Siddhant Chandrika Purvarddham

SR No.: 002369
Original Sutra Author: N/A
Author: Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas
Publication Year: 1800
Total Pages: 372
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 12 MB

Page 212

( १९६)
सिद्धान्तचन्द्रिका |
[ स्त्रीप्रत्ययाः ]
( तत्त्वदी ० ) - जाते र योपधादिति ॥ जातिलक्षणमुच्यते । " आकृतिग्रहणा जातिर्लिङ्गानां च न सर्वभाक् । सकृदाख्यातनिर्ग्राह्या गोत्रं च चरणैः सह ॥” आकृतिग्रहणा जातिः । आकृतिः संस्थान ग्रहणं यस्याः सा आकृतिग्रहणा । अवयवसन्निवेश विशेषव्यङ्गयेत्यर्थः । अनेन गोत्वादिजातिर्लक्षिता ॥ ब्राह्मणत्वादिजातिस्तु न ब्राह्मणक्षत्रियादीनां संस्थानस्य सादृश्यात्। अतो लक्षणान्तरमाह । लिङ्गानां चेत्यादि || सर्वाणि लिङ्गानि न भजतीत्ययमर्थो विवक्षितः । सर्वशब्दस्य लिङ्गापेक्षत्वेऽपि भजो विण्प्रत्ययः समासश्च बोधकत्वात् । लिङ्गानामिति कर्मणि षष्ठी । सर्वं लिङ्गं न भजतीत्यर्थः ॥ सकृदिति ॥ असर्वलिङ्गत्वे सत्येकस्यां व्यक्तौ कथनाद्व्यक्त्यन्तरे कथनं विनापि सुग्रहा जातिरिति लक्षणान्तरम् । अक्षरार्थस्तु एकस्मिन्पिण्डे सकृदेकवारमाख्याता अयं गौरित्युपदिष्टा पिण्डान्तरेषु निर्माह्या निश्चेतुं शक्येत्यर्थः ॥ अप्राप्तप्रापण चेंद न तु पूर्वलक्षणसङ्कोचकं तेन तटादेर्जातित्वम् । देवतादौ तु उपदेशाभावान्न लक्षणसमन्वयः । येषु सर्वेषु लिङ्गेष्वाचार्या जातिवाचित्वमुपदिशन्ति तेष्वेव वदन्तीत्यर्थः ॥ गोत्रं च चरणैः सहेति ॥ गोत्रशब्देनापत्यमुच्यते । चरणशब्देन शाखाध्यायिन उच्यते । तेनापत्यप्रत्ययान्तः शाखाध्येतृवाची शब्दो जातिवाचक इत्यर्थः ॥ कुक्कुटी सूकरीति प्रथमस्योदाहरणम् ॥ ब्राह्मणी वृषलीति द्वितीयस्य ॥ गार्गी पैतृष्वस्रीयीति तृतीयस्य ॥ कठी वराकीति चतुर्थस्य || गवयेत्यादिनोक्तस्यानित्यत्वादिति भावः ॥
( वचित्र ) बलाका ||
( सुबोधिनी ) - कचिन्न ॥ यः शब्दो जातिवाची अयोपधः स्त्रियां नियतश्च ततो नेपू भवतीत्यर्थः । " बलाका बिसकण्ठिका" इत्यमरः ॥
( गवयहय मुकय मनुष्यमत्स्यानामनिषेधः ) गवयी । इयी । मुकी ॥ हसात्तद्धितस्येपि लोपः मनुषी ॥
(सुबोधिनी ) - गवयहयमुकयमनुष्यमत्स्यानामनिषेधः ॥ योपधेभ्योऽप्येभ्य ईप् स्यात् ॥ हसात्तद्वितयस्येपि लोपः । हसात्परस्य तद्धितयकारस्य लोपः स्यादीपि ॥ यस्येत्यलोपः । मनुषी ॥
0
( तत्त्वदी ० ) - गवयेति ॥ हसात्तद्धितेत्यादि । एतद्बीजं तु यस्येति सूत्रध्याख्यानावसरे चोक्तम् ।
( मत्स्यस्य यलोपः ) मत्सी ॥
( सुबोधिनी ) - मत्स्यस्य यलोपः ॥ मत्स्यशब्दस्य यकारस्य लोपः स्यादीपि । यस्येत्यलोपः । मत्सी ॥
( सूर्यागरस्ययोरीय ईपि च ) सरी । अगस्ती ||