Page Text
________________
(११२) सिद्धान्तचन्द्रिका। [स्वरान्तस्त्रीलिंगाः] यादवेन ॥ भेक्यां मण्डूक्यां तथा पुनर्नवा ओषधी तस्यां वाच्यायां वर्षाभूशब्दः स्त्रीलिङ्गः। द१रवाची तु पुँल्लिङ्गः। ङौ वर्षाभ्याम् ॥ स्वयंभूशब्दे स्वरे परतो य्वोर्धातोरित्युत् । मतद्वयेऽपि नित्यस्त्रीत्वाभात् ङितामाडित्यादि न ॥
(तत्त्वदी०)-व्रण ईप् इति ॥न् च आ च अण् च एतेषां समाहारः व्रण तस्मात् व्रणः। अत्र मध्ये रेफभूत ऋकारो गृह्यते न रेफः व्याख्यानात् ।मध्यपाठस्य लाघवार्थत्वाच। अत्राण् प्रत्ययः न तु क्विबन्तोऽणिति । प्रत्ययाप्रत्यययोरिति न्यायात् । तथा च तदन्तं नाम गृहीतम् प्रत्ययग्रहणे यस्मात्स विहित इति परिभाषया तदन्तं लब्धम् । नाम्नो विशेषणात्तदन्तान्तमप्यायातम् ॥
( नकारन्तसंख्यायाः स्वसृतिसूचतसृननान्दुहितृयातृमातृभ्यश्च नेबापौ) माता,पितृवत् ॥स्वसा, कर्तृवत् ॥ शसि मातृः । स्वसः॥ राः पुम्वत् ॥ गौः पुम्वत् ॥ नौग्लौंवत् ॥ इति स्वरान्ताः स्त्रीलिंगाः ।।
(सुबोधिनी )-नकारान्तसंख्यायाः स्वसृतिसूचतसृनानान्दृदुहित्यातृमातृभ्यश्च नेबायौ ॥ स्वस्रादीनामीप प्राप्तो नकारान्तसंख्यायास्तूभौ प्राप्तावनेन निषिध्यते । सावसेक्रः इति ऋप्रत्ययः स्वसा । स्तुरारित्यार। स्वसारौ । शसि स्वसः। स्त्रीत्वात्सा नः पुंस इति न नत्वम् ॥ 'ननान्दा तु स्वसा पत्युः' इत्यमरः ॥ 'भार्यास्तु भ्रातृवर्गस्य यातरः स्युः परस्परम्' इति च ॥ यद्यपि पुंल्लिङ्ग एव रैशब्द: अर्थ विभवा अपि ।' इत्यमरे भिन्नलिङ्गानां न इन्द्व इति परिभाषितत्वात् तथापि रात्येनामिति राः। स्त्रीत्येके ॥ नुदतेलानुदिभ्यांडाविति डोप्रत्ययः।डित्त्वाहिलोपः। नौः। 'स्त्रियां नौस्तरणिस्तरिः इत्यमरः ॥ इति सुबोधिन्यां स्वरान्ताः स्त्रीलिङ्गाः॥
(तत्त्वदी०)-नकरान्तेत्यादि ॥ एतबीजं तु व्रण ईबित्यत्र न संधीत्यतो न इत्यनुवर्त्य लक्ष्यानुरोधात्तस्य व्यवस्थितत्वमाश्रित्य कचिन्नेति व्याख्यानात् । तेन क्वचिदणन्तादपि न कामिका । यथा अणन्तान्तात् नगरकारी । अणन्तादेवानेबिति तु न । तथा सतीबन्तादेयणि तद्धितप्रकृतिभूतस्यादेः स्वरस्य वृद्धौ नगरकारेय इत्येव स्यात् ।। ननु परमनगरकार्या अपत्यमित्यर्थे एयणि कस्य वृद्धिरिति चेत्सत्यम् । समुदायादेरेव प्रत्ययग्रहणे आदरन्तस्य च नियमोऽस्त्विति यत्र विधौ स्त्रीप्रत्ययो गृह्यते तत्र तदादिनियमो नास्ति स्त्रीप्रत्ययेऽनुपसर्जने तदादिनियमो नेति वचनात् । पारमनगरकारेय इति भवति अनुपसर्जने किम् । अतिनगरकारेरपत्यमित्यर्थे तदादिनियमाभावे एयण् स्यात् स मा भूत किं त्वणेव । अतिनगरकार इति । प्रियौपगवत्यत्र नत्वमाश्रित्य नेप् गौणत्वात् । गौणमुख्ययोर्मुख्य कार्यसंप्रत्यय इति न्यायात् ॥ श्रीविद्यानगरस्थायलोकेशकरशर्मणा । कृतायामिह टीकायां स्त्रीलिङ्गोऽगात्स्वरान्तकः ॥
इति तत्त्वदीपिकायां स्वरान्ताः स्त्रीलिङ्गाः ।
| SR No. | 002369 |
| Book Title | Siddhant Chandrika Purvarddham |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramsharma Pandit |
| Publisher | Kshemraj Krishnadas |
| Publication Year | 1800 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |