________________
५३४
स्थानाङ्गसूत्रे _ 'कालसंसारः '-कालस्य-समयावलिकादिलक्षणस्य संसार:-चक्रन्यायेन परिभ्रमणं, पल्योपमादिकालविशेषविशेषितं वा यद् भ्रमणं कस्यापि जीवस्य नरकादिषु स कालसंसारः, यद्वा-यस्मिन् पौरुष्यादिके काले संसारो व्याख्यायते स कोलोऽपि संसार उच्यते, अभेदात् ३।।
'भावसंसारः '-भावानामौदयिकादीनां वर्णादीनां वा संसारः-संसरणपरिणामो मावसंसार इति । सू० २३ ।
पूर्व द्रव्यादि संसार उक्तः, स चानेकनयैर्दृष्टिवादे विविच्यत इति दृष्टिबादं सभेदं निरूपयितुमाह -
मूलम्-चउविहे दिट्टिवाए पण्णत्ते, तं जहा परिकम्मं १, सुत्ताई २, पुवगए ३, अणुजोगे ४।। सू० २४ । ___ छाया-चतुर्विधो दृष्टिवादः प्रज्ञप्तः तद्यथा-परिकर्म १, सूत्राणि २, पूर्व गतम् ३, अनुयोगः ४ ॥ सू० २४ ॥ समयावलिकादि रूप कालकाजो चक्र न्यायसे परिभ्रमणहै वह कालसंसार है। अथवा-नरकादिकोंमें किसी जीवका पल्योपम आदि रूपकाल विशेष से विशेषित जो परिभ्रमण है वह-संसार है। अथवा-जिस पौरुषी आदिक कालमें संसार व्यवहार होता है वह कालभीअभेद उपचारसे काल कहा गया है। औदयिक (औदायिक) आदि भावोंका अथवा वर्णादि रूप गुणोंका जो परिभ्रमगरूप परिणमन है वह भावसंसार है ॥ सू० २३॥
कथित द्रव्यादि संसार अनेक नयोंसे दृष्टिवाद में विचलित हुवा है-अतः अब सूत्रकार भेद सहित उसी दृष्टिवादका निरूपण करते हैं.
" चउविहे दिट्ठिवाए पण्णत्ते" इत्यादिસમય, આવલિકા આદિ રૂપ કાળનું જે ચક ન્યાયથી પરિભ્રમણ છે, તે કાળસંસાર છે, અથવા નરકાદિ કેમાં કઈ જીવનું પોપમ આદિ કાળવિશેષ યુક્ત જે પરિભ્રમણ છે, તેનું નામ કાળસંસાર છે. અથવા જે પ્રહર આદિ કાળથી સંસાર-વ્યવહાર ચાલે છે, તે કાળને પણ અભેદોપચારથી કાળસંસાર કહ્યો છે. ઔદયિક આદિ ભાવનું અથવા વર્ણાદિ રૂપ ગુણોનું જે પરિભ્રમણરૂપ પરિણમન છે, તે ભાવસંસાર છે. આ . ૨૩ છે
પહેલાના સૂત્રમાં દ્રવ્યાદિ સંસારનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું, તે સંસા રની અનેક ન દ્વારા દષ્ટિવાદમાં વિચારણા થઈ છે, તેથી હવે સૂત્રકાર દષ્ટિ पाइनु लेसहित नि३५१ रे छ-" चरब्धिहे दिद्विवाए पप्णत्ते " ULE
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૨
