parAGkubha, (3) vaDe Rtu parAkuma bhane (3) 43 va yazakuma A rIte Rtu vaka padAnI sAthe vinA dRSTAntanA mana Adi pado cAjavAthI 7 sUtra bane che, A 13 sUtrAmAM unnata-prabhuta sabaMdhI AgalA 6+7 eTale ke 13 sutrA umeravAthI kula 26 sUtra thaI jAya che. ! sU. 2 samAsa // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u01 sU03 pratimApatipannasya kalpanIya bhASAdikam 393 chAyA-pratimApratipannasya khalu anAgArasya kalpante catasro bhASA bhASi. tum , tadyathA-yAcanI 1, pracchanI 2, anujJApanI 3, pRSTasya vyAkaraNI 4 // catvAri bhASAjAtAni, prajJaptAni, tadyathA-satyamekaM bhASAjAtAm 1, dvitIyaM mRSA 2, tRtIyaM satyamRSA 3, caturthamasatyamRSA 4 / (sU0 3) / TIkA-" paDimApaDivannassa" ityAdi-pratimAH dvAdazavidhA bhikSupratimAH, tAH pratipannasya pratimApatipannasya, anagArasya catasraH catuHsaMkhyAH, bhASAH bhASituM kalpante, tadyathA-" yAcanI "-yAcyate kalpanIyavastu yayAiti yAcanI 1, " pracchanI"-pRcchayate'nayeti pracchanI-mArgAdInAM prayojanavazAt mUtrArthayorvA praznasAdhanIbhUtA 2, " anujJApanI " anujJApyate-yodhyate'na. ava sUtrakAra pratimApanna puruSake kalpanIya bhASAdikakA kathana karate haiN| ___"paDimA paDivanassa NaM aNagArassa" ityAdi-3 TIkArtha-pratimA pratipanna anagArako ye cAra prakArakI bhASAeM bolanA yogya hai, ve cAra bhASAeM ye haiM yAcanI 1 pracchanI 2 anujJApanI 3 aura pRSTa vyAkaraNI 4 / bhASA cAra prakAra kI kahI gaI hai, eka satyabhASA dvitIyA mRSAbhASA 2 tIsarI satyamRSA 3 cauthI asatyamRSA 4 / bhikSu pratimAeM 12 kahI gaI hai, ina pratimAoM ko jo pratipanna hai-pAlana kara rahA hai-aise usa anagAra ko cAra bhASAeM bolanA kalpita hai| kalpanIya vastu jisa bhASA ke sahAre mAMgI jA sake vaha yAcanI bhASA hai| jisa bhASAse mArgAdikoM kA, athavA-prayojanavaza sUtra, aura artha kA pUchanA hotA hai vaha pracchanI bhASA hai| jisa bhASA ke dvArA anu pratimA panna puruSe (sAdhue) kevI bhASA belavI joIe te sUtrakAra 548 cha-" paDimApaDibannasa NaM aNagArassa" tyAha pratimApratipanna (pratimAonI ArAdhanA karatA) aNagArane mATe A yA2 lApAmoravA yogya hI cha-(1) yAyanI, (2) prazchanI, (3) anu. jJApanI ane (4) pRSTa vyAkaraNa. bhASA cAra prakAranI kahI che-satya bhASA, (2) bhUSA lASA, (3) satya bhRSA mane (4) asatya bhUSA. bhikSa pratimA 1ra kahI che. te pratimAonuM pAlana karI rahyo hoya evA aNagArane A cAra prakAranI bhASA bolavI kape che--ka95nIya vastu je bhASAne sahAre mAMgI zakAya che, te bhASAne "yAcanI bhASA' kahe che. je bhASAne sahAre mArgAdi kenI pRcchA karavAmAM Ave che, athavA prajanavaza sUtra ane artha pUchavAmAM Ave che, te bhASAne "pracchanI bhASA' kahe che. sa 50 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 sthAnAGgasatre yetyanujJApanIvasatyAderavagrahagrahaNarUpA 3, " pRSTasya vyAkaraNI"-pRSTArthoM tarapatipAdanI 4 / " catvAri bhASAjAtAni" iti-bhASAjAtAni-bhASAprakArAH, prajJaptAni, tadyathA-satyaMsantaH-munayaH, guNAH padArthA vA, tebhyo hitaM satyam , eka prathama bhASAjAtam , ' astyAtme '-tyAdivat 1, dvitIyaM-mRSA=mithyA, 'nAstyAtme' -tyAdivat 2, tRtIyaM-satyamRSA-satyamithyAsvabhAvam 'AtmA'styakarte'-tyAdivat 3, caturtham-asatyamRSA-ubhayasvabhAvarahitaM ' grAma Agata ' ityAdivat 5 / iti / (sU0 3) jJApana kiyA jAtA hai-vasati Adi kA avagraha grahaNa kiyA jAtA hai aisI vaha bhASA anujJApanI hai| pUchI gaI bAtakA uttara denerUpa jo bhASA hai vaha pRSTavyAkaraNI hai| bhASA ke jo cAra prabheda kahe gaye haiM-unakA tAtparya aisA hai santa munijanoM ko, guNoM ko athavA-padArthoM ko hita karanepAlI jo bhASA hotI hai vaha satyabhASA hai| jaise-"AtmA hai|" aisA pratipAdana karanevAlI bhASA satya hai / vidyamAna artha kA utthApana niSedha karanevAlI jo bhASA hai vaha mRSAbhASA hai, jaise " AtmA nahIM hai" aisA kahanevAlA vacana asatyavacana hai / jo bhASA satya mithyA svabhAvavAlI hotI hai vaha satya mRSA hai, jaise AtmA hai aura vaha akartA hai| yahAM AtmA hai itane aMza me to bhASA meM satyatA hai aura " vaha je bhASA dvArA anujJApanA karavAmAM Ave che-eTale ke ughAna AdinA mAli. kanI anujJA levAmAM Ave che, te bhASAne "anujJApanI bhASA " kahe che. pUchavAmAM AvelI vAtane je bhASA dvArA uttara devAmAM Ave che te bhASAne 14vyA427 lA!' 49 che. bhASAnA je cAra prabhede kahevAmAM AvyA che, tene bhAvArtha have prakaTa karavAmAM Ave che-saMtane (munijanene), guNene ane jene mATe je sitArI lASA cha, tara satya sASA 4 cha. ma "mAtmA cha," mA prakAranuM pratipAdana karanArI bhASA satyabhASA gaNAya che. vidyamAna arthanuM utpAhn (niSedha) 42nArI 2 laa|| cha, tene bhRSA bhASA he cha. rebha.... "AtmA nathI", A prakAranuM pratipAdana karanArI bhASAne mRSA bhASA kahe che. je bhASA aMzata: satya hoya ane aMzataH asatya hoya, evI bhASAne satya mRSA bhASA kahe che. jemake "AtmA che ane te akartA cheahIM "mAtmA che" mAsu thana to satya cha, 5 mata cha" // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u01 sU0 4 vastradRSTantena puruSAdinirUpaNam 395 mUlam - cattAri vatthA paNNattA, taM jahA suddhe NAmaM ege suddhe, suddhe NAmaM ege asuddhera, asuddhe NAmaM ege suddhe 3, asuddhe NAmaM ege asuddhe 4 / evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA - suddhe NAmaM ege suddhe cubhNgo4| evaM pariNayarUve, patthA sapaDivakkhA, cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA--suddhe NAmaM ege suddhamaNe caubhaMgo 4 / evaM saMkappe jAva parakkame // suu04|| chAyA - catvAri vastrANi majJaptAni tadyathA-zuddhaM nAmaikaM zuddham ?, zuddha nAmaikamazuddham 2, azuddhaM nAmaikaM zuddham 3, azuddhaM nAmaikamazuddham 6 / evameva akartA hai " itane aMza meM asatyatA hai, kyoM ki vaha kartA hai| jo bhASA asatya mRSA svabhAvavAlI hotI hai arthAt ubhaya svabhAva se rahita hotI hai vaha bhASA asatya mRSA hai, jaise-" grAmaM AgataH " gAMva A gayA ityAdi vacana aisA vacana na to satya hai aura na asatya, arthAt vyavahAra bhASA hai // 3 // " cattAri vatthA paNNattA " ityAdi 4 sUtrArtha - vastra cAra prakAra ke gaye haiM, jaise zuddha zuddha zuddha azuddha 2 azuddha zuddha 3 aura-azuddha azuddha / isI prakAra cAra prakAra ke puruSa kathana asatya che, kAraNa ke " AtmA kartA che, " e vAta ja satya che. tethI A kathana a'zataH satya ane aMzataH asatya hAvAthI, A prakAranI bhASAne 6 27 66 satya mRSA bhASA ' kahe che. je bhASA asatya mRSA svabhAvavALI hAya che, eTale ke ane svabhAvathI rahita hAya che, te bhASAne asatya mRSA kahe che. jemake " grAmaM AgataH gAma AvI gayuM " ityAdi vacana. A prakAranAM vacana satya paNa nathI ane asatya paNa nathI, kAraNa ke gAma teA jaDa vastu che--gAma AvatuM nathI paNa ApaNe gAma pAse jaie chIe. chatAM A prakAranA bhASA prayAga thAya che. A asatya mRSAne vyavahAra bhASA paNa kahe che. ! sU. 3 !! " cattAri vatthA paNNattA" ityAdi sUtrArtha-1stra yAra prahAranAM uhyAM che - (1) zuddha zuddha, (2) zuddha zuddha, (3) azuddha zuddha ane (4) azuddha azuddha. e ja pramANe puruSA paNa cAra prakA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 396 catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-zuddho nAmaikaH zuddhaH ?, caturbhaGgI 4 / evaM pariNatarUpaH, vastrANi sapatipakSANi / catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathAzuddho nAmaikaH zuddhamanAH, caturbhaGgI 4, evaM saMkalpaH yAvat parAkramaH / (mU0 4) TIkA-atha puruSabhedanirUpaNAya trayodazasUtrImAha-" cattAri vatthA" ityAdi-zuddha-nirmalatatvAdiracitatvAt sphItaM vastraM tadeva punarAgantuka malAbhA. vAcchuddhamiti, yadvA-pUrva zuddhamAsIdadhunA'pi zuddhamepa, iti prathamo bhaGgaH 1 / kahe gaye haiM, zuddha zuddha 1 zuddha azuddha 2 azuddha zuddha 3 aura azuddha azuddha 4 / isI prakA se zuddha azuddha padoM ke sAtha pariNata aura rUpa zabda ko joDakara vastroM meM caturvidhatA kahanI caahiye| isI dRSTAnta ke anusAra puruSa ke bhI cAra prakAra hote haiM aisA jAnanA cAhiye / isI prakAra zuddha aura azuddha padoM ke sAtha mana pada ko joDakara cAra bhaGga karanA caahiye| isI taraha se saGkalpa prajJA dRSTi zIlAcAra vyavahAra aura parAkrama ina padoM ko bhI joDakara caturbhaGgI banAnA cAhiye / isa sUtra kA vistRta artha isa prakAra se hai TIkArtha-'cattAri vatthA' ityAdi yahAM jo zuddha zuddha? zuddha azuddha2 azuddha zuddha 3 aura azuddha azuddha 4 aise cAra bhaGga kahe gaye hai so usakA abhiprAya aisA hai jo vastra zuddha nirmala tantu AdikoM se racita nirmita hone se zuddha hotA hai, aura punaH Agantuka mala ke abhAva se mailA hone nahIM pAtA hai aisA vaha vastra prathama bhaGga ke bhItara parigaNita huyA hai| athavA-jo vastra pahale zuddha thA, aba bhI zuddha hai aisA vastra 2 // 4i cha-(1) zuddha zuddha, (2) zuddha azuddha (3) azuddha zuddha mane (4) azuddha azuddha. e ja pramANe zuddha-azuddha padanI sAthe pariNata ane rUpa, A be padane anukrame yojita karIne vastromAM caturvidhatAnuM kathana thavuM joIe. A daSTAnta anusAra puruSanA paNa cAra prakAra paDe che, ema samajavuM. e ja pramANe zuddha ane azuddha padanI sAthe mana, saMka95, prajJA, daSTi, zIlAcAra, vyavahAra ane parAkrama, A sAta padane cejita karIne cAra cAra bhAMgAnuM kathana karavuM joIe. have A sUtrane artha vistArapUrvaka samajAvavAmAM Ave che-vasanI apekSAe je cAra bhAMgA kahyA che tenuM spaSTIkaraNa-(1) "zuddha zuddha" je vajha nirmaLa tattva Adi ke vaDe nirmita hoya che, ane jemAM melanA Agamanane abhAva hoya che, evAM vasane zuddha zuddha nAmanA pahelA bhAgamAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u01 sU0 4 vastradraSTAntena puruSAdinirUpaNam 397 " zuddhe " iti-zuddhaMyAk zuddhaM, pazcAnmalAdi samparkAdazuddhaM-malinam , iti dvitIyo bhaGgaH / 2 // " azuddham " iti-prAgmalinam pazcAcchuddhamiti tRnIyo bhaGgaH // 3 // " azuddhe " iti-azuddham jIrNazaTita tantvAdiracitatvAtmAgazuddhaM pazcAdapi malamalinatvAdazuddham // iti caturthoM bhaGgaH // 4 // atha dArTAnti kasUtramAha - ___"evAmeva " ityAdi-evameva-bastravadeva, catvAri puruSajAtAni, tathAhizuddhaH jAtyAdinA, sa eva punaH zuddho-nirmalajJAnAdiguNatayA, yadvA-jAtikAlAprathama bhaMga meM liyA gayA hai / jo vastra pahale zuddha thA, pazcAt vahI vastra maila Adi ke samparka se azuddha malina ho gayA ho aisA vaha vastra dvitIya bhaMga meM liyA gayA hai / "azuddha zuddha" isa tRtIya bhaMga meM vaha vastra liyA gayA hai jo pahale malina ho aura bAda meM zuddha sApha ho gayA ho| " azuddha azuddha" isa caturtha bhaMga meM vaha cana gRhIta huvA hai jo jIrNa zIrNa tantu AdikoM se banAne ke kAraNa pahale bhI azuddha ho, aura pIche bhI maila Adi se malina ho gayA ho isa prakArakI yaha caturbhaGgI vastrakI zuddhatA aura azuddhatAko lekara pragaTa kI gaI hai| to jisa prakAra se caturbhaGgI vastroM meM yojita kI gaI hai, usI prakAra se yahI caturbhaGgI puruSa ke sAtha bhI ghaTita kI gaI hai, arthaatmUkI zakAya che. athavA je vastra pahelAM zuddha hatuM ane hAlamAM paNa zuddha che, evAM vastrane zuddha zuddha kahe che. (2) "zuddha azuddha" je vastra pahelAM zuddha hatuM, paNa pachI mela AdinA saMparkathI azuddha thayeluM hoya che, evA vastrane A bIjA bhAgamAM mUkI zakAya che. (3) "azuddha zuddha" je vastra pahelAM malina hoya, paNa tyArabAda zuddha (nirmaLa) thaI gayuM hoya, evA vastrane A trIjA bhAgamAM mUkI zakAya che. (4) " azuddha azuddha" je vastra jIrNa zIrNa tatu AdikamAMthI banAveluM hovAne kAraNe pahelAM paNa azuddha hoya ane tyArabAda mela AdinA saMparkane lIdhe adhika azuddha baneluM hoya, evA ane A cethA bhAMgAnA dRSTAnta rUpe gaNAvI zakAya che. A prakAranI A cata"gI ( cAra bhAMga) vastranI zuddhatA ane azuddhatAnI apekSAe prakaTa karavAmAM AvI che. je rIte vastronI sAthe A caturbhagIne cejita karavAmAM AvI che, e ja pramANe puruSonI sAthe paNa A caturbhagIne vejita karIne cAra prakAranA puruSonuM have pratipAdana karavAmAM Ave che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre pekSayA dUSaNarahitaH 1 // avaziSTAstrayo bhaGgA evam-zuddho nAmaiko'zuddhaH 2, azuddho nAmaikaH zuddhaH 3, azuddho nAmaiko'zuddhaH 4 / iti caturbhaGgI // " evam" ityAdi-evam anena prakAreNa, arthAd yathA zuddhazabdAnantaraM zuddhapadaM paThilA caturbhaGgAni dArTAntikasahitAni daSTAntabhUtavastrANi kRtAni tathA zuddhapadapUrvapade pariNatapade rUpapade ca, vastrANi caturbhaGgAni samatipakSANi= dArTAntikasahitAni kAryANi, tathAhi - catvAri vastrANi prajJaptAni, tadyathA-zuddhaM nAmaikaM zuddha pariNatam ?, zuddha nAmai kamazuddhapariNatam 2, azuddhaM nAmakaM zuddhapariNatam 3, azudaM nAmekamazuddhapariNatam 4 // iti dRSTAntamUtracaturbhaGgI // evaM dArTAntikapuruSa nAtasUtracaturbhaGgI / tathAhi - ____ evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-zuddho nAmaikaH zuddhapariNataH puruSa bhI cAra prakAra ke hote haiM zuddha zuddha 1 zuddha azuddha 2 azuddha zuddha 3 azuddha azuddha 4 isa puruSa kI caturbhaGgo meM prathama bhaMgavAle ve puruSa gRhIta huye haiM jo pahale bhI jAtyAdi se zuddha hote haiM aura nirmala jJAnAdi guNavAle hote hai / athavA jAti kula kI apekSA se dUSaNa rahita hote haiM / 1 dvitIyabhaMga ve puruSa gRhIta huve haiM jo jAtyAdika se zuddha hokara bAda meM kisI nimitta se azuddha khoTI AdatavAle ho jAte haiM-2 tRtIya bhaMga meM ve puruSa liye gaye haiM, jo jAtyAdi se azuddha hokara bhI nimitta milane para zuddha jJAnAdi se sampanna ho jAte haiM, 3 / caturthabhaMga meM ve puruSa gRhIta huve haiM, jo jAtyAdika se azuddha hokara puruSAnA yAra 402 nAya pramANe cha-(1) zuddha zuddha, (2) zuddha azuddha, (3) azuddha zuddha mana (4) mazuddha azuddha pahelA bhAMgAnuM spaSTIkaraNa-je puruSa jAti AdinI apekSAe pahelAM paNa zuddha hoya che ane tyArabAda nirmaLa jJAnAdi guNe paNa jemaNe saMpanna karyA hoya che, temane "zuddha zuddha" rU5 pahelA bhAgamAM samAvI zakAya che. athavA je puruSa jAtikULanI apekSAe dUSaNa rahita hoya che, temane A prakAramAM gaNAvI zakAya che. (2) "zuddha azuddha" je puruSa pahelAM jAti AdinI apekSAe zuddha hoya che, paNa pAchaLathI kheTI Adate, guNe Adine lIdhe azuddha thaI jAya che, temane A bIjA prakAramAM gaNAvI zakAya che. (3) "azuddha zuddha" je puruSe jAti AdinI apekSAe azuddha hovA chatAM paNa nimitta maLavAthI zuddha jJAnAdithI saMpanna thaI jAya che, temane A A trIjA prakAramAM mUkI zakAya che. 4) "azuddha azuddha" je puruSa jAti zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u01 sU04 vastradraSTAntena puruSAdinirUpaNam 399 1, zuddho nAmaiko'zuddhapariNataH 2, azuddho nAmaikaH zuddhapariNataH 3, azuddho nAmaiko'zuddhapariNataH 4 // atha dRSTAntavastrasUtramcatvAri vastrANi prajJaptAni, tadyathA-zuddhaM nAmakaM zuddharUpam 1, zuddha nAmaikamazuddharUpam 2, azuddhaM nAmaikaM zuddharUpam 3, azuddhaM nAmaikamazuddharUpam / / atha dArTAntikarUpaghaTitapuruSajAtamUtrameyameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA-zuddho nAmaikaH zuddharUpaH 1, zuddho nAmaiko'zuddharUpaH 2, azuddho nAmaikaH zuddharUpaH 3, azuddho nAmaiko'zuddharUpaH 4 / iti caturbhaGgo / eSAM pariNatarUpaghaTitadRSTAnta-dArTAntikamUtrANAM vyAkhyA prAgvad bodhyaa|| bhI azuddha hI bane rahate haiM jIvana ko zuddha nahIM banAte haiM / zuddha zuddhapariNata Adi jo vastra sambandhI catujhI kahI gaI hai vaha dAntika puruSa meM bhI isa prakAra se ghaTita karanI cAhiye / jaise-zuddha zudvapariNata 1 zuddha azuddha pariNata 2 azuddha zuddha pariNata 3 aura azuddha azuddha pariNata 4 / isI prakAra se dRSTAntabhUta vastra meM zuddhaazuddha padake sAtha rUpa padako yojita karake jo caturbhaGgI banAI gaI hai, vaha dAntika puruSameM bhI isI prakAra se ghaTita karanI cAhiye, jaise-zuddha zuddharUpa 1, zuddha azuddharUpa 2 azuddha zuddha rUpa 3 aura azuddha azuddharUpa4 pariNata aura rUpaghaTita ina dRSTAnta aura dASTIntikoM kI caturbhaGgI kI vyAkhyA pahale hI samajha lenA caahiye| AdinI apekSAe azuddha hoya che, ane jIvanane zuddha banAvavAno prayatna zIla thatA nathI, A kAraNe je kAyama azuddha ja rahe che, temane A cethA prakAramAM mUkI zakAya che. vastrane anulakSIne zuddha-azuddha, A pade sAthe pariNata padane javAthI nIce pramANe cAra bhAMgA bane che-(1) zuddha zuddha pariNuta, (2) zuddha azuddha parizta, (3) azuddha zuddha pariNata bhane (4) azuddha azuddha pariNata. dASTrantika puruSane anulakSIne paNa cAra bhAMgAo grahaNa karavA joIe. e ja pramANe deSTAntabhUta vastramAM zuddha azuddha padanI sAthe rUpa padane ne. je cAra bhAMgAnuM kathana karavAmAM AvyuM che, te cAra bhAMgAnuM kathana dArTAblika puruSane anulakSIne paNa thavuM joIe. jemake (1) zuddha zuddha rUpa, (2) zuddha mazuddha 35, (3) azuddha zuddha 35 bhane (4) azuddha sazuddha 35. pariNata ane rUpaghaTita A daSTAnna ane dAbdantikenI caturbhagInI vyAkhyA sUtra bemAM ApyA anusAra ja samajI levI. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 sthAnAGgasUtre itthaM bhaGgakaraNAya rIti darzayitumAha-"cattAri" ityAdi / zuddhaH bahistAda vacanAdinA, zuddhamanAH punarantaH zuddhaH 1, zuddho nAmaiko'zuddhamanAH 2, azuddho nAmaikaH zuddhamanAH 3, azuddho nAmaiko'zuddhamanAH 4 / iti / ___ "evaM" iti-anena prakAreNetyarthaH, arthAd yathA manoghaTita caturbhaGgakaH sUtramukta, tathA, "saMkalpaH" ityAdi-saMkalpapadAdArabhya parAkramapadaparyantaM dRSTAntabhUtavastrasUtraM vihAya puruSajAtasUtrANi SaD bodhyAni // tathAhi catvAri puruSajAtAni, prajJaptAni, tadyathA-zuddho nAmakaH zuddhasaMkalpaH 1, zuddho nAmaiko'zuddhasaMkalpaH 2, azuddho nAmaikaH zuddhasaMkalpaH 3, azuddho nAmako'. zuddhasaMkalpaH 4 / iti // aba bhaMga karaneko rItiko dikhAne ke nimitta sutrakAra kahate haiM-" cattAri" ityAdi "zuddha zuddhamanAH " jo vyakti bAhara meM vacana Adi se zuddha ho aura antaraGgameM bhI zuddha ho vaha-" zuddhazuddha manavAlA" isa prathama bhaGga meM pariNata kiyA gayA hai 1 Age ke tIna bhaGga-" zuddha azaddhamanAH "2 azuddhazuddhamanAH 3 aura azuddha azuddhamanAH 4 isa prakAra se haiN| jisa prakAra se yaha manoghaTita caturbhaGgavAlA sUtra kahA gayA hai usI prakAra se-" saGkalpa" pada se lekara " parAkrama" taka ke puruSa jAta sUtra bhI dRSTAntabhUta vastra sUtrako choDakara kaha lenA cAhiye, jaise -puruSa jAta cAra kahe gaye haiM / zuddha zuddha saGkalpavAlA zuddha azuddha saGkalpa have mana, Adi parAkrama paryantanA sAta padene zuddha azuddha pade sAthe jIta karIne je sAta caturbhagIo bane che, tenuM sUtrakAra spaSTIkaraNa kare che. zaddha azuddha pade sAthe manane cejita karavAthI nIce pramANe cAra bhAMgA mana cha-(1) 'zuddhaH zuddha manAH' re puruSa 17|2thii cayana mAhinI 4pekSA zuddha hoya, ane jenuM aMtaHkaraNa paNa zuddha hoya tene "zuddha zuddha manavALe " kahe che. evA puruSane A pahelA prakAramAM gaNAvI zakAya che. bIje bhAge-zuddha azuddha manavALA, (3) azuddha zuddha manavALA ane (4) azuddha azuddha manavALA. jevI rIte zuddha azuddha padane mana sAthe jita karIne cAra bhAMgAvALuM A sUtra kahevAmAM AvyuM che, e ja pramANe saMka95thI laIne parAkrama sudhInA uparyukta padane paNa zuddha azuddha pade sAthe jIne cAra cAra bhAMgAvALA bIjA cha sUtro paNa puruSa jAtane anulakSIne kahevA joIe. daSTAntabhUta vastramAM mana Adi sAte vastune abhAva hovAthI tene anulakSIne ahIM sUtre banI zaktA nathI ema samajavuM. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 4 u0 1 sU0 4 vastradRSTAntena puruSAdinirUpaNam 401 evaM zuddho nAmaikaH zuddhamajJaH 9, zuddho nAmaiko'zuddhamajJaH 2, azuddho nAmaika: zuddhamajJaH 3, azuddho nAmaiko'zuddhamajJaH 4 iti / " evaM zuddho nAmaikaH zuddhadRSTiH 1 zuddho nAmaiko'zuddhadRSTiH 2 azuddho nAmaikaH zuddhadRSTiH 3, azuddho nAmaiko'zuddhadRSTiH 4 / iti // / evaM zuddho nAmaikaH zuddhazIlA''cAraH 1 zuddho nAmaiko'zuddhazIlA''cAraH 2, azuddho nAmaikaH zuddhazIlAcAraH 3, azuddho nAmako'zuddhazIlAcAraH 4 iti / / , evaM zuddho nAmaikaH zuddhavyavahAraH 1 zuddho nAmaiko'zuddha vyavahAraH 2, azuddho nAmaikaH zuddhavyavahAraH 3, azuddho nAmaiko'zuddhavyavahAraH 4 / iti / vAlA 2 azuddha zuddha saGkalpavAlA 3 aura azuddha azuddha saGkalpavAlA 4 isI prakAra se zuddha zuddha prajJAvAlA 1, zuddha azuddhaprajJAvAlA 2 azuddha zuddha prajJAvAlA 3 aura azuddha zuddha prajJAvAlA 4 zuddhazuddha dRSTivAlA 1 zuddha azuddha draSTivAlA 2 azuddha azuddha draSTivAlA 3 aura azuddha azuddhadraSTivAlA 4 / zuddha zuddhazIlAcAravAlA 1 zuddha azuddha zIlAcAravolA 2 azuddha zuddha zIlAcAravAlA 3 aura azuddha azuddha zIlAcAravAlA 3 zuddha zuddha vyavahAravAlA 1 zuddha azuddha vyavahAravAlA 2 azuddha zuddha vyavahAravAlA3 azuddha azuddha vyavahAravAlA4 isI prakAra se zuddha zuddha parAkramavAlA 1 zuddha azuddha parAkramacAlA 2 azuddha zuddha sakalpa sAthe zuddha azuddha padane ceAjavAthI nIce pramANe puruSajAta viSaya yAra lAMgAvA sUtra janaze - (1) zuddha zuddha sahayavANA, (2) zuddha azuddha saMpavALA, (3) azuddha zuddha saMkalpavALA ane (4) azuddha azuddha saMkalpavALA, prajJA padane ceAjavAthI A cAra bhAMgA ane che-(1) zuddha zuddha prajJAvALA, (2) zuddhe azuddha prajJAvALA, (3) azuddha zuddha prajJAvALA ane (4) azuddha azuddha prajJAvALA dRSTi padane ceAjavAthI A cAra bhAMgA bane che- (1) zuddha zuddha dRSTivANI, (2) zuddha azuddha dRSTigaNe, (3) azuddha zuddha dRSTivALA ane (4) azuddha azuddha dRSTivALA zIlAcAra patra ceAjavAthI A yAra lAMgA bhane che - (1) zuddha zuddha zIyAravANI, (2) zuddha zuddha zIlA. bhAravANI, (3) azuddha zuddha zIsAthAravANeo bhane (4) azuddha zuddha shiisaacAravALA, vyavahA pada yAjavAthI A pramANe cAra bhAMgA bane che (1) zuddha zuddha vyavahAravANI, (2) zuddha azuddha vyavahAravANI (3) azuddha zuddha vyava hAravALe ane (4) azuddha azuddha vyavahAravALA, parAkrama padanI sAthe A sa 51 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 sthAnAGgasUtre ___ evaM zuddho nAmaikaH zuddhaparAkramaH 1, zuddho nAmaiko'zuddhaparAkramaH 2, azuddho nAmaikaH zuddhaparAkramaH 3, azuddho nAmaiko'zuddhaparAkramaH 4 / eSu bhaGgeSu manasa Arabhya parAkramAntapuruSadharmANAM vastre'bhAvAd dRSTAntabhUta. vastramUtrabhaGgA na ghaTante / ata-eva-'' eva" miti proktam // mU0 4 // puruSabhedAdhikAra evedamAhamUlamca ttAri suyA paNNattA, taM jahA-aijAe aNu. jAe avajAe kuliMgAle 1 / cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-sacce nAmaM ege sacce 1, sacce nAmaM ege asacce cau. bhaMgo 4 // 2 // evaM pariNae jAva prkkme11|| cattAri vatthA paNNattA, taM jahA-suI nAmaM ege sui, suI nAmaM ege asuI caubhaMgo 4 // 12 // evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA-taM jahA suI NAmaM ege sui cubhNgo| evaM jaheva suddheNaM vattheNaMbhaNiyaM taheva suiNAvi, jAva parakame 26 / cattAri koravA paNNattA, taM jahA -aMbapalaMba korae 1, tAlapalabakorae 2, vallipalabakorae 3, meMDhavisANakorae 4 / 27 // evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-aMbapalaMbakoravasamANe 1, tAlapalaMbakoravasamANe 2, vallipalaMghakoravasamANe 3, meMDhavimANapalaMyakoravasamANe 4 / 28 // sU0 5 // parAkramavAlA 3 azuddha azuddha parAkramabAlA 4 ina manase lekara parAkrama takake puruSa caturbhaGgI meM jo vastra dRSTAnta ko lAgU nahIM kiyA gayA hai usakA kAraNa aisA hai ki-vastra meM isa puruSadhokA abhAva hai| isI liye-" evaM " aisA kahA gayA hai / sU04 / / pramANe cAra bhAMgA bane che-(1) zubhra zuddha parAkramavALa, (2) zuddha azuddha parAkramavALe, (3) azuddha zuddha parAkramavALe ane (4) azuddha azuddha parA kamavALe A manathI laIne parAkrama paryantanI caturbhagI puruSa jAtane ja lAgu pADI zakAya che, vastrane lAgu paDatI nathI, kAraNa ke vastramAM A puruSa dhAna sabhApa DAya che. me 4 vAta sUtrAre " evaM" tyAhi 5thana dvArA 252 rI cha / sU. 4 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u01sU05 sutAdidRSTAntena puruSanirUpaNam 403 chAyA-catvAraH sutAH prajJaptAH, tadyathA-atijAtaH (atiyAtaH)1, anujAtaH (anuyAtaH) apajAtaH3, kulAgAraH 4 / 1 / catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-satyo nAmaikaH satyaH 1, satyo nAmaiko'satyaH 2, caturbhaGgI 2 / evaM pariNato yAvat parAkramaH // 11 // catvAri vastrANi prajJaptAni, tadyathA-zuci nAmaikaM zuci 1, zuci nAmaikamazuci 2, caturbhaGgI 4 / 12 / evameva catvAri purupajAtAni prajJaptAni, tadyathA-zucirnAmaikaH zuciH caturbhaGgI 4 / 13 / evaM yathaiva zuddhena vastreNa bhaNitaM tathaiva zucinA'pi yAvat parAkramaH // 26 // catvAraH korakAH majJaptAH, tadyathA-AmrapralambakorakaH1, tAlapralambakorakaH2, vallIpralambakorakaH3 meNDhaviSANakorakaH 4 // 27 / evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathAAmramalambakorakasamAnaH 1, tAlapralambakorakasamAnaH 2, vallIpralambakorakasamAnaH 3, meNDaviSANApalambakorakasamAnaH / 4 // 28 // puruSa bhedAdhikArameM hI sUtrakArane yaha kahA hai| " cattAri suyA paNNattA" ityAdi 5 sUtrArtha-putra cAra prakArake kahe gaye haiM, jaise-abhijAta 1 (atiyAta) anuyAta 2 ( anuyAta ) apajota 3 aura kulAGgAra 4 cAra puruSajAta kahe gahe gaye haiM, jaise-satyasatya 1 satya asatya 2 asatya satya 3 asatya asatya 4 / vastra cAra prakArake kahe gaye haiM, jaise-zuci zuci1 zuci azuci 2 azuci zuci3 aura azuci azuci 4 / - isI prakArase puruSa bhI cAra kahe gaye haiM, jaise-zuci zuci aadi| jaise zuddha vastrase kahA gayA hai / usI prakAra se zuci se bhI kaha lenA cAhiye, aura parAkrama taka kahanA cAhiye / mAtra puruSonA prakAro batAvavA nimitte ja A pAMcamuM sUtra kahe che" cattAri suyA paNNattA" tyAhi sUtrArtha-putranA yAra pAre! cha- (1) amita athavA matiyAta (2) anujAta, (3) apajAta ane (4) kulAMbAra puruSe cAra prakAranA kahyA che. (1) satya satya, (2) satya asatya, (3) asatya satya mana (4) masatya asatya pakha yA2 542na hyA cha-(1) zuthi zuthi, (2) zuthi mazuthi, (3) azuci zuci ane (4) azuci azuci. e ja pramANe puruSanA paNa "zuci zuci" Adi cAra prakAra kahyA che. je rIte zuddha vastranuM kathana pahelAnA sUtramAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana "zuci-azaci nI apekSAe thavuM joIe. puruSa jAtamAM zuci azuci sAthe manathI laIne parAkrama paryantanA sAta padane cejIne cAra bhAMgAvALA sAta sUtranuM kathana thavuM joIe. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 sthAnAGgasUtre ___TIkA-" cattAri suyA" ityAdi-catvAraH catuHsa khyakAH, sutAH putrAH, pajJaptAH, tadyathA-atijA ( yA )ta:-ati-pitRsampadamatikramya jAta:-saMvRtto'ti jAtaH, yadvA-pitRsampadamullaGghaya yAtaH prApto viziSTatarasampadamityatiyAto. 'tizayitasamRddhika ityarthaH 1, RSabhavat 1 / anujA (yA)taH- anu-pituranurUpastulyo jAto'nujAtaH, yadvA-'anuyAtaH' anugataH pitRvibhUtyA'nuyAta iti, pitRtulya ityarthaH, mahAyazovat , AdityayazasA svapitrA sadRzatvAnmahAyazasaH 2 / apajAta:-apa-pitRsampado'pasado hIno jAto'pajAtaH pitrapekSayA kiJcidInaguNa ityarthaH, Adityayazovat , bharatApekSayA tasyeSaddhInaguNatvAt 3 / kulAGgAraH-aGgArapadamaGgArasadRzaparam , tena kulasya-vaMzasyAGgAra iva kulAGgAraH durAcaraNena kuladUSakatvAt paripIDakatvAdvA kulAnArAyamANaH, kaNDarIkavat / 4 / koraka cAra kahe gaye haiM, jaise-Amra pralamba koraka tAla pralamba koraka 2 vallI pralamba koraka3 meNDa viSANapralamba koraka samAna 4 / isa sUtra kA bhAvArtha isa prakAra se hai-putra jo cAra prakAra ke kahe gaye haiM unameM prathama prakAra kA putra vaha hai jo pitA kI saMpatti se bhI adhika saMpattivAlA ho jAtA hai, jaise bhagavAnRSabhadeva 1 dvitIya prakAra kA putra vaha hai jo ki pitA kA hI anurUpa hotA hai athavA pitA ke jaisI vibhUti sampattivAlA hotA hai jaise mahAyaza ye apane pitA Adityayaza ke samAna the 2 tRtIya prakAra kA putra vaha hai jo pitA kI apekSA sampatti meM hIna hotA hai arthAt pitA kI apekSA guNoM meM kucha kama hotA hai jaise-Adityayaza ye bharata kI apekSA guNoM meM hIna the 3 caturtha prakAra kA vaha putra hai jo apane durAcAroM se kula kA dUSaka 24 yA2 4i cha-(1) sAmraprasanma 24, (2) alexa 24, vallIpralamba keraka ane meMDha viSANu pralamba karaka. have A sUtrano bhAvArtha prakaTa karavAmAM Ave che-(1) abhijAta (athavA atiyAta) putra tene kahe che ke je pitA karatAM paNa vadhAre saMpattivALo hoya che jemake bhagavAna RSabhadeva. (2) anujAta putra tene kahe che ke je pitAnA jeTalI ja vibhUti (saMpatti) vALa hoya che. jemake mahAyaza. te tenA pitA AdityayazanA jeTalI ja vibhUtivALA hatA. apajAta putra" apajAta putra tene kahe che ke je pitA karatAM nyUna saMpattivALo hoya athavA pitA karatAM guNemAM hIna hoya. jemake Aditya yaza te tenA pitA bharata karatAM guNonI apekSAe hIna hato. (4) kulAMgAra putra tene kahe che ke je pitAnA anAcArathI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u0 1 sU0 5 sutAdidRSTAntena puruSanirUpaNam 405 evaM ziSyo'pi caturvidho bodhyaH, sutazabdasya ziSyaparatAyA api padarzanAt / tatrAtijAtaH-siMhagiryapekSayA vajrasvAmivat / anujAtaH-zayyambhavApekSayA yazobhadravat , apajAto-jambUsvAmyapekSayA prabhavasvAmivat , kulAGgAra:-kulavAlukavad athavodAyinRpamArakavaditi / 1 / ho jAtA hai para ko pIDA denevAlA hotA hai, jaise-knnddriik| yahAM aGgArapada aMgAra sadRza kA bodhaka hai / jisa taraha putroM meM caturvidhatA pragaTa kI gaI hai usI prakAra ziSya meM bhI caturvidhatA hotI hai suta zabda ziSya artha kA bhI bodhaka hotA hai| jo ziSya apane guru kI apekSA adhika prabhAvazAlI ho jAtA hai vaha atijAta ziSya hai, jaise siMhagirI kI apekSA vana svAmI / jo ziSya apane guru ke jaisA hI guNI hotA hai vaha ziSya anujAta ziSya hai, jaise zayyaMbhava kA yazobhadra / jo ziSyaguru ke guNoM se hIna guNavAlA hotA hai vaha apajAta ziSya hai, jaise jambUsvAmI kI apekSA prbhvsvaamii| jo ziSya guru kA dUSaka hotA hai vaha kulAMgAra ziSya hai, jaise kulavAluka athavA udAyana rAjA ko mAranevAlA 1 "cattAri purisajAyA" satya satya Adi ke bheda se cAra puruSajAta jo kahe gaye haiM unakA kuLane kalaMka lagADe che, parane pIDAkArI hoya che. jemake kaMDarIka ahIM "240" 56 " mA2 samAnatuM" mA che. ahIM je prakAre putramAM caturvidhatA prakaTa karavAmAM AvI che, e ja prakAre ziSyomAM paNa catuvidhatA samajavI, kAraNa ke "suta" zabda ziSyanA arthane paNa bedhaka che. (1) je ziSya potAnA guru karatAM paNa adhika prabhAvazALI hoya che tene atijAta ziSya kahe che. jemake siMhAgiri karatAM vaja. svAmI vadhAre prabhAvazALI hatA. (2) je ziSya pitAnA guru samAna guNa hoya che tene anujAta ziSya kahe che. jemake zayyabhavane ziSya prabhavasvAmI. (3) je ziSya guru karatAM hIna guNovALA hoya che tene apajAta ziSya kahe che, jemake jaMbusvAmI karatAM prabhavasvAmI hIna guNovALA hatA. (4) je ziSya guruno duSaka hoya che tene kulAMgAra ziSya kahe che. jemake kulavAluka athavA udAyana rAjAne mAranAre. " cattAri purisajAyA " tyaahpuruSanA nIce pramANe cAra prakAra paNa kahyA che (1) "satya satya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 sthAnAGgasUtre __" cattAri purisajAyA " ityAdi-catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA satyA yathAvasthitavastuparikathanAt patijJAtAnusAreNa kartRtvAcca satyaH puruSaH, sa eva punaH satyaH sadbhayo hitaH saMyamadhAritvena jaganmitramUtaH, yadvA-pUrva satya AsIt pazcAdapi satya eveti / 1 / " satyo nAmaiko'satyaH " iti-pUrva satyaH pazcAtkAlakrameNAsatyo'yathAvadvastuparikathanAt pratijJAtamulladhya pravartanAca 2 / zeSau bhaGgau yathA - asatyo nAmaikA satyaH 3, asatyo nAmaiko'satyaH 4 / iti caturbhaGgI / abhiprAya aisA hai, jo puruSa yathAcasthita vastu kA kathana karanevAlA hotA hai evaM pratijJAta ke anusAra karanevAlA hotA hai, vaha satya puruSa kahA gayA hai, aisA yaha puruSa Age calakara saMyama ko dhAraNa karake jagata kA mitra (bhUta) bana jAtA hai to vaha satya satya isa prathama bhaMga meM parigaNita hotA hai / athavA jo pahale bhI satya ho aura bAda meM bhI banA rahatA ho, yaha satya satya hai / satya asatya yaha hai jo pahale satya ho aura bAda meM kAlakrama se ayathA vastu ke parikathana se yA pratijJAta artha kA ullaMghana karane se asatyarUpa banA gayA ho mithyAbhASI ho gayA ho| yahAM zeSa do bhaMga isa prakAra se haiM-asatya satya, aura asatya asty| je puruSa yathAvasthita (jevuM hoya evuM ja ) vastunuM kathana karanAre hoya che ane pratijJA anusAra ja karanAre hoya che, evA te puruSane satya puruSa kahyuM che. e te puruSa AgaLa jatAM saMyama dhAraNa karIne jagatanA mitrarUpa banI jAya che, evA puruSane satya satya" nAmanA pahelA prakAranA puruSamAM gaNAvI zakAya che. athavA je pahelAM paNa satyane ArAdhaka hoya ane pAchA nathI paNa satyane ArAdhaka ja cAlu rahe che, tene "satya satya" rUpa pahelA prakAramAM gaNAvI zakAya che. (2) "satya asatya" je puruSa pahelAM satyane pAlaka heya, paNa pAchaLathI ayathArtha vastunA parikathana dvArA athavA pratijJAta arthanuM ullaMghana karavAne kAraNe asatya rUpa banI gayela hoya tene satya asatya puruSa kahe che. bAkInA be bhAMgA A pramANe che (3) asatya satya ane (4) asatya asatya. A bannene bhAvArtha uparanA be bhAMgAnA bhAvArthane AdhAre samajI le. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u0 1 sU0 5 sutAdidRSTAntena puruSanirUpaNam 407 " eva" mityAdi-evam-anena prakAreNa, arthAd yathA satyAsatya ghaTita caturbhaGgI kRtA tathA, " pariNataH" pariNatapadAdArabhya parAkramapadaparyantaM yojayitvA tattaccaturbhaGgI kAryA / 11 / ___atha dRSTAntabhUtavastrasUtram__ "cattAri vatthA" ityAdi- catvAri vastrANi prajJaptAni, tadyathA-"zuci jisa prakAra se satyAsatya pada ghaTita yaha caturbhagI banI hai usI prakAra se ina pada ke sAtha pariNata Adi padoM ko ghaTita karake parAkrama pada taka 4-4 caturbhagI banAnA caahiye| ___ "cattArivatthA" ityAdi isa sUtra dvArA jo zuci zuci-zuci azuci-azucizuci aura azuci azuci vastra ke ye cAra bhaMga kahe gaye haiM, isI prakAra se puruSa ke bhI cAra prakAra rUpa bhaMga kahe gaye haiM zuci zuci 1 zuci azuci 2 azuci zuci 3 aura azuci azuci isI prakAra se ina zuci azuci ke sAtha pariNata-rUpa mana saGkalpa prajJA dRSTi zIlAcAra vyavahAra aura parAkrama padoM ko joDakara 4-4 caturbhagI banA lenI cAhiye / jo vastra svabhAva se pavitra ho aura Age bhI vaha saMskAra se athavA kAlabheda se pacitra banA rahA hai, jaisA ki zuddha vastra ke prakaraNa meM pragaTa kara diyA gayA hai to aisA vaha vastra je prakAre satyAsatya padaghaTita A caturbhagI kahevAmAM AvI che, e ja prakAre A padenI sAthe pariNata Adi parAkrama paryantanA pUrvokta padane cejita karIne cAra cAra bhAMgAvALa sUtronuM kathana thavuM joIe " cattAri vatthA " tyA A satra dvArA vastranA nIce pramANe cAra prakAra kahevAmAM AvyA che. (1) zuyi zuthi, (2) zuki azuthi, (3) azudhi zuthi bhane (4) mAthi azuci, e ja pramANe puruSanA paNa nIce pramANe cAra prakAra kahyA che- (1) zuthi zuthi, (2) zuthi mazuthi, (7) azuyi zuthi mane (4) azuthi azaci. e ja pramANe zuci azuci padanI sAthe pariNata, rUpa, mana, saMka95, prajJA, daSTi, zIlAcAra, vyavahAra ane parAkrama A padane joDIne cAra cAra bhAMgAvALA sUtronuM kathana thavuM joIe. je vastra svabhAvathI pavitra hoya ane AgaLa jatAM paNa saMskAranI apekSAe athavA kALabhedanI apekSAe pavitraja rahe che, evA vastrane zuci zuci paMpa pahelA prakAramAM mUkI zakAya che. zuddha vAnA prakaraNamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM kathana zucivastra viSe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 sthAnAGgasUtre nAmai zuci " 1 | zuci = svabhAvena pavitraM tadeva punaH zuci= saMskAreNa kAlabhedena vA zuci 1 zuci = svAbhAvikazuddhimat punaH kAlabhedena azuci= apavitram 2, evam - azuci nAmaikaM zuci 3, azuci nAmaikamazuci 4 / " iti caturbhaGgI / atha dAntika puruSajAtasUtram - " evAmeve " - tyAdi - evameva= dRSTAntabhRtavastra va devetyarthaH, catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA - zuciH = svabhAvena pavitraH puruSaH, sa eva punaH zuci: = sadAcArapAlakatayA pavitraH 1 zucirnA maiko'zuciH 2, azucirnArmikaH zuciH 3, azucirnA maikozuciH 4 / iti caturbhaGgI // 13 // 16 zuci zuci kahA gayA hai / svabhAvataH zuddha huvA bhI jo Age calakara apavitra ho gayA ho vaha zuci azuci bhaGgavAlA vastra kahA gayA hai isI prakAra jo vastra azuci hokara zuci vana jAtA hai aura jo azuci banA huvA azuci hI banA rahatA hai yaha vastra tRtIya aura caturtha bhaMga vAlA hai / jisa prakAra se yaha zuci azuci sambandhI caturbhagI vastra meM yojita kara pragaTa kI gaI hai, usI prakAra se yahI caturbha gI puruSa meM bhI yojita kara lenA cAhiye, aura vaha isa prakAra se hai - jo manuSya svabhAvataH pavitra ho aura Age bhI sadAcAra kA pAlana karane se pavitra banA rahatA hai to vaha zuci zuci " isa prathama bhaMga kA antargata hai- antarbhUta kiyA gayA hai| prathamataH pavitra banakara bhI Age jo vaha nimitta vazAt asadAcAra - pAlana se apavitra bana jAtA hai to paNa grahaNa karavuM joIe. je vasra svabhAvataH zuddha heAvA chatAM pAchaLathI apa vitra thaI jAya che, evA vastrane zuci azuci rUpa khInna prakAramAM gAvI zakAya che. je vastra azuci ( apavitra ) hovA chatAM pAchaLathI cimanI jAya che tene azuci zuci rUpa trIjA prakAramAM gaNAvI zakAya che ane je vajra azuci avasthAmAM ja kAyama cAlu rahe che tene azuci azuci rUpa ceAthA prakAramAM mUkI zakAya che. vajrane anulakSIne zuci azucinI apekSAe je cAra bhAMgAnuM kathana karavAmAM Avyu che, evAM ja cAra bhAMgAnuM kathana puruSanA viSayamAM paNu thavu' joie-manuSya viSayaka cAra bhAMgA A pramANe anaze-(1) je manuSya svabhAvataH pavitra hAya ane sadAcAranuM pAlana karavAne sIdhe pavitra rahe che, tene " 4 zuci zuci " rUpa pahelA bhAMgAmAM mUkI zakAya che. (2) je puruSa pahelAM pavitra hoya, paNa bhaviSyamAM koI kAraNane lIdhe asadAcArI banI jAya che, evA puruSane " zuci azuci " rUpa khIjA "" zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u01 sU0 5 sutAdidRSTAntena puruSanirUpaNam ___ "evaM jaheve"-tyAdi-evam anena prakAreNa, arthAd yathA zucyazucigha. TitA sadAntikadRSTAntavastracaturbhaGgI kRtA tathA zucipUrvapadakapariNata-rUpamanaH-saMkalpa-prajJA-dRSTi-zIlA''cAra-vyavahAra-parAkramaghaTitA nattaccaturbhaGgI kAryA / tatra pariNata-rUpaghaTitatattaccaturbhaGgIdvayaM dRSTAntadASrTAntikasahitaM kartavyam mana-Adi parAkramAntasaptakaghaTitaM tu dRSTAntavarjitameva caturbhaGgIsaptakaM karaNIyam aisA vaha manuSya dvitIyabhaMga meM parigaNita huvA hai isI taraha svabhAcataH apavitra vyakti Age calakara sadAcAra Adi ke pAlana se pavitra bana jAtA hai to vaha tRtIyabhaMga meM ginA gayA hai, aura jo azuci kA azuci hI banA rahatA hai to vaha caturthabhaMga meM pariNata huvA hai / __" evaM jaheba ityAdi-jisa paddhati se yaha zuci azuci sambandhI dRSTAnta dAntika sahita pragaTa kI gaI hai, usI prakAra se zuci azuci padoM ke sAtha pariNata, rUpa, mana, saGkalpa Adi pUrvokta padoM ko jADakara 4-4 caturbhagI banA lenA caahiye| inameM zuci a ci padoM ke sAtha pariNata aura rUpa pada ghaTitakara jo caturbhaGgI banAI jAve-usameM vastra kA dRSTAnta dekara dArTIntika ke sAtha bhI ve caturbhaGgI ghaTita kara lenA cAhiye kyoM ki ina caturbhagoM kI donoM meM samAnatA mila jAtI hai parantu-mana saGkalpa prajJA dRSTi zIlAcAra vyavahAra aura parAkrama ina prakAramAM gaNAvI zakAya che. (3) je puruSa pahelAM asadAcAranA pAlanane lIdhe apavitra hoya, paNa pAchaLathI sadAcAra AdinA pAlanane kAraNe pavitra banI gayo hoya, tene "azuci zuci" rUpa trIjA prakAramAM samAvI zakAya che. (4) je puruSa pahelAM paNa asadAcAranA pAlanane lIdhe apavitra hoya ane pachI paNa e ja apavitra rahe che tene " azuci azuci " rUpa cothA prakAramAM mUkI zakAya che. " evaM jaheya" tyAha-2 patithI 20 zuthi azuyi haTAnta35 16 ane dAbdantika puruSanI apekSAe prakaTa karavAmAM AvI che, e ja pramANe zuci-azuci padonI sAthe pariNata rUpa, mana, saMkalpa Adi pUrvokta padone jeDIne cAra cAra bhAMgAnuM pratyekamAM kathana thavuM joIe. zuci azuci padanI sAthe pariNata" ane "rUpa" padane javAthI dRSTAntabhUta vastranI apekSAe be cata*gI banaze ane dArTAtika puruSanI apekSAe paNa be catugI yA 52 zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 sthAnAGgasace manaH prabhRtInAM puruSadharmANAmacetane vastre'sambhavAdityAzayenA'ha-"jAya parakkame " iti, parAkramapadaM yAvaditi tadarthaH / / 26 // atha dRSTAntabhUtakorakamUtram" cattAri korayA" ityAdi-catvAraH korakAH prajJaptAH, tadyathA-AmrapralambakorakA-AmraH prasiddhaH, tasya pralambaH-pralambate-vRnte'valambata iti pralambaH phalam , tasya korakA kalikA, AmraphalakaliketyarthaH 1, tAlamalambakorakA tAlaphalakalikA 2, vallIpralambakorakA vallIphalakalikA 3, padoM ko zuddhi aura azuddhipadoM ke sAtha joDakara jo cAra cAra bhaGgA inake sambandha meM banAye jAte haiM, unameM vastra kA dRSTAnta nahIM liyA gayA hai kyoM ki mana Adi jo puruSagata dharma haiM ve acetana vastra meM nahIM pAye jAte haiM isI Azaya se "jAva parakkame" aisA pada kahA hai| 26 "dRSTAntabhUta koraka sUtra-" "cattAri korayA" ityAdi-koraka jo Amraphalapralambakoraka Adi bheda se cAra prakAra ke kahe gaye haiM, unakA abhiprAya aisA hai Amra ke vRnta meM jo laTakatA hai vaha Amrapralamba hai isa Amrapralamba kI jA kalikA hotI hai vaha yahAM AmrapralambakalikA pada se gRhIta huI hai| Amrapralamba zabda kA artha hai Ama kA phala isI prakAra tAlapralambakoraka kA artha hai tAlaphalakalikA aura vallI pralamba koraka banaze paNa mana, saMkalpa, prajJA, daSTi, zIlAcAra, vyavahAra ane parAkrama A sAta padene anukrame zuci azuci sAthe javAthI mAtra puruSa saMbaMdhI sAta caturbha"gI bane che-vastra saMbaMdhI sAta catubhagI saMbhavI zakatI nathI, kAraNa ke acetana vastramAM mana Adi puruSa dharmone sadbhAva hotuM nathI. A pAta " jAva parakkame " // sUtramA dvArA sUyita tha che "dRSTAntabhUta 124 sUtra" " cattAri korayA" tyAhi. " mAsa prasamma 124' mAhinA seyI kerakanA je cAra prakAra kahyA che tenuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che-AMbAnA vRkSamAM je laTakatI vastu che tene Amrapralamba kahe che. A AmrapralambanI je kalikA hoya che, te ahIM "Amrapralamba kalikA" padathI gRhIta thayela che. Amrapralamba eTale AmraphaLa (kerI), e ja pramANe tAlapralamba karaka eTale "tADaphala kalikA" thAya che, valI pralamba kAraka eTale vahelI phalanI kalikA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u. 1 sU0 5 sutAdidRSTAntena puruSanirUpaNam 411 meNTa viSANapatrako rakaH = meSazRGgatulyaphalA vanaspatijAtiH, tasyAH pralamba korakaH meNDhaviSANA phalakaliketyarthaH 4 // 27 // atha dAntika puruSajAtasUtram - ". " evAmeve " - tyAdi - evameva dRSTAnta bhUta korakava devetyarthaH, calAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA - Amramalamba korakasamAnaH AmrapralamvakorakeNa samAnaH = sadRzaH, yathA''mramalamba korakaH sevyamAnaH santucittasamaye samucitaM syAduphalaM dadAti tathA puruSo'pi paricaryamANaucitakAle samucitamupakAraphalaM janayatIti sa puruSa AmrapralambakorakasamAno gIyate / 1 // tAlama lamvakorakasamAnaH- yathA tAlamalambakorakaH svaM ciraM sevamAnasya purukA artha hai vallIkalikA tathA meNDhaviSANApralambakoraka zabda kA artha hai meNDaviSANAphalakalikA, / meSazRGgatulya phalavAlI vanaspati hai isake pralamva kA phala ko jo zerapha hotA hai vaha yahAM meSavRSANa pralambakoraka se liyA gayA hai / Amra phala aba ina cAra prakAra ke korakoM kA sAdharmya dASTantikabhUta puruSoM meM ghaTita sUtrakAra ne isa prakAra se kiyA hai-sevA kiyA gayA jo puruSa ucita samaya meM samucita upakAraphala ko detA hai vaha puruSa Amra phala ke koraka ke samAna hai, jaise kA koraka sevita rakSita kiye jAne para ucita samaya meM samucita svAdavAle phala ko detA hai 1 jo puruSa cirakAla taka sevita hone para bhI kaSTa se puSkala upakAra ke phala ko detA hai vaha puruSa tAlapralamba koraka ane meMDha viSANA pralamba kAraka zabdanA artha ' meMDha viSANu phela kalikA ? thAya che. gheTAnA ziMgaDAMnA AkAranA phUlavALI eka vanaspati thAya che (kadAca khIjaDA mATe A zabda vaparAtA hAya), tenA pralambanA (phUlanA ) je zerapha (ziMga) hAya che tene ahIM meSavRSANa pralamba kAraka pada dvArA grahaNa karavAmAM Avela che. A cAra prakAranA kArake ane dAbjhantika puruSA vacce zI samAnatA che te sUtrakAra prakaTa kare che-- (1) jema Amraphala kArakanuM rakSaNa karavAmAM Ave te ucita samaye samucita svAdavALA phaLa Ape che, tema keTalAka puruSo evA hAya che ke temanI sevA karavAmAM Ave te ucita samaye samucita upakAra rUpa phUlanuM pradAna kare che, evA puruSAne pahelA prakAramAM gaNAvI pralamba kaiArakanI dIkALa paryaMta rakSA karavAmAM Ave, te prApti thAya che, e ja pramANe keTalAka puruSA dIrghakALa zrI sthAnAMga sUtra : 02 zakAya che. (2) tADa mahAmuzkelIe phUlanI paryanta sevita thayA Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 __ sthAnAGgasUtre pasya kaSTena mahatphalaM dadAti, tathA puruSo'pi cirakAla sevanAt kaSTena puSkalamupakAraphalaM sampAdayatIti sa puruSastattulyo'bhidhIyate / 2 // vallImalambakorakasamAnaH - latAphalakalikAtulyaH, yathA vallIpralambakorako vinA'pi kleza zI phalaM prayacchati, tathA yaH puruSo'klezena zIghramupakAraphalaM dadAti sa tathAbhUta udIyate / 3 / / meNTakaviSANApralambakorakasamAnaH-meNDavipANAphalakalikAsadRzaH, yathA meNDaviSANAmalambakorako janena sevyamAno'pi hitakaraM phalaM na dadAti, akhAdyaphaladAyakatvAt , tathA yaH puruSaH paricaryamANo'pi mRduvacanAnyeva vakti na tu kacanopakAraphalaM karotIti sa tatsadRza ucyate / 4 / 28 / (mU0 5) ke samAna hai jaise tAlapralambakoraka cirakAla taka apanI rakSA karane cAle ko kaSTa se mahAphala detA hai| jo akleza se vinA kisI kleza kA hI zIghra upakAra ke phala ko detA hai vaha puruSa-vallI pralampakoraka samAna hai, jaise vallo pralamba koraka vinA kisIkleza kA zIghra hI phala detA hai| tathA jo puruSa sevita huvA bhI apane sevaka jana ke liye hitakara phala nahIM detA hai kevala mIThI2 bAteM hI banAtA hai, mIThA mIThA vacana hI bolatA hai upakAra kA kucha bhI phala pradAna nahIM karatA hai aisA vaha puruSa meNDaviSANApralambakoraka kA samAna hai jaise meNDaviSANapralambakoraka jana ke dvArA rakSita hotAhuvA bhI hitakara phala nahIM detA hai kyoM ki-usakA vaha phala vinA svAda kA hotA hai|4|28suu05|| bAda mahAmuzkelIe upakAranuM phala denArA hoya che, temane bIjA prakAramAM mUkI zakAya che. (3) je puruSa vinA muzkelI jaladImAM jaladI upakArane badale vALI Ape che, tene vahelI pralamba keraka samAna gaNAya che, kAraNa ke vallIpralamba keraka thoDA samaya sudhI sevita thavA chatAM paNa zIghratAthI phalapradAna kare che. (4) je puruSanI sevA karavA chatAM paNa sevA karanAra puruSane kaI lAbha thato nathI, mAtra mIThAM mIThAM vacana ja saMbhaLAvyA kare che, evA puruSane meSa viSANa pralamba keraka samAna kahyo che. meSaviSANa pralamba karakanI rakSA karavA chatAM paNa rakSakane hitakara phaLanI prApti thatI nathI, kAraNa ke tenAM phaLa svAdarahita hoya che. A pramANe upakArane badale na vALI ApanArane A cothA prakAramAM mUkI zakAya che. . 4 28 che sU. 5 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sughA TIkA sthA04301 sU0 6 ghuNadRSTAntena mikSukanirUpaNam 413 puruSAdhikAra eva ghuNadRSTAnta dArTAntika sUtramAha - mUlam-cattAri ghuNA paNNattA, taM jahA-tayakkhAe 1, challikkhAe 2, kaTThakkhAe 3, sArakkhAe 4 / evAmeva cattAri bhikkhAgA paNNattA, taM jahA tayakkhAyasamANe jAya sArakkhA. yasamANe / tayakkhAyasamANasta NaM bhikkhAgassa sArakkhAyasamANe tave paNNatte, challikkhAyasamANassa NaM bhikkhAgassa kahakkhAyasamANe tave paNNatte, kaTrakkhAyasamANassaNaM bhikkhAgassa challikkhAyasamANe tave paNNatte // sU0 6 // __ chAyA-catvAro dhuNAH prajJaptAH, tadyathA-tvakkhAdaH 1, challIkhAdaH 2, kASThakhAdaH 3, sArakhAdaH 4 / evameva catvAro bhikSAkAHmajJaptAH, tadyathA-svakhAdasamAnaH 1, yAvata sArakhAdasamAnaH 4 // tvakkhAdasamAnasya khalu bhikSAkasya sArakhAdasamAnaM tapaH prajJaptam, sArakhAdasamAnasya khalu bhikSAkasya tvakkhAdasamAnaM tapaH prajJaptam , challIkhAdasamAnasya khalu bhikSAkasya kASThakhAdasamAnaM tapaH prajJaptam , kASThakhAdasamAnasya khalu bhikSAkasya challIkhAdasamAnaM tapaH prajJaptam (sU06) ___ aba sUtrakAra isa puruSAdhikAra meM hI ghuNa dRSTAnta dAntika sUtra kahate haiM-" cattAri ghuNA paNNattA' ityAdi / sUtrArtha-ghuNa cAra prakAra ke kahe gaye haiM, jaise-svakhAda 1 challIkhAda 2 kASThakhAda 3 aura sArakhAda 4 isI taraha se cAra bhikSAka kahe gaye haiM, jaise tvakkhAdasamAna yAvat sArakhAda samAna 4 tvakUkhAda samAnabhikSAka kA sArakhAdasamona tapa kahA gayA hai sArakhAda samAna bhikSAkakA tvakakhAda samAna tapa kahA hai challIkhAdasamAna bhikSAka kA kASThakhAda samAna tapa kahA gayA hai aura kASThakhAdasamAna bhikSAka kA challIkhAda samAna tapa kahA gayA hai have sUtrakAra ghuNa (kIDA) nA daSTAnta dvArA cAra prakAranA puruSonuM ni35 42 cha-" cattAri ghuNA paNNattA" tyAha bhUtrA-dhue aTale 831. dhue yAra prA2nA hA cha-rema (1) 15 mAha, (2) 786ii mAra, (3) 14 mA mana (4) sAra mAha se prabhA yAra 2nA miAI (bhikSu ) 4. cha-(1) (15 mA samAna, (2) 78sI mAha samAna, (3) 4 mA samAna mana (4) sA2 mA samAna. tvakhAda samAna bhikSukanuM tapa sArabAda samAna kahyuM che. sArabAda samAna zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre TIkA-" cattAri dhuNA " ityAdi-catvAraH catuH saMkhyAH, dhuNAH kASThavedhakAH kITavizeSAH, prajJaptAH, tadyathA-tvakkhAdaH-tvacaM khAdatIti tvakkhAdI bAhyacchallIbhakSakaH 1, challIkhAdaH-challoM khAdatIti challIkhAdA AbhyantaracchallIkhAdakaH 2, kASThakhAdaH prasiddhaH 3, sArakhAdaH kASThamadhyabhAgakhAdako vajramu. khadhuNa ityarthaH / 4 / atha dAhrantikabhikSAkasUtramAha"evAmeve "-tyAdi-evamevandhuNavadevetyarthaH, catvAro bhikSAkAH-bhikSaNazIlA:-bhikSukA ityarthaH, prajJaptAH, tadyathA-tvavAdasamAnaH- jAva' iti isa sUtra kA tAtparyArtha aisA hai kASThavedhaka kITakA nAma ghuNa hai ye ghuNa jo cAra prakAra ke kahe gaye haiM usakA abhiprAya aisA hai-ki jo ghuNa bAhara kI challI kA bhakSaNa karatA hai vaha tvakkhAda ghuNa hai 1 jo ghuNa bhItara kI challI ko khAtA hai vaha challIkhAda ghuNa hai 2 jo ghuga kevala kASTha ko khAtA hai vaha kASThakhAda ghuNa hai 3 aura jo kASTha ke sAra bhAga ko khAtA hai vaha sArakhAda ghuNa hai 4 / kASTha kA jo madhyabhAga hotA hai usakA nAma sAra hai| sArakhAda kA dUsarA nAma vajramukha ghuNa hai aba ghuNa ke ye cAra dASTAntika bhikSAka sUtra ke sAtha ghaTita karane ke liye sUtrakAra "ecAmeya" ityAdi sUtra kahate haiM-isase ve aisA pragaTa karate hai-ki jaise ye ghuNa ke prakAra batalAye gaye haiM aise ho cAra prakAra bhikSAka bhikSukanuM tvaphakhAda samAna tapa karyuM che, chalI khAda samAna bhikSukanuM kASTa khAda samAna tapa kahyuM che ane kASThanAda samAna bhikSukanuM chalalIkhAda samAna tapa karyuM che. A sUtrane bhAvArtha nIce pramANe che- kASTavedhaka kIDAne ghuNa kahe che. te ghuNanA je cAra prakAra kahyA che-tenuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che-(1) je ghuNa vRkSanI chAlanA bahAranA bhAganuM bhakSaNa kare che, tene vakhAda ghuNa kahe che. (2) je ghuNa chAlanI aMdaranA bhAganuM bhakSaNa kare che, tene chalIkhAda ghuNa kahe che. (3) je dhuNa kevaLa kASThanuM ja bhakSaNa kare che, tene kAjhakhAda ghuNa kahe che (4) je dhuNa kASThanA sAra bhAgana ja bhakSaNa kare che tene sArabAda ghuNa kahe che. kASThanA madhya bhAgane tene sAra bhAga kahe che, sArakhAdanuM bIjuM nAma vajamukha ghuNa che. have ghaNunA A cAre prakArane dAbdatika bhikSAka sUtra ( bhikSuka sUtra) sAthai ghaTAyA nimitta sUtrA2 " evAmeva" tyAdi sUtrI cha. . sUtra dvArA je sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke ghuNanA jevA cAra prakAra kahyA che, evA cAra prakAra bhikSAkanA paNa paDI zake che. bhikSukane bhikSAka paNa kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u0 1 sU0 6 ghuNadRSTAntena bhikSukanirUpaNam 415 yAyacchabdena " challIkhAdasamAnaH 2, kASThakhAdasamAnaH 3, sArakhAdasamAnaH 4" iti, tatra tvakkhAdena dhuNena samAnaH-sadRzaH tvakkhAdasamAnaH tvakkhAdasAdRzyaM ca bhikSuke'tyantasantoSitayA''cAmlAditapaHkaraNAt ?, antaprAntarUkSatucchArasavirasAdhAhArakatvAna, challIkhAdasamAna:-Abhyantara valkabhakSakadhuNasadRzaH zuSkanIrasAdhaleSA''hArakatvAt 2, kASThakhAdasamAnaH = kASThabhakSakatulyo nirvikRti. kA''hArakatvAt 3, sArakhAdasamAnaH kASThamadhyamakSakasadRzaH sarvakAmaguNA''hAra katyAditi 4 // eSAM caturvidhabhikSAkANAM tapovizeSakathanamUtramAha-" tayakkhAyasamANasse" tyAdi-tvakkhAdasamAnasya-tvaksadRzAsArabhokturbhikSoH, khalu sArakhAdasamAnaMke bhI kahe gaye haiN| jaise-svakhAda samAna bhikSAka 1 bhikSuka kA nAma bhikSAka hai yAvat challIkhAdasamAna bhikSAka 2 kASThakhAdasamAna bhikSAka 3 aura sArakhAdasamAna bhikSAka 4 inameM tvAkhAda ghuNa samAna vaha bhikSAka hai jo atyanta santoSI hone ke kAraNa AcAmla AyaMbila (Amila) Adi tapasyA hai, anta prAnta rUkSa tuccha arasa, auravirasa AhAra karatA hai| challIkhAda ghuNa samAna vaha bhikSAka hai jo zuSka nIrasa Adi alepa AhAra karatA hai / kASThakhAda ghuNa samAna vaha mikSA hai jo nirvikRtika (vigaya ) arthAt-dUdha dahI ghRta tela aura madhura rahita AhAra karatA hai / tathA-sArakhAda ghuNa samAna vaha bhikSAka hai jo sarvakAma guNa AhAra karatA hai yaha kASThake madhya bhakSaka samAna bhikSAka hai| te bhikSu:nA yA2 2 nIya pramANe cha-(1) (13mA samAna li4, (2) chalIkhAda samAna bhikSuka, (3) kASThakhAda samAna bhikSuka ane (4) sArabAda samAna bhikSuka vakhada ghuNa samAna bhikSuka e che ke je atyanta saMteSI hovAne kAraNe Ayambila Adi tapasyA kare che, ane anta, prAnta, rUkSa, tuccha, arasa ane virasa AhAra ja le che. chalIkhAda ghuNa samAna bhikSuka e che ke je zuSka, nIrasa Adi alepa AhAra ja kare che. kASThakhAda ghuNa samAna bhikSuka e che ke je nirvikRtika (vi.ya) eTale ke dUdha, dahIM, ghI, tela ane madhuratA rahita AhAra kare che. sArabAda ghuNa samAna bhikSuka e che ke je sarvakAma guNasaMpanna AhAra kare che, te kASThanA madhya bhAganuM bhakSaNa karakaranAra ghuNa samAna gaNAya che. have sUtrakAra A cAre prakAranA bhikSuonA tapevizeSanuM kathana kare che " tayakkhANasamANassa" tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre sArakhAdo vajramukhadhuNastatsamAnaM-tattulyaM vajrasAramatitIvra tapo bhavatItyAzayeno''ha-" sArakkhAye "-tyAdi, vacasAratapazca niHsaGgatvena karmabhedakatvAd yodhyam / ayambhAvaH-yathA sArakhAdo dhuNaH kaThinaM kASThamadhyaM bhinatti tathA tvakkhAdo bhikSurapi bhavAnubandhi kaThinataramapi karma bhinattIti tAdRzabhikSoH sArakhAdasamAnaM tapo bhavatIti prajJaptaM kathitam / 1 / ___" sArakkhAyasamANasse"-tyAdi - sArakhAdasamAnasya - kASThamadhyabhakSakadhuNasadRzasya khalu bhikSAkasya tvakkhAdasamAna = bAhyavalkakakhAdakadhuNazadRzaM tapo bhavati, ayamAzayaH-yathA tvakkhAdo dhuNaH kASThasArabhedane samarthoM na bhavati ___ aba sUtrakAra ina caturvidha bhikSu ke tapoyizeSa kA kathana karane ke nimitta sUtra kahate haiM-" tayakakhANasamANassa" ityAdi jo bhikSukatvakke jaise sAra padArthakA bhojana karatA hai usakA tapa catra mukha ghuNa ke samAna vajra atitIvra hotA hai, vajrasAra tapa niHsaGga hone ke kAraNa karmabhedaka hotA hai| tAtparya aisA hai jaise sArakhAdaghuNa kaThina bhI kASTa madhya ko chidrita kara detA hai use bheda detA hai, usI prakAra tyakkhAda bhikSuka bhI bhavAnubandhi kaThinatara bhI karmako bheda DAlatA hai, ata:-aise bhikSukakA tapa sArakhAdake samAna hotA hai aisA kahA gayAhai ? __ "sArakkhAyasamANassa" ityAdi, kASTha madhya bhakSaka ghuNa kI samAnatAvAle bhikSu kA tapa "tvakakhAda samAnaM" bAhya valkala cholako khAnevAle ghuNa ke samAna hotA hai / isakA Azaya aisA hai jaise tvakkhAdaghuNa kASTha sAra ko bhedane meM samartha nahIM hotA hai kyoM ki vaha to je bhikSuka tvanA samAna sAra padArthonuM bhajana kare che, tenuM tapa vaja mukha ghuNanA jevuM che. vajA-ati tIvra hoya che, vAsAra tapa niHsaMga hevAne kAraNe karmabhedaka hoya che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che- jema sArabAda ghuNa (kASThanA madhya bhAganuM bhakSaNa karanAre kIDe) kaThaNamAM kaThaNa kASThane bhedIne tenA madhya bhAgamAM pahoMcI jAya che ane te madhya bhAganuM ja bhakSaNa kare che, e ja pramANe khAda ghuNa samAna bhikSuka paNa bhavAnubandhI kaThaNamAM kaThaNa karmone paNa bhedI nAkhe che, te kAraNe evA bhikSukanI tapane sArakhada ghuNanA tapa sAthe sarakhAvyuM che....1 " sArakkhAyasamANassa" Thana madhyamAtuM lakSa 42nAra dhunI samAnatA linuM 15 "tyakkhAdasamAna" chAsanA mAmAgarnu lakSaNa karanAra ghuNanA samAna hoya che. A kathanane bhAvArtha e che ke tvakhAda ghu ( bAhA tvacAnuM bhakSaNa karanAra kIDe) kASThasArane (kAchanA madhya bhAgane) zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u. 1 sU. 6 ghuNadRSTAntena bhikSukanirUpaNam 417 tvakkhAdakatvAdeva hetoH, tathA tAdRzasya bhikSukasya karmasArabhedane' samarthameva tapo bhavati, yataH sarvakAmaguNA''hArakarUpaH sArakhAdasamAno bhikSuko bhavatIti / 2 / " challikkhAyasamANasse "-tyAdi - challIkhAdasamAnasya AbhyantarabhAgabhakSakadhuNatulyasya bhikSAkasya kASThakhAdasamAna kASThabhakSakaghuNatulyaM tapo bhavati, ayaM bhAvaH-challIkhAdasamAnasya sAdhostvakkhAdaghuNasamAnasaMyatApekSayA kiJcidviziSTabhonitvena krizcitsasaGgatvAt , sArakhAda-kASThakhAda ghuNasamAnasaMyatApekSayA tvasArabhojitvena niHsaGgatvAcca karmabhedane kASThakhAda ghuNasamAnaM tapo bhavati, tvaka (chAla ) ko hI khAnevAlA hotA hai ataH aisA jo bhikSuka hotA hai usa bhikSuka tapa bhI karmasAra bhedane meM samartha nahIM hotA hai kintuasamartha hI rahatA hai, kyoM ki-yaha bhikSuka sArakhAda samAna bhikSAka sarvakAma guNAhAraka hotA hai-2 ___ "challikkhAyasamANassa" ityAdi jo bhikSuka Abhyantara bhAga kA khAnevAlA ghuNa ke samAna hotA hai usakA tapa kASThabhakSaka ghuNa ke tulya hotA hai, / isakA bhAva aisA hai-jo bhikSuka challIkhAda samAna hotA hai, aise bhikSAka kA tapa tvakkhAda ghuNa samAna saMyata kI apekSA kizcidviziSTa bhojI hone ke kAraNa kizcit sasaGga hone se tathA sAra khAda kASThakhAdaghuNa samAna saMyata kI apekSA asAra bhojI hone ke kAraNa niHsaGga hone se karma ke bhedanameM kASThakhAda ghuNa samAna hotA hai| isakA artha aisA hai-kASThakhAda ghuNa jaisA madhyama kA bhedana karatA hai bhedavAne samartha nathI, paNa mAtra bAhya chAlane ja khAnAre hoya che. e ja pramANe tvaphakhAda bhikSunuM tapa paNa karmasArane bhedavAne samartha banI zakatuM nathI-paNa asamartha ja rahe che, kAraNa ke te sArabAda samAna zikSaka sarvakAma guNAhAraka hoya che. "ullikakhAyasamANassa" tyAha-2 bhikSu chAsanA mAlyanta2 lAne khAnArA kIDA jevo hoya che, tenuM tapa kASTabhakSaka kIDAtulya hoya che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-je bhikSu chalIkhAdasamAna (Abhyantara chAla khAnAra kIDA samAna) hoya che, te bhikSu vaikukhada ghuNa samAna saMyata karatAM amuka aMze viziSTa prakAranA AhAranuM sevana karanAro hovAthI keTaleka aMze sasaMga athavA adhika tapane kAraNe adhika karmabhedana karanAro hovAthI tathA sArabAda ghuNa samAna saMyata karatAM asAracha hovAne kAraNe niHsaMga hovAthI, karmanA bhedanamAM kASThabAda ghuNa samAna hoya che. eTale ke kASTha khAda zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasane ayamarthaH-kASThakhAdo ghuNo yathA madhyamaM bhedanaM karoti, tathA tasya tapo madhyama bhavati, nAtitIvra sArakhAdaghuNavat , nAtimandaM tvavachallIkhAdaghuNAvaditi // 3 // "kaDhakkhAyasamANasse "-tyAdi - kASThakhAdasamAnasya kASThabhakSakaghuNasadRzasya bhikSAkasya challIkhAdasamAnam AbhyantaravalkabhakSakaghuNatulyaM tapaH prajJaptam , ayamarthaH-yathA challIkhAdo ghuNaH kASThasArabhedane samarthoM na bhavati, tathA vAhazo bhikSurapi karmabhedane samarthoM na bhavati, ayaM bhAvaH - kASThakhAdasamAnasya bhikSoH sArakhAdaghuNasamAnasAdhvapekSayA'sArabhojitvena niHsaGgatvAt tvachallIkhAdaghuNasamAnasAdhvapekSayA sAratarabhojitvena sasaGgatvAcca challIkhAdaghuNavat tattapaH isaliye-usakA tapa madhyama hotA hai, kyoM ki-sArakhAdaghuNa kI taraha vaha atitItra nahIM hotA hai aura tyaka challIkhAda ghuNa kI taraha vaha atimanda bhI nahIM hotA hai ataH-vaha madhyama hotA hai-3 ___ "kaTThakkhAya samANassa-" ityAdi jo bhikSuka kASThakhAda ghuNa ke jaisA hotA hai usakA tapa Abhyantara valkalake bhakSaka ghuga tulya hotA hai isakA artha aisA hI hai jaise challIkhAda ghuNa kASThasAra bhedane meM samartha nahIM hotA hai| usI prakAra aisA bhikSuka bhI karmabhedana meM samartha nahIM hotA hai isakA bhAva yaha hai-kASTakhAda bhikSu kA tapa sAdhAraNa kahA gayA hai, kyoM ki-sArakhAda ghuNa samAna sAdhu kI apekSA yaha asArabhojI hone ke kAraNa niHsaGga hotA hai aura-tvaka challIkhAdaghuNa samAna sAdhu kI apekSA yaha sAratara bhojI hone ke kAraNa sasaMga hotA hai / ghuNa madhyamane bhedaka hoya che, ane te kAraNe tenuM tapa paNa madhyama hoya che, kAraNa ke sArakhATa ghuNanI jema te atizaya tIvra paNa hotuM nathI ane tva; khAda ghuNanI jema te atizaya manda paNa hotuM nathI. te kAraNe tenA tapane madhyama 4thu che....3 " kakkhAyasamANassa" tyAhi-re bhikSu 4mA dhuzunA / hoya che, tenuM tapa Abhyantara chAlabhakSaka ghuNanA jevuM hoya che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-jema Abhyantara chAlamakSaka kIDe kASThasArane bhedavAne asamartha ja hoya che, e ja pramANe evo bhikSuka paNe karmanuM bhedana karavAne samartha hotuM nathI. eTale ke kAjhakhAda bhikSunA tapane sAdhAraNa kahyuM che, kAraNa ke sArabAda ghuNa samAna sAdhunI apekSAe te asArabhejI havAne kAraNe niHsaMga hoya che, ane bAhya chAla (vapha) nA bhakSaka ghuNanA jevA sAdhunI apekSAe te sAratara hovAne kAraNe sasaMga hoya che. te kAraNe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u. 1 sU08 vanaspatinirUpaNam 419 karmabhedane sArakhAda-kASThakhAdadhuNavannAtisamartha, tvakkhAdadhuNavannAtimanda kintu sAdhAraNaM prajJaptamiti / evaJca prathamasyAtitIvra pradhAnataraM tapaH 1, dvitIyasyApradhAnataram 2, tRtIyasya pradhAnam 3, caturthasya bhikssuksyaaprdhaanmityupsNhaarH4||muu06|| pUrva vanaspatyavayavakhAdakA ghuNA nirUpitA iti vanaspatimeva prarUpayannAha mUlam-cauThivahA taNavaNassaikAiyA paNNattA, taM jahAaggabIyA 1, mUlabIyAra, porabIyA3, khaMdhabIyA 4 // sU07 // cauhi ThANehiM ahuNovavaNNe gairaie NeraiyalogaMsi icchejA mAnusaM loga havvamAgacchittae, No ceva NaM saMcAei havyamAgacchittae, taM jahA-ahaNovavaNNe neraie NirayalogaMsi samunbhUyaM veyaNaM veyamANe icche jA mANusa loga habbamAgacchittae No ceva NaM saMcAei havyamAgacchittae 1, ahaNovavanne Neraie nirayalogaMsi NisyapAlehi bhujjora, ahiTijamANe2 icchejjA mANusaM logaM havvamAgacchittae, No ceva NaM saMcAei havvamAgaisaliye challIkhAda ghuNa ke samAna vaha usakA tapa karmabhedana meM sArakhAda kASThakhAda dhuNa kI taraha ati samartha nahIM hotA hai evaM tvAkhAda ghuNa kI taraha atimanda bhI nahIM hotA hai isaliye ise sAdhAraNa kahA gayA hai| isa taraha prathama kA atitIvra pradhAnatara tapa hotA hai 1 dvitIya kA apradhAnatara aura tRtIya kA pradhAna 3 tathA caturtha bhikSuka kA apradhAna tapa hotA hai, yahI upasaMhAra isa kathana kA hai 4-06 // chalI khAda ghuNa samAna tenuM te tapa karmanuM bhedana karavAmAM kAjhakhAda ghuNanI jema ati samartha paNa nIvaDatuM nathI, ane vaphakhAda ghuNanA jevuM ati manda paNa hetuM nathI, tethI tenA tapane sAdhAraNa kahevAmAM AvyuM che. A rIte pahelA prakAranA sAdhunuM tapa ati tIvra athavA ati tIvra pradhAnatara hoya che. bIjA prakAranA sAdhunuM tapa pradhAnatara athavA madhyama hoya che, trIjA prakAranA sAdhunuM tapa pradhAna athavA sAdhAraNa hoya che ane cothA prakAranA sAdhunu ta5 55dhAna DAya che. // suu.1|| zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 syAnAsUtre cchittae 2, ahuNovavanne Neraie NirayaveyaNijjaMsi kammaMsi akkhINasi aveiyaMsi aNijinnaMsi icchejA mANusaM logaM havvamAgacchittae No ceva NaM saMcAei havvamAgacchittae 3 / evaM nirayAuyaMsi kammaMsi avikhaNaMsi jAva No ceva NaM saMcAei havvamAgacchittae 4, icceehiM cauhi ThANehiM ahaNoyavanne neraie jAva No ceva NaM saMcAei havamAgacchittae 4||suu07 chAyA-caturvidhAstRNavanaspatikAyikAH prajJaptAH, tadyathA-agravIjAH 1, mUlabIjAH 2, parvabIjAH 3, skandhabIjAH 4 ( sU0 7) / caturbhiH sthAnairadhunopapa o nairayikaH nairayikaloke icched mAnuSaM lokaM havyamAgantum , no caiva khalu zaknoti havyamAgantum , tadyathA-adhunopapanno nairayiko nirayaloke samudbhUtAM vedanAM vedayamAnaH icched mAnuSa lokaM havyamAgantum 1, isa prakAra se vanaspati khAdaka ghuNoM kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra vanaspati kI prarUpaNA karate haiM " caubdhihA taNavaNassaikAiyA paNNattA "ityAdi 7 sUtrArtha-tRNa vanaspatikAyika cAra prakAra ke kahe gaye haiM, jaise-apabIja 1 mUlabIja 2 parvabIja 3 skandhabIja 4 / cAra kAraNoM se adhunopapannaka tatkAla utpanna huve nairayika naraka se manuSyaloka meM AnA cAhatA hai ve cAra kAraNa isa prakAra se haiM eka kAraNa inmeM aisA hai ki naraka meM tatkAla utpanna huvA jo nairayika hai vaha jaba usa loka meM utpanna vedanA ko bhogatA hai taba vaha manuSyaloka meM Ane kI A rIte vanaspatibhakSaka kIDAnuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra vanaspatinI 5359 // 42 cha-" cauvvihA taNavaNassaikAiyA paNNattA" tyAha tRNa vanasapatikAyikanA nIce pramANe cAra prakAra kahyA che-(1) apUbIja (2) bhUkamIza, (3) 5 mA bhane (4) 24ndhamA4. adhune papatraka (tatkALa utpanna thayela ) nAraka jIva nIcenA cAra kArazAne lIdhe narakamAMthI manuSyalokamAM AvavA cAhe che-(1) narakamAM tatkALa utpanna thayele narayika (nAraka jIva) jyAre te lekamAM utpanna thayelI vedanAne legave che, tyAre tene manuSyalekamAM AvavAnI IcchA thAya che. (2) jyAre te zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA04 u0 1 sU0 8 vanaspati narUpaNam 421 adhunopapanno nairayiko nirayaloke nirayapAlaiH bhUyo bhUyaH adhiSThIyamAnaH 2 icched mAnuSaM lokaM havyamAgantum, no caiva khalu zaknoti havyamAgantum 2, adhunopapanno nairathiko nirayavedanIye karmaNi akSINe avedite anirjIrNe icchet mAnuSaM lokaM havyamAgantum, no caiva khalu zaknoti havyamAgantum 3, evaM nirayAssss karmaNi akSINe yAvat no caiva khalu zaknoti havyamAgantum 4, ityetaizcaturbhiH sthAnairadhunopapanno nairayikaH yAvat no caiva khalu zaknoti havyamAgantum 4 ( sU0 8 ) / kalpante nirgranthInAM catasraH saGghATayo dhArayituM vA paridhartum, tadyathA ekA vistArA 1, dve stivistAre 3, ekA caturhastavistArA 4 | ( sU0 9 ) / cAhanA karatA hai / para vahAM se A nahIM sakatA hai / dUsarA kAraNa aisA hai ki jaba vaha adhunopapatraka nairayika usa nirayaloka meM paramAdhArmika dvArA bAra 2 AkramyamANa hanyamAna hotA hai taba vaha manuSyaloka meM Ane kI cAhanA karatA hai para vahAM se A nahIM sakatA hai| tRtIya kAraNa aisA hai ki adhunopapannaka nairathika niraya meM hI vedanIya vedana karane yogya jo karma hai use vahAM hI jaba taka bhoga nahIM legA, taba taka vaha manuSyaloka meM nahIM A sakatA hai| cauthA kAraNa aisA hai ki jaba taka nirayAyuSka pUrNa nahIM huvA hai taba taka vaha manuSyaloka meM Ane kI cAhanA karatA huvA bhI nahIM A sakatA hai, isa prakAra se ye cAra kAraNa aise haiM jo manuSyaloka meM usa adhunopapannaka nairayika ko Ane kI cAhanA utpanna karAte haiM parantu phira bhI vaha manuSyaloka meM nahIM A sakatA hai 8 / nirgranthiyoM ko cAra saMghATiyoM (cAdara ) dhAraNa karane yogya vairayikapara paramAdhArmika nAmanA asurakumAra devA vAravAra AkramaNa kare che, mAra mAre che, tyAre paNa tene manuSyaleAkamAM AvavAnI icchA thAya che, paNu te tyAMthI manuSyalAkamAM AvI zakate nathI. (3) narakamAM bheAgavavA cegya karmanuM jyAM sudhI te aneApapannaka nAraka jIva narakamAM ja rahIne pUrepUruM vedana karI letA nathI tyAM sudhI te A manuSyaleAkamAM AvI zakate nathI. (4) jyAM sudhI te nirayAyuSka ( naraka gati sabaMdhI AyuSya ) pUrepUrUM bhAgavI letA nathI--tyAMnI Ayusthiti pUrI karatA nathI-tyAM sudhI te cAhanA karavA chatAM paNa manuSyaleAkamAM AvI zakatA nathI. A prakAranA A cAra kAraNeAne lIdhe te aneApapannaka nAraka jIva narakamAMthI manuSyaleAkamAM AvavAnI IcchA thavA chatAM manuSyaleAkamAM AvI zakatA nathI, nigra'thIone mATe cAra sa`ghATIe ( vastra vizeSa) dhAraNa karavA caiAgya uhI che-(1) ye hAthapramANu vistAravANI meDa saMghATI - yAra (2) trayu DAtha prabhA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 sthAnAGgasUtre TIkA-" caubihA" ityAdi - caturvidhA =catuSprakArAH, tRNavanaspatikAyikA:-tRNaprakArA 'vanaspatikAyikAstRNavanaspatikAyikA-tRNarUpA vanaspatikAyikA bAdarA ityartha prajJaptAH tadyathA-agrabIjAH-agre'yaM vA bIjaM yeSAM te tathAbhUtA brIhyAdayaH 1, mUlabIjAH-mUlameva bIjaM yeSAM te mUlabIjAH kamalakandAdayaH 2, parvabIjA:-parvaiva bIjaM yeSAM te tathAbhUtA ikSvAdayaH 3, skandhabIjA:skandhaH-thuDaM, sa eva bIjaM yeSAM te tathAbhUtAH sallakyAdayaH 4 (mU0 7) / pUrva vanaspatikAyikajIvAnAM catuHsthAnakaM proktaM, samprati tajjIvatva-mazrakahI gaI hai, jaise-eka saMghATI do hAtha vistAravAlI do saMghATI tIna hAtha vistAravAlI 3 aura cAra hAtha vistAravAlI eka 9 / spaSTArtha-tRNarUpa jo bAdara vanaspatikAyika ve yahAM tRNavanaspatikAyika zabda se gRhIta huye haiN| ye tRNavanaspatikAyika jo cAra prakAra ke kahe gaye pragaTa kiye haiM unakA abhiprAya aisA hai ki-jinakA Age kA bhAga jinake agrabhAga meM bIja hotA hai aise brIhi Adika tRNa vanaspatikAyika agravIja haiM jinakA mUla hI bIja hotA hai ve mUla bIja haiN| jaise-kamalakanda Adi parva hI jinakA bIja hotA haiM-aise ikSu Adika parvabIja vanaspatikAyika haiM / skandha thUDa caTa hI jinake vIja haiM aise sallakI Adika skandhabIja vanaspatikAyika haiM 7 isa prakAra se vanaspatikAyika jIvoM ke ye cAra sthAna kahe gaye, vistAravALI be saMghATI ane (4) cAra hAthapramANa vistAravALI eka saMghATI. A sUtranuM vizeSa spaSTIkaraNa-tRNa rUpa je bAdara vanaspatikAyika che te ahIM tRNa vanaspatikAyika padathI gRhIta thaI che. te tRNa vanaspatikAyikanA je cAra prakAra kahyA che, tenuM spaSTIkaraNa have karavAmAM Ave che - (1) "ajhabIja" jenA agrabhAgamAM bIja hoya che evAM DAMgara Adi tRNa vanaspatikAyikene A prakAramAM mUkI zakAya che. (2) " mUlabIja " jemanAM mULa ja bIjarUpa hoya che evA kamalakanda Adine A prakAramAM mUkI zakAya che. (3) "parvabIja" parvaja jemanA bIjarUpa hoya che evI zeraDI Adine parvabIja vanaspatikAyika kahe che. (4) "kabIja" jenuM thaDa ja bIjarUpa hoya che evI salakI Adi vanaspatine sakanyabIja vanaspatikAyika kahe che. A pramANe vanaspatikAyika nAM cAra sthAnanuM nirUpaNa karIne have zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u0 1 sU08 vanaspatinirUpaNam 6dhAnAstadvirAdhakAzca mahA''rambhamahAparigrahatvena narake gacchantIti nArakajI vAnAzritya tadAha-" cauhi " ityAdi-caturbhiH catuHsaMkhyaiH, sthAnaiH, adhunopapannA-tatkAlopapannaH, nairayikA-aya:-zubhaM sukhaM, nirgatamayo yasmAditi nirayonarakastatra bhavo nairayika: nArakaH, tasyAnyatra gamanA-sAmarthya darzayitumAha"NeraiyalogasI" - ti nairayikaloke nArakaloke sthitaH san mAnuSaM lokaM 'havyaM ' iti vAkyAlaGkAre, Agantum icchet kintu Agantum no caiva-naiva, aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki jo jIva inameM jIva haiM aisI bAta para vizvAsa nahIM karate haiM tathA-inakI virodhanA karate haiM ve jIva mahArambha mahAparigrahavAle hone ke kAraNa naraka meM jAte haiN| vahAM jAkara ve nAraka jIva isa loka meM manuSyaloka meM kina kAraNoM se Ane kI cAhanA karate haiM 3 yahAM manuSyaloka meM unake Ane kI cAhanA kA kAraNa aisA hai ki-jo nayA nAraka jIva vahAM utpanna hotA hai vaha vahAM rahatA huvA jo vahAM kI atiprabala rUpa se utpanna asAtavedanIyarUpa vedanA ko anubhava karatA hai, taba-vaha yahAM manuSyaloka meM Ane kI kAmanA karatA hai parantu-zIta uSNa Adi tIvra vedanA se yukta hone ke kAraNa vaha yahAM nahIM A sakatA hai 1 jahAM se aya-zubha-sukha nirgata ho gayA hai yaha niraya naraka hai isa niraya meM jo utpanna hotA hai vaha nairayika hai, yahAM sUtra meM " havya" yaha pada vAkyAlora meM prayukta huvA sUtrakAra e vAta prakaTa kare che kekeTalAka jIvo vanaspatikAcikemAM jIva che, e vAtane zraddhAnI najare jotA nathI. teo temanI virAdhanA karyA kare che. evA jI mahAraMbha ane mahAparigrahavALA hevAne kAraNe narakamAM jAya che, tyAM utpanna thayA bAda te nAraka jIvo kayA kayA kAraNone lIdhe A manuSya lekamAM AvavAnI IcchA kare che, te vAta have sUtrakAra prakaTa kare che- paheluM kAraNa A pramANe che-narakamAM utpanna thayele na jIve tyAM utpanna thatAMnI sAthe ja tyAMnI ati prabala asAtavedanIya rU5 vedanAne anubhava kare che. A vedanA sahana nahIM thaI zakavAne kAraNe te A manuSyalekamAM AvavAnI IcchA kare che, paraMtu zIta uSNa Adi tIvra vedanAthI abhibhUta hovAne kAraNe te ahIM AvI zakato nathI. jyAMthI aya eTale ke zubha-sukha nirgata thaI gayuM hoya che, evA sthAnanuM nAma niraya (naraka) che. te nirayamAM utpanna thatA jIvane narayika cha. sahI sUtramA " havya" mA 56 pAyA232 55rAyuM che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 sthAnAGgasUtre zaknoti samarthoM bhavati, tatra hetumAha-"taM jaheti-tadyathA " - adhunopapannaH tatkAlopapannaH, nairayikaH, nirayaloke samudbhUtAM-sam-atiprabalatayA, udbhUtAm =utpannA, anantAzAtavedanIyarUpAM, vedayamAnaH anubhavan mAnuSa lokam Agantu. micchet kintu AgantuM naiva zaknoti, zItoSNAditIvra vedanA'bhibhUtatvAt 1, tathA'dhunopapanno nairayiko nirayaloke nirayapAlaiH ambAmbarISAdibhiH paramAdhAmikairbhUyo bhUyaH punaH punaH, adhiSThIyamAnaH=AkramyamANo hanyamAna ityarthaH, mAnuSaM lokaM havyamAgantumicchet , kintu AgantuM naiva zaknoti, nirayapAlaiH patirudhyamAnatvAt 2, punarnarakAnmanuSyaloke nairayikasyA''gamanAsamarthatve kAraNamAha-"ahaNo vavanne " ityAdi-adhunopapanno nairayiko nirayavedanIye-vedituM yogya vedanIyaM, niraye vedanIyaM nirayavedanIya narakAnubhavanIyaM, tasmin karmaNi, akSINe=anaSTe, hai dvitIya kAraNa meM jo nirayapAla kahe gaye haiM amba ambarISa Adi paramAdhArmika deva haiM aura-ye asurakumAra jAti ke deva hote haiM / jaba koI nayA nAraka narakaloka meM utpanna hotA hai to ye usa para AkramaNa karate rahate haiM mArate haiM Apasa meM eka dUsare nArakoM ko kuttoM kI bhAMti laDAte haiM, ataH-jaba vaha vahAM kI aisI sthiti dekhatA hai to vaha isa manuSyaloka meM Ane kI kAmanA karatA hai parantu jo nahIM A sakatA hai usakA yaha dUsarA kAraNa hai ki-use ve paramAdhArmika nirayapAla roka lete haiM isaliye unake dvArA pratiruddhamAna hone se vaha yahAM manuSyaloka meM cAhatA hayA bhI nahIM A pAtA hai 2 / tIsarA kAraNa aisA hai kinaraka meM bhogane yogya jisa karma kA bandha jIvane usa naye nArakI ne bIjA kAraNanuM nirUpaNa-te narakanA adhipati amma, arISa Adi paramAdhArmika deva hoya che. teo asurakumAra jAtinA de che. jyAre kaI na nAraka narakamAM utpanna thAya che, tyAre te paramadhArmika deve tenA upara AkramaNa kare che-tene mAre che, teo kUtarAonI jema nArakone aMdaroaMdara laDAve che. narakamAM A prakAranI sthiti joIne te adhune papannaka nArakane A manuSyalokamAM AvavAnI IcchA thAya che, paraMtu te ahIM AvI zakato nathI, tenuM kAraNa e che ke tene paramAdhArmika nirayapAle rekI rAkhe che. A rIte temanA dvArA pratirUddhamAna thavAne kAraNe te manuSyalekamAM AvavAnI IcchA thavA chatAM AvI zakatuM nathI. trIjA kAraNanuM spaSTIkaraNa-narakamAM bhogavavA egya je kamane baMdha te navA nArake karyo hoya che, tene jyAM sudhI te pUrNarUpe bheLavIne nirdUla karI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u0 1 0 8 vanaspatinirUpaNam 425 avedite-ananubhUte ata eva anirjINe jIvapradezebhyo'parizaTite'pRthakbhUte sati mAnuSaM lokaM havyamAgantumicchet parantu mAnuSaM lokaM havyamAgantuM naiva zaknoti, avazyavedanIyanArakakarmanigaDanibaddhatvAt 3 / / ___ tathA " eva"-mityAdi-evam anena prakAreNa, adhunopapanno nairayiko nirayAyuSke-nirayo-narakastadbhogyamAyuH prANadhAraNAvadhikAlo yasya tannirayA''yuSkaM tasmin nirayA''yuSke karmaNi akSINe'vedite'nirjINe ca sati nirayAnmAnuSaM lokamAgantumicchati, parantu mAnuSaM lokamAgantuM naiva zaknoti, spopAjitakarmaNo'kSINatvAnanubhUta - tvAnnirjIrNatvena baddhakarmaNo'vazyabhogyatvAditi paramArthaH 4 // ___ " icceehiM "-ityetaiH, catumiranantaroktaH sthAnaiH, adhunopapanno nairayiko nairayikaloke sthitaH san mAnuSaM lokaM havyamAgantumicchet parantu naiva havyamAgantuM zaknoti, uktakAraNakalApAt / / pUrva nArakANAM svarUpamuktaM, te ca nArakA asaMyamajanakaparigraha-vazAdutpadyanta iti tadvipakSabhUtaM parigrahavizeSa vajituM sAdhInAM kalpanIyavastravizeSa darzayitumAhakiyA hai jaba taka use vaha pUrNa rUpa se bhogakara nirjIrNa nahIM kara detA hai taba taka vaha narakaloka se nahIM nikala sakatA hai, kyoM ki-yaha avazya vedanIya nAraka karmarUpI nigaDa veDI se jakaDA rahatA hai| tathA caturtha kAraNa aisA hai ki-jo usa naye nArakI ne vahAM kI Ayu kA bandha kiyA hai use bhoge vinA vaha vahAM se nahIM nikala sakatA hai| isa taraha baddha karma avazya bhogya hone se vaha vahIM rahatA hai vahAM se bAhara nahIM A sakatA hai / 8 / ___ jIva asaMyama janaka parigraha ke vaza se nAraka rUpa se utpanna hote haiM isaliye parigraha rahita sAdhvI kA kathana sUtrakAra pragaTa karate haiM"kappaMtI" ityaadinAkhatA nathI, tyAM sudhI te naralekamAMthI nIkaLI zakatuM nathI, kAraNa ke avazya vedanIya nAraka karmarUpa beDIthI te jakaDAyelo rahe che. cothA kAraNanuM nirUpaNuM-te navA nAke narakAyune je badha karyo hoya che tene bhagavyA vinA te tyAMthI nIkaLI zakato nathI. A rIte baddha karma avazya bhagya hovAne lIdhe tene tyAM ja rahevuM paDe che-game teTalI IrachA karavA chatAM te ahIM AvI zakatuM nathI. asaMyamajanaka parigrahane kAraNe jIva nA2ka rUpe utpanna thAya che. have tenAthI viparIta evI parigraharahita sAThavInuM sUtrakAra kathana kare che- zrI sthAnAMga sUtra : 0ra Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 sthAnAGgasUtre " kappaMtI"-tyAdi-" nirgranthInAm ' grantho bandhahetuH - hiraNyamuvarNAdimithyAtvAdizca tasmAnniSkrAntA nirgranthyaH ( zAravAderAkRtigaNatayA DIn ) tAsAM nigranthInAM sAdhvInAM, catara:-catu:saMkhyA:, saMghATayA-uttarIyavastravizeSAH, dhArayituM kalpanta ityanvayakramaH, tAzcaturvidhAH saGghATIH krameNopadarzayitumAha" tadyathe"-tyAdi, ekA-prathamA saMghATI, dvihastavistArA-dvau hastau vistAraH AyAmo daidhye yasyAH sA tathAbhUtA, sA kalpate 1, evaM 'do'-dve, "tihatthavitthArA"-trihastavistAre-trihastapramANA''yAme saMghATayau dhArayituM kalpete ityarthaH 3, "egAcauhatthavitthArA"-ekA aparA. caturhastavistArA dhArayituM kalpate, tatra prathamA dvihastavistArA saMghATI-upAzraye dhAraNIyA 1, dvitIyatRtIye-trihastavistAre dve kathite, tatraikA bhikSATanakAle dhAryA, aparAca sthaNDi. hiraNya suvarNa AdirUpa bAhya parigraha aura-mithyAtvAdirUpa antaraMga parigraha ina donoM prakAra ke parigraha se sAdhvIjana niSkrAnta rahita hote haiM ataH ve nirghandhI kahalAtI haiN| sAdhvIjanoM ko cAra uttarIya vastravizeSa cAdara kalpanIya kahe gaye haiN| do hAtha kI lambAI cauDAI hotI hai aisA jo uttarIya vastra- cAdara hai yaha prathama saGghATI meM liyA gayA hai| tIna hAtha kI jinakI lambAI cauDAI hai aise do vana ditIya aura tRtIya saGghATI meM liye gaye haiN| cAra hAtha jinakI lambAI cauDAI hotI hai-aisA eka vastra cauthI saGghATI meM liyA gayA hai| ye cAra cAdara sAdhvIjanoM ko dhAraNa karane ke yogya kahe gaye hai, inameM jo prathama prakAra kI saGghATI hai vaha to unheM upAzraya meM hI dhAraNa karane yogya kahI gaI hai| dvitIya aura tRtIya prakAra kI jo sATI haiM ina donoM meM eka bhikSATana ke samaya meM dhAraNa karane yogya kahI gaI "kappati" tyA6i-29ya, suvaSNu mA 35 pAya parihayA bhane mithyAtva Adi rUpa antaraMga parigrahathI sAdhvIo 2hita hoya che, tethI te sAdhvIone nigraMthIo kahevAmAM Ave che. te sAdhvIone cAra uttarIya vastra vizeSa (12) pe . tebhane 2 2 saghATI (nyAre) 48 , tenuM sUtrakAra have nirUpaNa kare che- (1) be hAthanI laMbAIvALA uttarIya vAstrane (cAdarane) prathama saMghA. TImAM pariNita karavAmAM AvyuM che. (2) traNa hAthanI laMbAInA be vastrone dvitIya ane tRtIya saMghATImAM gaNAvavAmAM Avela che(3) cAra hAthanI laMbAIvALA eka vastrane cothI saMghATImAM gaNAvavAmAM Avela che. A cAra prakAranI cAdara sAdhvIone dhAraNa karavA yogya kahI che. temAMthI je pahelA prakAranI saMghATI kahI che, te te temane upAzrayamAM ja dhAraNa karavA gya kahI che. bIjA ane trIjA prakAranI je be saMghATIo kahI che temAMthI eka bhikSA. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA sthA04 u0 1 sU0 9 nAnasvarUpanirUpaNam 427 labhUmigamanakAle 3, caturthI caturhastavistArA samavamaraNe dhAraNIyA, taduktaM ca" saMghADIo cauro, tattha duhatthA uvasayaMmi / dunni tihatthAyAmA bhikkhaTThA ega ega uccAre / osaraNe cauhatyA nisaNNapacchAyaNI nneyaa|1|" iti, mU.8 chAyA-saMghATayazcatasrastatra dvihastA upAzraye ! dve trihastA''yAne bhikSAyai ekA uccAre caikA avasaraNe caturhastA niSaNNapracchAdanI jJeyA / / " iti, nArakatvaM dhyAnavizeSajanitaM, taM janayituM ca saGghATayAdigrahaNamiti prasanAdayAnasvarUpamAha - mUlam-cattAri jhANA paNNatA, taM jahA-ahe jhANe 1, rodde jhANe2, dhamme jhANe3, suke jhANe4, aTTe jhANe cauThivahe paNNatte taM jahA-amaNunnasaMpaogasaMpautte tassa vipaogasaisamaNNAgae yAvi bhavai 1, maNunnasaMpaogasaMpautte tassa avippaogasaisamaNNAgae yAyi bhavai2, AyaMkasaMpaogasaMpautte tassa vippaogasai samaNNAgae yAvi bhavai3, parijusiyakAmabhogasaMpaogasaMpautte tassa avippaogasaisamaNNAgae yAvi bhavai 4 / adRssa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paNNattA, taM jahAkaMdaNayA 1, soyaNayAra, tippaNayA3, pridevnnyaa4| sadde jhANe cauvyihe paNNatte, taM jahA-hiMsANubaMdhi 1, mosANubaMdhi 2, teNANubaMdhi3, sArakkhaNANubaMdhi 4 / rudassa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paNNattA, taM jahA-osaNNadose 1, vahadose 2, annAhai aura-dUsarI sthaNDilabhUmi meM gamana karane ke samaya meM dhAraNa karane yogya kahI gaI hai| aura cauthI saGghATI samavasaraNa meM dhAraNa karane yogya kahI gaI hai| uktazca-" saMghADIo cauro tattha" ityAdi // 8 // Tanane samaye dhAraNa karavA yogya kahI che ane bIjI UDilabhUmimAM gamana karatI vakhate dhAraNa karavA gya kahI che, ane cethI saMghATI samavasaraNamAM bhA275 42vA yogya hI cha. 4dhu cha "saMghADIo cauro tattha" tyAhi-sU.8 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 sthAnAGgasUtre Nadose3, AmaraNaMtadose 4 / dhamme jhANe cauvihe cauppaDoyAre pANatte, taM jahA-ANAvicae 1, avAyavicaera, vivAgavicae3. saMThANavicae 4 / dhammassa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paNNattA, taM jahA-ANAI 1, nisaggaruI2, suttaraI ogADharaI 4 / dhammassa NaM jhANasta cattAriAlaMbaNA paNNattA, taM jahA-vAyaNA 1, paDipucchaNA 2, pariyaTTaNA3, annupphaa4| dhammassa NaM jhANassa cattAri aNuppehAo paNNatAo, taM jahA -egANuppehA 1, aNiccANuppehAra, asaraNANuppehA3, saMsArAguppehA 4 / suke jhANe cauThivahe cauppaDoAre paNNatte, taM jahA-puhuttapiyakkasaviyAra 1, egattapiyakka aviyAra 2, suhumakiriya aNiyahI 3, samucchinnakiriya appddivaaii4|sukkss NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paNNattA, taM jahA - avvahe 1, asammohe 2, vivege 3, viussagge 4 / sukkasta gaM jhANassa cattAri AlaMbaNA paNNattA, taM jahA--khaMtI1, muttIra, ajave3, maddave 4 / sukkassa NaM jhANassa cattAri aNuppehAo paNNattAo, taM jahA--aNaMtavattiyANuppehA 1, vippariNAmANuppehA 2, asubhANuppahA 3, avAyANuppehA 4 // sU0 9 // nArakatva dhyAnavizeSa se janita hotA hai ataH usa dhyAnavizeSa ko utpanna karane ke saMghATI Adi meM mamatA mUrchA rakhane se hotA hai so isa prasaMga ko lekara aba sUtrakAra dhyAna kA svarUpa karate haiM nArakatva dhyAnavizeSathI janita heya che, ane te dhyAnavizeSane utpanna karanAra saMghATI (vastravizeSa) AdimAM mamatA-mUccha rAkhavAthI te dhyAnanI utpati thAya che. A saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra dhyAnanA svarUpanuM ni359 42 cha-" cattAri jhANA paNNattA " tyA: zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u01 sU0 9 dhyAnasvarUpanirUpaNam 429 chAyA-catvAri dhyAnAni prajJaptAni, tadyathA-AtaM dhyAna 1 raudraM dhyAnaM 2, dhamya dhyAnaM 3, zuklaM dhyAnam 4 / AtaM dhyAnaM caturvidha prajJaptam , tadyathA-amanojJasaMprayogasaMprayuktaH, tasya viprayogasmRtisamanvAgataM cApi bhavati 1, manojJasaMprayogasampayuktaH, tasya aviprayogasmRtisamanvAgataM vApi bhavati 2, AtaGkA samprayogasamprayuktaH, tasya viprayogasmRtisamanvAgataM cApi bhavati 3, parijuSTakAmabhogasamprayogasamprayuktaH, tasya aviprayogasmRtisamanvAgataM cApi bhavati / AtaMsya khallu dhyAnasya catvAri lakSaNAni prajJaptAni, tadyathA-krandanatA1, zocanatA 2, tepanatA3, pridevntaa4| raudraM dhyAnaM caturvidhaM prajJapta, tadyathA-hiMsA'nubandhi1 ___"cattAri jhANA paNNattA" ityAdi-10 sUtrArtha-dhyAna cAra kahe gaye haiM, jaise AtadhyAna 1 raudradhyAna 2 dharmadhyAna 3 aura zukladhyAna 4, inameM AtadhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai jaise amanojJa vastuoM kA samprayoga sambandha honepara jo usake sAtha viyoga ke liye vAra 2 cintavana hotAhai vaha ArtadhyAna kA prathama bheda hai 1manojJa vastuoMkAviyoga na honekA bAracintavana karanA yaha ArtadhyAna kA dUsarA bheda hai 2|aatngk se yukta hone para usase viyoga hone kA bAra 2 cintavana karanA yaha tRtIya kakSA kA ArtadhyAna hai 3 / prApta huve kAmabhoga kA avinAza kI tathA-nahIM prApta huve padArthoM kI prApti ke liye bAra 2 cintavana karanA yaha caturtha bhedavAlA ArtadhyAna hai 4 / ArtadhyAna ke cAra lakSaNa kahe gaye haiM, jaise krandanatA 1 zocanatA 2 tepanatA 3 aura paridevanatA 4 / raudradhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai, jaise sUtrArtha-dhyAna yA2 ||2nu ayuM che-(1) mAtadhyAna, (2) zaidradhyAna, (3) ymdhyAna ane (4) zukaladhyAna. temAMthI ArtadhyAnanA paNa cAra prakAra kahyA che. (1) amanejha vastuone saMprayAga athavA prApti thavAthI, tenAthI viyoga thAya (tenAthI chUTI javAya) evuM je vAraMvAra cintavana thayA kare che, te prakAranA ArtadhyAnane pahelA prakAramAM mUkI zakAya che. (2) manejha vastune kadI viga na thAya evuM vAraMvAra cintavana karavuM te ArtadhyAna bIje bheda che (3) kaI paNa prakAranA AtaMka (regAdi) thI yukta thayela che temAMthI chuTavA mATe vAraMvAra je cittavana kare che tene ArtadhyAnanA trIjA bhedamAM mUkI zakAya che. (4) prApta thayelA kAmabhegenA avinAza mATe ane aprApta kAma. bhegonI prApti mATe vAraMvAra cintavana karavuM te ArtadhyAnano ceAthe bheda cha mAta dhyAnanA yA2 sakSaY 4i cha-(1) hinatA, (2) zAyanatA, (3) tapanatA mana (4) parivahanatA. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 - = sthAnAGgasUtre mRSA'nuvandhi2, steyAnubandhi3, saMrakSaNAnuvandhi 4 / raudrasya khalu dhyAnasya catvAri lakSaNAni prajJAni, tadyathA-avasannadoSaH 1, bahudoSaH 2, ajJAnadoSaH 3, AmaraNAntadoSaH 4 / dharmya dhyAnaM caturvidha catuSpratyavatAraM prajJaptam , tadyathA-AjJAvicayaM 1, apAyavicayaM 2, vipAkavicayaM 3, saMsthAnavicayam 4 // dharmyasya khalu dhyAnasya catvAri lakSaNAni prajJaptAni, tadyathA-AjJAruciH 1, nisargaruciH 2, sUtraruciH 3, avagADharuciH 4 / dharmyasya khalu dhyAnasya catvAryAlambanAni prajJaptAni, tadyathA-vAcanA 1, paripracchanA 2, parivartanA 3, anuprekSA 4 / dhaya'sya khalu dhyAnasya catasro'nuprekSAH prajJaptAH, tadyathA-ekAnuprekSA 1, anityAnuprekSA 2, azaraNAnuprekSA 3, saMsArAnupekSA 4 / zuklaM dhyAnaM caturvidhaM catuSpatyavatAraM prajJaptam , tayathA-pRthaktvavitarkasavicAraM 1, ekatvavitako'vicAraM 2, sUkSma hiMsAnubandhI 1 mRSAnubandhI 2 stenAnubandhI 3 aura saMrakSaNAnubandhI / isa raudradhyAna ke cAra lakSaNa haiM, avasannadASa 1 bahudoSa 2 ajJAnadoSa 3 aura AmaraNAntadoSa 4 / dharmadhyAna ke cAra prakAra kahe gaye haiM, AjJAvicaya 1 apAyavicaya 2 vipAkavicaya 3 aura saMsthAnapicaya 4 / isa dharmadhyAna ke cAra lakSaNa kahe gaye haiM, jaise-AjJAruci 1 nisargamaci 2 sUtraruci 3 aura-avagADharuci 4 / dharmadhyAna ke cAra avalambana kahe gaye haiM, jaise-vAcanA 1 paripRcchanA 2 parivartanA 3 anuprekSA 4 / dharmadhyAna kI cAra anuprekSAe~ kahI gaI haiM, jaise-ekAnuprekSA 1 ani. tyAnuprekSA 2 azaraNAnuprekSA 3 aura saMsArAnuprekSA 4 zedradhyAna paNa yAra 42nu 4thu cha-(1) DisAnumadhI, (2) bhRSAnumadhI, (3) snenAnubaMdhI ane (4) saMrakSaNanubaMdhI. A raudradhyAnanA cAra lakSaNa nIya pramANe cha-(1) 55sanISa, (2) mahoSa, (3) ajJAnahoSa mana (4) (4) sAmarayAntoSa, dharmayAnanA 55yAra prA2 4aa cha-1) AjJA viyaya, (2) apAyaviyaya, (3) viviyaya ane (4) saMsthAnaviyaya. sa! dhama. dhyAnanA nIce pramANe cAra lakSaNa kahyA che (1) AjJAruci, (2) nisaruci (3) sUtraruthi mane (4) a ruthi. madhyAnanA thA apamAna (dhAra) cha-(1) vAyanA, (2) parichanA, (3) paviyatanA bhane (4) anuprekSA. dharmadhyAnanI cAra anuprekSAo kahI che-(1) ekAnuprekSa, (2) anityAnuprekSA (3) maraNAnuprekSA bhane (4) saMsArAnuprekSA. zuztadhyAnanA 55 yA2 542 4aa -(1) pRtha45 vita saviyA2, (2) zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u01 sU09 dhyAnasvarUpanirUpaNam 431 kriyA'nivati 3, samucchinnakriyA'pratipAti 4 / zuklasya khalu dhyAnasya catvAri lakSaNAni prajJaptAni. tadyathA-avyatham 1, asammohaM 2, vivekaH 3, vyutsargaH 4) zuklasya khallu dhyAnasya catvAryAlambanAni prajJaptAni, tadyathA-kSAntiH 1, muktiH 2, ArjavaM 3, mArdavam 4 / zuklasya khalu dhyAnasya catasro'nuprekSAH prajJaptAH, tadyathA-anantavartitA'nuprekSA 1, vipariNAmAnuprekSA 2, azubhAnuprekSA 3 apAyAnuprekSA 4 / (sU. 10) // ___" cattAri jhANA" ityAdi-catvAri-catuHsaMkhyAni, dhyAnAni dhyAyatecintyate vastu yairiti dhyAnAni-antarmuhUrtamAnaM kAlaM vittasthiratArUpANi, uktaM ca-" aMtomuhuttamittaM cittAvatthANamegavatthummi / chaumatthANaM, jhANaM joganiroho jiNANaM tu // 1 // " iti, zukladhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai, jaise-pRthaktvavitarka savicAra 1 ekatvavitarkAvicAra 2 sUkSmakriyA'nivarti 3 aura samucchinakriyA'pratipatti 4 / isa zukladhyAna ke cAra lakSaNa kahe gaye haiM, jaise-avyatha 1 asammoha 2 viveka 3 aura vyutsarga 4 / zukladhyAna ke cAra Alambana kahe gaye haiM, jaise-kSAnti 1 mukti 2 Arjava 3 aura mArdava 4 / zukladhyAna kI cAra anuprekSAe~ kahI gaI hai, jaise-anantavartitA'nuprekSA 1 vipariNAmA'nuprekSA 2 azubhA'nuprekSA 3 aura apA. yA'nuprekSA 4 / vizeSArtha--" dhyAyate vastu aneneti dhyAnaM-" isa vyutpatti ke anusAra jisake dvArA vastu kA cintana kiyA jAtA hai yaha dhyAna hai dhyAna eka antarmuhUrta kAla taka citta kI sthiratArUpa rahatA hai| kahA bhI hai-aMto muhuttamittaM ityAdi eka vitarkavicAra, (3) sUmakiyA anivarti ane (4) samuchinna kiyA apratipAdita zukaladhyAnanA cAra lakSaNa nIce pramANe kahyA che-(1) avyatha, (2) asabhA (3) vive: mana (4) vyutsA. dhyAnanA nIce pramANe yAra apamAna / cha-(1) zAnti , (2) bhakti, (3) Arjava ane (4) mArdava zukaladhyAnanI cAra anuprekSAo kahI -(1) manatavartitA anuprekSA, (2) vipariNAmAnuprekSA, (3) zubhAnuprekSA bhane (4) 25pAyAnuprekSA vizeSA-" dhyAyate vastu anena iti dhyAnam // 2 // vyutpati pramANe jenA dvArA vastunuM cintana karAya che, tenuM nAma dhyAna che. te dhyAna eka antarmahatakAla sudhInI cittanI sthiratArUpa hoya che. kahyuM paNa che ke - " aMto muhuttamittaM " tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 sthAnAGgasatre chAyA-antarmuhUrte mAtra cittAvasthAnamekavastuni / chadmasthAnAM dhyAnaM, yogavirodho jinAnAM tu // 1 // prajJaptAni, tadyathA-" aTe"-Artam-zrutaM-duHkham zarIraM mAnasaM ca, upacArAduHkha nimittaM vA, tatra bhavamArtam , dhyAnam-dhyeyaviSaye'vicchinnatailadhArAvannirantara cattavRttipravAhaH 1, "rode "-rodayatyaparAniti rudro duHkhahetustena kRtaM tatkarma vA raudra-hiMsAdhatikrauryAnugataM dhyAnam 2, dhyAna jo cAra prakAra kA kahA gayA hai usameM sarva prathama jo AtadhyAnarUpa pahalA bheda batalAyA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki-jo dhyAna zArIrika yA mAnasika duHkha ke samaya meM, yA zArIrika mAnasika duHkha ke nimitta meM hotA hai vaha-ArtadhyAna hai| dhyeya padArtha ke viSaya meM avicchinnarUpa se tailadhAra kI taraha jo cittavRtti kA pravAha hai, vaha dhyAna hai| yaha dhyAna samasta saMsArI jIvoM ko hotA hai dhyAna antarmuhUrta taka hI hai isake bAda cittavRtti kI dhArA badala jAtI hai| Rta nAma duHkha kA hai jisa dhyAna ke hone meM duHkha kA uchega yA tIvratA nimitta hai vaha AtadhyAna hai / raudra nAma krUra pariNAmoM kA hai jo dhyAna kara pariNAmoM ke nimitta se hotA hai vaha raudradhyAna hai, yahI bAta "rodayati parAn iti rudraH duHkhahetuH, tena kRtaM tatkarma vA raudra" jo dUsaroM ko rulAtA hai, vaha rudra hai duHkha kA hetu hai isase kiyA gayA athavA isakA jo kama hai vaha raudra hai| aisA raudradhyAna hiMsA Adi atikrUra dhyAnanA cAra prakAra kahyA che temane ArtadhyAna nAmano je pahele prakAra che tenuM have nirUpaNa karavAmAM Ave che-" je dhyAna zArIrika athavA mAnasika duHkhane vakhate athavA zArIrika ke mAnasika duHkhane nimitta thAya che. te dhyAnanuM nAma ArtadhyAna che. dhyeya padArthanA viSayamAM atuTa telanI prArA ja je cittavRttine pravAha che tene dhyAna kahe che. A dhyAnano sadabhAva samarata saMsArI jIvamAM hoya che. tene kALa attamudata paryantane ja kahyo che, tyArabAda cittavRttinI dhArA badalAI jAya che duHkhane "Rta" kahe che. je dhyAna thavAmAM chata (duHkha) ne udvega ke tIvratA nimittarUpa che, te dhyAnanuM nAma ArtadhyAna che. kUra pariNAmane (manebhAne) raudra kahe che. je dhyAna krara pariNAmone nimitta thAya che, te dhyAnane raudra dhyAna kahe che, senA yAta nAyanA sUtramA 48 urI cha-" rodayati parAn iti rudraH duHkhahetuH, tena taM-tatkarma yA raudra" 2 anyane 27ve che, te 35 cha-du:manA 42935 che. tenA dvArA je karavAmAM Ave che athavA tenuM je karma che te raudra che. evuM raudradhAna hiMsA Adi atikUra pariNAmonA nimittane lIdhe thAya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u01 sU0 9 dhyAnasvarUpanirUpaNam 433 dharmyam-dharmAdana petaM yuktaM dharmya = zrutacaraNAdidharmopetamityarthaH, dhyAnam zuklam-zodhayatyaSTaprakAraM karmamalaM, zuMca-zokaM vA klamayatyapanayatIti nirutyA zuklaM-mokSAdiphalasAdhakaM dhyAnam 4 / __ tatrA''ta dhyAnaM caturvidhaM prajJaptam , tadyathA-amanojJasamprayogasampayuktaHaniSTazabdAdi sambandhajanitaH sampayogaH-sambandhastena sampayuktaH-sahito yaH puruSastasya yat " vippaoge"-tyAdi-viprayogasmRtisamanvAgataM-viprayogaHaniSTazabdAdiviyogaH, tasya smRtiH-cintA viprayogasmRtiH, tasyAH samanvAgataMsamanvAgamana-saMprApaNaM bhavati tat " cApi " iti vAkyAlaGkAre evaM sarvatra 1 pariNAmoM ke nimitta se hotA hai| isa kathana dvArA vyakta kI gaI hai| jo dhyAna zubharAga aura sadAcaraNa kA poSaka hotA hai vaha dharmadhyAna hai, arthAt-zrata aura cAritra dharma se sahita jo dhyAna hai vaha dharmadhyAna hai mana kI atyanta nirmalatA hone para jo ekAgratA hotI hai vaha zukladhyAna hai " zuklaM zodhayati aSTaprakAraM karmamalaM zucaM zokaM vA klamayati apanayati zuklam " jo ATha prakAra ke karmamala kI zuddhi kara detA hai, athavA-zoka ko dUra kara detA hai vaha zukla hai, aisA jo dhyAna hai vaha zukladhyAna hai yaha dhyAna mokSa Adi phala kA sAdhaka hotA hai| AtadhyAna jo cAra prakAra kA kahA gayA hai usakA vAcyArtha aisA hai "amanojJa saMprayogasaMprayuktaH" ityAdi, amanojJa aniSTa jo zabdAdikakA saMprayoga sambandha isa sambandha se samprayukta-sahita jo puruSa aise puruSa ko dUra karane ke liye jo mana meM eka prakAra kI nizcalatA kA AnA je dhyAna zubharAga ane sadAcaraNanuM piSaka hoya che, te dhyAnane dharmadhyAna kahe che. eTale ke zrata ane cAritradharmathI yukta je dhyAna che tenuM nAma dharmadhyAna che. mananI atyanta nirmaLatAne sadbhAva hoya tyAre je ekAgratA thAya che tenuM nAma sadhyAna che. "zuklaM-zodhayati-aSTaprakAra karmamalaM-zucaM zokaM vA klamayati-apanaryAta zuklam" renA dvArA mA 42nA bhabhasanI zuddhi thAya che, athavA jenA dvArA zakane dUra karAya che evA dhyAnanuM nAma zukaladhyAna che. te dhyAna mokSa Adi phalane prApta karAvanAra che. have ArtadhyAnanA cAra prakAranuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che- " amanojJasaMprayogasaMprayuktaH " dhyAha samanA ( maniSTa-mamatA ) zAhinA saprayogathI (sathI) yukta je puruSa heya, evA puruSanA cittamAM te amane vastune dUra karavA sa 55 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ayamarthaH-amanojJAnAM-zabda-sparza-rasa-gandharUpANAmaniSTAnAM sammayoge-zrotratvAsanA-ghrANa-cakSurindriyaiH saha sambandhe tadvipayogAya=aniSTazabdAdiviSayadUrIkaraNAya yaH smRtisamanvAhAraH-smayata iti smRtirmanaH, tasyAH praNidhAnarUpAyAH samanvAhAraH-samanvoharaNamamanojJazabdAdi viSayApagamopAye manaso nizcalaM vyavasthApanaM kenopAyena zabdAdhaniSTaviSayebhyo viyogaH syAdityekatAnamanonivezanaM tadAtadhyAnamiti prathamo bhedaH 1 / ___evaM manojJasaMprayogasaMprayuktasya puruSasya manojJazabdAderaviprayogasmRtisamanyAgatarUpamArtadhyAnaM vijJeyamiti dvitIyo bhedaH / 2 / "Aryake "-tyAdi-AtaGkasampayogasampayuktaH-AtaGkayate kaSTena jIvyate'nenetyotaGko-rogaH, tasya sampayogaH bAtapittakaphajanitasambandhastena sampayuktaH-sahito yaH prANI bhavati tasya yat " vipayogasmRtisamanvAgataM "hotA hai (cahI tadviprayogasmRtisamanyAhAra hai isameM aisA dhyAna hotA hai ) kisa prakAra se aniSTa zabdAdika viSayoM se merA sambandha chUTe isake liye jo mana meM eka prakAra kI ekatAnatA ekAgratA AtI hai vahI isa ArtadhyAna kA prathama bheda hai / tAtparya kevala isakA aisA hI hai ki aniSTa zandAdika kA indriyAdi ke sAtha samparka ho jAne para unake viyoga ke liye cintAsAtatya kA honA yahI prathama ArtadhyAna hai manojJa zabdAdika kA viyoga ho jAne para unakI prApti ke liye satata cintA karate rahanA yaha dUsarA ArtadhyAna hai / vAta pitta kapha anita roga se yukta huce prANI kA jo usa ko dUra karane ke liye satata mATe eka prakAranI nizcalatA AvI jAya che (e ja taddhi prayoga smRti samanvAhAra che, temAM A prakAranuM dhyAna thAya che ) tenA manamAM evo vicAra AvyA kare che ke kevI rIte A amane jJa zabdAdi konI sAtheno mAro saMbaMdha chUTI jAya. tene mATe manamAM je eka prakAranI ekAgratA AvI jAya che, eja A ArtadhyAnane pahele bheda che. A kathanane bhAvArtha A pramANe che - aniSTa zabdAdikane indriyAdinI sAthe saMparka thavAthI temanA viyegane mATe temAMthI mukta thavAne mATe cittamAM eka prakAranI cittavanA satata cAlyA kare che, e ja ArtadhyAnanA prathama bhedarUpa che. ArtadhyAnane bIjo bheda-majJa zabdAdikene viyoga thavAthI temanI prAptine mATe satata cintavana karyA karavuM, te ArtadhyAnanA bIjA bhedarUpa samajavuM. ArtadhyAnane trIjo bheda-vAta, pitta ane kapha janita rogathI pIDAte jIva temAMthI mukta thavA mATe je satata cintavana karyA kare che (mAre A zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u01 sU09 dhyAnasvarUpanirUpaNam 435 vipayoga:-kAsazvAsAghAtakasya parihAraH, tasmai yA smRtiH-" mamA''taGkasyAyaM samprayogaH kathaM nazye-"dityAdirUpA cintA, tasyAH samanvAgata-sampApaNaM bhavati, tat tRtIyamArtadhyAnam , ayamarthaH-kAsazvAsAdyAtaGkaviSayANAM viyojanedUrIkaraNe yA smRtizcintA tasyAH samanvAgataM-samanyAhAraH kenopAyenAniSTakA sazvAsAdyAtaGkebhyo viyogaH syA'-dityekatAnamanonivezanaM tat tRtIyamArtadhyAnamityarthaH 3 // ___ " parijusiye"-tyAdi-tathA parijuSTakAmabhoga saMpayogasaMpayuktaH-kAmyante -prArthyanta iti kAmAH kamanIyAH zabdAdyaH parijuTAH niSevitAzca te kAmAH parijuSTakAmAsteSAM bhogaH anubhavastasya sampayogaH sambandhastena sampayuktaH sahita, ___ yadvA--kAmye te iti kAmau-zabdarUpe, tau ca bhujyante-ghrANAdiviSayIkriyanta iti bhogAH gandha-rasa-spazceiti kAmabhogAH, parijuSTAzca te kAmabhocintA karanA ki yaha roga aba merA kaise naSTa hogA yaha tRtIya ArtadhyAna hai tAtparya isakA aisA hai-ki kAsa zvAsa Adi AtaGkoM ke A jAne para unako dUra karane ke liye aisA vicAra bAra 2 AtA hai ki yaha roga kisa upAya se zAnta hogA isa prakAra se jo mana meM ekAgratA (ekatAnatA) AtI hai vaha tRtIya ArtadhyAna hai| jo puruSa niSevita zabdAdirUpa kAmoM ke anubhava se sambaddha hotA hai aise puruSoM kI unake anapagama nimitta jo ghAra 2 vicAradhArA AtI hai vaha ArtadhyAna kA cAthA bheda hai, athavA-koma zabda se zabda aura rUpa tathA bhoga zabda se gandha rasa, aura sparza inakA grahaNa huvA hai so isa roga kevI rIte naSTa thaze, huM kayAre A rogamAMthI chUTIza ityAdi rUpa tenI vicAradhArA samajavI) tene A trIjA bhedamAM mUkI zakAya che. eTale ke dama, javara Adi rogothI pIDAtI vyaktinA manamAM evA vicAre vAraMvAra AvyA kare che ke "mAre A rega kayA upAyathI zAnta thaze ", tenA manamAM A prakAranI ekAgratA AvI jAya che. mananI A prakAranI ekAgratAne Ata. dhyAnanA trIjA bhedarUpe ahIM prakaTa karavAmAM Avela che. ArtadhyAnanA ce bheda-majJa zabdAdirUpa kAmagothI yukta puruSa, te manejha kAmane kadI paNa viga na thAya te mane jJa kAmaga sAthe pitAne saMbaMdha haMmezA cAlu ja rahe, evuM je vAraMvAra cintavana karyA kare che, tene ahIM ArtadhyAnanA cothA bhedarUpe prakaTa karavAmAM Avela che. athavA-kAmapadathI zabda ane rUpa gRhIta thayela che ane bhaMga zarudathI ga, rasa ane sparza gRhIta thayela che. A prakAranA kAmothI yukta zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 sthAnAGgasUtre gAzceti parijuSTakAmabhogAsteSAM samprayogaH parijuSTakAmabhogasampayogastena sampayukto yaH sa tathAbhUtaH puruSastasya yat " aviprayogasmRtisamanvAgatam " -avipayogaH-kAmabhogAnAmanapagamaH saMyoga ityarthaH, tasmai yA smRticintA, tasyA yat samanvAgata-samanvAgamanamiti caturthamAtadhyAnamiti caturtho bhedaH 4 / athA''rtadhyAnasya lakSaNAnyAha-'aTThasse "-tyAdi-Artasya khalu dhyAnasya catvAri lakSaNAni prajJaptAni, tadhayA-krandanatA-cItkAraH 'hA mAtaH ! hA tAta ! ' ityAdirUpA, dIrghazabdena vilapanamityarthaH 1 / zocanatA-zocatIti zocanastasya bhAvaH zocanatA-zokakaraNam 2 / tepanatA-azruvimocanam , tipeH kSaraNArthatvAt 3 / paridevanatA-rodanapUrvakasaMbhASaNamiti 4 / etAni ca lakSaNAnISTaviyogAniSTasaMyogarogavedanAjanitazokayuktasya puruSasya bhavanti, yata Aha " tassakaMdaNasoyaNa-paridevaNa-tADaNAI liNgaaii| iTANiviyogAviyoga viynnaanimittaaii| 1 / " iti, taraha parijuSTa kAma aura bhogoM ke sambandha se yukta manuSya kA unase saMyoga nimitta jo bAra 2 cintavana karanA hai vaha ArtadhyAna kA cauthA bheda hai| ArtadhyAna ke ye cAra lakSaNa kahe gaye haiM, hA mAtaH 1 hA pitaH 1 ityAdirUpa jo cItkAra hai usakA nAma krandanatA hai krandana meM dIrgha zabda se vilApa hotA hai / zoka karanA isakA nAma zocanatA hai yaha isakA dUsarA lakSaNa hai / azruoM (AMsuoM ) kA vahAnA jisameM hotA hai usakA nAma tepanatA hai| rote rote saMbhASaNa karanA isakA nAma primanuSya, temanA saMga nimitte je vAraMvAra cintavana karyA kare che. te ArtadhyAnanA cethA bhedamAM pariNita thAya che. mAtadhyAnanA nIya pramANe yA2 pakSa 4i -(1) 'natA' " 3 mA ! he bApA! ItyAdi rUpa je citkAra thAya che, tenuM nAma kadanatA che. A kundanamAM dIrgha zabdathI vilApa thatuM hoya che. (2) "zecanatA --canatA saTa 4 423 te. mAtadhyAnanu aa sakSa che. (3) 'tepanA' tepanA" eTale AMsu sAravAnI kriyA. A AMsu sAravAnI kriyArUpa tepanatA Ata dhyAnanuM trIjuM lakSaNa che. (4) "parivedanatA" ratAM retAM saMbhASaNa karavuM tenuM nAma parivedanA che. A lakSaNene sadUbhAva iSTane viyega, aniSTane zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u01 sU09 dhyAnasvarUpanirUpaNam 437 chAyA-" tasyA''krandana-zocana-paridevana-tADanAni liGgAni / iSTAniSTaviyogAviyogavedanAnimittAni / 1 / iti, atha raudradhyAnaM vibhajate-" rode jhANe" ityAdi-raudraM dhyAnaM caturvidhaM prajJasam , tadyathA-hiMsA'nuvandhi-hiMsAmanubadhnAtItyevaMzIlaM hiMsA'nubandhi-mANipo. DAsatatamattikaraNazIlaM praNidhAnamityarthaH, yadvA-anubandhanamanubandhaH, hiMsAyA anubandhaH sambandhaH hiMsA'nubandhaH so'styasminniti hiMsA'nuvandhi raudradhyAnam , devanatA hai, ye lakSaNa cihna iSTa viyoga tathA-aniSTa saMyoga aura roga vedanA se janita zoka se yukta puruSako hote hai / so ho kahA gayA hai"tassa kaMdaNasoyaNa" ityAdi 1 raudradhyAna ke viSaya meM kathana " rodde jhANe" ityAdi raudradhyAna jo hiMsAnubandhI Adi ke bheda se cAra prakAra kA kahA gayA hai so unakA abhiprAya aisA hai jisa prakAra ArtadhyAna kA mukhya AdhAra pIDA hai yaha pIDA aniSTa vastu kA saMyoga iSTa vastu kA viyoga aura pratikUla vedanA Adi kAraNoM meM se kisI eka ke nimitta se huvA karatI hai| isaliye nimitta se otadhyAna ke cAra bheda kahe gaye haiM, isI prakAra se raudradhyAna kA mUla AdhAra krUratA hai| jisakA citta krUra kaThora hotA hai vaha rudra hai, aisA jo dhyAna hai vaha raudradhyAna hai / isa krUratA ko AtmA meM utpanna karanevAle hiMsA corI aura viSaya saMrakSaNa ye cAra nimitta liye gaye haiN| isIliye raudradhyAna ke cAra bheda huye haiM, jisa dhyAna meM prANiyoM ko pIDA dene meM sAga ane rogavedanAthI janita zakayukta manuSyamAM hoya che. e ja vAta " tassakkaMdaNa soyaNa " tyAdi sUtra54 // 2 // 0yata cha. audradhyAnanuM nirUpaNa-raudradhyAnanA hisAnubaMdhI Adi cAra bheda che. "rodde jhANe" tyAhi-rema mAta dhyAna bhuNya mAdhA2 pIDA cha bhane ta pIDA aniSTa vastuone saMga, ISTa vastuone viyoga, ane pratikULa vedanA Adi kAramAMthI kaI eka kAraNe thayA kare che, ane tethI nimittabhedanI apekSAe ArtadhyAnanA cAra prakAra kahevAmAM AvyA che, e ja pramANe raudra dhyAnane mukhya AdhAra krUratA che. jenuM citta krUra (kaThera) hoya che te rUdra kahevAya che. ane te prakAranA AtmadhyAnane raudradhyAna kahe che. AtmAmAM A karatA utpanna karanArA hiMsA, corI, asatya ane viSaya-saMrakSaNarUpa cAra nimitta batAvyAM che. te kAraNe raudradhyAnanA cAra bheda paDe che, je dhyAnamAM ane pIDA pahoMcADavAno vicAra (praNidhAna) nirantara cAlyA kare che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 sthAnAGgasUtre uktazca-" sattabahavehabaMdhaNaDahaNaMkaNamAraNAipaDihANaM / ___ aikohaggahatthaM NigviNamaNaso'hamaviyAgaM // 1 // " iti, chAyA-" satvavadhavedha-bandhana-dahanA'Gkana-mAraNAdi praNidhAnam / atikrodhagrahagrastaM nighRNamanaso'dhamavipAkam / 1 / " iti / " mRSA'nubandhi "-mRSA'nubadhnAtItyevaMzIlaM-pizunA'sabhyA'sadbhUtAdibhicanavizeSairasatyAnubandhi praNidhAnam , tadAha ca__"pisuNA'sabmAsanbhUyaghAyAivayaNapaNihANaM / mAyAviNo'ti saMdhaNaparassa pracchannapAvassa / 1 / iti / chAyA-" pizunA'sabhyA'sadbhUtaghAtAdi vacanapraNidhAnam / mAyAvino'tisandhAnaparasya pracchannapApasya / 1 / " iti / "steyAnubandhi"-stenaH-caurastasya bhAvaH karma cA steyam , tadanubadhnAtItyevaMzIlaM tathAbhUtam = tIvakrodhAyAkulatayA cauryAnubandhanazIlamityarthaH, tathA coktamnirantara praNidhAna (vicAra ) hotA hai athavA hiMsA kA anubandha sambandha jisa dhyAna meM hotA hai, aisA vaha dhyAna hiMsAnubandhI raudradhyAna hai| tAtparya yaha hai ki hiMsA karane meM Ananda mAnanA yaha-hiMsAnubandhI ArtadhyAna hai, kahA bhI hai-" sattavahaveha baMdhaNa" ityAdi 1 pizuna-asabhya asadbhuta Adi vacana vizeSoM dvArA asaMtyAnubandhI jo praNidhAna (cintana ) hai vaha mRSAnubandhI dvitIya AtaMdhyAna hai| kahA bhI hai-"pistuNA'sanbhAsabbhUya" ityAdi 1 steyAnubandhI-stena nAma cora kAhai, isa cora kA jo bhAva athayA-karma hai vaha steyahai isasteya kA anubandhavAlA jo praNidhAna-cintanahai vh-steyaanuathavA je dhyAnamAM hiMsAne anubaMdha (saMbaMdha) satata cAlu rahe che, te dhyAnane "hiMsAnubaMdhI rodradhyAna" kahe che. A kathanane bhAvArtha e che ke hiMsA karavAmAM AnaMda mAne, te hiMsAnubaMdhI ArtadhyAna che. kahyuM paNa che hai-" sattavahavehabaMdhaNa" tyaa.....|| pizuna-asabhya-asaddabhUta Adi vacanavizeSe dvArA asatyAnubaMdhI je praNidhAna ( cintana) thAya che, tene mRSAnubaMdhI raudradhyAna kahe che. A raudradhyaannii mAnale. samara. 54 cha ?-"pisuNA ' sabhAsabbhUya" tyA-3 (3) stayAnubhadhA-stana meTa yAra. te thAranA jayane staya 43 che. yA steya (yArI) na anubhavAne praNidhAna (cintana) cha, tana teyAnubaMdhI raudradhyAna kahe che. A dhyAnane raudradhyAnane trIjo bheda samajavo. 4aaN 55 cha -" taha tibdhakohalohA" yAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sughA TIkA sthA04 u01 sU0 9 dhyAnasvarUpanirUpaNam 439 " taha tivvakohalohAulassa bhUtovadhAyaNamaNajja / paradavvaharaNacittaM paralogAvAyaniravekkha / 1 / iti, chAyA-" tathA tIvakrodhalobhA''kulasya bhUtopaghAtanamanAryam / paradravyaharaNacittaM paralokApAyanirapekSam / 1 / " iti, 3 " saMrakSaNAnubandhi "-saMrakSaNa-saM-samyak - sapiAyaiH rakSaNa-paritrANaM, tatra viSayasAdhanadhanasyAnubandhaH saMrakSaNAnubandhaH, so'ratyasminniti saMrakSaNAnubandhi raudradhyAnam , taduktam "sadAi visayasAhaNadhaNasaMrakkhaNaparAyaNamaNiTuM / ___ savAhisaMkaNaparovaghAyakalusAulaM cittaM / 1 / " iti / chAyA-" zabdAdiviSayasAdhanadhanasaMrakSaNaparAyaNamaniSTam / / ____ sarvAbhizaGkanaparopaghAtakaluSA''kulaM cittam / 1 / " iti / atha raudradhyAnasya lakSaNAnyAha-" ruddassa NaM" ityAdi - raudrasya khalu dhyAnasya catvAri lakSaNAni prajJaptAni, tadyathA-osannadoSa:-' osannam' iti pracurArthavAcako dezIyazabdastena hiMsAmRSAdInAmanyatamasmin pravRtteH prAcurya, tadeva bandhI ArtadhyAnakA tRtIya bheda hai| kahA bhI hai-" taha tivva kohalohA" ityAdi 1 tAtparya isakA aisA hai ki tIvra krodha mAna mAyA evaM lobha se Akula huye puruSa kA jo corI karane kA anubandhazIla praNidhAna (pariNAma ) hai vaha steyAnubandhI ArtadhyAna hai isa ArtadhyAnavAlA prANI corI karane meM hI Ananda mAnatA hai| jisa dhyAna meM viSaya sAdhanabhUta dhana ke saMrakSaNa karane kA anubandha rahatA hai aisA vaha dhyAna saMrakSaNAnubandhI raudradhyAna hai| kahA bhI hai-"saddAi visayasAhaNa" ityAdi raudradhyAna ke lakSaNa isa prakAra se hai-"osanna doSaH" hiMsAdika pApoM meM se kisI eka meM pravRtti kI pracuratA kA honA yaha osanna A sUtrane bhAvArtha nIce pramANe che-tIvra, krodha, mAna, mAyA ane lebhathI AkuLavyAkuLa thayelA puruSanuM je corI karavAnA anubandhazIla praNidhAna (pariNAma) che, tene teyAnubandhI raudradhyAna kahe che. A raudradhyAnavALe mANasa cerI karavAmAM ja AnaMda mAne che (4) je dhyAnamAM viSayasAdhanabhUta dhananA saMrakSaNane anubaMdha rahe che, te dhyAnane saMrakSaNAnubaMdhI raudradhyAna kahe cha. 46j 55 che :-" sadAi visayasAhaNa" tyA: raudradhyAnanai sakSa! nIya pramANe che-"osannadoSaH" KiE paassaamAMthI keI ekamAM pravRttinI pracuratA hovI, tenuM nAma "sannadoSa che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 sthAnAisane doSa: duSaNam-hiMsAokatarasmin pravRttirUpo doSa ityarthaH 1, bahudoSaH-hiMsAmRSAdisarveSu doSaH-pravRttirUpaH sa tathA2, ajJAnadoSaH-ajJAnAt-kuzAstrasaMskArAd hiMsAmRSAdiSvadharmasvarUpeSu narakAdikAraNeSu dharmabuddhayA'bhyudayAya prattisvarUpo'jJAnadoSaH, yadvA - hiMsAdipravRttilakSaNamajJAnameva doSo'jJAnadoSaH 3, " AmaraNAntadoSa:-" maraNamevAnto maraNAntaH, tamabhivyApyA''maraNAntAtmaraNaparyantamityarthaH, asamutpannapazcAttApasya kAlasaukarikAdevi yA hiMsAdiSu pravRttiH saiva doSa AmaraNAntadoSaH 4 / / ____ atha dhaya'dhyAnasvarUpamAha-" dhamme jhANe " ityAdi-dhamya dhyAnaM catuvidhaM catuSpatyavatAra-caturyu-bhedalakSaNA''lambanA'nuprekSArUpeSu padArtheSu pratyavadoSa hai| "osanna" yaha pracuratArtha vAcaka dezIya zabda hai,| " yaha doSaH" hiMsAdika samasta pApoM meM pravRtti kA honA yaha bahudoSa hai, " ajJAnadoSaH" ajJAna se kuzAstra ke saMskAra se adharmarUpa tathAnarakAdi gatiyoM ke kAraNabhUta ese hiMsAdika pApoM meM dharma samajha kara apane abhyudaya ke nivRtti pravRtti kA honA yaha ajJAna doSa hai, athavA -hiMsAdikI meM jo pravRtti hotI hai vahI ajJAnarUpa doSa hai| ___"AmaraNAntadoSaH" kAla saukarika nAmake kasAI Adi sadRza asamutpanna pazcAttApavAloMkA maraNa paryanta hiMsAdikoMmeM pravRttikA hote rahanA yaha AmaraNAntadoSa hai| dharmadhyAna kA svarUpa bheda lakSaNa Alambana aura anuprekSA ina cAra padArthoM meM vicAraNIyahone se catuSpratyavatAra cAlA (cAra bhedarUpavAlo) kahA hai / isake ye cAra bheda haiM AjJAvicaya, "osanna" mA 56 prayutAnA artha mA AmahI. sASAmA 15||y che. 'bahudoSaH' hiMsA samasta pApAmA pravRtta yavatenuM nAma 'moSa' che. 'ajJAnadoSaH' ajJAnane kAraNe-kuzAstranA saMsakAranA kAraNe narakAdi gatinA kAraNarUpa hiMsAdika pApane dhama mAnIne tenuM AcaraNa karavuM-evA adharmarUpa kAryomAM pravRtta thavuM tenuM nAma ajJAnadeSa che. athavA hiMsAdi ke mAM je pravRtti thAya che tenuM nAma 4 ajJAnahoSa cha. " AmaraNAntadoSaH " sasI 24 mAlinI ma masa. mutpanna pazcAttApavALAnI (jemane hiMsAdi karavA mATe pazcAttApa ja thatuM nathI evAnI) maraNa paryanta hiMsAdi ke mAM je pravRtti rahe che tenuM nAma AmaraNAntadeva che. dharmadhyAnanuM nirUpaNa-dharmadhyAnanuM svarUpa bheda, lakSaNa, Alakhana ane anuprekSA, A cAra bAbatenI apekSAe vicAraNIya hovAthI tene cAra bhedavALuM prakaTa karavAmAM AvyuM che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 5 u01 sa09 dhyAnasvarUpanirUpaNam 41 tAsa samavatAro vicAraNIyatvena yasya tattathoktaM, prajJaptam , tadyathA-AjJAyica. yam-A-abhividhinA'rthA jJAyante'nayA sA''jJA-sarvajJapravacanaM, sA vicIyate yasminnityAjJAvicayaM dharmadhyAnam , " AjJA vijayam" iticchAyApakSe tuAjJA yinIyate-adhigamadvAreNa paricIyate yasminniti tathAbhUtam 1, apAyavicaya, vipAkavicaya, aura saMsthAnayicaya AjJA apAya vipAka aura saMsthAna, inakI vicAraNA ke nimitta jo mana ko ekAgra karanA hotA hai vaha dharmadhyAna hai ina nimittoM ke bheda se ye dharmadhyAna ke bheda huve haiN| AjJAvicaya meM A-jJA-vicaya aise ye tIna zabda haiM, Aabhividhi artha meM prayukta huyA hai| jisake dvArA abhividhi (vidhi pUrvaka) padArtha jAne jAte haiM vaha AjJo hai aisI yaha AjJA sarvajJa prayacanarUpa yahAM gRhIta huI hai jisa dhyAna meM yaha sarvajJa pravacanarUpa AjJA vicArI jAtI hai aisA vaha dhyAna AjJApicaya nAma kA dharmadhyAna hai| kisI bhI padArtha kA vicAra karate samaya aisA manana karanA ki isa viSaya meM jo jinadeva kI AjJA hai vaha pramANa hai, athavA aisA patA lagAne ke liye ki-vItarAga tathA sarvajJa puruSa kI kyA AjJA hai 3 aura kaisI honI (bhI) cAhiye isakI parIkSA karane ke liye jo manoyoga diyA jAvegA vaha AjJAvicaya dharmadhyAna hai| aisA yaha artha " AjJA madhyAnanA yA2 le nIya pramANe che--(1) mAzAviyaya (2) mAyaviyaya, (3) vipA viyaya mana (4) saMsthAna vizya. seTamAzA, apAya, vipAka ane saMsthAnanI vicAraNA nimitte manane je ekAgra karavAmAM Ave che, te ekAgratAnuM nAma ja dharmadhyAna che. A nimittanA bhedathI tenA cAra prakAra kahyA che. ma + + viyaya = mAzAviyaya. "ma" bhaninidhi sabhA prayukta thayela che. "jJA" eTale jANavuM. jenA dvArA padArthane vidhipUrvaka jANI zakAya che, tenuM nAma "AjJA" che. evI te AjJAne ahIM sarvapravacana rUpe grahaNa karavAmAM Avela che. je dhyAnamAM A sarvajJapravacana rUpa AjJAne vicAra karavAmAM Ave che, evA dayAnane AjJAvicaya nAmanuM dharmadhyAna kahe che. athavA-keI paNa padArthane vicAra karatI vakhate evuM manana karavuM ke A viSayamAM jinadevanI je AjJA che, e ja pramANabhUta che, athavA te viSe sarvajJa puruSanI zI AjJA che athavA zI AjJA hevI joIe tenI khAtarI karavA mATe manamAM je vicAradhArA (praNidhAna) cAlu thAya che tene ja AjJA sa 56 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre " apAyavicayam " - apAyAH - vipadaH zarIramAnasAni duHkhAnItyarthaH, te vicIyante paryAlocyante'rimannityapAya vicayam = prANinAM rAgadveSAdijanitahikapAralaukikAnarthavicArA''zrayIbhUtam 2, " vipAkavicayam" viziSTaH pAko vipAkaH - jJAnAvaraNIyAdi karmaNAM phalaM, sa vicIyate'treti tathAbhUtam - karmaphalavivecanA''zrayIbhUtamityarthaH 3, vijaya " isa chAyA pakSa ko Azrita karake kiyA gayA hai, zArIrika evaM mAnasika duHkhoM kA nAma apAya hai ye apAya jisameM paryAlocita hote haiM aisA vaha dhyAna apAyavicaya dharmadhyAna hai / arthAt ina zArIrika evaM mAnasika kaSToM se chuTakArA kaise ho isa vicAra meM manoyoga denA yaha dvitIya bheda dharmadhyAna kA hai| tAtparya isakA aisA hai ki jIvoM ko jo zArIrika evaM mAnasika duHkhAdi hote haiM ve kevala rAgadveSa Adi se hote haiM aura ye rAgadveSa Adi saba isa jIva ko isa loka meM aura paraloka meM anartha utpAdaka hote haiM isa prakAra kA vicAra vAlA dharmadhyAna kA dvitIya bheda hotA hai| athavA jo sanmArga para na hokara mithyAmArga para sthita hai usakA mithyAmArga se chuTakArA kaise ho ? isa dizA meM satata vicAra karanA yaha bhI upAyavicaya dharmadhyAna hai| viziSTa parizIlana ( vipAka ) kA nAma vipAka hai arthAt jJAnAvaraNIya Adi viSaya dharmadhyAna kahe che. 66 AjJA vijaya " A prakAranI AjJAvicayanI saskRta chAyAne AdhAre A atha nakkI karavAmAM AvyA che. " zArIrika ane mAnasika duHkhAnu nAma ' apAya ' che. te apAyanuM je dhyAnamAM praNidhAna ( cintana ) karavAmAM Ave che, te dhyAnane apAyavicaya dharmadhyAna kahe che. eTale ke A zArIrika ane mAnasika duHkhAmAMthI kevI rIte mukta thaI zakAya tenA vicAra karavAmAM cittane ekAgra karavu' tenuM nAma apAyavicaya dhama dhyAna che. A apAyavicaya dhama dhyAnamAM jIvane evA vicAra thayA kare che ke rAgadveSa Adine kAraNe ja A zArIrika ane mAnasika duHkhA utpanna thAya che. A rAgadveSa ja Aleka ane paraleAkamAM jIvanu akalyANa kare che. tene kAraNe ja aneka prakAranA anatha pedA thAya che. ' prakAranuM je dhyAna che tene paNa apAyavicaya dharmadhyAna kahe che, athavA-je jIva sanmAga ne khale mithyAmArge caDelA hAya, evA jIva mithyAmAge thI chuTavAne mATe manamAM je satata vicAra karyAM kare che tene paNa apAyaviSaya dharmadhyAna kahe che. A 442 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 30 sughA TIkA sthA04301 sU0 9 dhyAnasvarUpanirUpaNam "saMsthAnavica yam" iti-saMsthAnAni-lokasya dvIpasamudrANAM cA''kAravizeSAH, tAni vicIyante-cintyante'treti tathAbhUtaM dharmyadhyAnam 4 / uktaM cAtra " AptavacanaM pravacanamAjJAvicayastadarthanirNayam / AzravavikathAgaurava pariSahAdyairapAyastu / 1 / azubhazubhakarmapAkAjucintanArtho vipAkavicayaH syAt / drabyakSetrAkRtyanugamanaM saMsthAnavicayastu / 2 / " iti / atha dharmyadhyAnalakSaNAnyAha-" dhammassa ityAdi-dharmasya khalu dhyAnasya karmoM ke phala kA jisameM vicAra hotA hai aisA vaha dhyAna vipAka vicaya hai tAtparya isakA aisA hai ki anubhava meM Ane vAle vipAkoM meM se kauna kaunasA vipAka kisa kisa karma kA phala hai, tathA amuka karma kA amuka vipAka saMbhava hai isa prakAra ke vicArArtha lagAnA, athavA-dravya kSetra kAla bhava aura bhAva inakI apekSA karma kaise kaise phaloM ko dete haiM isakA satata vicAra karanA yaha vipAkavicaya hai| saMsthAnavicaya loka kA aura dvIpasamudroM kA jo AkAra vizeSa hai usakA nAma saMsthAna hai ye saMsthAna jisa dhyAna meM satata vicAre jAte haiM vaha dhyAna saMsthAna vicaya nAma kA dharmadhyAna hai tAtparya yaha hai ki-loka Adi kA svarUpa vicAra karane meM manoyoga denA isakA nAma saMsthAna vicaya hai| kahA bhI hai "Aptavacanam" ityAdi, ojJAruci Adi jo isake cAra lakSaNa viziSTa parizIlana (phaLa) nuM nAma vipAka che. eTale ke jJAnAvaraNIya Adi karmonA phaLane jemAM vicAra thAya che, evA dhyAnane vipAkaviyaya dharmadhyAna kahe che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-je je vipAkane anubhava karavAmAM Ave che te vipAkane anulakSIne e vicAra kare ke kayA karmanA phalasvarUpe huM A vipAka (phala) anubhavI rahyo chuM, tathA amuka karmane amuka vipAka saMbhavI zake che, A prakAranA vicAramAM manane ekAgra karavuM tenuM nAma vipAkaviya dharmadhyAna che. athavA-dravya, kSetra, kALa, bhava ane bhAvanI apekSAe karma kevAM kevAM phaLa Ape che tene satata vicAra kare tenuM nAma vipAkavicaya dharma dhyAna che. "saMsthAnavicaya" lekane tathA dvIpa samadrone je AkAravizeSa che, tenuM nAma saMsthAna che. je dhyAnamAM te saMsthAnane satata vicAra karavAmAM Ave che, te dhyAnane saMsthAnaviya dharmadhyAna kahe che. eTale ke leka AdinA svarUpane vicAra karavAmAM manane ekAgra karavuM tenuM nAma 'sasthAnaviyaya' cha. yu. 55 che hai-" Aptasyanam " tyA: zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre catvAri lakSaNAni prajJaptAni, tadyathA-AjJAruciH-AjJAyAm-atha sUtratadubhayavyAkhyAnalakSaNAyAM ruciH-zraddhA AjJAruciH, yadvA-AjJayA rucirAjJAruciH 1 / "nisargaruciH "-nisargeNa-svabhAvena rucinisargaruciH 2, " sUtraruciH "-sUtra-sarvajJamaNIta Agamastatra tasmAdvA ruciH sUtraruciH 3, " avagADharuciH "-avagAhanamavagADha dvAdazAGgAvagAhanaM, tena ruciravagADharuciH, yadvA avagADhA sAdhupatyAsanastasya ruciH sAdhUpadezAcchraddhA avagADharuciH uktazca-" AgamauvaeseNaM, nisaggao jaM jinnppnniiyaannN| bhAvANaM saddahaNaM, dhammajjhANassa taM liMgaM / 1 / " iti chAyA-" Agamopadezena nisargato yajjinapraNItAnAm / bhAvAnAM zraddhAnaM dharmabhyAnasya talliGgam / " iti 4 / atha dharma dhyAnasyA''lambanAnyAha-'dhammassa ' ityAdidharmyasya khalu dhyAnasya catvAryAlambanAni prajJaptAni, tadyathA-vAcanA' cAcanaM vAcanA-vinItaziSyAya kamenijeraNArtha sUtropadezadAnAdi 1, "pratipracchanA"-pratipacchanaM pratipacchanA pUrvAdhIte zaGkite sUtrAdau tambhivAraNAya guru prati pracchanam 2, kahe gaye hai unakA abhiprAya aisA hai, AjJA meM artha sUtra aura tadubhaya meM zraddhA rakhanA, athavA bhagavAn kI AjJA meM ruci honA yaha AjJAruci hai 1 / svabhAvataH jo artha sUtra Adi meM ruci hotI hai, vaha nisa ruci hai 2 / sarvajJa praNIta Agama se, yA Agama meM jo ruci hotI hai vaha sUtra ruci hai 3 / sAdhu ke upadeza se jo ruci hotI hai vaha agADha ruci hai 4 / kahA bhI hai-"Agama uvaeseNaM" ityAdi 1 dharmadhyAna ke Alambana cAra haiM, vAcanA 1 vinIta ziSya ke liye karmanirjarArtha sUtropadeza Adi denA yaha vAcanA hai| pUrvAdhIta sUtra meM zaGkita sthala dharmadhyAnanA AjJA-ruci Adi je cAra lakSaNe kahyAM che tenuM have spaSTI265 42vAmAM Ave che--(1) matha, sUtra sanatamayama (te annamA) zraddhA rAkhavI, athavA bhagavAnanI AjJAmAM ruci hovI tenuM nAma AjJAruci che. (2) artha, sUtra AdimAM savabhAvaH je ruci hoya che tenuM nAma nisaga rathi che. (3) sapajJa prIta mAma pratye 2 saya ya cha, tanu nAma suutrruci che. (4) sAdhunA upadeza pratye je ruci hoya che, tenuM nAma agADhaci che. chu 55 cha ?-" AgamauvaeseNaM " tyAha mdhyaann| mAmana (mAdhA2) yAra cha-(1) "pAyanA" vinIta ziSyane karmanirjarArthe sUtro padeza Adi devuM tenuM nAma vAcanA che. (2) pahelAM jenuM adhyayana karyuM hoya evA sUtramAM je je zaMkAo uddabhave te te zaMkAo guru pAse praznarUpe prakaTa karIne temanuM nivAraNa karavuM, tenuM nAma pracchanA che. (3) pravIdhIta sUtra vismRta thaI jAya te mATe pharI pharIne tenuM paThana karatA rahevuM tenuM nAma parivartana che. (4) svArtha saMbaMdhI vicArane anuprekSA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u0 1 sU0 9 dhyAnasvarUpanirUpaNam " parivartanA " - pUrvAdhItasUtrAderavismaraNArthamabhyAsaH 3, " anuprekSA " - anu - pazcAt prekSaNaM prekSA = paryAlocanamanuprekSA=mUtrArthAnumaraNam 4 / 445 athAnuprekSAyAzcaturo bhedAnAha - " dhammassa " ityAdi-dharmyasya khalu dhyAnasya catasro'nuprekSAH prajJaptAH, tadyathA - ekAnuprekSA - anantaroktarItyA''tmana ekasyaekAkino'sahAyasyetyarthaH, anuprekSA=bhAvanA = ekAnuprekSA, sA caivamgoshaM natthame koI, nAhamannassa kassavi / 46 na taM parasAmi jassAhaM, NAmU bhAvoti jo mama / 1 / " iti, chAyA - " eko'haM nAsti me kazcit - nAhamanyasya kasyacit / " na taM pazyAmi yasyAhaM, nAsau bhAvIti yo mama / 1 / " iti, 1, tathA - " anityAnuprekSA " - anityasya jIvitAderanuprekSA bhAvanA'nityAnuprekSA, sA caitram - &$ kAyaH sannihitApAyaH, sampadaH padamApadAm / samAgamAH sApagamAH, sarvamutvAdi bhaGguram |1| " iti, 2, ko guru se pUchanA aura usa zaGkA ko dUra karanA isakA nAma pracchanA hai 2 / pUrvAdhIta sUtra vistRta na ho jAya isa nimitta se punaH punaH usakA abhyAsa karanA parivartanA hai (3) sUtrArthakA punaH punaH vicAra karate rahanA isakA nAma anuprekSA 4 hai / isa anuprekSA ke cAra bheda haiM, jaise- ekAnuprekSA AtmA eka hai asahAya aisI bhAvanA rakhanA isakA nAma ekAnuprekSA hai yaha ekAnuprekSA isa prakAra se hai - " ego'haM natthi me koI " ityAdi saMsAra ke jitane bhI padArtha haiM ve satra paryAyadRSTi se anitya hai aisI bhAvanA kA nAma anityAnuprekSA hai / kahA hai- " kAyaH sannihitA'pAyaH " ityAdi isa saMsAra meM mere muDe che. te anuprekSAnA pazu yAra le che - (1) anuprekSA- AtmA bheGa che, asahAya che evI bhAvanA rAkhavI tenu' nAma ekAnuprekSA che. te ekAnuprekSA yA ahAranI uhI che-" ego'haM natthi me koI " tyAhi - (2) sa MsAranA jeTalA padArtho che te badhAM paryAyaSTie anitya che evI bhAvanAnuM nAma afeugua 3. saj ug J-"aa: afaigaisqa: " Yeuilt. (3) zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tathA " azaraNAnuprekSA" -azaraNasya trANarahitasyA''tmano'nuprekSA bhAvanA'zaraNAnuprekSA, sA caivam " janmajarAmaraNabhayairamidrute vyAdhivedanAgraste / ___ jinavaravacanAdanyatra nAsti zaraNaM kacilloke / 1 / " iti 3, tathA=" saMsArAnuprekSA "-saMsAraH-catasRSu gatiSu sarvAvasthAsu jIvAnAM saraNaM-gamanaM bhramaNaM, tasyAnuprekSA bhovanA saMsArAnuprekSA, sA caivam " mAtA bhUtvA duhitA bhaginI bhAryA ca bhavati sNsaare| vajati sutaH pitRtAM bhrAtRtAM punaH zatrutAMcaiva / 1 / " iti / / atha caturvidhaM zukladhyAnamAha-" mukke" ityAdi-zukladhyAnaM caturvidhaM catuSpatyavatAra-caturyu bheda-lakSaNA-''lambanA-'nuprekSArUpeSu padArtheSu pratyavatAraH samavatAro vicAraNIyatvena yasya tattathoktam , prajJaptam , tadyathA-" pRtha. AtmA kA koI bhI rakSaka nahIM hai aisA vicAra karanA isakA nAma azaraNAnuprekSA hai| kahA bhI hai-"janma jarA" ityAdi yaha jIva karmavaza hokara cAra gatirUpa isa saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai aisA vicAra karanA isakA nAma saMsArA'nuprekSA hai| kahA bhI hai-"mAtA bhUtvA" ityAdi ? 4 saMsArAnuprekSA meM aisA koI bhI paryAya nahIM bacA hai ki-jahAM AtmA kA janma maraNa nahIM huvA hai aisA vicAra pradhAna rahatA hai yahI bAta isa zloka meM kahI hai| bheda lakSaNa Alambana aura anuprekSA rUpa cAra padArthoM meM vicAraNIyarUpa hone se jisakA samavatAra hRyA hai aisA vaha zukladhyAna bhI cAra prakAra kA kahA gayA hai| usake A saMsAramAM AtmAne kaI rakSaka nathI, e prakAranI bhAvanA rAkhavI tenuM nAma mazAnuprekSA cha. 4thu 55 cha-" janma jarA" tyA (4) 21 75 karmane adhIna rahIne cAra gativALA saMsAramAM paribhramaNa karI rahyo che, e viyA2 42 tenu ma saMsArAnuprekSA cha. 4thu 55 cha ?-" mAtA bhUtvA" ItyAdi. "evI kaI paNa paryAya nathI ke jyAM AtmAe janma-maraNa anubhavyA na hoya," A prakAranI bhAvanA saMsAra anuprekSAmAM pradhAna rahe cha. 1 yAta " mAtA bhUtvA" tyAhi i use 42thAmA kI che. have zukaladhyAnanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che-bheda, lakSaNa, Alambana ane anuprekSArUpa cAra bAbatonI apekSAe vicAraNIya hovAthI tene cAra prakAra kahyA che. zukladhyAnanA pRthakavitarka savicAra Adi cAra prakAranuM have nirUpaNa karavAmAM Ave che- zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u01 sU09 dhyAnasvalpanirUpaNam 447 ktyaSitakai savicAram " pRthak-bhinnam , tasya bhAvaH pRthaktvam-bhedo'nekatvamityarthaH, tena saha gato vitarka:-pUrvAgatazrutA''lambano nAnAnayAnusaraNarUpo vikalpo yatra tat tathA, evaM ca " pRthaktvavitakam " ekadravyAzritAnAmutpAda. vyayadhrauvyarUpaparyAyANAmanekatvena vikalpAzrayIbhUtaM ca tat , " savicAram "vicaraNaM vicAraH, sa cArthavyananayogasaMkrAntirUpaH, tatrArthaH paramANvAdiH, vyaJjana-vyaJjayati-artha prakaTayatIti vyaJjanam arthapakAzaka padaM, zabdo vAcaka iti paryAyAH, yogAH-manovAkAyarUpAsteSu saMkrAnti:-saMkramaNam anyatamasmA danyatamasminnekadravye gamanaM, tena saha vartata iti savicAraM ceti tathoktam uktaMca" uppAyaThiibhagAi pajjayANaM jamegadavvaMmi / nANAnayAnusaraNaM puvyagayasuyANusAreNaM / 1 / ve prakAra ye haiM pRthaktva vitarka savicAra Adi isa pRthaktvavitarka savicAra meM zrutajJAna kA Alambana lekara vividha dRSTiyoM se vicAra kiyA jAtA hai isaliye to yaha pRthaktvavitarka huvA hai ? aura isameM artha vyaJjana tathA saMkramaNa hotA rahatA hai isaliye yaha vicAra sahita huyA isa prakAra isa dhyAna kA pUrA nAma "pRthaktvavitarkasavicAra" par3A hai| isI bAta ko TIkAkAra ne pRthak bhinnam tasya bhAvaH pRthaktvam , bhedo'nekatyam , vitarkaH pUrvagata zrutAlambanaH nAnAnayA'nurUpaH vikalpoyatra tat tathA, ityAdi padoM dvArA pragaTa kiyA hai| vitarka nAma zruta kA hai aura arthasaMkrAnti, vyajanasaMkrAnti aura yogasaMkrAnti kA nAma vicAra hai, isa prakAra vicAra aura vitarka kA artha samajha kara ina bhedoM - A pRthakatvavitaka savicAramAM zrutajJAnane AdhAra laIne vividha dRSTi ethI vicAra karavAmAM Ave che, tethI tene pRthakavitarka rUpe prakaTa karyuM che. ane temAM artha, vyaMjana AdinI apekSAe saMkramaNa thatuM ja rahe che, tethI te "vicArasahita" vizeSaNa lagADavAne pAtra banyuM che. A rIte A dhyAnanuM pUruM nAma "pRthakatvavitarka savicAra " paDayuM che. e ja vAtane sUtrakAre A sUtrapATha dvArA prakaTa karI che- " pRthak-bhinnam tasya bhAvaH pRthaktvam bhedo'nekatvam , vitarkaH pUrvagata. zrutAlambanaH nAnAnayA'nurUpaH-vikalpo yatra tattathA " tyAha. vitarka eTale zrata eTale artha saMkrAnti, vyaMjana saMkrAnti ane yoga saMkrAntinuM nAma vicAra che. A pramANe vicAra ane vitarkane bheda samajAvavAmAM Ave te A bhedanuM spaSTIkaraNa thaI jAya che. kahyuM paNa che ke - zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 ___ sthAnAgasatre saviyAramattha vaMjaNa jogaMtarao tayaM paDhamamukaM / hoi puhuttaviyakaM, saviyAramarAgabhAvassa / 2 / " iti, chAyA-" utpAdasthitibhaGgAdi paryAyANAM yadekadravye / nAnAnayAnusaraNaM pUrvagatazrutAnusAreNa / 1 / savicAramarthavyaJjanayogAntaratastat prathamazuklam / bhavati pRthaktyavitarka savicAra marAgabhAvasya / 2 / " iti iti zukladhyAnasya prathamo bhedaH kA spaSTIkaraNa ho jAtA hai / uktazca-" uppAya ThiI maMgAI" ityAdi isa kathana kA tAtparya yaha hai-ki jaba upazamazreNI yA kSapaka zreNI para ArohaNa karanevAlA koI eka pUrvajJAnadhArI manuSya zrutajJAna ke bala se kisI bhI paramANu Adi jaDa yA AtmarUpa cetanadravya kA cintana karatA hai aura aisA karate huve vaha usako dravyAthikadRSTi se yA paryAyAdhika dRSTi se cintana karatA hai| dravyAstikadRSTi se cintana karatA huvA vaha pudgalAdi vividha dravyoM meM kisa dRSTi se sAmya hai aura inake acAntara bheda bhI kisa prakAra se ho sakate haiM ityAdi bAtoM kA vicAra karatA hai| paryAyArthikadRSTi se vicAra karatA huvA vaha unakI vartamAna kAlika vividha avasthAoM kA vicAra karatA hai / aura zrutajJAna ke AdhAra se kabhI yaha jIva kisI eka dravyarUpa artha para se dUsare dravya. rUpa artha para eka dravyarUpa artha para se kisI eka paryAyarUpa artha para eka paryAyarUpa artha para se dUsare paryAyarUpa artha para yA eka paryAyarUpa " upAya ThiI bhaMgAi" tyAha-- A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-upazama zreNuM kSepaka zreNI para ArohaNa karanAra keI eka pUrvajJAnadhArI manuSya zrutajJAnane AdhAre kaI paNa paramANu Adi jaDanuM athavA AtmArUpa cetanadravyanuM cintana kare che ane evuM karato te manuSya tenuM dravyArthika dRSTithI ke paryAyArthika dRSTithI cintana kare che. dravyArthika daSTie vicAra karatI vakhate te pudrAdi dravyamAM kaI daSTie sAmya che ane temanA avAntara bhedo (prabhedo) paNa kaI rIte thaI zake che, ItyAdi vAtene vicAra kare che. paryAyArthika dRSTie jyAre te temane vicAra kare che tyAre te temanI vartamAnakAlika vividha avasthAone vicAra kare che. ane zrutajJAnane AdhAre te jIva kayAreka eka dravyarUpa artha parathI bIjA artha para. aika dravyarUpa arthaparathI keI eka paryAyarUpa artha para, eka paryAyarUpa arthaparathI bIjI paryAyarUpa artha para athavA eka paryAyarUpa arthaparathI koI zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u01 sU09 dhyAnasvarUpanirUpaNam _ " egattaviyaka " ityAdi-ekatvavitarka'vicAram-ekasya bhAva ekatvaM, te naikatvena abhedenautpAdacyayadhrauvyAdi paryAyANAmanyatamaikaparyAyA''lambanatayA, vitarkaH pUrvagatazrutAzrayo vyaJjanarUpo vA yasya tadezatvavitaka, tacca tad avicAram-avidyamAno vicAra arthavyaJjanayogAnAmanyatamasmAdanyatamasmin saMkrA. ntirUpo nirvAtasthAnasthita-dIpavad yasmin tadavicAramiti tattathoktam , uktaM caartha para se kisI eka dravyarUpa artha para jJAnadhArA ko saMkramita karake cintana ke liye pravRtta hotA hai| isI prakAra kabhI artha para se vyaJjana -artha prakAzaka zabda para aura zabda para se artha para yA-kisI eka zabda para se dUsare zabda para cintana ke liye pravRtta hotA hai tathA-aisA karatA huvA yaha kabhI manoyoga Adi tInoM meM se kisI eka yoga kA Alambana letAhai aura-phira use choDakara anyayoga kA Alambana letAhai taba usako honevAlA vaha dhyAna pRthaktvavitarkapta vicAra kahA jAtA hai| " egattaviyakka" ityAdi jisa dhyAna meM pUrvagata zruta ke AdhAra se utpAta Adi kisI eka paryAya ko yA dravya kA hI cintayana kiyA jAtA hai aura cintavana karate samaya vaha jisa dravya yA-paryAya yA zabda, yA yoga kA Alambana kiye rahatA hai vaha jisameM nahIM badalatA hai aisA vaha dhyAna ekatvavitarkasavicAra kahA gayA hai| jisa prakAra niryAta sthAna meM rakhA huvA dIpaka avicalita zikhA hotA hai usI prakAra se eka dravyarUpa artha para jJAnadhArAne saMkamita karIne cintanane mATe pravRtta thAya che. e ja pramANe kayAreka artha parathI vyaMjana ( artha prakAzaka zabda) para, ane zabdaparathI arthapara, athavA ke eka zabdaparathI bIjA zabda para cintanane mATe pravRtta thAya che. tathA evuM karato te manuSya kyAreka maneyega Adi traNe rogomAMthI keI eka roganuM AlaMbana (avalaMbana-AdhAra ) le che, vaLI tene cheDI daIne anya veganuM Alammana le che, vaLI tene cheDIne bIjA keI yegane AdhAra le che, tyAre tenA dvArA je satata cintana kara. vAmAM Ave che tene "pRthaka vitarka savicAra " kahe che. __ " egatta viyakka" tyAha je dhyAnamAM pUrvagata zratane AdhAre utpAta Adi keI eka paryAyana athavA dravyanuM ja cintavana karavAmAM Ave che, ane te cintavana karatI vakhate te jIve je dravya ke paya ke zabda athavA ganuM Alambana lIdhuM hoya te jemAM badalata nathI, evA dhyAnane "ekatva vitarka savicAra kahe che. jevI rIte nivata sthAnamAM rAkhelA dIpakanI jyota avicalita rahe che, e ja zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 % - - - sthAnAGgasUtre " je puNa sunippakaMpaM niyAyaThANappaIvamiva cittaM / uppAyaThii bhaMgAiyANamegaMmi pjjaae| 1 / aviyAramatyavaMjaNajogaMtarao tayaM biiyasukaM / punagayasuyAlaMbaNamegasatriyakamaviyAraM / " iti, chAyA-" yatpunaH suniSprakampaM nivAtasthAnapradIpa iva cittam / utpAdasthitibhaGgAdInAmekasmin paryAye / / avicAramarthavyaJjanayogAntaratastad dvitIyaM zuklam / pUrvagatazrutA''lambanamekatvavitarkamavicAram / " iti, iti zukladhyAnasya dvitIyo bhedaH / 2 / / tathA-" sUkSmakriyA'nivarti"-mUkSmA-kAyikyucchvAsAdikA kriyA yasmistat sUkSmakriyam, etad nirvANagamanakAle niruddhamanovAgyogasyArddhaniruddhakAyaisameM dhyAnI kA dhyAna ekasI [ samAna ] bahatA hai / kahA hai-" jaM puNa sunippakaMpaM-" ityAdi ? tAtparya-isakA aisA hai ki jaba jIva kSINamoha guNasthAna ko prApta hokara zrutarUpa vitarka ke AdhAra se kisI eka dravya yA paryAya kA cintana karatA hai aura-cintavana karate samaya jo artha, vyaJjana yA yoga kA avalambana liye thA usameM saMkramaNa hotA nahIM hai isa dhyAna ke balase yaha jIca ghAtika karmoM kI zeSa (saMpUrNa) prakRttiyoMkA vinAza kara kevalajJAna prApta karatA hai| isa prakAra se yaha dvitIya zukladhyAna kA svarUpa hai "sUkSmakriyA'niyati" jisa dhyAna meM kAyikI kriyA uchvAsa Adika sUkSma rahatI hai arthAt sarvajJa deva yoga nirodha karate pramANe A prakAranA dhyAnanA dhyAnanI dhArA eka sarakhI vahetI rahe che. kahyuM paNa che -"jaM puNa sunippakapa" tyAdi. ma. jynn| mAyArtha nIye prabhArI cha jyAre jIva kSaNamaha guNasthAnane prApta karIne zratarUpa vitakane AdhAre kaI eka dravya athavA paryAyanuM cintana kare che, ane cintana karatI vakhate teNe je artha, vyaMjana ke jemanuM avalambana lIdhuM hoya temAMthI saMkramaNa karatuM nathI, tyAre tenA te dhyAnane "eka vitarka zukala dhyAna" kahe che. A dhyAnanA prabhAvathI jIva ghAtikarmonI zeSa prakRtiene kSaya karIne kevaLajJAna prApta kare che. A prakAranA zukaladhyAnanuM A bIjA prakAranuM svarUpa che. " sUkSma kriyA 5 niyati-2 dhyAnamA zvAsa mA viJyiA sUkSma rahe che-eTale ke sarvajJa deva yoganirodha karatI vakhate bIjA badhA vegene zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u0 1 sU0 9 dhyAnasvarUpanirUpaNam 451 yogasya kevalino bhavati, tacca tad " anivarti"-nivartata ityevaM zIla niyati, na nivarti anivarti pravardhamAnatarapariNAmAdavyAvarti ceti tattathoktam , uktaM ca" nivvANagamaNakAle, kevaliNo daraniruddhajogassa / suhumakiriyA'niyaTiM, taiyaM taNukAyakiriyassa / 1 / " iti, chAyA-" nirvANagamanakAle, kevalino'ddhaniruddhayogasya / mUkSmakriyA'nivati tRtIyaM tanu (sUkSma ) kAyakriyasya / / " iti, iti zUkladhyAnasya tRtIyo bhedaH / 3 / " samucchinnakriyA'matipAti "-samucchinA-prakSINA kriyA = kAyAdivyApArarUpA zailezIkaraNe niruddhayogatvena yasmistat samucchinnakriyaM, tacca nad huye dUsare saba yogoM kA abhAva kara sUkSma kAyayoga ko prApta hote haiM taba sUkSmakriyAanivarti dhyAna hotA hai, taba kAyavargaNAoM ke nimitta Atma pradezoMkA ati sUkSma parispanda zeSa rahatAhai isaliye-isakA nAma sUkSmakriyA'nivarti dhyAna hai| yaha dhyAna nirvANagamana kAla meM mana vacana yoga kA nirodha ho jAne para aura kAyayoga kA ardha nirodha hone para kevalI jIva ko hotA hai| yaha dhyAna hokara chuTatA nahIM hai kyoM ki-isameM pravarddhamAnatara pariNAma hone se avyAvarti yaha ani cartirUpa kahA gayA hai| uktaM ca-"nivvANagamaNakAle-" ityAdi " samucchinnakriyA'pratipAti" zailezIkaraNa meM niruddha yoga hone ke kAraNa jisa dhyAna meM kAyika Adi vyApArarUpa kriyA samucchinna milakula kSINa ho jAtI hai-aura yaha dhyAna apratipAti hotA hai pratipatana abhAva karIne mAtra sUmikAya vegamAM ja pravRtta rahe che, tyAre sUphamakriyA nivartidhyAna thAya che. tyAre kAyavargaNuonA nimittarUpa Atmapradezane ati sUkama parispanda ja bAkI rahe che, tethI tenuM nAma "sUmakiyAnivartidhyAna paDyuM che. nirvANagamana kALe manavacana egane nirodha thaI javAthI ane kAya gane ardhanidhi thaI javAthI kevalIne jIva A prakAranA dhyAnathI yukta bane che. A dhyAnanI dhArA chUTatI nathI, kAraNa ke temAM pravarlDamAnatara pari. NAma hovAthI te dayAna ekavAra prApta thayA bAda chUTI jatuM nathI. te dhyAnane maniyati35 yuche-hyu 55 -" nivvANa gamaNakAle" tyA- have samucchinna kriyAtipAti zukaladhyAnanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che-zilezIkaraNamAM bhegene nirodha thavAne kAraNe je dhyAnamAM kAyika Adi vyApArarUpa kriyA samuchinna (bilakula kSINa) thaI jAya che, te dhyAnane zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 --- 452 sthAnAGgasUtre " apratipAti "-pratipatatItyevaMzIla pratipAti, na pratipAtyapratipAti-pratipatanasvabhAvarahitamanuparati svabhAvamityarthaH, ceti tathoktam , uktaM ca " tasseya se lesIgayassa selavyanippakaMpassa / vocchinnakiriyamappaDivAI jhANaM paramasukaM / 1 / " iti, chAyA-" tasyaiva zailezIgatasya zailavanniSpakampasya / vyucchinnakriyamapratipAti dhyAnaM paramazuklam / 1 / " iti, iti zukladhyAnasya caturthoM bhedH| 4 / asmiMzcAntime zukladhyAnabhedadvaye'yaM kramaH-kevalI kilAntarmuhUrtabhAvini paramapade bhavopagrAhi-vedanIyA''yurnAmagotrAkhyeSu caturyu karmamu samudghAtato nisargeNa yA samasthitikeSu satsu yoganirodha karoti, tatra ca kramaH" pajjattamettasannissa jattiyAiM jahannajogissa / hoti maNodavAI tavyAvArI ya jammetto / 1 / tadasaMkhaguNavihINe samae samae nirumamANo so / maNaso savanirohaM kuNai asaMkhejjasamaehi / 2 / svabhAva se rahita hotA hai / so hI kahA hai-" tasseva selesI gayassa" ityAdi isa dhyAna kA udaya hote hI sAtAvedanIya karma kA Astraya ruka jAtA hai| aura anta meM zeSa saba karma kSINa ho jAne se mokSa prApta ho jAtA hai| isa antima zukladhyAna dvaya meM aisA krama hai kevalI bhagavAn antamuhUrta bhAvI paramapada ke hone para bhayopagrAhi vedanIya Ayu nAma gotra ina cAra karmoM ke samuddhAta se, athavA,-nisarga se samasthitika ho jAne para yoganirodha karate haiN| vahAM kA krama isa prakAra se hai"pajjattamettasannissa-" ityAdi samucichanna kiyAtipAtidhyAna kahe che A dayAna pratipatananA svabhAvathI paNa rahita hoya che, tethI tene apratiprAtidhyAna kahyuM che. e ja vAta sUtrakAre " tasseva selesIgayassa" tyAdi sUtrA3 dvA2548 rI che. A dhyAnane udaya thatAnI sAthe ja sAtavedanIya kamene Asrava baMdha thaI jAya che, ane Akhare bAkInA samasta karmone kSaya thaI javAthI mokSa prApta thaI jAya che. A chelA be zukaladhyAnamAM evo kama che ke kevalI bhagavAna antarmuhartA bhAvI paramapadanA sadubhAvamAM bhapagrAhi-vedanIya, Ayu, nAma ane getra A cAra karmono samuddaghAta dvArA, athavA nisargathI (nasargika rIte) samasthitika thaI jAya tyAre yoganirodha kare che. te kama A pramANe cha-" pajjanametta sannissa" tyAhi-zaila meTale pata. piNa yA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u0 1 sU0 9 nAnasvarUpanirUpaNam pajjattamettabiMdiya-jahannavaijogapajjayA je u / tadasaMkhaguNavihINe samae samae niruMbhaMto / 3 / sabyavaijogarohaM saMkhAtIehiM kugai samaehi / tatto asuhamapaNagassa paDhamasamaovavannassa / 4 / jo kira jahannajogo tadasaMkhejjaguNahINamekeke / samae niraMbhamANo dehatibhAgaM ca muMcaMto / 5 / ruMbhai sa kAyajogaM saMkhAIehiM cetra samaehi / to kayajoganiroho selesImAvaNAmei / 6 / hassakkharAiM majheNa jeNa kAleNa paMca bhannati / acchai selesigabho tattiyamettaM to kAlaM / 7 / taNurohAraMbhAo sAyai suhumakiriyANiyahi so / vocchinnakiriyamappaDivAI selesikAlaMmi / 8 / " iti, chAyA-paryAptamAtrasaMjJinaH yApanti jaghanyayoginaH / bhavanti manodravyANi tadvayApArazca yAvanmAtraH / 1 / tadasaMkhyaguNavihInAni samaye samaye nirundhan saH / manasaH sarvanirodhaM karotyasaMkhyAtasamayaiH / 2 / paryAptamAtra dvIndriyasya jaghanyavAgyogaparyayA ye tu / tadasaMkhyaguNavihInAn samaye samaye nirundhan / 3 / sarvavAgyogarodhaM saMkhyAtItaiH karoti samayaiH / tatazca mUkSmapanakasya prathamasamayotpannasya / 4 / yaH kila jaghanyayogastadasaMkhyeya guNahInamekaikasmin / samaye nirundhan dehatribhAgaM ca muzcan / 5 / ruNaddhi sa kAyayogaM saMkhyAtItaizca samayaiH / tataH kRtayoganirodhaH zailezIbhAvanAmeti / 6 / yena madhyena kAlena paJca isvAkSarANi bhaNyante / tAvanmAnaM kAlaM tataH zailezIgatastiSThAti / 7 / tadanurodhA''rambhAd dhyAyati sUkSma kriyAnivarti saH / vyucchinnakriyamapatipAti zailezIkAle / 8 / " iti, zailAH-parvatAH, teSAm IzaH svAmI bRhatvAdiguNavattvAt zailezaH-meruH, tasyeva yanniSpakamattvaM yatra sA zailezI, tadrUpA bhAvanA-avasthA zailezI bhAvanA, tAm etibhAmotIti tdrthH| zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre atha zukladhyAnasya lakSaNAnyAha-"mukkassa" ityAdi-zuklasya khalu dhyAnasya catvAri lakSaNAni prajJaptAni, tadyathA-" avyayam"-iti-vyathAyA abhAvo'vyatham-devAdikRtopasargAdi janitabhaya-vicalanAbhAvaH, iti prathamaH 1 // tathA-asammohaH-sammohaH mUDhatA, na sammoho'sammohaHdevAdi-kRtamAyAjanitAyAH sUkSmapadArthaviSayA vA mUDhatAyA abhAvaH, iti dvitiiyH|2| tathA-" piyege" iti-vivekaH-haMsavat kSIranIranyAyena svabuddhayA dehAdAtmanaH AtmataH sarvasaMyogAnAM vA vivecanaM pRthakkaraNamityarthaH / iti tRtIyaH 3 // zailanAma parvata kA hai bRhattvAdi guNa yukta hone se jo parvatoM kA svAmI ho yaha zaileza hai aisA meru hai, isa meru ke samAna jisa bhAvanA meM niSprakampana ho vaha zailezI bhAvanA hai zailezI avasthA hai yoga se niSevita sakala vyApAravAlA jIva hI isa zailezI avasthA ko prApta karatA hai| zukladhyAna ke lakSaNa isa prakAra se hai-" avyatham " vyathA kA abhAva ho jAnA devAdikRta jo upasarga vahI vyathA hai usa bhaya se vicalita nahIM honA zukladhyAna kA pahalA lakSaNa avyatha hai-1 " asammohaH" mUDhatA kA nAma sammoha hai isakA abhAva asammoha hai arthAt-devAdikRta mAyAjanita mUDhatA kA yA sUkSma padArtha viSayaka mUDhatA kA abhAva ho jAnA isakA nAma asammoha hai 2 " vivekaH" jisa prakAra haMsa pAnI se dUdha ko alaga kara letA hai usI prakAra buddhi AdinI apekSAe je saghaLA parvatane svAmI che-saghaLA parvamAM zreSTha che, tene zaileza kahe che. e parvata meru che. je bhAvanAmAM (avasthAmAM) te meru samAna niSpakampana hoya che, te bhAvanAne lezI bhAvanA athavA zailezI avasthA kahe che. mana, vacana ane kAyanA sakaLa vyApArane jeNe nirodha karyo hoya che e jIva ja zailezI avasthA prApta karI zake che. zubhasadhyAnana kSaNa mA pramANe cha-(1) " avyathama " mA dhyAna vakhate dhyAnInI thathAne abhAva thaI jAya che. devAdita upasargane ja ahIM vyathA samajavI joIe. te bhayathI vicalita na thavuM te zukaladhyAnanuM paheluM sakSay cha, ma ta sakSane " 25055" 54thI 48 yu" che. (2) " asammohaH " bhUtAnu nAma samA cha, bhane tanA amApane asaMha kahe che. eTale ke devAdita mAyAjanita mUDhatAne athavA sUma padArtha viSayaka mUDhatAne abhAva thaI ja tenuM nAma asaMmoha che. "vivekaH " ma sa pAmayI ipane mAna 4 // nAmecha, mera zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u. 1 sU0 9 dhyAnasvarUpanirUpaNam tathA = " visagge " iti - vyutsargaH - vi- vizeSaNa sarvaviSayaniHsaGgatvena utsargaH = dehoSadhInAM tyAgo vyutsargaH / iti caturthaH / 4 / atra gAtheyam - " cAlijjaha bIbher3a va dhIro na parIsahovasaggehiM / suhamesu na saMmujjhai bhAvesu na devamAyAsu / 1 / dehavicittaM pecchai appANaM taha ya savvasaMjoge 3 | deho hissaggaM nissaMga savvahA kuNai / 2 / " iti, chAyA- -" cAlyate vibheti vA dhIro na pariSahopasagaiH / ---- 455 sUkSmeSvapi bhAveSu na saMmuhyati na devamAyAsu / 1 / dehaviviktaM prekSate AtmAnaM tathA ca sarvasaMyogAn 3 | dehopaotsarga niHsaGgaH sarvathA karoti / 2 / " iti, atha zukladhyAnasyA''lambanAnyAha - " sukassa ityAdi-zuklasya khalu dhyAnatya catvAri AlambanAni prajJaptAni tadyathA - " khaMtI " iti - kSAntiH = kSamA, 1, " muktiH " nibhitA 2, " ArjavaM " - saralatA 3, " mArdavaM " - mRdutA " 4 / iti / atra gAthA - "" dvArA deha se AtmA ko evaM Atmo se sarva saMyogoM ko alaga kara rakhanA viveka hai 3 tathA " viusaggo " vyutsargaH - vizeSarUpa se sarva viSayoM meM nisaGga ho jAne ke kAraNa deha aura upadhiyoM kA tyAganA vyutsarga hai - yahAM aisI gAthAe~ haiM-" cAlijjai bIbheha badhIro" ityAdi zukladhyAna ke Alambana isa prakAra se haiM- " sukkassa " ityAdi 52 // " khaMtI " kSAntiH kSamA 1 mukti nirlobhatA 2 " Arjava " saralatA 3 aura " mArdava mRdutA 4 gAthA aha khaMti maddavajjaca " ityAdi pramANe buddhi dvArA dehathI AtmAne alaga karave, ane AtmAmAMthI sarva sAgAne alaga karI nAkhavA tenuM nAma viveka che. "" zrI sthAnAMga sUtra : 02 (4) " visaggo - vyutsarga "- vizeSa 3ye sarpa viSayamAthI niHsauMga thaI javAne kAraNe deha ane upadhionA tyAga karavA tenu nAma nyuTsaga che. ahIM yA prAranI gAthAo che -" cAlijjai bIbheiva dhIro " ityAhi. zukaladhyAnanA A cAra avala bane kahyA che. sukarasa " ityAdi. (1) " khaMtI " kSAnti (kSamA), (2) bhukti nirdolitA ane (4) mA va-mRdutA. e ja vAta nIcenI gAthA dvArA sUtrakAre prakaTa karI che - " ahakhaMti - maddava -jjava " ityAdi (3) mAnava - saralatA Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa sthAnAGgasUtre " aha khaMti-maddaya-jjava-muttIo jinnmypphaannaao| ___ AlaMbaNAI jehi u sukkajjJANaM samArUhai / 1 / " iti, chAyA-atha zAnti-mArdayA-''rjava muktayaH jinmtprdhaanaaH| AlambanAni yaistu zukladhyAna samArohati / 1 / " iti / atha zukladhyAnasyAnuprekSA Aha-" sukasta" ityAdi-zuklasya khalu dhyAnasya catasro'nuprekSAH prajJaptAH, tadyathA-anantavartitA'nupekSA-anantaM yathA syAttathA vartata ityevaMzIlo'nantavartI bhavapravAhastasya bhAvo'nantavartitA, tasyAnuprekSA-bhAvanA=anantavartitA'nuprekSA, yadvA-'anantavRttitA'nuprekSe-ticchAyA, tatrAyamarthaH-avidyamAno'nto yasyAH sA'nantA, sA vRttiryasya bhavasantAnasya so'nantattistasya bhAvo'nantavRttitA niravadhikavartanayattvam , tasyA anupekSA anantavRttittAnu'prekSA jIvasya bhavabhramaNAnucintanamityarthaH, yathAzukladhyAna sambandhI anuprekSAe~ isa prakAra haiM-anantavartitA 1 vipariNAmAnuprekSA 2 azubhAnuprekSA 3 aura apAyAnuprekSA 4 ananta hokara jo rahatA hai vaha anantavartI hai aisA anantavartI bhavapravAha hai isa bhaya pravAha kA jo bhAva hai yaha anantavartitA hai isa anantayatitA kI jo bhAvanA hai vaha-anantavartitAnuprekSA hai| athavA "anantavRttitAnuprekSA" isa chAyA pakSa meM aisA artha hotA hai jisakA anta avidyamAna ho vaha ananta hai aisI anantarUpa vRtti jisa bhavasantAna paramparA kI hai vaha anantavRtti hai isakA jo bhAva hai vaha anantavRttitA hai isa ananta zukaladhyAna saMbaMdhI anuprekSAe nIce pramANe che-(1) anaMtavartitA, (2) viparibhAnuprekSA, (3) AzubhAnuprekSA mane (4) ayAnuprekSA. manAta thaIne je rahe che te anaMtavI che. e anaMtavatI bhavapravAha che. te bhavapravAhane je bhAva che, te anaMtavartitA che. te anaMtavartitAnI je bhAvanA che tanAma 1 mana tavartitA anuprekSA che. ma24 " ananta vRttitAnuprekSA" mA prakAranI anaMtavartitA anuprekSAnI saMskRta chAyAnI apekSAe tenA arthane vicAra karavAmAM Ave to tene A pramANe artha thaze jene aMta avidyamAna hoya tene anaMta kahe che. evI anaMta rUpa je vRtti je bhavasantAna paraMparAnI che, tenuM nAma anaMtavRtti che. tene je bhAva che tenuM nAma anaMtavRttitA che. te anaMtavRttitAnI je anuprekSA che tenuM nAma 8 anaMtavRttitA anuprekSA " che. eTale ke jIvanA bhavapramANane vAraMvAra zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u0 1 sU09 dhyAnasvarUpanirUpaNam 457 "esa aNAI jIvo saMsAro sAgarovya duttaaro| nArayatiriyanarAmarabhavesu parIhiMDae jIyo / 1 / " iti, chAyA-" eSa jIvo'nAdiH sAgara iva saMsAro duruttaarH| nAraka-tiryaga-narA-'marabhayeSu parihiNDate jIvaH / 1 / " iti, iti zukladhyAnasya prthmaa'nupekssaa| 1 // " vippariNAmANuppehA" iti-pariNamanaM -pariNAmaH = avasthA'ntaramAptiH, vi-vividhaH anekaprakAraH pariNAmo vipariNAmaH, tasyAnuprekSA bhAvanA vipariNAmAnuprekSA padArthAnAM pratikSaNavividhapariNAmA'nucintanamityarthaH / yathA" savvaTThANAiM asAsayAI iha ceva devaloge ya / suraasuranarAINaM riddhivisesA suhAica / 1 / " iti, chAyA-" sarvasthAnAni azAzvatAni iha caiva devaloke ca / surAsuranarAdInAm RddhivizeSAH sukhAni ca / 1 / iti iti dvitIyA'nuprekSA / 2 // titA kI jo anuprekSA hai vaha anantavRttitAnupekSA hai| isakA tAtparya aisA hai ki-jIva ke bhavabhramaNa kA bAra bAra vicAra karanA yahI anantavRttitA, yA-anantavartitA anuprekSA hai| yathA-esa aNAI jIvo" ityAdi yaha jIva anAdi hai aura yaha saMsAra dustara sAgara jaisA hai yaha jIya anAdikAla se nAraka tiryaka-manuSya aura devagatiyoM meM cakkara lagAtA hai aisA vicAra hI anantavRttitAnuprekSA hai| ___ "vippariNAmANuppehA" acasthAntara prApti kA nAma pariNAma hai aneka prakArake jo pariNAma haiM ve vipariNAmahaiM ina vipariNAmoMke padArthoM kI vividha avasthAoM kA jo ki pratikSaNa unameM ho rahI hai bAra bAra vicAra karanA yaha vipariNAmA'nuprekSA hai| jaise-"savaThThANAiM" ityAdi vicAra karyA kare e ja anaMtavRttitA athavA anaMtavartitA anuprekSA che. ma "esa aNAI jIvo" tyAdi- 4 anAhi cha, bhane mA saMsAra dustara sAgara jevo che. A jIva anAdikALathI nAraka, tiryaMca, manuSya ane devagatimAM bhramaNa karyA kare che, A prakAranA vicArane ja anaMtavRttitA anu. prekSA kahe che. A pramANe anuprekSAnA pahelA bhedanuM kathana karIne have bIjA le ni351 42pAmA bhAva cha-" vippariNAmANuppehA" vipariyAmAnuprekSA avasthAntara prAptinuM nAma pariNAma che. aneka prakAranAM je pariNAma che temanuM nAma vipariNAma che. A vipariNAmonI apekSAe padArthonI vividha avasthAona-(ke je pratikSaNa te padArthomAM thaI rahI hoya che) vicAra karavo tenuM nAma " vipariyAmA anuprekSA" cha. ma " savvadANAI" tyAhi sa 58 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre " asuhANuppehA " iti-azubhAnuprekSA zubhA-samIcInaH, na zubho'zubhaHazubhatvamityarthaH, azubhazabdo'zubhatvaparaH, tasyAnuprekSA'zubhAnuprekSA-saMsArasyAsamIcInatvabhAvanetyarthaH, yathA "dhI saMsAro jaM juyANo paramarUvagaviyo / mariUNa jAyai kimI, tattheva kaDevare niye|1| chAyA-"dhik saMsAra yasmin yuvA paramarUpagarvitaH / mRtvA jAyate kRmiH, tatraiva kalevare nije / 1 / " iti, iti tRtIyA'numekSA / 3 // " avAyANuppehA " iti-apAyAnuprekSA-apAyaH-apagamaH, sa ca kAyavAmanoyogalakSaNA''sravANAM vodhyaH, tasyAnuprekSA-AsravanivAraNAbhAvanetyarthaH, apAyAnAM prANAtipAtAdyAsravajanitAnarthAnAmanuprekSA = anucintanamapAyAnuprekSA, yathA-- " koho ya mANo ya aNiggahIyA, mAyA ya lobho ya pvddrmaannaa| cattAri ee kasiNA kasAyA, siMcati mUlAI puNabbhavassa / 1" iti, "asuhANuppehA" 3-zubha nAma prazasta kA hai jo aisA nahIM hai vaha azubha hai yaha azubha zabda azubhatA kA vAcaka hai isakI jo anu. prekSA hai vaha azubhAnuprekSA hai| yathA-"ghI saMsAro-" ityAdi, "avAyANuppehA" 4-manoyoga vacanayoga aura kAyayogarUpa AtrayoM ke apagamana kI jo bhAvanA hai vaha apAyAnuprekSA hai| athavA prANAtipAta Adi dvArA huve karmAsravoM ke anarthoM kA bAra bAra jo cintana hai vahaapAyA'nuprekSA hai / yathA-"kohoya mANo ya" ityAdi arthAt-krodha, " asuhANuppehA " " HzumA anuprekSA" no mApAtha' mA prabhArI cha prazastane zubha kahe che. je evuM prazasta nathI tene azubha kahe che. te azubha zabda azubhatAne vAcaka che. te azubhatAnI je anuprekSA che tene "azubhA anuprekSA 4 cha. ma "dhI saMsAro" tyAhi va yA prazna anuprekSA pra48 42yAmA mAve che-" avAyANuppehA" apAyAnuprekSA-manAyA, pynyaa|| mane yayA 35 mAsavAnA apamAnanI (nidhanI) je bhAvanA che, te bhAvanAne "apAyA anuprekSA " kahe che. athavA-prANAtipAta Adi dvArA thayelA kamastranA anarthone vAraMvAra je viyA2 42vAmA bhAva cha, tene mAyAnuprekSA he che. bha. "kohAyamANoya" zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA04 u0 1.sU0 10 samedAdevasthitinirUpaNam 459 chAyA-" krodhazca mAnazcAnigRhItau, mAyA ca lobhazca pravarddhamAnau / catvAra ete kRtsnAH kaSAyAH, sizcanti mUlAni punarbhavasya / 1 / iti, iti caturthyanupekSA / 4 // iti dhyAnacatuSTayasvarUpam // (sU0 9) dhyAnAd devatvamapi syAdato devasthiti sabhedAmAha mUlam-caubihA devANaM ThiI paNNattA, taM jahA-deve NAmamege 1, devasiNAe NAmamegera, devapurohie NAmamege3, devapajalaNe NAmamege 4 / cauvihe saMvAse paNNatte, taM jahA-deve NAmamege devIe saddhiM saMvAsaM gacche jA, deve NAmamege chavIe saddhiM saMvAsaM gacchejjA, chavI NAmamege devIe saddhiM saMvAsaM gacchejjA, chavI NAmamege chapIe saddhiM sNvaasNgcchejjaa||suu010|| chAyA-caturvidhA devAnAM sthitiH prajJatA, tadyathA-devo nAmaikaH 1, devasnAtako nAmaikaH 2, devapurohito nAmaikaH 3, devaprajvalano nAmaikaH 4! catumAna, mAyA, aura lobha, ye cAra kaSAya punarbhava ke mUla ko sIMcate haiM -4 isa prakAra se yaha dhyAna dhyAna catuSTaya kA svarUpa hai // suu09|| dhyAna se devapad kI bhI prApti jIva ko hotI hai ata:-aba sUtrakAra sabheda se devasthiti kA varNana karate haiM___ " caubvihA devANaM ThiI paNNattA" ityAdi sUtrArtha-devoMkI sthiti cAra prakAra kI kahI gaIhai, jaise-deva 1 devasnAtaka 2 devapurohita 3 aura devaprajvalana 4 / saMvAsa cAra prakAra kA kahA gayA ItyAdi-eTale ke krodha, mAna, mAyA ane lebha, A cAra kaSA punarbhavanA mUlanuM siMcana kare che, A prakAranI bhAvanAnuM nAma ja apAyAnuprekSA che. A prakAre sUtrakAre A sUtramAM catuvidha dhyAnanuM nirUpaNa karyuM che. je sU. 9 dhyAnanA prabhAvathI jIvane devapadanI paNa prApti thAya che. tethI have sUtra kAra devasthitinA bhedanuM nirUpaNa kare che- ___" cauvhiA devANaM ThiI paNNattA" tyAha sUtrAtha-hevAnI sthiti yA2 542nI hIche-(1) 35, (2) 352nAta, (3) 15puti bhane (4) he1pana. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAnAGgasUtre vidhaH saMvAsaH prajJaptaH, tadyathA-devo nAmaiko devyA sArddha saMvAsaM gacchet, devo nAmaikaH chavyA sAddha saMvAsaM gacchet , chavirnAmaiko devyA sAI saMvAsaM gaccheta, chavi maikazchavyA sAI saMvAsaM gacchet ( mU0 10) / ____TIkA-" caubihA" ityAdi-devAnAM sthiti maryAdA, caturvidhA prajJaptA =kathitA, tadyathA-' deve' ityAdi-ekA=kazcit , devaH sAmAnyaH suraH, " nAme"-ti vAkyAlaGkAre, evamagre'pi, 1, ekaH kazcit , devasnAtakaH= devazcAsau snAtakA pradhAno devasnAtakaH, yadvA-devAnAM madhye snAtaka pradhAno devasnAtakaH 2, ekaH kazcit , devAnAM purohitaH zAntiprabhRtikarmakArIti deva purohitaH 3, ekaH kazcit, devapajvalanaH-prajvalayati-dIpayatIti prajvalanaH, devAnAM prajvalano deva prajvalanaH mAgadhavad devastutipAThakaH prajJaptaH 4 / / devasthitiprastAyAdevavizeSasaMvAsamAha - " caubihe" ityAdi, deyo devyA sAddha saMvAsaM-maithunAdyartha sahAvasthAnaM gacchet-mApnuyAt 1, ekaH kazcit , hai, jaise-eka deva kA eka devI ke sAtha saMvAsa 1 eka deva kA chavi ke sAtha saMvAsa 2 chavi kA devI ke sAtha saMvAsa-3 aura chavi kA chavi ke sAtha saMyAsa 4 / vizeSArtha-yahAM sthiti zabda se Ayu kA grahaNa nahIM huvA hai kintu-maryAdA kA grahaNa huvA hai devoM kI yaha maryAdArUpa sthiti 4 prakAra kI kahI gaI hai jo isa prakAra hai-koI eka deva sAmAnyasura 1 dUsarA koI devasnAtaka pradhAnadeva 2 koI eka devoM kA purohita zAnti Adi karmakArI deva purohita 3 aura koI eka mAgadha kI taraha devastutipAThaka deva prajvalana-4 / devavizeSa saMvAsa cAra prakArane kahyo che-(1) eka devane eka devInI sAthe saMvAsa, (2) vana vinA (zarIrayuta nAzanI ) sAthe sapAsa. (3) chvin| (vaiThiya zarIranA) hevAnI sAthe sapAsa bhane (4) chadinI (vaiThiya zarIranA) chavi sA2 (vaiThiya zarI2 sA2) sayAsa. ve mA sUtratA sApAtha 548 42yAmA bhAra cha-malI " sthiti" pada AyunA arthamAM vaparAyuM nathI, paNa maryAdAnA artha mAM vaparAyuM che. devenI A maryAdArUpa sthiti cAra prakAranI kahI che. (1) keI eka sAmAnya deva. ahIM "nAma" pada vAkayAlaMkAra rUpe vaparAyuM che. e ja pramANe AgaLa paNa samajI levuM. (2) devasnAtaka eTale pradhAna (mukhya) deva. jemake IndrAdine A prakAramAM mUkI zakAya. (3) keIka deva devene purahita paNa hoya che. zAnti Adi karmakArI devapurohita hoya che. (4) devastuti pAThaka devane deva prajavalana kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u. 1 sa. 10 sabhedAdevasthitinirUpaNam devaH, chavyA chavityaka, tadyogAdaudArikazarIraM, zarIra-zarIravatorabhedopacArAcchavirapi cchavimatI nArI tirazcI vA, tayA sArddha-saha, saMvAsaM gacchet 2, ekaH kazcidevaH, chavi vaikriyazaktyaudArika-zarIravAn narastiryagvA bhUtvA devyA sArddha saMvAsaM gacchet 3, ekaH kazcidevaH, chaviH kriyazaktyA audArikazarIravAn saMvAsa deva kA devI ke sAtha maithuna karma karane ke liye jo sahAyasthAna hotA hai usakA nAma saMvAsa hai, yaha saMvAsa cAra prakAra kA kahA gayA hai, eka prakAra ko saMvAsa pUrvoktarUpa se hI hai, arthAt-kisI eka deva kA devI ke sAtha maithuna Adi sevana karane nimitta jo sahAvasthAna hotA hai vaha-prathama prakAra kA saMvAsa hai 1 dvitIya prakAra kA saMvAsa aisA hai isa saMvAsa meM chavi zabda se zarIra aura-zarIravAloM meM abheda sambandha lekara chavimatI nArI yA-tirazcI, lI gaI hai, aise to chavi zabda kA artha tvacA hai parantu-tvacA ke yoga se audArika zarIra kA grahaNa hotA hai yaha audArika zarIra nArI aura tiryastriyoM ko hotA hai koI eka deva nArI, yA tirazcI tiryagjAti kI strI ke sAtha saMvAsa kara sakatA hai 2 tRtIya prakAra ke saMvAsa meM koI eka deva vaikriya zakti dvArA audArika zarIravAn nara, yA tiryazca hokara devI ke sAtha saMvAsa kara sakatA hai-3 tathA caturtha prakAra ke saMvAsa meM eka koI deva caikiya devavizeSanA saMvAsanuM nirUpaNa-devanuM devInI sAthe mithuna sevana karavA mATe je sahAvasthAna thAya che, tenuM nAma saMdhAsa che. te saMvAsanA nIce pramANe cAra prakAra kahyA che-(1) keI eka devanuM koI eka devI sAthe maithuna sevana karavA mATe je sahAyasthAna thAya che tene prathama prakArane saMvAsa kahe che. have bIjA prakAranA saMvAsanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che-A saMvAsamAM chavi " pada zarIranA arthamAM vaparAyuM che. zarIra ane zarIravALAnI vacce abheda saMbaMdhanI apekSAe "chavi padano artha ahIM zarIravALI nArI athavA tiya ciNa samaja joIe. Ama te "chavi' padane artha tvacA cAmaDI thAya che, paraMtu tvacAnA yogathI ahIM dArika zarIra ja grahaNa thavuM joIe. A audArika zarIrane saddabhAva strI ane tiyacaNImAM ja hoya che. eTale bIjA prakArane saMvAsa A prakArane samajavo koIka deva manuSya jAtinI strI athavA tirtha cihyuM (tiyaca jAtinI strI) sAthe saMvAsa kare che. (3) keIka deva pitAthI vaikriya zaktithI audArika zarIradhArI puruSa athavA tiryaMcanuM rUpa dhAraNa karIne devInI sAthe saMvAsa karI zake che. () saMvAsane e prakAra-kaI eka deva vaikriyazakti dvArA dA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtra 462 narastiryag yA bhUtvA chavyA vaikriyazaktyA vikurvitayA, tiryaglokagatayA vA audArikazarIravatyA nAyA~ tirazcyA yA sArddha saMghAsaM gacchet 4 ( mU0 10) / ___ ito'nantaraM saMvAsa uktaH, sa ca vedalakSaNamohodayAdbhavatyataH prasaGgAnmohavizeSabhUtakaSAyaM sabhedaM nirUpayitumAha mUlam-cattAri kasAyA paNNattA, taM jahA-kohakasAe 1, mANakasAe 2, mAyAkasAe 3, lohakasAe 4, evaM NeraiyANaM jAva vemANiyANaM 24, cauppaiTrie kohe paNNatte, taM jahA-AyapaiTTie1, parapaiTThie2, tadubhayapaiTThie3, appaiTThie 4 / evaM NeraiyANaM jAya vemANiyANaM 24, evaM jAva lohe jAva yemANiyANaM 24 / cauhiM ThANehiM kohuppattI siyA, taM jahA-khettaM paDucca, vatthu paDucca, sarIraM paDucca, uvahiM paDucca / evaM Nerai. yANaM jAva vemANiyANaM 24, evaM jAva lohuppattI cemANiyANaM 24, cauvihe kohe paNNatte, taM jahA-aNaMtAguMbaMdhI kohe 1, apaccakkhANe kohe 2, paccakkhANAvaraNe kohe 3, saMjalaNe kohe 4 / evaM geraiyANaM jAva vemANiyANaM 24, evaM jAva lohe jAva vemANiyANaM 24 / caubihe kohe paNNatte, taM jahA-AmogaNivattie 1, aNAbhogaNivvattie 2, uvasaMte 3, aNuvasaMte 4 / evaM NeraiyANaM jAya vemANiyANaM 24 / evaM jAva lohe jAva mANiyANaM 24 // sU0 11 // zakti dvArA audArika zarIra yukta manuSya yAtiyazca hokara vaikriya zakti se vikurvita huI ke sAtha, athavA tiryagloka meM gata audArika zarIracAlI nArI ke sAtha, yA tiyazcanIke sAtha saMbAsa kara sakatAhai / / suu.10|| rika zarIravALA manuSya athavA tiryaMcanuM rUpa laIne vaikriyazakti dvArA vikavitA karelI devInI sAthe, athavA tikamAM rahelI audArika zarIravALI nArInI sAthe athavA tirya cihu sAthe saMvAsa karI zake che. te sU. 10 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhArIkA sthA, u01 sU0 11 sabhedaM mohavizeSabhUtakaSAyanirUpaNam 463 chAyA-catvAraH kaSAyAH prajJaptA, tadyathA-krodhakaSAyaH 1, mAnakaSAyaH 2, mAyAkaSAyaH 3, lobhakaSAyaH 4 / evaM nairayikANAM yAvat vaimAnikAnAm 24 // catuSpratiSThitaH krodhaH prajJaptaH, tadyathA-AtmapratiSThitaH 1, parapratiSThitaH 2, tadubhayapratiSThitaH 3, apratiSThitaH 4 / evaM nairayikANAM yAvat vaimAnikAnAm 24 // evaM yAvat lobhaH yAvat vaimAnikAnAm 24 / caturbhiH sthAnaH krodhotpattiH syAta, tadyathA-kSetraM pratItya, vastu pratItya, zarIraM pratItya, upadhi pratItya / evaM nairayi saMvAsa jo kahA gayA hai vaha vedarUpa moha ke udaya se hotA hai, ataH-aba sUtrakAra isI prasaGga se moha ke viSayabhUta kaSAya kA bheda sahita kathana karate haiM-" cattAri kasayA paNNattA" ityAdi sUtrArtha-kaSAya cora kahI gaI hai, jaise-krodha kaSAya mAna kaSAya mAyA kaSAya aura lobha kaSAya ye kaSAya nAraka se lekara yAvat-paimAnika taka ko hotI haiN| krodha kaSAya catuSpratiSThita kahA gayA hai jaise-Atma pratiSThita krodha parapratiSThita krodha tadubhayapratiSThita krodha aura amaSThita krodha, isI taraha kA kathana nairayika se lekara vaimAnika taka ke jIvoM meM jAnanA caahiye| isI taraha se catuSpratiSThita yAvat lobha kaSAya taka kaha lenI cAhiye, aura-saba kI catuSpratiSThita nAraka se lekara vaimAnika taka meM hai aisA jAnanA caahiye,| krodha kI utpatti cAra kAraNoM se hotI hai, jaise-kSetra ko lekara, vastu ko lekara, zarIra ko lekara, aura-upadhi ko lekr| isI prakAra krodha kI utpatti ke ina uparanA sUtramAM je saMvAsanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, te vedarUpa udayathI utpanna thAya che. A saMbaMdhane anulakSIne have sUvakAra mahanA viSaya. bhUta pAyanA nehornu ni35 42 cha-" cattAri kasAyA paNNattA" yAha pAyanA yAra 42 4aa cha-(1) 54pAya, (2) mAnavAya, (3) bhAyA kaSAya ane (4) lebhakaSAya. A cAre kaSAyane sadbhAva nArakathI laIne vaimAnika paryantanA jIvamAM hoya che. krodhakaSAya catuSyatiSThita kahyo che jemake (1) sAtmapratiSThita 14, (2) 52pratiSThita Adha, (3) tamaya pratiSThita 5 ane (4) apratiSThita krodha. e ja prakAranuM kathana nArakathI laIne vaimAnika paryantanA jIvanamAM samajI levuM. e ja pramANe mAnakaSAya, mAyAkaSAya ane lekaSAyane catupratiSThita kahyA che. nArakathI laIne vaimAnika paryantanA jIvomAM A cAre kaSAyonI catupratiSThitatAne sadUbhAva samajI levo joIe. panI utpatti niiyn| yAra 412 thAya cha-(1) kSetrane chana, (2) paratuna sAdha, (3) zarIrane dIdhe mana (4) 75dhine dI. dhanI pattinA zrI sthAnAMga sUtraH02 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 sthAnAGgasUtre kANAM yAvat paimAnikAnAm 24 / evaM yAvat lobhotpattiH vaimAnikAnAm 24 / caturpidhaH krodhaH prajJaptaH, tadyathA-anantAnubandhI krodhaH 1, apatyAkhyAnaHkrodhaH 2, pratyAkhyAnAvaraNaH krodhaH 3, saMjvalanaH krodhaH 4 / evaM nairayikANAM yAvat vaimAnikAnAm 24 / evaM yAvat lobhaH vaimAnikAnAm / caturvidhaH krodhaH prajJaptA, tadyathA-AbhoganivartitaH 1, anAbhoganirvartitaH 2, upazAntaH 3, anupshaantH| 4 // evaM nairayikANAM yAvat caimAnikAnAm 24 // evaM yAvat lobhaH yAvat vaimAnikAnAm 24 / ( sU0 13) cAra kAraNoM kA kathana nairayika se lekara vaimAnika taka ke jIvoM meM kaha lenA caahiye| isI taraha se lobhotpatti ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / yAvat-vaimAnika taka jAnanA cAhiye / krodha cAra prakAra kA kahA gayA hai, jaise-anantA'nubandhI krodha 1 apratyAkhyAnI krodha 2 pratyAkhyAnasambandhI krodha-3 aura saMjvalanasambandhI krodha 4 / isI taraha krodha kI yaha catuSprakAratA nairayika se lekara yAvat vaimAnika taka ke jIvoM meM bhI jAnanI cAhiye, tathA yAvat lobha taka kI catu. prakAratA bhI yAvat vaimAnika taka meM jAnanI caahiye| krodha isa prakAra se bhI cAra prakAra kA kahA gayA hai, jaise-Abhoganivartita 1 anAbhoga nivartita 2 upazAnta aura anupazAnta 4 isI prakAra kA kathana nairayika se lekara yAvat vaimAnikoM taka meM jAnanA caahiye| isI taraha se yAvat-lobha ke bhI cAra bheda haiM, aura ve yAvat vaimAnika taka meM haiN| 24 / A cAra kAraNonuM kathana nArakathI laIne vaimAnike paryantanA jIvanane viSe paNa grahaNa karavuM joIe. e ja pramANe mAna, mAyA ane lebhanI utpattinAM kAraNe paNa samajavA. vaimAnika paryantanA jIvane A kathana lAgu pADI zakAya cha. mI zate 5 dha yAra praa2ne| yo cha-(1) anantAnamadhI adha, (2) apratyAkhyAnI krodha, (3) pratyAkhyAna saMbaMdhI krodha ane (4) saMjavalana saMbaMdhI krodha. e ja pramANe mAna, mAyA ane lebhanA paNa cAra prakAra samajavA. kodhathI laIne mAna paryantanA kaSAyanI A catuSpakAratA nArakathI laIne vaimAnike parvatanA jIvamAM sadubhAva samajavo. opanA mA zate 5 yA2 pra.2 5 cha-(1) mAnaniyatita, (2) manAnAmaniyatita, (3) 75zAnta bhane (4) anupazAnta. // prAnu jayana nArakanI laIne vaimAnike paryantanA jI vize paNa majavuM. e ja pramANe mAna, mAyA ane lebhanA paNa cAra prakAra samajavA. A catuSpakAratAne sadbhAva nArakathI laIne vaimAnike parvatanA chamAM paNa samAja, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04301 sU0 11 samedaM mohavizeSabhUtakaSAyanirUpaNam 465 TIkA-" cattAri" ityAdi-catvAraH catuHsaMkhyAH,.' kaSAyAH-kuSantivilikhanti karmakSetraM sukhaduHkharUpaphalayogyaM kurvanti, vA-jIvaM kaluSayantIti nirutthA kaSAyAH, uktaM ca-" suhadukkhabahusassiyaM kammakkhettaM kasaMti te jamhA / kalusaMti jaM ca jIvaM teNa kasAyatti vuccaMti / 1 / " chAyA-sukhaduHkhabahusasyitaM karmakSetraM kurvanti te yasmAt / kaluSayanti yacca jIcaM tena kaSAyA iti ucyante // 1 // " yadvA-kapati-pANinaM hinastIti kaSaM karma bhavo vA, tasyA''yo lAbhaH kaSAyaH krodhAdibhedaH karmahetRrbhavahetuLa, karmabhavAnyataraprAptilakSaNakaSAyakArya prati krodhAdInAM kAraNatvena kAryakAraNayorabhedopacArAt kaSAyapadena krodhAdihyate, athavAkaSaH karma bhavo vA tam Ayayati pANinaH prApayantIti kaSAyAH prANinAM karmabhavapApakAH, te ca krodhAdayo vakSyante, uktaM ca-" kammaM kasaM bhavo vA kasamA. osi jao kasAyAo / kasamAyayaMti vA jao gamayaMti kasaM kasAyatti / 1 / " jo karmarUpI kSetra ko sukhaduHkharUpa phala ke yogya banAtI hai ve kaSAya haiN| athavA-jo jIva ko kaluSita malina banAtI haiM, ve kaSAya haiN| ukta bhI hai-"suhadukkhabahusassiyaM" ityAdi ? athavA prANI kI hatyA jo karatA haiM ve kaSAya haiN| athavA-kaSa karma yA bhava kA jisase Aya lAbha hotA hai ve kaSAya haiN| ye kaSAya krodha Adi bhedavAlA haiM aura-karma kA, yA bhava kA hetu haiN| karma, aura bhava inameM se kisI eka kI prAptikAraka kArya ke prati krodhAdika kAraNa hote haiM, isaliye kArya kAraNa meM abhedopacAra sambandha ko lekara kaSAya pada se krodhAdika gRhIta hote haiN| athavA-jo jIva ko kaSa karma yA bhaya kI prApti karate haiM ve kaSAya haiM, ye kaSAya krodhAdikarUpa haiN| kahA bhI hai-"kammaM kasaM bhayo vizeSArtha-je karmarUpI kSetrane sukhaduHkha rUpa phalane gya banAve che, te kaSAya che. athavA je jIvane kaluSita (malina) banAve che, te kaSAya che. yuM 5 cha -"saha dukkha bahusassiyaM" pratyAhi / / athavA je prANInI hatyA kare che, te kaSAya che. athavA "kaSa" eTale karma athavA bhava ane "Aya" eTale lAbha, A rIte karma athavA bhavane jenAthI lAbha thAya che tene kaSAya kahe che. te kaSAyanA krodhAdi bhede che ane te karma athavA bhavanA kAraNarUpa che. karma ane bhava, A baMnemAMthI kaI prAtikAraka kAryamAM krodhAdika kAraNabhUta bane che, tethI kAryakAraNamAM abhedepacAra saMbaMdhane anulakSIne kaSAya padathI krodhAdika gRhIta thayela che. athavA je jIvane kaSa (karma athavA bhava) nI prApti karAve che, tenuM nAma kaSAya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 sthAnAso iti, chAyA-karma kaSaH bhayo vA kaSaH anayorAyaH yataH kapAyAt / kaSamAyayanti yA yato gamayanti kaSaM kaSAyA iti / 1 / " iti, prajJaptA: kathitAH, tadyathA"kohakasAe"-krodhakaSAya:-krodhanaM krodhaH, yadvA-krudhyatyaneneti krodha:-krodhamohanIyodayajanitaH svaparasantApako jIvasya pariNAmavizeSaH, athavA-mohanIyakamaiya, krodhacAsau kaSAyaH krodhakaSAyaH 1, "mANakasAe "-mAnakaSAya:-mananaM mAnA='jAtyAdiguNavAnaha'-mityAdirUpo'haGkAraH, sa cAsau kaSAyo mAnakaSAyamAnamohanIyo-dayajanito'nyA. pamAnanarUpa AtmapariNAmavizeSaH 2, " mAyAkasAe "-mIyate'nayeti mAyA, sA cAsau kaSAyaH mayA kaSAyaH, mAyA mohanIyodayajanitaparavaJcanArUpAtmapariNAmaH 3, yA" ityAdi kaSAya ke cAra bheda, krodha 1 mAna 2 mAyA 3 aura lobha 4 ye haiN| kopa karanA isakA nAma krodha hai / athavA-AtmA jisake dvArA kopa karatA hai vaha krodha hai, aisA vaha krodha krodha mohanIya ke udaya se janita huvA sva para santApaka jIva kA eka pariNAma vizeSarUpa hotA hai| athavA-mohanIya karma hI krodha kaSAyarUpa hai 1 / maiM jAtyAdi guNa vAlA hUM aisA jo eka prakAra kA jIva ko ahaGkAra hotA hai vaha mAna hai yaha mAnarUpa kaSAya mAna mohanIya karma ke udaya se dUsaroM kA apamAna mUlaka AtmA kA pariNAma vizeSa hai 2|maayaa kaSAya yaha kaSAya mAyA mohanIya karma ke udaya se utpanna paravazcanarUpa (dUsare ko ThaganA) AtmA kA eka prakAra se pariNAma vizeSa hotA hai tadrUpa hai| 3 lobha te 4Aya pA 35 DAya che. 454 cha -" kamma kasaM bhavo vA "tyA. pAyanA nIye pramAhI yA2 12 cha-(1) adha, (2) mAna, (3) bhAyA ane (4) lebha. kepa kare tenuM nAma krodha che. athavA AtmA jenA dvArA kepa kare che tenuM nAma kodha che. evo te krodha komohanIyanA udayathI janita thayela sva-para saMtApaka (pIDaka) jIvanA eka pariNAma vizeSarUpa hoya che. athavA mehanIya karma ja krodhakaSAya rUpa che. 5 1 | ___ I gati mAha guvAthI sapanna chu," prA2nA ne 2 maI kAra thAya che tenuM nAma mAne che. te mAnamohanIyanA udayathI janita evuM anyanuM apamAna karanAruM AtmAnuM pariNAmavizeSa che. . 2 ! mAyAkaSAya-te mAyAmohanIya karmanA udayathI janita anyane ThagavArUpa AtmAnuM eka prakAranuM pariNAmavizeSa che, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ supA TIkA sthA04 u01 sU0 11 sabhedaM mohavizeSatabhUtakaSAyanirUpaNam 467 ___lohakasAe "-lobhanam abhikAGkSaNaM lobhaH, yadvA-lubhyate'neneti lomA, sa cAsau kaSAyo lobhakaSAyaH lobhamohanIyodayajanito jIvasyAsantoSA. tmakaH pariNAmavizeSaH / / "eva"-miti-anena prakAreNa arthAd yathA sAmAnyatazcatvAraH kaSAyAH prajJaptAstathA, 'NeraiyANaM' iti-nairayikANAM nArakANAM yAvadvaimAnikAnAmiti bhavanapatimArabhya vaimAnikaparyanta caturviMzatidaNDakoktAnAM vijJeyam 24 / ___ "cauppaiTie " ityAdi-catuSpratiSThitaH-caturdA pratiSThitaH-AzritaH catupratiSThitaH, krodhaH = krodharUpaH prathamakaSAyaH prajJaptaH, tadyathA-AtmapratiSThitaHAtmani-svasmin svAparAdhavazenaihikikapAralaukikApAyapradarzanAdutpannatayA pratiSThitaH- praviSTa AtmapratiSThitaH AtmaviSaya ityarthaH 1, "parapratiSThitaH "-- kaSAya-yaha kaSAya lobha mohanIya karma ke udaya se jAyamAna jIva kA jo asantoSarUpa pariNAma hotA hai tadrUpa hai 4 / sAmAnyarUpa se ye cAra kaSAya jisa prakAra pratipAdita haiM, isI prakAra se ina kaSAyoM kA sambandha nairayika se lekara vaimAnika paryanta caubIsa daNDaka meM jAnanA caahiye| krodharUpa jo prathama kaSAya hai yaha catuSpratiSThita hai usakA tAtparya aisA hai ki yaha krodharUpa kaSAya AtmapratiSThita taya hotA hai ki jaya yaha jIva apane aparAdha ke vaza se ihaloka sambandhI apAyoM aura paraloka sambandhI apAyoM ko dekhatA hai taba ise apane kutsita kartavyoM ke prati eka prakAra kI jhuMjhalAhaTa sI chUTatI hai, isa prakAra se sva kI ora jhuMjhalAhaTa chUTane rUpa jo yaha krodha kaSAya hai vaha AtmapratiSThita krodhakaSAya hai / tAtparya isa kathana kA kevala yahI hai ki AtmA jaba lobhakaSAya-A kaSAya lobhamehanIya karmanA udayathI janita jIvanA asaMteSa pariNAmarUpa hoya che. A cAre prakAranA kaSAyane sadbhAva nArakathI laIne vaimAnika paryantanA 24 daMDakanA jImAM hoya che. krodharUpa prathama kaSAya nIcenAM cAra sthAnamAM pratiSThita thayele che- (1) AtmapratiSThita-jIva jyAre pitAnA aparAdhane kAraNe pidA thanArA Aleka saMbaMdhI apAyane ane paraloka saMbaMdhI apAne samajI zake che, tyAre tene pitAnA dukRtye pratye eka prakArane aNagamo utpanna thAya che, A rIte pitAnI jAta pratye ja tiraskAra thavA rUpa, athavA pitAnA AtmAne ja Thapake ApavA rUpa je krodha utpanna thAya che tene AtmapratiSThita ko kahe che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che - zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 sthAnAGgasUtre pareNa anyena zApAdinotpAditatayA pratiSThitaH parapratiSThitaH paraviSaya ityarthaH 2, "tadubhayapratiSThitaH" ubhAvayavauM yasya sa ubhayaH samudAyaH, tayorAtmaparayorubhayastadubhayastatra pratiSThitastadubhayapratiSThita: 8 Atma - parapratiSThitaH = AtmaparaviSaya ityarthaH 3, ____ " apratiSThitaH "-AkrozAdikAraNanirapekSaH krodhamohanIyodayamAtrajanyazcaturthaH krodho bhvti| yadyapi-ayaM krodhasya caturtho bhedo jIvapratiSThito bhavati / tathApi AtmAdiviSaye'nutpannatvAdapratiSThita uktaH, na tu sarvathA apratiSThitaH, kisI akRtya kArya kI ora jhukatA hai yA kara detA hai taba apane Apake Upara jo eka prakAra kI aisI krodhabharI pariNati utpanna hotI hai ki "mai aba aisA nahIM karUMgA" yaha mujhe nahIM karanA thA " maine baDA aparAdha kiyA hai" isa prakAra se apane Upara eka prakAra kI krodha jaisI pariNati jagatI hai vahI krodhakaSAya AtmapratiSThita hai| parapratiSThita krodhakaSAya vaha hai jo zApa Adi dvArA para meM utpanna karAI jAtI hai tathA jo krodhakaSAya apane meM, aura para meM, donoM meM pratiSThita hotI hai vaha tadubhayapratiSThita krodha kaSAya hai-3 tathA apratiSThita krodha kaSAya yaha hai jo Akroza Adi kAraNoM se nirapekSa banakara kevala krodha mohanIya ke udaya se janya hotI hai| yadyapi-krodha kA yaha caturtha bheda jIva meM pratiSThita hotA hai to bhI AtmAdi viSaya meM anutpanna hone ke kAraNa hI apratiSThita kahA gayA hai sarvathA rUpa se apra. tiSThita nahIM kahA gayA hai| yadi vaha sarvathA apratiSThita hotA to AtmA jyAre koI duSkRtya karavAnuM valaNa batAve che, athavA koI duSkRtya karI nAkhe che, tyAre jIvane pitAnI jAta pratye ja evI krodhabharI pariNati utpanna thAya che ke "meM A zuM karyuM? A prakAranuM kRtya mane zobhatuM nathI." pitAnA AtmA pratyeja A prakAranI kodhabharI pariNati utpanna thavI enuM nAma ja AtmapratiSThita krodha che. parapratiSThita krodhakaSAyanuM nirUpaNa-zApa Adi dvArA paramAM je koSakaSAya utpanna karAya che, tene parapratiSThita krodhakaSAya kahe che. je krodhakaSAya pitAnI aMdara ane paranI aMdara, ema sva-para baMnemAM pratiSThita hoya che, tene tadubhaya pratiSThita krodhakaSAya kahe che. je krodhakaSAya Akreza Adi kAranI apekSA rAkhyA vinA, mAtra komehanIyanA udayathI janita hoya che, tene apratiSThita kokaSAya kahe che. jo ke krodhane A caturtha bheda jIvamAM pratiSThita hoya che, chatAM paNa AtmAdi viSayamAM anutpanna hovAne kAraNe ja tene apratiSThita kahyo che. sarvathA rUpe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u. 1sU0 11 sameda mohavizeSabhUta kaSAyanirUpaNam 469 yadi sarvathA apratiSThitaH syAttadA " catuSpratiSThitaH krodhaH " iti pratijJAvAkyamasaGgataM syAditi / ekendriya - vikalendriyANAM kopasyA''tmAdipratiSThitatvaM pUrvabhave krodhapariNAmapariNatamaraNenotpannAnAmiti / ' evaM rayANaM jAva vaimANiyANaM ' iti / evam anena prakAreNa krodhAdi catvAraH kaSAyA nairayikAdArabhya vaimAnikaparyantaM vijJeyA iti / " evaM jAva lohe vaimANiyANaM " iti evam anena prakAreNa yathA krodhavatuSpratiSThita uktastathA mAna mAyA lobhA api catuSpratiSThitAH, nArakAdi vaimAnikaparyantacaturviMzatidaNDakeSu vijJeyA: / "catuSpratiSThita krodhaH " aisA yaha kahanA asaMgata ho jAtA hai| ekendriya aura vikalendriya jIvoM ke kopa meM AtmAdi pratiSThitatA unako krodha pariNAma se pariNata huve maraNa se utpanna hone ke kAraNa se jAnanI caahiye| isI prakAra se nairadhika se lekara yAvat vaimAnika taka ke caturviMzati 24 covIsa daNDakoM meM rahane vAle jIvoM ke krodha meM bhI cAra kAraNa jAnanA cAhiye / tathA ina saba meM krodhAdi cAra kaSAyoM kA sadbhAva jAnanA cAhiye / jisa prakAra se krodha meM cAra kAraNa kahA hai, usI prakAra se-" evaM jAva lohe vemANiyANaM " mAna mAyA aura lobha meM bhI catuSpratiSThitatA jAnanI caahiye| aura yaha catuSpratiSThitA nArakAdi vaimAnika paryanta covIsa daNDakoMmeM rahanevAle jIvoM ke mAnAdika kathAyoM meM hai aisA samajhanA cAhiye / apratiSThita uhyo nathI. le te sarvathA apratiSThita hota to " catuSpratiSThitaH krodhaH " mA uthana asaMgata manI lata kheDendriya yAne vipulendriya kAmAM krodhanI AtmapratiSThitatA AdinA sadbhAva kroSapariNAmathI pariNata thayelA bharaNuthI utpanna thavAne kAraNe samajavA joie. e ja pramANe nAkathI laIne vaimAnika pantanA 24 daDakanA jIvAnAM krodhamAM paNa catupratiSThitatA samajavI joIe ane teemAM krodhAdi cAra kaSAyAne sadUbhAva samajavA joIe, " evaM jAva lohe vemANiyANaM " he prAre adhabhAM yatuSpratiSThitatA prasTa karavAmAM AvI che, e ja pramANe mAna, mAyA ane lelamAM pazu catuprati tatA samajavI, ane nArakathI laIne vaimAnika pantanA jIvAmAM mAna, mAyA ane lAlarUpa kaSAyenI apekSAe paNa te catupratiSThitatAnA saddabhAva samajavA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 sthAnAGgasUtre krodhAdayaH kaSAyA uktAstatra krodhaH kiM kimAzrityotpadyate ? ityAha" cauhi " ityAdi-caturbhiH sthAnaH krodhotpattiH syAt , tadyathA-kSetra nArakAdInAM sthAna pratItya Azritya krodhaH syAt ? , vastu-sacetanAdi padArtham , pratItya krodhaH syAt , yadvA-vAstu-gRhabhUmi manItya krodhaH syAt 2, zarIraM kAyaM duravasthAM prApta virUpaM vA pratItya krodhaH syAt 3, upadhim = upakaraNaM pratItya krodhaH syAt 4 / ekendriyANAM jIvAnAM bhavAntarapekSayA krodhotpattiH syAt / ___"evaM NeraiyANaM " ityAdi-anena prakAreNa, nairayikANAmityArabhya caimAnikAnAmiti caturviMzatidaNDakaparyantaM paThanIyam / aba sUtrakAra yaha pragaTa karate hai ki-krodha kisa kisa kAraNa ko Azrita karake utpanna hotA hai-" cauhiM" ityAdi, ye isa sUtra dvArA yaha pragaTa kara rahe haiM-ki ina cAra kAraNoM se krodha ko utpatti hotI hai ve cAra kAraNa isa prakAra se haiM-iname eka kAraNa hai kSetra tArakAdikarUpa kSetra ko Azrita karake krodha ho sakatA hai 1 sacetanAdi padArtharUpa vastu ko lekara krodha ho sakatA hai-2 duravasthA ko prApta huye zarIra ko lekara yA virUpAvasthA ko prApta huve zarIra kA lekara jIva ko krodha ho sakatA hai 3 yA upakaraNa rUpa upadhi ko lekara krodha ho sakatA hai 4 ekendriya jIvoM meM krodha kI utpatti bhavAntara kI apekSA se jAnanI caahiye| "evaM NeraiyANaM" ityAdi, isI prakAra se krodhotpatti ke kAraNoM kA kathana nairaika se lekara vaimAnika taka ke caturvizati daNDa. kastha jIvoM meM bhI jAnanA caahiye| have sUtrakAra e vAtane prakaTa kare che ke ke kayA kayA kAraNone lIdhe utpanna thAya cha-" cauhiM." tyAdi. nIyana yAra zAna sIdhe apanI utpatti thAya che. (1) kSetra-24163 35 kSetrane ||2ogh 5 thAya che. (2) sacetanAdi padArtharUpa vastune kAraNe paNa kodha utpanna thAya che. (3) duravasthA pAmelA zarIrane kAraNe athavA virUpAvasthA pAmelA. zarIrane kAraNe paNa krodha utpanna thAya che (4) upakaraNa rUpa upadhine kAraNe paNa kodha utpanna thAya che. ekendriya jIvamAM konI utti bhavAntaranI apekSAe samajavI UR. " evaM raiyANaM" tyAhi-jodhAtpattina ra yAra zAnU thana nArakathI laIne vaimAnika paryantanA jInA viSayamAM paNa grahaNa thavuM joIe. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u01 sU011 sabhedaM mohavizeSabhUtakaSAyanirUpaNam 471 ___ "evaM jAva lohe vemANiyANaM " iti-anena prakAreNa arthAt yathA kSetrAdikaM pratItya krodhotpattiH kathitA, tathA mAna-mAyA-lobhA api kSetrAdikamAzritya samutpadyanta iti tairapi lobhAntaM padaM yojayitvA caimAnikAnAmityantaM tattaddaNDakaM paThanIyamityarthaH 24 / punaH krodhAdi cAturvidhyaM nirUpayati-" caubdhihe kohe " ityAdicaturvidhaH krodhaH prajJaptaH, tadyathA-anantAnubandhI krodhaH-avidyamAno'nto'yadhiryasya so'nantaH saMsAraH, tamanubadhnAtItyevaMzIlo'nantAnubandhI, sa krodho'nantAnubandhI "evaM jAva lohe yemANiyANaM " jisa prakAra kSetrAdi ko Azrita karake krodha kI utpatti ho sakane kA kathana kiyA gayA hai usI prakAra se mAna mAyA aura lobha bhI kSetrAdika ko Azrita karake utpanna hote hai isaliye-kSetra ko Azrita karake, vastu ko Azrita karake, zarIra ko Azrita karake, aura upadhi ko Azrita karake, aise pada unake sAtha joDakara mAna se lekara lobha taka kI utpatti ho sakane kA kathana kara lenA cAhiye aisA yaha kathana nAraka se lekara vaimAnika taka ke samasta jIvoM ke krodhAdikoM kI utpatti ke sambandha meM kara lenA caahiye| ____aba sUtrakAra punaH krodhAdikoM meM caturvidhatA kA kathana isa prakAra se karate haiM-" cauvihe kohe " anantAnubandhI krodha Adi " avidyamAno'vadhiryasya so'nantaH" jisakI avadhi vidyamAna nahIM hai vaha ananta hai aisA ananta saMsAra hai aise saMsAra kA sambandha karane kA jise sva " evaM jAra lohe vemANiyANaM " re pramANe kSetrAni sAdhAra chana krodhanI utpattinA cAra kAraNenuM kathana karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe mAna, mAyA ane lebhanI utpatti paNa kSetrAdika cAra kAraNone lIdhe ja thAya che ema samajavuM. eTale ke mAna, mAyA ane lebhanI utpattinA paNa nIce prabhAeM yA2 2d! 4 sabhA naye-(1) nA24 kSetra35 1 / 26], (2) vasturUpa kAraNa, (3) zarIrarUpa kAraNa ane (4) upadhirUpa kAraNa A kathana nArakathI laIne vaimAnika paryantanA samasta jIvanA kodhAdika kaSAnI utpattinA kAraNe viSe grahaNa thavuM joIe. have sUtrakAra krodhAdikamAM caturvidhatAnuM kathana bIjI rIte kare che- " cauvyihe kohe " odhanA bhI rIte 5 yAra 412 5 cha (1) manantAnumadhA -" avidyamAno'vadhiryasya so'nantaH" nA avadhi vidyamAna nathI tene anaMta kahe che. e anaMta saMsAra che. evA zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 sthAnAGgasUtre krodhaH, yadvA-anantazvAsAvanubandho bhavaparamparArUpo'nantAnuvandhaH, so'styasyetyanantAnubandhI, sa krodho'nantAnubandhI krodhaH 1, __" apaJcakakhANe kohe " iti-apratyakhyAnaH krodhaH avidyamAnaM pratyAkhyAnam aNuvratAdirUpaM yasmin so'pratyAkhyAnA dezaviratyAvarakaH, sa krodho'. pratyakhyAnaH krodhaH 2 / " paccakravANA varaNe kohe" iti-pratyAkhyAnA''varaNa:-pratyAkhyAna-sarvaviratirUpam , A-maryAdayA, vRNoti = AcchAdayatIti pratyAkhyAnA''varaNa: sarvaviratinirodhakaH, krodhaH 3, bhAya hotA hai vaha anantA'nubandhI hai, aisA anantA'nubandhI jo krodha hai yaha anantAnucandhI krodha hai / athavA-bhayaparamparArUpa anantAnubandha jisake kAraNa se jIva ko ho jAtA hai vaha anantAnubandhI hai aisA jo anantAnubandhI krodha hai yaha anantAnuSandhI krodha hai "apaccakkhANe kohe" jisameM aNuvratAdirUpa pratyAkhyAna avidyamAna hotA hai vaha apratyAkhyAna hai, arthAt-jo krodha dezavirati kA AdhAraka hotA hai vaha krodha apratyAkhyAna krodha hai| " paJcakkhANAyaraNe kohe" iti sarva viratirUpa pratyAkhyAna ko jo AcchAdita karatA hai vaha pratyAkhyAnAvaraNa krodha hai| arthAt sarvavirati kA nirodha karanevAlA hai| "saMjalaNe kohe" jo krodha yathAkhyAtacAritra kA nirodhaka hotA hai vaha saMjvalana saMsAramAM bhramaNa karAvavAne jene svabhAva che tene anaMtAnubaMdhI kahe che. e anaMtAnubaMdhI je krodha che tene anaMtAnubaMdhI koi kahe che. athavA bhavaparaspara rUpa anaMtAnuba dha jenA kAraNe jIvane thaI jAya che, tene anaMtAnabaLI kahe che te anaMtAnubaMdhanA kAraNabhUta je krodha che tene anaMtAnubaMdhI koi kahe che. (2) apaccakkhANe kohe " mapratyAbhyAna dhanuM ni35-2 mAM aNuvratAdi pratyAkhyAnane sadbhAva heta nathI, te jIvane apratyAkhyAna kahe che. evA jIvanA kelane apratyAkhyAna kedha kahe che. eTale ke je ke deza. viratine AvAraka (nirodhaka) heya che, te krodhane apratyAkhyAna krodha kahe che. (3) " paJcakkhANAvaraNe kohe " pratyAbhyAnA5261 dha-sAviti 35 pratyAkhyAnane je AcchAdita kare che, te pratyAkhyAnAvaraNa kedha che. eTale ke saviratine nirodha karanAre je phodha che tene pratyAkhyAnAvaraNa kedha kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u01 sU011 samevaM mohavizeSabhUtakaSAyanirUpaNama 473 " saMjalaNe kohe " iti-sam-ISat , jvalati-dIpyata iti saMjvalanA= alpataraH, krodhaH yathAkhyAtacAritrA''vArakaH kaSAyavizeSa ityarthaH 4 / " evaM " iti-evam anena prakAreNa yat krodhasyAnantAnuvandhiprabhRtibhedacatuSTayamuktaM tat " neraiyANaM jAva vemANiyANaM' iti nairayikAdArabhya vaimAnikaparyantacaturviMzati daNDakeSu vijJeyam / " evaM jAva lohe vemANiyANaM" iti evam anena prakAreNa arthAd yathA krodhasyAnantAnubandhiprabhRti bhedacatuSTayamuktaM tathA mAna-mAyA-lobhAnAmapi pratyeka manantAnubandhyAdibhedacatuSTayaM nairayikAdi vaimAnikaparyantaM paThanIyamiti 24 / anantAnubandhiprabhRtInAmiyaM niruktiH " anantAnyanubadhnanti, yato janmAni bhUtaye / ato'nantAnuvandhyAkhyA, krodhAdyA''dyeSu darzitA ( sajJA ) / 1 / nAlpamapyutsa he yeSAM pratyAkhyAnamihokrodha hai, saMjvalana zabda kA artha alpatara hai yaha krodha yathAkhyAta cAritra ko nahIM hone detA hai| isa prakAra se cAra bhedoMvAle anantAnuvandhI krodha "neraiyANaM jAva vemANiyANaM " nairayika se lekara yAvat-vaimA. nika taka ke caturviMzati daNDakoM meM jAnanA cAhiye, arthAt-ye anantAnubandhI Adi krodha ke bheda caturvizati daNDakastha samasta jIvoM meM hote haiN| "evaM jAya lohe vemANiyANaM" jisa prakAra se krodha ke anantAnubandhI Adi cAra bheda kahe gaye haiM, usI prakAra se mAna mAyA aura lobha ke bhI cAra 2 bheda hote haiM, aisA kaha lenA cAhiye aura-ye pratyeka kaSAya ke anantAnubandhI Adi cAra cAra bheda nairayika se lekara vaimA. nika taka ke jIvoM meM haiM aisA jAnanA cAhiye-24 (4) " saMjalaNe kohe " sapana - o5 yathAbhyAta yaaritrne| nirAdhaka hoya che tene saMjavalana koi kahe che. "saMjavalana eTale "alpatara" A dha yathAkhyAta cAritrane sadbhAva thavA detA nathI, " neraiyANaM jAva vemANiyANaM " 0 2 // anantAnumacI AIE yAra ha. vALA kedhane sadUbhAva nArakathI laIne vaimAnika paryantanA 24 daMDakanA jemAM 5 DAya cha, ma samaj. " evaM jAva lohe vemANiyANaM " ma dhinA anantAnubaMdhI Adi cAra bheda kahyA che, tema mAna, mAyA ane lobhanA paNa anantAnubaMdhI Adi cAra cAra bheda samajavA, ane te pratyeka kaSAyanA A cAre bhedane sadUbhAva nArakathI laIne vaimAnika paryantanA ja daMDakanA jIvamAM paNa hoya che, ema samajavuM joIe. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 sthAnAgasUtre dayAt / apratyAkhyAnasaMjJA'to dvitIyeSu nivezitA / 2 / sarvasAvadhaviratiH pratyAkhyAnamudAhRtam / tadAvaraNasaMjJA'tastRtIyeSu nivezitA / 3 / zabdAdIna viSayAn prApya, saMjvalanti yato muhuH / ataH saMjvalanAvAnaM caturthAnAmihocyate / 4 / punaH krodhaM vibhajate-" caumvihe " ityAdi - caturvidhaH catuSprakAraH, krodhaH prajJaptaH, tadyathA-Abhoganirva titaH-AbhogA=anubhavo jJAnamityarthaH, tena nirvartitAH niSpAditaH, yaM krodhaM prANI jAnan karoti saH 1 / " aNAbhogaNivvattie " iti-anAbhoganirvartitaH-anAbhogo'jJAnam, tena nirpartitaH ajJAnena kRtaH, yaM krodhamajAnan prANI karoti saH 2 / " uvasaMte" ___ anantAnubandhI AdikoM kI nirukti aisI hai-"anantAnyanuvandhanti" ityAdi ina ilokoM kA tAtparya spaSTa hai, arthAt-Upara meM inake sambandha meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI hai jIca jinake udaya meM apane saMsAra ko ananta kara letA hai vaha anantAnubandhI krodhAdi kaSAya hai, tathA jisake udaya meM zrAvaka kA dezaviratirUpa cAritra nahIM hotA hai vaha apratyAkhyAna krodhAdikaSAya hai saciratirUpa cAritra ko jo hone detA hai vaha pratyAkhyAna krodhAdikaSAya hai aura jo yathAkhyAtacAritra ko hone se rokatA hai vaha saMjvalana krodhAdi kaSAya haiN| ___aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki ye krodhAdi kaSAya isa prakAra se bhI cAra bhedavAlA hai " aNAbhogaNivvattie" iti anAbhoga nAma ajJAna kA hai isa ajJAna se jo krodha niryatita utpanna hotA hai vaha anantAnubaMdhI AdinuM spaSTIkaraNa karatI gAthAo nIce pramANe che- " anantAnyanubadhnanti " ma thA mAna mApA 52 spaSTa 32vAmAM AvyA che. chatAM ahIM temane bhAvArtha saMkSiptamAM ApavAmAM Ave che-jIva jemanA udayamAM potAnA saMsArane ananta karI nAkhe che, te anantAnubaMdhI kedhAdi kaSA ja che. jenA udayamAM zrAvakanA dezavirati rUpa cAritrane sadubhAva rahe nathI, tenuM nAma apratyAkhyAna kedhAdi kaSAye che. jene kAraNe zrAvakanA deza viratirUpa cAritrane saddabhAva rahetuM nathI tenuM nAma pratyAkhyAna krodhAdi kaSAye che. jenA kAraNe yathAkhyAta cAritrane sadUbhAva rahetuM nathI evAM saMjavalana krodhAdi kaSA che. have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke kodhAdika kaSAyenA nIce pramANe yA22 555 53 cha-(1) mAsAzanivatita-" aNAbhogaNivvattie" tyaah(2) anAga nivartita krodha-anAga eTale ajJAna. te ajJAnane lIdhe je ke nivartita (utpanna) thAya che, te krodhane anAga nivartita phodha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u. 1sU0 11 samedaM mohavizeSabhUtakaSAyanirUpaNam 475 iti-upazAnta: anudayAvasthaH, yazca bahirna prakAzate'ntareva tiSThati saH 3 / " aNuvasaMte " iti-anupazAntaH=upazAnto'nudayAvasthaH, nopazAnto'nupazAnta udayApalikA praviSTaH, yazca krodho bahiH prakAzate saH 4 / ekendriyAdInAM jIyAnAmAbhoganirvartitaH krodhaH saMjJipUrvabhavApekSayA bodhyA, anAbhoganivartitastu tadbhayApekSayA'pi bhavitumarhati jJAnayikalatvAt / upazAntaH krodho nArakAdInAM jIyAnAM viziSTodayAbhAvAt pratyetavyaH, anupazAntaH krodho nirvicAra prANiSveva jAyata iti paryavasitam / anAbhoga nirdhartita krodha hai isa anAbhoganirtita krodha ko pANI nahIM jAnatA huvA karatA hai| tAtparya isakA yahI hai ki-ajJAna avasthA meM jo krodha hotA hai vaha anAbhoga nirvatitakrodha hai jo krodha anudaya avasthAvAlA hotA hai vaha krodha upazAnta krodha hai aisA yaha krodha bAhara meM nahIM hotA hai, kintu-bhItara meM banA rahatA hai| jo krodha udyAyalikA meM praviSTa hotA hai vaha anupazAnta krodha hai aisA krodha bAhara pragaTa ho jAtA hai| ekendriya Adi jIvoM meM anAbhoganirvatitakrodha saMjJI pUrvabhaya kI apekSA se jAnanA cAhiye tathA anAbhoga nirtita krodha tadbhaca kI apekSA se jAnanA caahiye| kyoM ki-ye jJAnavikala hote haiN| upazAnta krodha nArakAdi jIvoM meM viziSTa udya ke abhAva se jAnanA caahiye| anupazAnta krodha vicAra vihIna prANiyoM meM hI hotA hai yaha krodha catuSTaya nairayika se lekara vaimAnika taka meM hotA kahe che. jIva ajJAtAvasthAmAM A prakArane kedha kare che. A rIte ajJAtAvasthAmAM je keda thAya che tene anAga nivartita kedha kahe che. je kedha anudaya avasthAvALe hoya che, evA kedhane upazAnta ke kahe che. e ke bahAra prakaTa thato nathI paNa aMdara aMdara ja paDa rahe che. je krodha udayAvalikAmAM praviSTa thayela hoya che, te krodhane anupazAnta keya kahe che, e ke bahAra prakaTa thaI jAya che. ekendriyAdika jemAM Aganivartita dhane saddabhAva saMjJI pUrva bhAvanI apekSAe jANavuM joIe. ane anAga nivartitane sadbhAva taddabhava (eja bhava) nI apekSAe samajavuM joIe, kAraNa ke teo jJAnarahita hoya che. nArakAdi mAM upazAnta krodhane sadabhAva viziSTa udayanA abhAvane lIdhe samaja. anupazAnta kedhane saddabhAva vicAravihIna prANIomAM ja hoya che. A cAre prakAranA kedhane sadbhAva nArakathI laIne vaimAnika parya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 sthAnAnasUtre " evaM " iti-evaM-krodhacatuSTayaM nairayikAdi vaimAnikaparyavasitam / " evam" iti, evaM krodhavat mAna-mAyA-lobhaviSayaM padatrayaM saMyojya nairayikAdi vaimAnikaparyanta caturviMzatidaNDa keSu paThanIyam // mU011 // idAnIM kaSAyANAmeva kAlatrayavartinaH phalavizeSAnAha mUlam--jIvANaMcauhiM ThANehi aTTa kammapagaDIo ciNisu, taM jahA-koheNaM 1, mANeNaM 2, mAyAe 3, lobheNaM 4 / evaM jAva vemANiyANaM 24, evaM ciNaMti ee daMDao, evaM ciNissaMti esa daMDao, evamaeNaM abhilAveNaM tinni daMDagA, evaM uvaciNiMsu upaciNaMti uvaciNissaMti, baMdhisu 3 udIriMsu 3 veeMsu 3 nijjareMsu NijjareMti nijjaristAMti, jAva vemANiyANaM, evamekeke pade tinni 2 daMDagA bhANiyavvA, jAya nijjarissaMti // sU0 12 // ___ chAyA-jIvAH khalu caturbhiH sthAne aNTa karma prakRtIH acinvan , tadyathAkrodhena 1, mAnena 2, mAyayA, 3, lobhena 4 / evaM yAvat vaimAnikAnAm 24, hai| jisa prakAra krodha ke ye anAbhoganiyartita Adi cAra bheda prakaTa kiye gayehaiM usI prakAra mAna mAyA lobha bhI cAra cAra prakArake hote haiM aisA jAnanA cAhiye, aura ye anAbhoga Adi mAna mAyA lobha nairayika se lekara vaimAnika taka samasta jIvoM meM hote haiM aisA samajhanA cAhiye // sU011 // ___aba sUtrakAra kaSAyoM kA hI kAlatrayavartI jIva ke phala vizeSa kA kathana karate hai-" jIvANaM cauhiM ThANehi-' ityAdi sUtrArtha-jIyoM ne cAra kAraNoMse pahale aSTa karma prakRtiyoMkA upArjana tanA jIvamAM hoya che. jema ke dhanA Abheganivartita, anAganivartita Adi cAra bheda kahyA che, e ja pramANe mAna, mAyA ane lebhanA paNa cAra cAra bheda paDe che. te Aga, anAbhoga Adi mAna, mAyA ane lebhano paNa nArakathI laIne vaimAnika paryAnA jIvamAM durbhAva hoya che. e sU. 12 che have sUtrakAra kaSAnA kalatrayavartI phalavizeSanuM nirUpaNa kare che- "jIvANaM cauhi ThANehiM" tyaahijoe cAra kAraNone lIdhe ATha karmaprakRtionuM upArjana karyuM che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 4 u0 1 sU0 12 kAlatravarti kaSAyaphalanirUpaNam 477 evaM cinyanti etad daNDakam , evaM ceSyanti etad daNDakam , evametenAbhilApena trINi daNDakAni, evam upAcinvan upacinvanti upaceSyanti, avaghnan 3 udairayan 3 avedayan 3 nirajarayan 3 nirjasyanti nirjarayiSyanti, yAvat vaimA. nikAnAm , ekamekaikasmin pade trINi trINi daNDakAni bhaNitavyAni, yAvat nirjarayiSyanti // sU0 13 // TIkA-"jIvA NaM " ityAdi-jIvAH khalu caturbhi:-catuHsaMkhyaiH sthAna:krodhAdibhi caturbhiH aSTa karmaprakRtI:-karmaNAM prakRtayaH jJAnAvaraNIyAdirUpAH, kiyA hai ve cAra kAraNa isa prakAra se haiM-krodha 1 mAna 2 mAyA 3 aura lobha 4 isI taraha kA kathana yAvadvaimAnika jIvoM taka kara lenA cAhiye, inhIM cAra kAraNoM ko lekara jIva vartamAna meM bhI jJAnAvaraNIyAdi aSTa karma prakRtiyoM kA upArjana karate haiM aura Age bhI kreNge| isa taraha ina donoM vartamAna bhaviSyat kAla sambandhI daNDakoM ko jAnanA caahiye| isI taraha jIva pUrvakAla meM bhI inhIM krodhAdi cAra kAraNoM se jJAnAvaraNIyAdi aSTa karma prakRtiyoM kA saMcaya kara rakhA hai| isI taraha jIvoM ne inhIM cAra kAraNoM ko lekara pUrva meM jJAnAvaraNIyAdika ATha karma prakRtiyoM kA bandha kiyA hai, vartamAna meM bhI karate haiM aura Age bhI inhIM kAraNoM ko lekara inakA bandha kreNge| isI taraha se jIvoM ne inhIM cAra kAraNoM ko lekara pUrva meM jJAnAvaraNAdika ATha karmaprakRti kI udIraNA kI hai vartamAna meM bhI karate haiM tayAra 4 // 2 mA prabhArI cha-(1) adha, (2) bhAna, (3) bhAyA bhane (4) sola. A prakAranuM kathana vaimAnika paryantanA 24 daMDakanA jI viSe samajavuM A cAra kAraNane lIdhe ja cha vartamAnamAM paNa jJAnAvaraNIya Adi ATha karma pravRtionuM upArjana kare che. A cAra kAraNane lIdhe ja jIva bhaviSyamAM paNa ATha karmaprakRtionuM upArjana karaze. A prakAranA vartamAna ane bhavi. kALa saMbaMdhI daMDake upacayanA viSayamAM paNa samajavA. e ja pramANe jIve bhUtakALamAM paNa krodhAdika cAra kAraNone lIdhe jJAnAvaraNIya Adi ATha kamaprakRtione upacaya karI rAkhela ja hoya che. A cAra kAraNane lIdhe ja e bhUtakALamAM jJAnAvaraNIya Adi ATha karmaprakRtiene baMdha karyo che, vartamAnamAM paNa kare che ane bhaviSyamAM paNa karaze. e ja pramANe A cAra kAraNane lIdhe e bhUtakALamAM jJAnAvaraNIya Adi ATha kamaprakRtienI udIraNA karI che, vartamAnamAM paNa kare che ane zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 sthAnAGgasUtre tAH, acinvan-bhUtakAle upArjayan , tadyathA-tAnyeva sthAnAnyAha-krodhena 1, mAnena 2, mAyayA 3, lobhena 4 / evaM yAvad vaimAnikAnAM viSaye vijeyam / evaM vartamAne cinyanti, bhaviSyanti ca ceSyantIti / ____ "evaM ciNaMti " ityAdi-evam anena prakAreNa, arthAd yathA bhUtakAlika 'macinvan ' iti padaM ghaTayitvA daNDakamuktaM tathA 'cinyanti ' iti vartamAnakAlikaM padaM ghaTayitvaita-anantaroktaM daNDakaM paThanIyam , tathA-' ceSyanti' iti Age bhI kreNge| isI prakAra jIvoM ne inhIM cAra kAraNoM ko lekara pUrva meM jJAnAvaraNIyAdika ATha karmaprakRtiyoM kA vedana kiyA hai vartamAna meM bhI karate haiM aura Age bhI kreNge| isI prakAra jIvoM ne ina cAra kAraNoM ko lekara ina karmaprakRtiyoM kI nirjarA kI hai aba bhI ve karate haiM aura Age bhI kareMge, aisA yaha kathana yAvat vaimAnika jIvoM taka meM jAnanA cAhiye isa prakAra eka 2 pada meM tIna 2 daNDaka yAvat nijarA pada taka kahanA caahiye| vizeSArtha-nAraka se lekara vaimAnika taka ke jIyoM ne krodha mAna mAyA aura lobha ina cAra kAraNoM ko Azrita karake pahale bhUtakAla meM upArjana kiyA hai aisA yaha bhUtakAlika daNDaka hai, kyoM ki-"acinvan" pada hai isa bhUtakAlika pada ko ghaTita karake yaha daNDaka banAyA gayA hai| isI taraha se "cinvanti " vartamAnakAlika pada ko ghaTita karake, aura " ceSyanti " bhaviSyatkAlika bhaviSyamAM paNa karaze. A cAra kAraNone lIdhe ja bhUtakALamAM chae jJAnAvaraNIya Adi ATha karmaprakRtionuM vedana karyuM che. vartamAnamAM paNa kare che ane bhaviSyamAM paNa karaze. krodhAdika A cAra kAraNane lIdhe e jJAnAvaraNIya Adi ATha karmaprakRtionI bhUtakALamAM nijA karI che, vartamAnamAM paNa kare che ane bhaviSyamAM paNa karaze. A prakAranuM kathana vaimAnika paryantanA samasta jemAM paNa samajavuM joIe. A prakAre pratyeka padanA traNa traNa daMDaka nirjarA paryantanA pUrvokta pada sAthe samajavA joIe. vizeSArtha_"nArakathI laIne vaimAnika paryantanA jIe ke, mAna, mAyA ane lebharUpa cAra kAraNone lIdhe jJAnAvaraNIya Adi ATha karmaprakRtionuM bhUtakALamAM upArjana karyuM che," A bhUtakAlika daMDaka che. kAraNa ke " acinvan " mA bhUtales yApahanI prayAsa 412 mA 44 manApAmA mAnya cha. me pramANe "cinvanti " mAvatabhAna yApahanI prayoga zana bhAna a me, bhane " ceSyanti " vidhyaH zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUra sughA TIkA sthA0 4 u01 sU0 12 kAlatrayavati kaSAyaphalanirUpaNam bhaviSyatkAlikaM padaM yojayitvaitadaNDakaM paThanIyam / " evam "ittham, 'etena - bhUta- vartamAna bhaviSyatkAlikapadayojanAtrayarUpeNAbhilApena trINi= trisaMkhyA ni daNDakAni sampadyante, evaM ca krodhAdi catuSTayena saha bhUta - vartamAna- bhaviSyatmayo - gaghaTitadaNDakatrayasya caturguNIkaraNena dvAdaza daNDakAni bhavanti / " evaM upacirNisu " ityAdi evaM yathA cayanasUtramuktaM tathopacayanasUtramapi krodha-mAnamAyA - lobhaH saha kAlatrayaviSayaM daNDakaM bodhyam / tatra cayanaM - kaSAyapariNata jIvasya karmada likagrahaNamAtram / upacayanaM tu citasya gRhItakarmadalikasyAvApada ko ghaTita karake vartamAna kAlika aura bhaviSyatkAlika daNDaka kaha lenA cAhiye / isa prakAra bhUta vartamAna aura bhaviSyat kAlika tIna padoM kI yojanAcAle AlApakoM se tIna daNDaka bana jAte haiN| krodhAdi catuSTaya ke sAtha ina bhUta vartamAna aura bhaviSyat prayoga ghaTita karake daNDakatra ko cauguna karane se 12 daNDaka ho jAte haiM / jisa prakAra yaha cayana sUtra kahA gayA hai usI prakAra se upacayana sUtra bhI jAnanA cAhiye isa upacayana sUtra meM bhI bhUta vartamAna bhaviSyavat kAlika pada yojanAtraya se tIna daNDaka hote haiM, aura krodhAdi catuSTaya ke sAtha inheM caugunA karane se kAlatraya viSayaka 12 daNDaka hote haiM / kaSAya se pariNata huve jIva ke dvArA jo karmadalikoM kA grahaNa karanA mAtra hotA hai vaha cayana hai gRhIta huve karmadalika kA avAdhAkAla ko chor3akara jo kAlika kriyApadanA pracAga karIne bhaviSyakAlika daMDaka kahevuM joie. A pramANe bhUta, vartamAna ane bhaviSyakAlika kriyApadonA prayoga karavAthI traNa AlApaka rUpa traNa daMDaka khanI jAya che. krodhAdri catuSTaya ( cAra ) nI sAthe bhUta, vartamAna ane bhaviSyakALa viSayaka kula 12 dauMDaka thAya che, kAraNa ke traNe kALanI apekSAe pratyekanA traNa traNa da Daka thatA haiAvAthI krodha, mAna, mAyA ane lAbha A cAranA kula 344=12 daMDaka thAya che. je rIte A cayana sUtranuM kathana karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe upacayana sUtranuM" paNa kathana thavu joie. A upacayana sUtramAM paNa bhUta, vamAna ane bhaviSyakALa viSayaka kriyApada cAjavAthI keSa Adi pratyekanA traNa daThaMDaka thAya che. krodhAdi cAra kaSAyA vaDe tene guNavAthI cAre kaSAyeAnA kula bAra phreMDaka thAya che. kaSAyathI pariNata thayelA jIva dvArA je kadalikAnuM mAtra grahaNa ja thAya che, tene cayana kahe che. gRhIta thayelA kalikA akhAdhAkALane choDIne je jJAnAvaraNuddhi rUpe pariNata thAya che tene upacayana kahe che, tenuM nAma ja zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre dhAkAlamantareNa jJAnAssvaraNAditayA pariNamanam / tadeva niSeka ityucyate / AdyavasthAyAM jIvAH pracurataraM karmadalikaM niSizcanti dvitIyAvasthAyAM vizeSahInam, evaM yAvadutkRSTAvasthAyAM vizeSahInaM karmadalikaM niSiJcanti uktaM ca"mottaNa sagamabAI paDhamAi ThiIe bahutaraM dabbaM / sese visesahINaM jAvukosaMti sanvesi / 1 / " iti, chAyA - " muktvA svakAmabAdhAM prathamAyAM sthitau bahutaraM dravyam / zeSAyAM vizeSahInaM yAvadutkRSTamiti sarvAsAm / 1 / " iti, 480 baMdhi " 3 " - ' avaghnan badhnanti saMtsyanti ' ityarthaH, jIvAH krodhena karma prakRtIH avadhanan, vaghnanti tsyanti iti sambandhaH / tatra bandhanaM cittasya karmaNo jJAnAvaraNIyAditayA niSiktasya sataH punarapi kaSAya pariNAma vizeSA. nikAcanam, evaM mAna-mAyA - lobhairapi vijJeyam / " jJAnAvaraNAdirUpa se pariNata hotA hai yaha upacayana hai isI kA nAma niSeka hai / jIva Adya avasthA meM pracuratara karmadalika kA niSeka karate haiM aura dvitIya avasthA meM vizeSa hIna karmadalika kA niSeka upacayana karate haiN| isa prakAra ve yAvat utkRSTAvasthA meM vizeSa hIna karmadalika kA niSeka karate rahate hai| kahA bhI hai-" mottaNa saMgamavAhaM " ityAdi 'baMdhiMsu 3 " jIvoM ne pUrvakAla meM karmaprakRtiyoM kA krodha se bandha kiyA hai, aba bhI ve karate haiM aura Age bhI ye kreNge| jJAnAvaraNIyAdirUpa se niSikta huve karma kA punaH jo kaSAyavizeSa se nikAcana hotA hai caha bandha hai, jisa prakAra yaha bandha krodha se hotA hai usI prakAra mAna mAyA aura lobha se bhI hotA hai aisA jAnanA cAhiye / "udIriMsu 3 " niSeka che. jIvA Adya avasthAmAM pracuratara kaOdalikanA niSeka kare che ane dvitIya avasthAmAM vizeSa hIna kadalikane niSeka ( upacaya ) kare che. A rIte teo ( yAvat ) utkRSTAvasthAmAM vizeSa hIna kadalikanA niSeka aztAM rahe che. ahyuM pazu che haiM-" bhottUNa saMgamabAha " tyAhi " badhiMsu 3 " apane arakhe vAme jJAnAvaraNIya mAhi Aha ubhaM amRti AnA khaMdha karyAM che, vartamAnamAM paNa kare che ane bhaviSyamAM paNa karaze. jema A khaMdha krodhathI thAya che, e ja pramANe mAna, mAyA ane lAbhathI paNa thAya che. tethI krodhane khadale A traNa padmanA kramazaH prayAga karIne traNa kALaviSayaka AlApaka banAvI zakAya che. jJAnAvaraNIya Adi rUpe niSikta ( upacayata ) thayelAM karmonuM krI je kaSAyavizeSa vaDe nikAcana thAya che, tenuM nAma anya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u0 1 sU0 13 kAlatrayavatikaSAyanirUpaNam 181 tathA-" udIriMsu "-udairayan udIrayanti udIrayiSyanti, tatrodIraNamanudayAvasthasya karmaNaH karaNenA''kRSyodayAvasthAyAM prakSepaNam / __ tathA-" eMsu" 3-avedayan vedayanti vedayiSyantItyarthaH, tatra vedanamsthitikSayAdudayaprAptasya karmaNo'nubhavanam , yadvA-udayaprAptasya karmaNa udIraNAkaraNenodayAvasthAM prApitasya karmaNo'nubhavanam / ___ tathA-" nijjareMmu" ityAdi-nirajarayan nirjarayanti nirjarayiSyanti, tatra nirjarA ca-AtmapradezAt karmaNaH pRthagbhavanam , iha dezanirjaraiva grAhyA, na tu sarvanirjarA, sarvanirjarAyAzcaturviMzatidaNDakeSvasambhavAt / anudayA'vastha karma ko karaNa dvArA khIMcakara udayAvasthA meM prakSipta karanA isakA nAma udIraNA hai, yahAM para bhI pahale jaise 3 AlApaka kAlatraya ko lekara banA denA caahiye| " veeM su" 3-sthiti ke kSaya se udaya prApta karma kA anubhavana karanA vedana hai yahAM para bhI 3 tIna AlApaka kAlatraya ko lekara banA lenA caahiye| vedanA kA dUsarA artha isa prakAra se bhI hai ki-udaya prApta karma kA udIraNA karaNa dvArA udayAvasthA meM prApita huve karma kA anubhavana karanA, cedana hai| "nijjaresu-" ityAdi-yahAM para bhI "nirajarayan " "nirjarayanti" aura " nirjarayiSyanti " aise tIna AlApaka kAlatraya ko lekara banA lenA caahiye| AtmapradezoMse karmakA ekadezase pRthaka honA nirjarAhai, nirjarA do prakAra kI hotIhai dezanirjarA 1 aura sarva nirjarA 2 yahAM-dezanirjarA hI gRhIta "udIssui 3" manuya prAsa 4madhurasAne 425 // yethIna yA. vasthAmAM prakSita karavA tenuM nAma udIraNa che. udIraNAnA viSayamAM paNa traNe kALanI apekSAo upara kahyA mujabanA traNa AlApakanuM kathana thavuM joIe. "eMsa 3" sthiti kSayathA ya prAta yesarI bharnu anurUpana karavuM tenuM nAma vedana che. vedanane bIjo artha A pramANe paNa thAya che. udayaprApta karmanuM-udIraNAkaraNa dvArA udayAvasthA jeNe prApta karI che evA karmanuM anubhavana karavuM tenuM nAma vedana che. vedananA viSayamAM paNa kALavrayanI ape. kSAe upara kahyA mujabanA traNa AlApaka banAvI zakAya che. ___ "nijjare'su" tyAha-hI paY " nirajarayan , nirjarayanti, bhane nirjarayiSyanti " 24 tra 10 liyA54nA prayAthI ! mAtA54 manA. vavA joIe. AtmapradezathI karmanuM alaga thavuM tenuM nAma nirjarA che. nirjarA be prakAranI che-(1) dezanirjarA ane (2) sarvanirjarA. ahIM dezanirjarA ja zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 sthAnAso " jAva vemANiyANaM " iti-vaimAnikaparyantaM tattaddaNDakaM paThanIyam / "evamekeke pade " ityAdi-evam uktamakAreNa yathA'cinvannAdipaghaTita tattaddaNDakatrayamuktaM tathA avaghnannAdipadaghaTitamapi tattadaNDakaM paThanIyam , etadeva spaSTayati-" ekeke pade " ityAdinA, ekakasmin pratyekam, ityarthaH, ayaM bhAvaH" avanan " iti pade yojite sati trINi daNDakAni, punaH 'vadhnanti ' iti pade yojite sati trINi daNDakAni / tathA 'bhaMsyanti ' iti pade yojite sati trINi daNDakAni, anena krameNa * udezyan, udIrayanti udIrayiSyanti ' ityAdi bhUtavartamAnabhaviSyatkAlikatattatpayogayojanayaikasminnekasmin pade trINi huI hai, sarvanirjarA nahIM gRhIta huI hai| kyoM ki-caturviMzati daNDakoM meM isa nirjarA kA asadbhAya hai| " jIva vemANiyANaM" vaimAnika paryanta vaha daNDaka paThanIya hai|" ecamekekke pade-" jaise-"acinvan" Adi padaghaTita daNDakatraya kahe gaye haiM vaise hI " abannan " Adi padaghaTita bhI daNDakatraya kalpanA se banAnA caahiye| isI kA spaSTIkaraNa sUtrakAra aba " ekke kke pade-" ityAdi sUtra dvArA karate haiM, isameM unhoM ne kahA hai ki-" avanan " isa pada ko yojita karane para mAna mAyA aura lobha sambandhI pada ke AdhAra para bhUtakAla ko lekara 3-3 daNDaka hote haiN| jaise-jIvoM ne mAna se bhUtakAla meM aSTa prakRtiyoM kA pandha kiyA haiM 1 mAyA se inakA bhUtakAla meM bandha kiyA hai 2, aura lobha se inakA bandha bhUtakAla meM kiyA hai 3 / isa prakAra se " abgRhIta thaI che, sarvanirjarA gRhIta thaI nathI, kAraNa ke covIza daMDakanA chamAM sarvanijerAne sadbhAva nathI. ___"jAva vemANiyANaM " vaimAni paya-tana vAmai AnInu thana thana. " evamekkekke pade " ma " acinvan " mAha paTita RNa 64 4vAmAM mAvyA cha, meghair "abadhnan " mAha pahacATata 5 trA traNa 4 46panAthI manApI sevA naye. sana vAta sUtrA2 2 " ekeke pade" chatyAdi sUtrayA dvA21 25STI42 42 cha ___ yA sUtrA4 12 // sUtra2 ama 4 cha hai " abadhnan " pahane cejita karIne mAna, mAyA ane lebha saMbaMdhI padane AdhAre bhUtakALanI apekSAe traNa traNa daMDaka thAya che. jemake (1) jIe mAnane kAraNe bhUtakALamAM ATha karmaprakRtiene bandha karyo che. (2) e ja pramANe mAyAnA kAraNe paNa temane bhUtakALamAM bandha karyA che, ane (3) lAbhane kAraNe paNa bhUtaaamaa tana manya che. mA prabhArI " abandhana " mA bhUtanu 35 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u01 sU0 13 kAlatrayavartikaSAyanirUpaNam 83 trINi daNDakAni bhaNitavyAni / tAni ca kimpadaparyantamiti darzayati-"jAva nijarissanti " iti, " nirjarayiSyanti " itipadaparyantaM trINi trINi daNDakAni pratyekaM pade maNitavyAnItyarthaH / (sU. 13 // ghnan " pada ke tIna daNDaka mAna mAyA aura lobha kaSAya ko lekara bhUtakAla meM hote haiN| usI prakAra se " badhnanti" pada ko yojita karane para mAna mAyA aura lobha ko lekara tIna daNDaka hote haiM / arthAtmAna kaSAya ko lekara tathA mAyA kaSAya ko lekara evaM lobha kaSAya ko lekara jIva vartamAna meM aSTa karmaprakRtiyoM kA bandha karate haiN| isa prakAra se "badhnanti " pada ko yojita karane para vartamAnakAla sambandhI ye tIna daNDaka hote haiN| ___ isI taraha se " bhansyanti" bhaviSyat kAlika pada ko yojita karake bhI bhaviSyatkAla sambandhI tona daNDaka ho jAte haiM isI krama se "udaiyan-" bhUtakAlika pada ko yojita karane para mAna se bhUtakAla meM jIvoM ne aSTakarmaprakRtiyoM kI udIraNA kI hai, mAyA se udIraNA kI hai, aura lobha se unakI udIraNA kI hai isa prakAra ke ye tIna daNDaka bhUtakAla sambandhI bana jAte haiM / " udIrayanti-" isa vartamAna kAlika vAparIne mAna, mAyA ane lebha, A traNa kakSAnA bhUtakALa saMbaMdhI traNa 674 mane che. me 24 pramANe " banantiH" 2 // 4 bhAnana yiApahanu 35 vAparIne mAna, mAyA ane lebharUpa kAraNavALAM traNa daMDaka A pramANe bane che. (1) cha mAnane kAraNe aSTakamaM prakRtione baMdha kare che, (2) mAyAnA kAraNe paNa che aSTakama prakRtiene baMdha kare che. (3) lebhane kAraNe paNa jIve aSTakamaM prakRtiene baMdha kare che. e ja pramANe bhaviSyakALa saMbaMdhI traNa daMDaka A pramANe samajavA-(1) mAnane kAraNe jIve bhaviSyamAM ATha karma. prakRtio baMdha karaze, (2) mAyAne kAraNe ja ATha karmaprakRtione baMdha karaze ane (3) lebhane kAraNe ja ATha karmaprakRtiene baMdha karaze. krodhanA kAraNavALA traNa daMDaka to AgaLa ApavAmAM AvyA che. A rIte cAra kaSAya viSayaka traNe kALasaMbaMdhI kula 12 daMDaka "banya" pada sAthe bane che. Sh2 // viSaya maayaa5|-" udezyan " // bhUtAlina liyaa| prayogathI A pramANe traNa AlApaka banaze-(1) bhUtakALamAM chae mAnane kAraNe ATha karmaprakRtionI udIraNA karI che, (2) mAyAthI paNa udIraNA karI che ane (3) lelathI paNa udIraNa karI che. A rIte bhUtakALa saMbaMdhI traNa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 484 pUrva nirjaroktA, sA ca pratimAdhAraNAdviziSTA bhavatyataH pratimAM sUtratrayeNa darzayitumAha mUlam-cattAri paDimAo paNNattAo, taM jahA-samAhipaDimA1, upahANa paDimA 2, vivegapaDimA3, viussggpddimaa4|| __ cattAri paDimAo paNNattAo, taM jahA--bhaddA 1, subhaddAra, mahAbhadA 3, savvaobhaddA 4 / cattAri paDimAo paNNattAo, taM jahA--khuDDiyA moyapaDimA 1, mahalliyA moyapaDimAra, javamajjhA 3, vairamajjhA 4 / sU0 14 // pada ko yojita karane para tIna daNDaka vartamAnakAla sambandhI bana jAte haiM, aura udIrayiSyanti isa bhaviSyatkAlika pada ko yojita karane para 3 daNDaka bhaviSyakAla sambandhI bana jAte haiN| isa prakAra se ye tIna daNDaka " jAva nijjarissaMti" yAvat nirjarA kareMge yahAM taka kaha lenA cAhiye / isa taraha se pratyeka pada meM ye tInoM daNDaka bhaNitavya batalAye gaye haiM / / sU013 // nirjarA jo kahI gaI haiM vaha pratimA dhAraNa karane se viziSTa hotI haiM, ataH aba sUtrakAra pratimA kA kathana mUtratraya se karate haiM___ " cattAri paDimAo paNNattAo" ityAdi-14 64 sanI laya che. " udIrayanti " " hii263|| 42 cha" sA patamAnAnu liyA54 yopAthI 3 4 bhAna sabhI manI 4 bhane " udIrayiSyanti "-" GE25! 42)". A bhaviSyakALa saMbaMmpI kriyApada javAthI bhaviSyakALa saMbaMdhI traNa daMDaka manI . " jAva nijarissaMti " bhane anusarIne yAre 4Ayo samayI trikALa viSayaka 12-12 daMDaka banAvI zakAze. nirjarA viSayaka chellA cAra 6.44 mA prabhArI manase. 7 (1) dhane 27, (2) mAnane 120, (3) mAyAne kAraNe ane (4) lebhane kAraNe ATha karmaprakRtinI bhaviSyamAM paNa nirjarA karaze. A cAra daMDaka bhaviSyakALanI apekSAe kahevAmAM AvyA che. sU. 13 pahelAM je nirjarAnI vAta karavAmAM AvI, te pratimA dhAraNa karavAthI viziSTa thAya che. tethI have sUtrakAra pratimAnI prarUpaNa karavA nimitte traNa sUtranu yana re cha-" cattAri paDimAo paNNattAo" tyA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u. 1. 14 pratimAsvarUpanirUpaNam 485 chAyA - catasraH pratimAH prajJaptAH, tadyathA - samAdhipratimA 1, upadhAnapratimA 2, vivekapratimA 3, vyutsargapratimA 4 | catasraH pratimAH prajJaptAH, tadyathA-bhadrA 1, subhadrA 2, mahAbhadrA 3, sarvato - bhadrA 4 | catasraH pratimAH prajJaptAH, tadyathA - kSudrikA mokapratimA 1, mahatikA mokapratimA 2, yavamadhyA 3, vajramadhyA 4 || su. 14 // TIkA - "cattAri paDimAo" ityAdi - catasraH pratimAH prajJaptAH, tadyathA-samAdhipratimA - samAdhiH - zrutaM caritraM ca tadviSayA pratimA = pratijJA abhigrahaH = samAdhimatimA zrutacAritraviSayaka pratijJetyarthaH 1 | " upapradhAnamatimA " - upadhAnaM tIvraM tapaH, tasya pratimopadhAnapratimA titra tapo viSayAbhigraha ityarthaH 2 / 100 sUtrArtha - pratimA cAra kahI gaI haiM, jaise- samAdhipratimA 1 upadhAnapratimA 2 vivekapratimA 3 aura vyutsargapratimA-4 isa prakAra se bhI cAra pratimAeM kahI gaI haiM, jaise- bhadrA 1 subhadrA 2 mahAbhadrA 3 aura sarvatobhadrA -4 isa prakAra se bhI pratimA cAra kahI gaI haiM jaise kSudrikAmoka pratimA 1 mahatikAmokapratimA 2 yavamadhyA 3 aura vajramadhyA-8 vizeSArtha - zruta aura cAritra kA nAma samAdhi hai isa zrutacAtrirUpa samAdhi viSayavAlI jo pratimA hai abhigraha hai vaha samAdhi pratimA hai, pratimA zabda kA vAcyArtha yahAM abhigraha liyA gayA hai / isakA tAtparya yahI hai ki zruta cAritra viSayaka jo pratimA abhigraha hai vahI samAdhi pratimA hai 1 / tIvratapa kA nAma upadhAna hai isa upadhAna sUtrArtha - pratimA yAra uhI che - (1) samAdhi pratibhA, (2) upadhAna pratibhA, (3) viveka pratimA ane (4) vyutsaga pratimA. pratimAnA A pramANe cAra prakAra hyA che-(1) lagA, (2) subhadrA (3) bhahAladrA bhane (4) sarvatoladrA. pratimAnA A pramANe cAra prakAra paNa paDe che (1) trudrikAmAkapratimA, (2) bhaDatiprabho'pratimA, (3) yavasadhyA mane (4) vannamadhyA. vizeSAtha--zruta ane cAritranuM nAma samAdhi che. A zrutacAritra rUpa samAdhi viSayavALI je pratimA ( abhigraha ) che, tenuM nAma samAdhipratimA the, yahIM " pratimA " pahano vAgyArtha " alizraDa" aNu purAnA che. tenu tAtpaya e che ke zrutacAritra viSayaka je abhigraha che, tenuM nAma samAdhi pratibhA che / 1 / tIvra tapane upadhAna kahe che. te upadhAnanI je pratimA che-eTale ke zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ___ " vivekamatimA "-vivecanaM vivekaH zuddhAzuddhakalpanIyAkalpanIyabhaktapAnavastrAdimadhyAdazuddhA'kalpanIyaparihArapUrvaka zuddhakalpanIyagrahaNam, tasya pratijJA-abhigrahaH 3 // " vyutsargapatimA "-vyutsargaH - vizeSeNa manovAnirodhenAnuSTheyaviSayAtiriktAdviSayAt kAyasya utsargaH=vimukhIkaraNam , kAyotsarga ityarthaH, tadviSayA pratimeti 4 // punarapi pratimAcatuSTayamAha-" cattAri paDimAo" ityAdi-catasraH pratimAH, prajJaptAH, tadyathA-bhadrA-pUryAdicaturdigabhimukhasya saMyatasya pUrvAdidikcatuSTaye pratyekaM caturaH praharAn yAvat kAyotsargarUpA, iyaM dvAbhyAmahorAtrAbhyAM sampUrNA bhavati / kI jo pratimA hai yaha upadhAna pratimA hai| arthAt-tIvratapa viSayaka jo abhigraha hai vaha-upadhAna pratimA hai-2| zuddha azuddha aura akalpanIya kA tyAga kara kevala zuddha kalpanIya bhakta pAna Adi ko grahaNa karane kI pratijJA karanA abhigraha dhAraNa karanA isakA nAma viveka pratijJA hai 3 manovAk kA nirodha karate huve anuSTeya viSaya se atirikta viSaya samparka se kAya ko vimukha karanA isakA nAma kAyotsarga hai kAyotsarga viSayaka jo pratijJA hai vaha kAyotsarga pratimA hai 4 prakArAntara se jo bhadrA Adi pratimAeM kahI gaI haiM, unakA abhiprAya aisA hai-pUryAdi cAroM dizAoM meM saMyata ko pratyeka dizA meM cAra 2 prakAra taka kAyotsarga karanA isakA nAma bhadrApratimA hai| yaha do rAta meM sampUrNa hotI hai 1 bhadrA pratimA hI pravardhamAna pariNAma se tIva tapaviSayaka je abhigraha che, tenuM nAma upadhAna pratimA che 2 zuddha-azuddha ane akalpanIyane tyAga karIne mAtra zuddha ka95nIya bhaktapAna Adi grahaNa karavAnI je pratijJA (abhigraha) dhAraNa karavAmAM Ave che. tenuM nAma vivekapratimA che. 3 mane vAphane nirodha karIne anuSThAnanA viSaya sivAyanA viSayanA saMparkathI kAyAne vimukha rAkhavI tenuM nAma kAyotsarga che, A kAtsarga viSayaka je pratimA che, tene kAyetsarga pratimA kahe che. 4 bIjI rIte paNa pratimAnA cAra prakAra kahyA che- (1) bhadrA pratimA-pUrvAdi cAre dizA tarapha mukha rAkhIne pratyeka dizAmAM cAra-cAra prahara paryata je kAryotsarga saMyata dvArA karavAmAM Ave zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA04 u0 1 sU014 pratimAsvarUpanirUpaNam " subhadrA"-pravardhamAnapariNAmena jAyamAnA bhadraiveti 2 // " mahAbhadrA "-pUryAdi dikcatuSTayAbhimukhasya pratyekaM dizi paharASTakaM yAvat kAyotsargalakSaNA, iyaM caturbhirahorAtraiH samApyA bhavati / 3 / __ " sarvatobhadrA "-dazasu dikSu pratyekamahorAtrapramANaH kAyotsargaH, iyaM ca dazabhirahorAtraiH samApyate / 4 / punaH pratimA vibhajate-" cattAri paDimAo" ityAdi-catasra-pratimAH prajJaptAH, tadyathA-kSudrikAmokapatimA 1, mahatikAmokapratimA 2, anayoAkhyAnamanyato'vaseyam / yavamadhyA 3, vajramadhyA 4 ceti / anayoAkhyA dvitIyasthAne gateti // sU0 14 // jaya sAdhita hotI hai to subhadrApratimA kahI gaI hai 2 mahAbhadrA-pratyeka dizA kI ora muMha karake pratyeka dizA meM ATha 2 prahara taka kAyotsarga karanA so mahAbhadrApratimA hai| yaha cAra ahorAtra dinarAta meM samApta hotI hai 3 daza dizAoM meM pratyeka dizA meM eka ahorAtra taka kAyo. tsarga karanA usakA nAma sarvatobhadrA pratimA hai-4 kSudrikAmokapratimA Adi ke bheda se jo 4 pratimAe~ prakArAntara se batalAI gaI haiM sokSudrikAmoka pratimA 1 aura mahatikApratimA-2 ina donoM kA vyAkhyAna anya sthAnoM se jAnanA caahiye| tathA-yavamadhyA aura vajramadhyA ye jo do pratimAe~ haiM, isakI vyAkhyA dvitIya sthAna meM kI jA cukI hai, so yahAM se jAna lenI cAhiye // sU14 // che, tenuM nAma bhadrA pratimA che. (2) pravardhamAna pariNAma pUrvaka jyAre bhadrA pratimAnI sAdhanA karavAmAM Ave che, tyAre tene subhadrA pratimA kahe che. (3) mahAbhadrA pratimA-pratyeka dizA tarapha mukha rAkhIne ATha ATha prahara paryanta je kAryotsarga karavAmAM Ave che tenuM nAma mahAbhadrA pratimA che. - A pratimAnI ArAdhanA karavAmAM cAra dinarAta jeTalo samaya lAge che. (4) sarvatobhadrA pratimA-dasa dizAomAMnI pratyeka dizA tarapha eka eka ahorAtra ( dina-rAta) paryanta mukha rAkhIne kAryotsarga kare tenuM nAma savaMtebhadrA pratimA che. bIjI rIte paNa pratimAnA zudrikAmakapratimAAdi cAra prakAra kahyA cha. (1) kSudriI mApratibhA, (2) mati bhI pratibhA, 1 annanu spaSTIkaraNa anya sthAnemAMthI jANI levuM. "yavadhyA ane "vaja madhyA A be pratimAonuM nirUpaNa dvitIya sthAnamAM karavAmAM AvyuM che, te tyAMthI te yAMcA sat // sU. 14 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 488 sthAnAGgasUtre pUrva pratimA proktA, sA ca jIvAstikAye eva sambhavatIti tadviparItAjIvAstikAyaM sabhedaM nirUpayati___ mUlam-cattAri asthikAyA ajIvakAyA paNNattA, taM jahAdhammatthikAe 1, adhammasthikAe 2, AgAsasthikAe 3, poggalasthikAe / cattAri asthikAyA arUvikAyA paNNattA, taM jahAdhammatthikAe 1, adhammasthikAe 2, AgAsasthikAe 3, jIvasthikAe 4 // sU0 15 // chAyA-catvAro'stikAyAH ajIvakAyAH prajJaptAH, tadyathA-dharmAstikAyaH 1, adharmAstikAyaH 2, AkAzAstikAyaH 3, pudgalAstikAyaH 4 / catvAraH astikAyAH arUpikAyAH prajJaptAH tathathA-dharmAstikAyaH 1, adhamaoNstikAyaH 2, AkAzAstikAyaH 3, jIvAstikAyaH 4 // sU0 15 // TIkA-" cattAri asthikAyA" ityAdi-" asti " iti vibhaktipratirUpakamavyayam , tacca trikAlavAcakam , tena " asti" ityasya "abhUvan bhavanti "cattAri asthikAyA ajIvakAyA paNNattA" ityAdi 15 sUtrArtha-cAra astikAya ajIvakAya kahe gaye haiM, jaise-dharmAstikAya-1 adharmAstikAya 2 AkAzAstikAya 3 aura pudgalAstikAya-4 cAra astikAya arUpikAya kahe gaye haiM, jaise-dharmAstikAya 1 adharmAstikAya 2 AkAzAstikAya 3 aura jIvAstikAya 4 isameM jo huve haiM hote haiM aura hoMge, ve asti haiM aisA artha nikalatA hai| pradezoMkI rAzikA nAma kAyahai, bhUtakAlameM vartamAnakAlameM aura bhavi " cattAri asthikAyA-ajIvakAyA paNNattA" tyAhasatrAya-yAra mastiya-4014ya ghai cha-(1)dhAstIya, (2) 4. stiya, (3) stiya mana (4) pustiya.. yA2 mastiya 253pAya vai cha-2 (1) mAstijaya, (2) asti |y, (3) Att2ritAya ane. (2) pAstiAya. pArtha-"2 thayAM che, thAya cha bhane thaze, tamanu nAma masti cha." pradezonI rAzinuM nAma kAya che. bhUtakALamAM jemAM pradezanI zazi thaI che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sughA TIkA sthA04 u01 sU0 15 samedA ajIvAstikAyanirUpaNam 49 bhaviSyanti " iti vivaraNam , cIyate'treti kAyAH-rAzayaH, asti ca te kAyAzcapradezAnAM rAzayazca iti astikAyA: bhUtabhavadbhaviSyatpradezarAzaya ityarthaH / kacit astipadena pradezA ucyante, tatpakSe-asti-pradezAnAM kAyA astikAyA:=prade zarAzaya ityarthaH, tAdRzA ajIvakAyA:-jIvanti-prANAn dharantIti jIvAH, na jIyA ajIvAsteSAM kAyAH rAzayo'jIvakAyAH, catvAraH catuHsaMkhyAH prajJaptAH, tadyathA-dharmAstikAyaH 1, adharmAstikAyaH 2, AkAzAstikAyaH 3, pudgalAstikAyaH 4, eSAM vyAkhyA prathamasthAne gatA / mU0 15 // dhyatkAla meM jinameM pradezoM kI rAzi huI hai-hogI, ve astikAya haiM arthAt-jo bahupradezI haiM ve astikAya haiN| kahIM kahIM para "asti" pada se pradeza kahe gaye haiM, so usa pakSa meM pradezoM kA jo kAya hai vaha astikAya hai| isako bhI artha pradezarAzi hai, aise astikAya cAra hI ajIyakAya kahe gaye haiM, ajIva hote huve jo bahupradezI haiM ve ajIvakAya haiN| yadyapi-jIva bhI astikAya haiM, parantu yaha ajIva nahIM haiM, isaliye-yaha bhI ajIvakAya nahIM haiM isa prakAra ajIva hokara jinameM kAyatA hai ye cAra haiM, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura pudgalAstikAya jo prANoM ko dhAraNa karate haiM ve jIva haiM, jo jIva nahIM haiM ve ajIva haiM ajIvoM kA jo kAya hai rAzi hai vaha-ajIvakAya hai| dharmAstikAya Adi kI vyAkhyA prathama sthAna meM kI gaI hai| ye cAra vartamAnakALamAM paNa jemAM pradezonI rAzi thAya che ane bhaviSyamAM paNa jemAM pradezanI rAzi haze, temane astikAya kahe che. eTale ke je bahapradezI che tamana mastiya / che. 1 1 yA " asti" 54thI " pradeza" gRhIta thayela che. A daSTie vicAravAmAM Ave te pradezane je kAya che tenuM nAma ja astikAya che. teno artha paNa "pradezarAzi" ja thAya che. evA astikAya rUpa cAra achavakAyane ja kahyA che. ajIva hovA chatAM je bahapradeza che, temane ajIvakAya kahe che. je ke jIva paNa astikAya che, paraMta te ajIva nathI, tethI tene ajIvakArya kahela nathI. A rIte ajIva hevA chatAM jemAM kAyatAne sadbhAva che evAM cAra achavakAya nIce pramANe che(1) mAstiya, (2) astiya, (3)mazAstAya ane (4) pusAsti. kAya. je prANene dhAraNa kare che temane jIva kahe che, ane je prANane dhAraNa karatA nathI temane ajIva kahe che. ajInI je rAzi che tene avakAya kahe che. dharmAstikAya AdinI vyAkhyA prathama sthAnamAM ApavAmAM AvI che. arUpI thA 62 zrI sthAnAMga sUtra: 02 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtre anantaraM jIvAstikAya uktaH, tadvizeSabhUta puruSAn phaladRSTAnta pUrvakaM nirUpayatimUlam - cattAri phalA paNattA, taM jahA- Ame NAmamege Amamahure 1, Ame NAmamege pakkamahure 2, pakke NAmamege Amamahure 3, pakke NAmamege pakka mahure 4 | evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA - Ame NAmamege AmamahuraphalasamANe 1, Ame NAmege pakkamahuraphalasamANe 2, pakke NAmamege AmamahuraphalasamANe 3, pakke NAmamege pakka mahuraphalasamANe 4 // 16 // 'chAyA - catvAri phalAni prajJaptAni tadyathA - AmaM nAma ekam Amamadhuram 1, AmaM nAma eka pakvamadhuram 2, pakvaM nAma ekam Amamadhuram 3, pakvaM nAma eka pakvamadhuram 4 / 490 astikAya arUpikAya haiM, arUpI hokara jo kAya haiM bahupradezI haiM ve arUpikAya haiM, yahAM pudgalAstikAya ko jo nahIM liyA gayA haiM unakA kAraNa usakA rUpI honA hai pudgalAstikAya arUpI nahIM hotA hai| jIvAstikAya ko jo arUpikAya meM gRhIta kara liyA hai vaha mUlarUpa meM usakA arUpI honA hai| dharmAstikAya Adi ye saba arUpI haiN| isaliye in astikAyoM ko arUpIkAya meM parigaNita kiyA gayA hai // su. 15 // aba sUtrakAra ukta jIvAstikAya ke vizeSabhUta puruSoM kA dRSTAnta pUrvaka nirUpaNa karate haiM-" cattAri phUlA paNNattA " ityAdi 16 sUtrArtha - phalacAra prakAra ke kahe gaye haiM, jaise- eka vaha phala jo apakva hotA huvA AmakA jaisA kiJcit madhura hotA hai 1 dUsarA yaha jo apakva hotA huyA pake phala kA jaisA atyanta madhura hotA hai 2 tIsarA vaha jo pakA huvA hokara Ama jaisA kizcit madhura hotA hai-3 aura cauthA vaha phala hAvA chatAM je khaDupradezI che, temane arUpIkAya kahe che. evA arUpIkAya cAra udyAM che- (1) dharmAstiAya, (2) adharmAstiDAya, (3) mAzAstiAya bhane jIvAstikAya. ahIM pudgalAstikAyane arUpIkAya nahIM kahevAnuM kAraNa e che ke te rUpI padAtha' che--arUpI nathI. jIvAstikAyane arUpIkAya kahevAnuM kAraNu e che ke mULarUpe te arUpI che. dharmAstikAya Adi A cAra padArtho arU pI ja che. tethI A AstikAyAne arUpIkAyamAM gaNavAmAM AvyA che. ! sU. 15 / have sUtrakAra pUrvokta jIvAstikAyanuM--vizeSabhUta puruSAnA dRSTAntapUrvaka nizNu re che - " cattari phalA paNNattA " tyAhi sUtrArtha-klAnA nIce pramANe cAra prakAra kahyA che--(1) kAcu' hAvA chatAM paNu kerInA jevuM saheja madhuratAyukta phaLa. (2) kAcuM hovA chatAM pAkA phaLanA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 u01 sU016 phaladRSTAntena puruSAdinirUpaNam 491 evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-Amo nAma ekaH AmamadhuraphalasamAnaH 1, Amo nAmaikaH pazcamadhuraphalasamAnaH 2, pakvo nAmaikaH AmamadhuraphalasamAnaH 3, pakyo nAmaikaH pakvamadhuraphalasamAnaH 4 / sU0 16 // TIkA-" cattAri phalA" ityAdi-catvAri catuH saMkhyAni, phalAni prajJaptAni, tadyathA-Amam apakvam sat Amamadhuram-Amamiva kizcinmadhuram ekaM-kizcitkalaM bhavati, ' nAme' ti caturvapi bhaGgeSu vAkyAlaGkAre 1, tathAAmam apakvaM sat pakvamadhuram=pakvamivAtyantaM madhuram , ekaM kazcit phalaM bhavati 2, nathA-pak-paripAkaprAptaM sat Amamadhuram Amamiva kiJcinmadhuram , ekaM phalaM bhavati 3, tathA-pakvaM pariNataM sat pakvamadhura-pakvamivotkRSTamadhuramekaM phalaM bhvti|| jo paka jAne para pake huve phala kA jaisA utkRSTa madhura hotA hai 4 isI prakAra cAra prakAra ke puruSa kahe gaye haiM, eka vaha jo Ama madhura phala kA samAna hotA hai 1 dUsarA vaha jo pakva madhura phala kA samAna hotA hai-2 tIsarA vaha jo paka jAne para bhI apakya Ama phala ke samAna hotA hai 3 cauthA vaha jo ki- pakva huve pakya phala kA jaisA hI hotA hai 4 yahAM-Ama zabda se apakva phala liyA gayA hai aura-pakva zabda se pakA huyA phala liyA gayA hai " nAma" pada sarvatra vAkyAlaGkara meM prayukta huvA hai| eka phala aisA hotA hai jo Ama hotA huvA Ama jaisA hI madhura hotA hai, arthAt-kizcit madhura hotA hai-1 eka phala aisA hotA hai jo Ama hotA huvA bhI pake huve phala jaisA atyanta jevuM atyanta madhura hoya evuM phaLa (3) pAkuM hovA chatAM kerInA jevuM saheja madhura phaLa. (4) pAkIne utkRSTa rUpe madhura thayeluM phaLa. e ja pramANe puruSanA paNa cAra prakAra kahyA che-(1) apakara kerInA jevA (2) apakava hovA chatAM pakava madhura phaLa samAna, (3) pakava hovA chatAM apakava phaLa samAna ane (4) 545 242 545 samAna madhura. 2mA sUtramA " Ama"-"za" // 54 // // ' hIta 'thaye cha. ' 545' 54thI pAluM 3 // gRhIta thayesa che. have phaLanA cAra prakAranuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che- (1) keI phaLa evuM hoya che ke te jyAre apakava (kAcuM) hoya che tyAre Ama (kerI) jevuM ja madhura hoya che eTale ke saheja madhura hoya che. (2) koIka phaLa evuM hoya che ke je apakava hovA chatAM paNa pakava phaLanA jevuM atyaMta madhura hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 sthAnAGgasUtre - STintikapuruSajAtasUtramAha" evAme"-tyAdi-evam anantaroktadRSTAntabhUtaphalavadevetyarthaH, catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-AmA aparipakvA-vayaH zrutAbhyA-mavyakta ityarthaH yazca na vayovRddho na ca jJAnavRddhaH sa puruSaH, Amamadhuraphala-samAnaH-apakvaphalavatkiJcinmadhurimayukta phala tulyaH, arthAdhathA''mamadhuraphalaM svalpamAdhuryayuktaM bhavati tathaikaH kazcit puruSo'pi svalpamAtro-pazamAdi rUpamAdhuryayukto bhavati kizcidupazamAdimAn kazcitpuruSo bhavatIti paryavasito'rthaH, " nAme"-ti sarvatra madhura hotA hai-2 eka phala aisA hotA hai jo paka jAne para bhI pake huve phala jaisA kizcit hI madhura hotA hai-3 tathA-eka phala aisA hotA hai jo paka jAne para hI pake huve phala sadRza bahuta adhika madhura hotA hai 4 isa prakAra se phala kI catuSprakAratA kA kathana karake aba sUtrakAra isa catuSprakAratA kI samatA puruSoM ke sAtha ghaTAne ke liye dAntika puruSajAta sUtra kA kathana kara rahe haiM-isameM ve yaha pradarzita karate haiM ki-dRSTAnta svarUpa phala sadRza hI cAra puruSajAta kahe gaye haiM inameM eka vaha jo Ama madhura phala kA samAna hotA hai arthAt-aisA yaha puruSa nato vayovRddha hotA hai aura na jJAnavRddha honA hai 1 koI eka Ama madhura phala apakya avasthA meM bhI kizcit madhurimA yukta (svalpa madhurimA se yukta) hotA hai, usI prakAra koI eka puruSa bhI svalpamAtrA meM upa. zamAdirUpa mAdhurya se yukta hotA hai-1 arthAt-koI eka puruSa aisA (3) keIka phaLa evuM hoya che ke je pakava thayA chatAM paNa atyanta madhura hetuM nathI paNa saheja madhura hoya che. () keIka phaLa evuM hoya che ke je pAkyuM hoya tyAre pAkI kerInA jevuM atyaMta madhura hoya che. A rIte phaLanA cAra prakAranuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra A catu. prakAratAnI samAnatA puruSonI sAthe ghaTAvavA nimitte dASTanitaka puruSa jAta viSayaka sUtranuM nirUpaNa kare che- dRSTAMtarU5 phaLa sarakhA cAra prakAranA purUSe kahyA che. (1) apakava saheja madhura phaLasamAna puruSa-je puruSa vayovRddha paNa na hoya ane jJAnavRddha paNa na hoya, tene A prakAramAM mUkI zakAya che. athavA jema keI phaLa (dA. ta. kerI) apakavAvasthAmAM paNa alpa pramANamAM madhuratA yukta hoya che, e ja pramANe kaI kaI puruSa alpa mAtrAmAM upazamAdi rUpa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04301 sU0 16 phaladRSTAntena puruSAdinirUpaNam 493 bhaGgeSu vAkyAlaGkAre 1 / tathA-" Ama" ityAdi-ekaH kazcit puruSaH AmaHcayazrutAbhyAmavyaktaH sanneva pakSamadhuraphalasamAnaH-paripakvaphalavat pradhAnopazamAdiguNAlaGka-tatvAdatyantamadhurasvabhAvaH 2, tathA-" pakva" ityAdi-ekaHkazcitpuruSaH, pakvAnvayaHzrutAbhyAM pariNataH san AmamadhuraphalasamAna: svalpamAtropazamAdiguNarUpamAdhuryyavAn bhavati 3, tathA-" pakyo nAma" ityAdi-ekaH= kazcitpuruSaH pakyA vayaHzrutAbhyAM pariNataH pakvamadhuraphalasamAnaH-pradhAnopazamAdi guNavibhUSitatvAdatyantamadhurasvabhAvo bhavati / 4 / / mU0 16 // hotA hai jo kucha 2 upazama Adi guNavAlA hotA hai / eka koI dUsarA puruSa aisA hotA hai jo-vaya aura zruta inase avyakta huvA vayovRddha jJAnavRddha nahIM huvA bhI pradhAna upazamAdi guNoM se yukta hone ke kAraNa atyanta madhura svabhAvavAlA hotA hai-aisA vaha puruSa Ama pakva madhura phala ke samAna hotA hai| koI eka tIsare prakAra kA puruSa aisA hotA hai ki jo vaya aura zruta se pariNata hotA huvA vayovRddha aura jJAnavRddha hotA huyA bhI svalpamAtrA meM hI upazamAdi guNarUpa mAdhuryavAlA hotA hai aisA vaha puruSa pakya Ama madhura phala ke samAna hotA hai-3 aura koI eka cauthe prakAra kA puruSa aisA hotA hai jo vayovRddha aura zruta inase pariNata hone para pakya madhura phala ke samAna pradhAna upazamAdi guNa vibhUSita hone ke kAraNa atyanta madhura svabhAvavAlA hotAhai 4 ||suu.16|| mAdhuryathI yukta hoya che eTale ke kaI puruSa e hoya che ke je a5 mAtrAmAM ja upazama Adi guNothI yukta hoya che. (2) apakava hovA chatAM ati madhura phaLa samAna puruSa-keI puruSa e hoya che ke vRddha ane jJAnavRddhanahIM hovA chatAM paNa upazamAdi guNothI yuktahevAne kAraNe atyanta madhura svabhAvavALo hoya che, evA puruSane A prakA ramAM gaNAvI zakAya che. (3) pakava chatAM alpa mAtrAmAM mAdhurya yukta phaLasamAna-keI puruSa e hoya che ke je vayovRddha ane jJAnavRddha hovA chatAM paNa alpa pramANamAM upazamAdi guNarUpa mAdhuryavALo hoya che, evA puruSane A trIjA prakAramAM mUkI zakAya che. (4) atizaya mAdhurya yukta pakava phaLa samAna puruSa-kaI puruSa e. hoya che ke vAvRddha ane jJAnavRddha (kRta AdimAM pAraMgata) paNa hoya che ane upazamAdi pradhAna guNethI vibhUSita havAne kAraNe atyanta madhura svabhAvavALe hAya che. sU. 16 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 sthAnAGgasUtre pUrva pakvamadhurauktaH, sa ca satya guNayogAjjAyata iti satyaM tadviparItaM ca mRSA tathA satyAsatyanimittaM praNidhAnaM ca nirUpayati mUlam -caubihe sacce paNNatte, taM jahA--kAujjuyayA 1, bhAsujjuyayA 2, bhAvujjuyayA 3, avisaMvAyaNAjoge 4 / cau. vihe mose paNNatte, taM jahA kAya aNujjuyayA 1, bhAsa aNujjuyayA 2, bhAva aNujjuyayA 3, visaMvAyaNAjoge / cauvihe paNihANe paNNatte, taM jahA-maNapaNihANe 1, yaipaNihANe 2, kAyapaNihANe 3, uvagaraNapaNihANe 4 / evaM NeraiyANaM paMciMdiyANaM jAva vemANiyANaM 24 / caubihe suppaNihANe paNNatte, taM jahA- maNasuppaNihANe 1, vaisuppaNihANe 2, kAyasuppaNihANe 3, uvagaraNasuppaNihANe / evaM saMjayamaNussAvi / cauvihe duppaNihANe paNNatte, taM jahA- maNaduppaNihANe 1, vaiduppaNihANe 2, kAyaduppaNihANe 3, uvagaraNaduppaNihANe 4 // evaM raiyANaM paMciM diyANaM jAva vemANiyANaM ||suu0 18 // ___ chAyA-caturvidhaM satyaM prajJaptam , tadyathA-kAyaRjukatA 1,-bhASa RjukatA 2, bhAya RjukatA 3, avisaMvAdanAyogaH 4 / caturvidhaM mRSA prajJaptam , tadyathAkAyAnRjukatA 1, bhASA'nRjukatA 2, bhAvAnRjukatA 3, visaMvAdanAyogaH 4 / "cauvyihe sacce paNNatte-" ityAdi-17 sUtrArtha-satya cAra prakAra kA kahA gayA hai, jaise - kAyaRjukatA 1 bhASaRjukatA 2 bhAvaRjukatA 3 aura avisaMbAinAyoga 4 / mRSAvAda cAra bhevAlA kahA gayA hai, jaise kAyAnujukatA 1 bhASA'nRjukatA 2 bhAvA'nRjukatA 3 aura visaMvAda " cauvyihe sacce paNNatte" tyA: sUtrAtha-satyanA nAya pramANe yA2 2 4aa cha-(1) AyatA , (2) lApatA , (3) lApatA bhane (4) avisavAnA. bhUSApAna yAra / 4aa cha-(1) ayAnuratA, (2) maa| mAtR. jukatA, (3) bhAvAnujutA ane visaMvAdanAga, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u01 sU017 satyAsatyanimittaka praNidhAnanirUpaNam 495 caturvidhaM prANidhAnaM prajJaptam , tadyayA-manApraNidha naM 1, vAkmaNidhAnaM 2, kAyamaNidhAnam 3, upakaraNapraNidhAnam 4 / evaM nairayikANAM paJcendriyANAM yAvad vaimAnikAnAm 24 / caturvidhaM supraNidhAnaM prajJaptam , tadyathA-manaHsumaNidhAnaM 1, vAsupraH NidhAnaM 2, kAyasupraNidhAnam 3,upkrnnsuprnnidhaanm|| evaM saMyatamanuSyANAmeva / ___ caturvidhaM duSpraNidhAna prajJaptam , tadyathA-manoduSpaNidhAnaM 1, vAgduSpraNidhAnaM 2, kAyaduSpraNidhAnam 3, upakaraNaduSpaNidhAnam evaM nairayikANAM paJcendriyANAM yAvad vaimAnikAnAm 24 / (mU0 18) / TIkA-" caubihe " ityAdi-caturvidha-catuSprakAraM satyaM prajJaptam , tadyathA-kAya. RjukatA-Rju:-saralaH sa eva Rjukastasya bhAvaH RjukatA, kAyasya RjukatA nAyoga 4 / praNidhAna cAra prakAra kA kahA gayA hai, jaise-manaH praNidhAna 1 vAka praNidhAna-2 kAya praNidhAna-3 aura upakaraNa praNidhAna / isa praNidhAna kA honA nAraka pazcendriya se lekara yAvat caimAnika taka samAna jAnanA caahiye| supraNidhAna cAra prakAra kA hotA hai jaise-manaH supraNidhAna 1 vAk supraNidhAna 2 kAya supraNidhAna 3 aura upakaraNa supraNidhAna 4 yaha supraNidhAna saMyata manuSyoM ko hI hotA hai| duSpaNidhAna cAra prakAra kA kahA gayA hai, jaise-manoduSpraNidhAna 1 vAgdu praNidhAna 2 kAyaduSpraNidhAna 3 aura-upakaraNa duSpraNidhAna 4 yaha duSpraNidhAna nairayika paJcendriyase lekara yAvat vaimAnika takako hotaahai| satya kAyaRjukatA Adi bheda se cAra prakAra kA kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai-Rju nAma saralatA hai Rju hI Rjuka hai Rjuka praNidhAna 55] yA2 12 cha-(1) mana:praNidhAna, (2) pANidhAna, (3) ayapraNidhAna mana (4) 5426 praNidhAna. mA praNidhAnanI nA2. kathI laIne vaimAnika paryantanA samasta jIvomAM saddabhAva samajo. supraNidhAnanA paNa nIce pramANe cAra prakAra paDe che-(1) manaHsupraNidhAna, (2) pA supraNidhAna, (3) aya supraNidhAna bhane (4) 65426 supraNidhAna. A supraNidhAnane saddabhAva saMyata manuSyamAM ja hoya che. praNidhAnanA 55 yAra prA2 cha-(1) bhanApraNidhAna, (2) pAhu. vidhAna, (3) ayapraNidhAna mana (4) 65425 hupraNidhAna. ma duSpali. dhAnane sadbhAva nAraka paMcendriyathI laIne vaimAnika paryantanA jIvamAM hoya che. vizeSArtha-satyanA cAra bhedonuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che- ja' eTale sarala. june ja juka kahe che, jukane bhAvene trAjukatA kahe che, kAyAnI sAthe ja jene saMbaMdha che evI ajukatAnuM nAma kAjukatA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ sthAnAGgasUtre kAyaRjuktA=kuTilapathAna kAyasya vimukhIkaraNena yathArthamArgapravRttiriti bhAvaH 1, bhASa RjukatA-satyasaMbhASaNapravRttiH 2, bhAva RjukatA-bhAvyate-padArthazcintyate'neneti bhAvo manastasya RjukatA-saralatA tathoktA-manasaH zuddhapravRttiH 3, tathA-avisaMvAdanAyogaH-anAbhogAdinA gavAdikamazvAdikaM yadvadati sA visaMvAdanA, yadvA-kasmaicijanAya kizcitsvIkRtya yanna kriyate sA visaMvAdanA, na visaMvAdanA avisaMvAdanA, tasyA yogaH sambandhaH avisaMvAdanA yogaH 4 // ___ " caubihe mose" ityAdi-mRSA caturvidhaM prajJaptamityanvayaH, tadyathAkA bhAva RjukatA hai kAya se sambaddha honA kAyaRjukatA hai kuTila mArga se zarIra ko vimukha karanA aura use yathArthamArga meM le jAnA isakA nAma-kAyaRjukatA hai 1 / satya bhASaNa meM pravRtti kA honA yaha bhASARjukatA hai-2 padArthoM kA cintana jisake nimitta se kiyA jAtA hai usakA nAma bhAva hai-mana hai isakI jo RjukatA saralatA hai vaha bhAvaRjukatA hai, yaha-bhAvaRjukatA mana kI zuddha pravRttirUpa hotI hai 3 tathA anAbhoga Adi kAraNa se jo gAya Adi ko azvAdi kaha diyA jAya vaha visaMvAdanA hai| athavA-jisa kisI jana ke liye kucha karanA svIkAra karake bhI jo nahIM kiyA jAtA hai vaha visaMvAdanA hai aisI visaMvAdanA kA nahIM honA yaha avisaMvAdanA hai isa avisaMvAdanA kA yoga sambandha avisaMvAdanA / cAra prakAra kA jo kAyA'nRjukatA Adi bheda se mRSA kahI gaI hai, usakA tAtparya aisA hai-zarIra kI jo che "kuTila mArgathI zarIrane vimukha karavuM ane tene yathArtha mArge laI tenu nAma 45*14 // cha. " / 1 / satya bhASAmAM pravRtta thavuM-satya bolavuM tenuM nAma bhASawjukatA che. ra aa padArthonuM cintana jenI madadathI karavAmAM Ave che tenuM nAma bhAva (mana) che. te bhAva athavA mananI je saralatA che tene bhAvajuktA kahe che, te bhAvatra jukatA mananI zuddha pravRttirUpa hoya che. 3 anAga (ajJAna) Adi kAraNene lIdhe gAya Adine azvAdi kahI devAmAM Ave-A prakAranI visaMvAditAnuM nAma visaMvAdanA che. athavA koI kArya karI ApavAnuM svIkArIne, te kArya na karI ApavuM tenuM nAma visaMvAdanA che. A prakAranI visaMvAdanAne abhAva che, tenuM nAma avisaMvAdanA che. A avisaMvAdanAnA pega (saMbaMdha) ne avisaMvAdanA yuga kahe che. . 4 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u01 sU017 satyAsasyanimittakapraNidhAnanirUpaNam 427 kAyAnRjukatA-kAyasya-zarIrasya anRjukanA=asaralateti kAyAnRjukatA-zarIrasthAyathAvasthitapravRttiH 1, bhASA'nRjukatA-vAco'yathArthabodhanArthI pravRttiH 2, bhAvAnRjukatA-manaso'yathArthapadArthacintanapravartanA 3, visaMvAdanAyogaH-pratijJAtapadArthA'karaNasambandhaH, kasmaicit kiJcitpratijJAya 'mayedaM na pratijJAta'mityAkArakavisaMvAdanAyogaH 4 // "caubihe paNihANe" ityAdi-praNidhAna-praNidhiH prayoga ityarthaH, taccaturvidhaM prajJaptam , tadyathA-manaHpraNidhAna-manasaH cittasya praNidhAnam Arta-raudraanRjukatA asaratA hai vaha kAyA'nRjukatA hai isameM zarIra kI ayathAvasthitarUpa se pravRtti rahatI hai-1 vacana kI ayathArtha ko bodhana karane meM jo pravRtti hotI hai vaha bhASA'nRjukatA hai-2 mana kI pravRtti ayathArtha padArtha ke cintana karane meM jo hotI ho vaha bhAvA'nRjukatA hai-3 tathA pratijJAta artha kA nahIM karanA yaha visaMvAdanAyoga hai "maiM tumhArA amuka kArya kara dUMgA" aisI pratijJA karake bhI phira usase aisA kahanA ki maiMne aisA karanA svIkAra nahIM kiyA (thA ) hai ityAkAraka yaha visaMvAdanAyoga hotA hai| ___" caucihe paNihANe" ityAdi praNidhAna zabda kA artha lagAnA, usa viSaya meM use joddnaa| yaha praNidhAna cAra prakAra kA jo kahA gayA hai usakA abhiprAya aisA hai-Arta, raudra, dharmya, aura zukla ye have mRSAvAdanA cAra bhedanuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che- (1) kAyAnujutA-zarIranI je anujukatA (asaralatA) hoya che tene kAyA nRjakatA kahe che. kuTila kAryomAM pravRtta thavuM ane zarIrathI ayathArtha pravRtti karavI tenuM nAma kAyAvRjatA che. (2) asatya vacanane bhASA anujukatA kahe che-vacananI ayathArthanuM bedhana karavAnI je pravRtti thAya che tenuM nAma bhASA anujutA che. (3) ayathArtha padArthanuM cintana karavA rUpa mananI je pravRtti thAya che tene bhAva anujukatA kahe che. (4) pratijJAta arthanuM pAlana na karavuM tenuM nAma visaMvAdanAga che. jemake "huM tamAruM A kArya karI daIza" A prakAranuM vacana ApyA pachI te vacananuM pAlana na karavuM ane "meM evI vAta kadI karI ja nathI," A pramANe kahevuM, te visaMvAdanA rUpa gaNAya che. - have praNidhAnanA cAra prakAronuM nirUpaNa karavAmAM Ave che- " cauvihe paNihANe " tyAhi-praNidhAna meTale sAu-parAvayu, maya amuka viSayamAM joDavuM. te praNidhAnanA cAra prakAra nIce pramANe kahyA che- sa 63 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAnAGgasUtre dharmya-zuklarUpatayA kvacid vyAptIkaraNam 1, vAkpraNidhAnam vAca:-vacanasya praNidhAnam-AAdirUpatayA saMbhASaNam 2, kAyapraNidhAna-zarIrasya kvacidArtAdirUpatayA saMlagnIkaraNam 3, upakaraNapraNidhAnam-upakaraNasya sAmAnyaviziSTavastrapAtraprabhRteH praNidhAnaM-vyAparaNam 4 // ___ " evaM " iti-anena prakAreNetyarthaH, arthAd yathA sAmAnyataH sarvasAdhAraNaM praNidhAnamuktaM tathA, 'NeraiyANaM ' ityAdi-nairayikANAM paJcendriyANAM catuvizatidaNDakoktAnAM madhye ye paJcendriyAH santi manuSyatiryaJcasteSAM manaAdipraNidhAnaM bodhyam / tat kiMparyantAnAmiti nirdizati-jAva vemANiyANaM ' itiyAvad vaimAnikAnAm-vaimAnikaparyantAnAm , ekendriya vikalendriyAsaMkSipaJcendriyANAM tu na manaHprabhRtipraNidhAnaM bhavitumarhati, teSAM manovAkAyopakaraNapraNidhAnAsambhavAt / jo cAra dhyAna haiM inameM se kisI eka dhyAna rUpameM manako vyApta karanA (lagAnA) yaha manaHpraNidhAna hai Arta AdirUpa se saMbhASaNa karanA yaha vAkyapraNidhAna hai zarIra ko AAdirUpa se kisI kAma meM lagAnA yaha kAyapraNidhAna hai sAmAnya yA viziSTa vastra pAtra Adi kA jo vyApArita karanA lagAnA hai vaha upakaraNa praNidhAna hai, yaha praNidhAna sAmAnyarUpa se samasta jIvoM meM hotA hai| parantu manaH praNidhAna Adi tIna praNidhAna ekendriya vikalendriya aura-asaMjJI paJcendriya jIvoM ko nahIM hote haiN| kyoM ki-mana vacana aura-upakaraNoM kI vahAM asambhayatA hai narayikoM meM paJcendriyoM meM yAyat vaimAnikoM meM ye saba praNidhAna (1) mana:praNidhAna-mAta, zaidra, dharma mane zusa, mAre yAra dhyAna che temAMthI kaI paNa eka dhyAnamAM manane lagADavuM (ekAgra karavuM) tenuM nAma manaHpraNidhAna che. (2) Arta Adi rUpe saMbhASaNa karavuM tenuM nAma vAku praNidhAna che. (3) zarIrane ArtAdi rUpe keI kAryamAM pravRtta karavuM tenuM nAma kAyapraNidhAna che. (4) sAmAnya athavA viziSTa pAtra Adi upakaraNanA praNidhAnanuM nAma upakaraNa praNidhAna che. kAyapraNidhAna sabhAva sAmAnya rUpe samasta jIvamAM hoya che. paraMtu mana:praNidhAna Adi bAkInA traNa praNidhAnane sadbhAva ekendriya, vilendriya ane asaMjJI paMcendriya mAM hete nathI, kAraNa ke mana, vacana ane upakaraNanI te jIvomAM saMbhAvanA hotI nathI. nArakamAM, saMjJI paMcendrimAM ane vaimAnika paryantanA jImAM A cAre praNidhAnene sadUbhAva hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u.1 sU017 satyAsatyanimittakapraNidhAnanirUpaNam 499 " caturvidhaM supaNidhAna "-mityAdi-supraNidhAnaM-zobhanaprayogaH, caturvidhaM prajJaptam , tadyathA-manAsupraNidhAna-manasaH suSTu prayogaH-cittasya dharmadhyAnAdinA sucArUvyAparaNam / evaM vAkAyopakaraNasupraNidhAnAni bodhyAni / 4 / ___ " evaM saMjayamaNussANavi " iti-evam IdRzaM sumaNidhAnacatuSTayam , saMyata. manuSyANAmeva-saMyatAzca te manuSyAH saMyatamanuSyAsteSAmeva dhRtasaMyamamanuSyANAmeya manaHprabhRtisumaNidhAnaM bhavati nAnyeSAmityarthaH, supraNidhAnasya cAritrapariNatisvarUpatvAt / ____"caubihe duppaNihANe " ityAdi-duSpraNidhAnam azobhanapayogaH, taccahote haiM / " caturvidha supraNidhAnam" ityAdi zobhana prayoga kA nAma supraNidhAna hai yaha supraNidhAnakA manaH supraNidhAna Adi cAra bheda kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki-citta ko dharmadhyAna Adi dvArA sucArurUpa se vyApta karanA lagAnA, yaha mana kA supraNidhAna hai isI prakAra vAk supraNidhAna kAya supraNidhAna aura upakaraNa supraNidhAna ke sambandha meM bhI jAnanA caahiye| " evaM saMjayamaNussANavi-" yaha supraNidhAna catuSTaya saMyatamanuSyoM ko (saMyatazIlako) hI hotAhai, anya manuSyoM ko nhiiN| kyoMki-supraNidhAna cAritra pariNatirUpa hotA hai| "cauvdhihe duppaNihANe-" ityAdi azobhana prayoga kA nAma duSpraNidhAna hai yaha-manoduSpraNidhAna Adi bhedoM se jo cAra prakAra kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki citta ko Ata raudra AdirUpa se pariNata karanA isakA nAma-manoduSpraNidhAna hai, isI prakAra kA kathana " caturvidhaM supaNidhAnam " tyAha zebhana prayoganuM nAma supraNidhAna che, te supraNidhAnane paNa manaHsupraNidhAna Adi cAra bheda kahyA che--(1) manaHsupraNidhAna-cittane dharmadhyAna Adi zubha pravRttimAM lIna karavuM tenuM nAma manaHsupraNidhAna che. e ja pramANe vAsupraNidhAna, kAyasupraNidhAna ane upakaraNa supraNidhAnanA artha paNa jAte ja samajI zakAya evA hovAthI ahIM temanuM adhika spaSTIkaraNa karyuM nathI. " evaM saMjayamaNussA vi" L yAra supradhAnanI salA5 sayata (sayama. zIla) manuSyamAM ja hoya che--anya asaMyata manuSyamAM temane sadUbhAva hatA nathI, kAraNa ke supraNidhAna cAritra pariNati rUpa hoya che. " ubdhihe duppaNihANe "tyA mazAlana prayoganu nAma hupraNidhAna tenA manaduSmaNidhAna Adi cAra bheda kahyA che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 sthAnAGgasUtre turvidhaM prajJaptam , tadyathA-manoduSpaNidhAna-cittasyA''ttaraudrAdirUpatayA prayogaH 1, evaM cAkkAyopakaraNaduSmaNidhAnAnyapi vijJeyAni 41 " eva"-miti, evam IdRzaM manaHpabhRtiduSpaNidhAnaM nairayikANAM paJcendri. yANAM-saMjJimanuSya tirazcAM, yAvad vaimAnikAnAM vaimAnikaparyantAnAM bhavati, na tveke. ndriyavikalendriyAsaMjJipaJcendriyANAm ,teSAM manaHpabhRti prnnidhaanaasmbhvaat||s.17|| puruSAdhikArAdevAnyaprakArANi caturdazapuruSasUtrANyAha-- mUlam-cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA--AvAyabhadae NAmamege saMvAsabhaddae 1, saMvAsabhadae NAmamege No AvAyabhadae 2, ege AvAyabhadaevi saMvAsabhadaevi 3, ege No AvAyabhadae No yA saMvAsabhadae / 4 / 1 / cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA--appaNo NAmamege vajaM pAsai No parassa 1, parasta NAmamege vajaM pAsai No appaNo 2, appaNo NAmamege vajaM pAsai parassavi 3, appaNo NAmamege vajaM jo pAsai No parassavi / 4 / 2 / / cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-appaNo NAmamege vajjaM udIrei No parassa 4 / 3 / bAgduSpaNidhAna-aura kAyaduSpaNidhAna ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye, aisA yaha manoduSpraNidhAna Adi nairayikoM meM paJcendriya manuSya tiryaJcoM meM yAvat vaimAnikoM meM hotI hai| ekendriya vikalendriya aura asaMjJI paJcendriyoM meM manoduSpaNidhAna cacanaduSpaNidhAna Adi nahIM hote| kyoM ki-inameM inakA abhAva kahA gayA hai // suu.17|| cittane Arta, raudra Adi rUpe pariNata karavuM tenuM nAma mane duppaNidhAna che. e ja prakAranuM kathana kAyadupraNidhAna, vAduppaNidhAna ane upakaraNa dupraNidhAnanA viSayamAM paNa samajI levuM. A duSmaNidhAne sadbhAva nArakamAM, paMcendriya manuSya ane tiryakaromAM tathA vaimAnika paryantanA jIvomAM hoya che. paraMtu ekendriya, vikalendriya ane asaMjJI paMcendriya mAM mane dupraNidhAna, vacanadupraNidhAna Adine sadUbhAva hete nathI, kAraNa ke te jemAM mana, vacana ane upakaraNane abhAva kahyo che. A sU. 17 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u0 1 0 18 puruSasvarUpanirUpaNam 501 appaNo NAmamege vajaM uksAmei No parassa0 4 // 4 // cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA--abbhuTei NAmamege No abbhuTThAvei 4 // 5 // evaM vaMdai NAmamege No vaMdAvei 4 // 6 // evaM sakArei 7, sammANei 8, pUei 9, vAei 10, pucchai 11, paDipucchai 12, vAgarei 13, suttadhare gAmamege No asthadhare 1, asthadhare NAmamege No suttadhare 2, suttadhare NAmamege atthadhare vi 3, No suttadhare NAmamege No atthadhare vi 4 // 14 // // sU0 18 // __chAyA-catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-ApAtabhadrako nAmaika: saMvAsabhadrakaH 1, saMvAsabhadrako nAmaiko no ApAtabhadrakaH 2, eka ApAtabhadrako'pi saMvAsabhadrako'pi 3, eko no ApAta bhadrako no vA saMvAsabhadrakaH 4 / 1 / catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-Atmano nAmaiko'vayaM pazyati no parasya 1, parasya nAmaiko'yaM pazyati no AtmanaH 2, Atmano nAmaiko'vadha pazyati parasyApi 3, Atmano nAmaiko'vadya no pazyati no parasyApi 4 / 2 / puruSa adhikAra ko lekara hI aba sUtrakAra anya prakAra se 14 puruSa sUtroM kA kathana karate haiM-"cattAri purisajAyA paNNattA" ityAdisUtrArtha-puruSajAta cAra kahe gaye haiM jaise-ApAtabhadraka saMvAsa bhadraka 1 saMvAsamadraka no ApAtabhadraka 2 ApAtabhadrakabhI saMvAsabhadrakabhI3 aurano ApAtabhadraka no saMvAsabhadraka 4 / (prathama) 1 cAra puruSajAta kahe gaye haiM, jo apanA avadya-pApa dekhatA hai, para kA nahIM-1 jo dUsaroM kA avadya dekhatA hai apanA nahIM-2 jo apanA bhI dUsaroM kA bhI avadya puruSa adhikAra cAlu che, tethI sUtrakAra have puruSa viSayaka 14 sUtranuM ni35 42 cha-" cattAri purisajAyA paNNattA" ityAhi puruSanA cAra prakAra kahA che--(1) ApAta bhadraka-ne saMvAsa bhadraka, (2) pAsa sdr-n| ApAta sa, (3) mApAta sa-sapAsa la bhane (4) ne ApAta bhadraka-no saMvAsa bhadraka. 1 | nIce pramANe paNa cAra prakAranA puruSe kahyA che-(1) pitAnA avadya (55) ne nA2-manyA Apane nahI nAra, (2) manyanu yA nA2, pitAnuM nahIM jonAra, (3) pitAnuM pApa paNa jenAra ane anyanuM pApa paNa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 sthAnAsUtra ___ catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-Atmano nAmaiko'vadyamudIrayati no parasya0 4 / 3 / Atmano nAmaiko'vadyamupazamayati no parasya 4 // 4 // catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-abhyuttiSThate (ti) nAmaiko no abhyutthApati 4 / 5 / evaM vandate nAmaiko no vandayati / / 6 / evaM satkArayati 4 / 7 / sammAnayati 4 8 / pUjayati 4 // 9 // vAcayati 4 / 10 / pRcchati 4 // 11 // paripRcchati 4 // 12 // vyAkaroti 4 // 13 // dekhatA hai-3 aura cauthA vaha jo ki-apanA aura dUsaroM kA avadya nahIM dekhatA hai-4 cAra puruSajAta kahe gaye haiM, jaise-jo apane avadha kA udIraNa karatA hai para ke avadha ko nahIM 1-2-3-4 / 4-eka vaha puruSa jo apane avadya ko upazamita karatA hai para ke avadha ko nahIM 1-2 -3-4|5-caar puruSajAta kahe gaye haiM, jaise-eka vaha jo kisI kArya utsAha sahita hokara svayaM pravRtti karatA hai dUsare ko utthita nahIM karatA hai-1-2-3-4 / 6-isI prakAra eka puruSa aisA hotA hai jo dUsaroM ko vandanA karatA hai svayaM dUsaroM se vandita nahIM honA cAhatA hai 1-2-3-4 / 7 isI prakAra "satkaroti" ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye 1-2-3-4 / 8 isI taraha " saMmAnayati" ke sambandha meM bhI jenAra (4) pitAnuM pApa paNa nahIM jenAra ane anyanuM pApa paNa nahI lenA2 / 2 / / nIce pramANe cAra prakAranA puruSe kahyA che-(1) pitAnA avavanuM udIraNa karanAre-paNu paranA avadhanuM udIraNa nahIM karanAre. bAkInA traNa bheda sUtra bIjAmAM batAvelA krama pramANe samajI levA. . 3 ! nIce pramANe cAra prakAranA puruSe kahyA che--(1) pitAnA avane upazamita karanAre paNa paranA avadhane upazamita nahIM karanAre, ItyAdi cAra prakAra ahIM grahaNa karavA joIe. 4 nIce pramANe paNa cAra puruSa prakAra kahyA che--(1) utsAhapUrvaka ke kArya mAM jAte ja pravRtta thanAra-paNa anyane te mATe utsAha nahIM preranAra ityAdi cAra prakAra ahIM grahaNa karavA joIe. 5 puruSonA A pramANe cAra prakAra paNa paDe che-(1) bIjAne vandana karanAre paNa bIjA pitAne vandana kare evI IcchA nahIM rAkhanAre, ItyAdi cAra prakAra ahIM gRhIta thavA joIe. 6 ! satkArane anulakSIne paNa evA ja cAra prakAra samajavA. 7 ! zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u01 2018 puruSasvarUpanirUpaNam 503 sUtradharo nAmaiko no arthadharaH 1, arthadharo nAmaiko no sUtradharaH 2, sUtradharI nAmaikaH arthadharo'pi 3, no sUtradharo nAmaikaH no arthadharo'pi 4 / 14 / sU0 18 // TIkA-" cattAri purisajAyA" ityAdi-puruSajAtAni-puruSapakArAH, catvAri prajJaptAni, tadyathA-ApAtabhadrakA=ApatanamApAtaH AkasmikasaGgamaH, tatra bhadrakA kalyANakaro darzanA''lApAdinA sukhasampAdakatvAt , " nAme"-ti sarvatra vAkyAlaGkAre, ekaH-kazcitpuruSo bhavati, kintu no saMvAptabhadrakA-saMvAsa: sahajAnanA cAhiye 1-2-3-4 / 9 aise hI " vAcati" ke sambandha me bhI jAnanA cAhiye 1-2-3-4 10 pRcchati 11 paripRcchati-12 vyAkaroti inake viSaya meM bhI isI upayukta prakAra se jAnanA caahiye| cAra puruSajAta kahe gaye haiM, jaise-koI eka aisA hotA hai jo sUtraghara hotA hai arthaghara nahIM hotA hai-1 dusarA koI eka aisA hotA hai ki-arthadhara hotA hai sUtradhara nahIM-2 tIsarA vaha jo sUtradhara bhI hotA hai aura arthadhara bhI 3 cauthA vaha hai jo sUtradhara bhI nahIM hotA hai aura arthadhara bhI nahIM 4 / ina saba kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai - prathama sUtra meM jo puruSajAta puruSaprakAra cAra kahe gaye haiM unakA tAtparya aisA hai koI eka puruSa aisA hotA hai jo " ApAtabhadraka-" hotA hai AkasmikasaGgama meM darzana AlApa Adi dvArA sukha sampAdaka hone se sanmAnane anulakSIne paNa evAM ja cAra prakAra samajavA. 8 pUjAsatkArane anulakSIne paNa evA ja cAra prakAra samajavA. | 9 | " vAcayati" na saMbha athavA pAyanAnA sAdhane manusakSIna paNa puruSanA evA ja cAra prakAra samajavA. 10 11 pRcchA ane ! 12 paripRcchAne anulakSIne paNa cAra-cAra prakAra samajavA. | 13 nirNayane anulakSIne paNa cAra prakAranA puruSe samajI levA. ! 14 puruSenA nIce pramANe cAra prakAra kahyA che--(1) koI puruSa sUtradhara hoya che paNa arthadhara hoto nathI, (2) keI puruSa athadhara hoya che, paNa sUtradhara hoto nathI, (3) koI sUtradhara paNa hoya che ane athadhara paNa hoya che. (4) keI sUtradhara paNa nathI hotA ane arthadhara paNa nathI hoto. vizeSArtha-pahelA sUtramAM puruSonA je cAra prakAra batAvyA che, tenuM ve 25STI4265 42vAmA mAve che--(1) " mApAta bhadra-no sevAsa madra" Akasimaka saMgamamAM dazana, AlApa Adi dvArA je puruSa sukhadAyaka athavA kalyANakara hoya che tene ApAta bhadraka puruSa kahe che. koIka puruSa A pramANe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 sthAnAnasUtre " vAsastatra bhadrakA=kalyANakArI na bhavati, krUratvAt saMsArakAraNaniyojakatvAdvA 1, " saMvAsabhaddae " ityAdi-saMvAsabhadrakaH- ekaH - kazcitpuruSo bhavati saMvasatAmatyantopakAritvAt, kintu ApAtabhadrako na bhavati, anAlAparUpA''lApAdinA sukhakaro na bhavatIti bhAvaH 2, evamanyabhaGgadvayamapi vijJeyam 4 / 1 / " cacAri " ityAdi - punazcatvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA - ekaH = kacitpuruSaH, AtmanaH svasya svasambandhItyarthaH, mAkRtatvAda ' vajja' - mityasya luptA'kArasya " avadya " - miticchAyA bhavitumarhati artha - pApaM karma pazyati, yadvA-vaya-varjituM yogyaM vajyai sarvatyAjyaM karma pazyati dazerjJAnasAmAnyArthatvAkalyANa karatA hotA hai, kintu no "saMvAsabhadrakaH " saMvAsa bhadraka nahIM hotA hai, saMvAsa meM sahavAsa meM bhadraka kalyANakArI nahIM hotA hai / kyoM ki aisA vaha puruSa ( prAyaH ) krUra hotA hai - aura saMsAra kAraNa meM niyojaka hotA hai - 1 yahAM sarvatra " nAma " vAkyAlaGkAra meM hai / 1 " saMvAsa bhaddae " ityAdi koI eka dUsarA puruSa aisA hotA hai jo saMvAsa meM to bhadraka hotA hai para vaha ApAtabhadraka nahIM hotA hai, AlApa Adi dvArA sukha sampAdaka nahIM hone se kalyANa kara nahIM hotA hai - 2 aise hI anya do bhaGgoM ke sambandha meM bhI samajha lenA cAhiye 4 / " cattAri " ityAdi isa dvitIya sUtra meM jo cAra puruSa prakAra kahe gaye haiM unakA tAtparya isa prakAra hai koI eka puruSa aisA hotA hai jo svasambandhI pApakarma ( avadya ) ko, athavA - sarvatyAjya karma ko, yA - hiMsA amRta Adi pApakarma ko dekhatA hai jAnatA hai / parantu para ke prati udAsIna hone se usake avadha ko nahIM dekhatA hai nahIM jAnatA " ApAta bhadraka te hAya che parantu savAsa ( sahavAsa ) bhadraka hAte nathI. eTale ke tenA sahavAsa sukhadAyaka ke kalyANakAraka nivaDatA nathI, kAraNa ke evA puruSa sAmAnyataH krUra hoya che, ane saMsAra kAraNamAM niyAjaka hoya che. (2) " savAsa bhadraka-neA ApAta bhadraka " keAI puruSa evA hAya che ke je saMvAsa ( sahavAsa ) mAM teA bhadraka ( sukhadAyaka ) hAya che paNu AlApa Adi dvArA sukhasampAdaka nahIM hAvAthI kalyANakAraka hAtA nathI. bAkInA e puruSAnuM kathana paNa A kathanane AdhAre saraLatAthI samajI zakAya evuM che. khIjA sUtramAM puruSAnA je cAra prakAra kahyA che tenuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che--(1) kAI puruSa evA hAya che ke je peAtAnA avaghane pApakamane athavA tyAyakamane athavA hiMsA, asatya Adi pApakarmIne dekhe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u01 sU018 puruSazvarUpanirUpaNama 505 33 (f jjAnAtItyarthaH, kintu parasya = anyasyAvadyaM varjya vA no pazyati yadvA-vajramiticchAyA, tadarthazva vajravad vajraM vA gurutvAd hiMsA'nRtAdi pApaM karmeti bhavati, tat kazcitpuruSa AtmanaH - svasambandhi kalahA''dau pazcAttApayuttatvAt pazyati, no hai| yahAM " vajja meM pada prAkRta hone ke kAraNa a kA lopa ho gayA hai isaliye isakI chAyA saMskRta meM " avadha " ho sakatI hai, avadhanAma pApakarma kA hai| yahA-" vajjaM " kI saMskRtacchAyA varjya bhI ho sakatI hai, ataH isa pakSa meM " varjituM yogyaM vajrjya " isa nirukti ke anusAra jo sarvasyAjya hotA hai vaha varjya hai, varjya karma hai / athavA " vajaM " kI saMskRtacchAyA vajra " bhI hotI hai isakA artha aisA hotA hai ki amRta Adi pApa guru hone se vajra jaise hote haiM / " pazyati " kriyApada hai isakA bhI artha aisA ho jAtA hai ki koI eka puruSa aisA hotA hai jo svasambandhI avadha ko pApakarma ko hI dekhatA hai parasambandhI pApakarma ko nahIM dekhatA hai| kyoM ki vaha usake prati udAsIna hotA hai, tathA jaba " vajrjya " sarvatyAjya karma isa pakSa meM artha kiyA jAtA hai taba koI eka puruSa aisA hotA hai jo apane sambandhI karma ko jAnatA hai yahAM daza dhAtukA artha jJAnArtha paraka liyA gayA hai parake varjya karmako vRttivALA heAvAthI anyanA 66 "" prAkRta pada che. temAM 6 avadha ' thaI zake 6 vajja a chAyA che ( jANe che), para`tu anyanA pratye udAsIna pApa bhane hemato (lazuto ) nathI. ahIM " * nA lepa thaI gayA haiAvAthI tenI saMskRta che. A vadya pada pApakarma mATe vaparAyuM che. athavA saMskRta chAyA ' varjya ' pazu thardha zaDe che. yA dRSTiye viyAra 42vAmAM Ave to " varjitu yogyaM varjya " A vyutpatti anusAra je satyAya hAya che tene vaya-va krama kahe che. ( vajja A padanI , , athavA " vajjaM " A padmanI sauMskRta chAyA paNa thAya che. tenA artha A pramANe che-amRta Adi pApa guru* hAvAthI vajra samAna hoya che, " pazyati " bheTate he che. a puruSa mevA hoya che ne potAnA avavane-pApakama ne ja dekhe che, parantu anyanA pApakamane dekhatA nathI--anyanA pApakama pratye udAsIna rahe che. lyAre " varjya " bheTale sarvatyAnyarbha, yA dRSTiyo vicAra 42vAmAM Ave che, tyAre A pramANe atha thAya che- kAi puruSa evA hAya che ke je peAtAnA satyAjya kamane jANe che, paNa anyanA satyAjya kane laguto nathI. sahIM " zU " dhAtuno artha 'bhagavu' sIdhe che, ra sa zrI sthAnAMga sUtra : 02 zz 66 " Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre parasya-anyasambandhi tanna pazyati paraM pratyudAsInatvAt 1 ekaH kazcittu parasyAvadhaM vayaM vajravad vajaM vA karma pazyati, no AtmanaH, sAbhimAnatvAt iti dvitIyo bhaGgaH 2 / evaM zeSabhaGgadvayamapi vijJeyam / 4 2 / " cattAri" ityAdi-punaH puruSajAtAni catvAri prajJaptAni, tadyathA-ekaH kazcitpuruSaH, AtmanaH-svasambandhi avadhaM pApaM karma, udIrayati-anudINa karma locatapazcaryAdibhirudayAvalikAyAM pravezayati, kintu parasya anyasambandhi avayaM no udIrayati, paraM pratyudAsInatvAt ?, anyad bhaGgatrayaM yathA-" parassa NAmamege nahIM jaantaahai| isI prakAra koI puruSa aisA hotAhai jo svasambandhI vajra (varjanIya karma) ko guru honese hiMsAdika pApakarmako dekhatA hai, kyoM ki vaha usake prati udAsIna hotA hai yaha aisA prathama bhaGga haiM-1 dvitIya bhaGga isa prakAra se hai koI eka puruSa aisA hotA hai jo parake avadya ko, yA-vayaM ko, athavA-vajra jaisA vajra karma ko dekhatA hai aura apane avadya ko, yA-vayaM ko, yA-vajravat vajra karma ko nahIM dekhatA hai| isI prakAra zeSa bhaGgadvaya bhI samajhane yogya hai 4 / 2|"cttaari" ityAdi rUpa jo tRtIya sUtra kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki-koI eka puruSa aisA hotA hai jo apane avadya pApakarma ko udIrita karatA hai anudIrNa huve karma ko loca, tapazcaryA Adi dvArA udayAvalikA meM praviSTa karatA hai / kintu anya sambandhI avadya ko parake prati udAsIna ahIM te jJAnArthe vaparAya che. athavA "" levAmAM Ave te A pramANe artha thaze--keI puruSa e hoya che ke je potAnA vajane (hiMsAdika pApa karmo guru hovAthI ahIM vajI rUpe prakaTa karyA che ) jANe che paNa anyanA vajane jANatA nathI, kAraNa ke anyanA vajI pratye te te udAsIna ja rahe che. have puruSane bIjo prakAra prakaTa karavAmAM Ave che keI puruSa e hoya che ke je anyanA avadhane, athavA vajyane athavA vA samAna guru karmane dekhe che, paNa pitAnA avadhane, athavA vajyane athavA vA samAna guru kamane dekhate nathI-pitAnA pApakarmo tarapha te te udAsIna rahe che. e ja pramANe bAkInA be bhAMgAe puruSa prakAranuM kathana paNa samajI levuM ve sUtrana lAvArtha: 548 42vAmA mAcha-" cattAri" tyaahpuruSonA nIce pramANe cAra prakAra paNa kahyA che-(1) ke puruSa e hoya che ke je pitAnA avadya (pApakarma) ne udIrita kare che-eTale ke anudIrNa avasthAvALA karmane leca, tapazcaryA Adi dvArA udayAvalikAmAM praviSTa karAve che, paraMtu anyanA avadyane udIti karatuM nathI, kAraNa ke anyanA pApakarmo zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u01 sU0 18 puruSasvarUpanirUpaNam 507 va udIre No appaNI 2, appaNo NAmamege vajjaM udIrei parassavi 3, appaNI NAmamege vajjaM No udIre No parassavi " 4 | ekaH = kazcitpuruSaH, parasya = anyasambandhi avadyam udIrayati upadezAdinA, no AtmanaH, AtmakalyANabhAvanA rahitatvAt 2, ekaH - kazcit sva- parayoravadham udIrayati, sva-parakalyANabhAvanAvattvAt 3, eka: = aparaH puruSa AtmaparayoravadyAdi no udIrayati vimUDhatvAt 4 | 3 | 1 " cattAri " ityAdi - punaH puruSajAtAni catvAri majJaptAni tadyathA - ekaH - kazcitpuruSaH, AtmanaH - svasya avadyaM pApaM karma upazamayati = upazAntaM karoti, hone se udIrita nahIM karatA hai 1 isameM anya bhaGgatraya isI prakAra se udbhAvita kara lenA cAhiye "parassa NAmamege vaja udIrei, No appaNo" 2 " appaNo NAmamege vajraM udIreha parassa vi " 3 appaNo NAma mege vajraM No udIrei No parassa vi - 4 / koI eka puruSa aisA hotA hai jo dUsaroM ke avadha ko upadeza Adi dvArA udIrita kara detA hai para apane karma ko AtmakalyANa karane kI bhAvanA se rahita hone ke kAraNa udIrita nahIM karatA hai - 2 tathA koI eka puruSa aisA hotA hai jo sva aura para donoM ke avadha ko udIrita karatA hai / kyoM ki aisA puruSa sva aura - para donoM kA kalyANa kAmuka hotA hai 3 eka koI puruSa aisA hotA hai jo na apane avadha ko udIrita karatA hai, aura na parake avadha ko udIrita karatA hai| kyoM ki vaha vimUDha (viveka vikala) hotA hai / 43 / "cattAri" ityAdi isa sUtra dvArA jo cAra prakAra ke puruSa pragaTa kiye gaye haiM pratye te udAsInavRtti rAkhatA hAya che. e ja pramANe vicAra karIne bAkInA traNa prakAranuM paNa ahIM kathana thavuM joIe. te lAMgA (praa| ) mA prabhA che - " parassa NAmamege vajja udIrei, No appaNI " (2) DoI puruSa manyanA vyavadyane upadeza yahi bar3e uhiirita kare che, paNa peAtAnA adyane uIrita karatA nathI. kAraNa ke tenAmAM mAtmaudayAzunI lAvanAno abhAva hoya che. " appaNo NAmamege vajja udIrei, parassa vi " ( 3 ) ardha potAnA bhavadyane pazu uddIrita re che yAne manyanA avaghane paNa uIrita kare che, kAraNa ke te stra ane paranuM kalyANa Icche che. " apaNo NAmamege vajjaM NA udIrei, No parassa vi" / puruSa potAnA avavane paNa uThThIti karatA nathI ane anyanA avadyane paNa uThThIrita karatA karatA nathI, kAraNa ke te vimUDha hAya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 sthAnAGgasUtra parassa tad no upazamayati, paraM pratyudAsInatvAt 1, apare trayo bhaGgA evam" paratsa NAmamege vajja uvasAmei No apaNo 2, appaNo NAmamege vajjaM uvasAmei parassavi 3, appaNo NAmamege vajja No uvasAmei No parassavi" / tatra dvitIyabhaGgasyAyamarthaH-eka:-kazcitpuruSaH parasyAvA upazamayati, no Atmanastadupazamayati, AtmahitabhAvanArahitattvAt 2 / ekaH puruSaH AtmanaH parasyApi avadyamupazamayati, svaparahitAbhilASittvAt 3 / ekaH puruSa AtmanaH parasyApi avayaM no upazamayati vimUDhatvAt / 4 / 4 / usakA tAtparya aisA hai, koI eka puruSa aisA hotAhai jo-apane hI avadya pApa ko upazAnta karatA hai, parake prati udAsIna hone se usake avadya ko upazAnta nahIM karatA hai 1 isa sambandha meM-anya 3 bhaMga aise haiM "parassaNAmamege vajaM uvasAmei, No apaNo" 2 appaNo NAmamege vajaM uvasAmei parassa vi 3 "appaNo NAmamege vajaM No uvasAmei, No parasta vi-" 4 isakA artha aisA hai dUsarA bhaMgavAlA koI eka puruSa aisA hotA hai jo upadeza pradAna Adi dvArA parake avadya pApakoM ko to zAnta kara detA hai, para AtmahitabhAvanA se rahita hone ke kAraNa apane avadya ko upazamita nahIM karatA hai-2 tRtIya bhaGgavAlA koI eka puruSa aisA hotA hai jo sva aura parake hita kA abhilASI hone ke kAraNa donoM ke avadya pApakarma ko upazAnta kara detA hai-3 tathA-cauthe bhaMga kA koI puruSa jo ki-vimUDha hone ke kAraNa na apane na parake avadya ko upazAnta karatA hai-4-4| Dave yethA sUtrI mApA 548 42vAmA mAve cha-" cattAri" tyAta A sUtra dvArA paNa nIce pramANe cAra prakAranA puruSe kahyA che-(1) kaI puruSa e hoya che ke je pitAnA ja avadhane (pApakarmane) upazAta kare che, paNa anyanA tarapha udAsIta hovAthI anyanA avadyane upazAnta karate nathI. A sivAyanA traNa bhAMgA (vikala) nIce pramANe che "parassa NAmamege vajjaM upasa meI, No apaNo2, apaNo NAmamege vaja ubasAmei, parassa vi3, apaNo NAmamege vajjaNo uvasAmei, No parassa vi4" bIje bhAga-keI puruSa e hoya che ke je upadeza Adi dvArA paranA avadyane (pApakarmane) upazAnta karI nAkhe che, paNa AtmakalyANanI bhAvanAthI rahita hovAne kAraNe potAnA avane upazAnta karatuM nathI. trIjo bhAga-keI puruSa e hoya che ke je sva ane paranA hitanI abhilASAvALo hovAthI pitAnA ane anyanA avadyane upazamita karI nAkhe che. cethe bhAga-ke puruSa e hoya che ke je pitAnI vidvatAne zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u01 sU0 18 puruSasvarUpanirUpaNam __" cattAri" ityAdi-punaH puruSajAtAni catvAri prajJaptAni, tadyathA" abhyuttiSThate "-ekaH-kazcitpuruSaH svayaM kacitkArye abhyuttiSThate-udyatate sotsAhatvAt pravartata ityarthaH, kiM tu paraM no utthApayati-na pravartayati paraM pratyupadAsInatvAt , yadvA-' anbhuTei' ityasya ' abhyuttiSThati ' iti cchAyA, tadarthazca -abhyutthAnaM karotIti, kintu paraM no utthApayati, etAdRzautkRSTA''cArapakSapAtI laghuparyAyo vA bhavati 1, zeSAstrayo bhaGgA evam-" abbhuTThAvei NAmamege No abbhuTei 2, anbhuTei NAmamege anbhuTAvei 3, No anbhuTTei NAmamege No abbhuTAvei 4 / '' iti, eSAM vyAkhyA-ekA-kazcitpuruSaH abhyutthApayati ziSyA "cattAri"ityAdi isa pazcama sUtra dvArA jo cAra prakAra ke puruSa kahe gaye haiM usa sambandha meM spaSTIkaraNa karate huve sUtrakAra kahate haiM, koI eka puruSa svayaM ho Atmahita sAdhaka kAryameM sotsAha hokara pravRtta hotAhai para prati udAsInatA se utsAha ke sAtha pravRtta nahIM hotA hai-1 yahA-"abbhuTei" kI chAyA " abhyuttiSTati" hai, isakA artha abhyutthAna karanA hai aisA puruSa utkRSTa AcAra kA pakSapAtI hotA hai, vA laghuparyAyavAlA hotA hai| zeSa tIna bhaMga aise haiM-" abbhuTAveha NAmamege No anbhuTei " 2 abbhuTei NAmamege abbhuTTAveha 3 No abbhuTei NAmamege No anbhuTThAvei-4 isakI vyAkhyA isa prakAra se hai dvitIya bhaGgavAlA koI eka kAraNe pitAnA pApakarmane paNa upazamita karatA nathI ane paranA pApakarmane paNa upazAnta karatuM nathI. have pAMcamAM sUtrane bhAvArtha prakaTa karavAmAM Ave che. A sUtramAM purupinA je cAra prakAra kahyA che tenuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che - (1) keI puruSa e heya che ke je AtmahitasAdhaka kAryamAM utsAhapUrvaka bhAga le che, paraMtu anya pratye udAsIna hovAne kAraNe anyane te kArya 42vA sADitaratA nathI. mth|| " abbhudei" nI chAyA " abhyuttiSThati" thAya che. A daSTie vicAravAmAM Ave te tene artha "adbhutthAna karavuM" thAya che. e puruSa utkRSTa AcArane pakSapAtI hoya che, athavA laghu paryA. yavALe hoya che. A dRSTie vicAratA pahelo bhAga A pramANe bane che - kaI puruSa e hoya che ke je potAnuM abhyasthAna kare che, paNa anyanuM abhyasthAna karatA nathI. bAkInA traNa bhAMga nIce pramANe bane che- "abbhuTThAvei NAmamege, No abbhuDhei2, abbhuDhei gAmamege abbhuTAvei3, No anbhuDhei NAmamege No abbhuTAvei4 " zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 sthAnAGgasUtre dikaM na punaH svayamabhyuttiSThati gurutvAtU 2, eka:-kazcit svayamabhyuttiSThati paramapyabhyutthApayati, ubhayattitvAt tIrthaGkaragaNadhArAdivat 3, ekaH-kazcitpuruSo na svayamabhyuttiSThati na paramabhyutthApayati, tAdRzo jinakalpiko'vinIto vA puruSo jJeyaH 4 / 1 / evaM vandanAdisUtreSvapi tattatpuruSA vandanAdividhAyaka vidhApakA bodhyAH, ityatrAha-" evaM vaMdai" ityAdi-evam anantaroktAbhyutthAnAdisUtravat, " vaMdai" ityArabhya ' vAgarei' paryantAnyaSTasUtrANi bodhyAni / tathAhi-" vandate nAmaikaH "-ekaH-kazcit puruSo vandate-dvAdazAvartAdinA vandanaM karoti, kintu pareNa na vandayati 6 / zeSA bhaGgAH svayamUhyAH / " evam" puruSa aisA hotA hai jo apane ziSya Adi ko hI uThatA hai svayaM guru hone ke kAraNa uThatA nahIM hai-2 tRtIyabhaGga kA koI eka puruSa tIrthaGkara gaNadhara Adi jaise svayaM bhI uThatA hai aura parako bhI uThAtA hai-3 cauthe bhaMga kA koI eka aisA hotA hai jo na svayaM uThatA hai na dUsare ko uThAtA hai-4 aisA puruSa jinakalpika vA avinIta hotA hai| 5 isI taraha kA bhaGga kathana vedanAdi sUtroM ke sambandha meM bhI kara lenA cAhiye, arthAt-vandanAdika sUtroM meM bhI tattatpuruSa vandanAdividhAyaka aura vidhApaka hote haiN| ata:-" vaMdai" sUtra se lekara " vAgarei " sUtra taka ATha sUtroM ko anantarokta abhyutthAna Adi sUtra samAna jAnanA caahiye| isa viSaya meM AlApaka isa prakAra se haiM,-" vaMdate nAmaikaH " ekaH kazcit puruSo vandate, dvAdazA''vartAdinA vandanaM karoti kintu A traNa bhAMgAonI vyAkhyA nIce pramANe samajavI- bIje bhAge--ke puruSa e hoya che ke je pitAnA ziSyAdi kenuM abhyathAna kare che, paraMtu pote guru (dIka) hevAne kAraNe pitAnuM adbhutthAna karatA nathI. trIjo bhAMga-kaI puruSa e hoya che ke je pitAnuM paNa utthAna kare che ane anyanuM paNa uthAna kare che. jemake tIrthakara, gaNadhara vagere. cothe bhAga-kaI puruSa e hoya che ke je pitAnuM paNa utthAna karatuM nathI ane paranuM paNa utthAna karatA nathI. e puruSa jinakalpika athavA avinIta hoya che. ve "vadA" thI an " vAgarei " 5-tana 28 sUtrAnu 250TI. karaNa karavAmAM Ave che- ch| sUtranu 250-32-" vadate NAmaikaH "-" ekaH kazcit puruSo dvAdazA''vartAdinA candana karoti, kintu pareNa na vandayati" - zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u01 sU0 18 puruSasvarUpanirUpaNam 511 -anena prakAreNa, " sakArei"-svayaM. satkaroti-vastrapAtrAdidAnena parasya satkAra karoti, kintu anyena svAtmAnaM no satkArayati 1, zeSA bhaGgA UhanIyAH / 7 / "sammANei "-'sammANei NAmamege No sammANAveI'-eka:-kazcitpuruSaH paraM sammAnayati-stutyAdiguNonnatikaraNena, kintu pareNa svAtmAnaM nA sammAnayati na sammAnaM kArayati 1, zeSA bhaGgAH svayamUhyAH 4 / 8 / " pUei"-' pUei NAmamege No pUyAvei'-ekaH kazcitpuruSaH svayamanyaM pUjayati-AdaraNIyatvena svIkaroti kintu pareNa svAtmAnaM no pUjayati 1, zeSA bhaGgAH svayamUhanIyAH / 4 / 9 / pareNa na bandayati 6 koI eka puruSa dvAdaza Avarta Adi zAstra saMketita vidhAna se vandanA karatA hai, kintu dUsaroM se apanI vandanA nahIM karAtA hai 1 bAkI tIna bhaGga apane Apa samajha lenA cAhiye 4 / aise hI satkAra ke sambandha meM cAra bhaGgoM ko samajha lenA cAhiye, jaise " sakArei" koI eka puruSa aisA hai jo pAtra vastra Adi pradAna pUrvaka parakA satkAra karatA hai kintu anya se apanA satkAra nahIM karavAtA hai 1 yahAM bAkI ke 3 bhaGgoMko banA lenA cAhiye 4-7 / 8-" sammANei-sammANei NAmege No sammANAvei " koI eka purUSa aisA hotA hai, jo dUsaroMkA sammAna karatA hai para-dUsaroM se apanA sammAna nahIM karAtA hai-1 yahA~bhI avaziSTa tIna bhaGgoMkI kalpanA yathAvat kara lenI cAhiye-4 / (1) ke puruSa e hoya che ke je dvAdaza (bAra) Avarta Adi zAstrokta vidhipUrvaka vaMdaNa kare che, paNa pite bIjA pAse pitAne vaMdaNA karAvate nathI. (2) keI puruSa e hoya che ke je pote zAstrokta vidhipUrvaka vaMdaNa karatuM nathI paNa anyanI pAse evI vaMdaNa karAve che. e ja pramANe bAkInA be bhAMgAonuM kathana paNa jAte ja samajI levuM. 14thI ava " vAgarei" "niya 42 cha' paya-tanA sUtrAnA yAra HinenuM kathana pUrvokta abhyatthAna sUtra pramANe ja samajI levuM. sAtamuM sUtra-satkAranA viSayamAM paNa evA ja cAra bhAMga samajI levA. jemake keI eka puruSa e hoya che ke je vastra, pAtra AdinA pradAnapUrvaka anyane satkAra kare che, paNa anyanI pAse pitAne satkAra karAvate nathI. bAkInA traNa bhAMgA jAte ja samajI levA. mAsa sUtra-" sammANei NAmege No sammANAvei" tyAhi- 125 e hoya che ke je anyanuM sanmAna kare che, paNa anyanI mAraphata pitAnuM sanmAna karAvato nathIbAkInA traNa bhAMgAe pUrvokta krama anusAra samajI levA. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 sthAnAGgasUtre __ "vAei " vAei NAmamege No vAyAvei' vAcayati nAmako na vAcayati' -eka:-kazcit puruSaH svayaM vAcayati-pAThayati sUtrAdikaM, kintu pareNA''tmAnaM no vAcayati-na pAThayati, upAdhyAyAdiH 1 zeSA bhaGgAH svymuuhniiyaaH| tatrodAharaNAni krameNa ziSyaH-1 paThitagranthavizeSaH-2 jinakalpiko-3 bodhyAH 10 ___pucchai " pucchai NAmamege No pucchAvei ' iti prathamabhaGgasvarUpam , 9-" pUei " " pUei NAmamege, No pUyAvei " cAra prakArake purU. pAmeM koI puruSa aisA hotA hai jo-dUsaroMkI pUjA-arthAt AdAraNIyatA svIkAra karatA hai parantu dUsaroMse apane ApakI pUjA nahIM karAtA hai-1 avaziSTa tIna bhaGgoMko tase samajha lenA-4 / 10-"vAei " cAra prakArake puruSa haiM jinameM-eka vaha hai jo dUsaroMko sUtrAdi paDhAtA hai parantu svayaM dUsaroM se nahIM paDhatA hai-1 aisA yaha upAdhyAya hotA hai| yahAM para bhI 3 aura he|nevaale bhaGgoMko banA lenA cAhiye / iname udAharaNa kramazaH ziSya-paThitagRndha jinakalpikoMko jAnanA cAhiye-4 11-" pucchai "-" pucchai NAmamege No pucchAveha " cAra prakArake puruSomeM koI eka puruSa aisA hotA hai, jo svayaMhI sUtrAdikoM ko pUchatA hai dUsaroMse nahIM pUchavAtA hai-1 yaha prathama bhaGga hai, yahAM bAkIke sUtra na1-" pUei NAmamege, No pUyAvei" tyAdi- puruSa sevA hoya che ke je anyanI pUjA kare che-eTale ke anyanI AdaraNIyatAno svIkAra kare che, paranta anyanI pAse pitAnI pUjA karAvate nathI-pitAnI jAtane AdaraNIya manAvatuM nathI. bAkInA traNa bhaMgane pUrvokta kama anusAra jAte ja samajI levA. sabhA sUtrana bhAvArtha -" vAei" tyAhi-yA2 2 // puruSo 4 // che, temAMthI pahele prakAra A pramANe samaja-(1) keI puruSa e hoya che ke je anyane sUtrAdi bhaNAve che, paNa pote anyanI pAse sUtrAdinuM adhyayana karatA nathI. upAdhyAyane A prakAranA puruSamAM gaNAvI zakAya che. bAkInA traNa bhAMgA paNa upara kahyA pramANe ja samajI levA. A traNa bhAMgAnA dRSTAnta rUpe kramazaH ziSyane patigranthane ane jina. kalpikane grahaNa karavA joIe. " pucchaha" tyAhi-maniyAramA sUtrane sApA--" pucchai NAmamege No pucchAvei" mA yAra ghAranA puruSomAMthI / puruSa mevA hAya cha / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u. 120 18 puruSasvarUpanirUpaNam 513 tadvivaraNam-ekaH-kazcitpuruSaH sUtrAdi pRcchati-praznayati, kintu pareNa no pRcchyti-1| zeSA bhaGgAH svayamUhanIyAH 4 // 11 // ___ " paDipucchai " iti-' paDipucchai NAmamege No paDipucchA vei', iti prathamabhaGgasvarUpam , eka:-kazcit sUtrArthoM pratipRcchati-pRSTamaznaM karoti, no pareNa pratipRcchayati 1, zeSA bhaGgAH svayamUhyAH 4 // 12 // ___ " vAgarei" ' vAgarei NAmamege No vAgarAvei ' iti prathamabhaGgasvarUpam , asyAyamarthaH-ekA kazcitpuruSaH sUtrAdikaM svayaM vyAkaroti=nirNayati, kintu pareNa no vyAkArayati 1 / zeSA bhaGgAH svayamUdyAH 4 // 13 // " muttadhare" ityAdi-ekaH-kazcitpuruSaH sUtradharaH-dharatIti dharaH sUtrasya 3 bhaGga apane Apa udbhavita kara lenA cAhiye-4 / " paDipucchai" paDipucchai NAmamege, No paDipucchAvei-puruSa cAra prakArake haiM jinameM eka prakArakA vaha hai jo-sUtrArtha ko svayaM praznita karatA hai para dUsaroM se praznita nahIM karavAtA hai-1 yahAM para bhI Ageke 3 bhaGgoMko banA lenA cAhiye-4/13 " vAgarei" vAgarei NAmamege, No vAgarAvei-puruSa cAra bhedake haiM, inameM koI eka to aisA hotA hai jo svayaM nirNaya karatA hai parase nirNaya nahIM karAtA hai-1 yaha pahalA bhaGga hai Ageke tIna bhaGgoMko apane Apa banA lenA-4 14 suttadhare-ityAdi puruSa cAra prakArake kahe gaye hai, inameM koI eka puruSa aisA hotA hai jo kevala sUtradhara hotA hai arthadhara nahIM hotA je pite ja sUtrAdikene artha pUche che, anyanI pAse pUchAvatuM nathI. bAkInA traNa bhAMgA paNa pUrvokta krama anusAra banAvI levA. ve mAramA sUtrana lAvArtha 42pAmA mAve cha-" paDipuccha" tyAhi-"paDipucchai NAmamege No paDipucchAvei " yA2 12 // puruSomAthI pahelA prakArane puruSa e hoya che ke je sUtrArthane pite ja prazcita kare che. paNa bIjA leke pAse prazcita karAvato nathI. ahIM paNa bAkInA traNa bhAMgA pUrvokta kramAnusAra banAvI levA joIe. terabhAM sUtranuM spaSTI42 --" vAgarei" tyA6i-" vAgarei NAmamege No, vAgarAvei" puruSanA yA2 42 che. (1) me puruSa meve DAya cha / je pite ja nirNaya kare che, paNa anyanI pAse nirNaya karAvatuM nathI. A pahele prakAra che, bAkInA traNa prakAra jAte ja samajI levA. have 14 bhAM sUtrano bhAvArtha 548 421||maa mAve -" suttadhare" ityAdi-puruSanA cAra prakAra nIce pramANe kahyA che-(1) keI eka puruSa sa 65 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 dharaH sUtradharo bhavati, kintu arthadharo na bhavati 1 / ekaH - kazcit arthadharo bhavati na tu sUtradharaH 2, sUtradharo nAmaiko'rthadharo'pi 3, eko no sUtradharo no arthadharaH 4) tRtIya - caturthabhaGgayorudAharaNadvayaM - medhAvi - jaDarUpaM bhavati | 14 | | 0 18| puruSAdhikArAdeva devavizeSa - puruSa vizeSanirUpakANi lokapAlAdi - sUtrANyAhamUlam -- camarassa NaM asuriMdassa asurakumAraranno cattAri logapAlA paNNattA, taM jahA- some 1, jame 2, 2, varuNe 3. vesamaNe / evaM bassiva - some 1 ja 2, vesamaNe 3, varuNe 4 dharaNassa - kAlapAle 1, kolapAle 2, selapAle 3, saMkhapAle 4 | evaM bhUyAnaMdassa cattAri - kAlapAle 1, kolapAle 2, saMkhapAle 3, selapAle 4 veNudevassa- citte 1, vicitte 2 cittapakakhe 3, vicittapakkhe | veNudAlissa- citte 1, vicit 2, vicitta pakkhe 3, cittapakkhe | harikaMtassa - pabhe 1, suppame 2, pabhakaMte 3, supabhakaMte 4| harisahassa - pabhe 1, suppabhe 2, suppabhakaMte 3, bhakaM 4 | aggisihassa - - teU 1, teusi 2, teukaMte 3, teuppa 4 aggimANavassa- teU 1, teusihe 2, teuppabhe 3, teDakaMte 4 / puNNassa rUe 1, rUyaMse 2, rUyakaMte 3, rUyappabhe 4 hai - 1 dUsarA koI arthadhara hotA hai sUtradhara nahIM hotA hai -2 koI eka tIsarA puruSa aisA hai jo sUtradhara bhI hotA hai aura arthaghara bhI hotA hai - 3 tathA caturtha prakArakA koI eka puruSa aisA hotA hai jo nato sUtrarahI hotA hai na arthadharahI hotA hai-4 yahAM tRtIya aura caturtha bhaGgake udAharaNa medhAvI aura jaDa puruSa hote haiM / sU0 18 // evA hoya che ke je mAtra sUtradhara ja hAya che, paNu adhara DAtA nathI. (2) keIi puruSa mAtra adhara ja hAya che paNa sUtradhara hateA nathI. (3) koI puruSa sUtradhara paNa hoya che ane adhara paNa hoya che. jemake kAi medhAvI puruSa. (4) kAi puruSa evA hoya che ke je sUtradhara paNa hotA nathI ane adhara paNa DAtA nathI jemake jaDa puruSa. // sU. 18 5 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u01 sU0 19 lokapAlAdinirUpaNam 515 ____ evaM visiTassa--rUe 1, rUyaMse 2, rUyappabhe 3, rUyakate 4 // jalakaMtassajale1,jalarUe2, jalakaMte3, jlppbhe4| jalappahassajale1, jalarUe2, jalappahe3, jalakaMte 4 / amiyagaissa-turiyagaI 1,khippagaI 2, sIhagaI 3, sIhavikkamagaI 4 / AmiyavAhaNassaturiyagaI 1, khippagaI 2, sIhavikamagaI 3siMhamaI 4 velaMbassakAle 1, mahAkAle 2, aMjaNe 3, riTre 4 pabhaMjaNassa-kAle 1, mahAkAle 2, riTre 3, aMjaNe 4 / dhosassa-Avatte 1,viyAvatte 2, naMdiyAvatte 3, mahAjaMdiyAvatte 4aa mahAghosassa-Avatte 1, viyAvatte 2, mahANaMdiyAvatte 3, NadiyAvatte 20, 4 // sakassa-some 1, jame , varuNe 3, vesamaNe 4AIsANassa-some 1, jame 2, vesamaNe 3, varuNe 4 / evaM egaMtariyA jAva'ccuyassa / cauvvihA vAukumArA paNNattA, taM jahA-kAle 1, mahAkAle 6, velaMbe 3, pabhaMjaNe 4 / / caubihA devA paNNattA, taM jahA-bhavaNavAsI 1, vANamaM. tarA 6, joisiyA 6, vimANavAsI 5||suu0 19 // chAyA-camarasya khalu asurendrasya asurakumArarAjasya catvAro lokapAlA: prajJaptAH, tadyathA-somaH 1, yamaH 2, varuNaH 3, vaizravaNaH 4 / evaM balerapi somaH puruSAdhikArako lekara hI aba sUtrakAra devavizeSa-puruSavizeSa nirUpaka lokapAla Adi sUtroMkA kathana karate haiM-" camarassa NaM asuriMdassa asurakumAraranno" ityAdi sUtrArtha - asurendra asurakumArarAja camara ke cAra puruSAdhikAra cAlI rahyo che. tethI have sUtrakAra devavizeSa-puruSa vizeSa nirUpaka kapala Adi viSayaka sutrenuM kathana kare che- " camarassa NaM asuridAsa asurakumArarano" tyAha sUtrArtha--asurendra, asurakumArarAja camaranA cAra lokapAla che. temanAM nAma yA prabhArI cha-(1) soma, (2) yama, (3) 125 bhane (4) vaizravaNa. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAjavatra 1, yamaH 2, vaizravaNaH 3, varuNaH 4 / dharaNasya-kAlapAlaH 1, kolapAlaH 2, zailapAlaH 3, zaGkhapAlaH 4 / evaM bhUtAnandasya catvAraH-kAlapAla: 1, kolapAla: 2, zaGkhapAlaH 3, zailapAlaH 4 / veNudevasya-citraH 1, vicitraH 2, citrapakSaH 3, vicitrapakSaH 4 / veNudAle:-citraH 1, vicitraH 2, vicitrapakSaH 3, citrapakSaH / 4 harikAntasya-pramaH 1, supamaH 2, prabhakAntaH 3, sumabhakAntaH 4 / harisahasyaprabhaH 1, suprabhaH 2, supabhakAntaH 3, prabhakAnta: 4 / agnizikhasya tejAH 1, tejaHzikhaH 2, tejAkAntaH 3, tejaHprabhaH 4 / agnimANavasya-tejaHH 1, tejaHzikhaH lokapAla hote haiM, jaise-1 sAma, 2 yama, 3 varuNa aura 4 vaizravaNa / isI prakAra balike bhI seoma-yama-varuNa-aura vaizravaNa ye cAra lokapAla kahe gaye haiM-dharaNake lokapAlomeM kAlapAla 1, kolapAla 2, zailapAla 3, aura zaGkhapAla 4, ye cAra kahe gaye haiN| isI taraha bhUtAnandake cAra lokapAla kahe gaye hai, jaise-kAlapAla-1 kolapAla-2 zaila. pAla-3 aura zaGkhapAla-4 / veNudevake citra-1 vicitra 2 citrapakSa-3 aura vicitrapakSa-4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiM / veNudAlike citra1 vicitra 2 vicitrapakSa-3 aura citrapakSa-4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiM / harikAntake prabha-1 suprabha-2 prabhakAnta-3 aura suprabhakAnta4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiM / harisahake prabha-1 suprabha-2 suprabhakAnta-3 aura prabhakAnta 4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiN| e ja pramANe baline paNa sema, yama, varuNa ane vaizravaNa nAmanA cAra lokapAla kahyA che. dharaNanA cAra lokapAlonAM nAma nIce pramANe che sapAsa, (2) sAsa, (3) zaikSapAta ana (4) zAsa. me pramANa bhUtAnandanA paNa cAra lekapAla kahyA che. temanAM nAma nIce pramANe che-- (1) ana, (2) sAsa, (3) zaaa mane pAsa veNudevanA citra, vicitra, citrapakSa ane vicitrapakSa nAmanA cAra lekapaas // che. vehalanA (1) citra, (2) vicitra, (3) viyitra5kSa, ane (4) citrapakSa, e nAmanA cAra kapAle kahyA che. antinA yA upAsanA nAma mA prabhArI che--(1) prama, (2) sumana, (3) prabhakAnta ane (4) sukhakAnta harisiMhane cAra lekapAlanAM nAma nIce pramANe cha-(1) prala, (2) suprana, (3) sulatAna, mana (4) lAta. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u0 1 sU0 12 lokapAlAdinirUpaNam 517 2, tejaHprabhaH 3, tejaHkAntaH 4 | pUrNasya rUpaH 1, rUpAMza: 2, rUpakAntaH 3, rUpaprabhaH / evaM viziSTasya - rUpaH 1, rUpAMzaH 2, rUpaprabhaH 3, rUpakAntaH 4 | jalakAntasya - jalaH 1, jalarUpaH 2, jalakAntaH 3, jalamabhaH 4 jalaprabhasyajala: 1, jalarUpaH 2, jalaprabhaH 3, jalakAntaH 4 | amitagateH- tvaritagatiH 1, kSipragatiH 2, siMhagatiH 3, siMhavikramagatiH 4 | amitavAhanasya - tvaritagatiH 1, kSipragatiH 2, siMhavikramagatiH 3, siMhagatiH 4 | velambasya - kAla: 1, mahA agnizikha ke teja - 1 tejazikha-2 tejaHkAnta-3 aura tejaH prabha-4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiM / agnimANavakake tejA:- 1 tejaH zikha -2 tejaHprabha - 3 aura tejaHkAnta 4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiM / pUrNake rUpa - 1 rUpAMza-2 rUpakAnta-3 evaM rUpaprabha-4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiM / vaziSTa ke rUpa 1, rUpAMza 2, rUpaprabha 3, aura rUpakAMta 4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiM / jalakAntake jala-1 jalarUpa - 2 jalakAnta - 3 aura jalaprabha-4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiM / jalaprabhake jala -1 jalarUpa - 2 jalaprabha 3 aura jalakAnta 4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiM / amitagatike tvaritagati - 1 kSipragati-2 siMhavikramagati-3 aura siMhagati - 4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiM / agniziyanA yAra bomyADonAM nAma yA pramANe che -- (1) tela, (2) te4: zima, (3) teja:prAnta bhane (4) tela, agnibhAvanA yAra somyAdonAM nAma yA pramANe -- (1) tena, (2) tenaHzima, (3) tenaHprala sane (4) tela:anta. cUnA boupAyAnAM nAma yA pramANe che -- (1) 35, (2) iyAMza, (3) rUpakAnta ane (4) rUpaprabha vaziSThanA cAra lekapAleAnAM nAma nIce pramANe che(1) 35, (2) 3yAMza, (3) 35ala bhane 35anta antanA yAra soDathADonAM nAbha yA prabhAze che - (1) 45, (2) 435, (3) masAnta bhane (4) 4sayala jalaprabhanA cAra lAkapAlAnAM nAma nIce pramANe che--(1) jala, (2) 435, (3) 4sayala bhane (4) sAnta amitagatinA cAra leAkapAleAnAM nAma A pramANe che--(1) Rtigati, (2) kSipragati, (3) siddhagati, mane (4) siddhavibhagati abhitavAnanA cAra lAkapAlA phtigati, kSipragati, siddhavikramagati ane siMhagati che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 sthAnAGgasatre kAlaH 2, aJjanaH 3, riSTaH 41 prabhaJjanasya-kAla: 1, mahAkAlaH 2, riSTaH 4, aJjanaH 4 / ghoSasya-AvartaH 1, vyAvataH 2, nandikAvartaH 3, mahAnandikAvartaH 4 / mahAghoSasya-AvartaH 1, vyAvataH 2, mahAnandikAvataH 3, nandikAvartaH 20 4 / zakrasya-somaH 1, yamaH 2, varuNaH 3, vaizravaNaH 4 / IzAnasya-somaH 1, yamaH 2, vaizravaNaH 3, varuNaH 4 / evam ekantaritA: yAvad acyutasya / caturvidhA vAyukumArAH prajJaptAH, tadyathA-kAla: 1, mahAkAlaH 2, velambaH 3 3 prabhaJjanaH / velambake kAla-1 mahAkAla-2 aJjana-3 riSTa-4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiN| prabhaJjanake kAla-1 mahAkAla-2 riSTa-3 aura aJjana-4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiN| ghoSake Avarta-1 vyAvarta-2 nandikAvarta-3 aura mahAnandikAvarta-4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiN| mahAghoSake Avarta-1 vyAvarta-2 mahAnandikAvarta-3 nandikAvarta-4 ye cAra lokapAla kahe gaye haiN| zakrake seAma-yama-varuNa-ora vaizravaNa ye cAra lokapAla kahe gaye haiN| IzAnake soma, yama, vaizravaNa, varuNa lokapAlameM ye cAra haiN| isI tarahase ekAntarita karake yAvat acyuta taka lokapAla kaha lenA caahiye| vAyukumAra cAra prakArake kahe gaye haiM-jaise kAla-1 mahAkAla-2 velamba-3 aura prabhaJjana-4 / deva cAra prakArake kahe gaye haiM-bhavana velambanA cAra leka pAnAM nAma A pramANe che-(1) kAla, (2) Posta, (3) anasana (4) riTa. pramAnanA yAra sAvana nAma nIya prabhA cha, (1) sI, (2) bhA38, (3) A1 bhane (4) riTa zeSanA cAra lekapAlanAM nAma A pramANe che -(1) Avarta (2) vyAvata (3) nandita mana (4) mahAnanita. maDAghoSanA yAra pAnai nAma prabhA cha-(1) mAvata', (2) vyAvata (3) mahAnipata, (4) nandita. zakanA soma, yama, varuNa ane vaizravaNa, e cAra lekapole che. IzAnane paNa sema, yama, vaizravaNa ane varuNa A nAmanA cAra kapAle che. e ja pramANe kramazaH ekAMtarita karIne amRta patanA IndronA lekapAlanuM kathana ahIM karavuM joIe. vAyumAra yA2 ||246ch-(1) a, (2) Bita(3) Jan mana (4) pra ta. va yA 12 pAche-(1)navAsI, (2) vAna vyantara, (3) rilass mana (4) mAni. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u01 sU019 lokapAlAdinirUpaNam caturvidhA devAH prajJaptAH, tadyathA-bhavanavAsinaH 1, vAnavyantarAH 2, jyotikAH 3, vimAnavAsinaH 4 / / mU0 19 / TIkA-" camarassa" ityAdi-camarasya-tadAkhyasya " khalu " iti vAkyA laGkAre, asurendrasya asurakumArarAjasya dAkSiNAtyAsurakumArAdhipasya catvAraH= catuHsaMkhyAH, lokapAlAH prajJaptAH, tadyathA--somaH 1, yamaH 2, varuNaH 3, vaishrvnnH4| __ " evaM balissavi " ityAdi-evaM-camarasyevetyarthaH, balerapi tadAkhyasyaudIcyAsurakumArarAjasyApi catvAro lokapAlAH prajJaptAH ityarthaH, te ca kramAta- somaH 1, yamaH 2, vaizravaNaH 3, varuNaH 4 / iti / atra camarendrasya yazcaturthoM lokapAla: so'sya tRtIyaH, yo'sya tRtIyaH sa tasya caturtha iti vizeSaH / evamagre'pi sarvatra vijJeyam / ___ "dharaNasse"-tyAdi--dharaNasya-tadAkhyasya dAkSiNAtyanAgakumArarAjasya vAsI-1 vAna vyantara-2 jyotiSka-3 aura vimAnavAsI vaimAnika-4 / vyAkhyA-asurendra asurakumArarAja camara dakSiNArdhakA adhipati hai| isake lokapAlomeM soma-yama Adika haiM jo ki-pahalehI sUtrArtha meM prakaTita kiye gaye haiM / bali asurendra uttarArdhake adhipati haiM / inakebhI cAra lokapAla haiM jo-mUlArthameM likhe jA cuke haiN| camarendra kA cauthA yahAM tisarA lokapAla hai aura yahA~kA tIsarA vahA~kA cauthA lokapAla hai / isI taraha AgebhI sarvatra jAnanA cAhiye / __ dharaNa aura bhUtAnanda ye do indra nAgakumAroMmeM hote haiM, dharaNa dakSiNArdhakA aura bhUtAnanda uttarArdhakA adhipati haiM inake lokapAla varNita ho gaye haiN| camara aura thalike lokapAla jaisehI inake loka vizeSArtha asurendra, asurakumArarAja camara dakSiNAIne adhipati che. tenA lekapolenAM nAma soma, yama Adi sUtrArthamAM lakhyAnusAra samajavA. bali arendra uttarAIne adhipati che. tene cAra lekapAlanAM nAma sUtrArthamAM prakaTa karavAmAM AvyAM che. amarendrane ce kapAla ahIM trIje loka pAla che ane balIndrane cele lekapAla camarendrane trIje lekapAla che eTale ke banenA trIjA ane cethA lokapAlanAM nAme UlaTasUlaTI samajavAM. e ja pramANe AgaLanuM kathana paNa samajavuM. dharaNa ane bhUtAnanda, A be nAgakumAranA Indra che. dharaNu dakSiNAIne ane bhUtAnanda uttarAIne adhipati che. temanAM lekapAlanAM nAma sUtrArthamAM ApI dIdhAM che. amara ane balinA lekapale mAM jema trIjA ane cothA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre catvAro lokapAlAH prajJaptAH' ityanuvartate te yathA-kAlapAlaH 1, kolapAla: zailapAlaH 3, zaGkhapAlaH 4 / iti / " evaM bhUyANaMdasse "-tyAdi-evam anantaroktadharaNendrasyeva, bhUtAnandasya tadAkhyasyaudIcyanAgakumArarAjasya, catvAro lokapAlAH prajJaptAH, te yathAkAlapAlaH 1 kolapAlaH 2, zaGkhapAlaH 3, zailapAlaH 4 / iti / " veNudevasse "-tyAdi-veNudevasya-tannAmno dAkSiNAtyasuparNakumArendrasya catvAro lokapAlAH prajJaptAH te yathA-citraH 1, vicitraH 2, citrapakSaH 3, vicitrapakSaH 4 / iti| ___ " veNudAlisse" - tyAdi-veNudAle:-tadAkhyasyaudIcyasuvarNakumArendrasya catvAro lokapAlAH prajJaptAH, te yathA-citraH 1, vicitraH 2, vicitrapakSaH 3, citrapakSaH 4 // iti / __" harikaMtasse"-tyAdi-harikAntasya-tadAkhyasya dAkSiNAtyavidyutkumAre ndrasya catvAro lokapAlAH prajJaptAH, te yathA-prabhaH 1, suprabhaH 2, prabhakAntaH 3, supabhakAntaH 4 / iti / pAlomeM saMkhyAkA Age pIche huvA hai, dharaNakA tIsarA zailapAla yahAM cauthe sthAnapara hai aura yahA~ke cauthe sthAnakA lokapAla vahAM tIsare sthAnapara AyA hai / veNudeva-aura veNudAli ye do indra suparNakumAromeM hote haiM, dakSiNArdhake adhipati veNudevake lokapAloM meM citra-vicitra citrapakSa-vicitrapakSa haiN| tathA veNudAli joki uttarArdhake adhipati hai usake lokapAla citra-vicitra-vicitrapakSa citrapakSa haiM yahA~bhI pahelekA cauthA dUsarekA tIsarA hogayA hai| harikAnta-aura harisaha yaha do indra vidyutkumAroMmeM haiM, inake lokapAloke nAma prabha 1, suprabha 2, suprabhakAnta 3, aura prabhakAnta haiM / lokapAlanAM nAma UlaTA sUlaTI karavAnuM kahyuM che tema ahIM paNa karavuM joIe. eTale ke dharaNane trIje lokapAla (zailapAla) bhUtAnaMdane ceAthe lokapAla che ane dharaNane ceAthe kapAla bhUtAnaMdane trIje lekapAla che. veNudeva ane veNudAli, A be suparNakumAronA Idro che. dakSiNanA adhipati veNudevanA lokapAlanAM nAma citra, vicitra, citrapakSa ane vicitrapakSa che. ane uttarAdhanA adhipati veNudAlinA lokapAlonAM nAma A pramANe che-citra, vicitra, vicitrapakSa ane citrapakSa. ahIM paNa trIjA ane cothA lokapAlanAM nAma upara mujaba UlaTA sUlaTI samajavA. harikAnta ane harisaha, A be Idro vidyuskumAronA che. harikAnta dakSiNArdhane adhipati che ane harisaha uttarArthane adhipati che. temanAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 0 1 sU0 19 lokapAlAdinirUpaNam " harissahasse " - tyAdi - harisahasya - tadAkhyasya audIcya vidyutkumArendrasya lokapAlAcatvAro jJeyAH, te yathA-prabhaH 1, suprabhaH 2, suprabhakAntaH 3, prabhakAntaH / iti / " aggisihasse - tyAdi - agnizikhasya - tadAkhyasya dAkSiNAtyAgnikumArendrasya lokapAlAzcatvAraH prajJaptAH, te yathA-tejAH 1, tejazzikhaH 2, tejaH kAntaH 3, tejaHprabhaH 4 / iti / " aggimANasse " - tyAdi - agnimANavasya - tadAkhyasyaudIcyA gnikumArendrasya lokapAlAvatvAraH prajJaptAH, te yathA-tejAH 1, tejaH zikhaH 2, tejaHprabhaH 3, tejaH kAntaH 4 | iti / 46 " puNNasse " - syAdi - pUrNasya tadAkhyasya dAkSiNAtyadvIpa kumArendrasya lokapAlAzcatvAraH prajJaptAH, te yathA - rUpaH 1, rUpAMza: 2, rUpakAntaH 3, rUpaprabhaH 4| iti / harikAnta dakSiNArdhakA adhipati hai aura harisaha uttarArdhakA / harisahake lokapAloMke bhI yehI nAma haiM parantu prabhakAnta yahAM caudhA hai aura suprabhakAnta tIsarA hai / agnizikha aura agnimANava ye do indra agnikumAroMke haiM, inameM agnizikha dakSiNArdhakA aura agnimANava utta rArdhakA adhipati hote haiN| agnizikhake lokapAla tejA:- tejaH zikha tejaH kAnta - tejaHprabha, yehI agnimANavake bhI lokapAla haiM kevala- pahele ke cauthe yahA~kA tIsarA ho jAtA haiM aura vahAMke tIsarA yahAMkA cauthA ho jAtA haiM aura vahA~ ke tIsarA yahAMkA cauthA hojAte haiN| pUrNa aura vasiSTa ye do indra dIpakumAroMmeM haiM inameM pahalA dakSi NArdhakA, aura dvitIya uttarArdhakA adhipati haiM / pUrNake cAra lokapAla soGayAdonAM nAbha - (1) ala (2) suprala, (3) supralaanta bhane (4) asAnta che. bannenAM leAkapAleAnAM nAma sarakhAM che, paNa trIjA ane ceAthA leAkapAlanAM nAmeA ulTAsulTI che. harikAntanA trIjA leAkapAlanuM nAma prabhukAnta che jyAre risahanA cothA lekapAlanuM nAma prabhakAnta che. harikAntanA cothA leAkapAlanuM nAma suprabhakAnta che, jyAre harisaMhanA trIjA leAkapAlanuM nAma suprabhakAnta che. agnizikha ane agnimANuva e agnikumArAnA indro che. agnizikha dRkSiNAdhanA adhipati che. tenA somyADI (1) telaH (2) ter:zima, (3) tebhaHanta bhane (4) tenaHprala che. abhibhAva uttarArdhano adhipati che. tenA so'pAlAnAM nAbha (1) telaH, (2) tejaHzima, (3) teHyala bhane (4) ter:anta che. ahIM paNa trIjA ane cAthA lokapAlanA kramAMka pharI jAya che. dvIpakumAreAnA e IndronuM nAma pUchu ane vaziSTa che. dakSiNAne adhipati sa 66 zrI sthAnAMga sUtra : 02 521 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre " evaM vasihasse "-tyAdi - evam =anantaroktapUrNasyeva, vaziSThasya tadAkhyasya audIcyadIpakumArendrasya lokapAlAzcatvAraH prajJaptAH te yathA-rUpaH 1, rUpAMzaH 2, rUpamabhaH 3, rUpakAntaH 4 / iti / " jalakaMtasse "-tyAdi-jalakAntasya-tannAmakasya dAkSiNAtyodadhikumArendrasya lokapAlAzcatvAraH prajJaptAH, te yathA-jalaH 1, jalarUpaH 2, jalakAntaH 3, jalapramaH 4 / iti / ___ " jalappahasse"-tyAdi-jalaprabhasya-tadAkhyasyaudIcyodadhi-kumArendrasya lokapAlAzcatvAraH prajJaptAH te yathA-jalaH 1, jalarUpaH 2, jalaprabhaH 3, jala. kAntaH 4 / iti / _ " amiyagaisse" tyAdi-amitagateH-tadAkhyasya dAkSiNAtyasya dikkumArendrasya lokapAlAzcatvAraH prajJaptAH, te yathA-tvaritagatiH 1, kSipragatiH 2, siMhagatiH 3, siMhavikramagatiH 4 / iti| isa prakArase haiM-rUpa 1, rUpA~za 2, rUpakAnta 3, aura rUpaprabha 4, / yehI-lokapAla vasiSThake haiM, para tIsaremeM aura cauthemeM heraphera huvA hai| pUrNakA jo cauthA lokapAla hai vaha yahAM tIsarA parigaNita huvA hai| aura jo tIsarA lokapAla hai vaha cauthA parigaNita huvA hai| jalakAnta aura jalaprabha ye do indra udadhikumAroM meM haiN| inameM jalakAnta dakSiNArdhakA aura jalaprabha uttarArdhakA adhipati haiM, jalakAntake jala 1, jalarUpa 2, jalakAnta 3, aura jalaprabha ye cAra lokapAla haiM, para vahAM jo cauthA hai vahI yahAM tIsarA hotA hai aura-jo vahAM tIsarA hai vaha yahAM cauthA hai / amitagati aura amitavAhana ye do indra dikakumAroMmeM pUrNa ane uttarArdha adhipati vaziSTa che. pUNanA cAra kapAle A prabhArI cha--(1) 35, (2) 35iza, (3) 354nta ma2 (4) 355la. vaziSTanA lekapAlonAM nAma paNa pUrNanA lekapAle jevAM ja che. mAtra trIjA ane cothA kama pharI jAya che. udadhikumAronA be indronA nAma jalakAnta ane jalaprabha che. jalakAnta dakSiNAIne adhipati che ane jalaprabha uttarArdhano adhipati che. avasirdna yA2 pAsanA nAma 20 prabhArI cha-(1) 4, (2) jalarUpa, (3) jalakAnta ane (4) jalaprabha. jalaprabhanA lokapAlanAM nAma paNa jalakAntanA kapAlo jevA ja che. paNa trIjA ane cothAne kema pharI jAya che. dikakumAronA be IndronA nAma amitagati ane amitavAhana che. abhitAtina yAra sAvanai nAma mA pramANe cha--(1) paritAti, (2) zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u. 1 sU. 19 lokapAlAdinirUpaNam ____ "amiyavAhaNasse"-tyAdi-amitavAhanasya -tadAkhyAsyaudIcyadikkumArendrasya lokapAlAzcatvAraH prajJaptAH, te yathA--tvaritagatiH 1, kSipragatiH 2, siMhavikramagatiH 3, siMhagatiH / / iti / ___ " velaMghasse"-tyAdi--velambasya-tadAkhyasya dAkSiNAtyavAyukumArendrasya lokapAlAzcatvAraH prajJaptAH, te yathA-kAlaH1, mahAkAlaH2, aJjanaH3, rissttH4| iti| "pabhaMjaNasse "-tyAdi - prabhaJjanasya-tadAkhyasyaudIcyavAyukumArendrasya lokapAlAzcavAraH prajJaptAH te yathA-kAlaH1, mahAkAlaH, riSTaH3, aJjanaH 4|iti| " ghosasse "-tyAdi-ghoSasya-tadAkhyasya dAkSiNAtya - stanitakumArendrasya lokapAlAzcatvAraH prajJaptAH, te yathA-AvartaH 1, vyAvataH 2, nandikA. vartaH 3, mahAnandikAvartaH 4 / / haiM, amigatike lokapAla tvaritagati-kSipragati-siMhagati aura siMhavikramagati haiM tathA amitavAhanake bhI yehI lokapAla haiM kevala antara itanAhI hai-ki vahAM jo siMhavikramagati cauthA hai vahI yahAM tIsarA lokapAla ho jAtA hai aura vahAM jo tIsarA hai vaha yahAM cauthA bana jAtA hai / velamba aura prabhaJjana ye do indra vAyukumAroM meM haiM / inameM velamba dakSiNArdhakA aura prabhaJjana uttarArdhakA adhipati haiM, velambake lokapAloMmeM kAla 1, mahAkAla 2, anjana 3 aura riSTa haiM / aura prabhaJjanake bhI yehI lokapAla haiM antara itanAhI hai ki velambakA caudhA jo riSTa lokapAla hai vaha ajanakA tIsarA hai / ghoSa aura mahAghoSa ye do indra stanitakumAroM meM haiM inameM ghoSa dakSiNArdhakA aura mahAghoSa uttarArdhakA adhipati haiM, ghoSake lokapAloMmeM Avarta-vyAvarta-nandikAvarta aura mhaakSipragati, (3) siMhagati ane (4)siMhavikramagati. amitavAhananA lokapAlanAM nAma paNa evA ja che paNa ahIM (3) siMhavikramagati ne trIjo samajo ane (4) siMhagati ne samaja. vAyukumAronA be IdronAM nAma velamba ane prabhaMjana che. velamba dakSiNane adhipati che ane prabhaMjana uttarArdhane adhipati che. velambanA pAnA nAma--(1) sta, (2) Hista, (3) Arn mana (4) riTa cha. prabhaMjananA lokapAlonAM nAma paNa kAla, mahAkAla, riSTa ane aMjana che. ahIM trIjA ane cothA lepAlane krama pharI gayela che. svanitakumAranA be IndronAM nAma ghoSa ane mahAghoSa che. ghoSa dakSiNAIne adhipati che ane mahAdeSa uttarArdhane adhipati che. zeSanA cAra yosiri nAma mA prabhArI cha-(1) bhApata, (2) vyAvata, (3) nandita zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 " mahAghosa se " - tyAdi - mahAghoSasya = tadAkhyasyaudIcyastanitakumArendrasya lokapAlAzcatvAraH prajJaptAH, te yathA - AvartaH 1, vyAvartaH 2, mahAnandikA - vartaH 3, nandikAvartaH 4 | dazabhavanapatInAM dakSiNottarabhedena viMzaterindrANAmete lokapAlA varNitAH | 20 | iti / " 3 sakasse " - tyAdi - zakrasya - saudharmendrasya lokapAlAcatvAraH prajJaptAH te yathA - somaH 1, yamaH 2, varuNaH 3, vaizravaNaH 4 / eta evaM lokapAlAH sanatkumAra brahmaloka mahAzukaprANatendrANAmapi bodhyAH / iti / 90 " IsANasse " - tyAdi - IzAnasya dvitIya devalokendrasya lokapAlAca - tvAraH prajJaptAH te yathA - somaH 1, yamaH 2, vaizravaNaH 3, varuNaH 4 / iti / nandakA haiM mahAghoSake bhI yehI lokapAla hote hai kevala antara yahI hai ki-ghoSakA tIsarA lokapAla mahAghoSakA cauthA bana jAtA hai aura mahAghoSakA cauthA lokapAla ghoSakA tIsarA ginA jAtA hai| isa prakAra 10- bhavanapatiyoMke 20 bIsa indro ke - lokapAla kaha diye gaye, aba - zakrA di lokapAla kahe jAte hai- yaha zakra saudharmakA indra hai isake lokapAla cAra kahe gaye haiM jaise- soma 1, yama 2, varuNa 3, aura vaizravaNa 4 / yehI lokapAla tIsare sanatkumArake, 5- ve brahmalokake, 7-ve mahAzukra ke, aura 10 - dazaveM prANatendra ke bhI lokapAla hote haiM aisA jAnanA cAhiye / " IsAgarasa" - ityAdi / IzAna nAmakA jo dvitIya devaleAkendra hai, usake lokapAla cAra kahe gaye haiM, jaise- soma 1, yama 2, vaizravaNa 3, varuNa 4 | " evaM egaMtariyA " ityAdi / 66 sthAnAGgasUtre ane (4) mahAnandIkAvata. mahAghASanA lAkapAleAnAM nAma paNa ghoSanA leAka pAlA jevA ja che. paNa mahAuASanA trIjA ane cAthA leAkapAlanAM nAma mahAnandIkAvata ane nantikAvata che, Ama trIjA ane cAthAnA krama krarI jAya che. A rIte dasa bhavanapationAM 20 indronA leAkapAlAnuM kathana karIne have zakrAdinA leAkapAleAnAM nAma prakaTa karavAmAM Ave che. zaka saudha kalpane Indra che. tenA cAra leAkapAlAnAM nAma A pramANe che--(1) sobha, (2) yama, (3) varuNu mane (4) vaizravaNu. trIjA sanatkumAranA, pAMcamAM brahmalokanA, sAtamAM mahAzukranA ane 10 mAM prANIndranA leAkapAlenA nAma paNa zakranA leAkapAleA jevA ja che. IzAna nAmanA bIjA devalAkanA IzAnendra nAmanA IndranA cAra leAkapAlAnAM nAma A pramANe che- (1) soma, yama, (3) vaizravaNa bhane 4 varuNa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u01 sU019 lokapAlAdinirUpaNam " evaM egaMtariyA" ityAdi-ekAntaritAH-antaraM-vyavadhAnaM, tajjAtameSA-mityantaritAH, ekenAntaritA ekAntaritAH ekavyavahitA lokapAlAzca. vArazcatvAro ' yAvad adhyutasya '-acyutaparyantAnAM zakrezAnAtiriktAnAM sanatkumArAdArabhyAcyutaparyantAnAmaSTAnAmindrANAM zakrezAnayoH pratyekaM yathAkramAt somayama-varuNa-caizravaNAH soma-yama-caizravaNa-varuNA uktAstathA pratyekaM bodhyAH, arthAyathA zakrasya tathezAnamantarIkRtya sanatkumArasya, yathezAnasya tathA sanatkumAramantarIkRtya mAhendrasya, evamekaikamantarIkRtya zakrezAnavadacyutaparyantendrANAM cakhArazcatvAro lokapAlA bodhyAH, tathA ca-zakravat-sanatkumAra brahma-mahAzukra prANatendrA zaka-aura IzAnase atirikta sanatkumArase lekara acyuta paryanta ATha indroM ke, aura zakra, evaM-IzAnake pratyekakA, jaise-krama se soma, yama, varuNa aura vaizravaNa / soma, yama, vaizravaNa aura varuNa ye lokapAla kahe gaye hai vaise hI pratyekake lokapAloM ko jAnanA cAhiye / tAtparya isa kathanakA aisA hai ki-zaka ke jo lokapAla kahe gaye haiM vehI lokapAla IzAnako antarita karake sanatkumArake haiM aisA kahanA caahiye| tathA-jaise lokapAla IzAnake kahe gaye haiM vaise hI lokapAlako antarita karake mAhendra ke haiM aise kahe gaye haiM / isa taraha eka ekako antarita karake zakra aura IzAna ke jaise acyuta paryanta indroMke cAra-2 lokapAla jAnanA caahiye| tathAca-zakake sadRza sanatkumAra, brahma, mahAzukra, aura prANata ina indroMke lokapAla haiM / aura IzAna sadRza mAhendra, " evaM egaMtariyA" tyA: zakra ane izAna sivAyanA sanakumArathI laIne ayuta paryantanA ATha IndronA lekapAlanAM nAme anukrame zaka ane IzAnanA lokapAlanAM nAmo pramANe samajavA. eTale ke trIjAnA (sanakumAranA) cAra kapAlanAM nAma soma, yama, varuNa ane vaizravaNa che, mAhendra (thA devakane Indra) nA lokapAla sema, yama, vaizravaNa ane varuNa che. A rIte eka eka devalokane antarita karIne je lekapAlanAM nAme ApavAmAM Ave, te te nAme sarakhAM Ave che. jemake zakranI jema sanakumAra, brahma, mahAzuka ane prANata, A cAra devalokanA IndronA lekapolenAM nAma soma, yama, varuNa ane vaizravaNa che. ane mahendra, lAntaka, sahastrAra ane amyutanA IndronA lekapAlanAM nAma zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 sthAnAnasUtra NAm , IzAnavad-mAhendra - lAntaka - sahasrArAcyutendrANAM lokapAlA bhavantIti paryavasitam / __ " caubdhihA vAukumArA" ityAdi-vAyukumArazcatvAraH prajJaptAH, tadyathAkAla: 1, mahAkAlaH2, velambaH 3, prabhaJjanaH 4 / ete pAtAlakalazasvAminaH sntiiti| "caubihA devA" ityAdi--devAzcaturvidhAH prajJaptAH, tadyathA-bhavanavAsinaH 1, vAnavyantarAH 2, jyotiSkAH 3, vimAnavAsinaH 4 / iti| sU0 19 / pUrva devAnAM saMkhyA proktA, saMkhyaiva pramANamiti prasaGgAt pramANa-svarUpaM nirUpayitumAha mUlam-~-cauvihe pamANe paNNatte, taM jahA-davvappamANe 1, khetappamANe 2, kAlapyamANe 3, bhAvappamANe 4 / sU. 20 / lAntaka, sahasrAra aura acyuta ina indroMke lokapAla haiM aisA niSkarSa samajhanA caahiye| "caucihA vAukumArA" ityAdi-vAyukumAra jo cAra prakArake kahe gaye haiM jaise-kAla 1, mahAkAla 2, velamba 3 aura prabhaJjana 4, so ye saba vAyukumAra pAtAlakalazoMke svAmI haiN| bhavanavAsI Adike bhedase jo cAra bheda devoMke kahe gaye haiM, ve spaSTa haiM // sU0 19 // pahale jo devoMkI saMkhyA kahI gaI hai vaha saMkhyAhI pramANasvarUpa hotI hai / ata:-isI prasaGgako lekara sUtrakAra pramANake svarUpakA nirUpaNa karate hai| " ca ubdhihe pamANe paNatte" ityAdi-- IzAnendranA lekapAle jevA che. eTale ke sema, yama, vizravaNa ane varuNa che. A rIte ekAMtare AvatA devalokenA IndronA lekapolenAM nAma sarakhAM ja che. " cauvvihA pAukumArA" tyA vAyubhAnA nAya pramANe yAra prA2 hA cha-(1) sa, (2) mA. Bre, (3) ma mana (4) ana. yA athAM vaayusumaare| tasa. zenA svAmI che. denA bhavanavAsI Adi je cAra bheda kahyA che tenuM kathana spaSTa hovAthI ahIM temanuM vadhu vivecana karyuM nathI. A sU. 19 che pahelAnA sUtramAM devonI saMkhyA kahevAmAM AvI, te saMkhyA ja pramANe svarUpa hoya che. te saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra pramANunA svarUpanuM ni35 42 . " cauvihe pamANe paNNatte" tyAhi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u01 sU0 20 pramANasvarUpanirUpaNam 527 chAyA - catuvidhaM pramANaM prajJaptam, tadyathA-dravyapramANaM 1, kSetramANaM 2, kApramANaM 3, bhAvapramANam 4 / / sU0 20 / " " TIkA - " cautrihe pamANe " ityAdi pramANaM - pramitiH pramANam, yadvApramIyate = paricchidyate'neneti pramANaM taccaturvidhaM catuSprakAraM majJaptam tadyathAdravyapramANaM, kSetratramANaM, kAlapramANaM, bhAvapramANam / tatra dravyapramANam - dravyameva pramANaM dravyapramANam, yadvA-dravyeNa daNDAdinA pramANaM pariccheda iti, yathA daNDAdinA dravyeNa dhanurAdinA vA zarIrAdeH pramANaM kriyate, yadvA-dravyasya jIvAdeH pramANam, yadvA- paramANvAdau dravye paryAyANAM pramANam - dravyapramANAm, tatra dravya pramANaM dvividhaM - pradezaniSpannaM 1, vibhAganiSpannaM 2 ca tatrA''dyaM - paramANvAdya. sUtrArtha pramANa cAra prakArakA kahA gayAhai, jaise- dravyapramANa, kSetrapramANa, kAlapramANa aura bhAvapramANa / TIkArtha pramiti (jAnanA) kA nAma pramANa hai athavAjisake dvArA jAnA jAtA hai vaha pramANa hai / yaha pramANa dravya Adi ke bheda se jo cAra prakArakA kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki dravyarUpa jo pramANa hai vaha dravyapramANa hai athavA - daNDAdi dravyase jo pariccheda hotA hai vaha dravyapramANa hai jaise daNDa Adi dravyase, athavA dhanuSa Adi se zarIrakA mApa kiyA jAtA hai, athavA jIvAdi dravyakA jo pramANa hai vaha dravyapramANa hai / athavA paramANu Adi meM paryAyoMke pramANa hai vaha dravyapramANa hai / pradeza niSpanna aura vibhAga niSpanna ke bhedase dravyapramANa do prakArakA kahA gayA hai| paramANuse lekara ananta pradezavAle dravya takakA jo pramANa hai vaha pradeza niSpanna dravya pramANa hai / sUtrArtha - prabhANunA yAra amara hyA che, te praa| nIye pramANe che - (1) dravyaprabhAzu, (2) kSetraprabhANu, (3) avaprabhA bhane (4) bhAvapramAtha TIartha - prabhitine prabhANu uDe che. ' amiti' meTase bhAvu te. senA dvArA jANI zakAya che, te pramANu che have tenA cAra bhedanuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-dravyarUpa je pramANa che tene dravyapramANa kahe che. athavA "DAdi dravyathI ( pahArtha thI ) ne pariche ( jJAna - nArI ) thAya che tenuM nAbha dravya pramANa che jemake-daMDa Adi dravyathI athavA dhanuSa AdithI zarIra AdinuM mApa jANI zakAya che, te mApa dravyapramANu rUpa gaNAya che. athavA-jIvAdi dravyanuM je pramANa che, te drazyapramANa che. athavA paramANu AdimAM paryAyanuM je pramANa che te dravyapramANu che. pradezaniSpanna ane vibhAga niSpannanA bhedathI dravyapramANu e prakAranuM kahyuM che. paramANuthI laine ananta pantanA pradezavALA dravyanuM je zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 sthAnAstre nantapradezikAntaM 1, dvitIyaM paJcavidhaM-mAno-nmAnA-'vamAna gaNita-pratimAnabhedAt , tatra mAna-dhAnyAdimAna se TikAdirUpam 1, unmAnaM-tulA karSAdikam 2, abamAnaM-hastavitasttyAdikam 3, gaNitam-ekAdikam 4, pratimAna-guMjAvallAdi. kam 5 / iti dravyamamANam / 1 / "kSetrapramANam"-kSetrasya AkAzasya pramANa kSetrapramANam , tacca dvividhaMpradezaniSpannaM 1, vibhAganiSpannaM 2 ca, tatra pradezaniSpannam-ekapradezAcagADhAdhasaMkhyeyapradezAvagADhAntam 1, vibhAganiSpannam - aGgulyAdikam 2 / iti kSetrapramANam / 2 / vibhAga niSpanna dravya pramANa pAMca prakArakA hai, mAna, unmAna, avamAna, gaNita aura pratimAna " sera"-Adi mApanarUpase yaha dhAnya itanA hai isa prakAra nirNAyaka pramANa hotA hai / tulA-karSa Adi unmAna hotA hai| hasta-vitasti Adika avamAna hotA hai / eka do Adi saMkhyA gaNita hotA hai| guMjA-(karajanI ) Adi pratimAna hotA hai, isa prakArase yaha dravyapramANa hai-1 AkAzakA jo mApa ( dUra takakA hisAba ) hai vaha kSetrapramANa hai| yaha kSetrapramANabhI pradezaniSpanna aura vibhAganiSpannake bhedase do prakArakA hai, eka pradezAvagADhase lekara asaMkhyAta pradezAvagADha taka jo kSetra hai vaha pradezaniSpanna kSetrapramANa hai / aGgulI Adi jo pramANa hai vaha vibhAganiSpanna kSetrapramANa hai| pramANa che, tenuM nAma pradeza niSpanna dravyapramANa che. vibhAga nipanna dravyapramANanA nIce pramANe pAMca prakAra che-mAna, unmAna, avamAna, gaNita ane pratimAna. zera Adi mAnarUpa dravyapramANa che. tenI madadathI " A dhAnya mAravaMcha," mA prA2rnu niNaya: prabhAya nANe che. tumA- mA -bhAna. rUpa hoya che. hasta, muThThI Adi rUpa avamAna hoya che. eka be Adi saMkhyA rUpa gaNita hoya che. zuM jA (karajanI) Adi rUpa pratimAna hoya che. AkAzanuM je mApa ( dUra sudhI hisAba) che tene kSetrapramANa kahe che. te kSetrapramANunA paNa pradeza nipanna ane vibhAga niSpanna nAmanA be bheda paDe. che. eka pradezAvagADhathI laIne asaMkhyAta pradezAvagADha paryantanuM je kSetra che tene pradeza nipanna kSetrapramANa kahe che. aMgulI (AMgaLI) Adi je pramANa che tene vibhAga niSpanna kSetrapramANa kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04301 sU0 20 pramANasvarUpanirUpaNam " kAlapramANam"-kAlasya - samayasya pramANa-mAnaM kAlapamANam , tavividha-pradezaniSpannaM 1 vibhAganiSpannaM 2 ca, tatrA''dyam-ekasamayasthityAdyasaMkhyeyasamayasthityantam 1, dvitIyaM-samayAvalikAdikam / / nanu dravyapramANamevocyatAM dravyatvena kSetra-kAlayorapi grahaNasambhavena tatpra. mANayorapyatraivAntarbhAvAt pRthaka tadupanyAso vyartha iti ceducyate-jIvAdidravyavizeSakatvena kSetra-kAlayostatparyAyatvena dravyAt kSetra-kAlayoviziSTatA'stIti dravyatvenakatve'pi paryAyatvena tayorbhadaM sUcayituM kSetrakAlayoH pramANe pRthagupanyaste / 3 / iti kAlapramANam / 3 / samayakA jo pramANa hai vaha kAlapramANa hai, yaha kAlapramANabhI do prakArakA hai / eka pradezaniSpanna kAlapamANa aura dUsarA vibhAganiSpanna kAlapramANa hai, inameM-eka samayakI sthitise lekara jo asaMkhyAta samaya takakI sthiti hai vaha pradezaniSpanna kAlapramANa hai| tathA-samaya Ava. likA Adika jo pramANa hai vaha vibhAganiSpanna kAlapramANa hai / zaGkA kevala eka dravyapramANahI kahanA cAhiye-3 kyoMki-dravyatva rUpase kSetra aura kAla inakAbhI grahaNa hohI jAyagA to phira inakA pramANabhI yahAM para antarbhUta ho jAyagA / ataH-pRthakarUpase inakA upanyAsa vyartha hai-3 u0-kSetra aura kAla jIvAdi dravyoM ke vizeSaka hone se unake paryAya rUpa hote haiM, ataH-dravyase kSetrakAlameM viziSTatA hai, isalIye samayanuM je pramANa che tene kALapramANa kahe che. te kALapramANa paNa be prakAranuM che-(1) pradeza niSpanna kALapramANu ane (2) vibhAga niSpanna kALa pramANa. eka samayanI sthitithI laIne je asaMkhyAta samaya paryaMtanI sthiti hoya che tene pradeza niSpanna kALapramANa kahe che. tathA samaya, AvalikA Adi rUpa je kALapramANa che tene vibhAga niSpanna kALapramANa kahe che. zaMkA-pramANunA cAra prakAra kahevAnI zI jarUra che. mAtra dravyapramANa rUpa eka ja pramANuM kahevuM joIe, kAraNa ke dravyavarUpe kSetra ane kALa paNa grahaNa thaI jAya che, tethI temanuM pramANa paNa dravya pramANamAM ja antabhRta thaI javuM joIe. chatAM ahIM alaga alaga prakAra rUpe temanI prarUpaNA zA mATe karavAmAM AvI che? uttara-kSetra ane kALa chavAdi dravyanA vizeSaka hovAthI temanI paryAya rUpa hoya che. tethI dravya karatAM kSetra ane kALamAM viziSTatA che. te kAraNe thA 67 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 530 _ "bhAvamamANam'-bhAva eva bhAvAnAM vA pramANaM bhAvapramANam , taca trividhaMguNa-naya-saMkhyAbhedAt , tatra guNAH-jIvasya jJAna-darzana-cAritrANi, tatra jJAnapratyakSA-'numAno-pamAnA-''gamarUpaM pramANamiti, darzana-tatvazraddhAnam , cAritrasAvadhaviratirUpam, nayAzca-naigamAdayaH, saMkhyA-ekadvitricaturAdiketi bhAvapramA. Nam / 4 / muu020| devAdhikArAdevedaM dikkumArImahattarikA nirUpakamUtracatuSTayamAha mUlamca ttAri disAkumArimahattariyAo paNNattAo, taM jahA-rUyA 1, rUyaMsA 2, surUvA 3, rUyAI 4 // cattAri dravyatvakI apekSA eka hone para bhI paryAyakI apekSA una donoM meM dravyameM aura paryAyameM bheda hotA hai isa bAtakI sUcanAke nimitta kSetra aura kAla ( ye donoM ) pRthak pRthakU pramANa kahe gaye haiN| bhAvarUpa jo pramANa hai vaha, athavA bhAvoMkA jo pramANa hai vaha bhAva. pramANa hai| yaha bhAvapramANa tIna prakArakA kahA gayA hai / guNa-naya aura saMkhyA, inameM guNarUpa bhAvapramANa jIvake jJAna-darzana aura cAritra haiM, pratyakSa anumAna Agama aura upamAna ye jJAnarUpa bhAvapramANa haiN| tatvoMkA zraddhAna karanA yaha darzanarUpa bhAvapramANa hai / sAvadha kAryoM se virati honA yaha cAritrarUpa bhAvapramANa hai| naigamAdi jo naya haiM ve nayarUpa bhAvapramANa haiN| eka-do Adi jo saMkhyA hai vaha saMkhyArUpa bhAvapramANa hai / isa prakArase yaha pramANakA nirUpaNa kiyA // sU0 20 // dravyanI apekSAe eka hovA chatAM paNa paryAyanI apekSAe te banemAM ( dravyamAM ane paryAyamAM ) bheda hoya che. A vAtane prakaTa karavA nimitte kSetra ane kALa (e bane) ne pRthaku pRthapha ( judAM judAM) pramANa kahyAM che. bhAvarUpa je pramANa che tene athavA bhAvanuM je pramANa che tene bhAvapramANa OM cha. talAvapramANa ra 42nu 4thu cha-(1) zudha, (2) naya bhane (3) saMkhyA. jIvanA jJAna, darzana ane cAritra, e guNarUpa bhAvapramANa che. pratyakSa anamAna, Agama ane upamAna te jJAnarUpa bhAvapramANa che. te pratye zraddhA rAkhavI te dazanarUpa bhAva pramANe che, ane sAvadya kAryomAMthI virati thavI tenuM nAma cAritrarUpa bhAvapramANa che. naigama Adi je naya che, te nayarUpa bhAvapramANe che. eka be Adi je saMkhyA che te saMkhyArUpa bhAvapramANa che. A zata mA bhAnuM ni355 421mA mAyuM cha. // sU. 20 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u01 sU0 21-23 dikkumArImahattarikAdinirUpaNam 531 vijjukumArimahattariyAo paNNattAo, taM jahA-cittA 1, cittakaNagA 2, saterA 3, sottAmaNI 4 / / sU0 21 // ___ sakassa gaMdeviMdasta devaranno majjhiparisAe devANaM cattAripaliovamAI ThiI paNNattA / IsANassa NaM deviMdassa devaranno majjhimaparisAe devoNaM cattAripaliovamAiM ThiI paNNattA // sU0 22 // cauvihe saMsAre paNNatte, taM jahA-davvasaMsAre 1, khettasaMsAre 2, kAlasaMsAre 3, bhAvasaMsAre 4 / sU0 23 / chAyA-catasro dikkumArImahattarikAH prajJaptAH, tadyathA-rUpA 1, rUpAMzA 2, surUpA 3, rUpAvatI 4! catasro vidyutkumArImahattarikAH prajJaptAH, tadyathAcitrA 1, citrakanakA 2, zaterA 3, sautrAmaNiH 4 / sU0 21 / / ___ zakrasya khalu devendrasya devarAjasya madhyamapariSadi devAnAM catuH-palyopamA sthitiH prajJaptA / IzAnasya khalu devendrasya devarAjasya madhyamapariSadi devInAM catuHpalyopamA sthitiH prajJaptA / sU0 22 / devAdhikArako lekara hI aba sUtrakAra dikkumAri mahattarikAoMkA nirUpaNa isa cAra sUtroMse karate haiN| ___"cattAri disAkumArimahattariyAo paNNattAbho" ityAdisUtrArtha-dikakumAri mahattarikAeM cAra prakArakI kahI gaIhaiM / jaise-rUpA 1, rUpAMzA 2, surUpA 3 aura rUpAvatI 4 / (21) vidyutkumArI mahattari. kAeM cAra prakArakI kahI gaI haiN| jaise-citrA 1, citrakanakA 2 zaterA 3, aura sautrAmaNi 4, / devendra devarAja zakrakI madhyama pariSadAmeM devoMkI devAdhikAranI apekSAe have sUtrakAra dikumArI mahattarikAonuM nirUpaNa mA yAra sUtrI dvArA 42 cha-" cattAri disAkumArI mahattariyAo paNNattAo" chatyAha sUtrArtha-dikakumAri mahattarikAe cAra prakAranI kahI che-(1) rUpA, (2) rUpazA (3) surUpa ane (4) rUpAvatI. vighukumArI mahattarikAe paNa nIce pramANe yA2 42nI 46 2-(1) citrA, (2) yinA , (3) zateare (4) sautrAmaNi. devendra devarAja zakanI madhyama pariSadAmAM devenI cAra 55manI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 532 ___ caturvidhaH saMsAraH prajJaptaH, tadyathA-dravyasaMsAraH 1, kSetrasaMsAraH 2, kAlasaMsAraH 3, bhAvasaMsAraH 4 / sU0 23 / / TIkA-" cattAri disA0" ityAdi-catasraH, dikkumArImahattarikA:dizAM kumAryoM dikkumAryastAzca tAH mahattarikA pradhAnatamAH-dikkumArI mahatta. rikAH, yadvA dikkumArINAM mahattarikA dikkumArImahattarikAH, prajJaptAH, tadyathArUpA 1, rUpAMzA 2, surUpA 3, rUpAvatI 4 / etAzcatasro madhyarucakavAstavyA arhatojAtamAtrasya nAlakatainAdikaM kurvantIti / __ " cattAri vijju0 " ityAdi-catasro vidyutkumArImahattarikAH prajJaptA, tadyathA-citrA 1, citrakanakA 2, zaterA 3, sautrAmaNiH 4 // etAzcatasro vidi. grucakanivAsinyo bhagavataH zrImato'hato jAtamAtrasya catasRSvapi dikSu sthitA dIpikAhastA gAyantIti / sU0 21 / cAra palyopamakI sthiti kahI gaI haiM / devendra devarAja IzAnakI madhyama pariSadAmeM deviyoMkI cAra palyopamakI sthiti kahI gaI hai (22) saMsAra cAra prakArakA kahA gayA hai, jaise-dravyasaMsAra 1, kSetrasaMsAra 2, kAlasaMsAra 3 aura bhAvasaMsAra 4 (23) TIkArtha - dizAoMkI jo kumArikAeM haiM ve dikku mArikA haiM, ye pradhAnatama honese mahattarikA kahI gaI haiM / yahA-dikUkumAriyoMkI jo mahattarikAeM ve dikkumArI mahattarikA haiN| inake nAma rUpA-1, rUpAMzA-2 Adi haiM / ye cAroM rucakadvIpake madhya meM rahatI haiM / jaba arhanta utpanna hote haiM taba ve unake nAla Adiko kATanekA kAma karatI haiN| citrA-1 citrakanakA Adike bhedase jo cAra vidyutkumArikAeM kahI gaI haiN| ye rucakadvIpakI vidizAoMmeM rahatI haiN| sthiti kahI che. devendra devarAja IzAnanI madhyama pariSadAmAM devIenI cAra palyopamanI sthiti kahI che. je sU. 21-22 che sasA2 yAra prA2ne 4hyo che--(1) dravyasasAra, (2) kSetra sAra (3) kAlasaMsAra ane (4) bhAvasaMsAra che sU. 23 che sUtra 21 ane 22 ne vizeSArtha_dizAkumArIone dikumArIe kahe che. teo pradhAnatama hovAthI temane mahattarikAo kahI che. athavA dikakumArIonI je mahattarikAo che temane dikakumArI mahattarikAo kahe che. temanAM nAma rUpa, rUpAMzA, surUpa ane rUpAvatI che. te cAre cakIpanI madhyamAM rahe che. jyAre ahaMta utpanna thAya che, tyAre temanI nAla vagere kApavAnuM kAma teo kare che. citrA, citrakanakA AdinA bhedathI je cAra vidhutkamAri. kAe kahI che, teo cakadvIpanI vidizAomAM rahe che, jyAre ahaMnta prabhune zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA05 u0 1 sU021-23 dikkumArImahattarikAdinirUpaNam 533 " sakasse "-tyAdi-zakrezAnayoH sUtradvayaM sugamam / sU0 22 / devAzca saMsAriNa iti saMsArasUtramAha-" caubihe saMsAre" ityAdisaMsaraNaM-paribhramaNaM saMsAraH, sa caturvidhaH-dravyasaMsAraH 1, kSetrasaMsAraH 2, kAla. saMsAraH 3, bhAvasaMsAraH 4 / tatra dravyANAM jIvapudgalalakSaNAnAM saMsAra:-paribhramaNaM dravyasaMsAraH 1 / kSetrasaMsAra:-caturdazarajjvAtmakaH, yadvA-yatra kSetre saMsAro vyAkhyAyate tadeva kSetra kSetrarUpAdhikaraNa -saMsArarUpAdheyayo (kSetra-saMsArayo ) rabhedopacA rAt saMsArazabdena vyavahiyate 2 / jaba arhanta prabhukA janma hotA hai taba ye cAroM dizAoMmeM khaDI hokara bhagavAnake pAsa hAthoMmeM dIpa liye gItoMko gAtI haiM / sU0 21 // zakra aura IzAna sambandhI sUtra sugama subodha haiM / deva saMsArI hote haiM, ataH-isI bAta ko lekara sUtrakArane yaha saMsArasUtra kahA hai| paribhramaNakA nAma saMsAra hai| yaha saMsAra dravyasaMsAra Adike bhedase jo cAra prakArakA kahA gayA hai-usakA abhiprAya hai ki jIva aura pudgaloMke pArasparika sambandhakA nAma saMsAra hai| jIva jaba pudgalake sambandharUpa bandhanase mukta ho jAtA hai taba vaha mukta jIva kahA jAtA hai / athavA-pudgalarUpa karmake sambandhase jo jIvakA cAra gatiyoM meM paribhramaNa hotA hai vaha saMsAra hai / 14 rAjU pramANa jo kSetra hai vaha kSetra saMsAra hai, athavA-jisa kSetrameM saMsAra paribhramaNa vyAkhyAta hotA hai vaha kSetra saMsAra hai / yahAM kSetrarUpa adhikaraNa aura saMsArarUpa AdheyameM abhedopacArase kSetrako saMsAra zabdase vyavahRta kiyA gayA hai| janma thAya che, tyAre A cAre vighukumArIe hAthamAM dIpaka laIne gIte gAtI gAtI bhagavAnanI pAse UbhI rahe che. | sU. 21 che zaka ane IzAna saMbaMdhI sUtra sugama hovAthI ahIM tene vizeSArtha Ape nathI. deva saMsArI hoya che, A saMbaMdhane anulakSIne sUtrakAre A saMsArasUtranuM kathana karyuM che. paribhramaNanuM nAma saMsAra che, tenA dravyasaMsAra Adi je cAra bheda kahyA che, tenuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che - jIva ane pulonA pArasparika saMbaMdhanuM nAma saMsAra che. jIva jyAre padranA saMbaMdha rUpa bandhanamAMthI mukta thaI jAya che tyAre tene mukta jIva kahevAya che. athavA pudgalarUpa karmanA saMbaMdhathI jIvane cAra gatiomAM je bhramaNa karavuM paDe che tenuM nAma saMsAra che. 14 rAjU pramANa je kSetra che tene kSetrasaMsAra kahe che. athavA je kSetramAM saMsAra paribhramaNa vyAkhyAta thAya che te kSetranuM nAma kSetrasaMsAra che. ahIM kSetrarUpa adhikaraNa ane saMsArarUpa AdheyamAM abhedepacAranI apekSAe kSetrane saMsAra zabdathI vyavahata karavAmAM Avela che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 sthAnAGgasUtre _ 'kAlasaMsAraH '-kAlasya-samayAvalikAdilakSaNasya saMsAra:-cakranyAyena paribhramaNaM, palyopamAdikAlavizeSavizeSitaM vA yad bhramaNaM kasyApi jIvasya narakAdiSu sa kAlasaMsAraH, yadvA-yasmin pauruSyAdike kAle saMsAro vyAkhyAyate sa kolo'pi saMsAra ucyate, abhedAt 3 / / 'bhAvasaMsAraH '-bhAvAnAmaudayikAdInAM varNAdInAM vA saMsAraH-saMsaraNapariNAmo mAvasaMsAra iti / sU0 23 / pUrva dravyAdi saMsAra uktaH, sa cAnekanayairdRSTivAde vivicyata iti dRSTibAdaM sabhedaM nirUpayitumAha - mUlam-cauvihe diTTivAe paNNatte, taM jahA parikammaM 1, suttAI 2, puvagae 3, aNujoge 4 / / sU0 24 / ___ chAyA-caturvidho dRSTivAdaH prajJaptaH tadyathA-parikarma 1, sUtrANi 2, pUrva gatam 3, anuyogaH 4 // sU0 24 // samayAvalikAdi rUpa kAlakAjo cakra nyAyase paribhramaNahai vaha kAlasaMsAra hai| athavA-narakAdikoMmeM kisI jIvakA palyopama Adi rUpakAla vizeSa se vizeSita jo paribhramaNa hai vaha-saMsAra hai| athavA-jisa pauruSI Adika kAlameM saMsAra vyavahAra hotA hai vaha kAlabhIabheda upacArase kAla kahA gayA hai| audayika (audAyika) Adi bhAvoMkA athavA varNAdi rUpa guNoMkA jo paribhramagarUpa pariNamana hai vaha bhAvasaMsAra hai // sU0 23 // kathita dravyAdi saMsAra aneka nayoMse dRSTivAda meM vicalita huvA hai-ataH aba sUtrakAra bheda sahita usI dRSTivAdakA nirUpaNa karate haiM. " cauvihe diTThivAe paNNatte" ityaadisamaya, AvalikA Adi rUpa kALanuM je caka nyAyathI paribhramaNa che, te kALasaMsAra che, athavA narakAdi kemAM kaI jIvanuM popama Adi kALavizeSa yukta je paribhramaNa che, tenuM nAma kALasaMsAra che. athavA je prahara Adi kALathI saMsAra-vyavahAra cAle che, te kALane paNa abhedopacArathI kALasaMsAra kahyo che. audayika Adi bhAvanuM athavA varNAdi rUpa guNonuM je paribhramaNarUpa pariNamana che, te bhAvasaMsAra che. A . 23 che pahelAnA sUtramAM dravyAdi saMsAranuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM, te saMsA ranI aneka na dvArA daSTivAdamAM vicAraNA thaI che, tethI have sUtrakAra daSTi pAinu lesahita ni351 re cha-" carabdhihe didvivAe papNatte " ULE zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u01 sU0 24 samedadRSTivAda nirUpaNam 535 TIkA - " caoad DivAe " ityAdi - dRSTivAda :- dRSTayo darzanAninaigamAdayo nayAH, tAni udyante-ucyante'treti dRSTivAdaH / yadvA ' dRSTipAta ' iticchAyA, tatpakSe darzanAni patanti avataranti yatreti dRSTipAto- dvAdazamaGgam, sa caturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-" parikarma " - sUtrAdigrahaNayogyatAsampAdanasamartha karma parikarma kathyate, gaNitAdikarmavat tacca siddhazreNikAdi / 1 " sUtrANi " - RjumutramabhRtIni dvAviMzatiH iha sarvadravyaparyAyanayAdyarthasUcanAtsUtrANi kathyante / 66 - pUrvagatam " - tatra pUrvANi sarvazrutAtpUrva kriyamANatvAtpUrvANi tAni cotpAdaprabhRtIni caturdaza, tatra gataM praviSTaM yat zrutaM tat pUrvagatam, pUrvagatazabdena sUtrArtha - dRSTivAda cAra prakArakA kahA gayA hai / jaise - parikarma 1, sUtra 2, pUrvagata 3 aura anuyoga 4 | TIkArtha - naigamAdinayoMkA nAma dRSTi hai, ina dRSTiyoMkA jisameM varNana hai vaha dRSTivAda hai / athavA " diTTivAe " kI saMskRtacchAyA dRSTivAda hai| isa pakSameM darzanoMkA jisameM svarUpa kathana ho aisA 12 vAM sUtra dRSTipAta hai / yaha dRSTivAda parikarma Adike bhedase jo cAra prakArakA kahA gayA hai una pratyekakA tAtparya aisA hai jo karma gaNitAdi karmakI taraha sUtrAdi grahaNa karanekI yogyatAkA sampAdana karane meM samartha hotA hai vaha parikarma hai / yaha parikarma siddhazreNikAdi rUpa hai / RjusUtra Adi 22 - sUtra hai / ye 22 sUtra sarvadravya, sarvaparyAya, naya, AdirUpa arthakA sUcana karate hai isaliye sUtra kahe gaye haiM / " pUrvagata " - sarvazruta ke pUrva kiye gaye honese utpAta Adi 14 pUrvoko sUtrArtha - dRSTivAdanA nIce prabhAye yAra prahAra hyA che -- (1) parimbha, (2) sUtra (3) pUrvagata bhane (4) anuyoga "" chAyA TIkAtha maigamAdi nayAnu nAma STi che. te dRSTinu . jemAM varNana che te dRSTivAda che athavA " diThThivAe ApanI saMskRta STivAda ' che. A dRSTie vicAra karavAmAM Ave te danAnA svarU pattu' jemAM kathana thayuM che. evuM bAramuM aMga dRSTivAda che. te dRSTivAdane pirakama AdinA bhedathI je cAra prakAranA kahyo che, te prakArAnuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-je krama gaNitAdi kama'nI jema sUtrAdi grahaNa karavAnI ceAgyatA prApta karAvavAne samartha hoya che, te ketu' nAma parikama che. te parikrama siddhazreNikAdi rUpa che. Rju sUtra Adi 22 sUtra che. te 22 sUtra sarvadravya, sarvAM paryAya, naya Adi rUpa arthanuM sUcana kare che, tethI temane sUtra IDevAmAM Avesa che. "pUrvagata" sarvazruta DaratAM pUrve ( paDesAM ) uzayesa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre pUrvANyevocyante, pUrvapraviSTatvAt , yathA hastAdyaGgapaviSTamaGgulyAdikamaGgazabdena vyavahiyate 3 / ___ " anuyogaH "-yojanaM yogaH, anurUpo'nukUlo vA sutrasya svakIyArthena saha yogaH sambandha ityanuyogaH 4 / eSAM caturNA vistarato vivaraNaM nandIsUtrasya matkRtAyAM jJAnacandrikA TIkAyAmavalokanIyamiti / sU0 24 / ___ anantaraM pUrvagatamuktaM, tatra prAyazcittamarUpaNAsattvAt prAyazcittaM sUtradvayena nirUpayitumAha mUlam-caubihe pAyacchitte, paNNatte taM jahA-NANapAyacchitte 1, dasaNa pAyacchitte 2, carittapAyacchitte 3, viyttkiccpaaycchitte| caubihe pAyacchitte paNNatte, taM jahA-paDisevaNA pAya. cchitte 1, saMjoyaNApAyacchitte 2, ArovaNApAyacchitte 3 paliuMcaNApAyacchitte 4 / sU0 25 / pUrva kahA gayA hai / isa pUrvameM jo zruta praviSTa hai vaha zruta pUrvazruta hai / pUrvagata zabdase pUrvahI kahe jAte haiM kyoMki-samasta zruta pUrvameM praviSTa hai, jaise-hasta Adi aGgameM agaDulI Adi aGga zabdase kahe jAte haiM 3 / " anuyoga" sUtrakA apane arthake sAtha jo anurUpa vA-anukUla sambandha hai vaha anuyoga hai| ina cAroMkA vistArase varNana (vivaraNa) nandIsUtrakI jJAnacandrikA TIkAmeM kiyA hai so vahA~se dekha lenA cAhiye / .24 // ____ anantara ukta pUrvagatameM prAyazcittakI prarUpaNAkA sadbhAva honese ( racita) hevAthI utpAda Adi 14 pUne pUrva kahe che. te pUrvamAM je pata praviSTa che te zratane pUrvazruta kahe che. " pUrvagata" padathI "pUrva " ja grahIta thAya che, kAraNa ke samasta zrata pUrvamAM praviSTa che. jema hastAdi aMgamAM AMgaLI Adi aMgane samAveza thaI jAya che-"hasta" zabdathI AMgaLI Adi aMge paNa grahaNa thaI jAya che tema pUrvagata padathI pUrva ja gRhIta thAya che. "anAga -sUtrane pitAnA arthanI sAthe je anurUpa athavA anakaLa saMbaMdha che tenuM nAma anuga che. A cArenuM savistara varNana nandIsUtranI jJAnacandrikA TIkAmAM karavAmAM AvyuM che, te jijJAsu pAThakae tyAMthI te pAMcI venu. // sU. 24 // pahelAnA sUtramAM je pUrvagatanI prarUpaNa karavAmAM AvI, te pUrvagatamAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u01 sU025 prAyazcittanirUpaNam 537 chAyA-caturvidhaM prAyazcittaM prajJaptam , tadyathA-jJAnamAyazcittaM 1, darzanapAya. zcittaM 2, cAritraprAyazcittaM 3, vyaktakRtyamAyazcittam 4 / caturvidhaM prAyazcittaM prajJaptam , tadyathA-pratisevanA prAyazcittaM 1, saMyojanA prAyazcittam 2, AropaNA prAyazcittaM 3, parikuzcanA prAyazcittam 4 / / sU0 25 // TIkA-" caubdhihe pAyazcitte " ityAdi-mAyazcittaM-prAyaH-pApaM, tasya cittaM-vizodhanamiti prAyazcittam , "mAyaH pApaM vijAnIyAcittaM tasya vizodha. nami"-tyukteH, yadvA-pAyo bAhulvena cittamantaHkaraNaM svena rUpeNa tiSThatyasmin satIti prAyazcittam-anuSThAnavizeSaH, taccaturvidhaM-catuSprakAraM prajJaptam , tadyathA -jJAna prAyazcittaM-jJAnaviSayakAticArasaMzodhanam , evaM darzana-cAritrayorapi vijJeyam , aba sUtrakAra do sUtroMse prAyazcittakA nirUpaNa karate haiN| " cauvihe pAyacchitte paNNatte" ityAdisUtrArtha-prAyazcitta cAra prakArakA kahA gayA hai, jaise-jJAna prAyazcitta 1, darzana prAyazcitta 2, cAritra prAyazcitta 3 aura vyaktakRtya prAyazcitta 4 / isa tarahase bhI prAyazcitta cAra prakArakA kahA gayA hai / jaise pratisevanA prAyazcitta 1, saMyojanA prAyazcitta 2, AropaNA prAyazcitta 3, aura pratikucanA prAyazcitta 4 / isa sUtrakA spaSTArtha isa prakArase haiprAyaH-nAma pApakA hai aura pApakA jo vizodhana hai vaha citta hai, tathAca-pApakA vizodhana jisase hotA hai vaha prAyazcitta hai| kahAbhI hai-"prAyaH pApaM vijAnIyAt-cittaM tasya vishodhnm"| athavA-prAyaH bAhulyase antaHkaraNa apane svarUpase jisake honepara ThaharatA hai vaha prAyazcittanI prarUpaNAne saddabhAva hovAthI have sUtrakAra be sUtra dvArA prAyashcittnu ni350 4 cha-" caubihe pAyacchitte paNNatte " tyAha sUtrArtha-prAyazcittane nIce pramANe cAra prakAra kahyA che-(1) jJAna prAyazcitta, (2) zana prAyazcitta, (3) zAstri prAyazcitta mana (4) vyatatya prAyazcitta. prAyazcittanA nIce pramANe cAra prakAra paNa paDe che--(1) pratisevanA prAyazcitta, (2) sayAnA prAyazcitta (3) maaropnn| prAyazcitta bhane (4) priyn| prAyazcitta ve sA sUtrano mApA 258 32pAmA mA cha-" prAyaH " mero 'pApa' ana pApanA vizAdhana nAma 'yitta' che. pA5nu vizAdhana (zuddhi) 2 vA thAya che tenu nAma prAyazcitta cha, yuM para che 4-" prAyaH pApaM vijAnIyAt-cittaM tasya vizodhanam " athavA "renA samApana sIdhe mataH324 pitAnA mULa svarUpamAM sAmAnyataH sthira rahe che tenuM nAma prAyazcitta che. te sa 68 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 sthAnAGgasUtre " viyattakiJcapAyacchitaM " iti vyaktakRtyaprAyazcittaM vyaktakRtyaM vyaktasya - bhAvato gItArthasya kRtyaM karaNIyaM vyaktakRtyaM, tadeva prAyazcittam, gItArtho hi gurulAghavaparyAlocanena yat kiJcanaprAyazcittaM dadAti tatsarve pApavizodhakameva bhavatIti / 4 / punazcaturvidhaM prAyazcittamAha - " cauvvihe " prajJaptam, tadyathA - prati sevanAprAyazcittam - pratisevanaM vanamityarthaH, tasyA prAyazcittaM pratisevanA prAyazcittaM, tathAhi ityAdi - caturvidhaM prAyazcittaM pratisevanA - akRtyasyA''setadAlocanAdikaM dazavidhaM prAyazcitta hai / yaha prAyazcitta anuSThAna vizeSarUpa hotA hai, ise jo jJAnaprAyazcitta Adike bhedase cAra prakArakA kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai - jJAna sambandhI aticAroMkA saMzodhana karanA yaha jJAna prAyazcitta hai| darzana sambadhI aticAroMkA saMzodhana karanA darzana prAyazcitta hai / tathA caritra sambadhI aticAroMkA saMzodhana karanA yaha cAritra prAyazcitta hai / " viyattakiccapAyacchitaM " ityAdi - gItArtha gurulAghavakI paryAlocanA kara jo kucha prAyazcita dete haiM vaha saba pApa vizodhakahI hotA hai / aisA yaha prAyazcitta vyaktakRtya prAyazcitta hai kyoMki vyakta nAma gItArthakA hai, inake dvArA jo karaNIya hotA hai vaha kRtya hai / isa vyaktakRtya rUpa jo prAyazcitta hai vaha vyakta kRtya prAyazcitta hai / 4 akRtyakA sevana karanA isakA nAma pratisevanA prAyazcitta anuSThAna vizeSarUpa hAya che. have tenA cAra bhedonu spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-jJAna saMbadhI aticArAnu' vizedhana karavuM tenuM nAma jJAna prAyazcitta che. dazana sa`badhI aticArAnu vizeAdhana karavuM tenu nAma darzanaprAyazcitta che cAritraviSayaka aticArAnuM vizAdhana karavuM tenuM nAma cAritra prAyazcitta che, " viyattakiJcapAyacchittaM " ityAhi- gItArtha gurulAghavanI paryAsoyanA karIne je kai prAyazcitta de che, te pApavizeAdhaka ja hoya che, evuM te prAya. zcitta vyaktakRtya prAyazcitta che, kAraNa ke vyakta nAma gItAnuM che, temanA dvArA je karaNIya hAya che tenuM nAma kRtya che. A vyaktakRtya rUpa je prAyazcitta che, tene vyaktakRtya prAyazcitta kahe che. akRtyanuM sevana karavuM tenuM nAma pratisevanA che. te pratisevanAne dUra karavA mATenI je zAstrIya pratikriyA che tenuM nAma pratisevanA prAyazcitta che, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u0 1 sU0 25 prAyazcittanirUpaNam 539 "AloyaNa 1-paDikamaNe 2 mIsa 3-vivege 4 tahA viussagge 5 // tava dda-chepa 7 mUla 8 aNavaThThappA 9, pAraMcie 10 ceva / 1 / " chAyA-AlocanaM 1 pratikramaNa 2 mizraM 3 viveka 4 stathA vyutsargaH 5 / tapa 6-zcheda 7 mUlA 8-'navasthApyAti 9 pArAzcittaM 10 caiva // 1 // " iti pratisevanAsAyazcittam / 1 / / " saMyojanAprAyazcittam "-saMyojanaM saMyojanA, sA caikajAtIyA-ticAramIlanaM, yathA-zayyAtarapiNDo gRhItaH, so'pi jalAdahastAdinA, so'pyanyAhRtaH, so'pyAdhArmikastatra yat prAyazcittaM tat saMyojanAprAyazcittam / 2 / " AropaNA prAyazcittam "-AropaNam-ekAparAdhaprAyazcittaM punaH punarA. sevanena vijAtIyaprAyazcittasyAropaNamAropaNA, yathA paJcAhorAtraprAyazcittaM prAptaH hai|is pratisevanAko dUra karane ke liye zAstrIya pratikriyAko pratisevanA prAyazcitta kahA hai| yaha prAyazcitta AlocanA Adike bhedase 10 prakArakA hotA hai / jaise-"AloyaNapaDikkamaNe" ityaadi| "saMyojanA prAyazcitta" eka jAtIya aticAroMkA milanA isakA nAma-saMyojanA hai, jaise-zayyAtarakA piNDa liyA aura vahabhI jalAI hastAdise diyA gayA ho, abhyAhRta liyA vaha bhI-AdhArmika, yahAM jo prAyazcitta hai vaha saMyojanA prAyazcitta hai| ___ "AropaNA prAyazcitta"-eka aparAdhake prAyazcittameM punaH punaH usIke Asevanase vijAtIya prAyazcittakA adhyAropaNa karanA isakA te prAyazcittanA AlecanA Adi 10 prakAra che. kahyuM paNa che ke - " AloyaNa paDikkamaNe" tyAhi. saMjanA prAyazcitta-eka jAtIya aticArane saMga ke tenuM nAma saMjanA che. jemake zayyAtarapiMDa grahaNa karavAmAM Ave te aticAra lAge ane e ja zayyAtarapiMDa bhInA hAthe apAye hoya che tethI paNa aticAra lAge. abhyAhata piMDa grahaNa karavAmAM Ave ane te paNa AdhAkarma deSayukta hoya te tyAM paNa eka jAtanA aticAronuM sarjana thayuM gaNAya. tenI vizuddhi nimitta je prAyazcita karavAmAM Ave che, tene sajanA prAyazcitta kahe che. ApaNuM prAyazcitta " eka ja jAtanA aparAdhanuM vAraMvAra Asevana thavAthI vijAtIya prAyazcittanuM adhyAropaNa karavuM tenuM nAma Aje paNa prAyazcitta che. eTale ke deSa mATe pahelAM amuka prakAranuM prAyazcitta ApavAmAM Ave, ane pharIthI e ja deSanuM Asevana karavAmAM Ave te bIjI jAtanuM prAyazcitta zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 sthAnAso punastatsevane dazAhorAtrAn , punaH paJcadazAhorAtrAnevaM SaNmAsI yAvat prAyazcittaM dAtavyaM bhavati, tato'dhikaM tapodeyaM na bhavati, mahAvIrazAsane tapasaH SaNmAsAntavAditi, uktaM ca" paMcAIyArovaNa, neyavyA jAva hoti chammAsA / teNa paramAsiyANaM chaNhuvari jhosaNaM kujjA / 1 / " iti, chAyA-" pazcAdikAropaNA jJAtavyA yAvad bhavanti SaNmAsAH / tataH paraM mAsAnAM paNNAmupari jhoSaNAM kuryAt / 1 / " iti, tayA prAyazcittamAropaNAprAyazcittamiti // 3 // tathA-"parikuJcanAprAyazcittam "-parikuzcanaM parikucanA-mAyA, aparAdhAnAM dravya-kSetra-kAla-bhAvasambandhinAM gopanam-anyathA vidyamAnAnAmanyathA kathanam , uktaMcanAma AropaNA hai / jaise koI sAdhu paMca ahorAtrakA prAyazcitta letA hai aba vaha punaH vaha usI doSakA Asevana karane lagatA hai, taba vaha usakA daza ahorAtra prAyazcitta le letA hai / punaH vaha pandraha dinakA prAyazcitta le letA hai aise vaha chaha mAsa takakA prAyazcitta letA rahatA hai isake bAda use tapa nahIM diyA jAtA hai| kyoMki mahAvIrake zAsanameM tapakI antimA sImA chaha mAsa takahI hai| kahAbhI hai ki-"paMcAIyArovaNa" ityAdi / isa tarahakI aropaNAse jo prAyazcitta diyA jAya vaha-AropaNA prAyazcitta hai / tathA-" parizcanA prAyazcitta"-parikuJcana nAma mAyAkA hai / arthAt-dravya, kSetra, kAla aura bhAva sambandhI aparAdhoM kA gopana karanA, kiye gaye aparAdhoMko anyarUpase kahanA isakA nAma ApavAmAM Ave, te tenuM nAma ApaNuM prAyazcitta samajavuM. jemake kaI sAdhune amuka deSane mATe pAMca dinarAtanuM prAyazcitta ApavAmAM Ave che. e ja sAdhu bIjIvAra te dezanuM sevana kare te tene dasa dinarAtanuM prAyazcitta ApavAmAM Ave che. trIjI vakhata e deSanuM Asevana karavA mATe 15 dinarAtanuM prAyazcitta apAya che. A pramANe cha mAsa sudhInuM prAyazcitta te laI zake che, tyArabAda vadhu samayanuM prAyazcitta (prAyazcitta nimittaka tapa) tene apAtuM nathI. kAraNa ke mahAvIra prabhunA zAsanamAM tapanI atIma sImA 7 bhAsa sudhAnI hI cha. 4hyu 595 che 3-" paMcAiyArovaNa" tyAli. A prakAranI AropaNathI je prAyazcitta devAmAM Ave tenuM nAma AropaNuM prAyazcitta che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04301 sU0 26 kAlasvarUpanirUpaNam 541 "davve khette kAle bhAve paliuMcagA cauviyappA" iti, chAyA-" dravye kSetre kAle bhAve parikuzcanA caturvikalpA / " iti, tathAhi-saccitte acittaM 1 jagavayapaDi seviyaM ca addhANe 2 / subhikkhe ya dubhikkhe 3 haTeNa tahA gilANeNaM / 1 / " iti, chAyA-" saccittamacittaM janapadapratisevitaM cAdhvani / mubhikSe durbhikSe ca hRSTena tathA glAnena / 1 / " iti, sacittAdi viSaye mAyAbhiracittAdirUpeNa kathanam , tasyAH prAyazcittaM pari. kuzcanA prAyazcittam / 4 / sU0 25 ! prAyazcittaM ca kAlApekSayA dIyata iti kAlaM nirUpayitumAha mUlam-caubihe kAle paNNatte, taM jahA--pamANakAle 1, ahAuyanivvattikAle 2, maraNakAle 3, addhAkAle 4 / sU0 26 / chAyA-caturvidhaH kAlaH prajJaptaH, tadyathA-pramANakAla: 1, yathA''yuSkanittikAlaH 2, maraNakAlaH 3, addhAkAlaH 4 / mU0 26 / mAyA hai| kahA bhI hai-" davve khette kAle bhAve" ityAdi / dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM jo parikuzcanA cAra prakArakI kahI gaI hai vaha isa prakAra hai| " saccitte acittaM" ityAdi / sacittAdike viSayameM mAyAcArise acittAdi rUpase kathana karanA yaha saba parikuJcanA hai, isakA jo prAyazcitta hai vaha parikuzcanA prAyazcitta hai / sU0 25 // kathita prAyazcitta kAlakI apekSAse diyA jAtA hai / isa viSayako lekara aba sUtrakAra kAlakI prarUpaNA karate haiN| " cauvihe kAle paNNatte" ityAdi parikaMcanA prAyazcitta" parikuMcana eTale mAyA. eTale ke dravya, kSetra, kALa ane bhAvasaMbaMdhI aparAdhane chupAvavA-je aparAdha karyo hoya temane anya rUpe prakaTa karavA tenuM nAma mAyA che. kahyuM paNa che ke "davve khette kAle bhAve" tyAha-dra0ya, kSetra, mana lAvanI apekSA pariyanAnA re yA2 2 4aa cha tenu 25TI427 mA pramANe cha-" saccitte acittaM " tyA-sayittAni viSayamA bhAyAyAzathA gayittA 32 ayana karavuM tenuM nAma paricanA che. tenuM je prAyazcita che, tene parikuMcanA prAyazcitta kahe che. e sU. 25 che pUrvokta prAyazcittakALanI apekSAo ApavAmAM Ave che. A saMbaMdhane manurakSAra 3 suutr||2 janA 535! 3re cha-" caundhihe kAle paNNatte" tyAdi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6542 sthAnAGgasUtre TIkA-" caubihe kAle " ityAdi-kAlaH-vartanAlakSaNaH sa, caturvidhaH prajJaptaH tadyathA -pramANakAlaH - pramIyate-paricchidyate'nena varSazatapalyopamAdikamiti, pramANaM, tadeva kAlaH pramANakAlaH, sa ca divasAdilakSaNo manuSyakSetrAntarvartIti, uktaM ca" duviho pamANakAlo, divasapamANaM ca hoi rAI ya / / cauporisio divaso, rAI cauporisI ceva / 1 / " iti, chAyA-" dvividhaH pramANakAlo divasapramANo bhavati rAtrizca / catuSpauruSiko divaso rAtrizcatuSpauruSI caitra / 1 / " ___ " yathA''yuSkanivRttikAlaH " yathA-yatprakAra nArakAdibhedenA''yuSkarmavizeSo yathA''yuH, tadeva yathA''yuSkaM, tasya raudrAdidhyAnAdinA nirTattiH-bandhanaM yathA''yuSkanittiH, tasyAH sakAzAdyaH kAlo nArakAditvena jIvAnAM sthitiH sa sUtrArtha-kAla cAra prakArakA kahA gayA hai, jaise-pramANakAla 1, yathAyuSka nivRtikAla 2, maraNakAla 3 aura addhAkAla 4 / TIkArtha - kAlakA lakSaNa vartanA kahA hai, kahAbhI hai - " davaparicaTTarUvo" ityAdi / vartanA lakSaNavAlA aisA kAla cAra prakArakA kahA gayA hai, jaise-pramANakAla aadi| jisa kAlase varSazata palyopama Adika jAnA jAtA hai vaha pramANakAla hai, yaha pramANakAla divasa Adi rUpa hotA hai aura manuSyakSetravartI hotA hai / kahAbhI hai-" duviho pamANakAlo" ityAdi / yathAyuSka nirvRtikAla nAraka Adi paryAyoMkI jItanI Ayu hai vaha yathAyuSka hai| raudradhyAna Adi dvArA isa AyukA bAMdhanA vaha-yathAyupka niti hai| isa yathAyuSkake anusAra jo nArakAdi rUpase jIvoMkI sthiti hai, vaha sUvAtha-kALa cAra prakArane kahyo che, te cAra prakAra nIce pramANe che - (1) prabhA , (2) yathAyu04 nivRtti, (3) bh29||41|| mana (4) maddhA. TI -janu sakSa "na" yuM che. yuM 55 cha hai-"davvaparivarUvo" tyAla vartana lakSaNavALA te kALanA pramANukALa Adi cAra prakAra kahyA che. je kALanI madadathI varSazata, palyopama Adi jANI zakAya che te kALanuM nAma pramANukALa che. te pramANukALa divasa Adi rUpa hoya che, ane manuSya kSetramAM ja tenuM mastipAya che. yuM 5 cha hai-"duviho pamANakAlo" tyAdi. ___" yathAyu nivRtti "-nA24 mA paryAyAnuretuM mAyuSya cha, teTalA AyuSyanuM nAma yathAyuSka che. raudradhyAna Adi dvArA te Ayu bAMdhavuM tenuM nAma yathAyuSka nivRtti che. A yathAyuSka anusAra nArakAdi rUpe jIvanI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u0 1 90 9 kAlasvarUpanirUpaNam yathA''yuSkani ttikAlaH, yadvA-yathA''yuSo nirvRttistathA yaH kAlo nArakAdibhave'sthAnaM sa yathA''yuSkanirvRttikAlaH, AyuSkarmAnubhavaviziSTaH, sakalasaMsAri jIvAnAM vartanAdirUpa iti, uktaM ca"Auyametavisiho sa evaM jIvANa vttnnaadimo| bhannai ahAukAlo vattai jo jaciraM jeNaM / 1 / " iti, chAyA- AyurmAtraviziSTaH sa eva jIvAnAM vartanAdimayaH / bhaNyate yathA''yuSkAlo vartate yo yacciraM yena / 1 / " iti, tathA-" maraNakAlaH "-maraNasya-mRtyoH kAlaH-samayo maraNakAlaH, yadvAmaraNaviziSTaH kAlo maraNakAlaH / athavA-maraNameva kAlo maraNakAlA, maraNapayitvAditi, uktaM ca"kAlotti mayaM maraNaM jaheha maraNaM gaotti kaalgo| tamhA sa kAlakAlo jo jassa gao maraNakAlo / / " chAyA-"kAla iti mataM maraNaM yatheha maraNaM gata iti kAlagataH / tasmAt sa kAlakAlo yo yasya gato maraNakAlaH / 1 / " iti, yathAyuSka nirvRtikAla hai / athavA-jitanI jahAMkI AyukA bandha jisa jIvako huvA hai usIke pramANameM una nArakAdi bhavoMmeM jIvoMkA jo vahA~ avasthAna hai vaha yathAyuSka nirvRtikAla hai| tAtparya isa kathanakA yaha hai ki jitanI jIsa jIvane jisa paryAyakI AyukA bandha kiyA hai usa jIvakA utane samaya taka usa paryAyameM bane rahanA yahI yathAyuSka nivRttikAla hai| kahAbhI hai-" Auyametavisiho' ityAdi / " maraNakAla ''-mRtyukA jo kAla hai vaha maraNakAla hai / athavA maraNa. rUpa jo kAla hai vaha maraNakAla hai / kahAbhI hai-" kAlotti mayaMmaraNaM" je sthiti che, tene yathAyuSka nirvattikALa kahe che. athavA-je jIve je gatinA jeTalA Ayune baMdha karyo hoya teTalA pramANamAM te nArakAdi gatimAM jIvanuM je avasthAna thAya che te avasthAna kALane (te bhavasaMbaMdhI Ayusthitine) yathAyuSka nivRttikALa kahe che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che-- jIve je paryAyanA jeTalA Ayune baMdha karyo hoya, te paryAyamAM eTalA samaya sudhI jIvane je rahevuM paDe che, tenuM nAma ja yathAyuSka nivRttikALa che. ghu 54 -" AuyamettavisiTTho" tyAdi maraNukALa" mRtyune je kALa che tenuM nAma maraNakALa che. athavA maraNa-viziSTa je kALa che te maraNakALa che. athavA maraNarUpa je kALa che te bha29. cha. 54 hai-" kAlo tti mayaM maraNa"tyAdi. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ___ tathA-" addhAkAlaH " addhA-samayAvalikAdi kAlavizeSaH, tadrUpaHkAlo'ddhAkAlaH, kAlo hi varNapramANakAlAdiSvapi vartate , tasmAt so'ddhAzabdena viziSyate / ayaM ca sUrya kriyAviziSTo mnussykssetraantrvto divasAdisamayarUpo jJeyaH / uktaM ca" surakiriyAvisiTTho godohAikiriyAsu niravekkho / addhAkAlo bhannai samayakkhettaMmi smyaaii|1| samayAvaliyamuhuttA divasamahorattapakSamAsA ya / saMvaccharajugapaliyA sAgara osappipariyaTTA / / " chAyA-" sUryakriyAviziSTo godohAdikriyAsu nirpekssH| addhAkAlo bhaNyate samayakSetre samayAdiH / 1 / samayAvalikAmuhUrtAH divasAhorAtra pakSamAsAzca / saMvatsarayugapalyAH saagrotsrpinniipraavrtaaH|2|" iti, sarvo'pi kAlo'ddhAkAlavizeSaeva, kinvatra catuHsthAnAnurodhAt , ziSyabuddhivaizadyArtha vA caturvidhaH proktH| iti kAlanirUpaNam / (mu0 26) ityAdi / tathA-" advAkAla " samaya AvalikA AdirUpa jo kAla hai vaha addhAkAla hai / kAlakA vizeSaNa jo addhA rakhA hai vaha varNa pariNAmameM Agata kAlarUpa varNakI vyAvRttike liye rakkhA gayA hai / yaha addhAkAla sUryakI kriyAse jAnA jAtA hai aura DhAi dvIpameM hI isakA sadbhAva kahA gayA hai, yaha divasAdirUpa hotA hai| kahAbhI hai" sUrakiriyAvisiTTo" ityAdi / jitanAbhI kAla hai vaha addhAkAla vizeSarUpa hI hai, kintu-yahAM catuHsthAnake anurodhase vA-ziSya buddhike vaizadyake liye use cAra prakArakA kahA gayA hai / mU0 26 // "addhAkAla"--samaya, AvalikA Adi rUpa je kALa che tenuM nAma addhAkALa che. ahIM kALanuM vizeSaNa addhA rAkhavAnuM kAraNa e che ke varNa pariNAmamA re // 135 (o ) mA cha, tanI vyAvRtti ( niyA25) ne nimitte A vizeSaNa kALa sAthe javAmAM AvyuM che. A addhAkALa sUryanI kiyAthI jANI zakAya che, ane aDhI dvIpamAM ja tene sadUbhAva hoya che. te hivasa mA 35 DAya che. yuM 5 cha - 'sUrakiriyA visiTro" tyAha. jeTalA kALa che te addhAkALa vizeSarUpa ja che, paNa ahIM cAra sthAnakene adhikAra cAlatuM hovAthI athavA ziSyabuddhinA vaizadyane mATe tene cAra prAranI hyo che. // sU. 26 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4301 sU027 pudgalapariNAmanirUpaNam pUrva dravyaparyAyabhUtasya kAlasya catuHsthAnakamuktam , adhunA paryAyAdhikArAt pudgalAnAM paryAyabhUtasya pariNAmasya catuHsthAnakamAha--- mulam-caubihe poggalapariNAme paNNatte, taM jahA--vannapariNAme 1, gandhapariNAme 2, rasapariNAme 3, phAsapariNAme 4||suu027| chAyA--caturvidhaH pudgalapariNAmaH prajJaptaH, tadyathA-varNapariNAmaH 1, gandhapariNAmaH 2, rasapariNAmaH 3, sparzapariNAmaH / 4 / / mU0 27 / TIkA--" caubihe poggala." ityAdi-pudgalapariNAmaH-pudgalAnAM-pUraNagalanadharmANAM sparzarasagandhavarNazabdamUrtasvabhAvakAnAM pariNAmaH-avasthAto'vasthAntaragamanaM pudgala pariNAmaH, uktaM ca-- " pariNAmo hyarthAntaragamanaM na tu sarvathA vyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH pariNAmastadvidAmiSTaH 11 / " iti, " isa prakArase dravya paryAyarUpa kAlameM catuHsthAnakatA kA kathana karake aba sUtrakAra paryAyAdhikArako lekara pudgaloMke paryAyarUpa pariNAma kI catu:sthAnakatAkA kathana karate haiN| "cauvihe poggalapariNAme paNNatte" ityAdisUtrArtha-pudgala pariNAma cAra prakArakA kahA gayA hai| jaise-varNa pariNAma gandha pariNAma 2, rasa pariNAma 3 aura sparza pariNAma 4 / TIkArtha-pudgala-pUraNa galana svabhAvavAle hote haiM aura-rUpa, rasa, aura gandha, varNa evaM pazavAle hote haiM / ata:-ye mUrna kahe gaye haiN| inakA eka avasthAse jo avasthAntarameM gamana hotA hai vahI pariNAma hai| kahAbhI hai-" pariNAmo hyarthAntara gamanam" ityAdi / pudgalapariNAma cAra prakArakA jo kahA gayA hai usakA abhiprAya aisA hai / / A pramANe dravyaparyAyarUpa kALamAM caturvidhatAnuM kathana karIne have sUtrakAra paryAyAdhikAranA saMbaMdhane anulakSIne pudgalenA paryAyarUpa pariNAmanI yatuvidhatAnu 4thana 42 cha-'cauvihe poggalapariNAme paNNatte" tyAha sUtrAtha-sa pariNAma yA2 prA2nu huMcha (1) 1 pariNAma, (2) nya pariNAma, (3) 24 pariNAma ane (4) 250 pariNAma.. TIkAtha-pudgala pUraNa ane galana svabhAvavALAM hoya che, ane rUpa, rasa, gabdha, varNa ane sparzavALA hoya che, tethI temane mUrta kahevAmAM AvyAM che. temanuM eka avasthAmAMthI bIjI avasthAmAM je gamana thAya che, tenuM nAma ja pariNAma cha dhu paNa cha -" pariNAmo hyArthAntaragamanam" tyAhi. have pudgala pariNAmanA je cAra prakAra kahyA che tenuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre sa caturvidhaH catuSpakAraH, prajJaptaH, tadyathA-varNapariNAmaH - varNasya kAlAdeH pariNAmaH-anyathAbhavana varNapariNAmaH 1 / evaM-gandhapariNAmaH-gandhasya-pariNAma:parivartanaM surabherdurabhIbhavanaM, durabheH surabhIbhavanamityarthaH / 2 / " rasapariNAmaH"rasasya-madhurAdirUpasya pariNAmaH kaTukAdirUpeNa pariNamanaM rasapariNAmaH / / " mparzapariNAmaH"-sparzasya-zItAdirUpasya pariNAmaH-uSNAdirUpeNa pariNamanaM sparzapariNAmaH 14 / // mU0 27 // iti pariNAmanirUpaNam / pUrvamajIvadravyapariNAma uktaH, samprati tu jIva dravyapariNAmAna nirUpayitumAha mUlam--bharaheravaesu NaM vAsesu purimapacchimavajA majjhimagA bAvIsaM arahaMtA bhagavaMto cAujjAmaM dhammaM paNNaveti, taM jahA--sabAo pANAivAyAo veramaNaM, sabAo musAvAyAo veramaNaM, sabAo adinnAdANAo veramaNaM, sabAo bahiddhAdANAo veramaNaM 11 savesu NaM mahAvidehesu arahaMtA bhagavaMto cAujAmaM dhammaM paNNaveMti, taM jahA--sabAo pANAivAyAo veramaNaM, jAva sabAo bahiddhAdANAo veramaNaM // sU0 28 // ___kAlAdikRta pAMca prakArake vargoM kA jo anyathA hojAnA pariNAma hai| vaha-varNarUpa pariNAma hai, gandha guName jo pariNamana hai / jaisesurabhi gandhakA durabhi gandha rUpase pariNamana honA, durabhi gandhakA surabhi gandha rUpase pariNamana honA / yaha saba gandha aura guNakA parivartana gandha pariNamana hai| madhurAdi rasoMkA jo pariNamana hai-jaise madhura rasakA kaTuka rasameM parivartana ho jAnA / kaTuka rasakA madhura rasameM pariNamana Adi saba rasa pariNAma hai| tathA-zItAdi sparzakA jo uSNAdi rUpase pariNamana hotA hai, vaha sparza pariNAma haiM / sU0 27 // kALo Adi pAMca varNa kahyAM che. keI paNa eka vaNa nuM anya varNa rUpe pari mana thaI javuM tenuM nAma varNarUpa pariNAma che. gabdha guNanA pariNamanane gandha pariNAma kahe che. jemake surabhigandhanuM durabhigabdha (dudha) rUpe athavA durabhiganyanuM surabhi ganya rUpe pariNamana thavuM tenuM nAma ganya pari NAma che. madhurAdi rasanuM kaDavA Adi rasa rUpe pariNamana thavuM athavA kaTuka rasanuM madhurAdi rasa rUpe pariNamana thavuM tenuM nAma rasa pariNAma che. zItAdi sparzonuM uSNAdi sparza rUpe pariNamana thavuM tenuM nAma sparza pariNAma che. sU. 2thI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 43 u.1 sU028 jIvadravyapariNAmanirUpaNam 547 ___ chAyA-bharatairavatayoH khalu varSayoH pUrvapazcimavarnA madhyamakA dvAviMzatirahanto bhagavantazcAturyAma dharma pajJapayanti, tadyathA-sarvasmAt prANAtipAtAd viramaNam , sarvasmAt mRSAvAdAd viramaNam , sarvasmAd adattAdAnAd viramaNam , sarvasmAd bahirvAdAnAd viramaNam 1 / sarveSu khalu mahAvideheSu arhanto bhagavantaH cAturyAmaM dharma prajJApayanti, tadyathA-sarvasmAt prANAtipAtAd viramaNam , yAvat sarvasmAd bahirddhAdAnAd viramaNam / sU. 28 // TIkA-" bharaheravaesu" ityAdi-bharatairavatayoH etadAkhyayoH 'khalu' vAkyAlaGkAre, varSayoH kSetrayormadhye pUrvapazcimavarjA:-pUrvapazcimavartinau vihAya madhyamakA:-madhye bhavA madhyamArata eva madhyamakAmadhyavartinaH, dvAviMzatiH dvAviMzatisaMkhyakAH arhantaH tIrthaGkarAH, cAturyAma-yamAH-sAvadhaviratilakSaNAH, ta eva ___ ajIva dravyakA pariNAma kahakara aba sUtrakAra jIva dravyake pariNAmoMkA kathana karate haiM-" bharaheravaesuNaM vAselu purimapacchimabajjA" ityAdi - sUtrArtha-bharata-airavata kSetrameM pUrva-pazcimake tIrthaMkaroMko choDakara bIcake 22tIrthaGkaroMne cAturyAma dharmakI prajJApanA kI hai| vaha cAturyAma dharma isa prakArase hai-samasta prANAtipAtase viramaNa-1, samasta mRSAvAdase viramaNa-2, samasta adattAdAnase viramaNa-3, evaM dharmopakaraNake sivAya samasta parigrahase viramaNa-4 / samasta mahAvidehoMmeM arhanta-bhagavantoMne jo cAturyAma dharmakI prajJApanA kI hai vaha cAturyAma dharma pUrvokta samasta prANAtipAta Adise viramaNa rUpahI hai| TIkArtha-yahAM-"gaM" pada vAkyAlaGkAra meM prayukta hai| pUrva-pazci ajIva dravyanA pariNAmanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra jIva dravyanA pariNAmanu ni3595 42 che. "bharaheravaesuNaM vAsesu purimapacchimavajjA'' tyA: sUtrArtha-bharata ane airAvata kSetramAM pahelA ane chelA tIrthakare sivAyanA tIrthakaroe eTale ke vaccenA 22 tIrthakaroe cAturyAma dharmanI prajJApanA zache. te yAturyAma dharmanu 2135 mA prA2nu cha-(1) samasta prAti. pAtathI viramaNa, (2) samasta mRSAvAdathI viramaNa, (3) samasta adattAdAnathI viramaNa ane (4) dharmopakaraNa sivAyanA samasta parigrahathI viramaNa. samasta mahAvidehamAM ahaMta bhagavatee je cAturyAma dharmanI prajJApanA karI che te cAturyAma dharma pUrvokta samasta prANAtipAta AdithI viramaNa rUpa ja che, TIkArca-ahIM "" pada vAkyAlaMkAramAM vaparAyuM che. pUrva ane pazcima pado dvArA ahIM prathama tIrthakara AdinAtha ane chellA tIrthakara mahAvIra prabha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 sthAnAGgasUtre yAmAH, catvAro yAmA yasmin sa caturyAmaH sa eva cAturyAmastaM cAturyAmacatu. mahAvratarUpaM, dharma-durgatigartanipatajjantujAtatrANadAnakSamalakSaNaM, prajJapayanti-upadizanti, tadyathA-sarvasmAt prANAtipAtAt viramaNaM-nivRttiH, sarvasmAt mRSAvAdAt, viramaNam , sarvasmAd adattAdAnAd-adattagrahaNAd, viramaNam , sarvasmAda bahi dAnAd viramaNam-AdIyata ityAdAnaM-parigrAhyaM vastu tacca dharmopakaraNa mapi bhavatItyata Aha-' bahiddhe'-tyAdi-bahistAt-dharmopakaraNAd bahirbhUtaM yad AdAnaM tad bahirdA''dAna-dharmopakaraNAtiriktavastugrahaNaM, tasmAd virmnnmityrthH| iha ca maithunaM parigrahe'ntarbhavati, yato'parigRhItA strI na bhujyata iti striyA api dharmopakaraNAtiriktatvena pratyAkhyeyatve siddhe tatpatyAkhyAnAya vizeSataH prayAsAkaraNAtmatyAkhyeyasya prANAtipAtaprabhRtezcAturvidhyAddharmasya cAturyAmataiva / mase yahAM prathama tIrthaGkara AdinAtha aura antima tIrthaGkaramahAvIra gRhIta huve haiM / durgatimeM patita honese jIvoMko jA bacAtA hai vaha-dharma hai| sAvadha karmo se [ kAryo se ] virati honA yaha-yama hai, yamahI yAma hai| cAra yAma jisameM ho vaha cAturyAma hai / cAra mahAvrata rUpa yamahI cAtuAma hai aisA jo grahaNa kiyA jAtA hai vaha-AdAna hai / aisA AdAna parigrAhya-grahaNa karane yogya padArtha hai| isa tarahase dharmoprakaraNabhI AdAna meM AjAtA hai, ataH-AdAnameM vaha parigRhIta ( guthA huvA) na ho isaliye " bahirddha " pada diyA gayA hai / dharmIpakaraNase bahirbhUta padArthoM kA jo AdAna hai vaha bahirddhAdAna hai| maithunako parigrahameM antarbhUta kara liyA gayA hai| kyoMki--aparigRhIta strI bhogya nahIM hotI hai isaliye strIbhI dharmopakaraNase atirikta hone se choDane yogya kahI gaI hai ataH usameM pratyAkhyeyatA siddha hone para usakA gRhIta thayA che, jene durgatimAM paDatAM je bacAve che, te dharma che. sAvadha bhAthI (pApayuta AyethI) viti thavA tanu nAma 'yama' che, te yamanuM nAma ja "yAma" che. jemAM cAra yAma hoya tene cAturyAma kahe che. cAra mahAvrata rUpa yAma ja cAturyAma che, evuM je grahaNa karavAmAM Ave che tenuM nAma AdAna che. evuM AdAna parigrAhya (grahaNa karavA gya) padArtha che. A rIte dharmopakaraNa paNa AdAnamAM AvI jAya che, tethI AdAnmaa tena parigaDIta nahI 42vAne bhATa " bahirddha" 56 bhUpAmA mA0yu che. dharmopakaraNa sivAyanA padArthonuM je AdAna che tene "bahidvAdAna" bahirAdAna kahe che. tene grahaNane caturyAma dharmamAM niSedha karyo che. mithunane parigrahamAM ja samAvI lIdhuM che, kAraNa ke aparigrahIta strI bhegya hotI nathI, tethI strIne paNa dharmopakaraNa sivAyanI vastuomAM samAveza thAya che, te kAraNe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sudhA TIkA sthA0 4 u0 1 sU0 28 jIvadravyapariNAmanirUpaNam 549 . "sanvesu" ityAdi-sarveSu ' khalu' vAkyAlaGkAre, mahAvideheSu bhagavanto'rhantazcAturyAmaM dharma prajJapayanti-prarUpayanti, tadyathA-' sarvasmAt prANAtipAtAd viraNam' ityArabhya -- bahirdA''dAnAdviraNam' iti paryantam / ___ atrAya vicAra:-dvAviMzatitIrthaGkarANAM, mahAvidehakAnAM ca cAturyAmadharmasya, pUrva-pazcimatIrthaGkarayostu pazcayAmadharmasya prarUpaNA, sA ca ziSyApekSA bhavati, vastutastu sarveSAmapi pazcayAmasyaiva dharmasya prarUpaNA, yataH prathamatIrthaGkarasya sAdhava RjujaDAH, caramasya tu vakrajaDA bhavantIti / pratyAkhyAna karaneke liye svatantra prayAsa nahIM kiyA jAtA hai / kyoMki vaha pratyAkhyeya prANAtipAta Adike bhItara Agata parigrahameM antabhUrta hojAnese pratyAkhyeya svataH hojAtI hai / isa taraha prANAtipAta viramaNa AdikI caturvidhatAse dharmameM gaturyAmatA hai / ___ " savvestu" ityAdi-yahAM " khalu " zabda vAkyAlaGkAra meM prayukta hai| samasta mahAvidehoMmeM bhagavAn arhantane isI cAturyAma dharmakI prarUpaNA kI hai| isI bAtako "sarvasmAtmAtipAtAda viramaNam-" se lekara " bahi dAnAdviramaNam " pada taka punaH prakaTa kiyA hai / yahAM aisA vicAra hai-dvAviMzati tIrthaGkaroMkI aura mahAvIdehake tIrtha. DaroMko cAturyAma dharmakI tathA pUrva pazcima tIrthaGkaroMkI paJcayAma dharmakI prarUpaNA hai| yaha aisI jo prarUpaNA hai vaha ziSyakI apekSAse hai aisA strIne paNa choDavA egya kahI che. A rIte temAM pratyAkhyayatA siddha thatI hevAthI tenA pratyAkhyAna karavAnA svataMtra prayAsanI AvazyaktA rahetI nathI, kAraNa ke prANAtipAta viramaNa Adi cAra yAmamAM je parigraha viramaNa nAmanuM cothuM vrata che temAM maithuna viramaNane paNa samAveza thAya che. A rIte prANAtipAta viramaNa AdinI catuvidhatAne lIdhe dharmamAM caturyAmatA ja che. " savvesu" tyAhi. hI 'mayu' 54 4yA 42mA 152 // 2 // cha. samasta mahAvidehamAM ahaMta bhagavantae A caturyAma dharmanI ja prarUpaNa 4za cha, 4 pAta " sarvasmAtprANAtipAtAd viramaNam" thI sana " bahirddhAdanAdviramaNam" mahI sudhIna sUtramA dvArA 31 praTarI . pahelA ane chellA tirthaMkara sivAyanA bAvIsa tirtha karIe ane mahAvidehanA tIrthakaree cAturyAma dharmanI prarUpaNa karI che, paraMtu pahelA tIrthakara AdinAtha ane chellA tIrthakara mahAvIra prabhue paMcayAma dharmanI prarUpaNA karI che. evI A je prarUpaNa che te ziSyanI apekSAe samajavI joIe, vAstavamAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 sthAnAgasUtre tathAhi-prathamasya jinasya sAdhava RjujaDA iti prakRtyA Rjavo bhadrAH, buddhayA tu jaDAH-mandA iti teSAM dharmasyAvabodho durlabhaH / caramajinasya tu vakrajaTAH, prakRtyA vakrAH, buddhayA tu jaDA iti teSAM dharmasya pAlanaM duSkaram / ajitAdidvAviMzatijinAnAM sAdhava RjuprAjJAH, prakRtyA RjavaH buddhayA prAjJA iti teSAM dharmasyAvabodhaH pAlanaM ca dvayamapi sukaraM bhavatIti dharmoM dvividhaH proktH| taduktaM ca "purimA ujjunaDA u vakajaDA ya pacchimA / majjhimA ujjupannA u teNa dhamme duhA kae / 1 / purimANaM duvisojjJo u, carimANaM durnnupaalo| kappo majjhimagANaM tu muvimujjho supaalo|2|" chAyA-" pUrvA RjujaDAstu vakra jaDAzca pazcimA / madhyamA RjuprAjJAstu tena dharmoM dvidhA kRtaH / / pUrveSAM durvizodhyastu, caramANAM duranupAlakaH / kalpo madhyamakAnAM tu suvizodhyaH supAlakaH / 2 / " iti, muu.28|| jAnanA cAhiye, vAstavameM to sabahI tIrthaGkarone paJcayAmahI dharmakI prarUpaNAkI hai / kyoMki-prathama tIrthaGkarake sAdhu Rju jaDa the, isakA bhAva yaha hai ki ve prakRtise Rju-bhadra the aura buddhise jaDa the, manda the, isaliye unako dharmakA avarodha durlabha thA, tathA carama jinake sAdhu prakRtise vakra the aura buddhise jaDa the, ataH unheM dharmakA pAlana duSkara thaa| 22 tIrthaDaroMke ajitAdi bhagavantoMke sAdhu Rju-prAjJa the, prakRtise Rju aura buddhise prAjJa nipuNa the, isaliye unako dharmakA jJAna aura usakA pAlana ye donoMbhI sukara the| isaliye dharma do prakArakA kahA gayA hai| kahAbhI hai--" purimA ujju jaDAu" ityAdi / sU0 28 // te saghaLA tIrthakaree paMcayAma dharmanI ja prarUpaNa karI che. kAraNa ke pahelA tIrthakaranA sAdhu aju jaDa hatA, eTale ke teo prakRtinI apekSAe ja (bhadra-saraLa) hatA paNa buddhinI apekSAe jaDa (maMda buddhivALA) hatA, te kAraNe temane dharmane avadha the durlabha hate. antima tIrtha, karanA sAdhue prakRtinI apekSAe vake ane buddhinI apekSAe jaDa hatA, tethI temane mATe paNa dharmapAlana duSkara hatuM. parantu vaccenA ajitAdi 22 tIrthakara bhagavantanA sAdhuo aju prakRtivALA ane tIvra buddhivALA eTale ke juprAjJa hatA. tethI temane mATe dharmanuM jJAna prApta karavAnuM kArya tathA dharma pAlananuM kArya sulabha hatuM. tethI ja dharmanA be prakAra paNa kahyA che-(1) caturyAma dharma mana (2) 5yayAma yama. yuM pache -"purimA ujju jaDAu" tyA // sU. 28 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4301 sU0 29 durgatisugatyAdimedanirUpaNam 551 ___ anantarokta prANAtipAtAdibhyo'nuparatoparatAnAM durgatiH sugatizca bhavati, tadvantazca te durgatAH sugatAzca bhavantIti durgatisugatyAtmakapariNAmayordurgatasugatAnAM ca bhedAn nirUpayituM sUtracatuSTayamAha ___ mUlam-cattAri duggaIopaNNattAo, taM jahA -NeraiyadaggaI 1, tirikkhajoNiyaduggaI 2, maNussaduggaI 3, devaduggaI 4, 1 // cattAri suggaIo paNNattAo, taM jahA-siddhasuggaI 1, devasuggaI 2, maNuyasuggaI 3, sukulapaJcAyAI 4, 2 / __ cattAri duggayA paNNattA, taM jahA--NeraiyaduggayA 1, tirikkhajoNiyaduggayA 2, maNussaduggayA 3, devaduggayA 4, 3 // cattAri suggayA paNNattA, taM jahA-siddhasuggayA 1, jAva sukulapaJcAyAyA 4 / sU0 29 / chAyA--catasro durgatayaH prajJaptAH, tadyathA-nairayikadurgatiH 1, tiyagyonikadurgatiH 2, manuSyadurgatiH 3, devadurgatiH 4, 1 // anantarokta prANAtipAta AdikoMse uparata huve manuSyoM kI sugati hotI hai aura nahIM uparata huve manuSyoMkI durgati hotI hai, isa sugativAle jIva sugata aura durgati vAle jIva durgata kahalAte haiM / isaliye aba sUtrakAra durgati aura sugati rUpa pariNAmoMke evaM-durgata aura lugatoMke bhedoMkA nirUpaNa cAra sUtroMse karate haiN| " cattAri duggaIo paNNattAo" ityaadi| sUtrArtha-durgatiyA~ cAra kahI gaI haiM, jaise nairayika durgati 1, tiryagyonika durgati 2, manuSya durgati 3, aura deva durgati 4 / prANAtipAta Adine parityAga karanAra manuSya durgatimAM jAya che, tethI sugativALA jIvane surata ane durgativALA jIvane durgata kahe che. tethI have sUtrakAra durgati ane sugati rUpa pariNAmonA bhedanuM ane durgata ane suratanA bhedenuM nirUpaNa cAra sUtre dvArA kare che. " cattAri duggaIo paNNattAo" tyAhasUtrArtha-duti yA2 4hI che--(1) yi huti, (2) tiyAni ti, (3) manuSya huti, mane (4) he ti. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre catasraH sugatayaH prajJaptAH, tadyathA-siddha sugatiH 1, devasugatiH 2, manuSyasugatiH 3, sukulapratyAyAtiH 4, 2 / ___catvAro durgatAH prajJaptAH, tadyathA-nairayikadurgatAH 1, tiryagyonikadurgatAH 2, manuSyadurgatAH 3, devadurgatAH 4, 3za catvAraH sugatAH prajJaptAH, tadyathA-siddhasugatAH 1, yAvat sukulapratyAyAtAH 4, 4 / sU0 29 / TIkA--" cattAri duggaIo" ityAdi, sugama, navaraM duSTAH-ninditA gatayo durgatayaH, tAzcatasraH prajJaptAH, tadyathA-nairayikadurgatiH niraye-narake bhavA nairayikA jIvAH tatsambandhinI durgatiH / 1, " tiryagyonikadurgatiH "-mUkarA. diyonijanmApekSayA vijJeyA 2 / " manuSyadurgatiH-kumanuSyApekSayA bodhyA 3, " devadurgatiH "-kilbiSikAdidevApekSayA bodhyA 4, 1 // sugatiyAM cAra kahI gaI haiM, jaise-siddha sugati 1, deva sugati 2, manuSya sugati 3, aura sukula pratyAyAti 4-2 cAra durgata kahe gaye haiM, jaise-nairayika durgata 1, tiryagyonika durgata 2, manuSya durgata 3, aura deva durgata 4 / cAra sugata kahe gaye haiM, jaise-siddha sugata 1, yAvat sukula pratyA yAta 4-4 / vizeSArtha-nindita jo gatiyAM hai ve durgatiyAM hai, inameM nairayika sambandhinI jo gati hai vaha narayika durgati hai| sUkara Adi yonimeM janma dhAraNa karanekI apekSA tiryagyonika durgati hai| manuSyakI ape. kSAse manuSya durgati hai, tathA-kilbiSikAdi devoMkI apekSAse deva yA suti hI cha- (1) siddha sumati, (2) deva suti, (3) manuSya sugati ane (4) sukula pratyAyAti. - yA ta 4 // cha-1) 32yi huta, (2) tiya yoni huta, (3) manuSya ta bhane (4) hevahuti cAra surata // cha-(1) siddha surata, (2) he suta(3) manuSya sugata ane (4) sukula pratyAyAta sugata vizeSArtha--je gati nindrita che, temane durgati kahe che. narayika saMbadhI je gati che tene naivika durgati kahe che. sUkara (svara) Adi nimAM janma dhAraNa karavAnI apekSAe tiryaMgyanine durgatirUpa kahI che. akarmabhUmi AdimAM janmanI apekSAe manuSyagatine paNa durgatirUpa kahI che. vithikAdi devAmAM janmanI apekSAe devagatine paNa durgatirUpa kahI che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA0 4 u01 su029 durgatisugatyAdipariNAmanirUpaNam 553 " cattAri suggaIo" ityAdi-suSTu-prazastA gatayaH sugatayastAzcatasraH prajJaptAH, tadyathA-siddhasugatiH-siddhapadaprAptirUpA sugatiH 1, " devasugatiH " indratvAdiprAptirUpA sugatiH 2, " manuSyamugatiH "-karmabhUmyAryadezabhavamanunatvaprAptilakSaNA sugatiH 3, sukulapratyAyAtiH-su-muSThu-prazastaM ca tat kulaM ca sukulam-ikSvAkuprabhRtivaMzastatra devalokAditaH pratyAyAtiH-manuSyarUpeNa pratyAgamanam , nanu manuSyasugatirevocyatAM tatraiva sukulapatyAyAterapi manuSyasugatitve. nAntarbhAvaH syAdeva mukulapratyAyAteH pRthagupAdAnaM kimarthamiti cedatrocyate-manupyasugatizca karmabhUmyAryadezabhavamanujatvarUpA, sA ca sAdhAraNajIvAnAmapi bhavati, durgati hai 4-1 / prazasta gatiyoMkA nAma sugatiyAM hai| jaise-siddha sugati Adi siddhapada prAptirUpa jo gati hai vaha siddha sugati hai / indratvAdi pada prAptirUpa jo gati hai vaha deva sugati hai 2 / karmabhUmimeM avatarita hokara Arya dezameM manuSyabhavakI prApti honA yaha manuSya sugati hai| ikSvaku Adi vaMzameM devalokase avatarita hokara jo manuSyarUpase janma prApta hotA hai vaha-sukula pratyAyAti hai| zaGkA--manuSya sugatimeM hI sukula pratyAyAtikA antarbhAva hojAtA hai, kyoMki-sukula pratyAyAti manuSya sugati rUpahI hotA hai, ataH isakA pRthaka kathana kyoM kiyA 3-9 / ____u0--isa zaGkAkA samAdhAna aisA hai ki manuSya sugati karmabhUmike Arya dezameM manuSyabhava grahaNa karane rUpa hai, ata:-yaha manuSya sugati sAdhAraNa jIvoMko bhI hotI hai| kintu-sukulapratyAyAti tIrthaGkara - prazasta gatienuM nAma sugati che, tenA cAra prakAranuM spaSTIkaraNa - siddhapada prAptirUpa je gati che, tenuM nAma siddha sugati che. Indrava pada prAsirUpa je gati che tenuM nAma deva sugati che. karmabhUmimAM avatarita thaIne Arya dezamAM manuSyabhavanI prApti thavI tenuM nAma manuSya sugati che. devalokamAMthI cavIne IphavAku Adi uttama vaMzamAM manuSya rUpe je janma prApta thAya che tene sukula pratyAyAti kahe che. zaMkA-sukula pratyAyAtine manuSya sugatimAM samAveza thaI jAya che, kAraNa ke sukula pratyAyAti manuSya sugati rUpa ja hoya che. chatAM ahIM temane alaga alaga sugatirUpa zA mATe kahela che? uttara-manuSya sugati karmabhUminA Arya dezamAM manuSyabhava grahaNa karavA rUpa hoya che, tethI sAdhAraNa che paNa tenI prApti karI zake che. paraMtu sa 70 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre sakulapratyAyAtistu viziSTapuruSANAM tIrthaGkarapramRtInAmeva bhavati na sAdhAraNAnAmiti manuSyasugatitaH sukulapatyAyAtibhinneti pratyetavyam / 4 / 2 / / ' cattAri duggayA "- durgatirastyeSAmiti durgatAH durgatimanta ityarthaH, te candhAraH prajJaptAH, tadyathA-nairayikadurgatAH-nairayikarUpeNa durgatA narakajIvA ityarthaH 1, tiryagyonikadurgatAH-sUkarAdiyonigatAH 2, manujadurgatAH-rogAdiprastatvAda nIcakulotpannatvAdvA 3, devadurgatA kilbiSikAdirUpatvAt / / 3 / "cattAri suggayA" ityAdi-sugatAH-sugatiprAptAH susthA vA, te catvAraH prajJaptAH tadyathA-siddhasarUpeNa sagatAH 11 ityArabhya Adi jasa viziSTa jIvokA hI hotA hai, sAdhAraNa jIvoM ko nahIM, isa taraha sukula pratyAyoti manuSya suganise bhinna hai aisA jAnanA cAhiye 4-2 / "cattAri duggayA" ityAdi-durgati hai jina jIvoMko ve durgata haiM, arthAt-durgativAle jo jIva haiM ve durgata haiM / ye durgata nairayika durgata Adike bhedase jo cAra prakArake kahe gaye haiM, unakA tAtparya aisA hai jo jIva nairayika rUpase durgativAle haiM ve nairayika durgata haiN| zUkara Adi rahe huve jIva-tiryagco naka durgata haiN| rogAdise grasta honeke kAraNa athavA-nIca kulameM utpanna hone ke kAraNa manuSya jIva manuSya durgata haiN| kilbiSika Adi paryAyameM rahe huve jIva deva durgata haiN| "cattAri suggayA" ityAdi-sugati prApta athavA sustha jo jIva haiM ve sugata haiM, jaise-siddha sugata Adi / inameM jI siddharUpase sugatiko prApta haiM ve siddha sugata haiM, yahAM yAvat padase deva sugana-manuSya sukula-pratyAyAtine sadbhAva te tIrthaMkara Adi viziSTa jIvomAM ja saMbhavI zake che. sAdhAraNa mAM saMbhavI zakatuM nathI. A rIte suphala pratyAyAti bhane manuSya sugatimA bhinnatA samavI. " cattAri duggayA" tyA: durgativALA je jIve che temane durgata kahe che. tenA nairayika dugata Adi je cAra bheda kahyA che tenuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che-je jIva narayika rUpa durgativALe che tene narayika durgata kahe che. sUvara Adi tiryAnika durgativALA jIvane tiryanika durgAta kahe che. regAdithI grasta thavAne kAraNe athavA nIca kuLamAM utpanna thavAne kAraNe manuSya jIva paNa manuSya durgata hAI zake che. diviSika Adi paryAyamAM rahelA devane deva durgata kahe che. " cattAri suggayA " tyAha- sugatimA gayesA vAne surata cha. tenA siddha sugata Adi cAra prakAra che. siddharUpa sugati jemaNe prApta karI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u01 1030 kSayapariNAmakramanirUpaNam 555 " jAva sukulapaJcAyAyA" iti-' yAvat mukulapratyAyAtAH ' ityantaM paThanIyam tathA ca-devasugatAH 2, manunasugatAH 3 sukulapratyAyAtAH 4, eSAM vyAkhyA subodheti / sU0 29 // anantaraM siddhasugatA uktAH, te cASTavidhakarmakSayAdbhavantIti kSayapariNAmasya kramaM nirUpayitumAha-- __mUlam-paDhamasamayajiNassa NaM cattAri kammaMsA khINA bhavaMti--NANAvaraNijaM 1, daMsaNAvaraNijaM 2, mohaNijaM 3, aMtarAiyaM 4 // 1 // uppaNNaNANadaMsaNadhare gaM arahAjiNe kevalI cattAri kammaMse vedei, taM jahA- veyaNijjaM 1, AuyaM 2, NAmaM 3, gotaM 4, 2 // paDhamasamayasiddhasta NaM cattAri kammaMsA jugavaM khijati, taM jahA-veyaNijaM 1, AuyaM 2, NAmaM 3, gottaM 4 / 3 / / suu030|| chAyA--prathamasamayaninasya khalu cakhAraH karmA zAH kSINAH bhavanti-jJAnA. ''varaNIyaM 1, darzanA''varaNIyaM 2, mohanIyam 3, Antagayikam 4 1| sugata ina donoM sugatokA grahaNa huvA hai / ina dokI aura-sukula pratyAyAta isakI vyAkhyA sugama hai / / mu. 29 // kathita siddha sugata aSTavidha karmake kSayasehI hote haiM ata:-aba sUtrakAra kSaya pariNAmakA krama nirUpaNa karate haiN| " paDhamasamayajiNasma NaM cattAri kammaMsA" ityAdi - prathama samaya jinake cAra karmA za kSINa hote haiM, jo isa prakArase haiN| che, temane siddha sugata kahe che. ahIM "yAvat " padathI deva surata ane manuSya sugata grahaNa karavA joIe. A bane padane tathA sukula pratyAyAtine bhAvArtha sugama hovAthI ahIM temanuM vadhu vivecana karyuM nathI. te sU. 29 uparanA sUtramAM siddha sugatanI vAta karavAmAM AvI che. AThe prakAranA karmonA kSayathI ja jIva siddha sugata banI zake che tethI have sUtrakAra kSaya pariNAmanA manu ni3555 re cha-'paDhamasamayajiNassa Ne cattAri kammaMsA" chtyaahisUvAtha-prathama samaya jinanA cAra karmo kSINa thAya che. te cAra kamazinAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasatre utpannajJAnadarzanadharaH khalu arhana jinaH kevalI caturaH karmA zAn vedayati, tadhathA-vedanIyam 1, AyuSkaM 2, nAma 3, gotram 4 / 2 / / prathamasamayasiddhasya khalu catvAraH karmA zAH yugapat kSIyante, tadyathA-vedanIyam 1, AyuSkaM 2, nAma 3, gotram 4 / mU0 30 // TIkA--" paDhamasamayajiNasse "-tyAdi-prathamaH . samayo yasyAsau prathamasamayaH, sa cAsau jinazceti prathamasamayajinaH-sayogikevalI, tasya prathamasamayajinasya catvAraH-catuSprakArA:-jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya-mohanIyA-'ntarAyarUpAH karmA zAH-karmaNaH-sAmAnyasya aMzAH-bhedA iti karmozAH, kSINA bhavanti / - " utpannajJAne" - tyAdi-utpanne--AvaraNakSayAtprakaTIbhUte ca te jJAna-- darzane cetyutpannajJAnadarzane tayordharaH- dhAraka iti tathAbhUtA-vizeSasAmAnya bodhalakSaNajJAnadarzanadhArakaH, arhan , jinaH kevalI caturaH karmA zAn vedayati-anu. jJAnAvaraNIya 1, darzanAvaraNIya 2, mohanIya 3 aura antarAyika 4 / utpanna huve jJAna aura darzanako dhAraNa karanevAlA arhanta jIna kevalI cAra karmA zoMkA vedana karatA hai| jaise-vedanIya 1, AyuSka 2, nAma 3 aura gotra 4-2 / TIkArtha-prathama samaya siddhake cAra karmAza eka sAtha kSINa hote haiM, jase-vedanIya, AyuSka, nAma aura gotra-4 prathama samaya hai jisakA aisA jo jina hai vaha prathaya samaya jina hai, aisA vaha saMyogI kevalI hotA hai / isa prathama samaya jinake cAra prakArake karmAza kSINa hote haiM, jaise-jJAnAvaraNIya 1, darzanAvaraNIya 2, mohanIya 3, AntarAyika 4 / sAmAnya karmake jo bheda haiM ve karmAza haiM / AvaraNake kSayase prakaTIbhUta jo jJAna aura darzana haiM, inakA dhAraka arhanta kevalI jina nAma mA pramANe cha-(1) jJAnA129ya, (2) zanA120Iya, (3) mAnIya ane (4) antarAyika. utpanna thayelA jJAna ane darzanane dhAraNa karanAra ahaMta linI nIyatA yA2 ziAnuM vahana 42 cha-(1) vahanIya, (2) mAyu, nAma ane (4) gotra prathama samaya siddhanA nIcenA cAra karmAze eka sAthe kSINa thAya cha-(1) vahanIya, (2) Ayu4, (3) nAma bhane (4) gotra, vizeSArtha-jinapadanI prAptine prathama samaya jene che evA jinane prathama samaya jina kahe che. sagI kevalI evA prakAramAM gaNI zakAya che, te prathama samaya jinanA A cAra prakAranA karmone kSaya thAya che -(1) jJAnAvaraNIya, (2) zanA20Iya, (3) mohanIya sa. (4) mAntazayi. sAmAnya karmanA je bheda che temanuM nAma kamaza che. AvaraNanA kSayane kAraNe prakaTa thayelA jJAna ane darzananA dhAraka ahata jina kevalI nIcenA cAra zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04301 sU0 30 kSayapariNAmakrama nirUpaNam 557 bhavati, tadyathA-vedanIyam - vedyate yattattathA 1, AyuSkam 2, nAma-paraM prati padArthabodhanAya saMjJA, tacca kArye, tasya kAraNaM karmeti kArya-kAraNayorabhedopacArAnAmApi karma 3, tathA - ' gotram " ikSvAkusambandhyAdikulaM, tacca kArya, tasya kAraNaM karmeti kArya-kAraNayoratrApyabhedopacArAd gotraM karma bhavati |4| 2 | " prathamasamayasiddhasye " - syAdi - prathamasamayasiddhasya yugapat catvAri pUrvI tAni karmANi kSIyante kSayaM yAnti, yasmin samaye siddhatA bhavati tasminneva samaye karmakSayo'pi bhavatIti siddhatva - karmakSayayoyaugapadyasambhavAditi | 3 | sU0 30 / cAra kama zoMkA vedana karatA hai / anubhava karatA hai, jaise- vedanIya Adi jo vedana kiyA jAtA hai, vaha vedanIya hai / arthAtjisase jIvoMko sukha-duHkhakA anubhava hotA hai vaha karma vedanIya karma hai / jisase bhava dhAraNa hotA hai vaha AyuSka hai| dUsaroMko padArtha samajhAne ke liye jo saMjJA kI jAtI hai vaha nAma karma hai| yahAM nAmako karma kahA hai, kArya kAraNameM abhedake upacAra se haiM, tAtparya aisA hai ki viziSTa gati-jAti AdikI prApti jisase jIvako hotI hai vaha nAmakarma hai| ikSvAku sambadhI Adi jo kula haiM, ye kula jisake kArya haiM isakA jo kAraNa karma hai vaha kAryakAraNameM abheda upacAra se kahA hai| 4 - 2 / prathamasamapasiddhasya - ityAdi / prathama samaya siddhake ( eka ) sAtha cAra pUrvokta karma naSTa hote haiM, aisA kahane kA tAtparya hai / jisa kubhazAnuM vehana are che -- ( 1 ) vehanIya, (2) AyuSGa, (3) nAma bhane (4) gotra jenAthI jIvAne sukhaduHkhaneA anubhava thAya che te kamanuM nAma vedanIya ka che, je karmane lIdhe bhavadhAraNa karavA paDe che te kamane AyuSka kama kahe che. anyane kAi padArtha samajAvavA nimitte je sajJA karAya che tenu nAma nAma. kama che. ahIM kA kAraNamAM abhepacAranI apekSAe nAmane kama kahyuM che, eTale ke viziSTa gati-jAti AdinI prApti jenA dvArA jIvane thAya che, te kane nAma kama kahe che. ikSvAku Adi kuLanI prApti thavAnA kAraNabhUta je kama che tene gAtra kama kahe che. kAya kAraNamAM abheddepacAranI apekSAe ahIM tene gAtrakama rUpe pratipAdana karavAmAM AvyuM che. prathamasamayasiddhassa " dhatyAhi prathama samaya siddhanA upayukta cAra karmAMzA eka sAthe naSTa thAya che, eTale ke je samaye siddhatvanI prApti thAya che e ja samaye kama kSaya paNa 66 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAnAGgasUtre uktAH siddhAH, tadviparItA asiddhAH, teSAM hAsyAdayo vikArA bhavantIti hAsyakAraNAni nirUpayitumAha mUlam-cauhi ThANehiM hAsuppattI siyA, taM jahA-pAsittA 1, bhAsettA 2, suNettA 3, saMbharettA 4 / / sU0 31 // ___ chAyA-caturbhiH sthAnaH hAsotpattiH syAt , tadyathA-dRSTvA 1, bhASitvA 2, zrutvA 3, smRtvA 4 / sU0 31 // TIkA-" cauhi " ityAdi-caturbhiH-catuHsaMkhyaiH sthAnaH hAsotpattiH syAt , tadyathA-dRSTvA-hAsyajanakabhANDavidUSakamabhRticeSTAM nirIkSya hAsyotpattirbhavati 1 // tathA-bhASitvA-hAsyajanakaM svaparavacanamuktvA hAsyotpattiH syAt / tathAzrutvA-paroditaM hAsyajanakaM vacanaM karNagocarIkRtya hAsyotpattiH syAt 3 / tathAsmRtvA-vidUSakAdiceSTAvAkyaprabhRti cintayitvA hAsyotpattiH syAditi / evaM ca darzana-bhASaNa-zravaNa-smaraNAni hAsyakAraNAni bhavantIti paryavasito'rthaH 4 |suu031|| samayameM siddhatA hotI hai usI samayameM karmakSaya bhI hotA hai, isase siddhatva aura karmakSayameM yogapadya sambhava hotA haiM / / suu030|| siddhoMse viparIta asiddha hote haiM aura inako hAsyAdi vikAra hote haiM, ataH-aba sUtrakAra ina hAsyAdika vikAroMke kAraNoMkA nirUpaNa karaneke liye sUtra kahate haiM / "cauhiM ThANehiM hAsuppattI" ityAdi cAra kAraNoMse hAsyakI utpatti hotI hai, jaise-hAspajanaka bhANDa vidUSaka Adi janoMkI ceSTAko dekhakara-1 hAsyajanaka bhASAkA prayogakara-2 dUsaroMke dvArA kathita hAsyajanaka vacanako sunakara-3 aura vidUSaka AdikoMkI ceSTAoMko vA-unake vAkyoM ko yAda kara hAsyakI thAya che. A rIte siddhatva ane karmakSayamAM yugapattA (ekI bhAva) bane ke sAtha thAne 42Ne samakI zarDa cha. // sU. 30 // - siddha karatAM viparIta hoya evAM jIvane asiddha kahe che. asiddha jImAM hAsyAdika vikArone sabhAva hoya che. tethI have sUtrakAra te hAsyA6 vinai 2dnu ni355, 421 // bhATa " cauhiM ThANehiM hAsuppattI" ityAdi sUtranuM kathana kare che-nIcenA cAra kAraNane lIdhe hAsyanI utpatti yAya cha--(1) viSa mAhinA hAsyAsana yeSTAmA vAthI, (2) hAsyana bhASAne prayoga karavAthI, (3) anyanA dvArA kathita hAsyajanaka vacananuM zravaNa karavAthI ane (4) vidUSaka AdinI ceSTAone ke temanAM vAkane yAda zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u01 sU032 sASTAntadASTAntikapUrvakamantarasUtram 559 dRSTAntadASrTAntikapradarzanapUrvakamantarasUtramAha mUlam-cauThivahe aMtarepapaNatte,taMjahA-kaTuMtare 1,pamhaMtare 2 lohaMtare 3, pattharaMtare / evAmeva purisassa vAithie vA cauvihe aMtare paNNatte, taM jahA--kaTuMtarasamANe 1, pamhaMtarasamANe 2, lohaMtarasamANe 3, pattarasamANe 4 / sU0 32 / chAyA-caturvidhamantaraM prajJaptam , tadyathA-kASThAntaraM 1, pakSmAntaraM 2, lohAntaraM 3, prastarAntaram 4 / evameva puruSasya yA khiyA vA caturvidhamantaraM prajJaptam , tapathA-kASThAntarasamAnaH 1, pakSmAntarasamAnaH 2, lohAntarasamAnaH 3, prasta. rAntarasamAnaH / sU0 32 // TIkA-" caubihe aMtare " ityAdi-caturvidhamantaraM-bhedaH, prajJaptam , tadyathAkASThAntaraM-kASThayorantaraM-yathA-ekaM candanAdirUpam anyad baburAdirUpam 1, pakSmAntaraM-yathA-ekaM pakSma-arkatUlAdirUpamaparamunTrAjAdi pakSma (roma ) rUpam utpatti hotI hai, isa taraha darzana bhASaNa zravaNa smaraNa ye hAsya kAraNa hote haiM / sU0 31 / / aba sUtrakAra dRSTAnta dAntika pradarzaka antara sUtrakA kathana karate haiN| " caunvihe aMtare paNNatte" ityAdi antara cAra prakArakA kahA gayA hai jaise-kASThAntara 1, pakSmAntara 2, lohAntara 3, aura prastarAntara 4 / bhedakA nAma antara hai| do kASThoMke bIcakA jo antarahai vaha kASThAntarahai, jaise-eka babUlavagairahakA kASTha aura candana Adi vRkSakA antarahI kASThAntarase yahAM gRhita huvA hai 11 pkssmkaravAthI A rIte darzana, bhASaNa, zravaNa ane smaraNarUpa cAra kAraNathI hAsya apana yAya . // sU. 31 // have sUtrakAra daSTAnna ane dArjIntikanA pradarzanapUrvaka antarasUtranuM kathana are cha. " cauvihe aMtare paNNatte" tyAha taranA nAya pramANe yA2 4.2 4 cha--(1) 14Anta2, (2) 56mA. tara, (3) Airtara mana (4) prastarAntara manu nAma 'tara cha. me 18o vaccenuM je aMtara che tene kANAntara kahe che jemake bAvaLa Adi vRkSanA ane candanAdi vRkSanA be kANo vaccenA aMtarane ahIM kASTAntara kahevAmAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56. sthAnAGgasUtre 2, lohAntaraM yathA-eko lohaH khaGgAdirUpo'nyaH kiTTarUpaH 3, prastarAntaraM-yathA -ekaH prastaraH sparzamaNyAdirUpAH, apara Upara prastararUpaH / 4 / atha dRSTAntasUtramuktvA dASrTAntikasUtramAha " evAmeva " ityAdi-evameva-anenaiva prakAreNa puruSasya vA striyA vA caturvidhamantaraM prajJaptaM, tadyathA-kASThAntarasamAnaH-anyatkASThaM kASThAntaraM tena samAnastulyaH kASThAntarasamAnaHbarburAdibhinnacandanasamAnaH satpuruSaH, candanAdiminabarbu rasamAnaH kApuruSAdi yathA-ekaH kazcit puruSa audAryagAmbhIryAdiguNasampannatvena candanAdisamAnaH, anyaH parapIDanAdidurguNavattvena barburAdisadRzaH 1, romako lekara jo antara AtA hai vaha pakSamAntara hai, jaise-arkatUla Adike rezImeM aura uSTra ajA Adike romoMmeM jo antara hai vaha pakSmAntara hai 2 / eka lohA khaDDAdirUpa hotA hai, dUsarA kiTTarUpa hotA hai aisA lohekA jo paraspara meM antara hai vaha lohAntara hai 3 / prastarAntara-pattharomeM jo antara hai vaha prastarAntara hai, jaise-eka prastara sparza maNyAdi rUpa hotA hai aura dUsarA upara prastararUpa hotA hai 4 / isa prakArase dRSTAntasUtra kahakara aba mUtrakAra dAntika sUtra kahate haiN| " eyAmeva" ityAdi-isI prakArase puruSakA aura strIkA antara cAra prakArakA hai / jaise-jo satpuruSa hai vaha babUla Adise bhinna candanake samAna hai, tathA-jo kApuruSa-kAyara hai vaha candanAdise bhinna AvyuM che. pakSama (ruvAMTI) vaccenA aMtarane pakSamAntara kahe che. jemake AkaDA AdinA resA ane UMTa, bakarI AdinI ruMvATI vacce je aMtara hoya che tene pakSamAntara kahe che. "lehAntara" eka leTuM khaDagarUpa hoya che ane bIjuM letuM kaTArarUpa hoya che, A prakAranA leDhInuM je paraspara vaccenuM je aMtara che tene DAntara 43 che. pratatara" prstre| (57) pazyenu2 mata2 cha tara prastarAntara kahe che. jemake jamInanuM eka prastara sparzamaNi AdirUpa hoya che, te bIjuM prastara USara prastararUpa hoya che. A pramANe daSTAnta sUtranuM kathana karIne have sUtrakAra dArjIntika sUtranuM ayana 42 cha-" evAmeva " tyA:-- e ja pramANe puruSanuM ane strInuM aMtara paNa cAra prakAranuM hoya che. (1) je satparuSa hoya che te bAvaLa AdithI bhinna evAM caMdana samAna hoya che ane je kApuruSa hoya che (kAyara puruSa) hoya che te caMdanAdithI bhinna zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04301 sU032 sadRSTantidASTAntikapUrvakamantarasUtram 561 pakSmAntarasamAnaH puruSo yathA-ekaH kazcit paramakAruNyAdiguNatvenArkatU. lAdisadRzaH, aparaH karkazakaThoraprakRtikatvenoSTrAjAdipakSmasadRzaH 2, lohA ntarasamAnaH puruSo yathA-ekaH kazcit puruSaH parISahopasargAdisahiSNutvena khaDgA dilohasadRzaH aparobhayakAtaratvAdimatvena kiTTalohasadRzaH 3, prastarAntarasamAnaH puruSo yathA-ekaH kazcit puruSa AmISadhyAdi-labdhi mattvena sparzamaNisadRzaH, aparo dainyadAridrayAdimattvenoparaprastarasadRzaH 4 / evaM khiyA api syantaramapekSyAntaraM bodhyam / mU0 32 // babUlake samAna hai, tathA koI eka puruSa jo audArya Adi guNoMse sampanna hotA hai vaha candanAdike samAna hai, aura jo pIDanAdi durguNoMvAlA hotA hai vaha babUla Adike jaisA hotA hai, isaliye inheM kASThAMtara samAna kahA gayA hai / 1 yaha eka puruSakA dUsare puruSase antara kahA hai, isI prakArase AgebhI jAnanA caahiye| "pakSmAntara samAna "-vaha puruSa kahA gayA hai jo parama kAruNyAdi guNavAlA hotA hai aisA vaha puruSa arkatUlAdi sadRza hai, tathA jo karkaza kaThora prakRtivAlA hotA hai vaha-uSTra ajA AdikA pakSma jaisA hotA hai 2 / lohAntara samAna vaha puruSa hai jo parISaha aura upasarga Adiko sahanemeM sahiSNu hotA hai aisA vaha puruSa khaDgAdi lohakA jaisA hotA hai, dUsarA bhayase kAtara Adi prakRtivAlA hotA hai aisA vaha puruSa kiTa loha sadRza honA hai 3 / prastarAntara samAna vaha puruSa hai, evAM bAvaLa samAna hoya che tathA keI eka puruSa je audArya Adi guNothI yukta hoya che, te caMdana samAna hoya che, paNa je parapIDanAdi duguNethI yukta hoya che te bAvaLAdinA jevo hoya che. A rIte A banane puruSa vaccenA aMtarane kASTAntara samAna kahevAmAM AvyuM che. A rIte eka puruSanuM bIjA puruSathI aMtara (bane vacceno taphAvata) prakaTa karavAmAM AvyuM che. " pakSamAntara samAna puruSa" je puruSa karuNA Adi guNavALa hoya che te arthatUlAdi samAna gaNAya che eTale ke AkaDA vagerenA resA samAna gaNAya che, paNa je puruSa kaThera hoya che tene UMTa, bakarI AdinAM pakSama (ramaruvaarii) samAna gAya che. lehAntara samAna puruSa"--je puruSa parISaha ane upasarga Adi sahana karavAmAM sahiSNu hoya che, evA puruSane khaDagAdi leha samAna kahyo che. je puruSa parISaha, upasarga Adi sahana karavAne samartha hote nathI, evA kAyara svabhAvanA puruSane kiTTa leha samAna kahyo che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 sthAnAGgasUtre anantaramantaraM nirUpitam , adhunA puruSavizeSAntaraM nirUpayituM bhRtakaM sabheda nirUpayitumAha mUlam --cattAri bhayagA paNNattA, taM jahA-divasabhayae 1, jattAbhayae 2, Uccattabhayae 3, kabbAlabhayae 4 / sU0 32 // cattAri purisajAyA paNNatA, taM jahA--saMpAgaDapaDisevI NAmamege No pacchannapaDisevI 1, pacchannapaDisevI NAmamege No saMpAgaDaparisevI 2, ege saMpAgaDapaDisevIvi pacchannapaDisevIvi 3, ege No saMpAgaDapaDisevI No pacchannapaDisevI / sU0 33 // chAyA-catvAro bhRtakAH prajJaptAH, tadyathA-divasabhRtakaH 1, yAtrAbhRtakaH 2, uccatAbhRtakaH 3, kabbADabhRtakaH 4 / khu0 32 / jo Amarza auSadhi Adi labdhiyoMse yukta hotA hai aisA vaha puruSa sparzamaNi jaisA hotA hai, tathA-jo puruSa dainya dAridya AdivAlA hotA hai vaha uSara prastara jaisA hai 4 / isI tarahase eka strIkA eka dUsarI strIse bhI antara samajha lenA // sU0 2 // aba sUtrakAra puruSa vizeSakA antara nirUpita karane ke liye bheda sahita bhRtakakA nirUpaNa karate haiM / " cattAri bhayagA paNNattA" ityAdi cAra bhRtaka kahe gaye haiM, jaise-divasa bhRtaka 1, yAtrA bhRtaka 2, uccatA bhRtaka 3, aura kavvADa bhRtaka 4 / cAra prakArake puruSa kahe gaye haiM, jaise-saMpakaTa pratisevI no pracchanna pratisevI 1, pracchanna pratisevI no prastAntara samAna puruSa" -je puruSa Amarza auSadhi Adi labdhi. othI yukta hoya che tene sparzamaNi pratara samAna kahe che, paNa dInatA, dAridraya, AdithI yukta hoya evA manuSyane USara prastara samAna kahyo che. eja pramANe eka strI ane bIjI strI vaccenuM attara paNa samajavuM. ! sU. 32 che have puruSa vizeSanA antaranuM nirUpaNa karavA nimitte sUtrakAra bhatakanA yA hAtuM ni353|| 42 che. " cattAri bhayagA paNNattA' tyAdi zataka (nekara) nA cAra prakAra kahyuM che-divasa bhUtaka, (2) yAtrA bhUtaka (3) yA ta mana (4) 40 // sata. yA2 prA2nA puruSa // cha, (1) sa'4 pratisevA, / 27 pratisevI, (2) 52channa pratisevI, saTa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA04 u0 1 sU0 33 sabheda bhRtakanirUpaNam 563 catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-saMprakaTapratisevI nAmaiko no pracchanapratisevI 1, pracchannapratisevI nAmaiko no saMprakaTamatisevI 2, ekaH saMprakaTapratisevyapi pracchannapratisevyapi 3, eko no saMprakaTapatisevI no pracchannapratisevI 4||suu0 33 // TIkA-" cattAri bhayagA" ityAdi-bhriyante-poSyanta iti bhRtAsta evaM bhRtakA karmakarA ityarthaH, te catvAraH prajJaptAH, te ke catvAraH ? iti pradarzayati 'tadyathe'--tyAdinA, te yathA--divasabhRtaka:-divase-dine dine bhRtaka iti divasabhRtakA pratidinaM niyatajIvikAdAnena yaH karma kartuM gRhyamANaH saH 1, yAtrAbhRtakaH-paradezagamanatadavadhikasvadezA''gamanarUpayAtrAyAM sahAyatayA yo vetanena poSyamANaH saH 2, uccatAbhRtakA-uccaH-aparApekSayA zreSThastasya bhAva uccatA, tayA bhRtakaH-vetana-samayau niyamagya nizcitocitAvasare karmaNi yo niyuktaH saMprakaTapratisevI 2, saMprakaTapratisevIbhI pracchanna pratisevIbhI 3, no saMprakaTa pratisevo no pracchanna pratisevI 4 / / __"bhriyante" iti bhRtakAH jo poSya hotehaiM, karmakara hote haiM ve mRtaka hote haiM / ye bhRtaka jo cAra prakArake kahe gaye haiM, unakA tAtparya aisA hai divasa bhRtaka-pratidinakA pArizramika lekara jo kAma karaneke liye rakhA jAtA hai vaha divasa bhRtaka hai, yaha divasa bhRtaka kevala dinameM hI kAma karatA hai / isaliye ise divasa bhRtaka kahA gayA hai 1 / yAtrA bhRtaka-vaha hai jo paradeza jAne taka aura phira vahA~se apane dezameM lauTa Ane takake liye jo nokara rakhA jAtA haiM vaha yAtrA bhRtaka hai 2 / uccatA bhRtaka-vaha hai jo vetana aura amuka samaya taka kAma karanekA pratisevI, (3) saMprakaTa pratisevI, pracchanna pratisavI (4) ne saMprakaTa pratisevI ne pracchanna pratisevI. vizeSAya -" bhriyante iti bhRtakAH // 2 // pAya jaya cha, ma 42 hoya che temane bhUtaka kahe che. bhUtakanA nIce pramANe cAra prakAra kahyA che- (1) hivasa ata:-42214nu bhanata (0)ii 4zana ma karavAne mATe je nokara rAkhavAmAM Ave che tene divasa bhataka kahe che. te mAtra divase ja kAma kare che, te kAraNe tene divasa bhataka kahe che. (2) yAtrA bhataka-paradezanI yAtrA vakhate je nokarane yAtrA samaya sudhI karIe rAkhavAmAM Ave che tene yAtrAbhataka kahe che. paradeza jAya tyArathI svadezamAM pAchA phare tyAM sudhInA samaya sudhI ja A nokara rAkhavAmAM Ave che. (3) uccatA bhUtaka-amuka samayane mATe ja amuka pagAra nakkI karIne je nekara rAkhavAmAM Ave che tene uccatA bhataka kahe che. zrI sthAnAMga sUtra: 02 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAzastre sa: 3, kabbADabhRtakaH-kabbADo dezIyaH zabdaH sa ca niyatazabdamaye mUlye yattAM niyamayya parimitabhUmikhAnakavAcI, sa cAsau bhRtakaH=' iyatI bhUmistvayA iyatA kAlena khanitavyA iyat tanmUlyaM dAsyAmIti niyamena niyojitaH karmakara iti paryavasito'rthaH 4 / uktaM cadivasabhayao u gheppai chinneNa dhaNeNa divasadevasayaM / jatAu hoi gamaNaM ubhayaM vA ettiyadhaNeNaM / 1 / kabyADa oDamAI hatthamiyaM kamma ettiyadhaNeNaM / eccirakAluccatte kAyavva kamma jaM veti / 2 / " chAyA-" divasabhRtakastu gRhyate chinnena dhanena divasadaivasikraH / yAtrA tu bhavati gamanam ubhayaM vA (gamanA''gamanarUpaM) iyatA dhanena // 1 // kabbADa oDAdiH hastamitaM karma iyatA dhanena / iyatkAlamuccatve kartavyaM karma yad bravIti / 2 / " iti, sU0 32 // pUrva laukikapuruSavizeSasyAntaraM nirUpitam , adhunA lokottarapuruSasyAntaraM nirUpayitumAhanizcaya karake rakhA jAtA hai 3 / kabbADa bhRtaka-vaha hai jo " tUM itanI jamIna khoda legA itane samayameM to maiM tujhe itanA pArizramika isakA daMgA" aisI bolI karake kAmapara niyukta kiyA jAtA hai 4 / kahAbhI hai-" divasabhayao udheppai" ityAdi " kabbADa " yaha dezIya zabda hai aura yaha niyata samaya meM mUlyakI iyattAkA (maryAdA) nirdhAraNa karake parimita bhUmiko khodanevAlekA vAcaka hai,isa prakAra se laukika puruSa vizeSakA antara nirUpaNa karake aba sUtrakAra lokottara puruSakA antara nirUpita karane ke liye kahate haiN| "cattAri purisajAyA" ityAdi (4) 40 lata:-" tuM mAramA samayamA sAkSI bhAna hI ApIza, te tane ATaluM mahenatANuM ApIza" A prakAranI zarata karIne jene kAme caDAvavAmAM Ave che evA nekarane kavADa bhataka kahe che. hyu 56 cha -" divasabhayao u dheppai " tyAdi 017' mA zaNTa AmahI. bhASAmA 152||y che. " niyata samayamA niyata vetana laIne niyata pramANavALI bhUmine khedI ApanArane te vAcaka che." A rIte laukika puruSa vizeSanA antaranuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra leuttara puruSonA antaranuM nirUpaNa kare che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u01 sU. 33 sameda bhRtakanirUpaNam " cattAri purisajAyA" ityAdi-puruSajAtAni-puruSaprakArAH, catvAri prajJaptAni, tadyathA-eka:-kazcit saMprakaTapratisevI-sAdhvAdisamakSakalpyabhaktapAnAdikaM pratisevituM-bhoktuM zIlamasyeti saMbhakaTapratisevI-dUSitabhaktapAnAdiprakaTaseyarI bhavati, kintu pracchannamatisevI na bhavati, ubhayalokabhayavarjitatvAt / 1 / eka:-kazcit pacchatrapatisevI bhavati, kintu samprakaTapratisevI no bhavati / 2 / eka:-kazcit saMprakaTamatisevyapi pracchannapratisevyapi bhavati / 3 / ekA-kazcit no sammakaTapatisevI, nApi ca pracchannapratisevI bhavati, AtmArthitvAt / 4 / eSu caturthobhaGgaH zuddhaH / sU0 33 / / isa sUtra dvArA jo puruSa prakAra cAra kahe gaye haiM, unakA tAtpartha aisA hai-saMprakaTapratisevI no pracchannapratisevI 1 vaha hai jo sAdhu Adike samakSa akalpya bhakta pAnAdika sevana karanekA svabhAvavAlA hotA hai, parantu pracchanna rUpase usakA pratisevI nahIM hotA hai / kyoMki aisA puruSa ubhaya lokake bhayase varjita hotA hai yaha prathama vikalpa hai| tathA-koI eka dUsarA aisA hotA hai jo pracchanna pratisevI hotA hai| kintu prakaTa meM pratisevI nahIM hotA hai, yaha-dvitIya vikalpa hai / tathA koI eka tIsarA puruSa aisA hai ki prakaTameM bhI akalpya bhaktapAnAdikakA pratisevI hotA hai aura praccha rUpameM bhI, yaha tRtIya vikalpa bhaGga hai 3 koI eka cauthA aisAhai jo na pragaTameM akalpya bhakta pAnAdikakA pratisevI ____ " catAri purisajAyA" tyAdi-mA sUtra dvArA 2 yA2 puruSa / kahyA che tenuM spaSTIkaraNa A pramANe che (1) " saMprakaTapratisevI-no pracchannapratisevI"-2 58 -sAdhu AdinI samakSa alabhya bhaktapAnAdikanuM sevana karanAre hoya che, paNa pracchanna (chapI) rIte tenuM pratisevana karanAre hote nathI, evA puruSane A pahelA prakAramAM gaNAvI zakAya che, e puruSa ubhayakanA bhayathI vihIna hoya che. kaI puruSa e hoya che ke je pracchannarUpe akaya AhAradinuM pratisevana karanA hoya che, paNa prakaTamAM tenuM sevana karate nathI, A bIjo vikalpa che. (3) keI puruSa evo hoya che je prakaTa rUpe paNa akathya AhArAdinuM sevana kare che ane pracchanna rUpe paNa tenuM pratisevana kare che. A prakAranA puruSane trIjA prakAramAM gaNAvI zakAya che. (4) keI puruSa e hoya che ke je prakaTa rUpe paNa akathya AhAradinuM pratisevana karatuM nathI ane pracchanna rUpe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre pUrvoktacaturthabhaGgapAlako devatvaM prApnotIti devavaktavyatAmAha mUlam-camarassa NaM asuriMdassa asurakumAraranno somassa mahAranno cattAri aggamahisIo paNNattAo, taM jahA--kaNagA 1, kaNagalayA 2, cittaguttA 3, vasuMharA 4 / evaM jamasta, varuNassa, vesamaNassa, balissa NaM vairoyarNidasta vairoyaNaranno somassa mahA. ranno cattAri aggamahisIo paNNattAo, taM jahA-sittagA 1, subhaddAra, vijjuttA3,asaNI 4 / evaMjamassa, vesamaNassa, varuNassa, dharaNassa NaM nAgakumAriMdassa NAgakumAraranno kAlavAlassa mahAranno cattAri aggamahisIo paNNattAo, taM jahA- asogA 1, vimalA 2, suppabhA 3, sudaMsaNA 4 // evaM jAva sNkhvaalss| bhUyANaMdassa NaM NAgakumAriMdassa NAgakumAraranno kAlavAlassa mahAranno cattAri aggamahisIo paNNattAo, taM jahA.suNaMdA 1, subhaddA 2, sujAyA 3, sumaNA 4 // evaM jAva selavA. lassa jahA dharaNassa / evaM savvesiM dAhiNiMdalogavAlANaM jAva ghosassa, jahA bhUyANaMdassa, evaM jAva mahAghosassa logavAlANaM, kAlassaNaM pisAiMdassa pisAyaranno cattAri aggamahisIo paNNattAo, taM jahA-kamalA 1, kamalappabhA 2, uppalA 3, sudaM. saNA / evaM mahAkAlassavi / surUvasta NaM bhUiMdassa bhUyaranno hotA hai na pracchannameM hI, kyoMki-aisA puruSa AtmArthI hotA hai / ina bhagomeM yaha cauthA bhaGga zuddha hai // sU0 33 // paNa tenuM sevana karatuM nathI, kAraNa ke e puruSa AtmArthI hoya che. A yAre lAmAmAthI yA bhAgA zuddha che. // sU. 33 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u01 sU0 34 devatvanirUpaNam cattAri aggamahisIo paNNattAo, taM jahA-rUvavaI 1, bahurUvA 2, surUvA3, subhgaa| evaM pddiruuvssvi| puNNabhahassaNaMjakkhidassa jakkharanno cattAri aggamahisIo,paNNattAotaM jahA-puttA 1, bahuputtiyA 2, uttamA 3, tAragA 4 / evaM mANibhahassavi / bhImassa rakkhasiMdassa rakkhasaranno cattAri aggamahisIo paNNattAo, taM jahA-paumA 1, vasumaI 2, kaNagA 3, rayaNappabhA // evaM mahAbhImassavi / kiMnarassa NaM kinAradassa kinnararanno cattAri aggamahisIo paNNattAo, taM jahA--vaDeMsA 1, keumaI 2, raiseNA 3, raippabhA / evaM kiMpurisassavi / sappurisassa NaM kiMpurisiMdasta kiMpurisaranno cattAri aggamahisIo paNNattAo, taM jahA-rohiNI 1, NavamiyA 2, hirI 3, puSphabaI 4 // evaM mhaapurisssvi| aikAyassa NaM mahoragiMdassa mahoragaranno cattAri aggamahisIo paNNattAo, taM jahA bhuyagA 1, bhuyagavaI 2, mahAkacchA 3, phuDA 4 / evaM mahAkAyassavi, gIyaraissa NaM gaMdhaviMdassa gaMdhavaranno cattAri aggamahisIo paNNatAo, taM jahA-sughosA 1, vimalA 2, sussarA 3, sarassaI 4 / evaM gIyajasassavi / caMdassa NaM joisiMdassa joi. saranno cattAri aggamahisIo paNNattAo, taM jahA-caMdappabhA 1, dosiNAbhA 2, accimAlI 3, pabhaMkarA 4 // evaM sUrassavi, NavaraM surappabhA 1, dosiNAbhA 2, accimAlI 3, pabhaMkarA 4 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 sthAnAGgasUtre igAlasta NaM mahAgahassa cattAri aggamahisIo paNNatAo, taM jahA vijayA 1, vejayaMtI 2, jayaMtI 3, aparAjiyA 4 / evaM savversi mahAgahANaM jAva bhAvake usta, sakassa NaM deviMdasta devaranno somassa mahAranno cattAri aggamahisIo paNattAo, taM jahA-rohiNI 1, mayaNA 2, cittA 3, somA 4 / evaM jAva vesamaNasta, IsANassa NaM deviMdasta devaranno somassa mahAranno cattAri aggamahisIo paNattAo, taM jahA-puDhavI 1, rAI 2, rayaNI 3, vijjU 4 / evaM jAva varuNasta // sU0 34 // chAyA-camasya khalu asurendrasya asurakumArarAjasya somasya mahArAjasya catasrogramahiSyaH prajJaptAH, tadyathA-kanakA 1, kanakalatA 2, citraguptA 3, vasundharA 4 / evaM yamasya, varuNasya, vaizravaNasya // isa ukta caturtha bhaGgakA pAlaka devatva padako prApta karatA hai| ataH-aba sUtrakAra isI sambandhako lekara deva vaktavyatAke viSayameM sUtra kahate haiM- " camarassa NaM asuriMdassa asurakumAraranno" ityAdi / sUtrArtha-asurendra asurakumArarAja camarake jo lokapAla somarAja haiM unakI cAra agramahiSiyAM kahI gaI haiM, jaise-kanakA 1, kanakalatA 2, citraguptA 3 aura vasundharA 4 / isa tarahakA kathana camarake lokapAla jo yama vaizravaNa aura varuNa haiM, unakI agra mahiSiyoMke sambandhameM bhI jAnanA cAhiye / vairocanendra vairocanarAja balike lokapAla jo somarAja pUrvokta cothA bhAMgAne pAlaka puruSa devatvane prApta kare che. A saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra devavaktavyatA viSayaka sUtronuM kathana kare che. " camarassa NaM asuriMdassa asurakumAraraNNo" tyaasUtrArtha--asurendra asurakumArarAja camaranA sama nAmanA lekapAlane cAra agramhissiiyaa cha. tamanai nAma prabhArI cha-(1) , (2) nasatA, (3) citraguptA ane (4) vasundharA. camaranA yama, vaizravaNa ane varuNa nAmanA bIjA traNa kapAlenI agamahiSIonA viSayamAM paNa evuM ja kathana samajavuM. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u0 1 sU034 devatvanirUpaNam baleH khalu vairocanendrasya vairocanarAjasya somasya mahArAjasya catasro'gramahiSyaH prajJaptAH, tadyathA-mitragA 1, subhadrA 2, vidyut 3, azanI 4 / evaM yamasya, vaizravaNasya, varuNasya, dharaNasya khalu nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya kAlapAlasya mahArAjasya catasro'yamahiSyaH prajJaptAH, tadyathA-azokA 1, vimalA 2, supramA 3, sudarzanA 4 / evaM yAvat zaGkhapAlasya / bhUtAnandasya khalu nAgakumArendrasya nAgakumArarAjasya kAlapAlasya mahArAjasya catasro'gramahiSyaH prajJaptAH, tadyathA-sunandA 1, subhadrA 2, sujAtA 3, sumanAH 4 / evaM yAyat zailapAlasya yathA dharaNasya, evaM sarveSAM dakSiNendralokapA. lAnAM yAvad ghoSasya, yathA bhUtAnandasya, evaM yAvat mahAghoSasya lokapAlAnAm / haiM unakI agra mahiSiyAM kahI gaI haiM, unake nAma isa prakArase hai| mitragA 1, subhadrA 2, vidyuta 3 aura azanI 4 / aisehI inake loka. pAla jo yama vaizravaNa aura varuNa haiM, unakI agra mahiSiyoMke sambandhameM bhI jAnanA cAhiye / nAgakumArendra nAgakumArarAja jo dhAraNa haiM unake lokapAla jo kAlapAla mahArAja haiN| unakI cAra agra mahiSiyAM kahI gaI haiM, jaise-azokA 1, vimalA 2, suprabhA 3, aura sudarzanA 4 / isa taraha kA kathana yAvat zaGkhapAlakI agra mahiSiyoMke sambandhameM bhI jAnanA cAhiye / nAgakumArendra nAgakumArarAja bhUtAnandake lokapAla mahArAja kaalpaalhaiN| unakI agra mahiSiyAMhai, sunandA 1, subhadrA 2, sujAtA 3 aura sumanA 4aisAhI kathana inake yAvat-jo zailapAla haiM, unake racandra vaicanarAya balinA sema nAmanA lekapAlane cAra agrahiSIo cha bhano nAma mA prabhArI cha-(1) bhitrA, (2) subhadrA, (3) vidhut bhane (4) azanI. balinA yama, vaizravaNa ane varuNa nAmanA bIjA traNa lokapAlanI agramahiSIonA viSayamAM paNa evuM ja kathana samajavuM. nAgakamArendra nAgakumArarAya dharaNanA lekapAla kAlapAla mahArAjane cAra bhayabhaDipImA che. tebhana nAma mA pramANe cha-1) , (2) vimalA, (3) supramA bhane (4) suza nA. gharAnA bhAsa 5yantanA bhIla trAsa pAlanI aDhamahiSIo viSe paNa A prakAranuM ja kathana samajI levuM. nAgakumArendra nAgakumArarAya bhUtAnandanA kAlapAla nAmanA kapAlanI yAra mamAhaSImena nAma mA pramANe -(1) sunanhI, (2) subhadrA, (3) sujAtA ane (4) sumanA. bhUtAnandanA zelAla paryaMtanA bIjA traNa leka sa 72 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre kAlasya khalu pizAcendrasya pizAcarAjasya catasro'gramahiSyaH prajJaptAH, tadyathA-kamalA 1, kamalaprabhA 2, utpalA 3, sudarzanA 4 / evaM mahAkAlasyApi / surUpasya khalu bhUtendrasya bhUtarAjasya catasro'gramahiSyaH prajJaptAH, tadyathArUpAvatI 1, bahurUpA 2, surUpA 3, subhagA 4 // evaM pratirUpasyApi, pUrNabhadrasya khalu yakSendrasya yakSarAjasya catasro'gramahiSyaH prajJaptAH, tadyathAputrA 1, bahuputrikA 2, uttamA 3, tArakA 4 / evaM mANibhadrasyApi, agra mahiSiyoMke sambandhameM bhI jAnanA cAhiye / yahAM yAvat zabdase kolapAla aura zaGkhapAla ina donoM lokapAlokA grahaNa huvA hai / isa taraha-samasta dakSiNendra ke lokapAloMkI agra mahiSiyoMke sambandhameM yAvat-dakSiNendra ghoSake lokapAloMkI agra mahiSI taka samajha lenA cAhiye / isa tarahase uttarArdhake adhipati jo yAvat mahAghoSa haiM unake lokapAloMkI agramahiSiyoMke sambandhameM bhI jAnanA caahiye| pizAcendra pizAcarAjakAlakI agramahiSiyAM ye cAra haiM, kamalA 1, kamalaprabhA 2, utpalA 3 aura sudarzanA 4 / isI tarahase mahAkAlakI agramahiSiyoMke sambandhameM bhI jAnanA caahiye| bhUtendra-bhUtarAja surUpakIbhI cAra agra mahiSiyAM hai, jaise-rUpAvatI 1, bahurUpA 2, surUpA 3 aura subhagA 4 / aisehI pratirUpakI agramahiSiyoMke sambandhameM jaannaa| __ yakSendra -yakSarAja pUrNabhadrakI cAra agramahiSiyAM jaise-putrA 1, bahuputrikA 2, uttamA 3, tArakA 4 ye haiM / isI taraha se mANibhadrakI pAlenI agnamahiSIo viSe paNa e ja pramANe kathana samajavuM. ahIM "paryanta" padathI kelapAla ane zaMkhapAla nAmanA be lekapAla grahaNa karavA joIe. e ja pramANe gheSa paryantanA samasta dakSiNendronA lekapAlenI agra. mahiSIonuM kathana ahIM karavuM joIe. e ja pramANe mahAgheSa paryantanA uttarAInA Indrone kapAlenI agramahiSIonuM kathana paNa ahIM karavuM joIe. pizAce pizAcarAja kALanI cAra agramahiSIonAM nAma A pramANe che-(1) bhasA, (2) matamA, (3) Guan mane (4) suza nA. mera pramANe mahAkALanI agramahiSIo viSe paNa samajavuM. bhUtendra bhUtarAya surUpanI cAra amahiSIonAM nAma A pramANe che-(1) rUpAvatI, (2) bahurUpa (3) su35|| mane (4) subhA. prati35nI abhaDiSIya viSa 5 se| kathana samajavuM. yakSendra yakSarAja pUrNabhadranI cAra agra mahiSIonAM nAma A pramANe cha-(1) putrA, (2) matritA, (3) uttamA bhane (4) tA241 me prakAranuM kathana mANibhadranI agramahiSIo viSe paNa samajavuM. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA05 u01 sU034 devatvanirUpaNam 571 bhImasya khalu rAkSasendrasya rAkSasarAjasya catasro'yamahiSyaH prajJaptAH, tadyathApamA 1, vasumatI 2, kanakA 3, ratnaprabhA 4 / evaM mahAbhImasyApi, kinnarasya khalu kinnarendrasya kinnararAjasya catasro'yamahiSyaH prajJaptAH, tadyathA-avataMsA 1, ketumatI 2, ratisenA 3, ratipamA 4 / evaM kiMpuruSasyApi, satpuruSasya khalu kiMpuruSendrasya kiMpuruSarAjasya catasro'yamahiSyaH prajJaptAH, tadyathA-rohiNI 1, navamikA 2, hIH 3, puSpAvatI 4 / evaM mahApuruSasyApi / atikAyasya khalu mahoragendrasya mahoragarAjasya catasro'yamahiSyaH prajJaptAH, tadyathAbhujagA 1, bhujagAvatI 2, mahAkacchA 3, sphuTA 4 / evaM mahAkAyasyApi / agraNahiSiyoMke sambandhameM jAnanA cAhiye / rAkSasendra - rAkSasarAja bhImakI cAra agramahiSiyAM kahI gaI haiM, jaise-padmA, vasumatI, kanakA, ratnaprabhA 4 / isI taraha mahAbhImakI agramahiSiyoMko jAnanA caahiye| kinnarendra-kinnararAja kinnarakI mahiSiyAM avataMsA 1, ketumatI 2, ratisenA 3, ratiprabhA 4 cAra kahI gaI haiM / aisehI kimpuruSakI cAra agramahiSiyoMko jAnanA caahiye| kiMpuruSendra-kiMpuruSarAja satpuruSakI rohiNI 1, navamikA 2, hI 3, aura puSpAvatI 4 ye cAra agramahiSiyoM haiM / isI taraha mahApuruSakIbhI agramahiSiyoM ko jAnanA caahiye| mahoragendra -mahoragarAja atikAyakI cAra agramahiSiyAMhaiM, bhujagA 1, bhujagAvatI 2, mahAkacchA 3 aura sphuTA 4 / isI tarahase mahAkAyakI agramahiSiyoMke sambandhameM jAnanA caahiye| gandharvendra-gandharvarAja rAkSasendra rAkSasarAja bhImanI cAra agramahiSIonAM nAma A pramANe che--(1) 5, (2) vasumatI, (3) 44ii mane (4) 2tnaprasA. bhaDAbhImAnI amahiSIo viSe paNa evuM ja kathana samajavuM. kinarendra kinnararAya kinnaranI cAra agramahiSIonAM nAma A pramANe che (1) avata'sA, (2) tumatI, (3) 2tisenA bhane (4) 2timA. aai or kipuruSanI cAra amahiSIonAM nAma paNa samajavA, kiMjusapendra jhiMpuruSarAya puruSanI cAra agnamahiSIonAM nAma A pramANe cha-(1) siell, (2) navabhiDA, (3) DI, mana (4) pAvatI. mahApuruSanI amahiSIonAM paNa e ja pramANe nAme samajavA. mahAragendra mahAragarAya atikAyanI cAra agramahiSIonAM nAma A prabhArI cha-(1) su , (2) sugAvatI, (3)mA42chA, mana (4) suTara se ja pramANe mahAkAyanI agramahiSIo viSe paNa samajavuM. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7ra sthAnAGgasatre __gItarateH khalu gandharvendrasya gandharvarAjasya catasro'gramahiSyaH prajJaptAH tadyathAsudhoSA 1, vimalA 2, susvarA 3, sarasvatI 4 / evaM gItayazaso'pi / candrasya khalu jyotiSendrasya jyotiSarAjasya catasro'gramahidhyaH prajJaptAH, tadyathA-candramamA 1, jyotsnAbhA 2, arciAlI 3, prabhaGkarA 4 / evaM sarasyApi, navaraM sUraprabhA 1, jyotsnAbhA 2, aciaulI 3, prabhaGkarA 4 / aGgArasya khalu mahAgrahasya catasro'gramahiSyaH prajJaptAH, tadyathA-vijayA, 1, vaijayantI 2, jayantI 3, aparAjitA 4 / evaM savaSAM mahAgrahANAM yAvad bhaavketoH| zakrasya khalu devendrasya devarAjasya somasya mahArAjasya catasro'gramahiSyaH prajJaptAH, tadyathA-rohiNI 1, madanA 2, citrA 3, somA 4 / evaM yAvad vaizravaNasya / gItaratike agramahiSiyoMmeM sughoSA 1, vimalA 2, susvarA 3 aura sarasvatI 4 ye cAra haiN| isI prakArase gItayazakI agramahiSiyoMke viSayameM bhI jAnanA caahiye| ___ jyotiSendra-jyotiSarAja candrakI cAra agramahiSiyAM candraprabhA 1, jyotsnAbhA 2, acirmAlI 3, prabhaGkarA 4 haiM / aGgAraka nAmaka mahA. grahakI cAra agramahiSiyAM haiM / vijayA 1, vaijayantI 2, jayantI 3, aparAjitA 4 / aisAhI kathana bhAvaketuke samasta mahAgrahoMkI agra mahiSiyoMke sambandhameM jAnanA cAhiye / devendra-devarAja zakrake lokapAla soma mahArAjakI agramahiSiyAM cAra haiM, rohiNI 1, madanA 2, citrA 3, somA 4 / isI prakAra vaizravaNa lokapAlakI agra mahiSiyoMke sambandhameM jAnanA cAhiye / devendra devarAja IzAnake lokapAla soma mahA gadhandra gaMdharvarAya gItaratinI cAra amahiSIonAM nAma nIce pramANe cha-(1) sughoSA, (2) vibhasA, (3) suru12|| ane (4) sarasvatI. merI pramANe gItazayanI agramahiSIo viSe paNa samajavuM. tiSendra jayotiSarAja candranI cAra agramahiSIonAM nAma A prabhArI cha-(1) yandra prasA, (2) nyAranAmA, (3) mayimAdI ane (4) prama421. aMgAraka (maMgala) nAmanA mahAgrahanI cAra agramahiSIonAM nAma A pramANe cha-(1) piyA, (2) vaizyantI, (3) yantI 2 (4) ma ratA, menu kathana bhAvaketu Adi samasta mahAgrahanI agnamahiSIo viSe paNa samajavuM. devendra devarAja zakanA lokapAla sema mahArAjanI cAra amahiSIonAM nAma mA pramANe cha-(1) DI, (2) mahanA, (3) yitrI, mana (4) sobhA. e ja pramANe vaizravaNa paryantanA e lekapAlanI agramahiSIo viSe paNa samajavuM. devendra devarAja IzAnanA lokapAla sema mahArAjane cAra zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u01 sU0 35 vikRtisvarUpanirUpaNam 573 IzAnasya khalu devendrasya devarAjasya somasya mahArAjasya catasro'yamahiSyaH prajJaptAH, tadyathA-pRthivI 1, rAtrI 2, rajanI 3, vidyut 4 / yAvad varuNasya |muu034|| TIkA-" camarasse "--tyAdi-camarasya-tadAkhyasya, ' khalu' vAkyAlaGkAre, asurendrasya asurakumArarAjasya-tatsambandhinaH somasya-tadAkhyalokapAlasya catasro'gramahiSyaH prajJaptAH, tadyathA-kanakA 1, kanakalatA 2, citraguptA 3, vasundharA 4 / evaM-somavat , yamasya varuNasya vaizravaNasya ca pratyekaM catasro'gramahiSyo bodhyAH / evaM sarvatrezAnaparyantAnAM sarveSAmindrANAM-tattallokapAlAnAM pratyeka tattannAmnyo'gramahinyo bodhyAH / sU0 34 / ___pUrva devavaktavyatA poktA, devatvaM ca vikRtityAgAdbhavatIti sUtratrayeNa vikR. tisvarUpamAha mUlam-cattAri gorasavigaIo paNNattAo, taM jahA-khIraM 1, dahi 2, sappi3, NavaNIyaM 4 // 1 // cattAri siNehavigaIo paNNattAo, taM jahA-tellaM 1, dhayaM 2, vasA 3, NavaNIyaM 4 / / cattAri mahAvigaIo paNNattAo, taM jahA-mahuM 1, maMsaM 2, majaM 3, NavaNIyaM 4 / 3 / sU0 35 // rAjakI cAra agramahiSiyoM pRthivI 1 rAtrI 2, rajanI 3, vidyut 4 haiM / aise inake lokapAla varuNa taka pratyekakI cAra cAra agra mahiSiyoM ko jAnanA cAhiye // sU0 34 // kathita devatva vikRtike tyAgase hotA hai / ataH-aba sUtrakAra vikRtikA svarUpa tIna sUtroMse pragaTa karate haiM / " cattAri gorasavigaIo paNNattAo" ityaadiamddipii| che. tamanA nAma 21 pramANe cha-(1) pRthivI, (2) rAtrI, (3) rajanI ane (4) vidyuta. temanA varuNa paryantanA bIjA traNa lekapAlonI samaDiSIya viSa 56 me 4thana sabhA: // sU. 34 // uparyukta devatvanI prApti vikRtinA tyAgathI thAya che. tethI have sUtrakAra traNa sUtro dvArA vikRtinuM svarUpa prakaTa kare che. __" cattAri gorasavigaIo paNNattAA" tyAhi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 sthAnAzastre chAyA-vatasro gorasavikRtayaH prajJaptAH , tadyathA-kSIraM 1, dadhi 2, sarpiH 3, navanItam 4 // 1 / catasraH snehavikRtayaH prajJaptAH, tadyathA-tailaM 1, ghRtaM 2, vasA 3, navanItam / 4 / 2 / catasro mahAvikRtayaH prajJaptAH, tadyathA-madhu 1, mAMsaM 2, mA 3, navanItam 413 // su0 35 // TIkA-" cattAri" ityAdi-gorasazabdo rUDhathA gomahiNyAdidugdhamabhRtirasavAcakaH, gavAM rasa iti vyutpatyA yogArthoM nAtra svIkRtaH, tadrUpA vikR. tayo gorasavikRtayaH tAzcatasraH prajJaptAH, tadyathA-kSIraM-dugdhaM 1, dadhi 2, sarpiH -ghRtam 3, navanItaM-'makkhana ' iti prasiddham / 4 / 1 // "cattAri siNeha" ityAdi-catasraH snehavikRtayaH, prajJaptAH, tadyathAtailaM 1, ghRtaM 2, vasA-' carbI' iti bhASAmasiddhA 3, navanItam 4 / 2 / "cattAri mahe "-tyAdi-catasro mahAvikRtayaH prajJaptAH tadyathA-madhu 1, mAMsaM 2, madhaM 3, navanItaM ceti 4 / 3 / sU0 35 / gorasa vikRtiyAM cAra kahI gaI haiM, dUdha-dahI-ghI makkhana 4 / sneha vikRtiyAM cAra haiM-tela-ghI-vasA-navanIta 4 / cAra mahAvikRtiyAM haiM, madhu-mAMsa-madya-makkhana 4 / " gavArasaH "-gAyakA jo rasa hai vaha gorasa hai, aisI vyutpatti yogArtha yahAM nahIM liyA gayA hai / gorasa rUpa jo vikRti hai vaha gorasa vikRti hai| ye gorasa vikRtiyAM kSIra-dUdha Adika rUpa hai / sneha vikRtiyoMmeM jo vasA vikRti AI hai usakA artha carbI hai // sU. 35 // aba sUtrakAra kUTAgArako aura kUTAgArazAlAko dRSTAnta rUpase tathA puruSa evaM strIko dAntika rUpase kahane kI icchAse cAra sUtroMkA gerasa vikRti cAra kahI che-dUdha, dahIM, ghI ane mAkhaNa. neha vikRti paNa cAra kahI che-tela, ghI, vasA (cabI) mana navanIta (mAmA) cAra mahAvikRti kahI che-madha, mAMsa, madya ane mAkhaNa. gerasa zabda rUDhigata rUpe gAya, bheMsa AdinA dugdhAdi rasane vAcaka cha. "gavAMrasaH" "AyanA 2sa tenu nAma gaurasa " mevI vyutpatti dvArA prApta thate artha ahIM levAnuM nathI. gorasa rUpa je vikRti che tenuM nAma gorasa vikRti che. te gorasa vikRti dUdha Adi rUpa che. neha vikRtinA prArabha "al" 576 56 mAvyuM chetenI martha 'yI thAya che. sU. 35 / have sUtrakAra kUTAgArane ane kUTAgArazAlAne daSTAnta rUpe ane puruSa tathA sIne dArjItika rUpe prakaTa karavAnA hetuthI cAra sUtranuM kathana kare che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA sthA04 u.1 sU.36 sadRSTAntadAntika kUTAgArAdinirUpaNam 575 kUTAgAraM kUTAgArazAlAM ca dRSTAntatayA pustriyau ca dArTAntikatayA vaktukAmaH mUtracatuSTayamAha mUlam-cattAri kUDAgArA paNNattA, taM jahA-gutte NAmamege gutte 1, gutte NAmamege agutte 2, agutte gAmamege gutte 3, agutte NAmamege agutte / 4 / evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-gutte NAmamege gutte 1, gutte NAmamege agutte 2, agutte NAmamege gutte 3, agutte NAmamege agutte 4 // cattAri kUDAgArasAlAo paNNattAo, taM jahA-guttANAmamegA guttaduvArA 1, guttA NAmamegA aguttaduvArA 2, aguttA NAmamegA guttadvArA 3, aguttA NAmamegA aguttadvArA 4 / evAmeva cattAri itthIo paNNattAo, taMjahA-guttA NAmamegegutiMdiyA 1, guttA NAmamegA agutidiyA 2, aguttA NAmamegA gutti diyA 3, aguttA NAmamegA aguttiM diyA 4 // sU0 36 // chAyA-catvAri kUTAgArANi prajJaptAni, tadyathA-guptaM nAmaikaM guptam 1, guptaM nAmaikamaguptam 2, aguptaM nAmaikaM guptam 3, aguptaM nAmaikamaguptam 4 / evaM. kathana karate haiM / " cattAri kUDAgArA paNNattA" ityAdi sUtrArtha-cAra kUTAgAra kahe gayehaiM, eka kUTAgAra aisA hotAhai jo prAkAra Adise veSTita hotA hai aura-dvAra AdibhI jisake banda rahate haiM / eka kUTAgAra aisA hotA hai jo prAkAra Adise veSTita hotA hai, para dvAra Adi jisake banda nahIM hotAhai, koI kUTAgAra aisA hotA hai ki jo prAkAra Adi se veSTita nahIM hotA hai, parantu-dvAra Adi jisake banda " cattAri kUDagArA paNNattA" tyaa:sUtrArtha-phaTAgAranA cAra prakAra kahyA che-(1) koI kUTAgAra evuM hoya che ke je prAkAra (koTa) AdithI veSTita hoya che ane jenA dvArAdi paNa baMdha rahe che. (2) ke kUTAgAra evuM hoya che ke je prAkAra AdithI veSTita hoya che paNa tenA dvArAdi baMdha hatAM nathI. (3) kaI kUTAgAra evuM hoya che ke je prAkAra AdithI veSTita hotuM nathI paNa tenAM dvArAdi baMdha hoya che. (4) koI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 sthAnAGgasUtre meva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA-gupto nAmaiko guptaH 1, gupto nAmaiko'guptaH 2, agupto nAmaiko guptaH 2, agupto nAmaiko'guptaH 4 / catasraH kUTA''kArazAlAH prajJaptAH tadyathA-guptA nAmaikA guptadvArA 1, guptA maikaguptadvArA 2, aguptA nAmaikA guptadvArA 3, aguptA nAmaikAguptadvArA 4 | evameva catasraH striyaH prajJaptAH, tadyathA-guptA nAmaikA guptendriyA 1, guptA guptendriyA 2, aguptA nAmaikA guptendriyA 3, aguptA nAmaikA guptendriyA 4 / sU0 36 / TIkA - " cattAri kUDAgArA" ityAdi catvAri kUTAgArANi -zikharayuktagRhANi, majJaptAni tadyathA- gupta - prAkAraprabhRtinA veSTitaM koSagRhAdikaM tadeva punargutaM- pihitadvAratayA, ekaM bhavati, 'nAme' ti vAkyAlaGkAre evamagre'pi / itthamevAvaziSTAstrayo bhaGgA vijJeyAH // 4 iti dRSTAntabhUtakUTAgAramUtram // rahate haiM 3 | tathA cauthA kUTAgAra aisA hotA hai ki jo na to prAkAra Adise veSTita hotA hai aura na to dvAra Adi hI usake banda rahate 4 / isI taraha se cAra puruSajAta kahe gaye haiM / jaise- gupta gupta, gupta agupta, agupta gupta aura agupta agupta 4 / cAra kUTAgArazAlAeM kahI gaI haiM, guptA guptadvArA, guptA aguptadvArA, aguptA guptadvArA, aguptA aguptadvArA 4 | zikharayukta gRhakA nAma kUTAgAra hai / jisakA koSagRha Adi prAkAra Adi se veSTita hotA hai / tathA svayaMbhI jo pihita dvAravAlA hotA hai, aisA vaha kUTAgAra gupta hai| isI taraha Age bhI jAnanA cAhiye / avaziSTa aura tIna bhaGgabhI svayaM utprekSita kara lenA cAhiye / ye cAra kUTAgAra jaise kahe gaye haiM usI prakAra se puruSa jAtabhI cAra kahe gaye haiM / unameM koI eka puruSa aisA hotA hai jo vastrAdise aacchaaphUTAgAra evu hAya che ke je prAkArAdithI veSTita paNa hAvuM nathI ane tenA dvArAdi paNa khaMdha hotAM nathI tho 4 pramANe yAra puruSalata uhI che - (1) gupta gupta, (2) gupta bhagupta, (3) agupta gupta mane (4) gupta gupta yAra iMTAgArazAlAo uhI che - (1) guptA guptadvArA, (2) guptA aguptdvArA, (3) aguptA guptadvArA ane (4) aguptA aNusaddArA zikharayukta gRhanuM nAma phUTAgAra che. je phUTAgAra prAkAra (koTa ) AdithI pariveSTita hAya che ane jenAM dvAra paNa aMdha heAya che evA te phUTAgArane gupta gupta rUpa pahelA prakAramAM mUkI zakAya che. e ja pramANe khAkInA traNa bhAMgA pazu jAte ja samajI zakAya evAM che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sudhA TIkA sthA0 4 u. 1 sU036 dASTAntikapuruSajAtasUtranirUpaNam 577 atha dArzantikapuruSajAtamUtram" evAmeve "-tyAdi-evameva-kUTAgAravadeva, puruSajAtAni catvAri prajJaptAni, tadyathA-ekaH kazcit puruSaH, guptaH-vastrAdinA''cchAditaH sa evaM punaH guptaH-jitendriyatayA kRtA''tmarakSo bhavati, yadvA-kAlApekSayA pUrva gupto-guptendriyo'dhunA'pi punarguptaH 1, evamapare'pi bhaGgA UhanIyAH / 4 // iti, atha dRSTAntabhUtakUTA''kArazAlAsUtram" cattAri kUDAgAre "-tyAdi-kUTasya-zikharasyA''kAra ivaM AkAro yAsAM stAH kUTA''kArAH tAzcatAH zAlAH kUTA''kArazAlA'zikharA''kAragRhavizeSaH, tAH, catusraH-catuHsaMkhyakAH prajJaptAH, atra dArTAntikastrIvivakSayA tatsAdharmyapradarzanAya 'kUTA''kArazAle ' tyasya strItvena nirdezaH / tadyathAguptA-prAkArAdinA vRtA, saiva punarguptA-pihitadvAratayA, ekA-kAcit kUTA''kArazAlA bhavati, evamapare'pi bhaGgA vivecanIyAH 4 // dita hotA huvAbhI jitendriya hokara AtmarakSAvAlA hotA hai, athavA jo kAlakI apekSA pahale gupta-guptendriyavAlA hotA hai aura ababhI gupta hai| yahAM aura jo tIna bhaGga hai ve svayaM Uhase jAnanA caahiye| ____ "cattAri kUDAgAre " tyAdi / zikharake AkAra jaisA AkAra jina zAlAoMkA hotA hai ve kUTAgArazAlAeM haiM, aisI kUTAgArazAlAeM zikharoMke AkAra jaise gRhavizeSa rUpa hotI haiN| kUTAgAra sadRza striyAM bhI cAra prakArakI hotI haiM, arthAt-jaise koI eka kUTAgArazAlA prAkAra Adise veSTita hotI hai aura pihitadvAravAlI hotI hai, usI prakArase koI eka strIbhI aisI hotI hai jo parivAra Adise kUTAgAranAM jevAM cAra prakAra kahyA che, evAM ja cAra prakAranA puruSo paNa hoya che. (1) koI puruSa e hoya che ke je vastrAdithI AcchAdita hovA chatAM paNa jitendriya hovAthI AtmarakSaka hoya che. athavA koI puruSa e haiya che ke je kALanI apekSAe pahelAM paNa gupta (guptendriyavALA) hoya che ane hAlamAM paNa gupta hoya che. bAkInA traNa bhAMgAonuM kathana paNa A prathama bhAMgAne AdhAre samajI zakAya evuM che. "cattAri kaDagAre" tyAla. zimana re 2 sayAnI 212 hoya che tene phaTAgAra zAlAe kahe che. evI kUTAgAra zAlAe zikharAnA AkAra jevA gRhavizeSa rUpa hoya che. phUTAgAra zAlAonI jema strIo paNa cAra prakAranI hoya che. eTale ke jema keI eka kUTAgArazAlA prAkAra AdithI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 sthAnAso atha dArTAntikastrIsUtram" evAmeva cattAri itthIo" ityAdi- evameva- kUTA''kArazAlAvadeva, striyaH catasraH prajJaptAH, tadyathA-guptA-parivAraveSTitA gehamadhyagatA vastrA''cchAditAGgI gUDhasvabhAvA vA, saiva punarguptendriyA-anucitA''caraNAnivartitendriyA, ekA-kAcit strI bhavati, zeSabhaGgeSvapyevameva yathAvadarthaH svayamUhyaH / sU0 36 / anantaraM guptendriyatvamuktaM, tatrendriyANi cAvagAhanA''zrayANItyavagAhanAM nirUpayitumAha mUlam-caubihA ogAhaNA paNNattA, taM jahA-davyogAhaNA 1, khettogAhaNA 2, kAlogAhaNA3, bhaavogaahnnaapaasuu.37| chAyA-caturvidhA avagAhanA prajJaptA, tadyathA-dravyAvagAhanA 1, kSetrAvagA. hanA 2, kAlAvagAhanA 3, bhAvAvagAhanA 4 / ma0 37 / veSTita hotI hai, vA-gharake bhItara rahatI hai, yA acche-2 vastroMse AcchAdita rahatI hai athavA-gUDha svabhAvavAlI hotI hai| aisI vaha strI guptA strI hai aura vaha strI anucita AcaraNase nivartita indriyavAlI hotI huI guptendriyA kahI gaI hai| yaha prathama bhaGga hai, bAkI tIna bhaGga udbhAvita kara lenA cAhiye / jaise-guptA aguptendriyA 2, aguptA gupte. ndriyA 3 aguptA aguptendriyA 4 / / sU0 36 // indriyAM avagAhanAvAlI hotI haiM, ata:-aba sUtrakAra avagAhanA kA nirUpaNa karate haiM / " cauvivahA ogAhaNA paNNattA" ityaadi| pariveSTita paNa hoya che ane baMdha dvAravALI paNa hoya che, tema koI strI evI hoya che ke je parivAra AdithI vekhita hoya che, athavA gharanI aMdara rahe che, athavA suMdara suMdara vastrothI AcchAdita rahe che athavA gUDha svabhAvavALI hoya che. evI te strI guptA strI kahevAya che, ane te strI anucita AcaraNa dvArA nivartita IndriyavALI paNa banelI hoya to tene guptanDiyA paNa kahI zakAya che. A gupta guptarUpa pahele vikalpa samaje, bAkInA je traNa bhAMgAo che temane bhAvArtha paNa A prathama bhAMgAne AdhAre samajI le. bIje bhAMga-guptA aguptendriyA, trIjo bhAgo-agatA guptendriyA bhane yo mAMga-magu aguptendriyA. // sU. 36 // Indriyo avagAhanAvALI hoya che, tethI have sUtrakAra avagAhanAnuM ni3555 4re cha. " caubihA ogAhaNA paNNattA" tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 4 u0 1 sU0 37 dAntikastrIsUtranirUpaNam 579 TIkA-" caubihA ogAhaNA" ityAdi - avagAhanA - avagAhanteAsate yatra, athavA-avagAhante-Azrayanti jIvA yAM sA avagAhanA-zarIram / sA avagAhanA caturvidhA, prajJatAH, tadyathA-dravyAvagAhanA-dravyato'vagAhanA-anantadravyarUpA 1, kSetrAvagAhanA-kSetrato'vagAhanA'saMkhyeyapradezAvagADhA 2, kAlAvagAhanA-kAlato'vagAhanA'saMkhyeyasamayasthitikA 3, bhAvAvagAhanA-bhAvato'. vagAhanA varNAdyanantaguNarUpA 4 / sU0 37 // sUtrArtha-avagAhanA cAra prakArakI kahI gaIhai, jaise-dravyA'vagAhanA1, kSetrA'vagAhanA 2, kAlA'vagAhanA 3, bhAvA'vagAhanA 4 / TIkArtha-jIvoMkA jisameM rahanA hotAhai, athavA jIva jisakA Azraya karate haiM, vaha avagAhanAhai / avagAhanAkA tAtparya zarIra hai / yaha avagAhanA dravyAvagAhanAdi bhedoMse cAra prakArase vibhakta hai| usakA sArAMza aisA hai ki dravyako Azrita karake jo avagAhanA hai vaha dravyAvagAhanA hai 1 / kSetrako lekara jo avagAhanA hai vaha kSetrAvagAhanA hai 2 / kAlako Azrita karake jo avagAhanA hai vaha kAlAvagAhanA hai 3 / aura bhAvako Azrita karake jo avagAhanA hai vaha bhAvA'vagAhanA hai 4 / dravyA'vagAhanAananta dravyarUpa hotIhai,kSetrAvagAhanA-asaMkhyAta pradezA'vagADha rUpa hotI hai| kAlAvagAhanA-asaMkhyAta samayakI sthitirUpa hai, aura bhAvAvagAhanA-varNAdi ananta guNarUpa hotI hai / / mU0 37 // sUtrAtha-mAnA yAra prA2nI hI cha-1) dravyAgAnA, (2) kssetraa||naa, (3) sAnA mana (4) lAvAvA. TIkArya-jInuM jemAM rahevAnuM thAya che athavA che jene Azraya kare che te avagAhanA che. avagAhanAne bhAvArtha zarIra che. te avagAhanAnA dravyAvagAhanA Adi je cAra bheda kahyA che temanuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-dravyane Azrita karIne je avagAhanA thAya che tene dravyAvagAhanA kahe che. kSetranI apekSAe je avagAhanA thAya che tene kSetrAvagAhanA kahe che. kALanI apekSAe je avagAhanA thAya che tene kAlAvagAhanA kahe che. ane bhAvanI apekSAe je avagAhanA thAya che tene bhAvAvagAhanA kahe che. dravyAvagAhanA ananta dravyarUpa hoya che, kAlAvagAhanA asaMkhyAta samayanI sthiti rUpa hoya che. kSetrAvagAhanA asaMkhyAta pradezAvagADha rUpa hoya che, ane bhAvAvagAhanA varNAdi ananta guNarUpa hoya che. " sU. 37 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre pUrvamavagAhanA nirUpitA, sA ca prajJaptiSu bhavatIti prajJaptisthAnakacatuSTayaM nirUpayitumAha mUlam - cattAri paNNattIo aMgabAhiriyAo paNNattAo, taM jahA - caMdapaNNattI 1, sUrapaNNattI 2, jaMbuddIvapaNNattI 3, dIvasAgarapaNNattI 4| sU0 38 // chAyA - catastraH majJaptayo'GgavAdyAH prajJaptAH, tadyathA candraprajJaptiH 9, sUra prajJaptiH 2, jambUdvIpaprajJaptiH 3, dvIpasAgara prajJaptiH 4 // sU0 38 // - TIkA - " cattAri paNNattio " ityAdi aGgabAhyAH - aGgAni - AcArAGgAdIni tebhyo vahirbhavA bAhyAH - aGgabAhyAH - AcArAGgAdi pRthagbhUtAH, prajJaptayaH - prajJApyante - prakarSeNa bodhyante'rthA yatreti prajJaptayaH, yadvA jJaptiH - arthAnAM bodhaH, prakRSTA jJaptiryatra tAH prajJaptayaH, tAzcatasraH = catuHsaMkhyakAH prajJaptAH, tadyathA - candrapra jJaptiH - kAlikatarUpA 1, 'sUraprajJaptiH, tathA jambUdvIpaprajJaptiH ' ime tRtIyA 580 nirUpita yaha avagAhanA prajJaptiyoM meM hotI hai| isalIye aba sUtrakAra cAra prajJaptiyoMkA nirUpaNa karate haiN| " cattAri paNNattIo " ityAdi / sUtrArtha - cAra prajJasiyAM aGgabAhya kahI gaI haiM, jaise- candra prajJapti 9, sUra prajJapti 2, jambUdvIpa prajJapti 3 aura dvIpasAgara prajJapti 4 / TIkArtha aGgAkA tAtparya hai jo AcArAGgAdi se bAhira ho-ve, ye prajJaptiyAM AcArAGgAdi pRthagbhUta kahI gaI haiN| prakarSa rUpase artha- padArtha jahAM jAne jAte haiM, ve prajJaptiyAM hai| athavA prakRSTa rUpa se arthoM kA bodha jahAMpara se ho jAtA hai vaha prajJapti hai, aisI prajJaptiyAM cAra jo kahI gaI haiM unameM se candra prajJapti kAlika zrutarUpa hai 1 tathA-sUra prajJapti prakIrNa rUpa hai / jambUdvIpaprajJasi karavAmAM AvyuM che. tethI have cattAri paNNattIo " ityAhisUtrArtha-mA thAra prajJaptiyAne saMgamA uhI che, nema De (1) yandra ajJapti, (2) sUra ajJapti, (3) 4 yUdvIpaprajJapti bhane (4) dvIpasAgaraprajJapti, TIkA-aMgakhAhya" A padane bhAvAtha nIce pramANe che--AcArAMga Adi aMgAmAM jemane samAveza thatA nathI evI prajJaptine agabAhya prajJaptie kahI che. candra pragati Adi cArane AcArAMgAdithI pRthakbhUta kahI che. athavA a-padArthanA khAdha jyAMthI prakaSa rUpe thAya che, tenuM nAma prajJapti che. ahIM je cAra prajJamiyA kahI che temAMthI candraprajJapti kAlikazruta rUpa che, tathA A avagAhanAnuM prajJaptimAM nirUpaNa sUtrakAra cAra prajJationuM nirUpaNa kare che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA0 4 u01 sU038 praptinirUpaNam catuthyauM paJcama-SaSThAGgayorupAGgabhUte staH, apare dve tu prakoNarUpe 3, dvIpasAgaraprajJaptiH / 4 / vyAkhyAprajJaptiH paJcamI vidyate, sA cAGgapraviSTA, tenAtra nopAteti / sU0 38 // iti zrI vizvavikhyAta-jagahallAbha-prasiddhavAcaka-paJcadaza bhASAkalitalalitakalApAlApaMka-pravizuddha gaddhapadyanaikagranthanirmApaka-vAdimAnamardaka zrIzAhUchatrapati kolhApura rAjamadatta jaina zAstrAcArya ' padabhUSita-kolhApu. rarAjaguru bAlabrahmacAri- jainAcArya -- jainadharmadivAkara-pUjyazrI .. ghAsIlAla vrativiracitAyAM sthAnAGgasUtrasya sudhAkhyAyAM vyAkhyAyAm caturtha sthAnasya prathamodezaH samApta // 4-1 // aura dvIpasAgaraprajJapti ye do prajJapsiyAM pAMcaveM aura chaThe aGgake ( aGga arthAt ) upAGga haiN| yadyapi-vyAkhyAprajJaptibhI pAMcavI hai, para vaha aGgapraviSTa hai, isaliye-usakA yahA~ grahaNa nahIM huvA hai / prathama prajJapti-aura dvitIya prajJapti ye do prajJaptiyAM prakIrNa haiM / aura tIsarI tathA cauthI prajJaptiyAM pAMcave-chaThe aGgake upAGga rUpa haiM / sU0 38 // zrI jainAcArya jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAla pativiracita sthAnAGgasUtrakI sudhAnAmaka TIkArthake cauthe sthAna kA prathama uddezaka samApta // 4.-1 // sUraprajJapti prakIrNarUpa che. jaMbudvipa prajJapti ane dvIpasAgara prajJapti, e bane prajJapti pAMcamAM ane chaThThA aMganA upAMgarUpa che. je ke vyAkhyAprajJapti paNa pAMcamI che, paNa te aMgapraviSTa che, tethI ahIM tene grahaNa karavAmAM AvI nathI. prathama prajJapti ane dvitIya prajJapti, e be prajJaptie prakIrNa che. trIjI ane cethI prajJapti pAMcamA ane chaThThA aMganA upAMgarUpa che. je sU. 38 che zrI jainAcArya-jaina dharma divAkara-pUjya zrI ghAsIlAla muni viracita sthAnAMga sUtranI TIkArthanA cothA sthAnakane pahele uddeza samApta che 4-1 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgo atha dvitIyodezaH prArabhyate pUrva catuHsthAnakasya prathamodezo vyAkhyAtaH, sAmprataM dvitIyoddezo vyAkhyAtumArabhyate, tatra pUrvoddezena sahAsyAyaM sambandhaH-anantaroktoddeze jIvAdi dravyaparyAyANAM catuHsthAnakamabhihitamatrApi teSAmeva tadevAbhidhIyate, tatra pUrvasUtreNAsyAyaM sambandhaH-anantarasUtre prajJaptaya uktAH, tAzca pratisaMlInareva jJAyanta iti pratisaMlInAM'tadviparItA'pratisaMlInAMzca nirUpayituM sUtracatuSTayamAha mUlam-cattAri paDilINA paNNattA, taM jahA-kohapaDisaMlINe 1,mANapaDisaMlINe 2,mAyApaDisaMlINe 3, lobhpddisNliinno4||9|| -: cauthe sthAnakakA dUsarA-uddezaka:isa prakAra catuHsthAnakakA prathama uddezaka khaa| aba dvitIya udde. zaka prArambha hotA hai / isakA pUrva uddezakake sAtha aisA sambandha hai| anantara uddezakameM jIvAdidravya aura unakI paryAyoMkA catu:sthAnaka kahA gayA hai so yahAM para bhI unhIMkA vahI kahA jaavegaa| pUrva sUtrake sAtha yahAM aisA sambandha hai ki-anantara sUtra meM jo prajJaptiyAM kahI gaI haiM, ve pratisaMlInoM dvArA jAnI jAtI haiM / ata:-aba sUtrakAra pratisaMlInoMkA aura unase viparIta apratisalInoMkA nirUpaNa cAra sUtroMse karate haiN| " cattAri paDisaMlINA paNNattA" ityAdi cothA sthAnakano bIjo udezakacatAsthAnanA pahelA udezAnI prarUpaNA pUrI thaI. have sUtrakAra bIjA udezAnI prarUpaNane prAraMbha kare che. pahelA uddezA sAthe A udezAne A prakArano saMbaMdha che-pahelA uddezAmAM jIvAdi dravya ane temanI paryAnuM cAra sthAnakanI apekSAe nirUpaNa karavAmAM AvyuM che A uddezAmAM paNa temanuM ja cAra cAra sthAnakane AdhAre nirUpaNa karavAmAM Avaze pUrvasUtra sAthe ahIM A prakArane saMbaMdha che-pahelA sUtramAM prajJaptionuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM. te prANio pratisaMlIne dvArA jANI zakAya che. tethI have sUtrakAra pratisaMlInenuM tathA temanAthI viparIta evAM apratisaMlInuM cAra sUtro dvArA nirU55 42 cha. " cattAri paDisaMlINA paNNattA " tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u02 sU0 39 pratisalInA'pratisaMlonanirUpaNam 583 cattAri apaDisaMlINA paNNattA,taM jahA-kohaapaDisaMlINe jAva lobhaapaDisaMloNe / 2 // cattAri paDisalINA paNNattA, taM jahA-maNapaDisaMloNe 1, vAipaDisaMloNe2, kAyapaDisaMloNe 3, iMdiyapaDisaMloNe 4 // 3 // cattAri apaDisalINA paNNattA, taM jahA-maNaapaDisaMlINe 1, jAva iMdiyaapaDisaMloNe 4 // 4 // // sU0 39 // chAyA-catvAraH pratisaMlInAH prajJaptAH, tadyathA-krodhapatisaMlInaH 1, mAnapratisaMlInaH 2, mAyApatisalInaH 3, lobhapratisaMlInaH 4 / 1 / catvAro'pratisaMlInAH prajJaptAH, tadyathA-krodhApratisaMlInaH yAvat lobhA pratisaMlInaH 4 / 2 / _catvAraH pratisaMlInAH prajJaptAH, tadyathA-manaHpratisaMlInaH 1, vAkapratisaMlInaH 2, kAyapratisaMlInaH 3, indriyapratisaMlInaH / 4 / 3 / catvAro'pratisaMlInAH prajJaptAH, tadyathA-mano'pratisaMlInaH yAvat indriyApratisaMlInaH 4 / 4 / sU0 39 / sUtrArtha-cAra pratisaMlIna kahe gaye haiM, jaise-krodha pratisaMlIna1, mAna pratisaMlIna 2, mAyA pratisaMlIna 3, aura lobha pratisaMlIna 4 / ___ cAra apratisaMlIna kahe gaye haiM, jaise-krodha apratisaMlIna 1 yAvat lobha apratisaMlIna 4 / isa prakArase bhI cAra pratisaMlIna kahe gaye haiM, jaise-manaH pratisaMlIna 1, vacana pratisaMlIna 2, kAya pratisaMlIna 3, aura indriya pratisaMlIna 4 / cAra isa prakArase bhI apratisaMlIna kahe haiM, jaise-mano'pratisaMlIna 1, yAvat indriya apratisaMlIna 4 / yA2 542nA pratisAdAna 4aa cha-(1) adha pratisatAna, (2) bhAna pratisa sIna, (3) bhAyA pratisadIna bhane (4) soma pratisabIna. 1 pramANe cAra prakAranA apratisaMlIne kahyA che-(1) krodha apratisaMlIna, (2) mAna mapratisabIna, (3) bhaay| mapratisadIna bhane (4) sonasapratisa sIna. mA prakAre 55 yAra pratisasIna cha-(1) bhanaH pratisasIna, (2) pADU prtisalIna, (3) kAya pratisalIna ane (4) Indriya pratisaMlIna. e ja pramANe cAra prakAranA asaMlIna nIce pramANe kahyA che-(1) manaH apratisaMlIna Adi Indriya apratisalIna paryaratanA cAra prakAre samajavA. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 sthAnAGgasUtre TIkA-" cattAri paDisaMlINA" ityAdi-pratisaMlInA:-prati-vastu vastu pratisaMlInA:-AtmasaMgopakAH pratisaMlInAH, te catvAraH prajJaptAH, tadyathA-krodhapratisaMlIna:-krodhaM prati udayanirodhenoditaviphalIkaraNena ca pratisaMlInaH krodhapratisaMlInaH uktaM ca" udayasseva niroho udayapattANa vA'phalI karaNaM / jaM ettha kasAyANaM kasAyasaMlINayA esA / 1 / " chAyA-" udayasyaiva nirodhaH udayamAptAnAM vA'phalIkaraNam / ___ yadatra kaSAyANAM kssaaysNliintessaa|1" evaM mAnAdiSvapi vijJeyam / " cattAriapaDisaMlINA" ityAdi - apratisaMlInAzcatvAraH prajJaptAH, tadyathA-krodhApratisaMlIna:-krodhaM prati apratisaMlIna:-samya-nirodharahitaH 1, evaM mAnAdiSvapi vijJeyam / 2 / TIkArtha-hara eka vastu ke prati jo AtmasaMgopaka hote haiM, ve pratisaMlIna haiN| ye pratisaMlIna jo krodha pratisaMlIna Adike bhedase cAra kahe gaye haiM unakA abhiprAya aisA hai-jo udita huve krodhako viphala kara dete haiM yA usake udayakA nirodha kara dete haiM, ve krodha pratisaMlIna haiN| kahAbhI hai " udayaslevaniroho" ityAdi / kaSAyoMke udayakA nirodha karanA athavA-udaya prApta kaSAyoMko viphala karanA yaha kaSAya saMlInatA hai| isa tarahakA kathana mAna AdikomeM bhI samajha lenA cAhiye / cattAri apaDisalINA-ityAdi / krodha apratisaMlIna Adike bhedase jo apratisaMlIna cAra prakArake kahe gaye haiM, unakA tAtparya aisA hai-ve krodha apratisaMlIna haiM, isI tarahakA kathana mAna AdikomeM bhI jAnanA cAhiye / TIkA-eka vastu pratyethI AtmAne vALI lenArane pratisaMlIna kahe che. je mANasa udita thayelA kopane viphala karI nAkhe che athavA tenA udayano nirodha karI nAMkhe che tene krodha pratisaMlIna kahe che kahyuM paNa che ke - " udayassevaniroho" chatyA-pAyAMnA yA nirAdha 42vA athavA ya prApta kaSAyane viphala karavA tenuM nAma kaSAya saMlInatA che. A prakAranuM kathana mAna, mAyA ane lebha viSe paNa samajavuM. ___" cattAri apaDisaMlINA" tyAhi. mapratisasInanA-Thodha mapratisaalna Adi cAra prakAra kahyA che. udaya prApta kAdhane nirodha nahIM karanArane ke apratisaM lIna kahe che. e ja pramANe bAkInA traNa apratisaMlInane bhAvArtha paNa jAte ja samajI le. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u02 sU039 pratisaMlonApratisaMlonanirUpaNam 585 __ "cattAri paDisaMlINA" ityAdi-punaH pratisaMlInAzcatvAraH prajJaptAH, tadyathA-manaHpratisaMlIna:-kuzalamanasa udIraNena akuzalamanaso nigraheNa ca pratisaMlInaM-saMniruddhaM manaH-cittaM yasya sa tathA / evaM bAkAyayorapi bodhyam / tathAindriyapratisaMlIno-manojJAmanojJazabdAdiviSayeSu rAgadveSanivArakaH, uktaM ca " apasatthANa niroho jogANamudIraNaM ca kusalANaM / kajami ya vihI gamaNaM joge saMlINayA bhnniyaa|1|" saddesu ya bhaddayapAvaesa soyavisamuvAgaesu / tuTeNa va ruTeNa va samaNeNa sayA na hoyavvaM // 2 // " chAyA -" aprazastAnAM nirodho yogAnAmudIraNaM ca kuzalAnAm / kArya ca vidhinA gamanaM yoge salInatA bhnnitaa|1| zabdeSu bhadrakapApakeSu zrotraviSayamupagateSu / tuSTena vA ruSTena vA zramaNena sadA na bhavitavyam / 2 / " iti, 3 // evaM zeSendriyeSvapi pratisaMlInatA bodhyA / "cattAri paDisaMlINA" ityAdi punaHpratisaMlIna jo manaH pratisaMlona Adike bhedase cAra kahe gaye haiM, unakA abhiprAya aisA hai ki kuzala manake udIraNase aura akuzala manake nigrahase jisane apane manako pratisaMlIna kara liyA (rokadiyA) hai vaha " pratisalIna manAH "hai / isI tarahase vacana aura kAyake sambandhameM bhI jAnanA cAhiye / tathA indriyasaMlIna vaha hai jo manojJa aura amanojJa zabdAdi viSayoMmeM rAga-dveSakA nivAraka hotA hai| kahAbhI hai " apasasthANa niroho" ityAdi / isI prakArase zeSa indriyomeM bhI pratisaMlInatAkI vyAkhyA kara lenI caahiye| / cattAri paDisaMlINA " tyAdi-pratidInanA manA pratisasIna mA je cAra bheda kahyA che tenuM spaSTIkaraNa-kuzala mananA udIraNathI ane akuzala mananA nigrahathI jeNe potAnA manane pratisUlIna karI dIdhuM che. tene " pratisaMsInamanA kahe che. e ja pramANe vacana ane kAyane viSe paNa samajavuM. Inidraya pratisaMlIna e che ke je manejJa ane amane zabdAdi viSamAM rAga depanA nivA24 DAya che. yuM para che 3-." apasatthANaniroho" tyA e ja pramANe bAkInI indrimAM paNa pratisalInatAnI vyAkhyA samajI sa 74 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre "cattAri apaDisaMlINA" ityAdi-apratisalInAzcatvAraH prajJaptAH tadyathAmano'pratisaMlIna:-mana samyaGanirodharahitaH / evaM vAkAyendriyeSvapi vAcyam / // sU0 39 // pUrvamapratisalInaH proktaH, satu dIna evaM bhavatIti dInaM caturbhaGgayA nirUpayan saptadazasUtrImAha mUlam-cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA--dINaM NAma. mege dINe 1, dINe NAmamege adINe 2, adINe NAmamege dANe 3, adINe NAmamege adINe 4 / 1 / cattAri purisajAyA paNNattA,taM jahA--dINe NAmamege dINapariNate 1, dINe NAmamege adINapariNate 2, adINe NAmamege doNapariNate 3, adINe NAmamege adINapariNate / 4 // 2 // cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-dINe NAmamege dINa rUve 1, ha / 4 // 3 // evaM dINamaNe 4, 4, dINasaMkappe 4,5, dINapanne 4, 6, dINadiTrI 4,7, dINasIlAyAre 4, 8, dINavavahAre 4,9 / cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-dINe NAmamege dINa "cattAri apaDisaMlINA" ityaadi| yahAM jo punaH mano pratisaMlIna Adi ke bhedase cAra apratisaMlIna kahe gaye haiN| unakA tAtparya aisA hai jo manako samyak prakArase nirodha karanese rahita hai, vaha manaH apratisaMlIna hai isI tarahakA kathana vAk-kAya evaM indriyoMke nirodha sambandhameM bhI kara lenA caahiye| sU0 39 // sevI. " cattAri apaDisalANA " lyA-mapratisadInanA bhana: apratimAna Adi cAra bheda kahyA che, te cAra bhedanuM spaSTIkaraNa A pramANe che - je manane samyak prakAre nirodha (nigraha) karavAthI rahita hoya che, tene manaH apratisaMlIna kahe che. e ja prakAranuM kathana vA, kAya ane indrinA nirodha viSe paNa samajI levuM joIe. e sU. 39 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU040 dInasvarUpanirUpaNam parakkame, dINe NAmamege adINa0 hra / 4 / 10, evaM savvasiM caubhaMgo bhANiyavvo, 587 cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA dINe NAmamege dINavittI 4, 11, evaM daNijAI 12, doNabhAsI 13, dINobhAsI 14, cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA- doNe NAmamege dINasevI |4| 15, dINe NAmamege dINapariyAe 16, dIne hva NAmamege dINa pariyAle hva |4| 17 savvattha caubhaMgo // 40 // chAyA -- catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA - dIno nAmaiko dInaH 1, dono nAmaikosdInaH 2, adIno nAmaiko dInaH 3. adIno nAmaiko'dInaH 4, 1 | catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA dIno nAmaiko dInapariNataH 1, dIno nAmako dIna pariNataH 2, adIno nAmaiko dInapariNataH 3. adIno nAmai - asarapariNataH 4 / 2 / - catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA-dIno nAmako dInarUpaH ha (4) 3, jo apratisaMlIna kahA gayA hai, vaha to donahI hotA hai ataH aba sUtrakAra caturbhaGgI dvArA dInakA nirUpaNa karane nimitta 17 sUtroMkA kathana karate haiM / " cattAri purisajAyA paNNattA " ityAdi sUtrArtha- puruSa cAra kahe gaye haiN| dIna dIna 1, dIna adIna 2, adIna dIna3, aura adona adIna 4-1 / puruSajAta cAra haiN| dIna dInapariNata 1, dIna adIna pariNata 2, adIna dInapariNata 3, adIna adInapariNata 42 / puruSajAta cAra kahe gaye haiN| dIna dInarUpa 1, dIna adInarUpa 2, adIna pahelAnA sUtramAM je apratisa'lIna kahevAmAM AvyA, te te dIta ja haiAya che. tethI have sUtrakAra catugI dvArA dInanuM nirUpaNa karavA mATe 17 sUtranuM athana ure che. " cacAri purisajAyA paNNattA " ityAhi sUtrArtha - yAra aAranA puruSa udyA che- (1) hIna hIna, (2) dIna zAhIna, (3) addIna dIna ane (4) addIna aTThIna 5 1 ! cAra prakAranA puruSa kahyA che (1) dIna hIna parizuta, (2) hIta sahIna parivRta, (3) addIna hIna parivRta ramane (4) sahIna mahIna parizrutA / 2 / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 sthAnAGgasUtre evaM dInamanAH 4, 4, dInasaMkalpaH 4, 5, dInamajJaH 4, 6, dInadRSTi : 4, 7, dInazIlAsscAraH 4, 8, dInavyavahAraH 4, 9, dInarUpa 3 aura adIna adInarUpa 4 3 / cAra puruSajAta haiM- dIna dInamanacAlA 1, dIna adIna manavAlA 2, adIna dIna manavAlA 3 aura adIna adIna manavAlA 4-4 / puruSajAta cAra haiN| dIna dIna saGkalpavAlA 1, dIna adIna saGkalpavAlA 2, adIna dIna saGkalpavAlA 3 aura adIna adIna saGkalpavAlA 4-5 / puruSajAna cAra haiN| dIna dIna prajJAvAlA 1, dIna adIna prajJAvAlA 2, adIna dIna prajJAvAlA 3 aura adIna adIna prajJAvAlA 4-6 / puruSajAta cAra kahe gaye haiN| dIna dIna dRSTivAlA 1, dona adIna dRSTivAlA 2, adIna dIna dRSTivAlA 3 aura adIna adIna dRSTivAlA 4-7 / puruSajAta cAra kahe gaye haiM / dIna dIna zIlAcAravAlA 1, dIna adIna zIlAcAravAlA 2, adIna dona zIlAcAravAlA 3, aura adIna adIna zIlAcAravAlA 4-8 / puruSajAta cAra kahe gaye haiM / dIna dIna vyavahAravAlA 1, dIna adIna vyavahAravAlA 2, adIna dIna vyavahAravAlA 3 aura adIna adIna vyavahAravAlA 4-9 / puruSajAta cAra kahe gaye haiM / dIna dIna parAkramavAlA 1, dIna adIna parAkramavAlA puruSalata yAra prahAranI uhI che - (1) hIna hIna3ya, (2) hIna mahIna3ya, (3) adIna dInarUpa ane (4) adIna anrInarUpa / 3 / puruSAta cAra kahI che (1) dIna krIna manavALe, (2) dvIna aTThIna manavALA, (3) akrIna dIna manavALA gAne (4) zAhIna mahIna bhanavANI / 4 / cAra prakAranA puruSa kahyA che--dIna dIna sa'kalpavALA, (ra) dIna aTThIna sa'kalpavALA, (3) addIna dIna sa'kalpavALA ane (4) addIna adIna saMkalpa vANI / 5 / thAra aAranA puruSa hyA che - (1) hIna hIna prajJAvANI, (2) dIna adIna prajJAvALA, (3) aTThIna dIna prajJAvALA ane (4) adIna adIna prajJAvALA. / 6 / cAra prakAranA puruSa kahyA che-(1) dIna dIna dRSTivALA, (2) hIna mahIna dRSTivANo, (3) yAhIna hIna dRSTivANo yAne (4) addIna adIna dRSTivALA / 7 / cAra prakAranA puruSa kahyA che-(1) dIna dIna zIlAcAravALA, (ra) dIna dIna zIlAcAravALA, (3) addIna skrIna zIlAcAravALA ane (4) dIna adIna zIlAcAravALA 8 / cAra prakAranA puruSa kahyA che (1) hIna hIna vyavahAravANI, (2) hIna mahIna vyavahAravANI, (3) sahIta hIna vyavahAravALA ane (4) dIna dIna vyavahAravALA / 9 / cAra prakAranA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU0 40 dInasvarUpanirUpaNam 549 catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA- dono nAmaiko dInaparAkramaH, dIno nAmaiko'dInaparAkramaH 6 (4) 10, evaM sarveSAM caturbhaGgI bhaNitavyA, catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA dIno nAmaiko dInavRttiH 4, 11, evaM dInajAtiH 12, dInabhASI 13, dInAvabhAsI (bI) 14, catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA-dIno nAme ko dInasevI hra (4) 15, evaM dIno nAmaiko dInaparyAyaH 16, dIno nAmaiko dInaparivAraH 6 ( 4 ) 17 sarvatra caturbhaGgI / sU0 40 / 2, adIna dIna parAkramavAlA 3 aura adIna adIna parAkramavAlA 4 10 puruSajAta cAra kahe gaye haiN| dIna dIna vRtivAlA 1, dIna adIna vRtti vAlA 2, adIna dIna vRttivAlA 3 aura adona adIna vRttivAlA 4-11 puruSajAta cAra haiN| dIna dIna jAtivAlA 1, dIna adIna jAtivAlA 2, adIna dIna jAtivAlA 3 aura adIna adIna jAtivAlA 4- 12 / puruSajAta cAra kahe gaye haiN| dIna dInabhASI 1, dIna adInabhASI 2, adIna dona bhASI 3 aura adIna adInabhASI 4-13 / puruSajAta cAra kahe gaye haiM- dIna dInA'vabhASI - 1 dIna adInAvabhASI - 2 adIna dInAsabhASI - 3 aura adIna adInA'vabhASI - 4 - 14 puruSajAta cAra kahe gaye haiM- dIna dIna se bI-1 dIna adIna sevI-2 adIna dInasevI13 aura adIna adIna sevI - 4, 15, puruSa jAti cAra kahe gaye haiM puruSa hyA che- (1) dIna hIna parAbhavANo, (2) hIna vyuhIna parAbhavANI, (3) sahIna hIna parAbhavANI, (4) mahIna hIna parAbhavANo bhane (4) dIna adIna parAkramavALA / 10 / cAra prakAranA puruSa kahyA che--(1) dIna dIna vRttivALA, (2) dIna adIna vRttivANI (3) sahIna hIna vRttivANo, bhane (4) sahIna mahIna vRttivANI / 11 / thAra prahAranA puruSa udyA che - (1) hIna hIna ativANI, (2) hIna syAhIna bhativANI, (3) mahIna hIna ativANo bhane (4) sahIna mahIna bhati vALe ! 12 / cAra prakAranA puruSa kahyA che-(1) dIna dIna bhASI, (2) dIna adIna bhASI, (3) akrIna dIna bhASI ane (4) adIna madIna bhASI / 13 / thAra amaranA puruSa uhyA che - (1) hIna honAvalASI, (2) hIna mahInAvalASI, (3) mahIna hInAvalASI mane (4) sahIna mahInAvalASI / 14 / yAra prahAranA puruSa hyA che - (1) hIna hIna sevI, (2) hIna mahIna sevI, (3) dIna dIna sevI ane (4) adIna adIna sevI / 15 / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 sthAnAGgo ____TIkA-" cattAri purisajAyA " ityAdi-catvAri puruSajAtAni-puruSaprakArAH, prajJaptAH, tadyathA-ekaH-kazcit puruSo dInaH-pUrva dainyavAn , upArjitadhanAdeH kSINatvAt pazcAdapi dInaH, punadhanAdyAgamAbhAvAt , yadvA-dIno bahivRtyA nistejazarIratvAt , sa punardIno'ntahatyA kaluSitacittavRttikatvAt , iti prathamo bhaGgaH 1 // dIna dIna paryAya-1 dIna adIna paryAya-2 adIna dIna paryAya-3 adIna adIna paryAya-4, 16 puruSa jAta cAra kahe gaye haiM-dIna dIna parivAra-1 dIna adIna parivAra-2 adIna dIna parivAra-3 auraadIna adIna parivAra-4, 16 yaha cAlIsavAM sUtra hai. isake anta. gata ye-17 sUtra haiM, inake dvArA jo satraha caturbhaGgI pratipAdita kI gaI hai. usa-pratyeka kA bhAva isa prakArase hai___ puruSa jAta kA tAtparya puruSa prakArase hai, isa prakAra meM koI eka puruSa aisA hotA hai jo pahile ke upArjita dhana ke kSaya se dIna ho jAtA hai aura-pazcAt bhI dhanAdi ke abhAva se dIna hI banA rahatA hai. athavA-nisteja zarIra vAlA hone ke kAraNa koI eka puruSa aisA hotA hai-jA bahivRtti se bhI dIna hotA hai aura-antavRtti se bhI kaluSita citta vRttivAlA hone ke kAraNa dIna banA rahatA hai, aisA yaha-1 bhaGga hai / tathA-koI eka dUsarA puruSa aisA bhI hotA hai jo yA2 412nA puruSa 4aa cha-(1) hI hIna paryAya, (2) hIna mahIna paryAya, (3) mahInAna paryAya mana (4) mahAna mahAna paryAya / 16 / cAra prakAranA puruSa kahyA che-(1) dIna dIna parivAra, (2) dIna adIna parivAra, (3) mahIna hIna parivA2 mana (4) mahIna mahIna parivA2 / 17 / A 40 mAM sUtramAM je 17 sUtre ApyAM che, temAM 17 caturbhagI ApI che temanuM have spaSTIkaraNa karavAmAM AvI che- puruSa jAta eTale puruSanA prakAre. te prakAre ahIM 17 sUtra ane 17 catabhegIo dvArA prakaTa karavAmAM AvyA che. (1) kei eka puruSa e hoya che ke je upArjita dhananA kSayathI dIna thaI gayuM hoya che, ane tyAra bAda paNa dhanAdinA abhAve dIna dazAmAM ja rahe che. athavA-nisteja zarIra vALa hevAne kAraNe koI mANasa bahivRttinI apekSAe paNa dIna hoya che ane kaluSita cittavALe hevAne kAraNe antavRttinI apekSAe paNa dIna heya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - --- sudhA TIkA sthA0 4 u02 sU0 40 dInasvarUpanirUpaNam tathA-eka:-kazcit pUrva dInaH, janmano daridratvAt pazcAd adInaH, samupAjitasampattikatvAt, yadvA-dInaH, bahirvR tyA mlAnamukhayuktatvAt adInaH antaIcyA audAryAdiguNavattvAt , iti dvitIyo bhnggH|| tathA-eka:-aparaH puruSaH pUrvam adInaH, sampattyAdizAlitvAt , pazcAd dIno vinaSTasampattyAditvAt , yadvA-dInaH, bahirDacyA sundarA''kAratvAt , dInA, antarvacyA kaluSitacittatvAt , iti tRtIyo bhnggH| 3 / / tathA-eka:-kazcit puruSaH pUrvam adInaH, dhanAdisampanatvAt , pazcAdapi adInaH, tavRddhimattvAt , yadvA-adIna:, bahirtRttyA hRSTapuSTazarIratvAt , punarapyadIna: antarvRttyA prazastabhAvavatvAt , iti caturthoM bhaGgaH 4 / 1 / janma se daridra hone ke kAraNa pahale to-dIna hotA hai pazcAt apane puruSArtha se arjita sampatti vAlA ho jAne se dIna nahIM rahatA hai, athavA-mlAna mukha se yukta hone ke kAraNa koI eka manuSya bahivRtti se to dIna hotAhai, aura audArya Adi guNoMse yukta hone ke kAraNa anta tti se adIna hotA hai. aisA yaha-dvitIya bhaGga hai / tathA-koI eka puruSa aisA hotA hai jo-sampatti Adi se yukta hone ke kAraNa pahale adIna hotA hai aura-pazcAt vinaSTa sampattivAlA ho jAne se dIna ho jAtA hai, athavA-bAhara meM sundarAkAra vAlA hone se koI eka puruSa pahale adIna hotA hai aura bAda meM kaluSita cittavRttivAlA hone ke kAraNa antaraGga se dIna hotA hai aisA yaha tRtIya bhaGga hai-3 / tathAkoI eka puruSa aisA hotA hai jo-pahale bhI dhanAdi sampanna hone ke bIje bhAge-koI eka puruSa e heya che ke je janmathI daridra hevAne kAraNe pahelAM te dIna hoya che, paNa pAchaLathI puruSArtha dvArA dhanepArjana karavAne kAraNe dIna rahetuM nathI. athavA plAna mukhAkRtithI yukta hevAne kAraNe keI eka puruSa bAhyavRttithI te dIna lAgatuM hoya che, paNa audArya Adi guNothI yukta hovAne lIdhe antavRttithI adIna hoya che. trIjo bhAMge -ke eka puruSa e hoya che ke je saMpattizALI hevAne kAraNe pahelAM te adIna hoya che, paNa pAchaLathI tenI saMpattino nAza thaI javAthI dIna avasthAvALo thaI gayo hoya che. athavA suMdara mukhA. kRti Adine kAraNe koI mANasa bAhyadaSTie jotAM te adIna lAge che, paNa kaluSita cittavALo hovAne lIdhe anavRttithI dIna hoya che. cothe bhAga-keI eka puruSa e hoya che ke je pahelAM paNa dhanAdithI saMpanna hovAne kAraNe adIna hoya che ane tyArabAda dhanAdinI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 sthAnAso " catAri" ityAdi-catvAri puruSajAtAni-catvAraH puruSaprakArAH, prajJa. ptAni, tadyathA-dIno nAmaiko dInapariNataH, dIno jAtyAdihInaH, dInapariNataHdInatvena pariNataH hiMsAdikarmakAritvAt , iti prathamo bhnggH| evaM caturbhaGgI vijnyeyaa|4| ___ anayA rItyA rUpa-manaH saMkalpa-prajJA dRSTi-zIlA''cAra-vyavahAra-parAkrama-vRttijAti bhASya-vabhAsi sevi-paryAya parivAretizabdAnAM dInazabdena saMyojanena pratyeka caturbhaGgI bodhyA / eSAM vyAkhyA'syaiva caturthasthAnasya prathamoddeze dvitIyasUtre vilokanIyA / sU0 40 kAraNa adIna hotA hai aura-pazcAt bhI dhanAdi kI vRddhi ho jAne ke kAraNa adIna banA rahatA hai-4 aisA vaha cauthA bhaGga hai| yaha prathama sUtragata bhaGga catuSTaya kA bhAva hai-dvitIya sUtragata jo-bhaGga catuSTaya hai usakA bhAva isa prakAra se hai-koI eka puruSa aisA hotA hai jojAtyAdi se pahale se hI hIna dIna hotA hai aura bAda meM bhI hiMsra kAryakArI ho jAne se dInatA se pariNata ho jAtA hai aisA yaha-prathama bhaGga hai-1 isI prakAra se isa sUtra ke avaziSTa tIna bhaGga bhI apane Apa samajhanA cAhiye-4 / isI rIti se rUpa-mana-saGkalpa-prajJAdRSTi-zIlAcAra-vyavahAra-parAkrama-vRtti-jAti-bhASI - avabhASIsevI-paryAya aura-parivAra. ina zabdoM ko dIna zabda ke sAtha joDa vRddhi thavAne kAraNe adIna ja rahe che. athavA suMdara mukhAkRti Adine kAraNe bAhyavRttithI paNa adIna hoya che ane audArya Adi guNothI yukta havAne kAraNa antattithI paNa adIna ja hoya che. A rIte pahelA sUtranA cAra vikone bhAvArtha spaSTa karavAmAM AvyuM che. bIjA sUtranA cAra bhAMgAone bhAvArtha nIce pramANe che- (1) "dIna dIna pariNuta" keI eka puruSa e heya che ke je jAti AdinI apekSAe pahelAM paNa dIna hoya che ane tyArabAda hiMstra pravRttimAM paDI javAne kAraNe dInatA pariNata thaI gaye hoya che, e A pahele bhAMgo samaja. e ja pramANe A sUtranA bAkInA traNa bhAMga paNa jAte ja sabha devA. pramANe 35, mana, sa485, prajJA, Ta, vAyara, vyava. DA2, 52|bh, vRtti, ti, bhASI, samASI, sevI, paryAya mane parivAra A zabdane dIna zabda sAthe uparanA krama pramANe joDIne je caturbhagIo banAvavAmAM AvI che, temane bhAvArtha paNa pahelA ane bIjA sUtramAM karelA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sudhA TIkA sthA0 4 u.2 sU041 puruSajAtanirUpaNam puruSajAtAdhikArAdevASTAdazasUtrImAha mUlam--cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-ajje NAmamege ajje 4, 1, cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-ajje NAmamege ajapariNae 4, 2 // evaM ajarUve 3, ajamaNe 4, ajasaMkappe 5, ajapanne 6, ajadiTrI 7, ajasIlAyAre 8, ajavavahAre 9, ajaparakame 10, ajavittI 11, ajajAI 12, ajjamAtI 13, ajao. bhAsI 14, ajasevI 15, evaM ajapariyAe 16, ajapariyAle 17 evaM sattara AlAvagA 17 jahA dINeNaM bhaNiyA, tahA ajeNavi bhANiyabA, cattAri purisajAyA paNNattA, taMjahA-ajje NAmamege ajabhAve 1, aje NAmamege aNajabhAve 2, aNajje NAmamege ajjabhAve 3, aNajje NAmamege aNajjabhAve 4, 18 / sU0 41 / chAyA-catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-AryoM nAmaika AryaH 4,1, catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-AryoM nAmaika AryapariNataH 4, 2 / kara pratyeka kI caturbhaGgI banA lenA cAhiye / ina padoM kI vyAkhyA isI caturtha sthAna ke prathama uddezaka meM dvitIya sUtra meM dekha lenA caahiye||40 puruSajAta ke adhikAra ko lekara aba sUtrakAra aSTAdaza sUtrIkA kathana karate haiM- cattAri purisajAyA paNNattA "-ityAdi-41 paSTIkaraNane AdhAre samajI levuM. A padanI vyAkhyA caturtha sthAnanA pahelA uddezAnA bIjA sUtramAM ApavAmAM AvI che, te tyAMthI vAMcI levI. sU. 40nA puruSa jAtane adhikAra cAlI rahyo che, te saMbaMdhane anulakSIne sUtrakAra 18 sUtra dvArA puruSa prakAranuM kathana kare che. " cattAri purisajAyA paNNatA " tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre evamAryarUpaH 3, AryamanAH 4, AryasaMkalpaH 5, AryaprajJaH 6, AryadRSTiH 7, AryazIlA''cAraH 8, AryavyavahAraH 9, AryaparAkramaH 10, AryavRttiH 11, AryajAti 12, AryabhASI 13, AryAvabhAsI 14, AryasevI 15, evamAryaparyAyaH 16, AryaparivAraH 17, evaM saptadazA''lApakAH 17 yathA dInena bhaNitAH, tathA''ryeNApi bhaNitavyAH, ____ catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-AryoM nAmaika AryabhAvaH 1, AryoM nAmaiko'nAryabhAyaH 2, anAryoM nAmaika AryabhAvaH 3, anAryoM nAmaiko'nAryabhAvaH 4, 18 / sU0 41 / cAra prakArake puruSa kahe hai ve isa prakAra se hai, Arya nAma vAlA hai aura Arya hai 4-1 cAra prakAra ke puruSa kahe haiM-Arya nAmavAlA Arya pariNata haiM 4-2, isI taraha se Arya rUpa, vAlA 3, AyeM manavAlA 4, AyeM saMkalpa vAlA 5, Arya prajJAvAlA 6, Arya dRSTi vAlA 7, Arya zIla vAlA 8, Arya vyavahAra vAlA 9, Arya parAkrama vAlA 10, Arya vRtti vAlA 11, Arya jAti vAlA 12, Arya bhASA vAlA 13, AryAvabhASI 14, AryasevI 15, Arya paryAyavAlA 16, Arya parivAra vAlA 17, isa prakAra ke satraha AlApaka hote haiM jaise dInake sAtha ke AlA. paka kahe haiM vaise hI Arya ke sAtha bhI kahanA cAhiye. ___ puruSajAta cAra kahe gaye haiM jaise-Arya-Arya bhAvavAlA-1 Arya anArya bhAvavAlA-2 anArya Arya bhAvavAlA-3 aura-anArya anArya cAra prakAranA puruSa kahyA che, jevI rIte ke Arya nAmavALA che ane Arya che. 4-1 cAra prakAranA puruSe kahyA che-Arya nAmavALA che ane Arya pariNata che. 4-2 e ja rIte Arya rUpavALA 3, Aya manavALA 4, Arya saMka95vALA 5, Arya prajJAvALA 6, Arya daSTivALA 7, Arya zIlavALA 8, Arya vyavahAravALA 9, Arya parAkramavALA 10, Arya vRttivALA 11, Arya jAtivALA 12, Arya bhASAvALA 13, AryAvabhASI 14, Arya sevI 15, Arya paryAyavALA 16, Arya parivAravALA 17, e rIte sattara AlApaka bane che. jevI rIte dInanI sAthenA AlApake kahyA che, tevI ja rIte AryanI sAthenA AlApake paNa kahevA joIe. ___yA2 42 puruSo 4aa che(1) sAya mAryamAyuta, (2) mAya anArya bhAvayukta, (3) anArya Arya bhAvayukta ane (4) anArya anArya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 0 2 sU0 41 puruSajAtanirUpaNam 515 TIkA-" cattAri purisajAyA" ityAdi-tatrA''yoM navavidhaH, yadAha " khete jAIkulakammasippabhAsAi nANacaraNe ya / daMsaNa Ariya NavahA micchA sagajavaNakhasamAI / 1 / " iti, chAyA-"kSetre jAtikulakarmazilpabhASe jJAnacaraNe ca / darzane AryoM navadhA mlecchAH zaka-yavana-khasAdayaH / 2 / " tatra kSetrA''yaH-pApakarmarahito vizuddha ityarthaH, tathA-AryabhAvaH-kSAyikAdijJAnAdiguNasampannaH, anAryabhAvazca-krodhAdikaluSita iti / zeSa sugamam / muu041|| bhAvavAlA-4 isa mUtra meM jo Arya kahA gayA hai, vaha nau prakArakA kahA gayA hai-khette, jAI, kula, kamma, ityAdi. kSetrArya-1 jAtyArya-2kulArya3 karmAya-4zilArya-5 bhASArya-6 jJAnArya-7 cAritrArya-8aura-darzanArya -9 / tathA, mleccha, zaka, yavana, aura khasa Adi ye anArya kahe gayehaiM / jo kSetra Arya hotA hai. vaha-pApa rahita hotA hai. vizuddha hotA hai, tathA--kSAyika Adi jJAnAdi guNoM se sampanna hotA hai. aura-anArya bhAva jo, krodhAdika hai unase bhI kaluSita hotA hai| bAkI kA saba kathana sugama hai. tAtparya isa kathana kA aisA hai ki-jokSAyAdi jJAnAdi bhAvoM se yukta hotA hai vaha-" AryabhAva " se, aura-jo krodha Adi se kaluSita hotA hai vaha-" anAryabhAva" se liyA gayA hai. isa taraha ina zabdoM ko samajha kara ye-Arya-anArya Adi cAroM bhAna sugama rIti se samajhe jA sakate haiM / sU041 // bhAvayukata. A sUtramAM je Arya kahevAmAM Avela che te nava prakAranA sama 4. sama-khette-jAI-kula-kamma" tyAha--(1) kSetrAyaH, (2) tyAya, (3) gam, (4) 4AyaH, (5) zikSA, (6) sApAyaH, (7) zAnA, (8) yAtriya mana (6) zanAya. ye rIta zanazAstramA mAya na 42ri xn cha. 24, yavana ane khasa Adine plecha, anArya kahyA che. je kSetrArya hoya che te pApa rahita (vizuddha) hoya che ane kSAyika Adi jJAnAdi guNothI yukta hoya che, ane krodhAdika je anAryabhAva che tenAthI paNa kaluSita hoya che, bAkInuM kathana sugama che. A kathanane saMkSipta bhAvArtha nIce pramANe che-kSAyika Adi jJAnAdi bhAvethI yukta puruSane AryabhAva yukta karyo che, ane krodhAdithI kaluSita bhAvayukta puruSane anArya bhAvayukta kahyo che. A rIte A zabdane samajavAthI Arya-anArya Adi cAre bhAgA saraLatAthI samajI zakAya che. A sU. 41 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtre dASTAntikabhUtapuruSajAtameva vRSabhadRSTAntena nirUpayitumAha mUlam--cattAri usabhA paNNattA, taM jahA-jAisapanne 1, kulasaMpanne 2, balasaMpanne 3, rUbasaMpanne 4 / / evAmeva cattAripurisajAyA paNNattA, taM jahA-jAisaMpanne 1, jAva rUvasaMpanne 4 // 1 // cattAri usabhA paNNattA, taM jahA-jAisaMpaNNe NAmamege No kulasaMpaNNe 1, kulasaMpanne NAmamege No jAisaMpaNNe 2, ege jAisaMpaNNe vi kulasaMpaNNe vi 3, ege No jAisaMpaNNe No kulasaMpaNNe 4 // __ evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA--jAisaMpaNNe NAmamege 4, 2 // cattAri usabhA paNNattA, taM jahA-jAisaMpaNNe NAmamege No balasaMpaNNe 4, __ evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-jAisaMpaNNe 4, 3 // cattAri usabhA paNNattA, taM jahA-jAisaMpaNNe NAmamege No rUvasaMpaNNe 4, evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA,taM jahA-jAisaMpaNNe NAmamege No rUvasaMpaNNe, 4, 4 // cattAri usabhA paNNattA, taM jahA-kulasaMpaNNe NAmamege No balasaMpaNNe 4, evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-kulasaMpaNNe NAmamege No balasaMpaNNe 4, 5, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u02 sU2 42 vRSabhadRSTAntena puruSajAtanirUpaNam 597 cattAri usabhA paNattA, taM jahA-kulasaMpaNNe NAmamege No rUvasaMpaNNe 4, evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-kula0 4, 6, cattAri usabhA paNNattA, taM jahA-balasaMpaNe NAmamege No rUvasaMpaNNe 4, evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-balasaMpaNNe NAmamege 4, 7 / sU0 42 / chAyA-catvAra RSabhAH prajJaptAH, tadyathA-jAtisampannaH 1, kulasampannaH 2, balasampannaH 3, rUpasampannaH 4) evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-jAtisampanno yAvad rUpasampannaH 4, 1 // catvAra RSamAH prajJaptAH, tadyathA-jAtisampanno nAmaiko no kulasampannaH 1, kulasampanno nAmaiko no jAtisampannaH 2, eko jAtisampanno'pi kulasampanno'pi 3, eko no jAtisampanno no kulasampannaH 4, aba sUtrakAra dArdAntika bhUta puruSa jAta ko hI vRSabha dRSTAnta se nirUpita-karate haiM-" cattAri usabhA paNNattA"-ityAdi // 42 // sUtrArtha-vRSabha cAra prakAra ke kahe gaye haiM-jAti sampanna-1 kulasa. mpanna-2 bala sampanna-3 aura-rUpa sampanna-4 isI prakAra se puruSa bhI cAra prakAra ke kahe gaye haiM-jAti sampanna, yAvat rUpa sampanna-4, 1 / puna:baila cAra prakAra ke kahe gaye haiM, jAti sampanna no kulasampanna, 1 kula sampanna no jAtisampanna, 2 jAti sampanna bhI kulasampanna bhI, 3 aura have sarakAra vRSabhanA dAnta dvArA rASTrantika puruSa jAtinuM nirUpaNa kare che. " cattAri usabhA paNNattA" tyAhisUtrA-vRSama () yAra 42nA 4 // che--(1) ti sapanna, (2) ta sapanna, (3) sa sapanna, (4) 35 sapanna. me prabhArI puruSanA pa ti saMpanna Adi cAra prakAra kahyA che. vRSabhanA nIce pramANe cAra prakAra paNa kahyA che-(1) jAti saMpanna, no dukha sapana, (2) usa sapana na ti sapanna, (3) ti saMpana-mukha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre evameva catvAri puruSajAtAni prajJatAni tadyathA - jAtisampanno nAmakaH 4, 2 catvAra RSabhAH prajJaptAH, tadyathA - jAtisampanno nAmaiko no balasampannaH 4, evaM catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA - jAtisampannaH 4, 3, catvAra RSabhAH prajJaptAH, tadyathA - jAtisampanno nAmaiko no rUpasampannaH 4, evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA - jAtisampanno nAmaiko no rUpasampannaH, 4, 41 catvAra RSabhAH prajJaptA, tadyathA - kulasampanno nAmaiko no balasampannaH 4, evameva catvAri puruSajAtAni majJaptAni tadyathA - kulasampanno nAmaiko no valasampanna: 4, 5 " 598 no jAtisampanna no kulasampanna, 4 isI prakAra se puruSa bhI cAra prakAra ke kahe gaye haiM-jAti sampanna no kulasampanna, 1 yAvat no jAti sampanna nokula sampanna, 4 / punazca - baila cAra prakAra ke kahe gaye haiM-jAti sampanna no balasampanna, 1 balasampanna no jAtisampanna, 2 jAti sampanna bhI bala sampanna bhI, 3 tathA-no jAtisampanna no balasampanna, 4 / puna:baila cAra prakArake kahe gaye haiM, jAtisaMmpanna no rUpasampanna, 1 rUpa sampanna no jAtisampanna, 2 jAti sampanna bhI rUpa saMmpanna bhI, 3 no jAti sampanna no rUpa sampanna, 4 isI prakAra se puruSa bhI cAra prakAra ke kahe gaye haiM, jAti sampanna no rUpa sampanna - 1 yAvat-no jAtisampanna no rUpasampanna- 4 / punazca - baila cAra prakArake kahe gaye haiM, kulasampanna no balasampanna, bala saMmpanna no kula sampanna, 3 kulasampanna bhI balasampanna bhI, 3 tathA-no kulasampanna no balasampanna, 4 isI sa'panna, (4) nA jAti sa'panna-nA kula sa panna. e ja pramANe puruSanA paNu (1) ati saMpanna nA mujhe saMpanna, vagere yAra prahAra samavA. khIjI rIte paNa vRSabhanA cAra prakAra kahyA che--(1) jAti saMpanna nA khala sa panna, (2) khala sa`panna ne! jAti sa'panna, (3) jAti sa'panna khala sa'panna (4) nA jAti sa Mpanna nA khala saMpanna. e ja pramANe puruSanA paNu cAra prakAra samajavA vRSabhanA nIce pramANe cAra prakAra paNa paDe che-(1) Rti sapanna nA rUpa sapanna, (ra) rUpa sapanna nA jAti saMpanna, (3) jAti sa`panna ane rUpa sapanna, (4) nA ti sa`panna nA rUpa sa panna. puruSanA paNu evAja cAra prakAra samajavA. vRSabhanA pazu nIce pramANe cAra prakAra kahyA che-(1) kula sa'panna nA khala saMpanna, (ra) mala sa panna nA kula sa`panna, (3) kula sa`panna ane bala sapukhta, (4) kula sa`panna nA khela saoNMpanna, ItyAdi cAra prakAra zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU0 42 vRSabhadRSTAntena puruSajAtanirUpaNam 599 catvAra RSabhAH prajJaptAH, tadyathA-kulasampanno nAmaiko no rUpasampannaH 4, evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-kula0 4,6 / / catvAra RSabhAH prajJaptAH, tadyathA-balasampanno nAmaiko no rUpasampannaH 4, evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-balasampanno nAmaikA 4,.42 / TIkA-" cattAri usabhA" ityAdi-RSabhAH-balIvaH catvAraH prajJaptAH, tadyathA-jAtisampannAH-jAtiH-guNavanmAtRkatA, tayA sampannaH-yuktaH 1, kulasampanna:-kulaM-guNavapitRkatvaM, tena sampannaH 2, balasampanna:-balaM-bhAravahanAdisAmarthya, tena sampannaH 3, rUpasampannaH-rUpaM-zarIrasaundarya, tena sampannaH 4 / prakAra se puruSa bhI cAra prakArake kahe gayehaiM, jaise-kula sampanna no bala sampanna, 1 aadi-4| punazca-baila cAra prakArake kahe gaye haiM, bala sampanna no rUpa sampanna-1 ityAdi-4 isI prakAra se puruSa bhI cAra prakAra ke kahe gaye haiM-ghala sampanna no rUpasampanna-1 Adi-4, 7 TIkArtha-vRSabhasUtra meM jo cAra prakArake balIvarda pragaTa kiye gayehaiM unakA tAtparya aisAhai--jAti sampanna Adi -mAtR pakSakAnAma jAtihai, pitR pakSakA nAma kula hai. jisa baila kI jAti guNayukta mAtAvAlIhai, aisI guNayukta mAtA kI jAti se jo yukta hotA hai vaha-baila jAti sampanna kahA gayA hai, tathA-guNavAn pitAkA jisakA kula hai aisA vaha baila kula sampanna kahA jAtA hai / bhAravahana zakti kA nAma bala hai. jo-baila isa bala se sampanna hotA hai vaha baila bala sampanna kahA jAtA hai| zArIrika saundarya kA nAma rUpa hai. isa rUpa se jo baila sampanna hotA hai vaha-baila rUpa sampanna kahA jAtA hai / isI taraha se puruSa bhI cAra prakAra ke kahe upara mujaba samajavA. baLadanA paNa nIce pramANe cAra prakAra paNa kahyA che. (1) bala saMpanna-ne rUpa saMpanna, ItyAdi cAra prakAra samajI levA. puruSanA paNa bala saMpanna-ne rUpa saMpana Adi cAra prakAra samajavA. TIkAI-vRSabha sUtramAM je cAra prakAranA baLada kahyA che te cAra prakAranuM spaSTIkaraNa-mAtRpakSanuM nAma jAti che, pitRpakSanuM nAma kuLa che. je baLadanI mAtA guNasaMpanna hoya che te baLadane jAtisaMpanna kahe che. je baLadane pitA guNasaMpanna che, te baLadane kula saMpanna kahe che. bhAravahana karavAnI zaktinuM nAma baLa che je baLada bhAravahana karavAnI zaktivALo hoya che tene baLasaMpanna kahe che. zArIrika sauMdaryane rUpa kahe che, A rUpathI je baLadayukta hoya che, tene rUpasaMpanna kahe che. e ja pramANe puruSa paNa cAra prakAranA hoya che-vizuddha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 sthAnAGgasUtre " evAme"-tyAdi-evameva - RSabhavadeva, puruSajAtAni catvAri prajJaptAni, tadyathA-puruSo jAtisampannaH-vizuddhamAtRvaMzayukto bhavati, evaM kulabalarUpeSvapi bhaGgA bodhyAH / idaM dRSTAntadAntikarUpaM sAmAnyasUtram 1 / "cattAri usamA " ityAdi-RSabhAzvatvAraH prajJaptAH, tadyathA-eka:kazcid RSabho jAtisampanno bhavati, kintu kulasampanno no bhavati 1, zeSa bhaGgatrayaM sugamam / gaye haiM-vizuddha mAtRvaMza se jo puruSa yukta hotA hai vaha-puruSa jAti sampanna kahA gayA hai / vizuddha pitRvaMza se jo puruSa yukta hotA hai vaha-kula sampanna kahA gayA hai / bhAravahana Adi karanekI zakti se jo yukta hotA hai vaha-puruSa bala sampanna kahA gayA hai,| tathA zArIrika saundarya se jo yukta hotA hai vaha-rUpa sampanna kahA gayA hai, yaha dRSTAnta aura dArTAntika rUpa sUtra sAmAnya hai / cAra prakAra ke baila jo" jAti saMpanna no kula sampanna"-ityAdi rUpa se prakaTa kiye gaye hai unakA bhAva aisA hai ki koI eka baila aisA hotA hai jo guNavatI mAtAkI jAti meM to hotA hai kintu-kula-guNavAn pitA ke vaMza kA nahIM hotA hai. isa prakAra kA yaha prathama bhaMga hai-1 isI prakArase zeSa bhADA traya bhI samajha lenA caahiye| jisa prakAra se ye baila sambandhI cAra prakAra kahe gaye haiM usI prakAra se puruSoM ke bhI cAra mAtRvaMzathI je puruSa yukta hoya che tene jAtisaMpanna kahe che. vizuddha pitRvaMzathI je puruSa yukta hoya che tene kulasaMpanna kahe che. bhAravahana Adi kara. vAnI zaktithI je puruSayukta hoya che tene balasaMpanna kahe che. tathA zArIrika saudaryathI je puruSayukta hoya che tene rUpa saMpanna kahe che. A daSTAnta ane dASTratika rUpa sAmAnya sUtra che. baLadanA "jAti saMpanna-no kula saMpanna" ItyAdi je cAra prakAra kahyA che tenuM spaSTIkaraNa pahele bhAge--kaI vRSabha e hoya che ke je guNavatI mAtAnI apekSAe to jAtisaMpanna hoya che, paNa guNavAna pitAnA vaMzamAM janma nahIM thavAne kAraNe kulasaMpanna hetuM nathI. e ja pramANe bAkInA traNe bhAMga paNa samajI levA. jevI rIte baLadanA A cAra prakAra kahyA che, e ja pramANe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 902 sU0 42 vRSabhaddaSTAntena puruSajAta nirUpaNam 601 " evAmeve " - tyAdi - evameva RSabhadeva, puruSajAtAni catvAri prajJaptAni, tadyathA - ekaH - kazcit puruSaH, jAtisampanno bhavati kintu kula sampanno no bhavati, zeSaM bhaGgatrayaM sugamam ityamevAgrimadRSTAntasUtrANi sadASTantikAni paJca bodhyAni / tatra jAtikulasaMyuktamUtravat jAtibala -jAtirUpasaMyogena sUtradvayam 2 / tathA-kulabala kularUpa saMyogena sUtradvayam 4 / punazca valarUpasaMyogenaikaM sUtramiti paJca 5 / evaM sAmAnyasUtra - jAtikulasaMyuktamUtrasaMmelanena sapta sUtrANi 7 jAtAni / sR0 42 / prakAra kahe gaye hai / ina meM koI eka puruSa aisA hotA hai mAtA kI vizuddha jAti bAlA to hotA hai para vizuddha pitA ke vaMza bAlA nahIM hotA hai. yaha prathama bhaGga hai, isI prakAra se zeSa tIna bhaGgoM ko bhI jAna lenA cAhiye, kyoMki ve sugama haiM / isI prakAra se Age ke dRSTAnta sUtra 5 - bhI dASTantika sUtroM ke sAtha ghaTA lenA cAhiye / jAti aura kula inake saMyukta sUtroM kI taraha jAti-bala, jAti-rUpa ke saMyoga se bhaGgA banAne ke liye 2-do sUtra haiM, punaH- kula bala - kularUpa inake saMyoga se 2 - do sUtra haiM, puna:-bala-rUpa, ke saMyoga se eka sUtra haiM, isa prakAra se ye 5 sUtra haiM / isI taraha se sAmAnya sAmAnya sUtra jAti-kula- saMyukta sUtroM ko sammilita ho jAne se ye 7 sAta sUtra ho jAte haiM / sU42 / , puruSanA paNu "latisa panna-no sasapanna " hatyAhi yAra akSara udyA - (1) kAI puruSa evA hoya che ke je mAtAnI apekSAe tA vizuddha jAtivALA hAya che, paNa pitAnI apekSAe vizuddha jAtivALA hAtA nathI. A pahelA vikalpa che, khAkInA traNe vikalpAnA bhAvArtha paNa e ja pramANe samajI levA. e ja pramANe pachInA pAMca dRSTAntasUtrane paNa kAntika puruSa sAthe ghaTAvI levA. jAti ane kulanA yAgathI cAra lAMgA ane che. jAti ane maLanA ceAgathI cAra bhAMLA bane che ane jAti ane rUpanA ceAgathI cAra bhAMgA ane che. A rIte jAti sAthe anukrame kula, baLa ane rUpanA ceAgavALA traNa sUtra che. e ja pramANe kuLa ane maLanA ceAgathI tathA kuLa ane rUpanA ceAgathI cAra cAra bhAMgAvALA e sUtra ane che. ane ala ane rUpanA saceAgathI cAra bhAMgAvALu eka sUtra mane che. A rIte 1 sAmAnya sUtra, jAti sAthe kuLa, khala ane rUpanA cegavALAM 3 sUtra, kuLa sAthe khaLa ane rUpanA cegavALAM e sUtra ane maLa sAthe rUpanA cegavALuM 1 sUtra maLIne kula 7 sUtra thAya che. A vAta TIkAmAM Apela kAThAmAM samajAvI che jAti, kuLa, khaLa ane rUpa A pratyekanA eka eka bhAMgAvALuM sAmAnya sUtra, tenA paDela sabhA // sU. 42 // sa 76 zrI sthAnAMga sUtra : 02 - Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 bhaGgA jAti-kula jAti-bala jAti-rUpa sUtraSaTkasthApanA yathA sUtrasaMkhyA 4-1 4-1 4-1 -- sthAnAGgasUtre sAmAnyaM kula - bala kula- rUpa bala - rUpa jAtyAdi catuSTayayuktaM sAmAnya sUtram 1 saMkalitasUtrANi sapta 7 atha hastidRSTAntena prAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 4-4 4-5 4-6 mUlam - cattAri hatthI paNNattA, taM jahA-bhadde 9, maMde 2, mie 3, saMkiNe 4 | evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA - bhadde 1, maMde 2, mie 3, saMkiNNe 4 | |1| cattAri hatthI paNNattA, taM jahA - bhadde NAmamege bhaddamaNe 1, bhade NAmamege maMdamaNe 2, bhadde NAmamege miyamaNe 3, bhadde NAmamege saMkiNNamaNe 4, evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA - bhadde NAmamege bhaddamaNe 1, bhadde NAmamege maMdamaNe 2, bhadde NAmamege miyamaNe 3, bhadde NAmamege saMkiNNamaNe 4, / 2 / cattAri hatthI paNNattA, taM jahA- maMde NAmamege bhaddamaNe 1, maMde NAmamege maMdamaNe 2, maMde NAmamege miyamaNe 3, maMde NAmamege saMkiNamaNe 4, evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA - maMde NAmamege bhaddamaNe, taM caiva / / 3 / Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u0 2 0 43 hastiTAntena puruSajAtanirUpaNam 603 cattAri hatthI paNNattA, taM jahA - mie NAmamege bhaddamaNe 1, mie NAmamege maMdamaNe 2, mie NAmamege miyamaNe 3, mie NAmamege saMkiNNamaNe 4, evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA - mie NAmamege bhaddamaNe taM caiva / / 4 / cattAri hatthI paNNattA, taM jahA - saMkipaNe NAmamege bhadamaNe 1, saMkiNe NAmamege maMdamaNe 2, saMkipaNe NAmamege miyamaNe 3, saMkipaNe NAmamege saMkiNNamaNe 4, evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA - saMkipaNe NAmamege bhaddamaNe taM caiva jAva saMkipaNe NAmege saMkiNNamaNe, / 5 / ---- gAhAo madhuguliyapiMgalakkho, aNupuvasujAya dIhaNaMgUlo | purao udaggadhIro, savaMgasamAhio bho / 1 / cala bahala visamatrammo, thUlasiro thUlapaNa peNa / thUlaNahRdaMtavAlo, haripiMgalaloyaNo maMdo / 2 / taNuo taNuyaggIvo, taNuyatao taNuyadaMtaNahavAlo | bhIrU tatthuviggo, tAsI ya bhave mie NAmaM / 3 / eeti hatthINaM, thotraM thovaM tu jo harai hatthI / rUveNa va sIleNa va, so saMkiNNoti NAyaco / 4 / bhaddo majjai sarae, maMdo uNa majjae vasaMtaMmi / miu majjai hemaMte, saMkiNNo savakAlaMbhi | 5 | sU0 43 / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 sthAnAGgasUtre chAyA-catvAro hastinaH prajJaptAH, tadyathA-bhadraH1, mandaH2, mRgaH3, sngkiirnnH|| evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-madraH 1, mandaH 2, mRgaH 3 saGkIrNaH / / (1) catvAro hastinaH prajJaptAH, tadyathA-bhadro nAmaiko bhadramanAH 1, bhadro nAmaiko mandamanAH 2, bhadro nAmaiko mRgamanAH 3, bhadro nAmaikaH saGkIrNamanAH 4, evameva catvAri puruSajAtAni, pajJaptAni, tadyathA-bhadro nAmaiko bhadramanAH 1, bhadro nAmaiko mandamanAH 2, bhadro nAmaiko mRgamanAH 3, bhadro nAmaikaH saGkIrNamanAH 4, (2) / catvAro hastinaH prajJaptAH, tadyathA-mando nAmaiko bhadramanAH 1, mando nAmaiko mandamanAH 2, mando nAmaiko mRgamanAH 3, mando nAmakaH saGkIrNamanAH 4, eva aba sUtrakAra hAthI ke dRSTAnta se puruSoM kI catuSprakAratAkA kathana karate haiM-" cattAri hatthI paNNattA "-ityAdi / 42 // sUtrArtha-hAthI cAra prakArake kahe gayehaiM jaise bhadra-1 manda-3 mRga-3aura saGkIrNa-4 isI prakAra se puruSa prakAra bhI cAra kahe gaye haiM jaise, bhadra, manda, mRga, saGkIrNa-1 punazca-hAthI cAra prakArake kahe gaye haiM jaiseeka bhadra bhadra manavAlA,1 bhadra manda manavAlA, 2 bhadra mRga mana vAlA, 3 aura-bhadra saGkoNa mana vAlA-4 isI taraha se cAra puruSa jAta kahe gaye haiM jaise-koI eka bhadra bhadra manavAlA puruSa-1 bhadra manda mana vAlA koI dUsarA puruSa-2 bhadra mRga manavAlA koI eka tIsarA puruSa-3 tathA-bhadra aura saGkIrNa mana vAlA koI eka cauthA puruSa-4 / / punazca-cAra prakAra ke hAthI kahe gaye haiM jaise-koI eka manda-aura bhadra manavAlA-1 manda aura manda manavAlA-2 manda aura mRga manavAlA-3 have sUtrakAra hAthInA daSTAnta dvArA puruSanI caturvidhatAnuM nirUpaNa kare che. " cattAri hatthI paNNattA" tyAhasUtrAtha-DAthInA nIce pramANe yA2 2 4aa cha--(1) ma, (2) bhanda, (3) mRga ane (4) saMkIrNa, e ja pramANe puruSanA paNa cAra prakAra kahyA che(1) madra, (2) bhanda, (3) bhRga mana (4) sI. / 1 / / hAthInA A pramANe cAra prakAra paNa kahyA che-(1) bhadra bhadramanavALa, (2) (2) madra manda manavANI, (3) ma bhRga bhanavANe mana (4) bhadra sahI manavALe. e ja pramANe puruSanA paNa nIce mujaba cAra prakAra kahyA che-- (1) ma ma manavANI, (2) 1 manda manapANI, (3) madra bhRga bhanavANe bhane (4) sadra sI manapA / 2 / / hAthInA A pramANe cAra prakAra paNa kahyA che-(1) manda ane bhadra manavALe (2) bhan bhane bhan6 bhanapANI, (3) manda mane bhRga bhanavAgo bhane (4) zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 2043 hastidRSTAntena puruSajAtanirUpaNam 605 meva catvAri puruSajAtAni, prajJaptAni, tadyathA-mando nAmaiko bhadramanAH, tadeva (3) catvAro hastinaH prajJaptAH, tadyathA-mRgo nAmaiko bhadramanAH 1, mRgo nAmaiko mandamanAH 2, mRgo nAmaiko mRgamanAH 3, mRgo nAmaikaH saGkIrNamanAH 4 / evameva catvAri puruSa nAtAni prajJaptAni, tadyathA-mRgo nAmaiko bhadramanAH, tadeva (4) ___ catvAro hastinaH prajJaptAH, tadyathA-saGkIrNo nAmaiko bhadramanAH 1, saGkIrNo nAmaiko mandamanAH 2, saGkIrNo nAmaiko mRgamanAH 3, saGkINoM nAmaikaH saGkIrNamanAH 4, evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-saGkIrgoM nAmaiko bhadramanAH, tadeva yAvat saGkIrNo nAmaikaH saGkIrNamanAH 4, (5) tathA-manda aura saGkIrNa mana vAlA-4 isI prakAra se puruSa jAta cAra kahe gaye haiM, jaise-koI eka manda-aura bhadra manavAlA puruSa-1 Adi Adi 3-bhaGga jo avaziSTa haiM pUrvokta rUpa se hI haiM-3 punazca-hAthI cAra prakAra ke kahe gaye haiM, jaise-mRga aura bhadra manavAlA-1 mRga aura manda manavAlA-2 mRga aura mRga manavAlA-3 tathA-mRga aura saGkIrNa manavAlA-4 isI tarahase puruSa jAta bhI cAra kahe gayehaiM, jaisemRga aura bhadra manavAlA-1 avaziSTa 3 bhaGga pUrvokta rUpase hiihai-4-4| punazca-hAthI cAra prakArake kahe gaye haiM, jaise-saGkIrNa aura bhadra manavAlA-1 saGkIrNa aura manda manavAlA-2 saGkIrNa aura mRgamanavAlA -3 tathA-saGkIrNa aura saGkIrNa manavAlA-4 isI taraha se puruSa jAta cAra kahe gaye haiM, jaise koI eka saGkIrNa aura bhadra manavAlA puruSa-1 yAvat saGkIrNa aura saGkIrNa manavAlA puruss-4-15| gAthA-" madhu mana ane saMkIrNa manavALe. e ja pramANe puruSanA cAra prakAra paDe che - (1) kaI puruSa manda ane bhadra manavALo hoya che, ItyAdi cAra prakAra upara mujaba ja banI zake che. 3 ! e ja pramANe hAthInA A cAra prakAra paNa paDe che--(1) mRga ane bhadra manavALo, (2) mRga ane manda manavALo, (3) mRga ane mRga manavALo ane (4) mRga ane saMkIrNa manavALe. e ja pramANe puruSanA paNa "mRga ane bhadra manavALa" ityAdi cAra prakAra samajI levA. 4 thIna An pramANe yA2 5.2 53 cha--(1) alej bhane madra manavALe, (2) saMkIrNa ane manda manavALo, (3) saMkIrNa ane mRga manavALo ane (4) saMkIrNa ane saMkIrNa manavALo. e ja pramANe puruSanA paNa saMkIrNa ane bhadra manavALo" ItyAdi cAra prakAra paDe che. 5 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 sthAnAnasUtre gAthA:-madhuguTikApiGgalAkSaH, AnupUrvyasunAtadIrghalAzUlaH / purata udaadhIraH sarvAGgasamAhito bhadraH / 1 / calabahalaviSamacarmA, sthUlazirAH sthUlakena pecakena / sthUlanakhadantavAlo, haripiGgalalocano mandaH / 2 / tanukastanukagrIva, stanukatvaka tanukadantanakhavAlaH / bhIrustatrodvigna, svAsI ca bhaved mRgo nAma / 3 / eteSAM ca hastinAM, stokaM stokaM tu yo harati hastI / rUpega vA zolena vA, saGkIrNa iti jJAtavyaH / 4 / bhadro mAyati zaradi mandaH punarmAgrati vasante / mRgo mAdhati hemante saGkIrNaH sarvakAle / 5 / mU0 43 / TIkA-" cattAri hatthI" ityAdi-hastinaH catvAraH prajJaptAH, tadyathA-bhadraH 1, mandaH 2, mRgaH 3, saGkIrNaH 4, tatra bhadro hastI bhadra eva dhairyazauryAdiguNasampanna tvAt 1, mando manda eva mandIbhUta dhairyazauryAdiguNavatvAt 2, mRgaH-mRgasadRzaH, tatsAdRzyaM ca kRzatvabhIrutvAdidharmeNa 3 saGkIrNa:- kiJcidbhadrAdiguNasampannatvAt saGkIrNa eva 4 / iti dRSTAntahastisUtram / guTikA piGgalAkSa "-ityAdi-hasti sUtra ke dRSTAnta meM cAra prakAra ke hAthI kahe gaye haiM. unakA tAtparya aisA hai-jo hAthI dhairya-zaurya Adi guNoM se vibhUSita hotA hai vaha bhadra hAthI kahA gayA hai-1 mandIbhUtadhairya zaurya Adi guNoM se jo yukta hotA hai vaha hAthI manda kahA gayA hai-2 mRga jaisA jo hAthI kRzatA evaM-bhIrutA Adi dharma vAlA hotA hai vaha hAthI mRga kA jaisA mRga kahA gayA hai-3 tathA-jo hAthI kucha kucha bhadrAdi guNoM se sampanna-yukta hotA hai vaha-saGkIrNa kahA gayA hai to jaise ye hAthI ke cAra prakAra kahe gaye haiM aise hI prakAra vAle manuSya thA--" madhuguTikA piGgalAkSa " tyAdi hAthInA dRSTAntasUtramAM cAra prakAranA hAthI kahyA che. te cAre prakAranuM spaSTIkaraNa A pramANe che-je hAthI dheya, zaurya Adi guNethI yukta heya che, tene bhadra hAthI kahe che. mandIbhUta dharma, zaurya AdithI je yukta hoya che, tene manda hAthI kahe che. je hAthI mRganA jevI kRzatA, bhIrutA Adi dharmothI saMpanna hoya che te hAthIne mRga hAthI kahe che. je hAthI thoDA thoDA bhadrAdi guNathI saMpanna hoya che tene saMkIrNa kahe che. jema hAthInA A cAra prakAra kahyA che, e ja pramANe manuSyanA paNa cAra prakAra kahyA che. (1) keTalAka zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 u02 sU0 43 hastidRSTAntena puruSajAtanirUpaNam 67 ___" evAmeve " tyAdi-evameva-hastivadeva puruSajAtAni catvAri prajJaptAni, tadyathA-bhadraH 1, mandaH 2, mRgaH 3, saGkIrNazca 4 / eSAM vivaraNaM hastisUtrabad bodhyam / 1 / agne vakSyamANAni catvAri sUtrANi tu sadArTIntikAni bhadrAdipadacatuSTayayojanena " bhadro nAmaiko bhadramanAH" ityAdi-rItyA pratyekaM bhaGgacatuSTayaM kRtvA bodhyAni / tatra bhadro nAma prazasto jAtyA''kAreNa ca, bhadramanAH-prazastacittaH, yadvA-bhadrasya mana iva mano yasya sa bhadramanAH-dhIra ityarthaH, mandamanA:bhI hote haiM, kitane manuSya aise hote haiM jo-Apatti Adi ke samaya meM bhI dhairya-zaurya Adi guNoM se vibhUSita bane rahate haiM aise manuSya bhadra kahalAte haiM / kitaneka manuSya to aise hote haiM jo-Apatti-vipatti ke samaya meM ( avasara para ) mandIbhUta dhairya-zaurya Adi guNavAle ho jAte haiM aise manuSya manda kahAte haiN| kitaneka manuSya aise hote haiM jo-zArIrika kRzatA evaM bhorutA se yukta hote haiM aise manuSya mRga ke jaise mRga kahAte haiM, tathA-kucha kucha bhadrAdi guNoM se yukta jo manuSya hote haiM ve saGkIrNa kahAte haiM / tathA-dAntika sUtroM sahita sUtra haiM unakA abhiprAya aisA haiM-" bhadra bhadra manavAlA"-jAti-aura AkAra se jo prazasta hotA hai vaha-bhadra hai / tathA-prazasta jisa kA citta hotA hai, athavA-bhadra manakA jaisA jisakA mana hotA hai vaha bhadra mANase evAM hoya che ke jeo Apatti kALe gheryAdi guNene tyAga karatA nathI, evAM manuSyane "bhadra" kahe che. (2) keTalAka mANaso evAM hoya che ke jeo Apatti-vipattinA samaye gherya-zaurya Adi guNa batAvI zakatA nathI. A guNanI apekSAe teo manDa hovAthI temane "manda " kahe che. (3) keTalAka mANase zArIrika kRzatAthI yukta hoya che ane mRga samAna Darapeka hoya che, tethI temane mRga samAna kahyA che. (4) keTalAka manuSe thoDA thoDA pramANamAM bhadrAdi guNothI yukta heya che, tethI temane saMkIrNa kahe che. A paheluM sAmAnya sUtra che. bhI sUtrI mApAtha-sA dRSTAntasUtramA hAthIna " madra-bhadra bhanavANI" ItyAdi cAra prakAra kahyA che. jAti ane AkRtinI apekSAe prazasta hoya evA hAthIne bhadra kahe che, ane jenuM citta prazasta hoya athavA bhadra (dhIra) jenuM mana hoya evA hAthIne " bhadra bhadramanavALe" kahe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 sthAnAGgasUtre mandIbhUtacittA, yadvA-mandajanamanastulyamanAH-nAtyantadhIraH, evaM mRgamanAHmRgasya mana iva mano yasya sa mRgamanAnmRgamana sptazamanAH-bhIruH, mRgasya manazca. calaM bhavatIti puruSasyApi kasyacidevaM taditi dRSTAntasAdharmyamatra bodhyam , saGkIrNamanAH-bhadrAdikiJcillakSaNasampannamanA:-vicitramanA ityarthaH, puruSAstu vakSyamANamadrAdilakSaNamanusRtya prazastAprazastarUpA bodhyaaH| manavAlA-dhIra hai| kitaneka manuSya aise hote haiM jo jAti evaM-AkAra se bhI prazasta hote haiM aura-manase prazasta-dhIra hote haiM aisA yaha prathama bhaGga kA artha hai / jisakA citta mandIbhUta hotA hai. athavA manda janake mana jaisA jisa kA mana hotA hai vaha-" mandamanAH " hai. yaha manuSya atyanta dhIra nahIM hotA hai / tathA-mRga ke mana jaisA jisakA mana hotA hai vaha manuSya " mRgamanA" hai, aisA manuSya bhIru svabhAva kA hotA hai, arthAt-mRgakA mana caJcala hotA hai. isI taraha se kisI manuSya kA mana bhI caJcala hotA hai. isa taraha se manuSyoM meM ina dRSTAntoM kI sAdharmyatA ghaTatI hai / jisakA mana bhadrAdi ke kucha kucha lakSaNoMvAlA hotA hai. arthAt-jo vicitra mana vAlA hotA hai vaha-" saGkIrNamanAH" -puruSa hai / ina bhadrAdikoM ke kathita lakSaNa anusAra puruSoM meM prazastatA aura aprazastatA jAnanI cAhiye / bhadrAdikoM ke lakSaNa gAthA catuSTaya se isa prakAra kahe gaye haiM-bhadra lakSaNa, madhuguTikA, ityAdi. jisake netra che. dAnika sUtramAM tene A pramANe artha ghaTAvI zakAya-keTalAka mANase evAM hoya che ke jeo jAti ane AkAranI apekSAe paNa prazasta hoya che ane dhIra manavALA hoya che, evA mANasone "bhadra-bhadramanavALA' kahe che. bIjA bhAMgIne bhAvArtha-keTalAka mANaso mandIbhUta cittavALA ( dhairya Adi guNothI rahita) hoya che, temane manda manavALA kahe che, evA manuSya atyanta dhIra hetA nathI. je mANasanuM mana mRganA jevuM bhIru ane caMcaLa hoya che evA mANasane mRgamanA kahevAmAM Ave che. e manuSya Darapoka ane caMcaLa vRttivALo hoya che. A rIte manuSyamAM A dRSTAntanI sAdha tA ghaTAvI zakAya che. je mANasanuM mana bhadrAdika lakSaNethI thoDA thoDA pramANamAM yukta hoya che te mANasane "saMkIrNa manavALo' kahe che. eTale ke je vicitra manavALo hoya che tene A prakAramAM gaNAvI zakAya che. A bhadrAdikanA kathita lakSaNe anusAra puruSamAM prazastatA ane aprazastatA samajavI. bhadrAdikanAM lakSaNa cAra gAthA dvArA A pramANe kahyA che-- zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU0 43 hastiSTAntena puruSajAtanirUpaNam 609 pUrvoktabhadrAdilakSaNaM gathAcatuSTayenA''ha-tatra bhadralakSaNam-" madhuguliya" ityAdi-madhuguTikApiGgalAkSaH-madhunaH-guTikA-vaTikA madhuguTikA, tadvat piGgalepiGgalavaNe akSiNI-netre yasya sa madhuguTikA piGgalAkSaH, AnupUrvyasujAtadIrghalA. jhUlA-AnupUpeNa-sthUlasUkSmasUkSmatararUpakrameNa sujAta-saundaryeNa saMsthitaM dIyabRhat lAzUlaM-pucchaM yasya sa tathA bhUtaH, purataH-agre-agrabhAge udagraH-unnataHagradezAvacchedenonnata:-unnatAgrabhAga iti yAvat , dhIraH-dhairyavAn kSobharahitaH, sarvAGgasamAhitaH-sarvANi aGgAni sam-samyak pramANalakSaNasampannatvena AhitAnivyavasthitAni yasya sa tathAbhUto gajaH bhadraH-bhadrapadavAcyo bhavati / 1 / iti, iti bhadralakSaNam / 1 / ____ atha mandalakSaNam 2" calabahale "-tyAdi-calabahalaviSamacarmA-calaM bahalaM viSamaM carma yasya sa tathAbhUtaH-zlayasthUlabAlayuktacarmavAn, sthUlazirA:-vizAlalalATa:-bRhatkumbhasthala ityarthaH, sthUlakena-sthUlena pecakena-pucchamUlena sahitaH sthUlanakhadantabAla:sthUlA nakhadantabAlA yasya sa tathAbhUtaH, haripiGgalalocana:-hare:-siMhasya piGgalezvetaraktavarNe locane iva locane yasya sa tathAbhUto gano mandaH-mandapadavAcyobhavati 2 // iti mandalakSaNam / 2 / madhu (zahada) guTikA jaise pIle (jAIvAle) hotehaiM, sthUla, sUkSma aura sUkSmatara rUpa se kramazaH jisakI pUMcha dIrgha dIrghatara tathA-sundaratA bharI hotI hai. tathA-jisake samasta aGga apane pramANa lakSaNa se yukta hote haiM aisA vaha gaja bhadra kahA gayA hai-1 mandalakSaNa-"calabahule"-ityAdi. bahuta baDe caJcala moTe bAloM se jisakI camaDI yukta hotI hai. kumbhasthala jisakA vizAla hotA hai. puccha kA mUla bhAga jisakA sthUla hotA hai. nakha-dAMta aura bAla jisake sthUla hote haiM. aura AMkhe jisakI siMha kI AMkhoM jaisI zveta-raktavAlI hotI hai aisA vaha hAthI manda kahA gayA hai-2| bhadratakSa-" madhuguTikA " tyA-rena ne madhuzuTimA samAna pAn q nA hoya che, skUla, sUkSama ane sUkSamatara rUpe jenI pUchaDI dIva, dIrghatara tathA suMdaratAbharI hoya che, tathA jenAM samasta aMga sapramANa hoya che evA hAthIne bhadragaja kahe che. ___ manha sakSaY-" calabahule " tyAha-gi 420 mane 31 mthI yuddhata tvacAvALA, vizALa kumbhasthaLavALA, jenI pUMchaDIne mULa bhAga skUla heya thA 77 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgo atha mRgalakSaNam 3" tanuo" ityAdi-tanukaH-tanuH-kRzaH sa eva tanukaH, tanukagrIvaHkRzakaNThaH, tanukatvaka-kRzacarmA, tanukadantanakhavAla:-kRzadazananakhakezaH, bhIru:bhayazIlaH, svabhAvataH bhayahetuvazAt stabdhakarNakaraNAdilakSaNayukto bhIta evaM tatra-kaSTavicAraNAdau udvignaH-udvegavAn trAsI-trasanasvabhAvaH, yo gajaH sa mRgaHmRgapadavAcyo bhavati / 3 / / iti mRgalakSaNam 3 atha saGkIrNalakSaNam 4" eesi" ityAdi-yastu eteSAM-bhadra-manda-mRgarUpANAM hastinAM stokaM stoka-svalpaM svalpaM bhadratvAdiguNaM harati-dhArayati, tathA rUpeNa-zarIrA''kRtyA mRga lakSaNa-" tanuko "-ityAdi. jo zarIrase patalA hotAhai, kaNTha jisakA kRza hotA hai. camaDA jisakA patalA hotA hai, dAMta, nakha, keza bhI jisake kRza-patale hote haiM. svabhAvataH jo bhIru-Darapoka hotA hai. vasta-bhaya ke kAraNoM se jo jaldI Dara jAtA hai, arthAtjisake kAna stabdha sthira ho jAte haiM jo-apane kAnoM ko stabdha sthira karane rUpa lakSaNoM se yukta hotA hai. kaSTa vicAraNA Adi meM udvegavAlA bana jAtA hai tathA-trAsI trasana svabhAva vAlA hotA hai. aisA vaha gaja mRgapada vAcya hotA hai-3 / saGkIrNa lakSaNa " eesi"ityAdi. jisa hAthI meM bhadra-manda aura mRga hAthI ke thoDe-2 lakSaNa milate haiM, arthAt-jo bhadrAdi hAthiyoM ke bhadratvAdi guNoM ko thoDe evA, jenAM nakha, dAMta ane vALa sthUla heya e, ane siMhanA samAna ta-2ktavALI AMkhavALo je hAthI hoya che tene "mandagaja' kahe che. bhRga nakSa-"tanuko"-pratyAhirana zarI2 pAtapuDAya cha, renAza hoya che, jenI tvacA pAtaLI hoya che, jenAM dAMta, nakha ane vALa pAtaLA (32) ya cha, 2 mA bhIru ( 2 / 4) DAya cha, trasta-mayane raNe je jaladI DarI jAya che-eTale ke bhayane kAraNe jenA kAna stabdha (sthira) thaI jAya che, je pitAnA kAnene stabdha sthira karavAnA lakSaNothI yukta hoya che, je kaSTa vicAraNu AdimAM ugayukta thaI jAya che tathA je trAsI (vyasana guNathI yukta) hoya che evA hAthIne mRgagaja (mRga samAna gaja) kahe che. sahI sakSa-" eesiM" tyAdi-2 DAthImA madra, bhan bhane mRgagajanA thoDAM thoDAM lakSaNone sadbhAva hoya che, eTale ke je bhadrAdi hAthIonA mandata Adi guNone thoDA thoDA pramANamAM dhAraNa karanAre hoya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04302 sU043 hastidRSTAntena puruSajAtanirUpaNam 611 zIlena-svabhAvena ca saGkIrNaH-bhadra mandamRgasvabhAvamizro bhavati sa ganaH 'saGkIrNaH '-saGkIrNapadavAcyo bhavatIti jJAtavyaH-bodhyaH 4 / / atha bhadrAdInAM madasamayamAha__" bhaddo majjai " ityAdi-bhadraH-prAgukto gajaH, zaradi-zaradRtau, mAghatimadonmatto bhavati ! mandaH punarvasante mAdhati / mRgo hemante mAdyati / saGkIrNa:sarvakAle-RtuSaTke mAdyati / 5 tatra bhadrAdInAM praharaNaprakAro yathA" daMtehiM haNai bhaddo, maMdo hattheNa AhaNai hatthI / gattAdharehi ya mio, saMkiNNo savao haNai / 1 / " iti, chAyA-" dantairhanti bhadro, mando hastenA''hanti hstii| gAtrAgharAbhyAM mRgaH, saGkIrNaH sahanti / 1 / mU. 43 / pUrva ' saGkIrNaH saGkIrNamanAH ' ityatra manaHsvarUpamuktam, atha vAcaH svarUpaM nirUpayituM vikathAkathAM prakrapate - mUlam-cattAri vikahAo paNattAo, taM jahA-ithikahA 1, bhattakahA 2, desakahA 3, rAyakahA 4 / 1 / itthikahA caubihA -2 rUpameM apane meM dhAraNa karatA hai. tathA-rUpa zarIrAkRti se evaM zIla svabhAva se jo saGkIrNa hotA hai bhadra-manda aura mRgake svabhAva se milatA hai aisA vaha gaja saGkIrNa kahA gayA hai / bhadra hAthI zarada RtumeM madonmatta ( madamasta ) hotA hai, manda hAthI vasanta meM, mRga hAthI hemanta meM, aura saGkIrNa hAthI cha vo RtuvoM meM madonmatta hotA hai| " daMtehiM haNai bhaddo ityaadi| bhadra hAthI dAMto se, manda hAthI sUMDha se, mRga hAthI zarIra-aura adharoSTha se, saGkIrNa hAthI apane samasta aGgoMse prahAra karatA hai-||43|| che, tathA zarIrAkRti ane zIla svabhAvanI apekSAe saMkIrNa heya che, bhadra, maja ane mRganA svabhAva sAthe jene svabhAva maLatA Ave che, evA hAthIne saMkIrNa gaja' kahe che. bhadra hAthI zarada RtumAM madenmatta thAya che, manda hAthI vasantamAM, mRga hAthI hemantamAM ane saMkIrNa hAthI chae RtumAM madenmatta thAya che. __ " daMtehi haNai bhaddo, tyA bhadra hAthI potAnA daMtazULathI, manda hAthI pitAnI sUMDhathI, mRga hAthI zarIra ane adhareSThathI ane saMkIrNa hAthI pitAnA samasta aMgothI mahAra re cha. // sU. 43 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre paNNatA, taM jahA--itthINaM jAikahA 1, itthINaM kulakahA 2, itthINaM rUvakahA 3, itthINaM vatthakahA 4 // 2 // bhattakahA cauvihA paNNattA, taM jahA--bhattassa AvAvakahA 1, bhattasta NivAvakahA 2, bhattassa AraMbhakahA 3, bhattassa NiTANakahA / / 3 / desakahA caubihA paNNattA, taM jahA-desavihikahA 1, desavikappakahA 2, desacchaMdakahA 3, desaNevatthakahA 4 // 4 // rAyakahA cauvvihA paNNattA, taM jahA-ranno aiyANakahA 1, ranno nijANakahA 2, ranno balavAhaNakahA 3, ranno kosa. koTTAgArakahA 4 / // 5 // cauvvihA dhammakahA paNNattA,taM jahA--akkhevaNI 1, vikkhe. vaNI 2, saMveyaNI 3, NivveyaNI 4 // 1 // akkhevaNokahA cau. vihA paNNattA, taM jahA -AyAra akkhevaNI 1, vavahAra akkhevaNI 2, paNNatti akkhevaNI 3, diTTivAya akkhevaNI 4 // 2 // vikkhevaNI kahA caubvihA paNNattA, taM jahA--sasamayaM kahei, sasamayaM kahittA parasamayaM kahei 1, parasamayaM kahittA sasamayaM ThAvAyatta bhavai 2,sammAvAyaM kahei, sambhAvAyaM kahittA micchAvAyaM kahei 3, micchAvAyaM kahittA sammAvAyaM ThAvaittA bhavai 4 / 3 / saMveyaNI kahA cauvihA--paNNattA, taM jahA--ihalogasaMveyaNI 1, paralogasaMveyaNI 2 AyasarIrasaMveyaNI 3, parasarIrasaMveyaNI // 4 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA04 u0 2 sU0 44 vikathAstrarUpanirUpaNam 613 nivveyaNI kahA caunvihA paNNattA, taM jahA -- ihaloe duccinnA kammA ihaloe duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti 9, ihaloe duccinnA kammA paraloe duhaphalavivAgasaMjuttA bhavati 2, paraloe duccinnA kammA ihaloe duhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti paraloe ducinnA kammA paraloe duhaphalavivAgasaMjuttA bhvNti4| ihaloe sucinnA kammA ihaloe suhaphalavivAgasaMjuttA bhavaMti 9, ihaloe sucinnA kammA paraloe suhaphalavivAgasaMjuttA bhavati 2, evaM caubhaMgo 4 // sU0 44 // chAyA - catasro vikathAH prajJaptAH, tadyathA - strIkathA 1, bhaktakathA 2, dezakathA 3, rAjakathA 4 | |1| strIkathA caturvidhA prajJatA, tadyathA - strINAM jAtikathA 1, strINAM kulakathA 2, strINAM rUpakathA 3, strINAM nepathyakathA 4| |2| bhaktakathA caturvidhA prajJaptA, tadyathA - bhaktasyA'vApakathA, 1, bhaktasya nirvApakathA 2, bhakta svAssrambhakathA 3, bhaktasya niSThAnakathA 4 | 3 // dezakathA caturvidhA prajJaptA, tadyathA - dezavidhi kathA 1, dezavikalpakathA 2, dezacchandaHkathA 3, dezanepathyakathA 4 | | | rAjakathA caturvidhA prajJaptA, tadyathArAjJo'tidAnakathA 1, rAjJo niryANakathA 2, rAjJo balavAhanakathA 3, rAjJaH kozakoSThAgArakathA 4 / / 5 / wv caturvidhA dharmakathA prajJaptA, tadyathA - AkSepaNI 1, vikSepaNI 2, saMvedanI 3, nirvedI 4 | |1| AkSepaNI kathA caturvidhA prajJaptA, tadyathA - AcArA''kSepaNI 1 vyavahArA''kSepaNI 2 prajJaptyAkSepaNI 3 dRSTivAdA''kSepaNI 4 | |2| vikSepaNI kathA caturvidhA prajJaptA, tadyathA - svasamayaM kathayati, svasamayaM kathayitvA parasamayaM kathayati 9, parasamayaM kathayitvA svasamayaM sthApayitA bhavati 2, samyagvAdaM kathayati samyagvAdaM kathayitvA mithyAvAdaM kathayati 3, mithyAvAdaM kathayitvA samya 9 vAdaM sthApayitA bhavati 4 | | 3 | saMvedanI kathA caturvidhA prajJaptA, tadyathA - ihalosaMvedanI 1, paraloka saMvedano 2, AtmazarIrasaMvedanI 3, parazarIrasaMvedanI 44 // nivedanI kathA caturvidhA prajJaptA, tadyathA - ihaloke dukhIrNAni karmANi ihaloke duHkhaphala vipAka saMyuktAni bhavanti 1, ihaloke dukhIrNAni karmANi paraloke zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre duHkhaphalaviSAkasaMyuktAni bhavanti 2, paraloke duzcIrNAni karmANi ihaloke duHkhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti 3, paraloke duvIrNAni karmANi paraloke duHkhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti / / ___ ihaloke sucIrNAni karmANi ihaloke sukhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti 1, ihaloke sucIrNAni karmANi paraloke sukhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti 2, evaM caturbhaGgI 4 / 1 / muu0| 44 / ___ TIkA-" cattAri vikahAo" ityAdi-vikathAH-virudvAH-saMyamabAdhakatayA pratipakSIbhUtAH, kathAH-vacanapaddhataya iti vikathAH, tAzcatasraH prajJaptAH, tadyathA-strIkathA-strINAM strISu vA kathA strIkathA, strIkathAyAM vikathAtvaM ca saMyamaparipanthitvAbodhyam 1 // evaM bhaktakathA-bhaktaM-bhojanaM tasya kathA 2, dezakathA-3 raajkthaa-4| " saMkIrNa-saGkIrNamanAH "-isa pATha meM manakA svarUpa kaha diyA hai. isaliye-aba sUtrakAra vacana kA svarUpa prakaTa karane ke liye vikathAkA kathana karate haiM-" cattAri vikahAo paNNattAo"- ityAdi-44 / TIkArtha-cAra vikathAeM kahI gaIhaiM, jaise- strI kathA,1 bhakta kathA,2 deza kathA, 3 aura rAjakathA 4, / saMyama meM bAdhaka hone ke kAraNa jo usakA pratipakSa hotI hai aisI vacana paddhatiyAM vikathA haiM / striyoM kI kathA karanA yA striyoM meM baiTha kara kathA karanA hI strI kathA hai| strI kathA ko vikathA kahane kA kAraNa yaha hai ki vaha saMyama kA paripandhI-vipakSa hai| bhakta nAma bhojana kA hai, bhojana kI kathAkA nAma bhakta kathA hai| "sI-sI manA" mA sUtra54 62 bhanana s135 448 che. have sUtrakAra vacananuM svarUpa prakaTa karavA nimitte vikathA-kathAnuM svarUpa aTa re che."cattAri vikahAo paNNattAo" tyA: Ta-2 vidhyAya 4ii cha-(1) zrIyA, (2) mAtA, (3) ziyA ane (4) rAjakathA. A cAre prakAranI kathAo saMyamanA pAlanamAM bAdhakarUpa hovAne kAraNe temane vikathAo kahI che. strIo viSe vAta karavI athavA strIo vacce besIne vAta karavI tenuM nAma strIkathA che. strIkathAne vikathA pArnu 125 me che , te saMyabhanI paripanthI (vipakSabhUta ) che. 'mata' eTale jana-jana saMbaMdhI vAtane bhaktathA kahe che. deza viSenI kathAne zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA0 4 u02 su044 vikathAsvarUpanirUpaNam 615 ___ " itthikahA " caubihA" ityAdi-strIkathA caturvidhA jAtyAdibhedena, tatra strINAM jAtikathA-jAtyA jAtervA kathA-brAhmaNIprabhRtInAmanyatamAyAH prazaMsA nindA vA 1, evaM strINAM kulakathA-utkRSTApakRSTakulajAtAnAM strINAM kasyAzcit striyAH prazaMsA kasyAzcinnindA vA 2, tathA strINAM rUpakathA -AndhrImabhR. tInAM madhye kasyAzcid rUpasya prazaMsA nindA vA 3, tathA-strINAM nepathyakathAmahArASTIprabhRtInAM strINAM kasyAzcit kacchabandhanAdiveSasya prazaMsA nindA vA 4 strIkathAyAM caite doSA:-" AyaparamohudIraNaM uDDAho muttamAi parihANI / baMbhavayassa aguttI pasaMgadosA ya gamaNAdI / 1 / " deza sambandhI kathAkA nAma-deza kathA hai aura rAjasambandhI kathA kA nAma rAjakathA hai / " ithikahA ca uThivahA"-ityAdi, strI kathA cAra prakArakI haiM-jaise- striyoM kI jAti kI kathA, 1 striyoM ke kula kI kathA, 2 striyoM ke rUpa kI kathA, 3 aura striyoM ke nepathyakI kathA, 4 / brAhmaNI Adi kisI eka kI prazaMsA, athavA, nindA karanA yaha - strI kathAkA prathama bheda hai, 1 / utkRSTa apakRSTa kula meM utpanna huI striyoM meM se kisI eka kI prazaMsA-yA-nindA karanA yaha strI kathAkA dvitIya bheda hai| AndhrI (Andhra pradeza meM janmI huI) striyoM meM se kisI eka strI ke rUpakI prazaMsA--athavA nindA karanA yaha strI kathAkA tIsarA bheda hai.-3 tathA-mahArASTro Adika striyoM meM se kisI eka strIke kaccha bandhanAdi veSa kI prazaMsA karanA athavA kisI ke veSa kI nindA karanA yaha- strI kathA kA caturtha bheda hai.4 / strI kathA meM ye doSa hai-" Aya paramohudIraNaM "-ityAdibhane / vipanA thA 4thA 4 cha. " ithikahA cauThivahA" tyAdi. strIkathA cAra prakAranI kahI che- (1) strIonI jAtinI kathA, (2) strIonA sujanI thA, (3) khiimaan| 35nI 4thA mana (4) sImAnA nepathyanI 4thA. brAhmaNI Adi eka jatinI strInI prazaMsA athavA nindA karavI tenuM nAma strIviSayaka jAtisthA che. uttama athavA nIca kuLanI vAta karIne koI kuLamAM janmelI strInI prazaMsA karavI ane keI kuLamAM janmelI strInI nindA karavI, tene strIviSayaka kuLakathA kahe che. strInA rUpanI prazaMsA athavA nindA karavI tenuM nAma rUpakathA che. (4) mahArASTriya Adi strIonI veSabhUSAnI prazaMsA karavI ane keI bIjI strInA veSanI nindA karavI tenuM nAma nepathya kathA che. strIkathAmAM je de che te A gAthAmAM prakaTa karyA che__" Aya paramohudIraNaM" ityAdi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAso chAyA-" AtmaparamohodIraNA uDDAhaH suutraadiprihaaniH| brahmavatasyAguptiH prasaGgadoSAzca gamanAdayaH / 1 / " iti, " bhattakahA caunvihA" ityAdi-bhaktakathA caturvidhA prajJaptA, tadyathAbhaktasya-AvApakathA-AvApa:-zAkaghRtAdiH, tasya kathA-amukarasavatyAmiyanti zAkaghRtAdInyupayujyanta ityevaM rUpA kathA 1, bhaktasya nirvApakathA-niryApaH-pakyA. pakva AhAraH, tasya kathA-amukarasavatyAmetAvantaH pakvApakvAnnavyaJjanavizeSA upayujyanta ityevalakSaNA kathA 2, bhaktasya ArammakathA-Arambha:-agnyAdhArambhaH tasya kathA-etAvatA vahitApena saMyAvAdivastUni ( halvAdi prasiddhaH ) prazastAni ___" bhatta kahA caumvihA "-ityAdi, bhaktakathA cAra prakAra kI kahI gaI hai, jaise -bhakta ke AvApakI kathA, 1 bhakta ke nirvApakI kathA, 2 bhakta ke Arambha kI kathA, 3 aura bhakta ke niSTAna kI kathA, 4 / zAka ghRta Adi kA nAma-AvApa hai, bhakta sambandhI zAka-ghRtAdi kI kathA karanA ki-amuka rasavantI meM ( rasoI meM ) itane zAka-yAaise-2 zAka ghRtAdi upabhoga meM lAye jAte haiM, aisI kathA bhakta kathA kA prathama bheda hai / pakkA-'pakva AhArakA nAma nirvApa hai, isa bhojana sambandhI nirvApa kI kathA karanA ki amuka " rasavantI" meM itane pakvAnna aura itane apakvAnna upayukta hote haiM aisI kathA bhojana kathA kA dvitIya bheda haiM / bhojana ke viSaya meM agni Adika ke Arambha kI kathA karanA ki-saMthAva--" haluga" Adi vastue itane agni ke " bhattakahA caubvihA " tyA-ta thAnA paY yA2 52 nAya prabhAra 4 // cha-(1) mata mApAnI 4thA, (2) satanA nirvA5nI thA, (3) satanA mAnsanI thA bhane (4) satanA niSThAnanI 4thA. "satana pAnI thA "-zA, ghI mAni nAma 'bhAvA5' cha. amuka bhejanamAM ATalAM zAka, ATalA tAdi upayogamAM lIdhAM hatAM, A prakAranI bhejananA viSayamAM je vAta karavAmAM Ave che, tene bhejananA AvA5nI kathA kahe che. (2) " mAnanA nirvAcanI thA".-5411531 mArane nirvA5 / che. amuka bhojana samAraMbhamAM ATalA pakavAnna ane ATalAM apakavAnna upayogamAM levAya che athavA levAmAM AvyA hatA, A prakAranI kathAne A bIjA bhedamAM mUkI zakAya che. (3) sAsananA mAmAnI thA-sAnanA viSayamA mami mAhinA AraMbhanI vAta karavI tenuM nAma AraMbhanI kathA che. jemake zIro Adi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthAc4302 sU0 45 vikathAsvarUpanirUpaNam saMpadhante nAlpavahnitApenetyAdirUpA 3, bhaktasya niSThAnakathA-niSThAnaM zatasahasraprabhRti dravyaM tasya kathA " amukabhojane etAvad dravyamupayujyate' ityevarUpA niSThAna katheti 4 atra caite doSAH-- " AhAramaMtareNavi gehIo jAie saIgAlaM / ajiiMdiya odariyAvAbho u aNunnadosAya / 1 / " chAyA--" AhAramantareNApi gRddhayA jAyate sAjhAram ajitendriyatA audarikavAdastu anujJAdoSAzca // 1 // iti, 4 // __ " desakahA caubihA" ityAdi-dezasya magadhAdeH kathA dezakathA, sA caturvidhA prajJaptA, tadyathA-dezavidhikathA-deze-magadhamabhRtau vidhi:-viracanAbhojanamaNimayabhUmikAdInAM nirmANaM, tasya kathA tathA 1, tApa se acchI banatI haiM, aura alpa agni tApa se acchI nahIM banatI hai ityAdi, yaha bhojana kathAkA tRtIya bheda hai-3 / zata-sahasra Adi dravyakA nAma niSThAna hai, isa dravya kI kathA karanA ki amuka bhojanameM itanA dravya kharcA jAya ( kharca kiyA jAya ) tabhI yaha ThIka-2 banatA hai, yaha bhaktakA cauthA bheda hai-4 isa bhakta kathA meM itane doSa haiM"AhAramatareNa vi"-ityAdi / desa kahA caunvihA-" ityAdi-- magadha Adi deza kI kathA karanA, yaha-dezakathA hai, jo ki cAra prakAra kahI gaI hai, jaise-dezavikathA-1 dezavikalpa kathA-2 dezacchanda kathA-3 aura dezanepathya kathA-4 / magadha Adi deza meM bhojanamaNimaya bhUmi Adi kA nirmANa acchA hotA hai, yA-burA hotA hai vastuo ATalI agninA tApathI sArI bane che-ochAM tApathI sArI banatI nathI, A prakAranI kathAne trIjA bhedamAM gaNAvI zakAya che. | bhajananA niSThAnanI kathA-zata, sahastra Adi dravyanuM nAma niSThAna che. amuka bhejanamAM ATaluM dravya kharca karavAmAM Ave, te ja te bhajana sAruM bane che, athavA amuka mANase amuka bhejana samAraMbhamAM ATaluM dravya vAparyuM, A prakAranI kathAne A cothA bhedamAM mUkI zakAya che. mA mataprathAmA mAToSa cha-" AhAramaMtareNa vi" tyAla. " desakahA cauvvihA" tyAla-bhAva zanI 4thA 42vI tenuM nAma deza yA . dezathAnI nIya prabhAre yAra 42 4 cha-(1) deza vidhi 4thA, (2) deza. 1485 thA, (3) heza chan6 thA, mana (4) heza nepathya thA. (1) magadha Adi dezamAM bhajana, maNimaya bhUmi AdinuM nirmANa sAruM thAya che ke narse thAya che, evI je vAta karAya che tene deza vidhi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre dezavikalpakathA-deze vikalpa:-sasyAdiniSpattiH, vaprakUpataDAgabhavanaprabhRtinirmANalakSaNazca dezavikalpaH, tasya kathA 2, dezacchandaHkathA-deze chandaH-gamyAgamyavibhAgaH, yathA ' lATa ' deze mAtula kanyA gamyA kvacinmAtulabhaginI ca, tadanyadeze'gamyA seMti dezacchandaH, tasya kathA dezacchandaHkathA 3, dezanepathyakathA-deze nepathyasya strIpuruSANAM svAbhAvikasya veSasya tathA'la. kAraracitasya ca kathA dezanepathyakathA 4 / iha caite doSAH " rAgadosuppattI sapakvaparapakkha zrI ya ahigaraNaM / bahuguNa imotti deso sou gamaNaM ca annesi / 1 / " iti, chAthA--" rAgadveSotpattiH svapakSA-parapakSAbhyAmadhikaraNam / bahuguNa eSa iti dezaH zrutvA gamanaM cAnyeSAm / 1 / " aisI kathA karane kA nAma-dezavikathA hai-1 magadhAdi deza meM dhAnya utpAdana vidhAna kI kathA, evaM-vana kUpa taDAga bhavana Adi ke nirmANa kI kathA karanA yaha dezavikathA hai-2 dezacchanda kathA-dezAdi ko lekara gamyAgamya Adi kI kathA karanA, jaiselATa deza meM mAmA kI kanyA gamya hotI hai, kahIM mAmAkI bahana gamya sevanIya hotI hai, aura inase vibhinna deza meM agamyA hotI hai-3 dezanepathya kathA-dezako lekara strI puruSoM ke svAbhAvika veSa. bhUSA Adi kI kathA karanA, jaise-amuka deza meM strI puruSo kI veSavibhUSA isa prakAra kI hotI hai, amuka deza meM isa prakAra kI-4 isa kathA meM aise doSa haiM-" rAgadosuppattI"-ityAdi / " rAyakahA cukathA kahe che. (2) magadha Adi dezamAM anAja vagerenA utpAdananI kathA tathA kUvA, vAva, taLAva, bhavana AdinA nirmANanI kathAne deza vikaltha kathA kahe che. (3) dezAdinI apekSAe gamya-agamya AdinI kathA karavI tenuM nAma deza cha |thaa che. "bhya" meTale sevanIya bhane 'gabhya' saTase asevanIya. jemake "lATAdi dezamAM mAmAnI dIkarI gamya (sevanIya) hoya che, ane anya dezamAM mAmAnI dIkarI agamya hoya che," A prakAranI kathAne dezachanda kathA kahe che. (4) amuka dezamAM strI-puruSanI veSabhUSA A prakAranI hoya che," A prakAranI keI dezanA strIpuruSanA svAbhAvika veSabhUSAnI kathAne deza nepathya kathA kahe che. A dezakathAnA de A gAthAmAM prakaTa karyA che. " rAgadosuppattI " tyAha zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU043 vikathAsvarUpanirUpaNam __ " rAyakahA caubihA" ityAdi-rAja kathA caturvidhA prajJaptA, tadyathA-rAjJo'tiyAnakathA-rAjJaH-atiyAnaM-nagarAdau pravezaH, tasya kathA atiyAnakathA 1, tathA-rAjJo niryANakathA-niryANaM-nagarAd niHsaraNaM, tasya kathA niryANakathA 2, rAjJo balavAhanakathA-balaM hastyAdi, vAhanaM-vesarAdi, tadubhayakathA balavAhanakathA3, rAjJaH kozakoSThAgArakathA-kozaH-nidhiH-suvarNAdibhANDAgAraM, koSThaM kumUlAdi, tadrUpamagAraM dhAnyAgAramityarthaH, tadubhayakathA kozakoSThAgArakathA / 4 / iha cArakacorAdizaGkArUpA aneke doSA bhavanti, uktaM ca___ "hiyatthassa bhave coro, mAriyassa Nu hiNsgo| rahassabhedago vemo, iha saMkA pajAyae / 1 / " chAyA-" hRtArthasya bhaveccauro, mAritasya tu hiNskH|| rahasyabhedako vA'ya-miti zaGkA prajAyate // 1 // " iti / vihA"-ityAdi-rAjakathA cAra prakAra kI kahI gaI hai-jaise-rAjA kI atiyAna kathA-1 rAjA kI niryANa kathA-2 rAjA kI balavAhana kathA-3 rAjA kI koSThAgAra koSa kathA-4 ina meM rAjA ke nagara Adi meM praveza karane kI jo-kathA hai vaha rAjA kI atiyAna kathA hai-1 rAjA ke nagara se bAhara nikalate samaya kI jo kathA hai vaha-rAjA kI niryANa kathA hai-2 rAjA ke bala-sainya-kI vAhana-hastyAdi kI, tathA-donoM bala-vAhanoM kI kathA karanA yaha rAjA kI bala vAhana kathA hai-3 rAjA ke suvarNAdi bhANDArakI evaM-dhAnyAgArakI kathA tathA ina donoM kI kathA karanA so yaha-rAjA kI koSThAgAra kathA hai-4 / yahA~-cAraka cora Adi zaGkA rUpa aneka doSa hote haiN| uktaJca"hiyasthassa bhave coro"-ityAdi / " dhammakahA caubdhihA " " rAyakahA cauThivahA " tyAhi-244thA pyAra prA2nI hI cha-(1) rAjAnI atiyAna kathA, (2) rAjAnI nirmANa kathA, (3) rAjAnI balavAhana kathA, (4) rAjAnI kaSAgAra kaSa kathA. (1) rAjAnA nagara praveza viSayaka kathAne " rAjAnI atiyAna kathA' kahe che. (2) rAjA nagaranI bahAra vijayAdi nimitte je prayANa kare che tenI kathAne "rAjAnI nirmANa kathA" kahe che. (3) rAjAne sinya, hAthI, gheDA Adi vAhana athavA bannenI (bala vAhananI) kathA karavI tenuM nAma "balavAhana kathA " che. (4) rAjAnA suvarNAdi kaSanI dhAnya bhaMDAranI kathAne "keSTAgAra keSa kathA" kahe che. ahIM cAraka (cera) Adi zaMkArUpa aneka deSa hoya che. kahyuM paNa che ke "hiyattharasa bhave coro" tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre atha dharmakathA" caunihA dhammakahA" ityAdi-dharmakathA - dharati-bhavajaladhau nipatat bhavyajAtaM dhArayati-plaba iva tArayati zubhasthAna prApayatIti dharmaH, tasya kathAbhagavaddezanAlakSaNo vAkyamabandho dharmakathA / yadvA - zubhAzubhakarmavipAkopadarzanaM dharmakathA / sA caturvidhA prajJaptA, tadyathA-AkSepaNI-AkSipyate-mohaM nirAkRtya tattvaM cAritraM vA prati samAkRSyate zrotA'nayeti AkSepaNI / ukta ca" sthApyate satpathe zrotA, yathA sA''kSepaNI kathA / yathekSukAraM kamalA-vatI dharme vyatiSThipat / 1 / iti, 1 / tathA-vikSepaNI-vikSipyate-samyagvAdaguNotkarSapradarzanena mithyAvAdAdapasAyate zrotA'nayeti vikSepaNI, uktaM caityAdi-jo bhava jaladhi meM DUbate huve prANiyoM ko usase naukA kI taraha pAra lagA detA hai-zubhasthAna meM pahuMcA detA hai usakA nAmadharma hai, isa dharmakI jo-kathA hai vaha-dharma kathAhai / arthAt-bhagavAna kI dezanArUpa jo vAkya prabandha hai vaha-dharmakathA hai, athavA-zubhA 'zubha karma ke vipAka phala ko upadarzana karAne vAlI jo kathA hai vaha-dharma kathA hai / yaha dharmakathA cAra prakAra kI kahI gaI hai, jaise-AkSepaNI1 vikSepaNI-2 saMvedanI-3 aura nivedanI-4 / inameM-jisa kathA se zrotA jIva moha se dUra karA kara tatva ke prati, athavA-cAritra ke prati AkRSTa kiyA jAtA hai vaha-kathA AkSepaNI hai / kahA bhI -- " sthApyate satpathe zrotA"-ityAdi / "vikSepaNI"-samyagvAdaguNa ke utkarSa ke pradarzana se zrotA jisa kathA dvArA mithyAvAda se " dhammakahA caubihA" yAhi-dhama thA yAra prA2nI hI cha. sa. sAgaramAM DUbatA jIvane je naukAnI jema pAra karAvI de che-zubha sthAnamAM pahoMcADI de che, tenuM nAma dhama che. te dharma viSayaka je kathA che tene dharma, kathA kahe che. eTale ke bhagavAnanI dezanA rUpa je vAkyaprabanyuM che, tene dharma kathA kahe che. athavA zubhAzubha karmanA vipAka phaLanuM upadarzana karAvanArI je kathA che tene dharmakathA kahe che. tenA cAra prakAra nIce pramANe che-(1) AkSepnnii, (2) Kiajii, (3) sahanI mane (4) nivanI. je kathA dvArA zrotAnA AtmAne mehathI dUra karIne tatva pratye athavA cAritra pratye AkRSTa karavAmAM Ave che te kathAne AkSepaNa kathA kahe che. yuM 55 cha / " sthApyatte satpathe zrotA" tyA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u02 044 vikathAstrarUpanirUpaNam " samvAdaprakarSeNa mithyAvAdasya khaNDanam / yA vikSepaNIsa, yathA kezI pradezinam |2| iti, 2 tathA - saMvedanI - saMvedyate saMsArAsAratApradarzanena mokSAbhilASa utpAdyate'nayeti saMvedanI, uktaM ca " yasyAH zravaNamAtreNa muktivAnchA prajAyate / saMvedanI yathA mallI, SaD nRpAn pratyabodhayat / 3 / " iti, 3 | tathA - nirvedanI - nirvedyate = viSayebhyo virajyate zrotA'nayeti niveMdanI, uktaMca - " yadAkarNanamAtreNa vairAgyamupajAyate / nirvedI yathA zAli - bhadro vIreNa bodhitaH |4| iti, atratya dRSTAntacatuSTayamasmatkRtAyAmAcA sUtrasyA''cAra cintAmaNiTIkAya vizeSa jijJAsubhiravalokanIyam / 4 / athAsskSepaNI 621 " akkhevaNI kahA cauvivahA " ityAdi AkSepaNI kathA caturvidhA prajJaptA, tadyathA - AcArA''kSepaNI- AcAraH - locAsnAnAdiH, sa akSipyate, makAzitaH san sthApyate'nayetyAcArA''kSepaNI 1 / dUra kiyA jAtA hai vaha vikSepaNo kathA hai| kahA bhI hai- " samyagvAdaprakarSeNa " - ityAdi. jo kathA zrotAko saMsAra kI asAratA dikhAtI huI mokSa kI abhilASA utpanna karAtI hai vaha saMvedanI hai| kahA bhI hai - " yasyAH zravaNamAtreNa " - ityAdi, jo kathA zrotA ke viSayAnurAga ko dhvasta (naSTa ) karatI huI una una viSayoMse use virakta banA detI hai vaha kathA nirvedinI hai| kahA bhI hai- " yadA karaNamAtreNa " ityAdi / AkkhevaNI kahA cahA, ityAdi, AkSepaNI kathA cAra prakAra kI kahI gaI hai, jaise - AcArAkSepaNI, 1 vyvhaavikSepaNI " samyagbAda guNunA utkaSaeNnA pradghazanathI zrotA je kathA dvArA mithyAvAdane tyAga karI nAkhe che, te kathAne vikSepaNI kathA kahe che, hyuM pazu che ! " samyagvAdaprakarSeNa " tyAhi je kathA zrotAne saMsAranI asAratA batAvIne tene meAkSAbhilASI banAve che, te sthAne 'savehanI prathA ' uDeche. udhuM pazu che " yasyAH zravaNamAtreNa " ityaahi-je kathA zrotAnA viSayAnurAganA dhva`sa (nAza ) karIne, te viSayAthI nivedanI kathA kahe che. kahyu` tene virakta karI nAkhe che, evI kathAne bhAga che -" yadA karaNa mAtreNa " ityAha- " AkkhevaNI kahA caubvihA " tyAhi mAkSepI thAnA nIce pramA (6 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 sthAnAGgasUtre vyavahArA''kSepaNI-vyavahAraH-kathaJcidAgata doSa dUrIkaraNAya prAyazcittarUpaH, sa AkSipyate'nayeti vyavahArA''kSepaNI 2 / prajJaptyAkSepaNI--prajJaptiH-saMzayavataH zrotuH priyavacanaiH prabodhanaM, sA''kSipyate'nayeti prajJaptyAkSepaNI 3 / ___ dRSTivAdA''kSepaNI-dRSTivAdaH-zrotAramuddizya nayAnanusRtya sUkSmajIvaprabhRtibhAvapratipAdanam , AkSepaNyAzcAyaM rasaH " vijjAcaraNaM ca tavo, purisakAro ya smiiguttiio| ughaissai khallu jaM so, kahAe akkhevaNIyairaso / 1 / " chAyA--" vidyAcaraNaM ca tapaH puruSAkArazca samitiguptayaH / upadizyate khalu yat sa kathAyA AkSepaNyA rasaH / 1 / " iti / / ityaakssepnnii|| rAkSepaNI, 2 prajJaptyAkSepaNI, 3 aura dRSTibAdAkSepaNI, 4 jisa kathA ke dvArA loca Adi kA karanA, aura snAna Adi nahIM karanA yaha viSaya pradarzita hotA huvA sthApita kiyA jAtA hai vaha kathA 'AkSepaNI' hai, 1 kathazcit Agata doSa ko dUra karane ke liye prAyazcitta rUpa jisa kathA ke dvArA prakAzita kiyA jAtA hai vaha-kathA vyavahArAkSepaNI hai, 2 saMzayazAlI puruSa, saMzayavAn zrotAko priya vacano dvArA bodha denevAlI jisa kathA ke dvArA prakAzita kI jAtI hai aisI vaha kathA, prajJaptyAkSepaNI hai, 3 zrotAke anusAra nayoM ko lekara, nayoM kA Azraya karake, jo sUkSma jIva Adi padArthoM ke bhAvAM kA pratipAdana jisa kathA se kiyA jAtA hai vaha kathA dRSTivAdAkSepaNI hai, 4 / AkSepaNI kathAkA yaha rasa hai-"vijjAvaraNaMca tavo'-ityAdi / yA2 4.2 4 // cha-(1) mAyArAkSepaNI, (2) 0214 / 2 / 254ii, (3) prajJatyA . kSepaNI, ane (4) TipAhA50I. je kathA dvArA leca Adi karavAnuM ane snAna Adi nahIM karavAnuM prati pAdana karavAmAM Ave che, te kathAne AcArakSepaNI kathA kahe che. keI paNa prakAre thaI gayelA doSane dUra karavA mATenA prAyazcitta AdinuM je kathA dvArA pradarzana thAya che te kathAne vyavahArakSepaNa kathA kahe che. saMzayayukta zrotAne priyavacano dvArA prabaMdhana rUpa prajJaptinuM je kathA dvArA pradarzana thAya che te kathAne prajJapti AkSepaNI kathA kahe che ane Azraya laIne sUkSama jIvAdi padArthonAM bhAvonuM pratipAdana je kathA dvArA karavAmAM Ave che, te kathAne dRSTivAdAkSepaNI kathA kahe che. AkSepaNuM kathAnA lAbhane A gAthA dvArA prakaTa 72 mA cha. " vijjAcaraNaM ca tavo" yAha. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u.2 sU014 vikazAsvarUpanirUpaNam 23 " vikkhevaNI kahA" ityAdi-vikSepaNI kathA caturvidhA prajJaptA, tadyathAsvasamayaM-svasya samayaH-siddhAntaH svasamayaH, taM svasamayaM kathayati-varNayatitadguNAn prakAzayati mAkU, tataH svasamayaM kathayitvA parasamayam anyasiddhAntaM kathayati-parakIyasiddhAntadoSapradarzanapUrvakaM pratipAdayatItyarthaH / 1 / iti prathamA vikSepaNI kathA 1 / parasamayaM-parakIyasiddhAntaM kathayitvA-taddhoSapradarzanapurassaraM pratipAdya svasa maya-svakIyasiddhAntaM -tadguNapradarzanapurassaraM sthApayitA-svasiddhAntasya sthApanA. zIlo bhavati 2 // iti dvitiyAvikSepaNI kthaa|2| samyagvAdaM-parasiddhAnteSvapi ghugAkSaranyAyena yo yAvAn jinAgamatattvavAdasamAnatayA samyaka-samIcIno'virodhitattvAnAM vAdaH samyagvAdaH, taM samyagvAda kathayati, samyagvAdaM kathayitvA mithyAvAda-jinoktatatvavirudvarUpaM kathayati-taddhopapadarzanapUrvakaM pratipAdayati, iti tRtIyAvikSepaNI kathA 3 // "vikkhevaNI kahA cauvihA" ityAdi, vikSepaNI kathA cAra prakArakI kahI gaI hai, jo kathA pahile sva samaya ko, apane siddhAnta guNoM ko dikhAte huve anya siddhAnta ko, usake doSoM ko pragaTa karate huve kahI jAtI hai vaha kathA vikSepaNI kathA hai, aura yaha pahale prakAra kI vikSepaNI kathA hai / jo kathA para siddhAnta gata doSoM ko pragaTa karate huve apane siddhAnta ke guNoM ko prakAzita karate huve kahI jAtI hai vaha-dvitIya prakAra kI vikSepaNI kathA hai| jo kathA para siddhAntoM meM bhI ghuNAkSara nyAya se jitanA samyagvAda hai jinAgamana ke tAttvika vivecana se milatA huvA kathana hai, use prakaTa karatI hai, aura jitanA usa meM mithyAvAda hai jinoktatatva se viparIta kathana hai use prakaTa karatI hai isa DhaGga se jo kathA kahI jAtI hai vaha tRtIya prakAra kI "vikkhevaNI kahA caubihA" tyAhi. viA54I thA yA2 4ii chje kathAmAM pahelAM svasamayanA (jaina siddhAntanA ) guNene prakaTa karavAmAM Ave che, ane tyArabAda anya siddhAntanA deze prakaTa karavAmAM Ave che, te kathAne pahelA prakAranI vikSepaNa kathA kahe che. je kathAmAM pahelAM para siddhAntagata dene prakaTa karIne svasiddhAntanA guNene prakAzita karavAmAM Ave che, te kathAne bIjA prakAranI vikSepaNI kahe che. je kathA para siddhAntamAM jeTalo samyagvAda che-jinAgamanA tAtvika vivecana sAthe maLatuM Ave evuM kathana che-tene paNa prakaTa kare che ane temAM jeTale mithyAvAda-jinakti tatva karatAM viparIta kathana che, tene paNa prakAzita kare che, te kathAne trIjA prakAranI vikSepaNa kathA kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAsUtre mithyAvAdaM - parasamayeSveva jinoktatattva viruddharUpaM mithyAvAdaM kathayitvA samyagvAdaM sthApayitA bhavati / yadvA-nAstikavAdisamayaM kathayitvA AstikavA disamayaM kathayatIti caturthI vikSepaNI kathA bodhyA 4 | iti caturthI vikSepaNI kathA / iti vikSepaNI kathA / 2 darara atha saMvedanI " saMveyaNI kahA cauccihA " ityAdi - saMvedanI kathA caturvidhA prajJatA, tadyathA - ihalokasaMvedanI - ihalokaH - manuSyalokaH paratvatra lakSaNayA manuSyajanma gRhyate, tasya svarUpakhyApanayA saMvedanI saMbodhanI, yathA-' idaM mAnuSatvamasAramanityaM meghamaNDalasamimamityAdirUpA | 1 | vikSepaNI kathA hai, para samayoM meM hI jinokta tatva viruddha rUpa mithyAbAda kara ke samyagvAda kI sthApaka hotI hai, athavA nAstikavAdI ke samaya ko kaha kara ke AstikavAdI ke siddhAnta ko sthApita karatI hai vaha cauthe prakAra kI vikSepaNI kathA hai / " saMvehaNI kahA cavivahA "- ityAdi, saMvedanI kathA cAra prakAra kI kahI gaI hai, jaise- ihaloka saMvedanI, 1 paraloka saMvedanI, 2 Atma zarIra saMvedanI, 3 aura parazarIra saMvedanI, 4 jo kathA iha loka ke lakSaNa se manuSya janma ke svarUpa para prakAza DAlatI hai, jaise- yaha manuSya janma asAra hai, anitya hai, meghamaNDala ke jaisA dekhate dekhate vilIna ho jAtA hai, ityAdi, je kathA para samayAmAM ( siddhAntamAM ) je mithyAtva che tene prakaTa karIne samyagvAdanuM pratipAdana kare che tene cAthA prakAranI vikSepaNI kathA kahe che. athavA je kathA nAstikavAdInA siddhAntanuM khaDana karIne AstikavAdanA siddhAntAnuM pratipAdana kare che, te kathAne ceAthA prAranI vikSepaNI kathA kahe che. 'saMvehaNI kahA cavvihA " ityAhi-savehanI prathA yAra aAranI uhI che. (1) Dousa vehanI, (2) parakheoGa savehanI, (3) AtmazarIra savehanI ane (4) parazarIra savedanI A manuSya je kathA A lekanA lakSaNa dvArA manuSya janmanA svarUpapara prakAza nAce che, zevI sthAne 'Di savehanI thA' he che, prema" janma asAra che, anitya che, meghama'DaLanI jema jotajotAmAM vilIna thaI jAya zevA che, " mA prahAranI thAne Diso sahanI thA use che. 66 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u.2 sU0 44 vikathAsvarUpanirUpaNam 625 paralokasaMvedanI-paralokaH-devAdibhavaH, tasya svabhAvasya saMvedanI-khyApanI tayA, yathA-' devA adhyamyeAspardhA bhayaviyoga krodhazoka mohakAmamadAdijanitaduHkhAbhibhUtAH santi kiM punastiryagAdayaH' ityevaMrUpA 2 / / ___ AtmazarIrasaMvedanI-AtmanaH-svastha zarIra-kAyaH-AtmazarIraM tasya azucinimittotpannatva-sravanmaladvArA''kulakhAzucidvAraniHsRtatve'pi puruSArthasAdhane'tibandhakatvAdisvarUpasya saMvedanI-lyApanI tthaa| evaM parazarIrasaMvedanI-iyaM cA''tmazarIrasaMvedanImanusRtya bodhyA / 4 / iti sNvednii| paraloka saMvedanI-paraloka se yahAM devAdikoM kA bhava liyA gayA isa paraloka ke svabhAva ko khyApana karane vAlI jo kathA hai, jaisedeva bhI asUyA, IrSyA spardhA, bhaya, viyoga, krodha, zoka, moha, mada, Adi duHkhoM se abhibhUta haiM, to phira-tiryagAdi koM kI kathA hI kyA, 3 aisI kathA paraloka saMvedanI hai / AtmazarIra saMvedanI-jo Atmasva zarIra kI azucitA ke nimitta ko prakaTa karatI ho bahate huve navamala dvAroM se jo ghinAbanI huI hai vaha-azuci dvAra se nikalA hai, ataH-svayaM apavitra hai aisA kathana jo karatI ho, aura yaha puruSArtha sAdhana meM jIvako zithila banAye huve-pramAda patita huve haiM ityAdi bAtoM ko samajhAtI ho aisI vaha kathA AtmazarIra saMvedanI hai / tAtparya yahI hai ki yaha deha hara taraha se apavitra-azuci aura paralekasaMvedanI-paralekathI ahIM devabhava Adi gRhIta thayela che. A paralokanA svarUpane prakaTa karanArI je kathA che tene " paralokasaMvedanI kathA" 2.2 " vo 55 masUyA, 4aa, 25rdhA, laya, viyAga, audha, 4, meha, mada Adi dukhethI abhibhUta che, te tiryagAdinA dukhanI te vAta ja zI karavI ! " A prakAranI kathAne paraleka saMvedanI kathA kahe che. mAtmazazara saMvahanI- 4 // bhAbhazarIranI (21 zarIranI ) pshucitAnA nimittone prakaTa karatI hoya te kathAne AtmazarIra saMvedanI kahe che. vahelA navamaLa dvArathI je azuci vadhAre ghADI banI che, azaci dvAra mAMthI A zarIra utpanna thayeluM che, tethI te pote ja apavitra che, " evuM kathana je kathAmAM thAya che tene "AtmazarIra saMvedanI" kathA kahe che A kathananuM tAtparya e che ke A deha dareka rIte apavitra-azuci ane kaluSita 79 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnaGgasUtre atha nirvedanI"NivveyaNI kahA caubihA" ityAdi-nivedanI kathA caturvidhA prajJaptA, tadyathA-ihalo ke-manuSyabhave duzcIrNAni-du-duSTu-ninditAni cIrNAni-kRtAni duzcIrNAni-duSkRtAni steyapamRtIni pApAni, karmANi-kriyAH, ihaloke-manughinA bane svarUpavAlA hai, isakI utpatti ke jo kAraNa kalApa haiM ve svayaM azuci ghinAvane aura apavitra haiM mAtAke apavitra yoni dvArase yaha nikalatA hai, ataH-aise apavitra zarIra ke moha meM paDakara jo jIva puruSArtha sAdhana se mokSa sAdhana bhUta samyagdarzanAdikoM ke sevana se vaJcita bana jAte haiM unakI yaha bar3I bhArI bhUla hai, isa prakAra AtmA ko deha kA svarUpa dekhanevAlI jo kathA hai vaha-AtmazarIra saMvedanI kathA hai| isI prakAra se parazarIra parasaMvedanI kathA ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye, yaha kathA AtmasaMvedanI kA anusaraNa karatI hai, arthAt-jisa prakAra se hameM pratikUla vyavahAra se azAnti hotI hai usI prakAra se para zarIra ke sAtha kiye gaye pratikUla vyavahAra se use bhI azAnti hotI hai, isI bAta ko khyApana karane vAlI kathA para zarIra saMvedanI kathA hai / athavA-jisa taraha se vaha Atma kathA zarIra hai, usI prakAra se parazarIra bhI hai isa bAta ko khyApana karane vAlI kathA parazarIra saMvedanI kathA hai-4 / "NiveyaNI cauThivahA"-ityAdi / nirvedanI kathA cAra prakA. rakI kahI gaI hai, jaise-jo-steya Adika pApakarma jIva isa manuSya banelA svarUpavALo che. tenI utpattinA je kAraNe che te kAraNe ja azuci yukta ane apavitra che. mAtAnA apavitra yonidvAramAMthI te nIkaLe che. evA apavitra zarIrane mohamAM paDIne je jIva puruSArtha sAdhano dvArA mekSa sAdhanabhUta samyagdarzanAdikanA sevanathI vaMcita ja rahe che, te moTI bhUla karate hoya che. A prakAre AtmAne dehanuM svarUpa batAvanArI je kathA che tene AtmazarIra saMvedanI kathA kahe che. e ja pramANe "parazarIra saMvedanI " kathA vize paNa samajavuM. "jema ApaNAM zarIra sAthe thayelAM pratikULa vyavahArathI ApaNane azAni thAya che, e ja pramANe anyanA zarIra sAthe pratikULa vyavahArathI tene paNa azAnti thAya che, A prakAranI vAtanuM pratipAdana karanArI kathAne parazarIra saMvedanI 4thA 4 cha. " NiveyaNI cauvvihA" chatyAha nivahinI 4thA yA2 prAranI hI cha, rebha...yArI mAhi2 ||5karma jIva AlekamAM kare che, tenuM phaLa A lekamAM paNa prApta kare che ane zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU0 44 vikathAsvarUpanirUpaNam 627 jyabhave duHkhaphalavipAkasaMyuktAni-dukha-kaSTaM, tadeva phalaM karmatarujanyaM, tasya vipAkaH-vipacanaM vipAkaH-anubhavo duHkhaphalavipAkA, tena saMyuktAni-duHkhaphalavipAkasaMyuktAni-kaSTarUpaphalAnubhavavanti bhavanti, corAdInAmiva / 1 // evamihaloke duzvIrNAni karmANi paraloke-narakAdiloke duHkhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti nArakAdInAmiva / 2 / ___ tathA paraloke-devAdibhave dudhIrNAni-duSkRtAni bhogeSyorUpANi karmANi ihaloke duHkhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti AjanmavyAdhidAridrayAdi pIDitamanuSyatirazcAmiva / 3 / loka meM karatA hai, vaha usakA phala isa bhava meM to pAtA hI hai, kyoMkiye svayaMhI duHkharUpa vipAka phalavAle hote haiM, ataH inheM jo manuSya sevana karatA hai vaha niyamase cora AdikoMkI taraha nAnA prakArake kaSToMko to bhogatAhI hai tathA parabhava meM bhI, narakAdi lokameM bhI, nArakAdi jIvoMkI taraha vaha inake duHkharUpa Adi aneka phaloMko bhoganA hai| tAtparya yahI hai ki-hiMsAdika adharma karma jIvako isalAkameM bhI aura paralokameM bhI donoM lokoM meM vividha prakAra ke kaSTAdi phaloMke pradAtA hote haiN| tathA-jina duzcIrNa duSkRtoMko asUya IrSyA AdirUpa pApa karmoM ko yaha jIva paralokameM devAdika bhavomeM arjita karatA hai ve karma duHkha phalarUpa vipAka saMyukta isalokameM hote haiN| jaise isa manuSyalokameM AjanmavyAdhi dAridya Adise pIDita huve manuSyoMke aura tiryaJcoMke karma duHkha phalarUpa vipAkase saMyukta dekhe jAte haiM 3 / tathA paralekamAM paNa prApta kare che, kAraNa ke tenuM sevana karanAra mANasa cArAdinI jema A bhavamAM paNa vividha prakAranA duHkha sahana kare che ane nArakAdi gatimAM utpanna thaIne te gatinA vividha kaSTo paNa sahana kare che. A kathanane bhAvArtha e che ke hiMsA, cerI Adi pApakRtyane phala vipAka jIvane AlokamAM paNa bhegavavuM paDe che ane paralekamAM paNa bhegavo paDe che. A pApakRtyanA vipAka rUpe temane ubhaya lekanA kaSTa sahana karavA paDe che. tathA je duzciNuM duSkRtyanuM, asUyA, IrSyA Adi rUpa pApakarmonuM jIva paralekamAM (devAdika bhamAM) upArjana kare che, te karmone duHkhaphalarUpa vipAka jIvane AlekamAM bhogavavuM paDe che. jemake A manuSyalokamAM A janma vyAdhi, dAridra AdithI pIDAtAM manuSya ane tiya jovA maLe che. teo parabhavakRta pApakarmono dukhaphalarUpa vipAka ja bhogavI rahyA hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 sthAnAGgasUtre paraloke-tiryagAdibhave duvIrNAni karmANi paraloke-manuSyAdibhavaM kRtvA punastiryagAdibhava eva duHkhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti, manuSyAdibhave tatkarmaNAmudayAvalikAyAmananupaviSTatvAt / 4 / ___ ihaloke sucIrNAni-mukatAni dAnAdIni SaSThASTamAdIni ca karmANi ihaloke sukhaphalavipAkasaMyuktAni bhavanti, tIrthakarAdimupAtradAnena vasudhArAdivRSTivat , SaSThASThamAdibhizca-AmISadhyAdilabdhiprAptizca / 2 / evaM zeSabhaGgatrayaM vivecanIyam paralokameM tiryagAdi bhavameM duzvIrNa karma tiryagAdi bhavameMhI duHkha phala vipAka saMyukta hote haiM, manuSyAdi bhavameM nhiiN| kyoMki ve karma manu. dhyAdi bhavameM udayAvalikAmeM ananupraviSTa hote haiM 4 / tathA isalokameM sucIrNa-acchI taraha se kiye gaye dAnAdika karma SaSTha aSTama Adi tapasyArUpa karma ihalokameM sukhaphala vipAka saMyukta hote haiM / jaise-tIrthaGkara AdirUpa supAtra dAnase vasudhArA AdikI vRSTi hotI hai| tathA-SaSTha aSTama Adiko tapasyAse Amarza auSadhi Adi labdhikI prApti hotI hai / isI tarahase zeSa bhaGgabhI vivecita karalenA caahiye| yahAM-prathama bhaGga tathA dvitIya bhaGga ye do bhaGgahI kahe gaye haiN| dvitIya bhaGga isa prakArase hai, isalokameM sucIrNa karma paralokameM sukha phalarUpa vipAkase saMyukta hote haiN| jaise-sAdhu zrAvaka Adi dvArA vRtta sucIrNa karma-zeSa do bhaGga isa prakArase haiM-paraloka sucIrNa karma tathA-paralekamAM tiryagAdi bhavamAM duzaNuM duSkRtyanuM duHkhavipAka rUpa phala tiryagAdi bhavamAM ja bhegavavuM paDe che. manuSyAdi bhavamAM bhogavavuM paDatuM nathI, kAraNa ke te karmo manuSAdi bhavamAM udayAvalikAmAM praviSTa thatAM nathI. tathA AlekamAM sArI rIte jenI ArAdhanA thaI hoya evAM dAnAdi karma ane chaThTha-aThThama tapasyArUpa karma A lekamAM ja sukha vipAkarUpa phaLa ApanArA hoya che. jemake tIrthaMkara Adipa supAtrane dAna devAthI vasudharA. (dhana ) nI vRSTi thAya che tathA chaThTha-aThThama Adi tapasyAothI Ama auSadhi Adi labdhinI prApti thAya che. e ja pramANe bAkInA vikalponuM vivecana paNa samajI levuM. ahIM pahele ane bIje bheda ja kahevAmAM Ave che. bIje bheda A pramANe che-AlekamAM sucINuM karma ( upArjita satkarmo) paralekamAM paNa sukhaphalarUpa vipAkavALAM hoya che. jemake sAdhu, zrAvaka Adi dvArA kRta sucana karma zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA0 4 u02 sU0 44 kAyAvizeSanirUpaNam 629 4 / atra prathamabhaGgaH proktaH 1 // dvitIyabhaGge sAdhuzrAvakAdiH / tRtIye bhaGge tIrthakaraH 3 / caturthabhaGge baddhatIrthakara nAmagotrakarmA devabhavasthastIrthaGkaraH 4 / sU0 44 // pUrva kathArUpo vAgvizeSa uktaH, sAmpataM puruSajAtamadhAnatayA kAyavizeSamAha mUlam-cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-kise NAmamege kise 1, kise NAmamege daDhe 2, daDhe NAmamege kise 3, daDhe NAmamege daDhe 4 // 1 // cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA--kise gAmamege kisasarIre 1, kise NAmamege daDhasarIre 2, daDhe NAmamege kiptasarIre 3, daDhe NAmamege daDhasarIre 4 / 2 / cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-kisasarIrassa NAmamegassa NANadaMsaNe samu. ppajai No daDhasarIrasta 1, daDhasarIrassa NAmamegasta NANadaMsaNe samuppanai No kisasarIrasla 2, egasta kisasarIrasta NANadaM. saNe samuppajjai daDhasarIrastavi 3, egasta No kisasarIrasta NANadaMsaNe samuppajjai No daDhasarIrassa 4 / sU0 45 // ___ chAyA-catvAri puruSa nAtAni prajJaptAni, tadyathA-kRzo nAmaikaH kRzaH 1, kRzo nAmako dRDhaH 2, dRDho nAmaikaH kRzaH 3, dRDho nAmaiko dRDhaH 4 // 1 // ihalokameM sukha phalarUpa vipAkase saMyukta hote haiM, jaise tIrthaGkara nAma karma 3, tathA paralokameM sucIrNakarma paralokameM sukha phalarUpa vipAkase saMyukta hotehaiM, jaise-baddha tIrthaGkakara gotra karmavAlA deva bhavastha tIrthaGkara ||suu044|| ___" isa prakArase kathArUpa vAra vizeSa kahakara aba sUtrakAra puruSa jAtakI pradhAnatAse kAyavizeSakA kathana karate haiN| trIjo bhAMge-paralokamAM sucINuM karma AlekamAM sukhaphalarUpa vipAkathI yukta hoya che. jemake tIrthaMkara nAma kame. cethe bhAga-paralekanA sucINuM karma parakamAM sukhalarUpa vipAkathI yukta hoya che. jemake baddha tIrthakara gotra karmavALe deva bhavastha tIrthakara. sU. 4jA A rIte kathArUpa vAvizeSanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra puruSajAtanI pradhAnatAnI apekSAe kAyavizeSanuM kathana kare che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 sthAnAsUtra __ catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-kRzo nAmaikaH kRzazarIraH 1 kRzo nAmaiko dRDhazarIraH 2, dRDho nAmaikaH kRzazarIraH 3, dRDho nAmaiko dRDhazarIraH 4 / 1 / catvAri puruSa nAtAni prajJaptAni, tadyathA-kRzazarIrasya nAmaikasya jJAnadarzanaM samutpadyate no dRDhazarIrasya 1, dRDhazarIrasya nAmaikasya jJAnadarzanaM samutpadyate no kRzazarIrasya 2, ekasya kRzazarIrasyApi jJAnadarzanaM samutpadyate dRDhazarIrasyApi 3, ekaraya no kRzazarIrasya jJAnadarzanaM samutpadyate no dRDhazarIrasya / / 4 / ma0 // 45 // ___ "cattAri purisajAyA paNNattA " ityAdi sUtrArtha-cAra puruSajAta kahe gaye haiM, jaise-kRza kRza 1, kRza dRDha 2, dRDha kRza 3 aura dRDha dRDha 4 / punazca-cAra puruSajAta kahe gaye haiM, jaise-kRza kRza zarIravAlA 1, kRza dRDha zarIravAlA 2, dRDha kRza zarIravAlA 3, tathA dRDha dRDha zarIravAlA 4 / punazca-cAra puruSajAta kahe gaye haiM, jaise kRza zarIravAle kisI eka puruSako jJAnadarzana utpanna hote haiM, dRDha zarIravAle puruSako nahIM 1 / dRDha zarIravAle kisI eka puruSako jJAnadarzana utpanna hote haiM, kRza zarIravAle puruSako nahIM 2 / kisI eka kRza zarIravAle puruSakobhI jJAnadarzana utpanna hote haiM tathA dRDha zarIravAle puruSokobhI jJAnadarzana utpanna hote haiM 3 / tathA jA kRza zarIravAlA puruSa hai usako bhI jJAnadarzana utpanna nahIM hote haiM aura jo dRDha zarIravAlA hai usakobhI jJAnadarzana utpanna nahIM hote haiM / "cattAri purisajAyA paNNattA" dhyAhasUtrArtha-yA2 ||2naa puruSa 4 The-(1) , (2) 2 48, (3) dRDha kRza ane (4) dRDha daDha. bIjI rIte paNa cAra prakAranA puruSe kahyA che- (1) dRza za za12 yuta, (2) dRza 68 zarI2 yusta, (3) 60 dRza zarIra yukta tathA (4) daDha daDha zarIra yukta, vaLI A pramANe paNa cAra puruSa prakAro kahyA che-(1) kRza zarIra. vALA kaI eka puruSane jJAnadarzana utpanna thAya che, jyAre daDha zarIravALA kaI eka puruSane jJAnadarzana utpanna thatAM nathI. (2) daDha zarIravALA kaI eka puruSane jJAnadarzana upanna thAya che, jyAre kRza zarIravALA koI eka puruSane jJAnadarzana utpanna thatAM nathI. (3) keI eka kuza zarIravALA puruSane paNu jJAnadarzana utpanna thAya che ane keI eka daDha zarIravALA puruSane paNa jJAnadarzana utpanna thAya che. (4) keI eka kuza zArIravALA puruSane paNa jJAnadarzana utpanna thatAM nathI ane koI eka daDha zarIravALAne paNa jJAnadarzana utpanna thatAM nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU0 44 kAyAvizeSanirUpaNam 631 TokA-"cattAri" ityAdi-puruSa nAtAni catvAri prajJaptAni, tadyathA-pUrva kevalaM bhAvamAzritya caturtha bhaGgomAha-ekaH-kazcit puruSaH kRzaH-bhAvataH pUrva kRzaH, tuccha. prakRtitvAt , sa pazcAdapi kRzaH tAdazabhAvasyaiva sadbhAvAt 1, tathA ekaH-kazcit pUrva kRzaH pazcAd dRDhaH, saMnAta sthirapariNAmasAt 2, evaM zeSa bhagavayaM bodhyam // 4 // ___ atha kevalaM zarIramAzriya caturbhaGgImAha-eka:-kazcit puruSaH kRzo janma. jAtazarIreNa durbalaH, sa pazcAdapi kRzaH rogAdigrastatvAt 1, eka:-kazcit pUrva kRzaH, pazcAd dRDhaH, rogAmAvena puSTazarIratvAt, evamatrApi zeSabhaGgadvayaM sNyojyp4|11 isa kathanakA tAtparya aisA hai-yahAM jo kRza kRza AdirUpase caturbhaGgI kahI gaI hai vaha bhAvako Azrita karake kahI gaI hai / jaise koI puruSa pahalebhI bhAvakI apekSA kRza hotA hai, tuccha pravRttivAlA hotA hai| vaha bAda meM bhI aise hI bhAvake sadbhAva rahane ke kAraNa kRza tuccha pravRttivAlA banA rahatA hai 1 / koI eka puruSa aisA hotA hai jo pahale to kRza tuccha pravRttivAlA hotA hai aura bAdameM nimittAdike milanese usa prakRtikA tyAga kara dene ke kAraNa dRDha-sthira pariNAmarUpa atuccha prakRtivAlA hotA hai 2, dRDha kRza 3 aura dRDha dRDha aise ye do bhaGga sahajajJeya ( jAnane yogya ) haiM / aba kevala zarIrako Azrita karake sUtrakAra caturbhaGgIkA kathana karate haiM, jaise koI eka puruSa aisA hotA hai jo janmajAta zarIrase ' vizeSArtha-A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che--ahIM je "kuza kuza' Adi rUpa caturbhagI kahI che te bhAvane Azrita karIne kahevAmAM AvI che. eTale ke koI eka puruSa e heya che ke je pahelAM paNa bhAvanI apekSAe kRza (tuccha pravRttivALo) hoya che, ane pAchaLathI paNa e ja prakAranA bhAvano sadubhAva rahevAthI kRza ( tuccha pravRttivALo ) ja rahe che. (2) keI eka puruSa e hoya che ke je pahelAM tuccha pravRttivALe hoya che, paNa tyArabAda kaI paNa nimittAdinA saddabhAve karIne te pravRttine tyAga karI devAne kAraNe deDha-sthira pariNAma rUpa aturacha prakRtivALe bane che. (3) 40-45 ma2 (4) 8-8 2 // manne mana bhAvA patA tathA bIjA bhAMgAne AdhAre samajI zakAya eve che. have kevaLa zarIrane AdhAra laIne sUtrakAra caturbhagInuM kathana kare che - (1) "za-dRza shrii21|| "-15 meM puruSa meva jaya cha / re janmathI kRza zarIravALA hoya che ane tyArabAda regAdine kAraNe kRza zarI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 sthAnAso ___ " cattAri " ityAdi-cavAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-kRzo nAmaikaH kRza zarIra:-ekA-kazcit puruSaH kRzo bhAvato dubalaH, kRzazarIraH-zarorato'pi kRzo durbala 1 / ekaH-kazcid bhAvataH kRzaH, dRDhazarIraH-zarIrato dRDhaH, sabalaza rIratvAt , evaM zeSamaGgadvayaM bodhyam / 4 / jJAnadarzanotpatti caturbhaGgayA''ha - " cattAri purisanAyA" ityAdi, spaSTam / kuzazarIrasya-kuzaM-duzcarataratA durbalaM zarIraM yasya sa kRzazarIra-stasya kRza durbala rahatA hai aura pazcAt bhI rogAkAnta hojAnese kRzahI banA rahatA hai 1 / tathA koI puruSa aisA hotA hai jo pahele to kRza hotA hai aura pazcAt rogAbhAva hojAne se puSTa zarIravAlA hojAtA hai / avaziSTa bhaGga dvaya bhI isI rItise vivecita kiye jA sakate haiM 1 / punazca-puruSa jAta jo kRza kRza zarIra AdirUpase cAra kahe gaye haiM, unakA bhAva aisA hai, koI eka puruSa aisA hotA hai jo bhAvako apekSA bhI durbala hotA hai aura zarIrakI apekSAbhI durbala kamajAra hotA hai 1 / tathA-koI eka puruSa aisA hotA hai jo bhAva se to kRza hotA hai, parantu zarIrase dRDha majabUta hotA hai 2 / isI prakAra se avaziSTa bhagavya bhI samajha lenA cAhiye 4 / __ aba sUtrakAra jJAnadarzanotpattirUpa caturbhaGgose puruSa jAtake prakArokA kathana karate haiM, jaise-koI eka puruSa aisA hotA hai ki jiptakA zarIra duzvara kaThina tapase durvala hotA hai / parantu usa puruSako zubha ravALe ja cAlu rahe che. (2) "kRza-daDha zarIravALo"...kaI eka puruSa e hoya che ke janmathI kRza zarIravALo hoya che paNa rogAdinA abhAva vagere kAraNane lIdhe pAchaLathI puSTa zarIravALe thaI jAya che. bAkInA be bhAMgAne bhAvArtha paNa A be bhAMgAne AdhAre samajI le. vaLI "kRza-kRza zarIyukta " Adi cAra prakAranuM A pramANe paNa spaSTIkaraNa thaI zake che-(1) koI eka puruSa e hoya che ke je bhAvanI apekSAe paNa kamajora hoya che ane zarIranI apekSAe paNa kamajora (durbaLa) hoya che. (2) koI eka puruSa e hoya che ke je bhAvanI apekSAe kRza hAya cha, 55 zarIranI mapekSA 10 ( bhAta) hAya che. pramANa bAkInA be vikalpane bhAvArtha paNa jAte ja samajI le. have sUtrakArajJAna ane darzananI utpattinI apekSAe cAra prakAranA puruSanuM nirUpaNa kare che-pahelA bhAMgAnuM spaSTIkaraNa-kaI eka puruSa e heAya che ke jenu zarIra kaThina tapane kAraNe kuza (durbaLa) hoya che, paNa evA te puruSamAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA0 4 0 2 sU0 45 kAyAvizeSanirUpaNam 633 zubhapariNAmasambhavena jJAna darzanA''varaNakSayakSayopazamAdisattvAt jJAnadarzanaM-jJAnaM ca darzanaM cAnayoH samAhArastat samutpadyate-saMjAyate, kintu dRDhazarIrasya-tapo vimukhatayA dRDhaM-sabalaM zarIraM yasya sa dRDhazarIrastasya puruSasya puSkalamohatayA jJAnadarzanajanakazubhapariNAmAbhAvena jJAnadarzanA''varaNakSayakSayopazamAdi virahAjjJA. nadarzanaM no samutpadyate 1 / tathA-ekasya-kasyacid dRDhazarIrasya-banaRSabhanArAcasaMhananadharasya zithilamohasya puruSasya jJAnadarzanaM svasthazarIratvena manasvAsthyasadbhAvena jJAnadarzanajanakazubhapariNAmodayAt tadAvaraNakSayakSayopazamAdisatvAt samutpadyate-saMjAyate / 2 / pariNAmake hone se jJAna aura darzanakA AvaraNa kSaya hojAtA hai| kSayopazamAdivAlA hojAtA hai / isa kAraNa usako jJAna aura darzana utpanna hojAte haiM, tathA-koI eka puruSa aisA hotA hai jo dRDha zarIravAlA hotA hai, aise usa puruSako puSkala moha honeke kAraNa jJAnadarzana janaka zubha pariNAmake abhAvase jJAnadarzanakA AvaraNa kSaya-kSayopazamAdi viziSTa nahIM hotA hai / ataH-usake virahase jJAnadarzana utpanna nahIM hote haiM 1 / tathA koI eka puruSa aisA hotA hai jo dRDha zarIravAlA hotA hai-vajra RSabhanArAca saMhananakA dhArI hotA hai / aise usa puruSa ke mohakI zithilatA honepara svastha zarIrake sadbhAvase aura manaH svAsthyake sadbhAvase jJAnadarzanajanaka zubha pariNAmakA udaya ho jAtA hai, isase jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karmakA kSaya kSayopazamAdi hojAnese jJAna aura darzana utpanna hojAte haiM 2 / tathA-kisI kRza zubha pariNAmane sadbhAva hovAthI tene jJAnAvaraNIya ane darzanAvaraNIya karmone kSaya thaI javAthI tene jJAna ane darzana utpanna thAya che, paNa kaI eka puruSa e hoya che ke je daDha zarIravALe hoya che, paNa puSkaLa mahinA sadUbhAvane lIdhe jJAnadarzana janaka zubha pariNAmanA abhAvane kAraNe tenA jJAnAvaraNIya ane darzanAvaraNIya karmone kSaya ke kSopazama thato nathI. te kAraNe tene jJAnadarzana utpanna thatAM nathI. (2) koI eka puruSa e hoya che ke je daDha zarIravALo hoya che, vajI rASabhanArAca saMhanane dhAraNa karanAro hoya che. evA te puruSanA mohanI zithilatA thaI javAne lIdhe svastha zarIra ane svastha mananA sadUbhAvane lIdhe jJAnadarzana janaka zubha pariNAmane udaya thaI jAya che. te kAraNe jJAnAvaraNIya ane darzanAvaraNIya karmane kSaya kSapazama Adi thaI javAne lIdhe tene jJAnadarzana utpanna thaI jAya che. jyAre kaI sa 80 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 sthAnAGgasUtre tathA-ekasya kasyacit kRzazarIrasyApi dRDhazarIrasyApi puruSasya jJAnadarzana samutpadyate, viziSTasaMhananasya svalpamohasyobhayathA'pi zubhapariNAmodayAt zarIrakAyadADhayasattve'pi jJAnadarzanotpattau tadapekSA'bhAvena tadAvaraNakSayakSayopazamAdisambhavAt tajjAyate / 3 / tathA-ekasya-kasyacit kRzazarIrasya dRDhazarIrasyeti dvaya syApi jJAnadarzanaM notpadyate, tayoviziSTasaMhanAbhAvatayA tathAvidhazubhapariNAmAbhAvAditi caturthoM bhaGgaH / / 50 45 // __ pUrva jJAna-darzanayorutpattiruktA, sAmprataM tadvathAghAtamAha mUlam-cauhiM ThANehiM niggaMthANa vA niggaMthINa vA assi samayaMmi aisese NANadaMsaNe samuppajiukAmevi na samuppajejA, zarIravAle puruSakobhI aura dRDha zarIravAle puruSakobhI jJAna darzana utpanna hojAte haiN| kyoMki-viziSTa saMhananavAlA jIva yadi svalpa mohavAlA hotA hai, to cAhe usameM kRzatA yA dRDhatA kyoM na ho, phirabhI zubha pariNAmake sadbhAvase usako tadAyaraNa karmake kSaya kSayopazamAdise jJAna aura darzana utpanna hojAte haiM 3 / tathA-cAhe koI kRza zarIravAlAbhI ho, yA dRDha zarIravAlAbhI ho| koI-2 jIya aisAbhI hotA hai ki jisako viziSTa saMhanana hone ke kAraNa tathAvidha zubha pariNAmoke abhAvase jJAnAvaraNAdikakA kSaya kSayopazamAdi nahIM ho sakanese jJAna aura darzana utpanna nahIM hote haiM / isa prakArase yaha caturbhaGgI hai // sU0 45 // eka kuza zarIravALA puruSane jJAnadarzana utpanna thatAM nathI, tenuM kAraNa pahelA bhAMgAmAM batAvyA pramANe samajavuM. (3) keAI kRza zarIravALA ane daDha zarIravALA puruSane paNa jJAnadarzana utpanna thaI jAya che. tenuM kAraNa nIce pramANe che-viziSTa saMhananavALo puruSa je svalpa mehavALe heya te zubha pari. gAmanA saddabhAvane lIdhe jJAnAvaraNIya ane darzanAvaraNIya karmanA kSaya ane kSayopazamAdithI jJAnadarzana utpanna karI zake che. temAM zarIranI kRzatA ke daDhatA bAdhaka nivaDatI nathI. (4) jIva bhale kRza zarIravALo hoya ke daDha zarIravALo hoya paNa koI koI jIva e paNa hoya che ke je viziSTa saMhananavALa hovAne kAraNe te prakAranA zubha pariNAmenA abhAvane lIdhe jJAnAvaraNAdikane kSaya kSayapasamAdi karI zakato nathI, te kAraNe evA puruSane jJAnadarzana utpanna thatAM nathI. A prakAranI A caturbhagI samajavI. che sU. 45 che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u 2 sU0 46 vyAghAtasvarUpanirUpaNam 635 taM jahA--abhikkhaNaM abhikkhaNamitthikahaM 1 bhattakahaM 2 desakahaM 3 rAyakahaM 4 kahetA bhavai 1, vivegeNa viussaggeNaM No sammamappANaM bhAvitA bhavai 2, puvarattAvarattakAlasamayami No dhammajAgariyaM jAgarittA bhavai 3, phAsuyassa esaNijjassa uMchassa sAmudANiyasta No sammaM gavesiyA bhavai 4 / icceehiM cauhiM ThANehiM NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA jAva No smuppjjejaa| cauhi ThANehiM NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA aisese NANadaMsaNe samuppajiukAme samuppajjejjA, taM jahA-itthikahaM 1 bhattakahaM 2 desakahaM 3 rAyakahaM 4 No kahetA bhavai 1, vivegeNa viussaggeNaM sammamappANaM bhAvettA bhavai 2, puvarattAvarattakAlasamayaMmi dhammajAgariyaM jAgaritA bhavai 3,phAsuyassa esaNijjassa uMchassa sAmudANiyassa gavesiyA bhavai / icceehiM cauhiM ThANehiM NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA jAva samuppajjejjA |suu0 46 // chAyA-caturbhiH sthAnaH nirgranthAnAM vA nirgranthInAM vA asmin samaye atizeSa jJAna-darzanaM samutpattukAmamapi na samutpadyate, tadyathA-abhIkSNamabhIkSNaM strIkathAM isa prakArase jJAnadarzanakI utpattikA kathanakara aba sUtrakAra inake vyAghAtoMkA kathana karatehaiM / " cauhi ThANehiM niggaMthANavA" ityAdi cAra kAraNoMse nirgranthoM vA nirgranthiyoMko isa samayameM atizeSa jJAna darzana utpatti honeke yogya hone parabhI utpanna nahIM hote haiM, ve cAra kAraNa isa prakArase haiN| ye nirgrantha Adi bAra-2 nirantara strI kathAko-bhakta kathAko dezakathAko aura rAja kathAko karate A rIte jJAnadarzananI utpattinuM kathana karIne have sUtrakAra temanA vyAdhAtAnuM 4thana 42 cha. " cauhi ThANehiM niggaMthANa vA " tyAha nIcenA cAra kAraNothI nize athavA nircathIone A samayamAM, utpattine yogya hovA chatAM paNa atizeSa jJAnadarzananI utpatti thatI nathI. (1) niyathemana nithii| pApA2 zrIyA, mAtA, deza: mana zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 1 bhaktakayAM 2 dezakathAM 3 rAjakathAM 4 kathayitA bhavati 1, vivekena vyutsargeNa no samyagAtmAnaM bhAvayitA bhavati 2, pUrvarAtrApararAtrakAlasamaye no dharmajAgarikAM jAgaritA bhavati 3, prAmukasya eSaNIyasya uJchasya sAmudAnikasya no samyaggaveSayitA bhavati / ityetaizcaturbhiH sthAnaH nirgranthAnAM vA nirgranthInAM vA yAvat no smutpdyte| caturbhiH sthAnaH nirgranthAnAM vA nigranthInAM vA atizeSaM jJAnadarzanaM samutpatukAmaM samutpadyate, tadyathA-strIkathAM 1 bhaktakathAM 2 dezakathAM 3 rAjakathAM 4 no kathayitA bhavati 1, vivekena vyutsargeNa samyagAtmAnaM bhAvayitA bhavati 2, pUrvarAtrApararAtrakAlasamaye dharmajAgarikA jAgaritA bhavati 3, prAsukasya eSaNIyasya rahate haiM 1 / viveka evaM vyutsargase ye acchI rItise apane AtmAkA bhAvayitA nahIM hote haiM 2 / pUrvarAtra aura apararAtra ke kAlameM [samayameM ] ve dharmajAgaraNA nahIM karate haiM 3 / prAsuka, eSaNIya, uccha joki aneka gharoMse gRhIta hotA hai / usakA samyak gaveSayitA nahIM hote haiM 4 / punazca-ina cAra kAraNoMse nirgrantha athavA nirgranthiyoMko (hI) atizeSa jJAna darzana utpattike yogya hote haiN| ataH-ve utpanna hote haiM, aise nirgrantha Adi ( sAdhu ) jana strIkathAko, bhakta kathAko, deza kathAko aura rAjakathAko nahIM karate haiM 1 viveka aura vyutsargase samyak rUpameM apane AtmAkA bhAvayitA hote haiM 2 pUrvarAtra aura apara rAtrake samayameM ve dharmajAgarikAko karate haiM 3 tathA prAsuka, eSaNIya, rAjakathA karatA rahe che. (2) teo pitAnA AtmAne viveka ane vyutsargathI sArI rIte bhAvita karatA nathI. (3) pUrvarAtri ane aparAtrinA samaye teo dharmajAgaraNa karatA nathI. (4) prAsuka-eSaNIya ane uMcha AhAra ke je aneka gharamAMthI grahaNa karavAmAM Ave che, tenA samyaka gaSayitA teo hotA nathI. nIcenA cAra kAraNothI nigraMtha athavA nigraMthIo atizeSa jJAnadarzana utpanna karavAne pAtra bane che ane tethI teo tene prApta kare che. te cAra kAraNe A pramANe che -(1) evAM nigro strIkathA, bhaktakathA, dezakathA ane rAjakathA karatA nathI. (2) teo viveka ane vyutsargathI pitAnA AtmAne sArI rIte bhAvita kare che. (3) teo pUrvarAtri ane aparAtrine samaye dharma jAgaraNa kare che. prAsuka, eSaNIya ane ucha AhAra zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA sthA0 4302 sU0 46 vyAghAtasvarUpanirUpaNam 637 uJchasya sAmudAnikasya gaveSayitA bhavati 4 / ityetaizcaturbhiH sthAnaH nirgranthAnAM vA nirgranthInAM vA yAvat samutpadyate / mU0 46 / / TIkA-" cauhi ThANehi " ityAdi-caturbhiH-catuHsaMkhyaiH sthAnaH-anu. padaM vakSyamANaiH svyAdi kathAcatuSTayarUpakAraNaiH, nirgranthAnAM-sAdhUnAM vA, nimranthInAM vA-sAdhvInAM vA, asmin-caturthArakalakSaNe upalakSaNAcaturthArakajanmavatAM paJcamArakalakSaNe'pi ca samaye, atizeSa-zeSANi-matiprabhRti cakSurdarzanAdIni, uJcha joki aneka gharoMse saMgRhIta hotA hai usakA samyak gaveSayitA hote haiM 4 / isa prakArake ina cAra kAraNoMse nirgrandha-nirgranthiyoMko jJAnadarzana utpanna hote haiN| TIkArtha-yahAM cAra sthAnarUpa kAraNa strIkathA Adi liye gaye haiM " isa samaya " padase ArakakA samaya aura cauthe ArakameM utpanna huye manuSyoMkA samaya paJcama ArakakA liyA gayA hai jo jJAnadarzana sarvA'vabodha Adi guNoM dvArA mati Adi jJAnoMse, tathA-cakSu darzana Adi darzanoMse viziSTa hotA hai / vaha atizeSapadase gRhIta huvA hai, aisA vaha atizeSa jJAna darzana aura kevala darzanarUpa hotA hai / "samutpatsukAmam" aisA jo pada yahAM AyA hai usakA tAtparya utpanna honekI icchAvAlA hotA hai / parantu jJAnAdikoMmeM abhilASAkA abhAva rahatA hai / ataHisa padase utpattike yogya hote huve aisA artha liyA gayA hai, tathAca caturthe Arakake samayameM aura upalakSaNase caturtha ArakameM janme huve ke je aneka gharamAMthI grahaNa karavAmAM Ave che tenA teo samyaka gaSayitA hoya che. TIkAtha--nigraMthAdimAM jJAnadazana utpanna na thavAnA strIthA Adi kAraNe batAvyAM che. "A samaya" pada dvArA ArAne samaya tathA cothA ArAmAM utpanna thayelA ane pAMcamAM ArAmAM paNa haiyAti (astitva) dharAvatA mANasane samaya gRhIta thayela che. je zAnadarzana sarva avadha Adi gaNe dvArA matijJAna Adi jJAnethI ane cakSadarzana Adi darzanathI ja paDe che evA jJAnane "atizeSa pada dvArA grahaNa karavAmAM AvyuM che. evuM te atizeSa jJAnadarzana kevaLajJAna ane kevaLadarzana rUpa hoya che. " samutpattukAmam " mA 2 sUtra54 mahA mAyA cha tanA artha panna thavAnI icchAvALo " thAya che. paraMtu jJAnAdi kemAM abhilASAne abhAva hoya che, te kAraNe tene artha "utpattine gya hovA chatAM" levAmAM Avela che. cothA ArAnA samayamAM ane upalakSaNanI apekSAe cothA ArAmAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 sthAnAGgasUtre ati-atikrAntaM - sarvAvabodhaprabhRtiguNairyat tadatizeSam-atizayazAli, kecalamityarthaH, jJAnadarzanaM cetyubhayaM samutpattukAmamapi-utpattumicchadapi-jJAnAderabhilApAbhAvAdutpatyahamapItyarthaH, na samutpayate-na saMjAyate, tAni catvAri sthAnAnyAha'tadyathe'-tyAdi-abhIkSNamabhIkSNam-punaH punaH, strIkayAM, tathA-bhaktakathAM, nathAdezakathAM, tathA-rAjakathAM ca-pUrvavyAkhyAnarUpAM, yo janaH kathayitA tatkathAkathanazIlo bhavati, tasya jJAnadarzanaM samutpattyahamapi no samutpadhata iti pUrveNa smbndhH1|| tathA- "vivegeNe"-tyAdi vivekena- zuddhAzuddhamadhyAd nIra kSIranyAyato' zuddhA''hArAdiparityAgena, tathA--vyutsargaNa-kAyotsargeNa yojana AtmAnaM samyak kUrma ivendriyANi saMyamya bhAvayitA no bhavati / manuSyoMko bhI jo paJcama Arakake samayameM utpanna hone yogya atizeSa kevalajJAna evaM kevaladarzana utpanna nahIM hote haiM, usakA kAraNa eka to yaha hai ki ve nirantara punaH punaH strIkathA karanemeM lage rahate haiN| bhakta kathAse lage rahate haiM, dezakathA aura rAjakathAoMmeM nirata rahate haiN| ata:-atizeSa kevalajJAna, kevaladarzana utpAdaka bhAvake abhAva hone ke kAraNa utpanna nahIM hone pAte 1 / kSIra nIra vivecana nyAya jaisA zuddhA zuddha AhArapAnameM se azuddhAhAra tyAga karanA aura kAyotsargase kUrmakI taraha apane indriyoMko saMyamita karanA kramazaH viveka vyutsarga hai| isa viveka aura vyutsargase apane Apako ve samyak rUpase bhAvita (yukta) nahIM karate haiM-2 / isa kAraNase bhI ve atizeSa jJAnadarzanase vazcita rahate haiM / " punvaratta" ityAdi -rAtrike prathama praharako pUrva janmelA manuSyane paNa je pAMcamAM ArAmAM utpanna thavA gya che evuM kevaLa jJAna ane kevaLadarzana utpanna thatuM nathI. te utpanna na thavAnA kAraNe nIce pramANe che-(1) teo niraMtara strIkathAmAM nirata rahe che, vAraMvAra bhakata (bhajananI) kathAmAM lIna rahe che, dezakathA ane rAjakathAmAM paNa nirata rahe che. te kAraNe atizeSa kevaLajJAna ane kevaLadarzana utpAdaka bhAvane temanAmAM abhAva rahe che. te kAraNe teo temane utpanna karI zakatA nathI. (2) kSIra nIra nyAyane temanAmAM abhAva hoya che-zuddhAzu AhAramAMthI azuddhAhArane tyAga karavA rUpa vivekane temanAmAM abhAva hoya che. kAtsagathI karma (kAcabA) nI jema pitAnI indriyane saMyamita karavI tenuM nAma vyutsarga che. teo A viveka ane vyutsargathI pitAnA AtmAne samyaga rIte bhAvita (yukta) karatA nathI. te kAraNe paNa teo atizeSa jJAnadarzanathI vaMcita rahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 0 2 sU0 46 vyAghAtasvarUpanirUpaNam 639 tathA - " putraratte " -tyAdi-pUrvarAtrApararAtrakAlasamaye pUrva rAtraH- rAtreH pUrvaMHprathamabhAgaH pUrvarAtraH, apararAtraH - rAtreH pazcimabhAgaH- caturtha maharalakSaNaH, tAveva kAlaH sa eva samayaH - avasaraH pUrvarAtrApararAtrakAlasamayastasmin - rAtreH pazcimabhAge ityarthaH, mUle ralopa ArSatvAt / dharmajAgarikAM dharmapradhAnA jAgarikA - jAgarti :- nidrAkSayeNa prabodho dharmajAgarikA - kuTumbAdi cintAparityAgena dharmacintanarUpA bhAvamatyupekSetyarthaH tAM jAgaritA-kartA na bhavati / tatra bhAvama tyupekSA yathA " kaDe mae ki naradehabhAyA, sesaM ca kiM me kara Nijjamatthi / tavAmi nAhaM samaye sujogge, buddhassa bhAvappaDilehaNeyaM |1| " 44 kRtaM mayA kiM naradehabhAjA, zeSaM ca kiM me karaNIyamasti / tapAmi nAhaM samaye suyogye, buddhasya bhAvapatilekhaneyam // 1 // " iti, chAyA athavA " kAlo'tthi me kosssa ca kiM ca joggaM, asArabhUyA visayA samattA / viNAsasIkA virasAvasANA, maccU sayA saMnihio'tthi ghoro |2| " chAyA - " kAlo'sti me ko'sya ca kiM ca yogyam, asArabhUtA viSayAH samastAH / vinAzazIlA virasAvasAnA, mRtyuH sadA saMnihito'sti ghoraH / 2 / " iti, - rAtra aura caturtha praharako apararAtra kahA hai / isa pUrvarAtra meM aura apararAtrameM jo dharmapradhAna jAgarikAse kuTumba AdikI cintAkA parityAga nahIM karate haiM, kuTumba AdikI cintAkA parityAgakara ve dharmacintArUpa bhAva pratyuprekSAkA karttA nahIM hote haiM, isa kAraNa ve kevalajJAna aura kevaladarzanarUpa atizeSako utpanna karanevAle zubha bhAvake abhAse unheM prApta nahIM karapAte hai / bhAvAnuprekSAkA svarUpa isa prakAra se " kaDaM mae kiM naradehabhAyA " ityAdi athavA - " kAlo'tthi me kosssa ca " ityAdi. tathA phAsuyassa " ityAdi 46 (3) " puvvaratta " tyAhi-rAtrimA prathama praharane pUrvarAtri he che ane ceAthA praharane apararAtri kahe che. te pUrvarAtrinI pachInI apararAtrimAM arthAt rAtrinA pAchalA bhAgamAM jee dhama jAgaraNa dvArA kuTubAdinI cintAnA pari tyAga karatA nathI.eTale ke kuTu'kha viSayaka cintAnA parityAga karIne je dhama cintA rUpa bhAvapratyuprekSAnA kartA banatA nathI, teeA kevaLajJAna ane kevaLadezana rUpa ati zeSAne utpanna karanArA zubha bhAvanA abhAvane lIdhe jJAnadarzana utpanna karI zatA nathI, bhAvAnuprekSAnuM sva3 mA prahAranuM che - " kaDaM bhae kiM naradehabhAyA ityAdi athavA " kAlo'tthi me korasa ca " ityAhi tathA " phAyarasa " ityAhi. 99 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 - - - sthAnAGgasUtre tathA-" phAsuyasse "-tyAdi-pAsukasya-acittasya, eSaNIyasya eSyategaveSyata udgamAdidoSavarjitatvenetyeSaNIyaH-kalpyastasya, tathA-uJchasya-ucchayate-alpAlpatvena gRhyata ityunchaH-bhaktapAnAdizcaturvidhA''hArastasya, kIdRzasyetyAha-" sAmudAnikasya '-anekagRhagRhItasya samyak-savidhi, gaveSayitA-anvepayitA no bhavati / ___ " icceehi " ityAdi-ityetaiH-anantaroktaH, caturbhiH sthAnaH nirgranthAnAM vA nirgranthInAM vA ' yAvat ' no samutpadyate' itiparyantaM vAcyam / " cauhi ThANehiM " ityAdi viparyayamUtraM spaSTam / sUtre nirgranthIpadopAdAnAt strImokSAbhAvapratipAdakaM mataM nirastam / sU0 46 // prAmuka-acitta udgamAdi doSa varjita hone se eSaNIya-kalpanIya aise alpa alpamAtrAmeM gRhIna kiye gaye aneka gharoMse AnIta AhArako vesavidhi gaveSaNA nahIM karate haiM / isa kAraNase bhI ve atizeSa kevalajJAna aura kevaladarzanako prApta karane nahIM pAte haiM 4 / isa prakArake ina cAra kAraNoMko lekara nirgrantha-nirgranthiyoMko utpatti yogya bhI atizeSa kevalajJAna aura kevaladarzana utpanna hone nahIM pAte haiN| " cauhi ThANehiM " ityAdi-sUtrase yaha prakaTita kiyA gayA hai ki ina pUrvokta kAraNoMse viparIta kAraNoMko lekara nirgranthanirgranthiyoMko kevalajJAna aura kevaladarzana utpanna kara lete haiN| yahAM " nirgranthI" padake upAdAnase strIko mukti nahIM mAnanevAloMkA mata nirasta kiyA gayA hai // mU0 46 // (4) prAsuka, acitta, udvamAdi deSathI rahita hovAne kAraNe eSaNaya (kapya) evA a5 alpa mAtrAmAM aneka gharamAMthI grahaNa karAyelA AhAranI teo vidhisahita gaveSaNa karatA nathI, te kAraNe paNa teo atizeSa kevaLajJAna ane kevaLadarzanane prApta karI zaktA nathI. A prakAranI A cAra kArane lIdhe nirgatha ane nircathIo utpatti yogya evA atizeSa kevaLa jJAna ane kevaLadarzanane utpanna karI zakatA nathI. cAhiM ThANehi" chatyAhi-52 2 4 // 2 // 548 42vAmA mAyA che. te kAraNe karatAM viparIta kAraNene lIdhe nirca ane nigraMthIo atizeSa kevaLajJAna ane kevaLadarzana utpanna karI zake che. ahIM "nigraMthI A padanA prayoga dvArA " strIne mukti prApta thatI nathI " A prakAranI mAnyatA dharAvanAranA matanuM khaMDana karIne e vAta prakaTa karavAmAM AvI che ke strIne paNa mukti maLI zake che. sU. 46 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA0 4302 sU0 47 svAdhyAyakarttavyAkartavyanirUpaNam 641 nigranthaprastAvAtsvAdhyAyasyAkartavyakartavyaviSayakaM sUtratrayamAha mUlam-no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA cauhiM mahApaDivaehiM sajjhAyaM karittae, taM jahA-AsADhapADivae 1, iMdamahapADivae 2, kattiyapADivae 3, sugimhapADivae / No kappai niggaMthANa vA niggathINa vA cauhi saMjhAhiM sajjhAyaM karittae, taM jahA-paDhamAe 1, pacchimAe 2, majjhaNhe 3, aTTaratte 4 / kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA cAukAlaM sajjhAyaM karittae, taM jahA-putaNhe 1, avaraNhe 2, paose 3, pccuuse4|suu047|| ___chAyA-no kalpate nirgranthAnAM vA nirgranthInAM vA catasRSu mahApatipatsu svAdhyAyaM kartum , tadyathA-ASADhamatipat 1, indramahamatipat 2, kArtikapratipat 3, sugrISmapratipat 4 / no kalpate nirgranthAnAM vA niryanthInAM vA catasRSu sandhyAsu svAdhyAyaM kartum , tadyathA-prathamAyAm 1, pazcimAyAm 2, madhyAhna 3, nirgranthake prakaraNase aba sUtrakAra svAdhyAyameM kartavyatA-akartavyatA viSayakta sUtratrayakA kathana karate haiN| " no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA" ityAdi sUtrArtha-cAra mahApratipadAmoM meM (ekamameM ) nirgrantha-nirgranthiyoMko svAdhyAya karanA yogya nahIM hai, jaise-ASADhakI pratipadAmeM 1, indramahakI pratipadAmeM 2, kArtikakI pratipadAmeM3 aura sugrISmakI prtipdaameN41|| ___ cAra sandhyAoMmeM nirgrantha-nindhiyoMko svAdhyAya karanA yogya nahIM hai / jaise-prathama sandhyAmeM 1, pazcima sandhyAmeM 2, madhyAhnameM 3, aura ardharAtrameM / 4-2 - nithAne adhikAra cAlu hovAthI have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke nirgatha-nigraMthIoe jyAre svAdhyAya kara joIe ane kayAre na karavo naye. "no kappaI niggaMthANa vA niggaMthINa vA" tyAha cAra mahApratipadAomAM (vada ekame) nigraMtha ane nircathIoe svAdhyAya 42 me naDI. (1) aSADhI 573, (2) mAse bhAsanA 57ve, (3) ta' bhAsanA 573 bhane suzrImanA-yaitranA 57ve. cAra saMdhyAomAM nigraMtha-nigraMthIoe svAdhyAya karavuM joIe nahIM. (1) prathama sadhyAmA, (2) cheDI sadhyAmAM, (3) madhyAine ane (4) mAtre zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAstre arddharAtre 4 / 2 / kalpate nirgranthAnAM vA nimranthInAM vA catuSkAlaM svAdhyAya kartum , tadyathA-pUrvAhna 1, aparAhna 2, pradoSe 3, pratyUSe 4 / 3 / mU0 47 // ___TIkA-"no kappai" ityAdi-catasRSu mahApratipatsu-mahotsavAnantara vRttitvenotsavAnuvRttyA'vaziSTamatipaddharmavilakSaNatayA mahatyazca tAH pratipado mahApatipadastAsu mahAmatipatsu, svAdhyAyam-AcArAGgAdi mUlapAThapaThanarUpaM, kartuM nigranthAnAM vA nignanthInAM vA no kalpate, utsavAnuvRttyA svAdhyAyavighnasaMbhavAt ' tAzcatastra Aha-" tadyathe'-ti-ASADha pratipat-ASADhasya paurNamAsyA anantarA pratipat 1, indramahamatipat-indramahA-azvayupaurNamAsI, tasyAnantarA patipat indramahapratipat 2, kArtikapratipat-kArtikapaurNamAsyanantarapatipat 3 // sugrISmapratipat-sugrISmaH-caitrapaurNamAsI tasyA anantarA patipat sugriissmprtipt4| nirgrantha-nirgandhiyoMko cArakAlameM svAdhyAya karanA yogya hai| jaise-pUrvAhnameM 1, aparAhnameM 2, pradoSameM 3 aura pratyUpameM 4-3 / TIkArtha-cAra pratipad-tithimeM svAdhyAya niSiddha karanekA kAraNa yaha hai ki utsavameM bahudhA vighna sambhAvanA banI rhtiihai| AcArAGgAdikoMkA mUla pAThako svAdhyAya zabdase liyA hai| ina pratipadAoMko " mahA" zabdase vizeSita kiyA gayA hai| ASADhI pUrNimAke bAda jo paDivA tithi AtI hai / yaha pratipadA usI mAsake kRSNapakSameM AtI hai, ise kRSNapakSakI ekama tithi kahate haiM / Azvina mAsakI pUrNimAke anantara jo usI mAsakI kRSNapakSakI ekama tithi hai vaha indramahakI pratipat hai / kArtika pUrNimA ke bAda jo pratipada tithi AtI hai vaha kArtika patipada hai / aura sugrISma nirgatha ane nircathIone mATe nIcenA cAra kALa svAdhyAya karavAne gya hA cha-(1) pUla, (2) marAla, (4) proSa mana (4) pratyUSa. TIkArya-cAra pratipadA (vada ekama) tithiomAM svAdhyAya karavAne niSedha karavAnuM kAraNa e che ke te tithiemAM sAmAnyataH vijJasaMbhAvanA rahe che. " svAdhyAya' zabdathI AcArAMgasUtra Adine mULapATha gRhIta thayA che. aSADa Adi cAra mAsanI pratipadAone mahApratipadAo kahI che. ASADhI pUrNimA pachI je tithI Ave che tene, eTale ke aSADha mAsanA kRSNapakSanI ekamane ASADhI pratipadA kahe che. "Indra mahakI pratipada" A mAsanI pUrNimA pachI je ekamanI tithi Ave che tene, eTale ke Aso vada ekamane "Indra mahakI pratipada" kahe che. kArtaka mAsanI pUrNimA pachI je vada ekamanI tithi Ave che, tene "kArtika pratipadA' kahe che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sudhATIkA sthA0 4 u0 2 sU0 47 svAdhyAyakartavyAkartavyanirUpaNam 643 ___" no kappai" ityAdi, no kalpate nirgranthAnAM nigranthInAM catasRSu sandhyAsu svAdhyAyaM kartum / tadyathA-prathamAyAma-prathamA-anudite sUrye'rdhamuhUrtapUrva yA sandhyA bhavati sA prathamA, tasyAm , udite'pyarddhamuhUrtaparyantamiti bhaavH1| tathA-pazcimAyAm-pazcAd bhavA pazcimA-astaM gate sUrya yA sandhyA bhavati sA, tasyAm , sUryAstAtmAgarddhamuhUrtAdArabhya yAvad digaruNimAnaM bhajate tAvaditibhAvaH 2 / tathA madhyAhne-ahomadhyo madhyAhnastasmin-pUrvAparAhnayoH sandhibhAga ityarthaH, pUrvAhnasyAntyArdhamuhUrtam , aparAhnasya cA''dyArdhamuhUrtamiti muhUrtamekaM yAvaditi bhAvaH 3 / tathA-ardharAtre-rArddhamardharAtrastasmin- atrApi madhyAhnavat caitra pUrNimAke anantara jo pratipat tithi AtI hai vaha sugrISma pratipat haiM / isI prakAra cAra sandhyAoMmeM svAdhyAyakA jo niSedha kiyA hai vahabhI kevala vighna AnekI sambhAvanAse hai, yahAM prathama sandhyAse yaha samayaliyA gayA hai jo sUryodayase pahale Adhe muhUrttakA rahatA hai| arthAt-sUryodaya hojAne parabhI ardhamuhUrta taka svAdhyAya nahIM karanA cAhiye / pazcimAsandhyA vaha hai jo sUryake astaGgata hone para hotI hai, sUrya asta hoMge usase pahale ke ardha muhUrtase lekara jaba taka dizAe lAla banI rahatI hai taba takakA vaha samaya pazcima sandhyA hai taba bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhiye / pUrvAhna-aura aparAhnakA sandhi bhAga madhyAhna hai / pUrvAhnake antakA AdhAmuhUrta aura aparAhna ke Adi kA AdhA muhUrta isa prakAra isa eka muhUrta taka svAdhyAya nahI karanA caitrI pUrNimA pachI je vada ekamanI tithi Ave che, tene "sugrISma pratipadA' kahe che. A cAre pratipadAnI tithiomAM svAdhyAyane niSedha che. e ja pramANe cAra saMdhyAeAmAM svAdhyAyane je niSedha karyo che, te paNa vina AvavAnI saMbhAvanAthI ja karyo che. prathama saMdhyA eTale sUryodaya pahelAM ardhA muhUrtane ane sUryodaya bAda ardhA muhUrtane samaya. pazcima saMdhyA eTale sUryAsta pahelAne ardhA muhUrtane samaya tathA sUryAsta bAda jyAM sudhI dizAe lAlImA yukta rahe che tyAM sudhI samaya. A bane saMdhyAmAM svAdhyAya karavo joIe nahIM. pUrvANa ane aparahaNanA saMdhi kALane madhyAhuNa kahe che. pUrvANanA ane ardhA muhUrta sudhI ane aparahaNanI zarUAtanA ardhA muhUrta sudhInA kALamAM pazu svAdhyAya karavuM joIe nahIM. trine paNa e ja prakArane je madhya bhAga che, te madhyarAtri rUpa kALamAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 sthAnAso kAlaparimANaM bodhyam 4 / Asu sandhyAsu svAdhyAyaM kartuM na kalpate / madhyAhnArdharAtrayoH sandhyAtvaM cArdhatvarUpasandhyapekSayA bodhyam / / atha svAdhyAyakaraNakAlamAha-" kappA" ityAdi-cAtuSkAla:-caturNAkAlAnAM samAhArazcatuSkAlaM, tatra bhavo yaH sa tathA taM svAdhyAyaM kartuM nirgranthAnAM nirgranthInAM vA kalpate, tadyathA-pUrvAhna-ahnaH pUrvaH pUrvAhnaH-dinA''dyapraharaH, tasmin 1, aparAhnaH-aho'paraH-aparAhnaH-dinacaramapraharaH, tasmin 2, pradoSerAtre prathamapahare 3, pratyUSe-rAtrezvaramaprahare 4 / 3 / mU0 47 / / pUrva svAdhyAyakAla uktaH, idAnIM svAdhyAyapravRttasya lokasthitiparijJAnaM bhavatIti tAM patipAdayannAha mUlam -caubihA logaTTiI paNNattA, taM jahA-AgAsapai. TThie vAe 1, vAyapaiTrie udahI 2, udahipaiTriyA puDhavI 3, puDhavipaiTriyA tasA thAvarA pANA / 4 // 48 // cAhiye / tathA rAtrikA jo ardhabhAga hai usameM bhI svAdhyAya nahIM karanA caahiye| yahAM madhyAhnakA jaisAhI samayakA parimANa jAnanA caahiye| ina cAra sandhyAoM meM svAdhyAya varjita hai| madhyAhnameM aura ardharAtrameM sandhyAkA vyavahAra sandhikI apekSAse jAnanA cAhiye 2 / sUtrakArane svAdhyAya karanekA jo pUrvAhna AdikAla kahA hai, usakA bhAva aisA hai-dinakA Aca prahara pUrvAha hai, dinakA antima prahara aparAhna hai evaM-, rAtrikA prathama prahara pradoSakAlahai aura carama prahara pratyUSakAla hai / sU0 47 svAdhyAyakAla kahakara aba sUtrakAra svAdhyAyame pravRtta huve sAdhu paNa svAdhyAya karavo joIe nahIM. ahIM paNa madhyAhnanA jevuM ja te kALanuM pramANa samajavuM. A rIte A cAra sayAomAM svAdhyAyane niSedha pharamAvyo che. madhyAhna ane madhya rAtrimAM je saMdhyAne vyavahAra thaye che, te saMdhikALanI apekSAe thaye che. sUtrakAre svAdhyAya karavAne gya je pUrvAhUNa Adi kALa batAvyA che, tenuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che - divasanA pahelA praharane pUrvANa kahe che divasanA chelalA praharane aparahaNa kahe che. rAtrinA prathama praharane pradeSakALa kahe che, ane rAtrinA chellA praharane pratyuSa kahe che. A cAre kALane svAdhyAya karavA mATenA cogya samaya maDI yA cha. // sU. 47 // svAdhyAyanA kALanuM nirUpaNa karyuM. svAdhyAyamAM pravRtta thatAM sAdhu Adi zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u. 2 sU048 lokasthitinirUpaNam chAyA-caturvidhA lokasthitiH prajJaptA, tadyathA-AkAzapratiSThito vAtaH 1, yAtapratiSThita udadhiH udadhipratiSThitA pRthivI pRthivIpratiSThitA-strasAH sthAvarAH prANAH 4 / / sU0 48 // TIkA-" ca unihA logahiI " ityAdi-lokasya-kSetrarUpasya sthitiHvyavasthA lokasthitiH, sA caturvidhA prajJaptA, tadyathA-AkAzamatiSThitaH-AkAzepratiSThitaH-vyavasthita AkAzamatiSThitaH, vAtaH-tanuvAtaghanavAvarUpaH pacanaH 1, tathA vAtapatiSThitaH-vAyupratiSThitaH, udadhiH-samudraH ghanodadhirUpaH 2, udadhipratiSThitA-ghanodadhivyavasthitA pRthivI-ratnaprabhAdikA, pRthivImatiSThitAH trasAHAdiko jo lokasthitikA parijJAna hotA hai, isa bAtako prakaTa karate haiM, arthAt-kAlasthitikA kathana karate haiN| ___"caunvihA logaDhiI paNNattA" ityAdi sUtrArtha-lokasthiti cAra prakArakI kaho gaIhai, jaise-AkAza pratiSThitavAta 1, vAtapratiSThita udadhi 2, uddhi pratiSThita pRthivI, 3, pRthivI pratiSThita sa sthAvarajIva 4 / ____TokArtha-kSetrarUpa lokakI vyavasthAkA nAma lokasthiti hai, yaha lokasthiti bhI cAra prakAra kahI gaI hai, usakA bhAva aisA haiAkAzameM-tanuvAta aura ghanavAtarUpa jo pavana pratiSThita hai, vaha AkAza pratiSThitavAta hai / ghanodadhirUpa samudra jo vAyupratiSThita hai, vaha vAta pratiSThita udadhi hai, tathA-ghanodadhi vyavasthita jo ratnaprabhA Adika pRthiviyAM haiM ve udadhi pratiSThita pRthivI hai / tathA pRthivI pratiSThita jo ekendriya aura dvIndriyAdika jIva haiM ve pRthivI pratiSThita basa sthAvara kene lekasthitinuM parijJAna hoya che. A saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra sthitinuM thana 42 cha. " cauvvihA logaThiI paNNatA" tyaahsUtrArtha-lekasthiti cAra prakAranI kahI che. jemake-(1) AkAza pratiSThitavAta, (2) pAtatiSThita dhi, (3) dhi pratiSThita pRthvI mana (4) pRthvI prati. chita trasa sthAvarajIva. TIkAIkSetrarUpa lekanI vyavasthAnuM nAma lekasthiti che. te lokasthiti paNa cAra prakAranI kahI che, tenuM spaSTIkaraNa A pramANe che- (1) AkAzamAM tanuvAta ane ghanavAta rUpa je vAyupratiSThita che, tenuM nAma AkAza pratiSThitavAta che. (2) ghodadhi rUpa samudra je vAyupratiSThita che, tenuM nAma vAtapratiSThita udadhi che. (3) ghanedadhi vyavasthita. je ratnaprabhA Adi pRthvIo che, temane udadhi pratiSThita pRthvI kahe che. (4) pRthvI pratiSThita zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre dvIndriyaprabhRtayaH, ye puna:ndriyAdayo ratnaprabhAdi pRthivISvapratiSThitAste'pi parvatavimAnAdirUpapRthivIpratiSThitatvAtpRthivI pratiSThitA eva santi / vimAnapRthivInAM cA''kAzapratiSThitatvaM yathAsambhavaM bodhyam / yadvA-vimAnagatadevAditrasAnAmihAvivakSeti / sthAvarA iha bAdaravanaspa. tyAdayo bodhyAH, sUkSmANAM tu sarvalokapratiSThitatvAt , prANA:-jIvAH / lokasthitevizeSavyAkhyA'syaiva tRtIyasthAne dvitIyoddeze ekonacatvAriMzattamasUtre draSTavyeti / / mU0 48 // ___ anantaraM trasAH prANA uktAH, sampati tramANavizeSasya svarUpaM darzayituM caturbhaGgIsUtracatuSTayamAha mUlam --cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA--tahe NAmamege 1, No tahe NAmamege 2, sovathie NAmamege 3, pahANe NAmamege 4 // 1 // jIva haiN| tathA-jo dvIndriyAdika jIva ratnaprabhA Adi pRthiviyoMmeM apratiSThita [jaise ] haiM ve bhI parvata vimAna AdirUpase pRthiviyoMmeM pratiSThita honeke kAraNase pRthivI pratiSThitahI haiM / vimAna-evaM pRthiyI AdikoMmeM AkAza pratiSThitatA yathAsambhava jAnanI caahiye| vimAnagata devAdinasoMkI yahAM vivakSA nahIM huI hai, sthAvara zabdase yahAM bAdara vanaspati Adika samajhanA cAhiye, kyoMki-jo sUkSmajIva haiM ve sarva lokameM pratiSThita haiM / lokasthiti sambandhinI vyAkhyA isI sUtrake tRtIya sthAnagata dvitIya uddeze meM 39 veM sUtra meM vizeSarUpase dekha lenI cAhiye // sU0 48 // je ekendriya, dviyi Adika jIva che temanuM nAma pRthvI pratiSThita sthAvara jIva che. tathA je dvIndriyAdika jI ratnaprabhA Adi pRthvIomAM apratiSThita jevAM che, teo paNa vimAnAdi rUpa pRthvIomAM pratiSThita hevAne kAraNe pRthvI pratiSThita ja che. vimAna ane pRthvI AdikamAM AkAza pratiSThitatA yathAsaMbhava samajavI joIe. vimAnagata devAdi trasenI vAta ahIM karI nathI. sthAvara padathI ahIM bAdara vanaspatikAyika Adi samajavA joIe, kAraNa ke je jIve sUkSama che, te te sarvalekamAM pratiSThita che. lekasthitinI savistara prarUpaNA trIjA sthAnanA bIjA uddezAnA 39 mAM sUtramAM karavAmAM AvI che, te tyAMthI pAMyI vI. // sU. 48 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 sudhA TokA sthA0 4 u02 sU049 trasaprANavizeSa svarUpanirUpaNam cattAri purisajAyA paNNatsA, taM jahA-AyaMtakare NAmamege No paraMtakare 1, paraMtakare NAmamege No AyaMtakare 2, ege AyaM - takarevi paratakarevi 3, ege jo AyaMtakare No paraMtakare 4 |2| cattAri purisajAyA paNattA, taM jahA - AyaMtame NAmamege No paraMtame 1, paraMtame 4 | 3 | cattAri purisajAyA paNattA, taM jahA--AyaMdame NAmamege No paraMdame0 4, |4| sU0 49 // chAyA -- catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA- tatho nAmaikaH 1, notatho nAmaikaH 2, sauvastiko nAmakaH 3, pradhAno nAmaikaH 4, (1) catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA- AtmAntakaro nAmaiko no parAntakaraH 1, parAntakaro nAmaiko no AtmAntakaraH 2, eka AtmAntakaro'pi parAntakarospi 3, eko no AtmAntakaro no parAntakaraH 4 / 2 / catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA- Atmatamo nAmaiko no paratamaH 1, paratama 0 4, |3| WORS aba sUtrakAra trasa prANavizeSakA svarUpa dikhAneke liye caturbhaGgI rUpa cAra sUtra kathana karate haiM / " cattAri purisajAyA paNNattA" ityAdipuruSa jAta cAra kahe gaye haiN| jaise- koI eka tathA 1, koI eka no tathA 2, koI eka sauvastika 3 aura koI eka pradhAna 4 / punazca - puruSa jAta cAra kahe gaye haiM, jaise-eka AtmAntakara no parAntakara 1, koI eka parAntakara no AtmAntakara 2, koI eka AtmAntakarabhI aura parAntakarabhI 3, tathA koI eka no AtmAntakara no parAntakara 4 / punazca - puruSa jAta cAra kahe gaye haiM, jaise- koI eka have sUtrakAra trasa prANavizeSanA svarUpanuM catubhagIyukta cAra sUtrA dvArA ni35 4re che. " cattAri purisajAyA paNNattA " tyAhi puruSanA yAra akSara udyA che - ( 1 ) tathA puruSa ( AjJAarI ), (2) no tathA (AjJA uthApanAra) (3) sauvasti (stuti puranA2) (4) pradhAna puruSa / 1 / A rIte paNa cAra puruSa kahyA che--(1) AtmAntakara nA parAntarakara, (2) parAnta42 no AtmAnta12, (3) AtmAntara bhane parAnta52 (4) no AtmAntara nA parAntara. / 2 / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAne catvAri puruSajAtAni majJaptAni tadyathA- Atmadamo nAmaiko no paradamaH 4, 4 / sU0 49 // TIkA - " cacAri purisajAyA" ityAdi - puruSajAtAni catvAri prajJa sAni tadyathA-tathA-sevakaH san yathaivA''jJApyate tathaiva yaH karmaNi pravartate sa tathaityucyate, tAdRza ekaH -kathit puruSo bhavati, svAmyAjJAkAraka ityarthaH 1, eka:- aparaH puruSo notathaH - sevakaH san yathA''dizyate tathA yo na prayartate sa puruSo notathaH kathyate - svAmyAjJAbahirvatasyarthaH 2, eka:- kazcitpuruSaH sauvastikaH-svastIti kalyANavAcakaM zabdaM bhaNati yadvAAtmatama no paratama 1, koI eka paratama no Atmatama 2, ityAdi rUpa 3 - 4 / punazca - puruSa jAta cAra kahe gaye haiM, jaise- koI eka Atmadama no paradama 1 ityAdi / yahAM prathama sUtra ke prathama bhaGgameM " tathA zabda usa sevaka puruSa kA vAcaka hai ki jo jaisA kAma karane ko kahA jAtA hai, vaisAhI kAma karatA hai / arthAt koI eka puruSa aisA hotA hai jo apane svAmIkI AjJAkA pAlaka hotA hai 1, koI eka aisA hotA hai jo usase jaisA kAma karane ko kahA jAtA hai vaha vaisA kAma nahIM karatA hai, arthAt apane svAmIkI AjJAkA bahirvartI hotA hai 2, tIsarA koI eka puruSa aisA hotA hai jo apane svAmIkI stuti karatA A rIte paNa cAra puruSa prakAra kahyA che--(1) Atmatama ne paratama, (2) paratama no Atbhatama, ( 3 ) Atmatama ane paratabha, (4) no Atmatama nA paratabha. / 3 / A rIte paNa cAra prakAranA puruSA kahyA che--(1) Atmadama nA paradama, (2) parahama nA Atmahama, (3) Atmahabha bhane parahama, (4) nA Atmahabha nA parakrama. / 4 / " vizeSAtha pahelA sUtranA pahelA bhAMgAmAM " tathA " pada evA sevaka puruSanuM vAcaka che ke jene je kAma karavAnuM kahevAmAM Ave te kAma kare che. eTale ke kAi puruSa evA hAya che ke je peAtAnA svAmInI AjJAnuM pAlana karanArI DAya che. - 8 (2) " no tathA bIjA bhAMgAnuM mA tathA " pada e prakaTa kare che ke phAi puruSa eve! hAya che ke je peAtAnA svAmInI AjJAnA pAlaka hAtA nathI tene jevuM kAma karavAnuM kahevAmAM Ave tevuM kAma karatA nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 02 dd Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u02 sU0 49 saprANavizeSasvarUpanirUpaNam 659 kalyANaM samAcarati sa sauvastikaH, etAdRzo mAlikavaktA mAgadhamabhRtirbhavati3, eka:-kazcit puruSaH pradhAna:-mukhyaH svAmItyarthaH sevakaprabhRtijanA''rAdhakatvAt bhavati 4 // 1 // " cattAri purisajAyA" ityAdi-spaSTam, navaram-AtmAntakaraH-atra 'Atma' zabdena Atmakarma gRhya te, Atmano'ntAbhAvAt , tena-AtmanaH-AramakarmaNo'ntam-avasAnaM karotItyevaMzIla AtmAntakaraH-svakIyapharmakSayakaro bhavati kintu no parAntakara:-parakIyakarmakSayakaro no bhavati dharmadezanAdirahitaH pratyeka yuddhaprabhRtiriva // 1 // tathA-ekaH-kazcit puruSaH aparAntakaro bhavati kintu AtmAntakaro no hai, maGgalavAcaka hotA hai, jaise-mAgadha Adi puruSa 3 ( stutipAThaka) tathA koI eka cauthA puruSa aisA hotA hai jo pradhAna svAmI hotA hai, sevaka Adijana jisakI ArAdhanA-sevA Adi karate haiM / ___ punazca-dvitIya sUtra meM jo puruSajAta cAra kahe gaye haiM, usakA abhiprAya aisA hai / koI eka puruSa aisA hotA hai jo AtmAntakara hotA hai, yahAM Atma zabdase apanA kRtakarma liyA gayA hai| kyoMki Atma dravyakA abhAva nahIM hotA hai / aisA puruSa vaha hotA hai jo pratyeka buddhakI taraha apanehI karmoM kA nAzaka-kSayakartA hotA hai, parake karmoM kA nahIM kyoMki vaha dharmadezanA Adise rahita hotA hai / koI eka puruSa aisA hotA hai jo parAntakara hotA hai AtmAntakara nahIM hotA hai, aisA vaha puruSa dravyaliGgI munikI taraha athavA-acarama zarI. (3) keI puruSa e hoya che ke je potAnA svAmInI stuti karanAra hoya che, maMgalavAcaka hoya che, jemake mAgadha Adi puruSa. (4) koI puruSa e hoya che ke je pradhAna svAmI hoya che. eTale ke sevaka Adijana tenI sevA karatAM hoya che. bIjA sUtrane bhAvArtha-pahelA bhAMgAne bhAvArtha-keI puruSa e heya che ke je AtmAntakara hoya che. ahIM "Atma" padathI pitAnA kRtakama garIta thayela che. kAraNa ke Atmadravyane abhAva hotuM nathI. AtmAntakara paruSa tene kahe che ke je pratyekabuddhanI jema pitAnA ja karmone kSayakartA hoya che, paranA karmone kSayakartA hote nathI, kAraNa ke te dharmadezanAdithI rahita hoya che. - bIjA bhAMgAnuM spaSTIkaraNa--ke I puruSa e heya che ke je parantakara hoya che paNa AtmAntakara heta nathI. dravyaliMgI muni ane acarama zarIra sa 82 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre bhavati, acaramazarIra AcAryAdiriva / 2 / tathA-ekaH-kathita puruSaH AtmAntakaro'pi bhavati parAntakaro'pi bhavati tIrthakarAdiriva / / tathA-ekaH kazcit puruSaH AtmAntakaro no bhavati parAntakaro'pi no bhavati jinAjJAviruddhaprarUpakA''cArya iva / 4 / / ravAle AcAryakI taraha hotA hai kyoMki-isakI dharmadezanAse dUsare jIva apaye karmoM kA nAzaka hojAte haiM-para yaha svayaM apane karmoM kA nAzaka nahIM hote haiM 2 / tathA-koI eka puruSa aisA bhI hotA hai jo AtmAntakarabhI aura parAntakara bhI hotA hai 3 / aisA puruSa tIrthaGkara jaise hote haiM kyoMki-inakI dharmadezanAse anya zrotA puruSa apane 2 arjita karmI kA kSaya kara dete haiM-aura ye svayaM bhI apane karmoM kA kSayakartA banate haiM / tathA koI eka puruSa aisA hotA hai jo AtmAntakara nahIM hotA hai aura na parAntakarahI hotA hai| aisA puruSa vaha hotA hai jo jinAjJA viruddha prarUpaNA karanevAle AcAryakI taraha apanI icchAnusAra prarUpaNA karatA hai, padArtha svarUpakA vaha yathArtha vivecaka nahIM hotA hai / yadvA-AtmAntakara zabda jo apane paryAyakA vinAzaka hotA hai aise AtmaghAtI puruSakA vAcaka hai| vALA AcAryane A prakAramAM gaNAvI zakAya che. kAraNa ke temanI dezanAthI anya jIve potAnA karmone kSaya kare che paNa teo pote pitAnAM karmonA kSayakartA thatAM nathI. trIjA bhAMgAnuM spaSTIkaraNa-keI puruSa AtmAntakara (pitAnA karmone kSaya karanAre) paNa hoya che ane parAntakara (anyanA karmone kSaya karanAre) paNa hoya che. jemake tIrthakaro. teo pote paNa potAnA karmono kSaya karI nAkhe che ane temanI dezanAnA prabhAvathI anya puruSe paNa pitAnA karmone kSaya karI nAkhe che. cothA bhAMgAnuM spaSTIkaraNa-kaI eka puruSa evo hoya che ke je AtmAntakara paNa hatuM nathI ane parAntakara paNa hete nathI. jinAjJA virUddhanI prarUpaNa karanAra AcAryane A bhAMgAmAM mUkI zakAya che, kAraNa ke te pitAnI IcchAnusAra prarUpaNa karatA hovAthI padArthanA svarUpanuM yathArtha pratipAdana karanAre hoto nathI. tethI te pote paNa pitAnA karmone kSaya karI zakti nathI ane zrotAonA karmone kSaya paNa karAvI zako nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkAsthA04 u02 sU0 41 saprANavizeSasvarUpanirUpaNam 651 yadvA-AtmAntakaraH-AtmanaH-svasyAntaM-maraNaM karotItyevaMzIla AtmAntakaraH-AtmaghAtI, tathA-no parAntakaraH-no paraghAtIti prathamaH 11 dvitIyastu paravadhakaH, tRtIya Atma paravadhakaH, caturthastu no Atmavadhako no paravadhaka ityarthoM bodhyaH 4 / // 2 // " cattAri purisanAyA paNNattA" iti spaSTam / navaram-eka:-kazcit AtmatamaH-AtmAnaM tamayati-khedayatItyAtmatamaH, kintu no paratamA-paraM ziSyAdikaM tamayatIti paratamaH no bhavati 1 / evaM zeSabhaGgatrayaM bodhyam 4 / / ___ ata:-koI eka puruSa aisA hotA hai jo AtmaghAtI hotA hai paraghAtI nahIM hotA hai / tathA koI eka puruSa aisA hotA hai jo AtmaghAtI na hokara paraghAtI hotA hai, jaise-zikArI puruSa / tathA-koI eka tIsarA puruSa aisA hotA hai jo apanAbhI ghAta karatA hai aura parakAbhI ghAta karatA hai| koI eka cauthA puruSa aisA hotA hai jo na apanA ghAta karatA hai aura na parakA ghAta karatA hai 2 / __ " cattAri purisajAyA paNNattA" yahA~ jo Atmatama AdirUpase puruSajAta cAra pragaTa kiye gaye haiM, unakA tAtparya aisA ki-koI eka puruSa aisA hotA hai jo apane ApakohI khedayukta karatA hai, ziSyAdirUpa parako nahIM 1 / isI prakArase aura tIna bhaGgoMkobhI samajha lenA cAhiye / punazca-jo Atmadama Adi prakArase puruSa kahe gaye haiN| mathA-" mAtbhAnta42 " 54 potAnI paryAyana vishchenu-maatmghAtInuM vAcaka che. A daSTie vicAravAmAM Ave te pahelA bhAMgIne bhAvArtha A pramANe thazekeI eka puruSa e hoya che ke je AtmaghAtI hoya che, paNa paraghAtI hete nathI. (2) koI eka puruSa e hoya che ke je paraghAtI hoya che, paNa AtmaghAtI hete nathI. (3) kei eka puruSa e hoya che ke je potAne paNa ghAtaka hoya che ane parano paNa ghAtaka hoya che. (4) keI eka puruSa e hoya che ke je pitAne paNa ghAtaka hote nathI bhane 52ne| 5 ghAta to nathI. / 2 / / an sUtrI mAvA-" cattAri purisajAyA paNNattA" tyAhi. Atmatama Adi rUpe puruSanA je cAra prakAra kahyA che tenuM spaSTIkaraNa (1) koI eka puruSa e hoya che ke je pitAnA manane ja beyukta kare che, ziSyAdi rUpa parane khedayukta karatuM nathI. e ja pramANe bAkInA traNa bhAMgAne bhAvArtha paNa samajI le. 3 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtre __ "cattAri" ityAdi spaSTam / navaram-eka:-kazcit puruSaH AtmadamaHAtmAnaM-svaM damayati-damayantaM karotItyAtmadamo bhavati, kintu paradamo'nyadamako na bhavati ?, evaM zeSamatrike'pi vivaraNamUhyam , atra parazabdena ziSyasturagAdirvA gRhyate / 4 / / 4 / sU0 49 // pUrva dama uktaH, sa ca garhaNIyagA~to bhavatIti gardA nirUpayitumAha___ mUlam-caubihA garahA paNNattA, taM jahA -uvasaMpajjAmittegA garahA 1, vitigicchAmittegA garahA 2, jaM kiMcimicchA. mittegA garahA 3, evaMvi pannattegA garahA 4 // sU0 50 / chAyA-caturvidhA gardA prajJaptA, tayathA-upasaMpadye ityekA gardA 1, vicikitsAmi ityekA gahIM 2, yatkiJcit mithyA me ityekA gahA~ 3, evamapi prajJaptakA gardA 4 / mU0 49 / TIkA-" caubihA garahA" ityAdi-gahA~-gurusAkSikA Atmano nindA, sA caturvidhA prajJaptA, tadyathA-upasaMpadye-gurumAzrayAmi svadoSa nivedayitu, gRhNAmi unakA tAtparya aisA hai ki koI eka puruSa aisA hai jo svayaMko damavAlA karatA hai, dabAtA hai, vazameM karatA hai, paraziSya Adiko nahIM 1 isI tarahase avaziSTa tIna bhaGga aura samajha lenA cAhiye / yahAM parazabdase ziSya athavA turaga-ghoDA AdikA grahaNa huvA hai // mU0 49 // damake viSaya meM jo kahA gayA hai so vaha garhaNIyako garhAse hotA hai / ata:-aba sUtrakAra gahA~kA nirUpaNa karate haiN| "ca uvivahA garahA paNNattA" ityAdi-- TIkArtha-gardA cAra prakArakI hotIhai, guru sAkSika AtmanindAkA nAma gardA hai| inameM eka gIM aisI hotI hai ' jo apane doSako nivedana karaneke cothA sUtramAM Atmadama Adi je cAra prakAranA puruSe kahyA che tenuM spaSTIkaraNa-(1) kei eka puruSa e hoya che ke je pitAne ja dame che, vazamAM rAkhe che, anyane damate vazamAM rAkhatA nathI. e ja pramANe bAkInA traNa bhAMgIne bhAvArtha paNa jAte ja samajI le. che sU. 49 che pahelA sUtrane ane je damanuM kathana karyuM te gaheMNayanI gahathI ja saMbhavI zake che. tethI have sUtrakAra gahanuM nirUpaNa kare che ___ "caunvihA garahA paNNatA " tyAdi TIkAIgaha cAra prakAranI kahI che. gurunI samakSa athavA gurusAkSika Atmavindane gaha kahe che. eka garvI evI hoya che ke je A prakAranA Atma zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u0 2 sU050 gosvarUpanirUpaNam 653 vA samucitaM prAyazcittam , ityevaM prakAraH pariNAmaH, ekA-prathamA gardA bhavati / yadyapi ' upasaMpadye' iti gardAyAH kAraNabhUta AtmanaH pariNAmastathApi kAraNabhUte tasminnAtmapariNAme kAryabhUtA gahIM Aropyata iti kAraNe kAryopacArAdupasaMpattirUpa AtmapariNAmo'pi gardA, gA~samAnaphalatvAd vA ya AtmapariNAmo gati / gA~saMpannasya tathAvidhAtmapariNAmasaMpannasya cetyubhayorapyArAdhakatvaM samAnam / tatra gardAsampannasyArAdhakatvaM 'garahaNayAeNaM bhaMte' ityAdinA uttarAdhyayanasUtrasyaikonatriMzaddhyayanoktavacanenA'nantaghAtiparyavakSapakatvAt prasiddhameva / liye maiM guruke pAsa jAtA hUM, athavA unase samucita samucita prAyazcitta letA hUM' isa prakArake pariNAmarUpiNI hotI hai| yadyapi-" upasaMpaye" isa kriyApadase vaha pragaTa kiyA gayA hai ki gardAkA kAraNabhUta AtmAkA pariNAma hotA hai / phira bhI yahAM jo usa pariNAmako gardA kahA gayA hai so usa pariNAmameM kAryabhUta gardAkA Aropa kiyA gayA hai / isa liye kAraNameM kAryakA upacAra (karane ) se upasaMpattirUpa Atmapari. NAmabhI gardA kaha diyA gayA hai / athavA-yaha pariNAma gardAkA jaisA phalavAlA hotA hai isaliyebhI use gardA kaha diyA gayA hai, jo gA~se saMpanna hotA hai / usameM, aura gardAkA pariNAmavAlA hotA hai, usameM ArAdhakatA samAna hotI hai| gardA saMpannameM ArAdhakatA " garahaNayAeNaM bhaMte 1 ityAdi / jo yaha sUtrarUpa vacana uttarAdhyayana sUtrake 29 veM adhyayanameM kahA gayAhai usase prsiddhhiihai| kyoMki-gardA sampanna prANI ananta aatmgunnpariNAmarUpa hoya che-"huM mArA dene prakaTa karavA mATe gurunI pAse jauM cha bhane yogya prAyazcita chu'." , " upasaMpadye " mAyA54thI e prakaTa karavAmAM AvyuM che ke AtmAnuM pariNAma gahanA kAraNabhUta hoya che, chatAM ahIM te pariNAmane je gaharUpe prakaTa karavAmAM AvyuM che te A pariNAmamAM kAryabhUta gahanA AropaNanI apekSAe karavAmAM AvyuM che. kAraNamAM kAryane upacAra karIne upasaMpatti rUpa AtmapariNAmane paNa gaha rUpe prakaTa karavAmAM AvyuM che. athavA te pariNAma gahanA jevA phaLavALuM hoya che tethI paNa tene gaha rUpa kahevAmAM AvyuM che. je gahathI saMpanna hoya che temAM ane je gardhAnA pariNAmavALA hoya che temAM ArAdhakatA samAna DAya che. "garahaNayAraNaM bhaMte" tyAha re sUtra54 uttarAdhyAyana sUtranA 29 mAM adhyayanamAM ApavAmAM AvyuM che, tenA dvArA gaha saMpannamAM ArAghaktAnuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, kAraNa ke gahasaMpanna jIva ananta zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAstre tathAvidhAtmapariNAmasaMpannasya tu ArAdhakatvaM bhagavatIsUtre proktam , tathAhi" niggaMtheNa ya gAhAvaikulaM piMDavAyapaDiyAe paviTeNaM annayare akiJcaTThANe paDisevie, tassa NaM evaM bhavai-iheva tAva ahaM eyassa ThANassa Aloemi, paDikamAmi, nidAmi, garihAmi, viuTAmi, visohemi akaraNayAe abbhuTemi, AhArihaM pAyacchitaM tavokamma paDivajjAmi, to pacchA therANaM aMtiyaM Aloe. ssAmi jAva tavokamma paDivajnissAmi / se ya saMpaDhie asaMpatte therA ya puvvAmeva amuhA siyA, se NaM bhaMte ! kiM ArAhae virAhae ?, goyamA ! ArAhae no virAhae" 1 / ityAdi ( bhagavatI0 za0 8 u0 6 sU03) chAyA-nigranthena ca gAthApatikulaM piNDapAtapratijJayA praviSThena anyatarat akRtyasthAnaM pratisevitaM, tasya khalvevaM bhavati-ihaiva tAvadahametasya sthAnasya ghAtika karmA zoMkA nAza karanevAlA hotA hai / tathA-gahIM pariNAmase saMpannaprANImeM ArAdhakatA bhagavatI sUtra meM kahI gaI hai vahAMkA vaha pATha isa prakAra se hai / "niggaMthega ya gAhAvaikulaM piMDatAyapaDiyAe paviTeNaM annayare akiccaTThANe paDisevie tassaNaM evaM bhavai / iheva tAva ahaM eyarasa ThANasa Aloemi-paDikammAmi-niMdAmi-garihAmi-viuhAmi visohemi akaraNayAe anbhuTemi AhAriha pAyacchittaM tavokamma paDivajjissAmi / seya saMpaDhie asaMpatte therAya puvAmeva amuhA siyA seNaM bhaMte 1, kiM ArAhae virAhae 3, goyamA 1, ArAhae no virAhae. 1 ityAdi ( bhagavatI za. 8 u. 6 sU03) isa bhagavatIke pAThase vaha pratipAdita kiyA gayA hai ki-kisI gRhasthake yahAM AhAra grahaNa karane ke liye praviSTa huve sAdhu dvArA yadi AtmaguNaghAtika kamIzane nAza karanAre hoya che. tathA garDa pariNAmathI saMpanna jIvamAM ArAdhakatAnuM pratipAdana bhagavatI sUtramAM karavAmAM AvyuM che, tyAM mA praa2ne| sUtrapAI mAyA cha--" niggaMtheNa ya gAhAvaikulaM piMDavAya. paDiyAe pavideNaM annayare akiccadANe paDisevie, tassa NaM evaM bhavai-iheba tAva ahaM eyarasa ThANassa Aloemi paDikamAmi, niMdAmi, garihAmi, viudAmi, visohemi akaraNayAe abbhuTemi, AhArihaM pAyacchittaM tavokamma paDivajjissAmi / seya saMpaTThie asaMpatte therAya puyAmeya amuhA siyA / seNaM bhaMte ! kiM ArAhae virAhae goyamA ! ArAhae no virAhae" tyAhi. ( tI sU. 2.8 7.6.3) bhagavatI sUtranA A sUtrapAThane bhAvArtha A pramANe che-"he bhagavan! koI eka gRhasthane tyAM AhAra grahaNa karavA nimitte gayelA sAdhu vaDe ke zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA0 4 202 50 50 gA~svarUpanirUpaNam AlocayAmi, pratikramAmi, nindAmi, gaheM, vitroTayAmi, vizodhayAmi, akaraNatayA'bhyuttiSThe, yathAI prAyazcittaM tapAkarma pratipathe, tataH pazcAt sthavirANAmantike AlocayiSyAmi yAvat tapaHkarma pratipatsye / sa ca saMpasthitaH asaMprAptaH sthavirAzca pUrvameva amukhAH syuH, sa khalu bhadanta ! kimArAdhako virAdhakaH ?, gautama ! ArAdhako no virAdhakaH / 1 / sthavirA:-amukhAH-nirvAca:-vAtAdivyAdhinA mUkatvaM prAptA ityarthaH / evaM sthavirAmukhavat svAmukha-svamaraNa-sthaviramaraNa-svasthavirobhayamaraNa-rUpA''lAyaka kisA akRtya sthAnakA sevana hojAtA hai to vaha aisA zocatA hai ki maiM isa akRtya sthAnakI AlocanA karatA hUM, nindA karatA huuN| isake bAda " maiM sthaviroMke pAsa AlocanA Adi kara lUMgA" isa prakArakA vicArakara vaha vahAMse cala detA hai / usake Anese pahalehI ve sthavira (jinake pAsa ArahA hai ) vAtAdi vyAdhike kAraNa yadi mUka hojAyeM to aisI sthitimeM vaha ArAdhaka hai 3 yA virAdhaka hai 3 / uttarameM prabhu kahate haiM-he gautama 1 vaha ArAdhaka hai virAdhaka nahIM hai ityAdi / __sthavirAmukha sthavira amukha ho jAve arthAt vAtAdi vyAdhise mUka ho jAve, isI prakAra yadi sthavirake pAsa jAnevAlA muni svayaM amukha ho jAve 1, mara jAve 2, athavA sthavirakA mRtyu ho jAve 3, athavA apane akRtya sthAnanuM (aticAranuM) sevana thaI jAya che. te sAdhu e vicAra kare che ke "huM A akRtya sthAnanI AlocanA karuM chuM, niMdA, gaha Adi karyuM che, tyArabAda huM vire pAse AlocanA Adi karI laIza." A prakArane vicAra karIne te tyAMthI nIkaLI paDe che. paNa te sthaviranI pAse pahoMce te pahelAM te te sthavira vAtAdine kAraNe nirvAka (mUka) thaI jAya che. te A prakAranI paristhitimAM te sAdhune ArAdhaka gaNo ke virAdhaka? mahAvIra prabhune uttara-"he gautama ! te ArAdhaka ja gaNAya, virAdha nahI" tyAla vira mukha, sthavira amukha thaI jAya arthAt vAtAdi vyAdhithI mUMgA thaI jAya, tevI ja rIte sthaviranI pAse AvanAra muni pite ja amukha ( 1) tha laya 1, bharI naya 2, m||2 sthaviratuM bha295 4 gaya 3, athavA pitAvuM ane sthaviranuM ema bannenuM maraNa thaI jAya, e cAra AlApake paNa ahIM samajI levA joIe. A pUrvokta pAMce AlApakAmAM tathA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 catuSTayaM vijJeyam / eteSu paJcasvapyAlApakeSu tathAvidhAtmapariNAmasaMpannasyA''rAtvameva bhagavatA bhagavatI sUtre 'STamazava ke paSThoddeze pratipAditamiti / sthAnAGgasUtre tathA - vicikitsA mi-vi-vizeSeNa vividhaprakArairvA cikitsAmi pratikaromi - dUrIkaromi garhaNIyAn doSAnityevaM vicArarUpA ekA aparA dvitIyA gA~ bhavati 2 / tathA - yatkiJcit - anucitaM saMyamaviruddhamaticArAdirUpaM tat mithyA niSphalaM bhavatu me mama, ityevaM vicAralakSaNA ekA-anyA tRtIyA gardA bhavati 3 / tathA - evamapi - evaMjAtIyena anyenApi sevitadoSapazcAttApakaraNarUpa garhaNahetubhUtAtmapariNAmaprakAreNa ekA-anyA caturthI gardA prajJaptA - kathitA jinaiH / ayamapi prakAro gahetutvAd garheti / 050 / aura sthavira donoM kI mRtyu ho jAve 4 | ye cAra AlApaka bhI yahAM jAna lenA cAhiye / ina pUrvokta pAMcoM AlApakoM meM tathAvidha-zuddha AtmapariNati saMpanna muniko bhagavAnane bhagavatI sUtra ke AThaveM zataka ke chaTThe uddeze meM ArAdhaka hI kahA hai, virAdhaka nahIM / tathA - " vicikitsAmi " meM vizeSa rUpa se, athavA vividha prakAroMse gaINIya doSoM ko dUra karatA hUM aisA vicAra svarUpa dvitIya gardA hotI hai 2 / tathA jo maiMne saMghama viruddha aticAra Adi kiye haiM 've sabake saba mithyA niSphala ho jAMgha ' aisI vicAradhArAvAlI tIsarI gardA hai 3 | tathA sevita doSoMke prati prazcAttApa karanA aisA AtmapariNAmahI caturthI gardA hai || sU0 50 // vidha zuddha AtmapariNati sapanna munine bhagavAne bhagavatI sUtranA AThamA zatakanA chaThThA uddezAmAM ArAdhakaja kahyA che, virAdhaka nahIM. (2) tathA " vicikitsAmi " huM vizeSa 3ye athavA vividha ahAre gaDhaNIya dASAne dUra karU chu, A prakAranA vicArasvarUpa dvitIya goMDAya che, (3) " meM je sa*yama virUddhanA aticArAnu sevana karyuM" che, te badhAM mithyA niSphaLa khanI jAe, " A prakAranI vicAradhArAvALI trIjI garyuM che. (4) sevita doSane mATe pazcAttApa karavA, A prakAranu je Atma pariNAma che tene garhAnA cAthA prakAra kahe che. aa sU. 50 5 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u02 sU0 51 doSatyAgIjIvasvarUpanirUpaNam 657 pUrva gardA proktA, sA ca dopatyAgina eva samyag bhavati nAnyasyeti doSa. tyAgi jIvasvarUpaM nirUpayituM saptadaza caturbhaGgImUtrANyAha mUlam-cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA--appaNo NAmamege alamaMthU bhavai No parassa 1, parasta NAmamege alamaMthU bhavai No appaNo 2, ege appaNovi alamaMthU bhavai parassavi 3, ege No appaNo alamaMthU bhavai No parassa / / 1 / / ___cattAri maggA paNNattA, taM jahA-ujjUNAmamege ujjU 1, ujjU NAmamege vaMke 2, vaMkaNAmamege ujjU 3, vaMke NAmamege vaMke 4 // // 2 // evAmeva cattAri purisajAyA paNattA, taM jahA--ujjU NAmamege ujjU0 4 / 3 / cattAri maggA paNNAttA, taM jahA-kheme NAmamege kheme 1, kheme NAmamege akkheme0|4||4| evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA kheme nnaammege0|4||5| cattAri maggA paNNattA, taM jahA-kheme NAmamege khemarUve0 4 / 6 / aivAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-kheme NAmamege khemaruve0 4 / 7 / ___ cattAri saMbukkA paNNattA, ta jahA--vAme NAmamege vAmAvatte 1, vAme NAmamege dAhiNAvatte 2, dAhiNe NAmamege vAmAvatte 3, dAhiNe NAmamege dAhiNAvatte 4, / 8 / evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA-vAme NAmamege vaamaavtte|4||9| cattAri dhUmasihAo paNNattAo, taM jahA-vAmA NAma zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 sthAnAGgasne megA vAmAvattA 4, |10| evamava cattAritthao paNNattAo, taM jahA -vAmA NAmamegA vAmAvattA0 | 11| cattAri aggisihAo paNNattAo, taM jahA -vAmA NAmamegA vAmAvattA 4, | 14 | evAmeva cattAritthIo paNNattAo, taM jahA-vAmA NAmamegA vAmAvattA0 4 13 // " cattAri vAyamaMDaliyA paNNattAo, taM jahA -vAmA NAmamegA vAmAvattA0 4 / 14 / evAmeva cattAritthIo paNNattAo, taM jahA --vAmA NAmamegA vAmAvattA0 4 // 15 // cattAri vaNasaMDA paNNattA, taM jahA- vAme NAmamege vAmAvatte0 4 16 / evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA -- vAme NAmamege vAmAvatte0 4 17 // sU0 51 // " chAyA - catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA- Atmano nAmaiko'lamastu bhavati no parasya 1, parasya nAmaiko'lamastu bhavati no AtmanaH 2, eka Atmaaispi alamastu bhavati parasyApi 3, eko no Atmano'lamastu bhavati no parasya / / 1 / catvAro mArgAH majJaptAH, tadyathA - Rjunamaika RjuH 1, Rjutako vakraH 2, ko nAmai RjuH 3, vakro nAmaiko vakraH 4 / 2 / evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA - RjurnAmaika RjuH 4 | 3 | " catvAro mArgAH majJaptAH, tadyathA-kSemo nAmaikaH kSemaH 1, kSemo nAmaiko'kSemaH 4, |4| evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA-kSemo nAmaikaH kSemaH 4, 5 catvAro mArgAH prajJaptaH, tadyathA-kSemo nAmaikaH kSemarUpaH, kSemo nAmaiko'kSemarUpaH 4, 6 / evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA-kSemo nAmakaH kSemarUpaH 4, 7 / catvAraH zambUkAH prajJaptAH tadyathA - vAmo nAmaiko vAmAvartaH 1, vAmo nAmaiko dakSiNAssvartaH 2, dakSiNo nAmaiko vAmAssvartaH 3, dakSiNo nAmaiko dakSiNAssad : 4 / 8 / evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni tadyathA - vAmo nAmaiko vAmAssvartaH 0 4, 9 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u02 sU051 doSatyAgIjIvasvarUpanirUpaNam 659 catasro dhUmazikhAH prajJaptAH tadyathA-vAmA nAmaikA vAmA''vartA0 4, / 10 / evameva catasraH striyaH prajJaptAH, tadyathA-cAmA nAmaikA vAmA''vartA0 4, / 11 / ___catasro'gnizikhAH prajJaptAH, tadyathA-vAmA nAmakA vAmA''vartA0 4, / 12 / evameva catasraH striyaH prajJaptAH tadyathA-bAmA nAmaikA vAmA''vartA0 4, 13 / catasro vAtama'likAH prajJaptAH, tadyathA-vAmA nAmakA vAmA''vartA0, 4, 14 / evameva catasraH striyaH prajJaptAH, tayathA-vAmA nAmaikA vAmA''vartA0 4, / 15 / catvAro vanakhaNDAH prajJaptA tadhathA-vAmo nAmaiko vAmA''varta0 4, (16) evameva catvAri puruSa nAtAni prajJaptAni, tadyathA-vAmo nAmaiko vAmA''vataH0 4 (17) mU0 51 ____TIkA-"cattAri purisajAyA " ityAdi-spaSTam-navaram ekaH-kazcit puruSaH AtmanaH-svasya dunayeSu pravartamAnasya alamastu-niSedhako bhavati / yadvA-samayaparibhASayA-' alamatthu' iti zabdaH samarthArthakaH, tatazcAyamarthaH-ekaH kazcit puruSaH AtmanaH-svasya nigrahe samarthaH-kuzalo bhavati, kintu parasya anyasya ala. ___yaha gardA doSatyAgI ko hI samIcIna hotI hai anyako nahIM, isake liye aba sUtrakAra doSatyAgI jIva svarUpakA nirUpaNa caturbhaGgIvAle 17 sUtroMko kahate haiM / " cattAri purisajAyA paNNattA " ityAdi-- TIkArtha-puruSa jAta cAra kahe gayehaiM jaise koI eka puruSa aisA hotAhai jo durnayameM pravRtta apane ApakA " alamastu" niSedhaka hotA hai, athavA koI eka puruSa aisA hotA hai jo apane ApakA nigraha karane meM kuzala samartha hotA hai / yahAM-"alamastu" zabdakA artha samaya bhASAke anu. sAra samartha hotA hai, kuzala hotA hai, kintu-" No parassa" parakA niSedhaka vA usakA nigraha karane meM samartha nahIM hotA hai 1, aisA puruSa A gaha doSatyAgIne ja samIcIna thAya che-anyane nahIM te kAraNe have sUtrakAra caturbha gIvALA 17 sUtra dvArA duSatyAgI jIvanuM svarUpa prakaTa 3re cha. " cattAri purisajAyA paNNattA" tyAha cAra prakAranA puruSe kahyA che--(1) keI eka puruSa e hoya che ke 2 duyamA pravRtta potAnI ta " alamastu" 2||vaane samaya jaya che, athavA keI eka puruSa e hoya che ke je potAnA AtmAne athavA chandriyAnA ni 42vAra samartha DAya che, 5Y " No parassa" paranA nissedhaka hotuM nathI, athavA parano nigraha karavAne samartha hete nathI. ( ahIM 'alam ' 54 / / atha samaya paribhASA anusAra 'samaya-za' thAya cha) e puruSa maunavratI sAdhurUpa hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 sthAnAjaso mastu-niSedhakaH samarthoM vA na bhavati / etajjAtIyaH puruSo maunvrtisaadhuprbhRtiH| evaM zeSa maGgatrikaM vivaraNIyam 4 / 1 / maunavratI sAdhurUpa hotA hai / " parassa NAma mege alamaMthU bhavai, No appaNo 2" tathA koI eka puruSa aisA hotA hai jo parakA durnayameM pravartamAna dUsare puruSakA niSedhaka hotA hai, athavA-usake nigraha karane meM samartha, vA kuzala hotA hai, apane ApakA nigraha karane meM samartha vA kuzala nahIM hotA hai| __ " ege appaNo vi alamaMthU bhavai parastavi 3" koI eka puruSa aisA hotA hai jo durnayAdimeM pravartamAna apane ApakAbhI niSedhaka hotA hai / vA apane ApakA bhI nigraha karane meM samartha-kuzala hotA hai aura dUsarekAbhI niSedhaka hotA hai, yA usake nigraha karane meM bhI kuzala hotA hai 3 / " ege No apaNo alamaMthU bhavai No parassa 4 " tathA-koI eka puruSa aisA hotA hai jo durnayameM pravartamAna apane ApakAbhI niSe dhaka nahIM hotA hai, yA nigraha karane meM samartha nahIM hotA hai aura dUsarekAbhI niSedhaka nahIM hotA hai, yA nigraha karane meM samartha nahIM hotA hai| isa prakArase ye puruSajAta cAra hote haiN| (2) " parassa NAmamege alamaMthU bhavai, No apaNo" 35 se puruSa / e hoya che ke je durnayAmAM pravRttamAna evA anya puruSane niSedhaka hoya che. athavA anyane nigraha karAvavAmAM kuzaLa athavA samartha hoya che, paNa pitAne nigraha karavAne samartha athavA kuzaLa hotuM nathI. (3) " ege apaNo vi alamaMthU bhavai parassa vi" se puruSa sevA hoya che ke je durnayAdimAM pravRttamAna pitAnA AtmAne paNa niSedhaka hoya che, ane para niSedhaka hoya che. athavA pitAnA AtmAne nigraha karavAmAM paNa samartha athavA kuzaLa hoya che ane parane nigraha karavAmAM paNa samartha athavA kuzaLa hoya che. (4) " ege No apaNo alamaMthU bhavai, No parassa" se puruSa e hoya che ke je durnayamAM vartamAna evA pitAnA AtmAno niSedhaka hete nathI athavA nigraha karavAne samartha hete nathI, ane parane niSedhaka paNa te nathI, athavA nigraha karAvavAne samartha hote nathI. A pramANe cAra puruSa prakAra kahyA che. 1 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU051 doSatyAgIjIvasvarUpanirUpaNam 661 ____ " cattAri maggA" ityAdi-mArgAzcatvAraH prajJaptAH, tadyathA-ekA-kazcinmArgaH RjuH-Adito'nantazcApi RjuH-saralaH, yadvA-dRSTau RjuH pratibhAti yathArtharUpaparicayenApi Rjureva sarala evaM bhavati / zeSaM bhaGgatrayaM subodham / 2 " evAmeve "-tyAdi-evameva-mArgavadeva, puruSajAtAni catvAri prajJaptAni, tadyathA-ekaH-kazcit puruSaH pUrvamajuH pazcAdapi Rjuriti kALamapekSya vyAkhyeyam / yadvA-ekaH puruSaH Antarato'pi RjuH bAhyato'pi ca RjurbhavatIti vyA. khyeyam / zeSabhaGgatrikaM sugamam / 3 ___ "cattAri maggA paNNattA" cAra mArga kahe gaye haiM, jaise-Rju Rju 1, Rju vakra 2, vakra Rju 3 aura vakra vakra 4 / isameM jo mArga Adise anta taka sarala hotA hai, athavA jo dekhane meM sarala lagatA hai yathArtharUpase paricayameM bhI sarala hI hotA hai, vaha Rju Rju mArga hai / jo mArga Rju dikhane para bhI yA sarala hone para bhI bAdameM vakra TeDhAmeDhA ho jAtA hai vaha Rju vakra mArga hai 2 / jo mArga pahale vakra ho bAdameM Rju ho to aisA vaha mArga vakra Rju kahA jAtA hai, tathA pahalehI se jo mArga vakra ho aura bAdameM bhI vaha vakra vakra mArga kahA jAtA hai 2 / / " evAmeva" ityAdi. isI tarahase isa mArgakI tarahase ho puruSa jAta cAra kahe gaye haiM, jaise-koI eka puruSa pahale Rju prakRti se sarala hotA hai aura bAdameM mI vaha saralakA saralahI banA rahatA hai, yaha kAlakI ___" cattAri maggA paNNattA" tyAla. yA2 542nA bhAga hA cha--- (1) * *, (2) * 14, (3) 4 * bhane (4) 14 14. 2 bhAga AdithI aMta sudhI saraLa hoya che, athavA je dekhAvamAM paNa saraLa lAge che ane yathArtha rUpa paricayamAM paNa sarala ja jaNAya che, tene "aju haju mArga kahe che. (2) je mAga zarUAtamAM sarala dekhAte hovA chatAM paNa pAchaLathI vakra (vAMke sUko-khADA TekarAvALe ) lAge che, te mAgane bAju vakra mArga kahe che. (3) je mArga pahelAM vakra lAgatuM hoya paNa pachI sarala banI jAya che, te mArgane varka aju mArga kahe che. (4) je mArga pahelAM paNa vakra hoya ane pachI paNa vaka ja hoya, te mAgane vaka vaka mArga kahe che. 2aa " evAmeva " dhyA. me 28 prabhA puruSa 55 yAra 42 // 4 // cha. (1) koI eka puruSa pahelAM ju prakRtine lIdhe sarala hoya che ane pachI paNa te sarala ja rahe che. kALanI apekSAe A pahele bhAge bane che. athavA kaI eka puruSa Antarika rIte paNa sarala hoya che ane bahArathI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 sthAnAGgasUtre " cattAri maggA" ityAdi-mArgAzcatvAraH prajJaptAH, tadyathA-eka:-kazci. nmArgaH Adau nirupadravatayA kSema:-kalyANakaro bhavati punarante ca kSemo bhavati, yadvA-lokaprakhyAtau kSemaH punastattvato'pi kSemo bhavatIti vyAkhyeyam / evaM zeSabhaGgatrikaM bodhyam / 4 / " evAmeve" tyAdi-evameva mArgavadeva calAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-ekaH kazcitpuruSaH krodhAdyupadravarahitatvena kSemaH sa eva punaH pazcAdapi kSemaH zeSa bhaGgatrayaM sugamam / 5 / apekSA karake prathama bhaGga hai / yadrA-koI eka puruSa antaraGgakI apekSA bhI isI tarahase vyAkhyAta kara lenA cAhiye / 3 // "cattAri maggA" punazca-mArga cAra kahe gaye haiM, jaise-kSema kSema 1, kSema akSema 2, akSema lema 3 aura akSema akSema 4 / jo mArga pahale bhI nirupadrava honese kalyANakara hotA hai| puna:-anta meM bhI vaha nirupadrava honese kalyANakara hotA hai, aisA mArga kSema kSema isa prathama bhaMgameM parigaNita huvA hai / yadvA-jaisA vaha paralokameM prakhyAta hotAhai vaisAhI vaha vAstava meM bhI hotAhai, isa tarahase bhI vaha kSema kSema rUpa hotA hai / avaziSTa tIna bhaMga bhI isI prakArase samajha lenA cAhiye / isI prakArase puruSa jAtabhI cAra kahe gaye haiM, jaise koI eka puruSa aisA hotA hai jo krodhAdirUpa upadravase rahita honeke kAraNa kSemarUpa paNa sarala ja hoya che. e ja pramANe bAkInA traNa bhAMga paNa jAte ja samajI 4Aya sevA cha / / / __"cattAri maggA" tyAhi bhAganA mA pramANe 56 yAra 512 / che-(1) kSema lema, (2) ma mama, (3) mama kSema, (4) mama mama, je mAge zarUAtamAM paNa upadrava rahita hovAne lIdhe kalyANakAraka hoya che ane AgaLa jatAM paNa upadrava rahita ja hoya che evA mAgane kSema kSema mArga kahe che. athavA te mArganI upadrava rahita mArga tarIkenI jevI khyAti hoya che, e ja upadrava rahita te vAstavamAM paNa hoya che. te kAraNe paNa tene kSema kSemarUpa mArga kahe che. e ja pramANe bAkInA traNa bhAMgAne bhAvArtha 55 sabhA / 4 / e ja pramANe puruSanA paNa "kSema kSema Adi cAra prakAra paDe che. jenuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che-(1) ke eka puruSa e heya che ke je kodhAdi rUpa upadravathI rahita hevAthI kSemarUpa hoya che. ane AgaLa jatAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA04 3.2 sU.51 doSatyAgIjovasvarupanirUpaNam 663 " cattAri maggA" ityAdi-spaSTam / eko mA bhAvato'nupadravatvena kSemaH sa evaM dravyata AkRtyA kSemarUpaH-mundaro bhavati / zeSaM bhaGgatrikaM subodham / 6 / "evAmeve" tyAdi-evameva-mArgavadeva puruSajAtAni catvAri prajJatAni, tadyathA-ekaH puruSaH prathamaM krodhAdhupadravarahitatayA kSemaH sa evaM pazcAdapi AkAre NApi kSemarUpaH-sundaraH, bhAvadravyaliGgayuktaH sAdhuH / iti prathamo bhaGgaH 1 / / ___ ekaH puruSo bhAvataH kSemaH, dravyatastu akSemA rAjAdikAraNavazAd dravyaliGga rahitaH sAdhuriti dvitIyaH 2 / ekaH-kazcitpuruSo bhAvato'kSemaH, dravyataH kSemaH hotA hai, vahI punaH Age calakarabhI kSemarUpahI banA rahatA hai| isI prakArase zeSa tIna bhaGga bhI samajha lenA cAhiye 5 / . punazca-" cattAri maggA" ityAdi. mArga cAra rUpa kahe gaye haiM, jaise-kSema kSemarUpa 1, kSema akSemarUpa 2, akSema kSemarUpa 3 aura akSema akSemarUpa 4 / koI mArga aisA hotA hai jo bhAvataH anupadrava rUpase kSemarUpa hotA hai aura vahI dravyase AkRtisebhI kSemarUpa sundara hotA hai 1 bAkIke tIna bhaGga subodha haiN| " evAmeva" ityAdi-isI prakArase puruSajAta-puruSa prakArabhI cAra kahe gaye haiM, jaise-koI eka puruSa pahalese bhI krodhAdirUpa upadravase rahita honese bhAcadravya liGga se yukta sAdhukI taraha kSemarUpa hotA hai aura pazcAtbhI AkArase kSemarUpa sundara hotA hai, yaha prathama bhaGga hai| koI eka puruSa bhAvakI apekSA kSemarUpa hotA hai para dravyakI apekSA paNa kSemarUpa ja cAlu rahe che. e ja pramANe bAkInA traNa bhAMga paNa jAte ja samajI levA. 5 5 | vaLI mArganI A pramANe cAra prakAra paNa kahyA che-(1) kSema kSemarUpa, (2) ma sakSama35, (3) mama bha35, (4) mama mama35. A sUtrane bhAvArtha A pramANe che -(1) keI mArga bhAvanI ape. kSAe upadrava rahita hovAthI kSemarUpa hoya che ane e ja mArga dravyanI apekSAe AkRti (svarUpa) nI apekSAe paNa kSemarUpa ja hoya che. bAkInA traNa bhAMgAne artha paNa pahelA bhAMgAne AdhAre samajI levuM. 6. " evAmeva " tyAdi. 4 pramANe puruSa prA2 55 yAra 4 ch(1) keI eka puruSa pahelAM paNa krodhAdi rUpa upadravathI rahita hovAne kAraNe bhAva dravyaliMgathI yukta sAdhunI jema kSemarUpa hoya che ane pAchaLathI paNa AkAranI apekSAe kSemarUpa ja suMdara hoya che. (2) keI eka puruSa bhAvanI apekSAe kSemarUpa hoya che paNa dravyanI apekSAe te rAjAdika kAraNone lIdhe arthAt zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 sthAnAGgasUtre sAdhuveSadhArI nihnavaH / iti tRtIyaH 3 / tathA ekaH puruSo bhAvato'pyakSemodravyato'pyakSemaH, anyatIrthiko gRhasthoveti caturthaH / 4 / " cattAri saMbukA " ityAdi zambUkAH - zaGkhAH catvAraH majJaptAH, tadyathAeka:- kazcit zambUkaH (zaGkhaH ) vAmaH - vAmapArzvavyavasthitatvAt pratikUlaguNatvAdvA, sa evaM punarvAmAssvabhavati 1, ekaH zaGkho vAmaH san dakSiNAvartI bhavatira, ekaH zaGkho dakSiNaH dakSiNapArzvaniyuktatvAdanukUlaguNatvAdvAsana vAmA''vate bhavati 3 / tathA ekaH zaGkho dakSiNo dakSiNA bhavati 4 / vaha rAjAdi kAraNavazase arthAt mithyAtvI rAjA ke kAraNa dravyaliGga rahita sAdhukI taraha akSemarUpa ho jAtA hai 2, koI puruSa aisA hotA hai jo bhAvakI apekSA akSemarUpa hotA hai aura dravyakI apekSA kSemarUpa hotA hai| jaise- sAdhu veSadhArI nihava 3 tathA koI eka puruSa aisA hotA hai jo bhAvase bhI akSemarUpa hotA hai aura dravya se bhI akSemarUpa hotA hai jaise anyatIrthika athavA gRhasthajana 4 " cattAri zaMbukkA " zaGkha cAra prakArake kahe gaye haiM, jaise- koI eka zaGkha vAma pArzvameM vyavasthita honese athavA pratikUla guNavAlA honese vAma hotA hai vahI punaH vAma AvartavAlA hotA hai, yaha " vAmavAmAvarta " aisA pahalA bhaGga hai / koI eka zaGkha aisA hotA hai jo bAma hotA huvA dakSiNAvartavAlA hotA hai 2, koI eka zaGkha aisA hotA hai jo dakSiNa pAirvameM niyukta honese athavA - anukUla guNavAlA mithyAtvI rAjAne kAraNe dravyaliMga rahita sAdhunI jema aphremarUpa thaI jAya che (3) kAi eka puruSa evA hAya che ke je bhAvanI apekSAe akSemarUpa hAya che, paNa dravyanI apekSAe kSemarUpa hAya che. jemake sAdhu vaiSadhArI nihavA (4) kAi puruSa eve! hAya che ke je bhAvanI apekSAe paNa akSemarUpa hoya che ane dravyanI apekSAe paNa akSemarUpa ja heAya che. jemake anya tIrthika athavA gRhasthajana / 7 / "( vAma vAma " cattAri zaMbukkA " tyiAhi zama yAra amaranA udyA che - (1) vAmAvata " koi eka zaMkha vAmapArzvamAM vyavasthita hAvAthI athavA pratikULa guNavALe! hAvAthI ' vAma ' hAya che. e ja zaMkha vaLI vAma AvatavALA hovAthI 'vAma vAmAvarta ' rUpa pahelA prakAranA haiAya che. (ra) dakSiNAvata '-kAi eka za`kha evA hAya che ke je vAma hAvA chatAM paNa dakSiNAvartavALA hoya che. (3) * dakSiNa vAmAvata' ' koI eka zakha evA hAya che ke je dakSiNapAmA niyukta hovAthI anukULa guNavALA hoya che, paNa vAma AvatavALA heAvAthI tene ' dakSiNu vAmAvata ' rUpa trIjA prakAramAM " zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU. 51 doSatyAgijIvasvarUpanirUpaNam 665 " evAmeve "-tyAdi-evameva-zambUkavadeva, puruSajAtAni catvAri prajJasAni, tadyathA-ekaH kazcitpuruSo nAmnA vAmaH sa evaM pratikUlasvabhAvatvAd vAmA''vataH.. viparItapravRttikArako bhavati 1 / tathA ekaH kazcitpuruSo nAmnA vAmaH sa evAnu. kUlasvabhAvatvAd dakSiNA''vata:-anukUlapravRttikArako bhavati 2 / eka:-anyaH puruSo nAmnA dakSiNaH, sa eva pratikUlasvabhAvatvAd vAmA''vataH-viparItaprattikArako bhavati 3 / ekaH kazcitpuruSo nAmnA dakSiNaH sa evAnukUlasvabhAvatvAd dakSiNA''varta :-anukUlapravRttikArako bhavati 4 9 / honese vAma AvartavAlA hotA hai 3 tathA-koI eka zaGkha aisA hotA hai jo dakSiNa hotA huvA dakSiNa AvartavAlA hotA hai 4 / ___" evAmeva " ityAdi-isI tarahase puruSajAta cAra kahe gaye haiM, koI eka puruSa nAmase vAma hotA hai| vahI pratikUla svabhAvavAlA honese vAmAvarta viparIta pravRttikAraka hotA hai 1, tathA-koI eka puruSa nAmase vAma hotA hai vahI anukUla khabhAvavAlA honese dakSiNAvarta anukUla pravRttikAraka hotA hai 2, koI eka puruSa aisA hotA hai jo nAmase dakSiNa hotA hai vahI pratikUla svabhAvavAlA honese vAmAvarta viparIta pravRttikAraka hotA hai 3, tathA koI eka puruSa aisA hotA hai jo nAmase dakSiNa hotA hai vahI anukUla svabhAvavAlA honese dakSiNAvarta anukUla pravRttikAraka hotA hai 4-9 gaNAvyuM che. (4) dakSiNa dakSiNAvarta-kaI eka zaMkha dakSiNapArzvamAM (jamaNuM bAju) niyukta hoya che ane dakSiNAvartavALo hoya che. . 8 " evAmeva" tyAdi. 1 prabhArI puruSa 52 55 yAra 4aa ch(1) koI eka puruSa nAmanI apekSAe vAma hoya che. ane pratikULa svabhAvavALo paNa hovAthI vAmAvarta-viparIta pravRttikAraka paNa hoya che. (2) koI eka puruSa nAmanI apekSAe vAma hoya che, paNa anukULa svabhAvavALa hovAne kAraNe dakSiNAvarta--anukULa pravRttikAraka hoya che. (3) koI eka puruSa nAmanI apekSAe dakSiNa hoya che paNa pratikULa svabhAvavALo hevAthI vAmAvarta -viparIta prakRtivALA hoya che. (4) ke puruSa nAmanI apekSAe dakSiNa hoya che ane anukULa pravRttivALe hovAne kAraNe dakSiNavarta--anukULa pravRttivALo hoya che. (ahIM "vAma" azubha nAma sUcaka bhane 'kSiNa' zubha nAma sUya che.) zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre __" cattAri dhUmasihAo " ityAdi-dhUmazikhAH - dhUmazreNayaH, tAzcatasraH prajJaptAH, tadyathA-ekA-kAcid dhUmazikhA vAmA-vAmabhAgasthA satI punaH vAmA''vartA vAmapArzvavartitvena pratikUlatvena vA vAmato calanAd vAmata evAvartata iti vAmA''vartA, tAdRzI bhavati, evameva zeSaM bhaGgatrayaM zaGkhavad vyAkhyeyam 4, 10 / " evAmeve " tyAdi evameva-dhUmazikhAvadeva striyazvatasraH prajJaptAH tadyathAekA kAcit strI nAmnA vAmA sA evaM pratikUlasvabhAvatayA vAmA''vartA=vipa. rItA''caraNazIlA bhavati, evaM zeSaM bhaGgatrayaM puruSavad vyAkhyeyam / 4 / zambUkadRSTAnte satyapi dhUmazikhAdRSTAntasya pRthagupAdAnaM dArTAntikabhUtAyAH striyo liGgasAdharmyapradarzanArthamiti // 11 // "cattAri dhRmasihAo" ityAdi, dhUmazikhAeM dhUmazreNiyAM cAra prakArakI kahI gaI haiM, jaise-koI eka dhUmazikhA aisI hotI hai jo vAmabhAgastha hotI huI punaH-vAmA''vartA, vAmapArzvavartinI hone se, athavA pratikUla honese vAmAvartta, bAMI ora hI muDanevAlI hotI hai, 1 isI prakArase zeSa tIna bhaGga bhI zaGkha ke jaise jAna lenA cAhiye 4 / 10 ___" evAmeva ' ityAdi, dhUmazikhA kI taraha hI cAra striyAM kahI gaI haiM jaise koI eka strI aisI hotI hai jo nAmase vAmA hotI hai vahI pratikUla svabhAvavAlI hone se vAmAvartA-viparItAcaraNA hotI hai, 1 isI tarahase zeSa tIna bhaGga bhI puruSa kI taraha jAna lenA cAhiye / zambUka-zaGkha dRSTAnta ke hone para bhI jo dhUmazikhA dRSTAnta kA pRthak upAdAna kiyA gayA hai vaha dAntika rUpameM striyoM ke lakSaNa " cattAri dhamasihAo" tyAhi-dhUmazimAmA-dhUmra zreNiyo yAra prakAranI kahI che. "vAma vAmAvartA" ItyAdi cAra bhAMgA zaMkha pramANe ja samajavA. (1) koI eka dhUmazikhA evI hoya che ke je-vAmapArthavatinI hevAthI athavA pratikULa hovAthI vAma bhAgastha hoya che ane vAmAvarta paNa hoya che. e ja pramANe bAkInA traNa bhAMgA paNa samajI levA. ! 10 | " evAmeva" tyAha. dhUmazimAnI 2ma sImA para yA prazna kahI che-(1) "vAmA vAmAvartA" ke eka strI nAmanI apekSAe paNa vAmAM hoya che ane pratikULa svabhAvavALI hovAthI vAmAvartA-viparIta AcaraNavALI paNa hoya che. e ja pramANe bAkInA traNa bhAga paNa zaMkha dArjInika puruSa pramANe samajI levA. zaMkhanuM dRSTAnta ApyA pachI dhUmazikhAnuM alaga daSTAnta ApavAnuM kAraNa e che ke ahIM dAskRtika rUpe strIonA lakSaNanI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA0 4 u02 sU051 doSatyAgijIvasvarUpanirUpaNam 667 ___ " cattAri aggisihAo" ityAdi / etatsUtraM dhUmazikhAsUtrabad vyAkhyeyam / evaM dAntikastrIsUtramapi / ( 12, 13) "catAri vAyamaMDaliyA" ityAdi / vAtamaNDalikA:-maNDalyA-samUhAH, tA eva maNDalikAH, vAtAnAM-vAyUnAM maNDalikA vAtamaNDalikAH-maNDalenopravRttA vAyavaH, tAzcatasraH prajJaptAH, tadyathA-ekA-kAcid vAtamaNDalikA vAmA-dhAmA''vartA ca bhavati, zeSaM ca dhUmazikhAvat / evaM dArTAntikastrImatramapi / iha ca striyo mAlinyopatApacApalyasvabhAvA bhavantItyabhiprAyeNa strISu dhUmazikhAvAtamaNDaliketi strIliGgadRSTAntatrayamupanyastam / kI samAnatA ko dikhAne ke liye kiyA gayA hai / " cattAri aggisihAo" ityAdi agnizikhA cAra kahI haiM dhUmazikhA sUtrakI taraha vyAkhyAta kara lenA caahiye| tathA isI tarahase dASTaoNntika sUtra bhI vyAkhyAta kara lenA cAhiye / " cattAri vAya maMDaliyA"-ityAdi vAyu maNDalikA cAra prakArakI kahI gaI haiM, maNDalAkArarUpameM-golarUpameM jo vAyu Upara kI ora jAtI hai aisI vaha vAyumaNDalikA koI eka aisI hotI hai jo vAmA-aura vAmAvartA hotI hai| yahAM avaziSTa tIna bhaGga dhUmazikhA jaisA jAna lenA cAhiye / tathA-dArzantika sUtra bhI isI taraha jAna lenA cAhiye, striyAM malina svabhAvavAlI-upatApa svabhAvavAlI aura capala svabhAvavAlI hotI haiM / isI abhiprAya se yahAM striyoMke viSayameM dhRmazikhA-agnizikhA aura vAtamaNDalikA ye tIna strIlakSaNavAle dRSTAnta diye gyehaiN| kahA bhIhai. "jahA dhUmasihA gehaM-" ityAdi / jaise dhuumsamAnatA prakaTa karavA mATe nArI jAtinA daSTAntano upayoga tha joIe. 11 " cattAri agigasihAo" yAha.-dhUmazimAna Raior mazizibhAnA paNa cAra bhAMgA samajavA. 12 e ja pramANe dArNatika sI sUtranA bhAMgAo ane temane bhAvArtha sama devo / 13 / / __" cattAri vAyamaMDaliyA" tyAha. pAyama si! yA2 52nI 4ii che cakkara cakkara pharate je vaMTeLiye caDe che tene vAyumaMDalikA kahe che. koI eka vAyumaMDalikA vAmA ane vAmAvatAM hoya che. bAkInA traNa (bhaMga) mazikhA jevAM samajavA. 14 dANaMntika sUtramAM paNa A prakAranA ja cAra bhAMgA samajavA. 15 strIo malina svabhAvavALI, upatApa (utpAta ) svabhAvavALI ane ane caMcaLa vRttivALI hoya che, tethI ja ahIM dhUmazikhA, agnizikhA ane vAyumaMDalikA, A traNa strI lakSaNavALAM daSTAne ApavAmAM AvyAM che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 sthAnAGgasUtre uktaM ca- " jahA dhUmasihA geha, maliNIkucae syaa| vaNiyA vi tahA loe, narANaM, nimmalaM maNaM // 1 // pasaMtatarayaM saMtaM, saMtAvei ca dehiNaM / loge'NalasihavitthI, daDhadhammaruINavi // 2 // jahA rukkhANa sAhaggaM, cAolI ahikaMpai / taheva jJANameruM thI, ahikaMpei savvahA // 3 // " chAyA-yathA dhUmazikhA gehaM, malinI kurute sdaa| vanitA'pi tathA loke, narANAM nirmalaM manaH // 1 // prazAntatarakaM svAntaM, santApayati ca dehinAm / loke'nalazikheva strI, dRDhadharma rucInAmapi // 2 // yathA vRkSANAM zAkhAgraM, vAtAlI adhikmpyti| tathaiva dhyAnameru strI, adhikampayati sarvathA / 3 // iti / 14-15 / " cattAri vaNasaMDA" ityAdi-zikhAsUtravadidaM sUtra vyAkhyeyam , atra kevalaM vAmA''vataH-vAmavalanena jAtatvAd vAyunA vAmataH prakampyamAnatvAdvA vAmA''vatoM bhavati / iti, (16) puruSastu prAgvat (17) / / mU0 51 // itaH pUrva puruSo'nukUlasvabhAvo'nukUlapravRttizca nirUpitaH tAdRzazca nirgranyaH kAraNe sati ninthyA saha saMlapannapi jinAjJAM nAtikAmatIti darzayannAha mUlam-cauhi ThANehiMNiggaMtheNiggaMthi AlavamANevAsaMlabamANe vA NAikkamai, taM jahA-paMthaM pucchamANe vA 1, paMthaM desamANe zikhAkA ghara "cattAri vaNasaMDA" ityAdi cAra vanapaMDa haiM zikhAmUtra jaise isa sUtrakA vyAkhyAna karanA cAhiye, jaisA ki-koI eka vanaSaNDa aisA hotAhai jo-vAma TeDhA meDhA hotAhai aura vAyudvArA bAMI ora kapAyA gayA-hilAyA gayA hone se vAmAvarttavAlA hotA hai|4| 16 isI prakAra se puruSajAta bhI cAra hote haiM // 51 // " cattAri vaNasaMDA" tyAha-zikSAsUtranA 2 mA sUtratuM 5y vivecana thavuM joIe. jemake kaI eka vanakhaMDa (vanakhaMDa) e hoya che ke je vAma (vAMkecUke) hoya che, ane pavana dvArA DAbI tarapha jhukele hovAthI vAma AvattavALA paNa hoya che. bAkInA traNa bhAMgA jAte samajI levA. 16 eja pramANe dArjInika puruSanA paNa cAra prakAra samajavA. 17sU. 51 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA.43.22.12 kAraNenimranthyAsahaAlApAdausAdhorArAdhakatvam 669 vA 2, alaNaM vA pANaM khAimaM vA sAimaM vA dalemANe vA 3, dalAvamANe vA 4 // sU0 52 // chAyA-caturbhiHsthAnaH nirgrantho nirgranthImAlapan vA saMlapan vA nAtikA. mati, tadyathA-panthAnaM pRcchan vA 1, panthAnaM dezayan vA 2, azanaM vA pAnaM vA khAdha vA svAdyaM vA dadad vA 3, dApayad vA 4 // sU0 52 // TIkA-" cauhi ThANehiM ' ityAdi caturbhiH-catuHsaMkhyaiH anupadaM vakSyamANaiH sthAnaH nirgranthaH-sAdhuH, ninanthIMsAdhvIm , Alapan-nigranthyA sahakavAraM vArtAlApaM kurvan saMlapan-anekavAraM vArtAlApaM kurvan vA nAtikAmati-nollayati jinA''jJAm / tadyathA-panthAnamArga pRcchan nintho jinAjJAM nAtikrAmatItyanyayaH tatra praSTavyasAdharmika gRhastha puruSAdInAmabhAve AyikAsattve tAM prati-he AyeM / mayA'mukagrAme kena mArgega puruSa-anukUla svabhAvavAle aura-anukUla pravRttivAle hote haiN| aisA kahA gayA hai, so aba sUtrakAra yaha pragaTa karate haiM-ki jo aisA nirgrantha kAraNavaza nirgranthI ke sAtha bAtacIta karatA hai to vaha jinAjJA kA atikramaNa nahIM karatA hai-" carahiM ThANehiM NiggaMthe NiggaMthi-" ityAdi-52 . TIkArtha-cAra kAraNoM ko lekara yadi nirgrantha nirgranthI sAdhvI ke sAtha eka bAra bAtacIta karatA hai to vaha jinAjJA kA ullaMghana nahIM karatA hai| ve cAra kAraNa ye haiM, yadi praSTavya sArmika gRhastha puruSa Adika na hoM aura AryikA hI hoM to vaha (pathika) usa AryikA se aisA pUcha sakatA hai, he Arye1 mujhe amuka grAma jAnA hai kisa rAste anukULa svabhAva ane anukULa pravRttivALA puruSo paNa heya che. evA anukULa svabhAva ane anukULa pravRttivALo koI nigraMtha je kaI nirgathI sAthe kaI ucita kAraNe vAtacIta kare che te jinAjJAnuM atikramaNa karate nathI. have sUtrakAra evAM cAra kAraNenuM nirUpaNa kare che. "cauhi ThANehi NiggaMthe jiggaMthI" tyaahTIkAI-nIce darzAvelAM cAra kAraNane lIdhe je nirgatha (sAdhu) nirmathI (sAdhvI) sAthe eka vAra athavA vAraMvAra vAtacIta kare che, te te jinAjJAnuM ullaMghana karato nathI. (1) kaI mAge vihAra karatI vakhate keI sAdhana mika gRhastha Adi puruSa rastA para na maLe ane te kAraNe ke gAma tarapha javAne raste jANavAnI jarUra paDe, te keI nircathIne A pramANe prazna pUchavAmAM Ave ke "he Aryo! mAre amuka gAma javuM che, te kyA rastethI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 sthAnAstre gantavyam ' iti mArgaprazne nirgrantho jinAjJAM nollaGghayatIti paryavasito'rthaH / 1 / iti prathamaM sthAnam / 1 / tathA-panthAnaM darzayan-AyaryA mArga nirdizan , iti dvitIyaM sthAnam 2 / tathA-azanaM-pAnaM-khAdyaM svAdyaM vA dadat , iti tRtIya sthAnam 3 / tathA-dApayan-amukasmAd gRhAdezcaturvidhA''hAraM dApayan nigrantho ninAjJAM nA'tikrAmatItyarthaH 4 / iti caturtha sthAnam 4 // sU0 52 // tathA-nirgranthaH 'tamaskAyaM tama' iti vadan bhASAsamiti nAtikrAmatItyAha mUlam-tamukAyassa NaM cattAri nAmadhejjApaNNattA, taM jahA --tamii vA tamukkAei vA aMdhakArei vA mahaMdhakArei vaa| tamukkAyassaNaM cattAri NAmadhejjA paNNattA taM jahAlogaMdhagArei vA logatamaseivA devaMdhagArei vA devatamasei vaa| tamukkAyassa NaM cattAri nAmadhejjA, taM jahA--vAyaphalihe ivA vAyaphalihakhomei vA devarannei vA devavUDhei vaa| tamukkAe NaM cattAri kappe AvarittA ciTThai, taM jahA-- sohammIsANaM saNaMkumAramAhidaM // sU0 53 // hokara jAU~ 3 isa prakArase pUchane para vaha jinAjJA kA ullaMghana karanevAlA nahIM hotA hai / isa taraha vaha sAdhu yadi AryA ko mArga batA detA hai (to bhI ) jinAjJA kA ullaMghanakartA nahIM hotA hai / tathA vaha AryikA ke liye azana pAna-khAdya-svAdyarUpa AhAra de detA hai, tathA amuka gRhasthase dilA detA hai, to bhI vaha jinAjJA kA ullaMghanakartA nahIM hotaahai|suu052|| jauM " A prakAranA prazna sAdhvIne pUchanAra sAdhu jinAjJAnuM ullaMghana karate nathI, (2) e ja prakAranI paristhiti sAThavIne mATe UbhI thaI hoya tyAre sAdhvIjIne mArga batAvavA mATe vAtacIta karavAmAM paNa jinAjJAnuM ullaMghana thatu nathI. (3) te savAlane 1 te 4 / 25 DAya to mazana, pAna, khAdya ane svAdarUpa AhAra ApI devAmAM, ane (4) keI gRhastha pAse apAvI devAmAM paNa te jinAjJAnuM ullaMghanakartA thatuM nathI. sU. para che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 u02 sU0 53 tamaskAyanAmanirUpaNam 671 chAyA-tamaskAyasya khalu catvAri nAmadheyAni prajJaptAni, tadyathA-tama iti cA tamaskAya iti vA andhakAra iti vA mahAndhakAra iti vA / tamaskAyasya khalu catvAri nAmadheyAni prajJaptAni, tadyathA-lokAndhakAra iti vA lokatama iti vA devAndhakAra iti vA devatama iti vaa| tamaskAyasya khalu catvAri nAmadheyAni prajJaptAni, tadyathA vAtaparigha iti vA vAtaparigha kSoma iti vA devAraNyam iti vA devavyUha iti vA / tamaskAyaH caturaH kalpAn AvRtya tiSThati, tadyathA-saudharmazAnaM sanatkumAramAhendram // mU0 53 / / TIkA-" tamukkAyassa" ityAdi tamaH--akAyapariNAmalakSaNo'ndhakAraH, tasya kAya:-samUhaH, tmskaayH| so'smAd madhyajambUdvIpAda bahistiryag asaMkhyeyAn dvIpasamudrAn vyativrajya ___aba sUtrakAra yaha pragaTa karate haiM ki nigrantha sAdhu tamaskAya ko " tama" aisA yadi kaha detA hai to vaha bhASAsamiti kA ullaMghana nahIM karatA hai| " tamukkAyassa NaM cattAri nAmadhejA" ityAdi 53 sUtrArtha-"tamaskAyake cAra nAma kahe gayehaiM, jaise- tama 1 tamaskAya 2 andhakAra 3 aura mahAndhakAra 4 / punazca tamaskAya ke cAra - nAma kahe gaye haiM, lokAndhakAra 1 lokatama 2 devAndhakAra 3 aura devatama 4 / punazca tamaskAya ke cAra nAma kahe gaye haiM, vAtaparigha 1 vAtaparighakSoma 2 devAraNya 3 aura devavyUha 4 / tamaskAya cAra kalpoM ko AvRta kara ke ThaharatA hai, jaise -saudharma 1 IzAna 2 sanatkumAra 3 mAhendra 4 bhAvArtha-isa sabakA khulAsAartha isa prakArase hai| apkAyakA pariNAmarUpa - have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke keI nitha sAdhu je tamane skAyane "tama" kahe che, te tenA dvArA bhASA samitinuM ullaMghana thayuM gayA nathI. " tamukkAyassa NaM cattAri nAmadhejjA" tyAha tbhaayn| ma pramANe yA2 nAma cha-(1) tama, (2) tama24Aya, (3) aMdhakAra ane (4) mahAndhakAra. tamaskAyanA A pramANe cAra nAma paNa kahyAM che-(1) at2, (2) satama, (3) devA-dhA2 mana (4) devatama. tamaskAyanA A pramANe cAra nAma paNa kahyAM che--(1) vAtaparigha, (2) vAta parigha kSobha, (3) devAraNya ane (4) devabRha. tamaskAya cAra kalpane AvRta 4rIna (dherIna) 29o cha-(1) saudhamAna, (2) zAnane, (3) sanamArane mane (4) mAndrane. A sUtrane bhAvArtha have spaSTa karavAmAM Ave che-apakAyanA pariNAma rUpa je aMdhakAra che tenuM nAma "tama" che, te tamane samUhane tamaskAya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 sthAnAsUtre " aruNavara ' dvIpo'sti / tasya bAhyavedikAyAH paryantabhAgAd dvicatvAriMzad yojana sahasrANyaruNavara samudramavagAhya jaloparitanatalAdUrdhva mekaviMzatyadhikAni saptadazayojanazatAni yAvatsamamicyAkAratayA gatvA valayAkArastiryak prasaran saudharmezAnasanatkumAramAhendrAn caturo'pi kalpAnAnRtya Urdhvamapi ca yAvada brahmaloke kalpe tRtIyamariSTa vimAnaprastaraM saMprAptaH / tasya catvAri nAmadheyAni nAmAni prajJaptAni tadyathA - tama iti - ' tama ' ityAkArakaM prathamaM nAma tamorUpatvAt, atra ' iti ' zabda: zabdasvarUpa nirdezanArthaH, ' vA' zabdo vikalpArtha:, evamagre'pi | 12 | jo andhakAra hai usakA nAma tamahai, isa tama kA samUha tamaskAya hai / yaha tamaskAya isa madhya jambUdvIpa se bAhira tiryaga asaMkhyAta dvIpasamudroMko pAra karake vartamAna aruNavaradvIpakI bAhyavedikA ke paryanta bhAga se 42 hajAra yojana taka aruNavarasamudrako avagAha kara jalake uparitana tala se U~ce 1721 satarahasau ikkIsa yojana taka samabhitti ke AkAra meM jAkara valayAkAra tiryakra phailA huvA hai / tathA saudharma, IzAna, sanatkumAra, aura mAhendra ina cAroM bhI kalpoM ko AvRta karake brahmaloka kalpa meM tRtIya ariSTa vimAna prastara taka phailA huvA hai| isa andhakAra rUpa tamaskAya ke jo cAra nAma kahe gaye haiM unakA tAtparya aisA hai / tama aisA nAma tamarUpa hone se hai / isI prakAra se Age bhI jAnanA cAhiye 1 isa prakAra se tama tamaskApa andhakAra aura mahAndhakAra ye cAra nAma tamaskAyakI tamo mAtrarUpatA ke 8 kahe che. A tamaskAya A madhya ja budvIpanI bahAranA tiyagU ( tiglAkavatI ) asaMkhyAta dvIpa samudrone pAra karavAthI je aruNuvara dvIpa Ave chetenI bAhya vedikA sudhInA bhAgathI 42 hajAra yeAjana panta aruNuvara samudrane avagAhita karIne jaLanI uparItana sapATIthI 1721 sattarasA ekavIsa ceAjana sudhI sama divAlanA AkAranA vyAsa thaine valayAkAre phi phelAyelA che. tathA saudha, IzAna, sanatkumAra ane mAhendra A cAre kapAne AvRtta ( AcchAdita ) karIne brahmaleka kalpanA trIjA ariSTa vimAna prastara sudhI phelAyele che. A andhakAra rUpa tamanA je cAra prakAra batAvavAmAM AvyA che tenuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che--" tama " A nAma tame rUpa hovAne kAraNe paDayuM che. e ja pramANe AgaLa paNa samajavuM A prakAre tama, tamakAya, andhakAra ane mahAndhakAra A cAra nAma tamaskAyanI tame mAtra rUpatAnA ja pratipAdaka che, tathA leAkAndhakAra Adi je zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA ThIkA sthA0 4 u. 2 sU053 tamaskAyanAma nirUpaNam 673 tamaskAya iti vA 2, andhakAra iti vA 3, mahAndhakAra iti vA 4 / evaM ca tamaH, tamaskAyaH, andhakAraH, mahAndhakAraH ' iti catvAri nAmAni tamaskA yasya tamomAtrarUpatA pratipAdakAni / tathA'parANi catvAri nAmAni lokAndhakAra lokatamo - devAndhakAra devatamorUpANi tu tamaskAyasya pragADhatamorUpatA pratipAdakAni / tatra lokAndhakAraH - loke lokAndhakAra evAsti nAparastAdRza iti lokAndhakAraH, lokatama iti - loke tamaH - lokatamaH devAndhakAra iti, devAnAmandhakAro devAndhakAraH, tathAvidhe'ndhakAre devAnAmapi zarIramabhAyAH prasartumasamarthatvAdevAndhakAra ityucyate, ata eva devA balavato devasya bhayena tatra tamaskAye tirohitA bhavantIti vRddhA iti / evaM devAnAM tamo devatama iti caturthaM nAma 4 / tathA-tamaskAyasyetarANi catvAri nAmAni kAryAzrayANi yathA - zataparigha 1 vAta parikSobha 2. devAraNyam 3, devavyUha iti, tatra vAtaparighaH - vAtasya - pavanasya pratipAdaka haiM / tathA anya jo lokAndhakAra Adi cAra nAma haiM ve tamaskAya kI pragADha tamorUpatA ke pratipAdaka haiN| loka meM jo andhakAra hai vaha lokAndhakAra hai vaisA dUsarA koI nahIM hai| loka meM jo tama hai vaha lokatama hai, devoM kA jo andhakAra hai vaha devAndhakAra hai / aise andhakAroM meM devoM kI bhI zarIraprabhA phailane meM asamartha rahatI hai| isI kAraNa aise tamaskAya ko devAndhakAra kahA gayA hai / vRddha jana aisA kahate haiM ki isa devAndhakAra meM balavAn devake bhaya se anya deva tirohita (chupa) jAte haiM / isa prakAra se devatama hai / tamaskAya ke ye vAtaparigha Adi cAra nAma kAryAzraya se haiM / ina se tamaskAya kA jo vAtaparigha nAma huA hai usakA kAraNa aisA hai ki yaha tamaskAya vAtako - pavana ko cAra nAma kahyAM che, te tamaskAyanI pragADha tamArUpatAnA pratipAdaka che. lekamAM je andhakAra che tene leAkAndhakAra kahe che, evA bIjo kAI adhakAra nathI. leAkamAM je tama che tenuM nAma leAkatama che. devalAkamAM je andhakAra che tenuM nAma devAndhakAra che. evA andhakAramAM devAnI zarIra prabhA paNu phelAI zakatI nathI, te kAraNe evA tamaskAyane devAndhakAra kahyo che. vRddho evuM kahe che ke A devAndhakAra vyApe tyAre baLavAna devAnA bhayathI anya devA chupAI jAya che, e ja prakAranA daivatama paNu hAya che. tamaskAyanA vAtaparigha Adi je cAra nAma kahyA che te kAryane AdhAre kahyAM che. tamaskAyanuM je vAtaparigha nAma kahyuM che tenuM kAraNa nIce pramANe che. sa 85 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 sthAnAGgasUtre parihananAt paridhaH-argalA svarUpaH, athavA-parighA-lohapiNDaH, ' eraNa' iti bhASApasiddhaH, sa eva parighaH, vAtasya parigho vAtaparighaH-pavanapratirodhaka ityarthaH iti prathamaH 1 / tathA vAtaparighakSobhaH-vAtaM vAyu parighavat kSobhayati-mArgapariskhalitaM karotIti vaatpripkssobhH| iti dvitIyaH 2 // tathA-devaranne 'ti-devAnAmaraNyamiva balavadbhayena tirodhAnasthAnatvAd yaH sa devAraNyaM tamaskAya iti tRtIyaH 3 / tathA- devavyUha ' iti devAnAM vyUhaHcakrazakaTAdi sAmAmika vyUha iva yo duradhigamatvAt sa devavyUhatamaskAyaH, iti caturthaH / 4 / tamaskAyo yAvatkSetramANoti tadAha-" tamukkAeNaM" ityAdi tamaskAyaH khalu caturaH kalpAn-vakSyamANAn AvRtya-vyApya tiSThati-vartate, tadyathAargalA svarUpa hai, athavA lohapiNDa-eraNa svarUpa hai isa taraha se yaha pavanakA pratirodhaka hai / ataH isakA nAma vAtaparigha hai| parigha zabdakA artha yahA~ agalA yA lohapiNDarUpa eraNa aisA hai| tathA " vAtaparigha kSobha" aisA jo isakA nAmahai vaha yaha vAyuko parighakI taraha apane mArgase skhalita kara detA hai isa kAraNa hai / "devAraNya " jo aisA isakA nAma hai usakA kAraNa aisA hai ki balavAn devoM se Dare huve devoM kA yaha araNya kI taraha tirodhAna (chipanekA ) kA sthAna hai / tathA "devavyUha" aisA jo yaha cauthA nAma hai usakA kAraNa aisA hai ki devoMko rathacakra zakaTa Adi sAjhAmika vyUha kI taraha yaha duradhigamya hotA hai| yaha tamaskAya jitane kSetra kA AvaraNa karatA hai aba usa bAtako sUtrakAra te tamaskAya vAtane mATe argalA (AgaLiyA) samAna che. athavA lehapiMDa eraNa samAna che. A prakAre te pavanane pratirodhaka hovAthI tenuM nAma vAtaparigha paNa paDayuM che. parigha zabdano artha ahIM argalA samaja. tathA tenuM "vAta paripakSobha" nAma A kAraNe paDayuM che ke te vAyune parigharUpa pitAnA mArgathI alita karI de che. tenuM devA. raNya nAma paDavAnuM kAraNa A pramANe che -baLavAna dethI bhayabhIta thayelA devene mATe te araNyanI jema chupAI javAnA sthAnanI garaja sAre che, tethI tene devaaraNya paNa kahe che. tenuM cothuM nAma devabRha paDavAnuM kAraNa-ratha, cakra, zakaTa, Adi saMgrAmanI vyuha racanAne bhedIne AgaLa vadhavAnuM kArya jevuM muzkela che, evuM ja A adhakArane davAnuM paNa muzkela che. A rIte devane mATe duradhigamya hovAthI tene devabRha kahyo che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 uAra sU0 54 senAdRSTAntena puruSaprakArarUpaNam 675 saudharmazAnaM 2 sanatkumAramAhendraM 4 / saudharme-zAna sanatkumAra mAhendreti caturaH kalpAnAvRtya tamaskAyastiSThatIti paryavasito'rthaH / sa tamaskAyaH adhobhAge mallakamUlasaMsthAnasaMsthitaH UrdhvabhAge ca kukkuTapArasaMsthAnasaMsthitaH pratipAditaH, uktaJca-" tamukkAeNaM bhaMte ! kiM saMThie paNNatte ?, goyamA ! ahe mallagamUlasaMThie uppi kukkuDapaMjarasaMThie paNNatte 'ti / - chAyA-tamaskAyo bhadanta ! kiM saMsthitaH prajJaptaH ?, gautama ! adho mallakamUlasaMsthitaH upari kukkuTapaJjarasaMsthitaH / iti, mallakaM mRttikApAtraM tasya mUlaM budhnaH grIvA tadvat saMsthitiyasya saH, tatsaMsthAnasaMsthita ityarthaH // mU0 53 // anantaraM vacanaparyAyaistamaskAyaH proktaH, sammatyarthaparyA yaiH puruSaM nirUpayitumAha / mUlam-cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA--saMpAgaDapaDisevI NAmamege 1, pacchannapaDisevI NAmamege 2, paDupannanaMdI NAmamege 3, nistaraNaNaMdI NAmamege 4, // 1 // cattAri seNAo paNNattAo, taM jahA-jaitA NAmamegA No parAjiNitA 1, parAjiNitA NAmamegA No jaitA 2, egA batAte huve kahate haiM "tamukkAeNaM" ityAdi yaha tamaskAya saudharma IzAna sanatkumAra aura mAhendra ina cAra kalpoM ko vyApta karake ThaharA huvA hai / yaha tamaskAya adhobhAgameM mallakake mUlakA AkAra jaisA hai aura UrdhvabhAgameM kukkuTa ke pajara kA AkAra jaisA hai| uktazca"tamukkAeNaM bhaMte 1, ki saMThie paNNatte3 goyamA 1 ahe mallagamUlasaMThANa saMThie upi kukkuDapaMjarasaMThie"tti / mallaka yaha miTTIkA pAtra hotA hai isakA mUla--budhna grIvA kA jaisA AkAra hotA hai vaisA hI AkAra isakA hai // 53 // have sUtrakAra e vAtane prakaTa kare che ke A tamaskAya keTalA kSetrane bhAta 42 cha. 'tumukkAe " tyAhi-mA tabha34Aya sodhabha, zAna, sanakumAra ane mahendra, A cAra kalapane AvRta (devaloka karIne rahe che. te tamaskAya adhabhAgamAM malakanA mULanA jevA AkArane che ane Urdhva bhAgamAM kUkaDAnA pina 24 mAranA che. huM 55 cha -tamukkAe NaM bhaMte ! kiM saMThie paNNate ?" goyamA! ahe mallaga-mUlasaMThANa saMThie, uppiM kukkuDapaMjarasaMThie ti" mallaka eka mATInuM pAtra vizeSa che. tenA mULane ( taLiyAne) je AkAra hoya che, e ja tamaskAyane AkAra kahyo che. che . pa3 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 sthAnAGgasUtre jaitAvi parAjiNitAvi 3, egA No jaitA No parAjiNitA 4, // 2 // evAmeva cattAri purisajAyA paNNattA, taM jahA--jaitA NAmamege No parAjiNitA0 4 // 3 // cattAri seNAo paNNattAo, taM jahA--jaitA NAmamegA jayai0 1, jaitA NAmamegA parAjiNai2, parAjiANatA NAmamegA jayai 3, parAjiNitA NAmamegA parAjiNai0 4, // 4 // evAmeva cattAri purisajAyA paNNatA, taM jahA--jaitA NAmamege jayai // 54 // chAyA-catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA-saMprakaTapratisevI nAmakaH 1, pracchannamatisevI nAmaikaH2, pratyutpannanandI nAmakaH3, niHsaraNanandI naamkH4|11 catasraH senAH prajJaptAH, tadyathA jetrI nAmaikA no parAjetrI 1, parAjetrI nAmaikA no jetrI 2, ekA jevyapi parAjeyapi 3, ekA no jetrI no parAjetrI4, 2 / evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA jetA nAmaiko no parAjetA0 4, // 3 // tamaskAya kA yaha kathanarUpa paryAyase kiyA gayA hai aba sUtrakAraarthaparyAyoMse puruSakAnirUpaNa karate haiM-"cattAri purisajAyA paNNattA" ityaadi| - puruSajAta cAra kahe gaye haiN| jaise koI eka puruSa aisA hotA hai jo saprakaTa pratisevI hotA hai 1 koI aura inameM aisA hotA hai jo pracchanna pratisevI hotA hai2 tathA koI eka aimA hotA hai jo pratyutpannanaMdI hotA hai 3 evaM koI eka aisA hotA hai jo niHsaraNanandI hotA hai 4 / senA-cAra kahI gaIhai jaise ekajetrI no parAjetrI 1 dUsarI parAjetrI nojetrI tIsarI jetrI bhI aura parAjetrI bhI 3 cauthI no jetrI no parA tamaskAyanuM uparyukta kathana vacanarUpa paryAyanI madadathI karavAmAM AvyuM che. A saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra arthaparyAya dvArA puruSanuM nirUpaNa 42tA niiyn| sUtrAtuMthana 42 cha. " cattAri purisajAyA paNNattA" chatyAdi( puruSanA nIce pramANe cAra prakAra kahyA che-(1) keIka puruSa saMprada pratisevI hoya che. (2) keIka puruSa pracachanna pratisevI hoya che. (3) koI eka puruSa e hoya che ke je pratyutpannAnaMdI hoya che. (4) keI eka puruSa e hoya che ke je nisaraNunaMdI hoya che. me 15 yA2 mAranI senA 4Iche--(1) 2trii-2|| 5||2trii, (2) 52rAtrI notrI , (3) 2trI mana parAtrI, (4) na trii-n| 522trI / 2 / zrI sthAnAMga sUtraH0ra Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU0 54 senAdRSTAntena puruSaprakAraprarUpaNam 677 catasraH senAH prajJaptAH, tadyathA jetrI nAmaikA jayati 1, jetrI nAmaikA parAjayatira, parAjetrI nAmaikA jayati3, parAjetrI nAmaikA parAjayati4, / 1 / evameva catvAri puruSajAtAni prajJaptAni, tadyathA jetA nAmaiko jayati0 4 / 5 / sU0 54 // ___TIkA-" cattAri" ityAdi / sugamam , navaram ekaH kazcit puruSaH sAdhuH saMpakaTapratisevI gurvAdisamakSamakalpyabhaktapAnAdi saMprakaTasevanazIlo bhavati 1, eka:-kazcidgacchacAsI sAdhuH pracchannapratisevI pracchannaM guptaM yathA syAttathA akalpyabhaktapAnAdi pratisevata ityevaMzIlaH 2, ekaH aparaH puruSastu pratyutpannanandI pratyutpannena labdhena vastrapAtraziSyAdinA nandati hRSyatItyevaMzIlA vastrAdi lAbhe Anandito bhavatItyarthaH / 3 / tathA ekaH kazcit puruSaH niHsaraNanandI-niHsaraNaM prAghuNaziSyAdInAM svasya vA gacchAdito nirgamanaM, tena nandati-hRSyatItyevaMzIlastathAbhUto bhavati 41 1 // jetrI 4 / isI taraha cAra puruSa jAta kahe gaye haiN| jaise jetA no parAjetA 1 ityAdi 4 (3 punazca-"senA cAra kahI gaI hai, jaise inameM eka jetrI jayati 1 jetrI parAjayati 2 parAjetrI jayati 3 parAjetrI parAjayati 4 isa taraha se cAra puruSajAta hote haiM, jaise eka jetAjayati0 4 / isa sUtrakA bhAvArtha aisAhai koI eka sAdhu puruSa aisA hotAhai jo pratisevI guru Adike samakSa akalpya bhaktapAnAdika kA sevanazIla hotA hai ? koI eka sAdhupuruSa aisA hotA hai jo gacchameM raha kara pracchanna pratisevI hotA hai-gupta rUpase akalpya bhaktapAnAdikakA sevana karatA hai 2 koI eka sAdhupuruSa aisA hotA hai jo labdha vastra pAtra ziSya Adise harSazIla hotA hai, arthAt-vastrAdi lAbhameM Anandita hotA hai 3 / cAra prakAranA puruSe kahyA che-(1) jetA-ne parAjetA, ItyAdi cAra pramANe cAra prakAra samajavA. . 3 prabhArI 5] yAra nI senA hI cha-(1) jetrI jayati, (2) jetrI parAjayati, (3) parAjetro jayati, (4) parAtrI parAjayati / 4 / / prabhArI "jetA jayati" vagere yAra 52nA puruSa hAya che. / 5 / bhAvArtha-pahelA sUtranA cAra bhAgAne bhAvArtha(1) keI eka sAdhu e hoya che ke je gurunI samakSa eka AhAradinuM sevana karanAra hoya che. (2) keI eka sAdhu e hoya che ke je ga7mAM rahevA chatAM pracchanna pratisevI hoya che. gupta rIte akalpya AhArAdinuM sevana karanAra hoya che. (3) keI eka sAdhu e hoya che ke je vastra, pAtra, ziSyAdinI prApti zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAsUtra __" cattAri seNAo" ityAdi-senAzcatasraH prajJaptAH, tadyathA-ekA-kAcit senA jetrI-jayatItyevaMzIlA jetrI zatrubalaparAbhavazIlA bhavati, kintu no parA. jetrI zatrubalAno parAjayaM prApnoti-no bhagnA bhavatItyarthaH, atra parAjIyata ityevaMzIlA parAjetrIti karmaNi zIlArthe tRn bAhulakAd bodhyaH 1 // _____ ekA-aparA senA parAjetrI-parebhyaH parAjayaprAptizIlA bhavati, kintu no jetrI-no jayazIlA bhavati / 2 / ekA-anyA tu jevyapi parAjeyapItyubhaya. svabhAvA bhavati 3 / ekA-aparA kAcit no jetrI no parAjetrI-jaya-parAjaya. bhAvavarjitetyarthaH / / 2 // tathA-koIsAdhupuruSa aisA hotAhai jogaccha Adise ziSyAdikoM ke yA apanenirgamana se harSita hotA hai 4 "cattAri seNAo" ityAdi sUtra dvArA senAe~ cAra haiM, unakA abhiprAya aisA hai-jo senA zatruke balako parA. bhava karatI hai vaha jetrI hai, aura zatruvalase parAjita nahIM hotI hai vaha parAjetrI hai tathA ca koI eka senA aisI hotI hai jo zatrubala ko parAjita karane kA svabhAvavAlI hotI hai kintu zatrubalase apanA parAbhava karanevAlI nahIM hotI hai aisI senA prathama bhaGgameM parigaNita hai 1 tAtparya yahI hai ki zatrubalako jIta letI hai kintu-zatruko pITha nahIM dikhAtI hai| dUsarI senA aisI hai jo parAjetro-zatruse parAjaya prApta karanevAlI hotI hai jayazIla nahIM hotIhai-2 tIsarI senA aisI hotI hai jo-ubhaya svabhAvavAlI hotI hai| kabhI jItatI to kabhI hAratI hai-3 cauthI senA aisI hotI hai jo nato zatruko jItatI hai na usase hAratIhai-4 thavAthI Anandrita thAya che. (4) keI eka sAdhu e heya che ke je ga7 AdimAMthI ziSyAdi kenuM athavA pitAnuM nirgamana thavAthI harSita thanAra hoya che. " cattAri seNAo" tyAhi A sUtramAM je cAra prakAranI senA kahI che tenuM spaSTIkaraNa jevI eTale vijaya prApta karanArI parAjevI eTale parAjita thanArI. (1) je senA zatrasinyane parAjita kare che paNa zatrusainya dvArA parAjita thatI nathI evI senAne "jetrI-ne parAjetrI kahe che. (2) keIsenA evI hoya che ke je zatruo sAme parAjaya prApta karanArI hoya che, vijaya prApta karanArI hatI nathI. (3) trIjI senA evI heya che ke je ubhaya svabhAvavALI hoya che. eTale koivAra vijaya paNa prApta kare che ane keIvAra parAjaya paNa pAme che. (4) cothA prakAranI senA evI hoya che ke je zasainyane parAjita paNa karatI nathI ane zatrusenA dvArA parAjya paNa prApta karatI nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA0 4 u02 sU0 54 senAdRSTAntena puruSaprakAra prarUpaNam 679 evameva senAvadeva puruSajAtAni catvAri pratAni tadyathA - ekaH - kazcit puruSaH jetA- parISadANAmindriyanoindriyANAM vA jayazIlo bhavati, kintu no parAjetA- parISadAdinA no parAjito bhavati, zrI mahAvIramabhuvat 1, eka:aparaH puruSaH parAjetA - parISadAdinA parAjito bhavati, kintu no jetA no parIhAdijayazIlo bhavati kaNDarIkavat 2 | tRtIyaH puruSaH kadAcijjetA- parIpahAdijayanazIlaH kadAcita svakarmavazAta parAjetA- parISadAdinA parAjito bhavati, zailakarAjarSivat | 3 | caturthaH puruSastu no jetA no parAjetA no parISahAdInAM jetA bhavati, nASi ca parISahAdinA parAjito bhavati - anutpannaparISahAdirityarthaH 4, |3| isI taraha puruSajAta cAra kahe gaye haiM usakA spaSTIkaraNa yoM haiMjaise koI eka puruSa aisA hotA hai jo parISahoM ko athavA - indriyoM ko jItatA hai lekina usase svayaM nahIM jItA jAtA hai udAharaNa prabhu mahAvIrasvAmI 1 koI eka aisA hotA hai jo parISaha Adise svayaM parAjita ho jAtA hai lekina unako nahIM jIta pAtA hai 2 udAharaNa meM kaNDarIka jinakA varNana jJAtAsUtra meM haiN| koI aisA hotA hai jo kadAcit parISada AdikoM ko jIta letA hai / kadAcit - parISaha Adi dvArA svayaM jIta liyA jAtA hai 3 / udAharaNa zailakarAjarSi jinakA varNana jJAtAsUtra meM haiN| cauthA koI eka aisA hotA hai jo - parISaha Adiko na jItatA hai na unake dvArA jItA jAtA hai : / cattAri seNAo " e ja pramANe je cAra puruSa prakAra kahyA che tenuM spaSTIkaraNa A pramANe che--(1) kAI eka puruSa evA hoya che ke je parISaheAne tathA indriyAne jItanArI hAya che, paNa pAte temanA dvArA parAjita thatA nathI. jemake mahAvIra prabhu. GS (2) kAI puruSa evA hAya che ke je parISaha Adi dvArA parAjita thAya che, paNa pAte temanApara vijaya prApta karatA nathI. dAkhalA tarIke ka'DarIkara ke jemanu varNana jJAtA sUtra. (3) kAI puruSa evA hAya che ke kAi kAivAra parISahArdikane jItI le che ane keI keAIvAra parISaddhAdi kA dvArA pete ja parAjita paNa thatA hoya, mazaila rASi (4) kAi eka puruSa evA hAya che ke je pariSahArdikAne jItatA paNa nathI ane parISahAdikA dvArA tAtA paNa nathI. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre 680 __tathA--" cattAri seNAo" ityAdi- sugamam , ekA senA ekadA zatruvalaM jilA punarapi jayati / iti prathamo bhaGgaH 1 / ekA-aparA tu parabalaM jitvA parAjIyate parabalena parAjitA bhavati / iti dvitIyaH 2 // ekA-anyA parAjitya zanubalena parAjayaM prApyApi punaH zatrujayati / iti tRtIyaH 3 // caturthI tu parAjitya-ekadA parAjayaM prApya punaH parAjIyate-parAjitA bhavati / iti caturthoM bhagaH / iti senAsUtram / evameva catvAri puruSajAtAni bodhyAni / tatra-eka puruSaH parIpahAdIna ekavAra jitvA punarapi jayati / iti prathamo bhaGgaH 1 / ekaH puruSaH parISahAdIjitvA parAjIyate pariSahAdibhiH parAjito bhavati iti dvitIyaH 2 ekaH ityAdi sUtradvArA punaH senA cAra kahI gaI hai, jaise-eka senA aisI hotI hai jo zatrubalako jIta kara punaH use jIta letI hai 1, dUsarI senA aisI hotI hai jo parake balako jIta kara dUsare kisI balase jIta lI jAtI hai 2 / tIsarI aisI hotI hai ki jo zatrubalase parAjita ho kara bhI punaH zatruoM ko jItatI hai 3 / cauthI senA aisI hotI hai jo eka bAra hAra kara bhI punaH hAra jAtI hai 4 / isa sUtrake jaise hI puruSa jAta cAra kahe gaye haiM, inameM koI aika puruSa aisA hotA hai jo parISaha AdikoM ko eka bAra jIta kara punaH unheM jItatA rahatA haiM 1, koI puruSa aisA hotA hai jo parISaMha AdikoM ko jIta kara punaH unase jIta " cattAri seNAo" dhyAha A sUtra dvArA bIjI rIte paNa senA cAra prakAranI kahI che. te cAre prakAranuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che- 1) jetrI jayati" meM senA kI DAya cha 2 zatru sainyane parAbhava karIne pharIthI paNa zatrunyane parAjita karanArI hoya che, (ra) keI eka senA evI hoya che ke je kaI eka zatrusainyane parAjita karanArI hoya che paNa anya zatrusainya dvArA parAjita paNa thanArI hoya che. (3) kaI eka senA evI hoya che ke je koI zatrunyathI parAjita thaIne anya zatrasanyane parAjita karanArI hoya che. (4) koI eka sinya evuM hoya che ke je eka zasanya sAme paNa parAbhava pAme che ane bIjA zatrusainya sAme paNa parAbhava pAme che. e ja pramANe puruSanA paNa cAra prakAra kahyA che (1) keI eka puruSa e hoya che ke je parISaha Adi para ekavAra vijaya prApta kare che che ane pharIthI paNa tenA para vijaya prApta karatA rahe che. (2) ke eka puruSa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04302 sU055 paryaMta rAjyAdidRSTAntena kaSAyasvarUpaM tajjayazca 681 puruSaH parAjitya = parISahAdibhiH parAjayaM prApyApi punaH parISadAdIJjayati / iti tRtIyaH 3 tathA - ekaH puruSaH parAjitya - ekadA parAjayaM prApya punaH parAjIyate = parAjito bhavati / iti caturtho bhaGgaH 4 / sU0 54 / pUrva jaya uktaH, sa ca tatrataH kaSAyANAmetra kartavya iti tatkharUpaM nirUpayati mUlam - cattAri rAIo paNNattAo, taM jahA - pavtrayarAI 1, puDhavIrAI 2, vAluyarAI 3, udagarAI 4 / evAmeva cauvvihe kohe paNNatte, taM jahA-pavyaya isamANe 1, puDhavirAisamANe vAluyarAisamA 3, udagarAisamANe 4 / pavvayarAisamANaM kohaM aNuppavidve jIve kAlaM karei Neraiesu upavajjai 1 puDhavIrAisamANaM kohaM aNuSpaviTTe jIve kAlaM karei tirikkhajogiesu uvavajjai 2, vAluyarAisamANaM kohamaNuppaviTTe jIve kAlaM karei maNussesu uvavajjai 3, udagarAi samANaM ko hamaNuppavidve jIve kAlaM karei devesu uvavajjai 4--1 | cattAri thaMbhA paNNattA, taM jahA - selathaMbhe 1, advithaMbhe 2, dAruthaMbhe3, tiNisalayAthaM me4 / evAmeva cauvvihe mANe paNNatte, liyA jAtA hai 2 / tRtIya eka aisA hotA hai jo parISahAdikoM se parAjita ho jAne para bhI punaH unheM parAjita kara detA hai 3 cauthA eka sAdhupuruSa aisA hotA hai jo pariSahAdikoM ke eka bAra parAjita hokara bArabAra parAjaya pAtA rahatA hai 4 // 54 // evA hAya che ke je parISahArdikA para ekavAra vijaya prApta karIne temanA dvArA punaH parAjita thanArA hoya che. (3) keI eka puruSa evA hAya che ke je eka vAra teA parISAdi dvArA parAjita thAya che paNa punaH temane parAjita karI nAkhe che. (3) kAI eka sAdhu evA hoya che ke je parISahArdika dvArA eka vAra paNa parAjita thAya che ane vAraMvAra paNa parAjita thatA rahe che. sU. 54 sa 86 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 982 sthAnAGgasUtre taM jahA selathaMbhasamANe jAva tiNisalayArthabhasamANe 4, // selathaMbhasamANaM mANaM aNuppaviTTe jIve kAlaM karei raiesu uvavajjai 1, evaM jAvatiNisalayArthabhasamANaM mANaM aNuviTTe jIve kAlaM karei devesu uvavajjai 4 / 2 / cattAri keyaNA paNNattA, taM jahA- vaMsImUlakeyaNe 1, meMDhavisANakeyaNe2, gomuttiyAkeyaNe 3, avalehaNiyAkeyaNe 4 / evAmeva catuvvihA mAyA paNNattA, taM jahA vaMsImUlakeyaNasamANA jAva avalehaNiyAkeyaNasamANA || 4 || vasImUlakeyaNasamANaM mAyaM aNuSpaviTThe jIve kAlaM karei raiesa uvavajjai 1, meMDhavisANakeyaNasamANaM mAyamaNuppaviTTe jIve kAlaM karei tirikkhajoNiesu uvavajjai2, gomuttiyAkeyayaNasamANaM mAyaM aNuSpaviTThe jIve kAlaM karei maNussesu uvavajjai3, avalehaNiyAkeyaNasamANaM mAyamaNuSpavidve jIve kAlaM karei devesu uvavajjai / 4--3 / cattAri vatthA paNNattA, taM jahA - kimirAgara te 9, kadamarAgara 2, khaMjaNarAgaratte3, halidarAgaratte4 / evAmeva cauvvihe lohe paNNatte, taM jahA -- kimirAgarattavatthasamANe1, kadamarAgarattavatthasamANe2, khaMjaNarAgarattavatthasamANe3, haliddarAgarattavatthasamANe / kimirAgarattavatthasamANaM lobhamaNuppaviTTe jIve kAlaM karei raiesa uvavajjai 1, taheva jAva haliddarAgarattavatthasamANaM lobhamaNuSpaviTTe jIve kAlaM karei devesu uvavajjai 4 4 sU055 9 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04302sU055 parvatarAjyAdidRSTAntenakaSAyasvarUpaM, tajayazca 683 chAyA-catasro rAjayaH prajJaptAH, tadyathA-parvatarAjiH 1, pRthivIrAjiH 2, vAlukArAjiH 3, udakarAjiH 4 / evameva caturvidhaH krodhaH prajJaptaH, tadyathA-parvatarAjisamAnaH 1, pRthivIrAjisamAnaH 2. vAlukArAjisamAnaH 3, udkraajismaanH4| parvatarAjisamAnaM krodhamanupraviSTo jIvaH kAlaM karoti nairayikeSUpapadyate 1, pRthivIrAjisamAnaM krodhamanupaviSTo jIva kAlaM karoti tiryagyonikeSUpapadyate 2, bAlukArAjisamAnaM krodhamanupraviSTo jIvaH kAlaM karoti manuSyeSUpapadyate 3, udakarAjisamAnaM krodhamanupraviSTo jIvaH kAlaM karoti deveSUpapadyate 4 / / cakhAraH stambhAH prajJaptAH, tadyathA-zailastambhaH 1, asthistambhaH 2, dArustambhaH 3, tinizalatAstambhaH 4 / evameva caturvidho mAnaH prajJaptaH, tadyathA-zailastambhasamAnaH yAvat tinizalatAstambhasamAnaH / 4 / zailastambhasamAnaM mAnamanupaviSTo jIvaH kAlaM karoti nairayikepUpapadyate (1) evaM yAvat tinizalatAstambhasamAnaM mAnamanupraviSTo jIvaH kAla karoti deveSapa. padyate / 4 / / 2 / / __catvAri ketanAni prajJaptAni, tadyathA-vaMzImUlaketanaM 1, meviSAgaketanaM 2, gomUtrikAketanam 3, avalekhanikAketanam 4 / evameva caturvidhA mAyA prajJaptA, tadyathA-vaMzImUlaketanasamAnA yAvat avalekhanikAketanasamAnA / 4 / , __vaMzImUla ketanasamAnAM mAyAmanupraviSTo jIvaH kAlaM karoti nairayikeSupapadyate 1, medUviSANaketanasamAnAM mAyAmanupraviSTo jIvaH kAlaM karoti tiryagyonikeSupapadyate 2, gomUtrikAketanasamAnAM mAyAmanupaviSTo jIvaH kAlaM karoti manuSyedhUpapadyate 3, avalekhanikAketanasamAnAM mAyAmanumaviSTo jIvaH kAlaM karoti deveSUpapadyate 4,3 / / catvAri vastrANi prajJaptAni, tadyathA-kRmirAgaraktaM 1, kaddamarAgaraktaM 2, khaJjanarAgaraktaM 3, haridvArAgaraktam / evameva caturvidho lobhaH prajJaptaH, tadyathAkRmirAgaraktavastrasamAnaH 1, kaddamarAgaraktavastrasamAnaH 2, khaJjanarAgaraktavastrasamAna: haridrArAgaraktavastrasamAnaH 4 // kumirAgaraktavastrasamAnaM lobhamanupaviSTo jIvaH kAlaM karoti nairayikeSUpapaghate 1, tathaiva yAvat haridvArAgaraktavastrasamAna lobhamanumaviSTo jIvaH kAlaM karoti devedhUpapadyate 4, / 4 / sU0 55 // isa prakAra se jaya ke saMbaMdha meM kaha kara aba sUtrakAra yaha kahate haiM ki-jIvako jaya vAstava meM kaSAyoM kA hI karanA cAhiye ataH A prakAre jayanuM pratipAdana karIne sUtrakAra have e vAtanuM nirUpaNa kare che ke e kharI rIte te kaSA para vijaya meLavavuM joIe. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 sthAnAGgasUtra TIkA-" cattAri rAIo" ityAdi-rAjayaH-rekhAH, tAzcatasraH prajJaptAH, tadyathA-parvatArAji:-parvate rAjiH-parvatollikhitA rekhetyarthaH 1, pRthivIrAjiHpRthivyAmullikhitA rekhA 2, vAlukArAji:-bAlakAyAM vilikhitA rekhA 3, udakarAjiH-udake-jale kRtA rekhA 4 / itthaM dRSTAntamuktvA dArTAntikamAha" evAmeva " ityAdi-evameva-parvatAdirAjivadeva, kodhaH - kaSAyavizeSaH, caturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-parvatarAjisamAnaH-parvatollikhitarekhA tulyaH krodho bhavati, yathA parvatollikhitA rekhA dRDhatvAdanapAyinI bhavati, tathA tatsadRzaH krodho. 'pi dRDhAnubandhatvAdanapAyo bhavati / ayaM cAnantAnubandhisvarUpo bhavatIti / tathA-pRthivIrAjisamAnaH krodhaH, yathA-pRthivyAmullikhitA rekhA hInatvAdalyAkaSAya kA svarUpa kahA jAtA hai-" cattAri rAIo paNNattAo taM jahA" ityAdi / 55 TIkArtha-rAjiyA~ (taDa) cAra kahI gaI haiN| jaise-parvatarAji1, pRthivIrAji2, vAlukArAji 3, udakarAji 4 / isI prakAra se anantAnubandhI 1, apratyAkhyAna 2, pratyAkhyAna 3, aura saMjvalana sambandhI krodha bhI cAra prakAra kA kahA gayA hai, jaise anantA'nubandhI krodha 1, parvatarAjI ke samAna hotA hai, apratyAkhyAnI krodha 2, pRthivIrAjIke samAna hotA hai, pratyAkhyAnI krodha 3, vAlukArekhA ke samAna hotA hai, saMjvalana anantAnubandhI krodha 4 / jalarekhA samAna hotA hai| " pavaI rAisamANaM kohaM aNu0" ityaadi| parvatarAjI ke samAna anantAnubandhI krodha meM praviSTa huvA jIva yadi maratA hai to vaha nairayikoMmeM utpanna hotA hai, dvItIya pRthivIrAjI ke samAna apratyAkhyAna krodhameM praviSTa huvA jIva yadi maratA hai to tethI have sUtrakAra kaSAnA svarUpanuM nirUpaNa kare che. cattAri rAIo paNNatAo-taMjahA " tyAha TIkAtha-cAra prakAranI rAjio kahI che. te cAra prakAro A pramANe che(1) tazali, (2) pRthavI.li, (3) vAyu 2 (4) . e ja pramANe krodhanA paNa cAra prakAra kahA che-(1) anantAnubaMdhI, (2) mapratyAbhyAna, (3) pratyAbhyAna mana (4) sana. anantAnubandhI krodha parvatarAji samAna che, apratyAkhyAnI krodha pRthvIrAji samAna che, pratyAkhyAnI krodha vAlukA rekhA samAna che, ane saMjavalana saMbaMdhI krodha jalarekhA samAna che. ___"pavvai rAi samANaM kohaM aNu0 "tyAha-5 tAni samAna maannAnubandhI kodhamAM praviNa thayele jIva je sarakI (marI) jAya che, te naraka zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04302sU015 parvatarAjyAdidRSTAntena kaSAyasvarUpaM,tajjayazca 685 ''yAsenaivApanIyate, tathaiva yaH krodho hInAnuvandhatvAdapanIyate sa pRthivIrAjisa. mAnaH krodhaH, ayaM cA''patyAkhyAnarUpo bhavatIti 2 // tathA vAlukArAnisamAnaH vaha tiryazcagatimeM utpanna hotA hai, tIsarA vAlukArAjI ke samAna pratyAkhyAna krodhameM praviSTa huvA jIva yadi maratA haiM vaha manuSyagatimeM utpanna hotA hai, aura cauthA udakarAjI ke samAna saMjvalana krodha meM praviSTa huvA jIva yadi marajAtA hai to vaha devagati meM utpanna hotA hai, yahAM rAjI rekhAkA vAcaka zabda hai, jisa prakAra parvata ke Upara utkIrNa ( ukerI gaI ) rekhA dRDha hokara miTatI nahIM hai, cirakAla taka sthAyI rahatI hai vaise hI jo krodha dRDhAnubandhavAlA hotA hai vaha jaldI zAnta nahIM hotA hai, kintu cirakAla taka sthAyI rahatA hai dIrgha saMsAra kA kAraNa hotA hai / isaliye aise krodhako parvatarekhAke samAna pragaTa kiyA gayA hai, dvitIya krodha ko pRthivIrekhAke samAna kahA gayA hai usakA kAraNa aisA hai ki pRthivI para kI gaI rekhA parvata para kI gaI rekhA hIna hotI hai vaha dIrghakAla taka sthAyI nahIM raha sakatI hai dhIre 2 alpa prayAsa se miTAI jA sakatI hai| isI prakAra dvitIya krodha bhI hInA. nubandha hone se dUra kiyA jA sakatA hai 2, tRtIya prakAra kA krodha gatimAM utpanna thAya che. apatyAkhyAnI krodhamAM praviSTa thayele jIva je marI jAya te tiryagatimAM utpanna thAya che. pratyAkhyAnI krodhamAM praviSTa thayela jIva je mRtyu pAme te manuSyAdimAM utpanna thAya che. saMjavalana kelamAM praviSTa thayele jIva je mRtyu pAme te devagatimAM utpanna thAya che. ahIM rAji" pada rekhAnuM vAcaka che. jema parvata para ukIrNa thayelI rekhA lAMbA samaya sudhI naSTa thatI nathI, e ja pramANe je krodha daDhAnubandhavALe hoya che, te jaldI zAnta thatuM nathI, paNa dIrghakALa paryanta sthAyI rahe che, dIrdha saMsAranuM kAraNa bane che, te kAraNe evA kone zilarekhA samAna kahyo che. bIjA kedhane (apratyAkhyAnI krodhane ) pRthvI para karelI rekhA samAna kahyo che, kAraNa ke pRthvI para karavAmAM AvelI rekhA zailarekhA jeTalA dIkALa paryanta TakI zakatI nathI-tene dhIre dhIre alpa prayAsathI paNa naSTa karI zakAya che. e ja pramANe apratyAkhyAnI krodha paNa hInAnubandhavALo hovAne kAraNe dUra karI zakAya evuM hoya che. trIjA prakArane koI retI para karelI rekhA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre krodhaH, yathA-vAlukAyAM kRtA rekhA hInataratvAdakasmAdutthitaiH pavanAdimirapanIyate, tathaiva yaH krodho hInatarAnuvandhatvAdapanIto bhavati, sa krodho baalukaaraajismaanH| ayaM krodhaH pratyAkhyAnA''varaNarUpobhavati 3 / tathA-udakarAjisa. mAnaH krodhaH / yathA-udake kRtA rekhA hInatamatvAt svayamevApanItA bhavati, tathaiva yaH krodho honatamAnubandhatvAt svayamevApayAti sa krodha udakarAjisamAno bhavati ayaM ca saMjvalanarUpo bhavatIti / itthaM krodhasya caturo bhedAnupadarya samprati tatra praviSTA jIvAH kAM gati labhanta ityAha-" puDhavirAisamANaM kohaM " ityAdi / tatra prathame bhede'nubhaviSTo jIvaH kAlaM karoti sa nairayikeSUtpadyate 1, dvitIye tiryagyonikeSu 2, tRtIye manuSyeSu 3, caturthe tu deveSu 4 // iti krodhacatuSTayAnubhaviSTajIvasya gaticatuSTayanirUpaNam / 1 / vAlukAke Upara kI gaI rekhA samAna hotA hai, jaise-vAlukA meM kI gaI rekhA pRthivI ke Upara kI gaI rekhA ke samAna apekSAkRta hInatara halkI hotI hai, adhika samaya taka sthAyI nahIM rahatI hai akasmAta-utthita vAyu Adi kAraNoM se vaha dUra kI jAtI hai, usI prakAra tRtIya krodha bhI hInatarAnubandha hone se zIghra dUra kiyA jA sakatA hai, isI kAraNa ise vAlukArAji ( rekhA-lakIra ) kahA gayA hai, tathA cauthA krodha jo ki jalarekhA samAna kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki vaha apane Apa miTa jAtA hai ise haTAne meM prayAsa nahIM karanA paDatA hai, jala rekhA dhUlI meM kI gaI rekhAse hInatama-halkI hotI hai, ataH vaha hIna. tama anubandhavAlI hotI hai isI kAraNa zailagata rekhA jaise krodha ko anantAnubandhI svarUpa, aura pRthivIgata rekhA jaise krodhako apratyAkhyAna samAna hoya che. jema retI para karelI rekhA pRthvI para karelI rekhA karatA hInatara hoya che. adhika samaya sudhI sthAyI rahe evI hotI nathI, akasmAta kaI vAya Adine jhapATe Ave che paNa te naSTa thaI jAya evI hoya che, e ja pramANe pratyAkhyAnI koi paNa hInatarAnubandhavALA hovAthI zIghra dUra karI zakAya eve che, tethI tene vAyukArAji samAna kahyo che. saMjavalana krodhane jalarekhA samAna kahevAnuM kAraNa nIce pramANe che A krodha pitAnI jAte ja zAnta thaI jAya che-tene dUra karavA prayAsa kare paDatuM nathI. jalarekhA vAlukA rekhA karatAM paNa hInatama-halakI hoya che. te kAraNe te hInatama anubandhavALI hoya che. A kAraNe zilagata rekhA jevA koIne anantAnubaMndhI svarUpa, pRthvIgata rekhA samAna kone apratyAkhyAta rUpa, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % D % 3D sudhA TIkA sthA04 u02sU055 parvatarAjyAdidRSTAntena kaSAyasvarUpaMtajjayazca 687 atha mAnaprarUpaNA" cattAri thaMbhA" ityAdi-stambhA:-prasiddhAH, te catvAraH prajJaptAH, zailastambhaH-zailaH-zilAyA vikAraH zaila:-pASANamayaH, sa cAsau stambhazra zailastambhaH 1, asthistambha:-asthi-prasiddhaM, tadrUpastambhaH 2, dArustambhaH-dArukASThaM, tapastambhaH 3, tinizalatAstambha:-tinizaH-tadAkhyavRkSavizeSaH 'vajula' iti tatparyAyaH, tasya latA tinizalatA, sA cAtyantamRdvI bhavati, tadrUpastambhaH / / ___"evAmeve " tyAdi-evameva-stambhavadeva mAnazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA'zailastambhasamAna' ityArabhya ' yAvat tinizalatAstambhasamAna itiparyanto mAno bodhyaH, evaM ca-zailastambhasamAnaH 1, asthistambhasamAnaH 2, dArustambharUpa, dhUligata rekhA jaise krodha ko pratyAkhyAtarUpa, evaM jalagata rekhA jaise krodha ko saMjvalanarUpa kahA gayA hai| "cattArithaMbhA paNNattA" ityAdi / mAnakaSAya kI prarUpaNA karane ke liye cAra stambho kI prarUpaNA sUtrakAra karate haiM-stambha cAra kahe gaye haiM, jaise-zailastambha 1, asthistambha 2, dArustambha 3 aura tinizalatA (tRNa) stambha 4 / isI prakAra se cAra prakArakA mAna kahA gayAhai, jaise-zailastambha samAna mAna1, yAvat-tinizalatAstambha samAna mAna 4 tAtparya isa kathana kA aisA hai-patthara se banAyA gayA jo stambha hotA hai vaha zailastambha hai, yaha zailastambha cAhe bhale TUTa jAya lekina jhukatA nahIM, isI prakAra jo jIva zailastambha samAna mAnakaSAyavAlA hotA vAlukA rekhA samAna krothane pratyAkhyAta rUpa ane jalarekhA samAna kone saMjavalana rUpa kahyo che. " cattAri thaMbhA paNNattA" yAha mAnakaSAyanI prarUpaNa karavA nimitta sUtrakAra cAra prakAranA staMbhonI prarUpaNa kare che. staMbhanA nIce pramANe cAra prakAra kahyA che-(1) zailastaMbha (2) masthirata'bha, (3) stana mana (4) tinizasatA stama. sa. pramANe mAnanA paNa cAra prakAra kahyA che-(1) zailastaMbha samAna mAna ItyAdi "tinizilatA staMbha samAna mAna" paryantanA cAra prakAra samajavA. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-pattharamAMthI banAvelA staMbhane zailastaMbha kahe che. A zailastaMbha bhale TUTI jAya paNa mUkatA nathI. e ja pramANe je manuSya zailastaMbha samAna mAna kaSAyavALa hoya che, te kaI paNa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAsUce samAnaH 3, tinizalatAstambhasamAnazca 4 mAno bhavati / krodhavanmAno'pyanantAnuvandhyapatyAkhyAnapatyAkhyAnA''varaNasaMjvalanarUpaH krameNa jJeyaH / tatra zailAdista. hai vaha kabhI bhI kisIbhI hAlata meM jhukatA nahIM hai usakA sarvanAza hI kyoM na ho jAya / asthistambha samAna jo mAna hotA hai vaha-zailanirmita stambha kI apekSA kama kaDA hotA hai adhikatama AghAsa se kadAcit jhukAyA bhI jA sakatA hai, isI prakAra jo mAna asthinirmita stambha jaisA hotA hai vaha adhikAdhika AyAsa se vinamra kiyA bhI jA sakatA hai 2 / dAru-lakaDI kA jo stambha hotA hai vaha asthi. nirmita stambha kI apekSA kaDAI meM adhika hIna hotA hai yaha alpa prayAsa se vinamra kara diyA jAtA hai / isI prakAra jo mAna kASThani. mita zailakA jaisA hotA hai vaha bhI alpa prayAsase hI vinamra ho jAtA hai / aura jo tinizavRkSa kI latAse nirmita stambha hotA hai vaha kASTha nirmita stambha kI apekSA kaDAI meM bilakula hI hIna hotA hai ataH ise jhukAne meM nagaNya jaisA prayAsa karanA paDatA hai yaha bahuta jaldI jhuka jAtA hai| isI prakAra jo mAna tinizavRkSalatA nirmita stambha jaisA hotA hai vaha bahuta hI zIghra prayAsase jhukA diyA jaataahai| shailparisthitimAM mUkatA nathI, tene sarvanAza thaI jAya te paNa te mAnakaSAyano tyAga karatuM nathI, asthisthaMbha samAna je mAna hoya che, te zaila nimita staMbha karatAM nyUnatara cIkAzavALuM hoya che. asthi thaMbhane adhikatama prayatna vaDe kayAreka jhukAvI paNa zakAya che, e ja pramANe je mAna asthi staMbha samAna hoya che, tene adhika adhika prayAsa dvArA vinamra paNa karI zakAya che. kASTha nirmita taMbhane dArUstaMbha kahe che. te staMbha asthi nirmita staMbha karatAM paNa kaThinatAnI apekSAe adhika hIna hoya che. jema kAchanimita staMbhane a5 prayAsathI paNa mUkAvI zakAya che, e ja pramANe kArSanimita staMbha jevA mAnane paNa alpa prayAsathI vinamra karI zakAya che. tiniza vRkSanI latAmAMthI banAvelA staMbhane tinizilatA staMbha kahe che. te kASTha nirmita staMbha karatAM paNa nyUnatama kaThinatAvALo hoya che. jemAM tene jhukAvavA mATe nahIM jevA prayAsanI ja jarUra paDe che, tema tinizilatA samAna mAnane paNa bahu ja nyUna prayAsathI paNa jhukAvI zakAya che. anantAnubandhI mAnane zaila staMbha samAna, apratyAkhyAnI mAnane asthi nirmita staMbha samAna, pratyAkhyAnI mAnane kASTha nirmita staMbha samAna ane saMjavalana mAnane tinisa vRkSalatA nirmita staMbha samAna kahyuM che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA04 u02sU049 parvatarAjyAdidRSTAntenakaSAyasvarUpaM tajjayazca 689 mbhasamAnamAnodayavartijIvasya phalAni darzayati-" selathaMbhasamANa mANaM " ityA. dinA / etadvivaraNaM krodhodayavartijIvaphalamUtrabad bodhyam / / 2 / ___ " cattAri keyaNA " ityAdi-ketanAni-sAmAnyena vakrANi vastUni, yadvA-puSpakaraNDasya vaMzAdidalakanirmitamuSTigrahaNasthAnAni, tAni ca vakrANi bhavanti, paransvatra ketanapadena sAmAnyena vakrANi vastUni gRhyante, tAni catvAri prajJaptAni tadyathA-vaMzImUlaketana-vaMzI-vaMzaH tasyA mUlaM vaMzImUlaM, taca tatkenirmita stamma jaisA anantAnubandhImAna asthinirmita stambha jaisA apratyAkhyAnImAna kASThanirmita zaila jaisA pratyAkhyAnImAna, aura tinizavRkSalatA jaisA saMjvalanamAna hotA hai| tinizavRkSakA paryAya 'vajjula' aisA bhI hai isakI latA mRdrI-ati komala hotI hai-jaldI jhakajAtI hai / zailanirmita stambha jaisA mAnavAlA jIva mara kara narakagati meM, asthinirmita stambha jaisA mAnayukta jIva marakara tiryazcagati meM, kASThanirmita stambha jaisA mAnazAlI jIva marakara manuSyagatimeM, aura tiniza vRkSalatA nirmita stambha jaisA mAnasaMyukta jIva marakara devagatimeM jAtA hai|aur avaziSTa kathana krodhodayavartI jIva phalasUtra jaisA jAnanA caahiye| ___" cattAri keyaNANi" ityAdi / cAra vakra-TeDhI vastuyeM kahI gaI hai, yahAM-" ketana" zabda sAmAnya rUpase vakratA kA vAcaka hai| isase jo vakra vastuyeM haiM ve gRhIta kI gaI haiN| athavA-puSpakaraNDaka (sAjI) ko uThAne meM jo vAMza kI DaNTI lagI hai vahI vakratAketana tiniza vRkSane vajula paNa kahe che. tenI latA mRddhI ati kemaLa hoya che, tethI te jaladI namI jAya evI hoya che. zelanirmita staMbha samAna mAnavALa jIva marIne narakagatimAM, asthinirmita staMbha samAna mAnavALe manuSya marIne tiryam gatimAM, kASTha nimita staMbha samAna mAnavALe puruSa marIne manuSya gatimAM ane tiniza vRkSalatA nimita staMbha samAna mAnavALe puruSa marIne devagatimAM jAya che. bAkInuM samasta kathana krodayavartI chavaphala sUtra anusAra sama . " cattAri ke yaNANi " tyAha yA2 praranI 14 1stume| hI che. mI " ketana" 54 sAmAnya 33 vakatAnuM vAcaka che. tenA dvArA ahIM vaka vastuo grahaNa karavAmAM AvI che, athavA karaMDakane-TopalIne banAvavAmAM je vAMsanI cIpe vaparAya che temane ahIM 'vakatAketana" pada dvArA grahaNa karavAmAM Avela che. cAra prakAranI sa 87 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - sthAnAGgasUtre tanaM ca vaMzImUlaketanaM-vaMzImUlarUpavakramityarthaH 1, tathA-meviSANaketanaM-mer3ha:meSaH, tasya viSANaM-zRGga mer3haviSANaM, tacca tatketanaM ca tathA 2, gomUtrikAketanaM. gomUtrikA-prasiddhA, tadrapaM ketanam 3, avalekhanikAketanam-avalekhanikApATayamAnavaMzazalAkAmabhRteH sUkSmatarA ( pratanvI ) tvak, tadUpaM ketanam 41 ___ " evAmeve "-tyAdi-evameva-ketanavadeva, mAyA-kaSAyavizeSaH, caturvidhA prajJaptA, tadyathA-vaMzImUlaketanasamAnA-vaMzImUlaketanasadRzI mAyA bhavati, tatra tatsAdRzyaM ca mAyAyAM tadvatAmanAjavabhedAt / tathAhi-yathA vaMzImUlamatiguptavarka bhavati, tathA mAyAvinAM mAyA'pi cakravakrA bhavati 1, yAvat ' vaMzImUlaketana. samAnetyArabhya ' avalekhanikAketanasamAnetiparyantA mAyA bodhyA, evaM ca-mer3hazabda se yahAM gRhIta hai / vakra cAra kahe gaye haiM, jaise-vaMzImUlaketana( vAMsakI jaDarUpa vakratA ) 1 meSaviSANaketana (meSasIMgarUpa vakratA)2 gomUtrikA ketana (gomUtrakI rekhArUpa vakratA) 3 aura avalekhanikA ketana ( vAMsakI zalAkA) peMcako cholate samaya jo usakA UparanIcekA cholana nikalatA hai vaha nikalate hI vakra hotA hai aisA jo ketana hai vaha avalekhanikA ketana hai 4 / jaise ye ketana cAra kahe gaye haiM, isI prakAra mAyArUpakaSAya vizeSa bhI cAra kahA gayA hai| inameM eka mAyA aisI hotI hai jo vaMzImUla ketana jaisI hotI hai / vAMsakA mUla bhAga bahuta adhika anArjavatAvAlA (vakra) hotAhai / ataH-atigupta vakratAvAlA hone se usakI vakratA kaTatI nahI hai, usI prakAra mAyAviyoM kI bhI jisa mAyA kaTatI nahIM hai aisI vaha vakra vakramAyA vaMzImUlaketana jaisI kahI gaI hai / meviSANa ketana ke svakra vastuo kahI che jemake (1) vaMzImUlaketana (vAMsanI jaDarUpa vaktA) (2) bheda viSA tana (dheTAnA sI samAna patA) (3) gabhUtritana (gamaganI rekhA rUpa vakatA) (4) avalekhanikA ketana ( vAMsanI saLIone chelatI vakhate tene je chela paDe che. te vaka ja hoya che. evI te vakatAne avalekhanikAketana kahe che. A ketananA jevA cAra prakAra kahyA che, evA ja cAra prakAra mAyArUpa kaSAya vizeSanA paNa kahyA che. (1) "sabhUta tana samAna bhAyA"-isanI bhUNa mAga bhuum| anArjavatAvALA hoya che. te kAraNe te atiguNa vatAvALe hoya che, tethI tenI vakratAnI khabara paNa paDatI nathI. e ja pramANe mAyAvI puruSanI mAyAne jANI zakAtI nathI evI te varka-varka mAyAne vAMsamUla ketana jevI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4u.2sU055 parvatarAjyAdidRSTAntena kaSAyasvarUpaMtajjayazca 691 viSANaketanasamAnA 2, gomUtrikAketanasamAnA 3, abalekhanikAketanasamAnA ca mAyA bhavatIti paryavasitam / tatra medaviSANa ketanasamAnA mAyinAM mAyA vakrA bhavati 2, gomUtrikAketanasamAnA mAyA'lpavakrA bhavati 3, abalekhanikAketana. samAnA mAyA tu alpataravakrA bhavati 4 / iyaM ca krameNAnantAnubandhya 1 pratyAkhyAna 2 pratyAkhyAnA''varaNa 3 saMjvalana 4 rUpA bodhyA apare tu pratyekaM mAyA. 'nantAnubandhyAdirUpA'stItyAhuH, ata evAnantAnubandhinyA mAyAyA udaye'pi devatvAdiprAptina virudhyate / tatra krameNa vaMzImUlaketanasamAnAdi-mAyAcatuSTayAnupaviSTajIvasya gatiM darzayati-" vaMzImUlaketanasamANaM mAyaM" ityAdinA, tatrA. ''dyAM mAyAmanupaviSTo mAyodayavartI jIvaH kAlaM karoti ced nairayikeSu-nArake. mAna vaha mAyA hai jo kevala vakra hotI hai| tathA gomUtrikAketana samAna vaha mAyA hai, evaM avalekhanikA ketana samAna vaha mAyA hai jo alpatara vakratAvAlI hotI hai| vaMzImUla ketana jaisI jo mAyA hotI hai vaha anantAnubandha sambandhI hotI hai| medaviSANa ketana jaisI mAyA apratyAkhyAna kaSAya sambandhinI hotI haiM / gomUtrikA ketana jaisI mAyA pratyAkhyAna kaSAya sambandhinI hotI hai aura avalekhanikA ketana jaisI mAyA saMjvalana kaSAya sambandhinI hotI hai / koI eka aisA kahate haiM ki-pratyeka mAyA anantAnubandhI AdirUpa hai| isIliye anantAnubandhinI mAyA ke udaya meM devatvAdi pada prApti viruddha nahIM hotI hai| " vaMzImUlaketanasamANaM mAyaM" ityAdi / jo jIva vaMzImUlaketana samAna mAyAmeM praviSTa hotA hai mAyodayavAlA hotA hai aisA vaha jIva yadi kAlavaza ho jAtA hai to vaha narakoM meM utpanna hotA hai 1 dvitIya 4ii cha. (2) " bheSa vipA tana samAna bhAyA"- bhAyA 17 hoya che tene A prakAramAM gaNAvI zakAya che. (3) "gamUtrikA ketana samAna mAyA" je mAyA alpa vakratAvALI hoya che tene gemUtrikA ketana samAna mAyA kahe che. (4) "avalekhanikA ketana samAna mAyA "--A mAyA alpatara vakatAvALI hoya che. anantAnubaMdhI mAyAne vAMsamUla ketana samAna, apratyA khyAna saMbaMdhI mAyAne meSa viSANa ketana samAna, prAyAkhyAna kaSAya saMbaMdhI mAyAne gomUtrikA ketana samAna ane saMjavalana kaSAya saMbaMdhI mAyAne ava. lekhanikA ketana samAna kahI che. keI kaI siddhAMtakAro evuM kahe che ke pratyeka mAyA anantAnubandhI Adi rUpa che. tethI anantAnubandhinI mAyAnA yA 54 vatva mAhinA samApa salavI za cha. " vaMzImUlaketana samANaM mAyaM " vAsanAsa tina samAna mAyAmA praviSTa thaye 71 (bhAyAnA udayavALa jIva) je mRtyu pAme che, te narakagatimAM utpanna thAya che. bIjA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtra ghUtpadyate 1, dvitIyamAyAnupraviSTonIvastiryakSu 2, tRtIyamAyA'nupaviSTo manuvyeSu 3, caturthamAyA'numaviSTo deveSatpadyate 4 / iti mAyAcatuSTayAnupraviSTajIvasya gaticatuSTayanirUpaNam / ___ " cattAri vatthA " ityAdi-vastrANi catvAri prajJaptAni, tadyathA-kRmirAgaraktaM-kRmirAgamUtraviSaye itthaM janazrutiH-kvaciddeze manuSyAdizoNitaM gRhItvA kenApi yogena yojayitvA bhAjane sthApyate / tasmin pracurAH kumayaH samutpadyante / tena pavanAbhilASiNo bhAjanacchidrebhyo nirgatya tadAsannaM paryaTanto lAlAjAlaM mAyA meM anupraviSTa huvA jIva yadi kAlavaza hotA hai to vaha tiryazca gatimeM utpanna hotA hai 2 tRtIya mAyAmeM praviSTa huvA jIva yadi kAlavaza ho jAtAhai to vaha manuSyagatimeM utpanna ho jAtAhai, aura cauthI mAyA meM anupraviSTa jIva yadi kAlavaza hotAhai to vaha devoMmeM utpanna hotAhai4 / ____ "cattAri vatthA" ityaadi| vastra cAra prakAra ke kahe gaye haiM, jaise koI eka vastra aisA hotA hai jo kRmirAga se raMgA huvA hotA hai, isa kRmirAga sUtrake viSaya meM aisI janazruti sunane meM AtI hai kikisI dezameM manuSya Adike zoNitako lekara usameM kisI (eka padArtha) kA yogakara kisI pAtrameM use rakhA jAtA hai, usameM dhIre dhIre kRmiyAM(kIDe)utpanna ho jAtehaiM ve jaba pavanAbhilASI hokara chidroM dvArA usameM se bAhara nikala Ate haiM taba ve usake AsapAsameM ghUmane phirane prakAranI mAyAvALe jIva je mRtyu pAme che te tiryagatimAM utpanna thAya che. trIjA prakAranI mAyAmAM praviSTa thayele jIva jo maraNa pAme che te manuSyagatimAM utpanna thAya che ane cothA prakAranI mAyAmAM praviSTa thayele jIva je maraNa pAme che, te devagatimAM utpanna thAya che. " cattAri yatthA " tyaahvastranA cAra prakAra kahyAM che te cAra prakAra nIce pramANe che-(1) kRmi yI (2thI ) 2 pasA, (2) 46 bha thI , (3) Art rAgathI raMgeluM vastra ane (4) haldI-haLadara raMgathI raMgeluM vastra. kumirAga sUtranA viSayamAM evI janazruti (daMtakathA) pracalita che ke kaI eka dezamAM manuSya AdinuM lehI laIne temAM keI eka padArthanuM mizraNa karIne tene keI pAtramAM rAkhI mUkavAmAM Ave che. tenI aMdara dhIme dhIme kRmIo utpanna thavA mAMDe che. teo jyAre pavanAbhilASI thaIne chidro dvArA bahAra nIkaLI Ave che tyAre tenI AsapAsa ja bhamyA kare che ane pitAnI zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA04302 sU055 parvatarAjyAdi dRSTAntenakaSAyasvarUpaMtajjayazca 693 pramuzcanti / tAzva kIlakeSu lagnAH parigRhyante / tat kRmirAgaM paTTamUtramucyate / taca raktavarNakRmisamutpannatvAt svabhAvata eva raktaM bhavatIti kRmirAgaraktam 1, tayA-kaddamarAgaraktaM-kardamaH-gomArgAdipaGkaH, tasya rAgaH-raJjakarasaH kardamarAgaH, tena raktam 2, tathA-khaJjanarAgaraktaM ' khananami'-ti dezIyaH zabdaH kajjalavA. cakaH, tasya rAgaH khaJjanarAgastena raktam 3, tathA-haridrA prasiddhA, tasyA rAgo haridrArAgastena raktaM haridrArAgaraktam 4, lagate haiM aura apanI lAra choDane lagate haiN| isa taraha vaha lAlA-lAra kIlakoM meM laga jAtI hai jo ki bAdameM uThA lI jAtI hai| aisA kRmirAgavAlA paTTasUtra kahA jAtA hai yaha paTTasUtra raktavarNavAle kRmiyoM se samutpanna honeke kAraNa svabhAvataH hI lAla hotA hai| ___ tathA--koI eka vastra aisA hotA hai jo kardamarAgase rakta hotA hai| gAya Adi jIva jisa rAstese nikalate haiM usa mArgakA jo paGka hai vaha yahAM kardama zabdase gRhIta huvA hai / isa kardamakA jo raJjakarasa hai vaha kamarAga hai, isase raMgA huvA jo vastra hai vaha-kardamarAgarakta vastrahai / tathA koI eka vastra aisA hotA hai jo khaJjanarAga se rakta hotA hai / yahAM-" khaJjana " zabda dezIya hai, isakA artha kajalake rAgase raMgA huvA jo vastra hai vaha khaJjanarAgarakta vastra hai / tathA-koI eka aisA vastra hotA hai jo haldIke raMgase raMgA huvA hotA hai| to isI taraha lobha lALa tenA para cheDavA mAMDe che. A lALa te chidro para jAmI jAya che. tene tyArabAda ekaThI karI levAmAM Ave che. evA kRmI raMgathI raMgelA vastrane kRmi rAgavALuM vastra kahe che. A vastra lAla raMgavALA kRmIonA lALarasa vaDe raMgeluM hovAthI svAbhAvika rIte ja lAla hoya che. (2) koI eka vastra evuM hoya che ke je kardama rAgathI rakta dhULathI kharaDAyeluM hoya che. gAya Adi prANIo je mArgethI pasAra thatAM hoya che te mArgane je paMka eTale ke kAdava che tene ahIM kardama pada dvArA grahaNa karavAmAM Avela che. A kardamano je raMjaka rasa che tenuM nAma kardama rAga che, tenAthI raMgAyelA vastrane kardama rAga rakta vastra kahe che. (3) keI eka vastra evuM hoya che ke je khaMjana rAgathI rakta hoya che. khaMjana eTale kAjaLa. te kAjaLanA raMgathI raMgelA vastrane khaMjana rAga rakta vastra kahe che. (4) koI eka vasA evuM hoya che ke je haLadaranA raMgathI raMgeluM hoya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre " evAmeve "-tyAdi-evameva kRmirAgAdiraktavastravadeva, lobhazcaturvidhaH prajJaptA, tadyathA-kRmirAgaraktavastrasamAna ityAdi / tatra kRmirAgaraktavastrasamAno lobho dRDhAnubandhatvAdanantAnubandhI bhavati / kardamarAgaraktavastrasamAno lobho hInAnuvandhatvAd apratyAkhyAno bhavati / khaJjanarAgaraktavastrasamAno lobho hInatarAnubandhatvAt pratyAkhyAnA''varaNo bhavati / haridrArAgaraktavastrasamAnazca lobho hInatamA. nubandhatvAt saMjvalano bhavati / tathAhi-yathA-kRmirAgaraktaM vastraM dagdhamapi rAgAnubandhaM na tyajati, tadbhasmano'pi raktatvAt prabAlabhasmavat , tathA yo jIvo mRto. 'pi lobhAnubandhaM na tyajati tasya lobhaH kRmirAgaraktavad dRDho'nantAnubandhI ca bhI cAra prakArakA hotA hai inameM-jo lobha kRmirAgarakta vastra ke samAna hotA hai vaha-dRDhAnubandhavAlA hone se anantAnubandha kaSAya sambandhI hotA hai / kardamarAgarakta vastrake samAna jo lobha hai vaha hInAnubandhavAlA honese apratyAkhyAna kaSAya sambandhI hotA hai / khaJcana rAgarakta vastrake samAna jo lobha hotA hai vaha hInatara anubandhavAlA hone se pratyAkhyAna kaSAya sambandhI hotA hai| tathA-haridrArAgase rakta vastra jaisA jo lobha hotA hai vaha saMjvalanakaSAya sambandhI hotA hai / tAtparya aisA hai-ki kRmirAgavastra cAhe jala bhI jAya to bhI apane egAnubandhako jaise nahIM choDatA hai / kyoM ki-usakI bhasma bhI pravAla sI lAla hI lAla rahatI hai / usI taraha jo jIva mara jAne para bhI lobhAnubandha ko nahIM choDatA hai usakA vaha kRmirAgarakta kI taraha dRDha hone se anantAnubandha saMbaMdhI hotaahai| isI tarahase tInoM lobhake viSaya meM bhI samajha lenA cAhiye isake e ja pramANe lebha paNa cAra prakArane kahyo che -(1) kRmirAga rakta vastra samAna lebha-anantAnubandhi kaSAya saMbaMdhI je lebha che tene A prakAramAM gaNAvI zakAya che. (2) kardamarAga rata vastra samAna lobha-apratyAkhyAna kaSAya saMbaMdhI je lebha che tene A prakAramAM gaNAvI zakAya che. (3) khaMjana rAga rakta vastra samAna lebha-pratyAkhyAna kaSAya saMbaMdhI lebhane A prakArane lesa kahe che. (4) haLadara rAgarakta vastra samAna lebha-saMjavalana kaSAya saMbaMdhI lebhane A prakArane lebha kahe che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che jema kRmirAgarakta vastra baLI jAya te paNa pitAne raMga choDatuM nathI tenI rAkha paNa lAla raMganI ja hoya che, e ja pramANe je jIva pitAnuM mRtyu thaI jAya te paNa lebhAnubandhane cheDatA nathI, tene te lebha kRmirAga rakta vastranI jema daDha hovAthI anantAnubandhI ja hoya che. e ja pramANe zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04:02sU055 payatarAjyAdi dRSTAntenakaSAyasvarUpaMtajjayazca 195 bhavatIti / evaM lobhavizeSatra'yepi vibhAvanIyam / etatphalanirUpakasUtra krodha phalasUtrabad bodhyam / iha kaSAyamarUpaNAgAthA:-" pacao puDhavI reNU, dagaM ceva cautthayaM / esiM rAinibho koho, vutto'ssi jiNasAsaNe / 1 / selo aTThI ya ka8 ca, tiNisassa layA tahA / esiM thaMbhasamANo hi, mANo vutto jiNAgame / 2 / vaMsImUlaM miDhasiMga, gomuttI avalehiyA / esi keyaNatullaM tu, mAyamAhu jiNissarA / 3 / kimI paMko'jaNaM cAvi, hAliddA raagdvyyaa| eehi raMjiyapaTI-tullo loho viAhiyo / 4 / jAvajjIvaM varisaM, cAummAsaM ca pakkhayaM / kamA jIvANugAmIme, nAragattAdi sAhagA / 5 / " chAyA-" parvataH pRthivI reNu-rudakaM caiva caturthakam / eSAM rAjinibhaH kodha, ukto'smijinazAsane / 1 / zailaH asthi ca kASThaM ca, tinizasya latA tathA / eSAM stambhasamAno hi, mAna ukto jinAgame / 2 / vaMzImUlaM meDhazRGga, gomUtrI avalekhikA / eSAM ketanatulyAM tu, maayaamaahurjineshvraaH| 3 / kRmiH paGko'JjanaM cApi, haridrA rAgadravyakANi / eta raJjitapaTI-tulyo lobho vyaakhyaatH| 4 / yAvajjIvaM ca varSe, catumAsaM ca pakSakam / kramAjjIvAnugAmina ime, nArakatvAdi sAdhakAH / 5 / " iti |mu055|| phalakA nirUpaka sUtra krodhaphala nirUpaka sUtrakI tarahase jAnanA caahiye| kaSAyaprarUpaNA gAthAeM-" pavvao puDhavI reNU" ityAdi / isa jinazAsanane anantAnubaMdhI krodhako parvatakI rAjI darAra-taDa ke samAna kahA hai, isa prakAra apratyAkhyAnI krodhako pRthivI arthAt talAva kI pRthivI kI darAra-taDake samAna pratyAkhyAnI krodhake reNu lobhanA bAkInA traNa prakAre viSe paNa samajI levuM. tenA phaLanuM nirUpaNa karanArUM sUtra paNa krodhaphala nirUpaka sUtra samAna ja samajavuM kaSAyanI prarUpaNa 42tI yAmA-" pavvao puDhavI reNU " tyAhi. A jIna zAsanamAM anantAnubaMdhI krodhane parvatanI rAjI-taDanI mAphaka kahI che, e ja rIte apratyAkhyAna krodhane pRthviI arthAta taLAvanI pRthvinI zrI sthAnAMga sUtraH 0ra Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAstre arthAt vAlukAkI lakIrake samAna aura saMjvalana krodhako udaka pAnI kI lakIrake samAna kahA hai // 1 // isI prakAra prathama bhedavAle mAnakI pattharake stambha ke samAna dUsare ko haDDIke stambha samAna, tIsare ko kASTake stambhake samAna aura cauthe ko tiniza (beMta ) ke stambha samAna kahA hai // 2 // ____ isI prakAra prathama bhedavAlI mAyAko vAMsakI jaDake samAna TeDhI kahI hai, dUsare bhedavAlI mAyAko miMDhAke sIMgake samAna, tIsare bhedavAlI mAyAke gomUtrakA-calate huve bailake mUtrakI lakIrake samAna, aura cauthe bhedavAlI mAyA avalekhikA arthAt vAMsake chilake samAna TeDhI kahI hai| isI prakAra prathama bhedavAle lobhako kRmi-kiramicaraMgake samAna raMgavAlA kahA hai evaM dUsare bhedavAle lobhako kardama kIcaDake samAna raMgavAlA, tIsare bhedavAle lobhako aMjana (kajjala) ke raMgake samAna raMgavAlA, aura cauthe bhevAle lobhako haridrA ke raMgake samAna raMgavAlA kahA hai| ye saba cAroM kaSAya kramapUrvaka ekase dUsare uttarottara maMda maMdatara maMdatama maMdAtimanda kahe hai| taDanI mAphaka, pratyAkhyAnI krodhane reNu arthAt retInI lITInI sarakhI ane saMjavalana kodhane udaka-pANInI lITI barAbara kahI che. je 1 che e ja rIte pahelA bhedavALA mAnane pattharanA staSNa sarakhe, bIjAne hADakAnA stanma sarakhe, trIjAne lAkaDAnA staSNa sarakhe ane cothAne tiniza (netara) nA stambha sarakho kahyo che. je 2 che e ja rIte pahelA bhedavALI mAyAne vAMsanA mULa sarakhI vAMkI kahI che, bIjA bhedavALI mAyAne gheTAnA sIMgaDA jevI kahI che. trIjA bhedavALI mAyAne gAmatrikA-cAlatA baLadanA mUtranI lITI sarakhI, ane cothA bhedavALI mAyAne avalekhikA arthAta vAMsanA choDAnI mAphaka vAMkI kahI che. e ja rIte pahelA bhejavALA lebhane kRmi-kiramacI raMganA jevo kahyo che. ane bIjA bhedavALA lobhane kardama-kAdavanA raMga sarakho, trIjA bhedavALA lAbhane aMjana (kAjaLa) nA raMga jevA raMgavALA, ane cothA bhejavALA lobhane haladaranA raMga jevA raMgavALo kahyo che. A tamAma cAre kaSAya kramapUrvaka eka ekathI bIjA uttarottara maMda. maMdatara, maMdatama ane maMdAtimaMda kahela che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u02sU0 56 saMsArasvarUpanirUpaNam 197 anantaraM kaSAyAH prarUpitAH taireva jIvAnAM saMsAro bhavatIti saMsArasvarUpaM nirUpayitumAha mUlam-caubihe saMsAre paNNatte, taM jahA-NeraiyasaMsAre jAva deva saMsAro 4 / caubihe Aue paNNatte taM jahANeraiyaAue jAva devAue / caubihe bhave paNNatte, taM jahA. Neraiyabhave jAva devabhave // 56 // chAyA-caturvidhaH saMsAraH prajJaptaH, tadyathA-nairayika saMsAraH yAvat devasaMsAraH 4 / krodhAdimeM prathamabheda yAvajjIva taka sAtha rahanevAlA dUsarA bheda eka varSataka, tIsarA bheda cAra mahIne taka, cauthA bheda eka pakSa taka jIvake sAtha rahanevAlA kahA hai| yahA~ jo ye pAMcavIM gAthA hai usase sUtrakArane ina krodhAdikoM kA vAsanAkAla prakaTa kiyA hai jIvana paryanta taka anantAnubandhI krodha kA, anantAnubandhI mAnakA, anantAnubandhI mAyA kA, aura anantAnubandhI lobhakA vAsanAkAla kahA gayA hai, isI tarahase apratyAkhyAna sambandhI krodhAdikoMkA eka varSakA, pratyAkhyAna sambandhI krodhAdikoM kA cAra mAsakA aura saMjvalana sambandhI krodhAdikoM kA eka pakSakA vAsanAkAla kahA gayA hai| sU0 55 // ina prarUpita kaSAyoM se hI jIvoM kA saMsAra prApta hotA hai, ata:aba sUtrakAra saMsArasvarUpa kI nirUpaNA karaneke nimitta kahate haiM krodhAdimAM pahele bheda yavijajIva paryanta sAthe rahevAvALe, bIjA bhedane eka varSa sudhI, trIjA bhedane cAra mahInA sudhI, cethA bhedane eka pakhavA DiyA sudhI jIvanI sAthe rahevAvALe kahyo che. ahIM je pAMcamI gAthA che tenA dvArA sUtrakAre A krodhAdikene vAsanAkALa (sthAyI rahevAne kALa) prakaTa karyo che. anantAnubandhI krodhane, anantAnubandhI mAnane, anantAnubaMdhI mAyAne ane anantAnubandhI lebhane vAsanAkALa jIvana paryantane kahyo che. apratyAkhyAna saMbaMdhI krodhAdikane eka varSane vAsanAkALa kahyo che. pratyAkhyAna saMbadhI krodhAdikane cAra mAsane ane saMjavalana saMbaMdhI krodhAdikane eka pakSane (pakhavADiyAne) vAsanAkALa kahyo che. je sU. 55 che pahelAnA sUtramAM kaSAyonI prarUpaNuM karavAmAM AvI. te kaSAyone kAraNe ja ane saMsAramAM bhramaNa karavuM paDe che. A saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra sa 88 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 sthAnAGgasUtre caturvidhamAyuH prajJaptam , tadyathA-nairayikAyuH yAvat devAyuH / / caturvidho bhavaH prajJaptaH, tadyathA-nairayikamavaH yAvad devabhavaH 4|suu 56 / TIkA-" caubihe saMsAre " ityAdi-saMsAraH-saMsaraNaM saMsAra:-manuSyAH diparyAyAnnArakAdiparyAyagamanaM, sa caturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-nairayikasaMsAro yAvad devasaMsAra:-yAvatpadena-tiryak saMsAro manuSyasaMsArazca grAhyaH / tatra nairayikasaMsAronairayikAhA'''yurnAmagotra prabhRtikarmodaye sati jIvo nairayiko vyavahiyate, uktaM ca-" Neraie NaM bhaMte ! Neraiesu uvavajjai, aNeraie Neraiesu uvavajjai ?, goyamA ! Neraie Neraiesu uvavajjai No aNeraie Neraiesu uvavajjai / " chAyA" caundhihe saMsAre paNNatte" ityAdi 55 sUtrArtha-saMsAra cAra prakArakA kahA gayAhai, nairayika saMsAra 1, yAvatdevasaMsAra 4 / cAra prakArakA Ayu karma kahA gayA hai, nairayika AyuyAvat-devAyu 4 bhava cAra kahA gayA hai, nairayikabhava 1 yAvat-devabhava4 TIkArtha-paribhramaNa karanekA nAma saMsArahai manuSyAdi paryAyase nArakAdi paryAyoMmeM jAnA rUpa jo saMsAra hai vaha nairayika saMsAra Adi bhedoMse cAra prakArakA kahA gayAhai usakA tAtparya aisAhai nairayika yogya Ayu-nAma-gotra Adi karmoM ke udaya hone se yaha jIva nairayika hai aisA jo vyavahAra hotA hai vaha nairayika hai| uktaJca-"NeraieNaM bhaMte1 Neraiessu uvavajjai, aNeraie Neraiessu uya cajjai goyamA1 Neraie Neraiepsu uvavajjai No aNeraie Neraiesu uvvssaa2|| 135nu ni355 42 cha. " cauThibahe saMsAre paNNatte "tyAha sUtrArtha-saMsAranA nIce pramANe cAra prakAra kahyA che-(1) narayika saMsAra (2) tiyayAni sasA2, (3) manuSya saMsA2 ane (4) va sasA2 // 2 - 2nA Ayukarma kahyAM che-(1) narayika AyuthI laIne devAyu paryantanA cAra prakAra ahIM samajavA. bhava cAra kahyA che- narayika bhavathI laIne devabhava paryantanA cAra bhava ahIM grahaNa karavA, vizeSArtha-judI judI gatimAM bhramaNa karavuM tenuM nAma saMsAra che. manu khyAdi paryAyamAMthI nArakAdi paryAyamAM javA rUpa saMsAranA nairayika saMsAra Adi je cAra bheda kahyA che tenuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che-narayikane yogya Ayu, nAma, gotra Adi karmone udaya thavAthI "A jIva narayika che" e je vyavahAra thAya che, tenuM nAma narayika che. kahyuM paNa che ke-- "NeraieNaM bhaMte ! Ne raiesu uvavajjai, aNeraie Neraiesu uvavajjai goyamA ! Neraie Neraiesu uvavajjai No aNeraie Neraiesu uvavajjai " A 22(yAnA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u.2 sU056 saMsArasvarUpanirUpaNam nairayikaH khalu bhadanta / nairayikeSu upapadyate anairayiko nairayikeSu upapadyate ?, gautama ! nairayiko nairayikepapadyate no anairayiko nairayikedhUpapadyate " iti, tasya saMsAra -utpattidezagamanam , yadvA'vasthAntaragamanaM nairayikasaMsAraH, evaM tiryagmanuSyadevasaMsArA api bodhyAH iti saMsAracatuSTayam // uktarUpazca saMsAra Ayupi satyeva bhavatItyAyunirUpayati-'caubihe Aue" ityAdinA, tatrA''yuH-eti-gacchati pratikSaNamityAyuH karmavizeSaH, taccaturvidhaM prajJaptam , tadyathA-" nairayikAyuH ' ityArabhya ' yAvat ' devA''yuH paryantaM bodhyam jjai " isa nairaikakA jo saMsAra hai-utpattisthAna para gamana hai vahanairayika saMsAra hai, athavA-avasthAntara prAptirUpa nairayika saMsAra hai| tAtparya aisA hai ki nairayika meM utpanna hone yogya AyukarmakA bandha jisa jIvako ho gayA hai vaha jIva nairayika kahaneyogya ho jAtA hai, ataH aisA hI jIva jaba avasthAntararUpa nairayika paryAya se yukta ho jAtA hai taba vaha nairayika paryAya kI prAptikAraka nairayika saMsAra hai| isI prakArakA kathana tirya manuSya aura deva ina saMsAroM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / aisA yaha saMsAra Ayukarma kA udaya hone para hI hotA hai ataH isI sambandha ko lekara sUtrakAra aba AyukA nirUpaNa karaneke liye " caubdhihe Aue " aisA sUtra kaha rahe haiM-jo pratikSaNa vyatIta hotI rahatI hai vaha-Ayu hai, yaha-Ayu karma vizeSa hai nairayika Ayu tiyazcAyu-manuSyAyu-devAyu isa prakAra se isake bheda cAra kahe saMsAra che-utpatti sthAna para gamana che, te narayika saMsAra che. athavA avara sthAntara prAptirUpa narayika saMsAra che. eTale ke narayikamAM utpanna thavAne rogya Ayukamane je baMndha je jIve karI dIdhuM hoya te jIva nairayika kahevA gya banI jAya che. tethI e ja jIva jyAre avasthAntara rUpa narayika paryAyathI yukta thaI jAya che, tyAre te narayika paryAyanI prAptikAraka narayika saMsArane jIva kahevAya che A prakAranuM kathana tirya, manuSya ane deva, A traNe saMsAre viSe paNa samajavuM. evA te saMsArane sadUbhAva AyukamanA udayathI ja saMbhavI zake che, A saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra AyunuM ni355 re . " caubdhihe Aue " dhyAha-- je pratikSaNa vyatIta thatuM rahe che te Ayu che. te Ayu karma vizeSa che. narayika Ayu, tiryaMcAyu, manuSpAyu ane devAyu, A prakAre tenA cAra bheda zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 sthAnAGgasUtre evaM ca-nairayikA''yuH 1, tiryagAyuH , manuSyA''yuH3, devA''yu4, rititaccaturvidham , tatra yena nirayabhave prANI nidhIyate tad nairayikA''yuH / evaM zeSatrayamapi bodhyam / ___ uktarUpamAyunarjIvAna bhaye sthApayati, tato bhavaM nirUpayati-" cauvihe bhave" ityAdinA, tatra bhavaH-bhavanaM bhavA-utpattiH, sa caturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-nairayikabhava ityArabhya ' yAvat'-devabhavaparyanto bhavo bodhyaH, tatra nairayikabhavaHniraye-narake bhavo nairayikastatra bhavaH / evaM zeSatrayamapi bodhyam / / muu056|| pUrva bhava uktaH, teSu sarveSvAhAravanto jInA bhavantItyAhAraM nirUpayitumAha mUlam-caubihe AhAre paNNatte, taM jahA-asaNe1, pANe 2, khAime3, sAime 4 / caubihe AhAre paNNatte, taM jahA-uvakkharasaMpanne 1, uvakkhaDasaMpanne2, sabhAvasaMpanne3, parijusiyasaMpanne 4 // sU0 57 // ___ chAyA-caturvidha AhAraH prajJaptaH, tadyathA-azanaM 1, pAnaM 2, khAdimaM 3, svAdimam 4|cturvidh AhAraH prajJaptaH, tadyathA-upaskarasaMpannaH 1, upaskRtasaMpannaH 2, gaye haiM / jo jIvako nirayabhavameM rakhatA hai vaha nirayAyu karma hai. isI prakArase anya tIna AyuyoM ke sambandhameM bhI kathana jAnanA cAhiye / ukta Ayu jIvoM ko vivakSita bhavameM sthApita karatA hai, isase sUtrakArane " cauvihe bhave" aisA sUtra kahA hai, bhava nAma utpatti kA hai nairayika rUpase jo jIvakA bhava hai vaha nairayika bhava hai / isI prakAra se zeSa bhavatraya bhI samajhanA cAhiye / / sU0 56 // ___ ina samasta bhavomeM AhAravAle jIva hote haiM, ata: aba sUtrakAra AhAra kI prarUpaNA karate haiM-" ca uvihe AhAre paNNatte'' ityAdi che. je jIvene nirayabhavamAM rAkhe che te karmane nirayAyu karma kahe che. e ja pramANe AyunA bAkInA traNa bhedanuM paNuM kathana samajI levuM. ukta Ayu apane mabhu sapamA sthApita 43 cha, tethI ve sUtrA2 " cauvvihe bhave" ItyAdi sUtra dvArA bhavanuM nirUpaNa kare che. bhava eTale utpatti. narayika rUpa jIvane je bhava che tene nairayika bhava kahe che. e ja pramANe bAkInA traNa bhava viSenuM kathana paNa jAte ja samajI levuM. | sU. 56 che A samasta jIvemAM AhAravALA ja hoya che. A saMbaMdhane laIne ve sUtrA2 mA 12nI 535 re che. "cauvihe AhAre paNNatte "Julle zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU0 57 AhArasvarUpanirUpaNam svabhAva saMpannaH 3 paryuSitasaMpannaH 4 // sU0 57 // " TIkA - " caubihe AhAre " ityAdi - AhAraH- Ahiyata ityAhAraH, sa caturvidhaH prajJaptaH, tadyathA - azanam - azyate bhujyata ityazanaM - bhaktaprabhRti 1, pAnaMpIyata iti pAnaM - tandulAdi dhAvanajalam 2, khAdimaM khAdanaM khAdastena nirRttaM khAdimaM - drAkSAdikam 3, svAdimaM svAdena nirvRttaM svAdimaM - lavaGgacUrNAdikaM mukhavAsarUpam 4 | , " caubihe AhAre " punarAhArazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA - upaskara saMpanna:upaskriyate - suvAsyate'nenetyupaskaro - hiMgvAdiH tena saMpanna:- yukta upaskara saMpannaH = mudrasUpAdi:, iti prathamaH 1 / tathA upaskRtaH - pAkastena saMpannaH upaskRta saMpannaHodana- kRzarA - karapaTTikAprabhRtiH iti dvitIyaH 2 tathA svabhAvasampannaH / " - 701 - sUtrArtha - AhAra cAra prakArakA kahA gayA hai, jaise- azana 1, pAna 2, khAdima 3 aura svAdima 4 / punazca - AhAra cAra prakArakA kahA gayA hai, jaise- upaskAra sampanna 1 upaskRta sampanna 2, svabhAva sampanna 3 aura paryuzita sampanna 4 / TIkArtha - jIvadvArA jo AhRta hotA hai vaha - AhAra hai, yaha AhAra azana Adike bheda se jo cAra prakArakA kahA gayA hai usakA bhAva aisA hai - jo khAyA jAtA hai vaha bhakta vagairaha azana hai / jo pIyA jAtA hai aisA tANDalAdi dhAvana jalapAna hai, drAkSAdika khAdima hai, aura mukhavAsa lavaGgAdi cUrNa svAdima hai / punazca upaskara saMpanna AhAra kA tAtparya aisA hai - AhAra jisa viziSTa dravyase suvAsita kiyA jAya vaha hiGgu ( hIMga ) Adi upaskara hai, isa upaskara se jo yukta hotA sUtrArtha - bhADAranA nIce pramANe yAra prahAra udyA he - ( 1 ) mazana, (2) pAna, (3) khAdima ane (4) svAdi bIjI rIte paNu AhAranA cAra prakAra kahyA che - (1) 75252 saMpanna, (2) uparata saMpanna, (3) svabhAva saMpanna bhane (4) paryuSita saMpanna. - zrI sthAnAMga sUtra : 02 vizeSA--jIva dvArA je Ahata thAya che, te AhAra che tenA azana Adi je cAra prakAra kahyA che, tenuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che--je khAvAmAM Ave che te leAjanane azana kahe che. je pIvAmAM Ave che te bhAta AdinA dhAvaNa jaLa vagerene pAna kahe che. drAkSAdikane khAdima kahe che, elAIcI, savIMga, soyArI, dhAzAhAja, yU vagerene svAhima Ahe che. AhAranA upaskara sapanna Adi cAra prakAranuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che--AhArane je viziSTa drabyAthI suvAsita karavAmAM Ave che, evA hiMgAdi dvavyane upakara kahe che. te uparakarathI yukta maganI dAla vagere AhA Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 sthAnAGgasUtre svabhAvena-prakRtyA pAkamantarA sampannaH-siddhaH pakva ityarthaH, AmrakharjUrAdiH / iti tRtIyaH 3 / paryuSitasampanna:-paryuSitaM-rAtriparivasanaM, tena sampannaH-paryuSita sampannaH 'jalebI' iti bhASA prasiddhaH kunnddlaakaarmdhuraadiH| yadvA-paryuSita sampanna:-kAnikasthA''mraphalAdiriti 4 // mU0 57 // pUrva saMsArabhavA''hArA uktAH, te ca baddhakarmaNAM jIvAnAM bhavantIti karmayandhAdi nirUpayitumAha mUlam-caubvihe baMdhe paNNatte,taM jahA-pagaibaMdhe?, ThiibaMdhe2, aNubhAvabaMdhe 3, paesabaMdhe 4 / cauvihe uvakkame paNNatte, taM jahA-baMdhaNovakkame 1, udIraNovakkame 2, uvasamaNovakkame3, vippariNAmovakkame 4 / baMdhaNovakkame cauvihe paNNatte, taM jahA-pagaibaMdhaNovakkame 1, ThiibaMdhaNovakkame aNubhAvabaMdhaNovakkame3, pesbNdhnnovkme| hai aisA mudgakI dAla Adi upaskAra Adi upaskAra AhAra hai| pAkase saMpanna jo AhAra hotA hai aisA odana, kRzarA-khicaDI, karapaTTikAroTI Adi upaskRta saMpanna AhAra hai / jo svabhAvase vinA pAkase saMpanna hotA hai aisA pakSa-Ama-kharjUra Adi svabhAva sampanna AhAra hai 3 rAtameM vasAne se jo AhAra niSpanna hotA hai| vaha paryuSita sampanna (vAsI) AhAra hai, jaise-jalebI Adi / yadvA-kAJjika AdimeM rakhe huve Amaphala Adi payuSitasampanna AhAra hai // sU0 57 // rane upaskara saMpanna AhAra kahe che. pakavIne (rAMdhIne) taiyAra karelA bhAta, khIcaDI, roTalI Adi. AhArane upakRta saMpanna AhAra kahe che. je AhA. rane pakavyA vinA ja levAmAM Ave che je AhAra kudaratI rIte ja pakava hoya che tene ravabhAvasaMpanna AhAra kahe che. jemake pAkI kerI, khajUra, keLAM vagere. (4) rAtri paryanta Athe AvavA daIne je AhAra taiyAra thAya che tene paryuMSita saMpanna kahe che. jemake jalebI athavA cAsaNa AdimAM rAkhelI kerIne, DabbAmAM peka karelI ananAsa vagerenI cIne paNa paryASita saMpanna AhAra kahe che. je sU. 57 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 703 sughATIkA sthA0 4 u02 sU0 58 karmabandhasvarUpanirUpaNam udIraNovakkame cauvi paNNatte, taM jahA pagaiudIraNovakkame 1 ThiiudIraNovakamera, aNubhAvaudIraNovakkame3, paesaudIraNo ara | 4 | uvasamaNovakkame caubihe paNNatte, taM jahA-pagaiuvasamaNovakkame 1, ThiiuvasamaNovakkame 2, aNubhAvuvasamaNovakkame 3, pasuvasamaNovakkame 4 / vipariNAmaNovakkame cauvihe paNNatte, taM jahA-pagaivipariNAmaNovikkame 1, ThiiviSpariNAmaNovakkamera, aNubhAvaviSpariNAmaNovakkame 3, paesaviSpariNAmaNovakkame 4 / cava appA bahue paNNatte, taM jahA - pagai appAbahue1, ThiiappA bahue2, aNubhAvaappA bahue 3, paesaappA bahue 4 / cavihe saMkame paNNatte, taM jahA - pagaisakame1, Thiisakame 2, aNubhAva saMkrame 3, paesasaMka me 4 / cauvi dhitte paNNatte, taM jahA - pagaiNidhatte 1, ThiiNi 2, aNubhAvaNidhatte 3, sadhi 4 | cavviNikAya paNNatte, taM jahA pagaiNikAyie 1, ThiiNikAthie 3, aNubhAvaNikAthie3, paesaNikAyie 4 / 58 / chAyA - caturvidho bandhaH prajJaptaH, tadyathA - prakRtibandhaH 1 sthitibandhaH 2, anubhAvavandhaH 3, pradezabandhaH 4 / ukta saMsAra bhava AhAra Adi baddhakarmA jIvoMko hotAhai, ataH sUtrakAra karmabandha AdikA nirUpaNa karate haiM-" cauvvihe baMdhe paNNatte " ityAdi // sa'sAra, bhava ane AhAra AdinA sadbhAva adbhukamAM jIveAmAM DAya che. tethI have sUtrakAra krabandha AdinuM nirUpaNa kare che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 sthAnAGgasce caturvidha upakramaH prajJAtaH, tadyathA-bandhanopakramaH 1, udIraNopakramaH 2, upazamanopakramaH 3, vipariNAmopakramaH 4 / / bandhanopakramazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-prakRtibandhanopakramaH 1, sthitibandhanopakramaH 2, anubhAvavandhanopakramaH 3, pradezabandhanopakramaH 4 / / udIraNopakramazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-prakRtyudIraNorakramaH 1, sthityudIraNopakramaH 2, anubhAvodIraNopakramaH 3, pradezodIraNopakramaH 4 / upazamanopakramazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-prakRtyupazamanopakramaH 1, sthityupazamanopakramaH 2, anubhAvopazamanopakramaH 3, pradezopazamanopakramaH 4 / sUtrArtha-dhandha cAra prakArakA kahA gayAhai. jaise-prakRtivandha 1, sthitibandha 2 anubhAvabandha 3 aura pradezabandha 4 / upakrama cAra kahA gayA hai, jaise bandhopakrama 1, udIraNopakrama 2, upazamanopakrama 3, aura pariNAmopakrama 4 / bandhanopakrama cAra prakArakA kahA gayA hai, prakRtibandhanopakrama 1, sthitiyandhanopakrama 2, anubhAvabandhanopakrama 3 aura-pradezabandhanopakrama 4 / udIraNopakrama cAra prakArakA hai, prakRtyudIraNopakrama 1, sthityudIopakrama 2 anubhAvodIraNopakrama 3 aura pradezodIraNopakrama 4 / upazamanopakrama cAra prakArakA kahA gayA hai| prakRtyupazamanopakrama 1, sthityupazamanopakrama 2 anubhAvopazamanopakrama 3 aura-pradezo. pazamanopakrama 4 / vipariNAmopakrama cAra prakAra kA kahA gayA hai| " cauvihe baMdhe paNNatte" tyAlasUtrAtha-sa-yanA nIce pramANe yA2 2 4aa cha-(1) prakRti manya, (2) (2) sthiti manya, (3) manumA mandha bhane (4) pradeza manya. 54manA 54 yA2 4.2 4cha-(1) ma-dhA54bha, (2) 2|5bh, (3) 75zamanA54 ane. (4) pariNAmA54ma. bhannA5 yA2 prA2no hyo che-(1) prakRtimanna54bha, (2) sthiti bandhanA545, (3) anubhAva mannA5: mane (4) pradeza mandhopama S2054bha 55 2 52na -(1) prkRtyudornn|54m, (2) sthityudvIpabha, (3) manubhAvahI2545 mane (4) pradezAtI254ma. pazamanAyama 55 yA2 542ne ghoche-(1) pratyupazamanA54bha,(2) sthityupazamanA54ma, (3) anubhAvApazamanA54ma bhane (4) pradezApazamanA5ma. vipariNAmopakrama paNa cAra prakArane kahyuM che-(1) prakRtivipariNA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u0 2 sU0 58 karmabandhasvarUpanirUpaNam 705 vipariNAmanopakramacaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA prakRtivipariNAmanopakramaH 1, sthitivipariNAmanopakramaH 2, anubhAvavipariNAmanopakramaH 3, pradezavipariNAmanopakramaH 4 / caturvidhamalpabahutvaM prajJaptam, tadyathA- prakRtyalpabahutvaM1, sthityalpabahutvam 2, anubhAvAlpabahutvaM 2, pradezAlpabahutvam 4 | caturvidhaH saMkramaH prajJaptaH, tathathA - prakRtisaMkramaH 1 sthitisaMkramaH 2, anubhAvasaMkramaH 3, pradeza saMkramaH 4 / caturvidhaM nidhattaM prajJaptam tadyathA - prakRtinidhattaM 1 sthitinidhattam 2, anubhAvanidhattaM 3, pradezanidhattam 4 | , caturvidhaM nikAcitaM prajJaptam, tadyathA - prakRtinikAcitaM 1 sthitinikAcitam 2, anubhAvanikAcitaM 3 pradeza nikAcitam 4 / / 058 / / prakRti vipariNAmopakrama 1 sthiti vipariNAmopakrama2 anubhAvavipariNAmo pakrama 3 aura pradezavipariNAmopakrama 4 / alpabahutva cAra prakAra kA kahA gayA hai, jaise- prakRtyalpabahutva 1, sthityalpabahutva 2, anubhA vAlpabahutva 3, aura pradezAlpabahutva 4 / saMkrama cAra kahA gayA hai, prakRti saMkrama 1 sthitisaMkrama 2, anubhAva saMkrama3, aura pradezasaMkrama 4 / nidhata cAra prakArakA kahA gayA hai, jaise- prakRtinidhatta 1, sthiti nighata 2, anubhAvanidhasa 3, aura pradezanidhatta 4 / nikAcita cAra prakArakA kahA gayA hai, prakRti nikAcita 1, sthiti nikAcita 2, anubhAva nikAcita 3, aura pradeza nikAcita 4 / mApakrama, (2) sthiti vipariNAmeApakrama, (3) anubhAva vipariNAmepakrama ane (4) pradeza viparibhoSaDabha alpamarhutva cAra prakAranuM kahyuM che--(1) prakRtyapa ahutva, (2) sthitya5 mahutva, (3) anulAvADhya maDutva bhane (4) ahezAhaya mahutva. saMDebha yAra uhyA che- (1) amRti saDas, (2) sthiti sakuMbha, (3) anubhAva sakrama ane (4) pradeza sa'krama. nighattanA yAra prahAra hyA che -- (1) amRti nighatta, (2) sthiti nighatta, (3) anubhAva nighatta bhane (4) pradeza nighatta. nikAcitanA cAra prakAra kahyA che--(1) prakRti nikAcita, (2) sthiti niyita, (3) anulAva nimayita bhane (4) aheza niThAyita 89 sa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 sthAnAGgasUtre TIkA-" caubihe baMdhe " ityAdi bandhaH-Asravanimitte gRhItAnAM karmamAyogyapudgalAnAmAtmanA saha prakRtyAdivizeSitaH sambandhaH, sa caturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-prakRtibandha:-prakRtayaH-jJAnA''varaNIyaprabhRtayo'STau karmabhedAH, tAsAM bandhaH, yadvA-prakRtiH-prakaraNaM prakRtiHavizeSitaM karma, tasyA bandhaH prakRtivandhaH 1, tathA-sthitijJAnA''varaNIyAdi. karma bhedASTakasya jaghanyAdi bhedarUpeNAvasthAna, tasyA bandhaH-sthitiHbandhaH 2, tathA anubhAvabandhaH-anubhAvaH-anubhavanamanubhAvaH-zubhAzubhakarmaprakRtInAM prayogakarmoMpAttAnAM prakRtisthitipradezalakSaNAnAM tInamandAdirUpeNA''svAdana, tasya bandho'nu. bhAvabandhaH 2, tathA-pradezabandhaH-pradezA:-jIvapradezAH, teSvanantAnantakarma pradezAnAmekaikaprakRtau pratiniyataparimANAnAM bandhaH-pradezabandhaH / alpaparimANaguDAdi isa sUtrakA sAra isa prakAra hai-Asravake nimittase gRhIta karmoM ke prAyogya pudgaloM kA AtmA ke sAtha prakRtti sthiti Adi rUpase jo sambandha hai vaha bandha hai, yaha bandha prakRtibandha Adi bhedase cAra prakArakA kahA gayA hai / jJAnAvaraNIya Adi ATha karmabhedoM kA jo bandha hai vaha prakRtibandha hai, athavA jJAnA''varaNAdi rUpase avizeSita sAmAnya karmakA jo bandha hai, vaha prakRtibandha hai| jJAnAvaraNIya Adi bhedase ATha prakAra ke karmoM kA jaghanya Adi bhedase jo rahanekI maryAdAkA bandha hai vaha sthitibandha hai| prakRti-sthiti aura pradezarUpa zubhAzubha karma prakRtiyoM kA jo tIvra maMda Adi rUpase AsvAdana bhogane kA jo bandha hotA hai vaha anubhAvabandha hai| jIvake pratyeka pradeza para jo anantAnanta karma pudgaloM kA sambandha vizeSArtha-AsravanA nimittathI gRhIta karmonA prAgya pudrane AtmAnI sAthe prakRti, sthiti Adi rUpe je saMbaMdha che tene bandha kahe che. te bandhanA prakRtibaMdha Adi cAra prakAra che. jJAnAvaraNIya Adi ATha karma. bhedane je babdha che tene prakRtibandha kahe che. athavA--jJAnAvaraNAdi rUpe avizeSita sAmAnya karmane je badha che tene prakRtibandha kahe che. jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranA karmonI jaghanya bhedathI je rahevAnI maryAdAne banyuM che tene sthitibandha kahe che. prakRti, sthiti ane pradezarUpa zubhAzubha prakRtionuM je manda, tIvra Adi rUpe AsvAdana ( anubhavana) karavA rUpa je banyuM che tene anubhAva bandha kahe che. jIvana pratyeka pradeza para je anantAnaH karma pudgalene saMbaMdha che tenuM nAma pradezalabdha che eTale ke grahaNa karAyA zrI sthAnAMga sUtraH0ra Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA.4 u.2 sU.58 karmabandhasvarUpanirUpaNam hai vaha pradezabandhahai, arthAt grahaNa kiye jAne para bhinna2 svabhAvameM pariNata honevAlI karmapudgalarAzi svabhAvAnusAra amuka-amuka pariNAmoM meM jo baTa jAtI hai aisA yaha pariNAma vibhAga hI pradezabandha hai / isa kathanakA sArAMza aisA hai ki-karmapudgala jIva dvArA grahaNa kiye jAne para karmarUpa pariNAma ko prApta hote haiM / arthAt-unameM usI samaya cAra aMzokA nirmANa hotA hai ye aMza hI bandha ke prakAra haiM prakRtibandhasthitibandha anubhAvabandha aura pradezabandha rUpa haiN| karmapudgaloM meM jJAnako rokane kA darzanako rokanekA sukhaduHkha AdikA jo svabhAva banatA hai vahI prakRtibandha hai| svabhAvanirmANa ke sAtha hI usa svabhAva se amuka samaya taka alaga na honekI maryAdA bhI pudgaloM meM nirmita hotI hai kAlamaryAdA kA nirmANa hI sthitibandha hai| svabhAvanirmANa ke sAtha hI usameM tIvratA-mandatA Adi rUpameM phalAnubhava karAnevAlI vizeSatAeM baMdhatI haiN| aisI vize. SatA hI anubhAvabandha hai / grahaNa kiye jAne para bhinna bhinna svabhAva meM pariNata honevAlI karmapudgalarAzikA amuka amuka vibhAgameM baTa jAnA pradezabandha hai, yahI bAta TIkAkArane vRddhokta modaka ke dRSTAnta se spaSTa bAda bhinna bhinna svabhAve pariNata thanArI karma pulA rAzi svabhAvAnusAra amuka amuka pariNAmomAM je vaheMcAI jAya che, te pariNAma vibhAgane ja pradezabanya kahe che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che- karma pula jyAre jIva dvArA grahaNa karAya che tyAre kamarUpa pariNAmane prApta kare che. eTale ke temAM e ja samaye cAra aMzonuM nirmANa thAya che. te aMze ja bandhanA prakAra rU5-prakRti banya, sthitibandha Adi rUpa che. karma pudgalemAM jJAnane rokavAne, darzanane rokavAne, sukhaduHkhAdine anubhava karAvavAno Adi je svabhAva bane che, e ja prakRtibandha rUpa che. svabhAvanuM nirmANa thavAnI sAthe ja te svabhAvamAM ja amuka kALanI maryAdA sudhI rahevAnuM paNa te karma pudgalene mATe nimita thAya che. A kALamaryAdAnuM nirmANa ja sthiti banyA che. svabhAva nirmANanI sAthe sAthe ja temAM tIvratA, mandatA, Adi rUpe phalAnubhava karAvanArI vizeSatAonuM paNa nirmANa thAya che, evI vizeSatA ja anubhAvabadha rUpa che. grahaNa thayA bAda judA judA svabhAvamAM pariNata thanArI karmapudgala rAzinuM amuka amuka vibhAgamAM vibhakta thaI javuM, tenuM nAma pradezababdha che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 sthAnAnasUtre modakavaditi / atraivaM vRddhokto modakadRSTAnto'sti-yathA-modako kaNikA guDaghRtakaTu bhANDAdidravyabaddhaHsan ko'pi pittaharaH, ko'pi kakaharaH, ko'pi prANaharaH ko'pi buddhikaraH, ko'pi vyAmohakaraH, tathA-karma prakRtiH kAcijjJAnamAvRNoti, kAciddarzanaM, kAcit sukhaduHkhAdi vedanAmutpAdayati / tathA tasyaiva modakasya yathA avinAzabhAvena kAlaniyamarUpA sthitibhavati, tathA karmaNo'pi avinAzabhAvena niyatakAlAvasthAna sthitibandho bhavati, tathA-tasyaiva modakasya yathAsnigdhamadhurAdirekaguNadviguNAdibhAvena raso bhavati, tathA karmaNo'pi dezaghAtikI hai, jaise-ATA-guDa-ghRta aura kaTu Adi dravyako milAkara bAMdhA gayA koI eka modaka vAtahara hotA hai, koI eka pittahara hotAhai, koI eka kaphahara hotAhai,koI eka prANahara hotAhai,koIeka buddhihara hotAhai,aura koIeka vyAmohakara (mU karanevAlA) hotAhai usI prakArase jIvadvArA gRhIta karmapudgala karma bhAvase pariNamita hokara koI eka karmaprakRti jJAna ko AvRta karatI hai, koI eka darzanako AvRta karatI hai, koIeka prakRtti sukhaduHkha Adika vedanako utpanna karatI hai, karmoM kA jo svabhAvahai vahI prakRtibandha hai / tathA usa modakakI jisa prakAra se avinAza bhAvako lekara amuka kAla taka rahanekI maryAdA hotI hai vaise hI kameM kI bhI niyata kAla taka jA rahanekI maryAdA hai vahI sthitibandha hai / tathA jisa prakArase modaka laDDU meM ekaguNA-dogunA Adi rUpase rasa hotA hai usI prakArase karma meM bhI jo dezaghAtI-sarvaghAtI rUpase rasa hotA hai tathA e ja vAtanuM TIkAkAre vRddhokta medaka (lADu) nA dAnathI pratipAdana karyuM che. jemake loTa, ghI, goLa ane kaDavA methI Adi dravyanA mizraNathI banAvele ke eka lADu vAtahara heya che, keI eka lADu pittahara hoya che, keI eka lADu kaphanuM zamana karanAre hoya che, keI eka prANahara hoya che, kaI eka buddhihara hoya che, ane kaI eka vyAmohakara hoya che, eja pramANe jIva dvArA gRhIta kamapula kamarUpe pariNamita thAya che. tyArabAda ke eka karmaprakRti jJAnane AvRta kare che, keI eka karma prakRti darzanane AvRta kare che ane keI eka prakRti sukhaduHkhAdi rUpa vedanane utpanna kare che. A prakArane karmane je svabhAva che. e ja prakRtibandha che. jema te lADunI avinAzabhAvanI apekSAe amuka kALa sudhI rahevAnI maryAdA hoya che, tema karmonI paNa niyata kALa sudhI rahevAnI je maryAdA hoya che tene sthiti banya kahe che. jema lADumAM eka gaNe, be gaNe Adi rUpa rasa hoya che, tema zrI sthAnAMga sUtraH0ra Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u0 2 sU. 58 karmabandhasvarUpanirUpaNam ___ 709 shubhaashubhtiivrmndaadirnubhaavbndhH| tathA tasyaiva modakasya yathA-kaNikkAdi dravyANAM parimANavatvaM tathA karmaNo'pi pudgalAnAM pratiniyatapramANatA pradezabandha iti4 'caunvihe uvakame "-ityAdi-upakramaH - upakramyate - kriyate'nenetyupakramaH-jIvazaktivizeSaH, sa ca karmaNo bandhanodIraNopazamana vipariNAmanArUpeNa pariNamane hetubhUtaH, sa eva jIvazaktivizeSo'nyatra karaNazabdena rUDhaH / yadvA-upa. kramaH-upakramaNamupakramaH - bandhanaprabhRtInAM caturNAmArambhaH ityarthaH, uktaM ca" syAdArambha upakramaH" iti / tIna rUpase mandarUpase jo usakA phala prAta hotA hai vaha-anubhAvabandha hai / tathA jisa prakAra se usa modaka meM ATA Adi dravyoM kA pramANa hotA hai usI prakArase koM meM jo pudgaloM kA pratiniyata pramANa hotA hai vaha pradezabandha hai| "caubdhihe uvakkame " jIvakA jo zakti vizeSa hai vaha upakrama hai, yaha zakti vizeSarUpa upakrama karmoM ke bandhameM udIraNameM upazamana meM aura vipariNAma rUpase pariNamana meM hetubhUta hotA hai| yahI jIva kA zakti vizeSarUpa upakrama anyatra karaNa zabdase rUDha huvA hai| athavAkoM meM prakRtibandha Adi cAra rUpase jo pariNamana hone kA prArambha hotA hai vaha upakrama hai| uktazca-" syAdArambha upakramaH" ArabhbhakA nAma upakrama hai karmamAM paNa dezaghAtI, sarvaghAtI rUpa rasa hoya che, tathA tIvra, manda Adi rUpa tenuM je phala prApta thAya che, tenuM nAma anubhAvababdha che. tathA jema te lADumAM leTa, ghI AdinuM amuka niyata pramANa hoya che, e ja pramANe karmomAM pulenuM ja pratiniyata pramANa hoya che, tenuM nAma ja pradeza banyuM che. " cauvihe uvakkame " tyAha jIvanI je zaktivizeSa hoya che, tenuM nAma upakrama che. te zaktivizeSa rUpa upakrama karmonA badhumAM, udIraNamAM, upazamanamAM ane vipariNAma rUpe pariNamanamAM kAraNabhUta hoya che. jIvanA zaktivizeSa rUpa upakramane anyatra kAraNa rUpe paNa oLakhela che. athavA karmomAM prakRtibandha Adi cAra rUpe je pariNamana thavAne prAraMbha thAya che, tenuM nAma ja upakrama che. kahyuM paNa che ke " syAdArambha upakramaH" mA2la 2 nAma 63 che. mayA upakama vastuparikarma (vastunA saMskAra ) rUpa hoya che. jo ke zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 sthAnAGgasUtre _ athavA-upakramaH-vastuparikarmarUpaH, yadyapyanyatra upakramazabdena vastuparikarma vastuvinAzau proktau, tathApyatra vastuparikarmarUpa evArthoM gRhyate / sa caturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-bandhanopakramaH, upakramasya jIvazaktivizeSarUpArthapakSe bandhanopakramasyAyamarthaH-tathAhi-bandhanaM-karmapudgalAnAM jIvapradezAnAM ca parasparaM sambandhanam , etadvandhanaM ca sUtrabaddhalohazalAkAsambandhavad bodhyam , tasya upakramaH pariNAmanahetubhUto jIvazaktivizeSo bandhanopakramaH / upakramasya ArambhArthapakSetu-pUrvoktArthakasya bandhanasya upakramaH ArambhaH / vastuparikarmeti tRtIyArthapakSetu-gRhItakarmavargaNAyA baddhAvasthIkaraNaM bandhanam , tadrUpa upakramaH vastuparikarmarUpa iti / 1 / athavA - upakrama vastu parikarma vastu kA saMskAra karane rUpa hotA hai| yadyapi-anyatra upakrama zabdase vastu parikarma aura vastu vinAza ye do kahe gaye haiM to bhI yahAM para upakrama zabdakA vastu parikarma rUpa hI arthagRhIta huvA hai| yaha upakrama cAra prakAra kA kahA gayA hai, jaise-bandhanopakrama Adi / jaba upakrama zabda kA artha jIva kA zaktivizeSa paraka hai-usa pakSameM bandhanopakrama kA aisA artha hotA haijIvapradezoM kA aura kamapudgaloM kA paraspara meM sambandha hotA hai isakA nAma bandhana hai| jaise - sUtrabaddha lohazAlAkAoM kA paraspara meM sambandha (saMmbaMddha) hotA hai, ata:-yaha bandhana sUtrabaddha lohazAlAoMke sambandhako nAI hotA hai. aisA jAnanA caahiye| isa bandhana kA jo upakrama hai, arthAt isa bandhanake pariNamanakA hetubhUta jo jIvakA zaktivizeSahai vaha bandhanopakrama hai| tathA-jaya upakrama zabda ArambhArtha paraka liyA jAtA hai, taba isakA artha aisA hotA hai ki jIvapradezoM kA aura karma pudgaloMkA anyatra upakrama zabda dvArA vastuparikarma ane vastu vinAza, A be artha grahaNa karavAmAM AvyA che, chatAM ahIM te vastuparikarma rUpa artha ja gRhIta thayo che. te upakramanA bandhapakrama Adi cAra prakAra kahyA che. je upakramane zaktivizeSa rUpa artha grahaNa karavAmAM Ave-zaktivizeSa rUpe upakramane grahaNa karavAmAM Ave, te banDanepakramane artha A pramANe thAya che jIvapradezanuM ane punuM parasparanI sAthe je saMbaMdhana (sajana) thAya che, tenuM nAma bandhana che. derI vaDe baddha evI leDhAnI saLIone parasparamAM je saMbaMdha hoya che e ja A saMbaMdha hoya che, ema samajavuM. A bandhanane je upakrama che, eTale ke A bandhananA pariNamananA kAraNarUpa jIvanI zaktivizeSa rUpa je upakrama che tene bandhane pakema kahe che. je upakrama zabdane AraMbha artha ahIM grahaNa karavAmAM Ave, te banyApakamane A pramANe artha thAya che -jIvapradezanuM ane karmapulanuM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - -- -- ------ -- -- sughA TIkA sthA04 u02 sU058 karmabandhasvarUpanirUpaNam 71 tathA-udIraNopakramaH-udIraNA-aprAptakAlaphalAnAM karmaNAmudayAvalikAyAM pravezanam , uktaM ca"jaM karaNeNokar3iya, udae dijjai udIraNA esaa| pagaiThiI annubhaavppesmuuluttrvibhaagaa|| 1 // " chAyA-yat karaNenAvakRSyodaye dIyata udiirnnessaa| prakRtisthityanubhAvapradezamUlottaravibhAgAH // 1 // iti / tasyA upakramaH tadrUpo vA upakrama iti / 2 / tathA-upazamanopakramaH-upazamanA - udayodIraNAnidhattanikAcanAkaraNAyogyatayA karmaNo'vasthApanA, tasyA upakramaH upazamanopakramaH upazamanAyAM trINi karaNAni bhavanti, uktaJcajo paraspara meM sambandhanarUpa bandhana hai usakA upakrama hotA hai| arthAt Arambha hotA hai| tathA vastuparikarma rUpa tRtIyArtha pakSameM upakrama kA aisA artha hotA hai, ki-gRhIta karmavargaNAoM kA baddhAvasthArUSameM karanA so-bandhanopakrama hai| udIraNopakrama-jina koM kA phala denekA jo samaya nahIM hai unako usa kAlameM phala deneyogya banAnA isakA nAma udIraNA hai, udIraNAse ko ko haThAt udayAvalikAmeM khIMcA jAtA hai / uktazca-" jaM karaNeNokar3iya " ityAdi karma ko khIMca kara udayAvalikA meM lAnA / isa udIraNA kA jo upakrama hai, yA-udIraNArUpa jo upakrama hai vaha udIraNopakrama hai 2 udaya honemeM kIko ayogya karanA, udIraNAko ayogya karanA nidhatta ko ayogya karanA nikAcanA ko ayogya karanA isakA nAma upazamanA je parasparanA saMbaMdhana (sIjana) rUpa banyana che, tene upakrama (AraMbha) thAya che. je upakramane vastuparikama rU5 artha levAmAM Ave, te bane. pakramane A pramANe artha thAya che-gRhIta karmavagaNaene baddhAvasthA rUpa karavI tenuM nAma bandhapakrama che. udIraNopakamane bhAvArtha-je karmone phala devAne je samaya na hoya, te samaye tene phala devA gya banAvavuM tenuM nAma udIraNa che. udIraNA dvArA karmone baLajabarIthI udayAvalikAmAM kheMcI levAmAM Ave che. kahyuM paNa che ke" karaNeNo kAiya" tyAha- hIrAnI 2054ma cha mayA hii2NarUpa je upakrama che tenuM nAma udIraNapakrama che. upazamanopakamane bhAvArtha-karmone udayAvalikAmAM na Ave evA karavA, udIraNAne mATe agya karavA, nidhattane mATe agya karavA ane nikAcanane mATe paNa ayogya karavA tenuM nAma upazamanA che. te upazamanAne je upakrama zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 sthAnAnasUtre " ovaTTaNa-ubaTTaNa-saMkamaNAIca tinni karaNAI" chAyA- apavartanodvartanasaMkramaNAni ca trINi karaNAni" iti / etAni trINi karaNAni dezopazamanAyAM bhavanti, na tu sarvopazamanAyAM, sarvopazamanAyA mohanIya evaM sadbhAvAt / zeSANAM saptAnAM karmaNAM sarvopazamanA na bhavati, dezopazamanA tu sarveSAM karmaNAM bhavatIti paryavasito'rthaH 3 tathA-vipariNAmanopakramaH-vItivividhaiH prakAraiH-karmaNAM sattodayakSayopazamApavartanodvartanAdibhiH etad rUpatayetyarthaH, pariNAmanA-avasthAntarapApaNA vipariNAmanA, yadvA-vividhaiH prakAraiH girisari. dupalanyAyena dravyakSetrAdibhiH karmaNAM pariNAmanA-avasthAntarapApaNA / athavAhai isa upazamanA kA jo upakrama hai vaha upazamanopakrama hai| upazamanA meM tIna karaNa hote haiN| ukta bhI hai-" ovaTTaNa-uvvaTTaNa-saMkamaNAI ca tinni karaNAI" apavartana-udvartana aura saMkramaNa ye tIna karaNa dezopazamanA meM hote haiM-sarvopazamanAmeM nahIM / mohanIyameM hI sarvopa. zamanAkA sadbhAva hotA hai / bAkI ke jo sAta karma haiM-unameM sarvopazamanA nahIM hotI hai / dezopazamanA hI hotI hai / tathA-mohanIya meM donoM prakArakI upazamanA hotI hai-dezopazamanA bhI hotI hai aura sarvopazamanA bhI hotI hai / vipariNAmanopakrama-koM kI vi-vividha prakAroM se sattA, udaya, kSayopazama, apavartana, udvartana Adi rUpase jo pariNAmanA-avasthAntara prApaNA hai, vaha athavA-vividha prakArase jo-giri saridupagholana nyAya se dravya kSetrAdike anusAra kaukI pariNAmanAavasthAntara prApaNA hotI hai vaha, athavA-kAraNavizeSako lekara jo che tenuM nAma upazamanepakama che. upazamanAmAM traNa karaNa hoya che. kahyuM paNa cha,-" ovaTTaNa-ubaTTaNa-saMkamaNAI ca tinni karaNAiM" apapatana, vatana ane saMkramaNa A traNa karaNene sadbhAva dezapazamanAmAM hoya che soMpaze. manAmAM hete nathI mehanIyamAM ja sarvopazamanAne sadubhAva hoya che, bAkInA sAta karmomAM sarvopazamanAne sAdubhAva hotuM nathI paNa dezapazamanAne ja sadabhAva hoya che. tathA mehanIyamAM banne prakAranI upazamanAne sadbhAva che. eTale ke sarvopazamanAne paNa saddabhAva hoya che ane dezapazamanAne paNa sadubhAva hoya che. vipariNAmopakamane bhAvArtha-karmonI je vividha prakAre sattA, udaya, kSapazama, apavartana, udvartana Adi rUpe je pariNAmanA (avasthAntara prApti) thAya che, tene athavA vividha prakAre je-giri sari polana nyAye zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u02 sU058 karmabandhasvarUpanirUpaNam 713 vividhaiH prakAraiH karmaNAM karaNavizeSeNa pariNAmanA'vasthAntaraprApaNA sA tasyA upakrama vipariNAmanopakramaH, yadyapi vipariNAmanA bandhanodIraNopazamanAsu tathAtadanyAdayo dIraNAnidhattanikAcanAsvapi vartate tathApIdda sAmAnyarUpatvAt pRthaguktA 4 "baMdhartana arorat " ityAdi - bandhanopakramacaturvidhaH prajJaptaH, tadyathAprakRtibandhanopakramaH 1 sthitibandhanopakramaH 2, anubhAgabandhanopakramaH 3, pradezabandhanopakramaceti 4 tatra prakRtibandhanaM- jJAnAvaraNIyAdikarma bhedASTaka nirvartanaM, bhedASTakanirvartanaM, tasya upakramaH - yogalakSaNo jIvapariNAmaH, tasya prakRtibandhahetutvAt 1 | tathAsthitibandhanopakramaH- sthitibandhanam atraiva sUtre prAguktaM, tasyopakramaH sthitivakarmoM kI vividha prakArase pariNAmanA - avasthAntara prApaNA hotI hai vaha vipariNAmanA hai. isa vipariNAmanAkA jo upakrama haiyaha vipariNAma nopakrama hai / yadyapi vipariNAmanA bandhanaudIraNA, upazamanA. inameM tathA inase anya udaya, udIraNA nidhatta, aura nikAcanA inameM bhI rahatI hai to bhI yahAM sAmAnya rUpa hone se vaha pRthaka kahI gaI hai / 4 / " " baMdhaNovakkame caucvihe " ityAdi / bandhanopakrama cAra prakArakA kahA gayA hai, jaise- prakRti bandhanopakrama 1 ityAdi - jJAnAvaraNIya Adi bhedoM se karmoM kI ATha prakRtiyAM hai, ina ATha prakRtirUpa karmakA bandhana honA yaha prakRtibandhana hai / isa prakRtibandhanAkA jo upakrama vaha prakRti bandhanopakrama hai, yaha - prakRtibandhanopakrama jIvakA pariNAma vizeSa yogarUpa hai, kyoMki - yoga hI prakRtibandhakA hetu hotA hai / sthiti - kSetrAdi anusAra je pariNAmanA ( anya avasthAnI prApti ) thAya che. tene athavA kAraNu vizeSanI apekSAe karmonuM vividha prakAre je pariNamana ( ava sthAntara prApaNA ) thAya che, tene vipariNAmanA kahe che. te vipariNAmanAnA je upakrama che tene vipariNAmaneApakrama kahe che. jo ke vipariNAmanAnA bandhana, udbhIraNA ane upazamanAmAM sadbhAva hAya che, tathA te sivAyanA udaya, nidhatta ane nikAcanAmAM paNa vipariNAmanA rahelI hAya che, chatAM paNa sAmAnya rUpa hAvAthI ahIM tenuM alaga rIte pratipAdana karavAmAM AvyuM che. "baMdhaka he " ityAdi anyanApakramanA prakRti bandhanApakrama Adi cAra prakAra che. jJAnAvaraNIya Adi bhedathI karmonI ATha prakRtie kahI che te ATha prakRtie rUpa kanuM andhana thanuM tenu nAma prakRtibandha che. te prakRtiSanA je upakrama che tene prakRtibandhane pakrama kahe che. te prakRti"nyApakrama jIvanA pariNAma vizeSa yogaItha che, 425 } yoga ahutimandhamAM hetalUta ( ara35) hoya che. sa0-90 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 sthAnAGga sUtre ndhanopakramaH, sa ca kaSAyarUpo jIvapariNAmaH sthiteH kaSAya hetukatvAt 2 / tathAanubhAvabandhanopakramaH - anubhAvabandhanasya - prAguktasya upakramaH, ayamapi kaSAyarUpaH 3 / tathA pradeza bandhanopakramaH prAguktasya pradeza bandhanasyopakramaH - yogarUpojIvapariNAmaH, yata uktam " jogA payaDipaesa Ti aNubhAvaM kasAyao kuNai " chAyA - yogAt prakRti- pradezau sthityanubhAvau kapAyataH karoti " iti, yadvA- prakRtiprabhRti bandhanAnAmupakramAH- ArambhAH prakRtyAdivandhanopakramA bodhyAH / evamanyatrApi / 4 / bandhanopakrama " isI sUtra meM pahale sthitibandha kahA jA cukA hai so isakA jo upakrama hai vahA -sthitibandhanopakrama hai / yaha jIva kA pariNAma vizeSa jo kaSAya hai tadrUpa hai| kyoM ki sthitibandhakA kAraNakaSAya hai prAgukta lakSaNavAlA anubhAvabandhana kA jo upakrama hai vaha anubhAva bandhanopakrama hai, yaha anubhAva bandhanopakrama bhI kaSAyarUpa hI hai / tathA- pahale kathita pradezabandhanakA jo upakrama hai vaha pradezabandha - nopakrama hai, yaha -- pradezabandhanopakrama bhI yogarUpa jIva pariNAma vizeSa rUpa hotA hai / ukta bhI hai - " jogA pathaDipaesa Thii aNubhAvaM kasAyao kuNai jIva yogase prakRti aura pradezabandha ina donoM bandhoMko karatA hai, arthAta- prakRtibandha aura pradeza krodhayogase hote haiM, aura sthitibandha aura anubhavabandha kaSAya se hote haiN| athavA - prakRti Adi bandhanoM kA sthiti anyanApakrama--A sUtramAM ja sthitibaMdhane bhAvAtha pahelA batAvavAmAM Avye che. te sthiti dhanane je upakrama che tene sthiti bandhanApakrama kahe che. te jIvanA kaSAya svarUpa pariNAma vizeSarUpa che, kAraNa ke sthitibandhanuM kAraNa kaSAya che. pahelA anubhAvakhanyanA bhAvAtha batAvyA che. te anubhAva khandhananA je upakrama che tene ' anubhAva anyanepakrama ' kahe che. te anubhAvabandhane pukrama paNa kaSAya rUpa ja che. pUrvokta lakSaNavALA pradezamandhanane je upakrama che tenu' nAma ' pradezaanyanApakrama ' che. te pradezakhanyaneApakrama paNa ceAgarUpa va pariNAma vizeSa3ya hoya che adhuM pAgu che - " jogApayaDipaesaThi aNubhAvaM kasAyao kuNai jIva yoga vaDe prakRtibandha ane pradezakhanya kare che. eTale ke prakRtibandha ane pradezakhanya, ane anya krodhayAgathI thAya che, ane sthitibaMdha ane anubhAvakhadha kaSAyane kAraNe thAya che. athavA prakRti Adi anyanAne je uSakrama-prArabha che, tene prakRti Adi banyatApakrama kahe che. e ja pramANe anyatra paNa samajavuM. " zrI sthAnAMga sUtra : 02 dr Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU058 karmavandhasvarUpanirUpaNam 715 " udIraNovakkame caubihe ' ityAdi - udIraNopakramazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-prakRtyudIraNopakramaH- yadvA mUlaprakRtInAmuttaraprakRtInAM vA dalikaM sAmarthyavizeSeNA''kRSyodayAvalikAyAM pravezyate sA prakRtyudIraNA. tasyA upakramaH 1 / tathA-sthityudIraNopakramaH-AtmavIryAdevoditayA sthityA sArddhamamAptodayasthite. ranubhavanaM sthityudIraNA, tasyA upakramastathAbhUtaH 2 / tathA-anubhAvodIraNopakramaHvIryavizeSAdevoditenAnubhAvena sahAnudito yo'numAyo vedyate sA'nubhAvodIraNA, tasyA upakramaH 3 / tathA-pradezodIraNopakramaH-pradezodIraNAmAptodayairniyataparimANakarmapadezaiH sahA'prAptodayAnAM niyataparimANAnAM karmapradezAnAM vedanam , tasyA upakramaH / ihA'pi upakramaH-kaSAyayogarUpo jIvapariNAma Arambho vA grAhyaH / 4 / jo upakrama-prArambha hai vaha prakRti Adi bandhanApakrama hai| isI prakAra anyatra bhI jAnanA cAhiye 4 / " udIraNovakkame cauvihe " udI. raNopakrama cAra prakArakA hai, jaise-prakRtyudIraNopakrama ityAdi / tapo. vizeSa Adise khIMca kara udayAvalikA meM mUla prakRti kA athavA uttara prakRtikA dalikAmeM praveza karAnA prakRtyudIraNA hai, isa prakRtyudIraNA kA jo upakrama vaha prakRtyudIraNopakrama hai / AtmavIrya se hI uditasthitike sAtha aprAptodayavAlo sthitikA anubhavana karanA yaha-sthityudIraNA hai. isa sthityudIraNA kA jo upakrama vaha-sthityudIraNopakrama hai| vIryavizeSa se hI udita anubhAvake sAtha anudita anubhAvakA jo vedanahai vaha-anubhAvodIraNA hai, isa anubhAvodIraNAko jo upakrama hai vaha anubhAvodIraNopakrama hai / tathA-pradezodIraNA se prAsa hai upajinakA aise niyata pariNAmavAle karmapradezoMke sAtha aprApta udyavAle niyata pari " udIraNovakkame cauvihe " hiir||5mnaa pratyutI25. mAhi cAra prakAra kahyA che. tApavizeSa dvArA kheMcIne mUlaprakRti athavA uttaraprakRtinA dalikane uddayAvalikAmAM praveza karAve tenuM nAma prakRtyudIrahyuM che. te prakRtyudIraNane je upakama che tene prakRtyudIrApakrama kahe che. AtmavIryathI ja udita sthitinI sAthe aprAdayavALI sthitinuM anubhavana karavuM tenuM nAma sthityu dIraNA che. te sthityudIraNAne je upakrama che tene thiyudIrA pakrama kahe che. vIryavizeSathI ja udita anubhAvanI sAthe anudita anubhAvanuM je vedanA thAya che, tene anubhAdaraNuM kahe che. A anubhAdaraNane je upakrama che tene niyata pariNAmavALA karma pradezonI sAthe aprApya udayavALA niyata pariNAmavALA karmapradezanuM je vedana che tenuM nAma pradezadIraNA che. te pradezadIrano je zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 sthAnAGgasUtre ' uvasamaNokame ' ityAdi - upazamanopakramacaturvidhaH prajJaptaH, tadyathAprakRtyupazamanopakramaH 1, sthityupazamanopakramaH 2, anubhAvopazamanopakramaH 3, pradezopazamanopakramaH 4, iti / upakramastviha pudgalAnAM prakRtisthityanubhAvapradezarUpeNa pariNamanasamarthamAtmatrIryamiti / "viSpariNAmaNovakkame " ityAdi - vipariNAmanopakrapazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA - prakRtivipariNAmanopakrama ityAdi / upakrama zabdasyArtho'nantarasUtroktavad bodhyaH iti / / NAma viziSTa karmapradezoMkA jo vedana hai, vaha pradezAdIraNA hai isa pradezodIraNA kA jo upakrama hai, vaha pradezodIraNopakrama hai| yahAM para bhI upakramako jIvakA pariNAmavizeSa jo kaSAya aura yoga hai tadrUpa lenA cAhiye, yA ArambhA'rthavAlA lenA cAhiye / " uvasamovakkame " ityAdi - upazamanopakrama cAra prakArakA kahA gayAhai, jaise prakRtyopazamanopakrama ityAdi puloMko prakRti, sthiti, anubhAva aura pradeza ina cAra rUpase pariNamana karAne meM samartha jo AtmAkA vIrya hai vaha upakrama zabda se yahAM liyA gayA hai, Arambha arthavAlA upakrama nahIM liyA gayA hai / " viSpariNAmaNovakkame " ityAdi-vipariNAmanopakrama cAra prakArakA kahA gayA hai, jaise- prakRti vipariNAmanopakrama ityAdi. yahAM parabhI upakrama zabdakA artha pUrva sUtra jaisAhI jAnanA cAhiye + anya artha nahIM / " cauvvihe appAbahue " ityAdi. alpa aura bahukA jo bhAva upakrama che, tene pradeze dIrApakrama kahe che. ahIM paNa upakramane kaSAya ane ceAgarUpa jIvanA pariNAma vizeSarUpa samajavA joie, athavA Arabha a vALA samajavA joIe. " uvasamovakkame " ityAhi-upazamanAya yAra prahArano udyo che. jemake prakRtyeApazamaneApakrama Adi cAra prakAra ahIM samajavA, puttu' prakRti sthiti, anubhAva ane pradeza, A cAra rUpe pariNamana karAvavAne sama evuM je AtmIya che, te ahIM upakrama zabdathI gRhIna thayuM che. AraMbha athavALA upakrama ahIM grahaNa thayela nathI. "viSpariNAmaNovakkame" ityAdi viparithAmanApamanA nIce pramANe zAra prakAra kahyA che--prakRti vipariNAmanApakrama Adi cAra pUrvokta prakAza ahIM graheNu karavA. ahIM paNa upakrama zabdaneA artha pUrvasUtramAM kahyAnusAra samajave. anya atha ahIM grahaNa karavA joie nahIM. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u. 2 sU. 58 karmabandhasvarUpanirUpaNam 717 " caubvi appA hue " ityAdi - alpaM ca bahucAnayoH samAhAro'lpa. bahu, tasya bhAvo'lpabahutvam, taccaturvidhaM prajJaptam, tadyathA - prakRtyalpabahutvaM 1, sthityalpabahutvam 2, anubhAvAlpabahutvaM 3, pradezAlpabahutvaM 4 ceti tatra prakRtya - lpabahutvaM - prakRtInAM - prAguktAnAmalpatvaM ca taccApabahutvaM bandhasthityabhAvapradezApekSayA bodhyam tatra bandhApekSayA yathA-upazAntamohAdiH sarvastokaprakRtibandhako bhavati, tasya zAtAvedanIyarUpaikavidhabandhakatvAt / tasmAd upazamakAdisUkSmasamparAyo bahutarabandhako bhavati, tasya vedanIyAyuvarjazeSa SaDvidhabandhakatvAt, tasmAd bahutarabandhakaH saptavidhabandhakastasmAcca bahutaravandhako'STavidhavandhaka iti | 1 | hai vaha alpabahutva hai, yaha alpabahutva cAra prakArakA kahA gayA hai / usakA bhAva aisA hai - pUrvokta prakRtiyoM meM baMdhakI, sthitikI, anubhAvakI aura pradezakI apekSA jo alpabahutva hai vahI alpabahutva rUpase yahAM kahA gayA hai, aisA jAnanA caahiye| jaise-upazAnta moha AdivAlA jIva sabase kama prakRtiyoMkA bandhaka hotA hai, kyoMki vaha ekavidha bandhaka hotA hai / arthAt eka prakAra se hI karmakA sAtAvedanIyakA baMdha karanevAlA hotA hai / isase nIcekA jo upazamakAdi sUkSma samparAyavAlA jIva hotA hai vaha bahutara bandhaka hotA hai, kyoMki vaha chaha prakA rase karmakA bandha karanevAlA hotA hai, arthAta vedanIya aura Ayukarmako choDakara zeSa chaha karmoM kA bandhaka hotA hai / isase bahutara baMdhaka vaha hai jo sAta prakAra se karmoM kA bandhaka hotA hai / isase bhI bahutara bandhaka vaha hai jo ATha prakAra se karmoM kA bandhana karanevAlA hotA hai 1 / sthiti kI apekSA alpabahutva isa prakAra se hai, " cavvi appAcahue " ityAdi alpa ane bahunA je bhAva che tenuM nAma alpamahatva che, te alpamahatva cAra prakAranuM kahyu che. A cAra prakAranuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave -pUrvakti jJAnAvaraNIya Adi prakrutigmAmAM bandha, sthiti, anubhAva ane pradezanI apekSAe je apamahutva che, tene ja ahIM alpamahutva rUpe prakaTa karavAmAM Avela che, ema samajavuM. jemake upazAnta meha AdivALA jIva AchAmAM ochI kama prakRtinA khadhaka hAya che, kAraNa ke te ekavidha andhaka ja hoya che. eTale ke te eka prakAre ja kama nA-sAtAvedanIyanA andhaka ja hoya che. tenA karatAM nIcA guru sthAnavALA, upazamakAdi sUkSma sa'parAyavALe je jIva hAya che te adhika kama prakRtinA bandhaka hAya che, kAraNa ke te cha prakAranA karmAMnA anya karatA hoya che. arthAt vedanIya ane Ayukamane choDIne bAkInA cha karmanA andhaka thAya che. tenA karatAM paNa bahutara karma andhaka e che ke je sAta prakAranA karmanA andhaka DAya che. ane tenA karatAM paNa bahutara kama bandhaka jIva e zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 758 sthAnAGgasUtre sUtra 'appA' ityatrAkAraH, 'bahue ' ityatrAsaMyuktatvaM ca prAkRtatvAt / tathA-sthityaH lpabahutvaM-sthiteralpatvaM bahutvaM ca, tadyathA-"savvatthovo saMjayassa jaghanao tthiibNdho| egidiyabAyarapajjattagassa jaghanao ThiivaMdho asNkhejjgunno| " chAyA-" sarvastokaH saMyatasya jaghanyataH sthitibandhaH / ekendriyabAdaraparyAptakasya jaghanyataH sthitibndho'sNkhyeygunnH|" iti tathA-anubhAvAlpabahutvam-anubhAvasyAlpatvaM bahutvaM ca, tadyathA - __ " savvatthovAI aNaMtaguNavuTThiANANi, asaMkhejjaguNavuTTiTThANANi asaMkhe. jjaguNANi, saMkhijjaguNavuTTiTANANi asaMkhijjaguNANi jAva aNaMtabhAgavuTTiTA. NANi asaMkhenaguNANi" | ___ chAyA-' sarvastokAni anantaguNavRddhisthAnAni, asaMkhyeyaguNavRddhisthA. jaise-" samvatthovo saMjayassa jahanao ThiibaMdho, egidiya bAyara pajjattagasta jahanao ThiibaMdho asaMkhejjaguNo" saMyata jIvako sarvastoka jaghanya sthitibaMdha hotA hai aura ekendriya bAdara paryAptaka jIvakA jaghanya sthitibaMdha asaMkhyAtaguNita hotA hai| tathA anubhAvakI apekSA alpabahutva isa prakAra hai| jaise-" samvatthovAiM aNaMtaguNabuniTANANi, asaMkhejjaguNavuddhi DANANi asaMkhejjaguNANi, saMkhijjaguNavuDrihANANi asaMkhijjaguNANi jAva aNaMtabhAgavuDihANANi asaMkhejjaguNANi" isa kathanAnusAra anaMta guNavRddhikA sthAna sastoka hai / asaMkhyAta guNavRddhikA sthAna isase anaMta saMkhyAtaguNita hotA hai| saMkhyAta gugche ke je ATha prakAranA karmone anya karatA hoya che. sthitinI apekSAe 5655 nIya pramANe sabha. " savvatthovo saMjayasva jahannao ThibaMdho egidiya bAyarapajjattagassa jahannao ThibaMdho asaMkhejjaguNo" sayata bne| jaghanya sthitibaMdha sarvastaka ( sauthI apakALanI maryAdAvALe) hoya che, ane ekendriya khAdara paryAptaka jIvane jaghanya sthiti tenA karatAM asaM. khyAtagaNe (asaMkhyAtagaNa kALanI maryAdAvALe) heAya che. anubhAvanI apekSAe a5bahatva A pramANe samajavuM. "savvatthovAI aNaMtaguNavudviANANi, asaMkhejjaguNavuDhiDhANANi asaMkhejjaguNANi saMkhijjaguNavuDhiTThANANi asaMkhijjaguNANi jAva aNaMta bhAgavuTThiANANi asaMkhejjaguNANi' A kathana anusAra anaMtagaNa vRddhinuM sthAna sarvastaka (sauthI a95) che, asaMkhyAtagaNuM vRddhinuM sthAna tenA karatAM anaMta saMprakhyAta gaNuM che. saMkhyAtagaNuM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU0 58 karmabandhasvarUpanirUpaNam 719 nAni. asaMkhyeyaguNAni, saMkhyeyaguNavRddhisthAnAni, asaMkhyeyaguNAni, yAvad anantabhAgavRddhisthAnAnyasaMkhyeyaguNAni, iti / tathA-pradezAlpabahutvaM-pradezAnAmarUpatvaM bahutvaM ca, tadyathA-" aTTavihabaMdha gassa ya AuyabhAgo thovo nAmagoyANaM tullo visemAhio nANadaMsaNAvaraNaMtarA yANaM tullo visesAhio, mohassa visesAhio, veyaNIyassa visesAhio" chAyA-aSTavidhavandhakasyA''yurbhAgaH stoko nAma - gotrayostulyo vizeSAdhiko jJAnadarzanA''varaNAntarAyANAM tulyo vizeSAdhiko mohasya vizeSAdhiko vedanIyasya vizeSAdhikaH " iti / / "cauvihe saMkame " ityAdi-saMkrama:-jIvo yAM prakRti badhnAti tadanubhAvena-tadAkAreNa prakRtyantarasthadalikasya vIryavizeSeNa pariNamanam , uktaM cavRddhikA sthAna isase asaMkhyAtaguNita hai, yAvat anaMta bhAgavRddhikA sthAna asaMkhyAtaguNita hai| pradezoM kI apekSA alpabahutva isa prakAra hai jaise-aThThavidhabaMdhagassaya AuyabhAgo thovo, nAmagoyANaM tullo, visesAhio, nANadaMsaNAvaraNaMtarAyANaMtullA visesAhio mohassa visesAhio, veyaNIyassa visesAhio" isa kathanAnusAra ATha prakArase bandhaka jIvakA AyukA bhAgastoka hotA hai / nAma-gotrakA bhAgatulya hotA hai, parantu vizeSAdhika hotA hai / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyakA bhAgatulya hotAhai para vaha vizeSAdhika hotAhai mohanIya karma vizeSAdhika hotA hai aura vedanIya karmakA bhAga vizeSAdhika hotA hai / " ca vihe saMkame " ityAdi. jIva jIsa prakRtikA bandha vRddhinuM sthAna tenA karatAM asaMkhyAtaguNita che, (kAvata) anaMta bhAga vRddhinuM sthAna asaMkhyAtaguNita che. prazAnI apekSA 56551 mA prabhArI samag-" avidhabaMdhagassa ya AuyabhAgo thotro, nAmagoyANaM tullo, visesAhio, nANasaNAvaraNaM taNAyANaM tullo visesAhio mohassa visesAhio, veyaNIyassa visesAhio" A kathanAnusAra ATha prakAranA karmanA badheka jIvane Ayune bhAga teka (alpa) hoya che, nAma-zetrane bhAga tulya hoya che, paNa AyunA bhAga karatAM vizeSAdhika hoya che. jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa ane antarAyane bhAga tatya hoya che, paraMtu nAma-gotranA bhAga karatAM vizeSAdhika hoya che. maha. nIyane tenA karatAM paNa vizeSAdhika hoya che ane vedanIya mohanIya karatAM 56 vizeSAdhi DAya cha. " caubihe saMkrame " tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 sthAnAGgasUtre " so saMkamotti bhannai, jaM baMdhaNapariNao paogeNaM / payayaMtaratthadaliyaM pariNAmai tadaNubhAveja // 1 // " chAyA-" sa saMkrama iti bhaNyate yad bandhanapariNataH prayogeNa / prakRtyantarasthadalikaM pariNamayati tadanubhAve (tadAkAre) yat / 1 / " iti sa caturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-prakRtisaMkramaH-saMkramasya sAmAnyalakSaNamanumRtya bodhyaH 1, sthitisaMkramaH-mUlaprakRtInAmunaraprakRtInAM vA sthiterutkarSaNamapakarSaNaM vA, yadvA-mUlaprakRtInAmuttaraprakRtInAM vA prakRtyantarasthitI pApaNam , uktaM ca" Thii saMkamoci buccai, mUluttarapagaINa u jA hi tthiii| utpaTTiyA va ovaTiyA va pagaiMNiyAva'nnaM / 1 / chAyA-sthitisaMkrama ityucyate mULottaraprakRtInAM tu yA hi sthitiH / udvartitA vA apavartitA vA prakRti nItA bA'nyAm / 1 / iti karatA hai usa prakRtike AkAra meM prakRtyantarake dalikako pariNamA denA yaha saMkrama hai kahA bhI hai "so saMkamotti bhaNijo" ityAdi yaha saMkrama cAra prakArakA kahA gayA hai, jaise-prakRti saMkrama Adi. prakRti saMkramakA svarUpa-" so saMkamotti" ityAdi-ityAdi gAthA dvArA jaisA kahA gayA hai vaisAhI hai / mUla prakRtiyoM kI yA uttara prakR. tiyoMkI sthitiko utkarpaNa rUpameM karanA yA apakarSaNa rUpameM karanA, athavA mUlaprakRtiyoM ko yA uttara prakRtiyoM ko prakRtyantarakI sthitimeM lAkara prApta karA denA yaha sthiti saMkramahai / kahAbhIhai-"Thii saMkamotti vucca" ityAdi. isI prakArakA kathana anubhAva saMkramake sambandhameM jIva je karma prakRtine bandha kare che, te karmaprakRtinA AkAramAM prakRtyantara ( anya prakRtine) dalikane pariNamita karI nAkhavA tenuM nAma saMkrama cha. 4j 555 cha -" so saMkamotti bhaNio" tyAha___ mA sabha yA2 54 / 2 / cha- (1) prakRti saMbha, (2) sthiti saMbha, (3) anusAra sabha. mana (4) pradeza sabha. prati samarnu 2535 " so saMkamotti" yA gAthAmA san prabhArI samara. bhUNa prakRtimAnI athavA uttara pravRtionI sthitinuM utkarSaNa apakarSaNa karavuM athavA mULa praka. tione athavA uttara pravRtione prakRtyantaranI (anya kaI prakRtinI) sthiti prApta karAvI devI tenuM nAma sthitisaMkrama che. kahyuM paNa che ke"tthii saMkamo tti vuccai" tyAla. me 42nU thana manumA sabha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU0 5. karmavandhasvarUpanirUpaNam 721 evamanubhAvasaMkramo'pi jJeyaH, yadAha" jassi saMkamaNe uvvaTTiyovaTiyA va aNubhAgA / anubhAvasaMkamo so annaM pagaI va NIyA vi / 1 / " chAyA-yasmin saMkramaNe udvartitA apavartitA vA anubhAgAH / anubhAvasaMkrama eSo'nyAM prakRti nItA api // 1 // " iti / pradezasaMkramaH-anya pakRtisvabhAvena pariNamyamAna karmadravyam , uktaM ca "jaM daliyamannapagaI Nijjai so saMkamo paesassa" chAyA- yaddalikamanyaprakRti nIyate sa saMkrama pradezasya " iti / / " caubihe Nivatte" ityAdi-nidhattaM-nidhAnaM nihitaM vA, mAve karmaNi vA ktapratyaye nipAtanAdayaM zabdaH, tat-udvartanA'pavartanArahitAnAM zeSakaraNAnAmanahatvena karmaNo'vasthApanam / taccaturvidhaM prajJaptam , tadyathA-prakRtinidhattaM 1, sthitinidhattam 2, anubhAvanidhattaM 3, pradezanidhattam 4, iti / etAni sAmAnyalakSaNAnusAreNa bodhyAni / 4 / bhI karanA cAhiye / jaisAki kahA gayA hai-" jasti saMkamaNe uccahiya" anya prakRti ke svabhAva se pariNamatA huvA jo karmadravya hai vaha pradeza saMkrama hai| kahAbhI hai-"jaM daliyamannapagaiM" ityAdi / "cauvihe Nidhatte" ityAdi-nidhata-nidhAna athavA nihita ye ekArthaka zabda haiM / nidhatta-zabdabhAvameM athavA karmameM "kta" pratyaya karane para nipAta se banA hai / nidhatta bandha vaha hai jo karmaudghandhanA aura apavartanAse rahita zeSa karaNoMkA ayogya hotA hai / yaha prakRti nidhatta Adike bhedase cAra prakArakA kahA gayA hai so inheM sAmAnya lakSaNake anusArahI jAnanA caahiye| viSa 55 sabhA'. anumA samanu 2135 " jassi saMkamaNe uvadiya" ItyAdi gAthA dvArA prakaTa karyuM che. anya prakRtinA svabhAve pariNamana pAmata je karma dravya che, tenuM nAma pradeza saMkrama che. kahyuM paNa che ke " jaM daliyamana gaI" tyAha " carabihe Nivatte" tyAhi nidhatta, nidhAna mayA nihita, se traNe ekArthaka zabda che. nidhatta-zabda bhAvamAM athavA karmamAM "kta" pratyaya lagADavAthI nidhAtamAMthI maLe che. nidhattabandha e che ke je karmabandhanA ane apavarnanA sivAyanA kAraNene mATe agya hoya che tenA prakRti nidhatta AdicAra prakAra kahyA che. te prakArone sAmAnya lakSaNa anusAra ja samajavA joIe. sa0-11 zrI sthAnAMga sUtraH02 Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7rara sthAnAGgasUtre " caubihe NikAie " ityAdi nikAcitaM-nitarAM bandhanaM sarvakaraNAnAmanahatvena karmaNo'vasthApanam / taccatuvidhaM prajJaptam , tadyathA-prakRtinikAcitaM 1, sthitinikAcitam 2, anubhAvanikAcitaM 3, pradezanikAcitaM 4 / ca etAnyapi sAmAnya lakSaNamanusRtya grAhyANi / uktaM cobhayaviSaye__ " uThavaNa ovaTTaNa, karaNadugaM kevalaM nihattammi / annakaraNANa'bhAvo nikAie sabakaraNANaM // 1 // chAyA-udvarttanApavartanakaraNadvikaM kevalaM nidhatte / anyakaraNAnAmabhAvo nikAcite sarvakaraNAnAm (abhAvaH ) // 1 // yadvA-pUrvavaddhAnAM karmaNAM taptasaMmIlitamcIkalApasamAnaM nidhattam , atrakamaNAM nyUnAdhikakaraNasAmarthya vidyate / taptasaMmIlitasaMkuTTitasUcIkalApasamAnaM nikA "caubihe NikAie" nikAcita bandha cAra prakArakA kahA gayA hai| jo bandha sarva karaNoMkA ayogya hotA hai vaha nikAcita bandha hai| yaha prakRti nikAcita, sthiti nikAcita, anubhAva nikAcita aura pradeza nikAcitake bhedase cAra prakArakA kahA gayA hai / inheM bhI sAmAnya lakSaNake anusAra samajhanA cAhiye, donoMke viSaya meM nidhatta nikAcake viSayameM aisA kahA gayA hai " uvaNa ovaTTaNa" ityAdi nidhattameM udvartanA aura apavartanA ye do karaNa hote haiM, bAkIke anya karaNa nahIM hote haiM, parantu nikAcitameM to koIbhI karaNa nahIM hotA hai, samasta karaNAMkA abhAva rahatA hai| yadvA-pUrvabaddhakarmoM ko tapAkara milAye gaye sUcikalApake samAna nidhatta hotA hai| nidhattameM karmoM ko nyUnAdhika karanekI zakti hai / tathA tapAkara milAkara kUTe gaye "cauvihe NikAie " niyatamanya yA2 2 4hyo cha. 2 madha sarvakaraNanI apekSAe ayogya hoya che. je badhamAM eka paNa karaNano sadbhAva hete nathI, te anyane nikAcita bandha kahe che tenA cAra bheda nIce pramANe che-prakRti nikAcita, sthiti nikAcita, anubhAva nikAcita ane pradeza nikAcita. temane paNa sAmAnya lakSaNAnusAra samajavA joIe. nidhatta bhane niAyitanA tasata 2 pramANe -" uvvaTTaNa ovaTTaNa " tyAha. nibatta banyamAM udvartana ane apavartana, A be karaNane sadUbhAva hoya che, bAkInA keI karaNane saddabhAva hete nathI, parantu nikAcitabandhamAM kaI paNa karaNane sadUbhAva hete nathI, temAM samasta kAraNone abhAva ja rahe che athavA tapAvIne ekatra karelA sUcakalApanA (seInA bhArA)jevo nidhatta hoya che. nittamAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u02 sU0 59 eka-kati-sarvazabdAnAM prarUpaNam 723 citam , atra karmaNAM piNDIbhUtatvena nyUnAdhikakaraNAsambhavaH / vizeSato bandhaprabhRtisvarUpaM jijJAsunA karmaprakRtisaMgrahaNiravalokanIyeti 4 // 58 pUrvamalpavahutvamabhihitaM, tatrAtyantamalpamekasaMkhyaM tadatiriktaM tvapekSayA bahu tvavAcakAn eka-kati-sarvazabdAn dravyAdibhiH saha caturbhiH sthAnakairAha mUlam-cattAri ekkagA paNNattA, taM jahA--daviya ekkae 1, mAuya ekkae 2, pajjaya ekkae 3, saMgaha ekkae4 // 1 // cattAri kaI paNNattA, taM jahA--daviyakaI 1, mAuyakaI 2, pajavakaI3, saMgahakaI 4 / 2 / cattAri savvA paNNattA, taM jahA-nAmasavvae1,ThavaNasavvae 2, Adesasambae3, niravasesasavvae 4 ||3||suu0 59 // chAyA-vatvAri ekakAni prajJaptAni, tadyathA-dravyaikakaM 1, mAtRkaikakaM 2, paryAyakakaH 3, saGgrahakakaH 4 / 1 / sUcIkalApake samAna nikAcita hotA hai / yahAM karmoM ko piNDIbhUta ho jAnese unameM nyUnA'dhikatA karanA asmbhvhai| vizeSa rUpase bandha Adike svarUpako jAnanevAleke liye karmaprakRti saMgrahaNI dekhanA cAhiye ||suu058|| ____ kahe gaye alpa-bahutvameM jo atyanta alpa hai vaha eka saMkhyAvAlA hotA hai, aura isase jo adhika hotA hai vaha apekSAse bahu hotA hai| aba sUtrakAra alpa aura bahutva eka-kati aura sarva zabdoMko dravyAdi. koMke sAtha lekara cAra sthAnakA kathana karate haiN| ___ "cattAri ekagA paNNattA" ityaadibhArA) karmone nyUnAdhika karavAnI zakti hoya che. tathA tapAvIne ekatra karyA bAda TIpavAmAM AvelA sUcakalApa samAna nikAcita hoya che. ahIM karmo piMDIbhUta thaI javAne kAraNe temAM nyUnAdhikatA karavAnuM asaMbhavita bane che. anya AdinA svarUpanuM vistArapUrvakanuM kathana karyaprakRti saMgrahaNImAMthI vAMcI levuM. sU. 58 che AgalA sUtramAM je a5bahuvanuM nirUpaNa karyuM, temAM je atyaMta alape che te eka saMkhyAvALuM hoya che, ane tenA karatAM je adhika hoya che, te tenI apekSAe bahu hoya che. have sUtrakAra alapa-bahu darzaka eka kati (keTalAka) ane sarva zabdane dravyAdi konI sAthe laIne cAra sthAnakanuM iyana 42 che. " cattAri ekagA paNNatA" tyA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre catvAri ti prajJaptAni tadyathA - dravyakati 1, mAtRkAkati 2, paryAyakati 2, saGgrahakati 4 |2| 724 catvAri sarvANi prajJaptAni Adeza sarvakaM 3, niravazeSa sarvakam 4 || 3 || 59 // 39 TIkA - " cattAri ekagA ityAdi - ekakAni - ekAnyevaikakAni, svArthe kanpratyayo bodhyaH, catvAri prajJaptAni tadyathA-dravyaikakaM dravyamevaikakaM dravyaikakaM - sacittAcittamizrarUpam / tatra sacittamekaM puruSadravyam acittamekaM svarNapiNDAdidravyaM, mizra kaTakakuNDalAdibhUSitamekaM puruSadravyam | 1| " tadyathA - nAmasarvakaM 1, sthApanAsarvakam 2, - tathA - mAtRkaikakaM mAtRkAzabdo'tra mAtRkApadaparaH, tena mAtRkApadamevakakaM, mAtRkaikakam ekaM mAtRkApadamityarthaH, yadvA-madhyamapadalopisamAsaH zAkapArthivAcAra prakArake ekaka kahe gaye haiM, jaise-dravya ekaka1, mAtRkA ekaka 2, paryAya ekaka 3, aura saMgraha ekaka 4 / kaI bahu cAra prakArake kahe gaye haiM, jaise- dravya kaI 1, mAtRkA kaI 2, paryAya kaI 3, aura saMgraha kaI 4 | cAra prakArake sarva kahe gaye haiM, jaise- nAma sarvaka 1, sthApanA sarva 2, Adeza sarvaka 3 aura niravazeSa sarvaka 4 / isa sUtra kA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai - yaha dravya ekaka Adike bhedase cAra prakArakA kahA gayA hai usakA bhAva aisA hai-dravyarUpa jo ekaka hai vaha dravya ekaka hai, yaha sacitta acitta aura mizrarUpa hotA hai / dravyarUpa puruSa sacitta ekaka hai 1, svarNa piNDAdirUpa acitta ekakahai 2 aura kaTakakuNDala Adise vibhUSita dravyarUpa puruSa mizra ekaka hai 3 | mAtRkaikakam " - yahAM mAtRkA zabda mAtRkA pada paraka hai / ataH sUtrArtha - yAra prahAranA me44 4hyA che - (1) dravya 44, (2) bhAtRma kheDa, (3) paryAya se sane (4) saMgraha me 49. yAra prahAranA uti ( kaI ) hyA che- (1) dravya uti, (2) bhaatR| uti, (3) paryAya uti ane (4) sagraha uti yAra prahAranA sarva udyA che - ( 1 ) nAma sarva, (2) sthApanA sarva 4, (3) Adeza saCka ane (4) niravazeSa sakara 66 zrI sthAnAMga sUtra : 02 A sUtranuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che--tenA dravya ekaka Adi cAra bheda kahyA che. dravyarUpa je ekaka che tene dravya ekaka kahe che. te sacitta, acitta ane mizrarUpa hoya che. dravyarUpa puruSa sacitta ekaka che. suvarNapiMDAdi rUpa acitta ekaka che. ane kuMDaLa AdithI vibhUSita dravyarUpa puruSa mizra ekaka che. mAtRkaikakam " sahIM bhAtR zabda bhAtR paha24 che. tethI mAtRmA yaha 66 Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 u02sU0 59 eka-kati-sarvazabdAnAM prarUpaNam 725 ditvAt , tadyathA-" utpanne i ve "-tyAdi, iha pravacane dRSTivAde sakalanayavAda. mUlabhUtAni mAtRkApadAni bhavanti, yathA-" uppannei vA vigamei vA dhuveivetti, amUni ca mAtRkApadAnIva 'a. A' ityevamAdIni sakalazabdazAstrArthavyApAra vyApakatvAnmAtRkA padAnI "-ti (2 / tathA-paryAyaikakaH-paryAyo dharmaH, sa evaikakA paryAyaikakaH-ekaH paryAyaH, sa cA''diSTAnAdiSTabhedena dvividhaH, tatrA''diSTaH kRSNAdiH, anAdiSTo vrnnaadiH| 'paryAyo vizeSo dharmaH' ityete samAnArthAH / / mAtRkA pada rUpa jo ekaka hai vaha mAtRkA ekaka hai| athavA-" eka mAtRkApadaM" iti mAtRkaikakam-yahAM zAkapArthivAdi jaisA madhyamapada lopI samAsa hai / jaise-zAkapriyaH pArthivaH zAkapArthivaH meM madhyama pada priyakA lopa karake zAkapArthivaH banatA hai, usI prakArase yahAM bhI madhyama pada "pada" kA lopa karake " mAtRkaikakam" banA hai| pravacanameM draSTivAdameM jaise-" uppanneivA, vigameivA, dhuveivA, ye mAtRkApada hai, usI prakAra a-A Adi varNa 'mAtRkApada' hai / kyoMki ye mAtRkApadoMkI taraha sakala zAstroMke arthakA vyApArameM vyApaka haiM / " paryAyaikaka "-paryAya nAma dharmakA hai / paryAyarUpa jo ekaka hai, vaha paryAyaikakahai, yaha paryAyaikaka eka paryAyarUpa hai / AdiSTa anAdiSTake bhedase yaha do prakArakA hai| kRSNAdiparyAya AdiSTa, aura varNAdi paryAya anAdiSTa hai| paryAya vizeSa aura dharma ye samAnArthaka haiM 3 / rUpa je ekaka che, te mAtRkA ekaka che. varNAkSa2 35 442 bhAtR se 3 cha. athavA " eka mAtRkApadaM iti mAtRkaikakam " mevA 55 bhAtR se zahanA bigraDa thAya che. sahI pArthivAvara madhyabhapaha vApI samAsa cha. sabhaDe " zAkapriyaH pArthivaH zAkapArthivaH " zApArthivamA priya 54nA so5 za aa samAsa Apyo che. zAka jene priya che e pArthiva, te zAkapArthiva. e ja pramANe sahI paNa madhyama 56 "54" nA5 4rIne " mAtRkaikakam" / manyA cha. prapayanamA-TimavIrIta " uppanneha vA vigamei vA, dhuveivA" se bhAtR 56 35 che, me 8 pramANe '2', 'A' mA 'bhAta pada" che kAraNa ke teo mAtRkApanI jema sakala zAstronA arthanA vyApAramAM vyA5 che. ___" paryAyaikakaH " paryAya meTa bha. paryAya352 me cha tara paryA. vaikaka kahe che. te paryApakaka eka paryAyarUpa che. AdiSTa ane anAdiSTanA bhedathI te be prakAranuM che. kRSNAdi paryAya AdiSTa che ane varNAdi paryAya anAdiSTa che. paryAya, vizeSa ane dharma e samAnArthaka che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 % 3E sthAnAGgasUtre tathA-samahekakaH-saGgrahaNaM saGgrahaH-samudAyaH, sa evaikakaH saGgrahaikakAekaHsaGgraha ityarthaH, yathA-ekaH zAliriti, zAlisamudAyA''zrayaNenaika-vacanAntazAlizabdo'tra pravartate, tathA-naiko'pi zAliH zAlirityucyate, bahavo'pi zAlayaH zAlirityucyate, loke tathAvyavahAradarzanAt , loke sampannaH zAliriti kathanena zAlayaH sampannA ityarthaH sphuTati / 4 / "saMgrahaikaka"---saMgraha nAma samudAyakA hai, saMgraharUpa jo ekaka hai vaha saMgrahai kaka hai, jaise " ekAzAlIH "-kahanese zAli samudAyake Azrayase eka vacanAnta zAli zabdakA prayoga hotA hai| tathAca-ekabhI zAli zAli kahalAtA hai aura aneka bhI, kyoMki loka aisA vyavahAra dekhA jAtA hai / aisAbhI artha sphuTa hotA hai 4 / __ tAtparya yaha hai ki-dravya, a-A Adi akSara, manuSya Adi paryAya aura samudAya ye saba aneka haiM / jIva ajIva Adi dravya haiM, a-A Adi varNamAlAke akSara haiM 1, manuSya Adi paryAya haiM 2, aura anAja Adi aneka vastu haiM 3 / parantu jIva ajIva Adi eka dravya haiM / isa. liye eka ekadravyakI apekSAse hotA hai, ataH vaha dravyaikaka hai| dUsarA eka mAtRkApadakI apekSAse hotA hai / kyoMki jitane bhI varNa haiM, mAtR. kApadake antargata haiM, ataH vaha mAtRkApadarUpa ekaka hai| tIsarA eka, saMgrahai ka" --saMgraha eTale samudAya. te sagraharUpa je ekaka che tene sa44 4 cha. 2bhaDe " ekaH zAliH " mA pramANe 4vAthI zAli (yomAnI eka jAta ) samudAyane AdhAre ekavacanAH zAli zabdano prayoga thAya che. athavA eka zAlIne paNa zAli kahe che ane aneka zAlina-zAlinA jaththAne paNuM zAli ja kahe che, kAraNa ke temAM A prakArane vyavahAra jovAmAM Ave cha sImA sampannaH zAliH " 2 pramANe 4AthI " sampannAH zAlayaH " A prakArano artha paNa skuTa (prakaTa) thAya che. A samasta kathananuM tAtparya e che ke dravya, a-A Adi akSara, manuSya Adi paryAya ane samudAya e badhAM aneka che. jIva-ajIva Adi dravya che, a- A Adi varNamALAnA akSaro che, manuSya Adi paryAya che ane anAja Adi aneka vastu che, che, paraMtu jIva-ajIva Adi eka dravya che. tethI je ekaka thAya che te eka dravyanI apekSAe thAya che, te kAraNe tene dravyekaka kahe che. bIjuM ekaka mAtRkApadanI apekSAe thAya che, kAraNa ke -mA Adi jeTalAM varNa che, temane mAtRkA padamAM samAveza thaI jAya che, tethI tene mAtRkApada rUpa ekaka zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhATIkA sthA0 4 u02 sU0 59 eka-kati-sarvazabdAnAM prarUpaNam 727 " cattAri kA" ityAdi-katizabdaH saMkhyAparimANavizeSaviSayapraznaviSayakapadArthavAcako bahuvacanAntaH, sa ca sAmAnyatayA napuMsake prayuktaH, tAni kati catvAri prajJaptAni, tadyathA-vyakati-dravyANyeva dravyakati-kati dravyANItyarthaH, yadvA-dravyaviSayaH katizabdo dravyakatiH, evaM mAtRkAdiSvapi bodhyam / navaraMsaGgrahAH-zAliyavagodhUmAH, ta eca kati saGgrahakati / 4 / paryAyakI apekSAse hotA hai, kyoMki paryAya sAmAnyakI apekSA samasta paryAya eka hai, ataH vaha paryAyaikaka hai / tathA caturtha eka saMgrahakI ape. kSAse hotA hai ataH vaha saMgrahaikaka hai, yadyapi-satkI apekSA 'sadaika' isa rUpase ekahI eka ho sakatA hai parantu yahAM catuHsthAnake anurodhase isakA grahaNa nahIM huvA hai| ___ " cattAri kai " ityAdi-kati zabda sadA bahuvacanAnta hai aura yaha saMkhyA evaM parimANavizeSa viSayaka prazna sambandhI padArthakA vAcaka hotA hai, yahAM yaha sAmAnyarUpa honese napuMsakaliGgameM prayukta huvA hai / vaise to kati zabda vyAkaraNameM puMliGgameM nirdiSTa huvA hai, ye kati cAra kahe gaye haiM / jaise-dravya kati Adi, dravyarUpa jo kati zabda hai vaha dravyakati hai| jaise-kati dravyANi, yahAM dravyoMkohI katirUpa mAna liyA gayA hai, athavA-dravyako viSaya karanevAlA jo kati zabda hai vaha dravyakati hai| isI tarahase mAtRkA Adi padomeM samajha lenA cAhiye, kahe che. trIju ekaka paryAyanI apekSAe thAya che, kAraNa ke paryAya sAmAnyanI apekSAe samasta paryAya eka che, tethI te ekane paryAyekaka kahe che. tathA the ekaka saMgraha (samUha) nI apekSAe thAya che, tethI tene saMgrahakaka kahe che. jo ke sanI apekSAe "sadaika" A rUpe eka ja hoI zake che, parantu ahIM cAra sthAnanuM prakaraNa cAlatuM hovAthI tene grahaNa karela nathI "cattAri kai" tyA-'ti' za6 // mayatamA 15 che. te saMkhyA ane pariNAma viSayaka prazna sabaMdhI padArthane vAcaka hoya che. ahIM sAmAnya rUpe tene prAga thayela hovAthI tene napuMsakaliMga (nAnya. tara jAti) mAM vAparavAmAM Avela che-Ama te kati pada vyAkaraNamAM puliMga (2 ti) 4thu cha teti (maI) yAra 412 46 // cha-(1) dravya ati. (2) mAtA ti, (3) paryAya ti, (4) sa ti dra05352 ati zapa cha dravya:ti cha. ma "kati dravyANi" mahI dravyAnara katirUpa mAnI levAmAM Avela che athavA dravyanuM pratipAdana karanAre je kati zabda che tenuM nAma dravyakati che. e ja pramANe mAtRkA Adi pademAM paNa samajI levuM. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 sthAnAGgasUtre __ " cattAri savvA" ityAdi-saryANi catvAri prajJaptAni, tadyathA-nAmasavakaM-nAma ca tat sarvaM ca nAma sarvakaM-sarva nAmetyarthaH, yadvA-sacetanAderyasya vastunaH sarvamiti nAma tat nAmasarvakamiti, yadvA-nAmnA sarvakaM nAmasarvakam / 1 / vizeSa--zAli, yava, godhUma-gehUM Adi yahAM saMgraha zabdase liye gaye haiM, ina saMgraharUpa jo kati hai vaha saMgrahakati hai / tAtparya aisA hai ki kati zabda bahuvacanAnta hone se bahutvArthakA vAcaka hotA hai / ataH dravyoMko aneka hone se inakIhI bahutAkA sAdharmya vAcaka kati zabda kaha diyA gayA hai / isI taraha mAtRkA pado meM bhI anekatA bahutva honese unheM kati mAna liyA gayA hai / paryAyoM ko bhI isI hetuse katirUpa mAna liyA gayA hai / tathA-saMgraha samudAyabhI bhinna-2 hote haiM, ataH-ane katAke sAdhayaMse saMgraharUpa samudAyakobhI katirUpa mAna liyA gayA hai| ___ "cattAri savvA "--sarva bhI cAra prakArake kahe gaye haiM, jaise-nAma sarva Adi. inameM nAma rUpa jo sarva hai vaha nAmasarvaka hai, arthAt sarva aisA jo nAma hai vaha nAmasarvaka hai / bhAva yaha hai ki sacetana Adi vastukA " sarvam " aisA lokavyavahAra calAneke liye nAma rakha liyA jAtA hai vaha nAmasarvaka hai / yahI bhAva-yadA nAmmA sarvakam isa katha vizeSa-zAli, java, ghauM Adi ahIM saMgraha zabdathI gRhIta thayela che. e saMgraharUpa je kati che tene "saMgraha kati " kahe che. A kathananuM tAtparya e che ke kati zabda bahuvacananuM pada hovAthI bahuvadarzaka hoya che. dravyamAM anekatA hovAthI temanI ja bahutAnA sAdhamya vAcaka kati zabdane kahevAmAM AvyuM che. e ja pramANe mAtRkA padamAM (varNAkSaromAM) paNa anekatAne sadbhAva hovAthI temane paNa kati (ba) mAnI levAmAM Avela che. paryAne paNa e ja kAraNe katirUpa mAnavAmAM Avela che. tathA saMgraha samudAya paNa bhinna bhinna hoya che, tethI anekatAnA sAdharmsathI saMgraha rUpa samudAyane paNa kati rUpa mAnI levAmAM Ave che. "cattAri savvA'" saba paNa yA2 // 2 // 3 cha-(1) nAma sarpa, (2) sthApanA 14, (3) mAheza sa64 bhane (4) ni21zeSa sa. nAma35 je sarva che tene nAmasarvaka kahe che. eTale ke " sarva" evuM je nAma che, te nAmasarvaka che. A kathanane bhAvArtha A pramANe che--lokavyavahAra calAvavA bhATa bhayatanAhi vastu, " sarvam " se nAma rAmapAmA mAve cha tena nAma 14 4 cha. " yadvA nAmnAM sarvakap " mA 4thanana 555 me 1 mA che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u02 sU0 51 eka-ti-sarvazabdAnAM prarUpaNam 729 sthApanAsarvakaM-sthApanayA - sarvametaditi kalpanayA sarva sthApanAsarvakam - akSAdi sarva dravyam / 2 / Adezasarvakam-AdezanamAdezaH-vyavahAraH, tasmAt sarvaM tadeva, vyavahArasarva mityarthaH, AdezasarvatA ca bahutare padhAne vA bhavati, dRzyate ca loke yathAparigRhItabhaktamadhyAda bahutare bhukte'lpe cAvaziSTe sarvabhaktaM bhuktamiti,grAmapradhAneSu puruSeSu gateSu apradhAneSu cAvasthiteSu 'sarvo grAmo gata' iti ca vyavahAraH / 3 / nakAbhI hai / " sthApanA sarvakam " jisa kisI padArthameM " sarva" aisI jo sthApanA Aropa kara lI jAtI hai vaha sthApanA sarvaka hai, jaise-akSA dikomeM " sarva" aisI sthApanA karalI jAtI hai| ___"Adeza sarvaka "--Adeza nAma vyavahArakA hai, isa vyavahArase jo sarva mAna liyA jAtA hai vaha Adezasarvaka hai / yaha Adeza sarvatA bahutarameM, yA pradhAnameM hotI hai| jaise-lokameM jaba ki bhojyapaGktimeM adhika AdamI jIma jAte haiM aura thoDese bace rahate haiM, taya loga kaha diyA karate haiM ki saba jIma gye| athavA--jitanA bhojana taiyAra kiyA gayA hai usameM se jaba adhikatara bhojana kharaca liyA jAtA hai aura thoDA bAkI bacA rahatA hai| to aisA vyavahAra dekhA jAtA hai ki saba bhojana khA liyA gayA hai yaha AdezakI apekSA sarvatA hai| aise hI jaba grAmake pradhAna puruSa cale jAte haiM aura apradhAna puruSa rahabhI jAte haiM, tobhI saba grAma calA gayA aisA vyavahAra hotA hai, yaha pradhAnakI apekSA sarvanA hai 3 / " sthApanAsarvakama" 2 / yahAtha "sa' mevI sthApanA maare|5| 42vAmA mAcha, tana 2 // 5 // sava' cha. ma sa bhA 'sa" mevI sthApanA 42vAmA mAve che. "Adezasarvaka " mAheza bheTa vya172. te vyavahAranI apekSAe jene "sarva mAnI levAmAM Ave che tene " Adeza sarvaka kahe che. A AdezasatA bahutaramAM athavA pradhAna (mukhya) mAM hoya che. jemake keI bhejana samAraMbhamAM adhika mANase e jamI lIdhuM hoya ane cheDAne ja jamavAnuM bAkI hoya tyAre evuM kahevAmAM Ave che ke sarva leke jamI gayA che athavA jeTaluM bhejana taiyAra karAvyuM hoya tene adhi. katara bhAga vaparAI gayA hoya ane ghaNe thoDo bhAga vadhyuM hoya, tyAre ema kahevAmAM Ave che ke saghaLI raI khavAI gaI che A prakAranI sarvatAne AdezanI apekSAe sarvatA kahe che. e ja pramANe kaI sabhAmAMthI mukhya mukhya mANase cAlyA jAya ane sAmAnya mANase ja bAkI rahe tyAre paNa evuM avAma mA che "sI yAyA gayA" mA pradhAnanI apekSA (sata) che. sa-92 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 sthAnAGgastre __ niravazeSasarvakam-avazeSaH-zeSaH, tasmAnirgataM niravazeSaM, tacca sarva ca niravazeSasarva, tadeva niravazeSasarvakam-avaziSTavyaktimanAzritya sarvam , yathA-'sarca devA animiSAH ' atra nimeSarAhityaM sarveSu deveSu na tu kAmapi devavyakti vihAya tattiSThatIti / sarveSu bhaGgeSu svArthikaH kakAro bodhyaH / 4 / mU0 59 // ___pUrva sarva nirUpitaM, tatpastAvAtsAmprataM sarvamanuSyakSetraparyantagate parvate pUrvAdiSu dikSu kUTAni nirUpayitumAha___mUlam-mANusuttarassa NaM pavayassa caudisiM cattAri kUDA paNNattA, taMjahA-rayaNe1, rayaNuccae2, savvarayaNe3, rynnsNcye|| // sU0 60 // "niravazeSa sarvakam "--jo kisI bhI eka vyaktimeM rahanese bAkI na bace, arthAt samasta vyaktiyoMmeM rahe vaha niravazeSa sarva hai| jaise " sarve devAH-animiSAH " samasta deva nimeSa rahita haiM, yahAM nimeSarAhitya kisIbhI deva vyaktiko choDakara nahIM rahatA hai / athavA-samasta padArtha sat svarUpa haiM, yahAM satrUpatA kisIbhI padArthako choDakara nahIM rahatI hai, isa prakArase yaha niravazeSasarvaka hai| yahAM sarvatra bhaGgoM meM svArthika kakAra huvA hai // sU0 59 // ___ sarvakA nirUpaNa karake aba sUtrakAra sarvake prastAvako lekara sarva manuSyakSetraparyantagataparvatake pUrvAdi dizAoMmeM kUToMkI nirUpaNA karate haiM / " mANusuttarassa NaM pavvayassa cauddisiM cattAri " ityAdi. mAheza satAnuM TAnta cha "niravazeSasarvakam " 2 saghaNI vyatimAna lAgu paDI zake-eka paNa vyaktine apavAda na rahe evA sarvane "niravazeSa saba cha. ma " sarve devAH animiSAH " sa (mI) vA matibhiSa (aTaka) hoya che. ahIM nimeSa rahitatAne guNa dareka devane lAgu paDe che-eka paNa deva temAM apavAdarUpa nathI. athavA samasta padArtha "sat " rUpa che. ahIM satarUpatAne eka paNa padArthamAM abhAva nathI, ema samajI zakAya che. niravazeSa sarvakanuM A prakAranuM svarUpa che. ahIM bhAMgAomAM sarvatra svArthika 'ka'sAya che. // sU. 58 // sarvanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra sarva manuSya kSetragata parvatanA pUrvAdi dizAonA kUTanuM nirUpaNa kare che- " mANusuttarassa NaM pavvayassa cauddisiM cattAri" chatyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u.2 sU060 mAnuSottaraparvatasya kUTanirUpaNam 731 chAyA-mAnuSottarasya khalu parvatasya caturdizi catvAri kUTAni prajJaptAni, taghathA-ratnaM 1, ratnoccayaM 2, sarvaratnaM 3, ratnasaMcayam 4 / sU0 60 // TIkA-"mANusuttarasse " tyAdi mAnuSottarasya khalu parvatasya caturdizi catasRNAM dizAM samAhArazcaturdika tasmizcaturdizi, sUtre prAkRtatvAdanusvAraH catasRSu dakSiNapUrvAdiSu dikSu catvAri kUTAnizikharANi prajJaptAni, iha diggrahaNe vidizAM grahaNaM, catuSu koNeSvityarthaH / tAni kUTAni dakSiNapUrvAdidikkrameNa nirUpayannAha-tadyatheti, ratnaM tadAkhyaM kUTaM ratnakUTamityarthaH, tacca dakSiNapUrvasyAM dizi-agnikoNe dakSiNadigvati suparNakumArendrasya veNudevasya nivAsasthAnam 1, tathA dakSiNapazcimadigantarAle-nairRtakoNe ratnoccayaM-tadAkhyaM kUTaM ratnocayakUTamityarthaH, tacca velambaM sukhadamiti nAmAntaramapi bhajate, tatkUTaM velambasya dakSiNadigvati vAyukumArendrasya vartate 2, / tathA-pUrvottarasyAM dizi-IzAnakoNe-sarvaratnaM-sarvaratnakUTa, tacca uttaradi. gvattino veNudAlinAmakasuparNakumArendrasya bodhyam 3, TIkArtha-puSkarAddhakSetra meM mAnuSeottara parvatake cAroM dizAoMmeM cAra kUTahaiM, yahA~ dizApadase pUrvAdi cAra dizAeM bhI lI gaI haiN| isI tarahase cAroM dizAoM aura vidizAoM meM ye cAra kUTa phaile huve haiN| ratnakUTa dakSiNa pUrvadizAmeM agnikoNameM hai / yaha dakSiNa digvartI suparNakumArendra veNuH devakA nivAsasthAna hai 1, tathA dakSiNa-pazcimameM nairRtakoNameM ratnoccaya kUTa hai / isakA-" velambasukhad " bhI nAma hai, yaha kUTa dakSiNa digvartI vAyukumArendra velambakA hai 2, tathA-pUrvottarameM-IzAnakoNameM sarvaratna kUTa hai, yaha uttaradigvartI veNudAlika suparNakumArendrakA hai 3, pazcimo. TIkAtha-puSparAdha kSetramAM mAnuSettara parvatanI cAre dizAomAM cAra phUTa che. ahIM dizApada dvArA pUrvAdi cAra dizAo ane vidizAo paNa gRhIta thaI che. A rIte cAra dizAo ane vidizAomAM te cAra phUTa phelAyelA che. dakSiNa-pUrva dizAmAM (agnikeNamAM) ratnakUTa AveluM che. te dakSiNa dizAvartI suparNakumArendra veNudevanuM nivAsasthAna che. dakSiNa-pazcimamAM (naiRtyakeNamAM) ratnazcaya kUTa AveluM che. tenuM bIjuM nAma "velambasukhada" che. A phUTa dakSiNa dizAvartI vAyukumAredra velambanuM nivAsasthAna che. pUrvottaramAM (IzAna keNamAM) sarvaratnakUTa AveluM che. te uttaradivartI veNudAlika nAmanA suparNa kumArendranuM nivAsasthAna che. pazcittire (vAyavyakoNamAM) ratnasaMcaya phUTa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre " tathA - pazcimottarasyAM dizi-vAyukoNe ratnasaMcayaM - ratnasaMcayakUTaM tacca 'prabha Jjana' nAmnA'pi prasiddhaM tatkUTamuttaradigbarttinaH prabhaJjananAmaka vAyukumArendrasya bodhyam / uktaJca - 66 dakkhiNapu0veNa rayaNa, -kUDaM garuDassa veNudevassa | dakkhiNa pacchima rayaNu, - cayaM ca velaMbadevassa // 1 // puvvuttareNa savtra, - rayaNaM devassa veNudAlista / pacchima uttara rayaNa, - saMcaya kUDaM pabhaMjassa || 2 || chAyA -- dakSiNapUrve ratnakUTaM garuDasya veNudevasya / 732 dakSiNa pazcime ratnoccayaM ca velambadevasya // 1 // pUrvottare sarvaratnaM devasya veNudAleH / pazcimottare ratnasaMcayakUTaM prabhaJjasya ( prabhaJjanasya ) || 2 || iha catuHsthAnakAnurodhena kUTacatuSTayamevoktam, tadatiriktAnyapi dvAdaza kUTAni santi, tatra trINi trINi pUrvadakSiNapazcimottarAsu dvAdazApyekaikadevAdhiSThitAni santi / uktaM ca 41 B puveNa tini kUDA dAhiNao tiSNi tiSNi avareNaM / uttarao tini bhave cauddisiM mANusa nagassa // 1 // "" chAyA - pUrvasyAM (dizi ) trINi kuTAni dakSiNataH trINi trINyapareNa / uttaratastrINi bhaveyucaturdizi mAnupanagasya // 1 // iti, evaM digvidigAzrayeNa tu sarvANi SoDaza kUTAni bhavantIti / / sU0 60 // ttara vAyukoNa meM ratnasaMcayakUTa hai / yaha prabhaJjana bhI kahA jAtA hai, yaha uttaradigvartI prabhaJjana vAyukumArendrakA nivAsasthAna hai 4 / kahA bhI hai "" dakkiNapuveNa rayaNakUDaM " ityAdi. yahAM catuHsthAnake anurodhase cAra kahe gaye haiM, inase atirikta aurabhI bAraha kUTa haiM / ye kUTa pUrva dakSiNa pazcima-uttara meM tIna tIna haiM aura pratyeka eka eka devAdhiSThita haiM / kahA bhI hai-pUveNa tinni kUDA " ityAdi / yo dizA vidizAke Azra yase saba kUTa solaha hote haiM // 60 // AveluM che, tene prabhajana paNa kahe che. te uttaradigdatI prabhajana nAmanA vAyuGkumArendranuM nivAsasthAna che. udhuM pazu che hai - " dakkhiNapuveNa rayaNakUDa" ItyAdi. ahIM cAra sthAnanA adhikAra cAlatA hAvAthI cAra phUTanI ja vAta harI che, pAyu me sivAya jIma' mAra DreTa pazu che. te chUTa pUrva-dakSiNa-pazcima ane uttaramAM traNa traNa che. ane pratyeka kUTa52 eka eka deva vase che. kahyuM pache - " pUvveNa tinni kUDA " ityAdi. yA rIte dizAo bhane vidhizAomI Dusa 16 Ta . // sU. 10 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TokA sthA0 u02sU061 jambUdvIpagatabharatairavatayoH kAlanirUpaNam 733 pUrva mAnuSottare parvate kUTAni nirUpitAni, samprati tenA''takSetrANi nirUpayitumAha - mUlam-jaMbuddIve dIve bharaheravaesu vAsesu tIyAe ussappiNIe susamasusamAe samAe cattAri sAgarovamakoDAkoDIo kAlo hutthA, jaMbuddIve dIve bharaheravaesu vAsesu imIse osappiNIe susamasusamAe samAe cattAri sAgarovamakoDAkoDIo kAlo hutthA jaMbuddIve dIve bharaheravaesu vAsesu AgamessAe ussappie susamasusamAe samAe cattAri sAgarovamakoDA. koDIo kAlo bhavissai ||suu0 61 // chAyA-jambUdvIpe dvIpe bharatairavatayorSayoratItAyAmutsarpiNyAM susamasuSamAyAM samAyAM catasraH sAgaropamakoTAkoTayaH kAlo'bhUt jambUdvIpe dvIpe bharatairavatayovarSayorasthAmavasapiNyAM suSamasuSamAyAM samAyAM catasraH sAgaropamakoTAkoTayaH aba sUtrakAra ina kUToMse AvRtta kSetroMkI prarUpaNA sUtra kahate haiM " jaMbuddIve dIve bharaheravarasu" ityAdisUtrArtha-jambUdvIpameM bharata aura airavata kSetroM meM atIta utsarpiNImeM suSama suSamAkAlameM cAra sAgaropama koDAkoDIkA kAla thaa| jambUdvIpameM bharata aura airavatakSetra meM isa vartamAna avasarpiNImeM suSama suSamAkAlameM ArakameM cAra koTAkoTi sAgaropama kAla huvA thaa| isa jambUdvIpa have sUtrakAra e kUTavaDe AvRta kSetranI prarUpaNa kare che. " jabuddIve dIve bharaheravaesu" tyAha svArtha-jaMbudvIpanA bharata ane airAvata kSetramAM atIta utsarpiNImAM suSama suSamakALamAM cAra sAgaropama keDAcheDIne kALa hate. jabUDhIpanA bharata ane aravata kSetramAM vartamAna avasarpiNImAM paNa suSama suSamAM Aro cAra kaTAkedI sAgaropama pramANukALano hate. A jaMbudvIpa nAmanA dvIpanA bharata ane aravata kSetramAM bhaviSyanI utsarpiNImAM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 sthAnAGgasUtre kAlo'bhUt jambUdvIpe dvIpe bharatairavatayo varSayorAgamiSyantyAmutsarpiNyAM suSamasumAyAM samAyAM catasraH sAgaropamakoTAkoTayaH kAlo bhaviSyati / sU0 61 / TIkA - " jaMbuddIve " ityAdi - vyAkhyA spaSTA | mru0 61 // kSetranirUpaNamasaGgAt kSetra vizeSa nirUpaNAmAha mUlam - jaMbuddIve dIve devakuru uttarakuru vajjAo cattAri akammabhUmIo paNNattAo, taM jahA - hemavae1, erannavara 2, harivAse 3, rammagavAse 4, cattAri vaTTaveyaDupavvaA paNNattA, taM jahA - saddAbAI 1, viDAbAI 2, gandhAvAI3, mAlavaMta pariyAe 4 / 1 tattha NaM cattAri devA mahiDiyA jAva paliovamaTTiiyA parivasaMti, taM jahAsAI 1, pabhAsera, aruNe3, paume 4 / jaMbuddIve dIve mahAvidehavAse cauThivahe paNNatte, taM jahApuvvavidehe?, avaravidehe2, devakurA3, uttarakurA 4 / savve'viNaM NisaDhaNIlavaMtavAsaharapavvayA cattAri joyaNasayAI uDDuM uccatteNaM cattAri gAuyasayAI ubveheNaM paNNattA / jaMbuddIve dI maMdassa pavvayasta puratthimeNaM soyAe mahAnaIe uttarakUle cattAri vakkhArapavvayA paNNattA, taM jahA -cittakUDe 1, pamhakUDe 2, NaliNakUDe 3, egasele 4 | jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa purasthimeNaM sIyAe mahAnaIe dAhiNakUle cattAri vakkhArapavvayA paNNattA, taM jahAtikUDe 1, vesamaNakUDe 2, aMjaNe3, mAyaMjaNe4 / nAmake dvIpameM sthita bharatakSetra aura airavata kSetrameM AgAmI utsarpi NImeM suSama suSamA cAra koTAkoTi sAgaropamakA kAla hogA, sUtrakI vyAkhyA spaSTa hai | sU0 61 // paNa suSama suSamA ArAnA kALa cAra phATAkATI sAgaropamanA haze. Asu, pA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA04302 sU0 61 jambUdvIpagatabharatairavatayoH kAlanirUpaNam 735 jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa paccatthimeNaM sIodAe mahAnaIe dAhiNakUle cattAri vakkhArapavvayA paNNattA,taM jahAaMkAvaI 1, pamhAvaI2, Asivise3, suhaavhe4| jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa paccatthimeNaM sIodAe mahANaIe uttarakUle cattAri vakkhArapavvayA paNNattA, taM jahAcaMdapavae1, sUrapavvae2, devapavae3, NAgapavvae 4 / jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayasta causu vidisAsu cattAri vakkhArapavvayA paNNattA, taM jahA-somaNase 1, vijjuppabhe2, gandhamAyaNe 3, mAlavaMte 4 / jaMbuddIve dIve mahAvidehe vAse jahannapae cattAri arahaMtA cattAri cakkavaTTI cattAri baladevA cattAri vAsudevA uppaJjisu vA uppajjaMti vA, uppajjissaMti vaa| jaMbuddIve dIve maMdarapabvae cattAri vaNA paNNattA, taM jahAbhadasAlavaNe1, naMdaNavaNe2, somaNasavaNe3, paMDagavaNeSTha / jaMbuddIve dIvemaMdare pavae paMDagavaNe cattAri abhisegasilAo paNNattAo, taM jahA-paMDukaMbalasilA1, aipaMDukaMbalasilA 2, rattakaMbalasilA3, airattakaMbalasilA 4 / maMdaracUliyA NaM uvariM cattAri joyaNAiM vikkhaMbheNaM pnnnntaa| evaM dhAyaisaMDadIvapurathimaddhevi kAlaM Adi karettA jAva maMdaracUliyatti / evaM jAva pukkharavaradIvapaccatthimaddhe jAva maMdaracUliyatti-jaMbuddIvagaAvassagaM tu kAlAo cUliyA jAya / dhAyaisaMDe pukkharavare ya puvAvare pAse |1||suu0 62 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 sthAnAGgasUtre chAyA - jambUdvIpe dvIpe devakurUttarakuruvarjAzcatasraH akarma bhUmayaH prajJaptA, tadyathAtam 1, airaNyavataM 2, harivarSa 2, ramyakavarSam 4 / catvAro vRttavaitAdayaparvatAH prajJaptAH, tadyathA zabdApAtI 1, trikaTApatI 2, gandhApAtI, mAlyavatparyAya: 4 / tatra khalu catvAro devA maharddhikA yAvat parayopasthitikAH parivasanti tadyathA - svAtiH 1, prabhAsaH 2, aruNaH 3, padma: 4 / jambUdvIpe dvIpe mahAvidehavarSe caturvidhaM prajJaptam, tadyathA - pUrvavidehaH 1 apara videhaH 2, devakuravaH 3, uttarakuravaH 4, sarve'pi khalu niSadhanIlabaddharSadhara parvatAzcatvAri yojanazatAni UrdhvamuJcatvena catvAri gavyUtazAni udvedhena prajJaptAH, kSetra nirUpaNake prasaGgase sUtrakAra aba kSetra vizeSakI nirUpaNA karate haiM / " jaMbuddIve dIve devakuru uttarakuru vajAo " ityAdi sUtrArtha - jambUdvIpa nAmake isa dvIpameM devakuru aura uttarakuruko choDakara cAra akarma bhUmiyAM kahI gaI haiM, jaise- hemavata 1, airaNyavata 2, harivarSa 3, aura ramyakavarSa 4 / cAra vRttavaitADhya parvata kahe gaye haiM, jaisezabdApAtI 1, vikApAtI 2, gandhApAtI 3, mAlyavatparyAya 4 / vahA~ cAra maharddhika deva yAvat palyopamakI sthitivAle khAtI 1, prabhAsa 2, aruNa 3 aura padma 4 rahate haiM / jambUdvIpa meM mahAvideha kSetra cAra prakArakA kahA gayA hai, pUrvavideha 1, aparavideha 2, devakuru 3, uttarakuru 4 | samasta niSedha aura nIlavanta varSadhara parvata cArasau yojana UMce haiM aura udvedhase bhUmimeM cArasau gavyUtipramANa haiN| jambUdvIpameM jo mandara kSetranirUpaNunA saMbaMdhanI apekSAe have sUtrakAra kSetravizeSanI prarUpaNA re che." jaMbuddIve dIve devakuruuttarakuruvajjAo " tyAhi sUtrArtha -jabudvIpa nAmanA A dvIpamAM devakuru ane uttarakuru sivAyanA A yAra kSetrAne amrmabhUmiyo uDDI che, temanAM nAma yA pramANe che - (1) Daibhavata, (2) bhairaeyavata, (3) harivarSa mane (4) 2bhyavarSa cAra vRttavaitADhaya parvata kahyAM che, temanAM nAma A pramANe che--(1) zabdApAtI, (2) viTApAtI (3) gandhAyAtI mane (4) bhAsyavatparyAya. tyAM paceApamanI sthitivALA cAra maharSiMka Adi vizeSaNeAvALA deva rahe che. te veAnAM nAma yApramANe che - (1) svAtI, (2) pralAsa, ( 3 ) aruNu bhane (4) padma, yUdvIpamAM maDAviheDa kSetra yAra aaranA udyAM che -- (1) pUrva viheDa, (2) apara viheDa, (3) devapuru mane (4) uttarakuru samasta niSedha ane nIlavanta vadhara parvata cArasA cAjana UMcA che, ane temanA udveSa zrI sthAnAMga sUtra : 02 - Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA04302069 jambUdvIpagatabharatairavatayoH kAlanirUpaNam 737 jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya paurastyena zItAyA mahAnadyA uttare kUle catvAro vakSaskAraparvatAH prajJaptAH, tadyathA-citrakUTaH 1, pakSmakUTaH 2 nalinakUTaH 3, ekalaH 4 | jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pAzcAtye zItAyA mahAnadyA dakSiNakUle aare arearrparvatAH prajJaptAH, tadyathA - trikUTaH 1, vaizravaNakUTaH 2, aJjanaH 3, mAtaJjanaH 4 | jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pAcAtye zItodAyA mahAnadyA dakSiNakUle catvAro vakSaskAraparvatAH prajJaptAH, tadyathA - aGkAvatI 1, pakSmAvatI 2, AzIviSa: 3, sukhAvahaH 4 / jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya pAzcAtye zItodAyA mahAnadyA uttarakUle catvAro vakSaskAraparvatAH prajJatAH, tadyathA candraparvataH 1, sUryaparvataH 2, deva parvataH 3, nAgaparvataH 4 | - parvata hai, usakI pUrva dizAmeM sthita sImA mahA nadIke uttarakUlapara cAra vakSaskAra parvata haiM jaise- citrakUTa 1, pakSmakUTa 2, nalinakUTa 3 ekazaila 4 jambUdvIpameM mandara parvatakI pazcima dizAmeM zItA mahA nadI ke dakSiNa taTapara cAra vakSaskAra parvata kahe gaye haiM, trikUTa 1, vaizravaNakUTa 2, aMjana 3, mAtaJjana 4 / jambUdvIpake mandara parvatakI pazcima dizAmeM zItodA mahAnadI ke taTapara cAra vakSaskAra parvata haiM, aGkAvatI, pakSmAvatI, AzIviSa aura sukhAvaha4 / isI zItodA mahAnadI ke uttara taTapara cAra vakSaskAra parvata haiM unake nama-candra parvata 9, sUrya parvata 2, deva parvata 3, nAga parvata 4 haiM | jambUdvIpa ke mandara parvatakI cAroM vidizAmeM cAra (lUbhigata vistAra) thAraso gavyUti (asa) pramANu che. mUdrI mAM ne mandara parvata che tenI pUrva dizAmAM AvelI zItA nadIne uttara kinAre cAra vakSaskAra pA che, temanAM nAma yA pramANe che - (1) citrakUTa, (2) pakSmaTa, (3) nasinaTa ane (4) eka zaila. jabudvIpamAM mandara parvatanI pazcima dizAmAM zItA mahAnadInA dakSiNa kinArA para A yAra vakSas42 parvatI che - (1) trikUTa, (2) vaizravaNu ITa, (3) ana yAne (4) bhAtaMbhana yUdvIpamA bhandara paryaMtanI pazcima dizAmAM je zIteAdA nAmanI mahAnadI che tenA dakSiNa taTapara cAra vRkSas2 parvata mAvelA che - ( 1 ) sAvatI, (2) pakSamAvatI, (3) mAzIviSa ane (4) sukhAvaha. e ja zIteAdA nadInA uttara taTapara nIce pramANe cAra vakSaskAra prvte| che tenA nAmI - (1) yandra parvata, (2) sUrya parvata, (3) dveva paryaMta sa - 93 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 sthAnAGgasUtre jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya catasRSu vidikSu catvAro vakSaskAraparvatAH prajJaptAH, tadyathA-saumanasaH 1 vidyutmabhaH 2, gandhamAdanaH 3, mAlyavAn 4 / jambUdvIpe dvIpe mahAvidehe varSe jaghanyapade catvAro'rhantaH, catvArazcakravartinaH, catvAro baladevAH, catvAro vAsudevAH udapadyanta vA utpadyante vA utpatsyante vA / jambUdvIpe dvIpe mandaraparvate catvAri vanAni prajJaptAni, tadyathA-bhadrazAlavanaM 1, nandanavanaM 2, saumanasavanaM 3, paNDakavanam / / jambUdvIpe dvIpe mandare parvate paNDakavane catasro'bhiSekazilAH prajJaptAH, tadyathApANDukambalazilA 1, atipANDukambalazilA 2, raktakambalazilA, 3, atirakta kambalazilA 4 / mandaracUlikA khalu upari catvAri yojanAni viSkambheNa prajJaptA, evaM dhAtakIkhaN'dvIpapaurastyA'pi kAlamAdiM kRtvA yAvat mandaracUliketi / evaM yAvat vakSaskAra parvata saumanasa 1, vidyutprabha 2, gandhamAdana 3, mAlyavAna haiM / jambUdvIpameM mahAvideha kSetra meM jaghanya padameM cAra arhanta, cAra cakravartI, cAra-baladeva, cAra vAsudeva utpanna hote haiM aura AgebhI utpanna hoNge| jambUdvIpake mandara parvatapara cAra vana haiM, bhadrazAlavana 1, nandanavana 2, saumanasavana 3, paNDakavana 4 / jambUdvIpameM mandara parvatapara sthita paNDakavanameM cAra abhiSeka zilAe haiM / pANDu kambalazilA 1, ati pANDukambalazilA 2, rakta kambalazilA 3, atiraktakambalazilA 4 / mandarakI cUlikA viSkambhase UparameM cAra yojanakI kahI gaI hai| isI tarahase dhAtakI khaNDa dvIpake paurastyArdhameM bhI kAlase lekara yAvat mandaracUlikA takakA saba pATha kahanA cAhiye, isI taraha yAvat puSkaravara dvIpake pAzcAtyArdhameM bhI jambUdvIpakAvazyaka kAlase lekara cUlikA taka ane (4) nAga parvata. jaMbudvIpanA mandara parvatanI cAra vidizAomAM saumanasa, vidyubha, gandhamAdana ane mAlyavAna nAmanA cAra vakSaskAra parvata che. jabUdvIpanA mahAvideha kSetramAM jaghanyanI apekSAe cAra ahata, cAra cakravatI, cAra baLadeva ane cAra vAsudeva utpanna thAya che ane bhaviSyamAM paNa utpanna thaze. jabUdvIpamAM mandara parvata para cAra vana che- 1) bhadrazAla vana, (2) nandanavana, (3) saumanasavana mana (4) 5441. yUdvIpamA bhan42 56ta para AvelA paMDaka vanamAM cAra abhiSeka zilAo che. temanAM nAma A pramANe che. (1) pAMDasualual, (2) matipawialaal, (3) 24tanalaat ane (4) atiraktaka...lazilA. e ja pramANe puSkaravaradvIpanA aparAdha paryantanA viSayamAM paNa jaMbudvIpanA jevuM ja kALathI laIne cUlikA paryantanuM zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04302 sU061 jambUdvIpagatabharatairavatayoH kAlanirUpaNam 739 puSkaravaradvIpapAzcAtyAddhe yAvat mandaracUliketi jambUdvIpakAvazyakaM tu kAlAt cUlikAM yAvat / dhAtakIkhaNDe puSkaravare ca pUrvApare pArthe / 1 / mU0 62 / TIkA-" jaMbuddIve dIve " ityAdi-jambUdvIpanAmake dvIpe devakuruttarakuruvarjAH devakurUttarakRrUna varjayitvA catasraH akarmabhUmaya:-karmANi-kRSivANijyAdIni tAni na santi yAsu tathAbhUtA bhUmayaH, prajJaptA: kathitAH, tpthaahaimvtmityaadi| kA kahanA cAhiye / tAtparya yaha hai ki dhAtakIkhaNDameM puSkaravarArdhameM aura inake pUrva apara pArzvameM bhI pUrvokta saba kathana kaha lenA caahiye| TIkArtha-kRSi-vANijya Adi karma jina bhUmiyoM meM ho, ve karmabhUmiyAM haiM aura inase bhinna bhUmi akarmabhUmi hai / bharata-haimavata-harivarSa-videha, ramyaka-airaNyavata-airavata ina sAta kSetromeMse haimavata, harivarSa, ramyaka ye tIna akarmabhUmi kSetra haiN| ina sAta kSetromeM bharatakSetra dakSiNako ora avasthitahai / bharatase uttarameM haimavata, isake uttarameM harivarSa. isase uttarameM videha, isake uttarameM ramyaka, isake uttara meM airaNyavata, isake uttarameM airavata kSetra hai / vyavahAra siddhi dizAke niyamAnusAra meru paryaMta sAtoM kSetroMke uttara bhAgameM asthita hai| devakuru aura uttarakuruko choDakara jo akarmabhUmike kSetra cAra kahe gaye haiM usakA kAraNa yaha hai ki ye do kSetra mahAvidehake hI kathana samajavuM. eTale ke dhAtakIkhaMDamAM, puSkaravarArdhamAM ane tenA pUrva ane pazcima vibhAgomAM paNa upara mujabanuM samasta kathana thavuM joIe. TIkAI-kRSi, vANijaya Adi karmane je bhUmiomAM saddabhAva hoya che, te bhUmiene karmabhUmie kahe che, paNa jyAM temane abhAva che evI bhUmiene ma bhUmimA 43 . sarata, bhakta, sviSaH, viTeDa, 2054, #25yavata, ane aravata, A sAta kSetramAMthI haimavata, harivarSa ane ramyaka, A traNa akamabhUmikSetra che. A sAta kSetromAMnuM bharatakSetra dakSiNamAM avasthita che. bharatanI uttare haimavata, haimavatanI uttare harivarSa, harivarSanI uttare videha, videhanI uttare ramyaka, rampakanI uttare airaNyavata ane araNyavatanI uttare aravata kSetra che. vyavahAra siddha dizAnA niyamAnusAra meru parvata sAte kSetranA uttara bhAgamAM Avela che. akarmabhUminA cAra kSetra kahyAM che. temAM devakuru ane uttarakurune samAveza nahIM karavAnuM kAraNa e che ke te baMne mahAvide zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 thaanaay' tathA-vRttavaitADhayaparvatA:-catulA''kAravaitADhayanAmakA girayaH zabdApAtivikaTApAti - gandhApAti-mAlyavatparyAyAbhidheyAzcavAraH santi / tatraikaikasmin parvate krameNa svAti-prabhAsA-'ruNa-padmanAmakAzcatvAro devAH santi / te ca maharcikA yAvat palyopamasthitikA bodhyA / tathA-jambUdvIpAntargataM yanmahAvidehakSetraM, tatra pUrva videhAparavideha-devakurUtarakurunAmakAni catvAri varSANi-kSetrANi vijJeyAni / tathA-niSadhanAmakA nIlavannAmakAzca ye varSadharaparvatAH santi te sarve'pi Urdhva muccatvena caturyoM janazatapramANA, udvedhena bhUmau ca caturgavyUtazatapramANA vijJeyAH / atra gavyUtazabda: krozavAcakaH / bhAga haiM, parantu inameM bhI yugalikoMko vastI hai, isaliye-sAta kSetro meM isakI svatantra rUpase gaNanA nahIM kI gaI hai / athavA catu:sthAnake anurodhase yahAM inheM nahIM liyA gayA hai| vartula AkAravAle honese vikaTApAti-gandhApAti Adi parvatoMko vRttavaitADhaya parvata kahA gayA hai| ina cAra vRttavaitADhaya parvatomeM kramazaH eka-2 vRttavaitAdaya parvata para eka 2 mahaddhika svAtI, prabhAsa Adi nAmavAle deva rahate haiM, ina pratyekakI eka palyopama sthiti hai| jambUdvIpake antargata jo mahAvideha kSetra hai, usameM pUrvavideha, aparavideha, devakuru, aura uttarakuru ye cAra kSetra haiN| videhakSetrameM-niSadha, nIla ye do parvata haiN| inase hI uttarakuru aura devakurukI sImA nizcita hotI hai / ina donoM parvatoMkI uMcAi cArasau yojanakI hai, tathA udvedha bhUmike andara cArasau kosa taka hai / yahA~ gavyUti zabdase 1 kosa liyA gayA hai| hanA ja bhAga che, paraMtu te bhAgamAM paNa yugalikAnI vastI che, tethI sAta kSetramAM paNa temanI svataMtra rUpe gaNanA karI nathI. athavA cAra sthAnane adhikAra cAlatuM hovAthI temane ahIM gaNAvavAmAM Avela nathI. vikaTApAtI, gandhApAtI Adiparvate vartulAkAravALA hovAthI temane vRttavaitADhaya parvate kahyA che. te pratyeka vRttavaitADhya parvata para eka eka mahaddhika Adi vizeSa zevALe ane eka eka pApamanI sthitivALe deva vase che temanAM nAma svAti, prabhAsa, aruNa ane parva che. jambudvIpamAM je mahAvideha kSetra che, temAM pUrvavideha, apara videha, devakuru ane uttarakuru A cAra kSetra che. videha kSetramAM niSadha ane nIla nAmanA be parvata che. te parvatanI madadathI ja uttara kuru ane devakurunI sImA nizcita thAya che. A baMne parvatanI UMcAI cArase jananI che tathA udha-bhUminI aMdara temane vistAra 400 gamyutipramANa kahyo che. ahIM gacUti padane artha ekakesa (gAu) thAya che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sudhA TIkA sthA0 43.2sU061 jambUdvIpagatabharatairavatayoH kAlanirUpaNa 741 sampati jambUdvIpastha mandaraparvatasya pUrva pazcimadizovidikSu ca yAvanto yannAma: kAzca vakSaskAraparvatAH santi tAnAha-" jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa' ityAdinA / asya sandarbhasyAyamabhiprAyaH-jambUdvIpastha mandaraparva tasya pUrvasyAM dizi zItAyA mahAnadyA uttare taTe citrakUTa-pakSmakUTa-nalinakUTa-kazailanAma kAzcatvAro vakSaskAraparvatAH santi / tathA-mandaraparvatasya pUrvasyAM dizi zItodA mahAnadyA dakSiNe taTe citrakUTa-vaizravaNakUTA 'Jjana mAtaJjananAmakAzcatvAro vakSaskAraparvatAH santi / tathA-mandaraparvatasya pazcimAyAM dizi zItodAmahAnadyA dakSiNe taTe-aGkAvatI-pakSmAvatyAzIviSa - sukhAvahanAmakAzcatvAro vakSaskAraparvatAH santi / tathA-mandarasya parvatasya pazcimAyAM dizi zItodA mahAnadyA uttare taTecandraparvata-sUryaparvata-devaparvata - nAgaparvata nAmakAzcatvAro vakSaskAraparvatAH santi / tathA-mandaraparvatasya aizAnyAdiSu catasRSu vidikSu-koNeSu-krameNa sauma. nasa-vidyutprabha-gandhamAdana - mAlyavadabhidheyAzcatvAro vakSaskAraparvatAH santi / jambUdvIpake mandara parvatakI pUrva dizAmeM zItA mahAnadIke uttara taTapara citrakUTa Adi vakSaskAra parvata cAra haiM / dakSiNa taTapara citrakUTa vaizravaNa, aJjana, mAtaJjana ye cAra vakSaskAra parvata haiM / tathA-mandara parvatakI pazcima dizAmeM zItodA mahAnadIke dakSiNa taTapara aGgAvatI, pakSmAvatI, AzIviSa aura sukhAvaha nAmake cAra vakSaskAra parvata haiM / tathA-uttara taTapara candra parvata, sUrya parvata deva parvata, nAga parvata ye cAra vakSaskAra parvata haiM / tathA-mandara parvatako IzAna Adi cAroM dizAoMmeM kramazaH-saumana, vidyutprabha, gandhamAdana, mAlyavAn ye cAra vakSaskAra parvata haiN| tAtparya aisA hai-mandara parvatakI pUrva dizA zItA nadIke uttara taTapara cAra,dakSiNa taTaparabhI cAra, mandara parvatakI pazcima dizAmeM zItodA jaMbUDhIpanA mandara parvatanI pUrva dizAmAM zItA nAmanI mahAnadInA uttara taTapara citrakUTa Adi cAra vakSaskAra parvate AvelA che, ane dakSiNa taTapara citrakUTa, vaizravaNakUTa, aMjana ane mAtaMjana, e cAra vakSaskAra parvate che. mandara parvatanI pazcima dizAmAM zItAdA mahAnadInA dakSiNa taTapara aMkAvatI, padmAvatI, AzIviSa ane sukhAvaha nAmanA cAra vakSaskAra parvata cha, tathA uttara taTa52 (1) 2 5ta, (2) sUrya parvata, (3) he pakta ane (4) nAga parvata, e cAra vakSaskAra parvata che. mandara parvatanI IzA. nAdi cAra vidizAomAM anukrame saumana, vidhutvabha, gandhamAdana ane mAlya. vAna, e cAra vakSaskAra parvata che. A kathanane bhAvArtha e che ke mandara zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre ayaM bhAva: - mandaraparvatasya pUrvasyAM dizi zItAmahAnadyA uttarataTe catvAraH 4 evaM dakSiNataTe'pi catvAraH 4 / mandaraparvatasya pazcimAyAM dizi zItodA mahAnadyA dakSiNataTe catvAraH 4 / evamuttarataTe'pi catvAraH 4 / mandaraparvatasya aizAnyAdiSu caturyu koNeSu pratyekamekaikatvena catvAraH 4 / tathA-jambUdvIpasya mahAvidehavarSe jaghanyapade-padyate gamyate iti padaM saMkhyAsthAnaM, jaghanyaM sarvahInaM ca yat padaM tat jaghanya padaM tasmin , na nAtinyUnasaMkhyAyAM catvAro'rhantaH catvArazcakravatinaH, catvAro baladevAH, catvArI vAsudevAzca utpannAH, utpadyante, utpasyante veti / tathA-jambUdvIpastha mandaraparvate bhadrazAlavana-nandanavana-saumanasavana-paNDakavanAbhidheyAni catvAri vanAni santi / tatra bhadrazAlavanaM bhUmau, nandanavana-saumanasabane mekhalA yugale, paNDakavanaM ca zikhare / uktAzcAtra gAthAHmahA nadIke uttara taTapara 4, dakSiNa taTapara bhI 4, mandara parvatakI pazcima dizAmeM zItodA mahAnadIke dakSiNa taTapara 4, uttara taTaparabhI cAra, aura mandara parvatakI IzAna Adi cAra koNoMpara pratyeka koNameM eka-2 isa prakArase 4 vakSaskAra haiN| ___ jambUdvIpake mahAvideha varSa meM jaghanyapadameM nyUnAtinyUna saMkhyAmeM kamase kama cAra arhanta, cAra cakravartI, cAra vAsudeva huve haiM, aura hoNge| tathA-jambUdvIpameM mandara parvatapara bhadrazAlavana, nandanavana, saumaH nasavana, aura paNDakavana ye cAra vana haiM / inameM bhadrazAlavana jamInapara nandanavana aura saumanasavana mekhalA yugalapara evaM paNDakavana zikharapara haiN| yahAM isa prakArase gAthAeM kahI gaI haiN| parvatanI pUrva dizAmAM vahetI zItA nadInA uttara taTapara 4, dakSiNa taTa para paNa 4, mandara parvatanI pazcima dizAmAM zItedA nAmanI mahAnadInA uttara taTapara cara ane dakSiNa taTapara paNa 4 vakSaskAra parvata che. mandara parvatanI IzAna, agni, naiRtya ane vAyavyamAM eka eka eTale ke cAre khUNAomAM kula 4 vakSaskAra parvata che. jabUdvIpanA mahAvideha kSetramAM jaghanyanI apekSAe--nyUnAtinyUna saMkhyAmAM ochAmAM ochA cAra ahaMta, cAra cakavatI ane cAra vAsudeva utpanna thayA che ane utpanna thaze paNa kharAM, tathA jaMbUdvIpamAM mandara parvata para bhadrazAlavana, nandanavana, saumanasavana ane paMDakavana, e cAra vana che. temAMnuM bhadrazAlavana bhUtala pAse, nandanavana ane saumanasavana mekhalA yugala para ane paMDakavana zikhara para che. ahIM A pramANe gAthAo kahI che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TokA sthA04302062 jambUdvIpagatabharatairavatayoH kAlanirUpaNam 743 " bAvIsa sahassAI, puvvAvaramerubhaddasAlavaNaM / aDrAijjasayA uNa, dAhiNapAse ya uttarao // 1 // paMceva joyaNasae, ur3e gaMtUNa paMcasayapihulaM / naMdaNavaNaM sumeruM, parikkhivittA ThiyaM rammaM / 2 / / bAsaTi sahassAI paMceva sayAI nNdnnvnnaao| uDDU gaMtUNa vaNaM, somaNasaM naMdaNavaNasaricchaM // 3 // somaNasAo tIsa, chacca sahasse vilaggiUNa giri / vimalajalakuMDagahaNaM, havai vaNaM paMDayaM sihare // 4 // cattAri joyaNasayA cauNauyA cakkavAlI ruNdai| igatIsa joyaNasayA bAsaTThI parirao tassa // 5 // " chAyA-dvAviMzatisahasrANi pUrvAparamerau bhadrazAlavanam / arddhattIyazatAni punaH dakSiNapArzve ca uttrtH||1|| pazcaiva yojanazatAni Urdhva gatvA paJcazatapRthulam / nandanavanaM sumeruM parikSipya sthitaM ramyam // 2 // dvApaSTisahasrANi pazcaiva zatAni nandanavanAt / UrdhvaM gatvA vanaM saumanasaM nandanavanasadRzam // 3 // saumanasAt triMzat SaT ca sahasrANi vilagyagirim / vimalajalakuNDagahanaM bhavati vanaM paNDakaM zikhare // 4 // catvAriM yojanazatAni caturnavatiM cakravAlato vistAraH / ekatriMzadyojanazatAni dviSaSTiM parirayastasya // 5 // iti tathA-jambUdvIpagatamandaraparvatasya paNDakavane abhiSekazilAH-tIrthaGkarANAmabhiSekArthAH zilA abhiSekazilAH, yatra tIrthaGkarANAmabhiSeko bhavati, tAzcatasra:pANDukambalAdayaH zilA mandaracUlikAyAH pUrvadakSiNapazcimottarAsu dikSu krameNa "bAvIsasahassAI" ityAdi / tathA-jambUdvIpagata mandara parvata para jo paNDakavana hai usameM jinapara tirthaGkaroMkA zubhAbhiSeka hotA hai aisI cAra zilAeM haiN| inake nAma-pANDukambala aadihaiN| ye zilAeM mandara cUlikAkI pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara dizAmeM kramazaH haiN| mandara " bAvIsasahassAI" yAha. jabudvIpanA mandara parvata para je paMDakavana che temAM cAra abhiSeka zilAo che, je zilAo para tirthakarone zubhAbhiSeka thAya che. te abhiSeka zilAonAM nAma A pramANe che-pAMDukammala zilA Adi cAra nAma sUtrA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 sthAnAGgasUtre bodhyAH / mandaracUlikA-mandaragirizikharaM khalu upari agre viSkambheNa vistAreNa catvAri yojanAni-caturpojanavistIrNoparitanabhAgAH prajJaptAH / itthaM jambUdvIpasya vastujAtamabhidhAya sampati dhAtakIkhaNDadvIpa-puSkaravaradvIpayoH pratyekaM paurastyAIpAzcAtyAyo vastujAtamabhidhAtumAha-' evaM dhAyaisaMDadIvapurathimaddhe vi' ityaadi| ___ evam-anena prakAreNa-jambUdvIpAlApakaprakAreNa dhAtakIkhaNDadvIpapaurastyAddhe'pi kAlam='tIyAe ussappiNIe susamasusamAe samAe ' iti pUrvoktaM kAlam Adi kutvA-prArabhya yAvat mandaracUliketi= maMdaracUliyANaM uvari cattAri joyaNAI vikakhaMbheNaM paNNattA' ityantAH sarve AlApakA bodhyAH / ayaM bhAvaH-'dhAyaisaMDadIvapurathimaddhe bharaheravaesa toyAe ussappiNIe susamasusamAe samAe' ityArabhya 'maMdaracUliyANaM uvariM cattAri joyagAI vikvaM. girise zikharakA nAma mandaracUlikA hai / isake Age bhAgakA vistAra cAra yojanakA hai, arthAt isakA jo uparitana bhAga hai vaha cAra yojana vistRta hai| isa prakArase jambUdvIpameM vastu jAtakA kathana karake aba sUtrakAra dhAMtakIkhaNDa, evaM puSkaravara dIpake paurastyAdha aura pAzcAtyArthameM vastujAtakA kathana karane ke liye " evaM dhAyaisaMDadIvapurasthi. maddhe vi" ityAdi rUpase kathana karate haiM, ve kahate haiM ki jaisA yaha AlApa prakAra jambUdvIpake sambandhameM kahA gayA hai, vaisAhI AlApa prakAra dhAtakIkhaNDa dvIpake paurastyA meM bhI kAlaseM lagAkara mandara cUlikA takakA kaha lenA cAhiye / arthAt-" dhAyaisaMDadIvapurasthimaddhe bharahe ravaessu vAsesu tIyAe ussappiNIe susamatusamAe samAe" ImAM ApyA anusAra samajavA. te zilAo anukrame mandara parvatanI pUrva, dakSiNa, pazcima ane uttara dizAmAM che. mandara parvatanA zikharanuM nAma maMdira cUlikA che. tenA sauthI uparanA bhAgane vistAra cAra ejanane che A pramANe jaMbudvIpanA padArthonuM kathana karIne have sUtrakAra dhAtakIkhaMDa dvIpa ane puSkaravara dvIpanA pUrvArdha ane pazcimAdhanA padArthonuM cAra sthAnane anulakSIne 4thana re che. " evaM dhAyaisaMDa dIvapurathimaddhe vi" tyAhi A sUtrapATha dvArA sUtrakAra evuM sUcana kare che ke kALathI laIne mandara cUlikA paryantanuM jevuM kathana jaMbudvIpanA viSayamAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana dhAtakIkhaMDa dvIpanA pUrvArdhaviSe paNa samajI levuM. eTale ke - " dhAyaisaMDadIvapurathimaddhe bharaheravarasu vAsesu tIyAe ussappiNIe susamasusamAe samAe " mAthI 23 422 " maMdaracUliyANaM uvari cattAri joya zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04302sU062 jambUdvIpagatabharataravatayoH kAlanirUpaNam 745 bheNaM paNNattA' ityantA AlApakAH atra bodhyA iti / evam anena prakAreNaiva 'jAva'-yAvatpadena-dhAtakIkhaNDadvIpapAzcAttyAI - puSkaravaradvIpapaurastyAyograhaNam / tatazca-dhAtakIkhaNDadvIpapAzcAtyArddha-puSkaravaradvIpapaurastyADhe puSkaravaradvIpapAzcAttyAddhe ca utta vA tadanantaraM pratyekatra ' bharaheravaesu vAsesu tIyAe ussappiNIe susamasusamAe samAe ' ityevaM prakAreNa yAvat mandaracUliketi= maMdaracUliyANa uparicattAri joyaNAI vikhaMbheNaM paNNatA' ityantA AlApakA vaktavyA iti / ___ anumevArtha draDhayituM saMgrahagAthAmupanyasyati-" jaMbuddIvaga' ityAdi jambUdvIpAvazyakaM-jambUdvIpasyedaM jambUdvIpakaM tacca tadAvazyakam avazyaMbhAvitvAdvA'vazyavAyahAMse lagAkara " maMdaracUliyANaM uvari cattAri joyaNAI vikkhaMbheNaM paNNattA "yahAM takakA kathana yahAM kahA gayA hai. isI prakAra yAvaptadagrAhya dhAtakIkhaNDa dvIpa pAzcAtyarddha-evaM puSkaravara dvIpa paurastyAI, aura puSkaravara dvIpa pAzcAtyAddha meM bhI kathana karanA caahiye| aura isake bAda vahAMke bharatakSetra, evaM airavata kSetrameM atIta utsarpiNIke suSama suSamA ArAmeM 4 koTAkoTi sAgaropamakA kAla thaa| ityAdi pUrvokta saba pATha-maMdaracUliyANaM uvari cattAri joyaNAI vikkhaMbheNaM paNNattA) isa pAThAnta taka kathana yahAM bhI kahA gayA hai| aisA samaja lenA cAhie tAtparya kevala yahI hai ki jambUdvIpake bharata aura airavata kSetrakI jaisI vyavasthA siddhAnta zAstra meM pragaTakI gaIhai vaisI hI vyavasthA dhAtakokhaNDa aura puSkarAdha dvIpameM bhI hai| isI arthako dRDha karane ke liye ima " jaMbuddIvaga" gAthAkA ullekha kiyA gayA hai, isa gAthAmeM yaha puSTa kiyA gayA hai ki-jambUDhIpA'vazyaka NAI vikhaMbheNaM paNNattA" // sUtra54 5-tanuM 4thana pAtI' dvIpanA pravadha viSe paNa samajavuM, evuM ja kathana dhAtakIkhaMDa dvIpanA pazcimAI, puSkaravaradvIpanA pUrvArdha ane puSkaravara dvIpanA aparAdha viSe paNa samajI levuM. eTale ke tyAMnA bharatakSetra, ane airavatakSetramAM atIta (bhUtakALanI ) utsapiNIne suSamasuSamA Are 4 keTakeTi sAgaropamakALane hate. ItyAdi. saMpUrNa sUtrapATha ahIM paNa grahaNa the joIe. "maMdara cUlikAne sauthI uparano bhAga cAra ejananA vistArano che " A sUtrapATha paryantanuM kathana ahIM paNa samajI levuM. A kathananuM tAtparya eTaluM ja che ke jabUdvIpanA bharata ane aravatanA jevI ja vyavasthA dhAtakIkhaMDa ane puSkarAI dvIpamAM paNa DAya che. se.1 vAtatuM samaya 421mATe " jaMbudvIvaga" tyAhi // 1 // ApavAmAM Avela che. te mAthAmAM e vAtane pratipAdana karavAmAM AvI che ke jaMbudvIpAvazyaka (jabUdvIpamAM jenuM kathana karAyuM che te) samasta vastu sa0-94 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 sthAnAGgasUtre cyatvAt, iti jambUdvIpAvazyakam , yadvA-'jaMbUddIvagAvassagaM' ityasya ' jambUdvIpagAvazyakami'-ticchAyA, tatpakSe-jambUdvIpaM gacchatIti jambUdvIpaga-jambUdvIpagataM, taccatadAvazyaka vastujAtaM jambUdvIpagAvazyakamityarthaH, iha tu zabdaH pAdapUraNArthaH, kuta Arabhya kiyatparyanta jambUdvIpakA ( gA) vazyaka bhaNanIyamityapekSAyAmAha-" kAlAo cUliyA jAve"-ti-kAlAdArabhya cUlikA yAvat-suSamasuSamArUpakAlAlApakAdArabhya cUlikAH-mandaracUlikAlApakaparyantaM yadvastujAtamuktaM tat dhAtakIkhaNDe puSkaravare ca dvIpe " puvyAvare" pUrvApare-pUrvacAparacetyanayoH samAhAraH pUrvAparaM tasmin pUrvApare pUrva pazcime ca 'pAse ' pArzva-bhAge, yadvAdhAtakIkhaNDa-puSkaravaradvIpayoH pratyekaM pUrvApareSu paurastyapAzcAtyeSu varSeSu vA kSetreSu samasaMkhyakaM bodhyaM na tu nyUnAdhikamiti bhAvaH // mU0 62 // pUrva jambUdvIpe kUTA''takSetrANi nirUpitAni, samprati jambUdvIpasya dvArANi nirUpayitumAha mUlam ---jaMbuddIvasta NaM dIvassa cattAri dArA paNNattA, taM jahA-vijaye 1, vejayaMte 2, jayaMte 3, aparAjie 4 / te NaM dArA cattAri joyaNAiM vikkhaMbheNaM tAvaiyaM ceva paveseNaM pnnnnttaa| tattha NaM cattAri devA mahiDDiyA jAva paliovamadiiA parivasaMti-vijae 1, vejayaMte 2, jayaMte 3, aparAjie 4 ||suu063|| chAyA-jambUdvIpasya khalu dvIpasya catvAri dvArANi prajJaptAni, tadyathAvijayaM 1, vaijayantaM 2, jayantam 3, aparAjitam 4 / tAni khalu dvArANi catvAri jambUdvIpameM kathita samasta vastujAta jo ki yahAM suSama suSamA kAlase lekara mandaracUlikA taka pragaTa kiyA gayA hai, dhAtakIkhaNDake pUrvArdha aura pazcimArdhameM, aura puSkarAke pUrvAdha evaM-pazcimArdhameM yathAvat kahanA cAhiye / sU0 60 // " jaMbuddIvassa NaM dIvassa cattAri dArA paNNattA" ityAdijambUdvIpake cAra dvAra kahe gaye haiN| bijaya 1, vaijayanta 2, jAtane eTale ke suSama suSamAkALathI laIne mandara cUlikA paryantanA upayukta kathanamAM jene jene nirdeza thayo che te vastuone dhAtakIkhaMDanA pUrvArdhamAM ane pazcimArdhamAM, tathA puSkaravara dvIpAInA pUrvAdha ane pazcima dhamAM paNa sadmA che, mema samanvu // sU. 10 // jabUdvIpamAM phUyukta kSetronuM nirUpaNa karIne have sUvakAra ja budvIpanA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u02 sU063 jambUdvIpadvAranirUpaNam 747 yojanAni viSkambheNa tAvantyeva pravezena prajJaptAni / tatra khalu catvAro devA maharddhikAH yAvat palyopamasthitikAH parivasanti - vijayaH 1, vaijayantaH 2, jayantaH 3, aparAjitaH 4 // mu0 63 // " TIkA- 'jaMbUddIvassa NaM ityAdi - jambUdvIpasya vijaya - vaijayanta-jayantAparAjitanAmakAni catvAri dvArANi santi / tAni ca dvArANi viSkammeNa - dvArobhayabhAgasthita kuDacAntarAlabhAgavistAreNa catvAri yojanAni tathA pravezena= pravezasthAnapramANena - kuDayasthaulyena tAvantyeva = catvAri yojanAnyeva prajJaptAni / uccatvaM cASTa yojanAnIti, uktaJca - " caujoyaNavitthinnA, adveva ya joyaNAgi unviddhA " - chAyA - caturyojanavistIrNAni aSTeva ca yojanAni udviddhAniuccAni // iti / tathA-tatra teSu vijayAdiSu dvAreSu catvAro devAH maharddhikAH = vizAlaRddhizAlinaH '' jAva' yAvat atra yAvacchabdena - mahAdyutikAH, mahAbalAH, mahAyazasaH, mahAsaukhyA:, iti grAhyam arthaH spaSTa eva / palyopamajayanta 3, aparAjita 4 | ye dvAra viSkambhakI apekSA cAra yojana pramANa aura pravezakI apekSA bhI itanehI kahe gaye haiM / inameM cAra maharddhika deva yAvat eka palyopama sthitivAle rahate haiM / - arrat donoM orakI donoM dIvAloM ke antarAloM kA viSkambha [ vistAra ] cAra yojanakA hai, tathA- - bhItoM kI 'sthUlatArUpa jo praveza hai vaha bhI cAra yojanapramANa hai / kahA bhI hai- " caujoyaNavitthinnA " cAra yojanake vistAra ityAdi. tathA - ATha yojana taka ye UMce haiM / " maharddhikA yAvat palyopama sthitikA: " meM jo yAvat pada AyA hai usase yahAM "mahAdyutikAH, dvAronI a3pAreche - " jaMbuddIvassa NaM dIvassa cattAri dArA paNNattA tyAhi " jabU nAmanA dvIpane cAra dvAra kahyAM che, temanAM nAma A pramANe che. (1) vinaya, (2) vaibhyanta, ( 3 ) bhyanta bhane (4) aparAnti te dvArAnA viSkabha ( paheALAI) cAra ceAjanapramANa che ane pravezanI apekSAe paNa temane cAra ceAjanapramANa ja kahyAM che. temAM mahi~ka Adi vizeSaNavALA cAra deva rahe che, temanI eka palyApamanI sthiti kahI che. dvAranI anne taraphanI dIvAlAnA antarAlanA viSNubha (vistAra) cAra ceAjananA che. tathA dIvAleAnI sthUlatA 35 praveza che te pazu yAra yojana pramANu che. udhuM pazu che hai- " cau joyaNavitthinnA " tyiAhi. yAra yo nanA vistAravANA te dvAre! ATha yogna paryaMta yA che. " maharddhikA yAvat palyopamasthitikAH " mA sUtrapAhamAM ne " yAvat " yaha che, tenA dvArA mahAti sapanna, mahAmala sa panna, mahAyaza saMpanna ane mahAsukha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 sthAnAGgasUtre sthitikA:=palyopamakAlaparyantasthAyino dvAranAmasadRzanAmakAH parivasanti, teca vijayaH 1, vaijayantaH 2, jayantaH 3, aparAjitaH 4, iti, uktaM ca-' palibhovamahiiyA, suragaNaparivAriyA sdeviiyaa| eesu dAranAmA, vasaMti devA mahiDDIyA // 1 // " chAyA-" palyopamasthitikAH muragaNaparivRtAH sdeviikaaH| eteSu dvAranAmAno vasanti devA maharddhikAH // 1 // " iti / sU0 63 anantaraM jambUdvIpasya dvArANi nirUpitAni, sampati jambUddhIpasthAn antara dvIpAn nirUpayitumAha mUlam-jaMbuddIve dIve maMdarassa pavayassa dAhijeNaM cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa causu vidisAsu lavaNasamudaM tinni tinni joyaNasayAI ogAhittA ettha NaM cattAri aMtaradoyA paNNattA, taM jahA-egUruyadIve1, AbhAsiyadIve2,vesANiyadIve 3, NaMgoliyadIve4 / tesuNaM dIvesu caubihA maNussA parivasaMti, taM jahA-egUruA1, AbhAsiAra, vesANiyA3, gNgoliyaa| tesiNaM dIvANaM causu vidisAsu lavaNasamudaM cattAri2, joya. NasayAiM ogAhettA ettha NaM cattAri aMtaradIvA paNNattA, taM mahAbalAH, mahAyazasAH, mahAsaukhyAH" isapAThakA saMgraha huvAhai / ina cAra dvAroMpara jo cAra deva rahate haiM unake nAma chArake nAmAnusAra haiN| isa taraha una devoMke nAma kramazaH vijaya-vaijayanta-jayanta aura aparAjita haiN| kahAbhI hai-" paliovamahiiyA" ityAdi, ve deva palyo pamakI sthiti vAle haiM dvArameM rahane vAlA pratyeka deva suragaNoMse sadA parivRta rahatA hai aura apanI-2 deviyoMse yukta banA rahatAhai / / 063 // saMpanna A cAra vizeSaNe grahaNa karavA joIe. te cAra dvAra para je cAra de rahe che temanAM nAma paNa dvArenAM nAmAnusAra che. eTale ke vijaya, vaizyanta, yanta bhane aparAjita cha. 4thu 5 cha hai "paliovamaTriiyA" ItyAdi. eka popamanI sthiti che. te deva sadA suragaNe ane devIonA parivArathI parivRtta 22 cha. // sU. 13 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU064 jambUdvIpastha-antaradvIpanirUpaNam 749 jahA-hayakannadove1, gayakannadIve2, gokannadIve3, saMkulikannadIve 4 / tesu NaM dovesu cauvihA maNussA parivasaMti, taM jahAhayakannA 1, gayakannA 2, gokannA 3, saMkulikannA 4 / tesiNaM dIvANaM causu vidisAsu lavaNasamudaM paMca 2, joyaNasayAI ogAhittA ettha NaM cattAri aMtaradIvA paNNattA, taM jahAAyaMsamuhadIve 1, meMDhamuhadIvera, aomuhadIve 3, gomuhdiive4| tesu NaM dIvesu cauThivahA maNussA bhANiyatvA / tesi Na dIvANaM causu vidisAsu lavaNasamudaM chachajoyaNasayAiM ogA. hettA ettha NaM cattAri aMtaradIvA paNNattA, taM jahA-AsamuhadIve 1, hatthimuhadIve 2, sIhamuhadIve3, vagghamuhadIve 4 / tesu NaM dIvesu maNussA bhANiyavvA / tesi NaM dIvANaM causu vidisAsu lavaNasamudaM satta satta joyaNasayAI ogAhettA ettha NaM cattAri aMtaradIvA paNNattA, taM jahA-AsakannadIve 1, hathikannadIve 2, akannadIve 3, kannapAuraNadIve 4 / tesu NaM dIvesu maNuyA bhANiyavvA / tesiNaM dIvANaM causu vidisAsu lavaNasamudaM aTTha joyaNasayAI ogAhettA ettha NaM cattAri aMtaradIvA paNNattA, taM jahA-ukkAmuhadIvera, mehamuhadIvera, vijjumuhadIve3, vijjudaMtadIve4 / tesu NaM dIvesu maNussA bhANiyavvA / tesi NaM dIvANaM causu vidisAsu lavaNasamudaM Nava Nava joyaNasayAI ogAhettA ettha NaM cattAri aMtaradIvA paNNatA, taM jahA-ghaNadaMtadIve1, laMTThadaMtadIve2, gUDhadaMtadIve3, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre suddhatadIve4 | tesu NaM dIvesu cauvvihA maNussA parivasaMti, taM jahA - ghaNadaMtA 9, laTThadaMtAra, gUDhatA, suddhatA 4, 750 jaMbuddIce dIve maMdarassa pavvayassa uttaraNaM siharissa vAsaharapavayassa causu vidisAsu lavaNasamudaM tinni tinni joyaNasayAI ogAhettA ettha NaM cattAri aMtaradIvA paNNattA, taM jahA-egUruyadIve, sesaM taheva niravasesaM bhANiyadvaM jAva suddhadaMtA ||suu064 chAyA - jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya dakSiNena kSudrahimavato varSa 'gharaparvatasya catasRSu vidikSu lavaNasamudraM trINi trINi yojanazatAni avagAhya atra khalu catvAro - antaradvIpA : majJaptAH, tadyathA - ekorukadvIpaH 1, AbhASikadvIpaH 2, vaiSANikadvIpaH 3, lAGgUlikadvIpaH 4 / teSu khalu dvIpeSu caturvidhA manuSyAH parivasanti, tadyathAekorukAH 1, AbhASikAH 2, vaipANikAH 3, lAGgulikAH 4 teSAM khalu isa taraha jambUdIpake dvAroMkA nirUpaNa karake aba sUtrakAra jambUdvIpastha antaradvIpoMkA nirUpaNa karate haiN| " jambuddIve dIve maMdarassa pavvayassa " ityAdi - jambUdrIpa nAmake dvIpa meM sumeru parvatakI dakSiNa dizAmeM kSudrahimavAn nAmakA varSadhara parvata hai| usakI cAroM vidizAo meM lavaNa samudrako tIna tIna sau yojana taka avagAhita karake cAra antaradvIpa kahe gaye haiN| unake nAma isa prakAra se haiN| ekoruka dvIpa, AbhASika dvIpa, vaiSAfor dvIpa aura lAGgUlika dvIpa, ina dvIpoMmeM cAra prakArake manuSya rahate haiN| jaise--eka uruvAle ekoruka 1, AbhASika 2, vaiSANika 3 aura A rIte ja mUThThIpanA dvArAnuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra ja budvIpastha antaradvIpeAnuM nirUpaNa kare che-- 66 jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa " ityAhi- jamUdrIpa nAmanA dvIpamAM sumeru ( mandara ) parvatanI dakSiNa dizAmAM kSudrahimavAn nAmanA varSoMdhara parvata che. tenI cAre dizAomAM lavaNu samudrane 300-300 ceAjana pAra karavAthI cAra antaradvIpa Ave che, temanAM nAma yA pramANe che--(1) the|rudd dvIpa, (2) yAlASika dvIpa, (3) vaiSANi dvIpa ane (4) lAMgUlika dvIpa. te dvIpAmAM cAra prakAranA manuSyeA rahe che. jema zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u.2 sU.64 jambUdvIpastha-antaradvIpanirUpaNam 751 dvIpAnAM catasRSu vidikSu lavaNasamudraM catvAri yojanazatAni avagAhya atra khalu catvAro'ntaradvIpAH prajJatAH, tadyathA-hayakarNadvIpaH 1, gajakarNadvIpaH 2, gokarNadvIpaH 3, zaSkulikarNadvIpaH 4 / teSu dvIpeSu caturvidhA manuSyAH parivasanti, tadyathAhayakarNAH 1, gajakarNAH 2, gokarNAH 3, zakulikarNAH / teSAM khalu dvIpAnAM catasRSu vidikSu lavaNasamudraM paJca 2 yojanazatAni avagAhya atra khalu catvAro'ntaH radvIpAH prajJaptAH, tadyathA-AdarzamukhadvIpaH 1, medUmukhadvIpaH 2, ayomukhadvIpaH 3, gomukhadvIpaH 4 / teSu khalu dvIpeSu caturvidhA manuSyA bhnnitvyaaH| teSAM khalu dvIpAnAM lAGgralika 4, ina dvIpoMkI cAroM vidizAoMmeM lavaNa samudrako cAra-2 sau yojana taka avagAhita karake dUsare aura cAra antaradvIpa kahe gaye haiN| unake nAma isa prakAra haiM-hayakarNa dvIpa, gajakarNa dvIpa, gokarNa dvIpa aura zakulikarNa dvIpa 4 / ina dvIpoMmeM cAra prakArake manuSya rahate haiM, hayakarNa 1 gajakarNa 2 gokarNa 3 zaSkulikaNa 4 / ina dvIpoMkI cAroM vidizAoMmeM lavaNasamudrako pAMca pA~casau yojana taka avagAhita karake aura cAra dvIpa haiN| . Adarza mukhadvIpa 1, medra mukhadvIpa 2, Ayomukha dvIpa 3, aura gomukha dvIpa, inameM cAra prakArake manuSya rahate haiM jaise-Adarzamukha 1, mer3hamukha 2, adhomukha 3 gomukha 4 / una dvIpoMkI cAroM vidizAoM meM bhI lavaNa samudrako avagAhana karake chahasau chahasau - yojana taka aura cAra antaradvIpa haiN| unake nAma isa prakArake hai-azvamukha 1, hastimukha 2, siMhamukha 3, vyAghramukha dvIpa 4 / inameM ina ke...eka uruvALA ekoruka, AbhASika, vaiSANika ane lAMgalika te dvIpanI cAre vidizAomAM lavaNa samudrane cAraso - cAra jana avagAhita (pAra) karavAthI bIjA cAra antaradvIpa Ave che. temanAM nAma A pramANe che - (1) 4 dvI5, (2) 44 dvIpa, (3) 4 dI5 ane (4) zati. dvIpa. dvApAmA 2 prA2nA mnussye| 27 cha-(1) ya4, (2) gajakarNa, ( 3 ) karNa ane (4) zakhulIkarNate dvIpanI cAre vidizAomAM, lavaNa samudrane 500-500 ejana avagAhita karavAthI bIjA cAra dvIpa Ave che. temanAM nAma A pramANe che-(1) Adarzamukha dvIpa, (2) bhedabhuma dI5, (3) ayobhubha dI5 ane (4) gobhuma dI5. wi yA 412nA mnussy| 24 cha-(1) mAza bhuma, (2) bhedabhusa, (3) ayasamukha ane (4) gomukha. te dvIpanI cAre vidizAomAM lavaNa samudrane 600-600 yojanA avagAhita karavAthI bIjA cAra antaradvIpa Ave che, temanAM nAma A yA pramANe che-(1) mazvabhuma, (2) stibhuma, (3) siMhabhu5 mana (4) zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 sthAnAGgasUtre catasRSu vidikSu lavaNasamudraM SaTSaD yojanazatAni avagAhya atra khalu catvAro'ntaradvIpAH prajJaptA, tayathA-azvamukhadvIpaH 1, hastimukhadvIpaH 2, siMhamukhadvIpaH 3, vyAghramukhadvIpaH 4 / teSu khalu dvIpeSu manuSyA bhaNitavyAH / teSAM khalu dvIpAnAM catasRSu vidikSu lavaNasamudraM sapta sapta yojanazatAni avagAhya atra khalu catvAro'ntaradvIpAH prajJaptAH, tadyathA-prazvakarNadvIpaH 1, hastikarNadvIpaH 2, akarNadvIpaH 3, karNaprAvaraNadvIpaH 4. teSu khalu dvIpeSu manuSyA bhnnitvyaaH| teSAM khalu dvIpAnAM catasRSu vidikSu lavaNasamudramaSTASTayojanazatAni avagAhya atra khalu catvAro'ntaradvIpAH bhajJaptAH, tadyathA-ulphAmukhadvIpaH 1, meghamukhadvIpaH 2, vidyunmukhadvIpaH 3, pratyeka dvIpa ke nAmAnuguNavAle manuSya rahA karate haiN| una dvIpoMkI bhI cAroM vidizAoMmeM sAta-sAtasau yojana taka lavaNa samudrako avagAhana karake aura cAra antaradvIpa haiM / azvakarNa 1, hastikarNa 2, akarNa 3, karNapAvaraNa dvIpa 4 haiN| yahAM bhI dIpake nAma jaise guNavAle manuSya basate haiN| ina dvIpoM kI cAra vidizAoM meM lavaNa samudrako AThasau AThasau yojana taka avagAhana karake cAra antaradvIpa aura kahe gaye hai-ye cArake nAma isa prakAra hai ulkAmukha dvIpa, meghamukha dvIpa, vidyunmukha dvIpa, vidyudanta dvIra 4 inameM manuSya kaha lenA cAhiye / ina dvIpoMkI cAroMhI vidizAoM meM lavaNasamudrako nausau nausau yojana taka avagAhana karake cAra antaradvIpa aura haiM / jaiseghanadanta dvIpa 1, laSTadanta dvIpa 2, gUDhadanta dvIpa 3 aura cauthA zuddhadanta 4 / ina dvIpoM meM cAra prakArake manuSya hote haiN| ghanadanta1, laSTadanta2, guuddhvyAghamukha dvipa te pratyeka dvIpamAM temanAM nAma pramANe guNavALA manuSya rahe che. te cAre dvIponI vidizAomAM, lavaNa samudrane 700-700 jana ava. gAhita karavAthI bIjA cAra antaradvIpa Ave che temanAM nAma A pramANe cha-(1) Aqxg", (2) stise), (3) Pixel 24 (4) 4 pra12 5. te cAre dviIpamAM paNa te dvIpanA nAma pramANe guNavALA manuSya rahe che. te cAre dviIponI vidizAomAM, lavaNa samudrane 800-800 ejana avagAhita karavAthI bIjA cAra antarI Ave che-(1) ulkAmukha dvIpa, (2) meghamukha dvIpa, (3) vinmukha dvIpa ane (4) vidyutadanta dvIpa temAM paNa manuSyanuM upara mujaba ja kathana samajavuM. te cAre antaradvIpanI cAra vidizAomAM. lavaNa samudrane 900-900 ejana avagAhita karavAthI bIjA cAra attaradvIpa Ave che tamanA nAma ! pramANe che-(1) dhanahantaaly, (2) aeera dvIpa, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU0 64 jambUdvIpastha antaradvIpanirUpaNam 753 vidyutadvIpaH 4 teSu khalu dvIpeSu manuSyA bhaNitavyAH / teSAM khalu dvIpAnAM catasRSu vidikSu lavaNasamudraM nava nava yojanazatAni avagAhya atra khalu catvAro'ntaradvIpA : prajJaptAH, tadyathA - ghanadantadvIpaH 1, laghudantadvIpaH 2, gUDhadantadvIpaH 3, zuddhAdvIpaH 4| teSu khalu dvIpeSu caturvidhA manuSyAH parivasanti tadyathA - ghanadantAH 1, laghudantAH 2, gUDhadantAH 3, zuddhadantAH 4| jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya uttareNa zikhariNo varSadharaparvatasya catasRSu vidikSu lavaNasamudraM trINi trINi yojanazatAni avagAhya atra khalu catvAro'ntaradvIpAH prajJaptAH, tadyathA - ekorukadvIpaH zeSaM tathaiva niravazeSaM bhaNitavyaM yAvat zuddhadantAH / mU0 63 / TIkA- " jaMbUddIye 2" ityAdi - spaSTam, navaraM - cullahimavaMtasya vAsaha rapavvayasse - " ti - kSudrahimavato - mahAhimavadapekSayA laghuhimavato varSadharaparvatasya, tasya hi pUrvabhAga - pazcimabhAgayoH pratyekaM zAkhAdvayaM vidyata iti vRddhAH / danta3, zuddhadanta 4 | jambudvIpanAmake dvIpameM mandara parvatakI uttara dizAmeM vartamAna zikharI varSadhara parvatakI cAra vidizAoMmeM lavaNasamudrako avagAhana karake tIna sau tInasau yojana taka cAra antaradvIpa kahe gaye haiM jaise- ekoruka dvIpa 1 Adi bAkIkA aura saba kathana zuddhadanta taka Upara kA jaisA jAnanA cAhiye / TIkArtha - - himavAna meM mahAhimavAn kI apekSAse 'zuddha' vizeSaNa haiN| yaha kSudrahimavAn paryata bharatakSetrakI sImApara hai, isake donoM chora pUrva-pazcima lavaNa samudra meM phaile haiN| aise hI airavata kSetrakI sImApara sthita zikharI parvatake donoM chora bhI lavaNa samudra meM phaile huye hai / (4) gUDhadanta dvIpa ane (4) zudradatta dvIpate dvIpeAmAM kramazaH cAra prakAranA manuSyo vase che (1) dhanahanta, (2) saSTahanta, (3) gUDhahanta, ane (4) zuddhahanta. jabUdvIpa nAmanA dvIpanA mandara parvatanI uttara dizAmAM je zikhari vaSadhara parvata Avele che, tenI cAre vidizAmAM lavaNu samudrane 300300 ceAjana pAra karavAthI cAra antaraDhIpeA Ave che. temanAM nAma A prabhA che - (1) meru dvIpa, Adi jADInuM samasta uthana thoTale danta paryantanuM kathana upara mujama ja samajavuM. zuddha vizeSA--mahAhimavAn karatAM nAnA hevAne kAraNe kSudrahimavAnane kSudra vizeSaNu lagADayuM che. te himAn paryaMta bharatakSetranI sImApara che, tenA banne cheDA pUrva-pazcima lavaNa samudra sudhI vistarelA che. e ja pramANe eravata kSetra sImApara AvelA zikharI parvatanA ane IMDA paNu lavaNuM samudra 0-15 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 / 754 sthAnAisane ___ " causu vidisAsu" ityAdi-catasRSu vidikSu pUrvottarAdiSu lavaNasamudra trINi trINi yojanazatAni avagAhya-atikramya ye zAkhAvibhAgAH santi, 'ettha' iti-atra-zAkhAvimAgeSu khalu catvAraH antaradvIpA:-antare-madhye dvIpA antara dvIpA:-samudramadhyavartidvIpAH, prajJatAH-kathitAH, yadvA ' antaradvIpAH' ityasyAyamarthaH-antaraM-parasparavibhAgaH, tatpradhAnA dvIpA antaradvIpAH, madhyamapadalopisamAso'bodhyaH / tatra pUrvottaradizi IzAnakoNe ekorukanAmA yojanazatatrayA''. yAmaviSkambho'ntaradvIpo'sti / anena prakAreNa AgneyI - naiRtI-vAyavyAsu vidikSu krameNA''bhASikavaiSANika-lAGgulikAkhyAstrayo'ntaradvIpA api bodhyaaH| pratyeka chora do do bhAgomeM vibhakta haiM, ye donoMke AThoM bhAga lavaNa samudra meM phaile haiN| yahI bAta yahAM-" pUrvabhAga-pazcimabhAgayoH pratyeka zAkhAdvayaM vidyate " itivRddhAH-pUrvabhAga aura pazcima bhAga meM pratyeka meM do do zAkhA hai isa ghAtase pradarzita kI gaI hai| "causu cidisAsu" ityAdi tInasau tInasau yojanapramANa laghaNa samudrakA ullaMghana karake pUrvottara vidizAoMkI ora jo zAkhAvibhAga-chora hai, una zAkhAvibhAgoMpara cAra antaradvIpa haiM, samudrake madhyameM jo dvIpa haiM ve antaradvIpa haiM, athavA paraspara meM vibhAgapradhAnadvIpa antaradvIpa haiN| IzAna koNameM tInasau yojana pramANa AyAma viSkambhayAlA ekoruka hai nAmakA antaradvIpa haiM, isI prakArase AgneyI-naiRtI aura vAyavI vidizAoMmeM kramase AbhASika, vaiSANika, lAGgalika nAmake tIna antaradvIpa aurbhiihaiN| aise sudhI vistarelA che. pratyeka cheDe bababe bhAgomAM vibhakata thayela hovAthI bane patenA maLIne kula ATha bhAgo (cheDAe) lavaNu samudra sudhI vyApelA che. me yAta maDI sUtra dvArA 0yata thaI cha. "pUrvabhAga-pazcima bhAgayoH prayekaM zAkhAdvayaM vidyate itivRddhAH " pUrva sAsa bhane pazcima bhAgamA haremA babe zAkhAo che "causu pidisAsu" tyAhi-65 samudramA 300-300 yojana pramANa aMtara oLaMgavAthI, IzAna Adi cAre vidizAomAM je zAkhAvibhAga rUpa cheDA che, te zAkhAvibhAga rUpa cheDA para cAra aMtaradvIpa che. (samudranI madhyamAM hoya evA dvIpane aMtaradvIpa kahe che, athavA parasparamAM vibhAga pradhAna dvIpane aMtaradvIpa kahe che.) IzAna koNamAM 300 ejana pramANa laMbAI pahoLAIvALe ekaruka nAmano aMtaradvIpa che. e ja pramANe agni, naiRtya ane vAyavyakoNamAM anukrame AbhASika, vaiSANika ane lAMgalika zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 u02 sU0 64 jambUdvIpastha antaradvIpanirUpaNam 755 itthaM kSudrahimavatazcatasraSu vidikSu ekokAdayazcatyAro'ntaradvIpA bhavanti, iti / teSu caturvidhA manuSyA yasanti, sUtre ' caturvidhA' iti pahuvacanena nirdezastu dvIpasamudAyagatabahulApekSayA na tu pratidvIpamapekSyeti, ataH krameNa te'ntaradvIpeSu yojanIyAH, tatrasthA manuSyA ekorukAdidvIpasamAnAmAna eva bhayanti / te ca puruSA darzane svarUpato manoharAH sundarAGgopAGgA bhavanti / 1 / iti prathamadvIpanirUpaNA 1 // atha dvitIyadvIpanirUpaNA 2" tesi NaM dIvANaM " ityAdi-teSAm-ekorukAdInAM dvIpAnAM catasRSu vidikSu-aizAnyAgneyInaiRtIvAyavyAsu pratividika laraNasamudraM catvAri yojanazatAnnullaGghanya caturyojanazatA''yAmavistArA hayakarNAdayazcatvAro'ntaradvIpAstannAmAna eva tatra manuSyA api parivasanti, iti bodhyam / evaM yeSAM dvIpAnAM yAyaye cAra antaradvIpa himavAn parvatako cAra vidizAoMmeM haiN| ina antaradvIpoM meM cAra prakArake manuSya rahate haiN| __ yahAM jina jina nAmoMke antaradvIpa kahe gaye haiM / yahAM unhIM nAmoMse prasiddha manuSya rahate haiM, ye dekhanemeM manohara hote haiM aura rUpasebhI mano. hara hote haiM / inake aGga-upAGga sundara hote haiM 1 ina ekoruka Adi dvIpoMkI cAroM vidizAoMmeM IzAna, agni, nairR to, vAyavyA kona inameM se pratyeka vidizAmeM lavaNa samudrako cArasau yojana ullaMghana karake cArasau yojanake AyAma vistAravAle hayakarNa Adika cAra antaradvIpa haiM, inameM-inhIMke jaise nAmavAle manuSya rahate haiM / isa prakArase dvitIya nAmanA bIjA traNa aMtaradvIpa che. evAM te cAra aMtaradvIpe himavAna parva. tanI cAra vidizAomAM (IzAnAdi khUNAomAM) che. te aMtaradvIpamAM cAra prA2nA manuSyA se che. "caturvidhAH " mA mahuvayanatuM para pratye: dvIpagata manuSyanI apekSAe vaparAyuM nathI, paNa cAre dvIpanA samudAyanA manuSya mATe vaparAyuM che. tyAM je nAmanA dvIpo kahyA che, e ja nAmathI oLakhAtA manuSya rahe che temane dekhAva manohara hoya che, teo manahara rUpa saMpanna ane aMge pAMganI suMdaratAvALA hoya che. ekeka Adi cAra aMtaradvIpanI vidizAomAM IzAna, agni, naiRtya ane vAyavyamAM, lavaNa samudrane 400-400 pejana pAra karIne AgaLa javAthI 400-400 jananI laMbAI pahoLAIvALA hayakarNa Adi cAra aMtaradvIpa Ave che. te aMtaradvIpamAM temanA jevA ja nAmavALA manuSyo rahe che. A zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAnAGgasUtre dantaraM teSAM tApadevA''yAmayistArapramANaM yAvatsaptamAnAM navazatAnyantaraM tAvadeva ca tatpramANamiti, ete saMkalitAH sarve'pyaSTAviMzatidvIpA bhavanti / atra manudhyAstu yugmajAtAH palyopamAsaMkhyeyabhAgA''yuSo'STadhanu zatonnatAH / tathA-airA. catakSetravibhAjakasya zikhariparvatasyApyevameva pUrvottarAdividikSu krameNetanAmakA evAntaradvIpA aSTAviMzatibodhyAH, prakAra ke cAra antaradvIpoMkA yaha varNana hai / tAtparya aisA hai ki pahale jo himavAna aura zikharI parvatake AThoM chora lavaNa samudra meM phaile huve kahe gaye haiM, unameM eka eka chora para 7-7 antaradvIpa haiM, isa prakAra kula antaradvIpa 56 haiN| inameM prathama aura dvitIya nambarake antaradIpoMkA yaha varNana pUrvokta prakArase aisA kiyA gayAhai, isase hama jAnate haiM ki jina dvIpoMkA jitanA antara hai utanAhI unakA AyAma (lambAI) aura vistAra hai / aise sAtaveM nambarake jo cAra antaradvIpa hai, unakA antara nausau yojanakA hai, aura utanAhI unakA AyAma aura vistAra hai, isa taraha ye antaradvIpa 28 haiM / yahAM manuSya yugmajAta haiM, inakI Ayu palyopamake asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hotI hai tathA-800 dhanuSa pramANa zArIrika U~cAI inakI hotI hai tathA airavata kSetrakA vibhAga karanevAlA zikharI parvatakI vidizAoM meM bhI isI nAmake antaradvIpa rIte bIjA naMbaranA cAra aMtaradvIpanuM A varNana thayuM che. A kathananuM tAtparya A pramANe che-pahelAM ema kahevAmAM AvyuM che ke himavAna ane zikharI parvatanA AThe cheDA lavaNuM samudramAM vistarelA che. te pratyeka cheDA para sAta sAta aMtaradvIpa che, A rIte kula pa6 aMtaradvIpa che. temAMthI pahelA ane bIjA naMbaranA cAra cAra aMtaradvIpanuM varNana te upara mujaba samajavuM joIe. je dvIpanuM jeTaluM aMtara che, eTale ja temane AyAma ane viSkama che, A vAta AgaLa paNa prakaTa karavAmAM Avela che. A rIte sAtamAM naMbaranA je cAra aMtaradvIpe che, temanuM chaThThA naMbaranA dviIpathI 900-900 cojananuM aMtara che ane temanI laMbAI-paheLAI paNa 900-900 janapramANa ja che. mullahimavAnanI vidizAomAM kula 28 aMtaradvIpa che, tyAM sugalike vase che. temanA zarIranI UMcAI 800 janapramANu hoya che, ane temanuM AyuSya palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgapramANa che. tathA eravatakSetranA vibhAgo karanArA zikharI parvatanI vidizAomAM paNa e ja kame ane e ja nAmavALA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mughATIkA sthA0 4 u02 sU0 64 jamyUdIpastha antaradvIpanirUpaNam 757 antaradvIpasphuTIkaraNAthai saGgrahagAthA:" cullahimavaMtapuvvAvareNa vidisAsu sAgaraM tisae / gaMtUNaMtaradIvA, tini sae hoti vitthinA / 1 / auNAvanna navasae, kiMcUNe parihi tesime nAmA / egUruga AbhAsiya,-vesANI ce naMgUlI / 2 / eesi dIvANaM, parao cattAri joyaNasayAI / ogAhaNaM lavaNaM, sapaDidisi causayapamANA / 3 / cattAraMtaraddIyA, hayagayagokannasaMkulIkaNNA / evaM paMcasapAI, chasattaaTeva nA ceva / 4 / ogAhiUNa lavaNaM, vikkhabhogAhasarisayA bhnniyaa| caurocauro dIvA, imehi NAmehi yayA / 5 / AyaMsagameMTamuhA, aognuhA gomuhA ya caurete / assamuhA hasthimuhA, sIhaguhA ceva bgghmuhaa|6| tao a assakannA, hathikanA a knpaaurnnaa| ukkAmuhamehamuhA, vijusuhA vijjudaMtA ya / 7 / ghaNadaMtaladaMtA, nigUDhadaMtA ya suddhadaMtA ya / cAsahare siharimivi, evaMceva aTThavIsAvi / 8 / aMtaradIvesu narA, dhaNusaya aThusiyA muiyA / pAliti mihuNadhamma, pallassa asaMkhabhAgAU / 9 / causahi pidvikaraMDayANi mnnuyaanncpaalyaa| auNAsII tu diNA, cautya bhatteNa aahaaro| 1 / " iti, chAyA- kSullahimavatpUrvAparayorvidikSu sAgaraM trizatIm / gatyA'ntaradvIpAstroNi zatAni bhavanti vistIrNA / 1 / ekonapaJcAzanakzataM kizcidunaM parighisteSAmimAni nAmAni / ekoruka AbhASiko viSANI caiva lAzUlI / 2 / eteSAM dvIpAnAM paratazcatvAri yojanazanAni / avagAhya lavaNaM sa pratidika catuHzatapramANAH / 3 / hai aura ve bhI 28 haiM / antaradvIpoMkoM spaSTa karane ke liye ye saMgraha. gAthAeM haiN| " culahimayaMta " ityAdi 10 // sU0 64 // 28 aMtaradIpe AvelA che. aMtaradvIpanI spaSTatA karanArI saMgrahagAthA A abhAe -" culahimavaMta " tyA // sU. 14 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 758 sthAnAGgasUtre catvAro'ntaradvIpA hygjgokrnnshsskuliikrnnaaH| evaM paJcazatAni SaTsaptASTa nava caitra / 4 / avagAhya-lavaNaM viSkambhAvagAhasadRzA bhaNitAH / catvArazcatvAro dvIpA ebhirnAmabhijJAtavyA / 5 / Adarzakamer3hamukhA ayomukhA gomukhAzca catvAra ete / azvamukhA hastimukhAH siMhamukhAzcaiva vyaaghrmukhaaH| 6 / tatazcAzvakarNA hastikakarNAzca karNaprAvaraNAH / ulkAmukhameghamukhA vidhunmukhA vidyuintAzca / 7 / ghanadanta-laSTadantA nigUDhadantAzca zuddhadantAzca / varSadhare zikhariNyapi evameva aSTAviMzatirapi / 8 / antaradvIpeSu narA dhanuHzatASTakocchinAH sadA muditaaH| pAlayanti mithunadhame palpasya asNkhyeybhaagaayussH|9| catuSaSTipRSTakaraNDakAni mnussyaannaamptypaalntaa| ekonAzIti tu dinAni caturthabhaktena AhAraH / 10 / " iti sUtra 64 // anantaramUtre jambUdvIpamandaradakSiNAdi digAzrayaNena lavaNasamudrAvagAhanayA. 'ntaradvIpA uktAH, sampati jambUdvIpasya bAhya vedikAmAzritya lavaNasamudrAvagAhanayA mahApAtAlAdIMstatsthAn devAMzca tathA lavaNasya prastutatvAttatmabhAsinazcandrAMstatApinaH sUryAca, tasya lavaNasamudrasya dvArANi dvArasthAn devAMzca prarUpayitumAha __ mUlam --jaMbadIvassa NaM dIvassa bAhirillAo veiyatAo caudisi lavaNasamudaM paMcANauiM joyaNasahassAiM ogAhettA ettha NaM mahaimahAlayA mahAliMjarasaMThANasaMThiyA cattAri mahApAyAlA, paNNattA, taM jahA-valayAmuha 1, keue 2, jUvae 3, isa prakAra antaradvIpoMkA aura antaradvIpastha manuSyoMkA varNana karake aba sUtrakAra jambUdvIpakI bAhyavedikAko lekara lavaNa samudrako kahAM taka ullaMghana karake pAtAlakalaza kahA hai, isa bAtakA tathA pAtAlakalazasthadeyoMkA aura lavaNasamudrako prabhAsita karane vAle candroMko A pramANe aMtaradvIpanuM ane aMtaradvIpastha manuSyanuM kathana pUruM thayuM. have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke jambudvIpanI bAhyAvedikAthI zarU karIne lavaNa samudrane kayAM sudhI oLaMgavAthI pAtALakaLaza Ave che tathA pAtALa kaLatha devAnuM, lavaNa samudrane prabhAsita karanArA candronuM, ane temAM tapatA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u02 sU0 65 lavaNa samudrAvagAhanAdinirUpaNam 759 Isare4 / ettha NaM cattAri devA mahiDDiyAjAva paliovamahiiyA parivasaMti, taM jahA-kAle1, mahAkAle2, velaMbe3, pabhaMjaNe4 / jaMbaddIvassa NaM dIvassa bAhirillAo veiyaMtAo caudisiM lavaNasamudaM bAyAlIsaM 2, joyaNasahassAI ogAhettA ettha gaM cauNhaM velaMdharanAgarAINaM cakSAri AvAsapavvayA paNNattA taM, jahA-gothUbhe1, udayabhAse 2,saMkhe3, dgsiime4| tattha NaM cattAri devA mahidiyA jAya paliovamaTTiiyA parivasati, taM jahAgothUbhe1, sithae2, saMkhe 3, maNosilae 4 / jaMbUdIvassa NaM dIvassa bAhirillAo veiyaMtAo causu vidisAsu lavaNasamUdaM vAyAlIsaM 2 joyaNasahassAI ogAhettA attha NaM cauNhaM aNuvelaMdharaNAgarAINaM cattAri AvAsapavayA paNNattA, taM jahA-kakoDae1, vijjuppabhe2, kelAse 3, aruNappame 4 // tattha NaM cattAri devA mahiDDiyAjAva palioyamaTTiiyA pariyasaMti, taM jahA- kakoDae 1, kadamae 2, kelAse 3, arunnppbhe4| lavaNe NaM samadde cattAri caMdA pabhAsisu vA pabhAsaMti vA pabhAsissati vA / cattAri sUriyA taviMsu vA tavaMti vA tapissaMti vA cattArikattiyAo jAya cattAri bharaNIo, cattAri aggI jAya cattAri jamA, cattAri aMgArA jAva cattAri bhAvakeU / lavaNassa NaM samudassa cattAri dArA paNNattA, taM jahAvijae 1, vejayaMte 2, jayaMte. 3, aparAjie 4 / te NaM dArA cattAri joyaNAI vikkhaMmeNaM tAvaiyA ceva paveseNaM papaNattA / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANAND - - 760 tattha NaM cattAri devA mahidiyA jAba paliovamaTriithA pariva. saMti--vijae 1, vejayaMte 2, jayaMte 3, aparAjie 4 // sU065 // chAyA-jambUdvIpasya khalu dvIpasya bAhyAd vedikAntAccaturdizi lavaNasamudraM pazca. nayati 2 yojanasahasrANi avagAhya atra khalu mahAtimahAnto mahAliJjarasaMsthAna saMsthitAzcatvAro mahApAtAlAH prazaptAH tadyathA-vaDavAmukhaH 1, ketukaH 2, yU. pakaH 3, IzvaraH 4 / atra khalu catvAro devA mahardvikA yAvat palpopamasthitikAH parivasanti, tadyathA-kAlaH 1, mahAkAlaH 2, velambaH 3, prabhaanaH 4, jambUdvIpasya khalu dvIpasya bAhyAd vedikAntAccaturdizi lavaNasamudraM dvicatvArizayojanasahasrANi avagAhya atra khalu caturNA velandharanAgarAjAnAM catvAra AvAsaparvatAH prajJaptA:, tadyathA-gostUpaH 1, udakabhAsaH 2, zaraH 3, dakasImA 4 / tatra khalu catvAro devA mahaddhikA yAvat palyopamasthitikAH parivasanti, tadyathA-gostUpaH 1, zivakA 2, zaGkha: 3, manAzilakaH 4, ____ jambUdvIpasya khalu dvIpasya bAhyAd vedikAntAccatasRSu vidikSu lavaNasamudraM dvicatvAriMzada 2 yojanasahasrANi avagAhya atra khalacaturNAmanuvelandharanAgarAjAnAM catvAra AvAsaparvatAH prajJAptAH, tadyathA-karkoTakaH 1, vidyutprabhaH 2, kailAsaH 3, aruNaprabhaH / tatra khalu catvAro devA maharddhikAH yAvat palyopamasthitikAH parivasanti, tadyathA-karkoTakA 1, kardamakaH 2, kailAsaH 3, aru gamabhaH / / lavaNe khalu samudre catvArazcandrAH prAmAsanta yA prabhAsante vA prabhAsiSyante yaa| catvAraH mUryA atapan vA tapanti vA tapyanti vA / catasraH kRttikAH yAvat catasro bharaNyaH, catvAro'gnayaH yAvat catvAro yamAH, catvAro'GgArAH yAvat cattyAro bhASaketavaH / ___ lavaNasya khalu samudrasya catvAri dvArANi prajJaptAni, tadyathA-vijayaM 1, caijayantaM 2, jayantam 3, aparAjitam 4, tAni khalu dvArANi catvAri yojanAni viSkambheNa, tAvantyeva pravezena prajJaptAni / tatra khalu catvAro devA maharddhikAH yAvat palyopamasthitikAH parivasanti-vijayaH 1, vaijayantaH 2, jayantaH 3, aparAjitaH 4 // sU0 65 // tApita karanevAle sUryo kA lavaNa samudrake dvAroMkA aura dvArasthadevokA prarUpaNa karate haiM / " jaMbuddIvasta NaM dIvassa bAhirillAo" ityaadisUryonuM, lavaNa samudranAM dvAranuM ane dvArasya devenuM paNa have sUtrakAra ni3555 re cha-'" jaMbuddIvassa NaM dIvassa pAhirillAo" tyA: zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 u0 2 0 65 lavaNasamudrAvagAhanAnirUpaNa 761 TIkA-'jaMbUddIvassa NaM " ityAdi-spaSTam , "ettha NaM" iti-atra-madhyameSu dazasu yojanasahasreSu catvAraH-catusaMkhyakAH mahAtimahAntaH-mahAvizAlAH mahA'liarasaMsthAnasaMsthitA:-mahAzcAsau aliJcarojalapaTo mahAlincaro-bRhajjalaghaTA, tasya saMsthAnena-AkAreNa saMsthitAH mahA'lijarasaMsthAnasaMsthittA:-mahAjalakumbhA''kArAH mahApAtAlA:- pAtAlayadagAdhatvAt pAtAlavyavasthitatvAdvA pAtAlAH, mahAntazca te pAtAlAzceti tathA, pAtAla. kalazAH catvAraH prajJaptAH, tadyathA-vaDavAmukhaH 1, ketukaH 2, yUpaka: 3, IzvaraH 4, zceti / ete krameNa pUryAdidikcatuSTaye bodhyAH / mukhe-mUle caite dazayojanasahanANi vistIrNAH, madhye ca lakSayojanaparimANAH, eSAmuparitanabhAge kevalaM jala, madhyabhAge pavanajalobhayam , mUle vAyureva, eteSu vAyukumArAH kAlamabhRtayo devA nivasanti, atra gAthAH"paNanaui sahassAI, ogAhittANa caudisi lavaNaM / cauro'liMjarasaMThANasaMThiyA hoti pAyAlA / 1 / TIkArtha-jambUdvIpa nAmake dvIpakI bAhyavedikAntase cAroM dizAoM meM lavaNa samudrako 95-95 hajAra yojana pramANa lAMghakara Agata sthAnapara adhi. kAdhika cAra pAtAlakalaza haiM, ye pAtAlakalaza eka bahuvistRta ghaDeke jaise AkArayAle haiM / inake nAma isa prakAra haiM-vaDavAmukha 1, ketuka 2, yUpaka 3 aura Izvara 4 / ye cAra pAtAlakalaza kramazaH pUryAdi cAra dizAoM meM haiM / inakA mukha aura mUla bhAgakA vistAra dasa hajAra yojanakA hai, madhya bhAgakA vistAra eka lAkha yojanakA hai / inake Upara ke bhAgameM kevala jala hai, madhya bhAga meM pavana aura jala ye donoM haiN| mUla bhAgameM kevala vAyuhI haiN| inameM kAla prabhRti vAyukumAradeva rahate haiN| ukta bhI hai-" paNanaui sahassAI" ityAdi. jaMbudvIpa nAmanA dvIpanI bAhyavedikAnA anya bhAgathI cAre dizAmAM lavaNuM samudrane 95-95 hajAra janapramANu ulaMbita (pAra) karavAthI je sthAna Ave che. te sthAna para cAra khUba ja vizALa pAtALakaLaza che. temane AkAra vistRta ghAnA mA2 ko cha. tamanA nAma yA pramANe cha-(1) 5yAbhuma, (2) ketuka, (3) cUpaka ane (4) Izvara. te cAra kaLaza anukrame pUrvAdi cAra dizAomAM che. temanA mukha ane mULabhAgane vistAra daza hajAra ejanane che, ane madhyabhAgane vistAra eka lAkha ejanane che. temanA mULabhAgamAM mAtra vAyu ja che. temAM kAlaprakRti vAyukumAra devane nivAsa che. 55 / " paNanaui sahassAI" tyAki zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre valayAmuha kehae, z2yaga taha istare ya boddhavve / savyavairAmayA NaM kuDDA eesiM darAsaiyA / 2 / joyaNasahassadasagaM, mUle ubariM ca hoti pitthinA / majne ya sayasahassaM, taniyamettaM ca ogADhA / 3 / paliovamahiIyA, eesi ahivaI surA iNamo / kAle ya mahAkAle, velaba pabhajaNe ceya / 4 / annevi ya pAyAlA, khuDDAliMjarasaMThiyA lvnne| aTThasayA culasIyA, satta sahassA ya savvevi / 5 / joyaNasayavitthinnA, mUluvari dasa sayANi majjhami / ogADhA ya sahassaM, dasa joyaNiyA ya siM kuDDA / 6 / pAyAlANa vibhAgA, savvANavi tini tinni boddhavyA / hehimamAge vAU, maljhe vAU ya udayaM ca / 7 / uvAriM udagaM bhaNiyaM, paDhamagavIesu bAu saMkhusiyo / yAme udaga teNa ya, parikDai jalanihI suhio / 8 / parisaiThiyami pavaNe, puNaravi udayaM tameva saMThANaM / vaccei teNa udahI, parihAyai NukkameNe / 9 / " iti, chAyA-" pazcanayati sahasrANi avagAhya caturdizi lavaNam / catvAro'liJjarasaMsthAnasaMsthitAH bhavanti pAtAlAH / 1 / vaDavAmukhaH ketukaH yUpakastathA Izvarazva boddhavyaH / sarva vajramayAH svala kuDayAni eteSAM dazazatAni / 2 / yojanasahasradazakaM mUle upari ca bhavanti vistIrNAH / madhye ca zatasahasraM tAvanmAtraM caavgaaddhaaH|3| palyopamasthitikA etepAmadhipatisurA ime / kAlazca mahAkAlo velambaH prabhaJjanazcaitra / 4 / anye'pi ca pAtAlAH kSudrAliJjarakasaMsthitA lavaNe / aSTazatAni caturazItiH sapta sahasrANi ca sarve'pi / 5 / yojanazatavistIrNA mUlopari daza zatAni mdhye| avagADhAzca sahasraM daza yojanAni caiSAM kuDayAni / 6 / pAtAlAnAM vibhAgAH sarveSAmapi trayastrayo bodhyaaH| adhastanabhAge vAyuH madhye vAyuzca udakaM ca / 7 / upari udakaM bhaNitaM prathamaka-dvitIyayoH vAyuH sNkssubhitH| vamati udakaM tena ca parivardhate jalanidhiH kSubdhaH / 8 / zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ supA TIkA sthA04 u0 2 sU0 65 lavaNasamudrAyagAhanAdinirUpaNam 763 parisaMsthite pavane punarapi udakaM tadeva saMsthAnam / brajati tena udadhiH parihIyate'nukrameNaivam / 9 / " iti, AsAM gAthAnAmayamarthaH lavaNasamudraM caturdizi paJcanavatisahasrANi paJcanavatisahasrANi yojanAni avagAhya madhye alibharasaMsthAnasaMsthitAzcatyAraH pAtAlA: pAtAlakalazA bhavanti / 1 / eteSAM pAtAlakalazAnAM nAmAni-vaDavAmukhaH ketuka yUpaka-Izvarazceti bodhyAni / ete ca krameNa pUrvAdidikcatuSTaye bhavanti / ete sarve'pi batramayA yodhyAH / eteSAM kuDayAnimittayazca dazazatayojanapramANAni bhavanti // 2 // ete pAtAlakalazA mUlamAge uparibhAge ca dazasahasrayojanAni vistIrNA bhavanti, madhyabhAge tu zatasahasrayojanAni-lakSayojanAni vistIrNA bhavanti / tathA caite lakSayojanAni aya. gADhAH lakSayojanAyagADhAH samatalAdadhobhAge bhavanti / 3 / eteSAM vaDayAmugvAdInAm adhipatimurAH palyopamasthitikA bhavanti / te ceme bodhyAH, tathAhi-kAlo 1 mahAkAlo 2 velambaH 3 prabhaJjanaH 4, iti // 4 // pUrvoktAH pAtAlakalazA isa gAthAoMkA artha isa prakArase haiM-cAroM dizAoMkI ora lavaNa samudra meM 95-95 hajAra yojana Age jAkara bIca meM ghaTake jaise AkAravAle cAra pAtAlakalaza haiN| inake nAma-calayamukha, ketuka, yUpaka, Izvara haiM, ye kramazaH pUrvAdi cAra dizAoM meM haiM / ye saba vajramaya haiM, inakI divAle eka hajAra yojanapramANa haiN| ye pAtAlakalaza mUla bhAgameM aura Uparake bhAgameM daza daza hajAra yojana vistRta haiN| madhyabhAgameM inakA vistAra eka 2 lAkha yojanakAhai, aura avagAhanA bhI eka lAkha 2 yojana hai| ina kalazoM ke adhipati deya 1-1 palyopama kI sthitiyAle hote haiN| ina devoMke nAma-kAla, mahAkAla, velamba, aura prabhaJjanahaiM, ye pUrvokta A gAthAone artha A pramANe che-jaMbudvIpane bAhyavedikAntathI cAre dizA tarapha lavaNa samudramAM 95-95 hajAra yojanAnuM aMtara kApavAthI lavaNa samudranI vacce ghaDAnA jevA AkAranA cAra pAtALakaLaza Ave che. tamanA nAma-5sayabhuma, tu, yU54 bhane zva2 che. ts| bhaza: pUrva, dakSiNa, pazcima ane uttaramAM che. teo vajanirmita che. temanI divAle eka hajAra ejanapramANa UMcI che. te pAtALakaLazanA mULabhAga ( taLiyuM) ane mukhabhAganA vistAra 10-10 hajAra ejanane che ane madhyabhAganA vistAra eka lAkha yojanane che, ane avagAhanA paNa eka eka lAkha jananI che te kaLazenA adhipati devonAM nAma kALa, mahAkALa, velamma ane prabhaMjana che. temanI sthiti eka palyopamanI che. A pAtALa kaLaze khUba ja vistAra zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre mahAliJjarasaMsthAnasaMsthitAH / tato'nye'pi kSudrAliJjara saMsthAnasaMsthitAH pAtAlakalazA lavaNasamudre bodhyAH / ete sarve tu saptasahasrANi aSTazatAni caturazItitha saMkhyayA bodhyAH // 5 // mUlabhAge uparibhAge caite zatayojanAni vistIrNAH, madhye ca dazazatayojanAni vistIrNAH, avagADhA caite sahasrayojanAni / dazayojanapramANAni tveSAM yAni vijJeyAni // 6 // sarveSA pAtAlAnAM trayastrayo vibhAgA boddhavyAH / tatrAdhastane bhAge vAyustiSThati, madhye vAyurudakaM ca tiSThati / // 7 // uparibhAge punarudakaM tiSThati / tatra prathama dvitIyabhAgayoH saMkSubhito vAyurudakaM yamati / tenodakavamanena ca kSubdho jalanidhiH parivardhate vRddhiM yAti // 8 // tataH pavane parisaMsthite kSobhAvasthAM parityajya pUrvasthitiM gate sati udakamapi punaH tadeva saMsthAnaM= svapUrvasthiti vrajatigacchati / tena hetunA udadhiH evam anukrameNa parihIyate = hAniM gacchatIti // 9 // 764 pAtAlakalaza vizAla AkAravAle haiN| yahAM inase atirikta aura bhI choTe-choTe kalazake jaise AkAravAle pAtAlakalaza haiM / yesa 7 hajAra 8 sau caurAsI haiN| mUla bhAgameM aura Uparake bhAgameM sau yojana vistAravAle ye haiM / madhyameM eka hajAra yojana vistAra vAle haiM / inakI avagAhanA eka hajAra yojanakI hai, tathA daza yojana pramA kI dIvAle haiN| samasta pAtAloMke tIna tIna vibhAga haiN| nIce ke bhAgameM vAyu rahatA hai, madhyabhAgameM vAyu aura udaka donoM rahate haiM, aura Upara ke bhAga meM udakarahatA hai / prathama dvitIya bhAga meM saMkSubhita vAyu udakako uchAlatA hai, isa udakake uchalane se kSubdha jaladhi vRddhiko prApta hotA hai, tathA jaba vAyu apanAM kSugdha avasthAkA parityAgakara pUrva vALA che. tyAM A cAra mahAkaLaze. uparAMta khIjA paNa 7800 nAnA moTA pAtALakaLaze che. temanA mULa bhAga ane mukhabhAganA vistAra 1000 ceAjananA che. temanI avagAhanA paNa 1000 ceAjananI che, ane temanI dIvAla 10 ceAjana pramANa UMcI che. khadhAM pAtALakaLAnA traNa-traNa vibhAga paDe che. nIcenA bhAgamAM vAyu rahe che, vaccenA bhAgamAM vAyu ane pANI rahe che. nIcenA ane madhyanA bhAgamAM rahelA kSubdha vAyu pANIne uchALe che, A rIte pANI uchaLavAthI kSubdha thayelA sAgaranA pANInI vRddhi thAya che, ane jyAre vAyu kSubdhAvasthAnA parityAga karIne peAtAnI pUsthitimAM AvI jAya che, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u0 2 sU0 65 lavaNasamudAyagAhanAdinirUpaNam 765 " ettha NaM cauNhaM velaMdharanAgarAINaM" ityAdi-atra khalu caturNI velandharanAgarAjAnAM-velAM-lavaNasamudrazikhAmantaH pravizantI bahirvA niHsarantImagrazikhAM ca dhArayantIti velandharAH 'saMjJAtvAdayaM sAdhuH, te ca te nAgarAjAzca velandharanAgarAjA velandharanAgakumArA ityarthaH, teSAm AvAsaparvatAH-nivAsasthAnarUpAH parvatAH catvAraH prajJaptAH, te yathA-postUpaH 1, udakabhAsaH 2, zaGkhaH 3, udakasImA 4, ete krameNa pUrvAdidikcatuSya bodhyaaH| tatra krameNa gostUpa-zivakazaGkha-manaH zilaka nAmAno mahaDikA yAvatpalyopasthitikAzcatvAro devA vsntiiti| sthitimeM AjAtA hai-taba jala bhI apanI pUrvasthitimeM AjAtA hai, isa kAraNa udadhimeM jvAra-bhATA zAnta hojAtA hai // 1 // 9 // " etthaNaM cauNhaM " ityAdi lavaNa samudrakI zikhAko, bhItara-bAhira nikalatI huI agrazi. khAko jo dhAraNa karate haiM ve velandhara haiN| yahA~ isa vyutpatti ke anusAra " velAndhara " aisA pada honA cAhiye thA para aisA na hokara jo velandhara aisA prayoga huvA hai usakA kAraNa isakA zabdahonA hai| ye velandhara nAgarAja haiM / aise ina velandhara nAgakumAroMke AvAsa parvata nivAsa sthAnarUpa parvata cAra kahe gaye haiM, jaise-gostUpa 1, udakabhAsa 2, zaGkha 3 aura udakasImA4 ye cAroM AvAsa parvata kramazaH pUrvAdi cAra dizAmeM haiM ina AvAsa parvatoMpara kramazaH-gostUpa, zivaka, zaGkha aura manaHzilaka, ina nAmoMke cAra maharDika yAvat palpopama sthitivAle deva rahate tyAre pAchuM paNa pitAnI pUrva sthitimAM AvI jAya che te kAraNe samudramAM bhAsI satI sabhI taya che. // sU. 1 thI 6 ! " evyaNaM cauNhaM " tyAha lavaNa samudranI aMdara ane bahAra nIkaLatI evI velAne (azikhAne) jeo dhAraNa kare che, temane pelanDara kahe che. A vyutpatti anusAra velAnDara" pada banavuM joIe, paNa evuM na thatAM je "velandhara" pada banyuM che, tenuM kAraNa e che ke temanuM nAma ja labdhara che. te velabdhara nAgarAja che. evAM te velandhara nAgakumAronA nivAsasthAna rUpa AvAsa parvate cAra kahyA che. temanAM nAma A pramANe che-(1) garUpa, (2) SHIsa, (3) A5 bhane (4) sImA ta yAre mApAsa 55tA anukrame pUrvAdi dizAomAM che, te AvAsaparvata para anukrame gastUpa, zivaka, zaMkha ane mana zilaka nAmanA cAra mahaddhika Adi vizeSaNovALA ane eka papamanI sthitivALA de rahe che. zrI sthAnAMga sUtraH0ra Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 ___ sthAnAGkasUtre " jaMbUddIvassa NaM" ityAdi-spaSTam , napara-cidikSu-aizAnyAdikoNeSu anuvelandharanAgarAjAnAM-velandharANAM pazcAtsthAyino'nunAyakatvena ye santi te'nuvelandharAH, te ca te nAgarAjAzca, tathAbhUtAnAm , velandharavaktavyatAgAthAH" dasajoyaNasahassA, lapaNasihA cakavAlao ruMdA / solasasahassauccA, sahassamegaM tu ogADhA / 1 / demaNamaddhajoyaNa, lavaNasihopari daMga tu kaalduge| airegaM airegaM, parivaDai hAyae vAdhi / 2 / abhitariyaM velaM, dhareMti lavaNodahissa nAgANaM / bAyAlIsasahassA, dusattari sahassa bAhiriyaM / 3 " saddhi nAgasahassA, dhariti aggodagaM samudassa / velaMdharaAyAsA, lavaNe ya caudisiM cauro / 4 / haiN| " jaMbuddIvasta gaM" ityAdi. spaSTa hai, arthAt jambUdvIpakI bAghavedi kAke antase cAroM vidizAoMmeM 42-42 hajAra yojana layaNasamudrako ullaMghana karake Agata sthAnapara cAra anuvelandhara nAgarAjoMke karkoTakara' vidyutmabha 2, kailAsa 3 aura aruNaprabha 4 nAmake cAra AcAsa parvata haiN| inameM cAra mahardikadeva yAvat 2 palyopamakI sthitiyAle rahatehaiM / unake nAma isa prakArase haiM-karkoTaka 1 kardamaka 2, kailAsa 3, aura aruNaprabha 4-ye anuvelandhara nAgarAja velandharanAgarAjoM ke pIche rahate haiM isaliye anunAyakake rUpa meM hone ke kAraNa anuvelandhara kahe gaye haiM velandhara vaktavyatA gAthAeM yoM haiM "dasa joyaNasahassA" Adi. ina gAthAoMkA artha-lavaNasamudrakA agrabhAgamaNDalAkArase dasa hajAra yojanakA vistAravAlA hai, 16 hajAra " jaMbuddIvassa NaM " tyA-dvIpanI mAhinA antamAthI yAre vidizAomAM 42-42 hajAra yojana pramANa aMtara lavaNa samudramAM ulaMgha vAthI je sthAna Ave che tyAM cAra anulabdhara nAgarAnA (1) karkoTaka, (2) vidhutprana, (3) sAsa mAne (4) 12 nAbhanA yA2 mApAsa / che. temAM eka popamanI sthitivALA ane mahaddhika Adi karkoTaka, kardamaka, kailAsa ane aruNaprabha nAmanA cAra deve nivAsa kare che. anunAyaka hovAne kAraNe ja anuladhara nAgarAje velabdhara nAgarAjenI pAchaLa rahe che. vasandha pratipAna 42tI yAme mA pramANe cha-" dasa joyaNa sahassA" tyAhi tamanA matha mA pramANe cha-356 samudranI malA zrI sthAnAMga sUtra :02 Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u0 2 sU0 65 lavaNasamudAyagAhanAdinirUpaNam 767 puyAiaNukkamaso, gothumadagamAsasaMkhadagasImA / gothuma-sivae-saMkhe maNosile nAgarAyANo / 5 / chAyA-" dazayojanasahasrANi lavaNazikhA cakravAlato vistIrNA / SoDazasahasroccA sahasramekaM tvvgaaddhaaH|1| dezonamaIyojanaM lavaNazikhopari dakaM tu kAladvike / atirekamatirekaM parivardhate hIyate vA'pi / 2 / AbhyantarikI velAM dhArayanti lavaNodadheH nAgAnAm / dvAcatvAriMzatsahasrANi dvAsaptatisahasrANi bAhyAm / 3 / SaSTi gasahasrANi dhArayantyagrodaka samudrasya / velandharA''vAsA lavaNe ca caturdizi catvAraH / 4 / pUrvAdhanukramazaH gortuup-dkbhaas-shngkh-dksiimaaH| gostUpaH zivakaH zaGkho manaHzilo nAgarAjAH / 5 / " iti, ayamarthaH-layaNazikhA-lavaNasamudrasya agrabhAgaH cakravAlato maNDalAkAreNa dazasahasrayojanAni vistIrNA, SoDazasahasrayojanoccA, samabhUmibhAgApekSayA, ekasahasrayojanapramANA'vagADhA ca bodhyA / 1 / lavaNa zikhAyA upari kAladvikedivase rAtrau ca dezonAIyojanapramANa dakaM-jalam atirekam atirekam adhikamadhikaM parivardhate hIyate'piyA / 2 / nAgakumArANAM dvAcatvAriMzatsahasrANi laya. NodadheH AbhyantarikI antarvizantI velAM dhArayanti, tathA-teSAM nAgakumA. rANAM dvisaptati sahasrANi bAhyAM-bahirgacchantI velAM dhArayanti / 3 / paSTisahasrasaMkhyakA nAgakumArAH samudrasya lavaNasamudrasya agrodakaM zikhAgre dhArayanti / tatra yojana UMcAhai tathAsamatalase eka hajAra yojana avgaahnvaalaahai| jalazikhAke Upara dina rAta kucha kama adhayojana pramANase jala baDhatA ghaTatArahatA hai / lavaNodadhikI Abhyantara velAko 42 hajAra nAgakumAra aura bAtya velAko 72 hajAra nAgakumAra dhAraNa karate haiM, evaM 60 hajAra nAgakumAra layaNasamudra zikhAke agrabhAgako dhAraNa karate haiN| usa lavaNa maMDalakAre dasa hajAra yojananI che, 16 hajAra jana UMcI che, tathA samatalathI hajAra jananI avagAhanAvALI che jalazikhA para (sapATI para) divase ane rAtre a jana karatAM kaMIka nyUna pramANamAM pANInI sapATImAM vRddhi ane hAni thatI rahe che. lavaNa samudranI AbhAra velAne (pANInI vRddhine) 42 hajAra nAgakumAra ane bAhyalAne 72 hajAra nAgakumAre dhAraNa kare che, ane 60 hajAra nAgakumAro lavaNasamudra zikhAnA (velAne) agrabhAgane dhAraNa kare zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre lavaNasamudre caturdizi catvAro velandharA''vAsAH santi / 4 / te hi pUryAdhanukramazaH pUrvAdidiganukrameNa gostUpa-dakabhAsa - zaGkha-dakasImanAmAno bodhyAH / teSukrameNa gostUpa zivaka-zaGkha-manaHzilanAmAnazcatvAro velandhararAjA vsntiiti||5|| " jaMbuddIvassa NaM'' ityAdi-spaSTam / navaraM vidikSu aizAnyAdikoNeSu anuvelandharanAgarAjAnAM-velandharANAM pazcAtsthAyino'nunAyakatvena ye santi te'nuvelandharAH, te ca te nAgarAjAzca teSAM tathAbhUtAnAmiti / / anuvelandharanAgarAjavaktavyatAgAthAstu" aNuvelaMdharavAsA, layaNe vidisAmu saMThiyA curo| kakkoDe vijjuSpabhe, kelAse'ruNappabhe ceva / 1 / kakoDa ya kaddamae, kelAse'ruNappabhe ya rAyANo / bAyAlIsasahasse, gahu~ udahimi sadhdhe vi| 2 / cattAri joyaNasae, tIse kose ca uggayA bhUmi / sattarasajoyaNasae, igapIse UsiyA savve / / " chAyA-anuvelandharavAsA lavaNe vidikSu saMsthitAzcatvAraH / koTo vidyutprabhaH kailAso'ruNaprabhazcaiva / 1 / karkoTakaH kadamakaH kailAso'ruNabhazca rAjAnaH / dvicatvAriMzat sahasrANi gatvA udadhau sarve'pi / 2 / catvAri yojanazatAni triMzataM krozAMzca udgatAbhUmim / saptadaza yojanazatAni ekaviMzatimucchritAH sarve / 3 / " iti ayamarthaH-lavaNasamudre vidikSu-aizAnyAdiSu krameNa saMsthitAH karkoTakasamudra meM cAroM dizAoM meM pUrvAdi kramase cAra velandharAvAsa gostUpa 1, dakabhAsa 2, zaGkha 3, dakasIma 4 haiM, jinameM-gostUpa, zivaka, zaGa, manaHzila cAra nAmake velandhararAja rahate haiN-5| anuvelandhara nAgarAja vaktavyatA viSayiNI gAthAeM-" aNuvela. ndharayAsA" ityAdi. ina gAthAoMke artha-lavaNa samudra meM IzAna che. A lavaNa samudranI cAre dizAomAM pUrvAdi kramathI cAra velandarAvAsa bhAsA cha. tebhana nAma mA pramANe cha-(1) gauratU5, (2) 64lAsa, (3) zapa mana (4) sIma. tamA manu zAstU5, zi54, mana mana:zisa nAmanA velankararAja nivAsa kare che. anulaghara nAgarAjanI vaktavyatAnuM ni35|| 42tI ||thaa|-" aNuvelaMdharavAsA" tyAha-mAyAmAnA bhAvArtha nIce pramANe che - zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04 302 sU065 lavaNasamudrAvagAhanAdinirUpaNam CK vidyutprabha - kailAsA'ruNamabhanAmAnacatvAro'nuve landharAvAsAH santi |1| teSu air each - kardaka- kailAsAruNamanA mAnavatvAro nAgarAjA nivasanti / ete sarve'pyAvAsA lavaNasamudre dvicatvAriMzatsahasrANi yojanAni gatvA santi |2| tatra caite catvAri yojanazatAni trizataM krozAMzcAbhivyApya bhUmim udgatAH== bhUmau vyavasthitAH / tathA te sarve ekaviMzatyadhikasaptadazazatayojanAni ucchritA uccA codhyA: / 3 / iti / " lavaNe samudde NaM " ityadi - lavaNe samudre catvAracandrAH prAbhAsanta vA pramante vA mAsidhyante / tathA lavaNasamudre catvAraH sUryA atapan vA tapanti vA tasyanti vA candrANAM zItala kiraNatvena saumyadIptikatvAd vastuprabhAsanaM bhoktaM sUryANAM tu pracaNDakiraNatvAnnasaumyadIptikatvamiti teSAM na taduktam, candrANAM cartuye tatparivArasyApi nakSatrAdezvatuSTvamevetyAha- cattAri katiyAo " ityAdi - catasraH kRttikAH, atra catuSTuM ca nakSatrApekSayA natu tArakApeAdividizAoM meM krama se karkoTaka, vidyutprabha, kailAsa, aruNaprabha ye anuvelandhara AvAsa haiM, inameM karkoTaka 1, kardama 2, kailAsa 3, aruNaprabha 4 nAmA cAra nAgarAja rahate haiM / ye AvAsa parvata lavaNa samudra meM 42 hajAra yojana jA karake haiM / ye 400 yojana aura 30 kozataka bhUmiko ghera kara sthita haiM / 1721 yojana UMce haiN| lavaNa samudrameM cAra candramA haiM, ye lavaNa samudra meM prakAzita have haiM hote haiM aura hoMgeM / tathA - cAra sUrya vahAM tapeM hai aba bhI pate haiM aura Age Age lapeMge / candra zItala, aura sUryaprakhara kiraNevAle hote haiM / isaliye yahAM ve candra vastukA prakAzana karate haiM, aisA kahA hai tathA sUrya pracaNDa kiraNake kAraNa tapate haiM aisA kahA gayA hai / candra catuSTayake parivAra nakSatrAdi bhI yahAM cAra rUpameM haiM, isI bAtako sUtrakArane " cattAri katiyAo " lavaNuM samudramAM izAna Adi vidizAemAM anukrame karyAMka, vidyutprabha, kailAsa ane aruNuprabha nAmanA nAgarAja rahe che. te AvAsa paryaMta lavaNu samudramAM 4ra hajAra yojana dUra javAthI Ave che. te 400 yojana ane 30 kAsa jeTalI bhUmine gherIne UbhA che. temanI UMcAi 1721 ceAjana che. lavaNusamudramAM cAra candramA che. teo bhUtakALamAM tene prakAza detA hatA, vartamAnamAM paNa de che ane bhaviSyamAM paNa deze, tyAM cAra sUrya tapatAM hatAM, tape che ane tapaze. candra zItala karazevALe ane sUrya uSNu karA vALA hAya che. tethI ahIM evuM kahyuM che ke candro prakAza Ape che ane sUryo pracaMDa karaNeAne kAraNe tApa Ape che. cAra candranA parivAra rUpa nakSatrAdi sa -97 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 770 sthAnAGgasUtre sayeti, evaM rohiNyAdi bharaNyantAnAmapi nakSatrApekSayaiva catuSvaM vijJeyam , 'yAvat' -padena rohiNyAdi bharaNyantAni aSTAviMzati nakSatrANi grAhyANi / . "cattAri aggI " ityAdi-kRttikAdi bharaNyantAnAmaSTAviMzatinakSatrANAM devatAH krameNa agnimArabhya yamaparyantA aSTAviMzatisaMkhyakA bodhyA: / tAsu pratyeka devatA catuHsthAnakAnurodhena caturvidhA vodhyaa| samprati lavaNasamudrAkAzasthitAnAM grahANAM madhye ekaikasyA-catuSvamupadarzayitumAda-" cattAri aMgArA" ityAdi / tatra aGgAraH prathamo grahaH, bhAvaketustu aSTAzItitamaH / nakSatra devatAgrahANAM nAmAni dvitIyasthAnakasya catustriMzattame sUtre'valokanIyAni / ityAdi sUtra dvArA pragaTa kiyA hai-yahAM cAra 2 kRttikAeM haiM, yahAM jo catuSTayatA hai vaha nakSatroM kI apekSAse hai, nArakoM kI apekSAse nhiiN| isI taraha-rohiNIse bharaNItakameM nakSatroMkI apekSAsehI cAracAra jAnanA caahiye| yahAM yAvat padase rohiNIse lekara bharaNI takake 28 nakSatra grahaNa kahe gaye haiM / " cattAri aggI" ityAdi kRttikAle lekara bharaNI takake jo 28 nakSatra haiM, unake devatA kamazaH agnile lekara yama taka 28 haiM / inameM pratyeka devatA catuHsthAnakake anurodhase cAra prakAra ke haiM aisA samajhanA caahiye| aba sUtrakAra lavaNa samudra ke avakAzameM sthita grahoM ke madhya meM eka eka grahameM cAracAra prakAra dikhAneke liye "cattAri aMgArA" ityAdi sUtra kahate haiN| inameM aGgAra prathama graha haiM aura bhAbaketu 88 cA grahahai / nakSatra, devatA, 55 tyAM yA2 yA2 35 cha. me 4 yAta sUtrA " cattAri kattiyAo" ItyAdi sUtra dvArA prakaTa karI che. tyAM je catuSTayatA che te nakSatranI apekSAe che, nArakenI apekSA che nathI. jemake tevAM cAra kRtikAo che, e ja pramANe zahialIthI laIne bharaNuM paryantanAM nakSatramAM paNa catuSTayatA samajavI. ahIM yAvat (paryata) padathI rahiNIthI laIne bharaNa sudhInA 28 nakSatre grahaNa karavAmAM AvyAM che. "cattAri aggI" tyAha-kRttithI 23 rI marI sudhInA 28 nakSatra che, anukrame agnithI laIne yama paryantanA temanA 28 devatAo che. temAMnA pratyekane devatA catuHsthAnakanA anurodhathI cAra prakAra che, ema samajavuM. have sUtrakAra lavaNa samudranA avakAzamAM je je grahe rahelA che, te prtye| alamA yatuSTayatAnuM pratipAdana 42vA nimitta "cattAri AgArA" ityAdi sUtra kahe che-aMgAraka (maMgaLa) pahele graha che, ane bhAvaketu 88 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA04302 sU066 dhAtakIkhaNDadvIpasya valayapramANAdinirUpaNam 771 " lavaNassa NaM samudassa" ityAdi-lavaNasya samudrasya catvAri dvArANi prajJaptAni, tAni yathA-vijayAdIni 4, ityAdi sarva jambUdvIpadvArAdiyadayaseyamiti / sU0 65 // dvIpamakaraNAd dhAtakIkhaNDadvIpasya valayapramANAdi nirUpayitumAha mUlam --dhAyaisaMDe dIve cattAri joyaNasayasahassAI cakkavAlavikkhaMbheNaM paNNatte jaMbuddIvasta NaM dIvassa bAhiriyA cattAri bharahAI, cattAri eravayAI, evaM jahA--sadudesae taheva niravasesaM bhANiyatvaM jAya cattAri maMdarA cattAri mNdrcuuliyaao|suu066|| ___ chAyA-dhAtakIkhaNDo dvIpazcatvAri yojanazatasahasrANi cakravAlaviSkambheNa prajJaptaH, jambUdvIpasya khalu dvIpasya bahiH catvAri bharatAni, catvAri airacatAni, evaM yathA zabdoddezake tathaiva nizvazeSa bhaNitavyaM yAvat catvAro mandarAH, catastro mandaracUlikAH / sU0 66 / / ___TIkA-"dhAyaisaMDa" ityAdi-cakravAlaviSkambheNa-cakravAlA maNDalaMpraha inake nAma dvitIya sthAnakake34 ve sUtra meM kahe gayehaiM, ata:-vahAMse dekha lenA cAhiye / " lavaNassa NaM samuhasta" ityAdi. lavaNa samudra ke dvAra cAra kahe gaye haiM jaise-vijaya 2, vaijayanta 2, jayanta 3 aura aparajita 4 / dvAra sambandhI aura saba kathana jambUdvIpa dvAroMkI taraha jaannaa| sU. 65 dvIpaprakaraNako lekara aba sUtrakAra dhAtakIkhaNDa dIpake calaya pramANa Adi vaktavyatAkA nirUpaNa karane ke liye sUtra kahate haiN| "dhAyaisaMDe dIye cattAri " ityAdi dhAtakIkhaNDa dIpa cakrayAla viSkambhakI apekSA cAra lAkha yojme graha che. nakSatra, devatA ane grahonAM nAma dvitIya sthAnakanA 34 mAM sUtramAM ApyAM che, te tyAMthI vAMcI levA. " lavaNassa NaM samudassa" tyAhi any samudranA yA2 dvAra cha-(1) viya, (2) paiyanta, (7) yanta ane (4) aparAjita. dvAra viSenuM bAkInuM samasta kathana jaMbudvIpanA dvArenA 4thana anusAra sabhA // 5. 65 // dviIpa prakaraNanA saMbaMdhane anulakSIne have sUtrakAra dhAtakIkhaMDa dvIpanA 58yaprabhA mAhituM ni3555 re cha." dhAyaisaMDe dIce catvAri "tyAha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 sthAnAGgasUtre balaya ityarthaH, tasya viSkambhaH-vistArazcakravAlaviSkambhastenaM catvAri yojanaza. tasahasrANi-caturlakSayojanaparimito dhAtakIkhaNDanAmA dvIpaH prjnyptH| " jaMbUddIvassa Na" ityAdi-jambUdvIpasya khalu dvIpasya bahiH-bahiHpradeze sthitayoH - dhAtakIkhaNDa-puSkarAddhayordIpayozcatvAri bharatAni airavatAni ca santIti bodhyam / " evaM jahe "-tyAdi-evam-anena prakAreNa, yathA-yayA rItyA, zabdoddezake-zabdopalakSitaH bharatairavatAdizabdopalakSitaH uddezakaH zabdodezakaH dvitIyasthAnakasya tRtIyoddezakaH, tatra bharatairavatAdi-mandaracUlikAntAnAM dvisthAnakatvena varNanaM kRtaM, tathaiva-bharatAdimandaracUlikAntaM niravazeSa-sarva catu:sthAnakatvena bhaNitavyam / tat kiyadavadhi vaktavyamityAha sUtrakAra:-" jAva cattAri maMdarA" ityAdi-" catvAro bhandarAzcatasro mandaracUlikA" itipaya ntamityarthaH / mU0 66 / nakA vistAravAlA kahA gayA hai / yaha jambUdvIpake bAhara pradezameM sthita hai, arthAt-sabase prathama dIpa jambUdrIpa hai, isako cAroM Arase layaNa samudra veSTita kara rakkhA hai / jambUdvIpase dugunA vistAra lavaNa samudrakA aura lavaNasamudrase dugunA dhAtakIkhaNDa dvIpa hai, isake cAroM ora samudra hai / isake bAda puSkarayaradvIpa hai| jambUdvIpameM eka bharatakSetra, eka airavata kSetra Adi kSetra haiN| dhAtakIkhaNDa meM do-bharata do airavata Adi kSetra haiM, isI prakAra puSkarArdhameM do bharata Adi kSetra haiN| isa taraha jaisA kathana bharata, airavata AdikA dvitIya sthAnakake tRtIya uddezemeM mandaracUlikA taka hai, vaisAhI catuHsthAna rUpase yahAM kahanA dhAtakIkhaMDa dvIpane cakravAla viSka (parighaparimita) cAra lAkha janane kahyo che. te jaMbudvIpathI bahAranA pradezamAM AveluM che. eTale ke sauthI pahele jaMbudvIpa che. tenI cAre tarapha vIMTaLAIne rahelo lavaNa samudra che. jambudvIpa karatAM lavaNa samudrane vistAra bamaNe che, ane lavaNasamudra karatAM dhAtakIkhaMDadvIpane vistAra bamaNe che. tenI cAre bAju paNa samudra AveluM che. tyArabAda puSkaravaradvIpa Ave che. jaMbudvIpamAM bharata, aravata Adi kSetra eka eka che, paNa dhAtakI khaMDamAM bharata, aravata Adi kSetre baLe che. e ja pramANe puSkarAImAM paNa bharata Adi kSetre banme che. bIjA sthAnakanA trIjA uddezAmAM bharata, aravata Adi kSetranuM mandara cUlikA paryantanuM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana catuHsthAna rUpe ahIM paNa thavuM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - sudhA TIkA sthA0 4 u02 sU0 67 nandIzvaradvIpavarNanam 773 pUrva manuSyakSetravastUnAM catuHsthAnakatvamuktaM, sAmprataM kSetrasAdhAnnandIzvaradvIpayastUni catuHsthAnakatyena nirUpayitumAha // atha nndiishvrdviipvicaarH|| mUlam--NaMdIsaravarasta NaM dIvasla cakavAlavikkhabhassa bahumajjhadesabhAge cauddisiM cattAri aMjaNagapatvayA paNNatA, taM jahA.. purathimille aMjaNagapacae, dAhiNille aMjaNagapavae, pacchimille aMgaNagapAe uttarille aMjaNagapaLavae / te NaM aMjaNagaphavvayA caurAsAi caurAsoi joyaNasahassAI uDU uccatteNaM, egaM egaM joyaNasahassaM uvvaheNaM, mUla dasa dasa joyaNasahassAI vikkhaMbheNaM / tayaNaMtaraM ca NaM mAyAe 2 parihAemANA 3 uparimagaM egaM joyaNasahassaM vikkhaMbheNaM / mUle ikatIsaM 2 joyaNasahassAI chaJca tevIse chacca tevIse joyaNasae parikkheveNaM upari tini 2 joyaNasahassAI egaM ca chApaheM egaM ca chAvaTeM joyaNasayaM parikkheyeNaM / mUle vitthiNNA majjhe saMkhittA, umpiM taNuyA gopucchasaMThANasaMThiyA savvaMjaNamayA acchA saNhA sahA ghaTThA mahA nIrayA nippaMkA nikaMkaDacchAyA sappabhA samarIiyA saujjoyA pAsAIyA darisaNIyA amirUvA paDirUvA / tesi NaM aMjaNagappavyayANaM uri bahasamaramaNijjabhUmibhAgA paNNattA / tesi NaM bahusamaramaNijjA bhUmibhAgANaM bahumajjadesabhAge cattAri siddhAyayaNA paNNattA, te NaM siddhAyayaNA egaM cAhiye / yahI bAta-" jAya cattAri maMdarA" ityAdi sUtrapATha dvArA vyakta hai| isakA TIkAthai spaSTa hai // suu066|| name. yAta " jAva cattAri maMdarA tyA sUtrA dvArA vyAta va che. A sUtra sugama hovAthI vizeSArtha Ape nathI. sU 66 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 sthAnAGgasUtre joyaNasayaM AyAmeNaM paNNattA, paNNAsaM joyaNAiM vikkhaMbheNaM, boyattari joyaNAI uD uccatteNaM / tesiM siddhAyayaNANaM caudisiM cattAri dArA paNNattA, taM jahA- devadAre 1, asuradAre 2, NAgadAre 3, suvaNNadAre 4, tesu NaM dAresu cauThivahA devA parivasati, taM jahA-devA 1 asurA 2 nAgA 3 suvaNNA 4 / tesiM NaM dArANaM purao cattAri muhamaMDavA paNNattA / tesi NaM muhamaMDavANaM purao cattAri pecchAgharamaMDavA paNNattA / tesi NaM pecchAgharamaMDavANaM bahumajjhadesabhAge cattAri vairAmayA akkhADagA pnnnnttaa| tesiNaM vairAmayANaM akkhADagANaM bahumajjhadesabhAge cattArimaNipeDhiyAo pnnnnttaao| tAsi NaM maNipeDhiyANaM uriM cattAri sIhAsaNA pnnttaa| tesi NaM sIhAsaNANaM uvari cattAri vijayadUsagA paNNattA / tesiNaM vijayadUsagANaM bahumajjhadesamAge cattAri vairAmayA aMkusA paNNattA / tesuNaM vairAmaesu aMkusesu cattAri kuMbhikA muttAdAmA pnnnnttaao| teNaM kuMbhikA muttAdAmA patteyaM 2 annehiM tadaddha uccattapamANamittehiM cauhi addha kuMbhikehi muttA. dAmehi sayao samaMtA sNprikkhittaa| tesi NaM pecchAgharamaMDavANaM purao cattAri mANipeDhiyAo paNNattAo, tAsi Na maNipaDhiyANaM upari cattAri 2 ceiyathUbhA pnnnnttaa| tesi NaM ceiyathUbhANaM patteyaM 2 caudisiM cattAri maNipeDhiyAo pnnnnttaaoN| tAsi NaM maNipeDhiANaM upari cattAri jiNapaDimAo savva rayaNAmaIo saMpaliyaMkaNisannAo thUmAbhimuhAo ciTuMti taM jahA-risamA 1, baddhamANA 2, caMdANaNA 3, vAriseNA 4, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u. 2. sU. 67 nandIzvaradvIpavarNanam 775 tesi Na ceiyathUkbhANaM purao cattAri mnnipeddhiaaopnnnnttaao| tAsi NaM maNipaDhiANaM uri cattAri ceiyarukkhA pnnnnttaa|tesi NaM ceiyarukkhANa purao cattAri maNipeDhiAo pnnnntaao| tAsi NaM maNipoDhiyANaM uyariM cattAri mahiMdajjhayA pnnnnttaa| tesi NaM mahiMdajjhayANaM purao cattAri gaMdAo pukkhariNIo pnnnnttaao| tAsi NaM pukkhariNINa patteyaM 2 caudisiM cattAri vaNasaMDA paNNattA, taM jahA-purasthimeNaM dAhiNeNaM paccatthima] uttareNaM-- " puveNaM asogavaNaM dAhiNao hoi sattavaNNavaNaM / avareNaM caMpagavaNaM cUyavaNaM uttare pAse / 1 // 67 // chAyA-nandIzvaravarasya khalu dvIpasya cakravAlaviSkambhasya bahumadhyadezabhAge caturdizi catvAro'janakaparvatAH prajJaptAH, tadyathA-paurastyaH aJjanakarvataH dAkSiNAtyaH aJjanakapacataH2, pAzcAtyaH aJjanakaparvataH 3, auttarAhaH aJjanakaparvataH / te khalu aJjanakapa. catAH caturazIti caturazIti yojanasahasrANi Urdhvamuccatvena, ekamekaM yojanasahasamudvedhena, mUle daza daza yojanasahasrANi viSkambheNa / tadanantara ca khalu mAtrayA 2 parihIyamANA 2 upari ekameka yojanasahasraM viSkambheNa mUle ekatriMzadekatriMzad yojanasahasrANi SaTya trayoviMzati SaTyatrayoviMzati yojanazatAni parikSepeNa, upari zrINi 2 yojanasahasrANi ekaMca SaTSaSTim ekaMca SaTSaSTim yojanazatAni parikSe. peNa / mUle vistIrNA madhye saMkSiptAH, upari tanukAH gopucchasaMsthAnasaMsthitAH saJjinamayAH acchAH zlakSNAH zlakSNAH ghRSTAH mRSTAH nIrajasaH niSpaGkAH niSkaGkaTacchAyAH saprabhAH samarIcikAH soyotAH prAsAdIyAH darzanIyAH abhirUpAH pratirUpAH / teSAM khalu aJjanakaparvatAnAmupari bahusamaramaNIyabhUmibhAgAH prajJaptAH, teSAM khalu bahusamaramaNIyabhUmibhAgAnAM bahumadhyadezabhAge catvAri siddhAyatanAni prajJaptAni, tAni khalu siddhAyatanAni ekaM yojanazatam AyAmena prajJaptAni, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 sthAnAGgasUtre paJcAzat yojanAni viSkambheNa, dvAsaptarti yojanAni Urdhvamuccatvena teSAM siddhAyatanAnAM caturdizi catvAri dvArANi prajJaptAni tathathA - devadvAram 1, asuradvAraM 2 nAgadvAraM 3, suvarNadvAram 4 / teSu khalu dvAreSu caturvidhA devAH parivasanti, tadyathA - devAH 1, asurAH 2, nAgAH 3, suvarNAH 4 / teSAM khalu dvArANAM purataH catvAro mukhamaNDapAH prajJaptAH / teSAM khalu mukhamaNDapAnAM purataH catvAraH prekSAgR hamaNDapAH prajJaptAH / teSAM khalu prekSAgRhamaNDapAnAM bahumadhyedekhabhAge catvAro vajramayA akSavATakAH prajJaptAH / teSAM khalu vajramayAnAmakSavATakAnAM bahumadhyadezabhAge catasro maNipIThikAH prajJaptAH / tAsAM khala maNipIThikAnAmupari catvAri siMhAsanAni prajJaptAni / teSAM khalu siMhAsanAnAmupari catvAri vijayaduSyANi prajJaptAni / teSAM khalu vijayaduSyakANAM bahumadhyadezabhAge catvAro vajramayA aGkuzAH majJaptAH / teSAM khalu vajramayeSu aGkuzeSu catvAri kumbhikAni muktAdAmAni prajJaptAni tAni khalu kumbhikAni muktAdAmAni pratyekaM pratyekamanyaistadadvauccatvamamANa mAtraizcaturbhirarddhakummikairmuktAdAmabhiH sarvataH samantAt saMparikSiptAni / teSAM khalu prekSAgRha maNDapAnAM puratacatasro maNipIThikAH prajJaptAH / teSAM khalu maNipIThikAnAmupari catvArathasvAra caityastUpAH prajJaptAH / teSAM khalu caityastUpAnAM pratyekaM 2 caturdizi catasro maNipiThikAH prajJaptAH / tAsAM khalu maNipIThikAnAmupari catasro jinapratimAH sarvaratnamayyaH saMpalyaGkaniSaNNAH stUpAbhimukhyastiSThanti, tadyathA RSabhA 1, barddhamAnA 2 candrAnanA 3, vArisenA 4, teSAM khalu caityastUpAnAM puratacatasro maNipAThikAH prajJaptAH / tAsAM khalu maNipIThikAnAmupari catvAratyakSAH prajJatAH / teSAM khalu caityavRkSANAM puratacatasro maNipIThikA: prajJaptAH / tAsAM khalu maNipIThikAnAmupari catvAro mahendradhvajAH prajJaptAH / teSAM khalu mahendradhvajAnAM puratacatasro nandAH puSkariNyaH prajJaptAH / tAsAM khalu puNkariNInAM pratyekaM caturdizi catvAro vanakhaNDAH prajJaptAH, tadyathA - paurastye 1, dAkSiNAtye 2, pAzcAtye 3, uttare 1 pUrveNa - azokavanaM, dakSiNato bhavati saptaparNavanam / apareNa campakavanaM, cUtavanamuttare pArzve || 1 || iti // sU0 67 / / isa prakAra manuSya kSetragata vastuoM meM catuHsthAnakatA kahakara aba sUtrakAra kSetra sAdharmya ko lekara AThaveM nandIzvara dIpake vastuoMkI A rIte manuSya kSetragata vastuomAM catuHsthAnakatAnuM kathana karIne have sUtrakAra kSetrasAdharmAMnI apekSAe AThamAM naMdIzvara dvIpanI vastuonuM catuH zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 777 sughA TIkA sthA0 4302 sU0 67 nandIzvaradvIpavarNanam TIkA-"gaMdIsaravarassa NaM" ityAdi dvIpasamudrANAM kramastvevamuktaH, tathAhi" jaMbuddIve lavaNo, dhAyai kAloyapukkhare varuNe / khaura-ghaya-khoa-naMdI-aruNavare kuMDale ruyage // 1 // iti / chAyA-jambUdvIpo lavaNo dhAtakI kAlodaH puSkaraH vrunnH| kSIra-ghRta-kSoda-nandI-aruNavaraH kuNDalo rucakaH // 1 // " iti, catuHsthAnakatAkA nirUpaNa karate haiN| __ "gaMdIsaravarassaNaM dIvassa cakkavAlavikkhaMbhassa" ityAdi cakravAla viSkambhavAle nandIzvara dvIpake bIca cAra dizAoMmeM cAra aJjanagiri parvata haiM, jaise--paurastya aJjanaka parvata 1, dAkSiNAtya aJjanaka parvata 2, pAzcAtya aJjanaka parvata 3, aura audIcya aJjanaka parvata 4 / ye cAroM 84-84 hajAra U~cAIvAle haiN| unakA udvedha eka hajAra yojana hai, mUlameM inakA viSkambha dasa hajAra yojana hai, tathA mAtrA mAtrAse ghaTate-2 UparameM inakA viSkamma eka hajAra yojanakA hai| __dvIpa samudroMkA krama--" jaMbuddIve lavaNe" ityAdi / saba dvIpa samudroMke madhyameM pahalA jambUdvIpa hai, yaha lavaNa samudrase veSTita hai 1 / isake bAda dhAtakIkhaNDa chopa jo ki cAroM ora kAlodasamudrase ghirA hai 2 / isake bAda-puSkaradIpa, puSkara samudrase ghirA hai 3 / isake bAda sthAnaktAnI apekSAe nirUpaNa kare che - " gaMdIsaravarassa NaM dIvassa cakkabAlavikhaMbhassa" tyA cakravAla viSkalavALA naMdIzvara dvIpamAM cAra dizAmAM cAra aMjanagiri AvelA che. temanAM nAma A pramANe che-pUrvane aMjanaka parvata, dakSiNane aMjanaka parvata, pazcimane aMjanaka parvata ane uttarane aMjanaka parvata te pratyekanI UMcAI 84-84 hajAra jananI che ane temane udha (uMDAI) eka hajAra ejanane che. mULa bhAgamAM temane vistAra dasa hajAra janane che, ane jema UMce jaIe tema te vistAra ghaTata ghaTate eka hajAra ejana 24 jaya che. dvIpa samudrI bhaH " jaMbuddIce lavaNe " dhyA-ni dvIpa samudrInA vacce jaMbudvIpa Avelo che. te lavaNasamudrathI vIMTaLAyela che. 1tyAra bAda dhAtakIkhaMDa dvIpa che. te kAleda samudrathI gherAyeluM che. rA tyArabAda puSkaradvIpa che, te puSkara samudrathI gherAyelo che. 3. tyArabAda varuNadvIpa ane varuNa sa-98 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 778 sthAnAGgasUtre ___ atra nandIzvaro madhyajambUdvIpApekSayA'STamatvena paThitaH, so'yaM nandIzvaro dvIpo'nyadvIpApekSayA pracuraramaNIyatvena, utsavAdikAraNavazAdevAnAM saMmIlanasadbhAvena ca varaH zreSThaH / tasyaivaMviSasya cakravAlaviSkammasya-caturazIti lakSAdhikatriSaSTayadhikazatakoTi ( 1638400000 ) yojanapramANavalayavistA. rasya, uktazca tatpramANam - varuNadvIpa aura varuNa samudra 4 / ityAdi rUpase dvIpa aura dvIpoMko ghere huve samudra haiN| antameM-svayambhUramaNa dvIpa aura svayambhUramaNa samudra hai| yahAM gyAraha dopoMke nAma prakaTa kiye gaye haiN| puSkaradvIpake bAda kSIradIpa-kSIrasamudra 5, ghRtadvIpa-ghRtasamudra 6, kSodIpa-ikSu samudra 7, nandIzvara dvIpa-nandIzvara samudra 8, aruNavara dIpa-aruNabara samudra 9, kuNDala dvIpa-kuNDala samudra 10 aura rucaka dvIpa-rucaka samudra 11 ___ isa tarahase dvIpa aura samudra haiM / sUtrakArane jo yahAM lavaNa samudra aura kAloda samudra ina dohI samudroMkA nAma isa gAthAmeM prakaTa kiyA hai| usakA kAraNa DhAI dIpameM ye dohI samudra haiM, yaha samajhAneke liye kiyA hai| yahAM nandIzvara dvIpa madhya jambUdvIpakI apekSA AThayAM hai, isake sAtha jo 'vara' vizeSaNa diyA gayA hai, usakA kAraNa aimA hai ki yaha dvIpa anya dIpoMkI apekSA pracura rUpameM ramaNIya hai, tathA tIrtha. karoM ke janma utsavAdi kAraNoMse yahAM devoMkA saMmilana hotA rahatA hai| isakA cakravAla vistAra 1638400000 eka araba tirasaTha karoDa caurAsI lAkha yojanakAhai / kahAbhI hai " tesaDakoDisayaM" ityaadisamudra che. 4. tyArabAda kSIra dvIpa ane kSIra samudra che. . 5. tyArabAda ghatadvIpa ane ghatasamudra 6 kSeda dviIpa ane IkSu samudra 7 naMdIzvara dvIpa ane naMdIzvara samudra | 8 | aruNuvara dvIpa ane aNavara samudra 9 kuMDala dvIpa ane kuMDala samudra 10 | sUcaka dvIpa ane rucaka samudra che 11 ItyAdi rUpe dvIpa ane dvIpane vIMTaLAyelA samudra che, chevaTe svayaMbhUramaNa dvIpa ane svayaMbhUramaNa samudra che. sUtrakAre ahIM gAthAmAM lavaNa samudra ane kAleda samudra A be samudronAM nAma ja prakaTa karyA che tenuM kAraNa e che ke aDhI dvIpamAM e be ja samudra che. madhya jaMbudvIpathI nandIzvara dvIpa AThame dvIpa che. tene je vara " vizeSaNa lagADayuM che tenuM kAraNa e che ke anya dvIpa karatAM A dvIpa ghaNeja ramaNIya che, utsavAdi kAraNone lIdhe tyAM devenuM Agamana thatuM rahe che. tene pAra vi (pariva) 1638400000 (se apana, tasa roDa bhane 84 5) yojanA cha. yuM 5 che , " tesahUM koDisayaMtyAdi. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 779 mughA TIkA sthA0 4 u0 2 sU0 67 nandIzvaradvIpavarNanam " tesaTuM koDisayaM, caurAsIIca syshssaaii| naMdIsaravaradIve, vikkhamo cakavAleNaM // 1 // " iti / chAyA-triSaSTiM koTizataM caturazItiM ca zatasahasrANi / nandIzvaravaradvIpe viSkambhazcakavAlena // 1 // evaMvidhapramANasya tasya bahumadhyadezabhAge caturdizi-catasRSu dikSu paurastya-dAkSiNAtya-pAzcAtyau-ttarAhabhedena catvAro'JjanakaparvatAH- aJjanakanAmAna: kRSNavarNAH parvatAH prajJaptAH / teSu aJjanakaparvateSu pratyekaM parvata uccatvena caturazIti sahasrayojanapramANaH, udbadhena-bhUmyantaH sthitabhAgatyenaikasahasrayojanapramANaH, mUlapradezaviSkambheNa ca dshshsryojnprmaannH| tadanantaraM ca khalu mAtrayA mAtrayA parihIyamANeSu eteSu parvateSu pratyekaM parvata uparitanabhAge viSkambheNa ekasahasrayojanapramANaH / tathA-mUlapadeze parikSepeNa paridhinA trayoviMzatyadhikaSaTzatAdhikaikatriMzad (31623) yojnshsrmmaannH| uparipradeze punarayaM paridhinA SaTpaSTayadhikaikazatAdhikatrisahasra ( 3166) yojnprmaannH| tathA isa nandIzvara bIpake bahu madhyabhAgameM eka eka aJjanaka parvata haiN| isa tarahase ye cAra aJjanaka parvata haiM, aJjanakA kAlA varNa honese ajanaka parvatameM pratyeka aJjanaka parvata 84-84 hajAra yojana UMcA hai| bhUmike bhItara inakA pratyeka mUla bhAga eka eka hajAra yojanahai tathA ina sabake pratyeka mUla bhAgakA viSkambha 10 hajAra yojanakA hai, so yaha saba viSaya UparameM prakaTa kara diyA hai| pratyeka parvata uparitana bhAgameM mAtrAle ghaTatA huvA eka hajAra yojanakA viSkambhavAlA ho gayA hai, mUla pradezameM pratyeka parvata paridhikA vistAra 31623 yojanakA hai| tathA UparI bhAgameM pratyekakI paridhi 3166 yojana pramANahai, isa taraha ye te nandIzvara dvIpanA barAbara madhya bhAgamAM, cAre dizAomAM eka eka aMjanaka parvata che. te cAre aMjanaka parvate AMjaNa (aMjana) nA jevAM kALA varganA hovAthI temane aMjanaka parvate kahe che. te pratyeka aMjanaka parvatanI 84 hajAra jananI UMcAI che. te pratyekane udha (jamInanI aMdarane vistAra) eka hajAra ejanane che ane mULa bhAgane vistAra dasa hajAra ejanane ane Tecane vistAra eka hajAra ejanano che te pratyeka aMjanaka parvatanA mULa bhAgane paridha 31623 ejana pramANa ane uparanA bhAgane paridha 3166 jana pramANu kahyo che. A rIte A zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAnasUtre caite parvatA mUle vistIrNAH vistAravantaH, madhye saMkSiptAH, uparibhAge ca tanukAHmatalAH ata eva gopucchasaMsthAnasaMsthitAH yathA gopuccho mUle sthUlaH, anteca tanukastathA te'pyaJjanakaparvatA mUle sthUlAH zikhare tanukA iti gopucchasaMsthAnasaMsthitAH-gopucchA''kArapadavasthitAH, sarvAcanamayAH-aJjanaM-kRSNaratnavizeSaH tadeva tanmayAH aJjanmayAH, sarvaevAnanyamayatyena sarvathaivAJjanamayAH saJjinamayA:paramakRSNavarNA iti bhAvaH, uktaM ca" bhigaMgaruila kajjala aMjaNadhAusarisA pirAyati / gagaNatalamaNulihaMtA aMjaNagA pavvayA rammA // 1 // " chAyA-bhRGgAgarucirakajjalAJjanadhAtu sadRzA virAjante / gaganatalamanulikhanto'JjanakAH parvatA ramyAH / 1 // " iti, kRSNavarNatvena bhRGgAGga sadRzA rucirakajjalasadRzA aJjanadhAtusadRzAzcaite ramaNIyAH aJjanakaparvatA uccatvenA''kAzaM spRzanto virAjante / iti bhaavH|1| punastekIdRzA ityAha-'acchAH '-svacchA: AkAzasphaTikavat tathA-zlakSNA:zlakSNaparamANuskandhanirmitAH zlakSNamUtranirmitavastravat tathA lakSNAH parvata mUlameM vistIrNa, madhyameM saMkSipta, aura UparameM tanuka (patale) haiN| ata eva gopucchA''kAra jaise pratIta hote haiM / jaise ki gopuccha mUlameM moTI, antameM patalI, madhyameM samavartula saMkSipta huvA karatI haiM paisA inheM jAnanA, isIse inakA lakSyakara "gopucchA''kAravaddhA'vasthitA" gopucchAkArasaMsthAnavAlA aisA kahA hai ye saba parvata sarvabhAvase kRSNaratna vizeSasA aJjanamaya haiM / kahAbhI hai / " miMgaMgaruila kajala" ityAdi / kRSNatAse bhRGgAGga ( bhamarake aMga ) sahaza, rucira kajala sadRza, aJjanapuJja dhAtu sadRza haiM, phira bhI ramaNIya haiN| ye UcA. Ise gaganacumbI, acchAH AkAzasphaTika haiM, ilakSNA:-ghuTIta huve vastra parvate mULa bhAgamAM vistIrNa, madhya bhAge saMkSipta ane Teca pAse tanaka (ati saMkSipta) che. te kAraNe teone AkAra gAyanA pUchaDA jevo lAge che. jema gAyanuM pUMchaDuM mULa bhAgamAM jADuM, cheDe pAtaLuM ane madhyamAM samavartuLa saMkSipta hoya che, e ja A parvatano AkAra samajo. ye. yAta sUtrAre" gopucchA''kArabaddhA'vasthitAH " mA sUtramA baa| prakaTa karI che. A cAre parvate kRSNarana (kAlAra che) vizeSa samAna aMjanamaya che. udhu 54 cha :-" miMgaMgaruilakajjala tyAdi te pAnI para mAMga samAna (bhamarAonAM aMge samAna) rucira, kAjaLa samAna, ane aMjanajja dhAtu samAna zyAma hovA chatAM paNa teo ramaNIya lAge che. teo yAnI apekSA gaganayubhI sA cha, "acchAH" mA samAna 2527 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 302 sU0 67 nandIzvaradvIpavarNanam 781 - dhuSTitapaTavat cikaNAH, tathA ghRSTAH = dhRSTA iva ghRSTAH kharatara - zANayA ghRSTa zilAvat, tathA-mRSTAH-kRtasammArjanA iva komalazANayA parizodhitazilAvat, yadvA- mRSTAH pramArja nikayA zodhitA iva kacavarAdi rahitAH, ata eva - nIrajasaHdhUlirahitA: - nirmalA ityarthaH kaThinamalAbhAvAt dhautavastravadvA, tathA niSvaGkAHpaGkarahitAH AI malA bhAvAt yadvA-kalaGkarahitAH, tathA niSkaGkaTacchAyAH kaGkaTaM -kavacam - AvaraNamupacArAt tasmAnniSkrAntA niSkaGkaTA nirAvaraNA sA chAyAzobhA yeSAM te tathA, niSkalaGka zobhA ityarthaH, tathA-samabhA = devAnandajanakaprabhAvasampannAH, yadvA-svapramAH = svataH prabhAsanazIlA na parataH, tathA - samarIcikAHkiraNayuktAH, ataeva - sodyotAH - paraprakAzakAH, prAsAdIyAH darzakAnAM citta prasAdajanakatvAtpramodajanakAH, abhirUpAH = manojJA''kRtikAH pratirUpAH- apUrvacajaisA pAlIsadAra camakIle haiM, evaM kharatarazANase ghRSTa zilA jaisA haiM, mRSTAH - komalazANase parizodhita, saMmArjita zilA jaisA haiM, athavA pramArjanikA se zodhita jagahasA kUDA karakaTa se rahita haiM, evaM- 'nIrajasaH ' dhUlI rahIta nirmala haiM, kaThora malavAlA vastrasA svaccha haiN| evaM Ardramalake abhAva se paGkarahita haiM / yadvA kalaGkarahita haiM, "niSkaTacchAyA AvaraNa rahita zobhAvAle haiM / saprabhA " devoMke Anandajanaka prabhA saMpanna haiM, athavA svataH prakAzanazIla haiM, parataH prabhAsamAna nahIM haiM / " samarIcikAH " kiraNayukta haiM, ataeva " sodyotA: " paraprakAzaka haiM, " prAsAdIyAH " darzakajanoMke cittameM prasAda-pramodotpAdaka haiM, " abhirUpAH " manojJa AkRtivAle haiM, " pratirUpAH " apUrva camatkArI evaM svAbhAvika ramaNIya advitIya rUpavAle haiM / tesiNaM " ityAdi / " 46 66 66 - zrI sthAnAMga sUtra : 02 - 66 (6 " zlakSNAH " ghuTita patra samAna pAsIsadvAra bhane jastA che, zubhAM 3 zAda ( sarAlu ) paDe ghaselI zIsA samAna che, " mRSTAH " abhakSa sarAzuthI parizeSita ( sa mArjita ) zilAsamAna che. athavA sAvaraNI vaDe vALIjhUDIne sArU karelI jagyA jevA niLa che, " nIrajasaH " dhUjathI rahita che, uThora maLa rahita vasra samAna svaccha che, ane Adra maLanA abhAva hAvAthI kAdava rahita he-athavA 49 rahita che, niSka kaTacchAyAH AvaraNurahita zAlAvALAM che, saprabhAH " devAne Anadajanaka prabhAsa'panna che. athavA teo svaprAzita che, paraprAzita nathI. " samarIcikAH " tethe riodhI yukta che, sohayota!: " ane te aro manyane prAzita puranArA che, " prAsAdIyAH " darzanIya che, dRzaanA vittamAM prabhodhana che, " abhiruvA " manojJa yAmRtipANA che, " pratirutrAH " apUrva samathArI bhane svAbhAvika rabhIya-anuyabha (6 - Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782 sthAnAGgasUtre matkArakapAkRtikaramaNIyatvenAdvitIyarUpAzca / ' tesiNaM' ityAdi-teSAM khalu aJjanakaparvatAnAm upari-uce bahuramagIyabhUmibhAgAH bahavaH prabhUtAH atizayitAH samAH nimnonnatatvarahitatvena tulyAH ramaNIyAH sundarAzca bhUmibhAgA prajJaptAH, teSAM khalu bahusamaramaNIyabhUmibhAgAnAM bahumadhyadezabhAge catvAri siddhAyatanAni siddhAnAM-devavizeSANAmAyatanAni-sthAnAni, uktaM ca heme "siddho vyAsAdike devayonau niSpana-muktayoH / nitye prasiddhe" iti, yadvA siddhAni-nityAni zAzvatAnica tAnyAyatanAni-sthAnAni ca tathA, atraM prAguktaM pramANam / tAni khalu siddhAyatanAni ekayojanazatamAyAmena prajAtAni, viSkambheNa-vistAreNa tu pazcAzataM yojanAni 50, avamuccatvena tu dvAsaptati 7 ___ina aJjanaka parvatoMke Upara bahusamaramaNIyabhUmibhAga kahe gaye haiN| bahusamaramaNIya-isaliye kahe gaye haiM ki ye atizayita haiM, tathA nimnatA, evaM-uccatAse rahita honese tulya haiM aura sundara honese ramaNIya haiN| ina bahusamaramaNIyabhUmibhAgoMke bahu madhyadezameM cAra siddhAyatana kahe gaye haiM / devavizeSoMke sthAna kahe gaye haiM, hemakozameM "siddha zabda " deva vizeSavAcaka kahA gayA hai, jaise-" siddho vyAsA. dike devayonau niSpanna muktayoH / nitye prasiddha0 ityAdi athavA-"siddhAni nityAni ca-zAzvatAni, tAnyAyatanAni" isa vigrahake anusAra nitya AyatanahI siddhApatana kahe gaye haiN| ye siddhAyatana AyAmakI apekSA eka sau yojana lambe haiM, aura viSkambha kI apekSA 50 yojana cauDe haiN| 72 yojana UMce haiM / ina siddhAyatanoM ke cAroM dizAoM meM cAra cAra dvAra haiM, inake nAma-1 devadvAra 1, asura35sapanna cha, " tesiNaM " mA vizeSapAta Ar: 55 752 maI. samaramaNIya bhUmibhAge AvelA che. te bhAge khADA TekarAthI rahita ane atizaya suMdara hovAthI temane "bahusamaramaNIya " kahyA che. te bahu samaramaNIyabhUmibhAgonA madhya bhAgamAM cAra siddhAyatana. (deva vizenAM sthAna) Ave che. bhazamA "siddha" zahane vizeSa pAya ho cha. ma..." siddho vyAsAdike deva-yonau niSpannamuktayoH / nitye prasiddhe0mathA -" siddhAni nityAni ca-zAzvatAni, tAnyAyatanAni " mA vi bhaanusAra te nitya-Ayatanane ja siddhAyatana kahevAmAM Avela che. te sidvAyata. nanI laMbAI 100 jananI, paheLAI 50 jananI ane UMcAI 72 jananI kahI che. te siddhAyatanenI cAre dizAomAM cAra cAra dvAra che. te zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u02 sU0 67 nandIzvaradvIpavarNanam yojanAni / teSAM siddhAyatanAnAM caturdizi-pUrvAdiSu catasRSu dikSu catvAri dvArANi, tadyathA-devadvAraM 1, asuradvAraM 2, nAgadvAraM 3, suparNadvAraM ca, etAni sArthakanAmAni / teSu khalu dvAreSu caturvidhAHcatuSpakArAH devAH paricasanti, tadyathA-krameNa devAH 1, asurAH 2, nAgAH 3, suparNAzca 4 / teSAM khalu dvArANAM purataH agre ratyAro mukhamaNDapAH mukhe-agrimadvAre maNDapAH teSAM / teSAM khalu maNDapAnAM purataH agre catvAraH prekSAgRhamaNDapA:---prekSAyai-prekSaNAya-darzanAya gRhamaNDapAH gRhANyeya maNDapAstathA prAptAH, teSAM prekSAgRhamaNDapAnAM vahumadhyadezabhAge catvAro yajramayA akSayATakA=' akhADhA' iti bhASA prasiddhAH santi / teSAM khalu bahumadhyadezabhAge catasro maNipoThikAH maNivedikAH santi / tAsAM khalu maNipIThikAnAmupari catvAri siMhAsanAni / teSAM khalu siMhAsanAnAmupari catvAri vijayadRSyANi-citAnarUpANi vastrANi teSAM khalu bahumadhyabhAge catvArI vajramayA aGkuzAH, avalambanArtha kIlakAni / teSu khalu catvAri kumbhikamuktAdAmAni, kumbhikAni muktAparimANavizeSAH tatparimitA muktAH-mauktikAni dvAra 2, nAgadvAra 3, suparNadvAra 4 ye sArthaka haiM / ina dvAroMke prathama dvArameM deva, dvitIyameM asura, tRtIyameM nAga, caturthameM suparNa ye cAra prakArake deva rahate haiM / ina dvAroMke sAmane-Age cAra mukhamaNDapa haiM, ina maNDapoMke Age cAra prekSAgRha maNDapa haiM / inameM baiThakara deva yahAMkI vastuoMko dekhate haiM / ina prekSAgRhoM ke bahu madhyadeza bhAgameM cAra maNipIThikAeM haiM, unake Upara cAra siMhAsana haiM, unake Upara cAra vijayadRSya haiM-citAna rUpa vastra haiN| unake bahumadhyadeza cAra aMkuza laTakAne ke liye yajramaya kIlikAeM haiM, unameM cAra kumbhika muktAoMkI mAlAeM laTakatI haiM, kumbhika muktAoMkA eka prakAra parimANa vizeSa hotA hai, isa parimANa vAsanA nAma mA prabhArI cha-(1) vA2, (2) masurakSA2, (3) nAgAra ane suparNadvAra. A cAre nAme sArthaka che. prathama dvAramAM de, bIjAmAM asuro, trIjAmAM nAgakumAre ane cothAmAM suparNakumAre rahe che te dvAronI sAme AgaLanA bhAgamAM cAra mukhamaMDapa che, te maMDaponI AgaLa cAra prekSAgRha maMDapa che. temAM besIne deve tyAMnI vastuone nihALe che. te prekSAgRhanA bahumadhyapradeza bhAgamAM cAra maNipIThikAo che, temanA upara cAra siMhAsana che, temanA upara cAra vijayaSya ( AcchAdita vastra) che. temanA baha madhyadeza bhAgamAM cAra aMkuza laTakAvavAne mATe vajImaya khIlIo che. temAM kaMbhika tIonI cAra mALAo laTake che. kuMbhika metIone eka zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasUtre tAsAM dAmAni-mAlyAni-avalambitAni santIti bhAvaH tAni khalu kumbhikamuktAdAmAni pratyekaM pratyekamanyaistadoccatvapramANapramitaizcatubhiraddhaMkumbhikaimuktAdAmabhiH sarvataH samantAt-sarvAsu dikSu parikSitAni veSTitAni santi / teSAM khalu prekSAgRhamaNDapAnAM purataH catasro maNipIThikAH maNimayavedikAH vidyante tAsAM khalu maNipIThikAnAmupari catvArazcatvAraH caityastUpA:-pratItAH prajJaptAH teSAM khalu caityastUpAnAM pratyekaM 2 caturdizi catasro maNipIThikAH prajJaptAH / tAsAM khalu maNipIThikAnAmupari catasro jinapratimA:-jinA:-jityarA-vijaya zIlA deyAH, uktaJca "jino....jitvare triSu" iti medinI koSaH, teSAM pratimAH, tAkIdRzyaH1 ityAdi....sarya ratnamayyaH, tathA saMpalyaGkaniSaNNA: padmAsanopaviSTAH, tathA stUpAbhimukhyaH caityastUpadikkRtamukhAH tiSThanti-santi / tAsAM pratimAnAM vizeSavAlI jo muktAeM hotI haiM-ve kumbhika muktAe haiN| ye pratyeka kumbhika muktAdAma cAroM dizAoM meM anya aura cAra-2 arddha kumbhika muktAdAmoMse acchI taraha pariveSTita haiN| unakA prekSAgRha maNDapoMke Age cAra maNimaya vedikAeM haiM / unake Upara cAra cAra caityastUpa haiM, una pratyeka caityastUpoMkI cAroM dizAoM meM cAra cAra maNipIThikAeM, aura unake Upara cAra jina pratimAeM vijayazIla devoMkI pratimAeM haiN| yahA~ jina zabdase " jino....jitvare triSu" medinIkoSake anusAra vijayazIla deva gRhIta huye haiM, jinendradevakI pratimAeM nahIM / ye jina pratimAeM sarva prakArase ratnamaya haiM tathA padmAsanase upaviSTa haiM / tathA inake mukha caityastUpakI aura haiN| ina pratimAoMke RSabha 1, vardhamAna prakAra pariNAma vizeSarUpa hoya che. te pariNAma vizeSavALI je muktAo hoya che temane kuMbhika muktAo kahe che. te pratyeka kuMbhika muktAdAma cAre dizAomAM bIjA cAra cAra kuMbhika muktAdAmothI suMdara rIte pariveSThita che. te prekSAgRha maMDapanI AgaLa cAra maNimaya vedikAo che. temanA upara cAra cAra cityatUpa che, te pratyeka cityatupanI cAre dizAmAM cAra cAra maNi pIThikA che, te maNipIThikAo upara cAra jinapratimAo ( vijayazIla hevI pratimAsa) cha. DI . " 54 62 " jino jitvare triSu" medinIkoSa anusAra vijayazIla deva gRhIta thayela che-jinendra deva gRhIta thayA nathI. eTale ke vijayazIla devenI te pratimAo che. te jinapratimAo saMpUrNataH ratnamaya che, padmAsana yukta che ane temanAM mukha catyatRpa tarapha zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u02 sU0 67 nandIzvaradvIpavarNanam nAmAnyAha ' taMjahA' ityAdi, tadyathAH RSabhA 1, vardhamAnA 2, candrAnanA, 3, vAriSeNAzceti / teSAM khalu caityastUpAnAM purataH catasro maNipIThikAH / tAsAM khalu caityakSANAM puratAcatasro maNipIThikAH, tAsAmupari catvAro mahendradhvanAH santi / teSAM purataH catasro nandAH-nandAnAmnyaH puSkariNyaH sArvadikA jalAzayavizeSAH santi / tAsAM khalu puSkariNInAM pratyekam-ekaikasyAH puSkariNyAH caturdizi catvAro banakhaNDA vidyante, tadyathA-paurastye 1, dAkSiNAtye 2, pAzcAtye 3, uttare 4 / tatra-pUrvasyAM dizi azokavanaM, dakSiNasyAM dizi saptaparNavanaM-sapta pAni-yezAM te saptapaNAH-vRkSavizeSA steSAM vanam , pazcimadizi campAvanaM campApuSpakSayanam uttare pAca~ cUtavanam-AmravaNam asti / 1 / iti gAthArthaH ||stuu0 67 // athAbjanaparvatAnAM vaktavyatAmAha mUlam-tattha NaM je se purathimille aMjaNagapavae tassa NaM cauddisiM cattAri NaMdAo pukkhariNIo paNNattAo, taM jahANaMduttarA 1 gaMdA 2, ANaMdA 3, NaMdivaddhaNA 4 tAo NaMdAo pukkhariNIo egaM joyaNasayasahassaM AyAmeNaM, pannAsaM joyaNasahassAI vikkhaMbheNaM dasa joyaNasayAiM ubeheNaM tAsi NaM pukkha2, candrAnana 3, cAriSeNa 4 nAma haiM, ina caityastUpoMke Age cAra maNipIThikAeM haiM / ina maNipIThikAoMke Upara cAra caityavRkSa haiM, inake Age cAra maNipoThikAeM haiM, inake Upara cAra mahendradhvaja haiM / unake Age cAra nandA nAmakI puSkarigiyAM bAvaDiyAM haiM, ina puSkariNiyoMmeMse pratyeka puSkariNIko cAroM dizAoM meM cAra banakhaNDa haiM, pUrva dizAmeM azokavana 1, dakSiNameM saptapaNe cana 2, saptaparNa vRkSa sAta pattoMcAlA hotA hai / pazcimameM campakacana 3, uttarameM Amravana haiM 4 ||suu0 67 // cha. ta pratibhAgAnAM nAma (1) RSasa, (2) bhAna, (3) yandrAnana bhane (4) vAriNa che. te caityastupa pAse cAra maNipIThIkAo che ane te maNipIThikAo upara cAra caityavRkSa che temanI AgaLa cAra maNipIThikAo che, temanI upara cAra mahendravaja che. temanI AgaLa cAra nandA nAmanI puSka raNIo (vAva) che. te pratyeka puSkaraNanI cAre dizAmAM cAra vanakhaMDa che. pUrva dizAmAM azakavana, dakSiNamAM saptaparNavana, ( saptaparNa vRkSane sAta pAna hAya ), pazcimamA 25vana bhane uttama mApana che. // sU. 17 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 786 sthAnAGgasUje riNINaM patteyaM cauddisiM cattAritisovANapaDirUvamA pnnttaa| tesiM gaM tisovANapaDirUvagANaM purao cattAri toraNA paNNattA, taM jahA-purasthimaNaM dAhiNeNaM paJcasthimeNaM uttareNaM / tAsi gaM pukkhariNINaM patteyaM 2 caudisiM cattAri vaNasaMDA paNNattA, taM jahA-purao, dAhiNeNaM, paccatthimeNaM, uttareNaM, gAhA-" purvaNa asogavaNaM dAhiNao hoi sttvnnnnvnnN| avareNa caMpagavaNaM cUyayaNaM uttare pAse // " tAsi NaM pukkhariNI NaM bahumajjhadesabhAge cattAri dahimuhagapacayA paNNattA / te NaM dahimuhagapavayA causahi joyaNasahassAI uDDheM uccatteNaM, egaM joyaNasahassaM ujveheNaM, savvastha samA pallagasaMThANasaMThiyA, dasajoyaNasahassAI vikkhaMbheNaM, ekatIsaM joyaNasahassAI chacca tevIse joyaNasae parikkheveNaM, savvarayaNAmayA acchA jAva paDirUvA / tesi NaM dahimuhapatyayANaM upari bahusamaramaNijjA bhUmibhAgA paNNattA, sesaM jaheba aMjaNagapavvayANaM taheva niravasesaM bhANiyadhvaM / jAya cUyavaNaM uttare pAse" // suu068|| chAyA-tatra khalu yaH sa paurastyau'JjanakaparvataH tasya khalu caturdizi catasro nandAH puSkariNyaH prajJaptAH, tadyathA-nandottarA 1, nandA 2, AnandA 3, nandivardhanA 4 / tA nandAH puSkariNya ekaM yojanazatasahasramAyAmena pazcAzataM yojanasahasrANi viSkambheNa, daza yojanazatAni udvedhena / tAsAM khalu puSkariNInAM pratyekaM 2 catu. dizi catvAraH trisopAnapratirUpakANi prajJaptAni / teSAM khalu trisopAnapratirUpakANAM puratazcatvAri toraNAni,prajJaptAni tadyathA-paurastye dAkSiNatthe pAzcAtye uttre| tAsAM khalu puSkariNInAM pratyekaMra caturdizi catvAro vanakhaNDAH prajJaptAH, tadyathA-purataH dakSiNataH zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 4 u.2 sU068 aJjanakaparvatavarNanam 787 pAzcAtye uttare / gAthA pUrveNa azokavanaM dakSiNato bhavati saptaparNavanam / aparasmin campakavanaM cUtavanamuttare pArthe / tAsAM khalu puSkariNInAM bahumadhyadezabhAge catvAro dadhimukhaparvatAH prajJaptAH / te khalu dadhimukhaparvatAH catuHpaSTiM yojanasahasrANyUchamuccatvena, ekaM yojanasahasramudvedhena, sarvatra samAH palyaGkasaMsthAnasaMsthitAH, daza yojanasahasrANi viSkambheNa, ekatriMzataM yojanasahasrANi SaT trayoviMzati yojanazatAni parikSepeNa, sarvaratnamayAH acchA yAvat prtiruupaaH| teSAM khalu dadhimukhaparvatAnAmupari bahusamaramaNIyA bhUmibhAgAH prajJaptAH, zeSaM yathaiva aJjanakaparvatAnA tathaya niravazeSa bhaNitavyaM, yAvat " cUtavanamuttare pAca " / TIkA-" tattha NaM'' ityAdi-tatra-nandIzvarasya bahumadhyadezabhAge yaH sa paurastyaH pUrvadigbhavo'Jjanakaparvato'sti tasya parvatasya khalu caturdizi catasro nandAH puSkariNyaH prajJatAH, tadyathA-nandottarA 1, nandA 2, AnandA 3, nandivardhanA 4 / tA: anantaroktAH nandAH-sAmAnyena nandApadavyapadezyAzcatasraH puSkariNyaH AyAmena deryeNa ekaM yojanazatasahasram ekalakSayojanAni viSkambheNa-vistAreNatu pazcAzataM yojanasahasrANi, udveSena-gAmbhIryeNa daza yojanazatAni santi / tAsAM khalu puSkariNInAM pratyekam-ekaikasyAH puSkariNyAcaturdizi catvAri trisopAnapratirUpakANi-trayANAM ekasyAM dizi dvArasaMbhavAnidigabhimukhAnAM trisaMkhyakAnAM sopAnAnAm-avataraNA''rohaNamArgANAM samAhAraH trisopAnaM-sopAnapaGkitrayaM tadvahutve trisopAnAni-pratyekaM dizi tistraH 2 sopAnapaGkayaH santIti caturdizi dvAdaza aJjana parvatoMkI vaktavyatATIkArtha-"tattha NaM je se purathimille" ina aJjana parvatoMmeM jo amana parvata pUrva dizAmeM hai, usake cAroM dizAomeM nandA puSkariNiyAM haiN| nandottarA 1, nandA 2, AnandA 3, nandivardhanA 4, ye AyAmakI apekSA eka lAkha yojana lambI haiM aura viSkambha-cauDAI pacAsa hajAra yojana haiM, gaharAI eka hajAra yojnkiihai| pratyeka puSkariNiyoMke cAroM dizAomeM A1 patArnu pana" tatthaNaM je se purathimille " tyaahTIkArtha-A cAra aMjanI parvatamAM je pUrva dizAmAM Avele aMjanI parvata cha tena vizeSa pana-tanI thAre zAsabhA (1) nanhItta, (2) nanhA, (3) AnandA ane (4) nandivardhana nAmanI cAra nandA puSkariNae che. temanI laMbAI eka lAkha ejana, paheLAI eka pacAsa hajAra jana ane UMDAI eka hajAra jana kahI che. pratyeka puSkariNInI cAre dizAomAM traNa zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 788 sthAnAsUtre sopAnapaGkayaH ekasyAH puSkariNyAH, caNasaNAMtu aSTacatvAriMzat / pratirUpANyeta pratirUpakANi-apUrvacamatkArakazilpakalA''kalitatvenAdvitIyarUpANi ca nAni trisopAnAni ceti vigrahe vizeSaNasamAsaH, tatra pratirUpakazabdasya praakRttvaatprpryogH| ekaikasyAM puSkariNyAM tridigabhimukhAni sundarasopAnapaGkitrayANi catvAri 2 santIti nirgalito'rthaH, teSAM khalu trisopAnapratirUpakANAM puratazcatyArastoraNAH prajJaptAH, tadyathA paurastyena 1, dakSiNena 2, pAzcAtyena 3, uttareNa 4 // tAsAM khalu puSkariNInAM pratyekam-ekaikasyAzcaturdizi catvAro vanakhaNDAH prAptAH, tadyathA-purataH 1, dakSiNataH 2, pAzcAtyena 3, uttareNa 4 ca / tatra pUrveNa-azoka. vanaM dakSiNena-saptaparNayanam , pazcimena-campakavanam , uttareNa-AmravaNam, eta. devA''ha-" pugveNa asogavaNaM jApa cUyavaNaM uttare pAse" iti / tAsAM khalu puSkariNInAM bahumadhyadezabhAge catvAro dadhimukhaparvatAH-dadhIva zuklavarNa mukhaM zikharaM yeSAM te dadhimukhAH rajatamayatvena dadhisazazikharAH te ca te parvatAzca tathA, uktaMca-- tIna tIna sopAnapaMktiyAM haiM, ina aDatAlIsa 48 sopAnoMse yahAM devagaNa Ate jAte haiM, inheM jo pratirUpaka vizeSaNa diyA hai-usakA tAtparya hai ki camatkArI zilpakalAse yukta haiM, isaliye advitIya haiN| ina trisopAnapratirUpakoMke Age cAra toraNa pUrvAdi dizAmeM haiM / aura pratyeka dizAmeM cAroMke eka eka vanakhaNDa haiM, azokavana 1, saptaparNa 2 campaka3,AmravaNa4, yahI bAta pugveNa asogavaNaM ityAdi gAthAse prakaTa haiN| ina puSkariNiyoMke bahumadhyadezabhAgameM cAra dadhimukha parvata haiM, inake zikhara dadhijaise zukla haiM-ataH ye dadhimukha haiM, ratnamaya haiN| kahA bhI hai-" saMkhadgavimala-nimmala ityAdi ye dadhimukha zaMkha traNa pAna paMktio che. A sopAnonI madadathI devagaNa tyAM avara javara kare che. te sopAnene "pratirUpaka vizeSaNa javAnuM kAraNa e che ke teo camatkArI zilpakalAthI yukta hovAne lIdhe advitIya che. A traNa sapAna pratirUpakenI sAme pUrvAdi dizAmAM cAra teraNa che ane pratyekanI cAre dizAmAM eka eka vanakhaMDa che. temanAM nAma A pramANe che-(1) azekavana (2) satapayana, (3) 2545na bhane (4) mApana, se yAta " putveNa asogavaNaM" chatyAhi // 12 // 48 42vAma mAvI cha. te puSkariNIonA bahu madhyadeza bhAgamAM cAra dadhimukha parvata che. temanAM zikharo dahIM samAna veta che, tethI temane dadhimukha kahyA che. teo ratnamaya che. kahyuM zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhA TIkA sthA0 u02 sU068 aJjanakaparvatavarNanam 789 - " saMkhadagavimalanimmala dhighnngokhiirhaarsNkaasaa| gagaNatalamaNulihaMtA sohaMte dahimuhA rammA / 1 / " chAyA--" zaGkadakavimalanirmaladadhidhanagokSIra (muktA) haarsngkaashaaH| gaganatalamanulikhantaH zobhante dadhimukhA rmyaaH| 1 / " iti, prajJaptAH, te khalu dadhimukhakaparvatAzcatuHSaSTiM yojanasahasrANi Urdhvamuccatvena, ekaM yojanasahasram-udvedhena gAmbhIryeNa, sarvatra samAH-samAnAH, palpasaMsthAnasaMsthitAH-palyaGkAH prasiddhAH, teSAM saMsthAnenA''kAreNa saMsthitAH avasthitAH, viSkambhega-vistAreNa daza yojanasahasrANi, parikSepeNa-paridhinA trayoviMzatyadhikaSaT zatAdhikaikatriMzatsahasrayojanAni, sarvatnamayA acchAH ' yAvat ' iti padena " lakSNAH lakSNAH ghRSTAH mRSTAH nIrajasaH niSpaGkAH niSkaGkaTacchAyAH samabhAH samarIcikAH soyotAH mAsAdIyAH darzanIyA abhirUpAH " ete grAyAH, eSAM vyAkhyA'sminneva sUtre gtaa| teSAM khalu dadhimukhakaparvatAnAmupari bahusamaramaNIyAH bhUmibhAgAH prajJaptAH, zeSaM yathaivAJjanakaparvatAnAM siddhAyatanebhyaArabhyottare pArzva AmravaNaparyantaM vastujAtamuktaM tathaiva niravazeSa-sarva dadhimukhakaparvateSyapi bhaNitavyam / // mU0 68 // aura pAnI ke jaisA ujjvala haiM ye parvata 60 hajAra yojana UMce, eka hajAra yojana udvedha-gahare AkArase palyaGka jaise, 10 hajAra yojana viSkambha cauDe eka samAna haiM, inakI paridhi 31623 yojana hai / ye parvata samasta rUpase ratnamaya haiM, accha [ svaccha ] haiM, yAvat-zlakSNa haiM, ghRSTa, mRSTa, nIraja, niSpaGka, niSkaGkaTacchAya saprabha samarIcikasodyota, prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa aura pratirUpa haiN| ina padoMkI vyAkhyA 65 ce sUtra meM kI gaI hai / dadhimukha parvatake Upara bahusamaramaNIya bhUmimAga haiM, avaziSTa kathana aJjana parvatoMke siddhA. yatanoMse Amravana taka ke varNana jaisA hai // sU0 68 // paNa che -" saMkhadagayimalanimmala" tyAdi zama yAne pANI vA nimata dadhimukha parvatanI UMcAI 60 hajAra ejananI, udvedha (UMDAI) eka hajAra jananI, 10 hajAra ejanane viSkala, eka sarakhI paheLAI ane payaMkanA jevo AkAra che temanI paridhi 31623 jananI che. te parvate samasta rUpe 2lamaya cha, 27, 2ay, dhRSTa, bhRSTa, nI204, ni054, ni012chAya, sarala, samarIcika, saMdadyota, prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa ane pratirUpa che. A padone artha 65 mAM sUtramAM Ave che. dadhimukha parvata para bahusama ramaNIya zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 790 sthAnAnasUtre mUlam-tattha NaM je se paccathimille aMjaNagapavae tasta NaM caudisiM cattAri gaMdAo pukkhariNIo paNNattAo, taM jahA-NaMdiseNA1, amohA2, gothUbhA3, sudNsnnaa4| sesaMtaMceva tahevadahimuhagapavvayA taheva siddhAyayaNA jAva vnnsNddaa|suu069|| ___ chAyA-tatra khalu yaH sa pAzcAtyo'JjanakaparvataH tasya khalu caturdizi catasro nandAH puSkariNyaH prajJaptAH, tadyathA-nandiSeNA 1, amoghA 2, gostUpA 3, sudarzanA 4 / zeSaM tadeva, tathaiva dadhimukhakaparvatAstathaiva siddhAyatanAni yAvad vanakhaNDAH // ___TIkA-" tattha NaM" ityAdi-tatra-nandIzvarasya dvIpasya bahumadhyadezabhAge khalu yaH sa pAzcAtyo'JjanakaparvataH, tasya-parvatasya khalu caturdizi catasro nandAH puSkariNyaH prajJaptAH, tadyathA-nandiSeNA 1, amoghA 2, gostUpA 3, sudarzanA 4 4 ceti, zeSaM tadeva-pUrvavadeva vijJeyam / evaM dadhimukhaparvatavarNanaM siddhAyatanavarNanaM ca vanakhaNDavarNanaparyantaM bodhyam / / sU0 69 // tattha NaM je se paccasthimille aMjaNapancae-ityAdi. TIkArya-nandIzvara dvIpake bahumadhyadezabhAgameM pazcima dizAkI ora jo aJjana parvata hai, usakI cAroM dizAbhoMmeM nandiSeNA 1, amoghA 2, gostUpA 3 aura sudarzanA 4 / ye cAra nandA puSkariNI ( bAvaDiyAM) haiM / " sesaM taMceya" ityAdi. bAkIkA aura saba kathana dadhimukha parvatake vanakhaNDa paryanta jaisA siddhAyatanase lekara vanakhaNDa taka kara lenA cAhiye // sU0 69 // tatya NaM je se uttarille aMjaNagapavyae-ityAdi / bhAga che. bAkInuM kathana aMjanI parvatAnA siddhAyatathI laIne Amravana 5-tanA ithana prabhAra sabhA. // sU. 18 // Asttha-" tatthaNaM je se paJcasthimille aMjaNapavyae " tyA nandIzvara dvIpanA bahumadhyadeza bhAgamAM pazcima dizA tarapha je aMjana parvata che tenI cAre dizAomAM nadiSeNa, ameghA, gesUpA ane sudarzanA nAmanI yA2 nanhA 0724ImA (pAya) che. "sesa ta ceva" mArnu samasta kathana upara mujaba samajavuM eTale ke dadhimukha parvatanuM kathana ane siddhAyatanathI laIne Amravana paryantanuM samasta kathana ahIM paNa grahaNa karavuM joIe.Asu.dalA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughATIkA sthA04 u0 2 sU0 70 aJjanakaparvatavarNanam 791 mUlam - tattha NaM je se uttarille aMjaNagapavvae tassa NaM cauddisiM cattAri NaMdAo pukkhariNIo paNNattAo, taM jahAvijayA 1, vejayaMtI 2, jayaMtI 3, aparAjiyA 4 | tAo NaM pukkhariNIo evaM joyaNasayasahassaM taM caiva pamANaM taheva dahimuhagapavvayA taba siddhAyayaNA jAva vaNasaMDA // sU0 70 // chAyA - tatra khalu yaH sa autarAho'JjanakaparvataH tasya khalu caturdizi catasro nandAH puSkariNyaH prajJatAH, tadyathA - vijayA 1, vaijayantI 2, jayantI 3, aparAjitA 4, tAH khalu puSkariNyaH ekaM yojanazatasahasraM tadeva pramANaM tathaiva dadhimukhaparvatAH tathaiva siddhAyatanAni yAvad vanakhaNDAH / TIkA - " tattha NaM je se " ityAdi - tatra - nandIzvaradvIpasya bahumadhyadezabhAge khalu yaH auttarAho'JjanakaparvataH, tasya parvatasya khalu caturdizi catasro nandAH puSkariNyaH prajJaptAH, tadyathA - vijayA 1, vaijayantI 2, jayantI 3, aparAjitA 4 ceti / tAH - vijayAdayaH khalu puSkariNyaH ekaM yojanazatasahasramAyAmenetyAdi tadeva - pUrvoktametra pramANam - AyAma viSkammodveSapramANamiti, tathaiva pUrvoktamakA reNaiva dadhimukhakaparvatAH, tathaiva 'siddhAyatanAni ' ityArabhya vanakhaNDaparyanta castujAtaM bhaNanIyam || sU0 70 // wood TIkArtha- nandIzvara dvIpake bahu madhyadeza bhAgameM jo uttara kI ora aJjanaka parvata hai, usakI cAroM dizAoM meM vijayA-vaijayantI - jayantI-aparA jitA ye cAra puSkariNI - bAvaDiya eka lAkha yojana AyAmavAlI haiM, ityAdi pUrvokta AyAma - viSkambha aura udvedhakA jaisA dadhimukha parvata haiM, siddhAyatana hai Adi Adi varNana vanakhaNDa takakA yahA~ kara lenA / // sU0 70 // " tattha NaM je se uttarille aMjaNagapavvae " hatyAhi TIkA"--nandIzvara dvIpanA bahumadhyadeza bhAganI uttare je a'jana parvata che tenI cAre dizAomAM vijayA, vaijayantI, jayantI ane aparAjitA nAmanI cAra puSpa zizuIo! (bAvaDI the|) che. tebhano AyAma (saAI) me sAtha yojanA che, ItyAdi pUrvokta kathana, dadhimukha pattAnuM kathana ane siddhAyataneAthI laIne vanakhaMDa pantanuM kathana ahIM paNa pUrvokta kathana anusAra samajI levuM. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgama 792 mUlam-gaMdIsaravarassa NaM dovassa cakacAlavikkhaMbhasta bahumajjhadesamAge causu bidisAsu cattArirahakaragapavvayA paNNattA, taM jahA-uttarapurathimille raikaragapavvae, dAhiNapurasthimille raikaragapavvae, dAhiNapaccasthimille raikaragapavvae, uttarapaccathimille raikaragapavvae / te NaM raikaragapavvayA dasa joyaNasayAI uDDU uccatteNaM, dasa gAuyasayAI uThaveheNaM, savatthasamA jhallarisaMThANasaMThiyA, dasajoyaNasahassAI vikkhaMbheNaM, ekatIsaM joyaNasahasplAI chacca tevIse joyaNasae parikkheveNaM, savvarayaNAmayA, acchA jAya paDirUvA / tattha NaM je se uttarapurasthimille raikaragapavae, tassa NaM cauddisiM IsANassa deviMdasta devaranno cauNhamaggamAhisINaM jaMbuddavippamANAo cattAri rAyahANIo paNNattAo, taM jahA-NaMduttarA 1, gaMdA 2, uttarakurA 3, devakurA 4, kaNhAe 1, kaNharAIe 2, rAmAe 3, rAmarakkhiyAe / tattha paM je se dAhiNapurasthimille raikaragapavvae, tassa NaM caudisi sakassa deviMdasta devaranno cauNhamaggamahisINa jaMbuddIvappamANAo cattAri rAyahANIo paNNattAo, taM jahA-samaNA 1, somaNasA 2, accimAlo 3, maNoramA 4, paumAe 1, sivAe 2, saIe 3, aMjUe / tattha NaM je se dAhiNapaccathimille raikaragapavvae, tattha NaM caudisi sakassa deviMdassa devaranno cauNhamaggamahisaNaM jaMbuddIvappamANamettAo cattAri rAyahANIo paNNattAo, taM jahA-bhUyA 1, bhUyavaDeMsA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 302 sU0 71 ratikara parvatavarNanam 793 2 gobhA 3, sudaMsaNA 4, amalAe 9, accharAe 2, NayamiyAe 3, rohiNIe 4 tatthaNaM je se uttarapaccatthimile raikaragapavyae tattha NaM cauddisi IsANassa deviMdassa devaranno cauhamaggamahisaNaM jaMbuddIyamANamittAoM cattAri rAyahANIo paNNattAo, taM jahA - rayaNA 1, rayaNuccayA 2, savvarayaNA 3, rayaNasaMcayA 4, basU 9, vasuguttAe 2, vasubhittAe 3 vasundharAe 4 // // sU0 71 // chAyA - nandIzvaravarasya khalu dvIpasya cakravAlaviSkambhasya bahumadhyadeza bhAge catasRSu vidikSu catvAro ratikarakaparvataH prajJaptAH, tadyathA - uttarapaurastyo ratikarapataH 1, dakSiNapaurastyo ratikarakaparvataH 2, dakSiNapAzcAtyo ratikarakaparvataH 3, uttarapAzcAtya ratikarakaparvataH 4 / te khalu ratikaraparvatA daza yojanazatAni Urdhvamuccatvena, daza gacyUtazatAni udvedhena sarvatra samaH jhallarI saMsthAnasaMsthitaH daza yojanasahasrANi viSkambheNa, ekatrizataM yojanasahasrANi SaT ca trayoviMzAni yojanazatAni parikSepeNa, sarvaratnamayAH acchAH yAvat pratirUpAH / tatra khalu yaH sa uttarapaurastya ratikarakaparvataH, tasya khalu caturdizi IzAnasya devendrasya devarAjasya catasRNAmagramahiSINAM jambUdvIpapramANAzcatasro rAjadhAnyaH prajJaptAH, tadyathA - nandottarA 1, nandA 2 uttarakuravaH 3, devakuravaH 4 | kRSNAyAH 1, kRSNarAjyAH 2, rAmAyAH 3, rAmarakSitAyAH 4 / tatra khalu yaH sa dakSiNapaurastyo ratikarakaparvataH, tasya khalu caturdizi zakrasya devendrasya devarAjasya catasRNAmagramahiSINAM jambUdvIpapramANAzvatatro rAjadhAnyaH prajJaptAH tadyathA - samanAH 1, saumanasA 2, arcimAlinI 3, manoramA 4, padmAyA 1, zivAyAH 2, satyAH 3, ajvAH 4 / tatra khalu yaH sa uttarapAzcAtyo ratikarakaparvataH tatra khalu caturdizi zakrasya devendrasya devarAjasya catasRNAmagramahiSINAM jambUdvIpapramANamAtrAzcatasro rAjadhAnyaH prajJaptAH tadyathA-bhUtA 1, bhUtAvataMsA 2, gostUpA 3, sudarzanA 4, amalAyAH 1, apsarasaH 2, navamikAyAH 3, rohiNyAH 4 / tatra khalu yaH sa uttarapAzcAtyo ratikarakaparyataH, tatra khalu caturdizi IzAnasya devendrasya devarAjasya catasRNAmagramahiSINAM jambudvIpapramANamAtrAzcatastro rAjadhAnyaH prajJaptAH tadyathA - ratnA 1, ratnoccayA 2, sarvaratnA 3, ratnasaMcayA 4, vasyAH 1, vasuguptAyAH 2, sumitrAyAH 3, vasundharAyAH 4 // sU0 71 // sa- 100 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 794 sthAnAGgasUtre TIkA-"gaMdIsaravarassa NaM " ityAdi-nandIzvaravarasya khalu dvIpasya cakravAlaviSkambhasya-valayavistArasya bahumadhyadezabhAge catasRSu vidikSu-pUrvottarAdyAsu catvAro ratikarakaparvatAH-rati:-ramaNaM kriyate'treti ratikarAH krIDAsthAnAni, ta eva ratikarakAH, te ca te parvatAzca ratikarakaparvatAH prajJaptAH tadyathA-uttarapaurastyaH IzAnakoNasthA ratikarakaparvatAH 1, dakSiNapaurastyaH agnikoNastho ratikarakaparyataH 2, dakSiNapAcAtyaH-nairRtyakogastho ratikarakaparvataH 3, uttarapAzcAtyA-vAyukoNastho ratikarakaparvataH 4 / te khalu ratikarakaparvatA:-daza yojanazatAni Urdhvamuccatvena, udvedhena, gAmbhIryeNa tu daza gavyUtazatAni sahasrakozaparimitA ityarthaH / sarvatra-sarvapradezeSu samAH samAnAH jhallarIsaMsthAnasaMsthitAH-jhallarI-valayAkAro vAyavizeSaH, tasyAH saMsthAnamAkAro jhallarIsaMsthAnaM, tena saMsthitAstathAbhUtAH valayA''kArasthitAH santi tathA-viSkambheNa-daza yojanasahasrANi, parikSepeNa-paridhinA tu trayoviMzatyadhika SaD yojana zatAdhikAni ekatriMzataM yojanasahasrAgi 31623 santi, tathA-sarva "gaMdIsaravarasta NaM dIvassa cakkavAlavikkhaMbhasta" ityAdi / TIkArtha-cakravAla viSkambhavAle, arthAt calayakA jaisA vistAravAle nandI. zvara dvIpake bahumadhyadeza bhAgameM cAroM dizAomeM cAra ratikara parvata kahe gaye haiM / ye ratikara parvata devoMkA krIDAsthAna haiM, IzAna Agneya, nairRta, vAyavya koNoMmeM eka eka ratikara parvata haiN| ye eka hajAra yojana UMce, udvedhase eka hajAra yojana gahare, sabake saba samAna haiN| jhallarIkA jaisA inakA bhI AkAra hai, valayAkAra vAdya vizeSakA nAma jhallarI hai| tathA-inake viSkambha 10 hajAra yojanakA hai, paridhi-31623 yojana hai / ye saba accha svaccha AkAza aura sphaTika maNi jaisA "gaMdIsaravarassa NaM dIvassa cakavAlavikkhaMbhassa" tyAha TIkAtha-cakravAla viSkalavALA valayAkAranA nandIzvara dvIpanA bahumadhyadeza bhAgamAM cAra ratikara parvate kahyA che, te parvate denA kIDAsthAna che. IzAna, agni, naitriya ane vAyavya keNamAM eka eka ratikara parvata che, te pate eka hajAra yojana UMcA che, temane udde paNa eka hajAra ejana che. teo jhAlaranA jevA AkAranAM che, jhAlara eka vAdyavizeSa che. temane viSThabha 10 hajAra janane ane paridhi 31623 jananI che. teo svaccha AkAza ane raphaTikamaNi samAna nirmaLa che, teo kSaNa, ghaNa, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04302 sU071 ratikaraparvatavarNanam ratnamayAH acchAH ' yAvat ' padena lakSNAH lakSNAH dhRSTAH mRSTAH nirajasaH niSpaGkAH niSkaGkaTacchAyAH samabhAH samarIcikAH sodyotAH prAsAdIyAH darzanIyAH abhirUpAH grAhyAH, tathA-pratirUpAzca / ___tatra-ratikarakaparvatacatuSTayamadhye khalu yaH saH-prastutaH uttarapaurastyaH IzAna koNastho ratikaraparvato'sti, tasya parvatasya khalu caturdizi IzAnasya-IzAnanAmakasya devendrasya devarAjasya catasRNAm-agre vakSyamANAnAM kRSNAdInAmagramahiSINAM jambUdvIpapramANA:-jambUdvIpa eva pramANaM yAsAM tAstathAbhUtAH-jambudvIpapramitA catasro rAjadhAnyaH prajJaptAH, tadyathA-nandottarA 1, nandA 2, uttarakuravaH 3, devakuravaH 4, imAH krameNa kRSNAyAH 1, kRSNarAvyAH 2, rAmAyAH 3, rAmarakSitAyA 4 zva bodhyaaH| tatra-ratikaraparvatacatuSTayamadhye khalu yaH sa dakSiNapaurastya agnikoNagato ratikaraparvatosti, tasya parvatasya khalu caturdizi zakrasya devendrasya devarAjasya catasRNAm-agre yakSmANAnAm padmAdInAm agramahiSINAM jambUdvIpapramANAH catasro nirmala haiM, yAvata-zlakSNa, pRSTa, mRSTa, nIrajaska, niSpaGka, niSkaGkaTacchAyAvAle haiM, prabhAsahita haiM, marIci-kiraNasahita haiM, udyota sahita haiM, prAsAdIya haiM, darzanIya haiM, aura abhirUpa haiM, ye saba vizeSaNa yahAM yAvat padase gRhIta huve haiM tathA ye saba parvana pratirUpa haiN| ___ inameM jo ratikara parvata uttara paurastya IzAna koNa meM hai, usakI cAroM dizAoM meM devendra devarAja IzAnake cAra kRSNAdika agrama hiSiyoMko cAra rAjadhAniyAM jambUdvIpake barAbara haiM, ina rAjadhAniyoMke nAma nandottarA 1, nandA 2, uttarakuru 3, devakuru 4 / cAra agramahiSiyoM kRSNA 1, kRSNarAtrI 2, rAmA 3, rAmarakSitA 4 nAmavAlI haiM / tathA jo ratikara parvata agnikoNameM hai, usakI cAroM dizAomeM devendra devarAja zakrakI cAra padmAdika agramahiSiyoMkI jambUdvIpa pramANA cAra mRNa ityAdi pratirUpa paryaMtanAM vizeSaNathI yukata che. 65 mAM sUtromAM te vizeSaNe arthasahita ApavAmAM AvyAM che. IzAna koNamAM je ratikara parvata Avelo che tenI cAre dizAomAM devendra devarAja IzAnanI kRSNAdika cAra agnamahiSIonI cAra rAjadhAnI AvelI che, teo jaMbUdvIpanI barAbara che te rAjadhAnIonAM nAma A pramANe che - naEttarA, nandA, uttarakuru ane devaku. cAra agamahiSIonAM nAma A pramANe che-kRSNa, kRSNarAtri, rAma ane rAmarakSitA. agrikeNamAM je ratikara parvata che, tenI cAre dizAomAM devendra devarAja zakanI padmA, zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnAGgasatre rAjadhAnyaH prajJaptAH tadyathA zravaNA 1, saumanasAra, arciAlinI 3, manoramA 4, ceti, imAH krameNa padmAyAH 1, zivAyAH 2, satyAH 3, ajyA 4tha bodhyA: tatra-ratikarakaparvatacatuSTayamadhye khalu yaH sa dakSiNapAzcAtyo naiRtyakoNagato ratikarakaparvato'sti, tasya khalu parvatasya caturdizi zakrasya devendrasya devarAjasya catasRNAm-agre vakSyamANAnAmamalAdInAmagramahipINAM jambUdvIparamANamitAH jambUdvIpapramANAH catasro rAjadhAnyaH prajJaptAH, tadyathA-bhUtA 1, bhUtAvataMsA 2, gostUpA 3, sudarzanA 4 ceti, imAH krameNa amalAyAH 1, apsarasA apsaronAmikAyAH, nayamikAyAH 3, rohiNyAzca 4 bodhyaaH| tatra-ratikaraparyaMtacatuSTayamadhye khalu yaH sa uttarapAzcAtyo-vAyukoNasthito ranikarakaparvato'sti, tasya parvatasya khalu caturdizi IzAnasya devendrasya devarAjasya catasRNAm-agre vakSyamANAnAM vasUprabhRtInAmagramahiSINAM jambUdvIpapramANamitAzcatasro rAjadhAnyaH prajJaptA : tadyathA-ratnA 1, ratnoccayA 2, sarvaratnA 3, ratnasaMcayA 4 4 ceti, imAH krameNa vasvAH 1, vasuguptAyAH 2, vasumitrAyAH 3, vasundharAyA 4 zceti // sU071 // rAjadhAniyAM zramaNA 1, saumanasA 2, acirmAlinI 3, manoramA 4 kahI gaI haiN| cAra agramahiSiyAM pamA 1 zivA 2 satI 3 abjU 4 haiN| ina cAra ratikara parvatoMke bIca meM naina koNakA jo ratikara parvata hai usakI cAroM dizAomeM devendra devarAja zakrakI amalA 1, apsarA 2, apsaronAmikA 3, navamikA 4 nAmavAlI jo agramahiSiyA~ hai una cAroMkI jambUdvIpa pramANA bhUtA 1, bhUtAvataMsA 2, gostUpA 3, sudazanA 4 ye cAra rAjadhAnI haiN| vAyukANameM jo ratikara parvata hai, usakI cAroM dizAomeM devendra devarAja IzAnakI vastu 1, vasuguptA 2, rasumitrA 3, sundharA 4 ina cAra agramahiSiyoMkI cAra ratnA 1, ratnoccayA 2, savaratnA 3, ratnasaMcayA 4 nAmakI rAjadhAnI jambUdIpa jaisI vistRta haiM / sU071 // zivA, satI ane aMjU nAmanI amahiSIonI cAra rAjadhAnIo AvelI che. te rAjadhAnIe jabUdvIpa pramANe che ane temanAM nAma zramaNA, saumanasA, amilinI ane maneramA che. nitya kezumAM ratikara parvata che, tenI cAre dizAomAM devendra devarAja zakanI amalA, asarA, asaronAmikA nAmanI agramahiSIonI cAra rAjadhAnIo AvelI che. te rAjadhAnIo jabudvIpa jeTalAM ja pramANuvALI che. temanAM nAma A pramANe che-bhUtA, bhUtAvasa, gestRpA ane sudarzanA che. vAyavya koNamAM je ratikara parvata che, tenI cAre dizAomAM devendra devarAja IzAnanI vasu, vasuguptA, vasumitrA ane vasuMdharA nAmanI cAra ajhamahiSIonI cAra rAjadhAnIo AvelI che temanAM nAma mA pramANe che-2tnA, 2tnA2yayA, sA2tnI sana 2ttasaMyayA. te rA. dhAnIo paNa jabUdvIpa jeTalA ja vistAravALI che. je sU. 71 che zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u02 sU0 72 satyasvarUpanirUpaNam 797 pataca pUrvoktaM sarvaM satyaM jinoktatvAditi satyaM nirUpayitumAha mUlam-cauvihe sacce paNNatte, taM jahA-NAmasacce 1, ThavaNasacce 2, davasacce 3, bhAvasacce 4 / sU0 72 // chAyA-caturvidhaM satyaM prajJaptam , tadyathA-nAmasatyaM 1, sthApanAsatyaM 2, dravyasatyaM 3, bhAvasatyam 4 // 0 72 / / TIkA-" caubihe " ityAdi-vyAkhyA sugamA / navaraM-nAma-sthApanAdravyabhAvAnAM svarUpamasmatkRtAyAmanuyogadvArasyAnuyogacandrikATIkAyAM jijJAsubhiravalokanIyam / mU0 72 // pUrva satyaM nirUpitaM, tacca cAritravizeSarUpamiti cAritravizeSAn dvitIyodde. zasamAptiparyantaM nirUpayitumAha __ mUlam-AjIviyANaM caubihe tave paNatte, taM jahA-uggataye 1, ghorataye 2, rasaNijjUhaNayA 3, jibhidiyapaDisaMlINayA 4 / sU0 73 // yaha saba kathana jinokta honese satya haiM, ataH aba sUtrakAra satya nirUpaNa karate haiM / " cauvihe sacce paNatte" ityAdi TIkArya-satya cAra prakArakA kahA gayAhai, nAma satya 1, sthApanA satya, 2, dravya satya 3, bhAva satya 4 / isako byAkhyA sugama hai / ina satya svarUpoMkA jijJAsu, anuyoga dvArakI anuyoga candrikATIkAko dekheM sU072 nirUpita yaha satya cAritra vizeSarUpa hotA hai| isaliye aba sUtrakAra dvitIya uddezekI samAptitaka caritra vizeSaNoMkA kathana karate haiN| " AjIviyANa caubihe tave paNNatte" ityAdi A samasta kathana jinekta hevAthI satya che. A saMbaMdhane anulakSIne 2 sUtra42 satyatuM ni3525 42 cha-" caubihe sacce paNNatte " tyA TA-satya yAra 4AnuM jyuMcha-(1) nAma satya, (2) sthApanA satya, (3) dra0ya satya, ana (4) mA satya. mapahAnI vyAcyA sugama che. chatai tenuM svarUpa samajavA mATe anugadvAranI anugacandrikA TIkA bAMyI savI. // sU. 72 / / satya cAritra vizeSarUpa hoya che tethI have sUtrakAra A uddezakanI samApti thAya tyAM sudhInAM sUtramAM cAritra vizenuM nirUpaNa kare che- " AjIviyANaM caubdhihe tave paNNatte" tyA zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 798 sthAnAgasatre chAyA-AjIvikAnAM caturvidhaM tapaH prajJaptam , tadyathA-ugratapaH 1 ghora* tapaH 2, rasani' haNatA 3, ji ndriyapratisaMlInatA 4 // mU0 73 // TIkA-"AjIviyANaM " ityAdi - AjIvikAnAM-gozAlakaziSyANAM tapaH-tapasyA caturvidha-catuSprakAra prajJaptam , tadyathA-ugratapaH-upamutkRSTaM ca tat tapaH-aSTamAdi cetyupatapaH 1, ghoratapaH-ghoram-AtmanirapekSaM ca yattat tapo ghoratapaH, yacca 'pANaM pAtayAmi kArya sAdhayAmIti' nizcitayuddhayA vidhIyate tattathA 2, rasaniyU haNatA-rasAnAM-ghRtamabhRtInAM ni!haNatA-parivarjana tathA 3, jihendriyapratisaMlInatA-nivendriyaM jilendriyaM tatra pratisaMlInatA-guptatA, tathAbhUtA= jitarasanendriyatetyarthaH, manojJAmanojJA''hAreSu rAgadveSaparityAga iti bhAvaH 4 // ArhatAnAM tu dvAdazavidhaM tapo bhavatIti // mU0 73 // sUtrArtha-AjIvikoMke yahA~ cAra prakArakA tapa kahA gayA hai, ugratapa 1, ghora tapa 2, rasani!haNatA 3 aura jiyendriya pratisaMlInatA 4 / TIkArtha-gozAlakake jo ziSyahaiM, ve yahA~ AjIvika zabdase gRhIta huce haiN| unake yahAM ugratapa Adi bhedase tapasyA cAra prakArakI hai, usakA abhiprAya hai ki-aSTama Adi utkRSTa tapa haiN| jisameM AtmA apekSita nahIM hai, vaha ghora tapa hai, isa tapasyA " kArya sAdhayAmi zarIraM yA pAtayAmi" zarIra jAne para bhI kArya ko siddha karUMgA aisA dRDha saGkalpa honese ghoratA hai / jisa tapameM ghRtAdirasa parivarjita hai vaha " rasani!haNatA" hai, jisameM rasanendriya jItA jAya vaha " rasanendriya pratisaMlInatA" tapa hai / isa meM tapasvI manojJa amanojJa viSayaka rAga sUtrArtha-AjIvikenA cAra prakAranAM tapa ahIM prakaTa karavAmAM Ave che-(1) ma ta5, (2) 3.2 ta5, (3) 2saniyUyatA mana (4) niyandriya prati. sasInatA. TIkAI-gozAlakanA anuyAyIone AjIvike kahe che. teo ugrata Adi cAra prakAranI tapasyAomAM mAne che. te pratyekanuM svarUpa have spaSTa karavAmAM Ave che-ama Adi tapasyAne agratapa athavA utkRSTa tapa kahe che jemAM AtmA (jIva)nI apekSA rAkhyA vinA zarIra jAya te bhale jAya paNa kArya siddha karIza A prakArano ghera saMka9pa hoya che, te tapane gheratapa kahe che je tapamAM ghI Adi rasane parityAga karavAmAM Ave che, te tapane rasaniyUhaSNutA kahe che. je tapamAM rasanendriya (svAda) para kAbU rAkhavAmAM Ave che, te tapane ba rasanendriya pratisaMlInatA tapa" kahe che. temAM tapasvI mane ane amane zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA04 u02 sU074 saMyamasvarUpanirUpaNam saMyamaM nirUpayati- mUlam - cauccihe saMjame paNNatte, taM jahA- maNasaMjame 1, isaMjame 2, kAya saMjame 3, uvagaraNasaMjame 4 // sU0 74 // chAyA -- caturvidhaH saMyamaH prajJaptaH, tadyathA - manaHsaMyamaH 1, vAksaMyamaH 2, kAyasaMyamaH 3, upakaraNa saMyamaH 4| , TIkA--" cauvvihe " ityAdi - saMyamaH - saMyamanaM saMyamaH - sAvadyavyApAraviratisvarUpaH, sa catuvidhaH prajJaptaH, tadyathA-manaH saMyamaH - manasaH saMyamaH-azubhabhAvebhyo nivartanaM zubhadhyAnAdau pravartanaM vA, vAksaMyamaH - vAcaH saMyamaH - sAvadhavyApArebhyo nivartanam 2, kAyasaMyamaH - kAyasya saMyamaH - aticArAdirUpasAvadyavyApArebhyo nivartanam 3 upakaraNasaMyamaH - bahumUlya vastrAdi parihAraH 4|074 | dveSakA tyAga kara detA hai / AjIvikoM ke yahAM yehI cAra tapa mAne gaye haiM / jaba ki jaina siddhAnta meM 12 tapa pratipAdita haiM || sU0 73 // " caunvihe saMjame paNNatte " ityAdi 799 sUtrArtha- saMyama cAra prakAra ke haiM, manaHsaMyama 1, vAksaMyama2, kAya saMyama 3 aura upakaraNa saMyama 4 | TIkArtha - sAvadha vyApAra meM viratihI saMyama hai / tAtparya hai ki azubha bhAvoMkI cintAse manako haTAnA aura dharmadhyAna AdimeM use lagAnA manaHsaMyama hai 1, sAvadha vyApArase manako haTAnA aura zubha vyApAra meM pravRtta karanA cAkUsaMyama hai 2, aticAra Adi sAvadha vyApAra se zarIrako haTAnA aura niraticAra vyApAra rUpameM use pravRtta karanA kAya saMyama hai 3, bahu mUlya vastrAdika dhAraNa kA parityAga karanA upakaraNa saMyama hai || sU0 74 // nAjJa viSayaka rAgadveSanA tyAga karI nAkhe che. AjIvaka A cAra tapane ja mAne che, parantu maina siddhAntamAM to 12 tapa udyAM che. // sU. 73 // " cauvvihe saMjame paNNatte " tyAhi sUtrArtha-saMyamanA yAra prahAra che - ( 1 ) mana:saMyama, (2) pATrsayama, (3) 4Aya saMyama bhane (4) 5525 sayabha TIkA-sAvadha vyApAra (pravRtti ) thI viratinuM nAma ja sayama che. azubha bhAveAnA cintanathI manane dUra rAkhavuM ane dharmadhyAna AdimAM tene lIna karavu' tenuM nAma manaHsayama che. sAvadya vyApAramAMthI vacanane dUra rAkhIne zubha vyApAramAM pravRtta karavA tenuM nAma vAsaya" che. aticAra Adi sAvadha vyApArathI zarIrane dUra rAkhavuM ane niraticAra vyApAramAM pravRtta karavu tenuM nAma kAyasayama che. bahumUlya vardikane dhAraNa karavAnA parityAga karave tenuM nAma upa42 saMyama he // sU. 74 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800 sthAnAGgasUtre pUrva saMyama uktaH, sa ca tyAgAdbhavatIti tyAgaM nirUpayati-- mUlam cauvvihe ciyAe paNNatte, taM jahA-maNaciyAe 1, vaiciyAe 2, kAyaciyAe 3, uvagaraNaciyAe |suu075|| chAyA--caturvidhastyAgaH prAptaH, tadyathA-manastyAgaH 1, vAktyAgaH 2, kAyatyAgaH 3, upakaraNatyAgaH 4 / / su0 75 // TIkA-"caubihe " ityAdi-tyAga:-sAMbhogikAnAM vastrapAtrAdipradAnaM, sa caturidhaH prajJaptaH, tadyathA-manastyAga:-manasA pradAnam 1, evaM vAktyAgaH 2, kAyasyAgaH 3, upakaraNatyAgavApi bodhyaH 4aa mU0 75 // pUrva tyAga uktaH, sa cAkiJcanasya samyagmavatItyakiJcanatAM nirUpayati mUlam-cauThivahA akiMcaNayA paNNattA, taM jahA-maNaakiMcaNayA 1, vaikiMcaNayA 2, kAyakiMcaNayA 3, uvagaraNaakiMcaNayA 4 / // sU0 76 // chAyA-caturvidhA akiJcanatA prajJaptA, tadyathA-mano'kiJcanatA 1, vAgakizcanatA 2, kAyAkiJcanatA 3. upakaraNAkiJcanatA 4 // sU0 76 // tyAga nirUpaNa"cavihe ciyAe papaNatte" sUtrArtha-tyAga cAra prakArakA hotA hai, manastyAga1, cAkatyAga2, kAya. satrArtha-tyAga 3. upakaraNa tyAga 4 / TIkArtha-sAmbhogika sAdhuoMko vastrAdi denA tyAga hai| tyAga zabdase yahAM dAna kA grahaNa huvA hai 2 sAmbhogika sAdhujanoMko vastra Adi manase denA manastyAga hai 1, isI prakAra cAlatyAga Adike viSayameM samajhanA // 75 // __" tyAga akiJcana kA samyak honA hai, ataH akizanatAkA tyAgani35-- "cauvyihe ciyAe paNNatte" tyAdi-- sUtrAtha-tyAMnA yA2 442 -~~-(1) manastyA , (2) yayanatyA, (3) kAyatyAga ane 4 upakaraNa tyAga. TIkArtha-- sAbhegika sAdhuone vastrAdika devA tenuM nAma tyAga che. tyAga zabdathI ahIM dAnanuM grahaNa thayuM che. sAMgika sAdhuone manathI vastrAdika arpaNa karavA tenuM nAma manaratyAga che. e ja pramANe vAkRtyAga Adi viSe paNa samajavuM joIe. sU. 75 che. zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sughA TIkA sthA0 4 u020 76 akiJcanatAnirUpaNam 801 = TIkA--" cauvvihe " tyAdi - akiJcanatA - avidyamAnaM kiJcana kimapi dharmopakaraNAtiriktaM vastujAtaM yasya so'kiJcanaH = niSparigrahaH, tasya bhAvo'kiJcatA sA caturvidhA prajJaptA, tadyathA - mano'kiJcanatA - manasA akiJcanatA - niSparigrahatA tathA evaM vAgakiJcanatAdiSu bodhyam / sU0 76 / 9 iti zrI vizvavikhyAta - jagadvallabha - prasiddhavAcaka - paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka - pravizudvagadyapadya naikagrantha nirmApaka - vAdimAnamardaka - zrIzAhU chatrapati kolhApurarAjapradatta 'jainazAstrAcArya padabhUSita - kolhApu rarAjaguru bAlabrahmacAri- jainAcArya -- jainadharmadivAkara-pUjyazrI - ghAsIlAlavrativiracitAyAM sthAnAGgasUtrasya sudhAkhyAyAM vyAkhyAyAm caturtha sthAnasya dvitIyoddezaH samAptaH // 4-2 // nirUpaNa karate haiM-" cauvvihA akiMcaNayA paNNattA ityAdisUtrArtha-akiJcinatA ke cAra bheda haiN| mano'kiJcanatA - bAga kiJcanatA - kAyAskiJcanatA 3, upkrnn| kiJcanatA 4 | TIkArtha- dharmopakaraNa se atirikta aura vastu jinakepAsa nahI hai ve akiJcana haiM, niSparigraha haiM, akiJcanapanAhI akiJcanatA hai| manase jo akiJcanatA hai vaha mano'kizcananA hai, isI prakAra vacanAdikoM kI akiJcanatA jAnanA cAhiye || sU0 76 || zrI jainAcArya jainadharma divAkara pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta sthAnAGgasUtra "kI sudhA 'TIkA kA cauthA sthAnakA dUsarA uddezaka samApta // 66 cavviA akiMcaNayA paNNattA " tyAhi- sUtrArtha - amyinatAnA yAra prahAra che - ( 1 ) bhataH anitA, (2) bAgayinatA (3) ayAmyinatA mane (4) uparAjyanatA. , TIkA-dha pakaraNa sivAyanI bIjI kAI paNa vastue jemanI pAse nathI tee akicana che-niparigrahI che. acinapaNAne ja akiMcanatA kahe che. mananI apekSAe ja akriMcanatA che tene manaH akiMcanatA kahe che. e ja pramANe vAgAdinI akiMcanatA viSe paNa samajavuM. // sU. 76 DA zrI jainAcArya jainanadhama divAkara pUjya zrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta sthAnAMgasUtra " nI sudhATIkAnA cAthA sthAnanA khIjo uddezaka samApta 66 zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANuM : zrI a. bhA. theM. sthAnakavAsI zAstroddhAra samiti, 3, gareDiyAkUvA roDa, rAjakATa, ( saurASTra ), jaina Ruo ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM jAnanti te kimapi tAn prati naiSa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlo hyayaM niravadhirvipulA ca pRthvI // 1 // Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra ), W. Ry, India. prathama AvRtti H prata 1200 vIra saMvata H 2491 vikrama saMvat 2021 isavIsana 1964 LI karate avajJA jo hamArI yatna nA unake jo jAnate haiM tattva kucha phira yatna nA unake janamegA mujhasA vyakti koI tatva isase hai kAla niravadhi vipula pRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // zrI sthAnAMga sUtra : 02 LI harigIta cchandaH mUlya rU. 25=00 liye / liye // pAyagA / : kaH presa, maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga ghI kAMTA roDa, amadAvAda. Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adya murabbI zrI vrajalAlabhAInuM jIvana caritra vrajalAla durlabhajI pArekhane janma rAjakeTamAM saMvata 1945 nA piSa sudI 2 gurUvAra tA. 3-1-89 nA roja zrI durlabhajI sIrAja pArekhane tyAM thaye hate. zrI durlabhajI pArekhane phakta zrI vrajalAlabhAI ekanA eka putra hatA. ane bIjA putrI zrI jhabakabena hatA. kuTuMba garIba hatuM paNa ghaNu khAnadAna hevAthI pitAne vyavahAra ghaNuM ja vyavasthita rIte calAvatA. zrI vrajalAlabhAI e sane 1907 mAM meTrIkanI parIkSA pAsa karI. 1908 mAM saurASTra hAIskUla rAjakeTamAM phakta rU. 12 ne mAsika pagArathI pitAnuM jIvana zarU karyuM. jyAre te hAIskUlane abhyAsa karatA hatA tyAre jaina zALA tema ja bIjA TayUzana rAkhI kuTuMbanI AvakamAM, nAnI umarathI sahAya karatA ane pitAnA abhyAsane kharca kADhatA. A rIte judI judI zikSaNa saMsthAmAM lagabhaga 15 varSa nokarI karI. temAM karaNasIMhajI mIDala rakula rAjakoTa, bAbu panAlAla punamacaMda jaina hAIskUla (muMbaI) eNle varanAkayulara jaina pAThazALA pAMcerA (khAnadeza), zeTha lachamanadAsa mulatAnamala - hiMdI jaina pAThazALA - jalagAma, te bAda varakheDI (khAnadeza) mAM jInIMga phekaTarImAM metAjI tarIkhe kAma karyuM. te bAda devalAlI be varSa zarUAtamAM phensI mAlanI dukAna karI, paNa temAM na phAvavAthI pharI zakSaNanuM kArya zarU karyuM. devalAlImAM prAIveTa TayUzananI judA judA zeThIAone tyAM nekarI karI. paraMtu temAM joIe te pitAnA vikAsane mArga na jaNAyAthI sane 1929 mAM muMbaImAM dinazAha nAmadAra enDa kuM. krApharDa mArakeTanA TAvaranI nIcenI dukAnamAM metAjI tarIke kAma karyuM. te bAda muMbaIne davAvALA perI ku. mAM mukhya hisAbanIza tarIke ekadhArU 32 varSa kAma karyuM. ane zrI sthAnAMga sUtra : 02 Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaMdagIbhara sAdAI tathA karakasarathI pAI pAI bacAvI. je kaMI bacata thaI te judI judI saMsthAomAM dAnamAM ApI dIdhuM kema ke zrI vrajalAlabhAIne kAMI saMtAna nathI. zrI. vrajalAlabhAI jema jema paisA kamAtA gayA tema tema aneka dhArmika kAryomAM dAnarUpe ApatA ja rahyA che. temanA dAnapravAhanA thoDAka dAkhalAo nIce mujaba che, rAjakoTa mahAjanazrInI pAMjarApoLamAM-cIbhaDA pAMjarApoLamAM pazuvizrAMtigRha, vardhamAna tapa, AyaMbila khAtAe rAjakoTa tathA muMbaImAM sthAnakavAsI jaina bAlAzrama - kAThIyAvADa nirAzrita bAlAzrama - sametazikhara upara bhAtAnI tithI - pAvApurImAM dharmazALAmAM eka rUma - muMbaImAM sI. pI Teka upara hAla baMdhAtI pAMca mALanI jaina dharmazALAmAM eka rUma- bhaktInagara jaina sosAyaTImAM sastA bhADAnI cAlamAM eka bloka jaina davAkhAnAmAM - rAjakoTa vaNika mahAjana zrI taraphathI cAlatA davAkhAnAmAM prasutIgRha mATe eka rUma e mujaba chuTaka chuTaka dareka khAtAomAM dAna daI rAjakoTa vrajalAla dulabhajI pArekha aMdha mahilA vikAsa gRhamAM rA. pacAsa hajAra eka makAna khAtAmAM tathA batrIsa hajAra pAMcase eka pukhta vayanI aMdha baheno mATenA chAtrAlayanA makAna mATe Apela che. havenI zeSa jIdagI majakura aMdha mahilA vikAsa gRhanI sevAmAM tyAM rahI gujArI rahyA che. hayAtI bAda temanI je mita hoya te aMdha mahilA vikAsa gRhane maLe tevuM vIla karela che. temanAM bahena jhabakabena durlabhajI 31-12-62 ne ja devagata thatAM temanI milkatamAMthI jenenA sastA bhADAnI cAlamAM eka bloka - dazA zrImALI vaNika mahAjana zrI taraphathI cAlatA davAkhAnAmAM prasutI gRha mATe eka rUma tathA rAjakeTamAM mUMgA baherAnA chAtrAlayanA makAna mATe rUpIA triIsa hajAra temaNe dAnamAM ApyA che. vrajalAlabhAI zrI zAstroddhAra samitinA A kAryamAM vakhate vakhata hArdika sahakAra ApatA AvyA che, temaja zrI sthAnAMga sUtrane A bIjA bhAganA prakAzana mATe rU. 5001) pAMca hajAra eka ApI sakriya sahakAra batAvI amUlya ane aprApya lAbha meLavela che. je mATe A samiti temane hArdika AbhAra mAne che. zrI sthAnAMga sUtra : 02