Page Text
________________
(४६) सिद्धान्तचन्द्रिका। [हससन्धिः ]
(स्रोविसर्गः ) सकाररेफयोर्विसर्गो भवति रसे पदान्ते च ॥ (सुबोधिनी)-स्रोविसर्गः ॥ स च र् च स्रौ तयोः स्रोः । स्रोर्विसर्गः स्यात् रसे पदान्ते च ॥ धात्वधातुसाधारणमिदम् ॥ पदान्ते किम् । स्यात् । ब्रयात् । पयसी । वारी ॥रसे किम् । चातुर्यम् ॥ सुप्प्रयत्ये परे रस्य विसों न चतुद्धिति निर्देशात् । तेन गीषु वार्षु पूर्षु इत्यादि सिद्धयति । नापत्यः भार्गवः इत्यादौ तु बहिरङ्गाया वृद्धरसिद्धत्वान्न विसर्गः । वर्म वत्मत्यादौ कर्तृसाधनयोरिति निर्देशान्न विसर्गः ॥
(तत्त्वदी०)-स्रोर्विसर्गः॥ पदान्ते वर्तमानयोः स्रोविसर्गः स्यात् । धात्वधातुसाधारणमिदम् । तेन अबिभः देवः प्रातरित्यादि सिद्धम् । अव्ययादित्यस्य परत्वात्सिलुकि नान रसपरत्वम् ॥ पदान्ते किम् । धुर्यात् । पयसी। नाम्नश्च रसपरयोः स्रोर्विसर्गः स्यात् । तेन वेधोभ्यां दोःस्वित्यादि सिद्धम् ॥ सौ तु सिलोपात् प्रथमं रत्वाद्विसर्गे कृते तस्य हसपरस्वाभावेन सिलोपाभावे नित्यं विसर्गद्वयश्रवणप्रसंगः । अथ वेधोभ्याम् इत्यत्र द्वयोः सकारयोरेको विसर्गो भविष्यति सत्वजातेराश्रयणादिति चेत् । शृणु । प्रियचत्वाः गीरित्यादौ रसपरयोरेकजात्यभावादुक्तदोषतादवस्थ्यमिति केचित् तन्न 'प्रायशो दृश्यताम्' इति वचनात् ।। क्वचित्पूर्वेणापि परबाध इष्टसिद्धयर्थम् ॥ रसे किम् । चीवरान् । वस्तेः क्वचित्विविशिष्टस्य नामसंज्ञा भवति लुप्तेऽपि विपि एकदेशविकृतन्यायेन नामत्वमस्ति । तेन सुबोभ्यामित्यादौ विसर्ग: सिध्यति । स् च र् च स्रौ सयोः । अत्र रेफो निर्दिष्टो न तु रेफभूत ऋकारः। रेफस्थानिकविसर्गस्य रादेशविधायकस्य र इति सूत्रस्य वैयर्थ्यापत्तेः। कर्तकार्ययोरित्यादिनिदेशाच्च न ह्यत्र ऋकारस्य विसर्गो निर्दिष्टः । प्रातःपाशमित्यादावुभयथा विसर्गः । नामसज्ञाप्रवृत्तिकाले रेफस्य सुपि न विसर्गः चतुर्विति ज्ञापकात् । तेन गीतवत्यादि सिद्धयति । नापत्य इत्यत्र तु बहिरङ्गाया वृद्धरसिद्धत्वान्न विसर्गः । वर्म इत्यादौ न विसर्गः कर्तृसाधनयोरिति निर्देशादिति दिक् ॥
(कुप्वोः क - पौ वा ) कवर्गपवर्गसम्बन्धिनि खसे परे विसर्गस्य क - पौ वा भवतः॥ कपावुच्चारणार्थों । नः पाहि-नः पाहिनृन् पाहि ॥ इति हससन्धिः ॥
(सुबोधिनी)-कुप्वोः क४ पौ वा ॥ आदेशनिमित्तयोर्यथाक्रममत्रास्ति। आदेशे ककारपकारावुच्चारणार्थो । केवलयोर्जिह्वामूलीयोपध्मानीययोरुच्चारणासंभवात् । किं च ककारखकारयोः परतः कः स्यात् । पकारफकारयोश्च प: स्यात् ॥ कुप्वोरिति किम् । कश्चारः॥वाग्रहणात्पक्षे विसर्गः। विसर्जनीयस्य स इत्यस्यापवादो ऽयम् । उपध्मानीये नुं पाहि । विसगें →ः पाहि । नभावे नृन्पाहि ॥ इति सुबोधिन्यां हससन्धिः ॥
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |