Page Text
________________
(२२८) सिद्धान्तचन्द्रिका । [ विभक्त्यर्थाः]
(सुबोधिनी )-क्रुधदुहेासूयार्थानाम् ॥ क्रुधदुहेासूयार्थानां प्रयोगे यं प्रति कोपादयस्तत्र चतुर्थी । क्रुद्ध क्रोधे । द्रुह जिघांसायाम् । ईj ईायाम् । असूयति कण्ड्डादियगन्तो धातुः । एषामर्थ इवार्थों येषां धातूनां तेषां प्रयोगे यं प्रति यस्मिन् कोपादयः क्रियन्ते तत्र चतुर्थी स्यात् ॥ क्रोधोऽमर्षः ॥ जिघांसाऽपकारः॥ ईर्ष्या परसंपत्त्यसहनम् ॥ असूया गुणेषु दोषाविष्करणम् ॥ क्रुधगृहोरकर्मकत्वात् तद्योगे षष्ठीप्राप्तौ चतुर्थी । ईर्ष्यासूययोस्तु सकर्मकत्वात् द्वितीयाप्राप्तौ चतुर्थी। यं प्रति कोपादयः किम् । भार्यामीति । मैनामन्योऽद्राक्षीदिति हेतोः॥ चतुर्थी बलिहितसुखरक्षितैः ॥ एभियोगे चतुर्थी स्यात् ॥ वलिः पूजोपहारकः। ब्राह्मणाय बलिः हितं सुखं रक्षितं वा । चशब्दादन्यऽप्यनुक्तप्रयोगा ज्ञेयाः ॥ इति पुनरपि चतुर्थी ।
(तत्त्वदी० )-क्रुधगृह इति ॥ क्रुध क्रोधे । द्रुह द्रोहे । ईर्घ्य ईर्ष्यायाम् । असूयेति कण्ड्वादियगन्तः । एषामर्थ इवार्थों येषां धातूनामित्यर्थः । तत्र क्रोधोऽमर्ष ईर्ष्या असहनम् । असूया तु गुणेषु दोषारोपः ॥
(ऋतेआदियोगे पञ्चमी ) ऋते ज्ञानान्न मुक्तिः । अन्यो गृहाद्विहारः । आरावनात् । इतरो ग्रामात् । भिन्नः कृष्णात् । पूर्वो ग्रामात् । प्राग्यामात् । दक्षिणा ग्रामात् । ' (सुबोधिनी )-ऋतेआदियोगे पञ्चमी ॥ ज्ञानादृते विना मुक्तिन । ऋतेयोगे द्वितीयाऽपि । ऋते द्वितीया चेति चान्द्रसूत्रोक्तत्वात् ॥ गृहादन्यो विहारो वनम् ॥ वनादारात् । "आराद् दूरसमीपयोः" इत्यमरः ॥ दूरान्तिकयोगे षष्ठयपीति प्राप्ते पञ्चमी । ग्रामादितरः । “इतरस्त्वन्यनीचयोः" इत्यमरः॥ नीचार्थस्येतरस्य ग्रहणं न। कृष्णाद्भिन्नोऽन्य इत्यर्थः। एवं पूर्वदक्षिणादक्षिणाहियोगे अञ्चूत्तरपदयोगे च पञ्चमी॥
(तत्त्वदी० ) ऋते ज्ञानादिति ॥ कथं तर्हि 'पुरुषाराधनमृते' इति । प्रमादोऽयमि- . त्येके । ऋते द्वितीया चेति चान्द्रसूत्रात् द्वितीयाऽपि ॥
(विनापृथग्नाना वा ) विना कृष्णात् ॥ .. (सुबोधिनी)-विनापृथगनाना वा ॥ विनापृथग्नानाभियोंगे द्वितीयातृतीयापञ्चम्यो भवन्ति ॥ " हिरु नाना च वर्जने " इत्यमरः ॥
(विद्यास्वीकारे पञ्चमी ) उपाध्यायादधीते ॥ (सुबोधिनी )-विद्यास्वीकारे पञ्चमी ॥ विद्यास्वीकारे वक्तुः पञ्चमी भवति ॥ यथा उपेत्यास्मादधीयते इत्यपादाने घञ् । उपाध्यायादधीते शिष्यः । निःसरन्तं शब्दं ततो गृह्णातीत्यर्थः॥
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |