________________
सुधाटीका स्था०४ उ० १ सू० ३३ सभेद भृतकनिरूपणम्
५६३ चत्वारि पुरुषजातानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-संप्रकटप्रतिसेवी नामैको नो प्रच्छनप्रतिसेवी १, प्रच्छन्नप्रतिसेवी नामैको नो संप्रकटमतिसेवी २, एकः संप्रकटप्रतिसेव्यपि प्रच्छन्नप्रतिसेव्यपि ३, एको नो संप्रकटपतिसेवी नो प्रच्छन्नप्रतिसेवी ४॥सू० ३३ ॥
टीका-" चत्तारि भयगा" इत्यादि-भ्रियन्ते-पोष्यन्त इति भृतास्त एवं भृतका कर्मकरा इत्यर्थः, ते चत्वारः प्रज्ञप्ताः, ते के चत्वारः ? इति प्रदर्शयति 'तद्यथे'--त्यादिना, ते यथा--दिवसभृतक:-दिवसे-दिने दिने भृतक इति दिवसभृतका प्रतिदिनं नियतजीविकादानेन यः कर्म कर्तुं गृह्यमाणः सः १,
यात्राभृतकः-परदेशगमनतदवधिकस्वदेशाऽऽगमनरूपयात्रायां सहायतया यो वेतनेन पोष्यमाणः सः २, उच्चताभृतका-उच्चः-अपरापेक्षया श्रेष्ठस्तस्य भाव उच्चता, तया भृतकः-वेतन-समयौ नियमग्य निश्चितोचितावसरे कर्मणि यो नियुक्तः संप्रकटप्रतिसेवी २, संप्रकटप्रतिसेवीभी प्रच्छन्न प्रतिसेवीभी ३, नो संप्रकट प्रतिसेवो नो प्रच्छन्न प्रतिसेवी ४ ।। __"भ्रियन्ते" इति भृतकाः जो पोष्य होतेहैं, कर्मकर होते हैं वे मृतक होते हैं । ये भृतक जो चार प्रकारके कहे गये हैं, उनका तात्पर्य ऐसा है
दिवस भृतक-प्रतिदिनका पारिश्रमिक लेकर जो काम करनेके लिये रखा जाता है वह दिवस भृतक है, यह दिवस भृतक केवल दिनमें ही काम करता है । इसलिये इसे दिवस भृतक कहा गया है १ । यात्रा भृतक-वह है जो परदेश जाने तक और फिर वहाँसे अपने देशमें लौट आने तकके लिये जो नोकर रखा जाता हैं वह यात्रा भृतक है २ । उच्चता भृतक-वह है जो वेतन और अमुक समय तक काम करनेका પ્રતિસેવી, (૩) સંપ્રકટ પ્રતિસેવી, પ્રચ્છન્ન પ્રતિસવી (૪) ને સંપ્રકટ પ્રતિસેવી ને પ્રચ્છન્ન પ્રતિસેવી.
विशेषाय -“ भ्रियन्ते इति भृतकाः ॥ २॥ पाय जय छ, म ४२ હોય છે તેમને ભૂતક કહે છે. ભૂતકના નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે–
(१) हिवस अत:-४२२१४नु भनत (0)ी ४शन म કરવાને માટે જે નોકર રાખવામાં આવે છે તેને દિવસ ભતક કહે છે. તે માત્ર દિવસે જ કામ કરે છે, તે કારણે તેને દિવસ ભતક કહે છે.
(૨) યાત્રા ભતક–પરદેશની યાત્રા વખતે જે નોકરને યાત્રા સમય સુધી કરીએ રાખવામાં આવે છે તેને યાત્રાભતક કહે છે. પરદેશ જાય ત્યારથી સ્વદેશમાં પાછા ફરે ત્યાં સુધીના સમય સુધી જ આ નોકર રાખવામાં આવે છે.
(૩) ઉચ્ચતા ભૂતક–અમુક સમયને માટે જ અમુક પગાર નક્કી કરીને જે નેકર રાખવામાં આવે છે તેને ઉચ્ચતા ભતક કહે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર: ૦૨
