Page Text
________________
[ समासप्र० ] टीकाद्वयोपेता।
(२५७) सेनानामङ्गानि प्राणितूर्यसेनाङ्गानि तेषाम् । अङ्गशब्दः प्रत्येकमन्वेति इन्दान्ते श्रूयमाणत्वात् । प्राण्यङ्गानां प्राण्यंगैः सह सेनांगानां सेनांगैः सह यो द्वन्द्वः स एकवद्भति । एकेन द्वन्दे त्वेकवद्भावो न । यथा । मार्दगिकाश्वारोही । प्राण्यंगे दन्ताश्च ओष्ठौ च दन्तोष्ठम् । तूर्यागे मृदंगवादन शिल्पमस्येत्यर्थ इकप्रत्ययः । णितो वेति वृद्धिः ॥ प्रणुवन्ति स्तुति कुर्वन्त्यननति पणवो गायनपटहः। 'णु स्तुतौ' अस्मात्स्वराद इत्यप्रत्ययः। प्रोपसर्गस्य निपातनादेफलोपे नस्य णत्वे च पणव इति । पणववादनं शिल्पमस्येतीकप्रत्ययः । मार्दगिकश्च पाणविकश्च मार्दगिकपाणविकम् ॥ सेनांगे रथेन चरन्ति इति रथिकाः। चरतीत्यर्थ इकः । रथिकाच अश्वारोहाश्च तेषां समाहारो रथिकाश्वारोहम् ॥ ननु समाहारस्यैकत्वादेकवे सिद्धे किमथेमिदम् उच्यते । प्राण्यंगादीनां प्राण्यंगादिभिः समाहार एव यथा स्यादिति नियमार्थमिति ॥ प्राणिवर्जजातिवाचिनां क्षुद्रजन्तूनां च द्वन्दे एकवत् । धानाश्च शष्कुल्यश्च तासां समाहारो धानाशष्कुलि ॥ प्राणिनां तु विट्शूद्राः ॥ द्रव्यजातिरेवात्र ग्राह्या । तेन रूपरसावित्यादौ न । यूकाश्च लिक्षाश्च यूकालिक्षम् ॥ विभाषा वृक्षमृगतृणधान्यव्यञ्जनपशुशकुन्यश्ववडवपूर्वापराधरोत्तराणाम् । वृक्षादिसप्तानां भेदकानां पर्यायाणामश्ववडवत्यादीनां त्रयाणां च द्वन्द एकवद्वा ॥ भूताश्च अशोकाश्च तेषां समाहारी भूताशोकम्-भूताशोकाः ॥ रुरवश्च पृषताश्च तेषां समाहारो रुरुपृषतम्रुरुपृषताः ॥ कुशाश्च काशाश्च तेषां समाहारः कुशकाशम्-कुशकाशाः ॥ व्रीहयश्व यवाश्च तेषां समाहारो व्रीहियवम्-व्रीहियवाः ॥ दधि च घृतं च तयोः समाहारा दधिघृतम्-दधिवृते ॥ गावश्च माहिषाश्च तेषां समाहारो गोमहिषम्-गोमहिषाः॥ शुकाश्च बकाश्च तेषां समाहारः शुकवकम्-शुकबकाः ॥ अश्वश्च वडवा च तयोः समाहारोऽश्ववडवम्-अश्ववडवी । अश्ववडवयोईन्द्रः । पूर्वा च अपरा च तयोः समाहारः पूर्वापरम्-पूर्वापरे। अधरा च उत्तरा च तयोः समाहारोऽधरोत्तरम्-अधरोत्तरे॥ कलसेनावनस्पतिमृगशकुनिक्षुद्रजन्तुधान्यतृणानां बहुप्रकृतिद्वन्द एकवत् । एषां बहुवचनान्ता प्रकृतिः कारणं यस्य स बहुप्रकृतिईन्छ एकवद्भवतीति नियम्यते । बदराणि च आमलकानि चेति बदरामलकम् । प्राणिवर्जजातीत्यनेन एकवद्भावे प्राप्ते नियमः ॥ रथिकाश्चाश्वारोहाश्चेति रथिकाश्वारोहम् । सेनाङ्गत्वान्नित्ये एकवद्भावे प्राप्त नियमः ॥ प्लक्षाश्च न्यग्रोधाश्चेति प्लक्षन्यग्रोधम् । विभाषा वृक्षेति वैकल्पिके एकवद्भावे प्राप्त नियमः ॥ रुरवश्च पृषताश्चेति रुरुपृषतम् ॥ शुकाश्च बकाश्चति शुकबकम् । विभाषेति वैकल्पिके एकवद्भावे प्राप्ते नियमः ॥ नकुलपर्यन्ताः क्षुद्रजन्तवः॥ यूकाश्च लिक्षाश्चेति यूकालिक्षम् । क्षुद्रजन्तूनामित्येकवद्भावे प्राप्त नियमः ॥व्रीहयश्च यवाश्चति व्रीहियवम् ॥ कुशाश्च काशाश्चेति कुशकाशम् । अत्रापि विभाषेति वैकल्पिके एकवद्भावे प्राप्त नियमः । द्विप्रकृतौ एकवचनान्तयोईयोः प्रकृत्योर्द्वन्द्वे
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |