Page Text
________________
[विसर्ग संधि: ]
टीकाद्वयोपेता ।
( ५१ )
नन्वबग्रहणं किमर्थम् न च हवग्रहणाननुवृत्त्यर्थम् | ब्रुव आह पूर्व उपधेत्यादिनिर्देशैस्तज्ज्ञापनात्॥ नाप्युतरार्थम् । असंदेहार्थं लाघवार्थं तत्रैवाकरिष्यत् ॥ नाप्यवसानबाधनार्थ ज्ञापकादेव तत्राप्यस्याप्रवृत्तेः॥ तथा हि । यत् आप इति सिलोपं शास्ति तज्ज्ञापयति नानेनावसाने लोपश् भवतीति अन्यथा सेर्विसर्गलोपशोःकृतयोर्गङ्गेत्यादिसिद्धौ किंसिलोप विधानेन। ननु लोपशि सति गंगाऽत्रेत्यादौ संधिर्न स्यादतो लोपविधानं न ज्ञापकमिति चेन्न । यस्मिन् स्वरे परे लोपश् तेन सह संधि - नैति ज्ञेयम् । वस्तुतोऽवसानेऽतिप्रसंगवारणार्थमेवाबग्रहणम् ॥ ननु 'आद्योऽचे' इत्येव सूत्रयतां स्वरे यत्थं वेति तु न कर्तव्यम् । देव इहेत्यादौ यकारे 'खोर्लोपश् वा' इत्यनेन लोपशि कृते सिद्धेः । न च तत्रायाद्यनुवर्तनादस्य कथं लोपश् इति वाच्यम् । यात्पूर्वमवर्ण गृहीत्वा अय् रूप इत्यादिरूप संभवात् । लक्षणप्रतिपदोक्तयोः इति परिभाषायास्तु अनित्यत्वात् । उच्यते । भोस इत्यत्रापि यो वेत्यनुवर्तेत । ततश्च भो इहेत्यादि न सिद्ध्येत् ॥
स्वरे यत्वं वा ) देवाहि ||
(सुबोधिनी ) - स्वरे यत्वं वा ॥ लोपशो विकल्पेनापवादोऽयम् । अवर्णात्परस्य विसर्गस्य यत्वं वा स्यात् ॥ पक्षे लोपश् । स्वरे किम् । रामश्चतुरः ॥ ( तत्त्वदी ० ) - स्वरे यत्वं वेति ॥ अवर्णात्परस्य विसर्जनीयस्य स्वरे यत्वं वेत्यर्थः ॥ (भोसः ) भोस्भगोस् अघोस् इत्येतस्य विसर्जनीयस्य लोपश् भवत्यबे परे ॥ भो हरे । भगो नमस्ते । अघो याहि (स्वरे यत्वं वा ) भोभगो अघोविसर्गस्य स्वरे यत्वं वा भवति ॥ भोयेहि । भगोयेहि । अघोयगच्छत् ॥
-
( सुबोधिनी ) - भोसः ॥ भोस् भगोस् अघोस् इति सकारान्ताः निपाताः सन्ति । तत्राद्यन्ताभ्यां प्रत्याहारो ' भोस्' इति गृहीतः । भोसः इति षष्ठयन्तम् । भोस् भगो अघोस एषां विसर्गस्य लापशू स्यादवे || अबे किम् । भोस्तपस्विनः।। स्वरे यत्वं वा ॥ भोम्भगोस्अघोसां विसर्गस्य यत्वं वा भवति स्वरे । पक्षे लोपश् ॥
( तत्त्वदी ० ) - भोस इति ॥ षष्ठयेषा न तु पञ्चमी । भोरशब्दस्य सान्तत्वेन ततः परस्य विसर्गस्याभावादित्यभिप्रेत्याह ॥ भोगोअघोम्इत्येतस्येति । भोसूभगोस् अघोस् इत्येतस्मात्परस्येति तु प्राचः प्रमाद एव । भोस इत्यत्र निपातभवच्छब्दयोरपि सामान्येनानुकरणम् । तथा च भो देव, भो लक्ष्मि भो विद्वन् इत्यादि सिद्धम् । न च भोस इत्यत्र भोसमात्रग्रहणात् भगो Tera याहीत्यादावव्याप्तमिति वाच्यम् । प्रत्याहाराश्रयणेनाव्याप्तिवारणात् ॥ एवं च विभोरिदमित्यादावतिप्रसंगवारणं च सम्भवति । तस्य प्रत्याहारेऽनन्तर्भावात् ॥ अत्र लघुभाष्यम् । ननु 'अभोसोऽवे लोपश्' इत्येकयोग एव लाघवाय कर्तुमुचितः । उच्यते । नञ्समासोऽत्र प्रतीयेत । भोसूव्यतिरिक्ताच्छब्दात्परस्येति । तथैतदोषवारणाय अभोसोर लोपशिति सूत्रणीयम् । तदाईमात्रात्त्रघवेऽपि वैरूप्यं दोषः । भोसोऽवयवोऽवर्णात्पर इति सूत्रभेदे तु नायं दोष इति सूत्रमेद एवाश्रितः । अत्रेदमवधेयम् । आगोसोऽच लोपशिति सूत्रणीयम् । तथा च । ननुसमासश्रमवैरू
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |