________________
सुघा टीका स्था०३३०४ सू० ७८-८0 पुद्गलपरिणामविशेषनिरूपणम् २९३ त्रिविधः चक्षुः, चक्षुरिति द्रव्यतो लोचन, भावतो ज्ञानं, तद् यस्यास्तीति तद्योगाच्चक्षुरिति चक्षुष्मानित्यर्थः, स च त्रिविवा-चक्षुः संख्याभेदात् । तत्रैकचक्षुःएकचक्षुष्मान् । एवं द्वि चक्षुरिति द्विचक्षुष्मान् , त्रिचक्षुरिति त्रिचक्षुष्मानिति । तत्र-छादयतीति छद्म-नानावरणादि, तत्र तिष्ठतीति छद्मस्थः, एतादृशो यद्यपिअनुत्पन्न केवलज्ञानः सर्वएवोच्यते तथापीह सातिशयश्रुतज्ञानादिवर्जितो विवक्ष्यते इत्यत एकचक्षुश्चक्षुरिन्द्रियमपेक्ष्य बोद्धव्यः । देवो द्विचक्षुः-चक्षुरिन्द्रियावधिज्ञाना. में सूत्रकार कहते हैं कि-पुद्गलप्रतिघात को जाननेवाला चक्षु चक्षुवाला प्राणी-तीन प्रकार का होता है, एक एक चक्षुवाला दूसरा दो चक्षुओं वाला और तीसरा तीन चक्षुओंवाला । चक्षु द्रव्यचक्षु और भावचक्षु के भेद से दो प्रकार का कहा गया है, द्रव्यचक्षु लोचनरूप होता है, और भावचक्षु ज्ञानरूप होता है, वह चक्षु जिसको होता है वह उसके योग से चक्षु चक्षुवाला कहा गया है । जो ज्ञानादि गुणों का छादन करता है वह छद्म है इस छद्म में जो रहता है वह छद्मस्थ यद्यपि अनुत्पन्न ज्ञानयाले जितने हैं वे सब ही प्राणी हैं परन्तु ऐसो छद्मस्थ यहां विवक्षित नहीं हुया है, यहां तो ऐसा ही छद्मस्थ विवक्षित हुवा है जो सातिशय श्रुतज्ञानादि से रहित है इसलिये जिसकी चक्षुरिन्द्रिय है वह एक चक्षुवाला है, तथा-देवों के दो चक्षु होते हैं ऐसा जो कहा गया है उसका तात्पर्य ऐसा है कि-देवों को चक्षु इन्द्रिय होती है और अवधिज्ञान છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ચક્ષુના વિષયનું નિરૂપણ કરે છે. પુલ પ્રતિઘાતને જાણનારા ચહ્યુયુક્ત છ ત્રણ પ્રકારના છે(૧) એક ચક્ષુવાળા, (૨) બે ચક્ષુया अने (3) Y यक्षुयाणा.
यक्षुन माम तो ये ४२ ११ ४ह्या छ-(१) द्रव्ययक्षु माने (२) माय. ચક્ષુ દ્રવ્યચક્ષુ લોચન (નેત્ર) રૂપ હોય છે અને ભાવચક્ષુ જ્ઞાનરૂપ હોય છે. આ ચક્ષુ જેને હોય છે તે તેને યોગથી ચક્ષુવાળે કહેવાય છે. જે જ્ઞાનાદિ ગુણેનું છેદન કરનાર હોય છે તેને છ% કહે છે. આ પ્રકારની છ% અવસ્થાવાળા જીવને છદ્મસ્થ કહે છે. જો કે અનુત્પન્ન જ્ઞાનવાળા જેટલા જીવે છે તેમને છસ્થ જ કહે છે, પરંતુ અહીં એવા છવાસ્થની વાત કરવામાં આવી નથી. અહીં તો એવા છસ્થની વાત કરવામાં આવી છે કે જે સાતિશય શ્રતજ્ઞાનાદિથી રહિત છે. તેથી જેને ચક્ષુરિન્દ્રિય (આંખ) ને સદ્ભાવ હેય છે, તેને એક ચક્ષુવાળો કહે છે. “દેવેને બે ચક્ષુ હોય છે... આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–દેવને ચક્ષુઈન્દ્રિય પણ હોય છે અને તેઓ અવધિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૨