Page Text
________________
[ परिभाषाप्रकरणम् ] टीकाद्वयोपेता।
(१५) वर्गाणां प्रथमतृतीयपञ्चमानामन्तस्थानां चाल्पप्राणः ७ प्रयत्नः॥वर्गाणां द्वितीयचतुर्थानामूष्मणां महाप्राणः ८ प्रयत्नः ॥ इति प्रयत्नाः ॥ विरामोऽवसानम् ॥ विरम्यतऽनेनेति विरामः। बाहुलकात्करण घञ् । यदुच्चारणोत्तरं वर्णान्तरं नोच्चार्यते सोऽन्त्यवर्णो विरामोऽवसानसंज्ञको भवतीत्यर्थः ॥ सम्यक ज्ञायते शब्दादिव्यवहारो यया सा संज्ञा ॥ इति सुबोधिन्यां संज्ञाप्रकरणम् ॥
(तत्त्वदी०)-श्रीविद्यानगरस्थायिलोकेशकरशर्मणा।विहितायां हि टीकायां संज्ञासंधिरगात्सुखम्। (सुबो०)-[अथ परिभाषाः] (षष्ठीनिर्दिष्टस्यादेशस्तदन्तस्यज्ञेयः॥)स्थानषष्ठया निर्दिष्टस्य शब्दस्य य आदेश उच्यते स आदेशोऽन्त्यस्य वर्णस्य स्थाने भवतीत्यर्थः॥ ऐ सख्युरित्यैकारः सखिशब्दस्यान्तस्येकारस्य भवति॥स्थानषष्ठीति किम् । कृत इति इडागमस्तृप्रत्ययस्य ऋवर्णात्पूर्वो मा भूदिति ॥ जशूशसोः शिरित्यादीनां शित्त्वं परिभाषां ज्ञापयति तद्यथा।तत्राहि शित्त्वमन्त्यादेशं बाधित्वा सर्वादेशो यथा स्यादित्येतदर्थकृतम्। यदि षष्ठीनिर्दिष्टस्यादेशोऽन्त्यस्य न स्यात्तन्तिरेणापिशित्त्वं सर्वादेशःसिद्धः किं तेनेति व्यर्थेन सता शित्त्वेन ज्ञापयति ॥ (हिन्दन्तस्य वक्तव्यः ॥ ) ङिदादेशोऽप्यन्तस्य स्यात् ॥ गुरुःशिन सर्वस्येत्यस्यापवादोऽयम्॥'रयङ्'इत्ययङ्डादेशोऽन्त्यस्येकारस्य भवति । त्रयाणाम् । असुङ्ङादीनां ङित्त्वेन ज्ञापितेयम् । ङित्त्वस्य फलान्तरादर्शनात् ॥ (गुरुः शिच्च सर्वस्य॥) अनेकवर्ण आदेशः शिदादेशश्च सर्वस्य स्यात् ॥ षष्ठीनिर्दिष्टस्येत्यस्यापवादोऽयम् । अन टोसोरित्यनादेशस्त्रिवर्णात्मको गुरुरास्ति स सर्वस्येदमः स्थाने भवति । यथा अनेनेति ॥ जश्शसोः शिरिति शिदादेशः सर्वस्य जसः शसश्च स्थाने भवति । यथा वारीणीति ॥ उच्चरितप्रध्वंसिनाऽनुबन्धाः स्मर्यमाणाः सन्त एव कार्य निर्वाहयन्तीति ॥ ततः (अतुबन्धकृतमनेकवर्णत्वं न स्वीक्रियते ॥) अत्र संध्यक्षराणि पराणीत्यादिनिर्देशेन शिदंशेज्ञाप्यते इयं परिभाषा। तथा यह । जश्शसोः शिश्चेत् सर्वस्य न स्यात्तदोक्तनिर्देशोऽनुपपन्नःस्यादिति ॥ 'साधनाधारयोर्युट' 'कारकाक्रियायुक्तं' इत्यादिनिर्देशेनानेकवर्णाशेज्ञाप्यते इयम् ॥ (टित्कितावाद्यन्तयोर्वक्तव्यौ ।।) टिकितौ यस्योक्तौ तस्य क्रमादाद्यन्तावयवी भवतः॥ सिसतासीस्यपामिडितीट्स्यादीनामाद्यवयवो भवति ॥ अभविष्टेति।रातो जौ पुगिति पुक् आत इत्यस्यान्तावयवो भवति । यापयतीति अन्यार्थटिकित्स्वियं परिभाषा न प्रवर्तते । यथा । अटाविति टकारस्य ष्ट्रवित इतीप प्रयोजनमस्ति । कुरुचरीति । यक चतुर्विति ककारस्य गुणाप्रवृत्तिः प्रयोजनमस्ति । भूयते इति । प्रत्ययविधौ नेयं प्रवर्तते इति वा । टिदंशेतस्मादित्यत्रात इति स्मट्रसंख्याया इत्यत्र यट्ानवानामित्यत्र नुटू किदंश तु कार्यायेत्यत्र 'डे: अकू' इत्यक् । ऐ सख्यारत्यत्र'ऋङ' इत्यृक् । वर्तमान इत्यत्रमुगानेऽत इति मुगिमां परिभाषां ज्ञापयति॥ (मिदन्त्यात्स्वरात्परोवक्तव्यः) स्वराणां मध्ये योऽन्त्यस्वरस्तस्मात्परस्तस्यैवान्तावयवा मित्स्यात् ॥ 'नुमयमः'
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |