Page Text
________________
[ समासप्र०] टीकाद्वयोपेता।
(२७५) द्रव्ययोः क्रियाद्रव्ययोश्च समासे गुणक्रिययोरेव पूर्वनिपातो बोध्यः । यत्र तु गुणशब्दयोः क्रियाशब्दयोर्गुणक्रियाशब्दयोर्वा समासस्तत्रानियम एव । खञ्जकुब्जः। कुब्जखञ्जः। याचकपाठकः । पाठकयाचकः । खञ्जपाचकः । पाचकखञ्जः। द्रव्यशब्दयोः समासे तु इत्थं नियमः। शिशपावृक्षः । इह वृक्षत्वस्य व्यापकत्वात्प्राधान्यं शिंशपात्वस्य तु विपर्ययादग्राधान्यम् इत्येवं सर्वत्र विशेषणस्य पूर्वनिपातो बोध्यः। हसादिरिति निर्देशाद्विशेष्यस्यापि पूर्वनिपातश्च ॥
(तत्त्वदी०)-कर्मधारयस्तुल्यार्थ इति ॥ पदद्वय इति । एकार्थनिष्ठे इति ॥ भिन्नप्रवृत्तिनिमित्ते सति एकस्मिन्नर्थे निष्ठा वृत्तिर्यस्येत्यर्थः ॥ भिन्नार्थानामेकरूपेणैकान्यविकक्षायां द्वन्द्वः ॥ विशेषणविशेष्यभावे तु कर्मधारय इति विवेकः ॥ पूर्वनिपाते त्वनियमः ॥ हसादिरिति लिङ्गात् । तथाहि । आदिश्वासौ हसश्चति आदिहस इति स्यात् । लक्ष्यानुसाराच्च व्यवस्था । विशेष्यतेऽनेनेति विशेषणम् । 'शिष्ल विशेषणे' इत्यतः करणे युट् । यत्साधारण्येन प्रतिपन्नं बहुप्रकारं वस्तु प्रकारान्तरेभ्यो व्यवच्छिद्य एकस्मिन् प्रकारे व्यवस्थापयति तद्विशेषणम्।। — (कर्मधारये पूर्व पुंवत) नीलमुत्पलं नीलोत्पलम् । रक्तलता । पुंस्कोकिलः । ब्राह्मणभार्या । दत्तभार्या । सुकेशभार्या । स्नातानुलिप्तः। एकनाथः । सर्वयाज्ञिकाः । जरन्नैयायिकाः। पुराणमीमांसकाः। नवपाठकाः। केवलवैयाकरणाः ॥
(सुबोधिनी )-कर्मधारये पूर्व पुवत् ॥ स्त्रीलिङ्गमुक्तपुंस्कं पूर्वपदं पुंवद्भवति कर्मधारये॥ पूरणार्थप्रत्ययान्ते प्रियादौ च नेत्यप्राप्तः पुंवद्भावो विधीयते ॥ महती चासौ नवमी चेति । पञ्चादेरिति मट् । पुंवद्भावे कृते सहादेरित्या त्वम् । महानवमी। महाप्रिया ॥ तथाऽकतद्धिताभ्यां कोपधस्य नेति १ संज्ञापूरणार्थप्रत्यययोर्नेति २ वृद्धिहेतोस्तद्धितस्यारक्तविकारार्थस्य नेति ३ स्वागादीपोऽमानिनि नेति ४ जातिवाचिनः स्त्रीप्रत्ययान्तस्य नेति ५ पञ्चसूत्र्या प्रतिषिद्धः पुंवद्भावोऽप्यत्र विधीयते । क्रमेणोदाहरणानि । यथा पाचकस्त्री॥ दत्तभार्या ॥ पञ्चमभायाँ ।। त्रुघ्ने भवा सोनी भवार्थेऽण । स्रौनी चासो भायों च सौनभार्या ॥ सुकेशभायों ॥ ब्राह्मणभार्या ॥ रक्ता चासौ लता च रक्तलता ॥ पुमांश्चासौ कोकिलश्च पुस्कोकिलः॥ ब्राह्मणी चासौ भार्या च ब्राह्मणभार्या ॥ दत्ता चासो भार्या च दत्तभार्या ॥ सुकेशी चासौ भार्या च सुकेशभार्या ॥ पूर्व स्नातः पश्चादनुलिप्तःस्नातानुलिप्तः ॥ एकश्चासौ नाथश्चैकनाथः ॥ दिकसंख्ये इति नियमबाधनार्थमुदाहरणम् । यज्ञमधीयते विदन्ति वा ते याज्ञिकाः । इकप्रत्ययः । सर्वे च ते याज्ञिकाश्च सर्वगाज्ञिकाः ॥ जरन्तश्च ते नैयायिकाश्चति । जीर्यतेरत' इति भूतेऽर्थेऽन् । न्यायमधीयते विदन्ति वा ते नैयायिकाः।
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |