Page Text
________________
(५४)
सिद्धान्तचन्द्रिका। [स्वरान्तपुंल्लिङ्गाः] ( तत्त्वदी० )-रि लोपो दीर्घश्चेति सूत्रे लोदशोऽनुवर्तनात् रि लोपो दीर्घश्चेति लोपग्रहणमुत्तरार्थमित्याशयेनाह-सशब्दाद्विसर्गस्य लोपः स्वरे लोप एव पादपूरणं चेदिति॥ तथा च 'सैष दाशरथी रामः' इत्यादौ लोपे जाते संधिः सिद्धयति । लोपशि तु न स्यात् । लोप एवेत्यवधारणादन्यथापि पादपूरणे लोपोन। तेन सोहमाजन्मशुद्धानाम्' इत्यादि सिद्धम्॥ श्रीविद्यानगरस्थायी लोकेशकरसंज्ञकः । विसर्गसंधेः कृतवान् व्याख्यां भाष्यानुसारिणीम् ॥
इति तत्त्वदीपिकायां विसर्गसंधिः ॥
अथ स्वरान्तपुंल्लिङ्गाः ॥ (अविभक्ति नाम ) विभक्तिरहितं धातुवर्जितं चार्थवच्छब्दरूपं नामोच्यते ॥
(सुबोधिनी)-अविभक्ति नाम ॥ विभक्तेरन्यदित्यविभक्ति । अन्यच्छब्देन शब्दरूपं विशेष्यंगृह्यते। तत् क्लीबम् । तस्य विशेषणमिदम् । सूत्रेविभक्तिशब्देन तन्त्रादिना विभक्तिः विभक्त्यन्तं चेत्युभयमुच्यते ॥ विभक्तिशब्देन सह नञ्तत्पुरुषः। नञ्तु द्विधा। तथा हि "दौ नौ च समाख्यातौ पर्युदासप्रसज्यको । पर्युदासः सदृगग्राही प्रसज्यस्तु निषेधकृत् ॥ १॥ प्राधान्यं तु विधेर्यत्र प्रतिषेधेऽप्रधानता ॥ पर्युदासः स विज्ञेयो यत्रोत्तरपदेन नज्ञ ॥२॥ अप्राधान्य विधेयंत्र प्रतिषध प्रधानता ॥ प्रसज्यस्तु स विज्ञयः क्रियया सह यत्र नञ् ॥३॥” एवं हि विभक्तिभिन्नं विभक्त्यन्तभिन्नमर्थवच्छब्दरूपं संज्ञि। नाम च संज्ञा । विभक्त्यन्तभिन्नमिति कथनेन धातूनां व्यावृत्तिः कृता तेषां तिवादिविभक्त्यन्तत्वात् । तच्छब्दरूपं नाम प्रातिपदिकमुच्यते । कीदृशं तत् । अविभक्ति। पर्युदासोऽत्र नञ् गृह्यते। विभक्तिसदृशं विभक्तिभिन्नमित्यर्थः । विभक्तिसदृशमिति कथनेनार्थवदेवागतम् ॥ पुनः कीदृशम् । विभक्त्यन्तभिन्नमिति कथनेन धातुवर्जितमित्यागतम् ॥ पुनः कीदृशम् । अर्थवत् । अत्रार्थशब्दोऽभिधेयवचनो न तुधननिवृत्तिप्रयोजनवचनः यथा-अर्थवान् धनवानित्यर्थः। मशकार्थो धूमःमशकनिवृत्तये इत्यर्थः । कोऽर्थः किं प्रयोजनमित्यर्थः । तत्राभिधेयं तु चतुर्विधं जातिगुणक्रियाद्रव्यभेदात्।जातिशब्दा यथा । गौः अश्व इत्यादयः। गुणशब्दा यथा । शुक्लः कृष्णः इत्यादयः।क्रियाशब्दा यथा। पाचकः गन्तेत्यादयः। द्रव्यशब्दा यथा। डित्थं कपित्थमित्यादयः॥ ननु वन्ध्यापुत्राभावशशविषाणगगनकुसुमादीनामर्थाभावादेषांनामसंज्ञा न स्यादिति चेदुच्यते। अभावोऽपि पदार्थान्तरत्वेनाभिधेयत्वादभावशब्दस्य सिद्धा संज्ञा।वन्ध्यादिशब्दार्थः पुत्रादिशब्दार्थश्च प्रसिद्ध एव । तयोःसंसर्गमारोप्य शब्दप्रयोगसंभवात्तेषामप्यस्ति ॥ विभक्तिरहितमिति किम् । हरिषु । करोषि । सुपसिपोर्मा भूत् । पदादित्वात्सस्य षो न स्यात् ॥ विभक्त्यन्तरहितमिति किम् । देवौ। भवन्ति ।
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |