Siddhant Chandrika Purvarddham

SR No.: 002369
Original Sutra Author: N/A
Author: Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas
Publication Year: 1800
Total Pages: 372
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 12 MB

Page 349

[ तद्धितप्र० ] टीकाद्वयोपेता।
(३३३) ( कुटीशमीशुण्डाभ्यो रो द्वस्वत्वे ) ह्रस्वा कुटी कुटीरः ।। शमीरः । शुण्डारः ॥
(सुबोधिनी)-कुटीशमीशुण्डाभ्यो रो द्वस्वत्वे ॥ एभ्यो रः प्रत्ययो भवति ह्रस्वेऽर्थे ॥ ह्रस्वा कुटीति स्वार्थिकाः प्रकृतिलिङ्गमतिवर्तन्ते इति पुंलिङ्गताऽत्र ।। कुटीरः ॥ ह्रस्वा शमी शमीरः ॥ ह्रस्वा शुण्डा शुण्डारः॥
(कुत्वा डुपः) ह्रस्वा कुतूः कुतुपः ॥ _ (सुबोधिनी)-कुत्वा डुपः ॥ कुतुशब्दात् डुपप्रत्ययः स्यात् ह्रस्वेऽर्थे । 'कुतः कृत्तेः स्नेहपात्रं ह्रस्वा सा कुतुपः पुमान् ' इत्यमरः ।। (तत्त्वदी० ) कुतुप इति ॥ 'कुतूः कृत्तेः स्नेहपात्रं हस्वा सा कुतुपः पुमान् ॥' (कासूगोणीभ्यां ष्टरः ) ह्रस्वा कासूः कासूतरी । गोणीतरी ॥ (सुबोधिनी)-कासगोणीभ्यां ष्टरः॥आभ्यां ष्टरप्रत्ययः स्यात् हस्वेषित्त्वात वित इतीप् ॥ द्वस्वा कासूःकासूतरी । कासूः आयुधविशेषः॥ द्वस्वा गोणी गोणीतरा।। ( तत्त्वदी० )-कासूरिति ॥ आयुधविशेषः कासूः । सा ह्रस्वेत्यर्थः ॥
(वत्सोक्षाश्‍वर्षभेभ्यस्तनुत्वे) तनुवत्सः वत्सवरः । उक्षतरः । अश्वतरी। ऋषभतरः ॥
(सुबोधिनी )-वत्सोक्षाश्वर्षभेभ्यस्ननुत्वे ॥ एभ्यः ष्टरः स्यात् ॥ तनोर्भावस्तनुत्वम् न्यूनता । सा च प्रवृत्तिनिमित्तस्यैव प्रत्यासत्तेः । क्वचित्तु तत्सहचरिसधर्मान्तराणामपि न्यूनता । तत्र वत्सः प्रथमवयाः। प्रथमवयसो न्यूनत्वं नाम वयोऽन्तरप्राप्तिः । उक्षा तरुणवयाः। तारुण्यस्य तनुत्वं तृतीयवयःप्राप्तिः ॥ अश्वायामश्वादुत्पन्नोऽश्वः। अश्वत्वं च जातिः। तत्सहचरितस्याश्वायामश्वादुत्पन्नत्वधर्मस्य न्यूनत्वमन्यपितृकता । तथा च गर्दभेनाऽश्वायामुत्पादितोऽश्वतरः। तरतमेति पुंवद्भावः । अश्वतरो भारस्य वोढा ॥ ऋषभस्य तनुत्वं भारोदहने मन्दशक्तिता । तद्वांस्तु ऋषभतरः । प्रवृत्तिनिमित्ततनुत्वे एवायम् ॥ (तत्त्वदी० )-वत्सतर इति ॥ द्वितीयं वयः प्राप्तः । उक्षतरः ॥ (देवतान्तात्तादर्थ्यं यः ) अग्निदेवतायै इदमनिदेवत्यम् । (सुबोधिनी)-देवतान्तात्तादयें यः ॥ तदर्थ एव तादर्थ्यम् । स्वार्थे ण्यः । अग्निश्चासौ देवता च अग्निदेवता तस्यै ॥