________________
सिद्धान्तचन्द्रिका। [परिभाषाप्रकरणम् ] इति नुमः पूर्वान्तत्वान्नोपधाया इति दीर्घः सिध्यति। कुलानि, यशांसीति । नुमः परादिवे तु नोपधाया इति दी? न स्यात् । वारिणे इत्यादौ ङितीत्येकारश्च स्यादिति । अस्याः संध्यक्षराणीति निर्देशो ज्ञापकः॥(सप्तमीनिर्देशेन विधीयमानं कार्य वर्णान्तरेणाव्यवहितस्य पूर्वस्यैव वक्तव्यम् ॥) नियमायम् । 'इ यं स्वरे' इत्यत्र स्वरे इतिभावे सप्तमी।अश्रूयमाणक्रियत्वाच्चान्तरङ्गस्यास्त्यर्थस्य लाभो भवति। तेन स्वरे सति यकारो भवतीत्यर्थः। व्यवहितेऽव्यवहिते चप्राप्तमव्यवहिते एवेति पूर्वस्य परस्य च प्राप्तं पूर्वस्यैवेति च नियम्यते॥पूर्वस्योत किम् । ननु इदमत्रेकारस्य माभूत् ॥ अव्यवहितस्येति किम् । अग्निचिदत्रेत्यत्र सान्तरस्य मा भूत् । अस्याः प्वादेः व्रणः लित्पुषादेः सखिपत्योरित्यादिनिर्देशो ज्ञापकः (पञ्चमीनिर्देशेन क्रियमाणं कार्यमव्यवहितस्य परस्य वक्तव्यम् ॥) उदः स्थास्तम्भोः सलोपः इत्यत्रोद इति पञ्चमीनिर्देशेन क्रियमाणो लोपःसोऽव्यवहितस्य परस्य स्थास्तम्भोः सकारस्य भवति। उत्थानम् , उत्तम्भनामिति ॥ अव्यवहितस्येति किम् । उत्संस्थानम् उत्संस्तम्भनमित्या. दौ मा भूत् ॥ परस्येति किम् । अस्था उदासने स्तम्भ उद्गच्छत्यत्रमा भूत् ॥ अस्या ज्ञापकः स नपुंसकं सधातुरित्यादिनिर्देशः॥ तत्र हि सैषादिति विसर्गलोपः कृताऽतो ज्ञाप्यते ॥ (हस्वदीर्घप्लुतशब्दैर्यत्र स्वरो विधीयते तत्र स्वरेति षष्ठयन्तं पदमुपतिष्ठत ।) षष्ठीनिर्दिष्टस्यत्यस्य नायमपवादः किंतु तच्छेष एव।स्वरस्येति षष्ठयन्तं पदं सति संभवे सामानाधिकरण्येनैव संबध्यते न वैयधिकरण्यन । तेन नपुंसकस्येत्यत्र स्वरान्तस्यैव नाम्नो ह्रस्वो भवति । सोमपमिति ।नेह सुवाक ब्राह्मणकुलम् स्वरान्तत्वाभावान्न ह्रस्व इत्यर्थः॥शमां दीर्घ इत्यत्र तु सामानाधिकरण्यस्यासंभवात शमादीनां स्वरस्येति संबद्धयते । तेन शाम्यतीत्यादि सिद्धम् ॥ से दीर्घ इत्यत्र स्वरान्तस्य धातोर्घिः। संजिगीषतीति । नेह। विभित्सतीति ॥ दूरादाबाने टेः प्लुतः इत्यत्र सामानाधिकरण्यस्य संभवेऽपि टिग्रहणसामर्थ्यात् टेरवयवस्य स्वरस्य प्लुतो भवति । आयुष्मान् एधीन्द्रवर्मन् । ज्ञापकासिद्धयम्। तथा हि । यजां यवराणाम्, रुदादेश्चतुणामित्यत्र नामीति दघिस्य प्रवृत्त्यप्रवृत्तिभ्यां स्वरान्तेषु नामीति दीर्घो भवति न हसान्तेषु इति ज्ञापितम् ॥ एकदेशानुमितिद्वारा हस्वालुतयोरप्येवम् ॥ (वर्णानां प्रसङ्गे सति सदृशतम आदेशो वक्तव्यः॥सादृश्यं चतुविधमस्ति स्थानार्थगुणप्रमाणभेदात्।स्थानतो यथा।दध्यानयेत्यत्र तालुस्थानस्येकारस्य तालुस्थानो यकारः। अर्थतो यथा। रूपवती भार्या यस्येत्यत्र पुंववेत्यनेन पूर्वपदस्य स्थानेऽतिदिश्यमानः पुंशब्दो रूपवत्त्ववाचिनो रूपवतीशब्दस्य स्थाने तदर्थवाची एव रूपवच्छब्दो भवतीत्यर्थः । गुणतो यथा । वाग्धरिरित्यत्र घोषवतो नादवतो महाप्राणस्य संवारवतो हस्य तादृशो वर्णचतुर्थो कारोभवतीत्यर्थः॥प्रमाणतो यथा।अमुम्,अमू,अमून् इत्यत्र मादू