Page Text
________________
[ संज्ञाप्रकरणम् ] टीकाद्वयोपेता।
(११) र्णसंज्ञा केनेति चेच्छृणु अस्मादेवोदित्करणात् ज्ञापकाजानीहि । त एते वर्गसंज्ञाः स्युः। वर्गसंज्ञाप्रयोजनं तु वौँ वर्येण सवर्ण इति ॥
(तत्त्वदी०)-कुचुटुतुपु इति ॥ "अकारात्पञ्चमो वर्णस्तमाहुः पञ्चकग्रहे । उकारस्तत्र विख्यातो नान्यो भवितुमर्हति ॥" . (अरेदो नामिनो गुणः) अर् ए ओ गुणसंज्ञकाः । ते च नामिस्थाने भवन्ति ॥
(सुबोधिनी )-अरेदो नामिनो गुणः ॥ अर च एच्च ओश्च एषां समाहारः अरेदो । समाहारस्यैकत्वादेकत्वे द्विगुद्वन्द्वाविति नपुंसकत्वेऽपि ह्रस्वो न भवत्यत्र 'संज्ञापूर्वको विधिरनित्यः' इत्युक्तत्वात् ॥ अर ए ओ इति ॥ नामिन इति षष्ठयन्तमस्ति । नामिनः स्थाने गुणो भवतीत्यर्थः ॥ ननु गायति ग्लायतीत्यादौ संध्यक्षराणां मुणः स्यात् ॥ उच्यते । ऐकारोपदेशसामर्थ्यान्न भवति ।अन्यथा एकारमेवोपदिशेत् । एकारस्यैकारस्य च सत्यसति वा गुणे विशेषो नास्ति औकारान्तस्तु धातु स्ति अस्तु वा औकारोपदेशसामर्थ्यान्न भविष्यतीति। न चैवमायादेशोऽपि न स्यादिति वाच्यम् । 'यं विधि प्रत्युपदेशोऽनर्थकः स विधिर्वाध्यते यस्य तु विधेनिमित्तमेव नासौ बाध्यते' इति न्यायात । गुणं प्रति हि ऐकारोपदेशोऽनर्थकः ग्ले इत्यस्यापि सुपठत्वात् । आयादेशस्य तु निमित्तमेवास्ति अतः परिशेषात् ऋवणैवर्णोवर्णानां स्थाने अर ए ओ यथाक्रमं गुणसंज्ञका भवन्ति । तपरत्वं तु स्पष्टाथेमिति । गुणसंज्ञाप्रदेशाः गुणः, नूपः, इत्यादयः॥
(तत्त्वदी०)-अरेदो नामिनो गुण इति ॥ विपरीतनिर्देशाहकारावधिकास्त्रय एव नामिनो गृह्यन्ते । अत्र प्राञ्चः-नामिषु इउऋ इति त्रयाणामेव ग्रहणं लकारस्य तु सावात् । अन्यथा गायतीत्यत्र गुणः स्यादित्याहुः । वस्तुतस्तु 'गै शब्दे' इत्यैकारोच्चारणसामर्थ्यादेव गुणो न । न च भवतीत्यादावपि गुणो न भवेदिति भ्रमितव्यं तस्य बभूवेत्यादिषु चरितार्थत्वात् ।।
(आरेऔ वृद्धिः) आ आर् ऐ औ वृद्धिसंज्ञाः स्युः ॥ ( सुबोधिनी)-आरऔ वृद्धिः॥ आश्च आर् च ऐश्च औश्च एषां समाहारः आरैऔं समाहारस्यैकत्वादेकत्वे द्विमुद्दन्दाविति नपुंसकत्वेऽपि हस्वो न संज्ञापूर्वकत्वेन तस्यानित्यत्वात् । समासेऽपि संहिताभावोऽत्र अइकौ च मत्वर्थे' इति लिङ्गात्। अथवा असमासेऽविभक्तिकोऽयं निर्देशः। तद्भिन्नत्वे सति तत्सदृशकरणमनुकरणम् । अनुकरणात् विभक्तिर्नास्तीति समासाभावाश्चत्वारि पदानि । एवमरेदो इत्यत्रापि त्रीणि पदानि । अकारस्य आवृद्धिः । ऋवर्णस्य आर वृद्धिः। इवर्णस्य एकारस्य चैकारो वृद्धिः। उवर्णस्य ओकारस्य च औ वृद्धिः। एते वृद्धिसंज्ञकाः । वृद्धिसंज्ञायाः प्रदेशाः 'धातोनामिनः' इत्यादयः ।।
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |