Page Text
________________
( १८८). सिद्धान्तचन्द्रिका। [स्त्रीप्रत्ययाः ] निर्भस्त्रिका ॥ एषा एव एषका-एषिका । अकः ॥ अजा एव अजका-अजिका । ज्ञा एव ज्ञका-ज्ञिका ॥ हे एक इके-द्विके ॥ आख्याताव्ययसादेरित्यकः ॥ निर्गना स्वात या सा निःस्वा एवेति निःस्वका-नि:स्विका । स्वार्थे कः ॥ ( तत्त्वदी० )-क्वचिद्वेति ॥ अत्रापि विपरीतनिर्देश एव मूलम् ॥
(ह्रस्वो वा ) कापि परे तरादौ च पूर्वस्य ह्रस्वो वा ॥ गङ्गाकागङ्गका-गणिका ॥नदिका-नदीका ॥ श्रेयसितरा-श्रेयसीतरा ॥ वागग्रहणादेव संध्यक्षराणां न । गोका । नौका ॥
(सुबोधिनी)-हस्वो वा ॥ कापि तरादौ प्रत्यये च परे स्त्रियां विहितस्य अस्य हस्वोऽत इश्च वा स्यात् । वाशब्दो व्यवस्थार्थस्तेन तारादाविति लब्धम् । गङ्गा एव गङ्गका । ह्रस्वाभावे गङ्गाका । काप्यत इतीत्वे गङ्गिका ॥ ह्रस्वा नदीति नदिकानदीका । स्वार्थे कः ॥ अतिशयेन श्रेयसीति श्रेयसितरा-श्रेयसीतरा। 'तरतमेयस्विष्ठाः प्रकर्षे' इति तरप्रत्ययः ॥ स्त्रियां विहितस्य किम् । लक्ष्मीतरा ॥ चमूतरा ॥
(तत्त्वदी०)-द्वस्वो वा ॥ वा आ इति छेदः । स्त्रियामित्यनुवर्तते । स्त्रियां वर्तमानानाम्नः परस्याकारस्य ह्रस्व इश्व वा भवतीत्यर्थः॥ वा इत्यस्य व्यवस्थितत्वं बोध्यम् । तेन तरादावपि । नदीतर इत्यत्र तु 'प्रत्ययाप्रत्यययोः प्रत्ययस्यैव ग्रहणम्' इति परिभाषाबलान्न हस्वत्वम् । क्वचिदीपो नित्यं ह्रस्वः॥ब्राह्मणितरा । कप्रत्यये समानस्य ह्रस्वः। आर्यका । कालिका । जम्बुका टाडका इति कृतेन केन कल्याणपञ्चमीकः॥ आपो वा । बहुविधका-बहुविद्याकः ॥ एवं चैतदर्थलाभाय वाशब्दस्य व्यवस्थितत्वाश्रयणेऽवश्यं कर्तव्ये अ वेति हित्वा ह्रस्वग्रहणं वाक्यान्तरलाभाय । वाक्यान्तरं चेदम् नान्नः परस्य स्त्रियां विहितस्य स्वरस्य ह्रस्वो वा स्यात् स्त्रीलिङ्गे परे । तच्च स्त्रीलिङ्गं लक्ष्यानुसारात्तदादिकमेव गृह्यते । इत्यादिव्याख्यानं गौरवग्रस्तत्वादु. पेक्षितम् । किंच अ वेति सूत्रिते नदिकेत्यादि न सिध्येत् इति ॥
(व्रण ईए) दण्डिनी । दन्तिनी । मघोनी । शुनी । पौंस्नी । स्त्रैणी। चौरी । हीं । कीं ॥
(सुबोधिनी )-व्रण ईप ॥ न च आ च अण् च एषां समाहारो व्रण तस्माव्रणः । अणिति प्रत्ययः। नानो विशेषणात्तदन्तविधिः । न च प्रत्ययविधौ प्रतिषेधः शक्यः स्त्रीप्रत्ययेषु तदन्तविधिस्वीकारात् । नान्तात् ऋदन्तात् अणन्ताच्च स्त्रियामीप्स्यात् ॥ दण्डोऽस्या अस्तीति दण्डिनी ॥ मान्तोपधादविनावितीन् । मघोनी ॥ शुनी । श्वादेरिति वस्योत्वम् ॥ कीं । करोतेस्तृवुणाविति तृप्रत्ययः ॥
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |