________________
DD
२०४
स्थानागसूत्रे अथवा त्रिविधं वचनं प्रज्ञप्तं तद्यथा-स्त्रीवचनं, पुंवचनं, नपुंसकवचनम् । अथवा त्रिविधं वचनं प्रज्ञप्तं, तद्यथा-अतीतवचनं, प्रत्युत्पन्नवचनं अनागतवचनम् ।।मू०६२॥
टीका-'तिविहे काले ' इत्यादि । कलनं कालः परिच्छेदः। यद्वा-- कल्यते-परिच्छिद्यते वस्त्वनेनेति कालः । स त्रिविधस्तथाहि-अतीतः, अतीतः, अतिशयेन इत:-गतः-अतीतः - व्यतीतः वर्तमानत्वमतिक्रान्त इत्यर्थः । प्रतिसम्मति उत्पन्नः प्रत्युत्पन्नः-वर्तमान इत्यर्थः । अनागतः-न आगतः-अनागतःवर्तमानत्वमप्राप्तः भविष्यमित्यर्थः। कालसामान्य विधात्वेन प्रोच्य साम्प्रतं वचन, अथवा इस रूप से भी बचन तीन प्रकार का कहा गया हैस्त्रीवचन, पुवचन और नपुंसकवचन अथवा-अतीतवचन, वर्तमानवचन
और अनागतवचन के भेद से भी वचन तीन प्रकार का कहा गया है द्रव्यों के रूप के परिवर्तन कराने में जो निमित्त कारण होता है वह व्यवहार काल है और वर्तमानलक्षण जिसका होता है वह निश्चय काल है। कहा भी है-“दव्यपरिवरूवो" इत्यादि।
टीकार्थ-यही बात टीकाकारने "कलनं कालः परिच्छेदः यद्वा कल्यते परिच्छिद्यते वस्तु अनेन इति कालः" इस व्युत्पत्तिसे प्रदर्शित की है जो काल वर्तमानता को अतिक्रान्त कर चुका है उस काल का नाम अतीत -भूत काल है, जो वर्त रहा है वह वर्तमान काल है तथा जो वर्तमानता को अप्राप्त है वह भविष्यत् काल है इस तरह से काल सामान्य के मेदों का कथन करके अब सूत्रकार उनके भेदों के मेदों का कथन करते (૨) દ્વિવચન અને (૩) બહુવચન અથવા વચનના આ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર ५६५ ५ छ-(1) खीययन, (२) क्यन भने (3) नस ययन अथवा (૧) અતીત વચન (૨) વર્તમાન વચન અને અનાગત વચનના ભેદથી પણ વચનને ત્રણ પ્રકાર કહ્યાં છે. દ્રવ્યના રૂપમાં પરિવર્તન કરાવવામાં જે નિમિત્ત કારણ હોય છે, તેનું નામ વ્યવહાર કાળ છે અને વર્તમાન ક્ષણજેની હોય છે એવા કાળને નિશ્ચયકાળ કહે છે. કહ્યું પણ છે કે
" व्वपरिवहरूवो" त्याल.
साथ-४ यात 1रे " कलन कालः परिच्छेदः यद्वा-कल्यते परिच्छिद्यते यस्तु अनेन इति कालः " मा व्युत्पत्ति द्वा२। ५४८ ४ छ. २ यतમાનતાને કરી ચુકયો છે-વ્યતીત કરી ચુકયા છે તે કાળને અતીતકાળ અથવા ભૂતકાળ કહે છે. જે કાળ વર્તી (ચાલી) રહ્યો છે તેને વર્તમાનકાળ કહે છે, તથા જે વર્તમાનતાને અપ્રાપ્ય છે એવા કાળને અનાગત અથવા ભવિષ્યકાળ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૨
