Book Title: Siddhant Chandrika Purvarddham
Author(s): Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002369/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EARREARREARRIERBERACRPORON SSESARPAN SYA siddhAntacandrikA COM ( vANIpraNItavyAkaraNasUtravRttiH ) > Conjee SMASPEO sNshodhitaa| kSemarAja-zrIkRSNadAsaH ZAVA U REARREARG AYARAMANAND muNbiisthH| MRO AANA zake 1856. saMvat 1991. COLLYETHERMA REPREPARATI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudraka aura prakAzakakhemarAja zrIkRSNadAsa, adhyakSa- "zrIveGkaTezvara " sTIm - presa, bambaI. punarmudraNAdi sarvAdhikAra "zrIvaGkaTezvara " yantrAlayAdhyakSAdhIna hai / UP Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 T: 11 siddhAntacandrikA pUrvArdrasthamukhyaviSayavibhAgaH / viSayAH / 1 maGgalAcaraNam 2 saMjJAprakaraNam 3 paribhASAprakaraNam 4 svara saMdhiH 5 prakRtibhAvaH 6 hasasaMdhiH 7 visargasaMdhiH 8 svarAnta puMlliGgAH 9 svazantastrIliGgAH 10 svarAntanapuMsakaliGgAH 11 hasAnta puMliGgAH 12 hasAntastrIliGgAH 13 hasAntanapuMsakaliGgAH 14 yuSmadasmatprakriyA 15 avyayAni 16 strIpratyayAH 17 vibhaktyarthAH 18 samAsaprakaraNam 19 taddhitaprakaraNam 20 dviruktaprakaraNam GIZIJ pRSThAGkAH / 4 15 17 30 34 47 54 100 113 121 150 153 158 172 184 207 239 294 349 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika kicita-- nAGgIkRtavyAkaraNauSadhAnAmapATavaM vAci sugUDhamAste / kasmizcidukte tu pade kathaMcitsvairaM vapuH svidyati vepate ca // 1 // - jayati jagajjAle'smin A gIrvANebhya uta cA jagadutpatteH prAktanA zrImajjayinI gA~vA. gavANI / tatsiddhI cAdyaparyantaM mahAntyanantAni vyAkaraNAnyakASurmaharSayo vaiyAkaraNAH / vyAkaraNaM nAma vyAkriyante siddhi prApyante prakRtipratyayAdibhiH zabdA yena zAkheNa tana : natra prasiddhA vyAkaraNazAsakartAra: indrazcandraH kAzakRtsnApizalI shaakttaaynH| pANinyamarajainendrA jyntyssttaadishaabdikaaH|| etepvaSTAsu vyAkaraNakartRpUpavarSazipyepvekatamaH pANiniSiH zivaprasAdAllabdhAkSarasamA. mnAyo'STAdhyAyIsUtrapAThAdibhirvyAkaraNaM praNinAya / tadeva kAtyAyanana pUrita bhujaMgamabhUpatinA maharSiNA pataJjalinA vyAkhyAtaM ca / ata evedaM trimunivyAkaraNaM loke pracAryate / nacA. ramAkamidAnI pramANam / uktaM ca- iti laukikavAkyeSu vyabhicAro'tipuSkalaH / vizeSaH pANineriSTaH sAmAnyamanudhAryate // sAmAnyamanugrahAti tatrAcAryaparamparA // ata eva pANinIyavyAkaraNe bahavo granthA adya samullasanti / tasya sAmAnyena vAcanamApa zatavarSamAnenAyupyeNa na bhaveditIdaM jJAtvA zrImadanubhUtisvarUpAcAyairetaduktavyAkaraNasaraNisArabhUtaM sarasvatIprasAdato labdhaM saptazatasUtrAtmakaM sArasvataM nAma vyAkaraNaM vRttyAdibhiH vizadArtha ke vidhAya lokepvadhyayanAdhyApaneSu pracAlitam / tamyApIdAnItanajanamanISAkucanAllaghubhApyAdhAkarAnakurvanmahAntaH pANinIye mahAbhASyavat / tatra vyAkaraNe yathA bhaTTojidIkSitapraNItA vaiyAkaraNasiddhAntakaumudI tathaivAtra vANIpraNItavyAkaraNe tatkulatilaka zrIrAmAzramAcAryakRtA vaiyAkaraNasiddhAntacandrikA''ryAvarte varIvati / yathA ca tatra saralatayA vyAkhyAnaM jJAnendrasarasvatIkRta tattvabodhinI tathaivAtra sukhAnandakRtaM subodhinI / etayaiveM sAkai pUrvamasmAbhiH zilAkSaH punaH sIsakAkSaraizvAGkitA siddhAntacandrikA lokAzrayapAtrIbhUtA saMjAtA / ato'nyApi ca kAcidadhyayanAdhyApanatattvajJAnakArikA TIkA mudraNIyati vicArayatAmasmAkaM tattvadIpikApustaka kAzIsthaM lekhanasaMskAraNa mudrAzilAsaMskAritamatIvAzuddhaM labdham / tata eva mahatAyAsena zuddhIkRtya middhAntacandrikAdhastAsubodhinyA sAkaM ca tatra tatra mudritA tttvdiipikaa| asyAH praNetA paNDito lokaprasiddho lokezakaraHSaDAgamanipuNa iti tadvayAkhyAto jJAyata eva / anvarthanAmnI sugamA subodhinI prasiddhapUrvaiva / tatpraNetA sadAnandaH sadAnandaH paNDito'pi / etAya pustakasyetthaM mudraNakramAdanekA AvRttayo jAtAH / tathaivAdhunAcAsyAmAvRttAvapi taTTIkAdvayopetayaM siddhAntacandrikA zAstridvArA bhUrizramaNa saMzodhya mudritA satI virAjate / pUrvamasyA ekayA'pi subodhinyA sAkamaGkitAyA: siddhAntacandrikAyA yanmalyaM tadeva mUlyaM TIkAdvayAMpetAyAH supuSTasvaccha patrevar3itAyA iti prArthayAma: paNDitAnAmAzrayAyetyalaM pallavitanetyazeSamatimaGgalam / / vidajanakrapAbhilASI kSemarAja-zrIkRSNadAsaH " zrIveGkaTezvara " mudrnnaalyaadhykssH-mumbiisthH| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shriiH| siddhaantcndrikaapuurvaarddhsthsuutraadiinaamkaaraadivrnnkrmH| - pRsstthaaNkaaH| sUtrAdi. pRsstthaaNkaaH| sUtrAdi. 4 a i u R lu samAnAH | 296 ata ianRSeH 262 anyAtheM 27 a i e 334 atithedyaH 330 anyebhyo'pi 323 aikau ca matvarthe 50 atro'tyuH 237 anyokte prathamA 266 akataddhitAbhyAM kopa- 113 ato'm 253 an svare dhasya na | 243 ato'manataH 294 apatye'N / 354 akRcchre priyasukhayo- | 144 atvasoH sau 290 apathaM tatpuruSe klIbam dvitvam 61 adbhi 301 aponapAdapAnapAta:22 akSAderUhinyAdAvagva | 222 adhipUrvANAM zIsthA- raponaptRapAnnatR ktavyaH ''sAmAdhAraH karma Adezau / 302 ameridRddhI 128 ana TausoH 157 apyayorAnnityam 256 agnyAdeH somAdInAM | 121 anaDuhazva 222 abhinipUrvasya vizeH sasya SaH 191 anantyavayovAcino- | 34 aplutavaditau 307 agrAdipazcAdantADDimaH 'dantAkhiyAmI 248 amAdau tatpuruSaH 201 aGgagAtrakaNThapucchAcca / 231 anAdarAdhikye kriyA- | 102 ambArthAnAM dvisvarANAM 171 acAkSuSajJAnArthadhAtu- lakSaNe SaSThIsaptamyau / dhau hasvaH bhiryoMge cana 282 anIbantasya strIpratda. 58 amazasorasya 141 aceIrghazca yAntasyebantasyaikasva- 11aredo nAmino guNaH 118 aJcAsthanAM zasAdI rasya vA hasvastArAdau / 329 arNaso lopazca 184 ajAdezca | 351 anukrame dyotye dve 290ardharcAdayaH klIbapuMsoH 322 ajAvibhyAM thyaH 290 ano nalopo dvigo- 194 arthakSatriyopAdhyAye285 ajirAderna bhyo vA svArthe 141 aJceH pusi pazcasu 12 antyAsvarAdiSTiH 131 arvaNavasAvanaH 12 antyAtpUrva upadhA 318 a'pi 317 aNInayoyuSmadasmado- 190 annantAdvahuvrIherna 312 alAbUtilomAthuSmAkAsmAko 303 anyasya dak bhaGgAbhyorajasi 71 ataH / 115 anyAdedhairlopo na 280 aluk kvacit nam Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) siddhAntacandrikApUrvArddhastha pRsstthaaNkaaH| sUtrAdi. | pRsstthaaNkaaH| sUtrAdi. | pRsstthaaNkaaH| sUtrAdi. 78 allopaH svare'mvayu- | 153 ahnaH 133 A sau __tAcchasAdau 315 AkhyAtAvyayasA. 71 avakupvantare'pi deSTeH prAgakaH 132 ito'tpaJcasu 245 avadhAraNArthe yAvati ca / 42 AGmAbhyAM nityam | 205 ito manuSyajAterIpa 7 avarjA nAminaH 193 AcAryAdaNatvam 34 itau vA ub 29 avarNAhate pare tRtIyA- 79 Ato dhAtorlopaH | 284 itye'nabhyAsasya samAse 50 Adabe lopaza 330 idama iz vatAvasya yaH 29 avarNAntAdupasargA- 123 AdijabAnAM jhabhAnta- | 129 idametadoranvAdeze hakArAdau dhAtAvAra sya jhabhAzca sdhvoH / dvitIyATaurasvenadvA 313 avAtkuTArakaTI | 294 Adisvarasya ThiNati | 127 idamo'yam puMsi 54 avibhakti nAma vRddhiH 105 idudbhayAm 304 averdugdhe soDhadUra:- | 286 Adezca dvandve 313 inapiTakAHpratyayA merIsAH . 8 AdyantAbhyAm nezcikacicikAdezAH . 183 avyayAdvibhakteluka | 218 AdhAre saptamI 134 inAM zo sau 242 avyayIbhAvAt / 100 ApaH 21 indrAkSayoH parato go225 aziSTavyavahAre dANaH 184 AvataH triyAma raG nityam prayoge caturthyarthe tRtIyA | 290 AbantottarapadAd dvi 192 indrAderAnIpa 289 azvavaDavayordvandvaH pUrva gorvepa 151 iyaM striyAm valliGgaH 186 AbRci | 17 iyaM svare 187 aSTakA zrAddha 209 AmantraNe ca .. 283 iSTakeSIkAmAlAnAM 331 Amayasya dIrghazva : 136 aSTano Dau citatUlabhAriSu hrasvaH 159 Amo... 352 asamAsavadbhAve pUrva | 314 iSTAdibhya iniranene101 Am De: padasthAyA vibhakteH / / tyarthe 99 A'mzasi sirAdezo vAcyaH . 161 A'mbhI 256 IdagneH somavaruNayoH 283 astozca | 231 AyuktakuzalAbhyAM 89 IdUdantasyayusthAnabhi322 astyarthe matuH. .yoge SaSThIsaptamyau nasya vAkhyasyopa331 asmAyAmedhAsragbhyo tAtparye sarjanatve'pi svIkArya viniH 11 Are au vRddhiH vaktavyam 198 asvAGgapUrvapadAdvA. 332 AlATau kutsitabhA- 326 Imasazca 51 ahan | 113 Imau piNi Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRsstthaangkaaH| sUtrAdi. 337 ghsa 339 Ilopo jyAzabdAdI yasaH 332 ISadasamAptau kalpadezyadezIyAH 27 u o 205 uta UH 39 uda: sthAstambho: salopaH 97 udgAtRnaptRSTatvaSTRkSahotRpotRprazAstRRNAM ca 190 upadhAlopino bahuvrIherve 201 upamAnAtpakSapucchAbhyAm 350 uparyadhyadhasaH sAmIye dvi 285 upasargasya ghanya manuSye vA dIrghaH 172 upasargasvaravibhakti pratirUpakAzca 314 upAdhibhyAmAsannArUDhayostyakaH 223 upAnvadhyAGpUrvasya vasaH 234 ubhayaprAptI kRti kartari SaSThI na 236 ubhayaprAptau kRtye SaSThI na 7 ubhaye svarAH 126 Urase 20 u vam sUtrAdInAmakArAdivarNakramaH / pRSThAGkAH / sUtrAdi. 148 uzanasAm 148 uzanaso dhau nAntatA adantatA vA vAcyA 52 uSaso bu 284 uSNabhadrayoH karaNe 291 upajJopakramAntastatpu* rupaH kI bam 226 upapadavibhakteH kAraka vibhaktirbalIyasI 321 Udhaso naG 191 Udho'ntasya bahuvrIhe - rnaG striyAma 264 UpratyayAntasya na 206 UrUttarapadAdaupamye 327 UrNAhaM zubhaMbhyo yuH 279 UrdhvAdvA jJu: 328 USazuSimuSkamadhukha mukha kuJjanakhapAMzupANDubhyo raH 27 R. ar 296 R uraNi 6 RlavarNau ca 84 RDe 286 RtAM dvandve 228 RteAdiyoge paJcamI 84 Rto Ga GaH 142 Rto dIghoM na 29 RdAdI nAmadhAtau vA 319 R ra imani 20 R. ram 28 la al pRSThAGkAH / 29 ladAdI vAssl (3) * sUtrAdi. nAmadhAtau 20 lalR lam 20 e ay 28 e ai ai 6 e ai o au saMdhyakSarANi 80. e o jasi 115 ekatarasya tu 58 ekatvadvitvabahutveSu 317 ekatve tavakamamakau 258 345 ekasya sakRdAdezazca 342 ekAdazAderDaT 345 ekAdA kinnasahAye 344 ekAddhayamug vA 161 e TADayo: 330 etatkimidayattadbhayaH parimANe vatuH 169 ete'nanvAdeze vA 26 etyedhatyo 23. edoto'taH 26 edodAdI dhAtau 26 edodAdau nAmadhAtau vA 150 erI bahutve 27 eve'navadhAraNe 63 e sbhi- bahutve 2.1 ai Ayu 203 ai ca manvAdeH 83 ai sakhyuH 20 o ava Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) siddhAntacandrikApUrvArddhastha - - vA pRsstthaangkaaH| sUtrAAda. | pRsstthaaNkaaH| sUtrAdi. | pRsstthaangkaaH| sUtrAdi. 25 o au au 186 kApyataH tatrApi caturthI 25 otvoSThayoH sagAse | 404 kArakAta kriyAyukte 345 kriyAyA AvRttI 283 kAre satyAgadasya mum kRtvas 32 odanto dhau veto 9 kAryAyet 219 kriyAlakSaNaM bhAvastatrA32 odanto nipAtazva 221 kAlAdhvanonairantaye | pi saptamI 333 kAsUgoNIbhyAM STaraH | 352 kriyAsamAbhihAre dve 99 orau 330 kimaH kirvatorvasya yaH | 199 krItAntAtkaraNAdeH 64 osi . 340 kimo'vyayAdAkhyA100 au | 326 kruccA hasvatvaM ca tAca taratamyorAmbava- 227 krudhaduheAsUyArthAnAm 21 au Ava dravyaprakarSe 314 klinnasya cilApal31 o nipAtaH 265 kukkuTayAdInAmaNDA culo laH pratyayo'sya 331 aunnatye dantAduraH diSu cakSuSI ityarthe 80 o yU 45 kukTugvarjitasya vibha 250 kAMcaSaSThI na samasyate 224 kaMcitprakAra prAptasya tona lakSaNe 10 kucuTutupu vargAH 21 kacitsvaravadyakAraH | 333 kuTIzamIzuNDAbhyo ro 345 kvacidanavyayapUrvapado328 kacchA hrasvatvaM ca husvatve 'pyavyayIbhAvaH 201 kabaramaNiviSazarabhyaH 333 kutvA DupaH | 251 kacidamAdyantasya paraparAtpucchAnityam 334 kutsAyAM pAzaH tvam 214 kartari karaNe ca tRtIyA 46 kupvoH ka * pau vA 302 kacid dvayoH 233 kartRkAryayoraktAdau 325 kumudanaDavetasebhyovatuH 310 kacidyalopaH 236 kRtyAnAM kartari vA 187 kacidvA 309 karmaNa ukaLa SaSThI 205 kacidvA 314 karmaNaSTho ghaTata ityarthe | 203 kRdikArAdaktyarthAt 246 kacidvA 329 kRSyAdInAM valedIrghaH | 251 kacidvA 318 karmaNyapi 309 keneyekAH 252 kacidvA 274 karmadhArayastulyArthe / | 329 kezAdibhyo vaH 261 kvaciMtA 275 karmadhAraye pUrva puMvat | 232 ktasyennantasya karmaNi | 196 kacinna 308 karmandakRzAzvAdiniH | 199 ktAntAdalpatve 256 kacinna 352 karmavyatihAre sarvAde | 183 ktvAdyantaM ca 259 kvacinna dvitvaM samAsavacca bahu. | 233 kyablope karmaNyA- | 261 kvacinna lama dhAre ca pacamI / 65 kvilAtpaH saH kRtasya 147 kalope kukhamasiddham. | 22krayArtha prasArita krayyam | 21 kSayyaM jayyaM zakyArthe 298 kalyANyAdorataG ca / 215 kriyayA yamApnoti / 186 kSipakAdInAM na kRti SaSThI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suutraadiinaamkaaraadivrnnkrmH| (5) pRSThAGkAH sUtrAdi. | pRttiikaaH|' sUtrAdi. | pRsstthaangkaaH| sUtrAdi. 48 khapapare zase visargasya 72 Di smin 197 jAnapadAdibhyo'rthavilopo vA 62 De ak zeSe Ipa 203 kharusaMyogopadhAnna 82 Derau hita 327 jyotsnAdibhyo'za 321 khalagorathebhya initra- 97 Do. 19 jhave jabAH kaTyAH 41 jhno hrasvAdviH svare 33 bapAduno vo vA svare 42 khase capA jhasAnAm | 311 caJcucaNI vitte 19 bapAdhavalA dvirvAcyAH 94 khItIbhyAM kRtayAdezA- || 300 caTakAderairaNa 35 ame bamA vA bhyAM GasiGasorakAra- 126 caturAm zo ca 45 TanAtsasya vA dhuT sya u: 342 caturo yeyo casya ca | 247 TADakAH 42 khyAdhAtau vA lopaH 34 capA abe jabA: 196 gavayayamukayamanuSya. 119 TAdAvuktapuMskaM puMvadvA / matsyAnAmaniSedhaH 36 capAcchaH zaH 98 TAdau svare kroSTuzabda284 gilagile ca sya tRvadvA | 170 cAdibhizca 284 gile'gilasya 81 TA nA'striyAm 172 cAdinipAtaH . 234 guNakarmaNi vA 61 Tena 254 cArthe dvandvaH 34 guroranato'nantyasyApi | 307 ciraparutparAMribhyastnaH | 38 TorantyAt vA paryAyeNa plutaH 101 TausoreH | 138 cAH kuH | 87 DateH 338 gurvAdariSThemeyaHsu garA 41 chaH ... | 190 DAb vA .. diSTayopazca 308 chagalino peyinaH 83 Diti TeH 267 goH 103 chazaSarAjAdeH SaH 145 iNaH 335 goH purISe 292 chAyAntazca pUrvapadArtha 303 Nito vA 299 godhAderAraNeraNau 297 NyAyanaNeyaNNAyA garga20 goramvA padAnte svare | 130 janAjJaH 23 gorvA 229 janikartuH prakRtiH / naDAtristrIpitRvasrAdeH 312 goSThAdayaH sthAnAdiSu 76 jarAyAH svarAdau jaram - pazunAmabhyaH vA vaktavyaH 27 taH parvamarudbhayAm 135 ghasaMyoge NatvaM na 347 jarAyA jaras 94takArasthAnajAdavaparyAdapi 163 usibhyasoH ztuH 113 jazazasoH ziH 324 taDidAdibhyazca 63 Gasirat 135 jazazasolaka | 183 tahavyayam 82 Gasya 69 jasI 13 taparaH 64 us sya 198 jAtAntAnna 346 takaDayaTI saMkhyAyA 101 DitAM yat / 267 jAtivAcinaH strIpra- avayave 90 GitAmaT tyayAntasya na | 264 taratamacaraTkalpadezya81 kiti 195 jAterayopadhAtU dezIyarUpapAzAdau puMvat Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) pRSThAGkAH / sUtrAdi 282 taratamarUpakalpacela. bruvagotramatahateSu IbantasyAnekasvarasya hrasvo bhASitapuMskasya 336 taratameyasviSTAH prakarSe 163 tava mama GasA 57 tasmAt 233 tAdarthye caturthI 187 tArakA jyotiSi 142 tirazcAdayaH 304 tilAnniSphalAtpiJja siddhAntacandrikA pUrvArddhastha sUtrAdi. pejI 197 viSyapuSyayonakSatrANi yalopaH 76 tasya GitvA sarva vadrUpam 330 tundibalivaTerbhaH 162 tubhyaM mahyaM GayA 233 tumo prayuktasya karmANi 225 tulyArthayoge 75 tRtIyAsamAse tRtIyAsamAsArthavAkye'pi ca na 39 torli laH 315 ttanau 86 tyadAdeSTeraH syAdau 308 pujatunoH SaN vikAre 106 tricaturoH striyAM tisR catusRvat 192 tricaturbhyAM hAyanasya Natvam -87 trerayaDU 341 stR ca 343 tretrayas 265 tvataloguNavacanasya pRSThAGkAH / 160 tvamadekatve 158 tvamahaM sanA 168 tvAmASmA 133 tho nuT 315 dakSiNApazcAtpurasa styaN 128 dasya maH 123 dAderghaH 215 dAnapAtre caturthI 287 diksaMkhye saMjJAyAm 103 diksamAse bahutrI ho sarvAdeva sarvakAryam 224 divaH karaNam 125 diva au 138 dizAma 42 dIrghAca 236 dUranikaTArthayoge SaSThIpaJca 236 dUranikaTArthebhyo nAmArthamAtrebhyo dvitIyA tRtIyA paJcamI saptamI 33 dUrAdAhvAne TeH plutaH 230 dUrAntikayoryoge SaSThayapi 256 devatAdvandve pUrvapadasyA kAraH 333 devatAntAttAdayeM yaH 301 devatedamarthe 306 devasvarAjajanaparANAM kuka Iye 317 devAttaH 146 doSAm 329 dyudrubhyAM ma: pRSThAGkAH / sUtrAdi, 236 dyUtArthasya krayavikrayarUpavyavahArArthasya ca divaH karmaNi SaSThI 125 354 dvandvaM rahasyamaryAdAva canavyutkramaNayajJapAtraprayogAbhivyakti 288 dvandvatatpuruSayoH parapasyaiva liGgam 255 dvandva'lpasvarapradhAnekAkArAntAnAM pUrvanipAtaH 75 dvandve sarvAdInAM na sarvakArya 255 dvandve svarAdyadantasya pUrvanipAta: 341 dvayorbahUnAM caikasya nirdhAraNe kimAdibhyo tarar3atI 336 dvArAdInAM ca 288 dviguprAptApannA pUrvaprAdisamAse na 345 dvitricaturbhyaH suH 344 dvitribhyAmedhAdhamunau vA 312 dvitve goyugaH 350 dvirukta bahuvrIhit 144 dviruktAnAM jakSAdInAM ekazabdo ca zaturnum na zauvA 235 dviSaH zava 342 drSTanorAtvaM saMkhyA yAmuttarapada 262 dharmAdan 227 dhAreruttamarNe Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGkAH F 122 dhAgham *101 dhirI: sUtrAdi. suutraadiinaamkaar| divarNakramaH / pRSThAGkAH / sUtrAdi. 38 naSi 335 na sandhiyvoryuT ca 285 nahivRtivRSivyadhi 283 dharbhavyAyAm 96 dherar 80 dhau 133 dhau napuMsakAnAM nasya lopo vA 90 dhau hrasvaH 39 na sak chate 112 nakArAntasaMkhyAyAH svasRtisRcatasRnanA ndRduhitRyAtRmAtRbhyazva nevApau 201 na kroDAdiva dusvarAt 202 nakhamukhAtsaMjJAyAm 253 nami 262 nanaduHsubhya: prajAmedhayo -325 naDazAdAr3a DulaH 326 nADInAmIye kuka 106 na tisRcatasrornAmi dIrghaH 190 nadAdeH 45 na padAnte 116 napuMsakasya hrasvaH 117 napuMsakAtsya moluk 40 na prazAnaH 225 namaAdiyoge caturthI 38 navatinagarna 334 navasya nU Adezastna tananAH pratyayAH svArthe 37 na zAt 145 nazeH 43 zvApadAnte jhase rucisahita 150 naho dhaH 169 nAdau 223 nAmuktyarthasya 65 nAmi 117 nAminaH svare 52 nAmino raH 30 nAmI 276 nAnazca kRtA samAsa:79 nAmno no lopazadhau 253 nA 313 nAsikAyA nate saMjJAyAM TITanATabhraTA avAt 200 nAsikodarauSThajaGghA * dantakarNazRGgAdvA 237 nimittaparyAyaprayoge sarvAdeH sarvA vibhaktayo'sarvAdestRtIyAdayaH 232 nimittAtkarmayoge saptamI 93 niyaH 254 niranubandhakasya tu nAnI 230 nirdhAraNe SaSThIsaptamyau 64 nuDAma: 114 numayamaH 97 va nAma dIrghaH 207 nRnaMrayorvRddhizva 313 HTM pRSThAGkAH 114 nopadhAyAH 140 no lopaH 273 no. vA 188 traNa Ipa 157 pUrvasya zau darghiH 116 sammahato'ghau darghiH zauca 45 pakAre pare nRnakArasya nsa vA 206 paGga 311 pakSAttirmUle (7) sUtrAdi. 96 paJca 342 paJcAde 86 patiH samAse harivat 204 patnyAdayaH 133 pathAM TeH 42 32 padAntAnAM samAnAnAmRtilRti ca vA hrasvaH 203 paddhatyAdibhyo vA 252 parimANavatA sahasama syate'mAdyantasya paranipAtazca tatpuruSe 349 parervarjane vA dvitvam 320 parkhA DaN 198 pANigRhItI bhAryA yAm 305 pANDukambalAdiniH 299 pANDa 252 pAtrasamitAdayo nipAtyA: 78 pAdadantanAsikAbhAsahRdayanizAasRgayUSa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntacandrikApUrvArddhastha pRsstthaakaaH| sUtrAdi. | pRsstthaangkaaH| sUtrAdi. pRsstthaangkaaH| sUtrAdi. yakRcchakRdudakaAsya- ! 229 pratiH pratinidhiprati- | 260 bahubrAhI vizeSaNasamAMsapRtanAsAnUnAm . dAnayoH samyantaktAntasarvAdi334 pAdArghAbhyAM ca 75 prathamacaramatayaDayaDa- saMkhyAnAM pUrvanipAtaH 188 pAdo vA Ip lpArdhakatipayanemAnAM | 154 bahUjoM numpratiSedhaH 194 pAlakAntAna jasI vA 339 bahoriSTherthiH 308 pArAzaryazilAlibhyAM / 10 pratyayAdarzanaM luk / 339 bahorbhUzca bhikSunaTasUtrayoniniH / 35 pratyaye bame jabasyA- 319 baholopo bhU ca bahoH 345 bahvalpArthAtkArakA pi nityam 304 pitubhrAtari vyaH 340 pramANe danavayasaTU cchas 299 pitRvatrAdereyaNi mAtraTa: 297 bAhAdezva TilopaH 351 pIDAyAM dyotyAyAM dve | 28 / 28 pravatsatarakambalavasa. 61 bhyaH nArNadazabhya RNe | 313 bhavane kSetra zAkaTazAsto bahuvrIhivaJca 334 prazaMsAyAM rUpaH 311 pIlvAdikarNAdibhyaH kinau | 235 bhaviSyatyakasya bhavikuNajAhI pAkamUlayoH 9 prasaktArdanaM lopaH pyadAdhamArthasyenazca 194 puMyoge ca 231 prasitotsukAbhyAM yoge | yoge SaSThI na 263 puMvadvA tRtIyAsaptamyau 316 bhAgarUpanAmabhyo dheyaH 42 puso'vapare khape saMyo. 26 prasyaiSyaSayona 319 bhAve'pi gAntasya lopona 182 prAgdhAtoH 318 bhAve tatvayaNaH 148 puso'suG 335. prAcuryavikAraprAdhA- 152 bhi dapAm 290 puNyasudinAbhyAmahnaH nyAdiSu mayaT 129 bhis bhim klIbatA 179 prAdirupasargaH | 334 bhUtapUrve caradU 287 putre ca 51 bhosa: 334 purANe prAnnazca 302 prAvRSa eNyaH 210 bhosa bhagos aghos 340 puruSahastibhyAmaNa ca | 225 phalaprAptI kAlAdhvano bhavadbhagavadaghavatAM vA 141 pUjArthAJcatena _ratyantasaMyoge tRtIyA nipAtyA dhau 264 pUraNArthapratyayAnte | 326 phalabarhAbhyAminaH / | 162 bhyas zUbhyam priyAdau ca na 326 balAdUlaH 284 bhrASTrAgnyorindhe 72 pUrvAdInAM navAnAMjasa- | 332 bahuvA uktArthe sa ca / 285 matvarthe bahusvarasya GasiGInAmIsmA- prAgeva 296 matsyasya yalopaH smino vA 260 bahuvrIhiranyA 307 madhyAnmaH 241 pUrve'vyaye'vyayIbhAvaH / 198 bahuvrIhejAMtipUrvAsa 204 manorai au vA 332 prakAre jAtIyaH ktAntAt 309 manorjAtAvapatye jya224 prakRtyAdibhyazca | 269 bahuvrIhau dhanuSo'naG | SaNI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGkAH / sUtrAdi. 190 mannantAnne 326 malAdinaH 325 mahiSADUmatuH 304 mAturbhrAtAra DulaH 193 mAtulopAdhyAyAbhyAM vA 304 mAtRpitRbhyAM pitari mAtari ca DAmahaS 149 mAdU 323 mAntopadhAdvatvinau 13 mukhanAsikAvacano'nunAsika: 306 mukhapArzvatasolaoNpa Iye 317 mRdastika: 42 mo'nusvAraH 127 mo no dhAtoH 44 mo rAji samaH kvau 265 yaGmAninoH puMvat 102 yaTosa 229 yatazcAdhvakAlayoni rmANaM tatra paJcamI 330 yattadetadAmA tau 244 yathA'sAdRzye 354 yathAsve yathAyatham 43 yamA yape'sya 193 yavanAliyAm 44 yavalamanapare hakAre masya yavalamanA vA 28 valAdyo dva 323 yavAdarna 193 yavAddoSa sUtrAdInAmakArAdivarNakramaH / sUtrAdi. pRSThAGkAH / 189 yasya lopa: 138 yujeH paJcasu num na samAse iti ca 267 yuTi sati puMvat 339 yuvApayoH kan vA 159 yuvAvau dvivacane 167 yuSmadasmadoH SaSThI caturthIdvitIyAbhiste me vAna vasnaso 207 yUnastiH 160 yUyaM vayaM jasA 224 yenAGgavikAra: 117 vRNAM napuMsake dha 32 vRNAmasavarNe svare samAse padAnte vA hrasvaH 30 ve dvitve 91 vordhAtoriva svare 22 vorlopaz vA padAnte 130 vo ha 92 khauvA 52 raH 126 raH saMkhyAyA: 329 rajaH kRpyAsutipariSa yo valaH 19 rahAdyapo dviH 292 rAjaparyAyapUrvo rakSa: pizAcAdipUrvazca sa bhAntaH kkI m 283 rAtrAhnAhAntAH puMsyeva / ( 9 ) sUtrAdi. pRSThAGkAH / 284 rAtreH kRti vA 52 ra lopo dIrghazca 226 rucyarthadhAtuyoge prIyamANe 52 rephakRtikasya khape vA rephaH 99 sbha 49 rosrAtri 324 lakSmyA acca 203 liMgArthe prathamA 88 luki na tannimittam 300 lugbahutve kacit 283 lokasya puNe 324 lomapAmapicchAdibhyaH zanelA: 88 lomno'patyeSu bahuSva kAraH 319 lohitAde Dimana bhAve vA 317 vattulye 341 vatvantAtsvArthe dvayasa mATo 333 vatsokSAzvarSabhebhya stanutve 127 vamayozca 192 vayovAcino hAyanasthep 19 vaya varyeNa tavarNa: 229 varjane'paparibhyAM paJcamI 187 varNakA tAntave - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * (10) siddhAntacandrikApUrvArddhastha 123 vasAM rase pRsstthaangkaaH| sUtrAdi. | pRsstthaaNkaaH| sUtrAdi. | pRSThAGkAH sUtrAdi. 10 varNavirodho lopazU 312 vinayabhyAM nAnAjI | 237 vopasargasya 187 vartakA zakunau prAcAm | na sh| 295 vo'vyasvare 234 vartamAnAdhArArthaktasya / 228 vinApRthaganAnA vA 202 vorguNAt yoge SaSThI | 220 vinAsahanamasUtenirdhA- | 282 tritaH parasya vA raNasvAmyAdibhizca | 131 bito num 147 vasorva uH 340 vinmatoluk | 344 zatAdonityam 350 vAkyAdeHsaMbodhanasyA- | 13 vibhaktyantaM padam 308 zaktiyaSTayorakiNa sUyAsaMmatikopakutsa- 13 virAmo'vasAnam / praharaNe nabhartsaneSu 170 vizeSyapUrva saMbodhane | 308 zamyAH plam 48 vAcaspatyAdayo nipA- tarapUrva saMbodhana ca 285 zarAdezva tAsidhyanti hitvA'nyasmAtsaMbodha 47 zasapare khase visarja 331 vAco gminiH nAtparayonate nIyasya visarga eva 75 vA jasI | 215 vizloSAvadhau paJcamI 258 zasAdI svaraM taddhita243 vA TADyoH | 324 viSvagityuttarapadalo yasvarayorIpIkAre ca 327 vAtAtIsArapizAcA pazcAkRtasaMdheH padAdezaH nAminiH kuk ca | 139 vizvasya vasurATodIrghaH / 6. zati 327 vAtAtsamUhe ca 312.visaMprodaH kaTaH 254 zasi bahvalpArthasya 154 vA''dIpoH zatuH 146 visarganumsthAnikAnu puMvat 44 vA padAntasya 45 zase NoH kukduko __svAravyavadhAne'pi 109 vA'mazasi 45 zase capasya dvitIyA vA 115 vA'vasAne 12 visargAnusvArasaMyoga 47 zase vA 137 vA''su paro gururdIrghazca 151 zaso no vaktavyaH 124 vAho vau zasAdau svare | 47 visarjanIyasya saH 276 zAkapArthivAdInAM . . 309 viMzatitriMzadbhayoM Da- | | 312 vistAre paTaH madhyamapadalopaH kako vA 349 vIpsAyAM padaM dviH 325 zikhAyA vala: 209 viMzatestilopo Diti / 339 vRddhaprazasyayA 296 zivAdezvANa 343 viMzatyAdervA tamaT | 266 vRddhihetostaddhitasyA- | 326 zItoSNatRprebhyastada171 vidyamAnapUrvAtprathamA- | raktavikArArthasya na / sahane ntAtparayoranvAdeze | 311 veH zAlazaMkaTau 321 zuno vasya uvA ca 'pyete vA 77 veDyoH dIrghaH 228 vidyAkhIphAre paJcamI / 110 veyuvaH | 326 zRGgavRndAbhyAmArakaH Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suutraadiinaamkaaraadivrnnkrmH| pRSThAkAH sUtrAdi. ! pRsstthaaNkaaH| sUtrAdi. | pRsstthaaNkaaH| sUtrAdi. 40 ze cagvA 290 saMkhyApUrva rAtraM klIbam | 268 samAhAra ekavadbhAvaH 210 zeSAH kArya kartRsAdha. 258 saMkhyApUrvo dviguH / 259 samAhAre'ta Ib dviguH nayodInapAtre vizleSA 344 saMkhyAyAH prakAre dhA / 320 samUhe'rthe'pi vadhau saMbandha AdhAra 77 saMkhyAvisAyapUrvasyA | 154 sayaGantasya zau mnanu bhAvayoH hrasyAhan vA au 58 sarUpANAmeka zeSa 355 zeSA nipAtyAH katyA291 saMkhyAvyayAbhyAM parasya ekavibhakto dayaH pathaH klIbatA | 265 sarvAdeH samAsAdI 234 zeSe kRti vA 268 saMkhyAsuvyAghrAdipUrva puMvat 198 zoNAdvA sya pAdazabdasyAntalopaH 71 sarvAdeH smaTa 114 itvanyAdeH 237 sarvAdehetuprayoge heto 341 saMkhyeyavizeSAvadhAraNe 331 zraddhAdekheM: dyotye ca tRtIyASaSThyau dvestIyaH 226 zlAghahanusthAzapAM 24 savarNe dIrghaH saha prayoge bodhayitumiSTe | 292 saMghAtArthe sabhAntaH / 53 sazabdAdvisargasya lopaH 315 zvasastikaNa vA 312 saMghAte kaTaH svare lopa eva pAdapUraNaM 205 zvazurasyokArAkAra | 266 saMjJApUraNArthapratyayayona lopa Uzca 86 saMjJopasarjanayo tvam 317 sasno prazaMsAyAma 131 zrAdeH 217 saMbandhe SaSThI 201 sahanagvidyamAnapUrvAna 342 SaTkatikatipayacatu352 saMbhrameNa pravRttAvane 223 sahAdiyoge tRtIyA kadhA prayogaH yastha 277 sahAdeH sAdiH 312 SaTtve SaDgavaH 121 saMyogAntasya lopaH / | 125 saheH sADhiH 206 saMhitazaphalakSaNavAma-314 sAkSAgRSTari saMjJAyAM 278 SaSa utvaM dAtRdazadhAsUttarapadAdeH STutvam _____ sahitasahAderanaupamye'pi DiniH 237 SaSThI hetuprayoge 84 sakhipatyorI | 351 sAdRzye dyotye guNa334 So DaH 241 sa napuMsakam vacanasya dve sto bahu38 STrAbhaH STuH 33saptamyarthe Itsadhina yAti vrIhivaJca 189 STatritaH 122 zAbhennasya rAna | 231 sAdhunipuNAbhyAM pUjA136 SNaH 66 samAnAddhelopo'dhAtoH yAM saptamI 70 runoM No'nante 241 samAsapratyayayoH 232sAdhvasAdhuprayoge saptamI 192 saMkhyAdedIna Ip | 239 samAsazcAnvaye nAnAm | 163 sAmAkam 345 saMkhyAparimANAbhyAM 25 samAse kacidaikapadyaM / 291 sAmAnye napuMsakam vIpsAyAm . NatvahetuH 25 sAraGgaH pazupakSiNoH cet Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (12) siddhaantcndrikaapuurvaarddhsth-suutraadiinaamkaaraadivrnnkrmH| - sup pRsstthaangkaaH| sUtrAdi. pRsstthaangkaaH| sUtrAdi. | pRsstthaangkaaH| sUtrAdi. 121 sAvanaDuhaH / 97 sturAra 135 hano ne 57 si au jasa am au| 320 stenAdyo nalopazca 50 have zas TA bhyAm bhis / 37 stoH zcubhiH zcuH 25 halAderISAdI Tela.po ke bhyAm bhyas Gasi 90 triyAM yoH vaktavyaH bhyAm bhyas s | siyAsavantikantika- 27 hasAtparasya jhasasya os Ama Di os | lopo vA savarNa jhase ruzUrasenAdibhyo325 sidhmAderlaH 'bahutve'pi 89 hase'I hasaH 66 sidhiH 353 strInapuMsakayoruttarapa-321 hite ca 25 sImantaH kezaveze dasthAyA vibhaktarAmbhAvo vA 326 himAdeluH 193 himAraNyayomahattve 72 suDAmaH 108 strIbhruvoH 297 sudhAtavyAsavaruDani- 345 strIpuMsAbhyAM nabasnabI 326 hRdayAdAluH . 307hetumanuSyebhyovA rUpyapAdacANDAlabimbAnA300 ruyapatye luk . 313 snehe taila: makaGca mayaTI 39 supo na 227 spahayaterIpsite | 230 hetau tRtIyApaJcamyau 196 suryAgastyayorIyaIpica 129 sbhyaH 307hemantasya vAtalopo'Ni 195 sUryA devatAyAM cAp 46 srovisarga: 33 haiheprayoge haihayoH 292 senAsurAcchAyAzA- 10 svarAnantaritA hasAH aluto vA lAnizAnto vA saMyogaH 36 ho jhabhAH 95 serA 51 svare yatvaM vA 124 ho DhaH 149 serauH 267 svAMgAdIpo'mAnini na 5 hrasvadIrghaplutabhedAH 83 seDarDA'dheH 199 svAMgAdvA savarNAH 53 saiSAddhase 327 svAdAminnaizcarye / 120 hasvadeze saMdhyakSarANA. 59 so gaH puMsaH 231 svAmyAdiyoge SaSTI- mikArokArau 149 sau saH 12 hrasvo laghuH 139 skorAdyozca | 316 svArthe'pi | 188 hrasvo vA saptamyau iti siddhAntacandrikApUrvArddhasthasUtrAdInAmakArAdivarNakramaH smaaptH| - Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne siddhAntacandrikA / subodhinii-tttvdiipikaa-ttiikaaddhyopetaa| * (pUrvArddham ) * zrIgaNezAya namaH / zrIsarasvatyai nmH| namaskRtya mahezAnaM mataM buddhA pataJjale / vANIpraNItasUtrANAM kurve siddhAntacandrikAm // 1 // subodhinIpurANapuruSaM dhyAtvA natvA cArhantanAyakam / siddhAntacandrikAvRttiM cakerImitarAmaham // 1 // vidyAratnapayonidhau svaratarAmnAye jagatpUjyake zrIbhaTTArakasaMpadaM guNagaNaiH stutyAM dharanpuNyavAn / pUjyazrIjinabhaktisUridhipo varti vidyAnidhiH so'yaM zItakarAyate ca yazasA sarAyate tejasA // 2 // zrIkIrtiratnaH sUryAhA~ yatIndro'bhUttarAM ttH| zrImatsumatiraGgAkhyaH pAThakavarastataH // 3 // zrIpAThakAH zrIsukhalAbhasaMjJA jAgratprabhAvA vilstprtijnyaaH| tacchiSyavaryAH kRtirAjidhuryAH zrIpAThakAH pAThakavAraNendrAH // 4 // zrIbhAgacandrA gaNisaMpravarhAH sNvegrnggaanggnimgngaatraaH| zrIbhaktipUrva vinayaM hi yeSAM tannAmadheyaM guravo vadanti // 5 // teSAM hi teSAM vinyprdhaano'nvdyvidyaabhysnaiktaanH| prAjJaH sadAnandagaNiH suziSyaH subodhinI saMvidadhAti vRttim // 6 // granthAdau granthamadhye granthAnte ca maGgalamAcaraNIyamiti shissttaacaarH| tatra maGgalaM trividham |aashiirvaadaatmkN namaskArAtmakaM vastunirdezAtmakaM ceti|ath granthAdau grantha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) siddhaantcndrikaa| kartA rAmAzramo namaskArAtmaka maGgalaM ziSyazikSAyai nibadhnAti // nmskRtyot|| ahaM siddhAntacandrikAM kurve / pramANena prApto'rthaH siddhaantH| 'SidhUzAstrAdoM' asmAdgatya rthAditi ktH| siddho niSpanno'nto nizcayo'trati siddhaantH| siddhAnte candrikeva candrikA zAkapArthivAditvAnmadhyamapadalopaH siddhAntacandrikA tAm / candrajyotiriva prkaashikaamityrthH| sakalajanAhlAdakatvasAmyena candrikAzabdaprayogaH / candro'styasyAmiti cndrikaa| 'aiko ca matvarthe' iti ikH| candraM kAyAta pratipAdayatIti vA candrikA / Ato ddH| candramAcaSTe iti vA cndrikaa| nyyntaadvny|"cndrikaa kaumudI jyotsnA" itymrH|| kurve iti laTU uttamapuruSasyaikavacanam / AkhyAtapratyayastu krtysti| karturAkhyAtenoktatvAdAkhyAtavAcyakArakavAcakaH prathamAnto'hamiti kartA sNgRhyte| kurve ityatra 'yvorvihase' iti dIrghastu na bhavati kuruchuroneti nissedhaat|| nanu kariSyamANAyAzcandrikAyAH kathaM kubai iti vrtmaannirdeshH| ucyate / vartamAnasamIpe bhUte bhaviSyati ceti bhaviSyadarthe laTU / keSAM siddhAnta ityata aah|| vANIpraNItasUtrANAmiti // vANyA praNItAni vANIpraNItAni vANIpraNItAni sUtrANi vANIpraNItasUtrANi teSAm / 'vaNa zabde' pacAdyaH / vaNo brahmA 'devatedamarthe' ityaN / tato vraNa iivitiipaavaannii| vANayati prerayati jIvAniti nyyntaatpcaadyH|ndaaderitiibvaa / gIrvAgvANI sarasvatI" ityamaraH / niyaH karmaNi ktH| 'sUtra veSTane' curAdiH sUtrayanti bahUnarthAnalpAkSarairiti suutraanni| pcaadyH| kiM kRtvA |mheshaanN nmskRty| mahAMzcAsAvIzAnazcati mahezAnaH zambhustam / sahAditvAnmahacchabdasya mhaadeshH| ISTe itiishaanH| katari zAnaH // nmskRtyti|| pUrvakAle ktveti ktvAsthAne samAse kyaviti bhAve kyp|vaacsptyaaditvaadvisrgsy sH|mheshaanmiti / anuktatvAtkarmaNi dvitiiyaa| ekakartRkayoIyo kRtyayoH kartari prathamA'sti / vizeSyayA AkhyAtakriyayA karturuktatvAt 'gauNamukhyayormukhya kAryasaMpratyayaH'itinyAyAdAkhyAtakriyayA krturbhisNbndhH|| nanu mahezAnamityatra namaAdiyoge' iti caturthI syAt / maivaM vada / namaskaroti devAnityatreva dvitIyaiva yuktaa| 'upapadavibhakteH kArakavibhaktibalIyasI' ityuktatvAt / svayaMbhuve namaskRtyetyatratusvayaMbhuvamanukUlayitumityarthavivakSAyAM 'tumo'prayuktasyakarmaNi'ityanena caturthI / kiM ca jahatsvArthAvRttipakSe namaHzabdasyAtra nirarthakatvAnnamoyoge caturthI na bhavati 'arthavadgrahaNe nAnarthakasya grahaNam' ityuktatvAt / punaH kiM kRtvA / pataJjalermataM buddhA jJAtvA / pataJjalinA manyate yattanmatam / 'mAtabuAddha' iti vartamAne karmaNi ktH| vartamAnAdhArAthasya ktasya ityanena pataJjalerita kartari SaSThI / 'budha avagamane' bhAve ktvaaprtyyH| patanto'Jjalayo yAsmin sa ptnyjliH| zeSanAgaHtasya ptnyjleH| 'ilAderISAdau' iti TilopaH / kiMca "AsanaM brahmaNastasya tapasAmuttamaM tpH|| 'prathamaM chandasAmaGgamAhuyAkaraNaM budhAH // 1 // arthapravRttitattvAnAM zabdA eva nibandha Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [maGgalAcaraNam ] ttiikaadvyopetaa| nam // tattvAvabodhazabdAnAM nAsti vyAkaraNAhate // 2 // " ityuktatvAtsarvata uttama vyAkaraNam / tadvyAkaraNaM sUtram, sUtravyAkhyAnam, vAkyAdhyAhAraH, udAharaNam , pratyudAharaNaM ceti samuditaM bhavati / tasyaikadezaH sUtram / tadvyAkhyAnaM pnycdhaa| yathA-"padacchedaH padArthoktivigraho vAkyayojanA / AkSepasya samAdhAna vyAkhyAnaM paJcadhA smRtam" iti // tattvadIpikApraNamya jagatAM nAthaM mahezaM sAmbamavyayam // siddhAntacandrikAvyAkhyA kriyate tattvadIpikA // 1 // prAripsitanirantarAyaparisamAptaye vihita maGgalaM ziSyazikSAyai nibadhnan cikIrSitaM prtijaaniite| namaskRtyetyAdinA // ahaM rAmacandrAzramaH vANIpraNItasUtrANAM siddhAntacandrikAM kurve / kiM kRtvA / mahezAnaM namaskRtya / punaH pataJjalermataM buddhvetynvyH| namo natiM kRtvA iti namaskRtya / kRJaH 'samAse kyap' iti pUrvakAle kyap / hasvasyeti tuk / vAcaspatyAditvAdvisargasya sH|ntijnypriityaashrytven mahezAnasya karmatvam / ISTe iti iishaanH| Iza aizvarye / zatRzAnAviti shaanprtyyH| ziti caturvaditi caturvavAdap kartarItyap / tasyAdAderiti luk / IzAnAH sAtizayAH bahavaH santi tadvayAvRttyartha vizeSaNaM mahAMdhAsAvIzAnazceti mheshaanH|shaaditvaanmht Atvam / sarvApekSayottamo yaH paramezvarastam / anena vyAkaraNasya siddhAntaH suucitH| dhvanivizeSAvacchinnaM brahmaiva pratipAdyamiti / manyate iti matam / matibuddhipUjArthebhyazceti vartamAne manyateH karmaNi tak / icchAviSayabhUtaM jJAnaviSayabhUta vA buddhvA jnyaatvetyrthH|budh avgmne|puurvkaale ktvaa|puurvkaaltvN ca ktvAkyapoH kurvekriyApekSayA / khale kapotanyAyena dvayostatra saMbandhaH / vizeSaNAnAM parasparaM saMbandhAnabhyupagamAt,AkhyAtAntavAcyAyAHkriyAyA vishessytvsviikaaraat|ptnnnyjliysmin sarveSAM namaskAryatvAt pataJjaliH tasya pataJjaleriti / mananakriyA'pekSayA kartRkAryayoriti kartari SaSThI |n ktAdAviti niSedhaH ktasya sa niSedho na tu tkH| anena prakriyAmAtraM dRSTvA'yaM grantho na idhyaHkintu bhASyaparyantaM jJAtveti sUcitam / vaNativedazabdamuccArayati iti vaNo brhmaa| 'vaNa shbde'pcaadyH| tasyeyaM zaktivANI sarasvatI / 'devatedamarthe' ityaN / vraNa Ip / yadvA vANayati sarvAn jIvAn zabdoccAraNe prerayatIti jyntaatpcaadyH|ndaaderitiip / praNIyante iti prnniitaani|nniinyHkrmnni tH| vANyA praNItAni vANIpraNItAni / amAdAviti ttpurussH| sIvyante'ntarbhAvyante asminnarthA yaistAni sUtrANi / Sivu tantusaMtAne / siveruccetyaunnaadikstrprtyyH| yadvA sUtrayanti veSTayanti alpAkSarairbahUnAniti sUtrANi / 'sUtra vessttne'curaadiH| pacAdyaH / alpaakssrairbhvrthsuuckaani|vaanniiprnniitaani ca tAni sUtrANi ceti krmdhaarystessaam| saMbandhasAmAnye sssstthii| kurva iti kRo vartamAne jittvAdAtmanepadam / uttmpurusssyaikvcnm|tnaaderup / gunnH| Gityadurityutvam / yvorviM hasa iti dIrghastu na saMbhavati sNjnyaapuurvktvaat|sNjnyaapuurvko vidhirnityH| dvimAtro dIrgha iti saMjJA asedhIditi siddhH|ssidhuu zAstrAdau / gatyartheti ktH| siddho niSpanno'nto nizcayo'treti siddhaantH| anyArthe bhuvriihiH| candro'styAzrayatvenAsyA iti cndrikaa|aikaavitiikH| siddhAntAnAMcandrikAsiddhAnta Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) siddhaantcndrikaa| [saMjJAprakaraNam ] candrikAsA yathA kumudAnAM prakAzikA tathyaM sarasvatIsUtrArthaprakAziketi saadRshyaadgaunnpryogH| siddhAntazabdaHsaMbandhitvAtsUtrANAmitivizeSaNasApekSo'pi cndrikaashbdensmsyte|devdttsygurukulmitytr guruzabdo ythaa| etena padArthaHpadArthenAnveti natu padArthaikadezeneti niyamAtsUtrazabdasya kathaMsiddhAntazabdenAnvayaityuktiHparAstAvistutastusAkAGkSatvanirAkAGkSatveevAnvayAnanvayaprayojake na tupadArthatvatadekadezatve / nanunamaskRtya mahezAnamityatranamaAdiyogecaturthItisUtreNa caturthyA bhavitavyamiti cenna upapadavibhaktaHkArakavibhaktirbalIyasItivacanAdvitIyaiva / athakathaM svayaMbhuve namaskRtyeti caturthIticetsvayaMbhuvamanukUlayitumityarthe tumo'prayuktasyakarmaNItikarmaNicaturthIdarzanAdityavehi / yattukurvaityatraAtmagAmiphalAbhAvAtkathamAtmanepadamityAzayagranthakaraNotpannapuNyasya dAnaphalavadAtmagAmitvAdAtmanepadamitisamAhitaMtannaAtmagAmicetphalamAtmanepadaM paragAmicatphalaM parasmaipadamityasyAsArvatrikatvAt / tathA ca mayUrabhaTTaH 'kamalavanodghATanaM kurvate ye / ' mayUkhA iti zeSaH |kmlvnodghaattnruupphlsy kartRbhUtamayUkhAgAmitve'pi kurvata ityaatmnepdmudaajhaar||1|| atha saMjJAprakaraNam / (aiuRla samAnAH ) anena krameNaite varNA jJeyAH / te ca samAnasaMjJAH syuH // naiteSu sUtreSu saMdhiranusaMdheyo'vivakSitatvAt / vivakSitastu saMdhirbhavatIti niyamAt // (subodhinI)-aiuRla samAnAH // saMjJAsUtramidam / AdyantAbhyAmityanena saMjJAvidhAyakasUtreNa shkvaakytvaat| tenAvela ityAdipratyAhArasaMjJA sidhyti| atrAkArAdiSvarthavatsu satsvapi svruupgrhnnsyesstttvenaarthvtvsyaavivkssittvmsti|arthvttvaabhaavaann praatipdiksNjnyaa||praatipdiktvaabhaavaann syAdivibhaktyutpattiHavibhaktikAnAM samAso na bhavati padAnAmeva samAsa ityukttvaat| samAsAbhAvAdvAkyamAtrataHsAGketikaM SaTpadamidaM suutrm||nnu sandhiHkathaM na kRtH| ucyte|vrnnaanaamsNdigdhtvn bodhnaayaavivkssittvaadetessvsNdhiH| uktaM c| "saMhitaikapade nityA nityA dhaatuupsrgyoH|| nityA samAse vAkye tu sA vivakSAmapekSate // 1 // " iti // saMhitA'tra sAMdhaH / ekameva padamityekapadam / tatra saMhitA nityA / yathA / devau // dhAtUpasargayorubhayAH saMhitA nityA / prekssyte||smaase saMhitA nityA avAntarapadavibhAgAbhAvAt samAse okapadavAt / yathA devendrH|| sA saMhitA vAkye vivakSAM vaktumicchAmapekSate / yathA ' he rohiNi tvamasi zIlavatISu dhanyA enaM nivAraya patiM sakhi durvinItam / ' ityAdiSu vivakSAdhInA saMhitA jJeyA / tena vAkye vivakSitaH mandhirbhavati na tvavivakSita iti // svarANAMcAdiSu paatthaannipaatsNjnyaa|aunipaat iti prakRtibhAvAnna saMdhirityanye vdnti|| nanu varNAtkAraHityanenebhyaH kArapratyayaH kathaM na syAt / ucyate / vArtikaM dRSTvA sUtrakRtaHpravRttyasaMbhavAnna kaarprtyyH|| nanu akArAdyupadezena yathA tatsavarNAnAmAkArAdInAM Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ saMjJAprakaraNam ] ttiikaadvyopetaa| (5) lAbhAtpRthagAkArAdayo nopadiSTAstathA RlavarNayorapisAvAta RkAropadezenaivobhayagrahaNasiddheH kiM pRthgupdeshH|ucyte|RlvrnnyoH sAvarNyasyAnityatAM jJApayitumubhayorudezAtatphalaM tu klaptA zikhA yasya sa klaptazikhastasya dUrAtsaMbodhane klptshikhestrplutbhvnm|RlvrnnyoH sAvarNyasya nityatve tu guroranRto'nantyasyApItyatrAnta iti niSedhAhakArasyeva lakArasyApi pluto na syaadityrthH| idaM sUtra kAryadvayaM vkti| tatkim / akArAdikramaM teSAM samAnasaMjJAM cAsamAnaM mAna parimANaM yaSAM te smaanaaH| samAnazabdaH sNjnyaa| akArAdayaH saMjJina iti|ih pratyekamakArAdInAM saMjJA na samudA yasya tasya yugapallakSye pryogaabhaavaat| samAnasaMjJApradezA:samAnA lopodhaataarityaadyH| kiMca eteSUktavakSyamANeSu sUtreSu saMdhiH saMhitA nAnusandheyo na krtvyH| kasmAt vaktumicchA vivakSA vivakSA jAtA'syati vivakSitaH / vaktumizro vivakSita iti vA / vivakSitasya bhAvo vivakSitatvaM na vivakSitatvam avivakSitatvaM tasmAdavivakSitatvAt vakturaniSTatvAt / tathA hi vAkye tu sA vivakSAmapekSate ' iti // (tattvadI0)-prakRtopayuktamAha // aiuRla smaanaaH|| atra prAJcaH / SaTpadamidam,na tu dvipdm|dvipdtve hi pUrvapadaM pnycvrnnaatmkm|tthaa ca samAhAradvandvaH sa ca azva izva udha A ca A ca aiuRlAevaM samAse saMhitA syaaditi| tathA coktam-"saMhitaikapade nityA nityA dhAtUpasargayoH / nityA samAse vAkye tu sA vivkssaampeksste||"iti||smaase vAkyatvAbhAvena vivakSAyA asaMbhavAdavivakSitatvAdityAdikamanarthakaM sNpdyet|ato na dvipdmityaahuH|vstutstu naiteSu saMdhiH sUtratvAdityeva vaktumucitamAtathAca dvipdtve'pindossH|uktN cAbhobhagoaghoapUrvasya yo'zIti pANinisUtre asaMdhiH sautraH iti bhttttojidiikssitaiH|au nipAta iti sUtreNa sNdhivirhaat| atraahuH| atrAkArAdInAM svarUpeNAnukAryeNa vA'rthasya sato'pyavivakSaNAnnAmatvAbhAvAdvibhaktyanutpAdAdasamAsenaikapadatvAbhAvAtpaJca pdaaniiti|ttredmvdheym|pnyc padAnIti taavdvyaahtm|vibhkternutpaaden padatvAsaMbhavAt / vibhaktyantaM padamiti padasaMjJAvidhAnAt / kiMtu sUtratvAdeva vibhktelk| varNaparigaNanasya saMjJopayogitvena tatpUrvakaM saMjJAvidhAnamiti darzayati / aneneti // ami pUrva ityAdAvivArthadvayakathanena vibhAgaH / (isvadIrghaplutabhedAHsavarNAH) eteSAM hrasvadIrghaplutAH sajAtIyAH parasparaM savarNA bhaNyante // (subodhinI )-hasvadIrghaplutabhedAH savarNAH eteSAm aiuRlavarNAnAM ye bhedA vizeSavyaktayo hrasvadIrghaplutarUpAH sajAtIyAH samAnA cAsau jAtizca sajAtiH sahAditvAtsamAnasya sAdezaH sajAtau bhavAH sajAtIyAste mithaH savarNasaMjJakA AcAyeNa kthynte||hrsvshc dIrghazca plutazca te hrasvadIrghaplutAH hasvadIrghaplutAzca te bhedAzca hasvadIrvaplutabhedAH jAtisthAnAbhyAM samAnAH varNAH / sahAditvAtsamAnasya sH|| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntacandrikA / (tatvadI0)-hasvadIrghaplutabhedA iti||hsvshv dIrghazca plutazca teSAM ye bhedA udAttAdayasteSAM svrnnsNjnyaaityrthH||hsvaadibhirbhedshbdsy karmadhArayo vAyattuvAsudevena hrasvAdibhedAntasyadvandvaM kRtvA vyAkhyAtaM tadasat / anantaragrahaNasya vaiyarthyaprasaMgAt // etessaamiti||anntroktaanaam / aiuRlavarNAnAmevAMgulyA nirdeshH|smaano varNo yeSAM te savarNA ityanvarthasaMjJAzrayaNAtsajAtIyA iti|tthaacaakaarsyaakaarennaiv sAvarNya na tu vijAtIyairIkArAdibhiriti bodhyam ||nnu anvarthasaMjJAbalAdevAtrasavarNasaMjJAsiddhautadvidhAyakaM sUtraMkimarthamiti cennAsandhyakSarANAmapyanvarthasaMjJayA savarNasaMjJA syAditi tannirAsArthamidaM sUtram / yadi tvaiauiti pRthagnirdezo jJApakastadedaM mandaprayojanam // (Rlavargauca) ekamAtro hrasvaH / dvimAtro dIrghaH trimAtraH plutaH // ( subodhinI) RlavarNau ca // jAtisthAnAbhyAM bhinnatvena sAvarSyAprAptau vidhyarthaM vacanam / padAntAnAM samAnAnAmiti prakRtibhAvaH / etAvapi savarNasaMjJakAvAcAryeNa kathyete / savarNasaMjJApradezAH savarNe dIrghaH shetyaadyH|| teSAM bhedAnAha // ekamAtro hrasva iti // mAtrAzabdenAkSispandanapramANaH kAla ucyate / "mAtraM tvavadhRtau svArthe kAtsnyai mAtrA pricchde|akssraavyve dravye mAne'lpe krnnbhuussnne||kaale vRtteca"iti hemacandraH / ekA mAtroccAraNakAlo yasya sa ekamAtro hrasvasaMjJaH kathyate / hasati hasate vA dIrghApekSayeti hrasvaH // dvimAtro dIrghaH // dve mAtre uccAraNakAlo yasya sa dvimAtro dIrghasaMjJaH kthyte|hnnaati dIryate vA mukhamiti diirghH||trimaatrH plutH||tisro mAtrA uccAraNakAlo yasya sa trimAtraH plutasaMjJaH kthyte||plvtelNghte hasvadIrghAviti plutH|| (tttvdii0)-Rlvrnnaaviti||aa ca A ca Rlau tau ca tau vrnnaaviti|ydvaa A calavarNazca tauninu RlavarNAvityanenaiva RvarNalavarNayoHsAvAdeva RkAropadazenaiva lakAropadeze siddhe aiuRla samAnAH iti sUtrelakAragrahaNaM vyrthmiticetstym|RvrnnlvrnnyoHsaavrnnysyaanitytvjnyaapnaay pRthak lakAragrahaNam ityvdheym|ttphlNtu he 'klaptazikha' ityatra 'guroranRtaH'ityanena plutatve kartavye RkAraparyudAsena lakArasya na paryudAsaH |hrsvaadisNjnyaashc lokaprasiddhA ityAha / / ekamAtra iti // mIyate iti mAtrA uccaarnnkaalH|ekaa mAtrA yasyeti vigrhH| evamanyadapi / (eai oau sandhyakSarANi). ( subodhinI )-eaioau sandhyakSarANi // pUrvavadvAkyatvAtpaJcapadamidaM sUtram // atrApi sandhyabhAvo'vivakSitatvAt / idamapi kAryadvayaM Sakti / tatkim / ekArAdikrama sandhyakSarasaMjJAM ca / sandhau jAtAnyakSarANi sandhyakSarANi / sandhyakSarasaMjJApradezAH sNdhykssraannaamityaadyH|| . (tattvadI0)-eaioau saMdhyakSarANIti // nanusaMdherjAtAnyakSarANi sandhyakSarANItyanvarthasaMjJAbalAdeva sandhyakSarasaMjJAsiddhau tatsaMjJAvidhAyakaM sUtraM vyarthamiti cennAyakArAdInAmapi saMdhijatvAvizeSeNa sandhyakSarasaMjJA syAditi tannirAsArthamidaM suutrm|essu ca bhAgadvayasattve'pi narasiMhavat Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [saMjJAprakaraNam ] ttiikaadvyopetaa| (7) jAtyantarAkrAntatvena na bhAgakAryam / tenAme idaM vAyo udakamityatra savarNadIrghatva na / atravarNaparigaNanasaMjJAvidhAnarUpakAryadvayasya vRddhakumArIvaranyAyena siddherna vaakydvym|evN pUrvasUtre'pi bodhyam / (ubhaye svarAH ) akArAdaya ekArAdayazca svarA ucyante // ( subodhinI )-ubhaye svraaH|| ubhAvavayavau yeSAM te ubhaye tayaDayaTau saMkhyAyA avayave ityyttr| "svaro nAsAsamIresyAnmadhyamAditrikasvare / udAttAdAvakArAdau SaDjAdau ca dhvanau pumAn // " ityAdyakArAdibhinnArthAntaravAraNAyedam / hasvadIrgha plutA bhedA vizeSavyaktayo yeSAM te hasvadIrghaplutabhedAH etAdRzA akArAdayaM ekArAdayazcAcAryeNa svarasaMjJakAH kathyante / svayaM rAjante zobhante iti svarAH / 'rAjR dIpto' asmAnnAnIti DapratyayaH / ekAkino'pi prAyo'rthapratipAdane samarthAH ityarthaH // svarA iti bahuvacanaM tu pratyekaM saMjJAvidhAnArtha jJeyam // nanu 'ubhaye' iti grahaNaM vyartham / akArAdInAmekArAdInAM cAnuvRttyaiva lbdhtvaat| ucyate / 'anantarasya vidhirvA pratiSedho vA' iti nyAyo'nena jJApyate / anantaratvAdekArAdInAmevAnuvRttiHsyAt na tvakArAdInAmantaritatvAditi / svarasaMjJApradezAH'i yaM svare' ityaadyH|| (tattvadI.)-ubhayaiti // nanu te svarA ityeva kimiti na sUtritaM tacchabdasya pUrvaparAmArzavanAkArAdInAmeva lAbhAditi cenna anantarokta saMdhyakSarANAmeva tacchabdena parAmarzaH syAditi zaGkAyA nivRttaye ubhayagrahaNasyAvazyakatvAt / yadvA svarA ityevAstu akArAdInAmanuvRttyai lAbhAditi cenna uktayukteH / yadi tUttarasUtre'varNaparyudAsenAkArAdyanuvRttistadobhayagrahaNe sarvAdiprayojanArthamaveti dhyeyam / bahuvacanaM pratyekasaMjJArthamapi tyaktumucitaM samudAyasya yugapallakSye prayogAbhAvAdeva tallAbhAt / evaM pUrvottarasUtreSvapi bodhyam / yattu akArAdayaH paJca catvAra ekArAdaya iti tanna akArAdiSu nyUnAdhikasaMkhyAyA asaMbhavena tadgrahaNasyAnarthakatvAt // (avarjA nAminaH) avarNavarjAH svarA nAmina ucyante // (subodhinii)-avrjaanaaminH||ashc Azca tayoHsamAhAraHAmiti kecittanmandam / aitynenaatvjaaterevaabhimttvaat| aNvrjyntiityvrjaaH| vRjI vrjne'curaadiH| asmAt kaarye'nnitynnprtyyH| pUrvasUtrAdubhaye ityanuvartanIyam / avarNavarjA ubhaye ikArAdaya ekArAdayazca svarA nAmisaMjJakA AcAryaNa kathyante // namanaM naamH| bhAve ghaJ / nAmo'syAstIti naamii| nAmisaMjJApradezA 'nAmino raH' ityAdayaH / kiMca sa hrasvadIrghaplutarUpasvaraHpratyekamudAttAdibhedena tridhA'sti / hrasvasvara udAttaHhasvasvaro'nudAttaH 2 hrasvasvaraH svaritaH 3 / dIrghasvara udAttaH 1 dIrghasvaro'nudAttaH2 dIrghasvaraH svaritaH 3 / plutasvara udAttaH1plutasvaro'nudAttaH2 plutsvrHsvritH3|| evaM navavidho'pi pratyekamanunAsikAnanunAsikabhedAbhyAM punaHsa dvidhA'sti / tadityam / a i u R eSAM caturNA varNAnAM pratyekamaSTAdaza bhedAH santi / lavarNasya dvAdaza bhedA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) siddhAntacandrikA | [saMjJAprakaraNam ] stasya dIrghAbhAvAt saMdhyakSarANAmapi pratyekaM dvAdaza bhedAsteSAM hasvAbhAvAt / a ityaSTAdazAnAM saMjJA / tathaivaikArokArau / RkArastriMzataH saMjJA RlavarNayoH sAvayat / evam lRkAro'pi / e iti dvAdazAnAM saMjJA / tathaikAraukAraukArAH / edaitorodautozca na mithaH sAvarNya bhinnajAtitvAt // O (tattvadI 0 ) - avarjA nAminaiti // aM varjayaMtItyavajaH / kArye'N // nanu yau nAmina ityeva kimiti noktamau nipAtaitivat ikAramArabhya aukArAntasya pratyAhAreNa grahaNAdavarNavarjAnAM lAbhAtna caikAraukArayoH saMjJAzaGkAnirAsAyataditicenna / pUrvasUtrokta svarAnuvRttyA tannirAsAt iti cetsatyam / nAmisaMjJAyAH pUrvapratyAhArasaMjJAyAanuktatvena yAvityanene kArAdyau kArAntasvarabudhasyAnudayAt / yaditu vyAkaraNasyAnAditAmAzrityapratyAhArAdi siddhistadaivameva nyAyyamityalaM pallavitena / (hayavarala // JaNanaGama // jhaDhaghaghabha // jeDadgava || khaphachaThatha || caTatakapa // zaSasa // ) ( subodhinI ) - hayavarala 1 JaNanaGama 2 jhaDhaghaghabha 3 jaDadagaba 4 khaphachaThatha 5 caTapa 6 zaSasa 7 ete'pi varNA uktakrameNaiva jJeyAH / anyathA pratyAhArAsiddheH / etAni nava saMjJAsUtrANi santi / AdyantAbhyAmityanenaikavAkyatvAt / eSAM varNAnAmarthasyAvivakSitatvAdebhyo vibhakteranutpattirjJeyA / kiMca savarNA ityanuvartya vAkyabhedena vyAkhyAtavyam / tadyathA / bhinnajAtIyA apyete varNAstulyasthAnaprayatnAH santaH savarNA AcAryeNa kathyante ityarthaH / hakArAdiSvakAra uccAraNArthaH / na tu prayojanArthaH / nanu rephasya yapapratyAhArAntarbhAvAt kuNDaM rathenatyAdau vA padAntasyeti pakSe rephaHsyAt bhadrahRda ityatra ca rahAyapo dviriti dvitvam / ucyate / bhadrahRda ityatra rahAyapo dvirityanena rasya dvitve kRte ri lopo dIrghazcota ralope ca pUrvasya hakArasya svaratvAbhAvAnna dIrgha iti / kuNDaM rathenetyatra tvanunAsikasyAnusvArasya sthAne'nunAsikA eva yamA bhavanti ityarthakathanAt rephasyAnanunAsikatvAdanunAsikasyAnusvArasya rakAro nabhavatItyarthaH // ( tattvadI 0 ) - hayavaraletyAdi || hakArAdiSvakAra uccAraNArthaH // ( AdyantAbhyAm ) Adyantau varNoM madhyagAnAmAbhyAM sahitAnAM saMjJAH syuH // ava ila jaba jhabha capa / evamanye'pi // ( subodhinI ) - AdyantAbhyAm // saMjJAsUtrametat / Adizva antazca Adyantau tAbhyAm AdyantAbhyAM kRtvA madhyasthA akSarA grAhyA ityukteH AdyantavarNarUpA madhyagAnAM saMjJA bhavatItyAdyantayoraprAptAyAM tatra vRttyantarasya grahaNamAzritya vyAkhyeyam / tadyathA / AdyantAbhyAM sahitAnAmiti / kiMca Adyantau tAvadavayavau tAbhyAmavayavI samudAya AkSipyate tasya ca yugapalakSye prayogAbhAvAttadavayaveSvavatarantI saMjJA madhyageSu vizrAmyati na tvAdyantayoH / saMjJAsvarUpAntarbhAvena tayoH pArArthyanirNayAdityAzaye Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [saMjJAprakaraNam ] ttiikaadvyopetaa| (9) nAha // AbhyAM sahitAnAmiti // AdyantAbhyAM varNAbhyAM sahitAnAM madhyagA. nAmAdyantavarNarUpAH saMjJA bhavantItyarthaH / etatsUtreNa kRtAH saMjJAH pratyAhArazabdena vyavahiyante / pratyAhiyante saMkSipyante varNA yatra sa pratyAhAraH / sAdhanAdhArayoryuDiti yuTi prApte saMjJAyAmakartari ceti adhikaraNe ghaJ pratyayaH // (tattvadI0 )-AdyantAbhyAmiti // Adizca antazca Adyantau / AvAdeze vakArasya 'yavorlopaz' iti sUtrasya chandastvAtpunaH saMdhirityabhipretyAha // AdyantauvarNAviti // sAGketikaM vA padam // (kAryAyet ) kArya vidhAtumuccAryamANo varNa itsaMjJo bhavati // yA yA saMjJA sA sA phalavatI / yasyetsaMjJA tasya lopaH // (subodhinI)-kAryAyet / varNAnAmAdyoccAraNaM dvidhA / kAryArtha zravaNArtha ceti / kArya vidhAtuM kartumuccAryamANa AcAryeNa kathyamAno varNa itsaMjJako'sti // kriyate saMpAdyate tatkArya pryojnmityrthH| kAryArthoM yathA / uGasiGasaGInAM DakAro Diti DitAM yaDityAdikAryArthaH / zravaNArthoM ythaa|hkaaraadissvkaar iti / eti gacchatIti it / AzuvinAzItyarthaH / tumo'prayuktasya karmaNItyanena kAryAyeti caturthI // (tattvadI0 )-kAryAyediti // 'tumo'prayuktasya karmaNi' iti karmaNi caturthItyAzayenAha // kArya vidhAtumiti // yattu pratyayAdyatirikta iti pratyayAdayaH pratyayAgamAdezAstadatirikta iti tadvivaraNaM ca ttsrvmaapaattH| yattu pratyayaH parasya bodhastadAdikAraNamuttamavRddhavAkyaprayogastadatirikta iti tadapi prakRtAnupayuktatvAdupekSitam / yadyAgrahastadetthaM yojyH| pratyayAdiSu atiriktaH laukikasiddhaprayogoccAraNAdadhika iti kathaMcitprAco granthaH // yasyadi. ti // eti gacchati prayogeNa samavaiti 'iN gatau' asmAtvipi 'hasvasya piti kRti' iti tuk / it / AzuvinAzItyarthaH / iditi mahAsaMjJAkaraNAdito lopaH // (prasaktAdarzanaM lopaH) (subodhinI )-prasaktAdarzanaM lopH|| adarzanaM sAmAnya lopa ityasyArthaH / prasaktAnuccAraNarUpavizeSastu lakSaNayA jnyaatvyH|prsktsy prasaGgaprAptasya varNasyAdarzanamA zravaNamanuccAraNaM lopasaMjJaM bhavati // lopasaMjJApradezAH 'hasepaH seopaH' ityaadyH|lopsNjnyaaphlN tu pratyayalope pratyayalakSaNamiti // prasaktasyeti kim / dadhi madhvityAdau hasvasya piti kRti tugiti tuka mA bhUt / asti hi tatra vipo'darzanam / tacca lopa iti prasaktavizeSaNAbhAve pratyayalakSaNena tuk syAdeveti // (tattvadI0)-lopasvarUpamAha ||prskteti ||prsktsy prAptasyAdarzanamanuccAraNaM lopa ityrthH|| prasakteti kim |ddhi atrApi vipo'nuccAraNasya sattvAttasya lopatve pratyayalakSaNena tuk prsjyet|| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) siddhaantcndrikaa| [saMjJAprakaraNam ] (pratyayAdarzanaM luk) (subodhinI )-pratyayAdarzanaM luk // pratyayasyAdarzanamazravaNamanuccAraNaM luksaMjJaM bhavati // lugiti pUrvAcAryasaMjJA / luksaMjJApradezAH 'napuMsakAtsyamoluka' ityaadyH| luksaMjJAphalaM tu luki na tannimittamiti // - (varNavirodho lopaza) - (subodhinI )-varNavirodho lApaz // svAnuccAraNapravRttyanantaraM kAryAntarapravRttipratibandhako varNavirodho lopazasaMjJo bhavati // varNa viruNadvIti varNavirodhaH lopazUsaMjJApradezAH 'volopaza vA padAnte' ityAdayaH / lopazUsaMjJAphalaM tu lopazi punarna saMdhiriti / nasya lopazi na vibhaktikAryamiti ca // (tattvadI0)-lopazasvarUpamAha // varNeti // varNa viruNaddhIti sa tathA / svapravRttyanantaraM kAryAntarapravRttipratibandhakarUpamuccAraNamityarthaH // / (svarAnantaritA hasAH saMyogaH) (subodhinI )-svarAnantaritA hasAH saMyogaH // antarmadhyamagurityantaritAH nAntaritA anantaritAH svarA anantaritA yeSAMtesvarAnantaritAH / athavA antaramavakAzo jAto yeSAM te'ntaritAH tadbhinnA anantaritAH svarairanantaritAH avyavahitAH svarAnantaritAH / svararahitAnAM hasAnAM saMyogasaMjJA bhavatItyarthaH // saMyujyante'smin samudAye hasA iti saMyogaH / tenAtra samudAye vAkyaparisamAptirna tu guNavRddhayAdisaMjJAvat pratyekam / yadi pratyekaM syAttarhi dRSadvibhartItyatra bakArasaMnidhau dakArasya saMyogatvAt saMyogAntasya lopaH syAt / svarAnantaritA iti kim // panasamityatrAkAreNa vyavadhAne'pi sakAramakArayoH saMyogasaMjJA syAttadA skorAyozcetyanena sasya lopaH syAditi / hasA iti bahuvacanamavivakSitaM tena dvayorapi saMyogasaMjJA'sti / ataH 'zikSa zikSaNe' asmAd gurorhasAdityapratyaye zikSeti siddhayati // . ( tatvadI0 )-svarAnantaritA iti // antaram itaH antaritaH na antaritaH anantaritaH svaro'nantarito yeSAM te / atra svarazabda itazabdazca vyarthaH anantarA ityanenaiva tadbodhAt / tathA hi / na antaraM chidraM yeSAM te hasAH saMyogaH / chidraM tu vijAtIyasvarasya pravezena bhavati / sayoga ityekavacanaM tu vRkSA vanamitivatsamudAyasya saMjJAlAbhArtham // (kucuTutupu vargAH) (subodhinii)-kucuttutupuvrgaaH|| eSUkAraH 'udita savarNaM gRhNAti na tu varNamAtram' iti pribhaassaajnyaapnaarthH| asyArthastvayam / ut ukAra it yasya sa udit svasavarNasya grAhako bhavati / tena coH kurityukte paJcAnAM grahaNamasti // nanu kAdInAM paJcAnAM sava Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ saMjJAprakaraNam ] ttiikaadvyopetaa| (11) rNasaMjJA keneti cecchRNu asmAdevoditkaraNAt jJApakAjAnIhi / ta ete vargasaMjJAH syuH| vargasaMjJAprayojanaM tu vau~ varyeNa savarNa iti // (tattvadI0)-kucuTutupu iti // "akArAtpaJcamo varNastamAhuH paJcakagrahe / ukArastatra vikhyAto nAnyo bhavitumarhati // " . (aredo nAmino guNaH) ar e o guNasaMjJakAH / te ca nAmisthAne bhavanti // (subodhinI )-aredo nAmino guNaH // ara ca ecca ozca eSAM samAhAraH aredo / samAhArasyaikatvAdekatve dvigudvandvAviti napuMsakatve'pi hrasvo na bhavatyatra 'saMjJApUrvako vidhiranityaH' ityuktatvAt // ara e o iti // nAmina iti SaSThayantamasti / nAminaH sthAne guNo bhavatItyarthaH // nanu gAyati glAyatItyAdau saMdhyakSarANAM muNaH syAt // ucyate / aikAropadezasAmarthyAnna bhavati |anythaa ekAramevopadizet / ekArasyaikArasya ca satyasati vA guNe vizeSo nAsti aukArAntastu dhAtu sti astu vA aukAropadezasAmarthyAnna bhvissytiiti| na caivamAyAdezo'pi na syAditi vAcyam / 'yaM vidhi pratyupadezo'narthakaH sa vidhirvAdhyate yasya tu vidhenimittameva nAsau bAdhyate' iti nyAyAta / guNaM prati hi aikAropadezo'narthakaH gle ityasyApi supaThatvAt / AyAdezasya tu nimittamevAsti ataH parizeSAt RvaNaivarNovarNAnAM sthAne ara e o yathAkramaM guNasaMjJakA bhavanti / taparatvaM tu spaSTAthemiti / guNasaMjJApradezAH guNaH, nUpaH, ityaadyH|| (tattvadI0)-aredo nAmino guNa iti // viparItanirdezAhakArAvadhikAstraya eva nAmino gRhyante / atra prAJcaH-nAmiSu iuR iti trayANAmeva grahaNaM lakArasya tu sAvAt / anyathA gAyatItyatra guNaH syAdityAhuH / vastutastu 'gai zabde' ityaikAroccAraNasAmarthyAdeva guNo na / na ca bhavatItyAdAvapi guNo na bhavediti bhramitavyaM tasya babhUvetyAdiSu caritArthatvAt / / (Areau vRddhiH) A Ar ai au vRddhisaMjJAH syuH // ( subodhinI)-Araau vRddhiH|| Azca Ar ca aizca auzca eSAM samAhAraH AraiauM samAhArasyaikatvAdekatve dvimuddandAviti napuMsakatve'pi hasvo na saMjJApUrvakatvena tasyAnityatvAt / samAse'pi saMhitAbhAvo'tra aikau ca matvarthe' iti linggaat| athavA asamAse'vibhaktiko'yaM nirdeshH| tadbhinnatve sati tatsadRzakaraNamanukaraNam / anukaraNAt vibhaktirnAstIti samAsAbhAvAzcatvAri padAni / evamaredo ityatrApi trINi padAni / akArasya AvRddhiH / RvarNasya Ara vRddhiH| ivarNasya ekArasya caikAro vRddhiH| uvarNasya okArasya ca au vRddhiH| ete vRddhisaMjJakAH / vRddhisaMjJAyAH pradezAH 'dhAtonAminaH' ityAdayaH / / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) siddhAntacandrikA | [ saMjJAprakaraNam ] ( tattvadI 0 ) - Arao vRddhiriti // nanu mA'stu vRddhisaMjJA Adisvarasya NityAraiau iti sUtryatAm / tadevottaratrApyanuvartyatAmiti cenna saMjJApUrvako vidhiranityo yathA syAdityetadartha saMjJAvidhAnam / tatphalaM tu abhavIdityAdau pAkSiko vRddhyabhAva iti // ( antyasvarAdiSTiH ) antyo yaH svarastadAdivarNaSTisaMjJako bhavati // ( subodhinI ) - antyasvarAdiSTiH // ante bhavo'ntyaH / NyaH / antyazcAsau svarazcetyantyasvaraH antyasvara Adiryasya saH antyasvarAdiH / svarANAM madhye'ntyasvara Adiryasya samudAyasya sa TisaMjJo bhavati // yatra tu tadAdiranyo varNo nAsti tatra svarasyaivAntyAditvaM vyapadezivadbhAvena bhavati / yatra caika eva svarastatrApi vyapadezivadbhAvAdantyatvamasti / yathA tyadAdiSu / vyapadezivadbhAvastu laukiko nyAyaH / tathA yasya bahavaH putrAstasya tasmiMstasmin jyeSThamadhya kaniSThavyapadezo'sti / yasya tvekaH putrastasya jyeSThAdivyapadezastasminneveti / TisaMjJApradezA yathA 'pathAM TeH' ityaadyH|| so'ntyasvara AdivarNo yasya sa tadAdivarNa iti // ( tattvadI 0 ) - antyasvarAdiriti || antyasvara Adiryasya sa tathA / nanvevaM halISetyAdau kathaM TisaMjJA'ntyasvarasyAditvAbhAvAditi cetsatyam / vyapadezivadbhAveneti gRhANa || ( antyAtpUrva upadhA) antyAdvarNamAtrAtpUrvo yo varNaH sa upadhAsaMjJo bhavati // ( subodhinI) - antyAtpUrva upadhA || ante bhavo'ntyastasmAt antyAdvarNAtpUrvo varNa upadhAsaMjJo'sti / varNa iti kasmAt labdhaM nyAyAt / tadyathA avadhyavadhimadbhAvaH sajAtIyAnAmeva bhavatItyutsargaH / loke hi amISAM brAhmaNAnAmantyAtpUrvamAnayetyukte eka evAntyAdavyavahitapUrva AnIyate na tu samudAyaH tathehApi varNAdavyavahitaH pUrvo varNa eva saMjJI na tu samudAya iti / upadhAsaMjJApradezAH 'nopadhAyAH' ityAdayaH // ( tattvadI 0 ) - antyAtpUrva upadheti // nanu varNAditi sUtre anuktaM kasmAllabdhamiti cenna parANyAditi jJApakAd gRhANa / antyAdupadhetyukte'pi pUrvazabdasyAkSepaH saMbhavati / na ca parazabdasyAkSepaH saMbhavati iti vAcyam antyatvabhaMgaprasaMgAt / nahi parasminvarNe sati pUrvasya antyatvaM saMbhavati / evaM siddhe yatpUrvagrahaNaM tadavyavahitapUrvasyaiva grahaNArtham // ( hrasvo laghuH ) ( subodhinI ) - svo laghuH // hrasvasvage laghusaMjJo bhavati // laghusaMjJApradezAH upadhAyA laghorityAdayaH // (visargAnusvArasaMyogaparo gururdIrghazva ) (subodhinI) - visargAnusvArasaMyogaparo gurudIrghazca // visargazvAnusvArazca Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [saMjJAprakaraNam ] TIkAdvayopetA / (13) saMyogazca te visargAnusvArasaMyogAH visargAnusvArasaMyogAH pare yasmAddhasvAtsa visaganusvArasaMyogaparo gurusaMjJaH dIrghazva gurusaMjJaH // ( tattvadI 0 )- visargeti // visargazca anusvArazca saMyogazca te pare yasya sa tathA / vastutastu visargAnusvArayoratrAnupayogAtsaMyogapara ityeva vaktumucitam // ( mukhanAsikAvacano'nunAsikaH ) (subodhinI ) - mukhanAsikAvacano'nunAsikaH // mukhena sahitA nAsikA mukhanAsikA / zAkapArthivAditvAnmadhyama padalopaH / ucyate'sAviti vacanaH / yuT / mukhanAsikayA vacanaH mukhanAsikAvacano varNo'nunAsikasaMjJo bhavati // 1 ( tatvadI 0 ) - mukhanAsiketi // mukhasahitA nAsikA mukhanAsikA / anyathA mukha ca nAsikA ceti vigrahe prANyaMgatvAdekavadbhAve mukhanAsikamiti syAt / vastutastu ekavadbhAve - 'pi na kSatiH AGaH prazleSeNa tathA siddheH / mukhanAsikA vacanamasyAstIti saH tathA / 'aikau ca matvarthe' iti apratyayaH // (vibhaktyantaM padam ) ( subodhinI) - vibhaktyantaM padam // vibhaktirante yasya tadvibhaktyantaM padasaMjJamasti // padyate'neneti padam / vibhaktyantamityantagrahaNAt ' saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM nAsti ' iti jJApyate // ( tattvadI 0 ) - vibhaktyantamiti // vibhaktirante yasya tat // ( taparaH ) svasamAnakAlasya savarNasya grAhakaH // ( subodhinI ) - taparaH // svasamAna kAlasya savarNasya grAhakaH / takAraH paro yasmAtsa taparaH / takArAtparo yaH sa taparazvati // tantrAdinobhayaM vivakSitam / atra uccAryamANastaparaH svasamAnakAlasya savarNasyaiva saMjJA bhavati / svenAtmanA saha samAnastulyakAla uccAraNakAlo yasya sa svasamAnakAlastasyati / tenAdityAdayaH SaNNAM SaNNAM saMjJAH / lRditi dvAdazAnAM saMjJA / hrasvataparastu hasvabhedAneva gRhNAti / dIrghataparastu dIrghamadAneva gRhNAti nAnyAnityarthaH // ( tattvadI 0 ) - tapara iti // taH paro yasmAttAtparazca taparaH / yattu saMdhyupayogIti kaizviduktaM tanna saMdhibhinnopayogitayA saMkoce mAnAbhAvAt / athavA saMdhipadamupalakSakam // ( virAmo'vasAnam ) varNAnAmabhAvo'vasAnasaMjJaH syAt // saMjJAprakaraNam // (subodhinI ) - (kAdayo mAvasAnAH sparzAH // ) lokaprasiddha pAThApekSamidaM sUtre mAvasAnatvAyogAt / kAdayaH paJcaviMzatirvarNAH sparzasaMjJakAH santi ( JamaGaNanA anunAsikAH // ) ete paJca varNA anunAsikasaMjJakAH santi / nAsikAmanugatA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T (14) siddhaantcndrikaa| [saMjJAprakaraNam ] ityanunAsikAH // ( yaralavA antasthAH // ) ete catvAro varNA antasthasaMjJakAH santi // (zaSasahA USmANaH // ) ete catvAro varNA USmasaMjJakAH santi / ( ka iti 4 pa iti kapAbhyAM khaphAbhyAM prAgarddhavisargasadRzau jihvAmUlIyopadhmAnIyasaMjJako bhavataH // ) arddhavisargasAdRzyamuccAraNe lekhane ca bodhym|| (aM iti aH iti svarAtparAvanusvAravisargasaMjJako bhavataH // ) (akuhavisarjanIyAnAM knntthH||) eSAmaSTAnAM varNAnAmutpatteH sthAnaM kaNTho'sti / dvandvasamAso bodhyaH sarvatra // (icuyazAnAM taalu||) eSAmaSTAnAmutpatteH sthAnaM tAlu bhvti|| (upUpadhmAnIyAnAmoSThau // ) eSAM saptAnAmutpatteH sthAnamoSThau bhvtH|| (RTuraSANAM mUrdA // ) eSAmaSTAnAmutpatteH sthAnaM mUrdA mastako'sti // latulasAnAM dantAH // ) eSAmaSTAnAmutpatteH sthAnaM dantAH santi // ( edetoH kaNThatAlu // ) ityAdau taparatvamasaMdehAthai na svsmaankaalsvrnngrhnnaarthm||ten plutasyApi grahaNamatra bhavatiAekAraikArayorutpatteHsthAnaM kaNThazca tAluca kaNThatAlu bhvti|praanniysnaanggaanaamityekvdbhaavH|| (odautoH kaNThoSTham // ) taparatvamasandehArtham / anayorutpatteH sthAnaM kaNThazca oSThau ca kaNThoSThamasti / prANyaGgatvAdekavadbhAvaH // (vakArasya dantoSTham // ) vasyotpatteH sthAnaM dantAzca oSThau ca dantoSThamasti / otvoSThayoH samAse vetyokAraH // ( jihvAmUlIyasya jihvAmUlam // ) jihvAmUlIyavarNasya jihvAyA mUlamutpatteH sthAnamasti // (nAsikA'nusvArasya // ) anusvArasyotpatteH sthAnaM nAsikAsti // " hakAraM paJcamairyuktamantasthAbhizca saMyutam / urasyaM taM vijAnIyAH kaNThayamAhurasaMyutam // " taM hakAramurasi bhavamurasyam / bhavArthe NyaH / Nito veti na vRddhiH // tvaM vijAnIyAH budhyAH // kIdRzaM tam / paJcamairjamaGaNanairyuktam // punaH kIdRzaM tam / antasthAbhiryaralavaiH saMyutaM militam // paJcamairasaMyutamantasthAbhizcAsaMyuktaM hakAramAcAryAH kaNThe bhavaM kaNThayaM knntthsthaanodbhvmaahubruvnti||1||vrnnaanaamutptterssttau sthAnAni snti|tdythaa // " aSTau sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH shirstthaa|| jihvAmUlaM ca dantAzca nAsikoSThau ca tAlu c||2||" mAtRkAyAmevamanena prakAreNa dipaJcAzadvarNA aacaaryennodaahRtaadrshitaaH| te ke| 'vyaJjanAni trayastriMzat' ityAdayaH // 3-4 // iti sthaanaani|| prayatno dvidhA aabhyntrobaahyshc|aabhyntrH pnycdhaa| tdythaa| sparzAnAM spRSTaMprayatanam 1 antasthAnAmIpatspRSTaM prayatanam / 2 / svarANAM vivRtaM prayatanam / 3 / USmaNAmISadvivRtaM prytnm| 4 / hrasvasyAkArasya saMvRtaM prayatanam / 5|baahystvssttdhaa| ka pavisargazaSasAnAM vivAraH zvAso'ghoSazca 3 prytnH| havAnAM saMvAronAdoghoSazca 6 prytnH| 1-vyaJjanAni trayastriMzatsvarAzcaiva caturdaza / anusvAro visargazca jihvAmUlIya eva ca // gajakumbhAkRtivarNaH plutazca parikIrtitaH / evaM varNA dvipaMcAzanmAtRkAyAmudAhRtAH // HTTE Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ paribhASAprakaraNam ] ttiikaadvyopetaa| (15) vargANAM prathamatRtIyapaJcamAnAmantasthAnAM cAlpaprANaH 7 prytnH||vrgaannaaN dvitIyacaturthAnAmUSmaNAM mahAprANaH 8 prayatnaH // iti prayatnAH // virAmo'vasAnam // viramyata'neneti viraamH| bAhulakAtkaraNa ghaJ / yaduccAraNottaraM varNAntaraM noccAryate so'ntyavarNo virAmo'vasAnasaMjJako bhavatItyarthaH // samyaka jJAyate zabdAdivyavahAro yayA sA saMjJA // iti subodhinyAM saMjJAprakaraNam // (tttvdii0)-shriividyaangrsthaayilokeshkrshrmnnaa|vihitaayaaN hi TIkAyAM sNjnyaasNdhirgaatsukhm| (subo0)-[atha paribhASAH] (sssstthiinirdissttsyaadeshstdntsyjnyeyH||)sthaansssstthyaa nirdiSTasya zabdasya ya Adeza ucyate sa Adezo'ntyasya varNasya sthAne bhvtiityrthH|| ai sakhyurityaikAraH sakhizabdasyAntasyekArasya bhvti||sthaansssstthiiti kim / kRta iti iDAgamastRpratyayasya RvarNAtpUrvo mA bhUditi // jazUzasoH zirityAdInAM zittvaM paribhASAM jJApayati tdythaa|ttraahi zittvamantyAdezaM bAdhitvA sarvAdezo yathA syaadityetdrthkRtm| yadi SaSThInirdiSTasyAdezo'ntyasya na syAttantireNApizittvaM sarvAdezaHsiddhaH kiM teneti vyarthena satA zittvena jJApayati // (hindantasya vaktavyaH // ) GidAdezo'pyantasya syAt // guruHzina srvsyetysyaapvaado'ym||'ryng'ityyngddaadesho'ntysyekaarsy bhavati / trayANAm / asuGGAdInAM Gittvena jJApiteyam / Gittvasya phalAntarAdarzanAt // (guruH zicca srvsy||) anekavarNa AdezaH zidAdezazca sarvasya syAt // SaSThInirdiSTasyetyasyApavAdo'yam / ana TosorityanAdezastrivarNAtmako gururAsti sa sarvasyedamaH sthAne bhavati / yathA aneneti // jazzasoH ziriti zidAdezaH sarvasya jasaH zasazca sthAne bhavati / yathA vArINIti // uccaritapradhvaMsinA'nubandhAH smaryamANAH santa eva kArya nirvAhayantIti // tataH (atubandhakRtamanekavarNatvaM na svIkriyate // ) atra saMdhyakSarANi parANItyAdinirdezena zidaMzejJApyate iyaM pribhaassaa| tathA yaha / jazzasoH zizcet sarvasya na syAttadoktanirdezo'nupapannaHsyAditi // 'sAdhanAdhArayoryuTa' 'kArakAkriyAyuktaM' ityAdinirdezenAnekavarNAzejJApyate iyam // (TitkitAvAdyantayorvaktavyau / / ) Tikitau yasyoktau tasya kramAdAdyantAvayavI bhvtH|| sisatAsIsyapAmiDitITsyAdInAmAdyavayavo bhavati // abhvisstteti|raato jau pugiti puk Ata ityasyAntAvayavo bhavati / yApayatIti anyArthaTikitsviyaM paribhASA na pravartate / yathA / aTAviti TakArasya STravita itIpa prayojanamasti / kurucarIti / yaka caturviti kakArasya guNApravRttiH prayojanamasti / bhUyate iti / pratyayavidhau neyaM pravartate iti vA / TidaMzetasmAdityatrAta iti smaTrasaMkhyAyA ityatra yaTAnavAnAmityatra nuTU kidaMza tu kAryAyetyatra 'De: akU' ityak / ai sakhyAratyatra'RGa' ityRk / vartamAna ityatramugAne'ta iti mugimAM paribhASAM jnyaapyti|| (midantyAtsvarAtparovaktavyaH) svarANAM madhye yo'ntyasvarastasmAtparastasyaivAntAvayavA mitsyAt // 'numayamaH' Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantcndrikaa| [paribhASAprakaraNam ] iti numaH pUrvAntatvAnnopadhAyA iti dIrghaH sidhyti| kulAni, yazAMsIti / numaH parAdive tu nopadhAyA iti dI? na syAt / vAriNe ityAdau GitItyekArazca syAditi / asyAH saMdhyakSarANIti nirdezo jnyaapkH||(sptmiinirdeshen vidhIyamAnaM kArya varNAntareNAvyavahitasya pUrvasyaiva vaktavyam // ) niyamAyam / 'i yaM svare' ityatra svare itibhAve sptmii|ashruuymaannkriytvaaccaantrnggsyaastyrthsy lAbho bhvti| tena svare sati yakAro bhvtiityrthH| vyavahite'vyavahite caprAptamavyavahite eveti pUrvasya parasya ca prAptaM pUrvasyaiveti ca niymyte||puurvsyot kim / nanu idamatrekArasya mAbhUt // avyavahitasyeti kim / agnicidatretyatra sAntarasya mA bhUt / asyAH pvAdeH vraNaH litpuSAdeH sakhipatyorityAdinirdezo jJApakaH (paJcamInirdezena kriyamANaM kAryamavyavahitasya parasya vaktavyam // ) udaH sthAstambhoH salopaH ityatroda iti paJcamInirdezena kriyamANo lopaHso'vyavahitasya parasya sthAstambhoH sakArasya bhvti| utthAnam , uttambhanAmiti // avyavahitasyeti kim / utsaMsthAnam utsaMstambhanamityA. dau mA bhUt // parasyeti kim / asthA udAsane stambha udgacchatyatramA bhUt // asyA jJApakaH sa napuMsakaM sdhaaturityaadinirdeshH|| tatra hi saiSAditi visargalopaH kRtA'to jJApyate // (hasvadIrghaplutazabdairyatra svaro vidhIyate tatra svareti SaSThayantaM padamupatiSThata / ) SaSThInirdiSTasyatyasya nAyamapavAdaH kiMtu taccheSa ev|svrsyeti SaSThayantaM padaM sati saMbhave sAmAnAdhikaraNyenaiva saMbadhyate na vaiyadhikaraNyana / tena napuMsakasyetyatra svarAntasyaiva nAmno hrasvo bhavati / somapamiti |neh suvAka brAhmaNakulam svarAntatvAbhAvAnna hrasva ityrthH||shmaaN dIrgha ityatra tu sAmAnAdhikaraNyasyAsaMbhavAta zamAdInAM svarasyeti saMbaddhayate / tena zAmyatItyAdi siddham // se dIrgha ityatra svarAntasya dhaatorghiH| saMjigISatIti / neh| vibhitsatIti // dUrAdAbAne TeH plutaH ityatra sAmAnAdhikaraNyasya saMbhave'pi TigrahaNasAmarthyAt Teravayavasya svarasya pluto bhavati / AyuSmAn edhIndravarman / jnyaapkaasiddhym| tathA hi / yajAM yavarANAm, rudAdezcatuNAmityatra nAmIti daghisya pravRttyapravRttibhyAM svarAnteSu nAmIti dIrgho bhavati na hasAnteSu iti jJApitam // ekadezAnumitidvArA hasvAlutayorapyevam // (varNAnAM prasaGge sati sadRzatama Adezo vktvyH||saadRshyN catuvidhamasti sthaanaarthgunnprmaannbhedaat|sthaanto ythaa|ddhyaanyetytr tAlusthAnasyekArasya tAlusthAno ykaarH| arthato ythaa| rUpavatI bhAryA yasyetyatra puMvavetyanena pUrvapadasya sthAne'tidizyamAnaH puMzabdo rUpavattvavAcino rUpavatIzabdasya sthAne tadarthavAcI eva rUpavacchabdo bhavatItyarthaH / guNato yathA / vAgdharirityatra ghoSavato nAdavato mahAprANasya saMvAravato hasya tAdRzo varNacaturtho kaarobhvtiityrthH||prmaannto ythaa|amum,amuu,amuun ityatra mAdU Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarasandhiH ] ttiikaadvyopetaa| ityanena pUrvapadasya sthAne hrasvasya hrasvo dIrghasya dIrgha uvarNo bhvtiityrthH||nyaaysiddheym / tathA hi / sabhAyAmAsyatAmityuktehi paMDitA:paMDitaHsahAsate zUrAH zUraiH kavayaH kavibhina tu saMkareNa / kiJca gavAM saMgha prati gaurdhAvati azvo'zvAnAmityAdivyavasthA tiryakSvapi dRzyate // (lopazi punarna sandhirvaktavyaH // ) lopazi kRte sati sandhirna bhavati // yathA-ta AgatAH // (nasya lopazi na sndhirvktvyH||) zvAderiti nirdezAt / yathA raajaashvH|| (nasya lopazi tu vibhaktikAryam // ) paJcasviti nirdezAt // kilAtpaH sa iti SatvaM tu bhavatyeva tasya varNamAtrAzritatvAt / yathA pathiSu / asyAH jJApakaH AcAra upamAnAt ata upadhAyA ityaadinirdeshH|| (vizeSaNaM tadantasya svasya ca rUpasyopasthApakaM vaktavyam // ) apradhAnamAtmAntasya rUpasya grAhakaM bhavati / svasya rUpasya cetyarthaH // svarAda ityatra dhAto. riti vizeSyaM svarAditi vizeSaNaM tadantagrAhakaM bhavati // svarAntAddhAtorapratyayo bhavatIti / svasya rUpasya ca grAhakaM svarUpAddhAtozcApratyaya iti // cayaH, ayH| asyA jJApako'tizaye hasAdeH anvaye naanaamityaadinirdeshH|n hyatra tadantavidhi vinA svarAda iti vidhIyamAno'pratyayaHzIDo bhavet / svaragrahaNaM vinA ca idhAtorapratyayo na labhyeteti iyaM pribhaassaa||(ydaadeshstdvdbhvti||) na tu varNamAtravidhI Adeze kRte svruupbhedaat| sthAniprayuktakAryANAmapravRttAvatideza Arabhyate / AdezaH sthAnivadbhavati / yathA lakSmyAmityatra DerAmAdeze kRte tasyAmo GittvAt GitAmaDitya bhvti| varNamAtravidhau sthAnivadbhAvo na bhvti|vrnnshc sthAnyavayava evAtragRhyate / yazca varNamAtreNa vidhiHyazca varNamAtrAt parasya vidhiyazca varNamAtraMsa vidhiryasya varNamAtre vidhistatra mA bhUt / tatra varNamAtreNa vidhau yathA / vyUDhoraskenetyatra sakArasya sthAnivattvena visargatvamAzrityAvakupvantare'pIti NatvaM prAptamiti tanna bhavati // varNamAtrAtparasya yathA / dyaurityatra diva aurityaukArasya sthAnivattvena panthAityatra AsAvityAkArasya sthAnivattvena ca hasatvamAzritya hasepa iti silopo na bhavatIti // varNamAtrasya vidhau yathA / yukAma ityatra U rase ityukArasya sthAnivattvena yavayorvase hakAre ca lopo na bhavatIti // varNamAtre vidhau yathA / ka iSTa ityatra 'yaja devapUjAdau' iti dhAtoH ktapratyaye parataH saMprasAraNasya sthAnivattvena yakAramAzritya 'habe' ityukAro na bhavatIti // kriyAyAM striyAmityAdinirdezo jJApakaH // iti paribhASAH // atha svarasandhiH / (iyaM svare) iva) yatvamApadyate svare pare // (subodhinI)--i yaM svre||iitynen itvajAtinirdizyate na tu hrasvavyaktireva / pluta iti niSedhasAmarthyAt |ymiti dvitIyAntaM karma / tasya yogyatvAt / prApnotItya Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) siddhaantcndrikaa| [ svarasandhiH ] syAdhyAhAraH kartavyaH / atha i iti klIve kartRpadamasti / yamiti prathamAntaM klIve / akAra uccaarnnaarthH| tadA sattArthavAcakaM kriyApadamadhyAhAryamiti / svare iti kim / dadhi pazya / sthAnI Adezo nimittaM ceti trayaM sarvatra bodhyam // kiMca arthavadgrahaNe nAnarthakasyeti paribhASayA asyApatyamiH strI caI ityatraiva yakAraHsyAt na tu ddhyaanyetyaadau| ucyate / syAdAvityAdinirdezena tasyAnityatvajJApanAnna nissedhH| dadhyAnayetyatra nAminaH svare iti num na syAdisvaratvAbhAvAt / dadhy iti sthite / (tattvadI0)-i yaM svara iti // izva Izceti samAhAradvandve ekavadbhAve napuMsakatve ca i iti etena sAMketikatvanirvibhaktikatvAdyuktiH parAstA / RjumArgeNa siddhayato'rthasya vakreNa pradarzanAyogAt / arthavadgrahaNe nAnarthakasya iti paribhASayA kevalAyA ivyaktereva grahaNaM na tu dadhyAdisthAyA iti nAzaGkanIyaM syAdAvityAdinirdezena tasyA anityatvajJApanAt / yamiti bhAvapradhAno nirdezaH dvayekayoritivat ityAzayenAha // ivarNo yatvamApadyata iti // nanu iyaM svare' ityatra ikAragrahaNaM kimarthamiti / ukArAdInAM yatvavAraNAyeti cenna u vamityAdi strpraablyaat| na ca SaDatretyAdau TakArAdInAM yatvaniSedhArtha taditi cet tatrApi pUrvavat 'capA abe jabAH' ityAdisUtraprAbalyAt / atha pacatItyatra cakArasya tadvAraNAyeti cet 'jhno hasvAt' 'dIrghAt' iti sUtrAbhyAM hasvadIrghagrahaNamanuvartya hasvadIrghayoreva yatvavidhAnAt iti cetsatyam / cinuhyatretyAdau plutasyApi pakSe yatvavidhAnArthamigrahaNasyAvazyakatvAt / daddhyAnayetyatrasyAdisvaratvAbhAvAt 'nAminaH svare' itinumAgamo nAtaddhivasvaratvAbhAvAt yasya lopa iti yasya lopo'pin| nanvatra 'saMyogAntasya lopaH' ityanena yalopaHkathaM na syAditi cetstym| asiddhaM bahiraMgamantaraMge' iti nyAyenAntaraMga lopaM prati bahiraMgasya yAdezasya asiddhatvAditi gRhANa // (hasehUM hasaH) svarAtparo rephahakAravarjito haso hase pare avasAne ca vA dvirbhavati // - (subodhinI )--hase'haM hasaH // ra ca h cahau na hI yasmin so'I atra saMyogAntaspeti halopo na sabhinnasyeti niSedhAt / rakArahakArabhinnaH svarAtparo haso dvirvA syAt avasAne hase ca // svarAditi kim / tasmin snAtaH / hase kim / bhavAnatra / hasaH kim| tisa ucchatram / arhiti kim / haryAnubhavaH / nahyasti / avasAne yathA / vAkak-vAgg ! dadhadhya ityatra yakArasya sthAnivadbhAvena svaratvamAzritya hase'rha hasa iti dvitvaniSedho nAzaGkayo na tu varNamAtravidhAviti sthAnivadbhAvaniSedhAt // (tattvadI0)-hase'ha hasa iti / atra 'jhno hrasvAt' iti pUrvasUtrAthasvAdityasyAnuvRttasya calakSaNayA svaparatva bodhyam / yattu dAnaM pAtramityAdau dIrghAdvitvanivRttyartha hrasvAdityeva vaktuMyogyamiti tanna tatra vikalpenaiva tadvAraNasaMbhavAt / atra 'saMyogAntasya lopaH' ityanenahalopo na rAtsasyaiva lopa iti niymaat|r ca ha ca hauM tAbhyAmanyaH sa tathA / asvare'I hasa iti tu suvacam / / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarasaMdhiH] ttiikaadvyopetaa| (jhabe jabAH) jhasAnAM jhabe pare jabA bhavanti // (subodhinI)-jhabe jabAH // jhasAnAM javAH syujhave // jhasAnAmiti kim gIAm // jhave kim // khanau // dadhdhay ityatrAnena dhasya daH // (tattvadI0)-jhabe javA iti // yattu jhame jabA iti tanna bhRjate bhRjtiityaadaavvyaapteH|| (vagyauM varyeNa savarNaH) svarahInaM pareNa saMyojyam // dayAnaya // (subodhinI )-vagyauM varyeNa savarNaH // vagai bhavo vayoM varNo vagyeNa varNena saha savarNoM bhavatItyuktatvAt saMyogAntasyeti yalope prApte antaHsthAnAM pratiSedho vAcya iti asiddhaM bahiraGgam iti paribhASayA vA yalopAbhAvaH // svareNa hInaM svarahInaM vyaJjanaM pareNa varNena saha saMyujyate ityarthaH // (tattvadI0)-voM vayeNetyAdi / varge bhavo varyaH // (upAdhavalA vA dvivIcyAH) dadhyAnaya // dvitvaM dhasyaiva yasyaiva nobhayorubhayorapi / dadhyAnayAdiSu prArbodhyaM rUpacatuSTayam // (subodhinI )-apAdyavalA vA dvirvAcyAH // apapratyAhArAtparA yavalA vA dviH syuH // dhakArayakArayoditvavikalpAccatvAri rUpANi // iha dhakArasya dvitve jabatve ca kRte punardasya dvitvaM na bhavati sakRcchAstraM pravartate ityuktatvAt / anyathA dvitvaanntyaapttiH|| dvidhaM diyam 1 eka, dviyam 2 dvidhamekayam 3 ekadhamekayam 4 daddhayyAnaya 1 daddhayyAnaya 1 daddhayAnaya 3 dadhyAnaya 4 // (tattvadI0 )-apAditi // iti yakArasya dvitvam / tathA ca dhayayotvivikalpAcatvAri rUpANi // yattu narottamaH / vANIpraNItasUtrANAmiti pratijJAya tadatiriktavidhAnena pratijJAbhaMga ityAzaGkhyAtra rAmo babhrAmetyuktavAn tatsvamatibhramAdeva / yataH pataJjalermataM buddhvetyuktvA pataJjalimatAvabodhapUrvakatvena pataJjalimatAnusaraNaviziSTavANIpraNItasUtrasaMbandhisiddhAntacandrikAkaraNapratijJAyA uddezyatvena pratijJAbhaMgAbhAvAt // tathA ca "rAmAbhiprAyamajJAtvA taduktau dUSaNArpaNam / cakArAnavabodhena svayaM bhrAnto narottamaH // narottamatayA tasya na nAma vihitaM budhaiH / tRNottamatayA kiM tu ralayoraikyabhAvanAt // " __ (rahAyapo dviH ) svarapUrvAdrephAt hakArAca paro yapo vA virbhavati // jalatumbikAnyAyena rephasyordhvagamanam // gauyaMtra / haryyanubhavaH / nayyasti / vyavasthitavibhASayA zasasyApi dvitvam // pArzvam / parkhA DaN / sassya vamatyAdau // (subodhinI )-rahAdyapI dviH // svarAtparAbhyAM rephahakArAbhyAM paro yapo dvirvA syAt // svarAditi kim / kiM hute|| nanu madrahada ityatrasvarAtpagat hakArAnephasyApi dvitvaprasaMgaH syAditi cenna vizeSeNa sAmAnyasya bAdhAt / vizeSe hi rasya nimittatvaM Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) siddhaantcndrikaa| [ svarasaMdhiH] sAmAnye tu kaaryitvm| maatthrkaunnddinynyaayen| tadyathA |braahmnnaa bhojyantAM mATharakauNDinyau parivaviSTAmiti brAhmaNabhojane nimittabhUtayostayorbhojanaM bAdhyate / tadvadyapasya dviruktau nimittasya dvitvaM bAdhyate / vyavasthitavibhASayA zasasyApi dvitvam / kutracidbhavati kutracinna bhavatIyaM vyavasthitavibhASA / tayA / svarAtparAbhyAM rahAbhyAM paraH zaso dviH syAdityarthaH // pAzrvam / vama // . (tattvadI0)-rahAdyapo dviriti // razca hazceti dvandvaH / hakArAdhikyaM tu 'acoM rahAbhyAM dve' iti pANinisUtrAnusArAt / / madrahada ityAdau svarAtparAddhAtparasyApi rephasya na dvitvaM mATharakauNDinyanyAyena tadbAdhAt / tadyathA / brAhmaNA bhojyantAM mATharakauNDinyau pariveviSTAmiti brAhmaNabhojane nimittabhUtayostayorbhojanaM bAdhyate / evamatrApi yadvitvanimittasya rephasya na yapAntargatatvena dvitvakAryitvam / vyavasthitavibhASayA zasasyApi dvitvam / pAzrva dharSAmatyAdau / paviN / NittvAvRddhiH / DittvAhilopaH // / (u vam ) madUdhavvatra-madhvvatra--maddhvatra--madhvatra // sUtreSvadRSTaM padaM sUtrAntarAdanuvartanIyam // (subodhinI)-u vam // capA abe jabA ityataH prAk svare itynuvrtte| sUtreSu yatpadaM na dRSTaM tat padamanyatsUtraM sUtrAntaraM tasmAtsUtrAntarAdanuvartanIyamityuktatvAta pUrvasUtrAda grahaNamanuvRttiH // u vatvaM prApnoti svare pare // evam R ram la lamatrApi pUrvavatsarvaM vyAkhyeyam / dhasya dvitvaM jabatvaM ca / maddhvatra // (tattvadI.)-u vamiti // vatvamApadyata iti pUrvavat // madhvatreti // atrApi dhakAravakArayotvivikalpAccatvAri rUpANi // (Rram ) pitrarthaH (la lam ) lanubandhaH // (subodhinI)-R ram / R ratvaM prAmoti svare // ratvaM takArasya dvitvam / / pitrrthH|| la lam // la latvaM prApnoti svare pare // (tattvadI0)-R ramityAdipUrvavat // pitrarthaH iti atrApi takArasya dvitvavikalpAdrUpadvayam // la lamiti // lanubandha iti // la anubandho yasyeti vigrahaH // (e ay ) nayanam ( o a ) bhavanam // (subodhinI)-e ay // eray syAtsvare // o av|| orava syaatsvre| (tattvadI.)-e ayiti // prathamAntaM padadvayamapi / evamuttarasUtre'pi // nynmiti|| 'NIJ prApaNe' ityasmAdyuTi 'yuvoranAkau' iti anAdeze / evaM bhavanamapi bhuudhaatoH|| (goragyA padAnte svare) TikitAvAyantayorvaktavyau // goagram go'yam gavAyam / padAnte kim / gavi / svare kim / gohitam // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [svarasaMdhiH] ttiikaadvyopetaa| (21) (subodhinI)-goraga vA padAnte svare // padAnte odantasya gorag vA syAta svare // kittvAdante // padAnte kim / gavi // odantasya kim / citragvagram // (tttvdii0)-gorgveti||pdaante kim / gvi||svre kim|gohitm||tthaa ca pANinisUtre avaG sphoTAyanasya' ityatra ak sphoTAyanasya' ityucitam / agAgame kRte sati eco'yavAyAvaH' ityavAdeze gvaagrmityaadiruupsiddheH|| (indrAkSayoH parato goranityam) gavendraH / gvaakssH|| (subodhinI) indrAkSayoH parato goraGga nityam // padAnte odantasya gonityamak syAt indrekSe ca pare // gavAM kiraNAnAmakSIva yaH sa gavAkSaH TADakA ityapratyayaH / vAtAyane rUDho'yam / puMstvaM lokAt // ( tattvadI0 )-vyavasthitavibhASA ceyamityAzayenAha // indrAkSayoH parata iti // (ai Aya) nAyakaH (au Ava ) pAvakaH // . (mubodhinI)-ai Ay // airAy syAt svre||au At ||auraav syAt svare / ( tattvadI0 )-nAyakaH pAvakaH ityatra NIpUdhAtubhyAM tRvuNAviti vuNi NitvAdRddhau akAdeze ca ruupsiddhiH|| (vacitsvaravadyakAraH) gavyUtiH strI krozayugam / anyatra goyUtiH (subodhinii)-kvcitsvrvdykaarH|| kvacitsvareNa tulyaM svaravadyakAraH syAt // svare pare yatkArya bhavati tadyakAre pare'pItyarthaH // tena gavyUtiH ityatrAdhvanaH parimANa evAt / "gavyUtiH strIkrozayugam" itymrH||adhvprimaannaabhaave goyUtirgavAM mizrIbhAva ityarthaH // nanu gavyatirityatra borlopazityanena vakArasya lopaza kasmAnna / ucyate / vyavasthitavibhASAzrayaNAt saMjJApUrvakavidheranityatvAdvA // (tattvadI0)-gavyatiriti ||"gvyuutiH strI krozayugam" itymrH|| 'yyolopshu vA padAnte' ityatra vyavasthitavibhASAzrayaNAt gavyUtirityAdau malopo na // (kSayyaM jayyaM zakyArthe ) kSetuM zayyaM kSakyaM jetuM zakyaM jayyaM sainyam // anyatra kSeyaM pApam / jeyaM mnH|| (subodhinI) kSayyaM jayyaM zakyAthai // sAmarthyArthe kSayyaM jayyamityatrAya nipAtyate / kSetuM zakyaM kSayyam / jetuM zakyaM jayyam // 'kSi kSaye' 'ji jaye' AbhyAM tavyAdayo'I'rthe vidhau zaktI ceti yaH pratyayaH / zakyArthAbhAve tu kSetuM yogyaM kSeyaM jetuM yogyaM jeyam / nAtrAya // (tattvadI0 ) kSayyamityAdi ||kssetuN zakyaM kSayyam / jetuM zakyaM jayyam / kSi kSaye ji jaye ityataH svarAdyaH iti yapratyaye guNe ca kSeyaM jeyamiti // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) siddhaantcndrikaa| [svarasaMdhiH] (krayArthe prasAritaM kayyam ) kreyamanyat // ( subodhinI)-krayArthe prasArita krayyam // dravyavinimayArthe'ya nipAtyate / atra grAhakA gRhIyuriti buddhayA haTTe prasArita vastu krayyam / dravyavinimayAbhAva tukretuM yogyaM kreyNkrynnaahmityrthH| DukrIj'dravyavinimaye ityasmAttavyAdayo'ha'rthe iti yH| (tattvadI0 ) krayArthe prasAritaM krayyamiti // kretAraH krINIyuriti buddhyA ApaNe prasArita krayyaM kreyamanyat krayaNAImityarthaH // ( akSAderUhinyAdAvaravaktavyaH ) akSauhiNI senA / prauDhaH / pauDhiH / svairam / svairI / svairiNI // (subodhinI )-akSAderUhinyAdAvaravaktavyaH // akSodarak syAdUhinyAdau prtH|| uhaHsamUho'styasyAHsA uuhiniiakssaannaamuuhiniiakssauhinnii| parimANavizeSaviziSTA senA / saMjJAyAM Natvam / "sA senA'kSauhiNI nAma khAgASTakadika 21870 gaijaiH / rathaizce 21870 bhAddhayasvinaiH 65610 paJcannaizca padAtibhiH 109350 // " pramANamiti // prauDhaH |prauddhiH / arthavadgrahaNe nAnarthakasyeti UDhagrahaNe ktAntameva gRhyate na tu ktavatvantasyaikadezastena proDhavAnatra nAk / svairam / svena IrituMzIlamasyeti svairii| NinyantaH / athavA IraNamIro ghaantaH / tato matvarthIya iniH / svairiNI IbantaH // (tattvadI0 )-akSAderUhinyAdAviti // akSa pra sva ityakSAdayaH / UhinI Ira IriNIUDha UDhi UTh ityuuhinyaadyH|agvidhisaamrthyaadaadau savarNadI? n||akssauhinniiti // senAvizeSasya saMjJA / tathA hi / "akSauhiNyAmityadhikaiH saptatyA hyaSTabhiH shtaiH| saMyuktAni sahasrANi gajAnAmekaviMzatiH // 21870 ||evmev rathAnAM tu saMkhyAnaM kIrtitaM budhaiH21870|| paJcaSaSTisahasrANi SaT zatAni dazaiva tu // saMkhyAtAsturagAstavinA rathaturaMgamaiH 65610|nRnnaaN zatasahasrANi sahasrANi navaiva tu // zatAni trINi cAnyAni paJcAzattu padAtayaH 101350 // " saptatisahitASTazatAdhikaikaviMzatisahasrANi prjaaH| iyanta eva rthaaH| dazottaraSadRzatAdhikAni paJcaSaSTisahasrANi azvAH / paJcAzaduttarazatatrayasahitaM navasahasrAdhikamekalakSaM :padAtaya ityakSauhiNIlakSaNam // (yvorlopaza vA padAnte ) padAnte sthitAnAmayAdInAM ykaarvkaaryolopsh vA bhavati // ta AgatAH-tayAgatAH / paTa iha--paTaviha / he sakhayiti-he sakha iti / tasmA idam-tasmAyidam / tA iha-tAviha // lopazi na saMdhiH / nalopazi tu bhavati chandasi ca zvAderiti nirdezAt // dAmodaraH |raajaashvH // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarasaMdhiH] ttiikaadvyopetaa| (23) (subodhinI)-yvolApazU vA pdaante||y ca va ca yvau tyoryoH|pdsyaantH padAntaH antazabdo'vayavavAcI / padaM tu vibhaktyantameva gRhyate / padyate gamyate'rtho'neneti vyutptteH|puurvsuutrebhyo'y av Ay Av ityanuvartate / anuvRttaM ca paSThayA vipariNamyate / padAnte sthitAnAmayAdInAM bolopaiz vA syAt // dAma udare yasya sa dAmodaraH / rAjJo'zvaH rAjAzvaH / nAno nolopaziti lopazi kRte'pi punaHsandhirjAtaH / samAse nalopazi tu bhavatItyuktatvAt // padAnte kim / nAyakaH / paavkH|| ayAdInAM kim / dadhyAnaya / madhvatra // nanu vRkSaM vAti veti vA vRkSavAH, vRkSavIH / vA gtigndhnyoH| vI gativyAptiprajananAdau / AbhyAM vip, vRkSavAM vRkSavyaM vA karotIti jirDikaraNe iti jipratyaye Tilope ca sati sa dhAturiti dhAtutvam / tataH vipi trilope ca vRkSavU iti / vRkSav ihetyAdAvavarUpasya sattvAt vakArasya lopaz ksmaan| ucyate / ava iti rUpasya lAkSaNikatvAnna / ayaadiinaaNruupmvyutpnnmev|| . (tattvadI0)-yvorlopazU veti||y ca v ca yvau tyoH| anantaroktatvAdayAdInAmeva yakAravakArau gRhyate ityAzayenAha // ayAdInAmiti // ayAdayazca Ayay av Av / padasyAntaH padAntaH / antshbdo'vyvvaacii| padaM ca vibhaktyantameva / ayAdazcaitatsUtrabhASitA eva gRhyante / tena vRkSa vAtIti vRkSavAH taM karoti jiDitkaraNe iti 'jipratyaye' Tilope ca sati sa dhAtuH' iti dhAtutvam tataH vipi jilope ca vRkSaviti bhavati / vRkSavihetyatra lopo nApadAnte kim nayanam // zvAderiti // zvA Adiryasya saH zvAdiH tasya / bahuvrIhiranyArtha iti samAse 'nAmno no lopazadhau' iti nalopazi savarNe dIrghaH // (edoto'taH) padAnte sthitAdekArAdokArAcca parasyAkArasya lopaz bhavati // te'tra / paTo'tra // (subodhinI )-edoto'taH // ayavorapavAdaH / eca occa tayoH samAhAraHedot tasmAt edotaH / taparakaraNaM spssttaarthm|plutvyaavRttiH pluta ityAdinA bodhyaH / tena AgacchAgne 3 atra tiSTha / ehi viSNoH atra havirbhuGkvetyAdau na sandhiHAplutasya niSedhAditi // padAnte edotaH parasyAto lopaz syAt // padAnte kim / namanam // bhavanam // edotaH kim / tasmai annam / tau atra // ataH kim / te AgatAH // (tattvadI0)-edoto'ta iti|| ecca occa edot tasmAt / taparakaraNaM sukhamukhoccAraNArtham // ata iti tapakaraNaM dIrghAdinivRttyartham / tena hare AgacchetyAdau lopo na // te'treti // atrApavAdatvAllopa eva na tvayAdayaH // (gorvA ) tena goajinam-go'jinam-gavAjinam // (subodhinI)-gorvA // padAnte odantAt gozabdAt parasyAto lopaz pakSe prakRtibhAvazca // odantAtkim / citragvagram // padAnte kim / goH // prakRtibhAve go ajinam // allope go'jinam // goragvetyagAgame gavAjinam // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24) siddhaantcndrikaa| [svarasaMdhiH ] (tttvdii0)-goti|goshbdaadkaarsy lopo vetyrthH||ten go'jinamitpayatra ruuptrym|| .. (savaNe dIrghaH saha) samAnasya savarNe pare saha dIrgho bhavati // daityaariH| zraddhA'tra / dadhIha / bhAnUdayaH / zrIzaH / hotRkAraH hotRkAraH // "sAmAnyazAstrato nUnaM vizeSo balavAn bhavet / pareNa pUrvabAdho vA prAyazo dRzyatAmiha // " (subodhinI )-savarNe dIrghaH sh||svrnnshbdsy ca sasaMbandhikatvAtsavarNAditi labhyate / varNazabdo'kSare'sti |"vrnno dvijAdau zuklAdau stutauvarNa tuvaakssre||" ityAbhidhAnAt // sazabdena tu samAnazabdo lakSyate / nAmaikadezenApi nAmagrahaNasya saMmatatvAt sagotraH sanAmetyAdAviva samAnazabdasyAdezaH sa iti vA / tataH samAnaM ca tadvarNa ca savarNa tasmAt / savarNasaMjJakasya savarNasyAtra grahaNaM nAsti kiMtu yaugikasya grahaNaM tena samAnasaMjJAtmako varNaHsamAnazabdena grAhyo na tu tulyArthakaH ||smaansNjnykaadvrnnaatsvnn pare saha dIghoM bhavatItyarthaH // sahagrahaNaM tUbhayoH sthAnitvalAbhArthaM kRtam / tacca nAmI iti yAvadanuvartata // nanu vinA sahetyanena sahazabdayoge tRtIyA kiM na syaat|ucyte| upapadavibhakteHkArakavibhaktirbalIyasItyuktatvAt sahazabdayoge vidhIyamAnA tRtIyopapadavibhaktiHsavaNe iti saptamI tubhAve sAmIpikAdhAre vA vihitA kArakavibhaktiHkriyAnvayitvAt kriyApadamadhyAhRtaM bhavati nAyoge |diirgh ityatrAnyokte ityanena prathamA'pi kArakavibhaktiH / savarNe kim // dhyatra madhvetat / dadhIha bhAnUdayAzrIzaH vadhUpametyAdau ukArAdau vakArAdiprAptiH savarNe doghaM ityasya prAptizcAsti tatra kiM bhavatItyata Aha / sAmAnyazAstratonUnavizeSo balavAn bhavet // nUnamityavyayaM nizcaye vicAre vaa| bahuvyApakaM zAstra sAmAnyazAstram / zAsanAcchAstraM lakSaNaM suutrmityrthH|| tasmAdalpavyApako'pavAdo bhvtiityrthH| yathA rAmo'tretyAdau lopazo'pavAda utvm|| sarvasmai ityAdau DeragityasyApavAdaH smtt|kaarye'nnityutsrgH Ato Da itypvaadH|| nuDAgama ityutsagaH suDAgama ityapavAdaH // evaM yatvavatvaratvAdividhirutsargaH dIrghavidhirapavAdaH // punaH parihArAntaramAha // pareNa pUrvavAdhau vA // veti pakSAntare / sUtrapAThe pareNa parapaThitena vidhinA pUrvabAdhaH kriyate pUrvapaThito vidhirvAdhyata ityarthaH // idaM parihArAntaraM ca nityAntaraGgApavAdavyatiriktasthale eva draSTavyam / tatra nityaM bAdhakamAvazyakatvAta // antaraGgaM tu bAdhakaM lAghavAt / apavAdastu bAdhako bhavati vacanaprAmANyAt / numAgama iAdezayoH yathA pradhInItyAdau pareNa nu svau veti yatvaM bAdhyate tathA dIrghavidhinA yatvAdividhirvAdhyate // nanu vArINAM strINAmityAdau paratvAnnumiyoH satornuDAgamo na syAdityata Aha // prAyazo dRzyatAmiha // prAyaza ityavyayaM bAhulye'rthe / iha zAstre pUrvokto nyAyo 1 sahayogAbhAvAnnetyarthaH / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarasaMdhiH ] ttiikaadvyopetaa| (25) bAhulyena bhavadbhidRzyatAM jJAyatAM na sarvatra / dRzijJAnArthaH / 'dRzirjJAnekSiNa darzaneityuktatvAt / karmaNi loT / prAyaza iti kathanAt kvacitpUrveNApi paravidhirbAdhyate iti dRshytaam|ythaastriinnaam vArINAmityAdAviyanumau parAvapi pUrveNa nuTA baadhyete|| (tattvadI0)-savaNe dIrghaHsaheti // savarNazabdasya sasaMbandhikatvAtsavarNasyati labdham / savarNasaMjJA ca samAnasyaiva nAnyasyeti spaSTArtham // samAnasyeti // sahayoge tRtIyA tu na upapadavibhaktitvAt / saptamyAstu sAmIpikAdhAre vihitatvAtkArakavibhaktitvam // dIrgha iti prathamAyAzcAdhyAhRtabhavatinA yogAdanyokta ityanena vihittvaatkaarkvibhktitvm|| upapadavibhakteH kArakavibhaktirbalIyasI' iti vacanAt // samAnasyeti kim / haraye // shrddhaa'traiti|| parjanyavallakSaNapravRttiriti dIrghasyApi dIrghaH // ' yattu adI? dIrghatAM yAti' ityAdi kalApAnusAribhiruktaM tadbhASyavirodhAdupekSyam / 'alo'li dIrghaH' ityeva suvacamam // sAmAnyazAstrata ityAdi // bahuvyApakaM sAmAnyam / alpavyApako vizeSaH // (halAderISAdau TelIpo vaktavyaH) hliissaa|laagliissaa|mniissaa|ayom| zakandhuH / karkandhuH / kulaTA / paTat iti paTiti // ( sAraGgaH pshupkssinnoH)-saaraanggo'nyH|| (sImantaH kezaveze )-sImAnto'nyaH // (subodhinI)-halAderISAdau Terlopo vktvyH||hlaadesstterlopH syAdISAdau pare // 'ISa uJche' 'ISa gatyAdiSu c|aabhyaaN gurorhasAdityaGpratyaye iissaashbdH| halasya ISA halISA / laanggldnnddH| lAGgalasya ISA laagliissaa||mnsH ISA manISA // zakAnAM dezavizeSANAmandhuH kUpaH shkndhuH|| karkANAM rAjJAmandhuH karkandhuH // aTatItyayA / pacAyapratyayaH / kulasyATA kultt|| yadA tu kulamaTatIti vigRhyeta tadA kArye'NityaNapratyaye Ipi ca kulaTIti syAt // anyasmin arthe sArANi pradhAnAnyaGkAni yasya sa sAzaMgaH / Tilopo na // kezaveze kezaracanAyAmarthe Tilopo bhavati / sImantaH / anyasmin arthe sImAyA antH| savarNe diirghH| sIno antaH sImAnta iti vA / nAno no lopaziti nalope kRte dIrghotra / 'sImasIme striyAmubhe' ityamaraH // ( tattvadI0)-halAderiti // halAderISAdeva AkRtigaNatvaM bodhyam / tena pataJjalimArtaNDa ityAdi siddham // halISeti // 'ISA lAGgaladaNDaH syAt' ityamaraH // manISeti // 'buddhirmanISA dhiSaNA' ityapi ca // zakandhuriti // zakAnAM de vizeSANAmandhuH kUpa ityarthaH // sImAnto'nya iti // sImnaH antaH sImAntaH // (otvoSThayoH samAse vA) (o au au) avarNAdokAre aukAre ca pare saha aukAro bhavati // bimboSThaH-bimbauSThaH / sthUlotuHsthUlautuH / samAse iti kim / tavauSThaH // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) siddhaantcndrikaa| [ svarasaMdhiH] (subodhinI)-otvauSThayoHsamAse vaa| samAse akArasya lopovA syAdotuzabde oSThazabde ca pare // bimbavadoSThau yasya sa vimbosstthH| sthUlazcAsau otuzca sthUlotuH / 'oturviDAlo mArjAraH' ityamaraH / / ekasminsamAse idaM pravartate / teneha na / hevRSalasutauSThavaNaste iti / pakSe autvm||oau au||aadyau saptamyantau prthmaanto'ntyH|| (tattvadI0 )-otvoSThayoriti // otuzca oSThazca tau tayoH / atra svarAdyadantatvAdoSThazabdasya pUrvanipAte nyAyye svarAdyadantam ityasyAnityatvajJApanAyedam / sthloturiti|| sthUlazcAsau otuzca sa tathA / oturmArjAraH nanu vRSalasutauSThavraNaste ityatra kathaM na TilopaH syAditi cetsatyam / otvoSThayozcaikatra samAse sthitAvidaM bodhyam // ( edodAdau dhAtau ) avarNAntopasargasya lopH|| prejate / upoSati / / (subodhinI )-edodAdI dhAtau // avarNo'nte yasya sa avarNAntaH avarNAntazcAsau upasargazca avarNAntopasargastasya avarNAntopasargasya lopaH syAt // eca occa edotau edotAvAdau yasya sa edodAdistasmin edodAdau dhAtau pare // eja dIptau kampane ca / kampanArthastu parasmaipadI / prejatIti / prejate iti diiptyrthH|| (tattvadI0 )-edodAdAviti // ecca occa edot sa Adiryasya sa tathA tsmin|| prejata iti|ej dIptau / na tu eja kampane bhvAdiH tasya parasmaipaditvAt // uposstiiti||uss daahe|edodaadikN ca kRtrimamakRtrimaM ca grAhya vizeSAnupAdAnAt etyedhatyoriti niSedhAjjJApanAca // (edodAdau nAmadhAtau vA ) upeDakIyati-upaiDakIyati / proghIyati-praughIyati // (subodhinI )-edodAdau nAmadhAtau vA // avarNAntopasargasya vA lopaH syAt / edodAdI nAmadhAtau pare // Atmana eDakamicchatItyeDakIyati / nAno yaI cAsyeti yaH / Atmana oghamicchatItyoghIyati // (tattvadI0 )-upeDakIyati iti // eDakamicchati iti vAkye 'nAmno ya I cAsyeti sUtreNa yapratyaye'kArasyekArAdeze rUpasiddhiH / evaM proghIyatItyAdi // ( etyedhatyona ) upaiti / upaidhate // (subodhinI )-etyedhatyorna // avarNAntopasargasya lopo na bhavati etizca edhatizca iti etyedhatI tayoretyedhatyoH parataH // saMdhyakSarAdyoretyedhatyoreva / teneha n| upetaH mA bhavAnpredidhaditi // prapUrvasya edhateya'ntasya luGi pare aGi pare aGi laghAviti hrasve kRte pazcAd dvitve meT ityaDAgamAbhAve rUpam // (tattvadI0)-etyedhatyoriti // iN gatau / edha vRddhau // (prasyaiSyaiSayona ) essyH-essH| praissyH-pressH|prsy kim / apessH|| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarasaMdhiH ] ttiikaadvyopetaa| (27) (subodhinI)-prasyaiSyaiSayona // propasargasyAkArasya lopo na syAdeSyazabde eSazabde ca pare // edodAdau dhAtAviti prApte'yaM niSedhaH / iSu icchAyAM tudAdiH / iSa gatau divAdiH / iSa AbhIkSNye tyAdiH eSAM dhAtUnAM ghaJpratyaye ghyaNapratyaye ca eSaH eSyaH iti rUpe bhavataH / kiM ca eSasAhacayAdeSyo'pyanavyayaM gRhyate / tena jyantAdiSeH kyapi kRte essyetyvyym| tatrAkArasya lopo bhvtiityrthH| preSya gata iti|| (tattvadI0 )-praiSa iti // iSu icchAyAM tudAdiH / iSa gatau divAdiH / iSa AbhIkSNye tryaadiH| ghaJi ghyaNi ca eSa eSya iti rUpe siddhe / tatra lope prApte'nena niSedhaH // yatu ISa uJche yazca ISa gatihiMsAdAneSu tayordI|padhatvAdISa ISyastatratve preSyaH / (eve'navadhAraNe ) ayeva / avadhAraNe tvayaiva // (subodhinI )-eve'navadhAraNe ||akaarsy lopaH syAdanirdhAraNe evazabde pre|| adyeva kuru / anizcayArthe evazabdo'tra / nizcaye'thai tvakArasya lopo na / athaiva // (tattvadI0 )-eve'navadhAraNe iti // evazabde pare anavadhAraNe'rthe akArAntapUrvapadasya lopa ityrthH|| (a i e ) avarNAdivarNe pare saha e bhavati // mamedam // (subodhinI )-a i e|| a iti paJcamyantam / i iti saptamyantam / e iti prathamAntaM saMketitam // (tattvadI0 )-a i e iti // a iti paJcamyantamityabhipretyAha // avrnnaaditi|| i iti saptamyantam / yattu prAcA a ityasya prathamAntatvamaMgIkRtya avarNa ivaNe para iti vivRtaM tatpANinIyagranthAnanusAritvAdupekSitam // (u o) avarNAduvarNe pare saha o bhavati // gaGgodakam // ( subodhinI )-u o // u iti saptamyantam / o iti prathamAntaM saGketitam // ( tattvadI0 )-3 o iti // u iti saptamyantam // (R ara) avarNAhavaNe pare saha ar bhavati // (subodhinI) R ar // R iti sptmyntm||ar iti prathamAntaM sNketitm|| (tattvadI0 )-R ariti // R iti saptamyantam // ( hasAtparasya jhasasya lopo vA savarNe jhase ) tavadhiH-tavardiH // (subodhinI )-hasAtparasya jhasasya lopo vA savarNe jhase // hasAtkim / prattam // jhasasyeti kim / zArGgam // jhase iti kim / priyapaJcAnAm / / savarNe kim| taprtA / / tava RddhirityatrAr / tato 'rahAdyapo dviH' ityanena pakSe Rddharthasya dvitvam / dvitvAbhAve lope sati ekadham / tvdhiH| lopAbhAvapakSe dvitvalopayorvA dvidham / tvddhiH| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) siddhaantcndrikaa| [svarasaMdhiH] dvitve sati lope cAsati tridham / tavarddhiH / yavalAdyapo dvivaMti lakSaNAntareNa punarditve caturddhamapi bodhyam // (tattvadI0)-tavaddhiriti // rUpatrayam / tathA ca dvitvAbhAve lope satyekadham / asati lope dvitvalopayorvA dvidham / sati dvitve lope cAsati tridham // (la al) avarNAt lavaNe pare saha al bhavati // (subodhinI)-la ala // la iti saptamyantam / al iti prathamAntam // 'ise'haM hasaH' ityanena lasya dvitvam // (tattvadI0 )-la aliti // la iti saptamyantam // (yavalAyapo dviA) tvlkaarH-tvllkaarHtvlkkaarHtvllkkaarH| (subodhinI)-yavalAdyapo dvirvA // arthavazAdvibhaktivipariNAma ityanena yapAd yavalA vA dvirityasya sthAne yavalAditi paJcamI / yapa iti prathamati pakSe kakArasyApi dvitve tavalkAra ityatra rUpacatuSTayaM bhavati // " dvitvaM lasyaiva kasyaiva nobhayorubhayorapi / tavalkArAdiSu budhairbodhyaM rUpacatuSTayam // " (tattvadI0) yavalAdyapo dviti // 'hase'I hasaH iti dvitvavikalpAccatvAri rUpANi / evaM prAlkArIyatItyAdAvapi bodhyam // ( eai ai ) avarNAdekAre aikAre ca pare saha aikAro bhavati // tavaiSA devaizvaryam // (subodhinI )-eai ai // Adyau saptamyantau, prthmaanto'ntyH|| (pravatsatarakambalavasanANadazabhya RNe ) prArNam / vatsatarArNam / kambalArNam / vasanArNam / RNArNam / dazArNaH // (subodhinI)-pravatsatarakambalavasanArNadazabhya RNe // eSAmRNazabde pare Ar bhavati / iha kecit vatsazabdaM prakSipanti / bhASye tu vatsazabde pare Ara bhavati // iha kecit vatsazabdaM prakSipanti / bhASye tu vatsazabdo noktaH / RNasyApanayanAya yadanyapUrNa kriyate tahaNArNam / vatsatarasya RNaM vatsatarArNamityatra 'hase'I hasaH' ityanena takArasakArayoditvavikalpAccatvAri rUpANi / 'khapAt zasasya dviH' iti vArtikena vA sakAradvitve caturviMzatiH // rephAtparasya Nasya tu 'rahAdyapo diH' ityanena dvitve ' yavalAdyapo dviA' iti vacanAntareNa punarditve ekaNaM dviNaM triNamiti dvAdaza / dazArNoM dezaH // dazArNA nadI ca // ___ (tttvdii0)-prvtstretyaadi||praadibhyH SaDbhyaH RNazabde pare saha Ar bhvtiityrthH|| praarnnmityaadi||prkRssttm RNamiti vigrhH|| vatsatarArNamityAdi / vatsareNa deymRnnmityaadi| evaM kambalArNamityAdyapi ||Rnnaarnnmiti // RNasyApanayanAya yahaNaM kriyata thnnaarnnmityrthH|| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarasandhiH ] ttiikaadvyopetaa| (29) dazArNo dezaH nadI ca dazArNA / RNazabdo durgabhUmau jale ca / atra kAlApAnusAriNaH vatsazabda mapi paThitvA vatsena deyam RNaM vatsatarArNamityudAharaMti / tatsarvaM bhASyAdiviruddham // (RdAdau nAmadhAtau vA ) prArSabhIyati-prarSabhIyati // (subodhinI / RdAdau nAmadhAtau vA // avarNAntAdupasargAdAdau nAmadhAtauM pare saha vA''r bhavati // Atmana RSabhamicchatIti RSabhIyati / yprtyyH|| (tattvadI0 )-RdAdAvityAdi // prArSabhIyatItyAdi / RSabhamicchati Rssbhiiyti| nAmno ya I cAsyeti yapratyayaH / avarNasyekAraH // (avarNAntAdupasargAhakArAdau dhAtAvAra ) upArchati // (subodhinI)-avarNAntAdupasargAhakArAdau dhAtAvAr // upasargAditi kim / khttvrchti|| RkArAdau kim / upetaH // dhAtoH kim / uprkaarH|| .(tattvadI0)-upArchatIti // R gatau bhvAdiH dRzAdeH pazyAdirityanenAsya RcchaadeshH| nanUpA tItyatra 'sroviMsargaH' ityanena rephasya visargo'stviti cenna padAntatvAbhAvAt / na copetyasyAntyAvayavena sahAvidhAnAtkathaM na padAntateti vAcyam / RcchatItyasyApyAdyAvayavatvena padAntatvAbhAvAt // nanUpasargagrahaNenaiva dhAtorAkSepe siddhe dhAtAviti grahaNaM vyarthamiti cennApadAntAnAM samAnAnAmRti lati vA hrasvaH iti pAkSikahasvasyApi bAdhanArtha dhAtugrahaNam // avarNAhate tare tRtIyAsamAse ) sukhArtaH / zItArtaH // tRtIyAsamAse kim / paramartaH // (subodhinI )-avarNAhate pare tRtIyAsamAse // avarNAdRte pare saha Ara syAt // sukhena RtaH sukhArtaH / zItena RtaH zItArtaH // tRtIyAsamAsAbhAve tu paramazcAsau Rtazca paramataH // " RtaM ziloJche pAnIye pUjite dIptisatyayoH" iti hemacandraH // tRtIyAsamAsArthavAkye'pi na / tRtIyAsamAso'rthaH prayojanaM yasya tat tRtIyAsamAsAthai tRtIyAsamAsAthai ca tadvAkyaM ca tRtIyAsamAsArthavAkyaM tasmin tRtIyAsamAsArthavAkye avarNAhakAre saha Ar na bhavati kiM tvr|| (tattvadI0 )-avarNAhate para iti // avarNAdRtazabde pare tRtIyAsamAse Ar bhavati ityarthaH // sukhAta iti // sukhena Rta iti vigrahaH // samAse kim / sukhenataH // tRtIyeti kim / paramartaH // ( ladAdau nAmadhatau vA''l ) pAlkArIyati-prAllkArIyatipAlkArIyati-prAllkkArIyati // iti svarasaMdhiH // ( subodhinI )-ludAdI nAmadhAto vA''l / avAntAdupasargAd lakArAdau Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) siddhaantcndrikaa| [prakRtibhAvaH ] nAmadhAtau saha Al vA syaat||aatmnH lakAramicchatIti lkaariiyti| yprtyyH| pAlkArIyati ityAdAvapi pUrvavadrUpacatuSTayaM bodhyam // iti subodhinyAM svrsNdhiH|| (tttvdii0)-shriividyaangrsthaayilokeshkrshrmnnaa| vihitAyAM hi TIkAyAM svarasaMdhiragAdayam / / iti tattvadIpikAyAM svarasaMdhiH // atha prkRtibhaavH| - [naamii)|| adaso'mIzabdaH saMdhiM na prApnoti // amI aadityaaH| adasaH kim / amyatra // (subodhinI)-nAmI // adasa iti vaktavyamatra vyavasthArthe vaa'nuvRtteH| adaszabdasyAmIrUpaM svare pare sandhi na prApnoti // adasa iti vacanAdamo rogo'syAstItyamI ityatra sandhirbhavatyeva / nAmIti jJApakAdakArasya na nissedhH|| (tattvadI0)-nAmI / / adaso'mIzabdadasyekAra eva saMdhiM na prApnoti na tvakAro'pi nAmIti sUtrajJApakAditi bhAvaH // amU asAte ityatra yve dvitve ityanenaiva saMdhiniSedhaH // adasaH kim / amyatreti pratyudAharaNaM bodhyam // amo rogaH so'syAstItyamI / adasa eveti tu vetyasya vyavasthitasyAnuvRtteH // (khe dvitve ) IkArAnta UkArAnta ekArAntazca zabdo dvitve vartamAnaH saMdhi na pAmoti // anI atra / paTU atra / mAle Anaya / pacete imau // (subodhinI)-ve dvittve // Izca Uzca ezca eSAM samAhAro yve / 'ekatve dvizudvandvauM' iti napuMsakasyeti hrasvo na dvigvaadisNjnyaapuurvktvenaanitytvaat||athvaa bhinnamevedaM padam // sarvatrAvibhaktikanirdezazca // nanu IdUtoH sthAne yavayoH kRtayoH saMdeho bhavati kiM hrasvayonirdeza uta dIrghayoriti / ucyate / dIrghayorevAtra grahaNaM na hasvayoH dIrghasyaikArasya sAhacaryAt / tenAkurvahyAvAmityAdau prakRtibhAvona / padagrahaNamityanuvartyate / tasya ve iti vizeSaNaM tadantavidhirAzrIyate IdUdedantaM padamiti / tena pacete imAvityAdau prakRtibhAvaH siddhayati / na hyatraida dvitve'sti / dvitve iti tu ve ityasya vizeSaNam / kiMbhUtam IdUdedantam / dvitve vartamAnam // nanu kumAryoragAraM kumAryagAraM vadhvoragAraM vadhvagAramityatrausi lupte IdUdantaM dvitve vartate tataH prakRtibhAvaH syAt / ucyate / IkArAdInAM pratyayatvasyAsiddherna prakRtibhAvaH / na hyatra pratyayatvopasthApakaM kizcidastIti / yadvA samAse kRte samudAyasyaivArthavattvena pUrvottarapadayoranarthakatvAnna prakRtibhAvaH // " maNI voSTrasya lambete priyau vatsatarau mama" iti bhArataprayoge tu ivAthai vazabdo vAzabdo vA bodhyH|| vA vikalpopamAnayoH ' iti / "vaM pracetasi jAnIyAdivAthai ca tadavyayam / " iti medinI // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prakRtibhAvaH ] ttiikaadvyopetaa| (31) (tattvadI0) ve dvitve iti // IkArAntatvAdikaM ca pariniSThitatve sati bodhyam // nanu kumAryoragAraM kumAryagAraM vadhvagAramityatrApi saMdhiniSedhaH prApnoti // IkArAdyantasya dvitve vartamAnatvAt pratyayalakSaNeneti cenna / IkArAdibhidvivacanasya vizeSitatvAt IkArAdyantaM dvivacanamiti niSkarSAt / samAse kRte samudAyasyaivArthavattvena pUrvottarapadayoranarthakatvAdvA // nanvevamapi azukle vastre zukle saMpadyetAM zuklayAstAM vastre atra prApnoti / atra hi IkArAdimavivacanAntatva ca bhavati pratyayalakSaNeneti cetsatyam / atrApyakRte IbhAve lugbhaviSyati cyantasyAvyayatvenAsaMkhyatvAdarthavattvAdvA / yattu maNIvAdivarNamiti paThitvA maNIvAyudAhRtaM prAcA tacca munitrayAnuktatvAdapramANamiti santaH / evaM "maNIvoSTrasya lambete priyau vatsatarau mama" iti bhArataprayogasamarthanAya ivArthe vazabdo vAzabdo vA bodhyaH / "va vA yathAtathaivaivaM sAmye" ityamaragranthavyAkhyAvasare // 'zAtravaM va papuryazaH" iti kAlidAsapayogasyAbhiyuktairudAhRtatvAt / "kAdambakhaNDitadalAniva paGkajAni" ityAdidarzanAcceti bhAvaH // (au nipAtaH) svaro nipAtazca saMdhi na pAmoti // a apehi / i indraM pazya / u uttiSTha / A evaM manyase // (subodhinI )-au nipaatH|| au iti akArAdArabhya aukAreNa pratyAhAro grAhyaH / tataH svaro nipAtasaMjJakazca svare para saMdhiM na prApnoti // a apehi / aiti niSedhAkSepayoH // i indraM tvaM pazya / i iti vismaye // u uttiSTha jugupsAsaMtApAnvarthApyartheSu // A evaM tvaM manyase // puurvprkraantvaakyaarthsyaanythaatvdyotko'ymaakaarH| pUrvamitthaM na tvamamaMsthA idAnIM tvevaM manyase ityarthaH // A evaM kila tt| smaraNadyotako'yamAkAraH / Gita AkArasya tu nipAtasaMjJA nAsti prAdiSUpasargeSu AGaH pAThAt nipAtasaMjJA'prAdInAmevAsti na tu prAdInAm / tato Dinta AkArasya prakRtibhAvo na / A IpaduSNaM oSNam kiMca "Ipadarthe kiyAyoge maryAdAbhividhau ca yaH / etamAtaM Di vidyAdvAkyasmaraNayAraGit" iti bhASye uktam ||aangnaangorrth eva bhedako'sti / svarANAmapi nipAtAnipAtaviveko'rthAdhIna eva // nipAtagrahaNaM kim / akArovAsudevastasya dhau a itirUpam / Agaccha Agaccheti / uH zambhustasya dhau o iti rUpam / o Agaccha avAgaccheti / i. kAmastasya dhau e iti rUpam e Agaccha ayAgacchati / svararUpanipAtasya pareNa svareNa saha saMdhiniSedho'sti / pUrveNa svareNa saha tu saMdhibharvatyeva / jAnu u asya rujatItyatra ukArAkArayoH savaNe dIrdhe kRte nipAtasya vikRtatvAt pareNApi saMdhirbhavatyeva jAnvasyeti / _(tattvadI0 )-au nipAta iti // akArAdiraukArAnta aupratyAhAra ityabhipretyAha // svara iti // svaro'pyeka eva bodhyaH na tu svarAntaH / cArthe veGayoH ityAdinirdezAt / tena predaM brahmetyatra na saMdhiniSedhaH // nipAta iti kim / cakArAtra jahArAbAGo na niSedhaH / tasya prAdiSu pAThenAnipAtatvAt / cAdinipAtaH iti cAdereva tattvAt / GittvaM ca bhASyAt / "ISa Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) siddhaantcndrikaa| [prakRtibhAvaH] darthe kriyAyoge maryAdAbhividhau ca yaH / etamAtaM Gita vidyAdvAkyasmaraNayoraGit // " iti / / A evamiti // pUrvaprakrAntavAkyArthasyAnyathAtvadyotako'yamAkAraH / pUrvamitthaM nAmasthAH idAnIM tyevaM manyase ityarthaH // (odanto nipAtazca ) aho IzAH / aho AgatAH // (subodhinI ) odanto nipAtazca // odanto nipAtaH saMdhiM na prAmoti // nipAtaH kim / devo'si / / (tattvadI.)-odanta iti // atra bhASyam / otazca prtissedhH| odanto nipAta ityatra ccyantasya pratiSedho vaktavyaH / anadaH adaH abhavat ado'bhavat / tiro'bhavat / iha yathA na syAt / sa ca vaktavyo na vaktavyaH / lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasya ityeva bhaviSyati evamapi agau!H samapadyata go'bhavat / atra prApnoti / evaM tarhi gauNamukhyayomukhya kAryasaMpratyaya iti / tadyathA / gauranubadhyate ityatra na vAhIko'nubadhyate / ccyantasya ktvAdyantargatatvena nipAtatvAbhAvAnnetyapare // nipAtaH kim / sudyo'yam / yattu manoramAyAM nipAtaH kim / devo'si vAyavAyAhi iti pratyudAhRtaM tadbhASyavirodhAdupekSyam // (odanto dhau vetau) viSNo iti-viSNaviti // ( subodhinI)-odanto dhau vetau // saMbodhananimittaka okAraH saMdhi vA prApnoti itizabde pare // itau kim paTotra // dhau kim / aho iti // prakRtibhAve viSNo iti / pakSe avAdezaH vorlopaziti valope viSNa iti / pakSe viSNaviti // (tattvadI0 )-odanto dhAviti // avaidike itau bodhyam ||dhaaviti kim / nahI iti / atra vikalpo mA bhUt / / (yavRNAmasavaNe svare'samAse padAnte vA hrasvaH) cakri atra cayatra / madhu etat-madhvetat / kartR idam-katridam hrasvavidhAnasAmarthyAnna saMdhiH / samAse tu haryarthaH / padAnte kim gauryo / (subodhinI)-vRNAmasavaNe svare'samAse padAnte vA hsvH|| izca uzca A ca te yvarasteSAM vRNAm / asamAse padAnte sthitAnAmivargovarNaRvarNAnAM prakRtibhAvo hrasvazca vA bhavatyasavaNe svare pare // hrasvapakSe caki atra / prakRtibhAve cakrI atra / pakSe yatvam / cayatra / iha skoriti kasya lopo na yatvasya bahiraGgaparibhASayAsiddhatvAtsthAnivadbhAvAcca / harerathe iti haryarthaH samAsatvAdatra hasvaprakRtibhAvI na // (tattvadI0 )-ravRNAmiti // izva uzca A ca yvarasteSAm // (padAntAnAM samAnAnAmRti lati ca vA hrasvaH) brahma RSiH brahmarSiH / daNDi RSiH-daNDayaSiH / vadhu RkaarH-vdhvRkaarH| hotR RkaarH-hotRlkaarH-hotRkaarH|| padAntAnAM kim / Archat // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [prakRtibhAvaH ] ttiikaadvyopetaa| (subodhinI )-padAntAnAM samAnAnAmRti lati ca vA hasvaH // padAnte sthitAnAMsamAnAnAM prakRtibhAvo hasvazca vA bhavati RkAre ca lakAre pare // hotRlakAraH brahmA RSirityAdau prakRtibhAvArthamidam / vRNAM tu pUrveNaiva prakRtibhAvaH siddhayati / samAse'pyayaM prakRtibhAvo'sti / tena saptaRSINAmiti / prakRtibhAve brahmA RssiH| hrasve brhmRssiH| saMdhau brhmrssiH|| padAnte kim / ARcchadityatra A ityasya hrasvo na / RkAre pare'pi pdaanttvaabhaavaat| Rccha gatyAdAvityasya laGi tudAderityapratyaye divAdAvaDiti svarAderiti cADAgamayoH kRtayo rUpam // (JayAduJo vo vA svare )kimbuktam-kimu uktam // (subodhinI)-ayAduJo vo vA svare // jayAtparasya unipAtasya vo vA syAtsvare pare // kimu uktam / vatvapakSe kimvuktam / vasyAsiddhatvAnnAnusvAro'tra // __ (tattvadI0 )-ayAduJa iti // kimvuktamiti // vtvsyaasiddhtvaannaanusvaarH| odanto nipAta ityArabhyaitatparyantaM vetyasya vyavasthitasyAnuvRtterlabhyata iti bodhyam // (dUrAdAbAne TaH plutaH) dUrAtsaMbodhane yadvAkyaM tasya TeH pluto vA // plutaH saMdhi na pAmoti / ehi devadatta 3 atrAdhISva // (subodhinI)-dUrAdAbAne tteHplutH|| dUratvamihAdvAnApekSaM bodhyate na dezApekSa puruSApekSaM ca gRhyte|aahvaane iti saMbodhanamAtropalakSaNam / tenAhvAnAdanyatrApi bhavati saktanpica devadatta 3 iti / AhvAne ityAdhAre saptamI / AdhArazcAdheyamapekSate / AdheyaM ca vAkyameva / tenaivaahvaansNbhvaat| saMbodhane vAkyasya TeH plutaH vA syaadityrthH| hrasvadIrghavyaktyoruccAraNAtsvarUpalikhanAca bhAnaM plutavyakteruccAraNAdeva // (tattvadI0 )-dUrAdAbAna iti // dUratvamihAhvAnApekSaM na tu dezApekSaM puruSApekSa vA vAkyasya Teriti / / vAkyaM ca sAmarthyAllabhyate / AhvAne ityAdhAre saptamI / AdhArazcAdheyamapekSate / AdheyaM ca vAkyameva / tenaivAhvAnasaMbhavAt iti navyAH / saMbodhanamAtropalakSakam / ityabhipretyAha // dRrAtsaMbodhana iti // (haiheprayoge haihayoHplutovA) hai amba-hAyamba / he Iza-hayIza // (subodhinI ) haiheprayoge hehayoH pluto vA // haiheprayoge dUrAtsaMbodhane yadvAkyaM tatra haihayoreva pluto vA syAt // plutAbhAve Aya / hAyamba / hayIzetyatra ay|| (saptamyartha It saMdhiM na yAti) vAtapramI aaste| yayI idam / papI essH|| (subodhinI)-saptamyarthe ItsaMdhi na yAti // saptamyarthe saMsiddhamIkArAntaM padaM saMdhi na prAmoti // arthagrahaNAtsamAse mA bhUt / vApyAmazvo vApyazva ityatra vApIzabdo vApyavikaraNakadravye upasaMkrAnto na tu saptamyarthe / vAtapramIyayIpapIzabdA auNAdikekArAntAH santi teSAM saptamyekavacane savarNe dIrdha rUpam // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34) siddhaantcndrikaa| [hasasaMdhiH] - (tattvadI0)-saptamyarthe iti // arthagrahaNaM kim / vApyAmazvo vApyazvaH / iha yathA na syAt / atha kriyamANe'pyarthagrahaNe kasmAdevAtra na bhavati jahatsvArthA vRttiriti saptamyarthAbhAvAt / athAjahatsvArthAyAM vRttau doSa eveti cenna / samudAyArtho'bhidhIyate / (itau vA uJ ) u iti-viti // (subodhinI)-itau vA uJ // uJ nipAtaH sandhi vA prApnoti itizabde pare // au nipAta iti nityaM prApte vikalpo'yam // ( tattvadI0 )-itau veti // ubhayatra sAnubandhaka eva gRhyate // ( aplutavaditau ) devadatteti // (subodhinI)-aplutavaditau // pluto'plutavadbhavati itizabde pare // aplutavatkArya yatvAdikaM krotiityrthH|| ( tattvadI0 )-aplutavaditi // atrApi avaidike itau bodhyam // vatkim / agnI iti ityatra yathA na syAt // (guroranRto'nantyasyApi vA paryAyeNa plutaH) de 3 vadatta-devada 3 tta |apishbdaadntysyaapygurorvaa paryAyeNa plutH| devadatta 3 // guroH kim / vakArAdakArasya mA bhUt // anRtaH kim / kRSNa 3 gauzcarati // iti prakRtibhAvaH // (subodhinI)-guroranRto'nantyasyApi vA paryAyeNa plutH|| dUgatsaMbodhane yadvAkyaM tasya RdbhinnasyAnantyasyApi gurorvA paryAyeNAnukramaNa plutaH syAt // ekatra de ityekArasya pluttaa| anyatra da ityakArasya plutatA / ta ityakArasya tu 'dUrAdAbAna TeH plutaH' ityanena plutasaMjJA / prakRtarmUlarUpasya bhavanaM prakRtibhAvaH // iti subodhinyAM prakRtibhAvaH // (tattvadI0 )-guroranRta iti // apizabdo guroragurozca TeH plutaarthH|| zrIvidyAnagarasthAyI kSemakarasuto'karot / zrIlokezakaro vyAkhyAM saMdhyabhAvasya sattamAm / / - iti tatvadIpikAyAM prakRtibhAvaH // atha hasasandhiH / -- (capA abe jabAH) padAnte vartamAnAzcapA jabA bhavantyabe pare // SaDatra / vAgyathA // (subodhinI)-capA abe jbaaH|| padAnta ityanuvartate / padAnte vargaprathamAstRtIyA bhavantyave pare // padAnte kim / vAcau / bhavantau / bahuvacanaM sarvavyaktiSu tAtparyavodhanArtham // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasasaMdhiH ] ttiikaadvyopetaa| (35) ( tattvadI0)-capA abe javAH // atra laghubhASyam / jhapA iti pAThyam / samidatra kakubatra agnimadAsanamityAdAvavyAptiryathA na syAt / yadvA abe jabA ityeva kartavyam / padAnta ityanuvartate / padAnte vartamAnasya jabA bhavantyabe pare ityarthaH // svarANAM pUrva vidhayo bAdhakAH / hasAnAM tUttaravidhaya iti / atrocyate / tayAgatAH paTavihetyAdau atiprasaGgavAraNAya tAvat anyataradvaktavyam / tatra vyaktilAghavAccapagrahaNameva kartavyam / na coktadoSaH 'vA'vasAne' itISTasiddheH / avasAnaM kimiti cet anta eveti gRhANa // vidyAvasAnamityAdiprayogadarzanAt / atrArthe capagrahaNasyApi mAnatvAt iti / atredamavadheyam / 'vA'vasAne' ityatrAvasAnazabdasyAntavAcakatA nocitA / 'virAmo'vasAnam' ityanena varNAbhAvasyAvasAnasaMjJAM kurvatA sUtrakAreNa viruddhatvAt / kiM caivaM bhavatputraH bRhatphaNI mahatkhaNDana ityAdiSu 'vA'vasAne' ityanena pakSe dakArazravaNApatteH / na ceSTApattiH tadasAdhutvasya sarvatra darzanAt / na ca kakubatretyAdau avyAptiparihAraH kathamiti cet / ittham / 'name JamA vA' ityatra vyavasthitavibhASAzrayaNAt jhapAnAmapi jabA namAzca bhavantIti vyAkhyAnAt / tanmayamityAdau jamakaraNArtha pratyaye jame jabasyApIti bhavadbhirapi vyavasthitavibhASAzrayaNasya svIkRtatvAt / atha bhavatputra ityAdau 'khase capA jhasAnAm' iti sUtreNa pAkSikadakArasyApi tatvena rUpasiddhiriti catsatyam / khase capA jhasAnAm' iti sUtraM prati tu 'vA'vasAne' ityasya bhirnggtvenaasiddhtvaat| kiM ca tacchiva ityatra tado 'vA'vasAne' iti carve kRte pazcAcchiva ityanena saMbandhe 'jhalAM jazo'nte' iti jaztve 'khari ca' iti calamiti vyAkurvatAM kRSNapaNDitAnAM mate bhAvinyavasAnabhaGge akRtavyUhaparibhASayA kRtamabhizAstraM nivartayantItyanayA vA 'vA'vasAne' ityasyApravRtterityuktyA dUSayatA bhaTTojidIkSitAnAM matenAtivirodhAt iti dik // avagrahaNaM kim / jagatsarvamityAdau khase mA bhUt / atha tatra 'khase capA jhasAnAm' ityasyaiva pravRttiriti cettarhi uttarArthamabagrahaNaM spaSTArthamihaiva kRtam // padAnta iti kim / tvacau // (ameJamA vA ) padAnte vartamAnAzcapA bame pare jamA vA bhvnti|| paNmama SaDmama / vAGmathurA-vAgmadhurA // (subodhinI)-ameJamA vaa|| padAnte ityanuvartate / padAnte vargaprathamAH paJcamA syuH paJcame pre||pdaante kim| vacmi / paapmaa| ytnH| pakSe tRtIyAzcapA abejabA itynenaiv|| (tattvadI0 )-ameJamA veti // atrApi padAnta ityanuvartate / tena vacmItyAdau n| vAzabdo'tra vyavasthAvAcI / tena kvacit jhapAnAmapi jamA bhavanti / pratyaye ca nitytaalaabhH| yattu kaizcinmayaTi nityamityuktaM tadbhASyavirodhAdupekSyam // capA iti kim / viSNo mAM rakSetyAdau svarasya mA bhUt // (pratyaye jame jabasyApi nityam ) tanmayam / cinmAtram // (subodhinI )-pratyaye amejabasyApi nityam ||vrgtRtiiyaanaaN paJcamA bhavanti Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantcndrikaa| [hasasaMdhiH ] pratyayasaMbandhiAna ame pare // apizabdAdvargaprathamAnAmapi // kathaM tarhi raghukAvye 'madodayAH kakudmantaH' iti / ucyate / yavAdigaNe dakArasya nipAtanAnna amo bhavatIti kaumudI // kacijabasyApi jamo bhavati 'tvanmadekatve' iti jJApakAt // tatsvarUpamasyeti tanmayam / prAcuryavikAraprAdhAnyAdiSviti mayaT // citpramANamasyeti cinmAtram / pramANe dvayasadanamAtraTaH iti mAtraT // (capAcchaH zaH) padAnte vartamAnAccapAduttarasya zakArasya cho vA bhavatyabe pare // vAkchUraH-vAkzUraH // abe kim / vAkzcyotati // (subodhinI)-capAcchaH shH|| capAduttaraH zakAraH chakAro vA bhavatyave pare // capAditi kim / prazAn zete // abe iti kim / vAkzcyotati // zaH kim / vaaksaadhuH|| nanu capAcchaH za ityukte saMdeho bhavati kiM zasya chaH chasya zo veti| lokAccheSasyeti nirdezAnna saMdeha iti // (tattvadI0)-capAcchaH za iti // padAnta iti kim / virapzam rapervipUrvAdauNAdikazapratyaye rUpametat iti praanycH| taccintyam / virapzamityasya chAndasatvalAbhAt / chandasi dRSTAnuvidhisvIkArAt ityuktaM laghubhASye / tatredamavadheyam / virapzamityasya padAnta: pratyudAharaNatvamevocitaM pataJjalisaMmatatvAt // kiM ca 'zazcho'Ti' ityasya hi padAntAjjhayaH parasya zasya cha ityartha Akare sthitaH / vipUrvAdraperauNAdikazapratyaye 'madhvazcyotantyabhito virapzam' ityAdau yatheti manoramAyAmuktavatAM dIkSitAnAM matena virodhAt chAndasatvAdityasyAgatitvenopekSitatvAt // capAditi kim / prazAn zete / abe iti kim / vAkzcyotati // zaH kim / vAksAdhuH / nanu capA ityanuvArthavazAdvibhaktivipariNAmaM kRtvA capAditi vyAkhyA''zrIyate iti cet tadyuttarArtha tacca ' ho jhabhAH ' ityatra vakSyate / ihArthaM ca / atra tantrAdinA vAkyadvayamAzrIyate / tatrAdya uktaeva / dvitIyastu capamatatIti capAt cena sahitaH chaH tasya zo ame / tena ca pAprazmItyAdau zatvam vidheyasya puurvnirdeshstvsedNhaarthH| 'capAcchaH chaH ' ityukte sandehaH syAt // (ho jhabhAH) capAduttarasya hakArasya zabhA vA bhavaMti // yadargagazcapastadvargagazcaturtho bhavati / taddhaviH-tad haviH / vAgdhariH vaamhriH|| ( subodhinI)-ho jhmaaH|| 'capAcchaH zaH' ityatazcapAdityanuvartate / capAparasya hasya sthAne jhabhAH syurvA // nimittAdezayozcapajhabhayoH samasaMkhyayoryathAkramaM vakti / yadvargagazcapastadvargagazcaturthoM bhavatIti // cAtparasya hasya jhH| TAtparasya hasya DhaH / tAtparasya hasya dhaH / kAtparasya hasya ghaH / pAtparasya hasya bhaH iti / capAditi kim / bhagavan hare // hasyeti kim / tat SaSTham // vaagdhriH| vargacaturthAbhAve vaaghriH| ubhayatra jabatvam // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasasaMdhiH] ttiikaadvyopetaa| (37) (tattvadI0)-ho jhabhA // iti // capAdityanuvRtterneha / bhagavan hare // hakArasyeti kim / tatSaSTham // capAnAM jhabhAnAM ca yathAkramaM pravRttirityAha // yadvargaga iti // nanu uddizyamAnavidhIyamAnayoryathAkramaM pravRttirbhavatIti vacanaM vinA kathaM yathAkramaM labhyata iti cenna jJApakAdvacanamastIti anumAnAt / jJApake tu 'saiSAddhase' iti sUtre takArAtparasya dhakArakaraNam / (stoH zcubhiH zcuH) sakAratavargayoH zakAracavargAzyAM yoge shkaarcvlo bhavataH // uddizyamAnapratinirdizyamAnayoryathAkramamiti vAcyam / / kazcarati / kazzUraH / tacitram / tacchAdayati // (subodhinI)-stoH shcubhiHshcuH||sc tuzcAnayoH samAhAraH stu tsysto| Agamajamanityam ityuktatvAnna num| athavA sA sahitaH tuHstuH tasya stoH| shaakpaarthivaaditvaanmdhympdlopH| z ca cavazca zvavastaiH zcubhiH / zcuriti puMlliA Gganirdezo'yamityeke / napuMsakanirdezo'yamityanye / zcubhiriti sahAdiyogaM vinA'pi sahArthe tRtiiyaa| sinati nirdezAt / atra sthAnyAdezayoryathAsaMkhyamasti / nimittasthAninostu na yathAsaMkhyam ' na zAt ' iti jJApakAt / uddizyate iti uddizyaH mAnaH sthAnI / nirdizyate vidhIyate yaH sa nirdizyamAnaH AdezastayoryathAkramaM yathAsaMkhyaM vaktavyam / cavargayoge kshcrtiiti| kazzUra ityatra zase vetyasya pAkSikatvAdvisarjanIyasya sastasya zakAreNa yoge zaH / taccitramityatra cavargayoge tavargasya cutvam / taziva ityatra zakAreNa yoge tozcutvam // (tattvadI0 )-stoHzcubhiH zcuriti // s ca tuzca anayoH samAhAraH stuH tasya stoH / ekatve dvigudvandvAvityasyAnityatvAnna klIbatvam / tajjJApakaM cedameva sA sahita iti vA zAkapArthivAdiH z ca cavazva cavaH taiH zcubhiH / zcunA ityatrArddhamAtrAgauravAdbahuvacanam / atra sthAnyAdezayoryathAsaMkhyaM nimittakAryiNostu na 'na zAt' iti jJAekAt ityabhipretyAha // saMkhyAsAmya iti // samasya bhAvaH sAmyaM saMkhyAyAH sAmyaM saMkhyAsAmyam, tasmin // kramamanatikramya yathAkramam / yAvatsaMkhyAkasyodizyamAnasya tAvatsaMkhyAkameva pratinirdizyamAnaM bhavatItyarthaH / stoH zcau zcurityeva suvacam // na ca 'tasminniti nirdiSTe pUrvasya' iti paribhASopasthAnena yajJaH yAcJA ityAdi na siddhayet / 'na zAt' iti liGgena tasyA anupasthAnAbhyupagamAt // ( na zAt ) zakArAtparasya tavargasya cutvaM na bhavati // prshnH| vishnH| (subodhinI)-na zAt // stoH zcurityanuvartate / zAtparasya sasya zakAraprasaGgo nAstyataH zAtparasya tozcutvaM na ||'prcch jIpsAyAm' 'viccha gatau AbhyAM nakI iti nngprtyyH| kGiti jhase ko ame ceti chasya zatvam / naGo GittvAd guNAbhAvaH / pracchestu saMprasAraNaM na bhASye'nuktatvAt // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) siddhaantcndrikaa| [hasasaMdhiH] - ( tattvadI0)-na zAditi // zAtparasya sasya zakAraprasaMgo nAsti ataH zAtparasya tavargasya cavargo niSidhyate // zAditi kim / yAJA // (STubhiH STuH ) sakAratavargayoH SakAraTavargAzyAM yoge SakAraTavargoM bhavataH // kaSSaSThaH / taTTIkate / __ (subodhinI )-STubhiH STuH // storityanuvartate / S ca Tavazca STavastaiH TubhiH / ca TuzcAnayoH samAhArASTaH / napuMsakanirdezo'yamityeke / SA mAhitaH TuHSTuH / zAkapArthivAditvAnmadhyamapadalopaH / iti pulliGganirdezo'yamityanye / ihApi sthAnyAdezayoryathAsaMkhyam / nimittasthAninostu na 'na Si' iti niSedhAt / stoH STubhiryoge STuH syAditi // . (tattvadI. )-STubhiH STuriti // storityanuvartate / samAsaH pUrvavat / atrApi STau purityeva suvacam // (na pi) SakAre pare tavargasya STutvaM na bhavati // bhavAnSaSThaH / " (subodhinI)-na pi // toSTurna syAt SakAre pare // toriti kim / kaSSaSThaH // pAta kim / taTTIkA // pIti saptamInirdezAtpUrve SakAre STutvaM syAdeva / roSTeti // . (tattvadI0)-na SIti // atra torityanuvartate ||ssiiti kim / taTTIkate / pIti saptamInirdezAtpUrvasya zakArasya yoge STutvaM syAdeva kroSTA // ( TorantyAt ) padAnte vartamAnAdRvargAtparasya stoH STurna bhavati / SaNnaraH SaDnaraH / SaT sIdanti // (subodhinI)-TorantyAt // storityanuvartate / ante bhavo'ntyastasmAdantyAtA antyazabdena padAntaM kathyate / bhavArthe NyaH / 'Nito vA' iti NittvavikalpAdRddhayabhAvaH padAnte sthitATToH parasya stoH STutvaM na bhavati // padAntAt ToH kim / ITTe // ToH kim / sarpiSTamam // 'ame jamA vA' iti me ssnnnrH| jababhAvapakSe SaD nrH| nara iti bahuvacanam // . (tattvadI0 )-TorantyAditi // storityatrAnuvartate natoriti // Toriti kim // sArpaSTamam // antyaH / bhavArthe NyaH / 'Nito vA' iti vRddhivikalpAdRddhayabhAvaH // ( navatinagaoNrna ) SaNNavatiH / SaNNagaryaH // (subodhinI )-navatinagaryona // padAntAdRvargAtparayornavatinagarIzabdayorna STutvaniSedho bhavati // TorantyAditi niSedho na pravartate ityrthH| SaDabhiradhikA navatirika tyatra pasya Datve kRte nasya STutvam tataH SaNNavatiH // SaT nagaryaH ityatra nasya STutvam / ssnnnngryH|| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasasaMdhiH ] TIkAdvayopetA / ( 39 ) ( tattvadI 0 ) - padAnta ityanuvRtteH padAntAditi labdhe antyAditi grahaNamasyAnityatvajJApanAyetyabhipretyAha-navatinagaryorneti // SaNNavatiriti // SaTU ca navatizca SaDadhikA navatiriti vA // ( supo na ) liTsu / TanAtsasya vA dhuT / liTtsu // ," (subodhinI - supo na // TavargAtparasya syAdInAM supaH sakArasya STutvaM na bhavati // (tattvadI 0 ) - 'nazAt naSi' ityatra nadvayopAdanaM TutvasyAnityatvajJApanArthamityAzayenAha supo neti // supaH sakArasya STutvaM netyarthaH // ( torli laH ) tavargasya lakAre pare lakAraH syAt // tallunAti / bhavA~llikhati / anunAsikAnanunAsikatvena dvidhA yavalAH / tatra nakArasyAnunAsiko lakAraH // ( subodhinI ) - toli laH // toriti kim / zaknotIti zak lunAtIti // li iti kim / tadannam // yakAravakAralakArAH sAnunAsikA niranunAsikAzca / tatra sAnunAsikasya nakArasya sthAne sAnunAsika eva lo bhavatItyarthaH // ( tattvadI 0 ) - torli la iti // atra laghubhASyam / storityanuvartamAne torgrahaNaM sakAranivRttyarthamityeke / tanna lakAraparasya sakArasyAbhAvAt / na ca ko lunAtItyAdAvantaraMgeNa visargeNa bhAvyam / sallAvaka ityatrApi paratvAdantaraGgatvAcca datve kRte laH / torli iti dvilakAra paatthym|luu li ceti chedH| evaM sArddhamAtrA nyUnA bhavati / 'atredamavadheyam / torliM ityukte rakArAtparatvAttannimittaka dvitvamAzaGkaya vidheyasaMdehasyAnivAryatvAt / kiM ca stoH zacubhiH zcurityatra prakRtasya zcurityasya vidheyatvenopanyAsAdvA // bhavA~llikhati iti // atrAnunAsiko lakAraH // ( udaH sthAstambhoH sa lopaH ) utthAnam / uttambhanam // 1 ( subodhinI) - uda: sthAstambhoH salopaH // udaH parayo sthAstambhoH sakArasya lopo bhavati // SThA gatinivRttau / stambhu nirodhane / salope kRte 'khase capA isAnAm ' iti dasya taH / utthAnam // ( tattvadI0)-udaH sthAstambhoriti // udaH parayoH sthAstambhoH sasya lopaH syAdityarthaH // utthAnam / uttambhanamiti // sthIyata iti sthAnam / bhAve yuTU / yuvoranAkAvityanAdezaH salope kRte ' khase capA jhasAnAm ' iti dakAsya takAraH // ( naH sak chate ) nAntasya padasyAvapare chate sagAgamo bhavati // rAjazcitram / bhavA~stanoti / avapare kim / santsaruH // (subodhinI ) - na sak chate // nAntasya padasya sakU syAt avaH paro yasmAtsaH avaparastasmin avapare chate / kittvAdante / sako'kArastuccAraNArthaH / kasyAnte ityA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) siddhaantcndrikaa| [ hasasaMghiH] kAMkSAyAM padasyAnte bhavati / nasyApadAntatvAt 'nazcApadAnte jhase' itynusvaarH|nsyaaN sagAgamo bhavatIti vacane tu nasyAnusvAro na syAt / sako nakArasya bhaktatvAt nasya pdaanttvaanpaayaat| AgamASTitkinmitaste yadguNIbhUtAHyasya guNIbhUtA yasya vizeSaNIkRtAstadrahaNena vizeSyagrahaNena kRtvA te AgamA AcAryahyante abhyupagamyante / tadyathA / sagAgamaH padasya vihitH| padaM vishessym| sagAgamo vizeSaNam / padagrahaNena sak gRhyate / saparyantaM padamityarthaH // padasyeti kim / iti // nAntasyeti kim / taTTIkate // chate kim / bhagavan kuru // avapare chate kim / santsaruH khddgmussttiH|| __ (tattvadI0 )-naH sak chate iti // atra padasya sagAgamaH na tu nasya / tathA sati nasyAnusvAro na syAt apadAntatvAbhAvAt ityAzayenAha-nAntasyetyAdi // padasyeti kim / haMti // na iti kim / taTTIkate // chate kim / bhagavankuru // avapare kim / sntsruH| 'tsaruH khaDgAdimuSTiH syAt ' ityamaraH // (na prazAnaH)prazAntanoti // (subodhinI)-na prazAnaH // prazAniti nAntasya padasya saga na bhavatyavapare chate // prapUrvAt zAmyateH kvip / 'jamAntasyopadhAyA dIrghaH ityanena dIrghaH / ' mo no dhAtoH iti naH / nasyAsiddhatvAnnalopo na / prazAmyatIti prazAn // (tattvadI0)-ava ityapakRSya tasya vyavasthitatvAzrayaNAt masthAnikasya nasya sametyAzayenAha na prazAna iti // prazAntanotIti // ' zamu upazame ' ityasmAt kvipi 'amAntasya kvau' iti dIrgha -- mo no dhAtoH' ityanena natve rUpam // (ze cak vA)nAntasya padasyAvapare ze vA cagAgamo bhavati // bhavAJchUraH-bhavAJcaraH-bhavAJcazUraH-bhavAJzUraH // __ (subodhinI)-ze caka vA // na ityanuvartate / nAntasya padasya cak syAdA she| padasyeti kim / dNshH||she iti kim / bhavAMzcinoti // cak vA ityatra 'vAkye tu sA vivakSAmapekSate' ityuktatvAjavAbhAvaH // bhavAn zUra ityatra cagAgamasya kittvAt pUrvAntatvena 'capAcchaH zaH' iti:chtvviklpH| pakSe hasAtparasya jhasasyeti clopH| nakArasyAnusvAraparasavarNI apadAntatvAt / bhavAJchUraH-bhavAcchUraH-bhavAjaczUra:bhavAjJa shuurH|| "achau acachA jachazA azAviti catuSTayam / rUpANAmiha tukchatvacalopAnAM vikalpanAt // " kuvaistiSTha / kurvajJacchete / ityatrApadAntanakArasya sthAne'nusvAracutvAbhyAM paratvAtmApta NatvaM n| kasmAta anante ityantaraGge NatvaniSedhe sati 'asiddhaM bahiraMgamantaraMge' iti paribhASayA bahiraMgayoH sakcakorasiddhatvAt // tacchAstram saJcazaMbhurityAdau coH kuriti kutvamapina / antaraMge kutve kartavye cuttacakArAsiddhatvAt / kutvavidhistuvAgbhyAM vakSyatItyAdAvekapadasthe cavarge saavkaashH| 'capAccha zaH' amvayuktAcchasAdau' ityAdinirdezAt // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasasandhi: ] TIkAdvayopetA / ( 41 ) ( tattvadI 0 ) - ze cakU veti // bhavAJcchUra ityAdi // " Jachau JacachA JacazA azAviti catuSTayam / rUpANAmiha cakchatvacalopAnAM vikalpanAt // " padasyeti kim / daMzaH // nAntasya kim / paJcazaH || ze iti kim / bhavAMzcinoti // atra zItyeva vaktumucitam / mAtrAlAghavAt / nanu kuvaistiSTha kurvaJchete ityatra apadAntatvAnnasya cutvAdanusvArAcca paratvAt NatvaM prApnoti / satyam / ananta ityantaraMga niSedhaM prati bahiraMgayozvaksako rasiddhatvAzrayaNAt / tacchAstramityatrApi cutve kRte kutvamapyasiddhatvAdeva na // ( no hrasvAd dviH svare ) GakAraNakAranakArA hasvAduttarA dvirbhavanti svare pare padAnte // pratyaGkidam // sugaNiha | rAjanniha // hrasvAkim / prAGAste // padAnte kim / paramadaNDinau // naH ( subodhinI ) - no hasvAd dviH svare // G ca Na ca nU ca te padAnte ityanuvartate / hasvAtparAH padAnte sthitAH jhunaH dviH syuH svareH pare // hasvAditi kim / prA Aste / prANU Aste / bhavAn Aste // DUNna iti kim | Aste // svare kim / pratyaG karoti / sugaNU vadati / pacanvadati // padAnte kim / daNDinau // nanu samiddaNDinAvityAdau pUrvapadasyeva cottarakhaNDasyApi pratyayalakSaNena padatvAt nasya dvitvaM syAt / ucyate / uttarakhaNDasya pratyayalakSaNena padAntakArye na 'edoto'taH' 'vatvinau' ityAdinirdezAt / ata eva paramavAcau paramagoduhau paramalihAvityAdau kutvaghatvaDhatvAdIni na bhavanti // nanu anazva ityAdau nasya dvitvaM syAt / ucyate / anante anapItyAdijJApanAnna dvitvam // ( tatvadI 0 ) - no khAd dviH svare iti / / DU ca N ca n ca te naH // hrasvAditi kim / prAG Aste / svare iti kim / pratyaG karoti padAnte iti kim / daNDanau // nanu samiddaNDinAvityatra pUrvapadasyevottarakhaNDasyApi pratyayalakSaNatvena padatvAt nasya dvicanaM prApnautIti cenna / uttarapadasya pratyayalakSaNena na padAntakAryiteti 'doto'taH' iti jJApanAt / ata eva nalopo'pi na / anazva ityAdau tu anapItyAdijJApakAdudvitvaM na / nalopastu amuvidhisAmarthyAnna / dviriti kriyAvRttau 'dvitricaturbhyaH suH' iti svantatvAdavyayam / kriyA cAtroccAraNameva / tathA ca dviruccAryA ityartho boddhavyaH // (chaH ) hrasvAtparazchakAro dvirbhavati // ( subodhinI ) - chaH // hasvAdityanuvartate / chakAre akAra uccAraNArthaH / tena vicchinnamityAdi siddhayati // ( tattadI)- iti // antra svare ityanuvartya vibhaktivyatyayena svarAt iti bodhyam / padAnte vetyanuvartate / tacca vAkyabhedena saMbadhyate / vikalpastu vyavasthitaH / tena padAnte dIrghAdAGmAGvarjitAdvA || svarAditi kim / chatram / / 1 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (42) siddhaantcndrikaa| [ hasasaMdhiH] (khase capA jhasAnAm ) tava chatram-tava cchatram // _(subodhinI)-khasa capA jhasAnAm // jhasAnAM capAH syuH khase pare // jhasAnAmiti kim / khansu // khase kim / vedmi / / (dIrghAca ) hrIcchaH // ( subodhinI )-dIrghAJca // dIrghAtparazchakAro dviH syAt // (padAntAdIrghAdvA) lakSmIcchAyA--lakSmIchAyA // (subodhinI)-padAntAdIrghAdvA // padAntAdIrghAtparazcho vA dviH syAt // (AGmAGbhyAM nityam ) AcchAdayati / mAcchidat // (subodhinI)-AGmAGbhyAM nityam // padAntAddIrghAdityasyApavAdo'yam / AGmAGbhyAM parazchA dviH syAnnityam // . (puMso'vapare khape saMyogAntasya lopo na ) puskokilaH / puNsputrH|| avapare kim / puGkSIram // khape kim / pundaasH|| ( subodhinI)-puMso'vapare khape saMyogAntasya lopo na // puMszabdasya sasya lopo na bhavati / avaH paro yasmAtsaH avaparastasmin avapare khape // 'saMyogAntasya lopaH' iti prAptAvayaM niSedhaH / avapare kim / puMkSIram / salopotra // khape kim / puMdAsaH / atrApi slopH|| (tattvadI.)-saMyogAntasya lopa ityatra vA'vasAne ityato vetyapakRSya tasya vyavasthitatvAzrayaNAt kvacinna ityAzayenAha // puMso'vapara ityAdi // tena khyAtau vA sabhinnasya rAnna ityAdi siddham // puMskokila iti // pumAMzcAsau kokilazca saH // (khyAdhAtau vA pukhyAnam // (subodhinI)-khyAdhAtau vA // puMszabdasya sakArasya lopo vA bhavati / 'cakSiGaH vyAJ' iti khyAdhAtau pare // puMkhyAnamiti / cakSiGo yuTi rUpam // (mo'nusvAraH) makArasyAnusvAro bhavati hase padAnte / taM hasati / paTuM vRthA // padAnte kim / gamyate // hase kim / kimatra // (subodhinii)-mo'nusaarH|| padAnte ityanuvartate / padAnte mo'nusvAraH syAt hase pare // padAnte kim / gamyate // ma iti kim / bhavAnhasati // hase kim / phalamasti // ma ityatrAkAra uccAraNArthaH // anusvAra iti pUrvAcAryANAM saMjJA // (tattvadI0 )--mo'nusvAra iti // padAnte kim / gamyate // makArasya kim // bhavAn hasati / hase iti kim / phalamasti / atra lghubhaassym|nnu mom' iti sUtryatAm / atrAkAra uccAra Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasasaMdhiH ] . ttiikaadvyopetaa| NArthaH tataH parasyAdezaH syAditi cet satyam / saMjJApUrvako vidhiranityo yathA syAdityevamarthamidam // anusvAra iti prAcAM saMjJA / tena samrADiti siddham / vastutastu 'mom' iti kartuM zakyam "amzasoH' ityAdinirdezenAsyAnityatvajJApanAt samrADityAdi siddham / atredamavadheyam / 'mom' iti kRte o avityAdiSviva ma ityasya prathamAntatvamAzaGkaya okArasya vidheyatva zaGkAyA anivAryatvAdanusvArasya tatsaMdehanirAkaraNAyAvazyaM vaktavyatvAta / yattu atra m iti yogaM vibhajya tatra sakaM cAnuvartya kacinmasya sagAgama iti vyAkhyeyam / tena puMskokilA puMsputra ityAdi sidhyatItyuktam / tattu puMso'vapare khape saMyogAntasya lopa iti svoktayA virodhAdupekSyam // (nazcApadAnte jhase ) nasya masya cApadAnte vartamAnasyAnusvAro bhavati jhase hakAre ca pare // yazAMsi / puMgyAm / svanaDvAMhi // apadAnte kim / brahman pAhi // jhase kim / tanyate // . (subodhinI)-nazcApadAnte jhase // cakAro makArasya samuccayArthaH // apadAnte nasya mastha cAnusvAraH syAt jhase pare // apadAnta kim / bhavAn bhAti // jhase kim / manyate / yamyate // (tattvadI0)-nazcApadAnte jhase iti // cakAro makArasya samuccayArthaH / anyathA apadAnte nasyaiva syAt // apadAnte kim / bhavAn yAti / atrApadAntagrahaNAdetatsUtraparyantaH padAnta ityadhikAro bodhyH|| jhasa iti kim / manyate yamyata / atra ho jhabhA ityato hakAro'nuvartyaH sa ca vibhaktivipariNAmena saptamyanto bodhya ityAzayenAha-hakAre ceti // - (yamA yape'sya ) apadAnte vartamAnasyAnusvArasya yamA bhavanti yape pare // asya yapasya savAH / zAntaH / angkitH| aJcitaH / kuNThitaH / gumphitH|| __ (subodhinI)-yamA yape'sya // asyeti yapaparAmarzArtham / anusvArasyAnuvRttyaiva laabhaat|apdaante anusvArasya yamAbhavanti yape pre|te yamA asya yapasya savarNA bhavantItyarthaH / sAnunAsikasyAnusvArasya sAnunAsikA eva yamAH syuH |ymaa iti bahuvacanaM jAto jJeyam / kuNDaM rathenetyatrAnusvArasya pAkSiko yamo na rkaarsyaanunaasiktvaabhaavaat||ype kim / Akrasyate / svanaDvAMhi / anusvArasyati kim / rAjan gcch| gmyte| 'aGka pade lakSaNe ca' iti curAdizyantAt ktH| 'seToH ktaktavatvojilopaH' iti belopaH / anenAnusvArasya ngH| 'aki lakSaNe' ityasmAddA ktH| numo'nusvAre parasavarNena ddH| aGkitaH // aJceH pUjAyAmiT itiittuu| pUjArthasyAzcatarneti nlopon| azcitaH // 'kuThi pratighAte' ktaH / numo'nusvAre parasavarNena NaH / kuNThitaH ||'shmu upazame' ktH| 'dAntAdayo vA nipAtyante' iti nipAtanAdiDabhAvaH / 'jamasya Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (44) siddhaantcndrikaa| [hasasaMdhiH] kGiti jhase iti ' diirghH| masyAnusvAre parasavarNena nakAraH / zAntaH // ' gumpha anthe ' ktH|msyaanusvaare parasavarNena mH| gumphitH|| nanu kurvantItyatrAnena kRtasya nasya NatvaM kasmAnna / ucyate / ' asiddhaM bahiraGgamantaraGge' iti parasavarNasyAsiddhatvAnna Natvam // - ( tattvadI.)-yamA yape'syeti // asyeti kimartham / anusvAraparAmarzArtha cenna / tasyAnuvRttyaiva lAbhAta / na ca prathamAntasyAnuvRttasya anusvAra ityasya SaSThIvipariNAmArthamiti yAcyam / yamA ityAdezApekSayA arthAt SaSThIvipariNAmasaMbhavAt / evaM tarhi yapaparAmarzArtham / ityabhipretyAha-asya yapasya savarNA iti // anunAsikasyAnusvArasya sadRzayapasya savarNA JamA bhavantItyarthaH / / tana repho na bhavati anusvArasAdRzyAbhAvAt / na ca sAdRzyAbhAva'pi vacanAt syAditi vAcyam / yape ityasya jAtiparatvena yapajAtIye savarNe yamajAtIyasyAnusvArasadRzasya vidhAnena vacanasya caritArthatvAt // yattu yamo'syeti sUtraM yuktam / anusvAreNa jhase hase iti vA''kSepaNIyam // anusvArasya sadRzajhasahasayoH savarNa Adezo bhaviSyatIti vyarthamiha yape iti / zaSasaheSu tu nAtivyAptiHteSAM yame savarNAbhAvAditi / tatredamavadheyam / hasAkSepeNaiva tadantargatasya jhasasyAkSepasyAzakyatvAt kiM ca anuvRttilabdhenAnusvAreNa hasAkSepe padAntasyAkSepAca // (vA padAntasya) padAnte vartamAnasyAnusvArasya yamA vA bhavanti yape pre|| asya yapasya svrnnaaH|| tvaGkaroSi-tvaM krossi| tantanoti-taM tanoti / sayyantA-saMyantA // savvatsaraH sNvtsrH| yasa'lokama-yaM lokam // (subodhinI)-vA pdaantsy|| atrAnusvArasyAnunAsikA eva yamA vA syuH|| (tttvdii0)-veti|| dvitIyasUtropanyAsasAmarthyAdetatpadAntaviSayamityAzayenAha-padAnte vartamAnasyeti // (mo rAji samaH kau) vibante rAjatau pare samo masya ma eva syAt // samrAT // (subodhinI)-mo rAji samaH kvau // kivante rAjatau pare samo masya ma ev|| makArasya makAravacanamanusvAranivRttyartham // rAjatau kim / gamAdInAM jamasya iti malope hasvasya iti tuk / saMgat // sama iti kim / idaM rAT // kvivante iti kim // saMrAjitavyam / saMrAjate / rAz2a dIptau iti / saMpUrvAdasmAdvartamAne kvipU / SatvaDatvacapatvAni / samrAT // (yavalamanapare hakAre masya yavalamanA vA) kiM hyH-kiyyH| kiM hvalayati-ki, hvalayavi / kiM hrAdayati-ki hAdayati / kiM halayatikim malayati / kiM drute-kina hute // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasasaMdhiH ] . ttiikaadvyopetaa| (45) (subodhinI)-yavalamanapare hakAre masya yavalamanA vA // yazca vazca lazca mazca nazca te yavalamanAH yavalamanAH pare yasmAt saH yavalamanaparastasminyavalamanapare hakAre masya yavalamanA vA bhavanti // 'bala mala saMcalane / 'huG apanayane / / (tattvadI0 )-veti vyavasthito vikalpa ityabhipretyAha-yavalamanapare iti // hakAre iti vizeSyam / yazca vazva lazca mazva nazca te| te pare yasya sa tathA tasmin // kiM hyiti|| yo'tIte'hi kiM halayatItyAdi // 'hvala hala calane / ' 'jvalahalahmalanamAmanupasargAdvA' iti mittvAddhasvatvam / / huG apanayane / ' adAdiH / 'hAdI sukhe // ' kurvantItyatra nasya NatvaM tu 'asiddhaM bahiraGgamantaraMge' ityasiddhatvAt na // veti vyavasthitavibhASAzrayaNAt zase capasya dvitIyA vA / TanAtsasya vA dhuT / zase joH kukTukau vA / pakAre pare nRnakArasya nsa vA ityAdi saMgRhItam // (zase capasya dvitIyA vA) vthsrH-vtsrH| aphsrH-apsrH|| (subodhinI)-zase capasya dvitIyA vA // vargaprathamAnAM dvitIyA bhavanti zase pare // (na padAnte ) tatsAdhuH // ( subodhinI )-na pdaante||pdaante sthitAnAM vargaprathamAnAM dvitIyA na bhavanti / (kukTuvarjitasya vibhaktau na ) bhavatsu // (subodhinI )-kukTukvarjitasya vibhaktau na // capasya vibhaktau dvitIyA na syuH kukTukozca dvitIyAH syurvibhaktau pare // . (TanAtsasya vA dhuTa) SaTtsantaH SaT santaH santsaH-sansaH // (subodhinI)-TanAtsasya vA dhutt|| Tazca nazca tayoH samAhAraH TanaM tasmAt / TakAranakArAbhyAM parasya sakArasya dhuT vA syAt // dhuTazvapatvena tkaarH|| tataHzase ghapasyetyanena takArasya tho na capatvasyAsiddhatvAt / sstttsntH|| (zase NoH kukTuko vA) prAG SaSThaH-prAGkSaSThaH-prAGkh SaSThaH / sugaNa sAdhuH-sugaNT sAdhuH-sugaNTh sAdhuH // (subodhinI)-zase joH kukTuko vA // DakAraNakArayoH kukTukArAgamau vA staH zase pare // kugabhAve prAGka SaSThaH / kugAgame prAGkSaSThaH / kuko dvitIye prAiva SaSThaH // (tattvadI0)-G ca NU ca Ggau tayoH / Gasya kuk Nasya Tuk bhavatItyarthaH vaya'tvAt / / (pakAre pare nRnnakArasya nam vA) (subodhinI )-pakAre pare nRnnakArasya nam vA // nRnityasya nakArasya ns AdezaH syAdvA pakAre pare // akAra uccaarnnaarthH| tena nRHpunAti ityAdi siddhayati / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46) siddhaantcndrikaa| [hasasandhiH ] (srovisargaH ) sakArarephayorvisargo bhavati rase padAnte ca // (subodhinI)-srovisargaH // sa ca r ca srau tayoH sroH / srorvisargaH syAt rase padAnte ca // dhAtvadhAtusAdhAraNamidam // padAnte kim / syAt / brayAt / payasI / vArI ||rse kim / cAturyam // supprayatye pare rasya visoM na catuddhiti nirdezAt / tena gISu vArSu pUrSu ityAdi siddhayati / nApatyaH bhArgavaH ityAdau tu bahiraGgAyA vRddharasiddhatvAnna visargaH / varma vatmatyAdau kartRsAdhanayoriti nirdezAnna visargaH // (tttvdii0)-srorvisrgH|| padAnte vartamAnayoH srovisargaH syAt / dhAtvadhAtusAdhAraNamidam / tena abibhaH devaH prAtarityAdi siddham / avyayAdityasya paratvAtsiluki nAna rasaparatvam // padAnte kim / dhuryAt / pysii| nAmnazca rasaparayoH srorvisargaH syAt / tena vedhobhyAM doHsvityAdi siddham // sau tu silopAt prathamaM ratvAdvisarge kRte tasya hasaparasvAbhAvena silopAbhAve nityaM visargadvayazravaNaprasaMgaH / atha vedhobhyAm ityatra dvayoH sakArayoreko visargo bhaviSyati satvajAterAzrayaNAditi cet / zRNu / priyacatvAH gIrityAdau rasaparayorekajAtyabhAvAduktadoSatAdavasthyamiti kecit tanna 'prAyazo dRzyatAm' iti vacanAt / / kvacitpUrveNApi parabAdha iSTasiddhayartham // rase kim / cIvarAn / vasteH kvacitviviziSTasya nAmasaMjJA bhavati lupte'pi vipi ekadezavikRtanyAyena nAmatvamasti / tena subobhyAmityAdau visarga: sidhyati / s ca r ca srau sayoH / atra repho nirdiSTo na tu rephabhUta RkaarH| rephasthAnikavisargasya rAdezavidhAyakasya ra iti sUtrasya vaiyrthyaaptteH| kartakAryayorityAdinidezAcca na hyatra RkArasya visargo nirdiSTaH / prAtaHpAzamityAdAvubhayathA visargaH / nAmasajJApravRttikAle rephasya supi na visargaH caturviti jJApakAt / tena gItavatyAdi siddhayati / nApatya ityatra tu bahiraGgAyA vRddharasiddhatvAnna visargaH / varma ityAdau na visargaH kartRsAdhanayoriti nirdezAditi dik // (kupvoH ka - pau vA ) kavargapavargasambandhini khase pare visargasya ka - pau vA bhvtH|| kapAvuccAraNArthoM / naH pAhi-naH pAhinRn pAhi // iti hasasandhiH // (subodhinI)-kupvoH ka4 pau vA // aadeshnimittyorythaakrmmtraasti| Adeze kakArapakArAvuccAraNArtho / kevalayorjihvAmUlIyopadhmAnIyayoruccAraNAsaMbhavAt / kiM ca kakArakhakArayoH parataH kaH syAt / pakAraphakArayozca pa: syAt // kupvoriti kim / kshcaarH||vaagrhnnaatpksse visrgH| visarjanIyasya sa ityasyApavAdo 'yam / upadhmAnIye nuM pAhi / visageM -H pAhi / nabhAve nRnpAhi // iti subodhinyAM hasasandhiH // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ visargasaMdhiH] . ttiikaadvyopetaa| (47) (tattvadI0 )kupvoH ka4 pau veti // kuzca puzca kupU tayoH / atrAdezanimicayoryathAkramam / Adeze kapAvuccAraNArthoM kevalayoruccAraNAsambhavAt / kakhayoH kH| paphayoHpaH / anyatrottaravidhirbAdhanAt / / zrIvidyAnagarasthAyI pautro rAmakarasya hi / hasasaMdheya'dhAdyAkhyAM sa hi lokezasaMjJakaH // iti tattvadIpikAyAM hssNdhiH|| atha visargasandhiH / (visarjanIyasya saH) khase pare // kastanoti // (subodhinI)-visarjanIyasya sH|| visargasya sakAraH myAt khase pare // kastanotItyatra visargasya satve kRte tasya punarvisargAdezo na asiddhatvAdvidhisAmarthyAdA // (tattvadI0)-visarjanIyasya sa iti ||aasNdhismaaptiidN sssstthyntmdhikriyte| parize. SAt khase evAsya pravRttiH / anyatra tUttarasUtraistatra tatra bAdhaH visargasya sa iti noktam / paryAyazabdAnAM gauravalAghavayoranapekSaNAt // yattu prAcAmupahAsAthai visarjanIyAdigrahaNaM prAJco lAghavaM na jAnantItyuktam / tatradamavadheyam / prAJco'tra ke vivaraNakartAraH satrakartAro vaa| Aye sUtrasthagauraveNa teSAmupahAsAsaMbhavAt / ante sarasvatyAH sUtrakartRtvena tadupahAsapratyavAyasaMbhavAt / na nindenmanasA vAcA sarvavyAdhiparAGmukhaH / iti niSedhadarzanAt / aH saH iti sUtraNIye yadvisarjanIyasyetyuktaM tatsaMjJApUrvakatvena sasyAnityatAbodhanArtham / tena kaH sAdhurityAdi siddham / nanu kupvoH ka pAvityasya vaikalpikatvAt pakSe satvaM kuto neti cenna / 'zeSAH kArye ' iti nirdezena ka pAbhyAM mukte ' satvapravRttyabhAvasya jJApanAt / atra vetyanuvRtasya vyavasthitavibhASAzrayaNAt zase vA skaarH|| (zasapare khase visarjanIyasya visarga eva) kaH saruH / ghanAghanaH kSAbhaNaH // (subodhinI)-zasapare khase visarjanIyasya visarga eva // zasaH paro yasmAtsa zasaparastasmin zasapare khase visarjanIyasya visarjanIya eva bhavati na tvanyat // yadi tu zasapare khase netyavocyeta tarhi prakRte sattve niSiddhe'pika4 pau syAtAm / visargavacanAttu vikAramAtramApa niSidhyate / tena vAsaH kSomam adbhiH psAtamityAdI visarga eva // . (tattvadI)-zasapare khase ityAdi // zasaH paro yatmAtsa zasaparaH tasmin // (zasevA) kazzUraH kHshuurH| kaSpaMDhaH- kaH ssnnddH| kassAdhuH-kaH sAdhuH // (subodhinI)-zase vA // zase pare visarjanIyasya visarjanIya eva vA bhavati // pakSe sH|kH shuurH| kas shuurH| zcutvaM kshshuurH| kaH ssnnddhH| kas pNddhH| STutvaM kssssnnddhH|| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (86) siddhAntacandrikA | [ visargasaMdhi: ] ( khapapare zase visargasya lopo vA ) harisphurati - hariH sphurati - kauvA / kakaroti kaH karoti / harirasphurati / kupvoH ka : pacati - kaH pacati // (subodhinI ) - khapapare zase visargasya lopo vA // khapaH paro yasmAtsaH khapaparaH tasminkhapapare zase visarjanIyasya lopo vA bhavati // vAgrahaNAtpakSe zase / veti visarge satve ca trairUpyam harisphurati - hariH sphurati - harimasphurati // ( tattvadI 0 ) - papare iti // khapaH paro yasmAtsaH khapaparaH tasmin / etatsarvaM vyavasthitavibhASAzrayaNAdeva / kuppoH pAviti vyAkhyAnaM pUrvoktameva // ( vAcaspatyAdayo nipAtAtsidhyanti ) vAcaspatiH / bRhaspatiH / taskaraH / kautaskutaH / kAnUkAn - kAMskAn / kaskaH / bhAskaraH / payaspAzam / yazaskalpam / yazaskam | yazaskAmyati / sarpiSpAzam / sarpikalpam / sarpiSkam / sarpiSkAmyati / namaskaroti namaH karoti / puraskaroti / niSpratyUham | AviSkRtam / tiraskartA - tiraH kartA / dviSkarotidviH karoti / triSkaroti--triH karoti / catuSkaroti- catuHkaroti / catuSkapAlam / sarpiSkaroti--sarpiH karoti / dhanuSkaroti - dhanuH karoti / sapi - kuNDikA / ayaskAraH / ayaskAmaH / ayaskumbhaH / ayaspAtram / ayaH sahitA kuzA -- ayaskuzA / ayaskarNI / adhaspadam / ziraspadam // AkRtigaNo'yam | avihitalakSaNaH sakAro vAcaspatyAdiSu draSTavyaH // ( subodhinI ) - vAcaspatyAdayo nipAtAtsidhyanti // siddhasvarUpo - cAraNaM nipAtastasmAdete zabdAH siddhiM yAnti // vAcaH patirityatra SaSTyA alukU / nipAtanAdvisargasya satvam / vaacsptiH| tataH cauryaM karotIti takArasya satvaM nipAtanAt / taskaraH // bRhatAM patiriti / nipAtanAt takArasya satvam / bRhaspatiH // kutaH kuta Agata ityatra 'tyatanau' ityanenAvyayAttyappratyaye prApte gaNapAThasAmarthyAdaNapratyayaSTilopazca / nipAtanAdvisargasya jihvAmUlIyAbhAvaH / kautaskutaH // kAnkAniti / atra ekaH kiMzabdaH prazne / dvitIyo nindArthe / sagAgamAbhAvo'tra bhinnArthatvAt / gaNe cAmreDitasyaiva grahaNam / kAn kutsitAn pshysiityrthH| kAMskAn iti / atra AmreDitatvA pUrvakArasya sagAgamo bhavati nipAtanAt / kAMskAn kAn kAn pshytiityrthH|| kaH ka iti kaska: / jihvAmUlIyAbhAvo'tra // bhAsaH karotIti bhAskaraH / jihvaamuuliiyaabhaavH| kutsitaM paya iti payaspAzam / kutsAyAmiti pAzaH // ISannyUnaM yaza iti yazaskalpam / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ visargasaMdhiH] ttiikaadvyopetaa| (49) ISadasamAptAviti kalpaH / kutsitaM yaza iti kutsite'rthe kH| yazaskam // Atmano yaza icchatIti kAmyazceti kAmyapratyayaH / yazaskAmyati ityAdau visargasya jihvAmUlIyopadhmAnIyAbhAvo nipAtanAt // kutsitaM sapiriti sarpiSpAzam // ISa. nyUnaM sapiriti sarpiSkalpam // kutsitaM sapiriti sarpiSkam // AtmanaH sarpiriricchatIti sarpiSkAmyati ityAdau visargasya patvaM nipAtanAt // namaskaroti-namaH karoti / ityatra vikalpena sakAravisauM nipAtanAt / puraskarotItyatra jihvAmUlIyAbhAvaH // niSpratyUham , AviSkRtam, duSkRtamityAdau visargasya SatvaM nipAtanAt // tiraskartA tiraH kartetyatra vikalpena sakAravisauM // dvau vArau karo. tIti dviSkaroti-dviHkaroti // trIn vArAnkarotIti triSkaroti triH karoti // caturo vArAn karoti catuSkaroti-catuH karoti / dvitricaturthyaH iti suH // caturyu kapAleSu saMskRta ityarthe aN / digusamAse'No lukU ca / ctusskpaalHctuHkpaalH|| sarpiSkaroti-sarpiHkaroti // dhanuSkaroti-dhanuHkaroti / ityAdau vikalpena visargasya patvavisargau nipAtanAt // sarpiSo ghRtasya kuNDiketi srpisskunnddikaa| nityaM patvamatra // ayasaH kAra ityyskaarH|| ayasaH kAma ityayaskAmaH // ayasaH kumbha ityayaskumbhaH // ityatra visargasya jihvAmUlIyAbhAvaH // ayasaH pAtramityayaspAtramityatropadhmAnIyAbhAvaH // ayaH sahitA kuzetyayaskuzA / vede audumbarazaDUkuM kuzeti vyavaharanti / ayovikAre tu kuzIti // aya iva karNau yasyAH sA ayaskarNI / nAsikodaretIp / atra jihvAmUlIyAbhAvaH // padasyAdha ityadhaspadaM zirasa: padamiti ziraspadamityatropadhmAnIyAbhAvaH // AkRtyA svarUpeNa gaNyate yaH sa AkRtigaNa iti // ( tattvadI0 )-atrApi vetyasya vyavasthitatvAt anekArthalAbha ityAzayenAha-vAcaspatyAdaya iti // bRhaspatirityatra takArasya sakAraH, taskara ityatra dakArasya // evamanye'pi // (ro'rAtriSu ) ahno visarjanIyasya padAnte ro bhavati na tu rAjyAdiSu // ahargaNaH / aharahaH // arAtriSu kim / gatamaho rAtrireSA / ahorAtraH / ahorUpam / ahorathantaram // (subodhinI)-ro rAtriSu // padAnte'hanazabdasya visargasya raH syAt rAtryAdivarjiteSu parataH // arAtriSviti bahuvacanamAdizabdArthe / tena rAtrirAtrarUparathantarANi rAtryAdayaH / ahnAM gaNa ityahargaNaH / ahnaH iti nasya raH // ahaH ahaH ityaharahaH / vIpsAyAM dvitvam ||ahshc rAtrizcAnayoH samAhAra ityhoraatrH| samAsAnto'pratyayo'tra / 'rAtrAhAhAntAH' iti puMstvam / aho rAtrireSA / idamaha eSA raatrirstiityrthH| prazastamaha ityahorUpam / prazaMsAyAmiti ruupH|| ahorUpam / guNavAcako rUpazabdo Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (50) siddhaantcndrikaa| [visargasaMdhiH] 'pyatra // rathantaraM sAmavedasaMjJA / ahorathantaram / eSu visargasya utvaM tata otvam // padAnte kim // ahobhyAm // (tattvadI0 )-ro'rAtriSviti // arAtriSviti bahuvacanAt rAjyAdirgRhyate // ahorAtra iti // ekadezavikRtasyAnanyatvAdrAtrazabdasyApi grahaNam / 'rAtrAhAhAntAH puMsi / iti niyamAtpuMstvam / gatamaho rAtrireSeti mukhyaH prayogaH // (ato'tyuH) akArAtparasya visarjanIyasyokAro bhavatyati preko'rthH|| (subodhinii)-ato'tyuH|| Adave lopazU ityasyApavAdo'yam / ataH parasya visargasya utvaM syAdati // ata iti kim / agniratra // taparaH kim / devA atra // susrotaH 3 atra / dUgadAhvAne iti plutH|| atIte kim / deva iha / / taparaH kim / deva AgataH // tiSThatu paya a 3 nidattetyatra guroranRta iti plutH|| visargasya utve Atve ca 'edoto'taH" ityallopaH ko'rthaH // (tttvdii0)-ato'tyuriti||at iti kim / hariratra // taparaH kim / devA atr| atIti taparaH kim / deva aagtH|| visargasyeti kim / rAmamanu / 'Adabe lopaz' ityasyApavAdo'yam // (habe ) akArAtparasya visarjanIyasyokAro bhavati habe pare // devo yAti / mnorthH|| (subodhinI) have // ata ityanuvartate / ataH parasya visargasya utvaM syAt have // 'Adabe lopaz' ityasyApavAdo'yam ||atH kim / vaayurvndyH||tprH kim| vedhA vandyaH // have kim / devaH pazyati // (tattvadI0 )-habe iti // lopazo'pavAdaH // ataH kim / bhAnurvandyaH // taparaH kim / vedhA namyaH // habe kim / rAmaH kartA // atra laghubhASyam / ato'ddhabe urityekayogo na kRto'syAnityatvajJApanAya / tena uparbudha ityAdi siddham / atredamavadheyam / 'kuppo ka pau vA' ityasya vyavasthitatvAzrayaNenaiva vAcaspatyAdInAM siddhatvenoparbudha ityatrApi ratvasiddheranityatvajJApanasyAnucitatvAt kiM jJApite'pyasyAnityatve 'Adabe lopaz' ityasya prAptau rephArthayatnasya tvayA'yabhyupagamAt // (Adabe lopaza) avarNAtparasya visarjanIyasya lopaz bhavatyabe pare // devA atra / vAtA vAnti / devA iha // (subodhinI)-Adave lopaza // Aditi paJcamyantam / na tu taparatvam / diva au ityAdinirdezAt // ave kim / devAH santi // (tattvadI0)-Adabe lopshiti| nanvAdgrahaNaM kimartham / nacekArAdinivRttyartha 'nAmino raH' iti repheNa bAdhitatvAt / na ca hasavyAvRttyartha hasAdvisargasyAsaMbhavAt / tasmAduttarArthameva // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [visarga saMdhi: ] TIkAdvayopetA / ( 51 ) nanvabagrahaNaM kimartham na ca havagrahaNAnanuvRttyartham | bruva Aha pUrva updhetyaadinirdeshaistjjnyaapnaat|| nApyutarArtham / asaMdehArthaM lAghavArthaM tatraivAkariSyat // nApyavasAnabAdhanArtha jJApakAdeva ttraapysyaaprvRtteH|| tathA hi / yat Apa iti silopaM zAsti tajjJApayati nAnenAvasAne lopaz bhavatIti anyathA servisargalopazoHkRtayorgaGgetyAdisiddhau kiMsilopa vidhaanen| nanu lopazi sati gaMgA'tretyAdau saMdhirna syAdato lopavidhAnaM na jJApakamiti cenna / yasmin svare pare lopaz tena saha saMdhi - naiti jJeyam / vastuto'vasAne'tiprasaMgavAraNArthamevAbagrahaNam // nanu 'Adyo'ce' ityeva sUtrayatAM svare yatthaM veti tu na kartavyam / deva ihetyAdau yakAre 'khorlopaz vA' ityanena lopazi kRte siddheH / na ca tatrAyAdyanuvartanAdasya kathaM lopaz iti vAcyam / yAtpUrvamavarNa gRhItvA ay rUpa ityAdirUpa saMbhavAt / lakSaNapratipadoktayoH iti paribhASAyAstu anityatvAt / ucyate / bhosa ityatrApi yo vetyanuvarteta / tatazca bho ihetyAdi na siddhyet // svare yatvaM vA ) devAhi || (subodhinI ) - svare yatvaM vA // lopazo vikalpenApavAdo'yam / avarNAtparasya visargasya yatvaM vA syAt // pakSe lopaz / svare kim / rAmazcaturaH // ( tattvadI 0 ) - svare yatvaM veti // avarNAtparasya visarjanIyasya svare yatvaM vetyarthaH // (bhosaH ) bhosbhagos aghos ityetasya visarjanIyasya lopaz bhavatyabe pare // bho hare / bhago namaste / agho yAhi (svare yatvaM vA ) bhobhago aghovisargasya svare yatvaM vA bhavati // bhoyehi / bhagoyehi / aghoyagacchat // - ( subodhinI ) - bhosaH // bhos bhagos aghos iti sakArAntAH nipAtAH santi / tatrAdyantAbhyAM pratyAhAro ' bhos' iti gRhItaH / bhosaH iti SaSThayantam / bhos bhago aghosa eSAM visargasya lApazU syAdave || abe kim / bhostpsvinH|| svare yatvaM vA // bhombhagosaghosAM visargasya yatvaM vA bhavati svare / pakSe lopaz // ( tattvadI 0 ) - bhosa iti // SaSThayeSA na tu paJcamI / bhorazabdasya sAntatvena tataH parasya visargasyAbhAvAdityabhipretyAha // bhogoaghomityetasyeti / bhosUbhagos aghos ityetasmAtparasyeti tu prAcaH pramAda eva / bhosa ityatra nipAtabhavacchabdayorapi sAmAnyenAnukaraNam / tathA ca bho deva, bho lakSmi bho vidvan ityAdi siddham / na ca bhosa ityatra bhosamAtragrahaNAt bhago Tera yAhItyAdAvavyAptamiti vAcyam / pratyAhArAzrayaNenAvyAptivAraNAt // evaM ca vibhoridamityAdAvatiprasaMgavAraNaM ca sambhavati / tasya pratyAhAre'nantarbhAvAt // atra laghubhASyam / nanu 'abhoso've lopaz' ityekayoga eva lAghavAya kartumucitaH / ucyate / naJsamAso'tra pratIyeta / bhosUvyatiriktAcchabdAtparasyeti / tathaitadoSavAraNAya abhosora lopaziti sUtraNIyam / tadAImAtrAttraghave'pi vairUpyaM doSaH / bhoso'vayavo'varNAtpara iti sUtrabhede tu nAyaM doSa iti sUtrameda evAzritaH / atredamavadheyam / Agoso'ca lopaziti sUtraNIyam / tathA ca / nanusamAsazramavairU Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 52 ) siddhAntacandrikA | [ visarga saMdhiH ] pyadoSayorasaMbhava eva / Adityasya paJcamyantatvAt / mausa ityasya SaSThayantatvAcca bhoso'vayavo - varNAt para ityasyArthasya sulabhatvAt / evaM ca svare yatvaM vetyasyAdviruktizceti mahalAghavam // ( nAmino raH ) nAminaH parasya visarjanIyasya repho bhavatyave pare // agniratra | paTurvaktA // ( uSaso budhe) uSaso visarjanIyasya repho bhavati budhe pare // uSaH budhaH - uSarbudhaH // ( subodhinI ) - nAmino raH / nAmina iti kim / rAmo vandyaH // ave kim / agniH karoti // ( tattvadI 0 ) - nAmino ra iti // nanu nAmina iti kimartham / avaNAlIpazAdividhAnena hasAdvisargAsaMbhavena ca tasyaiva parizeSAt / yattu nAmina iti yogavibhAge Adabe lopazityato'be lopaziti cAnuvartate / kvacinnAminaH parasya visargasyAve lopaz / tena 'semAM bhUmyA - dade' ityAdi siddhamityAhuH / tanna / semAmityAdezchAndasatvAt chaMdasi dRSTAnuvidhirityasyoktatvAt / 'semAM bhUmyAdade' ityatrApi bhUmizabdasya kRdantatvena kRdikArAditi Ipi kRte 'hasepa:' iti silope iSTasiddheH / ucyate 'nAmino raH' ityatra yogavibhAgArthaM nAbhigrahaNam / tathA ca vAkyabhedena vyAkhyAnam / nAmina ityeko yogaH / tatra khape veti cAnuvartya ra iti SaSThayantaM ca kRtvA vAkyabhedena vyAkhyeyam / ( rephaprakRtikasya khape vA rephaH) gIH patiH - gIrpatiH giiptiH|| ( subodhinI) - rephaprakRtikasya khape vA rephaH // rephaH prakRtirmUlakAraNaM yasya sa repha prakRtikastasya rephaprakRtikasya visargasya rakAro vA bhavati khape pare // vAgrahaNAt pakSe visargopadhmAnIyau // ( tattvadI 0 ) - repha prakRtikasya khape veti // rephaH prakRtiryasya saH tathA tasya / vastutastu rephaprakRtikasyeti nocitaM vaktum / ra iti sUtrArthenaiva tadgatArtham // ( ahana ) ahapatiH - ahaH patiH - aha patiH // ( subodhinI ) - ahan // ahanazabdasya visargasya ro bhavati // roDarAtriSviti ratve visarge ca kRte'yaM vidhiH pravartate / aharpatiH - ahaH patiH - aha patiH // (raH) rephasambandhino visarjanIyasya repho bhavatyabe pare // prAtaratra / antargataH // ( subodhinI ) raH // SaSThyantamidam / rephasya sthAne vihito yo visarjanIyastasya ro bhavatyave pare // abe kim / prAtaH kAlaH rephaprakRtikasyati kim / rAmo nmyH|| ( tattvadI 0 ) - iti // SaSThayeSA na tu paMcamI // (ri lopo dIrghazva) rephasya rephe pare lopo bhavati pUrvasya ca diirghH|| punA ramate / harI rAjate / bhAnU ramyaH / zambhU rAjate // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ visargasandhiH ] ttiikaadvyopetaa| (53) (subodhinI)-ri lopo dIrghazca // ra iti SaSThyantamanuvartate / ri iti saptamya. ntam / ro lopaH syAdrephe pare ||ckaaro vidheyayorlopadIrghayoH smuccyaarthH| tena pUrvasvarasya dIrghazca // rIti kim / praatrvaayuH|| ra iti kim / mnorthH|| (tattvadI0 )-ri lopo dIrghazceti // ri iti saptamI / atra ra iti SaSThayantamanuvavartate ityabhipretyAha-rephasyeti // rIti saptamInirdezAllopanimittAnephAtpUrvasyetyAzayenAhapUrvasyeti // cakAro vidheyayorlopadIrghayoH samuccayasya dyotakaH // ( saiSAdase) sazabdAdeSazabdAcca parasya visarjanIyasya lopo bhavati / hase pare // sa carati / eSa hasati // (subodhinI)-saiSAddhase // sazca eSazca tayoH samAhAraH saiSaM tasmAd / anasamAse'kakArAtsaiSAt parasya visargasya lopaH syAt hase pare / sa iti eSa iti ca kRtAtvasatvasya tacchabdasya etacchabdasya cAnukaraNam / anukAryAnukaraNayobhaide'rthavattvAdvibhaktyutpattI satyAM vande vibhaktilope ca kRte nAmatvAt Gasi parataH smtto'bhaavH| dvandve sarvAdInAM na sarvakAryamityuktatvAt // akakArAt kim / eSako rudraH // anasamAse kim / asaH zivaH // hase kim / eSo'tra // (tattvadI0 )-saiSAdase iti // sazca eSazca tayoH samAhAraH saiMgha tasmAt / sa iti tacchabdasya kRtAtvasatvatyAnukaraNam / eSa ityetacchabdasya / anukAryAnukaraNayorbhedAdarthavattvam / smaTo'bhAvo dvandve sarvAdInAM sarvakAryAbhAvajJApakaH / sa dhAturityAdijJApakAt tacchabdasyaivAnukaraNam / tatsAhacaryAdeSazabdo'pyatacchabdasyaiva vikRtanirdezAtprathamAntAdanyatra na / asazivaH ityAdau tu saMjJApUrvako vidhiranitya ityanityatvAnna // (sazabdAdvisargasya lopaH svare lopa eva pAdapUraNaM cet ) saiSa dAzarathI rAmaH saiSa rAjA yudhiSThiraH / saiSa karNo mahAtyAgI saiSa bhImo mahAbala // iti visargasandhiH // (subodhinI)-sazabdAdvisargasya lopaH svare lopa eva pAdapUraNaM cet // sa iti zabdasya visargasya lopa: syAt svare pare / cedyadi lope satyeva pAdaH pUryeta / pAdaHzlokacaturthAMza iti| pAdapUraNamiti kim / sa evamuktvA / lopa evetyavadhAraNAta anyathA pAdapUraNe lopon| so'hamAjanmazuddhAnAm' iti / / sa eSa rAmo'sti / kIdRzaH dazarathasyApatyaM daashrthiH| ata iJanaSeritI // sa eSa yudhisstthirH| kIdRzaH / rAjate iti rAjA ||sess karNaH / kiidRshH| mahAMzcAsau tyAgazca mhaatyaagH|mhaatyaago'sti yasya sa mhaatyaagii| 'mAntopadhAdatvinau' itIn / sa eSa bhiimH| kIdRzaH / mahad balaM yasya sa mahAbalaH / aiko cetyprtyyH|| iti subodhinyAM visargasaMdhiH // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (54) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMlliGgAH] ( tattvadI0 )-ri lopo dIrghazceti sUtre lodazo'nuvartanAt ri lopo dIrghazceti lopagrahaNamuttarArthamityAzayenAha-sazabdAdvisargasya lopaH svare lopa eva pAdapUraNaM cediti|| tathA ca 'saiSa dAzarathI rAmaH' ityAdau lope jAte saMdhiH siddhayati / lopazi tu na syAt / lopa evetyavadhAraNAdanyathApi pAdapUraNe lopon| tena sohamAjanmazuddhAnAm' ityAdi siddhm|| zrIvidyAnagarasthAyI lokezakarasaMjJakaH / visargasaMdheH kRtavAn vyAkhyAM bhASyAnusAriNIm // iti tattvadIpikAyAM visargasaMdhiH // atha svarAntapuMlliGgAH // (avibhakti nAma ) vibhaktirahitaM dhAtuvarjitaM cArthavacchabdarUpaM nAmocyate // (subodhinI)-avibhakti nAma // vibhakteranyadityavibhakti / anyacchabdena zabdarUpaM vishessyNgRhyte| tat klIbam / tasya vizeSaNamidam / sUtrevibhaktizabdena tantrAdinA vibhaktiH vibhaktyantaM cetyubhayamucyate // vibhaktizabdena saha nnyttpurussH| naJtu dvidhaa| tathA hi "dau nau ca samAkhyAtau paryudAsaprasajyako / paryudAsaH sadRgagrAhI prasajyastu niSedhakRt // 1 // prAdhAnyaM tu vidheryatra pratiSedhe'pradhAnatA // paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena najJa // 2 // aprAdhAnya vidheyaMtra pratiSadha pradhAnatA // prasajyastu sa vijJayaH kriyayA saha yatra naJ // 3 // " evaM hi vibhaktibhinnaM vibhaktyantabhinnamarthavacchabdarUpaM sNjnyi| nAma ca saMjJA / vibhaktyantabhinnamiti kathanena dhAtUnAM vyAvRttiH kRtA teSAM tivAdivibhaktyantatvAt / tacchabdarUpaM nAma prAtipadikamucyate / kIdRzaM tat / avibhkti| paryudAso'tra naJ gRhyte| vibhaktisadRzaM vibhaktibhinnamityarthaH / vibhaktisadRzamiti kathanenArthavadevAgatam // punaH kIdRzam / vibhaktyantabhinnamiti kathanena dhAtuvarjitamityAgatam // punaH kIdRzam / arthavat / atrArthazabdo'bhidheyavacano na tudhananivRttiprayojanavacanaH yathA-arthavAn dhnvaanityrthH| mazakArtho dhUmaHmazakanivRttaye ityarthaH / ko'rthaH kiM prayojanamityarthaH / tatrAbhidheyaM tu caturvidhaM jaatigunnkriyaadrvybhedaat|jaatishbdaa yathA / gauH azva ityaadyH| guNazabdA yathA / zuklaH kRSNaH ityaadyH|kriyaashbdaa ythaa| pAcakaH gntetyaadyH| dravyazabdA ythaa| DitthaM kpitthmityaadyH|| nanu vandhyAputrAbhAvazazaviSANagaganakusumAdInAmarthAbhAvAdeSAMnAmasaMjJA na syAditi ceducyte| abhAvo'pi padArthAntaratvenAbhidheyatvAdabhAvazabdasya siddhA sNjnyaa|vndhyaadishbdaarthH putrAdizabdArthazca prasiddha eva / tayoHsaMsargamAropya zabdaprayogasaMbhavAtteSAmapyasti // vibhaktirahitamiti kim / hariSu / karoSi / supasipormA bhUt / padAditvAtsasya So na syAt // vibhaktyantarahitamiti kim / devau| bhavanti / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [svarAntapuMlliMgAH] ttiikaadvyopetaa| atra dvitvAdyanabhidhAne'pyavyayAdivaccaikavacanaM syAt // dhAtuvarjisamiti kim / ahanityatra 'nAno no lopaz ' ityanena lopaz syAt / ahanityatra aha ityanena satvaM tu na tasya lAkSaNikatvAt // arthavaditi kim / dhanaM vanamityAdau prativaNe saMjJA mA bhUt // atra vArtikam / kRttaddhitasamAsAzceti / cakAro'nuktasamuccayArthaH / tena nipAtasyAnarthakasya prAtipadikasaMjJA vaktavyeti // (tattvadI0)-avibhakti nAmeti // vibhakteranyaditi avibhakti / vizeSyaM tu zabdasvarUpam / tantrAdinA vibhaktyantamapi labdham // nanu sUtre avibhaktItyetAvanmAtramarthavadgrahaNa kuto labdhamiti cet ucyate / "dvau nau ca samAkhyAtau paryudAsaprasajyako / paryudAsaH sahagyAhI prasajyastu niSedhakRt // prAdhAnyaM tu vidhairyatra pratiSedhe'pradhAnatA / paryudAsaH sa vijJeyo yatrottarapadena naJ // aprAdhAnyaM vidheryatra pratiSedhe pradhAnatA / prasajyastu sa vijJeyaH kriyayA saha yatra naJ // " iti / tathA ca paryudAso'tra na gRhyate / tatazca vibhaktararthavattvAt tatsahazamarthavadeva saMjJi upapatatItyarthavallAbhaH // tntraadilbdhvibhktyntpryudaasaaddhaatupryudaaso'pi|| arthavaditi kim / dhanaM vanamityatra prativarNa saMjJA mA bhUt / tasyAM satyAM syAdyutpattau nalopaH prasajyeta // nanu ca ekavarNAnAmapyarthadarzanAdetItyAdAviva devAdiSvapi varNA arthavantaH kathaM na / tathA ca pratyAhArAhnike arthavanto varNA iti bhASye'pi zrImatpataJjalinoktam / udAhRtaM ca kUpa iti kakAre sati kazcidartho gamyate / yUpa iti yakAre arthAntaram / tena manyAmahe / yaH kUpe kUpArthaH sa kakArasya yo yUre yUpArthaH sa yakArasyeti / tathA brAhmaNa ityukte yo'rtho gamyate nAsau bakArAdInAmanyatamApAye'pi gamyate / yeSAM ca saMghAto yatkArya karoti te pratyekamapi tatkurvanti / yathA tilAnAM khArI tailamutsAdayati pratyekaM ca tilaaH| ye tu yasmin pratyekamasamarthAsteSAM samudAyo'pi tatrAsamarthaH yathA pratyekaM sikatAstailaM notpAdayanti teSAM khAryapi / ataH saMghAtArthavattvAccArthavanto varNAH / tatkathamarthavadgrahaNe satyapi teSAM nivRttiriti cet / ucyate / anarthakA varNAH prativarNamAnupalabdheH / nahi brAhmaNa ityatra brA ityukte kazcidarthoM gamyate / ato dhAtvAdInAmekavarNAnAmarthavattvAdanye'pi varNA arthavanta ityanupalabdhibAdhitametat / kiMca kUpo yUpa ityanvayavyatirekAbhyAM kakArayakArayorarthavattvAdanyeSAmapi varNAnAmAnarthakyamabhyupagataM na / atha teSAmapyarthavattvam / bhUyiSThaH kUpe yUpArthaH syAt kUpArthazca yUpe / yatra bhUyasAmarthAnAmanvayo vyatirekastu kasyacit / tatrArthAnAmapi bhUyasAmanuvRttiya'tirekastu kasyacit yathA devadattAmAnaya zuklAM devadatta gAmAnaya kRSNAmiti / ataH saMghAtA evaM tenArthenArthavantaH saMghAtArthavattvAcceti heturanaikAntika iti zaGkA / tailAgnivattisaMghAtena dIpo na pratyekam / rathAvayavaizvakrAdibhiH saMhataiH vajikriyA / kiM cArthavatAM viparyAse arthapratyayasyAviparyAsaH / Ahara pAtraM pAtramAhareti / apAye caapaayH| gAmAnaya zuklA zuklA gAmAnayeti / upajane copajanaH / gAmAnaya zuklAmiti // varNeSu naivam / hinasti iti siNhH| hanti, hataH, nanti / bhavitA / ataH saMghAtA evArthavantaH // vibhaktirahitamiti Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (56) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMliMgAH] kim / hariSu karoSi / supsipormA bhUt / padAditvAtsasya So na smAt // vibhaktyantarahitamiti kim / devAH / bhavanti / atra dvitvAdyanabhidhAne'pyavyayAdivaccaikavacanaM syAt // dhAtuvarjitamiti kim / ahan nalopaz syAt // yattu prAcoktam / atha vibhaktivibhAvyate / tat vyAkhyAtRbhizca vyAkRtaM saMdhiprakaraNakathanAnantaraM ye vidhayo vakSyante teSAM vibhaktisaMjJA syAt / sA ca vibhAvyate prastUyate tatprakaraNamArabhyata iti vibhaktizabdAvRttyA yojyam / svamate zabdArthayorabhedopacArAdityarthaH / abhedopacArAcca dvitIyo vibhaktizabdaH saMjJivacanaH / AdiH saMjJAvacanaH mahAsaMjJAkaraNaM tu vibhajyante vivicyante saMkhyAkarmAdayo'rthA anayeti vibhaktiH ityanvarthasaMjJAvijJAnArtham // tenAgamAdInAmatra vakSyamANAnAmapi vibhaktisaMjJA neti / tanna vArtikaM dRSTvA sUtrakRtaH pravRttyayogAt // anye tu yaugikArthenaiva siddhamityAhuH / vibhajyate prakaTIkriyate kartRkarmAdyartho'nayA sA vibhaktiH // atiprasaktaM yogamAnaM kRdAdau yadyapi tathApi syAdiSu tibAdiSu ca yogarUDhiH / yacca kRttaddhitasamAsAzceti vArtikam / cakAro naamsNjnyaanukrssnnaarthH| atra tvyaakhyaataarH| nanu kimarthamidaM nAmasaMjJA tu pUrveNaiva siddhA / na siddhayati / tatra kRtsu kibAdyantAnAM dhAtutvAnapAyAt / ata eva he somapA iti dhilopo na svArthataddhitAnAmapi guNIbhUtArthavatvAt / tathAhi / cora eva cauraH / svArthe'N / atra hi corazabdasya sAkSAdarthavattvam / caurazabdasya corazabdasmaraNadvArA gauNamukhyanyAyena corazabdasyaiva pUrveNa saMjJA syAnna caurazabdasyeti vidhyarthaM kRttaddhitagrahaNam / samAseSvapi bhUtapUrvavibhaktyA avibhaktitvAbhAvAt / ata eva paJcAmIti padAntAzrayo nalopa ityAhuH / atredaM vaktavyam / paJca nava dadhi madhu ityAdInAmavibhaktikatvena nAmatvAnapAyAtkathaM padatvam / atra yadi vibhaktisattvasamaye eva pravRttA padasaMjJA luptAyAM vibhaktau ekadezavikRtanyAyena prakRtibhAge'pi sA'stIti brUva tArha prakRte'pi samaM kivAdisattvasamaye pravRttA nAmasaMjJA lupte'pi tasminprakRtibhAge'pi sA'stIti tulyam / yadi ca lupte pratyaye pratyayalakSaNena padasaMjJA svIkaroSi tadapi samaM samAdhAnam / yadapi svArthataddhitAnAmapItyAdi tadapi na gauNatvAsaMbhavAt / svArthopasarjanArthAntarAbhidhAyitvaM gauNatvam / taccAtra na saMbhavati / nahi cauracorazabdayorarthoM bhinno yenaiko'paratra gauNo bhavet / yadapi atra corazabdasya sAkSAdityAdi tadapi na / nahi paryAyANAM parasparasmaraNadvArA svArthabodhakatvaM kacitsvIkriyate / vyAkaraNAnabhijJasyApi zaktigrahe sati tato bodho jAyate / anyathA jJAna dhyAnamityAdau yuTaH svArthikatvena gauNavAdikaM syAt / yadapi samAseSvapi bhUtapUrvavibhaktyetyAdi tadapi na avayavAnAM vibhaktyantatve'pi samudAyasyAtathAtvAt / yasmAdvibhaktirvidhIyate tadvibhaktyantam / sA cAvayavebhyo vidhIyate na samudAyAt / anyathA samAsavat vAkyasyApi vibhaktyantatvena pUrveNa prAptivirahAdeva tatra niyamAnupayogAt / yadi nanvevamapi avyayIbhAvAditi vibhaktilugvidhAnAjjJApakAtsamAse nAmasaMjJA bhaviSyati / evamapi niyamArtha samAsagrahaNam / arthavatsamudAyAnAM madhye samAsasyaiva yathAsyAt / tena vAkyasyArthavato na bhavatIti / tadapi na / uktarItyA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapuMlliMgAH ] ttiikaadvyopetaa| (57) samAsasyAvibhaktyantatvena jJArakopanyAsavaiyarthyAt / anyathA samAsavadvAkyasyApi vibhaktyantasvena samAseSvapi bhUtapUrvavibhaktyA avibhaktitvAbhAvAdityanena vidhyarthatAyAstvayaivoktatvAt pUrvAparavirodhaH niyamaphalAbhAvena samAsagrahaNavaiyarthyAt / niyamastatra kriyate yatra sarvatra prAptirbhavati / atra tu tava mate vAkye prAptiAsti vAkyasya cetprAptirbhavati tarhi vArtike samAsapadaM vyartham / tasmAtpUrveNaiva siddhe vArtikamidaM na kAryam // (tasmAt ) (subodhinI)-tasmAt // adhikAro'yam / 'dhAtoH' ityataH prAk syAdayo'NAdayazca pratyayA nAmnaH parAH syuH // tasmAditi paJcamI / iyaM na vizleSAvadhau vizleSasyAsambhavAt / kiMtu RteAdiSu dikzabdapAThAdigyogalakSaNA paJcamI / tatra paraH pUrvo vA ityaniyamenAdhyAhAre prasakte bahurvA ukte'thai sa ca prayoge vetyanena bahoH pUrvatvasya niyatatvAdanyaH pratyayaH paraH eveti prshbdo'dhyaahaaryH|| (tattvadI0)-tasmAditi // adhikAro'yaM praagdhaatoH| tathA ca syAdayo'NAdayazca nAmna eva pare bodhyA iti|nnu ghAtorityagrimAdhikArAt tataH prAktanAnAM pratyayAnAM nAmnaH paratvamavadheyameveti kiM tasmAdityaneneti cenna kiMparimANamiti vaktavye kiMdanamityapi syAt iti nirAkaraNAya tasmAdityasyAvazyakatvAt / atha na kevalaH pratyayaH prayoktavya iti niyamena tadvAraNasaMbhavAditi cet etasyApi tanmUlakatvAdityavadhehi / tasmAditi paJcamI na vizleSAvadhau vizleSasyAtrAsaMbhavAt / kiMtu RtAdimadhye dikzabdasya pAThAttadyoge / tatra ca pUrvaH paro veti niyamAbhAve'pi parazabda evAdhyAhAryaH samAnAddhopa iti nirdezAt / tacchabdasya pUrvaparAmarzitvAnnAmnaH praamrshH|| (si au jas,am au zasU,TA bhyAm bhis, Ge bhyAm bhyasa, Gasi bhyAm bhyas, Gas os Am,Gi om sup) nAmnaH parAH syAdayaH sapta vibhaktayo bhavanti // (subodhinI)-si au jas 1 am au zama 2 TA bhyAM bhis 3 De bhyAM bhyas 4 Gasi bhyAM bhyasa5 Gas os Am 6Gios sup7||siprtyysyekaaro'tvsoH sAvityAdau vishessnnaarthH| jaszasorjakArazakArau jasIzasItyanayorviSayavibhAgAau~ / TApratyayasya TakAraHTena TA nA ttosottaangyorityaadaubhedkH||ddengsingsddiinaaN DakArastu DintItyAdau vizeSaNArthaH / GasarikAro GasirAditi vizeSaNArthaH / suppratyayasya pakAraH pratyAhArArthastena sipapratyAhAro yathA syAt // syAdityAdibhedato vibhaktiIidhA / tatra siaujasityAdInAM saptAnAM trikANAM prathamAdayaH saptamyantAH prAcAM saMjJAstAbhirihApi vyavahAraH / teSu trikeSu trINi trINi vacanAni ekaza ekavacanadvivacanabahuvacanasaMjJakAni santi // ( tattvadI0 )-siaujas ityAdi // serikAro'tvasoH sAvityAdau sItyukte sakArA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMlliMgAH] dilAbhasaMbhavAt / na ceSTApattiH vedhaHsu ityAdAvati dIrghatvaprasaGgAt / na ca zravaNArthaH guNa ityAdiliGgAt / etena serikAra uccAraNArtha ityuktiH pratyuktA sU ityanenApyuccAraNasaMbhavAt / / (ekatvadvitvabahutveSu ) ekavacanadvivacanabahuvacanAni // srovisargaH / devH|| (subodhinI)-ekatvadvitvabahutveSu // ekatvadvitvabahutvazabdA iha saMkhyAparAH santiAtena bahuH parvataH iti vaipulyavAcino grahaNaM n|aashrydrvygtessu ekatvadvitvabahutveSu satsu ekavacana dvivacanabahuvacanasaMjJakAH pratyayAH bhavaMti / ucyate'neneti vacanam / ekasya vacanamekavacanam dvayorvacanamiti dvivcnm| bahUnAM vacanamiti bhuvcnm|| (tattvadI0)-ekavacanAdisaMjJAnAmanvarthatAmAzrityAha-ekatvetyAdi / tathA ca ekaM vakti ekavacanam |dvau vakti dvivcnm|bhuunvkti bahuvacanam // yadvA ucyata iti vacanam / ekasya vacanamiti // jaso jakArasya phalamAha / jaso jakAra iti // tathA ca zasaH zakAro'pi zasIti vizeSaNArthaH / vastutastu ekataro na paThituM yogyaH ekenaiva dvitIyavAraNAt // (sarUpANAmekazeSa ekavibhaktau ) devau / devAH // ( subodhinI)-sarUpANAmekazeSa ekavibhaktau // ekavibhaktau yAni sarUpANyeva dRSTAni teSAmeka eva ziSyate ||ruupyte bodhyata iti ruupmrthH| samAnaM rUpaM yeSAM te sarUpAH / sahAditvAtsamAnasya saadeshH| tayA samAnaM rUpaM svarUpaM yeSAM te sarUpAH sarUpAzca sarUpAzceti sarUpAsteSAmityekazeSeNa vyAkhyAnam // ekavibhaktAviti vibhaktisArUpye upalakSaNaM na tvekazeSa nimittm| evaM ca naimittikatvenAntaraMgo'yamekazeSaH syAdyutpateH prAgeva pravartate / yadyetannArabhyate tArha pratyekaM vibhaktiH syAt dvandazca pravartata / Arabdhe tvekazeSo bhavati na tu dvandaH anekapadAbhAvAt // nanu syAyutpatteH prAgekazeSapravRttau ziSyamANaM yatprAtipadikaM tadekamevArtha bodhayatIti dvivacanAdyutpattau devI devA ityAdi na sidhyet / ucyate / ziSyamANo lupyamAnArtha kathayati / ekazeSasya vRttiSu pAThAt / parArthAbhidhAnaM vRttiriti // ata eva lupte'pi pratyaye liT dhuk ityAdau kartA prtiiyte|| ekasyAM vibhaktau parataH sarUpANyeveti kim / mAtRzabdayojananIparicchettRvAcino kazeSo bhavati |maatRbhyaaN mAtRbhirityAdau sArUpye'pi aujasAdiSu vairUpyAt // nanvevaM payaH payo nayati devadeva ityAdAvatiprasaGgaH syAt / saha vivakSAyAmekazeSaH pravartate itaretarayoge indasya viSaye ityartho naanytr| ( amzasorasya ) samAnAduttarayoramazasorakArasya lopo bhavati // devam / devau / zasaH zakAraH zasIti vizeSaNArthaH // (subodhinI)-amzasorasya // samAnArloipo'dhAtorityataH samAnAditi lopa iti adhAtoriti cAnuvartate adhAtoH samAnAtparayoramazasorakArasya lopa: syaat|| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapuMliMgAH ] ttiikaadvyopetaa| (59) adhAtoriti kim / zriyaM bhavamityAdAviyuvau / senAnyaM khalapvamityAdau yvau / somapAmityAdau savarNadIrghaH // samAnAditi kim / rAyam / glAvam // (tattvadI0 )-amzasorasyeti // atra samAnA lopo'dhAtoriti sUtrAtsamAnalopAvanurtete ityAzayenAha-samAnAditi // samAnAditi kim / rAyam / atra syAdyadhikArasyaivAmograhaNAdadhAtoriti nAnuvartyam / ato'cinavamityAdau nAtivyAptiH // asyeti kim / SaSThInirdiSTatvenAntyatya mA bhUt // na ca 'so naH puMsaH' ityatra sakArasya navavidheliGgAnnAntyasya vidhiranyathA zasaH sakArasyAntyatvena lope tadabhAvAnnatvasaMbhavaH syAditi vAcyam tatra 'so naH puMsaH' ityuktyA jJApanAsaMbhavAt / nahi tatra zasona ityuktaM yena jJApakaM syAt / na ca so na ityatrApi zasaH sakArasyaiva grahaNamiti vAcyam / nahi zasyeva sakAro nAnyatreti niyamo'sti yena jJApakamidaM syAt // yattu laghubhASyam / atra 'Adabe lopaz' ityata AdityasyAnuvRtterasyeti vyarthamiti kazcit iti / atredamavadheyam |aaditysy paJcamyantatvena SaSThayarthAlAbhAt / athArthavazAdvibhaktivipariNAmena sssstthyrthlaabhH| vibhaktivipariNAme tvarthalAbhasyAtikliSTatve'ntyasyetyasyaivAvazyakatvAt // (so naH puMsaH) pulliGgAtsamAnAduttarasya zasaH sakArasya nakArAdezo bhavati na tvAmzasItyAtve // (subodhinI)-so naH puMsaH // puMlliGgAtsamAnAnnAmnaH parasya zasaH sasya naH syAt // zasa ityanuvRttam liGgaM nAmArtha iti mate puMsa iti paJcamI / pulliGgAtsamAnAntAnAmna iti / yadA tu liGgaM pratyayArthastadA pusa iti SaSThI / samAnAntAnnAmna: parasya puMso vAcakasya zasaH sasya naH syAditi // uktaM ca "eka dikaM trikaM cAtha catuSkaM paJcakaM tathA / nAmArtha iti sarve'mI pakSAH zAstre nirUpitAH ||"iti // svArthadravyaliMgasaMkhyAkArakAtmakaH paJcako naamaarthH| uktapaJcasu pUrvasya pUrvasya nAmArthatve paraH paro vibhaktyarthoM jnyeyH| zabdapravRttinimittaH svArtho'sti / svArthazcAnekavidhaH svarUpajAtiguNakriyAdravyasaMbandhabhedAt // svarUpaM yathA / DitthaH yadA zabdarUpeNa viziSTA jAtiH kathyate gauriti tadA gozabdasya svarUpaM svArtho'sti vizeSaNatvAt jAtistu dravyaM bhavAta vishessytvaat|ydaa jAtyA viziSTo guNaH kathyate paTasya zuklo guNa iti tadA jAtiHsvArthoM bhavati vishessnntvaat|shuklaagunnodrvyN bhavati vizeSyatvAt yadA guNena viziSTaM dravyaM kathyate zukla paTaiti yadA vizeSaNabhUtoguNaHsvArthoM bhavati / vizeSyabhUtaM paTAdikaM dravyaM bhavati / yadA tu dravyamApa dravyAntarasya vizeSaNaM bhavati yaSTIH pravezayetyAdau tadA yaSTayAdikaM dravyaM vizeSaNatvamApannaM svArtho bhvti| puruSAdivizeSaNaM dravyaM bhvti| daNDItyAdau daMDapuruSasaMbandhaH svArthoM bhavati / daMDIti dravyaM vizeSaNaM bhavati / pAcaka ityAdau kriyA svArthoM bhavati / puruSo dravyaM bhavati / kiJca"zabdasya yatra vizrAntirvAcyaM dravyaM tadiSyate / " pryvsaanbhuumirityrthH||tccaanek Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (60) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMlliMgAH] prakAram / jAtiguNakriyAdravyasvarUpamiti / gauH zuklaH pAcakaH DitthaH / liMgaM strItvAdiH saMkhyA ektvaadiH| karmAdayaH kArakavizeSAH / tatra svAthoM vizeSaNam / dravyaM tu vizeSyamiti nirglitaarthH||'aamshsi' iti sUtreNIkArasya sthAne Atve kRte sati 'so naH' ityetatsUtraM na pravartate ityarthaH // kuto na / ucyate / padAvabhAgAt / yathA s 1 o 2 - 3 aH 4 saH 5 iti paJca padAni chittvA pu~lliGgAsamAnAcchasaHsasyan syAt okArasaMbandhino'varNAttu visargaH syAditi vyaakhyeym| ato gAH pazyetyAdau natvaM na // puMlliGgAditi kim / buddhiH // samAnAditi kim| rAyaH / glAvaH / lopaviSaye evAsya pravRttiH / samAnAdamazasorallopasyAniSedhAt // ata eva bahuza ityatra natvaM na / syAyadhikArAdvA // (tattvadI0)-sonaH puMsa iti||pnycmiityaashyenaah-puNllinggaaditi ||tthaa ca samAnAntAnAmna iti boddhavyam / yadvA puMlliGgAtsamAnAdityekaM pdm| pulliGgamatatIti puMlliGgAt sa cAsau samAnazceti sa tathA tasmAdityarthaH // tatrAmzasorityataH zasa ityanuvRttaM yadyapi samAsAntargataM tathApi nAmo'nuvRttistatra tasyAsaMbhavAdityAha-zasa iti // nanu gA ityatra natvaM kuto na amzasItyAtvena samAnAtparatvAditi cet|atr kecitso na ityAvartya zaso nakArasya sakAra iti vyaakhyeym| iSTasiddhayarthamidam / tena gA ityAdi siddham // yadvA AvRtyA labdhaM yatso na iti sUtraM tatra zaso nasyetyanuvartate / s ityavibhaktiko nirdezaH oriti SaSThI tatazca okArasaMbandhI yo'varNaH tasmAtparo yaH zasaH sakArastasya nakAra Adezo bhavatItyartho labhyate'to naatiprsnggH| yadvA sa o na aH puMsa iti paJca padAni chitvA puMlliGgAtsamAnAt zasaH sasya nkaarH| okArasaMbandhino'varNAttu visarga iti vyAkhyeyam // atredaM vaktavyam |gaa ityatra natvavAraNe sannipAtaparibhASayaiva siddhe tadarthametAvadAvRttyAdyanusaraNaklezana kim / na ca tAnityAdAvapi sannipAtaparibhASayA niSedha iti vAcyam / kAnityAdiliMgena tyadAdiSu zaso natvavidhau pribhaassaanaashrynnaat|| yadvA tyadAdeSTeraH syAdAvityatrAdipadagRhItasya zaso nimittatve lAkSaNikatvenAmzasItyatra zasaH sAkSAcchravaNena nimittatve pratipadoktatvAt lakSaNapatipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNAt // kiJca paribhASAzrayaNasyeSTasiddhyarthatvAt taanityaadaavnaashrynnaat|| yacca puMstvAdivicAre " stanakezavatI strI syAllomazaH puruSo bhevat / ubhayorantaraM yacca tadabhAve napuMsakam" itilakSaNe khaTvAvRkSAdAvavyAptivAraNAya cetaneSu stanAdimadhyaktayAdistrItvAbhivyaJjakam / acetaneSu tu sarvatropadeza evAbhivyaJjakaH / upadezastu liGgAnuzAsanAdiSvityuktam / tatrApi cetanAcetanaviSayavibhAgo vyarthaH / atiprasaktasya dArazabdasya strIvAcakasya stanakezavattvatya vyaJjakasya sattve'pi strItvAdarzanAtsarvacetanAcetane upadeza eva strItvAdivyaJjaka itylmtivisternn|| (zasi ) zasi pare pUrvasya dIrgho bhavati // yadAdezastavadbhavati / na tu varNamAtravidhau / devAn / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapuMliGgAH ] ttiikaadvyopetaa| (61) (subodhinI )-zasi // dIrghazrutyopasthitasya svarasyeti padasya nAmno vishessnntvaattdntvidhiH| pUrvasya svarAntasya nAmno dIrghaH syAt zasi pre||'so naH puMsaH' iti natve dIrghatvam / pUrva natvaM tato dIrghatvam pshcaadllopH||vaiptyiN vaajnyeym|| zasi kim / hribhiH|| svarasya kim / lihH|| nanu iha zamparatvAbhAvAtkathaM diirghH| ucyte|ysy sthAne AdezaHyadAdezaHsa tena sthAninAtulyaM tadvat sthaanivdbhvtiityrthH| sthAnivarNAzrayavidhau kartavye na bhavati / asya vyAkhyAnaM paribhASAprakaraNe uktm|| (tattvadI0 )-zasIti // dIrghazrutyopasthitena svareNa nAno vizeSaNAttadantavidhiH / pUrva dIrghaH / pazcAdallopaH / vaiparItyaM vA / ubhayathA vailakSaNyaM nAsti / evaM 'so naH puMsaH" iti natve'pi jJeyam // (Tena )akArAtparaSTA ino bhvti||ttkaarsstteneti vizeSaNArthaH / deven|| (subodhinii)-tten||pddvympi prathamAntaM saMketitam / ataHparaSTA inaH syaat|| ataH kim / ka; / bhavatA // taparaH kim / hAhA // TA kim / devaiH // (tattvadI0)-Teneti // TA ina iti cchedH| padadvayamapi luptaprathamAntam / atrAta ityanuvartate // TA iti kim / devaiH / / ataH kim / pitrA // taparaH kim / hAhA // nanu TAnetyeva sUtryatAm kim ekAreNa, egrahaNaM cAnuvartya eneti rUpasiddheriti cenna / lAghave vizeSAbhAvAdityuktaM kaizcit / tatra e ityanuvRttyA gauravasya jAgarUkatvena vishessaabhaavaadityukterpaarthtvaat|| na ca enetyeva sabhyatAm / A ina iti cchedaH syAdyadhikArAcca naativyaaptiH| Ami tu naTA bAdhAnnAtiprasaGga iti vAcyam spaSTArthatvATTakArasya // . ( adbhi) akArasyAtvaM bhavati bhakArAdau syAdau // devAbhyAm // (subodhinI)-addhi // akAra AkAro bhavati bhAdau syAdau ca // aditi kim / haribhyAm / taparatvamuttarArtham // bhIti kim / devasya // syAdau kim / devabhavanam / bahutve tu paratvAdetvaM bhavati / devebhya iti // (tattvadI0 ) adbhIti // atrAditi prathamAntam / bhIti saptamyantam / tacca bhakArAdAviti vyAkhyeyam / aditi na svarUpagrAhakam AdyantAbhyAmiti liGgAt / tena mahadbhayAmityatrAtvaM na // aditi kim / haribhyAm // bhIti kim / devasya // nanu raismItyato bhIti siddhe kiM bhagrahaNeneti cenna / ekayoganirdiSTatvena sakArasyAnuvRttiH syAditi tannirAsArtha bhItyasyAvazyakatvAt // bhyAmo masya ca netvaM idudbhayAmiti liGgAt // syAdau kim / devabhavanam / / (bhyaH) akArAtparasya bhiso bhakArasya akArAdezo bhavati // devaiH / ukAro ngitkaaryaarthH|| (subodhinI )-bbhyaH // 'esbhi bahutve' ityasyApavAdo'yam / bh bhi aH iti pdcchedH| bhi ityekadezadvAreNa bhisa evAnukaraNam / ata ityanuvRttam / ato bhiso Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (62) siddhaantcndrikaa| [ svarAntapuMlliGgAH ] bhakArasyAkAraH syAt // syAdAvityadhikArAt syAdisaMbandhI bhis gRhyate / tena brAhmaNabhissatyAdau nAtiprasaMgaH // __ (tattvadI0 )-ubhya iti // bh bhi aH iti chedaH ata iti pUrvasUtrAdanuvartate / bhIti bhisa ekadezAnukaraNam / nAmaikadezagrahaNe nAmagrahaNam / yathA bhImo bhImasena iti caturthIpaJcamyorbahuvacanasya grhnnm| adbhi'ityasmAdakArAtparatvAt 'haseIhasaH iti dvitvam'jhabe jabA' iti masya baH / tathAcAtaH parasya bhyasa evAkArAdeza ityarthI labhyate // yadvA bhbhyaH iti chedH|| akArAtparasya bhyaso bhakArasyAkAra ityartho'stu / AkAro vAsvityato'nuvartate / evaM bhyaso grahaNe vyAkhyAyamAne 'bhis bhis' iti sUtraM vyarthaM syAt / nanu tarhi bhi a iti chittvA bhakAre pare pUrvasya ata eva bhavati / tasyAdezAntaraM na bhavatIti vyAkhyAnamastu / yadvA bhi ityekadezadvAreNa bhis evAnukaraNam / tatazca misi pare ata evetyartho'stu / maivam / AdyapakSe bhIti vyathai syAt pUrvasUtrAdanuvRtteHsattvAt / dvitIye tu bhAgairiti nirdezo nopapadyate / ityAdyuktam / tatredamavadheyam / bhakArasya dvitve dvitIyasUtrasyaikArasya nimittatve bahusthale'tiprasaGgaH syAt / kiMca bhAgairiti liGgasyaiva vidyamAnatvenaiva bhis bhis iti nirdezaparyantAnudhAvanasya kliSTatvAt / avarNavidhAnasAmarthyAtsavarNadIrgha bAdhitvApyetvameva / anyathA 'samAnAddherlopaH' ityato lopamanuvartya lopameva vyadhAsyat // nanu bbhi iti sUtramastu AkAro vAsvityato'nuvartate / tathA ca bhiso bhakArasyAtve'pi rUpasiddhaH // yadvA bha ityevAstu bhi iti pUrvasUtrApadanuvartanIyam / tacca rUpaparam / itthaM ca bhi iti samudAye yo bhaH sa AkAro bhavatItyarthaH / atrArthe bhAgairiti liGgadarzanam / ucyte|imau yakArAkArau yogavibhAgenasyAdiprakaraNaM bhittvAnyasmAdvidhIyete / ataH prauDhaH svairI vApayatItyAdi siddham / pAdeyuk gavAderiti ca na vaktavyaM bhvti|| (De akU) akArAtparasya 3 ityetasyAgAgamo bhavati // devAya devAbhyAm // (subodhinI )-De ak // Ge ityavibhaktiko nirdezaH / ato De ityasyAk syAt // kittvAdante // ata ityanuvRttarneha / vaatprmye|| taparatvAnneha / haahai| atha aki kRte' edoto'taH' ityakArasya lopazU tu na / vidhAnasAmarthyAdapadAntatvAdAna hi aki kRte etaH padAntatvaM saMbhavatIti // (tattvadI0)-agiti // atra Dhe ztyavibhaktiko nirdezo'saMdehArthaH / Derityuktau caturthIsaptamyekavacanayoH saMdehaH syAt / vastutastu Derityuktirapi nyAyyA / AmDerityAdau catuH yaMkavacanasaMdehanirAkaraNAya vyAkhyAnato vizeSapratipatinahi saMdehAdalakSaNamityasyAzrayaNIyatvAt / DakAro vyarthaH syAdyadhikAreNaivAtiprasaMgavAraNAdityAhuH / vastutastu spaSTArthamupAta. tvAnna vyarthatA / ata ityanuvRttervAtapramye ityAdau na // he iti kim / devau deve // edototaH' ityanena lopastu na / eto'padAntatvAt / agvidhAnasAmarthyAdityuktistu nirmUlA prAsalope vidhAnasAmarthyAvalambanasyocitatvAdiha tu padAntatvAbhAve prApterevAsaMbhavAta / / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapu~lliMgAH ] TIkAdvayopetA / ( 63 ) ( esbha bahutve ) akArasyaitvaM bhavati sakArabhakArAdau vibhaktau bahutve sati // devebhyaH // ( subodhinI ) - e sbhi bahutve // akAra ekAro bhavati bahutve vartamAneSu sakArakarAdiSu syAdiSu pareSu // akAra iti kim | hAhAbhyaH // bahutve kim | devasya // syAdiSviti kim / pacadhvam // ( dI 0 ) - ebhi bahutve iti // bhIti saptamyantam / s ca bh ca sbh tasmin sbhi // ataH kim / haribhyaH // taparaH kim | hAhAbhyaH // smIti kim / devAnAm // nanu sbhIti kim / na ca devAnAmityatrAtiprasaGgaH tatra paratvAnnAmIti dIrgheNa bAdhAt / devAnityAdau tu zasItyanena / atha devA ityatrAtiprasaGgaH syAditi cenna / tadvAraNAya raismIti sUtrAt bhItyasyAnuvRtteH sattvAt athAnantaratvAdadbhItyato bhItyasyaivAnuvRttiH syAditi cenna icchA jJApakAt / / athavA devA ityatrApi savarNadIrghaH pUrvo'pi 'jhabe jabA:' ityAdinirdezena kacitpUrveNApi parabAdhasyeSTasiddhyarthamabhyupagamAt / tasmAdvayarthaM sbhIti / atrAhuH / devapUjyA ityAdI pUrvapadasthasyaiva vAraNAya sbhItyAvazyakamiti tanneti vRddhAH / vihitavizeSaNAzrayaNAt / tad bahuvartamAne para etvamityabhyupagamAt / anye tu bahutvavizeSaNArthaM punaH sbhItyuktam / tena bahutve vAcye sati vihito yaHsakAro bhakArazca tasmin parato nAmno'ta etvam / tena somaM sunotIti somasut tamAcakSate somasayanti te somasa ityatra netyAhuH / tannati navyAH / syAdyanuvRttyaitadvAraNasaMbhavAt / atrocyate raismItyatra nakAro'pi draSTavyo nAdAvapi syAdAvAtvamityarthaH / tathA ca trirANAmiti siddhayati / atrArthe idaM sbhigrahaNameva liGgam / yadi tasyApyatrAnuvRttiH syAttadA devAnAmityatrApyetvaM syAt / nAmIti tu harINAmityAdyarthaM syAt / tatastannivRttyarthaM punaH sbhigrahaNasyAvazyakatvAt // (Gasirata ) akArAtparo Gasiradbhavati // devAt, devAbhyAm devebhyaH // ( subodhinI ) - Gasiraditi // AdantAnnAmnaH paro Gasirat syAt // ataH kim / vAtapramyaH / glAvaH // taparaH kim / hAhAH // nanu GaseradAdeze kRte 'yasya lopaH' ityato lopaH syAt / ucyaMta syAdau ' yasya lopaH' ityasyAbhAvA jJApito'kAravidhAnena anyathA Gasista ityavakSyat // yadvA taddhitaprakaraNAdIpIti sUtrArambhAva nAtra yasya lopaH / devAdityatra 'vA'vasAne' iti jabatvacapatve 'hase hasaH' iti datayordvitve rUpacatuSTayaM bodhyam // ( tattvadI 0 ) - Gasirat // atrApyata ityanuvartate / ato vAtapramya ityAdau na / taparatvAt hAhA ityatra na / atrApi GakAro vyartha ityuktiH pUrvoktayuktyaiva nirasanIyA / na cAti kRte 'yasya lopaH' ityanenAkArasya lopo'stviti vAcyam / akAroccAraNasAmarthyAtsyAdau na 'yasya lopaH" iti pravartate / atrAhuH / kArye 'sisyoH ' ' zeSAH ' - ityAdinirdezAt taddhitaprakaraNAdvA yasya lopo na / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMlliMgAH ] evaM sthite lAghave vizeSAbhAvAt Gasista iti na sUtritam / tatrocyate / sesta ityeva suvacam / na ca deva ityatrAvyAptistvanyAderiti linggenaativyaaptivaarnnaat| na cAmathai taditi vAcyam / cha ityAdi linggaat| atha devasyetyatrAtiprasaGgaHtatra Gas syeti vizeSasUtreNa bAdhAt ikaarshitaanukrnnsNbhvaat| (Gas sya) akArAtparo Gas syo bhavati // devasya // (subodhinI)-DasU sya // ato Das syaH syAt // ata iti kim / vAtapramyaH // taparaH kim / hAhAH // (tattvadI0)-Das syeti padadvayamapi prathamAntam // ataH kim / vaatprmyH|| taparaH kim / haahaaH||atraahuH| svarAdityAdi liGgAttadantalAbhaH / Aditi liGgAcca tasyApIti jJApakadvayabalamAzritya devasya asyetyAdisiddhiriti / vastutastu tadantalAbhAya tallAbhAya ca jJApakadvayAnusaraNaklezo'pArtha eva devasyetyAdau Gaso'taH paratvasambhavAt / na ca vihitavizeSaNAdato'vihitatvAbhAvena devasyetyAdisiddhirna syAditizaGkanIyaM tasyetyAdisiddhayartha vihitavizeSaNAnAzrayaNAt // (osi ) akArasyaitvaM bhavati osi pare // devayoH // (subodhinii)-osi||at ekAraH syAdosi pare // ata iti kim / yo taparaH kim / hAhauH // osi kim / devasya // (tattvadI0 )-osi // atrApi syAghadhikArAdeva osra ityAdau nAtiprasaGga / A usraH osraH // ata iti kim / bhAnvoH // taparaH kim / hAhauH ||osiiti kim / devasya // (nuDAmaH) samAnAduttarasyAmo nuDAgamo bhavati puMsi tu hrakhAdeva // ( subodhinI )-nuDAmaH // Amo nuDiti kartavye nuTaH pUrvoccAraNaM prAthamyArtham / yatra nuDanyacca prApnoti tatra prathamaM nuDeva bhavati / tena strINAM vArINAmityAdAvubhayaprasaGge parAviyanumau bAdhitvA nuDeva / ata eva prAk prAyazo dRshytaamityuktbiijm| tatra kvacitpUrveNApi nuTA parasya bAdhaH kriyata iti tadarthaH / kiMca maNDUkaplutyA'jano hrasvAt' iti sUtrAdU hrasvAditi padaM puMsa iti cAtrAnuvartya vAkyabhedena saMbadhyate / samAnAdityanuvRttaM samAnAntAnnAmna Amo nuT syAt / pulliGge tu hrasvAntAnAmna eva parasyAmo nuT na dIrghAntAnnAmna ityarthaH // samAnAditi kim / rAyAm / bhavatAm // hrasvAntAt kim / hAhAm // puMsa iti kim / vAtapramyAm // nAmna iti kim / kArayAMcakAra / pacatitarAmityatra tukArAnubandha Am jnyeyH| tena na nuTU 'niranubandhakagrahaNe na sAnubandhakasya ' iti vacanAt / DerAdezasyAmastu na nuna paratvenAyaGbhyAM bAdhanAt striyAmityAdinirdezAcca // (tattvadI0)-tuDAmaH // nuT Ama iti chedH|| atra samAnAdityanurtate / tena raayaamityaadaun| atraahuH| atrAdhAtorityanuvartanIyaM zriyAmityAdyArtha tanna pareNeyA bAdhAt / evaM tArha kArayAMcakAretyAdAvatiprasaGgavAraNAyAdhAtorityanuvartanAttadapi na paratvAdguNena bAdhAt / pAtayAMcakA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapuMlliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (65) retyAdAvapi lopena baadhH| pacatitarAmityAdAvapi yasya lopaH prH| na caivamapi mAlAMcakAretyatra nu syAditi vAcyam / syAdyadhikAreNa tadvAdhAt iti / atredamavadheyam / syAdyadhikArasya jAgarUkatvena guNAlloNadInAM paratvAnudhAvanena bAdhAnveSaNasya vyarthatvAt / / atra rAmaH kuto na nuDiti cenna / striyAmityAdiliGgena vibhaktyupadezakAle vidyamAnasyaivAmo'tra grahaNAt / ata eva caturAm zau ca deva AmaH deva Ami ityAdau naatiprsnggH| etenaitadvAraNAyAnarthakatvena samAnAntAnnAmno'bhAvena vA pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva grahaNamityAdi samAdhAnaM parAstam / nanu vArINAM strINAmityatra paratvAnnumiyau bhaviSyataH na nuT / atha numi na kSatiriti na vAcyam / nuTsahita evAmi dIrghavidhAnAt dIghatAbhAvaH prasajyeta / atrocyate / prAyazo dRzyatAmihetyatra prAyaza ityasya grahaNena kvacitpUrveNApi parasya bAdhadarzanAt / Amo masyettvaM tu gamAM svara ityAdi nirdezAnna / nanu hAhAmityAdau kuto na nuT / smaanaatprtvsNbhvaadityaah|| puMsi tvityAdi / ayamAzayaH / atra jhno hrasvAditi sUtrAnmaNDUkaplutyA hrasvAditi puMsa iti cAnuvartya puMsi tu hrasvAdeveti vyAkhyAnAttatra hrasvAtparatvAbhAvAnna nuT / atrArthe jhapAnAM dAM hau ityAdi liGgam // (nAmi) nAmi pare pUrvasya dIrtho bhavati // devAnAm / deve, devayoH // (mubodhinI)-nAmi // pUrvasya svarAntasya nAmno dIrghaH syAt nuTsahite Ami pare // numasahite Ami tu na dIrgho bhavati / yadi hi numsahite Amyapi dIrghaH syAttArha numaM bAdhitvA nuividhAna vyarthaM syAt / numaciratRjvadbhAvebhyo nuT pUrvavi. pratiSedhena ityuktatvAnnuTasahita eva Am gRhyate // (tattvadI0)-nAmIti / / nuTUsahita Am nAm tasmin nAmi pare pUrvasya dIrgho bhavati ityarthaH // AmIti tu na sUtritaM varmaNAmityAdAvapi dIrghaH syAt / tathA hi / yatra nopadhAyA iti sUtrasya prAptisambhavaH syAttatrANyAmItyasyAnuvRtterAmaH sattvAt // yattu kaizcinnAmItyuktyA vArINAmityatra sanumyapyAmi dIrghaH sidhyatItyuktam / tatra nuTasahita Am nAm tasminnAmIti vyAkhyAnaM sarvasaMmatvena svoktyaiva tadvirodhena copekSitam // (kilAtSaHsaHkRtasya) kavargAdilAcca pratyAhArAtparasya kenacitsUtreNa kRtasya sakArasya SakArAdezo bhavati ante sthitasya na bhavati // deveSu // ( subodhinI)-kvilAtvaH saH kRtasya // kuzca ilazcAnayoH samAhAraH kvilaM tasmAt kvilAt / kriyate sma vidhIyate smeti karmaNi ktaH / kRtasya zAstreNa vihitasyetyarthaH // sa iti SaSThayantam ||ss iti prathamAntam // AkAra uccAraNArthaH // kilAtparasya kRtasyAdezarUpasya pratyayAvayavasya ca saH sthAne SaH syAt // 'snoM No'nante' ityato'nante itynuvrtte| tena padAnte sthitasya sasya SatvaM n| kvilAtkim / devasya // kRtasyeti kim| supIH, supisau|| padAnte sthitasya neti kim / haristatra // (tattvadI0)-kvilAtSaH saH kRtasyeti // kuzca ilazca kvilaM tasmAt ||ss iti pratha Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (66) siddhaantcndrikaa| [ svarAntapuMlliMgAH] mAntam / sa iti SaSThayantam // atra runoM No'nanta ityato'nanta itynuvrtte| tatazcAnte sthitasya sasya SatvaM na haristatretyAdau // nanu kRtasya sasyeti vyAkhyAnAt deveSvityAdau supaH kRtatvena samAtrasyakRtakatvAbhAvAtkathaMSatvamiti cenna / arAtriSvityAdiliGgAtkacidavayavagrahaNenApi samudAyasya grahaNAt / na caiva tisra ityAdau SatvaprasaGga iti vAcyaM tatra tisRcatasR iti satvanirdezena tadvAdhanasaMbhavAt // atra kecit / nanvatra ku iti 'zabde' iti dhAtograhaNa kutsitArthAvyayasya vA kavargasya vA / nAdyaH ilAdityeva siddhatvAt / nanu yadA kurdhAtustadA ilo'pi gatyoM dhAtureva sAhacaryAt / maivam / akAroccAraNasAmarthyAnna dhAtuH / tArha koreva yathA syAnnAnyasmAddhAtoriti niyamArtha kurghAtureveti cenna ilena saMjJAzabdena sAhacaryAtsaMjJAzabdasyava kohaNAt / coH kurityAdau kavargArthasyaiva siddhatvAccetyAhuH // sato hi kAryeNa bhavitavyamiti saH pa iti nirdeSTavye viparItanirdezaH SasUsa iti dvisakAranirdezena SatvavatsattvasyApi kvcidvidhyrthH| tena sisvedayiSatItyAdi siddham / yacca dadhisecau yajuHSu sISi avaSTaH bha suSTu ityAdisiddhyarthamanekaklezAnusaraNaM tatsarva rabhasoktimAtramityupekSitam / bahusecAvityatra SatvaniSedhArtha zeSAH nipAtyAH katyAdaya ityasya zaraNIkartavyatvena sarvasyAnuktasyAnenaiva nirvAhasattvAt // kilAtkim / devasya / vizvapAsu // kRtasyeti kim / bisam // (sidhiH ) AmantraNe'rthe sirdhisaMjJako bhavati // (subodhinI)-sirdheiH // Amantryate prasannaM kriyate'nenetyAmantraNam / sAdhane yuT // AmantraNe kim / rAmaH // siH kim / he rAmau // (tttvdii.)-sirdhiriti||aamntrnn ityanuvartate ityabhipretyAha-AmantraNe'rthe iti|| AmantraNaM cAnukUlakaraNam // AmantraNe kim / rAmaH // siH kim / he rAmau // (samAnAddhelApo'dhAtoH ) hrasvAtsamAnAdedotazcottarasya dherlopo bhavatyadhAtoH // AbhimukhyAbhivyaktaye hezabdasya prAk prayogaH // he deva, he devau, he devAH // evaM ghaTapaTarAmakRSNamukundAdayaH // (subodhinI)-samAnAddherlopo'dhAtoHGno hrasvAt ityato maMDUkaplutyA hasvAditi padam edoto'taH ityata edota iti cAnuvartate / hrasvasamAnAntAdedodantAcca nAmnaH parasya dherlopa: syaat|| hrasvasamAnAntAditi kim / he haahaaH| he vaatprmiiH|| adhAtorityuttarArtham // aidota iti grahaNaM kim / he hare he viSNo // atra hi paratvAnnityatvAcca dhAvityanenaidotoH kRtayorhasvAtparatvaM nAsti // abhimukhasya bhAva AbhimukhyaM sammukhIkaraNam / AbhimukhyasyAbhivyaktiH prakaTIkaraNam AbhimukhyAbhivyaktistasyai / nAmnaH prAk hezabdasya prayogo'rthataH zabdato vA yojyaH // (tattvadI0)-samAnAddhalopo'dhAtoriti // lopaH adhAtoriti chdH||smaanaaditi kim / gauH| adhAtoriti kim / he shriiH|| nanu he hAhAhe hare ityAdAvativyAptyavyAptI ityata Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapuMlliMgAH ] ttiikaadvyopetaa| (67) Aha hasvAditi // nanu sUtre hrasvAdityeva kimiti noktam, kiM samAnAdityaneneti cet amzasorasyetyatrAnuvRttyarthametasyAvazyakatvAt / na ca samAnAdityuktyA kathaM hrasvalAbha iti vAcyam / lakSaNayeti gRhANa // athaivamapyedotoH kuto labdhiriti cet adhAtugrahaNAt / adhAtugrahaNAtkathamiti cet zRNu / adhAtugrahaNa tAvaddhyartham / na ca he zrIrityAdAvativyAptiH hrasvagrahaNenaiva tadvAraNAt / na cAmzasorityatrAnuvRttyarthaM zriyamityAdau paratvAdiyaiva tadbAdhAt / na cAcinavamityAdivAraNArtha syAyadhikAreNaiva tadvAraNasaMbhavAt / tasmAddhAtuprahaNaM vyarthatvAdetajjJApanArthamevopAttam / lopagrahaNaM tu vyarthameva / ri lopo dIrgha ityato'nuvRttyaiva tallAbhAt / caikayoganirdiSTatvena dIrghasyApyanuvRttiH syAditi vAcyaM saiSAddhasa ityatra kevalasyApyAnuvRttidarzanAt // yadvA lopagrahaNasyaivaitajjJApanamadhAtugrahaNaM tu vito numityatropayogArthamapi nyAyyam / jaladhirityAdau tu syAdyadhikAreNa vAraNam / evaM ca grAmaNi kulamityAdau ekadezavikRtanyAyana dhAtutve'nenAprApte'pi napuMsakAtsyamolakaiva ruupsiddheH|| sarva vizva ubha ubhaya anya anyatara itara Datara Datama sama sima tvat tva bhavatu nema eka pUrva para avara dakSiNa uttara apara adhara sva antara tyad tad yad etad idam adas dvi kim yuSmad asmad // (ete sarvAdayastriliGgAH) (subodhinI)-sarva vizva ubha ubhaya anya anyatara itara Datara Datama sama simatvad tva bhavatu nema eka pUrva para avara dakSiNa uttara apara adhara sva antara tyad tad yad etad idam adas dvi kim yuSmad asmad // ete sarvAdayastriliGgAH // ete paJcatriMzacchabdAHtrINi liGgAni yeSAMte triliGgAH sarvAdisaMjJakA jnyeyaaH||gnnsuutrmidm| aadishbdo'traavyvvaacii|srvH AdirAdyAvayavo yeSAM te srvaadyH| tadguNasavijJAnA'yaM bhuvriihiH| tasyAnyapadArthasya guNAnAM vizeSaNAnAM vRttipadArtharUNAM kAryAnvapitayA saMvijJAnaM yasmin sa tadguNasaMvijJAna itykssgryH|| AdizabdasyAvayavavAvi. svAdutAvayavabhedaH samudAyaH samAsArtha iti bahuvacanam / tasya ca yugapalakSye prayogAbhAvAdAnarthakyAttadaMgeSviti nyAyena tadavayaveSu pravartamAnA sarvAdisaMjJA'vizeSAtsarvazabde'pi pravartata iti yuktam / tadguNasaMvijJAnatvaM saMyogasamavAyAnyatarasaMbandha / laMbakarNamAnayetyAdau tadguNasaMvijJAnatvameva // svasvAmibhAvasaMbandhe tu citra gumAnayetyAdA. vatadguNasaMvijJAnatvam / / tadantasyApIyaM sarvAdisaMjJA bhavati dvandve sarvAdInAM sarvakArya na iti jJApakAt / saMjJopasarjanIbhUteSu sarvAdiSu sarvAdisaMjJA na pravartate / murUmukhyayomukhya kAryasaMpratyayo nAmukhye iti nyAyAt / mukhyo hi lokapasiddho'rthaH / tatra sarvavizvazabdo kRtsnaparyAyau // ubhazabdo dvittvaviziSTasya vAcako'o nityaM dvivcnaantH| nanu ubhasya sarvanAmatve ko'rtha iti bhASyakAraprayogo virudhyeta / ucyate / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (68) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMliMgAH] arthaparasyaiva nityaM dvivacanAntatA na tu svarUpAnukaraNasyota / atha sarvAdiSu ubhazabdapATho vyarthaH / sarvAdikAryANAM smaDAdInAM dvivacane'bhAvAt / ucyate / sarvAdigaNe ubhazabdasya pAThastu ubhakAviti rUpasiddhayarthaH / tathA hi / ubhazabdastAvad dvivcnmaatrvissyH| jitsvariteta ubhe iti liGgAt / samAsataddhitAdau tu dvivacanalope nAsau prayujyate'nabhidhAnAt / dvivacanalope tu ubhazabdAdvRttiviSaye svArthe nityamayaT bhavati / ubhayo'nyatreti / anyatra dvivacanaparatvAbhAve ityuktatvAt / tena ubhytH| ubhayatra / ubhAbhyAM pakSAbhyAM vinItA nidrA yaiste iti vigrahe 'ubhayapakSavinItanidrAH' ityAdiprayogavat kapratyaye'pyayaTa prAptaH / ayATa sati ubhayakAviti rUpApattiH syAt / tannivAraNArthaH sarvAdiSUbhazabdasya pAThaH / tenAkhyAtAvyayasarvAdeSTeH prAgaka ityakapratyaye ubhakAviti sidhyti| taddhitasya madhyapatitatvena dvivacanaparatvAnapAyAt // ubhayazabdastu avayavadayArabdhe'vayavini vartate / ubhAvayavau yasya sa ubhyH| saMkhyAyA avayave tayaDayaTau ityyH| nanu 'dvayeSAmapi medinIbhRtAm' iti mAghaprayogaH kathaM saMgacchate tasya srvaaditvaabhaavaat| ucyate / dvayaM dvaidhAmicchanti gacchantIti dvayeSasteSAM yeSAmiti iSeH kvivantasya rUpam // anyazabdo bhinnaarthH|| anyatarazabdo'vyutpannaH svabhAvAt dviviSaye nirdhAraNesta // itrstvnyniicyoH|| DataraDatamau pratyayau / yadyapi saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM nAsti vibhaktyantaM padamiti jJApakAt / tathApIha tadantagrahaNam / yebhyo DataraDatamau vihitI teSAM tadantAnAM grhnnmityrthH| kevalayoH saMjJAyAH prayojanAbhAvAt // ktrktmytrytmaadystdntaaH| dvayobahUnAM caikasya nirdhAraNe iti DataraDatamau // samazabdaH srvpryaayH| tulyaparyAyastu neha gRhyate // ' simaH kRtsne ca zakte ca syAnmaryAdAbaddhayoH // tvattvazabdAvanyaparyAyau / aadystaantH| etasya pATho'kArthaH // bhvtushbdstubhvdrthH|| uNAdau bhAterDavaturiti DavatupratyayAntaH ukArAnubandho vyutpAditaH / A sarvAdeH ityAtvamakapratyayazca pryojnmsy| bhavAhaka / bhavakAn ||nemshbdo'rddhvaacii ||"eko'nyaarthe pradhAne ca prathame kevale tthaa| sAdhAraNe samAne'lpe saMkhyAyAM ca pryujyte||" saMkhyAyAmekavacanAntaH // pUrvaparAvarazabdA digdezakAlavAcakAH srvaadisNjnykaaH|| dakSiNazabdastu digdezavAcaka: sarvAdiH na tu prviinnvaacii|| uttarAparazabdoM digdezakAlavAcakau sarvAdI // adharastu digdezavAcakaH sarvAdiH // 'svo jJAtAvAtmAna svaM triSvAtmIye svo'striyAM dhane 'ityamaraH // ' svaH syAtpuMsyAtmavijJAtau triSvAtmIye'striyAM dhne|'iti medinI // iti catvAro'rthAH svazabdasya |ttraatmaatmiiyyorev sarvAditvam // "antaramavakAzAvadhiparidhAnAntarddhibhedatAdarthe / chidrAtmIyavinAvahiravasaramadhye'ntarAtmani ca // " ityantarazabdasyArthAH tatra paridhAnabahiryogayoreva sarvAditvam // tyadUtadau zabdau pUrvoktaparAmarzakau // yadzabda uddezyasamarthakaH // etadU. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [svarAntapuMliGgAH] ttiikaadvyopetaa| (69) idamau zabdo pratyakSopasthitavAcakau // adaszabdastu vyavAhatavAcakaH / uktaM ca / " idamastu sannikRSTaM samIpataravarti caitado rUpam // adasastu viprakRSTaM taditi parokSe vijAnIyAt "iti // dvizabdo dvitvaviziSTavAcakaH // kimzabdaH prazne AkSepa ca / / aliGgaH sambodhanakaviSayazca yuSmadarthaH // aliMgaH uccArayitrartho'smacchabdaH // (tattvadI0 )-sarvavizvetyAdi sarvAdayaH paJcatriMzat // tatra sarvavizvazabdau kRtvaparyAyau ubhazabdo dvitvaviziSTasya vAcakaH / ata eva nityaM dvivacanAntaH / pAThastUbhakAvityakArthaH / anyathA ka eva syAt / tasmin dvivacanaparatvAbhAvAdubhayakAvityeva rUpaM syAt // ubhayazabdastu avayavadvayArabdha ityarthaH / tirohitAvayavabhedatvAdekavacanam / anyo bhinnaarthH||anytraanytmshbdaavvyutpnnau svabhAvAd dvibahuviSaye nirdhAraNe vrtete| tatrAnyatamazabdasya gaNe pAThAbhAvAnnasaMjJA // itarazabdassvanyanIcayoH tvat tva ityanyaparyAyau / AdyastAntaH / / nema ityarddha // samaH sarvaparyAyaH / tulyaparyAyastu neha gRhyate // 'simaH kRtsne ca zakte ca syAnmaryAdAvabaddhayoH // ' pUrvaparAvarottarAparAH paJca dikkAlayostadavacchinne ca // dakSiNAdharazabdau dizi tadavacchinne c| na dakSiNaH pravINaH, adhare tAmbUlarAgaH, uttare pratyuttare vA zakta ityete gRhyante / kathaM pare zatravaH, apare vAdina iti zatruprativAdivAcinoH sarvAditvam / upacArAditi gRhANa / na copasarjanatvAtkathamiti vAcyam / nahi lAkSaNikatvamupasarjanatvam / kiMtu svArthaviziSTArthAntarasaMkramaH / atha digvAcakatve saMjJAtvAtsarvAdikAryaniSedha iti vAcyam / AdhunikasaMketo hi saMjJA / na ca sA dikSu / kuruSu tu sA'styeva / tenottarAH kuravaH / kecittu dikSu cirantanaH kuruSu tu AdhunikaH saMketa iyatra prmaannaabhaavH| sumerumavadhimapekSya kurughuuttrshbdprvRtterityaahuH| tatra vRddhavyavahAra eva pramANamiti tu nvyaaH|| svazabdasya jJAtirAtmA dhanamAtmIyaM ceti ctvaaro'rthaaH| tatra jAtau dhane ca na sarvAditvam / "antaramavakAzAvadhiparidhAnAntaddhibhedatAdarthe / chidrAtmIyavinAbahiravasaramadhye'ntarAtmani ca" iti antarazabdasyArtheSu paridhAnabahiyogayoreva sarvAditvam / bahirityanAvRto dezo bAhyaM cocyate // bhavacchabdasya pAThastu A sarvAderityAtvArtho'kArthazca // syadtazabdau pUrvoktaparAmarzakau // yaduddezyasamarthakaH // etadimau pratyakSopasthite // adas vyavahite // " eko'nyArthe pradhAne'lpe prathame kevale tathA / sAdhAraNe samAne ca saMkhyAyAM ca pravartate // " saMkhyAyAmekavacanAnta eva ||alinggH saMbodhanakaviSayazca yuSmadarthaH // kiMzabdaH prazne AkSepe ca // (jasI) sarvAderakArAntAtparasya jasa Irbhavati // sarve // ( subodhinI )-jasI // adantAtsarvAderjasa I: syAt // SaSThyA avidhAnAnAntasyAyamAdezo bhavati / nirdizyamAnasyAdezA bhavanti iti nyAyena jas ityasyaM sarvasyaiva sthAne AdezaH // yadvA jasItyatra I i iti prazleSaNa gurutvaatsrvaadeshH| anyathA dIrghagrahaNasya prayojanAbhAvAt // yadvA astyatra dIrghasya prayojanam / dvitIya ikAraH prathamacaramAdibhyo'pi vidhyarthaH // nanu akAramAzritya jAta IkAraH kathame Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (70) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMliMgAH ] svarUpeNAkArasya vidhAtakaH syAt / ucyate / ubhaye iti nirdezana sannipAtaparibhApAyA anityatvAbhyupagamAdavighAtako bhavatItyarthaH // _(tttvdii0)-jsii||js I i iti chedH| ikAraprazleSaH kimartham iti cetsatyam / prathamAdibhyo'pi vidhyartho dvitiiyH| athaivaM jaso'ntyasya sasyaiva kiM neti cenna, antyavidhAyakaSaSThayA adarzanAt / ubhaya iti liGgAcca / atra kecitsaptamIbhramavyAvRttyartha dIrghavidhiH na tu tadarthamityAhuH / tanna 'ubhaye' iti nirdezena tadramanirAsAt // nanu sarve ityatra katham a i e ityanenaitvaM sannipAtaparibhASayA tasya bAdhAt iti cenna / atrobhayorapi vinAze sannipAtaparibhASAyA aviSayatvAt / 'ubhaye' iti nirdezena tasya anisyatvajJApanAdvA // (runau No'nante) SakArarephaRvarNeyaH parasya nakArasyaikapadasthasya NakArAdezo bhavatyante sthitasya na bhavati sarvAnityAdau // (subodhinI )-ru! No'nante // ca A ca eSAM samAhAraH e tasmAt kA saMjJApUrvakatvenAnityatvAt nAminaH svare iMti na num / anante ityatra najJa prasaMjyapratiSedha eva / antazabdena padAnta eva gRhyate na tu vAkyAntaH / vyAkaraNe padasaMskArapakSasyAbhyupagamAt / runaH dhAtornAmina ityAdinidezAdekapade eva Natvadi. dhirasti / tenaikapadasthasya praRvaNebhyaH parasya nasya NaH syAdapadAnte // yathA puSNAti / caturNAm // dhAtRRNAm // apadAnte kim / pitRRn / riti kim / devena // (tattvadI0)-hoM No'nanta iti ||ss ca ra ca A ca eSAM samAhAraH e tasmAt ruH pakArarephaRvarNebhya ityrthH||nnusmaase napuMsakatvAtpruriti kathamiti cetsatyam / nAminaHsvara iti numaH saMjJApUrvakatvenAnityatvAt / sautratvAdvA puMstvam / anante iti kim / kRrtRn // ruriti kim / devena / na iti kim / varma // nanu harenetramityatra kuto na Natvamiti cenna / dhAto - mina ityAdi nirdezenaikapada evAsya svIkArAt / athaivaM rAmanAmetyAdAvapi kuto na NatvaM samAsenaikapadatvAditi cenna / garganaDetyAdinirdezena samAsenaikapadatve na Natvam / atha harikAmeNetyAdau kathamiti vAcyaM jJApakasiddhaM na sarvatretyAdyAzrayaNAt // nanvatra SagrahaNaM kimartham / na ca puSNAtItyatra NatvaM kathamiti vAcyam STutvenaiva tatsiddheH / na ca puSANetyAdau vyavahite'pi NatvArthamiti cet / / ruriti paJcamInirdezenAvyavahitasyaiva NatvavidhAnAt / tathA cottarArthamihaiva kRtam / parephasAhacaryAdRkAro'pi varNa evaM gRhyate na tu dhaatuH| nanu pitRNAmityatra RkAraikadezarephamAzritya NatvaM bhaviSyati kimRkAreNeti cenna / narasiMhavajjAtyantarAkrAntatvAhakAratvenaiva tasya sarvavyavahArasiddhatvAnna turephatveneti na tatra rephatvamato'vazyamRgrahaNam / ataeva hare indra ityAdAvekArAntargatamikAramAzritya na savarNadIrghaH / atra kecit / nanu caivamapi dhAtarnamaste ityAdau padAdernasya NatvaM syAt ananta iti niSedhAnupasthAnAt / ananta ityasya kAkAkSigolakanyAyenAvRttyA vA rurityanenApi saMbandhAt padAntebhyaH SakArarephaRvaNe Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapuMlliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (71) bhyo'pi pratiSedhAdityAhuH / tatredamavadheyam / ekapade eva NatvavidhAnasyoktatvena dvitIyapadasthasya nasya NatvAzaGkA nirmUleti sUribhirvibhAvanIyam // ( avakupvantare'pi ) avapratyAhAreNa kavargeNa pavargeNAnusvAreNa visargeNa : ka : pAyAM ca madhye vyavadhAne'pi bhavati nAnyena // sarveNa // (subodhinI)-avakupvantare'pi // avazca kuzca puzca teSAM samAhAraH avkupu| tenAntaram avakupvantaram tasmin / svarAdyadantasya iti avazabdasya puurvnipaatH| dantauSThayavakAreNApapratyAhAraH / antarazabdo madhyavAcI / rurityanuvartate / paJcamInirdezAvyavadhAne sati NatvaM na prApnotyata idamArabhyate / atraapishbdo'nuktsmuccyaarthH| tenAnusvAravisargajihvAmUlIyopadhmAnIyA jJeyAH / eteSAM vyastAnAM yathAsaMbhavaM militAnAM ca madhye vyavadhAne sati SruH parasya nasya NaH syAdanante // avetyAdi kim / mRtsnA // ruriti kim / bhAnunA // anante kim // sarvAn // anusvArA. divyavadhAne ythaa| bRhaNam / ura keNa-ura keNa / uraH peNa-ura peNetyAdi // (tattvadI0)-avakupvantare'pi // avazva kuzca puzca eteSAM samAhAraH avakupu tena antaraM tasmin // yadi gargAH zataM daNDayantAmitivatsamudAye vAkyasamAptirAzrIyate tadA kApi na prAptiH / brAhmaNA bhojyantAmitivadyadi pratyekaM vAkyaparisamAptistadA avarNetyAdi na syaat| tasmAdetaivyastairyathAsaMbhavaM militaizca vyavadhAne NatvaM bhavati / yathA gargaH saha na bhoktavyamiti pratyekaM ca na saha bhujyate samuditairapi tathehApi vyastAH samastAzcAvAdayo vyavAyamupalakSayituM shktaaH| apizabdo'nuktasamuccayArthaH / tenAnusvAravisarga-ka pavyavAye'pi No bhavati // kupvavAntare'pIti suvacam alpasvaratvAdukArAntatvAtku pu etayoreva pUrvanipAtasya nyaayytvaat| tathA ca lAghavamapIti dhyeyam / svarAdyadantasyetyasya yadi paratvAdbalavattvaM tadedam // ( sarvAdeH smaTa ) sarvAderakArAntAtparasya De ityetasya smaDAgamo bhavati // sarvasmai // (subodhinI)-sarvAdeH smaT // De agityasyApavAdo'yam / adantAtsarvAderDe ityasya smaT syAt // adantAditi kim / tvate / bhvte||srvaaderiti kim / rAmAya // ( tattvadI0 )-sarvAdeH smaDiti / atrAta ityanuvRtteradantAditi ato bhavate ityatra na / taparakaraNaM tu spaSTArthameva na tvAvantanivRttyarthaM tatra yaDAdinaiva bAdhAt / / sarvAderiti kim / devAya // ako'pyayamapavAdo yenanApraptinyAyAt / sarva Adiryasya sa sarvAdiriti tadNasaMvijJAno bahuvrIhirataH sarvazabdasyApi lAbhaH / na ca sarvAdizabdasya samudAyavAcitvAtkathaM tadavayave sarvazabde iti vAcyam / samudAyasya yugapalakSye prayogAbhAvAdAnarthakyAttadaGgeSviti nyAyena tadavayave eva tatkAryam / / (ataH) sarvAderakArAntAtparasyAtaH smaDAgamo bhavati // sarvasmAt // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (72) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMlliMgAH (subodhinI)-ataH // Gasirat ityato Gasirityanuvartya vibhaktivipariNAmena vyAkhyAtavyam ! yathA adantAtsarvAdeH parasya DaserAdezasyAtaH smaT syAt // (tattvadI0)-ata iti // atra GaserAdeza evAt gRhyate na tvakAraH tasmAditi jnyaapkaat|| (suDAmaH) savoderavaNontAtparasyAmaH suDAgamo bhavati // sarveSAm / (subodhinI )-suDAmaH // amzasorasya ityato maNDUkaplutyA asyetyanuvartya vyAkhyeyam / yathA avarNAntAtsavoderAmaH suT syAt / nuDAmaH ityata Ama ityanuvartanIyam / tenAmaH SaSThIbahuvacanasyAmaH suDityoM jJeyaH / tena 'AmDe' ityAdinA kRtasyAmastu suD na / yuvAm / AvAm / sarvasyAmityatra paratvAt DintAM yaDityapi samAdhAnamasti / (tattvadI0 )-suDAma iti / atrAmzasorasyetyato maNDUkaplutyA'syetyanuvRttyA aditi netyAha avarNAntAditi // sarvAderetAvanmAtroktau bhavata ityatrAtiprasaGgaH syAt adntaadityuktaavbnte'vyaaptiH| kiMcaivaM sarvamicchanti sarvIyantIti sarvIyasteSAM sarvIyA sarvaM kurvatA mityAdAvativyAptivAraNAya yAdInAM paratvAdanusaraNaklezo'pi na kAryaH // (Gismin ) sarvAderakArAntAtparo Gi sminbhavati // sarvasmin // zeSa devavat // evaM vishvaadyH|| DataraDatamau pratyayau / tatastadantAH zabdAH graahyaaH|| (subodhinI)-Gi smin // adantAtsarvAGi smin bhavati // ataH kim / bhavati // sarvAdigaNe DataraDatamau pratyayau paThitau na kevalaH pratyaya ityuktatvAt tau DataraDatamAvante yeSAM te tadantAH katarakatamAdayo jnyeyaaH|| (tattvadI)-Disminniti // atrApyata ityanuvartate / i sminnityeva sUtrayitumucitam / kAragrahaNaM spaSTArtham / na ca jasaH zau sarvANItyAdAvativyAptiriti vAcyam / tatra paratvAnnumA bAdhAt / atha jAtipakSe hrasvagrahaNena dIrghasyApi grahaNe Imau jasIti kRteSvatiprasaGga iti vAcyam / ubhe ubhaye ityAdiliGgena hrasvavyakterevAlAbhAt / sarveSTirityAdau tu syAdivizeSaNena vAraNasaMbhavAt / syAdInAM paravarNa iti vyAkhyAnAt / / tatastadantA ityaadi| kevalayoH saMjJAyAH prayojanAbhAvAdityarthaH / etanmUlaM tu jasI, sarvAdeH smaTa, ataH, Di sminniti sUtracatuSTaye vetyanuvayaM tasya vyavasthitatvamAzritya sarvArthanirvAho bodhyaH / __(pUrvAdInAM navAnAM jasUGasiGInAmIsmAsmino vaa)puurve-puurvaaH| pUrvasmAt-pUrvAt / pUrvasmin-pUrve / zeSaM sarvavat // evaM parAdayaH // sarvAdiH sarvakAryo syAnna ced gauNo'thavA'bhidhA / pUrvAdizca vyavasthAyAM samo'nulye'ntaro'puri // paridhAne bahiyoMge svo'rthajJAtyanyavAcyapi // sarvamatikrAnto'tisarvaH tasmai atisarvAya dehi // priyaM sarva yasyAsau Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapuMliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (73) priyasarvaH tasmai priyasarvAya / sarvo nAma kazcittasmai sarvAya / atipUrvAya / antarAyAM puri / samAya tulyAya // vyavasthAyAM kim / dakSiNA gaathkaaH| kuzalA ityarthaH // asaMjJAyAM kim / uttarAH kuravaH // antare antarA vA zATakAH / paridhAnIyA ityrthH| antare'ntarA vA cANDAlasya gRhAH / bAhyA ityarthaH / bahiyoge kim / grAmayorantare tApasaH / madhya ityarthaH / (subodhinI )-pUrvAdInAM navAnAM jasaGasiGInAmIsmAsmino vA // pUrvAdInAM saptAnAM vyavasthAyAmasaMjJAyAM svazabdasya cAtmAtmIyArthayorantarazabdasya bAhye paridhAnIye cArthe gaNapAThAtsarvatra sarvAdisaMjJA prAptA sA jasGasiDiSu parato vA bhavatItyarthaH / "sarvAdiH sarvakAryo syAnna cedgauNo'thavA'bhidhA / pUrvAdizca vyava. sthAyAM samo'tulye'ntaro'puri // paridhAne bahioMge svo'rthajJAtyanyavAcyapi // " cedyadi sarvAdiH sarvAdigaNo gauNo na athavA'bhidhA nAma na syAt tadA srvaadiH| sarvazabdasya kAryamasti yasya saH sarvakAryo syAdbhavet / mAntopadhAt itIn / sarvanAmAkhya iti vA pATaH / ye tu saMjJopasarjanIbhUtAH sarvAdayasteSAM sarvAdikAryamantargaNakArya ca na sarvAdisaMjJAyA abhAvAt / sarvAdikArya ythaa| jasI'itItvam / sarvAdeH' iti sm| 'ataH' iti smaTa / 'Gi smin'iti smin / 'suDAmaH' iti suddaagmH| yaTo'Jca' iti sutt| ityAdi / antargaNakArya ythaa| 'ztvanyAdeH' iti ituH| 'tyadAdeSTeH' ityaH / 'dasya maH' iti maH / 'sau saH' iti sH| ityaadi|| svAya parityajya anyAthe brUtesa gaunnH| gauNe yathA / sarvamatikrAnta ityatra atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayati tatpuruSaH / atisarvastasmai atisarvAya puruSAya tvaM dehi| gauNatvAdatra na smaTa / priyaM sarva yasyeti bahuvrIhiH sa priyasarvaH // saMketakaraNaM saMjJA / yathA kazcitpuruSastasya nAma sarva iti tasmai sarvAya / saMjJAtvAdatra na smaT // pUrvAdisaptako gaNo vyavasthayA sarvakAryAM syAt / svAbhidheyApekSAvadhiniyamo vyavastheti / svasya pUrvAdizabdasyAbhidheye nApekSyamANasyAvadheniyama ityarthaH / apekSyate iti apekssH| karmaNi ghaJpratyayaH / svazabdena pUrvAdayaH sapta graahyaaH| sveSAM pUrvAdInAmabhidheyaH svAbhidheyo digdeshkaalruupo'rthH| svAbhidheyasyApekSaH svaabhidheyaapekssH| kartRkAryayoraktAdau' iti kartRSaSTyA smaasH| svAbhidheyenApekSyate ityrthH| svAbhidheyenApekSyazvAsAvavadhiniyamazca svAbhidheyApekSAvadhiniyamo vyvsthaa| avadhimapekSya te pUrvAdayo yatra syustatra vyavasthA bhvtiityrthH|| vyavasthAyAM kim / dakSiNA nraaH| kuzalA ityrthH| evamadhare taambuulraagH| uttare pratyuttare ca zakta iti // gauNe ythaa| pUrvamatikrAnto'tipUrvastasmai atipUrvAya puruSAya tvaM dehi / gauNatvAina na smaT / / samazabdo'tulye'rthe srvkaaryH| tulye'rthe na bhvtiityrthH| samAya dehi / tulyArthatvAdatra na smaTU // antarazabdaH paridhAne uttarIye'rthe bahiyoMge cArthe Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (74) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMlliMgAH] srvkaaryH| apuri purIviSayatAyAM sarvakAryo na bhavati / bahi:zabdenAnAvRto dezo bAhyaM cocyte| antarAyAM purIti prAkArAdvAhyAyAM puri prAkArAntaravatinyAM vA puri gRhAH santi / satyapi bahiyA~ge purIviSayatvAnna sarvAdisaMjJA'tra / sarvAditvAbhAvAt 'yaTo'cca' iti na suTU // paridhAne tu antare antare vA zATakA iti / paridhAnIyA ityarthaH / sarvAditvAt vA'jasI'iti Itvam / bahiHzabdo'rthavyavAcI uktH| tatrAdye ythaa| antare antarA vA gRhA iti| nagarAdvAhyAzcANDAlAdigRhyA ityrthH|| dvitIye tu nagarAbhyantarAgRhA ityrthH| bAhyena sahAbhyantarasya yogo hyasti // bahiyoMge kim / grAmayoIyorantare madhye tApasA vasantIti antarazabdasya madhyArthatvAnna sarvAdisaMjJA / ata evAtra pAkSiko na smin // arthazca jnyaatishcaarthjnyaatii| arthajJAtibhyAmanyAvAtmAtmIyAvarthoM arthajJAtyanyau / arthajJAtyanyau vaktItyarthajJAtyanyavAcI svazabdaH sarvakAryaH / AtmAtmIyajJAtidhanavAcI svazabdaH / tatra jJAtidhanayoH paryudAsAdAtmAtmIyau pariziSTau / tatra sarvAdisaMjJA bhavati / sve-svAH / AtmAnaH-AtmIyA vetyarthaH / sarvAditvAdatra 'vA' jasI itItvam / jJAtidhanavAcinastu svAyetyatra sarvAditvAbhAvAnna smaTa / nanu AtmAtmIyavAcIti vaktuM paryudAsagrahaNamanarthakam / ucyate / jJAtitvena dhanatvena ca vivakSAyAM satyAmAtmIyArthe sarvAdisaMjJA mA bhUdityarthaM paryudAsagrahaNamiti // anyazabdagrahaNamanarthakam / ucyate / AtmIyArthasyApi jJAtitvena dhanatvena ca vivakSAyAM satyAM sarvAdisaMjJA mA bhUdityetadarthamanyazabdagrahaNamiti // (tattvadI0)-sarvAdiHsarvakAryo syAdityAdi // sarvAdistadA sarvakAryAM syAccadgauNo na athavA abhidhA na / pUrvAdizca vyavasthAyAM vAcyAyAM sarvakAryAM syAdityarthaH cazabdAdgauNAbhidhayoH srvtraanvyH||smH atulye // antaraH apuri| paridhAne bahiyoMge ca antara eva // svazabdaH arthajJAtibhinnArthavAcI cettadA srvkaaryaatyrthH| svAbhidheyApekSAvadhiniyamo vyvsthaa| avdheniymH| kIdRzaH svAmidheyApekSaH / svasya pUrvAderabhidheyaM vAcyaM digAdi apekSata itypekssH|| 'dizaH sapatnI bhava dakSiNasyAH' ityAdAvapi vyavasthA'styeva / prasiddhatvAttu nAvadhivAcI zabdaHprayujyate / naca saMjJAtvAniSedhaHAdhunikasaMketasyaiva sNjnyaatvaat| AdhunikatvaM tu vyavahAra eva shrnnm| evaM ca vizveSAM devAnAmityapi siddhm|vede prasiddhatvAdAdhunikatvAbhAvAt / anyacca pUrvamevoktam |gaunntvN ca svaarthvishissttaarthaantrsNkrmH||abhidhaa saMjJAninu sarvAdigaNe sarvavizvAdInAmeva pATho na tvatisarvAtitadityAdInAM tatkathaM teSu sarvAdikAryAtiprasaMgazaMketi cenna / tadantagrahaNasyAtreSTatvAt / anyathA paramasarvasmai ityAdAvapi na syAt iti ceducyate / sarvAdeH smaDityatra sarvAdarityAvarttate / AdizabdazcAtraprakAra / prakArazca sAdRzyam tacca srvaarthaabhidhaansaamrthym| tathA ca sarvArthAbhidhAnasAmarthya viziSTAnAmeva gaNe pAThasyAvazyakatayA prakArAntarajuSAM ca pAThe pramANAbhAvAdeva vizeSa vyavasthitAnAM saMjJAnAmupasarjanAnAM ca sarvAditvameva nAsti / tena teSAM sarvAdikAryamantargaNakArya ca na bhavati // yattu zabdasvarUpamAtrAzrayaM na tu gaNA pekSaM tattUpasarjanatve'pi syAdeva yuSmadasmadostvamaha Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapuMliMgAH ] ttiikaadvyopetaa| (75) mitivat / nacaivaM yuSmadi cAsmadi cetyatra tvanmadAdiprasaMgaH / lokaprasiddhArthavAcakatAyAmeva tatprasaMgaH natu zabdasvarUpatve vaacye| nanvevamasa ityAdau kathamatisarve iti vadgauNatve'pi ttkaarysNbhvH| abrAhmaNa ityAdau brAhmaNabhinna ityAdipUrvapadArthaprAdhAnyena vivaraNasaMbhavAditi cetsatyam / vaiyAkaraNairnasamAse uttarapadArthaprAdhAnyasyaivAbhyupagamAt / tathA hi / AropitatvaM naarthaH / tathA ca mAyAmanuSyaH kapaTabrAhmaNa itivat mithyAbhUto brAhmaNa ityeva zAbdabodhaH / brAhmaNabhinna ityAdyarthastu na zAbdaH / atrAcaturNAmiti nirdezo'nukUlaH // (dvandve sarvAdInAM na sarvakAryam ) pUrvaparAvarANAm // (subodhinI )-dvandve sarvAdInAM na sarvakAryam // dvandvasamAse: sarvAdisaMjJA na bhavati // samudAyasyAyaM niSedho na tvavayavAnAm // varNAzca AzramAzca itare ca te varNAzrametare / teSAM varNAzrametarANAm / sarvAdisaMjJA'bhAvAnna suT // (tattvadI0) dvandva savAdInAmiti // etanmUlaM tu pUrvoktameva // varNetyAdi / varNAzca AzramAzca itare ca te tathA // ( vA jasI) varNAzrametare-varNAzrametarAH // ( subodhinI)-vA jsii||dvndve uktA saMjJA vA syAjjAti I Adeze krtvye|| (tRtIyAsamAse tRtIyAsamAsArthavAkye'pi ca na ) mAsapUrvAya / mAsena pUrvAya // (subodhinI)-tRtIyAsamAse tRtIyAsamAsArthavAkyepi ca na // tRtIyAtatpuruSasamAse tRtIyAsamAso'rthaH prayojanaM yasya tat tRtIyAsamAptArtha tRtIyAsamAsAthai ca tadvAkyaM ca tRtIyAsamAsArthavAkyaM tasmin tRtIyAsamAsArthavAkye'pi ca sarvAdisaMjJA na bhavati // mAsena pUrvaH mAsapUrvastasmai mAsapUrvAya dehi / tRtIyAsamAsetri sarvAditvAbhAvAnna smaT // (tattvadI0) tRtIyetyAdi ||vyvsthitvibhaassaashrynnaat atra nissedhH| zeSa devavat // atha 'kathaM dvayeSAmapi medinIbhRtAm' iti mAghaH // ucyate / dvayamicchantIti dvayeSaH teSAmiti kvibantasyecchate rUpam // (prathamacaramatayaDayaDalpArddhakatipayanemAnAM jasI vA) prthmeprthmaa| crme-crmaaH|| tayaDayaTau prtyyau| tatastadantAH zabdA graahyaaH| dvitye-dvityaaH| dvye-dyaaH| zeSaM devavat // neme nemaaH| zeSaM sarvavat // (subodhinI )-prathamacaramatayaDayaDalpArddhakatipayanemAnA jasI vA // eteSAM sarvAdisaMjJA vA syAt jasI itItve kartavye / nemazabdasya nityaM prApta anyeSAmaprApte caaymaarmbhH|| tayaDayaTI pratyayo / kevalayoH saMjJAyAH prayojanAbhAvAt Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (76) siddhaantcndrikaa| [ svarAntapuMlliGgAH] tayaDayaDantA dvitayadvayAdikA graahyaaH| 'saMkhyAyA avayave' iti tayaDayaTau / dAvavayavau yasya saH dvitayaH dvyH|| (tIyasya kitsu vA sarvavadrUpam ) dvitIyasmai-dvitIyAya / dvitIyasmAt-dvitIyAt / dvitIyasmin-dvitIye // evaM tRtIyaH // ubhazabdo nityaM dvivacanAntaH / ubhau / ubhau| ubhA yAm / ubhAbhyAm / ubhAbhyAm / ubhayoH / ubhayoH // ubhayazabdasya divacanaM nAstItyeke / astItyanye / ubhayaH / ubhaye // nirjaraH // (subodhinI)-tIyasya Gitsu vA sarvavadrapam // tIyapratyayAntasya vA sarvazabdatulyaM rUpaM bhavati DeGasiGiSu parataH / dvitribhyAm iti tIyaH / arthavadgrahaNAneha / paTujAtIyAyetyatra prakAre jAtIyaH iti jAtIyaH // ubhazabdasya AkhyAtAvyayasarvAMdeH ityakArthaH sarvAdau paatthH| dvivacanaparatvAbhAve tu ubhazabdAnnityamayaTU bhavatIti na kapratyayAdiSTasiddhiH // ubhayazabdasya dvivacanAntAnabhidhAnAditi kaiyaTaH // ubhayazabdasya dvivacanamasti anabhidhAne pramANAbhAvAditi hrdttH|| ubhayazabdasyAyaTpratyayAntatvAt prathamacarama iti vikalpe prApta sarvAdau pAThasAmarthyAnityaM saMjJA bhavati vibhaktinirapekSatvenAntaraGgatvAcca / ayamarthaH / ubhayazabde prathamacarameti vikalpasya jasapekSayA bahiraGgatvaM sarvAdigaNapAThasiddhanityasaMjJAyAstu vibhatyapekSArahitatvena antaraGgatvam / tataH antaraGgabahiraGgayormadhye'ntaraGgo vidhirvalIyAn iti nyAyAdatra nityaiva saMjJA syAnna tu vikalpa iti // niSkrAnto jarAyA iti / 'nirAdayaH krAntAdyarthe paJcamyA' iti ttpurussH| anyAthai iti hrasvaH / nirjrH| 'amarA nirjarAH devAH' ityamaraH // (tattvadI0 ) ubhaye iti ayaDantatve'pi na jasi vikalpaH vyavasthitatvAt // (jarAyAH svarAdau jarasa vA vaktavyaH) tadantavidhiratra // SaSThInirdiSTasyodezastadantasya jJeyaH // guruH zizca sarvasya // nirdizyamAnasyAdezA bhavanti // ekadezavikRtamananyavat // nirjarasaunirjarau / nirjarasaH-nirjarAH / pakSe hasAdau ca devavat // (subodhinI)-jarAyAH svarAdau jaras vA vaktavyaH // jarAzabdasya vA jaras bhavati svarAdau vibhaktau prtH| tadantavidhiratra jarAyA ityasya nAmno vizeSaNatvAt / SaSThInirdiSTasyeti paribhASayA nirjarazabdasyAntasya sthAne jaras prApto'ta Aha // guruH ziJceti // anayA paribhASayA sopapadasya sarvasya sthAne jarasAdeze prApte satyAha // nirdizyamAnasyAdezA bhavanti // nirdizyate iti nirdizyamA: Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapuMlliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (77) na uccAryamANastasya sthAne AdezAH syuH / evamapi nirdizyamAnajarAzabdasya jarasAdezo bhavati na tvanyatretyata Aha // ekadezeti // ekadezena vikRtamekadezavikRtaM zabdarUpam anyena tulyamityanyavanna bhavati / anayA paribhASayA nirjara ityatra jaro'pi jarAvad jnyeyH| jarasAdazAbhAvapakSe hasAdau ca devavadrUpam // (tattvadI0 )-jarAyA ityAdi // tadanta ityAdi // sa ante yasya tasya vidhirityarthaH / tathA ca jarAzabdasyokto jaras nirjarazabdasyApi bhvtiityaashyH|| SaSThInirdiSTasyAdezina iti bhAvaH // etadapavAdamAha-guruH zicceti // anekAkSara Adezo guruH / tathA ca nirjarasya kRtsnasya prAptirata Aha-nirdizyamAnasyetyAdi // evamapi jarAzabdanirdezAdatrAdantatvAtkathaM prAptirityata Aha-ekadezetyAdi // anyaiH tulyamanyavat na anyavat ananyavat / nahi kaNe pucche vA chinna zvA azvobhavati na vA gardabhaH kiMtu zvaiva // svarAdau vibhaktAveva jaras bodhyaH nAnyatra / tena jarAyA idaMjAramityatra // naatiprsnggH||pksse ityAdi // pakSe sarvatra devavat / hasAdau devavadeveti bodhyam // - (saMkhyAvisAyapUrvasyAhnasyAhan vA Gau ) (subodhinI )-saMkhyAvisAyapUrvasyAhasyAhan vA Gau // saMkhyAvisAyAH pUrva yasya sa saMkhyAvisAyapUrvastasya saMkhyAdipUrvasyAhnasya sthAne'han Adezo vAsyAt // (tattvadI0 )-saMkhyAvisAyetyAdi // saMkhyA ca vizva sAyazca saMkhyAvisAyAH te pUrve yasya sa tsyetyrthH|| ( veDyoH ) annantasyopadhAyA lopo vA bhavati IMDItyetayoH pryoH|| makAravakArAntasaMyogAduttarasya n||yhni-vyhni-vyte / vigtmhlhnH| vyahni-vyahani-vyate / ahnaH sAyaH sAyAhnaH / sAyAhni sAyAhani-sAyAhne // (subodhinI)-veGyoH // Izca Dizca IGI tayorIGayoH // I iti Imau' iti sUtreNa kRtotra gRhyate na tu 'jaszasoH ziH' iti shiH|naapi iip| niranubandhakagrahaNe na sAnubandhakasyetyuktatvAt / allopa iti nitye prApta viklpo'ym|annntsy nAmna upadhAyA lopo vA syAt IGayoH parataHvakAramakArau ante yasya saMyogasya sa vakAramakArAntaHvakAramakArAntazcAsau saMyogazca vakAramakArAntasaMyogastasmAtparasyAna upadhAyA lopo na bhavatItyarthaH // yathA bahuyajvanI carmaNI ityAdi // dvayoragorbhava iti taddhitArthe dvigusamAso'yam / bhavArthe ikpratyayastasya luk c| tataH smaasaantssttprtyyH| 'no vA' ityupdhaalopH| dvayanaH / vigatamahArIta ttpurussH| vyhnH| ahnaH sAyam iti kvacit / amAdyantasya' iti praanipaatH| syaterghaJpratyaye yuki ca kRte sati sAyazabdo'vasAnavAcI sAdhitaH / ahannAdeze upadhAlope vyAni / lopAbhAve yahani / ahannabhAve dayate // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (78) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMlliGgAH ] (tattvadI0)-veGayoriti // vA IGyoriti chedH| Izca Dizca IDI tayoH IGayoH I iti 'Imau' ityanena kRto gRhyate na tu jaszasoH ziriti sAnubandhakaniranubandhakayoniranubandhakasyaiva grahaNamiti nyAyAt / ata eva Ipo'pi na grahaNam / atra vA Gyorityeva chedaH / dvivacananirdezanaiva IkAralAbhAt // ahaHsAya iti So'ntakarmaNItyasmAddhani kRte avasAnavacana:sAyazabdaH na tu mAntamavyayam / malopasyAdarzanAt // (pAdadantanAsikAmAsahRdayanizAasRgyUSadoSayakRcchakRdudakaAsyamAMsapRtanAsAnUnAm )-pad dat nas mAs hRd niz asRk yUSan doSan yakan zakan udan Asan mAMs pRt snu ete AdezA bhavanti zasAdau vA // padaH / padA, padyAm, padbhiH // dataH / datA, dayAm, dadbhiH // mAsaH / mAsA, mAjhyAm, mAsAbhyAm // (subodhinI )-pAdadantanAsikAmAsahRdayanizAamRgyUSadoSayakRtzakRudakaAsyamAMsapRtanAsAnUnAm // ete padAdaya AdezA vA syuH shsaadau|| mAbhyAmityatra sasya visarge Adava iti visargalopaz / yUSo mnnddH| 'mudgAmalakayUSastu bhedI dIpanapAcanaH' iti darzanAt // (tattvadI0 )-zasAdau veti // AdizabdaH prakAre ityabhipretyAha-padAdaya iti // tena 'padadhizvaraNo'striyAm' iti 'svAntaM hRnmAnasaM manaH' iti ca saMgacchate // (allopaH svare'mbayuktAcchasAdau ) annantasyopadhAyA lopo bhavati zasAdau svare para // makAravakArAntasaMyogAduttarasya na // yuussnnH| yUSNA // (subodhinI)-allopaH svare'mvayuktAcchasAdau // nopadhAyA ityanuvartate / nAntasya nAmna upadhAyA ato lopaH syAt zasAdau svare // nAntasyeti kim / bhavataH // ata iti kim / daNDinaH // tapara iti kim / pratAnayatIti pratAn / kvip pratyayaH / tAn pratAnaH // svare kim / rAjabhyAm // zasAdau kim / maghona idaM mAvavanam / devatedamarthe ityaNa // m ca vazca mvau / yuktaH karmaNi ktH| mvAbhyAM yukto mvayuktaH nambayuktA'mvayuktastasmAdambayuktAt / mvAbhyAM yuktAdvarNAtparasyAto lopo na bhavatItyarthaH // yathA / yjvnH| brahmaNaH // mvati kim / takSNA // yuktAditi kim / aryamNaH // Snayoge Natve kRte SNa ityakSaraM bhavati / yuussnnH|| (tattvadI0)-allopaH svare'mvayuktAcchasAdAviti // atrAditi nirvibhaktiko nideshH|nopdhaayaa ityanuvartata / tathA ca nAntasyopadhAyA ato lopaH syAdityarthaH ||m ca vazvamvau mvAbhyAM yuktaH varNaH mvayuktaH nambayuktaH amvayuktaH tasmAt |mvaabhyaaN yuktaadvrnnaannetyrthH|| prasajyapratiSedhaH paryudAso vA // tathA ca mvayu kabhinnAdvAtparasyAto lopa ityarthaH // upadhAyA iti Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAnta puMlliGgAH ] TIkAdvayopetA / (79) kim | tapasvinaH // nAntasya kim / mahataH | ataH kim / daNDinaH // svare kim / rAjabhyAm // taparaH kim / pratAnayatIti pratAn tasya zasi pratAnaH ityatra lopo na / kevalasya kvipi nAntatvAbhAvAt vyantatvamAzrityodAhRtamiti bhAvaH // veti kim / takSNaH // yuktAtkim / aryamNaH // yUSNA iti // So maNDa: / 'mudrAmalakayUSastu bhedI dIpanapAcanaH' iti darzanAt // (nAmmro no lopazadhau ) nAntasya nAmno nasya lopaz bhavati rase padAnte cAdhau // yUSabhyAm / yUSabhiH // nasya lopArI na vibhaktikAryam // pakSe paJcasu devavat / / padAdayaH pRthak zabdA ityeke / somapAH, somapau, somapAH, somapAm // 1 ( subodhinI ) - nAmno no lopazadhau // na ityanena nAma vizeSyate / vizeSaNatvAttadantavidhirbhavati / nAntasya nAmno'ntasya lopaz syAdvase padAnte cAdhau // nAmna iti kim / ahan // nAmna ityanuvartamAne punarnAmagrahaNaM nAmasaMjJApravRttikAle sthitasya nakArasya lopazartham / tenAgamAdezayorna kArasya lopaz na bhavati / yathA / pacan / bhavan / zvan / suhin / prazAn // yUSabhyAm / atra nasya lopazi kRte adbhi ityAtve prApta ucyate / nasya lopazi na vibhaktikAryamiti / vibhaktau kArya vibhakteva kAryamiti samAsaH // pathiSvityAdau patvaM tu na vibhaktikAryam / saiSAditi jJApakAt // AdezAbhAvapakSe sarvANi rUpANi devavat / AdezapakSe paJca vacanAni devavat / padAdayo nAdezAH kiMtu pRthakazabdAH iti eke AcAryA vadanti / tena 'padaGgatrizcaraNo'striyAm / " svAntaM hRnmAnasaM manaH' ityAdi saMgacchate // ityadantAH // somaM pivatIti somapAH / pA pAne ityasmAt Ato Da iti upratyayaM bAdhitvA kip // ( tattvadI 0 ) - nAmno no lopazadhAviti // atra na iti SaSThayantaM nAmno vizeSaNa atastatra tadantalAbha ityabhipretyAha // nAntasyeti // nanu rAjetyatra paratvAtprathamaM nalopaziti cetra / prAyazo dRzyatAmiti vacanAtkvacitpUrveNApi parabAdhaH A sAviti jJApakAcca / anyathA adhAvityevAvakSyat // nanu yUSabhyAm, yUSabhirityAdau adi bbhya ityAdinAtvA''dikamastvityata Aha-nasya lopazi na vibhaktikAryamiti // vibhaktau kArya vibhaktervA kAryamiti samAsaH / tena daMDitrityAdau nalope sati SatvaM bhavatyeva / saiSAditi jJApakena tasya vibhaktikAryatvAbhAvAt // atra nAmna ityanuvartamAne punarnAmagrahaNAnnAma saMjJA pravRttikAle nAntatvaM grAhyam / tena pacannityAdau nalopo na // ( Ato dhAtorlopaH ) dhAtusambandhina AkArasya lopo bhavati zasAdau svare pare || somapaH / somapA, somapAbhyAmityAdi // evaM kIlA - lapAzaMkhadhmAmadhupAvizvapAprabhRtayaH // dhAtoH kim | hAhAn / hAhA / hA / hAhAH / hAhAH / hAhauH // hariH // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (80) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMlliMgAH ] (subodhinI ) Ato dhaatorlopH|| AkArAntasya dhAtorlopaH syAcchasAdau svare // 'zatRzAnakvasantAnAM tRjantAnAM tathaiva ca / kvivantAnAM ca zabdAnAM dhAtutvaM nopahanyate // " prAtipadikasaMjJayetyarthaH // ato'sya dve saMjJe staH / SaSThInirdiSTasyatyantalopaH // dhAtoH kim / hAhAn / gaMdharvavizeSavAcakamavyutpannaM prAtipadikamidam / 'hAhA hUhUzcaivamAdyA gandharvAH' ityamaraH // TA savarNe drghiH| hAhA // De aitvaM hAhai // GasiGasordIrghaH hAhAH / hAhAH // osi autvaM hAhauH / Gau etvaM hAhe // zeSa somapAvat / Ata iti yogavibhAgAdadhAtArepyAkAralopaH kvacit / ktvaH // ityaadntaaH|| (tattvadI)-Ato dhAtorlopaH iti ||dhaatoH kim / khaTTAH pazya // na ca nAmatvadhAtutvayorvirodhAtkathaM dhAtutvamiti vAcyam kvibantA vijantA viDantAzca dhAtutvaM na jahati nAmatvaM pratipAdayantIti vacanAdavirodhAt / / nanu asya dhAtoriti kimiti na sUtritamiti cenna / zrIpeNa kulenetyAdAvapi paratvAdakAralopApatterduritvAt / tapakaraNaM tu vyarthameva // atrAta iti yogavibhAgAdadhAtorapyalopaH kvacit tena ktvaH // hAhAniti // gaMdharvavizeSavAcakamavyutpannaM nAmedam / kecittu jahAtIti hAhA iti kriyAzabdaM vadaMtaH sompaavdrpmaahuH|| (auyU)ikArAntAdukArAntAcca para auyU ApadyateI U bhvtH||hrii|| (subodhinI )-au yU idudbhyAM para au yU syAtAm / IdUtordIrghayorgrahaNe I U iti padadvayaM bodhyam / hrasvagrahaNapakSe tu yu ityatretaretaradvandaH // idujhyAmiti kim / devo // taparatvamiti kim / vAtapramyau / hUtau // (tattvadI0)-au ya iti // atra idudbhavAmityanuvartate / dIghayorgrahaNe I U iti chedaH hasvayorgrahaNe tu itretrdvndvH|| (e o jasi ) ikArAntasyokArAntasya ca jasi pare ekAra okArazca bhavati // hryH|| (subodhinI) eo jasi // idudbhavAmityanuvartate / tacca SaSThayA viprinnmyte| taca nAmno vizeSaNam / vizeSaNe hi tadaMtavidhiH / idudantasya nAmna eo syAtAM jasi parataH ||idudntsyti kim / rAyaH / glAvaH // taparatvaM kim / vaatprmyHhuuhvH| (tattvadI0 )-eo iti // atredudbhyAmityanuvRttasyApi vibhaktivipariNAmena vyAkhyAnamityabhipretyAha-idudantasyetyAdi ||idudntsy kim| raamaaH| guNo jasIti tu na satritaM lAghave vizeSAbhAvAt / jasi guNa ityukte tvarddhamAtrAlAghave'pi pratipattilAghavArthamidamuktam / / (dhau ) ikArAntasyokArAntasya ca dhau pare ekAra okArazca bhvti|| he hare / harim, harI, harIn // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapuMlliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (81) (subodhinI)-dhau // idudantasya eo bhavataH dhau pare // kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAcca pUrvametvamotvaM ca // tataH 'samAnAddheH' iti ghilopH|| idudantasya kim / he glauH / taparatvaM kim / he vaatprmiiH| he hhH||| (tattvadI0)-dhAviti // atra eo dhijasoriti jasdhyoriti vA ekayogo na kRto yathAkramaM sthAninorAdezavidhAnazaMkAnirAsAya // yattu yogavibhAgo viSayasaptamIlabdhyartha iti tanna viSaye saptamyA avidhAnAdityuktaM taccintyam // viSaye saptamyA bahusthale drshnaat|| kiMca yatraM pratyayotpatteH pUrvameva kArya vidhIyate tatraiva viSayasaptamIti vyavahAraH prAcAm / / yathA''rdhadhAtuke 'bajo vac 'cakSiGaH khyAJAdayaH' evaM vadatA vayA svayameva viSayasaptamyAH sviikRttvaat|| (TA nA'striyAm // ) ikArAntAdukArAntAca paraSTA nA bhavatyastriyAm // hariNA, irigyAm, hribhiH|| (subodhinI)-TA nA'striyAm // idudbhayAM paraSTA nA syAt / strIliGge tu n|| kiMca puMsItyukte tu adasaSTApratyaye tyadAdyatve matve ca ama TA iti sthite inAdezataH paratvAdantaraGgatvAcca 'mAdU' ityutve pulliGge siddhamamuneti / klIve tvamuneti na siddhayati / 'nAminaH svare' iti numi kartavye utvasyAsiddhatvAt / ato'striyAmityuktama // idudbhayAM kim / gavA // taparatvaM kim / vAtapramyA, hUhvA / (tattvadI0 )-TA nA'striyAmiti // idudbhayAmityatrApyanuvartate / atra astriyAmiti najhaM prazliSya chedaH / naJaH prazleSe ca vyAkhyAnameva zaraNamiti tu vRddhaaH|| nanu puMsItyeva kimiti na sUtritaM lAghavAt / atrAhuH / amunA kulenetyatra ukhAdantaraGgatvAdinAdezaH syAdato nAmyabhAvAnnubhAve rUpasiddhiH syAdityastriyAMgrahaNasAmarthyAd durbalamapyutvaM pravartya nAbhAvo bhavatItyuktaM kaizcittanna inAdezata utvasyAntaraGgatvAt / adaszabdamakArAntAtparavarNa hyapekSate uttam / inAdezastu nAmasyAdi akAra TA catuSTayApekSatvena bahAzrayatvAt bahiraGgaH // kiMca kRte'pInAdeze sthAnivadbhAvena TAtvamAzritya nApravRtteriti pUrvapakSasyottaram / uttarArthamastriyAMgrahaNaM sUtrakRtA kRtam / katham mu iti sUtrAntaram / muzabdAtparaSTA nA bhavati / muzabdazvAdasa eva gRhyate nAnyasya pUrvasUtreNaiva siddheH / tathA cAtra sUtre puMsItyasyAnuvRttau klIbe amuneti rUpasiddhina kartavyeti utvasyAsiddhatvAt / astriyAmityanuvRttau tu napuMsake'pyasya pravRttiriti // atredaM vaktavyam / mu iti sUtrAntarakalpanApekSayA astriyAmityasyaiva tajjJApane lAghavAt // idudbhayAM kim / gavA // taparatvaM kim / hUhvA // TA kim / haribhyAm // (Giti ) ikArAntasyokArAntasya ca Giti pare ekAra okArazca bhavati // haraye, haribhyAm, harizyaH // (subodhinI)-Diti // idudantasya nAmna eo syAtAm / G it yasya sa Dinta tasmin Giti / Digata syAdau // Diti kim / haribhyAm ||syaadau kim / haririvA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (82) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMlliMgAH ] caratIti hryti| AcAre kvi / tataH 'pratyayAntAta' iti striyaam| haryA ||naamnH kim| nutaH,nuvanti // kiMca G cAsau icca Dinta tasmin Giti iti karmadhArayakaraNe itsaMjJakaGakArAdau pratyaye pare ityarthoM bhvti| tadA nAmnaH syAdAvityetayoranuvRttirna kartavyati / 'litpuSAderDa' ityAdau Gapratyaye tu paratvAdiyuvau / azizriyat adUduvadityAdi // (tattvadI0)-DintIti / atra 'idudbhayAm' eo jasi iti cAnuvartate' / tatra vibhaktivipariNAmena vyAkhyAnam // G idyasya sa Git tasminGiti // Giti kim / haribhyAm / / Gicca syAdireva gRhyate na tvnyH|| (Gasya) edodbhayAmuttarasya GsiGasorakArasya lopo bhavati // hareH, hoH, harINAm // (subodhinI)-Gasya // edoto'ta iti sUtramanuvartate lopaz iti ca / edotaH parasya DasyAkArasya lopaz syAt / DakArasya itsaMjJAyAmakAraH paratvena labhyate // edotaH iti kim / rAyaH / glAvaH // asyeti kim / haraye / bhAnave // DasyAtaH kim / hryH| bhaanvH|| (tattvadI0)-Gasyeti // kAragrahaNena GasiGasorgrahaNam // (Derau Dit ) idudbhayAmuttarasya Derau bhavati sa ca Dit // (subodhinI)-Derau Dit // idudbhyAM parasya saptamyekavacanasya auH syAtsa ca DitsaMjJakaH // nanu 'DeDau~' ityeva vaktavyaM kiM Dicchabdena / ucyate / DigrahaNam 'Rto Ga uH' ityAdau DidityasyAnuvRttyartham // idudbhayAM kim / rAyi / gavi // taparatvaM kim / vAtapramI / hUti // __ ( tattvadI0)-Derau Diditi // idudbhayAM kim / gavi // taparatvaM kim / vAtapramI // .: kim / haribhyAm // amAdAvityAdinirdezena ca au DidityayaM nAdezaH // ata eva rityetena caturthaMkavacanasya na grahaH / na ca Diti Terityatra DisaMjJakasyaiva grahaNaM na tu yaugikasya kRtrimatvAt / tathA ca serDA'dherityatra DakArasya DisaMjJA na prayojanAbhAvAditi cetsatyam striyAmiti nirdezena 'kRtrimAkRtrimayoH kRtrimasyaiva grahaNam' ityasyApravRtteH / tathA hi| styAyateH iTi strItirUpaM taccaivaM na syAt // 2 vityeva kimiti na sUtritamiti cenna uttarArtha DitkaraNam / Rto Ga urityAdAvAvazyakatvAt / atha tatrApi Go Durityeva kimiti na kRta. miti vAcyam / GAvityatra dherarityanuvartate / tathA ca Dari kRte DarityevAtrAnuvartata / tathA ca RkArasya Dari kRte Tilope pitarItyAdi rUpaM na siddhayet / ap kartarIti liGgena tatra TilopaH syAditi na vAcyam / paJcasviti sUtre'pi Daro'nuvRttau jJApakAbhAvAt Tilope pitarAvityAdirUpaM na siddhayet iti Didityuktam / yadi tu Diti pratyaye lopa iti vyAkhyAyate tadA na kartavyaM bhavati // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAnta puMlliMgA: ] TIkAdvayopetA / ( 83 ) (Diti TeH ) Diti pare Terlopo bhavati // harau, haryoH, hariSu // emamagnigiraiiravikavimunyAdayaH // ukArAntA viSNuvAyubhAnugurvAdayo'pyevaM jJeyAH // bhAnuH, bhAnU, mAnavaH // ( subodhinI ) - Diti TeH // nAmnaSTerlopaH syAt Diti parataH // avyayAnAM Terlopazca / taddhitasya ye svare ca / tathA bahirbhavo bAhyaH / punaHpunareva paunaHpunyam / NyaH // kutaH kuta AgataH kautaskutaH / kArakAdityaNU // (tadI0 ) - Diti Teriti // DU it yasya sa Dit tasmin Diti // atrAhuH / atra vAkyArthatrayam / nAmno lopo bhavati Diti pare ityekam / tathA ca viMzateH pUraNa iti vAkye apratyaye 'yasya lopaH' itIkAralope'to lope viMza iti sidhyati / tataH TeH / nAmnaH tathA Terlopo bhavati yakAre svare ceti dvitIyam / tathA ca laghiSThaH bahirbhavo bAhya ityAdisiddhiH / tataH Terlopo bhavati DitIti tRtIyam / atra taddhite yasvare iti na sambadhyate vizleSAvadhAvityAdinirdezAt / tatra Gerau Diditi na taddhita iti / atredaM saMpradhAryam / tRtIyavAkye nAmna iti saMbandhe strI titaurityAdi na sidhyati / tathA hi / styaidhAtoITi kRte TilopAvasare nAmatvAbhAvAt / titaurityatrApi tanoterDauH savacceti upratyaye TilopAvasare dhAtutvAnapAyena nAmatvAbhAvAt / tasmAdatra na nAma na saMbadhyate / kiMtu DitIti parasaptamyA pUrvamAtramAkSipyate tathA ca sarvatra nirvAha iti dik // (serDA'dheH ) sakhizabdAttadantAcca parasyasera dherDA bhavati // sakhA // ( subodhinI ) - serDA'dheH // sakhizabdAtsa khizabdAntAcca nAmnaH parasya serDA syAt / 'ai sakhyuH' iti sUtre viparIta nirdezAttadantagrahaNam // kIdRzasya se: / na dhiH adhistasyAdhardhibhinnasyatyarthaH // samAnaM khyAyate janairiti sakhA / nIvyAdayaH iti nipAtanAtkhyAdhAtoripratyayo yA ityasya nivRttizca // tadante tu zobhanaH sakhA sukhA // dhau tu 'dhau' ityekAro na tu DA adheriti niSedhAt // (tattvadI 0 ) - se'dheriti // adheriti chedaH / dhibhinnasya serDA bhavatItyarthaH // ai sakhyurityataH sakhyurityanuvartate / tacca SaSThayantamarthavazA dvipariNamyate / 'sakhyurai' iti kartavye viparIta nirdezAttadantalAbha ityabhipetyAha- tadantAditi // sakhyuH kim / hariH // seH kim / sakhibhyAm // adheH kim / he sakhe // ( ai sakhyuH ) sakhizabdasya tadantasyApyaikArAdezo bhavatyadhiSa paJcasu // sakhAyau, sakhAyaH / sakhAyam, sakhAyau, sakhIn // ( subodhinI ) - ai sakhyuH // tasmAdityanuvartate / tasya sakhizabdena vizeSaNAttadantavidhiH / sakhizabdasya sakhizabdAntasya ca nAmnaH aiH syAt / paJcasuzabdaH prAkU Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 84 ) siddhAntacandrikA | [ svarAnta puMliMgA: ] syAdiSveva rUDhaH / sau tu pareNa DAdezena bAdhitatvAderne | athavA seDadeze prakRteraitve ca kRte ttilopH| vizeSAbhAvAttadante susakhAyau / sakhyuriti SaSThInirdiSTatvenAntyaskArasya aiH / sakhAyau // ( tattvadI 0 ) - ai sakhyuriti / atrAdherityuttarasUtrAdapakRSyate / tathA cAdhipratyayAntasya sakhizabdasyaikArAdezaH paJcasviti vyAkhyeyam / atha auprabhRtIni paJca vacanAni kuto na gRhItAni iti na vAcyaM paJcasuzabdaH syAdiSveva rUDha iti vyAkhyAnAt // yadvA adheriti pryudaasaatsyaadigrhH|| ( sakhipatyorIkU) sakhipatizabdayorIgAgamo bhavati TAGaGi parataH // dIrghatvAnnA na bhavati // sakhyA, sakhye // (subodhinI) - sakhipatyorIgiti / etayorIk syAt TAGeDiSu || kittvAdate / TApratyaye IkA vyavadhAnAt TA nA'striyAmiti na pravartate / savarNe dIrghe yatve ca sakhyA / sakhye / Gau tu auve Tilope ca kRte pazvAdekadezavikRtamiti nyAyenegyatve / sakhyau // sakhipatyorvizeSasya vivakSaNAt tadantavidhirna / tenAtisakhinA bhUpatinA ityatra ne 1 || ( tattvadI 0 ) - sakhipatyorIgiti / atra e TAGyoriti pUrvasUtrAt DhAGacorityanuvartate / tathA ca TAbyorevAnena Ik / sakhye iti siddhyarthaM tu 'Ga' iti sUtrAntaram / tathA ca Ga pare sakhipatyorIgAgamo bhavati iti tasyArthaH // dIrghavidhirnAtvAdipratiSedhArtha ityabhipretyAha dIrghatvAditi // yadyapi hrasvakaraNe'pi vidhAnasAmarthyAnnAtvAdipratiSedho labhyate tathApi Gau dviH savarNadIrghe sakhI ityeva syAditi dIrgha karaNAtprathama mautvaTilopayoH prasaktayoH pazcAdekadezavikRtanyAyena IgAgame kRte sakhyAviti rUpasiddhayarthaM dIrghavidhAnasyAvazyakatvAt / ata eva IdidvA na kRtaH / ' sakhipatyoryA' ityapi na sUtritam / sakhyA sakhye iti siddhAvapi GauH sakhyi iti rUpApatteH / atra nAmno vizeSaNatvAbhAvAnna tadantalAbhaH // ( RGa Ge) sakhipatizabdayogAgamo bhavati GasiGasorakAre pare // sakhyR as iti sthite // (subodhinI) - RG Ge / sakhipatyorRkU syAt GA upalakSitaH aHGastasmin Ge // (tattvadI 0 ) - RG Ge iti // Rk iti chedaH / Ge iti saptamI / GopalakSitaH aH GaH tasmin // tena GasiGasorakAro labhyate || 'GaGa:' iti sUtraNIye IganuvRttyA GitItyetvasya bAdhe rUpasiddhAvapi gurukaraNa mAgama jasyAnityatvajJApanArtham / tena sakhinA vAnarendreNeti anyatra patinA saheti ca saMgacchate // Ge kim / sakhIn ! sakhipatyoH kim / vAtapramyaH // (Rto Ga uH ) RkArAntAtparasya GasiGasorakArasyokAro bhavati / saca Dit // sakhyuH / Gerau DidityaukAre kRte sakhipatyorIk / sakhyau || Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAnta puMliMgA: ] TIkAdvayopetA / (85) zobhanaH sakhA susakhA, susakhAyau, susakhAyaH / susakhIn / susakhaye | susakheH / suskhau||atishyitH sakhA atisakhA / paramaH sakhA paramasakhA / sakhImatikrAnto'tisakhiH / iha DAve na / lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNamiti nyAyAt // patiH patI, patayaH / patimU, patI, patIn / patyA | patye / patyuH / patyau // (subodhinI) - Rto Ga GaH // Didityanuvartate / RdantAnnAmnaH paro Ga uH syAt // sa ca Dit // nAmnaH kim | Arat / uriti liGgAtkevalAdapi Rta urbhavati / RgAgame kRte yatvAtvaTilopAH / sakhyuH / tadante yathA / zobhanaH sakheti prAdisamAse tatpuruSe rAjAhaH sakhibhya iti Tapratyayo na pUjArthopapade niSedhAt / ihaiDAtvayoH pravRttistadantagrahaNAt / susakhizabdasya paJcasu sakhivadrUpam / zeSaM harivat // evamatizayitaH sakheti atisakhA / prAdisamAso'tra paramaH sakhA yasya sa paramasakheti bahuvrIhiH / karmadhAraye tu Tapratyayena bhAvyam / gauNatve'pyaiDAtve bhavataH / atidadhnetyAdAvaccAsthnAmitivat // sakhImatikrAnto'tisakhiH / atyAdaya krAntAdyartheH iti tatpuruSaH / anyArthe iti hrasvatvena sakhizabdasya lAkSaNikatvAt Tapratyaya aiDAtve ca na / lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNaM na tu lAkSaNikasyeti pribhaassnnaat| lakSaNaM ca pratipadaM ca lakSaNapratipade lakSaNapratipadAbhyAmuktau lakSaNa pratipadoktau tayoH / dvandvAnte zrUyamANatvAduktazabdaH pratyekaM saMbadhyate / lakSaNoktaH pratipadokta iti / lakSaNena sUtreNokto lAkSaNika ikaH / pratipadoktasya jhaTiti buddhayAroho lAkSaNikasya tu lakSaNAnusaMdhAnadvAreNa vilambito buddhayAroho bhavatItyarthaH / klIce tu pUrveNApi numA parasyAtvasya vAdhaH kriyate / prAyazo dRzyatAmityuktatvAt / yathA priyasakhinI, priyasakhIni / patizabdasya TAGeGasiGaGiSu sakhivadrUpam | zeSaM harivat // (tattvadI0)-RtoGa uriti / atra nAmna iti Rdantasya vizeSaNam / syAderiti Gasya // tena Arat kartR Gavate ityAdau nAtiprasaGgaH / sakhyurityAdiliGgAccatuthyaikavacanasyAdeze lope cana nirdezazaMkA // RtaH kim / glAvaH // Rto uriti sUtraNIye nagrahaNaM varNamAtravidhau yadAdezastadvadbhavatIti na pravartate iti jJApanAya / tathA hi RtaH aH uriti chedaH / jasamostu paratvaguNa eva sthAnivadbhAvena prApto'pi paJca sugrahaNasAmarthyAnna / anyathA avatyevocyeta / tathA ca shsytiprsnggH| tatrApi paratvAcchasIti dIrgheNa bhavitavyam / dIrghe kRte'pi yadAdezastadvadityanenotvena bhAvyam / evaM cotve kRte yadAdezastadvadityamzasorasyetyalopo bhaviSyani / itthaM ca kRtAkRtaprasaGgitvena nityatvAdataH pUrvamalopo bhaviSyati / tathA ca zasyapi nAtiprasaGganiHzaGketi tajjJApanaphalakameva GakAragrahaNamiti vRddhAH // atisakhiriti // anyArthe iti hasvaH / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMliMgAH ] atisakheriti bhASyaprayogAdIdantasyetyAdinA svIkArya na / lakSaNapratipadoktayoriti // sUtrAnusaMbandhadvAreNa kRtaM lAkSaNikam / jhaTiti buddhayArohaNaM pratipadoktam // (patiH samAse harivat ) bhUpataye // (subodhinI )-patiH samAse harivat ||ptishbdsy rUpaM samAse hrivtsyaat|| samAsAbhAve zasAdau sakhivat / bhuvaH patiH bhUpatistasmai bhUpataye / samAsatvAdatra nek / kathaM sItAyAH pataye namaH / parAzarazcAha / "naSTe mRte pravrajite klIve ca patite patau / paJcasvApatsu nArINAM patiranyo vidhIyate // 1 // " iti / ucyate / patizabdo'yamAkhyAtapratyayAntaH / yathA nAmno biDiditi jipratyaye Tilope dhAto rityauNAdike ipratyaye beriti trilope ca niSpanno'yaM patizabdaH // patimAcaSTe iti patayati patayatIti ptiH| lAkSaNikatvAdasya sakhivadrapam / evaM 'kRSNasya sakhirarjunaH' iti bhArate / 'sakhinA vAnarendreNa' iti rAmAyaNe ca bodhyam // (Agamajamanityam ) saMkhinA / patinA // dvizabdo nityaM dvivcnaantH|| (subodhinI)-Agamajamanityam // AgamAjjAtamAgamajaM kAryamanityamasti iti nyAyAdA sakhinetyAdau nek / atha RDe ityatra Ga uriti sUtraNIye IganuvRttyA Diti tvetvasya bAdhe rUpasiddhAvapi gurukaraNametatsattve jJApakaM bodhyam // (tyadAdeSTeraHsyAdau ) dvau / chau / dvAnyAm / dvApyAm / daayaam| dvyoH| dvyoH|| . (subodhinI)-tyadAdeSTaraH syAdau / tyadAdInAM dazAnAM TairatvaM bhavati syAdivibhaktau // vibhaktAviti kim / tyada / tat ||syaadau kim / tasyApatyaM taadH| tamicchatIti tadyati / yH||tteH kim / saH ya ityAdAvatve savaNe dIghe ca sA yA iti syAt // dvizabdasyAtve sati sarvavadrapam // (tattvadI)-tyadAdeSTeraH syAdAviti // tyadAdeH kim / marutau // syAdau kim / tasyApatyaM tAdaH / tamicchati tadyati / atra sa dhAturityAdiliGgenaiva TerevAtvasiddhau Teriti grahaNaM Terapi kAcadvidhAnArtham / tena kimzabdasyAkasahitasya tyadAdyatve ka ityeva rUpam / saMjJopasarjanayonAtvam ) dvirnAma kazcit / dviH, dvI, dyH|| dvAvatikrAmto'tidviH / prAdhAnye tu paramadvau // trizabdo nityaM bahuvacanAntaH / tryH| trIn / tribhiH| triyH| triiiyH|| (subodhinI)-saMjJopasarjanayo tvam // saMjJAyAM gauNatve ca tyadAderityatvaM na bhavati sarvAdyantargaNakAryatvAt / kasyacit puruSasya dvirnAma tasya harivadrUpam / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAnta puMliMgA: ] TIkAdvayopetA ! ( 87) gauNe'tidvistasyApi harivadrUpam / prAdhAnye mukhye tu paramau ca tau dvau ca paramadvaiau / krmdhaaryH| sarvavadrUpam // (raGa ) trizabdasyAya Adezo bhavati nAmi pare // tadantavidhiratra / Gidantasyaiva vaktavyaH / trayANAm / paramatrayANAm / triSu / katizabdo nityaM bahuvacanAntaH // (subodhinI) - raG // Ama ityanuvartate / tacca saptamyA vipariNamyate / tasmAditi ca / tasya nAmnastreriti vizeSaNe vizeSaNatvAttadantavidhiH / trizabdasya trizabdAntasya cAyaGga syAdAmi / gurutvAtsarvAdeze prApte GidAdezaH antasya sthAne bhavatItIkArasyAyaG / trerityekavacananirdezastvanukaraNatvAt / tadante / priyAzca te trayazca priyatrayasteSAM priyatrayANAm / gauNatve neti kecit / taraterauNAdiko DripratyayaH / DittvATTilope trizabdaH // ( tattvadI 0 ) - trerayaGiti // nanu trizabdasya bahuvacanAntatvAt kathaM treriti cetsatyam / trizabdastritvaviziSTavAcako bahuvacanAnta: / ayaM tu na tritvaviziSTavAcakaH kiMtu tadanukaraNena gRhItaH / anukAryAnukaraNayozca bhedavivakSAyA iSTatvAt / prakRtivadanukaraNamityasya tvanityatvAt / evaM sthite trayANAmayaG ityuktau trizabdasamAnavacanAzaGkAyAM taduddhArArtham acaturNAmityAdiliGgAnusaraNaM kRtvA punargauravadoSodbhAvanena yathAnyAsasUtrasthApanaprayAso nijapANDityaprasthApanAyaiveti dik // tadantavidhiratreti // tasmAdityanuvRtteH trizabdAntasya nAmna iti vyAkhyAnAt / trayANAmityatra tu vyapadezivadbhAvAdityabhiprAya: // Gidantasyeti // guruH ziccetyasyApavAdaH // (DateH) saMkhyAvAcino DatyantAjjazza sorluk // pratyayalope pratyayalakSaNam // ( subodhinI ) - teH // kimaH saMkhyAparimANe iti ceti itiH / saMkhyA parimANe vihita iha gRhyate pAterDatiriti tu na saMkhyAyA ityanuvRtteH // 1 ( tattvadI 0 ) - Dateriti // DatyantAnnAmna iti bodhyam / Datipratyayazca zeSA nipAtyAH katyAdaya iti gRhyate / saMkhyAyA ityanuvRtteH saMkhyAsaMbandhe ca DatirgRhyate na tu pAterDati: patiriti // kariti tu na sUtritaM patitatInAM grahaNArtham // yattu katerityeva yukta patitatInAM loke'darzanAdityuktaM tat prauDhivAdamAtram 'patite nAgazIrSaNi' 'tatite nAGgavedanA' ityAdiSu darzanAt / bahugaNavatuDati saMkhyeti pANinisUtre'pi Datareva grahaNAt / katItyatra eo jasItyasya prAptau jaso'trAbhAvAt pratyayalope'pi pratyayAzritaM kAryaM bhavatIti tatprAptiH yadAdezastadvadbhavatIti siddheH pratyayalopa ityAdyuktirniyamAthA / tena yatra pratyayasyAsAdhAraNaM rUpaM prayojakaM tadeva pratyayalope sati bhavati na tu pratyayApratyayasAdhAraNam / tena zobhanA dRSado'sya suhavat prAsAda ityatra atoH sAviti dIrgho na // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (88) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMlliMgAH ] (luki na tanimittam ) kati / kati / katInAm / katiSu // auDulomiH / auDulomI // (subodhinI)-katItyatra yadAdezastadvaditi jasamAzritya eo jasItyetve prApte satyAha // luki na tannimittam // lukzabdena lupte sati lugvannimittamAzritya kArya na bhavatItyarthaH // 'zIDo guNazcaturyu' ityanena jJApitamidam / anyathA zete ityAdAvadAde giti luptasyApaH pratyayalopa pratyayalakSaNam iti tadvadbhAvena guNasya siddhatvAvyarthamidaM sUtraM tato jJApayatIti / kA saMkhyA yeSAM te kati // uDUnIva lomAni yasya sa uDulomA / uDulomro'patyamauDalomiH / bAhAditvAdiJ // (tattvadI0 )-siddhAntamAha // luki na tanimittamiti // sa pratyayo nimittaM yasya tatkAryamiti zeSaH / luki sati pratyayAzritaM kArya na bhavati ityarthaH / etadbIjaM tu zete ityatra zIGa iti sUtreNa guNakaraNam / anyathA apo luki pratyayalakSaNena pittvAdguNa ityanenaiva guNe siddhe yatsUtrAntarapraNayanaM tajjJApayati / luki na tanimittamiti // auDalomiriti // bAhAdezveti ina / Adisvarasya Niti ceti vRddhiH / TilopaH // __ (lono'patyeSu bahuSvakAraH) uddulomaaH| auDulomim / auDulomI, uDulomAn // vAtapramIH, vAtapramyau, vaatprmyH| vAtapramIm, vAtapramyau, vAtapramIn / vAtapramyA // evaM yyiippyaadyH| kvivantavAtapramIzabdasyAmi zasi Dau ca vizeSaH / vAtapramyam / vAtapramyaH / vAtapramyi / vau veti yaH // bahvayaH zreyasyo yasya sa bahuzreyasI // (subodhinI)-lomro'patyeSa bhssvkaarH|| lomanazabdAntAdapratyayo bhavati apatyAnAM bahutve vAcye // uDulAmno'patyAni uDulomAH / no veti ttilopH| bahusvAbhAve auDulomizabda idantastasya harivadrapam / bahutve tu uDulomazabdo'danto'nya eva / tasya ikArAnteSu vyutpAdanaM prAsaGgikam / auDulomizabdasya bahutve'dantatvaM bhavatIti na bhramitavyamiti // adantasya tu devavadrUpam // iti idantAH // vAtaM pramimIte iti vAtapramIH / vAtapramyAdaya ityuNAdisUtraNamAGa Ik prtyyH| aato'npiityaalopH| svarAdivibhaktau 'i yaM svare' iti yatvam / ami zasi ca prtvaadm| zasorityalopaH / vAtapramIm / vAtapramIn / Ami tu dIrghatvAnna nuTU / vAtapramyAm / Gau tu savarNe dIrghaH vAtapramI / evaM yAntyanenati yayIrgiH / pAti lokamiti papIH sUryaH / yAporIpratyayo dvitvaM ca nipAtanAt / yadA vAtaM. pramaniAtIta mIJ hiMsAyAm asmAt kvipi vaatprmiiH| athavA IkpratyayAntAdvAtapramIzabdAdAcAra yaGatAtkartari kvie kriyate tadA kvivanto vaatprmiishbdH| dhAtutvAd yo veti yH| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAnta puMlliGgAH] ttiikaadvyopetaa| (89) svarAdivibhaktau parataH sarvatra pradhIvat // bavayaH zreyasyo yasya sa bahuzreyasI purussH| puMvadetIpo nivRttiH| atizayena prazasya iti Iyasupratyaye prazasyazabdasya shraadeshH| vita itIp / anyArthe iti hrasvastu na IyasupratyayAntasya bahuvrIhau neti nissedhaat|| (tattvadI0)-bahuSvakAra iti // tathA ca ekatvadvitvayoridaM na auDulomizabdaH / bahutve tvakArAnto bhinna uDulomazabdaH / ikArAntasya bahutve'dantamiti na bhramitavyamiti bhAvaH // yayIpapyAdaya iti // yAntyaneneti yayIrmArgaH / pAti lokamiti papIH sUryaH / auNAdikau // kvibantetyAdi / tathA ca vAtaM pramimIte iti vAtapramIriti kvibantatve dhAtutvAnapAyena yvau veti ya iti bhAvaH / auNAdikasya tu dhAtutvAbhAvAt yvau vetyasyApravRttAvapi amzasorityasya pravRttiH / Gau tu savarNe dIrghaH sahetyasyeti rUpabhedaH // bahuzreyasIti // samAsAzritavidheranityatvAnna kaH Iyasorneti niSedhAnna hrasvaH // (IdUdantasyeyusthAnabhinnasya khyAkhyasyopasarjanatve'pi strIkArya vaktavyam ) (subodhinI)-IdUdantasyevasthAnabhinnasya khyAkhyasyopasarjanatve'pistrIkArya vaktavyam // striyamAcaSTe iti syaakhyH|csingo mUlavibhujAditvAtkapratyaye khyAJAdeze cAto'napItyAlopo rUpam // striyAmiti vaktavye AkhyagrahaNaM nityastrIskhalAbhArtham / tena vRtteH prAk syAkhyasya nityastrIliGgasya IkArokArAntasya nAmno gauNe'pi strIliGgakArya bhavati // syAkhyasyota kim / grAmaNye // (tattvadI0 )-ruyAkhyasyeti // striyamAkhyAtIti sa tasya pUrva strItvavAcakasyetyarthaH / iyuvsthAnabhinnasya kim / atizriye // (hasepaH selopaH ) hasAntAdIbantAcca parasya serlopo bhavati // bahuzreyasI, bahuzreyasyau // (subodhinI)-hasepaH serlopaH // hasAntAdIvantAcca nAmnaH selopo bhavati / hasazca Ip cAnayoH samAhAro hasepa tasmAt // nanu kauzAmbyA niSkrAnta iti niSkauzAmpirityatrAtivyAptiH syAt / 'anyArtha' iti hrasve kRte ekadezavikRtasyAnanyatvAt / ucyate / I Ip iti prazliSya dIrghasyaivepo grahaNAt IkArarUpAdIpaH serlopa iti / hrasve kRte svIcantatve'pIkArAntatvaM nAstIti // soriti kim / marutau // hasAntAtprayamaM silope pazcAtkAryAntaraM bhavati / ito'dityanenAtve upadhAdIce nalopazi srovisarge ca kRte panyAH iti siddham / A sAvityAkAravidhAnena prathamaM silophsya jJApanAt // (tattvadI0)-hasepAserlopa iti||hsshc Ip ca etayoH samAhAraH hasepa tasmAt hasepaH // nanu hasagrahaNaM kimartha hasAntAsaMyogAntalope rUpasiddheriti cenna vedhA ityatra paratvAdapavAdatvAdvA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (90) siddhaantcndrikaa| [svarAnta(liMgAH] skorAdyorityanena salope atvasoH sAviti diirvaasiddheH| atha paraM nityaM ca lopaM bAdhitvA niravakAzatvAdatvasorityasyaiva pravRttiriti cet maivam / zaknotIti zaka itysyaasiddheH| saMyogAntalopaM bAdhitvAskorAdyoriti kloppraapteH| tasmAddhasagrahaNam / atha gaGgAmicchati gaGgIyati / tataHkvipi allopayallopau gaGgIriti / tatrApaH bhUtapUrvapakAramAzritya IpaH silo'stviti na vAcyam / lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNamiti paribhASayA taMdagrahaNAt / / nanu niSkauzAmbirityatra hrasvatve'pi IpamAzritya serlopo'stviti cenna / tatra I Ibiti prazliSya dIrghasyaivepaH sarvatra grhnnaat| atra tasmAdityanuvRttyA syAdyanuvRttyA vA IpsAhacaryAdvA abhaitsIdityAdau na lopaH // (dhau hrasvaH) iyusthAnavarjitayorIdUtoH strIzabdasya ca striyAM dhau pare hrasvo bhavati hrasvavidhAnasAmarthyAddhAviti na / he bahuzreyasi / bahuzreyasIm / bahuzreyasIn // (subodhinI)-dhau hrasvaH // striyAM vartamAnayorIdUtoH strIzabdasya ca hasto bhavati // veyuva ityapakRSya vyavasthitavikalpaM cAzritya vAkyabhedena vyAkhyeyam / tena iyuvsthAninorIdUtodhauM na hrasvaH // he bahuzreyasi ityatra hrasve kRte dhAviti guNo na hrasvavidhisAmarthyAt // _ (tattvadI0)-dhau hasva iti // atra veyuva ityato vA iti iyuva iti cAnuvartya vA ityasya vyavasthitatvamAzritya savatra nirvAhaH / tathA ca iyuvrasthAnavarjitayorIdUtoH strIzabdasya ca dhAtuvarjitasya cetyAdilAbhaH / tena he zrIH / he stri / he grAmaNi / he aticamu / ityAdAvavyA'tyatinyAptiparihAraH siddhayatIti dhyeyam // (DitAmaT ) striyAmIkArAntAdUkArAntAcca GitAmaDAgamo bhavati // bahuzreyasyai / bhushreysyaaH| bahuzreyasInAm // (subodhinI) DitAmadAyorityanuvartate / idudbhayAmiti paratvAdvikalpena bAdhanAdIrghayoreva IdUtograhaNamAstriyAmIdUdantAtpareSAM DeGasiGasGInAmaT syaat||"ydaagmaastdgunniibhuutaastdrhnnen gRhyante" iti paribhASayA syAdyavayava evATU / tena svarAdau syAdau parato vidhIyamAnAviyuvau svau ca bhavataH / pthaa| zriyai / bhuvai / pradhyai / varSAbhvai // striyAM kim / vAtapramye / hUDhe / Ami tu nuTU / bahuzreyasInAm // (tattvadI0)-DitAmaDiti G it yeSAM te GitasteSAm // nanvaTaH syAditvAbhAvana kathaM tasmin iyuvau yvau veti cetsatyam / 'yadAgamAstadguNIbhUtAstadgrahaNena gRhyante' iti paribhASayA'pi syAdigrahaNena grhnnsNbhvaat| atra striyAmiti nirdezo mAnam // atra ca dIghauM Idatau grAhyau idudbhayAM paratvAdvikalpena baadhaat| nanvatilakSmyai kathamatra samAsasya striyAmabhAvAditi cenna avayavasya striyAM vrtmaantvenaivessttsiddheH|| striyAM kim / vaatprmye||yyoH kim / mAtre // (striyAM yoH ) ivarNAntAduvarNAntAca striyAM vartamAnAtparasya De Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapuMlliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (91) rAmAdezo bhavati // bahuzreyasyAm // anIbantatvAnna silopaH / atilkssmiiH| dhau hrasvaH / he atilakSmi / zeSa bahuzreyasIvat / suzrIH // (subodhinI)-striyAM yoH // izca uzcAnayoH samAhAro yustasmAt yoH| samAhAre npuNsktvsyaanitytvaatpuNlinggnirdeshH| AgamazAstrasyAnityatvAdA na num / athavA inA sahita uriti yuH / shaakpaarthivaaditvaanmdhympdlopH| striyAmivovarNAntAtparasya DerAm syAt // striyAM kim / vaatprmii| hAda // yoriti kim / gavi / kiMca aDAgamAbhAve Amo'pyabhAva iti yadvRttau paThyate tasyAyamAzayaH / tathA hi / matyAM matAvityAdiSu striyAM yorityanena nityamAmi kRte idudbhayAmityAdivikalpenAT kriyate / aDAgamAbhAve tu sthAnivadbhAvenAmo GittvAt Derau Didityanena autvaTilopo bhavataH / aTpakSe tu tena vyavadhAnAdautvAbhAva iti / tenADAmoH sahaiva pravRttirbhavati // bahuzreyasI Gi ityatra DerAmAdeze kRte nuT na paratvenATA bAdhanAt / bahuzreyasyAm // lakSemuTu cetyauNAdika IpratyayAnto lakSmIzabdaH / lakSmImatikrAnta ityatilakSmIH / 'anyAtheM' iti hrasvo na striiprtyyaanttvaabhaavaat| hasepa iti serlopo'pi na IpapratyayAntatvAbhAvAt / suSTu zrIryasyeti suzrIH / IbantatvAbhAvAnna silopH|| (tattvadI0)-striyAM yoriti // izva uzca etayoH samAhAraH yuH tasmAt yoH| AgamajasyAnityatvAnna num // striyAM kim / vAtapramIH // yoriti kim / gavi // ( bordhAtoriyuvau svare ) dhAtorivarNovarNayoriyuvau bhavataH syAdau khare pare // suzriyaH / evaM sudhIyavaqyAdayaH // senAnIH // (subodhinI )-yvordhAtoriyuvA svare // yatvAdyapavAdo'yam / izca uzca yU tyorboH| vyAkhyAnato vizeSapratipattinahi saMdehAdalakSaNamiti paribhASayA voriti hrasvayoriha grahaNe sAvAdIrghayozca // nAmno dhAtorivarNovarNayoriyuvau bhavataH spAdau svare // dhAtoH kim / vAtapramyau / hUtau // syAdau kim / zyartham / bhvartham // nanu suzriye ityAdau veyuva ityanenAT kathaM na kriyate / IdUdantasya khyAkhyasyetyuktatvAditi cenna / iyuvonimittabhUtayorIdUtogauMNe svIkArya na vaktavyaM strIzabda vinaa||sussttu dhIryasyeti sudhIzabdasya ca neti niSedhAt yvau veti na pravartate // yavaM krINAtIti yvkriiH| kvivantaH // senAM nayatIti senAnIH / kvivantaH // __ (tattvadI0 )-yvordhAtoriyuvau svare iti ||dhaatoH kim / vAtapramyau // yvoH kim / vizvapau // svare kim // suzrIbhyAm // syAdau kim zyartham / bhvartham // atra izva uzva etayoH boriti vyAkhyAnato vizeSapratipattirnahi saMdehAdalakSaNamiti vacanAdivarNovarNayoriti vyAkhyAsyAmaH / atrAhuH 'nAminaH svare' iti tu svaragrahaNamaccAsnAmiti zasAdinA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 92 ) siddhAntacandrikA | [ svarAnta puMliMgA: ] saMbaddhamiti tadanuvRttau tasyApyanuvRttiH syAditi punaH svaragrahaNamiti / tatredamavadheyay / na hyanyasUtrasthapadasaMbaddhasyAnuvRttiriha dRSTA ekayoganirdiSTAnAmeva pravRttinivRttyordarzanAt / kiMtu bahusUtravyavadhAnAdanyatra vidhAnAttannivRttau svaragrahaNamityeva vaktumucitam / atrAto dhAtorityato dhAtoriti labdhe'pi punardhAtugrahaNaM yogavibhAgenArthavizeSajJApanArtham / tattu iyeSetyAdau spaSTatayopapAdayiSyate / / atrAhuH / voriti kimartham / parizeSAdeva tallAbhAt / tathA hi / Rdantasya tuk Rdatasya tu irurau / ladantasya tu dhAtoreva na saMbhavaH / saMdhyakSarAntasya tvAtvameva / adantasya 1 yata iti lopa: / Adantatya zasAdau lopaH / paJcasu tu AtaH paJcasu neti padatrayamanuvartya paJcasu neti niSedhaH / hasAntasya gamAmityAdinirdezAnneti / zrIpaM kulamityAdau tu ata iti neti ca padadvayamanuvartya ato neti vyAkhyAtuM zakyatvAnneti / parizeSAt yvoriti labdhe kimarthaM taditIti / atredamavadheyam / Adantasya vAraNAya AtaH paJcasu neti adantavAraNAya ato netyAdyanuvRttiklezato ykhoriti grahaNasya spaSTapratipattitayA laghutvAditi tadupekSitam // ( khauvA ) anekasvarasya nAmno dhAtorivarNovarNayorya kAravakArau bhavataH syAdau svare pare // dhAtoravayavasaMyogaH pUrvo yasmAttasya tu na / sopapadasyAnekasvarasya cedupasargakArakapUrvasyaiva nAnyapUrvasya / varSAkarahanapunarpUrvasya bhUzabdasya vatvam / anyabhUzabdasya sudhIzabdasya ca yauna // senAnyau | senAnyaH // ( subodhinI ) - vau vA // iyuvorapavAdo'yam / tasmAditei khordhAtoH svare iti cAnuvartate / anekasvarasya nAmno dhAtoH saMbandhinovirNovarNayoryakAravakArau bhavataH syAdau svare / dhAtvavayavasaMyogapUrvayorivarNovarNayostu yvau na / cedyadi sopapadasya dhAtovirNo varNayova syAtAM tadopasargakArakapUrvasya dhAtorivarNovarNayoreva yvau staH / na tUpasargakAra ketarapUrvasya dhAtorivarNovarNayorarthAdupasargakArakapUrvatvena yo'nekasvaro dhAtustasyevarNovarNayoreva khau / upasargakAra ketarapUrvatvena yo'nekasvaro dhAtustasye varNayovana // anekasvarasya kim / niyau / luvau // dhAtoH kim / vAtapramyau / hUau // svare kim / senAnIbhyAm / sulUbhyAm // dhAtvavayavasaMyoga pUrvatve suzriyau / upasargadhAtvavayavasaMyogapUrvatve tu yvau bhavataH / unnyau / ullvau / dhAtvavayavasaMyogo'tra na / upasargakArakAbhyAmitarapUrvatve tu khau na / paramaniyau / zuddhadhiyau / varSAkaran punarpUrvasya bhuvo vatvamitarapUrvasya bhUzabdasya sudhIzabdasya ca khau na kiMtu iva // ( tattvadI0 ) - vau veti / atra tasmAt svordhAtoH svare iti padacatuSTayamapyanuvartate ityabhipretyAha--nAmno dhAtorityAdi // atra vAzabdo vyavasthitaH / tatazca sarveSTasiddhi Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapuMlliGgAH ] TIkAdvayopetA / (93) riti / anekasvarasya kim / niyau // dhAtoH kim / vAtapramIm // khoH kim / somapau / svarAdau kim / senAnIbhyAm // syAdau kim / senAnyartham // 1 I ( niyaH ) nIzabdAduttarasya DerAmAdezaH || senAnyAm / evaM sunItraatraNyAdayaH / dhAtunA saMyogavizeSaNAt unnyau / upasargakArakapUrvastha kim / paramaniyau / zuddhadhiyo || anekasvarasya kim / niyau // kumArImicchan kumArIvAcaran vA kumArI / hasepa iti silopaH / kumAryau, kumAryaH | ami zasi ca kumAryam / kumAryaH / zeSaM bahuzreyasIvat / sakhAyamicchati sakhIyati / ekadezavikRtasyAnanyatvAt tve sakhA, sakhAyau, sakhAyaH / he sakhIH / sakhAyam / sakhyaH / saha khena vartate sakhastamicchati sakhIH / sakhyau / sutamicchati sutIH / sutyau // I ( subodhinI ) - niyaH // nIzabdena nAmno vizeSaNAttadantavidhiH / nIzabdAnnIzabdAntAcca nAmno DerAm syAt // lUnyItyatra tu nAtivyAptiH lakSaNapratipadoktayoriti nyAyAt // arthavadgrahaNe nAnarthakasyeti nyAyAcca // yatve AmAdeze ca senAnyAm / evaM suSThu nayatIti sunIH // pradhyAyatIti pradhIH / dhyAyateH kvipi saMprasAraNe rUpam // yadA tu prakRSTA dhIrbuddhiryasyeti vigrahastadA dhIzabdasya nityastrIliGgatvAt IdUdantasya ruyAkhyasyeti strIkArye bahuzreyasIvadrUpam // suSThu dhyAyatIti sudhIH / sudhIzabdasya ca neti niSedhAdiy / sudhiyau, sudhiyaH / ityAdi // grAmaM nayatIti grAmaNIH // unnayatItyunnIH / dhAtunA saMyogasya vizeSaNAdiha vau veti yatvaM syAdeva // paramazcAsau nIzca paramanIH / zuddhA dhIryasya sa zuddhadhIH / upasargakAra tara pUrvatvAdi / yadA tu zuddhaM brahma dhyAyatIti vigRhyate tadA yvau veti yatvaM bhavatyeva // nayatIti naH / ekasvaratvAdiheyu // kumArI micchatIti kumArIyati / athavA kumArIvAcaratIti kumArIyate kumArayati vA / nAmno ya I cAsyeti yapratyayAntAt karturyaGiti nAmna AcAre kvivyagantAbhyAM ca kartari kvipi parataH yata ityalope yavayorvase hakAre ceti yalope ca kumArIti rUpam // nanu kumAratyitrAnyArthe ityanena hrasvaH syAt kvivarthaM pratIcantasyopasarjanatvAt ucyate / 'anyArthe' iti sUtre kRtrima pasarjanaM gRhyate na tvapradhAnarUpamiti / kumArIzabde IdUdantasya rUpAkhyastheta strI bhavati / tena dhau pare dhau hrasva iti hrasvaH / GidvacaneSu GitAmaDityaT / striyAMH yoriti GerAm / Ami tu nuT / svare yvau veti yatvam / kathaM tarhi durdhiyaH vRzcikabhiya ityAdi / upasargakArakapUrvatvAdyatvena bhAvyamiti / ucyate / duHsthitA dhIryeSAmiti vigrahe durityasyopasargasaMjJA nAsti / yatkriyAyuktAH Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (94) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMliMgAH ] prAdayastaM pratyevopasargasaMjJakA ityuktatvAt / vRzcikasaMbandhinI bhIvRzcikabhIrityuttarapadalopo'tra bodhyaH / bhayayogAbhAvAvRzcikasya nApAdAnatvamiti bhAvaH // sakhAyamicchatIti sakhIyati / nAmno ya iti yapratyayaH / ya iti diirghH| tataH vipi yata ityllopH| yavayorvase iti ylopH| allopasyAtra sthAnivattvena yatvaM na bhavati / ko luptaM na sthAnivaditi niSedhAt / ekadezavikRtasyAnanyatayA DAtvamaitvaM ca bhavati / zasAdau svare yvau veti yH|| saha khena vartate yaH sa sakha iti bahuvrIhiH / "kaM zIrSe ca mukhe khaM khaH sadivi vyomanIndriye / zUnye bindau sukhe khastu" iti haimaH // sakhamicchatIti sakhIyati / nAmno ya I cAsyati yaH ItvaM c| tataH vipi sakhI / lakSaNapratipadoktayoriti nyAyAnAtra DAtvam / svarAdivibhakto vau veti yH|| evaM sutamicchatIti sutIyati vipi sutiiH|| ( tattvadI0 )-niya iti / atra 'NIJ prApaNe' iti dhAtureva gRhyate na tvanyaH lakSaNapratipadoktaparibhASayA'to lUnyi ityAdau nAtiprasaGgaH / kvacinniyazceti cakAraHsa cintyaprayojana iti vRddhAH // unnyAviti // atra saMyogapUrvakatve'pi upasargadhAtvavayavasaMyogatvAd yvau|| kumArImicchannityAdi // i'chArthayAntAdAcAravibantAdvA kartari kipi kumArIti rUpam / neti puruSa ityarthaH // puMstvadyotanAyedam / kumAmiti // allope bAdhitvA / yvau veti yaH / / sakheti // atrApi sakhAyamicchatIti vAkye allopayalopayoH sakhIti dIrghAntaH / serDA'dherityatra ai sakhyurityasya hasvAntasyAnuvRtteriha ca hrasvAntasya grahaNAt kathaM dIrghAnte kAryadvayamityata Aha-ekadezetyAdi / ekadezena ekAvayavena vikRtaM vikAravat viparItAkRtyapi naanyvdbhvtiityrthH| yathA chinnakarNo'pi zvA zvaiva nAzva iti bhAvaH // nanvatrAllopasya sthAnivadbhAvena yAdezo'stviti cena kvau luptaM na sthAnivaditi paribhASopasthAnAt / lupteti napuMsake bhAve ktaH / kvau lopa iti yAvat // sakhAyamiti // atrAmzasoriti bAdhitvA yvau veti yaH prAptaH tato'pi paratvAdai sakhyurityaitvameva takArasthAnajAditi sthAnivadbhAveneti bhAvaH // (khItIbhyAM kRtayAdezAbhyAM GasiGasorakArasya u) skhyuHsutyuH|| ( subodhinI )-khAtIbhyAM kRtayAdezAbhyAM GasiGasorakArasya uH // vau veti kRtayAbhyAM khItIvarNAbhyAM parasya GasiGasorasya uH syAt // (takArasthAnajAdvarNAdapi) lUnamicchatIti lUnIH / lUnyuH / kSAmaM prastImaM vecchatIti kSAmIH / kssaamyuH| prastImIH / prastImyuH / shusskiiH| pkkiiH| kRtayAdezatvAbhAvAnnotvam / shusskriyH| pkviyH|| hUhUH, hUhau, hUhvaH / he hUhUH / hUhUm, hUDhau, hUhUn / vAtapramIvat // evaM dRmbhUH / aticamUH / bahuzreyasIvat // khalapUH, khalapvau, khalapvaH / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapuMlliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (95) evamullUsulvAdayaH // svayaMbhUH svayaMbhuvau, svayaMbhuvaH / evaM lUsvabhUkaTadhUmbhUkArAbhUparamalvAdayaH // varSAbhUH, varSAyau, varSAzvaH / varSAzvam / evaM kaarbhuupunrbhuunbhuukrbhuushbdaaH|| (subodhinI )-tkaarsthaanjaadvrnnaadpi||kRtyaadeshaattkaarsthaanotpnnaavrnnaatprsy GasiGasorasya uH syaat||luunmicchtiiti lanIyati vipi luuniiH| lvAdyAditazceti ktasya naH / kSAmamicchatIti sAmIyati kvipi kSAmIH / kSAyo ma iti ktasya mH|| prastImamicchatIti prastImIyati vipi prastImIH / prastyAyateH saMprasAraNaM ktasya natvaM ca nipAtanAt / 'kSAmaM kSINaM tu prastImaM viparItaM nigadyate' iti // zuSkaM pakvaM vecchati zuSkIyati / pkviiyti| kvipi shusskiiH| pakvIH / zuSeH ka iti ktasya kH| paco va iti ktasya vH| GasiGasoH parato vordhAtoritIyAdeze kRte vo veti yAdezasyAbhAvAt khItIbhyAmityutvaM na // itiidntaaH|| udantA harivat // ityudntaaH|| gandharvavizeSavAcako'vyutpanno huuhuushbdH| ami zasi ca amshsorityllopH| anyatra svarAdau vibhaktau u vamiti vatvam // dRmbhatIti dRmbhUH / 'andUdRmbhUjambUkaphelUkarkandhUdidhiSUH' ityuNAdisUtreNa kUpratyayo numAgamazca nipAtyate / ayamUkAro dhAtona / tena u vamiti vatvam / bhI granthe / dRmbhuuH| granthakartA // camUM senAmatikrAnto yaH so'ticmuuH| AticamUzabde tu svIkArya vishessH| dhau he aticamu / Dita aticmvai| aticambA:Ami aticmuunaam||ngau aticamvAm // khalaM punAtIti khalapUH / pUjaH kvip / svarAdau vibhaktau yvau veti vatvam / svayaM bhavatIti svayambhUH / kvivantaH / anyabhUzabdasyati niSadhAt vatvaM na ||lunaatiiti luH / anekasvaratvAbhAvAt vatvaM na // svena bhavatIti svabhUH / anyabhUzabdasyati niSedhAvatvaM n|| kaTaM pravata iti kaTaprUH / dhAtoravayavasaMyogapUrvakatvAdvatvaM na // dRnbhyAM bhavatI ti dRmbhUH kArAyAM bhavatIti kArAbhUH / anyabhUzabdasyati vatvaM na // paramazcAsau lUzca paramalUH / upasargakAraketarapUrvatvAdvatvaM na // varSAsu bhavatIti varSAbhUH / yvau veti vatvaM svare / 'bhaka maNDUkavarSAbhUzAlUraplavadardurAH' ityamaraH // 'bhekyAM punarnavAyAM strI varSAbhUrdadure pumAn ' iti yAdavaH // kara eva kAraH svArthiko'Na / kAra bhavatIti kArabhUH vatvam / punarbhavatIti punarbhUriti / kriyaashbdH| 'punarbhUdidhiSUrUDhA diH' ityamaraH // punarbhUzabdastu nityastrIliGga eva // niti nAnte hiMsAvyiye pUrvapade bhuvaH kvim / dRnbhuuH| taruH sarpajAtiH kapizca // kare bhavatIti karabhUH / vatvam // ityUdantAH // (tattvadI0 )-kRtayAdezetyAdi // dhAtvavayavasaMyogapUrvatvAnna yatvaM tdbhaavaanotvmityrthH|| (serA) kArAntAtparasya merA bhavati sa ca Dit // pitA // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (96) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMliMgAH] (subodhinI)-serA // Rto Ga urityata Rta ityanuvRttam / RdantAnnAmnaH serA syAt sa ca Didvat // pitR si ityatra paJcasu ityar prAptaH serA ityAtvaM ca prAptam / tatra yena nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasyApavAda iti nyAyenAra ityasya bAdhako'yamAkAraH prathamaM prvrtte|ttstsy sthAnivattvena A ityasya sitvAttasmin pare ara Tilopazcati dvayaM prAptam / tatra paratvAnnityatvAcca TilopaH // "pitA mAtA nanAndA naptRtvaSTabhrAtRyAtaraH / jAmAtA duhitA devA na hi trantA ime daza // 1 // " avyutpattipakSamAzrityedamuktam // _(tattvadI0)-sareti // atra Rto Ga urityata Rta ityanuvartate // seH kim |pitRbhyaam| RtaH kim / huuhuuH|| taparatvaM kim / tRH // atra pitR si iti sthite paJcasvityariprApte'pyalpaviSayatvAt seretyAdau pravartate / tataH sthAnivadbhAvADilope'ri ca prApte paratvATTilopa eva / / atrAhuH / an sAvityeva sUtrayitumucitam / tathA ca ani sati nopadhAyA iti dIrgha hasepa iti lope siddhayatISTamiti / atredamavadheyam / an sAviti kRte'ImAtrAlAghave'pi sUtradvayApekSatvena prakriyAgauravamityupekSitam / (:paJcasu) RkArasyAra bhavati paJcasu // pitarau, pitaraH // (subodhinI )-paJcasu // nAmna Rto'r syAt syAdiSu paJcasu // syAdau kim / vibhRtaH // (tattvadI0 )-paJcasviti // arityanuvartate / tacca Rta eva na tu tadantasya nirdizyamAnasyAdezA bhavantIti vacanAt // RtaH kim / hUtau // taparatvaM kim / trau|| paJcasu kim / pitRbhyAm / atra lAghavAt GipaJcasvityekayogaH smucitH| pRthagyogakaraNamaro'nityatvajJApanAyeti kazcit / tena priyatisrau, priyatisretyAdau neti bhaavH|| (dherar ) RkArAntAtparasya dharer bhavati sa ca Dit // he pitaH / pitaram, pitarau, pitRRn // __ (subodhinI)-dherar // paJcasu ityasya sturAra ityasya cApavAdo'yam / RdantAddherara syAt sa ca Didvat // (tattvadI0)-dherariti // atra vRddhaaH| mA'stvidaM saMtraM paJcasvityanenAri kRte hasepa iti saMyogAnta iti vA silope rUpasiddheH / atha seretyasya pravRttau rUpAsiddhiriti na vAcyam / tatrAdheriti yojanIyamato na haaniH|| atha GAvityatrAnuvRttyarthamiti cet tatra 'aau~ ityasyaiva suvacatvAt / lAghave vizeSAbhAva iti cet ekavAkyenArthalAghavasadbhAvAt / na caivaM he kartarityatrApyaprasaGga iti vAcyaM tatrApi serA'dherarityato'dherityanuvartya vibhaktivipariNAmenAdhAviti vyAkhyeyamityato dhAvaraH pratiSedhAt / atrocyate / sUtraM vinA he kartariti na siddhayet / tathA hi / prathamaM paJcasviti ar prAptaH tadapavAdaH sturAriti Ar prAptaH sa cAdhA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntapuMliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (97) viti prtissiddhH| davadattasya hantari hate na hi devadatto jIvatIti nyAyenAri niSiddhe'pyara na syAt / sUtrArambhe tu dherariti Tilope ca siddham ha kartariti / yadi tvapavAde punarutsargasya pravRttiriti nyAya AzrIyate yathA vAsiSTha ityAdau tadada sUtraM vyarthamityAhuH // ... (Rto Ga uH ) pituH|| (Ga) RkArasyAra bhavati Gau pare // pitari // evaM jaamaatRdhaatraadyH|| (subAdhinA)-DI // nAmna Rto'ra syAt Dau pare // Gau kim / pitre / nayateDicceti RpratyayAnto nRzabdaH / nA, nagai, naraH // (tattvadI0)-DAviti // atra Diditi nivRttaM ddiskaarysyaasNbhvaat| Rta ityanuvRtta paJcamyantamarthavazASaSThayA vipariNamyate / atrApi kartarIti nirdezAnnirdizyamAnasyaiva grahaNam / na tu tadantasya / Diparatvamapyata eva / tena granthakRtItyAdau nAtiprasaMgaH / RtaH kim / vAtapramI // taparaH kim / kri|| (nurvA nAmi dIrghaH) nRNAm-nRNAm / zeSaM pitRvt|| (subodhinI )-turvA nAmi dIrghaH // nRzabdasya vA dIrgho bhavati nAmi pare // (sturAr ) sakAratRpratyayasambandhinaH kArasyAr bhavati paJcasu // kartA, kartArau, kartAraH / he kartaH / kartAram, kartArau, kartRn // ( subodhinI)-sturAr // s ca tA cAnayoH samAhArastu tasya stuH / storitivaddhodhyam / sakArasahitastA tasya sturiti vA / sakArAt parasya tRpratyayAvayavasya ca Rta Ar syAt paJcasu // kartR si ityatra AgpakSayA seretyasyaiva prathama. pravartanasyaucityaM nityatvAt / tataSTi lopaH / vastutaH pUrvamAri kRte tu varNamAtravidhau yadAdeza ityasyAbhAvAt 'serA' ityAtvaM na syAditi Atvameva pUrva vidhayamiti / sturiti kim / nA, narau, nrH|| (tattvadI0)-sturAriti // sa ca tR ca stR tasya stuH| sroriti kecit / sAtparatvaM tRzabdasyAvayavatvamRkAre bodhyam / na tu saMyogasamavAyau RkArasya varNatvena zabdatvAt saMyogasamavAyayorabhAvAt jJabdasya guNatvena saMyogAbhAvaH tasya dravyamAtradharmatvAt / zabdasyAkAzamAtrasamavetatvena samavAyAbhAvazca // nanu tR ityukta tRNo na grahaNaM niranubandhakagrahaNe na sAnubandhakasyeti nyAyAt iti cenna paribhASAyA anityatvAt / prabhAtRzabdasyaiva tRzabdasya grahaNa vyAkhyAnAt / lakSyAnurodho vyAkaraNAntaM cAtra mUlam / naptrAdInAM mAtRpitrAdInAM tu neti vyAkhyAyAM vyAkhyAnameva zaraNam / ubhayeSAmapi vyutpattyavyutpattipakSayoH samatvAt // (udgAtRnaptaneSTutvaSTakSattahotRpotRprazAstRNAM ca) udgAtA / naptA / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (98) siddhaantcndrikaa| [svarAntapuMlliMgAH ] koSTuzabdasya puMsi paJcasu syAdiSu striyAM ca tRvadrUpam // koSTA, kroSTArI, koSTAraH / he kroSTo / kroSTAram, kroSTArau, kroSTran // (subodhinI) udgAtRnaptRneSTutvaSTakSattahotRpotRprazAstRNAM ca // eSAmapyAra syAt pnycsu||kiN ca udgAtrAdInAM vntaanaamaarissttH| pitRmAtRbhrAtRjAmAtRyAtRduhitazabdAnAMtrAntAnAmariSTastatra kiNprmaannm|vyutpttipksse udgAtrAdayaHpitrAdayazca uNAdaucantA vyutpAditAH / avyutpattipakSe tUdgAtrAdayaH pitrAdayazcAvyutpannA na tRpratyayAntA iti / ucyte| vyutpattipakSe tRpratyayAntatvAdevAri siddhe udgAtrAdigrahaNaM vyrthm| vyarthe sati niymyte| auNAdikAnAmudgAtrAdInAmeva jantAnAmAr na tu auNAdikAnAM jantAnAM saMjJAzabdAnAmanyeSAM pitRprabhRtInAmiti / avyutpattipakSa tRdgAtrAdigrahaNaM vidhyarthamiti pitRmAtRdhrA prabhRtInAmAr ityasya zaMkaiva nAstIti ||krossttushbdsy pusi paJcasu syAdiSu striyAM ca tadrUpam / koSTuzabdasya sthAne kroSTra iti tRpratyayAntaM rUpaM bhavati puMsi paJcasu pareSu strIliGge ca / 'kruza AhvAne'asmAdauNAdike tupratyaye kroSTazabdaH tRvuNAviti tRpratyaye tu kroSTrazabdaH dvAvapi zRgAlavAcinau / tatrAvizeSaNa dvayoH prayoge prApte paJcasu syAdiSu striyAM ca tRpratyayAnta eva / tRtIyAdI svare ubhayam / anyatra tupratyayAnta eveti niyamArthamidamArambhaNIyam / nimittavyapadezatAdAtmyazAstrakAryarUpaviSayakatvenAtidezasya SaDvidhatve'pi prAdhAnyAdiha rUpamevAtidizyate tacca kruzereva / upasthitatvAdarthataH sAdRzyAca // - (TAdau svare kroSTuzabdasya tRvadvA) krossttraa-krossttunaa|krosstte-kossttve| kroSTuH-koSToH / kossttuH-krossttoH| koSTro:-kroSTroH / katAkataprasaMgI yo vidhiH sa nityaH / nitya nityayormadhye nityavidhirbalavAn / kroSTranAm / koSTIra--koSTau // saha i / kAmena vartate seH, sayau, sayaH / smRtA IlakSmIryena sa smRteH, smR go, smRtyH|| (subodhinI)-TAdau svare kroSTuzabdasya tRvadvA // kroSTazabdo vA tRprayayAntaH prayojyaSTAdau svare ||tRprtyyaantkossttshbdsy kartRvadrapamukArAntakoSTuzabdasya bhaanuvt| Ami tu tRvadbhAve nuDAgame ca prApta matyAha / kRtaM cAkRtaM ca kRtAkRte kRtAkRtayoH prasaGgo'syAstIti kRtAkRtaprasaGgI yA zivaH sa nityo vidhirbhavati / tRvadbhAve kRte'kRte canuDavidhinityaH tRvadbhAvastvanityaH / nityazcAnityazca nityAnityau tayonityAnityayorvidhyormadhye nityo vidhiblvaanvlisstthH||kaumudyaaN tu Ami paratvAt tRjvadbhAve prApte numaciratajvadbhAvebhyo nuT pUrvavipratiSadheneti nuGebAtena vArINAmtisRNAm / krossttrnaamiti||ityudntaaH| kR vikssepo|"tR plvnkrnnyoH| anayoranukaraNe kRtR iti||prkR Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [svarAntapuMlliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (99) tivadanukaraNamiti vaikalpikAtidezAt Rta ir' iti irithyo vi hase' iti dIrdhe ca kIH, kirau, kirH| tIH tirauH, tiraH / ityAdi gIrvat / irabhAvapakSe tu kRH,kii,krH| kram, krau, kRn / kaa|ke / GasiGasoH kH| dIrghAntatvAdAmo na nuTU / kAm / GI tu ki|| ityadantAH // 'gamla gatau / ' 'zakla zaktau / ' anayoranukaraNe gamla zakla iti| RvarNalavaNau ceti sAvayA't seretyAtvam |gmaa / zakApaJcasvityal // gamalo, gamalaH / gamalam, gamalau / zasi tu gamlen / lakArasya dIrghAvAbhAvAcchasIti na diirghH| la lamiti laH / gamlA / gamle / GasiGasostu Rto Ga uri. tyutvam / gamula / zakula / Gau tu gamali / zakali || iti ladantAH // asyApatyamiH kAmaH / asya kRSNasya strI IrlakSmIH / tena tayA vA saha vartate yaH sa seH| sahAderiti sahasya sastata etvam / svarAdau vibhaktAvaya / syau||ityedntaaH // __ (rai sbhi) raizabdasyAkArAdezo bhavati sakArabhakArAdau syAdau vibhaktau // surAH, surAyau, surAyaH / surAjyAm / surAsu // (subodhinI )-rai sbhi // ityavibhaktiko nirdeshH| rAyaH AtvaM syAt sbhAdau vibhaktau // sbhIti kim / rAyau // syAdau kim / raibhaarH| raisahAyaH / 'artharaivibhavA api' ityamaraH // ityaidantAH // __ (tattvadI0 )-re sbhIti // sa ca bhU ca sbha tasmin / sbhAdau syAdAvityarthaH // smAdau kim / rAyau // syAdau kim / raibhaarH| raishaayH|| ai sbhIti na sUtritam / 'aikAraH syAnmahezvaraH' ityekAkSarakozAdisthaikArAnte'tiprasaGgAt // (orau)okArasyaukArAdezo bhavati paJcasu // gauH,gaavau,gaavH| he gauH|| (subodhinI)-orau // okArasyaukAro bhavati okArAntAdihiteSu paJcasu pareSu // paJcasu kim / gavA // vihitavizeSaNaM kim / he bhAno / he bhAnavaH |dhau eo jasItyokAre kRte autvaM prAptaM vihitavizeSaNAdvAryate // (tatvadI0)-orAviti // okArAntAdvihiteSu paJcasu syAdiSviti bodhyam / tena he bhAno, he bhAnava ityAdau naateprmnggH| ukArAntAdvihitau sijasAvatra na tvokArAntAt // nandhorityukte uvarNasya kuto na grahaNamiti cenna dviguH uta UrityAdinirdezena okArasyaiva grahaNAt / (A'mzasi)AMkArasthAtvaM bhavati amizasi ca ||gaam,gaavau,gaaH| gavA, gozyAm / Gasya / gaaH| evaM sudyauH| smRta uH zambhu yena sa smRtauH, smRtAvo, smRtAvaH / glauH, glAvau, glAvaH // iti svarAntAH puMlliGgAH // 1 lakArasya dIghAbhAva'pi sAvIt RkAra iti yuktam / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (100) siddhaantcndrikaa| [ svarAntastrIliGgAH] (subodhinI)-A'mzasi // ota AtvaM syAt // zasA sAhacaryAt syAdInAmevAm gRhyate / neha / acinavam / asunavam / auto'pavAdo'yam / am ca zazcAnayo samAhAro'mazas tasmin amshaas| gAH ityatra na tvAmzasItyAve ityukteH 'so naH puMsaH' ityanena sasya nakAro na / suSTu dyauryasmin divase sa mudyauH / * dyodivau de striyAmabhram' ityamaraH // uH zambhuH smRto yena saH smRtauH| bahuvrIhAviti ktAntasya pUrvanipAtaH // ityodantAH // 'glaumUMgAGkaH kalAnidhiH' itymrH|| svare At / glAbo, glaavH|| ityaudntaaH|| iti subodhinyAM svarAntAH puNllinggaaH|| (tattvadI.)-A'mzasIti / / A amzasIti cchedaH / am ca zaya ca anayoH samAhAro'mzas tasmin // amzasIti kim / gAvau / vasorva urityAdinirdezAnnovarNazaGkA / syAdyadhikArAdacinavamityatrAtiprasaGgo'pi na // otaH kim / glAvam // zrIvidyAnagarasthAyilokezakarazarmaNA / kRtAyAmiha TIkAyAM puNlinggo'gaatsvraantkH|| iti tattvadIpikAyAM svarAntAH pullinggaaH| atha svarAntAH striilinggaaH| (ApaH) AdantAdAbantAtparasya serlopo bhavati // gaGgA // (subodhinI0 )-aapH|| A Apa ityAkAraprazleSAdAkArAntAdAvantAnnAnaH parasya seaupaH syAt // AvantArikam / somapAH // AdantArikam / khaTvAmatikAnto'tikhaTvAekadezavikRtasyAnanyatvAdAvantatve'pi na silopaH aadntaabntaabhaavaat|| (tattvadI0 )-Apa iti||atr A Abiti prazleSAdAkArarUpasyaivApo grahaNAdatigaGga ityAdau nAtiprasaGgaH / na cAtra gauNamukhyanyAyAdeva neti vAcyaM tasya viziSTarUpopAdAnaviSayatvAt / atra tu Apa iti pratyayagrahaNaM na tu kiMcidviziSTarUpam // atrAhuH // Apa iti sAnubandhagrahaNaM vyarthaM vizeSayahaNaM tvarthavizeSAdeveti / atredamavadheyam / arthavizeSAnuzaraNAnudhAvanataH sAnubandhanirdezasya laghutvAt // na cApa iti sUtraM vyartha hasepaH selauMpa ityatraiva hasa A Ibiti prazleSeNa pakArasyobhayayojanenaiveSTasiddheH / uttaratrobhayAnuvRttistu strIbhuvorityasyAmzasItyatraiva nirasanAyeti cet / na / tridvandve sati pazcAtpakAreNa saMbandhe antaraGgatvAda i e iti kRte hasaipa iti syaat| tripade dvandve tu pakArasyAkAreNa saMbandho na labhyate / ataH sUtrArambha evocita ityuktaM vRdvaiH / tatredamavadheyam / aiesavarNadIrghayorantaraGgabahiraGgatvavizeSa mAnAbhAvaH / kiM ca hasaipa iti jAte'pi mAtrAgauravAbhAvaH / kiM ca tripade'pi dvandve pakArAnanvaye na kApi kSatiH |luunH zAntiH somamAlabhatetyatreva arthavizeSasyaiva nizcAyakatvamiti svayamevAsyAbhyupagamAdityUhanIyamAyuSmatA // (au) AdantAdAbantAtpara au Irbhavati // gaGge, / gaGgAH // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntastrIliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (101) (subodhinI )-au // au ityavibhaktiko nirdeshH| Apa ityanuvartate / dhirIrityata I iti ca // (tattvadI0)-au iti // avibhaktikamaukAravibhakteranukaraNam // Apa iti kim / somapau // AdantAtkim / gaGgiyau / dIrghagrahaNaM tu 've dvitve' ityetadartham / jarasI iti tu sannipAtaparibhASayaiva // taddhasvatve'pi na kSatiH // (dhirIH) AdantAdAbanvAtparo dhirIbhavati // he gngge| gNgaam,gNge,gNgaaH|| (subodhinI)-dhirIH // Apa ityanuvartate / dIvidhAnamau iti sUtre'nuvRttyartham / vastutastu hrasva eva yuktH| zasi tu striitvaanntvaabhaavH| gnggaaH|| ( tattvadI0)-dhirIriti // dIrghavidhAnamuttarArtham / jarAzabdasya tUktarItyaiva nirAsaH // ApaH kim / he hAhAH // AdantAtkim / he atigaGge / he atigaGge ityatra sthAnivadbhAvena dherlopastu na sUtrArambhasAmarthyAt // . (TosoreH) AdantasyAbantasya TausoH parayoretvaM bhavati // gaGgayA // (subodhinI )-ttausoreH|| TAzca ozca Tosau tayoSTausoH parataH AdantasyAvantasyaitvaM syAt // (tattvadI0)-Tausoreriti // TAzca ozca Tausau tayoH ||aapH kim / haahaahaahauH| atrApyAkAraM prazliSya pUrvavadAdantasyAbantasyeti vyAkhyAnAdatigaGgayA ityAdau naatiprsnggH|| (DitAM yad ) AdantAdAvantAtpareSAM DeGasiGasGInAM yaDAgamo bhavati // gaGgAyai / gaGgAyAH / gaGgAyAH, gaMgayoH, gaGgAnAm // (subodhinI) DitAM yaT // G idyeSAM tAni teSAM GitAm / vacanApekSayA klIvatvam / G it yAsAM tA tistAsAm / vibhaktyapekSayA strItvaM vA / G it yeSAM te DitasteSAm / pratyayApekSayA puMstvaM vaa| AdantAdAvantAt GitAM yaH syaat||ttittvaadaadau aitvam // gaGgAyai / savarNadIrdhe / gnggaayaaH|| (tattvadI0)-DitAM ya Diti // G idyeSAM yAsAM veti vacanavibhaktipratyayAnAmanyatama. syAnyapadArthatvena vigrahaH // Apa iti kim / hAhai // AdantAditi kim / atigaGgAya // DitAM kim / gaGgA // atigaGgAyetyatra tu AkArasya zrUyamANatvAtsthAnivattvenAbantatvAcca yaT tu na / lAkSaNikatvAt / avayavazo vyutpAditatvAditi svIkArAt // (AmDe) AdantAdAbantAtparasya DerAmAdezo bhavati // gaGgAyAm, gaGgayoH, gaGgAsu // evaM zraddhAmedhAdurgAdayaH // (subodhinI) AmDeH // tiptavaliyAyAmityAdinirdezAt saptambekavacanasyaiva grahaNaM na tu caturthaMkavacanasya // nanu gaGgAyAmityAdau DerAmAdeze kRte nuDAma iti Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (102) siddhaantcndrikaa| [svarAntastrIliMgAH] nuTa syAditi cenna / paratvAta DintAmiti yaTA bAdhanAt // nanu DitAM yaDAgamo vidhIyate AmAdezastu na Diditi kathaM tasya yaDiti cenna / AdezaH sthAnikArya labhate iti svIkArAt / atra kriyAyAmiti nirdezo mAnam // zraddhA pratItiH / medhA buddhiH| durgA pArvatI // (tattvadI0)-AmDeriti / atra Deriti saptamyekavacanam / na tu caturyekavacanaM vyA. khyAnAt / atrArthe kriyAyAmityAdinirdezo'pyanukUlaH // nanu gaGgAyA matyAdau nuDAma iti nuDastu iti cet na paratvAghaTA bAdhAt / na cAmi kRte GittvAbhAvAdyaDeva kathamiti vaacym| AdezaH sthAnikArya labhata ityabhyupagamAt / atrApi kriyAyAmiti nirdezo mAnam // (ambArthAnAM dvisvarANAM dhau hrasvaH) he amba / he akka / he alla / zeSaM gaGgAvat / dvisvarANAmiti kim| he ambADe / he ambAle / he ambike // (subodhinI)-ambArthAnAM dvisvarANAM dhau dvasvaH // ambArthAnAM dvisvarANAM hrasvaH syAddhau pare // 'ambA mAtA'tha bAlA syAt' ityamaraH // (tattvadI0)-ambArthAnAmiti // etanmUlaM tu yaTo'ccetyato'nuktasamuccayArthacakArAnuvRttistato'syArthasya saMgraha iti vRddhaaH|| (yaTo'cca) sarvAdeH parasya yaTaH suDAgamo bhavati pUrvasya caapo'kaarH|| sarvasyai / sarvasyAH / sarvasyAH, sarvayoH, sarvAsAm / sarvasyAm / evaM vizvAdayo'pyAbantAH // jarA, jarasau-jare, jarasaH- jraaH|| (subodhinI)-paTo'cca // Apa ityanuvartate / AbantasarvAderyaDAgamasya suT syAt ApaH sthAne'cca // sarvodeH kim / gaGgAya // yaTaH kim / sarvobhyAm // jaS vayohAnAvityasmAt 'SidbhidAmaG' ityAGi 'Rto'Gi guNaH' iti guNe kRte aap|jraa| jarAyAH svarAdI jarasiti svarAdivibhakto jaras / auM parataH au itItvaM na nityavAjjaras / jrsau| Ami tu jarasAmiti / jarAyA iti vacanasAmarthyAt // pakSe hasAdau ca gaGgAvat // (tattvadI.)-yaTo'cceti // yaTaH at ceti chedaH // atrAhuH / nanu yaTaH sarvAdeH paratvaM nAsti ApA vyavadhAnAt iti cetsatyam / vacanasAmarthyAttena vyavadhAnaM sahyate / ApaM vinA hi yaTa eva durlabhatvAt / aDvidhAvapi sarvAderiti paJcamIti pakSe savarNadIrdhe kRte ekadezavikRtanyAyena sarvAdeH parasya vidhIyamAno yaDApa eva bhavatiH anyasyAsaMbhavAt / SaSThIpakSa ekadezavikRtanyAyena sarvAderakAro bhavati UnAdhikabhAvena vikArasya dvaividhyAditi / atredamavadheyam / atrAbantAtsarvAderiti vyAkhyAne Apo vyavadhAyakatvAbhAvena taddhyavadhAnazaGkA nirmUlaiva tadanta Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntastrIliGgAH ] ttiikaadvyopetaa| (103) grahaNe vA''pa ityAdAvAkAraprazleSa eva liGgam / kiMca kevalasyApaH pratyayatvena tatparavibhakterabhAvAttatkAryAsaMbhava iti dik // (diksamAse bahuvrIhI sarvAdervA sarvakAryam) dakSiNapUrvasyai-dakSiNapUrvAyai / uttarapUrvasyAH-uttarapUrvAyAH // antarasyai zAlAyai bAhyAya ityarthaH // apurItyukterneha / antarAyai nagae~ / dvitIyasyai-dvitIyAyai / tRtIyasyai-tRtIyAyai / nAsikA, nAsike, naasikaaH| nAsikAm,nAsike / nAsikAyAH nas / nasA-nAsikAH / nasA-nAsikayA / nobhyAm-nAsikAbhyAm / / pakSe paJcasu gaGgAvat // pRtanAyAH pRt / pRtaH / pRtA / pRdbhayAm // nizAyAH niz / nizaH / nishaa|| (subodhinI )-diksamAse bahuvrIhI sarvAdervA sarvakAryam // gauNatvAdaprApta vibhASeyam / dizAM samAso dikasamAsastasmin / bahuvrIhI sarvAdeH sarvAdikArya vA vAcyam // dakSiNasyAH pUrvasyAzca antarAle madhye yA dik sA dakSiNapUrvA / tasyai // uttarasyAH pUrvasyAzca antarAle yA dik sA uttarapUrvA tasyAH // anyapadAtho'pi dikazabdavAcya eva grAhyastena neha / yottarA sA pUrvA yasyA unmattAyAH sA uttarapUrvA / tasyai uttarapUrvAyai // antaro'puri paridhAne bahiyoge ityuktatvAdantarazabdasya bahira) sarvakAryam / antarasyai zAlAyai / nagaravAhyAyai ityrthH| antarasya na puri sarvakAryam / antarAyai / na suTU // dvitIyAtRtIyayostIyasya Gitsu vA sarvavAdatyuktatvAt DeGasiGaDiSu vA sarvavat / zeSaM gnggaavdruupm|| pAdadanteti nAsikAzabdasya zasAdau nam / sasya visarge have ityutve otve ca nobhyAm // pRtanA senaa|| (tattvadI0 )-dikasamAse iti // dizAM digvAcakAnAM zabdAnAM samAsa ityarthaH / etanmUlaM tu yaTo'ccetyatra cetyanuvRttervyavasthityAzrayaNam // (chazaSarAjAdeHSaH) chakArAntasya zakArAntasya SakArAntasya rAjayajmRjmRjanasjavazvanAjAM ca SakAro bhavati dhAtojhase pare nAmnazca rase padAnte ca // (subodhinI )-chazaSarAjAdeH ssH|| chAntasya zAntasya SAntasya rAjAdezva nAmnaH SaH syAt rase padAnte ca / chAntasya zAntasya SAntasya rAjAdeva dhAtoH SaH syAt jhase padAnte ca // chAntasya nAmno yathA / tattvaprAT-tattvaprAD / bhajAM viNitiviNpratyaye akRtavyUhaparibhASayA dvitvaM na pravarteta / tato'siddhaparibhASayA na vRddhiH| vRddheviNanimittatvena SatvaM prati bAhiraGgatvAt // dhAtozca yathA / praSTA / apApraT // Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 104 ) siddhAntacandrikA [ svarAntastrIliMgA: ] zAntasya nAmno yathA / viT / viDbhyAm // dhAtozca yathA / veSTA / aveveT // pAntastha nAmno yathA / dviT / dviDbhyAm || dhAtozca yathA / dveSTA / adveT // Sasya SavidhAnamAdezAntaranivRttyartham / tataH purastAdapavAdanyAyena khase capA eva bAdhyo na tu vyavahito 'jhabe jhacAH' iti ca / ayaM ca niSedhaH syAdau na lakSyAnurodhAt / tena SaTsu ityAdisiddhiH / dviDve / atra 'jhabe jacA:' / aMdvaT - adveDana 'vA'vasAne' ca syAdeva / vyavahitavidhitvAt // rAjAdayastu ' rAja dIptau / yaja devapUjAdau / sRja visarge / mRjUSa zuddhau / bhrasja pAke / ovazcU chedane // bhrAja dIptau / ' AdizabdAt parivrAj zabdo vinto grAhyaH / dizAmiti sUtre sragRtvijoH pAThastu patvabAdhanArthaH / asadhAtorauNAdike Rjapratyaye siddho'sRjazabdo na gRhyate lAkSaNikatvAt // ( tattvadI 0 ) - chazaSarAjAdeH Sa iti // yadyapi chAntasya nAnno'saMbhavaH kvipi cha zavidhAnAt tathApi viNi tattvaprATchabdasya tattvaprADiti rUpaM manvAnaiH sUtre chagrahaNamaGgIkRtam / akRtavyUhaparibhASayA dvitvAbhAvaH / asiddhaparibhASayA vRddhyabhAvaH / vRddhervinimittakatvena SatvaM prati bahiraGgatvAt / atra Sasya SavidhAnamanyavidhibAdhanArtham / purastAdapavAdanyAyena khase capA eva bAdhyaH na tu vyavahito jhabe jabA iti vA'vasAna iti vA / ayaM niSedho na syAdau lakSyAnurodhAditi vRddhAH / tena SaTsvityAdisiddhiH / dviDUDi / atra 'jhave jabA: / adveT-adve / atra ca 'vA'vasAne'ca bhavatyeva vyavahitavidhitvAt // rAjyajsRj mRjvarajvazcbhrAjaparivAjo'STau rAjAdayaH / srajRtvijostu dizAdiSu pAThaH SatvabAdhanArthaH / asRj zabdastu na sRjeH kiMtu aserauNAdika Rjapratyaye bodhyH| lAkSaNikatvAnna gRhItaH / bhrAjistu raajsaahcryaadenRshcritongRhiitH| ( po DaH ) niDbhyAm / nibhiH / niTtsu niTsu - nizAsu / kocitu dhAtoreva SatvamAhuH / tanmate tu jhabe jabA iti jakAraH nijjyAm nibhiH / zcutvam / nicsu - nizAsu // gopAH somapAvat // buddhi:, buddhI, buddhayaH / he buddhe / buddhim | buddhIH / buddhayA // " ( subodhinI ) - SoDaH // Sasya nAmno vizeSaNAttadantavidhiH / SAntasya nAmnoSntasya DaH syAt rase padAnte ca // SaSThIti nirdezAt thaTpratyaye na Sasya DaH sssstthH| nanu ' vA'vasAne' 'jhave javAH khase capA jhasAnAmityantaiH straiSTaDayorlAbhAnmAstvidaM sUtram / ucyate / SANmAtura ityAdisiddhyarthamidamAvazyakam / yathA pAS mAtura iti sthite SoDa iti Datve kRte ' tvanmadekatve' iti nirdezAjjavasyApi namo bhavatIti // aSTano Dau veti nirdezAcca dveSTItyAdAvapi na Datvam // zasya patve Datvam / niDbhyAm / supi Dasya khase capA iti capatve TanAtsasya veti vA dhuT / dhasya capatvam / dhuDabhAve Tasya dhuTpakSe ca takArasya zase capasyetyanena Thathau na, kukaTukavarjitasyati niSedhAt / syAdInAM sasyeti na STutvam / niTsu - nitsu // pariziSTakArAdayaH chazaSarAjAderiti sUtre Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntastrIliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (105) dhAtozca iti sUtrAddhAtorityevAnuvartayanti na tu nAmna iti / tanmate jhabe javA ityanena zasya jakArenijbhyAmiti / supikhase capA iti zasya cH|stoH zcubhiriti zatvam / 'capAcchaH zaH' iti pakSe zasya chatvamapi bodhyam / niczu // coH kuriti kutvaM na capasyAsiddhatvAt ||ityaavntaaH|| gopAzabda aakaaraantH||buddhiHpraayenn hrivt| strItvAtsA naH puMsa iti na natvam / buddhIH astriyAmityuktatvATTA neti nAtvaM nobuddhyaa|| (tattvadI0)-SoDa iti|| nanu idaM sUtraM kimartham 'jhabejabAH' 'vA'vasAne' iti sUtrAbhyAM kAryasiddheravyAhatatvAt / atha kathaM SaDAnana ityAdAviti cetsatyaM vA'vasAna ityasyA pravRtteH / atrAvasAnatvAbhAvAtkathamiti cet / zRNu / avasIyata ityavasAnapadena nahavasIyate'taH padAntataivAvasAnama anyathA pANmAtura iti na siddhayet / tathA hi SAmAtura iti sthite So Da iti Datve capAbhAvAd JamatvAbhAvaH / asmanmate tu 'vA'vasAne' ityanenaiva ruupsiddhiH| atha tvanmadekatva iti nirdezana jabasyApi Jamatvamiti na vAcyam / tatra 'vA'vasAne' ityanenaiva tattve tasya jamatvAdrUpasiddharjJApakAnusaraNaklezasya vyarthatvAt / SaNNAmityapi DNa ityasya So No nAmItyarthasyaiva vaktumucitatvena Sazabdasyaiva prathamaikavacanam D iti rUpatvAt / dvaSTItyAdau tvaSTana iti nirdezena 'So DaH' 'khase capA' ityubhayorapi nivRttiriti sUtraM vyartham / vastutastu 'jhabe jabAH' iti satreNa vidhAsyamAnasya SasthAne Dasyava vidhAnAnuvAdArthamidaM sUtramiti dhyeyam // asmin granthe samAnavargajasyaiva sAvaNyasyoktatvena SaDayostadabhAvAttulyAsyaprayatnaM savarNamityasyApraNayanAtkathaM Sasya DatvamityAzaGkAyAM So Da ityasya vihitatvAditi dika // nibhyAmiti // prathamAtikrame kAraNAbhAvAtprathama iti nyAyena jakAra iti bhAvaH // nizivati // khase capA iti zasya carve tadyoge stoH zcubhiH zcuriti soH sasya shtvmityrthH|| (idudyAm ) striyAM vartamAnAsyAmikArokArAtyAM pareSAM GitAM vacanAnAM vA'DAgamo bhavati // buddhyai-buddhaye / buddhyAH-buddheH / buddhyaaHbuddhH| buddhInAm / striyAM yoH| buddhyAm / aDAgamAbhAve Amo'pyabhAvaH / buddhau // evaM mtibhuutidhRtirucyaadyH|| dhenurajjudanucaJcvAdayo'pyevam // (subodhinI )-idudbhayAm // icca ucca idutau tAbhyAmidudbhyAm / veyuda ityato vetyanuvartata / GitAmaDiti ca / sriyAM GitAM vAT syAt // GitAmaDiti nitye prApta vibhASeyam // striyAmiti kim / sakhye / patye // titAmiti kim / mtibhyH|| taparatva kim / naye // aT / buddhye| aDabhAve GitItyetvam / buddhaye / Gau tu aDAmoH sahaiva prvRttyprvRttii| sanniyogaziSTAnAM saha vA pravRttiHsaha vA nivRttirita nyaayaat|| (tattvadI0 )-idudbhayAmiti // icca ucca idutau tAbhyAm / sanniyogaziSTanyAyAdaDAmoH sahaiva pravRttyapravRttI / yadvA Amo'bhAve paratvAt urau DidityaukAraH / na ca nityatvAdaT / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (106) siddhaantcndrikaa| . [svarAntastrIliMgAH ] aukAre Tilope ca ikArAntatvAbhAvAt / paratvAdaTA bAdhAdAmi kRte nuDabhAvaH / veyuva ityatra hrasvAnuvRtteIsvAdveti siddhe'pi mAtre ityAdau hrasvatvAvizeSeNAtivyAptivAraNAyedaM sUtramiti vRddhAH / taparatvamapi nityavikalpayorvyavasthArtham / anyathA ubhayorvikalpo nityo vA syAt / dIrghasya vikalpaH hasvasyaiva nitya iti viparyayo vA syAditi // striyAmiti kim / skhye|| GinAmitikim matibhyAm // idudbhayAmiti kim / mAtre // taparatvaM kim / nadyai / / idudbhayAmityasyaiva tantrAzrayaNAt idudbhayAM GitAmanA / aTi sati DerAmiti / etenATi sati aTo Didvibhaktitvena DeridudantAtparatvAnapAyAdautvaM syAdityAdikamapAstan / aDAmoH sahaiva pravRttatvAt // (tricaturoH striyAM tisRcatasRvat ) striyAM vartamAnayostricaturazabdayostimR catasR ityetAvAdazau bhavato vibhaktau / RkArazca kAravat / tato'rArukArA na bhavanti / serA dherar tu bhavati // tisraH / tisrH| tisRbhiH / timRtyaH / tisRzyaH // (subodhinI )-tricaturoH striyAM tisRcatamRvat ||tydaaderitytH syAdAvanakRSyate / syarthavAcakayoretayoretAvAdezau sto vibhaktau / rA RkAreNa tulyam Rvaditi vAkyAntaram / R Rvaditi padacchedaH / borityataH svare ityanuvartate / svare pare tisRcatasRzabdayoH RkAra RkArakArya labhate tacca ratvam / tena paJcasu iti DAviti cAra sturArityAr Rto Ga urityukAraH ete vidhayo na / amzasorallopo'pi na / seretyAtvam / dherarityar tu bhavatyeva / svaraparatvAbhAvAt // tisa ityatra kilAditi SatvAbhAvapradarzanenAdezAvayave SatvaM neti jJApitam / saiSAditi Satvanidaizena samAtrAdezasya patvaM bhavatIti jJApitaM ca / / vibhaktau kim / tisraH priyA yasya sa tripriyaH ityatra tu na / luki na tannimittabhityuktatvAt // striyAM kim / trayaH / ctvaarH|| (tattvadI0)-tricaturoH striyAM timRcatasRvaditi // atra tyadAderityataH tyAdAvityanukRSyate / syarthavAcakatricaturantanAmnastimRcatasR AdezAvityarthaH // anekAkSaratvAtsaMpUrNasya prAptau nirdizyamAnasyAdezA bhavantIti tricaturoreva kevalayostu vyapadezivadbhAvAt // RkArazceti // atra yvorityataH svare ityanuvartya vAkyabhedena vyAkhyayam / tena RkAraH svare RvdbhvtiityrthH|| rA tulyam Rvat ato'rArukArANAM svrkaarytvaadbhaavH| serA dherar hasakAryatvAtpravRttiriti bhAvaH // (na tisRcatasro mi dIrghaH ) tisRNAm / striyAmiti tricaturovizeSaNAnneha / priyAstrayaH priyANi trINi vA yasyAH sA priyatriH / buddhivat / Ami priyatrayANAm / yadA striyAM mukhyA liMgAntare gauNau Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAnta strIliMgAH ] TIkAdvayopetA / ( 107 ) , tadaitau staH / priyAstisro yasya sa priyatisA, priyatisrau priyatisraH / he priyatisaH / nAmzasorallopaH / priyatisram / priyAstisro yasya kulasya tat kulaM priyatri || priyatisRNI, priyatisRNi // vRNAM napuMsake dhau guNo vA / he priyatisaH - he priyatisR / TAdau svare TAdAviti puMvat / nAminaH svare / priyatisRNA - priyatistrA / ratve satyAp / dve / dve / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvAbhyAm / dvayoH / dvayoH // hase paH serlopaH / nadI, nayau, nayaH / he nadi / nadIm, nayau, nadIH / nadyA / GitAmaT / nayai / nayAH / nadInAm / nadyAm // evaM brAhmaNIsakhIkumArI - gauryAdayaH || lakSmIH | anIbantatvAnna silopaH / dhau hrasvaH / he lakSmi / zeSaM nadIvat // evamavItantrItarI prabhRtayaH // IbantatvAtsilopaH strI // ( subodhinI ) - na tisRcatastrornAmi dIrghaH // etayordIrgho na syAnnAmi // Ami tu nuTu / tisRNAm / zrutatvAt tricaturorityasyaiva striyAmiti vizeSaNaM nAnuvRttasya nAmnaH / priyAstrayaH puruSAH priyANi trINi kulAni vA yasyAH sA priyatriH / tasya buddhivadrUpam / samAsasya ruyarthAbhidhAyakatve'pi tricaturoHruyarthAbhidhAyakatvAbhavAt / Ami tu 'trerayaG' ityayaG / priyatrayANAmiti vizeSaH / yadA striyAM mukhyau liGgAntare gauNI tadetau staH / yadA vigrahe tricaturazabdau rupayevAcako mukhyau / tisRcatasRrUpAvityarthaH / yasya yasyAH vetyAdisamAsArtharUpe liGgAntare tu tau gauNau staH / tadA tricaturostisR catasR ityetau bhavataH / yathA priyAH tisro yasya puMsaH sa ityatra priyA jas tri jam iti sthite 'antaraMgAnA vidhIn bahiraMgo lukU bAdhate' ityakRtvaiva tisrAdezaM sipo luki kRte samAsAtsyAdivibhaktistasyAM paratastisrAdezaH / puMvadveti priyAzabdasya puMvadbhAvaH / seretyAtvam / priyatisatei / yadyapIha jahatsvArthAvRttipakSe trizabdasya nirarthakatvena strIvAcitvaM durlabhaM tathApi bhUtapUrvagatyA striyAM vRttirbodhyA / uttarapadArthapradhAnastatpuruSa ityAdisiddhAntasyaivameva nirvAhyatvAt / ajahatsvAthAvRttipakSe tu strIniSThasaMkhyAsamarpakayostricaturoorIta vivakSito'rthaH / priyatisrau, priyatisraH / priyatisram, priyatisrau, priyatisraH / priyatitrA, priyatisRbhyAm, priytisRbhiH| priyati / priyatisraH, priyatisroH, priyatisRNAm / priyatikhi, priyateisroH priyatisRSu / he priyatisaH // priyAH tisro yasya kulasyetyatra syamolukA luptatvena pratyayalakSaNAbhAvAnna tisraadeshH| priyA / lukei na tannimittamityasyAnityatvAtpakSe priyatisR / etadrUpadvayaM kaiTena svIkRtam / idamo'yaM puMsItyanenAnityatvaM jJApitam / nAminaH svare' iti Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (108) siddhaantcndrikaa| [svarAntastrIliMgAH] num / ImAvitItvam / priytisRnnii| nopadhAyA iti dIrghaH / priyatisRNi // tRtIyAdiSu vakSyamANena TAdAvityanena puMvadbhAvavikalpAt paryAyeNa numaratve / priyatisrApriyatisRNA / priyatire-priyatisRNe / priytisrH-priytisnnH| Ami ratvaM bAdhi tvA paratvAnnum prAptaH / taM ca bAdhitvA vipratiSedhe paramiti nuT / priyatisRNAm / vRNAmiti vA guNaH / he priyatisaH / he priyatis / dvizabdasya tyadAderityakAre kRte sannipAtaparibhASAyA AnityatvAdAvata ityAp // itIdantAH // nadAderitIpU / nadI / dhau hrasva iti hrasve he nadi // prAtipadikagrahaNe liMgaviziSTasyApi grahaNamiti se 'dheriti DAve ai sakhyurityatve ca prApte vibhaktau liMgaviziSTAgrahaNAmiti n| skhii| lakSermuTa ceti iiprtyyH|lkssmiiH kecidiha kRdikArAditi pAkSikamIpamicchanti / tanmate pakSe silopaH syAdeva / vAtapramI zrI lakSmIti pakSe DyantAH susAdhavaH' iti rakSitaH / 'lakSmIrlakSmI haripriyA' iti dvirUpakozazca // avI rajasvalA strii| tntriivrviinnaa| striidhuumH| striiddoN| styAyate Diti iTpratyaye 'yavayorvase iti ylopH| vita itIp / styAyete asyAM zukrazoNite iti strI // (tattvadI0)-striyAmiti tricaturovizeSaNAditi // zrutatvAt tayoriti bhAvaH / nAmavizeSaNaM neti bodhyam / tadvizeSaNe tu viparItaM syAt / atredaM tatvam / jahatsvArthaiva vRttirihAbhimatA lakSyAnurodhAt / tena nAmnaH striyAmiti samyageva / trizabdasya punapuMsakavAcitvaM tu bhUtapUrvagatyA / ajahatsvArthA vRttiriti pakSe tu strIniSThasaMkhyAsamarpakayostricaturoriti vivakSito'rthaH / nanu striyAM priyatiseti katham / RkArAntatvAdIpaH pravRttariti cetsatyaM sannipAtaparibhASAvirodhAt // vibhaktyAnantaryeNa pravRtte Adeze sa na vihitaH // vibhaktau kim / tisro bhAryA asyeti tribhArya ityAdau na / luki na tannimittamiti pratyayalakSaNaniSedhAt // striyAM kim / trayaH // tisra ityatra SatvaM tu SaH saH kRtasyeti vyAkhyAne sasya kRtatvAbhAvAnna / ata eva saMdhisaMpadandhizcati dvivacanAdeze tuprakRte'pi na sstvm|devessu edhiSyate ityAdau tu caturyu bhaviSyatItyAdinirdezAt pratyayAvayavasya SatvaM bhavatIti jJApakAt / vyadhikaraNaSaSThIpakSe tu pratyayAvayavasya bhavatyeva / AdezAvayavasya tu tisR iti nirdezAdeva n| anyathA tiSa catasR ityeva brUyAt / saiSAditi nirdezena sakAramAtrAdezasya SatvaM bhavatIti jJApitam // dUratva iti // syAdisannipAtakRtamapi tyadAyatvamApo nimittam / sannipAtaparibhASAyA anityatvAt // (strIbhruvoH) strIzabdasya bhrUzabdasya ceyuvau bhavataH syAdau svare pre|| striyau, striyH| he stri|| (subodhinI )-strIbhruvoH // aprApte vidhirayam / yatvavatvayorapavAdaH / eta 1 naukA' iti hemcndrH| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntastrIliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (109) yorivovarNayoriyuvau bhavataH svarAdau // syAdau kim / rUyartham / vartham // dhau hasva iti hrasve he stri // __ (tattvadI0 )-strIbhruvoriti // adhAtutvAt yvorityatadaprAptau vidhirayam / yatvavatvayorapavAdo'yam // syAdau kim / syartham / bhvartham // atra yborityanuvartate / anekavarNatvAsarvAdezabAdhanAya / / (vA'mzasi ) ami zasi ca pare strIzabdasya vA iy bhavati // striyam-strIm / striyH-striiH| striyAm / strINAm / striymtikraanto'tistriH| anyArthe atistriyau / " eonAbhAvautvanubhiH pUrvasthaiH puMsi bAdhyate / klIbe numA ca strIzabdasyey tvayetyavadhAryatAm // " atistryH| he atisne / atistriyam-atistrim, atistriyau / atistriyaH-atistrIn / atistriNA / atitraye / atisveH, atistriyoH, atistrINAm / atistrau, atistriyoH, atistriSu / "osyaukAre ca nityaM syAdamzasostu vibhASayA / iyAdezastu nAnyatra striyAH puMsyuparjane // " klIbe tu num / atistri, atistriNI, atistrINi / atistriNA / atisvaye-atistriNe / atisrH-atistrinnH| atisraH-atitriNaH, atistriyoH-atistriNoH atistrINAm / atistrI, atiniNi // vRNAM napuMsake dhau guNo vA vktvyH| he atine he atistri|| striyAM tu prAyeNa puMvat / atistriH atistriyau,atistrayaH / zasi atisviiH| atistriyA / idudbhayAm / atistriya--atistraye / atistriyAH-atistreH / atistriyAH-atisraH; atistriyoH, atistrINAm / atistriyAm / atistrau // zrIH, zriyau, shriyH| he zrIH // (subodhinI)-vA'mzasi / pUrveNa nitye prApte vikalyo'yam / kacidekadezo'pyanuvartate iti strIbhuvorityataH striishbdsyaanuvRttiH|| ddintaamdditytt| striyai| Ami striyAstu nityamiti vakSyamANena nuT / strINAm / Dau striyAM yorityAm / striyAm / gauNe tu striyamatikAntaH pumAn atistriH / anyArthe iti hrsvH|| eonetyaadi| eonAbhAvautvanubhiH puMsi strIzabdasya iy bAdhyate iti tvayA'vadhAryatAM jJAyatAm / ezcaAzca nAzca te eonAH eonAnAM bhAvaHeonAbhAvaH eonAbhAvazca autvaM ca nuT ca te eonAbhAgaitvanuTastaiH / eojasi DitItyetvautve / TAnA'striyAmiti naa| Derau Didityautvam / nuDAma iti nuT / kIdRzaiH / pUrvasmin tiSThantIti pUrvasthAstaizca / / Til Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 110 siddhAntacandrikA | [ svarAnta strIliMgA: ] punaH klIve 'nAminaH svare' ivi nugAgamena strIzabdasyey vAdhyate // osItyAdi // striyAH strIzabdasya puMsyupasarjane vidyamAnasya osAdiSu catuSvaiva pareSu strIbhruvoritIyAdezo bhavati / yathA osi aukArapratyaye ca parataH iy nityam / tu punaramzasoH parato viklpeney| anyasmin pratyaye iy na / eonAbhAvautvanubhiH pUrvoktairvAdhitatvAdityarthaH // klIve tu num / ImAvitItvam / atitriNI / jaizasoriti ziH / nopadhAyA iti dIrghaH atistrINi / TAdisvare tu TAdAvuktapuMskamiti vakSyamANena puMvadbhAvapakSe hridrpm|| striyamatikrAntA yA strI sA atistriH| zasi strItvAt so naH puMsa iti na natvam / atistrIH svarAdivibhaktau strIbhruvoritIy GidvacaneSu iduddhyAmiti vAT / atistriyai / GitItyetvapakSe atistraye / Ami nuT atistrINAm / GauM striyAM yorityAm atistriyaam| pakSe Derau Didityatve atistrau / kvipi vacipracchayAyatastukaTaprujuzrINAmiti kvipi dIrghaH / anIbantatvAnna silopaH / zrIH // yvordhaatoritiiy| zriyo / iyuvasthAnivajitayorityuktatvAt dhAviti hrasvo na / he zrIH / 1 (tattvadI 0 ) - vAmzasIti // vA amzasIti cchedaH / kvacidekadezo'pyanuvartate iti strIzabdesyaivAnuvRttirityabhipretyAha- strIzabdasyeti // vArtikamidaM lekhakairbhramAt sUtrarItyA likhitamiti kecit / sthAnasAdRzyAt eriy oruv // eonAbhAveti // eoityanena eovidhAyakaM sUtraM gRhyate // tathA ca 'eo jasi' iti sUtraM gRhyate // iyAdezastviti / svarAdau ya iyAdezo vihitaH upasarjanatve puMsi vidyamAnasya strIzabdasya syAdiSu caturdhveva na tvanyatra / eonAbhAvAdibhiH pUrvoktairbAdhitatvAdityarthaH // ( veyuvaH // ) iyuvantAt GitAmaD vA strIM vinA // zriye - zriye / zriyAH- zriyaH / iyuvantAdAmo nuD vA / striyAstu nityam / zrINAm - zriyAm / zriyi - zriyAm // evaM hrIdhIprabhRtayaH / evaM bhUbhraprabhRtayaH // pradhIzabdasya tu lakSmIzabdavadrUpam / keSAMcinmate tu puMvat / prakRSTA dhIriti vigrahe tu lakSmIvat / ami zanica pradhyam / pradhyaH / suSThu dhIryasyAH suSThu dhyAyati veti vigrahe sudhIH zrIvat / keSAMcinmatetu puMvat suSThu dhIriti vigrahe tu zrIvadeva || maNIH puMvat // evaM khalapvAdiH // ( subodhinI 0 ) - veyuvaH // GintAmaDityanena nityaM prApta vikalpo'yam / sa ca vyavasthitaH / tena striyAM nityamevAd / iyU ca ub cAnayoH samAhAraH iyuk tasmAdiyuvaH / vorityanuvartate / striyAmiyuvasthAnibhyamivarNovarNAbhyAM pareSAM GitAmaDU vA syAt // striyAmiti kim / sudhiye / svayaMbhuvaH / iyuva iti kim / madhyai / varSAbhyai / 1 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntastrIliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (111) iyuvantAdAmo nuDa vA / striyAstu nityam / striyAmiyutsthAnibhyAmivargovarNAbhyAM parasyAmo nuD vA syaat||striishbdaatprsyaamo nityameva nutt|| dhIHprajJA zemuSI matiH' itymrH||hiirljjaa // 'bhuurbhuumirclaaunntaa'itymrH||bhrmtiiti bhrameriti bhramateIpratyayaH / ddittvaahilopH| netrayorupari romapaddhatirdhaH // padAntaraM vinApi striyAM vartamAnatvaM nityastrItvamiti vadatAM vRttikArAdInAM mate pradhIzabdavadrapam / ami zasi ca pradhyam, pradhyaH iti vishessH| dhAtutvAt svau veti svare yatvam / liGgAntarAnamidhAyakatvaM nityastrItvAmiti vadataH kaiyaTasya mate, prakaSTA dhIryasyAH sA prakarSaNa dhyAyatIti vA vigrahe pradhIzabdasya puNvdrpm||ayN matabhedaH / prakRSTA dhIriti vigrahaNa tatpuruSatu matadvayepi lakSmIvatpradhIzabdasya syAdrUpam / suSThu dhIryasyAH sA suSTu dhyAyati veti vigrahe vRttikAramata sudhIzabdasya zrIzabdavadrapam / kaiyaTamate tu nityastrItvAbhAvAtpuMvadrapam / suSTu dhIriti vigraheNa tatpuruSe tu matadvayepi zrIvadeva buddhivAcakadhIzabdasya nityastrItvAt // grAmaNIzabdaH puMvat / nAmanayanasyotsargataH puMdharmatayA padAntaraM vinA striyaamprvRtteH|evN khalapvAderapi puMdharmatvamautsargikaM bodhyam // (tattvadI0 )-veyuva iti // iy ca uv cAnayoH samAhAraH iyuv tasmAt iyuvaH / atra yvorityanuvartate tayorabhedasya bAdhitatvAdiyuvasthAnino vorityarthoM labhyate / vikalpazcAyaM vyavasthitaH / tena striyAM nityam / Amo nuDDA striyAM nityamityeva sarva labdham // lakSmIvaditi / padAntaraM vinA striyAM vartamAnatvaM nityastrItvamiti vadatAM vRttikArAdInAM mate pradhIzabdasya tathAtvAditi bhAvaH ||kessaaNciditi // liGgAntarAnabhidhAyitvaM nityastrItvamiti vadatAM kaiyaTAdInAM mate ityarthaH // grAmaNIriti // grAmanayanasyotsargataH puMdharmatayA padAntaraM vinA striyAmapravRttaH // evaM khalapavanAderapi puMdharmasvamautsargika bodhyam // (vraNa Ie) nakArAntAhakArAntAdaNantAcca striyAmIp pratyayo bhavati / / krASTrI / kroSTrayo nadIvat // vadhUjambvAdayo nadIvat // purnbhuuH| yco vA / punAauM / he punarbhu / punArvA / punarbhRNAm / punAm / 'bhakyAM punarnavAyAM svaH varSAbhardadure pumAn / ' he varSAbhu / varSAtyau / svayaMbhUH puMvat // (subodhinI -vraNa Ip // na ca A ca aNU ca eSAM samAhAro vraNa tsmaantrnnH| aNita pratyayo na tu vivanto'Niti gRhyata pratyayApratyayayoriti nyAyAt / asya vyAkhyAnaM sva tyaya draSTavyam // kroSTuzabdasya pusi paJcasvadhiSu striyAM veti tRvadbhAvaH / kroSTrI // dhAdita hasvaH / he punarbhu / striyAM yoriti DerAm / punarvAm / kaiyaTamate bhekajAgI nityastrItvAbhAvAt he vrssaabhuuH| vRttikAramate tu he varSAbhu / punanavAnAM tu he varSAzu / uktaM ca / zekyAM punarnavAyAM strI varSAbhUrda1re pumAn' iti Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (112) siddhaantcndrikaa| [svarAntastrIliMgAH] yAdavena // bhekyAM maNDUkyAM tathA punarnavA oSadhI tasyAM vAcyAyAM varSAbhUzabdaH striilinggH| da1ravAcI tu puNllinggH| Gau varSAbhyAm // svayaMbhUzabde svare parato yvordhAtorityut / matadvaye'pi nityastrItvAbhAt GitAmADityAdi na // (tattvadI0)-vraNa Ip iti ||n ca A ca aN ca eteSAM samAhAraH vraNa tasmAt vrnnH| atra madhye rephabhUta RkAro gRhyate na rephaH vyAkhyAnAt |mdhypaatthsy laaghvaarthtvaac| atrAN pratyayaH na tu kvibanto'Niti / pratyayApratyayayoriti nyAyAt / tathA ca tadantaM nAma gRhItam pratyayagrahaNe yasmAtsa vihita iti paribhASayA tadantaM labdham / nAmno vizeSaNAttadantAntamapyAyAtam // ( nakArantasaMkhyAyAH svasRtisUcatasRnanAnduhitRyAtRmAtRbhyazca nebApau) mAtA,pitRvat ||svsaa, kartRvat // zasi mAtRH / svsH|| rAH pumvat // gauH pumvat // nauglauMvat // iti svarAntAH strIliMgAH / / (subodhinI )-nakArAntasaMkhyAyAH svasRtisUcatasRnAnAndRduhityAtRmAtRbhyazca nebAyau // svasrAdInAmIpa prApto nakArAntasaMkhyAyAstUbhau prAptAvanena niSidhyate / sAvasekraH iti RpratyayaH svasA / sturaarityaar| svasArau / zasi svsH| strItvAtsA naH puMsa iti na natvam // 'nanAndA tu svasA patyuH' ityamaraH // 'bhAryAstu bhrAtRvargasya yAtaraH syuH parasparam' iti ca // yadyapi puMlliGga eva raizabda: artha vibhavA api / ' ityamare bhinnaliGgAnAM na indva iti paribhASitatvAt tathApi rAtyenAmiti raaH| strItyeke // nudatelAnudibhyAMDAviti ddoprtyyH|ddittvaahilopH| nauH| 'striyAM naustaraNistariH ityamaraH // iti subodhinyAM svarAntAH striilinggaaH|| (tattvadI0)-nakarAntetyAdi // etabIjaM tu vraNa Ibityatra na saMdhItyato na ityanuvartya lakSyAnurodhAttasya vyavasthitatvamAzritya kacinneti vyAkhyAnAt / tena kvacidaNantAdapi na kAmikA / yathA aNantAntAt nagarakArI / aNantAdevAnebiti tu na / tathA satIbantAdeyaNi taddhitaprakRtibhUtasyAdeH svarasya vRddhau nagarakAreya ityeva syAt / / nanu paramanagarakAryA apatyamityarthe eyaNi kasya vRddhiriti cetsatyam / samudAyAdereva pratyayagrahaNe Adarantasya ca niyamo'stviti yatra vidhau strIpratyayo gRhyate tatra tadAdiniyamo nAsti strIpratyaye'nupasarjane tadAdiniyamo neti vacanAt / pAramanagarakAreya iti bhavati anupasarjane kim / atinagarakArerapatyamityarthe tadAdiniyamAbhAve eyaN syAt sa mA bhUta kiM tvaNeva / atinagarakAra iti / priyaupagavatyatra natvamAzritya nep gauNatvAt / gauNamukhyayormukhya kAryasaMpratyaya iti nyAyAt // zrIvidyAnagarasthAyalokezakarazarmaNA / kRtAyAmiha TIkAyAM strIliGgo'gAtsvarAntakaH // iti tattvadIpikAyAM svarAntAH strIliGgAH / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntanapuMsakaliGgAH ] ttiikaadvyopetaa| (113) atha svarAntA npuNsklinggaaH| (ato'm) akArAntAnnapuMsakaliMgAtparayoH syamoram bhavatyadhau ||kulm|| (subodhinI )-ato'm adantAnapuMsakAnnAmnaH parayoH syamoram syAt // napuMsakAtsyamATuMgityasyApavAdo'yam // ataH kim / payaH // taparakaraNaM mukhasukhArtham / napuMsakasyeti hrasve kRte dIrghatvAbhAvAt / kecittu m ityeva padacchedaM kurvanti lAghavAt / tatra semeM kRte kulamiti siddham / dvitIyaikavacane tu masyaiva me kRte amzasorityallope siddhamiSTam / yttvaahuH| atijarasamiti siddhayarthamam vidhAnaM tanna dvitIyakavacane luko'pavAde ato'miti mbhAve kRte amzasorityallopaM bAdhitvA jarasU tataH sannipAtaparibhASayA luko'pravRttau rUpasiddhiriti // he kuletyatra dherami kRte allope ca samAnAddheriti mlopH| yadvA'to'miti sUtre nsammahata ityato maNDUkaplutyA'dhAvityanuvartya SaSThayA vipariNamyate / amAdezaniSedhArlopa eva vidheyH|| (tattvadI0)-ato'miti // atra ataH m iti chedaH / tathA ca semAdaza kulamiti siddham / dvitIyaikavacane masyaiva mAdazo'sya amzasoriti lope rUpasiddheH / na cAtijarasamiti siddhayartha taditi vAcyam / luko'pavAdamambhAvaM bAdhitvA jarasi kRte tataH sannipAtaparibhASAvirodhAdamo'luki siddhatvAdiSTasya / sautu sannipAtaparibhASayaiva jarasAdezo neti mUla eva sphuTIkariSyati / yattvAhuH / atrAkAravidhAnaM sannipAtaparibhASAyA anityatvajJApanArtham / tenAmi jarasAdeze'tijarasamiti / atreda vaktavyam / ami anityaM sau netyatra vinigmnaavirhH| iSTAsiddhereva vinigamakatvamiti cet anyathApISTasiddhevyAhatatvAt / yadapi mata iti sUtraNIye m ca acceti samAse mAntAdadantAtsyamo gityarthaH syAt / klIve pUrveNa siddhe'kliivaarthmettsyaat| tathA ca kim idam zabdayordoSazaGkAvyAvRttaye tattajjJApakAnusaraNe laaghvaabhaavH| kiMtu Atmityeva vaktumucitamityuktam / atrApyaniSTazaGkAyA anivAryatvAt / acca maceti samAse klIbAdyathAkramaM syamorAmau syAtAmiti / tasmAnma ityatra niSkAraNamuddezyavidheyakramabAdhasyaiva dusstttvaat|| (Imau) napuMsakaliMgAtpara aurIkAramApadyate // kule // (subodhinI )-Imau // napuMsakAnnAmnaH para aurItvaM prAmoti // dIrghoccAraNaM tu madhunI ityAdau zravaNArtham / viparItanirdezo nityAdapi numaH pUrvamIvidhAnArthaH // (tattvadI0)-ImAviti // ata iti naanuvrtte| dIrghoccAraNaM tu vAriNI ityAdau zravaNArtham / viparItanirdezo nityAdapi numaH pUrvamIvidhAnArthaH / satyapi ca prathama numpravRtyabhAvAt // (jazasoH ziH) napuMsakaliMgAtparayorjazzasoH zirbhavati // (subodhinI)-jazsoH shiH|| napuMsakAnAmnaH parayojazzasoH ziH syAt // napuMsakAtkim / devAH // jasA sahacaritasya zaso grahaNAnneha / zatazo dadAti / zakAraH srvaadeshaarthH|| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (114) siddhaantcndrikaa| [svarAntanapuMsakaliMgAH ] ( tattvadI0 )-jazsoH ziriti // jasa! sahacaritasya zaso grahaNAt zatazo dadAtItyAdau nAtiprasaGgaH / zakAraH sarvAdezArthoM na tu shrvnnaarthH| parANItyAdinirdezAta / atrAhuH / atrAserityeva vaktumucitam / parANItyAdinirdezAt syAdyadhikArAcca jazzasoH zirityeva grahaNaM na tu GasiGasoH napuMsakAt napuMsakasyeti nirdezAt / arthasya niyAmakatvAdvaiparItyazaGkA'pi neti / atredamavadheyam / lAghavArthamaseriti sUtrite jJApakAnusaraNasya vaiparItyazavAnivRttyartham arthaniyAmakatvAnusaraNasya cAtigauraveNa tato'syaiva laghutvAt // (numayamaH) napuMsakasya numAgamo bhavati zau pare / yamapratyAhArAntasya na / midantyAtsvarAtparaH // (subodhinii)-numymH|| ayamapratyAhArAntasya napuMsakasya num syAt zau prtH| napuMsakAditi SaSThayA vipariNamyate ziriti saptamyA ca / ayama iti sssstthii| makArAdakArasyoccAraNArthatvAt / mittvAdantyAtsvarAtparo num // ayamaH kim / vimaladivi / catvAri / vAri / phali / sugaNi / brahmANi / prshaami|| (tattvadI0)-tumayama iti // patra napuMsakAdityanuvRttasyArthavazAdvibhaktivipariNAmaH / evaM zirityapi saptamyA vipariNamyate ityabhipretyAha-napuMsakasya zAviti ca // ayama iti SaSThI akArasyoccAraNArthatvAt / SaSThayarthe prathamA vA // midantyAditi // atra ca saMdhyakSarANIti jJApakamiti bhaavH|| (nopadhAyAH) nAntasyopadhAyA dIrgho bhavati zau paJcasvadhiSu / nAmi ca / Iti na / kulAni / he kula / zeSaM devavat // evaM mUlaphalAdayaH // ( subodhinI )-nopadhAyAH // netyavibhaktiko nirdezaH / nAmno vizeSaNam / tena nAntasya nAmna upadhAyA dIrghaH syAt zau pare paJcasvAdhiSu / ImAviti IkAre tu na brahmaNI iti / vA'dIporityata IkArasya anuktasamuccayArthasya niSedhArthasya vA vAzabdasya cAnuvartanAt / nAmItyasyApakarSaNAnnAmyapi upadhAyA dIrghaH / vido navAnAmiti nirdezAt / bhavannityAdau saMyogAntalopasyAsiddhatvAnna dIrghaH // (tattvadI0)-nopadhAyA iti // na upadhAyAH iti chedaH / neti luptaSaSThIkaM tadantakhaM ca bodhyam / vizeSyasya nAmna upasthitatvAt ityata Aha-nAntasyeti // atra vA''dIporityata IkAra ityanuvartya neti vetyata Aha-Iti // neti // tena brahmaNI ityAdi ca siddham / atra naamiitysyaapkrssnnmityaah||naamiiti-ydi tu jJApakasiddhasyAsArvatrikatvAt paJcAnAmiti nirdezAdvA nalopazyapi dIrghastadA nAmIti nApakarSaNIyam // he kuleti // akArasya lope makArasya samAnAddheriti lopH| adherityanuvRttervA // (ztvanyAdeH) anyAdeH klIvAtparayoH syamoH turbhavati // anyat // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntanapuMsakaliGgAH ] ttiikaadvyopetaa| (115) (subodhinI)-ztvanyAdeH // klIvAdanyAdernAmnaH parayoH syamoH ituH syAt // ato'mityasyApavAdaH // anya anyatara itara Datara Datameti pnycaatmko'nyaadiH| srvaadyntrgnnH| DataraDatamau pratyayau / tatastadantAH katarakatamAdayo grAhyAH // klIvAditi kim / anyaH / anyam // zakAraH sarvAdezArthaH / ukAra uccaarnnaarthH|| (tattvadI0 )-ztvanyAderiti // ztu anyAderiti chedaH / zaH srvaadeshaarthH| ukAra uccAraNArthaH / serekavarNatvAdeva sarvAdezaH siddhaH / dvitIyaikavacane tu masya tAdeze kRte ekadezavikRtanyAyenAmzasorasyetyalope kRte siddhamiSTamiti zakAro vyartha iti cetsatyam / svavipaye prAptasya sarvasya sthAne turyathA syAt / silopabAdhanArtha zakAra iti phalitam / ityaashyenaah-shnyaaderiti|| (vA'vasAne ) avasAne vartamAnAnAM jhasAnAM jabA bhavanti capA vA // anyat-anyad, anye, anyAni // (subodhinI )-vA'vasAne // avasAtiravasAnam / So'ntakarmANa / asmAdbhAve yuT / samAptiranta iti yAvat / padasyAnte vartamAnAnAM jhasAnAM jabAzcapAzca vA syuH // padasya kim / marutau // ante kim / gataH // jhasAnAM kim / rAjan // (tattvadI0)-vA'vasAna iti // atrAvasAtiravasAnam / So'ntakarmaNi / bhAve yutt| samAptiranta iti yAvat / atrAvasAnazabdasyAntAvayavArthasyAvayavini sAkAGkSasya padasyetyavayavI saMbadhyate / yadi tu 'khase capA jhasAnAm' 'jhabe jabAH ' iti sUtradvaye padAnta ityanutyai vAkyabhedena vyAkhyAyate padAnte jhasAnAM jabAzcapAzca bhavantIti tadedaM sUtraM vyarthameva // (anyAdedhairlopona) he anyat / anyatarat / itarat / katarat / katamat // ( subodhinI)-anyAdedhairlopo na // anyAdeH parasya dheopo na // samAnAheriti prApte niSedhaH // ( ekatarasya ztuna ) ekataram / zeSaM sarvavat // seramAdeze saMnipAtaparibhASayA na jaras / ajaram, ajarasI-ajare, ajarANi // ( subodhinI)-ekatarasya ztuna // ekatarAtparayoH syamoH iturna syAt / DatarapratyayAntatvAtprApte niSedhaH / avidyamAnA jarA yasya tat / anyAtheM iti hasyeM kRte ato'mityam / ajaramityatrAjarazabdamAzritya sisthAne'm utpannaH tenAjarazabdasyAvidhiH snnipaatH| ataH sannipAto'vidhirjarasAdezavidhAnenAjarazabdasya vighAtako neti / ajaramityekameva rUpaM prathamaikavacane / ajara zi iti sthite paratvAjarasi kRte numayama iti num // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (116) siddhaantcndrikaa| [svarAntanapuMsakaliMgAH] (tattvadI0 )-seramAdeze iti // yo yamAzrityotpadyate sa taM prati sannipAtaH / sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya' // (nasammahato'dhau dIrghaHzau ca) santasyApazabdasya mahacchabdasya ca dIrgho bhavati paJcasvadhiSu zau ca // ajarAMsi / ami luko'pavAdamambhAvaM bAdhitvA paratvAjjaras / tataH sannipAtaparibhASayA na luk / ajarasam, ajarasI-ajare, ajarAMsi- ajarANi / zeSaM nirjaravat // hRdayodakAsyamAMsAnAm hRd udana Asan mAMs / handi / hRdA / hRdbhyAm // udAni / udA / udAyAm / AsAni / aanaa| AsanyAm // mAMsi / mAMsA / mAnnyAm // (subodhinI)-sammahato'dhau dIrghaH zo c||ns ca apU ca mahacca eSAM samAhAro sammahat tasya smmhtH| 'jame JamA vA' ityanena pasya mAdezaM kRtvA apU zabdo'tra nirdizyate / adhikArAllabdhasya nAno vizeSaNamidam / vizeSaNena ca tadantavidhiriti tadantasyApi dIrgho bhavatItyarthaH // adhAviti chedo na tu dhAviti / paJcasvityanuvartate / tadvizeSaNaM cedam / atra pUrvavat I ityanuvartate / cakAro'styeva / tena svapI ityAdau Iti netyarthaH // atrAmmahatsAhacaryAdadhAtoreva ns gRhyate / tena suhina ityAdau na dIrthoM dhAtutvAt / santatvAdIghe ajraaNsi| nopadhAyA iti dIrdhe ajarANi / ajara amityatra napuMsakAtsyamoTuMgityasyApavAdamato'mityambhAvaM bAdhitvA paratvAjaras / tato yo yamAzrityotpadyate sa taM prati sannipAtaH / sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasyeti paribhASayA naamoluk|ajrsm-ajrm / / pAdadantetyanena hRd udan Asan mAMsa AdezAH / 'allopaH svare' ityakAralope ugaa| nAno no lopaziti nalope udabhyAm / saMyogAntasyati salope mAnbhyAmiti // (tattvadI0)-sammahato'dhau dIrghaH zau ceti // sa ca ap ca mahacca eteSAM samAhAraH sammahat tasya / pasya ame jamA veti mH| atrAdhAviti chedH| tacca paJcasvityanuvRttasya vizeSaNam / tena dhivArjiteSu paJcasvityarthaH / kevalasya nso'saMbhavAttadantasya grahaH / atra nopadhAyA ityata upadhAmAtramapakRSya tacca pUrvamAtropalakSakaM pAribhASikArthasyehAsaMbhavAt / evaM sthite dIrghagrahaNasya sAmarthyakalpanAdikamanarthakamityupekSitam // zasaH paJcasvanantarbhAvAt zAviti // svapItyatra tu na dIrghaH veti IkAraM cAnuvartyavAkArasya niSedhArthatvaM parikalpanIyam itivyaakhyaanaat| (napuMsakasya dvasvaH) napuMsakasya hrasvo bhvti||shriipm // kulavat // (subodhinI)-napuMsakasya hasvaH // atra hasvazrutyA svarasyetyupasthitam / tacca napuMsakasya vizeSaNam / nAmna ityanuvRttamadhikArAt / tatra svarAntasya napuMsakasya Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntanapuMsakaliMgAH ] TIkAdvayopetA / (117) nAmna iti sAmAnAdhikaraNyena vyaakhyaanm| liMgasya nAmArthatvAbhyupagamAt / tasya hrasvaH syaadityrthH| zriyaM pAti yat kulaM tat zrIpam / atra hrasve kRte'to'mityam // (tattvadI0 )-napuMsakasyeti hrasvazrutyA svara ityupasthitam / tacca nAmno vishessnnm| tena svarAntasya nAmno napuMsakasyetyarthaH / na tu napuMsakasya svarasya hrasva ityarthaH / suvAk kula: mityAdAvativyApteH // (napuMsakAtsyamolak ) asthi // (subodhinI0 ) napuMsakAt syamoThek // napuMsakAnAmnaH parayoH syamohUMka syAt // tyadityAdau lukA tyadAyatvaM bAdhyate / kvacitpUrveNApi parasya bAdhasvIkArAt nityatvAdvA / kRtAkRtaprasaMgitvAlluG nityH| tyadAyatvaM vibhaktAvucyamAnaM kRte luki vibhaktyabhAvAnna // __ (tattvadI0)-napuMsakAtsyamoTuMgiti // tatkulamityatra tu tyadAdyatvametena bAdhyate / nityatvAdvA kRtAkRtaprasaGgitvAt / na ca kRte tyadAdyatve luko'pi na prAptiH ato'mityanena bAdhAta iti cet / luko nimittasya lakSaNAntareNa bAdhAt / na punastyadAdyatvenaiva / yasya lakSaNAntareNa nimittaM vihanyate na tadanityaM bhavati // (yvRNAM napuMsake dhau guNo vA) he astha-he asthi // (subodhinI )-ravRNAM napuMsake dhau guNoM vA // izca uzca A ca te svarasteSAM ravRNAmikArokAraRkArAntAnAM napuMsakAnAM guNo vA syAt dhau // (tattvadI0)-vRNAmiti // izca uzca A ca yvarasteSAM vRNAm // (nAminaH svare) nAmyantasya napuMsakasya numAgamo bhavati syAdau svare // asthinii|| (subodhinI )-nAminaH svare // nAmyantasya napuMsakasya nAmno num syAt svarAdau syAdau // nAmyantasya kim / jagate // napuMsakasya kim / vAtapramye // svarAdau kim / vAribhyAm // syAdau kim / dadhyatra // (tattvadI0)-nAminaH svara iti // nAmyantasya kim / jagatA / napuMsakasya kim / cAtapramyA / svarAdau kim / vAribhyAm // syAdau kim / dadhyatra // nanu svaragrahaNaM kimartham / vAribhyAmityAdau vAraNArthamiti cenna / tatra lopazA rUpasiddheH / atha surAbhyAmityatra numA jAtena vyavadhAnAdAtvaM na syAt / nalope kRte'pi vibhaktividhau tasyAsiddhatvAdvayavadhAnameva / suretyasya vyavadhAyakatvAnaizabdasya vyavadhAyakatvaM bhavatyeva / atha tasmAdvaizabdAntanAmna eva numA vyavadhAnamiti na vAcyam / tathA sati pUrvasya ye kRte'tiryAbhyAmiti syAt / maivam / rAya AtvaM numA vyavadhAnaM prApyApi bhavati vibhaktividhAnadazAyAmAnantaryAzrayaNAt / atha nuDabA. dhanArtha svaragrahaNam anyathA nityatvAnnumeva syAditi cenna nuDartha yatnAntarasyAvazyakatvAt / atha Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 118 ) siddhAntacandrikA | [ svarAntanapuMsakaliMgA: ] nuTi kRte numbAdhanArthamiti cenna kiM tato lopeneSTasiddheH / atha lopazi nAmItyasyAprasaGga iti na vAcyam / nopadhAyA ityanenaiva nirvAhasattvAt / atha zucInAmityAdau inAM zau sAvityanena niyamaH syAditi na vAcyaM pratipadoktasyaiveno grahaNAt / uttarArthamityapi na tathA sati tatraiva kRtaM syAt / tena iha karaNaM jJApayati / Agamajasya lopaz neti / tena bhavAnityAdi siddham / (accAsthanAM zasAdau ) zasAdau svare'sthyAdInAM numAgama ikArasya cAkAraH / allopaH svare'mvayuktAcchasAdau // athanA / atha | asthnaH, asthnoH, asthnAm / veGayoH / asthi - asthAna | evaM dadhisakthyakSizabdAH / tadantasyApISTaH / priyAsthanA / atidadhnA / vAri, vAriNI, vArINi / Ami nuT / vArINAm / napuMsakasya hrasvaH / grAmaNi || ( subodhinI) - accAsthAnAM zasAdau // atrAdhikRtasya nAmno'sthyAdibhivizeSaNAttadantavidhiH / tenAnapuMsakasyApyasthyAdyantasya nAmno num syAdeSAmito SkArazca / zam AdiryasyetyatadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / tena zasi na asthInIti / asthnAmini bahuvacanamAdyartham / tenAsthidadhisakthyakSizabdA grAhyAH / alopa ityanenopadhAkAralope asthamA / veGayorityupadhAyA vA lope asthina - asthAni / tadante tu priyamasthi yasya sa priyAsthi: / tena priyAsthnA zunA // dadhi atikrAntamatidadhi / tenAtinA vyaJjanena // striyAmapyatidadhnetyeva / sannipAtaparibhApayA bahiraGga paribhASayA cepo'pravRtteH // vRNAmiti vA guNe he vAri- he vAre | TA nA'striyAmiti nAbhAve vAriNA / Gayi GitItyetve prApte aitvautvatRvadbhAvaitvAnei bAdhi-tvA 'nAminaH svare' iti num / 'pareNa pUrvabAdho vA' ityAdyuktatvAt / atisakhinItyatra aisakhyurityaive prApte num / vAriNItyatra Gerau Didityatve prApte num / priyakroSTraniityatra kroSTuzabdasyeti tRvadbhAve prApte num / vAriNe / etve prApte num / Ami 'prAyaza:' ityuktatvAtpUrveNa parasya bAdhanAt nuDeva // nanu numnuToH ko vizeSaH / ucyate / nAmiti dIrghatvAmati / vArINAm / hasAdau harivat // grAmaM nayati yat kulamiti napuMsakasyeti hasve grAmaNi // ( tatvadI 0 ) - accAsnAM zasAdAviti // zas AdiryasyetyatadguNasaMvijJAnabahuvrIhyAzrayaNAt TAdirgRhyate / athaivaM TAdAvityeva kathaM noktamuttarasUtre'pi tadanuvRttyaiva siddheH TAdAvityasyaiva vaktumucitatvAditi cetsatyam / vasovaM urityuttarasUtre zasAdAvityasyopayogitvAt / bahuvacanAdevAsthyAdigrahaH / atvaM cekArasyaiva / vApyanuvRtteH taparatvaviparIta nirdezayostu vaiyarthyameva // tadanteti // tasmAdityadhikArAnnAmalAbhaH / taccAsthyAdInAM vizeSaNam / vizeSaNena ca tadantavidhirityatastadantatvalAbhaH / yattu uttarArthamanuvRttaM napuMsakagrahaNamasthyAdInAM 1 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ svarAntanapuMsakaliMgAH] ttiikaadvyopetaa| ( 119) vizeSaNam / tena yadRcchAzabdAnAM pu~lliGgAnAM vAraNam / dadhirnAma kazcittadanukaraNasya dadhinetyeva yathA syAdityuktaM tanna / "abhivyaktapadArthA ye svatantrA lokavizrutAH / zAstrArthasteSu kartavyaH zabdeSu na taduktiSu" ityuktareva tadvAraNasaMbhavAt // (TAdAvuktapuMskaM puMvadA ) uktapuMskaM nAmyantaM napuMsakaliMgaM TAdau svare pare puMvadvA bhavati // grAmaNyA-grAmaNinA / grAmaNInAm-grAmaNyAm / grAmaNini-grAmaNyAm // pradhi / pradhyA--pradhinA // sudhi| sudhiyaa--sudhinaa|| madhu / he madho--he madhu // evamamvAdayaH // sAnu, sAnunI,snUni-sAnUni / snunA--sAnunA, snubhyAm // priyakoSTu, priyakroSTunI, priyakoSTUni / priyakroSTrA--priyakoSTunA / priyakoSTre--priyakroSTave--priyakoSTune / priyakoSTuH--priyakoSToH--priyakroSTunaH // sulu, sulunI,sulUni / sulvA-sulunA // evaM khalapvAdayaH // dhAtR, dhAtRNI, dhAtRNi / he dhAtaH-he dhAtR // evaM jJAtRkAdayaH / / (subodhinI ) TAdAvuktapuMskaM puMvadvA // pravRttinimittaikye uktapuMskaM nAmyantaM napuMsakaM puMvadA bhavati TAdau svare // napuMsakAdityuktapuMskamityanena saha prathamAntaM sambadhyate / puMvaditi puMzabdena tulyamityarthaH / kena prakAreNa puMzabdena tulyaM numhasvayorabhAvAt / tena numhasvayorabhAvo'tidizyate / napuMsake vartamAnasya yasya zabdasya pravRttinimittaM bhidyate tasya TAdau svare na puMvat / ythaa| madhuzabdo madye npuNskH| caitradaityayoH puMlliGgaH / nAtra puMvat / pravRttinimittabhedAt / uktaH pumAn yasminnarthe tadbhASitapuMskaM pravRttinimittaM tadasyAstIti uktapuMskam / aiko cetyapratyayaH / uktaM hi / "zabdapravRttarnimittaM yat klIva tacca puMsi cet // tadA bhASitapuskatvaM paTune paTuve yathA // 1 // " puMlliGgapakSe grAmaNIzabdo dIrghAnta eva / tato yvau veti yH|niy ityaam| graamnnyaam| napuMsakapakSe hrsvH| tato 'nAminaH svare' iti num // punaruktaM ca eka evetyAdi / tannAma uktapuMskamAcAryeNocyate / tatkim / eka eva yaH zabdaH hIti nizcayena triSu liGgeSu vartate yaH zabdaH triSu liGgeSu ekamevArthamAkhyAti kathayati / arthazabdena pravRttinimittamucyate // 1 // prakRSTA dhIryasya tatpradhi / pradhinI ityatra pUrveNApi numA paramapi yatvaM bAdhyate prAyaza ityuktatvAt / atrApi prakRSTajJAnavattvaM punapuMsakayorekameveti uktapuMskatvAtpuMvatpakSe yvau veti yH| napuMsakapakSe num // suSTu dhIryasya tat sudhi / sudhinI ityatra iyaM vAdhitvA prAgvannum / zobhanajJAnavattvaM pravRttinimittaM punnapuMsakayorekameva / uktapuMskatvAt puMvatpakSe sudhIzabdasya ca neti niSedhAdiy / sudhiyA // madhu madye puSparase / madhurvasante caitre ceti Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (120) __ siddhaantcndrikaa| [svarAntanapuMsakaliMgAH ] puMnapuMsakayorekapravRttinimittaM nAstyatra / kiM tu madyatvavasantatvAdirUpaM bhinna bhinnameva / uktapuMskatvAbhAvAnmadhune / madhuna ityeva / na tu madhave madhorityAdi / vRNAmiti vA guNe he madhu-he madho // sAnuzabdasya zasAdau pAdadantetyanena vA snuraadeshH| 'snuH prasthaH sAnurastriyAm' ityubhayaliGgaH saanushbdH| snUni-sAnUni ityAdi / priyaH kroSTA yasya tat priyakroSTu / TAdau svare puvatpakSe ratvam / priyakroSTrA / TA nA'striyAmiti nAbhAve priyakroSTranA iti rUpadayam / klIve tu numeva / priyakroSTune / evamanyatrApi / Ami nuDeva nityatvAt // suSTu lunAti tatsulu / napuMsakasyeti hrasvaH / zobhanalavanakartRtvaM punapuMsakayArekameva / puMvatpakSe yvau veti vA / klIbe num / sulvA, sulunA // dadhAti tat dhAtR dhAraNakartRtvaM punapuMsakayorekameva / puMvatpakSe ratvam / klIve num / GasiGasoto Ga urityutvam dhaatuH| Ami nuTU / dhAtRRNAm / GAviti guNe dhAtari / bRNAmiti vA guNe he dhAtaH he dhAta // (tattvadI0 )-TAdAvuktapuMskaM puMvadveti // puMzabdena tulyaM puvat / tena numhasvayorabhAvo'tidizyate / atidezasAmarthyAghrasvo'pi / anyathA prakRtatvAnnuma eva grahaNaM syAt / tathA ca svAzrayanAbhAvAdi syAt // uktapuMskamiti // uktaH pumAnyasminnarthe pravRttinimittarUpe taduktapuMskaM pravRttinimittaM tadasyAstIti matvarthIyAkAreNa klIbaM nAmocyate / tena pIlurvRkSastatphalaM pIla / pIlane na tu pIlave / pravRttinimittabhedAt / vRkSe vRkSatvavyApyajAtiH phale tu phalatvavyApyajAtiriti bhedaH / uktaM ca / "zabdapravRttau yat klIbe nimittaM tacca puMsi cet / tadA bhASitapuskatvaM paTune paTave yathA' iti / uktaH pumAn yena zabdeneti vAkye tu svapravRtti. nimittabhede'pi syAt / pradhyati // pumvattve yvau veti yatvam / bahvayaH zreyasyo yasyeti tadbahuzreyasI kulam / atra napuMsakAddhasvatvaM na Iyasoneti hasvamAtraniSedhAditi zrIpatyAdayaH / anye tu uparjanahasva eva niSidhyate napuMsakahasvatvaM syAdeva bahuzreyasi bahuzreyasinI ityAhuH / pradyuneti mAdhavamate / matAntare puMvadvA pradyavetyapi || (hrasvAdeza sandhyakSarANAmikArokArau ) atiri / atirAyAatiriNA / atirAye-atiriNe / atirAjyAm / atiriNi / atiraasu|| prayu / pradhunA-prayavA / upagunA-upagavA // atinu / atinunA--atinAvA // iti svarAntA npuNskliNgaaH|| / (subodhinI) hasvAdeze sandhyakSarANAmikArokArau // Adizyate ityaadeshH| hrasvazvAsAvAdezazca hsvaadeshH| nirdhAraNe sptmii|jaataavekvcnm / AdizyamAneSu hrasveSu madhye saMdhyakSarANAmikArokArau bhavataH // ekArAntasyodAharaNam / i. kAmaH smRto yena saH smRteH| zobhanaH smRteryasya tat susmRti // rAyamatikrAntaM yat kulaM tadatiri / 'atyAdayaH kAntAdyarthe' iti ttpurussH| atiriNA / iha na puMvata / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [hasAntapuMlliMgAH ] ttiikaadvyopetaa| (121) uktapuMskatvAbhAvAt / puMsi tvaidanto'stIti / evamagre'pi / ekadezavikRtasyAnanyatvAtU raismItyAtvam / atirAbhyAm / Ami nuT nAmIti dIrghaH / atirINAm // prakRSTAH dyauryasmin tat pradyu / prakRSTasvargavattvAdipravRttinimittaikyAt pradyozabda uktpuNskH| sa evaMdAnI hasvatve iti prAzabdo'pi uktapuMska eva ekadezavikRtasyAnanyatvAt / ataH puMvadbhAvo bhavatItyake vadanti // mAdhavamate tu sandhyakSarAnteSu klIveSu puMvadbhAvo nAstIti bodhyam // nAvamatikrAntaM yattadatinu // iti subodhinyAM svAntA npuNsklinggaaH|| (tattvadI0)-lokezakarasaMjJena shriikssemngkrsuununaa| vihitAyAM hi TIkAyAM kliiblinggo'gmcchubhH|| iti tattvadIpikayAM svraantnpuNsklinggaaH|| atha hasAntAH puNllinggaaH| (anaDuhazca ) puMsi paJcasu zau cAnaDuha AmAgama Ipi vA // (subodhinI )-anaDuhazca // anaDuzabdasyAmAgamaH syAt / atra caturAm zau cetyata Am zAviti padadvayamanuvRttaM paJcasviti ca / atra hicakAro'nuktasamucayArthaH / tena IkAre nAm / IpyAm vAH // IkAre bahanaDuhI / Ipi anaDuhI-anaDvAhI / patnyAditvAnnadAditvAdIp / tadantavidhiratra / priyAnaDvAn // (tattvadI0 )-anaDuhazceti // atra caturAm zau cetyata Am zau iti padadvayamanuvartate / atrAhuH / anaDuhazcetyatrAmAderanuvRttyaiva lAbhAttadarthoM na cakAraH kiMtu yogvibhaagaarthH| tathA ca ceti sUtre'naDuha iti sAviti numiti ca padadvayamanurtyAnaDuhaH sau numiti vyAkhyeyam / atrArthe caturAm zau cetyataH pRthagyogakaraNaM liGgam / evaM cAnaDuha iti sUtre'nuktasamuccayArtho bhinnazvakAro'nuvartya iti / tatredamavadheyam / yogavibhAgAnuvRttiklezagauravataH sUtrasyaiva lghutvaat| punastatra cakArAntarasyAzrayaNe AzritatyAge vaa'tigaurvmityaalocyopekssitm|ydpyuktm| nanvalpaviSayena numA bahuviSaya Am bAdhyatAm yathA ca numeveti cetsatyam / apyayorAdityato maNDUkaplutyA AdityanuvRtteravarNAtparato numvidhAnAt / kathamanuvRttAvapyAmamoH kRtayoreva num prathamAkArAdeva kimiti na syAditi cecchRNu evaM sati midantyAditi paribhASA bAdhyeta / tathA na bAdhyetAnuvRttizca sArthikA bhavati tathA kartavyam / yadi vA''mamorakRtayornum syAt nedamubhavamanugRhIta syAditi kRtayoreva tayornum bhaviSyatIti / atrApIdaM vicAryam / prathamato numyami kRte na kApi kSatiH / AmkaraNaM ukArasyaivAntyasvaratvAttataH parasyaivAmo vidhAnAt / asaMbhavatvAdabAdhAcca bAdhyabAdhakabhAvAbhAvaH // (sAvanaDuhaH ) anaDuhaH sau num // (subodhinI )-sAvanaDuhaH // asya num syAt sau pare // numayama ityato numi Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (122) siddhaantcndrikaa| [hasAntapuMliMgAH] tyanuvRttamapyayorAnnityamiti sUtrAnmaNDakaplutyA Adityanuvartate / tenAvarNAtparo'yaM num / ato vizeSavihitenApi numA''m na bAdhyate / amA ca num na vAdhyate // (saMyogAntasya lopaH) syAdau rase padAnte ca // (subodhinI)-saMyogAntasya lopaH // saMyogeti antasyeti ca chedaH / anukaraNAdvibhaktervaikalpikatvAdavibhaktiko nirdeshH| nAmna iti vizeSyam / saMyogeti vizeSaNam / vizeSaNena ca tadantavidhiH / tena saMyogAntasya nAmno'ntasya lopo bhavati syAdau rase ca / punaH padAnte vartamAno nAmno dhAtozca yaH saMyogastasyAntasya lopa iti // padAnte ythaa'ymrthH| acoskun // saMyogAntasyati kim / rut / saMyAgasya nAmno vizeSaNatvAdAderna tvaT // anaH zakaTaM vahatIti vigrahe anasi vahe. vip / anaso Dazca / yajAmiti saMprasAraNam / anaDuha si iti sthite / aamnumau| paratvAt saMyogAntalope kRte silopaH / anaDvAn / ' vasAM rase' ityanena numo datvaM na num vidhisAmarthyAt // (tattvadI.)-saMyogAntasya lopa iti // saMyoga antasyeti chedaH / anukaraNAdvibhaktavaikalpikatvAdavibhaktiko nirdeshH| tacca nAmno vizeSaNam / tsmaattdntlaabhH| tena saMyo. gAntasya nAmno'ntyasya lopo rase / padAnte vartamAno yaH saMyoga ityeva na tu nAmnastena dhAtoH saMyogAntasyApi padAnte bhavati / nAmno vizeSaNatvAdAderna staH / saMyogAvante yasyeti vigrahalAbhArthamantagrahaNam / anyathA somasutsthAnetyatrApi lopaH prasajyeta iti tu pratyekaM saMyogasaMjJeti pakSe / samudAyasaMjJApakSe tu saMyogo'nto yasyeti vigrahe'pi vyartham / vizeSaNatvenaiva tadantalAbhAt / lopazo'nuvRttAvapi lopagrahaNa sannacyuta ityAdau dvitvArtham / anyathA lopazi punarna saMdhiriti niSedhaH pravartata / / (sabhinnasya rAna ) anaDvAn, anaDvAhI, anaDvAhaH // (subodhinI)-sabhinnasya raan||raatprsy sasyaiva lopaH syAnnAnyasya vrnnsy|| caturo vArAn iti catuH / supratyayasya lopontra / sasyeti kim / Urcha / amAI // - ( tattvadI0)-sabhinnasyeti // rAtparasya sakAramAtrasya lopo na tu sabhinnavarNAntarasyetyarthaH / tena U ityAdi siddham // (dhAvam ) caturanaDuhordhAvamAgamo bhavati Amna / he anaDvan // (subodhinI )-dhAvam // caturanaDuhoramAgamaH syAdau pre| Amo'pavAdaH / caturazabdAttu gauNe / he priyacatvaH // (tattvadI0 )-dhAvamiti // caturanaDuhoranuvRtterAha-caturetyAdi // caturastu gauNatve he priyacatvaH / nuvidhisAmarthyAdvitvaM na // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAntapuMlliMgAH ] ttiikaadvyopetaa| (123) (vasAM rase ) vasulaMsudhvaMsusuanaDuhAM datvaM bhavati rase padAnte ca // anaDudbhayAm / anaDutsu // __ (subodhinI)-vasAM rase / bahuvacanamAdyartham / vasu cAtra pratyayo gRhyate na dhAtuAkhyAnAt / utsRSTAnubandhatvena vasukvasvoH saamaanygrhnnm| sau sa ityataHsa ityanuvartya SaSThayantaM vyAkhyeyam / tacca vasovizeSaNaM na srasAderavyabhicArAt / nApyanaDDaho'saMbhavAt / sAntavasvantasya khrasAdezca nAmno'naDuhazabdasya ca daH syaat|| sAntati kim / vidvAn // nAmna iti kim / srastam / dhvastam / khase capA iti tH| anaDutsu // ( tattvadI0)-vasAM rasa iti // bahuvacanamAdyartha lakSyadarzanAt / granthAntarasaMvAdAcca / vasuratra pratyaya eva na dhAtuH sAhacaryasya sarvatra niyAmakatvAt / sau sa ityataH sa ityanuvaye tacca vasorvizeSaNaM kArya naanyessaambhicaaraasNbhvaat| tena sAntavasvantasyeti vyAkhyeyamato vidvAnityatra na datvam / nAmno'dhikArAtsrastamityAdau na / smItyadhikAre'pi syAdinirAsAya rasagrahaNam / tena vidvadrUpa ityAdisiddhiH / ratvabAdhanArthamanaDuho rasa ityeva na sUtritam / vidva. dyAmityatra jhabe jabA ityanena sthAnasAmyAitvam / vidvasvityatra khase capA iti taH / sadi. tyatra 'vA'vasAne' iti tadau / evaM sthite'pi sakAre rUpAsiddharvasAdigrahaNam / tatra paratvApratipadoktatvAcca srorvisarga ityanena bAdhanAt / anyathA visarjanIyasya sa iti sUtravaiyarthyaprasaGgAt // vasAM kim / haribhyAm // rase kim / srasau // padAnte kim / viduSmAn // (dAderghaH) AyocAraNe dAdehakArasya ghatvaM bhavati dhAtojhase nAnazca rase padAnte ca // ( subodhinI)-dAderghaH // d Adiryasya sa dAdistasya dAdeH / atra dhAtugraha Nayamanuvartya ttraikmaadyoccaarnnprtipttyrthm| AyoccAraNe dAderdhAtorhasya ghaH syAt jhase padAnte ca / dAdernAmnazca hasya gho rase padAnte ca // DhasyApavAdo'yam // dhAto yathA / dogdhi / adheokU // AdyoccAraNe kim / adhogityatra yathA syAt // dAma lihamAtmana icchatIti dAmalihyati / nAmno ya iti yprtyyH| tataH kvipi dAmaliT atra mA bhUditi // ___ ( tattvadI0 )-dAdergha iti // d Adiryasya sa dAdistasya dhAtoisa iti / tena druhyA dityatra na / nanu adhok dAmalihamicchan dAmaliDityatrAvyAptyativyAptI iti cetsatyam / dhAtu grahaNadvayamatrAnuvartate / ekamAyuccAraNalAbhArtham / tenAdyuccAraNe dAditvAdadhogityatra ghatvam tatra svabhAvAnna ghatvam / kakhagAnAmanyatamastu dogdhrItyasiddherna kRtH|| (AdijabAnAM jhabhAntasya jhabhAzca sdhvoH) dhAtojhabhAntasyAva yavasyAdau vartamAnAnAM jabAnAM jhabhA bhavanti sakAre dhvazabde nAmnazca ra Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 124 ) siddhAntacandrikA | [ hasAntapulliMgA: ] padAnte ca // dhuk-dhug, duhau, duhaH / dhubhyAm / dhukSu // AyoccAraNe kim / dAma lihyatIti dAmaliTU - dAmaliD / dAmaliDyAm / dAmaliTsu-dAmaliTtsu || avayavasya kim / gardabhamAcaSTe gardabhayatIti gardhap / gardabha / gardhayAm / gardhapsu // ( subodhinI) -- AdijabAnAM jhabhAntasya jhabhAzca sdhvoH // maNDUkaplutyA bhidapAmityato bhi ityanuvartate / padAnte iti ca / AdizabdasyAvayavavAcitvAdavayavyAkAGkSAyAM dhAtornAmnazcetyAkSipyate / jhabhAntasyeti na dhAtorvizeSaNaM kiMtvavayavasya / jhabhAntasya dhAtoravayavasyAdau sthitA jabA jhabhAH syuH sAdau bhAdau padAnte ca / dhveti dhvedhvamoH sAmAnyagrahaNam / dhAtoryayA / dhakSyate / dhugdhve / adhugdhvam / adho || javAnAmiti kim / yotsyate // jhabhAntasyeti kim / dAsyati / javAnAM sabhA ityatra dabAnAM dhabhA ityapekSitamAdyayoradarzanAt // avayavasyeti kim / gardabhamAcaSTe iti gardabhayati / nAmno JirDiditi tripratyayaH tataH kvipUJilopau / gardhap avayavagrahaNAbhAve gakArasthAne'tra ghaH syAdityarthaH // duha prapUraNe / kvip / 'dAderghaH" iti ghatve jhabhAntatvAddhaH / vA'vasAna iti jabacapau / dhug - dhuk / jhave jacA iti jabatvam / dhugbhyAm / ghatvacapatve dhukSu // ( tattvadI 0 ) - AdijabAnAM jhabhAntasya jhabhAzca sdhvoriti // atra dhAtorjhasa iti nivRttaM sdhvorgrahaNasAmarthyAt / jhabhAntasyeti na dhAtorvizeSaNaM kiMtvavayavasya / tena gardabha- mAcakSANa: gardhaviti siddham || AdijabAnAmiti // Adayo jabAH AdeH parA AdAvu - padezAvasthAyAM jabA iti pakSatrayamapi na / garddhabityatra gakAre'tivyAptairna prathamaH / dhugityatrA - vyAptena dvitIyaH / punargarddhanityatrAvyApterna tRtIyaH / kiMtu Adau dhAtusaMjJApravRttikAle iti sthite dAmaliDityatra dakAre garddhabityatra gakAre cAtivyAptiriti cenna / antyabAdhe'ntyasadezasyeti paribhASAzrayaNAt / bhi dapAmityato maNDUkaplutyA bhItyanuvRtterAha - bhakAre ceti // ( ho DhaH ) hakArasya tvaM bhavati dhAtorjha se pare nAmnazca rase padAnte ca // liT-liDU, lihau lihaH / liTsu - liTtsu // (subodhinI ) - ho DaH // dhAtorhasya DhaH syAt jhase padAnte ca // nAmno hasya DhaH syAdrase padAnte ca / dhAtoryathA / lekSyati / aleT / 'liha AsvAdane' kvip / sau paratvAt Dhatve silopaH / jabatvacapatve / liT-liD / supi Dhasya capatve kRte nAtsasya veti / dhuTaH capatvena tataH zase capasya dvitIyo veti tasya tho na / kukTukvarjitasyetyuktatvAt / STutvaM tu na zaGkhayameva ' ToranyAt ' ' supo na' iti ca Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [hasAnta puMlliGgAH ] TIkAdvayopetA / ( 125 ) niSedhAt / liTtsu / dhuDabhAve'pi zase capasyeti Tasya Tho na pUrvavat / TutvaM tu syAdInAmiti niSiddhameva // ( tattvadI 0 ) - ho Dha iti // TaThaDAnAmanyatamastu leDhItyAyasiddherna kRtaH / tathA jhabhAntatvAbhAvAttathordha ityasyApravRtteH // (duhAdeva) hamuhasnuhastihAM vA ghatvam // dhruk - dhrug--dhruT-dhruDU, hau, druhaH / dhrugbhyAm - dhuDbhyAm - dhukSu dhruTsa-ghuTsu // evaM muhasnuhasnihaH || vizvavAT -- vizvavAD // ( subodhinI) -hAdeva // druhamuhasnuhasnihAM ghatvaM vA // druha, jighAMsAyAm / muha, vaiviye / SNuha, arddharaNe / SNiha, prItau / duherdAditvAnnityaM prApte anyeSAmaprApte vibhASeyam / druhAdInAM hasya vA ghaH syAt dhAtorjhase padAnte ca / nAmno rase padAnte ca / pakSe DhaH / dhAtoryathA / droDhA-drogdhA / adoghoTU-adodhoka | vizva vahatIti vigrahe ari viNiti viN pratyayaH / vizvaM vAhayatIti jJyantAt tu vA viNupratyayo bodhyaH // ( tattvadI 0 ) hA devaiti // nanu druhAdergaNa nirdiSTatvAdasya tipeti niSedhAdyaGi luki dodhu gityatra na pravRttiriti cenna / tasyAnityatvAbhyupagamAt // 0 1 ( vAho vo zasAdau svare ) vAho vakArasyau bhavati zasAdau svare pare taddhitasvarayopakAre ca // vizvauhaH / vizvauhA / vizvavAbhyAm / vizvavATsu - vizvavATtsu // ( subodhinI ) - vAho vau zasAdau svare // vakArAkAra viziSTasya vAzabdasyetyarthaH // nAditi dhuT / capatvam / vizvAvAdvatsu // ( tattvadI 0 ) - vAho vo zasAdau svare iti // vAho vA au iti cchedaH / vAho vA gRhIto'tra na tu nipAto vyAkhyAnAt ityabhipretyAha // vA zabdasyeti // vA ityAdiprayogAstUhateH kvipi / vahastvanakArAnte upapade viNo'saMbhavaH / phaNIndreNAnaGgIkRtatvAt // ( sadeH sADhi ) saoNDharUpe sati saheH sasya So bhavati // turASATU - turASAD, turAsAhau, turAsAhaH / turASADbhyAm / turASATsu // iti hAntAH // (subodhinI ) - sahe : sAThi // Satvamanuvartate / turaM daityavegaM sahate iti vigrahe viNU | turaM tvaritaM sAhayatyabhibhavatyarIniti vigrahe tu JyantAt kvip / sahAditvAt pUrvapadasya dIrghaH / turASAT // ( tattvadI 0 ) - saheH sADhIti // saheriti kim / saha Dhena vartata iti saDhaH yasya nAmni zabdo'sti / yathA SaNDha iti / sadasyApatyaM sADhirityatra mA bhUt // (diva au) divo nAmna aukArAdezo bhavati sau pare // sudyauH, sudiva // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 126 ) siddhAntacandrikA | [ isAntapuliMgAH ] ( subodhinI ) - diva au // samAnAdelopa ityato maNDUkaplutyA adhAtorityanuvartate tena dhAtorna bhavati / akSaidavyatIti akSadyUriti kvivantAt / diveDivirti Div pratyayaH / varNamAtravidhitvena sthAnivattvAbhAvAddhasepa iti silopo na / suSThu smin sauH // ( tatvadI0 ) diva au // niranubandhakagrahaNe sAnubandhakasya grahaNaM neti paribhASayA divu krIDAdAvityasya dhAtorna grahaNam / tenAkSarityAdau paratvAdvasyotve ekadezavikRtanyAyena prAptamapyautvaM na // ( U rase) diva udAdezo bhavati rase padAnte ca // sudyubhyAm / sudyuSu // iti vAntAH // caturazabdo nityaM bahuvacanAntaH // ( subodhinI ) - U raseM // adhikRtasya nAmnI divazabdena vizeSaNAttadantavidhiH / divo nAmnaH uH syAt rase padAnte ca / tadante vimalaghu // iti vAntAH // ( tattvadI 0 ) - U rase // u: rase iti chedaH / padAnte ceti // brUnoM Na iti sUtrAdanta ityanuvRttamatra padAntaparatayA vyAkhyeyamityAzayaH / viparItanirdezastu prayojanAntarArthaH / tadagre sphuTIkariSyate / vA'bhyA iti sUtra tu vyarthameva yozabdAdeva dyAmiti siddheH // ( caturAmzau ca ) caturazabdasyAmAMgamo bhavati paJcasu zauca na tvIti // catvAraH / caturaH / caturbhiH // ( subodhinI ) - caturAma zauca // nAmnazcaturazabdena vizeSaNAttadantavidhiH / cakAreNa paJcasviti saMbadhyate / caturityavibhaktiko nirdezaH / tadante priyacatvAH / caterurityurUpratyaye catuzabdaH / ImAvitIkAre tu na // ( tattvadI0 ) - caturAmzau ceti // catuH Am zau ceti chedaH // caturiti luptaSaSThIka padam / cakAreNa pazcasviti labdham / nAmnazvaturo vizeSaNAttadantalAbhaH // 1 (raH saMkhyAyAH ) rephAntasaMkhyAyAH parasyAmo nuDAgamo bhavati NatvaM dvitvaM ca caturNAm / caturSu // priyAzvatvAraH priyANi vA catvAri yasyAH sA priyacatvAH / he priyacatvaH / priyacatvArau, priyacatvAraH / priyacaturaH / gauNatve nuT na / svArthAvacchinnaparArthAvalambanaM gauNatvam / priyacaturAma // kamalaM kamalAM vA''cakSANaH kamala, kamalau, kamalaH / phal phalau / phalbhyAm // iti lAntAH // (subodhinI) raH saMkhyAyAH // nAmno nakAreNa vizeSaNAttadantavidhistenAntagrahaNam / Natvam / rahAdyapo dviriti dvitvam / caturNAm / yak caturviti sUtre Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAntapuMlliMgAH ] ttiikaadvyopetaa| (127) rakArapaThanAnna visrgH| priyAzcatvAraH puruSAH priyANi catvAri kulAni vA yasyAH sA strI priyacatvAH / tadantatvAdAm / he priyacatvaH ityatra dhAvamityam / gauNatve tu tuTa neti // gauNatve rephAntasaMkhyAyA Amo nuD na / anyapadArthavRttitvena saMkhyAbhidhAyitvAbhAvAt / prAdhAnye bhavatyeva / paramacaturNAm // iti raantaaH|| 'kamalaM jalapadmayoH' iti vizvaH / 'kamalA zrIharipriyA' ityamaraH // kamalaM kamalAM vA''cakSANa iti nAmno jiDiditi jipratyayaH / jyantAt vipi jariti jilopH| kamala / SatvaM kamalSu // phalamAcakSANa iti phal / toyamAcakSANa ityAdau tu 'yavayorvase' iti yalope to iti syAdato yAnto noktH|| iti laantaaH|| (tattvadI0 )-raH saMkhyAyA iti // ra iti kim / triMzatAm / 'viMzatyAdyAH sadaikatve' iti niyame'pi saMkhyArthe dvibahutvesta ityanena saMkhyAyA dvibahutvayorapi saMbhavAt // saMkhyAyA iti kim / vArAm / rephAntasaMkhyAyA vihitasyAmo nuDiti vyAkhyAnAdityAzayenAha-gauNatva iti // gauNatve cAnyapadArthavRttitvena saMkhyAbhidhAyitvAbhAvAt / DraNaH saMkhyAyA ityekayogastu na kRto rephAntato'pi jazzasorlak syAt / yadi tvekadezo'pyanuvartate ityAzrIyate tadaikayogo'pi sAdhureva // kamalA lakSmIH // (mo no dhAtoH) mAntasya dhAtormasya no bhavati jhase padAnte ca // (subodhinI)-mo no dhAtoH ||maantsy dhAtonaH syAt jhase padAnte ca // (vamayozca ) prazAn / prazAmau / prazAmaH / prazAnyAm / prazAnsu // kaH, ko, ke / zeSaM sarvavat // (subodhinI ) vamayozca // mAntasya dhAtornakArAdezaH syAt vakAre bhakAre ca pare // SaSThayA nirdisstttvaadntysyaadeshH| sipratyaye paratvAnnakAre kRte silopaH / prazAnityatra nAmnA no lopaziti nalopo na natvasyAsiddhatvAt / yadvA nAmno na iti sUtre pUrvamevopapAditatvAt / zamu upazame / vip / amAntasyeti dIrghaH / prazAmyatIti prazAn / vamayostu / cakSaNvahe, cakSaNmahe / padAnte c|ashNshn / acNskn|| padAnte kim / prazAmau / dhAtvadhikArAdeva dhAtoriti labhyamAne punardhAtugrahaNAnAmadhAtorne / ayamivAcaran idAm / prazAnbhyAmityAdau nazceti nakArasyAnusvAre vizepAbhAvAtsAmarthyAcca nAnusvAraH // kAyateDimiti Dimpratyaye niSpannaH kimshbdH| tyadAderityatve kRte sarvazabdavadrUpam // (tattvadI0 )-nasya lopo noti nAmno no lopazadhAvityatra nAnna ityasyAnuvRttAvapi punarnAmagrahaNAnnAmasaMjJApravRttikAle nAntArthamityAzayaH / (idamo'yampuMsi ) idamaH puMsi sAvayaM bhavati // ayam // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 128 ) siddhAntacandrikA | [hasAntapulliMgA: ] ( subodhinI ) - idamo'yampuMsi // so sa ityataH sAvityanuvartate // silope ayam / puMsi kim / idam // nanvatra luki na tannimittamiti paribhASayA na bhavi - Syati / satyam / tasyA anityatvajJApanArtha puMsIti / tena priyatisR ityAdi siddhayati // indeH kamirnalopazceti kamipratyaye idamuzabdaH // (tattvadI 0 ) - idamo'yam puMsIti // idamaH kim / yaH // puMsIti / kim / idam || na cAtra luki na tannimittamityeva bhaviSyatIti cetsatyam / tasya anityatvajJApanArtham / tena haiM priyatisR ityAdi siddham // ayamiti // hasepa iti serlopaH // ( dasya maH ) tyadAderdakArasya matvaM bhavati syAdau / imau ime // tyadAdeH saMbodhanAbhAvaH / imam, imau, imAn // ( subodhinI ) - dasya maH // tyadAderdasya maH syAtsyAdau vibhaktau // syAda kim / asyApatyamaidamaH / amumicchatItyadasyAte // nanu dvAvityatra kasmAnmatvaM n| Nu / syAdAviti dasya vizeSaNam / arthavazAdvibhaktivipariNAma ityuktatvAt sthAdiparasya dasyetyarthaH // yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi ityuktatvAdakAravyavadhAne sati bhavati na ca dvivyavadhAne / kvacid dvayorita nirdezAdvA na / tyadAdyatve matve autve ca imau / tyadAdeH saMbodhanaM nAstItyutsargaH / pracuraprayogAdarzanamevAtra mUlam / bhASye tu he sa ityuktam // ( tattvadI 0 ) - dasya ma iti // nanu dvAvityatra kimu na matvamiti cenna / do ma iti vaktavye akAroccAraNamakAraparasyaiva dasya matvArtham / atrAhuH / ata eva tyaditi tyadAdeH / na cAtra tya - dAdyatvaM bAdhakam / paratvAnmatvaprasaGgAt / atvAvakAzo dvau / matvavAn imau / sya ityatrobhayaprasaGge paratvAnmatvam / na cAtvavidhau tyadAdigrahaNaM vyartham / idamAderiti vaktuM yuktam / uttaratra caritArthatvAditi / atredaM vaktavyam / sya ityAdau kRte'pi matve pazcAttyadAdyatvena rUpasiddheranivAryatvAt / na ca matvavidhisAmarthyAdevAtvaM neti vAcyaM matvavidherimAvityAdau caritArthatvena jJApanAyogAt / parjanyavallakSaNa pravRtteriSTatvAcca / sa napuMsakamityAdinirdezAcceti // tyadAdeH saMbodhanAbhAva iti // autsargikazcAyam / he sa iti bhASyaprayogAt / abhAvastu pracuraprayoge saMbodhanAbhAva ityevaMparatayA vyAkhyeyaH / yattvAhuH / " idamastu saMnikRSTe samIpataravarti caitado rUpam / adasastu viprakRSTe taditi parokSe vijAnIyAt" iti vacanAdevaMvidhasyArthasyAbhimukhIkaraNAnarhatvAditi tadApAtataH / sannikRSTAdizabdAnAmiva idamAdInAmapi saMbodhyasamarpakatve bAghakAbhAvAt / viprakRSTasyApi buddhayA sannidhApitasya bahuzaH saMbodhanadarzanAcca // tathA ca bhaTTiH / 'hApitaH kvAsi he sukha bahvevaM vikAlApa sA // ' iti // ( ana TausoH ) idamosnAdezo bhavati TausoH parayoH // anena // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAntapuMlliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (129) (subodhinI)-ana TausoH // idamo'yamityata idama ityanuvartate / TenetInAdezaH / anena // (tattvadI0 )-ana Tosoriti // anA'pIti tu lAghave'pi pratipattigauravAdupekSitam / tathA hi / TA ityAkAramArabhya supaH pakAreNa pratyAhArAzrayaNe itaravibhaktAvanyavidhAnAtparizeSAhausoreva lAbhaH / Apo'pi syAdAviti vizeSaNena vAraNam ityAdipratipattigauravam / tasmAdyathAnyAsameva // (sbhyaH ) sakAre bhakAre ca pare idamo'kAro bhavati kRtsnasya / / adi / AbhyAm // (subodhinI)-sbhyaH // sa ca bhU ca anayoH samAhAraH sbh tasmin sbhi / sakArabhakArAdau syAdau idamazabdasya aH syAt / sbhyaziti suvacam / yataH sarvasya syAt // adbhItyAve AbhyAm // ( tattvadI0)-sbhyaH // s ca bh cAnayoH samAhAraH sbha tasmin sbhi a iti cchedH|| yasminvidhistadAdau varNagrahaNe iti saadibhaadigrhH|| na ca SaSThInirdiSTasyetyantasya bhaviSyati / tasyAnityatvAt sbhyazityasyaiva suvacatvAt / / (bhis bhis ) idamadasorbhis bhiseva bhavati na bhakArasyAkAraH // ebhiH| asmai / asmAt / asya, anayoH, eSAm / asmin, eSu // (subodhinI)-bhim bhis // idamo'dasazca bhis bhiseva bhavati // bhiso bhividhAnaM bbhya ityatvabAdhanArtham / e sbhItyetve ebhiH / adasastu amIbhiH // . (tattvadI0 )-bhis bhisiti // phalaM kimityAha--na bhakArasyeti / / hrasvo vetyato vetyanuvartya tasya vyavasthitatvAdiha na / imakena, imakAbhyAm, imakaiH // (idametadoranvAdeze dvitIyATaussvenadvA) enam, enau, enAn / enena / enayoH / kiMcitkArya vidhAtumupAttasya kAryAntaraM vidhAtuM punarupAdAnamanvAdezaH / yathA'nena vyAkaraNamadhItam / enaM chando'dhyApaya // nopadhAyAH nAmno no lopazadhau / rAjA, rAjAnau, rAjAnaH / he rAjan / allopaH svare'mvayuktAcchasAdau zcutvam // ( mubodhinI )-idametadoranvAdeze dvitIyATaussvenadvA // dvitIyAyAM Tausozca parato'nvAdeze idametadorenadAdezo vA syAt // anvAdezamAha / kiMcitkArya vidhAtumupAttasya gRhItasya zabdasya kAryAntaraM vidhAtuM bodhayituM punarupAdAnaM grahaNam / so'nvAdeza ucyate / "ISadarthe kriyAyoge maryAdAbhividhau ca yH| etamAtaM Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (130) siddhAntacandrikA [hasAntapuMlliMgAH) Dita vidyAt" ityatra tu ISadarthAdayo na vidhIyante kiMtvanUdyante iti naatraindaadeshH|| evam 'naktaM bhIrurayaM tvameva tadimaM rAdhe gRhaM prApaya' ityatrApi bhIrutvasyAnuvAdyatvaM bodhyam / yathA / anena puruSeNa vyAkaraNamadhItaM paThitam enaM puruSaM tvaM chndo'dhyaa| paya paatthy||itimaantaagraajte iti raajaa| 'kan yuvRSitakSirAjidhanvidyupratidivaH iti knprtyyH| paratvAnnopadhAyA ityupadhAdIrghaH / 'hasepaH' iti silopaH / tato nAmno no lopaziti na lopH|| zasi tu 'allopaH svare' ityallope kRte zcutvam // (tattvadI0)-vyavasthitatvAdaparamiha phlmityaah-idmetdoriti||kiNcitkaary vidhaatumiti|| kartum apUrva bodhayitumityarthaH / upAttasya gRhiitsyetyrthH| kAryAntaramanyatkAryamityarthaH / punarupAdAnaM grhnnmityrthH|| 'ISadarthe kriyAyoge' iti zloke tu ISadarthAdayo na vidhIyante kiMtu anUdyante / tena enadAdezo na / etena 'naktaM bhIrurayaM tvameva tadimaM rAdhe gRhaM prApaya' ityapi vyAkhyAtam // bhIrutvasyAnuvAdyatvena vivakSitatvAt na tu vidheyatvena // (joH ) jakAratrakArayoryoge jJo bhavati // raajnyH| rAjJA / rAjAyAm / nalopazi na vibhaktikAryam / paJcasviti jJApakAt / rAjabhiH / veGayoH / rAjJi--rAjani / rAjJoH, rAjasu // evaM vRSAdayaH // yajvanaH / yajvanA // AtmanaH / AtmanA // pravidivA, pratidivAnau / allope kate // (subodhinii)-jnyorjH||ubhyooNge jJa ityakSaraM bhavati / / rAjJaH / nasya lopazi na vibhaktikAryam / paJcasviti jJApakAt / ato rAjabhyAmityatrAdbhItyAtvam, rAjabhirityatra bhya ityatvam, rAjabhya ityatra esbhItyatvaM ca na / veGayoriti vopadhAlope rAjJi-rAjani // vRSA indraH / kannantaH // iSTavAniti yajvA / kibbanibDA iti vnipprtyyH| amvayuktAdityuktatvAnnopadhAlopaH / yjvnH|| attiityaatmaa| atatermaniNa iti maniNa pratyayaH / amvyuktaadityukttvaannopdhaalopH|aatmnH // suSThu dharmo yasyAsau sudharmA / dharmAdityan / amvayuktAdityuktatvAnnopadhAlopaH // sudharmaNaH // pratidIvyatIti prtidivaa| knnntH| zasi 'allopaHsvare' ityallope kRte|| (tattvadI0)-yajvana iti // vaantsNyogtvaannaallopH|| Atmana iti||maantsNyogo'tr|| (yvovi hase ) dhAtoriduto| bhavati rephavakArayorhasaparayoH // pratidInaH / prtidiinaa| pratidivAyAm // - (subodhinI )-yvorvi hase // raca v ca anayoH samAhAro v tasmin vi / rephavakArayoH parataH padAnte ca dhAtorikArokArayodIrghaH syAt / kIdRzayoH / hasaH paroyayostau hsprautyorhspryoH| prtidiinH||naamno na iti nalApe pratidivabhyAm // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAntapuMlliMgAH ] ttiikaadvyopetaa| (131) (tattvadI0)-yvo vi hasa iti // yvoH viM hasa iti cchedaH / izva uzca yU tayoH yyoH / ra ca v ca etayoH samAhAraH tasmin vi / hasa iti rephavakArayovizeSaNamityAzayenAha-hasaparayoriti // __ (zvAdeH ) zvAderva utvaM prAmoti zasAdau svare IpIkAre ca // zunaH / zunA, zvAyAm // yuunH| yUnA, yuvAyAm // maghavA, maghavAnau, mghvaanH| mghonaa|| - (subodhinii)-shvaadeH|| zvayuvamaghonAM va uH syAt zasAdau svare Ipi pratyaye IbhAvitIkAre ca // prAtipadikagrahaNe liGgAbhidhAyistrIpratyayaviziSTasyApi grahaNamiti paribhASA vibhaktinimitta kArya na pravarttate / ato yuvatIH pazyetyAdau notvam / akArasahitasya vasyotvam // zvA kukkurH|| yuvA trunnH| yuvanazabde vasyotve kRte dIrghatvam / yUnaH // maghavA indrH| vasyotve otve ca kRte mghonH|| . ( tattvadI0)-zvAderiti / nanu yuvatIH pazyetyatra kathaM notvaM nAmagrahaNe liGgAbhidhAyakapratyayaviziSTasya grahaNamiti paribhASAzrayaNAditi cetsatyam / vibhaktinimitta kArye liGgaviziSTagrahaNaM neti niSedhAt / sasvarasya vasyotvan / allope'pi siddhe Dau vikalpAt // (arvaNastrasAvanaJaH) natrA rahitasyAvannantasya tR ityantAdezaH syAnna tu sau // (subodhinI)-arvaNastrasAvanamaH // nanu RdhAtovicpratyaye guNe ca ariti rUpaM tasmAdatupratyaye arvantAvityAdi setsyati RdhAtoreva vanippratyaye tvanarveti setsyati / rUDhizabdazcAyam / 'vAjivAhArvagandharvahayasaindhavasaptayaH' ityamaroktatvAttatazcArtho'pi na bhidyate / kimanena sUtreNeti cet ucyate / nAntatAntayoH sarvatra prayoge prApta sau pare naJyupapade ca nAntasya prayogo'nyatra tu tAntasya prayogo bhavatIti vyavasthArtha sUtram // (tattvadI0 )-arvaNastrasAvanaJa iti // RdhAtorvici guNe ca ariti rUpaM tasmAdgatau arvantAviti / rUDhizabdazcAyam / 'vAjivAhArvagandharvayasaindhavasaptayaH" ityamarakozAt / tathA ca shriihrssH| 'vAhairalupyata sahasrahagarvagarvaH' iti prAyukta // __ (vito num ) ukArAnubandhasya RkArAnubandhasya ca numAgamo bhavati puMsi paJcasu // arvantau, antiH / antim, arvantau, arvataH / arbatA, arvadyAm // ananaH kim / anarvANau // asau kim / arvA // (subodhinI)-vito num // uzca A ca nau vrAvitau yasya sa vit tasya vritH| uditaH Rditazca num syAt / 'mo naH puMsaH' ityato maNDUkaplutyA pusa ityanuvartate / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (132) siddhaantcndrikaa| [hasAntapuMlliGgAH] tena puMsi pnycsvityrthH| dhaatornlopino'nycterev| aJcerdIrghazcetyato'zcarityapakRSyate / tatraiva vA'zceriti vibhajya paJcasviti numiti cAnuvartate / aJceriti nirdezAt nalopino grahaNam / dhAtAzced bitkArya tarhi aJcatereveti niyamArthamidam / tena saMsAdInAmIbanumau na / RdittvAnnum / arvantau / naJtatpuruSe tu na arvA / anA / yjvvt|| (tattvadI0)-vito numiti // uzca A ca vau tau itau yasya sa bit tasya tritH| atrAdhAtoreva aJcaternuvidhAnAt / anyathA vittvAdavAJcaterapi siddhe nuvidhAnaM vyartham / ataH siddhe sati punarnuvidhAnaM jJApakam / dhAtozcedvitkArya tIJcatereva / tena sadityAdau n|| ( ito'tpaJcasu) pathinmathinkrabhukSinzabdAnAmikArasyAkArAdezo bhavati puMsi paJcasu zau ca // (subodhinI)-ito'tpaJcasu // pathAM TerityataH pathAmityanuvRttam / pathyAMdarito't syAt puMsi paJcasu zau ca // zau supanthAni / puMsi kim / supathi / patesthazceti cAdinipratyayaH / pathin // manthateH kinpratyaye mathinzabdaH // RbhukSAH svargavajrayoH / ' tato'styarthe inpratyaye RbhukSin // (tattvadI0)-ito'tpaJcasu // pathAM TerityataH pathAmityanuvRttebahuvacananirdezAttatraiva pathyAdilAbhaH / atrAdvacanaM tu cintyam / ita A paJcasvityeva suvacam / tathA ca A sAviti sUtramapi na kartavyaM bhavati / taparakaraNaM tu dIrghanivRttyartham / tathA ca panthAnamicchatIti vAkye pathIyatIti / tataH vipi yata ityakAralopaH / ekadezavikRtasyAnanyatvAdA sAvityAtvam / naTa panthAH / ito'tpaJcasvityatvaM na bhavati ita iti taparatvAt / yavau veti bAdhitvA nityatvAt tho nuT tataH saMyogapUrvatvAdiy / paMthiyau / zasAdau pathA TeH / pathaH / pthaa| bhyAmAdau pathibhyAmityAdi / evaM cAvacanamA sAviti sUtraM ca sArthakaM bhvti| anye tupathI pathyau RbhukSIH RbhukSiyAvityAdi udAjahuH / gauNatvAdAtvAdi neti / ekadezavikRtanyAyo'pi mukhya caritArthatvAnna / anyathA sarvamicchansarvIrityatrApyakaH syAt / taparatvaM tu mukhasukhArthamityAhuH / atra kacit / padakArye gauNamukhyanyAyo na nAmakAyeM / anyathA gAM vAhIka pazyetyAdAvAtvaM na syAt / akastu sarvAdipAThAbhAvAnna / taparasyApi sArthakyameva / anyathA iradityavAvakSyata / tapare tu pathAmiti nirdezena nAntaprakRtyanukaraNAnnAntAnAmeva pathyAdInAmAtvAdi prakRte nAntatvAbhAvAnneti / nacaikadezavikRtanyAya evamapi durvAra iti vAcyam / nAntatvavivakSAsAmArthyAdeva prathamaM nuTi tahAdhanAt / evaM ca paMthA ityatrApi nAntatvavivakSAsAmarthyAdeva nuTU tata Atvam / anyathA nityatvAdvizeSavihitatvAcca pUrvamAtve'nAntatvAt nthAdezo na syAt / (tho nuTU) pathimathosthasya nuT syAt puMsi paJcasu zau ca // ( sugedhinI0 )-tho tuT // pathyAdasthasya nuT syAta puMsi paJcasu zau ca // thasyeti kim / RbhukSAH // puMsi kim / supathi // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAntapuMliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (133) (tattvadI0 )-tho nuDiti // atra dvayorevAnuvRttiH tRtIye thasyAsaMbhavAt // nanu thasya nuDiti sUtryatAm / thasyeti nirdezAdakAro'pi / tathA ca kimiti sUtreNeti cetsatyam / RbhukSA iti na siddhayet // (A sau) pathimathiRbhukSAM TerAtvaM bhavati sau // panthAH, panthAnau panthAnaH / he panthAH / panyAnam // (subodhinI)-A sau // payAM Teriti padadvayamanuvartate / pathyAdeSTerAtsyAt siprtyye|| sau kim / pathibhyAm // __ (tattvadI0 )-A sAviti // atra pathAM Teriti padadvayamapyanuvartata ityataAha-TerAtvamiti // atrAhuH / pathyAdInAmantyasyAtvaM bhavati / antyasyeti SaSThInirdiSTasyati paribhASayA labhyate iti / atra sAkSAdanuvRttaM Teriti tyaktvA paribhASAlabdhasyAntyasyetyasyAnukaraNe gauravAt / A A iti prazleSAdanunAsikasyApi sthAne vihito nAnunAsikaH // nanu kimarthamAtvam / ito'dityatve nopadhAyA iti dIrghatve sau rase nalopazi pazcAdvisarge panthA iti rUpasiddheriti cenna dhau nalopazo'bhAve he paMthA iti na siddhayet / rAjetyatrAniSTApattezca / a sAvityeva tu na kRtaM nakAramAtrasyAtve savarNadIrvatvena siddhe'pi pathIzabdasya paMthA itysiddheH| TeranuvRttau tu mukhye'pi rUpAsiddhezca // ( pathAM TeH pathimathiRbhukSAM TeloMpo bhavati zasAdau svare IpIkAre ca // pathaH / pthaa| pathiSu // evaM manthAH / RbhukSAH // striyAM nAntatvAdIp / supathI / sumathI / anRbhukSI senA // klIbe zobhanaH panthAH yasmin vane tatsupathi vanam // (subodhinI)-pathA TeH // pathyAdeSTelopaH syAt zasAdau svare IpIkAre ca // pathAmiti bahuvacanamAdyarthama / striyAM vraNa itIp / ttssttilopH| suSThu panthAH yasyAH sA supathI rathyA / RkapUrityapratyayo na na pUjane' iti niSedhAt / kapratyayastu samAsAntavidheranityatvAnna // suSThu manthAH yasyAM sA sumathI nagarI // na vidyate RbhukSAH indro yasyAM sA anubhukSI senA // klIce suSTu panthAH yasmin tat supthi| AtvaM tvatrana / luki na tannimittamiti niSedhAta // (tattvadI0 )-striyAmiti // supathIti // A sAvityAtvaM tho nuDiti ca liGgaviziSTaparibhASayA prAptamapi vibhaktau liGgaviziSTAgrahaNamiti niSedhAnna bhavati // (dhau napuMsakAnAM nasya lopo vA )he supathina-he supathi / supthii| supanthAni // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (134) siddhaantcndrikaa| [hasAntapuMlliMgAH] ( subodhinI)-dhau napuMsakAnAM nasya lopo vA // he supathi ityatra nalopasyAsiddhayatvAd vRNAmiti guNo na / dvivacane pathAmiti ttilopH| supathI / zau tvatve nuTi ca dIrghatvam / supanthAni // kiMca panthAnamAtmana icchatIti pathIyati / tataH vip| yata ityallopaH / yavayoriti ylopH| ekadezavikRtasyAnanyatvAdA sAvitvAtvam / tho nuDiti nuT / panthAH / atvaM tu na ita iti tapakaraNAt / yyArdhAtoritIya / panthiyau // evam RbhukSAH, RbhukSiyau // (inAM zau sau ) in han pUSan aryaman ityeteSAM zau sau cAdhau pare upadhAyA dIrgho bhavati nAnyatra // daNDI / he daNDin / daNDinau, daNDinaH // evaM kalinhalinyazasvinvAggminprabhRtayaH // vRtrahA, vRtrahaNau, vRtrahaNaH // (subodhinI)-inAM zau sau|| bahuvacanamAdyartham / arthavatparibhASAyA AnatyatvAdarthavato'narthakasyApIno'tra grahaNam / upadhAyA ityanuvartate / adhAviti ca / nopadhAyA ityanenaiva siddha niyamAmidam / tadAha / inAdInAmupadhAyAH zAveva dIghaH syAnnAnyatreti / upadhAdIrghasyaivAyaM niyamaH / tena vRtrahevAcaratIti vRtrahAyate / kartuye / ityatra ye iti dIrgho bhavatyeva / vRtrahaNI ityatra 'amasya kADiti jhase' iti yo dIrghaH so'pi niyamena vyAvaya'te / upadhAdIrghamAtrApekSayA niyamavidhAnAditi / sAvitu tu vidhyartham / pUrveNa niyamAt sAvaprAptaH / yogavibhAgAbhiprAyeNeva zo sAviti nirdezo'sti anyathA zisyorityevAvakSyat // nanu panthA ivAcaratIti pathInAta / kip / ityAdau JamAntasyetyupadhAdI? na prApnoti / pathyAdInAminnantatvAt / innAdInAM zau sAvevetyupadhAdIghasya niyamAditi cet / ucyate / yatra inAmiti sUtraM pravartate tatraivAyaM niyamaH / yathA daNDIvAcaratIti daNDIyati / kvip / vRtrahaNati / puussnnti| aryamaNati iti // daNDo'syAstIti daNDI / mAntopadhAditIn / zau bahavo daNDinaH santi yeSAM tAni bahudaNDIni // musalamasyAstIti musalI / halamasyAstIti halI / 'tAlAGko musalI halI' ityamaraH // yazo'syAstIti yshsvii| vin|| vAgasyAstIti vAgagmI / gmin // vRtraM hatavAniti vRtrahA / kvivantaH / 'vAsavo vRtrahA vRSA' ityamaraH // avakupvantare'pIti Natvam / vRtrahaNau // __ (tattvadI0)-inAM zau sAviti // bahuvacanAdinAdilAbhaH / aninasminsamudAye'nino'pi intvamAropyate chatriNo yAntItivat / arthavatparibhASAyA anityatvAdanarthakasyApIno grahaNam / sAviti grahaNAttadantaM gRhyate pUSAryamNoH kevalayoH puMstvAt zerabhAvAt / nopadhAyA iti siddhe vidhirArabhyamANo niyamAya / tena innAdInAmupadhAyA dIrghaH zAveva nAnyatreti niyamaH / niyamazvopadhAdIrghasyaiva nAnyasya / tena daNDIyati daNDIbhUta ityAdau bhavatyeva diirghH| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAntapuMlliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (135) ye cvAvityatropadhAgrahaNAbhAvAt // nanu panthA ivAcaran pathInatItyatrApi jamAntasyetyupadhAdI. |'pi kathaM pathyAdInAminnantatvAditi cetsatyam / yatra inAM zau sAviti sUtrapravRttistatraivAyaM niyamaH / pathyAdiSu tu ito'dityAdeH pravRttisaMbhavAnna niymH|| (hano ne ) hano hakArasya gho bhavatyavyavadhAne nakAre niti Niti ca pare // (subodhinI )-hanodhne // hanaHpne iti cchedaH / Adisvarasyetyato NitItyanuvRttam / jiti Niti pratyaye nakAre ca pare hanterhasya ghaH syAt // ( tattvadI0 )-hanonne iti // hanaHpne iti cchedH| Adisvarasyetyato bNitItyanuvartate // ghasaMyoge NatvaM na ) vRtraghnaH / vRtranA / vRtrahAyAm // evaM pUSan / aryaman // saMkhyAzabdAH paJcanaprabhRtayo bahuvacanAntAstriSu sarUpAH // .. (subodhinI )-'allopaH svare' ityallope ghatve ca kRte avakupvantara iti Natve prApte Aha-ghasaMyoge NatvaM na // dhakArAtparasya NatvaM na bhavati / vRtraghnaH / vRtrnaa|| pUSA sUryaH // aryamA raviH // (tattvadI0)-ghne ityatra tantrAdinA na ityatra nasyAdezo neti vyAkhyAnamapItyAzayenAhagha-saMyoga NatvaM neti // (jazzasoluk ) SakAranakArAntasaMkhyAyAH parayorjazzasorlak // paJca / paJca / paJcabhiH / pnycaayH| pnycaayH|| (subodhinI)-jazzasolak ||sNkhyaayaa iti SNa iti cAnuvartate // saMkhyAyAH kim / vipuSaH / pAmAnaH // SNa iti kim / catvAraH // zatAni sahasrANItyatra saMnipAtaparibhASayA jazzasoluMg na / tathA hi / manipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya / saMnipatanaM sannipAtaH Anantaryam saMnipAto lakSaNaM kAraNaM yasya sa saMnipAtalakSaNo vidhistadvighAtasya kAraNavighAtasyAnimittaM na prayojakaH / yamupajIvya yo vidhiH pravRttaH sa tasyopajIvyasya virodhaM na karotIti pribhaassaarthH| zimAzritya pravRtto num zervighAtako na // (tattvadI0)-jazzsolu gati // saMkhyAyA iti SNa iti cAnuvartate / nanu zatAni sahasrANItyAdau kathaM na lugiti cetsatyam / sannipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasyeti paribhASayA tnnissedhaat| sannipatana sannipAtaH Anantarya lakSaNaM kAraNaM yasya sa sannipAtalakSaNo vidhiH tadvighAtasya animittaM na prayojakaH / yamupajIvya yo vidhiH pravRttaH sa tasyopajIvyasya virodhaM na karotItyarthaH / zimAzritya pravRtto num zervighAtako na bhavati // lopa ityanuvRttAvapi luggrahaNaM SaSThInirdiSTasyeti paribhASAM jJApayati / lukastu pratyayAdarzanatvena sarvalopAbhAve darzanAsaMbha Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (136] siddhaantcndrikaa| [hasAntapuMlliMgAH] vAtsarvalopa eva nAntyasya / lopApavAdo luruzabdAdezastu na bhavati nava pamityAdinirdezAt / nahi lukzabdo'tra zrUyate / kvipaH kittvena pratyayAdarzane'pi pratyayAzritaM kArya bhavatIti // paJcatyatra lukyapi nopadhAyA iti dIrgho na / nava pamiti liGganaiva luki sati tannimitta kArya na bhavatIti jJAyate / etadarthameva zabdabhedena vyavahAraH / anyathA luklopayoranyatareNaiva sarvatra vyavaharet / atha luggrahaNa vinaiva rUpasiddhau jJApakaM syAt asati tasminnanantarasyeti nyAyenAyaDAdireva prasajyeteti cetsatyaM nava pamiti nirdezanaiva tadvAraNasaMbhavAt // (SNaH) SakAranakArAntasaMkhyAyAH parasyAmo nuDAgamo bhavati // paJcAnAm / paramapaJcAnAm / gauNatve na lugnuTau / priyapaJcA, priyapazcAnau, priyapaJcAnaH / priypnycH| priyapaJccA // evaM sptnnvndshnprbhRtyH|| (subodhinI)-SNaH / S ca na cAnayoH samAhAraH SNa tasmAt ssnnH| saMkhyAyA ityanuvartate / SNaH iti tasyA vizeSaNam / vizeSaNena tadantavidhiH // saMkhyAyA iti kim / tviSAm / yajvanAm ||ssnn iti kim / trizatAm / paJcAzatAm // nalope nopadhAyA iti dIrgha ca pazcAnAm // prAdhAnye paramAzca te paJca ca paramapaJca / teSAM paramapaJcAnAm // gauNatve na lugnuTau / gauNe SNAntasaMkhyAyAH jazzasolaka nAmi tu nuT ca na / saMkhyAvAcitvAbhAvAt / priyAH paJca yasya sa priyapaJcA / Ami priyapaJjAm / kAradvayamadhye ckaarH|| (tattvadI0)-SNa iti|| S ca na ca anayoH samAhAraH SNU tasmAt ssnnH| atra saMkhyAyA ityanuvartateSNa iti tadvizeSaNaM tatastadantalAbhaH ityAzayenAha-SakAranakArAntetyAdi / nasya STutvanirdeze vizeSaNam / Nasya saMkhyAvAcino'bhAvAnnAntameva gRhyate // saMkhyAyA iti kim / tviSAm // SNa iti kim / triMzatAm // gauNatve neti // sNkhyaavaacitvaabhaavaadityrthH|| (aSTano Dau ) aSTanzabdAtparayorjazzasorvA Dau bhavati // aSTauaSTa / aSTau-aSTa // (subodhinI)-aSTano Dau // aSTana ityekavacanaM tu veritivat / allopaH svare ityasyApravRttizcintyA / jazzasogtyinurvate / vA''sviti vAzabda ubhayatra saMvadhyate kAkAsigolakanyAyeneti // nanu SaSThInirdiSTatvAdantyasya Dau bhvti|n cAnekavarNatvAsAdezaH syAt / nAnubandhakRtamanekavarNatvamityuktatvAt / ucyate / DittvasAmarthyAnoktadoSaH / tathA hi| antyAdeze sati jasi aSTanAviti zasi aSTanAviti prApnoti taccAntareNa DittvaM siddham / ato DitkaraNasAmarthyAt srvaadeshH| luko'pavAdo'yamiti sarvAdeza iti vaa| Dauziti suvacam / DotvaM hi lugnuTAviva prAdhAnye eva bhavati na tu gauNatve / sapyazUbhyAM tuTU cetyanena saptanaSTanzabdo niSpannau // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAntapuMliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (137) ( tattvadI0)-aSTano DAviti // ekavacanaM tutreritivat / sautratvAdalopo'pi na / 'allopaH svare' ityasyApravRttizcintyati kaizciduktam / atra aSTAbhya auziti sUtravyAkhyAvasare anyathA aSTana ityeva brUyAt iti bhASyakAroktyA'pi cintAyA apasAraNIyatvAt / vA''sviti vAzabdaH kAkAkSinyAyenobhayatrAnvati / saMkhyAyA ityanuvRtterneha / priyaapttuunH|| anubandhairanekavarNatvasyAsaMbhavAdantyAdezo'stIti na zaGkanIyam SaSThInirdiSTasyeti paribhASAyA anitytvaat|| (vA''su ) aSTanaH sakArabhakArAdiSu vibhaktiSu vA''tvaM bhavati / aSTAbhiH-aSTabhiH / assttaabhyH-assttaayH| assttaasyH| aSTAyaH / aSTAnAm / aSTAsu / aSTasu // priyA aSTau yasyAsau priyASTA, priyASTAnau, priyASTAnaH / priyASTranaH / priyASTnA, priyASTAyAm / "priyASTno rAjavasarva hAhAvaccAparaM hase / " sugaNa, sugaNau, sugnnH| sugaNam, sugaNau, sugaNaH / sugaNTsu // bhut-bhud, budhau, budhaH / bhuTyAm / bhutsu / rAk rAg, rAghau, rAghaH / rAgyAm / rAkSu // sukakup--sukakub, sukakubhau, sukakubhaH / sukakubham / sukakupsu // (subodhinii)-vaa'su||sbhiitypkRssyte| tena syAdayo vishessynte| vAA Asu iti cchedH| sakArabhakArAdau syAdau pare aSTana AtvaM vA bhavatIti phalito'rthaH // ita Arabhya saMkhyAyA iti nivRttaM vyAkhyAnAt / tena gauNatve'pi syAdAvAtvam // syAdAviti kim / aSTabhAryaH aSTasevakaH // sbhIti kim / priyASTAnau // prAdhAnye paramASTau // gauNatve priyA aSTau yasya sa priyASTA / AtmAbhAve rAjavat / zasi 'allopaH svare' ityakAralope kRte STubhiH Turiti NatvaM prAptamasiddhaM bahiraGgamantaraGge iti paribhASayA na zanimittakatvena bahiraGgasyAllopasyAsiddhatvAt / pUrvaM pUrvamantaraMgamiti svIkArAt // AtvapakSe prathamaikavacane priyaassttaaH| hAhAzabdavat / priyASTanzabdasyAtvAbhAvapakSe sarva rUpaM rAjavat / AtvapakSe tu hasAdAvaparaM rUpaM hAhAvat // iti nAntAH // suSThu gaNayatIti sugaNa gnnytervinnprtyyH| zase pAriti Tuki sugaNTsu / zase capasyeti dvitIye sugaNThsu / TanAditi dhuTi sugaNTtsu / kvippratyaye tu sugAN / Jamasya viGati iti dIrdhe kartavye allopajilopayoH sthAnivadbhAvo na zaGkayaH / dIrghavidhau tanniSedhAt // iti NAntAH // budhyateH kvip / AdijabAnAmiti bhH| javatvacapatve / bhut-bhun / jabatve bhuyAm / capatve bhutsu // iti dhAntAH ||raaghuu, sAmarthye / rAghate iti rAk / vivantaH // iti ghAntAH // suSTu kakupa yasmin sa sukakup / 'dizastu kakubhaH kASThAH' ityamaraH // iti bhaantaaH|| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 138) siddhaantcndrikaa| [hasAntapuMlliMgAH ] (tattvadI0 )-vA''sviti // vA A Asu iti cchedaH / ita Arabhya saMkhyAyA iti nivRttaM vyAkhyAnAt / tena gauNatve'pyAtvam // atra smItyuttarasUtrAt sbhItyapakRSyate ityabhipretyAha-sakAretyAdi // priyASTna iti // STutvaM na / 'asiddhaM bahiraGgamantaraMge' iti paribhASayA allopasyAsiddhatvAt // (yujeH paJcasu num na samAse Iti ca ) // (subodhinI)-yujeH paJcasu num na samAse Iti ca // 'yujir yoge' ityasya dhAtoH paJcasu syAdiSu num syAnna tu samAse // yujeriti dhAtupAThapaThitekAraviziSTasya grahaNaM na tu nirdeze ya ik tasya / teneha num na / yujyate samAdhatte iti yuk / 'yuja samAdhI' devAdika aatmnepdii|| (tattvadI0)-yujeH pnycsviti||smaase Iti ca na iti ca sNbndhH| yuJjI kule iha n|| (dizAm ) dizspRzadadhRSRtvijkruJcyusraaJcuSNihAdInAM kutvaM syAdau rase padAnte ca // saMyogAntasya lopaH / yuG, yuau, yunyjH| yuam, yujaH / yujA, yugnyAm / samAse tu // (subodhinI)-dizAm // bahuvacanamAdyartham / tena dizU 1 dRzU 2 spRzU 3 dadhRS 4 Rtvij 5 kuJca 6 yu 7 sraja 8 aJc 9 uSNiho 10 gRhyante / dizadRzaspRzadadhRSRtvijsrajAM Satve prApteH krucyuaJcAmaprApte uSNiho Dhatve prApte ayaM kutvvidhiH|| coH kurityataH kurityanuvartate / yunaktIti silope saMyogAntalope ca nasya kutvenAnunAsiko ngkaarH| yuG / nazcApadAnte iti numo'nusvAre parasavarNaH / tasyAsiddhatvAccoH kuriti kutvaM na yuau / samAse tu suSThu yunaktIti kvip / atra na num // (tattvadI0 )-dizAmiti // bahuvacanamAdyartham / atra rasagrahaNAdikpAzetyAdAvapi / yuJjAviti // nakArasya kutvaM tu na yamasyAsiddhatvAt // . ( coH kuH ) cavargasya kavargoM bhavati dhAtose nAmnazca rase padAnte ca // suyuk // samAdhyarthasya num yuk na // khan, khaau / khannyAm / khansu // chazaparAjAdeH SaH / samrAT-samrAi, samrAjau, samrAjaH // deveTdeveD, devejau, devejaH / parimRT-parimRD, parimRjau, primRjH|| vizvasRTvizvasRD, vizvasRjau // __ (subodhinI0 )-coH kuH // rase kim / tvacau // nAmnaH kim| vacmi // padAnte kim / vAci // dhAtorzase yathA / vaktA // jhase kim / vacmi // kutve suyuk / samA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAnta puMliGgAH ] TIkAdvayopetA / ( 139 ) vyarthasya yujernumna / yuk // khaJjatIti / khaji gativaikalye / kvivantaH / saMyogAntalope khan / saMrAjate iti Satve jabatvacapatve ca samrAT // devAn yajatIti kvipi yajAditvAtsaMprasAraNe etve ca devedra || vizvaM sRjatIti vizvasRT kvivantaH / dizAmiti kutvaM na sRjiti sUtre rajjusRibhyAmiti bhASyaprayogAt / yadvA sRjiyajyoH kutvApavAdaH Satvavidhireva // Rtvikzabdayostu dizAmityanena kutvameva // parimASTIti parimRT // ( tattvadI 0 ) - coH kuriti // atra tadantagrahaNam / tena cavargAntasyeti vyAkhyeyam / evaM cAsiddhatvAnusaraNena yuJjAvityAdau kutvAbhAva iti samAdhAnamapi nAzrayaNIyam / JakArasyAnte'bhAvAt jakArasattve'pi tasya rasaparatvAbhAvAt // samAdhyarthasyeti // yujeriti dhAtupAThapaThitekAraviziSTasyAnukaraNa na tvikA nirdeza ityAzayaH // yugiti // yujyate samAdha iti yuk / yuja samAdhau / daivAdikaH / AtmanepadI // khan iti // khaJjatIti khan / khaji gativaikalye / saMyogAntasyeti jalopaH / deveDiti // devaM yajatIti / kvipi saMprAsAraNe rUpam // ( vizvasya vasurAordIrghaH ) vizvAvasuH / vizvArAT, vizvarAjau / vizvArAyAm / vizvArATsu - vizvarATtsu // (subodhinI) - vizvasya vasurATodIrghaH // vizvazabdasya dIrghaH syAt vasuzabde rAzabde ca pare // vizvaM vasu dravyaM yasya sa vizvAvasuH / rATiti DazabdasyApi svarUpopalakSaNamavivakSitaM Tatvam / vizvasmin rAjate iti vizvArAT // ( tattvadI 0 ) - vasurAToriti // TatvamavivakSitaM SatvaviSayopalakSakam || vizvAvasuriti // vizvaM vasu yasyeti vigrahaH // (skorAdyozca ) saMyogAyoH sakArakakArayorlopo bhavati dhAtoIjhase nAmnazca rase padAnte ca // bhRTU--bhRD, bhRjjau, bhRjjaH // vRkSavRT-vRkSavRD, vRkSavRzvau // vibhrAT - vizvADU, vibhrAjau / vibhAbhyAm / vizvAsu // Rtvik--Rtvig, Rtvijau / RtvikSu // Urka - Urga, UrjA / UkSu // (subodhinI) - skorAdyozca || AdizabdasyAvayavavAcitvena sasaMbandhitvAdavayavyAkAGkSAyAM saMyogati sambadhyate / saMyogazabdasyApIha samudAyavAcitvAdavayavArthakatvenAvayavyAkAGkSAyAM nAmno dhAtozceti saMbadhyate / saMyogAntalopApavAdaH / jhase tvapUrvo vidhiH / jhase bhraSTA / padAnte avAbhraT // AdyoH kim / dhakSyati / nakSyati // bhRjjatIti kvip / grahAmiti saMprasAraNam / sau paratvAt Satve skoriti salope ca silopaH / bhraT / sasya zcutvena zaH / zasya jhace javA iti jaH / bhRjjau // vRkSaM vRzcatIti kvipi grahAmiti saMprasAraNaM chazaSeti SatvaM skoriti salopaH jabatvacapatve / vRkSavRT - vRkSavRD / supi TanAditi dhuT / tasya ca atvam / vRkSavRtsu / cAnteSu Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (140) siddhaantcndrikaa| [hasAntapuMlliMgAH] vaktumucitaH // vizeSeNa bhrAjate iti vibhrAT / Satvavidhau rAjisAhacaryAt bhrAtR dIptAviti phaNAdireva gRhyate / yastu rAja bhrAz2a dIptAviti tasya kutvameva / vibhrAk-vi. bhrAgU / vibhrAgbhyAmityAdi // Rtau yajatIti RtAvupapade yajeH kvip / yajAditvAtsaMprasAraNam / kutvam Rtvika // Urja balaprANanayoH / asmAccurAdizyantAt vipi jilopH| UrjayatIti / sabhinnasyeti niyamAt na sNyogaantlopH| Urcha / iti jaantaaH|| __ (tattvadI0 )-skorAdyozceti // s ca kU ceti skau tayoH skoH / AdizabdasyAcayavini sAkAGkSatvena saMyogazabdena sNbndhH| saMyogazabdo'pi nAmadhAtubhyAM saMbadhyate / atra rase jhase padAnte iti padatrayamapi saMyogasyaiva vizeSaNam / na tu nAmadhAtvoH / skoriti dvirvacananirdezAtskubdhAtoH svarUpasya vA na grahaNam // Rtvigiti // Rtau yajate iti vAkye RtAvupapade yajateH kvipi saMprasAreNa ca rUpam // ULa iti // Urja blpraannnyoH| curAdivyantAtkvipi jilope ca rUpam // (taH) tyadAdestasya satvaM bhavati sau pare // syaH, tyau, tye // saH, tau, te // paramasaH / saMjJAyAM gauNatve cAtvasatve na // tyat-tyad , tyadau // atityat, atityad, atityadau // yaH, yau, ye // eSaH, etau, ete / anvAdeze enam, enau, enAn / enena / enayoH / animatamimad, agnimathau / agnimAyAm / animatsu / pratyaJcatIti vipi kRte|| (subodhinii)-tH||tydaaderitytH tyadAderiti sau sa ityataH sa iti sAviti cAnuvRttam // tyadAdeH kim / tAtaH // prAdhAnye paramasaH // saMjJAyAM gauNatve cAtvasatve na // atvasatvayoH sarvAdyantargaNakAryatvAdatvaM satvaM ca saMjJAyAM gauNe ca na pravartate / saMjJAyAM tyat, tyadau / gauNe tyamatikrAnto'tityad // idametadorityanvAdeze enadAdezaH / enamityAdi // iti dAntAH // agniM manthatIti kvipi nalopa iti nlopH| agnimat // iti thAntAH // pratyaJcatItyatrAzceH vipi kRte // (tattvadI0)-ta iti // tyadAdeSTerityatastyadAderiti sau sa ityataH sa iti sau iti ca padadvayamanuvartata ityAzayenAha / tyadAderityAdi / tyadAdeH kim / tAtaH // ta iti kim / yaH // sau iti kim / tau // nanu tyamityatra satvAtve kuto neti cetsatyam / takAroccAraNasAmarthyAt / athAtitvamityatra gauNatve siparatvAbhAvAt tasya caritArthatvamiti cedom / sAviti vaktavye sineti gurUkaraNaM vasnasoriva vibhAgasaMmohArtham / ata eva mitAvAgamau na / (no lopaH) dhAtorhasAntasyopadhAbhUtasya nakarAsya lopaH kiGati pre| (subodhinI)-no lopaH // hasAntasyeti kim / nIyate // upadhAbhUtasyeti kim / hanyate // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAntapuMliMgAH ] ttiikaadvyopetaa| (141) (pUjArthAJcatena ) nirupapadAt kuJceH vipi kuG kruJcau / kruGkyAm / kruSu-kukSu-kulaSu // (subodhinI)-pUjArthAzcatena // pUjArthavAcino'zcatarupadhAbhUtasya nasya lopo na bhavati kiti Diti ca // nirupapadAt kruzceH kipi na / nirgata upapadebhyaHnirupapadastasmAt / upapadarahitasya kruzcerupadhAbhUtasya nasya lopo na bhavati vipi / kruJca kauttilyaalliibhaavyoH|| __ (tattvadI0 )-nirupapadAditi // nirgata upapadebhyaH nirupapadaH tasmAt / kruJceH kvipi pare tasyaiva nalopo netyarthaH / __ (aJceH puMsi paJcasu num ) dizAm // pratyaG, pratyaJcau, prtynycH| pratyaJcam, pratyaJcau // (subodhinI)-aJceH puMsi paJcasu num // gatyarthasyAJcaternumAgamaH syAt puMsi pazcasu // nalope punarnumi kRte pratyan ca si iti sthite saMyogAntalope silope ca numo nakArasya dizAmiti kutvena ddkaarH| pratyaG / anusvArasavau~ / pratyaJcau // (tattvadI0 )-aJceriti // na ikA nirdezastathA sati kittvAnnalope acerityeva syAt // kiM tUccAraNArtha ikAraH ||prtyngiti // pratyaJcatIti kipi no lopa iti nalope sau numi kRte prathamaM saMyogAntalopaH / na tu zcutvam akRtavyUhaparibhASayA zcutvApravRtteH / nityatvAtsaMyogAntalopa eva / tathA ca lope nasyaiva ukAraH paJcamatvena sAmyAt / prathamaM cutve khannityasiddhayApattezca // (acerdIrghazca ) nalopyaJcaterakArasya lopaH pUrvasya ca dIrghaH zasAdau svare pare taddhitayasvarayorIpIkAre ca // prtiicH| pratIcA / pratyagbhyAm / pratyakSu / tiryaG, tiryaJcau, tirynycH|| (subodhinI)-acerdIghazca // luptanakArasyAJcaterato lopo bhavati Ipi IkAre ca // pratIcI / taddhitayasvarayoH prtiicyH| pratIcInaH / aceriti naaymikprtyyH| kiMtUccAraNArtho'yAmikAraH nalopinirdeze jJApakaH / ikaH kittvAnnalope kRte'cerityasyoktArthe'jJApanAt // nanu pUrvasyeti kasmAllabdham / ucyate / dIrghazrutyopasthitaH svara evAtra sthAnI / zasAdau svare iti lopadIrghayonimittam / saptamInirdezAt pUrvasyAvyavahitasya svarasya dIrgha prApte yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pIti vacanaprAmANyAta cakAreNa vyavahitasyApyatra dIrghaH / aceriti lopasya viSaye'ntaraGgo'pIyamiti yakAro na / akRtavyUhA iti paribhASayA / pratIcaH / tiro'zcatIti sahAderiti tirasastiriH / tiryaka // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 142 ) siddhAntacandrikA | [hasAnta puMliMgAH ] ( tattvadI0) - ardIrghazceti // luptanakAranirdezAtpUjArthAsaMgraha ityAzayenAha - nalopina ityAdi // aceriti pAThe tu jJApanAsaMbhavaH ikaH kittvena sarvathaiva nalopAt / uccAra - NArtha ikAra ityAdyAzrayaNe tu bhavatyeva // pUrvasya ceti zasAdAviti parasaptamyA nimittatvena pUrvalAbhAt / na ca cakAreNa vyavadhAnAnneti vAcyaM yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi ' itivacanaprAmANyAt cakAraikavarNavyavadhAne'pi bhavatyeva / akRtavyUhaparibhASayA pUrvaM na yatvam / ( tirazcAdayaH ) tirazvAdayo nipAtyante zasAdau svare tadvitayasvarayorIpIkAre ca // tirazvA / tiryagbhyAm / tiryakSu // udIcaH / udgbhyAmU / udakSu / pitaramaJcatIti / pitra, pitraJca // ( subodhinI ) - tirazcAdayaH // siddharUpanirdezo nipAtanam / ete nipAtyante Ipi IkAre ca // tirazca / taddhitasya svare yakAre ca tiracInaH udIcyaH // tirazcAdiriti sUtraNIyam | AdizabdAdudIca iti / bahuvacanaM tu vyartham / tRtIyasyAbhAvAt / padAdayaH SoDazAdezAH na tu pRthakzabdA itei pakSAzrayaNe tu vacanasya sArthakyaM bodhyam // udaJcatIti udaG // ( tattvadI 0 ) - tirazcAdaya iti // nanu mAstu nipAtanam / aJcatau sahAdeH sAdiriti sUtreNa tiryAdezaH / sa tu allope nimittAbhAve naimittikAbhAvAdeva rUpasiddheriti cetsatyam / aJcaternimittatvena allope'pyekadeza vikRtanyAyena tatsattvAnnimittAbhAvatvAbhAvAt / tirazcAdiriti tu yukta tirazca udIca iti zabdadvaya pravRttidarzanAt / tRtIyasyAdarzanAt bahuvacanaM vyarthamiti vRddhAH // I ( Rto dIrgho na ) pitRcaH / pitragbhyAm / pitragbhiH / pitrakSu // sadhyaG / sadhrIcaH // samyaG / samIcaH || prAG / prAcaH // pUjAyAM tu pratyaJcaH / pratyaJcA | pratyayAm / pratyakSu - pratyaGkhaSu - pratyaSu // udaJcaH / udaGgyAm // tiryaJcaH / tiryayAm // samyaJcaH / sadhyaJcaH / prAJcaH / prAJcA / sahAdeH sAdiH || amumaJcatIti amumuyaG / amumuIcaH / amumuyagbhyAm / adamuyaG / adadrayaG // pUjAyAM tu amumuyaJcaH / amu muyadbhyAm / adamuyaJcaH | adadrayaJcaH // marutaH / marudbhyAm || bito num / nsammahato'dhau dIrghaH zau ca / mahAnU, mahAntau mahAntaH / he mahan // (subodhinI) - Rto dIrgho na // RkArasya dIrgho na bhavati / luptAkAranakAresJcatau parespi / pitRcaH / sahAJcatIti sahAderiti sahasya sadhiH / sadhyaG // samazcatIti sahAderiti samaH samiH / samyaG // prakarSeNAJcatIti prAG / pUjArthasyAJca Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAntapuMlliMgAH ] ttiikaadvyopetaa| (143) testu pratyazcati pUjayatIti vipi pUjAJciteriti nalopAbhAvaH ata eva num na / pratyaG / zasi nalopAbhAvAdakAralopo na / pratyaJcaH / supi pratyaJca su iti sthite dizAmiti kutvAt prAk saMyogAntasyati calope nasya kutvena DakAre ca kRta zasa poriti kuka patvam / pratyakSu / zase capasyati pakSa khkaarH| pratyaGjavaSu / kuga. bhAve pratyaSu // evaM pUjArthe tiryaadyH|| viSvagdevayAzca tterdrynyctaavprtyy| cAdadaso grahaNam / anayoradasazca TeradrayAdezaH syAt apratyayAnte'Jcatau pare // amumaJcatIti vigraha adam aJca iti sthite adrayAdeza addri| aca iti ytvm| adaso'serdAdu do maH / aseriti ikAra uccaarnnaarthH| asakArAntasyAdaso dAtparasya udUtau bhavataH dasya mazca / u iti hrasvadIrghayoH smaahaarH| hrasvavyaJjanayohrasvo dIrghasya ca dIyoM bhavati // asAntasyeti kim / amumAtmanaH icchati adasyati // dAtparasyeti kim / amuyA ityatrAntyasya yasya mA bhUt / dakArAkArayordakArarakArayozca mutve amumuyng| zasi acerityato lope dIrdhe ca amumuiicH| mutvasyAsiddhatvAnna vtvm| antyabAdhe'ntyasadezasyeti paribhASAM vadatAM mate parasya dakArarakArasyaiva mutvam / adasa iti sthAne SaSThI / evaM hi SaSThInirdiSTasyeti paribhASopatiSThate / adaso yo'ntyaH sa dAt paro yaH so'dso'ntyH| evamantyavAdhe'ntyasamIpasya bhavatIti dakArarakArayomutve admuyng| a: akAraH seH sakArasya sthAne yasya sa asiriti vyAkhyAne tyadAdyatvaviSaye eva mutvaM nAnyatreti pakSe ubhayatra mutvaM na adadrayaG / vArtikakRtoktaM ca / "adaso'dreH pRthaGa mutvaM kecidicchanti latvavat / kecidantyasadezasya netyeke sehi dRzyate // 1 // " adaso dakArAkArayoradrayAderdakArarakArayozca pRthaG mutvaM kecidAcAryA icchanti latvavat / yaGantasya calIklapyate ityasyobhayoH kRpo ro la ityanena yathA latvaM tathetyarthaH // antyasadezasya dakArarakArasya mutvaM kecidicchanti / aH akAraH seH sakArasya sthAne yasya sosistasya aseH| tyadAyatvaviziSTasyAdaso hi mulaM dRzyate iti kecidvadanti / tanmate ubhayomutvaM na tyadAdyatvAbhAvAt / evaM cAmu. drayaG iti keSAMcidudAharaNaM tadbhASye'nuktatvAdupekSyamiti bhaavH|| iti caantaaH|| 'marutI pavanAmarau' ityamaraH // maha pUjAyAm / mahyate pUjyate iti mahAn / karmaNi tRprtyyH|Rdittvaannum / sammahata iti diirghH| silope saMyogAntalope ca mhaan|| ( tattvadI0)-Rtaiti // etadvIjaMtu dIrghagrahaNAta saMjJApUrvako vidhira nitya iti RtAMna diirghH||anumuyngiti // amumazcatIti vAkye kvipi adasaamaJc kvip iti sthite kipAM lopa veriti valope samAsapratyayayorita amlope nAmasaMjJAyAM syAdau adasa aJca si iti sthite / adhyAdezamutve nalope numAgame silope nasya Gatvena ruupsiddhiH| adamuyaG / adadyaG iti vikalpastvitthan / ubhayatra mutvaM latvavat / yathA calIklapyate ityatra latvam / 'dasya maH' ityatra avasya tasyeti vyAkhyAne'ntyabAdha'ntyasadezasyeti paribhASAmAzritya parasyaivotvam / tatraivoktam / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (144) siddhaantcndrikaa| [hasAntapuMlliMgAH] kecittu do ma iti vaktavye dasyeti sasvaradakAroktiIpayati tyadAdyaviSaya eva matvaM prakRte tadabhAvAnneti / uktaM ca / "adaso'dreH pRthaga mutvaM kecidicchanti latvavat / kecidantyasadezasya netyeke'sehi dRshyte||"amumuiic iti|| saMjJApUrvasya vidheranityatvAnna vatvam / yadvA mutvsyaasiddhtvaat|| (dviruktAnAM jakSAdInAM ca zaturnum na zau vA ) dadat / evaM jakSat / jAyat / cakAsat / zAsat / (subodhinI)-dviruktAnAM jakSAdInAM ca zaturnum na zau vA // dviruktadhAtubhyo jakSAdibhyazca parasya zaturnum na syAt zau pare tu vA / dadAtIti dAJaH zatRpratyaye ap / dvAderityapo luk dvitvaM ca hrasva iti pUrvasya hasvaH / dAderityAlopaH // dadat / evaM jakSatIti jakSat // jAgIti jAgrata // daridrAtIti daridrat / daridrAterityAlopaH // cakAstIti cakAsat // zAstIti zAsat // (tattvadI)-dviruktAnAmiti // AgamazAstrasyAnityatvAditi bhAvaH // (atvaso sau )atvantasya dhAtubhinnAsantasya copadhAyA dIrgho bhavati sAvadhau // bhavAn, bhavantau bhavantaH / he bhavan // candramAH, candramasau // adhAtvasantasya kim / cIvarANi vaste'sau ciivrvH|| zatrantasya tu atvantatvAbhAvAna dIrghaH / bhavan, bhavantau // pacan // dIvyan // dhImAn / he dhIman / dhImantau // maghavAn maghavantau / maghavadbhayAm // gup-gub , gupau gupaH / gulyAm / tAdRk, tAdRzau, taadRshH| tAdRkSu // evaM yAhagAdayaH // (subodhinI)-atvaso sau|| atuzca as ca to atvasau tyoH| nopadhAyA ityata upadhAyA ityanuvartate / aturiti matuvatuktavatvAdInAmavayavo gRhyate kevalasya pratyayasyAbhAvAt / astvarthavAnanarthako'pi / atu ityukArAnubandhasyAnukaraNAcchatrantasya dIrtho na / atvantasya dhAtordIrghaH / gomantamicchati gomAnivAcarati iti vA icchArthaJyantAt, AcArakvintAdvA kartari kvip / tato'llopayalopau / gomAn / adhAtorityanuvartya asante yojyam / tenAsantasya nAmna upadhAyA dIrgho'dhau sau / ata eva cAnarthakasyApyaso grahaNam / bhAtarDavaturiti DavatupratyayAnto bhvcchbdH| nityamapi numaM bAdhitvA vacanasAmarthyAdAdau dIrghaH tato num / bhavAn / zasAdau mahadvat / asantastu candramasUzabdaH / dhAtvasantasyApadhAyA dI| na / yathA / vasa AcchAdane vip cIvaravaH / bhavatIti zatRpratyayAntasyAtu ityukAganubandhatvAbhAvAdI? na / vito numiti num / bhavana evaM pacatIti pacan / dIvyatIti dIvyan // atvantasyAdhAtoyathA dhIrasyati dhImAn / astyarthe maturiti mtuH|| maghazabdAdatupratyaye maghavacchabdaH / upadhAdIrghAdi prAgvat / "havirjaniti niHzaMkA makheSu maghavAnasau" iti Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAntapuMlliGgAH] ttiikaadvyopetaa| (145) bhttttiH|| matvantatvAbhAve maherhasya gho vugAgamaH kanpratyayazcetyetatritaye nipAtanAskRte maghavanazabdaH zvAderityatrokta eva // iti tAntAH // gopAyatIti gup / kivantaH / AyAdayo'napIti vaikalpikatvAdihAyapratyayAbhAvaH / AyapratyayapakSe tu yata ityallope alope ca gopA iti rUpaM bodhym|| iti paantaaH|| tamiva pazyatIti dRzeSTaksakAviti cakArAt ki / A sarvAderityAtvam / dizAmiti kutvam / taadRk|| (tattvadI0)-atvasoH sAviti // atuzca as ca avasau tayoH / aturatra pratyayAvayavaH kevalasyAsaMbhavAt / asatuvannirarthako'pi / atugrahaNasAmarthyAtprathamaM dIrghaH pazcAnnum / anyathA'tugrahaNaM vyartha syAt / atyantasya dhAtorapi / gomantamicchan gomAnityatra yathA / adhAtorityanuvRttaM tu anantaratvAdas ityanenAnveti ityabhipretyAha-adhAtvasantasyeti // dhAtubhinnAsantAyetyarthaH // ( nazaH) ko vA padAnte syAdau jhase ca // nak-nag naTU-naD, nazA, nazaH / naggayAm-nAyAm / nakSu-naTsu // viT--viD, vizau, vizaH // spRk-spRg, spRzau, spRzaH // ghRtaspRk // udakapUrvasya na kutvam / udakasmRT, udakaspRD, udakaspRzau // dadhRk-dadhRg, dadhRSau / dadhRkSu // ratnamuT--ratnamuD, ratnamuSau / ratnamukyAm // SaSzabdo nityaM bahuvacanAntastriSu sruupH| jazazasAlakUSaTa-par3a // (subodhinI )-nazeH // nazeH kavargAntAdezo vA syAt syAdau jhase padAnte ca / Naza adarzane / kvip SatvaM jabatvacapatve / ntt-ndd| katve tu nak-naga // "viza pravezane, viSap / patvaM jaba tvacapale viT-viD // ghRtaM ghRtena vA spRzatIti ghRtaspRk // udakapUrvasya na kutvam / udakapUrvasya spRzestu dizAmiti kutaM na udakaM spRzatIti Satvam / udakaspRT // iti zAntAH // jidhRSA prAgalbhye / asmAt kvip dvitvam / nipAtanAt dizAmiti kutvam / dhRSNotIti dadhRta // muSa steye| ratnAni muSNAtIti ratnamuT // jazzasoriti jazzasorlak Datvam / jabatvacapatve / SaTa-par3a / Datve SaDbhiH / Ami SNa iti nuSTi kRte Sasya DatvaM nasya ca STutvam / / (DNaH ) DakArasya No bhavati nAmi pare // SaNNAm / SaTsa-SaTUtsu paramaSaTU-paramaSaD / paramaSaNNAm / gauNatve tu priyaSaT // priyssssH| priyssssaam|| (subodhinI)-D nnH|| DakArasya capeSvanantarbhUtatvAdapadAntatvAcca ame jamA vetyasyAprAptI styaamaarmbhH| AgamA yadguNIbhUtA iti paribhASayA nuTaH pratyayAvayavatvAt / pratyayajame ityanena jamatvasvIkAre vyarthamidam / TanAditi dhuTi sstttyu| tadante'pyayaM vidhirvaanychitH| paramAzca te SaTu ca paramaSaT teSAM paramaSaNNAm / SaDa Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (146) siddhaantcndrikaa| [hasAntapuMlliMgAH ] rthaprAdhAnye eva lugnuTau na tu gauNatve / priyAH priyANi vA SaT yeSAM te priyaSaSaH teSAM priyaSaSAm // ( tattvadI0)-d Na iti // D Na iti chedaH / pazabdasya Datve prathamaikavacanamityAzayenAha-D iti // saMkhyAyA ityanuvRtteH / SaSThInirdiSTatvAdantyasyaiva nAdyasyeti bhAvaH // saMkhyAyAH kim / sajuSAm // ( doSAm ) doSAdInAM ro bhavati rase padAnte ca // doH, doSau / zasAdau vA doSan // doSNaH / doryAm-doSAyAm // (subodhinI) doSAm // jbcpvisrgaannaampvaadH| bahuvacanamAdyartham / dAmyatIti doH| dameDau~siti Dos prtyyH| DittvAhilopaH / bhujabAhU praveSTo doH' itymrH|| pAdadanteti vA doSannAdezaH / zasAdau allopa ityupdhaalopH| Natvam / doSNaH // (tattvadI.)-doSAmiti // bahuvacanamAdyartham // vyutpattipakSe osi supratyayAntAnAM srovisarga iti visargeNaiva siddhistathApi sajuSzabdasya ratvadIrghArtham / tuspisostu ratve dIrghArtha sUtrakaraNam // (visarganumsthAnikAnusvAravyavadhAne'pi) kilAtparasya sasya ssH|| doHSu-doSSu-doSasu ||vo rvi hase / pipaThI, pipaThiSau / pipaThIryAm / pipaThIHSu // viviT--viviDU, vivikSau, vivikssH|| taTU-taD, takSau, takSaH // goraTra--goraD, gorakSau, gorakSaH // takSirakSyoH saMyogAntalope ityeke / taka tag // gorak--gorag // (subodhinI)-visarganumasthAnikAnusvAravyavadhAne'pi // kilAtparasya sasya ssH|| kvilAditi paJcamInirdezAvyavahitasyAprAptau vacanam / etadayavadhAne'pi AbhyAM parasya sasya SaH syAt / supi ratvavisargayoH kRtayoH zase veti vikalpAta pakSe sakArastasya Satvam / supaH sasya tu STutvam / doSSu / visargapakSe visarganumiti Satvam / doHSu / nAmno na iti nalope doSasu // numsthAnikAnusvAreti vyAkhyAnAnneha / suhinsu // puMsu / pipaThiSateH kvipi yata ityallope kRttaddhiteti syAyatpattau pipaThiSa si iti sthite paratvAdraphe kRte silope ca diirghH| pipaThIH // viza pravezane asmAtsaH / 'nAniTi se ' iti guNAbhAvaH / dvitvAdi / vivakSate / vipa skoriti klopH| jabatvacapatve / viviTa-viviD // taca tnuukrnne| asmAt kvip / skoriti kalope taT-taD // gAMrakSatIti kvi / skoriti kalope goraT / goraD // takSirakSyoH saMyogAntalopa ityeke / skoriti kalopo na / kiMtu saMyogAtilAra ityarthaH // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAnta puMliMgA: ] TIkAdvayopetA / ( 147 ) 0 (tattvadI 0 ) - papaThIriti // paThitumicchati pipaThiSati pipaThiSatIti kvipi ra dIrghe ca pipaThIriti // ( kalope kutvamasiddham ) pipak- pipag, pipakSau, pipakSaH / pipakSu // evaM vivak / didhak // supIH supisau / supIHSu // evaM sutaH // vidvAn, vidvAMsau, vidvAMsaH / he vidvan // ( subodhinI ) - kalope kutvamasiddham || skoriti kalope kartavye coH kuriti kutvasyAsiddhatvaM vaktavyam / anyathA skoriti kalopaH syAdityarthaH // paktumicchatIti pipak // saMyogAntalopaH / vaktumicchatIti vivak // daha bhasmIkaraNe | dAderiti ghaH / AdijavAnAmiti dhaH / dagdhumicchatIti didhak // iti SAntAH // pisa gatau // suSThu pesatIti supIH // tusa khaNDane / suSThu tosatIti sutaH / kvivantaH // vettIti / vidervA vasuriti zatRsthAne vasuH / adAditvAdapo luk / apittAdiDiditi GittvAnnopadhAguNaH / udittvAnnum / nsammahata iti dIrghaH / saMyogAntalopasyAsiddhatvAnnalopo na / vidvAn // 1 ( vasorva uH ) vasorvakArasya utvaM bhavati zatAdau strare tadvitayasvara - matuSvIpIkAre ca // viduSaH / vidvadbhyAm / vidvatsu / sedivAn / vasyotve iDabhAvaH / seduSaH / sadivadbhayAm // USivAn / USuSaH / USivadbhayAm // zuzruvAn / nudhAtoH / zuzruvuSaH / zuzruvaddhayAm || mahacchandasAhacaryAdadhAto gRhyate / neha | hin, suhinsI / suhinbhyAm / suhinsu // dhvat / | vasAM rase / vAm || evaM srat // - ( subodhinI ) - vasorva uH // aJccAsthnAmityataH zasAdAviti vA''dIporityata IIporiti cAnuvartate tadvitayasvaramatuSviti ca vyAkhyAnAt / vasukvasvorvakAra ukAraH syAt // taddhite vaiduSaH / aNa || vaiduSyam / yaN // matau viduSmAn // IIporviduSI || sasvarasya vasyotvam / yavarANAmiti pRthaG nirdezAt / vasAmiti datvam / vidvadbhayAm || sasAdeti sadaH kvasuH / dvizceti dvitvam / pUrvasyeti hasAdiH zeSaH / lopaH pacAmityetva pUrva lopau / dvitve satyekasvarAditI / uditvAnnum / sammahata iti dIrghaH / sedivAn // vasyotve iDabhAvaH / nimittAbhAve naimittikasyAvyAvaityuktatvAt vakArAbhAve iDabhAvaH // evamuvAseti / yajAmiti saMprasAraNaM vAdI pUrvasyeti pUrvasya saMprasAraNaM dIrghatvaM ghasAderiti SaH / USivAn // zuzrAbeti zuddhavAn / dhAtorityuva / zuzruvuSaH // suSThu nistIti / nsammahata iti sUtre Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 148 ) siddhAntacandrikA | [hasrAnta puMlliMgA: ] mahatsAhacaryAddhAtornsanda ntisya na dIrghaH / adhAtorityanuvRttervA / tatazca saMyogAntalopasyAsiddhatvAnnopadhAdIrghaH / suMhin / TanAditi vA ghuT / suhintsu // dhvaMsate iti dhvat / sraMsu dhvaMsu avasraMsane / dhvaMsu gatau ca / AbhyAM kvipU / no lopa iti nalopaH / vasAmiti datvam / dhvadbhacAm // (tattvadI 0 ) -- vasorva uriti // atra vasukasvoH sAmAnyagrahaNam / ekAnubandhagrahaNe dhanubandhasya grahaNaM neti paribhASA tu nehAzrIyate ukArasahitasya vidhAnAt / tathA hi vidervasu riti sUtreNa zatrurvasurAdezo vidhIyate / tatra sthAninaH zatuH RtvAdeva vitkArye siddhe punarAdeze uditkaraNaM vyarthamiti jJApayati / vasugrahaNena kasorapi grahaNe yathA syAditi / allopa iti sUtrAcchasAdAviti labhyate / tatrAdizabdaH prakAre / tena yAdigraho'pItyAha // taddhitetyAdi // (puMso'suG ) puMso'suGAdezaH puMsi paJcasu zauca // pumAn, pumAMsau, pumAMsaH / he puman / puMsaH / / puMbhyAm / puMsu // vedhAH, vedhasau he vedhaH / vedhobhyAm // ( subodhinI ) - puMso'suG // so naH puMsa ityato maNDUkaplutyA puMsa ityanuvartate / sammata ityataH siMhAvalokitanyAyena zAvityapakRSyate / puMlliGgasya pumsazabdasya amuG syAt paJcasu / GittvAdantAdezaH / pAteDummurityauNAdika DummupratyayasyoditvAt tenaiva numi siddhe asuGa ukAra uccAraNArthaH / zau priyapumAMsi // adhAvityuktatvAt nsammahata iti na dIrghaH / he puman // supi saMyogAntalope mo'nusvAraH / numsthAnikAnusvAravyavadhAne'pItyuktatvAnna Satvam / puMsu // vidhAJo vedha cetya supratyayaH / atvasoriti dIrghaH / vedhAH vizvasRT // ( tattvadI 0 ) - puMso'khuGiti // atra sammata iti sUtrAtsiMhAvalokitana zau cetyapakRSyate / so naH puMsa ityato maNDUkaplutyA puMsa ityanuvartate // ukArastUccAraNArthaH / 'pAteDumasuH' iti pratyaye udittvena numasiddheH / puMsaH puMsIti siddhe'suGkaraNamanyato'pi vidhAnArtham / tena jarAzabde siddham / puMsviti // saMyogAnsalope mo'nusvAraH / visarganumiti na SatvaM num - sthAnikAnusvArasyaiva grahaNAt // (uzanasAm ) uzanaspurudaMzam anehasAM seradheDa | uzanAH, uzanasau, uzanasaH // ( uzanaso dhau nAntatA adantatA vA vAcyA ) he uzanan - he uzana - he uzanaH / uzanobhyAm / uzanassu || (subodhinI ) - uzanasAm // bahuvacanamAdyartham // se'dherityanuvartate / 'uzanA bhArgavaH kaviH' ityamaraH // dhau nAntatve'dantatve sAntatve ca rUpatrayaM bhavati / uktaM Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAntapuMlliMgAH] ttiikaadvyopetaa| (149) ca / 'sambodhane' ityAdi / sAntam / sastha nakArAdeze nAntam / sasya lope'dntm| igante idante udante Rdante ca klIve dhau guNamiti // puru bahu daMzatIti purudaMzA indraH // naji hana eha cetyasupratyaye anehAH kaalH|| (tattvadI0)-uzanasAmiti // bahuvacanamAdyartham // atrAhuH / uzanetyatra saMjJApUrvakasvAnnopadhAyA iti dIrgho neti / atredamavadheyam / iyaM zaGkA silope'kRte kRte vA / naadyH| tatra nAntatvAbhAvAtsAntasyaiva darzanAt / dvitIye'pi nAntasya nAmna iti vyAkhyAnAt / tatra nityamiti sambandhAt nityaM nAntasya iti lAbhAt / prakRte tadabhAvAdeva neti vicAraH // (sau saH) adaso dasya saH sau // (subodhinI)-sau saH // mtvaapvaadH|| (tattvadI0 )-sau sa iti // atra tyadAdeSTeriti sUtrAttyadAderityasyAnuvRttarvivaraNetyadAderdasyetyevocitaM na tvadasa iti / yadi tu tyadAderadasa iti vyAkhyAyate tadA na doSaH // tyadAdeH kim / vandaH / nandaH // dasya kim / yaH // sau kim / amUni // sa ityakArasahitavAnnAnyasya // (serauH) adasaH seraurbhavati // asau / dsyHmH|| (subodhinI )-serauH // adasaH parasya serauH syAt // asau / atra vAzabdamanuvartya vyavasthitavikalpa AzrayaNIyastena akasahitasyAdasaH sevautvamautvAbhAve sAtparasya utvaM ca vaktavyam / asako asuka iti / striyAm asakau / autvAbhAve asukA // amuka iti amukI iti ca prayogo'sAdhureva / atha kathamamukagotrasyA'mukazarmaNa iti apabhraMza evAyamiti prAJcaH / amukazabdo'vyutpannaM nAma vRttiviSaye eva prayujyate ityanye // (tattvadI0 )-seroriti // nanu striyAmakAntasyAsakAviti katham / kApyata itItvena bhavitavyamiti cetsatyam / Derau Didityato DidityanuvRtterDittvAhilope rUpasiddhaH / atra vetyanuvRttestasya vyavasthitatvAzrayaNAt sAkAdadasaH serautvaM vA / autvAbhAve sAdutvaM ca / asukH| tanmadhyapatitasya tadgrahaNena grahaNAt sAkasyApi tyadAdikAryam / kathamamukagotrasya amukagotra iti cet / apabhraMza evAyamiti dIkSitAH // rAmAzramAstu / amukazabdo'vyutpannanAma vRttiviSaye prayujyate / kevalasya tu adakasUzabdasyaiva pryogH| amuka ityekavacane tu yadi ziSTaprayogastadA sAdhuH / no cet asAdhureva / amukazabdasya tu vRttiviSaye prayogAbhyupagamo yukta eveti / yadyapi sAmAnye'kaH syAdityakazceti vyutpAditastathA'pi tasya prayogaH samAsa eva na svatantrasyetyAhuH / tatredamavadheyam / itthaM hi mahAnibandhAnAmRSivAkyAnAM ca gatau satyAM nAprAmANyamApAdanIyamiti svoktyaiva ziSTaprayoganiSpattizcetpunaryadi viziSTaprayoga ityAdisaMzayoktiviruddheti // (mAdU) adaso mAtparasya uzca Uzca bhavati // amU // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (150) . siddhaantcndrikaa| [hasAntastrIliMgAH ] (subodhinI )-mAdU // uzca UzcAnayoH samAhAra U / saMjJApUrvakatvAnna hrsvH|| (tattvadI0)-mAdU iti // mAt u U iti cchedaH / samAhAre hrasvatvApatteH / yadvA'stu smaahaarH| hrasvastu na saMjJApUrvakatvenAnityatvAt / atrAhuH / mAditi paJcamInirdezAtparaH sthAnI labhyate / sa ca hasaH svarazca / mAtparasya hasasyAsaMbhavAtsvara evaM gRhyata iti / atredamavadheyam / amumuyaG ityatra mAtparasya repharUpahasasyotvadarzanAt hasasyAsaMbhavAtsvara eva gRhyate ityuktinirmUlA / tathA cokta dIkSitaiH / hrasvavyaJjanayoIsvaH dIrghasya tu dIrgha iti / vyaJjanasyAsaMbhave kathamidaM saMgacchate iti // (erI bahutve) adasa ekArasyarbhavati bahutve sati // jasi amI / amum, amU, amUn, / amunA, amUlyAm, amIbhiH / amuSmai / amupmAt / amuSya, amuyoH, amISAm / amuSmin, amuyoH, amISu // iti hasAntAH puMlliGgAH // (subodhinI)-erI bahutve // adasaH kim / te // eH kim // amUn // bahutve kim / amuyoH // iti subodhinyAM hasAntAH puMlliGgAH // (tattvadI0 )-erI bahutve iti // bahutve kim / amuyoH // ... zrIrAmakarapautreNa lokezakarazarmaNA / kRtAyAmiha TIkAyAM pulliGgo'gAddhasAntakaH // ___ iti tattvadIpikAyAM hasAntAH pulliGgAH / atha hasAntAH striilinggaaH| (naho dhaH ) naho hasya dho bhavati dhAtojhase pare nAmnazca rase padAnte ca // upAnat-upAnad / upAnadyAm / upAnatsu // uSNik-uSNig, uSNihau, uSNihaH / uSNiAyAm / uSNikSu // yauH, divau / yuTyAm / dhuSu // gIH, girau / gIryAm / gIrSu // evaM purdhraadyH|| catasraH // priyacatvAH, priyacatvArI, priyacatvAraH / he priyacatvaH // __ (subodhinI)-naho dhH|| DhasyApavAdaH / ho Dha ityato hasyetyanuvartate / upapUrvAnnaheH vip / nahivRtIti pUrvapadasya dIrghaH / upanahyate iti upAnat // utpUti Niha prItAvityasmAt kip // nipAtanAdalopaSatve / dizAmiti hasva ghH| javatvacapatve / uSNik-uSNim // 'diva au' ityautve dyauH / 'U rase' ityutve dhubhyAm // 'gR-nigaraNe / ' asmAt 'gR zabde' ityasmAdA kip / Rta iritIr / 'vo vi hase' iti dIrghaH / gIH // evaM 'pR paalnpuurnnyoH|' porurityur / puuH|| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [hasAntastrIliMgA:- ] TIkAdvayopetA / ( 151 ) 'dhuvIM hiMsAyAm / 'kvipi yavayoriti valopaH / dhUH // tricaturoriti catastrAdezaH na tisRcatatroriti na dIrghaH / catasRNAm // priyAzcatvAro yasyAH seti / yadA / striyAM mukhyAvityuktatvAnna catastrAdezaH / caturAmityAm / priyacatvAH / dhAvamityam | he priyacaH // 1 ( tattvadI 0 ) - naho dhaH iti // tathadAnAmanyatamastu noktaH naddha ityasiddheH // upAnaditi // upapUrvAnnaheH kvipi nahivRtItyAdinA pUrvasyAtvam / atredaM vibhAvyam // suSTu anaDvAnasyAmiti bahuvrIhau svanavAnityeva na tu nadAditvAdapi svanaDDAhIti / anupasarjanAditi tanniSedhAt // uSNigiti / utpUrvANiha prItAvityasmAtsvipi nipAtanAddalopaSave // gIriti / gR nigaraNe zabde ca / kvipi / Rta iriti Itvam / yvorvi hasa iti dIrghaH // pUriti // pR pAlanapUraNayoH / kvipi porurityutvam // I ( iyaM striyAm ) idamaH striyAmiyaM sau / iyam ime imAH / anayA, AbhyAm, AbhiH / asyai / asyAH / anayoH AsAm / asyAm / Asu // anvAdeze / enAm, ene enAH / enayA / enayoH // srak-srag, srajau / sragbhyAm / srakSu / samit-samid, samidhau, samidhaH / / samidyAm / samitsu || syA, tye, tyAH // evam / tad / yad / etad / kim // vAk-- vAg, bAcau / vAgbhyAm / vAkSu // kakup-- kakub, kakkubhau / kakubbhyAm / kakupsu / tvak-tvag, tvacau, tvacaH / tvacam / tvagbhyAm // Rk -Rg, Rcau, RcaH / Rcam / RgbhyAm / RkSu // apzabdo nityaM bahuvacanAntaH / ApaH / apaH // 1 ( subodhinI ) - iyaM striyAm // idamo'yamityataH idama ityanuvartate / sau saH ityataH sAviti ca / tyadAdyatve ApU matvam auritItvam / ime / ana TausorityanAdezaH / Tausorityetvam / anayA / sabhya ityatvam / AbhyAm / anvAdeze idametadorityenat / zeSaM sarvavat // sRjeH kvipU amAgamazca nipAtitaH / dizAmiti kutvam / srak-srag // 'idhmamedhaH samit striyAm' ityamaraH // tyadAdyatve Ap / ta iti saH // syA // vaceH kvipi vacIti kvipi pare dIrgho'saMprasAraNaM ca / coH kuriti kaH / vAk // Amo terhasvazceti hasvazcAt kvipi / nsammahata iti dIrghaH / aapH|| O ( tatvadI 0 ) - iyaM striyAmiti // atrApi striyAmiti grahaNaM luki na tannimittamityasyAnityatve liGgam / anyathA idamityatra serabhAvAdevAprAptau striyAMgrahaNamanarthakaM syAt // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 152 ) siddhAntacandrikA | [hasAntastrIliMgA: ] , , , ( bhidapAm ) apazabdasya datvaM bhavati bhakArAdau vibhaktau // adbhiH / adbhayaH / apAm / apsu // dik-dig dizau dizaH / digbhyAm / dikSu // viT -viD, tviSau, tviSaH // dRk- hag dRzau harAH // saha juSata iti sajaH, sajuSau, sajuSaH / sajarbhyAm / sajaHSu // AzIH, AziSauM / AzIrbhyAm / AzIHSu / asaiau, amU, amUH / amUm / abhUH / amuyA, amUkyAm, amUbhiH / amuSyai / amuSyAH / amUSAm, amUSu // iti hasAntAH strIliGganaH // 1 7 ( subodhinI ) - bhidapAm || apAmiti bahuvacanaM cintyam // aSTanaH treritivadekavacanameva yuktam / dizeH kvip / dizAmiti kutvam / dik-dig // tviSa dIptAvityasmAt ki / So Da iti Datvam / tviT // dRzeH kvip / dizAmiti / kutvam | dRk / / juSI prItisevanayorityasmAt kvip / doSAmiti raH / khoriti dIrghaH / sarmitram / zase veti vAsaH / visarganumsthAniketi Satvam / sajaHSu / STutvam / sajUSaSu || AzAsaH kvAvityupadhAyA itvam / ghasAderiti SaH / AzIH / tyadAdyatve Ap / sau sa iti dasya saH / 'serauH' ityautvam / asau / dasya ma iti matvam / au itIm / evaM mAdU ityUlam / amU // iti suvodhinyAM hasAntAH strIliGgAH // 1 n (tattvadI 0 ) dipAmiti // bhi d apAm iti cchedaH / bahuvacanaM cintyam // suSThu Apo yasminsa svAp svadbhayAmityatreSTatvAt prAdhAnyadyotanAyetyapi na / svavasUsvatavasmAsa vaidikAnAM saMgrahArthamAdyartha bahuvacanamiti mAdhavaH / tanneti rAmAzramaH / atra laukikAnAmeva pratipAdyatvena vaidikapratipAdanasyAyuktatvAt / anyathA anyeSAmapi vyutpAdyatvamiti na / nahi vaidikavyutpAdane yavanabhASAyAmivAparAdhaH / yadapi anyathetyAdi tatrApi devAsaH devebhiH gonAmityAdInAM vyutpAdanadarzanAt / kathaM na vyutpAdyatvam / yadapi laukikaprayoganiSpattaye iti mUlavirodhAcceti tatrApi na mAtrapadaM na vA evapadaM vaidikavyavacchedakaM dRSTamasti / na ca laukikapadAdvaidikanirAsa iti vAcyaM laukikAnAM bahUnAM vyutpAdanena tadgrahaNasyocitatvAt / chatriNI gacchantItivat / yadi mAghavamata khaMDane Agraha eva tadA ityam / saMjJinirdeze prathamamucite viparItanirdezAdanyatrApIti vaidikAnAM siddhiH / vastutastu bhyapo diti sUtraNIyam lAghavAt / vaidikAnAM tu chandasi dRSTAnuvidhirityeva siddhiriti dik // AziSAviti // AzAsaH kvAvupadhAyA itItve ghasAderiti Satvam // zrIvidyAnagara sthAyi lokezakarazarmaNA / vihitAyAM hi TIkAyAM strIliGgo'gAddhasAntakaH // iti tattvadIpikAyAM hasAntastrIliGgAH // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAntanapuMsakaliGgAH] ttiikaadvyopetaa| (153) atha hasAntA npuNsklinggaaH| svanaDut-svanaDud, svanaDuhI, svanavAMhi / punastadvat / zeSaM puMvat // vAH, vArI, vAri / vAryAm / vArSa // U rase / vimalA, vimaladivI, vimaladivi // kim, ke, kAni // idam, ime, imAni / anvAdeze enat, ene, enAni // brahma, brahmaNI, brahmANi / he brahman-he brahma // (subodhinI )-suSTu anaDvAn yasmin tat / vasAmiti datvam / svanaDut / zau anaDuhazcetyAm / numayama iti num / svanaDAMhi / TAdau puMvadrapam // yamAntatvAnna num / vAri // vimalA dyauryasmin tadvimalA / auM parato'ntarvartinI vibhaktimAzritya pUrvapadasyevottarakhaNDasyApi padasaMjJAyAM prAptAyAmAha-uttarapadatve cApadAdividhI pratyayalakSaNaM neti / uttarazabdenottarapadamucyate / uttarapadasya padatvavyapadeze kartavye pratyayalakSaNaM na bhavatItyarthaH / padAdividhau tu pratyayalakSaNaM bhvti| padatvAbhAvAdutvaM na / vimaladivI // luki nati tyadAdyatvaM na / kim // evamidam / imametadorityenadAdeze enat / / veGayorityallopo na / vakAramakArAntasaMyogAduttarasya neti niSedhAt / brahmaNI / dhau napuMsakAnAmiti vA nasya lopaH / he brahman-he brahma // ( ahnaH )ahanzabdasya so bhavati rase padAnte ca // ahaH / ahnIahanI, ahAni / ahnA / ahobhyAm // karma, karmaNI, karmANi // evaM carmanvarmandhanvannAdayaH // daNDi, daNDinI, daNDIni // sragvi, sragviNI, stragvINi / vAgrima, vAggminI, vAggmIni // bahuvRtraha, bahuvRtraghnI-bahuvRtrahaNI, bahuvRtrahANi // bahupUSa, bahupUSNI-bahupUSaNI, bahupUSANi // bahvaryama, bahvayamNI-bahvayamaNI, bahvaryamANi // amRk amRg, asRjI; asRJji / zasAdau vA'san / asAni / asnaa| asabhyAm / U-Urga, UrjI, uurji|| (subodhinI)-ataHAnasya visargavidhAnaM yuktm| sasyApi visargavidhAnAvazyakatvAt / tadante'pISTaM satvam / dIrghANi ahAni yasmin sa dIrghAhAH nidAghaH / dIrghAhana si ityatra hasepa iti silope nopadhAyA iti dIrgha ca kRte tataH sakAraH // veGayoriti vA'llopaH ahnI-ahanI / 'allopaH svare' ityalopaH / ataH / bhyAmi satve kRte visargaH / 'habe' ityutvam otvaM ca / ahobhyAm // daNDo'syAstIti / mAntopadhAditIn / nAmno na iti nlopH| dnnddinii| inAmiti diirghH| daNDIna / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (154) siddhaantcndrikaa| [hasAntanapuMsakaliMgAH] sragasyAstIti vin / sragvi // vAgasyAstIti gmin / vArigma / bahavo vRtrahaNo yasmin tataH / nAno na iti nlopH| bahuvRtraha / veGayorityupadhAlope hanona iti ghH| bhuvRtrnii| allopAbhAva bahuvRtrahaNI / inAmiti diirghH| bahuvRtrahANi // bahavaH pUSANo yasmin tat bahupUSa // bahavo'yamNo yasmin tat bahvaryama // asyateroNAdike Rjapratyaye / amRj / coH kuriti kutvam / amRk / pAdadantetyasan / 'allopaHsvare' ityallope asnA // UrjetIti uu| zo uurji| narajAnAM sNyogH| bahava UrjI yasmin tat bahU // (tattvadI0 )-ahna iti // srorvisarga ityato visarga ityanuvartate / kazcittu sastAvityataH samanuvartya sameva vyadhita tanneti rAmAzramaH / sasyApi visargavidhAnAvazyakatvena visrgvidhaansyaucityaat| vastutastu sasyaivAvyavahitatvena tadanuvRttarevaucityaM yuktaM kSatyabhAvAt // dIrghAnyahAni yasminnidAghe iti vigrahe dIrghAhana si iti sthite hasepa iti silope nopadhAyA iti dIrgha pazcAdahna iti visargaH / dIrghAhAH |dhau tvadhAviti niSedhAdIrghAbhAve visarga eva / he diirghaahH|| (bahUjoM numpratiSedhaH) antyayApUrvo vA num // bahUrji-bahArja // tyat-tyad, tye, tyAni // tat-tad, te, tAni // yat-yad, ye, yAni // etat-etad, ete, etAni // anvAdeze enat-enad, ene, enAni // bebhit-bebhid, bebhidI // (subodhinI)-bahUjoM numpratiSedhaH ||antyaatpuurvo vA num / bahUzabdasya bhASyamate num||idmetdorityendaadeshH|ent |vebhidyte iti bebhit |yngntaat kvip| ( tattvadI0)-bahUrja iti // bahAla iti // brajAnAM saMyogaH // zau na numiti / vA'nuvRttervyavasthitatvAditi bhAvaH // (sayaGantasya zau numna )bebhidi // cecchit-cecchida / cecchidii| cecchidi / "gavAkzabdasya rUpANi klIbe'rcAgatibhedataH / asandhyagAgamAllopainavAdhikazataM matam // syamsupsu nava SaD bhAdau SaTke syustrINi jazzasoH / catvAri zeSe dazake rUpANIti vibhAvaya // " gavAk--gavAn, goak-goag-gok-gog, gavAG-goaG-goG / gocI-gavAJcI-goaJcA-goJcI / gavAJci-goazci-gozci / gavAkSu-goakSugokSu-gavAkSu-goakSu-gokSu-gavAjhSu-goavaSu- goSu // tiryaktiryag, tirazcI, tiryaJci / tiryaG, tiryazcI, tiryAzca // yakat, yakRtI, Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ hasAntanapuMsakaliMgAH] ttiikaadvyopetaa| yanti -yakAni / yakA-yakatA, yakAyAm-yakAyAm // evaM zarut // dadata, dadatI, dadati-dadanti // evaM jAyadAdayaH // tudat // (subodhinI)-sayaGantasya zau numna // sazca yaG ca sayaDau sayaGAvante yasya sa sayaGantastasya sayaGantasya nAmno num na zau pare // babhidi // cecchidyate iti cecchit / zau cecchidi // sapratyayAntasya zau pipaThiSi // "jAyante nava sau tathA'mi ca nava bhyAbhisbhyasAM saMgame SaTsaMkhyAni navaiva supyatha jasi trINyeva tadvacchasi // catvAryanyavacassu kasya vibudhAH zabdasya rUpANi tajjAnantu pratibhA'sti canigadituM pANmAsiko'trAvadhiH // 1 // " rAjasabhAyAmiti zlokaH kenacit kavinoktastadA kazcitpaNDitaH zlokadvayena taduttaramAha / shlokH| "gavAkzabdasya rUpANi klIve'rcAgatibhedataH // asaMdhyagAgamAllopairnavAdhikazataM matam // 1 // " vyaakhyaa| gavAkzabdasya rUpANi arcAgatibhedataH pUjAgatyarthabhedena navAdhikazataM bodhyAni / viMzatyAyAH sadaikatve sarvAH saMkhyeyasaMkhyayoH' ityuktatvAdekatvaM shte|| azcargatau nasya lopH| pUjAyAM tu netyAzayaH / kIdRzam / asaMdhyagAgamAllopairmataM gorag vetyagAgamena gArveti prakRtibhAvAllopAbhyAM vA''cAryANAM mananaviSayIbhUtam // 1 // uktsNkhyaamaah| syamamupsu iti // pratyeka syammupsu nava rUpANi syuH| bhAdau SaTka SaT / jazUzasAstrINi / zeSe dazake pratyekaM catvAri / iti navAdhikazataM rUpANi tvaM vibhAvaya jAnIhi / zase capasyeti vArtikamanAzrityoktam / anyathA trINi rUpANi varddhante ityarthaH // 2 // gAmaJcatIti vigrahe kvipa gatau nolopa iti nalopaHgo ac si iti sthite agAgame coH kuriti kutvam / gavAk 1 gavAga 2 prakRtibhAve goak 3 goaga 4 allopa gok 5 goga 6 pUjAyAM nasya kutvena ngH| gavAG7 prakRtibhAve goaG8 lope goG 9 / amyapyetAni rUpANi / au parataH acerityallope gocI 1 pUjAyAM tu gavAJcI 2 goaJcI 3 goJcI 4 / zau numayama iti num / gatipUjanayostrINyeva sAdRzyAt / gavAzci 1 goAzci 2 gozci 3 / TAparataH acerityllopH| gocA 1 pUjAyAm gavAJcA 2 goaJca( 3 govA 4 / bhyAmi gavAgbhyAm 1 goagbhyAm 2 gogbhyAm 3 pUjAyAma gavAbhyAm 4 goabhyAm 5 gobhyAm 6 / bhisi para gavAgbhiH 1 goagAbhiH 2 gogbhiH 3 pUjAyAm gavAbhiH 4 goabhiH 5 goGbhiH6 / uparataH acerityllopH| goce 1 pUjAyAma gavAJce 2 goaJce 3 gozca 4 / bhyAmi prAgvat / bhyasi gavAgbhyaH 1 goagbhyaH 2 gogbhyaH 3 pUjAyAm gavAGbhyaH 4 goaGbhyaH 5 gobhyaH 6 Gasau gocaH 1 pUjAyAm gavAJcaH 2 goaJcaH3 goJcaH 4 / bhyAmi bhyasi ca prAgvat / Gasaparato Gasivat / osi gocoH1 pUjAyAm gavAJcoH 2 goaJcoH 3 goJcoH 4 / Ami gocAm 1 pUjAyAm gavAJcAm 2 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantcndrikaa| [hasAntanapuMsakaliMgAH) goaJcAm 3 gozvAm 4 / Gau goci 1 pUjAyAm gavAJci 2 goazci 3 gAzci / osi ca gocoH 1 pUjAyAm gavAJcoH 2 goaJcoH 3 gozcoH 4 / supi gavAkSu 1 goakSu 2 gokSu3 pUjAyAm zase Noriti GAntAnAM kupakSe gavAkSu 4 / goakSu 5 gokSu 6 kugabhAve gavAkSu 7 goaGgha 8 go'Ggha 9 / evaM navAdhikazataM rUpANi / kupakSe zase capasyati kakArasya khakAreNa trayANAmAdhikyaM jJeyam / anyatra tu kutvasyAsiddhatvAnna khakAraH / evaM dvAdazAdhikam // tirozcatIti / no lopa iti nalopaH / coH kuriti kuH / tiryak / shaaditvaattiriH| auparataH tirazcAdaya iti tirazcaH / zau numayama iti num / tiryazci / pUjAyAM tiryaG // yakRtkAlakhaNDam / zakRt purISam // zasAdau pAdadanteti yakanzakannAdezau vA // dadaditi pulliGge ukta eva / dviruktAnAM jakSAdInAM ceti vA num / dadanti-dadati vA // (tattvadI0)-sayaGantasyeti // sadha yaG ca sayau tau antau yasya tasyetyarthaH / etanmUlaM tvanuvartitavAgrahaNasya vyavasthitatvam // gavAkzabdasyetyAdi / aAgatItyAdi // arcA pUjA gatirgamanaM tayorbhedastasmAt // asaMdhyagAgamAllopairiti // gorvA goragveti vikalpadvayena rUpatrayamiti bhaavH|| syamsupsviti ||prtyek nvnvetyrthH||bhaadaaviti // bhakArAdau ityarthaH / tathA hi / sau gatyarthatAyAmanalope asaMdhau agAgame ca paryAyeNa rUpatrayam / tatraiva vA'vasAna iti kagayorvikalpAdrUpaSaTkam / pUjAyAM tvasaMdhyAdivikalpe rUpatrayamiti saMkalanayA nava / evmmypi| audvaye tu gatyarthatAyAm acedardIrgha ityakAralope tannimitAsaMdhyAdirUpadvayAbhAvAdekameva / pUjArthatAyAM tu nalopAbhAvAdalopasyAbhAve'saMdhyAdivikalpena rUpatrayam / saMkalanayA pratyekaM rUpacatuSTayam / evaM TAprabhRtau svarAdau sarvatra pratyeka rUpacatuSTayaM bodhyam / jazzasostu gatyarthatAyAM nalope'pi punarnumA vizeSAbhAvAt pratyekaM trINyeva / bhyAmAdau tu trINi gatau trINyarcAyAmiti SaTpaT / supi tu pUjArthatAyAM zase NoH kukuTukAviti kugvikalpena SaT / gatau tu trayameveti nava / kupakSe zase capasyeti vikalpena yadi khakArastadA rUpatrayAdhikyaM bhavatyeva // (vA''dIpoH zatuH) avarNAntAtparasya zaturvA numIkAre Ipi ca / / tudatI-tudantI,tudanti // bhAt / bhAtI-bhAntI, bhAnti / / (subodhinI)-vA''dIpoH zatuH // vA At Iporiti pdcchedH| Aditi paJcamI na tu taparatvam / Izca Ipa ca IpI tyoriipoH| shturityvyvsssstthii|| nanu tudatI ityatra ziti caturvadityanena kRtasya tudAderityapratyayasya ade ityanenAntaraGgatvAllope kRte'varNAtparatvAbhAvAnnum na syAt / ucyate / pratyayalakSaNena tatparatvamastyeva / na caivaM nantItyAdAvatiprasaGga luki na tannimittamityanena pratyayalakSaNapratiSe. dhAt // bhAtIti bhAt / bhA dIptau zatapratyaye zittvAdap / adAditvAdapo luk // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [hasAntanapuMsakaliMgA : ] TIkAdvayopetA / ( 157 ) ( tavadI 0 ) - vAssdIpoH zatruriti // vA At IpoH zaturiti cchedaH / Adita paJcamI / na taparatvam / Iva IpU ca Ipau tayoH Iporityatra jabAbhAvena uttarapadasyAntarvartivibhaktyA padatvaM neti jJApitam / tena paramavAcAvityatra kutvAdyabhAvaH / adIporAdIporita tu na cchedaH / uttarasUtre nityagrahaNasAmarthyAt / tudantI ityatrAvarNasya 'ade' ityanena lope kathamAtparatvamiti cetsatyam / pratyayalakSaNatveneti gRhANa / atha nantItyatrAtivyAptiriti cet na / luki na tannimittamiti niSedhAt / atha kathamagrahaNena sAnubandhakAvarNasAmAnyasya grahaNaM yavarNasAmAnyasya grahaNaM ca "niranubandhakagrahaNe na sAnubandhakasya / " "arthavadgrahaNe nAnarthakasya / " "pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva / " iti paribhASAtrayeNa niSedhAditi vAcyam / apyAbhyAM nityavidhAnena paribhASAtrayasyAtrA pravRttijJApanAt / na hyanyathA'pyAbhyAmanena vikalpaH prApto yena nitymityrthvdbhvet| IbgrahaNaM tu sAnubandhakasya grahaNe niranubandhakasya grahaNaM neti jJApanArtham // ( anyayorAnnityam) appratyayayapratyayasaMbandhino'varNAtparasya zaturnum nityamIkAre Ipi ca // pacat, pacantI, pacanti // dIvyat, dIvyantI, dIvyanti // svap, svab, svapI / nsammahata iti dIrghaH / svAmpi / dIrghA netyeke svampa | svapA / bhidapAm / svadudbhyAm / svadbhiH // jagat jagatI, jaganti // mahat, mahatI, mahAnti // dhanuH, dhanuSI // 1 . (subodhinI) - apyayorAnnityam // vA''dIporityata IporityanuvRttam / vikalpe prApte nityavidhAnArthamidam / apU ca yazcApyau tayorAtparasya zatrurnityaM num / bhavati IIpoH // nanu apyayorityatra 'capA ave' iti jaba vaktuM yuktam / ucyate / jJApanArthamevaM nirdezaH / pratyaye parataH kvacitpadatvaM neti / tena taDitvAnityAdi siddham // pacatIti pacat / ap kartarItyap / ade ityalopaH // dIvyatIti dIvyat / divAderiti yaH // suSThu Apo yasmin sarasi tat svap / RkpUrityapratyayo na 'na pUjane' iti niSedhAt / zau nityatvAt numaH prAk dIrghaH / svApi / tadante dIrghau'sya netyeke / svapi / atipUvayiyajitanidhanitAyibhyaH ityauNAdikaH dhanerum / dhnuH|| ( tattvadI 0 ) - apyayorAnnityamiti // ap ca yazca apyau tayoH / abyayoriti vaktavye jabAkaraNaM jJApakaM yakAre kvacidantarvartivibhaktyA padAntaM netyasya / tena vaiduSyamityatra ' vasAM rase iti datvaM na / apyAnnityamiti suvacam | AdityasyAnuvRtteH / ArambhasAmarthyAnnityatve labdhe'pi adIporAdIporiti saMdehanirAsArthaM nityagrahaNam // ( npapUrvasya zau dIrghaH ) dhanUMSi // haviH, haviSI, havIMSi // payaH payasI, payAMsi // tejaH, tejasI, tejAMsi // vacaH, vacasI, vacAMsi // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (158) siddhaantcndrikaa| [yuSmadasmatprakriyA ] pipaThIH, pipaThiSI / sayaGantasya zau numna / pipaThiSi // supum, supuMsI, supumAMsi // adaH, amU, amUni / zeSaM puMvat // iti hasAntA npuNskliNgaaH|| (subodhinI )-SapUrvasya zo dIrghaH // sammahata ityasyaiva prapaJcaH zau sammahata iti dIrghaH / visarganumiti patvam // dhaSi / dhanurdhyAm / atra 'yvo vi hase' iti na dIrgho'dhAtutvAt // arcizucihusRpItyAdinA juhoterisa / haviH // pipaThipateH vip / 'yo vi hase' ityanena dIrghatvam / pipaThIH // suSTu pumAMso yasmin tat supum / zau puMso'suGityasuG / numayama iti num / sammahata iti dIrghaH / supumAMsi // tyadAyatvaM vibhaktikArya matvole amU / zau numdIdhauM / amUni / zeSa puMvat // iti mubodhinyAM hasAntA npuNsklinggaaH|| (tattvadI0 )-zrIvidyAnagarasthAyilokezakarazarmaNA / kRtAyAmiha TIkAyAM klIvaliGgo hasAntakaH // iti tattvadIpikAyAM hasAntanapuMsakaliGgAH // samApte ime SaDliGgavyAkhye // atha yussmdsmtprkriyaa| ( tvamahaM sinA ) sinA sahitayoryuSmadasmadostvamahamityetAvAdazau bhavato yathAsaMkhyena // tvam / aham // ( subodhinI )- tvamahaM sinA // yuSmadasmadoH sthAne tvamahamityetau yathAkrama staH / sineti sahAdiyoge tRtIyA / sipratyayena sahitayorityarthaH // nanu tvamahamohesAntatvAdeva silope siddha sAviti vAcyaM vyarthaM sineti / ucyate / mAntatvasya yathA takAroccAraNasya gauNe'titvamityAdau caritArthatvAt silopAtparatvAttyadAderityatvaM tata A'msbhAvityAtvam ta iti takArasya satvaM ca syAt / ataH sinetyuktam // iha tadantavidhirapi iSTo'sti / paramatvam / paramAham / gauNatve tu tvAM mAM yuvAmAvAM yuSmAn asmAn vA'tikrAnta ityatrApi atitvamatyahamityeva / iha yuSmadasmadoH SNAntasaMkhyAvAcinAM cAliGgatvameva / ' aliGge yuSmadasmadI' ityuktatvAt / ata eva triSu liGgeSveSAM samAna rUpam / liGganimittamIbAdikamanayo liMgatvAt / tvaM braahmnnH| ahaM brAhmaNaH / tvaM brAhmaNI / ahaM brAhmaNI / tvaM brAhmaNakulam / ahaM brAhmaNakulamiti // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ yuSmadasmatprakriyA ] ttiikaadvyopetaa| (159) (tattvadI0 )-tvamahaM sineti // tvam ahaM sineti cchedH| sineti sahayoge tRtiiyaa| svamahaM sAviti tu noktam / ta iti sakArasya sau pare'nivAryatvAt / takAroccAraNasya tu na sAmarthya tasyAtitvamiti gauNe caritArthatvAt / atrAhuH / atra sAvityukte striyAM tyadAdyatve paratvAdAma sAvityAtvaM bAdhitvA ApsyAditi tannirAsAyeti / atredamavadheyam / yuSmadasmadoraligatvAtstrItvAbhAvAdevApo nivRttestanivRttyarthatvasya vyarthatvAt / atha liGgayogo'sti yuSmadasmadoriti brUSe tarhi asmin granthe yuSmadasmadoH SNAntasaMkhyAvAcinAM cAliGgatvameva svIkRtamiti svoktyA virodhaH / tayozca vAcyaliGgatvAtriSvapi liGgeSu samAnarUpamiti vadatA vRttikRtA'pi mahAneva virodhaH / cavAcyaliGgatvAdityekaM padam / casya vAcyaM liGgamiva liGga yayoste tayorbhAvastattvAdavyayavadaliGgatvAdityAdyartha varNayadbhizca virodha evetyupekSitam // (yuyAvaudvivacane) vyarthavAcinoyuSmadasmadoryuvAvAvAdezau bhavato vibhktau| (subodhinI)-yuvAvau dvivacane // dvayoroM dvayarthastaM vakta iti dvayarthavAcinau tayoryuSmadasmadoryuvAvI staH syAdau vibhktii||tydaaderitytH syaadaavitypkRssyte| dvau vakta iti dvivacane kartari yuT / kiMca dvivacane iti pratyayavizeSaNe kRte'pi yuvAvau siddha yataH tathApi yuvAmatikrAntAn atiyuvAnityAdau yuvAvayoraprasaGgavAraNAya prakRtyavizeSaNaM kRtam // (tattvadI)-guvAvau dvivacane iti||ih tyadAdeSTerityataHsyAdAvityapakRSyate / vakta iti vacane katIre yura / dvayorarthayordivacane prathamAntam / tathA ca dvivacane yuSmadasmadI iti haradattAdimate tayorityadhyAhAraklezaH / karmaNi yuDiti pakSa dvivacana iti saptamyantaM dvitve ityarthakaM tadvAcinorityarthaH / atrAhuH // dvitve yA syAdirvibhaktistasyAmityartha iti / atredaM vaktavyam / evaM sati yuvAmAvAM vA'tikrAntAnatiyuvAnatyAvAnityatrAvyAptiH dvitvAbhidhAyisyAdyabhAvAt // (Amau ) yuSmadasmayAM para aurAm bhavati // yuvAm / AvAm // (subodhinI)-Amau // AbhyAmau Am syAt // atra yogavibhAgAbhiprAyaNa viparItanirdezo bodhyaH / viparItanirdeza ityetadartha vyAkhyAnAntaraM kriyate / atra a am au iticchedH| aiti yogavibhAgaH krtvyH| lopaH antaH yuSmadasmadoriti pada yaM cAnuvartanIyam / yuSmadasmadorakArAntAdezo'kArAtparasyAkArasya lopazca syAdityeko yogH| yuSmadasmadbhyAM para aukAro'm syAditi dvitiiyH| aukArasyAmi kRte A msbhaavityaatvm| yadvA svrnndiirghH| na cAbhazasoriti lopH| akAroccAraNasAmarthyAt / iti lghubhaassye| yuvAm / AvAm / tadante paramayuvAm / paramAvAm / gauNatve tu tyadAderityatvaM na bhavati / saMjJopasarjanayo tvamityuktatvAt / kiM tarhi AmAvityatra yogvibhaagen|anyorntsyaakaaro'to lopazca |aukaarsy ami kRte AmsbhAvi tyaatvm||atitvaam / atimaam| atiyuvAm |atyaavaam| atiyussmaam| atysmaam|| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 160 ) siddhAntacandrikA | [ yuSmadasmatprakriyA ] (tattvadI 0 ) - AmAviti // Am au iti cchedaH // nanvameva kriyatAM kiMvA''vidhAneneti cet / atra mAghavaH / A am au iti cchedaH / yuSmadasmadorAkArAntAdezaH aukArasyAm bhavatItyarthaH / evaM yuSmayateH kvipi allope aukArasyAmi yuSmAmasmAmiti prApnoti yuSAm asAm iti ceSyate evaM masyAtve rUpasiddhirityAha / atra rAmAzramaH / ammAtravividhAnenaiveSTa siddherAkAro vyartha ityuktvA svamatamuktavAn / a am au iti cchedaH / a iti yogo vibhajyate / atra lopaH at yuSmadasmadorityetatsarvamanuvartate / tathA ca yuSmadasmadorakA - ro'ntAdezaH syAt / tasya ataH parasya lopaH syAt / dvitIyasya tu yuSmadasmadbhayAM para au am bhavati / / AmasbhAvityAtvam / 'savarNe dIrghaH' iti vA dIrghatvam / amzasorasyeti tu na akAroccAraNAsAmarthyAditi / atredamavadheyam / a iti chitvA yobhavibhAgaM lopAdyanuvRttiM ca kRtvA yuvAmAkAmiti rUpaM sAdhyam / tatrAdhikaklezaH / kutra Am au yuSmadasmadbhayAM para aukAro'm bhavati sati tasmin tayorakArAntAdeza iti / anyatra tvAmsbhAvityanenaivAtvam / evaM cAtiprasaGgazaMkA'pi neti ammAtravidhAne suprasaGgodbhAvananirAkaraNArthayatnaklezo'pi neti vibhAvyaM suuribhiH| ( yUyaM vayaM jasA ) jasA sahitayoryuSmadasmadoryUyaM vayaM bhavataH // yUyam, vayam // ( subodhinI ) - yUyaM vayaM jasA tadante paramayUyam / paramavayam / gauNatve'tiyUyam / ativayam // ( tattvadI 0 ) - yUyaM vayaM jaseti // jasIti tu pUrvoktayukterna kRtaM jasItyasya pravRtteH // ( tvanmadekatve ) yuSmadasmadostvanmadau bhavata ekatve gamyamAne // (subodhinI) - ravanmadekatve // ekatve gamye / ekasya bhAvaH ekatvaM tasmin gamyamAne jJAyamAne sati yuSmadasmadostvanmadAvAdezau staH / syAdAvityatra na saMbadhyate / tena tava putra iti tvatputraH / tavApatyamiti tvAdaH / tvaM putro yasya saH tvaputraH / ityAdau vibhaktyabhAve'pi tvanmadau bhavataH / na cAntarvartinIM vibhaktimAzrityApyetau syAtAmiti vAcyaM yuvayoH putraH iti yuSmatputra ityAdau yuvAvayorapi prasaGgAt / luki na tannimittamiti niSedhAcca / dAntAdezAvetau / tena tvAdayati / mAdayati / tvadIyam / madIyamityAdirUpasiddhiH sUtre vADavasAne iti pAkSikatakAre kRte amejamA veti matvaM kvacijjavasyApi namo jJApyate teneti vA bodhyam / siGeGassUktavakSyamANA vidhayastvanmadau bAdhante paratvAt / tadante / paramatvAm / paramamAm // gauNatve tu atitvAm / atimAm // ( tavadI 0 ) - tvanmadaikatve // tvad mad ekatve iti cchedaH / Jame jamA vetyatra vAzabdasya vyavasthitatvAtkvacijjhasAnAmapi mA bhavantIti matvam / tena tvAdayatItyAdi siddham / tava putra Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ yuSmadasmatprakriyA ] TIkAdvayopetA / ( 161 ) stvatputra ityAdau bhavatyeva ekatvAbhidhAnasya nimittasya sattvAt / atrAhuH / yuvayoH putraH yuSmatputra ityatra syAdyabhAvAt kathamiti na vAcyam // dhAtorityantrAsaMbhavAtsyAdyadhikArastyaktaH sospi na saMbadhyate / ata eva tyadAdeSTeraH syAdAvityatra punaH syAdigrahaNaM kRtamiti / atreda vaktavyam / 'vanmadekatve' 'yuvAvau dvivacane' ityanayordvayorapi nudhAtostyadAdeSTe rityetatsUtradvayamadhyasthatA'vizeSeNa kathamekatra syAdisaMbandho'paratra neti vyAkhyAnaM saMgacchate vinigamanAvirahAt / kiMtu dvitva iti vaktavye dvivacanagrahaNasAmarthyAdatra syAdiyoga iti samAdheyam // (asit) yuSmadasmadoSTerAtvaM bhavati ami sakAre bhisi ca pare // tvAm / mAm / yuvAm / AvAm / tyadAdyatve zasIti dIrghaH // ( subodhinI ) - Amsbhau // A am iti cchedaH / yuSmadasmadoSTerAtvaM syAdami sakAre bhisi ca / am ca sa ca bhizca teSAM samAhAro'smi tasmin / AgamajasyAnityatvAnna numbhAvaH / bhItyekadezadvArA samudAyAnukaraNam / atra mAdhava Aha / Toreti nAnuvartanIyam prayojanAbhAvAt / SaSThInirdiSTatvAdantyasyAtve savarNadIrghe ca tvAM mAmiti rUpasiddheH / yuSmadasmadormyantayoH kvipi yuSm asmiti rUpam AbhyAmami zasi ca yupAm asAm yuSAn asAnityantyasya makArasyAtve sidhyati / anyathA na satyam / atiyuSmAbhyAmityAdAvAtvaM kena bhavati gauNatve tyadAdyatvAbhAvAt / ucyate / AmAvityatra yogavibhAgenAtve kRte rUpasiddhiriti / tadA yuSmAsmorapi yogavibhAgenAtve kRte pazcArAtve cAmi zasi ca yuSAm asAm yuSAn asAniti siddhayatyeva kiM mAdhavotyeti // ( tattvadI 0 ) - AmsbhAviti || A amasbhAviti cchedaH / nanvatiyuSmAbhyAm atiyuSmAn atrAtvaM kena gauNatve tyadAdyatvAbhAvAt iti cetsatyam / kecidAmAvityatra yogavibhAgena paratvAdA'msbhAvityavibhaktinirdezena sAtpUrvaH parovAluptanirdiSTonakArAntastasminpare'pyAtvam / atra SaSThIdarzanAdantAdezaH / TerityavRttistu prayojanAbhAvAt yuSmadasmadoryuvAmAvAmityasiddhezvopekSitam // (zaso no vaktavyaH ) yuSmAn / asmAn | tvanmadAdeze kRte // ( subodhinI ) - zaso no vaktavyaH // so naH puMsa ityatra so na iti yogavibhAgenAyamartho labhyate ityarthaH // ( e TAyoH ) yuSmadasmadoSTeretvaM bhavati TAGayoH // tvayA / mayA / yuvAbhyAm / AvAbhyAm / yuSmAbhiH / asmAbhiH // (subodhinI) - eTADayoH // atra TerityanuvRttaM anayoSTeretvaM syaat|ttaashc Gizca tayoH parataH / idantatvAt Ge: pUrvanipAte prApte tasyAnityatvajJApanArthaM paraniyAtaH / kiMca paratvAttyadAderityatve prApte'pi Adau e TAGorityetvapravRttireva nyAyyA kRtAkRtaprasaGgitvena tasya nityatvAt / renve kRle ayAdeze ca tvayA mayeti / atra hi 13 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 162 ) siddhAntacandrikA | [ yuSmadasmatprakriyA ] yuSmadasmadoryantayoH kvipi yuSm asma iti TADiossu parataH yuSmA / asmA / yuSma / asmi / yuSmoH / asmoriti rUpANi / tatsiddhayarthaM vyAkhyAnAntaraM kriyate / atraikArAt paro yavayorvase hakAre cetyanena luptA yakAro jJAtavyaH / tenAyamarthaH / adantayoranayoretvaM hasAntayoryatvaM ca na bhavati / e TAGacoriti TAGio - sAM luptasaptamIko nirdezaH / eSu parata iti // (tattvadI 0 ) - e TAGacoriti // atra Terityanuvartate / antyavidhau rUpAsiddheH / nityatvAtpratipadoktatvAccAdAvetvaprasaktestyadAdyabhAvAt / atrAhuH // nanu yuSmadasmadormyantayoH kipi yuSm A asm A iti sthite Teretve kRte yuSmayA asmayA iti prApnoti yuSmA asmA iti ceSyate / satyam / ekAro'pyanena vidhIyate / lakSyAnusArAcca vyavasthA / ata etvaM hrasvasya yatvaM ca na yavayorvase lopa ityanenaiva jJApitavacanena lupto'tra ya iti / atredaM tat m / atrApi Tena tirna kartavyA SaSThyantAdeza eva / sa ca tyadAdyatve kRte eva paratvAt / nityatvaM tu samAnamubhayArapi / tathA ca yuSmadasmadormasyaitve ayAdeze vorlopazcatyatra vA ityasya vyavasthitatvAt yvoH sabandhino'varNasya kvacillopa ityalope rUpasiddhiH / evaM yuSmAsmeti siddhayarthe jJApitavacanena luptayakAranirdezaklezo nocitaH / kiMca ata evaM hasasya yatvamiti vyAkhyAne ekasminneva prayoge dasya yatvaM masyaitvaM ca kena vAryam / tyadAdyatveneti kecit / nityatvAtpratipadoktatvAccAdAveva pravRttestyadAdyatvAbhAva iti svoktyA virodhAt / kiMca lopena vacanaM jJApyate / jJApitena vacanena lopa ityanyonyAzrayo'pi / kiMca ata etvamiti kathaM tyadAdyatvAbhAve Teratve adasUzabdasyaitvam / kiMca etvaM Teryatvamantyasyetyatra vinigamanAvirahaH / TAGacorityatra TakAraGakArau tu spaSTapratipattaye kRtAviti nAnyadbahu jalpitam // ( tubhyaM mahyaM GayA ) GesahitayoryuSmadasmadostubhyaM mahyametau bhavataH // tubhyam / mahyam // ( subodhinI ) - tubhyaM mahyaM GayA // tadante paramatubhyam / paramamahyam / gauNatve tu atitubhyam / atimahyam // ( tattvadI 0 ) - tubhyaM mahyaM Gayeti // tRtIyA tu pUrvavat / anyathA DetyadAdyatve tubhyaiiti syAt // ( bhyas zbhyam ) yuSmadasmadbhayAM paro bhyas bhyaM bhavati // zakAro bhkaaraaditvvyaavRttyrthH| tenAtvaitve na bhavataH / yuSmabhyam / asmabhyam // I ( subodhinI ) - bhyas ibhyam // atra bhyas caturthIchuvacanam | AbhyAM bhyas ibhyaM syAt // zakAro na sarvAdezArthaH bhyamo gurvAdezatvAt tarhi kimarthaH bhakArAdivavAraNArthaH // sati zakAre bhakArasyAditvAbhAvAt // bhAdinimittam esbhItpetvam adbhItyAtvaM ca na / AderbhAva AditvaM bhakArasyAditvaM bhakArAditvaM bhakArAditvasya vyAvRttirniSedhaH bhakArAditvavyAvRttiH bhakArAdittvavyAvRttirarthaH prayojanaM yasya saH // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ yuSmadasmatprakriyA ] TIkAdvayopetA / (163) (tattvadI0)-bhyas ibhyamiti // bhyasa ibhyamiti cchedH| nanvatra zakAro na shrvnnaarthH| yuSmabhyamityatrAzruteH / sarvAdezArtho'pi na, bhyamo'nekAkSarAdezatvAdeva tatsiddherityAzayenAhazakAra ityAdi // sarvaitvAdi vyAvRttyarthaM kRtastadvyAvRttyanantaraM nopAdIyate / jalAnayanAnantaraM jalArthaghaTavat // caturthIbahuvacanamevAtra bhys| paJcamyAstu na, GasisAhacaryAttasya tatraiva grhnnaat| __ (usibhyasoH ztuH) GasisAhacaryAtpaJcamyA yis gRhyate / tvat / mat / yuvAnyAm / AvAzyAm / yuSmat / asmat / __ (subodhinii)-ngsibhysoHshtuH|| yuSmadasmadbhyAM parayoGasibhyasoH sturAdezaH syAt // zittvAtsarvAdezaH / ukAra uccAraNArthaH // atra GasisAhacaryAtpaJcamyA eva bhyas gRhyate / kiMca atra mAdhavaH / GasibhyasaH aH ituriti padacchedaH yH| tatazca yuSmadasmadbhayAM usibhyatoH iturbhavati yuSmadasmadorantyasyA // .5 / jati tena JyantayoryuSmAsmoryuSat asat / ayamevAkAro bhyam ibhyam sAmAkamityatrApyanuvartate / tena yuSabhyam / asabhyam / yuSAkam / asAkamiti middhayatIti vadati // AmAvityatra yogavibhAgenAtve yuSadasadityAdi siddhayatyeva kiM tatprayAsena / __ (tattvadI0 )-GasibhyasoH turiti // zakAraH sarvAdezArthaH / ukAra uccAraNArthaH / atra usibhyasaH aH sturiti cchadAdakAro'ntAdezo'nayoriti vyAkhyAnAta yuSmAsmoryuSadasaditi siddhayati // ( tavamama GamA) GasA sahitayoryuSmadasmadostavamamau bhavataH // tava / mama / yuvayoH / AvayoH / suDAmaH // (subodhinI )--tavamama GasA // tadante paramatava / paramamama // gauNatve atitava / atiprama (tattvadI0 )-tavamama Gaseti // tRtIyA pUrvavat // (sAmAkam ) yuSmadasmadbhayAM paraH sAmAkaM bhavati // yuSmAkam / asmAkam // tvayi / mayi / yuvayoH / AvayoH / yuSmAsu / asmAsu // "samasyamAne dyekatvavAcinI yuSmadasmadI // samAsArtho'nyasaGkhyazcedyuvAvau tvanmadAvapi // 1 // sijasGe Gassu parata AdezAH syuH sadaiva te / tvAhI yUyavayau tulyamahyau tavamamAvapi // 2 // ete paratvAdvAdhante yuvAvau viSaye svake / tvanmadAvapi bAdhante pUrvavadviSaye svataH // 3 // yekasaMkhyaH samAsArtho bahvarthe yuSmadasmadI / tayoraddayekatArthatvAyuvAvau tvanmadau ca na // 4 // " tvAM mAM vA'tikrAnta iti vigrahe atitvam / atyaham // gauNa Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WETTELIERITIS (164) siddhaantcndrikaa| [yuSmadasmatprakriyA ] tve yuSmadasmadostyadAyatvaM na bhavati / atitvAm / atimAm / atiyUyam / ativayam / atitvAm / atimAm / tvanmadekatve / A'mbhau / atitvAm / atimAm / atitvAn / atimAn / atitvayA / atimayA / atitvAbhyAm / atimAnyAm / atitvAbhiH / atimAbhiH / atitubhyam / atimahyam / atitvAbhyAm / atimAnyAm / atitvAyam / atimAyam / atitvat / atimat / atitava / atimama / atitvyoH| atimyoH| atitvAkam / atimAkam / atitvayi / atimayi / atitvAsu / atimAsu // yuvAmAvAM vA'tikrAnta iti vigrahe / sijasGa. Gassu prAgvat / anyatra yuvAvo / atitvam / atyaham / atiyuvAm / atyAvAm / atiyUyam / ativayam / atiyuvAm / atyAvAm / atiyuvAn / AtyAvAn / atiyuvayA / aatyaavyaa| atitutyam / atimahyam / atiyuvAzyAm / atyAvAbhyAm / atiyuvAyam / atyAvazyam / atiyuvat / atyAvat / atiyuvAbhyAm / atyAvAzyAm / atiyuvat / atyAvat / atitava / atimama / atiyuvayoH / atyAvayoH / atiyuvAkam / atyAvAkam / atiyuvayi / atyAvayi / atiyuvAsu / atyaavaasu|| yuSmAnasmAnvA'tikrAnta iti vigrhe| sijasDeGassu prAgvat / atitvam / atyaham / atiyuSmAm / atyasmAm / atiyUyam / ativayam / atiyuSmAm / atyasmAm / atiyuSmAm / atyasmAm / atiyuSmAn / atyasmAn / atiyuSmayA / atyasmayA / atiyuSmAyAm / atyasmAtyAm / atiyussmaabhiH| atyasmAbhiH / atituzyam / atimahyam / atiyuSmat / atyasmat / atiyuSmAbhyAm / atyasmAbhyAm / atiyuSmat / atyasmat / atitava / atimama / atiyuSmAkam / atyasmAkam / atiyuSmayi / atyasmayi / atiyuSmAsu / atyasmAsu // (subodhinI )-sAmAkam // atra tantraikazeSAvRttibhiH sAmiti dvayaM bodhyam / sakRduccaritaH zabdo'nekArthagamako bhavatIti tantram / sarUpANAmityekazeSaH / viruvaarnnmaavRttiH| ekasya suTA saha Am sAm / dvitIyasya tu AmA saha sAma ityarthaH / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ yuSmadasmatprakriyA ] ttiikaadvyopetaa| ( 165) tataH sudasahita Am kevala Am ca Akam yuSmadasmadorantyasyAkArazca bhvtiityrthH|| tenAtiyuSmAkam atyasmAkamityAdi siddhyatIti laghubhASyakarturapi prayAso vyartha evAyogavibhAgenAtve kRte suDAma iti suTo'pi srvaadikaarytvaadgaunne'prvRttH|tntraadinaa sAmityasya dviruccAraNAt kevalasyApyAm Akami ca vihite ruupsiddheH|| "samasyamAne dvayekatvavAcinI yuSmadasmadI / samAsArtho'nyasaMkhyazcedyuvAvau tvanmadAvapi // 1 // " 'yuvAvau dvivacane' 'tvanmadekatve' iti satravye dvivacanaikatvazabdo prakRtyarthaparau na tu pratyayaparAviti vyAkhyAtam / tatphalaM jAtiliMgavyaktisaMkhyAkArakAtyakaH paJcako nAmArya iti pakSAbhiprAyeNa darzayati / cedyadi yuSmaccAsmaJca yuSmadasmadI zabdarUpe / samasyate iti samasyamAne samAsaviSayIkriyamANe / dvau ca ekazca dayekau / dvayekayArbhAvaH dayekatvaM vakta iti iyekatvavAcinI stH| samAsasyArthaH samAsArthaH vigrahaH / anyasaMkhyo'nyasya padArthasya saMkhyA yasminso'nyasaMkhyo yuSmadasmadarthagatasaMkhyetarasaMkhyAyukto bhvtiityrthH| tadA yuSmadasmadoH sthAne yuvAvau tvanmadAvapyAdezo bhvtH| dvivacanaikatvayoH pratyayavizeSaNatve tu na syAtAmityavyAptiH syAditi bhaavH||1|| "sijasaDeGassu parata AdezAH syuH sadaiva te / tvAhI yUya: vayo tubhyamahyo tavamamAvapi // 2 // " nanveMva sijasDeGassvapi yuSmadasmadoryarthave yuvAvau syAtAmekArthatve tu tvanmadAvityAzaGkAyAmAha / etAsu vibhaktiSu parato yuSmadasmadoH sthAne te AdezAH sadaiva syuH / ke te AdezA ityata Aha / tvAhI yUyavayAvityAdi // 2 // ete paratvAddhAdhante yuvAvo viSaye svake / tvanmadAvapi bAdhante pUrvavadviSaye svtH|| 3 // " ete tvamahaM yUyaM vayaM tubhyaM mahyaM tava mametyAdezAH svake viSaye sve AtmIye sthAne yuvAvau bAdhante / kasmAtparatvAdvipratiSedhe paraM kAryamiti nyAyAt / ubhayostulyabalavirodhe sati sUtrApekSayA tvamAdayaH pare ta eva bhavantItyarthaH / ete tvamAdayaH / svato viSaye tvanmadAvapi bAdhante pUrvavat uktanyAyena / svata ityatra saptamyarthe tas // 3 // " yekasaMkhyaH samAsArthI bahathaM yuSmadasmadI / tayoradvayekatArthatvAAvAvau tvanmadau ca na // 4 // " yadA yuSmadasmadI bahvarthe bahUnAmoM yayoste bahvarthe bhvtH| samAsArthoM vigrhH| dvau ca ekazca dvayeko vyekayoH saMkhyA yasmin vayekasaMkhyo bhavati / tadA yuSmadasmadoH sthAne yuvAvau tvanmadAvapi na staH / kasmAt tayoryuSmadasmadoH dvau ca ekazca dayeko dvayekayorbhAvaH dayekatA dvayekatAyA arthaH dayekatArthaH dayekatArthasya bhAvo dayekatArthatvaM na dvayekatArthatvamavye katArthatvaM tasmAt dayekatArthatvasyAbhAvAt // 4 // tvAM mAM vA'tikrAnta iti vigrahe apavAdau atitvam atyaham / tvAM mAM vA'tikrAntAviti vigrahe utsargata: tvanmadAdeze kRte gauNatve'pi yuSmadasmadostyadAyatvaM bhavati / AmAvityatra yogavibhAgena yadvayAkhyAnAntaraM kRtaM tasyAyaM niSkarSo'sti / gauNatve'pyanayostyadAyatvaM Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 H (166) siddhaantcndrikaa| [yuSmadasmatprakriyA ] bhavatItyarthaH / ityanenAtve tallope auvibhakterami ca kRte savarNadIrghaH / AtatvAm / atimAm / tvAM mAM vA'tikrAntA iti vigrahe apavAdau atiyUyamAtavayam / evamagre'pyUhyam // 1 // atve AmsbhAdityAtve ca amzasorityallopaH / atitvAm / atimAm / zasi atve kRte amzasorityallopaH, zasIti dIrghaH, zasoM na iti natvam / atitvAn / atimAn // 2 // atve kRte eTAGayorityayAdeze ca ! atitvyaa| atimyaa| atve adbhItyAtvaM ca atitvAbhyAm / atimAbhyAm / AmsbhAvityAtvam atitvaabhiH| atimaabhiH|3| apavAdo atitubhyam / atimahyam / atitvAbhyAm / atimAbhyAm / atve ibhyAmi ca atitvabhyam / atimabhyam / 4 / atve ituAdeze ca atitvat / atimat / atitvAbhyAm / atimAbhyAm / atitvat / atimat / 5 / apavAdau atitava / atimama / atve / osItyetve ca atitvayoH atimyoH| atve suDabhAve'pi prAguktarItyA Akami ca atitvaakm| atimAkam / 6 / atve kRte e TAGayorityatve ayAdezaH atitvayi / atimyi| atitvyoH| atimyoH| atve Atve ca atitvaasu| atimAsu / 7 / guNIbhUtayoyuSmadasmadorekArthatve udAharaNAnyuktvA saMprati dvayarthavAcitve udAharati / yuvAmAvAM vA atikrAntaH atikrAntau atikrAntA vA iti vigrahe atitvam / atyaham / atiyuvAm / atyAvAm / atiyUyam / ativayam / 1 / atiyuvAm / atyAvAm / atiyuvAm / atyAvAm atiyuvAn atyAvAn / 2 / atiyuvayA / atyAvayA / atiyuvAbhyAm / atyAvAbhyAm / atiyuvAbhiH / atyaavaabhiH| 3 / atitubhyam / Atimahyam / atiyuvAbhyAm / atyAvAbhyAm / atiyuvabhyam / atyAvabhyam / 4 / atiyuvat / atyAvat / atiyuvaabhyaam| atyAvAbhyAm / atiyuvat / atyAvat / 5 / atitava / atimama / atiyuvyoH| atyaavyoH| atiyuvAkam / atyAvAkam / 6 / atiyuvyi| atyAvayi / atiyuvyoH| atyaavyoH| atiyuvAsu / atyAvAsu / 7 / babarthayostUdAharati / yuSmAnasmAnvA'tikrAntaH atikrAntau atikrAntA veti vigrahe atitvam / atyaham / atiyuSmAm / atyasmAm / atiyUyam / ativayam / 1 / atiyuSmAm / atyasmAm / atiyuSmAn / atyasmAn / 2 / atiyuSmayA / atysmyaa| atiyuSmAbhyAm / atyasmAbhyAm / atiyuSmAbhiH / atyasmAbhiH / 3 / atitubhyam / atimahyam / atiyuSmAbhyAm / atyasmAbhyAm / atiyuSmabhyam / atyasmabhyam / 4 / atiyuSmat / atyasmat / atiyuSmAbhyAm / atysmaabhyaam| atiyuSmat / atyasmat / 5 / atitava / atimama / atiyvyoH| atyaavyoH| atiyaSmAkam / atyasmAkam / 6 / atiyuSmAye / atyasmAyi / atiyuSmayoH / atyasmayoH / atiyuSmAsu / atyasmAsu / 7 / punANe rUpAntaram / yuSmAnasmAnvA karotIti au yuSmayati / asmayati / tataH kkie / riti jilope kRte yuSma Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ yuSmadasmatprakriyA ] ttiikaadvyopetaa| (167) asmiti jAtam / syAdiSu yuSmasmorapi tvamahamAdaya AdezA bhavanti / ekdeshvikRtmnnyvaadityukttvaat| tvam aham / auvibhaktyAdiSu gauNatve'pi TAGayosvibhaktIvarjayitvA sarvatrAtve kRte Atvam / yuSAm / asAm / yUyam / vayam / 1 / yuSAm / asAm / yuSAn / asAn / 2 / e TAGayorityasya vyAkhyA nAntareNAntasya yatvam yuSyA / asyaa| yuSAbhyAm / asAbhyAm / yussaabhH| asAbhiH / 3 / tubhym| mahyam / yuSAbhyAm / asAbhyAm / yuSabhyam / asabhyam / 4 / yuSat / asat / yuSAbhyAm / asAbhyAm / yuSat / asat // 5 // tava / mama / antasya yatve yussyoH| asyoH| yuSAkam / asAkama // 6 // yatve yussyi| asthi / yuSyoH / asyoH / yuSAsu / asAsu // _(tattvadI0)-sAmAkamiti sAm Akam iti chedaH tena yuSmadasmadbhayAM paraH sAm Akam bhavati // anayozvAkAro'ntAdezaH // atraahuH| nanvatiyuSmAkamityAdau gauNatvAttyadAdyatvAbhAvAdanavarNAntatvAtsuDabhAvAtkathaM sAmiti cetsatyam / taMtrAdinA sAmiti dvayaM bodhyam / ekasya tu suTA sahAm sAmiti / dvitIyasya tu AmA saha sAm / tatazca suTasahita Am kevalazca AkaM bhavati tayozcAkAra ityarthoM bhavatIti / atredamavadheyam / gauNatvAttyadAdyatvAbhAvAdanavarNAntatvAtsuDabhAvAditi kimartha gauNatvAt suDabhAvAdityasyaiva vaktumucitatvAt suTo'pi sarvAdikAyatvAt gauNatve'pravRtteH / anyathA AkArAntAdezenAvarNAntatvAt tantrAdiprayAso'narthakaH saMpagheta sasunirdezastu Akama Adezasya sthAnivadbhAvenAmatvamAzritya pazcAdapi suT syAditi tannivRttaye // ayamevAtra granthe sthAnivadbhAvajJApakaH // tvanmadekatve' 'yuvAvau dvivacane' iti sUtradvaye'pi ekatvadvivacanazabdau na pratyayaparau kiMtvarthaparAviti phalaM darzayati svArthadravyakArakaliGgasaMkhyetyAdipaJcakaM nAmArtha iti pakSe saMkhyAyA api nAmArthatvAditi bhAvaH / trikapakSe tu 'dhekArthavAcinI' iti pAThayam / saMkhyAyA vibhaktyarthatve'pi saMkhyeyasya nAmatvAnapAyAt / anyasaMkhyazcet yussmdsmdrthgtsNkhyetrsNkhyaayuktshvedityrthH| samasyamAne yuSmadasmadI vyakatvavAcinI cet samAsArthaH anyasaMkhyazcet tadA yuvAvau tvanmadAvapi bhavata ityarthaH // tayoriti // yuSmadasmadoradvayekatArthatvAt dvitvArthatvaikArthatvAbhAvAdityarthaH / saMkalitArthastvayam / yadA vAkye yuSmadasmadorekatvaM tadA tvanmadAdezau bhavata eva / tvanmadekatva iti sUtre yuSmadasmadorekatvAbhidhAnasyoktatvAt / yadA vAkye yuSmadasmadI dvitve tadA yuvAvau bhavata eva / yuSmadasmadodvitvAbhidhAyitvAt / yadA tu vAkye yuSmadasmadI bahvathai samAsArtho dvitvavAcI ekatvavAcI ca tadA yuSmadasmadordvitvArthatvaikArthatvAbhAvAnna yuvAvau na vA tvanmadau // (yuSmadasmadoH SaSThIcaturthIdvitIyAbhisteme vAnau vasnasau) yuSmadasmadoH SaSThIcaturthIdvitIyAsahitayoryathAsaMkhyenAmI AdezA bhavanti // tatraikavacanena saha tame / dvivacanena vAMnau / bahuvacanena vasnasau // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 168 ) siddhAntacandrikA | [ yuSmadasmatprakriyA ] (subodhinI ) - yuSmadasmadoH SaSThIcaturthIdvitIyAbhisteme vAnau vastrasau ! SaSThI ca caturthI ca dvitIyA ca SaSThIcaturthIdvitIyAstAbhiH / alpasvaratvAt SaSThItyasya pUrvanipAtaH / sahayoge tRtIyA tayA sAhityaM bodhyate / tat kiM sAhityam / zrUyamANavibhaktikayorevAdezA bhavanti na luptavibhaktikayoriti / tena samAse yuSmAkaM putra iti yuSmatputro bravIti / asmAkaM putra ityasmatputro bravItItyatra pratyayalakSaNena SaSThyantayoryuSmadasmadorvasnasau na // (RadI 0 ) - yuSmadasmadoH SaSThIcaturthIdvitIyAbhisteme vAnnau vasUnasau iti // atra vyAkhyAnAdekArthasyaikArthI temayau iti // yathAkramaM tu na tvarthato nApi zabdataH / arthatastveSAM navatvam / AdezAnAM tritvamiti vaiSamyam / zabdastu SaSThayAsteme ityAdikramaprasaGgaH syaat| dvitIyAsviti tyaktvA dvitIyAbhiriti tRtIyopAdAnaM zrUyamANavibhaktyA sAhityalAbhArtham / luptatayA pratyayalakSaNena sAhityAsambhavAt / teneti yuSmatputro bravItItyAdau na / tRtIyA tu sahayoge / alpasvaratvAtSaSThayAH pUrvanipAtastadapekSayA caturthyAH // ( tvAmAmA ) amA sahitayoryuSmadasmadostvAmA etau bhavataH // zrIzastvA'vatu mApI dattAtte mespi zarma saH // svAmI te me'pi sa hariH pAtu vAmapi nau vibhuH // 1 // sukhaM vAM nau dadAtvIzaH patirvAmapi nau hariH // so'vyAdo naH zivaM vo no dadyAtsevyo'tra vaH sa naH // 2 // ekavAkye yuSmadasmadAdezA vaktavyAH / ekAkhyAtaM vAkyam / teneha na / odanaM paca tava bhaviSyati / iha tu syAdeva / zAlInAmodanaM te dAsyAmi // (subodhinI ) - tvAmAmA // temayorapavAdo'yam / SaSThIbahuvacanasyAmo'tra grahaNaM na vyAkhyAnAt / vyAkhyAnato vizeSapratipattinahi saMdehAdalakSaNamiti bhAvaH // zrIzastvA'vatu mA'pIha dattAt te me'pi zarma saH / svAmI te me'pi sa hariH pAtu vAmapi nau vibhuH // 1 // mukhaM vAM nau dadAtvIzaH patirvAmapi nau hariH / so'vyAdvo naH zivaM vo no dadyAtsevyo'tra vaH sa naH // 2 // uktAnAdezAn vacanakrameNodAharati / dvitIyaikavacane yathA / zriya IzaH zrIzo haririha jagati tvAmapi mAmapi avatu rakSatAt / catuthyaikavacane yathA / sahariste tubhyamapi me mahyamapi zarma sukhaM dattAt / dAnapAtre caturthI / SaSThayekavacane yathA / sa hariste tava me mamApi svAmI vartate / svAmyAdiyoge iti SaSThI / saptamyavidhAnAt / dvitIyAdvivacane yathA / vibhurviSNurvI yuvAM nAvapi AvAmapi pAtu rakSatu / caturthIdvivacane yathA / IzaH zaMbhuva yuvAbhyAM nau AvAbhyAM sukhaM dadAtu / SaSThIdvivacane yathA / hariva yuvayoH nAvapi Avayorapi pAti rakSatIti patiH / dvitIyAbahuvacane yathA / sa hariva yuSmAn no'smAnavyAt rakSatu / caturthI bahuvacane yathA / savo Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ yuSmadasmatprakriyA ] ttiikaadvyopetaa| (169) yuSmabhyaM no'smabhyaM zivaM kalyANaM dadyAt / SaSThIbahuvacane yathA / sa harivoM yuSmAkaM no'smAkamatra loke sevitumarhaH sevyH| RhasAdhyANiti karmaNi ghyaN / kRtyAnAM katariveti sssstthii|| ekavAkye yussmdsmdaadeshaavktvyaaH| ekavAkye ekAkhyAte'nayoH sthAne uktA AdezA bhavaMti / ekamAkhyAtaM yatra taditi bhuvriihiH| ekAkhyAtaM vAkyamucyate // nanu pazya mRgo dhAvati ityAdAvekavAkyatvavyavahAro na syAt / satyam / ekAkhyAtamityatrAkhyAtaM vizeSasamarpakaM vivakSitam / tatazca pazya mRgo dhAvatItyatrAkhyAtadvaye satyApe pazyatyasyaiva vishesssmrpktvaannoktdossH| tathA ca vArtikakAra: AkhyAtaM savizeSaNaM vAkyamityAha / tvamodanaM paca tava bhaviSyati / atra te ityA. dazo na vAkyadvayatvAt / ekavAkye yathA / ahaM te tu tubhyamodanaM dAsyAmi // (tattvadI0)-tvAmA'mA iti // tvA mA amA iti cchedH| temayorapavAdo'yam / Amastu na grahaNam ekavacanAntasthAninirdezAt ||shriish ityaadi||avnkrmtvaatkrmnni dvitIyA tyA meti // te me dAnapAtratvAccaturyekavacanaM tubhyaM mahyamityasya sthAne // svAmyAdiyoge SaSThIti SaSThayekavacanaM te ma tava mmetyrthH|| dvivacanaM darzayati / pAtu vAmapIti yuvAmAvAmityarthaH / karmatvAd dvitIyA // sukhamiti // vAnnau yuvAbhyAmAvAbhyAmityarthaH / atrApi dAnapAtratvAcaturthI / patiriti / vAnnau yuvayorAvayorityarthaH / atrApi svAmyAdiyoge SaSThIti SaSThI // bahuvacanaM darzayati / so'vyAdvo na iti // vaH yuSmAn naH asmAn sa hariH avyAt rkssyaadityrthH|| zivaM vaH naH yussmbhymsmbhymityrthH| sevyo'tra vaHsa nH| yussmaakmsmaakmityrthH| kRtyayoge SaSThI // ete'nanvAdeze vA ) dhAtA te tava bhakto'sti / anvAdeze nityam / tasmai te nmH|| (subodhinI)-ete'nanvAdeze vA vktvyaaH|| ete temayAdaya aadeshaaH| yuSmadasmadoH sthAne'nanvAdeze'rthe ete AdezA vikalpena bhavanti // anvAdeze nityam / yuSmadasmadoH sthAne'nvAdeze'rthe ete AdezA nityaM syuH // ananvAdeze'rthe dhAtA brahmA te bhaktastava bhakto'stIti vA // anvAdeze tasmai pUrvoktAya te tubhyaM viSNave namo'stu // (tattvadI0)-ananvAdeza iti // yuSmadasmadoriti sUtre yvau vetyato vetyanuvartya tasya vyavasthitatvamAzritya vikalpaH // __(nAdau) vAkyAdau pAdAdau ca vrtmaanyoryussmdsmdonete // tvAM pAtu / vedairazeSaiH saMvedyo'smAn kRSNaH sarvadA'vatu // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (170) siddhaantcndrikaa| [yuSmadasmatpakriyA ] (subodhinI )-nAdau // vAkyAdau mA bhUt / yathA tvAM pAtu / pAdAdAvapi mA bhUt / yathA kRSNo'smAn sarvadA sarvasmin kAle'vatu pAtu / kiidRshH| azeSaiH samastairvedaiH kRtvA saMvedyo jnyaaymaanH| saMvettuM yogyaH saMvedyaH / karmaNi dhyaNa // _(tattvadI0)-nAdAyiti // AditvaM ca satyanyasmin yasmAtpUrva nAstIti vacanAtsvaprAgvarNAntarazUnyatvam / satyanyasminniti vizeSaNarahitalakSaNamanye vadanti / tvanmadAdInAM tu nAya niSedhaH / madhye'pavAdAH pUrvAnvidhIn bAdhante nottarAniti nyAyAt // yogavibhAgasAma *danantarasyeti nyAyaM bAdhitvA tvAmA'metyasyaiva na niSedhaH / anyathA tvAmA'mA nAdAvityekayogamevAkariSyat // (vizeSyapUrva saMbodhanetarapUrva saMbodhanaM ca hitvA'nyasmAtsabodhanAtparayo te) ' devAsmAn pAhi nRhare viSNo'smAn rakSa sarvadA / ' vizeSyapUrvAttu / 'hare kRpAlo naH pAhi sarvadA rakSa deva naH // " (subodhinI)-vizeSyapUrva saMbodhanetarapUrva saMbodhanaM ca hitvA'nyasmAtsaMbodhanAtparayo te // saMbodhanAtparayoryuSmadasmadoH sthAne ete AdezA na bhavanti kiM kRtvA / vizeSyaM pUrva yasya tat etAdRzaM vizeSaNAtmakaM saMbodhanaM tyaktvA / ca punaH saMbodhanAditarat padaM pUrva yasya tat etAdRzaM saMbodhanaM tyaktvA / vizeSyapUt isaMbodhanetarapUrvAJca saMbodhanAt parayoryuSmadasmadoH sthAne ete AdezA bhavantItyarthaH / he deva tvamasmAn pAhi rakSetyarthaH / he narasiMhAvatAra he viSNo tvamasmAn rakSa pAlayetyatra saMbodhanAtparasyAsmAnityasya nasAdezo na jaatH| vizeSyapUrvAtsaMbodhanAttu syureva / yathA / he hare kRpA'syAsti kRpAlustasya saMbodhanaM he kRpAlo tvaM no'smAnpAhi / hare iti vizeSyaM kRpAlo iti vizeSaNam / saMbodhanetarapUrvAtsaMbodhanAttu yathA / he deva tvaM no'smAn sarvasminkAle rakSetyatra deveti saMbodhanasya sattve'pi tataHprAcInaM rakSetyAzrityAdezaH / / (tattvadI0)-neti yogavibhAgAdanyatrApi netyAzayenAha // vizaSyapUrvamityAdi / / vizeSyaM pUrvaM yasmAt tadvizeSyapUrvaM saMbodhanam / saMbodhanetarapUrvamiti / saMbodhanAditaratsaMbodhanetarapUrvaM yasya tadvyamapi hitvA tyaktvetyarthaH // (cAdibhizca ) ca vA ha aha eva ebhiryoge naite / 'Avayoryuvayozvezo harirmAmeva rakSatu // ' (subodhinI)-cAdibhizca // cAdigaNasthAH paJcaiva cAdayo grAhyA na tvadhikA lakSyAnurodhAt / sahayoge tRtIyA / tayA sAkSAtsaMbandho gRhyate na tu prNpraasNbndhH| yatra yuSmadasmadarthagatAnsamuccayAdIn cAdayo dyotayanti tadA cAdibhiH sahAthadvArA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ yuSmadasmatprakriyA] ttiikaadvyopetaa| (171) yuSmadasmadoH sAkSAtsaMpandhastatrAya niSedha ityrthH| yathA / AvayoIyoryuvayoIyozca samuccaye harirIzaH svAmItyarthaH ||vaa vikalpe / ha prsiddhau| aha pUjAyAm / evaavdhaarnne| paraMparAsaMbandhe tu syureva / yathA / haro harizca me svAmItyatra cazabdo haraharigataM samuccayaM vakti / hariharAbhyAM sahAsmadaH saMbandho na tu samuccayena / kintu paraMparAsaMbandho'sti / lakSaNaM tu samuccIyamAnAdarthAntarasaMbandhaH paraMparAsaMbandhaH // (tattvadI0)-cAdibhiriti // lakSyAnurodhAcAdipaJcakasyaiva yoge nAnyasyetyarthaH / sAkSAyoge evAyaM nissedhH| paraMparAsaMbandhe tu AdezAH syureva / 'haro harizca me svAmI' ityAdi / / ( acAkSuSajJAnArthadhAtubhiryoMge ca na ) cetasA tvAM samIkSate / bhaktastava rUpaM dhyAyati / cAkSuSajJAne tu bhaktastvA pazyati cakSuSA / (subodhinI )-acAkSuSajJAnArthadhAtubhiyoge ca na // acAkSuSajJAnamartho yeSAM te acAkSuSajJAnArthAH / acAkSuSajJAnArthAzca te dhAtavazca acAkSuSajJAnArthadhAtavastaioMge naite AdezA bhavanti // yathA sa bhaktaH cetasA cittasaMbandhidhyAnena tvAM samIkSate pazyatItyarthaH / paraMparAsaMbandhe'pi nissedhH| yathA bhaktastava rUpaM dhyAyati // (vidyamAnapUrvAtprathamAntAtparayoranvAdeze'pyeta vA) 'bhaktastvamapyahaM tena haristvAM trAyate sa mAm' tvA meti vA // iti yuSmadasmatprakriyA // __ (subodhinI)-vidyamAnapUrvAtprathamAntAtparayoranvAdeze'pyete vaa|| vidyamAnaM padaM pUrva yasya sa vidyamAnapUrvastasmAt prathamAntAtparayoryuSmadasmadoranvAdeze arthe'pi vA''dezA bhavanti / anvAdeze nityamityavizeSoktyA nityatve prApte vikalpArthamidaM vacanam / yathA tvaM bhakto'hamapi bhaktastena haristvAM mAMtrAyate paalytiityrthH|| atra teneti pUrva vidyamAnaM padaM tato haririti prathamAntaM tataH parasya yuSmacchabdasya tvaadeshH| uttaratra trAyate iti vidyamAnaM padaM tataH saH iti prathamAntaM tataH parasyAsmacchabdasya mAdezo bodhyaH // iti subodhinyAM yuSmadasmatprakriyA // (tattvadI0)-bhakta ityAdi // atra kecit / yena harestvaM bhaktastenaiva kAraNenAhamapi bhakta iti yojyam / yadi tenetyanena bhaktatvaM trANe heturnirdizyate tadA sApekSatvavidhAnatvameva tadimamitivadanvAdezo na syAditi tanneti dIkSitAH / tathAhi / sApekSatvavidhAne'nvAdezatvaM nAstIti tAvadasaGgatam / Adezo hi vidhiH kiMcidvidhAya pazcAditaravidhizcAnvAdezaH na tu nirpeksstvgrbhH| azabdArthatvAt zAstre tathA paribhASitatvAcca / na ca prayogadarzanAdeva tathA kalpyata Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (172) siddhaantcndrikaa| [avyayAni ] iti vAcyam / 'tadenamullaGdhitazAsanaM vividhehi kInAzaniketanAtithim' ityAdau sApekSatve 'pi enadAdezadarzanAt / 'naktaM bhIruzyam' iti tu na vidhiH kiM tvanuvAdaH / atastadimamiti na virudhyate / evaM sthite / yena tvaM bhakta iti yacchabdAdhyAhAraklezo vyarthaH / kintu tena trAyata ityeva saMbandhaH prakrAntArthatvAcca na yacchabdApekSati // teneti vidyamAnapadam haririti prathamAntam / tataH parasyAdezaH / tathA trAyata ityasmAtparaH sa iti prathamAntam / na ca trAyata iti bhinnavAkyasthamiti bhramitavyaM sa haristvA mA trAyata iti tantreNAnakasaMbandhAt // iti tattvadIpikAyAM yuSmadasmatprakriyA // athaa'vyyaani| ( cAdinipAtaH) ca / vA / ha / aha / eva / evam / nuunm|pRthk / zazvat / yugapat / bhUyas / naha / hanta / vinA / nAnA / svasti |asti| doSA / naktam / mRSA / mithyA / mithas / atha / atho / aho| hyas / zvas / uccais / zanais / Rdhak / Rte / ArAt / divA / rAtrau / sAyam / ciram / manAk / ISat / joSam / tUSNIm / bahis / avas / samayA / nikaSA / addhaa| ichA / vat / upadhA / sAmi / sanA / samat / sanAt / tiras / antarA / antareNa / sahasA / alam / vaSaT / kSamA / vihAyasA / mudhA / purA / mitho / prAyas / muhun / sArddham / sAkam / namas / hiruk / dhik / mA / mAG / am / Am / net / cet / kvacit / uJ / yat / satyam / jAtu / kam / zam / jyok / rahasi / abhIkSNam / anehA / A / At / nvai / dai| rai| kim / yat / tat / iti / ham / ho| svar / antar / prAtar / punar / snutr| yaavt|taavt / svAhA / svadhA / tathAhi / khalu / kila / suSThu / duSThu / Adaha / (upasargasvaravibhaktipratirUpakAzca ) avadattam / ahaMyaH / hetau| svayam / uta / naJ / svadhA / sma / aham / asmi / vai / zambaTU / diSTayA / a| A / i / ii| u / U / ka ka / la / e| ai| o| au / pazu / zukam / yathAkathAca / pAT / pyAT / aGga / he / hai / bhoH| aye / ya / viSu / re / are / ekapade / drAk / machu / yut / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [avyayAni ] ttiikaadvyopetaa| (173) AtaH / zrauSaT / vauSaT / ityAdi / tatrAdivibhaktyarthe nipAtyate // tasminniti tatra / asminniti atra / yasminniti yatra / kasminniti kutra / ka / kuha / tena prakAreNa tathA / sarvathA / katham / ittham / asmAditi itH| etsmaadityettH| ttH| ytH| sarvataH / kutH| bhutH| sArvavibhaktikastasityeke // AditaH / madhyataH / antataH / pUrvasminniti puraH / purastAt / adhaH / adhastAt / upari / upariSTAt / parasminniti pareNa / dakSiNana / dakSiNA / dakSiNataH / uttarataH / dakSiNasyAM dizi dUre dakSiNA / dakSiNAhi // rAjAdhInaM rAjasAt / sarva bhasma bhasmasAt // UrarI UrI urarI vistaaraaNgiikaaryoH||sdyaadiH kAle samAne'hni sdyH| adya / adhunA / idAnIm / tasmin kAle tadA / yadA / kadA / srvdaa| sadA / ekadA / anyadA / sapadi / sAmpratam / jhaTiti / tUrNam / Azu / zIghram / pUrveyuH / pareyuH / paradyavi / aissmH| parut / parAri / anyeyuH / anyatareyuH / ubhayeyuH / tarhi / yahi / karhi / etAha // ( subodhinI )-cAdirnipAtaH // ca Adiryasya sa cAdiH // nizcayena patatyanekeSvartheSu dyotakatvAditi nipaatH| patla, ptne| asmAjjvalAderNa iti nnprtyyH| asattvavAcinAmeva cAdInAM nipAtasaMjJA avyayasaMjJA ca bhavati / svarAdInAMtu sattvavAcinAmasattvavAcinAM cAvyayasaMjJaiva na nipAtasaMjJA / svasti vAcayati svaH pazyati svaH patatItyAdau karmAdikArakayAgena sattvavAcakatvaM svarAdInAM zastyeva / ekasvarANAM nipAtAnAM saMdhirna bhavatIti nipAtasaMjJAphalam / ekasvarANAM svarAdInAM tu saMdhirbhavatyeva teSAM nipAtasaMjJAbhAvAt // ceti samuccayAnvAcayetaretarayogasamAhAreSu / 'vA syAdvikalpopamayorivArthe'pi samuccaye // ' heti prasiddhau // aheti pUjAyAm // evetyavadhAraNe anavaklapto upamAyAM ca // evamityuktaparAmarza // nUnamiti nizcaye vitarke ca // pRthagiti bhinnArthe // zazvaditi paunaHpunye nitye sahArthe c|| yugapadityekakAle // bhUyasiti punaratha Adhikye ca // naheti prtyaarmbhe|| hanteti harSe viSAde anukampAyAM vAkyAmbhe ca // vineti varjane // naanetynekvinaarthyoH|| svastIti mnggle|| astIti sattArthe / doSati raatrau|| vRtheti vyarthe / mRSeti vitathe ||nktmiti rAtrau // mithyati vitathe // mithasiti rhHshaaryyoH||atheti maGgalAnantarArambhapraznakAtsyAdhikArapratijJAsamuccayeSu // atho itythvt||aho iti vikalpe cedrthe'pi|| hyamiti atIte'hni // zvasiti anAgate dine // uccaisiti mahati / nIcaisiti Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (174) . siddhaantcndrikaa| [avyayAni ] alpe'rthe // zanaisiti kriyAmAnye Rdhagiti satye // viyogazIghrasAmIpyalAghaveSvityanye // Rte varjane // ArAditi duursmiipyoH|| diveti divase // rAtrAviti nizi // sAyamiti nizAmukhe // ciramiti bahukAle // manAka, ISat, imAvalpe // joSamiti sukha maune ca // tUSNImiti maune // bahis, avas, imau bAhye // samayeti samIpe madhye ca // nikaSeti samIpe // adveti sphuTAvadhAraNayoH / tattvAtizayayorityanye // iddhati prAkAzye // vat 'vattulye' ityAdinA vihito yo vatpratyayaH sa iha gRhyate / pratyayamAtrasya saMjJAyAM prayojanAbhAvAt pratyayAntaM grahItavyam / yathA / brAhmaNavat / kSatriyat // upadheti bhede // sAmItyarddhajugupsitayoH // sanA, jana sAnA ete trayo nitye // tirasiti antaddhau~ tiryagarthe paribhave ca // antareti madhye vinArthaM ca // antareNoti varjane / sahaseti aaksmikaavimrshyoH|| alamiti bhUSaNaparyAptizaktivAraNaniSedheSu // vaSaDiti havirdAne // kSameti kSAntau / / vihAyaseti viyadartha // mudheti vyathai // pureti avirate cirAtIte bhaviSyadAsanne ca // mitho iti rahaHsahArthayoH // prAyasiti bAhulye // muhusiti punarartha // sAkama, sArdhameto sahAthai // namasiti natau // hirugiti varjane // dhigiti nindaabhrtsnyo|| mA, mAG, etau niSedhAzaGkayoH // amiti zaidhye'lpe ca // Amiti aGgIkAre // nediti zaGkApratiSedhavicArasamuccayeSu // cediti yadyarthe // kacciditISTaprazne ca // ujiti satarkasaMbodhanapUraNeSu // yadIti pakSAntare // satyamiti praznapratiSedhasatyeSu // jAtviti kadAcidarthe // kamiti vArimunindAsukheSu // samiti sukhe // jyogiti kAlabhUyastve prazne zIghrAthai sampratyarthe ca // rahasItyekAnte // abhIkSNAmiti. paunaHpunye // anehA iti vismayaviSAdazokajugupsArtiSu // Aiti bhayAzcaryayoH // Aditi zaGkAyAm / / nvai vizeSavitarkayoH ||dai vit||raidaane anAdare ca // karoti dadAtItyarthaH / tvaM kiM vadasIti // kimiti pRcchAjugupseSadAtizayeSu // yaditi kAraNe // taditi hetau // itIti hetuprakAraprakarSavamarthavyavasthAsvarUpavivakSAniyamasamAptiprakRtavakSyamANaparAmarzamateSu // haMho iti vicAre // svariti svarge paraloke ca // antariti madhye // prAtariti pratyUSe // punarityaprathame vizeSe ca // sanu. tarityanta ne // svarAdyAH paJca raantaaH|| yAvattAvadetoM sAkalyAvadhimAnAvadhAraNeSu / sAkalye yAvatkArya tAvatkRtam / avadhau yAvadgantavyaM tAvattiSThAmi / mAne yAvahattaM tAvadbhuktam / avadhAraNe yAvadamatraM tAvad brAhmaNAnAmantrayasveti // svAheti devatAbhyo dAne // tathAhIti nidarzane // khalviti niSedhavAkyAlaGkAranizcayeSu kileti vArtAyAmalIke ca // nu vitakeM // nanu iti praznAvadhAraNAnujJecchAmantreSu vAkyArambhAdAvapi // suSTu prazaMsAyAm // duSThu nikRSTArthe // AdahetyupakramahiMsAkutsaneSu // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [avyayAni ] ttiikaadvyopetaa| (175) upasargasvaravibhaktipratirUpakAzca // upasargapratirUpako yathA avadattamiti / do dattIti dathAdezaH / iha avasthAnupasargatvAtsvarAnto veti takAro na bhavati // svarapratirUpako yathA / a A ityAdi / vibhaktipratirUpako yathA / ahNyuH| ahamiti sivantapratirUpakamahaGkAre vartate / UrNAhaMzubhaMbhyo yuriti yuH // yadA'smacchabdAnniSpanno'haMzabdastasmAt pratyayaH kriyate tarhi samAsapratyayayoriti luki sati asmadyu iti sthite madIya ityatreva madAdeze madyuriti syAditi bhAvaH // hetAviti nimitte // svayamityAtmanetyarthe / uteti vikalpe / najiti niSadheSadarthavikSepeSu tadanyataviruddhatadabhAveSu ca // svadheti pitRbhyo dAne // smetyatIte pAdapUraNe ca // asmItyahamityarthe / vai pAdapUraNe vizeSepa // zambaDityantaHkaraNe Abhimukhye ca // no niSedhe // diSTayA ityAnande / sadbhajanadarzanaprAtilomyeSvityanye // aiti saMbodhana'dhikSepe niSadhe ca // A iti vAkyasmaraNayoH // i iti saMbodhanajugupsA. vismayeSu ||ii bhatsana // u U duHkhavitarkayoH // R Rla gAnasamahe // e saMbodhane // ai Azcarye // o saMbodhane // au aGgIkAre // pazu samyagarthe // zukam zaidhye // yathAkathAcetyanAdare / pAT, pyATU, aMga, he, hai, bho, aye (yi) ete sapta saMbodhane // yeti hiMsAprAtilomyapAdapUraNeSu // viSu iti nAnArthe // re, are, etau, nIcAmantraNe // ekapade ityakasmAdityartha // drAk maGgha, etau zaighye // yut iti kutsAyAm / AtaH itIto'pItyarthe // zrauSaT, vauSaT, etau havirdIne // anye'pi santi / tathAhi / kAmam svAcchandye // prakAmamityatizaye // sAmpratamiti nyAyye // paramiti kintvatheM // sAkSAditi pratyakSe // sAcIti tiryagarthe // saMvaditi varSe // avazyamiti nizcaye // uSeti rAtrau // omiti aMgIkAre brahmaNi ca // bhUriti pRthivyAm // bhuva ityantarikSe // ku kutsitessdrthyoH|| aJjaseti tttvshiighraarthyoH|| mithu iti dvAvityarthe / astamiti vinAze // sthAne iti yukte // varamiti ISadutkarSe ||sudiiti shuklpksse|| vadIti kRSNapakSe // tumiti tuGkAra ||aaheti uvaacetyrthe|| Aseti bbhuuvetyrthe|aayeti pratibandhe / asIti tvmityrthvaakyaalNkaaryoH| brUhIti praiSAnujJAvasareSu / vAmiti yuvAmityarthe / caTu, cATu, etau priyavAkye / evmnye'pyuuhyaaH|| tatrAdivibhaktyarthe / AdizabdaH prakAre vartate gaNAbhAvAt / vibhaktInAmathartho'bhidheyo yo'pAdAnAdistasminnarthe tatrAdinipAtyate / tatra Adiryasya sa tatrAdiH zabdasamUha ityarthaH // tasminniti tatra // asminnityatra // yasminniti yatra // kasminniti kutra, kva // tena prakAreNa tathA // sarveNa prakAreNeti sarvathA // kena prakAreNeti katham // anena prakAreNa etena prakAreNa vetIttham // tasmAttasyA veti tataH // yasmAt yasyA veti yataH // yasmAt kasyA veti kutH|| sarvasmAta sarvasyA veti sarvataH // bahoriti bhutH|| pUrvasmin deze pUrvasmAddezAtpUrvo vA dezaH Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (176) siddhaantcndrikaa| [ avyayAni ] . puraH purastAt / adhaH adhastAt / Urdhva UrdhvAt Uo vota upari upariSTAt / / dakSiNasmin dakSiNo veti dkssinnen|dkssinnsyaaN dizi dUre iti dakSiNA dkssinnaahi|| uttarasmAduttarasyA veti uttrtH|| uttarasyAM dizi dUre iti uttarAhi uttraa|sbhvaa niti tatobhavAn tatrabhavAn / taM bhavantAmati tatobhavantam tatrabhavantam / tena bhavateti tatobhavatA tatrabhavatA / tasmai bhavate iti tatobhavate tatrabhavate / tasmAdbhavataH iti tatobhavataH tatrabhavataH / tasya bhavata iti tatobhavataH tatrabhavataH / tasminbhavati iti tatobhavati tatrabhavati // sadyaAdiH kaale| atrApyAdizabdaH prakAre vartate / pUrvadezakAlAdiviziSTo vibhaktyartho gRhItaH / iha tu kAlaviziSTa eva vibhaktyarthoM gRhyata / samAne'GgIti samAnasya sAdezaH dyaspratyayazca / tatkAle sadyaH // asminnahanIti idamo'zAdezo dhapratyayazca // sAmpratadine'dya // adhunA,idAnImetau vrtmaankssnnaarthe|| yasmin kAle yadA // kasminkAle kadA // sarvasmim kAle sarvadA // ekasmin kAle ekadA // anyasmin kAle anyadA // sapadi, sAmpratam, samprati, ete trayo vartamAnakSaNArthe / jhaTiti, tUrNam Azu, zIghramete zaidhye pUrvasminnahanIti pUrveyuH // parasminnahanIti paredyavi asmin varSe iti aiSamaH // pUrve'smin varSe parut / pUrvatare varSe parAri // anyasminnahanIti anyAH // : anyatarasminnahanIti anytreyuH|| ubhayasminnahanIti ubhayeyuH // tasmin kAle tarhi // kasminkAle kahi // yasmin kAle yahi // etasminkAle etarhi // (tattvadI0) cAdinipAta iti // ca Adiryasya sa cAdiH / Adizabdo vyavasthAvAcI / prakArArtha ityanye / tenAnuktAnAmapi saMgrahaH / nizcayena patannyanekeSvartheSu dyotktvaannipaataaH| jvlaadernnH| "nipAtAzcopasargAzca dhAtavazceti te tryH| anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidarzanam // " iti kecit / nipAtasaMjJA tu svarAdInAM saMdhiniSedhAbhAvArthamiti niSkarSaH / / "praNamya pitaraM zAntaM zrImatkSemarAbhidham / avyayArtha prakaTaye pUrvAcAyerudIritam // 1 // " ca punarAdau ||vaa vikalpe // hsphuttpaadpuurnnyoH|| hi nizcaye // ahaha khede||ev avadhAraNe // evamaGgIkAre / nUnaM nizcaye // pRthagbhinnArthe / antareNa varjanArthe / svasti kalyANe // asti sattAyAm // doSA,naktam,rAtrau // mRssaa,mithyaa,astye| mithas anyo'nyArthe / atha, atho, Anantarye // hyaH puurvdine|| zvaH paradine / uccais ucca // nIcais nIce // svara svarge // antar madhye // prAtar pratyUSe ||punr, bhUyas, paunHpunye|| Ahosvit vitarke / antarA madhye / alaM bhUSAyAm // kRtaM vaarnne||iissdlpe // kila,khalu, vai, iti nizcaye / / ArAt darAntikayoH // bhRzamatyarthe / / yat yatkAraNe // tat tatkAraNe // zazvat sAtatye // a saMbodhane adhikSape niSedhe ca // A nayAzcaryayoH vAkyasmaraNayoH // i, I, bhartsane // u, U, duHkhavitarkayoH // R, R, la gaNastome // e saMbodhane // ai Azcarye // o bhavatvarthe / / au aGgIkAre // zrauSaT, vauSaTa, vaDiti havidAne / tatkSaNe sadyaH // ammin dine adya / / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ avyayAni ] ttiikaadvyopetaa| (177) asminkSaNe adhunA / idAnIm, sAprataM, saMprati trympi|| pUrvasmindine pUrvedyuH anyasmindine anyedyuH|| pra prakarSe nirAkaraNe // sa samyagarthe // anu pazcAdarthe / ava sthitijnyaanyoH|| nira nirgatArthe // dur duHkhe // abhi Abhimukhye // vi vizeSArthe // AG samAnArthe // ni nidhne|| ati atizaye / adhi adhike // api saMbhAvanAyAm // prati vIpsAyAm // pari varjane // upa samIpe // zrat zraddhAyAm // antar madhye // adhi prAkaTaye // su pUjAyAm / sanutarityantardhAne / Rdhagiti satye / viyogazIghrasAmIpyalAghaveSvityanye / yugapaditi ekakAle // manAka iti ISadarthe ISadityalpe // joSamiti sukhamaunayoH // tUSNImiti maune // bahisa iti bAhye // adhasiti bahirarthe // samayetyantikamadhyayoH // nikaSetyantike // svayamiti Atmanetyarthe / vRtheti vyarthe / najiti niSedheSadarthavikSepeSu tadanyatadviruddhatadabhAveSvapi // hetAviti nimittArthe / iddheti prAkAzye // addheti sphuTAvadhAraNayoH // tattvAtizayayorityeke // sAmItyetadarddhajugupsi. tayoH ||sneti nitye // upadheti bhede // sanAditi nitye // sanadityapi // tirasa iti antau tiryagarthe vA // antareti madhyavinArthayoH // jyogiti kAlabhUyastvapraznayoH zIghrArthe saMpratyarthe'pi // kamiti vArimUrddhanindAsukheSu // zamiti duHkhopazame // sahasetyAkasmikAvimarzayoH // nAnetyanekavinArthayoH // svastIti puNyAzI kSemamaGgalapratyabhivAdeSu // svAheti devadAne // svadheti pitRdAne // alamiti bhUSaNaparyAptizaktivAraNaniSedheSu / anyaditi anyArthe / upAMzu iti aprakAzoccAraNarahasyayoH // kSameti kSAntau // vihAyaseti viyadarbhe // pureti cirAtItabhaviSyadAsanneSu // mitho iti rahaHsahAyoH / virahAnyonyArthayorapi // prAya. siti bAhulye // muhuriti punararthe // pravAhukamiti samakAlArthe Urve'pi // pravAhakamiti pAThAntaram // Aryahalamiti balAtkAre // Aryeti pratibandhe / halamiti niSedhavivAdArthayoriti zAkaTAyanaH // abhIkSNamiti anArate punararthe ca // sAkaM sArthamityetau sahAau~ // namasiti natau // hiruk iti varjane // dhigiti nindAbhartsanayoH // atheti maGgalAnantarAra* mbhapraznakAAdhikArapratijJAsamuccayeSu // am zaighye alpe ca // AmityaGgIkAre / pratAmiti glAnau // prazAniti samAnArthe / / pratAniti vistAre // mA iti niSedhe // mAGiti nissedhaashNkyoH|| cetynvaacysmaahaaretretrsmuccyviniyogtulyyogytaavdhaarnnhetussu| pAdapUraNe'pi // veti vikalpAnavakluptyupamAnadvandvasamuccayeSu // aheti viniyoge| prAcAM mate kramapUjanayorapi // evamiti prakRtaparAmarzaprakArArthopadezanizcayAGgIkAreSu // nUnamiti vitarke nizcaye ca // zazvaditi sarvakAle paunaHpunyanityazabdeSvapi // yaditi praznavitarkaprazaMsAsu // kvaciditi bhUyo'rthe / kamiti vitarke nizcaye ca // prazaMsAyAM zaGkAyAM ca nediti / zaGkAyAM pratiSedhavicArasamuccayeSviti zAkaTAyanaH // cediti yadyarthe // cediti cedarthe asAkalyA|pamAnasaMpattiSu // kaciditi abhISTe prazna ca // yatreti anavaklaptyamarSagardAzcaryeSu // naheti prArambhe // hanteti harSAnukampAvAkyArambhaviSAdeSu / dAnanizcayayorapi // mAkimiti niSedhavajainayoH / nakimityaupamye // yAvattAvadityetau sAkalyAvadhimAnAvadhAraNeSu // tvai iti vize Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 178 ) siddhAntacandrikA | [ avyayAni ] vitarkayoH // dvai iti vitarke // rai iti AdarAnAdarayoH // tumiti tuGkAre // tathAhi iti nidarzane // khalu iti niSedhavAkyAlaGkAra jijJAsAnunayeSu / niyamanizvayahetuvivAdeSvapi // kila iti vArtAnukaraNasaMbhAvya hetvatiraskArAlIkeSu // tatheti sAdRzye samuccayAbhyupagamayorapi // atIte pAdapUraNe ca // asmIti ahamityarthe | AGiti ISadarthAbhividhimaryAdA kriyAyogeSu // uta iti apyarthe / / uJ iti vitarkasaMbodhanapUraNeSu || Adaheti hiMsopakramakutsaneSu / AtaGketi kutsanavinAzayoH / pratigrahe'pIti zAkaTAyanaH || velAyAm iti kAlaparimANe // mAtrAyAmiti kalpaparimANe // yatheti yogyatAvIpsApadArthAnativRttisAdRzyeSu // kimiti pRcchAjugupsayoH / ISadarthAtizayayorapi // yaditi yadyarthe // hAhA iti vismayaviSAdazokajugupsArtiSu / / ha iti viniyogakramapAdapUraNeSu // he, hai, pAT, pyAra, ete saMbodhanArthAH // aho iti vikalpe | certhe'pi / nanviti praznAvadhAragAnujJecchAmAtreSu // manye iti vitarke / nahItya - bhAve / utAho iti vitarke || asIti tvamityarthavAkyAlaGkArayoH // brUhIti preSAnujJAvasareSu // nanu iti niSedhe // iti iti hetuprakAraprakarSaivamarthavyavasthAsvarUpavivakSAniyamasamApti prakRtivakSyamANaparAmarzamateSu // ivatISadarthe'pi / mA prekSAvAkyAlaGkAreSu || omityabhyAdAnAbhyupagamasamAdhyartheSu / / phaDiti nirAkRtau || yadi pakSAntare || ho iti saMbodhane // ihIti tiGa pratirUpakaM gacchetyarthe || ahetyatretyarthe // taditI hetau || asAvAditi / aho bata samiti sarvatobhAve // kimiti anarthakaM pAdapUraNe vA // Amiti prativacanAvadhAraNayoH // hamiti stobhavacane // vAmiti yuvAmityarthe // zrukamiti atizaye // zukamiti zaiye // Anukamiti tarke / nahikamiti niSedhe // satyamiti praznapratiSedhasatyeSu // Rtamiti satyArthe // nocennacediti - niSedhe // jAtviti kadAcidarthe // kathamiti prakAraprazne || kuta iti praznanivayoH // kutreti dezapraznaM // anu aveti upasargapratirUpakau anu ava ityetayorarthe // hA hau he ete trayo'pi shobhaarthaaH|| zambaDiti antaHkaraNe Abhimukhye'pi // vai iti pAdapUraNahiMsAprAtilomyeSu diSTayetyAnande / sadbhajanadarzanaprAtilomyeSvityeke || samiti samyagarthe / saheti sArvamityarthe // AnuSagiti AnupUrvyaM // aGgeti saMbodhane || drAk prAgiti jhaTityarthe // are iti nIcasaMbodhane // caTu cATu iti priyavAkye || humityanicchAbhayabhartsanakopeSu / suSThu iti prazaMsAyAm // purasityagre pUrvadezapUrvakAlayozca // Azviti kSipre // nahIti vizeSe // rahasIti ekAnte // eSAmarthAnAM nipAtA dyotakAH / na tu vAcakAH padAntaraM vinA'prayogAt / kiMca vAcakatve ghaTasya samuccaya itivat ghaTasya ca ityapi syAt / api zobhanaH samuccaye'tivat / zobhanaM ca ityapi syAt / dyotakatve tvasya padArthaikadezatvAnna tatra vizeSaNAnvayaH / atha kathaM ghaTasyAdau samuccayAdibodha iti cetsatyam / ghaTavallakSaNayaiva samucitaghaTa bodhasaMbhavAt / vijaya ityAdau viziSTajayo dhAtoriti dik // tatrAdivibhaktyarthaM iti // AdizabdaH prakArArtha: gaNAbhAvAt / vibhaktInAmartho'bhidheyastasmin tatrAdirnipAtyate // tatreti / atra trapratyayaSTeratvaM nipAsyate // tata iti atra taspratyayaSTeratvaM ca // bahuta iti / atra IkAralopaH // tena prakAreNa Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ avyayAni ] TIkAdvayopetA / ( 179 ) tatheti / tasmin kAle tadeti // kAprakArayorvibhaktyarthatvAbhAve'pi sadoNAdayaH prAdezva tatheti sUtrasthasadAtatheti kAlaprakArayorupalakSaNam // sadyaAdiriti // tatrApyAdizabdaH prakAre / sarvatra dezakAlAdiviziSTo vibhaktyarthe gRhIta iha tu kAlaviziSTa eva vibhaktyartho gRhyate || adyeti // asminnahanItyarthaH / idama: a: dyapratyayazca // puraH purastAditi // pUrvasmindeze pUrvasmAddezAt pUrvo vA deza ityarthaH // uparIti UrdumityarthaH / prAdirupasargaH ) / parA / apa / sam / anu ! aba / nis / nir / dus / dur / abhi / vi / adhi / ati / su / ud / ni / prati 1 api / pari / upa / AG / zrut / antar | Avir // I 1 ( subodhinI ) - prAdirUpasargaH // pra Adiryasya sa prAdiH / tadguNasaMvijJAno'yaM bahuvrIhiH / prakarSa iti liGgAt / upa samIpe sRjyate uccAryate kriyAvAcakasya zabdasyetyupasargaH / karmaNi ghaJ / anvarthasaMjJAbalAt kriyA saMbaddha iti labhyate / taduktam / yatkriyAyuktAH prAdayastaM pratyevopasargasaMjJeti // upasarga hi arthavizeSasya dyotakA na tu vAcakAH // " AdikarmadIdhaiza bhRzasaMbhavatRptiSu // viyoga zuddhizaktIcchAzAntipUjAyadarzane // 1 // " AdikarmaNi prArambha karmaNi yathA / prayAtaH // dIrghe yathA / pracalA mUSikAH // Ize yathA / prabhuH // bhRzArthe yathA / pravadanti // saMbhave yathA / himavato gaGgA prabhavati // tRptau yathA / prabhuktamannam // viyoge yathA / proSitaH // zuddhau yathA prasannamudakam // zaktI yathA / prazaktaH // icchAyAM yathA / prArthayate kanyAm // zAntau yathA / prazAnto'gniH // pUjAyAM yathA / prAJjaliH sthitaH // agre yathA / pracAlam // darzane yathA / pralokayati // 1 // " vadhe gatau darzane ca vikrame'bhimukhe bhRze // adhInamokSaNaprAtilomyakeSu parA mataH // 2 // " vadhe yathA / parAhataH // gatau yathA / parAgataH darzane yathA / parAdRSTaH // vikrame yathA / parAkrAntaH // abhimukhe yathA / parAvRttaH // bhRze yathA / praajitH|| adhIne yathA / praadhiinH||mokssnne yathA / parAkRtastyakta ityarthaH // prAtilomye yathA praangmukhH|| 2 // " apo viyoge vikRtau viparIte nidarzane // Anande varjane caurye cAraNe samudAhRtaH // 3 // " viyoge yathA / apayAti // vikRtau yathA / apakRtavAn // viparIte yathA / apazabdaH // nidarzane yathA / apadizati // Anande yathA / apaha sati // varjane yathA / apavanAdUvRSTo devaH // caurye yathA / apaharati // cAraNe yathA / apasarati // 3 // "saMyogaikye ca prabhave satyapratyakSasiddhiSu // bhUSAzleSasvIkaraNa - krodhAbhimukhavAci sam // 4 // " saMyoge yathA / saMgataH putreNa // aikye yathA / saMvadanti sakhyaH // prabhave yathA / kASThe'gniH saMbhavati // satye yathA / gAM saMjAnAti // pratyakSe yathA / saMpazyate || siddhau yathA / saMsiddhiH // bhUSAyAM yathA / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 180 ) siddhAntacandrikA | [ avyayAni ] saMskRtA kanyA || AzleSe yathA / saMdhatte / svIkAre yathA / saMgRhNAti // kAMdhe yathA / saMkruddhaH // abhimukhe yathA / saMyAti // 4 // " vedAdhiSThAnasAmIpyapazcAdbhAvAnubandhane // sAmyAbhimukhahIneSu visarge lakSaNe tvanuH || 5 ||" vede yathA / anuvAkamadhIte // adhiSThAne yathA / anuSThAnaM dezaH // sAmIpye yathA / anumeghaM varSati // pazcAdyathA | anuratham // bhAvAnubandhane yathA / anuzayaH // sAmye yathA / anukRtiH // abhimukhe yathA / anuvatso mAtaraM dhAvati || hone yathA / anvarjunaM yoddhAraH // visarge yathA / anujJAtaH // lakSaNe yathA / anuvanamasatAM gatiH // 5 // "jJAnAvalaMzuddhISadarthe vyAptiparAbhave // avo jJeyo viyoge ca lokayogAnusArataH // 6 // " jJAne yathA / avagato'rthaH // avalambe yathA / avalambya yaSTiM gacchati // zuddhau yathA / avadAtaH // ISadarthe yathA / avalambyate // vyAptau yathA / avakIrNam // parAbhave yathA / avaghnanti // viyoge yathA / avayAtaH // 6 // " nirviyogAtyayAdezAtikrame lAbhanizcite // viyoge yathA / niHsaGgo bravIti // atyaye yathA / nirmegham || Adeze yathA / nirdiSTam // atikrame yathA / niSkrAntaH // lAbhe yathA / nirdiSTaH || nizcite yathA / nizcitam // " durISadarthe kRcchre'rthe kRzAsaMpatti saMkaTe // 7 // " dur - ISadarthe yathA / durgatiH // kRcchrArthe yathA / durjIvaH // kRze yathA / durbalaH // asaMpattau yathA / durgataH // saMkaTe yathA / durdinam // 7 // " nAnAviyogAtizaye bhRzamohezavAGmRdhe // paizunyAsmaraNe bhUSeSadarthAnAbhimukhyake // // 8 // anavasthAmukhyazauryadarzane virudAhRtaH // " nAnArthe yathA / vicitrA sUtrasya kRtiH pANineH // viyoge yathA / viyuktaH // atizaye yathA / vikIrNaH // bhRze yathA / viaar nadyo mahatya ityarthaH // mohe yathA / vimanaskaH // Ize yathA / vibhuH // vAGmRdhe yathA / vivadante // paizunye yathA / vigAyati // asmaraNe yathA / vismRtaH // bhUSAyAM yathA / vibhUSitaH // ISadarthe yathA / vilopitaH // anAbhimukhyake yathA vimukhaH // // 8 // anavasthAyAM yathA / vibhrAntaH // mukhye yathA / viziSTaH // zaurye yathA / vikrAntaH // darzane yathA / vilokayatiM // " AGicchAbhayavAkyeSadazleSAdikarmaNi // 9 // bandhane'bhividhau zAThyakRcchrasAmIpyasaMzraye // abhimantra - nivRttyAzAdAnAnubhavavismaye // 10 // pratiSThAdezamaryAdAsparddhAmukhyordhvakarmaNi // " AG - icchAyAM yathA / akAGkSati // bhaye yathA / Avibheti // vAkye yathA / AjAnAti // ISadarthe yathA / AtAmranakhaH // AzleSe yathA / AliGgati // AdikarmaNi yathA / Arabhate // 9 // bandhane yathA / kavacamAbadhnanti // abhividhau yathA / AkumAraM yazaH // zAbve yathA / Acarati kapaTena // kRcchre yathA / AhataH // sAmIpye yathA / AsannA vayam // saMzraye yathA / AvasathaH // abhimantra yathA / AmantraNam // nivRttau yathA / AdhAvati // AzAyAM yathA / AzAste // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ avyayAni ] TIkAdvayopetA | ( 181 ) AdAne yathA / Adatte || anubhave yathA / AzItam // vismaye yathA / A evaM kila tat // 10 // pratiSThAyAM yathA / Aspadam || Adeze yathA / AdiSTaH // maryAdAyAM yathA / AmuktairduHkham // spardhAyAM yathA / Ahvayate malaM mallaH // mukhye yathA / Agacchati || UrdhvakarmaNi yathA / Arohati parvatam // "nI rAjyadhobhRzAdeza nityakauzalabandhane || 11|| antarbhAve samIpe ca darzanoparamAzraye // " ni- rAzau yathA / nikaro maNInAm // adho yathA / nipatati // abhRze yathA / nigRhItaH / Adeza yathA / nidarzitam // nitye yathA / nivizate // kauzale yathA / nipuNaH // bandhane yathA / nivaddhaH // 11 // antarbhAve yathA / nipItamudakaM sikatAbhiH // samIpe yathA / nikRSTaH // darzane yathA / nidarzanam // uparame yathA / nivRttaH paNaH // Azraye yathA nilayaH || "adhiradhyayanaizvaryavazitvamaraNAdhike // // 12 // " adhi-adhyayane yathA / upAdhyAyAdadhIte // aizvarye yathA / adhipatiH // vazitve yathA / adhiinH|| smaraNe yathA / mAturadhyeti // adhike yathA / adhikRtam // 12 // "apiH saMbhavagarhAzIrmRtibhUpAsamuccaye // " saMbhave yathA / api prayojanamasti // garhAyAM yathA / api pApinaH // Azipi yathA / bhadramapi // mRtau yathA / maraNamapiH // bhUSAyAM yathA / apinahyati hAram // samuccaye yathA / tadapi vikrAmati // "vikramAtikramAbuddhabhRzArthAtizayeSvati // 13 // ati - vikrame yathA / atirathaH // atikrame yathA / atikrAmati // abuddhe yathA / atigahanam // bhRzArthe yathA / atitaptam // atizaye yathA / atimanute // 13 // " prazaMsAnumate pUjA bhRzakRcchrarAbheSu suH // " prazaMsAyAM yathA / surUpaH // anumate yathA / sukRtam // pUjAyAM yathA | susAdhuH // bhRze yathA / sutaptaH // kRcchre yathA / suduSkaram // zubhe yathA / sugandhaH || "utprAbalyaviyogordhvakarmalAbhaprakAzane || 14 || Azcarye mokSaNe'bhAve calaprAdhAnyazaktiSu // " ud-prAbalye yathA / udvalaH // viyoge yathA / udgacchati // UrdhvakarmaNi yathA / uttiSThati zayanAt // lAbhe yathA / utpannam // prakAzane yathA / uccarati // 14 // Azcarye yathA / utsukaH // mokSaNe yathA / udgato'zvaH // abhAve yathA / utpathaH // cale yathA / utkaH // prAdhAnye yathA / uddiSTaH // zaktau yathA / utsAhaH || "abhiH pUjAbhRzArthecchAvyAdhisAmyAbhimukhyake // 15 // sArUpyavacanAhArasvAdhyAyeSu nirUpitaH // " abhi- pUjAyAM yathA / abhivandate devam // bhRze yathA / abhiyuktaH // icchAyAM yathA / abhilipsate // vyAdhau yathA | abhisyando vyAdhiH // sAmye yathA / abhijAtaH // Abhimukhyake yathA / abhimukham // 15 // sArUpye yathA / abhirUpaH // vacane yathA | abhidhAnam // AhAre yathA / abhyavaharati // svAdhyAye yathA / abhyasyati // " sAdRzyAdAnahiMsAGgIkRtau pratinidhau kvacit // 16 // vyAdhyAbhimukhyayovrvyAptau vAraNe pratiru Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (183) siddhaantcndrikaa| [ avyayAni ] cyate // " prati-sAdRzye yathA / devadattasya prati // AdAne ythaa| pratigRhNAti // hiMsAyAM yathA / pratihanti // aGgIkRtau yathA / pratijJAtam // pratinidhau yathA / abhimanyurarjunataH prati // 16 // vyAdhau ythaa| prtishaapH||: Abhimukhya ythaa| pratisUrya gacchati / vyAptau yathA / pratikIrNaM paaNshubhiH|| vAraNe yathA / pratiSiddhaH // "pariH samantatobhAvavyAptidoSakathAsu ca // 17 // bhUSAzleSe pUjane ca varjane vasane'zubhe // " pari-samantatobhAve yathA / paritaH // vyAptau yathA / parigato'gnirmArgam // doSakathAsu ythaa| parivAdaH // 17 // bhUSAyAM ythaa| pariSkaroti knyaam|| AzleSe yathA / pariSvajate // pUjane ythaa| paricarati gurum // varjane yathA / pariva. nebhyo vRSTo devaH // vasane yathA / paridhatte vAsaH // azubhe ythaa| paridevanam // "upaH sAmIpyasAmarthyavyAtyAcAryakRtI mRtau // 18 // doSadAnakriyAvIpsArambhAdhyayanapUjane // kRSNAcAryaiH kRtAH zlokA upasargArthasaMgrahe // 19 // " upa-sAmIpye yathA / upakumbham // sAmarthya ythaa| upakaroti mitrebhyaH // vyAptau ythaa| upakINeH pAMzubhiH // AcAryakRtau yathA / upadizati ziSyebhyaH // mRtau ythaa| uparataH // 18 // doSa yathA / upaghAtaH // dAne ythaa| upaharatyarthe devadattAya // kriyAyAM yathA / upacAraH // vIpsAyAM ythaa| devadevamupacarati // Arambhe ythaa| upakramate bhoktum // adhyayane yathA / upAdhyAyAdadhIte // pUjane ythaa| upacita: pitA putreNa // 19 // nis, nizcayAdau // dus, duHkhAdau // zrat, zraddhAdau // antara, madhyAdau // Avir, prAkaTayAdau // ( tattvadI0)-prAdirupasarga iti // pra Adiryasyeti sa prAdiriti tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH nAtadguNasaMvijJAnaH prakarSa iti liGgAt / anyathA pra ityasya dhAtoH prAk pATho na syAt / upa samIpe sRjyata uccAryate kriyAvAcakasyetyupasargaH / sRjeH karmaNi gham / anva. rthasaMjJAyAM ca kriyAyoga iti labhyate / taduktam / yatkriyAyuktAH prAdayastaM pratyevopasargasaMjJeti / yasya dhAtorvAcyA kriyA yakriyA tayA yuktAH / te dhAtum artha vA prati / upasargANAM dyotakatvameva na vAcakatvam / taduktam / "upasargeNa dhAtvarthoM balAdanyaH pratIyate" iti / upasargeNa dyotakena hetunA anyaH dhAtupAThapaThitAdbhinnaH pratIyate dhAtunaiva // (prAgdhAtoH ) upasargA dhAtoH prAk prayoktavyAH // . (subodhinI )-prAgdhAtoH // vedAdau viparItaprayogadarzanAt vyAkaraNe loke'pi viparItaprayogo mA bhUditi niyamArthamidam // - (tattvadI0)-prAgdhAtoriti // saMjJAniyama evAyam / dhAtoH prAk prayujyamAnA eva prAdaya upasargasaMjJA nAnye ityarthaH / tena supuruSa ityAdAvadhAtoH prAk prayoge'pi na ksstiH| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [avyayAni ] ttiikaadvyopetaa| (183) atra dhAtoriti grahaNat kartuprecchati pracikIrSatItyAdau naanisstttaa| anyathA yatkriyAyuktAH prAdayastataH prAgiti savAcyecchayA prazabdasya yoga iti tasyaiva prAk prazabdaH prayujyeta / vastutastu yatkriyetyasya dhAtorvAcyA kriyeti vyAkhyAnAtkevalasya tasya dhAtutvAbhAvAt / sAntasyaiva dhAtutvAt // (tadavyayam ) cAdi avyayasaMjJaM bhavati / na tu zabdanirdeze / ( subodhinI)-tadavyayam // prAdicAdiuparyAdi tatrAdisadyaAdiparAmarzArtha tadgrahaNam // atra nAmna ityanuvartya prathamayA vipariNamya vizeSyamabhyupeyam / cAdisvarAdIni tu vizeSaNAni / vizeSaNe hi tadantavidhistena paramoccaiH paramasvarityAdAvavyayasaMjJA bhavatyeva // uccairatikrAnto'tyuccaiH / atyuccaisau| atisvH| atisvarau / atisvaraH / ityAdi // gauNe tu naavyysNjnyaa| mukhyAmukhyayoriti nyaayaat|| __ (tattvadI0)-tadavyayamiti // tacchabdena prAdicAdiuparyAditatrAdiprahaNam / anyathA'nantaratvAt sadyaAdaya eva gRhyeran // (ktvAdyantaM ca ) ktvA kyA tum Nam dhA ci zas vat kRtvas su Am ityAdyantamavyayasaMjJaM bhavati // (subodhinI)-ktvAdyantaM ca // pUrvakAle ktvati ktvA / samAse kyaviti kyap / tum tadarthAyAM bhaviSyatIti tum| paunaHpunye Nam padaM vizceti Nam / saMkhyAyAH prakAre dheti dhaa| bahvalpArthAtkArakAcchas iti zas / abhUtatadbhAve kRbhvastiyoge nAmnazcviriti ciH / vattulye iti vat / kriyAyA AvRttau kRtvasiti kRtvasa / dvitricaturyaH suriti suH| 'kimo'vyayAdAkhyAtAcca taratamayorAm vaktavyaH adravyaprakarSe' ityAm // (avyayAdvibhaktelak ) "sadRzaM triSu liGgeSu sarvAsu ca vibhaktiSu / vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam // vaSTi bhAgurirallopamavApyorupasargayoH / Apa caiva hasAntAnAM yathA vAcA nizA dizA // " vagAhaHavagAhaH // pidhAnam-apidhAnam // ityavyAni // (subodhinI )-avyayAdvibhaktelRk / / avyayAdvihitAyA vibhaktelRk syAt / vibhajanaM vibhaktirvibhAgaH / yadvA vibhajyate bodhyate kartRkarmAdhartho'nayeti vibhktiH| syAdityAyoreveti yogarUDhiH / "sadRzaM triSu liMgeSu sarvAsu ca vibhaktiH / vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyam // 1 // " AtharvaNapraNavavidyArAtazrutiriyam / yat zabdarUpaM na vyeti na vyayaM prApnoti tadavyayaM tvayA jJeyam / kIdRzaM triSu liMgeSu sahana Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 184) siddhaantcndrikaa| [ strIpratyayAH] zamekaprakAram / punaH kIdRzam / sarvAsu vibhaktiSu sadRzaM ca / punaH kIdRzam / sarveSu vacaneSu sadRzam // 1 // "vaSTi bhaagurirllopmvaapyorupsrgyoH| ApaM caiva hasAntAnAM yathA vAcA nizA dizA // 2 // " bhAgarirAcAryo'vApyorupasargayorallopaM vaSTi vaanychtiityrthH| ca punaH hasAntAnAM zabdAnAmApaM vaSTi // 2 // allope yathA / vgaahH| avgaahH| pidhAnam / apidhAnam / apinA sAhacaryAdAdirevAkAro lupyate / nAntya iti bhaavH|| iti subodhinyAmavyayAni // (tattvadI0)-sadRzamiti ! zrutiliGgasaMkhyAkArakAbhAvamarA // yathA vAceti // parigaNanamidamityeke / anye tu udAharaNamAtramityAhuH / vagAha iti // AdirevAkAro lupyate nAntyaH apinA sAhacaryAt // : . zrIvidyAnagarasthAyilokezakarazarmaNA / kRtAyAmiha TIkAyAmavyayavyAkRtirgatA // iti tatvadIpikAyAmavyayAni // atha strIpratyayAH / (AvataH striyAm ) akArAntAnAmnaH striyAM vartamAnAdAp pratyayo bhavati // sarvA / mAyA // .. (subodhinI)-AbataH striyAm // ata iti taparagrahaNam / tenAdhikRtasya nAmno vizeSaNAt tadantavidhiH striyAmiti prakRtyarthavizeSaNam / striyAM vartamAnAdadantAnAmnaH Apa syAt / pittvaM svarArtham / syAdikaM liGgatrayaM tu pAribhASikameva liGgAnuzAsanAdibhyo nirNayam // mAyA / zaThatA'vidyA vA // (tattvadI0)-AvataH striyAmiti // Apa ataH striyAmiti cchedH| ata iti tprkrnnaadvyktrgrhnnm| na tu svarUpasya nApi AGgagadityAdau acchabdAntasya / tum tadarthAyAmiti nirdezAt / nApi GaserAdezasyAcchabdasya striyAM vRttyabhAvAt / adhikRtasya nAmno vizeSaNAttadantavidhiH / striyAmiti prakRtivizeSaNamityabhipretyAha-striyAM vartamAnAditi // (ajAdezca ) ajA / eDakA / azvA / caTakA / mUSikA / baalaa| vatsA / hoDA / mandA / vilAtA / saMphalA / bhatraphalA / ajinaphalA / shnnphlaa| piNDaphalA / satpuSpA / praakpusspaa| pratyakapuSpA / kANDapuSpA / prAntapuSpA / ekapuSpA / zUdrA / kruccA / uSNihA / devavizA / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [strIpratyayAH ] ttiikaadvyopetaa| ( 185) jyeSThA / kaniSThA / madhyamA / iti puMyoge'pi / triphalA / amuulaa| kokilA jAtAvapi / ityAdi // (subodhinI)-ajAdezca ||ajshbd Adiryasyati bahuvrIhiH / ajAdergaNAdAm / tasya strItve dyotve // ajA / eDakA / azvA / caTakA / mUSikA / shuudraa| amUlA sNphlaa| bhastraphalA / ajinaphalA / zaNaphalA / pratyakphalA / pinnddphlaa| satpu paa| prAkapuSpA / kANDapuSpA / prAntapuSpA / ekpusspaa| krshcaa| uSNihA / devavizA / ityAdiSu jAterayopadhAditI prAptaH / bAlA / vatsA / hoDA / mandA / vilAtA / ityAdiSu anantyavayovAcina itIp prAptaH / jyeSThAkaniSThAmadhyamAkokiletyAdiSu puyoge cetIp prAptaH / triphalAdhyanIketyAdau samAhAre'ta IbitIp prAptaH / sa IbajAderityanena bAdhyate / ajAdeH strIvAbhAvAt paJcAnAmajAnAM samAhAra iti paJcAjI / atrAp na / atra hi samAsArthasamAhAraniSThaM strItvaM na tvajAdiniSTham / caTaketyatra kApyata iti ikAro na kSipakAdInAM neti nissedhaat| muSedardIrghazceti kikpratyaye ikAramadhyo mUSikAzabdaH / hoDeti bhillastrI : mandetyaprauDhA strI / vilAteti navayauvanA strI / saMphaletyAdaya ekapuSpAntA oSadhivizeSAH / bhasleva phalAni yasyA iti vigrahaH / kukkuTyAdiSu paatthaatpuNvdbhaavH| zUdreti jAtAdevAp / mahatpUrvAt zUdazabdAttu Iveva / mahAzUdrI / "AbhIrI tu mahAzUdrI jAtipuMyogayoH samA" ityamaraH // puMyoge tvIyeva / zUdrI / krazcetyAditrayo'mI hasAntA ityeke / bhASye tu kuzcAnAlabheta uSNihakakubhAvityAdiprayogamudAhRtyAdantA api svIkRtAH / pacAdyapratyayena nAmyupadhAtka iti kapratyayena ca rUpasiddheH / uSNihati chandojAtiH / devavizeti devAnAM prajA // puMyoge'pi / yadA jyeSThAdayaH prathamajAtAdau vartante tadA adantatvAdevAp / yadA jyeSThasya strIti puMyogavivakSA tadA'pyAp bhavatIti sUcayitumapi shbdH| kokilasya strI kokilA / jAtivAcakAdapyajAderabeva bhavati na tu jAteritI / tena jAtAvapi kokiletyeva / napUrvAnmUlazabdAjAtAvapyAp / amUletyoSadhijAtiH / anapUrvottu zatamUlItyeva // (tattvadI0 )-ajAdezceti // IbbAdhanArthamidam / ajAdau jAtilakSaNa IpU prAptaH / bAleti 'vayasi prathame' itIpU praaptH||puNyoge'piiti // yadi jyeSThAdayaH prathamajAtAdau vartante tadA'dantavAdevAp / yadA jyeSThasya strIti puyogo vivakSyate tadA'pi Apa bhavatIti sUcayitumapizabdaH / etadbIjaM tu ataH striyAmAbiti sUtraNIye viparItanirdezAdvikalpAdilAbhaH // (pAdo vA Ipa ) dvipadI-dvipAd / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (186) siddhaantcndrikaa| [strIpratyayAH] (subodhinI)-pAdo vA Ip // kRtasamAsAntAtpAdazabdAdIp vA syAt // dau pAdau yasyAH sA iti bahuvrIhI saMkhyAsuvyAghrAdipUrvasyota paadshbdsyaantlopH| dvipAd / Ipi tu zasAdau svare taddhitayasvarayoriti padU / dvipadI chandojAtiH // (AvRci)Rci vAcyAyAM satyAM padAntAdApU syaat|| dvipadA Rk // ( subodhinii)-aavRci||Rci vAcyAyAM tu dvipadA ekapadA Rk ityeva bhvti|| (kApyataH ) kApi pare pUrvasyAkArasyekAro bhavati // kArikA / pAcikA / pAThikA // ataH kim / naukA // taparaH kim / rAkA // (subodhinI )-kApyataH ||kaapi i ata iti chedaH / kakAreNa sahitaH Ae kAp tsmin||prtyysyaiv ko gRhyate ApA sAhacaryAta striyAM vartamAnasya nAmno'taHsthAne ikAro bhavati kApi pre| karoteH tRvuNAviti vuNa / NittvAd vRddhiH kaarikaa|| evaM pacateH pAcikA // ataH kim / naukA / nauzabdAtsvArthe kapratyayaH // kakArAbhAve tu zaknotIti shkaa| pcaadyprtyyH|| taparaH kim / rAkA // mAmakanarakayorata i| kakArasya pratyayatvAbhAvAdaprAptau vacanam / mameyaM mAmikA / aNInayoriti mamakAdezaH / NittvAdRddhiH / ajAditvAdAp // narAn kAyatIti 'kai zabde' asmAt Ato Da iti DapratyayaH / Apa itvaM ca / narikA // (tattvadI.)-kApyata iti // kApi i ata iti chedaH / kasahita Apa kAp tasmin / atra kAtya eva gRhyate ApA sAhacaryAt / tena zaknotIti zaketyatra na // ata i kApIti vaktavye viparItanirdezAdanyadapi bhavati tena kvacitpratyayasthe ke'pi na / kvacidapratyayasthe'pi bhavati // narAnkAyati nariketi mAmiketyatra ca / evaM sthite sAhacaryaM na sarvatra niyAmakamityu. ktirgauravagrastatvAdupekSitA / striyAmityatrAnuvartate / striyAM vartamAnasya nAmno'ta irbhavatIti vyAkhyeyam / tena kArakamApnoti kArakApa ityatra netvam // ataH kim / mAtRkA // (kSipakAdInAM na ) kSipakA / dhruvakA / kanyakA / caTakA / ykaa| sakA / upatyakA / adhityakA // (subodhinI)-kSipakAdInAM na // eSAmata ikAro na kApi // kSipe myupadhAt ka iti kaH / dhruva sthaye ityasmAdapi kH| athavA va gtisthairyyorsmaatpcaadyprtyyH| kuTAditvAt Gittvena guNAbhAve nudhAtorityuvU / kSipA eva kSipakA zastravizeSaH // dhruvA eva dhruvakA bhAjanam // caTa bhedne'smaatpcaayH| caTakA // sarvatrApi ajJAtAdau ke punarapi ca hrasvo veti hrasvaH // yA eva yakA / sA eva skaa| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ksev|| [strIpatyayAH] ttiikaadvyopetaa| ( 187) AbhyAmAkhyAtAvyayasarvAderityakaH // upAdhibhyAmAsannArUDhayoriti tyakaH / upatyakA / adhityakA // "upatyakA'nerAsannA bhUmirUrvamadhityakA" itymrH|| (tattvadI0 )-kSipaketi / etadbIjaM tu uktameva // (tArakA jyotiSi ) anyatra tArikA // (subodhinI)-tArakA jyotiSi // tarateSuN / akAdezo vRddhizca / jyotinakSatraM netrakanInikA ca / tayorarthe tArakA / anyatra tu tArikA // (varNakA tAntave ) varNikA'nyA // ( subodhinI )-varNakA tAntave // tantUnAM vikArastAntavaM tasmin // varNakA prAvAravizeSaH / varNa varNakriyAvistAraguNavacaneSviti caurAdikADhuN / granthavizeSasya vyAkhyAtrI stotrakI varNikA // (vartakA zakunau prAcAm ) udIcAM tu vartikA // (subodhinI )-vartayatIti vartikA // vuNa pratyayaH / zakunAveva vAcye'yaM vikalpaH / anyasminnatheM tu nityamitvam / prAcAM pUrvAcAryANAM mate ito'bhAvaH / udIcAmAdhunikAnAM mate itvamityarthaH // (aTakA zrAddha) aSTikA'nyA // ... ( subodhinI '-aznanti brAhmaNA yasyAM sA'STakA / iSyazibhyAM taka iti taka: aSTau parimANamasya ityASTikA // (kvacidvA) putrakA-putrikA / sUtakA-sUtikA |vRndaarkaa-vRndaarikaa| AryakA-AryikA / caTakakA-caTakikA / nirbhatrakA / nirbhastrikA / esskaaessikaa| ajakA-ajikA / jJakA-jJikA / ke-dvike / niHsvakA. niHsvikA // (subodhinI )-kvacidvA // vA a iti cchedaH / kvacit pUrvasyAkAro vA bhavati kApi pare // putrI eveti hasvo veti have kRte putrikA / pakSe pUrvasya Ipo'kAraH putraketi // sUtazabdAt svArthe kaH sUtA eva suutikaa-suutkaa|| vRndamasyAstIti zRGgandAbhyAmArakaH / vRndArikA-vRndArakA // devatAvAcI vRndArakazabdaH puMlliGga eva / anyatra triliGgaH / tathA ca triSUttare ityupakramya "vRndArako rUpimukhyau" itymrH|| AryA eva AryakA / pakSe itvam / AryikA // caTakA eva caTakakA-caTakikA / / niSkrAntA bhasvAyA iti nirbhasvA / pnycmiittpurussH| nirbhastrA evota nirbhastrakA Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 188). siddhaantcndrikaa| [strIpratyayAH ] nirbhastrikA // eSA eva eSakA-eSikA / akaH // ajA eva ajakA-ajikA / jJA eva jJakA-jJikA // he eka ike-dvike // AkhyAtAvyayasAderityakaH // nirganA svAta yA sA niHsvA eveti niHsvakA-ni:svikA / svArthe kaH // ( tattvadI0 )-kvacidveti // atrApi viparItanirdeza eva mUlam // (hrasvo vA ) kApi pare tarAdau ca pUrvasya hrasvo vA // gaGgAkAgaGgakA-gaNikA ||ndikaa-ndiikaa // zreyasitarA-zreyasItarA // vAgagrahaNAdeva saMdhyakSarANAM na / gokA / naukA // (subodhinI)-hasvo vA // kApi tarAdau pratyaye ca pare striyAM vihitasya asya hasvo'ta izca vA syAt / vAzabdo vyavasthArthastena tArAdAviti labdham / gaGgA eva gaGgakA / hrasvAbhAve gaGgAkA / kApyata itItve gaGgikA // hrasvA nadIti nadikAnadIkA / svArthe kaH // atizayena zreyasIti shreysitraa-shreysiitraa| 'taratameyasviSThAH prakarSe' iti tarapratyayaH // striyAM vihitasya kim / lakSmItarA // camUtarA // (tattvadI0)-dvasvo vA // vA A iti chedaH / striyAmityanuvartate / striyAM vartamAnAnAmnaH parasyAkArasya hrasva izva vA bhvtiityrthH|| vA ityasya vyavasthitatvaM bodhyam / tena tarAdAvapi / nadItara ityatra tu 'pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva grahaNam' iti paribhASAbalAnna hasvatvam / kvacidIpo nityaM hrsvH||braahmnnitraa / kapratyaye samAnasya hrsvH| AryakA / kAlikA / jambukA TADakA iti kRtena kena klyaannpnycmiikH|| Apo vA / bahuvidhakA-bahuvidyAkaH // evaM caitadarthalAbhAya vAzabdasya vyavasthitatvAzrayaNe'vazyaM kartavye a veti hitvA hrasvagrahaNaM vAkyAntaralAbhAya / vAkyAntaraM cedam nAnnaH parasya striyAM vihitasya svarasya hrasvo vA syAt strIliGge pare / tacca strIliGgaM lakSyAnusArAttadAdikameva gRhyate / ityAdivyAkhyAnaM gauravagrastatvAdu. pekSitam / kiMca a veti sUtrite nadiketyAdi na sidhyet iti // (vraNa Ie) daNDinI / dantinI / maghonI / zunI / pauMsnI / strainnii| caurI / hIM / kIM // (subodhinI )-vraNa Ipa // na ca A ca aN ca eSAM samAhAro vraNa tasmAvraNaH / aNiti prtyyH| nAno vizeSaNAttadantavidhiH / na ca pratyayavidhau pratiSedhaH zakyaH strIpratyayeSu tadantavidhisvIkArAt / nAntAt RdantAt aNantAcca striyAmIpsyAt // daNDo'syA astIti daNDinI // mAntopadhAdavinAvitIn / maghonI // zunI / zvAderiti vasyotvam // kIM / karotestRvuNAviti tRpratyayaH // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [strIpratyayAH ] ttiikaadvyopetaa| ( 189) ( yasya lopaH ) ivarNAvarNayorlopo bhavati taddhitasva svare yakAre Ipi ca // aupagavI / aindrI / iipyno'llopH| rAjJI / dvidAnI // subodhinI )-yasya lopaH // izca azca yaM tasya yasya lopaH syAttaddhitayasvarayorIpi ca // yathA gAryaH / kAvyam / vAsiSThaH / maunam / upagorapatyaM strI aupagavI / apatye'NityaNa // indro devatA asyA iti aindrI dik / devatedamarthe ityaN / iipyno'llopH|| annantasyopadhAkArasya lopaH syAdIpi / rAjJaH strI rAjJI / de dAnI yasyAH sA dvidAnI // (tattvadI0 )-yasya lopa iti // izva azva yaM tasya // svarau yakArazca taddhitasyaiva prakaraNAt / ade Ato Da iti liGgAbhyAM tyAdikRtsvaro na / antyAditi liGgAcca yakArasya na grahaNam / ata eva na dIrghayoreva / erlopa iti tu na sUtrita tantrAdinA yakAralopArtham / tena gArgI taiSaM pauSa kAnIna ityAdi siddham // jAtyAzrayaNAdIrghayorapi // Ipyana iti // Ipi pare ano'kArasya lopa ityrthH|| etanmUlaM tu no vetyatra vA ityasya vyvsthittvaashrynnm|| (vitaH) SakAraTakAraukAraRkArAnubandhAt striyAmIp pratyayo bhavati // Sa-varAkI // Ta-kurucarI / UrudvayasI / UrudanI / UrumAtrI / itvarI // u-gomatI / viduSI / / R-pacantI / dIvyantI / tudtii-tudntii| prAcI-prAJcI / pratIcI-pratyaJcI / udIcI-udazcI / tirazcI-tiryaJcI / stanandhayI // __ (subodhinii)-ssttvritH|| ca Ta ca uzca A ceti STravaH STavaH ito yasya sa. vit tasmAta vritaH / vRNoteH 'SAkokaNa' iti SAkapratyayaH / ysyetylopH| varAkI / kurucarI / kuruSu caratIti / adhikaraNopapadAccaratarayAviti ttH|| goza. bdAt 'astyarthe' iti matuH / gAvaH santi yasyAH sA gomatI // vidervA vasuriti vasupratyayaH / vasorva urityutvam / viduSI // paceH zatRzAnau tipatevaditi zatRpratyayaH / ap kartarItyap / pacantI // diveH zatRpratyaye divAderya iti yapratyayaH / dIvyantI / apyayorAnnityamiti num // tudeH zatRpratyaye tudAdera ityapratyayaH / tudatI / tudantI // vA''dIpoH zaturiti vA num // (tattvadI0 )-vitaH iti // S ca Ta ca uzca A ca te Tvaste ito yasya sa vit tasmAt vitaH / SidantATTidantAdudantAhadantAnAmnaH striyAmIpa ityarthaH // varAkIti // varaNazIleti vigrahe vRdhAtoH SAkokaNa iti SAkapratyayaH / guNa iti guNaH / kuruSu caratIti vigrahe cara gatAvityato'TAviti ttprtyyH| gauNatve tu nep / bahuvarAkA / bahukurucarA / vidussii| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 190 ) siddhAntacandrikA | [ strIpratyayAH ] pacantI || udantAdRdantAttu gauNatve'pi / priyaviduSI / priyapacantI / gauNamukhyanyAyasyAni - tyatvAt / dhvad ityAdau tu dhAtozcet vitkAryaM tarhyaJcatereva iti niyamena prAptirbAdhitA // (mannantAnne) sImA, sImAnau / dAmA, dAmAnau // (subodhinI ) - mannantAnneSu / mannantAnnAmna IpU na bhavati // sImA / dAmA | rAjavat // ( dI 0 ) - mannantAditi // etanmUlaM tu AvataH striyAmiti sUtre viparItanirdeza eva / evamuttaratrApi // (annantAdvahuvI ) bahuyajvA bahuyajvAnau // (subodhinI) - annantAdbahuvrIherna // nAntatvAtprApta IpU sa na bhavati / bahavo yajvAno yasyAM sA bahuyajvA nagarI // ( DAb vA ) mannantAnnAmno'nantAdbahuvrIhezva DAbU vA syAt // GittvATTilopaH // sImA, sIme, sImAH // dAmA dAme, dAmAH // bahuyajvA, bahuyajye, bahuyajvAH // (subodhinI ) - DAba vA // mannantAnnAmro 'nnantAdbahuvrIhezva DAv vA syAt / DivATTilopaH / sImA / dAmA | bahuyajvA / gaGgAvat ||" sImasI me striyAmubhe " ityamaraH // ( upadhAlopino bahuvrIherveM) bahurAjJI - bahurAjA // ( subodhinI) - upadhAlopino bahuvrIhervepU // annantAdbahuvrIherupadhAlopino vepU syAt // bahavo rAjAno yasyAM sA bahurAjJI || Ipi ana ityalopaH / IbbhAve DA | pakSe DAbIpora bhAvaH // ( nadAdeH ) striyAmI // nadI / gaurI / sarasI / sakhI / azizvI / anaDDAhI | anaDuhI ityAdi // ( subodhinI) - nadAdeH // nada Adiryasya sa nadAdistasmAnnadAdergaNAt striyAmIp syAt // anupasarjanAdevAyaM gauNamukhyanyAyAt / nada ityavyaktaM zabdaM karotIti pacAdyapratyayaH / yasyetyalopaH / nadI || gauNe tu nadImatikrAntA strI atinadA || suparNazabdAdapatye'rthe eyaN pratyayaH / AdisvaravRddhizca / suparNAyA apatyaM strI sauparNeyI // UruH pramANaM yasyAH sA UrudvayasI nadI / yasyetyalopaH / ' pramANe iyasanamAtraTaH" iti dvayasAdiH // akSaidavyati 'keneyekAH' iti ikapratyayaH / AkSikI // iNanazajisatibhyaH karaviti karapU / eti parapuruSaM tacchIlA itvarI asatI / karabU - dvayasAdyantodAharaNacatuSTayaM vita ityatra vaktumucitam / kvacittu tathaiva pAThastatra Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [strIpratyayAH] ttiikaadvyopetaa| (191) na doSaH // curA zIlamasyA iti caurI / apratyayAntaH / strIpuMsAbhyAmiti naJsnau / striyAM bhavA straiNI / puMsi bhavA pauMsnI // zaktiH praharaNamasyA iti zAktIkI / zaktiyaSTayorIkaNikaN // gargasyApatyamiti gargAderiti NyaH / gArgyaH / ruyapatye tu nadAditvAdIp / yasyetyalopaH / hasAttadvitasyeti yalope gArgI / pakSe gAAyaNIti / NyantAdgArgyazabdAt striyAmAyanaNi nadAditvAdIp svArthe / lohitasyApatyaM strI lauhitAyanI / lohitAdirgAdyantargaNaH / NyAntAllauhityazabdAt striyAmAyanaNa // katasyApatyaM strIti NyAntAt kAtyazabdAt striyAmAyanaN // AsurasyApatyaM strIti aNantAdAsurazabdAstriyAmAyanaN // (tattvadI0)-nadAderiti // nada Adiryasya sa nadAdigaNaH tasmAt ndaadeH| nadaDAdayo yadyapi Tito nipAtitAstathApi ihATita eva bodhyAH / svarArthatvaM tu ihAnupayuktameva / vaidikAnAmapratipAdyatvAt / ata ityanuvRttaM yathAsaMbhavaM vizeSaNIyam / anyathA sakhItyAdi na siddhayet / yadi tu patnyAditvameSAM tadA'nuvRttavizeSaNatvena sNkocH| nadamicchantI kurvantI vA nadInadityatrAtivyAptivAraNAyAta itynuvRttishvaavshymbhyupeyaa| ekadezavikRtanyAyena nadazabdatvAt prAptiH // evaM varAkamicchantI kurvantI vA varAkIrvarAka ityatrApi nae anuvRttastatrApi sattvAt // (anantyavayovAcino'dantAt striyAmIp ) kumArI / kishorii| vadhUTI / ciraNTI / taruNI / talunI / adantAtkim / zizuH / . (subodhinI )-anantyavayovAcino'dantAt striyAmIp // kAlakRtA zarIrA''vasthA vyH| vayAMsi catvAri trINi ca santi / yathA / "Aye vayasi nAdhItaM dvitIye nArjitaM dhanam // tRtIye na tapastaptaM caturthe kiM kariSyati // pitA rakSati kaumAre bhArtA rakSati yauvane // putrastu sthavirIbhAve na strI svAtantryamahIta // " upacayApacayalakSaNe dve vayasI ityanye / vadhUTaciraNTataruNatalunazabdA yauvnvaacinH|| kumArastu prathamavayovAcI // alpavayAH azvA kizorI // (tattvadI0) kumArIti // prathamavayovAcI eSa zabdaH na tu rUDhatvaprayuktaH / vRddhakumArIti tu gauNaH pryogH| taruNI zAletyapi mukhyArthe utpAditasya gaurvAhIka itivadgauNatve'pi saMbhavAt // (Udho'ntasya bahuvrIhernaGa striyAm ) kuNDodhI / dyUnI / atyuudhii| (subodhinI)-udhogantasya bahuvrIhernaG striyAm // akAra uccaarnnaarthH| bahuvrIhigrahaNenaiva tadantalAbhAdantagrahaNaM spaSTapratipattyarthama vraNa Ibiti prAptasyepo Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 192) siddhAntacandrikA / [strIpratyayAH ] niSedhaH anena pratiSidhyate / ythaa| DApa veti vaigalpiko DAp / upadhAlopino bahuvIrvota vaikalpika Ipa / annantAbahuvrIheneti niSedhazca / kuNDamiva Udho yasyAH saa| Ipyano'llopa ityallope kuNDodhnI // dve udhasI yasyAH sA dyUdhnI // atizayitamUdho yasyAH sA atyudhnI // striyAmiti kim / kuNDodho dhainukam // bahuvrIheriti kim / prAptA udhaH prAptodhAH / dvitIyAtatpuruSaH // (saMkhyAderdAna Ipa ) saMkhyAdebahuvrIherdAmAntAcca // DAbIporvikalpena prAptayorvacanam / didAnI // ( vayovAcino hAyanasyeS ) saMkhyAdebahuvrIhervayovAcihAyanAntAdIp syAt / Api prApte vacanam // (tricatu| hAyanasya Natvam ) trihAyaNI / caturhAyaNI // (subodhinI )-tricatuA hAyanasya Natvam // AbhyAM parasya vayovAcakasya hAyanasya NatvaM vAcyam // trayo hAyanAH yasyAH sA trihAyaNI // catvAro hAyanA yasyAH sA caturhAyaNI bAlA / "hAyano'strI zaratsamA" itymrH|| (indrAderAnIpa) striyAM puMyoge // indrANI / varuNAnI / bhavAnI / zarvANI / rudrANI / mRDAnI / (subodhinI )-indAderAnIp // indra Adiryasya sa indrAdistasmAdindrAdergaNAt striyAmAnIp syAt // puMyogetyapakRSyate / pitkaraNasAmoddhasepa ityatrAnIpo'pi grahaNaM bhavati // nanu hrasvAdirevAnIvastu kimanena dIrghoccAraNena / atraahuH| brahmANIti siddhayarthaM dIrghagrahaNam / brahmanzabdAdAnIpi kRte no veti Tilope brahmANIti // anye tvAhuH / brahmANamAnayati jIvayatIti 'ana prANane' jyantAdasmAkArye'NityaN pratyayaH / vraNa IvitIpi ca kRte brahmANIti siddhayatyeva // mAdhavastu indraM karoti indrayAta, indreti nAmno jiDita karaNe' iti jyantAt kvipi indra tasya indraH strI indrANIti, dIrghapAThAdvadati tanna / kibantasya kriyAzabdatvena puMzabdatvAbhAvAt kiMca indramicchatIti indrIyati / nAno ya I cAsyota yapratya. yAntAt vipi kRte indrIH / indriyaH strI indrANItyativyAptezca / vastutastu hrasvavAdipAThe'pi hAnina / indrasya strI indrANI // varuNasya strI vrunnaanii|| bhavazarvamRDarudrAH pryaayshbdaaH|| (tattvadI0)-indrAderAnIpiti / atra 'puyoge ca' ityataH puMyoge' ityanukRSyate / dIrghocAraNaM tu kvacidataddhite'pi yasya lopa iti jJApanArtham / anyathA anIpi lope evaM na syAt / AkA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [strIpratyayAH] ttiikaadvyopetaa| ( 193) roccAraNasya tu na sAmarthya dharmAdani sudharmetyAdAvapi ttsaamrthyaallopaabhaavprsNgaat| indraM karoti indrayati tataH kvipa indra tasya indraH strI indramicchataH indriyaH strItyAdau ata ityanuvRtteranadantatvAdeva na brahmANIti brahmANamAnayati jIvayatIti vigrahe ' ana prANane' ityato nyatAtkarmaNyaNi aNantatvAt vraNa Ipi Natve ca siddha yati / sUtraM tu indrasya strIti vAkye indrItyaniSTarUpavAraNAyeti bodhyam / indrAderAnanveti tu na sUtritam AgamaliGgAbhAvena sarvAdeza - prasaGgAt / anugapi na kRtaH / allopaH svara iti lopaprasaGgAt / akAroccAraNasya tu prakRtyakArakaraNArthatvena caritArthatvAnna sAmarthyam / zarvazabde ca / atrAhuH / Anuk suvacaM mAtrA. lAghavAditi / atredaM vaktavya mAtrAlAghave'pi prakriyAgauravasya sattvena tulyatvAt / tathA hi / Anuki savaNe dIrghaH saha, vraNa Ibiti sUtradvayam AnIpi tu dIrghasUtramekameveti lAghavam // (AcAryAdaNatvam ) AcAryAnI // ( subodhinI)-AcAryAdaNatvam // AcArya zabdAtparasyAnIpo nasya NatvaM na syAt // AcAryasya strI AcAryAnI-puMyogAbhAve AcAryA / svayaM vyAkhyAtrI // (himAraNyayomahattve ) mahaddhimaM himAnI // mahadaraNyamaraNyAnI // (subodhinI)-himAraNyayomahattve // mahattvayoge AbhyAmAnI strItvaM ca vidhIyate // mahaddhimaM himAnI // " himAnI himasaMhatiH" itymrH|| mahadaraNyamaraNyAnI / " mahAraNyamaraNyAnI" ityamaraH // _(tattvadI0)-mahattve iti // lakSaNayA mhttvm| na dIrghatvamiti bhaavH| tadantazca striyAmiti vaktavyam anyathA dhau hrasvaH striyAM yvorityAdeH pravRttirna syAt striyAmabhAvAt // (yavAdoSe ) duSTo yavo yavAnI // (subodhinI)-yavAdoSe ||yvaadaaniipstriitvN ca doSe'rthe / duSTo yavo yavAnI // yavatvajAtyabhAve tdaakaaraanukRtirdossH| yvaakaaraanukRtimjjaatyntrmevaanenaabhidhiiyte|| (tattvadI0)-yavAdoSa iti // yavAnIti jAtyantaramevAnena vidhIyate / ayameva cAsya doSaH / yadi tu yavatvajAterabhAve'pi tadAkArAnukRtiH / / ( yavanAllipyAm ) yavanAnAM lipiryavanAnI // (subodhinI)-yavanAllipyAm // yavanazabdAdAnIpU lipyarthe / sa ca strIliGga eva / devatedamarthe ityaNo bAdhaka AnI vidhIyate / yavanAnAM lipiryavanAnI / likhitAkSaravinyAso lipiH|| (mAtulopAdhyAyAbhyAM vA ) mAtulAnI-mAtulI // upAdhyAyAnIupAdhyAyI // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 194 ) siddhAntacandrikA | [ strIpratyayAH ] (subodhinI) - mAtulopAdhyAyAbhyAM vA // abhyAmAnIpU vA syAt / pakSe puMyoge cetI // mAturbhrAtA mAtulastasya strI mAtulAnI - mAtulI // upAdhyAyasya strI upadhyAyAnI - upAdhyAyI // ( akSatriyopAdhyAyebhyo vA svArthe ) aryANI- aryA // kSatriyANI kSatriyA // upAdhyAyAnI - upAdhyAyA // (subodhinI) - arthakSatriyopAdhyAyebhyo vA svArthe | ebhyaH svArthe AnIpU vA syAt / pakSe Apa || aryANI - arthA | svAminI vaizyA vetyarthaH / aryaH svAmivaiiyayorityarthadvaye'pi nipAtanAt // kSatriyANI-kSatriyA / kSatriyajAtIyA strItyarthaH // puMyoge tu arthI kSatriyI // yA tu svayamevAdhyApikA tatra vA IpU vAcyaH / pakSe ApU upAdhyAyI upAdhyAyA / upetyAsyA / adhIyate ityapAdAne striyAM ghaJa / dhyAyAnyupAdhyAyI " ityamaraH // "L upA ( tattvadI0) - aryANIti // svAminI vaizyA vA svArthe iti // puMyoge'tItyarthaH // ( puMyoge ca ) adantAtstriyAmIp / zUdrI | gaNakI || ( subodhinI) - puMyoge ca // iha pumiti SaSThayantaM sAGketikaM pRthak padam / taccAvartyate / dviruccAraNamAvRttiH / puMsaH puMsa iti / yoge iti bhAve nimitte vA saptamI / adhikArAnnAmeti labhpate / yat puMso nAma puMvAcakazabdo'dantaH puMso yoge striyAM vartate tataIp syAt // yogaH sambandhaH sa ceha dAmpatyarUpa eveti nAgrahaH / kiMtu janyajanakabhAvo'pi gRhyate / tena kekayasya kSatriyasya putrI kekayItyAdi siddham / tathA ca bhaTTiH / " prAkkekayI to bharatastato'bhUt" iti // katyAditvAtkekayaduhitA kaikeyItyapi / tathA prAguktaH " kaikeyi kAmAH phalitAstaveti" iti kAlidAsena // puMyoge kim / devatA / ayaM hi saMjJAzabdaH svabhAvAta striyAM vartate na tu puMvAcakazabdayoge || ataH kim / bhAnoH strI bhAnuH // ( tatvadI 0 ) - gaNIti // gaNakasya strItyarthaH / striyAM vRttistu sAhacaryAt / tasyeyamiti sambandhAt / taddhitastvabhedavivakSAto na / yadi bhedavivakSA tadA gaNaketyapi bhavatyeva / puMyogabhdha na dampatyarUpa eva kiMtu janyajanakabhAvalakSaNo'pi tena kekayItyapi // ( pAlakAntAnna ) gopAlikA / azvapAlikA // ( subodhinI ) - pAlakAntAnna // puMyoge IbU na syAt / gopAlakasya strI gopAlikA | ( tattvadI 0 ) - pAlakAntAnneti // cakArasya vyavasthitatvArthatvAdityarthaH // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [strIpratyayAH ] ttiikaadvyopetaa| ( 195) (sU-devatAyAM cApa) sUryasya strI devatA sUryA / anyA sUrI // ( subodhinI)-sUryAdevatAyAM cAp // sUryazabdAt puMyoge Ap syAt devatArtha Ipo'pavAdaH // devatAyAM kim / sUryasya strI sUrI mAnuSI kuntItyarthaH / sUryAgastyayoriti ylopH|| ( tattvadI0 )-sUrIti // sUryAgastyayorIye Ipi ceti yalopaH // (jAterayopadhAt ) jAtivAcino'yakAropadhAdakArAntAttriyAmIp pratyayo bhavati // mahiSI / haMsI // yopadhAttu / kSatriyA / vaizyA // (subodhinI)-jAterayopadhAt // jAtivAcakAdya upadhA yasya sa yopadhaH na yopadhaH ayopadhastasmAdayopadhAt adantAstriyAmIp syAt // jAtilakSaNamAha / "AkRtigrahaNA jAtirliGgAnAM ca na srvbhaak| sakRdAkhyAtani hyA gotraM ca caraNaiH saha // 1 // " AkRtimrahaNaM yasyAHsA AkRtigrahaNA jAtirucyate / aakRtiH| saMsthAnam / gRhyate'neneti grahaNam / karaNe yuT / avayavasaMnivezavizeSavyaGgayetyarthaH / yathA tttii| taTAdeH sarvaliGgatve'pi AkRtigrahaNatvAjjAtitvaM bhavati / anena lakSaNena gotvAdijAtirlakSitA / brAhmaNatvAdijAtistu na lakSitA / brAhmaNakSatriyAdInAM hyavayavasaMsthAnasya sadRzatvAdbrAhmaNAdiSvavyAptivAraNAya lkssnnaantrmaah| cakAro bhinnakramArthaH / yA takRdAkhyAtAni hyA sA jAtirucyate / sakRdekavAramAkhyAtopadiSTA satI nirlAhyA nizcetuM zakyA sA jaatirityrthH| kIdRzI sA liGgAnAM na sarvabhAk / liGgAnAmiti karmaNi SaSThI / sarvANi bhajatIti sarvabhAk / yA sarvANi liGgAni na bhajatItyarthaH / sarvazabdasya liGgApekSatve'pi gamakatvAt bhajo viNapratyayaH samAsazca / asarvaliGgatve satyekasyAM vyakto kathanAdhyaktyantare kathanaM vinApi sugrahA jAtiriti lakSaNAntaram / yathA vRSalI / ekasyAM hi vyaktau vRSalatve kathite tadapatyatatsahodarAdau kathanaM vinApi vRSalatvasya mugrahaH // sakRdityAdi kim / devadattA / yasyAM hi vyaktau devadattatvaM kathyate tatsamakAlamanyA devadattavyaktiraprasiddheti na devadattatvaM jaatiH| uktalakSaNadvayarahitatvAt // tRtIyalakSaNamAha / caraNaiH saha gotraM jaatirucyte| caraNazabdena zAkhAdhyetAra ucyante / gotrazabdenApatyamucyate apatyapratyayAntaHzAkhAdhyetRvAcakazabdo jAtivAcaka ityarthaH // gotrasyAnAkRtigrahaNatvAt sarvaliGgatvAcca pRthagupAdAnam / caraNazabdAstvadhyayanakriyAsaMbandhena pravRttatvAt kriyAzabdA eva na jAtizabdA iti caraNagrahaNaM kRtam / AkRtigrahaNA yathA / mahiSI / haMsI // asarvaliGgA yathA / brAhmaNI / vRSalI // gotralakSaNA yathA / paitRssvstriiyii| aupagavI aNNatanimittakamIpaM paratvAdayaM bAdhate iti bhAvaH // caraNalakSaNA ythaa| phaThena proktamadhIthAnA ktthii|kaarkaadityshprtyysmsv luka ca // ala iti kim / tittikigii| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 196) siddhAntacandrikA | [ strIpratyayAH ] ( tattvadI 0 ) - jAte ra yopadhAditi // jAtilakSaNamucyate / " AkRtigrahaNA jAtirliGgAnAM ca na sarvabhAk / sakRdAkhyAtanirgrAhyA gotraM ca caraNaiH saha // " AkRtigrahaNA jAtiH / AkRtiH saMsthAna grahaNaM yasyAH sA AkRtigrahaNA / avayavasanniveza vizeSavyaGgayetyarthaH / anena gotvAdijAtirlakSitA // brAhmaNatvAdijAtistu na brAhmaNakSatriyAdInAM saMsthAnasya saadRshyaat| ato lakSaNAntaramAha / liGgAnAM cetyAdi || sarvANi liGgAni na bhajatItyayamartho vivakSitaH / sarvazabdasya liGgApekSatve'pi bhajo viNpratyayaH samAsazca bodhakatvAt / liGgAnAmiti karmaNi SaSThI / sarvaM liGgaM na bhajatItyarthaH // sakRditi // asarvaliGgatve satyekasyAM vyaktau kathanAdvyaktyantare kathanaM vinApi sugrahA jAtiriti lakSaNAntaram / akSarArthastu ekasminpiNDe sakRdekavAramAkhyAtA ayaM gaurityupadiSTA piNDAntareSu nirmAhyA nizcetuM zakyetyarthaH // aprAptaprApaNa ceMda na tu pUrvalakSaNasaGkocakaM tena taTAderjAtitvam / devatAdau tu upadezAbhAvAnna lakSaNasamanvayaH / yeSu sarveSu liGgeSvAcAryA jAtivAcitvamupadizanti teSveva vadantItyarthaH // gotraM ca caraNaiH saheti // gotrazabdenApatyamucyate / caraNazabdena zAkhAdhyAyina ucyate / tenApatyapratyayAntaH zAkhAdhyetRvAcI zabdo jAtivAcaka ityarthaH // kukkuTI sUkarIti prathamasyodAharaNam // brAhmaNI vRSalIti dvitIyasya // gArgI paitRSvasrIyIti tRtIyasya // kaThI varAkIti caturthasya || gavayetyAdinoktasyAnityatvAditi bhAvaH // ( vacitra ) balAkA || ( subodhinI ) - kacinna // yaH zabdo jAtivAcI ayopadhaH striyAM niyatazca tato nepU bhavatItyarthaH / " balAkA bisakaNThikA" ityamaraH // ( gavayahaya mukaya manuSyamatsyAnAmaniSedhaH ) gavayI / iyI / mukI // hasAttaddhitasyepi lopaH manuSI // (subodhinI ) - gavayahayamukayamanuSyamatsyAnAmaniSedhaH // yopadhebhyo'pyebhya Ip syAt // hasAttadvitayasyepi lopaH / hasAtparasya taddhitayakArasya lopaH syAdIpi // yasyetyalopaH / manuSI // 0 ( tattvadI 0 ) - gavayeti // hasAttaddhitetyAdi / etadbIjaM tu yasyeti sUtradhyAkhyAnAvasare coktam / ( matsyasya yalopaH ) matsI // ( subodhinI ) - matsyasya yalopaH // matsyazabdasya yakArasya lopaH syAdIpi / yasyetyalopaH / matsI // ( sUryAgarasyayorIya Ipi ca ) sarI / agastI || Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ strIpratyayAH ] ttiikaadvyopetaa| (197) (subodhinI )-sUryAgastyayorIye Ipi ca // anayoryakArasya lopaH syAt Iyapratyaye Ippratyaye ca // suuriiyH| sUrI / agstiiyH| agastI // (tiSyapuSyayonakSatrANi yalopaH) taiSI / pauSI // (subodhinI )-tiSyapuSyayonakSatrANi yalopaH // anayoryakArasya lopaH syAt / nakSatrasaMbandhI yo'N sa nakSatrANa / nakSatreNa yuktaH kAla ityaN / nakSatre bhava ityaN ca tasmin prtH|| tiSyaNa yuktaH kaalstaissH|| puSyega yuktaH kAlaH paussH| tathA tiSye bhavastaiyaH / puSye bhavaH pauSaH / striyAM vraNa IvitIp / ysyetylopH| taissii| pauSI // (jAnapadAdibhyo'rthavizeSe Ipa ) jAnapadI-vRttizcet / anyA jAnapadI // kuNDI-amatraM cet / kuNDA'nyA // goNI-AvapanaM cet / goNA'nyA // sthalI-akatrimA cet / sthalA'nyA // bhAjI zrANA cet / bhAjA'nyA // nAgI-sthUlA cet / nAgA'nyA // kAlI-varNazcet / kAlA'nyA // nIlI-oSadhiprANinoH / nIlA'nyA // saMjJAyAM vA / nIlAnIlI // kuzI-ayovikAre / kuzA'nyA // kAmukI-maithunecchAyAm / kAmukA'nyA // kabarI-kezavinyAse / kabarA'nyA // - (subodhinii)-paanninisuutrm| jAnapadakuNDagoNasthalabhAjanAgakAlanIlakuzakAmukakabarAvRttyamatrAvapanAkRtrimAzrANAsthaulyavarNAnAcchAdanAyovikAramaithunecchAkezavezeSu / ebhya ekAdazabhya eSvartheSvIpa SyAt // janapade deze bhavA jAnapadI / bhavArthe aN vartate / vRtti vikA cedyadi / anyeti // anyA'pyevaM jAnapadI / vRttyabhAve AdyudAtta iti svare bhedaH // "astrI kamaNDaluH kuNDI" itymrH|| amatraM pAtram / kuNDI strIviSayatvAbhAvAdaprApta Ipa vidhIyate / anyA kuNDA / kuDi dAhe / asmAdgurorhasAdityaGpratyaye rUpam / yastu "amRte jArajaH kuNDaH " iti manuSyajAtivAcI kuNDazabdastato jAtilakSaNa IpU bhavatyeva // opyate nikSipyate dhAnyaM yasmin tadAvapanam / goNI / ApUrvAdvaperAdhikaraNe yuT / anyA goNeti yathecchaM nAma // akRtriyA puruSeNAsaMskRtA bhUmiH sthlii| puruSakRtA tu sthalA // puSTA cet naagii| anyA nAgA // varNayuktA cet kAlI / anyA kAlA // anAcchAdanaM cennIlI oSadhivizeSaH / prANini tu nIlI gauH / AcchAdane tu nIlA zATI / ayaso lohasya vikAraH ayovikAraH phAla iti prasiddhaH / tatra kuzI / anyA kuzA / vede audumbarazakuMkuzA iti vyavaharanti / "valgAvakSepaNI kuzA " iti Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 198 ) siddhAntacandrikA | [ strIpratyayAH ] haimakoze // maithunecchAyAM suratavAJchAyAM kAmukI / vanAdikaM kAmayituM zIlaM yasyAH sA kAmukA / pAkokaNa ityukaN // kezavinyAse kezaracanAyAM kabarI | anyA kabarA | citretyarthaH // ( tattvadI 0 ) - jAnapadetyAdi // puMyoge ityatra cakArasya vyavasthitatvAzrayaNAditi bhAvaH // Avapana iti // opyate nikSipyate dhAnyaM yasmin tattasmin / goNA'nyA yAhacchikaM nAma // akRtrimAyAmiti // asaMskRtAyAmityarthaH // zrANeti // pakvetyarthaH // ayovikAra iti // phAla ityarthaH // kuzA audumbarAH zaMkavaH // ( zoNAdvA) zoNI - zoNA // (subodhinI ) - zoNAdvA // zoNazabdAdA IpU syAt // " zoNaH kokanadacchaviH" ityamaraH // (bahuvrIherjAtipUrvAt kAntAt ) UrubhanI // (subodhinI) - bahuvrIhejati pUrvAt ktAntAt // jAtivAcipUrvapadAt ktAntAdadantAdbahuvrIheH striyAmIp / bhinnAvUrU yasyA iti bahuvrIhau bhinnazabdasya bahuvrIhau vizeSaNa saptamyantattAntAnAmiti pUrvanipAte prApte kacinneti paranipAtaH // - ( tatvadI 0 ) - bahuvrIheriti // etadvIjaM tu cakAra eva // (jAtAntAnna ) dantajAtA // ( subodhinI ) - jAtAntAnna || jAtazabdAntAdbahuvrIherjAtivAcipUrvapadAdIp na / dantA jAtA yasyAH sA dantajAtA // (asvAGgapUrvapadAdvA) surApItI - surApItA // ( subodhinI ) - asvAGgapUrvapadAdvA // asvAGgavAci pUrvapadAt ktAntAdadantAdvahuzrIheH striyAM vep syAt / pItA surA yayA sA surApItA / kacinneti ktAntasya paranipAtaH // bahuvrIherjAtipUrvapadAdityanena nitye prApte vikalpArthametat // ( tattvadI 0 ) - surApItIti // nAmnaH kRteti vyutpatteH prAgeva samAse sibante na / samAse tu surApItetyAdikameva // ( pANigRhItI bhAryAyAm ) anyA pANigRhItA || (subodhinI) - pANigRhItI bhAryAyAm // yasyAH pANiragnisAkSiko gRhyate tasyAM vAcyAyAM pANigRhItazabdAdIp syAt // anyeti // kautukAdinA pANigRhIto yasyA dAsyAdeH sA pANigRhItA // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [strIpratyayAH] ttiikaadvyopetaa| (199) (krItAntAtkaraNAdeH) vastrakrItI / kacinna / dhanakItA // (subodhinI )-kriitaantaatkrnnaadeH|| Adizabdo hyavayavavacanaH karaNamAdiravayavo yasya tasmAt karaNAderekapadAdityarthaH / krItAntAdadantAt karaNAdeH striyAmIp syAt // vastreNa krIteti vastrakrItI // karaNAderiti kim / gavA kItA / azvena krItA // (tAntAdalpatve ) avaliptI dyauH // alpatve kim / candanaliptA'nyA muurtiH|| (subodhinI )-tAntAdalpatve // karaNAdeH ktAntAdadantAstriyAmIp syAdalpatve dyotye / alpairabhailipteti abhraliptI // (svAGgAdvA ) svAGgavAcino'dantAdasaMyogopadhAdupasarjanAdA striyAmIp // sumukhI-sumukhA / sukezI-sukezA // saMyogopadhAttu sugulphA // (subodhinI )-svAMgAdvA // svAGgavAcakAdakArAntAdasaMyogopadhAdgauNAdA striyAmIp syAt // yathA suSThu mukhaM yasyAH sA sumukhI // suSTu kezA yasyAH sA sukezI / pakSe Avata ityAp // asaMyogopadhAtkim / suSThu gulpho yasyAH sA sugulphA // upasarjanAkim / zobhanA zikheti suzikhA / zIGo hrasvazceti khprtyyH| Avata ityApU // kiMca yadyatra svam aGgaM svAMgaM gRhyeta tadA sumukhA zAletyatrApIp syAt / mukhasya zAlAMgatvAt / sukezI rathyetyatra cep na syAt / kezAnAM rathyAMgatvAbhAvAt / ato'vyAptyativyAptiparihArArthamAha / tatsvAMga tridhaa| tathA ca / "adravanmUrtimatsvAMgaM prANisthamavikArajam // atatsthaM tatra dRSTaM ca tena cettattathA yutam // 1 // " tatsvAMgamucyate / kIdRzam / adravat dravatIti dravat na dravadadravat // suSThu svedo yasyAH sA susvedA / dravatvAdatra svAMga na punaH kIdRzam / mUrtimat / sparzavadravyaparimANaM mUrtiH / mUrtirasyAstIti tanmUrtimat / suSThu jJAnaM yasyAH sA sujJAnA / amUrtatvAt atra svAMga na // punaH kIdRzam / prANistham / mukhanAsikAntaHsaMcArI vAyuH praannH| prANo'syAstIti prANI / prANini tiSThatIti tatprANistham / suSThu mukhaM yasyAH sA sumukhA zAlA / aprANisthatvAdatra svAMga n|| punaH kIdRzam / avikArajam / vAtapittakaphAnAM vikRtirvikAraH / vikArAjjAtaM vikArajaM na vikArajam avikArajam / suSTu zopho yasyAH sA suzophA / "zophastu zvayathuH zothaH" itymrH|| vikArajavAdatra svAMgaM na // yadi prANisthaM svAMga tahi rathyAdigatAnAM kezAdInAM svAMgatvaM na syAt / sukezI rathyA iti na siddhaya Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (200) siddhaantcndrikaa| [strIpratyayAH ] tyato dvitIyaM lakSaNamAha / ca punaH atatsthaM tatra dRSTaM svAMgamucyate / kadAcittatra prANini dRSTaM tasmin prANini tiSThatIti tatsthaM na tatstham atatstham agrANisthamityarthaH / aprANisthasyApi kezAdeH pUrva prANini dRSTatvAt svAMgam / evamapi pratimAdigatastanamukhAdInAM svAMgatvaM na prApnoti / prANinyadRSTatvAt / sustanI pratimeti na sidhyatyatastRtIyalakSaNamAha / tena cettat tathA yutam atatsthamityanuSajyate / etAdRzaM tadaprANisthaM mukhAdi svAMgamucyate / kIdRzam / cedyadi tena prANyaMgena mukhAdinA saha tathA yutaM prANivadyutaM sahitaM yathA prANiyutaM tadvadaprANini yutaM bhavatItyarthaH // suSThu stanau yasyAH sA sustanI pratimA / prANisadRze pratimAdau prANi ni iveti prANivat stanAdeH sthitatvAt svAMgamasti // (tattvadI0 )-svAGgAdveti // svamaga svAMgamityuktau sumukhA shaaletytraativyaaptiH| mukhasya zAlAvayavatvAt / dIrghakezI rathyetyatrAvyAptizca / kezAnAM rathyAMgatvAbhAvAt atastaparihArAya svAMgalakSaNamucyate / " adravan mUrtimatsvAGgaM prANisthamavikArajam / atatsthaM tatra dRSTaM ca tena cettattathA yutam // ' prANisthaM svAMgaM prANini tiSThatIti prANistham / etena zlakSNamukhA zAletyatra na bhavati / apANisthatvAt // dravatIti dravat / tato'nyadadravat / evaM ca susvedA'tra na bhavati dravatvAt // mUrtimaditi // asarvagatadravyaparimANaM mUrtiH / asarvagatAni yAni dravyANi teSAM yatparimANaM hasvatvAdi sA mUrtiH / sparzanadravyaparimANaM mUrtirityanye / sA'syAstIti tanmUrtimat / evaM ca bahujJAnA'tra na bhavati amUrtasvAt / avikArajamiti // vikAro vAtAdivaiSamyaM tato yajAyate tanna bhavatItyavikArajam / evaM suzophA'tra na bhavati // atatsthamiti // sAMpratamaprANisthamapi kadAcitprANini dRSTaM cettadapi svAMga bhavatyevetyarthaH // tathA ca dIrghakezI rathyetyatra bhavatyeva / idAnIm agANisthasyApi pUrva prANini dRSTatvAt // tena cediti // atatsthamityanuSajyate / aprANisthamapi mukhAdi svAgaM tena cet mukhAdinA tat apANi dravyaM tathA yutaM bhavati / yathA prANi dravyamityarthaH / evaM dIrghamukhI pratimeti bhavati prANivatprANisadRze'pi sthitatvAt // ! (nAsikodarauSThajavAdantakarNazRGgAdvA) tuGganAsikI-tuGganAsikA / maMdodarI-maMdodarA / bimboSThI-bimboSThA // evaM sujaGkI / sudantI / sukarNI / sushRNgii|| (subodhinii)-naasikodrausstthjngghaadntkrnnshRNgaadvaa|| ebhyo vepU syAt // nAsikodarayorna kroDAdibahusvarAditi oSThAdInAM paJcAnAM tu asaMyogopadhAditi niSedhe prApta vacanam // tuMgA nAsikA yasyAH sA tuMganAsikI // mandam udaraM yasyAH sA mandodarI // vimbavat oSThau yasyAH sA bimboSThI // suSThu jaMghe yasyAH sA sujaMghI / pakSe Ae sujaghota // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [strIpratyayAH ] ttiikaadvyopetaa| (201) ( tattvadI0 )-nAsiketyAdi // vApraNAdetatsarvam / nAsikodarayorbahusvarAdaprAptiH / oSThAdInAM tu saMyogopadhatvAdaprAptiH / (aGgagAtrakaNThapucchAcca ) svNgii| sugAtrI / suknntthii| supucchii| pakSe svaMgetyAdi // __ (subodhinI )-aGgagAtrakaNThapucchAca // ebhyo veS syAt // asaMyogopadhAditi niSedhe prApte vacanam // suSThu aMgaM yasyAH sA svNgii|| suSThu gAtraM yasyAH sA sugAtrI // suSTu kaNTho yasyAH sA sukaNThI // suSThu pucchaM yasyAH sA supucchI // pakSe Am // (kabaramaNiviSazarebhyaH parAt pucchAnityam ) kabarapucchI / mANipucchI / viSapucchI / zarapucchI // * (subodhinI )-kabaramANaviSazarebhyaH parAt pucchAnnityam // Ip syAt // kabaraM citraM pucchaM yasyAH sA kavarapucchI // maNiH pucche yasyAH sA maNipucchI // zaraH pucche yasyAH sA zarapucchI // viSaM pucche yasyAH sA viSapucchI // (upamAnAtpakSapucchAbhyAm ) zyenapakSI / zyenapucchI // (subodhinI )-upamAnAtpakSapucchAbhyAm // upamAnAtparAbhyAM pakSapucchAbhyAM nityamIp // zyenavat pakSau yasyAH sA zyenapakSI // zyena iva pucchaM yasyAH sA zyenapucchI // . (na koDAdibahusvarAt ) kalyANakoDA / sujaghanA // (subodhinI)-na kroDAdibahusvarAt // kroDAdevahusvarAcca svAGgAnnepsyAt // azvAnAmuraH kroDA / suSThu jaghanaM yasyAH sA sujaghanA // _ (tattvadI0)-kalyANakroDeti // azvAnAmuraH kroDA strIliGgo'yamiti hrdttaadyH| tatrAnyArthatvena hrasvatve'dantatvAdIpaH prAptiH // amarastu 'na nA kroDa bhujAntaram ' ityAha / / ratnamaNistu puMstvamAha / gaNe ca kroDeti prAtipadikamAtraM paThyate na tu Abantamiti gnnrtnmhoddhikaarH| evaM cAvizeSAlliGgatraye'pi udAharaNaM bodhyam // mAdhavastu tudAdigaNe 'kruDU nimajjane ' iti dhAtorAha / koDa: ghaJ / kroDA ashvaanaamuH| ayaM svabhAvato vishessvissyH| kroDAdiSu Avantasyaiva pAThAt / bhujAntaramAtravacanasya kroDazabdasya bahuvrIhau svAGgalakSaNa IbAvakalpo bhavatyeva / klyaannkroddii| kalyANakroDAdirAkRtigaNaH // (sahanavidyamAnapUrvAna ) sakezA / akezA / vidymaannaasikaa| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (202) siddhaantcndrikaa| [strIpratyayAH] ( subodhinI )-sahanavidyamAnapUrvAna // sahetyAditrikapUrvAtsvAGgAnne syAt // saha kezaH vartate yA saaskeshaa| sahAdorati sahasya sH||avidymaanaaH kezAH yasyAH sA akezA / nA iti najo'kArAdezaH // vidyamAnA nAsikA yasyAH sA vidyamAnanAsikA / svAGgAdatyasya nAsikodarauSThetyasya ca bAdhako'yaM paratvAt // (nakhamukhAtsaMjJAyAm ) zUrpaNakhA / gauramukhA / saMjJAyAM kim / tAmramukhI kanyA // (subodhinI)-nakhamukhAt saMjJAyAm // AbhyAmIpa na syAt saMjJAthai // shuurpnnkhaa| rAvaNasya svasurnAma // yadA zUrpavannakhAni yasyAH sA iti yogamAtraM vivakSyate na tu saMjJA tadA Ip syAdeva NatvAbhAvazca // gauramukhati kasyAzcit saMjJA // asaMjJAyAM tu tAnaM mukhaM yasyAH sA tAmramukhI // (vaurguNAt ) udantAdguNavAcino vA striyAmIpU syAt // paTTIpaTuH / bahvI-bahuH // (subodhinI)-vorguNAt // vA orita chedaH / guNazabdo'tra guNavatvaparo na tu guNamAtravAciparo guNamAtravAcakAnAM strIliGgAbhAvAt / "guNe zuklAdayaH puMsi" ityuktatvAt // udantAditi kim / shuciH|| guNAtkim / aakhuH|| mahAbhASye guNalakSaNam / "sattve nivizate'paiti pRthagjAtiSu dRzyate / AdheyazcAkriyAjazca so'satvaprakRtirguNaH // " sa guNa ucyate / yaH sattve dravye nivizate / dravyamupaitItyarthaH // nanu dravye dravyatvaM tatrAtivyAptirata Aha / yaH pRthaka dravyAdapaiti apagacchati / dravyaM jhaatiityrthH|| yathA pItatAyAM jAtAyAM nIlatA phalAdapaiti naivaM dravyatvaM dravyAdapaiti / nanu goSu gotvaM tadazvAdezcApaiti tatrAtivyAptirata Aha / yaH pRthagajAtiSu dRzyate / dravyAntareSvavalokyate / yathA'bhra dRSTA nIlatA tRNAdiSvapi dRzyate na tathA gotvaM pRthagjAtiSu dRzyate // evaM tarhi dravye kriyA vartate sA dravyAdapaiti pRthagjAtiSu dRzyate ceti tatrAtivyAptirata Aha / ya Adheya utpaadyH| ca punaH yaH akriyAjo'nutpAdya ityarthaH / utpAdyo yathA / ghaTAdeH pAkajo rUpAdiH / anutpAdyo ythaa| aakaashaadermhttvaadiH| kriyA tu sarvA'pyutpAdyaiva // nanUtpAdyAyAH kriyAyA vaividhyAbhAvAdguNatvAbhAvaH / evaM tarhi dravyasya guNatvaM prApnoti / tathA hi / avayavi dravyaM hyavayavadravyeSu nivizate saMyogavinAzAdavayavadravyAdapati / pRthagjAtiSu hastapAdAdiSu dRzyate / dravyamutpAdyAnutpAdyabhedena dvividham / tatra niravayavasyAtmaparamANvA. deranutpAdyatvaM nityatvAt / avayavidravyasya ghaTAdestutpAdyatvamastyanityatvAdata Aha yo'sattvaprakRtiradravyasvabhAvo dravyAdbhinna ityarthaH // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [strIpratyayAH ] ttiikaadvyopetaa| (203) (tattvadI0 )-vaurguNAditi // vA oH guNAditi chedaH / auriti tu na / auH pratyaya iti vyAkhyAnaM na kAryiNaH prAganuddezAt / sato hi kAryiNaH kAryeNa bhAvyamiti / orityapi uvarNAntasyaiva grahaNam na tvokArAntasya guNasya tadabhAvAt / kevalasyApi umAtrasya guNasyAbhAvAt / guNazabdo'pi na svarUpaparaH tasyAnudantatvAt / guNamAtravAciparo'pi na tasya striyAmapravRtteH / " guNe zuklAdayaH puMsi" iti vacanAt // guNalakSaNaM tu " upatyanyajahAtyanyad dRSTo dravyAntareSvapi / vAcakaH sarvaliGgAnAM dravyAdanyo guNaH smRta" iti // (kharusaMyogopadhAna) kharuH / pANDuH // ( subodhinI)-kharusaMyogopadhAna // kharuzabdAt saMyogoSadhaguNavAcinaH zabdAcca nep syAt // kharuH pativarA kanyA / pANigrahaNotkaNThAvatItyarthaH // (tattvadI0)-kharusaMyogetyAdi // vAzabdAdetat / kharuH patiMvarA kanyA / tatra pANigrahaNotkaNThAbhidhAyitvAd guNavacanatvam // (kRdikArAdaktyarthAt ) AjI-AjiH / dhUlI-dhUliH / raatriiraatriH| zakaTI-zakaTiH / aktyarthAt kim / bhuutiH| ajnniH|| (subodhinI)-kRdikArAdaktyarthAt // ktyAdibhinnAtkRtsaMbandhina ikArAt striyAM vepa syAt // AjI sNgraamH|| dhUlI rajaH // aktyarthAt kim / bhuutiH| ktiriti striyAM bhAve'rtha ktiH // Akroze nazyaniriti janeranipratyayaH / na jAyate ityjnniH|| ( paddhatyAdibhyo vA ) pddhtii-pddhtiH| (subodhinI )-paddhatyAdibhyo vA // striyAmebhyo vep syAt // padbhayAM hanyate iti pddhtirmaargH| ktipratyayAntatvAdaprApta vidhyartham / paddhatizabdo gaNe paThyate / paddhatiSaSTivikaTavizAlakalyANapurANacaNDakRpANaahanityAdayaH // __ (ai ca manvAdeH) manupUtakratuvRSAkapyamikusitakusidAnAmai Adeza IpU ca striyAM puMyoge // pUtakratAyI / kusitAyI / kusidAyI / vRSAkapAyI / anAyI // (subodhinI)-ai ca manvAdeH // manurAdiryasya sa mnvaadistsmaanmnvaadeH| AdizabdaH prkaare| striyAM manvAderIp syAt puyome eSAmantasyaikArAdezazca // pUtaH Rturyasya yena vA puutkrtuH| pUtakatoH strIH pUtakratAyI // puMyoge kim / pUtakratura strii| "yayA tu kratavaH pUtAH syAtpUtakratureva sA" ityamaraH // ameH strI agnaayii| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (204 ) siddhaantcndrikaa| [ strIpratyayAH] "athA'nAyI svAhA ca hutabhupriyA" ityamaraH // varSati kAmAniti vRSaH / nAmyupadhAraka iti kH| Akampayati pApAniMtyAkapiH, atrAntarbhAvitajipratyayArtho'sti / 'ikhakhi' iti iprtyyH| idita iti na num / AgamajamanityamityuktatvAt / vRSazvAsau Akapizca vRSAkapiH vRSAkapeH strI vRssaakpaayii| "haraviSNU vRSAkapI" iti / "vRSAkapAyI zrIgauyauM" iti cAmaraH // (tattvadI0)-ai ca manvAderiti // manurAdiryasya sa manvAdiH / AdizabdaH prkaare| tena vRSAkapyamikusitakusidA gRhItAH // pUtakratAyIti // pUtaH kraturyena sa pUtakratuH tasya strItyarthaH // vRSAkapAyIti // varSati kAmAniti vRSaH / nAmyupadhAtkaH / Akampayati pApAniti AkapiH antarbhAvitavyantaH / ikhakhIti iH| yattvAgamajamanityamiti tanna ipratyaye kittvAbhAvAdeva numo'prApterAgamajatvenAnityatvAzrayaNasya vyarthatvAt / vRSazvAsAvAkapizca vRSAkapistasya strItyarthaH // "haraviSNU vRSAkapI / ' 'vRSAkapAyI zrIgau? // " iti amrH|| puMyoge kim / pUtAH kratavo yayA sA pUtakratureva // (manoraiau vA ) manAvI-manAyI-manuH // (subodhinI)-manoraiau vA // manuzabdasyaukArAdezaH aikArAdezazca vA Ipi // manoH strI manAvI-manAyI-manuH / IvabhAvaH // (patnyAdayaH) patyAdayo nipAtyante // patnI / sapatnI / ekapatnI / vIrapatnI // (subodhinI)--patnyAdayaH // patnI AdiryeSAM ta patnyAdayaH / AdizabdaH prakAre / patizabdAntasya nAntatva nipAtyate / vraNa IvitIpU / patnI // samAnaH patiryasyAH sA sapatnI / sahAderiti samAnasya sabhAvaH // ekaH patiryasyAH sA ekapatnI // vIraH patiryasyAH sA vIrapatnI // sakhizabdazizuzabdAbhyAmIpa nipAtyate / skhii||n vidyate zizuryasyAH sA ashishvii|"ashishvii tu zizu vinA" itymrH|| anaDDahaH striyAmIp nipAtyate / anaDuhazceti vA''m / anaDvAhI--anaDuhI // prAgAdizabdAdIkU nipAtyate gatau / prAcI pUrvA dik / no lopa iti lopH| pUjAyAM tu prAJcI / pUjArthAzcateneti nalopAbhAvaH / gatau acedrdiirghshcetykaarlopH|| pUrvadIrdhe pratIcI pazcimA dik / pUjAyAM pratyazcI // udIcI uttarA dik / tirazcAdaya iti udiicaadeshH|| avAcI dakSiNA dik / "prAcyavAcIpratIcyastAH puurvdkssinnpshcimaaH| uttarA digudIcI syAt" ityamaraH // (tattvadI0)-patnyAdaya iti // natvaM nipAtyate / Ip tu nAntatvAdeva // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ strIpratyayAH ] ttiikaadvyopetaa| (205) (kacidvA) dRDhapatnI-dRDhapatiH / vRSalapatnI-vRSalapatiH / etAenI / hritaa-hrinnii| rohitA-rohiNI / zyetA-zyenI / asitA-asinI / palitA-palinI / ityAdi // (subodhinI )-kvacidvA // kvacidvA nipAtanaM bhavati // dRDhaH patiryasyAH sA dRDhapatnI-dRDhapatiH // vRSalaH zUdraH patiryasyAH sA vRSalapatnI-vRSalapatiH // etazabdAt striyAmIpa takArasya nakArAdezazca vA nipAtyate / etA-enI / krburetyrthH| "citraM kirmIrakalmASazabalaitAzca karbure" ityamaraH // haritA-hariNI / haridvarNetyarthaH // rohitA-rohiNI / rktetyrthH|| shyetaa-shyenii| zvetetyarthaH // asitapalivazabdayorIp takArasya kAdazazca vA nipAtyate / asitA-asinI / kRSNetyarthaH / palitA-paliknI / vRddhetyarthaH // (tattvadI0)-kvacidveti // puMyoge ityatazcakArAnuvRtteriti bhAvaH // (ito manuSyajAterIpU ) dAkSI / avantI / kuntI // (subodhinI )-ito manuSyajAtarIp // manuSyajAtivAcina ikArAntAt striyAmIp syAt // dakSasyApatyaM daakssiH|at ijitIJ / atra gotralakSaNA jaatiH|| avanterapatyaM / strI / kunterapatyaM strii| striyAmavantikuntItyapatyapratyayasya luk / atrApi gotralakSaNA jaatiH|| (uta UH) udantAdayopadhAnmanuSyajAtivAcinaH striyAmUH pratyayaH / kuruuH|| ayopadhAtkim / adhvaryuH strI // (subodhinI )-uta UH // kurorapatyaM strI kuruuH| striyAmavantikuntikurvityapatyapratyayasya luk| atrApi gotralakSaNA jaatiH|| ayopdhaatkim| adhvaryurbrAhmaNI / zAkhAdhyetrI zAkhAdhyAyivaMzodbhavA vetyarthaH // atra caraNalakSaNA jAtiH // adhvaraM yAtIti vigrahe mRgayvAdayazcetyauNAdikena sUtreNa yAdhAtoH kupratyaye adhvarazabdasyAntyalopazca / (tattvadI0)-uta Uriti // atrAhuH / orityanuvartamAne uta iti kimartham / na ca vAcyamUdantAnmA bhUditi vadhUrityAdau satyasati vizeSAbhAvAdatastadanuvRttau tatsaMvaddhasya guNazabdasyApyanuvRttiH syAditi punaruktamiti mAdhavastanna khalapvaM yavatvamiti vizeSasattvAt / atredamavadheyam / manuSyajAtivAcina udantAdapratyayasya vidhAnena khalapvAdizabdAnAM kriyAvAcakatvena jAtivAcisvAbhAvAdevAprAptau vizeSasyAsaMbhavAt / athAtra manuSyajAtirna vivakSitati na Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (206) siddhaantcndrikaa| [strIpratyayAH ] vAcyam / UDuta iti sUtravivaraNe udantAnmanuSyajAtivAcina iti dIkSitAdibhiH sarvairevoktatvAt // (paGgozca ) paGgaH // (subodhinI)-paGgozca // paGguzabdo guNavAcI tasmAt striyAmUH syAt // (zvazurasyokArAkAralopa Uzca ) zvazrUH // (subodhinI )-zvazurasyokArAkAralopa Uzca // zvazurazabdAt striyAmaH syAt ukArAkArayorlopazca // saMnihitatvAdantasyaivAlopo na tvAdeH / puMyoge cetIpo nivAraNArthamidam // (tattvadI0 )-zvazurasyetyAdi // etanmUlaM tu dIrghakaraNamevAnyathA udantatvAtsavarNadIrgheNApi siddherUkaraNaM vRthA syAt / puMyogalakSaNa Ipi prApte U / tatsaMyogena ca vidhIyamAno'lopaH sannihitatvAdantasyaivAkArasya na tvAdeH // ( urUttarapadAdaupamye ) upamAnavAcipUrvapadAdUruttarapadAdUH // karabhorUH // (subodhinI )-urUttarapadAdaupamye // upamAnavAcipUrvapadAdUrUttarapadAdaH // upamIyate'nena tadupamAnam adhikaguNaviziSTamityarthaH // karabhavat UrU yasyAH sA karabhorUH / "maNibandhAdAkaniSThaM karasya karabho bahiH" itymrH| (tattvadI0 )-upamAnavAcipUrvapadAditi // "dhAtrIkarAbhyAM karabhopamoruH" ityatra tu na / karabhazabdasyopamAnavAcitve'pi pUrvapadatvAbhAvAt // __ (saMhitazaphalakSaNavAmasahitasahAderanaupamye'pi) saMhitorUH / zaphorUH / lakSaNorUH / vAmorUH / sahitorUH / sahorUH // (subodhinI )-saMhitazaphalakSaNavAmasahitasahAderanaupamyepi // saMhitAdipUrvapadAdUrUttarapadAnAmnaH striyAmUH syAt // upamIyate anayetyupamA tasyA bhAva aupamyaM na aupamyam anaupamyaM tasmin / saMhitA militau UrU yasyAH sA saMhitorUH // zaphAviva UrU yasyAH sA zaphorUH / "zarpha klIve khuraH pumAn" ityamareNa klIvatvamuktaM tathApi kozAntare puMstvam // "zaphaH khure gavAdInAM mUle viTapinAmapi" iti hemacandraH // lakSaNamastyasmin sa lakSaNaH / astyarthe apratyayaH / lakSaNau urU yasyAH sA lakSaNorUH // vAmau sundarau urU yasyAH sA vAmorUH // hitena saha sahitau sahitau urU yasyAH sA sahitorUH // sahete iti sahau / sahI urU yasyAH sA shoruuH|| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ vibhaktyarthAH ] TIkAdvayopetA / ( 207 ) (tattvadI 0 ) - zaphorUriti // zaphau khurau tAviSa / saMzliSTatvAdupacAraH / yadyapi " zapha~ lkIbe khuraH pumAn" ityamarastathApi zaphazabdasya puMstvamapi bahusaMmatam / "zaphaH khure gavAdInAM mUle viTapinAmapi " iti hemacandrakozAcca // (nRnarayorvRddhizca ) nArI // ( subodhinI ) - nRnarayorvRddhizva // nRzabdAt traNa vIta Ipi prApte narazabdAt jAtilakSaNe Ipi prApte vRddhayarthaM vacanam // nurnarasya vA strI nArI // ( tattvadI0 ) - narayoriti // nRzabdAt traNa Ivityanena / narazabdAttu jAtilakSaNa eva // nanu narazabde'ntyAkArasya SaSThInirdiSTatvAt vRddhirastviti na vAcyam / na cAntyavRddhiviphalA lopaM bAdhitvA pravRtteH / ucyate / narasya aH naraH halAditvATTerlopaH / nA ca narazdha narau tayorityarthaH / prazleSasAmarthyAnnAntyAkAro gRhyate // ( yUnastiH ) yuvanzabdAt striyAM tiH // yuvatiH // iti strIpratyayAH // ( subodhinI ) - yUnastiH // traNa IvityasyApavAdaH / nAmno na iti sUtre kecit syAdau se ityanuvartayanti tanmate yuvanzabdAttipratyaye nalopaH kathaM syAt / syAdInAM rasasya paratvAbhAvAt / ucyate / tU iH iti cchedaH kartavyaH / yuvanzabdAtstriyAmipratyayo yUno'ntyasya tAdezazceti / kathaM tarhi "yuvatIkaranirmathitam" iti prayogaH // yauti mizrIkaroti patyA saheti yauteH zatrantAt STratrita iti Ipi kRte bodhyaH / atrApi anupasarjanAditi vaktavyam / gauNe tu bahavo yuvAno yasyAM bahuyuvA pUH / strIpratyayAntebhyaH zabdebhyaH prAtipadikagrahaNe liMgaviziSTasyApi grahaNamiti paribhASayA syAdyutpattirbodhyA // iti subodhinyAM strIpratyayAH // ( tattvadI 0 ) - yUnAstiriti // vasAM rasa ityato rase ityanuvRtterasyAdAvapi rase nalopaH / yadvAt iH iti cchittvA yuvanzabdasya tAdeza izva pratyayaH striyAmityartho vAcyaH / yuvatIti yateH zatrantAdIpi bodhyam // zrIvidyAnagarasthAyilokezakarazarmaNA / kRtAyAmiha TIkAyAM strIpratyayavicAraNam // iti tattvadIpikAyAM strIpratyayAH // atha vibhaktyarthAH / ( liGgArthe prathamA ) nAmArthamAtra liMgamAtrAdhikye ca prathamA vibha ktiH // niyatopasthitiko nAmArthaH / uccaiH / nIcaiH / kRSNaH / zrIH / jJAnam / droNaH / khArI / ADhakam / ekaH / dvau / bahavaH || aliMgA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 208) siddhaantcndrikaa| [vibhaktyarthAH] niyataliMgAzca nAmArthamAtra ityasyodAharaNam / aniyataliMgAstu liMgamAtrAdhikya ityasya / taTaH / taTI / taTam // (subodhinI)-atha kArakaprakaraNam / syAdayaH pratyayA nAmnA vihitAsteSAmarthavizeSa vyavasthAM darzayitumArabhate // liMgArthe prathamA / liMgaM ca arthazcAnayoH samAhAro liMgArtham / tasmin liMgArthe / arthe prathametyuktau kasyAthai ityAkAGkSAyAM yasmAnAmnaH syAdivibhaktirvihitA tasya nAmno'rthe eveti nAmArthamAtram / " mAtraM kAtsnye'vadhAraNe" ityamaraH / tatra prathamA vibhaktirbhavati / sa ko nAmArthaH / niyatopasthitikaH / niyatopasthitiryasya sa niyatopasthitikaH / yasmin nAmni uccArite yasyArthasya niyamenopasthitiH sa niyatopasthitiko nAmArtha eva zakya ityucyate / aniyataliMgagrahaNArtha liMgeti / liMge liMgamAtrAdhikye'pi prathamA / yadyapi liMga. mAtra ityevAkSarArthastathApi nAmArthaM vinA liMgAdipratIterasaMbhavAdAdhikye ityuktam / prathamAdayaH saptamyantAH prAcAM saMjJAstAbhirihApi vyvhaarH| nanu siMho mANavaka ityAdau prathamA na syAt / ucyate / zakyArthamAdAya prathamAvibhaktarutpattau satyAM pazcAtpadAntarasamabhihAro lakSyArthabodhako'stIti // nanu vIraH puruSa ityAdau prathamA na syAt / vIrAbhinnaH puruSa ityabhedasaMsargasyAdhikasya bhAnAt / ucyate / atra padasaMskArapakSAbhyupagamo'sti / tato'ntaraMgatvAt prathamapravRttapadasaMskAreNa prathamArUpe kRte pazcAbahiraMgatvAt abhedasaMsargoM vAkyArthaH kartavya iti / nAsti liMgaM yeSAM te aliMgAH / niyataM nizcitaM liMgaM yeSAM te niyataliMgA iti / ubhayeSAM nAmArthamAtre udAharaNaM yathA / uccairiha padatvAdvisargasiddhiH / kiMcAsya prathamAntatvAt saMgrAma uccaistava saMgrAma uccaiste iti vidyamAnapUrvAditi sUtreNa teme Adezayovikalpasiddhirapi phalam / kRSNaH / ayaM nIladravye'niyataliMgastathApi vAsudeve niytliNgH| jJAyate tat jJAnam / bhAve yuTU / khArI droNa ADhakamityatrApi nAmAthai eva prathamA / parimANArthasya niyatajJAnAt / droNo vrIhirityatra tu droNaparicchinnAbhinno vrIhirityabhedAnvayaH / nAmArthayorabhedAnvayasya vyutpannatvAt // nanu eko dvau bahava ityatra nAmnaiva saMkhyAyA AbhidhAnAt prathamA na syAt / ucyte| na kevalA prakRtiH prayo. ktavyA nApi kevalaH pratyaya iti niyamAt prthmotpttirbodhyaa| aniyataM liMgaM yeSAMte aniyataliMgAsteSAmaniyataliMgameveti liMgamAtram / adhikasya bhAva AdhikyaM liMgamAtrasya AdhikyaM liMgamAtrAdhikyaM tasmin / udAharaNaM bodhyam / kiMca bhASyakAramate paJcakaH prAtipAdikArtha svArthadravyaliMgasaMkhyAkArakANi iti / yathA dadhi madhvityAdau vinApi vibhaktiM prAtipadikAdeva tAvatAmarthAnAM pratIteH / kaiyaTamate AditazcatuSkaM prAptipadikArthaH / vRttikAramate AditastrikaM prAtipadikArthaH / saMkhyA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ vibhaktyarthAH] ttiikaadvyopetaa| ( 209) karmAdayastu vibhaktyA iti / Adito dvikaM prAtipadikArtha ityanye / liMgamAtrAdi vAcyAmityuktasyAt / tatra svArthoM vizeSaNaM dravyaM vizeSyaM dravyaguNakriyAsannidhAne dravyavAcakasyaiva prAdhAnyamityuktatvAt / liMgaM strItvAdi / saMkhyA ekatvAdi kArakaM karmAdi // (tattvadI0 )-liGgArthe prathameti // liGgaM ca arthazca liGgArtha tasmin liGgArthe / liGge arthe ca prathametyarthaH / kasyArthe ityAkAGkSAyAM yasmAtsyAdibhiktistasyArthe / syAdayazca nAmno vidhIyante ato nAmAtheM iti labdhameva // nAmArthamAha / niyatopasthitika iti|| niyatA upasthitiryasya saH / yasmAnnAmno yo'rthoM niyamena bhAsate sa tasyArthaH / niyatatvalAbhavAmantraNa iti sUtrArambhAt / nAmArtha eva dvividhaH taM darzayati-aliGgA ityAdi // nAliGgA saMkhyA ityarthaH / prathame udAharaNamavyayam / dvitIya udAharaNaM kRSNa ityAdi / yadyapi nIlarUpavatparo'yamaniyataliGgastathApi vAsudeve bhagavati niyatAleGga eveti bhAvAt / kRSNAdau liGgameva nAmArthastasya niyamena bhAnAt / tadAdau tu liGga nAmArthavyatirekeNAstIti liGgamAtrAdhikye nAmArthe prathamAvidhAnAt / kArakasaMbandhayostu nAmno niyatabhAnAbhAvAnna tayorAdhikye prathamA / yadi tvarthazabdo vRttiparaH vRttistu zaktilakSaNA ca gauNI tu lakSaNAntarbhUtA pRthagvA 'stu trikaM ca nAmArtha ityAzrIyate / tadA liGge ityapi mA'stu lakSyANAM vicitratve'pi na kSatiH niyamAMzatyAgAt / zakyaM lakSyaM gauNaM ca puMlliGgaM strIliGgaM napuMsakaliGgaM ca lakSyamiti vaicivyam / zakya eveti niyamasya puMstvAdinA liGgasya vAcyatati niyamasya ca tyAgAt / liGgatvenaiva liGgasya vAcyatAbhyupagamAt / khArItyAdiparimANamapi nAmArtha eva niyamena lAbhAt / eka ityAdisaMkhyAyAstu nAmno vAbhidhAnAttadabhidhAyikA prathamA na iti cetsatyaM na kevalA prakRtiH prayoktavyeti niyamAt / anya prayoge'pyeSo'nvayaH syAditi anuvAdakaprayogasyaiva nyAyyatvAt // nanu kRSNa ityAdAvastItyadhyAhAreNAnyokte prathametyanenaiva siddhe kimeteneti cetsatyam / adhyAhAre gauravAt / zuklo'yaM na pIta ityAdau savizeSaNavAkye'dhyAhArasyAnAvazyakatvAcca // nanu tasmAtsiaujasiti sUtreNaiva vibhaktividhAnAki kArakaprakaraNeneti cetsatyam / siddhe satyArambho niyamArthaH / sa ca dvividhaH / vibhaktiniyamo'rthaniyamazca / Aye nAmArtha eva prthmaa| kArya eva dvitIyA / karaNa eva tRtIyetyAdi / atra pakSe'vyayebhyo na praaptiH| dvitIye tu nAmArthe prathamaiva / kArye dvitIyaivetyAdi / atra pakSe'vyayebhyo'pi bhavanti // (AmantraNe ca ) abhimukhIkaraNe prathamA // he deva, he devo, he devaaH|| ( subodhinI)-AmantraNe ca // saMbodhanAdhikye prAptau vacanam / Amantryate prasannaH kriyata aneneti karaNe yuTra / anabhimukho'bhimukhaH kriyate ananetyabhimukhIkaraNamanukUlakaraNam / tatra prathamA bhvti| 'deva mAM pAhi' iti vAkye devasaMvandhisaMbodhana* Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 210) siddhaantcndrikaa| [vibhaktyAH ] viSayikA matkarmakaraNakriyati bodhaH / "saMbodhanapadaM yacca tatkriyAyA vizeSaNam" ityuktatvAdiha sambodhanaM prakRtyarthaM prati vizeSya kriyAM prati vizeSaNamiti // (tattvadI0)-AmantraNe iti / AmantraNamabhimukhIkaraNamanukUlakaraNamiti yAvat / Amanvyate prasannaH kriyate'neneti sAdhane yuT / iha saMbodhanaM prakRtyartha prati vizeSyaM kriyAM prati vizeSaNamiti siddhAntaH / "saMbodhanapadaM yacca tat kriyAyA vizeSaNam" ityuktatvAt // evaM deva mAM pAhIti vAkyasya devasaMbandhisaMbodhanaviSayakamatkarmakaM rakSaNamarthaH // __ (bhosbhagosaghos bhavadbhagavadaghavatAM vA nipAtyA dhau) bho hare / bhago namaste / agho yAhi // (subodhinI )-bhosamagosUaghos bhavadbhagavadaghavatAM vA nipAtyA dhau // dhiviSaye eSAM sthAne ete nipAtyante vA / he bhoH |he bhavan / he pUjyetyarthaH ||he bhgoH| he bhagavan / he jJAninnityarthaH // he aghoH / he aghavan / he paapisstthetyrthH|| bhos ityanena visargalopaH / bho hare // iti prathamA // (tattvadI0)-bhosbhagos iti // yogyatAbalAdbhavadAdayaH sthAninaH AkSipyante // iti prathamA // (zeSAH kArya kartRsAdhanayordAnapAtre vizleSAvadhau sambandha AdhArabhAvayoH ) dvitIyAdyA vibhaktaya eSvartheSu bhavanti // kArye karmakArake dvitIyA / kaTaM karoti kArUko rUpaM pazyati cAkSuSaH / rAjya prApnoti dharmiSThaH somaM sunoti somapAH // (subodhinI)-zeSAH kArye kartRsAdhanayordAnapAtre vizleSAvadhau saMbandha aadhaarbhaavyoH| ziSyante iti zeSAH / karmaNi ghajJa pratyayaH / prathamAyAH zeSAH anyAH SaD vibhaktayastAH kAryAdiSuSaTsu yathAkramaM pravartante ityrthH|kaary dvitiiyaa|| kriyate kA svakriyayA niSpAdyate yattat kAryam / dhAtUpAttaphalamityarthaH / tasmin anukte kArye karmaNi dvitIyA syAt / ukta karmaNi tu prathamaiva / uktaM tvAkhyAtakRttaddhitasamAsanipAtairbhavati // AkhyAtokte hariH sevyate // kRdukte lakSmyA sevito hariH // taddhitokte zatena krItaH zatyaH // kArakAkriyAyukte iti zeSaH // samAsokte prApta Anando yaM sa prAptAnandaH // nipAtokne viSavRkSo'pi saMvardhya svayaM chettumasAmpratamiti // " kaTaM karoti kArUko rUpaM pazyati caakssussH| rAjyaM prApnoti dharmiSThaH somaM sunoti sompaaH||1||' atra sarvatrAkhyAtAdinA'nukte karmaNi dvitiiyaa| kArUkaH pumAn kaTaM karoti / kaTaniSThotpattyanukUlA ekakartRkA vartamAnA karotikriyati zAbda Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ vibhaktyarthAH ] ttiikaadvyopetaa| (211) bodhaH // cakSuSA pazyatIti cAkSuSaH pumAn / kArakAdityaNa / rUpaM pazyati rUpaniSThasAkSAtkArotpattyanukUlA ekakartRkA vartamAnA dRzikriyA // dharmo'styasyota dhrmii| astyarthe in / atizayena dharmIti iSThapratyayaH / dharmiSThaH pumAn / rAjJaH karmeti rAjya prApnoti / rAjyaniSThAtpattyanukUlA ekakartRkA vartamAnA praapnotikriyaa|| somaM picatIti somapAH purupaH / somamamRtavallI sunoti khaNDayatItyarthaH / somaniSThakhaNDanotpattyanukUlA ekakartRkA vartamAnA sunotikriyati / kriyApradhAnamAkhyAtamiti siddhAntAt kriyAvizeSyakaH zAbdabodhaH krtvyH|| yAsko'pyAha / bhAvapradhAnamAkhyAtaM sattvapradhAnAni nAmAnIti / pazya mRgo dhAvatItyAdau tu mRgakartRkagamanaM dRzikriyAM prati karma / pradhAna tu dRshikriyaiv|uktN c| "suvantaM hi yathA'nekaM tiGantasya vizeSaNam // tathA tiGantamapyAhustiGantasya vishessnnm||1||" iti||nnu ukta karmaNi prathametyuktam / tena pakvamodanaM bhute ityatra dvitIyA na syAt / kRtpratyayena karmaNa uktatvAt / ucyte| iha hi pacibhujinirUpite dve krmtvshktii| tatra pradhAnIbhUtabhujikriyAnirUpitAmanuktAM zaktimAdAya dvitIyotpattirbhavatIti / uktaM ca hariNA / "pradhAnetarayoryatra dravyasya kriyayoH pRthaka // zaktirguNAzrayA tatra pradhAnamanurudhyate // 1 // pradhAnaviSayA zaktiH prtyyenaabhidhiiyte|ydaamunne tadA tadvadanuktA'pi pratIyate // 2 // " ata eva / pakvaudano bhujyate devadattenetyatra bhujipratyayena ukta karmaNi prathamaiva bhavati / pcerpraadhaanyaat| atha prasaGgAtyANinisUtrANi likhyante // akathitaM ca // apAdAnAdivizeSairanuktaM kArakaM karmasaMjJaM syAt / "duhyAcapacUdaNDradhipracchicibUzAsujimathamuSAm / karmayuk syAdakathitaM tathA syAtrIhakRSvahAm // 1 // " duhAdInAM dvAdazAnAM tathA nIprabhRtInAM caturNI karmaNA yAjyate tadevAkathitaM karma jnyeym|krmnnaa yujyate iti karmayuk / vivantam / mukhyakarmaNA saha kriyayA sambadhyamAnamapAdAnAdivizeSerakAyitaM yatkArakaM tatkarmasaMjJakaM bhvtiityrthH| etena duhAdInAM dvikarmakatvamuktam / duha prpuurnne| gAM dAgdhi payaH sa ityatra payaHkarmakaM gosaMbandhi dohnmrthH| payo'tra mukhyaM karma dhAtUpAttaphalAzrayatvAt / gaustu payaso nimittatAmAtreNopAttA na tvavadhibhAvanetyapAdAnasaMjJAyA apravRtteranana karmasaMjJA / vivakSAyAM tvapAdAnAdisaMjJA bhavatyeva / vivakSAtaH kArakavibhaktayo nAnA bhavantIti zAbdikA ityuktatvAt / godaugdhi payaH sa iti // TuyAca yAcyAm / baliM yAcate vasudhAM hariH / atra prArthanArthasya yAcatervasudhA mukhyaM karma / tena karmaNA yuktA bliH| tasyApAdAnatvAvivakSAyAmanena krmsNjnyaa| apAdAnavivakSAyAM tu baleryAcate vasudhAmiti // avinItaM vinayaM yAcate sH| avinItaM vinyaayaanunytiityrthH|aaviniitaamiti mukhyaM karma vinayasya tAdAvivakSAyAmanena karmasaMjJA / vivakSAyAM tu avinItaM vinayAya yAcate // DupacaS pAke / taMDulAnodanaM pacati sH| audana nirvartayatItyarthaH / odanAmiti mukhyaM karma / karaNatvAvivakSAyAM Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (212) siddhaantcndrikaa| [vibhaktyAH ] taMDulAnityatrAnena karmasaMjJA / vivakSAyAM tu taMDulairodanaM pacatIti // daMDa daMDagrahaNe curAdiH / gargAn zataM daNDayati saH / zatamiti mukhyaM karma / gargAnityatra svapAdAnatvAvivakSAyAmanena krmsNjnyaa| vivakSAyAM tu gargabhyaH zataM daNDayatIti // rudhira aavrnne| vrajamavaruNaddhi gAM sH| gAmiti mukhyaM karma vrajamityatra tvadhikaraNatvAvivakSAyAmanena karmasaMjJA / vivakSAyAM tu vraje'varuNaddhi gAmiti // praccha jJIpsAyAm / mANavakaM panthAnaM pRcchati sH| panthAnamiti mukhyaM karma / tAdarthyAvivakSAyAM mANavakamityatrAnena karmasaMjJA / vivakSAyAM tu mANavakAya panthAnaM pRcchti|| citra cayane / vRkSamavacinoti phalAni sH| phalAnIti mukhyaM karma vRkSamityatrApAdAnatvAvivakSAyAmanena karmasaMjJA / vivakSAyAM tu vRkSAdavacinoti phalAnIti // braja vyaktAyAM vaaci| zAsu anuziSTau / mANavakaM dharma brUte zAsti vA sH| dharmamiti mukhya karma / mANavakamityatra tu tAdAvivakSAyAmanena karmasaMjJA / vivakSAyAM tu mANavakAya dhame brUteH zAstIti vA // ji jye| zataM jayati devadattaM sH| zatamiti mukhyaM karma / devadattamityatra tvapAdAnatvAvivakSAyAmanena karmasaMjJA / vivakSAyAM tu zataM jayAta devadattAtsaH // mantha viloDane / sudhAM kSIranidhi mathnAti hariH sudhAmiti mukhyaM karma / kSIranidhimityatrAdhikaraNatvAvivakSAyAmanena karmasaMjJA / vivakSAyAM tu sudhAM kSIranidhau mathnAti // muSa staye / devadattaM zataM muSNAti / zatamiti mukhyaM karma / devadattamityatrApAdAnatvAvivakSAyAmanena karmasaMjJA / vivakSAyAM tu devadattAcchataM muSNAti sH|| NI prApaNe / hRJ haraNe / kRSa vilekhane / vaha prApaNe / grAmamajAM nayAta sH| evaM haratItyAdi / ajAmiti mukhyaM karma / grAmamityatra tvadhikaraNatvAvivakSAyAmanena karmasaMjJA / vivakSAyAM tu grAme'jAM nayati harati karSati vahAta veti // etadarthakA dhAtavo'nye'pi saMjJeyAH / mANavakaM dharma bhASate abhidhatte vaktItyAdi // akarmakadhAtubhiryoge dezaH kAlo bhAvo gantavyo'dhvA ca karmasaMjJaka iti vAcyam // kurUn svapiti / mAsamAste / godohmaaste| krozamAste // gatibuddhipratyavasAnArthazabdakarmAkarmakANAmaNikartA sa Nau // gatyAdyarthAnAM zabdakarmakANAmakarmakANAMcadhAtUnAmaNau yaH kartA sa Nau karma syAt / pratyavasAnaM bhakSaNam / zabdaH karmakArakaM yeSAM te zabdakarmakAH / anutpanne jipratyaye zuddhadhAtuvAcyA kriyAM prati yaH kartA sa jipratyayAntadhAtuvAcyA kriyAM prati karmasaMjJaH syaadityrthH|| yathA "zatrUnagamayatsva vedArthaM svAnavedayat / AzayaccAmRta devAn vedamadhyApayadvidhim // Asayatsalile pRthvIM yaH sa me zrIharigatiH // " gatyartho ythaa| zatravaH svargamagacchan / tAn zatrUn zrIhariH svargamagamayaditi / gamerajipratyayAntAvasthAyAM zatravaH kartAraste JyantAvasthAyAM karmAbhavan / svargakarmakaM zatruniSThaM yadgamanaM tadanukUlA harikartRkazcirAtIto vyApAraH // buddhayoM yathA / sve Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [vibhaktyarthAH ] ttiikaadvyopetaa| svakIyAH vedArthamavidustAn svAn zrIharidArthamavedayat / videraJyantAvasthAyAM sve kartAraste jyantAvasthAyAM karmAbhavan // pratyavasAnArthA yathA / devAH amRtamAznan / tAndevAn zrIhariramRtamAzayat / azarUyantAvasthAyAM devAH kartAraste jyantAvasthAyAM karmAbhavan // zabdakarmako yathA vidhirvedamadhyaita / taM brahmANaM zrIharirvedamadhyApayadapAThayadityarthaH / aJyantAvasthAyAM vidhiH kartA sa jyantAvasthAyAM karmAbhavat // akarmakA yathA / salile jale pRthvI Aste tAM pRthvI zrIhariH salile Asayat sthApayati sma / AseraJyantAvasthAyAM pRthvI kI sA jyantAvasthAyAM karmAbhavat sa zrIharimeM mama gatiH syAdityandhayaH / / iti dvitIyA // (tattvadI0)-zeSAH kArye ityAdi // ziSyanta iti zeSAH / karmaNi ghaJ / uktAyAH prathamAyA anyAH SaDvibhaktayaH zeSAH dvitIyAdyA iti yAvat / kAryAdayo'rthAzca SaDbhiH padanirdiSTAsteSAM yathAkramaM prvRttiH| tatra prathamanirdiSTamAha-kArye iti // kriyate karjA pravaya'te / yaSTA svavyApAreNa yaugaM svarga ca sAdhayati / tadAzraye ca dvitIyA / tatsaMbandhAt dvitIyAvAcyastvAzraya eva na tu phalaM tasya dhAtunaiva lAbhAt / ananyalabhyasya zabdArthatvAt / vAcyatAvacchedakatvAzrayatvamata eva nAzrayatvaM vAcyam / Azrayatvasya vAcyatAvacchedakatve gauravAt / tacca karma dvividham / IpsitamanItsitaM ca / tatrepsitaM trividham / nirvayaM vikArya prApyaM ca / anIpsitaM tu caturvidham / audAsInyena prApyaM dveSyaM saMjJAntarairanAkhyAtam anyapUrvakaM ceti / tatra nirvayaM yathA / pUrvamanutpannamevotpadyate sadavasthAtvAtpakaTIbhavati / tataH vikArya tu dvividham / prakRtyucchedasaMbhUtaM guNAntarotpattyA vA / kaTaM karotItyAdi / kaTaM pUrvamasat tamutpAdayatItyarthaH / / rUpaM pazyatIti prApyam / cAkSuSa iti / prazastacakSurasyAstIti cAkSuSaH / prazaMsAyAM matvarthIyo'N / rAjyaM prApnotIti saMskArya pRthagicchatIti saMskAryam karma / somaM sunotIti guNAntarotpattyA vikAryam / anyadapyudAhiyate / prakRtyucchedasaMbhUtavikArya ythaa| prakRteH prakRtibhUtasyAtmanaH ucchedasaMbhUtam / tadyathA / kASThaM bhasma karoti / audAsInyaM tu tRNaM spRzati / dveSyaM tu viSaM bhuGkte / saMjJAntarairanAkhyAtaM yathA / gAM dogdhi pyH| anyapUrvakaM yathA / krUramamikrudhyati / akSAn dIvyati / IpsitAnIpsitayoH zAbdabodhassveka eva / IpsitatvAdestatra bhAnAbhAvAt / kaTaM karoti kArUka ityasya kaTaniSThotsatyanukUla ekakArUkAbhinnAzrayako vartamAno vyaapaarH|| viSaM bhuGkte ityatra galAdadhodezasaMyogasyAnukUla ekAzrayako vyApAra ityAdAvIpsitAnIpsitayorabhAnAdekarUpa eva shaabdbodhH| evaM ca karmazabdasya yaugikatvAdeva siddhe karmasaMjJAvidhAyakAni nAnAsUtrANi na kRtAni / karmaNi dvitIyezyasya phalanirUpitAzraye sarvatra dvitIyAyAH siddhatvAt / asatkAryavAde tu nirvaya'sya karmakArakatvAprAptiH / tasyAsattvAdeva phalAzrayatvAnupapatteH / kriyAjanakatvAbhAvAtkArakatvAnupapattezca / kriyAM kurvat hi kArakamiti siddhAntatvAt // iti dvitIyA // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (214) siddhaantcndrikaa| [vibhaktyarthAH ] (kartari karaNe ca tRtIyA) bhinnaH zareNa rAmeNa rAvaNo lokarAvaNaH / karAyeNa vidIrNo'pi vAnarairyudhyate punH|| (subodhinI)-kartari karaNe ca tRtIyA // kriyAM karoti sa kartA / dhAtUpAttavyApArAzraya ityrthH| uktaM ca / " dhAtunoktakriye nityaM kArake kartRteSyate " iti / vyApArAzrayaH kartetyuktam / vyApAro dhAtuvAcya AzrayastRtIyAvAcyo'nanyalabhyatvAt / sa trividhaH / svatantraH prayojakaH karmakartA ceti / kriyA sAdhyate'neneti sAdhanaM kriyAsiddhayupakArakamityarthaH / tadeva karaNam / atra tRtIyAyA vyApAra Azrayazca pRthag vAcyau / tatra sarvatra prakRtyartha Azraye abhedena saMsargeNa vizeSaNam / vyApArastu bhAvanAyAM vizeSaNaM bhavati / uktaM ca / "kriyAyAH pariniSpattiyaTyApArAdanantaram / vivakSyate yadA yatra tattatra karaNaM smRtam // 1 // " tatrAnukte kartari karaNe ca tRtIyA vibhaktirbhavati / rAmeNa kA zareNa karaNena rAvaNo bhinnaH / kiidRshH| lokAn rAvayatIti lokarAvaNaH / bhideH karmaNi ktaH / yadyapi kriyAM prati kArakANAM vizeSaNataiva tathApi kRduktAnAM kArakANAM vizeSyataiva jJeyA / sattvapradhAnAni nAmAnItyuktatvAt / rAmaniSTho yo vyApAro dhanurAkarSaNAdistatprerito yo bANastadabhinnAzrayako yo vyApAraH zarIrabhedanAdistatsAdhyaprANaviyogAzrayo rAvaNa ityarthaH // rAvaNaM hanti / rAvaNo hanyate / ityatra tu kriyAvizeSyakaH zAbdabodhaH / bhAvapradhAnamAkhyAtamityuktatvAt / rAvaNaniSTho yaHprANaviyogaH zarAbhinnAzrayazarIrabhedanAdivyApArasAdhyasAdhanAnukUlo rAmaniSThadhanurAkarSaNAdivyApAra ityrthH| anukte kartari kim / hariH karoti / vAcakaH / kartari vuN / taddhitokte zAbdikaH / ikaH pratyayaH / samAsokte kRtaM vizvaM yena sa kRtavizvaH // anukte karaNe kim / jIvatyaneneti jIvanaH / karaNe yuT pratyayaH // iti tRtIyA // (tattvadI0 )-kartari karaNe ceti // kriyAM karotIti kartA dhAtUpAttavyApArAzrayaH / yadA yadIyo vyApAro dhAtunopAdIyate tadA sa kartA / kASThAni pacanti / A viklatteH samyagjvalantItyarthaH / agniH pacati / samyakpAcayatItyarthaH / sthAlI pacati / svasminsamAvezayatItyarthaH / tatra vyApArasya dhAtunaiva lAbhAdAzrayamAtraM tRtIyAvAcyam / ananyalabhyasya zabdArthatvAt / sa ca trividhaH / svatantraHprayojakaH karmakartA ceti / tadyathA / mayA hariH sevyate / kAryate hariNA / gamayati kRSNa gokulam / madabhinnAzrayako hrikrmksevaanukuulvyaapaarH| hayebhinnAzrayaka utpAdanAnukUlo vyApAraH / gokulakarmakagamanAnukUlakRSNAzrayakavyApArAnukUlo vyApAra iti zAbdabodhaH / kriyA sAdhyate'neneti sAdhanaM kriyAsiddhayupakArakam / tadeva karaNaM vyApAravatkArakakaraNamavilambena kriyotpAdanaM vA / tatra tRtIyA / tasyAzca vyApAra Azrayazca pRthakpRthag vAcyau / bhinnaH zaraNetyAdi // ekarAmAzrayako yo vyApArasta Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ vibhavatyarthaH ] TIkAdvayopetA | (215) tprerito yaH zarastadabhinnAzrayako yo vyApAraH saMyogabhedanAdiH tatsAdhyo yaH prANaviyogastadAzrayo rAvaNa ityarthaH // iti tRtIyA // ( dAnapAtre caturthI) vedavide gAM dadAti // ( subodhinI ) - dAnapAtre caturthI / dIyate iti taddAnam / karmaNi yuT / dAnasya pAtraM dAnapAtraM dAnayogyamityarthaH / " yogyabhAjanayoH pAtram" ityamaraH // asya saMpradAnasaMjJA / samyakpradIyate'smai tatsaMpradAnam / apunagrahaNAya svatvanivRttipUrvakaM yat parasvatvotpAdanaM taddAnam / ata eva rajakasya vastraM dadAtItyAdau na caturthI / rajakasyeti sambandhe SaSThI // nanu zrotriyAya kanyAM dadAtItyAdau caturthI na syAt svatvatyAgAbhAvAt / ucyate / svasya bhAvaH svatvam Atmatvam AtmIyatvaM jJAtitvaM dhanatvaM ca | AtmatvAtmIyatvayostyAgo nAstIti jJAtitvasya tyAgo'sti / paragotrapravezAddhanatvasya ca tyAgaH / ato'tra parasvatvasyApAdanarUpaM mukhyaM dAnam / tatra dAnapAtre anukte saMpradAne kArake caturthI syAt / vedaM vettIti vedavittasmai vedavide caitro gAM dadAti / atra caturthyA uddezyo'rthaH / vedaviduddezyakaH goniSusvatvatyAgAnukUla ekakartRko vartamAno vyApAraH // anukte kim / dAnIyo vipraH / dIyate'smai iti dAnIyo vipraH / bAhulakAtsaMpradAne anIyapratyayaH // ( tattvadI 0 ) - dAnapAtre caturthIti // dIyate iti dAnam / karmaNi yuT / dAnasya pAtra yogyamityarthaH / "yogyabhAjanayoH pAtram" ityamaraH // vedavide gAM dadAti / vedaviduddezyako goniSTho yaH svatvatyAgastadanukUla ekAzrayako vartamAnavyApAra ityarthaH // tathA ca svasvatva nivRttipUrvaka parasvatvApAdanaM dAnam / khaNDikopAdhyAyastasmai capeTAM dadAtItyAdau tu uddezyatvAccaturthI / zrotriyAya kanyAM dadAtItyatra tvAtmatAtmIyatayoratyAge'pi paragotratvena jJAtitvasyaiva tyAgAditi vRddhAH / parasvatvApAdanarUpasya dAnasya ca sattvAt / svasya bhAvaH svatvaM svazabdasyArthacatuSTaye AtmAtmIyajJAtidhanarUpe vRtteH // ( kriyayA yamApnoti tatrApi caturthI ) patye zete // ( subodhinI) - kriyA yamApnoti tatrApi caturthI // kriyayA kartA yamAna moti sambandhAd yamabhipraiti tatra caturthI syAt // patye zete / zayanakriyayA patimabhipraiti tadAbhimukhyena zete ityarthaH // rAjJe karaM dadAti / dAnakriyayA rAjAnamabhimaiti tadAbhimukhyena dadAtItyarthaH // itei caturthI | (tattvadI 0 ) - patye zeta iti // patyuddezyakazayanAnukUla ekAzrayako vyApAraH // iti caturthI / (vizleSAvadhau paJcamI ) vizleSo vibhAgastasyAvadhau paJcamI // himavato'vatarati gaGgA / dhAvato'zvApat // Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (216) siddhaantcndrikaa| [vibhaktyarthAH] (subodhinI )-vizleSAvadhau paJcamI // zleSaNaM zleSaH sNyogH| vigato viruddho vA zleSo vizleSo vibhaagH| avadhIyate ekarUpatayA jJAyate so'vadhiH / vizleSasyAvadhivizleSAvadhistasmin vishlessaavdhau||asyaapaadaansNjnyaa|uktN ca hrinnaa| "apAya yadudAsInaM calaM vA yadi vaa'clm| dhruvmevaatdaaveshaattdpaadaanmucyte|" apAya vizlaSa sAdhye sati dhruvamavadhibhUtaM kArakamatadAvezAta vishlessjnkkriyaanaaveshaadpaadaanmucyte|kiihshm|clmclmudaasiinN vetyrthH| tatrAnukte apAdAnakArake pazcamI syaat|atr prakRtyarthaH paJcamyarthe'vadhAvabhedena saMsargeNa vizeSaNaM pratyayArtho'vadhistu kriyAyAM vizeSaNaM bhavati kArakANAM kriyayaiva sambandhAt / himavataH parvatAdgaGgA'vatarati / atrAvataraNaviziSTAyA gaGgAyA vizleSAvadhibhUto himavAn / himavadabhinnAvavikaniHsaraNAnukUlo gaMgAbhinnAzrayako vartamAno vyApAraH // dhAvato'zvAccaitraH patati / patanakriyAviziSTasya caitrasya vizleSAvadhirazvaH / zIghragatyanukUlavyApArAzrayo'zvastadabhinnAvadhikaM caitraniSTha patanamityarthaH // anukte kim / upAdhyAyo vipraH / upa samIpe'dhIte'smAdityapAdAne ghajJa // iti pnycmii|| (tattvadI0 )vizleSeti // zleSaNaM zleSaH saMyogaH vigataH zleSo vizleSaH // phalitA. rthamAha-vibhAga iti // avadhAviti // avadhIyate ekarUpatayA jJAyate so'vadhiH / prakRtadhAtUpAttagatyAdhanAzrayatve sati tajjanyavibhAgAzrayaH // himavata iti // himavadabhinnAvadhikaniHsaraNapUrvakaH avataraNAnukUlagaGgA'bhinnAzrayako vartamAno vyApAraH // dhAvata iti / / zIghragatyanukUlo yo vyApArastadAzrayo yo'zvastadavadhiko'dhodezasaMyogAnukUla ekAzrayako'tIto vyApAraH / iha kriyAviziSTasyApyazvasya prakRtadhAtUpAttakriyAM pratyavadhitvaM na virudhyate / tathA parasparAt meSAvapasarata ityatra sRdhAtunA gatidvayasyApyupAdAnAdekameSaniSThAM gatiM pratyaparasya vizleSAvadhisvamastyeva / meSAvadhiko yaH uttaradezasaMyogastadanukUlo meSAbhinnAzrayako vartamAno vyaapaarH| parvatAtpatato'zvAtpatati caitraH / parvatAbhinnAvadhiko'dhodezasaMyogAnukUlo yo vyApArastadAzrayo yo'zvastadavadhiko'dhodezasaMyogAnukUla ekacaitrAbhinnAzrayako vartamAno vyA. pAraH / vizleSazca kacinmAnaso'pi kvacidadhyAhRtakriyApekSayA'pi / adharmAjjugupsate / svArthAddhIyata ityAdau mAnasAdharmavizleSAdhyAhRtaniHsaraNa kriyApekSayA vizleSayoravadhitvasya sattvAt // iti paJcamI // ( saMbandhe SaSThI) rAjJaH puruSaH // (subodhinI)-saMbandhe SaSThI // vizeSaNavizliSTaH saMbandhaH / Aha ca / etau saMbaddhau iti pratItijanakaH saMvandhaH / samAnArtho na niyatajJAnAbhAvAt / sa saMbandho dvividhaH / kriyAkArakasaMbandho dravyaguNasaMbandhazcati / kriyAkArakasaMbandhopi dividhH| vizeSaH sAmAnyaM cati / tatra vizeSa karmatvAdirUpe saMbandhe vihitA apavAdabhUtA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [vibhaktyAH ] ttiikaadvyopetaa| (217) dvitIyAdayo vibhaktayaH / sAmAnyasaMbandhe tu SaSThI / uktaM ca / "saMbandhaH kArakebhyo'nyaH kriyAkArakapUrvakaH / zrutAyAmazrutAyAM ca kriyAyAM so'bhidhIyate // " naTasya zRNoti / mASANAmaznAti / naTasaMbandhizravaNAnukala ekakartRko vyaapaarH| mASasaMbandhibhojanAnukUla ekakartRko vyaapaarH| vizeSavivakSAyAM tu naTena gItaM shRnnoti| mASAnaznAtIti // dravyaguNasaMbandhA yathA / rAjJaH puruSaH / atra sevyasevakarUpaH // rAjJaH putraH / atra pitRputrruupH|| tantUnAM paTaH / avayavAvayavirUpaH // paTasya rUpam / guNaguNirUpaH // mASANAM rAziH / samUhasamUhirUpaH // kurUNAM rAjA / pAlyapAlakarUpaH // caitrasya vAhanam / vAhyavAhakarUpaH // zabdasyArthaH / atra vaacyvaackruupH|| cakSuSA viSayA rUpam / atra bodhyabodhakarUpaH / / agnadhUmaH / atra vyaapyvyaapkruupH|| paTasyAbhAvaH / atra pratiyogyanuyAgirUpaH // upagora patyam / atraaptyaaptyvdrpH|| kuzUlasyAnnam / atrAdhArAdheyarUpaH ityaadiH|| nanu sabandhasyobhayaniSThatvAt kasmASaSThI / ucyate / vizeSaNAtSaSThI bhavati / uktaM ca / "bhedyabhedakayoH zliSTaH saMbandho. 'nyonyamIkSyate / dviSTho yadyapi saMbandhaH SaSThayutpattistu bhedakAt // " bhedyabhedakayoH svarUpaM yathA / "parAtheM svArthanikSepAdapradhAnaM vizeSaNam / vizeSyaM tu pradhAnaM syAsvArthasyaiva prakAzanAt // " nanu zuklaH paTa ityatrApi vizeSaNe SaSThI syAt / maivaM vada / vizeSaNasyAbhedavivakSAto na SaSThI / vizeSaNasya bhedavivakSAyAM tu SaSThI bhavatyeva / uktaM ca / "nAmno dvidhaiva saMbandhaH srvvaakyessyvsthitH| sAmAnAdhikaraNyena SaSThayA vApi kvacidbhavet // " atra prakRtyarthaH pratyayAthai saMbandhe vizeSaNam / pratyayArthaH saMvandhastu puruSa vizeSaNaM bhavati / rAjJaH puruSaH / rAjanirUpitasevakatvasaMbandhavAnpuruSaH // iti SaSThI // __ (tattvadI0) saMbandhe SaSThIti // etau saMbaddhAviti pratItijanakaH saMbandhastatra SaSThItyarthaH / sa ca dvividhaH / kriyAkArakasaMbandhadravyaguNasaMbandhabhedAt / Adyo dvividhaH / sAmAnya vizeSazca / vizeSaH karmatvAdirUpaH / tatra dvitiiyaadirpvaadH| sAmAnye SaSThI / tadyathA / naTasya zRNoti / naTasaMbandhizravaNAnukUlo vartamAno vyaapaarH| vizeSe tu naTena gItaM zRNoti / naTAbhinnAzrayako yo vyApArastatsAdhyagItAbhinnAzrayaM yat gAnatAnAdi tadanukUla ekAbhinnAzrayo vartamAno vyApAraH / antyaM darzayati-rAjJa iti // rAjasaMbandhavAn puruSa ityarthaH / saMbandhazcAtra sevyasevakarUpaH / evamanyatrApyUhyam // nanvatra saMbandhasyobhayaniSThatvAtkathaM SaSThI / ekasmAtkuto veti cetsatyam / vizeSaNasyApradhAnatvena tataH SaSThI / rAjJaH puruSa ityatra prakRtyartho vizeSaNaM puruSastu nAmArthamAtraniSTha eva pratipAdyate na vizeSaNatvena / yadA tu vizeSaNatvena vivakSitastadA SaSThI bhavatyeva / puruSasya rAjeti / yathA ''parArthe svArthanikSepAdapradhAnaM vizeSaNam / vizeSyaM tu pradhAnaM syAtsvArthasyaiva prakAzanAt" iti // zuklaH paTa ityatra tu abhedavivakSaNAnna sssstthii| bhedavivakSAyAmeva SaSThIti vidhAnAt / rAhoH zira ityatra tu sato'pyabhedasyAvivakSA / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (218) siddhaantcndrikaa| [vibhaktyarthAH ] yathA'nudarA kanyeti / bhedavato vastunaH asato'pyabhedasya vivakSA yathA / samudraH kuNDikA / jalAdhikyAtkuNDikAyAM samudratvam / agastyApekSayA samudrasyApi kuNDikAtvam / iti SaSThI // (AdhAre saptamI) aupazleSikaH sAmIpiko'bhivyApako vaiSayiko naimittika aupacArikazceti SoDhA sH|| kaTe zete kumAro'sau vaTe gAvaH suzerate / tileSu vidyate tailaM hRdi brahmAmRtaM param // yuddhe saMnahyate vIro'Dulyaye kariNAM zatam // (subodhinI)-AdhAre saptamI // Adhriyante kriyA asminnityaadhaarH| saMjJAyAmakartari cetyadhikaraNe ghaJ / adhikrnnmityrthH| sa AdhAraH SaDvidhaH asyeti SoDhA / anyatra siddhayorAdhArAdheyayoH prAdezika: saMbandha upazleSaH / upa upari zleSaH upazleSaH upazleSo'syAstIti upazleSe bhava iti vA auSazleSikaH / 'aiko ca matvarthe' itiikH| Nito veti nnittvaamRddhiH| bhavAthai iko vA // sAmIpyaM sAMnidhyam / sAmIpye bhava: sAmIpyamasyAstIti vA sAmIpikaH keneyekA itIkaH / aiko ceti vA ikaH // abhinnapradezayorAdhArAdheyayoH sarvAvayavasambandhikaH abhivyaapkH| abhitaH sarvato vyApyate AdheyenetyabhivyApakaH / karmaNi ghaJ / tataH svArthe kaH // anyatra bhAvo viSayaH / viSaye bhavo vaissyikH| keneyekA iti ikaH // nimittaM hetuH| nimitte bhavo naimittikaH keneyekA iti ikH| nimittaM phalaM tadasyAstIti vA aiko cetIkaH // anyatra vidyamAnasya sambandhasyAnyatrAropaH upacAraH / upacAre bhava aupacArikaH / keneyekaaitiikH| upacAro'syA'stIti vA / aiko cetiikH|| atrAdhikaraNe kArake saptamI syAt / atra saptamyA Azrayo'rthaH prakRtyarthastvabhedena saMsagaiNAzraye vizeSaNam / Azrayastu kriyAyAM vizeSaNaM bhavati / kArakANAM kriyayaivAnvayAt / uktaM ca / " Azrayo'vadhiruddezyaH sambandhaH zaktireva vaa| yathAyathaM vibhaktyarthAH sipAM kameti vaakytH||1||" karmaNi dvitIyA / kartRsAdhanayostRtIyA / AdhAre saptamI / nAmAzrayo'rthoM niruupybhedaaccaabhedH| avadhiH paJcamyarthaH / uddezyaH cturthyrthH| sambandhaH SaSThyarthaH / zaktiH prathamArthaH / yathAsaMkhyaM SaNNAmudAharaNAnyAha / asau kumAraH kaTe zete / gAvaH vaTe suzerate svati / tailaM tileSu vidyate / hRdi amRtaM sukharUpa paramuttamaM nirupAdhikaM brahma vartate / hRdayabrahmaNoH prakAzyaprakAzakarUpaH smbndhH| dhIraH saMnadyate yuddhe kavacabandhanasya yuddhaphalakatvAttannimittam / kariNAM zatamagulyagre vrtte| karibhUmyorAdhArAdheyarUpaH sambandhaH amulyagre Aropyate // __ (tattvadI.)-AdhAre saptamIti // Adhriyate kriyA'smin ityAdhAraH / kartRkarmadvArA kriyAdhAratvaM na tu sAkSAt / AdhArasya SaDDidhatvamAha-aupazleSika ityAdi // upa upa Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ vibhaktyarthAH ] TIkAdvayopetA / (219 ) rizleSaH saMyogaH so'syAstIti aikAvitIkaH / Nito veti NittvAdvRddhiH // samIpe bhavaH sAmIpikaH / keneyekA itIkaH / abhitaH sarvato vyApyate Adheyairiti abhipUrvAdAnoteH karmaNi ghaJantAtsvArthe kaH || apRthagdezayorAdhArAdheyayoH sarvAvayavasaMbandhikaH // viSayaH prakAzanasAmarthyaM tadasyAstIti pUrvavatprakriyA || nimittaM hetustatra bhavaH phalaM vA tadasyAstIti vA pUrvavat // anyatra vidyamAnasya sambandhasyAnyatrAropa upacAraH / tatra bhavaH so'syAstItiH vaupacArikaH // nimittaprabhedAcca ' SaDvidhaH kaizvidiSyate ' iti vacanAdasya pakSasyApi prAmANyam || udAharaNAnyAha / kaTe zete kumAro'sau / ekakaTAbhinnAdhArako nidrAnukUla ekakumArAbhinnAzrayako vartamAno vyApAraH // vaTe gAvaH suzerate / ekavaTA bhinnAdhArakanidrAnukUlo bahugo'bhinnAzrayakavartamAno vyApAraH // tileSu vidyate tailam / bahutilAbhinnAdhAraka AtmadhAraNAnukUla ekatailAbhinnAzrayako vartamAno vyApAraH // hRdi brahmAmRtaM paraM vidyate iti yojyam / hRdayAbhinnAdhAraka AtmadhAraNAnukUlaH sphuraNAnukUlo vA ekabrahmAbhinnAzrayako vartamAno vyApAraH / amRtaM sukharUpaM maraNazUnyaM vA / paramuttamam upAdhizUnyamityarthaH / dvayamapi brahmavizeSaNam / prakAzyatAsaMbandhena brahma manasi vartate // yuddhe sannadyate dhIraH / yuddhAbhinnAdhArakaH kavacabandhanAnukUlaH ekadhIrAbhinnAzrayako vartamAno vyApAraH / kavacabandhanasya yuddhaphalakatvAttannimittam || aGgulya kariNAM zatam / vidyate ityasyAnuSaGga / aGgulyagrAbhinnAdhAraka AtmadhAraNAnukUlaH karisaMbandhizatAbhinnAzrayako vartamAno vyApAraH / karibhUmyorAdhArAdheyabhAvo'Ggulyagra Aropyate || aupazleSikatvAdikaM tu zAbdabodhe na bhAsate / anyapadoccAraNAttu bhAsate gaurvAhIka ityatropasarjanatvadat // (kriyAlakSaNa bhAvastatrApi saptamI ) varSati deve cora AyataH || goSu duhyamAnAsu gataH // ( subodhinI) - kriyAlakSaNaM bhAvastatrApi saptamI // bhavanaM bhAvaH / kriyA prasiddhaiva grAhyA vyAkhyAnAt / bhAvo'sti yasmin sa bhAvaH / matvarthIyo'pratyayaH / prasiddhakriyAvAnityarthaH / prasiddhakriyAvAMstu sApekSatvAdaprasiddha kriyAvantaM saMlakSyaiva bhavati / ata Aha / kriyAlakSaNam / kriyAyAM prasiddhaM kriyAyA lakSaNaM cihnam / nirAzrayAyAH kriyAyA asambhavAdAzraya AkSipyate / aprasiddhakriyAvato lakSaNamityarthaH / lakSaNarUpA prasiddhA lakSaNayA vA prasiddhaiva sambhavati prasiddhayA aprasiddhAyAH sAdhanaucityAt / lakSyalakSaNabhAvasaMbandhe SaSThayAM prAptAyAM saptamI vidhIyate / aprasiddhakriyAvalakSaNe prasiddhakriyAvati kartari karmaNi ca saptamI syAdityarthaH // kartaryudAharaNamAha deve meghe varSati sati cora AyAtaH / atra devaniSThA prasiddhA kriyA sA coraniSThAma prasiddhAM kriyAM lakSayati varSatItyatra lakSaNahetvoH kriyAyA iti sUtreNa kartari zatRpratyayaH / kartA ca devaH / atastayoH sAmAnAdhikaraNyAt saptamI // karma Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (220) siddhaantcndrikaa| [vibhaktyarthAH] NyudAharaNamAha / goSu duhyamAnAsu satISu coro gataH / duhyamAnAsvityatra karmaNi yak // iti saptamI // ( tattvadI0)-kriyAlakSaNaM bhAva iti // bhavanaM bhAvaH // kriyA / bhAvo'syAstIti matvIyo'pratyayaH / lakSyata iti lakSaNam / kriyAyA lakSaNaM kriyAlakSaNaM bodhakamiti yAvat / aprasiddha kriyAbodhikA yA prasiddhakriyA tadvataH saptamItyarthaH // varSatItyAdi // devAbhinnAzra. yikA yA varSaNakriyA tayopalakSitabhUtaM yadAgamanaM tadAzrayazcora ityarthaH / ito'nyAtheM dvitI. yAdisiddhayartha zeSA ityatya yogavibhAgaH kAryaH // iti saptamI // (vinAsahanamasRtenirdhAraNasvAmyAdibhizca ) etaioMge dvitIyAyA vibhaktayaH // vinAdiyoge dvitIyA / vinA pApaM sarva phalati / antareNAkSiNI kiM jIvitena / antarA tvAM mAM hariH / japamanu prAvarSat / anu hariM surAH / bhakto harimabhi / upahariM surAH / nadImanvavasitA senaa| ati devAn kRssnnH| abhito grAmam / sarvato nagaram / dhig jAlmam / uparyupari parvatam / adhyadhi lokam / adhyadhi sukham / adho'dho grAmam / ubhayataH kRSNam // evaM paritaH samayAnikaSAhApratipariyoge'pi // (subodhinI)-athopapadavibhaktimAha-vinAsahanamasRtenirdhAraNasvAmyAdibhizca // vinAca sahazca namazca Rte ca nirdhAraNaM ca svAmI ca te vinAsahanamasRteniAraNasvAminaH te Adayo yeSAM te vinAsahanamasRteniriNasvAmyAdayastairvinAsahanama. sRtenirdhAraNasvAmyAdibhiH / 'dvandvAnte zrUyamANaH zabdaH pratyekaM saMbadhyate' ityAdizabdaH pratyekaM yojyH| zeSA ityanuvartate / zeSA dvitIyAdyA vibhaktayo yathAkramameSAM yoge bhavanti // vinAdiyoge dvitIyA / pApaM vinA sarvaM phalati / pApasyAbhAve sarva karma phalapradaM bhavatItyarthaH // akSiNI antareNa / netrayorabhAve cakSuSI vinA ityrthH|| antareNeti nipAto madhyArthako'pi / yathA / "mRNAlasUtrAmalamantareNa sthitazcalabAmarayodayaM sa" ityatra calaccAmarayodayasya madhye sthita ityarthaH / / antarA tvAM mAM tava mama ca madhye ityarthaH / yoge iti kim / antarA tvAM mAM harermUtiH / atra harizabdAnna dvitIyA antarAzabdenAnvayAbhAvAt // hetusahahInArthakAnuyoge dvitiiyaa| ythaa|jpmnu meghaH prAvarSat / hetubhUtajapopalakSitaM vrssnnmityrthH| hetau tRtIyAvAdhikA dvitIyA'tra // nadImanu nayA saha senA avsitaa| sNbddhetyrthH| piJ bandhane / asmAt ktaH / SaSThIvAdhikA dvitIyA'tra // anuhariM surAH harehIMnA ityarthaH // bhakto harimabhi harimabhivartate ityarthaH // utkRSTAdeva dvitIyA nApakRSTAt / zaktisvabhAvAt // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [vibhaktyarthAH] ttiikaadvyopetaa| (221) hInArthakopayoge dvitIyA ythaa| upahAra surAH harehIMnA ityarthaH / atrApyutkRSTAdeva dvitIyA nApakRSTAt // atikramaNapUjArthakAtiyoge dvitIyA yathA / uvitAdadhikasyAnuSThAnamatikramaNam / atidevAn kRssnnH| devAnatikrAnto devAnAM pUjyazcetyarthaH // abhito grAmaM grAmasya pArzvadvaye ityarthaH // sarvato grAmaM grAmasya samantAdityarthaH // jAlmaM mUrkha dhik tasya nindyatetyarthaH // uparyupari parvatam / parvatasyordhvamityarthaH // adhyadhi sukhaM sukhasyopariSTAtsamIpakAle duHkhamityarthaH // adho'dho grAmaM grAmasyAdhastAt samIpadeze ityarthaH // ubhayataH kRSNam / kRSNasya pArzvadvaye ityarthaH // paritaH sarvataH ityarthaH // samayA-nikaSA-nipAtau samIpArthako / "vilaya laGkAM nikaSA haniSyati" iti mAghaH // hA mUrkham tasya zocyatetyarthaH // 'bubhukSitaM na pratibhAti kiMcit / ' bubhukSitasya puruSasya kiMcit pratibhAti netyrthH| (tattvadI0)-kArakavibhaktiM darzayitvopapadavibhaktiM darzayati-vinAsahetyAdi / vinA ca sahazca namazca Rte ca nirdhAraNaM ca svAmI ca te Adayo yeSAmiti dvandvagabhI bhuvriihiH| dvandvAnte zrUyamANatvAdAdizabdaH pratyekaM saMbadhyate / dvitIyAdInAM cAtra yathAkramamanvayaH // vinAdiyoge iti // vinA pApamiti / pApasaMbandhAbhAve sarva karma phalapradaM bhavatItyarthaH / dvitIyAdyA upapadavibhaktayaH SaSThyapavAdA japamanu iti // hetubhUtajapopalakSitamatItakAlamekAzrayakaM varSaNamityarthaH // upaharimiti // harehIMnA ityarthaH // nadImiti // nadyA saha saMbaddhetyarthaH / SiJ bandhane ktaH // atidevAniti // devAnAM pUjya ityarthaH // abhita iti // ubhayata ityarthaH // dhigiti // nirbhartsananindayoH // uparIti // parvatasyopariSTAtsamIpe deza ityarthaH // adhIti // sukhasyopariSTAtsamIpakAle duHkhamityarthaH // adha iti // grAmasyAdhastAtsamIpadeza ityarthaH // (kaalaadhvnonerntye) mAsamadhIte / kozaM parvataH / mAsaM guDadhAnAH mAsaM kalyANI / kozaM kuTilA ndii|| nairantarye kim / mAsasya dviradhIte / krozasyaikadeze prvtH|| (subodhinI)-kAlAdhvanonairantaye // kAlazca adhvA ca kAlAdhvAnau tayoH kAlAdhvanoH nirgatamantaraM yasmAttat nirantaraM nirantarasya bhAvo nairantaya tasminnarantaye / kriyAguNadravyaiH saha kAlAdhvanonirantarasaMbandhe kAlAdhvavAcakAd dvitIyA syAt // mAsamadhIte / nirantarA maassyaadhyynkriyetyrthH||kroshN prvtH| nirantaraH krozasya parvata ityarthaH // mAsaM guDadhAnAH / nirantarA mAsasya guDena mizrAH dhAnAH guDadhAnAH / "dhAnA bhRSTayave striyAm" ityamaraH // mAsaM kalyANI / nirantarA mAsasya zobhanaguNavatI // krozamadhIte / nirantarA kroshsyaadhyynkriyaa||kroshN kuTilA Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 222 ) siddhAntacandrikA | [ vibhaktyarthAH ] nadI / nirantarA kozasya vakrA nadI || lakSaNetthaMbhUtAkhyAna bhAgavIpsArthakAnAM pratiparyanUnAM yoge dvitIyA // lakSaNe yathA / vRkSaM prati paryanu vA vidyotate vidyut // lakSyalakSaNabhAvasaMbandhaM pratyAdayo dyotayantyatra // itthaMbhUtAkhyAne | bhakto viSNuM prati paryanu vA / viSNorbhaktezca viSayaviSayibhAvasaMvandhaM pratyAdayo dyotayantyatra / bhaktaH kRSNasya kaMcitprakAraM bhaktatvaM prApta ityarthaH / bhAge / lakSmIH kRSNaM prati paryanu vA / lakSmIrUpasya bhAgasya kRSNena saha svasvAmisaMbandhaH taM pratyAdayoM dyotayantyatra / kRSNasya bhAga ityarthaH // vIpsAyAm / vRkSaM prati paryanu vA vRkSaM vRkSamityarthaH // lakSaNetthaMbhUtAkhyAnavIpsArthakAbhiyoge dvitIyA // lakSaNe yathA / harimabhivartate muktiH / hariM lakSayitvetyarthaH / lakSyalakSaNabhAvasaMvandho'tra / itthaMbhUtAkhyAne / bhakto harimabhi / viSayaviSayibhAvasaMbandho'tra / hareH kaMcitmakAraM bhaktatvaM prApta ityarthaH // vIpsAyAm / devamabhinamati / devaM devmitprthH| pRthagnAnAdakSiNena uttareNa ityAdiyoge'pi dvitIyA // ( tattvadI 0 ) - kAlAdhvanoriti // kAlazca adhvA ca kAlAdhvanau tayoH / nirgatamantaraM yasmAttannirantaram / tasya bhAvaH nairantarya tasmin / kriyAguNadravyaiH kAlAdhvanoH nirantaraM saMbandhe kAlAdhvabhyAM dvitIyA // mAsamiti / nirantaraM mAsasaMbandhI ekAzrayo'dhyayanAkUlo vyaapaarH|| mAsaM kalyANIti // avyavacchinnamAsa saMbandhizobhanaguNavatI // mAsaM guDeti // avyavacchinnamAsasaMbandhI ityarthaH // ( adhipUrvANAM zIsthAsssAmAdhAraH karma ) adhizete adhitiSThati adhyAste vA vaikuNThaM hariH // (subodhinI) - adhipUrvANAM zIsthA'' sAmAdhAraH karma // zIGga svame / SThA gatinivRttau / Asa upavezane / adhipUrvakANAmeSAmAdhAraH karmasaMjJakaH syAdanukte karmaNi dvitIyetyarthaH // ( tattvadI 0 ) - adhizete ityAdi // atra trayANAM phalaM sthitiH / avasthAnajanyavaikuNThaniSThasaMyogAnukUla ekaharyabhinnAzrayako vartamAno vyApAraH // ( abhinipUrvasya vizeH ) abhinivizate sanmArgam // ( subodhinI) - abhinipUrvasya vizeH // dvandve'lpasvarapradhAneti naH pUrvanipAte kartavye viparItoccAraNamIdRzasaMghAtavivakSArtham / abhinItyetatsaMghAta pUrvarUpa 'viza praveza' ityasyAdhAraH karmasaMjJakaH syAt // ( tattvadI0) - abhini iti || neralpasvaratvena pUrvanipAte kartavye viparItoccAraNamIha*zasamudAyavivakSArtham / teneha na / "nivizaMta yadi zUkazikhA pade " iti // abhinivizata iti // abhinivezajanyasanmArgAbhinnAzrayaH saMbandhastadanukUla ekAbhinnAzrayako vartamAno vyApAraH / / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ vibhaktyarthAH ] ttiikaadvyopetaa| (223) ( upAnvadhyAparvasya vasaH) upavasati anuvasati adhivasati Avasati vA vaikuNThaM hriH|| (subodhinI )-upAnvadhyApUrvasya vasaH // upAdipUrvasya vaserAdhAraH karmasaMjJakaH syAt // lugvikaraNA'luvikaraNayoralugvikaraNasyaiva grahaNamiti nyAyAt 'vasa nivAse' iti bhauvAdika eva gRhyate na tu 'vasa AcchAdane' ityaadaadikH|| (tattvadI0 )-upavasatItyAdi // vaikuNThAbhinnAzrayako vAsajanyo yaH saMyogastadanukUla ekaharyabhinnAzrayako vartamAno vyapAraH // (nAbhuktyarthasya ) vane upasati / ityAdi // (subodhinI )-nAbhuktyarthasya // bhojananivRttivAcakasya vaserAdhAraH karmasaMjJo na // upavasati upavAsa karotItyarthaH // iti punarapi dvitIyA // (sahAdiyoge tRtIyA) saha ziSyeNAgato guruH // evaM sAkaMsAIsamaMyoge'pi // (subodhinI)-sahAdiyoge tRtIyA // sahArthakazabdasya yoge tRtIyA vibhaktirbhavati // guruH ziSyeNa sahAgataH / guroratrAgamanakriyayA zAbdaH saMbandhaH ziSyasya tvArthaH sNbndhH| ata eva ziSyasyAprAdhAnyam / SaSThayA bAdhikeyam // nanu sambandhe tRtIyA / sambandhazcobhayaniSTho'ta ubhAbhyAM tRtIyA syAt / maivaM vada / yasmASaSThI prAptA tasmAdeva tRtIyA / SaSThI cApradhAnAdvihitA / tatastRtIyA'pyapradhAnAdeva bhavati / utsargasamAnadezA apavAdA bhavantItyuktatvAt / sahArthavivakSAyAM vinApi sahArthaprayogaM tRtIyA bhavati / tvamahaM sinetyAdinirdezAt / evaM sAkaM sAI samaM amA pRthak vinA nAnA ityAdiyoge'pi tRtIyA // ( tattvadI0 )-sahAdiyoga iti // ziSyeNa saheti // gurau tu na tRtIyA tasya pradhAnatvAt / athApradhAne tRtIyeti cet kathaM guruNA sahAgataH ziSya ityatra sA / guroH pradhAnatvAditi cet satyam / na hyatra laukikaM prAdhAnya kintu zAbdam / tacca zabdapratipAditakriyAtvam / arthalabdhakriyAtvamaprAdhAnyam / tacca yadA yasya tadA tasyaiva prAdhAnyAprAdhAnye // ziSyeNa sahAgato gururityatrAgamane ziSyasyApi kartRvamanyathA sAhityaM na syAt iti kartasAdhanayorityeva tRtIyA kimaneneti cetsatyam / ziSyeNa sahAgamanaM gurorityatra ziSyAdapi kartRkAryayoriti SaSThI prAptA tadapavAdArthamidamiti gRhANa / sahArthavivakSAyAM sahAdiprayogAbhAve'pi tRtIyA sinetyAdinirdezAt // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (224) siddhaantcndrikaa| [vibhaktyarthAH] (yenAGgavikAraH) yenAGgena vikatenAgino vikAro lakSyate tatastRtIyA // akSNA kANaH // aGgavikAraH kim / akSi kANamasya // (subodhinI )-yenaanggvikaarH|| aGgamasyAstIti so'GgaH / astyrthe'prtyyH| aGgItyarthaH // aGgasyAGgino vikAraH anggvikaarH| akSNA kANaH / akSNaH kANatvaviziSTa ityrthH|| (tattvadI0 )-aGgina iti // aGgamasyAstIti so'GgI tasyetyarthaH / / (kaJcitprakAra prAptasya lakSaNe ) jaTAbhistApasaH // ( subodhinI)-kazcitprakAra prAptasya lakSaNe // sAmAnyasya bhedako vizeSaH prkaarH| sa lakSyate'neneti lakSaNaM cihnam / kazcitprakAraM prAptasya lakSaNe tRtIyA syAt // jaTAbhistApasaH / jaTAjJApyatApasatvaviziSTaH / jaTAbhirjApyaM yattApasatvaM tadviziSTa ityarthaH / iha jaTAnAM lakSaNatvam / tena lakSyalakSaNabhAvaH saMbandho'tra // (tattvadI0)-jaTAbhiriti // jaTAjJApyatApasatvaviziSTa ityarthaH / lakSaNe kim / asya jaTAH // (prakRtyAdibhyazca ) prakRtyA cAruH / prAyeNa yAjJikaH / gotreNa gArgyaH / samenaiti / viSameNaiti / vidroNena dhAnyaM krINAti / sukhena duHkhena yAti // (subodhinI)-prakRtyAdibhyazca // prakRtyA svabhAvena cArurabhirUpaH na tvalaMkArAdinA / atra kriyAyA azravaNe kartRkaraNatvAbhAvAtSaSThI prAptA tadAdhikA tRtiiyaa| prAyeNa bahudhA yajJaM karotIti yAjJikaH // gotreNa gArgyaH / gargagotramasyetyarthaH / prAtipadikArthe prathamA prAptA tadAdhikA tRtIyA'tra // samena mArgeNa viSameNa mAgeMNa sa eti gacchatItyarthaH / samaviSamAbhyAM karmabhyAM dvitIyA prAptA tadAdhikA tRtIyA 'tra // dvayooNayoH samAhAro dvidroNam / kacinnati strItvAbhAvaH / vidroNaparimitadhAnyamUlyavAcako dvidroNazabdaH / droNadvayasya dravyasya dhAnyaM krINAtItyarthaH // sukhena duHkhena yAti / sukhaM duHkhaM yAtItyarthaH // (divaH karaNam ) karmasaMjJaM vA syAt // akSarakSAnvA dIvyati // (subodhinI )-divaH karaNam // divaH karaNasya karmasaMjJA vA syAt // divu krIDAdau / asya karaNaM vA karma bhavati / akSaiH akSAn vA dIvyati / kiMca sakamakatvAdaHdevayate devadatto maitraNetyatra gatibuddhItyanena bAvapi kartuH karmatvaM na / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [vibhaktyarthAH] ttiikaadvyopetaa| (225) ( tulyArthayoge ) kRSNena tulyaH / rAmeNa sadRzaH // (subodhinI )-tulyArthayAMge // tolanaM tulA tulayA saMmitastulyaH nnyprtyyH| Nito veti vRddhayabhAvaH / tulyArthavAcakazabdayoga tRtIyA vA syAt / pakSe saMbandhe SaSThI / tulopamAzabdau vinA / upamA tulA vA harenAstIti / tulyaH sadRzaH samaH kRSNena kRSNasya vA // (phalaprAptau kAlAdhvanoratyantasaMyoge tRtIyA) ahnA krozena vaa'nuvaako'dhiitH|| phalaprAptau kim / mAsamadhIto naayaatH|| (subodhinI )-phalaprAptau kAlAdhvanoratyantasaMyoge tRtiiyaa||antN viraammtikraanto'tyntH| atyantazcAsau saMyogazcAtyantasaMyogastasmin atyntsNyaage| nirantarasaMnikarSe kAlAdhvavAcakAbhyAM tRtIyA syAt phalaprAptau satyAm / devadattenAnuvAko granthavizeSo'hnA dinaM yAvannirantaraM krozena ekakozaM yAvanirantaraM vaa'dhiitH| kAlAdhvanoriti dvitIyAvAdhikeyaM tRtIyA // (tattvadI0 )-phaleti // phalaprAptau kim / mAsamadhIto nAyAtaH // ( aziSTavyavahAre dANaH prayoge caturthyarthe tRtIyA) dAsyA saMyacchate kAmukaH / dharye tu bhAryAyai saMyacchati // . (subodhinI )-aziSTavyavahAre dANaH prayoge caturthyarthe tRtIyA // niSiddhAcAre pratipAdya dANaH prayoge caturthyarthe tRtIyA syAt // dAsyA saMyacchate kaamii| dhamya tu bhAryAyai saMyacchati // iti punarapi tRtIyA // (namaAdiyoge caturthI) namo nArAyaNAya // evaM svastisvAhAsvadhA'laMvaSaDyoge ca // (subodhinI )-namaAdiyoge caturthI // sambandhasAmAnye SaSThayAM prAptAyAM tarAdhikA caturthI // nArAyaNAya haraye nmo'stu|| prajAbhyaH svasti kalyANam // agnaye svAhA // pitRbhyaH svadhA // alamiti samarthArthasya grahaNam / haridaityebhyo'laM samartha ityarthaH // indrAya vaSaT // ( tattvadI0 )-namaAdiyoge caturthIti // namaskaroti devAnityAdau tu upapadavibhaktarityAyuktameva / svayaMbhuve namaskRtyAdau tu svayaMbhuvamanukUlayitumityarthe tumo'prayuktasya karmaNi caturthI / etaca kAryAyeti sUtreNa jJApitam / kArya vidhAtumityarthAt // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (226) siddhaantcndrikaa| [vibhaktyarthAH] (upapadavibhakteH kArakavibhaktibalIyasIti) namaskaroti devAn / prAvAdiyoge SaSThayapi / bhojanAya bhojanasya vA prabhuH samarthaH zaktaH // kRSNAya kRSNasya vA madraM bhadraM kuzalaM sukhamAyuSyamarthaH prayojanaM vA bhuuyaat|| (subodhinI )-nanu namaskaroti devAnityatra caturthI syAt / namaH saMbandhasattvAducyate-upapadavibhakteH kArakavibhaktirbalIyasIti // upapadaM nimittaM yasyAH sA upapadanimittA sA cAsau vibhaktizca uppdvibhktiH| zAkapArthivAditvAnmadhyamapadalopaH / kriyAnvayitvaM kArakatvam / kArakanimittA vibhaktirbalIyasI baliSThetyarthaH // kriyAnvayitvAddevAnityatra dvitIyA / prabhvAdiyoge SaSThayapi / prabhvAyuSyamadrabhadrakuzalasukhArthahitArthakAH prabhavAdayaH / eSAM yoge SaSThIcatuau~ bhvtH| tatrAyuSyAdiyoge AzIrvAde'rthe eva // AzIrvAde kim / devadattasyAyuSyamasti // (tattvadI0)-upapadavibhakta kArakavibhaktirbalIyasIti // upa samIpe padam upapadam / upapadaM nimitta yasyAH sA uppdnimittaa| sA cAsau vibhaktizca upapadavibhaktiH / shaakpaarthivaadistsyaaH| tena namaskaroti devAnityatra karmaNi dvitIyaiva na caturthI // (rucyarthadhAtuyoge prIyamANe ) haraye rocate bhktiH|| (subodhinI )-rucyarthadhAtuyoge prIyamANe // rucirdIptAvapi / dIptistatra na vivakSitA ityata ucyate / anyakartRko'bhilASo ruciH / ruciroM yeSAM te rucya rthAH / rucyAzca te dhAtavazca rucyarthadhAtavasteSAM yogaH rucyarthadhAtuyogastasmin / prIyate iti prIyamANaH / prIz2a tarpaNe / asmAt karmaNi zAnapratyayaH / tasmin prIyamANe caturthI bhavati // hari prINayatItyarthe karmaNi dvitIyAprAptau caturthI / hariniSThaprItebhaktiH katrI / bhaktirAtmaviSayamabhilASaM harerutpAdayatItyarthaH // prIyamANe kim / devadattAya rocate modakaH pathi // ( tattvadI0 ) haraya iti // anyakartRko'bhilASo ruciH / hariniSThaprItebhaktiH kIM / hariM prINayatItyarthaH / dvitIyAprAptau vacanam / zAbdabodhastvayam / haryabhinnAzrayakaprItyanukUla ekasevAniSTho vartamAno vyApAraH // zlAghahasthAzapAM prayoge bodhayitumiSTe ) gopI kRSNAya zlAghate hate tiSThate zapate vA // (subodhinI)-zlAghahrasthAzapAM prayoge bodhayitumiSTe / / zlAghR ktthne| huG apanayane / SThA gatinivRttau / zapa upAlambhe / eSAM prayoge bodhayituM jJApayi Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ vibhaktyAH ] ttiikaadvyopetaa| (227) tumiSTe vAJchite caturthI syAt // gopI smarAtkandarpAt kRSNAya zlAghate / kRSNaM stautItyarthaH / sarvatra karmaNi dvitIyAprAptau caturthI // kRSNAya hute / sapatnIbhyo hutamartha kRSNaM bodhytiityrthH| kRSNAya tiSThate / sthityA svAbhiprAyaM kRSNaM bodhytiityrthH| svAbhiprAyAviSkaraNe niNetrAkhyAyAmiti tiSThaterAtmanepadam // kRSNAya zapate / upAlambhena svAbhiprAyaM kRSNaM bodhytiityrthH|| ( tattvadI) zlAghavaG iti // zlAghata iti // zlAghA stutiH / kRSNAya zlAghate / kRSNa stautItyarthaH // karmatve prApte vacanamidam / anye tvAhuH / kRSNAya AtmAnaM paraM vA zlAghyaM kathayatItyarthaH // asmiMstu pakSe zeSaSaSThayAM prAptAryA vacanam / / hRta iti // sapatnIbhyaH kRSNaM hravAnA tamevArtha kRSNaM bodhytiityrthH| yasya kasyacit hRtiM vA // tiSThata iti / / sthityA'bhiprAyaM bodhytiityrthH| zAbdabodhastu kRSNoddezyaka AtmAbhinnAzrayakazlAghyatvAdibodhanAnukUla ekagopyabhinnAzrayako vartamAno vyApAraH / svAbhiprAyAviSkaraNe nitrAkhyAyAmityAtmanepadam // (dhAreruttamaNe ) bhaktAya dhArayati mokSaM hriH|| (subodhinI) dhAreruttamaNe // dhRGa avasthAne / jyantaH / dhArayateH prayoge uttamaNe caturthI syAt // uttama) dhnsvaamii| atrottamo bhaktaH / hristvdhmrnnH| 'adhamarNastu grAhakaH' iti / bhaktena pUrva bhaktirdattA tadartha harimokSaM dhArayati / dhRGoH karmakatvAd gatibuddhIti satreNAJyantAvasthAyAM kartuya'ntAvasthAyAM karmatvam / atra ca SaSThIprAptau caturthI vidhIyate // uttamaNe kim / devadattAya zataM dhArayati graame|| (tattvadI0 )- dhAreriti // SaSThIprAptau vacanam // bhaktAyeti // bhaktodezyakamokSakarmakadhAraNAnukUla ekahayaminnAzrayako vartamAno vyApAraH // (spRhayaterIpsite ) puSpebhyaH spRhayati // (subodhinI)-spRhayaterIpsite // spRhayateH prayoga Ipsite vAJchite caturthI syAt // spRha IpsAyAm / curAdAvadantaH / karmaNi dvitIyAvAdhikeyam / maitra: puSpebhyaH spRhayati / puSpANi spRhayatItyarthaH // prakarSavivakSAyAM dvitIyA'pi // _ (tattvadI0)-puSpebhyaH spRhayati iti // puSpoddezyakecchAnukUla ekAbhinnAzrayako vartamAno vyaapaarH|| (krudhaduheAsUyArthAnAm ) yaM prati kopArthAdayastatra // haraye krudhyati druhyati IrNyati asUyati ityAdi // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (228) siddhAntacandrikA / [ vibhaktyarthAH] (subodhinI )-krudhaduheAsUyArthAnAm // krudhaduheAsUyArthAnAM prayoge yaM prati kopAdayastatra caturthI / kruddha krodhe / druha jighAMsAyAm / Ij IAyAm / asUyati kaNDDAdiyaganto dhAtuH / eSAmartha ivArthoM yeSAM dhAtUnAM teSAM prayoge yaM prati yasmin kopAdayaH kriyante tatra caturthI syAt // krodho'marSaH // jighaaNsaa'pkaarH|| IrSyA parasaMpattyasahanam // asUyA guNeSu doSAviSkaraNam // krudhagRhorakarmakatvAt tadyoge SaSThIprAptau caturthI / IrSyAsUyayostu sakarmakatvAt dvitIyAprAptau cturthii| yaM prati kopAdayaH kim / bhAryAmIti / mainAmanyo'drAkSIditi hetoH|| caturthI balihitasukharakSitaiH // ebhiyoge caturthI syAt // valiH puujophaarkH| brAhmaNAya baliH hitaM sukhaM rakSitaM vA / cazabdAdanya'pyanuktaprayogA jJeyAH // iti punarapi caturthI / (tattvadI0 )-krudhagRha iti // krudha krodhe / druha drohe / Irghya IrSyAyAm / asUyeti kaNDvAdiyagantaH / eSAmartha ivArthoM yeSAM dhAtUnAmityarthaH / tatra krodho'marSa IrSyA asahanam / asUyA tu guNeSu doSAropaH // (RteAdiyoge paJcamI ) Rte jJAnAnna muktiH / anyo gRhAdvihAraH / ArAvanAt / itaro grAmAt / bhinnaH kRSNAt / pUrvo grAmAt / prAgyAmAt / dakSiNA grAmAt / ' (subodhinI )-RteAdiyoge paJcamI // jJAnAdRte vinA muktina / Rteyoge dvitIyA'pi / Rte dvitIyA ceti cAndrasUtroktatvAt // gRhAdanyo vihAro vanam // vanAdArAt / "ArAd dUrasamIpayoH" ityamaraH // dUrAntikayoge SaSThayapIti prApte paJcamI / grAmAditaraH / "itarastvanyanIcayoH" itymrH|| nIcArthasyetarasya grahaNaM n| kRSNAdbhinno'nya ityrthH| evaM pUrvadakSiNAdakSiNAhiyoge aJcUttarapadayoge ca pnycmii|| (tattvadI0 ) Rte jJAnAditi // kathaM tarhi 'puruSArAdhanamRte' iti / pramAdo'yami- . tyeke / Rte dvitIyA ceti cAndrasUtrAt dvitIyA'pi // (vinApRthagnAnA vA ) vinA kRSNAt // .. (subodhinI)-vinApRthaganAnA vA // vinApRthagnAnAbhiyoMge dvitIyAtRtIyApaJcamyo bhavanti // " hiru nAnA ca varjane " ityamaraH // (vidyAsvIkAre paJcamI ) upAdhyAyAdadhIte // (subodhinI )-vidyAsvIkAre paJcamI // vidyAsvIkAre vaktuH paJcamI bhavati // yathA upetyAsmAdadhIyate ityapAdAne ghaJ / upAdhyAyAdadhIte ziSyaH / niHsarantaM zabdaM tato gRhnnaatiityrthH|| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ vibhaktyarthAH ] ttiikaadvyopetaa| (229) (janikartuH prakRtiH ) jAyamAnasya kAryasyopAdAnamapAdAnasaMjJa syAt // brahmaNaH prajAH prajAyante // (subodhinI )-janikartuH prkRtiH|| utpadyamAnasya kAryasya hetoH paJcamI // yathA / brahmaNo dhAtuH prajAH prajAyante / utpadyante ityarthaH / tata upakAmanti nirgacchantItyartho vA / brahmA hiraNyagarbhaH sa ca hetureva na punarupAdAnam / " prajA syAsantato jane " ityamaraH // (yatazcAdhvakAlayonirmANaM tatra paJcamI) ( paJcamIyuktAdadhvanaH prathamAsaptamyau kAlAtsaptamI) vanAgrAmo yojanaM yojane vaa| kArtikyA AgrahAyaNI mAse // (subodhinI )-yatazcAdhvakAlayonirmANaM tatra paJcamI // yatazcAdhvakAlayoH paricchedaH kriyate tasmAtpazcamI bhavati // adhvavAcakazabdAttu prathamAmaptamyau / kAlavAcakAttu saptamyeva / vanAt grAmo yojanaM yojane vA // agre hAyanaM yasyAH sA AgrahAyaNI / svArthe'N / kAttikyAH paurNamAsyA AgrahAyaNI mAse'sti // (varjane'paparibhyAM paJcamI) apa hareH saMsAraH / pari hareH sNsaarH| A mukteH sNsaarH|| (subodhinI )-varjane'paparibhyAM paJcamI // varjanerthayorapaparyooMge paJcamI / yathA / apahareH parihareH saMsAraH / hari vrjyitvetyrthH|| maryAdArthakAyoge pnycmii| yathA / A mukteH saMsAraH / muktiM maryAdIkRtyetyarthaH // evamabhividhyarthakAyoge'pi paJcamI / yathA / A bAlebhyo haribhaktiH / baalaanbhivyaapyetyrthH|| (pratiH pratinidhipratidAnayoH) yataH pratinidhiH pratidAnaM ca tatra pratiyoge paJcamI // pradyumnaH kRSNAtprati / tilelyaH pratiyacchati maassaan|| __ (subodhinI)-pratiH prtinidhiprtidaanyoH|| etayorarthayoryaH pratistasya yoge paJcamI syAt / mukhyasyAbhAve tatsadRzo ya upAdIyate sa pratinidhiH / dattasya pratiniryAtanaM pratidAnam / SaSThIbAdhikA paJcamIyam / kRSNAt prati kRSNasya sadRza ityarthaH ||tilebhyH prati / tilAnAmAdAnena maitro mASAn yacchati ddaatiityrthH| bhayahetau paJcamI // bhayArthAnAM trANArthAnAM ca prayoga bhayahetoH paJcamI syAt / SaSThIbAdhikeyam // maitrazcaurAdibheti / caurAt trAyate // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 230) siddhaantcndrikaa| [vibhaktyarthAH] (hetau tRtIyApaJcamyau) jADyAjjADayena vA baddhaH / stokAtstokena vA muktaH // (subodhinI )-hetau tRtIyApazcamyau // guNe vartamAnAt hetuvAcakazabdAdastrI. liGgAtRtIyApaJcamyau stH|| jaDasya bhAvo jADyaM tena tasmAdvA baddhaH / stokena stokAdA / anAyAsena mukta ityarthaH // guNavAcakAt kim / dhanena kulam // astrIliGgAtkim / buddhayA muktaH / tRtIyAprAptau pakSe paJcamI vidhIyate / / (dUrAntikayooMge SaSThayapi ) grAmasya dUrAdantikAdvA ityAdi // (subodhinI )-dUrAntikayoyoge SaSThayapi // anayooMge SaSThI bhavati / apizabdAdUrAntikArthakebhyo nAmArthamAtre dvitIyAtRtIyApaJcamIsaptamyo bhavantItyarthaH / / grAmasya dUraM dUreNa dUrAt dUre vaa|| antikam antikena antikAt antike vA iti punarapi paJcamI / (niAraNe SaSThIsaptamyau) kriyAguNajAtisaMjJAbhiH samudAyAtpRthakkaraNaM nirdhAraNaM yatastataH SaSThIsaptamyau // kriyAparANAM kriyApareSu vA bhagavadArAdhakaH shresstthH| gavAM goSu vA kRSNA saMpannakSIrA / nRNAM nRSu vA brAhmaNaH zreSThaH / chAtrANAM chAtreSu vA maitraH paTuH // (subodhinI )-nirdhAraNe SaSThIsaptamyau // nirdhAraNAdiyoge SaSThIsaptamyau / jAtiguNakriyAsaMjJAbhiH samudAyAdekadezasya pRthakkaraNaM nirdhAraNaM tadasti sAdhyatvenAsyeti sa nirdhAraNaH / aikaavityprtyyH| zreSThatvAdiheturityarthaH / tathA ca nirdhAraNAdiyoge nirdhAraNAzrayAnnAmnaH SaSThIsaptamyau stH| yato nirdhAryate tata evetyrthH|| iti punarapi sssstthii|| .. (tasvadI0)-kriyAguNetyAdi // nirdhAraNamasyAstIti nirdhAraNaH / aikAvityaH / nirdhAraNaheturiti yAvat / tathA ca nirdhAraNAdiyogeSaSThIti samyageva na tu nirdhAraNArtha iti / arthaparo nirdhaarnnshbdH| Adizabdasya dvandvAtparatvena pratyeka yogasyAnivAryatvAt / kiMca nirdhAraNArthe SaSThItyukte kasmAtSaSThI nirdhAraNAzrayAnnirdhAraNahetorniryamANAdveti vinigamanAbhAvaH / yoge SaSThIti mate tu hetuyoge vidhAnAddhetau na nirdhAryamANAdapi svaniSThatvenAbhidhAnAnna parizeSAniriNAzrayAdeva // nanvatra samUhasamUhilakSaNe saMbandhe eva SaSThI kimaneneti cetsatyam / svAmyAditvAnirdhAraNayoge saptamI vidhAsyate / tayA bAdhA mA bhUdityato'pi SaSThIvidhAnam // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [vibhaktyarthAH ] TIkAdvayopetA / ( 231) (svAmyAdiyoge SaSThI saptamyau ) gavAM goSu vA svAmI adhipatiH IzvaraH dAyAdaH prasUtaH pratibhUrvA // (subodhinI ) - svAmyAdiyoge SaSThIsaptamyau // svAmIzvarAdhipatidAyAda - sAkSipratibhUprasUtairyoge SaSThIsaptamyau staH // SaSThIprAptau pAkSikasaptamyarthaM vacanam // "dAyAdau sutabAndhavo" ityamaraH // goSu prasUtaH / gA evAnubhavituM jAta ityarthaH // pratibhUH sAkSI // ( tattvadI 0 ) - prasUna iti / gA evAnubhavituM jAta ityarthaH // ( anAdarAdhikye kriyAlakSaNe SaSThIsaptamyau ) rudati rudato vA prAtrAjIta // ( subodhinI) - anAdarAdhikye kriyAlakSaNe SaSThIsamyau // kevalabhAvalakSaNe saptamyeva anAdarAdhikye tu SaSTho saptamyau staH / rudati rudato vA maitraH prAtrAjIt / rudantaM putrAdikamanAdRtya saMnyastavAnityarthaH // ( tattvadI 0 ) - rudatIti // rudantaM putrAdikamanAdRtya saMbhyastavAnityarthaH // ( Ayukta kuzalAbhyAM yoge SaSThIsaptamyau tAtparye ) AyuktaH kuzalo vA haripUjanasya haripUjane vA // ( subodhinI ) - Ayukta kuzalAbhyAM yoge SaSThIsaptamyau tAtpayai // tatparasya bhAvaH tAtparyaM tasmin tAtparye'rthe AbhyAM yoge SaSThIsaptamyau staH // haripUjane haripUjanasya vA AyuktaH vyApArita ityarthaH // tAtparye kim | Ayukto gauH zakaTe / ISayukta ityarthaH // ( sAdhunipuNAbhyAM pUjAyAM saptamI ) mAtari sAdhurnipuNo vA // (subodhinI ) - sAdhunipuNAbhyAM pUjAyAM saptamI || 'puNa karmaNi zubhe' nipUkAdasmAnnAmyupadhAditi kaH / nipuNaH / sAdhuzabdaprayoge tu pUjAM vinA sAdhvasAdhuprayoge saptamI bhavatyeva / pUjAyAmAbhyAM yoge saptamI syAt // pUjAyAM kim / nipuNo rAjJo bhRtyaH / iha tattvakathane tAtparyam // pratiparyanuyoge na saptamI // sAdhunipuNo vA mAtaraM prati paryanu vA // ( prasitotsukAbhyAM yoge tRtIyAsaptamyau ) prasita utsuko vA hariNA harau vA // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 232) siddhaantcndrikaa| [vibhaktyarthAH ] ( subodhinI )-prasitotsukAbhyAM yoge tRtIyAsaptamyau // "tatpare prasitAsaktau" ityamaraH // utsukatAhacaryAtprasitastatparArthaka eva gRhyate / tena prakarSaNa sitaH zukla ityarthaM na // ( tattvadI0 )-prasita iti // "tatpare prasitAsaktau" ityamaraH // (sAdhvasAdhuprayoge saptamI ) sAdhuH kRSNo mAtaryasAdhurmAtule // (subodhinI)-sAdhvasAdhuprayoge saptamI // atra pUjA na vivakSitA kintu tattvakathanaM tatrApi saptamI bhavati etadartha sAdhugrahaNam / sAdhunipuNAbhyAmiti sUtre sAdhugrahaNaM tu pUjAyAM vivakSitAyAM pratyAdiyoge saptamInivRttyarthamiti // . (nimittAkarmayoge saptamI) carmaNi dIpinaM hanti dantayorhanti kuaram / kezeSu camarI hanti sImni puSkalako hataH // ( subodhinI )-nimittAtkarmayoge saptamI // karmaNo yogaH saMvandhaH karmayogastasminkarmayoge nimittAtphalAtsaptamI syAt // nimittazabdena kAraNagrahaNe tu jADayena baddha ityAdAvapyatiprasaGgaH syAdityarthaH / atra hetutRtIyA tAdarthyacaturthI ca prAptA tannivAraNArthamidam // maitrI dIpinaM citrakaM hanti carmaNi carmaphalArtham / carmadvIpinoH samavAyaH saMbandhaH / kuJjaraM hanti dantayordantaphalArtham / dantakuJjarayoH samavAyaH saMbandhaH // camarI gAM hanti kezeSu kezaphalArtham // kezacamaryoH samavAyaH saMbandhaH // maitreNa puSkalako gandhamRgo hataH sIni aNDakozaphalArtham / athavA puSkalakaH zaGkurhato nihito nikhAta ityarthaH / sImni sImajJApanArtham / sImapuSkalakayoH saMyogaH saMbandhaH |"ath puSkalako gandhamRge kSapaNakIlayoH" iti medinii|| "sImA ghATasthitikSetre svaNDakozeSu ca striyAm" iti medinI // (tattvadI0)-nimittAditi // nimittamiha phalam / yogaH sNyogsmvaayaatmkH| sInIti // sImA'NDakozaH / puSkalako gndhmRgH| yogavizeSe kim / vetanena dhAnyaM lunAti // (ktasyennantasya karmaNi ) adhItI vyAkaraNe // (subodhinI )-tasyennantasya karmaNi // innantasya ktasya karmANa saptamI syAt // dvitIyAvAdhikA saptamI // adhItamanenetyadhItI vyAkaraNe / bhAve ktapratyayastata iSTAdibhya iti kartarInpratyaye kRte pazcAdguNabhUtakriyayA saMbadhyamAnaM vyAkaraNamanuktaM karma // iti punarapi saptamI // (tattvadI0 )-adhItamaneneti vigrahe iSTAdibhya inirityanena iniH|| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ vibhaktyAH ] ttiikaadvyopetaa| (233) (tAdarthaM caturthI ) saMyamAya zrutaM dhatte naro dharmAya saMyamam / dharma mokSAya medhAvI dhanaM dAnAya bhuktaye // (subodhinI )-punazcaturthImAha // tAdarNaM caturthI // tasmai kAryAyedaM tadarthaM tadathesya bhAvastAdarthyam / bhAve tatvayaNa iti yaN / kRttaddhitasamAtebhyaH saMbandhAbhidhAnaM bhAvapratyayeneti siddhAntastato yaNapratyayena saMbandhaH ucyate / sa ca saMbandho'nekadhA na tu kAryakAraNabhAva eva / tena brAhmaNAya dadhItyAdau caturthI siddhayati / maitraH zrutaM zAstraM dhatte / kasmai saMyamAya / saMyamaM dhatte / kasmai dharmAya / medhAsti yasya sa medhAvI buddhimAn dharma dhatte / kasmai mokSAya / dhanaM dhatte / kasmai dAnAya tyAgAya bhuktaye bhogAya ceti // (tattvadI0 )-tAdarthya iti // tasmai kAryAyedaM tadartha kAraNam / tasya bhAvastAdarthyam / jananopakArakatvarUpaH saMbandho'bhidhIyate / upakArakatvaM cAnekadhA / tena viprAya madhvityAdAvapi bhavati // (tumo'prayuktasya karmaNi ) phalebhyo yAti // (subodhinI )-tumo'prayuktasya karmaNi // kriyAvAcakaprakRtikamupapadaM yasya tasyAprayujyamAnasya tumantasya karmaNi caturthI bhavati // dvitIyAvAdhikeyam // phalebhyo yAti / phalAnyAhartuM yAtItyarthaH / evaM svayaMbhuve namaskRtya / svyNbhuvmnukuulyitumityrthH|| (tattvadI0 )-phalebhyo yAtIti // phalAnyAhartuM yAtItyarthaH / / (kyablope karmaNyAdhAre ca paJcamI) haatpreksste|aasnaatpreksste / (subodhinI )-punaH paJcamImAha // kyablope karmaNyAdhAre ca paJcamI // kyabantasya gamyamAnArthatvAt aprayoge karmaNi AdhAre ca paJcamIsyAt ||kygrhnnmih kyavarthaparam / tena ktvA'pi gRhyate // prAsAdApekSate / prAsAdamAruhya // AsanAt prekSate / Asane upavizyetyarthaH / Asane sthitvA vA / / ( tattvadI0 ) hAditi // harmyamAruhyetyarthaH // (kartRkAryayoraktAdau kRti SaSThI) kartari kArye ca SaSThI ktAdivarjite kati prayujyamAne // kRSNasya kRtiH| jagataH kartA kRSNaH // __ (subodhinI)-punaH SaSThImAha // kartRkAryayoraktAdau kRti SaSThI // kRyoge kari karmaNi ca SaSThI syAt tAdIn vinA // kRSNena kriyate iti kRSNasya kRtiH| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (234) siddhaantcndrikaa| [vibhaktyAH ] ktiriti striyAM bhAve'rthe ktiH // jagat karoti iti jagataH kartA / tRvuNAviti kartari tRprtyyH|| kartRkAryayoH kim / zastreNa bhettA'tra karaNe mA bhUt // kRti kim / kRtapUrvI kaTamatra taddhite mA bhUt / kRtaM pUrvamaneneti kArakAditi krtriiniH|| ( tattvadI0 )--kartRkAryayoriti // tAdau tu tRNo grahaNaM na tu tR ityasya / tena kaTasya kartetyapi anantarasya vidhiniSedho veti nyAyAt // (guNakarmaNi vA) netA'zvasya grAmaM grAmasya vA // (subodhinI)--guNakarmaNi vA // amukhyakarmaNi vA SaSThI syAt aktAdau kRti // netA'zvasya grAma grAmasya vA / kartari tRpratyayaH / grAmamiti gauNakarma // (ubhayaprAptI kRti kartari SaSThI na ) Azcaryo gavAM doho'gopena // strIpratyayayorakAkArayoryoMge noktam // bhedikA bibhitsA vA rudrasya jgtH|| . (subodhinI)-ubhayaprAptI kRti kartari SaSThI na // ubhayoH kartRkarmaNoH prAptismin sa ubhayaprAptistasminnubhayaprAptau kRtpratyaye kartari SaSThI na syAt // kaSaSThIniSedhakamidam // karmaNi SaSThI tu kartRkAryayoranenaiva // agopena gAvo duhyante iti dohaH / bhAve ghaJ / strIpratyayayorakAkArayoyoMge noktam / striyAM ktirityadhikAre kRtayorakAkArayoryoge kartari karmaNi cobhayatra SaSThI syAt / kartari SaSThI neti pUrvoktaM na pravartate ityrthH| bhedanaM bhodikA / dhAtvarthanirdeze vuNa vaktavya iti vuN / yuvornaakaavitykaadeshH| 'AvataH striyAm' ityApa / kAppata itItvam / bhettumicchA bibhitsA / bhideH sapratyaye nAniTi se' iti na guNaH / pratyayAntAt striyAmaGityaG / tata Ap / rudreNa jagataH bhidyate iti bhedikA rudrasya jagataH / bhAve vuNa // rudreNa jagat bibhitsyata iti vibhitsA rudrasya jgtH| bhaave'ng|| (tattvadI0) ubhayaprAptAviti // kartRkarmaprAptAvityarthaH // (zeSe kRti vA) zabdAnAmanuzAsanamAcAryeNAcAryasya vA // (subodhinI )--zeSe kRti vA // zeSe'kAkArabhinne kRnmAtrapratyaye ubhayaprAptI kartari SaSThI vA syAt // AcAryeNa zabdA anuziSyante'neneti zabdAnAmanuzAsanamAcAryaNAcAryasya vA / sAdhanAdhArayoriti karaNe yuTU // . (vartamAnAdhArArthaktasya yoge SaSThI ) rAjJAM mato buddhaH pUjito vA / idameSAM zayitam // ktAdau tu kurvan kurvANaH cakRvAn cakrANaH Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [vibhaktyarthAH ] ttiikaadvyopetaa| (235) cakrirvA sukhaM hariH / hari didRkSuH alaMkariSNurvA / daityAn ghAtuko hriH| jagatsRSTvA / sukhaM kartum / viSNunA hatA daityAH / daityAn hatavAn hriH| ISatkaraH prapaJco hariNA / somaM pavamAnaH / AtmAnaM maNDayamAnaH / vedamadhIyan / kartA lokAn // (subodhinI)-vartamAnAdhArArthaktasya yoge sssstthii|| vartamAnArthasyAdhikaraNavAcinazca ktasya yoge kartari SaSThI syAt // aktAdAviti niSedhasyApavAdo'yaM vidhiH // rAjJAM mtH| bItAmiti matibuddhipUjArthebhyo vartamAne karmaNi ktaH / 'pUjito yaH surAsuraiH' ityAdau tu bhUte kto bodhyaH // idameSAM zayitamAsitaM bhuktaM vaa| sthairyagatibhakSaNArthabhyaH' ityadhikaraNe ktaH / kartRkarmaNoH SaSThIbAdhakAH ktAdaya ucyante / hariH sukhaM kurvan kurvANaH / zatRzAnau tiptevaditi zatRzAnau // cakRvAn cakrANaH cakriH / kasukAnau Nabevaditi vasukAnau / 'AitaH kidizca bhUte ' iti kiH|| maitro hari didRkssuH| sAntAzaMsabhikSibhya urityuH|| alaMkariSNuH / 'iSNusnuknu' iti zIle iSNuH // haridaityAn ghAtukaH / 'pAkokaNaH ityukaNa' // kRtkaterIti kartari pratyayA ete // jagat sRSTvA / pUrvakAle ktveti ktvA // sukhaM kartum / tum tadAyAM bhaviSyatIti tum // viSNunA daityA hatAH / haridaityAn hatavAn / 'ktaktavatU' iti ktaktavatU pratyayau // hariNA prapaJca ISatkaraH / 'ISaduHsuSu khalyU' iti khal // maitraH somaM pavamAnaH // AtmAnaM maNDayamAnaH / maDi bhUSAyAm / tAcchIlyavayovacanazaktiSvAnazityAnazU // maitro vedmdhiiyn| 'idhAorakRcchriNi kartari zatR' iti zatRpratyayaH / hrilokaan kartA / zIle tRnniti tRn // (dviSaH zaturvA ) murasya muraM vA dviSan // (subodhinI )-dviSaH zaturvA // dviSa aprItau / ' ityasmAt dviSaH zatrAviti sUtreNa vihito yaH zatRpratyayastasya yoge karmaNi vA SaSThI syAt // ktAditvAnnitye niSedhe prApte vikalpArthamidam // aktAdAvityayaM niSedhastu kArakaSaSThayA evAnantarasya vidhirvA pratiSedho veti nyAyAt / saMvandhe SaSThI tu syAdeva / brAhmaNasya kurvannarakasya jiSNurityAdi // evaM ca AzcaryoM gavAM doho'gopenetyatra saMbandhavivakSAyAM kartaryapi / SaSThI bhavatIti bodhyam // (bhaviSyatyakasya bhaviSyadAdhamArthasyenazca yoge SaSThI na ) sataH pAlako'vatarati / vajaM gAmI / zataM daayii|| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 236 ) siddhAntacandrikA | [vibhaktyarthAH ] ( subodhinI ) - bhaviSyatyakasya bhaviSyadAdhamarNyArthasyenazca yoge SaSThI na // 'tumarthe vuNU' iti bhaviSyatyarthe'pi vuN pratyayo bhavati / yuvoranAkAvityakAdezaH / tasya bhaviSyadarthakasyAkasya yoge karmaNi SaSThI na syAt // yastu kAlasAmAnye tRNAviti vuNuktastatra na niSedhaH / yathA odanasya pAcakaH / dezAnAM darzakaH // AvazyakAdhamayorNinirityAdinA inipratyayo bhaviSyatyathai AdhamaNye'rthe ca bhavati / tasya yoge karmaNi SaSThI na / sata iti zatRpratyayAntaram / sajjanAnpAlayiSyatIti pAlakaH / bhaviSyatyarthe vuN // gamiSyatIti gAmI | bhaviSyatyarthe NiniH // dadAtIti dAyI / adhamarNo grAhakaH / adhamarNasya bhAva AdhamarNya tasminnAdhamaye NiniH // ( kRtyAnAM kartari vA SaSThI ) mayA mama vA sevyo hariH // ( subodhinI ) - kRtyAnAM kartari vA SaSThI // kRtyasaMjJakapratyayAnAM yoge kartari SaSThI vA syAt // kartRkAryayoriti nityaM prApte vikalpArthamidam // harirmayA mama vA sevyaH / Seva sevAyAmasmAt RhasAntAd dhyaNiti karmaNi dhyaNa // kartari kim / mANavakaH sAmnAM vedAnAM geyaH / svarAdya iti kartari yapratyayavidhAnAduktaM karma / tavyA'nIyadhyaNyakyapa ete paJca kRtyapratyayAH // (ubhayaprAptau kRtye SaSThI na ) netavyA vrajaM gAvaH kRSNena // ( subodhinI) - ubhayaprAptau kRtye SaSThI na // kartari karmaNi ca prAptau satyAM kRtyapratyayayoge ubhayatra SaSThI na syAt // ubhayaprAptau kRtIti sUtreNa kartari SaSThInidhe karmaNi SaSThI niSedhArthamidam // guNakarmANi veti sUtram ubhayaprAptirahitasthale netA grAmaM grAmasya vA'zvasyetyAdau caritArthaM bodhyam // ( tatvadI 0 ) - ubhayaprAptAviti // kartRkarmaprAptAvityarthaH // ( dUranikaTArthayoge SaSThIpaJcamyau ) dUraM nikaTaM vA grAmasya yAmAdvA // ( subodhinI) - dUrani kaTArthayoge SaSThIpaJcamyau // SaSThayAM prAptAyAM pakSe paJcamyarthe vacanam // ( dUranikaTArthebhyo nAmArthamAtrebhyo dvitIyA tRtIyA paJcamI saptamI ) grAmasya grAmAdvA dUraM dUreNa dUrAt dUre nikaTaM vA // ( dyUtArthasya krayavikrayarUpavyavahArArthasya ca divaH karmaNi SaSThI) zatasya dIvyati // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [vibhaktyarthAH ] ttiikaadvyopetaa| ( 237) (subodhinI)-dhutArthasya krayavikrayarUpavyavahArArthasya ca divaH karmaNi SaSThI // dyUtamartho yasya sa dyUtArthastasya dyUtArthasya / krayazca vikrayazca krayavikrayau krayavikrayau rUpaM yasya saH krayavikrayarUpaH krayavikrayarUpazcAsau vyavahArazca krayavikrayarUpavyavahAraH krayavikrayarUpavyavahAro'rtho yasya saH RyavikrayarUpavyavahArArthastasya krayavikrayarUpavyavahArArthasya ca divaH dhAtoH karmaNi SaSThI syAt / dyUtArthetyAdi kim / brAhmaNaM dIvyati / stotiityrthH|| ( vopasargasya ) zatasya zataM vA pratidIvyati // (subodhinI )-vopasargasya // upasargapUrvakasya divaH karmaNi vA SaSThI syAt // puurvmuutraapvaadH|| (SaSThI hetuprayoge ) annasya hetorvasati // .(subodhinI )--SaSThI hetuprayoge // hetuzabdaprayoge SaSThI syAt // hetushbdaacc| hetau tRtIyAyAM prAptAyAmanena SaSThI // (sarvAdehetuprayoge hetau dyotye ca tRtIyASaSThayau ) kena hetunA vasati / kasya hetoH|| (subodhinI )-sAdehetuprayoge hetau dyotye ca tRtIyASaSThayau // sarvAdigaNAttRtIyASaSThyau / tena hetuzabdAdapi tRtIyASaSThyau // (nimittaparyAyaprayoge sarvAdeH sarvA vibhaktayo'sarvAdestRtIyAdayaH) ko hetuH / kiM prayojanam / kaM hetum / kena hetunA / jJAnena nimittena hariH sevyaH / jJAnAya nimittAya // (subodhinI )-nimittaparyAyaprayoge sarvAdaH sarvAH vibhaktayo'sarvAdestRtIyAdayaH // sarvAdenimittaparyAyaprayoge sarvA vibhaktayaH syuH / asarvAdestu prathamAdvitIye na staH anyAH syuH| SaSThI hetuprayoge sarvAderhetuprayoge iti ca sUtradvayaM gatArtha bodhyam / (tattvadI0)-nimittaparyAyaprayoga iti // cakArasyAnuktasamuccayArthasyAnuvartanAt etatsarvArthalAbhaH // sarvA vibhaktaya iti // sarvAderityarthaH // (anyokte prathamA) AkhyAtakRtsamAsataddhitanipAtokne kArake sambandhe ca prathamA syAt // ghaTaH kriyate / hariH karoti / kRSNaH kaMsaM Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (238) siddhaantcndrikaa| [vibhaktyarthAH] hatavAn / kRSNena kaMso hataH / pcno'gniH| dAnIyo vipraH / upaadhyaayH| pacanI sthAlI / prAptAnandaH / UDharathaH / upahRtapazuH / uddhRtaudanA / pItAmbaraH / vIrapuruSaH / kaukumam / mAthuraH / dhanavAn / dRSadvatI / viSavRkSo'pi saMvardhya svayaM chettumasAMpratamiti / kramAdamuM nArada ityabodhi sH|| iti vibhktyrthaaH|| ( subodhinI )-anyokte prathamA // kArthe dvitIyA syAt / anyokte kArye tu prathamA // kartari tRtIyA / anyokte kartari prthmaa|| karaNe tRtIyA / anyokte karaNe prathamA // saMpradAne caturthI / anyokta saMpradAne prathamA // apAdane paJcamI / anyokte apAdane prathamA // saMbandhe SaSThI / anyokte saMbandhe prathamA // adhikaraNe saptamI / anyokte adhikaraNe prathamA // AkhyAtokte yyaa| ghaTaH kriyate maitreNa / AdbhuH cIti karmaNyAt / yak caturviti yak / / hariH sukhaM karoti / 'kartari paM ca' iti parasmaipadam / tanAderubityupa // kRdukte yathA / kRSNaH kaMsaM hatavAn / 'ktaktavat'iti kartari ktavatuH // kRSNena kaMso hataH / karmaNi ktaH // pacyate'neneti pcno'gniH| sAdhanAdhArayoryuDiti karaNe yuTU // dIyate'smA iti dAnIyaH / tavyAnIyAviti saMpradAne'nIyaH // upa samIpe gatvA adhIyate'smAdityupAdhyAyaH / saMjJAyAmakartari cetyapAdAne ghana // pacyate'syAmiti pacanI / sAdhanAdhArayorityadhikaraNe yuT / sthAlI haNDikA // samAsokte yathA / prApta Anando yaM sa prAptAnandaH // UDho ratho yena sa UDharatho'naDvAn vRssbhH|| upahataH pazuryasmai sa upahRtapazU rudraH // uddhRta odano yasyAH sA uddhRtodanA sthAlI // pItamambaraM yasya sa pItAmbaro hriH|| vIrA puruSA yasmin sa vIrapuruSo grAmaH // taddhitokte yathA / kuMkumena raktaM vastraM kauMkumam taddhitenoktaM karma / mathurAyA AgataH mAthuraH // aNpratyayaH ||dhnmsyaastiiti dhanavAn / mAntopadhAdatvinau iti vtuH||dRssd upalAH santyasyAmiti dRssdvtiibhuumiH|| nipAtokte ythaa| viSavRkSo'pi saMvardhya svayaM chettumasAMpratamityatra saMvaddhayeti bhAve kyapU kyabantasya kriyApadasya viSavRkSamiti dvitIyAntaM karma tatrAsAMpratamityanena nipAtenoktatvAt prathamA / svayamAtmanA chettumasAMprataM na yujyate ityarthaH // kramAdamuM nArada ityabodhi sH| abodhItyatra dIpajanabudheti kartarINa / tasya nAradamiti dvitIyAntaM karma / tatra itinipAtayogAtmathamA / uktaM c| "yasminnarthe vidhIyante lakArAstaddhitAH kRtaH / samAso vA bhavedyatra sa uktaH prathamA ttH||" iti kArakaprakriyA // ( tattvadI0)-anyAkte prathameti // anyena uktam anyoktaM tasminkArye ityAdau pratyeka saMbadhyate / pratyekAbhiprAyAdekavacananirdezaH // kArye dvitIyA, anyokte prathamA // kartari tRtiiyaa| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (239) anyokte prathametyAdi // pacano'gniriti // pacyate'neneti karaNe yuT // dAnIya iti // dIyata'smai iti vigrhH|| upAdhyAyAditi // upa samIpe gatvA'dhIyate'smAdityupAdhyAyaH // pacyate'syAmiti pacanI // prApta Anando ya sa prAptAnandaH // UDhaH ratho yena saH // upahRtaH pazuryasmai saH // uddhRtaH odano yasyAH sA // pItamambaraM yasya // vIrAH puruSA yasmin / / kukuMmana raktam // mathurAyA AgataH // dhanaM vidyate yasya // dRSadvidyate yasyAH sA // asApratamiti // asAMpratamityasya na yujyata ityarthaH // idAnI dvikarmakodAharaNamucyate / "duhyAcpacdaNDradhipacchicibUzAsujimathmuSAm / karmayuk syAdakathita tathA syAnnIkRSvahAm // " duhAdInAM dvAdazAnAM tathA nIprabhRtInAM caturNAM karmaNA yadyujyate tadeva gauNa karmeti parigaNanaM kartavyamityarthaH etadarthakA anye'pi graahyaaH|| gAM dogdhi paya ityAdi // atra gorgauNatvaM pazcAdapekSaNAt / payaAdikaM tu mukhyamAdAvevApekSaNAt / karmaNi pratyayena tu duhAdInAM gauNaM nyAdInAM tu mukhyaM karmoktaM bhavati / gaurduhyate payaH / grAmamajA nIyate ityAdi / vyantAnAM kartari gAM dohayati payo gopena caitraH ||byntaatkrmnni gau>hyate payo gopena caitraNetyAdi // zrIvidyAnagarasthAyilokezakarazarmaNA / kRtAyAmiha TIkAyAM vibhaktyarthanirUpaNam // iti vibhaktyarthanirUpaNam // atha smaasaa| (samAsazcAnvaye nAnAm ) nAnAmanvaye sati samAso bhavati // cakArAtkRttaddhitadhAtusaMjJAprayojakapratyayA api // ( subodhinI)-samAsazcAnvaye nAnAm // nAmnI ca nAmAni ca nAmAni teSAM nAnAm / yadyapyavibhakti nAmeti saMketitam / tathApyatra nAmnAmiti vibhaktyantAnAmeva grahaNam / samAsapratyayayoH alukvacidityAdijJApakAt / atra vidhiritishessH| prathamAdyantAnAM padAnAM padayorvA'nvaye sati yo vidhiH sa samAsasaMjJo bhavati / cakArastvanuktasamuccayArthaH / tena padAnAmanvaye satyeva kRttaddhitadhAtusaMjJAprayojakapratyayA api bhavanti // samAni ekIbhUtAni padAni artho vA''sate yasminsa smaasH| "Asa upavezane' asmAdAdhAre ghaJ // samamekamarthamAsayanti dIpayantyasminsamudAye iti vA samAsaH / 'asa dIptau / ' JyantAdasmAtsvarAda ityAdhAre'pratyayaH // saMzliSTAni ekIbhUtAni padAni asyante uccAryante'sminniti vaasmaasH| AdhAre ghaa|| samAnAM saMzliSTAnAM padAnAmekatAmApannAnAmAsanamuccAraNamiti vA samAsaH / bhAve ghaJ // samasanaM samAso vA / saMpUrvAdasyaterbhAve ghaJ // anekapadasya ekapadAbhavana Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 240 ) siddhAntacandrikA | [ samAsapra0 ] mityarthaH // samasyate iti vA samAsaH / saMjJAyAmakartari ceti karmaNi ghaJ // anu antarmadhye yanti padArthA yasminnarthe ityanvayaH / iN gatAvasmAt svarAda ityprtyyH|| anu antaH padArthAnAmayanaM gamanamiti vA''nvayaH / ekArthIbhAvaH // anu sahAnyena yanti saMvandhaM labhante padAni yasminniti vA'nvayaH / svarAda ityAdhAre'pratyayaH // anu sahAnyena Iyante saMbandhaM prApyante padAnyasminniti vA'nvayaH // so'nvayo dvidhA vyapekSAlakSaNaH ekArthIbhAvalakSaNazceti / tatra vyapekSAlakSaNe vigrahavAkyameva / ekAthabhAvalakSaNe tu vRttireva / tatra svArthaparyavasAyinAM padAnAmAkAGkSAsaMnidhiyogyatveSu satsu yaH parasparasaMbandhaH sa vyapakSAlakSaNaH / viziSTakAryarUpaH ekArthIbhAvalakSaNaH // vizeSeNa gRhyate jJAyate vRttyartho'neneti vigrahaH / vigrahasya vAkyaM vigrahavAkyam / vigrahavAkyamapi dvidhA / laukikamalaukikaM ceti / prayogA hai pariniSThitaM sAdhu laukikam / yathA / rAjJaH puruSa iti / vyapekSAlakSaNaH saMbandho hyatraiva // apariniSThitaM prayogAnarhamasAdhu alaukikam / yathA rAjan as puruSa s iti / samAsasaMjJAdikaM cAsminneva pravartate iti // parArthAbhidhAnaM vRttiH / paraH svArthAdanyo yo'rthaH sa parArthaH / athavA svasmAt parasya zabdasya yo'rthaH sa parArthaH / tasyAbhidhAnaM pratipAdanaM parArthAbhidhAnaM sA vRttiH / kRttaddhitasamAsaikazeSayaGAdyantadhAturUpA iti paJca vRttayaH / vRttiravi dvidhA / jahatsvArthA'jahatsvArthA ceti / jahati svArtha padAni yasyAM sA jahatsvArthA / uktaM ca / "vRttau vartipadAnAmAnarthakyaM pade varNavat" iti / yathA vRSabha ityatra vRSazabdaH sukRtAdevacakaH bhazabdastu nakSatrANAM vAcakaH vRSabhapadaM tu balIvarde zaktam / zaktAvavayavAnAmAnarthakyam || evaM kavalazabde / ko vAdyAdevAcikaH / vo varuNavAcakaH / laH pRthivIvAcakaH / kavalapadaM grAse zaktam / zaktau teSAmAnarthakyam / tathA rAjapuruSazabdayoH pRthakzaktayorApe rAjasaMbandhini puruSe zaktiH tatra rAjapurupazabdayorAnarthakyam tadanyA'jahatsvArthA || ( tattvadI 0 ) - samAsazcAnvaye nAmnAmiti // samAni ekIbhUtAni padAni arthA vA Asate'sminsa samAsaH / AdhAre ghaJ // anu antaryanti padArthA yasminnarthe so'nvayaH / AdhAre svarAdaH nAmnAmiti bahuvacanAdvayorbahUnAM ca samAsaH / anvayo vyapekSA parasparApekSeti yAvat // cakArasyAnuktasamuccayArthatvAdanyavRttilAbho'pItyAha - cakArAditi // dhAtusaMjJAprayojaketi // dhAtusaMjJAM prayojayantIti te / yeSu satsu saMjJA bhavatIti bhAvaH te ca yaGAdayaH / te'pyanvaye satyeva bhavantIti bodhyam / yadyapi nAmasaMjJA vibhaktirahitasyaiva tathApyatra savibhakti - kAnAmeva samAsaH samAsapratyayayoriti lugvidhAnAt jJApakAt / atrAhuH / spaSTArthapadAnA miti tu noktam / pacati bhavati pazyati dhAvatItyAdAvanvaya satctvena samAsaprasaGgAt / sati ca tasmin yatheSTaM prayogo na syAt iti // atredaM vaktavyam / nAmnAmityupAdAnAt AkhyAtanirAkaraNamiti tvadabhimatam / evaM ca paryabhUSata pacatabhRjjatetyAdau kathaM samAsaH / atha 'nAmnAm' iti Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 ] TIkAdvayopetA / ( 241 ) yogaM vibhajya katipayatiGantottarapadaH samAsaH sa ca cchandasyeva / AkhyAtasyAkhyAtena kriyAsAtatyAdau ca samAsa iti cettadA tatra tatra tenaiva niyamena vidhAnAt anyatra prAptirvAra kiM tannirAkaraNAya padAntareNeti / yattu athArthavibhaktiviziSTAnAM padAnAM samAso nirUpyate ityuktaM prAcA tatrArthavaditi vyartham / vibhaktiviziSTatveneva tallAbhAt / kiMca vibhaktiviziSTAnAmityapi vyarthaM padagrahaNenaiva tadarthapratIteH / vibhaktyantaM padamityanena hi vibhaktiviziSTa - syaiva padasaMjJAvidhAnAt // ( pUrve'vyaye'vyayIbhAvaH) avyaye pUrvapade sati yo'nvayaH so'vyayIbhAvasaMjJakaH samAso bhavati // ( subodhinI ) - pUrve'vyaye'vyayIbhAvaH // avyaye pUrvapade sati padayoryo'nvaya ekArthIbhAvalakSaNaH so'vyayIbhAvasaMjJakaH samAso'sti || pUrvagrahaNAdevAvyayasya pUrvanipAto'vyayIbhAve / anyathA'vyaye ityeva siddhe kiM tena // ( tattvadI 0 ) - pUrve'vyaye'vyayIbhAva iti // pUrve ityasya grahaNasAmarthyAdavyayasyapUrvanipAtaH / vibhaktyAdyartheSu vartamAne evAvyaye pUrve satIti bodhyam / anyathA 'stidhana ityAdAvativyAptyApatteH // ( samAsapratyayayoH ) samAse vartamAnAyA vibhakteH pratyaye pare lugbhavati // nAmatvAtsyAdiH || ( subodhinI ) - samAsapratyayayoH // pratIyate kartRkarmAdyartho'neneti pratyayaH / iNa gatAvasmAt svarAd ityapratyayaH // athavA aya gatAvasmAtpacAdyapratyaye pratyayate pratyAyayatyarthamiti pratyayaH / antarbhAvitaJyarthaH // samAsazca pratyayazca samAsapratyayau tayoH / bhAve saptamIyam // samAse sati pratyaye ca sati vartamAnAyAH syAdirUpAyA vibhakteluk syAt // tataH kRttadvivasamAsAzceti nAmasaMjJAyAM syaadyutpttirbhvtiityrthH|| ( tattvadI 0 ) - samAsapratyayayoriti / atrAnvayAbhAve'pi nipAtanAdvandaH samAsaH / yadvA bhAve saptamIyam / tathA ca samAse sati pratyaye ca satIti bodhyam / pratIyate kartrAdyane - neti pratyayaH / iNU gatau / svarAdaH // nanUktArthAnAmaprayoga iti nyAyenaiva vibhakteraprayogo bhaviSyati / cazabdAderiva vRttau tadarthasyAntarbhAvAt / parArthAbhidhAnasyaiva vRttipadArthatvAtsamAsasya ca vRttyantarbhAvAt iti kimaneneti cetsatyam / rAjAzva ityAdau pratyayalakSaNena padakAryArthaM svAbhAvikyA api nivRtteH sUtreNa vidhAnAt // ( sa napuMsakam ) avyayIbhAvo napuMsakaliMgo bhavati // napuMsakasyeti hrasvaH // 16 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (242) siddhaantcndrikaa| [samAsapra0] (subodhinI)-sa napuMsakam / tacchabdena saMnihito'vyayIbhAvaH parAmRzyate / strI ca pumAMzca strIpusau / na strIpuMsAviti napuMsakam strIpuMsazabdasya puMsakabhAvaH sahAditvAnnipAtyate / napuMsakatvAnnapuMsakasyeti hrasvavidhAnam // (tattvadI0 )-sa napuMsakamiti // tacchabdasya pUrvaparAmarzitvAdavyayIbhAvo gRhyate / na strI na pumAniti napuMsakaM strIpuMsazabdasya puMsakamAvo nipAtanAtsahAditvAdvA / atrAhuH / sannidhAnAdevAnuvRttilAbhe siddhe spaSTArtha sagrahaNamiti dhyeyamiti / atredamavadheyam / kAryiNaH pUrvakathanamagrimasyaiva kAryatvavijJAnArthamavyayIbhAvAnuvRttAvapi viparItArthaprasaGgaH syAt / napuMsakaliMgamavyayIbhAvasaMjJa syAt iti / tannirAkaraNAya tacchabdasyAvazyakatvAt / / (avyayIbhAvAt ) vibhaktelRk / adhistri // (subodhinI)-avyayIbhAvAt // nanu anavyayamavyayaM bhavatItyavyayIbhAvaH / 'abhUtatadbhAve' iti ciH / jvalAderNa iti bhvternnprtyyH|| athavA anavyayasya avyayatvena bhavanamasminnekArthIbhAve iti avyayIbhAvaH / bhAve AdhAre vA ghaJ / evamanvarthasaMjJAvijJAnAt avyayAditi lukprAptirastyeva kimarthametat / maivam / tatpuruSAdisaMjJAvadasya anvarthatvAbhAvAt / tattve tu yogavibhAgo mA'stu / avyayIbhAvAdato'manata ityekayoge evAstu / lukU tu avyayAdityanena siddha eva / ato yogavibhAga eva jJApayatyatrAnvarthasaMjJA nAstIti / asmAdibhakteluk syAt // atha pANinisUtram / "avyayaM vibhaktisamIpasamRddhivyaddhayarthAbhAvAtyayAsaMpratizabdaprAdurbhAvapazcAdyathAnupUrvyayogapadyasAdRzyasaMpattisAkalyAntavacaneSu // " vibhaktyAdiSvartheSu vidyamAnamavyayamanvaye sati sivantena nAmnA saha samasyate // vibhaktyarthe'vyaye yathAstriyAmityadhistri / laukikavigrahavAkyamidam / saptamyarthasya dyotako'dhiH / strI Di adhi ityalaukikavigrahavAkyam / atra nipAtenokte'pyadhikaraNe samAsavidhAnasAmarthyAt saptamI / anyaistu striyamadhikRtyeti vyAkhyAtaM tadasat / adhihriitytraadhikRtetyrthsyaaprtiitH| kramAdamuM nArada ityabodhi sa ityAdI samAso na / itizabdasya prakRtaparAmarzakatvena karmatvamAtrAnabhidhAyakatvAt |evN ca vibhaktizabdaH saptamyAM paryavasyati // samIpArthe'vyaye ythaa| kumbhasya samIpamiti upakumbham // samayA grAmam / nikaSA laGkAm / ArAdanAdityatra tu nAvyayIbhAvo vinAdiyoge dvitIyeti RteAdiyoge paJcamIti ca vidhAnasAmarthyAt // ( tattvadI0 )-avyayIbhAvAditi // vibhajyate vivicya bodhyate kartRkarmAdyartho'nayeti vibhaktiH / yogarUDhatvAtkRtyAdiSu nAtivyAptiH / syAdeH sipa iti vA vaktumucitam / kumbhakAra ityatra tu dhAtoreva pratyayavidhAnAnna tyAderluk // adhistri iti // striyAm itIti Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 TIkAdvayopetA / (243) vigrahaH / nityasamAso'yam / asvapadavigrahatvAt / tathA coktam / avigraho nityasamAsos - svapadavigraho veti // vigrahazca dvividhaH / laukiko'laukikazca / pariniSThitatvAtsAdhuryaukikaH / prayogAnarho'sAdhuralaukikaH // ] ( ato'manataH ) adantAdavyayIbhAvAdvibhakteraluk / ataM varjayitvAmAdezaH / kumbhasya samIpamupakumbham // (subodhinI ) - ato'manataH // vizeSaNatvAttadantavidhiH adantAdavyayIbhAvAt / anata iti SaSThI / na at anat tasyA anato vibhakteramAdezaH syAt // ( tattvadI 0 ) - ato'manata iti // ata ityasya vizeSaNatvAttadantalAma ityAzayenAdantAdityuktam / alukkvacidityato'lugityanuvartate / tathA cavAkyabhedena vyAkhyAnam / nanu kiM vAkyabhadenobhayavidhAnam amAdezasyaiva lugbAdhakatA'stu iti cenna / TAdAvamAdezAbhAve lukpravRttera nivAryatvApatteH / amUvidhAnaM tu sarvAdezArtham / anata ityekavacanaM tvavyayIbhAvasyaikavacanAntatvAbhiprAyeNa / sarvavacanAntatvapakSe tu anata ityAdyupalakSaNaM vacanatrayasyApi // ( vA TAGayoH) adantAdavyayIbhAvATTaGiyorambA // upakumbham - upakumbhena vA kRtam / upakumbham - upakumbhe vA nidhehi || anataH kim / upakumbhAt // matrANAM samRddhiH sumadram / yavAnAnAM vyRddhiduryavanam / makSikANAmabhAvo nirmakSikam / himasyAtyayo'ti himam / nidrA saMprati na yujyate ityatinidram | harizabdasya prakAza iti itihari / viSNoH pazvAdanuviSNu / rUpasya yogyamanurUpam | arthamarthaM prati pratyartham | zaktimanatikramya karoti yathAzakti / hareH sAdRzyaM sahari / sahAdeH sAdiriti sahasya saH / jyeSThasyAnupUrvyeNetyanujyeSTham / cakreNa yugapatsacakram / sadRzaH sakhyA sasakhi / kSatrANAM saMpattiH sakSatram / tRNamapyaparityajya satRNamatti / agnigranthaparyantamadhIte sA // ( subodhinI ) - vA TAGoH // kutracidbhavati kutracinna bhavatIyaM vyavasthitavibhASA | tasya AzrayaNAt sumadram unmattagaGgamityAdau saptamyA nityamevA'm // samRddhyarthe yathA / RddherAdhikyaM samRddhiH / madrANAM dezavizeSANAM samRddhiH sumadram / uttarapadArthaprAdhAnye tu tatpuruSo'pi bhavati / samRddhA madrA iti sumadrA // vRddhayarthe yathA / vigatA RddhiyRddhiH / yavanAnAM vyRddhiriti duryavanam / iha teSAmRddhyabhAve Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 244 ) siddhAntacandrikA | [ samAsapra0 ] samAsaH // arthAbhAve yathA / makSikANAmabhAva iti nirmakSikam / saMsargAbhAve'yaM samAsaH // atyaye yathA / himasyAtyayo dhvaMsa iti atihimam | asaMpratyarthe yathA / saMpratItyavyayamidAnImityarthe / yujikriyAntarbhAveNa naJsamAsaH sautro bodhyaH / nidrA saMprati na yujyate ityatinidram | zabdaprAdurbhAve yathA / harizabdasya prakAza, iti itihari / SaSThyantena harizabdena saha prakAzArthasyetizabdasya samAsaH / viSNoH pazcAditi anuviSNu / pazcAcchandasya tu nAyamavyayIbhAvo bhavati / tataH pazcAt sraMsate iti bhASyaprayogAt / sati cAtrAvyayIbhAve pazcAcchabdasya pUrvanipAtaH syAdityarthaH // yathArthe yathA / yogyatAvIpsApadArthAnativRttisAdRzyAni yathArthAH / tatrAnurUpatA yogyatA / rUpasya yogyamiti anurUpam // padArthAnAM vyAptumicchA vIpsA / arthamarthaM pratIti pratyartham / samAse vIpsAyA antarbhAvAnna dviH / vIpsArthakapratiyoge dvitIyAvidhAnAt vAkyamapi // padArthAnatikramaH padArthAnativRttiH / zaktimanatikramyeti yathAzakti // hareH sAdRzyamiti vakSyamANena sahAdeH sAdirityanena sahasya sAdezaH / sahAre || AnupUrvyArthe yathA / anupUrvasya bhAva ityAnupUrvyam / bhAve tatvayaNa iti yaN / jyeSThasyAnupUrvyeNeti anujyeSTham // yaugapadye yathA / cakreNa yugapatsamakAlamiti sahAderityanena sahasya saH / sacakram // sAdRzye yathA / yathArthatvenaiva siddhe punaH sAdRzyagrahaNaM guNabhUte'pi sAdRzye yathA syAdityetadartham / sadRzaH sakhyA iti sahAderityanena sahasya saH / sasakhi || saMpattau yathA / anurUpa AtmabhAvaH saMpattiH / kSatrANAM saMpattiriti sahAderityanena sahasya saH / sakSatram // sAkalye yathA / tRNamapyaparityajyeti sahAderiti sahasya saH / satRNam / sAkalyenAtti ityarthaH // antavacane yathA / ucyate tadvacanam antasya vacanam antavacanaM tasmin / agnizabdo'gnipratipAdakagranthe vartate / asvapadavigraho nityasamAso'yam / agnigranthaparyantamiti sAni adhIte // / 1 ( tattvadI 0 ) - vATADayoriti || avyayIbhAvAditi kim / kRSNazritena / adantAtkim / adhistri / vetyasya vyavasthitatvAzrayaNAtsumadramunmattagaGgamityAdau saptamyA nityamambhAvaH / upakumbhamiti // kumbhasya samIpe ityarthaH / vyRddhiriti / vigatA RddhiH vyRddhiH|| atyaya iti || atyayo dhvaMsaH // nidretyAdi / asaMpratyarthenAtizabdenAnyayIbhAvaH / tatra asaMpratItyasya saMpratyabhAva ityarthamuktavatopabhogyavastuno yo vartamAnaH kAlastasyaiva niSedhaH kriyata ityuktaM kenacittanna / nahi bhUtale ghaTo nAstItyanena hi bhUtala niSedhaH kenaciddUrI kriyate // ( yathA'sAdRzye // ) yathAzabdaH sAdRzye na samasyate // yathA hari - stathA haraH // Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samAsapa0] ttiikaadvyopetaa| (245) (subodhinI)-yathA'sAdRzye // asAdRzye eva yayAzabdaH samasyate / sAdRzye iti yathArthe iti vA prAptaM niSidhyate / yathA haristathA haraH / yathAzabdo harerupamAnatvaM dyotayati // (tattvadI0)-yathA'sAdRzya iti asAdRzya iti chedaH / yathAzabdasyAvyayatvAdeva siddhe sUtrArambhasAmarthyAt / yogyatAvIpsApadArthAnativRttisAdRzyAni ythaarthaaH| yogyatA anurUpatA / vIpsApadArthAnAM vyAptumicchA / padArthAnativRttiH padArthAnatikramaH / udAharaNAni tu pUrvamevoktAni // (avadhAraNArtha yAvati ca ) avadhAraNArthe yAvacchabde prayujyamAne yo'nvayaH so'vyayIbhAvasaMjJakaH samAso bhavati // yAvantaH zlokAH tAvanto 'cyutapraNAmA yAvacchokam // . (subodhinI)-avadhAraNArthe yAvati ca // yAvacchabdasyAvyayatvAdeva siddhe niyamArthamidam / avadhAraNe eva yAvadavyayaM samasyate nAnyasminnathe / "yAvattAvacca sAkalye'vadhau mAne'vadhAraNe" ityamaraH // yatparimANaM yeSAM te yAvantaH / etatkiMyattadbhaya iti vtuH| yattadetadAmityAtvam / tatsarimANaM yeSAM te tAvantaH / taddhitAntena vigrhH| samAsastvavyayenaiva / asvapadavigraho'yam // avadhAraNe kim / yAvadattaM tAvad bhuktam / nAvadhArayAmi kiyanmayA bhuktamiti // (tattvadI0 )-avAdhAraNArthe yAvati ceti // nizcayArthe yAvacchabda ityarthaH // yAvacchokamiti // taddhitAntena vigrahaH / samAsastvavyayenetyasvapadavigraho'yam / tathA ca / yAvacchabdasyAvyatvAdeva siddha niyamArthamidamavadhAraNe eva yAvadavyayaM samasyate nAnyasminiti / "yAvattAvacca sAkalye'vadhau mAnevadhAraNe " ityanekArthatvAnniyama upapadyate // avadhAraNe kim / yAvaddattaM tAvadbhuktam / nAvadhArayAmi kiyanmayA bhuktamiti // (kacidanavyayapUrvapado'pyavyayIbhAvaH) unmattA gaMgA yasmin deze ityunmattagaMgam / zAkasya lezaH zAkaprati / akSeNa viparItaM vRttamakSapari / zalAkayA viparItaM vRttaM zalAkApari ekapari // (subodhinii)-vcidnvyypuurvpdo'pyvyyiibhaavH|| anyapadArthe syAyantaM nadIvAcibhiH saha nityaM samasyate saMjJAyAm / unmattA gaGgA yasmin / puMvadeti puMvadbhAvaH / tata unmattagaGgaM dezaH / bahuvrIhyarthe avyayIbhAvaH / nityasamAso'yam // lezArthena pratinA saha syAdyantaM nityaM samasyate / " lavalezakaNANavaH " Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (246) siddhaantcndrikaa| [ samAsapra0] ityamaraH // zAkasya leza iti zAkaprati // akSazalAkAsaMkhyAH pariNA nityaMsamasyante / dyUtavyavahAre parAjaye evArthe / akSaNa viparItaM vRttamiti akSapari / pUrva yathA vRttaM tathA na vRttamityarthaH // zalAkayA viparItaM vRttamiti zalAkApari // ekena viparItaM vRttamiti ekapari / ete nityasamAsAH // (vacidvA) apvissnnoH| apaviSNu / pariviSNoH / pariviSNu / bahirvanAt bahirvanam / prAgvanAt prAgvanam / AmukteH Amukti / Ayamim anyagni / pratyagnim pratyagni / vanasya samIpamupavanam / gaMgAmanu anugaMgam / tiSThanti gAvA yasminkAle sa tiSThadgu // AyatIgavam / pAre gaMgAyAH pAregaMgam |mdhye gaMgAyAH madhyaMgaMgam // ityAdayo nipaatyaaH| khale yavA yasmin kAle khaleyavam / dvau munIvaMzyau dvimuni / trimuni vyAkaraNasya / sapta gaMgAH samAhRtAH saptagaMgam / dviyamunam // (subodhinI)-atha vaikalpikAH samAsAH // kvacidvA // apaparivahiraJcUttarapadAH paJcamyA saha samasyante vA // apaparI varjanArthako grAhyau // bahiyoge tu Rte. AditvAt paJcamI sA sarvatra na / karasya karabho bahiH" ityamaroktaH // aJcadhAturuttarapadaM yasya so'JcuttarapadaH / yathA / prAgvanamiti // maryAdAbhividhyarthakAG paJcamyantena vA samasyate / Amukti saMsAraH / AbAlaM hribhaaktiH|| abhipratI AbhimukhyArthako cihnavAcinA saha vA samasyete / abhyAni zalabhAH patanti / atra lakSyalakSaNabhAve vinAditvAt dvitIyA // dairghyasamIpArthako'nuzcigavAcinA SaSThayantena saha vA samasyate / vanasya samIpamiti anuvanam azanirgataH / lakSaNabhUtasya vanasya samIpaM gata ityarthaH // gaGgAyA anu iti anugaGgaM sen|| gaGgAdairghyasadRzadaiyopala. kSitetyarthaH // samAmAbhAve gaGgAmanu / vinAditvAt dvitIyaiva / samAse tu vidhyarthatvASaSThI tiSThanti gAvo yasminkAle sa tiSThaddha dohanakAlaH / goriti hrsvH| nipAtanAcchatRpratyayaH // Ayantyo gAvo yasminkAle sa AyatIgavaM sandhyA / nipAtanATTapratyamaH vo'vityav puMvadbhAvAbhAvazca ||khle yavA yasmin kAle sa khaleyavam / saptamyA alug nipAtanAt / iha bahuvrIhi viSaye avyayIbhAvaH // pAramadhya. zabdau SaSThayantena vA samasyete edantatvaM cAnayonipAtyate / gaGgAyAH paramiti pAregaGgam / gaGgAyA madhyAmati madhyegaGgam / pakSe SaSThItatpuruSo'pi / gaGgAyA pAramiti gaGgApAram / evaM gaGgAmadhyam / vAkyamApa / gaGgAyAH pAram / gaGgAyA madhyamiti / baMzyavAcinA saha saMkhyA vA samasyate / vaMzaH saMtAnaH sa dvividho vidyayA janmanA ca / tatra bhavo vaMzyaH / dvau munI vaMzyo pANinikAtyAyanAviti dvimuni / trayo Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (247) munayo vaMzyA iti trimuni / vyAkaraNasyeti sambandhe SaSThI / anyapadArthaprAdhAnyavivakSAyAM tu trayo munayo vaMzyA yasmistrimuni / bahuvrIhirevAyam // janmanA vaMzyo yathA / ekaviMzatirbhAradvAjA vaMzyA iti ekaviMzatibhAradvAjam // nadIvAcinA saha saMkhyA samasyate / samAhArArthe / sapta gaGgAH samAhRtAH iti saptagaGgam / / yamune samAhRte iti / puMvadveti puMvadbhAvaH / dviyamunam / dvigorapavAdo'yamavyayIbhAvaH // (tattvadI0 )-ityAdayo nipAtyA iti // sahAditvAditi bhAvaH // ( TADakAH) samAse sati Ta a Da ka ityete pratyayA bhavanti // zaradaH samIpamupazaradam // prativipAzam // (subodhinI )-atha samAsAntapratyayAnAha / samAsasya samAsottarapadasya vA caramAvayavAH samAsAntA ityarthaH // ttaaddkaaH|| Tazca azca Dazca kazca te TADakAH samAse ityanuvartate / TakAra IvarthaH / akAro'dantatvaphalakaH / DaSTilopArthaH / kaH zravaNArthaH na tvitsaMjJakaH / prayojanAbhAvAt // avyayIbhAve zaradAdibhyaSTapratyaya eva / zarad vipAz anasa manasU upAnaha diva himavat anaDuG diza dRza vizU cetas catur tya tad yad kim ete zaradAdayaH / zaradaH samIpamiti upazaradam / TaH / vipAzaM pratIti prativipAzam / vinAditvAt pratiyoge dvitIyA / "vipAzA tu vipAT striyAm" itymrH|| (tattvadI0)-TADakA iti // Tazca azva Dazva kazca te TADakAH / samAsazcAnvaya ityato. 'nuvRttaM samAsa iti saptamyA vipariNamyata ityAha-samAsa satIti // samAse cikIrSite nAmnaSTAdayo bhavantIti bodhyam / tato vibhaktiM vidhAya TAdyantena smaasH| tena samAsasyAntAvayavASTAdayaH / tatazcopazaradamityAdAvavyayIbhAvasyAdantatvAdvibhakteram sidhyati / anyathA avyayIbhAvAt paratvenAkArasyAdantatvAbhAvAnnAm siddhayediti bhAvaH / TastvIbarthaH / rAjagavItyAdau ityavyayIbhAvaH // (jarAyAjaras ) upajarasam / akSi prati pratyakSam // akSNaH paraM parokSam / parazabdasya paras / parokSa iti jJApakAt // anvakSam / uparAjam // klIve vA'nlopazca // upacarmam-upacarma // jhasAntAdvA / upasamidham-upasamit // nadyAdizyo vA // upanadam-upanadi / ityavyayIbhAvaH // (subodhinI)-jarAyA jaram / / avyayIbhAve jarAzabdasya jarasAdezaSTapratyayazca / / jarAyAH samIpamiti upajarasam / TaH / pratiparamanubhyo'kSizabdAdavyayIbhAve Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (248) siddhaantcndrikaa| [samAsapra0] TaH / akSipratIti pratyakSam / yasyetIkAralopaH // akSNaH paraviSaya iti parokSam / parasya parasAdeze sasya visarge ca kRte'to'tyurityutvam / otve edoto'ta ityallopaH / parokSam // akSNo yogyam iti samakSam // akSNaH pazcAditi anvakSam // annantAdavyayIbhAvAH / rAjJaH samIpamiti uparAjam // no veti TilopaH // Atmani iti adhyAtmam // vaikalpikaM TapratyayamAha // avyayIbhAve nAntanapuMsakAdgirizabdAt jhasapratyAhArAntAt nadIpaurNamAsyAgrahAyaNIbhyazca vA TaH / carmaNaH samIpamiti upacarmam-upacarma // gireH samIpamiti upagiram-upagiri / samidhaH samIpamiti upasamidham-upasamit ||ndyaaH samIpamiti upanadam // napuMsakasyeti hrasve upanadi paurNamAsyAH samIpamiti upapaurNamAsama-upapaurNamAsi // AgrahAyaNyAH samIpamiti upAgrahAyaNam-upAgrahAyaNi // ityvyyiibhaavH|| ( amAdau tatpuruSaH ) dvitIyAyante pUrvapade sati yo'nvayaH sa tatpuruSasaMjJaH samAso bhavati // grAmaM prApto graampraaptH| kRSNazritaH / kuupptitH|graamgtH| khaTvArUDhaH / muhUrtasukham / duHkhAtItaH / grAmagamI / annabubhukSuH / dAtreNa chinnam dAtracchinnam / mAsena pUrvo mAsapUrvaH / maatRsdRshH| pitRsadRzaH / mASonam / vaasklhH| aacaarnipunnH| guDamizraH / mAsAvaraH |hritraatH / nakhabhinnaH / dadhyodanaH / guDadhAnAH / yUpAya dAru yUpadAru // arthasya vizeSyaliGgatA / dvijAyAyaM dvijArthaH sUpaH / dvijArthA zATI / dvijArtha payaH // bhUtabaliH / gohitam / gosukham / gorakSitam / caurAdbhayaM caurabhayam / sukhApetaH / duHkhApoDhaH / vyaaghrbhiitH| rAjJaH puruSaH rAjapuruSaH / vijayAjakaH / devapUjakaH // (subodhinI )-amAdau ttpurussH|| am Adiryasya so'mAdistasminnamAdau pratyaye supparyante pratyayagrahaNe tadantagrahaNAmIta paribhASayA'mAdyante dvitIyAdyanta pUrve ityanuvartate pUrvapade sati yo nAmnAmanvayaH sa tatpuruSasaMjJaH syAt / pUrva ityuktatvAta dvitIyAdyantasya pUrvanipAtazca // zritAtItapatitagatAtyastaprAptApannagaminbubhukSubhiH saha dvitIyAntaM samasyate / zritAdiSvApannAnteSu gatyarthAdakarmakAditi katariktaH zyAdInAM gativizeSavAcitvAt // kRSNaM zrita iti kRssnnshritH| aktAviti SaSThIniSedhaH / karmaNi ktapratyaye tu kRSNaH zrito yeneti bahuvrIhireva / tatra ca bahuvrIhau vize. paNa saptamyantaktAntAnAmiti zritasya pUrvanipAte samAsAntakapratyaye ca zritakRSNaka Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (249) iti // duHkhamatIta iti duHkhAtItaH / atipUrvakAdigaH krtriktH|| 'pata gatau' curAdiradanto'smAtkartari kta kUpapatitaH // graamgtH| tuhinamatyastaH iti tuhinaatystH| atyAso vyatikramaH so'pi gativizeSa eveti kartariktaH // sukhpraaptH|| duHkhApannaH // grAmaM gamIti graamgmii| gamerinirityauNAdiko bhaviSyatkAle iniH| bhaviSyatyakasyeti sUtreNa SaSThIniSadhAkarmaNi dvitIyA // annaM bubhukSurita annabubhukSuH / sAntA'zaMsabhikSibhya ityupratyayaH // dvitIyAntaH khaTvAzabdaH kAlavAcI ca ktAntena samasyate / khaTvArUDhA jAlmaH / nityasamAso'yam / "jAlmo'samIkSyakArI syAt" itymrH|| mAsaM pramita iti maasprmitH| 'mAG mAne' kartari ktH|| atyantasaMyAge dvitIyAnta: kAlavAcI syAdyantena samasyate // muhUrta sukhamiti muhUrtasukham / kAlAdhvanoriti dvitIyA // tRtIyAntaM tadarthakRtaguNavacanena saha samasyate / guNamuktvA yo dravyamuktavAn sa guNavacanaH / kartari yuT / guNazcAtra 'sattve nivizate' ityAdilakSaNalakSito gRhyate / chinnamastyasminniti chinnam / dAtreNa chinnamiti dAtracchinnam / karaNe tRtIyA / 'chidira dvaidhIkaraNe / ' asmAdbhAve kte chinnazabdaH kriyArUpApanne guNe vartitvA pazcAt chinnamastyasminniti chinnamityastyarthe lakSaNayA tadvati dravya vartate iti guNavacanaH / tRtIyAntaM pUrvasadRzasamonArthakalahanipuNamizrazlakSNAvaraiH saha samasyate / tulyArthayAge iti samasadRzayoge tRtIyA / anyoMge tu samAsavidhAnasAma rthyAt tRtIyA / hetau tRtIyA vA // mAsena pUrva iti mAsapUrvaH // mAtrA sadRza iti mAtRsadRzaH // pitrA sama iti pitRsamaH // mASeNa unam iti mASonam // mASaNa vikala iti mASavikalaH // vAcA kalaha iti vaaklhH|| AcAreNa nipuNa iti AcAranipuNaH // guDena mizra iti guDamizraH // AcAreNa zlakSaNa ityAcArazlakSNaH // mAsena avaro'rvAgiti mAsAvaraH / tRtIyAnte kartRkaraNe kRdantena saha bahulaM samasyate / hariNA trAta iti haritrAtaH / kaNi ktaH / kartari tRtIyA // nakhaibhinna iti nkhbhinnH| kaNi ktaH / karaNe tRtIyA // vAtena chedyam iti vAtacchedya tRNam / zakyAthai yH||kaaken peyeti kAkapeyA nadI / zakyAthai yaH // bahulagrahaNAt kvacinna / dAtreNa lUnavAn / hastena kurvan // saMskArakadravyavAcakaM tRtIyAntamannena saha samasyate / dadhnA upasikta Adana iti ddhyodnH| upasakakriyAdvArA'nvayaH / "bhissA strI bhaktamandhAnamodano'strI" ityamaraH // guDena mizrA dhAnAH guDadhAnAH / mishrnnkriyaadvaaraa'nvyH| "dhAnA bhRSTayave striyAm" ityamaraH // tadarthArthavalihitasukharakSitaiH saha caturthyantaM samasyate / yUpAya dAru iti yUpadAru / tAdarthaM caturthI // arthena nityasamAso vizeSyaliGgatA ca etadvArtikAbhAve tu vikalpAdhikAgat pakSe dvijAyArtha ityapi syAt / dvandvatatpuruSayoH parapadasyaiveti vakSyamANena sarvatra pu~lliGgaprayogazca syAdarthazabdasya pu~lliMgatvAdata idamuktama // bhUtebhyo Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (250) siddhaantcndrikaa| samAsapra0 ] baliriti bhUtabaliH // gobhyo hitamiti gohitam // gobhyaH sukhamiti gosukham / / gobhyo rakSitamiti gorakSitam // bhayabhItabhItibhIbhirapetApoDhamuktapatitApatrastaizca saha paJcamyantaM samasyate / caurAdbhayamiti caurabhayam // evaM vRkabhItaH // siNhbhiitiH|| rAjabhIH // sukhAdapeta iti sukhApetaH // evaM kalpanApoDhaH // cakramuktaH // svrgptitH|| taraGgApatrastaH iti // rAjJaH puruSa iti rAjapuruSA-saMbandhe SaSThI / rAjan as puruSa si ityalaukikavigrahe samAse kRte samAsapratyayayoriti vibhakte ki antarvatinI vibhaktimAzritya padatvAnnAno no lopaziti nalopaH // yAjakAdibhiH saha SaSThayantaM samasyate / yAjakapUjakaparicArakapariveSakasnAtakAdhyApakotpAdakahotRpotRbhartRnaptRgaNakA yAjakAdayaH // (tattvadI0 )-amAdau tatpuruSa iti // am Adiryasya sa amAdiH pratyayaH supparyantaH / 'pUrve'vyaye' ityataH pUrve ityanuvartate / am dvitIyaikavacanameva gRhyate na tvamo gatyAdikartRvAcI vyAkhyAnAt / tasya ca pratyayatvAtpratyayagrahaNe ca tadantalAbhaH ityAzayenAha-dvitIyAdyanta iti // yattu vAsudevena am AdiyeSAM te amAdaya ityuktvA dvitIyAdyAH saptamyantA vibhaktayastAsAM cetyAdyuktaM tadavicAraiH puMlliMgasya samAsArthatvena strIliMgasya vizeSyatvAnucitatvAt / bahuvacanAntavigrahasyAyuktatvAcca / / (kvacitSaSThI na samasyate ) nRNAM dvijaH / satAM SaSThaH / kAkasya kArNyam / phalAnAM suhitaH / idameSAM zayitam / apAM sraSTA / odanasya pAcakaH / bhavataH zAyikA // ( subodhinI)-kvacitSaSThI na samasyate // nirdhAraNe yA SaSThI sA na samasyate // nRNAM dvija ityatra kriyAguNajAtisaMjJAbhiriti sssstthii|| pUraNaguNatRttyathaiH saha SaSThayantaM na samasyate / pUraNArthe satAM SaSThaH / SaNNAM saMkhyAnAM pUraNaH SaSThaH / SaTkatikatipayacaturya iti thaT // guNArthe / kAkasya kAryam / kRSNasya bhAvaH kArNyam / anityo'yaM guNena niSedhaH / saMjJApramANamarthagauravaM buddhimAnyamityAdinirdezAt // phalAnAM suhitastRptaH / karaNe SaSThI // tRtIyAsamAsastu syAdeva // adhikaraNavAcinA ktena SaSThI na samasyate / idameSAmAsitaM gataM bhuktaM vA / sthairyagatibhakSaNArthebhya ityadhikaraNe ktH| eSAmiti kartari SaSThI // vartamAnAdhArArthaktasyetyanena karthakAbhyAM akAbhyAM saha SaSThI na samasyate / apAM sraSTA / odanasya pAcakaH / tRvuNAviti kartari tRvuNapratyayau / apAmiti odanasyeti ca kartRkAryayorityanena karmaNi SaSThI // kartRSaSThyantamakena saha na samasyate / bhavataH zAyikA / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra. ] ttiikaadvyopetaa| (251) AdhAre vuNa pratyayo bhavatIti / kartari SaSThI // vartamAnArthaktena saha SaSThI na samasyate / rAjJAM mato buddhaH pUjito vA / rAjJAmiti kartari sssstthii|| (kvacidamAdyantasya paratvam ) rAyamatikAnto'tirAH / nAvamatikrAnto'tinauH / pUrva bhUto bhUtapUrvaH / kAyasya pUrvaH pUrvakAyaH / aprkaayH| adhrkaayH| uttarakAyaH / ahno madhyaM mdhyaahnH| saayaahnH| madhyarAtraH / pazcimarAtraH / arddhapippalI // (subodhinI)-kvacidamAdyantasya prtvm|| tatpuruSe kvacidamAdyantasya padasya paranipAto bhavati // rAyamatikrAnta iti atiraaH| atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayeti smaasH| rai sbhi' itynenaakaarH|| pUrva bhUta iti bhUtapUrvaH // pUrvAparAdharottarAvayavA ekasaMkhyAvayavinA samasyante / kAyasya pUrva iti pUrvakAyaH // kAyasyAparA deza: aparakAyaH // kAyasyAdharo deza iti adhrkaayH|| kAyasyottaro dezaH iti uttrkaayH|| ekadezaH kAlavAcinA smsyte| ahno madhyamiti mdhyaahnH| rAjAhaHsakhibhya iti TaH / no vetyupadhAlopaH // ahnaH pUrva iti pUrvAhaH // ahnaH sAya iti saayaahnH| syatarghatri avasAnavacanaH sAyazabdaH ||raatremdhymiti madhyarAtraH // rAtre: pazcimamiti pshcimraaH| TADakA itynenaaprtyyH|| napuMsako'rddhazabdo'vayavinA saha samasyate / "pusyo'dai sameM'zake" itymrH||arddh pippalyA iti arddhapippalI / dvandvatatpuruSayoriti paravalliGgatvAt strItvam / bhASye tu arddhapippalIti karmadhAraye uktam / samudAye dRSTAH zabdA avayaveSvapi vartante iti nyAyAt // ( tattvadI0 )-kvacidamAdyantasyeti // antyasvarAdiSTiriti jJApakAditi bhAvaH / / ante bhavo'ntyaH / svareSu antyaH antyasvaraH / sa Adiryasya saH // (kvacidvA) dvitIyaM bhikSAyAH dvitIyabhikSA-bhikSAdvitIyam / tRtIyabhikSA-bhikSAtRtIyam / caturthabhikSA-bhikSAcaturtham / turIyabhikSA-bhikSAturIyam / jIvikAprAptaH-prAptajIvikaH / aapnnjiivikH-jiivikaapnnH|| __ (subodhinI )-kvacidvA // dvitIyatRtIyacaturthaturyANyekadezinA saha samasyante amAdyantasya paranipAtazca vA // dvitIya bhikSAyA iti dvitIyabhikSA-bhikSAdvitIyam // tRtIya bhikSAyA iti tRtIyabhikSA-bhikSAtRtIyam // caturthe bhikSAyA iti caturthabhikSA-bhikSAcaturtham // turIyaM bhikSAyA iti turIyabhikSA-bhikSAturIyam // dvitIyAntasya prAptApannayoH parayorvA paranipAtaH / jIvikAM prApta iti jIvikAprAptaH / prAptajIvikaH / anyArthe iti hasvaH / dviguprAptApanneti vakSyamANena paravalliGgaM na // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 252) siddhaantcndrikaa| [samAsapra0 ] (tattvadI0)-prAptajIvika iti // tatpuruSasaMjJAvidhisAmarthyAttathA vyavahAro'numAtavyaH / sa ca dvandvatatpuruSayoH parapadasyaiva liGgamityAdi tasya ca jJApakasiddhatvAt jJApakasiddhaM na sarvatreti vacanAdatra na parasya liGgam // (parimANavatA saha samasyate'mAyantasya paranipAtazca tatpuruSe) ( subodhinI )-parimANavatA saha samasyate'mAdyantasya paranipAtazca tatpuruSe // parimIyate paricchidyate yena tatparimANaM parimANamasyAstIti parimANavAn / tena yasya hi jananAdUrvaM mAso jAtaH sa mAsajAta ucyate / iha vigrahe SaSThInirdiSTasya prAdhAnyaM dyotayituM yasyetyuktam / yadyapi mAso jAto yasyeti bahuvrIhiNA'pi siddhayati bahuvrIhau kacinnati ktAntasya pUrvanipAtaniSedhAt / tathApi jAtacato mAso yasyeti sa mAsajAtavAnityAdyarthamidam // (samAse kvacidaikapadyaM NatvahetuH ) zarANAM vanaM zaravaNam / AmrAgAM vanamAmravaNam / plakSavaNam / zUrpaNakhA // (subodhinI) samAse kvacidaikapadyaM nntvhetuH|| ekapadasya bhAva aikapadyam / samAse kvacit Natvasya heturasti // zarANAM vanamiti zaravaNam // AmrANAM vanamiti AmravaNam // plakSANAMvanamiti plakSavaNam // shuurpnnkhaa| atra sNjnyaayaaNnntvm|| __ (kvacidvA ) mASavApiNau-mASavApinau / vrIhivApANi-vrIhivApAni / vrIhivApaNa-vrIhivApena / surApANam-surApAnam / akSeSu zauNDo'kSazauNDaH // (subodhinI)-kvacidvA // kvacitsamAse NatvaM vA bhavati // mASAn vAraMvAra vapatIti mASavApI / 'bahulamAbhIkSNye' iti NiniH // brIhInvapatIti kArye'NityaNa // vrIhivApaM tAni vrIhivApANi / NatvAbhAva vrIhivApAnIti // brIhIna vAraMvAraM vapatIti vrIhivApaH tena vrIhivApeNa / NatvAbhAve vrIhivApeneti // zauNDadhUrtakitavavyADapravINasaMvItAdhyantarapaTapaMDitakuzalanipuNasiddhazuSkapakvabandhaiH saha saptamyantaM samasyate / akSeSu zauNDaH pravINa iti akssshaunnddH|| (pAtresamitAdayo nipAtyAH) paatresmitaaH| gehshuurH| gehenardI / (subodhinI)-pAtresamitAdayo nipaatyaaH|| pAtresamitAdayaH zabdA nindArthe nipAtyante // pAtresamitAH / bhojanasamaye eva saMgatA bhavanti na tu kArye / sampU. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (253) vAdiNaH ktaH // gehenardI / 'narda shbde|' asmANNiAniH / saptamyA alugatra / eSAM samAsAntare pravezo na bhavatItyarthaH // (tattvadI0)-pAtresamitA iti // bhojanasamaya eva saMgatA na tu kAryakAla ityarthaH / atra saptamyA aluk // (natri) nani pUrvapade sati yo'nvayaH sa tatpuruSasaMjJaH samAso bhavati // (subodhinI )-naji // dvau nau prsjypryudaasaarthko| paryudAsArthakasya natra ekArthIbhAva smaasH| vyapekSAyAMtu vAkyameva bhavati / prasajyapratiSedhArthasya tu kriyayaivAnvayo na naamnaa| ananvaye'pi kvApi nAmrA smaasH| iNa tanyakartarIti jJApakAt / kartari na bhavatIti tdrthH| tenAsUryapazyA rAjadArA ityAdi siddham / tadanyataviruddhatadabhAvA iti trayo northaaH| "tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tdlptaa|| aprAzastyaM virodhazca narthAH SaTa prkiirtitaaH||1||" iti kecit / ythaa| abraahmnnH|apaapm / anazvaH / anudarA kanyA / apazavaH / adharmaH / naisamAso hi arthAbhAve'vyayIbhAvena saha vikalpyate / adrutAyAmasaMhitamiti vArtikaprayogAt // (tattvadI0 )-najIti // paryudAsaprasajyArthatvena no dvividhtvaatpryudaasaarthsyottrpdenaanvyaatsmaasH| vyapekSAyAM vAkyamapi / prasajyArthasya tu kriyayaivAnvayAduttarapadenAnvayAbhAvAna samAsaH // nanvevamasUryapazyAni mukhAnItyAdau kathaM samAsa iti cetsatyam / iN tanyakartarItyatra hi nahi kartarItyarthAtprasajyArthasya samAsadarzanAdananvaye'pi kvacitsamAsaH // (nA) samAse naJo nasyAdezaH // dharmaviruddho'dharmaH / jJAnaviruddhamajJAnam / saMzayasyAsaMbhavo'saMzayaH // ( subodhinI)-nA // na a iti cchedaH // AkhtAtAnte pare'pi samAse najo nakArasyA'dAdezo bhavati nindArthe // apacasi tvaM jAlma / kutsitaM pacasItyarthaH // (tattvadI0 )-nA iti // na a iti cchedaH // atra najItyanuvartate ityAha-naJa iti|| JakArasyAnubandhatvAdakArasyAkArAdeze prayojanAbhAvAtsarvAdezaH / naJsamAsastu pratipadokto'pi naanuvrtte| avighnamityAdyavyayIbhAve'vidya ityAdibahuvrIhau caavyaapteH|pribhaassaayaastvnitytvaat|| (ansvare) samAse natro nasyA'n syAtsvara // ashvaadnyo'nshvH|| (subodhinI )-ansvare // anazva ityatra jhno hrasvAditi dvitvaM tu na anapIti nirdezAt // ( tattvadI0 )-anazva iti // anapItyAdiliGgAt jhno hrasvAditi dvitvaM na / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 354 ) siddhAntacandrikA | [ samAsapra0 1 ( niranubandhakasya tu nAnau ) nAkaH / nakSatram | nakraH / nAsa tyau / naikadhA // ( subodhinI) - niranubandhakasya tu nAnau // niranubandhakasya azva an ca Anau tau na bhavataH / sAnubandhakasya tu bhavata ityarthaH // namrANUna pAnnavedAnA satyAnamucinakulanakhanapuMsakanakSatranakranAkanaikadhAzabdeSu nazabdena samAsaH / na bhAjate iti nabhrAT kivantaH // na pAtIti napAt / zatrantaH // na vettIti navedAH / asupratyayAntaH // satsu sAdhava iti satyAH / NyapratyayaH / na satyA asatyAH / na asatyAH nAsatyAH // na muJcatIti namuciH / nAmyupadhAtkiriti kiH // na kulamasyeti nakulaH // na khaM chidramasyeti nakhaH // na strIpuMsau iti napuMsakaH / strIpuMsayoH puMsakabhAvo nipAtanAt // na kSaratIti nakSatram / 'kSara saMcalane / ' bhvAdi: / nivAsagatyostudAdiH / anayoH kSatramiti nipAtyate / na kAmatIti naH / DapratyayaH // na akamasminniti nAkaH // na ekadhA naikadhA // iti tatpuruSaH // yn ( tatvadI 0 ) - niranubandhakasyeti // nirgato'nubandho yasyeti niranubandhakaH / tasyetyarthaH / lakSyAnusArAcca vyavasthA / tasya samAso nityaH // iti tatpuruSaH // ( cArthe dvandvaH) samuccayAnvAcayetaretarayogasamAhArAzvArthAH // tatrezvaraM guruM ca bhajasveti pratyekamekakriyAbhisaMbandhaH samuccayaH // baTo bhikSAmaTa gAM cAnayeti krameNa kriyAdvaya saMbandho'nvAcayaH || militayorekatrAnvaya itaretarayogaH // saMhatiH samAhAraH / tatrAdyayorna samAso'styananvayAt // (subodhinI ) - cArthe dvandvaH // casyArthazcArthaH / jAtAvekavacanam / cArthAzcatvAraH / pratyekamekakriyAbhisaMbandhaH samuccayaH / ekamekaM pratIti pratyekam / parasparaM nirapekSasyAnekasyaikakriyAyAmanvaya ityarthaH / tvamIzvaraM guruM ca bhajasvetyatra bhajanakriyAyAm IzvaravaH pratyekaM saMbandhAtsamuccayaH / ekakriyAyAmityupalakSaNam / tena parasparanirapekSasyAnekasyaikasmin saMbandhinyanvayaH samuccaya ityarthaH / rAjJo gajazcAzvazvA dravye dravyayoH samuccayaH / paTaH zuklo raktazcAtra dravye guNayoH samuccayaH / raktaH paTaH kambalazcAtra guNe dravyayoH samuccayaH / aneke ekasminsamuccIyate iti samuccayaH // krameNa kriyAdvayasaMbandho'nvAcayaH / parasparanirapekSasyAnekasya kriyAiye'nvayo'nvAcayaH / yadaikasyaprAdhAnyAt tadanurodhena tvitaradanvAcIyate tadA'nvAcayaH / yathA / bhikSATa gAM cAnayetyatra bhikSATanasya pratAnatA gavAnayanasya tvAnuSaGgikatA militayormilitAnAM vaikakriyAnvaya itaretarayogaH / parasparasApekSakasyAnekasyaikakri Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 ] TIkAdvayopetA / ( 255 ) yAyAmanvaya itaretarayogaH // saMhatiH samAhAraH / parasparasApekSasyAnekasya samUharUpeNAnvayaH samAhAra ityarthaH // cArthe indvasasAso bhavati / dvau dvAvarthI abhidadhAtye kosminniti dvandvaH / bahUnAmapyupalakSaNamidam / nanu dvandvasaMjJAyAH kiM prayojanam / ucyate / dvandvatatpuruSayoH parapadasyaiva liGgamiti dvandve'lpasvarapradhAne kArokArAntAnAM pUrvanipAta iti 'RtAM indre' pUrvapadasyA''tvamityAdi ca prayojanam // AdyayoH samuccayAnvAcayayoH samAso na / parasparasAhityAbhAvAt / anyayoH samAhAretaretarayogayoH samAso'sti / parasparasAhitya sattvAt / itaretarayoge sAhityaM vizeSaNaM dravyaM vizeSyam / samAhAre tu sAhityaM pradhAnaM dravyaM vizeSaNaM sAhityapradhAnatvAdekavacanam // ( tavadI 0 ) - cArthe dvandva iti // casthArthazcArthastasmin / jAtAvekavacanam / cArthAnAha - samuccayetyAdi / yadA parasparanirapekSAH padArthAH ekasminsaMbandhini samuccIyante tadA samuccayaH / tatsvarUpa nirupapannAnvaya yogyatvAbhAvAtsamAsAbhAva ityAhatatreti // teSvartheSvatyarthaH / IzvaraM bhajasva guruM ca bhajasvetyekasyA eva bhajanakriyAyA IzvaragurubhyAM pratyekaM saMbandhAtsamuccayaH / yadA tvekasyAprAdhAnyAttadanurodhena tvitaradanyAcIyate tadA'nvAcayaH / tadAha - baTo bhikSAmaTeti / atra pradhAnaM bhikSATanaM gavAnayanaM tvapradhAnam / adarzanAdvAmanAnayannapyatyeva mikSAM bhikSAmanaTaMstu na gAmAnayati / aTannapi nAnviSya gAmAnayati // militayoriti // parasparasApekSayoravayavaprAdhAnyena eka kriyAyAmanvayaH ityrthH|| saMhatiriti // parasparasApekSANAmevAvayavabhedatirodhAnena saMhatirUpeNAnvaya ityrthH|| tatrAdyayoriti // samuccayAnvAcayayorityarthaH / ananvayAditi // anvayaH parasparasApekSatvaM tadabhAvAdityarthaH // ( indre'lpasvarapradhAne kArokArAntAnAM pUrvanipAtaH ) paTuzva guptazva paTuguptau / abhizva mArutazva agnimArutau / bhoktRbhogyau / dhavakhadirau / indrAzvarathAH / tApasaparvatau // (subodhinI)- dvandve'lpasvarapradhAnekArokArAntAnAM pUrvanipAtaH // dvandve 'lpasvarazabdasya pUrvanipAtaH // yathA dhavazca khadirazca dhavakhAdirau / samAsenoktArthatvAccazabdAprayogaH || ( tattvadI 0 ) - pUrvanipAta niyamamAha - dvandva iti // alpasvaratvaM samasyamAnapadApekSayA // paTuzceti // samAsaneoktArthatvAcca zabdAprayogaH / anekaprAptAvekasya niyamaH // hariguruharAH // (indre svarAdyadantasya pUrvanipAtaH ) IzakRpaNau // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (256) siddhaantcndrikaa| [ samAsapra0] (subodhinI)-dvandve svarAdyadantasya pUrvanipAtaH // svara Adiryasya sa svarAdiH / at ante yasya so'dantaH / svarAdizvAsAvadantazca svarAdyadantastasya / / Izazca kRSNazca IzakRSNau // bahUnAM dvandva niyamo na / indrAzvarathA:-azvarathendrA vaa|| pradhAnasya pUrvanipAto yathA tApasazca parvatazca tApasaparvatau // bhoktA ca bhAgyazca bhoktRbhogyau // ikArokArAntAnAM pUrvanipAto yathA / paTuzca guptazca paTuguptau / agnimArutau // (tattvadI0 )-svarAdyadantasyeti // svara Adiryasya sa svarAdiH / at ante yasya so'dantaH / sa cAsau sa ceti sa tasyetyarthaH / / (devatAdvandve pUrvapadasyAkAraH ) indrAbRhaspatI / amAviSNU // (subodhinI )-devatAdvandve pUrvapadasyAkAraH // indrazca bRhaspatizca indrAbRhaspatI / agnizca viSNuzca agnAviSNU // (tattvadI0 )-devatAdvandve pUrvapadasyAkAra iti // yattu prAcA devatAdvandve pUrvapadasya dIrgha ityuktam / yacca tadvAsudevena vyAkhyAtaM devatAvAcakAnAmanyo'nyadvandvasamAse pUrvapadAntyasvarasya dIrgho vaktavya ityartha iti / tatsarvamanAkaratvAdupekSitam // tathA ca pANiniH'devatAdvandve ca' ihottarapade pare AnaG / amAviSNU ityAdAvAtvamevoktavAn // (kvacina ) abhivAyU / ( subodhinI ) kvacina // devatAdvandve pUrvapadasyAtvaM na bhavati kvacit // agnivAyU vAyvanI vA // (tattvadI0 )-kvacinneti / / jJApakasiddhaM na sarvatretyukteH / jJApitaM caitat dvandvasaMjJAsA. marthyAt / anyathA cArthatvenaiva vyavahAraH syAt // iti dvandvaH // (IdagneH somavaruNayoH ) (subodhinI )-IdagneH somavaruNayoH // AtvasyApavAdo'yam / devatAbande pUrvapadasya agnerIt syAt somavaruNayoH pryoH|| / (agnyAdeH somAdInAM sasya SaH ) agnISomau / anIvaruNau // (subodhinI )-agnyAdeH somAdInAM sasya SaH // agnISomau / Adiza. ndAt agniH stUyate'sminnityadhikaraNe kvim / agniSTut yajJavizeSaH // agnInAM stoma iti agniSTomaH somayajJasya saMsthAsvAdyasaMsthA / jyotiSTomaH / ayaassttomH| aGguliSaGgaH / bhIruSThAnamityAdi // prANitUryasenAGgAnAM dvandva ekavat / prANitUrya Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (257) senAnAmaGgAni prANitUryasenAGgAni teSAm / aGgazabdaH pratyekamanveti indAnte zrUyamANatvAt / prANyaGgAnAM prANyaMgaiH saha senAMgAnAM senAMgaiH saha yo dvandvaH sa ekavadbhati / ekena dvande tvekavadbhAvo na / yathA / mArdagikAzvArohI / prANyaMge dantAzca oSThau ca dantoSTham / tUryAge mRdaMgavAdana zilpamasyetyartha ikapratyayaH / Nito veti vRddhiH // praNuvanti stuti kurvantyananati paNavo gaaynptthH| 'Nu stutau' asmAtsvarAda ityprtyyH| propasargasya nipAtanAdephalope nasya Natve ca paNava iti / paNavavAdanaM zilpamasyetIkapratyayaH / mArdagikazca pANavikazca mArdagikapANavikam // senAMge rathena caranti iti rthikaaH| caratItyartha ikaH / rathikAca azvArohAzca teSAM samAhAro rathikAzvAroham // nanu samAhArasyaikatvAdekave siddhe kimathemidam ucyate / prANyaMgAdInAM prANyaMgAdibhiH samAhAra eva yathA syAditi niyamArthamiti // prANivarjajAtivAcinAM kSudrajantUnAM ca dvande ekavat / dhAnAzca zaSkulyazca tAsAM samAhAro dhAnAzaSkuli // prANinAM tu viTzUdrAH // dravyajAtirevAtra grAhyA / tena rUparasAvityAdau na / yUkAzca likSAzca yUkAlikSam // vibhASA vRkSamRgatRNadhAnyavyaJjanapazuzakunyazvavaDavapUrvAparAdharottarANAm / vRkSAdisaptAnAM bhedakAnAM paryAyANAmazvavaDavatyAdInAM trayANAM ca dvanda ekavadvA // bhUtAzca azokAzca teSAM samAhArI bhUtAzokam-bhUtAzokAH // ruravazca pRSatAzca teSAM samAhAro rurupRSatamrurupRSatAH // kuzAzca kAzAzca teSAM samAhAraH kuzakAzam-kuzakAzAH // vrIhayazva yavAzca teSAM samAhAro vrIhiyavam-vrIhiyavAH // dadhi ca ghRtaM ca tayoH samAhArA dadhighRtam-dadhivRte // gAvazca mAhiSAzca teSAM samAhAro gomhissm-gomhissaaH|| zukAzca bakAzca teSAM samAhAraH zukavakam-zukabakAH // azvazca vaDavA ca tayoH samAhAro'zvavaDavam-azvavaDavI / azvavaDavayoIndraH / pUrvA ca aparA ca tayoH samAhAraH puurvaaprm-puurvaapre| adharA ca uttarA ca tayoH smaahaaro'dhrottrm-adhrottre|| kalasenAvanaspatimRgazakunikSudrajantudhAnyatRNAnAM bahuprakRtidvanda ekavat / eSAM bahuvacanAntA prakRtiH kAraNaM yasya sa bahuprakRtiIncha ekavadbhavatIti niyamyate / badarANi ca AmalakAni ceti badarAmalakam / prANivarjajAtItyanena ekavadbhAve prApte niyamaH // rathikAzcAzvArohAzceti rathikAzvAroham / senAGgatvAnnitye ekavadbhAve prApta niyamaH // plakSAzca nyagrodhAzceti plakSanyagrodham / vibhASA vRkSeti vaikalpike ekavadbhAve prApta niyamaH // ruravazca pRSatAzceti rurupRSatam // zukAzca bakAzcati zukabakam / vibhASeti vaikalpike ekavadbhAve prApte niyamaH // nakulaparyantAH kssudrjntvH|| yUkAzca likSAzceti yUkAlikSam / kSudrajantUnAmityekavadbhAve prApta niyamaH ||vriihyshc yavAzcati vrIhiyavam // kuzAzca kAzAzceti kuzakAzam / atrApi vibhASeti vaikalpike ekavadbhAve prApta niyamaH / dviprakRtau ekavacanAntayoIyoH prakRtyordvandve Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (258) siddhaantcndrikaa| [samAsapra0 ] nAstyekavadbhAva ityarthaH // badarAmalake rathikAzvArohI plAnyagrodhau rurupRSatau zukabakau yUkAlikSe trIhiyavau kuzakAzAviti // RtA dvande pUrvapadasyAtvamiti vakSyamANenAtvam / 'udgAtRnapta' itynenaar| hotApotArau // 'paJca' ityanenAr / mAtApitarau // putre ceti vakSyamANenAtvam / pitAputrau // mAtarapitarau nipAtyau / mAtRzabdasyAraGAdezo nipAtyate udIcAmAcAryANAM mate // tyadAdIni ziSyante sarvaiH zabdai sahoktau / sarvaiH zabdaiH sahoktAni tyadAdIni ziSyante'nyAni padAni lupyante dvande ityrthH|| (samAhAre ekavadbhAvaH) ( subodhinI)-samAhAre ekavadbhAvaH // ekavadbhavanamityekavadbhAvaH // .. (ekatve dvigudvandvau ) napuMsakaliGgau bhavataH // pANipAdam / mArdaGgikapANavikam / rathikAzvAroham / padakakramakam / badarAmalakam / zazakuzapalAzam // (subodhinI )-ekatve dvigudvandvau // ekatve vartamAnau dvigudvandvau napuMsakaliGgau bhavataH // ekatve kim / paJcakapAlAH puroDAzAH // paravalliGgApavAdo'yaM vidhiH // pANI ca pAdoM ca teSAM samAhAraH pANipAdam // mAddeGgikazca pANavikazca tayoH samAhAro mAIGgikapANavikam // rathikAzca azvArohAzca teSAM samAhAro rathikAzvAroham // padAnyadhIte iti padakaH / kramamadhIte iti kramakaH / kprtyyH| padakazca kramakazca tayoH samAhAraH padakakramakam // badarANi ca AmalakAni ca teSAM samAhAro badarAmalakam // zazAzca kuzAzca palAzAzca teSAM samAhAraH zazakuzapalAzam // atha smaasaantprtyyaaH| cavagontAt daSahAntAcca TaH smaahaare| vaaktvcm| vAsrajam / zamISadam / vAtviSam / chatropAnaham // samAhAra kim / pravRTzaradau / ahaHpUrvAdrAtrizabdAdaH smaahaare|ahshc rAtrizca tayoH smaahaaro'horaatrH| rAtrAhAhAntA iti puMstvam // iti dvandaH // ( saMkhyApUrvI dviguH ) taddhitArthe / paJcakapAlaH // (subodhinI)-saMkhyApUrvo dviguH // saMkhyA pUrvA yasya sa saMkhyApUrvaH samAso dvigusaMjJo bhavati // samAsasaMjJAphalaM samAsapratyayayoriti / dvigusaMjJAphalamekatve dvigudvandvAviti // dvau gAvau zabdo yasminnityanvarthasaMjJAvalAt dvayoreva : dvigasamAhAre dvigAvekavadbhAvaH / taddhitArthe dvigau tu naikavadbhAvaH / kiMtu vizeSanighnatA // paJcasu kapAleSu saMskRtaH puroDAzaH / saMskRtArthe'N / luga bahutve kvacidityatra kvacidraha Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (259) NAt dvigoluMganapatye / dvigonimittasyA'napatyArthasya svarAdestaddhitasya lugvaktavya ityartho bodhyH| pnyckpaalH|| (tattvadI0)-saMkhyApUrvI dviguriti // saMkhyA pUrvA yasya saH / saMkhyAzabdena ca tadvAcakapadamucyate / tathA ca saMkhyAvAcakapadayoryo'nvayaH sa samAsasaMjJo dvigusaMjJazcetyarthaH // samAhAre'ta Ibityasya vakSyamANatvAt samAhAre evAyamiSyate taddhitArthe ca / yattattarapade vetyuktvA paJca gAvo dhanamasyeti vigRhya paJcagavadhana iti siddhaye vAsudevAdibhiH pANinIyAnusAraNottarapadaviSayatvamapyasyoktam / tadihAnupayogItyupakSitam / tatra tasya svarArthatvAt svarasyAtrAvyutpAdanAt / paJcAnAM gavAM samAhAraH paJcagavam / TADakA ityaH / etaddhanamasyeti dvigugarbhabahuvrIhiNA gatArthatvAcca / atrAhuH / dvayoH putro dviputraH / dvau ca daza ca dvAdaza / dvau putrau yasya sa dviputra ityAdau paratvAttatpuruSadvandvabahuvrIhisaMjJA bhavantIti / atredamavadheyam / dvigusamAsasya samAhArataddhitArthayoreva vidhAnAdatra tadabhAvAdevAprAptau kiM paratvAnudhAvanaklezeneti vibhAvyam // pazcakapAla iti // paJcasu kapAleSu saMskRtaH paJcakapAlaH puroDAzaH // evaM caturo vedAnadhIte caturvedaH / atra sNskRtaadissvnnaadiH| tasya lugbahutve kvaciditi luk / yadvA taddhitArthasya dvigunaivoktatvAttaddhitArthayoraprayogaH // ( samAhAre'ta Ip dviguH ) samAhAre'tha dviguH samAso bhavati tato'kArAntAdIp pratyayaH // dazAnAM grAmANAM samAhAro dazayAmI / paJcAni // (subodhinI)-samAhAre'ta IyU dviguH // samAharaNaM smaahaarH| bhAve ghaJ / samAhAre rAzIkaraNe'rthe dviguH samAso bhavati / adantAt dvigoH striyAmIp // dazAnAM grAmANAM samAhArA dshgraamii| yasyetyalopaH // nanu viprakIrNAnAmekatra rAzIkaraNaM smaahaaraarthH| sa ca dazAnAM grAmANAM na saMbhavati / ucyate / ekakriyAyAM samanvayAt buddhayA rAzIkaraNasya saMbhavAt / udAharaNam / paJca agnayaH samAhRtA iti paJcAgni / / (tattvadI0)-samAhAre'ta Ipa dviguriti // sa auttarAdharya rAzIkaraNaM smaahaarH|| dazagrAmIti // nanu viprakIrNAnAmekatra rAzIkaraNaM samAhArArthaH / sa ca grAmANAM na saMbhatIti cet ekakriyAyAM samanvayAd buddhayA rAzIkaraNasaMbhavAt // (kacina ) paJcapAtram / caturyugam / tribhuvanam // AbantAhA // paJcakhaTTI-paJcakhaTam // (subodhinI -kvacinna // kvacidadantAt dvigorIp na syAt // paJcAnAM pAtrANAM samAhAraH paJcapAtram // catuNI yugAnAM samAhAraH caturyugam // trayANAM bhuvanAnAM samAhAraH tribhuvanam // samAsAntAnagre vakSyAmi // iti dviguH / / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (260) siddhaantcndrikaa| [samAsapra0] (tattvadI0 )-atra vaurguNAdityato vetyasyAnuvRttastasya ca vyvsthittvaat-kvcitreti|| ekApUpamityatra tu daridrasyaikasminnanekatvAropeNAropitabahutvAzraye samAhAre dviguH // trilokanAtha ityAdau tu vyavayavo lokastrilokastannAtha ityevaM prakAraH // iti dviguH // (bahuvrIhiranyArtha) anyapadArthe yo'nvayaH sa bhuvriihisNjnyH|| (subodhinI)-bahuvrIhiranyArthe // bahuvrIhirityasya pUrvoccAraNasAmarthyAdanyapadArthAbhAve'pi bahuvrIhiH kutracidbhavati // yathA do vA trayo vA vitrAH / paJca vA SaT vA pnycssaaH|| dvau vA daza vA dvidazAH // trayazca daza vA tridazAH // DapratyayAntAnetAnagre pravakSyAmi / padAnAM samAsavidhAnAdanyazabdena padaM gRhyate / anyasya samasyamAnapadAdbhinnasya padasyArthaH anyArthastasmin / amAdAvityasyAnuvartanAt dvitIyAdyantaM vizeSaNaM kartavyam / atra hi dvitIyAdyantapadena prakRtyarthopasarjanakaH pratyayArthaH karmAdibhirabhidhIyate / prathamAntena tu prAtipadikArthamAtram yadyapi trikapakSe saMkhyA pratyayArthastathApi tasyAH prakRtyarthe prati vizeSaNatvAnna prakRtyarthopasarjanakaH pratyayArthaH prathamAntasyAsti / evaM ca dvitIyAntAdyarthe iti sthitam / tathA parizeSAt samasyamAnaM prathamAntameva labdham / aprathamAvibhaktyarthe bahuvrIhiriti samA* nAdhikaraNAnAmiti ca phalitam / anekaM prathamAntamaprathamArthe'nyArthe vartamAnaM samasyate sa bahuvrIhiH / samasyamAnapadetarapadArthe samasyamAnapadAnAmanvayo bhuvriihirityrthH|| kaNThekAla ityAdistu bahuvrIhau vizeSaNasaptamyantaktAntAnAmiti jJApakAdbhavatItyarthaH / ataH saH dvidhA / samAnAdhikaraNa eva vyadhikaraNastu kutracit sambhavati samAnAdhikaraNe vaiyadhikaraNyasyAnyAyyatvamityuktatvAt / kizca bahuvrIhitatpu. ruSayorviSayavibhAgo yathA vijJAyeta etadarthaM sUtre'nyagrahaNaM kRtam / dvitIyAdyantamanyapadArtha krameNodAharati / prAptamudakaM yamiti samAsoktatvAt karmAdau prthmaa| prAptodako grAmaH / uDho ratho yena sa UDharathonaDvAn / upahRtaH pazuryasmai sa upahRtapazU rudraH / uddhata odano yasyAH sA uddhataudanA sthAlI / pItam ambaraM yasya sa pItAmbaraH / vIraH puruSo yasmin sa vIrapuruSo grAma iti / / (tattvadI0 )-bahuvrIhiranyArthe iti // anyasya samasyamAnapadAdbhinnasya padasyArthaH anyArthastasmin / yadvA / anyasyAH prathamAbhinnAyA vibhaktararthaH anyArthastasmin / yadvA tantrA. dinA ubhayamapi / tathA cAprathamArthe bahuvrIhiH // ( bahuvrIhau vizeSaNasaptamyantaktAntasadisaMkhyAnAM pUrvanipAtaH) bahu dhanaM yasya sa bahudhanaH / astidhanaH / lambakarNaH / kaNThekAlaH / vahegaDuH / kRtakaTaH / sarvapriyaH dviputraH // Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 1 TIkAdvayopetA / ( 261 ) ( subodhinI ) - bahuvrIhau vizeSaNasaptamyantattAntasarvAdisaMkhyAnAM pUrvanipAtaH // bahuvrIhau vizeSaNaM saptamyantaM ktAntaM ca pUrvaM prayojyam / vizeSaNaM yathA / bahudhanaH // astIti sattArthe'vyayam / asti dhanaM yasya so'stidhanaH // lambau karNau yasya sa lambakarNaH // saptamyantaM yathA / kaMThekAlaH / vahegaDDuH / saptamyA aluga // ktAntaM yathA / kRtaH kaTo yena sa kRtakaTaH // sarvAdiH saMkhyA ca yathA / bahuvrIhau sarvAdigaNaH saMkhyA ca pUrvaM prayojyA / sarvaH priyo yasya sa sarvapriyaH / dvau putrau yasya sa dviputraH // triputraH // ( tattvadI 0 ) - bahuvrIhi saMjJAprayojanaM pUrvanipAtaniyamamAha - bahuvrIhAviti // sarvAdisaMkhyayostu saMkhyAyAH / tryanyaH // saMkhyayostvalpIyasyAH / dvitrAH || bahudhana iti // ataguNasaMvijJAno'yam || tasyAnyapadArthasya guNAH vizeSaNAni samasyamAnapadArthAH kAryabhAktvena saMvijJAyante'sminniti tadguNasaMvijJAnasvadanyo'tadguNasaMvijJAnaH // astidhana iti // asta tibantapratirUpakamavyayam / samAse bhinnAM zaktiM manvAnAnAM vaiyAkaraNAnAM mataM draDhayituM vAkyasamAsayoH zAbdabodhe bhedaH pradazyate / tathAhi / prAptamudakaM yamityasya yatkarmakaprAptikartR udakamiti bodhaH // prAptodaka ityasya udakakartRkaprAptikarmIbhUto grAma iti bodhaH // evaM prAptAnandaH // UDho ratho yenetyasya yadAzrayavahanasAdhyadezAntaraprAptyAzrayo ratha iti bodhaH // UDharatha ityasya tu rathakarmakavahanAzrayo'zvaH // chinnaH vRkSo yenetyasya yatkaraNakadvaidhIbhAvAzrayo vRkssH| chinnavRkSa ityasya vRkSAzrayadvaidhIbhAvAnukUlavyApArAzrayaH kuThAraH // upahRtaH pazuryasmai ityasya yaduddezyakopa haraNAzrayaH pazuriti / upahRtapazurityasya tu pazukarmakopahAroddezyo rudraH / evaM dattAH sUryaH // uddhRtamannaM yasmAdityasya yavadadhikoddharaNAzrayonnamiti bodhaH // udUdhRtAnna ityasyAnnakarmoddharaNAvadhiH kaTAhaH // pItamambaraM yasyetyasya yatsaMbandhi pItAbhinnamambaramityarthaH // pItAmbara ityasya tu pItAbhinnAmbaraH svAmItyarthaH / evaM citragurityasya // vIrAH puruSA yasminnityasya yadAdhArasattAzrayavIrAbhinnAH puruSA iti bodhaH // vIrapuruSa ityasya tu vIrAbhinnapuruSasattAzrayo grAma iti // ( kvacinna ) candrazekharaH / padmanAbhaH / dantajAtaH / UrubhinnaH // ( subodhinI ) - kvacintra // bahuvrIhau kvacidvizeSaNasaptamyantattAntAnAM pUrvanipAto na bhavati // candraH zekhare yasya sa candrazekharaH // padmaM nAbhau yasya sa padmanAbhaH / TADakA ityanenApratyayaH // dantA jAtA yasya sa dandajAtaH // UrU bhinnau yasya sa UrubhinnaH // ( tattvadI 0 ) - kvacineti // jJApaka siddhasyAsArvatrikatvAditi bhAvaH // ( kvacidvA ) priyaguDaH / guDabhiyaH / AhitAgniH / agnyAhitaH / asyudyataH / udyatAsiH / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 262 ) siddhAntacandrikA | [ samAsapra0 ] ( subodhinI ) - kvacidvA // bahuvrIhau kacidvizeSaNasaptamyantattAntAnAM vA pUrvanipAto bhavati // priyo guDo yasya sa priyaguDaH / guDapriyo vA // AhitaH agniyaina sa AhitAgniH / agnyAhito vA // asirudyato yena sa udyatAsiH / asyudyato vA // ( naJaduH subhyaH prajAmedhayorasuk ) aprajAH / durmedhAH / suprajAH // (subodhinI ) - naJaduH subhyaH prajAmedhayorasukU // najAdibhyaH parAbhyAM prajAmedhAbhyAmasukU pratyayaH syAdbahuvrIhau // na prajA yasya saH / nA ityanenAdAdezaH / asukUpratyaye yasya lopa ityAlopaH / atvasoriti dIrghaH / aprajAH // duHprajAH // suprajAH || amedhAH // durmedhAH // sumedhAH / alpamedhasa iti kAzikA | (tattvadI 0 ) naJduH subhya iti // nanduHsubhyaH parayoH prajAmedhAzabdayora sugAgamo bahuvrIhAvityarthaH // aprajA iti // na prajA yasyeti vigrahe'suki yasyetyAlope atvasoH sAviti dIrghe rUpasiddhiH / etacca prAcAmanurodhena / vastutastu prajAmeghAbhyAmasityeva vaktumucitam / tathA cAs pratyaya eva na tvAgamaH / etena yadyapyasuka ukArAnubandhatvAdUtrito numiti num prApnoti tathApi vA''dIpoH zatrurityato vAnukarSaNAnneti vAsudevoktiH pratyuktA // (dharmAdan ) sudharmA / rUpavatI bhAryA yasya // ( subodhinI ) - dharmAdan // dharmazabdAdan pratyayaH syAt dvipadabahuvrIhau // suSThu dharmo yasya sa sudharmA // nanu akAro vyarthaH napratyayenaiva rUpasiddhariti cet / ucyate / dharmaM karotyAcaSTe veti dharmanAmno JirDitkaraNe iti JyantAt kvipi dharmiti / paramo dharma yasya ekadezavikRtasyAnanyatvAt an / sa paramadharmA / ityAdyarthamakAroccAraNaM bodhyam // ( tatva 0 ) - O diti // kevalAtpUrvapadAtparo yo dharmazabdastadantAdbahuvrIheranpratyaya ityarthaH // kevalAtkim / paramaH svo dharmo yasyeti tripade bahuvIhau mA bhUt / yattu vAsudeve - noktam / kevalAtyadAdyaH kevalo dharmazabdastasmAdanupratyayo vaktavya ityarthaH // teneha na / paramaH svo dharmaH paramaH svadharmo vA yasya sa paramasvadharma ityatreti tanna / Adye paramasva isyasya karma - dhArayeNaikapadyAtkevalamastyeva / ante dharmazabdasya kevalavizeSaNatvaM vyartham / dharmazabdasya bahutrIhyavayavI bhUtapUrvapadAtparatvasyAbhAvAt / uktaM ca dIkSitairapi saMdigdhasAdhyadharmetyAdau tu karmavArayapUrvapado bahuvrIhiH / evaM paramasvadharmetyapi sAdhveveti // ( anyArthe ) strIpratyayAntasyAnyArthe vartamAnasya hrasvaH // ( subodhinI ) - anyArthe | anyArthe gauNatvaM vartamAnasya strIpratyayAntasya nAmno hrasvo bhavati // strIpratyayasyati kim / atilakSmIH | aticamUH // gauNatve kim / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ra mAsa0] ttiikaadvyopetaa| (263) rAjakumArI / brahmavidyA // kiMca napuMsakAtsyamoTuMgityato lugityanuvartya vAkyabhedena vyAkhyeyam / tathAhi anyasya tadvitasyArthe vartamAnaM yat strIpratyayAntaM tadavayavasya strIpratyayasya luk syAt / yathA paJcabhiH paTvIbhiH krItaH paJcapaTuH // paJcabhirtIhmaNIbhiH krItaH paJcabrAhmaNaH // paJcabhirindrANIbhiH krItaH paJcendraH // paJca AnAyyo devatA asyeti paJcAgniH // paJca manAyyo devatA asyeti paJcamanuH // atra hi saMkhyApUrvo dvigurityanena taddhitArthe dviguH / tato'Na pratyayaH / tasya luga bahutve kvacidityanena lukU taddhitArthe gauNasya strIpratyayasyAnena luk kriyate ityarthaH // rUpavatI bhAyoM yasyati laukikavigrahaH // (tattvadI )-anyArthe iti // anyasyArthaH anyArthastasmin / vartamAnasyetyadhyAhArye kArakavibhaktaH kriyAnvayasya niyamAt / hrasvo vetyato hrasvAnuvRttaH svarasyati labhyate / tricaturorityataH striyAmityanuvRttaM tacca vihitavizeSaNamityAzayenAha-strIpratyayAntasyetyAdi / / anyArthe kim / rAjakumArI // strIpratyayAntasyeti kim / atilakSmIH / strIpratyayAntasyeti samAsavizeSaNAdvidyAphalamityAdau na hrasvaH / na cAtrAnyArthatvameva kathamiti cecchRNu / anyArthavRttitvaM hi gauNatvam / taccAtrApyamtyeva / atrottarapadArthasyaiva prAdhAnyAtpUrvapadArthasya gauNatvasvIkArAt / vetyasyApyanuvRttestasya ca vyavasthitatvAzrayaNAbahuzreyasItyAdau na / yattu prAcoktaM strIliGgasyeti / yacca vAsudevana vyAkhyAtaM tricaturoH striyAmityato vibhaktivipariNAmena striyA iti SaSThayantamanuvartate iti / tanna / atilakSmIrityAdAvativyApteH // (puMvadvA) samAse samAnAdhikaraNe strIliGge pare pUrvasyoktanapuMsakasya strIliGgasya puMliGgasyeva rUpam // rUpavadbhAyaH // uktapuMskasya kim / chaayaadvitiiyH| gnggaabhaaryH|| (subodhinI)-puMvadvA // uktaH pumAn yena taduktapuMskaM tasyoktapuMskasya strIvAcakapratyayAntasya nAmnaH puMvAcakasyeva rUpaM bhavati samAnAdhikaraNe strIliGga samAsasya caramAvayave rUDhamuttarapadaM tasminnuttarapade sati // ekavibhaktyantAnAm ekArthaniSThatvaM samAnAdhikaraNatvam // kiMca yadyatra uktaH pumAn yena taduktapuMskamityucyate tahi kuTIbhAryaH / droNIbhArya ityAdAvatiprasaGgaH syAt / kuTIdroNIzabdAbhyAmarthAntare pulliMgasyApyuktatvAt / tathA ca / "kuTaH koTe zilAkuTTe ghaTe gehe kuTI surA / citragucche kumbhadAsyoH kUTaM pUrayantrayoH" iti haimaH // "droNaH pArthagurau kAke mAne droNI tu nIvRti / naubhede zailasaMdhau ca" iti haimaH // uktapuMskasyeti kim / chAyAdvitIyaH // gaMgA bhAryA yasya sa gaMgAbhAryaH / atrAnayonityastrItvam / alaulikavigrahe rUpavatI sa bhAryA s iti 'anyArthe' ityanena hrasvaH / puvvetyneneponivRttiH|| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (264) siddhaantcndrikaa| [samAsapra0] ( upratyayAntasya na ) vaamoruubhaayH|| (subodhinI)-pratyayAntasya na // uktapuMskasya upratyayAntasya strIliMgasya puMvadbhAvo na bhavati samAnAdhikaraNe strIliMge pare // vAmorUH bhAryA yasya sa vAmorUbhAryaH / saMhatizaphalakSaNavAmasahitasahAderityUpratyayaH / / ( pUraNArthapratyayAnte priyAdau ca na) kalyANI paJcamI yAsAM rAtrINAM tAH kalyANIpaJcamA rAtrayaH / kalyANIpriyaH // (subodhinI)-pUraNArthapratyayAnte priyAdau ca na // uktapuMskasya strIliMgasya puMvadbhAvo na bhavati samAnAdhikaraNe strIliMge pUraNArthapratyayAnte priyAdau ca pare // alaukikavigrahe kalyANI s paJcamI s iti / 'anyArthe' ityanena hasvaH / 'pUraNArthe pazcAdemaMT' iti mahpratyayaH / pUraNArthapratyayAnte ityanena kalyANI ityatra puMvadbhAvo na / tataH samAsAntapratyayaH / yasyetIkAralope tataH striyAmAp / kalyANIpaJcamAH // priyA manojJA kalyANI subhagA durbhagA bhaktiH sacivA svasA kAntA kSAntA samA capalA duhitA vAmA abalA tanayA / SoDaza priyAdayaH // kalyANI priyA yasya sa klyaanniipriyH|| (tattvadI0)-puMvadveti || vAzabdasya vyavasthitatvAzrayaNAdapratyayAntasya netyAdikaM darzayati kalyANIpazcamA iti // (taratamacaraTkalpadezyadezIyarUpapAzAdau puMvat ) darzanIyatarA / darzanIyatamA / darzanIyacarI / darzanIyapAzA // (subodhinI )-taratamacaraTkalpadezyadezIyarUpapAzAdau puMvat // eSu paraMSu striyAH puMvadbhavati // atizayena darzanIyeti darzanIyatarA / darzanIyatamA / taratameyasviSThA iti taratamau // bhUtapUrvA darzanIyeti darzanIyacarI / bhUtapUrva caraDiti caraT / vrita itIp // ISanyUnA darzanIyeti darzanIyakalpA / darzanIyadezIyA / ISadasamAptau kalpadezyadezIyA iti kalpadezIyau // prazastA darzanIyeti darzanIyarUpA / prazaMsAyAM rUpa iti rUpaH // kutsitA darzanIyeti darzanIyapAzA / kutsAyAM pAza iti pAzaH // AdizabdAt tasjAtIyadhAthyAdayo jJeyAH / bahISu bahutra bhutH| paTvIprakAravatI paTujAtIyA / prakAre jAtIya iti jaatiiyprtyyH|| bahudhA / kiMsarvAdibahubhyaH prakAre dhaa|| ajAbhyo hitA ajthyaa| ajAvibhyAM thya iti thyprtyyH|| (tattvadI0 )-darzanIyatareti // atizayena darzanIyeti vigrahaH // . . (zasi bahvalpArthasya puMvat ) bahvIyo dehi bahuzaH / alpazaH // Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samApapra* 1 TIkAdvayopetA / (265) ( subodhinI ) - zasi bahvalpArthasya puMvat // bahvalpArthasya strIpratyayAntasya puMvadbhAvo bhavati zasi / bahnIbhya iti bahuzaH / alpAbhya ityalpazaH / bahvalpArthA - 11 tkArakAditi zam // 1 ( tvatalorguNavacanasya ) zuklAyA bhAvaH zuklatvam / zuklatA // (subodhinI )--tvatalorguNavacanasya // guNavacanasya zabdasya puMvadbhAvo bhavati tvataloH parayoH // (tattvadI0) --tvatalo guNavacanasyeti // guNavacanasyeti kim / karvyAM bhAvaH kartrItvam // ( kukkuTacAdInAmaNDAdiSu ) kukkuTacA aNDaM kukkuTANDam / mRgapadam / mRgakSIram / kAkazAvaH // (subodhinI) - kukkuTacAdInAmaNDAdiSu // kukkuyyAdInAM puMvadbhAvo bhavatyaNDAdiSu parataH // kukkuTyA aNDamiti kukkuTANDam / mRgyAH padamiti mRgapadam / mRgyAH kSIramiti mRgakSIram / kAkyAH zAvaH iti kAkazAvaH // ( sarvAdeH samAsAdau puMvat ) dakSiNasyAH pUrvasyAzca antarAlaM madhye yA dikU sA dakSiNapUrvA // sarvA pradhAnamasyeti sarvamayaH / sarvA karoti sarvakaraH // (subodhinI) - sarvAdeH samAsAdau puMvat // sarvAdergaNasya puMvadbhAvo bhavati samAsAdI | AdizabdAt kRttadvitayaGAdyantadhAtuSu ca // samAse yathA / dakSiNasyAH pUrvasyAzca dizormadhye yA dik sA dakSiNapUrvA // taddhite yathA / sarvA pradhAnamasyeti prAcuryavikAraprAdhAnyAdiSu mayaDiti mayaT / sarvamayaH // kRti yathA / sarvAM karotIti sarvakaraH / ikhakhIti khaH / khiti padasyeti mum // yaGAdyantadhAtuSu yathA / sarvAmicchatIti kAmyazceti kAmyapratyayaH / sarvakAmyaH // (tattvadI 0 ) - samAsAdAviti // samAsAdivRttAvityarthaH / tathA ca kRttaddhitasamAsaikazeSadhAtusaMjJAprayojakapratyayeSvityarthaH // ( yakSmAninoH puMvat ) enIvAcarati etAyate / darzanIyAM manyate darzanIyamAnI caitraH // (subodhinI) - yamAninoH puMvat // etayoH parataH strIliMgasya puMvadbhavatei // navacaratIti karturyaDati yaGi Ipo nivRttau tannimittakasya natvasyApi nivRttiH / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (266) siddhaantcndrikaa| [samAsapra0] 'ye' iti dIrghaH / etAyate // darzanIyAM manyate iti maneH katAre nniniH| darzanIyamAnI / prAtipadikagrahaNe liMgaviziSTasyApi grahaNamiti svabhinnAM kAMciddarzanIyAM manyate yA sA darzanIyamAninI / ihApi puMvat / vraNa Ip // (tattvadI0 )-etAyata iti // Ipo nivRttau tannimittakasya natvasyApi nivRttiH / / ( akataddhitAbhyAM kopadhasya na ) pAcikAbhAryaH / rasikAbhAryaH / (subodhinI)-akataddhitAbhyAM kopadhasya na // akataddhitapratyayAbhyAM kRtvA kopadhasya strIliGgasya puMvadbhAvA na bhavati // pacatIti tRvuNAviti vuN / yuvorityakAdeze Avata ityAe / kApyata itItvam / pAcikA bhAryA yasya sa paacikaabhaaryH| 'anyArthe' iti hasvaH // raso'styasyA iti 'aikau ca matvarthe' itIkaH / rasikA bhAryA yasyeti rsikaabhaaryH| 'anyArthe' iti hrsvH|| evaM madreSu bhavA mdrikaa| bhavArthe kaH / Ap / kApyata itItvam / mAdrekevAcaratIti madrikAyate / madrikAM manyate iti madrikAmAninI / atra yaGmAninAriti puMvadbhAve prApte niSedhaH / / (saMjJApUraNArthapratyayayona ) dattAbhAryaH / pnycmiibhaaryH|| (subodhinI)-saMjJApUraNArthapratyayayorna // anayAH puMvadbhAvo na bhavati / dattA bhAryA yasyeti dattAM manyate iti striyAM puMsi ca saMjJAbhUto'yaM dattazabdo bhASitapuMsko'sti / dattAbhAryaH // dattAmAninI // paJcamI bhAryA yasyeti pnycmiibhaaryH| kutsitA paJcamIti paJcamIpAzA / paJcAdermaDiti saMkhyApUraNe maT / paJcamIpAzetyatra taratamota prApte nissedhH|| (vRddhihetostaddhitasyAraktavikArArthasya na) mAthurIbhAryaH // arakte kim / kaSAyeNa raktA kanthA kASAyI / kASAyI kanthA yasya sa kASAyakanthaH // avikAre kim / heno vikAro haimI mudrikA yasyeti haimamudrikaH // (subodhinI)-vRddhihetostaddhitasyAraktavikArArthasya na // Adisvarasyeti sUtreNa vihitA yA vRddhistasyA heturyastaddhito'raktavikAro'rtho yasya so'raktavikArArthastasyAraktavikArArthasya taddhitasya puMrvadbhAvaniSedho bhavati // mathurAyAM bhavA mAthurI / bhavArthe'Na Adisvarasyati vRddhiH| vraNa itIe / mAthurI bhAryA yasya sa maathuriibhaaryH| mAthurIvAcaratIti mAthurIyate / kartuGiti yaG / mAthurI manyate iti mAdhurImAninI / atra puMvadbhAvo na // vRddhihetorIta kim / madhye bhavA mdhymaa| madhyAnma iti bhavAthai maHmadhyamA bhAryA yasya sa mdhymmaaryH|| taddhitasyeti kim / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra. ] ttiikaadvyopetaa| (267) kANDaM lunAtIti kANDalAvI / kArye'NityaN / kRdayam / kANDalAvI bhAryA yasya sa kaannddlaavbhaaryH|| Adisvarasyeti vihitA vRddhiriti kim / tatparimANamasyA astIti tAvatI / etatkiMyattadbhaya iti vtuH| yttdetdaamityaakaarH| tAvatI bhAyoM yasya sa tAvadbhAryaH / / araktavikArArthasyati kim / kaSAyaNa raktA kASAyI / 'kArakAt kriyAyukte' iti tena raktamityartha'N / vraNa itIe / kASAyakanthaH / puMvadbhAvAdIpo nivRttiH // heno vikAro haimI / vikArArthe'' / vraNa itii| haimI mudrikA yasya sa hemamudrikaH / puNvdbhaavH|| (tattvadI0)-vRddhihetoriti // yasmin taddhite Adisvarasya vRddhirityarthaH / / (yuTi sati puMvat ) vaiyAkaraNabhAryaH // (subodhinI )-yuTi sati puMvat // vRddhihetostadvitasyAraktavikArArthasya strIpratyayAntasya puMvadbhAvo bhavati yuDAgame kRte sati // vyAkaraNamadhIte vetti vA ityarthe aNa / na saMdhiyvoriti yuTa / pshcaadvddhiH| vraNa itIp / vaiyAkaraNI bhAryA. yasya sa vaiyAkaraNabhAryaH // suSTu azvo yasya sa svazvaH / svazvasyApatyaM strI uTvRddhI / sauvazvI bhAryA yasya sa sauvshvbhaaryH|| (svAGgAdIpo'mAnini na ) sukezI bhAryA yasya sa sukeshiibhaaryH| mAnini tu sukezamAninI // ( subodhinI)-svAGgAdIpo'mAnini na // svAGgAtparasya Ippratyayasya puMvadbhAvo na bhavati / mAninzabde pare tu puvadbhAvo bhavatItyarthaH / / suSTu kezA yasyAH sA svAGgAdatIpU / sukezI bhAyo yasya sa sukeshiibhaaryH||svaanggaatkim / paTTI bhAryA yasya sa pttubhaayH|| IpU iti kiMm / na vidyante kezA yasyAH sA akezA / sahanajitIniSedhaH / akezA bhAryA yasya so'keshbhaaryH| puNvdbhaavH| sukezI manyate yaH sa sukeshmaanii| strI tu sukezamAninI // (jAtivAcinaH strIpratyayAntasya na ) zUdrAbhAryaH / brAhmaNIbhArya, ityAdi // (subodhinI)-jAtivAcinaH strIpratyayAntasya na // jAtivAcizabdAsparasya strIpratyayasya puMvadbhAvo na bhavati // zUdrA bhAryA yasya sa shuudraabhaaryH| ajAderityAp // brAhmaNI bhAryA yasya sa brAhmaNIbhAryaH / jAteritI // (goH) gozabdasyAnyArthe vartamAnasya hrasvo bhavati // paJca gAvo yasya sa paJcaguH // Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (268) siddhaantcndrikaa| [samAsapra0] (subodhinI ) goH // anyAthai vartamAno yo gozabdastadantasya nAmno hasvo bhavati // paJca gAvo yasya sa paJcaguH / paJcabhigobhiH krItaH sa paJcaguH / krItArthe ikasya luk vA // anyArthe kim / atizayito gauratigauH // (tattvadI0)-goriti // anyArthe yo gozabdastasya nAnno haMstra ityarthaH // yathAzrute tu gokSIramityatrApi gozabdasyottarapadArthe vartamAnatvenAnyArthatvAddhasvaH prasajyeta / goranyArthe ityekayogastu na kRtaH strIpratyayasyAgrahaNaprasaGgAt / gozcatyapi gauravAdeva noktam // (saMkhyAsuvyAghrAdipUrvasya pAdazabdasyAntalopaH) sahasraM pAdA yasya sa sahasrapAt // ( subodhinI)-saMkhyAsuvyAghrAdipUrvasya pAdazabdasyAntalopaH // saMkhyAsupUrvasya vyAghrAdipUrvasya ca pAdasyAntasya lopaH syAt bhuvriihau| samAsAnto'yamAdezo jJeyaH / anyathA samAsAntaH kaH prasajyeta / sahasre pAdA yasya sa sahasrapAd // (zasAdau svare taddhitayasvarayorIpIkAre ca padAdezaH ) sahasrapadaH / vyAghrapadI kule / vaiyaaghrpdH| vaiyAghrapadyaH / dvipAd , dvipAdau, dvipAdaH / supAt / vyAghapAt // TADakAH / mdhyaahnH| pUrvAhnaH // (subodhinI )-zasAdau svare taddhitayasvarayorIpIkAre ca padAdezaH / pAdazabdasya padAdezaH syAt / zasAdau svare // shsrpdH|| Ipi / dvipadI / pAdo vetIya // IkAre vyAghrapI kule // taddhitaye vaiyAghrapadyaH / nnyyuttau|| taddhitasvare vaiyAghrapadaH / aNa // anyapadArthAbhAve samAnAdhikaraNA'bhAve ca kvacidrahuvrIhirbhavati / yathA / putreNa saha vartate yaH sa sputrH| saha ityasya tRtIyAntena samAsaH saMkhyeyArthayA saMkhyayA sahAvyayAsannAdUrAdhikasaMkhyAH samasyante sa bahuvrIhirbhavati / dazAnAM samIpe ye santi te updshaaH| nava ekAdaza vetyrthH| upazabdo hi samIpe samIpini ca vartate / samIpe'vyayIbhAvaH / samIpini tu bahuvrIhirbhavatIti // AsannA viMzateyeM santi te AsannaviMzAH / DapratyayaH viMzatestilopoDitIti tilopaH // adUrAstriMzata iti aduurtriNshaaH|| adhikAzcatvAriMzata iti adhikctvaariNshaaH|| dvau vA trayo vA dvivAH / cArthe'yaM bhuvriihiH|| dvirAvRttA daza dvidshaaH| viNshtirityrthH|| supratyayArthe'yaM bahuvrIhiH / diGnAmAnyantarAle samasyante sa bahuvrIhiH / dakSiNapUrvA // teSu gRhItvA idaM yuddhaM pravRttamityarthe tena prahatyedaM yuddhaM pravRttamityarthe ca saptamyantayostutIyAntayozca padayoH samAso bhavati kriyAvyatihAre dyotye sa bhuvriihiH| atra pUrvapadasya dIrghaH / vakSyamANaH samAsAnta ipratyayaH / ipratyayAntasyAvyayasaMjJA ca / kezeSu Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (269) kezeSu gRhItvA idaM yuddhaM pravRttamiti kezAkezi // daMDaizca daMDaizca pratyedaM yuddhaM pravRttamiti daMDAdAMDa // muSTibhirmuSTibhiH pratyedaM yuddhaM pravRttamiti muSTImuSTi // bAhuSu bAhuSu gRhItvA idaM yuddhaM pravRttamiti vo'v yasvare ityvaadeshH| bAhUbAhavi // atha samAsAntapratyayA ucyante // pUraNArthapratyayAntaM yat strIliGgaM tadantAt pramANyantAcca bahuvIraH // kalyANIpaJcA rAtrayaH / atra saMkhyApUraNe maT / pUraNArthapratyayAnte iti puNvdbhaavnissedhH|| strI pramANI yasya sa striiprmaannH| nityastrItvAnna puNvdbhaavH|| pramAti anayeti pramANI / karaNe yuT / pradhAne kAryasaMpratyaya iti nyAyAt pradhAna pUraNArthapratyayayAntastrIliGga evApratyayaH puMvadbhAvAnaSedhazca / rAtriH pUraNArthapratyayavAcyA cetyuktodAharaNe mukhyaa| anyatra tu kalyANapaJcamIkA pkssH| ka eva // nakSatrArtha netRzabdAntAt bahuvrIharaH / mRgo mRgazIrSanakSatraM netA nAyako yAsAM tAH mRganetrA raatryH|| antrbhiHpuurvpdaalomnnntaadbhuvriihrH| antlaamH| bahilomaH / no veti ttilopH|| nAsikAntAdvahuvrIharaH / sthUlapUrvottu na / drAva nAsikA yasyeti sahAderiti nAsikAyA nam / gunnsH| kharA nAsikA yasya sa kharaNasaH / ubhayatra saMjJAyAmaH / asaMjJAyAM khurakharAbhyAM nAsikAyA vA apratyayaH / khuraNasaH-khuraNAH / kharaNasa:kharaNAH // upasagA~cca nAsikAyA aH asNjnyaayaam| unnatA nAsikA yasya sa unnsH| pragatA nAsikA yasya sa praNasaH // sthUlapUrvotkim / sthUlanAsikaH / / supAtamuzvasudivazArikukSicaturasraNIpadAjapadaproSThapadA apratyayAntA nipAtyante bhuvriihau|shobhnN prAtarasyeti supraatH| ranivRttinipAtanAt // zobhanaM zvo'syati sushvH| sanivRttinipAtanAt // zobhanaM divA'syeti sudivaH // zAreriva kukSirasyati zArikukSaH // catasro'zrayo'syeti ctursrH|taalvyshsy dantyaH so nipaatnaat|| eNyA iva pAdA yasyati eNIpadaH // ajapadaH / proSThapadaH / nipAtanAtpadAdezaH // najaduHsupUrvapadAlisakthizaktyantAbahuvrIhero vA / ahala:-AhilaH / askthH-askthiH| ashktH-ashktiH||iiduudntstriilinggottrpdaadRdntottrpdaacc bahuvrIheH kH| kalyANI paJcamI rAtriyasmin sa kalyANapaJcamIkaH pakSaH // bahavaH kartAro yasya sa bahukartRkaH prasAdaH / / uraHprabhRtyantAbahuvrIheH kaH / vyUDhaM vizAlamuro sa vyUDhoraskaH // priyaM sarpiryasya sa priyasarpiSkaH / vAcaspatyAditvAt saSau / ihora prabhRtau pumAn anaDvAn payaH nauH lakSmIrityAyekavacanAntAdeva kaH / dvivacanabahuvacanAntebhyastu vaikalpikaH ko bhavatIti vivekaH / ythaa| dvipumaan-dvipuNskH| napUrvAdarthAtko bahuvrIhau / anarthakaH // innantAdvahuvrIheH kaH striyAm / bahudaMDikA nagarI // anuktasamAsAntAdahubohervA kH| mahAyazaska:-mahAyazAH // Avantasya vA hrasvaH ke / bahumAlAka:-bahumAlakaH / kAbhAve bhumaalH|| IyampratyayAntottarapadAgahuvrIharne kH| bahavaH zreyAMso'sya sa bahuzreyAn / 'anyArtha' iti hrasve prApte IyaspratyayAntasya strIliGgasya hrasvo na bahuvrIhau / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (270) siddhaantcndrikaa| [samAsapra0 ] bavayaH zreyasyo'sya sa bahuzreyasI // bahuvrIhau kim / AzreiyAsaH // saMkhye bahubIheDoM na tu bahugaNAbhyAm / upadazAH // bahugaNAbhyAM tu upbhvH| upagaNAH / svAGgavAcisakthyakSyantAdbahuvrIheSTaH / TittvAdIp / dIrghe sakthinI yasya sa diirghskthH| jalajAkSI // svAGgavAcIti kim / dIrghasakthi zakaTam / sthUlAni akSINi parvANi yasyAH sA sthUlAkSA vennuyssttiH| vakSyamANo DapatyayaH // aGgulyantAdvahuvrIheSTo dAruNyarthe / paJcAGgulayo yasya tatpazcAGgulaM daaru|angglisdRshaavyvN dhAnyAdivikSepakASTham // bahuvrIhorati kim| aGgulI pramANamasyA iti vyaGgulA yssttiH|| taddhitArthe dviguH| pramANe dvayasaTdaghnaTmAtraTaH' iti mAtraT tasya luk cAtataH smaasaanto'prtyyH|| dAruNi kim| paJcAGgulihastaH // dvitripUrvAta mUrddhAntAdvahuvrIheSTaH / dvimuurddhH| trimUrddhaH / no veti TilopaH // suharitatRNasomebhyaH parAd jambhAdana bahuvrIhau |'jmbho bhakSye ca dante ca' iti // zobhano jambho yasya sa sujambhA / haritajammA / tRNaM jambho bhakSyaM yasya tRNamiva jammA dantA yasyeti vA tRNajammA / somajambhA // vyAdhayoge dakSi maityannantaM nipAtyate bahuvrIho / dakSiNe Imai vraNaM yasya sa dakSiNermA mRgaH / vyAdhena kRtavraNa ityarthaH // kriyAvyatihAre bahuvrIhariH / kezAkezi / musalAmusAle / praharaNe'rthe dvidaNDi / dimusAla / ubhAhasti / ubhayAhasti / iti ipratyayAntA nipAtyante bahuvrIhau / dvau daNDau yasmin praharaNe tadvidaNDi / dvimusali / ubhAhasti / ubhayAhasti / nipAtanAdvA ubhayati // iti bahuvrIhiH // atha dviguttpurusskrmdhaarysmaasaantaaH|| gontAd dvigutatpuruSakarmadhArayATTo na tu taddhitaluki / paJcagavam // taddhitaluki nati kim / paJcabhigobhiH krIta iti paJcaguH / krItArtha ikastasya luka ca / devagavI // paramagavI // saMkhyAvyayAdaramulyantAd dviguttpurusskrmdhaaryaadH| he aMgulI pramANamasyeti yaMgulaM dAru / pramANe dvayasaDiti mAtraTa tasya luk ca // nirgatamaMgulibhya iti niraMgulam // ekAMgulA / savaikadazasaMkhyAtapuNyasaMkhyAvyayebhyo rAtreraH dimutatpuruSakarmadhAraye / so cAso rAtrizcati / rAtrAhAhAntA iti puMstvam / sarvarAtraH / rAtre pUrvamiti pUrvarAtraH / saMkhyAtarAtraH / punnyraatrH| dvayoH rAtryoH samAhAra iti saMkhyApUrva rAtramiti klIvatA / dvirAtram / atikrAnto rAtrimityatirAtraH // rAjAhaHsakhibhyaSTo dvigutatpuruSakarmadhAraye / kviraajH| uttmaahH| rAtrAhAhAntA iti puMstvam // puNyAham / puNyasudinAbhyAmiti klIbatA // kRSNasakhaH // paJcAGgam // mukhyavAcina urasaSTaH tatpuruSa / azvAnAmura ityevetyazvorasam / mukhyo'zva ityarthaH // ano'zmA'yaHsarobhyaSTo jAtisaMjJArthe tatpuruSakarmadhAraye / upAnasam // amRtaashmH|| kaalaaysH| maNDUkasarasamiti jAtiH // mahAnasam // pinnddaaimH|| lohitAyasam // jalasarasamiti saMjJA // grAmakoTAbhyAM takSNastatpuruSakarmadhAraye / grAmasya takSA grAmatakSaH / sAdhAraNa ityrthH| kuTyAM bhavaH kauTaH sva Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra 0 ] TIkAdvayopetA / (271 ) tantraH / kauTazcAsau takSA ca kauTatakSaH | ateH zunaSTastatpuruSe / zvAnamatikrAnto javenetpatizvo varAhaH / atizvI senetyarthaH // aprANiviSaya kopamAnavAcinaH zunaSTastatpuruSe / AkRSyate'nena khalAdigataM dhAnyamityAkarSaH / kASThavizeSaH / AkarSaH iti AkarSazvaH // aprANiviSayaketi kim / vAnaraH zveveti vAnarazvA // uttaramRgapUrvopamAnAt sakthnaSTastatpuruSe / uttarasaktham / mRgasaktham / pUrvasaktham / phalakasaktham // nauzabdAntAt dvigoSTo na tu taddhitaluki / dvinAvam / trinAvam // na tu taddhitalukIti kim / paJcabhinabhiH krIta iti paJcanauH / atra krItArthe ikastasya luk ca // arddhapUrvAnnAvaSTastatpuruSe / nAvo'rddhamityarddhanAvam | klIcatvaM lokAt // khArIzabdAntAd dvigorarddhapUrvAt / khAryantAt tatpuruSAcca vA TaH / dvikhAram / TAbhAve / dvikhAri / klIvaM lokAt / arddhakhAram // indvatatpuruSayoriti parapadaliMge arddhakhArI // dvigau dvitribhyAmaSTo vA na tu taddhitaluki / iyaJjalam / iyaJjali || na tu taddhitalukIti kim / dvAbhyAmaJjalibhyAM krIta iti dvayaJjaliH / krItArthe ikastasya luk ca // brahmazabdAntAttatpuruSATTo jAnapade'rthe / surASTre brahmA surASTrabrahmaH // mAM brahmaNa vA tatpuruSa karmadhAraye / kutsito brahmA kubrahmaH - kubrahmA / mahAbrahmaH / mahAbalA / brAhmaNaparyAyI brahman zabdaH || saMkhyAntAttatpuruSADu: / nirgatAni triMzata iti nistriMzAni varSANi caitrasya / nirgatatriMzato'Ggulibhya iti nistriMzaH khaDgaH // iti dvigu tatpuruSa karmadhAraya samAsAntAH // atha sakalasamAsasAdhAraNasamAsAntAH // RkpUrabdhUH pathAmo'kSe yA dhUstatra tu na // Rco'rddhamiti arddharcaH / arddharcAdaya iti puMstvam | anRcabahUvRcazabdAvadhyetaryeva / neha / anRk sAma bahUvRka suktam / vaikalpikaH kapratyayastu bhavatyeva / anRkkama bahUvRkkAmiti // viSNoH pUriti viSNupuram / klIbatvaM lokAt / vimalApaM saraH // iyantarupasargebhyaH kRtasamAsAntasyA'pasyAderiH / dvitA Apo yasminniti dvIpam / antargatA Apo'sminniti antarIpam / pratikUlA Apo'sminniti pratIpam / saGgatA Apo 'sminniti samIpam / kathaM tarhi samApo devayajanamiti / samA Apo yasminniti samApaH / devA ijyante'sminniti devayajanam / yajJabhUmiriti jJeyam / kRtasamAsAntagrahaNAnneha / svap saraH / pUjanArtheti niSedhAtsamAsAntAbhAvaH / avarNAntAdupasargAtkRtasamAsAntasyApasyAdervA / prepam parepam / prApam - parApam // anoH kRtasamAsAntasyApasyAderuH / anugatA Apo'sminniti anUpo dezaH / "jalaprAyamanUpaM syAt " ityamaraH || rAjadhurA || akSe iti kim | akSadhUH / dRDhadhUrakSaH / sakhipatho ramyapatho dezaH / pratyanvavapUrvAbhyAM sAmalomabhyAmaH / pratisAmam | anusAmam / ava - sAmam / pratilomam / anulomam / avalomam / bahuvrIhyavyayIbhAvaprAdisamAsA atra // kRSNodakapANDusaMkhyApUrvAyA bhUmeraH / kRSNabhUmaH / udgUbhUmaH / pANDubhUmaH / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (272) siddhaantcndrikaa| [ samAsapa0] dvibhUmaH / tribhUmaH praasaadH| bahuvrIhAveva // saMkhyAmA nadIgodAvarIbhyAmaH / paJcanadam / saptagodAvaram / avyayIbhAve etau|| nAbheraH / padma nAmAvasyeti padmAkArA nAbhirasyeti vA padmanAbhaH // acakSuH pryaayaadkssnno'prtyyH| gavAM kiraNAnAmakSi randhramiveti gavAkSaH // brahmahastipalyarAjabhyo varcaso'pratyayaH / brahmavarcasam / hastivarcasam / palaM mAMsamarhatIti palyo mAMsabhojI palyavarcasam / rAjavarcasam / SaSThItatpuruSo'tra // avsmndhebhystmso'prtyyH| avahInaM tama iti avatamasam / samantAt tama iti saMtamasam / andhayatIti andham / 'andha dRSTayupaghAte' curAdirasmAtpacAdyapratyayaH / andhaM gADhaM tama ityandhatamasam / / zvaszabdAvasIya zreyobhyAmaH / vasuzabdaH prazastavAcI tasmAdIyasupratyaye vasIya iti / zvaszabdastu kAlavAcyapyatrAzIviSayatAdyotako'sti / zvovasIyasam / zvaHzreyasam / karmadhArayo'tra // anvava. taptebhyo rhaashbdaadH| raha ityanenA'prakAzamucyate / anugataM raha ityanurahasam / avahInaM raha ityavarahasam / anugataM raho'sminnityAdi bahuvrIhirvA / taptaM ca tada rahazcati taptarahasam / pareNAnadhigamyamityarthaH // prateruraszabdAdaH / urasi iti pratyurasam / saptamyarthe avyayIbhAvo'yam // apratyayAntamanugavaM dIrghatve nipAtyate / anugavaM yAnam / godairghyasadRzadaiopalakSitamityarthaH // upsrgaaddhvshbdaadH| pragato'dhyAnAmati prAdhvo rathaH // acaturavicaturasucaturAtricaturaupacaturastrIpuMsadhenvanaDuhaR. ksAmavAGmanasA'sibhuvadAragarviSThIvapadaSThIvanaktaMdivarAtriMdivA'hardivasarajasaniHzreya sapuruSAyuSadvayAyuSatryAyuSaRgyajuSajAtokSamahokSavRddhokSopazunagoSThazvAH / apratyayAntA nipAtyante / avidyamAnAni catvAryasyeti acaturaH / victurH| sucaturaH / trayazcatvAro veti tricaturAH / catuNI samIpe ye santi te upacaturAH / ete paJca bhviihyH| tena tatpuruSe acatvAro vicatvAra ityevaM bhavatIti bhAvaH // strIpusau ||dhenvndduhau // RksAme / vAGmanase / akSiNI ca bhruvA ca akSidhruvam / prANyaGgatvAdekavadbhAvaH / dArAzca gAvazca dAragavam / UrU ca aSThIvantau ca urvaSThIvam / nipAtanAhilopaH / "jAnUrupaSThiIvadastriyAm" iti " sakthi klIve pumAnUruH" iti cAmaraH // padaSThIvam / nipAtanAt pAdasya pad / prANyaMgatvAdekavadubhayatra / naktaM ca divA ca naktaMdivam / rAtrau ca divA ca rAtriMdivam / rAtrentitvaM nipAtanAta / ahani ca divA ceti ahardivam / vIptAyAM dvandvo nipAtyate / ahanyahanItyarthaH / ete ekAdaza dvndvaaH|| rajaH api aparityajyeti sarajasam / sAkalye'vyayIbhAvo'yam / bahuvrIhau tu rajaptA saha vartate iti sarajasaM paGkajamiti / nizcitaM zreya iti niHzreyasam / tatpuruSa evAyam / bahuvrIhau tu n| nizcitaM zreyo yaneti niHzreyAn purussH| puruSasyAyuH puruSAyuSam / tatpuruSo'yam / vyAyuSam / vyAyuSam / etau dvigU / RgyajuSama / dvando'yam / jAtokSaH / mahokSaH / vRddhokSaH / ete trayaH Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samAsapra] ttiikaadvyopetaa| (273) krmdhaaryaaH| zunaH samIpam upazunam / TilopAbhAvaH saMprasAraNaM ca nipAtyate'vyayIbhAve / goSThe zvAti goSThazvaH / sasamItatpuruSa evAyam / SaSThItatpuruSe tu na / goSThazvA / pUjanArthasvastipUrvakAnnAmnaH samAsAntA na / bahuvrIhau tu bhavaMti / surAjA / atiraajaa| pUjanArtheti kim / gAmatikrAnto'tigavaH / bahuvrIhau kim / suSTu sakthinI yasya saH susakthaH / suSTu akSiNI yasya sa svkssH| TapratyayA'tra / nindArthakakimpUrvAnnAmnaH samAsAntA na / kutsito rAjA kiMrAjA / kiNskhaa| kiMgauH // nindAthaketi kim / kiNraajH| kiMsakhaH / kiMgavaH / natatpuruSAtsamAsAntA na / arAjA / asakhA // tatpuruSAt kim / na vidyate dhUryasya tat adhuraM zakaTam / najapUrvapAthazabdAdA samAsAntastatpuruSa / apthm-apnthaaH| apathaH / tatpuruSa klIvamiti klIvatvam // tatpuruSa kim / apatho dezaH / bahuvrIhiratra / apatham / arthAbhAve'vyayIbhAvo'yam // iti sakalasamAsasAdhAraNAH prtyyaaH|| atha prkRtmnusraamH|| aho madhyamiti mdhyaahnH| ahnaH pUrvaH iti puurvaahnH| kavInAM rAjeti kviraajH| kRSNasya sakheti kRSNasakhaH / 'rAjAhaHsakhibhyaSTa' iti ttprtyyH|| (tattvadI0 )-madhyAhna iti // ahro madhya iti vigrahe kvacidamAdyantasya paratvamityahan zabdasya paranipAto no vetyanenopadhAlope rUpa siddhiH| rAtrAhAhAntAH puMsIti niyamAtpuMstvam / / (no vA) nAntasya TerlopaH svare yakAre ca pare / vAgrahaNAtvacinna / kvcidupdhaalopH|| kavirAjaH / kRSNasakhaH / devagavI / paramagavI / rAjapuram / ekadhuram / sarvadhuram / vAGmanase / dkssinnaapthH| ahoraatrH| dvitraaH| paJcaSAH / bahukartRkaH / bahulakSmIkaH striipuNsau| RksAme / mahokSaH / vRddhokSaH / vyAyuSam / vyAyuSam / grAmatakSaH / phalakasaktham / mRgasaktham / pUrvasaktham / arddhakhAram / arddhanAvam / (subodhinI)-no vA // nAntasya nAmnaSTopastaddhite ye svare ca // atra samAsAntAstaddhitAntarbhUtA jJeyAH / atra veti vyavasthArtham / tena kvcittttilopH| kvcidupdhaalopH| kvacinnobhayam / Tilopo yathA / uDulomno'patyamiti auddulomiH|| rAjJaH karmeti rAjyam // kavirAjaH // upAdhAlApo ythaa| vRtraghno'patyaM vArcanaH / takSNo'patyaM tAkSaNaH / ahnaH pUrvaH pUrvAhnaH // nobhayaM yathA / brahmaNo'patyaM brAhmaNa ityAdi // devAnAM gauvaMgavI / paramA cAsau gozca paramagavI / gontAd dvigutatpuruSakarmadhArayAha iti TaH // rAjapuram / ekadhuram / sarvadhuraH / karmadhAraye puMvat / RkpUrabadhUHpathAma ityapratyayaH // vAk ca manazca vAGmanasam / acaturavicaturetyanenApratyayA dvande // dkssinnaapthH| RkUpUrabdhaHpathAma ityapratyayaH // ahazca rAtrizca Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (274) siddhaantcndrikaa| [samAsapra.] ahoraatrH| 'ahaHpUrvAdrAtrizabdAdaH samAhAre' ityprtyyH|| rAtrAhAhAntA iti puMstvam // dvau vA trayo vA vitrAH / paJca "vA SaD vA paJcaSAH / saMkhyeye bahuvrIherDa iti DaH // bahukartRkaH / bahulakSmIkaH / iMdUdantastrIliGgottarapadAdRdantottarapadAcca bahuvrIhe: ka iti kprtyyH|| strIpuMsau // RksAma / acaturavicaturehAnena ind'prtyyH|| mahokSaH / jaatokssH| vRddhokssH| acaturAvicaturetyanena krmdhaarye'prtyyH|| puruSAyuSam / acaturavicaturetyanena tatpuruSe'pratyayaH / vyAyuSam / vyaayussm| acaturetyanena dvigAvapratyayaH // graamtkssH| grAmakauTAbhyAM takSNaSTa iti tatpuruSe ttH|| phalakasakthaH / mRgasakthaH / pUrvasakthaH / 'uttaramRgapUrvopamAnAta sakthnaSTastatpuruSe' iti TapratyayaH / phalakamiva sakthi asyeti bahuvrIhI tu svAGgavAcisakthyakSyantAdvahuvrIheSTa iti Tapratyayo bodhyH|| arddhavAram / khArIzabdAntAda dvigo. rardhapUrvAtvAryantAttatpuruSAcca vA Ta iti ttH|| arddhanAvam / 'arddhapUrvAnAvaSTastatpuruSe' iti TaH // iti bhuvriihiH|| (tattvadI)-no veti // vo'vyasvara ityataH yasvarayoranuvRttiH / Diti TerityataSTerityasya / nAmAdhikArAnnAntasyaivetyAzayenAha-nAntasyeti // nAmna iti zeSaH / vetyasya vyasthitatvAdAha // vAgrahaNAditi // pUrvasakthamiti / / saknaH pUrvamiti vigrahaH / / arddha khAramiti // khAryA arddhamiti vigrahaH / evamarddhanAvamityapi / / iti bahubohiH / (karmadhArayastulyArthe ) padadvaye tulyArthe ekArthaniSThe sati karmadhArayaH samAso bhavati // (subodhinI )-karmadhArayastulyArthe // samasyamAnayoIyoH padayorvizeSaNavizevyadharmayoryatra parasparaM tulyArthatA tatraiva samAso bhavati nAnyatra / bhramarAdisAdhAraNarUpeNa pratipanno nIlArthaH utpalArthena nIlotpale sthaapyte|rktaadisaadhaarnnruupenn pratipanna utpalArtho'pi nIlArthana nIle sthApyate iti bhavati dvayostulyArthatA / padayodaya padadvayaM tasminnekArthe niSThA vRttiryasya bhinnapravRttinimittakasya padadvayasya tadekArthaniSThaM tasmin sati ya ekArthIbhAvaH sa karmadhArayasaMjJakaH samAso bhavati // bhinnArthAnAmekarUpeNaikatrAnvayavivakSAyAM indaH // bhinnArthayAvizeSyavizeSaNabhAvanaikatrAnvayavivakSAyAM karmadhAraya ityarthaH // vizeSyate'nenati vizeSaNam / 'ziSla vizeSaNe' karaNe yuTU / bhedakaM vyAvartakAmiti / yatsAdhAraNAkAreNa pratipannaM bahuprakAraM vastu prakArAntarebhyo vyavacchidya ekasmin prakAre vyavasthApayati tadvizeSaNam / vyavasthApyamAnaM tu vizeSyaM bhedyaM pradhAnamiti / atra laukikavigrahe bhedadyotakazcazabdo dharmabhedadyotanAya prayujyate / dharmabhedabodhanAya sarvAdizca / dravyaguNakriyAsannidhAne dravyavAcakasyaiva prAdhAnyamityato dravyasya prAdhAnyAt guNakriyayozcAprAdhAnyAd guNa Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0] ttiikaadvyopetaa| (275) dravyayoH kriyAdravyayozca samAse guNakriyayoreva pUrvanipAto bodhyaH / yatra tu guNazabdayoH kriyAzabdayorguNakriyAzabdayorvA samAsastatrAniyama eva / khnyjkubjH| kubjkhnyjH| yAcakapAThakaH / pAThakayAcakaH / khaJjapAcakaH / paackkhnyjH| dravyazabdayoH samAse tu itthaM niymH| zizapAvRkSaH / iha vRkSatvasya vyApakatvAtprAdhAnyaM ziMzapAtvasya tu viparyayAdagrAdhAnyam ityevaM sarvatra vizeSaNasya pUrvanipAto bodhyH| hasAdiriti nirdezAdvizeSyasyApi pUrvanipAtazca // (tattvadI0)-karmadhArayastulyArtha iti // padadvaya iti / ekArthaniSThe iti // bhinnapravRttinimitte sati ekasminnarthe niSThA vRttiryasyetyarthaH // bhinnArthAnAmekarUpeNaikAnyavikakSAyAM dvandvaH // vizeSaNavizeSyabhAve tu karmadhAraya iti vivekaH // pUrvanipAte tvaniyamaH // hasAdiriti liGgAt / tathAhi / AdizvAsau hasazcati Adihasa iti syAt / lakSyAnusArAcca vyavasthA / vizeSyate'neneti vizeSaNam / 'ziSla vizeSaNe' ityataH karaNe yuT / yatsAdhAraNyena pratipannaM bahuprakAraM vastu prakArAntarebhyo vyavacchidya ekasmin prakAre vyavasthApayati tdvishessnnm|| -- (karmadhAraye pUrva puMvata) nIlamutpalaM nIlotpalam / raktalatA / puMskokilaH / brAhmaNabhAryA / dattabhAryA / sukezabhAryA / snaataanuliptH| ekanAthaH / sarvayAjJikAH / jrnnaiyaayikaaH| puraannmiimaaNskaaH| nvpaatthkaaH| kevalavaiyAkaraNAH // (subodhinI )-karmadhAraye pUrva puvat // strIliGgamuktapuMskaM pUrvapadaM puMvadbhavati krmdhaarye|| pUraNArthapratyayAnte priyAdau ca netyaprAptaH puMvadbhAvo vidhIyate // mahatI cAsau navamI ceti / paJcAderiti maT / puMvadbhAve kRte sahAderityA tvam / mhaanvmii| mahApriyA // tathA'kataddhitAbhyAM kopadhasya neti 1 saMjJApUraNArthapratyayayorneti 2 vRddhihetostaddhitasyAraktavikArArthasya neti 3 svAgAdIpo'mAnini neti 4 jAtivAcinaH strIpratyayAntasya neti 5 paJcasUtryA pratiSiddhaH puMvadbhAvo'pyatra vidhIyate / krameNodAharaNAni / yathA paackstrii|| dattabhAryA // paJcamabhAyA~ / / trughne bhavA sonI bhavArthe'Na / sraunI cAso bhAyoM ca saunabhAryA // sukezabhAyoM // brAhmaNabhAryA // raktA cAsau latA ca raktalatA // pumAMzcAsau kokilazca puskokilH|| brAhmaNI cAsau bhAryA ca brAhmaNabhAryA // dattA cAso bhAryA ca dattabhAryA // sukezI cAsau bhAryA ca sukezabhAryA // pUrva snAtaH pazcAdanuliptaHsnAtAnuliptaH // ekazcAsau nAthazcaikanAthaH // dikasaMkhye iti niyamabAdhanArthamudAharaNam / yajJamadhIyate vidanti vA te yAjJikAH / ikapratyayaH / sarve ca te yAjJikAzca sarvagAjJikAH // jarantazca te naiyAyikAzcati / jIryaterata' iti bhUte'rthe'n / nyAyamadhIyate vidanti vA te naiyaayikaaH| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 276 ) siddhAntacandrikA | [ samAsapra0 ] jarannaiyAyikAH / jIrNanaiyAyikA ityarthaH / yuT vRddhizca // mImAMsAmadhIyate vidanti vA te mImAMsakAH / keneyekA iti kapratyaye hasvatvam / purANAzca te mImAMsakAca purANamImAMsakAH // paThanti te pAThakAH / tRvuNAviti vuN // navazabdaH saMkhyAvAcyatra na gRhyate / 'diksaMkhye' iti niyamAt / navAzca te pAThakAzca navapAThakAH // vyAkaraNamadhIyate vidanti vA vaiyAkaraNAH // aN yuT vRddhizca / kevalAzca te vaiyAkaraNAzca kevalavaiyAkaraNAH // iti karmadhArayaH // ( tattvadI 0 ) - nIlamutpalamiti // atra hi nIlArtho bhramarAdisAdhAraNarUpeNa pratipanna utpalArthenotpale vyavasthApyate / utpArtho'pi raktAdisAdhAraNarUpeNa pratipanno nIlArthena nIle 1 vyavasthApyate iti / yattu vAsudevanoktam / tulyArthatvaM nAma samAnArthatvaM tacca prAyazaH padayoISTamiti 'padadvaye' ityuktam / tena nIlojjvalaghaTa ityAdau bahupado'pyadoSa iti / tanna / bahupadAnAM karmadhArayatvAsaMbhavAt / anekapadatvaM dvandvabahuvrIhyoreveti dIkSitenoktaniyamo'pyatrAnukUlaH | karmadhArayasaMjJAvidhAnAnumitaphalaM tu pUrvapadasyoktapuMskasya puMvadbhAva ityAzayenAha - raktalateti // raktA cAsau teti vigrahaH / atra raktazabdasya guNavacanatvena vizeSaNatvAtpUrvani pAtaH / tathA ca guNadravyayorguNasya kriyAdravyayozca kriyAyAH guNazabda kriyAzabdayostvaniyamaH pUrvanipAte iti bodhyam / atra laukikavigrahe bhedadyotakazdhazabdo dharmabhedadyotanAya prayujyate / sarvAdizca dharmabhedabodhanAya prayujyate / atrArthe ca sthUlA cAsau pRSatI ceti zeSoktiranukUlA / tadabhAve ca eko'sahAyo'c ekAjiti taduktireveti dvayamapi samyageveti // iti karmadhArayaH // ( nAnazca kRtA samAsaH ) prAderupasargasya nAnazva kRdantana saha vatpuruSaH samAso bhavati // vyAghraH / kacchapaH / kumbhakAraH // (subodhinI) - nAmnazca kRtA samAsaH // punastatpuruSamAha / syAdyantasya nAmnaH kRtA kRtpratyayAntena saha yo'nvayaH sa ca punaH prAdeH kRtA yo'nvayaH sa ca tatpuruSasaMjJaH syAt // vyAjighratIti vyAghraH / upasarge AdantAditi kaH / ghrazandena prAdeH samAsaH // kacchena pivatIti kacchapaH / nAmni ceti GaH / kaccheneti nAmnaH kRdantena samAsaH // kumbhaM karotIti kumbhakAraH / kArye'N ityaNpratyayaH / iha kumbha Das kAra sa ityalaukikaM prakriyAvAkyam / amiti tu noktam / kRdyoge SaSThIvidhAnAt / upapadasya kRtA samAsaH // ( tattvadI 0 ) - nAmnazceti // prAdirupasarga ityato vibhaktivipariNAmena prAdirityanuvartate / prAderapi nAmatvena grahaNe'pi nAmAkhyAtanipAtopasargetyatra bhinnatvena nirdezAtpRthaguktiH // ( zAkapArthivAdInAM madhyamapadalopaH ) zAkapriyaH pArthivaH zAkapArthivaH / devapUjako brAhmaNo devatrAhmaNaH || Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (277) (sughodhinI )-zAkapArthivAdInAM madhyamapadalopaH // pRthivyA IzvaraH pArthivaH / Izvare'rthaH / zAkaH priyo yasya sa zAkapriya ityasya pArthivazabdena , sAmAme kRte priya iti madhyamapadasya lopaH / zAkapArthivaH / bahuvrIhiH karmadhArayaH // devAnAM pUjaka iti sssstthiittpurussH| tasya brAhmaNazabdena karmadhAraye pUjaka iti madhyamapadasya lopaH / devabrAhmaNaH // tattvadI0) zAkapArthivAdAnImiti // madhyamapadalopa iti pAThastu pUrvapadasya dvipadakhApekSayaiva / anyathA karmadhArayasya tripadatvAsambhavAdasaMgataM sampadyeta / zAkapArthiva iti bahuvrIhigarbhaH karmadhArayaH / devabrAhmaNa iti SaSThItatpuruSagarbhaH / uttarapadalopaH iti pAThe pUrvapadAntargatamuttarapadaM grAhyaM na tu karmadhArayasya pArthivAderlopaprasaGgAt // (sahAdeH sAdiH) samAse sati sahAdeH sAdirAdezaH / saha putreNa saputraH / sahAzcatIti sadhyaG / samaJcatIti samyaG / tiro'JcatIti tiryaG / viSvavyaG / devavyaG / lakSmIrjAyA yasya sa lakSmIjAniH / kutsitamannaM kadannam / ISaduSNaM koNam / kavoSNam / kaduSNam / yauzca bhUmizca dyAvAbhUmI / jAyA ca patizca jampatI / dampatI / maatrpitrau| kupuruSaH / kaapurussH|| __ (subodhinI)-sahAdeH sAdiH // anantAH sahAdayaH / sahAdayazca prayogAnusAreNa bodhyAH / bahuvrIheravayavasya sahasya so vA / yathA / putreNa saheti sa saputra: sahaputro vA / bahuvrIhirayam // sahAJcatIti sahasya sadhirAdezaH kvivante'Jcatau pare / sadhyaG // saGgatamazcatIti saMzabdasya samirAdezaH kvivante'Jcatau pare / samyaGa / tiro'zcatIti tiraHzabdasya tirirAdezaH vivante'zcatau / tiryng|| viSvagazcatIti viSvagdevayoradasazca TeradirAdezaH vivante'JcatI viSvadrayaG // devAnaJcatIti devadrayaG // ete tatpuruSA bodhyAH // lakSmIrjAyA'syeti jAyAyA jAnirAdezo bhuvriihau| lakSmIjAniH / kutsitamannamiti kuzabdasya kat svarAdyuttarapade tatpuruSe / kdnnm|| trivadarathatRNeSu kuzabdasya kat / kutsitAstraya iti ktryH| kadvadaH / kadrathaH / kattuNam / / ISadarthe kuzabdasya kaadeshH| ISajjalaM kAjalam // kutsitaH panthA iti| RkpUrityapratyayaH / saMkhyAvyayAbhyAmiti klIvatA / kApatham / kAkSaH akSazabdena tatpuruSozizabdena bahuvrIhivA smaasH|| uSNe pare kuzabdasya kAkavakadAdezA iSadarthe / koSNam / kavoSNam / kaduSNam // dyozca bhUmizceti devatAhande divazabdasya dyAvA / dyAvAbhUmI / pRthivIzabde divazabdasya dyAvA divazva / dyAvApRthivyau / divaspRthivyau // jAyA ca patizceti jAyAyA jaM daM vA inde / jampatI / dampatI / jada Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (278 ) siddhAntacandrikA | [ samAsapra0 ] zabdAvavyayau dAvacanI / tayoH patyA saha dvandve jampatI / dampatI / iti cAndrAH / " dArAH puMsi bahutve ca daM kalatre napuMsakam " ityamaramAlA // " patnyAM jaM damaligatve " iti nAmaprapaJcaH / mAtA ca pitA ceti mAturaraGa indre / mAtarapitarau // puruSe kuzabdasya vA ca kA / kupuruSaH / kApuruSaH // (tattvadI 0 ) - sahAdeH sAdiriti // Adizabda ubhayatra prakAre / prakArazca sAdRzyam / laha AdiH sadRzo yasya / sAdRzyaM ca avihitAdezAzrayatvena grAhyam / sa AdiH sadRzo yasya / sAdRzyaM cAvihitAdizyamAnatvarUpeNa grAhyam / atra sahAdayaH sAdayazcAnantAH prayogavazAt / jnyaatvyaaH|| sadhyaGiti // sahasya sadhirAdezaH // samaH samiH tirasastirirityAdi sarvamUhyam // (SaSa utvaM tRdazadhA sUttarapadAdeH STutvam) SaT ca daza ca SoDaza / SaT dantA yasya SoDan / saMkhyAyAH prakAre dhA / SaT prakArAH SoDhA / padhA / mahAn Izvaro mahezvaraH / mahAdevaH / kharA nAsikA yasya sa kharaNasaH-kharaNAH / khuraNasaH - khuraNAH / unnatA nAsikA yasya sa unnasaH / praNasaH / vigatA nAsikA yasya sa vigraH / vikhyaH / catasro bhayo yasya sa caturasraH / proSTho gaustasyeva pAdau yasya sa proSThapadaH / pragate jAnunI asya prajuH / saMjJaH // 1 (subodhinI) - SaSa utvaM datRdazadhA sUttarapadAdeH STutvam // SaT ca daza ceti|| datRdazadhAparasya SaSa utvaM parasya STutvaM ca dhApratyaye vA // SoDaza / SoDhA / Sar3adhA / SaT prakArA asyeti prakAre dhote dhApratyayaH // SaT dantA asyeti saMkhyAsupUrvasya daMtasya vo'rthe | to numiti num | SoDan / sudan / striyAM vrita itIp / sudatI mahAMzcAsau Izvarazceti / mahata AkAro'ntAdezaH samAnAdhikaraNe uttarapade jAtIye ca / mahezvaraH // mahAdevaH // samAnAdhikaraNe kim / mahataH sevA mahatsevA || mahAn prakAro mhaajaatiiyH||khraa nAsikA yasyeti khurakhannAsikA yasyeti ca nAsikAyA nasa bahuvrIhAvapratyaye / khurakharAbhyAM nAsikAyA nas apratyayazca vA kharaNasaH apratyayaH / puMvadveti puMvat / atvasoH sAviti dIrghe kharaNAH // khuraNasaH / apratyayaH / khuraNAH // unnatA nAsikA asyeti unnasaH / apratyayaH // pragatA nAsikAsyati praNasaH / apratyayaH // vernAsikAyAH grakhyau / vigatA nAsikA'syeti vigraH / vikhyaH / veH khuraravyagrA iti zAkaTAyanasUtrA dvikhurvikhyo vigra iti rUpatrayaM ca // kharaNAH syAt kharaNaso vo vikhurvinAsikaH" iti rabhasaH // catasro'zrayA'syeti tAlavyasthAne dantyaso nipAtyate / caturasraH / apratyayaH / proSTho gaustasyeva pAdAvasyeti pAdasya Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samAsapra0] . ttiikaadvyopetaa| (279) pad nipAtyate / aprtyyH| proSThapadaH // prasambhyAM jAnuzabdasya juzca vA bahuvrIhau / pragate jAnunI yasya sa prajuH saMjuH // (UrdhvAdvA juH) UrdhvajaH / uurdhvjaanuH|| ( subodhinI )-UrdhvAdvA juH|| ardhvjH| UrdhvajAnuH // (bahuvrIhau dhanuSo'naG ) adhijyadhanvA / zAGga dhanurasya zArGgadhanvA / udgandhiH / sugandhiH / puutigndhiH| surabhigandhiH / dvidan / caturdan / amumazcatIti amumuyaG / adamuyaG / adayaG / kaumudagandhyAyAH putraH kaumudgndhiiputrH| kaumudagandhIpatiH / samAna jyotirasya sajyotiH // snaabhiH| sanAmA / svyaaH| sabrahmacArI / satIrthyaH / kSIrodaH / surodaH / lavaNodaH / zuddhodaH / pRSodaraH / vArivAhako balAhakaH / gUDhotmA / dakSiNatIram / dakSiNatAram / ityAdi // (subodhinI )-bahuvrIhau dhanuSo'naG // dhanurantasya bahuvrIheranaG saMjJAyAM ca vA // zRGgasya vikAraH zAGgam aNa / zAGga dhanurasyeti zAGgadhanvA // saMjJAyAM tu zatadhanvA / zatadhanuH // utpUtimusurabhibhyaH guNavAcino gandhakasyekAgantAdezo bahuvrIhau / udgandhiH / pUtigandhiH / sugandhiH / surabhigandhiH // guNavAcina iti kim / zobhanA gandhA dravyANyasya sugandha ApaNikaH // alpavAcino gandhasyetvaM bahuvrIhau / sUpasya gandhA lezo yasmin tat sUpagandhi bhojanam / ghRtagandhi // upmaanaadgndhsyekaaraantaadeshH| padmasyeva gandho'sya padmagandhiH // "gandhastu saurabhe nRtye gandhake garvalezayoH / sa eva dravyavacano bahutve pusi ca smRtaH" iti / do dantAvasyeti saMkhyAsupUrvasyeti datR dvidan // caturdan // amumazcatIti adam ac iti sthite / viSvagiti tterdriH| adadri ac ityatra yatvam / adaso'serdAdu do ma ityanena dAbhyAM parayoH rakArAkArayorukArau dakArayozca makArau / amumuyaG / antyabAdheztyasadezasyAdeza iti vadatAM mate paradakArarakArasyaiva mutvam / adamuyaG // tyadAyatve eva mutvaM nAnyatreti pakSe adavyaG // kumudasyeva gandho yasyeti upamAnAdgandhasyetIkArAdeza iti kumudgandhiH / kumudagandharapatyaM strI kaumudagandhyA / apatye nnyH| kaumudagandhyAyAH putra iti kaumudagandhyAyAH patiriti yA ityasya sthAne ItvaM nipAtyate / kaumudagandhIputraH kaumudagandhIpatiH // samAna jyotirasyati / jyotirjanapadarAtrinAbhinAmagotrarUpasthAnavarNavayovacanabandhutIrthyabrahmacAriSu / samAnasya sH| sajyotiH / sanAbhiH / sanAmA / sadayAH / brahmavedaH tadadhyayanArtha vratamapi Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (280) siddhaantcndrikaa| [samAsapra0 ] brahma / brahma caratIti brahmacArI 'vrate' iti NiniH / samAnaH brahmacArIti sabrahmacArI // samAne tIrthe vasatIti stiirthyH| vasatyarthe nnyprtyyH|| uttrpdodksyodH| kssiirodH| murodaH / lavaNodaH / zuddhodaH // pRSataH udaramiti talopaH / pRSodaram // vAriNo vAhaka iti pUrvapadasya vaH uttarapadAdezca latvaM balAhakaH // gUDhotmA atrAkArasya sthAne utvam // "bhavedvarNAgamAddhaMsaH siMho varNaviparyayAt / gUDhotmA varNavikRtervarNanAzAtpRSodagm // 1 // " hanteH pacAditvAdapratyaye sagAgamAt haMsa iti / hiMseH pacAditvAdapratyaye hakArasakArayorvyatyayAt siMha iti // dikazabdebhyastIrasya tAro kA / sarvAdeH samAsAdAviti puMvat / dakSiNatAraM dakSiNatIramityAdi // (aluk kvacit ) kacitsamAse taddhitaM ca vibhakteraluk // kacchrAnmuktaH / stokAnmuktaH / dUrAnmuktaH / niTAnmuktaH / apsuyoniH / sarasijam / urasilomA / hRdispRk / kaNThekAlaH / vaacoyuktiH| dizodaNDaH / pazyatoharaH / kheshyH| grAmevAsaH / grAmavAsI / corasya kulam / ojasAkRtam / sahasA kRtam / ambhasAkRtam / puMsAnujaH / januSAndhaH / AtmanApaJcamaH / tvcisaarH| gaviSThiraH / yudhisstthirH| parasmaipadam / parasmaibhASA / Atmanepadam / AtmanebhASA / madhyaguruH / anteguruH / stamberamaH / karNejapaH / pUrvAhnetare / pUrvAhnatame / AmuSyAyaNaH / AmuSyakulikA / AmuSyaputrikA / mAtRpitRbhyAM svasuH sasya SaH mAtRSvasA / pitRSvasA / mAtRpitRpayAM vA mAtuHsvasA-mAtuHSvasA / pituHsvasApituHSvasA / hoturantevAsI / hAtuHputraH / piturantevAsI / pituHputraH / devAnAM-priya iti ca mUrkha / divodAsaH / zunaHzepaH / zunaHpucchaH / ityAdi // (subodhinI )-aluka kvacit // samAsapratyayayorityasyApavAdaH / kRcchrastokadUrArthanikaTArthabhyaH paJcamyA aluk uttarapade // kRcchraanmuktH| "syAtkaSTaM kRcchramAbhIlam" ityamaraH // uttarapade kim / niSkrAntaH stokAditi niHstokaH // dvivacanabahuvacanAntAnAM tu samAso neSyate'nabhidhAnAt / tena stokAbhyAM mukta ityAdau vAkyameva // apsu yonirutpattiryasyeti apaH saptamyA aluk yonijacaramatiSu / apsuyoniH apsujH| apmucrH| apamumatiH // hasAntAdadantAcca saptamyA aluka saMjJAyAm / sarasijam / adantAttu araNyAtilaka ityAdi / svAGgAt saptamyA aluga Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0] . ttiikaadvyopetaa| (281) akAme pare / mUrddhamastakAbhyAM tu na / urasilomA // akAme kim / mukhe kAmo'sya mukhakAmaH // mUddhamastakAbhyAM neti kim / mUddhazikhaH / mastakazikhaH // hRdayaM spRzatIti divahRdbhayAM saptamyA aluk / hRdispRk / karmaNo'dhikaraNatvavivakSAyAM saptayI / evaM divispRk // kaNThekAlaH / svAGgAt saptamyA alugityaluk // vAgdipazyadbhayaH SaSThayAH alura yuktidaNDahareSu / vAcoyuktiH / dishodnnddH| pazyatoharaH / pazyantamanAdRtya haratItyarthaH // 'anAdarAdhikye' iti SaSThI / akAlAsaptamyA alugvA zayavAmavAsiSu / kheshyH-khshyH| grAmevAsaH grAmavAsaH / grAmevAsI grAmavAsI // SaSThayA alugaakaash'the| corasyakulam // Akroze kim / brAhmaNakulam // ojasaMbhassahastamasaJjAbhyastRtIyAyA aluk / ojasAkRtam / ambhasAkRtam / sahasAkRtam / tamasAkRtam / aJjasAkRtam / Arjavena kRtmityrthH| puso'nuje januSo'ndhe ca tRtIyAyA aluk| yasyA'grajaH pumAn sa puNsaanujH| januSAndhaH / jAtyandha ityarthaH / "janujananajanmAni" ityamaraH // AtmanastRtIyAyA aluka pUraNArthapratyayAnte pare / AtmanApaJcamaH // pUraNArthe kim / AtmakRtam // tvacisAraH // hasAntAdadantAca saptamyA aluk saMjJAyAmityaluk / / goH saptamyA aluka sthire / gaviSThiraH // yudhiSThiraH / hasAntAditi saptamyA aluk // parazabdAdAtmazabdAca caturthyA aluka vaiyAkaraNAkhyAyAm / parasmaipadam / parasmaibhASA / Atmanepadam / aatmnebhaassaa| tAdayeM caturthyAM alugatra // madhyAntAbhyAM saptamyA aluggurau pare / madhye guruH / antaguruH // tatpuruSa saptamyA aluk kRtpratyayAnte bahulam / stambaramaH / stambe tIre ramate iti stamberamo hastI / krnnejpH| krnnejpHsuuckH||kaalvaackaatstmyaa alugvA taratamakAlataneSu pUrvAhetare-pUrvAha. tare / pUrvAhetame-pUrvAhnatame / pUrvAhekAle-pUrvAhnakAle / pUrvAhnatane-pUrvAhnatane // adasaH SaSThayA alugAyanaputrikAkulikAsu / amuSyApatyaM naDAditvAdAyanaNa / AmuSyAyaNaH / amuSya putrasya bhAvaH AmuSyaputrikA / amuSya kulasya bhAvaH AmuSyakulikA / bhAvArtha kaH // RdantAtSaSTayA alugU vA / svasRpatyoH / mAtRpitRbhyAM svasuH sasya SaH syAtsamAse / mAtRSvasA / pitRSvasA / mAtRpitRbhyAM vaa| AbhyAM svasuH sasya So vA syAt samAse / mAtuHSvasA mAtuHsvasA / pituHSvasA pituHsvasA // vidyAsaMbandhayonisaMvandhavAcina RdantAtSaSThayA aluk / hoturantevA. sI hotuHputraH / piturantevAsI pituHputraH // devAnAMpriya iti mUrve'rthe SaSTyA aluk / anyatra devapriyaH // divo dAse pare SaSThayA aluk / divodaasH|| zunaH SaSTyA aluka zepapucchalAGagUleSu / zepaH sakArAntaH / "syAlliGgaM cihnazephasAH" ityamaroktaH / zIGa auNAdike papratyaye popadhato'pi / zuna iva zepamasya sa zunaHzapaH / zuna iva Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (282) siddhaantcndrikaa| [ samAsapra.] pucchamasya sa zunaHpucchaH / zuna iva lAzUlamasya sa zunolAgUlaH / bahuvrIhayastrayo'pyamI RSivizeSANAM saMjJAH // ityaluk smaasH|| (tattvadI.)-aluk kvaciditi // samAsapratyayayorityasyApavAdaH // kRcchrAnmukta ityasya pakSe siddhatve'pi kRcchramuktamityaniSTApattivAraNAyedamAvazyakam // hRdispRgiti // hRdayaM spRzatIti vigrahaH / karmaNo'dhikaraNatvavivakSAyAM saptamI // AmuSyakuliketi // asuSya kulasya bhAvaH / evamamuSya putrasya bhAva ityapi // devAnAMpriya iti // mUrkhA hi devAnAM prItiM janayanti devapazutvAt // zunaHzepa iti / / zuna iva zepamasyeti vigrahaH / evaM pucchalAGgulAbhyAmapi bahuvrIhiH / RSivizeSANAmetAH saMjJAH // (taratamarUpakalpacela vagotramatahateSTha IbantasyAnekasvarasya basvo bhASitapuMskasya ) brAhmaNitarA / brAhmaNitamA / brAhmaNirUpA / brAhmaNikalpA / brAhmaNicelI // (subodhinI)-taratamarUpakalpacelaavagotramatahateSu IbantasyAnekasvarasya dvasvo bhASitapuMskasya // atizayena brAhmaNIti brAhmaNitarA / braahmnnitmaa| taratamacaraDiti puMvadbhAvo na / jAtivAcinaH strIpratyayAntasya neti niSedhAt / 'taratameyasviSThAH prakarSe' iti taratamau / prazastA brAhmaNIti brAhmANarUpA / prazaMsAyAmiti rUpaH // ISanyUnA brAhmaNIti brAhmaNikalpA / ISadasamAptau kalpeti kalpapratyayaH // celaDAdIni vRttiviSaye samAsAdau kutsanavAcIni santi / kutsitA brAhmaNI / STavita itIp / brAhmaNicelI // uktapuMskasyota kim / aamlkiitraa| kuvalItarA / AmalakIkuvalIzabdau vRkSe nityastrIliGgau // (anIbantasya strIpratyayAntasyebantasyaikasvarasya vA hrasvastarAdau ) brahmabandhUtarA--brahmabandhutarA / svItarA--stritarA // (subodhinI )-anIbantasya strIpratyayAntasya Ibantasyaikasvarasya vA dvasvastarAdau // anIbantasya strIpratyayAntasya vA hrasvaH ekasvarasya Ibantasya ca vA hasvo bhavati taratamarUpakalpacelaDbruvagotramatahateSu pareSu // uta UrityUprayayaH / atizayena brahmabandhUriti taratamayasviSTA iti tarapratyayaH brahmavandhUtarA // . (tritaH parasya vA, viduSitarA--vidvattarA / bhavatitarA--bhavattarA / pctitraa--pcttraa|| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (283) (subodhinI )-britaH parasya vA // uzca A ca tayoH samAhAraH vR / vR ita yasya sa vit tasmAt vitaH // ukAreta RkAretazca parasya Ippratyayasya hrasvo vA bhavati tarAdA // viduSitarASTravita itI / vasorva urityutvam / hrasvAbhAve taratamacaraDiti puMvadbhAvaH / vidvattarA / viduSItaretyApi kaizcidudAhRtaM tannirmUlam // (tattvadI )-vitaH parasyeti // uzca A ca nau tAvitau yasya sa tathA tasmAt / / (iSTakeSIkAmAlAnAM citatUlabhAriSu isvaH) iSTakacitam / pakkeSTakacitam / iSIkatUlam / mujheSIkatUlam / mAlabhArI / utplmaalbhaarii|| (subodhinI)-iSTakeSIkAmAlAnAM citatUlabhAriSu dvasvaH // iSTakAdInAM tadantAnAM ca hasvo bhavati citAdiSu // iSTakAbhizcitamitISTakacitam / tadante pakkeSTakacitam // iSIkANAM tUlamiSIkatUlam // mAlAM viti iti maalbhaarii| kartari NiniH / hAridhiti pAThAntaram // (tattvadI0 )-mAlabhArIti // mAlAM bibhartIti vigrahaH / tAcchIlye NiniH // (kAre satyAgadasya mum ) styNkaarH| agadaMkAraH // (subodhinI)-kAre satyAgadasya mum // satyAgadayormum syAt kAre // styNkaarH| shpthkrnnmityrthH|| agadakArA vaidyaH // (tattvadI0 )-satyakAraH iti / samayakaraNam // agadaMkAro vaidyaH / / (astozca ) astuMkAraH // subodhinI)-astozca // astu ityasya mum syAt kAre // astu ityAkhyAnapratirUpakamavyayam / astuMkAraH abhyupagama ityarthaH // (tattvadI0 )-astuMkAro'bhyupagamaH // astviti tibantapratirUpakamavyayam // (dhenobhavyAyAm ) dhenubhavyA // (subodhinI )-dhenovyAyAm // dhenuzabdasya mum syAt bhavyAyAM parasyAm // dhenuzcAsau bhavyA ceti vigrahaH / dhenuMbhavyA / bhaviSyantI dhenurityarthaH / nipAtanAdbhaviSyati kartari kRtprtyyH|| (tattvadI0 ) dhenubhavyeti // dhenuzcAsau bhavyeti vigrahaH / bhaviSyantI dhenurityarthaH / (lokasya pRNe ) lokaMpRNaH / / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 284) siddhAntacandrikA | [ samAsapra0 ] (subodhinI ) - lokasya pRNe // lokasya mum syAt pRNe pare // pRNadhAtuH prINanArthaH / lokaMpUNaH sUryaH // ( itye'nabhyAsasya ) mum || anabhyAsamityaH || ( subodhinI ) - itye'nabhyAsasya // anabhyAsasya mum syAt itye pare // abhyAsaM samIpam abhyAsabhinnamanabhyAsam / etistuzAsiti iNa kyap / anabhyAsamityaH / dUrataH parihartavya ityarthaH // ( tattvadI 0 ) - anabhyAsamitya iti // dUrataH parihartavya ityarthaH // ( bhraSTrAgnayorindhe ) bhrASTramindhaH / agnimindhaH // (subodhinI) - bhraSTAgnyorindhe // anayormum syAdindhe pare || 'indhI dIptI' kArye'NityaN / bhrASTramindhaH / agnimindhaH / nAmnazca kRteti samAsaH // ( gilesgilasya ) mum // timiGgilaH || (subodhinI) - gilesgilasya || agilasya gilabhinnasya mum bhavati gile pare // timiGgilo matsyavizeSaH / giratermUlavibhujAditvAtkapratyayaH / girate rephasya vA latvamiti latvam // ( tatvadI 0 ) - timiGgila iti // matsyavizeSaH // ( gilagile ca ) timiGgilagilaH // (subodhinI) - gilagile ca // agilasya mum bhavati gilagile pare // timInAM gilagila iti timiGgilagilaH // ( tattvadI 0 ) - gilagile ceti // gilaM gilatIti gilagilaH / timInAM gilagilatimiGgilagila iti vigrahaH // (uSNabhadrayoH karaNe ) uSNaMkaraNam / bhadraMkaraNam // (subodhinI) - uSNabhadrayoH karaNe // uSNabhadrayormum syAt karaNe pare // ( rAtraH kRti vA ) rAtriJcaraH - rAtricaraH / rAtrimaTaH / rAtryaTaH // (subodhinI) - rAtreH kRti vA / rAtrermum vA syAt kRtpratyayAnte pare // akhidarthamidaM sUtram / khiti pratyaye siti padasyeti nityameva mum syAt / aTAviti pratyayaH / rAtriJcaraH // Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samAsapra0] ttiikaadvyopetaa| (285) (nahivRtivRSivyadhirucisahitaniSu ) kibanteSu pUrvasya diirghH| upAnat / nIvRt / prAvRT / marmAvit / nIruk / abhIruk / RtISaTU / parItat // (subodhinI )-nahivRtivRSivyadhirucisahitaniSu // vivanteSu pUrvasya dIrghaH // vivanteSu pareSu pUrvasyopasargakArakasya dIrghaH syAt // maha bandhane / vRtu vartane / vRSu secane / vyadha tADane / ruca dIptau / saha marSaNe / tanu vistAre // upa samIpe nahyate iti upAnat / karmaNi vip // nivartate iti nIvRt / "nIvRjanapado deza" ityamaraH // pravarSatIti prAvRT // marmANi vidhyatIti marmAvit / zvAnaM vidhyatIti nAmno no lopaziti nalopaH / zvAvit / vyadheH grahAM Diti ceti sNprsaarnnm|| nirocate iti nIruk // RtiM sahata iti RtISaT / "RtirjugupsAkalyANagatispa _svatho RtuH" iti haimaH // pari tanotIti parItat // vivanteSviti kim / pariNahanam // upasargakArakasyeti kim / paTuruk / tigmruk|| (tattvadI0 )-nahivRtIti // upanahyata iti upAnat // nivartata hati nIvRt // pravapratIti prAvRT // marmANi vidhyatIti marmAvit // nirocate iti nIruk // RtiM sahate iti RtISaT // paritanotIti parItat // (matvarthe bahusvarasya) amarAvatI // (subodhinI )-matvarthe bahusvarasya // bahusvarasya dIrghaH syAt saMjJAyAmastyarthe pare // amarAH sntysyaammraavtii| mAntopadhAdvatvinau iti vt| STavita itIp // saMjJAyAmiti kim / balavatI // bahusvarasyati kim // vrIhimatI / / (zarAdezca ) zarAvatI // (subodhinI )-zarAdezca // zarAderdIrghaH syAt astyarthe / zarAH santyasyAmiti zarAvatI // (ajirAdena ) ajiravatI // (subodhinI)-ajirAderna // ajirAderdI? na bhavati astyarthe // ajiramastyasyAM sA ajiravatI / " aGgaNaM catvarAjire" ityamaraH / / ( upasargasya ghanyamanuSye vA dIrghaH) paripAkaH-paropAkaH / parihAsaH-parIhAsaH // amanuSye kim / niSAdaH // Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (286) siddhaantcndrikaa| [ samAsapra0 ] ( subodhinI )-upasargasya ghaJyamanuSye vA dIrghaH // upasargasya vA dIrghaH syAt ghajante pare na tu manuSye'yaM // amanuSye kim / niSIdatyasminnaghamityadhikaraNe ghajJa / niSAdaH pulindo mnussyjaatiH|| (Adezca dvandve ) inve sati kacidAderlopaH // mAtA ca pitA ca pitarau / zvazrUzca zvazurazca shvshurau| duhitA ca putrazca putrau / svasA ca dhAtA ca bhAtarau // (subodhinI )Adezca dvandve // indaviSaye bhinnArthAnAMca tulyArthAnAM nAmnAmantyo'vaziSyate / AdInAM ca lopo bhavatItyarthaH // rAmazca rAmazca rAmau / ghaTazca kumbhazca kumbhau / ghaTazca kubhazca kalazazca kalazAH // mAtRzvazrUbhyAM sahokto pitRzvazurau vA ziSyate / mAtA ca pitA ceti pitarau mAtApitarau vA / "piturdazaguNA mAtA gauraveNAtiricyate" iti smRtermAtuH pradhAnatvAtpUrvanipAtaH / 'RtAM inde' iti pUrvasyAtvam // zvazurau / zvazrUzvazurau vA // svasRduhitRbhyAM sahokto bhrAtRputroM ziSyate / duhitA ca putrazca putrau // svasA ca bhrAtA ca bhrAtarau // (tattvadI0 )-Adezca dvandve iti // dvandve samAse kvacidAdibhUtasya' padasya lopaH / atra yasya lopa ityato lopagrahaNamanuvatye vyAkhyAnam / tadudAharaNaM pitarAvityAdi iti tu vRddhAH / navyAstvevamAhuH / atra nAmnAmityanuvRtta sadvibhaktiparaM bodhyaM na tu padArthaparam / dvandve ityapyarthaparam / AderityekavacanaM vivakSitam / sUtre liGgavacanamavivakSitamityutsargAt / 'tulyArthe ' ityanuvartya vibhaktivyatyayena vAkyabhedena ca vyAkhyeyam / tathA ca samAnAnupUrvIkANAM bhinnArthAnAM tulyAthAMnAM bhinnAnupUrvIkANAM ca nAmnAM madhye AdeH AdyoH AdInAM cAntya AdezaH syAt / rAmazca rAmazca rAmau / ghaTazca kumbhazca kumbhau / ghaTazca kumbhazca kalazazca kalazAH / pUrvapadAnAmantyapadAdezastu na kRtaH savibhaktikasyAdeze tasyaiva zravaNaprasaGgAt / dvivacanabahuvacanayorabhAvAt / dvandve kRte ityapi na sarve sarveSAmityAdAvItvavikalpasuDabhAvAdeH prasaGgAt / dvandvArthazca sahavivakSayA / sahavivakSA ceyam / " anusyUte ca bhedAnAmekA prajJA prajAyate / yadA sahavivakSAM tAmAhurdvandvaikazeSayoH" iti // (RtA dvandve) pUrvasyAtvam // mAtApitarau / hotApotArau / neSTodAtArau // (subodhinI) RtA dvndve|| pUrvapadasyAtvam / vidyAyonisambandhavAcinAm RdantAnAM yo dvandvastatra pUrvapadasyAtvaM bhavati // SaSThInirdiSTatvAdantyasyAdezaH / yoInde evAtvam / mAtA ca pitA ceti ekazeSAbhAve mAtApitarau / putrotpAdane'nayo Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra.] ttiikaadvyopetaa| - (287) yonikRtaH sambandho'tra / / hotA ca potA ceti hotaapotaarau| neSTA codgAtA ca neSTodgAtArau / iha homAdirUpavidyAkRtaH sambandha ekasmin yajJa AtvijyarUpo bodhyH|| (tattvadI0 )-RtA dvandva iti // vidyAyonisaMbandhavAcinAmeva RdantAnAmityarthaH / teneha na kartRbhoktArau // (putre ca ) pitAputrau / gAvazca gAvazca gAva imAH / zuklazca zuklA ca zuklaM ca zuklam / sa ca yazca yau| tau vA // (subodhinI )-putre ca // vidyAyonisaMbandhavAcinAma RdandAnAmAtvaM bhavati putre| pitA ca putrazca pitAputrau / anayoyoonikRtaH sambandho janyajanakabhAvalakSaNo'tra // grAmyapazusamUheSvataruNeSvanekakhureSu sahoktI strIliGgo'vaziSyate / gAvazca gAvazceti gAvaH / ubhayatra rUpasya samAnatvAt strIliGgazeSasya phalamAha / imA iti // grAme bhavA grAmyAH yaNa / / grAmyota kim / rurava ime / mRgavizeSA vanacAriNa ityarthaH // pazugrahaNaM kim / brAhmaNyazca brAhmaNAzca braahmnnaaH|| samUheSu kim / eto gAvoM // ataruNeSu kim / vatsA ime // anekakhureSu kim / azvA ime / azvAnAmeka eva khura ityarthaH // aklIvena sahoktau klIvaM shissyte| tacca vA ekavata tallakSaNa eva vizeSazcat / zuklaH paTaH zuklA zATI zuklaM vastram / tAnImAni zuklAni // tyAdInAM mithaH sahoktau paraM pUrvaM ca ziSyate / sa ca yazca yau tau vaa|| striyA sahoktau pumAn ziSyate tallakSaNa eva vizeSazcet / haMsIca haMsazca haMsau / iha sarvatra ekazaSe kRte'nekAbhAt indrasamAso na / tena zirasI zirAMsi ityAdau prANyaGgatvAdekavadbhAvo na / panthAnau panthAna ityAdau samAsAntapratyayo na bhavati / / ityekazeSaH // (tattvadI0)-gAva imA iti // grAmyapazusovataruNeSu striyA eva ekazeSa ityrthH|| zuklamiti // aklIvaiH sahoktau klIbameva ziSyate ityarthaH / yo to veti // tyadAdiSu paraM viklpenetyrthH|| (diksaMkhye saMjJAyAm ) digvAcinaH saMkhyAvAcinazca zabdAH samAnAdhikaraNena saMjJAyAmeva samasyante sa karmadhArayaH smaasH|| dkssinnaamiH| saptarSayaH // saMjJAyAM kim / paJca phalAni // disaMkhye kim / shuurpnnkhaa| (subodhinI )-punaH karmadhArayamAha-diksaMkhye saMjJAyAm // dik ca saMkhyA ca disaMkhye / digvAcinaH saMkhyAvAcinazca-zabdAstulyArthena saha samasyante sa * karmadhArayaH // karmadhArayastulyArthe ityanenaiva siddha niyamArthamidam / saMjJAyAmeveti // Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (288) siddhaantcndrikaa| [ samAsapra0] dakSiNazcAsau Agnizceti daakssnnaagniH| sapta ca te RSayazca saptarSayaH / "dakSiNAgnirhipatyAhavanIyau trayo'gnayaH" ityamaraH // (tattvadI0)-dikasaMkhye saMjJAyAmiti // dik ca saMkhyA ca disaMkhye / digvaacisNkhyaavaacinaavityrthH| karmadhArayastulyArtha ityanenaiva siddha niyamArthamidam / saMjJAyAmeva nAnyatretyarthaH // dakSiNAgniriti // dakSiNadigavasthite vastuni dakSiNazabdaH / ato dAnAdeAvRttI digavasthite vyavasthApyate / anizabdo'pi citrakAdeAvRttI hutAze vyavasthApyate / ato vizeSaNa vizeSyabhAvAtkarmadhArayaH // saMjJAyAM kim / paJca phalAni // dikasaMkhye kim / zUrpaNakhA // dakSiNo'gnirityAdau vAkye saMjJAnavagamAnnityasamAsatvam / avigrahasya nityasamAsatvAt / na vigraho yasya loke prayujyata iti shessH| anyathA dakSiNo'gnirunmattA gaGgA yatretyAdivigrahasTara sarvatra darzanAdavigrahatvAsaMbhava eva syAt / ayamatra saMgrahaH // kRttaddhitasamAsaikazeSayaGAdyantadhAturUpAH paJca vRttayaH / parArthAbhidhAnaM vRttiH / vRttyarthAvabodhakaM vAkyaM vigrahaH / sa dvidhaa| laukiko'laukikazca / tallakSaNaM coktameva / samAso'pi dvividhaH / nityo'nityazceti / nityo'pi dvividhaH / avigraho'svapadavigrahazca / na svasya samAsasya padavigraho yatra saH / samAsaH SaDvidha iti prAyovAdaH / dvigvavyayIbhAvatatpuruSadvandvabahuvrIhikarmadhArayabhinnasyApi nAmnazca kRteti vidhAnAt / etena nAmnazca kRtA samAsa iti sUtra samAsagrahaNaM tatpuruSaparaM samAsasya pUrveNaiva vidhAnAt / amAdau tatpuruSa ityato maNDUkaplutyA'nuvRttati vAsudevoktiH parAstA // tathA pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH / uttarapadArthapradhAnastatpuruSaH / anyapadArthapradhAno bahuvrIhiH / ubhayapadArthapradhAno dvandvaH / vizeSyapUrvaH karmadhArayaH pUrvapadArthapradhAnaH / vishessnnpuurvstuuttrpdaarthprdhaanH| dviguranyapadArthapradhAna ityapi prAcAM pravAdaH prAyo'bhiprAya sUcayati // unmattagaGgamityAdyavyayIbhAve atimAlAdau tatpuruSe dvitrA ityAdibahuvrIhau dantoSThamityAdidvandve cAbhAvAt / anekapadatvaM dvandvabahuvIhyoreva / aikapadyamekavibhaktikatvaM ca samAsaprayojanaM pUrvanipAtaH samAsAntapratyayAdizca prayojanam // (dvandvatatpuruSayoH parapadasyaiva liGgam ) kukkuttmyuuryaavime| mayUrIkukkuTAvimau / arddhapippalIyam // (subodhinI)-dvandvatatpuruSayoH parapadasyaiva liGgam // itaretarayogadvandvona gRhyate na smaahaardvndH|| ekatve dvigudvandvAvityuktatvAt / dvandvatatpuruSayoriti saMva. ndhe SaSThI / etayoH parapadatulyaM liGgaM bhavati // kukkuTazca mayUrI ca kukkuTamayUyau~ / ime iti striilinggnirdeshH|| mayUrI ca kukkuTazca mayUrIkukkuTau / imAviti puMliMganirdezaH // pippalyA arddhamityardhapippalI / iyamiti striiliNgnirdeshH| (dviguprAptApanAlaMpUrvaprAdisamAse na ) pazcakapAlaH / prApto Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (289) jIvikAM prAptajIvikaH / ApannajIvikaH / alaM kumAryai alaMkumAriH / nisskaushaambiH|| __ (subodhinI )-dviguprAptApannAlaMpUrvaprAdisamAse na // dvigusamAse prAptApannAlaMpUrvasamAse prAdisamAse ca parapadatulyaM liMgaM na bhavati // paJcamu kapAleSu sNskRtH| taddhitAtheM dviguH / saMskRtArthe'N / tasya luk ca / taddhitArthe dvigurvishessyaanighnH| puro dAzyate iti / 'dAza dAne' karmaNi ghaJ / nipAtanAdasya DaH / puroDAzaH // prAptajIvakaH // ApannajIvikaH / alNkumaariH| tatpuruSA ete / 'anyArtha' iti hrasvaH // prAdisamAso yathA / prAdayo gatAdyarthe prathamayA / pragata AcAryaH praacaaryH| durAcAraH puruSo dusspurussH| pragataH pitAmahaH prapitAmaha ityAdi // atyAdayaH krAntAdyarthe dvitIyayA / atikrAnto mAlAm atimaalH| 'anyAtheM' iti hrasvaH // abhigato mukham abhimukhaH / udgato velAm uddelaH / pratigato'saM pratyakSa ityaadi| avAdayaH kuSTAdyarthe tRtIyayA / avakruSTaH kokilayA avakokilaH / 'anyArthe' iti hrasvaH / pariNaddho vIrudhAparivIrut / paryAdayo glAnAdyayeM cturthyaa| pariglAno'dhyayanAya paryadhyayanaH / gurukulavAsAdinA pariglAno'dhyayanAyetyarthaH // nirAdayaH krAntAdyarthe paJcamyA / niSkrAntaH kauzAmbyAH niSkauzAmbiH / 'anyArtha' iti hrasvaH / utkAntA kulAtu utkulA / nirgatamagulibhyo niragulam / asvapadavigraheNa nityasamAsA ete // iti praadismaasaaH|| . ( tattvadI0)-niSkauzAmbiriti // kauzAmvyA nirgata iti vigrahaH // (azvavaDavayordvandvaH pUrvavalliGgaH ) azvavaDavAn // ( subodhinI )-azvavaDavayordvandvaH pUrvavalliGgaH // sUtre dvivacanamavivakSitam / bahutvezapa (liMgasya darzanAt // azvazca vaDavA ca azvavaDavau / nipAtanAdApo nivRttiH / bahutve puMliMgaM darzayati / azvavaDavAn / azvavaDavaiH / vibhASA vRkSeti pakSe samAhAradvandve'zvavaDavam / kriyAvyayavizeSaNAnAM klIvatvamekavacanaM ca / kriyAvizeSaNAnAmavyayavizeSaNAnAM caikavacanaM klIvatvaM ca bhavati // (rAbAhnAhAntAH puMsyeva ) ahoraatrH| pUrvarAtraH / pUrvAhnaH / vyahnaH // (subodhinI)-rAtrAhAhAntAH puMsyeva // paravaliMgatApavAdo'pyayaM paratvAtsamAhAranapuMsakatAM bAdhate // apratyayAnto rAtrizabdaSTapratyayAnto'hanzabdaH / etadantA dvandvadvigutatpuruSakarmadhArayAH puMlliMge eva bhavanti / ahazca rAtrizca ana iti nasya sH| ahorAtraH / ahaHpUrvAdrAtrizabdAdaH samAhAre ityapratyayaH / rAtreH pUrvabhAgaH Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (290) siddhaantcndrikaa| [ samAsapra.] pUrvarAtraH / sabaikadezatyapratyayaH // ahnaH pUrva iti pUrvAhnaH / rAjAhaHsakhibhya iti TapratyayaH / no vetyupdhaalopH|| dvayorahoH samAhAraH iti TaH / no veti TilopaH vyhH| (saMkhyApUrva rAtraM klIbam ) dvirAtram / trirAtram // (subodhinI)-saMkhyApUrva rAtraM klIbam // yo rAtryoH samAhAraH tisRNAM rAtrINAM samAhAra iti / sarvaikadezetyapratyayaH / dvirAtram / trirAtram // (apathaM tatpuruSe klIbam ) apatham // . (subodhinI )-apathaM tatpuruSe klIvam // napUrvaH kRtasamAsAntaH pathazabdaH klIve syAt // na panthA ityapatham / RkpUrabdhUHpathAmityapratyayaH // tatpuruSe iti kim / apatho deshH| kRtasamAsAntanirdezAt neha / apanthAH / atra napUrvAtpathizabdAdvA samAsAntastatpuruSe iti viklpH|| (arddharcAdayaH klIbapuMsoH ) aIrcam-arddharcaH / dhvajam-dhvajaH / tIrtham-tIrthaH / evaM zarIramaNDapayUSadehadezAGkuzakalaza ityAdi // (subodhinI)-prasaMgAdAha // arddhacAdayaH kiibsoH|| arddharcAdayaH zabdAH pAMsa klIve ca syuH|| (AbantottarapadAda dvigorvep ) paJcakhaTTI-paJcakhaTTum // (subodhinI)-AbantottarapadAdvigorve // Avantottarapado dvigurvA striyAm / paJcAnA khaTvAnAM smaahaarH| napuMsakasyeti hrasve kRte idaM pravartate / paJcakhaTvam / striyAM tu samAhAre'ta itIp / paJcakhaTdI // ( tattvadI )-pazcakhaSTvamiti // paJcAnAM khaTvAnAM samAhAra iti vigrahaH / / (ano nalopo dvigorvepa ) paJcatakSam-paJcatakSI // , (subodhinI)-ano nalopo dvigorvep // ano nalopo dvigorvA striyAm // iha vAzabdaH striyAmityanena saMbadhyate na tu nalopa ityanena // annantasya dvigonityaM nalopo bhavati / annanto dviguH striyAM ca vA / paJcAnAM takSNAM samAhAraH paJcatakSam / striyAM tu samAhAre'ta iti Ip / paJcatakSI // - (puNyasudinAbhyAmahnaH klIbatA) puNyAham / sudinAham // (subodhinI)-puNyasadinAbhyAmahaH klIvatA // AbhyAM parasyAhanazabdasya klIbatvaM syAt // puNyaM ca tdhshcti| rAjAhaHsakhibhyaH iti ttH| no veti ttilopH| Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (291) puNyAham / sudinaM ca tadahazceti sudinazabdaH prazastaparyAyaH / mudinAham / rAtrAbAhAntAH puMsyevetyasyApavAdo'yam // (tattvadI0 )-sudinAhamiti // sudinazabdaH prazastaparyAyaH / " sudinAsu nizAmu kAryametatpravicinvIta vizeSataH" ityAdiprayogadarzanAt // : (saMkhyAvyayAbhyAM parasya pathaH klIbatA) tripatham / vipatham // (subodhinI)-saMkhyAvyayAbhyAM parasya pathaH kkIbatA // AbhyAM paraH kRtasamAsAntaH pathazabdaH klIvamityarthaH // trayANAM panthA iti RkpuurbdhuurityprtyyH| tripatham // virUpaH panthA iti vipatham // nanu "vyadhvo duradhvo vipathaH kadadhvA kApathaH samAH" ityamare kathaM puMstvam / ucyate / pramAda evAyamiti bahavaH / vastutastu 'patha gatau' ityasmAtpacAdyapratyaye pathati vyAmotIti vyutpAditaH pathazabdaH / tathA ca trikaannddshessH| "vATaH pathazcaH mArgaH syAt" iti / anena samAse puMstvamupapannam / kApatha ityatra kAdezastu ISadarthe bodhyH| atha ca paravalliGgApavAdatvAttatpuruSe evaMdaM pravartate nAnyatra / vipathA nagarI / bahuvrIhirayam / panthAnamatikAntA atipthaa| ihApi na dviguprAptApannAlamiti parapadaliGgapratiSedhAt iti mAdhavaH // __ (tattvadI0)-tripathaM vipathamiti // "vyadhvo duradhvo vipathaH kadadhvA kApathaH smaaH|" ityamare "vipathakApathau" iti rabhasakoze ca patha gatAvityasmAtpacAye bodhyam / " vATaH pathazca mArgaH syAt" iti trikANDazeSo'pyatrAnukUlaH // ( sAmAnye napuMsakam ) mRdu pacati / prAtaH kamanIyam // (subodhinI )-sAmAnye napuMsakam // aniyataliGgaviSayakamidam / tenAdiH pacatItyAdau puMstvameva // mRdu pacati / kriyAvizeSaNatvAt dvitIyAntamidam / dhAtU. pAttakriyAM prati hi phalAMzaH karmIbhUtaH / phalasAmAnAdhikaraNye dvitIyA // _(tattvadI0 )-mRdu pacatIti // kriyAvizeSaNatvAdvitIyAntam / dhAtUpAttabhAvanAM prati phalAMzaH karmIbhUtaH / tathA ca phalasAmAnAdhikaraNye dvitIyA / sAmAnye napuMsakamiti tvaniyataliGgaviSayam / tena AdiH pacatItyAdau prAtarAdiriti puMstvameva // __ (upajJopakramAntastatpuruSaH klIbam ) upajJAyamAnopakramyamANayoH prAthamyaM cedAkhyAtumiSyate pANinyupajJaM grnthH| nandopakramaM dronnH|| ( subodhinI)-upajJopakramAntastatpuruSaH klIbam // anaJtatpuruSAdhikArA'tra // upajJAnta upakramAntazca tatpuruSaH klIva syAt // upajJAyate ityupjnyaa| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (23) siddhAntacandrikA | 'SidbhidAmaG' iti karmaNyaG // upakramyate ityupakrapaH / karmaNi ghaJ / mAntasya seTo na vRddhiriti vRddhayabhAvaH / upajJA ca upakramazca upajJopakramau upajJopakramau ante yasya sa upajJopakramAntaH / " upajJA jJAnamAdyaM syAd jJAtvA''rambha upakramaH" ityamaraH // upajJAyamAnasyopakramyamANasya ca prathamasya bhAvaH prAthamyaM cedyadi AkhyAtuM vaktumiSyate vAJchyate / pANineriti kartari SaSThI / nandasyopakrama iti nandopakramam // [ samAsapra* ] (chAyAntazca pUrvapadArthabAhulye) ikSUNAM chAyA ikSucchAyam // (subodhinI ) - chAyAntazca pUrvapadArthabAhulye // chAyAntastatpuruSo napuMsakaM syAt pUrvaM ca tatpadaM ca pUrvapadaM pUrvapadasyArthaH pUrvapadArtha: bahulasya bhAvo bAhulyam pUrvapadArthasya bAhulyaM pUrvapadArthabAhulyaM tasmin // senAsurAcchAyetyasya vikalpasthApavAdo'yam // ( dI 0 ) - ikSucchAyamiti // "ikSucchAyAniSAdinyaH" ityatra tvAGprazleSo bodhyaH // (rAjaparyAyapUrvo rakSaH pizAcAdipUrvazca sabhAntaH klIbama ) inasabham / Izvarasabham / neha | rAjasabhA | rakSaH sabham / pizAcasabham || (subodhinI) - rAjaparyAyapUrvo rakSaH pizAcAdipUrvazca sabhAntaH klIbam // rAjaparyAyapUrvaH sabhAntastatpuruSo rakSaHpizAcAdipUrvaH sabhAntastatpuruSazca napuMsakaM syAt // inezvarazabdau rAjaparyAyau / inasya sabhA inasabham / Izvarasya sabhA Izvarasabham || rAjaparyAya pUrva iti kim | rAjasabhA | rakSasaH sabhA rakSaHsabham / pizAcasya sabhA pizAcasabham // O ( tatvadI 0 ) - inasabhamiti || ' nRpatisabhAmagamanna ceyamAnA' ityatra tu rAjavizeSavAcI nRpatizabdo bodhyaH // ( saGghAtArthe sabhAntaH ) strIsabham / strIsaMghAta ityarthaH // ( subodhinI ) - saGghAtArthe sabhAntaH // saGghAtArthA yA sabhA tadantastatpuruSaH klIvaM syAt // (senAsurAcchAyAzAlA nizAnto vA ) brAhmaNasenam | yavasuram / kuDacacchAyam gozAlam / vanizam / pakSe brAhmaNasenetyAdi / iti samAsaprakriyA | ( subodhinI ) - senAsurAcchAyAzAlAnizAnto vA // etadantastatpuruSaH klIvaM syAdvA // zravanizam / kRSNacaturdazI // anajUtatpuruSa ityadhikArAnneha | dRDha Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ samAsapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (293) seno rAjA / dRDhA senA yasyota bhuvriihiH| asenA avidyamAnA senA iti napUrvastatpuruSaH // atha zeSamAha // kRttaddhitasamAsaikazeSayaGAdyantadhAturUpAH paJca vRttayaH // paJcAnAM vRttiriti pUrvAcAryasaMjJA / vRttilkssnnmaahH|| parArthAbhidhAnaM vRttiH|| parasya zabdasya yo'rthastasyAbhidhAnaM zabdAntareNa yatra sA vRttiH / yathA rAjapuruSa ityatra rAjazabdena vAkyAvasthAyAmanuktaH puruSArtho'bhidhIyate // vigrahalakSaNamAha // vRttyarthAvabodhakaM vAkyaM vigrahaH / sa dvidhA / laukiko'laukikazca / pariniSThitatvAtsAdhulaukikaH // prayogAno'tAdhuralaukikaH / yathA / rAjJaH puruSa iti lAlikAvigrahaH / rAjan as puruSa s ityalaukikavigrahaH // nityasamAsalakSaNamAha // avigraho nityasamAsaH // laukikavigraharahito nityasamAso jnyeyH| loke yasya vigraho na prayujyate iti bhAvaH / asvapadavigraho vA / samasyamAnayAvatpadairaghaTitaH asvapadavigrahaH / samAsaH SaDvidha iti prAyovAdaH ||avyyiibhaavttpurussdvndvdvigubhuvriihikrmdhaaryaadhikaarbhirbhuutsyaapi nAmnazca kRteti vidhAnAt / tadvyAkhyAne tatpuruSa ityuktistu prAcAmanurodhaneti dhyeyam // pUrvapadArthapradhAno'vya. yIbhAvaH // uttarapadArtha vAnastatpuruSaH // ubhayapadArthapravAnA dvandvaH // saMkhyApUrvAnyapadArthapadhAno dviguH // anyapadArthapradhAno bahuvrIhiH // vizeSaNapUrvaH karmadhArayaH uttarapadArthapradhAnaH // vizeSyapUrvastu pUrvapadArthapradhAnaH // ityapi na tu sArvatrikaH / sUpaprati unmattagaGgamityAdyavyayIbhAva atimAlAdau tatpuruSa dantoSThamityAdau dvande divA ityAdI bahuvrIhau cAbhAvAt // anekapadatvaM dvandabahuvrIhyoreva / kiMca "sipAM sipA tipA nAmnA dhAtunA'tha tipAM tipA / sivanteneti vijJeyaH samAsaH SaDvidho budhaH // 1 // " praayo'bhipraayH| sivantAnAM sivantena yathA / rAjapuruSaH // sibasAnAM tipA samAso vede eva bhavati nAnyatra / yathA paryabhUSat // sivantAnAM nAnA prAtipadikena yathA kumbhkaarH| atra sibutpatteH praagevoppdsmaasH|| sivantAnAM dhAtunA yathA / vipi vacipracchayAyatastukaTagrujuzrINAmityAdinipAtanAddhAtunA samAsaH / kaTaprUH / ajasram // tipAM tipA samAso yathA / kriyAsAtatye AkhyAtena samasyate / aznIta pivatetyevaM satataM yatrAbhidhIyate sA aznItapivatA / pacatabhRjjatA / khAdatamodatA // tipAM sipA yathA / ehIDAdayo'nyAthai samasyante / ehi IDa iti yasmin karmaNi tat ehIDam / kRnta vicakSaNa iti yasyAM kriyAyAM sA kRntavicakSaNA // ivena nityasamAso vibhaktyalopazca / jImUtasyeva // iti srvsmaasshessH|| jAtyAkhyAyAmekasminbahuvacanaM vA / brAhmaNAH pUjyAH brAhmaNaH puujyH| ekatve dvitve cAsmado bahuvacanaM vA / vayaM bruumH| ahaM bravImi / AvA brUvo vaa|| upamAnAni sAmAnyavacanaiH sahaH samasyante / ghanazyAmaH / iha pUrva padaM tatsadRze lAkSaNikamiti sUcayituM laukikavigrahe ivazabdaH prayujyate / upamAnasya Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (294) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0] pUrvanipAtanArthamidam / / upameyaM vyAghrAdibhiH sAmAnyAprayoge samasyate / vizeSyasya pUrvanipAtanArthamidam / puruSo vyAghra iva zUra ityarthaH // subodhinyAMsamAsaprakriyA / / (tattvadI0)-zrIvidyAnagarasthAyilokezakarazarmaNA / kRtAyAmiha TIkAyAM samAsavivRti gaMtA // iti tattvadIpikAyAM samAsaprakriyA // atha tddhitprkriyaa| (apatye'N ) nAmno'patye'rthe'N pratyayaH / (subodhinI)-atha taddhito nirUpyate // tebhyaH syAdyantapadebhyo hitstddhitH| vibhaktyantanAmna eva tadvitotpattirbhavatItyarthaH // apatyeNa / SaSThayantAnAmno'Na pratyayo bhavati anvaye satyapatyArthe / anvayastu ekArthIbhAva eva vRttau / vAkyaM tu vyapekSAlakSaNaH / "AtmajastanayaH sUnuH sutaH putraH striyAM tvamI / AhurduhitaraM sarve'patyaM tokaM tayoH same" ityamaraH // ___ (tattvadI0)-apatye'Niti // atra prakaraNAdinA'patyAnvayasyAsaMbhavAtparizeSAdvA nAmalAbhaH / nAmno'Na iti // ataH SaSThayantasyaivApatyavadbhAvasaMbandhe SaSThayA evocitatvAt // (Adisvarasya Niti ca vRddhiH ) svarANAM madhye ya Adisvarastasya vRddhiniti Niti ca taddhite // (subodhinI)-Adisvarasya Niti ca vRddhiH|| svareSu AdiH aadisvrH| nirjharaNArthasaptamyA samAsaH / kvacidamAdyantasya paratvamiti paranipAtaH / niddhAraNaSaSTyA tu na samAsaH nirdhAraNe yA SaSThIti niSedhAt / yadvA 'vo'vyasvare' ityataH 'svare' ityanuvartya tacca jAtAvekavacanaM nirdhAraNasaptamyantam / tathA ca svareSu ya Adisvarastasya vRddhiriti vyAkhyAne AdizcAsau svarazceti krmdhaaryH| na ca Na ca Nau tau itau yasya sa Nit tasmin Niti / prakaraNAttaddhite iti labhyate / icchabdastu pratyekaM saMbadhyate dvandAnte zrUyamANatvAt // (tattvadI0 )-Adisvarasya Niti ca vRddhiriti / atra svarANAm AdiH AdisvaraH / svareSu vaa| nirdhAraNArthayA SaSThayA saptamyA vA samAsaH / kacidamAdyantasya paratvasyedamapi jJApakam / nirdhAraNaM ca sajAtIyApekSam / tena svara eva gRhyate na tu hasa iti laghubhASye / atredamavadheyam / nirdhAraNaSaSTyA samAsa iti tAvat vyAhatam / tthaahi| kvaciSaSThI na samasyata ityuktatvAt / kvacitpadena granthAntaroktaniriNAdilAbhAt / na nirdhAraNa iti / pANinisUtramevAtrArthe'nukUlamiti / tasmAtsaptamyantena samAsaH / karmadhArayo vA / karmadhAraye ca Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ taddhitapra0 ] TIkAdvayopetA / ( 295 ) 'vosvyasvare' ityataH svare ityanuvartya jAtAvekavacanaM bodhyam / tathA ca svareSu ya Adisvarastasya vRddhiriti vyAkhyeyam / v ca N ca Nau Nau itau yasya sa gat tasmin prakaraNAttaddhitasyaiva vizeSaNam / atra NitIti vA jitIti vA ekameva kartavyaM sarvatra NakAra eva JakAra eva vA'nubandhatvena kArya ityuktistu anekasthale'nubandhavyatyAsakaraNa klezAdupekSitA // nanvA - doti ca vRddhirityevAstu kiM svaragrahaNeneti cetsatyam / hasasya vRddhigrahaNena vAraNa saMbhave'pi yatrAdAvekasvaraH syAttatraiva vRddhirna tvAdihasAtparasya svarasyeti zaGkAnirAsAya svaragrahaNasyAvazyakatvAt / AditvaM tu yasmAtpUrvaM nAsti tattvam / evamantatvamapi yasmAt paro nAsti tattvameva / itthaM ca vyapadezivadbhAvo nApekSyaH / yadi tu satyanyasminnityapi vizeSaNamupAdeyam tadA vyapadezivadbhAvenaikasvarasya siddhiH // ( vosvyasvare ) uvarNasyautazvAv taddhitasya yakAre svare ca // upagorapatyamaupagavaH / vaiduSaH / vAsiSThaH / gautamaH / bhArgavaH / AMgirasaH / baidaH / aurvaH / vArtraghnaH // ( subodhinI ) - vosvyasvare || uzva ozvAnayoH samAhAro vo / ekatve dvigudvandvAviti napuMsakatve'pi na hrasvaH / anukAryasvarUpaspaSTa pratipattyarthatvAt // yazca svarazca tayoH samAhAraH yasvaraM tasmin yasvare taddhitasaMbandhini // atraukArasya svare avisiddhe yakArArthaM tadgrahaNam / vastutastu kvacidyakAre'pi svarakAryAtidezAdeva siddhirityograhaNaM vyarthamiti dhyeyam // gAmupagata ityupaguH / nAmnazceti samAsaH / goriti hrasvaH / yAdava vizeSasya uddhavasya pUrvajaH kazcit / "uddhavaM prakRtyopagavirjagAma // " iti bhAgavatAt || upagorapatyamiti aNaH prayoge uktArthAnAmaprayoga iti nyAyAdapatya zabdasyAprayogaH / vA TAGacorityato vetyanuvartate / tena pakSe SaSThIsamAso'pi / upagvapatyamiti / samAsasya vaikalpikatvAdvAkyamapi / aupagavaH / striyAM tu jAteritIp / aupagavI || anvaye kim / vastramupagorapatyaM caitrasya // viduSo'patyaM vaiduSaH // vasiSThasya RSerapatyaM vAsiSThaH // gautamasya RSerapatyaM gautamaH // bhRgorRRSerapatyaM bhArgavaH // aMgirasa RSerapatyam AMgirasaH // vidasyApatyaM baidaH // sthApatyam aurvaH // ( tattvadI 0 ) - vosvyasvara iti || vo abU yatvare itei chedaH / uzva ozva etayoH samAhAraH vo / ekatve dvigudvandvAvityasyAnityatvAnnapuMsakAbhAvaH / napuMsakatvaM vA hasvasyaivAni - tyatvam / yazcasvarazca yasvaraM tasmin / atra okArasya svare avidhAnasya siddhatve'pi yakArArthamograhaNasyAvazyakatvAt tadgrahaNam / vastutastu kvacidyakAre'pi svarakAryAtidezAdasiddhirityo kAragrahaNaM na kartavyam / yasvarayozca prakaraNAttaddhitayoreva grahaNam // upagorapatya Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (296) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0] miti // gAmupagata upaguH / nAmnazceti samAso goriti hrasvaH // upaguryAdavavizeSaH uddhavapUvajeSu kazcana / aNaH prayoge uktArthAnAmaprayoga iti nyAyAdapatyazabdasyAprayogaH // mRgApatye mRgatvasattvAnna tadvAcibhyastaddhitaH / upagutvaM tvaupagave nAstIti bhavatyapatyapratyayaH // * (R uraNi) saMkhyAsaMbhadrapUrvasya mAtRzabdasya Rta urbhavatyaNi pare // pANmAturaH / sAmAturaH / bhAdramAturaH // . (subodhinI)-RuraNi // sAmAnyazabdasyApi lakSyAnusArAt vizeSaparatvaM bodhyam / tena saMkhyAdipUrvasya mAtRzabdasya lAbhaH / SaSNAM mAtRNAmapatyamiti taddhitArthe dvigusamAso'yam / na tu SaNmAtRNAmapatyamiti vigrhH| diksaMkhye saMjJAyAmiti niyamenAsaMjJAyAM samAsAbhAvAt / taddhitAntasya saMjJAtve'pi samAsasyAsaMjJAtvAt / AdisvaravRddhiH So Da iti Datvam / kvacijabasyApi ma iti Dasya NaH / ur / pANmAturaH // dvayormAtrorapatyaM dvaimaaturH| dvaimAtreyazca vinAyakaH // saMmAturapatyaM sAMmAturaH // bhadramAturapatyaM bhaadrmaaturH|| (tattvadI0)-R uraNIti // mAtRzabdasyeti jananIvAcakasyaiva grahaNaM vyAkhyAnAt // SaNNAM mAtRNAmapatyamiti // saMkhyApUrvo dviguriti taddhitArthe dviguH / ame jamA vetyatra vyavasthitatvAzrayaNAtkvacijjabasyApi DakArasya jamAnAM madhye savarNatvena NakAraH // (zivAdevANa ) shaivH| gAMgaH // (subodhinI) zivAdezcANa // zivAderaNa syAdapatye'theM // iJapavAdo'yam // zivasyApatyaM zaivaH // lahyasyApatyaM laahyH|| gaGgAyA apatyaM gAGgaH // pakSe gAGgeyaH eyaNa // ziva kakutstha vetaNDa jaratkAru vipAz takSan vizravaNa ravaNa RSTiSeNa virUpAkSa iti zivAdiH // ( tattvadI0 )-zivAdezceti // ata iti yogavibhAgAta zivAderakArAntAdapyaN // (ata ianRpeH ) akArAntAnnAno'nRSizabdAdapatye'rthe iJ // daivadattiH / dhariH / dAzarathiH / paurndriH|| (subodhinI ) ata inynRsseH|| RSivAcakAdadantAttu aNeva bhavati / anRSivAcakamadantaM yatprAtipadikaM tatprakRtikAt SaSThayantAdiJ syAdapatye'rthe // devadattasyApatyaM daivdttiH|| zrIdharasyApatyaM traidhriH|| dazarathasyApatyaM daashrthiH|| purandarasyApatyaM paurndriH|| (tattvadI)-ata iJanRSeriti // atrAta iti yogvibhaagH| tenAkArAntAdanRSivAcakAdapyaNa / bhaimasena ityAdi // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ taddhitapra0] ttiikaadvyopetaa| (297) (bAhAdezca ) bAhorapatyaM baahviH| auDulomiH / gArgiH / baidiH| naaddiH| kauniH|| __ (subodhinI) bAhAdezca // bAhvAdibhya iJ syAdapatye'rthe // bAhvAdirAkRtigaNo'yam / bAhorapatyaM bAhaviH // uDUnIva lomAni yasya sa uDulomA / " tArakA'pyuDa vA'striyAm" ityamaraH // uDDalomno'patyaM no veti TilopaH / auDulomiH / bahutve tvasmAdaNito vetyaNittvAnna vRddhiH / uDulomAH // gargasyApatyaM gAgiH // bidasyApatyaM baidiH // naDasyApatyaM nADiH // kuJjasyApatyaM kauJjiH // bAhAdiryathA / bida urva kazyapa kuzika bharadvAja upamanyu vizvAnara parastrI parazu ityAdiH // (tattvadI0 )-bAhAdezceti // iJ iti dvitIyayogavibhAgAdanakArAntAdapIJ sidhyatIti bhAvaH / tena saavrnnirityaadisiddhiH|| . (sudhAtRvyAsavaruDaniSAdacaNDAlabimbAnAmakaG ca ) sudhAturapatyaM saudhAtakiH / vaiyAsakiH / vAruDakiH / naiSAdakiH / caannddaalkiH| baimbakiH // (subodhinI )-sudhAtRvyAsavaruDaniSAdacaNDAlabimbAnAmakaG ca // eSAmakaGAdezaH syAt ijapratyayazcApatye'rthe / GittvAdantyasya sthAne'kaG // sudhAturapatyaM saudhAtakiH // vedAn vyasatIti vedavyAsaH / kArye'NityA / bhImo bhImasena itivadekadezasya grahaNam / vyAsasyApatyamiti na saMdhioyuT cati vakSyamANeneDAgamaH / tato vRddhivaiyaaskiH|| varuDasyApatyaM vAruDakiH / varuDAdayA jAtivizeSAH // niSAdasyApatyaM naiSAdakiH caMDAlasyApatyaM cAMDAlakiH // bimbasyApatya baimbaakH|| ( tattvadI0 )-akaG ceti // GittvAdantasyAyamAdezaH // saudhAtakiriti // sudhAturapatyamiti vigrahaH // (NyAyanaNeyaNNIyA garganaDAtristrIpitRSvasrAdeH ) gargAdeyoM naDAderAyanaN atryAdeH strIpratyayAntAcca eyaNa pitRSvasrAdeIyo'patye'rthe / gArgyaH / vAtsyaH / kAtyaH / vaatnnddyH| aavttyH| maanndduukyH| pautimASyaH // nADAyanaH / cArAyaNaH / gAAyaNaH / vaatsyaaynH| AmupyAyaNaH ||aatreyH / kApeyaH / naidheyaH // gAMgeyaH / mAheyaH / gaudheyaH / nATayaH // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (298) siddhaantcndrikaa| [ taddhitapra0] (subodhinI )-NyAyanaNeyaNNIyA garganaDAtristrIpitRSvasrAdeH // Nyazca AyanaN ca eyaNa ca NIyazca te NyAyanaNeyaNNIyAH / gargazca naDazca atristriyau ca pitRSvasA ca eSAM samAhAro grgnddaatristriipitRssvsR| garganaDAtristrIpitRSvasa Adiryasya sa garganaDAtristrIpitRSvastrAdistasmAt / dvandvAnte zrUyamANa AdizabdaH pratyekaM sambadhyate / strIzabdena strIpratyayasya grahaNAnnAdizabdayogaH // iha svarUpagrahaNaM neSTam / atryAdiSu tasya tu sugrahatvAt // yathAkrameNa gargAdibhyo Nyo'patye'rthe // naDAderAyanaNa apatye'thai // adhyAdeH strIpratyayAntAcca eyaNa apatye'rthe / pitRSvasrAdeIyo'patye'rthe // iha AyanaNeyaNoraNantatvAdIp / antaNakArapAThasAmarthyAdarthavadgrahaNaparibhASAyA anityatvAt / anyathA NyaNIyavat NAyanaNeyAvityeva brUyAditi // gargAdiryathA / garga vatsa vyAghrapAda pulasti babhra maNDu vataNDa zakala kaNva agastya (agasti) kuNDinI yAjJavalkya parAzara jamadagni ityAdi // naDAdiryathA / kuJja bradhra zaMkha zakaTa hatyAdi // atryAdiryathA / atri zubhra mRkaMDu azvAda nAtR vidhavA govA pravAhaNa pANDu ityAdi / gargAdizabdAstadapatye lAkSaNikAH / sAkSAdapatye iva / anantarApatye gAgarityuktatvAt / gargasyApatyamitIjo'rthaH / gAgairapatyaM gaargyH| vatsasyApatyaM vaatsyH| katasyApatyaM kaatyH| vataNDasyApatyaM vAtaNDayaH / avaTasyApatyamAvatyaH / maNDUkasyApatyaM maanndduukyH| pUtimASasyApatyaM pautimASyaH / striyAM tu nadAditvAdIp / hasAttaddhitayasyepIti ylopH| gArgI / vAtsI / naDAditvAt striyAmAyanaNi gAAyaNI / kAtyAyanI / vAtaNDI / vAtaNDayAyanI / mANDUkyAyanI // ajAditvAdApUpratyaye AvaTyA / pautimaassyaa| naDasyApatyamitIjo'rthaH / nADerapatyaM nADAyanaH / carasyApatyaM cArAyaNaH / NyAntAnAmiantAnAM ca naDAditvaM bodhyam / gAryasyApatyaM gaaaaynnH| vAtsyasyA'patyaM vAtsyAyanaH / dAkSerapatyaM dAkSAyaNaH / amussyaaptymaamussyaaynnH| SaSThayA alugatra / atrerapatyamAtreyaH / kaparapatyaM kaapeyH|| . ( tattvadI0 )-NyAyanaNayaNNIyA iti // Nyazca AyanaN ca eyaNa ca NIyazca te / gargazca naDazva atrizca strI ca pitRSvasA ca eteSAM samAhArastadAdiryasya sa tathA tasmAt / dvandvAtpara AdizabdaH pratyekamabhisaMbadhyate / strItipratyayagrahaNAnnAdizabdayogaH / atra navyAH / Adizabdo'tra prakAravAcI na tu jyavasthArthaH / etadAdigaNasyAtrAdarzanAdityAhuH / tanmate gargAdergaNAd Nya ityAdirvAsudevoktiH pratyuttA / gargAdizabdAzca tadapatye lAkSaNikAH tena gargasyApatyaM gaargiH| gArya ityatra gAgairapatyamityarthoM bodhyH| sAkSAdapatye tu gArgirityeveti // ( kalyANyAderinaG ca ) kAlyANinayaH / kaulaTineyaH // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ taddhitapra0] ttokaadvyopetaa| (299) (subodhinI)-kalyANyAderinaG ca // eSAminaGAdezaH // strIpratyayAntatvAdeyaNapratyayaH kalyANI mubhagA durbhagA bandhakI parastrI kulaTA ityAdi // kalyANyA apatyaM GittvAdantyasthAne inaG / AdisvaravRddhiH / yasyetIlopaH / kaalyaannineyH|| kulAnyaTati bhikSArtha halAderISAdAviti TelopaH / sA kulaTA / satI bhikssuky|nngvidhau gRhyate / yA tu vyabhicArArthe kulAnyaTati tasyA eraNapratyaye kaultterH| eyaNi tu kaulaTeyaH / satIpakSe tu inaGvA bhavati kaulaTineyaH kaulaTeyaH // "atha bAndhakineyaH syAdvandhulazcAsatIsutaH // " " kaulaTeraH kaulaTeyo bhikSukI tu satI yAda / tadA kaulaTineyo'syAH kaulaTeyo'pi cAtmajaH" ityamaraH // subhagAyA apatyAmiti kvaciddyoriti vakSyamANenobhayatra vRddhiH / inaG / saubhAgineyaH // ( tattvadI0 )-inaGceti DittvAdantyAdezaH // kAlyANineya iti // kalyANyA apatyamiti vigrahaH // (godhAderAraNeraNau ) gaudhaarH| naattaarH| paannddaarH| gaudheraH / nATeraH / pANDeraH / paitRSvastrIyaH / mAtRSvatIyaH // (subodhinI )-godhAderAraNeraNau // godhAderAraNeraNau pratyayau staH aptye'the|| godhAyA apatyaM gaudhaarH|| naTyA apatyaM naattaarH| yasyeti lopH|| paNDo napuMsakastasyApatyaM pANDAraH / eraNi tu gaudheraH nATeraH pANDeraH / pitRSvasrAderNIyaH / pitRdhvaseti / mAtRpitRbhyAM svasuriti Satvam / pitRSvasurapatyaM paitRSvatIyaH / mAtRSvasurapatyaM maatRssvstriiyH|| (tattvadI0 )-gaudhAra iti / / godhAyA apatyamiti vigrhH|| pANDAra iti // paNDasyApatyamiti vigrahaH // (pitRSvasrAdereyaNi TilopaH ) paitRssvseyH| maatRssvseyH|| (subodhinI)-pitRSvasrAdereyaNi ttilopH|| pitRSvasrAdaSTelopaH syAdeyaNi // atryAditvAdeyaNa / paitRssvseyH|| ( tattvadI0 )-paitRSvaseya iti // pitRSvasurapatyamiti vigrahaH / pitRSvasrAderityatra kRtaSatvanirdezAtsamAse kvacitpUrvapadAduttarapadastasya sasya ssH| tena jyotiSToma ityAdau SatvaM ca // (pANDoDayaNa ) paannddyH| (subodhinI )-pANDoDaryaN // pANDuzabdAta DyaNa syAdapatye'rthe / NitkaraNaM tu pANDayA bhAryA ityatra vRddhihetostadvitasyAraktavikArArthasyeti puMvadbhAvapratiSedhArtham / pANDorapatyaM paannddyH|| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (300) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0] ( caTakAdarairaNa ) caTakasyApatyaM cATakairaH // ( subodhinI )-caTakAderairaNa // caTakazabdAdairaNU syAdapatye'rthe // prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNamiti paribhASayA striyA api / caTakasya caTakAyA vA'patyaM caattkrH|| (tattvadI0-cATakara iti // caTakasya caTakAyA vA'patyamiti vigrahaH // ( khyapatye luk ) caTakA // * (subodhinI)-khyapatye luk / caTakAdaraNo luk syAt khyapatye // caTakA / ajAditvAdAp // __ (tattvadI0)-caTaketi // caTakasya caTakAyA vA'patyaM strIti vigrahaH // (lumbahutve kvacita ) pratyayasya // gargAH / vasiSThAH / bhRgavaH / aGgirasaH / vatsAH / kutsaaH| gautmaaH| atrayaH / bidaaH| anggaaH| vnggaaH| kaliGgAH / videhAH // (subodhinI ) lumbahutve kvacit // kvacidapatyapratyayasya luk syAt tatkRte bahutve // Nyasya luk / gargAH / vattAH // tatkRte iti kim / priyo gAgryo yeSAM te priyagAAH / striyAM tu na / gAryaH striyH|| aNo luk vsisstthaaH| bhRgvH| aanggirsH| kutsaaH| gautmaaH| vidaaH| uaaH|| eyaNo luk / atryH|| janapadakSatriyavAcino'patyapratyayasya luk syAt / bahutve aNo luk aMgAH / vaMgAH / kliNgaaH| videhAH / tadrAjanyartheSvapatyapratyayA bhavanti / ikSvAkUNAM rAjati nipaatnaahilopH| aikSvAkaH // paJcAlAnAM rAjA pAJcAlaH // bahutve luk / ikssvaakvH| paJcAlA ityAdi // evamaGgAnAM rAjA AMga ityAdyapi bodhyam // ( tattvadI0 )-lugbahutve kvaciditi // kacidgrahaNAdgranthAntaroktalakSyAnusAreNa lugbhavatIti bodhyam / granthagauravamayAnna tatsarvamudAhRtam / (striyAmavantikuntikuruzUrasenAdibhyo'bahutve'pi ) avantI / kuntI / kuruuH| zUrasenI // ( subodhinI )-striyAmavantikuntikuruzUrasenAdibhyo'bahutve'pi // ebhyo'patyArthapratyayasya luksyAt strIpratyaye // avanterapatya strI avantI / kuntara. tpayaM kaunteyaH / strI kuntI // ito manuSyajAteritIp / kurorapatyaM kaurvyH| strI kurUH / uta UrityUpratyayaH // zUrasenasyApatyaM zaurasenaH / strI zUrasenI / / avantItyAdi kim / madrasyApatyaM maadrH| strI mAdrI / jAtivAdI // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [taddhitA0] ttiikaadvyopetaa| (301) (tattvadI0)-avantIti // avanterapatyamiti vigrahaH / pumaaNstvaavntyH|| kuntIti / / kunterapatyamiti vigrahaH // kurUriti // kurorapatyaM strI kurUH / uta UrityUH / pumAMstu kauravyaH / zUrasenasyApatyaM shuursenii| pumAn zaurasenaH // (devatedamarthe ) devatArthe idamarthe coktA vakSyamANAzca prtyyaaH|| indro devatA'sya aindram / saumyam / Agneyam / gRhamedhIyam / vAstoppatIyam / agnISomIyam / marutvatIyam // (subodhinI )-devatedamartha // devatA ca idaM ca anayoH samAhAro devatedaM devatedaM cAso arthazca devatedamarthastasmin devatedamarthe / tyajyamAnadravye uddezyavizeSo devtaa| indvAnte zrUyamANatvAtpratyekamarthazabdaH saMbadhyate / devatArthe idamarthe ca uktA vakSyamANAzca pratyayAH syuH| aNa iJ NyaH AyanaNa eyaNa NIya AraNa airaNa DyaNa ete uktprtyyaaH| indro devatA asyeti aindraM hviH|| atra prathamAntAtpratyayo devatA'syeti SaSThayarthe / anyokte prathamati taddhitenokte saMbandhe prthmaa| striyAM tu vraNa In / aindrI dik / somo devatA'syota saumyaM nnyH| nadAditvAdIp / saumI Rk / hasAttaddhitayasyepIti yalopaH // agnidevatA'syeti Agneyam / eyaN / aNantatvAdIp / AgneyI // gRhamedhazabdo'dantaH / gRhamedho devatA'syeti gRhamedhIyam // gRhamedhyam // vAstoSpatirdevatA'syeti vAstoSpatIyam / vAstoSpatyam / "vAstoSpatiH surapatiH" ityamaraH // vAstoH patiH vAstoSpatiH / "vezmabhUrvAsturastriyAm" ityamaraH // agnISomI devate asyota agnISomIyam / agnISomyam // marutvAn devatA'syeti marutvatIyam / marutvatyam / indro marutvAnmaghavA" ityamaraH // ( tattvadI0 )-devatedamarthe iti // devatA ca idaM cAnayoH samAhAraH devatedam / sa cAsAvarthazca devatedamarthastasmin / dvandvAnte zrUyamANatvAdarthazabdasya pratyekaM yoga ityAzayenAhadevatArthe ityAdi / indrA devatA'syeti // tyajyamAnadravye uddezyavizeSo devatA mantrastutyA ca // nanu devatArthasyApi idamarthatvAddevatAgrahaNa vyarthamiti cetsatyam / idamarthe indra saMbandhi haviriti bodhaH / devatArthe tu indradevatoddezyaka haviriti vizeSabodhArtha pRthak // (aponapAdapAnapAtoraponaptRapAnaptRAdezau) iyeyayoH parataH // aponaptriyam--aponapvIyam / apAnnaptriyam- apAnavIyam // (subodhinI )-aponapAdapAnnapAtoraponaptRapAnnaptRAdezau // iyeyayoH parataH etayoH aponapta apAnapta Adezau staH // aponapAddevatA'syeti / apAnapAdevatA'syeti // Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (302) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0 ] (tattvadI0 )-aponapAdapAnapAtoriti // atrAdeze yathAsaMkhyaM na tu pratyaye vyAkhyAnAt // (prAvRSa eNyaH ) prAvRD devatA'sya prAvRSeNyam / kaiH prajApatirdeva tA'sya kaaym|| (subodhinI )-prAvRSa ennyH||asmaadennyH pratyayaHsyAt devatArthe // pravarSatIti prAvRT / nahivRtIti diirghH| jAte'rthe tu ikaH / prAvRSi jaatHpraavRssikH| praavRssennyH| "striyAM prAvRT striyAM bhUmni varSA atha zarat striyAm" ityamaraH // ksyekaaraantaadesho'nni| ko brahmA devtaa'syti| yasyeti lopaatprtvaadaadivRddhiH| Aya / kAya hviH|| (tattvadI0)-kAyamiti // atra yasya lopaM bAdhitvA paratvAdRddhiH // - (kvacid dvayoH) pUrvottarapadAyoH svarayoH kvacidvRddhirbhavati nniti|| AnimArutam // (subodhinI)-kvacid dvyoH|| dvayoriti SaSThyantaM padavizeSaNam / anAmarutau devate asyeti agneriditi vakSyamANenekArAdezaH / ubhayatra vRddhiH| AgnimArutam / aN / svAmyarthavAcakadevatAdvande eva pUrvottarapadAdisvaravRddhiviSayakamudAharaNametat / teneha na skandavizAkhayorayamiti skAndavizAkhaH / aN / "pArvatInandanaH skandaH" ityamaraH // nendrasya parasya // ubhayatra prAptI parasyendrazabdasya vRddhirna bhavati devatAdvande / somendrau devate asyeti saumendraH pazuH / aNa // parasyeti kim / indrAgnI devate asyeti aindrAno'N / yasyetIkAralopaH // dIrghAtparasya varuNasya vRddhirna bhavati devatAhande / indrAvaruNo devate asyati / devatAdvande pUrvasyetyAtvam / aindrAvaruNam / mitrAvaruNo devate asyeti maitrAvaruNam / aN // dIrghAtkim / "AgnivAruNImanaDDAhImAlabheta" iti // * (tatvadI0 )-kvacid dvayoriti // atrAdisvarasyeti saMpUrNasUtramanuvartate / dvayoriti SaSThayantaM padavizeSaNam / yadyapi samAsenaikapadyaM tathApyantarvatinyA vibhaktyA padadvayatvaM bodhyam / edoto'ta iti jJApitamuttarasyApadatvaM tu jJApakasiddhaM na sarvatreti vacanAnnehAzrayaNIyam / / AnimArutamiti // amAmarutau devate asyeti vigrahaH / / (agneridvaddhau ) vRddhimatyuttarapade ameridAdezaH syAt // AmivAruNam / sauhArdam / saubhAgineyaH / saubhAgyam / saaktusaindhvH| AnuzAtikam / aihalaukikam / pAralaukikam / paurvAhnikam // Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [taddhitA0] ttiikaadvyopetaa| (303) (subodhinI)-agneridRddhau / agnizabdasyetsyAt vRddhimatyuttarapade devatAdvandve // alaukike vAkye AtvamItvaM ca bAdhitvA it viSNau pare itvaM na / viSNuzabde pare'gnizabdasyenna / AgnAvaiSNavam / aN pratyayaH // AnivAruNam / ubhayatra vRddhI / suhRdo bhAvaH sauhArdam / aNa // subhagAyA apatyaM saubhaagineyH| eyaNanaGI vRddhI ca // subhagasya bhAvaH saubhAgyam / NyaH // saktupradhAnAH sindhavaH sktusindhvH| saktusindhaSu bhavaH sAktusaindhavaH / aNa vRddhI / zatena krItaH shtikH| zatikamanugato'nuzatikaH / anuzatikasyedam AnuzAtikam / aNa vRddhI / iha loke bhavam aihalaukikam / ikaH // paraloke bhavaM pAralaukikam // (tattvadI0 )-agneriditi // vRddhimatyuttarapade ameridAdezaH syAdityarthaH / / sauhArdamiti // suhRdo bhAvaH // saubhAgineya iti // subhagAyA apatyamityarthaH // sAktasaindhava iti // saktupradhAnAH sindhavaH saktusindhavasteSu bhavaH // zatena krItaH zatikaH / tamanugato'nuzatikastasyedamAnuzAptikam // (Nito vA ) uktA vakSyamANAzca pratyayA Nito vA // svasrIyaH // zvazurasyApatyaM zvAzuryaH / pitryam / gavyam / payasyam / kulyam / tadIyam / tvadIyam / madIyam // (subodhinI)-Nito vA // aNAdayaH kAdayazcaNito vA bhavanti // aNAdInAM Nittve siddhe pakSe niSedhArtha vacanam / kAdInAmaNittve siddhe pakSe vidhAnArtham / sa ca kvcinnitynissedhH| kvacidaikalpikaH / kvacidaniSedha eva // svasurapatyaM svastrIyaH / nniiyH|| zvazurasyApatyaM yasyetyalopaH / zvAzuryaH // pituridamiti kvacitsvaravadyakAra iti svaratvAt ratvam / pitryam / NyaH // goridaM gavyam / nnyH| svaratvAdava // payasi bhavaM payasyam // kule bhavaM kulyam / NyaH // tasyedaM tadIyam / tavedam / mamedam / 'tvanmadekatve' iti tvad mad / tvadIyam / madIyam // ( tattvadI0)-Nito veti // atra vetyasya vyavasthitatvAt kvacidaNito'pi NittvaM kvacit Nito'pyaNittvaM kvacidvikalpa iti bodhyam // Nito bahutvaM Nita ityuktirbrAhmaNagrAma itivas / tena jito'pi jittvavikalpo bodhyaH // pitryamiti // pituridamiti vigrahe kvacitsvaravadya iti svaratvAdratvam / evaM gavyamityapi // (anyasya dak ) anyadIyam // (subodhinI )-anyasya dak // anyazabdasya dagAgamo bhavati NIye / aSaSThItRtIyAntasyAnyazabdasya dagAgamo vAcyaH AzIrAzA''sthA''sthitotsukotikAraka: rAgaNIyeSu parataH // anyadAzIH // anyadAzA // anyadAsthA // anyadAsthitaH // Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (304) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0] anyadutsukaH / anyadUtiH // anyatkArakaH / anyadrAgaH / apaSThItRtIyAntasyeti kim / anyasyAnyena vA AzIH anyAzIH // kArakaNIyayoraSaSThItRtIyAntasyeti niSedho na vaacyH|| arthe pare anyasya vA dak / anydrthH| anyaarthH| anyadIyam // (pitu(tari vyaH) piturdhAtA pitRvyaH // ! (subodhinI )-piturdhAtari vyaH // pitRzabdAvyapratyayo bhavati bhrAtrathai // (mAturdhAtari DulaH) mAtulaH // - (subodhinI )-mAturdhAtari DulaH // mAtRzabdAt Dulapratyayo bhavati bhrAtrarthe / ddittvaahilopH|| (mAtRpitRbhyAM pitari mAtari ca DAmahaS ) mAtuH pitA mAtAmahaH / pitAmahaH / mAturmAtA maataamhii| pitAmahI // ( subodhinI)-mAtRpitRbhyAM pitari mAtari ca DAmaharU // AbhyAM DAmahaH pratyayaH syAt pitrathai mAtrathai ca // ddittvaahilopH|| pittvAt striyAm brita itii|| (tattvadI0 )-mAtRpitRbhyAmiti // pittvAdIp // (averdugdhe soDhadUsamarIsAH) avedugdham / avisoDham / avidUsam / avimarIsam // (subodhinI )-averdugdhe soDhadUsamarIsAH // avizabdAdete pratyayA bhavanti dugdhe'rthe / sakArapAThasAmarthyAnna paH // avisoDhamiti // (tilAniSphalAtpiJjapejau) nissphlstilstilpinyjH| tilpejH|| ( subodhinI)-tilAnniSphalAtpiJjapejau // tilazabdAdetau pratyayau staH niSphale'rthe // tilapiJjaH / tilapejaH / vandhyastila ityarthaH // (kArakAt kriyAyukte ) kArakAdapyete pratyayAH kriyAyukte katari karmaNi ca / kuGkumena raktaM kaukumam / vastreNa parivRto vAstrI rthH| kAmbalaH / dvaipaH / vaiyaaghrH|| (subodhinI)-kArakAt kriyAyukte // kArakAdaNAdayaH kAdayazca pratyayAH syuH|| nanu "kartA karma ca karaNaM saMpradAnaM tathaiva ca / apAdAnAdhikaraNe ityAhuH kArakANi SaT // " ityatra kArakazabdaH sarvasminnapi kriyAsAdhane dRSTaH / svArthikaH Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [taddhitapra0] ttiikaadvyopetaa| (305) kArakaH saGgItyatra tu kartRmAtre dRSTastasya kasmAnna grahaNam / ucyate / atrAdyasyaiva grahaH / anyathA karturityevAvakSyat / atha kA kriyA kiM ca tadyuktam / ucyate / vyApAro bhAvanA saivotpAdanA saiva ca kriyeti / uktaM ca " guNabhUtairavayavaiH samUhaH kramajanmanAm / buddhayA prakalpito bhedaH kriyeti vyapadizyate // 1 // " iti / svabhAvato guNIbhUtairavayavairavAntaralakSaNairyuktaH kramajanmanAM kSaNAnAM samUhaH AcAryaH kriyA vyapadizyate / kIdRzaH / saMkalanAtmikayA buddhayA'bheda ekatvaM prakalpitaM tadyuktametayA kriyayA yuktam / kriyA cotpttyutpaadnruupaa| utpattiH phalam / utpAdanA vyApAraH / vyApAreNa yuktaH kaH / phalena yuktaM karma / tasmin kriyAyukta kartari karmaNi ca // tena raktaM rAgAt / rajyate anenati bAhulakAt karaNe ghaJ / rAgo raJjakadravyam / tRtIyAntAdrAgavAcakAtpratyayo raktamityarthe / kuGkumena raktaM vastraM 'kaukumam / raJjanakriyAyAH karaNakArakAt kuGkumAdaNU / tadyuktamatra vastraM karme. tyAdi jJeyam // lAkSayA raktaM lAkSikam / rocanayA raktaM raucanikam / ikH|| nIlyA raktaM nIlam aNa // Nito veti na vRddhiH|| pItena raktaM pItakam / kaH // tena parivRto rthH| samantAdeSTitaH parivRta ucyate / tenati tRtIyAntAdaNAdayaH parivato ratha ityartha / vAstro rthH| az // kambalena parivRto rathaH kAmbalaH // aN / / dIpino vikAro dvaipam / dvaipena parivRto rathaH dvaipaH // vyAghrasya vikAro vaiyAghram / yuddvRddhii| vaiyAvraNa parivRto vaiyAghro rathaH // (tattvadI0)-kArakAt kriyAyukte iti // kArakazabdoyadyapi dvayarthaH kartRparaH sarvakArakaparazca tathApyatra sarvakArakArtha evaM gRhyate / anyathA karturityevAvakSyat / kriyA ca dhAtvarthaH / sa ca phalavyApArAtmakaH phalavyApArayorddhAturityuktatvAt / tatazca phalayuktaM karma vyApArayuktaH kartetyAzayenAha-kriyAyukta kartarItyAdi // kuGkamena raktamiti // raJjanakriyAyAH karaNakArakAt kukumAdaN / tadyuktamatra vastraM karmeti // mAthura ityatrAgamanakriyAyA apAdAnakArakAnmathurAzabdAdaNa tadyukto'tra kartetyAdikamUhyam // kArakAditi kim / phalAnAM suhitH| kriyAyukte kim / kASThaiH pAkaH / nAtra pAkAdiH kriyAyuktaH kiMtu kriyaiva // kriyeti kim / gehe ghaTaH / atra ghaTatvayukto ghaTaH na kriyAyuktaH / kriyAyAmityukte zabdaM karoti zAbdika ityAdau prAdhAnyena kriyAyA eva bhAnaM syAtra tu kartuH / yadi kartRkAryagrahaNaM maNDUkaplutyA'nuvartate tadA kArakAdityevAstu // (pANDukambalAdiniH) pANDukambalena saMvItaH pANDukambalI rthH| vasiSThena dRSTaM vAsiSThaM sAma / kAleyam / vararucinA kato vAraruco granthaH / manunA proktA mAnavo dhrmH| mathurAyA Agato mAthuraH / grAmAdAgato grAmyaH / dhuraM vahatIti dhuryaH-dhaureyaH / sarvadhurINaH ekadhurINaH // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (306) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0] (subodhinii)-paannddukmblaadiniH|| pANDukambalazabdo rAjAstaraNapANDuvarNakambalasya vaackH| astyarthenaiva siddha vacanamaNo nivRttyartham / ikAra uccAra* nnaarthH|| tena dRSTaM sAma // teneti tRtIyAntAdaNAdayaH dRSTaM sAmetyarthe / vAsiSThaM sAma / aN // kalinA dRSTaM sAma kAleyam / eyaNa // vAmadevena dRSTaM sAma vAmadevyam / NyaH // uzanasA dRSTaM sAma nipAtanATilopo vA / auzanasam / auzanam / aN // tena kRto grnthH|| teneti tRtIyAntAdaNAdayaH kRto grantha ityartha / vararucinA kRto vAraruco granthaH // tena proktam // teneti tRtIyAntAdaNAdayaH proktamityarthe / manunA prokto mAnavo dharmaH / aN // tata AgataH // tata iti paJcamyantAdaNAdayaH Agata ityartha / maathurH| aNa // grAmyaH // tadvahati // taditi dvitIyAntAdaNAdayA vahatItyarthe / dhuraM vahati dhuryaH / NyaH / Nito veti na vRddhiH| 'yyorvi hase' iti dI? na saMjJApUrvakatvena tasyAnityatvAt / dhaureyaH / eyaNa / / sarvA cAsau dhUzceti RpUrityapratyayaH / 'karmadhAraye' iti puMvat / sarvadhurA tAM vahati yasyetyAlopaH / sarvadhurINaH / InaH // ekA cAsau dhUzceti ekadhurA tAM vahati ekadhurINaH / InaH // ekadhuraH / aNa // zakaTaM vahati zAkaTo gauH / aNa // halaM vahati hAlikaH / ikaH // sIraM vahati sairikaH / ikaH // rathaM vahati rathyaH NyaH // yugaM vahati yugyaH / nnyH|| ( tattvadI)-dhurya iti // saMjJApUrvakavidheranityatvAtkvacinna dIrghaH // ekadhurINa iti // NitvavikalpAnna vRddhiH|| (mukhapArzvatasorlopa Iye) mukhato bhavaM mukhatIyam / pArvatIyam // (subodhinI )-mukhapArzvatasorlopa Iye // mukhaM ca pArzva ca mukhapArzve mukhapArzvayostasau mukhapArzvatasau tayoH // sssstthiinirdisstttvaatslopH| yasyetyalopaH / mukhatIyam // pArzvato bhavaM pArzvatIyam / nniiyH|| (tattvadI)-mukhapArtheti // dvandvAnte zrUyamANatvAttasaH pratyekaM yogaH // mukhatI. yamiti // SaSThInirdiSTasyeti sakAralope yasyeti lope ca rUpasiddhiH // (devasvarAjajanaparANAM kuk Iye ) devakIyam / svakIyam / rAjakIyam / janakIyam / parakIyam // (subodhinI)-devasvarAjajanaparANAM kuk Iye // eSAM kucha syAt Iye // devasyedaM devakIyam // svasyadaM svakIyam // rAjJa idaM rAjakIyam / nAmno no lopaziti nalope kRte pazcAt kuk bodhyaH ||jnsyedN janakIyam / parasyedaM prkiiym|| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (307) [taddhitapra0] ttiikaadvyopetaa| (tattvadI0 )-devasveti / devakIyamiti ||devsyedmiti vAkyam ||raajkiiymiti|| atra nalope yatnaH / nAmno no lopazityasya nAntasya nAmna iti vyAkhyAnAt prakRte kuko rAjAntyAvayavatvAnnAntatAbhAvAt / ato no vetyatra vetyasya vyavasthitatvAzrayaNAdatra nalopaH / / (madhyAnmaH) madhyamaH // ( mubodhinI)-madhyAnmaH // asmAnmaH pratyayaH syAt bhavAdyarthe / / madhye bhavo mdhymH|| (hemantasya vA talopo'Ni.) haimanam haimantam // ( subodhinI ) hemantasya vA talope'Ni // hemantAdaN syAt tasya lopatha vA // hemante bhavaM haimanaM haimantaM ca // (tattvadI0 ) haimanamiti / hemante bhavamiti vigrahaH // TilopastUktayuktareva na // (ciraparutparAribhyastnaH ) ciratnam / parutnam ! parAritnam / (subodhinI )-ciraparutparAribhyastanaH // ebhyastnapratyayaH syAt // cirazabdo'dantaH // parudityavyayaM pUrvasmin vatsare // parAri pUrvatare vatsare'vyayam // (agrAdipazcAdantADDimaH ) agrimam / Adimam / pazcimam / antimam // (subodhinI )-anAdipazcAdantADDimaH // ebhyo DimaH pratyayaH syAt // ddivaahilopH| agre bhavam agrimam // Adau bhavam Adimam // pazcAdbhavaM pazcimam // ante bhavam antimam // (tattvadI0)- pazcimamiti // pazcAdbhavam / DittvAdAdityasya lopaH // (hetumanuSyebhyo vA rUpyamayaTau) samAdAgataM samarUpyam / samamayam / samIyam / devadattarUpyam / devadattamayam / devadattIyam // (subodhinI )-hetumanuSyebhyo vA rUpyamayaTau // hetuvAcakebhyo manuSyavAcakebhyazca rUpyamayaTau vA stH|| T IbarthaH // Agatamityarthe samAt mArgAdAgataM samarUpyam / samamayam // pakSe nniiyH| samIyam // devadattAdAgataM devadattarUpyam / devadattamayam / devadattIyam / NIyaH // devadattaH / aNU // (tattvadI0 )-hetumanuSyebhya iti // hetumanuSyavAcibhya ityarthaH // Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (308) siddhAntacandrikA | [ taddhitapra0 ] (chagalino NayinaH ) chagalinA proktamadhIyate ye chAgalebinAH // ( subodhinI ) - chagalino peyinaH // chagalinzabdAt NeyinaH pratyayaH syAt proktamadhIte ityarthe // chagalinA proktaM zAstramadhIyate paThanti ye te chAgaleyinAH // no veti TilopaH // ( tattvadI 0 ) - chAgaleyinA iti // NittvAdvRddhiH // ( pArAzaryazilAlibhyAM bhikSunaTasUtrayoNiniH) pArAzaryeNa proktaM bhikSusUtramadhIyate pArAzariNo bhikSavaH / zailAlino naTAH // ( subodhinI ) - pArAzaryazilAlibhyAM bhikSunaTasUtrayorNiniH // AbhyAM NiniH syAt // ikAra uccAraNArthaH // pArAzaryo vyAsaH // anantarApatye'pi upacArAgargAdibhyo NyaH / yasyetyalope kvacidyalopa iti vakSyamANena yalopaH / pArAzariNaH // zilAlinA proktaM naTasUtramadhIyate ye te zailAlinaH // ( tattvadI 0 ) - pArAzaryeti // bhikSusUtre vAcye pArAzaryazabdAt naTasUtre zilAli - zabdAd NinirityarthaH // pArAzariNa iti // kanyAditvAdyalopaH // ( karmandakRzAzvAdiniH ) uktaviSaye // karmandinaH / kazAzvinaH // ( subodhinI ) - karmandakRzAzvAdiniH // uktaviSaye AbhyAminiH syAt // karmandena proktaM bhikSutramadhIyate ye te karmandino bhikSavaH / kRzAzvena proktaM naTasUtramadhIyate ye te kRzAzvino naTAH // bhikSunaTasUtrayoH kim / pArAzaryasyedaM pArAzaram // zilAlina idaM zailAlam || kArmandam || kArzAzvam // aN // ( tattvadI 0 ) - uktaviSaye iti // bhikSunaTasUtrayorityarthaH // (trapujatunoH SaN vikAre ) trApuSam / jAtuSam // 1 ( subodhinI ) - pujatunoH SaNa vikAre / AbhyAM SaNa syAdvikAre // trapuNo vikAraH trApuSam // jatuno vikAraH jAtuSam // ( zamyAH blaJ ) zAmIlI sruk // ( subodhinI ) - zamyAH plaJ // zamIzabdAt SlaJ syAt / SittvAdIpU // zamyA vikAraH zAmIlaM bhasma / STratrit itIpU / zAmIlI // ( tatvadI 0 ) zAmIlIti // zamyA vikAra iti vigrahaH / pitvAdIp // ( zaktiyaSTayorIkaNa praharaNe ) zAktIkaH / yASTIkaH // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ taddhitapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (309) (subodhinI) zaktiyaSTayorIkA praharaNe / / AbhyAmIkaNa syAt // zaktiH praharaNamasya zAktIkaH / yaSTiH praharaNamasya yASTIkaH // ( tattvadI0 )-zAktIka iti // zaktiH praharaNamasyeti vigrahaH // (viMzatitriMzadbhyAM Dakako vA) ( subodhinI)-viMzatitriMzadbhyAM Dakako vA // tena krItamityarthe AbhyAM Dakako pratyayau staH // asaMjJAyAmarthe DakaH // (vizatestilopo Diti ) viMzakaH / triMzakaH / viNshtikH| triMzatkaH // (subodhinI)-vizatestilopo Diti // tizabdalopaH // viMzakaH / triMzakaH / saMjJAyAM tu kaH / viMzatikaH / triNshtkH|| (karmaNa ukaJ ) karmaNe prabhavati kArmukam // ( subodhinI)-karmaNa ukaJ // karmanzabdAdukaJ syAt tasmai prabhavatItyarthe / samarthaH zaktaH prabhavatItyucyate // __ (manorjAtAvapatye pyaSaNau) manorapatyaM manuSyaH / mAnuSaH // jAtau kim / mAnavaH / (subodhinI)-manorjAsAvapatye pyaSaNau // manuzabdAdetau staH apatyatve jAto vAcye // samudAyArtho jAtiH / manuSyaH / mAnuSaH / jAtizabdAvetau // (keneyekAH) kArakAtka Ina iya ika ityete pratyayA bhavanti kartari kamaNi coktavakSyamANeSvartheSu ca Nito vA // kramamadhIte kramakaH / pardakaH // grAmAdAgatastatra jAto vA grAmINaH / sadhIcInaH / smiiciinH| tirazcInaH / kulasyApatyaM kulInaH / mhaakuliinH| aaddhykuliinH|| __ (subodhinI)-keneyekAH // kazca Inazca iyazca ikazca te keneyekAH // kramamadhIte kramakaH // kramapadazikSAmImAMsAH krmaadyH| ebhyaH kH| pUrvasya hasvo nipAtanAt / zikSakaH / mImAMsAmadhIte mImAMsakaH // grAma bhavaH grAmINaH / iinH| grAmyo'pi NyaH // sadhyaGDava sadhrIcInaH // samyaGGava samIcInaH // tiryaveva tirazcInaH / sahAzvatIti sdhyng|| aJcatyantAnnAmnaH svArthe Ino vA // dizi na / prAk prAcInam / pratyak pratIcInam / avAk avAcInam / arvAk arvAcInam / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (310) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0] arvantam aJcatIti arvAka "nikRSTapratikRSTAI rephyaapyaavmaadhmaaH|" ityamaraH // dizi tu prAcI dik // aceIrghazceti alope pUrvakAradIrghaH // udIcI dik / tirazcAdayaH iti udIcAdezaH // kulasyApatyamiti kuliinH|| tadantAdapi / mahacca tatkulaM ceti sahAdeH sAdiriti mahAkulasyApatyaM mahAkulInaH // ADhayaM ca tatkulaM ca ADhayakulam / aaddhykulsyaaptymaaddhykuliinH|| (tattvadI0)-keneyekA iti // kazca Inazca iyazca ikaJca te / devatedamartha ityatra devatedamoriti vaktavye'rthagrahaNaM spaSTArthamihAnuvartate // tatazcoktA ityAzayenAha-uttetyAdi / sadhrIcIna iti // sadhyaGDeveti vigrahe svArthe InaH / NittvAbhAvAnna vRddhiH| evaM samyaGGeva samIcInaH / acardIrghazcetyakAralope pUrvasyekArasya dIrghaH / tasyApi taddhite vidhAnAt // (kvacidyalopaH ) kanyAyA apatyaM kAnInaH / kAtyasyeme kAtIyAH chAtrAH / gArgIyAH / revatyA apatyaM raivatikaH / puSyeNa yuktA paurNamAsI pauSI / taiSI / kSatrasyApamaM kSatriyaH / zuko devatA'sya zukriyam / indrasya liMgamindriyam / akSairdIvyatItyAkSikaH / kuddAlaiH khanati kaudAlikaH / halaM vahati hAlikaH / zabdaM karoti zAbdikaH / dAIrikaH / dharma carati dhArmikaH / AdharmikaH / pakSiNo hanti pAkSikaH / zAkunikaH / taittirikaH / mAtsyikaH / mainikaH / mArgikaH / sAraMgikaH / purANamadhIte paurANikaH / aitihAsikaH / vaidikH|| (subodhinI)-kvacidyalopaH / kvaciddhasAtparasya yakArasya lopaH syAt taddhite svare na tvAkAra // kanyAyA apatyamiti eyaNo'pavAda InaH / ysyetyaalopH| tato ylopH| Nito veti nnittvaaiddhiH| kAnIno vyAsaH karNazca / avivAhitAyA apatyamityarthaH // kAtyasyeme gargAdiNyAntAt NIye yalopaH / kAtIyAH // gAryasyeme gArgIyAH / yalopaH // na tvAkAre iti kim / gAAyaNaH / iha na ylopH|| raivatikaH / Nito veti nnittvaaiddhiH| revatI azvapAlI maNipAlI dvArapAlI ityAdirevatyAdayaH // nakSatreNa yuktaH kAlaH // tRtIyAntanakSatrazabdAtpratyayA yuktaH kAla ityarthe / puSyeNa yuktaM pauSamahaH / aN / tiSyapuSyayonakSatrANIti ylopH| striyAM tuvraNa Ip' / pauSI // tiSyeNa yuktA taiSI // kSatrazabdAjAtAviyaH / ksstriyH| kSAtriranyaH // zukriyaM haviH // iyaH // indrasyAtmano liGgaM cihnamiti indriyam // tena dIvyati khanati jayati jitam / teneti tRtIyAntAdiko dIvyatyAdiSvartheSu / Nito veti NitvAdRddhiH / ajhaiH pAzakairdIvyatyAkSikaH // kuddAlaiH khanAta kaudAli. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ taddhitapra0 ] TIkAdvayopetA | ( 311 ) kaH / " godAraNaM tu kuddAlaH" iti haimaH // akSairjayatyAkSikaH / akSaijitam AkSikam // halaM sIraM vahati hAlikaH / ikaH // teneti tRtIyAntAdikaH saMskRte'rthe / danA saMskRta dAdhikam // marIcaiH saMskRtaM mArIcikam // zabdaM karoti zAbdikaH // prakRtipratyayavibhAgena zabdaM vyutpAdayatItyarthaH // darduraM karoti dArikaH // iha dardurazabdaH vAdyabhANDavAcI / kulAla ityarthaH // dharme carati dhArmikaH / sadvRtta ityarthaH // adharmaM caratyadhArmikaH / asadvRtta ityarthaH // pakSiNo hanti no veti TilopaH / ikaH / pAkSikaH // zakunaM hanti zAkunikaH // tittiriM hanti taittirikaH // matsyaM hanti mAtsyikaH // mInaM hanti maunikaH // mRgaM hanti mArgikaH // sAraGgaM hanti sAraGgikaH // mayUraM hanti mAyUrikaH purANamadhIte paurANikaH / itihAsamadhIte vetti vA aitihAsikaH // vedamadhIte vetti vA vaidikaH // Nito veti NitvAdvRddhiH // ( tattvadI 0 ) - kAnIna iti // vyAsaH karNazca / NitvAdvRddhiH || zAkunika ityAdInAM zakunIn hantItyAdi vAkyam / aitihAsika iti // itihAsamadhIte // ( pIlvAdikarNAdibhyaH kuNajAhau pAkamUlayoH) pIlUnAM pAkaH pIlukuNaH / karNasya mUlaM karNajAham / (subodhinI) - pIlvAdikarNAdibhyaH kuNajAhA~ pAkamUlayoH // pIlvAdibhyaH karNAdibhyazca kuNajAhau pratyayau staH pAkamUlayorarthayoH // pAka: pariNAmaH / mUlamupakramaH / pIlu karkandhu zamI karIra bakula badara khAdara pIlvAdayaH / karNa AkSa nakha mukha keza pAda gulpha bhrU zRGga danta oSTha pRSTha karNAdayaH // ( tatvadI 0 ) - pAkamUlayoriti // yathAkramamanayoranvaya ityAzayenAha - pIlUnAM pAka ityAdi // ( pakSAttirmUle ) pakSasya mUlaM pakSatiH // ( subodhinI ) - pakSAttirmUle || pakSazabdAttipratyayaH syAt mUle'rthe // pakSatiH pratipat // ( caJcaNau vitte ) vidyayA vitto vidyAcaJcuH / vidyAcaNaH // ( subodhinI ) - caJcaNau vitte // caJcucaNau pratyayau sto vitte'rthe // vitto bhogyapratItayoriti nipAtanAt dastasyeti natvaM na // (veH zAlazaGkaTau ) vistRtam / vizAlam / vizaGkaTam // ( subodhinI ) - veH zAlazaMkaTau / veH svArthe etau staH // vistRtam // vizA Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (312) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0 ] lam / vizaGkaTam / vinanabhyAM nAnAnau na saha // asahAthai pRthagbhAve vartamAnAbhyAM nAnAjI stH| vinA / nAnA / / (visamprodaH kaTaH ) vikaTam / saMkaTam / prakaTam / utkaTam // (subodhinI)-visamprodaH kaTaH // ebhyaH kaTapratyayaH syAt svArthe // vikaTam / vikRtam // saMkaTam / saMhatam / saMvAdha ityarthaH // prakaTam / prajJAtam / prakAzate ityarthaH // utkaTamudbhUtam // rUDhazabdAzcaite kathaMcidvayatpAdyante // __ (alAbUtilomAbhaGgAbhyo rajasi ) alAbUnAM rajo'lAbUkaTam / tilakaTam / umAkaTam / bhaGgAkaTam // (subodhinI )-alAvUtilomAbhaGgAbhyo rajasi // ebhyo rajasyabhidheye kaTapratyayaH syAt // rajaso vikAratvAt vikArArthe pratyayAnAmapavAdo'yam // alAbUnAM rajaH alAbUkaTam // tilAnAM rajaH tilakaTam // umAyAH rajaH umAkaTam // bhaMgAyAH rajaH bhaMgAkaTam / / (goSThAdayaH sthAnAdiSu pazunAmabhyaH ) gavAM sthAnaM gogoSTham / azvagoSTham // (subodhinI )-goSThAdayaH sthAnAdiSu pazunAmabhyaH // pazunAmabhyo goSThAdayaH pratyayAH syuH sthAnAdiSvartheSu // (saMghAte kaTaH) avInAM saMghAto'vikaTaH // (subodhinI)-saMghAte kaTaH / / apramRtAvayavasamUhaH saMghAtastatra kaTapratyayaH // sAmUhikAnAmapavAdo'yam // (vistAre paTaH) avipttH|| (subodhinI) vistAre paTaH // prasRtAvayavaH samUho vistArastatra pttHprtyyH|| sAmUhikAnAmapavAdo'yam // (dvitve goyugaH ) dvAvuSTrau uSTragoyugam / / (subodhinI)-dvitve goyugaH // prakRtyarthasya dvitve dyotye goyugapratyayaHsyAt // uSTragoyugam // dvayaM yugamityAdivat vyavayavasaMghAtaprAdhAnyAdekavacanAmatyarthaH // (SaTtve SaGgavaH ) azvaSaDgavam // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ taddhitapra0 ] TIkAdvayopetA | ( 313) (subodhinI ) SaTtve SaDgavaH // SaTUtve vAcye SaDgavapratyayaH syAt // azvAnAM SaTtvam azvaSaGgavaMm / avayavasaMghAtasya prAdhAnyAdekavacanam // ( tattvadI0 ) - azvaSaGgavamiti SaT // azvA ityarthaH // ( snehe tailaH ) tilatailam / sarpapatailam // (subodhinI ) -- snehe tailaH // snehe vAcye tailapratyayaH // tilAnAM snehaH tilatailam // sarSapANAM snehaH sarSapatailam // ( bhavane kSetre zAkaTazAkinau ) ikSUNAM bhavanaM kSetram ikSuzAkaTam / ikSuzAkinam // ( subodhinI ) - - bhavane kSetre zAkaTazAkinau // bhavane kSetre ityarthe zAkaTazAkinau pratyayau bhavataH // (avAtkuTArakaTau ) avAcIno'vakuTAraH / avakaTaH || ( subodhinI) - avAta kuTArakaTau // avazabdAt kuTArakaTau pratyayau bhavataH avAcIne hIne'rthe avakuTArAvakaTazabdau vede prasiddhau // ( nAsikAyA nate saMjJAyAM TITanArabhraTA avAt ) nAsikAyA natam avaTITam / avanATam | avakaTam / tadyogAnnAsikA'pyavaTITA | puruSo'vaTIH // (subodhinI ) - nAsikAyA nate saMjJAyAM TITanATanaTA avAt // nAsikAsAdhanake namane vartamAnAdavazabdAdate pratyayAH svArthe saMjJAyAM vAcyAyAm // natamiti napuMsake bhAve ktaH / namanaM nIcaistvam / kathaM tarhi nAsikAyAM puruSe cAvaTIzabdaprayoga ityata Aha-tadyogAditi // (DibirIsa) nibiDam / nibirIsam // ( subodhinI) - biDabirIsau // ukte'rthe nizabdAnnAsikAyA nate'bhidheye biDabisau pratyayau staH // ( inapiTakAH pratyayA nezcikacicikAdezAH ) cikinam / cipiTam / cikam // (subodhinI ) - ina piTakAH pratyayA nezcikacicikAdezAH // ukte'rthe Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (314) siddhaantcndrikaa| [ taddhitapra.] nAsikAyA nate'bhidheye inapiTakAH pratyayAH syuH||nishbdsy cikacicikA yayAkramamAdezAzca // (tattvadI0 ) inapiTakA iti yathAkramaM pratyayatrayam AdezatrayaM ca bodhyam // (kinnasya cilpilaculo laH pratyayo'sya cakSuSI ityarthe ) klinne cakSuSI asya cillaH pillaH |cullH // (subodhinI )-klinasya cipilculolaH pratyayo'sya cakSuSI ityrthe| asya cakSuSI etasminnarthe klinnazabdAlapratyayaH syAt klinnasya cil pila cala AdezAzca // kathaM tarhi / " syuH klinnAkSe cullacillApallAH klinnakSiNa cApyamI" ityamaraH / iti cet atrAhuH / puruSe vyutpAditAnAM tadavayave lakSaNA bodhyA'tra // ( upAdhibhyAmAsannArUDhayostyakaH ) parvatasyAsannA bhUmirupatyakA / ArUDhA adhityakA // ( subodhinI )-upAdhibhyAmAsanArUDhayAratyakaH // upAdhibhyAM tyakaH pratyayaH syAt // AsannaM samIpam / ArUDhamuccasthAnam / tatra saMjJAyAm / parvatasyAsannaM sthalamupatyakA / ArUDhasthalamadhityakA / kSipakAditvAt kApyata itItvaM na // (karmaNaSTho ghaTate ityarthe ) karmaNi ghaTate karmaThaH // (subodhinI)-karmaNaSTho ghaTate ityarthe // saptamyantAt karmanzabdAt ThapratyayaH syAt ghaTate ceSTate ityarthe / 'no lopaH' iti nlopH| "karmazUrastu karmaThaH" itymrH|| (sAkSAdRSTari saMjJAyAM DiniH) sAkSAddaSTA saakssii| (subodhinI )-sAkSAdraSTari saMjJAyAM DiniH // draSTaryarthe sAkSAdityavyayAt DiniH syAt saMjJAyAmarthe // DitvAhilopaH / inAmiti dIrghaH / sAkSI // (iSTAdibhya iniranenetyarthe ) iSTamanena iSTI / adhItI / haiyaGgavInaM zrotriyaH kSetriyo'nupadI ityAdayo nipAtyAH / hyogodohodbhayaM haiyaGgavInam / chando'dhIte zrotriyaH parakSetra cikitsyaH kSatriyaH / anupadamanveSTA'nupadI // (subodhinI)-iSTAdibhya iniranenetyarthe // ebhya inipratyayaH syAt anenetyarthe // adhItamaneneti adhItI // haiyaGgavaniM zrotriyaH kSetriyo'nupadI ityAdayo Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ taddhitapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (315) nipAtyAH // duhyate iti dohaH kSIram / hyogodohasya vikAra iti hyogodohasya hiyagurAdezo vikArArthe Inapratyayazca nipAtyate / Nito veti NitvAdRddhiH / 'vosvyasvare' ityat / haiyaGgavInaM navanItam // chandasaH zrotrabhAvo nipAtyate 'tadadhIte' ityetasminnarthe iyapratyayazca / Nito veti vRddhayabhAvaH / zrotriyaH // parakSetrazabdAta saptamyantAt iyapratyayaH parazabdalopazca nipAtyate / kSatriyo vyAdhiH zarIrA. ntare cikitsyaH / apratIkArya ityrthH|| anupadazabdAdanveSTari in pratyayo nipAtyate / padasya pazcAdanupadam // ( AkhyAtAvyayasarvAdeSTeH prAgakaH ) pacatAka / uccakaiH / nIcakaiH / sarvakaH / ayakam / asakau / tvakam / ahakam // ( subodhinI )-AkhyAtAvyayasarvAdeSTeH prAgakaH // eSAM TeH prAk akapratyayaH syAt svArthe // antyo'kAra uccaarnnaarthH|| (tyatanau) bhavAyarthe tyatanau pratyayau staH avyayAt // kutra bhavaH kutratyaH / kutstyH| amAtyaH / ihatyaH // avyayasya taddhitayasvarayoSTilopaH // bahirbhavo bAhyaH / svaH svargastatra bhavaH sauvaH / paunaHpunyam / paunHpunikH|| ( subodhinI)-tyatanau // bhavAdyarthe etau staH // amehakkatastrebhya eva tyH| amA'ntikasahAthayo / amAbhavaH amAtyaH // ( dakSiNApazcAtpurasastyaNa ) daakssinnaatyH| paashcaattyH| paurstyH| aiSamastyam / aiSamastanam // (subodhinI)-dakSiNApazcAtpurasastyaNa // ebhyastyaN syAt bhavAdyarthe / dakSiNetyAdantamavyayam / dakSiNA bhavaH daakssinnaatyH|| aiSamohyamazvambhyo vA tyaH / pakSe tanaH / atra varSe aiSamaH / atIte'hni hyaH / AgAmidine zvaH / / (zvasastikaNvA) zauvastikas / adyatanaH / ystnH| shvstnH| sanAtanaH / sadAtanaH / purAtanaH / doSAtanaH / sAyaMtanaH / cirNtnH| paahntnH|| (subodhinI ) zvasastikaNvA // ivasavyayAttikaNapi syAta // zvo bhavamiti dvArAditvAt yuDAgamavRddhI / shauvstikm|| kAlavAcibhyo'vyayebhyaH sAyaMci. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0] raMpADhege iti caturyazca tanaH syAt // doSeti rAtrau / doSA bhavaH dossaatnH| praahetnH|| prage prAtarbhavaH pragetanaH / saptamyA aluk ubhayatra // syatepani Ato yugiti yuki kRte sAyazabdo'kArAnto divasAvasAne rUDhaH tasya cirazabdo'pyadaH ntasyApi pratyayasaMniyogena mAntatvaM prAhapragayoradantatvaM ca nipAtyate iti vArtikakRnmatam / bhASye tu sAyaM ciraM ca mAntamavyayaM svIkRtam // __ (tattvadI0)-zauvastikamiti // zvo bhavamiti vigrahaH / dvArAditvAdvakArAtpUrva yuTi kRte pazcAdvRddhiH ||praahetn iti // edantatvaM nipAtanAt // / (svArthe'pi) uktA vakSyamANAzca pratyayAH svArthe syuH // devadatta eva daivadattakaH / cora eva caurH| vaya eva vAyasaH / rakSa eva rAkSasaH / catvAro varNAzcAturvarNyam / samIpameva sAmIpyam / catvAro vedAzcAturvaidyam / prajJa eva praajnyH| cAturAzramyam / trailokyam / ananta evaanntym| Avasatha evAvasathyam / itiha evaM aitihyam / bheSajameva bhaiSajyam // (subodhinI )-svaarthe'pi|| prakRtyarthe'pyaNAdayaH syuH // devadatta eva daivadattakaH / Nito deti NittvAd vRddhiH|| cora eva caurH|| vaya eva vAyasaH // rakSa eva raaksssH| aNa // catvArazca te varNAzca caturvarNAH caturvarNA eva cAturvarNyam / NyaH // caturo vedAnadhIte iti taddhitArthe dviguH / tamadhIta ityarthe'Na tasya luka ca / caturveda eva caatuvaidyH| NyaH // ubhayatra vRddhiH|| catvArazca te vedAzca caturvedAH caturvedA eva cAtuvaidyamiti vA // prajJa eva prAjJaH // aNa // catvAra AzramA eva cAturAzramyam NyaH // trayazca te lokAzca trilokAH trilokA evaM trailokyam // ananta eda AnantyaH / nnyH|| Avasatha eveti upasarge vaserathapratyayaH AvasathyaM gRham / NyaH // itihati nipAtasamudAyaH / aitihyam / nnyH|| bhiSajyateH kaNDvAdiyagantAt ki / bhiSak / bhiSajAmidaM bheSajam / aNi nipAtanAdekAraH // bhaiSajyam / nnyH|| (tattvadI0)-svArthe'pIti // vaya eva vAyasa iti / svArthikAH prakRtito liGgavacanAni na vybhicrntiitysyautsrgiktvaallinggvipryyH|| (bhAgarUpanAmabhyo dheyaH) bhAga. eva bhAgadheyam / nAmadheyam / rUpadheyam // (subodhinI)-bhAgarUpanAmabhyo dheyH|| ebhyo dheyapratyayaH syAtsvArthe // "daivaM diSTaM bhAgadheyaM bhAgyaM strI niyAtIvadhiH" iti " AkhyADhe abhidhAnaM ca nAmadheyaM ca nAma ca" iti caamrH|| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAdvayopetA / [ taddhitapra0 ] ( devAttaH ) deva eva devatA || ( subodhinI ) - devAttaH // devazabdAttapratyayaH syAt svArthe // tAntaM striyAm // ( mRdastikaH ) mRdeva mRttikA // (317) (subodhinI) - mRdastikaH // mRdzabdAttikapratyayaH syAt svArthe // ( sanau prazaMsAyAm ) prazastA mRt mRtsA | mRtsnA // ( subodhinI )--sasnau prazaMsAyAm // rUpapratyayasyApavAdau / mRdaH sastrau pratyayau staH prazaMsAyAmarthe || "mRnmRttikA prazastA tu mRtsA mRtsnA ca mRttikA" ityamaraH // ( aNInayoryuSmadasmadoryuSmAkAsmAkau ) yuvayoryuSmAkaM vA'yaM yauSmAkaH / yauSmAkINaH / AvayorasmAkaM vA'yam AsmAkaH / AsmA - kInaH // 1 (subodhinI) - aNInayoyuSmadasmadoryuSmAkAsmAko || etayodvitve bahutve ca vartamAnayoryuSmAkAsmAkAvAdezau staH aNInayoH parataH // ( tattvI0 ) - aNInayoriti || Adeze yathAsaMkhyaM na tu pratyaye // ( ekatve tavakamamako) tavAyaM tAvakaH / mamAyaM mAmakaH / tAvakI - naH / mAmakInaH // ( subodhinI)- ekatve tavakamamakau // ekatve vartamAnayoryuSmadasmadostavakamamakAvAdezau staH aNInayoH parataH // ( vatulye ) sAdRzye'rthe vatpratyayaH // candreNa tulyaM candravat / brAhmaNavat | kSatriyavat / mathurAyAmiva mathurAvat / pATaliputre iva prAkAraH pATaliputravat / caitrasyeva caitravat maitrasya gRham // ( subodhinI) - vatu // tulyate sAdRzyenonmIyate jJAyate iti tula unmAne asmAt kyap tulyam / yadvA tolanaM tulA / jerabhAve bhidAgha ! tulayA saMmitaM tulyam / kArakAditi NyaH / Nito vetyaNitvam / tRtIyAntAt saptamyantAt SaSThayantAcca vatpratyayaH syAt tulye sAdRzye'rthe // brAhmaNena tulyaM brAhmaNavadadhIte // tRtIyAntAt tu kriyAtulye eva guNatulye mAbhUt / putreNa tulyaH sthUlaH // dravyatulye'pi na / gavA tulyo gavayaH // saptamyantAt SaSThayantAcca kriyAtulye'pi bhavatItyarthaH / mathurAvat pATaliputre prAkAraH / mathurAyAM yAdRzaH prAkArastAdRza pATaliputreH ityarthaH // Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (318 ) siddhAntacandrikA | [ taddhitapra0 ] ( tattvadI0 ) - vatulye iti // atra kriyAgrahaNamanuvartate / tacca tulyena saMbadhyate / tena tulyAyAM kriyAyAmityartho labhyate / tolanaM tulA tayA saMmitamiti vigrahe kArakAditi Nyapratyaye Nito veti NittvAbhAvAdvRddhyabhAvaH / caturvadityAdinirdezAta kriyAsAdRzyAbhAve'pi SaSThayantAtsaptamyantAcca bhavati ityAzayenAha - mathurAvadityAdi // yogavibhAgAnmahAnasavadityAdAvakriyAsAmye'pi bhavati // (api) vidhimarhati vidhivat // ( subodhinI ) - arhe'pi // 'rthe'pi dvitIyAntAdvat syAt kriyAtulye // vidhimarhati vidhivatpUjyate / vidhAnaM vidhiH // arhatIti ahaH pacAdyaH // ( bhAve tatvayaNaH ) zabdasya pravRttinimittaM bhAvastatra vAcye ete syuH // tAntaM striyAm / tvAntaM klIvam / brAhmaNatA brAhmatvam braahmnnym|| zuklatA / zuklatvam / zauklayam // vaiduSyam // ( subodhinI) - bhAve tatvayaNaH // tazca tvazca yaNa ca te tatvayaNaH / bhAve tatvayaNaH pratyayA aNAdayazca syuH // bhAvazabdo'nekArthavacanaH / abhiprAye yathA ayaM bhAvaH / padArthamAtre yathA / vicitrA bhAvazaktayaH / zRMgArAdiSu yathA / syAyibhAvaH saMcAribhAvaH / pravRttinimitte dhAtvarthamAtre ca bhAvaH / teSvatra kasya grahaNam / ucyate / pravRttinimittavacanasya bhAvasyAtra grahaNam / bhavanti zabdA aneneti vyutpatteH / abhiprAyAdivacanasyAtra agraho'nabhidhAnAt / tathA ca siddhAntakaumudyAM prakRtijanyabodhe prakAro bhAva iti / uktaM ca hariTIkAyAm / kRttaddhitasamAsebhyaH saMbandhAbhidhAnaM bhAvapratyayeneti / tena pAcakatvamityatra kartRtvarUpaH sambandhaH / aupagavatyamityatra janyatvarUpaH sambandhaH / rAjapuruSatvamityatra svatvarUpasambandhaH // tapratyayAntaM strIliMgam / tvapratyayAntaM napuMsakam / yaNantamubhayatra / maitryaM maitrItyAdi / brAhmaNasya bhAvaH / yasyetyalopaH / brAhmaNyam / zuklAyA bhAvaH tvatalorguNavacanasyeti puNvdbhaavH| zuklatvam // 1 ( tattvadI 0 ) - bhAve tatvayaNa iti // tazca tvazca yaN ca te // bhAvazabdo'bhiprAyA'dyanekArtho'pyatra pravRttinimittavacana eva gRhyate na tvabhiprAyAdyarthaH / pravRttinimitta bhinnAnAmanabhidhAnAdityAzayenAha - zabdasyetyAdi // pravRtternimittaM pravRttinimittaM tasmin pratyayA ityrthH| * aNantamubhayatra / maitryam / maitrI // ( karmaNyapi ) brAhmaNasya karma brAhmaNyam / rAjyam / svainyam // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ taddhitapra0 ] TIkAdvayopetA / ( 319 ) ( subodhinI ) - karmaNyapi // karmaNyarthe'pi tatvayaNaH pratyayA aNAdayazca syuH // rAjJo bhAvaH karma vA no veti TilopaH / rAjyam / yaNa // stenasya corasya bhAvaH karma vA stainyam | yaN // ( tatvadI 0 ) - karmaNyapIti // atra kriyAnuvRtteH kriyAyAmityarthaH // ( lohitAde Dimana bhAve vA ) lohitimA / lohitatA / lohitatvam / lauhityam / aNimA / laghimA / mahato bhAvo mahimA | ( subodhinI ) - lohitAderDiman bhAve vA // lohitAdergaNAt Diman pratyayasvAdayazca bhAve || lohitasya bhAvaH / DittvATTilopaH / lohitimA // aNorbhAvaH aNimA // laghorbhAvaH laghimA || mahato bhAvaH / TilopaH / mahimA || (tattvadI 0 ) - lohitimeti // lohitasya bhAva ityarthaH // ( bhAve'pi ) lAghavam / gauravam / yauvanam / zaizavam / maunam / hautram / augAtram // ( subodhinI ) - bhAve'pi // aNa pratyayo'pi syAt bhAve // gurorbhAvo gaurama | 'vosa yasvare' ityava // yUno bhAvaH no veti Tilopo na / yauvanam // zizorbhAvaH zaizavam // munarbhAvaH maunam // hoturbhAvaH hautram // udgAturbhAvaH audgAtram // ( tattvadI 0 ) - lAghavamiti // laghorbhAva iti vigrahaH // (R ra imani) hasAderlaghorkakArasya repho bhavati imani iSTheyaso zva // pRthorbhAvaH prathimA / pradimA / RzimA / draDhimA // laghoH kim / kRSNamA || hasAdeH kim / RjimA // (subodhinI) ra imani // R iti SaSThayantaM sAMketikam // pRthorbhAvaH // TilopaH ratvam prathimA / aNapi / pArthavam / mRdorbhAvaH mradimA, mArdavam // kRzasya bhAvaH RzimA // dRDhasya bhAvaH draDhimA | kRSNasya bhAvaH kRSNimA / laghorabhAvAnna ratvam // RjorbhAvaH RjimA / hasAditvAbhAvAnna ratvam // ( tattvadI0 ) - Rra imani // prayogAnusaraNameva hasAderlaghoriti vyAkhyAne zaraNam // ( bahorlopo bhU ca bahoH ) bahoH pareSAmimanAdInAmivarNasya lopo bahorbhUrAdezazva || bahorbhAvo bhUmA // (subodhinI ) - bahorlopo bhU ca bahoH // bahurudantaH / zeSaM sugamam // Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (320) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0 ] (tattvadI0 )-bahoriti // bahoriti paJcamyantam / tatazca paJcamInirdiSTatvAlopa ivarNasyaivetyAzayenevarNasyetyuktam / punargrahaNAt bahobhUsthAnitvam // ( stenAyo nalopazca ) stenasya karma bhAvo vA steyam // (subodhinI )-stenAdyo nalopazca // stenazabdAdyapratyayaH syAdbhAve karmaNi cArthe nalopazca // stena caurye / pcaayH| steyaM cauryam // (samUhe'rthe'pi ) mayUrANAM samUho mAyUram / kAkam / kSetram / kaidArikam / gANikyam / taddhitayasvarayoH puMvat / hAstikam / gArbhiNam / grAmatA / janatA / bandhutA / pAzyA / vaatyaa| khalyA / gvyaa| vAddhakam / kaidAryam / kAvacikam / brAhmaNyam / vADavyam / mANavyam / gajatA / shaaytaa|| (subodhinI)-samUhe'rthepi // samUhe'thepi aNAdayaH pratyayAH syuH // mayUrANAM samUhaH aNa / mAyUram // kAkAnAM samUhaH kAkam // kSetrANAM samUhaH kSetram // kedArANAM smuuhH| ikH| Nito veti NitvAvRddhiH / kaidArikam / gaNikAnAM samUhaH / yaNa gANikyam // hastinAM samUhaH / ikaH / no veti ttilopH|haastikm / garbhiNInAM samUho'Na / yasya lopa iti lopaH / gAbhiNam no veti TilopA'bhAvo'tra / / grAmANAM samUhaH / taH / grAmatA // janAnAM samUho janatA // bandhUnAM samUho bandhutA // pAzAnAM samUhaH / yaN / pAzyA // vAtAnAM samUho vAtyA // khalAnAM samUhaH khalyA / Nito veti na vRddhiH // gavAM samUha gavyA / 'vo'n yasvare' ityat // vRddhAnAM smuuhH| kaH |nnito veti nnitvaavRddhiH|vaardhkm||kedaaraannaaN smuuhH| yaNa / kaidAryam // kavacinAM samUhaH / ikaH / kAvacikam // brAhmaNAnAM samUhaH / yaNa / brAhmaNyam // vADavAnAM samUho vADavyam // mANavAnAM samUho mANavyam // gajAnAM smuuhH| tH| gajatA // sahAyAnAM samUhaH shaaytaa|| (tattvadI0 )-pAzyeti // pAzAnAM samUha iti vigrahaH / strItva lokAt // (parkhA kaNa) paznAM samUhaH pArzvam / sAktukam / dhainukam / rathyA // ( subodhinI )--parvA DvaNa // pazuzabdAt DvaN pratyayaH syAt samUhe / DittvATilopaH // pazUnAM samUhaH pArzvam // saktUnAM samUhaH sAktakam // dhenUnAM samUhaH dhenukam // rathAnAM samUhaH / yaN / Nito veti na vRddhiH / rthyaa|| (tattvadI0 )-pArthamiti / / DittvAhilopaH // Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [taddhitA ttiikaadvyopetaa| (321) (khalagorathebhya initrakaTyAH) khalinI / gotrA / rathakaTayA // (subodhinI)-khalagorathebhya initrkttyaaH|| khalAdibhyaH kramAt ete syuH|| khalAnAM smuuhH| vraNa itIp / khlinii|| gavAM samUho gotraa||rthaanaaN smuuhorthkttyaa| (tattvadI0 )- khalagorathebhya iti // yathAsaMkhyaM pratyayAH // khalinIti // khalAnAM samUhaH / evamanyatrApi // (hite ca ) sUryAya hitaH sUrIyaH / AtmanInaH / vishvjniinH|| mAtRbhogINaH / apUpAya hitam apUpyam--apUpIyam / AmikSyamAmikSIyam / zaGkavyam / gavyam / haviSyam / khalyam / yavyam // ( subodhinI)--hite ca // aNAdayaH pratyayA hite'rthe ca syuH / / sUryAya hita iti saryAgastyayorIye Ipi ceti yalopaH suuriiyH| nniiyH|| Atmane hitH| no vetyasya Tilopo na / AtmanInaH / InaH // vizvajanAya hitaH vizvajanInaH / karmadhArayAdeveSyate / vizvasya janaH sarvasAdhAraNo vezyAdiriti tatpuruSe vizvo jano'syeti bahuvrIhau ca vizvajanAya hitaM vizvajanIyam / NIya eva / mAturbhogaH zarIra maatRbhogH| mAtRmAgAya hitaH mAtRbhogINaH / sam / 'bhogaH sukhe khyAdibhRtAvahezca phaNakAyayoH' ityamaraiNa yadyapyaharityuktaM tathApi prayogabAhulyAbhiprAyam / tacchaktistu zarIramAtra'pyasti ityAkaraH // apUpebhyo hitam apUpyaM cUrNam / NyaH / Nito veti na vRddhiH| apUpIyaH / NIyaH // AmikSAyai hitaM NyaNIyau / AmikSyam-AmikSIyam / 'haviH sAnnAyyamAmikSA zatoSNakSIraja dadhi' iti haimaH // AmIyate kSipyate dadhi yatra sA AmikSA // zaGkave hitaM zaGkavyam / nnyH| Nito veti na vRddhiH| vo'pityava // gave hitaM gavyama // haviSe hitaM haviSyam // khalAya hitaM khlym| yavebhyo hitaM yavyam // ( tattvadI0 ) --sUrIya iti / / sUryAgastyayoritIye yalopaH // (zuno vasya urvA ca dIrghaH) zune hitaM zUnyam zunyam // . (subodhinI)-zuno vasya urvA ca dIrghaH // zvanazabdasya vakArAkArayorutvaM bhavati utazca vA dIrghaH / no veti Tilopo na bhavati vAzabdasya vyavasthArthatvAt // zUnyam / zunyam // (udhaso naG) UdhanyaH // ( subodhinI)-Udhaso nng|| udhaszabdasya naGAdezo bhavati // GittvAdantaspa sthAne naGa / akAra uccaarnnaarthH|| udhase hitH| Nito veti na vRddhiH| udhnyH|| (tattvadI0)-Udhanya iti Udhase hitaH // Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (322) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0] (ajAvibhyAM thyaH) ajathyA / avithyA // (subodhinI)-ajAvibhyAM thyH|| AbhyAM thyapratyayaH syAddhite'rthe // ajebhyaH ajAbhyo vA hitA ajthyaa|thyprtyysy tarAdau pAThAt puMvadbhAve rUpaM tulyam / avibhyo hitA avithyaa|| sarvasmai hitaM sArvam / aN / sArvIyam / nniiyH| vRddhiH|| (tattvadI0 )-ajathyeti // ajAyai hitaa| (astyathai matuH) nAmnaH // gAvo'syAsminvA santi gomAn / zrIvidyate'sya zrImAn / viduSmAn / gomatI // (subodhinI)-astyarthe mtuH|| prathamAntAnnAmno matupratyayo bhavati asyAstItyarthe asminnastItyarthe ca // uditvAtpuMsi brito numiAta num / striyAM cavita itIm / klIve zau num / "bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyane // sabandhe'stivivakSAyAM bhavanti matvinAdayaH // 1 // " astItyasya vivakSAyAM ye matvAdayaH pratyayA vidhIyante te bhUmAdiSu viSayeSu bhavanti bhUmA bahutvam yathA gAvo'syAsminvA santi sa gomAn // nindAyAM yathA / kakudAvartinI kanyA // prasaMzAyAM yathA / rUpavAn // nityayoge yathA / kSIriNaH vRkSAH // atizAyane yathA / udariNI kanyA // saMbandhaH saMsargaH / saMyoga iti yAvat |ttr yathA / daNDI puruSaH // zrIrasti asyAsminvA zrImAn // vidvAMso'syAsminvA santi vasorva urityutve Satvam / viduSmAn deshH||vit itIp / gomtii|| (tattvadI0)-astyarthe maturiti ||astiitytr liGgavacane avivkssite| kAlastu vivkssitH| tathA cAstikartRbhUtAduktAnAmnaH bhUmAdAvArthe mtuprtyyH| astItyanena svaamyaadhaaryoraakssepH| evaMca prathamAntAnAmno'stikarturasyAsminnityarthe maturiti paryavasito'rthaH / uktaM ca / " bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyane / saMsarge'stivivakSAyAM jAyante mtvinaadyH||" atra dIkSitAH / astivivakSAyAM ye matubAdayo vidhIyante te bhUmAdiSu viSayeSu bhavantIti vArtikArthaH // bhUmA bahutvam / taccApekSA yasya yAvatA tasya tAvatA bodhyam / bhUmni gomAn // nindAyAM kakudAvatinI kanyA // prazaMsAyAM rUpavAn // nityayoge kSIriNo vRkSAH // atizAyane udariNI kanyA // saMsarge daNDI saMsargaH saMyogaH tena saMyukta eva na tu gRhAvasthito'pi daNDaH etena etadudAhRtya astyarthodAharaNaM coktamityuktavanto vAsudevAdayo nirastAH / yadyapi yayasya tattasminnapi yadyasmin tattasya bhavatyevetyubhayanirdezo vyarthastathApi vRkSavAnparvataH putravAzcaitra ityatra parvate vRkSasaMbandhasya caitre putrAdhAratvasya cAsattvAdubhayanirdezaH / asannihitaputrasyApi putravAniti pratIteH sAmIpikAdhAratvasya vivakSaNAditi // Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ taddhitapra0 ] TIkAdvayopetA / (323) ( aikau ca matvarthe ) nAmnaH aH ikastvadantAt // arzasaH // vaijayantaH / daNDikaH / dhanikaH // ( subodhinI ) - - aikau ca matvarthe // pratyayabhramanirAsAya saMdhiratra na kRtaH // aikAviti nirdezana samAse saMhitAyA anityatvaM jJApitam / tena padAntAnAM samAnAnAmRtItyanena saptaRSINAmityatra vA saMhitA bhavati // arzo'syAsminvA'sti arzasaH // vaijayantI patAkA'syAsminvA'sti vaijayantaH / aH // ikapratyayastu akArAntAdeva | daNDo'syAsminvA'sti daNDikaH // dhanamasyAsminvA'sti dhanikaH / ikaH // ( tacadI 0 ) - aikAviti // azva ikazdha tau / saMdhyabhAvo'saMdehArthaH // ( mAntopadhAdvatvinau ) mAntAnmAntopadhAdavarNAntAdavarNopadhAcca vaturinastvadantAt || kimvAn / lakSmIvAn / dhanavAn / vidyAvAn / yazasvAn / bhAsvAn | kSetrI / daNDI // (subodhinI) --mAntopadhAdvatvinau // maca azva mau antazca upadhA ca anto mau antoSa yasya tat mAntopadhaM tasmAnmAntopadhAt prathamAntAdvatvinau pratyayau bhavataH / astyarthe / in pratyayastu akArAntAdeva / matorapavAdo'yaM vidhiH // yathAsaMkhyaM tu na gurukaraNAt / tathAhi / m ante yasya tanmantam / a upadhA yasya tat oSadhaM mantaM ca oSadhaM ca anayoH samAhAro mantauSadhaM tasmAnmantopadhAt / itthaM hi spaSTaM yathAsaMkhyaM labhyate / tadakaraNAdyathAsaMkhyAbhAvaH // vatorukAro vito numiti numarthaH STratrita itIrthazca / kimasyAsminvA'sti kiMvAn // lakSmIrasyAsminvA'sti lakSmIvAn // dhanamasyAsminvA'sti dhanavAn // vidyA'syAsminvA'sti vidyAvAn // yazo'syAsti asminvA'sti yazasvAn // bhAH asyAsminvA'sti bhAsvAn // kSetramasyAsmin vA'sti kSetrI // daNDo'syAsminvA'sti daNDI || ( tattvadI 0 ) - mAntopadhAditi || mazva azva mau antazca upadhA ca antopadhe mau antopadhe yasya tanmAntopadhaM tasmAt / yathAsaMkhyaM nAzaGkanIyaM lAghavamutsRjya gauravasyAtrAhatatvAt / tathAhi / mantaupadhAdityevocyeta / n antaM yasya tanmantam a upadhA yasya tat oSadhaM mantaM ca oSadhaM ca mantaupadhaM tasmAt odautorlAghavagaurakyorvizeSAbhAvAt / ityAzayenAha-makArAntAdityAdi // yazasvAniti // tAntasAntayorhasAdAvastyarthe apadAntatA bAcyA ato na visarga: / yasvarayostu sarveSAm / bhavadIya ityatra tu sahAditvAddatvaM bodhyam // ( yavAderna ) yavamAn / bhUmimAn // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (324) - siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0 ] (subodhinI)-yavAdena // yavAdergaNAnmatureva syAt vatvinau n|| yavA asyAsmin vA santi yavamAn // bhUmirasyAsminvA sti bhUmimAn // (tattvadI0 )-yavAderneti ||nnito vetyasya vyavasthitasya mnnddkplutyaa'nuvrtnaannetyrthH|| (taDidAdibhyazca ) taDitvAn / vidyutvAn / mAyI / mAyikaH / vIhI / bIhikaH // (subodhinI)-taDidAdibhyazca // ebhyo vatuikainpratyayAH syuH astyarthe / taDidasyAsmin vAsti taDitvAn // vidyudasyAsmin vA'sti vidyutvAn // mAyA'syAsmin vA'sti maayii| in // mAyikaH ikaH // brIhayo'syAsmin vA santi bIhI / in vrIhikaH / ikaH // - (tattvadI0) taDitvAniti // apadAntatvAnna datvam // / (lomapAmapicchAdibhyaH zanelAH ) lomazaH / girishH| pAmanaH / druNaH / aGganA / . (subodhinI )--lomapAmapicchAdibhyaH zanelAH // lomAdibhyaH zaH, pAmAdibhyo naH, picchAdibhya ilaH syAdastyarthe // lomAnyasyAsminvA santi lomshH| lomavAn / vatuH // girirasyA'smin vA'sti girizaH // pAmAsyAsminvAsti pAmanaH / nAno no lopazadhAviti nalopaH zAkIpalAlIdaguNAM hrasvatvaM ca napratyaye / eSAM hsvH| mahacchAkamiti zAkI / Ip / tadvat zAkinam / mahatpalAlaM palAlI / tadvat palAlinam // dadrustvagrogavizeSaH durasyAsminvAsti dadruNaH / Natvam // aGgamasyA asyAM vA'sti aGganA // (tattvadI0)-lomapAmapicchAdibhyaH zanelA iti // yathAsaMkhyaM bodhyam / (lakSmyA aca) lakSmaNaH // (subodhinI)-lakSmyA acca // lakSmIzabdasyAkArAntAdezaH syAnnapratyaye // lakSmIrasyAsminvA'sti lakSmaNaH / Natvam // (tattvadI0)-lakSmaNa iti // lakSmIrasyAstIti vigrahaH // (viSvagityuttarapadalopazcAkRtasandheH ) viSuNaH / picchilaH / tundilaH / phenilH|| (subodhinI)-viSvagityuttarapadalopazcAkRtasandheH // viSvakzabdasyottarapadasya lopaH syAt saMdhAvakRte sati napratyaye // viSu sAmye'vyayam / viSu aJcatIti Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [taddhitapra0 ] ttiikaadvyopetaa| viSvak / viSvagasyAsminvA'sti // viSuNaH / viSuvadAkhyaH kAlaH / 'samarAtridive kAle viSuvadvipuNaM (4) ca tat' ityamaraH // picchaM cikkaNamasyAsmin vAsti picchilaH // tundamasyAsminvA tundilaH / phenamasyAsminvA phenilaH // ursilH| urasvAn // picchavAn // __ (tattvadI0 )-viSuNaiti // viSu nAnA aJcantIti viSvaJci tAnyasya santIti viSuNaH viSuvadAkhyaH kAlaH / tasya hi nAnAgatAni dinAni santi dinAntarANAMnyUnAdhikabhAvasya tanmUlakatvAt / yadi kRtasandheH syAttadA valope viSNa iti syAdityata aah--akRtsndheriti|| (sidhmAderlaH ) sidhmalaH / cUDAlaH // (subodhinI)-sidhmAderlaH // sidhmAdergaNAlapratyayaH syAdastyarthe / / pakSe vtuH|| sidhmavAn / vAta danta bala lalATa vatsa aMsa phena dhamani kSudrajantu upatApa gaDDa maNi vijaya niSpApa pAMzu hanu pANi cUDA sidhmaadyH|| pANidhamanyAdIrghazca / paanniilH| dhmniilH|| kSudrajanturyathA / yUkAlaH / makSikAlaH // upatApo rogH| viSAdikA'syAsti vipAdikAlaH / 'pAdasphoTo vipAdikA' ityamaraH // sidhmamasyAsminvA'sti sidhmalaH // cUDA'syAsminvA'sti cuuddaalH|| vAtadantabalalalATAnAmUG ca vAtUlaH / ityAdi // (kumudanaDavetasebhyo vatuH ) kumuddAn / naDvAn / vetasvAn // (subodhinI )-kumudanaDavetasebhyo DvatuH // ebhyo vatupratyayaH syAdastyarthe / DittvAhilopaH // kumudAnyasyAsminvA santi kumuddAn / naDA asyAsmin santi / naDvAn // vetasA asyAsmin vA santi vetasvAn // (mahiSAGmatuH ) mahiSmAna deshH|| (subodhinI )-mahiSAGmatuH // mahiSazabdAt DmatuH syAdastyarthe // mahiSA asyAsmin vA santi mahiSmAn / ttilopH|| (naDazAdAd DulaH) naDvalaH / shaahlH|| (subodhinI)-naDazAdAd DvalaH // AbhyAM DvalapratyayaH syAdastyarthe / naDA asyAsminvA manti naDvalaH / DittvAhilopaH // zAdo'syAsmin vA'sti shaadlH| 'zAdo jambAlaghAsayoH' itymrH|| (zikhAyA valaH ) zikhAvalaH // (subodhinI)-zikhAyA valaH // zikhAzabdAdalapratyayaH syAdastyarthe / zikhA'syAsminyA'sti zikhAvalaH // Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (326) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0 ] ( naDAdInAmIye kuk) naDakIyam // (subodhinI )-naDAdInAmIye kukAnaDAdInAM kugAgamo bhavati nniiyprtyye|| naDa plakSa bilva vetra vetasaJcA takSan naDAdayAnaDA asyAsminyA santi nddkiiym|| (kruJcA hrasvatvaM ca) kruzcakIyam // (subodhinI )--kruJcA isvatvaM ca // kruzcAzabdasya dvasvo bhavati NIye // kruzcA'syAsminvAsti kruJcakIyam // evaM takSakIyam / nipAtanAnnalopaH / vilvakIyam // vetrakIyam // (zRGgavRndAbhyAmArakaH ) zRGgArakaH / vRndArakaH // (subodhinI )-zRGgavRndAbhyAmArakaH // AbhyAmArakapratyayaH syAdastyarthe / zRGgamasyAsminvA'sti zRGgArakaH / zRGgaM prAdhAnyasAnvozca' ityamaraH / / vRndamasyA'smin vA'sti vRndArakaH / 'vRndArako rUpimukhyau' ityamaraH // (phalabahAbhyAminaH) phalinaH / barhiNaH // (subodhinI )--phalabarhAbhyAminaH // AbhyAminapratyayaH syAdastyarthe // phalamasyAsminvA'sti phlinH|| barhamasyAsminvAsti bahiNaH / Natvam // (malAdinaH ) mlinH|| (Imasazca ) mliimsH|| (hRdayAdAluH) hRdyaaluH|| (subodhinI)-hRdayAdAluH // hRdayazabdAdAluH pratyayaH syAdastyarthe // hRdayamasyAsminvA'sti hRdayAluH / pakSe hRdayI / hRdayikaH / hRdayavAn / ( zItoSNatRprebhyastadasahane ) zItaM na sahate zItAluH / uSNAluH / tRpaM duHkha na sahate tRpAluH // (subodhinI )-zItoSNatRprebhyastadasahane // ebhya AlapratyayaH syAt prakRtyarthAsahane'rthe / zItaM na sahate sa zItAluH // uSNaM na sahate uSNAluH // tRpraM duHkhaM na sahate tRpAluH // tRpaH puroDAzaH tRpaM duHkhamityarthaH // (himAdeluH ) himaM na sahate himeluH // (subodhinI)-himAdeluH // himazabdAdelUpratyayaH syAttadasahane'rthe // (balAdUlaH ) balaM na sahate balUlaH // Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ taddhitapra0 ] ttiikaadvyopetaa| ( 327) (subodhinI )-balAdUla; // balazabdAdUlapratyayaH syAttadasahane'rthe / (vAtAtsamUhe ca ) vAtaM na sahate vAtAnAM samUho vAvAtUlaH // (subodhinI )-vAtAtsamUhe ca // vAtazabdAdUlapratyayaH syAttadasahane'rthe samUhe'rthe ca // balUlavAtUlazabdAvastyarthe ca vyutpAditau // (taH parvamarudbhayAm ) parvataH / mruttH|| (subodhinI )-taH parvamarudbhavAm // AbhyAM taH pratyayo'styatha // parvAsyAsminvA'sti / nAmno na iti nalopaH parvataH / marudasyAsminvA'sti mruttH|| ( UrNAhaMzubhaMbhyo yuH) UrNAyuH / ahaMyuH / shubhNyuH|| (subodhinI )-UrNAhaMzubhaMbhyo yuH|| ebhyo yuH pratyayaH syAdastyarthe // UrNA'syAsmin vA'sti uurnnaayuH| atra nipAtanAdyasyetyAlopo na / ahamiti mAntamavyayamahaMkAre / zubhamiti ca zubhe / ahaMyurahaMkAravAn / zubhaMyuH zubhAnvitaH // ( svAdAminnaizvaryai ) svamaizvaryamasyAsminvA'sti svAmI // (subodhinI )-svaadaaminnaishvrye||aishvry svazabdAdAmin pratyayaH syAdastyarthe / IzitA hi Izvarastasya bhAva aishvrym||aishvrye kim|svvaan|svNdrvymsyaasminvaasti|| - ( vAtAtIsArapizAcAnAminiH kuk ca ) vAtakI / atiisaarkii| pizAcakI // (subodhinI )-vAtAtIsArapizAcAnAminiH kuk ca // ebhya iniH pratyayaH syAdastyarthe // ikAra uccAraNArthaH // eSAM kugAgamazca inipratyaye / vAto'syAsminvA'sti vAtakI / 'vAtakI vAtarogI syAt ' ityamaraH // atIsAro'syAsminvA'sti atIsArakI / roge cAyaminiriSyate neha vAtavatI guhA // pizAco'syAsminvA'sti pizAcakI // (jyotsnAdibhyo'N ) jyotsnaH / tAmisraH / tApasaH / saikataH / shaarkrH|| (subodhinI )-jyotsnAdibhyo'N // jyotsnAdibhyo'Na syAdastyarthe // kiMca jyotsnAtamisrAGgiNorjasvinnUrjasvalagominmalinamalImasA astyarthe nipAtyante / jyotirasyA asyAM vA'sti jyotsnA candraprabhA / jyotiSazabdasya nipAta Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 328 ) siddhAntacandrikA | [ taddhitapra0 ] nAdupadhAlopo napratyayazca // tamo'syAsminvA tamisram / tamazabdasyopadhAyA itvaM rapratyayazca / zRGgamasyAsminvA'sti zRGgiNaH atra inapratyayo nipAtanAt // Urjo'syAsminvA'sti UrjasvI Urjasvala: / vinvalapratyayo nipAtanAt // gaurasyAsmin vA'sti gomI / min pratyayo nipAtanAt // malo'syAsminvA'sti malinaH malImasaH / malazabdAdine masapratyayau nipAtanAditi || jyotsnA'syAsmi - nvA'stItyaNi jyotsnaH zuklapakSaH // tamisramasyAsminvA'sti tAmitraH kRSNapakSo 'narakavizeSazca // ' tamisrA tAmasI rAtrijyotsnI candrikAyA'nvitA ' ityamaroktau tu tamityetadAdantaM na tvaNantamiti na virodhaH // tapo'syAsminvA'sti tApasaH / vinpratyayo'pi / ' tapasvI // sikatA'syAsminvA'sti saikataH ilapratyaye sikatilaH // vatau tu sikatAvAn // zarkarA'syAsminvA'sti zArkaraH / aNU / zarkarilaH / ilAH / zarkarA / tupakSe pratyayasya luk ca bhavati / sikatA / zarkarA / strI zarkarA zarkarilaH zArkaraH zarkarAvati / deza evAdimavivamunneyAH sikatAvati " ityamaraH // ( tattvadI 0 ) - jautsna iti zuklapakSa / tAmisraH kRSNapakSe narakavizeSe ca // 44 ( UpazuSimuSkamadhukhamukhakuJjanagapAMzupANDubhyo raH ) UparaH / zuSiram / muSkaraH / madhuraH / kharaH mukharaH / kuJjaraH / nagaram | pAMzuraH / pANDuraH // L (subodhinI) - USazuSimuSkamadhukha mukhakuJjanaga pAMzupANDubhyo raH // ebhyo rapratyayaH syAdastyarthe // USo'syAsminvA'sti USaraH / syAdUSaH kSAramRttikA // USavAnUSaraH' ityamaraH / zuSirasyAsminvA'sti zuSiraH zupizchidram | ' vaMzAdikaM tu zuSiram' ityamaraH // muSko'syAsminvA'sti muSkaraH / muSkoNDaH // madhumAdhuryamasyAsminvA'sti madhuraH // khamasyAsminvA'sti kharaH / mahat kaNThavivaraM kham / gaI rUDho'yam // mukhamasyAsminvA'sti mukharaH vAcAlaH / kuJjo hastihanurasyAsminvA'sti kuJjaraH // nagA vRkSAH parvatAzca te asyAsminvA santi nagaram / jAtizabdo'yam / tena striyAM jAtilakSaNa IpU / nagarI / pAMzU rajo'syAsminvA'sti pAMzuraH // pANDurasyAsminvA'sti pANDuraH / ' hariNaH pANDuraH pANDuH ' ityamaraH // ( tattvadI 0 ) - USazuSIti // USA hariNAH / pAMzavaH rajAMsi / zuSizchidram / kuJjo hastihanuH // nagaramiti // nagAH vRkSAH parvatAzca / jAtizabdatvAnnagarItyapi // pANDura iti // pANDuH zuklo varNastadvAn // ( kacvA hrasvatvaM ca ) kacchuraH / 4 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [taddhitapra0] ttiikaadvyopetaa| (329) (subodhinI )-kacchA hasvatvaM ca // kacchUzabdAdraH syAdatyarthe / kacchU ityasya hasvazca // kacchUrasyAsminvA'sti kacchuraH / kacchUH rogvishessH|| (tattvadI0 )-kacchara iti // kacchUH rogavizeSastadvAn // (ghudrubhyAM maH) dyumaH / drumaH // (subodhinI)-yudrubhyAM maH // AbhyAM mapratyayaH syAdastyarthe // dyaurasyAsminvA'sti dyumaH / diva 'U rase' ityutvam // druH zAkhA vRkssshc| dUrasyAsminvA'sti drumH| 'palAzI drudrumAgamAH' ityamaraH // ( tattvadI0 )-zudbhyAM ma iti // dyaurasyAstIti / diva 'U rase' ityutvam / avyutpanno'pi dhuzabdo dinavAcyasti // durvRkSaH so'syAstIti janakatayeti drumo'pi vRkSa eva // . (kezAdibhyo vaH) kezavaH / maNivaH / hiraNyavaH // ( subodhinI ) kezAdibhyo vaH // ebhyo vaH syAdastyarthe // kezA asyAsminvA santi keshvH| kezI / in / kezikaH / ikaH / kezavAn / vtuH|| maNirasyA'sminvA'sti maNivaH / nAgavizeSaH // hiraNyamasyAsmin vA'sti hiraNyavo nidhivishessH|| ( tattvadI0)-kezava iti // prazastAH kezAH santyasyeti vigrahaH // (arNasolopazca ) arNavaH // ( subodhinI )-arNaso lopazca // arNaszabdAdaH syAdastyarthe / sasya lopshc|| arNo jalaM tadvAnarNavaH / aNasvAn / vtuH|| ( tattvadI0)-arNava iti // arNIsi jalAni santyasyeti // (rajaHkRSyAsutipariSadbhayo valaH) rajasvalA // (subodhinI)-rajaHkRpyAsutipariSaDyo valaH // ebhyo valapratyayaH syAdastyarthe // rajo'syA asyAM vA'sti rajasvalA / rajaHsvIkusume'pi ca' ityamaraH // . (kRSyAdInAM vale dIrghaH) kRSIvalaH / aasutiivlH| prissdlH|| ( subodhinI)-kRSyAdInAM vale dIrghaH // valapratyaye saMjJAyAmeSAM dIrghaH syaat|| kRSirasyA'sminvAsti kRSIvalaH // aasutirbhissvH| 'madyasaMdhAnamAsutiH' iti haimaH // 'puJ abhiSave' ktiH|| AsutirasyAsminvA'sti AsutIvalaH shaunnddikH|| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (330) siddhaantcndrikaa| [ taddhitapra.] paritaH sIdatIti pariSat / kkie / paditi pAThAntaram / pariSadasyAsmin vA'sti pariSadalaH / parSadalazca / 'parSadalAnmahAbrahmairATanaikaTikAzramAn' iti bhaTTiH / / (tattvadI0 )-pariSadvala iti // paritaH sIdatIti pariSat // (anyebhyo'pi ) mAtRvalaH / putravalaH / dntaavlH| bandhuvalaH // (subodhinI)-anyebhyo'pi // valapratyayaH syAdastyarthe // bhrAtAsyAsminvAsti bhrAtRvalaH / putro'syAsminvAsti putravalaH / saMjJAyA abhAvAnneha dIrghaH // dantA asyAsminvA santi dantAvalo hastI / kRSyAdInAmiti dIrghaH // (tundibalivaTerbhaH) tundibhaH / balibhaH / vaTibhaH / (subodhinI )-tundhibalivaTebhaH // ebhyo bhapratyayaH syAdastyarthe. // vRddhA nAbhistundiH / tundirasyAsminvA'sti tundibhaH // balirasyAsminvAsti balibhaH // vaTirasyAsminvA'sti vaTibhaH / valmIkagRhamityarthaH / pAmAditvAilino'pi // (etatkimidaMyattadyaH parimANe vatuH ) (subodhinI)-etatkimidaMyattadbhayaH parimANe vatuH // ebhyo vatupratyayaH syAt parimANe'rthe // parimANamiha paricchedakamAtram // (tattvadI0 )-etatkimidaMyattadbhayaH parimANe vaturiti // mAntopadhAdityanenaiva siddhe parimANArthe vacanam // ( yattadetadAmA vatau) yAvAn / tAvAn / etAvAn / (subodhinI)-yattadetadAmA vtii||vtuprtyye pare eSAmAkArAntAdezaH syaat|| yatparimANamasya yAvAn // tatparimANamasya tAvAn // etatparimANamasya etaavaan|| (tattvadI0)-yattadetadAmA vatAviti // yattadetacchabdAnAM vatupratyaye pare AkArontAdeza ityarthaH // yAvAniti // yat parimANamasyeti vigrahaH // (kimaH kirvatovasya yaH) kiyAn / (subodhinI)-kimaH kirvatorvasya yaH // kimzabdasya kirAdezaH syAta vatupratyayasya yakArazca // kiM parimANamasya kiyAn // (idama izvatorvasya yaH ) iyAn // (subodhinI)-idama izvatorvasya yaH // idamzabdAvatuH syAtparimANe'rtha Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [taddhitapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (331) idamasthAne izAdezazca // zittvAtsarvAdezaH / vatupratyayasya yakArazca / idaM parimANamasya sa iyAn // ( tattvadI0 )-idama iziti // zakAraH srvaadeshaarthH|| (zraddhAdeluH ) zraddhAluH / kpaaluH| dyaaluH|| (subodhinI)-zraddhAdelaH // lupratyayaH syAdastyarthe // zraddhA'syAsminvAsti zraddhAluH // kRpA'syAsminvA'sti kRpAluH // dayA'syAsminvA'sti dayAluH / spRhigRhipatidayinidrAtandrAzraddhAzIbhya ityAlupratyayenApISTasiddharidaM sUtra cintyam // (aunatye dantAduraH) danturaH // (subodhinI )-aunatye dantAduraH // unnate vartamAnAdantazabdAdurapratyayaH syAdastyarthe / unnatA dantAH santyasya danturaH // aunnatye kim / dantavAn // (asmAyAmedhAsragbhyo viniH ) tapasvI / ojasvI / varcasvI / tejasvI / vacasvI / mAyAvI / medhAvI / sragvI // (subodhinI)-asmAyAmadhAstragbhyo viniH // ebhyo viniH syAdastyarthe / pakSe vaturapi // tapo'syAsminvAsti tapasvI // ojo'syAsminvA'sti ojasvI // varNo'syAsminyAsti varcasvI // tejo'syAsminvA'sti tejasvI // vaco'syAsminvAsti vcsvii| mano'syAsminvAsti manasvI // mAyA'syAsmin vAsti mAyAvI / mAyI / mAyikaH / iniko / medhA'syAsminvAsti medhAvI // sragasyAsminvA'stIti coH kurityanena siddhe paratvAtprAptaM chazaSeti SatvaM nirAkRtya dizAmiti kutvam / sragvI // (tattvadI0)-asmAyeti // aspratyayagrahaNena tadantasya grahaNamiti aspratyayAntAt mAyAdezca vinirityarthaH // ( Amayasya dIrghazca ) AmayAvI // (subodhinI )-Amayasya dIrghazca // AsmAdapi viniH syAdastyarthe vinipratyaye'sya dIrghazca // Amayo'syAsminvA'stiAmayAvI // (vAco gminiH ) vAggmI // (subodhinI)-vAco gminiH|| vAcazabdAt gmin pratyayaH syAdastyarthe / vAgasyAsminvA'sti / casya kutve jhabe javA iti gatve vAggmI / gakAradvayamasti / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (332) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0 ] (tattvadI0 )-vAco gminiriti // gakAro mAditvavyAvRttyarthaH / tena gatvameva / yadvA g miniH iti cchedaH g Adezo min prtyyH|| (AlATau kutsitabhASiNi) vaacaalH| vaacaayH|| (subodhinI)-AlATau kutsitabhASiNi // vAcazabdAdetau staH kutsitabahubhASake'rthe kutsitaM bahu bhASate vAcAlaH / vAcATaH // yastu samyagbahu bhASate sa vAggmItyeva // (tatvadI0 )-kutsiteti // kutsitamananvita bhASituM zIlamasya sa tathA tasminnityarthaH / pratyayArthe vAcya ityarthaH // (ISadasamAptau kalpadezyadezIyAH ) ISadaparisamAptaH sarvajJaH sarvajJakalpaH / paTudezyaH / paTudezIyaH / vidaddezIyaH // - (subodhinI ) ISadasamAptau kalpadezyadezIyAH // prathamAntAnnAmna AkhyAtAntAccaite syurISadUne'rthe // ISadasamAptau ye pratyayAsteSvabhidheyavadeva liGgavacane stH| tena guDakalpA drAkSA // zarkarAkalpo guDa iti // ISadUnaH sarvajJaH sarvajJakalpaH // ISadUnaH paTuH paTudezyaH // ISadUno vidvAn 'vasAM rase' iti datvaM vidvaddezIyaH ISadUnaM pacati pacatikalpam // kriyApradhAnamAkhyAtabhiti kriyAyAmautsargikamekavacanaM klIvatvaM ca // ( tattvadI0 )-ISaditi // ISadasamAptau kiMcinyUnatve // (bahurvA uktArthe sa ca prAgeva ) ISadUnaH paTuH bahupaTuH // (subodhinI)-baharvA uktArthe sa ca prAgeva // ISadasamAptiviziSTe'rthe prathamAntAnIno bahupratyayaH syAt sa ca prakRteH prAgeva na tu prtH| liGgasaMkhye Apa prakRtereva na tu tadviparyayaH / tena bahuguDo drAkSA / ' laghubahutRNaM naraH' ityAdau na vishessynighntaa|| (tattvadI0 )-bahu uktArthe sa ca prAgaveti // uktArthe kiMcinnyUnatve'rthe bahupratyayo vikalpena bhavati / sa ca bahupratyayaH prakRteH prAgeva na tu parataH / liGgasaMkhye api prakRtereva na tu tadviparyayaH / tena bahuguDo drAkSA -- laghurbahutRNaM naraH' ityAdau na vizeSyanighnatA // (prakAre jAtIyaH) paTu prakAraH paTujAtIyaH // (subodhinI )-prakAre jAtIyaH // prakAravati jAtIyapratyayaH syAt // sAmAnyasya bhedakaH prkaarH|| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ taddhitapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (333) ( kuTIzamIzuNDAbhyo ro dvasvatve ) hrasvA kuTI kuTIraH / / zamIraH / zuNDAraH // (subodhinI)-kuTIzamIzuNDAbhyo ro dvasvatve // ebhyo raH pratyayo bhavati hrasve'rthe // hrasvA kuTIti svArthikAH prakRtiliGgamativartante iti puMliGgatA'tra / / kuTIraH // hrasvA zamI zamIraH // hrasvA zuNDA shunnddaarH|| (kutvA DupaH) hrasvA kutUH kutupaH // _ (subodhinI)-kutvA DupaH // kutuzabdAt DupapratyayaH syAt hrasve'rthe / 'kutaH kRtteH snehapAtraM hrasvA sA kutupaH pumAn ' ityamaraH / / (tattvadI0 ) kutupa iti // 'kutUH kRtteH snehapAtraM hasvA sA kutupaH pumAn // ' (kAsUgoNIbhyAM STaraH ) hrasvA kAsUH kAsUtarI / goNItarI // (subodhinI)-kAsagoNIbhyAM ssttrH||aabhyaaN STarapratyayaH syAt hasveSittvAta vita itIp // dvasvA kAsUHkAsUtarI / kAsUH aayudhvishessH|| dvasvA goNI gonniitraa|| ( tattvadI0 )-kAsUriti // AyudhavizeSaH kAsUH / sA hrasvetyarthaH // (vatsokSAzvarSabhebhyastanutve) tanuvatsaH vatsavaraH / ukSataraH / ashvtrii| RSabhataraH // (subodhinI )-vatsokSAzvarSabhebhyasnanutve // ebhyaH STaraH syAt // tanorbhAvastanutvam nyUnatA / sA ca pravRttinimittasyaiva pratyAsatteH / kvacittu tatsahacarisadharmAntarANAmapi nyUnatA / tatra vatsaH prthmvyaaH| prathamavayaso nyUnatvaM nAma vayo'ntaraprAptiH / ukSA trunnvyaaH| tAruNyasya tanutvaM tRtIyavayaHprAptiH // ashvaayaamshvaadutpnno'shvH| azvatvaM ca jaatiH| tatsahacaritasyAzvAyAmazvAdutpannatvadharmasya nyUnatvamanyapitRkatA / tathA ca grdbhenaa'shvaayaamutpaadito'shvtrH| taratameti puMvadbhAvaH / azvataro bhArasya voDhA // RSabhasya tanutvaM bhArodahane mandazaktitA / tadvAMstu RSabhataraH / pravRttinimittatanutve evAyam // (tattvadI0 )-vatsatara iti // dvitIyaM vayaH prAptaH / ukSataraH // (devatAntAttAdarthyaM yaH ) agnidevatAyai idamanidevatyam / (subodhinI)-devatAntAttAdayeM yaH // tadartha eva tAdarthyam / svArthe NyaH / agnizcAsau devatA ca agnidevatA tasyai // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntacandrikA | (pAdArghAbhyAM ca ) pAdArthamudakaM pAyam / arghyam // ( tattvadI 0 ) -- pAdArghAbhyAM ca // AbhyAM yaH syAttAdayeM // ' pAdyaM pAdAya vAriNi' iti 'mUlye pUjAvidhau cArghaH' iti cAmaraH // arghArthamudakamarghyam // ( navasya nU AdezastnatanaInAH pratyayAH svArthe ) nUnam / nUtanam / navInam // ( subodhinI)- -navasya nU AdezastnatanaInAH pratyayAH svArthe // navAzabdAtsvArthe te syurnavasthAne nUzca vA // 'vo'vyasvare' ityav / navInam // (334) [ taddhitapra0 ] ( tattvadI 0 ) - navInamiti // navazabdAt InapratyayaH / UkArasya vo'vyasvara ityavAdezaH / ( purANe prAnnazca ) praNam / pratnam / pratanam / prINam // (subodhinI) -- purANe prAnnazca // prAtpurANe'rthe napratyayaH syAt cAduktAH ltniinaaH| ( atitheH ) atithaya idamAtithyam // ( subodhinI )--atitheH // atithizabdAttAdarthe JyaH syAt // ( prazaMsAyAM rUpaH ) prazasto vaiyAkaraNo vaiyAkaraNarUpaH // (subodhinI ) - prazaMsAyAM rUpaH // prathamAntAnnAmnA AkhyAtAntAcca rUpapratyayaH syAt prazaMsAyAmarthe // prakRtyarthasya paripUrNateha prazaMsA / na tu stutiH / tenehApi rUpapratyayaH / corarUpo'yaM yadakSNorapyaJjanaM harati / guptavastuno'paharaNena caurya paripUryate || prazastaM pacati pacatirUpam // ( kutsAyAM pAzaH ) kutsito bhiSak bhiSakpAzaH // ( subodhinI ) - kutsAyAM pAzaH // prathamAntAnnAmnaH pAzapratyayaH syAt kutsAyAmarthaM // (bhUtapUrve cara ) pUrva dRSTo dRSTacaraH / dRSTacarI ADhacacarI // ( subodhinI) - bhUtapUrve caraT // pUrvaM bhUto bhUtapUrvastatra vartamAnAtprathamAntAcaraTU syAt TittvAdI // bhUtapUrvA''DhayA ADhacacarI / taratamacaraDiti puMvat // ( tatvadI 0 ) -- bhUtapUrva iti // pUrvaM bhUtaH prAptaH iti yAvat / TittvAdIpU // (SaSTayA rUpya ca ) (subodhinI ) - SaSThyA rUpya ca // SaSThyantAd bhUtapUrve'rthe rUpyapratyayo vA / pakSe cara // kRSNasya bhUtapUrvI gauH kRSNarUpyaH / kRSNacaraH // 1 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [taddhitA0] . ttiikaadvyopetaa| (335) (prAcuryavikAraprAdhAnyAdiSu mayaT ) annaM pracuramatrAnnamayo yajJaH / mRnmayo ghaTaH / strImayo jAlmaH / amRtaM svarUpamasyAmRtamayazcandraH / Amrasya vikAro'vayavo vA Amramayam / zaramayam // (subodhinI )-prAcuryavikAraprAdhAnyAdiSu mayaT // nAmna eSvartheSu mayaT syAt / / prAcurye annamayo yjnyH| vizeSyanighnatA'tra // vikAre mRdo vikAro mRnmyH| mayaTpratyayaH / jame javasyApIti naH // prAdhAnye strI pradhAnamasya striimyH|| AdizabdAdanyeSvapyartheSu mayaH / yathA / amRtamayo'tra svarUpe mayaH // Amramayamatra vikArAvayavayormayaT // zarANAM vikAro'vayavo vA zaramayam // (tattvadI0 )-prAcuryeti // pracurasya bhAvaH prAcurya bAhulyam / prAcuyai ca vikArazca prAdhAnyAdizca te teSu // jAlmo'samIkSyakArI // amRtamaya iti // AdipadAttAdrUpye'pi / (goH purISe ) gomayam // (subodhinI )--goH purISe // gozabdAnmayaT syAt purISe'rthe // goH purISa gomayam // purISe kim / gavyam / payasi NyaH // ( na sandhiyvoryuT ca ) saMdhijayoryakAravakArayoH saMbandhina svarasya na vRddhiH / kiMtu tayoryuDAgamo yasyeT vasyoT pazcAdRddhiH // vyAkaraNamadhIte veda vA vaiyAkaraNaH / svazvaM veda sauvazvaH / vyAsasyApatyaM vaiyAsakiH // (subodhinI)-na sandhiyvoryuTa ca // sandhAnaM saMdhiH 'naGkI' iti kiprtyyH| sandhau jAtau saMdhijau, y ca t ca khau sandhijau ca tau svau ca sandhiyvau / zAkapArthivAditvAnmadhyamapadalopaH |maadhvstu sandheviti SaSThItatpuruSamAha / izca uzcAnayoH samAhAro yu yusahitaH TU yuT / dvandvAnte zrUyamANatvAt TakAraH pratyekaM saMbadhyate / uT iT ityrthH|| vaiyAkaraNaH / aN iT vRddhiH // suSThu azvaH svshvH| svazvaM vettIti sauvazvaH / aN / uDvRddhI // vaiyaaskiH| apatye iJ / sudhAtRvyAsetyakaG / iDvRddhI // (tattvadI0 )-na sandhiyvoryuTa ceti // saMdhAnaM pUrvaparayoravyavadhAnenoccAraNaM sNdhiH|| 'naGkI' iti kiH / saMdhau jAtau sNdhijau| 'kimvanibDAH' iti janerDaH // ya ca v ca yvau saMdhijau ca tau yvau ca saMdhiyvau zAkapArthivAdiH / izca uzcAnayoH samAhAro yutena sahitaH TU yuT / dvandvAnte zrUyamANatvAt / pratyekaM saMbandhaH / iT uda iti / sausthitirityA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (336) siddhaantcndrikaa| . [ taddhitA0 ] disiddhaye idutoreva na saMdhiriti nAzaGkanIyam / yuTkaraNasAmarthyAt / anyathA savarNadIrpaNa tadvidhAnaM vyathai syAt / na ca yuDvidhisAmarthyAtsavarNadIrgha eva na bhaviSyatIti vAcyam / natro vaiyarthyaprasaGgAt / yuTaH SaSThyabhAvAnna vRddhinissedhH| utsargasamAnadezA apavAdA bhavantIti nyAyAt dadhyazva ityAdau na / dadhipriyo'zvo dadhyazvastasyAyamiti / cakArAtsvagatasvadhvaravyaGgavyavahAravyAyAmaprabhRtInAM na niSedhayuTau // vaiyAkaraNa iti // kArakAdityaN / yakArAtpUrvamiT / tasya pshcaadRddhiH|| (dvArAdInAM ca ) dvArAdInAM saMbandhinoH svarayorna vRddhiH kiMtu tyoguNddaagmH|| dvAre niyukto dauvArikaH // vyalkazasyedaM vaiyalkazam / sauvaram / zauvam / sauvayAmikaH / naiyagrodham / sauvAdumRdavam / zauvastikam // (subodhinI )-dvArAdInAM ca // dvArAdInAmasaMdhijayorapi yakAravakArayoH yuT syAt // pazcAdRddhizca / yasya iT vasya uT ityarthaH // dauvArikaH / niyukte'rthe ikaH / ubRddhI // vaiyalkazam / idamarthe'N / ibRddhI // svarasyedaM sauvaram / uDvRddhI // svagrAme bhavaH sauvagrAmikaH / ikaH uDvRddhI // nyagrodhasyedaM naiyagrodham / aN / iivRddhI // svAdu ca tat mRdu ca svAdumRdu svAdumRduna idaM sauvAdumRdavam / aN |'vo'vysvre' ityat / uvRddhI // zvo bhavaM zauvastikam / tikaN / uddvRddhii|| zvApadasyedaM nipAtanAtpUrvapadasya diirghH| aN / vA uDvRddhI // zvApadaM-zauvApadam // (tattvadI0)-dvArAdInAmiti // saMdhijatvAbhAve'pi tau / vastutastvantayvorityeva suvacam / antazabdazca padAntaparatayA vyAkhyeyaH ananta ityAdau tathaiva vyAkhyAnAt / nuDAdivADeva tu nAgamaH vyAkhyAnato vizeSapratipatteH // sauvaramiti // svarasyedam // shauvmiti|| zuna idam // sauvagrAmika iti // svagrAme bhavaH // sauvAdumRdavamiti // svAdu ca tat mRdu ca tasyedam // zauvastikamiti // zvo bhavam / zvasastikaNa // (ito jAtAthai) lajjA jAtA'sya ljjitH| phlitH| taaraakitm|| (subodhinI)-ito jAtArthe // prathamAntAnAmno'sya jAtamityarthe itaH pratyaya: syAt // yasya lopa ityaalopH|ljjitH // phalAni jAtAnyasya phlitH|| trapA jAtA'sya trapitaH // tArakA jAtA asya tArakitaM namaH // evaM puSpitaM pulakitaM romAJcitam // (tattvadI0)-ito jAtArthe iti // asya jAtamityarthe ita ityarthaH // (taratameyasviSThAH prakarSe) atizayena zuklaH shukltrH| shukltmH|| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [taddhitapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (337) (subodhinI )-taratameyasviSThAH prakarSe // tarazca tamazca Iyasuzca iSThazca te taratameyasviSThAH / prakarSa iti prakRtyarthe vizeSaNam / prakarSaNaM prakarSaH / prakarSazca nAdhikyaM kitvabhibhavo mtH| yadyapi kRSiH kevalo vilekhane tathApi prapUrvo'bhibhave. 'rthe / yadyapi dravyasya svataH prakarSoM na tathApi guNaprakarSAt prakarSo bhavati / uktaM c| "dravyasyAvyapadezyasya ya upAdIyate guNaH / bhedako vyapadezAya tatprakarSo'bhidhIyate // 1 // " dharmayogaM vinA vyapadeSTumazakyasya dravyasya vyapadezAya yo bhedako guNa upAdIyate pratyayena tasya prakarSo'bhidhIyate / guNakriyAjAtisaMjJAbhedena catuSTayI zabdAnAM pravRttiH / tatra guNakriyayoH pravRttinimittayostatprakarSe pratyayaH / jAtizabdebhyastu jAteH sarvatraikarUpatvena prakarSAbhAvAttatsahacaritAdevAha / dohAdayo dharmAstaprakarSe prtyyH| saMjJAzabdeSu prakarSoM nAsti / zabdasvarUpasyaiva pravRttinimittatvAt / tasya ca sarvatra tulyatvAt / guNazabdo yathA / yasya sAmAnyataH zveto guNaH sa zuklaH / yasya tadapekSayAdhikaH sa shukltrH| yasya tAbhyAmapyadhikaH sa shukltmH|| yaH kiMcijAnAti sa paTuH / tato'dhikaM jAnAti sa paTutaraH / tato'pyadhikaM sa paTutamaH // kriyAzabdo yathA / yo vilambena pacati sa paackH| yastu tataH kiMci. cchIghraM pacati ma pAcakataraH ! yastvatizIghra pacati sa pAcakatamaH // jAtizabdo ythaa| gaurayaM halaM vahati / gotaro'yaM halaM zakaTaM ca vahati / gotamo'yaM tau goNI ca vahati // iSTheyasupratyayau guNavacanAdeva / saMkhyAparimANapramANonmAnavAcibhyo na tarAdayaH / saMkhyA ekAdi / parimANaM kuDavadroNAdi / pramANaM hastavitastyAdi / unmAnaM tulAdi / uktaM ca "UrdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANaM syAtsaMkhyA bAhyA tu sarvataH // 1 // " __ (tattvadI )-taratameyasviSThA iti // tarazca tamazca Iyasuzca iSThazca te / prakarSaNa prakarSaH / prakarSazcAtra nAdhikyaM kiMtvabhibhako mataH / yadyapi kevalaH kRSivilekhanArthastathApyupasargavazAdabhibhavArtho'pi / prakarSasya sajAtIyapratiyogikatvAtsaMjJAjAtivAcakayostadabhAvAnna tarAdayaH / tathA saMkhyAparimANapramANonmAnavAcibhyo na / uktaM ca / "UrdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANaM syAtsaMkhyA bAhyA tu srvtH||" UrdhvamAnaM tulaadiH|| parimANaM dronnaadiH|| pramANaM hastavitastyAdiH // saMkhyA eko dvAvityAdiH / yadyapi sAmAnyena tarAdividhAnaM tathApi ekasya dvayozca prakarSe tareyasa / bahUnAM tameSThAviti vivekaH / pAcakAdibhyastu IyasviSThau nAnabhidhAnAt // (IyasviSThau Ditau ) atizayana laghurlaghIyAn / laghiSThaH // (subodhinI )-IyasviSThau Ditau // etau DisaMjJako staH // atizayana laghuH 22 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 338 ) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0 ] Iyasau Tilope udittvAnnum / 'nsammahataH' iti dIrghaH / silopasaMyogAntalopau / laghIyAn // laghiSThaH / issttH|| - (gurvAderiSThemeyaHsu garAdiSTayalopazca ) gurorbhAvo garimA / atizayena gururgariSThaH garIyAn // priyasya bhAvaH premA / atizayena priyaH preSThaH preyAn // atizayena sthUlaH sthaviSThaH sthavIyAn // atizayena prazasyaH zreSThaH zreyAn // dIrghaH drAdhiSThaH drAdhIyAn // sthiraH stheSThaH stheyAn // sphiraH spheSThaH spheyAn // uruH variSThaH varIyAn // bahulaH bahiSThaH bahIyAn // vRddhaH varSiSThaH varSIyAn // tRpaH trapiSThaH pIyAn // vRndArakaH vRndiSThaH vRndIyAn // dUraH daviSThaH / davIyAn // yuvA yaviSThaH yavIyAn // (subodhinI)-gurvAderiSThemeyaHsu garAdiSTayalopazca // guru 1 priya 2 sthUla 3 prazasya 4 dIrgha 5 sthira 6 sphira 7 guru 8 bahula 9 vRddha 10 tRpa 11 vRndAraka 12 dUra 13 yuvan 14 alpa 15 hrasva 16 kSipra 17 kSudra18 antika 19 bADha 20 gurvaadyH| gara rAntaH / pra adantaH / sthA odntH| zra adntH| drAgha adntH| stha adntH| spha adantaH / var rAntaH / baMha adntH| varSa ssaantH| tra paantH| vRnda adntH|do odantaH / yo odantaH / alpa paantH| hama saantH| kSepa pAntaH / kSoddAntaH / neda adantaH / sAdha adntH| ete garAdayaH // eSAmekasvarANAM Tilopo yasya lopa ityalApazca na / dvisvarANAM tu yasya lopa ityalopo bhavatyeva // garimA / iman / gariSThaH / isstthH| garIyAn / IyasuH / striyAM tuSTavita itIp / garIyasI // premA / iman / preSThaH / iSThaH / preyAn / IyasuH // sthvisstthH| isstthH| sthavIyAn / iiysuH|| zreSThaH / iSThaH / zreyAn / IyasuH // drAviSThaH / yasya lopa ityalopaH / iSThaH / drAdhIyAn / iiysuH|| stheSThaH / iSThaH / stheyAn / IyasuH // Atazayena sphiraH 'bhUryadabhraM puru sphigm' iti haimH|| spheSThaH / iSThaH / spheyAn / iiysuH|| atizayena uruH| variSThaH / iSThaH / varIyAn / IyasuH // atizayana bhulH| yasyetyA lopaH / baMhiSThaH / iSThaH / bahIyAn / IyasuH // atizayena vRddhaH varSiSThaH / iSThaH / varSoMyAn / iiysuH| atizayena tRpaH puroDAzaH tRpaM duHkhaM trapiSThaH / iSThaH / trapIyAn / iiysuH|| atizayena vRndaakH| vRndArako rUApamukhyo' ityamaraH / ysyetylopH| vRndiSThaH / iSThaH / vRndIyAn / IyaH // atizana dUraH daviSThaH / iSThaH / dviiyaan| IyasuH // atizayena yuvA yaviSThaH / iSThaH / yavIyAn / IyasuH // Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ taddhitapra0 ] . ttiikaadvyopetaa| (339) . (tattvadI)-Tyalopazceti ||tterlopssttylopH IyasviSThayorDitvAhilope prApte nissedhH| gurvAdiprapaJca evaitAnIti bodhyam // (yuvAlpayoH kan vA ) kaniSThaH / kanIyAn // AlpiSThaH / alpIyAn / kaniSThaH / kanIyAn / hrasvaH hasiSTha / hasIyAn // kSipaH kSepiSThaH |kssepiiyaan // kSudraH kSodiSThaH / kSodIyAn // AntikaH nediSThaH / nedIyAn // bADhaH sAdhiSThaH / sAdhIyAn // (subodhinI)-yuvAlpayoH kanvA // etayoH kanAdezo vA syAt iSTheyasvoH parataH // kaniSThaH // kanIyAn / IyasuH // atizayenAlpaH alpiSThaH // isstthH| alpIyAn / IyasuH / kaniSThaH / kanIyAn // atizayena hrasvaH / hasiSThaH / iSThaH / hrasIyAn / iiysuH|| atizayena kSipraH kSopiSThaH / iSThaH / kSepIyAn / iiysuH||atishyen kSudraH kSodiSThaH / iSThaH / kSodIyAn / IyasuH // atizayenAntikaH / ysyetylopH| nediSThaH / isstthH| nedIyAn / IyasuH // atizayena bADhaH yasyetyalopaH / sAdhiSThaH / iSThaH / sAdhIyAn / iiysuH|| (vRddhaprazasyayorvA) ( subodhinI )-vRddhaprazasyayorvA // jyA syAdiSTheyasvoH parataH // . ( Ilopo jyAzabdAdIyasaH ) jyAzabdAtparasyeyasa IkArasya lopaH // Atizayena vRddhaH prazasyo vA jyAyAn / jyeSThaH // (subodhinI ) Ilopo jyAzabdAdIyasaH // IyasaH kim |jyesstthH // priyorubahulagurudIrghANAM lohitAditvAdiman / prametyAdi / (tattvadI0) Ilopo jyAzabdAditi / AdezAdityarthaH prakaraNAt // (bahoriSTherthiH ) bahoruttarasyaSThasyakArasya yirAdezo bhavati // (subodhinI )--bahoriSTheyiH // iSTheti luptaSaSThIkaM padam / bahuzabdAdiSTapratyayekArasya yiH syAt / Iyamupratyaye pare Igarasya lopazca // (tattvadI0 )-bahoriti // iSTheti luptaSaSThI kamityAzayenAha-bahoruttarasyeSThasyakArasyeti // (bahobhUzca ) bhUyiSThaH / bhUyAn // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (340) siddhaantcndrikaa| . [taddhitapra0 ] (subodhinI )-bahorbhUzca // bahoH sthAne bhUH syAdiSTheyasvoH parataH // atizayena bahuH bhUyiSThaH / iSThaH / bhUyAna IyasuH // (vinamatolaka) (subodhinI )-vinmatolk // vino matozca luk syAdiSTheyasvoH parataH // matugrahaNaM vatorapyupalakSaNaM bodhyam // atizayena sragvI srjisstthH| srajIyAn // atizayena tvagvAn tvaciSThaH / tvacIyAn // (kimo'vyayAdAkhyAtAca taratamayorAmvadravyaprakarSe ) kiMtarAm / kiMtamAm / kutastarAm / kutastamAm / uccaistarAM gAyati / uccaistamAm / pacatitarAm / pacatitamAm / paThatitarAm / paThatitamAm / dravyaprakarSe tu / uccaistamastaruH // (subodhinI )-kimo'vyayAdAkhyAtAcca taratamayorAmvadravyaprakarSe // kimavyayAkhyAtebhyaH parau yau taratamau tadantebhya Am syAt na tu dravyaprakarSe / ukAra uccAraNArthaH // niranubandhakagrahaNe na sAnubandhakasyati paribhASayA nuvidhaunAsya grahaNam / anyathA pacatitarANAmiti syAt // (tattvadI)-kima iti // Amantasya ktvAvantatvAdavyayatvaM bodhyam / tena pacatitarAmityAdau vibhakta k // (pramANe danavayasaTmAtraTaH ) jAnudaghnam / zirodvayasam / puruSamAtram // (subodhinI)-pramANe danavayasaTamAtraTaH // prathamAntAnnAnaH tatpramANamasyetyarthe ete syuH / 'AyAmastu pramANaM syAt' iti neha gRhyate kiMtu pramANAmaha paricchedakamAtram / tatra mAtraT / Adyau tUrdhvamAna eva bhavataH / tathaiva vRddhaH svIkRtatvAt / TitvAt zvita iti striyAmIpU / jAnu pramANamasya jAnudannam / ziraH pramANamasya zirodvayasam / puruSaH pramANamasya puruSamAtraM jalam // (tattvadI0)-pramANe iti|| atra ca pramANazabdena paricchedakamAnaM tatra mAtraTa / dvayasa TudanaTau tUrdhvamAna eva na tu tiryaGmAnAdAviti vivekaH // (puruSahastibhyAmaNa ca ) pauruSam / hAstinam // (subodhinI )-puruSahastibhyAmaNa ca // AbhyAM pramANe'rthe'pi syAt / / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [taddhitapra. ] ttiikaadvyopetaa| (341) (tatvadI0) hAstinamiti // hastI pramANamasyeti vigrahaH / no vetyatra vetyarasya vyavasthitatvATTilopAdi n|| ( vatvantAtsvArthe dvayasamAtraTau ) tAvaddayasam / tAvanmAtram // (subodhinI )-vatvantAtsvArthe // dvayasaTmAtraTau // vatupratyayAntAtmakRtyarthe etau staH // tAvadeva tAvaddayasam // (dvayorbahUnAM caikasya nirdhAraNa kimAdibhyo DataraDatamau ) bhavatoH kANvaH kataraH / bhavatAM tAntrikaH katamaH / bhavatoryavarastAkikastatara udgRhNAtu // ( subodhinI)-dvayorbahUnAM caikasya nirdhAraNe kimAdibhyo DataraDatamau // kimyattadekebhyo dvayormadhye ekasya nirdhAraNe ddtrH| bahUnAM madhye ekasya nirdhAraNe Datamazca syAt // dvayorbahUnAmiti nirdhAraNe SaSThI / niryimANavAcibhya evaitAvabhidhAnasvabhAvAt // kataraH kANva iti jAtyA nirdhAraNam // tantramadhIte vetti vA tAntrika katama iti guNena niriNam // tarkamadhIte vetti vA tArkiko yatara iti guNena nirdAraNam / tatarastakamudgRhAtu // kataro'dhyApaka iti kriyayA niriNam // kataro devadatta iti saMjJayA nirdhAraNam // evaM yatamaH tatamaH / anayorekataro maitraH / eSAmekatamaH // pakSe kimzabdasya kaH / yacchabdasya yaH / tadazabdasya sH| AkhyAtAvyayetyakapratyaye tu kimaH kaH / ykH| sakaH / kaka iti tu noktamakasahitasyApi kimo bhASye kAdezavidhAtAt // (tattvadI0)-dvayorityAdi // dvayormadhye ekasya nirdhAraNe DataraH / bahUnAM madhye ekasya nirdhAraNe Datama ityarthaH // katara iti // DittvAhilopaH // (saMkhyeyavizeSAvadhAraNe destIyaH) dvayoH pUraNo dvitIyaH / / ( subodhinI )-saMkhyeyavizeSAvadhAraNe dvestIyaH // saMkhyAtuM yogyaH saMkhyeyaH / vizeSeNAvadhAraNaM vizeSAvadhAraNam / saMkhyeyasya vizeSAvadhAraNaM saMkhyeyavizeSAvadhAraNaM tasminnarthe dizabdAttIyapratyayaH syAt // pUraNe ityadhikAro'yam // (tattvadI0)-saMkhyeyeti // saMkhyAtuma, saMkhyeyam / tasya vizeSastatpUrakastasyAvadhAraNe ityarthaH // (vestR ca) tRtiiyH|| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 342 ) siddhAntacandrikA | [ taddhitapra0 ] (subodhinI) stu ca // trizabdAttIyaH syAt traH sthAne tu cAdezaH // trayANAM saMkhyAnAM pUraNaH tRtIyaH // ( tatvadI 0 ) - stR ca // saMprasAraNamiti vihAya tR cetyuktistu lAghavAya / vastutastu tRcetyuktau tR ityasya pratyayAntaratvazaGkAnirAkaraNAya taduktiH // ( SaTkatikatipaya caturmyasthaT ) SaSThaH / katithaH / katipayathaH / caturthaH // (subodhinI ) - SaTkatikatipayacaturthyasthad // ebhyasthad syAdukte'rthe // SaNNAM pUraNaH SaSThaH / katInAM pUraNaH katithaH / katipayAnAM pUraNaH katipayathaH // caturNAM pUraNaH caturthaH !! TittvAt striyAmI // yuSmadasmadoH SaSThIcaturthIti nirdezAt SaSThe SakArasya jabatvaM caturthe rephasya visargazca na // ( tattvadI 0 ) - SaSTha iti // kAtyAditvADDatvAbhAvaH // evaM caturtha ityatrApi visrgaaprsnggH|| ( caturo yeyau casya ca lopaH ) turyaH / turIyaH // ( subodhinI ) - caturo yeyo casya ca lopaH // caturazabdAt ya Iya etau stH| cakArAkArayorlopazca // caturNAM pUraNaH turyaH / turIyaH // ( tattvadI 0 ) - turya iti // caturNAM pUraNa iti vigrahaH // ( paJcodemaMda ) paJcamaH / saptamaH // ( subodhinI ) - paJcAdermaT // paJcaprabhRtibhyo maT syAt // paJcAnAM pUraNaH nAmno no lopaziti nalopaH / paJcamaH // saptAnAM pUraNaH saptamaH // aSTAnAM pUraNaH aSTamaH // navAnAM pUraNaH navamaH // dazAnAM pUraNaH dazamaH / dittvAt striyAmIp / dazamI // ( ekAdazAdeDeT ) ekAdazaH // ( subodhinI)- ekAdazAderDaT // ekAdazazabdaprabhRtibhyo DaT syAt // DitvATTilopaH / TitvAdIpU || ekazca daza catei sahAderityAtvam / ekAdazAnAM pUraNaH ekAdazaH // dvau ca daza ceti iyadhikA dazati vA // (iSTanorAtvaM saMkhyAyAmuttarapade ) dvAdaza: // aSTAdazaH // (subodhinI ) - STanorAtvaM saMkhyAyAmuttarapade etayorAtvaM syAt // bahuvrIhau azItipare ca na // dvAdazaH / bahuvrIhau tu dvirAvRttA dazati supratyayArthe bahu Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ taddhitapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (343) vriihiH| dvidazaH / DapratyayaH // azItipare ca yshiitiH|| prAk zatAdvaktavyam / neha / dvizatam / dvisahasram / dvAdazAnAM pUraNaH dvaadshH| aSTAdazAnAM pUraNaH assttaadshH|| (trestrayas ) trayodazaH / caturdazaH / paJcadazaH / SoDazaH / sptdshH| (mubodhinI )- trastrayas // trizabdasya trayam syAt // bahuvrIhI azItipare ca na trayazca daza ceti trayodazaH / bahuvrIhau tu trirdazati tridazAH / supratyayArthe bahuvrIhiH // AzItau tu vyazItiH // prAk zatAdityeva / trizatam / trisahasram // trayodazAnAM pUraNaH trayodazaH / caturdazAnAM pUraNaH caturdazaH // paJcadazAnAM pUraNaH pnycdshH|| SoDazAnAM pUraNaH SoDazaH // saptadazAnAM pUraNaH saptadazaH // (viMzatyAdervA tamaT ) viMzatitamaH / ekena UnA viMzatiH ekonaviMzatiH / ekonaviMzateH saMkhyApUrakaH ekonaviMzatitamaH // (subodhinI )-viMzatyAdervA tamaT // viMzatiprabhRtibhyo vA tamaT syAt / pakSe ekAdazAderiti DaT / TittvAdIp // DaTpratyaye tu ekonaviMzateH puurnnH|| (viMzastilopo Diti ) ekonaviMzaH / viMzaH / triMzattamaH / triMzaH / dvApyAmadhikA azItiyazItiH / vyazIteH saMkhyApUrako vyazItitamaH / dvicatvAriMzattamaH / paJcAzattamaH / SaSTeH saGkhyApUraNaH SaSTitamaH / saptatitamaH / navatitamaH // (subodhinI )--viMzatestilopo Diti // viMzatizabdasya ti ityasya lopaH syAt Diti pratyaye // ekonviNshH| tamaTi ekonaviMzatitamaH / viMzataH pUraNaH viMzatitamaH / Dati tu viMzaH / ekaviMzataH pUraNaH ekviNshtitmH| ekaviMzaH // evaM dvaaviNshtitmH| dvAviMzaH // trayoviMzatitamaH / trayoviMzaH // caturviMzatitamaH // caturviMzaH // paJcaviMzatitamaH paJcaviMzaH // SaDviMzatitamaH / SaDviMzaH // saptaviMzatitamaH / saptaviMzaH // assttaaviNshtitmH| aSTAviMzaH // kiMca paGkiArvizatitrizaccatvAriMzatpaJcAzatpaSTisaptatyazItinavatizatamete nipAtena siddhAH // ekonatriMzataH pUraNaH ekonatriMzattamaH / ekontriNshH|| triMzataH pUraNaH triMzattamaH / triMzaH // evam ekatriMzattamaH / ekatriMzaH // dvAtriMzattamaH // dvAtriMzaH // trayastriMzattamaH / trayastriMzaH // catustriMzattamaH / catutriMzaH / paJcatriMzattamaH / paJcatriMzaH // SaTtriMzattamaH / SaTtriMzaH // saptatriMzattamaH / saptatriMzaH // assttaatriNshttmH| aSTAtriMzaH // ekonacatvAriMzattamaH / ekonacatvAriMzaH // catvAriMzattamaH / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (344) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0 ] ctvaariNshH|| ekctvaariNshttmH| ekacatvAriMzaH // evaM sarvatra DaTtamaTau // vyaSTanorAtvaM trestrayazca vA catvAriMzatprabhRtau pare // dvicatvAriMzat // dAcatvAriMzat // tricatvAriMzat / trayazcatvAriMzat // catuzcatvAriMzat // paJcacatvAriMzat // SaTcatvAriMzat // saptacatvAriMzat // aSTacatvAriMzat / aSTAcatvAriMzat // ekonapaJcAzat // paJcAzat // ekapaJcAzat / dvipaJcAzat / dvApaJcAzat // tripaJcAzat / trayaHpaJcAzat // catuSpaJcAzat // paJcapaJcAzat // SaTpaJcAzat // saptapaJcAzat / aSTApaJcAzat // aSTapaJcAzat // ekonaSaSTiH // ssssttiH|| ekaSaSTiH // dvissssttiH| dvaassssttiH|| triSaSTiH / trayaHSaSTiH // catuHSaSTiH // pnycssssttiH| pakSaSTiH // saptaSaSTiH // aSTaSaSTiH / aSTASaSTiH // ekonasaptatiH // spttiH|| ekasaptatiH // dvisaptatiH / dvaaspttiH|| trispttiH|| trayaHsaptatiH // ctuHspttiH|| paJcasaptatiH // SaTsaptatiH // saptasaptatiH // assttspttiH| aSTAsaptatiH // ekonana* ptiH|| nvtiH|| eknvtiH|| dvinvtiH| daanvtiH|| trinvtiH| tryonvtiH|| caturNavatiH // paJcanavatiH // SaNNavatiH // sptnvtiH|| assttnvtiH| assttaanvtiH|| ekonazatam // zatam // zatasya pUraNaH shttmH|| (zatAdenityam ) shttmH| (subodhinI)-zatAdenityam // zataprabhRtibhyastamaDeva syAt na DaT / asaMkhyAdeH SaSTizabdAcca nityaM tamaT / SaSTitamaH / saMkhyAdeH SaSTestu DaTtamau / ekaSaSTaH / ekssssttitmH|| (saMkhyAyAH prakAre dhA) dvidhA / tridhA / caturdhA / dazadhA // (subodhinI )-saMkhyAyAH prakAre dhA // saMkhyAvAcizabdAtprakAre'rthe dhApratyayaH syAt // dvau prakArau dvidhA // trayaH prakArAstridhA // catvAraH prakArAzcaturdhA // daza prakArAH dazadhA // ktvAdyantaM cetyavyayatvAdvibhakterlak // (dvitribhyAmedhAdhabhujau vA ) dvedhA / tredhA / vaidham / vaidham // (subodhinI )-dvitribhyAmedhAdhamunI vA // AbhyAmetau staH prakAre'rthe pakSe dhaa|| dvau prakArau yasya lopa itIkAralopaH / dvadhA / dhamuJa ukAra uccAraNArthaH / dvaidham / dvidhA // trayaH prakArAH tredhA / traidham / tridhA // (ekAdhyamucA ) aikadhyam / ekadhA // (subodhinI)-ekAddhayamuvA // ekazabdAta dhyamuJ vA syAt // ukAra uccAraNArthaH / pakSe dhA // ekaH prakAraH aikadhyam / ekadhA / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [taddhitapra0] ttiikaadvyopetaa| (345) (ekAdAkinasahAye ) ekAkI // (subodhinI)-ekAdAkinnasahAye // asahAyavAcina ekazabdAdAkina syAt // 'yasya lopaH' ityalopaH / ekaakii| kapratyayo'pi / ekakaH // (kriyAyA AvRttau kRtvas ) paJcakatvaH / saptakatvaH // (subodhinI )-kriyAyA AvRttau kRtvas // saMkhyAvAcizabdAt kriyAyA AvRttAvarthe kRtvam pratyayaH syAt // paunaHpunyena gaNanamAvRttiH / paJca vArAn paJcakRtvaH / saptavArAna sptkRtvH| ktvAdyantaM cetyavyayatvAdvibhaktelRk / vArazabdasya kriyotpattyAdhArakAlavAcitvAtkAlAdhvanoriti dvitIyA / saMkhyAyAH kim / bhUri vArAn bhungkte| bhUrizabdasya laukikasaMkhyAvAcitve'pi neha grahaNam // (dvitricaturthyaHmaH) dviH / triH / ctuH|| ' (subodhinI)-dvitricaturyaH suH|| ebhyaH supratyayaH syAt kriyAyA AvRttI gaNane // ukAra uccaarnnaarthH| kRtvaso'pavAdo'yam // dvau vAroM dviH|| trIn vArAn triH // caturo vArAniti rAtsasyeti slopaH / catuH / ktavAdyantaM catyavyayatvAdvibhaklRk // bahorvA dhA''sannakAle / pakSe kRtvas / bahudhA bahukRtvo vA divasasya bhuGkte // AsannakAle kim / bahukRtvo mAsasya bhuGkte // divasasyati saMbandhe sssstthii|| (ekasya sakRdAdezazca ) ekavAraM sakat // (subodhinI)-ekasya sakRdAdezazca // ekazabdasya sthAne sakRdityAdezaH syAJcAtsupratyayaH saMyogAntasyeti sulopH|gurutvaatsrvsyaadeshH ekavAramiti skRt|| (bahvalpArthAtkArakAccham) bahuzaH / alpazaH // (subodhinI)-babalpArthAtkArakAccham // bahu cAlpaM ca bahvalpe bahvalpe arthoM yasya tadbhavalpArthaM tasmAdbhavalpArthAt kArakAt zas syAt // bahubhya iti bahuzaH / alpebhya ityalpazaH / dAnapAtre caturthI // bahvalpArthAtkim / gAM dadAti // arthagrahaNAtparyAyebhyo vizeSebhyazca zas / bhUrizo dadAti / trizaH // kArakAtkim / bahUnAM svAmI / alpAnAM svAmI // (tattvadI0 )-kArakAditi // tena bahUnAM svAmItyatra na // ( saMkhyAparimANAbhyAM vIpsAyAm ) dvau dvau iti dvizo dadAti / prasthazaH / mASazaH // 1 saMkhyaikavacanAbhyAbhiti pAThAntaram / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (346) siddhaantcndrikaa| [taddhitapa0 ] (subodhinI)-saMkhyAparimANAbhyAM vIpsAyAm // saMkhyAparimANavAcakakArakAbhyAM vIpsAyAmarthe zas syAt // daurAviti dvishH|| prasthaM prasthAmiti prsthshH| mApaM mASamiti maassshH|| saMkhyAparimANAbhyAM kim / ghaTaM ghaTaM dadAti // vIpsAyAM kim / dvau dadAti // kArakAtkim / dvayordvayoH svAmI // (tattvadI)-saMkhyaikavacanAbhyA (parimANAbhyA ) miti // saMkhyA ca ekavacanaM ca saMkhyaikavacane tAbhyAm / prasthaza iti // prasthaM prasthamityarthaH // ekavacanagrahaNena vRttAvekArthatA niyatA / parimANazabdA eva grAhyAsteneha na / ghaTaM ghaTamiti / ghaTAdayo hi jAtizabdA naikArthA bhavanti / jAtiyogasyaikAnekasAdhAraNatvAt / kecittu kuNDazo dadAtIti prayuJjAnA jAtizabdabhyo'pi manyante / ekaikaza ityAdiprayogAstu prAmAdikA eva / zaspratyayenaiva vIpsAvagataH / svArthikazasA tu na kSatiH / " avatAnAmamatrANAM jAtimAtropajIvinAm / sahasrazaH sametAnAM pariSattvaM na vidyate // " ityatra tu sahasraM sahasraM ye samavetAsteSAmapi pariSattvaM netyarthaH / iti samavAyakriyAM prati sahasrasya kartRtvaM vIpsA'styeveti // (tayaDayaTau saMkhyAyA avayave ) dvAvavayavau yasya dvitayam / tritayam / catuSTayam / catuSTayI / (subodhinI)-tayaDayaTau saMkhyAyA avayave // avayave vartamAnA yA saMkhyA tadAcinaH prathamAntAt SaSThyarthe tayaDayaTau staH // TakAraHvita itIvarthaH // dvitym|| yasyetIlopaH // dvayam // trayo'vayavA yasya tritayam / trayam // ubhAvayavau yasya ubhayam / nityamatrAyaT // catvAro'vayavA yasyAH sA rephasya visarge satve Satve ca STutvam / catuSTayI // (tattvadI0)-tayaDayaTAviti // tayaT ca ayaTa ca tayaDayaTau // ttittvmiibrthm||yttu prAcA tayAyaTAviti paThitam / yacca tayAkhyAtRbhirvAsudevAdibhiruktaM dvitayItyatra nadAditvA dIpa / dvayItyatra tu TittvAditi tatrepo dvihetukatvena gauravAdupekSitam // catuSTayamiti // catvAro'vayavA asyeti vigrahaH / rephasya visarge tasya satve Satve STutvAdrUpasiddhiH // (strIpuMsAMbhyAM nAnajI ) striyAM bhavaH straiNaH / puMsi bhavaH pauMsnaH / / ( subodhinI)-strIpuMsAbhyAM nanauAbhyAmetau staH bhavAdyarthe // khainnH| saMyogAntasyeti salopaH / pauNsnH| atha vibhaktinAmakapratyayA ucyante / iha vakSyamANapratyayAnAM vibhaktisaMjJA bodhyA // idama iza vibhaktau / shittvaatsrvaadeshH| idama etetI sto rathayoH / izo'pavAdo'yam // etadaH aza vibhkto| etada etetI sto rathayoH / azo'pavAdo'yam // sarvasya so vA de|| kimaH kuH thyoH|| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [taddhitapra0 ] ttiikaadvyopetaa| (347) paJcamyarthe kiMsarvAdibahubhyastas vAvyAdibhyaH / ayAdiparyudAsAt kimaH pRthaggrahaNam / kasmAditi tasi kuH / kutaH // yasmAdati tAsa tyadAderityarthaH / yataH // tasmAdIta tAsa iza / itaH // etasmAditi tasi azAdezaH / ataH // amuSmAditi adasastasi tyadAdyatve matve utve ca amutaH // bahoriti bahutaH // yAdestu dvAbhyAmityAdi // sarvobhayArthAbhyAM paryabhibhyAM tas / paritaH / sarvata ityarthaH // abhitaH / ubhayataH ityrthH|| saptamyarthe kiNsrvaadibhubhystro'vyaadibhyH| idamaH saptamyarthe haH // trasyApavAdaH / ishaadeshH| asminnitIha // kimaH saptamyarthe / kasminniti kutra // kimaH kvazca / yasyetyalopaH / va // chandasi kimo haH saptamyarthe / kuha // etasminniti etado'z / atra // paJcamIsaptamItaravibhaktyantAdapi tasAdayo dRzyanta bhavadAdiyoge eva / sabhavAn / tatobhavAn / ttrbhvaantbhvntm| tatobhavantam / tatrabhavantam / ityAdi // evaM dIrghAyuH / devaanaaNpriyH| AyuSmAn / etairyoga'pi // sarvaikAnyakiyattadbhayA kAlArthebhyaH saptamyarthe dA / sarvasmin kAle iti sAdezo vA / sadA sarvadA / ekasminkAle iti ekadA / anyasmin kAle iti anyadA / kasmin kAle iti / tyadAderityatvam / kadA / yasmin kAle iti ydaa| tasmin kAla iti tadA // kAlArthebhya iti kim / sarvatra deze / asmin kAle iti kaalvaackaadidmHsptmyrthesprityyH| hprtyysyaapvaado'ym| etaadeshH| etarhi // kAle iti kim / iha deze // kAlavAcakAdidamaH saptamyarthe'dhunAdAnIpratyayau ca / ishaadeshH| yasya lopa iti lopH| adhunA / izAdezaH / idAnIm / kAlavAcakAttadaH saptamyarthe dAnIpratyayazca / tasminkAle tyadAderityatvam / tadAnIm // kiMyattadetadbhayo'nadyatanakAlavAcakebhyaH saptamyarthe hipratyayo vA / kasmin kAle iti tyadAderityatvam / karhi / pakSe dA / kadA / yasmin kAle yahi / yadA / tasmin kAle tarhi / tadA / etasminkAle etaadeshH| etarhi // samAne'hni iti sahAdarityanena samAnasya sH| samAnazabdAt saptamyantasyAhanazabdasyArthe dyas nipAtyate / sdyH|| pUrvasmin vatsare iti pUrvatare vatsare iti ca sahAdarityanena pUrvapUrvatarayoH para ityAdezo nipAtyate saMvatsare'rthe / pUrvapUrvatarazabdAbhyAM ut--Ari--pratyayau / ysyetylopH|prut / praari||asmin saMvatsare iti saMvatsare'rthe idamzabdAt samasaNapratyayaH / ishaadeshH| aadivRddhiH| Satvam / aissmH||praasmnnhniiti parazabdAdahani ityarthe edyavipratyayo nipAtanAt / paradyavi // AsminnahanIti idamzabdAd dyapratyayo nipAtanAdazAdezazca / adya // pUrvaanyaanyataraitaraaparaadharaubhauttara ityaSTabhyo'ha Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (348) siddhaantcndrikaa| [taddhitapra0] nItyarthe edyuspratyayo nipAtanAt / ysyetylopH| pUrvasminnahanIti puurveyuH|anysminhniiti anyeyuH / anyatarAsminnahanIti anyatareyuH / itarAsmannahanIti itreyuH| aparasminnahanIti apreyuH|adhrsminnhniiti adhereyuH|ubhyorhoriti ubhyeyuH|ubhyaad yuH pratyayaH / ubhydyH|| ayAdibhyaH sarvAdibahubhyaH prakAre'rthe vartamAnebhyaH svArthe thApratyayaH / sAmAnyasya bhedako vizeSaH prakAraH / yathA // kimidametadbhayaH prakAre'rthe vartamAnebhyaH svArthe thampratyayaH / thApratyayasyApavAdoyam / kena prakAreNa tyadAderityaH / katham / anena prakAreNa etena prakAreNa vA idametadorit / ittham / avyayatvAdvibhaktelak sarvatra / / iti vibhaktinAmakAH prtyyaaH||digdeshkaalvRttibhyo dizi rUDhebhyaH zabdabhyaH saptamIpaJcamIprathamAvibhaktyarthe'stAtpratyayaH / pUrvAdharAvarebhyo'spratyayo'pi / puraadhAvAdezAzca / astAdasoH pryoH| pUrvasyAM pUrvasyAH pUrvA vA dik purH| amprtyyH| purastAt / astAtpratyayaH / pUrvazabdAdatas pratyayaH purAdezazca vA / purtH| ' syAtpuraH purato'grataH' itymrH|| 'purataH prathameM cAgre' iti vizvazca // adharasyAm adharasyA adharA vA adhH| asa / adhastAta / astAt pratyayaH // avarasyAm avarasyAH avarA vA avaH / am / avastAt / astAt / avarasyAstAtpare'va vA / avastAt / avarastAt // evaM deze kAle ca // dizi rUDhebhyaH kim / aindrayAM vasati // saptamyAdyarthe kim / pUrva grAmaM gataH // digAdivRttibhyaH kim / pUrvasmin gurau vasati // dakSiNottarAbhyAmatam / astAtpratyayasyApavAdaH / dakSiNasyAM dakSiNasyAH dakSiNA vA dik dakSiNataH / uttarasyAm uttarasyAH uttarA vA uttarataH / atam // parA'varAbhyAmatas vA / pakSe'stAt parasyAM parasyAH parA vA prtH| avarasyAm avarasyAH avarA vA avarataH / atam / pakSe'stAt / parastAt / avarastAt // aJcatyantAd dikzabdAdastAtpratyayasya luka / taddhitaluki strIpratyayayasya lug vaacyH| prAcyAM prAcyAH prAcI vA dika prAkU / udak // evaM deze kAle ca // urdhvazabdAd ririSTAtpratyayAvastAdviSaye / UrdhvasyopAdezazca / Urdhvam UvAt UoM veti upari / upariSTAdvA // aparazabdAta pratyayo'parasya pazcAdezazcAstAdviSaye / aparasmin aparasmAt aparo veti pazcAt // uttarAdharadakSiNAdAtpratyayo'stAdviSaye / uttarAt / adhraat| dakSiNAt / adUre vartamAnebhyaH uttarAdharadakSiNebhyaH enapratyayo vA saptamIprathamAvibhaktyarthe / uttarasmin uttaro veti uttareNa / adharasmin adharo veti adhareNa / dakSiNasmin dakSiNo veti dakSiNena / pakSe uttarAt adharAt / dakSiNAt / At pratyayaH // utta Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ dviruktapra0 ] ttiikaadvyopetaa| ___(349) rataH / adhH| adhastAt / dakSiNataH // keciddikazabdamAtrAdenapratyayamAhuH / pUrveNa grAmam / apareNa grAmam / dakSiNazabdAdApratyayaH saptamIprathamAvibhaktyarthe / dakSisyAM dakSiNA veti dakSiNA / dakSiNottarAbhyAM dUre'rthe AAhipratyayau / dakSiNasyAM dizi dUre iti dakSiNAhi / dakSiNA / uttarasyAM dizi dUre iti uttarAhi / uttraa| avyayatvAdvibhaktelRk sarvatra // iti subodhinyAM tddhitaaH|| (tattvadI0 )-pauMsna iti // saMyogAntasyeti salopaH // iti taddhitaprakaraNam // atha dviruktprkriyaa| (vIpsAyAM padaM dviH) vRkSaM vRkSaM sinycti| grAmo grAmo rmnniiyH|| . (subodhinI )-atha sarva padaM dviruccArayedityadhikAro'yam // vIpsAyAM padaM dviH|| vyAptumicchA vIpsA vyAptipratipipAdayiSeti yAvat / vyAptiH kAtnya taccAdhikArakam / sarve brAhmaNA AmantritA ityAdau yathA / nahi jagatItale vidyamAnA brAhmaNAH sarve'pi kenacidAmantrayituM zakyante iti svagrAmasthasvajAtIyabrAhmaNAnAM saMkoco yadyabhyupeyate tamutrApi sakalavRkSasecanasAmarthya kasyApi manuSyasya nAstIti yatra vATikAdau vRkSasecanArthamadhikArastadvATikAsthavRkSANAmeva kAtsnyaM vRkSaM vRkSaM siJcatItyAdau gamyate ityabhyupeyam / yatra tu saMkoce kAraNaM nAsti tatrAsaMkoca iSTa eva / yathA jAto jAto nidhanamupaitIti // tasyAM vIpsAyAM vAcyAyAmekasya padasya sthAne dve pade samudite yugapadAdezatvena vidhIyate ityarthaH / vRkSaM vRkSamityatra pratyekaniSThamekatvameva hi pratibhAsate'to na bhuvcnprsnggH|| (tattvadI0)-vIpsAyAmiti // vyAptumicchA vIpsA vyAptipratipipAdAyaSeti yAvat / vyAptizca kAtya'm // vRkSaM vRkSaM siJcatIti // sekakriyAyAH sakalavRkSe anvyH| bahuvacanaprasaMgastu bahUnAM bhAne'pi bahutvasaMkhyAyA abhAnAdeva na / pratyekaniSThamekatvameva hi tatra bhAsate // (parervarjane vA dvitvam ) pari pari vaGgebhyo vRSTo devaH / pari vaGgatyA dRSTo devaH / vaGgAnparihatyetyarthaH // (subodhinI)-parervarjane vA dvitvam // varjanArthavAcinaH parervA dvitvaM syAt // pari pari vaGgebhya ityatra pariyoge paJcamI / vAgrahaNAtpari hareH saMsAra iti // . Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (350) siddhaantcndrikaa| [dviruktapa0 ] ( tattvadI0 )-paravarjana iti // atra vAzabdasya vyavasthitatvAtsamAse na / tena pari trigarta vRSTo deva ityAdau na // (uparyadhyasaH sAmIpye dviH ) uparyupari grAmam / grAmasyopariSTAtsamapideza ityarthaH / adhyadhi sukham / sukhasyopariSTAtsamIpadeza ityarthaH // (subodhinI )-uparyadhyadhasaH sAmIpye dviH|| sAmIpyArthavAcina ete diH syuH // sAmIpyaM pratyAsattistacca kAlakRtaM dezakRtaM vA / kAlakRtasya sAmIpyasyodAharaNamadhyadhi sukhamiti / anyadvayaM dezakRtasya sAmIpyasyodAharaNam // (tattvadI0)-uparIti // upari ziraso ghaTaM dhArayatItyatra tu auttarAdharyamAtravivakSaNena sAmIpyAbhAvAnna dvitvam // ( vAkyAdeH saMbodhanasyAsUyAsaMmatikopakutsanabhartsaneSu ) asUyAyAmudAharaNam / sundara sundara vRthA te saundaryam // saMmatau / devadeva banyo'si // kope durvinIta durvinIta idAnI jJAsyasi // kutsane / dhAnuSka dhAnuSka vRthA te dhanuH // bhartsane / cora cora ghAtayiSyAmi tvAm // __ (subodhinI )-vAkyAdeH saMbodhanasyA'sUyAsaMmatikopakutsanabharsaneSu // eSvartheSu vidyamAnasya vAkyAdisthitasya saMbodhanasya dvitvaM syAt // nanu kopAsUyAbhyAM pRthak kutsanabharsanagrahaNamapArthakam / nA'sUyAM vinA kutsayate nApyakupito bhartsayati / iti cedatrAhuH / guravo hi hitaiSitvAdakupitA api bhartsanaM kurvanti / vinApyamUyayA kutsAM kurvantyataH pRthak tayonirdezaH // saMmatiH pUjA // (tattvadI0 )-vAkyAderiti // vAkyAdeH saMbodhanasyAsUyAdyartheSu dvirityarthaH / guNeSu doSAropo'sUyA // (dvirukta ekazabho bahuvrIhivat ) tena vibhaktilopapuMvadbhAvau / ekaikamakSaram / ekaikayA''hutyA / iha pUrvabhAge puMvadbhAvAdavagrahe vizeSaH / padavibhAgo'vagrahaH / ekaikayA ityAdau vizeSaH / ekaikasmai dehi // ( subodhinI )-dvirukta ekazabdo bahuvrIhivat // bahuvrIhau yatkAryamuktaM tad dvirukte ekazabde bhavatItyarthaH // bahuvrIhisamAsavattvAt samAsapratyayayoriti vibhktilopH| puMvadati puMvadbhAvazca / ekamekamityatra dayArApa vibhaktyo ki kRte bahuvrIhisamAsavadbhAvAdeva kRttaddhitasamAsAzcetyamena samudAyAtsyAyutpattiH / antara Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dviruktapa0 ] ttiikaadvyopetaa| (351) haeNkasaMkhyAvaruddho dviruktArthaH saMkhyAntare nirAkAGkSa eva ityuktatvAdekavacanameva / ekaikayetyatra sarvAdeH samAsAdAviti pUrvabhAge puNvdbhaavH| ekasmai ekasmai ityekaiksmai|| ( tattvadI0 )-avagrahe iti // vaidikAnAM padapAThe ityarthaH // ( pIDAyAM dyotyAyAM de sto bahuvrIhivaca ) gtgtH| virhaatpiiddymaansyeymuktiH| gatagatA // (subodhinI)-pIDAyAM dyotyAyAM dve sto bahuvrIhivacca // pIDArthadyotakaM padaM dviH syAt // gataH gata iti bahuvrIhivadbhAvAdvibhakteDhuMg / gtgtH| gatA gateti purvavati puNvdbhaavH| gatagatA // (tttvdii0)-gtgteti||ih puMvadbhAvaH pUrvapadasya bahuvrIhivadbhAvAnnottarapadasyeti bhaavH|| (sAdRzye dyotye guNavacanasya dve sto bahuvrIhivaca ) paTupaTTI / paTupaTuH / paTusadRzaH / ISatpaTuriti yAvat // guNopasarjanadravyavAcinaH kevalaguNavAcinazveha gRhyante / zuklazuklaH paTaH / zuklazuklaM rUpam // __ (subodhinI)-sAdRzye dyotye guNavacanasya dve sto bahuvrIhivacca // tadbhinatve sati tadgatabhUyodharmavatvaM sAdRzyam / paTTI paTvIti puMvadvota puMvadbhAvaH / paTuH paTuriti bahuvrIhivadbhAvAdvibhaktelRk / paTupaTuH 'guNe zuklAdayaH puMsi guNiliGgAstu tadvati' ityuktatvAt yatra zuklAdayaH zabdA dravyavAcakAstatra guNA upasarjanIbhUtA eva santi / ato'tra dravyavAcakazuklAdipadasya guNavAcakazuklAdipadasya ca grahaNam / zuklaH zukla iti vahuvrIhitvAdvibhaktelRk / zuklazuklaH paraH / guNopasarjanadravyavAcina udAharaNam / zuklaM zuklamiti samAsakttvAdvibhakterlak / zuklazuklaM rUpam / kevalaguNavAci na udAharaNam // (tattvadI0 )-paTupaTvI iti // bahuvrIhivadbhAvAtpUrvabhAge silopapuvadbhAvau / 'navaM navaM prItiraho karoti' ityatra vIpsAyAM dvitvam / anena dvitve siluka syAt / kathaM 'bhItabhIta iva zItamayUkhaH' iti bhAraviH // ivazabdena sAdRzyasyoktatayA sAdRzye dvitvAyogAt / stym| bhItebhyo bhIta iti vyAkhyeyam / tenAtibhIta iti phalitam / "khinnaH khinnaH zikhariSu padaM nyasya gantAsi yatra kSINaH kSINaH parilaghu payaH srotasAM copamujya" iti meghadUte ekasyApi khedasyAvasthAsu bhedaM prakalpya vIpsA bodhyA // 'mandaM mandaM nudati' ityatra tu mandaM svato mandagAminaM mandaM nudatItyanvayo bodhyaH / / ( anukrame dyotye dve ) mUle mUle sthUlo vRkSaH // Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (352) siddhAntacandrikA | [ dviruktapra0 ] ( subodhinI) - anukrame dyotye dve || anukramadyotakaM padaM dviH syAt // vIpsAbhAvAdayamArambhaH / ekasya vRkSAderekameva mukhyaM mUlamagraM ca bhavati / itareSAM bhAgAnAmApekSiko'gramUlavyapadezaH / sthaulyasaukSmye api naikarUpe / yathA mUlaM sthUlaM yathA'graM sUkSmaM tathA netare bhAgA iti vIpsAyA asaMbhavaH / mUle mUle sthUlastathA'gre'gre suukssmH|| ( saMbhrameNa pravRttAvanekadhA prayogaH ) sarpaH sarpaH sarpaH budhyasva budhyasva budhyasya // (subodhinI) - saMbhrameNa pravRttAvanekadhA prayogaH // saMbodhyo hi yAvadbhiH zabdaiH prayojanamati tAvantaH prayogA vAcyA ityarthaH // (kriyAsamabhihAre dve) lunIhi lunIhi ityevAyaM lunAti // (subodhinI) - kriyAsamabhihAre dve // paunaHpunyaM bhRzArthazca kriyAsamabhihArastatra padaM dviH syAt // paunaHpunyam / AkhyAtakRdantayoreva yathA / pacati pacati / bhuktvA bhuktvA // bhRzArthe yathA lunIhi lunIhIti // (tattvadI 0 ) - kriyAsamabhihAre iti // paunaHpunye bhRzArthe cetyarthaH // ( karmavyatihAre sarvAderdvitvaM samAsavacca bahulam ) bahulagrahaNAdanyaparayorna samAsavat / itarazabdasya nityaM samAsavat // ( subodhinI ) - karmavyatihAre sarvAderdvitvaM samAsavacca bahulam // kriyAvinimaye'rthe sarvAdigaNasya dvitvaM syAt / nityamevedaM dvitvam / bAhulakaM tu samAsavadbhavasyaiva / tenAnyaparazabdayoH samAsavadbhAvo na / itarazabdasya ca nityameva samAsavadbhAvo bhavatItyarthaH // ( tattvadI 0 ) - karmavyatihAre iti // kriyAvinimaye ityarthaH // (asamAsavadbhAve pUrvapadasthAyA vibhakteH sirAdezo vAcyaH ) anyo'nyau / anyo'nyAn / anyo'nyena kRtam / anyo'nyasmai dattamityAdi / 'anyo'nyeSAM puSkarairAmRzantaH' iti mAghaH // evaM parasparam / vAcaspatyAditvAtsaH // itaretaram / itaretareNetyAdi // 1 (subodhinI) - asamAsavadbhAve pUrvapadasthAyA vibhakteH sirAdezo vaacyH|| pUrvapadasya prathamAdivibhaktInAM sthAne sireva bhavatyasamAsavadbhAve // anyaH anya iti anyo'nyaH / anyau anyAviti anyo'nyau / anye anye iti anyo'nye / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dviruktapa0 ] ttiikaadvyopetaa| (353) anyamanyamiti anyo'nyamityAdiSu sarvatra pUrvapadasthavibhakteH sau kRte tato visrgH| ato'tyurityutve 'u o' ityotve edoto'ta ityAlope ca rUpasiddhiH / evaM paraH para iti parasparaH / parau parAviti prsprau| pare pare iti paraspare / paraM paramiti parasparamityAdi / itarazabdasya tu samAsavadbhAvAt samAsapratyayayoriti vibhaktelRk / itara itara iti itaretaraH / itarau itarAviti itaretarau / itare itare iti itretre| itaramitaramiti itaretaramityAdi // (strInapuMsakayoruttarapadasthAyA vibhaktarAmbhAvo vA) anyo'nyAm anyo'nyam parasparAm parasparam itaretarAmitarataraM vA ime brAhmaNyau kule vA bhojayataH / "dalaye'pyAvabhAvaH klIbe ztuvirahaH syamoH / samAse seraluk ceti siddhaM bAhulakAtrayam // " samAse seraluk cetyasyodAharaNaM tu anyo'nyAzrayaH parasparAkSisAdRzyamityAdikaM bodhyam // (subodhinI)-strInapuMsakayoruttarapadasthAyA vibhakterAmbhAvo vA // striyAM kIce cAttarapadasthavibhaktInAmAmAdazo vA bhavati // striyAM yathA / anyA anyeti pUrvapadasthavibhakteH siH parapadasthavibhaktezcAm / anyo'nyAm |aambhaavpksse anyo'nyam / bahulagrahaNAt striyAmityA pratyayAbhAvo daladvaye / anye anye iti anyonyAm anyonyau / anyA anyA iti anyonyAm anyonyAH / anyAmanyAmiti anyonyAm anyonyamityAdi // evaM parasparAM parasparaH / parasparAM parasparau / parasparAM paraspare parasparAM prsprmityaadi||evaamitretraam itretrH| itaretarAm itretrau|itretraam itaretare / itaretarAma itaretaramityAdi / klIve tu anyat anyaditi anyonyaam| anyonyam / syamoH pratyayayoH sthAne stvanyAderiti ztvAdezAbhAvo bAhulakAdeva / ime kayau~ ime kartRNI vA anyAmanyAmanyadanyadvA bhojanaM kArayataH // nanu anyonyaM parasparamityAdau kevalapUrvapadavibhaktInAM syAdezavidhAnasya caritArthatvamasti / 'anyo'nyasaMsaktamahastriyAmam' iti / anyonyAzraya iti| prspraakssisaadRshymiti| adRSTaparasparairityAdau samAsapratyayayorityanena pUrvapadavibhaktInAM syAdezasya kathaM lug na syAditi cedatrAhuH / bAhulakAtsamAsaviSaye pUrvapadavibhaktInAM syAdezasya lug na bhvtiityrthH|| (tattvadI0) daladvaye ityAdi / daladvaye AbabhAvaH ApaH abhAvaH anyo'nya paraspara Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (354) siddhAntacandrikA | [ dviruktapra0 ] mityatra daladvaye'pi N ApU prAptaH sa netyarthaH / anyo'nyamityatra itvanyAderiti tuH prAptaH sa netyarthaH / anyonyAzraya ityatra samAse seluk netyarthaH // ( akRcche priyasukhayorvA dvitvam ) priyapriyeNa dadAti priyeNa vA / sukhasukhena dadAti sukhena vA / atipriyamapi vastvanAyAsena dadAtItyarthaH // (subodhinI) - akRcchre priyasukhayorvA dvitvam | anayordvitvaM samAsavacca vA syAt // dvivacane samAsavadbhAvAt syAdiluki kRte punaH kRttaddhitasamAsAzvetyanena syAdiH // ( yathAsve yathAyatham ) yathAzabdasya dvitvaM klIvatvaM ca bhavati // yathAsvamiti vIpsAyAmavyayIbhAvaH / yo ya AtmA yadyaccAtmIyaM tadyathAsvam / yathAyathaM jJAtA / yathAsvabhAvamityarthaH / yathAtmIyamiti vA // (subodhinI ) - yathAsve yathAyatham // yathAsve iti svaM svamiti yathAsvam / sArthe'vyayIbhAvaH / yo ya AtmetyAdi "svo jJAtAvAtmani svaM triSvAtmIye svosstriyAM dhane" ityuktatvAdAtmAtmIyayorapi svazabdavAcyatvamasti / AtmAtmIyorarthayorvidyamAnasya yathAzabdasya dvitvaM napuMsakatvaM ca bhavati / napuMsakatvAnnapuMsakasyeti hrasvaH / yathAyathaM jJAtetyatra kartRkAryayoraktAdAvityanena karmaNi SaSThI na / tRnmatyayasya ktAdiSu gaNanAt / AtmA yo dhRtirbuddhiH svabhAvo brahma va ca ityamaroktatvAt yathAyatham yathAsvabhAvamarthaH // 66 'd (dvandvaM rahasyamaryAdAvacanavyutkramaNayajJapAtraprayogAbhivyaktiSu ) eSvartheSu dvizabdasya dvirvacanaM pUrvapadasyAmbhAvo'tvaM cottarapadasya napuMsakatvaM ca nipAtyate // tatra rahasyaM dvandvazabdasya vAcyam / itare tu viSayabhUtAH || dvandvaM mantrayate rahasyamityarthaH // maryAdA sthityanatikramaH / AcaturaM hIme pazavo dvandvaM mithunAyante / mAtA putreNa mithunaM gacchati / pautreNa prapautreNApIti maryAdArthaH // vyutkramaNaM pRthagavasthAnam / dvandvaM vyutkrAntaH / dvivargasaMbandhena pRthagavasthitaH // dvandvaM yajJapAtrANi prayunakti // dvandvaM saMkarSa 1 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dviruktapra0] ttiikaadvyopetaa| (355) NavAsudevau // abhivyaktI sAhacaryeNetyartha // cArthe dvandva iti nipAtanAsuMstvamapi // (subodhinI )-dvandvaM rahasyamaryAdAvacanavyutkramaNayajJapAtraprayogAbhivyaktiSu // eSpartheSu dvizabdasya dvitvaM samAsatvamekavadbhAvazca bhavati // tathAhi / dvi au dvi au iti sthite samAsavadbhAvAt vibhaktiluki kRte pUrvapadAvayavekArasyAmbhAva: uttarapadAvayavekArasyAtvaM klIvatvaikavadbhAvau ca nipAtanAt / ekavadbhAvAdato'mityamAdeze dvandvamiti / rahasi nirvRttamiti rahasyam / dvandvaM mantrayate / dvau chau bhUtvA mantrayate ityarthaH // etadeva dvirahasyam // mAryAdAyAM yathA / caturo maryAdIkRtyeti Acaturam / avyayIbhAve ttprtyyH| caturazabdo'tra catuNAM pUraNe'sti / AcaturthAdityarthaH / 'strIpuMsau mithunaM indaM yugmaM tu yugalaM yugam ' ityamaraH // mithunamivAcarantIti mithunAyante // yajJapAtraprayoge yathA / pAtrANi dvandaM prayunakti / aasaadytiityrthH|| saMkarSaNaH sIrapANiH' iti / vAsudeva strivikramaH' iti caamrH|| abhivyaktau tu dvizabdasya svArthe dvitvamekavadbhAvAdikaM tu pUrvavadeva // (zeSA nipAtyAH katyAdayaH) kA saMkhyA yeSAM te kati / dAvikaH / zAMzapaH / dAtyauhaH / dAryatrasaH / zrAyasaH iti / dviruktaprakriyA // iti zrIrAmAzramAcAryaviracitAyAM siddhAnta candrikAyAM pUrvArddha saMpUrNam // (subodhinI )--zeSA nipAtyAH ktyaadyH|| katyAdayaH zabdA nipAtyante saMkhyApramANe kartavye // yaH praznastatra vartamAnAt kimzabdAdA DatipratyayaH / pakSe vatuH / kA saMkhyA yeSAM te Dateriti jaso lukU / kati / kiyantaH // devikA zizapAdityavAdIrghasatrazreyasAM paJcAnAM vRddhau prAptAyAmAdeH svarasyAtvaM nipAtyate triti Niti ca // devikAyAM bhavo dAvikaH / devikAyAM saravA ca bhaved dAvikasAravau' ityamaraH // aNa // ziMzapAyA vikAraH shaaNshpshcmsH| aN // dityauho'yaM dAtyauhaH / vAho vo ityautvam / AtvaM nipAtanAt / aN // dIrghasatre bhavaH dArghasatraH / aN ||shreysi bhavaH shraaysH| aN // iti dviruktaprakriyA // zrImatpAvakavaryabhaktivinayA vikhyAtakIrtiprabhA rAjendraiH paripUjitAH sukRtinaH puNbhaavvaagdevtaaH| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantcndrikaa| [dviruktapra0] mantAro jagatAM pati guNagaNairvibhrAjamAnAH sanat saMvegAdiyujo jayantu satataM SaTzAstravidyAvidaH // 1 // teSAM ziSyaH sdaanndstdnugrhbhuussitH| siddhAntacandrikAvRttiM pUrvA'carkarIdimAm // 2 // iti zrIsiddhAntacandrikAvyAkhyAyAM sadAnandakRtau pUrvArddha samAptimagAt // (tattvadI0 )-taddhitapratyayAnAmanantatvAtkAranyenAbhidhAtumazakyatvAdayuktasiddhayarthamAhazeSA iti // uktebhyo'nye zeSAH / nipAtanAtsAdhavo nipaatyaaH|| kimaH saMkhyApariprazne DatiH // dAvika iti // devikAyAM bhava iti vigrahaH / kArakAdityaN / ekArasyAtvaM nipAtyate // zAMzapa iti // ziMzapAyA vikAraH / atrApyAdeH svarasyAtvaM nipAtyate ||daatyauh iti // dityauho'yamiti vigrahaH / idamarthe'Na / atrApyAderAtvaM nipAtyate / prakRtistu dityavAha iti // tatra vAho vau iti vA ityasyautvam // dIrghasatre bhavaH dArpasatraH / atrApi kArakAdityaNa / AdisvarasyAtvaM nipAtyate // zrAyasa iti // zreyasi bhava iti vigrahaH / atrApyAdisvarasyAtvaM nipAtyate // zrInAthakarapautreNa lokezakarazarmaNA / kRtAyAmiha TIkAyAM dviruktavyAkRtirgatA // 1 // siddhAntacandrikAvyAkhyA yA tviyaM tattvadIpikA / tatpUrvArdhamabhUtpUrNaM tena tuSyatu pArvatI // 2 // iti zrIlokezakaraviracitAyAM tattvadIpikAyAM siddhAntacandrikAvyAkhyAyAM pUrvAdhaM samAptam / / iti siddhAntacandrikAyAH pUrvArdha samAptam // pustaka milanekA ThikAnAkhemarAja zrIkRSNadAsa, | gaGgAviSNu zrIkRSNadAsa, "zrIveMkaTezvara" sTIm-presa, | "lakSmIveMkaTezvara" sTIm-presa, khetavADI-baMbaI. / kalyANa-baMbaI.