Page Text
________________
T
(१४)
सिद्धान्तचन्द्रिका। [संज्ञाप्रकरणम् ] इत्यनुनासिकाः ॥ ( यरलवा अन्तस्थाः ॥) एते चत्वारो वर्णा अन्तस्थसंज्ञकाः सन्ति ॥ (शषसहा ऊष्माणः ॥ ) एते चत्वारो वर्णा ऊष्मसंज्ञकाः सन्ति । ( क इति ४ प इति कपाभ्यां खफाभ्यां प्रागर्द्धविसर्गसदृशौ जिह्वामूलीयोपध्मानीयसंज्ञको भवतः ॥) अर्द्धविसर्गसादृश्यमुच्चारणे लेखने च बोध्यम्॥ (अं इति अः इति स्वरात्परावनुस्वारविसर्गसंज्ञको भवतः ॥) (अकुहविसर्जनीयानां कण्ठः॥) एषामष्टानां वर्णानामुत्पत्तेः स्थानं कण्ठोऽस्ति । द्वन्द्वसमासो बोध्यः सर्वत्र ॥ (इचुयशानां तालु॥) एषामष्टानामुत्पत्तेः स्थानं तालु भवति॥ (उपूपध्मानीयानामोष्ठौ ॥) एषां सप्तानामुत्पत्तेः स्थानमोष्ठौ भवतः॥ (ऋटुरषाणां मूर्दा ॥) एषामष्टानामुत्पत्तेः स्थानं मूर्दा मस्तकोऽस्ति ॥ लतुलसानां दन्ताः ॥) एषामष्टानामुत्पत्तेः स्थानं दन्ताः सन्ति ॥ ( एदेतोः कण्ठतालु ॥) इत्यादौ तपरत्वमसंदेहाथै न स्वसमानकालसवर्णग्रहणार्थम्।।तेन प्लुतस्यापि ग्रहणमत्र भवतिाएकारैकारयोरुत्पत्तेःस्थानं कण्ठश्च तालुच कण्ठतालु भवति।प्राणियसनाङ्गानामित्येकवद्भावः॥ (ओदौतोः कण्ठोष्ठम् ॥) तपरत्वमसन्देहार्थम् । अनयोरुत्पत्तेः स्थानं कण्ठश्च ओष्ठौ च कण्ठोष्ठमस्ति । प्राण्यङ्गत्वादेकवद्भावः ॥ (वकारस्य दन्तोष्ठम् ॥) वस्योत्पत्तेः स्थानं दन्ताश्च ओष्ठौ च दन्तोष्ठमस्ति । ओत्वोष्ठयोः समासे वेत्योकारः ॥ ( जिह्वामूलीयस्य जिह्वामूलम् ॥) जिह्वामूलीयवर्णस्य जिह्वाया मूलमुत्पत्तेः स्थानमस्ति ॥ (नासिकाऽनुस्वारस्य ॥) अनुस्वारस्योत्पत्तेः स्थानं नासिकास्ति ॥ " हकारं पञ्चमैर्युक्तमन्तस्थाभिश्च संयुतम् । उरस्यं तं विजानीयाः कण्ठयमाहुरसंयुतम् ॥" तं हकारमुरसि भवमुरस्यम् । भवार्थे ण्यः । णितो वेति न वृद्धिः ॥ त्वं विजानीयाः बुध्याः ॥ कीदृशं तम् । पञ्चमैर्जमङणनैर्युक्तम् ॥ पुनः कीदृशं तम् । अन्तस्थाभिर्यरलवैः संयुतं मिलितम् ॥ पञ्चमैरसंयुतमन्तस्थाभिश्चासंयुक्तं हकारमाचार्याः कण्ठे भवं कण्ठयं कण्ठस्थानोद्भवमाहुब्रुवन्ति॥१॥वर्णानामुत्पत्तेरष्टौ स्थानानि सन्ति।तद्यथा ॥ " अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा॥ जिह्वामूलं च दन्ताश्च नासिकोष्ठौ च तालु च॥२॥" मातृकायामेवमनेन प्रकारेण दिपञ्चाशद्वर्णा आचार्येणोदाहृतादर्शिताः। ते के। 'व्यञ्जनानि त्रयस्त्रिंशत्' इत्यादयः ॥३-४॥ इति स्थानानि॥ प्रयत्नो द्विधा आभ्यन्तरोबाह्यश्च।आभ्यन्तरः पञ्चधा। तद्यथा। स्पर्शानां स्पृष्टंप्रयतनम् १ अन्तस्थानामीपत्स्पृष्टं प्रयतनम् । २ । स्वराणां विवृतं प्रयतनम् । ३ । ऊष्मणामीषद्विवृतं प्रयतनम्। ४ । ह्रस्वस्याकारस्य संवृतं प्रयतनम् । ५।बाह्यस्त्वष्टधा। क पविसर्गशषसानां विवारः श्वासोऽघोषश्च ३ प्रयत्नः। हवानां संवारोनादोघोषश्च ६ प्रयत्नः।
१-व्यञ्जनानि त्रयस्त्रिंशत्स्वराश्चैव चतुर्दश । अनुस्वारो विसर्गश्च जिह्वामूलीय एव च ॥ गजकुम्भाकृतिवर्णः प्लुतश्च परिकीर्तितः । एवं वर्णा द्विपंचाशन्मातृकायामुदाहृताः ॥
HTTE
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |