Page Text
________________
[प्रकृतिभावः ] टीकाद्वयोपेता।
(३१) (तत्त्वदी०) वे द्वित्वे इति ॥ ईकारान्तत्वादिकं च परिनिष्ठितत्वे सति बोध्यम् ॥ ननु कुमार्योरगारं कुमार्यगारं वध्वगारमित्यत्रापि संधिनिषेधः प्राप्नोति ॥ ईकाराद्यन्तस्य द्वित्वे वर्तमानत्वात् प्रत्ययलक्षणेनेति चेन्न । ईकारादिभिद्विवचनस्य विशेषितत्वात् ईकाराद्यन्तं द्विवचनमिति निष्कर्षात् । समासे कृते समुदायस्यैवार्थवत्त्वेन पूर्वोत्तरपदयोरनर्थकत्वाद्वा ॥ नन्वेवमपि अशुक्ले वस्त्रे शुक्ले संपद्येतां शुक्लयास्तां वस्त्रे अत्र प्राप्नोति । अत्र हि ईकारादिमविवचनान्तत्व च भवति प्रत्ययलक्षणेनेति चेत्सत्यम् । अत्राप्यकृते ईभावे लुग्भविष्यति च्यन्तस्याव्ययत्वेनासंख्यत्वादर्थवत्त्वाद्वा । यत्तु मणीवादिवर्णमिति पठित्वा मणीवायुदाहृतं प्राचा तच्च मुनित्रयानुक्तत्वादप्रमाणमिति सन्तः । एवं "मणीवोष्ट्रस्य लम्बेते प्रियौ वत्सतरौ मम" इति भारतप्रयोगसमर्थनाय इवार्थे वशब्दो वाशब्दो वा बोध्यः । “व वा यथातथैवैवं साम्ये" इत्यमरग्रन्थव्याख्यावसरे ॥ 'शात्रवं व पपुर्यशः” इति कालिदासपयोगस्याभियुक्तैरुदाहृतत्वात् । "कादम्बखण्डितदलानिव पङ्कजानि" इत्यादिदर्शनाच्चेति भावः ॥
(औ निपातः) स्वरो निपातश्च संधि न पामोति ॥ अ अपेहि । इ इन्द्रं पश्य । उ उत्तिष्ठ । आ एवं मन्यसे ॥
(सुबोधिनी )-औ निपातः॥ औ इति अकारादारभ्य औकारेण प्रत्याहारो ग्राह्यः । ततः स्वरो निपातसंज्ञकश्च स्वरे पर संधिं न प्राप्नोति ॥ अ अपेहि । अइति निषेधाक्षेपयोः ॥ इ इन्द्रं त्वं पश्य । इ इति विस्मये ॥ उ उत्तिष्ठ जुगुप्सासंतापान्वर्थाप्यर्थेषु ॥ आ एवं त्वं मन्यसे ॥ पूर्वप्रक्रान्तवाक्यार्थस्यान्यथात्वद्योतकोऽयमाकारः। पूर्वमित्थं न त्वममंस्था इदानीं त्वेवं मन्यसे इत्यर्थः ॥ आ एवं किल तत्। स्मरणद्योतकोऽयमाकारः । ङित आकारस्य तु निपातसंज्ञा नास्ति प्रादिषूपसर्गेषु आङः पाठात् निपातसंज्ञाऽप्रादीनामेवास्ति न तु प्रादीनाम् । ततो डिन्त आकारस्य प्रकृतिभावो न । आ ईपदुष्णं ओष्णम् किंच "ईपदर्थे कियायोगे मर्यादाभिविधौ च यः । एतमातं डि विद्याद्वाक्यस्मरणयारङित्” इति भाष्ये उक्तम् ॥आङनाङोरर्थ एव भेदकोऽस्ति । स्वराणामपि निपातानिपातविवेकोऽर्थाधीन एव ॥ निपातग्रहणं किम् । अकारोवासुदेवस्तस्य धौ अ इतिरूपम् । आगच्छ आगच्छेति । उः शम्भुस्तस्य धौ ओ इति रूपम् । ओ आगच्छ अवागच्छेति । इ. कामस्तस्य धौ ए इति रूपम् ए आगच्छ अयागच्छति । स्वररूपनिपातस्य परेण स्वरेण सह संधिनिषेधोऽस्ति । पूर्वेण स्वरेण सह तु संधिभर्वत्येव । जानु उ अस्य रुजतीत्यत्र उकाराकारयोः सवणे दीर्धे कृते निपातस्य विकृतत्वात् परेणापि संधिर्भवत्येव जान्वस्येति । _(तत्त्वदी० )-औ निपात इति ॥ अकारादिरौकारान्त औप्रत्याहार इत्यभिप्रेत्याह ॥ स्वर इति ॥ स्वरोऽप्येक एव बोध्यः न तु स्वरान्तः । चार्थे वेङयोः इत्यादिनिर्देशात् । तेन प्रेदं ब्रह्मेत्यत्र न संधिनिषेधः ॥ निपात इति किम् । चकारात्र जहाराबाङो न निषेधः । तस्य प्रादिषु पाठेनानिपातत्वात् । चादिनिपातः इति चादेरेव तत्त्वात् । ङित्त्वं च भाष्यात् । “ईष
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |