________________
सुघा टीका स्था०४३०१ सू० ११ समेदं मोहविशेषभूतकषायनिरूपणम् ४६५
टीका-" चत्तारि" इत्यादि-चत्वारः चतुःसंख्याः,.' कषायाः-कुषन्तिविलिखन्ति कर्मक्षेत्रं सुखदुःखरूपफलयोग्यं कुर्वन्ति, वा-जीवं कलुषयन्तीति निरुत्था कषायाः, उक्तं च-" सुहदुक्खबहुसस्सियं कम्मक्खेत्तं कसंति ते जम्हा । कलुसंति जं च जीवं तेण कसायत्ति वुच्चंति ।१।"
छाया-सुखदुःखबहुसस्यितं कर्मक्षेत्रं कुर्वन्ति ते यस्मात् । कलुषयन्ति यच्च जीचं तेन कषाया इति उच्यन्ते ॥ १॥" यद्वा-कपति-पाणिनं हिनस्तीति कषं कर्म भवो वा, तस्याऽऽयो लाभः कषायः क्रोधादिभेदः कर्महेतृर्भवहेतुळ, कर्मभवान्यतरप्राप्तिलक्षणकषायकार्य प्रति क्रोधादीनां कारणत्वेन कार्यकारणयोरभेदोपचारात् कषायपदेन क्रोधादिह्यते, अथवाकषः कर्म भवो वा तम् आययति पाणिनः प्रापयन्तीति कषायाः प्राणिनां कर्मभवपापकाः, ते च क्रोधादयो वक्ष्यन्ते, उक्तं च-" कम्मं कसं भवो वा कसमा. ओसि जओ कसायाओ । कसमाययंति वा जओ गमयंति कसं कसायत्ति ।१।"
जो कर्मरूपी क्षेत्र को सुखदुःखरूप फल के योग्य बनाती है वे कषाय हैं। अथवा-जो जीव को कलुषित मलिन बनाती हैं, वे कषाय हैं। उक्त भी है-"सुहदुक्खबहुसस्सियं" इत्यादि ? अथवा प्राणी की हत्या जो करता हैं वे कषाय हैं। अथवा-कष कर्म या भव का जिससे आय लाभ होता है वे कषाय हैं। ये कषाय क्रोध आदि भेदवाला हैं और-कर्म का, या भव का हेतु हैं। कर्म, और भव इनमें से किसी एक की प्राप्तिकारक कार्य के प्रति क्रोधादिक कारण होते हैं, इसलिये कार्य कारण में अभेदोपचार सम्बन्ध को लेकर कषाय पद से क्रोधादिक गृहीत होते हैं। अथवा-जो जीव को कष कर्म या भय की प्राप्ति करते हैं वे कषाय हैं, ये कषाय क्रोधादिकरूप हैं। कहा भी है-"कम्मं कसं भयो
વિશેષાર્થ–જે કર્મરૂપી ક્ષેત્રને સુખદુઃખ રૂપ ફલને ગ્ય બનાવે છે, તે કષાય છે. અથવા જે જીવને કલુષિત (મલિન) બનાવે છે, તે કષાય છે. युं ५ छ -“सह दुक्ख बहुसस्सियं" प्रत्याहि । ।
અથવા જે પ્રાણીની હત્યા કરે છે, તે કષાય છે. અથવા “કષ” એટલે કર્મ અથવા ભવ અને “આય” એટલે લાભ, આ રીતે કર્મ અથવા ભવને જેનાથી લાભ થાય છે તેને કષાય કહે છે. તે કષાયના ક્રોધાદિ ભેદે છે અને તે કર્મ અથવા ભવના કારણરૂપ છે. કર્મ અને ભવ, આ બંનેમાંથી કઈ પ્રાતિકારક કાર્યમાં ક્રોધાદિક કારણભૂત બને છે, તેથી કાર્યકારણમાં અભેદેપચાર સંબંધને અનુલક્ષીને કષાય પદથી ક્રોધાદિક ગૃહીત થયેલ છે. અથવા જે જીવને કષ (કર્મ અથવા ભવ) ની પ્રાપ્તિ કરાવે છે, તેનું નામ કષાય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૨
