Page Text
________________
[स्त्रीप्रत्ययाः] टीकाद्वयोपेता।
(१९१) न दोषः ॥ चुरा शीलमस्या इति चौरी । अप्रत्ययान्तः । स्त्रीपुंसाभ्यामिति नञ्स्नौ । स्त्रियां भवा स्त्रैणी । पुंसि भवा पौंस्नी ॥ शक्तिः प्रहरणमस्या इति शाक्तीकी । शक्तियष्टयोरीकणिकण् ॥ गर्गस्यापत्यमिति गर्गादेरिति ण्यः । गार्ग्यः । रुयपत्ये तु नदादित्वादीप् । यस्येत्यलोपः । हसात्तद्वितस्येति यलोपे गार्गी । पक्षे गाायणीति । ण्यन्ताद्गार्ग्यशब्दात् स्त्रियामायनणि नदादित्वादीप् स्वार्थे । लोहितस्यापत्यं स्त्री लौहितायनी । लोहितादिर्गाद्यन्तर्गणः । ण्यान्ताल्लौहित्यशब्दात् स्त्रियामायनण ॥ कतस्यापत्यं स्त्रीति ण्यान्तात् कात्यशब्दात् स्त्रियामायनण् ॥ आसुरस्यापत्यं स्त्रीति अणन्तादासुरशब्दास्त्रियामायनण् ॥
(तत्त्वदी०)-नदादेरिति ॥ नद आदिर्यस्य स नदादिगणः तस्मात् नदादेः। नदडादयो यद्यपि टितो निपातितास्तथापि इहाटित एव बोध्याः । स्वरार्थत्वं तु इहानुपयुक्तमेव । वैदिकानामप्रतिपाद्यत्वात् । अत इत्यनुवृत्तं यथासंभवं विशेषणीयम् । अन्यथा सखीत्यादि न सिद्धयेत् । यदि तु पत्न्यादित्वमेषां तदाऽनुवृत्तविशेषणत्वेन संकोचः। नदमिच्छन्ती कुर्वन्ती वा नदीनदित्यत्रातिव्याप्तिवारणायात इत्यनुवृत्तिश्वावश्यमभ्युपेया। एकदेशविकृतन्यायेन नदशब्दत्वात् प्राप्तिः ॥ एवं वराकमिच्छन्ती कुर्वन्ती वा वराकीर्वराक इत्यत्रापि नए अनुवृत्तस्तत्रापि सत्त्वात् ॥
(अनन्त्यवयोवाचिनोऽदन्तात् स्त्रियामीप् ) कुमारी । किशोरी। वधूटी । चिरण्टी । तरुणी । तलुनी । अदन्तात्किम् । शिशुः । . (सुबोधिनी )-अनन्त्यवयोवाचिनोऽदन्तात् स्त्रियामीप् ॥ कालकृता शरीराऽऽवस्था वयः। वयांसि चत्वारि त्रीणि च सन्ति । यथा । “आये वयसि नाधीतं द्वितीये नार्जितं धनम् ॥ तृतीये न तपस्तप्तं चतुर्थे किं करिष्यति ॥ पिता रक्षति कौमारे भार्ता रक्षति यौवने ॥ पुत्रस्तु स्थविरीभावे न स्त्री स्वातन्त्र्यमहीत ॥" उपचयापचयलक्षणे द्वे वयसी इत्यन्ये । वधूटचिरण्टतरुणतलुनशब्दा यौवनवाचिनः॥ कुमारस्तु प्रथमवयोवाची ॥ अल्पवयाः अश्वा किशोरी ॥
(तत्त्वदी०) कुमारीति ॥ प्रथमवयोवाची एष शब्दः न तु रूढत्वप्रयुक्तः । वृद्धकुमारीति तु गौणः प्रयोगः। तरुणी शालेत्यपि मुख्यार्थे उत्पादितस्य गौर्वाहीक इतिवद्गौणत्वेऽपि संभवात् ॥
(ऊधोऽन्तस्य बहुव्रीहेर्नङ स्त्रियाम् ) कुण्डोधी । द्यूनी । अत्यूधी। (सुबोधिनी)-उधोगन्तस्य बहुव्रीहेर्नङ् स्त्रियाम् ॥ अकार उच्चारणार्थः। बहुव्रीहिग्रहणेनैव तदन्तलाभादन्तग्रहणं स्पष्टप्रतिपत्त्यर्थम व्रण ईबिति प्राप्तस्येपो
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |