Page Text
________________
(४)
सिद्धान्तचन्द्रिका। [संज्ञाप्रकरणम् ] चन्द्रिकासा यथा कुमुदानां प्रकाशिका तथ्यं सरस्वतीसूत्रार्थप्रकाशिकेति सादृश्याद्गौणप्रयोगः। सिद्धान्तशब्दःसंबन्धित्वात्सूत्राणामितिविशेषणसापेक्षोऽपि चन्द्रिकाशब्देनसमस्यते।देवदत्तस्यगुरुकुलमित्यत्र गुरुशब्दो यथा। एतेन पदार्थःपदार्थेनान्वेति नतु पदार्थैकदेशेनेति नियमात्सूत्रशब्दस्य कथंसिद्धान्तशब्देनान्वयइत्युक्तिःपरास्ताविस्तुतस्तुसाकाङ्क्षत्वनिराकाङ्क्षत्वेएवान्वयानन्वयप्रयोजके न तुपदार्थत्वतदेकदेशत्वे । ननुनमस्कृत्य महेशानमित्यत्रनमआदियोगेचतुर्थीतिसूत्रेण चतुर्थ्या भवितव्यमिति चेन्न उपपदविभक्तःकारकविभक्तिर्बलीयसीतिवचनाद्वितीयैव । अथकथं स्वयंभुवे नमस्कृत्येति चतुर्थीतिचेत्स्वयंभुवमनुकूलयितुमित्यर्थे तुमोऽप्रयुक्तस्यकर्मणीतिकर्मणिचतुर्थीदर्शनादित्यवेहि । यत्तुकुर्वइत्यत्रआत्मगामिफलाभावात्कथमात्मनेपदमित्याशयग्रन्थकरणोत्पन्नपुण्यस्य दानफलवदात्मगामित्वादात्मनेपदमितिसमाहितंतन्नआत्मगामिचेत्फलमात्मनेपदं परगामिचत्फलं परस्मैपदमित्यस्यासार्वत्रिकत्वात् । तथा च मयूरभट्टः 'कमलवनोद्घाटनं कुर्वते ये ।' मयूखा इति शेषः ।कमलवनोद्घाटनरूपफलस्य कर्तृभूतमयूखागामित्वेऽपि कुर्वत इत्यात्मनेपदमुदाजहार॥१॥
अथ संज्ञाप्रकरणम् । (अइउऋल समानाः ) अनेन क्रमेणैते वर्णा ज्ञेयाः । ते च समानसंज्ञाः स्युः ॥ नैतेषु सूत्रेषु संधिरनुसंधेयोऽविवक्षितत्वात् । विवक्षितस्तु संधिर्भवतीति नियमात् ॥
(सुबोधिनी)-अइउऋल समानाः ॥ संज्ञासूत्रमिदम् । आद्यन्ताभ्यामित्यनेन संज्ञाविधायकसूत्रेण सहकवाक्यत्वात्। तेनावेल इत्यादिप्रत्याहारसंज्ञा सिध्यति। अत्राकारादिष्वर्थवत्सु सत्स्वपि स्वरूपग्रहणस्येष्टत्वेनार्थवत्वस्याविवक्षितत्वमस्ति।अर्थवत्त्वाभावान्न प्रातिपदिकसंज्ञा॥प्रातिपदिकत्वाभावान्न स्यादिविभक्त्युत्पत्तिःअविभक्तिकानां समासो न भवति पदानामेव समास इत्युक्तत्वात्। समासाभावाद्वाक्यमात्रतःसाङ्केतिकं षट्पदमिदं सूत्रम्॥ननु सन्धिःकथं न कृतः। उच्यते।वर्णानामसंदिग्धत्वन बोधनायाविवक्षितत्वादेतेष्वसंधिः। उक्तं च। “संहितैकपदे नित्या नित्या धातूपसर्गयोः॥ नित्या समासे वाक्ये तु सा विवक्षामपेक्षते ॥ १॥” इति ॥ संहिताऽत्र सांधः । एकमेव पदमित्येकपदम् । तत्र संहिता नित्या । यथा । देवौ ॥ धातूपसर्गयोरुभयाः संहिता नित्या । प्रेक्ष्यते॥समासे संहिता नित्या अवान्तरपदविभागाभावात् समासे ोकपदवात् । यथा देवेन्द्रः॥ सा संहिता वाक्ये विवक्षां वक्तुमिच्छामपेक्षते । यथा ' हे रोहिणि त्वमसि शीलवतीषु धन्या एनं निवारय पतिं सखि दुर्विनीतम् ।' इत्यादिषु विवक्षाधीना संहिता ज्ञेया । तेन वाक्ये विवक्षितः मन्धिर्भवति न त्वविवक्षित इति ॥ स्वराणांचादिषु पाठान्निपातसंज्ञा।औनिपात इति प्रकृतिभावान्न संधिरित्यन्ये वदन्ति॥ ननु वर्णात्कारःइत्यनेनेभ्यः कारप्रत्ययः कथं न स्यात् । उच्यते । वार्तिकं दृष्ट्वा सूत्रकृतःप्रवृत्त्यसंभवान्न कारप्रत्ययः॥ ननु अकाराद्युपदेशेन यथा तत्सवर्णानामाकारादीनां
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |