Page Text
________________
[ विसर्गसंधिः] टीकाद्वयोपेता।
(४९) ईषदसमाप्ताविति कल्पः । कुत्सितं यश इति कुत्सितेऽर्थे कः। यशस्कम् ॥ आत्मनो यश इच्छतीति काम्यश्चेति काम्यप्रत्ययः । यशस्काम्यति इत्यादौ विसर्गस्य जिह्वामूलीयोपध्मानीयाभावो निपातनात् ॥ कुत्सितं सपिरिति सर्पिष्पाशम् ॥ ईष. न्यूनं सपिरिति सर्पिष्कल्पम् ॥ कुत्सितं सपिरिति सर्पिष्कम् ॥ आत्मनः सर्पिरिरिच्छतीति सर्पिष्काम्यति इत्यादौ विसर्गस्य पत्वं निपातनात् ॥ नमस्करोति-नमः करोति । इत्यत्र विकल्पेन सकारविसौं निपातनात् । पुरस्करोतीत्यत्र जिह्वामूलीयाभावः ॥ निष्प्रत्यूहम् , आविष्कृतम्, दुष्कृतमित्यादौ विसर्गस्य षत्वं निपातनात् ॥ तिरस्कर्ता तिरः कर्तेत्यत्र विकल्पेन सकारविसौं ॥ द्वौ वारौ करो. तीति द्विष्करोति-द्विःकरोति ॥ त्रीन् वारान्करोतीति त्रिष्करोति त्रिः करोति ॥ चतुरो वारान् करोति चतुष्करोति-चतुः करोति । द्वित्रिचतुर्थ्यः इति सुः ॥ चतुर्यु कपालेषु संस्कृत इत्यर्थे अण् । दिगुसमासेऽणो लुकू च । चतुष्कपालःचतुःकपालः॥ सर्पिष्करोति-सर्पिःकरोति ॥ धनुष्करोति-धनुःकरोति । इत्यादौ विकल्पेन विसर्गस्य पत्वविसर्गौ निपातनात् ॥ सर्पिषो घृतस्य कुण्डिकेति सर्पिष्कुण्डिका। नित्यं पत्वमत्र ॥ अयसः कार इत्ययस्कारः॥ अयसः काम इत्ययस्कामः ॥ अयसः कुम्भ इत्ययस्कुम्भः ॥ इत्यत्र विसर्गस्य जिह्वामूलीयाभावः ॥ अयसः पात्रमित्ययस्पात्रमित्यत्रोपध्मानीयाभावः ॥ अयः सहिता कुशेत्ययस्कुशा । वेदे औदुम्बरशडूकुं कुशेति व्यवहरन्ति । अयोविकारे तु कुशीति ॥ अय इव कर्णौ यस्याः सा अयस्कर्णी । नासिकोदरेतीप् । अत्र जिह्वामूलीयाभावः ॥ पदस्याध इत्यधस्पदं शिरस: पदमिति शिरस्पदमित्यत्रोपध्मानीयाभावः ॥ आकृत्या स्वरूपेण गण्यते यः स आकृतिगण इति ॥
( तत्त्वदी० )-अत्रापि वेत्यस्य व्यवस्थितत्वात् अनेकार्थलाभ इत्याशयेनाह-वाचस्पत्यादय इति ॥ बृहस्पतिरित्यत्र तकारस्य सकारः, तस्कर इत्यत्र दकारस्य ॥ एवमन्येऽपि ॥
(रोऽरात्रिषु ) अह्नो विसर्जनीयस्य पदान्ते रो भवति न तु राज्यादिषु ॥ अहर्गणः । अहरहः ॥ अरात्रिषु किम् । गतमहो रात्रिरेषा । अहोरात्रः । अहोरूपम् । अहोरथन्तरम् ॥
(सुबोधिनी)-रो रात्रिषु ॥ पदान्तेऽहनशब्दस्य विसर्गस्य रः स्यात् रात्र्यादिवर्जितेषु परतः ॥ अरात्रिष्विति बहुवचनमादिशब्दार्थे । तेन रात्रिरात्ररूपरथन्तराणि रात्र्यादयः । अह्नां गण इत्यहर्गणः । अह्नः इति नस्य रः ॥ अहः अहः इत्यहरहः । वीप्सायां द्वित्वम् ॥अहश्च रात्रिश्चानयोः समाहार इत्यहोरात्रः। समासान्तोऽप्रत्ययोऽत्र । 'रात्राहाहान्ताः' इति पुंस्त्वम् । अहो रात्रिरेषा । इदमह एषा रात्रिरस्तीत्यर्थः। प्रशस्तमह इत्यहोरूपम् । प्रशंसायामिति रूपः॥ अहोरूपम् । गुणवाचको रूपशब्दो
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |