________________
६३२
स्थानासो ___ " चत्तारि " इत्यादि-चवारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-कृशो नामैकः कृश शरीर:-एका-कश्चित् पुरुषः कृशो भावतो दुबलः, कृशशरीरः-शरोरतोऽपि कृशो दुर्बल १। एकः-कश्चिद् भावतः कृशः, दृढशरीरः-शरीरतो दृढः, सबलश रीरत्वात् , एवं शेषमङ्गद्वयं बोध्यम् । ४ ।
ज्ञानदर्शनोत्पत्ति चतुर्भङ्गयाऽऽह - " चत्तारि पुरिसनाया" इत्यादि, स्पष्टम् । कुशशरीरस्य-कुशं-दुश्चरतरता दुर्बलं शरीरं यस्य स कृशशरीर-स्तस्य कृश दुर्बल रहता है और पश्चात् भी रोगाकान्त होजानेसे कृशही बना रहता है १ । तथा कोई पुरुष ऐसा होता है जो पहेले तो कृश होता है और पश्चात् रोगाभाव होजाने से पुष्ट शरीरवाला होजाता है । अवशिष्ट भङ्ग द्वय भी इसी रीतिसे विवेचित किये जा सकते हैं १ ।
पुनश्च-पुरुष जात जो कृश कृश शरीर आदिरूपसे चार कहे गये हैं, उनका भाव ऐसा है, कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो भावको अपेक्षा भी दुर्बल होता है और शरीरकी अपेक्षाभी दुर्बल कमजार होता है १ । तथा-कोई एक पुरुष ऐसा होता है जो भाव से तो कृश होता है, परन्तु शरीरसे दृढ मजबूत होता है २ । इसी प्रकार से अवशिष्ट भगव्य भी समझ लेना चाहिये ४। __ अब सूत्रकार ज्ञानदर्शनोत्पत्तिरूप चतुर्भङ्गोसे पुरुष जातके प्रकारोका कथन करते हैं, जैसे-कोई एक पुरुष ऐसा होता है कि जिप्तका शरीर दुश्वर कठिन तपसे दुर्वल होता है । परन्तु उस पुरुषको शुभ રવાળે જ ચાલુ રહે છે. (૨) “કૃશ-દઢ શરીરવાળો”...કઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જન્મથી કૃશ શરીરવાળો હોય છે પણ રોગાદિના અભાવ વગેરે કારણને લીધે પાછળથી પુષ્ટ શરીરવાળે થઈ જાય છે. બાકીના બે ભાંગાને ભાવાર્થ પણ આ બે ભાંગાને આધારે સમજી લે.
વળી “કૃશ-કૃશ શરીયુક્ત ” આદિ ચાર પ્રકારનું આ પ્રમાણે પણ સ્પષ્ટીકરણ થઈ શકે છે-(૧) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે ભાવની અપેક્ષાએ પણ કમજોર હોય છે અને શરીરની અપેક્ષાએ પણ કમજોર (દુર્બળ) હોય છે. (૨) કોઈ એક પુરુષ એ હોય છે કે જે ભાવની અપેક્ષાએ કૃશ हाय छ, ५५ शरीरनी मपेक्षा १० ( भात) हाय छे. प्रमाण બાકીના બે વિકલ્પને ભાવાર્થ પણ જાતે જ સમજી લે. હવે સૂત્રકારજ્ઞાન અને દર્શનની ઉત્પત્તિની અપેક્ષાએ ચાર પ્રકારના પુરુષનું નિરૂપણ કરે છે–પહેલા ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ-કઈ એક પુરુષ એ હેાય છે કે જેનુ શરીર કઠિન તપને કારણે કુશ (દુર્બળ) હોય છે, પણ એવા તે પુરુષમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૨
