Siddhant Chandrika Purvarddham

SR No.: 002369
Original Sutra Author: N/A
Author: Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas
Publication Year: 1800
Total Pages: 372
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 12 MB

Page 255

समासप्र० ] टीकाद्वयोपेता।
(२३९) अन्योक्ते प्रथमेत्यादि ॥ पचनोऽग्निरिति ॥ पच्यतेऽनेनेति करणे युट् ॥ दानीय इति ॥ दीयतऽस्मै इति विग्रहः॥ उपाध्यायादिति ॥ उप समीपे गत्वाऽधीयतेऽस्मादित्युपाध्यायः ॥ पच्यतेऽस्यामिति पचनी ॥ प्राप्त आनन्दो य स प्राप्तानन्दः ॥ ऊढः रथो येन सः ॥ उपहृतः पशुर्यस्मै सः ॥ उद्धृतः ओदनो यस्याः सा ॥ पीतमम्बरं यस्य ॥ वीराः पुरुषा यस्मिन् ।। कुकुंमन रक्तम् ॥ मथुराया आगतः ॥ धनं विद्यते यस्य ॥ दृषद्विद्यते यस्याः सा ॥ असाप्रतमिति ॥ असांप्रतमित्यस्य न युज्यत इत्यर्थः ॥ इदानी द्विकर्मकोदाहरणमुच्यते । “दुह्याच्पच्दण्ड्रधिपच्छिचिबूशासुजिमथ्मुषाम् । कर्मयुक् स्यादकथित तथा स्यान्नीकृष्वहाम् ॥" दुहादीनां द्वादशानां तथा नीप्रभृतीनां चतुर्णां कर्मणा यद्युज्यते तदेव गौण कर्मेति परिगणनं कर्तव्यमित्यर्थः एतदर्थका अन्येऽपि ग्राह्याः॥ गां दोग्धि पय इत्यादि ॥ अत्र गोर्गौणत्वं पश्चादपेक्षणात् । पयआदिकं तु मुख्यमादावेवापेक्षणात् । कर्मणि प्रत्ययेन तु दुहादीनां गौणं न्यादीनां तु मुख्यं कर्मोक्तं भवति । गौर्दुह्यते पयः । ग्राममजा नीयते इत्यादि । व्यन्तानां कर्तरि गां दोहयति पयो गोपेन चैत्रः ॥ब्यन्तात्कर्मणि गौ>ह्यते पयो गोपेन चैत्रणेत्यादि ॥ श्रीविद्यानगरस्थायिलोकेशकरशर्मणा । कृतायामिह टीकायां विभक्त्यर्थनिरूपणम् ॥
इति विभक्त्यर्थनिरूपणम् ॥
अथ समासा। (समासश्चान्वये नानाम् ) नानामन्वये सति समासो भवति ॥ चकारात्कृत्तद्धितधातुसंज्ञाप्रयोजकप्रत्यया अपि ॥
( सुबोधिनी)-समासश्चान्वये नानाम् ॥ नाम्नी च नामानि च नामानि तेषां नानाम् । यद्यप्यविभक्ति नामेति संकेतितम् । तथाप्यत्र नाम्नामिति विभक्त्यन्तानामेव ग्रहणम् । समासप्रत्यययोः अलुक्वचिदित्यादिज्ञापकात् । अत्र विधिरितिशेषः। प्रथमाद्यन्तानां पदानां पदयोर्वाऽन्वये सति यो विधिः स समाससंज्ञो भवति । चकारस्त्वनुक्तसमुच्चयार्थः । तेन पदानामन्वये सत्येव कृत्तद्धितधातुसंज्ञाप्रयोजकप्रत्यया अपि भवन्ति ॥ समानि एकीभूतानि पदानि अर्थो वाऽऽसते यस्मिन्स समासः। "आस उपवेशने' अस्मादाधारे घञ् ॥ सममेकमर्थमासयन्ति दीपयन्त्यस्मिन्समुदाये इति वा समासः । 'अस दीप्तौ ।' ञ्यन्तादस्मात्स्वराद इत्याधारेऽप्रत्ययः ॥ संश्लिष्टानि एकीभूतानि पदानि अस्यन्ते उच्चार्यन्तेऽस्मिन्निति वासमासः। आधारे घा॥ समानां संश्लिष्टानां पदानामेकतामापन्नानामासनमुच्चारणमिति वा समासः । भावे घञ् ॥ समसनं समासो वा । संपूर्वादस्यतेर्भावे घञ् ॥ अनेकपदस्य एकपदाभवन