Page Text
________________
(१२०) __ सिद्धान्तचन्द्रिका। [स्वरान्तनपुंसकलिंगाः ] पुंनपुंसकयोरेकप्रवृत्तिनिमित्तं नास्त्यत्र । किं तु मद्यत्ववसन्तत्वादिरूपं भिन्न भिन्नमेव । उक्तपुंस्कत्वाभावान्मधुने । मधुन इत्येव । न तु मधवे मधोरित्यादि । वृणामिति वा गुणे हे मधु-हे मधो ॥ सानुशब्दस्य शसादौ पाददन्तेत्यनेन वा स्नुरादेशः। 'स्नुः प्रस्थः सानुरस्त्रियाम्' इत्युभयलिङ्गः सानुशब्दः। स्नूनि-सानूनि इत्यादि । प्रियः क्रोष्टा यस्य तत् प्रियक्रोष्टु । टादौ स्वरे पुवत्पक्षे रत्वम् । प्रियक्रोष्ट्रा । टा नाऽस्त्रियामिति नाभावे प्रियक्रोष्ट्रना इति रूपदयम् । क्लीवे तु नुमेव । प्रियक्रोष्टुने । एवमन्यत्रापि । आमि नुडेव नित्यत्वात् ॥ सुष्टु लुनाति तत्सुलु । नपुंसकस्येति ह्रस्वः । शोभनलवनकर्तृत्वं पुनपुंसकयारेकमेव । पुंवत्पक्षे य्वौ वेति वा । क्लीबे नुम् । सुल्वा, सुलुना ॥ दधाति तत् धातृ धारणकर्तृत्वं पुनपुंसकयोरेकमेव । पुंवत्पक्षे रत्वम् । क्लीवे नुम् । ङसिङसोतो ङ उरित्युत्वम् धातुः। आमि नुटू । धातॄणाम् । ङाविति गुणे धातरि । बृणामिति वा गुणे हे धातः हे धात ॥
(तत्त्वदी० )-टादावुक्तपुंस्कं पुंवद्वेति ॥ पुंशब्देन तुल्यं पुवत् । तेन नुम्हस्वयोरभावोऽतिदिश्यते । अतिदेशसामर्थ्याघ्रस्वोऽपि । अन्यथा प्रकृतत्वान्नुम एव ग्रहणं स्यात् । तथा च स्वाश्रयनाभावादि स्यात् ॥ उक्तपुंस्कमिति ॥ उक्तः पुमान्यस्मिन्नर्थे प्रवृत्तिनिमित्तरूपे तदुक्तपुंस्कं प्रवृत्तिनिमित्तं तदस्यास्तीति मत्वर्थीयाकारेण क्लीबं नामोच्यते । तेन पीलुर्वृक्षस्तत्फलं पील । पीलने न तु पीलवे । प्रवृत्तिनिमित्तभेदात् । वृक्षे वृक्षत्वव्याप्यजातिः फले तु फलत्वव्याप्यजातिरिति भेदः । उक्तं च । "शब्दप्रवृत्तौ यत् क्लीबे निमित्तं तच्च पुंसि चेत् । तदा भाषितपुस्कत्वं पटुने पटवे यथा' इति । उक्तः पुमान् येन शब्देनेति वाक्ये तु स्वप्रवृत्ति. निमित्तभेदेऽपि स्यात् । प्रध्यति ॥ पुम्वत्त्वे य्वौ वेति यत्वम् । बह्वयः श्रेयस्यो यस्येति तद्बहुश्रेयसी कुलम् । अत्र नपुंसकाद्धस्वत्वं न ईयसोनेति हस्वमात्रनिषेधादिति श्रीपत्यादयः । अन्ये तु उपर्जनहस्व एव निषिध्यते नपुंसकहस्वत्वं स्यादेव बहुश्रेयसि बहुश्रेयसिनी इत्याहुः । प्रद्युनेति माधवमते । मतान्तरे पुंवद्वा प्रद्यवेत्यपि ||
(ह्रस्वादेश सन्ध्यक्षराणामिकारोकारौ ) अतिरि । अतिरायाअतिरिणा । अतिराये-अतिरिणे । अतिराज्याम् । अतिरिणि । अतिरासु॥ प्रयु । प्रधुना-प्रयवा । उपगुना-उपगवा ॥ अतिनु । अतिनुना--अतिनावा ॥ इति स्वरान्ता नपुंसकलिंगाः॥ । (सुबोधिनी) हस्वादेशे सन्ध्यक्षराणामिकारोकारौ ॥ आदिश्यते इत्यादेशः। ह्रस्वश्वासावादेशश्च हस्वादेशः। निर्धारणे सप्तमी।जातावेकवचनम् । आदिश्यमानेषु ह्रस्वेषु मध्ये संध्यक्षराणामिकारोकारौ भवतः ॥ एकारान्तस्योदाहरणम् । इ. कामः स्मृतो येन सः स्मृतेः। शोभनः स्मृतेर्यस्य तत् सुस्मृति ॥ रायमतिक्रान्तं यत् कुलं तदतिरि । 'अत्यादयः कान्ताद्यर्थे' इति तत्पुरुषः। अतिरिणा । इह न पुंवत ।
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |