Page Text
________________
(९८) सिद्धान्तचन्द्रिका। [स्वरान्तपुंल्लिंगाः ] कोष्टुशब्दस्य पुंसि पञ्चसु स्यादिषु स्त्रियां च तृवद्रूपम् ॥ कोष्टा, क्रोष्टारी, कोष्टारः । हे क्रोष्टो । क्रोष्टारम्, क्रोष्टारौ, क्रोष्ट्रन् ॥
(सुबोधिनी) उद्गातृनप्तृनेष्टुत्वष्टक्षत्तहोतृपोतृप्रशास्तृणां च ॥ एषामप्यार स्यात् पञ्चसु॥किं च उद्गात्रादीनां वन्तानामारिष्टः। पितृमातृभ्रातृजामातृयातृदुहितशब्दानांत्रान्तानामरिष्टस्तत्र किंप्रमाणम्।व्युत्पत्तिपक्षे उद्गात्रादयःपित्रादयश्च उणादौचन्ता व्युत्पादिताः । अव्युत्पत्तिपक्षे तूद्गात्रादयः पित्रादयश्चाव्युत्पन्ना न तृप्रत्ययान्ता इति । उच्यते। व्युत्पत्तिपक्षे तृप्रत्ययान्तत्वादेवारि सिद्धे उद्गात्रादिग्रहणं व्यर्थम्। व्यर्थे सति नियम्यते। औणादिकानामुद्गात्रादीनामेव जन्तानामार् न तु औणादिकानां जन्तानां संज्ञाशब्दानामन्येषां पितृप्रभृतीनामिति । अव्युत्पत्तिपक्ष तृद्गात्रादिग्रहणं विध्यर्थमिति पितृमातृध्रा प्रभृतीनामार् इत्यस्य शंकैव नास्तीति ॥क्रोष्टुशब्दस्य पुसि पञ्चसु स्यादिषु स्त्रियां च तद्रूपम् । कोष्टुशब्दस्य स्थाने क्रोष्ट्र इति तृप्रत्ययान्तं रूपं भवति पुंसि पञ्चसु परेषु स्त्रीलिङ्गे च । 'क्रुश आह्वाने'अस्मादौणादिके तुप्रत्यये क्रोष्टशब्दः तृवुणाविति तृप्रत्यये तु क्रोष्ट्रशब्दः द्वावपि शृगालवाचिनौ । तत्राविशेषण द्वयोः प्रयोगे प्राप्ते पञ्चसु स्यादिषु स्त्रियां च तृप्रत्ययान्त एव । तृतीयादी स्वरे उभयम् । अन्यत्र तुप्रत्ययान्त एवेति नियमार्थमिदमारम्भणीयम् । निमित्तव्यपदेशतादात्म्यशास्त्रकार्यरूपविषयकत्वेनातिदेशस्य षड्विधत्वेऽपि प्राधान्यादिह रूपमेवातिदिश्यते तच्च क्रुशेरेव । उपस्थितत्वादर्थतः सादृश्याच ॥ - (टादौ स्वरे क्रोष्टुशब्दस्य तृवद्वा) क्रोष्ट्रा-क्रोष्टुना।क्रोष्टे-कोष्टवे। क्रोष्टुः-कोष्टोः । कोष्टुः-क्रोष्टोः। कोष्ट्रो:-क्रोष्ट्रोः । कताकतप्रसंगी यो विधिः स नित्यः । नित्य नित्ययोर्मध्ये नित्यविधिर्बलवान् । क्रोष्ट्रनाम् । कोष्टीर--कोष्टौ ॥ सह इ । कामेन वर्तते सेः, सयौ, सयः । स्मृता ईलक्ष्मीर्येन स स्मृतेः, स्मृ गो, स्मृतयः॥
(सुबोधिनी)-टादौ स्वरे क्रोष्टुशब्दस्य तृवद्वा ॥ क्रोष्टशब्दो वा तृप्रययान्तः प्रयोज्यष्टादौ स्वरे ॥तृप्रत्ययान्तकोष्टशब्दस्य कर्तृवद्रपमुकारान्तकोष्टुशब्दस्य भानुवत्। आमि तु तृवद्भावे नुडागमे च प्राप्त मत्याह । कृतं चाकृतं च कृताकृते कृताकृतयोः प्रसङ्गोऽस्यास्तीति कृताकृतप्रसङ्गी या शिवः स नित्यो विधिर्भवति । तृवद्भावे कृतेऽकृते चनुडविधिनित्यः तृवद्भावस्त्वनित्यः । नित्यश्चानित्यश्च नित्यानित्यौ तयोनित्यानित्ययोर्विध्योर्मध्ये नित्यो विधिबलवान्वलिष्ठः।।कौमुद्यां तु आमि परत्वात् तृज्वद्भावे प्राप्ते नुमचिरतज्वद्भावेभ्यो नुट् पूर्वविप्रतिषधेनेति नुङेबातेन वारीणाम्तिसृणाम् । क्रोष्ट्रनामिति॥इत्युदन्ताः। कृ विक्षेपो।"तृ प्लवनकरणयोः। अनयोरनुकरणे कृतृ इति॥प्रकृ
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |