Siddhant Chandrika Purvarddham

SR No.: 002369
Original Sutra Author: N/A
Author: Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas
Publication Year: 1800
Total Pages: 372
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 12 MB

Page 120

( १०४ )
सिद्धान्तचन्द्रिका
[ स्वरान्तस्त्रीलिंगा: ] शान्तस्य नाम्नो यथा । विट् । विड्भ्याम् ॥ धातोश्च यथा । वेष्टा । अवेवेट् ॥ पान्तस्थ नाम्नो यथा । द्विट् । द्विड्भ्याम् || धातोश्च यथा । द्वेष्टा । अद्वेट् ॥ षस्य षविधानमादेशान्तरनिवृत्त्यर्थम् । ततः पुरस्तादपवादन्यायेन खसे चपा एव बाध्यो न तु व्यवहितो 'झबे झचाः' इति च । अयं च निषेधः स्यादौ न लक्ष्यानुरोधात् । तेन षट्सु इत्यादिसिद्धिः । द्विड्वे । अत्र 'झबे जचा:' । अंद्वट् - अद्वेडन 'वाऽवसाने' च स्यादेव । व्यवहितविधित्वात् ॥ राजादयस्तु ' राज दीप्तौ । यज देवपूजादौ । सृज विसर्गे । मृजूष शुद्धौ । भ्रस्ज पाके । ओवश्चू छेदने ॥ भ्राज दीप्तौ ।' आदिशब्दात् परिव्राज् शब्दो विन्तो ग्राह्यः । दिशामिति सूत्रे स्रगृत्विजोः पाठस्तु पत्वबाधनार्थः । असधातोरौणादिके ऋजप्रत्यये सिद्धोऽसृजशब्दो न गृह्यते लाक्षणिकत्वात् ॥
( तत्त्वदी ० ) - छशषराजादेः ष इति ॥ यद्यपि छान्तस्य नान्नोऽसंभवः क्विपि छ शविधानात् तथापि विणि तत्त्वप्राट्छब्दस्य तत्त्वप्राडिति रूपं मन्वानैः सूत्रे छग्रहणमङ्गीकृतम् । अकृतव्यूहपरिभाषया द्वित्वाभावः । असिद्धपरिभाषया वृद्ध्यभावः । वृद्धेर्विनिमित्तकत्वेन षत्वं प्रति बहिरङ्गत्वात् । अत्र षस्य षविधानमन्यविधिबाधनार्थम् । पुरस्तादपवादन्यायेन खसे चपा एव बाध्यः न तु व्यवहितो झबे जबा इति वाऽवसान इति वा । अयं निषेधो न स्यादौ लक्ष्यानुरोधादिति वृद्धाः । तेन षट्स्वित्यादिसिद्धिः । द्विडूडि । अत्र 'झवे जबा: । अद्वेट्-अद्वे । अत्र च ‘वाऽवसाने'च भवत्येव व्यवहितविधित्वात् ॥ राज्यज्सृज् मृज्वरज्वश्च्भ्राजपरिवाजोऽष्टौ राजादयः । स्रजृत्विजोस्तु दिशादिषु पाठः षत्वबाधनार्थः । असृज् शब्दस्तु न सृजेः किंतु असेरौणादिक ऋजप्रत्यये बोध्यः। लाक्षणिकत्वान्न गृहीतः । भ्राजिस्तु राजसाहचर्यादेनृसहचरितोनगृहीतः।
( पो डः ) निड्भ्याम् । निभिः । निट्त्सु निट्सु - निशासु । कोचितु धातोरेव षत्वमाहुः । तन्मते तु झबे जबा इति जकारः निज्ज्याम् निभिः । श्चुत्वम् । निच्सु - निशासु ॥ गोपाः सोमपावत् ॥ बुद्धि:, बुद्धी, बुद्धयः । हे बुद्धे । बुद्धिम् | बुद्धीः । बुद्धया ॥
"
( सुबोधिनी ) - षोडः ॥ षस्य नाम्नो विशेषणात्तदन्तविधिः । षान्तस्य नाम्नोSन्तस्य डः स्यात् रसे पदान्ते च ॥ षष्ठीति निर्देशात् थट्प्रत्यये न षस्य डः षष्ठः। ननु ' वाऽवसाने' 'झवे जवाः खसे चपा झसानामित्यन्तैः स्त्रैष्टडयोर्लाभान्मास्त्विदं सूत्रम् । उच्यते । षाण्मातुर इत्यादिसिद्ध्यर्थमिदमावश्यकम् । यथा पाष् मातुर इति स्थिते षोड इति डत्वे कृते ' त्वन्मदेकत्वे' इति निर्देशाज्जवस्यापि नमो भवतीति ॥ अष्टनो डौ वेति निर्देशाच्च द्वेष्टीत्यादावपि न डत्वम् ॥ शस्य पत्वे डत्वम् । निड्भ्याम् । सुपि डस्य खसे चपा इति चपत्वे टनात्सस्य वेति वा धुट् । धस्य चपत्वम् । धुडभावे टस्य धुट्पक्षे च तकारस्य शसे चपस्येत्यनेन ठथौ न, कुकटुकवर्जितस्यति निषेधात् । स्यादीनां सस्येति न ष्टुत्वम् । निट्सु - नित्सु ॥ परिशिष्टकारादयः छशषराजादेरिति सूत्रे