Page Text
________________
[स्त्रीप्रत्ययाः ] टीकाद्वयोपेता।
( १८५) ज्येष्ठा । कनिष्ठा । मध्यमा । इति पुंयोगेऽपि । त्रिफला । अमूला। कोकिला जातावपि । इत्यादि ॥
(सुबोधिनी)-अजादेश्च ॥अजशब्द आदिर्यस्यति बहुव्रीहिः । अजादेर्गणादाम् । तस्य स्त्रीत्वे द्योत्वे ॥ अजा । एडका । अश्वा । चटका । मूषिका । शूद्रा। अमूला संफला। भस्त्रफला । अजिनफला । शणफला । प्रत्यक्फला । पिण्डफला। सत्पु
पा। प्राकपुष्पा । काण्डपुष्पा । प्रान्तपुष्पा । एकपुष्पा। क्रश्चा। उष्णिहा । देवविशा । इत्यादिषु जातेरयोपधादिती प्राप्तः । बाला । वत्सा । होडा । मन्दा । विलाता । इत्यादिषु अनन्त्यवयोवाचिन इतीप् प्राप्तः । ज्येष्ठाकनिष्ठामध्यमाकोकिलेत्यादिषु पुयोगे चेतीप् प्राप्तः । त्रिफलाध्यनीकेत्यादौ समाहारेऽत ईबितीप् प्राप्तः । स ईबजादेरित्यनेन बाध्यते । अजादेः स्त्रीवाभावात् पञ्चानामजानां समाहार इति पञ्चाजी । अत्राप् न । अत्र हि समासार्थसमाहारनिष्ठं स्त्रीत्वं न त्वजादिनिष्ठम् । चटकेत्यत्र काप्यत इति इकारो न क्षिपकादीनां नेति निषेधात्। मुषेदर्दीर्घश्चेति किक्प्रत्यये इकारमध्यो मूषिकाशब्दः । होडेति भिल्लस्त्री : मन्देत्यप्रौढा स्त्री । विलातेति नवयौवना स्त्री । संफलेत्यादय एकपुष्पान्ता ओषधिविशेषाः । भस्लेव फलानि यस्या इति विग्रहः । कुक्कुट्यादिषु पाठात्पुंवद्भावः। शूद्रेति जातादेवाप् । महत्पूर्वात् शूदशब्दात्तु ईवेव । महाशूद्री । "आभीरी तु महाशूद्री जातिपुंयोगयोः समा" इत्यमरः ॥ पुंयोगे त्वीयेव । शूद्री । क्रश्चेत्यादित्रयोऽमी हसान्ता इत्येके । भाष्ये तु कुश्चानालभेत उष्णिहककुभावित्यादिप्रयोगमुदाहृत्यादन्ता अपि स्वीकृताः । पचाद्यप्रत्ययेन नाम्युपधात्क इति कप्रत्ययेन च रूपसिद्धेः । उष्णिहति छन्दोजातिः । देवविशेति देवानां प्रजा ॥ पुंयोगेऽपि । यदा ज्येष्ठादयः प्रथमजातादौ वर्तन्ते तदा अदन्तत्वादेवाप् । यदा ज्येष्ठस्य स्त्रीति पुंयोगविवक्षा तदाऽप्याप् भवतीति सूचयितुमपि शब्दः। कोकिलस्य स्त्री कोकिला । जातिवाचकादप्यजादेरबेव भवति न तु जातेरिती । तेन जातावपि कोकिलेत्येव । नपूर्वान्मूलशब्दाजातावप्याप् । अमूलेत्योषधिजातिः । अनपूर्वोत्तु शतमूलीत्येव ॥
(तत्त्वदी० )-अजादेश्चेति ॥ ईब्बाधनार्थमिदम् । अजादौ जातिलक्षण ईपू प्राप्तः । बालेति 'वयसि प्रथमे' इतीपू प्राप्तः॥पुंयोगेऽपीति ॥ यदि ज्येष्ठादयः प्रथमजातादौ वर्तन्ते तदाऽदन्तवादेवाप् । यदा ज्येष्ठस्य स्त्रीति पुयोगो विवक्ष्यते तदाऽपि आप भवतीति सूचयितुमपिशब्दः । एतद्बीजं तु अतः स्त्रियामाबिति सूत्रणीये विपरीतनिर्देशाद्विकल्पादिलाभः ॥
(पादो वा ईप ) द्विपदी-द्विपाद् ।
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |