Abhinav Updesh Prasad Vyakhyano Part 03

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Abhinav Shrut Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009107/1

Page #1

છે.
બાલ બ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમ:
ના ોિહી પી .
-
–
મૃ થ પ્રેરક :-
Cછે.
| પૂજય મુનિરાજ | શ્રી સુધ સાગરજી
Sિ મ
) ઉછે.
મ
છે. ગઈ છેઉ) થઈ છે.
[ 0 S ) / ( GU) 00 0.0.00 કોઈ જ છે
છે. જો કે તે 1. મહારાજ સાહેબ
ખોટી
જ
છે isી છે
તો
હકારી સાકર રે
R
અ - Kિ , ~ 6[, q, ઉ પદે શ મા સાદ
ભાગ-૩ ( શ્રાવક જીવન અંગે પરિશીલની
Cી
જો
,
a
Sા સ
ઈ.
કરી
છે. છે. હોઈ કશીશ 0
gaઉછે. તો વળી છે.
-: ગ્રંથ સર્ચ ક - મુનિ દ્વા૫૨વન સાગ ૨
(M, Com, M. Ed.) (અભિનવ હેમ લઘુપ્રક્રિયા - સ કૃત વ્યાકરણ - સજજક )
શાળ કરું

Page #2

બાલ બ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમ: શ્રી આનંદ-ક્ષમા-લલીત-સુશીલ-સુધમસાગર ગુરુ નમ:
૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦0
અભિ-6].q ઉપદે શ મા સાદ
૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૮
ભાગ-૩
શ્રાવક-જીવન અંગે પરિશીલન
છે ૪૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
-: ગ્રન્થ પ્રેરક :
પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી સુધર્મસાગરજી મહારાજ સાહેબ
છે ગ્રન્થ સર્જકે છે મુનિ શ્રી દીપરત્ન સાગર (M. Com. M. Ed.)
અભિનવ હેમ લઘુ પ્રક્રિયા સર્જક સંવત ૨૦૪૬, જેઠ સુદ-૧૦, શનિ તા. ૨-૬-૯૦

Page #3

అంతరించి ఉండాలి
છું અનુક્રમણિકા
ક્રમ
પરિશીલન
અદયયન
|
પૃષ્ઠ
૭
૭૫ સ્વનું અધ્યયન
સ્વાધ્યાય ૭૬ “ના” પણ કેને?
નમુકકાર–નમે ૧૧ ૭૭ તે જિન નમીયે ઉત્સાહે રે નમુક્કાર–અરિહંત ૨૧ ૭૮ તે સિદ્ધ પ્રણમે રંગ રે નમુકકાર–સિદ્ધ ૩૧
૯ તે આચારજ નમિયે નેહસું નમુકકાર–આચાર્ય ૪૧ ૮૦ નમો ઉવષ્કાય ઉલ્લાસે નમુક્કાર–ઉપાધ્યાય ૫૧ ૮૧ સે સર શું મેરુ મન માને નમુક્કાર-સાધુ ૮૨ નમે તેહને પાપના નાશ માટે પંચ નમસ્કાર ૮૩ સર્વમંગલમાં પહેલું મંગલ પઢમં મંગલ ૮૪ બીજાનું ભલું કરો
પરોપકાર ૮૫ જીવ રક્ષા માટે સાવધાન જયણ
૧૦૧ ૮૬ પ્રભુ પૂજા લગાવે પાર જિનપૂજા-મહત્વ ૧૧૧ ૮૭ પ્રભુ પૂજા કરવા કેમ જશે? જિનપૂજા-વિધિ ૧૨૧ ૮૮ યાત્રા ચન્ય પ્રવેશથી પ્રક્ષાલનની ત્રિકસ્વરૂપ ૧૩૧ ૮૯ પ્રભુ પૂજે નવ અંગે અંગપૂજા ૧૪૧ ૯૦ પંચ પ્રકારે પ્રભુજી પૂજે અગ્રપૂજા ૧૫૧ ૯૧ ભાવે જિનવર પૂજીએ ભાવપૂજા
૧૬૧ ૯૨ તે જીભને પણ ધન્ય છે જિન સ્તવ ૯૩ ગુણ ગાઓ ગુરુજી તણું ગુરુ સ્તુતિ ૯૪ સ્વામી વસલ કીજીયે રે સાધર્મિક વાત્સલ્ય ૧૯૧ ૯૫ શુદ્ધ વ્યવહાર તે ધમનુભૂલ વ્યવહારશુદ્ધિ ૨૦૧ ૯૬ અંતરયાત્રા
રથયાત્રા ૭ ભાવે તીરથ જુહારીએ તીર્થયાત્રા
૨૨૧ ૯૮ આરાધક બનવાની કળા ઉપશમ
૨૩૧ ૯ શુ રાખ–શું છેડો
૨૪૧ ૧૦૦ અંતર દષ્ટિ દેખ
ર૫૧
૧૭૧
૧૮૧.
૨૧૧
વિવેક
સંવર

Page #4

કમ
પરિશીલન
અધ્યયન
પૃષ્ઠ
૧૦૧ બોલતા શીખે ૧૨ ભીનાશ કેળવે અંતરની ૧૦૩ મિત્ર કોને બનાવશે ૧૦૪ રેકે ઈન્દ્રિયની દોડ ૧૦પ સંયમ રંગ લાગ્યો ૧૦૬ કરો શ્રી સંઘબહુમાન ૧૦૭ લખે લખાવે સૂત્રને ૧૦૮ શાસનને અજવાળે
ભાષા સમિતિ ૨૬૧ છ જીવ કરુણું ર૭૧ ધમી જન સંસ ૨૮૧ કરણ દમે ૨૯૧ ચરણ પરિણામો ૩૦૧ સંવરિ બહુમાણે ૩૧૧ પુસ્તક લેખન ૩ર૧ તીર્થ પ્રભાવના ૩૩૧
ROKOK>0600000000000000000 T મુદ્રક []
[] પ્રકાશક [1] દશના પ્રિન્ટર્સ
પક અભિનવ શ્રુત પ્રકાશન છે ઘી કાંટા રેડ
C0 પ્ર. જે. મહેતા અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧ જેસંગ નિવાસ
પ્રધાન ડાકઘર પાછળ
જામનગર-૩૬૧૦૦૧ 0 261 –20 ><> <>00 -00 > > <> > > > > સંવત-૨૦૪૬, જેઠ
જૂન-૧૯૦ 2000000 1000000000000000000000

Page #5

bananaissanaaaa
પુસ્તક વિશે કંઈક છું
invocaduocavaca કઈ પણ જાહેર વકતા આ પુસ્તકનું એક પરિશીલન એક વખત વાંચશે એટલે આખું પુસ્તક પુરૂં કરશે.”
વ્યાકરણ–સાહિત્ય તીર્થ–સફલ વક્તા પૂ. મુનિરાજશ્રી યતીનદ્ર વિજયજીએ પ્રસ્તુત પુસ્તકનું એક પરિશીલન જોઈને ઉચ્ચારેલ અનુભવવાણની યથાર્થતાને ભવિષ્ય કહેશે પરંતુ શક્તિશાળી શ્રમણ ભગવંતો આવા પ્રકારની ચિક્કસ વિષય લઈને સીરીઝ તૈયાર કરશે તે ચતુર્વિધ શ્રી સંઘને આમ કલ્યાણની ઉત્તમ સામગ્રી મળશે. શ્રી. સંઘની જ્ઞાનમાર્ગે વપરાતી રકમ સારી રીતે સફળ બની રહેશે.
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ તૈયાર કરતાં પહેલાં અમે કેટલીક વિચારણા કરેલ કે આમાં આટલું આવવું જોઈએ અને આટલું ન આવવું જોઈએ. ક અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદમાં શું હોવું જોઈએ ? (૧) દરેક પરિશીલનની શરૂઆત લોકથી કરવી. (૨) દરેક પરિશીલનમાં એક શાસ્ત્રીય દષ્ટાંત હોવું જોઈએ. (૩) દરેક પરિશીલનમાં એક જૈનતર પ્રસંગ લે. (૪) દરેક પરિશીલનનાં કેટલુંક ઊંડાણ કર્યું અવગાહન મૂકવું. ક અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદમાં શું ન લેવું જોઈએ. (૧) કે ઈપણ પૂ. સાધુ-સાધ્વીજીની સીધી કે આડકતરી નિંદા
એક પણ પરિશીલનમાં ન આવવી જોઈએ. (૨) પુસ્તક સૌયાર થયા પછી તેનું વેચાણ કરવું નહીં. (૩) શાસ્ત્રીય કે જૈનેતર જે પણ પ્રસંગ લેવા તે બનેલા જ
હોવા જોઈએ. કપિત નહીં.

Page #6

(૪) કેવળ શ્રાવકે ને જ લક્ષમાં રાખી ઉત્તમ શ્રાવક તૈયાર થાય તે હેતુથી પરિશીલન કરવું. જેથી શ્રાવક શાસનરાગી બને પરંતુ વ્યક્તિ રાગી કે વ્યક્તિ દ્વેષી, સમુદાય રાગી કે સમુદાય દ્વેષી, ગરછ રાગી કે ગચ્છ શ્રેષી ન બને.
શ્રાવક-શ્રાવિકા, શ્રાવક-શ્રાવિકા અને સાધુ માત્રના બહુમાનવાળા બને એ લક્ષથી તૈયાર થયેલ પરિશીલનમાં અમે કેટલા સફળ થયા છીએ તે નક્કી કરવાનું વાંચક વર્ગ ઉપર છોડવું સારું લાગે છે.
ખૂબ જ ટૂંકા ગાળામાં પુસ્તક છપાયેલ છે જેમાં એક અનામી શ્રાવકની હૃદયની ભાવનાને ટેકે છે તેમજ તેણે જે રીતે આરાધક બળ સ્વયં પૂર્ણ પાડેલ છે તે અવિસ્મરણીય રહેશે.
પુસ્તકના વિવિધ વિષયો, વિષય મુજબ વાંચક ઉપયોગ કરે, લોકોત્તર શાસનની આરાધના કરી પૂર્ણ સુખને સ્વામી બને એ જ અભ્યર્થના,
સુધમસાગર
ગ્રન્થ સર્જનની પગદંડી વર્તમાન યુગ એટલે જાણે છીછરા સાહિત્યને સુગ બની રહ્યો હોય તેવી સ્થિતિ સર્જાયેલી દષ્ટિ ગોચર થઈ રહી છે. ત્યારે મારા સર્જનોને ગુંગળામણ અનુભવવી પડે તે વાસ્તવિકતાનો ઈનકાર થઈ શકે તેમ નથી. છતાં આવા કપરા વાતાવરણમાં હજીયે ઉચ્ચ ગુણવતાયુક્ત સાહિત્યને સર્જન-પ્રકાશ થતાં જ રહે છે. મરુભૂમિના મુસાફરોને વડાનું ઉલેચેલું પાણી પણ તૃષાતૃપ્તિ કરાવી જાય તેમ આવા લેખ-પુસ્તિકા-ગ્રો કે સર્જને શિટ શ્રોતાની વાંચન યાસ શિમાવે છે.
કેવળ કહેરીએ ન ચાલતા કંઈક આદર્શોને પણ મને ભૂમિમાં સંઘરીને બેઠેલા. પૂવ પુરુષની વફાદારીપૂર્વક તેમણે કંડારેલી કેડીએ ચાલતા આત્માઓની પરોક્ષ પ્રેરણાથી તેમજ મારા પૂજ્ય ગુરૂદેવ શ્રી સુધર્મસાગરજીના પ્રાચીન કૃત સાહિત્ય વાંચન પ્રેમની પ્રત્યક્ષ પ્રેરણાથી વિવિધ દિશામાં મેં પ્રયાસ કર્યા.

Page #7

સર્વ પ્રથમ સંસકૃત વ્યાકરણમાં પ્રવેશ કરી, ભણનારની વિવિધ મુકેલી નિવારવા વિશાળ-દળદાર ગ્રંથનું સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર સર્જન કર્યું. પૂ. સાધુ સાદી જી ભગવંતને વિના મૂલ્ય તથા સ્વ અદયયન થઈ શકે તે રીતે સંસ્કૃત વ્યાકરણના અભ્યાસની તકે સુલભ બનાવી તે
મેન હેમ રઘુ બાવા શત્રુજ્ય યાત્રાર્થે ગયેલા કે પુનમ આરાધના કરનારને માટે સર્વ પ્રથમ વખત જ છ સ્થાનને અનુરૂપ સ્તુતિ–ત્યવંદન-સ્તવન–યની નાની પણ સુગ્ય પુસ્તિકા થકી તદ્દન જુદી જ દિશામાં કદમે મંડાયા ત્યારે વિશેષ દેવભક્તિરત અને પ્રાય પ્રત્યેક પાષાણ જિનબિંબના ચિત્યવંદન કરવા અભિમુખ રહેતા પૂજ્ય ગુરૂદેવ શ્રી ધર્મસાગરજીની વિશિષ્ટ પ્રેરણાથી અલભ્ય એવા વિશાળ સંગ્રહ સંપાદીત કર્યો તે
१ चैत्यवंदन पर्वमाला
२ चैत्यवंदन चोविसी
" ३ चैत्यवंदन संग्रह વર્તમાનમાં ત્રણ ભાગમાં વિભાજીત એ આ ગ્રંથ છે.
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ જે શ્રાવકે માટે ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા, શાસ્ત્રીય પદાર્થો–થાનકે વગેરે સુગ્રથિત રીતે પૂરા પાડે છે અને પૂજ્ય શ્રમણ-શ્રમણ વર્ગને પણ વ્યાખ્યાન અને સુંદર માહિતી સ્ત્રોત પૂરી પાડે છે.
પૂજ્ય સાધુ–સાદવજી ભગવંતેને માર્ગદર્શનરૂપ બનવાના એક માત્ર હેતુથી મારું દષ્ટિએ અત્રે રજુ કરું છું. અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ ભા. ૧
ઉપ પરિશીલન અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ ભા. ૨
૩૯ પરિશીલન અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ ભા. ૩
૩૪ પરિશીલન કુલ ૧૦૮ પરિશીલન સળગ એક જ વિધ્ય – “ મનહ જિણાણ માણું” પર ચાલે છે. તેમાં પ્રત્યેકમાં શોક-શાસ્ત્રીય પદાર્થની છણાવટ-શાસ્ત્રીય કથાનક-બહારના રાત્ય પ્રસંગ કથા–સ્તવન સજઝાયની પંક્તિની સુંદર ગેઠવણ સીધાં જ વ્યાખ્યાન સ્વરૂપે પણ ઉપગમાં લઈ શકાશે.

Page #8

માળાને ૧૦૮ મણકા જેવા આ પરિશીનલ વડે સળંગ ચાતુર્માસ પૂર્ણ કરી શકાશે, કેમકે પયુંષણ–શાશ્વતી ઓળી–દીવાળી આદિ પર્વ દિનાના વ્યાખ્યાને બાદ કરતા પુરા ૧૦૮ દિવસ પણ મૂળ ગ્રન્થનું વ્યાખ્યાન કરવાનું રહેતું નથી.
પ્રથમ ભાગના ૩૫ પરિશીલનોમાં પણ એ જ ગણતરી છે કે અષાઢ વદ ત્રીજે આરંભેલ ગ્રન્થ શ્રાવણ વદ આઠમ સુધી સળંગ ચાલુ રહે અને શ્રી પર્યુષણ મહાપર્વ સુધી જ વ્યાખ્યાને ચાલુ રહેતા હોય ત્યાં આ એક જ પુસ્તકથી કામ ચાલી શકે.
પૂર્વાચાર્યો પરત્વેની શ્રદ્ધાપૂર્વક, શાસ્ત્રીય પદાર્થોની સુંદર છણવટોથી યુક્ત, પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રી સુધર્મ સાગરજની અનન્ય પ્રેરણાથી તૈયાર થયેલ આ ગ્રંથમાં એક સુંદર આદર્શ પૂરો પાડવા નમ્ર પ્રયાસ છે. ચીલાચાલું બનેલા વકતવ્ય કે વાંચનમાંથી બહાર આણ– વાની હાર્દિક ભાવના છે, શ્રાવકોને તેમના કર્તવ્ય જ્ઞાત કરાવવા સાથે સાથે પૂજનીય શ્રમણવર્ગની નીંદાથી ને પૂર્ણત: મુક્ત રાખવા માટે ગઠવેલા શબ્દને સથવારે છે. ગુમરાહ બનેલા શ્રાવકો તથા વકતાઓ માટે મેક્ષ પથ પ્રતિ કદમ મંડાવવા માટે કંડારેલી શબ્દ કેડીઓ છે.
જિનેશ્વર પરમાત્માની આજ્ઞા વિરુદ્ધ સમગ્ર ગ્રંથમાં અજાણપણે પણ કંઈક લખાયું હોય કે લખાણને વિપરીત ભાવ પ્રગટ થતો અનભવાઈ જાય તે ત્રિવિધ ત્રિવિધ મિચ્છામિ દુકકડમ સહ એટલી જ કરબદ્ધ વિનમ્ર પ્રાર્થના કે આ સર્જનની પગદંડીએ ચાલતા હું તમે સૌ મોક્ષ પથના પથિક બની રત્નત્રય આરાધનના સર્વોચ દયેયને સિદ્ધ કરી શકીએ.
–મુનિ દીપરત્ન સાગર

Page #9

૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
अर्ह सिद्ध गणीन्द्र वाचक मुनि, प्रष्ठा प्रतिष्ठास्पद पंच श्री परमेष्ठिनः पददतां प्रोचैर्गरिष्ठात्मताम् द्वैधान्पञ्च सुपर्वणां शिखरिणः प्रोदाममाहात्म्यत श्चेतश्चिन्तित दानतश्च कृतिनां ये स्मारयन्त्यन्वहम् જેઓ અપૂર્વ મહાસ્યથી અને મનવાંછીતના દાનથી એમ બે પ્રકારે, વિદ્વાનોને હંમેશા પાંચ જાતના કપવૃક્ષોની યાદ અપાવે છે, તે શ્રી અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ રૂપ પંચ પરમેષ્ઠી–ગૌરવયુક્ત ઉચ્ચ પ્રતિષ્ઠાના સ્થાન (મોક્ષ)ને આપે.
वीरं नमिऊण तिलायमाणं विसुद्ध नाणं सुमहा निहाणं कुच्चामि सड्ढ निश्चकिच्चमेए जिणंद चदाण य आगमाउ
ત્રણલકના ભાણુ-સૂર્ય સમાન પ્રકાશક, વિશુદ્ધ જ્ઞાનના ધારક તેમજ શ્રેષ્ઠ એવા નિધાન તુલ્ય શ્રી વીર પરમાત્માના આગામાંથી ઉદ્ધરીને હું શ્રાવકના નિત્ય(એવા આ કૃત્યોને કહીશ.
હ૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦

Page #10

બાલ બ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમ:
(૭૫) સ્વાદયાય
_“સ્વ”નું અધ્યયન
मणवयण काय गुत्तो, नागावरणं च खबई अणुसमयं
सज्झाए वट्टतो खणे खणे जाइ वेरगां સ્વાધ્યાયમાં વર્તતો માણસ મન વચન કાયાની ગુપ્તિએ કરીને પ્રતિ સમયે જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષય કરે છે, તથા તેને ક્ષણે ક્ષણે વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થાય છે.
મન્નહ જિણોણ માણુમાં શ્રાવકના કર્તવ્યોને વર્ણવતા એક કર્તવ્ય જણાવ્યું “સ્વાધ્યાય” –પરંતુ
સ્વાધ્યાય એટલે શું?
+ગડ્યa. ૨ એટલે પોતાનું અથવા તે આત્માનું અને ધ્યાય એટલે અધ્યયન કે મનન - વિશિષ્ટ અર્થમાં વિચારીએ તે આત્માને હિતકર એવા શાનું અધ્યયન અને અધ્યાપન તે સ્વાધ્યાય.
આપણા પરિશીલન માટે તે ધ્રુવ પંક્તિ નક્કી કરી દીધી કે સ્વાધ્યાય એટલે.
“સ્વ” નું અધ્યયન જે કે આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં તેના કરતા પણ આગળ વ્યાખ્યા કરતા લખ્યું કે – '
बारसंगो. जिणवखाओ - सज्झाओ कहिओ बुहेहिं શ્રી જિનેશ્વર દેએ કહેલા બાર અને એટલે કે દ્વાદશાંગીને જ પંડિત પુરુએ સ્વાધ્યાય કહેલ છે.
ગંભીરતા અને વિશ્લેષણ સાથે સમ્યક રૂપે અધ્યયન કરવું તે સ્વાધ્યાય છે. તેમાં સ્પષ્ટ પણે ત્રણ ભાગ પાડી શકાય છે.
+બધિ -- સુ-રાહુ સારી રીતે અથવા સમ્યફ પ્રકારે, આપચારે તરફથી, લચ જે અભ્યાસ થાય તે, સ્વાધ્યાય.

Page #11

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
સમ્યક્ પ્રકારે ચારે તરફથી આત્માને ઓળખે એટલે કે “સ્વ” નું અધ્યયન કરે.
મેટા મેટા શાસ્ત્ર વાંચી જાય કે લાંબા લાંબા વ્યાખ્યાને ઝાડી દે અથવા જ્ઞાનસાગરમાં ડૂબકી મારી દે તો પણ જ્યાં સુધી આમ પ્રદેશમાં રમણ ન કરે ત્યાં સુધી કશો લાભ થશે નહીં. જેમાં તેલના હાજમાં ડુબકી મારવાથી કંઈ શરીરમાં પુછી મળતી નથી. તેમ જ્ઞાન સમુદ્રમાં પણ ડૂબકી મારવા માત્રથી કોઈ સમ્યગ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરતું નથી.
બૌદ્ધ સાહિત્યમાં એક પ્રેરણાદાયી દષ્ટાન્ત આવે છે. કજ સમ્રાટ તિજ મિની રાજ્યસભામાં એક વખત બૌદ્ધ ભિક્ષુ આવ્યું. એ કહે હું ત્રિપિટકાચાર્ય-છું. પંદર વર્ષ સુધી બૌદ્ધ જગતનું તીર્થાટન કરીને મેં સદ્ધર્મના ગૂઢ તનું રહસ્યોદઘાટન કર્યું છે. હવે હું તમારા રાજ્યને મુખ્ય ધર્માચાર્ય બનવા માંગુ છું. મારી ઈચ્છા છે કે કમ્બેજનું શાસન ભગવાન બુદ્ધના આદેશ મુજબ ચાલે.
સમ્રાટ તિ મિડ બીદ્ધ ભિક્ષુની ઈચ્છા સાંભળી કંઈક હસ્યા. આપની ઈચ્છા ખરેખર મંગલકારી છે. પણ આપને મારી એક પ્રાર્થના છે કે આપ ધર્મગ્રન્થને સ્વાધ્યાય કરી લે ફરીવાર
ભિક્ષુક મનમાં છેડે રેષે ભરાયે. પણ સમ્રાટને વિરોધ ન કરી શક્યો. ભિક્ષુ ધર્મગ્રંથની આવૃત્તિ કરવા લાગ્યા.
ફરી જ્યારે સમ્રાટ પાસે આવ્યા ત્યારે સમ્રાટે કહ્યું કે એકાન્ત સેવન કરી ફરી આપ સ્વાધ્યાય કરવા કૃપા કરો તે શ્રેયસ્કર થશે.
ભિક્ષુ કેધથી ધમધમી ઉઠશે. સાંજ સુધી ભટકીને નક્કી કર્યું કે હવે તે પુરી તન્મયતા વડે સ્વાધ્યાય કરે છે. સમ્રાટને પણ દેખાડી દઉં કે ધર્મગ્રંથ શું ચીજ છે!
બીજે જ દીવસે તે સ્વાધ્યાય માટે તૂટી પડયા. પણ આ વખતે તમયતાથી સ્વાધ્યાય આરંભેલો. તેને અપૂર્વ આનંદ આવ્યું.
એક વર્ષ પૂરૂ થયું ત્યારે સમ્રાટ તિડ મિડુ પિતાની પ્રજા સાથે નદી કિનારે પહોંચ્યા ત્યારે ભિક્ષુ તનમનની બુદ્ધ શુદ્ધ ભૂલી જઈ

Page #12

સ્વ”નું અધ્યયન
આનંદના અતિરેકમાં ડૂબેલા હતા. હવે તેની ધર્માચાર્ય બનવાની ઈરછા પણ ખાખ થઈ ગઈ હતી. પાહિત્યના અહંકારને બદલે આમ જ્ઞાનને આનંદ છવાયો હતો.
સમ્રાટે વિનંતી કરી, ચાલો ધર્માચાર્ય પધારે. ભિક્ષુ કહે હવે મને તેની જરૂર નથી. જ્ઞાન આવરણની વસ્તુ છે, માત્ર ઉપદેશની નહીં. હવે મને પૂરી મા–તું તારા આત્માને દીપક બન] સૂત્ર સમજાઈ ગયું.
ભિક્ષુને “સ્વ” નું અધ્યયન શરૂ થઈ ગયું.
આધ્યાત્મિક જ્ઞાન સિવાય ભૌતિક જ્ઞાન વિજ્ઞાનની જેટલી પણ શાખા છે. તેમાં પણ ઉચજ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે ગંભીર અધ્યયન જરૂરી જ છે. તેને બદલે હવે પલ્લવ ગ્રાહી પણ્ડિત્ય થઈ ગયું છે.
સ્વાધ્યાય ના અર્થને વધુ સ્પષ્ટ કરવા માટે તેના વાચનાદિ પાંચ ભેદને જણાવતા લખ્યું કે –
वायणा पुच्छणा चेव तहेव परियट्टणा
अणुप्पेहा धम्मकहा सज्झाओ पंचहा भवे વાચના :- ગુરુ ભગવંત પાસે વિનયપૂર્વક સૂત્ર લેવા કે ભણવું તે વાચના.
પૃચ્છના :- ભણેલા શાસ્ત્રમાં અધ્યયન સમયે ઉદ્દભવેલ સંશોનું પૂછીને નિવારણ કરવું તે પૃચ્છના.
પરાવતના :- ભણેલા સૂત્ર અને અર્થ સંબંધિ વારંવાર ઉચ્ચારણપૂર્વક આવૃત્તિ કરવી તે પરાવતના.
અનુપ્રેક્ષા :- સૂત્ર અને અર્થની મનમાં ને મનમાં જ વિચારણા કરવી તે અનુપ્રેક્ષા.
ધર્મકથા – વાચના, પૃચ્છના પરાવર્તન અને અનુપ્રેક્ષા દ્વારા અવધારેલ અને સ્થિર કરેલા જ્ઞાનને ધર્મકથન અને કહાની દ્વારા લેક સુધી પહોંચાડવું તે ધર્મકથા.
આ પાંચ પ્રકારે સ્વાધ્યાયને જણાવેલો છે. છતાં બધાના હાર્દમાં સ્વાધ્યાય દ્વારા “સ્વ” નું અધ્યયન તે અભિપ્રેત સમજવું.

Page #13

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
સ્વાધ્યાયના મહત્વને જણાવતાં સ્થાનાં સૂત્રમાં કહ્યું છે કે
जया सुअहिझिय भवइ तया सुज्झाइयं भवइ, जया सुल्झाइय भवइ तया सुतवस्सिय भवइ । से सुअहिल्झिए, सुज्झाइए, सुतवस्सिए सुयखाएण भगवया धम्मे पण्णते
જ્યારે સમ્યક્ પ્રકારે અધ્યયન થાય છે ત્યારે તે 3 (ભણેલાનું) સમ્યક પ્રકારે ધ્યાન [ચિંતન થાય છે. જયારે સમ્યકુ ધ્યાન ચિંતન થાય છે, ત્યારે જ સમ્યક તપ થાય છે.
તે સમ્યક અધ્યયન, સમ્યક ધ્યાન, અને સમ્યફ તપમાં પરિણત થયેલા પદાર્થને જ સમ્યક ધર્મ કહ્યો છે.
કેમકે સ્વાધ્યાયનું પણ અંતિમ દયેય શું ? મિક્ષ
સમ્યક સ્વાધ્યાય જ તપ રૂપ બની કમ નિર્જરી કરાવી મેક્ષ અપાવનાર થાય છે. જ્ઞાનાવરણીયની નિર્જરા તો સ્વાધ્યાયથી સ્પષ્ટ રૂપે થાય જ છે પણ માલતુષ મુનિની માફક ઘાતી કર્મોની નિર્જશમાં પણ સ્વાધ્યાય એ નિમિત્ત રૂપ તપ છે.
સ્વાધ્યાય માત્ર જ્ઞાનમંદરિનું પ્રવેશ દ્વાર નથી, પણ જ્ઞાન પ્રાપ્તિ સાથે જ્ઞાનની સુરક્ષા અને વૃદ્ધિ પણ કરે છે. સ્વાધ્યાય સતત અને નિયમિત હોવા જોઈએ તે ખૂબ આવશ્યક છે. સ્વાધ્યાયને સમય નિર્દેશતા લખ્યું કે
पढम पोस्सिीए सज्झाय', बीय'झाण' झियावह,.
तइयाए मिक्खायरिय', पुणेो चउत्थी विसज्झाये પહેલી અને એથી પરિસિમાં સ્વાધ્યાય કરવાનું કહ્યું એટલે દિવસને અડધો ભાગ તે સ્વાધ્યાયમાં જ પસાર કરવાનો છે.
માનો કે કાળના પ્રભાવે ભજનાદિ ક્રિયામાં સમય વ્યતીત થત હોય તે પણ બાકી સમય તે સ્વાધ્યાયમાં જ પસાર કરવાને છે. કારણ કે બાર વર્ષ જે સળંગ દુષ્કાળ પડયે તેમાં સ્વાધ્યાયની નીરતરતાં ઘટવા લાગી અને સ્વાધ્યાયને લેપ થતાં આગમનાં વિર છે થવા લાગ્યા.
સવ દેવ દેવમાં પ્રત્યક્ષ દેવ રોટી તાન માન એહ વિના સવવાત ટી.

Page #14

અધ્યયન
i
ભુખ્યા પેટે સ્વાધ્યાય દુષ્કર બન્યા. તેથી સ્વાધ્યાય અભાવે આગમ જ્ઞાનના મુખ પ!હ ઘટથી એટલે આગમ જ્ઞાન લુપ્ત થવા લાગ્યું. શાસ્ત્રો કે ધર્મ અન્ધ્રામાં જ્ઞાન ગમે તેટલું વિશાળ હોય અપરિમેય હાય જ્યાં સુધી તેના સ્વાધ્યાય ન થાય ત્યાં સુધી તે જ્ઞાન શાસ્ત્રોમાં અંધ રહેશે પણ હૃદયંગમ નહી થાય.
બૃહદ્ ભાષ્યમાં જણાવે છે કે
जह जह सुयमा गाइ अइसयरसपर सजयम पुव्वं तह तह पल्हायइ मुणी नव नव संवेग सद्धाओ
સ્વાધ્યાયી સાધક જેમ જેમ શાસ્ત્રનુ અધ્યયન કરે, સ્વાધ્યાયમાં ઊંડા ઉતરતા જાય તેમ તેમ તેને અતિશય રસથી યુક્ત અપૂર્વ અર્થ જ્ઞાન મળતું જાય છે, તથા નવા નવા સવથી તે શ્રદ્ધાશીલ મુનિના આત્મા પ્રસન્ન થતા જાય છે.
પણ પૂર્વ શરત એ કે સ્વાધ્યાય એ “સ્વ” નું અધ્યયન અને તે
કેટલાંક લેાકે! કના દોષ કાઢી અભ્યાસમાં પ્રમાદી થઈ જાય છે. તેએએ વિચારવુ કે ચત્તાનુસાંગી તંત્રથા ઉક્તિ મુજબ વિદ્યા યત્ન સાધ્ય છે, આત્મામાં રહેલા મતિ શ્રુત જ્ઞાનના રોધ કરનારા જ્ઞાનાવરણીય કર્મો આત્મ પ્રદેશથી દૂર કરવા સતત સ્વાધ્યાય કરવા. જ્ઞાનાવરણીયના ક્ષયે ગમ થતાં આવા જ્ઞાન પ્રગટ થવાનું જ છે. સ્વાધ્યાયના મહિમા કેટલા હશે કે કુમારપાળે ૫૧ વર્ષની પુખ્ત ઉંમરે શાસ્ત્રાભ્યાસ કરી વીતરાગ સ્તવ, યાગશાસ્ત્ર વગેરે કંઠસ્થ કર્યા
હતા.
પ. પૂ. હેમચદ્રાચાર્યજી મહારાજાની કૃપાથી અને પ્રેરણાથી કુમારપાળ રાજા રાજ વીતરાગ સ્તંત્ર અને યેગશાસ્રના સ્વાધ્યાય કરીને જ અન્ન જલ ગ્રહણ કરતા. રાજયોગશાસ્ત્રના સ્વાધ્યાયથી તે સાધુ-સાધ્વી શ્રાવક શ્રાવિકાના ધર્મો અને આચારન! સારા જાણકાર થયા અને વીતરાગ સ્નાત્રના નિત્ય સ્વાધ્યાયે કરી, કુમારપાળ રાજાને વીતરાગના સાચા સ્વરૂપનું જ્ઞાન થયું.
।
4
આ રીતે નિત્ય સ્વાધ્યાય થકી રાજા કુમારપાળની શ્રાવક ધર્મ . પરની શ્રદ્ધા દેઢ થઈ અને બાર વ્રત અગીકાર કર્યા.

Page #15

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ચતુર્થવતમાં તેણે વર્તમાન પત્ની સિવાય બધી સ્ત્રીઓને ત્યાગ કર્યો હતો. અકસ્માતે કુમારપાળ રાજાની પત્ની મૃત્યુ પામી અને તેઓ નિસંતાન હોવા છતાં વ્રતમાં દઢ રહી નિયમને ભંગ ન કર્યો.
બધાનું મૂળ શું? યેગશાસ્ત્ર અને વીતરાગ તેત્રને સ્વાધ્યાયસ્વાધ્યાયને આટલે મહિમા જોયા પછી એક ખાસ વાત યાદ રાખવી કે સ્વાધ્યાય ગમે તે સમયે થઈ શકે નહીં. જેમ ખેતી વગેરે કામે જે જે ઋતુમાં કરવા ગ્ય હોય તે તે ઋતુમાં કરવાથી જ સારા ફળો આપે છે, તેમ જ્ઞાન પણ જે કાળે જે ભણવાનું કહ્યું હોય તે કાળે તે ભણવાથી કર્મનાશક અને ગુણપ્રાપક બને છે. લેક વ્યવહારમાં પણ સંધ્યાકાળે સ્વાધ્યાય વજેલે છે.
चत्वारि खलु कर्माणि सन्ध्याकाले विर्व जयेत्
आहार मैथुन निद्रा स्वाध्याय च विशेषतः સંધ્યાકલે ચાર કર્મોનો ત્યાગ કરવો આહાર – નિદ્રા-મૈથુન– સ્વાધ્યાય પણ તેમાં સ્વાધ્યાય વિશેષે કરી વર્જ વે. કેમકે યોગ્ય કાળે કરેલી ક્રિયાઓ જ ફળીભૂત થાય છે.
અસ્વાધ્યાય કાળને જણાવતાં પ્રવચન સારોદ્ધારમાં લખ્યું કે
૦ જ્યારે આકાશમાંથી સુમ રજ પડે, તેમજ જેટલો સમય ઝાકળ પડે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન થાય.
૦ ઉલ્કાપાત – દિશાઓને દાહ – વિજળી પડે ત્યારે તે સમય ઉપરાંત એક પ્રહર અસ્વાધ્યાય કાળ થાય.
૦ વર્ષાઋતુ સિવાય વિજળીને ચમકારો કે મેઘ ગર્જના થાય તે બે પ્રહર સુધી અસ્વાધ્યાય કાળ ગણવે.
૦ અષાઢ માસા તથા કાર્તિક ચોમાસાનું પ્રતિક્રમણ કર્યા બાદ એકમ સુધી અસ્વાધ્યાય કાળ થાય.
૦ આસો તથા ચૈત્ર સુદ સાતમથી વદ એકમ સુધી અસ્વાધ્યાય કાળ થાય.
૦ હોળીના પર્વમાં જ શાંત ન થાય ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય કાળ.
૦ ગામના રાજાના મરણથી બીજા રાજાની સ્થાપના ન થાય ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય.

Page #16

“સ્વ”નું અધ્યયન
૦ ઉપાશ્રયથી ૧૦૦ ડગલામાં શબ પડેલું હોય તે તે ઘર ન થાય ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય.
આ રીતે અસ્વાધ્યાય કાળ સંબંધ અનેક વાતે નેંધાયેલી છે. છતાં એટલું ખ્યાલમાં રાખવું કે અહીં અસ્વાધ્યાય કાળ શાસ્ત્રના સંદર્ભમાં નોંધાયેલ છે. ત્યાં સ્વાધ્યાય ન થઈ શકે તે વાતને અર્થ એમ ન કર કે આ સમયગાળા દરમિયાન સ્વ'નું અધ્યયન થઈ શકે નહીં. જાત વિશે ચિંતન કે મનન તે કઈ પણ કાળે થઈ શકે.
કઈ એક સાધુ સંદસ વખત વીત્યા બાદ કાલિક શ્રતને સમય અતીત થયા છતાં પણ તેને કાળ નહીં જાણવાથી પરાવર્તના સ્વાધ્યાય કરતાં હતાં. તે જોઈ કેઈસમ્યગ દષ્ટિ દેવે વિચાર્યું કે હું આને સમજવું નહીં તે કઈ મિથ્યાણિ દેવ તેને છળશે.
આવું વિચારી તે દેવે એક મહિયારીનું રૂપ લઈ માથે છાશને ઘડે મુક્યો અને સાધુની પાસે થઈ આવ-જા શરૂ કરી. આ રીતે વારંવાર મેટેથી છાસ લે છાસની બુમ પાડવાની શરૂ કરી. તેના અવાજથી ઉદ્વેગ પામેલા સાધુએ કહ્યું કે અરે આ તે કઈ છાસ વેચવાને સમય છે? ત્યારે મહિયારી સામે બેલી કે આ શું સ્વાધ્યાય કરવાને સમય છે?
તે સાંભળી વિસ્મીત થયેલા સાધુએ ઉપગ મૂક્યો ત્યારે જાણ થઈ કે અરે! આ તે અકાલ થઈ ગયું છે. એટલે પિતાનું મિથ્યા દુકૃત દીધું. પેલા દેવતાએ પણ સાધુને શીખામણ આપી કે ફરી અકાળે આમ સ્વાધ્યાય કરશે નહીં. અન્યથા કઈ મિથ્યાષ્ટિ દેવતા છળ કરશે.
કાળે સ્વાધ્યાયને કરતા અને અકાળે વજંતા એવા સ્વાધ્યાયી મુનિને આશ્રીને ઉપદેશ માળાની ૩૩લ્મી ગાથામાં લખ્યું
उदृमह तिरिय लोए, जोइस वेमाणिया य सिद्धीय
सब्बो लोगालोगो सज्झाय विउस्स पच्चक्ख સ્વાધ્યાયને જાણનાર એવા મુનિને ઉદર્વક–અલેક–તિર્યલાક એ ત્રણે લોકનું સ્વરૂપ, ચંદ્ર-સૂર્યાદિ જોતિષ્ક વૈમાનિકના નિવાસ અને સિદ્ધિ સ્થાન એ સર્વ લેાકાલકનું રવરૂપ પ્રત્યક્ષ છે. ચૌદ રજજુ

Page #17

અભિનવ ઉપદેશ પ્રસાદ-૩ પ્રમાણ લોક અને તેથી ભિન અપરિમિત અલકનું સ્વરૂપ રવાધ્યાયના મળે મુનિ જાણે છે. - વળી વાચનાદિક પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાયે કરીને પ્રશસ્ત ધ્યાન જ થાય છે. તેથી વાધ્યાયમાં વર્તતા મુનિને ક્ષણે ક્ષણે વૈરાગ્ય થાય છે. + : હરિભદ્ર બ્રાહ્મણ ચુસ્ત વેદાંતિક અને જૈન દર્શનના કટ્ટર દુશમન હતા. તે સમર્થ પંડિત અને એક નંબરના વિદ્વાન. પોતાની વિકતાથી જાણે પેટ ફાટી જતું ન હોય તેમ દર્શાવવા પેટે પાટા બાંધીને ફરતા હતા. પરંતુ જ્ઞાન પિપાસા એટલી જબરજસ્ત કે કઈ શાસ્ત્રની એકાદ પંક્તિને અર્થ ન સમજાય તે તે બોલનારનો શિષ્ય બની જાઉં તેવી પ્રતીજ્ઞા.
એક વખત સાધીજીના ઉપાશ્રય પાસેથી નીકળ્યા. વૃદ્ધ શ્રમણીજી રવિ ટુ gિri ગાથાને પાઠ કરતા હતા. તે બ્લોક આ હરિભદ્ર બ્રાહ્મણને સમજાય નહીં. તેથી સાદવીજી યાકીની મહત્તાને પૂછયું કે આ શ્લોકને અર્થ જણાવવા કૃપા કરે. સાદવજીએ જેન શાસનની મર્યાદા સાચવવા તે કામ ગુરુ મહારાજને ભળાવ્યું. - ગુરુ મહારાજે હરિભદ્ર બ્રાહ્મણની એગ્યતા જાણ કહ્યું કે આ
શ્તાક અર્થ જાણવા તે તમારે દીક્ષા લેવી પડે. * જૈન દર્શનના કટ્ટર દમન એવા હરિભદ્ર બ્રાહ્મણ માત્ર પૃચ્છના સ્વાધ્યાયના બળે સાધુ બની ગયા. તેનો સ્વાધ્યાય પ્રેમ-જ્ઞાન પ્રેમ ખરેખર “સ્વ”નું અધ્યયન કરાવનારો બન્ય.
પછી તે હરિભદ્ર મુનિ સર્વાગીણ અભ્યાસ કરી ૧૪૪૪ ગ્રંથના રચયિતા બન્યા. તેનું રાગ-દ્વેષ રૂપ વિષ પણ દૂર થઈ ગયું. માધ્યસ્થ ગુણને ધારણ કરી હરિભદ્ર સૂરિ બન્યા. . .
___पक्षपातो न भे. वीरे. न दुपः कपीलादिषु
___ युक्तिमदृचनं .यस्य तस्य कार्यः एरिग्रहः મને શ્રી વીર પરમાત્મા પ્રત્યે કોઈ જ પક્ષપાત નથી અને કપિલ વગેરે પર કઈ ષ પણ નથી. જેનું વચન યુક્તિયુક્ત લાગે તેનું કાર્ય [ તેની વાત] સ્વીકારવી. .

Page #18

રવ”નું અધ્યયન
આમ એક પૃઇને પ્રકારને સ્વાધ્યાય પણ ચુસ્ત બ્રાહ્મણને વીતરાગ પ્રત્યેના અનન્ય શ્રદ્ધાવાન એવા અને માધ્યસ્થતા–ગુણરાગી બનાવી શકવા માટે સમર્થ હોય તો પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાયની અસર કેટલી?
આ વચનાથી ધર્મકથા સ્વાધ્યાયની યાત્રા–“સ્વનું અધ્યયન કાવનારી અને તેમાં કઈ શંકા ખરી?
તપની પૂર્તિ માટે પણ વાધ્યાય-કાર્ય જણાવતા આલોચના ગ્રંથમાં લખ્યું કે જે એકાસણા ભંગ થાય તે પ૦૦ ગાથાને રવાધ્યાય કે પ૦૦ નવકાર ગણવા. ઉપવાસને ભંગ થાય તે ૨૦૦૦ ગાથા વાઢાય કરે. આયંબિલને ભંગ થાય તે ૧૦૦૦ ગાથાને સ્વાધ્યાય કરો. - અરે તમે કંઈજ ન કરી શકેને હંમેશા ૧૦૦ નવકાર ગણે. તો પણ એક વર્ષમાં સામાન્યથી ૩૬૦૦૦ને સ્વાધ્યાય થવાને છે.
પખિ પ્રતિક્રમણમાં પણ જિનેશ્વરની આજ્ઞા પ્રમાણેના તપને વર્ણવતા શું બોલે છે. "
પખિ લેખે એક ઉપવાસ–બે આયંબિલ ત્રણે નિવિ–ચાર એકાસણાઆઠ બિયાસણ ૨૦૦૦ રવાય યથાશક્તિ તપ કરીને પહોંચાડવા.
એ રીતે ચોમાસા દશે ૪૦૦૦ નો સ્વાધ્યાય અને સંવત્સરી લેખે ૬૦૦ને સ્વાધ્યાય યથાશક્તિ તપ કરી પહોંચાડો આ પ્રમાણે નું વિધાન કર્યું.
એ ગણતરીએ વર્ષમાં કુલ કેટલા ઉપવાસ થશે ? – ત્રીશ -
જે વ્યક્તિ આયંબિલ-એકાસણાદિ કંઈજ તપ ન કરી શકતો હોય તેણે ૬૦૦૦૦ સ્વાધ્યાય યથાશક્તિ તપ કરી પહોંચાડે જોઈએ. મતલબ કે વાર્ષિક ૬૦૦૦૦ નો ને સ્વાધ્યાય તે ફરજિયાત બની જશે.
પરંતુ આ સ્વાધ્યાયનું રટણ હૃદયંગમ કયારે બન્યું ગણાય? જે સ્વાધ્યાય “સ્વ” નું અધ્યયન બની જાય તે
ત્યાં સ્વનું ચિંતન હોય, મહાપુરુષોના ગુણેનું ચિંતન હોય, આત્મ સ્વરૂપની રમણતા આવી હોય. ત્યાં સ્વાધ્યાયની સાર્થકતા થશે.

Page #19

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
તમે રોજ ભરસર–આહુબલીની સજઝાય, પ્રતિકમણમાં બેલે પણ પ્રભાત પ્રતિકમણ કર્યા પછી અરીસા સામે ઉભા રહે ત્યારે ભારત મહારાજાની અનુપ્રેક્ષા ભાવનાને બદલે મેટું અને વાળની સજાવટ જ ધ્યાનમાં રહેતી હોય તો તે સ્વાધ્યાયનું મહત્વ કેટલું ?
અઈમુત્તા મુનિનું કથાનક વાંચે અને જ્યારે મેનીગ કે ઈવની વેક લેવા નીકળો ત્યારે ઘાસ અથવા માટી પર ચાલતા હો કે ચાલવું પડે ત્યારે દુ:ખની કંપારી પણ ન છૂટે તે તે “સઝાય” ની તમારી અનુભૂતિ કેટલી?
સ્વાધ્યાય આત્મસાત્ બને તો જ સુ+વ+સાર ને અર્થ સાર્થકતાને પામે કે “સ્વ”નું અધ્યયન એ જ સ્વાધ્યાયને અર્થસીમાં અને ફલકૃતિ છે. | વાંચના–પૃચ્છના–પરાવર્તના-અનુપ્રેક્ષા અને ધર્મકથા એ પાંચ પ્રકારને સ્વાધ્યાય જીવનમાં ઉતારો અને મોષતુષમુનિને આદર્શ રૂપે સ્થાપી યાદ રહે કે ન રહે તે પણ કંઈકને કંઈક ગેખવું-ભણવું તે નિયમ કરે. છેવટે ગોખેલું પરાવર્તન કરવું એમ નકકી કરીને પણ શ્રાવકના કર્તવ્યનું પાલન કરે.

Page #20

(૭૬) નમુક્કાર-નમો
–નમે પણ કેને?
जिणसासगस्स सारो चउदस पुव्याण जो समुद्धारो जस्स मणे नवकारो
संसारो तस्स किं कुणइ ? જે શ્રી જિનશાસનને સાર છે, ચાદપૂર્વને સમ્યગૂ ઉદ્ધાર છે તે નવકાર જેને મનને વિશે સ્થિર છે તેને સંસાર શું કરે? અર્થાત કંઈ કરી શકે નહીં.
મનહ જિણાણું સજઝાયમાં શ્રાવકના કર્તવ્યને વર્ણવતા સેળયું íય મુકયું નમુવાર તે નમસ્કાર મહામંત્રના રહસ્યને પ્રગટ કરતા પ્રસિદ્ધ ઉક્તિ બેલાય છે ને? સમરો મંત્ર ભલે નવકાર
એ છે ચંદ પુરવને સાર સારી કરણી માં તત્પર થયેલા નિપુણ માણસોએ પંચ પરમેષ્ટિ નમસ્કાર અત્યંત સ્મરણ કરવા લાયક છે. નવકાર એ સર્વવાંછીતને દેનાર હોવાથી કલ્પવૃક્ષ સમાન કહ્યો છે.
નમુન એ પ્રાકૃત શબ્દ છે. તેને સંસ્કૃત પર્યાય નમજ્જા થાય છે. સક્ઝાયમાં વપરાયેલ નમુક્કા શબ્દ પ્રથમ એક વચનનું રૂપ છે. પણ પ્રચલીત શબ્દ તે નવકાર તરીકે સુવિદિત છે.
મૂળ શબ્દ નો [નમ ] ને અર્થ છે નમસ્કાર હો–વંદન છે એ અર્થ થાય છે. સમગ્ર નવકાર મંત્રમાં સૌથી મહત્વનું પદ જે હોય તો તે છે નમો – આ પદ હદયમાં અવધારાય નહીં–ત્યાં સુધી બધું નિરર્થક.
નો એ નૈપાતિક પદ છે.–તે અવ્યય છે. દ્રવ્ય તથા ભાવ નમસ્કાર ના અર્થ માં વપરાયેલ છે.

Page #21

૧૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
દ્રવ્ય નમસ્કાર એટલે બે હાથ જોડવા–મસ્તક નમાવવું પગે લાગવું વગેરે.
ભાવ નમસ્કાર તે મનની વિશુદ્ધિ. જેમને નમસ્કાર કરતા હોઈએ તેમના પ્રત્યે સમાન ભાવના રાખવી. શ્રદ્ધા રાખવી–ભત રાખવી કારણ કે ન જ કલ્યાણકારી છે.
પણ મુખ્ય પ્રશ્ન એ છે કે નમવું કોને? “ર” પણ કેને?
– અરિહંતાદિ પંચ પરમેષ્ઠીઓને – ચારસો વર્ષ પૂર્વે સોરઠમાં આંબરડી ગામને ટીબ બાર એક લોહીયા દેસ્તો પાકયા, જાણે બાર ખોળીયામાં એક જ આમાં વસતો હે તેવી ોઢાની સાંકળે બારે જ સંકડાયેલા હતા. બારનો સરદાર. વીસળ રાળે પરજિયે ચારણ અને સાત ગામડાનો ધણી. હળવદના રાજા સાહેબનો જમણો હાશ. આ વીસળ રાજાએ શકિત સિવાય કેઈને નમવું નહીં તેવા સોગંદ લીધા હતા.
ભાઈ ધાનરવ – સાજણ –નાગાજણ – રવિયા-ખમણ–તેજવખીમરવ–આલગી–પાલા-વેસળ અને કેશવગર સાંભળો.
છેલો વિસળભા ! કહી અગીયારે ભેજું બંધુએ કાન માંડયા. જુઓ! આપણે શાસ્તર તે જા નથી, પણ રતમાં તો માતાજી એ વશેકાઈ મેલી છે. માટે જીવવું એ સંગાથે અને મરવુંયે સંગાથે.
ડાલા ડાલા જેવડા બાર માથા ઉપર બાર ઝગારા મારતા ખગ મંડાણા. બારેચે લોહી ભેગું કરીને લખત લખ્યો કે હવે તે જીવવું ને મરવું બેય સંગાથે, બારમાં અગીયાર પરજીયા ચારણ અને બારમે કેશવગર બાવા. .અમદાવાદની કચેરીએ કાન કુંકાણા, અદાવતીયા ચારણે સુલતાનને ક પાદશાહ સલામત ! તે સેરઠ કડે કર્યો પણ તારી પાદશાહને અવગણનારે એક પુરુષ હજી જીવે છે.
પાદશાહના ખુની ડોળા ફર્યા તરત જ કોણ છે એ બે માથાળે ?,
આંબરડી ગામના સાત. સાંજણ ગામને ઘણી વીસળ પાળે. જાતને ચા૨ણ છે.

Page #22

૧૩
નમે પણ કેને?
સાત ગામડીને ઘણી? તે એની પાસે જ કેટલી? ફેજ બેજ કંઈ નથી. એક પતે અને અગીયાર ભાઈબંધ.
પાદશાહે ફેજ હંકારી ગામની સીમમાં તંબુ તણાય. બેલા વીસળ શાળાને.
હાથમાં ત્રિશુળ, બીજા હાથમાં બળદની રાશ, ખંભે ભવાની, ભેટમાં ધારી કટારી, ગળામાં માથે ઝુલતે કાળો રોટલો એવા દેવતાઈ રૂપ વાળો વીસળ શાળા આવ્યા. અણ થડકી છાતીએ, ધીરે ડગલે પાદશાહના તખ્તા સામે આવીને એક હાથે આડી તલવાર ઝાલી બીજે હાથે સલામ કરી,
નસકોરા ફૂલાવી સુલતાન બોલ્યા. આ સલામ કેની કરી? – આ શક્તિની !
સેરઠના હાકેમને નથી નમતા ? ના મેળા બાપ, જોગમાયા વન્યા ' અવાહી કમાણેહીં આ હાથની સલામું નય, કે આ માથાની નમણું નિય. માડી માતાજી તારી આવદા કોડ વર્ષની કરે.
કેમ નથી નમતા ?
કાણું સારું નમાં, માણહ માણહ હી કેવા નમે? હાથ જોડવા લાયક તો એક એલ્લા અને બીજી આદ્યશક્તિ. આપણ તે બધું ભરી ભેટીયે પણ નમીયે કે નેય.
ચારણને વેણે વેણે સુલતાનને લેવાના ઘા પડ્યા. સુલતાન કહે ક. સલામ દે અને કાં લડાઈ લે. મેરલા જેવા બાર ભાઈ બંધોના મેતના પરિયાણની તૈયારી થઈ સુલતાનને પસ્તાવો થયે. ભૂલ થઈ ગઈ કાલા બાર નિરપરાધી માર્યા જશે.
. - વજીરે ઈલાજ દેખાશે પડાવ ઝાંપા પાસેથી ઉપાડી ગામની પછીતે લઈ ગયા. બસ વીસળરાળાની પીઠ દેખાય એટલે કહી દેવું કે પીઠ દેખાઈ માટે લડાઈ બંધ. પણ અગીયાર ભેરુબ દીવાલની પછીત તેડીને નીકળ્યા. અગીયારે ખપી ગયા. જે ચંડી–જે જોગણીની હાંકલે દેવાણી. બારમે બાકી રહ્યો છે તે હર હર ના જાપ કરતે જીવતો ચીતાએ ચડી ગયે. પણ કેઈનમ્યા નહીં.
બારેબાર અણનમ માથા કહેવાણા.
ભેટાથે પણ નમાવ ૩
-
- -
-

Page #23

૧૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
આપણે પણ નમસ્કાર પદથી અતિ પરિચિત છીએ. રેજ નમો બરિહંતાણં બોલીએ છીએ. પણ અતિ પરિચયથી અવજ્ઞા ન થવી જોઈએ. નમો અરિહંતાણું બોલીએ પણ તેને મહિમા ન સમજીએ તે તુંબડિમાં કાંકરા જેવું થાય.
આ નવકારને એક અક્ષર સાત સાગરોપમની સ્થિતિના અશુભ કર્મોને નાશ કરે છે. એક પદ ૫૦ સાગરોપમનાં અશુભ કર્મોને નાશ કરે છે. આ મંત્ર પ૦૦ સાગરોપમના અશુભ કર્મોનો નાશ કરે છે.
સમર રે જીવ નવકાર નીત નેહ
અવર કા આળ પંપાળી અંબે તમે પણ યાદ રાખો. “નમે પણ કોને ? અરિહંતાદિ પંચ પરમેષ્ઠીને. ભગવતી સૂત્રમાં લખ્યું છે કે રમઃ કૃતિ નૈતિય ચ માવ વાચક–નમસ્કાર દ્રવ્ય અને ભાવની અપૂર્ણતા–સંકેચ દર્શાવે છે.
ર રતાળ મુક્યું. પણ નમામિ રિહંતાળ કેમ ન મુકયું? હે આત્મા અરિહંતને નમ તેમ પણ ન કહ્યું અને મને જ કેમ કહ્યું?
નમ: એ નપાતિક પદ છે. પણ નિપાત એટલે શું ? નિતિ અને ડુંગળે; જેમાં એકજ અર્થને નિયમ નહીં તેવા–તેથી નમસ્કાર ઉપરાંત મજૂ અવ્યય અર્ચા-પૂજા–સેવા વગેરે અર્થમાં પણ આવી શકે.
પ્રણામ પણ ઘણાં પ્રકારના છે તેમાં અહીં કે પ્રણામ સમજવો ?
હાસ્યથી–વિનયથી–પ્રેમથી–પ્રભુતાથી–ભાવપૂર્વક એમ પાંચ પ્રકારે પ્રણામ થાય છે. મશ્કરીમાં થાય તે હાસ્ય પ્રણામ, વડીલોને થાય તે વિનય પ્રણામ-મિત્રાદિકને થાય તે પ્રેમ પ્રણામ–જા વગેરેને થાય તે પ્રભુતા પ્રણમ–દેવગુરુને થાય તે ભાવ-પ્રણામ.
વન્દ્રના નિમા) થી અહીં શ્રી અરિહંત-સિદ્ધ-આચાર્ય–ઉપાધ્યાય અને સાધુને સંપૂર્ણ આદર ભાવથી કરેલ નમસ્કાર સમજવાને છે. કારણ તે જ ભાવ વંદનાને પાત્ર છે. સમગ્ર વિશ્વમાં જે કોઈ ઉત્તમ થઈ ગયા–થાય છે અને થશે તે સવે અરિહંત વગેરે પાંચ પરમેષ્ઠિ

Page #24

નમે પણ કેને?
એટલે “નમો પણ કેને?,
નમસ્કાર હો અરિહંત ભગવાને ૦ નમસ્કાર હો સિદ્ધ ભગવંતોને ૦ નમસ્કાર હે આચાર્ય ભગવંતેને ૦ નમસ્કાર હ ઉપાધ્યાય ભગવતેને ૦ નમસ્કાર હો લેકમાં રહેલા સર્વ સાધુ ભગવંતેને
આ પાંચને કરેલ નમસ્કાર સર્વ અશુભ કર્મોને વિનાશ કરનારો તથા બધાં મંગલોમાં ઉત્કૃષ્ટ મંગલ રૂપ છે.
પ્રશ્ન –અરિહંતને નમવાનું કારણ શું? અરિહંતને નમવાનું મુખ્ય કારણ છે. તેના ગુણ-અરિહંતપણું.
(૧) દંત એ વ્યક્તિવાચી પદ નથી. જે વ્યક્તિવાચી હોત તો નો રસમસ કે રમો મદાવા કહ્યું હોત. પણ ગુણીના સન્માન માટે
જેલ ગુણવાચી પદ રતાળું –સર્વકાળના, સર્વક્ષેત્રના, સર્વદશાના કે અતીત– વર્તમાન–અનાગતના તમામ અરિહતેને નમસ્કાર કરવાનું સૂચવે છે. માટે અરિહંતને નમવું.
(૨) નમસ્કાર એટલે લઘુતા. નમસ્કાર કરતે મનુષ્ય એવી જ ભાવના ભાવે કે તમે ગુણની કક્ષામાં ઉંચામાં ઉંચા છો અને હું તે Bક્ષામાં નીચામાં નીચે છું. તેથી તે ઉંચી પાયરી મને મળે તે માટે હું નમસ્કાર કરું છું. એટલે આપણે અરિહંતપણું મેળવવા નમવાનું છે.
૦ પુન:પ્રશ્ન :
ભવ્ય જીવે આવી દીનતા કરવાની જરૂર શી? આત્મા તે જેવો અરિહંતને છે તેવો આપણે છે પછી નમસ્કાર શા માટે?
જેમ સામાન્ય રોગ થાય તો પણ ઉપચાર કરીએ છીએ. આગળ વધી ડોકટરને બતાવી નીદાન કરાવી દવા લઈએ છીએ. તેમ જન્મ જરા-મરણ–શેક–આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિ રૂપ ભવભ્રમણનો જીવલેણ રોગ આપણને લાગુ પડે છે તે મટાડવા શું કરવું?
તે કર્મ રોગને ઈલાજ દર્શાવનાર ડોકટર, અરિહંત સિવાય બીજા કોઈ નથી. માટે અરિહંતને નમસ્કાર રૂપી ફી આપવી જરૂરી છે, તે માટે નમવું જોઈએ અરિહંતને.

Page #25

૧૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
મેધમાર રાત્રિના સંથારામાં સુતા છે સાધુઓ માત્રુ વગેરે જાય ત્યારે તેની રજ સંથારામાં પડે છે. મેઘકુમાર વિચારે છે કે ક્યાં મારુ રાજ સુખ અને ક્યાં આ સ્થિતિ. હું સવારે પ્રભુ પાસે જઈ ઘેર જવા માટે રજા માંગીશ.
પણું તુ ધર્મ સારથી એવા પ્રભુ મહાવીરે કહ્યું ત્યાં સુર્ગાન તમ્ મેઘકુમાર તમે ખેટું વિચાર્યું. હાથીના ભવે અઢી દિવસ પગ ઊંચે રાખી સસલાને બચાવવા દુઃખ વેઠયું, તે આ તે સાધુ મહાત્મા છે.
આ રીતે વિરોગના નિવારણ માટે તેને પરિષહરૂપી ઔષધ આપ્યું. માટે યાદ રાખો. “નામે પણ કેને? –અરિહને–
સિદ્ધ ભગવંતના નમસ્કારને હેતુ પણ આવે જ છે. સિદ્ધ ભગવંતે અવિનાશી એવા જ્ઞાન-દર્શન–સુખ-વીર્ય વગેરે ગુણેથી યુક્ત છે. વળી એક જીવ સિદ્ધ થશે ત્યારે નીચેદમાંથી એક જીવને છુટકારે થાય છે. આ રીતે સિદ્ધ ભગવત ની ગેદના દારુણે દુખમાંથી છુટકારો અપાવનારા છે. માટે આપણે સિદ્ધ ભગવંતને પણ નમસ્કાર કરીએ છીએ. ''
૦ આચાર્યને નમસ્કાર શા માટે? અરિહંત પરમામાં માર્ગ... દર્શક છે માટે તેને નમસ્કાર કર્યા, સિદ્ધ ભગવંતો જન્મમરણના ચકકરમાંથી છુટવાનું સ્થાન છે માટે નમસ્કાર કર્યો, પણ આચાર્યાદિ તે ગુરુના સ્થાને છે તેને નમસ્કાર કરવાનું કારણ શું ?
– સમાધાન –
અરિહંતે ભવભ્રમણ રેગમાંથી છોડાવનારા મેટા ડોકટર છે તે વાત કબુલ. તમે પણ મોક્ષે જવા તૈયાર થઈ ગયા, પણ આત્મા તે હજી નિર્મલ બન્યા નથી. તે જ્યાં સુધી આ આતમાં સર્વથા મલ રહિત ન બને ત્યાં સુધી તેની દેખભાળ કરશે કોણ? – તે કે આચાર્યદેવે રસ્તે દેખાડ્ય પણ ચાલવાનું કોણ શીખવે? આચાર્ય. માટે તેને પણ નમસ્કાર કર્યો.
ઉપાધ્યાય ભગવંતે સુસંપ્રદાયથી આવેલા જિનવચનનું અધ્યચન કરાવી ભવ્ય અને વિનયમાં પ્રવૃતાવે છે. એ ઉપકારપણાને લીધે નમસ્કાર કરવા :ગ્ય છે. વળી જેઓને ગણધરે. પણ નમસ્કાર કરે છે તો તેને આપણે નમસ્કાર કરીએ તેમાં શી નવાઈ?

Page #26

નમે પણ કેને?
૧૭ અરિહંત-સિદ્ધ–આચાર્ય–ઉપાધ્યાય ચારેને નમસ્કાર કબુલ પણ સાધુને નમસ્કાર શા માટે ?
શકાર મહારાજા અભયદેવ સૂરિજી તેને ખુલાસો આપતા જણાવે કે સાધુ ભગવંતે એ સાધના માર્ગના મુખ્ય સહાયકે છે. ભગવંતે દર્શાવેલ માર્ગે સાથે ચાલવામાં તમને સહાય કરશે કેણ?
– સાધુ – મારે સાધુ ભગવતે પણ નમસ્કાર કર.
અરે અભવ્યના ઉપદેશથી પણ કંઈક આમાં સમકિત પામ્યા અને અનંતા જીવે તરી ગયા. તે તેમને પણ દીપક સમ્યકત્વ ગયું. એટલે અભવ્ય પણ શાસનમાં જીવો બુઝવનારા થયા છે. માટે સ્પષ્ટ કુગુરુ પણું ન જણાય ત્યાં સુધી સુગુરુ માનીને સાધુને નમસ્કાર કરે જ લાભદાયી છે.
અરે “પરીક્ષા કર્યા વગર નમે તે નરકે જાય તેવું કહેનાર કે શીખવનાર એ ઉત્થાપકના વાકયે છે. મિથ્યાત્વી નરકે જ જાય તેવો કેઈ નિયમ શાસ્ત્રમાં લખ્યો છે ખરો ? અભદન પ્રતિબોધેલા અનતા મિલે જા તેથી તે તેમને દીપક સમીતી ગયા. શાસ્ત્રકાર પણ જણાવે છે કે વ્યવહારથી સાધુ હોય તે પણ સાધુ જ માનવામાં કઈ હરકત નથી.
અગર જે આ વાત ન સ્વીકારો તે જ્યાં સુધી ભવ્યપણાને નિર્ણય ન થાય ત્યાં સુધી કેઈ ને સાધુ સાધી શ્રાવક શ્રાવિકા મનાય જ નહીં. પણ આ વાત અકત નિહનવની જ વાત છે.
જેગ કરાવતા એક આચાર્ય કાલ ધર્મ પામ્યો. તેમણે દેવલેકમાંથી આવી શરીરમાં ફરી પ્રવેશ કરી જેગ પુશ કરાવ્યા. પછી સર્વને મિચ્છામિ દુક્કડમ આપી પાછા ગયા-પણ સાધુઓ વિચારમાં પડ્યા કે અરે! આ તે અસંયમીને વંદન કર્યું. વંદન વ્યવહાર બંધ થઈ ગયા ત્યારે શાસ્ત્રકારે તેને નિદ્ભવ ગણ્યા.
કઈ કઈને વંદન ન કરે માટે સાધુને પણ નમો
આ રીતે સિદ્ધ ભગવંતે નીગોદમાંથી છોડાવ્યા. અરિહંત પરમાર ભાએ ભવાટવીમાં માર્ગ પ્રકા, આચાર્યોએ રસ્તો દેખાડી દરવણી

Page #27

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
આપી– ઉપાધ્યાયે શીખામણ આપી સ્થીર કર્યા–સાઇ એ મેક્ષ નાર્ગ માટે મદદ કરી તે ગણધર મહારાજાએ પણ પાંચે ગુણવાનું ને ગુણને કારણે વંદન કર્યા.
“નમો પણ કેને?
–ારહિંત-સિદ્ધ–ારાય–ઉપાધ્યાય–સાધુને
આ રીતે તમારું કરવાથી–મંત્ર જાપથી તે લાભ જ છે પણ તેનું શ્રવણ પણ કેટલું લાભદાયી છે અંગે એક ઐતિહાસિક પ્રસંઇ છે.
ભરૂચ પાસે વનના ઝાડ ઉપર એક સમળીને કઈ પારધીએ બાણથી વીંધી નાખી. પણ જેવી નીચે પડી તરફડતી હતી કે તે સમયે કોઈ મુનીરાજે તેને નવકાર સંભળાવ્યું. નવકાર મંત્રના પ્રભાવે તે સમળી મરીને સિંહલ દેશના રાજાની માનવંતી કજકુમારી બની.
તરુણાવસ્થાને પામેલી કુંવરી રાજસભામાં બેઠી હતી ત્યારે તેને છીંક આવતા પાસે રહેલા કોઈ વેપારીએ કહ્યું ન–અરિહંતાણ. આટલું ઉચ્ચારણ સાંભળતાં ઉહાપોહ કરતા રાજકુમારીને જાતિ રમણ જ્ઞાન થયું.
જમણીએ પિતાજી પાસે ૫૦૦ વહાણ તૈયાર કરાવ્યા. જે સ્થળે તેને મુનિરાજે નવકાર મંત્ર સંભળાવેલી તે ભરૂચ નગરીએ આવી
માં અવાવબોધ તીર્થને ઉદ્ધાર કરાવીને ત્યાં સમળી વિહાર (1ષ્ણુના વિદ્યાર)ના તીર્થ સ્થાપના કરી જે આજે પણ અસ્તિત્વમાં છે
भोयण समए सगणे, विवाहणे पवेसणे भए वसा
प'च नमुककार' खलु, समरिजा सव्य काल पि ઉપદેશ તરંગીણી ગ્રન્થમાં જણાવે કે ભોજન સમયે, શરન સમયે, જામવાના સમયે પ્રવેશ સમયે, ભય કે કષ્ટ સમજે અને વળી સર્વ કાલે (ખરેખર) પાંચ નવકાર મંત્રનું સ્મરણ કરવું જોઈએ.
ઉપદેશ તરંગીણીમાં આગળ વધીને કહ્યું કે મરણના ક્ષણે પાંચ પરમેષ્ઠી રૂપ પાંચ રત્નને જે મુખને વિશે ધારણ કરે છે તેથી ભવાન્તરને વિશે સદગતિ થાય છે જુઓને સમળીને જીવ કેટલે હિંસક ગણાય. કદી અહિંસાની વિચારણા પણ કરતી નથી, છ તેવા તિર્યચના જીવને પણ અંત સમયે સાંભળેલ નવકાર ભાવિમાં ધર્મ અને સુખ દેનારો બન્યો.

Page #28

તમે પણ કેમ ?
પ્રશ્ન :- “નમો” પણ કાળે ? પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પંચ પરમેષ્ઠીને નમવાની વાત કબુલ, ત્યાં નમસ્કાર કર્યો પણ ખરા, છતાં નમસ્કાર થાએ એવુડ શેપ કેમ સુસુ? છેકરા જન્મ પછી “કા જન્મ” એવુ પદ એલાય ખરું?
સમાધાન :- મહાનુભવ કરે. ભણવા બેસે. દશમી પાસ થઈ જાય અને પગે લાગવા આવે ત્યારે પણ આશીર્વાદ શુ આપા છે. ભì—ભો!.
અરે ભાઈ ભળ્યા ત્યારે તા મેટ્રીક પાસ થયા,, નહી તો કયારના ઉઠી ગયા હૈાત ? છતાં ભલે ભણે કેમ કહે છે કે એસ.એસ.સી. તા પાસેરામાં પછી પુછી છે. કિલ્લા ને બદલે ગ્રામ માત્ર છે. હજીનો તારે ઘણું આગળ વધવુ છે.
રાર એ જ રીતે નમસ્કાર તમે કર્યો ખરા. દ્રવ્યુ અને ભાવથી કર્યા, તે પણ કબુË છતાં ભાશાળી, આ તો પાસેરામાં પેલી પુણી થઈ . આત્મા વીતાડ્યું ન થાય ત્યાં સુધી ભગવાનનું ધ્યાન ધરવાનું જ છે. અહિ તને મારાધા તેની આજ્ઞાનું પાલન કરાર વગે પ્રશ્નપેલા માર્ગે ચાલે તે! કલ્યાણ થાય. દે શિક્તશાળી ખરા, પણ તારનારતે ભકિત જ છે. માટે નમો નમસ્કાર થાએ કહ્યું.
નાંમાં એવું ક્રિયાપદ ન વાપરતા રહે એવુ નપાતિક પદ્મ વાપર્યું. તે ગે તમારા ખુલાસા ના તર્ક પ્રધાન છે. એમ કેમ ન કહેવાય ?
--તેમ નથી-નિપાત એવું આ મો પદ ખેલનાર કે લખનારની અકિત દર્શાવે છે. હું આવા પૂજય પુરુષોના યોગ્ય સત્કાર કરી શકત નથી તે ભાવ છે. દ્રવ્ય અને ભાવ વંદના દ્વારા હું. અરિહંતની સ્થિતિને લાયક વંદન કરી શકતા નથી તે ભાવ છે.
આ રીતે વિનમ્રતા સૂચવે છે. દ્રવ્યથી અને ભાવથી સંકોચ એટલે કે આ છે તે પણ પુરતુ' નથી તેમ દર્શાવે છે.
દશા ભદ્ર ઠાઠમાઠથી વંદન કરવા ગયા. કર્યું ખરું છતાં માર ખાધાન?
મહાવીર પ્રભુ સમેાસર્યાં ખખ્ખર પડી. રાજા રાજળ અને રીયાસતને સમાચાર આપ્યા કે પ્રભુના વદનને માટે જવ છે, તેઓછી

Page #29

२०
એ રાજા,
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ કરે એવી જબરજસ્ત તયારી કે આવું વંદન આજ સુધી કોઈએ ન ર્યું હોય.
રાજાના હૃદયમાં ઠાઠમાઠને ગર્વ ભર્યો છે પણ કેવી ઋદ્ધિ વીકુવ દશાણભદ્રના ગર્વના ચુર થઈ ગયા.
દશાણુભ વિચાર્યું કે ઇન્દ્રને ગર્વ હું ખંડન કરું તે જ સાચો. દેશી ભદ્ર દીક્ષા લીધી. સર્વ સાવદ્ય ત્યાગ કરી દીધું. ઈન્દ્ર પણ કબુલ કર્યું કે તમે ચડ્યા
કારણ ઈદ્રની ઋદ્ધિ પાસે દશાર્ણભદ્રની ઋદ્ધિ કોઈ હિસાબમાં ન હતી. પણ સાવદ્ય ત્યાગ દ્વારા દીક્ષા લઈ જે ઋદ્ધિ દશાર્ણ ભદ્ર પ્રાપ્ત કરી તેની પાસે ઈદ્રની ઋદ્ધિની શી વિસાત?
તેથી દ્રવ્ય અને ભાવ ગમે તેટલા કરીએ તે પણ સંકોચ રૂપમાં જ રહેવાના, તે તે વીતરાગતા પ્રાપ્ત થાય ત્યારે જ યથાયોગ્ય રૂપમાં આવવાના. માટે [: નમસ્કાર થાઓ કહ્યું.
દશાણભદ્ર પણ માનનું ખંડન કર્યું અને ભાવથી પ્રણિધાન કર્યું તે વીતરાગત્વ પામ્યા પણ ત્યાં સુધી તે તેને નમસ્કાર પણ નમો (નમસ્કાર થાઓ.) અર્થમાં જ રહ્યો ને?
આ રીતે નવકારમંત્ર–સર્વમંત્રોમાં પ્રધાન છે, કેમકે તે દ્રવ્યભાવ ઝેરને હણે છે. વળી પરમ ધ્યેયરૂપ છે–સર્વાર્થ સાધક છે. પરમ પવિત્ર તત્વ રૂપ છે. જેને સંસારચકમાં શરણભૂત છે. દ્વાદશાંગના ૨ડસ્ટબૂત છે. માટે દ્રવ્ય અને ભાવથી સવ વિશુદ્ધિ ન પ્રગટે ત્યાં સુધી નમરકાર થાએ. “નામ” [નમસ્કાર થાઓ] પણ કેને?
અરહિંત સિદ્ધ-આચાર્ય–ઉપાધ્યાય-સાધુને

Page #30

(૭૭) નમુક્કાર–અરિહંત
–તે જિન નમીયે ઉત્સાહ રે
अरिहंति वंदा नमंत्रणा अरिहंति पूय लक्कार सिद्धि गम च अरिहा
अरहता तेण कुचंति જેઓ વંદન નમસ્કારને ચેષ્ય છે, જે એ. પૂજા–સક ચેષ્ય છે તથા જેઓ સિદ્ધિ-ગમનને એગ્ય છે તે રમત બદન કહેવાય છે.
નમસ્કાર મંત્રની ઓળખ માટે સર્વ પ્રથમ દિવંર વગેરે પદની ઓળખ જરૂરી છે. અત્રે અરિહંતની ઓળખ આપતા અવશ્યક નિયુંકિતના આ કલાકમાં ત્રણ બાબતો જણાવી,
૦ વંદન-નમરકારની યે ગ્રતા. પૂજા સત્કારની ગ્રતા અને સિદ્ધિગમનની એગ્યતા.
આમાં યેચ્છતા શબ્દ કેમ મુક્યો હશે? તેના મૂળમાં જઈ શબ્દ છે. એટલે એગ્ય કે લાયક હોવું. જેઓ બીજાના સન્માનને, સરકારને કે પૂજાદિ ક્રિયાને યોગ્ય છે તે જ સદનું અથવા રૂદંત કહેવાય.
કરતાં એ પાઠ પણ જોવા મળે છે. આ પાઠારની નોંધ શ્રી ભદ્ર રાહુ સ્વામીએ વારા નિરિમાં અને અભયદેવસૂરિજીએ ભગવતીની ટીકામાં કરી છે.
૨૬ એટલે ઉગવું અને એટલે ઉગનાર-કદંતી અર્થ છે ન ઉગનાર તત્ર વાદ: કાનુ સામાને જર્મ વૈવસ્વ અર્થાત કર્મરૂપી બીજ ક્ષીણ થવાથી જેને ફરી જન્મવાનું નથી તે અર્થ લીધે.
સિદ્ધ હેમ અધ્યાયઃ ૮ના બીજા પાદનું સૂત્ર ૧૧૧ જાતિ મુજબ જ શબ્દમાં સંયુકત વ્યંજનના સંય વ્યંજન પૂર્વે અર્થાત્ માં -ઉમેરાતા પરના, કરન દિન્ત ત્રણ રૂપ બને છે.

Page #31

૨૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ આપણે મુળ સુદ છે. “નમો અરિહંતાણું.” ગમે તે અર્થ સ્વીકારે. પણ નમસ્કાર ભાવપૂર્વકને હવે જોઈએ.
છે જિન નમીયે ઉત્સાહ રે ભાવિકા નાના એવા ગામમાં જ કૃષ્ણકથા અરંભેલી. ભટ્ટજીની વાણીમાં ગજબનો જાદુ–મું ભકિતભીનું થઈ જાય. કથા સાંભળવા આખું ગામ ઉમટે. ગામને છેવાડે રહેતી દેતીબાઈ પણ કથા સાંભળવા જાય. ઘણે રસ પડવા, ઘેર આવી દીકરાને કહ્યું કે બેટ: કથામાં એટલા ભાવ આવે છે, જાણે ગોકુળમાં બેઠી હોઉ તેમ લાગે છે.
દીકરો કહે ત્યારે માં હું પણ ભટ્ટજીની કથા સાંભળવા જઈશ. મા કહે બેટા આપણું ઘર રહ્યું છેવાડે, રટું ન મેલાય. પણ એમ કરીએ એક દિવસ હું કથામાં જઈશ-એક દીવસ નું જજે. એમ બંને એક બીજાને કથા કહી દેશું.
રંબઈ પોતાના વારમાં ગાંડી ઘેલી થઈ જાય પણ દીકરાના વાયામાં તેને ખાવાનું ન ભાવે. ભદ્રજી કથામાં કયાની કઈ કઈ વાળ લીલા કહેતા હશે તે વિચારતી દીકરાની વાટ જોતી બેસી રહે. દીકરાને જુએ એટલે દેડતી સામે જાય.
એક વખત એક પ્રસંગ વર્ણવે છે. મા ! “પીએ.એ ફરિયાદ કરી કે કાનુડો અમારા ઘરમાંથી માખણ ચેરીને ખાઈ જાય છે. બેલા.બે કનૈયાન, એલા કાનુડા ! આ પધી શી ફરીયાદ છે ?”
મ ગેપી બધી જ બાટા બોલી છે. હું કોઈને ઘેર માખણ ચોરવા તે. નથી.–જશોદા હે જાઓ. હવે મુદ્દામાલ સાથે પકડી લાવે.
રંતીબઈ તે ભાવ વિભોર બનીને તણું જ જાય છે વાતમાં ત્યાં કથા આગળ ચાલી કે જશેદ પાસે કાનુડા ની ફરિયાદ વધતી જ જાય છે. મને ખૂબ દુઃખ થાય છે. છેક નાની વયમાં ચોરી કરે તે ઠક નહી. તેમાં એક વખત કને જશોદાના હાથે પકડાઈ ગયે.
જશેતે ગુસ્સે થઈ ગયા.-મા–ઘરમાં ગાયને બાંધવાનું રાંઢવું હતું. તે લઈને માંડ કનૈયાને બાંધવા.
“હે જા આવી નીર્દય”—રંતીબાઈથી ચીસ પડી ગઈ અ.વ. કમળ નિયાને ચઢવ બાંધ્યું. ભાવાવેશમાં આવેલી સંતીબાઈને થયું મા કાનુડાને અવું દુખ !

Page #32

તે જિન નમીયે ઉત્સાહ રે
૨૩
ત્યાંજ તેના પ્રાણ તરફડી ગયા અને ભક્ત દંતાબાઈનું બ્રહ્મ ગ્ર ફાટયું, ત્યાં જ મૃત્યુ થયું.
આપણે ભગવાનના ઉપરાગે કેટલા સાંભળ્યા? કદી અંબે ભીંજાણી. તેના પર પડેલા દુઓ સાંભળી હૈયું હચમચું કદી ? અમારા એક માય સાગરજી થઈ ગયા. ખાસ પસૂત્રનું ઉપસર્ગોનું વ્યાખ્યાન સામેથી વાંચવા માંગે. પણ કદી પુર ન કરી શકે. અડધા ઉપસર્ગ વાંચતા જ તેની આંખો ભીંજાવા લાગે ને ગળું રૂંધાવા લાગે. આપણે કઈ થાય છે કદી?
-ના– તો પછી ભાવ નમસ્કાર કહેવાય ખરે? નમો અરિહંતાણ બેલતા એ પંક્તિ યાદ રાખે. તે જિન નમીયે ઉત્સાહ રે-ભવિકા
-કારણ કે
અરિહંત પરમાત્મા તો જૈન શાસનના રાજા છે. ધન-વૈભવકુટુમ્બ કબીલા છોડી હસતા મુખે નીકળેલ ત્યાગી. તેમને ન હોય રાજલીલા કે ન હોય રસ લીલા. છતાં રાજા કહેવાય. કેમકે તેને મેક્ષમાર્ગનું રાજ મળ્યું છે. તીર્થને રથાપન કરે છે. શારાનની સ્થાપના
તેમનું રાજાપણું ઈનિ મહારાજાએ કરેલ અશોકદિ આઠ પ્રતિહાયરૂપ પૂજાની યોગ્યતાને લીધે છે. તીર્થકર હંમેશાં ચે ત્રીશે અતિશયે કરી યુક્ત હોય છે, તે પણ તેનું રાજાપણું છે.
ચાર અતિશય મૂલથી, એગણસ દેવના કી કમખયાળી અગ્યાર, ચેત્રીશ એમ અતીશયા
સમવાય પ્રસિદ્ધ આઠ પ્રાતિહાયરૂપ પૂજાને યોગ્ય હોવાથી વર્ છે. વિહાર વખતે પણ પ્રાતિહાર્ય સાથે ચાલે.
કમરૂપી શત્રુને હણે છે માટે પણ તે અરિહંત કહેવાય.
છતાં કરિ અર્થ નિકિતને છે, વ્યુત્પત્તિમાં તે અ8 પ્રતિહાસ્યરૂપ પૂજા અર્થ જ લીધો છે. કારણ કર્મ શત્રુને તે બધું કેવળી હશે, તે– અરિહંત અને સિદ્ધમાં કોઈ જ ફરક ન રહે. તેથી જ પૂજાને અંગે અરિહંતનું જિનેશ્વરપણું કહ્યું.

Page #33

२४
અભિનવ ઉપદેશ પ્રસાદ-૩
વળી અરિહતના રચવન-જમ–દીક્ષા-કેવળ અને નીર્વાણ એ બધાં પણ કલ્યાણકારી હોવાથી કલ્યાણક કહેવાયા. તીર્થંકર નામકર્મ પણ પૂર્વભવે માં સત્તારૂપે અને અનિકાચીત રૂપે છે. મોક્ષગમનના ભવે ઉદરરૂપે અને નિકાચીત રૂપે હોવાથી તેનું સાક્ષાત ફળ એ ભવમાં જ મળવાનું છે-તે ફળ છે કણકે.
અરિહત નામનું ફળ માતાને ચૌદ સ્વપ્ન થકી ગર્ભથી જ જય છે. વળી સિદ્ધપણું કે આચાર્ય પણું કુદરતી નથી અરિહંતપણું તે કુદરતી છે. તીર્થકર નામકર્મ એ કર્મની ૧૫૮ પ્રકૃતિમાં સમાવિષ્ટ છે તે જ અરિહંતપણાનું કુદરતી પણ સુચવે છે માટે જ
તે જિન નમીયે ઉત્સાહ રે-ભવિકાછે કે માત્ર પૂજાને લાયક છે તેથી જ અરિહંત પણ નથી કહ્યું, ખીજડો પણ પૂજાય છે. તો શું ખીજડાની કિંમત વધી ગઈ ? અહીં તે પૂજાની યોગ્યતા તેના ગુણને કારણે છે–તે છે તેનું સર્વપણું,
વાત નું માત્ર એક વિશેષણ વિચારો સર ! ક્યાં આવે છે ? 3 વિરામ સૂત્રમાં ના થરાદ-તે મોક્ષ માગે લઈ જનાર ઉત્તમ સાર્થવાહ છે.
ધન્ના સાર્થવાહને ભવ-ઋષભદેવને પ્રથમ ભાવ છે. સાથે સાધુ મહામાં પણ સાર્થમાં વિચરી રહ્યા છે. ધના સાર્યવાહી તે વિસ્મરણ થઈ ગયેલું. અચાનક એક વખત યાદ આવ્યું કે અહીં મારા સાર્થમાં તે મુનિ ભગવંતે છે. તેમની મેં ખબર પણ ન રાખી, અતિ દુઃખ થયું તેને તુરંત ભાળ મેળવી, પહોંચે મુનિ પામે, સાધુના પગે પડી જઈ માફી માંગી. વહોરવા લઈ ગયે-મારે આંગણે સાધુ કયાંથી? સાર્થમાં મને આ લાભ કયાંથી ? આ રીતે ભાવપૂર્વક વહાવતા સાવને પામ્યા શ્રી ઋષભદેવનો જીવ –
જે સાર્થમાં રહેલાને તરવાની બુદ્ધિ પ્રગટી તે જગતના સાર્થવાહ બન્યા અને પ્રભુ ના સ્થવાદ નું બિરૂદ પામ્યા.
વળી પ્રભુ કેવા ? તે અર્થ જણાવવા ઉત્તમોત્તમ વિશેષણે થી તેની ઓળખ આપતા જણાવે કે કચરામા–સઘળા વાંછીતને પુરનારા, વળનાદ-જગતના નાથ–જેને નાથે કે ઘણી બનાવ્યા પછી કદી વૈધવ્ય ન આવે. એવા જગતનું [અભયદાનાદિ વડે રક્ષણ કરનાશ.

Page #34

તે જિન નમીયે ઉત્સાહ રે
વળી પ્રભુ કેવા ? અમચ ચાળવવુંચાળ, માળ, શાળ વાળ, સોક્રેચમાં ધમ ચચાળ કેટલુ બધુ આપે છે આપણને અરિહંત, અભય-ચક્ષુ શ્રદ્ધારૂપી ત્રા-માર્ગ-શરણ-એધિ અને ધર્મ, [ મહા ગોપ મહા માણુ કહીયે, નિર્યામક સાહ ઉપમા એહવી જેહને છાજે, તે જિન નમીયે ઉત્સાહ રેવિકા
૨૫
દિä પદની ટીકામાં ટીકાકાર મહારાજા ફરમાવે કે પરિગ્રહરૂપી રથ જેને વિદ્યમાન નથી, છતાં ખંધી શકિત અને સામગ્રી છૅ, રાજા છે. છતાં રાજ ચિહ્ન રૂપી રથથી મુકત છે.
પરિગ્રહનું મૂળ આસક્તિ છે પણુ અભયદેવ સૂરિજી જણાવે છે अरहंताण इति क्वचिद् अपि आसक्तिम् अगच्छद्भ्यः क्षीण रागत्वान्તેના રાગ સર્વથા નાશ પામ્યા હોય એમાં લેશ માત્ર આસિત નથી હાતી. [માટે સમય આષ્ટ મહા પ્રતિહાય વગેરે તેને માટે પરિગ્રહ રૂપ ન મની ત્રણ જગતના નાથ પણાને સૂચવનારા અને છે. તેએના ગુણાની પરાકાષ્ઠા દર્શાવવા કેવા સુંદર શબ્દો મુકયા છે તિજ્ઞાળ-ચં, યુદ્ધ -ોદાળ, મુત્તળ મોગ
પાતે તે તર્યા પણ બીજાને તારવાની જેના રવભાવ છે. પેાતે તા બુદ્ધ છે પણ બીજને બાધ પમાડવાની જેના સ્વભાવ છે, પાતે તા મુકત છે અને બીજાને મુકિત અપાવનારા છે. આવા અરિહંતને
નમે
નમસ્કાર કરવાની વાત કરી માટે અરિહંતાણ
સમગ્ર નવકાર મંત્રના ફળને દર્શાવતા શ્રાદ્ધ વિધિમાં કહ્યું કે પુત્ર જન્મ વખતે નવકાર સભળાટ તે! ઋદિવ ́ત થાય અને મચ્છુ વખતે નવકાર સંભળાવા તે મરનારની સદગતિ થાય.
આઠ ક્રેડ-ઠેલા-આઠ હજાર આર્ટસ! આઠ નવકાર ગણનાર ત્રીજે ભવે મેાક્ષ પામે.
પૌદગલિક ઈચ્છાથી પણ નમા અહિં તાણુ' પદને! ન કાર બેલનાર આત્મા ૬૯ કાડા કાડી સાગરાપમથી કઈ વધારે સ્થિતિ તેાડેલ હાય તે કે તેાડવા તૈયાર થયા હાય તે જ ન કાર ખાવી શકે.

Page #35

२६
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
શિવકુમાર જુગાર આદિ વ્યસનમાં આસકત છે. તેના પિતાએ મૃત્યુ સમયે શિખામણ આપી કે બેટા કષ્ટ પડે ત્યારે નવકાર ગણજે પિતાના મરણબાદ નિર્ધન બનેલ શિવકુમાર કઈ દુષ્ટ યેગીને ઉત્તર સાધક બન્ય.
હાથમાં ખડ્ઝ લઈ રાત્રે શમશાનમાં ઉભે છે. રોગીએ તૌયાર કરેલા મડદાના પગ મસળી રહ્યો છે. પણ મનમાં ભય હોવાથી નવકાર ગણે છે. બે-ત્રણ વખત પેલું શબ ઉભું થયું મારવા માટે, પણ નવકાર મંત્રના પ્રભાવે શીવકુમારને કંઈ કરી શકતું નથી. છેવટે તે મડદાએ યાગીને જ મારી નાખ્યા અને ત્યાગી સુવર્ણ પુરુષ બની ગયે. યેગી સેવન પુરી કીધે શીવકુંવર ઈણે ધ્યાને-(ર)
શ્રી નવકાર જપ મન રંગે दग्धे वीजे स्थाऽत्यन्त प्रादुर्भवति नाद कारः
कर्म बीजे तथा दग्धे नारोहति भगाङ्कुरः કમરૂપી બીજ ત્યારે જ સાચી રીતે અને સંપૂર્ણ બળી ગયું સમજવું, જ્યારે તેમાંથી ભવરૂપી અંકુર જન્મે નહીં. તેનું નામ જ મેક્ષ, પણ મેક્ષ કંઈ ગાજરની પીપુડી નથી કે વાગી તે ઠીક નહીં તે ખાઈ જવાની – કેમકે કર્મ બીજ સર્વથા બળી ગયા પછી જેને નમસ્કાર થાય છે તે અરિહંતનું બારત પદ-જન્મ મરણનું ચકકર બંધ થઈ જવાથી જ સાર્થક બને છે.
મરીચી એ શ્રી વીર પ્રભુને જીવ ખરો કે નહીં? તેમનાથી નથી ગૃહસ્થ થવાતું કે નથી સાધુ પણું પડતું. છેવટે શું કરવું પડયું તેણે? પરિવ્રાજક પણું – નવું પાખંડ જમાવ્યું.
મરિચિના ભવે તેણે બે મોટા દેવ કર્યા એક કુળ મદને અને બીજે ખાટી પ્રરૂપણાને. પછી આગળ જતાં ગાયને આકાશમાં ઉછાળી નીપણું પણ કર્યું, વાસુદેવના ભવે તેણે વૈરાના ગાનમાં ગુલતાન બનેલા પહેરેગીરના કાનમાં ધગધગતું શીશું રેડયું. માટે સમજે કે તીર્થકરના છે પણ મિથ્યાત્વ-અવિરતિ–અજ્ઞાન અને જન્માદિની જ જાળમાં ગૂંથાયેલા હતાં. પણ તેઓએ મેહનીયને ચકચુર કરી નાખ્યા.
તે કર્મોનો જેટલે અંશે જયારે ઉદયમાં આવ્યો ત્યારે ઉપસર્ગો કે પરિષહે તે ભેગા જ ને?

Page #36

તે જિન નમીયે ઉત્સાહ રે
આ વસ્તુ સમજાવવા બદન્તાળ પદ્મ મુકી કમ મીજ સમૂળગું ખળી ગયુ છે જેનું. તેવા ગુણવાન પરમાત્માની વ્યાખ્યા પ્રગટ કરી. તેવા પરમાત્મા માટે એલા – તે જિન નમીયે ઉત્સાહ રે–ભવિકા, નમે અરિહંતાણં થકી જેને નમસ્કાર કરવાના છે તે પરમાત્માના અતિશયા વર્ણવતા કેવા સુંદર શબ્દો મુકયા –
२७
નિર સુર સમુદાય કે અચિરાના નંદ રે એક યેાજન માંહે સમાય કે અચિરાના નદ રે તેહને પ્રભુજીની વાણી કે અચિરાના નદ રે પરિણમે સમજે ભાવ પ્રાણી કે અચિરાના નદ રે આ રીતે શાંતિનાથ પ્રભુના સ્તવનમાં વર્ણાવ્યું કે, (૧) પ્રભુના સમવસરણની ભૂમિ માત્ર એક ચેાજન વિસ્તારવાળી હોવા છતાં તેમાં કરેાડે! મનુષ્યો અને તિ ચાના સમાવેશ થઈ જાય અને તે પણ સુખપૂર્વક.
(૨) વળી ભગવ ́તની વાણી તિય ચ મનુષ્ય સર્વે પાતપાતાની ભાષામાં સમજી શકે.
(૩) ભગવંતના તેજસ્વી રૂપને જોવુ ઘણુ જ મુશ્કેલ હાય છે. તેથી ભગવ તની પાછળ રહેલા ભામડલમાં સર્વ તેજના એકત્ર પી’ડ સંગ્રહિત થઈ જતાં ભગવતનું મુખ સુખથી જોઈ શકાય છે.
(૪) પ્રભુ જ્યાં જ્યાં વિચરે ત્યાં ત્યાં સર્વ દિશામાં ૨૫-૨૫ ચેાજન અને ઉંચે નીચે ૧૨! ચેાજન-એ રીતે કુલ ૧૨૫ ચેાજન એટલે કે ૫૦૦ ગઉ સુધી પ્રથમ થયેલા જવરાકિના રાગા નાશ પામે અને નવા રાગે! થાય નહી',
(૫) ૫૦૦ ગાઉમાં સાત પ્રકાસ્ના ઉપદ્રવ કે ધાન્યાદિક વિનાશ કર્તા તીડ સુંડ કે ઉંદર ઉત્પન્ન ન થાય.
(૬) ૫૦૦ ગાઉમાં મરકી કે દુષ્ટ દેવતાદિકે કરેલા ઉપદ્રવ કે અકાળ મૃત્યુ ન થાય.
(૭) ૫૦૦ ગાઉમાં પ્રાણીઓના પૂર્વ આઘેલા કે જાતિ વૈર શાંત રહે.

Page #37

૨૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
(૮) પ૦૦ ગાઉમાં અતિ વૃષ્ટિ ન થાય. (૯) પ૦૦ ગાઉમાં અનાવૃષ્ટિ ન થાય. (૧૦) તે સ્થળે [વિચરે ત્યાં] દુકાળ ન પડે. (૧૧) રાજ–લશ્કર કે સંગ્રામાદિક ભય ટળે
કર્મ અપવાથી આવા અગીચાર અતિશય પ્રગટે માટે તે અરિ– હંતને નમસ્કાર કરતાં જણાવે કે –
તે જિન નમીયે ઉત્સાહ રે – ભવિકા – પ્રભુની વાણીના અતિશયને વર્ણવતા શાસ્ત્રકારો એક શ્લોક લખે
देवा दैवी नरा नारी शबराश्चापि शाबरीम्
निर्य बोपि हि तैरश्ची नेनिरे भगवद्गिरम् ભગવાનની વાણીને દેવતાઓ દેવી ભાષા માને – મનુષ્ય માનુષી ભાષા માને તિર્થ" પોતાની ભાષા માને અને લીલા પિતાની ભાષા માને,
કઈ રીતે?
જેમ જે 70 એક વાક્યમાં ભલે ત્રણ સ્ત્રીને ઉત્તર આપી દીધે તે અનંતજ્ઞાની પરમાત્માની વાણીમાં બધાને સમજણ પડે તેમ માનવામાં નવાઈ શી?
એક વખત એક ભીલ જેઠ માસમાં પોતાની ત્રણ સ્ત્રીને લઈને કઈ ગામ તરફ જવા રવાના થશે. માર્ગમાં એક સ્ત્રી બેલી સ્વામી સુંદર કંઠ વડે ગાયન કરો જેથી મને માર્ગમાં શ્રમ અને સૂર્યતાપ દુસહ ન લાગે.
બીજી બોલી સ્વામી, જળાશયમાંથી શીતલ જળ લાવી આપે અને મારી તૃષા છીપાવે.
ત્રીજી સ્ત્રી બાલી. અને મૃગનું માંસ લાવી આપોને મારી સુધાનું નિવારણ કરો.
ભીલ ત્રણે સ્ત્રીઓને એક જ જવાબ આપે તેરે ની ત્રણે સ્ત્રી સમજી ગઈ. પેલી સમજી કે સ્વામી કહે છે કંઠ બરાબર નથી. માટે ગાયન ન ગવાય.

Page #38

તેજિન નમીયે ઉત્સાહ રે
૨૯
બીજી સમજી કે તે એટલે સરોવર નથી માટે પાણી કયાંથી લાવું. ત્રીજી સમજી કે રેત-બાણ નથી તે ડ્રગને મારું કઈ રીતે?
જે સામાન્ય ભીલની વાત ત્રણે સ્ત્રી સમજી શકી તે ત્રિલેકના નાથની વાણી બધાં કેમ ન સમજી શકે ?
અતિશને અર્થ જ પ્રભાવ સૂચક લક્ષણો થાય. અન્ય દેવ કરતાં તીર્થંકર પરમાત્માની વિશેષતા દર્શાવતા આવા ચેત્રીશ અતિશય છે. જેમાં ચાર જન્મથી–૧૯ દેવકૃત–૧૧ ઉપર વર્ણવ્યા મુજબ કર્મક્ષયથી પ્રાપ્ત થાય છે.
તમે કહેશો અતિશયની વાત ખરી પણ તેમાં આપણે શા માટે નમીએ?
તેને છેલ્લો જવાબ આપી દીધું કે ભવ્ય જીવે મોક્ષે જવા લાયક હતા તે ખરું, પણ જીવને મોક્ષ માર્ગ બતાવ્યું કેણે? અરિહંત પરમાત્માએ—માટે નમે અરિહંતાણું
પ્રશ્ન :- અરિહતને નમવાનું કબુલ પણ સર્વ પ્રથમ મરિહંત
કેમ?
ગુફામાં હજાર મનુષ્ય છે. ઘોર અંધકાર છવાયેલ છે. તેમાં એકજ વ્યક્તિ પાસે દીવાસળી છે તે મીણબતી સળગાવે પછી તેની મીણબતી વડે બીજી પાંચ-પચીસ મિણબતી સળગાવી, ત્યારે મીણબતી તે બધી સરખી. કોઈનાયે પ્રકાશમાં ફરક નથી છતાં બધાને તારણહાર કેણ?
જેણે પ્રથમ મીણબતી સળગાવી તે.
અહીં સિદ્ધ ભગવંતાદિ મીણબતીની જેમ પ્રકાશ આપનાશ ખરા–તે કબુલ પરંતુ સર્વ પ્રથમ પથ પ્રદર્શક કોણ?
તો કેશોદત્ત, તેઓ સ્વતંત્ર પણે બંધ પામ્યા-કલ્યાણ કર્યું, ત્યાગ કરીને કેવળજ્ઞાન રૂપી ફળ મેળવ્યું. પછી ઉપદેશ આપ્યો તે તેના પ્રભાવે બીજા બધાં સ્વપરના ઉપદેશને સમજ્યા.
પુનપ્રશ્ન :- તે શું નમે અરિહંતાણું-નમો અરિહંતાણે કરવાથી પામી જવાના?
-ના- અરિહંતના મરણ સાથે તેના ગુણોનું–ઉપકારોનું સ્મરણ થવું જોઈએ.

Page #39

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૩
ગજ સુકુમાલ નમિનાથ ભગવતની દેશના સાંભળી રહ્યા છે ચાર મુખે દિયે દેશના અરિહતાજી ત્રણ ગદ ગ્રાફ ઝમાળ ભગવંતાજી દેશના સાંભળી વૈરાગ્ય પામ્યા-દીક્ષા લીધી ત્યારે માતા પણ કેવી આશીષ આપે?
૩૦
મુજને તજીને અવર માત મત કીજે રે
ખરેખર ગજસુકુમાલ દીક્ષાને દિવસે જ કેવળજ્ઞાન પામી મેાક્ષે ગયા પણ બીજી માતા કરી નહીં.
પરંતુ માતાની આશીષ ફળી તેમાં ઉપકારી કે મેાક્ષની ઝડપી ગતિ દેખાડનારા કોણ ?
પરમ કૃપાળુ પરમાત્મા જ ને ? માટે આલે
તે જીન નમીયે ઉત્સાહરે—ભવિકા
ગુણીની પૂજા ગુણને કારણે છે. અરિહંતની પૂજા-ભક્તિની માન્યતા અહિત પણાના ગુણની દૃષ્ટિએ છે. વ્યકિતગત નથી.
ગશાળા ત્રેવીશ તીકરાના ભકત છતાં મહાવીર મહારાજાના પ્રત્યનિક હોવાથી તમામ તી કરાના પ્રત્યાનેક ગણાયા.
વિચાર! કે તીથંકરના સ્વરૂપના-ગુણને રાગી ગશાળા તાકરમાં સર્વજ્ઞપણું વીતરાગપણુ, ઉત્તમતા માનવ છતાં માત્ર મહાવીરને ન માનનારા થયા તા તમામ તીર્થંકરોના પ્રત્યનિક ગણાયા.
ગુણવાચી એક વ્યકિતની વિરાધના તે તમામ ગુણવાચીની વિરાધના થઇ. માટે માત્ર પાર્શ્વનાથ કે મહાવીર કે ઋષભદેવને ન ભજતા સર્વ તી કરાની આરાધના કરવી.
ગુણીની પૂજા ગુણને કારણે છે તે ઉકિત મુજબ એલાનમા અરિહંતાણું”
0
અરિહંતને નમસ્કાર હા
000000
૦૦૦૦૦૦-૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦ નોંધ : “ અરિહંત - પરિશીલનની સવિશેષ અને સુ ંદર
સમજ માટે ભાગ–૧ નું પશીલન-૨ પરમાત્માને
,,
એાળખા ખાસ જોઈ જવું.

Page #40

(૭૮) નમુક્કાર-સિદ્ધ
–તે સિદ્ધ પ્રણમે રંગરે
निस्थिन्न सन दुक्खा जाइ जरा मरण बध विमुक्का ટ્વીરા
વર अणुवति सालयं सिद्धा સર્વ દુઃખોને સર્વથા તરી ગયેલા, જન્મ જરા મરણ અને કર્મના બંધનથી છુટા ચેલા તથા કેઈપણ પ્રકારની આડખીલીથી સહિત એવા શાશ્વત સુખને અનુભવ કરનારા સિદ્ધ કહેવાય છે.
નમસ્કાર મંત્રના મહત્ત્વને સમજવા તેના પ્રત્યેક પદોની સમજ નીતાન્ત આવશ્યક છે. સિદ્ધોની ઓળખ આપતા વાવરૂ નિર્મુતિમાં જણાવે કે- “સર્વ દુઃખોના સમુદ્રને તરી ગયેલા. એવા કે જેને જન્મ– મરણ–વૃદ્ધાવસ્થા અને કર્મના બંધને સર્વથા નથી એટલે કે જેનો આત્મા શર્માણ થી મુક્ત થઈ ગયો છે, તથા કદી નાશ ન પામનાર શાશ્વત સુખ જે અનુભવ કરી રહ્યા છે તે સિદ્ધ કહેવાશે.
તે સિદ્ધ પ્રણો રંગ રે-ભવિકા– સિદ્ધોને નમસ્કાર કરવાનું કારણ શું? નિગોદમાંથી છુટકારો અપાવે છે માટે.
નિગદના જેને અસંખ્યાતા અને અનંતા પુદ્ગલ પરાવર્તન કરવા પડે છે. અનંતકાળ સુધી જીવને માત્ર જન્મ-મરણને ધંધે ચાલે. આવા જન્મ મરણ કેટલાં? અને તેનું દુઃખ કેટલું ?
એક માનવ શરીરમાં કઈ દેવ પ્રગથી સાડાત્રણ કરોડ સોય ઉની કરી એક એક સાથે ઘેચી દે ત્યારે જે વેદના થાય તેના કરતા આઠગણી વેદના એક જન્મમાં થાય. અને તેના કરતા અનેક ગણી વેદના મૃત્યુમાં થાય. તે હવે વિચારે કે નિગોદના જીવને તે આ દિવસ જન્મ મરણને જ ધધે છે તે કેટલું દુઃખ થતું હશે?

Page #41

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
અસંખ્યાત સમયની એક આવલી, ૨પર આવીને એક સુલક ભવ, એ નિગોદને જીવ જીવે, નિગોદના જીવનું આયું કેટલું અ૮૫?
એક માનવ શ્વાસોશ્વાસમાં ૪૪૪૬ થી વધુ આવલી થાય. તેમાં નિગોદને જીવ વધુમાં વધુ ૧૭ અને ઓછામાં ઓછા ૧૭ ભવ કરે. અંતર્મુહ-૪૮ મિનિટમાં ૬૫૫૩૬ ભવ નિગેદના થાય. તે તેને જન્મમરણની કેવી દારુણ વેદના ભેગવવી પડતી હશે?
તેમાંથી છુટકારો અપાવનાશ સિદ્ધ ભગવંતે છે માટે “નમો સિદ્ધાણ” કહ્યું આપણે પણ તેના આ ઉપકારને સ્વીકારીને બોલવું
તે સિદ્ધ પ્રણ રંગ રે-ભવિકા– હરણના ટોળે ટોળા ચાલ્યા જતા હોય પણ સોરઠને વાળો કાકી કે વાળે રજપુત એના પર ઘા કરતા નથી. વાળાની સીમમાં એ સુવાળા પશુ નિર્ભયપણે ચારો ચરે. હરણીયાના શિકારીને સાચે વાળે રાજપુત પ્રાણ માટે પણ આપે નહીં. વાળા હરણાને પૂજે છે. કેમકે જુના કાળમાં હરણાએ વાળાના વંશ સાટુ જીવ દીધેલા.
વાત એમ બની કે પાદશાહની કચેરીમાં કોઈ ચાડીલા ચારણે હોડ કરી નાખી. પાદશાહ કહે હસીને માથા ઉતારી દેનારા રજપુત હવે મરી ખુટયા.
ચારણ કહે, “પાદશાહ! તમને ખબર નથી એક સામટા સાત દીકરાના શીર વધેરી લ્યો તે પણ હસતાં હસતાં સાતેના મત ઓળઘોળ કરી દે–સાતેની આંખો પગ તળે ચાંપે. પણ આંખમાંથી આંસુયે ન દડવાદે તેવા રજપુત હજી પળ્યા છે.” પાદશાહ !
દાંત કાઢીને રજપુતને બદનામી ન ઘો બાપ ! વખના પારખા ન હેય પાદશાહ. જે તે રજપુત ન હોય તે હું પંડયના દિકરા હારી જાઉં.
ચારણના દિકરાઓની અટકાયત થઈ. છ મહિનાની અવધ પડી. સાત પુત્રો બંદીખાને મુકાયા. શરત કરી હતી. જે સાત છોકરાને બાપ ઢીલ થઈ જાય તે ચારણના દીકરા પણ હલાલ થઈ જાય.
ગઢવીએ કાઠીયાવાડમાં આવીને વાત કરી. વાળા રાજાએ સાતે દીકરા લાવ્યા. સાતેયે બાપુને બેલ માથે ચડાવ્યા.

Page #42

તે સિદ્ધ પ્રણમા રંગે રે
૩૩
ચારણ પહોંચ્યા દીલ્હી. પાદશાહે વાળા રાજાને કહ્યું, જો દરખાર ! કચવાતે દિલે કરેલું દાન મને મંજુર નહીં થાય. કાલે સવારે તમારા એક પછી એક દીકરાના ડાકા ઉડશે તે સમયે મારી સાથે ચેાપાટ રમવાની, તમારા બેટાની બે બે આંખેા હાજર થશે તે હસતે ચહેરે પગ નીચે ચગદવાની [કચળવાની] અને આંખમાં જો જરા પાણી દેખાયા કે નિઃસાસા નીકળ્યા તે ચારણના છે!કરાના પણ જાન જશે.
66
બીજે દિવસે સવાર પડયું. કચેરી અકડેઠઠ છે. ચેાપાટ મ’ડાણી, ખડખડાટ હસી વાળારાજાએ પાસ રોડવ્યા. પાદશાહે રાડ નાખી ચલાવા કતલ. મેટેરા ક્ષત્રીપુત્રને લઈ ગયા મેળે. ધડાક ” થયા જાણે એક માથુ પડયુ.. એ મેાટી મે!ટી આંખા આવી. સાથે ચારણના દીકરા હાજર થયા.
અવાજ
। દરબાર તમારા મેટા દીકરાની બે આંખે.. દરબારે આખા પગ નીચે ચગદી નાંખી, છુટેલા ચારણ પુત્રને માથે દરબારે હાથ મેલ્યા અને હસતાં હસતાં ચાપાટ મંડાણી.
બીજો ધડાકા થયા. લાહીની નીક વહી. બેટાની આંખા કરી ચગદાઈ. છુટેલા ચારણપુત્રને આશીર્વાદ દઈ દરશ્મા રમતા જાય છે. એમ છ દીકરાની જીવનલીલા પુરી થઈ ગઈ. પાદશાહના ચહેરા પરથી નૂર ઉડી ગયું.
ત્યાં
તે સાતમે ધડાકે થયા. આંખા આવી, દરબારે કચડી નાંખી. પણ તેની આંખમાંથી બે આંસુ રડી પડચા. પાદશાહ ઉછળીને તાળી પાડતા પોકારી ઉઠ્યો. તમારી સખાવત ફેક ગઈ. ઉડાવી દે આ સાતે ચારણ છેકરાના ડાકા.
રજપુત ગરીબડે બની ગયા. પાદશાહ પહેલા સાંભળે. હુ` રાયા તે મારા દીકરા માટે નહીં.
ત્યારે?
A
આ નાનેરા બાળ મારા નથી, પરાયા છે. મને થયું કે અરેરે એક ચારણના જીવ ઉગારવા પારકાને મરવુ" પડ્યું. પેટના હેત તેા વાંધા નહી. એટલે મારાથી રોવાઈ ગ્યું. સૂરજની સાખે કહુ છું.
શાખાશ દરબાર શાખાશ ! તમારે એકે છેાકરા મર્યા નથી, તમે માત્ર કરા – હે...! – હવે મશ્કરી શા માટે પાદશાહ ?
-

Page #43

૩૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ મર્યા તે તે સાત હરણાં–દરબાર.
બસ તે દિથી આજ લગી એ પરગજુ હરણાંની અમે પૂજા કરીએ છીએ.
જુઓ ! એક જન્મ માટે બલીદાન દેનારા હરણ પણ પૂજવા ગ્ય ગણતા હોય તે સિદ્ધ ભગવંતે તો અનંતા જન્મ મરણના નિગઢના દુઃખમાંથી બચાવે છે. તે પછી શા માટે તે સિદ્ધ ભગવંતોની પૂજા નહીં? નમસ્કાર કેમ નહીં તે સિંધ પ્રમે રગ રે–ભવિકા
બેલે નમો સિદ્ધાણું” જ્ઞાનાવરણીય વગેરે આઠ કર્મોથી સર્વથા મુક્ત થયેલ વિશુદ્ધ આત્મા તે સિદ્ધ.
(૧) અનંત જ્ઞાન (૨) અનંત દર્શન (૩) અનંત ચારિત્ર (૪) અવ્યાબાધ સુખ (૫) અક્ષય સ્થિતિ (૬) અરૂપી પણ (૭) અગુરુ લઘુત્વ (૮) અનંત વીર્ય. અજ અવિનાશી અકળ અજરામર કેવલ દશણું નાણજી અવ્યાબાધ અનંત વીરજ સિદધ પ્રણ ભવુિં પ્રાણી
ભવિયણ ભજીયેજી આ આઠ લક્ષણે માનવાથી કર્મક્ષય સિદ્ધનો જ સિદ્ધ તરીકે સ્વીકાર કર્યો. તેમાં મંત્ર સિદ્ધ–વિદ્યા સિદ્ધ કે યોગ સિદ્ધ વગેરેને સમાવેશ થ નથી.
પંચ પરમેષ્ઠિમાં પ્રથમ નમસ્કાર અરિહને પછી સિદ્ધોને. પણ કેવા સિદ્ધાને?
અરિહંતના શાસનવાળા સિદ્ધોને. કર્મક્ષય કર્યા છે તેવા સિદ્ધોને, | ઉપર જણાવેલા આઠ લક્ષણવાળા સિદ્ધોને.
તીર્થકર નામ કમ માત્ર જૈન દર્શનનું પ્રદાન છે પણ સિદ્ધની માન્યતા–મેક્ષને માનનાર આસ્તિક માત્ર છે માટે–નમે–સિદ્ધાણં–
કર્મના બંધને છેડે ત્યારે સિદ્ધ થાય, પણ કર્મના બંધને કેવા છે? તેમાંથી સામાન્ય પ્રાણી તે શું ચકવતી કે વાસુદેવ પણ છટકી શકે નહીં અને ખુદ તીર્થકરો પણ છટકી શક્યા નથી. ક્ષપક શ્રેણી

Page #44

૩૫
તે સિદ્ધ પ્રણમે રંગે રે માંડી દીધી, ચાર ઘાટી કમ ગયા, કેવળજ્ઞાન થઈ ગયું છતાં વેદનીય કર્મોની સજામાંથી ખુદ મહાવીર મહારાજા છટકી શક્યા નહીં. છ મહિના લેહી ખંડવાની વેદના ભેગવવી પડેલી. આ બધે કર્મનો ઉદય જ સમજીને.
પણ એક વખત કર્મો બાળી નાખ્યા, તેનું બીજ બળી ગયું પછી કદી ઉગે નહીં. હા! માત્ર ઉપશમ થયે હાચકર્મો દબાયા હોય તે ચૌદ પુવીને પણ ૧૧મે ગુણઠાણેથી નીચે પછાડી દે. પણ કમ બળી જ જાય તો પછી ફરી ન ચે.
પ્રશ્ન :- સિદ્ધોને કર્મ કેમ ન લાગે? સિદ્ધ જ્યાં રહેલા છે ત્યાં પણ કર્મ વર્ગણોને દરિયો ભર્યો છે.
સમાધાન–જેમ લખોટી કે કાચનો ગોળો બાજરીમાં બાર વર્ષ આળોટે અને રગદોળાય તે પણ બાજરીને એકે દાણે ચાંટે ખરો? - સિદ્ધ મહારાજા લોકાંતે રહેલા છે. ત્યાં કર્મના ઢગલા પણ છે. છતાં કાચની લખોટીને જેમ બાજરો ન ચૅટે તેમ સિદ્ધના આત્માને કર્મો ચાંટતા નથી. કારણ કે તેઓ એ કર્મ બીજને સર્વથા બાળીને ખાખ કરી દીધું છે.
શિi Hd :- બાંધેલા આઠ કર્મો જેમણે બાળી નાખ્યા–ધમી નાખ્યા છે, તેવા સિદ્ધને આપણે નમસ્કાર કરતા બોલવાનું
તે સિદ્ધ પ્રણો રંગ રે – ભવિકા –
અરિહંત પણ સિદ્ધને નમે–અરિહંતનું દયેય પણ સર્વ કર્મ રહિતતા એટલે કે સિદ્ધપણું, છતાં પ્રથમ નમસ્કાર તો અરિહંતને જ કર્યો તેનું કારણ એ છે કે અરિહંતે સિદ્ધ થાય છે. પણ સિદ્ધ કદી અરિહત ન થાય. તે જ દેહધારી પરમાતમાં જગતનું કલ્યાણ કરનારા, મોક્ષ માર્ગ દેખાડનારા-સિદ્ધોને ઓળખાવનારા છે,
सितं बदम् अष्ट प्रकार कमन्वनं, ध्मात दग्धं जाज्वल्यमान शुक्ल ध्यान अनलेन यैः ते निरुक्ता विधिना सिद्वाः
આમામાં જાગેલા શુકલ ધ્યાન રૂપી અગ્ની વડે જે કર્મો બળી જાય છે.

Page #45

૩૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ સિ –એટલે બંધાવું, એટલે ધમી નાખવું એ અર્થ નિરુક્ત અર્થ છે. તેમ અભય દેવસૂરિજી જણાવે છે.
જો કે કેટલાંક એવા બાલીશ પ્રશ્ન કરે છે. બધાં આ રીતે કર્મો બાળી સિદ્ધ થશે તો સંસારમાં રહેશે કોણ?
સમાધાન :– દરિયા કિનારે બેઠેલે માણસ એક ટાંકણું દરિયામાં બળે, ટોપકાં પરનું પાણી ખંખેરે એને જોઈ ને કઈ એમ કહે કે અલ્યા આ શું કરશો? આમ તે દરિયે ખાલી થઈ જશે તે તે વાત કેવી લાગે?
તેમ અનંત કાળથી જીવે મોક્ષે જાય છે, ગયા છે. જશે તે બધાંને એકઠા કરીએ. અને પાણીમાં લીલ ફૂગ થાય છે તેને એક સંયની અણુ પર લઈએ. પછી જ્ઞાનીને ખુલાસો પૂછીએ કે સિદ્ધના જીવો વધુ કે સોયની અણી પર રહેલાં સંસારી જી વધું?
ત્યારે જ્ઞાની ખુલાસો આપે કે સોયની અણી પર રહેલા જીના અનંતમાં ભાગ જેટલા જીવ જ મોક્ષે ગયા છે. અસંખ્યાતમાં ભાગ જેટલા પણ નથી ગયા. એટલે સંસારમાં રહેશે કોણ તે પ્રશ્ન જ છેટે છે.
સિદ્ધની વ્યાખ્યા આપતા ટીકાકાર જણાવે વિધુ -ત્તરમ બપુનરાવૃશા નિત્તિ પુરિ ગજરોન–એવી રીતે મોક્ષે ગયા કે પાછું ન આવવું પડે તેનું નામ સિદ્ધ.
સિદ્ધ શિલાની ટોચે તે જીવ અનંતી વખત ગયા પણ તે ચક્કર ભમવા. ફરી જન્મ લેવા ન જાય તેનું નામ સિદ્ધ.
સિદ્ધ શિલા કેવી? જ્યાં સર્વ કર્મોથી રહિત શુદ્ધ આત્માને લોકના અગ્ર ભાગે રહેવાનું થાન છે-જન્મ કે મરણ જ્યાં નથી. તે સિદ્ધ શિલા ચંદ્ર કરતાં પણ વધુ નિર્મલ, સૂર્ય કરતાં પણ વધુ તેજસ્વી, સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર કરતાં પણ વિશેષ ગંભીર અને અગાધ-જ્યાંથી લાકને છેડે એક જન ઊંચે છે તેવી.
વળી નીર્મળ જળના કણીયા રૂપુ હીમ ગાયનું દુધ અને મોતીના હાર જેવી ઉજજવળ છે. ચત્તા કરેલા છત્રના સંસ્થાન વાળી છે–૪૫ લાખ યોજન લાંબી-પહોળી અર્ધ વ ળાકારે–વચ્ચે આઠ જન જાડી ત્યાંથી પાતળી થતાં છેક છેડાને વિશે અંગુલના અસંખ્ય ભાગ જેટલી પાતળી છે.

Page #46

તે સિદ્ધ પ્રણમાં રંગે રે
३७
સિદ્ધોના જીવની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ૩૩૩ ધનુષ હોય છે–મધ્યમ અવગાહના ૪ હાથની કહેલી છે અને જઘન્ય અવગાહના ૧ હાથ આઠ અંગુલથી કંઈક વિશેષ છે. આવા સિદ્ધો તે સિદ્ધ શિલા ઉપર
નિમળ સિદ્ધ શિલાની ઉપરે, જેયણ એક લોગત સાદિ અનંત તિહાં સ્થિતિ જેહની
તે સિદ્ધ પ્રણમે સંતરે–ભવિકા– સિદ્ધી દુનિયાને શીખવે છે કે જન્મ-જા-મરણ હિત થવું હોય તે આ દશાએ આવે–તજ સંપૂર્ણ સુખના ભાગી થશે.
વળી આ સ્થાન નિત્ય છે. સંસારનું સુખ આવે અને જાય પણ સિદ્ધોનું સુખ તે નિત્ય. ત્યાં ગયા પછી સુખમાં ઘટાડો નહીં. આનંદમાં ઘટાડો નહીં. આવા સિદ્ધોને નમસ્કાર કરવાને છે. - આજે ખુરશી સલામના યુગમાં જ્યાં ખુરશી સલામતીની ખાત્રી નથી ત્યાં પણ ગાદીએ બેઠો રાજા માને છે ને? તે આ તે નિત્ય સ્થાન છે –કદાપી ત્યાંથી ચુત થવાનું નથી, પાછાં જેટલાં સુખમાં તેઓ છે તેટલું જ સુખ આપણને આપે છે તે તેને નમવામાં વાં શ? માટે કહ્યું તે સિદ્ધ પ્રણો રંગ રે – ભવિકા –
જે એક નમસ્કારમાં આટલું માહાતમ્ય ભર્યું તો સમગ્ર નમસ્કાર મંત્રનું મહત્વ કેટલું ?
ચંપાપુરીમાં કષભદાસ નામે શ્રેષ્ઠી તેને અહંદાસી નામે શીલવતી સ્ત્રી હતી. સુભગ નામે ભેંસ ચારનાર નેકર, શેઠના ઢોર ચારે અને સાંજે ઘર તરફ લાવે.
એવામાં એક વખત માર્ગમાં ટાઢને સહન કરતાં કોઈ મુનિને કાઉસગ્ગ યાને ઉભેલાં જોયા, તેમને જોઈ તેમની પ્રશંસા કરતે ઘેર આવ્યું. બીજે દિવસે પણ તેને જોઈ સુભગ પગે લાગીને ત્યાં બેઠે. ચારણ મુનિ તે સૂર્યોદય થતાં નમે અરિહંતાણું બોલી આકાશમાં ઉડી ગયા.

Page #47

અભિનવ ઉપદેશ પ્રસાદ-૩ સુભગે માન્ય કે નમો અરિહંતાણું એ આકાશગામીની વિદ્યાને મંત્ર છે.
એક દિવસ શ્રેષ્ઠીને ખબર પડી કે સુભગ નમે અરિહંતાણું બેલે છે. એટલે તેણે તેને આ મંત્ર શીખવ્યો.
સુભગ ઢોર ચારવા ગયા છે. અતિવૃષ્ટિ થવાથી પૃથ્વી સમુદ્રની માફક જલમય થઈ ગઈ. મેં સે લઈ પાછા વળતા વચ્ચે મોટી નદી આવી. પુર ઘણું વધી ગયેલું. તેણે તે આકાશમાં ઉડવાની બુદ્ધિએ નવકારમંત્રનું સ્મરણ કરી નદીમાં પડતું મુકયું ત્યાં ખીલો લાગી મૃત્યુ થતા તેના માલિક શ્રેષ્ઠીને ઘેર જ પુત્ર તરીકે જન્મે. તેનું નામ સુદર્શન. - સુદર્શન યુવાન થતાં મનોરમા સાથે લગ્ન થયા. સુદર્શન એક પત્નીવ્રત પાળ મહા શલવંત શ્રાવક બન્યા. એક વખત રાણીએ આકર્ષાઈન ઈ-કપટ કરી મહેલમાં બોલાવ્યો. સુદર્શન તે કોત્સર્ગમાં સ્થિર રહ્યો. રાણીએ ગાઢ આલીગનાથી ભીંજવી દીધો તે પણ ભ ન પામ્યો ત્યારે આળ ચડાવી પકડાવી દીધો.
સુદર્શનને શૂળીની સજા થઈ. પણ શીલના પ્રભાવે શૂળીનું સિંહાસન થઈ ગયું. પછી વૈરાગ્યથી દીક્ષા લીધી – કાળક્રમે કેવળ જ્ઞાન પામી મેક્ષે ગયા.
સામાન્ય ગમાર જેવા નેકરને પણ નમસ્કાર મંત્ર મોક્ષ અપાવના બન્યા. માટે તમે પણ નવકાર મંત્રનું સ્મરણ કરે.
સિદ્ધોને નમસ્કાર પણ આ હેતુથી જ કહ્યો છે. સિદ્ધોને નમસ્કાર આપણને સ્વરૂપ દર્શન કરાવે છે. આપણું સ્વરૂપ અને સિદ્ધોનું સ્વરૂપ એક જ છે. માત્ર કર્મના વાદળોએ આપણે અનંતજ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંતશક્તિ, અનંતચારિત્રને ઢાંકી દીધા છે.
સિદ્ધ પરમાત્માને દ્રવ્ય અને ભાવપૂર્વક નમસ્કાર જ આપણને સિદ્ધ શિલારૂપી ઘરમાં મમત્વ પ્રગટાવશે.
નમે સિદ્ધાણે હવે પદ બીજે જે નિજ સપદ વરીયા રે

Page #48

તે સિદ્ધ પ્રણ રંગે રે
પદ્મ વિજયજી આ પંક્તિમાં જણાવે છે કે સિદ્ધ પર્માત્માએ પોતીકું સામ્રાજ્ય હાથવગું કર્યું છે. આપણે પણ હવે એ પથ ઉપર ચાલવાનું છે. તેને માટે જ સુતા ઉઠતા આપણે નવકાર મંત્રનું સ્મરણ કરવાનું કહ્યું છે.
परभेट्टि चिंतण' मागसमि सिज्जा गएण कायव्व
सुत्ताऽविणय पवित्ते निशारिआ होइ एवं नु પંચાશક-૧ની ગાથા ૪રની વૃત્તિમાં જણાવે કે સચ્ચામાં રહ્યા રહ્યા શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ નિવકાર મંત્રનું ચિંતન મનમાં કરવું. કારણ કે એમ કરવાથી મૂત્રનો અવિનય ન થાય.
શ્રીમદ્દ દેવેન્દ્ર સૂરિજી શ્રાદ્ધ દિન કૃત્યમાં ત્યાં સુધી જણાવે કે
શ્રી નવકાર મંત્ર આ લોક તથા પરલોકમાં સર્વત્ર સહાય કરનાર હોવાથી–સાચા બંધુ સમાન–પ્રાપ્ત થયેલા ગુણોનું રક્ષણ કરનાર તથા અપ્રાણ ગુણની પ્રાપ્તિ કરાવનાર હોવાથી જગતના નાથ રૂપ છે. માટે તેને શા – પલંગ વગેરેથી નીચે ઉતરી ભૂમિ ઉપર ઉભા ઉભા કે બેસીને ગણે – ભણે–પરાવર્તન કરે. દેવસૂરિજી કૃત યતિદિન ચર્યામાં લખ્યું છે
जामिगि पच्छिमजामे सव्वे जग्गंति बाल वुड्ढाई
परमिट्टि परममत भगति सत्तट्ठ वाराओ રાત્રિના છેલ્લે પ્રહર બાલ-વૃદ્ધ સર્વે જાગે છે અને શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ [નવકાર સાત-આઠવાર ભણે છે.
આટલી નવકારની મહત્તા અને વિધિ દર્શાવી. તેમાં પ્રત્યેક પદની વિચારણા કરતા જણાવે કે પ્રથમ નમસ્કાર અરિહને કરો પણ અરિહંતાદિ સર્વેનું સાધ્ય શું? સિદ્ધિ-મેક્ષ માટે બીજો નમસ્કાર સિદ્ધોને કરવા.
પૂર્વ પ્રયોગ ને ગતિ પરિણામે બંધન છેદ અસગ સમય એક ઉદેવગતિ જેહની તે સિદ્ધ પ્રણમાં રંગ-ભવિકા
બે “નમે સિદ્ધાણં”

Page #49

४०
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
છેલે સિદ્ધ ભગવંતને નમસ્કાર કરવા વડે કરીને પ્રાર્થના કરે કે
ध्यात सित येन पुराण कम यो वा गतो निर्वृति सौधमनि ख्यातोऽनु शास्ता परिनिष्ठितार्था
यः सोऽस्तु सिद्धः कृत मङ्गला मे જેમના વડે પ્રાચીન સમયથી બંધાયેલા કર્મને બાળી નખાય છે, જે મેક્ષના મહેલની ટોચે પહોંચેલા છે, તેનું શાસન પ્રવર્તન રૂપ છે, જે સંપૂર્ણ પણે કૃત કૃત્ય છે. તે સિદ્ધ ભગવત મને મંગલને કરનારા
થાઓ.
આવી જ પ્રાર્થના આપણે લેગસ્સ સૂત્ર અને “સિદ્ધાણં બુદ્વાણું” સૂત્રને અંતે પણ કરીએ જ છીએ ને?
सिद्धा सिद्धि मम दिसतु હે સિદ્ધી [સિદ્ધ–ભગવંતે મને સિદ્ધિ [મેક્ષ આપો.
બતન: આમ હોવાથી જ આપણે સિદ્ધ ભગવંતનેનમસ્કાર કરીએ છીએ–બોલે નમે સિદ્ધ:ણું–
તે સિદ્ધ કેવા? ફરી–યાદ કરી લો જેથી નમસ્કાર કરતાં ગુણ સ્મરણ થાય.
सिद्धाग बुद्धाग पारगयाग पर परगयाग
लाअग्गमुअगयाणं नभासयासव्वसिद्धाणं સિદ્ધો કેવા? કર્મ ક્ષય સિદ્ધ, (બુદ્ધ) સર્વજ્ઞ-જ્ઞાનના અભાવવાળા નહીં, વિત્ત] આ સ્થિતિ પ્રાપ્તિ પછી પાછા આવવાના નથી, [પરંપરત આવી સ્થિતિ ગુણરથાનોની પરંપરા વડે જેણે પ્રાપ્ત કરી છે તેવા, લેકના અગ્રભાગે રહેલા એવા સર્વ સિદ્ધોને (સદા) નિરંતર મારા નમસ્કાર –
તે સિધ્ધ પ્રણમાં રંગરે-ભવિકા
–નએ સિદ્ધાણું–

Page #50

(૭૯) નમુક્કાર–આચાર્ય
–તે આચારજ નમીયે નેહસું
पंचविहीं आयार' आयरमाणा तहा पभासता
आयार' द सता आयरीया तेण वुच्चन्ति આવશ્યક નિર્યુકિતમાં આચાર્યની વ્યાખ્યા કરતાં જણાવે છે કે પાંચ પ્રકારના આચારને સ્વયં આચરનારા, પ્રચત્નપૂર્વક બીજાની આગળ તે આચારને પ્રકાશનારા [ઉપદેશનારા તથા સાધુ પ્રમુખને તે પાંચ પ્રકારના આચારને દેખાડનારા હોવાથી આચાર્ય કહેવાય છે.
નમસ્કાર મંત્રમાં અરિહંત અને સિદ્ધ પછી તૃતીય પદે આચાર્ય ભગવંત છે. તેને નમસ્કાર શા માટે તે જણાવવા આચાર્ય પદની ઓળખ આપે–
પંચ આચાર જે સુધા પાળે, મારગ ભાખે સાચે તે આચાર જ નમિયે નેહસું પ્રેમ કરીને ભારે
પાંચ પ્રકારના આચારને પાળતા તથા તેને યથાર્થ સ્વરૂપે પ્રકાશતા હોવાથી તે આચાર્ય કહેવાયા.
એક વખત એક વૃદ્ધ–અંધ ભિખારી રાજમાર્ગ વચ્ચે વચ્ચે ઉભો રહી ગયે. રાજાની સવારી આવી રહી હોવા છતાં ખસ્યો નહીં. સૈનિકે આવી પહોંચ્યાં, રસ્તે ચાલુ કરવા માંડે. એક સૈનિકે અપશબ્દ કહી ભિખારી ને ધકકો માર્યો. “બેવકુફ! બાજુએ ખસ.” એટલી ગમ નથી પડતી કે રાજાની સવારી આવે છે.
વૃદ્ધ-અંધ ભિખારી ધક્કો ખાઈને ગબડ્યો. ઉઠતાં ઉઠતાં એટલું જ છે .
-“બસ આજ કારણ!” ફરી રસ્તા વચ્ચે ઉભું રહી ગયે. સવારી આગળ ચાલી. રાજાના

Page #51

૪૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
મંત્રી આવ્યા, વચ્ચે ઉભેલા ભિખારીને કહ્યું અરે! રસ્તામાંથી ખસી જાવ ખસી જાવ! રાજાની સવારી આવી રહી છે. પેલે અંધ-વૃદ્ધ ભિખારી ત્યાં જ ઉભો રહ્યો અને બોલ્યા
“બસ આજ કારણ”
પછી રાજાની સવારી ખરેખર આવી પહોંચી. રાજાએ રસ્તામાં અંધ-વૃદ્ધ ભિખારીને ઉભેલો જોયે. સવારીમાંથી નીચે ઉતર્યો. વિનયબહુમાન પૂર્વક હાથ ઝાલી, શાંતિથી રસ્તાની એક બાજુએ ઉભા રાખ્યા, ખબર અંતર પૂછયા. ભિખારી ફરી હસીને એક જ વાક્ય બોલ્યા હ. રાજા લાગે છે.
બસ આજ કારણ આસપાસ ઉભેલાને આશ્ચર્ય થયું ભિખારી હસતે કેમ હતો ! લોકેએ તેને રહસ્ય જાણવા કારણ પૂછયું.
અંધ-વૃદ્ધ ભિખારીએ ટુંકો પણ સચોટ ઉત્તર આપ્યું. “તેઓ જે છે તે પોતાના આચરણને લીધે જ એવા છે
– આચરણ એ જ ઓળખ – આચાર્યની એાળખ આપતાં પણ આ રીતે આચરણને જ પ્રાધાન્ય આપ્યું.
શ્રી હરિભદ્ર સૂરિજી મહારાજાએ સંબધ પ્રકરણમાં આચાર્યની ઓળખ આપતા તેના ત્રીશ ગુણોનું જુદી જુદી ૪૭ રીતે વર્ણન કર્યું છે. જેમાંના પ્રચલીત ૩૬ ગુણેને પરિચય પચિદિય સૂત્રમાં કરાવ્યો છે.
પણ આપણે મૂળ પ્રશ્ન છે નમસ્કાયને. ૦ આચાર્ય નમસ્કાર શા માટે?
आ-मर्यादया तद्विषय विनया पया चर्यन्ते-सेव्यन्ते जिनशासनार्थीपदेश-कतया तदाकांक्षिमिरित्याचार्याः
વિનયરૂપ મર્યાદાપૂર્વક જિનશાસનમાં પ્રરૂપેલા તરવને જાણવાની બુદ્ધિવાળાઓ વડે જેઓ સેવાય છે તે આચાર્ય.

Page #52

તે આચરજ નીચે નેહસું
૪૩ મતલબ કે તે આચાર્યની સેવા દ્વારા મેક્ષ માર્ગમાં આગળ વધવાનું બને છે માટે તેને નમસ્કાર કરવા પંક્તિ મુકી.
- તે આચારજ નમીયે નેહસું – અરિહંત ભગવાન પછી જિન શાસન ચલાવનારા અને તેમાં કહેલા પદાર્થોને સમજાવનારા તથા હૃદયમાં ઉતારનારા એવા કઈ પણ હેય તે તે આચાર્ય છે. તેઓ વકતવ્ય પદાર્થને શ્રદ્ધામાં દાખલ કરે અને ઉપદેશમાં વહેવડાવે.
અસ્થમિ જિન સુરજ કેવળ,ચંદે જે જગદી ભુવન પદારથ પ્રકટન ૫ટું તે, આચારજ ચીરંજી રે
આચાર્ય ભગવંતે સૂત્ર અર્થના જાણકાર હોય, જિનેશ્વર મહારાજાના માર્ગના ખપી, લક્ષણયુક્ત અને ગણનાયક છે.
તમને થાય કે તેઓ સૂત્ર–અર્થને જાણે તેમાં આપણે નમસ્કાર કરવાની શી જરૂર ?
પણ સૂત્ર અને અર્થનું ખૂબ જ મહત્ત્વ છે. જે દહાડે સૂત્ર અને અર્થન વિચ્છેદ થશે તે દહાડે શાસનને પણ વિચ્છેદ થવાને.
એક વાત ખરી કે સૂત્રાર્થને જાણનાર તે ઘણું હોય તે બધાં કંઈ આચાર્ય ન કહેવાય. મહાવીર મહારાજાની પર્ષદામાં સેંકડો ચૌદપૂર્વ હતા. તેઓ સૂત્રાર્થને જાણે કે ન જાણે? —જાણે–
તે બધાં આચાર્ય કહેવાય ખરા?
નહીં–કારણ કે-મહાવીર પ્રભુને ગણધર માત્ર–અગીયાર હતા. ચાવશે તીર્થંકર પરમાત્માના કુલ ગણધરો ૧૪પર અરે ચોથા અભિનંદન સ્વામીજીને સૌથી વધુ ૧૧૬ ગણધરે [આચાર્યો થયા, પણ બધાં ચૌદપૂવી કંઈ આચાર્ય ન ગણાય.
આચાર્ય ગીતાર્થ હોય જ. પણ બધાં ગીતાર્થ આચાર્ય ન પણ થાય, તે જેને નમસ્કાર કરવાને છે તે આચાર્યની ઓળખશી?
અભયદેવસૂરિજી જણાવે કે પાંચ પ્રકારને આચાર અથવા મર્યાદા પૂર્વકની વિહાર-સંયમ જેને આચરવાથી-કહેવાથી અને દર્શાવવાથી કરીને જે શ્રેષ્ઠ હોય તેને આચાર્ય કહેવાય, માત્ર ગીતાર્થતાના બળે આચાર્ય ન કહેવાય.

Page #53

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
પ્રશ્ન :- દીવો કાગળ વાંચે કે ન વાંચે પણ દીવા આપણને કાગળ વંચાવવામાં મદદરૂપ છે કે નહીં? તે રીતે આચાર્ય આપણને આચાર શીખવે-પ્રરૂપે તે બરાબર પણ તેણે પાલન કરવું જોઈએ તેવા આગ્રહ શા માટે?
૪૪
બાષા: શિક્ષાંત એ વ્યાખ્યા અપર્યાપ્ત છે આપણે તે પાળે પળાવે પંચાચાર" વ્યાખ્યા લેવાની છે, કેમકે આચારહીન પાસે આચાર વધારવાનું કે રક્ષણ કરવાનુ... પાલવે નહી.
નદીષેણ - મહાત્મા રાજે રાજ દશ-દશને પ્રતિબેધ કરે છે ને? છતાં તેમની પાસે કાણુ રહ્યું ? સેકડેને પ્રતિબધ્યા પણ પાતે જ્યારે માન્ય થયા? જ્યારે દશમા પાતે બનીને દીક્ષા લીધી ત્યારે.
વેશ્યાને ઘેર આવેલાને બાર-બાર વર્ષ સુધી લાગલગાટ રાજ દશને ચારિત્રના બેષ આપી માર્ગે ચડાવનારા કઈ જેવા તેવા ગણાય. છતાં તે વ ંદનીય ન બન્યા. વંદનીય તા પાતે દીક્ષા લીધી ત્યારે જ અન્યા એટલે આચાર વગરના આચાય ન હેાય.
અરે મિગ્ની માંદા પડયા ત્યારે કાણે સામું જોયું? કાઇએ નહી' કારણ કે મામાંથી ખસેલા હતા, નહી. તે તેના પ્રતિખેાધેલા પણ કાં એછા હતાં?
પ્રશ્ન:- પંચાચાર તા સાધુ પણ પાળે પછી સાધુ અને આચાર્ય માં ફેર શે ફેં
ચિચો ન વિકારો અહી વિહાર શબ્દ સચમ અર્થામાં લીધા છે. સમ એ પ્રકારના. એક ગીતાર્થીના સંયમ, બીજો ગીતાની નિશ્રાના સચમ. એ સિવાય ત્રીજો કાઈ સંયમ કહ્યો નથી. તેમાં પળાવેલ આચાર પાળે તે સાધુ અને સ્વય· આચાર પાળે તે આચાય. તે આચારજ નમિયે નેહસુ
पंचविहं आयारं आयरमाणा तहा पभासंता आयारं दसणंता आयरिया तेण वच्चंति
આવશ્યક નિર્યુક્તિના ! લેાકમાં ત્રણ ખાખતા સાથે મુકી - (૧) પાંચ પ્રકારના આચારનું પાતે આચરણ કરતા હાય (૨) તેની

Page #54

તે આચરજ નમીયે નેહસું
( ૪૫'
પ્રરૂપણ કરતાં હોય (૩) આચાર પાલનની વિધિ બતાવતા હોય–તે આચાર્ય કહેવાય.
માત્ર આચારની પ્રરૂપણાથી આચાર્ય બનતું હોય તે નંદીણને આચાર્ય માનવા પડે.
નદીષેણ મુનિ થયા. “ભેગાવલી કર્મ હજુ બાકી છે.” તેવી આકાશવાણી સાંભળેલી, તેથી બચવા માટે કઠેર તપશ્ચર્યા કરે. તપના પ્રભાવે અનેક લબ્ધિ ઉત્પન્ન થયેલી.
તેઓ એક વખત ભૂલથી કઈ વેશ્યાને ઘેર જઈ ચડયા-ધર્મ લાભ આપ્યો. વેશ્યા બેલી મુનિરાજ અહીં તે અર્થ લાભ છે ધર્મલાભ નથી.
વેશ્યાને મુનિ તરફ જોઈને ચિત્ત ચગડોળે ચડેલું. મુનિએ પણ મદમાં ને મદમાં એક તરણું ખેંચ્યું તે લબ્ધિના પ્રભાવે સેનૈયાની વૃષ્ટિ થઈ. વેશ્યા ધન સંપત્તિ જોઈને ગાંડી બની. મુનિને પણ ભેગાવલી કર્મ યાદ આવ્યું. તેથી વેશ્યાને ત્યાં જ રહી ગયા પણ શરત કરી કે તાશમાં આસક્ત થઈને તારે ત્યાં ઘણાં પુરુષે આવે છે. તેમાંના રોજે રોજ દશ ને હું પ્રતિબંધ કરીશ. દશને ચારિત્ર માર્ગે વાળ્યા પછી તારી સાથે સંબંધ કરવાને.
વેશ્યાને ત્યાં આવનાર પર કોણ અને કેવા હોય? આવા રાગી અને વ્યભિચારીને પ્રતિબંધ કરવાની શક્તિ કેટલી હેવી જોઈએ? વળી તે મુનિને વેશ્યાસક્ત થવા છતાં ચારિત્ર શગ કે જબરજસ્ત હશે. વીતરાગના માર્ગ પર તેની શ્રદ્ધા કેટલી દઢ હશે? ' અરે વેશ છેડ્યા પછી નદીષેણ મહાત્માની જેટલી દઢ શ્રદ્ધા અને પ્રતિબોધક શક્તિ હતી તેટલી આજના યુગમાં વેશ ખેંચી લેવાની વાત કરનારા કેઈમાં પણ નથી. જ્યારે નંદીબેણ તે જ દશને પ્રતિબંધ કરતા અને તે બધાં સીધા દીક્ષામાં. તે પણ એક–એ પ્રસંગે નહી. લાગલગાટ બાર વર્ષ સુધી.
કેટલું સુંદર આચારનું શિક્ષણ આપતાં હશે તેઓ? ચારિત્રને ભાવ જગાડવામાં કેટલી તીવ્રતમ શક્તિ હશે તેનામાં કે ખુદ શાસ્ત્રકારે તેને પ્રવચન પ્રભાવક કહ્યા.

Page #55

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
છતાં નંદણને આચાર્ય ન કહ્યા–કેમ? શું તેણે સચોટ રીતે પંચવિધ આચાર નહીં સમજાવ્યો હોય? જે વેશ્યાની આસક્તિને લીધે ત્યાં પુરુષે આવતા તે સાવ અમથા વેશ્યાને ભેગવવાને બદલે દીક્ષા લેવાને ચાલ્યા હશે?
છતાં નંદીષેણ આચાર્ય નહી કે કઈ તેના ભક્ત નહીં તેનું કારણ–“આચારમાં મીંડુ”. એટલે આપણે ત્યાં આચાર્યની એક સુંદર વ્યાખ્યા ગઠવી દીધી પચિંદિય સૂત્ર આધારે
વર છત્રીશ ગુણે કરી સેહે યુગપ્રધાન જન મેહે જગ બહેન રહે ખીણું કહે સૂરિ નમું તે જેહે રે
पंचिंदिय संवरणो तह नवविह बंभचेर गुत्तिधरो चउविह कसाय मुक्को इअ अट्ठारस गुणेहि संजुत्तो पंच महव्वय जुत्तो पंच विहायार पालण समत्थो
पंच समिओ तिगुत्तो छत्तीस गुणो गुरु मज्ज्ञ પાંચ ઇન્દ્રિયે સ્પર્શ—રસાણ–ચક્ષુ-શ્રોત્ર ને સંવરનાર એટલે કે કાબુમાં રાખનાર, નવ પ્રકારની બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિને ધારણ કરનારા, ચાર પ્રકારના કષા કૌધ-માન-માયા-લોભ કે જે સંસારને વધારનારા છે તેનાથી મુક્ત એવા અઢારે ગુણોથી સંયુક્ત.
વળી પાંચ મહાવ્રતથી યુક્ત – सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं, सव्वाओ मुसाबायाओ वेरमण, सव्याओ अदीन्नादाणाओ रमणं-सव्वाओ मेहुणाओ वेरमणं-सव्वाओ परिगहाओ वेरमण
એવા પંચ મહાવ્રત ધારી, જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર ચારિત્રાચાર, તપાચાર, વિચાર પાંચ પ્રકારના આચારને પાળવામાં સમર્થ એટલે કે રૂડી પિરે પાળનાર, પાંચ સમિતિ-ઈર્ષા, ભાષા, એષણ, આદાન-ભંડ, મત નિક્ષેપ પારિષ્ઠાપનિકા સમિતિનું પાલન કરતા, મનવચન-કાય એ ત્રણ ગુપ્તિએ ગુપ્ત એવા છત્રીશ ગુણધારી. " [૫–ઈન્દ્રિય સંવર, ૯ બ્રહ્મચર્ય વાહ, + ૪ કપાચ મુકત, + પ મહાવ્રત + પ આચાર પાલન, + પ સમિતિ, + ૩ ગુપ્તિ

Page #56

તે આચર જ નીચે નેહસું
૪૭
મારા ગુરુ [ આચાર્ય ] હોય. તેને નમસ્કાર કરતાં બેલો
તે આચારજ નીચે નેહસું – આચાર્યને નમસ્કાર તેના આ ૩૬ ગુણને કારણે કરવામાં આવે છે. સમગ્ર નવકાર મંત્રમાં પાંચ પરમેષ્ઠિના પ્રણામ પણ ગુણને આશ્રીને જ છે. કારણ કે ગુણની પૂજાને જ અહીં પ્રાધાન્ય છે–વ્યકિત પૂજાને નહીં જે કોઈ ગુણ પૂજાય છે. તે પણ તેના ગુણને આધારે. જેના દર્શન વ્યકિત પૂજાને માનતું નથી, તેથી કરીને નવકાર મંત્ર પણ સર્વ વ્યાપી–સર્વ સ્વીકૃત એ ઉત્તત્તમ મંત્ર છે. - તે દિવસે જિનદાસને જીવતે પાછો આવેલ જોઈ રાજા વગેરે વિસ્મયમાં ગરકાવ થઈ ગયા ત્યારે જિનદાસે શું કહ્યું ?
આ બધે પ્રભાવ નવકાર મંત્રને છે.
ક્ષિત પ્રતિષ્ઠિત નગરમાં એક વખત વર્ષના પુરમાં એક મોટું બીજું તરતું આવ્યું. કેઈ તવૈયા પુરુષે પાણીમાં પડી લઈ લીધું અને તે રાજાને આપ્યું. રાજા હર્ષિત થયો તેણે બીજુ ફળ લાવવા કહ્યું, તે પુરુષ કિનારે કિનારે તપાસ કરે છે. નજીકના લોકોએ કહ્યું છે ભદ્ર પુરુષ ! અહીં ફળ માટે પ્રવેશ કરીશ નહીં જે કોઈ પુરુષ ફળફૂલ માટે અહીં જાય છે, તે ત્યાં જ મૃત્યુ પામે છે. ' લોકોના વચનથી તેણે રાજાને નિવેદન કર્યું. રાજાએ કેટવાલને બોલાવી નગરના સર્વ મનુષ્યના નામની ચિઠ્ઠી કઢાવી, ઘડામાં નાખી તે ચિઠ્ઠિ કુમારિકા પાસે ઉપડાવે, અને જેના નામની ચિઠ્ઠિ નીકળે તેમને ફળ લેવા મેકલે,
રાજાની આજ્ઞા વડે રોજ તેમ થવા લાગ્યું જે નગરજન જાય તે બીજોરુ છેદી પાણીમાં તરતું મુકેને ત્યાંને ત્યાં તે મરણ પામે.
એક વખત જિનદાસ શ્રાવના નામની ચિઠ્ઠિ નીકળી તેણે સ્નાન ન કર્યું, જિનાલયે પૂજા કરી, સ્વજનેને ખમાવ્યા, સાગારી અનશન લીધું,
અરિહંતાદિનું શરણું સ્વીકાર્યું અને વનમાં ગયા. ત્યાં ઊંચે સ્વરે નવકાર મંત્રનું ઉચ્ચારણ કરવા લાગે.
તે અવસરે વનના અધિષ્ઠાયકને થયું કે આવા શબ્દો પૂર્વ મેં સાંભળ્યા છે. જ્ઞાનના ઉપયોગે ખબર પડી કે મેં તે પૂર્વભવે દીક્ષા લીધેલી.

Page #57

४८
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ - તે જિનદાસ સમક્ષ આવી તેના ચરણે નમી પડે, પુરુષ! તમે મને ધમ માર્ગમાં સ્થાપન કર્યો તેથી તમે મારા ગુરુ. માટે કંઈક વરદાન માગો.
શ્રેષ્ઠી કહે સર્વ ની હિંસા બંધ કરો. કારણ કે આ તે જિનદાસ હતે. જિનને દાસ, તે જિનેશ્વરે પ્રરૂપેલા અહિંસા માર્ગની જ વાત કરે ને? વ્યંતરે પણ હિંસા કરવી નહીં–કરાવવી નહીં તેમ નિર્ણય કર્યો.
વ્યંતરે કહ્યું છે કે છ ! દેવતાઓ શ્રાવક ધર્મ તે અંગીકાર કરી શકતા નથી પણ તમારા મુખે ઉચારાયેલા નવકાર મંત્રના પ્રભાવે મને સમક્તિ ગુણ ઉદયમાં આવ્યો છે. માટે દરરોજ પ્રભાતે તમારા દર્શને આવી એક પાકું-તાજું ફળ આપી જઈશ.
શ્રેષ્ઠીએ રાજાને ફળ આપ્યું, રાજા કહે ભદ્ર! આ અક્ષત શરીરે ક્યાંથી પાછો આવ્ય જિનદાસ કહે નવકાર મંત્રના પ્રભાવે,
એક વખત તે જિનદાસ શ્રાવક, રાજાને જ્ઞાની આચાર્યના વંદનાર્થે લઈ ગયા. ત્યારે આચાર્ય મહારાજશ્રી એ નવકાર મંત્રનું માહામ્ય વર્ણવતા કહ્યું કે
નવકારને માત્ર એક અફર પણ મન-વચકાયાની શુદ્ધિપૂર્વક ગણે તે સાત સાગરોપમના પાપને હરે છે–નવકારનું એક પદ ૫૦ સાગરોપમના પાપને હરે છે, સમગ્ર નવકાર ૫૦૦ સાગરોપમના પાપને હરે છે.
એક લાખ નવકાર ગણું વિધિપૂર્વક પૂજા કરનાર તીર્થકર નામ ગેત્રને બાંધે છે.
૮ કરોડ–૮ લાખ–૮ હજાર ૮૮૮ નવકાર મંત્ર ગણુનારે ત્રીજે ભવે સિદ્ધિ પદને પામે છે.
એક લાખ નવકાર ગણવાથી સાંસારિક કલેશને નાશ થાય છે.
આ પ્રમાણે નવકાર મંત્રનું ફળ આચાર્ય મહારાજના મુખેથી સાંભળી રાજા શ્રાવક થયે અને નવકારમંત્રના પ્રભાવે સ્વર્ગ સંચર્યો.
જે પ્રાણી નવકાર મંત્ર પદને જાપ કરે છે તે ગુણવંત પ્રાણી વિશ્વને વંદન કરવા ગ્ય બને છે.
સમગ્ર નવકાર મંત્રમાં તૃતીય પદની વિચારણા કરતાં, આચાર્યને નમસ્કાર શા માટે? તેની વિચારણા ચાલે છે. નમસ્કાર મંત્રનું મહત્વ

Page #58

તે આચરજ નમીયે નેહસુ હૃદયમાં અવધારી તેના એક પદનું મહત્વ વિચાહતા અભયદેવ સૂરિજી જણાવે.
आ-ईषद् अपरिपूर्णा इत्यर्थः चारा हेरिका ये ते आचारागार कल्पा इत्यर्थ-युक्तायुक्त विभाग निरूपण निपुणा विनयाः अत्तरतेषु साघवो रथावच्छास्त्रार्थोपदेशक तयेत्याचायाः ।
આ એટલે કંઈક કે અપરિપૂર્ણ, વાત એટલે દૂત તે કાર એટલે જાસુસ જેવા. એગ્ય અગ્ય વિભાગનું નિરૂપણ કરવામાં ચતુર જે શિષ્યો, તે શિષ્યમાં યથાર્થ શાસ્ત્રાર્થને ઉપદેશ કરવામાં નિપુણ તેનું નામ આચાર્ય. આવા સમર્થ આચાર્ય નમસ્કાર કરવા યોગ્ય ગણાય તેમાં નવાઈ શી?
– તે આચારજ નમિયે નેહ આ આચાર્યો આચારને ઉપદેશ આપતા હોવાથી તેઓના ઉપકારીપણાને લઈને પણ નમસ્કાર કરવા યેય છે. માટે તેને નમરકાર કરતાં કહ્યું નમો આયરિયાણું.
વળી આ આચાર્યો કદી ઘરનું કંઈ ન કહે સુધર્મા ૨વામી કે શર્મ્સભવસૂરિ સરીખાઓ પણ હવાલે તે ભગવાનને જ આપે.
"चतारि परमंगाणि दुल्लहाणि य जंतुणो ___माणुस्सतं सुइ सद्धा संजमंमिय विरयम्" આવી આવ સાદી વાત પણ ભગવાનના નામે કહ-સૂચને ભારતે માવા કવાર્થ એમ દરેક સૂત્રના આરંભે અને અંતે નિમિ એમ બોલે.
તેને અર્થ શું ? આ મારી કલ્પના કે માતા રજૂ કરતો નથી પણ ભગવાને આ પ્રમાણે કહ્યું છે માટે હું કહું છું.
આવા શાસનના વફાદારને નમસ્કાર થાય કે નહીં? જિનેશ્વર ભગવંત એ તે સT રન જ્ઞાન વાત્રાળ મોક્ષમા એમ કહી મોક્ષમાર્ગની સડક બતાવી દીધી. પણ હવે પ્રયાણ કેમ કશું? સાથે વળાવી તો જોઈશેને?
સાધન મેળવી આપનાર જોઈશે–વાહન જે ઈશે. આ બધું હોય તે જ માર્ગ ઉપગ થઈ શકે. તે બધું કરે કોણ? આચાર્ય ભગવંતો –

Page #59

૫૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
અને આ શાસન પાંચમાં આરાના અંત સુધી લઈ જશે કોણ? તે પણ આચર્યો. માટે તેના વિશિષ્ટ ગુણની અપેક્ષાએ તેને તૃતીય પદે નમસ્કાર કર્યા
આચારજ ત્રીજે પદ પ્રણમું ગુણ છત્રીશ નીધાન
પદમ રાજ ગણી મહારાજા શ્રી નવકાર મહામંત્રની સઝાયમાં આચાર્યને નમન કરતાં આ પંક્તિ રચી. પદ્મ વિજયજીએ તેના બીજા ગુણને આશ્રીને ગુણ કીર્તન કર્યું.
શુદ્ધ પ્રરૂપક ગુણ થકી, જે જિનવર સમ ભાખ્યા રે
તીર્થંકર પરમાતાની ગેરહાજરીમાં તીર્થકરની વાણીની શુદ્ધ પ્રરૂપણા કરે, જાણે ખુદ જિનેશ્વરની જ વાણી હોય તે રીતે રજૂ કરે પણ પિતાના નામે કઈ ભેળસેળ ન કરે.
તેથી જ યશોવિજયજી મહારાજાએ તેને ઉપમા આપી કે જિનેશ્વર રૂપી સૂર્ય અને કેવલી ભગવંત રૂપ ચંદ્ર અસ્ત થયે છતે ફેલાતા ગાઢ અંધકારમાં આચાર્ય ભગવંતે દવા સ્વરૂપ છે-જે આપણને મૂળ પદાર્થોનું દર્શન કરાવે છે.
તેવા આચાર્ય માટે યશોવિજયજી આપણને પૂજાની ઢાળમાં જણાવે છે કે –
તે આચારજ નમિયે નેહશું સૌથી છેલ્લે નવકાર મંત્રના આ તૃતીય પદની વિશેષતા તો નમો કચાળે પદમાં જ ઘુંટાયેલી છે.
જુઓ કયાંય સુધર્મા સ્વામીને નમઃ લખ્યું, પુંડરિક સ્વામિને નમઃ લખ્યું-ના-કેમ ન લખ્યું ? કારણ કે અહીં મારા-તમારા કે આપણું આચાર્યની વાત નથી લેવાની ?
અહીં તે વંદના કરવાની છે. ભૂત-વર્તમાન–ભાવે ત્રણે કાળના આચાર્યોની.
અહીં વંદના છે આચાર્યના ગુણ ધરાવતા તમામ આચાર્યોની. વ્યક્તિને નહીં પદને-ગુણને આશ્રીને બોલે નમો ગાથા.

Page #60

(૮૦) નમુક્કાર ઉપાધ્યાય
-ન
ઉવજઝાય ઉલ્લાસે
वारसंगो जिगक्खाओ, सज्झाओ कहिओ बुहेहिं
तं वइसन्ति जम्हा, उवज्झाया तेण वुच्चन्ति આવશ્યક નિર્યુકિતમાં ઉપાધ્યાય પદની વ્યાખ્યા કરતા જણાવે કે શ્રી જિનેશ્વર દેએ કહેલા બાર અંગો-દ્વાદશાંગીને પંડિત પુરુષ સ્વાધ્યાય કહે છે–તેને ઉપદેશ કરનારા ઉપાધ્યાય કહેવાય છે. નમસ્કાર મંત્રના માહાભ્યને સમજવા માટે તેના પ્રત્યેક પદોની વિચારણું કરવી જરૂરી છે. તે સંદર્ભમાં ઉપાધ્યાય પદની વિચારણું કરતાં અહીં ઉપાધ્યાયને અર્થ સ્પષ્ટ કરવા શાસ્ત્રકાર મહારાજા ફરમાવે છે કે પત્ય ધરાતે સ્મા–જેની પાસે જઈને અદશ્ચયન કરી શકાયભણી શકાય તે ઉપાધ્યાય કહેવાય અથવા તેવા સમીપે વધવાના શ્રી રામ મવતિ ખ્યત્વે રાણા જેમની સમીપે નિવાસ કરવાથી શ્રુતને આચ અર્થાત્ લાભ થાય તે ઉપાધ્યાય કહેવાય.
જિનેશ્વર દેવ કહેલી વાણી ગણધાએ બાર અંગોમાં ગુંથી તેને સ્વાધ્યાય કરવાથી કે ભણવા ભણાવવાથી પણ ઉપાધ્યાય કહેવાય છે. તે ઉપાધ્યાયને કરેલા નમસ્કાર સર્વ પાપનો નાશ કરે છે. અને તે સર્વ મંગલમાં ચોથું મંગલ છે.
મુરખ શિષ્ય નિપાઈ જે પ્રભુ, પહાણને પલ્લવ આણે તે ઉવઝાય સકલજન પૂજિત, સૂત્ર અથ સવિ જાણે રે
આમ તે જુઓ આયર ! કાં ? આ જડી તો જુઓ. આપણે વિકમશીને વહુ સનબાઈ. અરે એકબીજાની માયા તો નીરખે. મુવું મને તે આંસુડા આવી જાય છે.
આયરાણ અત્યારથી હરખઘેલી થા માં, બુઢ્ઢા ઘણી ધણીયાણી બાળકને જોઈને હરખથી ગળગળા થાય છે. ડોસાનું નામ વજસી અને ડોસીનું રાજીબાઈ. ભાદર કાંઠે ખેત કરે પૈસે-ટકે સુખીયા છે. આધેડ અવસ્થાએ દીકરો દીકરી અવતરેલા.

Page #61

પર
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-3
આજે વીકમશીની નાનકડી વહુ સેનબાઈ માવતરેથી વાઢની શેરડી ખાવા આવેલી. દશ વર્ષને વીકમશી અને આઠ ષષની સનબાઈ, ભેળાં વર-વહુ એકબીજાને આઘેથી જોઈ લેતા સામસામે મીટ માંડતા, નીરખતાં ધરવ ને થાય. ચાર જમણ પછી સોનબાઈ માવતરે જાય ત્યારે વિકમશી ભાદર કાંઠે છાનોમાને રેયા કરતા.
મેટા થયા ત્યારે વીકમશી એક દી બેનને કહે છે. રૂપી તને બહુ હેત છે ને મારા પર – હા ! – તે માને ને બાપુને કહેજે કે મારે પરણવું નથી. રૂપી કહે જા જા ! ઢોંગીલા, એવું તે કહેવાતું હશે! અમ સોનબાઈ જાય ત્યારે આંસુડા પાડે છે.
રૂપી, હસમાં! મારું એટલું વેણ બાપુને કહી દે. મારે નથી પરણવું. આટલું બોલતા તે વીકમશીને ઝળઝળી આવી ગયા.
રોઈ શીદ પડ્યો મારા વીરા. એટલું કહી રૂપીએ પોતાના પાલવે ભાઈના આંસુડા લુછયા. વીઠમશીની આંખના આંસુ વધ્યા, બેન પણ કંઈ સમજ્યા વિના રોવા લાગી. અઢાર વર્ષની ભર જોબન અવસ્થાએ પહોંચેલા દીકરાના વિવાહ માટે બાપ હરખઘેલાં થયે તે ત્યાં રૂપીએ આ વાત કરી.
વિકા! તુંને ઠેકાણું ન ગમતું હોય તે બીજે વેસવાળ કરીએ. ના બાપુ ઈ કારણ નથી. ઝાઝું ન બોલી શક્યા. લગન લેવાણું, સનબાઈ આવી.
અંતર ફાટફાટ થાય છે. મેળાપની મીઠી રાત હતી. મીઠામાં મીઠી પ્રીત હતી,મીઠી ટાઢ પણ હતી. વીકમશી ઓરડે આવ્ય છાનોમાને, સનબાઈએ ધણીના મેં પર પહેલી રાતના તેજ ન દીઠા. બેલાઈ યું, આયર શું થઈ ગ્યું? નાનપણના ઉમળકા ક્યાં ઉડી ગયા ?
વીકમશી ગળગળા થઈ ગે. આયરાણ નજીક આવી–કાંડ ઝાલ્યું. આયરાણી તું મને અડીશ નહીં. હું નકામું છું. પુરૂષમાં નથી. માબાપને ઘણું કહ્યું, પણ ન માન્યા. હવે તું માવતરે જઈ બીજો વિવાહ કરી લે. મેં તને બહુ દુઃખી કરી. અરે! આયર શું બોલે છે તમે? હવે કંઈ નહીં, હરી ભજન કરશું સાથે. “ના ના તારું જીવતર નહી બગાડું.” વિકમશીએ કહ્યું પણ આયરાણીએ પુરૂષનું માથું બળામાં લઈ સુવાડી દીધો, પોતે પણ વિકાર સંકેલી સુઈ ગઈ.

Page #62

નમે ઉજવઝાય ઉ૯લાસે
પ૩
-
-
-
-
-
દશમા દિવસે માવતર આવ્યા. આયર કહે, જા તને રાજી ખુશીથી રજા દઉ છું, સનબાઈ ચોધાર આંસુએ રડી પડી. મને ધકકો ન મારી આયર.
વીકમશી સાંતી હાંકતા હાંકતા ઉભો રહી જાય. વિચાર્યા કરે. આ અસ્ત્રીના રૂપને મેં રોળી નાખ્યું. ખરેખર મારે તે પાવૈયા ના મઠે બેસી જવું જોઈએ. નહીં તે સાત જમે પણ નહીં છુટું. એવામાં ડડોસી ઉકલી ગયા. સાસરે ગયે ત્યાં પનીહારીઓ આ જોડીને વખાણ કરતાં થાકતા નથી. પણ વીકમશી તે સાસરાને ફેળ પાડી સવારે નીકળી ગયો.
સનબાઈનું હૈયુ ફાટી ગયું. વીકમશી ઘડે ચડી પાવૈયાના મઠમાં ગ પછી તેની રહી સહી આશા કરમાઈ ગઈ. માબાપે તેને ઘરાર લખમશી આયર સાથે પરણાવી દીધી, નવે ઘરે મેકલી.
લખમશીને સાંતી છેડવાનો સમય હતે, સેનબાઈ ભાત લઈ આવતી હતી. પાવાનું ટોળું જોયું. વીકમશીને હજી સ્ત્રીના લુગડાં મળ્યા ન હતા. એની નજર મળતા વીકમશીએ ઘડી રોકી. સનબાઈની આંખે નીતરવા લાગી. માંડ માંડ બેલી કે મને કેમ રઝળાવી ?
તે શું તારે ભવ બગાડું? હવે બાકી શું રાખ્યું બગાડવામાં તમે? વિકમશી કહે તારો ધણી જુએ છે, જા હવે
હા, જઉ છું પણ તમે મારો માળો વીખી નાખ્યા. ચોધાર આંસુએ રડી પડી સેનબાઈ. લખમશી આવ્ય “કોણ હતું એ ? છે મહિનાથી રુંધી રાખેલું અંતર ઉઘડી ગયું. લખમશી સમજી ગયા કે શા માટે સેનખાઈ છ મહિનાથી શરીર સંબંધ ન બાંધવા વ્રત લઈ બેઠી છે.
બેલાબે વીકમશીન, તાણ કરીને જમાડે. ભુવાને બોલાવ્ય. સોનબાઈ તેની પરણેતર છે તે ભુલી લખમશીએ માતાજીની સ્તુતિ ઉપાડી. તેને થયું આ પ્રેમ, આવી વેદના તે પણ પુરુષાતન હિન ધણી માટે.
માતાજી સરમાં આવ્યા. સોનબાઈએ વીકમશીને ઈશારો કર્યો.

Page #63

૫૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
વિકમશી તેના પગે પડી ગયે. હાથ અડતા તે જાણે શરીરમાં શકિતને ધોધ છુટયો. બુમ પાડી ઉઠયે વકમશી “સનબાઈબહાર આવ!”
લખમશી એ માફી માંગી, સોનબાઈ વિકમશીને સુપરત કરી. વીકમશીએ બેન રૂપી લખમશી સાથે પરણાવી દીધી.
આ રીતે પુરુષાતન હિનને પુરુષત્વ પ્રગટ્યું તે રીતે ઉપાધ્યાયને પણ ઉપમા આપી કે તેમને કરેલ નમસ્કાર–“પહાણને પલવ આણે પત્થર જેવા શિષ્યને ફલ જેવું બનાવી દે અને મુરખ શિષ્યને પણ બુદ્ધિમાન વડના માટે લાગ્યું ન ઉવઝાય ઉલ્લાસે રે–ભવિકા
ઉપાધ્યાય પચીસ ગુણવાળા કહ્યા. ગુણને લીધે જ નમસ્કાર કરવાની વાત છે. તેથી ન કર્યજ્ઞાવાન પત્ર આપ્યું. તે પચીસ ગુણો કયા?
૧૧–અંગ + ૧૨ ઉપગ એમ ૨૩ આગમાનું જાણપણ, ૨૪મું ચરણ સિત્તરી [ઉત્તમ ચારિત્ર અને રપમું કરણસિત્તરી [ઉત્તમ કિયા એ પચીસ ગુણ છે.
[ કે સંબધ પ્રકરણમાં આ પચીસ ગુણો જુદી જુદી રીતે છે.]
જૈન શાસનમાં ઉપાધ્યાયનું સ્થાન શિક્ષક જેવું છે. તેની વ્યુત્પત્તિ જ એ કરી કે -૪ શાય અર્ધા જેમની સમીપે જઈને ભણાય તે ઉપાધ્યાય.
સમીપ એટલે વંદનાદિક વિધિ વડે નજીક જઈ શિક્ષણ લેવું તેવિનય મર્યાદા પૂર્વક જેમની પાસે જઈ ભણાય તે इक स्मरणे-इति वचनाद् वा रमय ते सूत्रता जिन प्रवचन
ચેમ્પ ઉપાધ્યાય જેમની પાસે આવી જિનવચન સંભારાય, યાદ કરાય તે ઉપાધ્યાય. જેમ નાનું બાળક આ શું ? આ શું? કરતા સો વખત ભૂલે, વળી યાદ કરાવે. તેમ કરતાં શીખે તેમ જ જિન પ્રવચન સાંભળે પાછા ભૂલે. તેની યાદ માટે ઉપાધ્યાય છે.
સૂત્ર ભણાવતાં આઠ વર્ષના બાળકને કેવી સમજણ આપી કે વા પાઢ મુવિજ લાંબી વાત નહીં. ધર્મએ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે. ટુંકુ કહી દીધું. મંગલની ઈચ્છા કેને ન હોય?

Page #64

નમે ઉવજઝાય ઉલ્લાસે
૫૫
- બીજે પાઠ શીખવ્યો ના સંમે ધર્મ મંગલ ભૂત છે, તે શીખ્યા પણ ધમો ? (૧) અહિંસા-હિંસા નિવૃત્તિ (૨) સંયમ કષાય, ઈન્દ્રિય, મન-વચ-કાયાને કાબુ (૩) તપ-તપસ્યા
બાળક બીજો પાઠ શીખી ગયો. પણ આ ધર્મ કરવાનું ફળ શું ? ત્રીજો પાઠ કહી દીધે લેવાય તે રતિ 17 ઘને સજા મળr. જેમનું મન સદા ધર્મમાં હોય તેને દેવતાઓ પણ નમસ્કાર કરે છે.
બસ બાળક ધર્મમય બની ગયે કારણ કે દેવતા નમસ્કાર કરવાના છે. લાંબી વાત નહીં, મેક્ષની વાત નહી. ટૂંકમાં ધર્મ ગળે ઉતારી દીધે. છોકરો નાચી ઉઠે કે વાહ-દેવતાઓ નમસ્કાર કરે” બસ થક ગયું.
ઉપાધ્યાયની વિધિવત્ વ્યાખ્યામાં શું કહ્યું? ૧૨ અને વાચના– પૃચ્છનાદિ દ્વારા ભણાવે તે ઉપાધ્યાયા. તેને નમસ્કાર કર્યો તે સમજીને કે પછી ડીગેડીંગ.
ભાઈ ! આત્મસિદ્ધિની ઇરછા કરનારને શિક્ષણ જેમની પાસેથી મળે તે જ ઉપાદસાય. આત્માનું ખરું શિક્ષણ તે તે જ આપવાના. - કોઈ કહેશે ઉપાધ્યાય પણ આપવાના તો ચોપડીમાંથી જ ને? તે પછી ઘેર જ પુસ્તકે ન વંચાય? તેમને એટલું જ કહેવાનું કે ઘેર બેઠા બેઠા છે.ત. ભણેલા અને કેલેજ જઈને B.A. ભણેલા. બંને વચ્ચે તફાવત જોશો તો વ્યવહારથી પણ ભેદ સમજાઈ જશે. ચોપડામાં ચોપડે જ આવે પણ વ્યવહાર અને વિધિ ન આવે.
બાર શબ્દમાં ત્રણ વિભક્તિ ઘટાવવાની છે. ઉપાધ્યાયને લાભ, ઉપાધ્યાયથી લાભ, ઉપાદાચ વડે લાભ. ષષ્ઠી–પંચમી તૃતીયા તે ત્રણે ચેપડીમાં ન આવે, તે તે ઉપાધ્યા પાસે જ મળે માટે –
નમો ઉવજઝાય ઉલ્લાસે રે – માસતુષ મુનિની વાત તે જાણીતી જ છે. જ્ઞાનાવરણીયનો ઉદય છે. સૂત્ર ચડે નહીં'. ઉપાધ્યાયજી કહે તું “મ ા મ તુ એ વાકય યાદ કરુ અને આત્માને સમજાવ.
આ મુનિ ઉપાધ્યાયને બદલે ચોપડા ભેગા કરીને બેઠા હોત તે? સમતા ભાવે ભણે છે. “ મા ા માં દુપ”ને બદલે “માતુપ”

Page #65

૫૬
અભિનવ ઉદેશ પ્રાસાદ-૩
કરે છે. શબ્દજ્ઞાનમાં ભલે મુખ હાય પણ પરિણીતમાં સાવચેત હેઈ પાતાના કર્મીની જ નીદા કરે છે. જ્ઞાનીના અને ગુણના બહુમાનથી તેમને કેવળજ્ઞાન થઈ ગયું.. કારણ ઉપાધ્યાયની સમીપે રહેતા પણ શ્રુત જ્ઞાન પામી કલ્યાણ થાય. તેથી ધિ એટલે “પડખું સેવવું” અને “બાય’ એટલે લાભદાયક
ઉપાયો ય તિ સપ્તમી કે આધાર સપ્તમી અથ માં હેશે. તે જેની સમીપે રહેતા પણ શ્રુત જ્ઞાનના લાભ થાય માટે નમે ચાવાળ ઉપાધ્યાયજી સર્વ પ્રકારે ઈષ્ટ ફળાના સમુદાય કહેવાય છે. તેની નીકટતાની પ્રાપ્તિ એ જ ભાગ્યના ભંડાર જે. ચારણ કે તમે ભણ્યા ગણ્યા બધું આવડયું, પણ ચિત્ત જ ચગડોળે ચડી ચગડાળે રાડેલા ચિત્તને ટેકાણે લાવવાનુ કામ ઉપાધ્યાય જ કહ્યુ` કે ધિ (ગ)ને દૂર કરે તે ઉપાધ્યાય. નીકટતાને ભાગ્યના ભંડાર ગણાવ્યા છે.
आधीनां मनः पीडानामाया लाभ आध्याय उपहत आध्यायो यैस्ते उपाध्यायाः જેનાથી આધિએ-મનની પીડાઓ નાશ પામી છે તે ઉપાધ્યાય કહેવાય માટે તેને નમસ્કાર કરતાં હ્યું નમા ઉવજ્ઝાયાણું' કહ્યું. દ્વાદશ અ‘ગસજ્ઝાય કરે જે, પારગ ધારગ તાસ, ત્ર અ વિસ્તાર રસિક તે નમા ઉવજ્ઝાય ઉલ્લાસ ઉપાધ્યાય સજ્ઝાયમાં લીન રહે તેમ લખ્યુ. પણ સાય [રવાધ્યાય એટલે શું?
જાય તા ? ભગવ ંતેાનુ` માટે તેથી જ તેની
વાચન! :- સૂત્ર અને અના અભ્યાસ નિર'તર કરે અને કરાવે. ભદ્ર હુસ્વ!મીની વાચના માફક
પૃચ્છના સૂત્ર અં સંબંધિ સંશયા દૂર કરવા ખીજા વિશેષ જ્ઞાતાને પૂછે, જેમ ચિલાતી પુત્રે ધર્મ શું છે? તે પૂછ્યું. ઉપશમવિવસ વન! જવાબથી કલ્યાણ સાધી ગયા.
પરાવના – ભણેલા સૂત્રેાની ઉચ્ચારણપૂર્વક આવૃત્તિ.
માત્ર નમરકાર મંત્રની આવૃત્તિ કરતાં પણ વણકરને સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ થઈ.
―

Page #66

નમો ઉવજઝાય ઉલ્લાસે
પ૭ કઈ એક વણકરને બે સ્ત્રી હતી. કપડું વણતાં વણતાં વારંવાર તે સ્ત્રી સાથે અનંગ કીડા રૂપ કામ ચેષ્ટા કરે. તેની આ ચેષ્ટા જોઈ કોઈ મુનિ ત્યાં ઉભા રહ્યા. એટલે તે વણકરે પૂછયું કે સાધુ ! આ શું જુએ છે? સ્વપ્નમાં પણ તમને આવા ભંગ ન મળે.
આ સાંભળી મુનિને અવધિજ્ઞાનના ઉપગ વડે જોયું કે વણકરનું હવે માત્ર એક ક્ષણનું આયુષ્ય બાકી રહ્યું છે. પોતાની પાસે બોલાવીને કહ્યું કે હે ભદ્ર! કેટલું જીવવા માટે તું આ કામચેષ્ટામાં ડૂબેલો છે? તારું આયુષ્ય તો હમણું પુરૂ થવાનું છે.
ભયભીત વણકરે કરગરીને કહ્યું તો મને જીવવાને કઈ ઉપાય બતાવે. મુનિ મહારાજે તેને નવકાર મંત્ર આપ્યો. મંત્રની પરાવર્તન કરે તે મૃત્યુ પામ્ય, સ્વર્ગે ગયે.
તેની સ્ત્રીએ મુનિને કલંક આપ્યું. પણ મુનિરાજ દેવના આવવાની રાહ જોતા ઉભા છે. થોડી જ ક્ષણેમાં દેવે આવીને કહ્યું કે આ મુનિના પ્રભાવે હું અત્યારે દુર્ગતિમાં જવાને બદલે સ્વર્ગને પામ્યો છું.
આ છે શ્રી નવકાર મહામંત્રની પરાવર્તન (સ્વાધ્યાય)નું ફળ. તેને સ્વાધ્યાયનો ત્રીજો ભેદ કહ્યો.
(૪) અનુપ્રેક્ષા :– સૂવાથને ઉચ્ચાર કર્યા વિના મનથી સૂત્રાથનું દયાન કરવું તે.
(૫) ધમકથા :- નદિષેણ મુનિની માફક ધર્મ કથન થકી ઉપદેશ આપીને ઢાકને સંયમ માગે ચડાવવા.
પરાવર્તના સ્વાધ્યાયના વણઝેરના દાખલાને આશ્રીને જ વિચારીએ તે ઉપાધ્યાય પદની એક અન્ય વ્યાખ્યા પણ ખૂબ જ સુંદર છે.
अधियां वा नमः कुत्सार्थत्वात कुबुद्धि नामायो अध्यायः २मर्थात अ કારને અર્થ કુત્સિત એવો અને ધી ને અર્થ બુદ્ધિ થતું હોવાથી– જેમના વડે કુબુદ્ધિને નાશ કરાયો છે તેને ઉપાધ્યાય સમજવા.
દુર્ગાનનો નાશ કરે તે ઉપાધ્યાય-મનમાં ઉત્પન્ન થતી પીડાઓ, ખરાબ વિચારો અને મનને ખરાબ દાનમાંથી મુકત કરાવનાર ઉપાથાય છે. કેમકે ઐરિતારા જ કારને અર્થ કુત્સિત થતું હોવાથી ઐ-એટલે ખરાબ ચિંતન. [દુર્થાન તેને નાશ કરે તે ઉપાધ્યાય

Page #67

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
આવા આવા વિશિષ્ટ ગુણાને લીધે ઉપાધ્યાયને નમસ્કાર કરતાં હ્યુ-નમા ઉવજ્ઝાય ઉલ્લાસે વિકા
૫૮
ઉપાધ્યાય પદના પૂજક જ્ઞાનને આરાધક હાવા જોઈએ. કેમકે સિદ્ધ ચક્રમાં પણ જ્ઞાનપદને ઉપાધ્યાય પૂર્વ મુક્યું. જ્ઞાન પ્રાપ્તિની ઈચ્છા-હાર્દિક ઝંખના પૂર્વકના નમસ્કાર હાય તેઃ ઉપાધ્યાય ફળે.
અંગ ઉપાંગ નદી-અનુયાગ, છ છેદને ફૂલ ચારજી દશ યના એક પણચાલીસ, પાક તેહના ધાર ભવિષ્ણુ ભજીયે જી~
કાને ભજવાનુ` કહ્યું ?–ઉપાધ્યાયને. શા માટે ભજવાનુ` કહ્યું ? – જ્ઞાનને આશ્રીને
કેવી સરસ વ્યાખ્યા કરી- “૧૧ અંગ, ૧૨ ઉપાંગ, નદી-અનુયેાગ-૨, ૬ છેદ, ૪ મૂલ” એ રીતે ૪૫ આગમના ધારણ કરનારા તે ઉપાધ્યાયને ભ..
આચાય સાથે દનને સાંકળ્યું, શ્રદ્ધા મજબુત થઈ ગઈ. પછી શુ? ખો નખર છે સમ્યક જ્ઞાનને!. જ્ઞાનના ધારક કોણ ? ઉપાધ્યાય. માટે તેને નમસ્કાર કર્યા. કેમકે દ ન પછી જ્ઞાનની જરૂર છે.
શબ્દ પણ કેવા સચેાટ મુકયા પાઠક તેહના ધાર જીભને ટેરવે જ્ઞાન હૈાય તે ઉપાય. વર્તમાન શિક્ષણ જેવું નહીં કે ચિગ્નિ-ચપાટી લઈને આવ્યા અને ગોખેલુ આવી ગયા.
ગમે ત્યારે પૂ, સરસ્વતી જાણે જીભમાંથી વહેતી હાય તેમ જ્ઞાન ગંગાત્રી વા! જ કરે.
જ્ઞાનની આટલી ઉચ્ચતમ સ્થિતિ અને તેને ધારવાની વાત કરી. જે તેને ધારણ કરે તે ધારક એવા ઉપાધ્યાયની ભજના-નમસ્કાર કરવાનું કહ્યું.
આમ દર્શન સાથે આચાર્ય, જ્ઞાન સાથે ઉપાધ્યાય, ચારિત્ર સાથે સાધુના સંબંધ જોડયા. એ રીતે ત્રણે ગુને સાંકળી ગુરુપદને નમસ્કાર કર્યાં.
જો એટેક પદન! નમસ્કારનું.. આટલું મહત્ત્વ હોય તે પચ પરમેષ્ઠિના નમસ્કારનુ' મહત્ત્વ કેટલું?

Page #68

નમો ઉવજઝાય ઉલ્લાસે
૫૯
हियय गुहाए नवकार केसरी जाण संठिओ निञ्च'
कमट्ट गठि दा घट्ट घट्टय ताण परिनट्ट લઘુ નમસ્કાર ફળમાં કહ્યું છે કે જેઓની હૃદયરૂપી ગુફામાં નવકાર રૂપી કેસરીસિંહ નિરંતર રહેલો છે. તેઓને આઠ કર્મોની ગાંઠ રૂપી હાથીઓને સમૂહ સમરત પ્રકારે નાશ થયે છે.
નવકાર મંત્ર દ્વારા આથી વિશેષ શું ફળ હોઈ શકે ? અરિહંતસિદ્ધ-આચાર્ય–ઉપાધ્યાય–સાધુ રૂપી પંચ પરમેષ્ઠિને નમસ્કાર કેટલો ફળદાયી કહ્યો કે આઠે કર્મોની ગ્રથિ તેડી નાખે.
આત્મા કર્મના ભારથી પીડાય છે. જે દિવસે આ ભાર નીકળી જશે ત્યારે હળવે ફૂલ જે આત્મા એક સમયમાં સિદ્ધ શિલા પર બિરાજમાન થવાનો છે. પણ કયારે ?
દ્રવ્ય અને ભાવ રૂપ નમસ્કાર હોય તે–
એક ચોર મટી ચેરીઓ કરતાં પકડાયે. રાજાએ તુરંત ફાંસીને હુકમ આપી દીધું. આરતામાં સખત ગરમી છે. ચેરનું ગળું સુકાયા કરે પાણી પાણીની બુમો પાડે છે. પણ રાજાના ભયે તેને કઈ પાણી ન આપે. ચેરને પાણી વિના ભયંકર વેદના થાય છે, ત્યારે રસ્તામાં નામ તેવા ગુણવાળા જિનદાસ શ્રાવકના હૃદયમાં દયા ભાવનાના ઝણ કુટી નીકળ્યા. અહો આ ચોરૂં પાણી માટે આટલું કષ્ટ.
ચોરને કહ્યું હું પાણી લાવું છું ભાઈ ! તું ત્યાં સુધી નમે અરિહંતાણ-નમો અરિહંતાણું કરજે. તને તેનાથી ખૂબ લાભ થશે.
ચોરને થયું આખા ગામમાં આ એક માણસે તે મારી સંભાળ લીધી. માટે તે જે કહેતે હશે તે મારા ભલા માટે જ હશે ને ? તેથી તેણે “નમો અરિહંતાણ” જાપ શરૂ કર્યો. તેમ કરતાં ફાંસીએ ચડાવ્યો.
ઘડીક પાણીના વિચાર આવે–ઘડીક શેઠનું વચન યાદ આવે તેમ કરતાં નવકાર મંત્રનું પદ ભૂલી ગયે. પરંતુ મનમાં તેને ભાવ નાશ નથી પામે, તેથી પાણીના આ ધ્યાન વચ્ચે વચ્ચે બેલ્યા કરે છે ના તળ વાંરૂ 7 =ા ક વન માં હું આણું તારું શું હતું તે તે ભૂલી ગયો છું પણ મને શેઠે જે કરવાનું કીધું હતું તે

Page #69

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
મારે માટે પ્રમાણ છે. આ પ્રમાણે શબ્દોને ભૂલીને પણ મનમાં નમસ્કાર ને ભાવ ધારણ કરી ફસીએ મૃત્યુ પામ્યો અને નરક ગતિને બદલે સ્વર્ગ ગયો.
આ તરફ શેઠે ચાર સાથે વાત કર્યાના સમાચાર ગુપ્તચરો સાથે રાજાને પહોંચી ગયા. શેઠને પણ પકડી લીધા. ફાંસીને હુકમ થયા.
સ્વર્ગમાં ગયેલા ચારના જીવે ઉપગ મુ. શેઠ પર આવી પડેલા કષ્ટ ને જોયું.
મારા ધર્મ માર્ગદર્શકની આ સ્થિતિ. તુરંત નીચે આવ્યો. શીલા વીકુવી, રાજાએ સિંહાસનેથી પાડી દીધે, જે આ શેઠને કંઈ થયું તે હું બધાને લેહી વમતાં કરી દઈશ.
રાજાએ માફી માંગી. દેવે કહ્યું હું જ એ ચોર છું પણ શેઠે છેલ્લે મને નમે અરિહંતાણું શીખવ્યું, તેના પ્રભાવે દેવ થયો છું. આ છે ભાવ નમસ્કારનું ફળ.
હવે જે માત્ર એક પદ શીખવનારને પણ આવા ઉપકારી માનીએ તે દ્વાદશાંગીના પઠક કેટલા ઉપકારી ગણાય? માટે તેને નમસ્કાર કરતાં કહ્યું નમો ઉવઝાય ઉલ્લાસે રે–ભવિકા
બોલ-નમે ઉવન્ઝાયાણું–

Page #70

(૮૧) નમુક્કાર–સાધુ
– સો સદ્દગુરુ હું મારુ મનમાને
सवासु कम्मभूमिसु विहरते गुणगणेहिं संजुत्ते
गुत्ते मुत्ते झायह मुणिराए निट्टिय कसाए સર્વ કર્મ ભૂમિમાં વિહરતા, ગુણેના સમૂહથી યુક્ત, કષાયને અંત આણનારા, [ત્રિગુણિએ ગુપ્ત,[વિષયાદિથી મુકત તેવા મુનિરાજજીનું ધ્યાન ધરવું જોઈએ.
નવકારમંત્રનું મહત્ત્વ હૃદયમાં અવધારાઈ જાય તે માટે પ્રત્યેક પદની વિચારણું ઉપયોગી છે. તે સંદર્ભમાં સાધુને નમસ્કાર શા માટે? તે જણાવવા પ્રથમ સાધુની ઓળખ આપતે આ શ્લોક લખે.
સામાન્ય અર્થમાં હ્ય પર ફિક્ત મોક્ષાનુણાનં વા સાધતીતિ સાધુ જે આત્મહિત અને પરહિતને સાધે અથવા તે મોક્ષના અનુષ્ઠાનને સાધે તે સાધુ કહેવાય.
તેઓ નિર્વાણને સાધનારા છે, મનવચન-કાયાના યોગને સાધે છે, સર્વ પ્રાણ પ્રત્યે સમભાવ કેળવે છે. માટે નમસ્કાર કરતાં કહ્યું છે સદ્ગ સું મોર મન માને.
સાધુ કેવા ? તેમાં ચ સવ મૂકું.
બાબણ્યિા વાડમાં હેમાળ નામનું નાનું ગામડું. ત્યાં માત્ર વરુ નામે ગરાસિયો રહે. તેના આંગણે એકસે ભેંસુ દુઝે. એક બાજુ દરિયે, બીજી બાજુ ગીરના ડુંગરા વરચે મીઠા પાણી વાળું હેમાળ ગામડું. ભાઈબંધીને ભુખે માત્ર વરુ રોજ મહેમાન ભાળી પોરસાય.
પ્રભાતે ડેલીમાં બેસી દાતણ કરે. ઘેડીના અંગેઅંગ હાથ ફેરવી તપાસે. તે ટાણે એક પરદેશી પરણે આવ્યા. માત્રાએ રામ રામ કર્યા.
મેમાન ચીંથરે હાલ છે ને હાડકે હાડકા દેખાય. હજામત વધેલી છે. છતાં આંખમાં અમીરાત ડોકાય છે. કસુંબા ટાણે માત્રાએ જોયું કે મેમાનને તેલ એક અફીણ જોઈએ છીએ.

Page #71

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
માત્રો સમજી ગયે. આવો જબ્બર બંધાણી બેહાલ ગરાસીયે જ હા, વાત સાચી હતી. પણ કચ્છથી આવતો હતો. જ્યાં રૂડા ઘેડાને જેસાવર કાઠી પાકે, તે ડોલરીયાને વતની. બાર ગામને ભાયતી નળીયા કોઠારને તાલુકાદાર. કરછ ભૂપાલે જાલમસંગનું પરગણું આંચકી લીધેલું. રજપુત પણ લાચારી કરવાને બદલે ગામ છોડી હાલી નીકળ્યો. અબોલ બની માત્રા વરુને ડેલે બેઠા હતા.
માત્રાએ પણ તિરસ્કાર ન કર્યો. હજામત કરાવી. નવડાવ્યા નવા લુગડાં કરાવી દીધા. સાથે બેસાડી જમાડે. જાલમસંગ કાંઈ બેલ નથી. આમને આમ પંદર દિ' વિત્યા. જામલ સંગને શરમ આવતા રજા માંગી માત્ર વરુ કહે ભા” તમે રોટલે ભારે નહીં પડે હો! જામલસંગને ઝળઝળીયા આવી ગયા. માત્રાએ પાશેર અફીણ, દશ રૂપિયા તથા બે જોડ લુગડાં બંધાવ્યા.
બહાર નીકળી વિચાર આવ્યા. ટાંટીયા ધસી મરવા કરતા બહાર વટે ચડવું શું છેટું ? તલવાર તે છે પાસે. ઘેડ હોય તે કામ થાય.
માત્રાએ આપેલી દશ રૂપિયાની ખરચીમાંથી કેદાળી–પાવડો લીધાં. મધરાત થઈ. મન માનતું ન હતું છતાં જામલસંગે વરુ માત્રાના દરબારગઢની ભીતે બે માણકી બંધાતીતી ત્યાં ખાતર પાડયું, ઘેડું નીકળી શકે તેવડું બાકોરું પાડયું. રાતને ત્રીજે પહોરે માત્ર જાગે. માણસને ઉઠાડયા, ચાલો સીમમાં ઢાર હાંકવા.
જાલમસંગને ઠીક લાગ આવ્યો પણ શ્રાવણ માસની મેઘલી રાત, ખૂબ વરસાદ પડેલે, પવનના સુસવાટાથી ઠંડી ટાઢ, ચડી. આખો દેહ થરથર કાપે. ડું અફીણ લીધું પણ ઠંડી ન ઉતરી દરબારગઢમાં ગયે. માત્રાને હોકે પીધે પણ ઠંડી ન જ ઉતરી. એારડામાં નજર ફેરવી, ઢાલીયે દેખાણો. સુંવાળી રેશમી તળાઈ, હુંફાળા ઓઢણા, પ્રજાતે ધ્રુજતો બેહેશ દેહ ત્યાં ડેકાણે. નજીક આવી જુએ તે કોઈ સુતું છે.
જmય કાયા, ઘઉંવર્ણો દેહ, અનેખા તેજ, બાબરીયાણી પડેલી. પણ જાલમસંગને આંખે અંધારા છે. રજપુતની નજર પારકા રૂપ નીરખવાનું શીખી નહોતી. તેનું દાન પોઢનારી કરતાં ખાલી પડેલા પડખાં ઉપર જ હતું. અહીં કાં તે ઘણને કાં તે છોક હોય, પણ મારે જીવતી ગરમી વગર હવે ટાઢ નહીં ઉડે, માટે હે વિશ્વભર તમે સાક્ષી રે બોલી વચ્ચે તલવાર મુકી જાલમસંગે શરીર ઢાળ્યું.

Page #72

સો સદગુરૂ હું મારું મન માને શરીરમાંથી હુફ આવવા માંડી ત્યાં આંખ ઢળી ગઈ. નારીના અંગની મીઠી હુંફ નિર્દોષ માણસ સુઈ ગયા.
પ્રભાતે માત્ર જુએ. હાથ તલવારે મુફાઈ ગયે. સ્ત્રી-પુરૂષને વચ્ચે તલવાર-કંઈક ભેદ લાગે છે, સૂતે આદમી તે મુઆ પહેલાના ભુત જે હતો. બાબરીયાણી આના પર મેહે કદી? બાબરીયા
ને જગાડી બાજુમાં નજર જતાં ઠેકડો માર્યો. મેમાનને જગાડ્યો. પાંચ તોલા અફીણને કસું બે પાયો. પણ જ્યાં માત્રા વરુને જે ત્યાં થીજી ગયો.
જીવવાની આશા ન રહી. માત્રા વરુએ તે તાણ કરી શીરામણ પણ કરાવ્યું. હોકો પીવરાવ્યો. મેમાને હાથ જોડયા. બસ બસ હવે મેમાન ગતિ પુરી કરી દ્યો. વરુ કહે સાચું બેલો છે શું ?
જાલમસંગે પૂછયું? વસવાસ પડશે? – તલવાર કયાં આવી છે? વરુ છે. જાલમસંગે માંડીને વાત કરી. માત્રા વરુએ સો રૂપા રોકડા, એક ઘડી અને શેર અફીણ આપ્યું. મીઠી જીભના રામરામ કર્યા. કરછમાં જાલમસંગ ઘુમે છે. જેટલા ચારણ કાઠીયાવાડ જાય તેની સાથે માત્રા વરુને સંદેશા મોક–પરગણું પણ પાછું હાથ આવી ગયું.
૧૮૮૫માં દુકાળ પડ્યો. કારમી ભૂખ કાઠીયાવાડમાં ફેલાઈ. માથે કેડી જડેલો સુંડલો અને થોડાક ગાભા લઈ માત્ર વરુ તેની સ્ત્રી સાથે જોડીયા બંદરે ઉતર્યો. નળીયા-કઠાશ પહોંચી ઘણીયાણીને તળાવળી પાસે બેસાડી માત્ર જાલમસંગને દરબાર ગઢે પહોંચ્યો. તેને જોતાં જ જાલમસંગે દોટ મુકી પૂછયું મારા બેન કયાં છે?
પાદરે બેસાડી આવ્યો છું. હરખમાં હરખમાં ચાર વર્ષના કુંવરને કીધું, જા ફેઈને તેડવા, ગગુભાએ દેટ મુકી. તળાવળીએ. બાબરીયાણીના બળે જઈ બેઠે. તેમના દાગીના જેઈ સ્ત્રી લલચાણ બાળકને ગળે ટુંપો દઈ દીધી.
ડીવારે રાણીવાસમાંથી રથ આવ્યો. ઠકરાણી ઉતર્યા. અલાયદા ઓરડે ઉતારી દીધા બાબરીયાણાને. પણ ગગુભા ન દેખાય. ગગુની તપાસ ચાલી. માત્રા વરુને સ્ત્રીએ દાગીના દેખાડી વાત કરી.

Page #73

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
માત્રા વધુ પત્થર થઈ ગયે!. કાળા ધમ મેઢે મિત્ર પાસે ગયા. વાત કરી. જાલમના મેઢાની એકે રેખા ન બદલાણી.
મુડદું લઈ આવ્યા. છુપાવીને અગાશીમાં લઈ ગયા. બધાં દાગીન! પેરાવ્યા. ભર બજારે મડદું પડતું મુકયું. હાકલમારી ગજમ થઈ ગયા. ગગુ પડી ગયા.
૬૪
માત્રા તા ગળગળે! થઈ ગયે. જાલમ કહે તમે નિરાંતે રહે ભા” વમાં ખીજાં ગગુભા તમને રમત દેખાડીશ.
પાંચ વર્ષ મે’માન સાચવ્યાં જાતાં જાતાં ગાયા ભેંસા ઉંટ-કળશી કળથી દાણા એ ઘેડી-રે!કડા રૂપિયા દીધા.
સમતાની કેવી ચરમ સિમા અને મિત્રએ દાખવી? માટે જ કહ્યું કે.
समाय सव्व भूपसु સર્વ પ્રાણી પર સમભાવ – સમવૃત્તિ રાખનારા તે સાધુ. તેને માટે નમેા લાએ સવ્વ સાહૂણ કહ્યું.
-
સ’મેધ પ્રકરણમાં ૨૭ રીતે સાધુના ૨૭ ગુણે! ખતાવેલા છે. તેમાંના પ્રચલિત ૨૭ ગુણાનું વર્ણન કરતાં જણાવે કે પાંચ મહાવ્રત – છઠ્ઠું રાત્રિ ભેજન ત્યાઝ – કાય જીવાના રક્ષણહાર, પાંચ ઇન્દ્રિયે! પર સયમ, ત્રણ ગુપ્તિએ ગુપ્ત, નિર્લોભી, ક્ષમાના ધારક ચિત્તની નિ લતાવાળા, વસ્ત્રાદિકના શુદ્ધ પડિલેહક, પરિષહ અને ઉપસના સહેનારા, વિવેકી એવા સતાવીસ ગુણે સાધુના કહ્યા.
1.
સે સદગુરુ સુમેરુ મન માને
સ્તવનની એક નાનકડી પક્તિમાં પણ સાધુ મહાત્માની એકળખ કેવી સુંદર આપી –
વેદ ત્રણને હાસ્યાદિક ષટ્ મિથ્યાત્વ ચાર કષાયજી ચૌદ અભ્ય ́તર નવનિધિ બાહ્ય ગ્રંથિ તજે મુનિરાય ભવિયણ ભજીએજી
કેાની ભજના કરવાની છે ? – સાધુની પણ શા માટે ભજના કે નમસ્કાર કરવાના ?
સાધુ મહાત્મા, સ્ત્રી-પુરુષ નપુ’સક ત્રણ વેદ, હાસ્યરતિ-અતિભય-શેક–જુગુપ્સાએ હાસ્ય ષટ, મિથ્યાત્વ અને ક્રોધ-માન-માયા

Page #74

સે સદગુરુ શું મેરુ મનમાને
૬૫ લેભ રૂપી ચાર કષાય એમ કુલ ચૌદ પ્રકારે અત્યંતર અને ઘનધાન્ય-ક્ષેત્ર-વાસ્તુ–૨–સુવર્ણ-કુ–દ્વિપદ–ચતુષ્પદ એ નવ બાહ્ય પરિગ્રહ તજનારા છે માટે જ તેઓ નિષ્પરિગ્રહી કહેવાયા. આવા મુનિની ભજન કરવાનું કહ્યું છે.
તમે કહેશો કે પરિગ્રહ છે. તે તેના લાભ માટે, અમારે શું ? તમારે મોક્ષમાર્ગમાં સહાયક છે માટે,
જૈન શાસનમાં મોક્ષમાર્ગ બતાવે અરિહત– આદર્શ સિદ્ધો રજુ કરે. શાસનમાં રાજા સમાન આચાર્ય સાર સંભાળ લે, વિનય તથા વિદ્યા શીખવનારા ભલે ઉપાધ્યાય હાય પણ મેક્ષ માર્ગમાં સહાયક ન હોય તો?
તેથી પંચમ પદે મેક્ષ માર્ગના સહાયક વગ તરીકે સાધુ મહારાજને નસ્કાર કરો.
જગતમાં નામે ત્રણ પ્રકારના. સાર્થક–નિરર્થક– અર્થ શુન્ય, સાધુ એટલે “મેક્ષને સાથે તે નામ સાર્થક થયું. મોક્ષને માટે જ પ્રવૃત્તિ. એકજ માગણી કરે સાધુ
ઢોર માં તુ માવો મવં–શુ ?) મા નિવેવ્યો ભવ નિર્વેદ, માતાના મોક્ષ માર્ગનું અનુસરણ, (પછી?) રૂ-સિદ્ધિ-ઇષ્ટ ફળ તે મેક્ષ જ બીજું કંઈ નહીં,
અથવા–આકરા વોહરામં સમાહે ઘર મુત્તમ હિંદુ-છેલે સિદ્ધ સિદ્ધિ મમ રિંતુ-એટલે જ ટીકાકારે વ્યાખ્યા કરી–
વતિ જ્ઞાનાદિ શક્સિમિક્ષ કૃતિ સાધવ: જેઓ પોતાની જ્ઞાન વગેરે શક્તિ વડે મેક્ષને સાધે તે સાધુ.
પ્રશ્ન:- શ્રાવકે પણ દેશ વિરતિ ધર્મ વડે મોક્ષની સાધના કરે છે. તે તે પણ સાધુ?
–ના–તેઓ દુધ-દહીંમાં પગ રાખવાવાળા છે. તેમને મોક્ષ સાથે છે, પણ વિષયકષાયનું મમત્વ છોડવું નથી, પૂજા કરવી છે પણ જિનાજ્ઞા પાળવી નથી. પ્રતિકમણ કરવું છે પણ છકાય વિરાધના ટાળવી નથી. તેથી શ્રાવકને સાધુ ન કહેવાય પણ શ્રમણોપાસક કહેવાય.
વળી શ્રાવક નિરતિચાર વ્રત પાળે, કદાચ ૧૧-પડિમા વહન કરે

Page #75

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
તો પણ ઊંચામાં ઊંચે બારમે દેવલેકે જાય. જરણ શેઠમાં શું બોલો છે? “શ્રાવકની સીમે કરંતા” ગમે તે સ્થિતિમાં પણ બારમા દેવલોકની ઉપર ન જઈ શકે તમે.
કદાચ જિનેશ્વરનું કથન ન માનતા કે અભવ્ય કે ઉલટું માનતા મિથ્યાષ્ટિ પણ પાંચ મહાવ્રત ધારણ કરે તે નવ ગ્રેવેયક સુધી જાય. પણ નિરતિચારી સદ્દષ્ટિ કે સમક્તિી–કે વ્રતધારી શ્રાવક બારમાં દેવલોકથી આગળ વધે નહીં. માટે તમને કહ્યું કે
નમો સ્ટોપ સવ સાકૂળ પદ ભજે. વિચારે બાહુબલીજી એ દીક્ષા લીધી, કાન્સ લીન છે. પણ અભિમાને ચડયા કે નાના ભાઈને વંદન ન કરવું. શલ્ય સહિત તપ કેમ ફળે? તમે કહેશો મોટાભાઈ છે–માટે તે તે આચાર ગણાય. પછી અભિમાનમાં કેમ ઘટાવો છો?
આચાર કહેવાય તે સાચું, પણ અહીં મોટાભાઈનાનાભાઈને વ્યવહાર બાહુબલીજી વિચારતા નથી. બાહુબલી જ વિચારે છે કે જો મને જ્ઞાન થઈ જાય તો મારે કેમે કરી નાના ભાઈને નમવું ન પડે.
વળી આ તે કેવલી છે. માટે શાસ્ત્રકારે તેને અભિમાન ગયું. જેવો અહંકાર ગયે કે કેવળજ્ઞાન થયું કે નહીં ?
માટે કહ્યું કે મનમાંથી મેહ મમતાને ખંખેરી નાખે તેનું નામ મક્ષ–સાધના, જે શ્રાવકને માટે નહીં સાધુને માટે શક્ય છે. સાધુ તો મોક્ષ સાધે તથા સાધક ને મદદ કરે.
બીજુ સમતાને ધારણ કરે તે સાધુ. જેમ ક્ષત્રિય કે બ્રાહ્મણ કુળમાં જમેલો તેના સંસ્કાર સાચવે તેમ આચાર્યની પરંપરામાં જન્મેલ તેની રીતિ નીતિ સાચવે તે જે સાધુ.
નિરુક્તિથી સા એટલે સમપણું અને હુ એટલે વિચારવું. જે સમપણાને વિચાર કરે તે સાધુ. “સર્વ જીવો પ્રત્યે મૈત્રી” એ માર્ગ સાધુનો છે, શ્રાવકે પણ રોજ પ્રતિક્રમણમાં મિનિ કે સંવ મૂર્ણ બેલે પણ તે હાથીના સ્નાન જેવું, નાહી ધોઈને ધુળમાં આળેટે.
નિરુક્તિથી લખ્યું સમતાં વા સર્વ વ્યાયતીતિ નિ ચાચા સાધવા બધાં જ પ્રત્યે સમતાને વિચારે તે સાધું.

Page #76

સે! સદ્ગુરુ સુ* મેરુ મનમાને
૬૭
સા સદ્ગુરુ સુ મારુ મન માને એમ વિચારી જાપ કરી નમે લાએ સવ્વ સાહૂણ,
સાધુ મેક્ષના સાધક તથા સમતા વાળા ખરાં પણ શાસનમાં તેને થાંભલા સમાન ગણ્યા. કેમકે થાંભલે! મજબુત હાય તા મકાન ટકે. અરિહંતાદિની વૈયાવચ્ચ પણ સાધુ જ કરે છે ને ? એટલા માટે તા શાસ્ત્રકારે લખવું પડયુ ને ધન્નો સો એન્નો- તે લાહા ને ધન્ય છે, જેના લાવેલા આહર પાણી ભગવાન મહાવીર મહારાજા વાપરે છે. ગૌતમસ્વામી કે સુધર્મા સ્વામીને નહીં અને તે લાહા ધન્ય કહ્યું,
ટીકાકાર મેલ્યા કે સાદાચરું થા સંચમ શાળાં ધાચńતિ સાધવઃ
સાધુ જીવનની પ્રતિજ્ઞા શુ? રામ મંત...વનવાહ આખી જિંદગી માટે આ પ્રતિજ્ઞા પાળીશ તેમ સૂચવ્યું, માટે આપણે ઉમળકાથી એલીએ છીએ એ સદ્ગુરુ શું મારું મન માને
કારણ કે આ પ્રતિજ્ઞાના અર્થ જ એ થાય કે વેદ' પાનામિ યા વાય. સાધામિ, સાધુ સ્વાર્થ સાથે પરાને પણ સાધે.
ગેાચરી ગયા, હેતુ શે? સુપાત્રદાનથી ગૃહસ્થાના આત્માના ઉદ્ધાર થશે અને મેલના સાધનભૂત આ શરીરનુ પાષણ થશે.
પ્રશ્ન :- નમસ્કાર કબુલ પણ સજ્જ શબ્દ શા માટે ?
લડયા.
ચારિત્ર પાંચ પ્રકારે, સામયિક, છેદેપસ્થાપનીય, પરિહાર વિશુદ્ધિ, સૂક્ષ્મ સ ́પરાય અને યથાખ્યાત-ભરત બાહુબલી ૧૨ વર્ષ લાહીની નદી વહી છતાં ભરતનું માથું ખાહુબલીને કેમ નમ્યું? સામાયિક ચાસ્ત્રિને લીધે.
મેતારજ મુનિને કેટલું કષ્ટ સાનીએ આપ્યુ કે ત્યાં જ કાળધર્મ પામ્યા. એક તા સાધુ પાછા રાજાના જમાઈ. સાનીનું ઘાણીએ ઘાલી તેલ જ કાઢે ને? શું રસ્તા કર્યા સાનીએ. મૈતારજ મુનિના આધામુહપત્તિ લઇ સત્ત્વ' સાયન્ની કે પ્રથામિક સિપાહી આવ્યા તા
ધ લાભ” રાજા તે સમજી ગયા કે માણસ નક્કી ભયંકર ગુનામાં છે. પણ ત્યાગના માર્ગ લીધા છે. સાધુવેશે છટકવા માંગે છે. તે પણ છેડી દીધા. કારણ શું? સ` સાવદ્યનો ત્યાગ કર્યા છે. માટે નમસ્કાર કરવા ચેાગ્ય છે.

Page #77

૬૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-3
સામાયિક ચારિત્ર પછી વડી દીક્ષા થઈ હોય કે, પરિહાર વિશુદ્ધિથી ચથrખ્યાત સુધી હોય ગમે તે સ્થિતિમાં સર્વે નમસ્કારને લાયક છે માટે સર્વ શબ્દ મુ.
છઠ્ઠાથી તેરમાં ગમે તે ગુણઠાણા સુધી હોય, ગમે તે અવસ્થામાં હેય, પ્રમત દશાવાળ હોય તે પણ નમસ્કાર માટે સદા શબ્દ મુ.
અને પુલાક લબ્ધિધારી હોય તે ૮૪ લાખ ઘેડા-૯૬ કોડ પાયદળવાળ ચકવર્તાના સૈન્યને ચૂરો કરી નાખે તેટલી તાકાત હોય. છતાં લબ્ધિ ફેરવે કયારે-શાસન માટે જ ને? તેથી તેવા પણ વંદનીય, સ્થવર કે જિનકલપી ને પણ નમસ્કાર, પ્રત્યેક બુદ્ધ કે સ્વયં બુદ્ધને પણ નમસ્કાર, દરેક ક્ષેત્ર અને દરેક કાળના સાધુને પણ નમસ્કાર. આ બધા પ્રકારના સાધુ ને નમસ્કાર કરવા સર સાથ મુક્યું.
શ્રેણિક રાજાની ચિત્ર શાળાને દરવાજે કડડભૂસ કરતો પડી જાય. બત્રીસ લક્ષણ બાળકને ભેગ આપવા કહ્યું. વિકહિન રાજાએ ભારોભાર સોનૈયું આપીને બાળક ખરીદ્યો.
રાજગૃહીંના નિધન બ્રાહ્મણ ઋષભદત્તની ભદ્રા નામે ભાર્યાને પુત્ર અમરકુમાર. ઘણું રડે નાનું બાળક પણ માને દયા ન આવી.
પિતાજી પાસે કરગર્યો. મામા-કાકી બધાં સગાંને વિનવ્યા. પણ સગી મા દુશ્મન બની પછી બીજા કોને કહેવું. બચા-બચાવની બુમો પાડે છે અમરકુમાર–પણ કઈ સાંભળતું નથી.
ખુદ રાજાને ફરિયાદ કરી. તે પણ બહેરો બની ગયો. દીનતાથી કરગરીને–રડી રડીને આંખો મીંચાઈ ગઈ. બધાં સ્વાથી દેખાય ત્યારે યાદ આવ્યા સાધુના વાત્સલ્ય ભર્યા શબ્દ અમર ! “બધાં દુઃખને નાશ કરનારો એક નવકાર જ છે નવકારમાં ચિત્ત પરોવ્યું. સ્થિર કર્યુ ધ્યાન. લીન થઈ ગયે તેમાં, બસ થોડી જ વાર.
બળબળતી જવાળા શીતલ બનવા લાગી. પતિ જાણે સિંહાસન પર બેઠે છે તેમ લાગ્યું. રાજા લેહી વસવા લાગે. સેવકે ઉંધા માથે પડ્યા છે નવકારના પ્રભાવે દેવી સહાય મળી.
અમરકુમારે બધાંને બચાવ્યા. રાજા કહે છે તમે રાજઋદ્ધિ ભગવે.

Page #78

સો સદગુરુ હું મારું મન માને અમરકુમારે સમતાપૂર્વક ઉત્તર વાળ્ય રાજન રાજ્યનો સ્વાથ મેં નજરે જોઈ લીધો. હવે તે નવકારમંત્ર જ મારું કલ્યાણ કરશે. તેણે પૂર્વભવ જે, ત્યાં જ લેચ કરી અમર મુનિ ચાલ્યા નગર બહાર. કાન્સ લીન બન્યા. મને થયું અરે ! આ તે જીવતો છે હવે મારા સામૈયાનું શું ? અમર મુનિને મારી નાખ્યા. મુનિ બારમા દેવલોકે ગયા.
માટે જ પંચ પરમેષ્ઠિનું સ્મરણ કલ્યાણ ઠારી કહ્યું જેમાં પંચમ પદે બીરાજીત સાધુ ભગવંતને નમસ્કાર કરતાં સત્ર શબ્દ કેમ મુક્યો તે વિચારણા ચાલે છે.
જો કે અભદેવ સૂરિજી જણાવે છે કે સંઘ શબ્દ બધાં પદ સાથે જોડવા. સંવ સિદ્ધા સવારિયા એ રીતે. છતાં અહીં સવ સાદૂગ અલગ પાડયું તે સર્વ કાળ, ક્ષેત્ર–પ્રકાર-ભેદ–ગુણસ્થાનક આદિ સર્વેને આશ્રીને કહ્યું.
પ્રશ્ન :- સવથી બધાં સાધુ આવી ગયા પછી જાણ પદની શી જરૂર ?
लोके-मनुष्यलोके न तु गच्छादौ सर्वसाधवस्तेभ्यो नमः સવ શબ્દથી બધાં લીધા છતાં હાર દ્વારા મનુષ્ય લોકમાં રહેલા સર્વ સાધુ તેમ ગ્રહણ કરવું. ચૌદ રાજલોક કે લેકાલેક નહીં પણ અઢી દ્વિપ જ લેવાનો તેથી લખ્યું –
जावत के वी साहू भरहेरवय महाविदेहे य
सव्वेसि तेसि पणमा तिविहेण तिदड विरियाण પાંચે ભરત–અરાવત–મહાવિદેહ એ પંદર કર્મભૂમિ લેવાની. આ રીતે આ ઢાકમાં રહેલાં સર્વ સાધુઓને નમસ્કાર કરતાં કહ્યું.
नभो लाए सव्व साहूण અટાર સહસ શીલાંગના ધારી, અચળ આચાર ચરિત્ર મુનિ મહd જયણુયુત વંદી કીજે જન્મ પવિત્ર રે
નમસ્કાર મહામંત્રના મહાગ્ય અંતર્ગત સાધુ પદની કેટલી સુંદર ઓળખ આપી. અઢાર સહસ શીલાંગના ઘારી –

Page #79

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ઇચ્છાકાર-મિચ્છાકાતહત્તિકાર ૧૦ વિધ ચક્રવાલ સમાચારી [] × [પૃથ્વીકાયાદિ પ + બે ઇન્દ્રિયાદિ ૪ + અજીવ=૧૦] ૧૦=૧૦૦
× પાંચ સમિતિ
૫=૫૦૦
७०
× ચાર કષાય
× જ્ઞાનાદિ ત્રિ [] × ત્રણ ગુપ્તિ
***
004
૪=૨૦૦૦
૩-૬૦૦૦
૩=૧૮૦૦૦
જેમકે વચન ગુપ્તિ સહ સમ્યક જ્ઞાની એવા પ્રશાંત કષાયી— માયાના અભાવવાળા (સરળ) અને ભાષા સમિતિ પાળતા મિચ્છાકાર સમિતિ પૂર્વક પચેન્દ્રિય જીવનુ રક્ષણ કરે.
આવા ગુણવાનૢ સાધુને નમસ્કાર કરતાં કહ્યું સે સદગુરુ શુ મારું મન માને.
...
૦
-
સાધુ બન્યા માત્રથી જ કેમ નમસ્કાર કર્યા ? મુળનામ્ વન ૩ મમ્મુ - ઈ લાચીકુમાર નટડીના મેહમાં છે. ત્રીજી વખત દોરડા પર ચડી જીવ સટોસટના ખેલ ખેલી રહ્યો છે. કયારે રાજા દાન આપે ને ત્યારે નટડી મારી થાય.
રાજા માને કે નટ કયારે પડે ને તેની નટડી મને જડે. ત્યાં દૂર ઉભેલા મુનિનુ' દર્શન થયું. ઈલાચીને.
जे अ करते पीए भोए लद्धेवि पिठ कुवई साहीणे चयई भोए सेहु चाइत्ति बुच्चई
જેને સુંદર અને પ્રિય એવા શબ્દ-રૂપ વગેરે ભાગા મળ્યા છતાં (તે પણ) સ્વાધીન હૈાવા છતાં તે તરફ પીઠ ફેરવી [અનાસક્ત] રહે છે તેને ત્યાગી કહ્યા છે. તેવા અણુગાર જોયા. મન પલટાણું. મુનિના દર્શોને ધારા બદલાણી. ઈલાચીકુમાર કેવળી બની ગયા.
કારણ વેશનુ પ્રામાણ્ય ભરત ચક્રવતી કેવળી છતાં ઇન્દ્રવેશ આપી વાંદે – કુર્માપુત્ર કેવળી છતાં સીમંધર સ્વામી કહે ગૃહસ્થપણે રહે છે કેમ તે કે વેશ નહેાતા. ખુદ ભગવાને પણ ઘેર બે વર્ષ પાળ્યું બધું, છતાં વેશ નહીં તા ચેાથું જ્ઞાન નહીં. માટે વેશને પણ પ્રમાણ્ય ગણી. નમે લાએ સવ્વ સાહણ કરે.

Page #80

(૮૨) નમુક્કાર–પંચ નમસ્કાર
-તમે! તેહને પાપના નાશ માટે
जेणेस नमुक्का सरण संसार समर पडियाण दुक्खक्खयस्स हेऊ सिवपस्स
कारणमस ख
(જેથી) આ નમસ્કાર સસ્પેંસાર સમરાંગણમાં પડેલા આત્માને શરણુ રૂપ છે. અસંખ્ય દુઃખાના ક્ષયનુ કારણ છે તથા શિવ [માક્ષ પથના પરમ હેતુ છે.
વૃદ્ધ નમસ્કાર ફુલ સ્તંત્રમાં આ ૠાક દર્શાવ્યા પણ જેથી [નળસ] લખ્યું તેનુ અનુસ ́ધાન શું ? – “શ્રી અરિહંદિ પંચ પર— મેષ્ઠીએાને કરવામાં આવતા” નમસ્કારથી—અસંખ્ય દુઃખાના ક્ષય થાય છે. આ વાતનું પ્રમાણપત્ર શું?
एसो पंच मुका
सव्वपापणासणा
આ પાંચેને કરેલા નમસ્કાર સર્વ પાપનો નાશ કરનાર છે.
પરમેષ્ઠીના નમસ્કારની અદ્દભુત તાકાત છે પાપન આગાળી નાખવાની. પછી સંસારના મહેલ શી રીતે ઉભા રહેવાના ? માટે દરેકે ૧૦૮ નવકાર મંત્રનું સ્મરણ અવશ્ય કરવુ જોઈએ. માત્ર દશ મિનિટ રાજ નમસ્કાર માટે ગાળા. સમગ્ર જીવનને પલટી દેવાની. તાકાત છે જેમાં, તેવા ઉત્તમેત્તમ ગુણવાન અરિહંત-સિદ્ધ-આચાર્ય —ઉપાધ્યાયસાધુને અહી નમસ્કાર કરવામાં આવ્યા છે, બસ તમે તા આજે એક ધ્રુવ પક્તિ યાદ કરી લે.
નમે તેહને પાપના નાશ માટે
નવકાર મંત્રમાં પણ આ વાત લખી દીધી.
एषः पञ्च नमस्कार : सर्व पाप प्रणाशनः અહી... ત્તઃ પદ્મ કરીને એક વચન વાપર્યું' તે પણ હેતુપૂર્ણાંકનુ તે

Page #81

७२
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ છે. તેનું રહસ્ય એ છે કે પાચેને સામુદાયિક નમસ્કાર જેમાં કરવામાં આવ્યો છે એ “નમસ્કારરૂપી શ્રુત સ્કન્ધ સર્વ પાપ નાશ કરનાર છે.
તે દીકુંડલાના લુહાર હિંસક હથિયારો બનાવતા. તલવાર, કટારી, છરી, જમૈયા, કુહાડી વગેરે. કુંડલાને કુવાનું કડક અને ઝેરી પણ આ હથિયાર પીતાં અને એક જ ઘાએ શ્મશાને સળગતાં થઈ જતાં.
દેવજી લુહાર ત્યાં પ્રખ્યાત કારીગર અને બાપથી ચાર ચાસણી ચડે તે કારીગર પાક નારણ લુહાર. નારણ લુહારની ત્રિશુળ છાપ તલવારે તે રાજ રજવાડામાં સોપે પાડી દીધેવા. કરછ-કાઠીયાવાડ અને રાજસ્થાનના ધીંગણમાં એ વખત કુંડલાના તલવારે કેપ ઉતારી નાખતી અને નારણ લુહારને રોજ રજવાડાની વરદીના ઢગ ખડકાતા.
ભાવનગરની આરબ બેરખ જમાદાર અડલમબેગ ખુદ એકવાર વરદી દેવા આવ્યા. નારણ લુહારે પિતાની ઘડેલી ત્રિશુલ છાપ તલવાર નમુના લેખે આપી. આલમબેગ ઉતારે આવ્યો. અલમસ્ત પાડો ખરીદ્યો. ચારે પગ બાંધી આંબલીની ડાળીએ ઉંધો લટકાવ્યા. આલમબેગે ઠેકીને તલવાર ઘા કર્યો. એકજ ઘા એ પાડાનું માથું પાંચ હાથ છેટે પડયું.
કમાલ નારણ! તેરી બી કમાલ. આલમબેગ નાચી ઉઠે. વેપારીની દુકાનેથી પાઘડી ખરીદી અને પિતાના હાથને સેનાનો વેઢ કાઢી નારણ લુહારને ત્યાં પહોંચ્યો. નારણને કહ્યું કે નારણ યે મેરી એર સે તેહફા
નારણ તે જોઈ જ રહ્યો. લે લે નારણ તેરી સમશેર બડી કાતીલ . નારણ કહે હશે પણ હું ભેટ નથી લેતો. કિમત આપી દેજે. ' અરે કિંમત ક્યા નારણ મને એસી સમશેર નહીં દેખી, જીસકે એક ઘાવસે ભેંસ [પાડા] કા માથા ધડસે અલગ હેકર ધરતી પે ગિર પડે.
નારણ બુમ પાડી ઉઠે શું? માથું કપાયું ? પાડાનું? નારણના રોમેરોમ ઉભા થઈ ગયા. ચહેરે એને ઠરેલ કેલસા જેવા થઈ ગયે. જમાદાર આ તમારી ભેટ કઈ ગરીબ ગુરબાને આપી દેજે.

Page #82

નમ તેહને પાપના નાશ માટે
૭૩. નારણ દેવજીના મનમાં લોહી બંબોળ એવું પાડાનું માથું તરફડવા લાગ્યું, માથામાં ધું બા માર્યા. નારણ જુલમ કર્યો નારણ! પેટને માટે આ ગેઝારો ધંધો–પાપી પેટ માટે-અરેરે આજ સુધીમાં કેટલા જવના માથા ઉતરી ગયા હશે નારણ! મનોમન વલોપાત વધી ગો. કેટલી પેઢી ડુબશે તારી નારણ? આમ વલખાં મારતે પાપના ભારથી બેભાન થઈ ઢળી પડો જમીન ઉપર.
ભાનમાં આવ્યો ત્યારે પત્ની કહે ભગત શું થયું ? લુહારે ઘડી પહેલાંની પાડાની કરપીણ હત્યાની વાત સંભળાવી. નારણની આંખમાં આંસુની ધાર આવી ગઈ. હાથમાં પાણી લીધું. લુહારની કેટયમાં જઈ ભગવાનને નમસ્કાર કરી અંજલી મુકી કે હવે કોઈ દી હું તલવાર જમૈયો છરી, કટારી, કુહાડી જેવા લડાઈના હિંસક હથીયાર બનાવીશ નહીં. હે ભગવાન! ખેતીના ઉપયોગના અને જેનાથી જીવાત મરે તેવા પાવડા, કેશ, રાંપ કે ગાડાના પૈડા પણ નહીં બનાવું.
ઘરવાળી પણ હાથ મુકીને સંમતિ દે છે. ભગવાનને માથું નમાવ્યું તો જરૂર આપણી ભેટ કરશે. પણ આ પાપની પ્રતિજ્ઞા તોડશો નહીં નારણને લુગડે થીગડાં મારવાનો વખત આવ્યા. પૈસા ખુટી ગયા. લે કે નીંદા કરે છે જેમ તેમ બોલે છે. એક વખત મન ડગી ગયું પણ પત્નીએ શાંત કર્યો.
શેરીમાં ઝાંઝ પખાજના અવાજ સંભળાયા, કીર્તન ગવાય છે. નારણ ભગત હળવે રહીને જુએ તે સંત આપા દાના. નારણે નિઃશ્વાસ મૂક્યો. પોતે સંત આપાદાનાનો સેવક. આપાદાનાને પણ ભગતના ભજન કીર્તન ખૂબ ગમે.
દાના મહારાજે ભગતને યાદ કર્યા. એલો તલવાર વાળ ભગત કયાં? મારાજ ભગત તે બહુ દુખી છે. તેણે પ્રતીજ્ઞા લીધી છે, નાનું જીવ-જંતુ મરે તેવા પણ હિંસક હથીયાર ન ઘડવા. એટલે છેઠેરા ભુખે મરે છે,
દાના મારાજ ખુશ થઈ ગયા. વા ભગત તે તે સતને મારગ લીધે. સામે પગલે દાના મારાજ ચાલ્યા નારણને શાબાશી દેવા. નારણ દેડીને સંતના ચરણે પડી ગયે.

Page #83

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
નારણ તે તે પાપના મારગ છેડીને તારી એકાતેર પેઢી તારી. તું હવે વજન તાળવાના કાંટા મનાવ. દેશ પરદેશમાં વખણાશે. જીવહિંસા થશે નહી.. તારા કાંટા ન્યાયનું પ્રતિક બનશે. તારા કુળમાં ભક્તિ રહેશે.
નારણ ભગતે ત્રાજવા કાંટા બનાવ્યા, પ્રસિદ્ધ થયા. રાજના ઇનામેા મળ્યા.
ભગવાન અને સંતને રેલે! નમસ્કાર તેના પાપના નાશ કરી પ્રતિષ્ઠા અપાવનાર થયેા. ઠાકર એટલે દેવ, સત એટલે ગુરુ”ના
નમસ્કાર.
७४
પચમેષ્ઠીમાં પણ અરિહ ંત અને સિદ્ધ તે દેવ અને આચા ઉપાધ્યાય સાધુ તે ગુરુ તેના નમસ્કાર માટે હ્યું મા પાંચ નમુક્કારા -નમા તેહને પાપના નાશ માટે
૦ પ્રથમ નમસ્કાર શ્રી અહિંત પરમાત્માને
આ વિશ્વ ઉપર તેમના ઉપકાર સહુથી મોટા છે અને નજીકના છે. તેમના ધર્મ પ્રવર્તન દ્વારા જ ધર્મ માની અને ધમમા માં લઈ જનારી નમસ્કાર પ્રવૃત્તિ સંભવે છે.
૦ બીજો નમસ્કાર શ્રી સિદ્ધ ભગવ તાને
આત્મવિશુદ્ધિના અંતીમ આદર્શ તે છે. શ્રી અરિહત ભગવ તા પણ નિર્વાણ પછી તે અવસ્થાને જ પ્રાપ્ત કરે છે.
૦ ત્રીજો નમસ્કાર આચાય ભગવતાને
શ્રી અરિહ'ત દેવાએ મેાક્ષની પ્રાપ્તિ માટે જે આચારની પ્રરૂપણા કરી છે. તેનુ તેઓ યથા પણે પાલન કરે છે. ખીજા પાસે પણ તેનુ પાલન કરાવે છે.
૦ ચેાથેા નમસ્કાર ઉપાધ્યાય ભગવંતાને
કારણ કે તેએ અરિહંત પરમાત્માએ પ્રરૂપેલા શ્રુતજ્ઞાનનું યથા અધ્યયન કરી સાધુઓને, મુમુક્ષુઓને તેનુ શિક્ષણ આપે છે.
૦ પાંચમા નમસ્કાર શ્રી સાધુ ભગવંતાને
કેમ કે તેએ શ્રી અંગીકાર કરી નિર્વાણને
અહિં ત દેવાએ પ્રરૂપેલા ચારિત્ર ધને માટે સદા પ્રયત્નશીલ રહે છે.

Page #84

૭૫
નમે તેહને પાપના નાશ માટે
આ પંચ પરમેષ્ઠીના નમસ્કારથી વીતરાગતા અને તેને પ્રાપ્ત કરાવનારા સાધનો પ્રત્યે સદભાવ પ્રગટે છે. એ સદભાવથી નિર્મલ બનેલ બુદ્ધિ સત્ અસત્ ના જ્ઞાનરૂપે વિવેકને ધારણ કરે છે. પરિણામે સંવર અને નિર્જ રૂપ ચારિત્ર ધર્મમાં સ્થિર થવાય છે. આવું ઉત્તમ ચરિત્ર સવ પાપને સમૂળગો નાશ કરે છે. માટે ઘણો પંચ નમુક્કા પછી મુકયું सव्वपावापणासणो.
નમસ્કાર મંત્રનું મહત્વ દર્શાવતા વૃદ્ધ નમસ્કાર ફળ સ્તોત્રમાં લખ્યું કે,
कल्लाण काप तरुणो अवंझ वीयं पयंड मायंडो
भव हिमगिरि सिहराण परिखपहू पाव भूयंगाणं [વળી તે કલ્યાણ કલ્પતરુનું અવધ્ય બીજ છે. સંસારરૂપી હિમગિરિના શિખરોને ઓગાળવા માટે પ્રચંડ સૂર્ય તુલ્ય છે. પાપ ભૂજગોને દૂર કરવા માટે ગરૂડ પક્ષી સમાન છે.
અભયદેવ સૂરિજી પણ નવકાર મંત્રના સર્વ વિદન વિનાશી. પણાને જણાવતા લખે છે કે તન્નાહ્ય ૨ ના પ્રાણજયં-સર્વ વિદો મ દેવાન-એટલે પંચ પરમેષ્ઠીને નમસ્કાર કરવામાં આવે તે સર્વ પાપનો નાશ કરનાર, સવ વિનને નાશ કરનાર છે.
પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કાર કરવાની ક્રિયા કેટલી ? બે સેકન્ડની. એ બે સેકન્ડની ક્રિયામાંપણ ધ્યેય એકજ સર્વ પાપને નાશ. એટલે કે અનિષ્ટ નિવારણ અને ઈટની પ્રાપ્તિ.
આમ બે સેકન્ડ જેટલી કિયામાં પણ મૂળ લક્ષ કહ્યું? કર્મક્ષય કર્મના નાશનું જ છે. મતલબ કે આપણે કલાકની દિવસની–મહિનાની કે આખી જીંદગીની ગમે તેવડી ધર્મ ક્રિયા કરતા હોઈએ. પણ સાધ્ય શું ? કર્મક્ષય. માટે ધ્રુવ પંકિત બનાવી કે–
નમે તેને પાપના નાશ માટે જે કર્મક્ષયનો મુળ મુદ્દો જ ન રહેતો? અરિહંત-સિદ્ધને કે આચાર્યાદિ ગુરુવર્યોને નમસ્કાર કરવાનું કશું ફળ રહે ખરું?
જેમ કલમથી કઈ રાજા લખી દે કે હવે પાંચ ગામ તને ત્રાંબાનાં પતરે લખી દઉં છું. પણ એમ લખવા માત્રથી ગામ બીજાને મળી

Page #85

७६
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
જાય ખરા?– ન મળે–કેમકે ભાઈ હવે તારું રાજાપણું જ કયાં છે? તે રીતે કર્મક્ષયપણાનું મૂળ ધ્યેય જ ન રહ્યું હોય તો પછી ગમે તેટલી વાતો કરે પણ સિદ્ધિની પ્રાપ્તિ થાય નહીં.
कृत्य पाप सहस्त्राणि हत्या जंतु शतानि च
अमुं मंत्र जपित्वा च तिर्य'चो पि दिवंगता હજારો પાપ કરી અને સેંકડો જીની હત્યા કરી આ [નવકારી મંત્રને જપીને તિર્યચે પણ સ્વર્ગે ગયા છે.
તે પછી મનુષ્ય માટે સદા વપૂછાળો વિધાન કેમ સાર્થક ન બને ?
શ્રેણિક રાજાના પિતા પ્રસેનજિત રાજાના રાજ્યમાં રાજગૃહિ નગરીને વિશે હખુર નામે ચોર રહેતું હતું.
એક વખત જીતેલું ઘુતદ્રવ્ય બાળકોને આપી દીધું. પછી માગે જતા ક્ષુધાતુર થયે, એટલે ઘેર જમવા જતો હતો. ત્યાં માર્ગમાં રાજા ના મહેલમાંથી રસવંતીની સુગંધ આવી. તેથી અંજન વિદ્યા વડે અદશ્ય બની, રાજમહેલમાં રાજાની સાથે એક થાળીમાં બેસી ભજન કર્યું.
પછી તો રસની લાલસા થવાથી રોજેરોજ તેના ઘેર જઈ જમવા લાગ્યો. ઘણાં દિવસ આમ ચાલ્યું. રાક ઓછો થવાથી રાજાનું શરીર કુશ થવા લાગ્યું. મંત્રીએ રાજાને પુછયુ સ્વામી ! તમારું શરીર પ્લાન કેમ થઈ ગયું ? અન પર અરુચિ થઈ છે કે કોઈ ચિંતા છે?
રાજા કહે મંત્રી, આશ્ચર્ય એ છે કે હું હમેશાં બમણું – ત્રણ ગણું ખાઉં છું. પણ કોઈ અંજન સિદ્ધ પુરુષ મારી સાથે જમી જાય છે અને નારકીના જીવની જેમ મારે ઉદરાગ્નિ શાંત થતો
નથી.
મંત્રીએ ભજનગૃહની ચારે તરફ સુકા કુપો વેર્યા. ભેજનાવસરે ચેટના પગ પ્રહારથી ખડખડાટ થતા સાંભળ્યો. બીજે દિવસે તે રીતે ચારને મહેલમાં આવેલ જાણે તત્કાળ તે સ્થાનના દ્વારને દઢ રીતે બંધ કર્યા. અંદર તીવ્ર ધુમાડો કર્યો. ઘુમાડાથી વ્યાકુળ ચારની અાંખમાં અશ્રધારા આવી અજન લાઈ ગયું.
ચાર દેખાય, બાંધીને રાજા પાસે લાવ્યા. અહો મારે તો ભજન

Page #86

નમે તેને પાપના નાશ માટે
99
અને ઘર બંને ગયા. રાજાજ્ઞાથી સુભટોએ ચોરને નગરમાં ફેરવી શૂળીએ ચડાવ્યા. - જિનદત્ત શ્રેષ્ઠીએ સુડીએ લટકેલા આકંદ કતા ચેરને કહ્યું, હે ચેર ! પાપ રૂપી વૃક્ષનું આ ભવમાં ફળો તને વધ-બંધન રૂપ મળી ગયું, પણ પરલોકમાં નરક ગતિની વેદના રૂપ ફળે પણ તને મળશે. તેથી અંતકાળે પણ તું ચોરી ન કરવાના વ્રતને ગ્રહણ કર.
ચોર કહે શેઠ, શીયાળ મારા પગ ખાઈ ગયા છે. કાગડાઓએ મારું મસ્તક ઠેલી નાખ્યું છે. કૃપા કરી પહેલાં અને પાણી આપો.
શેઠે રાજ્ય વિરુદ્ધની વાત જાણે પેલા મૌન ધારણ કર્યું. પછી ચોરને સલાહ આપી, હે ભદ્ર! હું જળ લાવું છું પણ તું પહેલાં તા. આ ભવના પાપની આલોચના કર. કેમકે હવે તું જીવવાનો નથી, ચિરે પણ પોતાના પાપ પ્રગટ કર્યા. શેઠે તેને ચોરી ન કરવા સહિત બધાં પચ્ચકખાણ કરાવ્યા. પછી કહ્યું કે તું સર્વ પાપોમાંથી મુક્ત કરાવનાર નવકાર મંત્રનું સ્મરણ કર, ત્યાં હું જલ લાવું છું
ચોરે પૂછ્યું. અરે કૃપાનિધિ શું નવકાર ગણવાથી મારા પાપ ચાલ્યા જશે ? શ્રેષ્ઠી કહે જરૂર નાશ પામશે. શ્રેષ્ઠી જલ લેવા ગયા. ચોર સમાધિધૂર્વક મૃત્યુ પામ્યા. સૌધર્મ દેવલેકે દેવતા થયે. - જિનદત્ત શ્રેષ્ઠી જલ લાવ્યા. ત્યાં તે ચોરને મૃત્યુ પ્રાપ્ત થઈ ગયેલું. તે જાણી શેઠે વિચાર્યું કે મારુ કૃત્ય રાજ્ય વિરુદ્ધનું છે. એટલે શેઠ શકાવતાર ચૈત્યમાં જઈને કાર્યોત્સર્ગો ઉભા રહ્યા. - રાજાના ગુપ્તચર સુભટો એ રાજાને ખબર આપ્યા. રાજાની આજ્ઞા થતાં તેઓ શેઠને વિડંબના કરવા લાગ્યા. લેહખુરને અવધિજ્ઞાન વડે આ વાત ખબર પડી.
મારા ધર્મગુરુની આ દશા ! જેમણે શીખવેલ નવકારમંત્રના પ્રભાવે નરકગામી એવો હું સ્વર્ગે આવ્યા. તેમની આ દશા?
દેવ બનેલે ચાર એક પ્રાતિહારને વેશ લઈને આવ્યા. દંડાધાન વડે સર્વ સુભટને મૂર્શિત કર્યા. આ હકીકત સાંભળી રાજા ત્યાં ચતુરંગી સેના લઈને આવ્યો. નગરના રાજા સિવાય સર્વેને પાડી દીધા. રાજા અને મંત્રીએ હાથ જોડીને ક્ષમા માંગી. ત્યારે દેવે તેને સર્વ વૃત્તાંત કહ્યો.

Page #87

૭૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ લોહખુર ચોરને નવકાર મંત્રના પ્રભાવે શૂળીથી સીધે સ્વર્ગને માર્ગ ખુલે થયે માટે જ કહ્યું છે કે
एसो पंच नमुक्कारो सव्वपावप्पणासणो શ્રી પદ્મરાજ ગણીજીમહારાજ જણાવે છે કે
સંપૂર્ણ પણસય સાગરના પાતક જાયે દૂર ઈહિ ભવ સર્વ કુશલ મન વંછિત પરભવ સુખ ભરપુર
શ્રી નવકાર જપ મને રંગે પંચ પરમેષ્ઠીની આવી ઉત્તમતા જાણી જૈન શાસનના સર્વ ક્ષેત્રસર્વ કાળના છત્ર સમ જાણી ગણધર ભગવંતે એ શ્રી ભગવતીજી સૂત્રના આરંભે પંચ પરમેષ્ઠીને નમસ્કાર કર્યા માટે તમે પણ
નમે તેહને પાપના નાશ માટે પ્રશ્ન :- નનું ચર્થ સક્ષેપે નમસ્કાર....
જે સંક્ષેપમાં નમસ્કાર કરવો હોય તો સિદ્ધ અને સાધુને નમસ્કાર કરતાં દેવ ગુરુનું ગ્રહણ થઈ જ જાય છે. અને જે વિથ વિ7Rા તદા વિસ્તારથી નમસ્કાર કરવો હોય તો ઋષભદેવ વગેરે બધાંના નામે લેવા જોઈએ.
સમાધાન – ટીકાકાર સમાધાન આપતાં લખે કે નૈવ – તમારી વાત બરાબર નથી. જેમ માણસ માત્રને નમસ્કાર કરવાથી રાજા વગેરેના નમસ્કારનું ફળ મળતું નથી. તેમ સાધુ માત્રને નમસ્કાર કરવાથી
અરિહંતાદ ના નમસ્કારનું ફળ મળતું નથી. - તેથી આ નમસ્કાર વિશેષ પ્રકારે એટલે કે ભિન્ન ભિન્ન પદને ધારણ કરનાર પદનું નામ લઈને કરવી જોઈએ. પરંતુ જુદા જુદા ભગવે તેનું નામ લઈને કરવાની જરૂર નથી. એમ કરવું શક્ય પણ નથી. આ રીતે પાંચ પદે ચરિતાર્થ છે.
બીજે પંચ પરમેષ્ઠીના નમસ્કારમાં એક વધારાની વાત જણાવી કે સિદ્ધ–આચાર્ય–ઉપાધ્યાય કે સાધુ ચારે પદેને નમસ્કાર કર્યો પણ આ ચારે પદો તે દરેક મત–માં લાગુ પડે છે. તે પછી પંચ પરમેષ્ઠી તરીકે જૈન મતના જ સિદ્ધ–આચાર્ય–ઉપાધ્યાય સાધુ લેવા તે કેમ નક્કી થાય?

Page #88

નમે તેહને પાપના નાશ માટે
७८
o
o
જે પદે કરીને ચાર ચાર પદની વ્યવસ્થા નિયત થાય તે પદ કર્યું? તો કહે છે કે આ ચારે અરિહંતના શાસનના સમજવા. મતલબ કે આ ચારેય [સિદ્ધ-આચાર્યઉપાધ્યાય સાધુ] અરિહંતના શાસનને સ્વીકારનાર હોવા જોઈએ. માટે રિહંતના નમસ્કારપૂર્વક તેને અનુસરતા આ ચારે પદોને નમસ્કાર કરવો જોઈએ ના દિંતાળ પછી બધાં પદ અરિહ ત સાથે સમજવા
૦ ની જિદંતાળ સિદ્ધાળ ० नमा अरिहताण आयरियाण ० नमो अरिहताण' उवझायाण ० नमा अरिहताण सव्वसाहूण
આ રીતે અરિહંતના શાસનના આ ચારેને નમસ્કાર થાય તેમ નિત થયું. કર્મક્ષયના મુખ્ય ધ્યેયને આશ્રીને તેને જ સિદ્ધ કરનાર તે રિહંત.
તેમના શાસનને જે આચાર તે આચારનું આચરણ કરનારા સંચાલન કરનારા લાવાર્થ, તે આચારનું શિક્ષણ આપનારા તે ઉપાધ્યાય તે આચારની સાધના કરનારા તે સાધુ અને દિત પદ પછી એ જ સિદ્ધિને વરનાર તે સિદ્ધ આ રીતે ચારેને નમસ્કાર કર્યો. એટલે નિયત વ્યવસ્થા માટે દંત પદ બધે જ જેવું.
જૈન શાસનમાં કઈ છત્રછાયા હોય તે તે પંચ પરમેષ્ઠીની જ છે. તેને નમસ્કાર જ સંવ પાવડqખાસ રૂપ છે. - અરિહંત-સિદ્ધ–આચાર્ય–ઉપાધ્યાય–સાધુ “સિગાસા?” એ દરેકને પરમેષ્ઠી કહ્યા. તેના સમૂહ તે પંચપરમેષ્ઠી કહેવાયા. સાધુ
જીવનથી તેની શરૂઆત થાય અને સિદ્ધ અવસ્થાને પામવાથી પૂર્ણાહુતિ થાય છે.
પંચ પરમેષ્ઠીના ૧૦૮ ગુણ કહ્યા છે. આ ૧૦૮ ગુણની સંખ્યા પ્રાચીન કાળથી પવિત્ર મનાય છે.
बारस गुण अरिहंता सिद्धा अढेव सूरि छत्तसं, उवझाया पणवीस, साहू सगवीस अठुसयं

Page #89

અભિનવ ઉપદેશ પ્ર!સાદ-૩
અરિહંતના ખાર ગુણ, સિદ્ધના આઠ ગુણુ, આચાર્ય ના છત્રીશ ગુણુ, ઉપાધ્યાયના પચીસ ગુણ, સાધુએ.ના સત્તાવીસ ગુણ એ રીતે ધાં મળીને ૧૨+૮+૩૬૨૫૧૨૭=લ એકસે આઠ ગુણ્ણા કહ્યા. તમારે તે! માત્ર દશ મિનિટ ફાળવવાની છે. આ એકસે આઠ ગુણા થકી પાંચ ગુણવાનના સ્મરણ માટે ૧૦૮ નવકાર મંત્રના જાપ કરો. પંચ પરમેષ્ઠીના નમસ્કાર પૂર્વક ૧૦૮ ગુણાનું સ્મરણ કરો અને ભવાભવના સચિત પાપાનું નીક`દન કાઢી. નમે! તેહને પાપના નાશ માટે
८०
એક ધ્રુવ પ`ક્તિ પકડીને આજથી ઝુકાવી દો. રાજ એક માળા આખી ગણી લેવી.
આ પંચ પરમેષ્ઠીના નમસ્કાર સર્વ કાર્યની સિદ્ધિ કરવામાં અદ્વિતીય સાધન રૂપ છે. કેમકે પૂર્વે પણ કહ્યું છે કે
“નમસ્કાર માત્રના એક અક્ષર પણ મન-વચ-કાયાથી ગણતાં સાત સાગરે પમની સ્થિતિના અશુભ કર્મોના નાશ કરે છે. એક પદ ગણવાથી પચાસ સાગરોપમના અશુભ કર્મોના નાશ થાય છે અને સમગ્ર નવકાર મહામંત્ર શુભ ભાવથી ગણવામાં આવે તેા ૫૦૦ સાગરોપમની સ્થિતિના અશુભ કર્મોના નાશ થાય છે.
તેથી કોઈ વ્યક્તિને નહી પણ વ્યકિતના સમુહ રૂપ એવા ગુણવાચી આત્માઓને નમસ્કાર કરવાનું જણાવીને છેલ્લે ચલિકા રૂપે ચાર પદ ગાઠવ્યા.
આ પ`ચ પરમેષ્ઠીને નમસ્કાર તા કર્યા પણ ફાયદો શે? તે નવકાર મંત્રમાં સાથે જ દર્શાવીને નમસ્કારના માહાત્મ્યને સ્પષ્ટ કર્યું કે एसो पंच नक्कारे सव्वपाप्पणासणी
શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ ગણા-ગણધર મહારાજ એ ગણેા કે આ વચન ગણેા પણ તમને લેખીત બાંયધારી આપી દીધી કે આ પાંચ પરમેષ્ઠીના નમસ્કાર સઘળાં પાપનો નાશ કરનાર છે.
અમે પણ તમને ધ્રુવ પતિ બતાવી દીધી.
નમેા તેહને પાપના નાશ માટે

Page #90

(૮૩) નમુક્કાર–પઢમં મંગલ
-સર્વ મંગલમાં પહેલું મંગલ
मंगिज्जए ऽ धिगम्मइ जेण हिअंतेण मंगल होई
अहवा मंगो धम्मो, तं लाइ तयं समादतं જે વડે હિત સધાય અથવા તે જે પંા એટલે કે ધર્મને લાવે તે મંગળ કહેવાય.
શ્રી જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણે વિશેષાવશ્યક ભાષ્યમાં મંગળને અર્થ કરતાં આ પ્રમાણે જણાવ્યું કે મંગલ એટલે (માં રાત) ધર્મને લાવે તે અથવા (ા-ગાય) પ્રાપ્ત કરાય હિત જેનાથી તે.
મmતિ હિતાર્થ ક્ષતિ રૂરિ મા જે સર્વ પ્રાણીઓને હિતને માટે પ્રવર્તે તે મંગલ અથવા કંઈ દુષ્ટનેન રમત વા રૂત્તિ કંકાસ્ટમ-જેના દ્વારા દુર્ભાવ દૂર ચાલ્યા જાય છે તે મંગલ.
આ રીતે મંગલ અર્થ કે મહત્વ દર્શાવ્યું. પણ નવકાર મંત્ર માટે તો ત્યાં સુધી લખી નાખ્યું.
સવ મંગલમાં પહેલું મંગલ તેને અર્થ શું કરે?
મંગલ દ્રવ્યથી અને ભાવથી અથવા લૌકિક અને લોકોત્તર બે પ્રકારે છે.
દ્રવ્ય મંગલ એટલે બાહ્ય દૃષ્ટિએ મંગલરૂપ ગણાતા પદાર્થો જેમકે દહીં-દુવા–અક્ષત વગેરે.
જ્યારે ભાવ મંગલ એટલે અંતર દૃષ્ટિ એ મંગલરૂપ ગણાતી વસ્તુઓ જેમકે સમ્યગૂ દર્શન-સમ્યગ્ર જ્ઞાન-સમ્યગૂ ચારિત્ર.
અને આજ વાત લૌકિક–લોકોત્તર દષ્ટિએ વિચારો તે– લૌકિક મંગલમાં અષ્ટ મંગલ ગણાવ્યા. (૧) સ્વસ્તિક (૨) શ્રી વલ્સ

Page #91

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૩
–(આકૃતિ વિશેષ) (૩)ન'દાવત'–સાથીયા (૪) વર્ધમાનક-શરાવસ’પુ (૫) ભદ્રાસન (૬) કળશ (૭) મત્સ્ય-ગલ (૮) દછુ. લાર્કાત્તર મંગલ શુ? અરિહંત–સિદ્ધ–સાધુ-કૈવલી પ્રરૂપતિ ધર્મ
૮૨
चत्तारि मंगलं अरिहंता मंगल-सिद्धा मंगलं साहू मंगलं- केवल पन्नत्तो धम्मो मंगलं
આ ચારે વસ્તુના સંક્ષેપ કરતાં ધર્માંને જ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ જણાવી કહી દીધુ કે
धम्मो मंगल मुक्कट्ठ
અથવા
આમ મોંગલ તા દ્રવ્યથી પણ છે અને ભાવથી પણ તા લૌકિક પણ છે અને લાકાત્તર પણ છે. તેથી શ્રેષ્ઠ મંગલ રૂપ પદાર્થ અતાવવા માટે લખ્યું
मंगलाणं च सव्वेसिं परमं हवइ मंगलं
પ્રથમ અથવા સર્વોત્તમ અથવા શ્રેષ્ઠ મંગલ રૂપ શું? – તે કે નવકાર મત્ર,
નવકાર મંત્રના પ્રભાવ તા વિચારા. શ્રીમતીનું ઉદાહરણ તરત આંખ સામે આવી જશે. મંગલની તેા ક્ષણે ક્ષણે જરૂર પડવાની. કેમકે શ્રીમતીના જેવી સ્થિતિ કયારે સામે આવી જશે તે કણ કહી શકે? તેમાંથી ખચવાને અમેાઘ ઉપાય શુ? મોંગલનુ સ્મરણુ-મ`ગલ શુ? સવ` મ`ગલમાં પહેલુ` મ`ગલ, જપતાં જયજયકાર શ્રી નવકાર જા મન ર’ગે......
નવકાર મંત્રનું પળે પળે સ્મરણ થવુ જોઈએ. શ્રીમતીને નાગ મળ્યા. તે નવકાર મંત્રના પ્રભાવે ફૂલની માળા થઈ ઈને ?
સપ` મીઠી તીહાં ફૂલમાળા શ્રીમતીને પરધાને આ ઘટનાને ઘેાડી ઉડાણથી વિચારા. શ્રીમતીએ નવકાર ગણ્યા
ક્યારે ?
કેટલીવાર કથા સાંભળી, પણ રહસ્ય કદી વિચાર્યું છે તમે ? ઘર પેાતાનું છે, ઠામ વાસણ પેાતાના છે, ગાઠવેલ પણ પેાતાનું છે. અરે જે ઘણીના હુકમથી ઓરડામાં જવાનુ છે તે એરડા પણ પોતાના છે.

Page #92

સર્વ મંગલમાં પહેલું મંગલ
૮૩
હવે માત્ર એક ફૂલની માળા ઓરડા જઈને બહાર લાવવી તેમાં નવકારને સંબંધ શું ?
કથાનું તાત્પર્ય એ જ છે કે ઘરના કે દુકાનના ગમે તે કાર્યમાં ગુંથાયેલા છે પણ ચિત્ત તો નવકારમાં જ રહેવું જોઈએ.
શ્રીમતી એ વિચાર્યું કેટલું ? ઓરડામાં અંધારું છે, વખત છે ને આયુષ્ય પૂર્ણ થઈ જાય અને મન કાંક બીજે લાગેલું હોય તો જીવન બગડેને? આવું ન થાય માટે નવકારનું મારણ કર્યું. ઘડામાં રાખેલા સપ જેને માટે ફૂલની માળા બની ગયે તેને માટે નવકાર પઢમં દારૂ
બને કે ન બને?
બાકી તરસ લાગે ત્યારે કુવો ખોદવા જવું અને પક્ષે કંપની વાત કરવી તેનો અર્થ શો ?
ચંપાનગરમાં ભાનુ છેદીને ચારુદત્ત નામે પુત્ર હતા. ચૌવન વયે તેને ચોગ્ય કન્યા સાથે પરણાવ્યો. પણ વૈરાગ્યથી, વિષચ વિરક્ત હોવાથી તેને ચાતુર્ય શીખવવા ગણિકા પાસે મોકલ્યો.
વે પર ધીમેધીમે આસક્ત બનેલ ચારુદત્ત બાર વર્ષ વેશ્યાને ત્યાં જ રહેં. ભાનુશ્રષ્ઠી ને અંત સમય આવ્યા. ત્યારે પિતાએ કહ્યું સંકટ સમયે નવકાર મંત્રને જરૂર સંભારજે-રોજ પણ સ્મરણ કરજે,
પિતાના મૃત્યુ બાદ સર્વ લક્ષ્મી ચાલી ગઈ, સ્ત્રી પીયર ગઈ, વેશ્યાએ ઘરમાંથી કાઢી મુક, અને કોઈ યોગીએ પોતાના સ્વાર્થ માટે તેને કુવામાં નાખી દીધો.
ત્રીજે દિવસે ચંદન ઘો ત્યાં રસ પીવા આવી. તેનું પૂછડું પકડી સુધાતુર ચારુદત્ત બહાર નીકળ્યો. ત્યાં બીજે યુવાન મળતાં બે ઘેટા લીધાં, સુવર્ણ દ્વિપ જવા નીકળ્યા. પેલા યુવાને ઘેટા મારી નાખ્યા. પણ બીજે ઘેટે મારતાં જોઈ ચારુદત્તને અત્યંત અનુકંપા ઉપજી. તેણે મરતાં ઘેટાને નવકાર સંભળાવ્યા,
બને જણાએ ઘેટાની ચામડાની ધમણ પહેરી, ભાખંડ પક્ષી માંસના લેભે આવ્યું. બન્ને સાથે ઉડયા. પણ રસ્તામાં ચારુદત્ત વાળી ધમણ પડી ગઈ. ત્યાં ભટકતા તેને ચારણ મુનિ મળ્યા. ચારુદ તેની વીતક વર્ણવી, ત્યાં કેઈ દેવે આવી તેને વંદન કર્યા, પછી મુનિને વંદન કર્યું.

Page #93

૮૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
દેવ કહે પૂર્વે હું બ્રહ્મર્ષિ હતે ઘણું પાપમય શાસ્ત્ર પ્રરૂપી નરકે ગયો. ત્યાંથી પાંચ ભવ બકરા-ઘેટાના થયા. હું યજ્ઞમાં હોમાયે. એટલે આ ચારુદત્તે મને નવકાર સંભળાવ્યું અને હું દેવ થયે છું.
આ હકીકત સાંભળી વૈરાગ્યવંત બનેલા ચારુદત્તે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. તે પણ નવકાર મંત્રનું નિત્ય સ્મરણ કરતો સ્વર્ગ સંચર્યો.
સર્વ મંત્ર શીરોમણી નવકાર મંત્ર માટે પદ્યરાજ ગણીજી મહારાજા તે લખે જ છે કે
સવ મંગલમાં પહેલું મંગલ જપતાં જય જયકાર પણ આ બાંયધારી શ્રી નવકાર મંત્રમાં પણ આપી દીધી.
मंगलाणं च सव्वेसिं पढम हवइ मंगलं સર્વ મંગલમાં પ્રકૃષ્ટ એવા મંગલની તમે પણ નિત્ય આરાધના કરો. ભવ પાર કરાવી શકે તેવા આ મંત્ર માટે કશું દુષ્કર નથી. માત્ર જરૂર છે ભાવ અને શ્રદ્ધાપૂર્વકના નમસ્કારની.
પ્રશ્ન :- અનંતી વખત ઓછા મુહપત્તિ લીધાં ત્યારે ભાવ મંગલ નહીં કર્યું હોય? છતાં અસંખ્યાતી વખત જીવ પડી જાય, અર્ધ પુદ્ગલ પરાવર્તન કાળ સુધી રખડે. ચૌદ પૂર્વી જેવા જ્ઞાતા પણ નિગોદમાં ચાલ્યા જાય તે પછી આ નવકારરૂપ ભાવ મંગલને અર્થ શું?
સમાધાન - સનેપાતમાં પડેલ મુખ અને વિદ્વાન સનેપાત [એક પ્રકારનું ગાંડપણ ઉપડે ત્યારે બે ય સરખા જ લાગે. પણ સને પાત ખસી જાય [ગાંડપણ મટી જાય ત્યારે મુખ હશે તે મુખ જ રહેવાને અને વિદ્વાન હશે તે ફરી વિદ્વાન તરીકે વર્તવાને.
એ જ રીતે ઉંઘતા તે બધાં જ સરખાં લાગે, પણ ઉંઘ ઉડે યાને જાગી જાય પછી ગાંડા અને ડાહ્યામાં કંઈ ફેર ખરો કે નહીં?
તે રીતે એક જીવ ધર્મ પામીને નિગદમાં ગયે અને બીજે જીવ ધર્મ પામ્યા વિનાને નિગોદમાં ભટકતા હોય તે બંને જીવ નિદ અવસ્થામાં તે સરખાં જ લાગવાના. પણ ધર્મ પામીને રહેલે હશે તે નિગોદમાંથી નીકળવાને અને જરૂર નીકળવાને.
ભાવ મંગલ આ જીવે અનંતી વેળા ન કર્યું એમ નહીં પણ તેમાં

Page #94

સ` મોંગલમાં પહેલું મોંગલ
શ્રદ્ધા, કે સમ્યક઼ પ્રણિધાન અપૂરતાં રહ્યા. નહી. તા તા ભગવદ્ વાણીનુ એક જ વાર શ્રવણ, અર્જુર્જુન માલીને કેવું મંગલ રૂપ બન્યું કે તે ભવે જ મેક્ષ પામી ગય!, નટડીના મેહમાં પડેલા ઈલાચીકુમારને એક જ વખત સાધુનું દર્શન કેવું મગલરૂપ બન્યું કે કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવી ગયું.
૮૫
જો કે મોંગલ પણ ચાર પ્રકારે ગણાવે છે. નામ મંગલ-સ્થાપના મ‘ગલ દ્રવ્ય મગલ-ભાવ મ`ગલ. આ ચારેમાં આદરવા લાયક તા ભાવ મંગલ જ છે. નામ સ્થાપના અને દ્રવ્યની કિંમત પણ ભાવ મંગલની અપેક્ષાએ જ છે
વ્યાખ્યાન પ્રારંભે, અરે કેઈપણ શુભકાર્યાંના આરંભે નવકાર મત્ર ગણીએ છીએ. તે શા માટે ? કારણ ગ કે 'ચ પરમેષ્ઠીએ ભાવ
મ'ગલ છે.
જગત ભરમાં કોઈપણ ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન હેાય તે તે આ પાંચ પરમેષ્મી. ઉંચામાં ઉંચા તે અને જઘન્યમાં જધન્ય હું તેવા ભાવપૂર્વક જે નમસ્કાર થાય તે જ સાચા નમસ્કાર. ગણઘર કે આચાર્ય પણ ઉપાધ્યાય અને સાધુને નમસ્કાર કરે તે પચ પરમેષ્ઠી પદની ઉચ્ચતા માનીને.
ચાર્લામધા
શાસ્ત્રકારે શુ કહ્યું મેષ્ઠિનાં મયં એવોત્તમત્ર નાનુ મગલ-લાકાત્તમત્વ-શરત્વ એ બધું જ પંચ પરમેષ્ઠીમાં હાવાર્થી જગતમાં શ્રેષ્ટ છે-મગલરૂપ છે. માટે જ તેને મન્નાનાં ૨ સાં પ્રથમ ગતિમાટમ્ એમ કહ્યુ . આપણે પણ પરિશીલન રાખ્યું. સ` મગલમાં પહેલું માંગલ
નવકારની માંગલિકતા સ્વીકારી કોઈપણ શાસ્ત્ર ભણાવવા પહેલાં નવકાર ગણાવવા જ પડે, તુ સૂત્ર પૂર્વે પણ નવકાર. અરે સ શ્રુત રસન્ધના જૈન શાસનના ગ્રન્થા તેમાં પણ પ્રાર ભે પાંચ પરમેષ્ઠીને
નમસ્કાર.
અર્થાનો યાત્રિકો વા નવે” નમવા ચાહે શરીર પવિત્ર હોય કે અપવિત્ર ણુ નમસ્કાર મંત્રને! જાપ કદી ચુકવા નહીં.
પ્રશ્ન :- આ રીતે સવ સમયે અને સર્વ સ્થળે પ`ચ પરમેષ્ઠીને નમસ્કારમાં શાતન! ન થાય?

Page #95

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૩
૦ ઉડતાં જે નવકાર સ્મરણનુ વિધાન છે તેમાં તે જાપ મોંગલ તરીકે કરવાના છે. તેથી પવિત્ર-અપવિત્રતાના વિચાર ત્યાં ન હેાય, પણ જો સ્વાધ્યાય તરીકે જાપ હાય કે જપાલિકા ગણતા હું તા પવિત્રતાને વિચાર જરૂરી છે.
૮
મંગલ રૂપે તે! સદા નવકાર જ ગણવા. જે કાઈ પણ અવસ્થામાં વવા વૈગ્ય નથી. આ એક જ સૂત્ર, એક જ સ્મરણ, પરમ મંગલ રૂપ છે. તેથી ઉપધાનની અવગણના કરનારને પણ અનંત સંસારી અને છે તેમ કહ્યું. નવકાર ઉપધાન વગર ગણે તે વાત જુદી પણ નવકારની આરાધના માટે ઉપધાનની ભાવના હાવી જ જાઈ એ.
શાસ્ત્રકાર શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં મધ્યે અને અંતે પણ માંગલ કરે છે તેનું કારણ શું ? કાર્ય સારી રીતે પાર પડે માટે, વિઘ્નના નાશ માટે મંગલ, અનિષ્ટ નિવારણ અને ઈષ્ટની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી હોવાથી પણ મંગલ ભૂત કહ્યું.
મામ પતિ માત્ તિ મારું મોંગલના અર્થ કહ્યો. મને જન્મજરા-મરણમય સોંસારમાંથી પાર ઉતારે તે મગલ. અહિ તના મગલ પણાને સ્વીકાર્યું. તે માટે “ સિદ્ધાણુ યુદ્ધાણં ”માં કહ્યું,
*
इक्कोवि नमुत्रका जिवश्वसहस बद्धमाणरस संसार सागराओ तारेइ नरंव नारिं वा
જિથ્થામાં શ્રેષ્ઠ એવા શ્રી મહાવીર્ પ્રભુને એકજ વખત કરેલા નમસ્કાર નર કે નારીને સંસાર સમુદ્રથી તારે છે, ભવપાર ઉતારે છે, તેથી તે [પરમાત્માએ] માંગલભૂત કહેવાયા.
શ્રી નવકાર પે! મન રંગે શ્રી જિનશાસન સાર સવ` મ`ગલમાં પહેલું મગલ, જપતાં જય જયકાર
શ્રાવકને નવકારને જ મગલ ભુત માનતા, તેને હૃદયમાં અવધારી રાખે, હૃદયમાં આઠ પાંખડીવાળા કમળની કલ્પના કરી તેની વચલી કણિકામાં નમા વિસ્તૃતામં પૂર્વ પાંખડી પર નમા વિદ્યાનં દક્ષિણ પાંખડી પર નમૅદ બચાળ, પશ્ચિમ પાંખડી પર નમો ઉવલ્લીયાળ ઉત્તર પાંખડી પર નમો એપ સવ્વ સાદુળ પદે સ્થાપવા.
તથા અગ્નિ નૈઋત્ય-વાય-ચ-ઇશાન એ ચારે વિદિશામાં ખે

Page #96

સર્વ મંગલમાં પહેલું મંગલ
पंच नमुक्कारो-सव्य पावप्पणासणो-मंगलाण च सव्वेसिं-पटमं हवइ પા એ ચારે ચૂલિકા પદે સ્થાપવા. તેને કમળ બંધ સમરણ કહેવાય છે. નમસ્કારના જાપ માટે આગળ સૂચન કરે કે
संकुलाद् विजने भव्यः सशब्दात मौनवान् शुभः
મનના માનસ: શ્રેટ વાપ: 2 પર: પાક જાપ ઘણાં માણસ વચ્ચે બેસીને કરવા કરતાં એકાંતે કરે સારે, બોલવા કરતા મન જાપ શુભ છે, મૌન જાપ કરતાં પણ માનસ જાપ શ્રેષ્ઠ છે. એમ એક પછી એક અધિક ફળદાયી છે.
છેવટે તે આ બધી વાત કરતાં પણ શ્રી નવકાર જપો મનરંગે તે યાદ રાખવા લાયક કે આદરવા લાયક છે.
નમસ્કારના મંત્રના પ્રભાવે શ્રી દેવ નામક રાજા જગતને આશ્ચર્ય કરનારી સામ્રાજ્ય લક્ષમીને પામ્યા.
ભરત ક્ષેત્રમાં કપિલ્યપુર નગરમાં શ્રી હર્ષ નામે રાજા રાજ્ય કરતા. તેને શ્રી દેવ નામે કુંવર. એક વખત રાત્રે ચંદ્રને અસ્ત પામતો જોઈને વૈરાગ્યથી રજિત થયેલા શ્રી હર્ષ રાજાએ શ્રી દેવ પુત્રને રાજ્ય સિંહાસને સ્થાપી કહ્યું, “તારે હંમેશાં પંચ નમસ્કારનું ધ્યાન ધરવું – ધર્મ વિશે જ બુદ્ધિ રાખવી.”
શ્રી દેવ રાજા મેટી ઋદ્ધિએ કરીને ભતે પૃથ્વીનું પાલન કરી રહ્યો છે. પણ એક વખત કામરૂપ નગરમાં યુદ્ધ માટે ગયેલો રાજા પરાજિત થઈ જીવ લઈ નાસતા ફરતાં અરણ્યમાં આવી પડશે. ત્યાં કેઈ ભિલે તેને જળપાન કરાવ્યું. આગળ ફરતાં વનમાં મુનિને જોઈને હર્ષ પૂર્વક નમસ્કાર કર્યો. ત્યાં મુનિએ તેને શ્રાવક ધર્મ બતાવ્યા.
સુખ ઉછરેલ રાજાએ વિનંતી કરી કે આપ મને સુખેથી થઈ શકે તે શ્રાવક ધર્મ બતાવે. મુનિરાજે તેને નમસ્કાર મંત્રની મહત્તા દર્શાવતા કહ્યું કે હે ભદ્ર પંચ પછી નમસ્કાર સર્વકાર્યની સિદ્ધિ કરવામાં અદ્વિતીય સાધન છે.
જિનેશ્વર નમસ્કારને લાયક છે. તેમને થયેલ નમસ્કાર હજાર ભવથી મુક્તિ કરાવે છે અને ભાવથી થયેલે નમસ્કાર બોધિને પ્રાપ્ત કરાવનાર છે. સર્વ મ ગલમાં પ્રથમ મંગલ છે.

Page #97

૮૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
૦ સિદ્ધના જે લેકના અગ્ર ભાગે રહે છે તેઓને અનંત દર્શન– અનંત જ્ઞાન–અનંત ચારિત્ર-અનંત સુખ વગેરે હોવાથી તેમને કરેલ નમરકાર સર્વ પાપનો નાશ કરે છે.
૦ આચાર્યો પાંચ પ્રકારના આચારને પાળે પળાવે છે. છત્રીશ ગુણના ધારક છે માટે તેમને કરેલા નમસ્કાર સર્વપાપને નાશ કરાવનાર છે.
૦ ઉપાધ્યાય દ્વાદશાંગીના ધારક છે. તેને નિત્ય સ્વાધ્યાય કરે છે. ભણાવે છે માટે તેને કરેલ નમસ્કાર પણ સર્વ પાપ નાશ કરાવનાર થાય છે.
૦ સાધુઓ નિવણને સાધનારા છે. મન-વચન-કાયાનાં વેગને તે સાધી રહ્યા છે. સર્વ પ્રાણી પ્રત્યે સમભાવ રાખે છે માટે તેને કરેલો નમસ્કાર સર્વ પાપનો નાશ કરે છે.
આ રીતે પાંચે પરમેષ્ઠીને કરેલ નમસ્કાર સર્વ પાપ નાશ કરનાય છે અને સર્વ મંગલમાં પ્રથમ મંગલ રૂપ છે.
આ મંત્રને એકાગ્ર ચિત્તથી જાપ કરી એક લાખ નવકાર ગણનાર સર્વ પ્રકારની સંપત્તિ પામે છે.
આ રીતે ગુરુ મુખે નમસ્કાર માહાસ્ય સાંભળી શ્રી દેવરાજાએ શઠતા રહિત–સરળ શિરે દુઃખનાશક એવા તે મંત્રને વિધિપૂર્વક ભ–શીખ્યો.
પછી મુનિરાજે ક હે રાજન ! તું જે આ જિન ત્યને જુએ છે, તેની વાત સાંભળીને નવકારને વિશે તારી શ્રદ્ધાને દઢ કર.
સૌધર્મ નામે દેવકમાં હેમપ્રભ નામે દેવ હતો. તેણે કદી કઈ કેવલને નમસ્કાર કરીને પૂછ્યું કે મને બધિલાભ થશે કે નહી ?
કેવળી ભગવતે જણાવ્યું તું અહીંથી ચ્યવને વાનર થઈશ. તે ભવમાં તને કષ્ટ કરીને બોધિ લાભ થશે. આ પ્રમાણે સાંભળી તે દેવે પિતાને પ્રતિબંધ થવા માટે અરણ્યની દરેકે દરેક શિલા પર સ્વર્ગ અને મોક્ષના સુખના સાક્ષી ભૂત એવા અડસઠ (૬૮) અક્ષરવાળા નવકાર મંત્રના પદે કે તર્યો.

Page #98

સર્વ મંગલમાં પહેલું મંગલ
૮૯ દેવ આયુ પૂર્ણ થતાં તે વાનર થયો. વાનને નવકારના પદે ઈજોઈને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયું. તેથી અનુક્રમે વૈરાગ્ય પૂર્વક સમક્તિ પામી તેણે તત્કાળ અનશન કર્યું. ત્યાંથી મરીને ફરી સીધમ દેવલોકે દેવતા થયો. અને તેણે શાંતિનાથ જિનેશ્વરનું આ ચૈત્ય કરાવ્યું.
માટે હે રાજન તું પણ ત્યાં જઈને મહામંત્રનો જાપ કર.
ગુરુ મુખે આ પ્રમાણે સાંભળી શ્રી દેવ રાજાએ તે ચૈત્યમાં જઈ વિધિપૂર્વક એક લાખ નવકાર મંત્રના જાપનો આરંભ કર્યો. ત્યારે આસપાસના વ્યંતરાદિકે અનેક ઉપસર્ગો કર્યા, છતાં જાપ પૂર્ણ થતાં સુધી તેણે આ બધું સમભાવે સહન કર્યું. ત્યારે હેમપ્રભ દેવે આવીને કહ્યું કે હે રાજા તે એકાગ્ર ચિત્તો જાપ કર્યો છે તે તું આ પૃથ્વી ઉપર મહારાજા થઈશ. આમ કહી તે દેવ, શ્રી દેવરાજાને કાંપિલ્યપુર નગરે લઈ જઈ તેને રાજ્ય પરા સ્થાપન કર્યો.
દેવરાજા ત્યાંથી મહેન્દ્ર દેવલોકમાં ગયે ત્રીજે ભવે મોક્ષ પામશે. ઈહ ભવ સર્વ કુશલ મન વાંછિત પરભવ સુખ ભરપુર
- શ્રીનવકાર જપ મન રંગે – શ્રીમદ યવિજયજી મહારાજાએ પંચ પરમેષ્ટી ગીતામાં નમસ્કારનો મહિમા અનેક પ્રકારે વર્ણવ્યો. પણ ઉપસંહાર કરતાં જણાવ્યું કે
રતન તણી જિમ પેટી, ભાર અલ્પ બહુમૂલ્ય ચૌદ પુરવનો સાર છે મંત્ર એ નેહને તુલ્ય સકલ સમય અત્યંતર એ પદ પંચ પ્રમાણે
મહમુઅ બંધ તે જાણે ચૂલા સહિત સુજાણ રત્નની પેટીનું પોતાનું વજન થોડું અને મુલ્ય ઘણું હોય છે. તે રીતે પંચ પરમેષ્ઠીને નમવારૂપ નમસ્કાર મંત્ર વજનમાં--અક્ષરોમાં પ્રમાણથી બહુ નાની, માત્ર ૬૮ અક્ષર પ્રમાણે જ છે. પણ તેનું મૂલ્યફળ ઘણું જ છે. તે ચૌદ પુરવના સારરૂપ છે.
નમસ્કારના પાંચ પદે જેમ તલમાં તેલ રહે કે કમલમાં મકરંદ રહે તેમ બધાં આગમમાં વ્યાપીને રહેલા છે.
ત્રિશુદ્ધિ વડે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનું એક આઠ વખત દયાન કરનાર મુનિ, ખાવા છતાં ઉપવાસના ફળને પામે છે. યેગી પુરુષો આ જ મંત્રનું સમ્યગ રીતીએ આશધન કરીને પરમ લક્ષ્મીને પામી

Page #99

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ત્રણ લોક વડે પૂજાય છે. હજારો પાપોને કરનારા તથા સેંકડો જતુઓને હણનારા તિર્યંચ પણ આ મંત્રની સારી રીતે આરાધના કરીને દિવ્ય ગતિને પામ્યા છે. તેથી જ શ્રાદ્ધ દિન કૃત્યમાં કહ્યું છે કે
नवकारओ अन्नो सारो मतो न अस्थि तियलोए ___ तम्हा हु अणुदियं चिय पढियव्यो परम भत्तीए ત્રણ લોકમાં નવકાથી સારભૂત અન્ય કોઈ મંત્ર નથી. તેથી પ્રતિદિન પરમ ભકિત એ કરીને આ નવકાર મંત્રી ભણવ જોઈએ.
નવલાખ જપતા નરક નિવારે પામે ભવને પાર સો ભવિયણ ભવિયા ચેખે ચિર નિત જપી નવકાર
આવી બાંયધારી વાંચી, સાંભળી, સમજી સ્વીકારીને તમે પણ આજથી નકકી કરો કે નવ મંગલમાં પહેલું મંગલ એવા આ ઉત્તમોત્તમ ભાવ મંગલને પરમ શ્રેયસ્કર એવા આ લોકોત્તર મંગલને આજથી જ આરંભી દઈ, જીવનમાં વણાઈ જાય તે રીતે નવકાર મંત્રનો જાપ શરૂ કરી દઈશું. ઉપસંહાર કરતાં શ્રી મહા નિશિથ સૂત્રમાં લખે
ताव न जायइ चितेण, चिन्तियं पत्थियं च वायाए
कारण समाढत्तं जाव न सरिओ नमुबकारो ચિત્તથી ચિતવેલું–વચનથી પ્રાર્થ લું–કાયાથી પ્રારંભેલું કાર્ય ત્યાં સુધી જ સિદ્ધ થતું નથી. જ્યાં સુધી પંચ પરમેષ્ઠી નમસ્કાર મહામંત્રને સંભારવામાં આવ્યું નથી.
માટે નકકી કરે આજથી કે સુતાં–ઉઠતાં નિત્ય સાત નવકાર ગણવા. ભજન સમયે પ્રયાણ કે પ્રવેશના સમયે પણ નવકાર મંત્રનું સ્મરણ કરવું.
આ રીતે નવકાર મંત્રને હૃદયમાં અવધારી નવલાખ જાપ થકી નરક તિર્યંચ ગતિ નીવારી, એક એવો જબરજસ્ત ભાવ નમસ્કાર થઈ જાય કે ભવ સમુદ્ર પાર પમાડી દે તેવી ભાવના ભાવતા શ્રી નવકાર જપો મન રંગે–

Page #100

(૮૪) પરોપકાર
–બીજાનું ભલું કરો
ज्येष्ठः पुमर्थेषु सदैव धर्मा, धर्म प्रकृष्टश्च परोपकारः करोति यश्चैनमन्य चेताः, सधर्म कर्म ज्यऽ रिवलेऽधिकारी ધર્મ-અર્થ-કામ અને મોક્ષ રૂપ પુરુષાર્થ માં ધર્મરૂપ પુરુષાર્થ જ હંમેશાં મોટો ગણાય છે તેમાં પણ પરોપકાર શ્રેષ્ઠ ગણાય છે. તે પરોપકાર એક રિાત્તવાળા થઈ જેપુરુષ કરે છે તે પુરુષ સંપૂર્ણ ધર્મકાર્યમાં અધિકારી થાય છે. - મનહ જિણાણે સજઝાયમાં શ્રાવકના કર્તવ્ય જણાવતાં સત્તરમું કર્તવ્ય પરોપકાર કહ્યું. શ્રાવકે પરોપકાર પરાયણ થવું જોઈએ.
પણ પરોપકાર એટલે શું ?
પર પ્રત્યે વાર તે પરોવર બીજાનું ભલું કરવું તેને પરોપકાર કહેવાય છે. જગતમાં રહેલા પ્રાણીઓને વસ્ત્ર-ધન–વગેરે આવશ્યક વસ્તુ આપવા પૂર્વક ઉત્તમ શ્રાવકે હમેશાં પરોપકાર કરવું જોઈએ.
- પુણ્યના ફળને ભેગવનાર કેટલાંક મનુષ્યો ઘણું ધન ઉપાર્જન કરી તેને સંગ્રહ કરે છે અને બીજા કેટલાંક મનુષ્ય તે ધન વડે પરોપકાર કરીને પુણ્યને સંગ્રહ કરે છે. માટે જે તમારે પુષ્યને સંગ્રહ કરે હોય તો બીજાનું ભલું કરે.
क्षेत्र रक्षति च'चा सौधं लोलत्पटी कमान रक्षा
दन्तात्त तृणं प्रागान् नरेण किं निरुपकारेण ચાડીયા પુરુષ ખેતરનું, ચપળ વિજા પ્રાસાદનું, રાખ [ભસ્મી: અનાજનું અને દાંતમાં ગ્રહણ કરેલ તૃણ પ્રાણનું રક્ષણ કરે છે. અર્થાત્ આવા અચેતન પદાર્થો પણ પ્રાણીઓને ઉપકાર કરનાર હોય છે. ત્યારે બીજાને ઉપકાર નહીં કરતા [ નિરૂપકારી] સચેતન પુરુષો તૃણ વગેરેથી પણ નકામાં છે.

Page #101

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ખરેખર જે પુરુષ પરાપઢાર પરાયણ હાય છે તે સમસ્ત લાકામાં નેત્રોને અમૃતના અંજન રૂપ ગણાય છે. અર્થાત્ સમગ્ર પ્રાણીઓને આનંદ આપનાર હોય છે.
૯૨
લે આયરાણી ! બે તે દુધ પી રીયા છે. આ ત્રીજાના મારગ કર, બેલતા આલિદર ગામનેા દેવાયત મેડ પેાતાને એરડે દાખલ થયા. એ બાળકને દુધ પાતી આયરાણી કપડું આડું કરી, ધણીના હાથમાં પાંભરીએ વીટેલ બાળકને જોઈ રહી.
આ કાણુ ? આયર ટુંકડા આવ્યા. નાક ઉપર આંગળી મુકીને કાનમાં કહ્યુ, માદળા ના રા' જૂનાણાના ઘણી.
આહી. કયાંથી ? જૂનાગઢના રાજપલટો થયેા. ગુજરાતમાંથી સેાલકીના કટક ઉતર્યાં તે દી રડિયાએ દામેકુંડે દાણ લીધા વિના રાણીયુંને નાવા નેાતી દીધી. તેનુ વેર વાળ્યુ
દીકરા દીકરીને ઘુંટડે ઘુંટડા દુધના ભરાવતી આયરાણીએ રાજ બાળ સામે મીટ માંડી.
આયર કહે બાકીની રાણીચું તા ખળી મુઇ. સેાનલ દે ને ખાળે રાજ માળ હતા. તેને જીવતી સેરવી દીધી. મા તેા રખડીને મરી ગઈ. પણ વડારણે આ બેટડાને આંહી પહોંચતા કર્યા છે. આપણી આશાએ ફગાવ્યા છે.
આહાહા મા વન્યાને ભુખ્યા ખાળ છે. ઝટ લાવા એને આયર ! એમ કહી ડાબી છાતીએથી દીકરીને વછેડી લીધી.
આપ જાહલ ! મારગ કર આપણ! આશરા લેનાર સારું. તું એ તા ઘણું દુધ પીધું મારા પેટ. દીકરીની જાત તા પાણા ખાઈને ય મેાટી થાઈશે. પણ આ નમાયે! કયાં જાશે ?
વાર્થમાં બીજાનું ભલું થાય તેવી પ્રવૃત્તિ તે પાર્થવાળ પાપકાર કહેવાય.
પરાશક ટીકામાં લખ્યું છે કે રાર્થવરળ જ્ વપ્રયોગનવાતા ચ દેવાયતની ઘરવાળીએ જૂનાગઢના રાજકૂલના મેાંમાથી અંગુઠા મુકાવી પોતાની છાતીએ લીધા. ભુખ્યા રાજબાળ ઘટક ઘટક ધુંટડા
ઉતારે છે.

Page #102

બીજાનું ભલું કરો
૯૩ અનાથને ઉછેરવાનો પિરસ એના દિલમાં જાગ્યો. દુધ પીતા પીતા બાળક અકળાઈ ઉઠે એટલા અમીના કુંભ ઉભરાવા લાગ્યા. દેવાયત તે જોઈ રહ્યો.
બાઈ કહે તમ તમારે નચિંત રેજે. મારે તે એક છાતીએ વાહણને બીજી છાતીએ આ આશ્રિત. બેયને સગા દીકરાની જેમ ઉછેરીશ. જાહલ દીકરી તે વાટમાં પડી પડી વધશે.
પણ તું સમજતી નથી. વાંહે દા” બળે છે, થાણેદાર બાતમી મેળવી રહ્યો છે. ડિયાસનું વંશબીજ આપણા ઘરમાં છે તે જાણશે તો આપણું જડાપીટ કાઢશે.
ફકર નહીં. મોરલીવાળાના રખવાળા આપણું ઘરમાં છે. તમા તમારે કામે લાગી જાવ.
દેવાયત તો ડેલીએ ચાલ્યો ગયો. આયરાણી નવા બાળના શરીરે હાથ ફેરવતી મેલના ગેળા ઉતારતી–પંપાળતી વહાલ કરવા લાગી. બાળકને પણ પેટમાં ઠારક વળતા હાથ પગ ઉછાળવા લાગે. સામે ધીંગા આહીર પુત્રને દુધ પીતે નાને બાળ જોઈ રહ્યો છે. સામે દુધ પીવા વલખા મારતી આહીર દીરીને દીઠી. ત્રણે બાળ એક બીજા સામે ટકી રહ્યા. ઘુઘવાટા નાખે છે.
પાંચેક વર્ષ વીતી ગયા. વાહણ, નવઘણ, જાહલ માને ખોળો મુકી ફળીમાં રમતા થયાં. ત્રણે છોકરા શેરીમાં ધમાચકડી મચાવે છે. એમાં એક દિવસ આલિદરને સીમાડે ખેપટની ડમરી ચડી. જુનાગઢથી સોલંકીનું દળ કટક ઉતર્યું, થાણદારે ગામ ફરતી ચકી બેસાડી દીધી. બોલાવ્યા આયરોને.
બેલે દેવાયતના ઘરમાં રા'ડિયાસનું રાજબીજ છે એ વાત સાચી? તમામ આયરને એક જ જવાબ, “અમને ખબર નથી કેટલી દમદાટી દીધી પણ પરોપકારી જીવડાં એક આયર હલ્યા નહીં.
દેવાયતને ખબર પડી કે સેલંકી થાણેદારના કાને ઝેર ફેંકાઈ ગયું છે. દેવાયતને બોલાવી પૂછ્યું તારા ઘરે ડિયાસને દિકરે ઉઝરે છે?
દેવાયત બોલ્યા. સાવ સાચું બાપા–મારા ઘરે જ ઉઝરે છે. બધાં આયરના મેઢે મેસ ઢળી ગઈ, દેવાયત કે મારે તે રાજ ભકિત જ દેખાડવી છે. હું સેલંકીને લુણ હરામી નથી.

Page #103

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૩
ડાયરાને ઉલ્કાપાત થઈ ગ્યા પણ શુ કરે ? ખેલાવા અમઘડી... દેવાયતે આયરાણીને કાગળ લખ્યો. નવઘણને બનાવી ઠનાવી રાજની રીતે આહીં આવેલ આદમી હારે મેકલજે વધુમાં લખ્યુ કે રા’ રખાતી વાત કરજે.
૯૪
સારઠી ભાષાને ગુજરાતના સાલકી સમયે! નહી. આયરાણીને સંદેશા મલ્યા. વાહણ નીમા બધુ' સમજી ગઈ. ખાલી હાં બાપુ અમે તા વાટયુ શ્વેતા’તા. લ્યા હમણાં આવું.
અંદર ઓરડે રમતા ત્રણે બાળને દીઠા. વાહણને પેટના દીકરાને બેલાવી. નવા લુગડાં ઘરેણાં પે’રાવ્યા. પેાતાની આંખા લુંછી. રાજ ખાળ જેવા તૈયાર કર્યા. બીચારા ધ્યેય છેાકરા આશીયાળા થઈ જુએ... કે કોઇ દી” નહીં ને મા આજે જુદા માં તારવે, નવઘણના હૈયાને ભારી દુઃખ થયું.
માએ તેા બેટા વાહણ, વેલા આવજે કહી પેટના દીકરા સાટે રાજબાળ મચાવ્યા અને દીરાને જીવતા જાગતા હત્યારાના હાથમાં દઈ દીધા. “ બીજાનું ભલુ` કરે! ” આઇ પેટના દીકરાને ભાગે સાચવ્યા.
ડાયરા તે છેરાને જોઈને થીજી જ ગયા. રંગ છે આયરાણી, પરના ઉપપ્કાર માટે પેટના દીરા દઈ દીધા. પણ દેવાયતના માઢાની રેખા ન બદલાણી. સાલકીના થાણાદારાએ ત્યાંને ત્યાં જ છેકરાને વધેરી નાખ્યા.
આનું નામ પત્થવાળું – પરાકાર ર્ એટલે બીજાનાં અર્થ એટલે પ્રયાજન દળ એટલે પ્રવૃત્તિ. બીજાના ભલા માટેની પ્રવૃત્તિ તે પરારણ કે પરાપાર કહેવાય.
બે પ્રકારે પરોપકાર થાય. લૌષ્ઠિ લોકેાત્તર અથવા વ્યવહારિક પારમાર્થિક,
લૌટિક ઉપકાર એટલે અન્ન, વસ્ત્ર, ધન, વસતિ, ઔષધ તથા અન્ય જરૂરિયાતની વસ્તુ આપવી.
લાકાત્તર એટલે આત્મ ભાન અને તે પ્રાપ્ત કરવાના સાધને બતાવવા કે અનુકૂળ સંધ્યેાગેા ઉભા કરી દેવા. આ ઉપકાર તીર્થંકર દેવા અથવા ધર્માચાર્યા શુદ્ધ દેશના વડે કરે છે.

Page #104

૯૫
બીજાનું ભલું કરે
જેમ ધક ઋષિ ૫૦૦ શિષ્યો સાથે શ્રી મુનિ સુવ્રત સ્વામી પાસે દીક્ષા લીધી છે. અનુક્રમે તે ગીતાર્થ થયા છે. તેઓ પૂછે છે કે પ્રભુ, આપની જે આજ્ઞા હોય તે મારી બેનના દેશ જાઉં. પ્રભુ કહે, સવને મરણાન્ત ઉપસર્ગ થશે. બંધક ઋષિ ફરી પૂછે છે, સ્વામી ઉપસર્ગમાં અમે આરાધક થઈશું કે વિશક? પ્રભુ કહે તમારા વિના સર્વે આરાધક. ફરી પૂછ્યું કે નિમિરો પ્રભુ? – આપના –
બંધ ઋષિ વિચારે કે મારા નિમિત્તે જે ૫૦૦ સાધુ આરાધક થતાં હોય તે વિશેષ શું ? બીજાનું ભલું કરો, એ પરોપ– કારના આદેશ સાથે તે પહોંચ્યાં કુંભકાર નગર ઉપવનમાં.
પાલકને બંધક ઋષિ પર પૂર્વે બોલચાલ થયેલી તેથી મનમાં વેરની ગાંઠ પડેલી છે. તેથી વેર હેવાને ઉત્તમ સમય માની કપટ કરે છે. રાજાને ભોળવી બંધક મુનિ પણ ખોટું આળ ચડાવ્યું. રાજાએ પણ ક્રોધથી કહી દીધું કે તમને ઠીક લાગે તે કરો.
પાલકે ઘાણીમાં નાખી બધાંને પીલવાનું નકકી ક્યું. એકેક સાધુને પીલવા માંડયા. અંધક ઋષિ બઘાને બરાબર નિર્માણ કરાવે છે. બોધ આપે છે. સમભાવમાં સ્થિર થયેલા સાધુ કેવળજ્ઞાન પામી મોક્ષે જતા જાય છે.
પાપી પાલક પિલીયા રે બંધક ઋષિના શીશ કેવળ લઈ મુગતે ગયા રે નમો નમે તે નિશદિશ
છેવટે માત્ર એક બાળ મુનિ રહ્યા ત્યારે આચાર્ય મહારાજે કહ્યું કે પાલક દયા કરીને આ બાળકને પછી પીલજે. પહેલાં મને પીલ. તેને પીલાતિ હું જોઈ નહીં શકું.
પાલકે ધરાર બાળકને પીલવા માંડયો. બાળ સાધુ તે દૌર્યને ધારણ કરીને મોક્ષે ગયા પણ બંધ ઋષિને કેધ ચડો. તેણે નિયાણું કર્યું. આખા રાજ્યને બાળનાર થાઉં. તે મરીને અગ્નિકુમાર દેવ થયા આખા રાજ્યને બાળી દીધું.
આમ બાકીનાને મેક્ષ મળતો હોય તે સ્વની વિશધકતા સ્વી– કારીને પણ પરોપકાર કરવા તૈયાર થયા તે લોકોત્તર ઉપકાર જાણવો.
પોપકાર કરે તે સજજન પુરુષનો સ્વભાવ છે. કેમકે ચંદ્રને

Page #105

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-3
કોઈએ શીતળ કર્યો છે ખરો? ના, તેનો સ્વભાવ જ છે. સૂર્ય જગતના અંધકારને શું કેઈન હુકમથી દૂર કરે છે ? વૃક્ષે માર્ગમાં છાયા કરવા માટે શું કોઈ એ અંજલિબદ્ધ કર્યા છે? નવીન મેઘોને વૃષ્ટિ માટે શું કેઈએ અભ્યર્થના કરી છે?
કોઈએ નહીં – કિન્તુ પિતાના જ સ્વભાવે કરીને તે શ્રેષ્ઠ તત્વે પરનું હિત કરવા તત્પર બન્યા છે. તેમ છે શ્રાવકે તમે પણ
- બીજાનું ભલું કરે – અહીં દેવાયતે પણ દીકરાને વધેરાવી નાખ્યો. તે કેટલો મોટે ઉપકાર. ત્યાં ખુટલ આયરે સોલંકી થાણાદારના કાન કુંડ્યા. હજુ દેવાયતને નથી ઓળખે. પેટના દીકરા સાટે તેણે નવઘણને સંતાડ્યો છે ખાતરી કરે.
આયરાણીને બોલાવ્યા. છોકરાની આંખે કાઢીને આપી પગ નીચે ચાંપવા માટે. દેવાયતને થયું હમણાં સાતે આકાશ તુટી પડશે. ત્યાં તો હસતે મોઢે આયરાણીએ આંખે કચડી નાંખી.
अष्टादश पुराणेषु व्यासस्य वचनद्वयम्
परोपकार पुण्याय पापाय परपीडनम् અઢાર પુરાણમાં વ્યાસના બે જ વચન છે પરોપકાર પુણ્યને માટે છે. પરપીડન પાપને માટે છે.
પાંચ વર્ષની નવઘણ જોત જોતામાં પંદર વર્ષને થયે. નવઘણ ખેતરે સાંતી હાકવા લાગ્યા. પણ સાંતીનું દંતાળ જમીનમાં ખેંચી ગયું. બળદ કેમે કરી હાલે નહીં. જમીનમાં ઉડે ઉંડે સેનાના સાત ચરુ નીકળ્યાં. “બસ બાળકને સમે પાક.”
દેવાયતે દીકરી જાહલના વિવાહ આદર્યા. તે બહાને ગામે ગામના આયર આવ્યા. હથિયાર બંધા જુવાન સાથે નવઘણને ઘોડો પડયે આવે છે. રાજનગારુ વગડયું. યુદ્ધ ખેલાયું. સોલંકીની લોહીની નદીમાં પાશેર પાશેર પાણે તણ પછી દેવાયતે જાહલના વીવા કર્યા.
કથા તો બહુ લાંબી છે.....પણ એકદી જાહલને સીધમાં મુસલમાન હમીર સુમરાએ રેકી, દાનત બગડી છે. ત્યારે મહામુશ્કેલીઓ નવઘણ ત્યાં પહોંચે છે. છ મહિના બહેને વ્રતને બહાને શીયળ ટકાવ્યું

Page #106

બીજાનું ભલું કરો
નવ લાખ ઘેડે નવઘણે જઈ સીંધને રેળી–સુમરાની લાશ ઢાળી ને જાહલને સગા ભાઈ વાહણને ભૂલાવી દે તેમ સાચવી લીધી.
ખરેખર પરોપકારને માટે જ વૃક્ષો ફળે છે, પરોપકારને માટે જ ગાય દુધ આપે છે. પરોપકારને માટે જ નદી એ વહે છે. પરોપકાર માટે જ સત્ પુરુષની સંગતિ છે. પરોપકારથી પુણ્ય થાય છે એમ વિચારી સજજને બીજાનું ભલું કરવા તત્પર રહો.
कए वि अन्नरसुवयार जाए कुणंति जे पच्च्व यार जग्गं न तेण तुल्लो विमलो वि चंदो
न चेव भाणु न च देवराया શ્રાદ્ધ ગુણ વિવરણના ૩૩માં ગુણમાં જણાવે કે જેઓએ બીજાને અનેક ઉપકાર કર્યા છે તે પણ પુરુષે ઉપકાર કરનારને યેગ્ય પ્રત્યુપકાર કરે છે. અર્થાત્ બદલે આપે છે તેની બરાબરી નિર્મળ ચંદ્ર સૂર્ય અને ઈદ્ર પણ કરી શકતા નથી.
અથૉત્ ઉપકાર કરનારા (પ્રતિ) પ્રત્યુપકાર કરનારા પુરુષે આ દુનિયામાં ઉત્તમોત્તમ ગણાય છે.
અન–પાણી વગેરેનું દાન, અનિશ્ચિત તેમજ અસ્થિર હોવાથી તેને દ્રવ્ય ઉપકાર ગણ્ય અને વિના કારણે પોતાના આત્માને તથા પરને સમ્યકજ્ઞાન તથા ચારિત્રમાં સ્થાપન કરે તેને તીર્થકરો ભાવ ઉપકાર કહે છે.
येषां न विद्या न तपो न दानं न चापि शीलं न परोपकारः ते मर्त्यलोके भुवि भार भूता
मनुष्य रुपेण मृगाश्वरन्ति જે પુરુષોમાં વિદ્યા-તપ-દાન–શીલ અને પરોપકાર ઈ ને ગુણ ! નથી તે પુરુષે આ મનુષ્ય લાકમાં પૃથ્વી પર ભારરૂપ થઈ મનુષ્ય હોવા છતાં મૃગપણે પરિભ્રમણ કરી રહ્યા છે. આ સાંભળી હરણ બોલી ઉઠયું.
स्वरे शीर्ष' जने मांसं त्वचं च ब्रह्मचारिषु शृङ्गे योगीश्वरे दद्यान् मृगः स्त्रीषु स्वलोचने

Page #107

૯૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ હરણ સ્વરને માટે મસ્તક, માણસોને માટે માંસ, બ્રહ્મચારી માટે ચર્મ, ગીશ્વરને શીંગ અને સ્ત્રીઓને લચન આપે છે. અર્થાત્ હરણનું આખું શરીર પરોપકારને માટે છે. તેથી હરણ કહે મારી તલના મનુષ્ય સાથે કરે તે યોગ્ય નથી.
જે એક પશુ પણ આવું ઉપકારી હોય તો તમે પણ વિચારો કે માનવે બીજાનું ભલું કરવું જોઈએ.
વિકમ રાજા પરોપકાર ગુણથી પર દુઃખ ભંજન કહેવાય. એક વખત નદીના પુરમાં તણાતા બ્રાહ્મણને જોઈને પરોપકારના રસવાળા વિકમ રાજાએ તેને પાણીમાંથી બહાર ખેંચી કાઢયે. બ્રાહ્મણે તેને દેવતાના આરાધનથી મેળવેલી ચિત્રાવેલ રાજાને ભેટ ધરી.
વિકમ રાજા તે લઈ ઉજજયની તરફ પાછો ફરતો હતો. માર્ગમાં દરિદ્રીને જોઈ પરોપકાર પરાયણ રાજાએ તેને તે ચિત્રાવેલી આપી દીધી. તે જોઈ બ્રાહ્મણ પણ બોલ્યા, હે રાજન ! ખરેખર પરોપકારમાં તારી કોઈ બરાબરી કરી શકે તેમ નથી. કેમકે તે આવી મહામૂલી કાળી ચિત્રાવેલી એક દરીદ્રીને આપી દીધી.
પશુ અને માનવીનું દષ્ટાન્ત જોયું. પણ અચેતન માટીને દાખલ જ જુઓને. તેને એક સ્થાનેથી બીજે સ્થાને લઈ જવી. ખર ઉપર ચઢાવવી, કાદવ નાંખવો, સુકી ધુળનું સ્થાપન કરવું, પગથી તાડન કરવું, કલેશ આપ, ચાક ઉપર ચઢાવવી. બધે ત્રાસ સહન કરીને પણ પરોપકારી માટી વાસણ આપનારી છે,
આ રીતે કુલીન પુરુષે પોતાના અપકારી પર પણ ઉપકાર કરે. જોઈએ.
આ લેકમાં દ્રવ્ય ઉપકાર કરનારાઓ, ભરત રાજાની જેમ આલોકપરલેક સંબંધિ અતુલ ફળને પ્રાપ્ત કરે છે.
ભગવતી નગરીમાં ભરત રાજા રાજ્ય કરે. પરંપકાર કરતા તે સુખ પૂર્વક વિચારે છે. તે પિસા કે પ્રાણથી પણ હમેશાં ઉપકાર કરતો. “પરોપકાર વડે ઉપાર્જન કરેલ પુણ્ય સેંકડો યોથી પણ પ્રાપ્ત ન થાય? એમ વિચારી કૃપાળું રાજા ગર્વ રહિત પણે દુ:ખીના દુઃખે
દુઃખી થત.
એક વખત રાત્રે સુવા જતાં પિતાની શય્યામાં દિવ્ય આકૃતિવાળા પુરુષને નિદ્રા વશ દીઠા. બાજુમાં રહેલ સુવર્ણ ગુટિકા લેવા જેવા રાજા

Page #108

બીજાનું ભલું કરો પ્રયત્ન કરે કે તરત પેલો પુરુષ જાગી ગયે. પણ ઉઠવા જતાં જ પાછો પડે.
તેને નચિંત મનવાળો કરી રાજા બોલ્યું કે તું ખુશીથી સુઈ જા, હું તને પવન નાખુ. તેના આવા ઉપકારના ગુણને જોઈને જીવિત દાન પામેલા સિદ્ધ પુરુષે અસાધારણ આશ્ચર્ય આપનારી ગુટિકા આપવા આગ્રહ કર્યો. ત્યારે રાજા કહે કે ભદ્ર! હું કોઈનું કાંઈ ગ્રહણ કરતા નથી.
સિદ્ધ પુરુષે કહ્યું, દક્ષિણ દિશામાં મલયાચલ પર્વત છે. તેના અતિ ઉચા શીખર ઉપર રામશેખર દેવનું મંદિર છે. ત્યાં ખાડામાં પડતું બળતા અગ્નિ જેવું દેવી સ્નાત્ર જળ છે. તે જે સાહસિક પુરુષ પોતાના હાથમાં છ મહિના સુધી ધારણ કરે તેને પ્રસન્ન દેવ આ ગુટકા આપે છે. ન રાજા તે પહોંચે રામ શેખર દેવ મંદિરે પૂજા કરી જેવું જળ હાથમાં ગ્રહણ કરે ત્યાં આજુ બાજુમાં ૧૦૮ મનુષ્યને કોલાહલ સાંભળે.
અગ્નિ જેવું ઉષ્ણ જલ રાજાએ કરકમળમાં ધારણ કર્યું કે તરત જ દેવે પ્રસન્ન થઈને ઉત્તમ ગુટિકા રન આપ્યું.
પપકાર પરાયણ રાજાએ તે ગુટકા રત્ન ૧૦૮માંના કોઈ એક પુરુષને આપી દીધું. ફરી પૂર્વવત્ વિધિ કરી, આંતરરહિત પડતી ઉણ જળની ધારા ગ્રહણ કરી, બીજી ગુટિકા મેળવી તે બીજાને આપી દીધી, ત્રીજી વખત ઉષ્ણ જળ ગ્રહણ કર્યું ત્યારે તેની સઘળી આંગળીઓ બળી ગઈ. તે પણ સ્થિર ચિરો જલને ધારણ કરતાં રામશે ખર દેવે પ્રગટ થઈને કહ્યું કે છ માસે પણ એક ગુટકા માંડ આપનાર મેં તને એક દિવસમાં બે ગુટિકા આપી અને પરોપકાર પરાયણ એવા તે બીજાને આપી દીધી. હવે તારે શું જોઈએ છે?
રાજા કહે આ બધાંની મનેકામના પૂર્ણ કરે. રામશેખર દેવે બધાંને ગુટિકા આપી વિસર્જિત કર્યા.
ખરેખર મણિઓમાં જેમ ચિંતામણી રત્ન, હાથીઓમાં ઐરાવણ હાથી, ગ્રહમાં ચંદ્રમા, નદીઓમાં ગંગા, પર્વ તેમાં મેરુ, વૃક્ષેમાં કલ્પવૃક્ષ, દેવતાઓમાં ઈન્દ્ર અને મનુષ્યોમાં ચકવતી શેભે છે. તેમ સમગ્ર ધર્મમાં પરોપકાર ધમ ઉત્તમત્તમ પણે શોભે છે.

Page #109

૧૦૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–3
તે રાજા પણ પરોપકારના ગુણથી ઈન્દ્ર સમાન ઋદ્ધિ વાળા થઈ, દેવતા સંબંધિ સુખ પ્રાપ્ત કરી ત્યાંથી આવીને મનુષ્યત્વ પામી અનુક્રમે ચારિત્ર લઈ મોક્ષરૂપ લક્ષમીને સ્વામી બન્યો.
धुलि क्षेप नखक्षता तुल तुला राहावरोह स्कुटल्ला हेाद् घट्टन पिञ्जनादि विविध क्लेशान् सहितान्यहम् जज्ञेयः परगुह्य गुप्ति कृदिह श्रित्वा गुणोल्लासितां कासः स परोपकार रसिके-प्वाधः कथं नो भवेत् ધુળમાં પડવું, નખથી છેદાવું, મેટા ત્રાજવા ઉપર ચડવું, પાછું ઉતરવું, તીણ લોઢાના ચરખામાં પીલાવું, પિંજાવું વગેરે વિવિધ કલેશને નિરંતર સહન કરી સુતર રૂપે જે કપાસ આ લાકમાં બીજાના ગુહ્ય સ્થાને ગોપવનાર થયે છે. તે કપાસ, પરાકાર પ્રત્યે પ્રેમ રાખનારાઓમાં અગ્રગામી કેમ ન થઈ શકે ?
જિનેશ્વર પરમાત્માએ પણ પોપકારને સમસ્ત ધર્મોમાં ઉત્કૃષ્ટ ધર્મ કહ્યો છે. તો તમે પણ બીજાનું ભલું કરવા પ્રવૃત્ત થાઓ.
જુઓ “જયવયરાય” સૂત્રમાં પ્રાર્થના કરતાં સ્થાન માટે પ્રાર્થના કરી છે. તેથી દ્રવ્ય અને ભાવ બંને પ્રકારના પરોપકારને જાણી ધીર પુરુષોએ સઘળા પ્રાણ ઉપર યથાયોગ્ય પરોપકાર કરવા પ્રયત્ન શીલ બનવું.
દીનદુઃખી અને અનાથ પર અનુકંપા ભાવ લાવીને તથા મેક્ષના ફળને આપનાર એવા સમ્યક દર્શન, સમ્યક જ્ઞાન, સમ્યક્ ચારિત્રમાં સ્થાપન કરવા રૂપ ભાવ ઉપકાર લાવીને પરોપકાર પારાયણ થવું જોઈએ.
શ્રાવકેનું આ સત્તરમું કર્તવ્ય જાણી સમજી તમે પરોપકાર પરાયણતાને ગુણ કેળવે. રાજા ભરત કે વિકમની માફ્ટ પરોપકાર પરાયણ બની દ્રવ્ય અને ભાવથી આવા ઉત્તમ ધર્મનું પાલન કરતાં જયવીયરાય સૂત્રમાં કરેલી પ્રાર્થનાને સાર્થક કરનારા બને.
નિર્વચા ગુરુ ઘેર મં તુ મારો મચવં... પછી બીજી ગાથાના આરંભે લખ્યું પુથા હે ભગવાન મને તમારા પ્રભાવથી [આટલું મળે તેમાં માંગણી કરી પાથક ૨ પપકાર પ્રવૃત્તિ.
તમે પણ આવી પ્રાર્થના કરી બીજાનું ભલું કરે અને પરોપકાર ગુણને વિકસાવે.

Page #110

(૮૫) જયણા
–જીવ રક્ષા માટે સાવધાન
FOLLO
जयं चरे जयं चिठ्ठे जयं आसे जयं शये जयं भूज्जता भासतो पावं कसं न बंबई
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રના ચાથા અધ્યયનની આઠમી ગાથામાં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિ શય્યંભવ સૂરિજી પાપ કર્મ કેમ ન બંધાય તે – સ્પષ્ટતા કરતા જણાવે કે જયણાપૂવ ક ચાલે, જયણાપૂર્વક ઉભે, જયાપૂર્ણાંક એસે, જયણાપૂર્વક સુએ, જયણાપૂર્ણાંક ખાતા અને જાપૂ ક ખેલતા [તે જીવ] પાપ કર્મોને બાંધતા નથી.
કદાચ તમને થશે કે આ જયણા–જયણા-જા શુ કર્યા કરે છે પણ શ્રાવનું અઢારમું કર્તવ્ય છે “જયણા પાળવી જે જીવ જયાપૂર્ણાંક ભે–એસે-સવે ક ખાય કે બેલે તે પાપ કર્મ ન બાંધે. પણ જણા એટલે શુ?
જયણા એટલે કાળજી–સાવધાની રાખવી. ચતત્તા ચત યત્ન કરવા કે પ્રયાસ કરવા” તે પરથી યતના શબ્દ ખન્યા છે. વિશિષ્ટ અર્થમાં ચત્તા એટલે જીવરક્ષા કે અહિંસા પાલન માટે સતત કાળજી કે સાવધાની. હાલ પુરતું તે એક ટુંકુ સૂત્ર ચાઇ રાખા જયણા એટલે જીવરક્ષા માટે સાવધાન"
જેમ મુનિરાજો ગમનાગમન આદિ ક્રિયામાં પ્રમાના અને માર્ગ અવનિથી જીવાની જયણા રાખે છે, તેમ સામાયિક-પૌષધવાળા શ્રાવકે એ ધરૂપી રાજાની સેવા સમાન જયણા અંગીકાર કરવી.
-
ચાલવામાં છે લવામાં-ખાવામાં વસ્તુ કે ઉપકરણ લેવા મુકવામાં – પારિષ્ઠપનામાં કાળજી પૂર્વક જીવાની રક્ષા માટે કે તેને દુઃખ ન થાય તેવી પ્રવૃત્તિ માટે પ્રયત્નશીલ રહેવું. કેમકે જયણા પાપમ રોકવાનું શ્રેષ્ઠ સાધન છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રમાં શિષ્ય પૂછે
कहं चरे कहं चिट्टे कहे आसे कहं सए कई भुज्जतो भासतो पावं कम्मं न बंबई

Page #111

૧૦૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રસાદ-૩
હે ભગવાન કેવી રીતે ચાલું–કેવી રીતે ઉભું–કેવી રીતે બેકેવી રીતે સુવું–કેમ ખાવું–કેમ બેલું જેથી પાપ કર્મ ન બંધાય ? આમ પૂછવાનું કારણ એ છે કે પૂર્વ છે ગોથામાં પાપકર્મ બાંધી કડવા ફળ થાય તે બાબત સમજાવતાં લખ્યું વંધરૂ પાવયં વદ તેં તે ટ્રોફ कडुअ फलं ભગવાને પણ ઉત્તર આપે કે –
जयं चरे जयं चिट्टे जयं आसे जयं सए
जयं भुजंलो भासतो पावं काम न बंधई જયણને મૂળભૂત હેતુજ પાપ કર્મ ન બાંધવા તે છે.
લખની પાસેના એક શહેરના પાદરે આઠ દિવસથી અકબરનો શાહી પડાવ હતો, તે સમેટાઈ રહ્યો હતો. અકબર શાહ તંબુ બહાથ ઉભા હતા ત્યાં તેની નજર શાહી ધ્વજ પર પડી, તરત પિતાના અનુચરને બેલા. આ દવજ કેમ ફરકતો નથી? અચરે તપાસ કરી જણાવ્યું કે જે કાઠી ઉપર દેવજ છે ત્યાં ચકલી એ માળે બાંધ્યું છે. માળાની અડચણને લીધે જ બરાબર ફરકત નથી.
બાદશાહે થોડીવારે, સંકલ્પ કરી તંબુ બાંધનારને બેલાવી, સૂચના આપી, હમણું તંબુ સમેટ નહીં તંબુ બંધનારને ગતાગમ ન પડી.
બાદશાહ! એકાએક આવું ફરમાન જેમ? અકબર શાહ કહે આપણે તે તંબુ સમેટી દિલ્હી રવાના થઈ જઈશું. પણ ચકલી એ માળામાં ઈંડા મુક્યા હશે તે ઉડતાં ન શીખે ત્યાં સુધી કયાં જશે? માટે તંબુ ન સંકેલાય.
આને કહેવાય જ્યણ–જીવ રક્ષા માટે સાવધાની
જયણાને સ્પષ્ટ કરવા સમિતિનું સ્વરૂપ વર્ણવતા ઉપદેશ કપાવલ્લીમાં જણાવે–
(૧) ઈર્ષા સમિતિ :- જે માગે ઘણાં માણસ ચાલેલા હોય – ચાલતા હોય તથા જે માર્ગ સૂર્યના કિરણે વડે પ્રકાશિત ન હોય તેવા માગે જીવરક્ષા માટે જણાપૂર્વક ચાલવું તે ઈસમિતિ કહેવાય.
પણ આ અર્થ અપર્યાપ્ત છે, જÉ રે ને ઉત્તર સુંદર રીતે ઉપદેશ માળામાં આપતા લખ્યું.

Page #112

જીવ રક્ષા માટે સાવધાન
૧૦૩
जुगमित्तंतर दिट्ठी पयं पय चक्खुणा विसोहि तो
अव्यख्खित्ता उत्तो इरिया समिओ मुणि होई સુગમાત્ર ચાર હાથ પ્રમાણ ક્ષેત્રની અંદર દૃષ્ટિ રાખી ચાલનાર, પગે પગે ચક્ષુ વડે પૃથ્વીનું વિશોધન એટલે કે સમ્યક રીતે અવલોકન કરતો તથા શબ્દાદિ વિષયમાં વ્યાક્ષેપ રહિત [સ્થિર મનવાળ] હોવાથી ધર્મધ્યાનમાં જ રહેલો મુનિ ઉર્યા [ગમન–ચાલવું] ને વિશે માએટલે સારા ઉપયોગ વાળ કહેવાય તેને જે જ કહ્યું.
(ર) ભાષા સમિતિ – કરું મારે-કેમ બેલિવું–નાં મ– જયણ પૂર્વક બોલવું.
कज्जे भारइ भासं अणवज्जमकारणे न भासइय
विग्गह वित्तिय परिवन्जिओ अ जइ भासणासामओ જ્ઞાનાદિક કાર્ય હોય ત્યારે નવરા નિર્દોષ ભાષા [વચન બેલે અને કારણ વિના બોલે જ નહીં તથા ચાર વિકથા અને વિરુદ્ધ વચન બોલવાએ કરીને રહિત એ યતિ ભાષા સમિતિવાળા એટલે કે જયણાપૂર્વક બોલનાર કહેવાય.
(૩) એષણ સમિતિ – શાસ્ત્રીય રીતે દર્શાવેલા ૪૭ દેષ રહિત તેમજ અગ્ર દોષાદિ અન્ય દેષ રહિત ગોચરી, વસ્ત્ર, પાત્ર વગેરે મેળવવા. તે રીતે જીવરક્ષા માટે સાવધાની રાખવી તે એષણા.
(૪) આદાન ભંડ મત નિક્ષેપ :- ચક્ષુ વડે જોઈ પ્રમાર્જના કરી વસ્ત્ર, પાત્ર તથા ઉપકરણ વગેરે સાવધાની પૂર્વક લેવા-મુકવા. - (૫) પારિષ્ઠાપનિક સમિતિ :- મળ-મૂત્ર-શ્લેષ્મ વગેરે નિર્જીવ સ્થાનમાં સાવધાની પૂર્વક પરડવવાની પ્રવૃત્તિ.
જયણાને લક્ષમાં લઈ અષ્ટ પ્રવચન માતાની જે વાત છે તે મુજબ સમિતિ સાથે મન-વચન-કાયાની ત્રણે ગુપ્તિ પણ સાચવવાની છે.
વચન ગુપ્તિના માહાત્મયને જણાવતે હકીમ લુકમાનજીને એક પ્રસંગ છે.
હકીમ લુકમાનજીની વિદ્વતા ધણી છતાં તેને ઘમંડ જરાપણ નહીં. લોકો માને કે આ જ્ઞાની અમે કઈ દી' જે નથી. જ્ઞાનના બીજ તે તેને બચપણથી રોપાયેલા. તે સમયે ગુલામી પ્રથા ચાલતી હતી. હકીમ લુકમાન પણ એક કાળે કોઈના ગુલામ હતા.

Page #113

૧૦૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ધનાઢય માનવ-પારખું હતું. લુકમાનનું જ્ઞાન જઈ નક્કી કર્યું કે આની પાસે ઘરકામ ન લેતા કોઈ સમસ્યા પ્રત્યે તેની સલાહ લેવી. લુકમાનજીને બોલાવી તેણે પૂછયું, માનવ શરીરમાં સૌથી ઉત્તમ ચીજ
લુકમાનજીએ તુરંત કહ્યું- “જીભ”
માલિકે બીજે પ્રશ્ન કર્યો. માનવ શરીરમાં અધમમાં અધમ ચીજ કઈ?
લુકમાન કહે “જીભ” મલિક કહે એમ કમ? એક જ વસ્તુ ઉત્તમ અને અધમ કેમ? લુકમાનજી એ જવાબ દીધે જીભમાં મીઠાશ એટલી છે કે તેના વડે બીજાના હૃદય જીતી શકાય. કડવાશ પણ એટલી છે કે વાતે વાતે વૈર
બાંધી શકાય.
માટે ડાહ્યા માણસેએ વિવેક બુદ્ધિથી બે કહેવત રાખી–ન બોલવામાં નવ ગુણ અને બોલે તેના બેલ વેચાય પણ કયારે ? વચન ગુપ્ત હોય તો
સમિતિ કે ગુપ્તિની વાત ને મૂળ હેતુ કહ્યો? જયણ [ચના] અન્યને દુઃખ ન થાય તેવી પ્રવૃત્તિમાં કે જીવરક્ષામાં સાવધાની અથવા સતત કાળજી રાખવી તે.
શ્રાદ્ધ દિન કૃત્યની ૨૬મી ગાથામાં જણાનું સ્વરૂપ નિર્દેશિતા લખ્યું કે
શુદ્ધ અને સારી રીતે ગળેલું જળ ગ્રહણ કરવું, કાષ્ઠ અને ધાદિ પણ શુદ્ધ–નિજીવ ગ્રહણ કરવા. ગ્રહણ કર્યા પછી ત્રસ જીવેની રક્ષા માટે વિધિપૂર્વક ઉપભેગ કરે. એ રીતે ગૃહવાસમાં સર્વ પ્રવૃત્તિમાં જ્યાં જ્યાં આરંભનું કારણ હોય ત્યાં ત્યાં જયણાપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવી.
કારણકે અવિરાધિત શ્રમણપણા વાળા સાધુ અને સતત જયણા પૂર્વક જીવતા શ્રાવક (બંને) જધન્યથી સૌધર્મ દેવલોકને પામે તેમ ત્રિલોકદશી પરમાત્માએ કહ્યું છે. જ્યારે સુખુ પ્રકારે તપ વગેરે કરતો પણ જે જયણ રહિત હોય તે સિદ્ધિને પામતો નથી.
“જયા-પાલન”માં શ્રાવક માટે આટલું બધું મહત્ત્વ કેમ આપ્યું?
શ્રાવકને પ્રાયઃ પહેલુ વ્રત સવા વસા દયા પ્રમાણ છે. તેથી વિશેષ પાળી શકે નહીં માટે જાણને મહત્વ વિશેષ આપ્યું.

Page #114

૧૦૫
જીવ રક્ષા માટે સાવધાન
जीवा थुला सहुमा संकप्पारंमा भवे दुविहा
सावराह निरवराहा साविक्खा चेव निरविक्खा સંબોધ પ્રકરણમાં સવાવસા દયાનું સ્વરૂપ લખે.
(૧) ત્રસ :- સાધુ ધર્મમાં સ્થળ અને સૂકમ બંને પ્રકારે જીવ હિંસા ત્યાગ છે. જીવદયા વીસ વસા કહી છે પણ ગૃહસ્થને માત્ર સ્થળ ત્રિસ જીવોની હિંસાના જ પચ્ચખાણ છે. સ્થાવર હિંસાનો ત્યાગ કરે તો ગૃહસ્થાવાસ ચાલે નહીં. માટે તે વીશમાંથી દશ વસા દયા જ પાળી શકે.
પ્રશ્ન :- ત્રસ જીવની હિંસાના પચ્ચખાણ કરે તે સ્થાવરની હિંસા સંબંધિ અનુમતિને દેષ લાગે જ છે. કેમકે સ્થાવર ત્રસ પણે ઉત્પન્ન થાય છે અને ત્રણ સ્થાવર પણે ઉત્પન્ન થાય છે.
સમાધાન :- સસપણાની કાયસ્થિતિ જધન્યથી અંતમુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ર૦૦૦ સાગરોપમની છે. જ્યારે સ્થાવરપણાની કાય સ્થિતિ જધન્યથી અંતમુહૂર્ત પણ ઉત્કૃષ્ટથી અનંતકાળની છે. તેમાં અસંખ્ય પુગલ પરાવર્તન થઈ જાય.
વળી ત્રસમણાની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી ૩૦ સાગરોપમની છે. આ રીતે બનેનું સ્પષ્ટ જુદાપણું સિદ્ધ જ છે માટે ત્રસ હિંસાની નિવૃત્તિથી સ્થાવરની હિંસાની નિવૃત્તિ થતી નથી. પરિણામે પ્રતિજ્ઞા ભંગ પણ થતું નથી.
(૨) સંકલ્પ પૂવક :- સની હિંસા પણ બે પ્રકારે છે. એક સંકલ્પપૂર્વક, બીજી રસઈ તી આદિ આરંભથી થતી. તેમાં ગૃહસ્થ
હું આને હણું” એવા સંકલ્પપૂર્વક હિંસા નહીં કરવાનું જ પચ્ચફખાણ કરી શકે. આજીવિકા, કુટુમ્બાદિ કારણે આરંભજન્ય હિંસામાં વિકલેન્દ્રિયની રક્ષા કરવી મુશ્કેલ છે. તેથી દશવસાની અડધી એટલે કે પાંચ વસા દયા જ પાળી શકે.
(૩) નિરપરાધી :- સંકલ્પ હિંસા બે પ્રકારની છે નિરપરાધી અને અપરાધી. તેમાં અપરાધીને અપરાધની અપેક્ષાએ સંકલ્પપૂર્વક મારવા સુધીને પ્રસંગ પણ આવે. તેથી તે માત્ર નિરપરાધીની હિંસાનો જ ત્યાગ કરી શકે. માટે પાંચ વસામાંથી અઢી વસા દયા જ પાળી શકે.

Page #115

૧૦૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
(૪) નિષ્કારણ:- નિરપરાધી જીવોમાં પણ સકારણ હિંસા થવાની. ગાડે જોડેલા બળદ, ઘેડા કે ભણવા વગેરેમાં પ્રમાદી પુત્રને ખીજાવું તાડન કરવું, મારવું વગેરે કિયાથી હિંસા દેષને સંભવ છે જ. તેમ કરે તે જ શાંત પાળવા–પળોટવા–કામ લેવું આદિ થઈ શકે. એટલે અઢી વસામાંથી સવા વસા દયા જ ગૃહસ્થ પાળી શકે છે.
તે પ્રશ્ન એ થાય કે માત્ર સવા વસા દયા એટલે કે એક આની જ પળાય અને ૧૫ આની દયામાં નિપ્કસ પણે દાખવવાનું ?
– તો ના-પંદર આની માટે જ જયનું પાલન રાખ્યું. આપણે પણ જીવરક્ષા માટે સાવધાને એવું સાવધાન કરતું પરિશીલન શીર્ષક મુકયું. - વિરાધના તો છે જ પણ તે એ છામાં ઓછી કેમ થાય તેવા પરિણામપૂર્વક જીવવું તે જયણાવૃત્તિ. જેમકે સ્થાવરની હિંસાના પચ્ચખાણ નથી તે પણ ઘાસ પર ન ચાલવું, પાણી શકાય તેટલું ઓછું ઢાળવું બિન જરૂરી લાઈટ ન બાળવી વગેરે થઈ શકે કે નહીં.
ત્રસ જીવની જયણી માટે પણ ગાળેલું પાણી પીવું, બળતણ અનાજ આદિ શુદ્ધ રાખવા વગેરે વિકજ્ઞાન તે રાખી શકાય ને?
આ રીતે જાણું પાલન માટે કેટલાંક સુચને (૧) પાણી ગળેલું વાપરવું. (૨) રહેવા તથા વાપરવાની જગ્યા મુલાયમ પુંજણીથી સાફ કરવી.
(૩) છાણ-લાકડાં-હાલમાં ગેસના ચુલા બરાબર તપાસવા, પ્રમાર્જવા.
(૪) અનાજ બરાબર સાફ કરવું–ચાળવું-ઓછામાં ઓછી છેત્પતિ થાય તેમ સાચવવું.
(૫) સંડેલા શાકભાજી ન વાપરવા. સમારતા પણ કાળજી રાખવી. (૬) ઘટી-ખાંડણીયા [ગ્રાઈન્ડર પૂજીને વાપરવા. (૭) વધેલી રઈ કે એંઠવાડ જેમ તેમ ન ફેંકવા. (૮) બનતા સુધી એડુ છાંડવું નહીં. (૯) ઘી-તેલ-દૂધ વગેરે વાસણ ઉધાડા ન મુકવા. (૧૦) કાળ મર્યાદાથી અધિક લેટ વગેરે ન વાપરવા.

Page #116

જીવ રક્ષા માટે સાવધાન
૧૦૭
જયણા પાલન માટે ચંદર બાંધવાની વાત પણ આવે છે. આજ તો ચંદરવે શું એ જ ખબર નથી. પણ શયન, ભેજન, રસોઈ, પાણી, દેવ, ગુરુ, ધર્મ સ્થાનકમાં અવશ્ય ચંદરવો બાંધવે જોઈએ.
મૃગસુંદરીની સાથે કપટી શ્રાવક બની ધનેશ્વર શ્રેષ્ઠીએ લગ્ન કર્યા હતા. મૃગસુંદરીને જિનપૂજા કર્યા સિવાય ભેજન ન કરવાનો નિયમ છે. એક એક કરતાં ત્રણ ઉપવાસ થયા. કેઈ મુનિ મહારાજને પૂછ્યું કે સાસરે મારી આ સ્થિતિ છે તે શું કરવું ?
લાભાલાભનું કારણ જાણી ગુરુ મહારાજ કહ્યું કે તું ચૂલે ચંદર બાંધ અને ભાવથી પંચ તીર્થની સ્તુતિ કર. પાંચ સાધુને નિત્ય દાન દે. સઝાયમાં પણ બોલે છે ને – છાણ ઇધણ નિત્ય શોધીએ ચુલે ચંદ બાંધીએ પાંચે હાથે વાસીદુ વાળીએ દવે ઢાંકણ ઢાંકીએ જીવની યણ નિત્ય જ કરીએ સેવીએ શ્રી જિનધામ રે જીવ અને ઓળખીએ તે પામીએ સમક્તિ મરે
તેણીએ ચંદરો બાંધતાં, સસરાને થયું આ કંઈ કામણ કરે છે તે સાંભળી નેશ્વરે ચંદરે બાળી નાખે. એમ કરતાં અગસુંદરીએ સાત ચંદરવા બાંધ્યા. તે સાતે બાળી નાખ્યા.
સસરાએ પૂછયું તું આ શા માટે બાંધે છે મૃગસુંદરી કહે જીવદયા પાળવા માટે. સસરા કહે તારા બાપને ઘેર જઈ જીવદયા પાળ મૃગસુંદરી કહે આખું કુટુમ્બ મુકવા આવે તે જાઉં.
માર્ગમાં કોઈ ગામમાં રાત્રે જમવાની વાત થઈ. મૃગસુંદરીને ત્રિ ભોજન નિષેધ હતો. તે જમી નહીં. જેઓ ત્યાં જમ્યા તે બધાં મૃત્યુ પામ્યા. તપાસ કરતાં ખબર પડી કે રાત્રે રાંધવામાં ધુમાડાથી આકુળ થયેલે સર્પ પડયે હતે. બધાંને મૃગસુંદરીના ચંદરવાની વાત સમજાતા ઘેર પાછાં વળી ગયા.
મૃગસુંદરી અને ધનેશ્વર ધર્માધિન કરી સ્વર્ગે ગયા તમે પણ આ રીતે જાણું પાળી જીવરક્ષા માટે સાવધાન–બની જાઓ.
જેનેતર ગ્રન્થ સાંખ્ય મતવાળા પણ કહે છે, છત્રીશ આગળ લાંબા અને વીસ આગળ પહોળું એવું ગણું રાખવું. તે વડે વારંવાર અને શેધવા અર્થાત્ પાણી ગાળવું.

Page #117

૧૦૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ઉત્તર મીમાંસા નામે જેનેતર ગ્રન્થમાં લખે છે કે કરોળીયાના મુખમાંથી નીકળેલા તંતુઓથી ગળેલા જળના બિંદુઓમાં જે જતુઓ છે તે એટલા સૂક્ષમ છે કે જે તે બધાં ભમરા જેવડી કાયા કરીને રહે તો ત્રણ જગતમાં પણ સમાય નહીં. માટે જ્યણું પાલનના હેતુથી જલને ગાળવાનું જરૂરી ગયું.
પ્રમાના અને પ્રતિલેખનાની જયણાના સંસ્કાર જીવને કેટલા ઉત્તમ માગે લઈ જાય છે તે જણાવતા વકલચિરિને પ્રસંગ છે.
વલ્કલચિરિ શહેરની રીત રસમથી અજાણ બાળક છે. ઋષિ મુનિના આશ્રમમાં જ ઉછરેલો. પ્રસન્નચંદ્ર રાજાના કહેવાથી વેશ્યાઓ શહેરમાં લાવી છે. નગરમાં ફરતા ફરતા સર્વેને હે તાત વંદન કરું છું. તેમ કહે છે. બધાં લેકે હસ્યા કરે છે.
કાઈ વેશ્યા આ બાલષિને ઘરમાં લાવી, પિતાની પુત્રી સાથે તેના વિવાહ કર્યા. ત્યારે નૃત્યાદિક જોઈ વલ્કલચિરિ ચિંતવે છે કે આ બધાં આમ વાંકાચુંકા કેમ થાય છે. મને કઈ ફળ કેમ નથી આપતાં? આવા અજ્ઞાન અને સરળ બાળક છે. - રાજાને જાણ થઈ કે આ તો મારો નાનો ભાઈ છે. રાજ્યમાં રહેતા વિષય સુખો ભેગવતાં બાર વર્ષ વીતી ગયાં. ત્યારે વકલચિશિને થયું કે ધિક્કાર છે મારા અકૃતજ્ઞપણને. પિતાને ભૂલીને હું અહીં પડ્યો .
વડીલ ભાઈની રજા લઈ નીકળે છે. પિતા એવા સોમચંદ્ર ઋષિને મળવા વડીલભાઈ પણ સાથે આવ્યા. વલ્કલચીરી પોતાના પૂર્વે ગોઠવી રાખેલા તાપસપણાના ઉપકરણે કાઢે છે. જુએ છે તે બાર વર્ષમાં ધુળના થર ચડી ગયા છે.
ઉત્તરીય વસ્ત્રના છેડાથી પ્રમાર્જન કરતાં ઉપકરણને સાફ કરી રહ્યા છે. પ્રમાર્જના કરતી વેળા મનમાં ઉહાપોહ કરતાં જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયું. પૂર્વભવ દીઠો. ગતભવમાં મુકેલું સાધુપણું જાણવામાં આવ્યું. મનમાં ને મનમાં ધિક્કાર છૂટ. અહો આવું સાધુ પણ છેડીને હું વિષય લંપટ બ.
હાથ વડે તે પ્રમાર્જના ચાલુ હતી, પણ મનમાં પડિલેહણાપ્રમાર્જનાના વિચારોએ તેને શુકલધ્યાનની ધારાએ ચડાવી દીધા. ત્યારે ત્યાં વકલચીરીને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું.

Page #118

જીવ રક્ષા માટે સાવધાન
૧૦૯
- હવે થાનું રહસ્ય તત્વ વિચારો કે આદાન-ભંડ-મત્ત નિક્ષેપ સમિતિનું મહત્તવ કેટલું ? - જ્યણાપૂર્વક વસ્ત્ર–પાત્ર–ઉપકરણાદિને લેવા મુકવા અને પ્રમાર્જિવા કે પડિલેહવાની ટેવ, સંસ્કાર અને ભાવ-ઉપકરણની રચના પ્રમાર્જન કરતાં આતમરજ પ્રમાર્જન કરાવનારા બન્યા અને કેવલજ્ઞાન પામી મેક્ષ સુખ ને વરાવનાર બન્યા.
જયણપૂર્વકનું જીવન હોય તે તેના દઢ સંસ્કારો. સ્વર્ગ તે ઠીક પણ મેક્ષ સુખ પણ અપાવનાર બને. તેથી જયણ પાલન માટે જાગૃત બની જીવરક્ષાની સાવધાની કેળવે.
તેથી જ પ્રારંભમાં જયણ–જયણું–જયણ શબ્દના વારંવાર ઉપયેગવાળો શ્લેક મુ.
जयं चरे जयं चिट्टे जयं आसे जयं सये
जयं भूजंतो भासंतो पावं कम्मं न बंधइ જયણાપૂર્વક ચાલે, જયણાપૂર્વક ઉભું રહે, જયણાપૂર્વક બેસે, જયણાપૂર્વક સુએ, જયણાપૂર્વક ખાય અને જયણાપૂર્વક બોલે તે પાપકર્મને બાંધતો નથી.
આ રીતે જયણ એ સંવરની પ્રવૃત્તિ છે. નવા કર્મોને આવતા. રેકીને જૂના કર્મોની ની જંરા કરવાથી જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે.
૦ જયણાપૂર્વક ચાલવું –બેસવું વગેરે ઈસમિતિ. ૦ જયણાપૂર્વક બોલવું તે ભાષાસમિતિ. ૦ નિર્દોષ આહારદિક લેવા તે એષણાસમિતિ.
૦ વલ્કલચીરીને કેવળજ્ઞાનમાં નિમિત્ત શું બન્યું ? જયણાપૂર્વક કની પ્રમાર્જના-પડિલેહણ એટલે આદાન ભંડમત નિક્ષેપ સમિતિ
એવી જ પાંચમી સમિતિ તે પારિષ્ઠાપનિકા ધર્મ રુચિ અણગાર ગોચરી માટે નીકળેલા છે. નાગશ્રી નામક બ્રાહ્મણીએ કડવી તુંબડીનું શાક વહોરાવ્યું. ગુરુ મહારાજે જોયું કે આ શાક અયોગ્ય અને પ્રાણનાશક છે. એટલે શિષ્યને સલાહ આપી કે આને તમે શુદ્ધ થંડિલ ભૂમિમાં પઠવી આવો.
શિષ્યએ શુદ્ધ સ્થડિલ ભૂમિએ જઈ વિચાર્યું કે આ શાકમાં એ શ દેષ હશે કે ગુરુ મહારાજે પરઠવવાની આજ્ઞા કરી ?

Page #119

૧૧૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
મનમાં જયણાને ભાવ છે. પારિષ્ઠાપન માટે જયણા બરાબર પળાવી જોઈએ તો જ સમિતિનું પાલન થાય. - શાકમાંથી એક બિંદુ લઈ પૃથ્વી ઉપર મુકયું તેની ગંધથી લોભાઈને અનેક કીડી ત્યાં આવી. તેને રસ લેતાં જ મૃત્યુ પામી. ધર્મરુચિ અણગારને અંતઃસ્કૂરણ થઈ–
[જીવ રક્ષા માટે સાવધાન] અરે ! નિર્દોષ ભૂમિમાં પણ કડી વગેરે તે દૂરથી આવે જ હવે શું કરવું ? મુનિ મહંત જાણું યુત વંદી, કીજે જન્મ પવિત્ર
રે – ભવિકા – ચવિજયજી મહારાજની પક્તિ જાણે સાકાર રૂપ ધારણ કરી બેઠી–જયણા વંત મુનિરાજે નકકી કરી લીધું, શુદ્ધ થંડીલ ભૂમિ તે મારા શરીર જેવી બીજી કઈ હશે ?
માટે આ શાક ત્યાં પરઠવવું તે જ હું જયણનું પાલન કરી શકીશ. બસ બધું જ શાક વાપરી ગયા. ત્યાં ને ત્યાં અનશન કરી દીધું. સર્વાર્થ સિદ્ધ વિમાનમાં દેવતા થયા.
આ થયું પારિષ્ઠાપનિકા સમિતિમાં જયણાનું ઉત્તમ ઉદાહરણ રખેને નિર્દોષ જી મરી ન જાય. ઘર્મરુચિ અણગારે માત્ર જીવ રક્ષા માટે સાવધાની રાખવી એટલું જ નહીં પોતાના ભોગે પણ બીજા
નું રક્ષણ કરવા જેટલી જયણે પાળી.
શ્રાવકેએ આ રીતે સવા વસા દયા પાળતા પણ વિશેષે વિશેષ કરીને પ્રત્યેક કાર્યમાં, જયણાપૂર્વક વર્તવું. અને એ રીતે પૂર્વધર આચાર્ય શસ્વૈભવ સૂરિજી રચિત શ્રી દશવૈકાલિક ના પાઠને ચરિતાર્થ કરવા એક જ વાત ધ્યાનમાં રાખો.
જયણ–પાલન જયણાને ગ્ય રીતે પાળતો શ્રાવક જ્યારે કાયાથી–વચનથી જયણા પાળવા સમર્થ બને ત્યારે તેની જ્યણું મનમાં પરાવતત થઈ આંખ - વાટે અશ્રુધારા રૂપે બહાર નીકળે તે જ જયણાની ચરમ સિમા–

Page #120

(૮૬) જિનપૂજા મહત્ત્વ
–પ્રભુ પૂજા લગાવે પાર
पूआए. मणसंति मणसंतिए उत्तमं झाण
सुइ झाणेण य मुक्खो मुक्खे सुक्खं निराबाह સંબોધ પ્રકરણમાં દેવાધિદેવ વિભાગ ગાથા ૧૯૯માં જિનપૂજાના મહત્ત્વને જણાવતાં લખ્યું કે શ્રી જિનેશ્વર દેવની પૂજાથી જીવને મનની શાંતિ થાય છે. મનની શાંતિ વડે ઉત્તમ ધ્યાન થાય છે. ઉત્તમ ધ્યાનથી મેક્ષ થાય છે. મેક્ષથી અક્ષય સુખ પ્રાપ્ત થાય છે.
એટલે કે જિનપૂજાથી પરંપરાએ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે મનહ જિણાણું સજઝાયમાં શ્રાવકના કર્તવ્યને વર્ણવતા ૧૯મું કર્તવ્ય જણાવ્યું જિનપૂજા
ઉપદેશ કલ્પવલ્લીમાં કહ્યું છે કે ચેત્રીશ અતિશય વડે શોભતા. અને આઠ મહા પ્રાતિહાર્યોથી યુક્ત શ્રી જિનેશ્વરની [પંડિત જન] શ્રાવકોએ નિત્ય પૂજા કરવી જોઈએ.
અહીં “જિન” શબ્દથી પિત–પતાને તીર્થને સ્થાપન કરનારા સર્વે અરિહંત પરમાત્માને જાણવા. આ લેકના સર્વોત્તમ એવા આ ભગવંતની વિધિપૂર્વક દ્રવ્યથી અને ભાવથી પૂજા કરનાર મનુષ્ય અનેક પ્રકારે સંપદા પામે છે. માટે આજનું પરિશીલન રાખ્યું.
પ્રભુ પૂજા લગાવે પાર જિનેશ્વરેની પૂજા ત્રણ પ્રકારે કહેલી છે. (૧) અંગપૂજા (૨) અગ્રપૂજા (૩) ભાવપૂજા.
બરાબર મધ્ય પાંચાલને વીંધીને ઘેલો વાઘેશ્વરી અને ત્રિવેણી નામની ત્રણ નદી એક બીજીને મળીને કિલ્લોલ કરે છે. એવા સ્થળે ઘેલા સોમનાથનું મંદિર આવેલું છે.
સંવત ૧૮૫૭ની આસપાસની વાત છે. તે દી સોરઠને માથે રા” મહિપાલના બેસણું. તેની રખેવાળી નીચે પ્રભાસ પાટણનું સેમિનાથનું મંદિર અણનમ હતું.

Page #121

૧૧૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
મીરા જેમ કૃષ્ણને મનોમન વર્યા હતા. તેમ રા' મહિપાલના કુંવરી મીનળદેવી સોમનાથને મન-વચન-કર્મથી વર્યા હતા. તે નિયમિત રીતે
જેરોજ સેમિનાથની પૂજા કરે. જ્યારે ગજનીએ સોમનાથ પર ચડાઈ કરી ત્યારે જ્યોતિર્લિંગને ભૂગર્ભમાં લઈ જવું પડયું. મીનળદેવી ભૂગર્ભમાં પણ તેની પૂજા કરતા.
સુલતાન જાફરને આ બાતમી મળતાં તેણે તેણે કેટલાંક ગુપ્તચરને સોમનાથ રવાના કર્યા. તેની સાથે સુલતાનની પુત્રી હુરલ અને તેનો પતિ પણ સામેલ હતાં.
મીનળની સેમિનાથ મહાદેવ પરની શ્રદ્ધા ભક્તિ જોઈને, તેની નિત્ય પૂજા જોઈને હુલ એટલી બધી પ્રભાવિત થઈ કે તેણે મીનળને પિતાના પિતાની મકસદ જણાવી દીધી. તુરંત તે વાત રા'મહિપાલને જણાવાઈ
- સોમનાથના અસલ તિલિંગને મીનળદેવીએ પાલખીમાં પધરાવ્યું અને તાત્કાલિક પ્રભાસ પાટણ છેડયું. લાવ લશ્કર સાથે તેમનાથના મૂળ જ્યોતિલિંગને લઈને ચાલી સાથે હરલ પણ છે.
છતાં આવી કારમી સ્થિતિમાં પણ મીનળ મહાદેવ પૂજાને છોડતી નથી.
પાલખી પાછળ સુલતાનની વાર છૂટી. આઠ દી ઘેર ધીંગાણું ચાલ્યું. ચાલુ ધીંગાણે પણ મીનળદેવીની મહાદેવની પૂજા-ભક્તિ અવિરત ચાલુ છે કેમકે પ્રભુ પૂજા લગાવે પાર તે સમજે છે.
પણ માલગઢ અને ભંડળ ગામથી બે ગાઉ છેટે પોઠીયો બેસી ગયો. એટલે વેજલભટ્ટે સોમનાથ મહાદેવનું અસલ લિંગ ત્યાં સ્થાપ્યું. છેવટે વેજલ ભટ્ટ મરતા પણ એ રીતે પડ્યા કે આખું જ્યોતિલિંગ ઢંકાઈ ગયું અને મીનળ તથા હુરલે નાછુટકે ત્યાં જ ભૂમિમાં સમાધિ લીધી.
આવી લગન જિનપૂજા માટે હોવી જોઈએ. શ્રાવકે નિત્ય કર્તવ્ય રૂપે જિનપૂજા ખરેખર તો અંગ–અગ્ર–ભાવ ત્રણ પ્રકારે કરવી જોઈએ. છતાં કદાપી ન કરી શકે તે તેને માટેસંબધ પ્રકરણ દેવાધિદેવ કાર્ડની ૧૯૬મી ગાથામાં જણાવે છે– गिच्च चिअ संपुण्णा, जइ वि हु एसा न तिरए काउ' તવ અનુવાદ્દેિ વાવા, અવયય વારૂ વાળ

Page #122

પ્રભૂ પૂજા લગાવે પાર
૧૧૩
જે પૂજા સંપૂર્ણ વિધિથી ન જ થઈ શકે તે પણ પ્રભુને અક્ષતદીપ વગેરે ભેટશું કરવા રૂપ સામાન્ય પૂજા તે દરરોજ કરવી જોઈએ.
કેમકે જેમાં પાણીનું એક બિંદુ પણ સમુદ્રમાં નાખ્યું હોય તે તે અક્ષયપણે રહે છે એટલે કે સુકાતું નથી. તેમ શ્રી વીતરાગની પૂજા થોડી પણ હોય તો અક્ષય થાય એટલે કે નિષ્ફળ જતી નથી. એ પૂજારૂપી બીજથી આ ગહન સંસાર રૂપ જંગલમાં પણ દુખેને પામ્યા વિના દિવ–માનવ સંબંધ અત્યંત ઉદાર ભેગોને ભેળવીને સર્વ [ભવ્ય જ ફળરૂપે સિદ્ધિને પામે છે.
તેથી જ પ્રારંભમાં કહ્યું કે જિનપૂજાથી જીવને મનની શાંતિ થાય છે. મનની શાંતિથી ઉત્તમ ધ્યાન થાય છે. ઉત્તમ ધ્યાનથી મોક્ષ થાય. માટે દરેક શ્રાવકે જિનેશ્વરની પૂજા નિત્ય કરવી.
ત્રિકાળ પૂજા કરે. તે ન થાય તો એક વખત અષ્ટ પ્રકારી પૂજા કરે. તે પણ ન થાય તે ચંદન પુષ્પ–ધુપ–દીપ વગેરે કરી ત્યવંદન કરે. તે પણ ન થાય તે છેવટે અક્ષત તથા દીપપૂજા કરે તેમ કહ્યું. આ હેતુથી જ જિનાલયમાં ખાલી હાથે ન જતાં ચેડાં પણ ચોખા લઈ જવા અને એ રીતે અક્ષત પૂજા થકી જિનપૂજા કરવી જોઈએ.
જિનપૂજા ત્રણ પ્રકારે કહી છે.
(૧) અંગ પૂજા–જે દેહ વડે પ્રભુએ મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી, જે કાયા થકી ધર્મ પ્રચાર કર્યો અને જે કાયાને આધારે જગત તેમને જાણી શકર્યું, તે કાયા પૂજાને પાત્ર છે. તેથી જલ–ચંદન–પુષ્પ વડે પ્રભુની પૂજા કરવાનું વિહિત છે તે અંગપૂજા.
આ પૂજાને વિદને પશામની [વિધ્ય હરનારી] કહી છે. (૨) અગ્રપૂજા–સમર્પણ એ ભક્તિને પ્રાણ છે. સમર્પણ વિનાની ભક્તિ આમ વિનાના દેહ સમાન છે. અથવા જ્યોત્સના વિનાની રાત્રિ જેવી છે. તેથી પ્રભુ સન્મુખ અગ્ર પૂજા આવશ્યક છે. શ્રી પરમાત્મા સમક્ષ અક્ષત, ફળ, નૈવેદ્ય, ધૂપ, દીપ ધરતાં એ ભાવે વ્યક્ત કરવામાં આવે છે કે આ તે સામાન્ય ત્યાગ છે ખરેખર તે બધું જ છોડવા લાયક છે.
હે નાથ ! આપના કરતા બીજી કોઈ વસ્તુ મને વહાલી નથી. જોકે પૂર્વ કર્મના યોગે સંસારની જાળમાં બંધાઈ સારા નરસા પદાર્થો

Page #123

૧૧૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
પરત્વે મમત્વ વાળી છું. છતાં પ્રશમરસ નિમગ્ન એવા આપને ચરણે મારું સર્વસ્વ ધરવાની આકાંક્ષા રાખું છું. - આ પ્રકારની અગ્ર પૂજા અમ્યુદય પ્રસાધની મેટો લાભ આપનારી કહી છે.
(૩) ભાવપૂજા-અંગ અને અગ્રપૂજા કર્યા બાદ પ્રભુના ગુણોનું સ્તવન કે કર્તન તે ભાવપૂજા. તેવી ભાવપૂજા સ્તુતિ-સ્તોત્ર વડે કે હૃદયમાં પ્રભુનું ધ્યાન ધરીને થાય છે. ગીત-ગાયન નાટકાદ પણ એક પ્રકારે ભાવપૂજા જ છે. પણ તેમાં વિભાવ દશા છૂટી સ્વભાવ દશા આવવી જોઈએ.
આ પ્રકારની ભાવપૂજાને નિવૃત્તિ કારિણી–મક્ષ પદને આપનારી જાણવી.
આ અંગ–અભાવ ત્રણે પૂજા કરવી જોઈએ. છતાં પણ ન થઈ શકે તો છેવટે અક્ષત કે દીપ પૂજા પણ કરવી. પણ પૂજાનું આચણ તો ચાલું જ રાખવું કારણ? પ્રભૂ પૂજા લગાવે પાર
બાવાવાળો આશરે ૧૮૨૦ની આસપાસ થઈ તો. પોતાના ગામ ગરાસ માટે બહારવટે ચડેલેક. જન્મ પહેલાં જેને જોગી ધમસાણનાથની દુઆ મળેલી છે. સાથે જોગીએ આયુ પણ માત્ર ૨૮ વર્ષનું ભાખેલું હતું.
માંડ પંદર સોળ વર્ષની ઉંમરે બાવાવાળે હરસૂરકાનાં લીલા માથા વાઢવા લાગ્યો હતો. બાવાવાળાના નામથી સંપ પડી જતે.
પણ આ બાવાવાળાને એક પાકે નિયમ કે સવારના પહેરે સૂરજ મા'રાજ કાઠું કાઢે અને સાંજે મારાજ મેર બેસે. બેય ટાણે ઘડેથી ઉતરી ઘીના દીવાની જોત પ્રગટાવી સૂજ સન્મુખ માળા ગણે. તેની આ પ્રકારની પૂજા વિધિમાં કઈ દી' ફેર પડે નહીં. એક દીપ પૂજા અને બીજી નામ મરણ રૂપ ભાવપૂજા.
એક વખત ખુમાણ પંથકમાંથી લુંટ કરી ચાલ્યો આવ તે તો વાંસે વાર વહી આવે. બંદુકના ચંભા વાંસેથી છુટતા આવતા'તા માર્ગમાં શેલ નામની વખંભર નદી આવી. નદીની ભેખડ ઉતરતા જ સૂરજ મા રાજ ઉગીને સમા થયા. તરત બાવાવાળે ઘેડેથી ઉતરી ચે. તેની તૈયારી કરી, માળા હાથમાં લીધી. સાથીઓ કહે અરે. આપા બાવા ! અટાણે ભગવાનની પૂજા ન હોય. આ સમંદરના મજા જેવી વાર વહી આવે છે.

Page #124

પ્રભુ પૂજા લગાવે પાર
૧૧૫
બાવાવાળે કે ના ભાઈ ના પૂજા કંઈ છેડાય. તમારી મરજી હોય તે તમે હાલી નીકળો. હુ હમણાં વાંસવાસ આવીશ. બાકી કંઈ પૂજા કે માળા છેડાય?
પૂજાના સતના પ્રતાપે વાર આડે માગે વળી ગઈ. નદીને બીજે કાંઠે વાર ઉતરી ગઈ પણ બાવાવાળાએ તો તેની પૂજા વિધિ પતાવીને ડગલું દીધું.
તે વખતે ચલાળા ગામમાં દાના ભગતની વેળા ચાલે છે. આપ દાનો કાઠીઓને પીર કહેવાત. ઠેકઠેકાણે તેના પરચાની વાતો થાય. એવા અવતરી પુરુષના ખોળે જઈને બાવાવાળાએ માથું નાખ્યું. ભગત જે જગામાં દિવેલની ખોટ પડતી હોય તો પીપડા ભરી મેકલું.
કાં બાપ આવા અવળા વેણ વદશ? બાવાવાળો કે ત્યારે શું કરું ભગત. આ દી આખાની ધોડા ધેડ. સાથે દિવેલ રાખી દિવા કરવાની કડાકુટ થતી નથી. વાંસે રાજની ગિતું ફિજ] ફરે છે. મારો દી આંહી જ કરતા જાઓ.
બાવાવાળા! જા કાલથી કોડિયામાં વાટ મુકી સૂરજ સામે ઘરજે તારા દિવાના દિવેલ સૂરજ દેવ પુરાશે અને તું પ્રગટશે. પણ આ પૂજા છોડતો નહીં. આખી વાર તેને વીંટીને હાલશે તે પણ જ્યાં લગણ તું પૂજા કરીશ ત્યાં લગણ તને કોઈ ભાળશે નહીં. જે દી જ્યોત ને પ્રગટે તે દી તારું મન ભાળજે.
બાવાવાળો જ આ રીતે પૂજા કરે છે. કોડીયે વાટ મુકે ને તું પ્રગટી જાય.
એક વખતે તે ગાયકવાડ સરકારને ગ્રાંટ સાહેબ પિતે દારુ ગોળો પાથરીને બેઠા છે. ઉડાડી મુકવાની જ વાર છે. એક ઘડીમાં તે બહારવટીયા ખતમ થઈ જવાના હતા, પણ જ્યાં દીવો મુકી પૂજા શરૂ કરી અને જપ આદર્યો કે ગાયકવાડી બંદૂકબાજની જામગરી દારૂને અડી ગઈને ત્યાંને ત્યાંને ત્યાં મોટદરમાં બધાં ભડથું થઈ ગયા. પણ બાવાવાળો અને તેને સાથી સુધી ભડાકો પહોં જ નહીં કારણ પ્રભુ પૂજા લગાવે પાર છેલ્લે ૨૬ વધે તે મોતને ભેટે ત્યાં સુધી પૂજા અને જાપ સાચવી રાખેલા.
सो पुण इह विन्नेओ संज्ञाओ तिन्न ताप ओहेणं वित्ति किरिआऽ विरूद्धो अहवा जो जस्स जावइओ

Page #125

૧૧૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ પૂજા પંચાશકની ગાથા–પમાં જણાવે છે તે પૂજા [જન પૂજા ને કાળ ઉત્સર્ગ થી ત્રણ સંધ્યા રૂપ જાણ અથવા અપવાદથી આજીવિકા ના સાધન ભુત રાજાની નોકરી, સેવા, વેપાર વગેરે કાર્યોને વાંધે ન આવે તેમ જેને જેટલે અનુકુળ હોય તેટલે જાણો.
ઉત્સર્ગ માગે તે પ્રાતા, મધ્યાહ્ન અને સંધ્યાકાળ એ ત્રણ સંધ્યાએ પૂજા કરવાનું વિધાન છે. પ્રાતઃકાલે સુગંધી વાસ ક્ષેપ વડે, મધ્યાહ્ન ચંદન–પુપાદિક અષ્ટપ્રકારી પૂજા અને સાયંકાલે ધૂપ-દીપ વડે એમ ત્રિકાળ જિનેશ્વર પૂજા કરવી.
શ્રાદ્ધ વિધિમાં લખ્યું છે કે પ્રાતઃકાલિન પૂજા રવિએ કરેલા પાપને હણે છે. મધ્યાહને કરેલી પૂજા આ જન્મથી કરેલા પાપને હણે છે. અને સાયંકાલે કરેલી પૂજા સાત જન્મના પાપને હરે છે.
જેમ આહાર-જળપાન-શયન–વિદ્યા-મળ મૂત્ર ત્યાગ–ખેતીવાડી વગેરે સર્વે, કાળ પ્રમાણે સેવન કરેલા હોય તે જ સલ્ફળના આપનાર હોય છે. તેમજ શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માની પૂજા પણ કાળ અનુસાર કરી હોય તો વિશેષે ફળ આપનારી થાય છે.
પ્રાતઃ મધ્યાહ્ન અને સંધ્યા એમ ત્રિકાળ જિનપૂજા કરનાર પ્રાણી સમ્યત્વને શોભાવે છે
जिण पूअणं तिसंजं कुणमागो सोह ए अ संमंतं
तिथ्यर नामगुत्तं पावइ सेणिअ नरि दुध જિનેશ્વર પરમાત્માની સદા ત્રિકાળ પૂજા કરનાર જીવ ત્રીજે સાતમે અથવા આઠમે ભવે સિદ્ધિ પદને પામે છે.
સવ આદરથી પૂજા કરવા તે દેવેન્દ્ર પણ સમર્થ નથી. કેમકે તીર્થકરના અનંતા ગુણ છે, અને એક ગુણને અલગ અલગ ગણીને પૂજા કરે તે આયુ પૂર્ણ થાય તે પણ પૂજાને અંત નહીં આવે. તે માટે પ્રભુની આજ્ઞાના પાલનરૂપ ભાવપૂજા જ શ્રેષ્ઠ છે. જિનપૂજા ફળને જણાવતા ચૈત્યવંદનમાં લખે
દહેરે જાવા મન કરે ચેાથ તણું ફલ પાવે જિનવર જુહારવા ઉઠતા છઠું પિતે આવે જાવા માંડયું એટલે અઠ્ઠમ તણું ફલ હોય ડગલું દેતા જિનભણી દશમ તણું ફલ હોય

Page #126

પ્રભુ પૂજા લગાવે પાર
૧૧૭ (૧) જિનમંદિરે જવા ઇચ્છા કરે એટલે એક ઉપવાસ પ્રમાણ પુણ્ય મળે.
(૨) જિનાલયે જવા ઉભું થાય એટલે બે ઉપવાસ. (૩) જિનાલયે જવા પગ ઉપાડે એટલે ત્રણ ઉપવાસ. (૪) ચાલવા માંડે એટલે ચાર ઉપવાસ પુણ્ય મળે. (પ) માગે ચાલતા પાંચ ઉપવાસ પુણ્ય થાય. (૬) માર્ગમાં અડધે પહોંચે તે પંદર ઉપવાસ પુણ્ય. (૭) જિનાલય નજરે જોતાં એક માસ ઉપવાસ ફળ. (૮) જિનમંદિરમાં પહોંચતા જ માસી ફળ. (૯) જિનમંદિરના દ્વારે પ્રવેશતા એક વર્ષ ઉપવાસ. (૧૦) પ્રદક્ષિણા દેતાં ૧૦૦ વર્ષ ઉપવાસ ફળ મળે. (૧૧) પૂજા કહતાં ૧૦૦૦ વર્ષ ઉપવાસ પુણ્ય. (૧૨) ભાવપૂજા કરતાં અનંત ફળ પ્રાપ્ત થાય છે.
આગમમાં પણ પૂજાનાં મહત્વને જણાવતાં. जीवाग बोहिलाभो सम्मदिठीण होइ पियकरणं
आगा जिणिदभत्ती तित्थस्स पभावणा चेव શ્રી જિનેશ્વરદેવની પૂજાથી સામાન્ય જીવેને બોધિલાભ સિમ્યકત્વ ની પ્રાપ્તિ અને સમકિત દષ્ટિ અને સવિશેષ પ્રીતિ થાય છે સમકિત નિર્મલ-દઢ થાય છે તેમજ પૂજાથી જિનાજ્ઞાનું પાલન ભક્તિ અને શાસન પ્રભાવના થાય છે.
પ્રશ્ન – હાલ જિન જ નથી તો પૂજા ભક્તિ શેની?
સમાધાન :- જિન ચાર પ્રકારે, દ્રવ્ય-ભાવ–નામ–સ્થાપના. કેવલજ્ઞાન પૂર્વે વિચરતા તે દ્રવ્ય જિન, કેવલ પામીને ભાવ જિન. મહાવીર ઋષભ વગેરે નામ જિન, મૂર્તિ તે સ્થાપના જિન.
અહીં સ્થાપના જિનની વાત છે. વળી કદાચ કોઈ એમ પણ પૂછે કે મૂર્તિ શું ફળદથી ?
એકલવ્યને ગુરુ દ્રોણ ભણાવવા ને કહેલી. પણ પ્રબળ ભક્તિ વડે એકલવ્યે ગુરુ દ્રોણની માટીની મૂર્તિ બનાવી. તેની પૂજા કરે, ભતિ પૂર્વક ચરણે નમી એકલવ્ય કહેતે ગુરુજી પ્રસન્ન થઈ મને વિદ્યા આપ. પછી તે અર્જુન કરતા પણ શ્રેષ્ઠ બાણાવળી થે.
આ રીતે સ્થાપના જિન સિદ્ધ જ છે.

Page #127

૧૧૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ દેવદત્ત સાતે વ્યસને પુરે. સુધારવા માટે પિતાએ દ્વારમાં મૂર્તિ કોતરાવી. દેવદત્ત મૂર્તિ જુએ છે છતાં દ્રવ્ય કે ભાવ વંદના તે કરતા જ નથી. બીજે ભવે માછલું થયે ત્યાં સામે આવેલ મૂર્તિના આકારનું માછલું જોઈ જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થતાં પૂર્વ ભવે પિતાએ આપેલ શીખામણ યાદ આવી. માછલું હોવા છતાં સચિત જળને ત્યાગ કરી અનશન કરી દેવ થયા. તીર્થંકર પરમાત્માની પર્ષદામાં આવી છેલ્યો કે હે ભગવન્! આપની પ્રતિમા પણ સાક્ષાત્ આપના જેવી જ ઉપકારી છે.
x x x x અચલપુરમાં દેવપાલ નામે નોકર હતો. વનમાં ગાયો ચારવા જાય. પુષ્ય યોગે આદિનાથની પ્રતિમા મળી. નાનકડી ઘાસની ઝુંપડી બનાવી. પરમાત્માને પધરાવ્યા. રોજ પુષ્પ પૂજાને નિયમ કર્યો. પ્રભુ પૂજા વિના ભોજન ન કરે.
પ્રભુને કલાક સુધી નીરખ્યા કરે અને મનમાં આનંદની છેડો ઉડે. એક વખત ઘણા વરસાદથી નદીમાં પૂર આવ્યું. દેવપાળ ગામમાં અને પ્રભુ જંગલમાં. વચ્ચે પુરપાટ વહેતી નદી. પ્રભુની પૂજા કેમ કરવી ? શુન્યમનસ્ક થઈ બેઠા છે.
શ્રેષ્ઠીએ જમવા બોલાવ્યો. કહે મારે પ્રભુ પૂજા વગર ન જમવાને નિયમ છે. હર્ષિત થયેલા શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું તું ગૃહ ચિત્યની પૂજા કર.
દેવપાળની આંખમાં અશ્રુધારા વહે છે, ભજન કરતા નથી. હે ત્રણ ભુવનના નાથ મારી કથની જઈ કેને કહું કાગળ લખે પહેચે નહીં ફરિયાદ જઈ કોને કર
અઠવાડીયું થયું, દેવપાલ ભુખ્યા તરસ્યો છે. આઠમે દિવસે પુર ઓસરતા દે પૂજા કરવા. ત્યાં ભયંકર સિંહ જે. ડર્યા વિના પ્રભુપૂજા કરી.
त्वदर्शन बिना स्वामिन् ममाभूत्सप्त वासहि
अकृतार्था यथारण्य भूमिरह फलावलि હે સ્વામી આપના દર્શન વિના [અરણ્યમાં રહેલા વૃક્ષેના ફળ સમુદાયની જેમ મારા સાત દિવસે નિષ્ફળ ગયા.
ત્યારે તેના સત્વ અને ભક્તિથી પ્રસન્ન થયેલા દેવ બોલ્યા તું વરદાન માંગ. દેવપાલે તે ગામનું રાજ માંગ્યું. દેવે તથાસ્તુ કહ્યું.

Page #128

પ્રભુ પૂજા લગાવે પાર
૧૧૯ સાતમે દિવસે તે ગામને અપુત્રી રાજા મરણ પામ્યા. દેવપાલ દેવતાના વરદાનથી રાજા થયે. પણ પહેલાને નાકર છે, કોઈ માનતું નથી. દુઃખી થઈને તેણે દેવને સંભાર્યા. આ રાજ તું પાછું લઈ મને ચાકરપણું આપી દે. મારી આજ્ઞા કેઈ ન માને તો આ રાજ શા કામનું ?
દેવતા કહે તું કુંભાર પાસે માટીના હાથી જે હાથી બનાવ, તેના પર બેસીને ફરવું, તેથી સૌ કઈ તારી આજ્ઞાનું પાલન કરશે. દેવપાળે તેમ કર્યું. તે દિવ્ય પ્રભાવ જોઈ આશ્ચર્ય પામી લાકે તેની આજ્ઞા પાળવા લાગ્યા.
નદી કાંઠેથી બિંબ લાવી મોટો જિનપ્રસાદ બનાવ્યા. જિન બિંબ સ્થાપી ત્યાં ત્રિકાળ પૂજા કરે છે
આ રીતે દેવપાળ શાજાએ ત્રિકાળ પૂજા પ્રભાવનાના બળે તીર્થકર નામ કમ ઉપાર્જન કર્યું. પ્રાંતે પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરી સ્વર્ગે ગયો.
આમ જે રીતે દેવપાળ જેવો રાંક માણસ જિનેશ્વરની પૂજાના બળે તે જ ભવે અશ્વહસ્તી વગેરેથી વ્યાપ્ત સૈન્ય યુક્ત રાજ્ય પામે, તીર્થકર નામ કર્મ ઉપાર્જન કર્યું તેમ શ્રાવકે એ જિનપૂજા કરવી જોઈએ. કારણ કે –
– પ્રભુ પૂજા લગાવે પાર – सयं पमज्जणे पुण्ण सहसं च विलेवणे
सयसाहरिसआ माला अणंत गीअबाइए. શ્રી જિન પ્રતિમાની પ્રમાર્જના કરતા એક સો વર્ષના, વિલેપન કરતાં એક હજાર વર્ષના, માળા ચઢાવવાથી એક લાખ વર્ષના તપ ફળને પામે છે. તથા ગીત વાજિંત્રથી અનંત ફળને પામે છે, - નિરંતર ધર્મના સમગ્ર કાર્ય માં નહીં પ્રવર્તેલા શ્રાવકને [દ્રવ્ય સ્તવ) જિનપૂજા સંસારને અપ કરનારી હોવાથી કરવા યોગ્ય છે. નિરંતર આરંભમાં આસક્ત થયેલા છે કાય જીવ વધથી નિવૃત્તિ નહીં પામેલા અને સંસાર રૂપી અરણ્યમાં પડેલા ગૃહસ્થીઓએ આ જિનપૂજા આલંબન રૂપ છે. કેમ કે શ્રી જિનપૂજા કવાથી દેવપાલની કથામાં જોયા મુજબ આ ભવે રાજ્યનું રાજા પણું અને ભાવિમાં જિનશાસનનું રાજાપણું [તીર્થકરત્વ પ્રાપ્ત થાય છે.

Page #129

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૩
પૂજાની વાતને ઉપસંહાર કરતાં જણાવે કે હે પ્રભુ તારી પૂજા એ પ્રકારે છે. એક તા દ્રવ્ય પૂજા બીજી ભાવપૂજા. દ્રવ્ય પૂજામાં અંગપૂજા અને અમ્રપૂજા ગણાવી. ભાવપૂજામાં સ્તવન સ્તાત્રાદિક ગણાવ્યા. છતાં ખરેખર તારી ભાવપૂજાતા તારી આજ્ઞાનું પાલન જ છે, હેમચંદ્રાચાર્ય જી મહારાજ જેવા પણ જણાવે છે કે “હે વીતરાગ તારી પૂજા કરતાં પણ તારી આજ્ઞાનુ કારણ કે તારી આજ્ઞાનું પાલન [ભાવપૂજા] આજ્ઞાની વિરાધના ભવભ્રમણને માટે છે.
પાલન મહાલાભ કારક છે. મેાક્ષને માટે છે અને તારી
વીતરાગની પૂજા કરતી વેળા દ્રવ્ય પૂજાને જેટલુ મહત્ત્વ આપ્યું તેટલું જ મહત્ત્વ ભાવ પૂજાને પણ આપી શુભકરણીના આરાધન એટલે કે સ્વીકાર રૂપ અને અશુભકરણીના પરિહાર રૂપ જિનાજ્ઞાનુ વ્હાલન કરવું.
૧૨૦
દ્રવ્ય પૂજા કરતી વેળા પણુ લક્ષ શુ રાખવાનું ?“સવ વિરતિનુ” ગૃહસ્થને કેવળજ્ઞાન થાય, પણ્ તી કરને સર્વ વિરતિનું હથીયાર હાથમાં લીધા વિના કદી કેવળજ્ઞાન થાય જ નહી. તીર્થંકર ત્યાગી થાય થાય તે થાય. તેથી સર્વ વિરતિના સર્વોચ્ચ નેતાની પૂજા કરતા મને પણ સવવતિ મળે! તે ચેમ જ હાવુ જોઈ એ.
દ્રવ્ય પૂજાના અર્થ જ એ કે તે ભાવિમાં ભાવને લાવે. સવિરતિ મેળવી આપનાર જે પૂજન તે દ્રવ્ય પૂજન. બાકીની પૂજા તે મહેણા મામા જેવી ગણાય. વાસ્તવિક ન ગણાય
પ્રભુ પૂજા લગાવે પાર
કિત સાઠ કરવા નક્કી કરો કે થઈ શકે તા ત્રિકાળ પૂજા જ કરવી. અન્યથા રાજ પ્રભૃપૂજા તા કરવી જ.
[ ?

Page #130

(૮૭) જિનપૂજા વિધિ
–પ્રભુ પૂજા કરવા કેમ જશો ?
स्नानादि सर्व कार्याणि विधि पूर्व विधापयनू
हिंसाभ्यो मनसा भीरु सर्वज्ञ सेवना परः સર્વજ્ઞની સેવામાં તત્પર એવા પુરુષે મનમાં હિંસાનો ભય રાખી સ્નાનાદિ સર્વ કાર્યો વિધિપૂર્વક કરવા જોઈએ.
જિનપૂજાના સંદર્ભમાં આ શ્લોક દ્વારા સ્નાન કઈ રીતે કર્યું તેને અંગુલી નિર્દેશ કરે છે. કેમકે જિનપૂજાના હેતુ સિવાય સ્નાન કરવાનું નથી.] .
કવિ ધનપાલ હંમેશાં પ્રાતઃકાલે જિનેશ્વરની પૂજા કરી, સ્તુતિ કરી વિશેષ પ્રકારે વિધિ સહિત પૂજા કરતાં. તેમાં તેને ઘણો સમય લાગતા. ત્યાર પછી તે રાજ્યસભામાં જાય.
એક વખત રાજાએ પૂછયું “પંડિત ! હંમેશાં તમે સભામાં મેડા કેમ આવે છે ?” પંડિત કહે હાલમાં મેં ના રાજા પ્રાપ્ત કર્યો છે. તેની વિધિપૂર્વક પૂજા કરી આવતા મેડું થાય છે.
રાજા કહે, “પંડિત મારા કરતાં બીજે કે રાજા વિશેષ સેવવા લાયક છે ?” રાજન ! ઈદ્રો પણ જેના ગુણ વર્ણવવા અસમર્થ છે. એવા મહાન નાથને મેં પ્રાપ્ત કર્યા છે. આજ સુધી સેવેલા રાજાને દેહ અર્પણ કરો તો પણ પ્રસન્ન થયા નથી તે આ રાજા સેવ શું
ટે? રાજાએ તેની શ્રદ્ધાથી ખુશ થઈ કહ્યું કે હે પંડિત તમારે રાજ્યનું ગમે તે કાર્ય હોય તો પણ પૂજા પૂર્ણ કર્યા સિવાય રાજ્યસભામાં ન આવવું. પણ આ જિનપૂજાની વિધિ આરંભ ક્યાંથી થાય? “સ્નાનથી –
सम्यग् स्नायोचिते काले,
संस्नाप्य च जिनान् क्रमात સ્નાન વિધિથી “પ્રભુ પૂજા કરવા કેમ જશે ? " એ પરિશીલનને આરંભ થાય છે.

Page #131

૧૨૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–3
સગા સ્નાટ્ય-પૂજાના ઉચિત કાલે વિધિપૂર્વક સ્નાન કરીને. એમ લખ્યું. સક એટલે શું ?
જળ ઝીલવાનું પાત્ર જેની નીચે મુકેલું હોય તેવા પરનાળિયા બાજોઠ પર પૂર્વ કે ઉત્તરાભિમુખ બેસવું.
જે જગ્યાએ સ્નાન કરો તે ભૂમિ કીડીના દર, લીલ ફૂગ, કુંથુઆ, વગેરે જીવેથી રહિત હય, જ્યાં ખાડા ટેકરાને લીધે પાણી ભરાઈ રહે તેમ ન હોય, જે ભૂમિ નીચે પોલાણવાળી કે પોચી ન હોય, જે જમીનમાં છિદ્ર વગેરે ન હોય, જયાં તડકે આવેલા હોય તેવા ઉત્તમ ભૂ-ભાગ પર સ્નાન કરવા માટે બાજઠ ગોઠવવો.
સ્નાન અચિત્ત પાણીથી કે સારી રીતે ગાળેલા સચિત્ત પાણી વડે કરવું. પાણી પણ પ્રમાણપત [B] લેવું અને તેમાં ઉડતા જીવે પડીને મરે નહીં વગેરે જયણ રાખી ભાવ વિશુદ્ધિપૂર્વક કરવું. મતલબ કે ભૂમિ શુદ્ધિ અને જળ શુદ્ધિ આદિ જયણા રાખવી.
સ્નાન બે પ્રકારે છે. એક દ્રવ્ય સ્નાન અને બીજુ ભાવ નાન. દ્રવ્ય સ્નાન એટલે બાહ્ય મળનો નાશ કરવા રૂપ નેન, જેથી જિનેશ્વરના પરમ પવિત્ર દેહને સ્પર્શ કરી શકાય અને ભાવ સ્નાન તે કોધાદિ કષાય નિવારી શુભ ધ્યાન રૂપી પાણીથી કમરૂપી મેલને દૂર કરીને જીવન હંમેશ માટે શુદ્ધિ કરવી.
શ્રાવકને દેવપૂજા માટે જ દ્રવ્ય સ્નાન કહ્યું છે તે દ્રવ્ય સ્નાન ભાવ શુદ્ધિના હેતુરૂપ હોવાથી જ નિર્દેશેલું છે. સ્નાનાષ્ટક-શ્લોક (૩) અને (૪) માં લખ્યું કે
जलेन देहदेशस्य क्षणं यच्छुद्धि कारणं प्रायोऽन्यानुपरोधेन द्रव्य स्नानं तदुच्यते भावशुद्धि निमित्तत्वा तथानु भव सिद्धितः
कथकिच दोष भावेऽपि तदन्यगुण भावतः દ્રવ્ય સ્નાન એ ભાવ શુદ્ધિનું નિમિત્ત છે. તે માત્ર કલ્પના નહીં પણ અનુભવ સિદ્ધ છે. તેથી જ હિંસાદિક દેષ કરતા સમક્તિ શુદ્ધિ જેવા મોટા ગુણ પ્રગટ થતા હોઈ દ્ર સ્નાન ગૃહસ્થ ને માટે શોભાસ્પદ છે.

Page #132

પ્રભુ પૂજા કરવા કેમ જશે?
૧૨૩
વિધિપૂર્વક સ્નાન કર્યા બાદ પવિત્ર અને કેમળ ગંધ કાષાયાદિક [ઉત્તમ સુગંધીવાળા વસ્ત્ર વગેરેથી શરીરને બરાબર લુંછવું.
સ્નાનનું જે મલીન જળ કુંડીમાં એકઠું થયું હોય તેને તડકા વાળી જગ્યા પૂંજણી વડે પૂજી કોઈ દક્ષ માણસ પાસે જયણાપૂર્વક પરઠવાવવું.
પૂજાના કપડાં સિવાયના સૂકા વસ્ત્ર વડે સનાન કરવાથી ભિંજાયેલું વસ્ત્ર બદલવું. ભી જાએલા પગ બરાબર કેશ કરવા.
શુદ્ધ ભૂમિમાં આવી, ઉત્તર દિશામાં મુખ રાખીને પૂજા માટે સાંધ્યા વગરના અખંડ અને ઉત્તમ જાતિનાં તથા નવા અધરીય ધિતી તથા ઉત્તરા સંગ ખેસ એમ બે વસ્ત્રો પહેરવા.
જે સ્નાન ક્ય બાદ પણ ગુમડું-ચાં કે ઘાવમાંથી પરૂ-રસી વગેરે ઝતા બંધ ન થવાને લીધે દ્રવ્ય શુદ્ધિ ન થઈ હોય તો અંગપૂજા ન કરવી. પણ અચપૂજા કે ભાવપૂજા કરવી. ઋતુવતી સ્ત્રીઓએ પણ પૂર્ણ શુદ્ધિ પહેલાં પૂજા કરવી નહીં.
પ્રશ્ન :- દ્રવ્ય સ્નાન અપકાયની વિરાધનાનું કારણ છે તે ગૃહ પૂજા વખતે શા માટે સ્નાન કરવું જોઈએ?
–સમાધાન :- જેમ સમવસરણમાં રહેલા પ્રભુના દેહને, જે માણસના શરીરને મળમૂત્રના બિંદુ લાગ્યા હોય કે તે રીતે કઈ અપવિત્ર શરીર હોય તે તે મનુષ્ય આશાતનાના હેતુને કારણે સ્પર્શ કરતા નથી. તેમ અહીં પણ લઘુનીતિ, વડી નીતિ, સ્ત્રી શમ્યા તેમજ દુર્ગધી વાતને સ્પર્શ થવાથી મલિન થયેલું શરીર જિનપૂજામાં ભાવ શુદ્ધિનું કારણ બનતું નથી.
વળી દેવતાઓ સ્વચ્છ દેહવાળા હોવા છતાં સ્વર્ગની વાપિકામાં સ્નાન કરી પવિત્ર થઈને જ શાશ્વતી પ્રતિમા પૂજે છે.
વસ્ત્ર વિધિ :- પ્રભુ પૂજા કરવા કેમ જશે !' આ પરિશીલનના સંદર્ભમાં સ્નાન કર્યા બાદ ધારણ કરવાનું વસ્ત્રની વિધિ દર્શાવે–
સારી રીતે ધાએલા અને ધૂપથી પેલા બે શુદ્ધ વસ્ત્ર પૂજા માટે પહેરવા. આ વસ્ત્રો સાંધ્યા વગરના, ઉત્તમ જાતિના, નવા, શ્રત હોવા જોઈએ. મતલબ કે સાંધેલ-બળેલ કે ફાટેલ ન હોવું જોઈએ.

Page #133

૧૨૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ પુરુષોએ બે વસ્ત્રો અને સ્ત્રીઓએ ત્રણ વસ્ત્ર પહેરવા જોઈએ.
પૂજા માટે મુખ્યતાએ ક્ષીરોદક જેવું ઉજવલ વસ્ત્ર રાખવું. તેટલી શક્તિ ન હોય તે કમળ શણ વગેરેનું વસ્ત્ર રાખવું. જો કે પૂજા ડશકમાં શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી જણાવે છે સિત ગુમ વત્રા રૂતિ તેથી ઉજવલ અને શુભ વસ્ત્ર જોઈએ. વળી તે વસ્ત્ર પહેરી ભોજનાદિક કર્યા ન હોવા જોઈએ.
પ્રાયઃ કરીને પારકા વસ્ત્રો વાપવા નહીં
એક વખત કુમારપાળ રાજાના વસ્ત્રો બાહડ મંત્રીએ વાપર્યા. તેથી રાજાએ પિતા માટે નવા વસ્ત્રો મંગાવ્યા. મંત્રી કહે સ્વામી આવા નવા વસ્ત્રોનું સવા લાખ દ્રવ્ય મૂલ્ય છે અને તે અંબેરા નગરીમાં જ બને છે. તે પણ ત્યાંના રાજાનું વાપરેલું અને ઉચ્છિષ્ટ કરેલું જ અહીં આવે છે.
આ સાંભળી કુમારપાળ રાજાએ બરાના રાજા પાસે એક નહીં વપરાયેલ વસ્ત્ર માંગ્યું, પણ બંબેશના રાજાએ ન આપ્યું તેથી કપાયમાન થયા. તેણે સૈન્ય સહિત બાહડ મંત્રીને તેની સાથે યુદ્ધ કરવા મેકલ્યો.
ચૌદસે સાંઢણી પર સુભટોએ ત્યાં પહોંચી બંધેરા પુરીને ઘેર ‘ઘાલ્યો. કિલો સર કરી, ૭ કોટી સુવર્ણ અને ૧૧૦૦ અશ્વ દંડમાં લીધા. કિલ્લાને ચૂર્ણ કરી નાખે, ૭૦૦ સાળવીને ઉત્સવ સહિત પાટણમાં લાવી તેની પાસે વસ્ત્રો કરાવી કુમારપાળ દરરોજ પૂજા વખતે નવું વસ્ત્ર ધારણ કરવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે વાપર્યા સિવાયના વસ્ત્રો પૂજામાં વાપરવા. તેનો સંબંધ જણાવ્ય.
આ રીતે બીજા તબક્ક શુદ્ધ વસ્ત્રો ધારણ કરી જયણાપૂર્વક પૂજાની સર્વ સામગ્રી મેળવવી.
૦ પૂજાની સામગ્રી એકઠી કરવી- સ્નાન અને વસ્ત્ર વિધિ પૂર્ણ થયા બાદ પ્રભુ પૂજા કરવા કેમ જશે ? ત્રીજો તબકકો શરૂ થશે, પૂજાની સામગ્રી એકઠી કરવાને. તે માટે ધર્મસંગ્રહમાં જણાવે કે પુ લાવવા માટે બગીચાદિ ઉત્તમ સ્થાનેથી માળી કે બગીચાના રક્ષકને સંતોષ થાય તે રીતે સંપૂર્ણ મૂલ્ય આપીને પોતાની જાતે અથવા વિશ્વાસુ પુરુષ દ્વારા મંગાવવા. તે પણ પવિત્ર કરંડીયા

Page #134

પ્રભુ પૂજા કરવા કેમ જશે?
૧૨૫
છાબડી કે ધાતુના ઉત્તમ પાત્રમાં લાવવા કે મંગાવવા ઉપર સ્વચ્છ નિર્મલ વસ્ત્ર ઢાંકવું.
છાતી જેટલે ઊંચે બે હાથમાં ધારણ કરીને લાવવા મંગાવવા. આ રીતે પાણી પણ ઉત્તમ સ્થાનેથી, ઉત્તમ પવિત્ર પાત્રમાં બે હાથે ઉપાડી બહુમાનપૂર્વક લાવવું કે મંગાવવું.
એ રીતે સર્વ વસ્તુઓ જેવી કે કેશર બરાસ–સુખડ–ધુપ-દીપની બાબતમાં ઉત્તમતા વિધિ અને બહુમાનની જાળવણી કરવી.
વીણેલા અને ઉંચા અખંડ ચોખા, સરસ નેવેદ્ય, ઉત્તમોત્તમ ફળ ઈત્યાદિ સામગ્રી એકઠી કથ્વી.
૦ અખકેશ વિધિ ઉત્તરા સંગ [એસીના છેડાનાં આઠ પડ કરીને મુખ તથા નાક બંધાય તે રીતે મુખકેશ બાંધવો. શ્રાદ્ધ દિન કૃત્યમાં જણાવે–
काऊण विहिगा पहाणं सयवत्थ निसिणा
मुहकासं तु काउण गिहबिबाणि पमज्जए વિધિપૂર્વક સ્નાન કરીને પવિત્ર શ્વેત વસ્ત્રો ધારણ કર્યા છે એવા શ્રાવક મુખકેશ બાંધીને ઘર દહેરાસરજીના બિંબનું પ્રમાર્જન કરે.
મુખકેશની વિધિ જણાવતા શાસકારે કહે છે કે જેમ સમાધિ રહે તે રીતે બાંધવે. જે શ્વાસોશ્વાસ રેકવાથી નાકને દર્દી કે બાધા થાય તે નાસિકા ન પણ બાંધે. પૂજા પંચાશક-ર૦માં પણ લખ્યું કે વસ્ત્ર વડે નાક બાંધીને અથવા નાક બાંધવાથી અસમાધિ થતી હોય તે નાક બાંધ્યા વિના સમાધિ રહે તે રીતે મુખકેશ બાંધ.
દ્રય શુદ્ધિ – પ્રમાજેલા પવિત્ર ઓરસીયા પર જેમાં ત્રસ– જી ન હોય તેવું શુદ્ધ કરેલું અને ઉત્તમ પવિત્ર કેસર-કપુર વગેરે ચંદન સાથે ઘસીને બે પાત્રમાં જુદું જુદું ઉતારવું.
ત્રસાદિ જીવો ન હોય તેવું શુદ્ધ કરેલું ધુપ, ઉત્તમ ઘીને પૂર્ણ દીપક, અખંડ અને નિર્મલ અક્ષત (ચોખા) સેપારી, ઉત્તમ જાતિના તાજા નૈવેદ્ય, સુંદર અને ઉત્તમ જાતિના તાજા ફળ, નિર્મળ શુદ્ધ પવિત્ર જળથી ભરેલા કળશે, વાટકી સર્વ સામગ્રી તૈયાર કરવી મેળવવી, તે દ્રવ્ય શુદ્ધિ કહેવાય છે.

Page #135

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૩
૦ ભાવ શુદ્ધિ – રાગ, દ્વેષ, કષાય, ઇર્ષ્યા, આા-પરલોકના સુખાની ઇચ્છા, કુતુહુલ, વ્યાક્ષેપ વગેરેના ત્યાગ કરી ચિત્તની એકાગ્રતા રાખવી તેને ભાવદ્ધિ કહે છે.
૧૨૬
मनोवाक्काय स्रोर्वी पूजोपकरण स्थिते: शुद्धि सप्तविधा कार्या श्री अह पूजन क्षणे શ્રી અરિહંત પરમાત્માની પૂજા વખતે સાત પ્રકારની શુદ્ધિ કરવાનું જણાવ છે મન-વચન—કાયા–વસ્ર ભૂમિ-પૂજા સામગ્ર!– ચિત્ત સ્થય
-
અંગ વસન માં ભૂમિકા પુોપ્રકરણ સાર ન્યાય દ્રવ્ય વિધિ શુદ્ધતા શુદ્ધિ સાત પ્રકાર ૦ પ્રભુ પૂજા કરવા કેમ જોા? આ રીતે સાત પ્રકારે દ્રવ્ય-ભાવ વિધિની શુદ્ધતાપૂર્ણાંક જશેા.
ગીરમાં દુઢાળ પડયેા. એક ચારણને માત્ર બે નાના ખડાયાં રહ્યાં. સારણીયાણી પિયરથી બે પાડી લાવી. ચારણને આ ચાર પર નિભા રહ્યો. આગળ જતાં સારી ભેંસે થશે એ આશાએ બહુ ચાકરી કરે છે. ચારે ખડાયા મેટા થતાં અસલ ગિરની વખણાય છે તેવી ભે'સા થઈ.
કાળીયામાં દીવા કરી મુકી શકાય તેવા વળેલા મુખ્ય ત્રણ ત્રણ આંટા લઈ ગયેલા શીંગ, દેવળના થાંભલા જેવા પગ, ફાંટમાં આવે તેવા આંચળ; પથારી કરી સુઈ શકાય તેવા વાંસાના પાટિયા, ખધી રીતે વખણાય તેવી ભેસે.
સાંજે ચરીને આવે ત્યારે ચારણ્ય પેાતાના પછેડાથી અગલુ છે, પછી ખાણ ખવરાવે. ખસ ત્રણ માસમાં તે ચારે ભેસુ વિચાશે, અધમણ દુધ અને સાત-આઠ શેર ઘી થશે એવું વિચારે છે.
ભાદરવે ભરપુર વર્ષા થઈ, એક બરાબર મેધલી રાતે અનરાધાર વરસાદમાં છે આહીર જુવાનેા માં માગ્યા પૈસા મળવાની આશાએ ચારણની ચારે ભેંસુ હાંકીને સવાર પડતાં તે ગીરની બહાર નીકળી ગ્યા.
સાંજ સુધી ઘણી ધણીયાણી રાહ જુએ. હવે ભેંસ ચરીને આવે. ચરીને આવે પણ ભેસું ન આવી. ચારાઈ ગયાને વહેમ પડતાં ચારણ અને ચારણીએ સગાને જઈને વાત કરી હા—હા કરતા પંદર દિવસે ભે‘સુની શેાધ કરવા નીકળ્યા.

Page #136

પ્રભુ પૂજા કરવા કેમ જશે?
૧૨૭ જેતપુર દરબારે તો તે દી જ ઝરુખામાંથી આ સુ જોઈ લીધેલી. ગમે તેમ આહીર પણ બીને ભાગી ગયા. ભેંસોને ચોરાઉ માની દરબાર ભૈ ને ગઢની ખડકીમાં લઈ લીધી. દરબારનું મન પલટાણું ભેંસોને સંતાડી દીધી. ગતતા ગોતતા ચારણો પણ જેતપુર પુગ્યા.
ગામને ટીંબે વાવડ થયા કે ભેંસુ જેતપુરના દરબારમાં છે. તેં ફકર નહીં કરી. ચાણો દરબારની રાહ જુએ છે. પણ ત્રણ ત્રણ પહાર સુધી દરબાર ન ડોકાણા, તેના પેટમાં પાપ છે.
દરે કહેવડાવી દીધું કે આંહી તારી ભેંસે નથી. ચારણે શ્વાસ લઈ ગયા. ભુખ્યાને તરસ્યા બેઠા છે, છેવટે ઘા નાખી. ત્રાગા કરવાની તૈયારી કરી. દરબારથી હવે તાપ જિરવા નહીં અને જો તબેલામાંથી હવે ભેંસો બહાર નીકળે તો દરબારની આબરૂના કાંકરા થઈ જાય.
ભેંસુને મારીને દાટી દીધી અને ચારણ ને ધકકા મારી કઢાવી. મુક્યા.
ખલાસ ચારણની પણ અવધિ આવી ગઈ, કોઈ એ હાથ કાપ્યા, કેઈએ પગ કાપ્યો. એ રીતે શરીરના અંગ કાપી ડેલે લાહી છાંટી ત્રાગું કરીને ચાલતા થયા.
જતા જતા દરબારને કેતા ગયા, બાપ ! તું ને હું [ભેંસુ ] ગળે વળગતી સૈ. પણ બાપ ભિ[ ભેસુ ના દુઘ તેહે ગળે કેવા ઉતરહે? [તને ભેંસના દુધ ગળે કેમ ઉતરશે?]
દરબારને પસ્તાવો ઘણો થયો. વાત વહેતી થઈ. દરબાર ત્રાંસળીમાં દુધ લઈને જમવા બેઠા કે ત્રાંસક આખી જીવડાંથી ભરેલી દેખાણી. દુધ નાખી દીધું, બીજી ત્રાંસઠ ભરી. તેમાં પણ જીવડાં દેખાણ. ચિખામાં પણ જીવડાં,
બસ તે દીથી દરબારના દુધ-ચોખા અને ઘી ત્રણે બંધ થઈ ગયા. પછી આંખે પાટા બાંધીને દુધ પીવાનું વિચાર્યું ! તો નાકે અસહ્ય દુર્ગધ આવવા લાગી. એક સાથે આઠ દિવસ કંઈ ખવાણુ–પીવાણું નહીં. | દરબારે માંડ માંડ દીવસે કાઢયા. છોકરા મરી ગયા અને સીતેર વર્ષો દરબાર નિવશ થઈને મર્યા.
હાલના જમાના માણસ કદાચ દુધમાં જીવડાં દેખાવાની વાત ન માને પણ આપણે અત્યારે પૂજામાં સાત પ્રકારની શુદ્ધિની વાત

Page #137

૧૨૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ કરી રહ્યા છીએ. દેવપૂજામાં આવી રીતની અશુદ્ધ કે અન્યાયપાર્જિત વસ્તુ હોય તે પૂજા દ્રવ્ય શુદ્ધિ યુક્ત ન ગણાય.
કદાચ જીવડાં નજરે ન ચડે તે પણ તે દ્રવ્યઅશુદ્ધિ ભાવશુદ્ધિનું કારણ બની શકે નહીં.
કારણકે શાસ્ત્રમાં એક પ્રસંગ નેંધાયું છે કે પુપ જમીન ઉપર પડી ગયું. તે પ્રભુને ન ચડાવાય, તેવું જાણવા છતાં પુષ્પ ચઢાવ્યું. તે વ્યાપારી બીજે ભવે ચાંડાલ થયે
તેથી દ્રવ્ય અને ભાવશુદ્ધિ કરવાપૂર્વક જિનમંદિરમાં પ્રવેશ કરવું જોઈએ.
૦ પ્રભુ પૂજા કરવા કેમ જશે? તે પ્રશ્ન ને એક ઉત્તર ખાસ નંધી રાખો કે સંપૂર્ણ પણે દ્રવ્ય-ભાવશુદ્ધિ કરવાપૂર્વક પ્રભુ પૂજા કરવા જાવું.
તેથી જ સાત પ્રકારની શુદ્ધિનું સ્વરૂપ જણાવતાં કહ્યું કે જિનેશ્વર ની પૂજા વખતે મન વચન-કાયા–વસ–ભૂમિ પૂજાના ઉપકરણ અને સ્થિતિ એટલે કે ન્યાયે પાર્જિત દ્રવ્ય એ સાત પ્રકારે શુદ્ધિ રાખવી. - જિનપૂજાની વિધિને જણાવતાં આપણે સૌ પ્રથમ સ્નાન વિધિ જોઈ. ત્યાર બાદ વસ્ત્ર વિધિ, મુકેશ, સામગ્રી પ્રાપ્તિ અને દ્રવ્ય ભાવશુદ્ધિનું સ્વરૂપ જોયું.
શ્રાવક આટલી વિધિ અને શુદ્ધિ કર્યા બાદ જિનમંદિરમાં પ્રવેશ કરે.
ફરી વખત યાદ કરી લેજે. જિનમંદિરે પૂજા માટે પ્રવેશ કરતા પહેલાં કઈ વિધિ અને કઈ શુદ્ધિ રાખવી? આપણું પણ પરિશીલન થઈ ગયું પણ હજી આપણો શ્રાવક જિનમંદિરે પહોંચ્યો જ નથી. પૂજાની શરૂઆત થઈ જ નથી.
- જિનાલયે પહોંચેલે શ્રાવક[પુરૂષ જિન મંદિરની જમણી બાજુથી અને શ્રાવિકા [સ્ત્રી] ડાબી બાજુથી જણપૂર્વક જમણે પગ મુકીને જિનાલયમાં પ્રવેશ કરે.
પરંતુ પ્રવેશ પૂર્વે પાંચ અભિગમો સાચવવા જોઈએ. તે અંગે ચૈત્યવંદન ભાષ્યમાં ૨૦ મી ગાથામાં જણાવે કે

Page #138

પ્રભુ પૂજા કરવા કેમ જશે?
૧૨૯
सञ्चित्त दव्व मुज्झणम-चित्तमणुझणं मणेगत्तं
इग साडि उत्तरासंग, अंजलि सिरसि जिण दिठे સામાન્ય શબ્દાર્થ કરતાં કહી શકાય કે સચિત વસ્તુ છોડી દેવી, અચિત્ત વસ્તુ રાખવી, મનની એકાગ્રતા, એક શાટક ઉત્તરાસંગ, જિનેશ્વર પરમાત્માને નજરે જોતાં મસ્તક અંજલિ કરવી. આ પાંચ અભિગમ કહ્યા.
આ પાંચ અભિગમની પાલન કરીને જિનમંદિરમાં પ્રવેશ કરે.
(૧) સચિત્ત ત્યાગ :- સચિત એટલે જીવવાળે ચેતનાવંત પદાર્થ, પિતાના અંગની શોભા માટે ઉપયોગમાં લીધેલ ફૂલે કે સર્વ સચિત્ત વસ્તુ પહેરેલી માળા, વ્યક્તિગત ઉપયોગ માટેના ખાદ્ય પદાર્થો વગેરે સર્વે દ્રવ્ય છેડીને ચૈત્યમાં પ્રવેશ કરવો.
જે તે ચીજ પ્રભુની દષ્ટિમાં પડી જાય તો તેને ઉપગ કરી શકાય નહી. એ પણ એક પ્રકારને વિનય–બહુમાન છે. - સચિત્ત ત્યાગમાં પ્રભુને ચડાવવાના પુષ્પ કે ફળનો સમાવેશ થતું નથી.
(૨) અચિત્તને અ–ત્યાગ :- પહેરેલા આભરણેમાં મુગટ સિવાયના આભરણ, અલંકારાદિને અ–ત્યાગ એટલે કે અચિત્ત દ્રવ્યોને ત્યાગ ન કરવા રૂપ બીજો અભિગમ સાચવવો.
અચિત્ત એટલે નિર્જીવ વસ્તુ પણ તેને અર્થ જોડાં પહેરીને જવું તેમ ન કરતા. આ અભિગમ ઋદ્ધિમંતતાને આશ્રીને છે.
(૩) મનની એકાગ્રતા :- શ્રી જિનેશ્વરના દર્શન–વંદન-પૂજાદિકમાં મનને એકાગ્ર રાખી સ્થિરતાપૂર્વક વિધિ–બહુમાન સાચવવા તે ત્રીજો અભિગમ.
(૪) ઉત્તરાસંગ-બેસ :- બને બાજુ દરદીઓ વાળું રૂછડાં વાળું] ઉત્તરસંગ રાખવું. તે અખંડ હોવું જોઈએ. ઉત્તમ વસ્ત્રોનું બનેલું હોવું જોઈએ. અલબત સ્ત્રીઓને વિશેષ પણે વસ્ત્રોથી પિતાનું શરીર ઢાંકવાનું છે.
બેસનો ઉલ્લેખ માત્ર પૂજા કરનાર માટે નથી સર્વ શ્રાવકો માટે છે. ત્યવંદનાદિ પૂર્વ તેના વડે પ્રમાર્જિન કરવાની છે.

Page #139

૧૩૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૨
(૫) અંજલિકરણ – જિન પ્રતિમાનું દર્શન થતાં જ બે હાથ જોડી મસ્તકે અંજલી કરી “નમે જિણાણું” એ પ્રમાણે બોલે તે પાંચમે અભિગમ.
પ્રભુની પાસે જતાં પૂર્વે માત્ર પૂજા કરનારે નહીં પણ દરેક શ્રાવક શ્રાવિકાએ આ પાંચે અભિગમે સાચવવાના છે. વર્તમાનકાલ આ પાંચે અભિગમની ઉપેક્ષા થઈ રહી છે તે જિનાજ્ઞા ભંગ કે અવિનય અબહુમાન રૂપ છે માટે અભિગમોની પરિપાલનામાં જાગૃત રહેવું.
ફરી પ્રભુ પૂજા કરવા કેમ જશે? પરિશીલનની વિચારણા કરીએ. દ્રવ્ય–ભાવની શુદ્ધિપૂર્વ શ્રાવક પૂજા કરવા માટે જિનમંદિરે પ્રવેશ કરે. પ્રભુપૂજાની સામગ્રી સિવાયની વસ્તુઓ જિનાલયની બહાર કે અલગ રૂમ હોય તે ત્યાં મુકી દે. જેથી પ્રભુની દૃષ્ટિ સન્મુખ ન રહે પછી અભિગમનું પાલન કરતે જિનાલચની પૂજા વિધિ માટે પદાર્પણ કરે.
અલબત શ્રાવિકાઓને પૂર્વે બતાવ્યા મુજબ વિશેષ વસ્ત્રાવૃત્ત રહેવાનું હોવાથી ઉત્તરાસંગ અભિગમ સાચવવાનો નથી છતાં વસ્ત્રનું શ્વેત પણ—ઉત્તમતા વગેરે તો તેણે પણ સાચવવાના રહે છે.
બીજુ મસ્તકે અંજલિકરણમાં પણ સ્ત્રીઓને મર્યાદાભંગ થતો હોવાથી તે અભિગમને નિષેધ છે. માટે શ્રાવિકાએ માત્ર બે હાથ જોડી મસ્તક નમાવી “નમો જિણાણ” કહેવું.
આ રીતે જિનપૂજાની વિધિનું યથાયોગ્ય પરિપાલન કરતો શ્રાવક પૂજા કરવા જતાં પહેલે કઈ કઈ તૈયારી કરે તેની શાસ્ત્રોકત વિધિનું દર્શન કરાવ્યું.
આ પ્રમાણેની વિધિ જિનેશ્વર પરત્વેના સંપુર્ણ બહુમાન જાળવિીને તેની આજ્ઞાની પરિપાલના થાય તે રીતે અને જણાપૂર્વક કરવા માટે થાશક્તિ પ્રયત્નશીલ રહેવું.
શ્રાવકના કર્તવ્ય મુજબ જિન પૂજા નિત્ય કરવી જોઈએ તેવું સર્વ પ્રથમ નકકી કરો. આજથી જ નિયમ ગ્રહણ કરો કે જિનપૂજા કરવી. તે જ પ્રભુ પૂજા કરવા કેમ જશે? પરિશીલન કયારેક પણ સાર્થક કરવાના મારો જાગશે –

Page #140

(૮૮) જિનપૂજા–ત્રિકસ્વરૂપ
—યાત્રા ચૈત્યપ્રવેશથી પ્રક્ષાલનની
विहिणा उ कीरमाणा सव्वारि अ फलवई भवे चिट्ठा इह लेोइआ विकिं पुरा ? जिणपुआ उभय लोगहिआ જો કે આ લોટની સર્વ પ્રવૃત્તિ પણ વિધિપૂર્વક કરવાથી સફળ થાય છે. તે આ લોક અને પરલાકમાં હિત કરનારી જિનપૂજા માટે તા પૂછવું જ શું?
જિન પૂજાની વિધિ દર્શાવતા જણાવે કે શ્રાવક ધૈર્થી પિરિમત જળ વડે સ્નાન કરી અખંડ નવા ઉત્તમ બે વસ્ત્રો પહેરી પૂજાની સામગ્રી એકઠી કરી દ્રવ્ય અને ભાવ શુદ્ધિ જાળવી પાંચ અભિગમ સાચવીને જિનમંદિરે આવે.
પછી પ્રારભ થાય એક ચાત્રા એન્ય પ્રવેશથી પ્રક્ષાલનની
૦ ધર્મ સંગ્રહમાં જિન ચૈત્ય પ્રવેશની વિધિને દર્શાવતા જણાવે કે પુરુષ જિનાલયના દ્વારની જમણી બાજુથી અને શ્રી ડાબી તરફથી જયણા પૂર્વક પહેલાં જમણા પગ અંદર મુકીને પ્રવેશ કરે ત્યાં નિસીહિ
લે.
સૌ પ્રથમ જિનમદિરની પ્રમાના કરે. પવિત્ર પાટલા વગેરે પર પદ્માસને બેસીને પહેલા ઉતારેલા ચંદનને અલગ વાટકીમાં કે હાથમાં લઈને કપાળે, ગળે, હૃદયે અને પેટે તિલક કરે તથા કર્ણિકા, માજુમ ધ. હસ્ત–કરણ વગેરે ભૃષણા ચિતરે પછી પ્રારંભ થાય વિધિ પૂર્ણાંકની અંગપૂજાના.
પણ વિધિપૂર્વકની આ જિનપૂજા ફળદાયી કયારે બને ? જિનેશ્વર પરત્વેના પૂર્ણ બહુમાન અને શ્રદ્ધાપૂર્વક જે જિનપૂજા કરવામાં આવે તા તે દી’ ઉનાળાના તાપ, ધામ તડકા તપે છે. આભમાંથી જાણે અગ્નિ વરસી રહ્યો છે ઉની ઉની લૂ વાય છે પારેવડા ફફડે છે. જેઠ આવ્યા, નદી સુકી છે.

Page #141

૧૩૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
રાજા દેપાળદે ભગવાનને ભક્ત છે, રાતે ઉજાગર કરે છે. પ્રભુને અરજ ગુજારે છે હે પ્રભુ! મે વરસાવ. મારા પશુ-પંખી-માનવી ભુખ્યા, તરા મટે છે. પ્રભુએ પણ જાણે રાજાની અરજ સાંભળી. અષાઢ મહિને મેહુલે વરસવા લાગ્યો. ધરતી તરબોળ થઈ ડુંગરે ઘાસ દેખાયા.
દેપાળદે ઘોડે ચડી રાજમાં ફરવા નીકળ્યા. રાજા ખેતરે ખેતરે જેતો જાય છે. દાણ વવાય છે સહુને સાંતીડે સાંતીડે ધીગા બળદે જડેલા છે. પણ એક સ્થળે રાજાને ઘોડો રોકાયો. દિલ દુભાયું રાજાનું જીવ કપાઈ ગયે.
એક માણસ હળ હાંકે છે પણ એક તરફ બળદ–બીજી તરફ સ્ત્રી જેડી છે. હળ હાંકતે જાય છે અને બળદ તથા બાયડીને લાકડી મારતે જાય છે. સ્ત્રીના વાસામાં સોળ ઉઠી ગઈ છે. બાઈ બીચારી રોતી રેતી હળ હાંકે છે.
રાજા ત્યાં જઈ કહ્યું અરે ભાઈ! હળ ઉભું રાખ. હળ ઉભું ન રહે, મારે વાવણીનું થાય છે. “વાવણીને ઘી તાવણી.” ઠાકર મડું ઢાંકીને પણ વાવણી કરવી પડે, નહીં તે ઉગે શું?
રાજા ફરી બે, એલા નિર્દય થા માં, બાયડીને હળમાં કાં જેડી? તારે શી પંચાત બાયડી મારી છે તે જેડી. એક ઢાંઢો મરી ગયા છે. રહ્યો ગરીબ ચારણ. ઢાંઢો લેવા પૈસા નથી, વાવું નહીં તે આખું વરસ ખાવું શું ને છેકરાને ખવરાવુશું.
રાજા કહે તારી વાત ખરી પણ મારાથી આ જવાતું નથી. તેને હું બળદ લાવી આપું પણ તું આ જુલમ રેવા દે.
પેલા બળદ લાવ પછી છોડું. ખબર છે આ વાવણીની વેળા છે.વાવણીની.
રાજાએ કર દોડાવીને કહ્યું જા સામા ખેતરમાંથી મેં માગ્યા મૂલે બળદ લઈ આવ. તોયે ચારણ તે હળ હાંકયે જાય છે, બાયડી હવે ખેંચી શકતી નથી એટલે રોયા કરે છે.
રાજાએ ફરી હાથ જોડ્યા. લે ડીવાર તો ખમ. પણ ચારણ એકજ વાત લઈને બેઠા છે. વાવણી છે. વાવણી એમાં ને થોભાય. બહુ દયા આવે તે તું જોતરાઈ જા.

Page #142

૧૩૩
યાત્રા–ત્ય પ્રવેશથી પ્રક્ષાલનની
રાજા દેપાળ દે કહે બરોબર. ઉતર્યો ઘેડેથી, ચારણ અણસમજુ હતો. રાજાને બળદ બનાવી માં હાંકવા. ખેતરના એક ચાસમાં એક છેડેથી બીજે છેડે હળ ખેંચ્યું. એક ઉથલ પુરે થતાં બળદ આવી પહોંચે. રાજા છુટા થયે. ચારણીની આંખમાંથી દળ દળ આંસુડા જાય છે.
ચોમાસુ પુરું થયું દિવાળી આવી. ઉંટ ચેરાઈ જાય તેટલા ઉંચા ઉંચા છેડવા થયા.દરેક છેડે વેતવેતના ડુંડા. ડુંડે ડુંડે ભરચક દાણ. ચારણ આનંદમાં આવી ગયો–પણ
એક જગ્યાએ આખી હારમાં એકે છોડને ડુંડા ન મળે. ચારણને સાંભર્યું. હા હા...તેદી’ વાવણી કરતો તો ત્યારે એ દેઢ ડાહ્યો રાજા આવ્યા તેને ! ઈ પાપીયા ને પરતાપે વાવેલા દાણા ફોગટ ગ્યા. 1 ખિજાઈને ચારણ ઘેર આવ્યું. ઘેર ચારણી ને વાત કરી. ચારણી કહે હોય નહીં ઈ તો રામ રાજા હતા. તે જોતા ભુ.
ચારણ બુમ પાડવા લાગ્યો. મળે તે મારી નાખું ઈ પાપીયાને. મારા દાણા ખેયા ઈશે.
ચારણી ગઈ. સૂરજને સ્તુતિ કરી. મારાજ મારા સંતની રક્ષા કરો. જ્યાં ડુંડામાં નજર કરી ત્યાં એક ઉથલામાં કયાંય દાણા ન મળે પણ ડુંડા પરથી પીળું પળ ખસેડ્યું. ત્યાં ડુંડે ડુંડે મોતી પાકયા છે ચમકતા રાતા–પીળાં મેતીડાં.
ચારણીએ દોટ મુકી ઘર તરફ. એલા મુરખા ચાલ મારી સાથે. જે રાજા પાપી હતી કે ધમી. ડુંડે ડુંડે મેતી પાક્યા છે મેતી. ચારણ દેડે બધાં મિતીની ફાટ ભરી દરબાર પાસે.
અરે પાપ ! મને ગમ પડે નહીં, કે આ રાજા પરભુને ભગત છે. નહીં તે અખા ખેતરમાં બાંધીને તારી પાસે હળ હંકાવત.
રાજા હસી પડ્યો. શું થયું? ચારણ કહે જે તારા પુને મોતી પાક્યા.
અરે મોતી તે તારી સ્ત્રીના પુણે પાક્યા છે. એક મતી રાજાએ લઈ માથે ચડાવી ડોકમાં પહેર્યું. બાકી બધાં મેતી પાછા આપી ચારણને ઘેર મોકલ્યો.
જે આ કાળને રાજા દેપાળદે પરસેવો પાડે ને તેની કરુણમાંથી

Page #143

૧૩૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ ટપકતા નીરે મેતી પાકે તે રાજાધિરાજ એવા. જિનેશ્વર પરમાત્મા માટે આપણે કહીએ કે–
પ્રભુજી વિચરે તિહાં ન દુકાળ કે અચરાના નંદરે જાયે ઉપદ્રવ સવિ તતકાલ કે અચિરાના નદ રે અતિવૃષ્ટિ અનાવૃષ્ટિ ધકે અચિરાના દરે જિહાં જિનજી વિચરે રંગ કે અચિરાના નંદ રે આ વાકયમાં કયાંય શંકા રાખવા જેવું ખરું?
આવા પ્રકૃષ્ટ પુન્યના માલિક અને પથમકૃપાળું એવા પરમાત્માની પૂજા માટે શુભ દયાનપૂર્વક શ્રદ્ધા-બહુમાન સાથે જિનાલય પહોંચેલા શ્રાવક નિસાહિ–નમેજિણાણું કહી જિનાલયમાં પ્રવેશ કરે તે વાત્તા પૂર્વે જણાવી. પણ “નિશીહિ” એટલે શું ?
ત્ય પ્રવેશથી પ્રક્ષાલન સુધીની યાત્રાને અહીંથી પ્રારંભ થાય છે. શાસ્ત્રીય રીતે વર્ણવતી દશત્રિકમાં સર્વ પ્રથમ નસીહિ મુકયું નિસીક ત્રણ પ્રદક્ષિણા ત્રણ પ્રણામ ત્રણ કરી છે, ત્રણ દિશ વરજી જિન જુએ ભૂમિ ત્રણ જીજે જી ત્રણ પ્રકારની પૂજા કરીને અવસ્થા ત્રણ ભાવિજે. આલંબન ત્રણ મુદ્રા પરિધાન ચીત્ય વંદન ત્રણ કિજે.
(૧) નિશીહિ (૨) પ્રદક્ષિણા (3) પ્રણામ (૪) દિશિ (૫) ભૂમિપ્રમાર્જન (૬) પૃજા (૭) અવસ્થા (૮) આલંબન (૯) મુદ્રા (૧૦) પ્રણિધાન
(૧) નિસીહ :- કહી શ્રાવક જિનાલયમાં પ્રવેશ કરે તે પહેલી નિહિ–નિસીહિનો અર્થ છે નિષેધ. શ્રી જિનેશ્વર પ્રભુની પૂજાના મહાન કાર્યમાં પરોવાતા પહેલાં બીજી બધી પ્રવૃત્તિઓમાંથી મનવચન-કાયાને ખેંચી લેવા જોઈએ અને ભકિતમાં પરોવવા જેઈ એ.
ત્રણે નિસાહિ ઉત્તરોત્તર વધતી જિનભકિતની અવસ્થા સૂચવે છે. તેમાં પ્રથમ નિસાહિજિનાલયના મુખ્ય બાણે કહી પ્રભુ ભક્તિ સિવાય ના પિતાના ઘર—દુકાન-ધંધા સામાજિક–દેશ–પરોપકાર વગેરે સર્વકાર્યોમાં ન પડવાની પ્રતિજ્ઞા છે.
ટુંકમાં સંસાર સંબંધેિ બધી જ સાવદ્ય પ્રવૃત્તિ યાને પાપકાને

Page #144

યાત્રા-ચૈત્ય પ્રવેશથી પ્રક્ષાલનની
૧૩પ
ત્યાગ કરાય છે, પછી સ`સાર સબધિ-ધંધા કે વ્યાપાર અંગેની કોઈ પણ વાત—ચર્ચા કરાય નહીં, અન્યથા નિીહિના પ્રતિજ્ઞા ભંગ થાય છે. માત્ર જિનાલય સમાધિ ટામની છુટી રહે છે. ત્યાં જે કામ હાય, કારીગરી હેય, નેકર વ્યવસ્થા હાય. તે અંગે સૂચનાઓ આપવી, નામું કામુક કરવુ', વગેરે
નિસીહિ કહી પ્રવેશતા જિન મુખ દેખાતાં જ અર્ધ્યાનવત્ કે પંચાંગી પ્રણામ કરી શ્રી જિનેશ્વરને નમે! જિણાણ' કહે
ભક્તિના સમુદાયથી ઉલ્લાસિત મન વાળા થઈ શ્રી જિનેશ્વર દેવાના ગુણેનુ વર્ણન આવતુ હોય તેવી માંગલિક સ્તુતિ વડે પ્રભુની સ્તવના કરે. ભીર અને મધુર સ્વરે એકલતા, બે હાથની દશે આંગળીઓ એક બીજાની વચ્ચે ભેગી કરી બે હાથ જોડવા રૂપ ચોગ મુદ્રા કરીને સ્તુતિ કરે.
પગલે પગલે જીવરક્ષાના ઉપયાગપૂર્વક ચાલતા શ્રી જિનેશ્વર દેવાના ગુણામાં એકાત્ર ની પ્રભુની પ્રદક્ષિણા આપે. જે પ્રદક્ષિણા દેવાનું શકય ન હોય તે પ્રદક્ષિણાના પરિણામપૂર્વક ભાવના ભાવતા રહે
(ર) પ્રદક્ષિણા ત્રિક:- પ્રદક્ષિણા કે તે શ્રાવક “ શ્રી જિનેશ્વર દેવ ચાર રૂપે સમવરણમાં ચારે દિશાએ બિરાજમાન છે.” એમ ધ્યાન કરન ગારાની બહારની ભીતામાં કે ભમતીમાં મૂળ જિનાિબથી જમણી છાજુમાં. પાછળ અને ડાળી બાજુમાં સ્થાપિત કરેલા ત્રણે ખિયાને વંદન કરે.
આ હેતુથી જ જિનમંદિરમાં ગભારાને સમવસરણ રૂપ માની ગભારની ભાતની બહારના ભાગમાં ત્રણેય દિશામાં શંખમાં મૂળનાકજીના નામનાં ત્રણ પ્રતિમાજી કરાવાય છે. આ રીતે ચારે દિશામાં જિન" મા આવવાથી વેન: પૃષ્ઠમ એટલે કે અહિ તની પૂઠ તજવી એ નિયમ મુજબના દોષ ટળી જાય છે.
આ ત્રણ પ્રદક્ષિણ ભાવ તની જમણી બાજુથી ડાબી બાજુ તરફ દેવાય છે. તે દર્શન જ્ઞાન ચારિત્રની પ્રપ્તિ તથા ભક્તિ બહુમાનની સૂચક છે. તેથી દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રના દુહા બેલવા પૂર્વક આ પ્રદક્ષિણા આપવી જેમકે સવ પ્રથમ :

Page #145

૧૩૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-3 કાલ અનાદિ અનંતથી ભવ ભ્રમણનો નહીં પાર તે બમણું નિવારવા પ્રદક્ષિણા દઉં ત્રણ સાર ભમતીમાં ભમતા થકા ભવ ભાવઠ દૂર પાપ સમ્યગ્ર દશન પામવા પ્રથમ પ્રદક્ષિણા દેવાય.
પ્રદક્ષિણા દેવાયા બાદ દહેરાસરજીનું પ્રમાર્જન, નામું –ઠામું તપાસવું પુરાંત ગણવી. તે પ્રમાણે અથાગ્ય ચિંતાપૂર્વક પૂજા વગેરે સામગ્રી તૈયાર કરી જિનાલય સંબંધિ કામકાજ ત્યજવારૂપ બીજી નિરરીહિ કહેવી.
- હવે માત્ર દેવાધિ દેવની પૂજા જ કરવાની. દ્રવ્ય પૂજા કરતાં કરતાં પૂજારીને સૂચના દેવી કે બીજા માણસો સાથે કોઈ વાતચિત કરવી સર્વથા અનુચિત્ત છે.
બીજી નિસાહિ બેલી મૂળ મંડપમાં પ્રવેશ કરે. પ્રભુ આગળ પંચાંગ નમાવી વિધિપૂર્વક ત્રણ વખત પ્રણામ કરે. તે સંબંધમાં ચૈત્યવંદન બહદ ભાષ્યમાં જણાવે છે કે –
ततो निमीहिआए पविसित्ता मंडबंमि जिणपुरओ
खिइ निहिअ जाणुपाणी करेइ विहिगा पणामतिगं પછી નિસાહિ કહી મુખ્ય મંડપમાં પ્રવેશ કરીને શ્રી જિનેશ્વરદેવની સામે બે હાથ–બે ઢીંચણ જમીનને અડકે તથા માથુ અડકે એ રીતે પંચાંગી પ્રણામ વિધિપૂર્વક ત્રણ વખત કરે. ત્ય પ્રવેશથી પ્રક્ષાલનની યાત્રા ચાલી રહી છે. તેમાં નિહિ અંતર્ગત પ્રણામની વાત આવી તે પ્રણામત્રિક શું છે?
(૩) પ્રણામરિક – અંજલીબદ્ધ અર્ધાનવત પંચાંગ પ્રણિપાત્
અંજલિ કરવા પૂર્વક–બે હાથ મસ્તકે જોડી મસ્તક નમાવવું તે એક પ્રણામ.
કમર સુધીનું અડધું શરીર ઝુકાવીને મસ્તક નમાવવું તેને અર્ધાનવત પ્રણામ કહેવામાં આવે છે. તેમાં કેટલાંક મસ્તક અને હાથ વડે ભૂમિ સ્પર્શ કરવાનું પણ કહે છે. પણ તે પ્રચલિત વિધિ નથી.
આ પ્રણામ મૂળ ગભારે કે સ્તુતિ બેલતી વેળા કરાય છે.
બે ઢીંચણ–બે હાથ–મસ્તક પાંચે સાથે જમીનને અડકે તે રીતે પ્રણામ કરવા તેને પંચાંગ પ્રણિપાત કહ્યો.

Page #146

યાત્રા–ત્ય પ્રવેશથી પ્રક્ષાલનની
૧૩૭
પ્રણામત્રિક બીજી રીતે પણ ઓળખાવાય છે. ભૂમિ વગેરે સર્વ સ્થાનોમાં ત્રણ વખત મસ્તક નમાવવું. મસ્તક સન્મુખ રહેલી અંજલીને દક્ષિણાવર્ત મંડલાકારે ભમાવી ત્રણ વખત મસ્તક નમાવવું તે પ્રણામત્રિક.
આ રીતે પ્રણમત્રિક સાચવવાપૂર્વક બીજી નિસીહ કહી ગભારામાં પ્રવેશેલો શ્રાવક હર્ષોલસિત થઈ આઠપડવાળે મુખકેશ બાંધે.
જિન પ્રતિમા પરના આગળના દિવસના ચડેલા નિર્માલ્યને ઉતારે. ત્યાર પછી મારપીંછી વડે પ્રમાર્જના કરે. પછી જિનગૃહનું સ્વયં પ્રમાન કરે–બીજા પાસે કરાવે.
ઉતારેલ નિર્માલ્ય પવિત્ર નિર્જીવ સ્થાનકે નખાવવા. વર્ષાઋતુમાં કુંથુઓ વગેરેની ઉત્પત્તિનો સંભવ હોઈ નિર્માલ્ય તથા સ્નાત્ર જળ અલગ અલગ સ્થાને એકાન્ત અને પવિત્ર જગ્યાએ નખાવે. જેથી આશાતનાને સંભવ ન રહે.
ત્ય પ્રવેશથી પ્રક્ષાલન યાત્રાને મહત્ત્વને તબક્કો શરૂ થાય છે જિનપૂજા. જિનપૂજાના મહત્ત્વને જણાવતા લખ્યું
निश्चयाद् भव्य जीवेन पूजा कार्या जिनेशीतुः
दम्यन्त्येव कल्याग सुख सपत्ति दायिनी ભવ્ય પ્રાણીઓએ દમયંતીની જેમ કલ્યાણ અને સુખ સંપત્તિ આપનારી શ્રી જિનેશ્વરની પૂજા કરવી જોઈએ.
કેસલા નગરીના નિષધ રાજાને નલ અને કુબેર નામે બે પુત્ર હતા. નળ સાથે વિદર્ભના ભીમરાજાની સર્વાગ સુંદર દમયંતી નામની પુત્રી પરણાવી માર્ગમાં ચાલતા સૂર્ય અસ્ત થયો. ગાઢ અંધકારમાં માર્ગ દેખાતો બંધ થયો. - દમયંતીએ પોતાનું કપાળ લુછી કપાળમાં રહેલાં સ્વાભાવિક તિલકને તેજસ્વી કર્યું. તે તેજમાં પ્રતિમા વહન કરી રહેલા મુનિરાજને જોયાં. તેમને વંદન કરી પૂછયું. હે સ્વામી! દમયંતીના કપાળમાંથી ઉદ્યોત શી રીતે થયો? | મુનિરાજ કહે પૂર્વભવે તેણે પ૦૦ આયંબિલ કર્યા હતા. ભાવિ તીર્થકર શ્રી શાંતિનાથની પૂજા કરેલી. તપની સમાપ્તિમાં ચોવીશ તીર્થકરોની પૂજા કરી. તેમના ભાલે સુવર્ણ ન જડીત તિલક ચડાવ્યા

Page #147

૧૩૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
હતા. તે પુણ્યના પ્રભાવે આ ભવે તેને ભાલસ્થાને તિલકાકારે સૂર્યના ખંડ જે સ્વાભાવિક ઉદ્યોત થયા છે.
તે સાંભળી વૈરાગ્ય ભાવથી નિષધ રાજાએ દીક્ષા ગ્રહણ કરી.
દમયંતીના ભવે પણ નળથી ત્યજાયેલી એવી તેણે કઈ પર્વતની ગુફામાં શાંતિનાથની માટીની પ્રતિમા બનાવી પૂજા કરવા લાગી. આ રીતે જિનપૂજામાં દઢ એવી દમયંતિ સતિ તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામી, રાજ્ય અને દેવતાઈ સુખને પામી.
એમ વિધિ–ભાવપૂર્વક જિનપૂજા કરતા દમયંતિની જેમ સુખસંપત્તિના ભાગી બને.
જિનપૂજાનો પ્રારંભ અંગપૂજાથી થાય છે. અંગ પૂજામાં સર્વ પ્રથમ જલપૂજા કરવી. | ગૃહ ચિત્ય હોય તે પ્રતિમાજીને પવિત્ર એવા ઉચ્ચ સ્થાનકે પવિત્ર વાસણમાં સ્થાપી, પ્રભુ સન્મુખ ઉભી હાથમાં કળશ ધારણ કરી, શુભ પરિણામથી ચિતવના કરતો અભિષેક કરે.
જિનાલયમાં હોય તે ઉત્તમ કેસર, બરાસ ઔષધિ તથા ચંદન મિશ્રિત એવા સુગંધી જળ વડે ત્રિભુવનનાથને નાન દવે.
बालतणभि सामिअ सभेर, सिहरंमि कण्य कलसहि तिअसामुरेहिं न्हवीओ ते धन्ना जे हिं. दिहोलि
હે સ્વામિનું બાલ્યાવસ્થામાં મેરુ શિખર પર સેનાના કળશથી સુર–અસુરોએ તમારા અભિષેક કર્યો તે વખતે જેણે તમારા દર્શન કર્યા છે તે ધન્ય છે. એ પ્રમાણે ગાથા બોલી મનમાં ચિંતવન કરી, હૃદયમાં તે ભાવ અવધારી મૌનપણે અભિષેક કરે.
તે સમયે ભગવંતના જન્માભિષેક સંધિ હકીકનું ચિંતન કરે. જયણાપૂર્વક વાળાકુચી કરી આગલા દિવસના અંદન–કેસર વગેરે સાફ કરે. ફરી નિર્મલ જલ વડે પ્રક્ષાલન કરે.
આ પ્રમાણે પ્રભુને સ્નાત્ર કર્યા બાદ અંગલુંછણ વડે સઘળું જલ સાફ કરે. ફરી પાછા ધૂપ વડે ધુપેલા કેમળ બીજાં અંગ લુંછણ વડે વારંવાર મૂતિના સઘળા અંગેનો સ્પર્શ કરી પ્રતિમાને સર્વથા કેરી કરવી. એ મુજબ બે [ જરૂર પડે તે ત્રણ ] અંગ લુંછણ વડે બધી પ્રતિમાજી કોરા કરવા. જ્યાં જ્યાં થેડી પણ ભીનાશ રહે ત્યાં ત્યાં પ્રતીમામાં શ્યામતા કે ડાઘ આવે છે, માટે પ્રતિમાજી જરા પણ ભીના

Page #148

યાત્રા-ચૈત્ય પ્રવેશથી પ્રક્ષાલનની
૧૩૯
રાખવા નહીં. તેમજ નમણ જલ જીવહિંસા તથા આશાતના ન થાય તેવા સ્થળે પરઠવવું.
અંગ લુંછણ-હાથ વગેરે પ્રક્ષાલ માટેના પાણીના પાત્રમાંથી પાણી લઈને ધોવા નહીં પણ અલગ રાખેલા પાત્રના શુદ્ધ જળે છેવા.
જિનેશ્વરના અંગને નિર્જલ કર્યા બાદ પ્રભુની સન્મુખ તેના દાઢીમૂછ રહિત એવા પ્રભુના અંગને જોઈને વિચારે, “અહો જિનેશ્વર પરમાત્માએ આટલા સાધુ સાથે સંસાર છોડી દેશોનું લુંચન કરી દીક્ષા લીધી.” ઈત્યાદિ દીક્ષા કલ્યાણક સંબંધિ ભાવના ભાવવી. આવા પ્રકારે ભાવના ભાવવાની વાત અવસ્થા ત્રિકમાં આવે છે.
भाविज्ज अवत्थनिय पिंडत्थ पयस्थ रुप रहिअतं
छ उमथ केवलितं सितं व तस्सन्थो ચિત્યવંદન ભાષ્યની ગાથા – ૧૧માં અવરાત્રિનું સ્વરૂપ જણાવે છે.
પિંડસ્થ–પદસ્થ અને રૂપ રહિતત્વ [પ્રભુની એ ૧ણ અવસ્થા ભાવવી તેને અર્થ છે. છવસ્થત્વ, કેલિવ, સિદ્ધત્વ.
(૧) પિંડ સ્થ-છાશુ અવર :- તે ત્રણ પ્રકારની જન્મ અવસ્થા–રાજ્યઅવસ્થા–શ્રમણાવસ્થા
તીર્થકર પદવી પૂર્વ જન્મથી માંડીને સમવસરણ રથપાય ત્યાર પહેલા સુધીનું દ્રવ્ય તીર્થકર પણ તે પીંડ અને તેમાં રહેલી અવસ્થા. તે પિંડસ્થ અવસ્થા.
પ્રભુની મૂતિની આસપાસ કરેલા પરિકરમાં ઉપર બે હાથમાં કળશ લઈને હાથી પર બેઠેલા દેવ દેખાશે. તે જોઈને ભગવંતને મેરુ પર્વત પર દેવે વડે થતો અભિષેક ચિંતવ. તે જમાવસ્થા ભાવના,
હાથમાં પુષ્પોની માળાવાળા જે માલાધારી દે પરિકરમાં કેતરેલા હોય છે, તે જોઈને ભગવંતની રાજ્યવસ્થાનું દાન કરવું કેમકે પુપાહાર રાજ્યાભુષણ છે.
પરિકરમાં જિનેશ્વરનું દાઢી મુળ વગરનું મુખ જોઈને શ્રમણવસ્થાનું ધ્યાન ધરવું. એમ ત્રણ પ્રકારે છસ્થાવસ્થા ભાવવી.

Page #149

૧૪૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ત્ય પ્રવેશથી પ્રક્ષાલન સુધીની યાત્રા આ રીતે પૂર્ણ થાય છે.
ગાંધીજી એતિહાસિક દાંડીકુચમાં ૭૦ સત્યાગ્રહીઓ હતા. જેમાં ગાંધીજીના અંતેવાસી “નારાયણ મટેશ્વર ખરે પણ હતા. આશ્રમવાસી તરીકે સાબરમતી આશ્રમમાં જ પિતાના કુટુંબ સાથે રહે. એક વખત તેને પુત્ર બિમાર પડે. દિવસે દિવસે માંદગી વધતી ચાલી. છેવટે વસંત બેઠા થાય તેમ ન રહ્યો.
એક દિવસ “ખ” પોતાના પુત્ર વસંત પાસે બેઠા હતા. તે ચેડાં કલાકને મેમાન છે તેમ લાગ્યું. તેવામાં પ્રાર્થનાને ઘંટ વાગ્યાં બધાને
ત્યાં રહેવા દઈ “ખરે” ઉભા થયા. આવ્યા પ્રભુ પ્રાર્થના કરવા-કેમકે રોજ ભજન તેઓ જ ગાતા
એક કુટુમ્બીજન કહે વસંતના આખરી શ્વાસ છે. તમે તેને મુકીને જશે ? “ખ” કહે અરે તેનું આયુ પુરુ થયું હશે તે જીવાડવાને મારી પાસે કોઈ દલિમ નથી. પ્રાર્થનામાં ગયા. ચાલુ પ્રાર્થનામાં સમાચાર મલ્યા વસંત મૃત્યુ પામ્યો છે. છતાં “ખરે એ શાંતિથી ભજને ગાયા. કયાંય કચાશ નહીં.
છેલ્લે ગાંધીજીને કહ્યું, બાપુ ! વસંતને જેણે મેકર્ભે હતો તેણે પાછો બોલાવી લીધો.
આવી સ્વસ્થતાથી પૂજા કરે તે નિસાહિ સાર્થક ઐત્ય પ્રવેશથી પ્રક્ષાલનની યાત્રા સાર્થક. અનંતા સુખને આપનારી પૂજા માટે નિસાહિ પ્રતિજ્ઞા પાળી મન-વચ-કાય એકાગ્રતા કેળવી નિત્ય જિનપૂજા કરો—
તદંતરગત નિસિહી–પ્રદક્ષિણ–પ્રણામ–અવસ્થા ત્રિકો પરિચય કર્યો. એ રીતે બાકીની ત્રિક તથા ચંદનાદિ પૂજાધિકાર અગ્ર વર્તમાન.

Page #150

(૮૯) જિનપૂજા-અંગપૂજા
विहिणा उकीरयाणा सव्वावि अ फलवई भवे चिट्ठा इहलोइआवि किं पुण ? जिणपुआ उभय लोगहिआ જો આ લાકની સર્વ પ્રવૃત્તિ પણ વિધિપૂર્વક કરવાથી સફળ થાય છે, તા આલાક પશ્ર્લોકમાં હિત કરનારી શ્રી જિનપુજા માટે તા પૂછ્યું જ શું ?
પૂજા વિધિપૂર્વક કરવી” તે વાતના મહત્ત્વને સ્પષ્ટ કરતાં લખ્યુ કે ઃ- ખેતી, ભેાજન, લગ્ન વગેરે આ લેાક સંધિ કાર્યો પણ વિધિપૂર્વક કરવાથી સફળ થતાં હેય તે ઉભય લાકમાં ફળ આપનારી શ્રી જિનપૂજાની વિધિનુ તા યથાયેાગ્ય પાલન થવું જ જોઈએ ને?
“પ્રભુ પૂજે નવ અંગે
COLI
પરિમિત જળ વડે સ્નાન કરી, નિસીહિપૂર્વક જિનાલયમાં પ્રવેશ કરી જલપૂજા કર્યા બાદ અ°ગપૂજાના ખીજે મહત્વના તબક્કો શરૂ થાયચંદન પૂજા, જેની વિધિ જાણવી અત્યત જરૂરી છે.
પ્રભુ પૂજો નવ અંગે
ચંદન પૂજા નવ અંગે કરવી જેઈએ -
(૧) પ્રભુના ખંને ચરણના અંગુઠા. પ્રથમ જમણા અ‘ગુઠા પછી ડાબા અ’ગુડી-બે
(ર) પ્રભુના અને ઢીચણ-જમણે!–ડા-એ (૩) પ્રભુના અને કાંડા—જમણું ડાબુ —એ (૪) પ્રભુના બન્ને ખભા-જમણેા ડાબા-બે (૫) પ્રભુના મસ્તકે–એક. કુલ નવ
તમને થશે કે આ તે પ`ચાંગ પૂજા થઈ નવાંગ પૂજા કર્યાં થઈ? પણ પહેલા તમે ખરાખર ગણતરી કરે. નવસ્થાન થયાં કે નહીં. ? આ અંગે અન્ય મત મતાંતર પણ, ધસંગ્રહ તથા શ્રાદ્ધ વિધિમાં આપેલા છે.

Page #151

૧૪૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
(ક) પ્રભુ પૂજે નવ અંગે પરિશીલન વર્તમાન પદ્ધતિ સાથે તે બંધ બેસતું નથી. તેનું શું ?
વર્તમાનમાં પ્રચલિત વિધિ મુજબ નવ અંગોની ગણતરી તથા તેના દુહાની પરંપરા આ પ્રમાણે છે. તેમાં અંગની ગણતરી છે સ્થાન ની નહીં. સ્થાન તો તેર થશે, પણ અંગ નવ થશે
ચરણ જાનુ કર અંશ શિર ભાલ ગલે
ઉર ઉદર પ્રભુ નવ તિલક કીજે (૧) ચટણ પૂજા–જમણા-ડાબે અંગુઠે (૨) ઢીંચણ-જમણે–ડાબે (૩) કાંડા–જમણો ડાબો (૪) ખભા-જમણે ડાબો (૫) મસ્તકની શીખ આ પાંચ અંગ ઉપરાંત (૬) ભાલ-લલાટ (૭) કંઠ (૮) હૃદય (૯) નાભી. સ્થાન તેર થયા પણ નવ અંગ થયા કે નહીં?
માટે પ્રભુ પૂજે નવ અંગે લખ્યું તે ધર્મ સંગ્રહ કે શ્રાદ્ધ વિધિના મત મુજબ નહીં પણ પરંપરા અનુસાર સમજવું. ફેરફાર ક્યારે થયે તે તે બહુશ્રુત જાણે,
એક એક અંગની પૂજા કરતા કરતા કઈ ભાવના ભાવવી. તે જણાવવા સુંદર દુહાઓ બનાવાયા છે. આ દુહા બેલી તે ભાવના હૃદયમાં અવધારવી. જેમકે :
જાનુ બળ કાઉસ રહ્યા વિચર્યા દેશવિદેશ
ખડા ખડા કેવલ લઘું પૂજે જાનુ નરેશ જાનું એટલે ઢીંચણ. હે પ્રભુજી આપે આ જાનુના બળથી કાયત્સર્ગ ધ્યાનમાં લીન બનીને ઘાતકમેં ચકચૂર કરી કેવળજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કર્યું. વળી આ જ જાનુના બળે આપે દેશવિદેશ પરિભ્રમણ કરીને ભૂમિ તલને પાવન કર્યું તથા લોકોને અણગારત્વને પ્રત્યક્ષ આદર્શ પુરો પાડશે.
જિનેશ્વર પરમાત્મા કેવલજ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી જમીન પર આરામથી કે પલાંઠી વાળીને બેસતા નથી. ઉભા રહે અથવા ગેહિક કે ઉટિક આસને રહે. તેથી લખ્યું કે ખડા ખડા કેવળ લહ્યું – તે જ કારણથી-પૂજે જાનુ નરેશ. મતલબકે નર [માનવના ઈશ સ્વામી એવા પ્રભુના જાનુ [ઢીચણ પૂજાવા જોઈએ.

Page #152

પ્રભુ પૂજો નવ અંગે
૧૪૩
d
આવી રીતે નવે અંગ માટે ભાવના ભાવતા ભાવતા પૂજા કરવી. યુલિકાએ સર્વ પ્રથમ પૂજેલા આદિનાથ પ્રભુના ચરણ [અ ંગ્રેટે]ની પૂજા કરતાં અમે પણ તેમના પગના સ્પર્શ કરી પૂર્ણ બહુમાન ભાવ પ્રગટ કરી પ્રભુનું શરણુ ગ્રહણ કરીએ છીએ.
૦ લેાકાન્તિક દાન ને દેનારા એવા પ્રભુના અને હાથની હું પૂજા કરુ`g'.
• જે ભૂજાના બળથી ભવ જલ તર્યા તે ભાપણ કેવા શક્તિવાળા છે માટે તેની પૂજા કરું છું.
૦ સિદ્ધ શિલાની યાદ અપાવતી એવી શિખાની પૂજા કરતાં મને પણ ત્યાં સ્થાન મળે.
૦ તિલક એ ત્રિભુવનમાં તિલક સમાન હાવાથી એવા ઉન્નત મસ્તકની અમે પૂજા કરીએ છીએ.
• જે કંઠ વડે મધુર ગિરાએ પ્રભુએ દેશના આપી, જગતના લોકોને કલ્યાણ માર્ગ દેખાડયા, તે ક'ની હું પૂજા કરુ` છું.
.
હૃદયમાંથી શગદ્વેષને બાળીને વીતરાગ બન્યા એવા પ્રભુના નિર્દેલ હૃદયની હક પૂજા કરું છું.
૦ દર્શન જ્ઞાનચારિત્ર રૂપી રત્નત્રયીથી ઉજળી અને સલ સુગુણના વિસામા સમી નાભીની પૂજા કરવી જોઈએ. આ રીતે પ્રભુ પૃદ્ધે નવ અંગે.
આવી સુંદર ભાવના આવે યારે ? જે પ્રભુ ભક્તિમાં લીન ખનીએ તે. પ્રભુમાં અંતરંગ પ્રીતિ કેળવીએ તા—બાકી તે સગુણ સનેહા રે કદીયે ન વિસરુ—એવું પદ્મપ્રભુજીના સ્તવનમાં એલીએ પણ જિનાલયમાંથી બહાર નીકળતાતા અરેરે માડુ' થઈગયું.. ત્યાં તા મારી વાટ જોતા હશે, કહે તેા પછી પ્રભુમાં સગુણ સનેહા પણું શું લાગ્યું ?
આહીર યુગલ વાત કરે છે. આટલી બધી પ્રીતિ કેમ સહેવાશે ? વિધાતા આપણી જોડલી વીધી તા નહી' નાખેને ?... એવું અમંગળ શુ બેલા છે? નાના પણ ધાર્ય કે મારું મેત અચાનક થઈ ગયું તેા ? ...તા પછી તમારા વન્યા જીવીને મારે શું કરવું છે ?...તે મરવુ શુ રઢું પડયું છે ?

Page #153

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
આ ભરપુર યૌવન—આ છલકાતા રૂપ આ સંસારની મીઠાશ તવાં દોહ્યલા છે હાં. એ તે મે એ વાતા થાય...હશે આયર હશે. પુરુષને મન પ્રાણ કાઢવા વસમા હશે પણ નારી તેા અનાદિથી ચિતાએ ચડતી આવી છે.
૧૪૪
કાઠિયાવાડના દેવગામ નામે નાના ગામમાં ધમળા આયરના દીકરા નાગ અને હજુ ચાર-પાંચ મહિના થયા જ પરણીને આવેલી રંભા જેવી નાર અધરાતે સુવાના ઢાલીએ આવી વાતુ કરે છે,
નાગને થતું એ. હે, શું આ નારીનું મારા પર હેત કે મારી પાછળ ઝુરી ઝુરીને મરે છે. કદીક શ્રી પૂછતી કે આયર હું મરું ત તમે શું કરો ? આયર ખેલતા, “અરે મ એલ.” શ્રી કહેતી કે નારી મરી તા ખાસડું ફાટયું. શું હું મરુતા તમે ખીજી ન પરણેા ? આયરે નિસાસેા નાખ્યા. પ્રભુને ખખર ત્યારે શું થાય. ધણીથી ન સહેવાતા બલ્ગેા એકવાર મરી તે! જો મને નખરા નથી આવડતા.
ધણીની મમત! જોઈ સ્ત્રી ગળે બાઝી પડી.
નાગનો બાપ ધમળે. આ વાતું સાંભળે, તેને થયુ' જુવાનીયા તાજી પ્રીતમાં ગાંડાતુર થઈ પ્રાણ કાઢવાની વાતું કરે છે, એક દિવસ પરીક્ષા લઈ જાઉ.
રાજ નાગ વેલા જઈ ખેતરે કામે લાગે, બપોરે ભાત લઈ આયરાણી ખેતરે જાય. સાંજ પડે વાછડું ગાયની રાહ જુએ તેમ આયરાણી રાહ જુએ.
એક દી નાગ વાડીએ ગયેલા. હમણાં ભાત આવે, હમણાં ભાત આવે પણ કયાંય ભાતવાળી ન દેખાય. પવનમાં ફરકતી કામળી કળાતી નથી. ત્યાં નાગના ખાપ આવ્યો. બાપનું માઢું કાળું પડી ગ્યુ છે. ભાઈ ગજબ થઈ ગ્યા. વહુને એરું આભડી ગ્યા. તું ને બેાલાવવાના સમય ન રીચે,
આ હા આટલુ છેટું પડી ગ્યું. ત્યાં તે નાગે દાતરડું ઉપાડી પેટમાં ઉતારી દીધું હા હા હા કરતા ખાપ થ ઝાલવા જાય ત્યાં તા દીકરાને! લેડી લેાહાણ દેહ ઢળી પડયા.
ખાપ ચેાધાર આંસુએ રડ્યા. આયરાણીએ રાયુ –કુટયું ભરથારની ચિતાના ભડકા જેઈ સુરવા લાગી. ચાક્રમે દી પીયરથી ગાડું આવ્યું. ભરથારની ચિંતાના આંસુ સુકાઈ ગયા, નાગના સંભારણા નીકળી ગયા.

Page #154

પ્રભૂ પૂજે નવ અંગે
૧૪૫
બીજા આચર હારે વીવા થયા. વેલડામાંથી ડોકું કાઢી તાજો પાળીયે, તાજું સીધુર બસ બધું સાંભળ્યું, પહેલી રાત, પાનેતરમાંથી નીરખેલી યુવાન કાયા, એક બીજાની ચીતાએ ચડવાના કોલ.
આયરાણીથી ઉડે નીસાસો નીકળી ગયો. ચારણના છોકરાને ખબર પડી. આ તે નાગની ઘરવાળી. તેણે દુહો ફટકાર્યો, “નાગ જશ ઊંચ નીહાળીને તો , ગમે ત્યાં પ્રેમ ન પાથરીયે. તે તે પ્રેમ પાથર્યો પણ તે તારી ચીતા પર ચડવાને બદલે પોતાના ધંધે વળગી ગઈ.” પ્રીત સગાઈ જગમાં સહુ કરે રે પ્રીત સગાઈ ન કેઈ..
આયરાણી વેલડામાંથી ઉતરી ત્યાં જ ચીતા ખડકી સળગી મરી. આપણે તો પ્રભુ સાથે કેવી પ્રીત માંડવી છે.
- સગુણ સનેહા રે ઘડી ન વિસર, પ્રભુ સાથે પ્રીત માંડી તેના એક એક અંગને વહાલ ભરી નજરે નીરખતે, ઉભરાતી ભક્તિ કરીને જિનપૂજા કરતે જીવ પ્રભુમાં એકાકાર બની જાય. કે એકાકાર બને કે નાગકેતુને સર્પ ડર્યો તે પણ પૂજામાં ખ્યાલ ન રહ્ય, તે તેની ભાવધાશએ ચડતો કેવળ પામ્યો.
એકેક પૂજાની સાથે સદગતિ સાધી હોય તેવી કથા મેજુદ છે. કેવળ પામનાર નાગકેતુની પ્રભુ પ્રત્યે કેવી તાદામ્યતા હશે? કેવી પ્રીતિ હશે સુનક્ષત્ર મુનિની કે ભગવત સામે બોલનાર શાળાની તેલેગ્યાથી ખાખ થઈ ગયા.
આવી અંતરંગ પ્રીતિપૂર્વક જિનપૂજામાં એકાકાર થઈ, પ્રભુની પીંડસ્થ–પદસ્થ અવસ્થાની ભાવના ભાવે.
અંગપૂજા કર્યા બાદ છત્ર ચામર ભામંડલ વગેરે આઠ પ્રાતિહાર્યો જોઈને પ્રભુની પદસ્થ અવસ્થા એટલે કે કેવલજ્ઞાન કલ્યાણકની હૃદયમાં ભાવના ભાવે. તે આ રીતે–
પ્રભુની આસપાસ પરિકર ઉપર દેખાતા પાંદડા તે અશોક વૃક્ષ, માળા ધારણ કરતા દેવથી સૂચવાતી પુષ્પવૃષ્ટિ, બાજુમાં વીણાવાંસડી વગાડનારા દેવ જેઈ દિવ્ય દવની, ચામરધારીને જોઈને ચામર, પ્રભુજીનું પદ્માસન તે સિંહાસન, પાછળ રહેલું ચક તે ભામંડલ, માથે રહેલા છત્ર તે છત્રત્રય આવા આઠ પ્રતિહાર્યો જેઈ પ્રભુની કેવળજ્ઞાન અવસ્થાને ચિંતવવી.
૧૦.

Page #155

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
અહે। પ્રભુ હું આપની પૂજા કરી રહ્યો છું, પણ એવા દિવસ કયારે આવશે જ્યારે આપ સમાન તીર્થકર પરમાત્મા વિચરતા હશે તેની રિદ્ધિ સિદ્ધિ યુક્ત દૈવલ્ય અવસ્થા હું નજરે નીહાળી ધન્ય અનીશ. કયારે પ્રભુની વાણી શ્રવણ કરીશ ? કયારે પ્રભુની આજ્ઞાપાલન રૂપ ભાવ પૂજા કરવાવાળા થઇશ.
૧૪૬
પ્રભુજીની અંગપૂજામાં જલપૂજા અને ચંદનપૂજા પછી ત્રીજો ભેદ તે પુષ્પ પૂજા.
સુંદર વર્ણ વાળા, સુગંધવાળા, તાજાં જમીન ઉપર ન પડવા હાય તેવા પુર્ણ ખીલેલા અને જેની પાંદડીઓ વગેરે ખરી ગઈ ન હેાય તેવા, અનેક જાતિનાં, છુટા પુષ્પો વડે અથવા જુદી જુદી રીતે ગુંથેલા પુષ્પા વડે પ્રભુજીની પૂજા કરવી.
માહડમત્રીએ ચૈત્યદ્ધાર કરાવ્યા ત્યારે ઘણાં શ્રાવક ગૃહસ્થા ત્યાં આવેલા એ સમયે ચટીમાણઠ ગામના રહીશ ભીમ નામના વિક માત્ર બે રૂપીયાનું ઘી લઈ ને ત્યાં આવેલ. તે ઘી બાહડ મ ંત્રીના સૈન્યમાં વેચી શુદ્ધ વ્યાપાર પૂર્વક એક રૂપીયેા નફા કમાયેા. આ રૂપીયાના પુષ્પા લઈ પ્રભુની પૂજા કરી સૈન્યમાં આવ્યા અને બાહુડ મંત્રીને જોઈને અંદર પેસી ગયા. ત્યારે દ્વારપાળ આ ભીમ વિટને ધક્કા મારી કાઢવા લાગ્યા. પણ તે પેાતાની ખુશી મંત્રી પાસે વ્યક્ત કરવા અતિ ઉત્સુક બનેલા—
મત્રીએ તે જોઈ તેને ખેલાવ્યા. ત્યારે ભીમે પ્રભુ પૂજાના વૃતાંત હ્યો. આ સાંભળી અતિ પ્રસન્ન થયેલા મત્રીએ તેને પેાતાની પાસે બેસાડવો. ભીમ વિણકને પણ થયુ કે ધન્ય છે જિનેશ્વરની પૂજાની લીલા કે દરિદ્ર શિરામણી એવા મને આવું સન્માન મળ્યું.
ઘેર જઈ ગાયને બાંધવાના ખીલા નાખતાં ચાર હજાર સુવર્ણ ના કળશ નીકળ્યા. ત્યારે ઝપી યક્ષે પ્રગટ થઈ કહ્યુ કે આ ચરૂ તો તે એક રૂપીયાના પુષ્પથી પૂજા કરી તે બદલ મેં તને આપ્યા છે. ત્યારે હિષ્કૃત થયેલા ભીમે સુવર્ણ–રત્નના પુષ્પોથી પૂજા કરી.
પુષ્પ પૂજા સબ ંધિ વિશેષ વિધિ જણાવતા લખે કે સુકાતુટેલ પાંખડીવાળા, અશુભ ચીજો સાથે સ્પેશિત થયેલાં પુષ્પો તેમજ જે પુપાની કળી ખવાઈ ગઈ હાય, ફૂલા ચીમળાયેલા હાય, જે ફૂલા પર

Page #156

પ્રભુ પૂજે નવ અંગે
૧૪૭
કરોળીયાએ જાળ ગુ થી હોય. દેખાવમાં સુશોભિત ન હોય, દુધી કે ગંધ રહિત હોય તેવા પ્રમ્પ વડે પ્રભુજીની પૂજા ન કરવી.
આ પુપે શરીર પરના વસને છેડે, કાખમાં, પૃષ્ઠ ભાગે કે પેટ ઉપર બાંધી લાવેલા ન હોય તેમજ રજસ્વલા સ્ત્રીથી સ્પશીત ન હોવા જોઈએ.
આ પુપોને કાચા સુતરના તંતુ વડે ગુંથવા, પંચ પરમેષ્ઠીના ગુણનું સ્મરણ કરતાં ૧૦૮ પુછપને હાર કરે કે કરાવવો. અથવા પરમાત્માના ૧૦૦૮ લક્ષણ સંભારતાં ૧૦૦૮ પુપને હાર કરવા.
છુટા પાપે હોય તો આઠ અંગે આઠ કર્મોના અભાવની યાચના કરતા અને નવમે અંગે નવમા તત્વ [ મોક્ષની માંગણી કરવા પૂર્વક પુપો ચડાવવા.
શુદ્ધ પુષ્પોની રકાબી ભરી, પ્રભુ પાસે લાવી, શ્રાવક આ રીતે કહે કે હે સ્વામી તમે ત્રણે જગતના હિતકારી છે. આ પુના જીવને હું હિંસકેની પાસેથી છેડાવી લાવ્યો છું, તેમને અને મને અભય આપે. આ પ્રમાણે શુભ ભાવપૂર્વક પુપપૂજા કરવાથી કંઈ દેષ લાગતો નથી.
અવધિજ્ઞાન અને સમ્યકત્વથી યુક્ત તેમજ અરિહંત પણ પ્રશંસા કરી છે તેવા દેવે જલ અને સ્થલમાં નીપજેલા પુષ્પોથી જિનબિંબને પૂજે છે. શ્રી સમવાયાંગ સૂત્રમાં પણ કહ્યું છે કે પ્રભુ કેવળજ્ઞાન પામે ત્યારે જાનુ પ્રમાણ પંચવણ પુષ્પોથી આ ધરતીને શોભાવે છે. જિનજી જાનુ પ્રમાણ ગીર્વાણ કુસુમ વૃષ્ટિ કરે રે લો
કુમારપાળ રાજા પણ પૂર્વે નવીર નામ સામાન્ય સેવક હતા. ઉઢેર શ્રેષ્ઠીને ત્યાં રહેલ. પર્યુષણમાં શ્રેષ્ઠી, કુટુમ્બ સહિત પૂજા કરવા ગયે. સાથે આવેલા નરવીરને કહ્યું તું પણ આ પુષ્પ લે અને પ્રભુજીની પૂજા કર. ત્યારે નવીરને થયું અહો આવા પરમેશ્વર તો મેં કદી જોયા નથી. આ પ્રભુ સંપૂર્ણ જણાય છે. વળી રાગાદિ ચિહ્ન રહિત સાચા ભગવાન જણાય છે. આમ વિચારી પિતાની પાસે માત્ર પાંચ કોડી હતી તેના પુષ્પ લીધાં. નેત્રમાં આનંદના અશ્રુ સાથે પ્રસન્ન થઈ ત્રિકરણ શુદ્ધિ વડે તેણે પ્રભુજીની પૂજા કરી. વારંવાર અનુમોદના કરતા બોલ્યો, હે સ્વામી! આપ કેવા દયાળુ છે કે મને ઈદ્રને પણ દુર્લભ તેવી ભક્તિ કરવાને મેકે આગે.—–

Page #157

૧૪૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
માત્ર પાંચ કડીના ફૂલથી પૂજાના પ્રભાવે તે કુમારપાળ રાજા થા માટે ભાવપૂર્વક પુષ્પ પૂજા કરવી.
સામર્થ્ય હોય તે ર–સોના-મોતીના આભરણેથી, રૂપા સોનાના પુષ્પોથી સુંદર–વિવિધ જાતના ચંદરવાદિ રેશમી વસ્ત્રોથી શ્રી જિન પ્રતીમાને અલંકૃત કરવી. તે પણ અગ્રપૂજા છે.
શ્રાદ્ધ વિધિમાં તે પુષ્પ પૂજા સંબંધે ત્યાં સુધી કહ્યું કે વિધિપૂર્વક લાવેલા શતપત્ર, સહસપત્ર, જાઈ, કેતકી, ચમ્પક વગેરે પવિત્ર પુષ્પને ગુંથીને, વીંટીને, ભરીને કે જથ્થા રૂપે શ્રી જિન પ્રતીમા માટે માળા, મુગટ કે પુષ્પગુચ્છ બનાવે.
તે ઉપરાંત શ્રી જિન પ્રતીમાની હથેળીમાં સોનાનું બીજું કે શ્રીફળ, સોપારી, નાગરવેલનું પાન, સોનારૂપા નાણું કે સીકકો વગેરે મુકવું, સુગંધીદાર વાસક્ષેપ કરવો વગેરે સઘળું અંગપૂજામાં જ સમાવષ્ટિ છે.
જેમ વસ્તુપાળ મંત્રીએ સવાલાખ જિનબિંબ તથા શ્રી શત્રુંજય તીર્થ પર રહેલા સર્વ બિબેને રતન તથા સોનાના આભુષણે કરાવ્યા હતા તેમજ દમયંતીએ પૂર્વ ભવમાં અષ્ટાપદ ઉપર રહેલા ચાવશે તીર્થકરો માટે રત્નના તિલક કરાવ્યાં હતાં. તે રીતે ભાવવૃદ્ધિના કારણરૂપ વિશેષે વિશેષે પ્રભુ ભકિત કરવી અને અંગપૂજાને લાભ લેવો.
ण्हवण विलेवण आहरण वत्थ फल गंध धुप पुटफेहिं
कीरइ जिणंग पूआ तत्थ बिहि एस णायव्वो ચૈત્યવંદન મહાભાષ્યમાં જણાવે કે સ્નાત્ર, વિલેપન, આભરણ, વસ્ત્ર, ફળ [હાથમાં મુકાતું બીજોરું] વાસચૂર્ણ પુષ્પોથી શ્રી જિનેશ્વર દેવની અંગપૂજા કરી શકાય છે. તમે તે ભાવપુર્વક પુજા કરવા આટલું યાદ રાખે.
પ્રભુજી પૂજે નવ અંગે પણ અંગ પુજા એટલે માત્ર જલ–ચંદન-પુષ્પ જ નહીં, સારામાં સારી–નયન રમ્ય-અતિ કિંમતિ જેવી બનાવી શકો તેવી આંગી રચનાદિ વડે અંગપુજા કરીને ઉલ્લાસીત હૃદયથી પ્રભુ ભક્તિ કરે એ જ કર્તવ્ય છે.
માત્ર અંગરચનાદિ કરતી વેળા એ ખ્યાલ રાખો કે પ્રતિમાનાં નેત્રો-મુખ વગેરે ઢંકાઈ ન જાય. સુંદરતા વધે અને દર્શન કરવા

Page #158

પ્રભૂ પૂજે નવ અંગે
૧૪૯ આવનાર ભાવિકોને હર્ષોલ્લાસ વધે. અરે! જગદગુરુની પૂજા કે સ્તુતિ કરતાં શરીરે રોમાંચ ખડા થઈ જાય કે ત્રિલોકનાથ કેવા શેભી રહ્યા છે. તે જ આંગીની પરાકાષ્ઠા. - તમે ભાવપૂર્વક અંગ પૂજા કરી રહ્યા છે તે ભાવ સાથે અવિધિ ન થઈ જાય તે માટે મુખ્ય વૃત્તિએ મૌન જ ધારણ કરવું. તેમ ન બની શકે તે પાપ હેતુ વચન તે સર્વથા ત્યજવું કેમકે નિસાહિ રૂપ પ્રતિજ્ઞાન ભંગ ન થાય તે પણ જિનપૂજામાં જવાનું જ છે.
માત્ર આંખના કે હાથના ઈશારા વડે પણ સાવદ્ય વ્યાપારને વર્ષ વાની વાત જણાવતે એક જૈન પ્રસંગ ઈતિહાસમાં ને છે.
ધોળકામાં જીણહાક નામે શ્રાવક થઈ ગયા. તે ઘીના કુંડલા અને કપાસાદિક ભાર વહીને ગુજરાન ચલાવતો. રોજ ભક્તામર સ્તોત્રને પાઠ પણ કરે. તેની સ્તોત્ર પાઠની લયલીનતા જાણી ચકેશ્વરી દેવીએ વશીકરણ કરનારું રત્ન ભેટ કર્યું, તેના પ્રભાવે તે સુખી થયો.
એક વખત રત્નના પ્રભાવે ત્રણ પ્રસિદ્ધ ચોરને હણીને આવ્યા. પાટણના રાજા ભીમદેવે પ્રસન્ન થઈ તેને દેહદક્ષા નિમિત્તો ખડ્રગ આપ્યું તેનાથી પ્રસન્ન થઈ ળકાના રાજાએ કેટવાળની પદવી આપી. તેણે આખા ગુજરાતમાં ચારનું નામ નિશાન ન રહેવા દીધું.
સોરઠી ચારણને એક વખત પરીક્ષા કરવા ઈચ્છા થઈ. તેણે તે જ ગામમાંથી ઉંટ ચેરી પોતાના ઘાસના ઝુંપડા આગળ બાંધ્યું. કેટવાલ જણહાક સુભટ તેને પકડી લાવ્યો. તે સમયે જણહાક જિન પૂજા કરી રહ્યો હતો એટલે મુખેથી કઈ વચન તે ન ઉચ્ચાર્યું કેમકે જિનેશ્વરની પૂજા વખતે મૌન ધારણ કરવું રહ્યું. પણ તેણે પોતાના હાથમાં પુપ લઈ મસળી નાખ્યું.
સુભટો ઈશારો સમજી ગયા. ચારને મારી નાખવા માટે લઈ જતા હતા. ત્યાં પેલે પરીક્ષા કરવા આવેલે ચારણ બેલ્યો –
જીહા નઈ જીણું વરહ, ન મિલઈ તારે તાર જિણી કરી જિનવર પૂજી ઈતે કિમ મારણ હાર
ચારણને આવો દુહો સાંભળી જીણહાક લજવાઈ ગયે અને તેને ગુનો માફ કરી છેડી દઈને તેને કહ્યું કે હવે પાછી ચોરી કરતા નહીં.

Page #159

૧૫૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
તે સાંભળી ચારણ ફરી બોલ્યો કે એક ચેરી સા કીયા જા બેલડઈ ન માઈ બીજી ચાર કિમ કરેઈ ચારણ ચાર ન થાઈ
આવા દુહાથી આ તે ચારણ છે એમ ધારી તત્કાલ તેને બહુમાન આપીને પૂછયું કે તું આ શું પદ લે છે?
ત્યારે ચારણે જણાવ્યું કે ચારણ હોય તે ઊંટની ચોરી ન કરે. કદાપિ ચોરી કરે તે ખેરડે એટલે કે ઝુંપડે ન બાંધે. આ તે મેં તારી પાસે દાન લેવા યુક્તિ કરેલી. ત્યારે તેને ખુશીથી દાન આપી વિદાય કર્યો.
મનમાં ધર્મનું માહાત્મય સમજી તીર્થયાત્રા, દૈત્ય, પુસ્તક ભંડાર પ્રમુખ ઘણાં શુભ કાર્યો કર્યા. ચારણને પિતા ગુરુ માની દ્રવ્યપૂજામાંથી ભાવપૂજા કરે થયો. અવિધિએ કરેલ પૂજાનું પ્રાયશ્ચિત પણ સાધુ બસે લઈને નિર્મળ થયે.
આ રીતે શ્રાવકે એ બીજી નિસહિ કહી જિનપૂજા આરંભ્યા બાદ મુખ્યવૃત્તિએ મૌન જ ધારણ કરવું જોઈએ. કદાપી બાલવું પડે તે પાપ હેતુક વચને કદી ન બોલવા અને સંજ્ઞાથી પણ આ રીતે સાવદ્ય વ્યાપાર ન કર.
ભાવપૂજાના રાગી શ્રાવક પ્રભુ પૂજે નવ અંગે એ જ વાતનું લક્ષ છે. નિસાહિ રૂપ પ્રતીજ્ઞાન ભંગ કર્યા વિના અંગ પૂજા કરે. નહીં તે તે પૂજા માત્ર દ્રવ્યપૂજા રૂપ જ બની રહેશે તે.

Page #160

(૦) જિનપૂજા-અગ્રપૂજા
- પંચ પ્રકારે પ્રભુજી પૂજે
जिनेन्द्रस्य पुरो दीप पुजा कुर्वन् जनो मुदा
लभते पृथु राज्यादि सपदं धनदुःस्थवत् જિનેશ્વરની પાસે હર્ષ પૂર્વક દીપપૂજા કરનાર મનુષ્ય નિર્ધનધનદની જેમ મોટી રાજ્ય સમૃદ્ધિને પામે છે.
પૂજા ત્રણ પ્રકારે કહી છે. અંગપૂજા, અગ્રપૂજા, ભાવપૂજા તેમાં અષ્ટ પ્રકારી પૂજામાં અંગપૂજા અને અપૂજાનો સમાવેશ થાય છે. અપૂજા પાંચ પ્રકારે જણાવી. ધૂપ–દીપ–અક્ષત–ફળઅને નૈવેદ્ય
- પંચ પ્રકારે પ્રભુજી પૂજે.
અંગપૂજા પૂર્ણ કર્યા બાદ બીજો તબક્કો શરૂ થાય અપૂજાનો. અગપૂજામાં પાંચે પૂજાનું મહત્વ અને વિધિ વર્ણવતા સૌ પ્રથમ ધૂપ પૂજા વિધિ દર્શાવતા લખે દેયાન ઘટા પ્રગટાવીએ નામ નયન જિન ધૂપ-જિનેશ્વર પરમામાની ડાબી બાજુએ મુકવો. વળી ધૂપપૂજા મૂળ ગભારની બહાર નીકળીને તેના દ્વાર પાસે રહીને કરવી.
ધૂપ ઉત્તમ પ્રકારને, સુગંધમય અને ત્રસ જીવાદિકથી રહિત હોવો જોઈએ.
ધૂપ પૂજા પાપને પ્રજવાળનારી ગણાવી છે. ધૂપપૂજા પછી બીજી અગ્ર પૂજા જણાવી દીપ પૂજા – દ્રવ્ય દીપ સુવિવેકથી કરતાં દુઃખ હોય કેક
ભાવ દીપ પ્રગટ હુરો ભાષિત લોકલેક જિનેશ્વર પરમાત્માની જમણી બાજુએ દીપ મૂક જોઈએ. આ દીપ તાજ–સુગંધી ઘી થી ભરેલે પૂર્ણ હવે જોઈએ.
આરતી મંગળદી કે અખંડ દીપક એ સર્વે દીપપૂજાના વિશેષરૂપે છે.

Page #161

--
૧૫૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ જેઓ ત્રિકાળ પૂજા કરે છે તેમણે તે સાચું કાલે પણ ધૂઢીપથી પ્રભુ પૂજા કરવાની છે.
દીપપૂજાના માહાભ્યને પ્રગટ કરતાં જણાવે કે શ્રી જિનેશ્વરની હર્ષોલ્લાસથી કરેલી દીપપૂજા નિધન ધનને રાજ સમૃદ્ધિ અપાવનારી બની માટે શ્રાવકેએ નિત્ય દીપપૂજા કરવી.
પદ્મપુર નગરમાં કલાકેલી નામે રાજા રાજ્ય કરે. તેને પાંચ લાખ અ, ૬૦૦ મમ્મત હાથી, કેટલાંયે રથ હતાં. તે તે રાજા સુખેથી રાજય જોગવતો દિવસે નિગમન કરતો હતો.
એક વખત પાર્શ્વનાથ પ્રભુની અમૃત સમ દેશના સાંભળી પર્વદા સ્વસ્થાને ગયા બાદ કલા કેલિ રાજાએ અંજલી કરી પુછયું, હે પ્રભો! કયા કર્મો કરીને મને આ રાજ્યપદા પ્રાપ્ત થઈ? - પાર્શ્વનાથ પ્રભુ કહે હે રાજન! પૂર્વે અંગદેશમાં ધના નામે નિર્ધન વણિક હતા. તે માંડમાંડ આજીવિકા ચલાવતો હતો. એક વખત શ્રી નેમિનાથ પરમાત્મા સમવસર્યા. સમવસરણમાં દેશના આપી. તેમાં ફરમાવેલું કે જે ભવ્ય જીવે જીનેન્દ્ર પરમાત્મા પાસે દીપપૂજા કરે છે. તે દીપની ઝળહળતી ત સમાન રાજ્ય લક્ષમીને પામે છે ચાવત્ મેક્ષ લક્ષ્મીને પણ પ્રાપ્ત કરે છે.
આ પ્રમાણે ધર્મદેશના સાંભળી હર્ષાયમાન થઈ ધનાએ વિચાર્યું કે મારે રોજ શ્રી જિનેશ્વરની દીપ વડે પૂજા કરવી. આ પ્રમાણે અભિગ્રહ ધારણ કરી શ્રી નેમિનાથ ભગવંતને વદન કરી ઘેર ગયે.
તે જ જ્ઞાનાદિ ત્રણ રત્નનો ઉદ્યોત પ્રગટાવવામાં નિમિત્ત રૂપ એવી દીપ પૂજા, જીવહિંસા ન થાય તે રીતે વિધિપૂર્વક કરવા લાગે. એ નિત્ય અને વિધિ બહુમાન સહિતની દેવપૂજાથી હે રાજન ! તું ક્લાકેલિ રાજા થયે છે.
આ રીતે પાર્શ્વનાથ સ્વામી પાસે પૂર્વભવ સાંભળી તે કલાકેલી રાજા રાજ દ્રવ્ય અને ભાવપૂજા કરવા લાગે. રાજ્યના સુખ સમૃદ્ધિ ભગવી તે કાળક્રમે સિદ્ધિપદ પામશે.
માટે હે ભવ્યજનો ! “પંચ પ્રકારે પ્રભુજી પૂજે ઉકિત મુજબ બીજ દીપપૂજા આદરપૂર્વક કરવાવાળા થાઓ.

Page #162

પાંચ પ્રકારે પ્રભુજી પૂજે
૧૫૩
દીપપૂજાના વિશિષ્ટ સ્વરૂપ એવા આરતી મંગળદીયા સબધે શ્રાદ્ધ વિધિમાં લખ્યું કે શ્રેષ્ઠ પાત્રમાં રાખેલી આરતી ઉતારતા વિચારે કે “ મરકત રત્નના ઘડેલાં વિશાળ થાળમાં માણેકનાં મંગળ દીવાને રનાત્ર કરનારના હાથથી જેમ ભમાડાય છે. [પ્રદક્ષિણા કરાવાય છે. તેમ ભવ્ય પાણીના ભવની આરતિ [ચિંતા] ભમેા [દુર થા વિષષ્ઠીમાં ઋષભદેવ ચિત્રમાં પણ કહ્યું છે.
कृत कृत्य इवाथाप - सृत्यः किञ्चित पुरंदरः पुरो भूय जगद्भर्तुरारात्रिकनु पाद दे,
પછી કૃતકૃત્ય થયેલા ઈન્દ્રે ત્યાંથી સહેજ ખસીને જગભર્તાની સન્મુખ આવીને આરાત્રિક ઉપાડી, ત્યારે જ્યેતિય તઔષધિના સમુદાયવાળા શિખરથી જેમ મેરૂપ ત શેલે તેમ તે આરતીના દીપકની કાંતિથી ઇન્દ્ર પાતે પણ દીપવા લાગ્યા. શ્રદ્ધાળુ' એવા ખીજા દેવાએ ઘણાં પુષ્પાને ઉછાળવા માંડ્યા, ત્યારે ઇન્દ્રે પ્રભુની ત્રણ વખત આરતી ઉતારી.
મગળ દીવા પણ આરતીની જેમ નીચેના કાવ્યા એટલી ઉતારવા. कोसंब संठिअस्स व पयाहिणं कुणइ मउलि अपईयो जिण तुह दंसणे सोम दिणयरुव्व मंगल पइवो
હું જિન કેાશામ્બી નગરીમાં આપના દર્શન કરવા જેમ સૂ ચ'દ્ર આવ્યા હતા. તેમ દર્શનને માટે આવેલા આ પ્રકાશમાન દીપ્તિ વાળે મંગલ દીપક આપની પ્રદક્ષિણા કરે છે.
એ રીતે બેલી ત્રણ વખત માંગલ દીવા ઉતારી પ્રભુના ચરણ કમળ આગળ દીપાયમાન લાગે તેમ સન્મુખ મુકવા.
વર્તમાનમાં તમારે ત્યાં પણ ‘જયજય આરતી” અને “દીવા રે દીવા પ્રભુ” એ ગીતા સુપ્રસિદ્ધ જ છે ને?
ત્રીજી અગ્રપૂજા [છઠ્ઠી અષ્ટપ્રકારી પૂજા] તે અક્ષત પૂજા. ૦ પ્રશ્નઃ- અક્ષત જ પૂજા માટે કેમ?
ઘઉં'ના કે મગ વગેરે કઠોળના ફાડા થઈ શકે છે, પણ ચેખા અક્ષત છે. તેથી અક્ષત સુખ પામવા માટે અક્ષત [ચાખા] મુકવાનું' કહ્યું.
અક્ષય પદ સાઘન ભણી અક્ષત પૂજા સાર જિન પ્રતિમા આગળ મુદા ધરિયે ભવ નરનાર

Page #163

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
સેાનારૂપાના અક્ષત, ઉજવળ શાળીના અખંડ ચાખા અથવા સફેદ સરસવ પ્રભુ આગળ મુકવા રૂપ અક્ષત પૂજા કરવી. વર્તમાન પ્રચલિત વિધિ મુજબ નીચે સ્વસ્તિક, વચ્ચે ત્રણ ઢગલી ઉપર સિદ્ધશિલા [ચંદ્રાકાર] કરાય છે.
૧૫૪
ત્યારે ભાવના ભાવવી કે સ્વસ્તિકના ચાર પાંખીયા ચતુતિ રૂપ સંસાર છે. ત્રણ ઢગલી દર્શીન-જ્ઞાન-ચાત્રિ રૂપ છે. ચંદ્રાકાર સિદ્ધશિલા છે.
હે પ્રભુ આપની પૂજા માટે મુકેલા ચેાખા તા માત્ર પ્રતિક છે. ખરેખર તે આ રીતે સરવ મુકીને આપને પામવાના છે. પણ હુ બધુ` છેડી શક્તા નથી. તેથી ચાખા મુકીને પ્રતિજ્ઞા કરુ' છું'. ભાવના ભાવુ છું કે ચારતિરૂપ સ’સારે ભટકતા હું રત્નત્રયી આરાધન કરતાં જ્યારે સિદ્ધિને વરુ, શ્રેણિક મહારાજા રાજ સેાનાના જવલા વડે વીરપ્રભુની પૂજા કરતાં [વધાવતાં] તેમ તમારે પણ સ્વસ્તિકાઢિ આલેખી પ્રભુને ચાખ! વડે
વધાવવા.
નૈવેદ્ય પૂજા :- ચેાથી અગપૂજા રૂપ [ સાતમી અષ્ટ પ્રકારી પૂજા ] - નૈવેદ્ય પૂજા કહી છે.
“પંચ પ્રકારે પ્રભુજી પૂજે" ઉક્તિએ આ પૂજા પણ નિત્ય કરવી. તે સુખેથી થઈ શકે તેવી અને મહાફળદાયી પૂજા છે. ચારગતિમાં ભ્રમણ કરતાં જીવને અનાદિથી આહાર સંજ્ઞ વળગી છે. તે નિવારવા ક્ષુધા વેદનીય કર્મની નિર્જશ કરી કયારે અણુ!હારી પદ મળે તે ભાવના સાથે નૈવેદ્ય પૂજા કરી,
રાંધેલું અન્ન જગતનું જીવન હેાવાથી સર્વોત્કૃષ્ટ રત્ન ગણાય છે. રામચંદ્રજીએ વનવાસથી આવી પેાતાના મહાજનને પ્રથમ અન્નનુ કુશળ પૂછ્યું”. વળી કલહ નિવૃત્તિ અને પરસ્પર પ્રીતિની વૃદ્ધિ પણ અન્ન વડે જ થાય છે. વૈતાલ દેવતા પણ સા–મુડા નૈવેદ્ય વડે વિક્રમા દિત્યથી વશ થયેલા.
તીર્થંકર પરમાત્માની દેશન! પછી પણ જે ખલી દેવાય છે તે અન્નથી જ દેવાય છે. માટે શ્રી જિનેશ્વરની અશન-પાન-ખાદિમસ્વાદિમ ચારે પ્રકારના અન્નથી તૈવેદ્ય પૂજા કરવી. છેવટે મિષ્ટાન્ન મુકીને પણ પ્રભુ પૂજા સાચવવી.

Page #164

પંચ પ્રકારે પ્રભુજી પૂજે
૧૫૫ એક સાધુ મહારાજના ઉપદેશથી એક નિર્ધન ખેડૂતે એવો નિયમ કર્યો કે મારે ખેતર નજીક આવેલા જિનાલયમાં દરરોજ નૈવેદ્ય ધર્યા પછી જ ભોજન કરવું.
એક વખત નિયમ પાલનમાં મોડું થઈ ગયું, ભોજનને સમય થવાથી શેડ ઉતાવળો ચાલ્યો. ત્યારે માર્ગમાં અધિષ્ઠાયક દેવે ત્રણ સિંહ વીકુ ખેડુત સિંહથી ડર્યા વિના પોતાના નિયમ પાલન માટે દઢતાથી આગળ વચ્ચે. તે જાણી તુષ્ટમાન દેવે કહ્યું કે તને આજથી સાતમે દિન રાજ્ય પ્રાપ્તિ થશે.
ખરેખર સાતમે દિવસે ત્યાંની રાજકુમારી એ દેવકૃપાથી ખેડુતને વરમાળા આપી અને તે ગામના અપુત્રીય રાજાનું રાજ મળ્યું. કાળક્રમે તે ખેડુત મોક્ષે જશે. તેથી લખ્યું છે કે
उपसर्गाः क्षयं यान्ति छिद्यन्ते विघ्न वल्लयः
मनः प्रसन्नतामेति पूज्यमाने जिनेश्वरे જૈનેત્તર દષ્ટાન્ત પણ આવે છે કે શબરીના એઠા બોર શમે ખાધા અને અયા ભગતને એકાદશી જેવા દિવસે પણ રામે દર્શન આપી સીતા સાથે તેના જેટલા ખાધા. આ રીતે નૈવેદ્ય પૂજા તે જૈન જૈનેત્તર બધાંમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. માટે પંચ પ્રકારે પ્રભુજી પૂજે વિષયને યાદ રાખી એથી નૈવેદ્ય પૂજા કરવાનું શ્રાવકે લક્ષ રાખવું જોઇએ.
ફી પૂજા:- [જે કે ધર્મસંગ્રહમાં ફળ પૂજાનું વિધાન પહેલાં છે પછી નૈવેદ્ય પૂજાને અધિકાર છે પણ ચોસઠ પ્રકારી પૂજામાં સર્વત્ર સાતમી નૈવેદ્ય પૂજા અને આઠમી ફળ પૂજા આપેલ છે.]
અષ્ટમ ગતિ વરવા ભણી આઠમી પૂજા સાર તરૂ સંચિત ફળ પામીએ ફળથી ફી નિરધાર
ઉત્તમ જાતિના ફળ, તાજ, સુગંધી, ડાઘ વગરના, સહેજ પણ ભાંગેલ કે પક્ષી આદિથી ટોચેલ ન હોય તેવા મુકવા કેમકે ફળપૂજા શા માટે કરવાની છે?
ફળપૂજા કરતાં થકા શિવફળ માગુ પ્રભુ પાસ
આપણે ફળ પૂજા દ્વારા ભગવાન પાસે મોક્ષ ફળ માંગીએ છીએ. જે જમીન ફળદ્રુપ હોય અને બીજ ઉત્તમ હોય તે પાક ઉત્તમ આવે

Page #165

૧૫૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
પણ સળેલું કે હલકું બીજ વાવેલ હોય તે તેના ફળ કેવા આવશે? –તેથી જિનપૂજામાં મેક્ષફળની અપેક્ષા રાખતા શ્રાવકોએ ફળ પણ ઉત્તમ જાતિના ધરાવવા જોઈએ.
એક જગ્યાએ ચેત્રી પૂનમના દેવવંદન કરાવેલા. તેમાં સાત પ્રકારના અલગ અલગ એવા ૧૫૦-૧૫૦ ફળ મુકવાની વાત કરી. ત્યારે શ્રાવકે એ પણ આ ઉપદેશ ઉલ્લાસભેર ઝીલી લીધો. સુંદર તમ ફળે લાવ્યા.
પણ એક વયોવૃદ્ધ શ્રાવક બુમ પાડવા માંડ્યા. મહારાજ સાહેબ! ૧૫૦ શ્રીફળ કંઈ મુકાય? આટલા બધાં નાળીયેર કરતાં સોપારી મુકી દેવી, તે ગાડું ચાલે. આ બધાં તે પુજારી જ લઈ જવાના. ભગવાન તે ભાવને ભુખ્યા છે.
હવે એ ભાઈને કેણ સમજાવે કે આ ફળ આપણે પુજારી માટે નથી મુક્તા પણ મોક્ષ ફળની પ્રાપ્તિ માટે ફળ પૂજા કરીએ છીએ.
જગતના શ્રેષ્ઠતમ ફળને પામવું હોય તે ઉત્તમોત્તમ જાતિના સુંદર ફળ વડે પૂજા પણ કરવી જોઈએને?
પછી તે ૧૦પ૦ ફળ મુકાયા. ત્રીસ બહેને પુનમ કરનાર હતા તેમણે પણ જુદા જુદા ફળ મુકયા અને ૧૫૦ નાળીયેર પણ મુકાયા કુલ ૧૫૦૦ જેટલા ફળ અને ૧૫૦૦ નવેa] વડે પુંડરિક સ્વામીજી પાસે ફી પૂજા કરાઈ.
વિચારે કેવું દૃશ્ય હશે એ? જ્યાં ૧૦-૨૦-૩૦-૪૦-૫૦ની સંખ્યાની ગોઠવણી યુક્ત ૧૫૦૦–૧૫૦૦ ફળ નૈવેદ્ય મુકાયા હોય કેટલે ભાવ આવ્યો હશે દેવવંદન કરવામાં. એ દશ્ય જોઈ અનુદના કરનાર દર્શનાર્થીઓને કેટલા લાભ મળ્યો હશે અનુમોદના થકી?
દિવાળીના દિવસો હતા. વડોદ ગામની ખળાવાડમાં મસણી– ઉઘણીને દાણું તૈયાર થતાં હતા. જગા પટેલની વહુ દીકરીએ દાણું વાવલતી નવાં લુગડાં અને ઘરેણાનાં મનોરથમાં મહાલતી હતી. મેં માથે મેતી જેવા દાણું સરતા હતા. શિયાળાના તડકે ચમકતો મુઠી ફાટે તેવો બાજરો ખળામાં પડ્યો હતો. જગો પટેલ બાજરાના ગંજ સામે મીટ માંડીને બેઠે છે. પ્રભાતને પહોરે પાપ મનસુબો ઉપડ્યો. મનમાં થયું કે તુટી મર્યા, આ બાજરો પા ત્યાં. પસે અમારો અને ઠાલા દરબાર રાજભાગ લઈ જશે.

Page #166

પંચ પ્રકારે પ્રભુજી પૂજે
૧પ૦
થોડીક વાર થંભી બાજરા સામે ટાંપી રીયા. મન થયું એકાદ ગાડું બાજરો ઘરભેગો કરી દઉં. તો તે મારે સુવાંગ રહેશે. રાજ ભાગ જશે નહીં. અડધી રાત થઈ પિતાના ભાઈ અને સાથીને લઈ ખળામાંથી બાજરાનું ગાડું ભર્યું. પણ લેભમાં ને લોભમાં હદ ઉપરાંત બાજરો ભર્યો. પાછલી રાતનું ગાડું ભરી ઘર ભણી ચાલ્યા.
ગામના પાદર ટુકતાં હદ ઉપરાંત ભારને લીધે ગાડાંના ગુડીયામાંથી ધરી નીકળી ગઈ. પૈડું ચાલતું અટકી ગયું. જગા પટેલ મુંઝાણા. મહેનત કરી પણ ગાડું ઉંચુ ન થાય. ધણીની ચોરી એટલે કેઈને મદદે પણ બોલાવી ન શકે. પાછળ ખળું છેટું થઈ ગયું એટલે ગાડું પાછું પણ ન વળે. બીકમાંને બીકમાં હાંફળા ફાંફળા થઈ વટેમાર્ગુની રાહ જુએ છે.
કાળને કરવું કે જેની ચોરી હતી તે દરબાર ગજાભાઈ ગેહલ જ પરોઢીયે જગલ જવા નીકળેલાં. પણ મેઢે બુકાની બાંધેલી તેથી ખબર ન પડી. માત્ર દરબારની આંખો તગતગતી દેખાય. જેવા દરબાર જગા પટેલને ગાડાં પાસે નીકળ્યા કે ગરજવાનને અક્કલ ન હોય તેમ વટેમાર્ગુ ધારી બેલાવ્યા “જુવાન જરા ગાડું સમું કરાવતે જા ને.”
દરબારે જગા પટેલને ઓળખી લીધા. સમજી ગયા કે મારા રાજ ભાગને બાજરે ન આપવું પડે માટે છાનું માનું ગાડું ભરી જાય છે. પણ દરબાર કંઈ ન બોલ્યા. નીચું મોઢું કરી ગાડાને કેડને ટેકે દઈ ગાડું ઊંચુ કરાવ્યું. પટેલે ધરી નાખી ગાડું વહેતું કર્યું.
દરબાર તે એવું વિચારી ચાલ્યા ગયા કે હશે.” રાતદિ મહેનત કરે છે તે દાણો ભાળી એનું ય મન બગડે ને? છે તે આપણી જ વસ્તી.
આ વાતને છ માસ થઈ ગયા દરબારના દણ્યિાવ દિલમાં આ વાતુંનું ઓસાણ પણ નથી.
હવાલદાર મેમાનું સારું ખાટલા-ગોદડાં લેવા જગા પટેલને ત્યાં ગયેલા. પટેલે હા-ના કરતાં હવાલદારે કડવા વેણ કહી દીધા. જગા પટેલને રીસ ચડી. બલી ગયા કે મારે આવા દરબારના ગામમાં નથી જેવુ! હવાલદાર ખીજાઈ ગયું કે માંડ હાલવા.

Page #167

૧૫૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
પટેલને માથા સુધી ઝાળ લાગી ગઈ. દુભાઈને રાતે ગાડામાં ઉચાળા ભર્યા. દરબારને કશી ખબર નથી. વળતે દિવસે સવારે ડેલીએ ડાયરો ભરી દરબાર બેઠા છે. પટેલ બાળ-બચ્ચા સહિત રાવરસિયું
ઢાંકર લઈને નીકળ્યા. ગામના માણસે મનાવવા ગયા તે ઉલટું જોર વધવા લાગ્યું. દરબારે ચપટમાંથી ઉતરી પટેલને ખૂબ સમજાવ્યા કારણ પુછયું જવાનું?
પટેલ કહે વહુ આણે બે સારા ગોદડાં લાવી તે અમે કાઠી દઈએ અને અમે ગાભા ઓઢીને સુઈ રહીએ તો યે આ ત્રણ દોકડાને હવાલદાર અમને દબડાવે. - દરબાર સમજી ગયા. હવાલદારને સજા કરી પછી પટેલને હાથ જેડી કહ્યું બાપ! તમે તે મારા સેનાના ઝાડવા, છો. માફ કરો અને હવે પાછા વાળે. પણ જગે પટેલ માન્ય નહીં એટલે દરબારે પટેલના કાનમાં કહી દીધું કે પટેલ જાવ તો ભલે જાવ પણ જે ધણી કેડનો ટેકે દઈ બાજરાનું ભારતીયું વળાવે તે ઘણી ગેજે.
પટેલ હાડે હાડ ધ્રુજી ગયે. આ એજ ઘણું જેણે મને ચેરીમાં મદદ કરેલી. મારી આબરૂ ખાતર માફ કર્યો. આવો ધણી બીજે કયાં મળે, વિચારી ગાડાં પાછા ફેરવ્યા.
બસ ! આ એક વાકય આખી કથામાં મને સ્પર્શી ગયું. “જે ઘણી કડને ટેકે દઈ ભરતીચું વળાવે ઈ ગામમાં રેજે.”
જે પરમાત્માએ રાજ–પાટ વૈભવ છોડયા. કોમળ કાયાથી કારમાં કઠોર ઉપસર્ગો સહન કર્યા. કેવળજ્ઞાન પામતા પૂર્વે કેટલાં પરિષહો સહન કર્યા. વલ્ય ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત થતાં આપણને મેક્ષ પથ, દુઃખમુક્તિને માગ કે અનંતા સુખની દિશા બતાવી.
પોતે કેટલું વેઠીને પણ આપણી સમક્ષ જન્મ-મરણના ફેરા ટાળવાને સચોટ રસ્તો બતાવ્યો.
તેમજ જેને નમસ્કાર કરવા પૂર્વક એક લાખ પુષ્પની પૂજા કરતા તેમના જેવી જ એટલે કે તીર્થકર પદવી આપવાની બાંયધારી આપી. તે ધણની પૂજામાં કંઈ હલકા ફળ નેવેદ્ય વપરાય કઈ દી'!
તેની પાસે તે ઉત્તમત્તમ ફળ ધરીને મોક્ષ ફળ માગવાનું હેય. કારણ કે તમને પણ વીતરાગ પરમાત્માથી સારો ધણી કેણ મળવાનો હતો?

Page #168

પરા પ્રકારે પ્રભુજી પૂજે
૧પ૯ ઋષભ જિનેશ્વર પ્રીતમ માહરો રે ઓર ન ચાહું કત રીઝ સાહિબ સંગ ન પરિહરે રે ભાંગે સાદિ અનંત..
જે ધણી કેવળજ્ઞાન વડે આપણું બધું જ જાણવા છતાં કાંઈ ન બોલે, અને જેનાં સંગે સાદિ અનંત ભાગે જન્મ-મરણ ફેરા ટળી જાય તેવા ધણીની પૂજામાં કઈ કચાશ રખાય ખરી?
અપૂજાનો અધિકાર પંચ પ્રકારે પ્રભુજી પૂજે સાથે અષ્ટપ્રકારી યાને દ્રવ્ય પૂજાધિકાર પૂરો થાય છે. છતાં વિશેષે જણાવતાં લખ્યું કે–
गंधव्व नट्ट वाइअ लवणाजलारतिआइ दीवाई
जं कि च्चं तं सव्वंपि ओअरई अग्गपूआए
ત્યવંદન બ્રહદભાષ્યમાં જણાવે છે કે ગાન કરવું–નાચ કરેવાજીંત્ર વગાડવા-લુણ ઉતાવું–આરતી દીપક ઉતારવા વગેરે જે જે કર્યો છે તે તે સર્વે અગ્રપૂજામાં ગણાય છે.
અગ્રપૂજાના અધિકારમાં ઉત્તમ ડાંગરના અખંડ ચેખા વડે અષ્ટ મંગલનું આલેખન કરવું તે પણ વિધિમાં ગણાવેલ છે.
(૧) દર્પણ (૨) ભદ્રાસન (૩) વર્ધ્વમાન [ શરાવ–સંપુટ] (૪) શ્રી વત્સ (૫) મચ યુગલ (૬) સ્વસ્તિક (૭) કુંભ (૮) નંદાવર્ત
જો કે આ રીતે અષ્ટ મંગલ ન આલેખાતા હોવાથી તૈયાર પાટલી પ્રભુજી સન્મુખ રાખીને પૂજા કરાય છે.]
આ રીતે અંગપૂજા પછી અગ્રપૂજા પછી પૂજાત્રિકની ત્રીજી ભાવપૂજાને અધિકાર ચાલે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે તમામ પ્રકારે દ્રવ્ય પૂજા કર્યા બાદ ચિત્યવંદન રૂ૫ ભાવપૂજા શરૂ કરવાની હોય.
તે ભાવ પૂજા પૂર્વે ત્રીજી નિસાહિ બલવાની. ફરી નિસાહિત્રિક સંભારે.
0 જિનાલયે પ્રવેશતા પ્રથમ નિશીહિ કહો એટલે સંસારના કર્યો ત્યાગ થશે.
0 અંગપૂજાના આરંભે બીજી નિસાહિ બોલે ત્યાં જિનાલય સંબંધિ બીજી વાતચિત કે કાર્યોને ત્યાગ થશે.

Page #169

૧૬૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
૦ ભાવપૂજા પૂર્વે ત્રીજી નિ સીહિ કહે એટલે દ્રવ્ય પૂજાને પણ નિષેધ થઈ જશે.
કે ક્યાંક મન-વચન-કાયાની અન્ય પ્રવૃત્તિઓનો નિષેધ સૂચવવા માટે ત્રણ વખત નિશીહિ-નિસાહિ–નિહિ કહેવાનું પણ વિધાન આવે છે.
આ નિસાહિ દ્વારા સમજવાનું શું ? કેટલાંક સુશ્રાવકે ભગવંતની પ્રક્ષાલ પૂજા પછી ચૈત્યવંદન કરી લે છે. પુછીએ કેમ? તે કહેશે અંગ લુછણ થાય ત્યાં સુધી શું કરવું? એટલે ચૈત્યવંદન પતાવી દઈએ.
ભાઈ! ચૈત્યવંદન એ પતાવી દેવાની વસ્તુ નથી–ભાવ પૂજા છે. સાધુ મહાત્માને પણ ભાવપૂજાના અધિકારી તે કહ્યા જ છે.
માટે અંગપૂજા–અગ્રપૂજા–ભાવપૂજા એ જ કેમ સાચવો જોઈએ. નહીં તો અવિધિ થાય અને નિસાહિ પ્રતિજ્ઞાન પણ ભંગ થાય.
પ્રશ્ન :- આ પરિશીલન છે પંચ પ્રકારે પ્રભુજી પૂજે ત્યાં અગ્ર પૂજામાં ભાવ પૂજાની વાત કેમ લીધી?
૦ સુશ્રાવકે માટે! જેઓ અંગપૂજાની વચ્ચે ભાવપૂજા ઘુસાડી અવિધિ કરે છે. તેઓ એ ખાસ ખ્યાલ રાખવો કે અંગ–અગ્ર–ભાવ ક્રમમાં જ પૂજા કરવી.
અંગપૂજા ન થઈ શકે તેમ હોય ત્યારે પણ અપૂજા થકી જિનપૂજા કૃત્ય સાચવી નિત્ય પૂજા કરે–એજ અભ્યર્થના

Page #170

(૯૧) જિનપૂજા-ભત્રપૂજા
-ભાવે જિનવર પૂજીએ
तइआ उ भावपूआ ठाउ चिवंदणो चिए देसे जहसन्ति चित थुथुत माइणा देव चंदणयं
ત્રીજી [પૂજા તે] ભાવપૂજા કહી છે ભાવ પૂજા એટલે] ચૈત્ય વદનને યાગ્ય ઉચિત પ્રદેશમાં બેસીને શ્વાશક્તિ જુદાં જુદાં સ્તોત્ર સ્તુતિ વગેરેથી દેવવંદન કરવું [તે]
શ્રી જિનેશ્વર દેવની અંગપૂજા અગ્રપૂજા અંગેની પ્રવૃત્તિના ત્યાગ કરવા રૂપ ત્રીજી વખત નિસીહિ ટહેવા પૂર્વક ભાવપૂજા કરવી. સ્થળ સ'કાચ ન હેાય તે આશાતના ટાળવાના ઉદ્દેશથી જધન્યથી શ્રી જિન પ્રતિમાથી નવ હાથ દૂર અને તેટલી જગ્યા ન હેાય તે ઓછામાં ઓછું અડધા હાથ દૂર બેસવું. ઉત્કૃષ્ટથી ૯૦ હાથ દૂર બેસવું. તેમાં પણ પુરુષાએ શ્રી જિનેશ્વર દેવની જમણી [પાતાની ડબી] બાજુએ અને સ્ત્રીઓએ ડાબી બાજુએ હૈં.સી વિશિષ્ટ સ્તુતિ-સ્તવના પૂર્વક ચૈત્યવંદન રૂપ ભાવપૂજા કરવી.
શ્રી નિશિથ સૂત્ર પણ જણાવે કે સો જ ગંધાર સાયબો થય બુદિ થુવંતો તથ નિરિ મુદ્દા બદોસંનિસિલો. તે ગધા? શ્રાવક સ્તુતિ સ્તવન વડે સ્તવના કરતા સંપૂર્ણ અહેાર ત્રિ સુધી પત્ર તની ગુફામાં નિવાસ કર્યા. વસુદેવ હિંડીમાં પણ તેણે કાઉસ્સગ્ગ સહિત સ્તુતિ વંદન [ દેવવંદન] કર્યાની વાત આવે છે. આ રીતે અનેક સ્થાને શ્રાવક શ્રાવિકાએ કાઉસ્સગ્ગ સ્તુતિ-સ્તવનાપૂર્વક ચૈત્યવાદન કર્યાનુ વિધાન છે.
આ દેવવંદન કે ચૈત્ય વદન એટલે શું? એક પ્રકારની ભાવ— પૂજા. દ્રવ્યપૂજા તે કરી પણ ત્રીજી ભાવપૂજા કરવાની કહી છે. ભાવે જિનવર પૂજીએ
૧
ભાવપૂજા રૂપે આ ચૈત્યવંદનના ત્રણ ભેદ નૈત્યવંદન ભાષ્ય ગાથા ૨૩માં કહ્યા છે.
नक्कारेण जहन्ना, चिवरण मज्झ दंड धुइ जुअलल पण दंड थुइ चक्करा, थय पणिहाणेहिं उक्कोसा

Page #171

-
-
-
-
- -
- - -
૧૬૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ નમસ્કાર વડે જઘન્ય, દંડક અને સ્તુતિ યુગલ વડે મધ્યમ તથા પાંચ દંડક ચાર રસ્તુતિ સ્તવન અને પ્રણિધાન વડે ઉત્કૃષ્ટ ચિત્યવંદના થાય.
વર્તમાન પ્રણાલિકા મુજબ આ ત્રણ ચૈત્યવંદન આપણે આ રીતે ઓળખીએ છીએ.
૦ સ્તુતિ બેલી ત્રણ ખમાસમણ દેવા પૂર્વક અરિહંત ચેઈઆઈ બેલી એક નવકારના કાઉસ્સગ્ન પૂર્વક પ્રગટ થાય બોલે તે લઘુ ત્યવંદન.
૦ [ઇરિયાવહી પૂર્વક ત્રણ ખમાસણ દઈચત્યવંદન બેલી નમુત્થણું–જાવંતિ-જાવત કહી સ્તવના કરી, જય વિયરાય બેલી, અરિહંત ચેઈઆણું કરી એક નવકારને કાઉસ્સગ્ગ કરી પ્રગટ થાય બલવા રૂપ મધ્યમ ચિત્યવંદન ગણાય છે
૦ વર્તમાન કાલે થતી દેવવંદન વિધિ તે ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવંદનારૂપ ગણાય છે.
પણ ત્રણ પ્રકારની ચૈત્ય વંદનાનો મુખ્ય હેતુ શું છે? ભાવપૂજા દેવે પાંખ દીધી હતી જે પીઠે, ઉડી આવું દેશાવર દૂર
તે પહોંચુ હજર કાગળ લખું કેડથી – આવા સુંદર શબ્દોમાં સ્તવના કરતા હો ત્યારે કે ભાવ હોય સીમંધર સ્વામીને મળવાનો. તેમાં મહત્ત્વ શેનું ? તો કે અરિહંત પ્રાપ્તિના ભાવનું, અરિહંત પ્રાપ્તિ માટે હદયમાં ઉછળતા તરંગનું. એ દિવસ ક્યારે આવે કે પ્રભુની વાણી શ્રવણને દર્શનને વંદન મને મોકો મળે. સાક્ષાત તીર્થંકર પરમાત્માના મીલનની ઝંખના રજૂ કરી ત્યારે કવિએ કેવા ભાવ પૂર્યા હશે. કારણ કે અમારે ભાવપૂજા જ કરવાની છે.
પરણીને આવી તે ઘડીથી રૂપીને જપ નથી. તેને એક જ રઢ છે. ઘર-ખેડાં આભલા જેવા કરવાની. જ્યારે રૂપી ધોળી માટીના થર બદતી ખેદતી ઉંડે ઉતરી જતી તે લોક કરતા રૂપી ! ભેખડ ઘસી પડશે તો તું ને દાટી દેશે. પણ આ તે મેરની દીકરી એને ઘરડાં આભલા જેવા ઉજળા કરવા છે. ઓરડામાં કમાને વાળવી છે. ગેખલા કંડારવ છે. ચિતરામણ આલેખવા છે.

Page #172

ભાવે જિનવર પૂજીએ
૧૬૩ નિસરણી ચડીને રૂપી ઘરની પછીતે ઓળીપા કરે છે. ભુખી તરસી વહુને આખો દી' ઓળીપ કરતો જોઈને સાસુ સસરો મીઠે ઠપકો આપે છે. - નથુ રોટલો ખાવા આવે ત્યારે કે તે રૂપી આવી શી અધીરાઈ છે ઘર શણગારવાની. ભગવાન કરે ને નીસરણ લસરે એટલું બોલી નથું હસ્યા. રૂપી કહે છે તો તારા ખોળામાંથી ઉડું જ નહીં. ખોટી માંદી પડી સુતી જ રાં. આવી મીઠી મીઠી વાતો કરી અંતર ભરી લેતાં.
પીચથી સાતમ કરવાને સંદેશો આવ્ય, લાડકી વહુને નવી જેડ લુંગડા, ઘરેણુ–ગાંઠા દીધા. ચોટલો ગુંથી, સેંથો પુરી રૂપી પિયર જવા નીકળી. નથુએ પરણ્યા પછી આજે રૂપીનું રૂપ નીરખ્યું. નથુથી ન રેવાતા બેલ્યો કે આ રૂપ પિયરમાં માલવા જ રાખ્યું તું.
રૂપી કહે આડું કાં બોલશ? કામની આડે મને વેશ કરવાની વેળા જ કયાં હતી? લે હાલ્ય ભેગે. તારા વિના થોડું ગમશે? એટલું બોલતા ઝળઝળીયા આવી ગયા તેને. જે નથુડા જરૂર આવજે તારા વિના સાતમ નહીં સુધરે.
આંસુડા ભરી આંખે ખેરડું ટાંપીને જોઈ લીધું. નથુ છાને માને પાદરે વળાવી આવ્યા. નથુના ગરીબડા માં સામે તાકીને છેલ્લું વાક્ય બાલી આવજે હે નહીં તે મારી સાતમ ને સુધરે.
પીચમાં ગઈ. પાડોશીએ કાન કુંકી રાખેલા. સાંજ લગી દીકરી ઓળીપા કરે છે. મા ખીજાણી, મારી દીકરીને દુબળી કરી દીધી. રૂપીને બાપ બાપાદર જઈ નયુના ગુંજે રૂપીયા ઘાલી છૂટાછેડાનું લખાણ કરી આવ્યો.
રૂપી રાડ પાડે છે મને નથુ પાસે જવાદે. તેને રુંવે રૂંવે આગ ઉપડી. પણ એનું કલ્પાંત કેઈએ ન સાંભળ્યું. રૂપી પાણી ભરવા જાય પાદરે વટેમાર્ગુને એક જ વાત કરે. બાપોદરમાં નથુ મેરને સંદેશ દે છે કે મને આવીને લઈ જાય.
વટેમાર્ગુ માને કે આનું ટકયું લાગે છે. પણ રૂપી એક જ વાત કરે છે. મારા નથુડાને કેજો રૂપી તારી વાટ જોતી ઉભી છે.
પ્રભુની પ્રીતમાં ડૂબેલા આ જ વાત કેવી સરસ રીતે કરે. શશધર જઈને દેજે સંદેશ રે મારા વાલાજી રે મનડુ તે માર મોકલે મારા વાલાજી રે.

Page #173

૧૬૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
સૂરજ નમવા માંડે. નથુડો ન આવ્યા. એલા નથુ તે તે મારી સાતમ બગાડી ભંડા, સંદેશા ન ગણકાર્યા. જે હજી આવ તો ગુને ડરજે- જીવતી હોઈશ તે ભાગી નીકળીશ. બસ ધુબાંગ દેતા નદીમાં કુદી પડી.
જે એક ભવના પરયાની પ્રીતમાં બધું ભૂલી જાય તે આપણે તે જેની ભાવપૂજા કરવાની છે તે ભવભવના સ્વામી એવા વીતરાગ પરમાત્મા છે.
–તેના મિલનની વેદના ને ઝંખના જેવી હોય તે સીમંધર સ્વામીના સ્તવને વિચારજો. સાહેબ હું વયે ભરતને છેડલે
સાહેબ તમે વસ્યા મહાવિદેહ મઝાર સાહેબ મુખનો સંદેશે જે મિલે
સાહેબ સહેજે સરે મુજ કામ એકવાર મને મારા સાહિબા તુમે પ્રભુ દેવાધિદેવ–સન્મુખ જુઓને મેરા સાહિબા
કેવી મીઠી વેદના મિલન માટે જ્ઞાન વિમલ સૂરિજીએ રજૂ કરી છે. કારણ? ભાવપૂજા'सारण लालपून(૧) ભાવપૂજા– લઘુ ત્યવંદના :
નમસ્કાર વડે એટલે કે માત્ર બે હાથ જોડી મસ્તક નમાવવા રૂપ પ્રણામ માત્રથી “તમે વિI એક પદ રૂપ નમસ્કાર વડે અથવા જેમને નમસ્કાર કરેલ હોય તેમને એક કે એકથી વધુ એક આઠ [૧૮] શ્લેક-કાવ્ય વગેરે બોલવાપૂર્વક નમસ્કાર વડે જે વંદના થાય તે જધન્ય રમૈત્યવંદન [ભાવપૂજા] કહી છે. આવાં પ્રણામ પાંચ પ્રકારે ગણાવ્યા છે.
एकाङ्ग : शिरसा नामे स्यादयः करयाईयोः त्रयाणां जामने व्यड: करया : शिरसस्तथा चतुर्णा करयोर्जान्दा मने चतुरङ्गकः शिरसः करयान्विो फचाङ्गः पचनामने

Page #174

ભાવે જિનવર પૂજીએ
૧૬૫
(૧) માત્ર એક મસ્તક નમાવવા રૂપ એક અંગી (૨) બે હાથ જોડવા રૂ૫ બે અંગી (૩) બે હાથ જોડી માથું નમાવવા રૂપ ત્રણ અંગી (૪) બે હાથ તથા બે હીરાણ નમાવવાથી ચાર અંગી (૫) બે હાથ-બે પગ-મસ્તક નમાવવા તે પંચાંગી
આ પાંચમાં કઈ પણ પ્રણામ પૂર્વક જધન્ય ચૈત્યવંદન થાય છે. બીજા મત પ્રમાણે
इगेणं सक्कत्येणं जहन्न बंदणाया એક શકસ્તવ નમુત્થણું] પૂર્વક જધન્ય રીત્યવંદન થાયરત્યવંદન [ભાવપૂજા કરતી વેળાએ પ્રથમ પ્રભુની પર્યકાસન વાળી કે કાર્યોત્સર્ગ અવસ્થાવાળી પ્રતિમા જેઈને અહો આ પ્રભુ પર્યકાસન કે કાર્યોત્સર્ગ અવસ્થાએ રહી સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત કર્યું એ રીતે મેક્ષ કલ્યાકની ભાવના ભાવવી.
અવસ્થાત્રિકમાં પ્રથમ પિઠસ્થ યાને છરથાવસ્થામાં પ્રભુના જન્મ રાજ્ય શ્રમણાવસ્થાની ભાવના ભાવવી. ખરેખર અચિ9 મહિમાવાળા આવા પ્રભુનું દર્શન મહાપુણ્યશાળીને જ પ્રાપ્ત થઈ શકે.
બીજી પદસ્થ અવસ્થા ભાવતા પ્રભુના કેવલિપણના ગુણોને ચિત ત્રીજી રૂપસ્થ અવસ્થામાં સિદ્ધાવસ્થાની ભાવના ભાવે (ર) ભાવપૂજા–મધ્યમ ત્યવંદન:
0 દંડક એટલે કે અરિહંત ચેઈચાણ વગેરે ચૈત્ય સ્તવ સૂત્ર અને સ્તુતિ –કે સ્તુતિ યુગલ- અરિહંત ચેઈ ચાણું–અન્નત્ય-કાઉસ્સગ્નસ્તુતિ તે મધ્યમ ચેત્યવંદન.
0 બીજા મત મુજબ નમુસ્કુર્ણ દંડક તે કહેવા સાથે મુખ્ય પણે અરિહંત ચેઈચાણું રૂ૫ બીજે દંડક તે સાથે અનર્થ કહી એક નવકાર કાઉસ્સગ્ય અને સ્તુતિ તે મધ્યમ ચૈત્યવંદન [જે કે આ બાબત વિભિન્ન મત છે. પ્રચલિત મધ્યમ ચૈત્યવંદન મુજબ તે ઇરિયાવહી કરી ત્રણ ખમાસણ દઈ દૈત્યવંદન બેલી નમુત્થણ –જાવંતિ–જાવંતસ્તવન–જયવિયરાય બોલી અરિહંત ચેઈયાણું પૂર્વક ૧–નવકારને કાઉસગ્ન કરી સ્તુતિ બોલવી.

Page #175

૧૬૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ આ પ્રમાણે ભાવપૂજા(ચૈત્યવંદન–સ્તુતિ કરતા દિશિ વર્જનત્રિક જાળવવી.
उड्ढाहि तिरिआणति दिसाण निरिवलं चइज्जहवा पच्छिम दाहिण वामाण जिण मुहन्नत्थ दिहि जुओ
ઉદર્વ અધે અને આસપાસની એ ત્રણે દિશામાં અથવા–જમણું ડાબું કે પાછળ-જેવું નહીં. પણ ભાવપૂજા કરતી વેળા જિનબિંબનું મુખ નિહાળવું–સન્મુખ દૃષ્ટિ સ્થિર રાખવી. કેમકે ચક્ષુપણ મનની પહેજ ચપળ હોવાથી સ્થિર રહી શકશે નહીં. માટે એકાગ્રતા ટકાવવા દિશિ વર્જનવિકનું પાલન કરી ભાવપૂજામાં સ્થિરતા કેળવીને ભાવે જિનવર પૂજીએ ઉક્તિ સાર્થક કરવી.
ભાવપૂજા કરતી વખતે જિનેશ્વર પરમાત્માને પંચાંગી પ્રણામ કરો ત્યારે બીજી મહત્ત્વની વિધિ છે ભૂમિ પ્રમાર્જન.
જે રસ્થાને ચૈત્યવંદન કરો તે સ્થાને કોઈ ત્રસાદિ જંતુ ન હણાય તે માટે પ્રથમ તે ભૂમિને વસ્ત્ર વડે પ્રમાઈને સ્વરછ તથા જતુ રહિત કરવી. ઉત્તરાસંગ ખિસ ના છેડા વડે ત્રણ વખત ભૂમિ પ્રમાર્જિવી તે પ્રમાજને ત્રિક, જે પૌષધ હોય તો ચરવળા વડે ભૂમિની પ્રમાર્જના કરે કેમકે જણાએ ધમની માતા છે.
ભાવપૂજા -ચૈત્યવંદન માટે રાવણને ઉત્તમ પ્રસંગ રામાયણમાં વર્ણવ્યા છે.
રાવણ હમેશા શાંતિનાથ પ્રભુની ભક્તિ કરે. એક વખત તે પુષ્પક વિમાનમાં બેસી પિતાની પટ્ટરાણે મંદોદરી સહિત અષ્ટાપદ તીર્થ ગયેલ હતા. ત્યાં ભરત ચક્રીએ કરાવેલા ચૌમુખ જિનાલયમાં ભાવપૂજા કરી રહ્યું હતું. ત્યારે નાગપતિ ધરણેન્દ્ર ત્યાં આવીને ચાવીશ તીર્થકરોને નમસ્કાર કરી બેઠા. રાવણે તેની પાસે અષ્ટાપદ તીર્થનું માહાસ્ય સાંભળી ઘણું જ હર્ષ પૂર્વક ભક્તિ ગાન શરૂ કર્યું. તે વખતે તેની પ્રાણપ્રિયા મંદદરી નૃત્ય કરી રહી હતી. પિતે વીણું વાદનમાં મશગુલ હતા ત્યાં અચાનક વીણાની એક તંત્રી તુટી ગઈ. તે સમયે નૃત્યમાં મશગુલ પ્રિયાના ભાવને ભંગ ન થાઓ તેમ વિચારી તત્કાલ પિતાના હાથમાંથી એક નસ ખેંચી કાઢી વીણામાં જોડી દીધી. ત્યારે વીણાને અવાજ પ્રથમ કરતા પણ સુંદર આવવા લાગે. નૃત્યની

Page #176

ભાવે જિનવર પૂજીએ
૧૬૭ શેભાની અભિવૃદ્ધિ થતી જોઈ દેવોએ પુષ્પ વૃષ્ટિ કરી તે વખતે ભાવે જિનવર પૂજીએ ઉક્તિ સાર્થક કરતાં ભાવ નિમગ્ન એવા રાવણે તીર્થકર નામ કમ ઉપાર્જન કર્યું.
(૩) ભાવપૂજા–ઉત્કૃષ્ટ ત્યવંદન
વર્તમાન કાલે થતું દેવવંદન ઉત્કૃષ્ટ ચત્યવંદન રૂપ ગણાય છે. તે મુજબ પ્રથમ ઈરિયાવહી કરી, ચૈત્યવંદનનમુત્યુનું અને જયવીયહાય આ ભવમખેડા સુધી) કહેવા
ફરી ચૈત્યવંદન-નમુથુણું–ચાર રસ્તુતિ સમુહ રૂપ એક થાય જેડે –ફરી.
નમુલ્યુ-ચાર સ્તુતિ સમુહ રૂપ એક થાય .
નમુથુણ-જાતિ-જાવંત–સ્તવન અને આભવ મખેડા સુધી જયવીરાય.
પછી ચૈત્યવંદન-નમુથુણ-જયવીરરાય પુરા. આ પ્રકારે ભાવપૂજા રૂપ ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવંદન કરવું.
અલબત ધર્મ સંગ્રહ તથા ચૈત્યવંદન ભાષ્યમાં ભાવપૂજા રૂપ ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવદનને જણાવતાં એમ લખ્યું કે શકસ્તવ–ચેત્યસ્તવ -નામરતવ–શ્રુતસ્તવસિદ્ધસ્તવ એ પાંચ દંડક સૂત્રો, (ચાર થેયને જેડ) સ્તુતિ યુગલ અને પ્રણિધાન સૂત્ર બોલીને કરાતું ચિત્યવંદન તે ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવંદન જાણવું.
બીજા એક મત મુજબ કોના ચર્દિ વંચહ વ ચાર કે પાંચ નમુલ્યુ વડે ઉત્કૃષ્ટ ચેત્યવંદન જાણવું.
જધન્ય-મધ્યમ કે ઉત્કૃષ્ટ કઈપણ ચિત્યવંદન લે અને કેઈ. પણ મતે લે પરંતુ તેને હેતુ શે એટલું જ વિચારે તે માત્ર એક જવાબ ભાવપૂજા–ભાવે જિનવર પૂજીએ-મળશે.
પછી તે પૂજા સ્તુતિ દ્વારા કરો કે સ્તવના દ્વારા, સૂત્ર દ્વારા કરે કે પ્રણિધાન દ્વારા પણ ભાવપૂજાનું લક્ષ્ય હોવું તે મુખ્ય વાત છે.
ભાવપૂજાના લક્ષ્યને આશ્રીને શ્રાવક માટે નિત્ય સાત ત્યવંદને જણાવ્યા.
पडिकमओ गिहिणो विहु सगवेला पंच वेल इयरस्स
पूआसु ति संज्ञासु अ हाइ ति वेला जहन्नेणं પ્રતિકમણ કરનાર ગૃહસ્થ પણ સાત કે પાંચવાર અને પ્રતિક્રમણ

Page #177

૧૬૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
નહીં કરનાર ગૃહસ્થ પ્રતિદિન ત્રણ રાંધ્યાકાળની પૂજાઓમાં જધન્યથી ત્રણ ચિત્યવંદન કરવા.
- પ્રભાતના પ્રતિકમણમાં જગ ચિંતામણી રૂપ જાગવાનું –(1), વિશાલ લેશન દલ રૂપ-(2)
0 ત્રિકાળ દેવવંદન રૂપ ત્રણ (3--45), ૦ સાંજે પ્રતિકમણમાં નમતુ વર્ધમાનાય–(6) ૦ સુતા પૂર્વ–સંથારા પરિસિમાં–ચઉકસાય (7)
આ સાતમાંથી સવારનું પ્રતિક્રમણ ન કરે પણ જાગવાનું ચૈત્યવંદન કરે છે, બંને ન કરે તે પાંચ ચૈત્યવંદન થાય, જે સવારસાંજ બંને પ્રતિક્રમણ ન કરે તે ચાર ચૈત્યવંદન થાય.
પૌષધમાં ન રહેલ શ્રાવકે સંથારા પરિસિ જાતે ન ભણાવતા ગુરુ મહારાજ કે પોષાતી ભણાવે તે સાંભળવી એ વિધિ છે. છતાં તે વિધિ ન આદરે તે ત્રણ ત્યવંદન થાય.
આ ત્યવંદન રૂપ ભાવ પૂજા માટે ધર્મસંગ્રહમાં કહ્યું કે શ્રાવક કારણે પૂજા ન કરી શકે તેમ હોય તેવા દિવસે માં પણ ત્રણ વખત દેવવંદન અવશ્ય કરવું જોઈએ.
કારણ–ભાવે જિનવર પૂજીએ
આગમ પણ જણાવે કે હે દેવાનુપ્રિ આજથી માંડીને જાવજીવ ત્રણે કાળ સ્થિર, શાંત અને એકાગ્ર ચિત્તથી દેવવંદન કરવું, હે ભાગ્યવાન્ અશુચિથી ભરેલા અનિત્ય અને ક્ષણભંગુર એવા માનવ દેહને એ જ સાર છે.
તેમાં સવારમાં પૈત્યવંદન-ગુરુવંદન ન થાય ત્યાં સુધી મુખમાં પાણી ન નાંખવુ, મધ્યાહ્ન દેવવંદન વિના આહાર ન કર, રાત્રે દેવવંદન કર્યા વિના સુવું નહીં.
તેથી દ્રવ્ય પૂજા ન થાય તે પણ ભાવપૂજા અવશ્ય કરવી. ભાવપૂજામાં પ્રણિધાન રહેલું છે. પ્ર + નિધાન એટલે પ્રકૃઇ નિધાન જગતમાં શ્રેષ્ઠ નિધાન તુલ્ય કોઈ હોય તે તે પરમાત્મા છે–વીતરાગ છે
સામાન્ય તયા સ્વભાવથી પણ તમે નિધાન પાછળ દેડે છે ને? આ તે પ્રકૃષ્ટ નિધાન રૂપ છે. તમારે ખજાને ચરાવાને-લું ટાવાને કે ખુંટવાનો ભય પણ છે. જ્યારે આ ખજાને કે છે?

Page #178

ભાવે જિનવર પૂજીએ
न चोरहायँ न च राजहाय
न म्रातृ भाज्यं न च भारकारी આવા શાશ્વત નિઘાન તુલ્ય વીતરાગ પરમાત્માની પૂજા કરવાની છે.
ધનપાળ પંડિત પ્રાતઃ કાલે ભગવંતની પૂજા–તુતિ કરી આવતા એક વખત તેને પુષ્પો આપી કહ્યું કે તમારે દેવની પૂજા કરીને આવવું. ઘનપાલ કવિ સર્વ દેવાલમાં પા પી જિનાલયે જઈ શ્રી અરિહતની પૂજા કરી પાછા રાવ્યા.
રાજાના ચર પુરષોએ રાજાને વાત જણાવી. રાજાએ કવિને પુછયું, “તમે કેટલાંક દેવ પૂજા અને મોટા ભાગના ન પૂજ્યા તેનું કારણ શું ?
કવિ ધનપાલ કહે જેને કારણ નથી તે પ્રણામ શી રીતે કરવા– ભાલ નથી તેને તિલક કેમ કરવું ? કંઠ નથી તેને પુષ્પ માળા ક્યાં આરોપવી? રાગાદિ ચિહ્નોથી કલંકિતનું દર્શન જ કેમ થાય?
માટે અઢાર દુષણ રહિત–પીતરાગ સમાન કોઈ દેવ નથી તેમ જાણી વિતરાગની પૂજા કરી પાછો આવ્યા.
આપણે પણ આવા જ વીતરાગને પ્રણિધાન કરતાપૂર્વક ભાવપૂજા કરવાની છે. ૦ પ્રણિધાન એટલે શું?
पणिहाण नियं इअ मुणि बंदण पत्यकाका वधा
मण वय काप गर्ल सेस तियत्यो य पयवृत्ति ચૈત્યવંદન-મુનિચંદન અને પ્રાર્થના રવરૂપ અથવા મન-વચ– કાયાનું એકાગ્રપણું એ ત્રણને સમુહ તે પ્રણિધાનત્રિક કહેવાય છે.
આપણે ભાવપૂજાના સંદર્ભમાં બંને અર્થો સ્વીકારવાના છે. પ્રગટ રૂપે ચૈત્યવંદન તે છે જજાવંત કે વિ સાહુ સૂત્ર વડે મુનિવંદના પણ થઈ અને સ્તવન તથા જયવીરાયથી પ્રાર્થના પણ થવાની એટલે તે અર્થ તો સ્પષ્ટરૂપે છે જ.
પણ આ બધું કઈ રીતે કરવાનું ? મન-વચન-કાયાની એકાગ્રતા પૂર્વક.
મન વચન કાયાની એકાગ્રતા કેળવાય અને ભાવપૂજાના ભાવે ટકી રહે તે માટે સુંદર વ્યવસ્થા આનંદનત્રિક દ્વારા કરાઈ છે.
वन्न तियं बन्नऽस्था-लंत्रण मालंकणं तु पडिमाई

Page #179

૧૭૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–3 વર્ણાલંબન–અર્થાલંબન–પ્રતિમાદિનું અવલંબન તે ત્રણ આલંબન પૂર્વક (ભાવપૂજા) ત્યવંદન કરવું.
૦ સૂત્રોના અક્ષરો અતિ પદ, શુદ્ધ, તથા સ્વર-વ્યંજનના ભેદ પૂર્વક અને પદ, શબ્દ, સંપદાઓ પાટ રસમજાય તેવી રીતે-બહુ મેટા સ્વરે નહીં અને મંદ રવરે નહીં તેમ બોલવા તે વર્ણ અથવા સૂત્રઆલંબન. - ૨ સૂત્રના અાં પણ સૂત્ર બોલતી વેળાએ વિચારવા તે અર્થાલંબન. જેમકે જકચિ સૂત્ર બાલતા ત્રણ લોકના નામ તિર્થના જિનબિંબને વંદનાને વાવ આવે તે રીતે ચિંતવન કરવી.
૦ દંડક સૂત્રોના અર્થ માં પકડાયેલા સાક્ષાત ભાવપૂર્વક અરિહંત પ્રભુનું સ્મરણ કરવું. તેમજ જેમની સામે વંદના કરવાની છે તે પ્રતિમાદિક સ્મૃતિમાંથી ૪ હાર ન જાય તે રીતે છે ત્યવંદન કરવું તે પ્રતિમા બન.
આ રીતે આલંબનનિક જાળવી ત્યવંદન કરતાં મન-વચકાયાનું પ્રણિધાન આપોઆપ જળવાશે.
પ્રશ્ન :- મન-વચનની એકાગ્રતા તા આલંબન વડે આવે, પણ કાયાની એકાગ્રતા ક્યાંથી આવે ?
-સમાધાન-મન-વચને રોકાતા કાયાની પ્રવૃત્તિ નિયંત્રિત થવાની જ. વળી પ્રતિમાલેખનમાં ચતુની સ્થિરતા પણ આવશે જ.
છતાં કાયાની વિશેષ એકાગ્રતા માટે મુદ્રાવિક જણાવી છે. –ગ મુદ્રા–જિનમુદ્રા-મુક્તાશુક્તિ. મુદ્રા. - ગમુદ્રા-પરસ્પર આંતરામાં આંગળી ગઠવી ડોડાકારે પેટ પર કોણ રાખી બે હાથ વડે થયેલી મુદ્રા.
જિનમુદ્રા :-પગનું આગળનું અંતર ચાર આંગળ, પાછળ કંઈક ન્યુન હોય તે રીતે ઉભા રહેવું તે જિનમુદ્રા.
2 મુક્તાશુક્તિ મુદ્રા - બંને હાથ સરખા રાખી લલાટ પ્રદેશને અડાડેલા હોય ત્યારે છીપ જેવા આકાર બને તે
આ રીતે મન-વચન-કાયાની એકાગ્રતા કેળવી ભાવપૂજા કરવી તે ભાવે જિનવર પૂજીએને આદર્શ સફળ બને.
અંગ–અ અને ભાવપૂજા રૂપ ત્રણે પ્રકારે જિનપૂજા કરવાને નિયમ ગ્રહણ કરી તમે પણ જગત્ પૂજ્ય બને તેજ અભ્યર્થના.

Page #180

(૯૨) જિનસ્તવ
–તે જીભને પણ ધન્ય છે
एग दुग ति सिलोया, थुतिमो अन्नेसि होइ जासन्न
देविदत्थयमादि, तेणंतु परं थया होइ એક—બે–ત્રણ શ્લોક સુધી સ્તુતિ કહેવાય, બીજા મતે સાત ફ્લાક સુધી સ્તુતિ કહેવાય છે. જેમકે દેવેન્દ્ર સ્તવ વગેરે. ત્યાર પછી વધુ લેક હોય તે તે સ્તવ કહેવાય છે.
જિનેશ્વર પરમાત્માનું સ્તવન કે સ્તુતિ એટલે તેમના ગુણોનું કર્તન. મનહ જિણાણે સજઝાયમાં શ્રાવકના છત્રીશ કર્તવ્ય કહ્યા તેમાં વીસમું કર્તવ્ય જણાવ્યું નિળ .
અહી જિન સ્તવ કે સ્તવના એવો શબ્દશઃ અર્થ નીકળે છે છતાં ભાવથી સ્તુતિ કે સ્તવના બંને દ્વારા જિન ભક્તિ જ મુખ્ય કર્તવ્ય છે
શ્રાવકોએ નિરંતર જિનેશ્વર પરમામા ના ગુણોનું કિર્તન કરવું જોઈએ.
જે જીભ જિનવરને સ્તવે તે જીભને પણ ધન્ય છે. જિન–સ્તવમાં બે શબ્દ મુક્યા. જિન અને સ્તવ. તે બંનેનો અર્થ સમજીને પછી નિા યુi કર્તવ્યની પરિપાલના કરો તે “તે જીભને પણ ધન્ય છે” ઉક્તિ સાર્થક બને.
ચેત્રીશ અતિશયે કરીને યુક્ત અને જેમની વાણી પાત્રીશ ગુણ વડે સભર છે, જેઓ સંસાર સમુદ્રને પાર પામી ગયા છે, જેમની ભક્તિ થકી આપણે આ વિષ કાળમાં પણ કામો થવાના અને ભવ– અટવીમાંથી મુક્ષપથની દિશા ખુલી જવાની છે, જેઓએ કર્મક્ષય થકી ત્રિલોકનું નાથ પણું મેળવ્યું છે, કેવળજ્ઞાન-કેવળ દશનના બળે આ જગતના તમામ પદાર્થોને જાણે છે જુએ છે. જે શાશ્વત ધામમાં બિરાજમાન થયા છે ત્યાંથી કદી પાછા આવવાના નથી, તેમજ જેમની ભક્તિ વડે તેઓ પોતાની સમાન પદવી આપણને આપે છે.

Page #181

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
તેવા શ્રી જિનેશ્વર દેવની વિવેકીજાએ ભક્તિપૂર્ણ સ્તુતિ કરવી જોઈ એ. જોકે શાસકાર મહર્ષિ ફરમાવે છે કે વીતરાગ પરમાત્માના એક-એક ગુણની અલગ અલગ સ્તવના કરવામાં આવે તે આઉખુ ખુટી જાય ત્યાં સુધી સ્તવના થઇ શકે નહી. છતાં શ્રી જિનેશ્વરાના સદગુણેાનુ ટીન-ભજન કરવાથી પાપના સમુહો નાશ થાય છે. સમ્યગ્ દર્શનની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે વાત સ્વીકારી લય કર્તવ્ય કરો. ઝળ શુદ્ઘ—જિન સ્તવના
કારણ-જે જીભ જનને રતવે તે જીભ પણ ય છે
૧૭૨
૦ સ્તવ એટલે શું ? સામાન્યથી ચુળ શબ્દનો અર્થ સ્તવના થાય છે. છતાં ત્ર શબ્દના અર્થની વિચારણા ઝુકી ભાવપૂજામાં રહેલ સ્તુતિ-સ્તવના અધિકારી કષ્ટ થાય છે, સાટે પ્રથમ સ્તવ” ના અર્થ જાણવા
રવદન ભાષ્યમાં પાંચ પ્રકાર સ્તવનું વર્ણન આવે છે
રસવ :- નમ્રુત્યુ' સૂત્ર વડે ઇન્દ્રએ પ્રભુના ટ્યૂલન કલ્યાણક સમયે સ્તવના કરેલી તે શકસ્તવ. તેમાં પ્રશ્નના ગુણેને આથીને અદ્દભુત વિશેષણેાથી પ્રભુને રક્તચા છે.
અત્યતંત્ર :- ચૈત્ય સબંધિ સ્તુતિ અને કાયાત્મ દર્શાવનાર હાવાથી અહિત ચેકયાણુ સૂત્રને ચૈત્યસ્તવ દ છે તેમાં વંટ મ્તિયા વગેરે પદાથી વંદનાદિ ભારાને પ્રગટ કરાય છે.
સમસ્તલ :- આ લાસ સૂત્રનું અપરનામ છે. તેમાં વર્તમાન ચાવીશીના તીથંકર પરમાત્માની નામેાચ્ચારણ પૂર્ણાંક સ્તવના કરવામાં આવી છે.
શ્રુતતવ :- પુખરવહી સૂત્ર શ્રુત સ્થેટી કે સિદ્ધાન્તની સ્તુતિરૂપ હાવાથી તેને શ્રુતસ્તવ કહેવાય છે. તે કે તેમાં પણ ઘમ્મા રે સમંમિ પદ થકી તીર્થંકરને નમસ્કાર કર્યા છે.
નિવ્રુત : સિદ્ધ ભગવ તાની સ્તુતિની મુખ્તતા હૈાવાથી સિદ્ધ સ્તવ કહ્યું. જો કે તેમાં પણ વમાન સ્વામી તથા ચાવીશે પ્રભુની સ્તવનાના અધિકાર વણાયેલા છે.
રીત્ય વદન ભાષ્ય અને પ્રવચન સારોદ્ધારમાં જણાવે કે પાંચ સ્તવમાં કુલ બાર અધિકાર આવે છે.

Page #182

તે જીભને પણ ધન્ય છે
૧૭૩
થી
પ્રથા અધિકાર वन्धुणं માંમાં ભાવ જિનને સ્તવના કરી છે. ભાવ જિન એટલું તીક નામ કર્મના ઉદયવાળા કેવળી તીર્થકરો કે જે દેશનાક વડે ભવ જનોના ઉદ્ધાર કરતાં પૃથ્વી તલ પર વિચરી રહ્યા છે.
દ્રવ્યજિન:-- ની સ્તવના તે ખીો અધિકાર છે તેમાં જે બરબા રિન્દા થી ડિવિઝન કમિ આવે છે. દ્રજિન એટલે પુર્વે ત્રીજા ભવે નિકાચીત તી‘કર નામ કર્મ બાંધી પ્રદેશેાધ્યમાં વર્તાતા એવા જે તીર, પણ હજી કેવળજ્ઞાન ન પામ્યા હોય. એટલે કે ભાવ તીથ કર પતું ન હેાય અથવા એ સિદ્ધિપદને પામ્યા છે તે સિદ્ધા વસ્થામાં રહેલા હેાય તે અને દ્રવ્ય જિન ણ્યા.
૨૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦0
નોંધ :- પ્રવાન સારાહાર ગાથા
લખ્યું કે
-
૪૫૩ દ્વાર ૪૨માં
जिणनामा नामजिणा केवलिणा सिवगयाय भाव जिणा ठवण जिम्मा परिमार व जिणा भावि जिण जीवा તેમાં કેવલી અને મેક્ષે ગયેલાને ભાવ જિન કહ્યા અને દ્રવ્ય જિન તે ભાવમાં થનારા જીન-જીવા તે રહ્યુ.
ચૈત્યવદન ભાષ્ય માર્ગના સમયથા કહે છે. મતલબ સમવસરણમાં રહેલા એટલે કે વિચરશ્તા કેવલી તીથંકર તે ભાવ જિન ગણ્યા ખેલ શરૂથી દ્રવ્ય જિન અધિકાર કહ્યો. તફાવતના નિર્ણય બહુશ્રુત પાસે કરવા.
---૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦-00
009-0
ત્રીને અધિકાર સ્થાપના જિનની સ્તવના વંદના છે. તેમાં દિત ગેરયળ થકી જે જે રીત્યમાં વંદના કરવાની છે. તે રીત્યમાં રહેલા સર્વ સ્થાપના જિન એટલે કે સર્વ પ્રતિાજીની વઢના છે.
ચાથા અધિકારમાં લાગસ સૂત્ર દ્વારા વર્તમાન ચાવીશીના સવ નાપ્રજાને વશ્વના સ્તવના પ્રાર્થના કરી છે.
આ રીતે ચાર અધિકાર કી નામ સ્થાપના દ્રવ્ય ભાવ જિનની સ્તવના વંદના કરી તેના શુખ બાકીના આઠ અધિકારને આશ્રીને એક સુંદર થાય બનાવી સ્તવનાના ભેદ સમજાવ્યા છે.

Page #183

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૩
૧૭૪
પહેલા ભાવ જિન દ્રવ્ય જિન બીજે ત્રીજે એક રૌત્ય ધારાજી ચેાથે નામ જિન પાંચમે સર્વે લેાક ચૈત્ય જુહારાજી વિહરમાન જિન કે વદી સાતમે નાણુ નિહાળેાજી સિદ્ધ વીર ઉજ્જ‘ત અષ્ટાપદ શાસનસુર સભાળાજી
આ રીતે ખાર અધિકાર દ્વારા સાતમા ના અને બારમા શાસન સુર સિવાયના દશે અધિકારોમાં જુદી જુદી રીતે તીર્થંકર પરમાત્માની પ્થના કરાઇ તે લિન થુળ
જે જીભ જિનવરને સ્તવે તે જીભને પણ ધન્ય છે.
ચાર બટ્ટ વગરેય ગાથા દ્વારા કરાયેલ વંદના અને સ્તુતિ પુર્વાક સિદ્ધિ પદ માટેની પ્રાર્થનામાં તો કેટલા સુંદર અર્થ ભરી દ્વીધા છે.
૦ લિ શુળાં શા માટે ?
૦ પરમાત્માના ગુણેાની સ્તવના કરવા.
૦ સ્તવના શા માટે કરવી?
°
આપણે આત્મા પણ તેવા ગુણે વડે પ્રકાશીત થાય તે માટે • એ પ્રમાણે અને કયારે ?
૦ જો સિદ્ધિ પદ પ્રાપ્ત કરે તે
તેટલા માટે જ લખ્યું સિદ્ધા સિદ્ધમમ વિન તુ ચન્નારી એટલે ૪, બટ્ટ એટલે ૮, જ્ઞ એટલે ૧૦, ટોચ એટલે ૨ ૪+૮+૧૦+૨=૪ અહી' ચાવીશ તીથકર થકી અષ્ટાપદની સ્તુતિ કરવામાં આવી છે. તે માન્ય અર્થ થયા.
“તાર્કિક રીતે” ખીજા અર્થા સ્ફૂટ કરતાં જણાવે
૦ ૪૪૮+૧૦x૬=૩૨+૨૦=૫૨ ન’દીશ્વર તી સ્તવ
૦ પત=ચા, – અંત રંગ શત્રુ કષાય કષાય ત્યાગી એવા ૮+૧૦+૨=૨૦ સમ્મેતશીખર તિ સ્તવ ૦ ૪૪૮+૧૦ હોય = ૪૪૧૮ = ૭૨ હોય ભરત અરાવત બંનેની અતિત–અનાગ્રત વર્તમાન ચેાવિશીની સ્તવના
જો કે આ બધાં તાર્કિક અર્થો છે. મૂળરૂપે અષ્ટાપદ તી સ્તવના ગણાવી છતાં હેતુ શા? લિ શુળવં

Page #184

તે જીભને પણ ધન્ય છે
૧૭૫
આ જિન સ્તવનાનું મહત્ત્વ કયારે ? જો તે ગભીર આશયવાળું – મધુર શબ્દોવાળું અને વિશાળ ભાવાર્થ યુક્ત હેાય તે
મોગલ સમ્રાટ અકબર શાહે એક દિવસ મહાન ગાયક તાનસેનને પેાતાના મહેલે લાવી કહ્યું, એક સુંદર ભજન સાંભળવુ છે.
તાનસેને ભજન ગાયું. બાદશાહથી વાહ વાહ થઈ ગઈ. અકબર કહે આવું ભજન કાણે શીખવ્યું ?
સ્વામી હરિદાસે. તેના જેવી ભાવવાહિતા અને અર્થ સભરતા મેં કાઇમાં ન જોઈ ત્યારે તેના ચરણ પડયા.
પ્રશંસા સાંભળી બાદશાહ કહે મારે પણ તેમને સાંભળવા છે. અકબર અને તાનસેન હરિદાસ સ્વામીની કુટિરે પહેોંચ્યા. હરિદાસજી ખુણે બેસી મીઠી હલકથી ગાઈ રહ્યા હતા. ભજન પુરુ થતા તા અકબર તે મીઠાશમાં ખાવાઈ ગયા. તે કહે હવે સ્વામીજી ને મળવાની જરૂર નથી ચાહા.
તાનસેનને કહે સ્વામીજી ગાતા હતા તે ભજન સરંભળાવ. તાનસેને ગાયું, અકબરને કઈ રસ ન પડચો. અટબર કહે સ્વામીજીના મેાટામાં જે મીઠાશ હતી તે તારા સેઢામાં કેમ નથી ? તાનસેન હે હજુર તે જગતના ખાદશાહ માટે ભજન ગાઈ રહ્યા હતા અને હું દિલ્હીના બાદશાહના કહેવાથી ગાઉ છું.
ઇશ્વર માટે ગવાતા ભજનની મીઠાશ આ કંઠમાં કયાંથી આવે? તેમ અહી જ્ઞળથુળામાં પણ “જિન”ની જ સ્તવનાની મુખ્યતા છે. અન્ય કાર્યની નહી’.
સુર-અસુર અને મનુષ્યએ જેના ચરણ કલમાં પ્રણામ કર્યા છે. એવા હે પ્રભુ તમારી ત્રણ લાકની પ્રભુતા ને કેાણ ન ગાય ? હે નાથ ! તમે નિર્મૂલ એવા હૃદયમાં ક્ષમા રૂપી :લકારે ભુષિત છે. શત્રુ તમારી પાસે આવી શકતા નથી. જ્ઞાનરૂપી દર્પણમાં તમારે ત્રણ જગત પ્રતિષિ ́ખીત થયુ છે. પાંચ અધરૂપી ઇન્દ્રિયને તમે સારથીરૂપે સન્માર્ગોમાં પ્રવર્તાવી છે. માટે આ જીભ તારી જ સ્તવના કરે તેમ પ્રાર્થુ છું....
શક્રસ્તવમાં જિન ગુણ સ્તવના કરતાં લખ્યું કે, તીથયા.~ તી ને કરનારા, સ્વયં આધ પામેલા, પુરુષામાં ઉત્તમ-પરા વ્યસની

Page #185

૧૭૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
- -
-
એટણે પરોપકારના વ્યસનદાળા. દિનતા રહિત, ગંભીર આશયવાળા, કૃત], પુરુષમાં સિંહ સમા, શ્રેષ્ઠ કમળ સમા, ગંધ હસ્તી સમાન એવા
જેઓ લેકમાં ઉત્તમ છે, લેકના નાથ છે, તેનું કલ્યાણ કરનારા છે. લેકમાં પ્રકાશ કરનાર છે તથા અભયને–માર્ગ-શરણને–ધિ ને અને ધર્મને દેનારા છે.
આવા અનંતાનંત ગુણોથી યુક્ત એવા જિનેશ્વરની ભાવપૂર્વક સ્તવના કરવા લાગ્યું.
જે જીભ જિનવર સ્તવે તે જીભને પણ ધન્ય છે
લેગસ્સ સૂત્રમાં પણ કબુલાત કરતાં લખ્યું કે ઘર્ષ પણ મિથુબા એ રીતે મારા વડે સ્તવાયેલા એ જિન કેવા છે? વિદુષમા કરજથી મુક્ત, પણ શામળા જન્મ જરા મૃત્યુ જેના નાશ પામ્યા છે. ચંદે નિમટ-ચંદ્રથી નિર્મ. સૂર્યથી તેજસ્વી સમુદ્ર કરતાં પણ ગંભીર એવા જિનને મેં સ્તવ્યા છે.
કવિ ધનપાલ જેમણે તિલકમંજરી ગ્રન્થ રચે તેમણે ઋષભ પંચાશિકા” નામે અદભુત સ્તુતિ બનાવેલી. કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્યજીના ઉપદેશથી એક વખત કુમારપાળ રાજાએ સંઘ કઢાવેલો. એ સંઘ લઈ પરમ પાવન તીર્થ સિદ્ધગિરિ પહોંચ્યા ત્યારે આચાર્ય ભગવંતે ઋષભ પંચાશિકા સ્તુતિ વડે આદીશ્વર પ્રભુની સ્તવના કરી કુમારપાળ રાજાને સાંભળતા ખૂબ જ ભાવો ઉત્પન થયા, છતાં પૂછ્યું કે આપ તો વિદ્વાન છે આપની રચનાને બદલે કવિ ધનપાલની રચનાથી કેમ સ્તવના કરી ?
સુચિદેવ કહે રાજન ધનપાલની સ્તુતિમાં જે ભાવવાહિતા છે તે મારી સ્તુતિમાં નથી વિચારો કે
वीरः सर्व सुरासुरेन्द्र महितो वीरं बुधा संश्रीता वीरेणाभिहत स्वकर्म निचयो वीराय नीत्यं नमः चीरातीर्थमिदं प्रवृत्त मतुलं वीरस्यधोरं तपो
वीरे श्री धृति किलिकातिनीचय श्री वीरभद्रं दीश જેવી સ્તુતિ રચી શકતા. કલિકાલ સર્વજ્ઞ સૂરિવોને માર્ષિમિદા–જેવી સ્તુતિના રચયિતા આચાર્ય મહારાજ પણ એમ કહે કે ઋષભ પંચાશિકામાં કવિ ધનપાલના ભાવ જેવી ભાવ વાહિતા મારી

Page #186

તે જીભને પણ ધન્ય છે
૧૭૭
સ્તુતિમાં નથી. એ સ્તવનામાં ભાવ કેટલા હશે ? કેવુ... અંતર મથન થયું હશે ? કેવું તાદાત્મ્ય સાધ્યુ હશે. ધનપાલે ?
આજ આપણે પ્રાચીનને બદલે નૂતન સ્તવનાના મેાહમાં છીએ. ધનપાલે એક શ્લોકમાં લખ્યું,
“હું અનંતા કાળથી સંસારે રખડી શ્દો છું તે પણ મને દુઃખ નથી પણ આજે આપના દર્શન થતાં બે વસ્તુ સાથે થઈ. ભવભ્રમણના ખેદ ઉપન્યા અને ખેદ [ભય અદૃશ્ય પણ થયા. જિનસ્તવના દ્રવ્ય અને ભાવ એ પ્રકારે છે.
૦ દ્રવ્ય સ્તવ વીતરાગ પરમાત્માના ગુણાને જાણીને તે ગુણને ચેાગ્ય ઉત્તમ વિધિએ કરીને વીતરાગની પુજા કરવામાં આવે તે ગામોન મુખ્ય સ્તવ તેનાથી ચાત્રિના લાભ થાય અને સલકનુ નિર્મૂલન
થાય છે.
જેએ વિધિ કે પરમાત્માના ગુણને જાણ્યા વિના માત્ર શુભ પરિણામથી જિનનીપૂજા કરે છે તે નામો દ્રવ્ય સ્તવ કહેવાય છે. આવા શુભ પિરણામથી સમ્યક્ત્વના લાભ થાય છે.
જયારે ભાવ સ્તવમાં તે સ્પષ્ટરૂપે જિનઆજ્ઞાનું પાલન કરવાનુ જ છે. તમે રાજ પ્રભુની સ્તવના કરાર જિનાલયમાં જઈ ને ભક્તિ કરા પણ ી પાપના ડંખ રહે છે? પાપના પરિહાર ન કરી શકે તે પાપનાં પરિહારના ભાવાથી યુક્ત રડતું હૃદય છે તમારે ?
પણ
જો આમાંનુ' કશું ન હેાય તે આ સ્તવનામાં ભાવ સ્તવ કઈ રીતે ગણાશે ? કેમકે જ્યાં ભેાજકની જેમ ખુલંદ કંઠે ગાવાનું ખરું પણ હૃદયના ભાવ ક્યાંય સ્પર્શી ન હોય, માત્ર પગારની જ ગણતરી હાય તેને ભાવ સ્તવ કહેવાય ખરા? આપણે તે તે જીભને પણ ધન્ય છે ના આદશ ખતાવ્યા. તે સમગ્ર ચેતના કેટલી ધન્ય બની જશે. નિળ શુળ' થી.
જિન સ્તવના કરતા ચરમ સિમાએ પહોંચેલા ન દિષેણ મુનિ વિચારે કે હું પ્રભુ હું અજિતનાથજીની સ્તુતિ કરું તેા શાંતિનાથ પ્રભુની થઈ શકે નહીં, શાંતિનાથ પ્રભુની કરુ તા અજીતનાથની થઈ શકતી નથી. તેથી તેની સ્તુતિ કરતાં તેણે અજત-શાંતિની રચના કરી અને સિદ્ધગિરિ પર સામસામે રહેલી અને ઘેરી સ્તુતિ પ્રભાવે પાસે પાસે આવીને ઉભી રહી. એવા પણ વૃદ્ધવાદ છે,
૧૨

Page #187

-
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
-
- -
-
-
-
-
-
-
-
૧૭૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ આ જિન સ્તવનાના મુખ્ય બે હેતુ હૃદયમાં રમતા હોવા જોઈએ. પ્રભુ ગુણ કિર્તન-સ્વ પાપ નિકંદન. તેને વિરતિમાં મીઠાશ આવે, અને અવિરતિમાં બળાપો થાય. નદિષેણ મુનિએ અજિતશાંતિ સ્ત– વમાં “નંદિ” શબ્દને સુંદર ઉપયોગ કરી આ વાત જણાવી કે મને સંયમમાં જ આભારતિ થાઓ.
तं मोएउ नंदि पावे उ अ नंदिषेण मभिनंदि
परिसावि अ सुह नंदि मम य दिस उ संजमे नंदि એક વખત નહિં–વાદન નૃત્ય કળા વિશારદ માટે મુક, બીજી વખત નહિં આનંદ માટે મુક્યો. ત્રીજી વખત નંતિ સમૃદ્ધિ માટે મુ. ચોથી વખત નત્રિ શબ્દ વૃદ્ધિ માટે મુકો. કેવી સુંદર ભાવ સ્તવનમાં લાવ્યા?
તંતે અજિતનાથ-શાંતિનાથ યુગલ] [જેની મેં સ્તવના કરી છે ] સંગીતથી સ્તવ ભણનાર [વિશાયદ પુરુષને હર્ષ પમાડો. તેને કર્તા નદિષણને અતિ આનંદ આપે, gવર સ્તવન સાંભળનાર છેતા વર્ગને સુખ અને સમૃદ્ધિ આપે અને છેલ્લે શું પ્રાર્થના કરી ? મને
કિન્નર સંમે નંદ્ધિ અને સંયમમાં વૃદ્ધિ આપે – “સંયમ માર્ગમાં જ કલ્યાણ થાઓ” આ છે. જિનાજ્ઞા પાલનને ભાવ ભાવ સ્તવમાં પરાકાષ્ઠા સિમા.
અને કવિએ અહીં જ સ્તવના સમાપ્ત કરી. સ્તવન કે ગુણાનુવાદ ભક્તિનું પરમ અંગ છે. તેના આશ્રય થકી ઈષ્ટ દેવના ગુણો આપણામાં આવે છે અને એક કાળે વીતરાગ સમાન થઈ શકીએ, માટે સ્તવના કવી.
તીર્થંકર પરમાત્મા અહંન છે – ધર્મના અધિકારી છે, ધર્મ દેશક છે, ધર્મને દેનારા છે, ધર્મ સારથી છે તે જ આપણને તારનારા છે, બોધ પમાડનારા છે, મુક્તિ અપાવનાર છે, વળી સ્તવના થકી સમ્યકત્વની શુદ્ધિ થાય છે જે આત્મવિકાસનું પ્રથમ પગથિયું છે તેને વડે સમ્યફ જ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્ર પ્રગટે છે.
ઉત્તરાધ્યયનના ૨માં અધ્યયનમાં જણાવે કે સ્તવ અથવા સ્તુતિ રૂપ ભાવ મંગળથી નાક-ગ વાન વેદરામ સંકળરૂ, નળ સળ चारिक्त बोहिलाभ संपन्नेणं जीवे अंत किरियं कष्प विमाणोवत्तियां आराहणं आराहेइ.

Page #188

તે જીભને પણ ધન્ય છે
૧૭૯ એ રીતે જ્ઞાનધિ દર્શન બાધિ ચારિત્ર બોધિને લાભ થાય છે. તે લાભ વડે જીવ કલ્પ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થવા પુર્વક મેક્ષ પામે છે.
સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરિજી મહારાજાને બધાં સિદ્ધાન્ત પ્રાકૃતમાંથી રસ્કૃતમાં રચવાનો વિચાર આવ્યું. તેને પ્રાયશ્ચિત રૂપે સાધુ વેષ ગોપવી અવધૂત વેશે રહ્યા. સંયમપૂર્વક મૌન ધારણ કર્યું. સાત વર્ષ ગયા બાદ એક વખત ઉજજોનીમાં મહાદેવના મંદિરમાં ગયા. ત્યાં દેવને પ્રણામ કે વંદના ન કરતા તેના પર પગ રાખી સુતા.
પુજારીએ રાજાને ફરિયાદ કરી, રાજાએ કેરડા મરાવ્યા, રાણી વાસમાં ચીસે ઉઠી. આ ચમત્કાર જાણીને રાજાએ પુછ્યું તમે મહાદેવને વંદના કેમ નથી કરતા. આચાર્ય મહારાજ કહે તે મારી સ્તવના સહન કરી શકે તેમ નથી.
સિદ્ધસેન દિવાકરજીએ બત્રીશી વડે વીર પ્રભુની સ્તુતિ કરી, પછી પાર્શ્વનાથ સ્વામીની સ્તવના કરતાં કલ્યાણ મંદિર સ્તોત્રની રચના કરી. તેમાં અગીયારમાં કે મહાદેવનું લિંગ ફાટયું અને અંદથી વિજળીની કાંતિ જેવું શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું બિંબ પ્રગટ થયું.
રાજા આશ્ચર્ય ચક્તિ થઈ બોલ્ટે રવામીજી આમ કેમ થયું? આચાર્ય મહારાજ કહે અવંતિ સુકુમાલ ના પુત્ર પિતાના સ્વર્ગ ગમન સ્થળે આ બિંબ ભરાવેલું. પણ બ્રાહ્મણે એ તેના પર લિંગ સ્થાપી દીધું તેથી હે રાજા તે અમારી સ્તુતિ કઈ રીતે સહન કરે ? - સ્તવનાની પરાકાષ્ઠા દર્શાવતો આવા જ સુંદર એક ઐતિહાસિક પ્રસંગ વાંચેલે– - મસ્જિદમાં અલ્લા હુઅકબર કરતી બાંગ સંભળાય ત્યારે અલ્લાના બંદા કાબાના મહેરાબ સામે ગોઠણભેર ઝુકે. બાદશાહની કચેરીમાં બાંગ સંભળાય અને એક માણસનું મેં મલકાયા કરે. તેનું નામ નાગાજણ ગઢવી.
બાદશાહે પુછયું બંદગી વખતે દાંત કાઢી કોની મશ્કરી કરી. નાગાજણ કહે બાંગ દેનારા મુલ્લાની.–શા માટે ? આનું નામ સાચી બાંગ ન કહેવાય–ત્યારે સાચી બાંગ કેને કહેવાય?–ખરાખરીની બાંગ વખતે ઘોડે મેમાંથી ઘાસ મેલી દે, ગાવડીયું પોતાના વાછરુને આઘા ધકેલી દે, દુધ પીતા છોકરા મા ને બાળા છોડી દે, અરે ખાવંદ, વહેતા પાણી થંભી જાય, ઈ બાં કહેવાય.

Page #189

१८०
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
પાદશાહે દાઢી પંપાળી, કેણ છે. એવો? નામવર ! આ અમારો શજદે ભાઈ
રાજદે કહે હું? નાગજણ કહે હા. અન્નદાતાથી થોડું છુપાવાય. અન્નદાતા હું દેવીપુત્તર, મે કોઈ દી બાંગ બોલાવી નથી મારે ખભે જોઈ છે.
નાગાજણે અદાવતના પાસા ફેંકયા. માનશે મા પાદશાહ, રાજની બાંગ તે ખલકમાં મશહુર છે. બસ બાદશાહની જીદ વધી.
રાજદે મજીદનો મિનારો ચડે છે. મુસ્લિમોની ઠઠ જામી. રાજદે એ બાંગ દીધી. ત્યાં તે ધેરિયાના પાણી થંભ્યા, ધોડે તરણા મુકયા,
કરે માના ખેળા મુકા, મુસ્લિમેમાંથી અવાજ ઉઠ, “રાજદે પીર! આજથી તમે રાજદે પીર.”
હજી પગથીયાં ઉતરે ત્યાં નાગાજણે છેલ્લે દાવ ફે. રાજદે ભાઈ તમને દફન કરવા કે દેન દેવું ?
રાજદે પાછો ચડી ગયે ઉપર. હજીરા ઉપરથી જ ગળતા સુરે દુહા માંડ્યા, એક-બે–ત્રીજે દુહે તે પાતાળમાંથી પાણી આવે છે. ઉચે ઉ*ચે ચડતું. રાજદે ગંગામાને વિનંતી કરે છે. ભગીરથીએ તને નીચે ઉતારી હતી મા! હું તને ઉપર ચડવા લાવું છું. મા મને પાવન કર, મા.
દુહા બેલતા બેલતા જ કમરેથી ભેટ છેડી ત્યાં સૌ તાજુબ થઈ ગયા ચારણ પેટમાં કટારી બસને બાંગ દેવા આવેલ.
એ જ ટાણે ધરતીમાંથી મારગ કરતાં ગગાના નિર્મળ નીરે હજીરાના પગથીયા ચડી, ચારણને માથા બળ નવડાવી ધરતીમાં સમાઈ ગયા. ચારણને દેહ પડયો. કહેવાય છે. આજે ત્યાં રાજદે પીરની કબર અને મહાદેવ મંદિર છે. - જો ચારણના મુખે સ્તવાતી ગંગાના-નીર ઉપર ચડે તે માન તુગ સૂરિએ રચેલા ભક્તામરમાં ૪૪ બેડીઓ તુટી જાય અને તાળા ખુલી જાય તે વાતમાં અતિશયોક્તિ લાગે ખરી?
આ છે. નિr guiળ ની પરાકાષ્ઠા. માટે અમે જે જીભ જિનવરને સ્તવે તે જીભ ને પણ ધન્ય છે. કહી સ્તવનાના પ્રથમથી અંતીમ પગથીયા સુધીની યાત્રાનું દર્શન કરાવ્યું તમે પણ જિન સ્તવના– પાપ નીકંદના રૂપ બને તેવા ભાવે કરે. -
जिण थुणणं

Page #190

(૯૩) ગુરુ સ્તુતિ
-ગુણ ગામે ગુરુજી તણાં
जेविय निग्गंथाणं थुई पउजंति सव्यभावेण ते तरस फल गुणेण नय कुगइ परं पवज्जंति
જે કોઈ નિન્દ મુનિની સ્તુતિ સર્વ ભાવથી કરે છે. તે જીવા સ્તુતિના ફળથી ગતિમાં ગમન કરતાં નથી.
મન્નહ જિણાણ'માં શ્રાવકનુ એકવીસમું' કર્તવ્ય નુ શુરુ કહ્યું. શ્રાવકાએ ગુરુ સ્તુતિ કરવી જોઇએ. કેમ ? ક્રુગતિના નિરોધ માટે તથા ખેાધિલાભ માટે.
ગુરુ મહારાજ પાંચ આચાર રૂપી કલ્પવૃક્ષને ઉત્પન્ન કરવામાં મેરુ સમાન છે. આગમ જ્ઞાન રૂપી દીપ વડે હૃદયમાં ઉદ્યોત કરનારા છે. શીલરૂપી અલંકાર વડે ભૂષીત, તપ વડે શરીરનુ` શેાષણકર્તા, ધના ઉપદેશક હાવાથી શ્રાવકેએ સેવવા લાયક છે.
શ્રાવકને ધર્મ પમાડનારા ગુરુની આટલા માટે જ સ્તુતિ કરવી જોઈ એ. વળી ગુરુ ધન જાણે છે–આચરે છે—નિર્ ́તર ધમ પ્રવર્તાવે છે. તથા લોકોને ધ શાસ્ત્રના અનુ જ્ઞાન કરાવે છે. તે નિશ્ર્વમાર્ગોમાં પ્રવતે લા અને નિસ્પૃહ છે. તેથી આમહિતને ઈચ્છતા શ્રાવકાએ ગુરુની સ્તુતિ કરવી જોઇએ. તેમની સ્તુતિ વડે તેમનામાં રહેલા ગુણા તમારામાં આવિષ્કૃત થાય છે માટે ગુણ ગા ગુરુજી તણાં.
વિશ્વ વિજેતા સીકંદર, એરિસ્ટોટલને પોતાના ગુરુ માને. કાઈ પણ ખાખતે તે ગુરુ પાસે જઈ મા દર્શન મેળવે તે એટલે સુધી કે કદી એરિસ્ટાલની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન ન કરે.
એક વખત ગુરુ-શિષ્ય જઈ રહ્યા હતાં. માર્ગોમાં નદી આવી. નદીની ઉંડાઈના ખ્યાલ આવી શકે તેમ ન હતા. આ જોઈ સીકંદર કહે પહેલાં હું નદી પાર કરીશ. જો કશુ જોખમ ન હેાય તા આપને નદી પાર કરાવીશ. એરિસ્ટોટલ કહે ના પહેલાં હું પાર પહોંચીશ પછી તમે આવજો. જાણે કે સ્પષ્ટ આજ્ઞા જ કરી દીધી.

Page #191

૧૮૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–3 પણ આજ સીકંદરે પિતાના ગુરુની આજ્ઞા ન માની. નદી પાર કરી સામે કિનારે જઈ ઉ. પછી કહ્યું, “ગુરુજી આપ પધારે”. એરીસ્ટોટલે ત્યાં જઈ સકંદરને કહ્યું કે આજ કેમ મારી આજ્ઞા ઉ૯લંધી. સીકંદરે ઉત્તર આપ્યું. નદી પાર કરવામાં જોખમ હોય અને કશુંક થાય તે જગતને મેટી ખોટ પડે. સિકંદર તે સેંકડો મળે પણ આપના જેવા તત્ત્વ ચિંતક ગુરુ ન મળે.
ગુરુ પ્રત્યે આ વિનય બહુમાન હોય ત્યારે ગુરુ કૃપા પ્રાપ્ત થાય અને સંસાર સમુદ્ર પાર કરી શકાય. તે માટે ગુરુને ઉચિત સત્કાર પણ કરવો જોઈએ. અન–પાન–વશ્વ–પાત્ર આપવા સાથે સાથે સદ્દગુણ કિર્તન રૂપ સ્તુતિ કરવી જોઈએ.
ગુરુ પરંપરાના આપણે ખૂબ ઋણી છીએ “જે પરમાત્માના શાસનને આપણા સુધી લઈ આવી તે પરંપરા જ ગુરુની” માટે સ્તુતિ કરવી જોઈએ. શ્રી યશોવિજયજી મહારાજા જણાવે છે કે
સમકિત દાતા ગુર તણે પચ્ચેવયાર ન થાય
ભવ કેડા કોડિ થકી કરતાં કટિ ઉપાય કરેડો જન્મ સુધી કરડે ઉપાય કરતાં પણ સમકિતનું દાન કરનાર ગુરુદેવના ઉપકારનું ઋણ ચૂકવી શકાતું નથી. તેથી ગુરુ સ્તુતિ કરવી. આ સ્તુતિ જ આપણને એવું બળ આપશે કે આપણાં ગુરુ મહારાજના ગુણો પ્રતિબિંબિત થશે.
તેથી ગુણ ગાઓ ગુરુજી તણાં
ઈલાચીકુમારને જીવ મૂળ પૂર્વ ભવે વસંતપુરને અગ્નિશર્મા બ્રાહ્મણ–તેને પ્રીતિમતી નામે સ્ત્રી હતી. ધર્મશ્રવણ થકી ચારિત્ર અંગીકાર કરેલું. પણ શૌચાચારે તત્પર એવા તેણે જાતિમદ કર્યો. દીક્ષામાં રહેલ સ્વશ્રી પ્રત્યે સરાગ દષ્ટિએ જોયેલું. આ દુષ્કર્મોની આલોચના કર્યા વિના અનશન વડે મૃત્યુ પામી, વૈમાનિક દેવતા થયા. ત્યાંથી લાવર્ધન નગરે ઈભ્યaછીની ધારણી નામક સ્ત્રીના પુત્રપણે જનમ્યા.
માતાપિતાએ ભણાવ્યો, યુવાન થયો. પુર્વ ભવની પ્રતિમતિ સ્ત્રી કે જે જાતિમદથી નટડી પણે ઉત્પન્ન થયેલી તેના વિલાસયુક્ત હાવ ભાવ-મુખ–નેત્ર વગેરે જોઈ પૂર્વની સરાગદષ્ટિએ ફરી મેહ ઉપને

Page #192

ગુણ ગામે ગુરુજી તણાં
૧૮૩
કર્યાં. લગ્નની ઈચ્છા જાગી. નટ લાકા પાસે જઈ ઘણુ' દ્રવ્ય આપી નટડીની માંગણી કરી.
નટ હું આ કન્યા તા અમારા અક્ષય ભંડાર છે તે કેમ અપાય ? જો તમે તેને જ ઈચ્છતા હૈ! તે! નટ થઈ અમારી :સાથે ચાલા. ઇલાપુત્ર લજ્જા છેડી નટ સાથે ફરે છે. થૈડા દિવસમાં કુશળ નટ થઈ ગયા. ત્યારે કન્યાના પિતા કહે છે હવે તમે નટકળાથી ધન મેળવા એટલે તમારી સાથે કન્યાના વિવાહ કરીએ.
નટ ફરતા ફરતા એનાતટ પહેાંચ્યા. નગના રાજા પાસે નાચ કરે છે. ખૂબ જ ઉંચા વાંસ પર કાષ્ઠ મુકયુ. તેમાં ખીલા રાષ્યા પછી ઈલાચીકુમાર પગમાં પાકા પહેરી ઉપર ચડયો. એક હાથમાં તીક્ષ્ણ ખડ્ગ, બીજા હાથમાં ત્રિશુળ લઈ વાંસ પર ખેલ કરે છે. તેના અદ્ભુત નાચથી સર્વ લોકો ખુશ થયા. ઈલા પુત્રને ધન લેાભ છે. રાજાને નટડીના મેાહ થયા છે. ચેાથી વખતે ખેલ કરતાં ઈ લાપુત્રને થયું કે આ રાજા નડી પ્રત્યે કામાત્ત થયેા લાગે છે. ત્યાં તેની નજર કોઈ અતિ ધનાઢ્યને ત્યાં ગોચરી વહેારવા પધારેલા મુનિ પર પડી.
વિચારધારાએ પલટા માર્યા મુનિ દર્શનથી
અહે। આ મુનિ કેવા જિતેન્દ્રિય છે. જેની સામે આ નટડી સાવ ભ'ગાર સમી લાગે તેવી અતિ સ્વરૂપવાન શ્રીમંત સ્ત્રી સામે ઉભી છે છતાં આ શુરુદેવ ઉંચી નજર પણ કરતાં નથી. સામે મેાકના થાળ છે છતાં મેઇકની આશા રાખતા નથી. ખરેખર ધન્ય છે મેક્ષાભિલાષી ગુરુ મહારાજને.
હુ કેવા રાગાંધ છું કે નીચ કન્યાના મેહમાં પડેલા છું. આ રીતે વારવાર ગુરુ સ્તુતિ અને આત્મ નિંદા કરતા સામાયિક ચારિત્રના સદ્ ભાવા પી ગયા અને મુથુ ઈલાપુત્રને કેવળ જ્ઞાન અપાવનાર બની ગઈ. માટે જ કહ્યું કે
ગુણ ગાએ ગુરુજી તણાં
દેવતાદત્ત સાધુવેશ ધારણ કરી ઇલાપુત્રે ધર્મદેશના આપી. નટીને પેાતાના રૂપ પર ધિક્કાર થયા વિષય વિમુખ થતાં તેને પણ શુભ ધ્યાનના યેાગે કેવલજ્ઞાન થયું.

Page #193

૧૮૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
રાણીને થયું આવા અધમ કુળમાં જન્મેલી નટડી પર રાજાને મેહ થયે. તેને પણ વિષય પર ધિકાર છુટતાં કેવળજ્ઞાન થયું.
રાજાને પણ કેવળજ્ઞાન થયું.
પણ આ બધાનાં મૂળમાં શું ? ગુરુસ્તુતિ. માટે શ્રાવકોએ પણ ગુરુસ્તુતિ કરવી જોઈએ. જે ગુરુની સ્તુતિ કરવાની છે તે ગુરુ કેવા છે?
पञ्चेन्द्रिय स'वरणः तथा नवविध ब्रह्मचर्य गुप्तिघरः चतुर्विध कपायमुक्तः इति अष्टादश गुणैः सयुक्तः पञ्च महाव्रत युक्तः पच विधाचार पालन समर्थः
पञ्च समितः त्रिगुप्ति: पत्रिंशद गुणः गुरु मम સંબંધ પ્રકરણ જે હરિભદ્રસૂરિજી કૃત ગ્રન્થ છે તેમાં ગુરુ સ્વરૂપાધિકારથી ૯૧-૯રમી ગાથામાં ગુરુના ૩૬ ગુણોની ગણના કરાવતાં આજ વાત પ્રાકૃત ભાષામાં જણાવેલી છે.
પાંચ ઈનિદ્રાના ૨૩–૨૩ વિષમાં રાગ દ્વેષ ન થાય કે સુખદુઃખની કલ્પના પેદા ન થાય જેને, એવા ગુરુની સ્તુતિ કરીએ છીએ. ન ઈન્દ્રિયની આસક્તિ પર કાબુ કેટલો? તમે કહેશો સાહેબ હવે એવું કયાં રહ્યું છે? તો હું પુછું તમે સંથારે સુવો છે? બેલે કાલથી નક્કી કરો સંથારે સુવું. થઈ શકશે ને ?
ગેચરી માં માને કે ભાવતી વસ્તુ જ લીધી પણ અંદર મીઠુંમરચું છે કે નહી તે અમે જોયું છે ખરું? ફરસાણ સારું હોય પણ અંદર મીઠું જ ન હોય તો ? વાપરી જવાનું ને અમારે? અને તમે શું કરશો? માટે ઈન્દ્રિય સંવરનાર કહ્યાં.
બ્રહ્મચર્ય ધારણ કરનાર છે, ફોધ-માન-માયા-લોભ રૂપી કષાયને ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા અને સંતોષ થકી દુર કરવા પ્રયત્નશીલ છે. હિંસા અસત્ય-ચારી– મૈથુન–પરિગ્રહના સર્વથા ત્યાગ પૂર્વક જીવન
જીવે છે. જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર–તપ–વીર્યને લગતા સુવિહિત આચરણથી યુક્ત છે જેમકે—દરેક સાધુ–સાધી કંઈક તે ભણે જ છે તે જ્ઞાનાચાર, પ્રભુ પ્રત્યે શ્રદ્ધા-ભક્તિ પૂર્વક જ્યાં જાય ત્યાં સર્વે ચૈત્ય જુહારવાની વૃત્તિ વગેરે રૂપ દર્શનાચાર, ક્રિયા અને નિયમના અનુસરણ રૂપ ચારિત્રાચાર, કંઈક ને કંઈક તપ કરવા રૂપ તપાચાર વગેરે થકી પંચાચારના પાલન કર્તા છે.

Page #194

ગુણ ગાઓ ગુરુજી તણાં
૧૮૫
સમ્યક્ પ્રવૃત્તિ પૂર્ણાંક ઈર્ષ્યા વગેરે પાંચ સમિતિને પાલન કર્તા અને મન-વચ—કાયા-ગાપવીને જીવતાં એવા છે . મારા ગુરુ મહારાજ. જગતમાં અનન્ય છે. આચારને સ્વયં પાળીને પળાવે છે માટે જ તે સ્તુતિને લાયક છે.
ગુણ ગામે ગુરુજી તણાં” કહ્યું તેનું સંચાટ રહસ્ય તા શ્રી દશવૈકાલિકમાં એક ગાથામાં ગુંથાયુ છે. ગુરુને ત્યાગી કહ્યાં. મુનિ નું ત્યાગી પણ ઈલાચીને સ્પર્શી ગયું. પશુ ત્યાગી એટલે શુ? जे अ कंते पीए मोए देवी कुव्वइ साहीणे चयइ भोए से हु चाइत्ति वृच्चइ
ગુરુની વ્યાખ્યામાં ત્યાગીપણાના તત્વને જણાવતાં લખ્યુ કે– મનાહર અને કાંત એવા મળેલા પદાર્થા તરફ પીઠ ફેરવી છે જેણેએટલે કે પાતાને આધીન એવા ભાગને છાંડે તેને ત્યાગી કહેવાય.
મનાહર એટલે શુ ? પદાર્થની માહારતા કરતાં પેાતાને મનાહર લાગે તે મહત્વનું છે. કેમકે કેટલાંકને ગળપણ ગમે અને કેટલાંકને તીખાં મસાલા-ખટાશ ગમે, એટલે પેાતાને મનોહર લાગતા પદાર્થોભાગા પ્રાપ્ત થયા હાય—
ખીજું મનેાહર તથા પ્રીતિકર હાય-પણ સુપ્રાપ્ય ન હેાય તે શીયાળની જેમ કુદકા મારીને ન મળે ત્યારે દ્રાક્ષ ખાટી છેતેમ કહેવું– એ વાત અહીં નથી કરી.
પ્રાપ્ત પદાર્થા કે ભાગે મનાહર જ હાય. પ્રીતિકારી પણ હાય અને તે સહેલાઈથી અને સામેથી મળી જાય છતાં તેને છેડી દે.
त्यजनं त्यागः स अस्यास्तीति त्यागी
છેાડવુ' એટલે ત્યાગ. તે જેને વતુ. હાય તેને ત્યાગી કહેવાય. જયારે અહી તા આગળ કહી દીધુ. કે સ્વાધીન એવા ભાગાને છેડી દે તે પુર્વેની ગાથા વિચારા તા વધુ સ્પષ્ટ થશે.
वत्थवमलंकारं इत्थिओ सयणागि य अच्छंदा जेन भुजंति न से चाइति वच्चइ
ચાહે અનેક જાતના વચ્ચે—ગધ–ઘરેણા–સ્રીશા હાય પણ મનમાં એક રૂવાડુ પણ ખડું ન કરે--મતલબ ત્યાગી થવાની ઈચ્છા નથી પણ ભાગની ઈચ્છા જ છે. છતાં ખાઈ શતા નથી-અથવા તા

Page #195

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
મળતું નથી માટે ત્યાગ છે તેને ત્યાગી ન ગણાય. સ્વાધીન–મહરકાંત ભંગ છેડે તે ત્યાગી.
અમારા ગુરુ મહારાજ ત્યાગી છે માટે તેની સ્તુતિ કરીએ છીએ. निवर्त यत्यन्यजनं प्रमादतः स्वयं च निष्पाप पथे प्रवर्तते गृणाति तत्वं हितमिच्छुरङ्गिनां शिवार्थिनां यःस गुरुनिगद्यते.
જે ગુરુ અન્ય જનોને પ્રમાદથી નિવૃત્તિ પમાડે છે. પોતે નિપાપ માર્ગમાં પ્રવર્તે છે. તથા હિતની ઈરછાવાળા જે મેક્ષના અભિલાષી પ્રાણીઓ તેને હિતકારી તત્ત્વને ઉપદેશ કરે છે. તે ગુરુ કહેવાય છે.
वंदिज्जमाणा न समुत्र व संनि, हिलिजमाणा न समुज्जल ति दमंति चित्तेश कति धीम, मुणी समुरघाइय राग दोसा
જેઓ વંદન કરાયા છતાં ઉભું થતાં નથી અને હાલના .રા છતાં ખેદ પામતા નથી. તથા જેઓ ચિત્ત વડે ઈન્દ્રિયોનું દમન કરે છે. ધીરતા ગુણને ધારણ કરે છે. અને રાગ દ્વેષને નાશ માટે પ્રવૃત્ત છે તેઓ મુનિ ગુર) કહેવાય છે. માટે કહ્યું કે
ગુણ ગાઓ ગુરુજી તણું પન્ન શેખર રાજાએ આ પ્રમાણે વારંવાર સ્તુતિ કરી અનેક લોકોને ધર્મ માગે સ્થાપ્યા.
પ્રદેશ રાજા પણ ગુરુ સ્તુતિ પૂર્વક સમતિ પામ્યા. છેલ્લે સૂર્યાભ દેવ છે. તેમજ ત્રીજે ભવે મહાવિદેહથી મોક્ષ પામશે. માટે છે શ્રાવકે તમે પણ “ગુરુસ્તુતિ” કરે.
પ્રવે તદ્દન નાસ્તિક એવા પ્રદેશ રાજા કેવળ ભેગ વિલાસમાં જ ડુબેલે રહેતો. જીવના અસ્તિત્વને જ માનતે ન હતો. પણ કેશી ગણધરે તેને તબદ્ધ રીતે સમજાવી જીવને અસ્તિત્વની સાબિતી આપી. ઘર્મમાગે સ્થાપ્યો. ત્યારે પ્રદેશ રાજાને પણ થયું કે અહો આ ગુરુને પણ ધન્ય છે. જેણે મારા હૃદયમાં રહેલા મિથ્યાત્વ રૂપી પિશાચને મારી હઠાવેલ છે. તે ગુરુને લાખલાખ ધન્યવાદ.
તેણે કેશી ગણધર પાસે સમક્તિ મૂલ બારવ્રત ઉશ્ચર્યા, નિત્ય ધર્મકરણી કરે. પણ તેની પટરાણી સૂર્યકાન્તાને થયું અરેરે ! મારે ભેગ વિલાસ ચાલ્યા ગયા હવે આ રાજા શું કામ ?

Page #196

ગુણ ગાઓ ગુરુજી તણાં
૧૮૭ પરપુરુષમાં લુબ્ધ રાણીએ પ્રદેશ રાજાને ઝેર આપી દીધું. જાણવા છતાં રાજા કંઈ બેલ નથી. પૌષધશાળે જઈ દર્ભને સંથારો કરી ઈશાન ખૂણુ સમક્ષ બેસી ધર્માચાર્ય કેશી ગણધરને પ્રણામ કરી વારંવાર ગુરુ ભગવંતની સ્તવને કરતો તેમના ઉપદેશથી લીધેલા વ્રતમાં લાગેલ અતિચારની સમ્યફ આલેચના કરી. પ્રતિક્રમણ કરી સૂર્યભ વિમાને દેવતા થયે.
અને તમને આટલું સમજાવ્યા પછી ગુરુસ્તુતિ કર્તવ્ય તો એક બાજુ રહ્યું પણ ધર્મ સ્વીકારવાની બુદ્ધિ પણ ન પ્રગટે તે વાંક કેને?
પ્રશ્ન: ગુરુ મહારાજા વ્યાખ્યાનમાં કહે કે તમે બધા અનાદિથી ભટકી રહ્યા છે, છકાયના કુટામાં પડેલા છે. અઢાર વાપસ્થાનક સેવતા પાપી છે. આવી કેટલી ગાળો દે- ઉપર જતાં શ્રાપ આપે જે જે હજી નહીં સુધરે તે નરકમાં જશે–તિર્યંચ થશે. આમ એક તરફ ગાળે અને બીજી તરફ શ્રાપ આપે તેવા ગુરુની સ્તુતિ શા માટે કરવી ?
સમાધાનઃ તમારા ફેમિલી ડોકટર હાય સારી ફી નિયમિત આપતા હો અને જઈને કહો. સાહેબ! પાંચસાત વાર જવું પડે છે. પેટમાં ગળબળ છે. તે ડોકટર શું કહે તમને?
કેમ શું ઝાપટયું હતું કાલે? અકરાતીયાની જેમ ન ખાતા હો તો! દીઠું નથી કેઈ દી ! આવી કંઈક ચોપડાવે તે હસતે મોઢે સાંભળે કે ન સાંભળે ? વળી શું કહે આટલી દવા-ગોળી લેવી, ખેરાક બંધ, નહીં તે ડાયેરીયા થઈ જશે. એ શ્રાપ દે છતાં ઠાવકું માં રાખી પૈસા દઈને આવે ને?—કારણ રોગ મટાડે છે. અમે ભવ રોગ મટાડવા માટે કહીએ તો મોઢું કડવું થાય છે. ચાતુર્માસ કરાવવાનો હેતુ જ ભવરોગ મટાડવા માટે ભાવરૂપી ઔષધ લેવાને છે. માટે ગુરુ મહારાજની સ્તુતિ કરે તે તેમના જેવા ગુણ તમારામાં પ્રગટશે. ઈલાચીકુમારને ગુરુ મુખ જોતાં કેવળજ્ઞાન થયું. પણ થયું ક્યારે? ગુણાનુરાગ પ્રગટયો તે માટે ગુણ ગાઓ ગુરજી તણાં
ગુરુ મહારાજ પાળે તે પંચાચા ઓળખશો તો પણ ગુરુ સ્તુતિ કરવાનું મન થઈ જશે.
(૧) જ્ઞાનાચાર – જ્ઞાન વિનય બહુમાન પ્રગટ થાય તે રીતે અભ્યાસ કરે, વિદ્યાગુરુને વિનયપુર્વક રટ્યા કરે. હાર્દિક પ્રેમ–બહમાનપુર્વક ચોક્કસ તપ સાથે સૂત્ર અવધારે આદિ જ્ઞાનાચાર.

Page #197

૧૮૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
(૨) દર્શનાચાર – સમ્યગ દર્શન પ્રાપ્તિ કે રક્ષા માટે જિન વચનને નિશંકપણે માને, બીજા દર્શનની અભિલાષા ન કરે. સંદેહ રહિત જેનધર્મ સ્વીકારે, મૂઢતા પરિહરે, સાધમિકના ગુણોની પ્રશંસા કરે, બીજાને ધર્મમાં સ્થિર કરે. શાસન પ્રભાવન કરે વગેરે.
(૩) ચારિત્રાચાર :- સમિતિ-ગુપ્તિનું પાલન કરે, પ્રણિધાન અને ગયુત પણે ચારિત્રની મહત્તા જાળવે.
(૪) તપાચાર – છ પ્રકારે બાહ્ય છ પ્રકારે અત્યંત તપ યથા– શક્તિ આચરે.
(૫) વીચાર – ચારે આચારોને બાહ્ય અને અત્યંત શક્તિ પુર્વક પાળે, પોતાનું તમામ સામર્થ્ય પવ્યા વિના, પ્રમાદ ટાળીને તે આચારોને યથાશક્તિ આદરે.
તમે કદી વિચારી જો જો. તેને દિવસમાં થોડા પ્રમાદમાં સમય જાય તો પણ મેટા ભાગે અન્ય પ્રવૃત્તિ રહે ખરી ? શુદ્ધ શ્રદ્ધાળુ અને ચારિત્ર પાલન કરી જ્ઞાન માર્ગમાં રત બનેલા મુનિ તપ સંયમપૂર્વક જીવે તે આચરણનું દર્શન જ કેટલું કલ્યાણ કરાવનાર બને તે તે વિહારમાં તમે સાથે રહે તે જ સમજાય. માટે ગુરુ સ્તુતિ કરે
પંચ મહાવ્રત શુદ્ધ પાળે, અંતરંગ મેલ ટાળે વ્રત દુષણ ક્ષણ ક્ષણ સંભારે, જ્ઞાન ક્રિયા અજવાળે
અષાઢી મેહ વરસ ચાલુ થયે. દુકાળ પુરો થયો જાણી ચારણ— ચારણી ગુજરાતમાંથી નીકળ્યા. ભેસું માથે ઘંટીના પડ, સામાન, ગામાં ગોદડાં બે ચાર કામળને હાલી નીકળ્યા છે. દેશમાં.
ચારણ-ચારણ મીઠી મજાક કરતાં જતા'તા વાયરે ઉડી ઉડીને લટા ચારણના મોઢા પર આવતી જોઈ ચારણ અડઘો થઈ જાય છે. ચારણ્ય ! આવાં રૂપને આવું હસવું ચારણ્યને ન અધે.
ચારણ મને ખબર છે ત્યાં સોનાફુઈ મેણાં મારશે. આવડાં રૂપ ચારણ્યને હાચવેશ્યાની દીકરીને હોય ને આવું હસવું. મારે તો જીવ કાઢી નાખશે.
શું થાય ચારણ્ય, કુટુંબમાં રિયા વિના ચાલે? હું શું કરું, મહેનત કરી કરી મોટું કરમા નાખીશ. હસવું રોકવા ગાલે ડામ દેશ.
અરરર ચારણ્ય આવું કિમ ભણશ. જેમ તેની તમામ માયા મૂડી ભરખી જતું હોય તેમ ચારણ આંખ ફાડીને સ્ત્રીને મોં સામે જોઈ

Page #198

ગુણ ગાએ ગુરુજી તણું
૧૮૯ રહ્યો. ના ચારણ્ય, આપણે રેસમાં નસે જાવું. આ થડમાં કેક ગામે કુબો કરી કુટુંબમાં મેલ તીખારો.
સામસામા ચારણ-ચારણી દુહા ઉપાડે છે ચારણ્ય કેમ જાણે અષાઢી રાતે વિખુટાં પડયા હોય તે રંગ મચ્યો છે ! અરે ચારણ આ તે પારકી વાણી એમાં સવાદ ન આવે. હું મરી ગઈ હોઉં ને તું મરશીયા ભણે ઈમાં સવાદ.
અરે ચારણ્ય તું મરે તે હું ઝાડવા રોવડાવું. એક વાર તું મરી તે જે.
ચારણ મર્યા પછી હું કયાં તારા ઝાડવાનાં રણ જેવા આવવાની. ત્યાં નદી આવી. ભેંસ પાણી પીએ છે. ચારણી પગના પચા પરથી કાદવ કાઢે છે, ચારણે પૂછ્યું ભાઈ ગામમાં દરબાર કેણ છે? – બાપુ પિરસાવાળે છે.
માણસ કેવો? ગુલાબી દીલનો. વેણ રાખશે? અરે માલધારીને કણ ના પાડે.
ઠીક ચારણ્ય. તું આ વેકરીમાં ઊભી રેજે ભસુને સાચવજે. હું અબઘડી હડી કાઢતા આવ્યા. ઠીક ચારણ ઉભીસું–જોજે છે જ ઉભી રેજે. આથી–પાછી ન થતી. બેંકર હું બોકાસાદિને કિસેથી બોલાવીશ. આ તો અજાણ્યું ગામ. -- ભલે ચારણ નઈ ખસી – ફરી ભેખડેથી ચારણે સાદ દીધો. ચારણ્ય ખરાતી એ.હો... હાં કહી. સોગંદ કબુલવા ગરદને હાથ મુકો.
ચારણ પચ્ચે પિસાવાળાને ડેલે, બે પાંચ વીધા જમીન માંગી દરકાર કહે ભલે. કસુંબા પાણી તે લેતા જાઓ. ચારણના પેટમાં બે પાલી પડી, જાણે ઈદ્રાંસન મલ્યુ- મંડી કવિતા ઉડવા.
ચારણે ભાંગલી તે કઈ વિજેગી માનવી મલા કંથને સંભારી વિલાપ કરે તેવા વિરહ ગીત ઉપાડયા, અષાઢી વેદના ઠાલવી. શ્રાવણના રૂપ ખેચાયાં – ભાદરવાના રંગ આલેખાણા દરબાર ડાયરો આખો ડોલી ઉઠયો, કોઈને બોલવાના સ નથી રહ્યા, દરબાર કહે હવે આસો ગાઈને વિજેગીને ભેગા કરી દેજે બાપ !
આ તો મરસિયા, બાપુ ! વિજોગી ભેળાનો થાય. આમાં તે દુઃખની અવધિ આવી ગઈ. આસોના પેલા ચરણે–પાણી આવ્યું પાણી આવ્યું ના પોકારી ઉઠયા. ચારણ જાણે ભર નિદ્રામાંથી જાગ્યો. ત્યાં રડિયા સંભળાયા. ઓલી ચુંદડી વરતાય કેઈ બાઈ તણુતી જાય,

Page #199

-
-
-
-
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ ચારણના મેં પથી ૯ોહી ઉડી ગયું. દોડ પાદરે, બે કાંઠે લોઢ ઉછળે. ભેખડે ફસકે છે, ચારણે દેટ મુકી પુરમાં એલી એકલી ક્યાં જાય છે? લોકોએ બાવડાં ચાલી રોકી રાખે. ગઢવા એ જીવતી ગઈ, તું ક્યાં આંબવા જઈશ ? અરે જાય નહીં બાપુ! સમ દઈ ગ્યો તે.
લોકે સમજયા ચારણનું ફટયું. અરે ભાઈ ! સમ દીધા તા તૈ જ નદીમાંથી ખસી ને ને?”તી ખસીને, સાચે સાચ નો'તી ખસી
એકેય ડગલું નતી ખસી. બાઈ તે આરસની પુતળી જેવી કંડારેલી ઉભી રે. અમે કીધું હાલ્ય હાલ્ય એ જોગમાયા હસતી જ રહી સાંભળી સૌ શ્વાસ લઈ ગ્યા.
પિરસાવાળા તારું પાદર ગળી ગયું મારી ચારણ્યને. અતરીયાળ રઝળા મને તે.
એકેક હે પિરસવાળાને એલ દે છે. તે મારો વિસામો
ઉંટના વિલાપ જોયા છે તે, તરસ્યાની તરસ જોઈ છે તે–નદીના વેણે વેણે ચારણના પગલાં શોધતા રોજ છાતી ફાટ દુહા ગાય છે. આખો ડાયરે શેક મગ્ન રહે છે.
ફર્ષ અષાઢી રાત આવી. પોરસાવાળાએ મરનારની બેનને ઈ જ લુગડાં પરાવી ભેંસ પાડી સાથે નદીમાં ઉભી રાખી.
ચારણ્યને લઈને ચારણ ચાલે, બધી વાત થાળે પડી, ઘર વસાવી દીધું હજી ચારણ કયારેક રાત્રે મીટ માંડી પૂછે છે. હે ચારણ્ય તું સાચે સાચ ત્યાં જ ઉભી તી ?
આવો નાનકડો પ્રસંગ બન્યા. પૂજ્ય સાગરજી મહારાજના જીવનમાં વિહારમાં એક ભાઈ કહીને ગયા, મહારાજ સાહેબ અહીં ઉભા રહે છે હમણાં આવું પૂ. ગુરુ મહારાજ કહે ભલે, અહીં જ ઉભું છું. કયાંય નહીં જાઉ. પેલા ભાઈને બે કલાક ગયા, તડકે ચડી ગયે. લોકે કહે સ્વામીજી છાયામાં પધારો કા ઉપાશ્રયે મુકી જઈએ. એ ભાઈ ભૂલી ગયા લાગે છે. ગુરુ મારાજ કહે હવે ન ખસાચ અમે ખોટા પડીએ બીજી કલાક ગયે ભાઈ આવ્યા ત્યારે આચાર્ય મારાજ ચાલ્યા, માટે કહીએ છીએ.
ગુણ ગાઓ ગુરુજી તણું– નિત્ય ગુરસ્તુતિ કર્તવ્યનું પાલન કરે.

Page #200

(૯૪) સાધર્મિક વાત્સલ્ય
--સ્વામી વત્સલ કીજીયે રે wevere
साधर्मिक वत्सले पुण्यं, यद्भवेत्तद् चोऽदिगम्
धन्यास्ते गुहिणो वश्यं, तत्कृत्वानति प्रत्यहं સાધર્મિક વાત્સલ્ય કરવામાં જે પુણ્ય થાય છે. તે વચનથી કહી શકાય તેવું નથી. જે ગૃહસ્થ હમેશાં સાધર્મિક વાત્સલ્ય કરીને ભજન કરે છે, તેમને ખરેખર ધન્ય છે.
શ્રાવકના કર્તવ્યને જણાવતી મનહ જિર્ણ સજઝાયમાં બાવીસમું કર્તવ્ય જણાવ્યું “સાધર્મિક વાત્સલ્ય”
પણ સાધર્મિક વાત્સલય એટલે શું?
સાધર્મિકનું વાત્સલ્ય, તેમાં બે શબ્દ છે. સાધર્મિક અને વાત્સલ્ય. સાધમિક શબ્દ સધર્મ પરથી બન્યો છે. માટે પ્રથમ સધર્મને અર્થ સમજો.
સધર્મ એટલે? સમાન એ ધર્મ તે સધર્મ.
સાધર્મિક એટલે—સમાન ધર્મને પાળનાર તે સાધર્મિક, અહીં પાયામાં શું મુક્યું? “ધર્મ” જે આપણા જેવો જ ધર્મ પાળે, અરે માત્ર નવકારને હૃદયપૂર્વક રવીકારે અને બહુમાન ધરાવે, તે પણ દેવ-ગુરુની સ્વીકૃતિ રૂપી સમાન ધર્મવાળે સાધર્મિક ગ.
વાત્સલ્ય એટલે હાર્દિક પ્રેમ, ઉત્તમ પ્રકારને સ્નેહ. સાધમિકને જોઈને તમારા હૃદયમાં અત્યંત પ્રેમ કે નેહ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે સાધર્મિક વાત્સલ્ય કહેવાય-જેમ બાળક વિચિત્ર સ્વભાવનું હોય, ખોડખાંપણવાળું હોય તે પણ માતાના વાત્સલ્ય કાં ઓટ આવતી નથી. તેમ ગમે તેવી કપરી કે કઢંગી હાલતમાં પણ સાધર્મિક પ્રત્યે સ્નેહના ઝરણું ફૂટે તે તે સાચું સાધર્મિક વાત્સલ્ય ઉત્પન્ન થયું કહેવાય. શ્રાવકે આવું સાધર્મિક વાત્સલ્યનું કર્તવ્ય જાળવવું. સવામી વસલ કીજીયે રે લોલ
ભવજલ તરવા નાવ રે ભવિક જન–

Page #201

૧૯૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
સાષ્પિ વર્દ સમાન ધર્મવાળા પ્રત્યે પ્રેમ ભાવ રાખો. તે શ્રાવકનું કર્તવ્ય ગયું, તેમાં સામંદ નો અર્થ પણ કેવો સુંદર સમાન ધ રતિ સરખા ધર્મ વડે સાથે રહે છે. - મારો સ્વામી ભાઈ કયાંથી? એ ભાવ માં આવવો જોઈએ. તે સાધમિકને જોતાં જ મારા ભગવાનને ભક્ત એમ બોલાઇ જશે. હૈયું હર્ષ વિભોર થઈ જશે.
એક મકાન માલિકે મકાન ભાડુત સામે કેસ માંડે. અટક એવી કે ભાડૂત જેન હશે તેવો ખ્યાલ ન આવ્યો. પેલા મકાન માલિક અને ભાડુતને કેટની તારીખ આવી. હજી કેસ ચાલવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ ત્યાં તો મકાન માલિકની નજર ભાડૂતના કપાળ પર પડી, ચાંદલ જોઈ નજર સ્થિર થઈ ગઈ. અરે ! આ તે કેસરને ચાંદલે નકકી મારે સાધર્મિક છે. બસ સામે વાળ કટ કર્તવ્ય ચાદ આવ્યું. કેસ ત્યાં જ પાછા ખેંચી લીધે પરિવર્તનનું કારણ?
- સ્વામી વત્સલ કીજીયે રે લોલ “સાધર્મિક વાત્સલ્યને ભાવ”ને સમાધાન થઈ ગયું
जिनैः समान धर्मा गः साधर्मिका उदाहता विधापि तेषां वात्सल्यं कार्य तदिति सप्तमः समान धार्मिकान वीक्ष्य वात्सल्यं स्नेह निर्भरम्
मात्रादि स्वजनादिम्योऽप्यविकं क्रियते मुदा શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માએ સમાન ધર્મવાળાને સાધર્મિક કહ્યા છે. તે સાધર્મિક દ્રવ્ય અને ભાવ બંને પ્રકારે વાત્સલ્ય કરવું તે વાત્સલ્ય નામને સાતમે દશનાચાર કહ્યો છે. સમાન ધર્મવાળાને જોઈને માતાપિતા વગેરે સ્વજન કરતાં પણ અધિક ગાઢ સ્નેહ પૂર્વક હર્ષથી વાત્સલ્ય કરવું.
પર્યુષણની થેયમાં પણ બોલો છે ને? પારણને દિન સામી વચ્છલ કીજે અધિક વડાઈજી માન વિજય કહે સકલ મરથ પુરે દેવી સિદ્ધાઈજી
શાસ્ત્રકાર મહારાજા ફરમાવે છે કે માતાપિતા વગેરે સંબંધો તે અનાદિકાળમાં અનંતા થયા અને ભુંસાયા. એક માત્ર સાધર્મિકનો સંબંધ એ છે કે જે ભાગ્ય યોગે જ મળે છે. માટે શ્રાવકોએ

Page #202

સ્વામી વત્સલ કીજીયે રે
૧૯૩
પ્રતિવર્ષ સમાન ધમીઓનું વાત્સલ્ય પોતાની શક્તિ મુજબ કરવું જોઈએ.
જેઓ બધાં સાધમિકનું વાત્સલ્ય કરી શકતા નથી તેઓએ ઓછામાં ઓછી એક બે શ્રાવક-શ્રાવિકાની પણ ભક્તિ અવશ્ય કરવી. કેમકે સમાન ધમીઓને મેળાપ ઘણો દુર્લભ છે.
શ્રાદ્ધ વિધિમાં પણ કહ્યું કેसर्वैः सर्वे मिथः सर्व सम्बन्धा लब्ध पूर्विणः ___ साधर्मिकादि सम्बन्ध लब्धारस्तुमिताः क्वचित् સંસારમાં જન્મ મરણ કરતાં સર્વ જીવોએ પરસ્પર સર્વ [બધાં ની સાથે સર્વ [બધાં સંબંધે ને પુર્વ કાળમાં કેટલીયે વખત બાંધ્યા છે પણ સાધર્મિકપણું વગેરે સંબંધ બાંધનારા તે અ૫જી જ હોય છે.
સાધર્મિક વાત્સલ્ય બે પ્રકાર કહ્યું છે.
૦ દ્રવ્ય સાધર્મિક વાત્સલ્ય :- જે શક્તિ સંપન્ન હોય તો રોજ એક-બે સાધર્મિકોને જમાડે તેમ કહ્યું. અશક્ય હોય તે જન્મલગ્ન વગેરે મહોત્સવમાં કે તેવા અન્ય પ્રસંગોએ સાધમિકેને વિનય પૂર્વક આમંત્રણ કરી ભેજન સમયે સ્વયં તેના પગ ધોવા–ઉત્તમ આસન આપવું વગેરે વિનયપૂર્વક ઉત્તમ ભાજપમાં સારામાં સારું ભોજન આપવું, પાન–વસ-આભરણથી સત્કારવા, આપત્તિમાં હોય તે પોતાનું ધન આપીને પણ ઉગારવા. એ રીતે સાધમિકેનું દ્રવ્ય વાત્સલ્ય કરવું,
અલબત પુનીયા શ્રાવકની જેમ એક દિવસ ઉપવાસ કરીને પણ સાર્ધામિર્ક જમાડવા તે તો અતિ ઉત્તમ ભાવના જાણવી.
૦ ભાવ સાધમિક વાત્સલય –ધર્મકાર્યો નહીં કરી શક્તા સાધમિકેને તેઓની અગવડે દૂર કરી જરૂરી સગવડ આપી. ધર્મમાં સ્થિર કરવા. ધર્મકાર્યમાં પ્રમાદ કરનારાને તે તે કર્તવ્ય યાદ અપાવવાં, વિવેક પૂર્વક ભૂલથી બચાવવાં, વાત્સલ્યપૂર્વક સન્માર્ગની પ્રેરણા આપવી, શ્રાદ્ધ દિન કૃત્ય ગાથા ૨૦લ્માં લખ્યું છે–
सारणा वारणा चेव चोयणा पडिचोयणा
सावएणावि दायव्या सावयस्स हिआवहा ૧૩

Page #203

૧૯૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
-
-
-
-
0 વિસરી ગયેલા કાર્યને યાદ કરાવવું તે સારણ ૦ કુસંગતિ વગેરે અકાર્યથી વારવા તે વારણ ૦ સારણ અને વારણ વારંવાર કશ્વા છતાં પણ
જે કઈ અતિ પ્રમાદી જીવ પિતાનાં કર્તવ્યમાં ભૂલ કરે તે તેને “શ્રાવક જેવા ઉત્તમ કુળમાં જન્મ લઈ આમ કરવું યોગ્ય છે ?” વગેરે વાક્યથી ઉપાલંભ આપીને પ્રેરણું કરવી તે ચાયણ.
૧ એક જ વિષયમાં વારંવાર ભૂલ કરે ત્યારે કઠોર શબ્દથી ધિકકારવા પૂર્વક અત્યંત પ્રેરણા આપી ધર્મમાં સ્થિર કરે તે પડિચોયણાં. જો કે કઠેર શબ્દો બોલતાં અસદ્દભાવ ન થાય તે જોવું.
શ્રાદ્ધ વિધિની ગાથામાં પણ સારણાદિનું સ્વરૂપ સમજવતાં લખે છે કે
- વિસ્મૃત થયેલાનું યાદ કરાવવું તે સારણા ૦ ઉલટા આચરણથી વારવું તે વારણું ૦ છતાં ચૂકે તે સાવધ કરવા તે ચેયણા
૦ નિષ્ફર વચનથી ઓળભે આપી ધર્મ માર્ગમાં સ્થિર કરે તે પડિયણ.
આ રીતે સાધમિકેનું દ્રવ્ય અને ભાવપૂર્વક વાત્સલ્ય કરવું.
સવચંદ શેઠ વણથલી ગામનું નાક ગણાય. આસપાસના પાંચ સાત ગામનું પૂછવા ઠેકાણું. ધીરધારને ધીકતો ધં. કાળ દુકાળે સવચંદશેઠને પટારે લેકેને જવાબ દે. પ્રતિષ્ઠા પણ સારી.
એક દિવસ કઈ અદાવતીયાએ બાજુના ગામના ગરાસદારના કાન ભંભેર્યા. શેઠની પેઢી ખોટમાં છે સવચંદ શેઠ ડુક્યા છે. કોઈ થાપણ હોય તે ઉપાડી લેજે.
ઈર્ષ્યાળુ માણસની વાત સાંભળી કાચા કાનને ગરાસીયે વહેમાયે. થાપણ ઉપાડી લેવામાં સલામતી માની, ઘોડે ચડી ઉપડશે. શેઠ, “કુંવર હારે વાંધો પડે છે. અટાણે જ થાપણ કાઢી ઘો.”
શેઠ જરા મુંઝા. ગરાસિયાની એક લાખની થાપણ. તે વેપારમાં રોકાયેલી. એક જ દિવસમાં છુટી થાય નહીં. ગરાસિયે હઠે ચડો. પળમાં પ્રતિષ્ઠા પીગળી જાય એવું વસમું. કરવું શું ? વાણિયે દાંત કલમ ઉપાડી. કાગળ કાઢી અમદાવાદની એ વખતની જાણીતી પેઢીના માલિક સેમચંદ શેઠ માથે લાખની હુંડી લખી. હડી

Page #204

સ્વામી વસલ કજીયે રે
૧૯૫
લખતાં લખતા બે આંસુના બિંદુ પડી ગયા. આસુ એને છેડે લુંછીને હુંડીવાળી ગરાસિયાને આપી, અમદાવાદ જઈ તમારી થાપણ ઉપાડીલ્યો. જ ગરાસિયે પહોંચ્યું અમદાવાદ, સેમચંદશેઠની પેઢીએ. તે દી' સોમચંદશેઠની આબરૂ અણનમ. શેઠે હડી લઈને મુનિમને આપી ખાતું જેવા કહ્યું. મુનિમ જુએ પણ સવચંદ શેઠનું નામ ન મળે. શેઠે હુંડી હાથમાં લીધી. લખાણમાં પડેલા પાણીના ટીપાંથી અક્ષર જળાયેલા જોયા. કંપતે હાથે થયેલ લખાણ વાંચ્યું.
ચતુર વાણી સમજી ગ. મુનિમને કહે આપી દે એક લાખ રૂપિયા, મુનિમ મુંઝાણું. શેઠ કહે માર ખાતે લખીને લાખ રૂપિયા પાણી દે. ગરાસિયે તે રૂપિયા લઈ ચાલતો થયે.
ઘણા વખતે. “સોમચંદશેઠની પેઢી આજ કે એમ પૂછતાં એક વેપારીએ પગથિયે પગ દીધો. પધારો પઘારો શેઠ, બેલતાં મેલા લુંગડાવાળા વેપારીને સેમચંદ શેઠે રૂડાં આવકાર દીધા. પાછા કામમાં પરોવાયા. બપોર થતાં મહેમાનને જમવા લઈ ગયા. જમ્યા પછી આડે પડખે થતાં સેમચંદ શેઠ બેલતાં. મારા જેવું કંઈ કામકાજ શેઠ ? - સવચંદ શેઠ કહે કામકાજ તો તમે મારી આબરૂ શખી કર્યું. ૯ વ્યાજ સહિત આ રૂપિયા ગણી લ્યો.
સોમચંદ શેઠને નવાઈ લાગી. શેના રૂપિયા? વગર ઓળખાણે વણથલીથી હુંડી લખીતી અને તમે લાખ રૂપી ચુકવી દીધા તેના.
પળવાર તે સવચંદ શેઠની પ્રમાણિકતા સામે સેમચંદ શેઠ મુકપણે જોઈ રહ્યા. પછી કહે એ રૂપિયા જમે ખર્ચ નખાઈ ગયા શેઠ!
સવચંદ શેઠ મુંઝાણા, સેમચંદ શેઠ કહે જુઓ શેઠ! તમે તે જાણે છો ને જમે થયેલી રકમ કદી બીજી વખત જમા થતી નથી.
સવચંદ શેઠને આ પારકા રૂપિયા ઘેર લઈ જવાનું ઠીક ન લાગ્યું. ઉપડ્યા સીધાં પાલીતાણું નગરે–સિદ્ધગિરિ ઉપર. ત્યાં તેઓએ એક
ક બંધાવી. વધારાનો ખર્ચ થયે તે કર્યો અને પોતાનું તથા સોમચંદ શેઠનું બંનેનું નામ ઉજળું કરવા સવા-સોમની ટુક એવું ટુંકનું નામ રાખ્યું.
આને કહેવાય સ્વામી વત્સલ કીજીયે રે પંક્તિની સાર્થક્તા, આવું સાધર્મિક વાત્સલ્ય હૃદયમાં જોઈ એ. આ કાળે પણ લાખ રૂપિયા

Page #205

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
૧૯૬
માટા લાગે છે તેા વર્ષો પહેલાં લાખ રૂપિયાનું મૂલ્ય કેટલું હશે? છતાં સાધર્મિકની સ્થિતિ જોઈ આપી દેવા અને વળી પાછા ન લેવા તે કેટલું માટુ' સાધર્મિક વાત્સલ્ય ગણાય ?
સાઘર્મિક વાત્સલ્ય માટે સબધાની ભૂમિકા કરતાં કહ્યું કે જગતમાં ચાર પ્રકારના સંબધા છે. (૧) અતિ નીકટનાં (૨) નીકટના (૩) સામાન્ય (૪) કહેવા માત્રનાં.
માતાપિતા વગેરે અતિનીકટના કહેવાય. કાટા—મામા વગેરે નિક— ટના કહેવાય, નાતીલા-જાતિલા સામાન્ય કહેવાય અને કામ પડે ત્યારે સલામ ભરનારા કહેવા માત્રના સ`ખ'ધિ. તે આ ચારેમાં સામિકના સબંધ કર્યાંના ?
શાસ્ત્રકાર જણાવે છે કે આ સ‘સારમાં જન્મ મરણ પામતા જીવાએ પરસ્પર સવે [બધાં]ની સાથે માતાપિતાદિ સબધા પૂર્વકાળમાં અનેક વખત પ્રાપ્ત કર્યા છે. પણ સાધર્મિકપણાના સંબંધ પામનાર જીવા બહુ થૈડાં છે. એ સબંધ જ જીવને ધર્મમાં સ્થાપન કરવા કે સ્થિર કરવા ઉપયોગી અને કાયમના છે.
તેથી જ મન્નહ જિણાણું સજ્ઝાયમાં મુકેલ સ્વામી વત્સલ કીજીયે રે વ્ય દર્શનાચારના સાતમાં આચાર તરીકે પણ જણાવાયું છે. અને શ્રાવકના વાર્ષિક ૧૧ કે વ્યામાં બીજું કતવ્ય પણ છે. તેથી સાધિમ`કના સબધ સૌથી મહત્ત્વના ગણ્યા. કેમકે બાકીના સંબધા દેહ સાથે સકડાયેલા છે. જ્યારે સામિકના સબધએ આત્મીય સંબંધ છે.
જોગીદાસ ખુમાણના એક પ્રસ`ગ આવે છે. તેના કાને શાક સમાચાર અપાયા કે મહારાજા વજેસંગના દાદભા ગુજરી ગયા-શુ' થયું ?
ભાવનગરની શેરીએ ભમી ભમીને મેં કાના કાન વાત લીધી કે શિહેારથી દશેરાને દી નાનલખા રાણીએ કુંવને ભાવનગર દરિયા પુવા ખેલાવ્યા. કુંવર દરિયા પુજીને પાછા વળ્યા. ત્યારે નાનલખાએ મળેલા અડદના દાણે વધાવ્યા. ને કામણ કર્યું, કુંવરનું માથું ફાટવા લાગ્યું. શિહાર ભેળા થયા ત્યારે જીભ ઝલાઈ ગઈને દમ નીકળી ગયા બાપ ! શિહેારને ભાવનગરની શેરીએ શેરીએ છાતી ફાટ વિલાપ થાય છે. આવા ! દાદભાની દેન પડે તેનુ સનાન તે આપણને પણ આવેને ?

Page #206

સ્વામી વત્સલ કીજીયે રે
૧૯૭
સહુ બહારવટીયા ફાળીયાં પહેરી નદીમાં માથા એળ નાહ્યા. પછી જોગીદાસ ખેલ્યા, બાપુ ! આપણે મહારાજાના મેઢા સુધી ખરખરે જાવું જોઈ એ ને ?
આ જોગીદાસ એજ વજેસ`ગ સામે બહારવટે નીકળેલા છે. રાજ ગામ ભાંગે છે, તેનુ' માથુ' વાઢવા રાજ તૈયાર થયેલ છે. હજારાની ફેાજો તેની પાછળ ફરી રહી છે. છતાં જોગીદાસ ખુમાણને આ ખાનદાની મનસુબો આવ્યા.
આપા કહે જા ભલે, પણ સીધાં દરબારગઢમાં મહારાજા એળખે તેવું કરજો, મહારાજા તા સમજી જશે કે આ લૌકિકે આવેલા છે. પણ પાસવાને નહીં સમજે તે ઝાટકાના જ વખત આવશે.
કુંડલાના કાઠી ડાયરા સાથે માથે એઢી છાના મુના બેઠા છે. પાચસાના સમુદાયમાં માથે ફાળીયું નાખી બેઠેલા જુવાન કાણુ છે, તે ખબર ન પડી. ડેલીએ સૌ જુએ છે. મહારાજા માથે હાથ મુકી છાના રાખે છે.
મહારાજા સાદ વતી ગયા. છાના રહે. જોગીદાસ છાના રહેા. નામ પડતાં તે બધાં હાંફળા ફાંફળા થવા લાગ્યા. પણ બહારવટીચે જોગી એટલુ જ મેલ્યા. ‘ભલે! વહ્યા રાજ” પારખુ' નહીં ? પાંચસેા વચ્ચે તારા હાંકોટા થાય ને તે વિલાપ હું પારખું. નહીં! સહુ બહારવટીચે મહારવટીયા કર્યા કરે છે. તરત દષ્ણારે રકિયા, આજે જોગીદાસ ખાઝવા નથી આવ્યા. દીકરા ફાટી પડયા એના કારજે આવ્યા છે, મહારાજા અને જોગીદાસ ખન્નેની આંખે ઝળઝળીયા આવી ગયા.
આનું નામ સામસામે રાખેલા સાધર્મિક સંબધ
एगत्थ सत्वधम्मा, साहम्मिवच्छल्लं तु एगत्थ बुद्धिलाए तुलीआ, दो वि अ तुलाई भणियाहि
એક તરફ દાનાદિ સર્વ ધર્મો અને એક બાજુ માત્ર સાધમિક વાત્સલ્ય મુકીને બુદ્ધિ રૂપી તુલા વડે તાલવામાં આવે તા અને સમાન થાય છે. એમ જ્ઞાનીઓએ કહેલુ છે.
સાધર્મિક વાત્સલ્યના કેટલે! મહિમા જણાવ્યેા કે સર્વ ધર્મો સાધમિ કૈામાં રહેલા છે. તેની સેવા કરવાથી સર્વધર્માની સેવા થાય છે. વળી સાધર્મિકએ સર્વ ધર્મોના આધાર રૂપ છે, તેના અભાવે બીજા

Page #207

૧૯૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ ધર્મો ટકાવવા મુશ્કેલ બનશે. માટે તેનું મૂલ્ય સર્વ ધર્મોને ભેગા કરીએ એટલું છે. તેમ કહ્યું.
માને કેઈ સ્થાને જૈન ધર્મ પાળનારા બિલકુલ ન હોય તો જેન ધર્મ પ્રરૂપિત દાન શીલ-તપ-ભાવ રૂ૫ ધર્મ જોવા મળશે ખરો ? જેવા મળશે તે ટકશે ખરા ? કારણ કે ધર્મના ટકવાને આધાર ધર્મના પાલન કરનારા પર છે.
સાધર્મિક વાત્સલ્ય થકી તીર્થંકર પદવી સુધીની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. સંભવનાથ પરમાત્મા પુર્વ ત્રીજા ભવે વિમળ વાહન રાજા હતા. તેમણે દુકાળમાં મેટી સાધર્મિક ભક્તિ કરીને જ તીર્થકર નામ કર્મ બાંધેલું હતું,
પ્રશ્ન :- ૨૦ સ્થાનકમાં સાધમિક વાત્સલ્ય કેઈ સ્થાને નથી તે તમારી વાત કઈ રીતે સાચી?
–સમાધાન– ત્રીજું સ્થાનક છે પ્રવચન ભક્તિ, પ્રવચનથી શ્રી જિનેશ્વર દેવની આજ્ઞાનું પાલન કરનારે સંધ સમજવો. તેની ભક્તિ તે સાધર્મિક ભક્તિ – તે પદની આરાધના વડે સંભવનાથ પ્રભુના જીવે તીર્થકર નામ કર્મ બાંધેલું.
રાજા દંડવીર્યને નિયમ કે આંગણે આવેલા સાધમિકને જમાડીને જમવું. રાજ તરફથી મેટું રડું ચાલે દેશ વિદેશના સર્વ સાધમિકેની ત્યાં ભક્તિ થાય છે. ભોજન સમયે દંડવીર્ય રાજા તપાસ કરે કે બધાં સાઘમિકે જમ્યા કે નહીં? કયારેક સાંજ પણ થઈ જાય. છતાં રાજા પોતાની જાતને ભાગ્યશાળી માને.
એક વખત ઈદ્ર તેની પરીક્ષા કરવા માટે આવ્યા. શ્રાવકનું રૂપ લીધું. રાજાએ સન્માનપૂર્વક ભોજન માટે વિનંતી કરી. વસ્તુઓ પીરસાણી. એક વખત ખલાસ. – બીજી વખત ખલાસ – ત્રીજી ચોથી વખત વાનગી પીરસાણી. બધી ખલાસ રસોઈયા જોઈ રહ્યા. આ કે જમવાવાળે છે. મંત્રીના ઈશારાથી પીરસવાનું ચાલું જ રહ્યું, નવી નવી રાઈ બનવા લાગી. રાજા દંડવીર્યને, ખબર પડી, જાતે આવ્યા પેલો શ્રાવક બનેલો ઈન્દ્ર કહે તમે પણ ઠીક છે મને એક ને જમાડી નથી શકતા. તે આટલા બધાં શ્રાવકને કેમ જમાડતા હશો,
ઈન્દ્ર નવું નવું રંધાતુ ધાન્ય સાફ કરતાં જ જાય છે. રાજાને થયું નક્કી કઈ દેવ જ મારી પરીક્ષા કરવા આવ્યા છે. છેલે રાજા

Page #208

સ્વામી વત્સલ કજીયે રે
૧૯૯
ન થાયે ત્યારે ઈદ્ર પ્રગટ થયાં અને રાજાને ઉક્ટ ભક્તિ માટે ધન્યવાદ આપ્યા. માટે કહ્યું છે કે –
સ્વામી વત્સલ કીજીયે રે લોલ સાધર્મિક વાત્સલ્યનું મહત્વ સમજ્યા પછી તેની વિધિ જણાવતા ઉપદેશ કપલીમાં કહ્યું.
કેટલાંક શ્રાવકો બારવ્રત ધારી હેય, કોઈ પાંચ અણુવ્રત પાળતા હાય, કેઈ સામાયિક વ્રતવાળા હોય, કોઈ જિનપૂજા કરનારા હૈય, કેઈ સમકિત ધારી હોય, કેઈ બ્રહ્મચર્ય પાળનાર હોય, કઈ સચિવ ત્યાગી હોય, કેઈ તીર્થયાત્રા કરનારા હોય, આવા અનેક પ્રકારે વ્રતનું પાલન કરનારા હોય તેઓનું વાત્સલ્ય વિવેકી જનોએ કરવું જોઈએ. જેઓ માત્ર રોજ નવકાર ગણનાર છે તે પણ પુણ્ય કાર્ય કરનારા છે માટે તેમને સાધર્મિક ગણ તેમને સન્માનપૂર્વક સાકરખારેક–ટપરા, વિવિધ પ્રકારના પકવાને, ઘીવાળાં અન તાંબુલ, સુગધી દુધ કે જલપાન કરાવીને તથા વસ્ત્ર કે તિલક દ્વારા સન્માનીને અલંકારાદિ પહેરામણી કરી સાધર્મિક વાત્સલ્ય કરવું.
શ્રી જિનશાસન કહે છે કે ઘર આંગણે આવેલા સાધર્મિકને જોઈને જેના હૃદયમાં હર્ષ થતો નથી તે પુરુષ સમકિતવત છે કે નહીં તેનો જ સંદેહ છે. મેક્ષ ફળ ઈચ્છનારાઓએ સાધર્મિક જનનું વાત્સલ્ય કરવું તે જ તેની લક્ષ્મી સફળ છે માટે – “સ્વામી વત્સલ કીજીયે રે”
પંચાયણ શ્રેષ્ઠીએ આદરપૂર્વક શ્રાવકને બાર વ્રત ગ્રહણ કરેલાં. રોજ નવું સ્તોત્ર કે શાક ભણે, પ્રતિકમણ કરે, પૂજા કરે અને એ રીતે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની આરાધના કરે. સાધર્મિક વાત્સલ્ય પણ કરે.
ભિન્ન ભિન્ન દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલાં પાકો, સિંહ કેસરીયા લાડું, સુસંસ્કૃત પકવાન વિવિધ અન, સુગંધી પાનબીડાંથી સાધર્મિ કેને સત્કારે. ભેજન બાદ વિવિધ દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલ ઉજજવલ વસ્ત્રો વડે પહેરામણી કરે.
આ રીતે પ્રત્યેક શ્રાવકોએ સાધર્મિક વાત્સલ્ય યથાશક્તિ કરવું જોઈએ.

Page #209

૨૦૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
विवायं कलहं चेव सव्वहा परिवज्जए साहम्मिएहिं सद्धिंतु जओ एअं विआहियं जो किर पहणइ साहम्मिअंमि कोवेण दसणमयंमि
आसायणं तु सो कुणई-निक्किवो लोगवंधूणं | શ્રાદ્ધદન કૃત્ય ગાથા ૨૦૨–૨૦૩માં જણાવે કે સાધમિકેની સાથે વિવાદ–કલહ સર્વથા ન કરો. કારણ કે દર્શનમય સાધર્મિકને કોધથી જે મારે છે તે નિર્દય [આત્મા] ત્રિલેકબંધુ શ્રી તીર્થકર દેવની આશાતના કરે છે. * એક વખત ડેલિયમના યુદ્ધમાં એથેન્સવાસીઓનો પરાજ્ય થયો. તેઓએ યુદ્ધ મેદાનમાંથી નાસી છુટી જીવ બચાવવા સિવાય કોઈ વિકલ્પ ન હ્યો. તે સમયે સેક્રેટીસ પણ લશ્કરમાં હતાં. માર્ગમાં ઝોને ફેન નામે સૈનિક ઘાયલ પડેલો-કણસતો હતો.
જીવ બચાવવા નાસતો કોઈ એથેન્સવાસી ત્યાં ઉભો ન રહ્યો. સેક્રેટીસે ઝેનોફેનને પોતાની પીઠ પર ઉંચકી લીધો. માંડયા એથે
સ તરફ ભાગવા. આ જોઈ સૈનિકે કહ્યું અરે સેક્રેટીસ તું શું કરી રહ્યો છે, પાછળ દુશ્મનનું ટોળું આવી રહ્યું છે, જો પકડાઈશ તે જીવત નહીં રહે. ને ફેનને મુકીને દેડવા માંડ. સેક્રેટીસ કહે એ ને બને. આપણે અહીં મરવા આવ્યા છીએ. મતની બીક નથી જે આને છોડી દઉં તે મારું બંધુત્વ લાજે.
આવી ભાવના હોય સાધર્મિક વાત્સલ્યની
સંઘ પૂજનને રૂપીયો આવે ત્યારે એક સુંદર ફ્રેમમાં મઢાવી રાખજે. કઈ પૂછે તો કહેજે કે આના હું રે જ દર્શન કરું છું કેમકે મને સાધર્મિક તરીકે આ રૂપીયે મલ્યા છે. તેને પગે લાગવાથી મને રોજ યાદ આવે છે. સ્વામી વત્સલ કીજીયે રે–

Page #210

(૯૫) વ્યવહાર શુદ્ધિ
---શુદ્ધ વ્યવહાર તે ધર્માનુમૂલ
ववहार सुद्धी धम्मस्स, मूल सव्वनु भासए ववहारेण तु सुद्वेणं अत्थसुद्धी जओ भवे સર્વજ્ઞ ભગવંતે ધર્માંનું મૂળ વ્યવહા? શુદ્ધિને કહ્યું છે. શુદ્ધ વ્યવહારે કરીને જ અની શુદ્ધિ થાય છે.
મન્નહ જિણાણું સજ્ઝાયમાં શ્રાવકનું ત્રેવીશમુક વ્યુ જણાવ્યું વ્યવહાર શુધ્ધિ” તેનું મહત્ત્વ જણાવતાં શ્રાદ્ધ ગુણ વિવરણમાં આ શ્લાકમાં કહ્યું કે વ્યવહાર શુદ્ધિ ધર્માંનું મૂળ છે.
ઘેાડાં વર્ષ પહેલાં લોકા પણ કહેતા ભાઈ, કપડાં મેલા હાઇ તેથી કાંઈ શરમાવા જેવુ' નથી વ્યવહાર ઉજળા હાવા જોઈએ. પૈસા તે। આજ છે કાલ નથી આમરૂ જળવાઈ એટલે ભયા ભા. આમ વ્યવહાર શુદ્ધિ એ પાયા છે. તે જેટલા ઉડા જાય તેટલી ધર્મની ઈમારત ઊંચી આવે કારણ
શુધ્ધ વ્યવહાર તે ધનુ મૂલ
એક વખત ધંધામાં ભયંકર ફટકા લાગ્યા. આમરુ'નુ' વહાણ તળીયે બેસે તેમ હતું ત્યારે શ્રેષ્ઠીએ માત્ર તિજોરી જ નહી શેઠાણીના અંગ પરના તમામ દાગીના આપી દીધાં ને દેવુ ચુકવવા માંડયુ. છતાં છેલ્લા લેણદાર આવ્યા ત્યારે કાન પર હાથ જતાં સેનાની વારી જોઈ, અરે વાહ ! હજી આ બાકી છે. ખૂબ ખૂબ આનંદ થયેા શેઠને વારી પણ આપી દીધી. ધન ભલે ગયું પણ વ્યવહાર ચાખ્ખા થયા માટે જ શ્રાદ્ધ ગુણુ વિવરણમાં લખ્યુ કે શુધ્ધ વ્યવહાર એ ધનુ મૂળ છે. શુદ્ધ વ્યવહારે કરી ને અ શુદ્ધિ થાય છે. सुद्वेग चेव अत्थेणं आहारो होइ सुद्धेण आहारेण तु सुद्धेणं देह सुद्धी जओ भवे सुध्धेणं चेव देहेण धम्म जुग्गो य जायई जं जं कुणइ किन्तु तं तं ते सफल' भवे

Page #211

૨૦૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
શુદ્ધ અર્થ કરીને જ આહાર શુદ્ધ થાય છે. શુદ્ધ આહારથી દેહની શુદ્ધિ થાય છે શુદ્ધ દેહે કરીને જ ધન યાગ્ય થવાય છે અને જે જે કાર્ય કરો તે તે તેનું કાર્ય સફળ થાય છે.
આ રીતે જીનેશ્વર પરમાત્માએ જણાવ્યુ છે કે ધર્મનું મૂળ વ્યવહાર શુધ્ધિ” છે, તેથી વ્યાપાર કરતી વેળા એછુ. આપવુ – વધારે લેવું માપવાના કાટલાં પ્રમાણ કરતાં વધુ-એછાં રાખવા સારી માલ દેખાડી ખરાબ માલ આપવા, નબળો માલ ભેળવી દેવા, લાંચરૂશ્વત લેવી, વિશ્વાસઘાત કરવા વગેરે અન્યાયેા પૂર્વકનું દ્રવ્ય ઉપ ન કરવુ ગૃહસ્થને ચેગ્ય નથી,
કારણકે શુદ્ધ વ્યવહારથી ઉપાર્જિત દ્રવ્ય તે જ અશુદ્ધિ છે, તે રીતે શુદ્ધ અર્થ હાય તા જ તેનાથી ખરીદેલા આહાર શુદ્ધ સાત્વિક હાઈ શકે. આહાર શુદ્ધિ થતાં શરીરના પરમાણુ નિર્મળ થાય છે. શરીર અને તૂ મનનાં પરમાણુ આ નિર્મળ થતાં ક્રમશઃ ક્રમ મા નાશ પામવા લાગે છે. થમાના નાશ પામવા વડે કરીને આત્મા ઉત્તરાત્તર ઉચ્ચ દશાને પ્રાપ્ત કરે છે, દેશ વિરતિ અને સર્વવિરતિને પામવા વડે કરીને ઉત્તમેાત્તમ આરાધના દ્વારા અષ્ટાદિ ગુણસ્થાના પ્રાપ્ત કરી ઘાતિ કર્મના ક્ષય કરી મેાક્ષ પદને પામે છે.
अन्नहा अफलो होइ जं ञं किश्वतु सो करे व्यवहार शुद्धि रहिओय धम्म खिंसाए जओ
અન્યથા [જો વ્યવહાર શુદ્ધિ રૂપ કર્તવ્ય ન જાળવે તા] વ્યવહાર શુદ્ધિ રહિત પુરુષ જે જે કાર્યો કરે છે. તે તે કા ફળ વગરનું થાય છે. અને થર્મોની લઘુતા કરાવે છે. એટલા માટે જ શ્રાદ્ધ ગુણ વિવરણમાં લખેલુ છે કે અન્યાય વડે ઉપાર્જન કરેલ. દ્રવ્ય દશ વર્ષ સુધી રહે છે અને અગીયારસું વર્ષ પ્રાપ્ત થયે છતે તે મૂળ સહિત યાને સર્વથા નાશ પામે છે.
રા’દેસળના જીવને તે દિવસે કાઈ રીતે જપ નથી. તેની નિ'દર એક ચિંતાએ હરી લીધી છે. કારી ખાય છે એ ચિતા તેને, રાતમાં વારે વારે ઉઠીને એક કાગળીચે હાથમાં લે છે અને કાગળીયા જોઈ વિચારમાં ગરકાવ થઈ જાય છે.
કાગળમાં એક લખત હતું. લખી દેનારા હતા કણબી અને લખાવનાર શાહુકાર. શાહુકારને ખેડુએ લખી દીધેલ કે એક હજાર

Page #212

શુષ્ક વ્યવહાર તે
ધર્માનુ' મૂલ
૨૦૩
કારી મેં તમારી પાસેથી લીધી છે તે વ્યાજ સહિત ભરી જવી છેસૂરજ ચંદ્રની શાખે
આ દસ્તાવેજમાંથી નવાજ મામલા ઉભા થયા છે ખેડુ કહે છે મે કોરી ભરી દીધી છે. વાણિયા કહે છે તદ્દન જૂઠી વાત છે. ખેડુએ કારી ભરી નથી. ખેડુએ કારી ચુકવ્યાના કાઈ સાક્ષી નથી. ન્યાય દેવડીએ ફેસલા આપ્યા, કણબી કુડ કરે છે.
મધરાતે દખાર ગઢની દેવડીએ કણબીની ચીસ પડી. જિયરા જિચેરા મારી વારે ધાજો જિચેરા મારા ઈન્સાફ તાળા હુ એક હજાર કારી ઉપર આસુંડા નથી પાળતા, પણ કણબીના દીકરા થઈ ને ખાટા પડું છું.
કાગળીયા તપાસી રા એ નસાસા યા. તારી કારી ભર્યાની કોઈ નિશાની નથી મળતી. નિશાની કરી છે. અન્નદાતા મે' ચાસ નિશાની કરી છે. શાહુકારના રહેવાથી લખત ઉપર મેં મારે સગે હાથે ચેાકડી મારી છે. અન્નદાતા.
“ચેાકડી”! ચમકીને રા’ એ પુછ્યુ'. આ લત ઉપર ચાડી મારી છે ? રા'ના હાથમાં દસ્તાવેજ છે પણ તેના ૨ કયાંય ચાકડી નથી મારી. આપુ, ચાકડી છે કાળી રૂાનાઇથી મારી છે. એક મેટી ચેાકડી. કાગળના એક ખૂણેથી બીજા ખૂણા સુધી લખી લાંબી ચાકડી છે.
તું ભુલ્યે! લાગે છે. ભાઇ, આ લખતમાં કાળુ' ટપકું એ નથી ખાપુ! ગમે તે થયું પણ હું ભૂલ્યા નથી. આજ લખત પર મેં ચેકડી મારી છે. સમસ્યા વસમી થઈ. રા' વિચારે ચડયા.
રા' એ શાહુકારને ખેલાવ્યા. શેઠ કાઈ કુડ હાય તા કહી નાખજો હું આ વાતને તાગ લઈશ.
હાથ જોડી ઠાવકે મેએ વાણીયા બે પ્યા, બાપુ! મારે શું કહેવાનુ હાય ? આ કાગળીયા જ જે કહેવું છે તે કહેશે.
રા' ના સુર અક્કડ થયેા. શેઠ ગેાટા વાળતા નહીં. પછી નાગફણીયુ' જડાવીને મારી નાખીશ હોં! પણ દશ્માર મનથી મુ་ઝાય છે. હવે આનુ કરવુ શુ? કાગળીયા ફેરવી ફેરવીને જુએ છે. કાગળના કણેકણમાં નજર ફેરવી. એક શબ્દ પર તેની નજર ચોંટી ગઇ.-સૂરજ ચંદ્રની શાખે.”
રા' વિચાર કરે, અરે ! આઈ જાતની શાખ. માણસની શાખ હાય તે તો ખરાખર. પણ આ વળી સૂરજ-ચ'દ્રની શાખ શું? જરૂર

Page #213

૨૦૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
આમાં કંઈ ભેદ હાવા જોઈએ, એટલુ વિચારી રાજાએ સૂરજ સામે કાગળીયા આલી રાખ્યા.
પાછળની બાજુ નજર કરી ત્યાં સામસામા ચાર ખૂણા સુધીની ચાડી દેખાઇ. મેલા શેઠે શુ કડ કયુ છે ?
રા' પાતાની અંતરની અગન જાળને દમાવી પુછે છે. ણુખી કહે છે કે તેણે ચાકડી મારી છે. તમે હેા છે નથી મારી. બાલા શુ
કપટ છે?
જિમેરા તા તે ટાળીયા મેલશે ને?
પટેલ તમારા કોઈ સાક્ષી છે.–ના જિચેરા કાળા કાગડા ય નથી. આમાં લખ્યુ છે. સૂરજ ચંદ્રની શાખેવાણીયા આવ્યા. એ તો લખવાના રિવાજ, બાકી સૂરજ ચદ્રની શાખ વાળા કંઈક લખાણ ડૂખી ગયા.
પટેલ તમને આસ્થા ખરી, સૂરજ ચંદ્ર પર ?
દાદા દેવતા તેા શાખ દીધા વિન! રહેતા જ નથી. પણ એ શાખ ઉકેલવાની આંખા વિનાના માનવી શું કરે ?
આરા આવા શેઠ, બેલે શું કરામત કરી’ તી. સાચું ખેલશા તા
છેડી દઈશ.
શરમિંદા વાણીયે પોતાની ચતુરાઈનું પાપ વર્ણવ્યું. બાપુ ! ચેાકડીની શાહી લીલી હતી ત્યાં જ ઝીણી ખાંડની ભુકી તેના પર ભભરાવીને કીડીના દર પાસે ચેપડા મુકી દીધા તા. ચાકડીની લીટીએ લીટી ચડીને ખાંડ સાથે એક રસ થયેલ શાહી કીડીએ ચુસી ગઈ. રા' એ સીધા તેને કેદમાં નાખી દીધા. ત્યારે આપણને શાસ્ત્રકાર મહર્ષિનુ વાય યાદ વિનતિ મૂળ સહિત સર્વથા નાશ પામે છે.
આવે.મૂરું ચ
માટે શ્રાવાએ વ્યવહાર શુદ્ધિ રાખવી નેઈ એ. જી રે મારે લાભ તે દોષ અથાભ
પાપ સ્થાનક નવસુ કહ્યુ જી રે જી
જી રે મારે એ સર્વ વિનાશનુ મૂળ
એહથી કિડ઼ેણે ન સુખ લહર્યુ... જી રે જી ववहार सुद्धि देसाई विरुद्ववाय उचिअ चरणे हि तो कुगइ अत्यचित निव्वाहिता निअंधम्मं

Page #214

શુદ્ધ વ્યવહાર તે ધર્મનું મૂલ
૨૦૫ તે વ્યવહાર શુદ્ધિમાં ખરેખર મન વચન કાચની નિર્મળતા છે. નિર્દોષ વ્યાપારમાં મન-વચન કર્મથી કપટ રાખવું નહીં. અસત્યતા કે અદેખાઈ પણ રાખવી નહીં તેથી વ્યવહાર શુદ્ધિ થાય છે. કારણ કે –શુદ્ધ વ્યવહાર તે ધર્મનું મૂળ છે.
ઉપરના શ્લોકમાં લખ્યું કે વ્યવહાર શુદ્ધિ સારૂ વિરડ્યા દેસાદિક વિરુદ્ધને ત્યાગ કરીને વ્યાપાર કરતાં જે દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરાય છે. તે ન્યાયપાર્જિત વિત્ત ગણાય છે. ૦ દેસાદિ વિરુદ્ધ એટલે શું?
વ્યાપારમાં વ્યવહાર શુદ્ધિ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ–ાવ એ ચાર ભેદે છે. (૧) દ્રવ્યશુદ્ધિ :- પંદર કર્માદાન–ઈગલ કમ વગેરેનું કારણ એવું કરિયાણું સર્વથા વર્જવું. કેમકે ધર્મને પીડા કરનારું અને લેકમાં અપયશ કરનારું કરિયાણું ઘણો લાભ થતો હોય તે પણ પુણ્યાથી છલોએ ઠરી લેવું કે રાખવું નહીં. તૈયાર વસ્ત્ર-સુતરનાણું–સનું રૂપું વગેરે વ્યાપારની ચીજ પ્રાયે નિર્દોષ હોય છે. વળી વ્યાપારમાં જેમ આરંભ ઓછો હોય તેમ ચાલવું. આજીવિકા નિમિત્તે કરવું પડે તે પણ આમા તથા ગુરુ રાક્ષીએ નિંદા કરી વ્યાપાર કરવો.
(૨) ક્ષેત્રશુદ્ધિ :- ક્ષેત્રથી જયાં સ્વચક–૨ કે માંદગી વ્યસન આદિનો ઉપદ્રવ ન હોય તથા ધર્મની સર્વ સામગ્રી હોય તે ક્ષેત્રમાં વ્યાપાર કરે. બીજે રથાને ઘણો લાભ થતું છે. તે પણ વ્યાપાર ન કરવી.
(૩) કાળ શુદ્ધિ : કાળથી ત્રણ અઠ્ઠાઈ, પર્વતિથિ, પિયુંષણમાં વ્યાપાર વર્ષ છે. વર્ષાદિઋતુ આશ્રીને જે જે વ્યાપારને સિદ્ધાંતમાં નિષેધ છે તે તે વ્યાપાર ન કરો.
(૪) ભાવ શુદ્ધિ :- ભાવથી વ્યાપાર કાર્યના ઘણાં ભેદ છે. જેમ કે ક્ષત્રીય વ્યાપારી કે રાજા સાથે છેડો વ્યવહાર પણ કર્યો હોય તે પ્રાચે લાભ થતો નથી. પોતાના હાથે આપેલું દ્રવ્ય પણ માગતાં જે લાકેથી ડર રાખવો પડે તેવા શસ્ત્રધારી લોકોની સાથે થોડો વ્યવહાર કરવાથી પણ કઈ રીતે લાભ થવાને?
તેથી ઉત્તમ વણિકે ક્ષત્રિય વ્યાપારી, બ્રાહ્મણ વ્યાપારી તથા શસ્ત્રધારી સાથે કોઈ કાળે વ્યવહાર કરવો નહીં. વિશેષ કરીને નટ-વિટ

Page #215

२०६
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ વેશ્યા–જુગારી સાથે ઉધાર વ્યવહાર ન કર. કારણ કે તેથી મૂળ દ્રવ્યને પણ નાશ થવાનો સંભવ છે.
વ્યાજ-વટાવ કરનાર વ્યાપારીઓ દ્રવ્ય કરતાં અધિક મૂલ્યવાન વસ્તુ ગિવી રાખીને જ વ્યવહાર કરે. જેથી ઉઘરાણી વખતે કલેશ કે વિવાદ થાય નહીં અને ધર્મની પણ હાનિ ન થાય.
જિનદત્ત છેઠીને મુગ્ધ નામે પુત્ર હતો. પિતાના નામ મુજબ ભેળ. બાપની મહેરબાનીથી સુખમાં લીલા લહેર કરે. અવસર આવતાં શ્રેષ્ઠીએ તેને પરણાવ્યું. અને તેને ગુઢ અર્થના વચનથી ઉપદેશ આપ્યો કે હે વત્સ
(૧) સર્વ ઠેકાણે દાંતની વાડ રાખવી. (૨) વ્યાજે ધીર્યા પછી ઉઘણું ન કરવી. (૩) બંધનમાં પડેલી સ્ત્રીને મારવી (૪) મીઠું ભેજન જ કરવું (૫) સુખે નિદ્રા કરવી (૬) ગામે ગામ ઘર વસાવવું (૭) દરિદ્રાવસ્થામાં ગંગા તટ ખેદ (૮) કંઈ શંકા પડે તે પાટલી પુત્ર નગરે જઈ સેમદત્ત પઠી નામે મારા સ્નેહીને પૂછવું. જ મુગ્ધ શ્રેષ્ઠી તે કંઈ સમજ્યો નહીં. ભેળપણમાં બધું નાણું ખોયું. શ્રી વગેરેને પણ અપ્રિય બની ગયે. એકે કામ તેના થતાં નહીં. વધાશમાં લોકો મહામુખ સમજવા લાગ્યા. એટલે તે છેલ્લે સોમદત્ત છેઠીને મળવા પાટલીપુત્ર ગયે.
પિતાએ આપેલા ઉપદેશ મુજબની વાત કરી પૂછયું કે હું આમાંનું કંઈ સમજતા નથી તો આપ મને ભાવાર્થ સમજાવે.
સોમદત્ત શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું સાંભળ –
(૧) સર્વ ઠેકાણે દાંતની વાડ કરવી મતલબ કઈને કંઈ કડવું કહેવું નહી', પ્રિય લાગે તેવા જ વચને બોલવા.
(૨) કોઈને વ્યાજે ધીર્યા પછી ઉઘરાણી ન કરવી એટલે કે પ્રથમથી જ અધિકાંશ-મૂલ્યવાળી વસ્તુ ગિરવી રાખીને દ્રવ્ય ધીરવું, જેથી દેવાદાર જાતે જ પૈસા આપવા આવે.
(૩) બંધનમાં પડેલી સ્ત્રીને મારવી એટલે કે પુત્ર-પુત્રી હોય તે જ તાડના કરવી નહીં તે રોષે ભરાયેલી તે કયારેક કુ પુરે કે પિયર ભાગી જાય.
(૪) મીઠું ભેજન કરવાને અર્થ એ કે પ્રીતિ આદર દેખાય ત્યાં જ ભેજન કરવું અથવા તે ભુખ લાગે ત્યારે જ ખાવું જેથી સર્વ કંઈ મીઠું લાગે.

Page #216

સુવું.
શુદ્ધ વ્યવહાર તે ધર્મનું મૂલ
૨૦૭ (૫) સુખે નિદ્રા લેવી મતલબ જ્યાં કોઈ જ શંકા ન હોય ત્યાં જ (૬) ગામે ગામ દૂર કરવા એટલે એવી મૈત્રી રાખવી કે જેથી ઘરની જેમ ભોજનાદિક સુખેથી મળે.
(૭) દરિદ્રાવસ્થામાં ગંગાતટ ખેદ તે સલાહને અર્થ એ છે કે જયાં ગંગા નામે ગાય બંધાય છે તે ભુમિ ખોદવી, એટલે તારા પિતાએ દાટેલું ધન મળી જશે.
આ રીતે વર્તવાથી તે રાખી શ. માન્ય: થે. આ શુદ્ધિ તે દ્રાદિક શુદ્ધિ જાણવી. પૂર્વ કહ્યા મુજબ વ્યવહારિક શુદ્ધિ રહિત પુરુષ જે જે કાર્યો કરે છે તે તે કાર્ય ફળ વગરનું થાય છે અને ધર્મની લઘુતા કરાવે છે. ધર્મની લઘુતા થવાથી –
धम्म खिंसं कुणताणं अप्पणो अपरस्सय
अबोही परमा हाइ इ इ सुत्ते विभासियं ધની હેલના કરવાવાળો પોતાના આત્માને અને બીજાના બધિબીજ-સમ્યકત્વનો નાશ કરે છે એમ સૂત્રમાં પણ કહ્યું છે. તેથી તમે ટુંકું સૂત્ર ગોખી રાખો કે
શુદ્ધ વ્યવહાર તે ધર્મનું મૂળ એક નગરમાં હેલોક નામે કે છી રહે. તેને હલી નામે ભાર્યા અને હાલાક નામે પુત્ર હતું. તે હલેક શ્રેષ્ઠી મીઠા આલાપ અને ખોટા ત્રાજવાથી–ખોટા માપથી, નવી-જૂની વસ્તુની ભેળસેળ કરી દઈ રસની મિલાવટ કરીને, ચેરીના પદાર્થો ગ્રહણ કરીને પાપ વ્યાપારપૂર્વક ભોળા અને ગામડીયા લોકોને ઠગવા બંધ કરી ધન ઉપાર્જન કરતો.
લોકો ધીમે ધીમે તેને હલાકને બદલે વંચક કંઠી કહેવા લાગ્યા. નાના પુત્રની પત્નીએ પુછયું કે પિતાજીને લાકે વંચક શ્રેષ્ઠી કેમ કહે છે? શેઠના પુત્રે પોતાની ભાર્યાને શેઠની વ્યાપાર નીતિની વાત કરી.
શેઠને ધર્મિષ્ઠ પુત્રવધુએ સમજાવ્યું, આ રીતે વ્યવહાર શુદ્ધિ ન ન રાખી વ્યાપાર કરવાથી ધર્મની હેલન થશે. ઘરમાં પણ આ ધન લાંબુ ટકશે નહીં. તો આપ ન્યાય વડે અર્થોપાર્જન કરો.
વ્યવહાર શુદ્ધિથી લાવેલું ડું પણ ધન લાંબુ ટકી રહેશે અને નિઃશંક ભેગ વગેરે પ્રાપ્ત કરાવશે. આપ મારી વાતને સ્વીકાર કરી છ માસ વ્યાપાર કરી જુઓ. નહીં તો પછી તમને ઠીક લાગે તેમ કરો.

Page #217

૨૦૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
શ્રેષ્ઠીએ પુત્રવધૂના વચનને સ્વીકારી નીતિપૂર્વક વ્યાપાર શરૂ કર્યો. છ માસમાં તેણે પાંચ શેર પ્રમાણ સુવર્ણ ઉપાર્જન કર્યું. તેકમાં તેની છાપ સુધરવાથી સત્ય અને પ્રમાણિક વ્યાપારી ગણાય. લોકોને પણ વિશ્વાસ બેસ્ય.
વહુ કહે હવે પાંચ શેર સોનાની પાંચશેરી બનાવે. તેને ચામડા વડે મઢી ઉપર તમારું નામ અંકિત કરાવી રાજમાર્ગમાં મુકે. છેઠીએ એ પ્રમાણે કર્યું છતાં ત્રણ દિવસ સુધી કોઈ અડકયું પણ નહીં. પછી મેટા જળાશયમાં નાંખી ત્યાં કઈ મચ્છ ગળી ગયો. મચ્છના પેટમાંથી તે પાંચ શેરી નીકળતાં માછીમારે શેઠનું નામ વાંચ્યું એટલે શેઠને દુકાને આપી ગયે.
આ રીતે વહુના વચનમાં વિશ્વાસ દઢ થવાથી શુદ્ધ વ્યવહાર વડે શેઠે ઘણું દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરી સાત ક્ષેત્રમાં વાપર્યું માટે હે શ્રાવકે તમે પણ “વ્યવહાર શુદ્ધિ” જાળવે.
सुधीरर्थाजने यत्नं कुर्यान्याय परायण:
न्याय एवानपायोऽयममुपायः संपदापदम् ન્યાયમાં તત્પર થઈ સારી બુદ્ધિવાળા પુરુષે અર્થ ઉપાર્જન કરવામાં પ્રયત્ન કરે. (કારણ કે) ન્યાય જ સંપત્તિને વિદારહિત ઉપાય અને સ્થાન છે માટે હે શ્રાવકે તમે વ્યવહાર શુદ્ધિ વડે ધન ઉપાર્જન કરો.
જેમ ઘી–ગોળ આદિ પદાર્થો શુદ્ધ હોય તે મોદક પણ શુદ્ધ થાય છે તે રીતે જ ધન શુદ્ધિ વ્યવહાર શુદ્ધિ વડે થાય છે ધનશુદ્ધિ થતાં ધર્મ શુદ્ધિ થાય છે. માટે યાદ રાખો.
શુધ વ્યવહાર તે ધમનું મૂળ અલબત્ત આજના યુગમાં અનીતિના વધતાં પ્રમાણને કારણે વ્યવહાર શુદ્ધિની વાત જલ્દી ગળે ઉતરે તેમ નથી. એક પ્રસંગ બનેલો. એક સન્માન સમારંભમાં એક ગૃહસ્થને સમાન પત્ર અપાયું. સેનાનું કાસ્કેટ ચાંદીની થાળીમાં મુકેલું. રાતને સમય, અચાનક વીજળી ફેઈલ થતાં જરાવાર લાઈટ બંધ થઈ ને બેટરી વગેરે ચાલુ કરી દેવાયા ત્યાં તે સોનાનું કાસ્કેટ ગુમ થઈ ગયું.
આજકો કહે સજજને અને સનારીઓ, કહેતાં દુઃખ થાય છે કે હકીકતે કાશ્કેટ ગુમ થયું છે. કેઈ બહાર ગયું નથી કે આવ્યું નથી માટે તમારામાં જ કોઈ પાસે કાસ્કેટ છે. અમારે જડતી નથી લેવી.

Page #218

શુદ્ધ વ્યવહાર તે ધર્મનું મૂલ
૨૦૦૯
પણ એક મિનિટ હાલમાં અંધકાર થશે ફરી પ્રકાશ થતાં પહેલા ફાસ્કેટ મુકી દેશે તેવી આશા રાખીએ છીએ.
પ્રકાશ થયો ત્યારે ચાંદીની થાળી પણ ગુમ–આ છે વર્તમાન યુગની સ્થિતિ.
અહી વ્યવહાર શુદ્ધિની વાત ગળે ઉતરે તે માટે વર્તમાન યુગને બીજે દાખલો નેધેલ છે.
મડદર ગામને પ્રસંગ છે. જામનગરના પ્રખ્યાત ગઢવી પિંગળશી. ભાઈનો ધેલો.
તેજાણી ઝીણા ઠકકરને લીરે અને જીવણ બે પુત્ર હતા. ધેડ પંથકમાં તેમણે નામ કાઢેલું ગામડાનાં પ્રમાણમાં બહોળો વેપાર. આખા ઘેડ પંથકનું ઉન પરદેશ ચડાવે. કાલા કપાસને વેપાર પણ ધમધોકાર ચાલે. ધીકતી કમાણ અને લીરા શેઠના બેલે આખું ગામ સુકાય.
લીરા શેઠને એક જ દીકરો. જીવણશેઠને ત્રણ દીકરા પણ પ્રેમ એ છે કે બધા છોકરા લીરલ શેઠના હોય તેમ લાગે.
એક વખત લીરે શેઠ સીમમાં આંટા દેવા નીકળ્યો છે. ખેડૂતને મન તે મારાજ પધાર્યા. કઈ દુધની તાણ કરે. કોઈ પિકની તાણ કરે. શેરડીની તાલ કરે લીરો શેઠ મેલ જોઈને ખુશ થાય.
પ્રભાતે શેરડીના સાંઠાને ગોઠણે ચડાવી ભાંગીને બે કટકા થતાં થતાં બેય હાથ આંટીએ ચડી ગયા. એક કટકો જીવણના દીકરાને અને એક કટકે પોતાના છોકરાને આપ્યો પણ આંટી જોઈ ભે ખાઈ ગયા.
ભુંડી થઈ, આંટી પડી ગઈ. નકકી મેત ઢુંકડું આવ્યું. લીરા તારી બુદ્ધિ બગડી કે શું ? નકકી પાપનો પૈસો કયાંક આવી ગયો છે. સુનમુન થઈ ગયા. જીવણથી જીરવાતું નથી સૌ મુંઝાયા. બાપાને શું થઈ ગયું. લીરે શેઠ બોલતા નથી. જીવણને થયું મારી કયાંક ભૂલ થઈ ગઈ છે. જલ્દી મેઘાણંદ કાકાને બોલાવો. કાકા આવ્યા. પુછયું કે શું થયું?
લીરા શેઠ કહે નખા થવું છે. જીવણ માથે આભ તૂટી પડ્યું. ભાઈ મારે કાંઈ વાંક ? ના જીવણ વાંક તારે નથી. પણ મારે હવે
૧૪

Page #219

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ભાગ પાળવે છે. જીવણ મનમાં મુંઝાય છે. કચવાતા કોચવાતા કહ્યું કે ભાઈ બધું તમે રાખો મારે કાંઈ ન જોઈએ.
જીવણ એ વાતની એક વાત મારે નોખાં થયું છે.
કાકા આવ્યા. કાકા સજ્જડ થઈ ગયા. લીરા શેઠની વાતને ભરોસે બેસતું નથી. છરણ કહે કાકા કાંઈ બન્યું નથી. કદાચ ભાવિની ચિંતા હાય કે જીવણને ત્રણ દિકરા ને મારે એક છે.....મેઘાણંદ કાકા કહે ફેરથી કઈ દી બેલીશમાં આ વાત.
લીરા શેઠ ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી પડયા. કાકા આજે હાથની આંટી પડી ગઈ. હવે મેત ઢુંકડું છે નહીં તે કઈ દી જીવણને મારા છોકરામાં ભેદ ન રાખું ને આ હાથ આંટીએ પડયો. મારે જીવ હાથમાં રેત નથી. અરરર! કઈ દી' નહીને મે જીવણના છોકરાને મારે છોકરાના ભાગ પાળવામાં ભેદ રાખે. હવે બુદ્ધિ બગડી એ જ ખટકે છે.
આગેવાને કહે ઠીક. બને અડધે અડધો ભાગ કરો. લીરે શેઠ કહે નહીં. ચાર ભાગ કરો ત્રણ જીવણના દીકરાના અને ચોથા મારા દીકરાને
હા–ના હા–ના થઈ તો યે લીરા શેઠે તો ચાર ભાગ જ પાડ્યા. ઘેડ પંથકમાં બધાંયે તેના વ્યવહારથી મોંમાં આંગળી નાખી ગયા લીરો શેઠ છ મહિનામાં ગુજરી ગયે. - આ છે “વ્યવહાર શુદ્ધિ.” તમે પણ સૌ શુદ્ધ વ્યવહાર તે ધર્મનું મૂળ સમજી શ્રાવકના ૨૩માં કર્તવ્યનું પાલન કરનારા બને.

Page #220

(૯૬) રથયાત્રા
-અંતરયાત્રા
रथयात्रामथापरां
अष्टाह्निकाभियामेकां तृतीया तीर्थयात्रा चेत्याहु यत्रास्त्रिया बुधाः યાત્રાત્રિકનું વર્ણન કરતાં આ શ્લાકમાં જણાવે છે કે યાત્રા ત્રણ પ્રકારે એક અઠ્ઠાઇ ઉત્સવ ચાત્રા, ખીજી રથયાત્રા, ત્રીજી તી યાત્રા પડિતજનાએ કહેલી છે.
મન્નહ જિણાણ* સજ્ઝાયમાં શ્રાવકનાં કર્તવ્યોને વર્ણવતા ચાવીસપચીસમું' કર્તવ્ય જણાવ્યુ. રથયાત્રા અને તી યાત્રા કરવી.
સૌ પ્રથમ ચાવીસમું કતવ્ય છે રથયાત્રા. રથયાત્રા શબ્દ સ્વયં સ્પષ્ટ જેવા છે. રથમાં પરમાત્મા સાથે નીકળતી યાત્રા અથવા રથની યાત્રા, જે યાત્રામાં રથ મુખ્ય છે તે યાત્રા. એ પ્રકારે વિભિન્ન અ થઈ શકે, પણ જેનામાં પારિભાષિક શબ્દ જેવા બની ગયેલ. આ રથયાત્રા શબ્દ છે. સૌ તેનાથી એટલા પરિચિત છે કે તે વિશે વ્યાખ્યાની જરૂર જ ન રહે.
ઉપદેશ કલ્પવલ્લીમાં પણ જણાવે છે કે જિનેન્દ્રની પ્રતિમાજી રથમાં સ્થાપન કરીને વાજિંત્રાદિ પૂર્વક તે થ્રુ શ્રાવકના ઘર ઘર પાસેથી ફેરવવા તે શ્રાવકનુ કર્તવ્ય છે, કેમકે તેને જોઈને અનેક ભવ્ય પ્રાણીઓ તેની પ્રશંસા કરે છે. પુણ્યના ભાજક થાય છે. શ્રાવકએ શ્રદ્ધાપૂર્વક રથયાત્રામાં વાપરેલુ ધન તેના પુણ્યનું પાષણ અને પાપનુ શાષણ કરે છે. ખરેખર જયાં શ્રાવકે વડે વાર વાર રથયાત્રા કરાય છે. તે દેશ-તે ગામ—તે નગર અને તે સમય દર્શન કરવા લાયક છે.
સારી રીતે શણગારેલા ઉત્તમ રથમાં શ્રી જિન પ્રતિમાજીને પધરાવીને મહોત્સવપૂર્વક સ્નાત્રપૂજાદિ ભક્તિ સત્કાર કરતાં સમસ્ત નગરમાં ફેરવીને તેની પૂજા કરવી કરાવવી વગેરે રથયાત્રા કહેવાય. બાકી ખરેખરી રથયાત્રા તા જે થયાત્રા અતરયાત્રા અને તે છે.

Page #221

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
પરિશિષ્ટ પર્વ (સર્વાં−૧૧)માં આર્ય સુહસ્તિ સૂરિજીના રથયાત્રા મહેાત્સવ વ વાયેા છે.
૨૧૨
આ સુહસ્તિ સૂરિજી જયારે અવંતીમાં હતા, ત્યારે એક વખત સ`ઘે ચૈત્યયાત્રા મહાત્સવ કર્યા તે પ્રસગે આર્ય સુહસ્તિ સૂરિજી પણ શ્રી સંધ સાથે હમેશાં મ`ડપમાં પધારીને મડપને શે।ભાવતા. ચૈત્યયાત્રા નિમિત્તે શ્રી સ ંઘે રથયાત્રા કાઢી હતી. કારણ કે ચૈત્યયાત્રા મહે।ત્સવ રથયાત્રાએ કરીને જ પૂર્ણ થાય છે.
આ રથયાત્રામાં સુવર્ણ અને માણેક વગેરેની કાન્તિથી ઝળહળતા અને સર્વ દિશાએમાં પ્રકાશ કરતા સૂર્યના રથ જેવા ઉત્તમ રથ રથશાળામાંથી બહાર નીકળ્યા.
વિધિના જાણકાર એવા શ્રાવકાએ તે રથમાં પધરાવાયેલી શ્રી જિન પ્રતિમાજીની સ્નાત્ર પૂજા વગેરે પૂજા પૂર્વક ભક્તિ શરૂ કરી.
તે સ્નાત્ર મહાત્સવ કર્યો તે એવી રીતે કે પ્રભુના જન્માભિષેક વખતે મેરૂપર્યંત પરથી નીચે પડતુ હાય તે રીતે રનાત્ર જળ નીચે પડ્યું. [જળના પ્રવાહ ચાલ્યા]. ત્યાર પછી મુખે વસ્ત્ર બાંધેલા શ્રાવકાએ પ્રતિમાજીને સુગંધી દ્રવ્યથી વિલેપન કર્યું. માલતી-શત પત્ર વગેરે વિવિધ પ્રકારના ર ંગ બેર`ગી, સુગંધી પુષ્પા વડે, પુષ્પોની માળા વડે પ્રભુની પૂજા કરી.
પૂજન-અંગરચના કર્યાં બાદ તે પ્રતીમાજી અત્યુ‘ત દીપવા લાગી. અગર–કુદરૂ વગેરેથી ધૂપ કરાયેલી પ્રતિમાજી ધુમાડાએથી ઢંકાઈ ગઈ ત્યારે જાણે નીલુ વસ્ર ધારણ કરેલું... હાય તેવી શૈાભવા લાગી હતી.
શ્રી જિનપ્રતીમાની સામે દૈદીપ્યમાન એવા દીપકની શીખા વડે જ્યારે આરતી ઉતારાઈ ત્યારે પ્રતિમાજી એવા દેખાયા કે તેની સામે દેદીપ્યમાન ઔષધાના સમૂહોથી શાભતુ મેરુ પર્વતનું શીખર પણ ઝાંખુ પડે.
ત્યારબાદ તે શ્રાવકોએ અરિહંત પરમાત્માને વંદના કરી રથની આગળ જઈને વૃષભની માફ્ટે સ્વયમેવ રથ ખેડા.
આ રીતે જ્યારે પ્રતિદિન શહેમાં રથ ફરતા હતા ત્યારે નગરની શ્રીએ રથની પ્રદક્ષિણા દેતી, રાસડા ગાતી ચારે પ્રકારના વાજિંત્રાના નાદ પૂર્વક નાચ- નાટક થતાં હતા. રથની ચારે તરફ શ્રાવિકાએ

Page #222

અંતર યાત્રા
૨૧૩
સુંદ) ગીત ગાતી. એ રીતે ઘેરઘેર સત્કાર પામત, ઉત્તમ કેસર વગેરેના પાણીનો છંટકાવવાળી ભૂમિ પર ચાલતો તે રથ સંપ્રતિ રાજાના મહેલના બારણે આવ્યા. ત્યારે તે રાજા પણ રથપૂજા કરવા તૈયાર થયે અને અપૂર્વ આનંદ રૂપી સરોવરમાં હસની જેમ નહાતા તેણે રથમાં શોભતી પ્રતીમાજીની અષ્ટ પ્રકારી પૂજા કરી.
તેમાં આર્ય સુહસ્તિ સૂરિજીને જોઈને સંપ્રતિ રાજાને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયું, પિતાને પૂર્વભવ જાણવામાં આવ્યો અરે આ તો મારા ઉપકારી ગુરુ મહારાજ. પૂછયું આપ મને ઓળખે છે. ગુરુજી?
આચાર્ય મહારાજ કહે રાજન તમને કોણ ન ઓળખે? રાજાએ પૂનપ્રશ્ન કર્યો, હે શ્રુતજ્ઞાની મહાત્મા હું આપને આ ઓળખાણ નથી પૂછ. પૂર્વની કેઈ ઓળખાણ આપને ખરી? - શ્રુતજ્ઞાન ના ઉપગવાળા આચાર્ય દેવે જણાવ્યું કે પૂર્વ ભવે તમે એક શંક ભિક્ષુ હતા. પણ એકજ દિવસના સર્વવિરતિ સામાયિક ના બળે તમે આ રાજ્ય સંપત્તિને પામ્યા છે.
ગુરૂદેવ આપના પસાયે મળેલ રાજ્ય આપ જ ગ્રહણ કરે.
આચાર્ય શ્રી કહે રાજન ! રાજ્ય અસાર છે. તમે ખરેખર ઋણ મુક્ત થવા માગતા હો તે પુણ્ય કાર્ય કરી લઉમીને સદ્વ્યય કરે.
ગુરુના ઉપદેશથી સંપ્રતિ રાજાને તે રથયાત્રા અંતરયાત્રામાં પરિણમી. તેણે સમગ્ર પૃથ્વી ને અનેક જિનબંઓ વડે સુશોભિત કરી, નિયમ કર્યો કે રોજ એક ચૈત્ય પૂર્ણ થવાના ખબર મળશે પછી જ હું મેઢામાં જ મુકીશ.
આ નિયમનું પાલન કરતાં કરતાં તેણે ૨૫૦૦૦ નવા ચેત્યો કરાવ્યા, ૩૬૦૦૦ ચૈત્યોના જિર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા અને સવા કરોડ પ્રતિમાજીઓ પધરાવી–ભરાવી.
પણ આવળી મેટી અંતર્યાત્રા તેની થઈ તેના મૂળમાં શું હતું ? “થયાત્રા.”
એક રથયાત્રાનું દર્શન થયું–તેમાં નીકળેલા આચાર્યદેવને જોતાં પૂર્વ જન્મનું સંસ્મરણ થયું તો આટલા મોટાં પુન્ય કાર્યને ભાગી બન્યા. તેથી શ્રાવાએ પોતાનું કર્તવ્ય જાણી પ્રતિ વર્ષે એક વખત તે રથયાત્રા અવશ્ય કરવી.

Page #223

-
-
-
- -
-
૨૧૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ અલબત્ત આ રથયાત્રા તે જૈનેત્તરમાં પણ અતિ પ્રસિદ્ધ જ છે. અને રથયાત્રા દર્શન પછી સંપ્રતિ રાજાની માફક અનન્ય અસર પામેલા ભક્ત બાલિગ્રામ દાસને એક પ્રસંગ વિખ્યાત છે.
ભક્ત બાલીગ્રામ દાસનું મૂળ નામ દાસિયા હતું. એક વખત તેની પનીએ બુમ પાડી, અરે એ ચુનીયા, જે તે ખરી તેને શું થઈ ગયું? દાસીયાની પત્ની તુલસીને સાદ સાંભળી પડોશણ દેડતી આવી.
જે ને બહેન ! મારું નસીબ કુટી ગયું. જ્યારથી જગન્નાથજીને રથ નીકળેને દર્શન કરીને તેઓ આવ્યા છે. ત્યારથી એ ગાંડાની જેમ બકબક કર્યા કરે છે. કોણ જાણે શું થઈ ગયું પણ તે ગાંડાની જેમ કયારેક નાચે છે. ઘડીકમાં કુદે છે સમજણ નથી પડતી શું થઈ ગયું તેમને?
આ સ્ત્રીઓને કેણ સમજાવે કે દાસીયાની અંતરયાત્રા શરૂ થઈ ચુકી હતી.
રસોડામાં ચુનિયા અને તુલસી પેઠા ને જ્યાં નજર પડી તો દાસિયા પાગલની જેમ હસતે હતો સામે જ રાતા રંગની ભાતની હાંડલી પડી હતી. ભાતની હાંડલી પર ભાત ઉભરાઈને બહાર આવી ગયા હોવાથી અવનવું ચિતરામણ થઈ ગયું હતું. દાસિયા તેની સામે જોઈ હસી રહ્યો હતો. - બદિયા કાકા આવ્યા. તેણે જોયું એટલે બોલ્યા, દાસિયા જમતાં જમતાં આ શું ગાંડા કાઢે છે?
બદીયા કાકા ! હું જમું શું ? જુઓને સામે જગન્નાથજી પ્રભુ બેઠા છે.
અરે આ હાંડલી છે હાંડલી. ગાંડા –- શું તમને બધાને હાંડલી દેખાય છે. જુઓ તે ખશ કેવું સુંદર ગોળમટોળ મારા પ્રભુનું મસ્તક છે. જુઓ જુઓ, આ એમનાં નેત્ર આ એમનું નાક, વાહ ! વાહ! પ્રભુ-દાસિયે તો રોમાંચિત થઈ ગયે. તેની વાણી ગદગદ થઈ ગઈઆંખમાંથી પ્રેમની અશ્રુધારા વહેવા લાગી.
દાસિયાના આ પાગલ વેળા જોઈને તેની પત્ની તુલસી ધાર અસુએ રડે છે. માથું કુટે છે આજે પહેલવહેલા જ જગન્નાથજીના રથના દર્શન કરવા ગયાને વળગળ લઈને આવ્યા. ઘડીક હસે, ઘડીક રડે, ઘડીક વાત કરે ન જાણે શું થઈ ગયું.

Page #224

અંતયાત્રા
૨૧૫
પણ દાસિયે તે એક જ વાત લઈને બેઠે છે જુઓ જુઓ સામે રથમાં જગન્નાથજી બેઠા છે. અહીં કેવું સુંદર મુખ છે. કેવા મનેહર રૂપ છે.
ત્યારે તમે બધાં રથયાત્રામાં કોના દર્શન કરી આવ્યા?
એટલામાં એક સંત આવ્યા. પરિસ્થિતિ સમજી ગયા કે ખરેખર આને પ્રભુજીનું દર્શન કરી લીધું છે. પ્રભુના મનને હરી લીધું છે. તેને રથયાત્રામાંથી અંતરયાત્રા પ્રતિ પ્રયાણ થઈ ગયું છે.
આજથી તારું નામ દાસિયે નહીં બાલિગ્રામદાસ રાખીશું. આ પ્રસંગ પછી દાસિયાનું જીવન બદલાઈ ગયું. હરતાં, ફરતાં, બેસતા ઉઠતાં બસ પ્રભુજીનું જ નામ સમરણ કરે છે.
કુટુમ્બની આજીવિકા માટે કપડું વણતે જાય અને વણતાં વણતાં તે પ્રભુના નામનું સ્મરણ કરે. ક્યારેક તો શાળ ચલાવતા પ્રભુના ધ્યાનમાં એ મગ્ન બની જાય છે, તે શાળ પર જ માથુ ટેકવીને બેઠો રહે. જાણે કેમ તે પ્રભુના ચરણમાં માથુ મુકીને બેઠો હોય.
એક વખત દાસી ગમગીન થઈ ગયે. પ્રભુ રથયાત્રાના દિવસથી તમે આજ સુધી દર્શન નથી દીધાં. પ્રભુ હવે તે દિવસ જેવા દર્શન કદી નહીં આપે ? તેને વિલાપ જાણી જગન્નાથજી એની સમીપ આવીને ઉભા. તેને નેત્રોએ ધરાઈ ધરાઈને પ્રભુનું રૂપામૃત પાન કર્યું અને યુગયુગની પ્યાસ બુઝાવી.
કપડું વેચવા ગયો. પણ મનમાં એક જ રટણ છે, આજ તે પ્રભુએ દર્શન દીધા તે હું પણ જગન્નાથપુરી જઈશ. પ્રભુને ભેગ ધરીશ,
એક બ્રાહ્મણે રસ્તામાં કપડાનો તાકો વેચાત મા. ભાવ ઠેરવ્યા. ત્યાં તો ભક્ત બાલીગ્રામદાસની નજર એક સુંદર શ્રીફળ પર પડી. વાહ નાળીયેરનું આ પહેલું ફળ. બસ પ્રભુને હવે આ જ ભેગ ધરાવે છે.
બ્રાહ્મણને કહે આ શ્રીફળ આપી દે. બ્રાહ્મણ કહે તું ગમે તેટલા પૈસા આપ તો પણ આ શ્રીફળ ન મળે. આ તે પહેલવહેલું જ ફળ, તે કંઈ બીજા કોઈને અપાય ખરૂં? પછી હા-ના હા-ના કરતાં એક પણ પૈસે કાપડને ન દેવાની શરતે બ્રાહ્મણે શ્રીફળ આપ્યું,

Page #225

૨૧૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
સ્નાન કરી, જગન્નાથપુરી જઈને શ્રીફળની ભેટ ધરી. સીધાં તે જવા ન દે, એટલે રસ્તામાં કોઈ બ્રાહ્મણને કહ્યું કે આ ભગવાનને આપજે. તે હાથોહાથ લઈ લેશે.
બ્રાહ્મણ ખડખડાટ હસતે બે કે મૂર્તિ કંઈ હાથ લંબાવી શ્રીફળ લેતી હશે?
દાસિયે ભક્ત કહે તમારે મન પથ્થર હશે પણ મારે માટે તે સાક્ષાત્ પ્રભુ જ છે.
બ્રાહ્મણે ખરેખર અંદર શ્રીફળ ધર્યું. જગન્નાથજીએ હાથ લાંબો કરી સ્વીકારી લીધું. ઘેર આવીને જુએ તો કાપડના બદલામાં પૈસા અને નવું સુતર તૈયાર પડયા હતા.
ભક્તિના આવા અનેક ચમત્કારો ભક્ત બાલીગ્રામદાસના જીવનમાં બન્યા.
એક માત્ર જગન્નાથજીને રથ અને રથયાત્રાનું માત્ર એક વખતનું દર્શન દાસિયાને ભક્ત બાલીગ્રામદાસ બનાવી ગયું. તે શ્રાવકે તે પ્રતિ વર્ષ જધન્યથી એક વખત રથયાત્રા કરવાની છે. જેથી પુન્યને સંચય અને પાપનો નાશ થાય.
સંપ્રતિ રાજાએ પણ રથયાત્રાનું દર્શન કરતાં જાતિ સ્મરણજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું, અનેક જિનમંદિર જિનપ્રતિમા કરાવ્યા–સ્થાપન કર્યા, એટલું જ નહીં અનાર્ય દેશોમાં પણ સાધુ અને શ્રાવકના આચારો શીખવવા માટે પોતાના સેવકને સાધુ વેશે મેકલ્યા. તે રીતે ત્યાંના લેકેને પણ ધર્માભિમુખ કર્યા. પછી ખરેખર જન સાધુઓના તે દેશમાં પરિભ્રમણ માટે વિનંતી કરીને ધર્મ પ્રચાર કરાવ્યા. સાત દાન શાળા ખોલાવી.
આવાં આ સંપ્રતિ રાજા વખતોવખત વિશ્વને આશ્ચર્ય પમાડનારી રથયાત્રા મેટા વિસ્તાર પૂર્વક કરાવતા. શ્રી સંઘ પણ રથયાત્રામાં તત્પર રહેતા.
યાત્રા ત્રણ પ્રકારે કહેવાઈ છે રથયાત્રા, તીર્થ યાત્રા અને અષ્ટાહિનક ઉત્સવરૂપ યાત્રા.
પણ જગતમાં યાત્રા શબ્દ ઘણી રીતે પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. ભવભ્રમણને પણ યાત્રા કહેવાય. શમશાને લઈ જતાં હોય તે પણ તેની મશાન યાત્રા ભવ્ય નીકળી તેમ કહેવાય છે. સંઘ નીકળે તે પણ

Page #226

અંતરયાત્રા
૨૧૭
સંઘયાત્રા કહેવાય. પ્રવાસે જતો હોય તો પણ યાત્રા પ્રવાસ લખાય છે. આમ યાત્રા શબ્દ અનેક રીતે રૂઢ થઈ ગયો છે.
આપણે માત્ર રથયાત્રા વિશેજ અત્યારે વિચારી રહ્યા છીએ. તે રથયાત્રા શું છે? પરિભ્રમણ મેં અનંત રે કીધાં હજીયે ન આવ્યો છેડલે રે વીર મને તારો મહાવીર મને તારે ભવજલ-પાર ઉતારો રે
આપણે પ્રભુને ભવ જલ પાર ઉતારે એવી પ્રાર્થના કરીએ છીએ. શા માટે કહીએ છીએ?
ભવભ્રમણ રૂપ યાત્રા તે અનંતકાળથી ચાલુ જ છે. તે યાત્રા રોકવા માટે આ પ્રાર્થના કરી.
રથયાત્રાની વિશેષતા એ છે કે તે યાત્રા અંતરયાત્રામાં પરિ. ણમતાં ભવભ્રમણ ઘટે છે. ચાત્રાની ભવ્યતાની વાત ચાલે ત્યારે કલકત્તા અને જામનગરની રથયાત્રા જરૂર યાદ આવવાની.
મને પ્રશ્ન થાય કે ભવ્યતા શબ્દનું મહત્ત્વ કયારે ?
એક રાજા અવસાન પામ્ય [અત્યારે કદાચ આ વાત કરતાં પ્રધાન અવસાન પામ્યું તેમ કહીએ તેની ભવ્ય શમશાન યાત્રા નીકળી. પુષ્કળ માણસ, ખુલ્લું માં રાખી અને ફૂલહારથી શણગારેલો રાજા, અબીલ ગુલાલ ઉડે છે. લોકે અહોભાવથી ભવ્ય ભવ્ય કરી ઉઠે છે. સ્મશાનમાં ચિતા સળગી. રાખ થઈ ગઈ.
ત્યાં થોડી વાર પછી એક ગરીબ ભીખારીના મૃતદેહને ઢસડીને લાવવામાં આવ્યો. શમશાનનાં માણસે સિવાય ત્યાં કોઈ નહીં, સળગાવી દીધો અને તેની પણ શખ થઈ ગઈ.
એક યોગી બેઠે બેઠે જોયા કરે. રેજ ત્યાં આવે. રાજા અને ભિખારી બંનેની રાખ તપાસે ને ચાલ્યા જાય. શમશાનને મુખ્ય સંચાલક માણસ બે ત્રણ દિવસ તે કંઈ ન બેલ્યો પછી કહે બાવાજી! તમે રોજ આ શું જુઓ છે ?
ભાઈ બીજું તો કંઈ નહીં પણ રાજાની અને ભિખારીની રાખમાં કેઈ ફરક છે કે નહીં તે તપાસ કરું છું.
અરે બાવાજી તમે તે ચકમ લાગે છે. રાખમાં તે કંઈ ફેર હોતા હશે. અમે તો હજારોને સળગાવી દીધા કઈ દી' રાખમાં કંઈ ફેર નથી લાગ્યો આજ સુધી.

Page #227

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
બાવાજી કહે રાજાને શ્મશાને લઇ ગયા ત્યારે ભવ્ય શ્મશાન યાત્રા હેવાતી હતી. અને ભિખારીને કૂતરાને મેાતે ઢસડી લાવ્યા. જે રાખમાં કાંઈ ફેર ન હાય તે! ભવ્ય શું?
૨૧૮
આપણે રથયાત્રામાં ભવ્ય શબ્દ વાપરીએ છતાં ખ્યાલમાં રાખવાની વાત એ છે કે ભવ્ય શબ્દ ફ્રજનું ભાન કરાવે છે. શ્રાવકે એ આવે! ભવ્ય રથ અને ભવ્ય યાત્રા કાઢવી જોઈએ.
“નહી' કે અમારા ગામની રથયાત્રા જોઇને બીજે ગામ ગયા એટલે એલવુડ કે અરેરે તમારે તે કાંઈ ઠામ ઠેકાણું નથી ! આવે! કલકત્તા, રથયાત્રા કેને કહેવાય તે તમને ખબર પડે.
કલકત્તા કે જામનગરની યાત્રા ભવ્ય ખરી પણ બીજાની રથયાત્રાની અનુમેદના તો કરવી જ જોઈએ. કેમકે રથયાત્રા એ શ્રાવકની કરણી છે. તેમાં થ કે યાત્રા સાથે ભાવની ભવ્યતા પણ સ`ડાયેલી હાવી જોઈએ. નહી તેા રાજા કે ભિક્ષુકની રાખની જેમ પરિણામે ફાઈ ફેરફાર નહી રહે.
ભવ્યાતિભવ્ય યાત્રા નીકળી પણ હૃદયમાં ભાવ નામની કાઈ ચીજ ન મળે તેા શું કામનું? ખીજા કરતાં અમે ચડીયાતા તેવા અહમ કે અભિમાન હેાય અથવા મને નિમત્રણ મળે તા જ હું રથયાત્રામાં જોડાવુ', તેવા પ્રકારની માન્યતાવાળો રથયાત્રાને સમજ્યા જ નથી.
રથયાત્રા તા ત્યારે જ ભવ્ય અને જ્યારે તે અંતરયાત્રામાં પરિણમી ભવભ્રમણને ઘટાડનારી અને.
શ્રાદ્ધ દિનનૃત્યમાં રથયાત્રાને સમજાવતા લખ્યું કે પરમાત્માનાં રથને શ્વેત છત્ર, ચામર પતાકાઓ વડે સુશામત કરીને અનેક પ્રકારના વાજીત્રા વડે આકાશને ભરી દઈ ને—ધવળ મંગળના શબ્દો વડે દિશાઓને બધીર કરી દેતાં–વિવિધ પ્રકારના નરનારીના લલિત એવા હાસ્ય અને સેકડા માગધજનાના મંગળ શબ્દો વડે આકાશને વ્યાપત કરતાં, સર્વત્ર અસ્ખલિત પણે શૃંગાટક, ત્રિક, ચતુષ્ટ, ચતુર્મુખ અને મહામાર્ગોમાં જૈન શાસનની પ્રભાવનાના હેતુથી ફેરવે તેને
રથયાત્રા સમજવી.

Page #228

અંતરયાત્રા
૨૧૯
કુમારપાળ રાજાએ કરેલ રથયાત્રા આ રીતે વર્ણવાય છે. ચૈત્ર માસની શુદ આઠમને દિને ચોથે પહોરે મહા સંપત્તિ ચુત તેમજ હર્ષ સહિત મળેલા લેકેએ કરેલા જયજય શબ્દ સાથે શ્રી જિનેશ્વર દેવને સુવર્ણરથ તૈયાર કરવામાં આવ્યા. તે રથ ચાલતો ત્યારે મેરુ પર્વત જેવો શોભતો હતો. તેના ઉપર સેનાના મોટા દડ વાળી ધજા હતી. અંદર છત્ર અને બાજુમાં રહેલ ચામરની શ્રેણીઓથી દીપત હતા. તેમાં સ્નાત્ર, વિલેપન કરી પુપ ચડાવી શ્રી પાર્શ્વ પ્રભુની પ્રતિમા સ્થાપન કરેલી. તે રથ કુમારપાળના રાજદ્વાર પાસે માટી ઋદ્ધિ સહિત લાવી મહાજનોએ સ્થાપન કર્યો.
રથ સ્થાપન કર્યો તે વખતે વાજિંત્રોના શબ્દ દશે દિશાઓને પુરી રહ્યાં હતાં. મનહર તાનમાનથી સ્ત્રીઓ નૃત્ય કરી રહી હતી. ત્યાં કુમારપાળ રાજાએ પ્રતિમાજીની પટવન્સ તથા સુવર્ણાલંકાર વડે જાતે પૂજા કરી. વિવિધ પ્રકારના નૃત્ય કરાવ્યા. પ્રભાતે રાજા રથ સહિત નગર બહાર નીકળ્યા. દરાજ સહિત વસ્ત્રોના મનહર મંડપમાં રથ રાખ્યો. રાજાએ રથમાં રહેલી જિનપ્રતીમા પૂછ. ચતુર્વિધ સંઘ સમક્ષ જાતે જ આરતી ઉતારી, રથને આખાનગરમાં ફેરવી થળે સ્થળે મંડળમાં વિસ્તારવાળી રચના કરી તે ઉત્સવને દીપાવ્ય
આવી રથયાત્રા વિશેષ કરીને પર્વ દિવસમાં કે કલ્યાણક દિવસો માં કરવી જોઈએ કેમકે
ता रहनिक्खमणाइ वि एते उ दिणे पडुच्च कायवं
जं एसो चिअ विसओ पहागमा तीए किरिया र યાત્રા પંચાશક-ઝરમાં આ રીતે લખ્યું કે
તે માટે [એટલે કે કલ્યાણક દિવસેમાં શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માનું બહમાન વગેરે કરવાથી વિશેષ લાભ થતો હોવાથી રનિમણ રથયાત્રા વગેરે પણ એ દિવસેને આશ્રીને કરવું. કારણકે યાત્રારૂપ તે કાર્ય માટે કલ્યાણકના દિવસે જ પ્રધાન વિષયરૂપ છે. વળી આ યાત્રાઓ દર્શન શુદ્ધિ માટે પણ ઉત્તમ કારણભૂત હોવાથી તેમાં ઉદ્યમ કરે વિશેષે કલ્યાણકારી છે. વળી દર્શનાચારમાં આઠમ પ્રભાવના નામે આચાર છે. તે આચારના ભાગ રૂપે શાસન પ્રભાવનાના કાર્ય તરીકે પણ રથયાત્રા કરવી જોઈએ.

Page #229

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
શ્રી નેમિસૂરિજી મહારાજાએ આજ રીતે પ્રભુના પાંચ કલ્યાણકામાં રથયાત્રાતું આયાજન અમદાવાદમાં કરેલ છે. આજે પણ તે રથયાત્રા નીકળી રહી છે, [અલબત્ત ખેદની વાત એ છે કે કેવળ પક્ષીયતા નડતર રૂપ ગણીને અન્ય પક્ષવાળા તેમાં જેડાતાં નથી.
શ્રાવકોએ તા પોતાનું કર્તવ્ય સમજીને દર્શનશુદ્ધિ માટે જ રથયાત્રામાં જોડાવાનુ લક્ષ રાખવુ. બેઈ એ.
રથયાત્રા કવ્યુ પર ચિન્તન કરે. રથયાત્રાએ વાસ્તવમાં અન્તયાત્રા છે.
ખૂબ ફર્યા સંસારમાં તમે, ધણી યાત્રા કરી ચાર ગતિમાં, અન તા જન્માથી યાત્રા તા. ચાલુ જ છે. છતાં શું કહેવાશેપરિભ્રમણ મે અનંતા રે કીધા. હજીયે ન આવ્યેા છેડલા રે આ બધું માત્ર ભ્રિમણ જ રહ્યું. હવે તેના અંત કયારે આવશે ? યાત્રાત્રિક વડે રથયાત્રાથી.
૨૨૦
સંસારના રાગના તાલે ઘણું નાચ્યા તમે. હવે રથયાત્રામાં વીતરાગના તાલે નાચવાનું છે. પણ વીતરાગતા રાગનું નૃત્ય પાછું સંસારના રાગ વધારવા માટે ન કરતાં.
નીઠનીને આવવાનું જરૂર—સુ ઈટ્ સજાવટ કરવાની જરૂર-આભુષણાના ગજ ખડકવાના જરૂર—નાગાન કરવાનું જરૂર. પણ શાને માટે ?
રથયાત્રા થકી ભવભ્રમણ ાત્રા સમાપ્ત કરવા, દેખાડવા કે પ્રદેશન માટે નહીં.
રથયાત્રા પરમાત્મા ભક્તિનુ શ્રેષ્ઠ અંગ છે. શાસ્ત્ર ભાખ્યું કે વ્ય છે. જરૂરથી ભાવપૂર્વક વર્ષમાં એક વખત પણ તેનું પાલન કરી અંતરયાત્રા કરનારા મના

Page #230

(૭) તીર્થયાત્રા
–ભાવે તીરથ જુહારીએ
श्रीतीर्थपथ रजसा विरजी भवंति तीर्थप बंभ्रमणतो न भवेष्वटंति द्रव्य व्ययादिह नराः स्थिर संपदः स्युः
पूज्या भवंति जगदीश मथार्चयंतः શ્રી તીર્થયાત્રાએ જતાં સંઘના પગની રજ લાગવાથી પુરુષે કમરૂપી રજથી મુક્ત થાય છે. તીર્થમાં પરિભ્રમણ કરવાથી પ્રાણીને સંસારમાં ભ્રમણ કરવું પડતું નથી. તીર્થમાં દ્રવર ને બચ કરવાથી સંપત્તિ સ્થિર થાય છે અને જગતના ઈશ એવા જિન રાજને પૂજવાથી જગતુ પૂજ્ય બનાય છે.
તીર્થયાત્રાના ફળને વર્ણવતા એક વખત નાગપુરના પુનડ શ્રાવક સમક્ષ પૂજ્ય ગુરુ ભગવંતે દેશના ફરમાવી. વિશેષ કરીને તીર્થયાત્રાનું પુણ્ય મેટું છે. તીર્થયાત્રા થકી આરંભની નિવૃત્તિ. દ્રવ્યની સફળતા, ઉંચા પ્રકારનું સંઘનું વાત્સલ્ય, દર્શનની નિર્મળતા, હીજનનું હિત, પ્રાચીન છે.ત્યના દર્શન, તીર્થની ઉન્નતિ તીર્થ પ્રભાવના, જિન વચનની માન્યતા, તીર્થકર શેત્ર કમ બંધ, સિદ્ધિનું સામીપ્ય, દેવ અને મનુડ પદવીના લાભ વગેરે સર્વ પ્રકારના લાભ પ્રાપ્ત થાય છે.
આવા પ્રકારે પૂજ્ય ગુરુ ભગવંત પાસે દેશના સાંભળવાથી પુનડ શ્રાવકે સંવત ૧૨૭પમાં નાગપુર નાગોરથી તીર્થ યાત્રા કરવા માટે પ્રયાણ કર્યું જેમાં ૧૮૦૦ ગાડાં, ૧૦૦૦ સેજપાલ, ૪૦૦ વહેલ, ૫૦૦ વાજિંત્ર, ઘણા દેવાલો સાથે રાખ્યા હતા.
તીર્થયાત્રા માટે નીકળેલા આ સંધમાં સ્થાને સ્થાને મહત્સવ કરતા હતા. જ્યારે સંઘ ધોળકા આવ્યું ત્યારે તે સંઘ ચાલવાથી જે દિશામાં સંઘની રજ ઉડતી હતી તે દિશામાં વસ્તુપાલ ચાલવા લાગ્યા.
ઢોકે એ વસ્તુપાલને કહ્યું મંત્રીશ્વર આ તરફ આવે. પરંતુ મંત્રી એક વાત બરાબર સમજતા હતા શ્રી તીર્થujથ મા વિરા મવનિત

Page #231

२२२
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
શ્રી તીર્થયાત્રા નીકળેલાં રાંઘના પગની રજ લાગવાથી પુરુષે કર્મરૂપી રજમાંથી મુક્ત થાય છે માટે જ્યાં સંઘની ધૂળ ઉડતી હોય તે દિશામાં જ ચાલવું જોઈએ.
વળી તીજુ વંઝમળતો ન મતિ તીર્થમાં પરિભ્રમણ કરવાથી ભવભ્રમણ કરવું પડતું નથી. તીર્થયાત્રાનું આટલું મહત્વ હોવાથી શ્રાવકોના છત્રીસ કર્તવ્યમાં પચીસમું કર્તવ્ય મુકયું “તીર્થયાત્રા.” શ્રાવકે જધન્યથી પણ વર્ષમાં એક વખત આ કર્તવ્ય કરવું જોઈએ. તે માટે યાદ રાખો. એક વાક્ય
ભાવે તીરથ જુહારીએ તીર્થ એટલે શું? તારે નેન ઝુત તીર્થ
૦ નિશ્ચય નય વડે તે જ્ઞાનાદિ ગુણયુક્ત આત્માને જ તીર્થ કહેવાય છે.
૦ તીર્થંકર પરમાત્માના જન્મ–દીક્ષા-જ્ઞાન-નિર્વાણ કલ્યાણકની ભૂમિ તેમજ તેમની વિહાર ભૂમિએ પણ બહુ ભવ્ય જીને શુભ ભાવની ઉત્પન્ન કરનારી હોવાથી તીર્થ કહેવાય છે.
૦ સાધુ મહાત્મા એટલે કે આચાર્યાદિ મુનિવરો પણ જંગમ તીર્થ ગણાય છે. [સ્થાવર તીર્થનું મહત્ત્વ એટલું વધી ગયું છે કે જંગમ તીર્થ શબ્દ જ ભૂલાઈ ગયા છે.]
તીર્થને અર્થ—“જેના વડે તશય તે તીર્થ” છે. સ્થાવર તીર્થોની જેમ જંગમ તીર્થો પણ સંસાર સમુદ્રમાંથી તારનાર હોવાથી તેને તીર્થ કહેવાય.
આવાં તીર્થોને ભાવ પૂર્વક જુહારવા માટે સર્વ સ્વજન તથા સવ સાધમિકને સાથે લઈ પ્રતિગ્રામ પ્રતિનગર, વિશિષ્ટ ચિત્ય પરિ પાટી કરતાં દર્શન શુદ્ધિને માટે શ્રી શત્રુંજ્યાદિ તીર્થમાં જવું તે તીર્થ યાત્રા કહેવાય છે. પણ તેમાં પૂર્ણ ભાવના સાથે જવું. પ્રભુજી જાવું પાલીતાણું શહેર કે મન હરખે ઘણું રે લોલ પ્રભુજી સંઘ ઘનેરા આકે એ ગિરિ ભેટવા રે લોલ
આ પ્રમાણે મનમાં હરખ ન માત હોય અને પ્રયાણ કરીએ તે સ્થળથી જ પગે પગે મનમાં પાલીતાણા પાલીતાણાનું રટણ ચાલતું હોય તે પેલી પંક્તિ પણ સાર્થક બનશે.
એકેકું ડગલું ભરે શેત્રુજા સમુજેહઋષભ કહે ભાવકોડનાકમ ખપાવે તેહ

Page #232

ભાવે તીરથ જહારીએ
૨૨૩
પૃથ્વી પર મેટા પુણ્યને ઉપાર્જન કરવાની ખાણ રૂપ જે તીર્થો છે તે તીર્થોની વિવેકી જનોએ પ્રતિ વર્ષ યાત્રા કરવી જોઈએ.
ઉપદેશ કપલ્લીમાં વિશેષ સમજ આપવા નામ પાડીને કહ્યું કે શ્રી શત્રુ જ્ય, ગિરનાર, સમેત શિખર, આબુ, તારંગાજી, દેલવાડા, રાણકપુર, રાજગૃહી, પાવાપુરી આદિ તીર્થોની યાત્રા કથ્વી. બાકી તે પહેલાં કહ્યું તેમ ચોવીશે તીર્થકરોની કલ્યાણક ભૂમિ તીર્થ રૂપ જ ગણાય.
વીસ કલ્યાણકભૂમિ-૧ સમેત શીખરજી ૦ ઓગણીસ કલ્યાણકભૂમિ– અયોધ્યા
(અયોધ્યા-કૌશલ્યા–વિનિતા સમાન જ છે.) ૦ બાર કલ્યાણક ભૂમિ–૧ હસ્તિનાપુર ૦ આઠ , , ૨ વારણસી-મિથિલા ૮૪ ૨ = ૧૬ ૦ પાંચ , , ૧ ચંપાપુરી ૦ ચાર ) ,, ૯ –
૯ ૪૪ = ૩૬ સાવથી –કૌસાખી–ચંદ્રપુરી-કામંદી–ભદ્દીલપુર–
સિંહપુરી-કપીલપુર-રતનપુરી–રાજગૃહી ૦ ત્રણ કલ્યાણક ભૂમિ ૧ ગિરનાર 0 બે કલ્યાણક ભૂમિ ૨ બ્રાહ્મણકુંડ શૌરીપુરી ૨ ૪ ૨=૪ ૦ એક કલ્યાણક ભૂમિ-૫
૧ ૪ ૫ = ૫ અષ્ટાપદ-પુરિમતાલ-ક્ષત્રિયકુંડ-ઋજુવાલિકા-પાવાપુરી ૨૦ + ૧૯ + ૧૨ + ૧૬ + ૫ + ૩૬ + ૩ + ૪ + ૫ = ૧૨૦
આ એકવીસે ભૂમિ ઉપરાંત ચકકસ વિહાર ભૂમિ તથા પ્રાચીન પાદુકા કે પ્રતીમાજી હોય તે સર્વે ભૂમિ તીર્થરૂપ ગણાય છે. આ ઉપરાંત જંગમતીર્થ તે અનેક છે.
साधुनां दर्शनं पुण्यं तीर्थभूता हि सा-वः
तीर्थ फलति कालेन साधवस्तु पदे पदे સાધુઓનું દર્શન પુણ્યરૂપ છે, કેમકે સાધુઓ જંગમ તીર્થરૂપ છે. સ્થાવર તીર્થ તે કાલે કરીને ફળદાયક છે. પણ જગમ તીર્થરૂપ સાધુઓ પગલે પગલે ફળદાયી છે.
સમાંતના ભૂષણોને વર્ણવતાં શ્રી લક્ષમી સૂરિજી મહારાજા પાંચમાં ભૂષણમાં તીર્થસેવારૂપ ભૂષણને વર્ણવતા લખે કે નિરંતર તીર્થની સેવા કરવી તથા સંવિજ્ઞ ચિત્તવાળા સાધુઓની સેવા કરવી.
જ

Page #233

એ
જ
ન
૨૨૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ કારણ કે તીર્થની સીધી વ્યાખ્યા એટલી જ કરી કે જેનાથી સંસારરૂપી સાગર તરી શકાય છે. તીર્થ કહેવાય. એટલે રસ્થાવર અને જગમ બને તીર્થની સેવા કરવી અને સમકિત નિર્મલ બનાવવું.
માટે-“ભાવે તીરથ જુહારીએ"ધ્રુવ પંક્તિ બનાવી દે.
સ્થાવર-જંગમ તીર્થની યાત્રાના ફળને વર્ણ વતી ખૂબ જ મોટી કથા શ્રાદ્ધવિધિમાં આપેલી છે. તેમાં એક પ્રસંગ આવે છે.
શુકરાજજીને તીર્થયાત્રા ગયા પછી પાછા ફરીને પ્રગટપણે શત્રુજ્ય તીર્થયાત્રાનું ફળ મળેલું છે. કેમકે પિતાનું રાજ્ય પુનઃપ્રાપ્ત થયું હતું.
આ શુકરાજા નવા બનાવેલા રથ-રસાલા સાથે વીણાવાદાદિકના આડંબર સહિત સર્વ સામતપ્રધાન-વિદ્યાઘર પરિવાર યુક્ત મહોત્સવ પૂર્વક સિદ્ધચલજની તીર્થયાત્રા કરવા નીકળેલો છે.
આ સમયે ચંદ્રશેખર રાજા કે જેમણે દેવીની મદદથી પોતાનું રૂપ શુકરાજા જેવું કરીને તેનું રાજ્ય પડાવી લીધેલું, પિતાની જ સગી બહેન ચંદ્રાવતી સાથે પૂર્વ ભવને તીવ્ર સ્નેહને કારણે ભેગા ભગવતો હતે. તે શકરાજાની રાણી હોવા છતાં, અદશ્ય અંજનથી ચંદ્રાવતી સાથે દુરાચાર ચાલુ રાખેલો. તેને ચંદ્રાક નામે પુત્ર પણ થયો હતો. એવે એ ચંદ્રશેખર રાજા પિતાને દુરાચાર કોઈ જાણતું નથી, તેમ માની શુકરાજાના યાત્રા સંઘમાં જોડાયેલો હતો.
શુકરાજ રાજા એ સિદ્ધાચલના તીર્થ નાયકની વંદના-પૂજા–સ્તવના કરી કહ્યું કે ખરેખર આ તીર્થના પ્રભાવે મને શત્રુને જચ થયો માટે તેનું શત્રુજ્ય નામ સાર્થક છે. આ પ્રકારે સ્તુતિ સાંભળતા ચંદ્રશેખર રાજાના પણ પરિણામે શીતળ થયા, તીર્થ નાયકને જોતાં તેને અત્યંત ઉલાસ થયે. પોતે કરેલા કપટ અને પાપની અત્યંત નિંદા કરવા
લાગ્યો.
આ સમયે તેઓને જગમ તીર્થરૂપ એવા મૃગધ્વજ કેવળી મળ્યા. ત્યારે મેક્ષાથી ચંદ્રશેખર રાજાએ પૂછ્યું, “હે સ્વામી ! કોઈપણ પ્રકારે મારો આ ભારે કર્મોમાંથી છુટકારો થશે કે કેમ?
ત્યારે કેવળી ભગવંતે તેને ફરમાવ્યું કે આ તીર્થ પર મન-વચનકાયાની શુદ્ધિથી આલોચના લઈ પશ્ચાતાપ કરી, ઘણાં આકરા તપ કરીશ તો તારા પાપ પણ તીર્થ મહિમાથી ધોવાઈ જતાં રહેશે,

Page #234

ભાવે તીથ જુહારીએ
૨૨૫
કેવલી પરમાત્માના વચના સાંભળી, અગીકાર કરી, સર્વ પાપાની આલાચના કરી માસક્ષમણાદિ આકરા તપ કરવાવડે તેજ તીમાં ચંદ્રશેખર મેાક્ષને પામવા વાળા થયા.
શુકરાજા પણ તી યાત્રા–અનેક સાધુ–સાવી—શ્રાવક-શ્રાવિકાની ભક્તિ પુર્ણાંકની સ`ઘયાત્રા કરતાં કરતાં કાળક્રમે દીક્ષા લઇને શાશ્વત એવા સિદ્ધાચલજી તી પર આવ્યા અને શુકરાજમુનિ ખનેલા તે રાજા જેમ જેમ તીર્થ પર આગળ વધતાં ગયા તેમ તેમ પદે પદે તે શુકલ ધ્યાનની ધારાએ ચઢતા અંતે કેવળજ્ઞાનને પામ્યા.
આ રીતે શ ́ત્રુંજ્ય તીરૂપ સ્થાવર એવા ઉત્તમેાત્તમ સીની યાત્રા કરવા અને મૃગજ કેવળી ભગવંત રૂપ જંગમ તીના સસ્તુંસ`ગ થકી ચંદ્રશેખર રાજા તથા શુકરાજ રાજા કેવળજ્ઞાન પામી મેાક્ષે ગયા. માટે હે શ્રાવકે તમારે સ્થાવર તથા જગમ તીની યાત્રા કરવા રૂપ શ્રાવકનું તીથ યાત્રા કર્તવ્ય પ્રતિવર્ષ ખજાવવુ જોઈ એ. માટે કાતરી રાખે! એક વાકય માનસ પટ ઉપર ભાવે તીરથ જુહારીએ”
તી યાત્રા એ શ્રાવકનુ વાર્ષિક કવ્ય અતાવ્યું, મન્નહ જિણાણુ તા નિત્ય કવ્ય રૂપે છત્રીશ કવ્યામાં પચીસમું કવ્ય ગણાવે છે તે તી યાત્રાનું મહત્ત્વ હૃદયમાં અવધારીને યાત્રા કેમ કરવી” તેની વિધિ જાણેા તે પણ જરૂરી છે.
ભૂમિ સંથારા ને નારી તણેા સગ, દુર થકી પરીહરીએ વિમલ ગિરિ યાત્રા નવાણ‘ કરીએ
સચિત પરિહારીને એકલ આહારી ગુરુ સાથે પદચરીએ વિમલગિરિ યાત્રા નવાણુ કરીએ પડિપ્રમણા દોય વિધિશું કરીએ પાપ પડેલ વિખીએ વિમલગિરિ યાત્રા નવાણુ' કરીએ.
આ વાતને સાક્ષીપાઠ રૂપે આ રીતે લખી
सम्यक्त्वारि पथि पादचारी सचित्त वारी वरशीलधारी भूस्वापकारी सुकृति सदैका हारी विशुद्धा विदधाति यात्रां તીર્થ યાત્રાની વિધિપૂર્વક પરિપાલન કરવા છે વસ્તુએ બતાવી. (૧) સમ્યકત્વધારી (૨) પાદચારી–માર્ગે ચાલનારા (૩) ચિત પરિહાર-સચિત્તના ત્યાગ
૧૫

Page #235

२२६
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
:
-
SET
-
(૪) વરશીલધારી–બ્રહ્મચર્ય પાલન (૫) પૃથ્વી પરના સુનારા–સંથારે સુવું તે (૬) એકલ આહારી–એકાસણું કરનારા
સમ્યક્ત ધારીને બદલે આવકારી [બંને સમય પ્રતિકમણ ને પણ પાઠ મળે છે.
* આ રીતે છ પ્રકારની “રીનું પાલન કરવા પૂર્વક તીર્થયાત્રા કરવી જોઈએ. અહીં “આવશ્યકારી પાઠને તમારે ધ્યાનમાં લેવા ખૂબજ જરૂરી છે. નહીં તે ઉભકાલ પ્રતિકમણને ગૌણ કરી દેતા, તીર્થ યાત્રા-સંઘને બદલે યાત્રા પ્રવાસ બની જાય છે.
ધર્મસંગ્રહમાં પણ તીર્થયાત્રા વિધિ જણાવતાં લખ્યું કે–સવ પ્રથમ રાજ્યની જરૂરી અનુમતિ મેળવવી, શક્તિ મુજબ યાત્રામાં સાથે રાખી શકાય તેવા જિનાલયે તૈયાર કરવા, અનેક જાતિના વસ્ત્ર મંડપ [તંબુ લેવા, રસેઈના સાધને રાખવા, ચાલતા કુવા [પાણીના ટાંકા] રાખવા. અનેક જાતના વાહનો રાખવા. પછી બહુમાન પૂર્વક ગુરુજનને, શ્રીસંઘને તથા સ્વજન વર્ગને નિમંત્રણ કરવું.
ત્યારબાદ અ–મારિ પ્રવર્તન કરાવવું શ્રી જિનમંદિરમાં પૂજા મહત્સવ કરે. દીનરાંકને દાન આપીને, જેઓને સગવડ ન હોય તેવા નિરાધારને સામગ્રી આપવાની ઉદષણ કરાવીને, સંધરક્ષા માટે શસ્ત્રધારી સુભટો લઈને, ગીત વાજીંત્ર નૃત્ય તૈયાર કરાવી, શુભ દિવસે પ્રસ્થાન કરવું.
પ્રસ્થાન સમયે ત્યાંના સમગ્ર સમુદાયને વિશિષ્ટ ભોજન કરાવીતાંબુલાદિ મુખવાસ કરાવી–ઉત્તમ વસ્ત્રોની પહેરામણી કરી, પ્રતિષ્ઠા વંત વડી પૂજ્ય એવા ભાગ્યવત પાસે સંઘપતિનું તિલક કરાવવું. પછી
ત્યાં શ્રી સંઘની પૂજાને મહત્સવ કરવો. તીર્થસ્થાનમાં અષ્ટ પ્રકારી મહાપૂજા ભણવવી. વિધિપૂર્વક સ્નાત્ર મહોત્સવ કરે, તીર્થમાળ પહેરવી ઘીની ધારાવાળી કરવી, શ્રી જિન પૂજન કરવું, કિંમતી ધ્વજ ચઢાવ, યથાશક્તિ તપ કરે, સુંદર ફળ નૈવેદ્ય મુકવા, વિવિધ વસ્તુ ભેટ મુકવી, તીર્થ નિર્વાહમાં કંઈક રકમ લખાવવી, શ્રી ગુરુ મહારાજ તથા શ્રી સંઘની પહેરામણી કરવી, વાચકને દાન દેવું. વગેરે વિધિ જાળવવી.
યાત્રામાંથી પાછાં ફરી નગર પ્રવેશ મહોત્સવ કરે, સંઘને ભોજન સત્કારાદિ કરી વિસર્જન કરે. તીર્થયાત્રા તિથિએ યથાશક્તિ તપ કરવે,

Page #236

ભાવે તીરથ જુહારીએ
૨૨૭
પણ આ બધાં સાથે છરી પાલન યાદ રાખવું
(૧) સચિત્ત પરિહારી (૨) એકલ આહારી (૩) ભૂમિ શય્યાકારી (૪) બ્રહ્મચર્ય ઘારી (૫) આવશ્યકારી (૬) પાદચારી.
સુતીર્થયાત્રા પર ત્રિવિક્રમ રાજાની કથા પ્રસિદ્ધ છે. શ્રાવસ્તી નગરીને રાજા ત્રિવિકમ એક વખત અરણ્યમાં ગયેલ. કોઈ પક્ષીને માર્યા પછી તેને તરફડતું જોઈ રાજાને અનુકંપા ઉત્પન્ન થઈ. પશ્ચાતાપ કરતે આગળ ચાલ્યા. મહામુનિને જોઈ નમન કરી બેઠા. મુનિએ તેને અહિંસાને ઉપદેશ આપ્યો તે સાંભળી છ્યું કે નકકી આ મુનિ જ્ઞાની લાગે છે. નહીં તે મારું પાપ જાણે કેવી રીતે?
તેણે દીક્ષા લીધી અનુક્રમે ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરતા, તેજલેશ્યા લધિ ઉત્પન્ન થઈ. પેલું પક્ષી મરીને ભિલ્લ થયેલું. ભિલે પૂર્વના વૈરના કારણે કેધયુક્ત થઈ મુનિ પર લાકડી વડે પ્રહાર કર્યો. મુનિને પણ રોષ ચડતાં તેણે તેજલેશ્યા છેડીને ભિલને બાળી નાખ્યો.
તે ભિલ મૃત્યુ પામી કોઈ વનમાં સિંહ થે. રાજર્ષિને જોઈને પૂછડું હલાવતો ધસ્યો સામે. વળી મુનિએ તેજેશ્યા છોડીને તેને બાળી મુકો. પછી તે પક્ષીને જીવ હાથી થયે-સાંઢ થયે-સર્ષ થયે– બ્રાહાણ થયે. દરેક વખતે તે જીવે કંઈકને કંઈક વિડંબના કરી અને દરેક વખતે ત્રિવિકમ રાજર્ષિએ તેને તેજેશ્યા છોડી બાળી નાખે.
આ રીતે રાજર્ષિ એ સાત એિક+છ હત્યા કરી પછી બ્રાહ્મણ ના ભવના શભકર્મ થી તે પક્ષી વારાણસી નગરીમાં મહાબાહ રાજા
. તે વખતે કોઈ મુનિને જોઈને રાજાને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. ત્યારે તેના મનમાં શુભ સંક૯પ પ્રગટા, અરે મારે કારણે આ મુનિને સાત હત્યાનું પાપ થયું.
તેથી મનિની શોધ કરવા તેણે શ્લોક લખ્યો અને જાહેરાત કરી છે જે આ શ્લોકની પ્રતિ કરશે તેને એક લાખ સોનામહોર આપવામાં આવશે.
૦ શ્લોક - વિદઃ સવા લિદી ટીવી સંa: Mી કિઃ
સર્વજને હાલતા ચાલતા આ શ્લોક બોલે છે. પણ કોઈ પણ કરી શકતું નથી. એક વખત પેલા રાજર્ષિએ કોઈ ગોવાળના છે. સાંભળ્યું, તે જર્ષિએ અર્ધો શ્લોક સાંભળીને તેને ઉત્તરાઈ કો.
ये नामी निहताः कोपात् स कथं भविता हहा

Page #237

૨૨૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
-
-
ગોવાળ ગયે રાજા પાસે, મેં આ સમશ્યાને પૂર્ણ કરી છે. લાવે મને ઈનામ. રાજા કહે સાચું બોલ કેણે સમસ્યા પૂર્ણ કરી નહીં તે તને કેદમાં નાખીશ. ગોવાળે તરત મુનિનું નામ આપ્યું એટલે તે રાજાએ મુનિ પાસે જઈને ખમત ખામણું કર્યા [ક્ષમાપના ચાચી મુનિ એ પણ રાજા સાથે ક્ષમાપના કરી.
આ રીતે બંને એ પરસ્પર ક્ષમાપના કરી. બંનેએ પોતાના અપરાધની નિંદા–ગોં કરી એ સમયે તે નગરીએ કેઈ કેવલજ્ઞાની મુનિરાજ પધાર્યા. તેમની પાસે મહાબાહ રાજા અને ત્રિવિક્રમ રાજર્ષિ બનેએ જઈને વંદના કરી પોત–પોતાના પાપની આલોચના માંગી.
કેવલજ્ઞાની મહાત્મા કહે બન્નેનું પાપ શ્રી શત્રુંજય તી ગયા વિના ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરવા વડે પણ નાશ પામનાર નથી. તે સાંભળી મહાબાહુ રાજાએ પણ દીક્ષા લીધી.
બંને રાજર્ષિએ શત્રુંજયાદિ તીર્થોની યાત્રા કરી ભાવ પૂર્વક સંચમ પાલન કરી અંતે શત્રુંજય તીર્થ સિદ્ધિપદને પામ્યા.
માટે શ્રાવકેએ તીર્થયાત્રા કર્તવ્યનું અવશ્ય પાલન કરવું. ફરી યાદ કરે તે ધ્રુવ પંક્તિ ,
( ભાવે તીરથ જહારીએસુતીર્થયાત્રા કરવી તેની વિધિ સમગ્ર તયા દર્શાવી. પણ તે વિધિ મહત્ત્વની કયારે બને?
જે પરિણામ સ્વરૂપે સદગતિને અપાવનારી થાય છે. ચંદ્રશેખર કે ત્રિવિક્રમ રાજર્ષિની માફક પાપકર્મોની નિકંદના કરાવનારી બને તે જ તે તીર્થયાત્રા, વિધિપૂર્વકની સુતીર્થ યાત્રા કહેવાય. માટે વિધિ અને બહુમાનપૂર્વક યાત્રા કરી તીર્થનું તીતે ઉન એ નામાર્થ સાર્થક કરવા પૂર્વક તીર્થયાત્રા કરવી.
એક વખત હેમચંદ્રાચાર્યજીએ પણ ઉપદેશ કર્યો કે યૌવન વય અથવા વૃદ્ધાવસ્થામાં કરેલ અજ્ઞાનપણે જે પાપ તે સર્વ સિદ્ધ ગિરિને સ્પર્શના કરતા વિલય પામે છે. વળી યાત્રાને યોગ મળે તે પણ સંઘપતિપણું મળવું દુર્લભ છે. કહ્યું છે કે આ સંઘ અરિહંતને પણ માન્ય અને સર્વદા પૂજ્ય છે. આ પ્રમાણે ઉપદેશ સાંભળી કુમારપાળ રાજાને તીર્થયાત્રાને વિચાર આવ્યો.
ગુરુ મહારાજે આચાર દિનકર ગ્રન્થમાં જણાવ્યા મુજબ વિધિપૂર્વક આઠ સ્તુતિ વડે દેવવંદન કર્યું. શાંતિક અને પૌષ્ટિક ક્રિયા

Page #238

ભાવે તીરથ હારીએ
२२६
કરાવીને સંઘપતિ પદવીએ સ્થાપીત કર્યા. શુભ મુહુર્ત હસ્તીને કુંભસ્થળ ઉપર સેનાનું દેવાલય મુકાવી પ્રસ્થાન કર્યું તે પછી ૭૨ સામંતના દેવાલયે-ર૪મંત્રીના દેવાલ, ૧૮૦૦ વ્યાપારી જિનચૈત્ય એમ અનુક્રમે સંઘની આગળ ચાલ્યા. - કુમારપાળ રાજાએ પાટણના સર્વ ચૈત્યોની પૂજા કરી, અમારિ ઘોષણા કરાવી, બંદીખાનામાંથી બંદીને વિચીતમુક્ત કર્યા અને સંઘભક્તિ કરી યાત્રા ભેરી વગાડી પ્રયાણ કર્યું. - છરીની વિધિ સાંભળી તેણે પણ વાહન અને પગરખાંને ત્યાગ કર્યો. કેમ કે તેમાં પણ ઉક્તિ છે કે યાત્રા કરતાં વાહનમાં બેસવાથી અડધું ફળ નાશ પામે છે. જોડાં પહેરવાથી ચોથા ભાગનું ફળ નાશ પામે છે.
તે રાજાએ સ્થળે સ્થળે પ્રભાવના, પ્રભુની દરેકે દરેક પ્રતીમાજીને સેનાને છત્ર, દરેક પ્રાસાદે પર ધ્વજારોપણ, શહેરે શહેરે સાઘર્મિક પૂજા, સંઘને ભજન, અમારી ઘેષણ કરાવી.
રેજ રેજ સંઘમાં બે વખત પ્રતિકમણ, પર્વ દિવસે પૌષધ ઈત્યાદિ ધર્મક્રિયા કરતે ચાલ્યા.
જેવા તીર્થ દર્શન થયાં કે સાલ સંઘ સહિત તેણે તીર્થને પંચાગી પ્રણામ કરવા પૂર્વક શત્રુંજયને વધાવી, તીર્થ સનમુખ અષ્ટમંગલનું આલેખન કર્યું.
તીર્થોપવાસ કરી તે દિવસે રાત્રિ જાગરણ કર્યું અને પ્રાતઃકાલે દેવ-ગુરુની પૂજા–વંદના કરીને પારણું કર્યું.
ગિરિરાજ પર પહોંચી આશાતના ટાળવા પૂર્વક ઉપર ચડવાનું શરૂ કર્યું. ઉપર પહોંચતા મુખ્ય દ્વારને સવાશેર મતી વડે વધાવીને પછી તીર્થમાં પ્રવેશ કર્યો.
પ્રદક્ષિણા દેવાયા બાદ પૂજય ગુરુ મહારાજે જણાવ્યું કે ૭૦ લાખ પ૬ હજાર કરોડ વર્ષે એક પૂર્ણ થાય તેને ૯૯ ગુણ કરે એટલે ૯ પૂર્વ. આટલી વખત શ્રી આદિનાથ પ્રભુ આ રાયણ વૃક્ષ નીચે આવી સમેસર્યા હતા.
કુમાર પાળે તે સાંભળી સમ્યક્ પ્રકારે રાયણ વૃક્ષની તથા પ્રભુ પાદુકાની પુજા કરી. પછી ગર્ભગૃહમાં પ્રવેશ કરી નવલાખ મૂલ્યનાં નવ મહારત્ન વડે શ્રી આદિનાથ પરમાત્માની પૂજા કરી.
આ રીતે દરેક શ્રાવકે એ કુમારપાળ રાજાની મા% ભક્તિ સહિત

Page #239

२30
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
અને વિધિ પૂર્વક પાપના સમુહને ટાળવાને માટે તીર્થયાત્રા કરવી જોઈએ. તીર્થયાત્રા કરતી વેળા ભાવનું મહત્ત્વ વધુ હોવાથી યાદ રાખવું એક વાક્ય ભાવે તીરથ જુહારીએ,
શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર સૂરિજી મહારાજાના પ્રતિબંધથી વિકમદિત્ય રાજાએ પણ એક સંઘકઢાવેલ હતું. આ સઘની તીર્થયાત્રાનું વર્ણન અષ્ટાલિંકાના વ્યાખ્યાનમાં શ્રીમદ્દવિજય લક્ષ્મી સૂરિજી મહારાજે કરેલું છે.
તે તીર્થયાત્રા સંઘમાં ૧૬૯ સેનાને જિનાલયે, ૫૦૦ દાંતચંદનાદિમય જિનમંદિરો હતા. તે સંઘમાં ૫૦૦૦ આચાર્ય મહારાજશ્રી હતા. ૧૪ મુકટબદ્ધ રાજાઓ હતા, ૭૦ લાખ શ્રાવકના કુટુ હતા, ૧ કરોડ, ૧૦ લાખ નવહજાર ગાડાં હતા, ૧૮ લાખ ઘેડાં હતા, ૭૬૦૦ હાથી હતા. એ જ રીતે ઉટ–બળદ વગેરે ઘણો રસાલો હતે.
આ પ્રકારે વિવિધ ઠાઠામઠ પૂર્વક સંઘ સાથે તીર્થયાત્રા કરવી જોઈએ. છતાં આશ્ચર્યની વાત એ છે કે બધાંજ પિત–પિતાના સંધને અભૂત પૂર્વ સંઘ માનીને જ જાહેરાત કર્યા કરે છે.
શ્રાવકેએ તે તીર્થયાત્રા કર્તવ્ય છે તે વાત સમજી-સ્વીકારીને યથાશક્તિ તીર્થશાત્રા માટે ભાવના રાખી ભાવે તીરથે જુહારીએ પંક્તિ સાર્થક કરવા પ્રયતન શીલ રહેવું.
તીર્થ યાત્રાને ઉપસંહાર કરતા લખે છે કે તીર્થ_એટલે જ્યાંથી એક ધારી માગ મેક્ષ તરફ જઈ રહ્યો છે. છરી પાલીત સંઘમાં
જ્યારે યાત્રિક યાત્રા કરવા માટે જાય છે ત્યારે દિવસે દિવસે તેના ભાલ્લાસ વધતો જાય-યાત્રા આગળ ધપતી જાય અને પરમાત્મા વચ્ચેનું અંતર દિવસે દિવસે ટુંકું થતું જાય. યાત્રિકના મનમાં ભાવની ધારા વહે ભાવધારામાં સ્નાન કરતા યાત્રિક “હું પરમાત્મા સમીપ જઈ રહ્યો છું” તેમ વિચારતો હોય અને ખરેખર છેલ્લે એક દિવસ એ આવી જાય જ્યારે પરમાત્મા સન્મુખ આવી જાય.
આવી ઉભો છું દ્વારે, દર્શન દેશે કયારે અંતરની અભિલાષા, પ્રભુ પુરી કરશે કયારે
આ પ્રમાણે તીર્થયાત્રા કૃત્યની જધન્યથી પણ વર્ષે એક વખત પરિપાલના કરે. તીર્થના પાવન પરમાણુઓ સંસારના મેહના વિષાશુઓની અસરથી તમને મુક્ત કરાવશે.
ભાવે તીરથ હારીએ

Page #240

(૯૮) ઉપશમ
આરાધક બનવાની કળા
जो उवसमइ तस्स अस्थि आराहणा जो न उवसमाइ तस्स नस्थि आराहणा तम्हा अप्पणा चेव उयसमियव्वं
से किमाहु भंते उवसमाइ खु सामण्णं જે ઉપશમે છે તેને આરાધના છે. જે નથી ઉપશમતો તેને આરાધના નથી. તેથી આત્માને ઉપશમાવે. કેમકે ઉપશમ પ્રધાન સાધુપણું કહ્યું છે.
ઉપશમને સરળ સાદી ભાષામાં સમજાવતા યવિજયજી મહારાજે એક પંક્તિ મુકી દીધી.
લક્ષણ પાંચ કહ્યા સમક્તિ તણાં, ધુર ઉપશમ અનુકૂળ સુગુણુનર અપરાધીશું પણ નવી ચિત થકી,
ચીતવીએ પ્રતિકૂળ મુગુણના “અપરાધી પ્રત્યે મનમાં પણ પ્રતિકૂળ ચિંતવના ન કરવી તેને ઉપશમ પણું કહ્યું. જ્યારે ચૌદ પૂર્વધર ભદ્રબાહુ સ્વામીજીએ બારસા સૂત્રમાં ઉપરામથી જ આરાધક પણું બતાવ્યું. એટલે આપણે પણ પરિશીલનનું શીર્ષક શખ્યું.
આરાધક બનવાની કળા દક [બંધક મુનિનું શ્રેષ્ઠ ઉદારણ ઇતિહાસના પાને નેંધાયું છે ઉપશમના સંદર્ભમાં.
બંધક ઋષિએ મુનિ સુવ્રત સ્વામીજીને પુછ્યું, હે પ્રભુ, હું મારી બહેનના દેશ જાઉં? પ્રભુ કહે સર્વને મરણઃ ઉપસર્ગ થશે. બંધક મુનિ કહે સ્વામી ઉપસર્ગમાં બધાં આરાધક થઈશું કે વિરાધા? - સ્વામી કહે તમારા એક વિના બધા આરાધક થશે. તે સાંભળી નિર્ભય અને પરોપકાર પરાયણ મુનિએ વિચાર્યું કે ભગવત્ વચન કદી મિથ્યા થતું નથી. પણ ૫૦૦ શિષ્ય પણ માસ નિમિરો જે આરાધક બનતાં હોય તે વિશેષ રૂડું શું ?

Page #241

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ખંધક મુનિ ૫૦૦ શિષ્યાની સાથે નીકળ્યા. આવ્યા કુંભકાર નગરે. ત્યાં પાલક નામના અભવ્યને ખખર પડી કે છે અને તે અહી' આવેલા છે. એટલે પૂર્વાનુ' કર્યુ અને મુનિ પર ખાટું આળ ચડાવ્યું.
રાજાના શાળા જ મુનિ વૈર સ`ભાળી તેણે કપટ
૨૩૨
રાજાએ તેા ગુસ્સામાં હુકમ કરી દીધા કે તમને ઠીક લાગે તેમ કરા. પાલકને તે સુંદર અવસર મળી ગયા.
ઘાણી તૈયાર કરાવી. એક એકને પીલવાનું શરૂ કર્યું. ખધક મુનિ બધાંને નિર્યામા કરાવે છે. તો વસમરૂ તમ યિ બાદળા આગમ વાકયને સાર્થક કરતાં તેણે બધાંને આરાધક બનવાની કળા શીખવી, ઉપશમ ભાવે બધાં સાધુ ઉપસને સહન કરવા લાગ્યા. ઉપશમ ભાવમાં જ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું.
જેમ મેતારજ મુનિને ચામડુ બાંધી તડકે રાખ્યા પણ ઉપશમ ભાવે કેવળી થયા. ગજસુકુમાલને માથે સળગતા અંગારા ભરી દીધાં તે પણ ઉપશમ ભાવે રહેલા તેમણે કેવળજ્ઞાન થયું. અરે અવંતી સુકુમાલ ઉપશમ ભાવમાં રહ્યાને નલીની ગુલ્મ વિમાનમાં ઉપન્યા તેમ ખ ક ઋષિના શિષ્યા પણ એક પછી એક કેવળજ્ઞાન પામતા ગયા.
છેલ્લા બાળ મુનિ રહેલા ત્યારે ખધક ઋષિએ પાલકને વિનંતી કરી. આને પીલાતા હું જોઈ શકીશ નહી. માટે પહેલાં મને ઘાણીમાં નાખ અને પછી આ બાળમુનિને પીલજે. પણ પાપી પાલકને તેથી તા વધુ આન ંદ થયા એટલ તેણે ખાળમુનિને પીલવા માંડયા.
ખધક ઋષિએ બાળમુનિને સુ ંદર આરાધના કરાવી. ઉપશમ ભાવ ધારણ કરાવી તેને પણ મેાક્ષ ફળ અપાવ્યું. પણ પાતે ઉપશમ ભાવ ગુમાવી બેઠા, તેને થયું કે મારા કહેવાથી એક ક્ષુલ્લક મુનિને પણ ન છેડયા. હવે જો મારા તપ તેજનું કેાઈ ખળ હાય તે હું આખા નગરને ખાળી ને ભસ્મ કરનારા થાઉં.
ખંધક ઋષિ તો નિયાણું કરી બન્યા અગ્નિકુમાર દેવ, નગરને ખાળીને ભરમ કરી દીધું અને ભગવદ્ વચન મુજબ તેઓ વિરાધક
અન્યા કારણ
લો ન અસમર્ તફ્સ સ્થિ બાદના જે ઉપસમતા નથી તેને આરાધના પણ નથી. પણ પ્રશ્ન એ છે કે જીવલમ [ઉપશમ એટલે શુ? ઉપશમ એટલે કષાયની ઉપશાંતિ. સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહીએ

Page #242

આરાધક બનવાની કળા
૨૩૩
તા કેાધ માન-માયા—લાભનું અત્યંત શાંત થઈ જવું તેનું નામ
જ ઉપશમ.
શ્રાવકને માટે ઉપદેશ આપતા જણાવે કે ક્ષમા-નમ્રતા—સરલતાસંતાષ ચાર ને ધારણ કરવાના ગુણ કેળવશે તેમ તેમ ચારે કાયાની ઉપશાંતિ થશે.
જવાય શબ્દ દ્ ધાતુ પરથી બનેલા છે.
એટલે બગાડવુ
ઘટાડવું –ઠાર મારવુ’.
જે અંતઃકરણને બગાડે-મનની વૃત્તિને મિલન્ કરે તે કષાય કહેવાય. દ્ શબ્દથી “સ'સાર” અર્થાં લેતા તેના લય લાભ જેનાથી થાય તે પણ વાય.
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૧૩માં પદમાં થાયના અર્થ કરતા શાસ્રકાર મહારાજા જણાવે કે
सह दुक्ख बहु सहियं कम्म खेत्तं कसंति जम्हा कलसंति जंच जीवं तेण कसाइत्ति वुच्चति ઘણાં પ્રકારના સુખ અને દુઃખના ફળને ચેાગ્ય એવા કમ ક્ષેત્રનુ જે કણ કરે છે અથવા જીવના શુદ્ધ સ્વરૂપને જે કલુષિત કરે છે તે કષાય કહેવાય છે.
કષાયે। ભવરૂપી ચૌટામાં નટની જેમ પેાતાનાં વિચિત્ર રૂપે દેખાડીને મનુષ્યાનું રંજન કરે છે તેમના ધરૂપી ધનના મિથ્યા વ્યવ કરાવે છે. આ ચારે કષાયેા ક્રોધ માન-માયા-લાભ, તે મેક્ષ માર્ગનાં નાશક છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રમાં પણ શય્યંભવ સૂરિજી મહારાજા ફરમાવે છે કે નિગ્રહ નહીં કરેલ કોષ અને માન તથા પ્રસાર પામતી માયા અને લાભ એ ચાર કષાયેય પૂનમનાં મૂળને સિંચે છે.
કાયામાં પ્રથમ સજ્વલન ખાય છે, ખીજે પ્રત્યાખ્યાની કષાય છે, ત્રીજો અપ્રત્યાખ્યાની કષાય અને ચેાથેા અનંતાનુબંધી કષાય છે. સજવલનની સ્થિતિ એક પખવાડીયાની, પ્રત્યાખ્યાની કષાયની સ્થિતિ ચાર માસની, અપ્રત્યાખ્યાની કષાયની સ્થિતિ એક વર્ષની અને અનંતાનુબંધીની સ્થિતિ જન્મ પન્તની છે.
પહેલા કષાય થાખ્યાત ચાસ્ત્રિનું આવરણ કરે છે. બીજે કષાય સવિરતિ અટકાવે છે. ત્રીજો કષાય દેશિવરિત રૂ’ધે છે, ચેાથા અનંતાનુબંધી કષાયમાં વતા જીવને સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થતું નથી.

Page #243

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૩
પહેલા કષાયમાં વર્તાતા જીવ દેવગતિ પામે છે, બીજા કષાયમાં વર્તાતાં મનુષ્ય ભવ પામે છે, ત્રીજા કષાયે વર્તતા તિ ચ પણું પામે છે અને અનંતાનુબ ધીમાં વતા જીવ નારકી પણ પામે છે. જો આ પૃષાયા ઉત્કૃષ્ટ રીતે વર્તાતા હાય તો ધર્માનું સ્વ બાળી નાખે છે. માટે કષાયાની ઉપશાંતિને ઉપશમ” કહ્યુ છે.
મુ
શ્રાવકોએ ઉપશમ ભાવમાં રહેવુ તે તેના છત્રીશ કવ્યેામાં ૨૬ વ્ય છે. કષાયની ઉપશાંતિને જ “ઉપશમ” ગણી આરાધક બનવાની કળા કેળવનારા અના, નહીં તાકષાયના વિપાક કે દારૂણ છે, તે જણાવતાં લખે કે—
शत्रु भवन्ति सुहृदः कलुषी भवन्ति, धर्मा यशांसि निचिता यशसी भवन्ति स्निह्यन्ति नैव पितरोऽपि च बन्धवाच anars विपदो भविनां कषायैः
કષાયા વડે મિત્ર શત્રુ ખને છે. ધમ કલુષિત થાય છે. યશના અપશ થાય છે. માબાપ ભાઈ (વગેરે) સ્નેહ રાખતા નથી. આ લાક પલાકમાં વિપત્તિ રાય છે. માટે કષાયેાના ઉપશમ કરો. (१) क्रोध :- " बद्ध होन कोनं वचसा पूर्वजन्मनि रुभि वैद्यते वश्यं तत्कमेह शरीरिभिः
પ્રાણીઓએ પૂર્વ જન્મમાં વચન વડે કરીને કેાધથી જે ક ખાંધ્યુ હોય તે આ જન્મમાં રાતાં રાતાં પણ અવશ્ય ભાગવવું પડે –માટે ક્રાય ઉપર સંયમ રાખવા.
૨૩૪
ઇટાલીની મહારાણી કેથેરીનના સ્વભાવ ખૂબ ઉગ્ર અને ક્રેાધી. કોઈ સૈનિકની નાની સરખી ભૂલ થાય કે અપરાધ થાય તે પણ કેથેરિન તેને સજા કર્યા વિના છેડતી નહીં. વાતે વાતે ક્રોધ કરે,
અધિકારીને સતત ભય રહેતા કે અપરાધીના અપરાધ જે માફ કરીશું તે રાણી આપણા પર ક્રોધે ભરાશે. નાહકની સજા ભેગવવી પડશે.
એક વખત મહારાણી પાતાના કેટલાંક અધિકારીઓને સાથે લઈને લશ્કરી છાવણીની મુલાકાત લીધી પણ છાવણીમાં સૈનિકોને પૂર્વથી ખખર ન હેાવાથી સ્વાભાવિક વાતા કરતા હતા. આ તે રાણી કહેવાય કે ઝેરીલી નાગણ ? ત્યાં બીજો બાલ્યા આવી ક્રોધી રાણી બીજી કાઈ નહી' હાય.

Page #244

આરાધક બનવાની કળા
૨૩૫
મહારાણું તથા અધિકારીઓએ આ રીતે સૈનિકોને મુખે થતી રાણીની ભારે કડવાશ યુક્ત નીંદા સાંભળી. અધિકારીએ રાણીને પૂછયું, બેલે રાણી સાહેબે કહતે આની જીભ ખેંચી કાઢીએ.
રાણી સાહેબે જીવનમાં પ્રથમ વખત આ સૂચન ન સ્વીકાર્યું, ના કેઈ સજા નથી કરવી. અધિકારીને આશ્ચર્ય થયું, આ ફેરફાર કેમ?
રાણીએ શાંતિથી કહ્યું મેં ક્રોધ તે આખી જીંદગી કર્યો. તે લોકે જાણે છે. પણ એક વખત હવે લોકો એમ તે કહેશે કે કેથેરીને જીવનમાં એકવાર કે પર સંયમ પણ રાખ્યા હતા.
તો વસમરૂ તરન્ન થ બાપા, વાકયને સાર પકડાઈ ગયે. ક્રોધનું સ્વરૂપ દર્શાવતા શ્રાદ્ધ ગુણ વિવરણમાં કહ્યું છે. કે-જે ધ-સંતાપને વિસ્તારે છે. તે વિનયને નાશ કરે છે, મિત્રતાને દૂર કરે છે, ઉદ્વેગને ઉત્પન્ન કરે છે, પાપવાળા વચનને પેદા કરે છે. કલેશને ધારણ કરે છે. કીતિને કાપી નાખે છે, દુમતિને સ્થાપે છે, પુણ્યના ઉદયને હણે છે.
તેથી આવા દેષયુક્ત ક્રોધનો પુરુષેએ ત્યાગ કરે જોઈએ.
પોતાના અભ્યદયની ઈચ્છા રાખનારે પ્રથમ ક્રોધ રૂપ અંધકારને બુદ્ધિ દીપ વડે દૂર કરે કેમકે અંધકારથી ઢંકાયેલા દરેક પદાર્થો પ્રકાશમાં આવી શકતા નથી. તેમ જે પુરુષ કોધરૂપી અંધકારથી છવાયેલ છે. તે કોઈ વખત પણ પિતાના ગુણો પ્રકાશમાં લાવવા શક્તિમાન થતાં નથી.
ચંડકૌશિક સર્વધના પરિપાકનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. અતિ તપસ્વી મુનિરાજ હતા. બાળ સાધુને લઈને પારણા માટે ગોચરી લેવા નીકળ્યા. માર્ગમાં તપસ્વી મુનિના પગલે દેડકી દબાઈને મૃત્યુ પામી, પ્રતિકમણ વેળા તેની આલોચના કરી નહીં.
બાળ સાધુ કહે દેડકી ચંપાઈ ગયાની આલોચના કેમ કરતા નથી? તે વખતે કોઇથી ધમધમતા તપવી મુનિ મારવા દોડયા. પણ રસ્તામાં થાંભલી આડો આવ્યા ત્યાં જ અફળાઈને મૃત્યુ પામ્યા.
જ્યોતિષ દેવ થઈ, ત્યાંથી રવી કનકપલ નામે આશ્રમમાં ૫૦૦ તાપસના અધિપતિ કૌશિક તાપસ થયા. કેટલાંક રાજપુત્રોને આશ્રમમાં ફળ તોડતા જોઈને પરશુ હાથમાં લઈ માવા દેડડ્યા. રસ્તામાં કુવામાં પડી તે જ પરશુ લાગવાથી મૃત્યુ પામ્યા. ત્યા જ દષ્ટિવિષ સ થયા.

Page #245

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ક્રોધનો ધમધમાટ અને કૃષિ સર્પ, જ્યાં નજર પડી નથી ને સામા જીવા મૃત્યુ પામ્યા નથી. ધીરે ધીરે આખા માગઉજ્જડ કરી
દીધા.
૨૩૬
શ્રી મહાવીર પ્રભુ તેને પ્રતિ બાધવા ગયા, ત્યારે પણ તેણે સૂ સામે જોઈને મુખમાંથી જવાળાઓ ફેઢવાનું શરૂ કર્યું, છતાં વીર પ્રભુને તેની કાઈ અસર થઈ નહી.
ક્રોધે ભરાયેલા સપે ડંસ દીધા. પ્રભુના પગમાંથી દુધ [શ્વેત રુધિર વહેતુ જોઈને આશ્ચય ચકિત થયેલા સર્પને પ્રભુ કહે છે, બુઝ મુઝ ચંડ કૌશિક ! ઉહાપાહ રી જાતિ સ્મરણ જ્ઞાનને પામેલ સર્પને પશ્ચાતાપ થયો. પ્રભુને પ્રદક્ષિણા દઈ સર્પ અનશન કર્યું. ક્રોધને ઉપશમાવી દીધા આરાધક બનવાની કળા પ્રાપ્ત થઈ ગઈ. પિષહા ઉપસર્ગ સહન કરતાં તે સ` સહસ્રાર દેવલાકે દેવતા થયા. ત્યાંથી ચ્યવી થાડા ભવમાં મેક્ષે પામશે.
માટે કષાયની ઉપશાંતિ કરી ઉપશમ ભાવ કેળવા
:
(૨) માન :– દામ્યાં વિદ્યોતે નોર્થ સત્તા ઔધ્ધ પ્રતિષ્ઠિત स्तब्ध देहः सदा सोष्मा मान एव महागजः
સાતે અગાથી સ્થિર થયેલા, અડ શરીરવાળા અને હમેશાં ગરમીથી ભરેલા અહ...કાર રૂપ મદે।ન્મત હાથી, નેત્રો વડે ઉંચું પણ જોઈ શક્તા નથી.
અર્થાત્ જેમ હાથી પગ છાતી વગેરે સાત અંગાથી સ્થિર થયેલા હાવાથી, તેમજ અક્કડ શરીરને લીધે ઉંચુ જોઈ શકતા નથી, તેમ માની પુરુષ પણ જાતિ-કુળ—ઐશ્વર્ય અળ–રૂપ વિદ્યા વગેરેથી અક્કડ થઈ અભિમાનથી ઉંચુ જોતા નથી.
મોટા પરાક્રમી તત્વજ્ઞાની અને અતીકક્ષપણાને ધારણ કરનાર માહુબલી મુનીશ્વરને પણ માનના ત્યાગ કરવાથી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હતું .
ઋષભદેવના પુત્ર એવા માહુબલીને ભરત સાથે લાંબાકાળ સુધી યુદ્ધ કર્યા બાદ સદ્ વિચારણાપૂર્ણાંક સંયમ ગ્રહણ કર્યા પણ મનમાં ચિંતવે છે જો કે હુ છદ્મસ્થાવસ્થામાં પિતા પાસે જઈશ તા પ્રથમથી દીક્ષિત થયેલા મારા લધુ બંધુઓને મારે વંદના કરવી પડશે. તેથી ફેવળજ્ઞાન પામ્યા પછી જ જઈશ.

Page #246

આરાધક બનવાની કળા
૨૩૭
આ રીતે “હું નાના ને વંદન કેમ કરુ.” તેવા અભિમાને ચડયા. મુનિશ્રીએ નિદ્રા તથા આહારના ત્યાગ કર્યો હતા. કંઠાર તપ કરતા હતા, પક્ષીએ તેના મસ્તકના કેસમાં તથા દાઢીમાં માળા બાંધ્યા હતા. વેલડીએ વીંટાઈ ગઈ હતી. પશુએ નિભય પણે પેાતાનુ શરીર ઘસતા હતા. આ પ્રકારે એક વર્ષ સુધી કંઠાર તપ યુ" છે. મનમાંથી બધાં જ વિપરીત ભાવે નાશ પામ્યા. માત્ર ખાકી રહ્યો માન કષાય હું મારા નાના ભાઈ અને કેમ વદન કરુ...” ?
66
ઋષભદેવ પરમાત્માએ ચેગ્ય અવસર જાણી બ્રાહ્મી સુંદરી સાધ્વીને આજ્ઞાપૂર્વક પોતાના બંધુને પ્રતિમાધવા મેલ્યા. તે સાધ્વીએ લતાના સમુહમાં રહેલા ભાઈને માંડ માંડ શેાધ્યા અને હ્યું વીરા મેારા ગજ થકી ઉત્તરેા રે ગજ ચડે કેવળ ન હોય.
બહુબલીને થયું કે અહી કોઈ હાથી તેા છે નહી” પછી મને આમ કેમ ઢહે છે? વિચારતા માલૂમ પડયુ કે અરે હું તેા માનરૂપી હાથી પર બેઠા છું. આટલે! બધા કાળ મે ફાગટ ગુમાવ્યા. હવે જલ્દીથી જઈ મારા લધુબંધુઓને જઈ ને નમસ્કાર કરુ. બસ આટલું વિચારી પગ ઉપાડતાં કેવળજ્ઞાન થયું.
માટે હે ભાગ્યવાન્ શ્રાવકા આરાધક બનવાની કળા શીખીને માન કષાયના ઉપશમ કરી ઉપશમ ધારણ કરનારા બના.
(૩) માયા :– જેમ ક્રોધ-શરીર અને મનમાં સંતાપ પેદા કરે છે, તેને પ્રતિકાર ક્ષમા ગુણ છે. માન એ વિનય—વિદ્યા—વિવેકના ઘાતક છે. તેથી નમ્રતાગુણ વડે તેના પ્રત્યુપાય કરશે.
તે રીતે માયા એ અસત્યની જનની છે. શીલવૃક્ષને છેદનારી કુહાડી છે. મિથ્યાત્વ અને અજ્ઞાનની જન્મભૂમિ છે. તથા પારકાના તેમજ ખેતાના દ્રોહ કરનારી છે, માટે માયાના સર્વથા ત્યાગ કરવા. માયાના પ્રત્યુપાય સરળતા છે.
માનવી જેમ જેમ સરળતાના ગુણને વિકસાવે તેમ તેમ તેનામાં રહેલ પટરૂપ માયા કષાય નીકળતા જશે.
શ્રી મલ્લિનાથ સ્વામી પૂર્વ ભલે મહાબલ રાજા હતા. તેમણે પોતાના છ મિત્રો સાથે દીક્ષા ગ્રહણ કરેલી. તે સાત મિત્રોએ ભાવથી પ્રતીજ્ઞા કરી કે આપણમાંના કોઈપણ એક તપ કરે તે બધાંએ તે તપ કરવા.
મેક્ષના માટે સમાન ઉત્કંઠાવાળા તેઓ સૌ તપશ્ચર્યા કરતા હતા.

Page #247

૨૩૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
તેમાં મહાબલ મુનિને થયું કે મને બધાંથી અધિક ફળ મળે તે રીતે તપશ્ચર્યા કરું. એટલે કપટપૂર્વક પારણના દિને આહાર ન કરતાં તપ કરે છે. માયાના પરિણામથી છ મિત્રોને છેતરે છે. આવા પ્રકારના માયા મિશ્ર તપ ને પરિણામે તેણે સ્ત્રી વેદ ઉપાર્જન કર્યો.
તપ કીધો માયા કરીછે, મિત્ર શું રાખ્યો ભેદ મલિ જિનેશ્વર જાણીયે છે તે પામ્યા સ્ત્રી વેદ રે પ્રાણી
મકરીશ માયા લગાર – અહંત ભક્તિના બળે, સ્થાનકોની આરાધના પૂર્વક તીર્થકર નામકર્મ ઉપાર્જન કર્યું. છતાં માયા યુક્ત તપે તેને તીર્થકર પણુમાં શ્રી વેદ આપ્યો તે અચ્છેરા સમાન ગણાય. કેમકે અનંતી ચોવીસીએ આ કવચિત પ્રસંગ બને કે સ્ત્રી તીર્થકર થાય.
માટે હે શ્રાવકે માયારૂપી કષાયને ત્યાગ કરી ઉપશમ ભાવને ધારણ કરવા રૂપ શ્રાવનું છવીસમું કર્તવ્ય પાળો અને સઘળા કષાયોની ઉપશાંતિમાં પ્રયત્ન શીલ બને. (૪) લોભ :- વતિ વર્તાવ્યો એમ નૈવ વચ
अति लोभाभि भूतात्मा सागरः सागरंगतः અતિ લોભ ન કરવો, ન જ કરે, ન જ કરે છે કારણ કે અતિ લોભથી પરાભવ થયેલે સાગથે શેઠ સમુદ્રમાં ગયે.
લોભનું વર્ણન કરતાં શ્રાદ્ધ ગુણ વિવરણમાં લખ્યું કે દાન દેવા લાયક પુરુષને વિશે પોતાના પૈસાનો વ્યય નહીં કરો તેમજ કારણ વિના બીજામાં ધનને લઈ લેવું તે લોભ કહેવાય છે.
પાપનું મૂળ પણ લાભ જ ગણાય છે. કેમકે લેભમાં ડુબેલા સર્વકાળે ભય વાળા રહે છે. તેઓને થાકાર્યને વિવેક રહેતું નથી. તેથી લાભ વશ થઈ બીજાનું અહિત કરે છે. માયા–અપલાપ–વસ્તુની અદલા બદલી વગેરે કરી કુડકપટ કરવામાં કારણ ભૂત લેભ જ છે. લોભને વશ થયેલ માનવી અઢાર પાપસ્થાનક સેવે છે. ધન કમાવામાં રત રહે છે.
પાપ અદાર સેવીને રે લાવે પૈસે એક પાપના ભાગી કે નહી રે ખાવા વાળા અનેક
ભાગી શ્રાવક સાંભળે ધમ સઝાય, લોભી માનવી છેલે મમણ શેઠની પેઠે નર્કમાં જાય છે. તેથી

Page #248

આરાધક બનવાની કળા
૨૩૯ લાભ ત્યાગ કરી સંતોષ ગુણ ધારણ કરે. જેથી લેભ કષાયને ઉપશમ થઈ જશે.
સુભૂમ ચક્રવતી છ ખંડને ધણી છે. છ ખંડની વિશાળ અદ્ધિને ભગવટો કરવા છતાં તેને એટલી પૃથ્વી અપૂરતી લાગી. તેના મનમાં લેલા દાવાનળ સળગી ઉઠ, વધારે પૃથ્વી કબજે કરવાને.
મનમાં એક ચિનગારી પટાવાઈ ગઈ કે છ ખંડ પૃથ્વીને ભોગવટો અનેક ચકવતીએ કર્યો. પણ જે હું ધાતકી ખંડના ભરત ક્ષેત્રને પણ સાધવાવાળો થાઉં તો ખરો ચક્રવતી,
ટાભ કપાયને તીવ્ર ઉદય સુભ્રમ ચકવતીને વતે છે. ગમે તેમ કરી બીજી પૃથ્વી હાંસલ કર્વા ફાંફાં મારતા ચક્રીને દેવદાનવવિદ્યાધર વગેરે સમજાવે છે. હે રાજા પૂર્વ ભારત સગર વગેરે અનેક ચક્રવર્તઓ થઈ ગયા. અનંતા ચકવર્તી એ હજી ભાવિ ચોવીશી મધ્યે થનાર છે. તે સઘળાં ચકવર્તઓની આ પ્રકારની જ સ્થિતિ તેમજ નીતિ રહેલી છે અને રહેવાની છે કે કદી તેમાંના કોઈએ આ છ ખંડ સિવાય બીજા છ ખંડ સાધ્યા નથી કે સાધશે નહી માટે તમે પણ આ અશકય કલ્પના ત્યાગ કરી, લોભ છોડી, પ્રાપ્ત થઈ છે તે છ ખંડ પૃથ્વી સુખેથી ભેગ.
પણ સુભૂમ ચકવતી તે માનવા તૈયાર નથી. તે તો પિતાના સમગ્ર સૈન્ય-૮૪ લાખ ઘોડા–૮૪ લાખ હાથી વગેરે સંપૂર્ણ રસાલા સાથે લવણ સમુદ્રને કાંઠે આવ્યા. પોતાના ચમરનને હાથના સ્પર્શ વડે વિસ્તાર્યું. સમગ્ર સૈન્યને ચર્મરન પર બેસાડી લવણ સમુદ્ર પાર કરાવવા માટે પ્રારંભ કર્યો.
એક સાથે ૧૬૦૦૦ દે ચર્મરનને ઉપાડીને લવણ સમુદ્ર પરથી પસાર થઈ રહ્યા હતા ત્યારે બધાં દેવનાં મનમાં એક સાથે એક જ વિચાર રજૂર્યો કે આ ચકવર્તની સેવામાં અનેક દેવો રહેલા છે તેમાં મારે એકલાની શક્તિ કામની શું ? કદા. હું એક ચાલ્યા જઈશ તો આટલા શક્તિ સંપન્ન રાજાનું શું અટકી પડશે?
આવા એક સમાન વિચારથી ૧૬૦૦૦ દે છે એક સાથે ચર્મરતન છોડી દીધું. પરીણામ?
તે ચકવતી પોતાની સમગ્ર સેના અને ભવ્ય રસાલા સાથે બે લાખ જન વિસ્તાર વાળા એવા લવણ સમુદ્રમાં ડુબી મુઓ અને સીધો સાતમી નરકે ગયે.

Page #249

૨૪૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
તમે જે નારકીના દ્વાર બંધ કરવા ઈચ્છતા હો તે માત્ર એક રસ્તો છે. આરાધક બનવાની કળા શીખો અને લોભ સહિત સર્વ કષાયને ઉપશમાવનારા બ.
કહેવાય છે કે અતિ લેભ રૂપી પિશાચે જેનું ચિત્ત ગ્રસ્ત કર્યું છે તેવા સ્યા પુરુષ વિપત્તિ પામતા નથી. કારણ કે જેમ ચકીનું પદ પામ્યા પછી પણ પણ સુભ્રમ, રાજ્યના લાભથી સાતમી નરકે ગયે. માટે સંતોષ ગુણને વિકસાવા અને લેભ કષાયને પરિહાર કરે.
આ રીતે કોધ-માન-માયા-લોભ ચારે કષાયોની ઉપશાંતિ પૂર્વક ઉપશમન નામના ગુણને ધારણ કરવા રૂપ શ્રાવકના પચીસમાં કર્તવ્ય નું પાલન કરે.
કોધ-માન-માયા-લોભ ચારે કષાયે સમ્યફ ચારિત્રના ઘાતકે અને સમભાવની પ્રાપ્તિમાં મહાન અંતરાયરૂપ છે. માટે માત્ર કોઈને કષાય માની ન લેતા ચારે કલાને કષાય રૂપે સ્વીકારી જલદી દૂર કરવા પ્રયત્ન શીલ બની શકીએ તે જ આપણે આરાધક બનવાની કળામાં પારંગતતા આવશે કેમ કે લો કવરમરૂ તરત ગથિ દાદા એ આગમ વાક્ય છે.
પ્રજવલિત અગ્નિ વિના જેમ સોનાની કઠોરતા દૂર થઈ શકતી નથી તેમ ઈદ્રિ પર વિજય મેળવ્યા વિના કષાયે જીતી શકાતા નથી માટે જે આરાધક બનવું હોય તે આપણે ઇન્દ્રિયને જય કરીને
૦ કોધને ક્ષમાં ગુણ વડે ૦ માનને નમ્રતા ગુણ વડે ૦ માયાને સરળતા ગુણે ૮ લાભને સંતોષ ગુણે ઉપશાંત કરી શ્રાવકોએ ઉપશમ ભાવમાં મગ્ન રહેવું જોઈએ. કારણકે–પૂર્વે કહ્યા અનુસાર
જ્યાં સુધી સંજવલન આદિ ચાર પ્રકારે કોધાદિ કષાયને ઉદય હશે ત્યાં સુધી ક્રમશઃ યથાખ્યાત ચારિત્ર. સર્વવિરતિ, દેશવિરતિ અને સમ્યકતવ પ્રાપ્ત થશે નહીં માટે અવિરતિ સમ્યગ દષ્ટિ રૂપ માત્ર એ ગુણ સ્થાન પ્રાપ્ત કરવા પણ ઉપશમ ગુણની ધારણા જરૂરી બનવાની.
ઉપશમ બળે થયેલા અંતકૃત કેવળી ને નમસ્કાર કરી એટલે જ સંકલ્પ કરો કે વો યમરૂ તરસ થિ ગરાળાનું વાક્ય જીવનમાં સાર્થક કરીશુ.

Page #250

(૯) વિવેક
-શું રાખે શું છેડે ?
कर्म जीवं च संश्लिष्टं सर्वदा क्षीरनीरवत
विभिन्न कुरुते योऽसौ मुनिहंसो विवेकवान् સર્વદા દુધ અને જળ (પાણી)ની જેમ એકરૂપ થઈ ગયેલા કર્મ અને જીવને આ વિવેકી મુનિરૂપી હસ પૃથક કરે છે.
કર્મ જ્ઞાનાવરણીય વગેરે છે અને જીવ સરિચદાનંદ રૂપ છે. તે અનંતા કાલથી દુધ અને પાણીની માફક એકી ભુત થઈ ગયેલા છે. તેને લક્ષણાદિ ભેદે કરીને જે પૃથક કરે છે તે મુનિ હસ વિવેકવાન કહેવાય છે.
વિવેકને અર્થ જ હેરુ–ઉપાદેયનું જ્ઞાન, ત્યાગ કરવા લાયક અને ગ્રહણ કરવા લાયક પદાર્થોની પરીક્ષા તે વિવેક,
આપણે વિવેકને બહુ સાદે અર્થ રાખ્યો કે વિવેક એટલે શું? રાખ–શું છોડોનું જ્ઞાન.
વિવેક બે પ્રકારને કહ્યો છે. દ્રવ્ય વિવેક અને ભાવ વિવેક. ધન ઉપાર્જન કરવું. રાજનીતિ કુળ નીતિ વગેરેમાં જ નિપુણતા તે લૌકિક અથવા દ્રવ્યવિવેક કહેવાય.
લકત્તર કે ભાવ વિવેક તે ધર્મનીતિને જાણનાર હોય છે. તેમાં પણ “સ્વજન, દ્રવ્ય અને પોતાના દેહાદિકમાં જે રાગ” તેની વહેંચણી કરવી અર્થાત્ કે તે શગ કરવા યેગ્ય નથી તેમ વિચાર્યું તે બાહ્ય વિવેક કહેવાય છે.
અશુદ્ધ ચેતનાથી ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાનાવરણદિક દ્રવ્ય કર્મ તથા વિભાવાદિક ભાવ કર્મ તેનું જે વિભાગીકરણ તે અત્યંતર વિવેક.
દેહ એ જ આત્મા છે.” તે રૂપ અવિવેક તે સર્વદા સુલભ છે. પણ દેહ અને આત્માના ભેદ સંબંધિ વિચારણાને વિવેક તે કેટિભવે પણ દુર્લભ છે.
વિવેક એટલે સત્ય-અસત્યની પરીક્ષા કે કર્તવ્ય-અકર્તવ્યની સમજણ. જેને સાદી ભાષામાં લેકે સદબુદ્ધિ કહે છે અને આપણે સામાન્ય વ્યવહારથી“શું રાખ–શું છેડે"ની સમજણ કહી. શ્રાવકોએ છત્રીશ

Page #251

૨૪૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
કવ્યા નિત્ય આચરવા-આદરવાના છે તેમાં વીશમુ ક વ્યુ તે વિવેક ના આ પ્રમાણે અર્થ સમજી, સ્વીકારી, અમલ કરવા માટે સદા પ્રયત્નશીલ રહેવુ જોઈ એ.
દેવાળીયા ગામના ઝાંપામાં સવારે ધુળેટી રમાઈ રહી હતી વચ્ચે દરબાર મ દાદરખાનના આઠ વર્ષના દીકરા અને કારેમારે ગામ આખાના જુવાના હતા. હેાળીનું પર્વ હતું એટલે લાલ-પીળા કેસરીયા ર`ગમાં સહુ ગરકાવ હતા. તમામને અંગે પાંચરંગી છાંટણા દીપતા'તા પણ આજ તા પડવા એટલે ઘેરૈયા માઝા છેડી ગાંડાતુર બનીને ગારા માટી જેવી ગ ́દી વસ્તુઓ વડે એકબીજાને રાળવામાં મસગુલ હતા.
ત્યાં કૈક ઉજળા કપડાંવાળે! મે’માન ચાલ્યા આવતા નજરે ચડયો. ઘેરૈયા એ પાદરમાં નજરુ` કરી, ચસ કેા પડથો. મે’માન માથે મીટ મ’ડાણી. ત્યાં કાષ્ટક ડાહ્યો જણ બાલ્યા, એલા મે'માન ને કોઈ છાંટો માં, ત્યાં બીજો વળી ખેલ્યા અરે મે'માનને રાખ્યા વિના કઈ રેવાય. પના દાળે આપણે આંગણે મે’માન કયાંથી ?
‘“ સાચું સાચું” કરતાં રીડવા ઉઠ્યા અને ઘેરૈયા એ મે’માન સામી દેાટ મુકી.
હુતાશણીના જરાપણ ઉલ્લાસ નથી તે મે'માન અને ઘેરૈયા જે ઘડીયે લગાલગ થઈ ગયા. તે ઘડીએ જ મે’માનને ચીસ પાડી કે મને રેાળશે। મા બાપ! ભલા થઈ ને મને રાળશેા મા. તમને પગે પડું મારા બાપ, મને રંગ છાંટશે। મા.
ના પાડી—ઘણુ વિનવ્યા, પણ ધૈરૈયા ા ન માન્યા તે ન જ માન્યા ને ડબલ ચાનક ચડી.
ખબરદાર ! મે’માન એળખાય નહી. તેવા વરવા ચીતરી મેલજો. જોતજોતામાં તે ધુળેા માંડી ઉડવા. ધુળેાની સાથે સાથે “ જાળવી જાવ જાળવીજાવ ની મે’માનની ચીસેા પણ ભળી ગઈ.
મે'માન પાછે। હઠવા લાગ્યું:. જુવાના છાંટુછાંટુ થઈ રહ્યા એટલે ગાંડા ટોળાને આધુ રાખવા મે’માને પેાતાની તલવાર કાખમાં દેખાવી હતી તે એમને એમ મ્યાન સેાતી આડી વીઝવા માંડી. ઘેરૈયા ચસકા કરતા ઉપર પડવા જાય છે પણ પાતે બબ્બે કદમ પાછા હટતા જાય છે ને રેવાઘો રેવાદ્યો કરતા જાય છે. ધુળની ડમરીમાં પોતે કંઈ જોઈ નથી શકતા ત્યાં અચાનક કોઈ ધબ દઈને પડયું.

Page #252

શું રખે શું છોડો?
૨૪૩
અરે ગઝબ થઈ ગયે “કુંવર પડયા--કુંવરને વાગ્યું” એવી બૂમ પડી. " પકડ-ઝલ મેમાને કુંવરને તલવાર મારી—આ સાંભળતા મુસાફર ચકર્યો. એ ભાન ભૂલી ગયે ને ભાગ્યે ઉભી વાટે. સીમાડે હડી કાઢી. શું થયું છે જેવા કે પૂછવાની વળા ન રહી.
છાપામાં તે કાળો કેર થઈ ચે. કારણ કે મંદર ખાનના બાળ કુંવરને બરાબર ગળાની મુંગળી પર તલવારનો ઘા પડયો હતો. તરત જ લેહીનું ખાબોચીયું ભરાઈ ગયું અને ઘડી બે ઘડીમાં તે કુંવરના પ્રાણ પંખેરૂ ઉડી ગયા.
પણ અચાનક આ ગઝબ કેમ થઈ ગયો?
અરે ભાઈ! મે'માને ધેયાથી બચવા મ્યાન સેતી તલવાર વીંઝી. વગતિએ મ્યાન પડી ગયું મેમાનને ખબર ન રહી. તલવારની પછી અકસ્માત કુંવરના ગળાની ભુંગળીને લસરકે કરી ગઈ.
માણસો દોડ્યા, ગામમાં. દબાર મદદરખાન હતા તે મેલે સલામ પણ અસલ રાઠોડ રાજપુતની ઓલાદ. ગામના ખૂબ જ માનપાન
પામેલા જણ.
દેવળીયાની ડેલીએ કવિ-ગાણા બજાણાવાળા સૌ મોટી આશાએ બેઠા છે. ત્યાં રંગમાં ભંગ પડ્યાં. તક્ત મંદદરખાને ઘેાડી લીધી. આંખના પલકારામાં તે ઘેડી પાદરે પુગી ગઈ. ત્યાં જુઓ ત્યાં ભાગ આદમીને હાથમાં ઉઘાડી તલવાર.
મેમાને પણ ઘડીના ડાબા સાંભળ્યા. તે પણ સમજી ગયો કે હવે મરવાનું નક્કી છે ત્યાં ને ત્યાં જ ઉભું રહી ગ. પોતાના ગળે તલવાર રાખી દીધી. અસવાર પણ સમજી ગયો કે આ કોઈ ત્રાગાળું વરણ લાગે છે. જે હું આગળ વધ્યે તે તલવાર ગળે પરોવી લોહી છટશે.
ઉભા રહી ગયા દરબાર, પુછયું કોણ છે ? –ચારણું શા માટે આવ્યા હતાં ?
કાળને બોલાવ્યો આવ્યો “તે. મારી ભેચ્છુ મરી ખુટી સે. છોકરા છાશ રાબ વગરના રુવે સે ને” તે આવતો પણ ચારયે ધરાર ધકે. કુંવર ને તે માર્યો? ઈશ્વર જાણે.” ચારણ કહે “મને ખબર નથી હું તે ભુંડ લાગીશ

Page #253

२४४
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
માનીને નવા લુંગડા પેર્યા, મેં બચવા માટે બીડેલી મ્યાનમાં તલવાર વીંઝી મ્યાન ક્યારે નીકળી ગયું તે પણ ખબર નથી.
આટલી વાત થઈ ત્યાં તો પાછળ ગોકીશ સંભળાયા. ગામ આખું હાલ્યું આવે છે, કેઈના હાથે તલવાર, કેઈને હાથે સાંબેલાને દેકારા થતા આવે છે.
મંદદરખાન રોઝડી માથેથી ઉતર્યો, રાંગ છાંડી, તલવાર આઘેરી ફગાવી કીધું, ગઢવા જલદી અહીં આવ મારી જોડી લઈ માંડ ભાગવા. ગઢવી વાત કરવાની હવે વેળા રહી નથી ને માણસે તારા રાઈ રાઈ જેવા ટુકડા કરી નાખશે, ઝટ ભાગવા માંડ.
મેમાન તે દિમૂઢ જે થઈ ઘડીએ ચડી ગયો અને થઈ ગયે અલોપ. મંદદખાન અડવાણે પાયે ચાલ્યા આવે છે. ગામ લોકે પુછયું કા બાપુ?
માળા ભારી લેઠકે નીકળે. ભાગી ગયો.
વસ્તી ખીજાણુ બાપુ પર રાખે બાપુ રાખો ઠાલા અમને મુરખ ન બનાવે, એક તે દીકરો માર્યોને પાછો ભાગવા દીધો મેમાનને.
દરબાર કહે ત્યે હવે, જાતું કરે બીચારાએ જાણ કરીને શેડો માર્યો “તે ઠાલું સીમાડે સામી હત્યા કરીને પર્વ ક્યાં બગાડવું,
આનું નામ વિવેક સદબુદ્ધિ.
વિવેકને અર્થ જ તવાતત્વનું કે શુભાશુભનું જ્ઞાન. જે રીતે મસ્તકને મુગટ સર્વ અલંકારોને શોભાવે છે. તેમ વિવેક ગુણ બધાં ગુણેને શોભાવે છે.
સ્વાભાવિક વિવેક હોવો એ નિર્મળ નેત્ર સમાન છે અને વિવેકીને સંગ એ બીજા નેત્ર સમાન છે. આ બે ને જેને પૃથ્વી પર ન હોય તે પુરુષને જ તત્વથી અંધ જાણો. માટે જગતમાં શ્રેષ્ઠ એવા એક વિવેક ગુણને ધારણ કરી “શું રાખ–શું છોડે ભેદ જ્ઞાનને અમલમાં મુકો.
શ્રાવકનું સતાવીસમું કર્તવ્ય જણાવેલું છે. “વિવેક” જેમ હંસ પાસે એક પાત્ર મુકો. જેમાં દુધ અને પાણી ભેગા હોય તો હંસ દુધ પી જશે અને પાણી પડી રહેશે. આ વાત સાંભળી ત્યારે બહુ મજાની લાગી. તેને આ ગુણ સ્પશી જાય તેવો છે. આથી પૃથક્કરણ શક્તિ કેળવે ધર્મ અને અધર્મને માટે, ધર્મને સ્વીકારો અને અધર્મને છાંડો એટલે આપ આપ વિવેક ગુણ પ્રકાશીત થશે.

Page #254

શું રાખ શું છોડે ?
૨૪૫ देहात्माद्य विवेकोऽयं सर्वदा सुलभो भवेत्
भव कोटूयापि तद् भेदे विवेकस्त्वति दुर्लभः દેહ એજ આત્મા છે. ઈત્યાદિ જે અવિવેક તે તે સદા સર્વદા સુદભ જ છે. પણ તે બંનેના ભેદ સંબંધિ જે વિવેક તે કેટી ભવે પણ અતિ દુર્લભ છે. માટે શ્રાવકોએ જિનેશ્વરની આજ્ઞા મુજબ વતી અને ગુરુના ઉપદેશ થકી વિવેક કર્તવ્ય જાણું–તે આદરવા પ્રયત્ન શીલ થવું.
શ્રાવસ્તી નગરી છે. ત્યાં પ્રસેનજિત રાજા રાજ્ય કરે. રાજા ઘણો ન્યાયી–બુદ્ધિશાળી અને પરોપકારી. જાતે જ ન્યાય કરે.
જેવા રાજા સિંહાસન પર પધાર્યા કે પહેરેગીરે કપિલને હાજર કર્યો. પ્રસેનજિત રાજાએ કપિલ સામું જોઈને પૂછયું, સાચું બોલ તું કેણ છે? અને શા માટે ચેરી કરી?
કપિલ કહે રાજન હું ચાર નથી. મેં કઈ ચોરી પણ કરી નથી. આ લોકો મને ચાર માનીને છેટે બાટ પકડી લીધો છે. હું એક બ્રાહ્મણ પુત્ર છું. ઈન્દ્રદત્ત પુરોહિતને ત્યાં ભણવા આવ્યો છું. શાલીભદ્રને ત્યાં જમતે હતો ત્યાં ભેજન પીરસતી દાસી સાથે પ્રીતની રમત ખેલી બેઠા. તેને કારણે બે માસા સુવર્ણ મેળવવા નીકળ્યો છું. મનમાં થયું કે બીજો કોઈ પહોંચી જાય સવારમાં તેના કરતાં રારો જ નીકળીને સવારમાં સૌથી પહેલાં રાજા પાસે હાજર થઈ જાઉં જેથી મને સુર્વણનું દાન મળે.
રાજા બ્રાહ્મણની સત્ય વાણી સાંભળી ઘણો જ ખુશ થયા. માગ બ્રહાદેવ માગો જે જોઈએ તે આપીશ. હું તમારી સત્યતા જોઈ ખુશ થયો છું.
કપિલના મુખમાંથી નીકળ્યું, રાજન શું માંગવું તે વિચાર કરીને કહીશ.
ભલે તેમ કરજો.
કપિલ રાજસભાની પાછળ અશેકવાટિકામાં ગયા. બેઠા બેઠા વિચાર કરે છે. મને રમાએ તે માત્ર બે માસા સુવર્ણ માંગ્યું છે. તેને શો ભસે કાલે કદાચ સોનાના દાગીના પણ માંગે તે પછી લાવને સો માસા સુવર્ણ જ માંગી લઉં. ત્યાં વળી થયું કે અરે, મનોરમા તે શાલીભદ્રને ત્યાં નોકરી કરે છે. રખેને કાલે નેકરીમાંથી કાઢી મુકશે તે?

Page #255

२४६
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
-
-
-
- -
- -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
તેના કરતા રાજા પ્રસન્ન થયે છે. તે હજાર માસા જ સુવર્ણ માંગી લઉ. પછી ઘર તે વસાવી દેવાય.
પણ વિચારવા બેઠેલા માણસને કલ્પનાના ઘેડા દોડવા લાગ્યા આગળ. અરે! મામાને તે ગર્ભ રહ્યો છે. કાલે કરી દૈયા થશે પછી હજાર માસામાં શું પુરું થવાનું. ચાલને લાખ માસા સુવર્ણ જ માંગી લેવા દેને ના ના આ તે માત્ર મારો સ્વાર્થ થયો. પછી મારા કુટુમ્બીજનું ભલું પણ કરવું ને? એમ કરું કેડ માસા સુવર્ણ માંગી લઉં તે ઠીક એમ કરતાં કર્તા કપિલ અડધું રાજ માંગવા સુધી પહોંચી ગયો. ત્યારે મન બહ્યું કે રાજા તો તારો ઉપરી જ ગણાશે. તેના કરતાં આખું રાજ માંગી લઈશ તે કશી ચિંતા નહીં રહે. જીરે મારે નિરધનને શત શાહ, શત લહે સહાસ લોભીએજી જીરે મારે સહન લહે લખ લોભ, લખ લાભે મન કેડીએજી જીરે મારે કેડસર નૃપ રિદ્ધિ, નૃપ ચાહે ચકીપણું જીરેજી
બસ ધારા પલટાણી કપીલની અચાનક તેને “શું રાખું-શું છોડું વિવેક જ્ઞાન થઈ ગયું. ગ્યાયેગ્યને વિવેક પ્રગટી ગયે. મનમાં ચીતરે અરેરે કપીલ તારે તે બે માસા સુવર્ણની જરૂર હતી અને તું આખું રાજ્ય લેવા તૈયાર થઈ ગયો.
ખરેખર લોભને કઈ થોભ નથી તે દાવાનળ જેવો છે. માટે સંતોષરૂપી જલથી તેને શાંત કરવો જોઈએ, તેની લાલસા ઠરી ગઈ.
મનમાં ગ્લાની અનુભવવા લાગ્યા. જ્યાં હું એક ગરીબ બ્રાહ્મણ. પીતાના મૃત્યુ બાદ માતાજીએ ભણવા મોકલ્યો. ઈદ્રદત્ત ગુરુએ જમવાની મને વ્યવસ્થા ગોઠવી આપી. મેં મુર્માએ ભણવાને બદલે દાસી સાથે પ્રેમલીલા આદરી દીધી.
આ રીતે મનમાં જ વિવેક પ્રગટ. પિતાની ભૂલનો પસ્તાવે શરૂ થયે. મનમાં વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયે. સ્વયં લોચ કર્યો ને રાજાની પર્ષદામાં આવી કહ્યું, હે રાજનું તને ધન લાભ છે.
કેમકે લાભ થતા લોભ વધે છે. મારે માત્ર બે માસા સુવર્ણ જોઈતું હતું અને મન રાજ્ય પડાવી લેવા સુધી પહોંચી ગયું. હવે લાભે લાભ વધારવા ધનને બદલે ધર્મને લાભ થાઓ. .
ભાવનાની શ્રેણીએ ચડેલા કપિલમુનિ માત્ર છ માસમાં કેવળ જ્ઞાનને પામ્યા. આ જ વિવેકજ્ઞાન.

Page #256

શું રાખ શું છે
?
૨૪૭
ધન જેટલો ધર્મ માટે પુરુષાર્થ કરો, રાગ જેટલે વીતરાગ માટે નેહ કરે. અકૃત્ય જેટલો કૃત્ય માટે આદર કરવા વાળા બને.
विवेक वान्नरः कश्चित् स्वभावार्म तत्वताम् ___ शीधं विज्ञाय गृहवाति कपिलाह्य गुरोरिव કઈ વિવેકી પુરુષ સ્વભાવથી જ ધર્મ તત્વ જાણુંને કપિલ નામક ગુરુની જેમ તત્કાલ તેને ગ્રહણ કરે છે–તેમ શાસ્ત્રકારે કહ્યું છે.
આમાના ત્રણ ભેદ જણાવ્યા. બહિરામા-અતરઆત્મા અને પરમાતમા. જેને દેહ એજ આમા છે તેવી બુદ્ધિ છે. સર્વ પદગલિક વસ્તુમાં જેનું પ્રવર્તન છે. કે આત્મ તત્વ બુદ્ધિ છે તે બહિરામા કહેવાય છે.
કર્મ સહિત અવસ્થામાં પણ જ્ઞાનાદિ ઉપગ લક્ષણવાળા, નિર્વિકાર, અમર, અવ્યાબાધ અને સમગ્ર પરભાવથી મુક્ત એવા આમાને વિશેજ જેની આમ બુદ્ધિ છે. તે અન્તર આત્મા કહેવાય.
જે કેવળજ્ઞાન તથા કેવળ દર્શનના ઉપયોગ વાળા છે તે પરમાતમાં કહેવાય છે. આમાં બહિરાત્મા એ અવિવેકી છે અને અન્તર આત્મા એ વિવેકી છે.
संयमान विवेकेन शाणेनोन्ते जितं मुनेः
धृति धारोल्बणं वर्म शत्रुच्छेद मं भवेत् વિવેક રૂપી શરાણે કરીને તેજસ્વી કરેલું અને કૃતિ સંતોષી રૂપ તીક્ષણ ધારવાળું પરભાવ નિવૃત્તિ રૂપ જે સંયમ રૂપી શસ્ત્ર તે જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મશગુનો નાશ કરવાને સમર્થ થાઓ.
આ જીવ અનાદિકાળથી મિથ્યાત્વઅસંચમ અજ્ઞાનથી અધિષ્ઠિત થયેલો છે. માટે જ સંસારે પરિભ્રમણ કરે છે. તે જ જીવ ત્રિક વત્સલ એવા શ્રી જિનરાજે કહેલા શ્રેષ્ઠ આગમન તત્વામૃતનું પાન કરવા વડે કરીને સ્વ-પરના વિવેકને પ્રાપ્ત કરી પરભાવ અને વિભાવથી નિવૃત્ત થઈ પરમ સ્વરૂપને સાધક બને છે.
એક વખત શું રાખ–શુ છોડો ને વિવેક દીપ પ્રગટી ગયે એટલે દિવ્ય-દીપની સાધનાની કેડીઓ નક્કી કંડારાઈ જવાની.
ચંપાનગરીનાં જિતશત્રુ રાજાને શ્રમણ ભદ્ર નામે પુત્ર. તેણે એક દિવસ ધર્મષ મુનિ પાસે ધર્મોપદેશ સાંભળ્યો. “જેમ સુભટેએ કરેલ.
10
"
0.

Page #257

૨૪૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ચુદ્ધ તેમાં જય કે પરાજય જે કંઈ મળે તે રાજાને જ જય-પરાજય ગણાય છે. તે રીતે અવિવેક અને અસંયમે કરીને બંધાયેલા કર્મ સ્કંધને આરોપ એટલે કે કર્તા અને ભેંકતા શુદ્ધ આત્મા જ ગણાય છે.”
કારણ કે વિવેક એટલે પૃથકકરણ ધર્મ અને અધર્મ વચ્ચે– આશ્રવ અને સંવર વચ્ચે ભેદરેખા દોરવી તે. જે મનમાં ને મનમાં પણ
जानामि धर्म न च मे प्रवृत्तिः
जानामि अधर्म न च मे निवृत्तिः એટલે કે હું ધર્મ જાણું છું પણ આચરી શકતો નથી–અધર્મ જાણ છું પણ છોડી શકતો નથી. એટલે વિચાર પણ પ્રગટી જાય તે વિષાદ જેટલે ઉંડે તેટલી વિવેક દષ્ટિ વધુ જાગૃત બની ગણાય. વિવેક હશે તે જ શ્રવણ સાચું બનશે. વિવેક હશે તો જ પરમાત્મ શક્તિ સાચી બનશે.
આ ઉપદેશ સાંભળી વિવેક ઉત્પન્ન થયો છે જેને તેવા તે શ્રમણ ભદ્રે દીક્ષા લીધી. ગુરુકૃપા વડે શ્રુતસાગરને પાર પામ્યા.
ગુરુ આજ્ઞા પૂર્વક એકલ-વિહાર પ્રતીમાને અંગીકાર કરી. એક વખત અરણ્યમાં રાત્રી વિશે સાયના જેવા તીણ મુખવાળા હજારો ડાંસે તે મુનિના કેમળ શરીર પર લેહી પીવા લાગ્યા. ડાંસના ડંખથી સુવર્ણ જેવા મહર દેહની કાંતિ લહન વણ જેવી થઈ ગઈ તો પણ ક્ષમાધારી મુનિ આશ્રવ અને સંવરને વિવેકને જાણતા હોવાથી પરિષહ સહેવારૂપ સંવર ગુણમાં મગ્ન બની ડાંસને દૂર કર્યા વિના સહન કર્યું.
શ્રમણ ભદ્ર મુનિ મનને સમજાવે છે કે આ જીવે નરકમાં અનન્તી વેદનાઓ સહન કરી, ત્યાં પરમાધામીને માર, ક્ષેત્રકૃત વેદના અને પરસ્પર કલહ ત્રણે વ્યથાને જ્ઞાની પણ વર્ણવવાને સમર્થ નથી, તેવી વેદના સહન કરી–કરવી પડી.
વળી આ દેહ પુગલને પીંડ છે, અનિત્ય છે, જ્યારે આમાં અચળ છે–અમૂર્ત છે. ઈત્યાદિ વિવેક કરીને શુભ ભાવમાં વર્તતા તે મુનિએ મહા વ્યથા સહેતા તે જ રાત્રિએ કાળ ને સ્વર્ગ ગમન કર્યું. ( આ પ્રમાણે વિવેક ગુણને હૃદયમાં ધારણ કરવાથી શ્રમણભદ્ર મુનિ સ્વર્ગ સુખને પામ્યા તે જ મુજબ બીજા પણ નિપુણ મુનિવરેએ આ જિન વચન અંગીકૃત કર્યું છે. માટે તે શ્રાવકે તમે પણ મન

Page #258

શુ રાખેા શું છેડે ?
૨૪૯
જિણાણુ` સજઝાયમાં દર્શાવ્યા મુજબના સતાવીસમાં કર્તવ્ય “વિવેક” નુ
પાલન કરવાવાળા થાએ.
“વિવેક” પૂર્વે જણાવ્યું તેમ લૌકિક અને લેાકેાત્તર એ પ્રકારે છે. લૌકિક વિબેંક-જીવન વ્યવહાર પર આધાર રાખે છે. જેને બાહ્ય ભાષામાં શિસ્ત તરીકે ઓળખાવાય છે. પણ શાસ્ત્રીય પરિભાષા મુજબ લોકેાત્તર વિવેકમાં સર્વ પ્રથમ તે। શ્રી જિનેશ્વરની આજ્ઞાનું પાલન જ મહત્ત્વ પૂર્ણ ગણ્યું.
શ્રાવકે વાણીમાં વિવેકવાન્ રહેવુ, સિદ્ધાંતમાં જે રીતે સૂત્ર પાઠ હાય તે જ રીતે તેના ઉચ્ચારણ આદિ કરવા કે સૂત્રાદિનુ` શ્રવણ કરવું તે ભવરૂપી સમુદ્રને તારનાર એવે જ્ઞાન સંબધિ વિવેક કહેવાય છે. આવો વિવેક ગૌતમ-આદિ ગણધરોને સક્ અર્થવાળી દ્વાદશાંગીના પ્રકાશ કરવાથી સંપૂર્ણપણે હતા. તેમ ઉપદેશ કલ્પવલ્લીકારે જણાવ્યું.
આ રીતે દન કે ચારિત્ર સાધિ વિવેક પણ સમજાવેલ છે. પરંતુ આપણે જ્ઞાન-દન કે ચારિત્ર સંબંધિ વિવેકના ભેદ ન વિચામાત્ર એકજ વાય કાતરી રાખવુ કે હેચ-ઉપાદેયનું જ્ઞાન તે વિવેક. શુ રાખા-શુ' છેાડા તે ભેદ જ્ઞાન સમજીને અમલ કરે તે જ
વિવેક.
એક ધનવાનનુ' ઘર મહેલ જેવું મેટુ'. અચાનક આગ લાગી. સમયસર ચેતવણી મળી નાકરા મારફતે રાચરચીલું બહાર કઢાવાયું. નાકરા એક પછી એક ચીજ બહાર લાવવા માંડયા. તિજોરી, હિસાબના ચાપડા, પૈસા લવ્યા ખુરશી-ટેબલ કબાટ લાવ્યા. પણ ધનવાન બેબાકળા બની ગયા. આગ વધુને વધુ ફેલાઈ રહી હતી. પેાતાનુ` મહેલ જેવું ઘર ભળકે ખળતુ જોઈને રડવા લાગ્યા . આંખમાંથી આંસુની ધારા વહી રહી છે. બધી ચીજ વસ્તુઓ બહાર આવી ગઈ. ધનવાને રાતા રાતા સેવકોને પુછ્યુ` કે હવે કશુ ઘરમાં રહેલું નથી ને?
સેવા કહે, અમે ઘરમાંથી તમામ વસ્તુ બહાર કાઢી લાવ્યા છીએ કેાઈ ચીજ રહી નથી. છતાં ફરી એક વખત નજર કરી લઇએ, કદાચ કઈ રહી ગયું. હાય તા ખ્યાલ આવે.
સેવકે બળતાં ઘરમાં જેમ તેમ કરી પેઠાં. વચ્ચે વચ્ચે શય હાય ત્યાં મળી ગયેલી ચીજ વસ્તુને દૂર હટાવી જુએ છે. એક એક

Page #259

૨૫૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૩
ખંડને તપાસતાં નજર પડી કે એક એરડા આખા જ મળીને ભડથુ થઈ ગયા હતા. અંદર પલંગમાં ધનવાનના પુત્ર પણ ભડથું થઈ ગયા હતા, માત્ર એળખી શકાય તેવા અવશેષો જ રહ્યા હતા.
બહાર આવી સેવકે રડવા માંડયા. ધનવાને કહ્યું કેમ શું થયું? અરેરે અમે કેવા અભાગીયા કે સામાન બચાવ્યા પણ માલિકને ગુમાવી બેઠા.
...
આ થયા લૌકિક વિવેકના અભાવ શુ રાખેા શુ છેાડાના ભેદ જ્ઞાનના અભાવ. કારણ ઘમાં મહત્ત્વનું શું? લાકામાં પણ કહેવત છે કે “સર સલામત તેા પઘડીયા બહેાત” માણસ જાતે જીવતા હોય તા ઘણું કરી શેકે. પણ પાતે જ જીવતા ન રહે તે ખાકીનું બધું અચાવીને પણ શું કરવાનું ?
આજ ઉદાહદણમાં લોકેાત્તર વિવેક પણ સમાયેલા છે. આખુ જીવન સમગ્ર પ્રવૃત્તિ પૌદ્ગલિક પદાથાં પાછળ કાઢી, રાત દિવસ ઈર્ષ્યા દ્વેષના ભાવેા લઈ ફર્યો, નકામી ચીજોના પટારા ભર્યા ફર્નીચર ફ્રીઝ–લેટ વગેરે માટે ફુટબેલની જેમ આમથી તેમ કુટાયા જ્યાં હાશ બધું મેળવ્યું ત્યાં ખબર પડી કે જીવન જ હારી ગયા છે.
માટે શું રાખો શું છેાડા રૂપ હાય-ઉપાદેયના વિવેક રાખી શ્રાવક જીવન અજવાળા તે જ અભ્યર્થના

Page #260

(૧૦૦) સંવર
–અંતર દકિટ દેખ
जो तिहि पएहिसम्म समभिगओ संजभं समारुढो
उवसम विवेक संवर चिलाय पुत्तं पमंसामि મનહ જિણાણ સજઝાયમાં શ્રાવકના ૩૬ કતવ્યોનું વર્ણન કતા અઠાવીસમું કર્તવ્ય જણાવ્યું “સંવર”
વિસમ વિક–સંવર વણે કર્તવ્ય અલગ અલગ છતાં ત્રણેની સાથે વિચારણા શા માટે? એ સ્વાભાવિક પ્રશ્ન ક વાંચતાં કે સાંભળતા થવાને.
ચિલાતી પુત્રને ઉપશમ–વિવેક–સંવર ત્રણ પદ્ધ સાથે ચિતવતા સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ થયેલી. શ્રાવક છે માટે પણ ર૬–૨૭–૨૮ [ઉપશમ વિવેક–સંવરી ત્રણે કર્તવ્યો સાથે જ ઉપદેશાયા હોવાથી ત્રણેને આવરી લેતે શ્લોક અત્રે મુકે. કેમ કે ઉપશમથી કષાયની ઉપશાંતિ થઈ, વિવેકથી હેય–ઉપાદેયનું જ્ઞાન થયું, હવે સંવર દ્વારા નવા કર્મોને અટકાવવા પ્રયત્ન કર.
સંવર એટલે શું ? સંવૃળોતિ વર્ષ અને રૂતિ સંવર: અટકે છે કર્મ જેનાથી તે સંવર. ઉપદેશ કલ્પવલ્લીમાં પણ જણાવે કે બાહ્ય અને અત્યંતર સર્વ પરિગ્રહને જે ત્યાગ તે સંવ કહેવાય છે. તેને વિશે મોક્ષપદને ઈચ્છનાર શ્રાવકે એ નિરંતર ચત્ન કરવો એ સંવરને અક્ષરાર્થ છે.
આપણે આ પરિશીલનનું નામ રાખ્યું અંતર દષ્ટિ દેખ–તે પણ સંવરના અર્થને સુંદર રીતે સ્પષ્ટ કરે છે. જ્યાં સુધી નજર બહારના પદાર્થો જુએ છે ત્યાં સુધી ઈન્દ્રિયો પોતાના વિષયના વિષ છેડા કરવાની. પણ જે દિવસે આપણે અંતર દૃષ્ટિ વાળા થઈ કે આપ આપ કર્મના આગમનને સ્રોત બંધ થવા માંડશે. કર્મોન આવતું અટકવાની કિયા તે જ સંવર.

Page #261

ઉપર
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
વાલે નામોરી કરીને ૧૮૯૦ની આસપાસમાં એક બહારવટી થઈ ગયો. વાલાની યુવાન ઓરત અચાનક મૃત્યુ પામી. તે ટાણે વાલાને જુવાનીના પુર ઉમટે. સહુ સાથી પોત-પોતાની પરણેતરને વારેવારે મળવા જાય. વાલાને ઘેર જઈ બેસવાનું ઠેકાણું નથી. છતાંયે વાડે કોઈ દી ઊંચી આંખે કોઈ ઓરત સામે જોતો નથી.
જોગી જે વાલો બે કામ કરતો કાં તો લડવું અને કાં તે (માળા) તસબી ફેરવવી. કેવો ગજબને કાબુ મેળવ્યો હશે આંખ ઉપરચક્ષુરીન્દ્રિયના વિષયમાં કેટલે રોવર કર્યો હશે તેણે એક વખત તેના સાથીઓએ વાત છેડી વાલા તારા નિકાહ કરીએ. વાલાએ પૂછયું. કોની સાથે?
કાજરડાના વીરમ મિયાણાની દીકરી વાઈ સાથે. એ પણ ઘર ભંગ થઈ છે.
તમે ઈ બાઈ સાથે વાત કરી છે? –ના
“મ બેલો મ બોલે તો પછી” કહી વાલાએ જીભ કચડી – – આવું બોલીને તમે પાપમાં પડે છે અને મનેય પાડો છો- એમાં વળી પાપ શુ થયું વાલા?' અરે ભા’ ઈ બાઈને મનમાં કદાચ એમ હોય કે વાલે મારે ભાઈ જેવો છે તો પછી હું તે ખુદાને ગુનેગાર થાઉં કે નહીં?
બહારવટીયા પણ પિતાની નજરું સંકેલીને આટલા નેકી ટેકીવાળા હોય તો વર્તમાન સ્થિતિના સજજને કરતાં તેમની સુઝ-સમજ કેટલી હશે? માટે શ્રાવકોને પાપકર્મોથી અટકવાને [સંવરને] ઉપદેશ આપતા લખ્યું અંતર દુટિ દેખ.
સવ મિથ્યા દર્શન એ પહેલું આશ્રવ દ્વાર છે અને કષાય વગેરે સવ બીજા આશ્રવ દ્વારા છે તે બા આશ્રવ દ્વારને નિરોધ કરવો તે સંવર. કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજીએ ચગશાસ્ત્રમાં સંવરના સ્વરૂપને વર્ણવતા જણાવેલું છે કે
“મન-વચન-કાયાની ક્રિયાને વેગ કહેવાય છે. તે રોગોથી પ્રાણીઓને શુભાશુભ કર્મ ચોતરફથી સૂવે છે.-ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી જ તેને આશ્રવ કહેવાય છે તે આશવને રોકવા એ જ સંવર]
મૈત્રી વગેરે ચાર ભાવનાથી વાસિત થયેલું ચિત્ત શુભ કમને

Page #262

અંતર દષ્ટિ દેખ
૨૫૩ ઉત્પન કરે છે તે જ ચિત્ત જે કષાય અને વિષય વડે વ્યાપ્ત થાય તો અશુભ કર્મને વિસ્તાર છે.
તે જ રીતે સમ્યક જ્ઞાનને આશ્રયે બોલેલું વચન શુભ કર્મ ઉપાર્જન કરે છે અને મિથ્યાજ્ઞાનને આશ્રયવાળું વચન અશુભ કર્મ ઉપાર્જન કરાવે છે. સારી રીતે ગોપવેલ કે ઘમકિયા પ્રવૃત્ત કાયા શુભક ઉપાર્જન કરે છે, આરંભ પરિગ્રહમાં ડૂબેલી કાયા અશુભ કર્મો બાંધે છે.
કષાય-વિષય–ગ–પ્રમાદ–અવિરતિ અને મિથ્યાત્વ એ સર્વે અશુભ કર્મો ઉપાર્જન કરવાના હેતુ છે અને આ બધાં આવ સ્થાજેને નિરોધ કરે છે તે સંવર કહેવાય છે.
સંવરના બે ભેદ જણાવ્યા. દ્રવ્ય સંવર અને ભાવ સંવર. કર્મના પુદ્ગલોની પ્રાપ્તિને અટકાવવી તે દ્રવ્ય સંવય અને સંસારના કારણરૂપ જે ક્રિયાઓને ત્યાગ તે ભાવ સંવર;
જે જે ઉપાયો વડે જે જે આશ્રવને રોધ થાય તે તે આશ્રવને રૂંધવા માટે શ્રાવકોએ યત્ન કરે. - ક્ષમા વડે ધને, માર્દવતા વડે માનને, સરળતા વડે માયાને અને સંતોષ વડે લોભ ને રૂંધવો જોઈએ.
એ જ રીતે અસંયમથી વૃદ્ધિ પામેલા વિષ સમાન વિષયને અખંડ સંચમ વડે, ત્રણ ગુતિ વડે મન-વચન કાયાના ત્રણ ભેગને, અપ્રમાદ વડે પ્રમાદને અને સાવદ્ય વ્યાપારના ત્યાગ વડે અવિરતિને
રોકવી.
એ રીતે શ્રાવકોએ સંવર ભાવમાં રહેવું.
ઘના છેષ્ઠીની શિલાતી નામે દાસીને પુત્ર હોવાથી સૌ તેને ચિલાતીપુત્ર કહી બોલાવતા હતા. ઘના શ્રેષ્ઠીની પુત્રી સુષમાને રમાડવા સાચવવા માટે તેને રાખ્યો હતો. પરંતુ નાનપણથી જ સ્વેચ્છા– ચારે ચડેલા ચિલાતીપુત્રની સુષમા સાથેની કુચેષ્ટા અને અસભ્ય રમતો એક વખત શેઠાણીના જોવામાં આવી એટલે ઘરમાં વાત થતાં શેઠ તેને કાઢી મુકો.
તે સિંહ ગુફા નામની ચારની પલ્લીમાં જઈ રહ્યું. ત્યાં પતિપતિએ પોતાના પુત્ર પણે રાખ્યો અને પિતાના અવસાન વખતે ચિલાતિપુત્રને પલ્લિ પતિ પદે સ્થાપ્યો.

Page #263

૨૫૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
કામદેવના શસ્ત્રથી પીડાતા ચિલાતીપુને વારંવાર સુષમાનું સ્મરણ થયા કરતું હતું. એક વખત તેણે બધાં ચિને કહ્યું કે આજે આપણે રાજગૃહી નગરીમાં ધનાશેઠને ત્યાં ચોરી કરવા જઈ એ. ત્યાંથી જે કંઈ ધન પ્રાપ્ત થશે તે બધું તમારે વહેચી લેવું અને સુષમાને હું લઈ જઈશ. * રાત્રે શેઠના ઘરમાં બધાં ચરો ધુસ્યા. શેઠ તથા કુટુંબીજનોને અવસ્વાપીની નિંદ્રા આપી, બધાં ચરો ધન લઈને નીકળી ગયા અને ચિલાતીપુત્ર પોતે સુષમાને લઈને ભાગ્યો.
ડીવારે સૌ જાગ્યા ત્યાં તો કળાટ મચી ગયો. પાંચ પુત્રો સહિત શેઠ નગરના કેટવાલ વગેરે લઈને ચરની પાછળ પડયા.
ચરો તો શ્રેષ્ઠી અને લાવ લશ્કર જોઈને ધનને રસ્તામાં વેરતા ચારે દિશામાં ભાગ્યા. તે ધન લઈ કોટવાળ આદિ સિન્ય પાછું ફર્યું. પણ શેઠ અને તેના પુત્રો વિચાર કરે કે ધન તો ફરી કમાઈ લેશું પણ સુષમાં ગઈ તો પાછી નહીં મળે.
ચિલાતીપુત્ર પાછળ પાંચે પડી ગયા. તેઓને અત્યંત નજીક આવેલા જોઈને, જેના પ્રત્યે ખૂબ જ મોહ-મમત્વ હતું. તેવી સુષમાનું માથું ધડથી અલગ કરી દીધું.
એક હાથમાં લોહી નીતરતું ખડગ છે. બીજા હાથમાં સુષમાનું માથું તે લઈને ભાગ્યે જાય છે. ધનોઠી તથા તેના પુત્ર સુષમાને મરેલી જોઈ ક્ષણવાર વિલાપ કરી ચાલ્યા ગયા.
ચિલાતી પુત્ર તે દેડયે જ જાય છે. સુષમાના મસ્તકમાંથી નીકળતા લોહી વડે આખું શરીર તરબોળ થઈ ગયું હતું.
ડે દૂર કાયેત્સર્ગમાં રહેલા મુનિ જોયા. જતાં જ , મુનિ મને જલદી ધર્મોપદેશ આપો, નહીં તો આ ખગ વડે તમારું પણ મસ્તક છેદી નાખીશ. મુનિએ યોગ્ય પાત્ર જાણી માત્ર ત્રણ શબ્દ કીધાં. વામ વિવેક સંવ પછી મુનિ તે તુરંત આકાશમાગે ઉડી ગયા.
શાશ્રઢ નિરોધ: સંવર એ પ્રમાણે સંવરની વ્યાખ્યામાં ગાવના નિરોધની મુખ્યતા જણાવી. પછી ચિલાતી પુત્રની કથામાં પ્રવેશ કર્યો. ત્યાં પણ મુનિએ ત્રિપદીમાં ઉપશમ–વિવેક-સંવર કહ્યું
પણ “સંવર” એટલે કરવાનું શું ?
શ્રાવકના છત્રીશ કર્તવ્ય જણાવ્યા તેમાં આજે સંવર કર્તવ્ય જ સમજવું તે મુખ્ય હેતુ છે.

Page #264

અંતર દૃષ્ટિ દેખ
૨૫૫
નવતત્વની ૨૧મી ગાથામાં સવર તત્વને વર્ણવતા લખ્યુ કે समिइ गुत्ती परिषह जामो भावणा चरित्राणि पण तिदु वीस दस बार, पंच भेएहिं सगवन्ना
પાંચ સમિતિ, ત્રણ ત્રુપ્તિ, ભાવીસ પરિષહ, દશ વૃતિ ધમ, ભાવના અને પાંચ પ્રારે ચારિત્ર એમ સત્તાવન પ્રકારે સ‘વર વર્ણ – વાયુ છે.
આ ૫૭ ભેદે વર્ણવેલ સવરમાં આશ્રવને રોકવાં તે જ મુખ્ય છે.
પણ કર્મબંધના હેતુએ રૂપ નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ તા સવરના માત્ર એક જ અથ કર્યો. “કનું સંવવું તે સ`વર” પણ વ્યવહાર નયની દૃષ્ટિએ તેના આ મુખ્ય છ ભેદપૂર્વક કુલ સત્તાવન ભેદ દર્શાવ્યા.
જેમકે ર્માિન-સમ્યક ઉપયોગ કે સાવધાનતા પૂર્વકની પ્રવૃત્તિ જેથી તું આવવુ' [ાશ્રય થવે.] અટકી જાય.
ચિલાતી પુત્રએ પાતાની જ પ્રેમિઠારૂપ સુષમાનું મસ્તક છેદ્ય કેમ ? આ એક જ પ્રશ્નમાં આશ્રવના પરિણામે જોડાયેલા છે.
પૂર્વભવમાં ક્ષિત પ્રતિષ્ઠિત નગરે યજ્ઞદેવ નામના એક બ્રાહ્મણ, હમેશાં જૈન ધર્મોની નિદા કરે. તે પતિમાની બ્રાહ્મણને એક વખત યાદ કરવા માટે કાઈ ક્ષુલ્લક જૈન મુનિએ બેલાવ્યા. શરત હતી કે હારે તા શિષ્ય થઈ જવાનું
વાદમાં તે ખાળમુનિએ યજ્ઞદેવને જીતી લીધા. યજ્ઞદેવે દીક્ષા લીધી. સારી રીતે ચારિત્રને પાળે છે. છતાં તેના મનમાં બ્રાહ્મણ હોવાને કારણે મલિનતા પ્રત્યેની દ્રુગછા જતી નથી અને તેની સ્ત્રી તેના પરની પ્રીતિને ઠંાડી શકતી નથી.
એક વખત તે સ્ત્રીએ પાતાના પતિ કે જે હવે મુનિ બની ગયા હતા, તેવા યજ્ઞદેવને વશ કરવા તેમના પર કાણુ કર્યું. પણ તે કામણથી શરીરને પીડા વધી ગઈ અને તે બ્રાહ્મણ મુનિ શુદ્ધ ચારિત્રનુ' પાલન કરી દેવતા થયા.
સ્ત્રીને મુનિ બનેલા પતિના મૃત્યુની ખબર પડી, જે કામણ કરવા થકી પોતાના પતિને પ્રાપ્ત કરવા ઇચ્છતી હતી તે કામણુ જ પતિના મૃત્યુનું કારણ બની ગયું. ત્યારે તેના મનમાં ખેદ કરે છે. અરેરે! મારા પતિ પર મને આટલા પ્રેમ. આટલા બધા માહ હતા છતાંયે

Page #265

૨૫૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ મેં જ મારા હાથે તેને મારી નાખ્યા. અરેરે મારો પ્રેમ જ તેને મારનાર બન્યો. | મનમાં ને મનમાં પશ્ચાતાપ કરતી એવી તે સ્ત્રીને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થયે, તેણીએ પણ અંતે ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું. પણ અંત સુધી તેણે મુનિ હત્યાના પાપની આલોચના કરી નહીં. મૃત્યુ પામી તે ચારિત્રના પ્રભાવથી સ્વર્ગે જરૂર ગઈ. પરંતુ તેના માથા પર ડોલતું મુનિ હત્યાનું પાપ એમને એમ રહ્યું.
બંને ને કશ્રવ કેવ થયે હશે તે વિચારે જોઈએ–શુભ આશ્રવને પરિણામે સ્વર્ગ જરૂર મળે પણ સ્વર્ગમાંથી આવીને માનવ ભવ પામ્યા ત્યારે શરૂ થયે અશુભ આશ્રવને ઉદય.
ચિલાતી પુત્ર રૂપે જ યજ્ઞદેવ બ્રાહ્મણને જીવ. કારણ કે પૂર્વ મલિન વસ્ત્રાદિ પર સાધુપણામાં દુગછા કરી છે, તેથી દાસીપુત્ર થયે.
સુષમા તરીકે જન્મ પામી પૂર્વ ભવની સ્ત્રી.
પૂર્વ ભવના પતિ–પત્ની છે. એક બીજા પર અતિ સ્નેહ રહેલો છે. ચિલાતી પુત્રને અતિ રાગ હોવાથી તે બાલ્ય વયમાં કુચેષ્ટા કરવા લાગે. સુષમાને પણ રાગ હોવાથી તેને કુચેષ્ટામાં રતિ–પ્રિતિ ઉપજતી.
પણ અંતે સુષમાને અનાલોચિત કર્મશ્રવને કેવો કરુણ વિપાક છે કે જે રીતે પ્રેમવશ તેણી પતિના મૃત્યુનું કારણ બની તે જ રીતે ચિલાતીપુત્રને અતિ પ્રેમ હોવા છતાં તેના હાથે જ સુષમાનું માથું ધડથી અલગ થયું.
આ છે પૂર્વે શાશ્રય કરેલા કર્મોને શુભાશુભ વિપાક.
સંવના સત્તાવન ભેદમાં મુખ્ય છે બાબતે વર્ણવી તે સમિતિ આદિને અર્થ વિચારો
(૧) સમિતિ –સમ્યફ ઉપગ કે સાવધાનતાપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ તે સમિતિ.
આવી સમિતિના પાંચ ભેદ કહ્યા. ઈ–ભાષા-એષણા–આદાનઉચાર. જેમાં ગમન કરવું કે ચાલવું તે ઈર્ષા સમિતિ, એજ રીતે બોલવામાં નિર્દોષ આહારાદિ ગ્રહણ કરવામાં–કોઈપણ વસ્તુ લેવા કે મુકવામાં–મળમૂત્રાદિકના ત્યાગમાં એમ ચારેમાં સમ્યક પ્રવૃત્તિ તે અનુક્રમે ભાષા-એષણું આદાન અને ઉરચાર સમિતિ જાણવી.

Page #266

અતર દૃષ્ટિ દેખ
૨૫૭
આ રીતે ચાલવું–મેલવુ' વગેરેમાં સટ્ટ ઉપયોગ થકી બાત્રવ
દ્વાર મધ કરવા.
(૨) ગુપ્તીઃ- સમ્યક્ પ્રકારે મન-વચન-કાયાના યાગના નિગ્રહ કરવો તે ગુપ્તિ. સમિતિ એ સમ્યક પ્રવૃત્તિ રૂપ છે. ગુપ્તિ એ પ્રવૃત્તિનિવૃત્તિ રૂપ બને છે. આ રીતે મન-વચન-કાયા ગાયત્રી મનાયેાગ– વચનયાગ—કાયયાગના અંકુશ થતાં આપોઆપ આશ્રય નિરોધ થઈ જશે.
(૩) પરિષહ :- સભ્યગ્દર્શનાદિ મેક્ષ માર્ગોમાં સ્થિર થવા માટે અને કર્મ નિર્જરા માટે સમ્યક્ પ્રકારે સહન કરવું તે પરિષ
આવા પરિષહાની સખ્યા ખાવીસની ખતાવી છે. ક્ષુધા-પિપાસા [ તરસ ]—શીત-ઉષ્ણુ-દશ [ મચ્છર વગેરેના –અચેલકત્વ [વસ્ત્રનુ હજ પ્રાયઃ પણ ]-અરુતિ-સ્ત્રી—ચર્યા [ચાલવું-વિહાર] નિષદ્યા [સ્થાન]– શય્યા—આક્રોશ-વલ-યાચન! [ માંગવુ-ભીક્ષા વગેરે -અલાભ—રોગતૃણ--મલ–સત્કાર-પ્રજ્ઞા [બુદ્ધિ-અજ્ઞાન-સમ્યકત્વ એ પ્રમાણે બાવીસ પરિષહા બતાવ્યા છે. તે પરિહા સહન કરવાથી આશ્રવ દ્વાર બંધ થશે અને સંવર ધર્મની આરાધના થશે.
(૪) યતિધ :- ક્રોધાદિ વિભાવ દશામાં પડતા જીવને સ્વભાવમાં ધારણ કરવારૂપ ક્ષમા વગેરે દશ પ્રકારના યતિષમાં કહ્યો. જેથી વિભાવ દશા ત્યાગી આત્મા સ્વભાવ દશામાં આવે અને નવા કર્માનુ આવવુ. અટકી શકે.
તે દશ યતિધર્માં ક્ષમા—માર્દવતા [નમ્રતા] આર્જવ [સરળતા— [નિર્લોભતા]—તપ—સંચ[ઇન્દ્રિય-કષાય જય રૂપ-સત્ય--શૌચ મમત્વ અભાવ-પવિત્રતા—આકિ અન્ય [સવ પરિગ્રહ ત્યાગ-બ્રહ્મચર્ય [વિષય વાસના ત્યાગ એ પ્રમાણે કહ્યો.
મુક્તિ
(૫) ભાવના :– સંવેગ અને વૈરાગ્ય માટેની વિચારણાને ભાવના કહેવાય છે. આવી જુદી જુદી ૧૨ અનુપ્રેક્ષા—ભાવનાનું વર્ણન કર્યું. મનમાં આ ભાવનાઓના ચિ'તવન દ્વારા આત્માને અનુશાસિત કરવા. અને એ રીતે મન વૈરાગ્યમય બનતા કર્માનું આપે આપ સવરણ થશે. અનિત્ય – અશરણ – સંસાર – એકવ--અન્યત્વ-અશુચિ-આશ્રવસવ–નિજ રા—લેક-બોધિદુ ભ-ધર્મ સ્વાખ્યાત એવી ખાર ભાવના ભાવવાનું શ્રી વીતરાગ પરમાત્માએ ફરમાવેલ છે.
-
૧૭

Page #267

૨૫૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
(૬) ચારિત્ર:- હિંસા-ઋષા વગેરે સાવ એગથી વિમી અને શુદ્ધ આતમ સ્વરૂપમાં સ્થિરતા કરવી તે ચારિત્ર.
સામાયિક, છેદો પસ્થાપનીય, પરિહાર વિશુદ્ધિ, સૂમ સંપાય, યથાખ્યાત એ પાંચ પ્રકારના ચારિત્ર વડે જીવ ક્રમશઃ નિર્ગસ્થતા પ્રાપ્ત કરી સર્વ કર્માશ્રવને કમશઃ અટકાવનારા બની અને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે.
આવા મુખ્ય છે ભેદથી વર્ણવાએલા સંવર ભાવના કર્તવ્યને વર્ણવતા મનહ જિણુણેમાં અઠ્ઠાવીસમું કર્તવ્ય મુકયું “સંવર” એટલે કે
અંતર દૃષ્ટિ દેખ:પણ આપણું મૂળ કથાનક છે ચિલાતી પુત્રનું. જેમાં મુનિ તે ઉવશમ–વિવેક–સંવર ત્રિપદી કહી આકાશમાં ઉડી ગયા. તે ત્રિપદીને અર્થ છે?
ઉપશમ :-કષાયનો અભાવ છે. ચિલાતી પુત્રને થયું અરે હું તે કોધથી ધમધમી રહ્યો છું. કષાયની ઉપશાંતિ જ ઉપશમ છે તો મારે શું કરવું.
કુરગ ચઉતપ કરી ચારિત્ર સુણું સમ આગેરે ઉપશમ સાર છે પ્રવચન મુજસ, વચન એમ પ્રમાણે ચિંતન યાત્રામાં આગળ વધેલા ચિલાતીપુત્રે કોઇના પ્રતિકરૂપ એવી તલવારને ફગાવી દીધી અને ઉપશમ ભાવમાં પ્રવેશી ગયા.
વિવેક :- મુનિરાજે બીજો શબ્દ કહ્યો “વિવેક ” ચિલાતી પુત્રને થયું હુ તે નિલ જજ છું, અવિવેકી છું જે શ્રેષ્ઠી એ મને આધાર આયે, અન આપ્યું અને જેના પ્રત્યે મને મેહ-મમત્વ હતું તેવી સુષમાની મેં હત્યા કરી. અરેરે મેં વિવેક ન જાળવ્યું અને હજી પણ સુષમાનું મસ્તક હાથમાં લઈને રખડું હું શું કામ છે હવે આ મસ્તકનું. મસ્તક પણ ફગાવી દીધું. વિવેક ઉપન્ન થઈ ગયે હેય-ઉપાદેયને.
સંવર:- ત્રિીપદ મુનિરાજે કહેલું “સવંર” ઘણું વિચાર્યું સંવર વડે સમિતિ ભાવના-ગુપ્તિ–યતિધર્મ–પરિષહચારિત્ર પણ ખરેખર સંવરનો અર્થ છે?
કષાય વડે કર્મો આવે છે–મન-વચન-કાયાના ગે કર્મો આકર્ષાય છે, તેને રોકવા એ મુખ્ય વાત છે. તેમાં સમિતિ વગેરે બધાં

Page #268

અડતર દૃષ્ટિ દેખ
૨૫૯
જ સાધન ભૂત છે. મારે તેા સવર કરવાના છે. મારામાં રહેલી ક્રમ પુદ્ગલાની ગ્રાહકતા ખતમ કરવાની છે. તે મારે શું કરવું?
પ્રશ્ન :- ચિલાતી પુત્રને તેા જન્મથી ધર્મોના સ્પર્શ જ ન હેાતા આવા શુભ વિચાર આવ્યા કયાંથી ?
.
પૂર્વે સમ્યક્ રીતે સાધુપણું. પાળેલ છે. દાસીપુત્ર થયા તે કર્માના વિપાક છે, આવરણા દૂર થતાં ફરી તેના આત્મા સ્વ-ભાવમાં આવી ગયા. તેની અંતર દૃષ્ટિ ખુલી ગઈ.
ચિલાતી પુત્રને થયું... હું પણ મુનિની માફક ઉભા રહી જઉં, ત્યાંજ ઢાળ મેળે જ્ઞાનેળ મુનિની જેમ તે જ સ્થાને, તેની જેમ મૌન પૂર્ણાંક, તેવા જ ધ્યાનમાં ઉભા રહી ગયા. અભિગ્રહ કરી દીધા કે જ્યાં સુધી સ્ત્રી હત્યાનું પાપ મને સ્મરણમાં આવે ત્યાં સુધી વાળ વેસિમિ આ દેહને વાસિાવું છું અર્થાત્ કાયાત્સગે સ્થિર થઇ ગયા.
સવર ભાવમાં લીન થઈ ગયા ચલાતા પુત્ર. ભાવ મુનિનુ‘ શરીર તા લેાહીથી ખરડાયેલુ છે. તે લેાહીની ગંધે ગધે અસખ્ય કીડીએ આવી. શરીરને ચાળણી જેવુ કરી દીધું. તે કીડીએ પગમાં પેસીને ઠંઠ મસ્તક સુધી નીકળવા લાગી. અઢી દિવસ સુધી તીવ્ર વેદના ભાગવી. પણ તેના ઉપશમ વિવેક— સંવરમાં કોઈ ફેર ન પડચેા. આવી તીવ્ર વેદનામાં પણ ધ્યાનમાં ચલાયમાન ન થયા. મૃત્યુ પામી આઠમાં સહસ્રાર દેવલાકે દેવતા થયા.
સવરના ભેદોમાં આજ પ્રસ`ગ ઘટાવશે. તેા જલ્દીથી સમજાઈ
જશે.
-
સમિતિ-ગુપ્તિ :– ચિલાતીપુત્ર ગમનાગમનને છોડી દઈ કાયાત્સ માં એક સ્થાને સ્થિર રહ્યા તે રૂપ ઈર્ષ્યા સમિતિનું પાલન કર્યું' અને અસહ્ય વેદનામાં પણ કાયાને ગેાપવી રાખી તે રૂપ કાય ગુપ્તિને પાળી. મનને સતત ત્રિપદીના ચિંતને લીન રાખ્યુ તે મનેગુપ્તિ રૂપ સવર કર્યા.
પરિગ્રહ :- ખાવીસ પ્રકારના પરિષહેામાં વિશેષે કરી અભિગ્રહ પૂર્ણાંક ભે!જનાદિના ત્યાગ કર્યો તેથી તેને ક્ષુધા-પિપાસા પહિ સહેવા રૂપ સ'વર કર્યાં. કીડીએ એ શરીર ચારણી જેવું કરી દીધુ છતાં ચિત્ત ચલાયમાન ન થયું તે શ પરિષદ્ધ સહન કર્યો. શીત ઉષ્ણ વગેરે તે આપે।આપ સહન કર્યો જ હતા.
તિધમ :- ક્રોધાદિ અકુશળ પ્રવૃત્તિ રોકી ક્ષમા ધર્મને ધારણ

Page #269

૨૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૩
કરી, અક્રોધાદિ પ્રવૃત્તિમાં લીન અન્યા. વળી ઇન્દ્રિય તથા કષાયાના નિગ્રહરૂપ સચમ ધર્મ ને ધારણ કર્યાં તે યતિધમ –સ વર.
.
ભાવના :-- અનુપ્રેક્ષા ભાવના ખાર પ્રકારે વવાઇ છે તેમાં સવર ભાવમાં લીન અન્યા તે તે સ્પષ્ટ જ છે. સંવર માટેની બુદ્ધિ જ આશ્રવને રોકવા માટેની ભાવનાની નીપજ છે.
૦ ચારિત્ર :-- સમભાવમાં લીન થવા રૂપ સામાયિક ચારિત્ર પાલન કર્યુ” અને “સાવદ્ય યોગના ત્યાગ કરી સ`વર કર્યા કર્માના” એવા ચિલાતી પુત્રને નમસ્કાર હા.
આ રીતે ઉપશમ વિવેક સવરની ત્રિપદી થકી સમ્યકત્વ પામેલા ચિલાતીપુત્રને નમસ્કાર. શ્રાવકાએ પણ ચિલાતી પુત્રના કથાનકને યાદ રાખી સાંવર ધર્મ ના આરાધન માટે એક સૂત્રને કાતરી રાખવુ` ચિત્ત તંત્રમાં અંતર દૃષ્ટિ દેખ,
ઉપશમથી કષાયા પાતળા પડે છે. તેથી સમ્યગ્ દર્શનનો લાભ થાય છે. વળી શાસ્રકારે। ક્રમાવે છે કે સ્વાભાવિક પાતળા કાય થાય ત્યારે મનુષ્યત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે.
વિવેક તત્ત્વ બુદ્ધિને ઉત્પન્ન કરે છે તેથી હેય-ઉપાદેયન' મેગ્ય જ્ઞાન થતા આત્માને સમ્યક્ જ્ઞાન ઉપજે છે. અને સમ્યક્ દન તથા સમ્યક જ્ઞાનવાળા આત્મા નવા કર્માનું આવવું રોકવા સતત પ્રયત્નશીલ અને છે. તેથી સવર થાય છે.
સંવરના પિરણામ થતા આપોઆપ ચિલાતી પુત્રની માફ્ક સમ્યક્ ચારિત્રના લાભ થાય છે.
આ રીતે ઉપશમ વિવેક સવર રૂપ ત્રિપદી થકી સમ્યક દર્શન જ્ઞાન–ચારિત્ર એ રત્નત્રયીના લાભ થાય છે. તે રત્નત્રયીનુ આરાધન મેાક્ષમાની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.
શ્રાવકોએ પણ સંક્ષેપમાં એટલે! ખ્યાલ રાખવા કે જેમ ઘરના ખારી-બારણા ખુલા હાય તા કચરા આવવાના જ છે. તમે ધર સાક્ કર્યા જ કરી-કચરા આવ્યા જ કરે તે! શુ થાય ?
તે રીતે કમને આવવાના દ્વાર બંધ, ન કરો ત્યાં સુધી કર્મ કચરા આવશે, માટે સવર્ ધર્મ ને આદરનારા બનાને અત્તર દૃષ્ટિ દેખ સૂત્રને ચરિતાર્થ કરી મેક્ષપત્રના પથિક બના.

Page #270

(૧૦૧) ભાષા સમિતિ
–બેલતાં શીખે
हितं यत् सर्व जीवानां व्यक्त दोष मितं वच :
तद्धर्म हेतो वक्तव्यं भाषा समिति रित्य सौ જે સર્વ અને હિતકારી અને દેષ રહિત તેમજ મિત [ અલ્પ ] વચન હોય તે [ તેવું વચન પણ ધર્મને માટે બોલવું તેનું નામ ભાષા સમિતિ કહેવાય.
શ્રાવકના છત્રીસ કર્તવ્યમાં ૨૯મું કર્તવ્ય ભાષા સમિતિ
પાંચે સમિતિનું વર્ણન જુદી જુદી રીતે સંવર વગેરે પરિશીલનમાં આવે જ છેછતાં ભાષા સમિતિ એવું અલગ કૃત્ય કેમ હશે? આ સ્વાભાવિક પ્રશ્ન થાય. તેને ઉત્તરે એટલો જરૂર આપી શકાય કે જીભ એ શરીરનું સારામાં સારું અંગ છે તેમ શરીરનું સૌથી ખરાબ અંગ પણ જીભ જ છે. તેથી જ ગુજરાતીમાં બે કહેવત પ્રસિદ્ધ છે.
ન બોલવામાં નવ ગુણ અને બોલે તેના બોલ વેચાય,
જીભને કારણે જ મહાભારતનું સર્જન થયું અને જીભ જ પરમાત્માની વાણી પ્રગટ કરી અનેક લોકોને માર્ગે ચડાવનાર છે. માટે ભાષા સમિતિ નામક કર્તવ્ય મુઠયું.
ભાષા સમિતિ એટલે શું ? સાવ સાદે અર્થ “બેલતાં શીખો
સમિતિ શબ્દને અર્થ છે સમ્યફ પ્રવૃત્તિ. ભાષાની પ્રવૃત્તિ સમ્યક હોવી જોઈએ. સમ્ય અર્થ કર્યો સર્વ જીવોને હિતકારી એવી ભાષા બલવી. વળી જરૂર લાગે તેટલું જ બોલવું અને જે બોલે તે પણ ધર્મના હેતુ માટે બોલવું તેનું નામ ભાષા સમિતિ.
- વ્યવહારમાં આ જ વાત સંક્ષેપમાં સમજાવવા કહી શકાય કે દિત મિત્ત | સચ હિતકારી, અ૯પ પ્રમાણમાં, પથ્ય અને સત્ય ભાષા શ્રાવકે બોલવી.
બલવામાં સાવધાની રાખવી તે ભાષા સમિતિ. શ્રાવક જે વચન બોલે તે પ્રિય હોય, પચ્યું હોય અને તથ્યવાળું પણ હોય. એટલે કે ભાષા સમિતિ જાળવતા શ્રાવક કઠોર ભાષા ન લે કે અપશબ્દોને પ્રયોગ ન કરે. કાં તે હિતકારી ભાષા બોલે. અથવા મૌન રહે.

Page #271

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ઉપદેશ કલ્પવલ્લીમાં પણ ભાષા સમિતિનું સ્વરૂપ વર્ણવતા જણાવે કે તત્વજ્ઞ પુરુષો સાવઘના ત્યાગ કરી જે નિર્દોષ વચન આલે છે, તેને જિનાજ્ઞામાં વર્તનાર પુરુષાએ ભાષા સમિતિ જણાવી છે.
ઉપદેશ માળામાં પણ હ્યુ છે. કે વિગ્રહ અને વિસુત્તિથી રહિત એવા તિ ઢાય વખતે નિરવદ્ય ભાષા મેલે અને કારણ વિના ઢાંઈ પણ ન બાલે તા તે ત ભાષા સમિતિ વાળે જાણવા.
તે રીતે શ્રાવ કે પણ નિરવદ્ય-હિતકારી-પરિમિત પ્રિય ભાષા એલવી. આટલી લાંબી વાતના ઉપસંહાર કરતા અમે ટુકુ' શીર્ષક રાખ્યુ 4 ખેલતાં શીખા
૨૬૨
ગ્રીસના મહાન તત્ત્વ ચિંતક થઈ ગયા સેાક્રેટીસ. તે સેક્રેટીસ પાસે એક યુવાન આવ્યા.
તે સમયે સેક્રેટીસ પાતે છટાદાર વતા હતા. તેની વાણીની અજમ—ગજબની માહિની હતી તેના જમાનાના કેટલાંયે યુવાના, સેાક્રેટીસ પાસે ભાષણ કળા શીખવા આવતા હતા.
આ મહત્વાકાંક્ષી ચુવાન પણ સેક્રેટીસ પાસે આવ્યા અને કહ્યું કે આપ ગ્રીસના એક શ્રેષ્ઠ વિચારક જ નહીં પણ મહાન વક્તા પણ છે. આપની પાસે હું પણ કંઇક શીખવા આવ્યા છું.
સેક્રેટીસે માત્ર તેના સામે પ્રશ્ન સૂચક નજર કરી.
ચુવાન હે મારે આપની પાસેથી વેધક અને સચાટ ભાષણ આપવાની કળા શીખવી છે.
સોક્રેટીસે તેની પ્રાર્થના સ્વીકારી એટલે યુવાન તા ખુશ-ખુશ થઇ ગયા, તેના આનંદની અવિધ ન રહી. તેણે તા પોતાની વાણીને વહેતી મુકી દીધી. દાચ એમ કહીએ કે તેની જીભ ચાલવા નહી. પણ દોડવા લાગી તે પણ ખાટુ ન ગણાય.
જરૂરી બિન જરૂરી એવી તમામ પ્રકારની વાતા તેણે કરવા માંડી કારણ કે તેને તે પોતાની વાણીની છટા બતાવવી હતી. પછી તે ચુપ કેવી રીતે રહે ?
તેનુ લાંબુ ઢગધડા વગરનુ બેલવું સાંભળીને સાક્રેટીસે કહ્યું, જો ભાઈ હું તને ભાષણ કરવાની કલા શીખવીશે ખરો, પરંતુ તેના શિક્ષણ માટે તારે બીજા કરતાં બમણી ફી આપવાની રહેશે.
યુવાન ચમકી ગયા સેક્રેટીસના આ વાકયથી, એકાએક આટલે

Page #272

બોલતાં શીખો
૨૬૩ ફી વધારે. તેણે કેટીસને પૂછયું કે મારી પાસે બમણું ફી કેમ માંગી ?
સેક્રેટીસ કહે યુવાન, મારે તને શિક્ષણ પણ બમણું આપવાનું છે. પહેલા તો મારે તને ચીન કેમ રહેવું તે કલા શીખવવી પડશે પછી તને ભાષણ કેમ કરવું તે કલા આવડશે. કેમકે નિ જરૂરી બડબડાટ બંધ કરતા શીખીશ તો જ જરૂરી શું બોલવું તે આવડશે.
આ બમણું શિક્ષણની ફી પણ બમણ આપવી પડે ?
માનવી બેલતા તો જન્મની સાથે જ શીખવા માંડે છે. તેમ કહીએ તે પણ ખોટું નથી, પણ ખામોશ રહેવાની કલા તે સમજણ પૂર્વક જ ગ્રહણ થાય. અને આ ખામોશ રહેવાની કલા તેજ ભાષા સમિતિ. માટે જ અમે કહ્યું રે ભાઈ ! બોલતા શીખ.
સામાન્ય રીતે સતત બોલતાં માણસો હમેશાં સપાટી પર જ જીવતા હોય છે. આજના યુગની આવશ્યક્તા એ છે કે શબ્દ બચાવી, મૌન જાળવી પરિમિત છતાં, પ્રિય અને સત્ય બોલવું. - અમે પણ ક્યારેક મજાકમાં કહીએ છીએ ભાઈ ! થોડું ઓછું બેલ ક્યાંક અંત સમયે તારી ભાષા વગણના પુદગલો ખલાસ થઈ જશે.
શ્રાવકોએ પણ આ વાતને લક્ષમાં રાખી “ભાષા સમિતિ” કર્તવ્યની ઉચિત પરિપાલના કરવા તત્પર રહેવું. ભાષાને સમ્યક્ ઉપગ કે સાવધાની રાખી બોલવામાં વિવેક કેળવ,
कोहे माणे अ मायाइ लोभे अ उवउत्तया हासे भये मोहरीए विगहासु तहेव य एआइ अट्ठठाणाइ परिवज्जित्तु संजए
असावजमि अ काले भासंभासिज्ज पन्नवं દોષ રહિત વચન બેલિવું તેમ ભાષા સમિતિ નામક ચારિત્રાચારમાં પણ જણાવ્યું, પણ તે દોષ કયા કયા?
કધમાન-માયા-લભ-હાસ્ય-ભય-મુખરતા વાચાળતા અને વિકથા આ આઠ સ્થાનને વજીને અસાવદ્ય એવા કાર્યમાં યથાયોગ્ય કાલે ભાષા બોલવાનું ફરમાવેલ છે.
(૧) કોધ :- કોઈ પિતા પોતાના પુત્ર ઉપર અતિક્રોધ કરે અને કહે કે “તું મારે પુત્ર નથી કે તે કોંધયુક્ત વચન કહેવાય,
(૨) માન :- કે માણસ મરિચિની જેમ અહંકારથી બોલે કે જાતિ વગેરેમાં મારાથી કઈ ઉત્તમ નથી તે તે માન દેષ જાણો.

Page #273

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૩
અહેા ઉત્તમ કુલ માહ?' અહા અહે મુજ અવદાતજી આ થયું માન દોષ યુક્ત વચન.
૨૬૪
(૩) માયા :– અભયકુમારને પકડી લાવવા માટે 'ડપ્રદ્યોત રાજાએ વેશ્યા મેઢલી. તે વેશ્યાએએ જેમ કપટથી શ્રાવિકાપણું દાખવવા જે વચના વાપર્યાં તે માયા દોષ યુક્ત વચન સમજવું.
(૪) લાભ :- અન્ય વ્યક્તિના ભાંડ વગેરે [વસ્તુ વગેરે પાતાના કહેવા “આ તે મારું જ છે. તા તે લાભ દોષવાળું વચન ગણાય છે.
(૫) હાસ્ય :- માત્ર મશ્કરી ખાતર પણ એલે કે “તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં વિહરમાન તીર્થંકરા વિચરી રહ્યા છે, તે તે ઉપકારને માટે આ ભરત ક્ષેત્રમાં કેમ નથી આવતા? અહીં ચાડી વાર રહી લેાકેાના સદેહેશને દૂર કરીને ચાલ્યા જાય તા બહુ સારું' ગણાય ને ? કેવળ મજાક માટે માટે પણ બેલ તા ત્યાં હાસ્ય દોષ ગણવામાં આવ્યા. (૬) ભય :- કેાઈ અકાર્ય કર્યા પછી પૂછવાથી તે માણસ ભયને કારણે એમ એલે કે મેં તે આ નથી કર્યું... કાઈ ખીજાએ કર્યુ હશે તા તે ભય દોષ કહેવાય.
(૭) મુખરી :
સુંદર પાપસ્થાનક તો સાલમુ, પરિન દા અસરાલ હૈ। સુદર નિંદક જે મુખરી હુએ તે ચા ચડાલ હો અતિ વાચળતાથી વિચાર્યા વિના બીજાના અવવાદ ખોલવા તે મુખરતા સાળમાં પાપસ્થાનકની સજઝાયમાં તેને ચાંડાળ કહ્યો.
(૮) વિકથા :– સ્ત્રી વગેરેની (વિ)કથા કરે. હા આ શ્રીના સુખ-નેત્ર-લાવણ્ય-રૂપ વગેરે કેવા સુંદર છે અથવા તા આહાર-પાન સબધિ ચર્ચા કરવી તે ભત્ત કથા. આ રીતે શ્રી સાંખષિ-ભાજન સમાધિ–દેશ (સ્થળ) સંધિ કે અન્ય સંધિ જે કથા [વાતા કરવી તે વિકથા દોષ ઝહેવાય છે.
શ્રાવકોને ભાષા સમિતિ જાળવવા માટે આ પ્રમાણે આઠ દેષ વર્ઝને ખેલવાનુ કહ્યું. જેથી ચારિત્રાચારમાં ભાષા સમિતિ આચારનુ પાલન થઈ શકે.
માટે જ કહ્યુ છે રે ભાઈ! તુ બેાલતા શીખ
કાણાને કાણા કહી કદી ન વદીએ વેણુ ધીમે રહીને પૂછીએ શાને આયા નેણુ

Page #274

બાલતાં શીખ
બીજાને પીડા થાય તેવું સત્ય વચન પણ ન બોલવું કેમકે લેકમાં કહેવાય છે કે કૌશિક નામને તાપસ તે પ્રકારે બોલવાથી નરકે ગયે.
न सत्यमपि भाषेत पर पीडाकरं वचः
लोकेऽपि श्रयते यस्मात कौशिको नरके गरः કૌશિક નામે એક તાપસ થઈ ગયો. તે લોકમાં સત્યવાદી તરીકે પ્રખ્યાત હતો. એક વખત એવું બન્યું કે કેટલાંક ચે કઈ ગામને લુંટી તાપસ હતા તે જગ્યાએથી પસાર થઈ વનમાં નાસી ગયા. - તે ચારના પગલે પગલે નગર રક્ષકો પણ તેને પીછો કરતાં આવ્યા. તેઓએ કૌશિક તાપસને ત્યાં રહેલે જઈને પૂછયું તમે તે સત્યવાદી માણસ છે તે સત્ય કહો કે ચેર કયા માગે ગયા?
2 કી શિક તાપસ થયું કે જે કોઈ સત્ય જાણવા માગતા હોય તેને અસત્ય કહું તો મોટું પાપ લાગે છે તેથી મારે સત્ય જ કહેવું.
તેણે ચેર જે સ્થળે ગયા હતા. તેના નામ નિશાન જણાવી દીધાં. એટલે નગર રક્ષકે એ ત્યાં પહોંચી જઈ ચોરને પકડી લીધાં અને ત્યાં ને ત્યાં જ મારી નાખ્યા
આ ચારોની હત્યા કરવાના નિમિત્તે તે કૌશિક તાપસ હત્ય વચની હોવા છતાં હિંસાના પાપને લઈને નરકમાં ગયો.
તેથી શ્લોકમાં લખ્યું કે રામપિ આપે” સત્ય પણ ન બોલવું કેવું સત્ય ? તો કે જે બીજાને પીડાદાયી બને તેવું વચન ન બેસવું.
આપણું શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ આ વાતને કેટલી મહત્વ પૂર્ણ ગણી કે “સત્ય વ્રત એવો શબ્દ ન રાખતા અસત્ય વિરમણ વ્રત એવુ બીજા વ્રતનું નામ રાખ્યું. તિવાળો મુવાચાળો વેરમvi - અસત્યથી વિરમવાનું અટકવાનું જરૂર પણ સત્ય બોલવું જ જોઈએ તે ફરજિયાત નથી. ત્યાં મૌન રહેવું એવો ઉપદેશ આપ્યો. તેને જ સમિતિ ગણી અર્થ છે કે સાવધાનીપૂર્વક બોલવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્રના તેરમાં શતકના સાતમાં ઉદેશામાં જણાવ્યા મુજબ ભાષા ચાર પ્રકારની છે. (૧) સત્યાષા (૨) પૃષા [અસત્ય ભાષા (૩) સત્ય પૃષા [સત્યાસત્ય ભાષા (૪) અસત્ય પૃષા નિ સત્ય ન અસત્ય ભાષા
આ ચારમાં ચોથા પ્રકાર ની ભાષા વિશેષે કરીને સંબોધન કે આમંત્રણ માટે વપરાય છે.

Page #275

૨૬૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ચાર પ્રકારે જે ભાષાના ભેદ દર્શાવ્યા તેમાં ભૃષા ભાષા અને સત્ય-મૃષા ભાષા તે બેાલવી જ નહીં. જ્યારે બાકીની બે ભાષા (૧) સત્ય ભાષા (૨) અસત્યામૃષા ભાષા પણ વિવેક પૂર્ણાંક ખાલવી તેને ભાષા સમિતિ કહી.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રના સાતમાં અધ્યયનની બીજી ગાથામાં જણાવે છે કે
चहूं खलु भाषाणं परिसंखाय पन्नवं दुहं तु यं सिकखे दो न भासिज्ज सव्वसो
પ્રાજ્ઞ મનુષ્યે ચાર પ્રકારની ભાષા જાણીને બે પ્રકારની ભાષા સર્વથા ન ખેલવી જોઈએ, અને એ પ્રકારની ભાષાના વિનય શીખવા. મતલબ કે ભાષા સત્ય હૈાય પણ સાવદ્ય હાવાના કારણે એલવા જેવી ન હેાય અથવા ભાષા સત્ય કે અસત્ય ન હોય પણ શિષ્ટાચાર વિનાની તેાછડી હેાય તેા તે પણ ન ખેલવી.
ભાષા ક શ હેાય, સ ંદિગ્ધ હાય, શાશ્વત પદાર્થોની સિદ્ધિમાં પ્રતિકૂળ હોય તેવી ભાષા પણ ન એલવી જોઇએ.
શાસ્ત્રકાર મહર્ષિ સત્ય ભાષાના દશ પ્રકારો જણાવે છે. તેની જાણકારીથી બાલતા શીખેા” પરિશીલન દ્વારા તમારે શું શીખવાવાનું છે તે માહિતી મળશે.
(૧) જનપદ સત્ય જે દેશમાં જે ભાષા ખેલાતી હાય તે દેશમાં તે પ્રમાણે એલવું તે જનપદ સત્ય જેમકેનખિલ શબ્દ ગુજરાતીમાં દર કે ગુફા અર્થે વપરાય છે પણ મિલ Bill શબ્દ અંગ્રેજીમાં ભરતિયું કે કાતાના ખરા ગણાય છે.
(૨) સમ્મત સત્ય :- વિદ્વાનોએ જે શબ્દના જે અથ માન્ય કર્યા છે તે શબ્દને તે અમાં જ માન્ય રાખવા તે સત સત્ય,
જેમકે-ઇમલ અને દેડકા બંને પક [કાઢવ]માં જ જન્મે છે છતાં પંકજ શબ્દ કૅમલ અ માં જ માન્ય છે. માટે દેડકા અમાં ન વપરાય. (૩) સ્થાપના સત્ય :- કોઈ પણ વસ્તુની સ્થાપના કરી તેને એ નામથી ઓળખવી તે સ્થાપના સત્ય છે. જેમકે અમુક આકૃતિ વાળા અક્ષરને જ રૂ કહેવાય અથવા એકડા [૧] પછી શુન્ય [0] મુકતા ૧૦ થાય.
(૪) નામ સત્ય :- શુ
વિહિન હોવા છતાં કોઈ પણ

Page #276

ખેાલતાં શીખે
૨૬૭
વ્યક્તિ કે વસ્તુ વિશેષનું અમુક નામ રાખવું તે નામ સત્ય છે. જેમકે કેાઇ છે।ક। ગરીબ હાય છતાં તેનું નામ લક્ષ્મીચંદ હાઈ શકે છે. (૫) રૂપ સત્ય :- કાઈ ખાસ રૂપ ધારણ કરનારને તે જ નામથી ખેલાવવા. જેમ કે સાધુના વેશ પહેરેલા જોવા માત્રથી જ સાધુ કહેવા તે.
(૬) પ્રતીત [અપેક્ષા] સત્ય :- એક જ વસ્તુની અપેક્ષા એ બીજી વસ્તુને મેાટી-નાની, હલકી-ભારે વગેરે કહેવી તે. જેમકે અનામિકા આંગળી મેટી છે. તે કથન કનિષ્ઠાની અપેક્ષાએ સત્ય ખરું પણ મધ્યમાની અપેક્ષાએ સત્ય ન ગણાય.
(૭) વ્યવહાર સત્ય ઃ- જે વાત વ્યવહારમાં સ્વીકારેલી છે તે વ્યવહાર સત્ય કહેવાય. જેમકે સ્ટેશને ગાડી પહેોંચે ત્યારે ટાકા એટલે છે સ્ટેશન આવ્યું. ખરેખર તેા સ્ટેશન સ્થિર છે. ગાડી જ ત્યાં પહોંચે છે તે પણ સ્ટેશન આવ્યુ. કહેવાય તે વ્યવહાર સત્ય છે.
(૮) ભાવ સત્ય :- જે વસ્તુમાં જે ભાવ પ્રધાન પણે હાય તેને આશ્રીને તે વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરવું. જેમ પેાપટમાં લીલા ઉપરાંત લાલ-કાળે! વગેરે રંગ હેાવા છતાં ખરેખર પોપટ લીલા જ કહેવાય છે તેને ભાવ સત્ય મુ.
(૯) ચેાગ સત્ય :- કોઈ વ્યક્તિ કે વસ્તુને તે નામથી ઓળખવી તે ચેગ સત્ય. જેમકે અધ્યાપન કાળ સિવાય પણ અધ્યાપકને અધ્યાપક જ કહેવાય છે.
(૧૦) ઉપમા સત્ય :- કાઈક એક સમાનતાને આધારે તે વસ્તુની ખીજી વસ્તુ સાથે તુલના કરવી. જેમકે ચરણ-કમળ. (ર) મૃષા કે અસત્ય ભાષા પૂર્વ જણાવેલાં દોષની જેમ
અહી' દેશ ભેદ જણાવ્યા છે.
(૧) ક્રોધ મિશ્રિત :- તુ' મારા પુત્ર નથી તેમ કહેવુ.. (૨) માન મિશ્રિત :— હું મહાત્મા કે મહા ત્યાગી છુ' કહેવુ‘ (૩) માયા મિશ્રિત :~ બીજાને ઠગવા માટે બેલાય તે. (૪) લાભ મિશ્રિત ઃ- લાભમાં પડીને ખોટું બોલતા હોય. (૫) દ્વેષ મિશ્રિત :– ગુણીને પણ નિ`ણી કહેવા. (૬) રાગ મિશ્રિત :પ્રિયાને કહે હું તારા ચરણના દાસ છું, (૭) ભય મિશ્રિત :~ ભયથી મને કંઈ ખબર જ નથી” તેમ કહે

Page #277

૨૬૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ (૮) હાસ્ય શિકિત – મશ્કરી કે મજાકવાળું જુઠ બોલવું. (૯) આખ્યાયિકા મિશ્રિત – કથામાં અસંભવિત હોવા છતા
રંગની જમાવટ કરવા બોલવું. (૧૦) ઉપઘાત :– “તું ચાર છે” વગેરે કહેતા વધ બંધન થાય.
શ્રાવકોએ સત્ય ભાષા બોલવી અને અસત્ય ભાષા ન બેલવી તે રીતે ભાષા સમિતિ જાળવવા સત્ય અને પૃષા બંને ભાષાના ૧૦૧૦ ભેદો જણાવ્યા તે આધારે બોલતા શીખો.
કોઈ એક નગરને શસ્ત્રધારી શત્રુઓએ આવી ચોતરફથી ઘેરી લીધું. તે નગરમાં સર્વ સંગથી રહિત એવા સંત નામના મુનિ હતા. તેણે વિચાર કર્યો કે નગરના સર્વે માણસો અહીં જ રહેવાના. દાણ કે ધાન્ય-ધન–શુ-સ્ત્રી–પુત્ર વગેરેના નેહથી બંધાયેલા છે. પણ હું એક છું માટે ભાવરૂપી કારાગૃહ જેવા આ નગરમાં વસવા કરતા તેમાંથી નીકળી જવું સારું. - શીધ્ર પણે તે સુનિ બહાર નીકળી ગયા તે વખતે શત્રુ રાજાના સૈનિકે તે મુનિને ચોતરફથી ઘેરી લીધાં અને રાજા પાસે લઈ ગયા.
રાજાએ પૂછયું, આ નગરમાં સૈન્ય કેટલું ?
ભાષા સમિતિમાં નિપુણ તે મુનિએ વિચાર્યું કે આ કિલ્લામાં ઘણું સૈન્ય નથી એમ જે કર તો આ લાકે સજજ થઈને મોટું યુદ્ધ કરશે અને ક્ષણવારમાં હજારો માનવીને રહાર થઈ જશે. જો ધાનું સૈન્ય આ કિલ્લામાં છે તેમ કહીશ તો આ લકર અહીથી ચાલ્યું જશે ને તેથી કરીને જ્યાં જતાં જશે ત્યાં સ્વીકાર –અપ્લાય આદિ ષટકાયના જીવોની વિરાધના કરશે. માટે એકે વરાન છોલવું તે ચક્ત નથી એટલે તે ચતુર મુનિને વારંવાર પૂછવા છતાં એક જ જવાબ ચાલુ રાખ્યો. - સાધુ પોતાના કાન વડે બધું સાંભળે છે અને નેત્ર વડે ઘણું જુએ છે પણ તે સર્વ કંઈ કહેવા યે ગ્ય હોતું નથી. વારંવાર આ જવાબ સાંભળી શત્રુ રાજાને થયું છે. મુનિ પાઠ ગોખતા ગોખતા ઘેલા થઈને નગરમાંથી ચાલ્યા આવતા જણાય છે માટે તેને છોડી મુક્યા.
આ રીતે ભાષા સમિતિવાળા મુનિએ ધમની આરાધના કરી. તે રીતે પૌષધ વ્રત ધારી, સામાયિક કા કે વિરતિ યુક્ત શ્રાવકે પણ નિરતર ભાષા સમિતિનું પાલન કરવું જોઈએ.

Page #278

બેલતાં શીખો
(૩) સત્ય– મૃગા રાચવા દામ – આ ભાષાના પણ દશ ભેદે જણાવેલા છે. શ્રાવકોએ ભાષા સમિતિ જાળવવા આ ભાષા ટાળવી જોઈએ.
(૧) ઉત્પન્ન મિશ્ર – ઉત્પત્તિ બાબત ભળતી વાત કરવી જેમકે આ નગરમાં દશ બાળક જ જગ્યા છે. હકીકતે કેટલાં જગ્યાં તેની માહિતી જ ન હોય.
(૨) વિગત મિશ્ર – મરણ સંધિ જાણકારી ન હોય છતાં કહેવું કે પચીસ મરી ગયા.
(૩) ઉત્પન–વિગત મિશ્ર – જન્મ અને મરણ બંનેના સંબંધમાં કંઈ પણ જાણકારી હોય કે ન હોય છતાં ભળતી જ વાત કરવી તેને ઉત્પન્ન વિગત મિશ્ર ભાષા કહેવાય.
(૪) જીવ મિશ્ર - જીવિત અને મૃતક બંને પ્રકારના છે સાથે પડેલા હોય. છતાં કોઈ એમ કહે કે આ જીવરાશિ આટલી સંખ્યામાં છે. ત્યાં મરેલાને જાણવા છતાં પણ અવગણીને જે મિશ્ર ભાષા બેલે તે જીવ મિશ્ર થયું.
(૫) અજીવ મિશ્ર :- જે ઢગલો પડ્યો હોય તે જોઈને કહેવું કે આ અજીવરાશિ પડેલો છે. હકીકતે તેમાં ઘણું જીવડાં ખદબદતા હોય છતાં આ પ્રમાણે પાલવું.
(૬) જીવાજીવ મિશ્ર – જેવા અને જે તે સાથે હોય તેમાં કોઈપણ એકને વધુ બતાવવા અને બીજાને ઓછા બતાવવા તે જીવાજીવ મિશ્ર કહેવાય.
(૭) અનન્ત મિશ્ર – અનcકાય અને પ્રતીક વનસ્પતિકાય બંને સાથે હોવા છતાં કહેવું કે તે અનન્તકાય છે.
(૮) પ્રત્યેક મિથ :- એ જ રીતે પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયને અન– તમારા બંને સાથે હોવા છતાં પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય તરીકે જ ઓળખાવવું તે પ્રત્યે મિશ્ર ગણાય.
(૯) અદવા મિશ્ર – દિવસ રાતના સંધમાં મિશ્ર વચન લવું. જેમકે દિવસ ઉગવાની તૈયારી હોવા છતાં સુતેલો માણસ કહે અરે ભાઈ સુવાદે હજી તે ઘણી રાત બાકી છે તે અવામિશ્ર
(૧૦) અધ્વાદ્ધા મિશ્ર – દિવસ અને રાત્રિના એક ભાગને અદ્ધદધા કહેવાય છે. તે સંબંધમાં મિશ્ર વચન બોલવું જેમકે શેઠ ગવાર પડતાં જ નેકરને કહે કે બપોર થઈ ગયા છતાં દિવા બળે છે?

Page #279

૨૭૦
.
.
.
.
.
.
.
.
.
,
આભનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ ભાષાને ચે ભેદ છે. અસત્યાસત્ય જેને “વ્યવહાર” ભાષા પણ કહેવાય છે. આ ભાષાના પગ દશ પેટા ભેદ જણાવેલા છે.
(૧) આમંત્રણ – જેમ કે સંબોધન કરવું આવ ભાઈ! તો તેમાં કશું સત્ય નથી કે અસત્ય પણ નથી.
(૨) આજ્ઞાથકી – જા આ કામ કર. (૩) ચાચની – આ વસ્તુ મને આપે તે. (૪) પૃચ્છની – કઈ વિષયમાં શંકા હોય તે પૂછવું જેમ કે
જીવનું સ્વરૂપ શું ? (૫) પ્રજ્ઞાપની – પ્રરૂપણ કરવી. જેમ કે જીવ છે, અજીવ છે. (૬) પ્રત્યાખ્યાની :- ત્યાગ માટે બોલવું અમુક વસ્તુ ત્યાગ છે. (૭) ઈચ્છાનુંમોદન – ઈચ્છાનુસાર અનુમોદન કરવું. કોઈ પૂછે
હું જિનાલય જાઉ? બહુ સારું જવા જેવું છે. (૮) અનભિગૃહિતા – પોતાની સંમતિ ન દર્શાવે એટલે કે કઈ
પ્રશ્ન પૂછે તે કહે કે સદા સુચવે
અભિગૃહિતા – જેમ કે આ કામ તમારે કરવું જોઈએ. (૧૦) સંશય કારિણી – જે શબ્દના અનેક અર્થ હોય તે પ્રગ
જેમાં સંશય થાય. આનો અર્થ આમ કરવો કે આમ?
ટુકુંમાં તિ મિત ચ્ચ સત્યમ્ બેલે. એક રવિવારે રામાયણને કારણે પ્રવચનમાં કઈ સંખ્યા ન દેખાય. પાદરીને થયું કે આજે પ્રવચન બંધ રાખે. નવ વાગ્યા. એક સદગૃહરથ આવ્યા. પાદરી કહે આજે પ્રવચન ન રાખીએ તો ?
પેલા ખેડુત સદ ગૃહસ્થ કહે તમને ઠીક લાગે તેમ કરો. મારી બધી ગાયે હોય તે પણ હું ઘાસ નીરું છું. એક-બે હોય તે પણ હું ઘાસ તો નીરું જ છું.
પાદરીને થયું કે વાત ખરી છે “ડયુટી ઈઝ ટયુટી એન્ડ વી હેવ ટુ પરફેમ ઈટ” રાજના નિયમ મુજબ બે કલાક વ્યાસ પીઠ ગજાવી ઉતરતાં તેણે પેલા ખેડુતને આભાર માન્યો.
ખેડુત કહે કે ગાય એક બે હાય તે હું કંઈ ઘાસની ગંજી નથી નીર, પાદરીને થયું કે અતિરેક થઈ ગયે. માટે તમને કહીએ છીએ.
બોલતાં શીખો. આ ચાર પ્રકારની ભાષા સમજી હેય ઉપાદેયના જ્ઞાનપૂર્વક ભાષા સમિતિ પાલન કરો તે અભ્યર્થના.

Page #280

(૧૨) છ છવ કરુણા
–ભીનાશ કેળ અંતરની
धर्मो जीवदया तुल्यो न क्वापि जगति तले
तस्मात् सर्व प्रयत्नेन कार्या जीवदया नृभिः આ પૃથ્વી પર જીવ દયા જેવો બીજો ઈ ધર્મ નથી. મનુષ્યએ સર્વ પ્રયત્નપૂર્વક જીવદયા પાળવી.
શ્રાવકને માટે મનહ જિણાણું સજઝાયમાં ૩૬ કર્તવ્ય જણવ્યા. તેમાં ત્રીસમું કર્તવ્ય મુક્યું છે જીવ કરુણ” સામાન્ય અર્થમાં કહીએ તો જગતના સર્વ જી પ્રત્યે હૃદયમાં કરુણ–દયા ભાવ હોવો જોઈએ
જગતના તમામ જીવો છે કાયમાં વહેચાયેલા છે. (૧) પૃથ્વીકાય (૨) અપૂકાય (૩) તેઉકાય (૪) વાયુકાય (૫) વનસ્પતિકાય (૬) ત્રસકાય.
ત્રસકાને વિશેષે સ્પષ્ટ કરતા ચાર ભેદ જણાવે. (૧) બેઈન્દ્રિય (૨) તેદ્રિય (૩) ચઉન્દ્રિય (૪) પંચેનિદ્ર–પંચેનિદ્રયમાં પણ મનુષ્ય દેવ-તિર્યંચ અને નારક એવા ચાર મુખ્યભેદે રહેલા છે. આવા તમામ [ ઇ કાયના જીવ પરત્વે કરુણું ભાવ રાખવે તે “છ જીવ કરુણા
અહીં છ જીવ એટલે છ કાયના જીવો તે વાત તો સ્પષ્ટ જ છે. પણ કરુણા શબ્દ જે સાથે મુક્યો તેનું મહત્વ વિશેષ છે. કેમકે “કરુણા એજ શ્રાવકને બજાવવાનું કર્તવ્ય છે. | ગૃહસ્થાશ્રમ ચલાવી રહેલો શ્રાવક સ્થળ હિંસાથી તે સદંતર બચી શકતો નથી, પણ મનમાં શક્ય તેટલો કરુંણુ–દયાભાવ રાખીને અહિંસા ધર્મનું પાલન કરી શકે છે. તે માટે જઇ શબ્દ મુ.
શ્રી જિનેશ્વરની આજ્ઞાને આરાધકોએ જીવદયા પાળવી જોઈએ. પણ ગૃહસ્થને આરંભ પરિગ્રહાદિ પ્રવૃત્તિમાં સર્વથા જીવદયા પાલન તે શક્ય ન બને. વળી સ્થાવર ના તો વિશેષ છેદન ભેદનાદિ થવાના જ છે. એટલે હૃદયમાં જેટલો કરુણા ભાવ કેળવાશે તેટલી

Page #281

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
૨૭૨
જીવને હિંસા-પ્રવૃત્તિ વખતે અરાટી થશે. તે માટે જ શીર્ષક રાખ્યુ ભીનાશ કેળવા અંતરની.
જીવામાં સ્થાવર અને ત્રસ બે મુખ્ય ભેદ જણાવ્યા. સ્થાવર એટલે પૃથ્વી- પ-તે-વાયુ વનસ્પતિ આ પાંચે કાયના જીવો પણ સૂક્ષ્મ અને આદર એવા એ ભેદો ધરાવે છે.
ત્રયાયમાં બે–ત્રણ-ચાર ઈન્દ્રિયવાળા જીવા છે. જેના પર્યામાઅપર્યાપ્તા એવા બબ્બે ભેદ છે, અને દેવ-મનુષ્ય-તિય‘ચ નાકી એ ચારે પંચેન્દ્રિય જીવે છે. આ સઘળાં છવા—એટલે કે ચારે ગતિમાં રહેલા એકપણ જીવા હણવા ચે નથી, શ્રાવાએ સદા સદા આ જીવા પ્રત્યે કરુણા ભાવ રાખવા જેથી સહત સ્મરણમાં રહે કે મારા વડે થતી આ જીવાની હિંસા ખરેખર અનુચિત્ત છે. ઇંડવા લાયક છે. મારે સર્વ પ્રયત્નોથી છ કારના જીવાની રક્ષા કરવા તત્પર રહેવુ જોઈએ. આવા આવા સતત કારુણ્ય ભાવ કેળવાયા હશે તેા કયારેક પણ સવી જીવ કરૂ શાસન રસીના ભાવ સ્પશી જશે.
સારહેના હૈયા પર ભાદર નદી વહે છે. એવી નદીની ભેખડ ઉપર ઉભા રહીને જેતપુરના માણસા વાળા સમળીએની સાથે ક્રીડા કરી રહ્યો છે.
દયાધના કુ રઘરા પારેવાને ચણ નાખે. રૂપના આશકા મારલા પેપટને રમાડે, પણ માસિયા વાળા પેાતે જમીને પછી સમળાને રોટલા ખવડાવે. દખાર ગઢની પછવાડે જ ભાદરની ઊંચી ભેખડા છે. ત્યાં ભીને માણસચેા રોટલાના ખટકા ઉછાળેને આભમાં ઘટાટોપ થર વળીને ઉડતીએ પખીણી અદ્ધરથી જ ખટકા ઝીલી લે.
માણસિયા વાળા નિવ ́શ છે. પિત્રાઈ એની આંખે! એના ગરાસ પર ચેટી છે. એવા અદાવતીયા પિત્રાઈ એ ફાવી ગયા અને સગાંવહાલાએ એ જ સિહુને પાંજરે નખાવ્યા. ગાંડા ગાંડા કરીને કાળા કાઠામાં માણસીયા વાળાને કેદ કરાવ્યા.
છંદીવાન બનેલા માણુસીયા વાળા ખાતા નથી-પીતા નથી ખસ આસમાનમાં આંખો માંડીને બેઠા છે. તેના મનમાં એકજ વાત ઘુમે છે. કે કદાચ મને તેા રાટલા મળી રહેશે પણ આસમાનમાં ઉડતી આ મિચારી પ ́ખીણીનુ શુ' થશે?
ત્યાં તેા કર... ૨ ... ૨ ૨ એવા પ્રીતિ ભર્યા સુર્ આભમાં સભળાયા સમળીને જોતાવેંત “ આવ્ આવ” એવા મીઠા આવકારા દીધા.
..

Page #282

ભીનારા કેળવો અંતરની
૨૭૩
-- અમારા ગામ મા કમર
સમળી તે ઉતરીને કેઠા પર આંટા દેવા લાગી. માણસીયા વાળાને થયું કે બચારા જીવ મારા પાસે આશા કરે છે ને તેને હું કેમ ભુખ્યા રાખી શકું. મનમાં ને મનમાં અપાર કરુણા ઉપજી.
ભેટમાંથી કટાર ખેંચી. પિતાના પગની પીંડી ઉપર ચીરો કર્યો અને તરબુચની ડગળી જેવું ચેસલું પોતાના દેહમાંથી વાઢીને હાથમાં લીધું. આપાએ આભ સામે જોઈને પંખીણીની દિશામાં ચોસલું અધર ઉલાળ્યું. સમળીએ આનંદને બાદ કરી અધથી જ ઝીલી લીધું.
બીજી સમળી કર ... ૨... ૨.૨ કરતી આવીને બીજુ ચોસલું આભમાં ઉછાળ્યું. જાધમાંથી લાલ ચટક ચોસલા કાપીને ઉછાળ્યા. પછી તે ત્રીજી ચોથી પાંચમી સમળી ઉડી ઉડીને આવવા લાગી. સમળીઓના થર બંધાઈ ગરા ને આપાને જાણે આનંદના હિલેાળા છુટયા.
હસતો હસતો અને પંખીણ ઉપરના કરુણા ભાવ સાથે પ્રેમ વસાવતે પોતાની કાયા વાઢતે ગયે ને આભમાં પીરસતે ગયે. સાંજ પહેલા તે દેહ પાડી નાખ્યો.
તેની નનામી નીકળી ત્યારે પણ આભમાં સમળીઓના ટોળે ટેળા ઉડતાં'તા જ્યારે નનામી મુકી ત્યારે પોતાના સ્વામીને પંખે ઢાળતી હોય તેમ તે સમળીઓ પાંખે વીંઝવા લાગી. લોકેએ વાંસડા મારી મારીને પંખીડા દૂર કર્યા ત્યારે માંડ ચિતામાં આગ મેલાણી.
તમને મેઘરથ રાજાની વાત કદાચ વર્ષો પુરાણી લાગે. પણ આ માણસિયે વાળે હમણાંને કાઠી થઈ ગયે. જેતપુર ગામને જ. કેટલી કરુણ હશે તેને સમળી પ્રત્યે કે પિતાનું અંગે અંગ સમર્પણ કરીને પણે સમળીઓને ભુખી ન રહેવા દીધી. આવી છે જીવ કરુણાના પાલન માટે એક સૂત્ર ઉતારી દે હૃદયમાં ભીનાશ કેળવે અંતરની. ઉપદેશ માળામાં સુંદર ક મુકયો છે?
देहिन : सुखभीहन्ते विना धर्म कुत : सुखम् ?
दयां विना कृता धर्मस्ततस्तस्यां रता भव પ્રાણીઓ સુખની ઈચ્છા કરે છે. પણ ધર્મ વિના સુખ ક્યાંથી હોઈ શકે? તેમજ દયા વિના ધર્મ કયાંથી હોય? માટે હે ભવિજનો ! જીવાના રક્ષણ માટે તત્પર થાઓ.
કેમકે દુખીત પ્રાણિઓના રક્ષણ માટેની સતત અભિલાષા રૂપ કરુણ ભાવથી યુક્ત હોય તેને જ સહૃદયી કહેવાય.

Page #283

२७४
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
-
- - -
-
-
-
આ જગતમાં કુંથુઆથી માંડીને ઈદ્ર પર્યન્તના સર્વ સુખની જ ઈચ્છા રાખે છે. પણ કષાય-અવિરતિ પ્રમાદ અને રાગદ્વેષની પરિણતિ વગેરે પ્રબળ કારણોને લીધે સુખનું જે સાચું કારણ ધર્મ છે, તેનું પાલન થતું નથી. જ્યાં સુધી જિનેક્ત ધર્મનું યથાર્થ આરાધન ન થાય ત્યાં સુધી સુખની ઈચ્છા રાખનારને સ્વપ્નમાં પગ સુખ કયાંથી હોઈ શકે?
ધમ પાયે છે અહિંસા. દરેક પ્રાણીને જીવવાની આશા છે. મરણની વાત માત્રથી જ ભય બ્રાંત બની જાય છે. એટલે આ અનાથ-અશરણ પ્રાણીઓ પ્રત્યે પૂર્ણ કરુણું ભાવ રાખી તેઓને શકય તેટલું અભયદાન આપવાની પ્રવૃત્તિમાં રત થઈ સુખના અભિલાષી પ્રાણીઓ એ જીવદયા પાળવા પ્રયત્નશીલ બનવું જોઈએ.
આર્યા વર્તન તમામ દર્શને પણ અહિંસાને પરમ [ શ્રેષ્ઠ ] દર્શન માને છે. તે માટે લખ્યું પણ છે.
ददातु दानं विदधातु मौनं वेदादिकं चापि विदांकरोतु
देवादिकं ध्यायतु सन्ततंवा न चेद्दया निष्फलमेवसर्वम् દાન આપે – મૌન ધારણ કરો – વેદાદિક અથવા બીજા ગમે તે શાસ્ત્રોને જાણે અને નિરંતર દેવાદિકનું ધ્યાન કરો. પણ જે એક દયા નથી તે આ બધું જ નિષ્ફળ છે એટલે કે દયા વગરને આ બધો ધર્મ રાખમાં ઘી હોમ કરવા બરાબર છે.
અર્ણિકા પુત્ર આચાર્યએ શ્રુત જ્ઞાનના ઉપયોગ દ્વારા દુષ્કાળ પડવાને છે તેમ જાણ્યું. પોતાના ગરછને બીજા દેશમાં મોકલ્યા. પિતે અતિવૃદ્ધ હોવાથી ત્યાં જ રહ્યા હતા.
તે વખતે તેમની નિરંતર સેવામાં રત એવા સાધ્વી પુષ્પ ચુલાને વૈયાવચ્ચના પ્રભાવે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હતું. અર્ણિકા પુત્ર આચાર્યને જેવી ખબર પડી કે આ તે મારા વડે કેવળીની આશાતના થઈ ગઈ કે તુરત મિચ્છામિ દુક્કડમ આપીને પૂછયું કે હે ભગવનું મારો મોક્ષ થશે કે નહીં?
કેવલી ભગવંતે જણાવ્યું કે આ જ ભવમાં તમને ગંગા નદી ઉતરત કેવળજ્ઞાન થશે.
તે આચાર્ય મહારાજને ખરેખર જ્યારે ગંગા નદી પાર કરવાનો પ્રસંગ ઉભો થયે. ત્યારે નદી ઉતરવા માટે નાવમાં બેઠા. પણ જે બાજુ

Page #284

ભીનારા કેળવા અંતરની
૨૭૫
તેઓ બેસતા તે બાજુ નાવ નમવા લાગતી હતી. આ રીતે અણુિઠા પુત્ર આચાર્ય નાવમાં દરેક ખાજુ બેસી જોયું પણ તે નાવ જયાં અણુિકા પુત્ર આચાય બેસે તે તરફ જ નમતી જતી હતી.
આચાર્ય મહારાજ નાવની મધ્યમાં બિરાજ્યા તા આખું નાવ ડૂબવા લાગ્યું, કારણ કે આચાર્ય મહારાજના પૂર્વ ભવની શ્રી મરીને વ્યંતરી થઈ હતી અનેતે આ રીતે ઉપદ્રવ કરતી હતી. લોકેાને થયું આ મહારાજ કયાંક વહાણ ડુમાડી દેશે. એટલે ખધાંયે ભેગાં ક આચાર્ય શ્રી ને ઉપાડીને જલમાં નાખી દીધાં.
તે વખતે પેલી વ્યન્તરીએ જલમાં શૂળ ઉભી કરી તે આચાય મહારાજને શૂળમાં પરાવી દીધાં ત્યારે શૂળીએ પરોવાઈ ગયેલા એવા તે મહાત્માના શરીરમાંથી રૂધીરના બિંદુએ જલમાં પડવા લાગ્યા.
આચાર્ય શ્રી શૂળીની વેદના ભૂલીને મનમાં ને મનમાં કરુણા ભાવથી ચિંતન કરતાં ધર્મ ધ્યાનમાં લીન થયા. અરેરે ! મારા આ લેાહીના સ્રાવ વડે આ અપ્લાયના જીવા મરણ પામી રહ્યા છે કેટલી વિરાધના થઈ રહી છે આ જીવાની, મારા વડે કેવી કલામણા થઇ રહી છે. એ રીતે જીવા પ્રત્યે અપાર કરુણા ભાવ તેના મનમાં ને મનમાં ઉભરાવા લાગ્યા. તે જ ચિંતન ધારા ધર્મ ધ્યાનમાંથી શુકલ ધ્યાનમાં પરિણમી આચાર્ય શ્રી થઇ ગયા અંતકૃત કેવલી, સઘળા ક્રના ક્ષય કરી મેક્ષ મહેલમાં કાયમી સ્થાનને પ્રાપ્ત કર્યું. દેવાએ તેના કેવળ જ્ઞાનના મહે।ત્સવ કરી ત્યાં પ્રયાગ તીથ સ્થાપ્યું.
તમે પણ આવી ભીનારા કેળા અંતરની કે જે કરુણા ભાવ હૃદયમાંથી આંખે વડે વહેવા લાગે. આચાય મહારાજા આપણને કરુણા ભાવના માટે કેવા ઉચ્ચતમ આદર્શ પુરી પાડે છે. શ્રાવકને પણ જીવનમાં આર ંભ સમારભ વચ્ચે જીવાને મરતા અટકાવવા સવ થા શય નથી. જેમ લાહીના પ્રવાહ વહેતા અઘ્યાયના જીવાની વિરાધના થતી ખુદ આચાર્ય મહારાજ પણ રોકવા સમર્થ ન હતા પણ કરુણા ભાવાએ તેને સઘળાં કર્મોમાંથી મુક્તિ અપાવી, તેમ શ્રાવકાને પણ સતત ઈ–જીવ રુણાનું કૈવ્ય પાલન કરવાનું જણાવ્યું તેના મૂળમાં ધ્યેય તે! ક્રમ નિર્જરા અને સવર જ છે.
प्राणा यथात्मनोऽभीष्टा भूतानामपि ते तथा आत्मौपम्येन भूतानां दयां कुर्वीत धर्मवीत्

Page #285

२७६
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-3
જેમ તમને પોતાના પ્રાણે અભિષ્ટ છે. તેમાં પ્રાણી માત્રને પણ પિતાના પ્રાણે અભિષ્ટ જ છે. માટે ધર્મા પુરુષેએ પોતાની પઠે બીજા પ્રાણુઓની દયા કરવી જોઈએ. ' અર્થાત્ હે શ્રાવકે! જેમ તમને તમારો જીવ વહાલે છે તેમ બધાને પોતાને જીવ વહાલો જ હોય માટે સર્વ જીવોને પિતાના જેવા માની તેમના પર પરમ કરુણા ભાવ રાખો.
___ कृपा नदी महातीरे सर्वे धर्मास्तृणाङ्कुराः
शोषमुपेतायां कियन्नदन्ति ते चिरम् કૃપા નદીના કિનારા ઉપર સઘળા ધર્મો અંકુરા રૂપ છે. જયારે તે નદી સુકાઈ જાય ત્યારે તે અંકુરા પણ કેટલે કાળ ટકી શકવાના ? અર્થાત્ જ્યાં બિલકુલ દયા-કરુણાને છાંટો નથી તે દયા કે કરુણું ભાવ પર આધારિત ધર્મ પણ કેટલા ટકવાને?
ખરેખર પોતાના પ્રાણેની આહુતિ આપીને પણ બીજાનાં પ્રાણની રક્ષા કરે છે તેવા દુર્લભ અને જેની સ્તુતિ દેવતાઓ પણ કરે છે તેવા પવિત્ર પુરુષે બે-ત્રણ કે માંડ ગણ્યાગાંઠયા જ હોય.
વિક્રમાદિત્ય રાજા હતો. એક વખત તે અશ્વ પર ભાગતી ભાગતો તરસથી પીડાઈ રહ્યો હતો અને અરણ્યમાં તે પાણીની તપાસ કરતા ફાંફાં મા લાગે.
તેટલામાં કેઈ એક ગુફામાં કાદવવાળા તળાવમાં ખેંચી ગયેલી અને દુર્બળ એવી ગાય જોવામાં આવી. આંસુથી ખરડાયેલી બોવાળી ગાયે રાજાને જોઈને બરાડા પાડવા માંડ્યા. તે સાંભળી દુખી પ્રાણ પ્રત્યે પરમ કૃપા અને કરુણા ભાવવાળા એવા દયાળુ રાજા વિક્રમાદિત્યે તેને બહાર ખેંચી કાઢવા માટે અનેક ઉપાયે કર્યા પણ કઈ રીતે ગાય બહાર નીકળી નહીં.
તેમ કરતાં રાત્રિ થઈ ગઈ ત્યારે કઈ ભુખ્ય સિંહ આવ્યા તે ગાયના ભક્ષણ માટે સિંહ નાદ કરી રહ્યો છે. તે જોતાં કરુણા રાજાએ વિચાર્યું કે જે આ દુર્બલ ગાયને હું અહીં મુકીને ચાલ્યા જઈશ તે આ સિંહ જરૂર તેને મારી નાખશે.
મારા પ્રાણોને નાશ થાય તે પણ મારે આ ગાયનું રક્ષણ કરવું જોઈએ. એમ વિચારી ખુલી તલવાર ઉગામી ગાયની પાસે ઉભો . રાત્રિમાં ટાઢ અને ભયથી ગાય થરથરવા લાગી એટલે રાજાએ પોતાના વઓ ઉતારી ગાયને ઢાંકી દીધી.

Page #286

ભીનારા કેળવે અંતરની
२७७ આ તરફ સિંહ ગાયને મારી નાખવા ઉછાળા મારી રહ્યો છે પણ તલવારના ભયે આગળ વધી શકતો નથી. ત્યારે ઝાડ પર બેઠેલા પોપટ બોલ્યો તે માલવેશ્વર ! સ્વભાવે જ આજ કે કાલ મરી જનારી ગાય માટે તારા પ્રાણોને શા માટે અર્પણ કરી રહ્યો છે? તેનાં કરતા આ વડ ઉપર ચડી જા.
રાજા કહે છે શુકરાજ ! તમારે આ પ્રમાણે બોલવું ન જોઇએ. કારણ કે બીજાનાં પ્રાણ વડે પોતાનું રક્ષણ તે બધાં જ કરે છે. પણ પિતાના પ્રાણો વડે બીજાનાં પ્રાણનું રક્ષણ કરનાર કેઈક જ હોય છે. સઘળાં ધર્મોમાં પ્રધાન એવા કરુણ–દયા ધર્મ સિવાય બધાં ગુણે નકામા છે. દયા જ ધર્મરૂપી કલ્પવૃક્ષનું બીજ છે.
સવાર પડતાં જ્યાં વિક્રમાદિત્ય રાજા જુએ તો ગાયસિંહ કે પોપટ કોઈ નજર ન પડે. તેટલામાં બે દેવે પ્રગટ થયા. ખરેખર હે રાજન ! તારા દયા અને કરુણા ભાવનાના જે વખાણ સાંભળેલા હતા તે જ તું છે માટે જે જોઈએ તે માંગી લે.
રાજાએ કઈ ઈચ્છા પ્રગટ ન કરી ત્યારે દેવો એ તેને કામધેનુ ગાય આપી સ્વસ્થાને પ્રયાણ કર્યું. રસ્તામાં કેઈ બ્રાહ્મણ મળે, કહ્યું કે આ બાળકની માતા મૃત્યુ પામી છે હવે આ બાળક દુધ વગર રહી. શકતા નથી તો શું કરું ? કરુણા હૃદયવાળા રાજાએ તે બ્રાહ્મણને કામધેનુ ગાય આપી વિદાય કર્યો.
શ્રાવકે તમે પણ આ રીતે ભીનાશ કેળવે અંતરની અને છે જીવ કરુણું નામક કર્તવ્યની ગ્ય પરિપાલના કરો.
પ્રશ્ન – અહીં કયાંક દયા અને ક્યાંક કરુણા શબ્દ આવે છે તેમ કેમ?
સમાધાન – મૂળ શબ્દ તો છ ની જળ જ લખ્યો છે. પણ કરુણા એ દયાની જનની છે. જેમ માટી હોય તેમાંથી ઘડે થઈ શકે પણ તેને મૂળમાં તો માટી જ રહેલી છે. તે રીતે કરુણ હોય તે યા જમવાની છે. કેમકે દયાનું મૂળ કરુણા ભાવ છે. દત્ત નિરત મવસ્તુ મૂતળા : એ કરુણા ભાવના છે. તેમાંથી દયાને આવિર્ભાવ થતો હોવાથી અહીં બંને શબ્દો પર્યાયની જેમ આવ્યા કરે છે. ભાવને જ પકડવા માટે બંને શબ્દ ને પર્યાયવત્ સમજી લેશે તે પણ શ્રાવકનું મૂળ કર્તવ્ય શું છે તે સ્પષ્ટ થઈ જશે.

Page #287

૨૭૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસા-૩
જેમ તમે રોજ શાક સમારો છે પણ મનમાં એમ થાય કે અરેરે જીવ! મેરુ પર્વત જેટલો આહાર કર્યો તે પણ તારી સુધા પૂર્ણ ન થઈ, અને આ વનસ્પતિ જીવોની વિરાધના ચાલુ છે. તે હવે તું કયાં સુધી હિંસા કરીશ? એમ ચિંતવતા મનમાં કરુણ ઉત્પન્ન થાય કે અરેરે કરવું પડે છે મારે, પણ કરવું ન જોઈએ. તો સમજવું કે કરુણ ભાવનાને તમારામાં આવિર્ભાવ થયો.
આ વાતને ઉપદેશ કુમારપાળ રાજાને આપતાં કલિકાલ સર્વજ્ઞા ભગવંત હેમચંદ્રાચાર્યજી મહારાજા જણાવે છે કે અન્ય દર્શને પણ દયાપાલન માટે ઉપદેશ આપે છે.
पृथिव्यामप्यहं पार्थ वाया वग्नौ जलेप्यहम वनस्पति गतश्चाहं सर्वभूत गतोप्यहम् यो मां सवंग तं ज्ञात्वा न च हिंसेत्कदाचन
तस्याहं न प्रणस्यामि यस्य मां न प्रणस्यति હે અજુને હું પૃથ્વીમાં–વાયુમાં–અગ્નિમાં–જલમાં–વનસ્પતિમાં અને સર્વ ભૂતેમાં રહેલો છું. તેથી મને જે સર્વ વ્યાપક જાણી હિંસા કરશે નહીં તેને વિનાશ હું પણ કરીશ નહીં અર્થાત્ જે મને હણશે નહીં તેને હું પણ હણીશ નહીં.
શ્રી વિષ્ણુપુરાણમાં પણ કહ્યું છે કે હે રાજન જે પુરુષ પરસ્ત્રી, પરધન અને જીવ હિંસામાં બુદ્ધિ કરશે નહીં તેના ઉપર વિષ્ણુ ભગવાન સંતુષ્ટ થશે.
આવા વિવિધ વાથી કુમારપાળને દયા અને અહિંસાને ઉપદેશ આપી દયાપાલક બનાવ્યું.
શ્રાવકોએ પણ તેનો સમગ્ર જીવન વ્યવહાર શકય તેટલે નિષ્પાપ બનાવ તે માટે ચૌદ નિયમ ધારણા સાથે છ કાયની ધારણ કરીને
ગોપભોગનું પરિમાણ નકકી કરવું. જેમકે અપકાયમાં હું ૧૦ કે ૨૦ ડોલ કરતાં વધારે પાણીને ઉપભોગ કરીશ નહીં. ૧૫ કે ૨૦થી વધારે દીવાલા વગેરે અગ્નિકાયને ઉપભેગ કરીશ નહીં, વાયુકામાં પાંચથી વધુ પંખા–હીંચકા કે એરકન્ડીશનરને ઉપભોગ કરીશ નહીં, આવી ધારણાઓ વડે પ્રથમ તો હિંસા ઘટશે અને વાપરતી વેળા પણ મનમાં એક પ્રકારની કરુણ રહેશે કે હું કઈ રીતે વધુને વધુ જાની વિરાધનાથી બચી શકું ?

Page #288

ભીનારા કેળવો અંતરની
૨૭૯
મર કહેતા પણ દુઃખ હવે મારે કીમ નવી હોય હિંસા ભગીની અતિ બુરી રે વાનરની જોય રે પ્રાણી
કોઈને “તું મર” એટલું વાક્ય કહીએ તો પણ તેને દુઃખ થાય છે તે તે જીવને મારવાથી દુઃખ થાય કે નહીં? માટે હે ભવ્ય જીવ શાંતિનાથ તથા મુનિ સુવ્રત સ્વામીજીને નમસકાર કરી તેમના જીવનનું સ્મરણ કરી કરુણું ભાવમાં પ્રવર્તનારા બનવાનું દયેય કેળવો.
શાંતિનાથ પરમાત્મા પૂર્વે મહાવિદેહમાં રત્ન સંચયા નગરીમાં રાજા હતા તે વખતે ભયથી ફફડતું પારેવું તેના શરણમાં આવ્યું. તેની પાછળ તરત જ સિંચા–બાજપક્ષી આવ્યું. તેણે કહ્યું કે રાજન આ પારેવું મારો શિકાર છે. મને ખૂબ જ સુધા લાગી છે. માટે આ પક્ષી મને આપી દે.
રાજા કહે તેના બદલામાં તેને ઉત્તમ અને આપું. બાજપક્ષી બેલ્વે મારો ખોરાક માંસ છે માટે મને અન્ન નહીં માંસ જ આપ.
મારા શરીરમાંથી તને માંસ આપું.
રાજા, ખરેખર તને આ પારેવાની આટલી બધી કરુણ હોય તે તેને વજન જેટલું જ માંસ મને આપ.
રાજાએ ત્રાજવું મંગાવ્યું. એક તરફ પારેવું રાખી, બીજી તરફ પિતાની જાંઘમાંથી કાપીને માંસને પીંડ મુક્યો. પણ ત્રાજવું નમતું નથી એમ કરતા રાજા પોતે જ આખો ત્રાજવા પર બેસી ગયે.
રાજાની આવી અનન્ય કરુણ–દયા ભાવના વડે પ્રસન્ન થઈ દેવ પ્રત્યક્ષ થયા. હે રાજન્ ! અમે દેવસભામાં તમારી પ્રશંસા સાંભળીને તમારી પરીક્ષા કરવા આવ્યા હતા. ખરેખર તમે તેવા જ કરુણાવંત છે.
શ્રાવકોને પણ આ કારુણ્ય મૂર્તિ રાજાનું કથાનક એકજ સંદેશો આપે છે. ભીનાશ કેળ અંતરની. | મુનિ સુવ્રત સ્વામી પણ એક અશ્વ કે જે યજ્ઞમાં હોમાવાને હતો તેના પરની કરુણાને લઈને એક જ રાત્રિમાં ૬૦ જનને વિહાર કરી તેને પ્રતિબોધ કરવા આવ્યા અને ધર્મદેશના થકી તેને પ્રતિબોધ કર્યો. રાજા પણ પ્રતિબોધ પામ્ય, યજ્ઞ બંધ કર્યો અને અશ્વએ અનશન સ્વીકાર્યું તો સહસ્ત્રાર દેવલોકે દેવતા થયા. ત્યાં તે દેવે એક જિન

Page #289

२८०
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
પ્રાસાદ ચાવી મુનિસુવ્રત સ્વામીજીની પ્રતિમા પધરાવીને અધાવધ તીર્થની સ્થાપના કરી.
મેઘકુમારના જીવ પૂર્વ ભવમાં હાથી હતું. તેણે જાન પ્રમાણ માંડલુ વર્ષની આદિમાં કર્યું હતું. અંત સુધીમાં જે કંઈ આડ બીડ થયા તે બધાને ઉખેડી નાખતો. આ વનસ્પતિકાયની વિરાધના કેટલાંએ મહિના સુધી ચાલી ત્યાં સ્પષ્ટ વનસ્પતિ કાયની વિરાધના હોવા છતાં તેને આધારે અન્ય ત્રસ જીવોની વિરાધના બચી કે નહીં ?
આટલી સતત વિરાધના છતાં માત્ર એક જ સસલાની દયા કેટલી ઉપકારી બની. વિરાધના તે સંપૂર્ણતયા પોતાના જીવને બચાવવા માટે હતી પણ સસલાને બચાવવા અઢી દિવસ પગ ઉંચો રાખ્યો તે માન કેને?
કરુણું બુદ્ધિને. આ કરુણ બુદ્ધિનું જે કેટલું હશે કે મેઘકુમારે આંખ સિવાય સમગ્ર શરીરની શુશ્રુષા છેડી દીધી. છ છવ કરુણાના કર્તવ્યની ચરમસિમાં પહોંચવા માટેની તેને સીડી પકડી લીધી.
તમે પણ એક વખત “ ભીનાશ કેળવો અંતરની પછી જુઓ કરુણ સાગર અને કરુણા ભાવનાની ચરમસિમાએ બેઠેલા સવિ જીવ કરુ શાસન રસીની ભાવના ભર્યા પરમાત્માને પામવા માટેની કેડી કેવી સુંદર કંડારાઈ જાય છે.

Page #290

(૧૦૩) ઘમીજન સંસર્ગ
-મિત્ર કેને બનાવશે ?
मुधि धभिष्ठ संसर्ग धर्मार्थी विदधी तपः
सम वेद धर्म लाभाय श्री महाद्रकुमावत ધર્મનો અથી એવા બુદ્ધિશાળી આતમા ધીઠ માણસેની સંસર્ગ કરે છે. તે આદ્રકુમારની માફક ધર્મને અથી થાય છે. ધિર્મના લાભને સારી રીતે જાણે છે.]
ઘમય લઇ રાંસ મનહ જિણાણમાં બતાવેલા શ્રાવકના ૩૬માં કર્તવ્યમાંનું ૩૧મું કર્તવ્ય છે. ધર્મને ઈચ્છનારા પુરુષોએ સદા ધમીજનને સંસગ રાખવા.
ઘમીજન કોને કહે? ઉપદેશ કવ ર જણાવે છે કે શ્રી જિનેશ્વર દેવાએ કહેલો ધર્મ જાણતા હોય–શુદ્ધ ધર્મને ઉપદેશ કરતા હોય, પરોપકાર કરવામાં તત્પર હોય અને ઘડિયામાં રત હોય તેવા જન તે ધમી જન જાણવા.
શ્રાવકોએ આવા પ્રકારના ધમજનને નિરંતર સંગ કહેવો જોઈએ. તેમની સંગતિને લીધે ધર્મરંગ પ્રાપ્ત થ દુર્લભ નથી. કેમકે કહેવત છે “સંગ તેવો રંગ” જેમ મેઘનું જળ શેરડીના સંસર્ગ વડે કેવું મધુર બને પણ તે જ જળ સાગરમાં પડતા ખારાશ પામે છે ને? માટે હંમેશાં ઘમીજનોને સંસર્ગ કરો.
આ પરિશીલનનું શીર્ષક સરળ ભાષામાં સમજવા માટે રાખ્યું મિત્ર કેને બનાવશે? * – તેને આ જ ઉત્તર છે કે જે નિજ આત્મગુણ પ્રગટ કરવામાં મદદરૂપ બને તેને–તેવા ઘમીજનને.
ઘમ કોણ? – શાસ્ત્રકાર મહારાજા ત્રણ ભેદ જણાવે. ૧ થી ૪ ગુણ ઠાણે હોય તે અધમ, પાંચમે ગુણઠાણે હોય તે ધર્માધમ, ૬-૭ ગુણઠાણું જે પ્રમત-અપ્રમત સંયમનું છે ત્યાં રહેલી ધમી કહેવાય.
સંસર્ગને વ્યવહારુ અર્થ કરતા કહ્યું કે એક વણિક બાળકને ચાર વર્ષ વાઘરીને ત્યાં રાખે તે ગાળાગાળીની ટેવ શીખી જશે. જે

Page #291

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
૨૮૨
અન્ય જાતિના નાકર પણ જૈનના ઘરામાં હશે તે આ ન ખવાયને તે ન ખવાયની વાતા શીખવા લાગશે. અરે મુસ્લિમ છેોકરી પણ જૈનને ત્યાં કામ કરતી હોય તો “આ કાચું પાણી કહેવાય” વગેરે શીખી જાય છે. એટલે જ અમે શીર્ષક રાખ્યા કે મિત્ર કાને બનાવશે.
જગતમાં લાખા નિશાળા ચાલે છે. કરાડા શિક્ષક અને પુસ્તક છે. કેાઈ અનીતિ કે ગાળા આલતા શીખવે છે ખરા ? શિક્ષણમાં તે સ ંસ્કારનું સિ ંચન જ હોયને? છતાં ગાળ કે અનીતિ ક્યાંથી શીખ્યા ? સંસ માંથી જ ને ?
પહેલા પ્રતિક્રમણ ભણાવનારા શેાધવા પડતા હતા. આજે પાઠશાળાએ એટલી ખુલી ગઈ કે તાળી પાડતા સે। જણા પ્રતિક્રમણ ઇરાવનારા હાજર થઈ જાય. પણ વનમાં મીંડા કેમ ?
જે શિક્ષક પાસે શિક્ષણુ લીધુ. તેની પાસે વન પણ શીખીને આવ્યા. પ્રતિક્રમણ શીખવતા માસ્તર જ પ્રતિક્રમણ ન હતા કરતા.
કુર્માપુત્ર કેવલી ગૃહવાસમાં રહેલા છે. તે માતા પિતાને પ્રતિબંધ કરવા માટે જ ગૃહસ્થાવાસમાં રહ્યા છે.—ચારણ મુનિએ જ્યારે પ્રભુને પૂછ્યુ` કે હે ભગવન્ અમને કેવળજ્ઞાન યાં થશે ? ત્યારે શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માએ ફરમાવ્યું કે તમને કર્માપુત્રની સમીપે કેવળજ્ઞાન થશે.
એ સાંભળી ચારે વિદ્યાધર મુનિર્માપુત્રની સમીપે આવી. મૌનપણે રહ્યા. ત્યારે કુર્માપુત્ર ડેવળીએ કહ્યુ‘, તમે ભગવાનના વચનથી અહી' આવેલા છે. પણ પહેલાં તમે તમારા પૂર્વ ભવનું સ્વરૂપ સાંભળેા,
ચાર મુનિરાજને પૂર્વભવનું સ્વરૂપ સાંભળતા જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયું. તત્કાલ તેઓ ક્ષ શ્રેણીએ આરૂઢ થયા અને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત ર્યું. પછી તે પરમાત્મા પાસે આવ્યા ત્યારે કેવળી હાવાથી વંદન કર્યા વિના બેઠા. એટલે ઈન્દ્રએ પૂછયું ભગવન્ ! આ મુનિએ આપને વંદન કેમ ન ક્યુ ?
હે ઇન્દ્ર ! તેઓ કુર્માપુત્રના મુખેથી પૂર્વ ભવનું સ્વાનુભૃત સ્વરૂપ
સાંભળી કેવળી થયા છે.
હે ભગવન્ ! તે કુર્માપુત્ર કયારે દીક્ષા લેશે ?
આજથી સાતમે દિવસે તેઓ દ્રવ્ય ચારિત્ર ગ્રહણ કરશે-ખરાખર સાતમે દિવસે માતાપિતાને પ્રતિબાધ પમાડી સ્વય' લાચ કરી મુનિવેશ સ્વીટાર્યા. દેવતાએ રચેલ સુવર્ણ કમળ પર બેસી ધ દેશના આપી.

Page #292

મિત્ર કેને બનાવશે?
૨૮૩
એ રીતે ઘમીજન એવા કેવળી પરમાત્માને સંસર્ગ કેવળજ્ઞાન તથા દર્શન-જ્ઞાન–ચારિત્ર બધિને લાભ અપાવનાર બન્યો. માટે શ્રાવકને કહીએ છીએ મિત્ર કેને બનાવશે? ધમજનને.
આ પ્રસંગ પછી જામનગરમાં એક શ્રાવકે પૂછયું. સાહેબ, ધમીજન અત્યારે તેને ગણવા?
ધર્મસિદ્ધ કોને કહેવા તેના પાંચ લક્ષણો શ્રીમદ્દ હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજાએ જણાવ્યા છે –
औदार्य दाक्षिण्य पाप जुगुप्साथ निर्मलो बोध
लिङ्गानि धर्म सिद्धे प्रायेण जनप्रियत्वंच (૧) ઔદાર્ય :- દાનભાવના. જે મનુષ્યમાં સહજ સ્વભાવિકપણે દાનને ભાવ રહેલો હોય તેને ઔદાર્ય ગુણ કહેવાય. દાન કેડીનું કરો કે ખડીનું, પરંતુ મહત્ત્વની વાત એ છે કે દાન દેવાની ભાવનાનો ગુણ સહજપણે વિકસેલો હોવો જોઈએ.
(૨) દાક્ષિણ્યતા :- કેઈપણ કાર્યમાં મદદરૂપ થવું તે દાક્ષિકટતાને ગુણ કહેવાય. તે માનવમાં સ્વાભાવિક જ કંઈક કરી છુટવાની અને આગળ વધીને હું તો કોઈને કોઈપણ કામમાં ના ન પાડી શકવાનો ગુણ હોવો જોઈએ. અલબત તેને અર્થ એવો ન થાય કે તમે પણ બેસે, પછી કઈ પૂછે કે “કેમ ભાઈ લગ્ન કર્યો,” તો કહે શું કરું આપણે પહેલેથી જ મોઢાના મેરા રહ્યા. તે ના ન પાડી શાને લગ્ન થઈ ગયા.
(૩) પાપ જુગુપ્સા :- તેનામાં પાપ પ્રત્યે જુગુપ્સા રહેલી હોય. પાપ શબ્દથી પણ દૂર રહે. અરે મારાથી આવું કાર્ય થાય કદી ? સતત હૃદયમાં ડંખ હોય, પાપ ભીરુતા હોય. કરે તો પણ હાથ કંપે, મનમાં ખચકાટ થાય તેવા મનુષ્ય પાપ જગુસાન લક્ષણ વાળો કહેવાય.
(૪) નિમલ બોધ :- પાપ પુન્યના ભેદ જાણે. હેય-ઉપાદેયને જાણે, અને તે રીતે સમ્યફ કે અસભ્ય પ્રવૃત્તિને સમજે તથા જાણે. તેને નિર્મળ બોધરૂપ લક્ષણ છું.
ધર્મસિદ્ધના આ ચાર લક્ષણ જણાવી પાંચમું લક્ષણ કર્યું પ્રાણ વનપ્રિય, તે વ્યક્તિમાં ઉદારતા હોય, દાક્ષિણ્યતા હોય, પાપ જુગુપ્સા હોય અને નિર્મલ બોધ હોય, પણ ને બ્રિચયં-લોકપ્રિયતા પ્રાયઃ

Page #293

૨૮૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
હાર્ અથવા ન પણ ડાય, કેમકે સામાન્ય રીતે આવા મનુષ્ય લોકપ્રિય હોય છે. છતાં વર્તમાનકાળે કાઈ તેને વેદીયા કહે તેા લાપ્રિયતાનું લક્ષણ તેનામાં ન પણ હાય.
કે મુર્ખ પણ
ધસીજન માત્ર ાિકાંડી ન હાય. તેનામાં આ ચાર લક્ષણા રહેલા હોય. નિલ બાધ હાવાથી સર્ચ્યા જ્ઞાન અને પાપ જુગુપ્સાથી સમ્યક્ આચરણ કે ફિયા આવવાના છે. પણ ક્રિયાથી કંઇ સક બેલ કે પાપ ભિતા હોય જ તંબુ સિદ્ધ ન થાય.
ધમીજનો અર્થ જાણ્યા પછી મીજો શબ્દ છે સસ સસ એટલે સહવાસ.
यदि सत्सङ्ग निलो भविष्यसि भविष्यसि अथाऽसज्जन गोष्ठीषु पतिष्यसि पतिष्यति જો તું સત્સંગમાં આસક્ત થઈશ તા સુખી થઈશ. સુખી થઈશ. અસજ્જનની સંગતિમાં પડીશ તા દુઃખી થઈશ દુઃખી થઇશ.
સંગ તા સ થા ાય છે. છતાં તે સહજ શકય નથી. માટે સત્સંગ કરવા તેમ હ્યુ કેમકે સ ત પુરુષો સંગતિનુ ઔષધ છે. જેમ પારસમણીનું માહાત્મ્ય જુએ. તેને સગ કરવાથી લાઢું પણ સાનુ બની જાય છે અને સેનાના સરંગે રહેલા કાચ પણ મણીની ગણત્રીમાં આવે છે. અશે વૃક્ષના સંગ કરાતા શેક નાશ પામે છે. જ્ઞાનની સંગતિ સર્વકર્માના નાશ કરે છે. માટે સંસગ સારાના સંગ કે સહવાસ કરવા કહ્યુ.
શ્રાદ્ધ ગુણ વિવરણમાં પોપટનું ઉદાહરણ આપ્યુ. એક જ પોપટ યુગલના બે સ ંતાન પાપટ હતા. એક પેપરને ભિલ્લુપતિ લઈ ગયા. બીજાને મુનિના સગ મળ્યા. મુનિના સરે રહેલા પોપટ નિર તર ધર્મ શ્રવણ કરતા તેથી તેની વાણી અતિ કામળ, પ્રિય, હિતકારી બની જ્યારે ભિલ્લુ પતિના સંગે રહેલા પાટ હિંસા-અપશબ્દોની ભાષા જ સાંભળતા હતા તેથી તેની વાણી ગંદી-સ લેાયુકત અની,
આ બંનેમાં જન્મદાતાના દોષ શે? દોષ હાય તા સ ગતિના કે જેણે પોપટને કલહકારી બનાવ્યા. ગુણુ હાય તા પણ સંગતિના જેણે પોપટને મિષ્ટભાષી બનાવ્યા.
માટે મિત્ર કોને બનાવો ? ધમી જનને
ધમી એટલે ધર્મ પરાયણ--કે ધ નિષ્ડ. તેના સૌંસ સહવાસ સ`ગ--સાબત કે પશ્ર્ચિય વિશેષ,

Page #294

મિત્ર કેને બનાવશો?
૨૮૫ વ્યવહારમાં પણ કહેવાય છે, આહાર તેવો ઓડકાર. સેબત તેવી અસર. સંગ તેવો રંગ. કાળીયા ભેગો ધોળીયો વાન ન આવે પણ સાન તો આવે જ.
આ જીવને રખડવા ભટકવાને સ્વભાવ થઈ ગયો છે. રખડતા ભટકતાં અનતી વખતે તેને સમકિતી–દેશવિરતિ સર્વવિરતિવાળાને સંસર્ગ થયો. ત્યારે કાં તે સંસર્ગ છોડે ને કાં દેશવિરતિ સર્વવિરતિની કરણી છોડી. જીવને ધર્મની કરણ પ્રાપ્ત થવી મુશ્કેલ નથી. પણ ઘમીજનના સંસર્ગ સાથે દુનિયાને પણ સંસર્ગ પકડી રાખ્યો, પરિણામે મન વિષયે તરફ દેરાઈ ગયું. એટલે અહીં શ્રાવક માટે ભારપૂર્વક લખ્યું કે ધર્મજનનો સંસર્ગના કર.
ધમીજનના સંસર્ગના અભાવે નંદ મણિકાર દેડકે છે અને આદ્રકુમાર નાર્ય ભૂમિમાં જન્મવા છતાં અભયકુમારની સંગતિથી ચારિત્ર પામીને આત્મ કલ્યાણ સાધવાવાળે થયો.
મગધના રાજા શ્રેણિ કે પૂર્વજની પ્રીતિ વધારવા પિતાના મંત્રી સાથે આક રાજાને કેટલીક ભેટ મળી. તેથી આદ્રદેશના રાજાએ પણ પરસ્પર કુશળ વાર્તા પૂછી. રાજકુમાર એવા આદ્રકુમારે પૂછયું તમારા રાજાના કુમારનું નામ શું છે?
મંત્રી કહે રાજકુમારનું ના શકુમાર છે. તે મહા ધર્મ છે. મંત્રીના વચનથી આદ્રકુમારે ભયકુમારને મોતી વગેરે ભેટ મોકલ્યા મંત્રીએ રાજગૃહી આવીને તે ભેટ અભયકુમારને આપી કહ્યું, “આ કુમાર તમારી પૌત્રીની ઈચ્છા ધરાવે છે.”
આ વાર્તા સાંભળી અને કુમારના મનમાં વિચાર આવ્યો કે નકકી કોઈ ભવ્ય જીવ વ્રતની વિરાધનાથી અનાર્ય દેશમાં જન્મ પામ્ય લાગે છે. કારણ કે કેઈ અભવી જીવ કે દુર્ભાવી જીવ મારી મૈત્રીની અપેક્ષા કદી રાખે જ નહીં.
પ્રાયઃ સમાન ધર્મજનોને જ પરસ્પર પ્રીતિ રહે છે. હ પણ તેને મારા સંસર્ગથી ધર્મ પામે તેવી કેઈ ભેટ મેલું. એમ વિચારી
ભચકમારે તેને અહેબ મેકવ્યું. જેથી પ્રતિમાજીનું દશના આદ્રકુમારને પ્રતિબંધ પમાડનારૂં બને. - એક સુંદર મજાની પેટી બનાવી તેમાં રતનજ્ય આહંત પ્રતિમાને વ્યવસ્થિત ગોઠવીને તે ભેટ મંત્રી સાથે આમારને મોકલી. તે પેટીને આકુમારે એકાંતમાં જઈ ઉઘાડી.

Page #295

૨૮૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
રનમયી આરંતુ પ્રતિમાજી જોઈને તે વિચારે કે આ તે આભૂપણ હશે કે શું ? કંઠે મસ્તકે હૃદયે કયાં પહેરાતું હશે? તે વિચાર્યા કરે છે. એક એક જગ્યાએ પ્રતિમાજી રાખી જોઈ પણ મેળ બેસતા નથી. છતાં આ ક્યાંક જોયું છે, જેયું છે એમ થયા કરે,
ઉહાપોહ કરતાં આદ્રકુમારને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થયું. ત્યારે જાણ્યું કે અરે પૂર્વે ત્રીજા ભવે મેં પ્રિયા સહિત દીક્ષા લીધેલી. પરંતુ મારી સી અતિ સ્વરૂપવતી હતી. તેના અનુરાગથી તેને અભિલાષી થયા. તેથી ચારિત્રની પરીણામી એવી તેણે અનશન લઈ મૃત્યુ સ્વીકાર્યું પણ વ્રત ભંગને સ્વીકાર ન કર્યો. હું પણ દુઃખથી મૃત્યુ પામ્ય અને સ્વર્ગ ગયે વ્રત વિરાધના ભાવથી અનાયકુળમાં જન્મે છું.
ધન્ય છે ધમીજન એવા અભયકુમારને કે જેની મૈત્રી અને પ્રતિબોધ પમાડનારી બની.
મિત્ર કેને બનાવશે? પ્રશ્રને સટ જવાબ આ કથાનકમાંથી મળે છે. મિત્ર હોય તો અભયકુમાર જેવા કે જેણે અનાર્યને આર્ય બનાવ્યા.
અભયકુમારના દર્શનની અભિલાષા અને ઉત્સુક્તાથીતે આ દેશમાં આવ્યા. આદ્રકુમારે આહિબિંબ પણ અભયકુમારને મોકલી આપ્યું. દેવતાએ અટકાવવાં છતાં સાહસ કરી વ્રત ગ્રહણ કર્યું. દીક્ષા લીધી. પ્રત્યેક બુદ્ધ થયા.
કેટલાંક વર્ષો બાદ ચારિત્રમાં સ્થિર થયેલા આદ્રકુમારને તેના રાજ્યમાંથી પિતા રાજાએ મેકલેલા સુભટે શોધવા આવ્યા. ત્યારે તેમને પણ પ્રતિબોધ પમાડી દીક્ષા આપી.
વીરપ્રભુના વંદનાથે નીકળેલા તે મુનિ સાર્થને રસ્તામાં હરિત તાપસ આશ્રમ આવ્યો. તે તાપસ હાથીને મારીને ખાતા હતા. તેમને પણ પ્રતિબોધ પમાડી જેન સિદ્ધાંત સમજાવી દીક્ષા આપી. ત્યાંથી સર્વ પરિવાર સહિત વિરપ્રભુ પાસે આવ્યા. પછી વચગાળાના ભેગાવલી કમેના ઉદયાદિક સર્વ પાપની આલોચના પ્રતિકમણ કરી કેવળજ્ઞાન પામી મેક્ષે ગયા.
એક અભયકુમાર જેવા ધમીજનને સંસર્ગ તેને મોક્ષ અપાવનાર બન્યો. અનેક આત્માને પ્રતિબોધ પમાડી ચારિત્ર માર્ગે વાળ્યા માટે ફરી સ્મરણ કરે. મિત્ર કેને બનાવશે? અભયકુમાર જેવા ઘમીજનને, જે તમને મેક્ષપથના પથિક બનાવે.

Page #296

મિત્ર કાને મનાવશે! ?
૨૮૭
વ્યસનાને સેવનારા–ધર્મના લાપ કરવામાં તત્પર અને પ્રમાદી એવા અઘી જનાના સસા ત્યાગી દેશે. કેમકે તેમની સ'ગતિથી અંતઃકરણમાં રહેલા ધના નાશ થાય છે.
તેથી શ્રાવકાએ શ્રી જિનાજ્ઞારૂપી લતાને વિસ્વર કરવામાં મદદરૂપ વર્ષાઋતુના મેઘ સમાન એવા મુનિરાજ કે ધમી જનારા જ સંસ ઠરવા. કેમકે સુવર્ણ મિશ્રિત જળ વડે સ્નાન કરવાથી અપવિત્ર મનુષ્ય પણ પવિત્ર થાય છે તે ધાર્મિક ગુણની ઈચ્છા રાખનાર મનુષ્યાને ધી જનના સ'સર્ગ' પવિત્રતા આપનારી કેમ ન થાય? બુદ્ધિમાન શ્રાવકોએ આમારાની ખા હમેશાં ધસી જના સસ કરવા જેથી ધમ અને અનુક્રમે કેવળજ્ઞાન તથા મેાક્ષ લક્ષ્મી
પ્રાપ્ત થાય.
પ્રદેશી રાજા પણ અતિ નાસ્તિક હતા. ભાગ વિલાસમાં ડુબેલા હતા. પુણ્ય પાપમાં નિરપેક્ષ હતા. છતાં ચિત્રસારથી નામના મંત્રીની સત્સંગતિથી તેને ધર્મ મળ્યુ. પરમ આસ્તિક અનેલા તે રાજા ન ગામી ન થતા સ્વગે સ ચર્ચા.
રાય પ્રદેશી રાજ્યમાં ખુચ્ચા ગુરુ સંગત જુએ સાર પ્રાણી તું તો સત્સંગના રસ ચાખ
ગુર ઉપદેશથી રાય પ્રદેશી પામશે મેાક્ષ દ્વાર પ્રાણી તું તે સત્સંગનો રસ ચાખ
સત્સંગના મહિમા વર્ણવતી આ સજ્ઝાયમાં પણ જણાવે છે કે રાજ્યમાં ખુંચેલા એવા રાજા પ્રદેશી ગુરુ કેશી ગણધરના સત્સ`ગથી જુઓ કેવા સાર પામ્યા કે તે મેનુ દ્વાર પામશે. એટલુ' જ નહી આવા રાજાના નામ-આગમને પાને અંક્તિ થયા તેનું મૂળ શું? સત્સ`ગ સત્સંગનો રસ ચાખ પ્રાણી તુ તો સત્સંગના રસ ચાખ પ્રથમ લાગે તને કડવાને તીખા પછી આંમા કેરી ડાળ પ્રાણી તુ' તે સત્સંગનો રસ ચાખ
પ્રદેશી રાજાને ચિત્ર સાથી, યુક્તિ પૂર્વક ગુરુ મહારાજ પાસે લઈ જાય છે. ચિત્રસારથી ના મનમાં એ જ ભાવ છે કે હું તેને મંત્રી અને જે મારા સંગ છતાં રાજા નરકે જાય તે મને ધિક્કાર છે.
અક્રિડાના બહાને તે કેશી ગણધર પાસે લાવ્યા. શ્રમથી થાકેલા રાજા જુએ છે કે ઘણાં લેાકા કેશી ગણધરની વાણી સાંભળવા જઈ

Page #297

२८८
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
-
-
-
રહ્યા છે. ત્યારે મંત્રીને રાજા પૂછે છે કે આ મુંડો, જડ અને અજ્ઞાની લોકોને શું સમજાવે છે?
થાકેલા રાજાને આરામના બહાને મંત્રી ત્યાં લઈ ગયા અને કહ્યું તમે જ સાંભળે. હું તો કઈ જાણતા નથી કે તેઓ શું સમજાવે છે.
રાતએ કેશી ગણધરની વાણી સાંભળી પછી જીવનું સ્વરૂપ પૂછ્યું. આચાર્ય મહારાજે તેને જીવનું સ્વરૂપ સમજાવતા કહ્યું કે “ચેતના લક્ષણ તે જીવ.” બંને વચ્ચે લાંબો વાદ ચાલ્યા. પ્રદેશ રાજા કહે કે એક ચારને મેં લેઢાની કોઠીમાં પૂર્યો. કોઠી બંધ કરી. અમુક સમયે બારણું ઉઘાડ્યું તો ચોર મરી ગયેલા. કોઠીમાં કોઈ છિદ્ર પહેલાં ન હતું પછી પણ ન થયું. વળી ચેરના રાકમાં અનેક જીવડાં પડી ગયા હતાં. જે જીવ હોય તો કોઠીમાં છિદ્ર કેમ ન થયું અને નવા જીવડાં અંદર કયાંથી આવી ગયા. માટે જીવ છે કે કેમ?
કેશી મહારાજાએ તેને સમજાવ્યું. સાંભળ રાજન! કઈ પુરુષ ને તું ગર્ભાગારમાં રાખી સર્વ દ્વારા બંધ કરાવી દે પછી તે પુરુષ અંદર બેઠો બેઠો શંખ ફુકે અથવા ભેરી વગાડે તો શંખનો અવાજ કે ભેરીના શબ્દો બહાર સંભળાય કે ન સંભળાય?
રાજા કહે બરાબર સંભળાય છે. તો શું ગર્ભાગારમાં કોઈ છિદ્ર પડી જાય છે ખરું ? ના નથી પડતું
જે રૂપી શબ્દો પણ છિદ્ર પાડવા માટે સમર્થ ન હોય તે અરૂપી જીવ બહાર નીકળે ત્યારે કયાંથી છિદ્રો પાડવાના હતાં.
પ્રદેશી રાજાએ બીજો પ્રશ્ન કર્યો કે તમારી વાત માની લઉં કે જીવ ખરેખર છે. પણ મારા બાપદાદા અત્યંત પાપી હતા. તમારા મતે તો તે નરક જવા જોઈએ. ત્યાંથી મને કહેવા કેમ ન આવ્યા કે પાપ કરતા નહીં. અન્યથા નરકે જઈશ.
કેશી મુનિ કહે તારી વાત સત્ય છે. પણ તે પહેલા એ કહે કે તારી રાણી સાથે પરપુરુષ વિષય સેવન કરતો હોય તે તું નજરેનજર જે તો તું શું કરે ?
ટુકડા કરી નાખું મહારાજ ! મારી રાણીના. એક ક્ષણ માટે તેને કુટુમ્બમાં પણ મળવા જવા ન દઉં.
બસ આજ વાત છે રાજન! નારકીઓ ત્યાં કમથી બંધાયેલ છે. તું તારા બાપદાદાને પ્રિય હતા તે વાત સાચી પણ તેઓ નરકમાંથી અહીં આવી શકતા નથી.

Page #298

મિત્ર કોને બનાવશે ?
૨૮૯
રાજાએ પુનઃપ્રશ્ન કર્યા કે મારી માતા તો ઘણાં ધર્મીષ્ઠ હતા. તમારા મતે તે તે સ્વગે જવા જોઈએને ? તેણે પણ આવીને ન કહ્યું કે બેટા પુણ્ય કરજેધમ કરજે તા તને સ્વર્ગ મળશે. સ્વર્ગમાં તા જીવ ખંધાયેલા નથી તો પછી મારા માતાજી કેમ નથી આવતા ?
રાજન ! તેના ઉત્તર પણ સાંભળ. તે ભવ્ય વસ્ત્ર પહેર્યા હાય. અત્તરનું વિલેપન કર્યું. હાય, ફૂલની શય્યામાં તમારી સ્ત્રી સાથે ક્રિડા કરવામાં મસ્ત હૈ। તે વખતે કોઈ ચાંડાલ યાદ કરે તે તેમની અપવિત્ર ભૂમિમાં તમે મળવા જાએ ખરા?
ન જ જાઉં ને
બસ એ જ રીતે દેવા પણ ભાગાને છેડીને દુર્ગન્ધથી ભરેલા આ મૃત્યુ લાકમાં આવે નહી.
આ રીતે ગુરુ કેશી ગણધર મહારાજાના ઉપદેશ અને સત્સંગ વડે પ્રદેશી રાજા સમક્તિ પામ્યા અને શ્રી રાયપસેણી સૂત્રમાં જણાવ્યા મુજબ સક્તિ મૂલ ખાર ત્રતા અંગીકાર કર્યા. તેમજ ભાગાસક્તિ નિવારી વિષયના રાગથી નિવૃત્ત થયેા હતે.
સૂર્ય કાન્તા રાણીને થયું! મારે આ રાજા હવે શા કામના ? તેથી તે પપુરુષ સાથે ભાંગામાં લીન બની અને રાજાએ ઝેર આપ્યુ.
રાજાને રાણીએ ઝેર આપ્યુ છે તે વાત ખબર પડી ગઈ છતાં સત્સંગથી જિનધના ર ંગે દૃઢ રીતે રંગાયેલા રાજા ક્ષમા ગુણને ધારણ કરી. ક્રોધનું નિવારણ કરી અવ્યાકુળ ચિત્તે પૌષધશાળામાં આવ્યા. પૌષધશાળામાં દર્ભોના સંથારા કર્યા. ઈશાનખૂણા સન્મુખ એસી ધર્માચાર્ય કેશી મહારાજાને નમસ્કાર કર્યા. લીધેલા વ્રતમાં લાગેલા અતીચારની સમ્યદ્ન પ્રકારે આલેચના કરી. પ્રતિક્રમણ કરીને ઢાળ કર્યાં. ત્યાંથી સૂર્યભ નામના વિમાનમાં ચાર પડ્યેાપમવાળા દેવ થયે ત્યાંથી વી મહવદેહમાં મેાથે જશે.
ધી જન એવા મંત્રીના સ ંસ, રાજાને ગુરુ મહારાજના મેળાપ કરાવનારા બન્યા અને ધર્માત્મા ગુરુના સંસગ સ્વને માક્ષ અપાવનાર થયેા માટે ધમી જનને સ`ગ કરવે.
બાલા સિત્ર કાને મનાવશે!! આવા ધમી જનને જેના સંસગ બોધ કરાવનારા અને
૧૯

Page #299

૨૯૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-3
માર્ગાનુસારીના ૩૫ ગુણમાં પણ ૧૪મે ગુણ સદાચારીને સંગ કરવાનું જણાવ્યું છે. આ લોક પરલોકમાં હિતકારી, સુંદર આચાર સેવનારા એવા સદાચારી પુરુષની સંગતિ કરવી જેથી દુરાચારથી બચી સદાચારનો તમારામાં આવિર્ભાવ થાય. જે સત્ સંગતિમાં રહેશો તો સારા ગુણો તમારામાં આવિષ્કૃત થશે અને અસરગતિમાં રહેશે તો પતનની ખાઈ તરફ ગતિ કરનાશ થશે.
આત્મા સ્વયં એકલે છે. તેને સંગ પછી વિગ થવાને જ છે. એટલે વસ્તુતઃ સંગ છોડી અસંગ બનવામાં જ આત્મસુખ છે. છતાં જે તમે સંગ છોડી શકતા ન હો તે ધમીજનેને જ સંગ કરવો. કારણ કે ધમીજનનો સંગ જ આમાને અસંગ બનવાનું નિમિત્ત પુરું પાડશે.
છેલ્લે છેલ્લે ફરી એક વાત યાદ કરી લે કે ધર્મના અથી કે ધમીજન કેમ થવાય છે?
ચંડકૌશિક આઠમા સહસ્ત્રાર દેવકે ગયા પણ ગયો કઈ રીતે? કદી વિચાર્યું છે રહસ્ય. પંદર પંદર દિવસ સુધી લોકો પથર મારી લેહી હૈહાણ કરે છતાં મેટું બહાર નથી કાઢતો. ક્યાંક મારી દ્રષ્ટિનું વિષ લોકેને મારી ન નાખે.
કાળો નાગ બિલમાં માં રાખીને બેઠો છે કીડીઓ ચારણી જેવું શરીર કરી દે છે છતાં શરીરના અંગે પાંગ સંકેચી સંલીનતા તપને સેવત કાયકલેશ સહન કરતો બેઠો પણ રખેને લેકે મરી ન જાય તે માટે મેં બહાર ન કાઢયું. આ એક સુંદર ભાવના પંદર દિવસ સુધી ભાવી ત્યારે તે દેવલોકે ગયે. જો ક્ષમાને માપી શકતા હોતે માપ કે ધર્મને અથજન કે હોય,
આવી ભાવના વાળાનો સંગ કરે. દેવચંદ્રજી લખે છે ઉત્તમ સંગે રે ઉત્તમતા વધે છે આનંદ અનતેજી
ચવિજયજી પણ લખી ગયા. પણુ ગુણવંતા રે ગ ગાજીયે મેટો તે વિશ્રામજી સગુણ સનેહા રે કદીયે ન વિસર હે ભગવાન મિત્ર કેને બનાવશે? ઘમીજનને-ધમીજનનો સંસર્ગ કરો:

Page #300

(૧૦૪) કરણદમ
– રેકે ઈન્દ્રિયની દેટ
आपदां कथितः पन्था इन्द्रियाणाम संग्रमः
तज्जयः संपदा मार्गो येनेष्ट तेन गम्यताम् ઈનિદ્રાનું સ્વતંત્રપણું તે આપત્તિનો માર્ગ છે અને ઇન્દ્રિઅને જય કરે તે સંપત્તિનો માર્ગ છે “એમ વિદ્વાનું કહેવું છે માટે જે રસ્તે ઈષ્ટ હોય તે રસ્તે ગમન કરવું.
શ્રાવકેના છત્રીસ કર્તવ્યમાં બત્રીશમું કર્તવ્ય જણાવે વઘાર ઈન્દ્રિય દમન,
શ્રાદ્ધ ગુણ વિવરણ ર્તાિએ ખૂબ સામાન્ય ભાષામાં બે વાત રજૂ કરી. જે ઈન્દ્રિય નિકુંશ હશે તે આપત્તિ-દુઃખને માર્ગ દેખાડશે. જે ઈન્દ્રિયો અંકુશીત હશે તે – દમન કર્યું હશે તે સંપત્તિ–સુખ ને માર્ગ દેખાડશે. તમારે સુખ જોઈ એ કે દુઃખ તે તમે નકકી કરી લેજો. - સુખના અભિલાષા માટે જ કામો કર્તવ્ય જણાવેલું છે. વાળ પાંચે ઈદ્રિય અને રમ એટલે દમવી અથવા તેને જય કરે તે.
પાંચ ઈન્દ્રિય સ્પર્શ—રસ–પ્રાણચક્ષુ-શ્રૌત્ર નિરંતર અશ્વ જેવી ચપળ છે અને પંડિતને પણ ઉત્સુકતા વધારનાર હોવાથી દમન કરવી મુકેલ છે. માટે શ્રાવકોએ અપ્રશસ્ત સ્થાનમાં વર્તતી પોતાની પાંચે ઈદ્રિયોને નિરોધ કર યેચ છે. સામાન્ય ભાષામાં સમજવા માટે
રોકે ઈન્દ્રિયોની દોટ શ્રાવક પિતાના આત્માને સમજાવે, હે જીવ જે તારે આમહિતની ઈચ્છા હોય તે રાગ ઉત્પન્ન કરતાં ગીત સાંભળવામાં અને સ્વગુણના કીર્તનમાં તારા કાનને તું પ્રવર્તાવીશ નહીં.
હે આત્મન ! સ્ત્રી વગેરે રૂપે જોવામાં તારા નેત્રો પ્રવર્તાવીશ નહીં. કેમકે તેને સંગ થવાથી તું નિર્મલ હોવા છતાં તારામાં મલિનતા ઉત્પન્ન થશે.
હે જીહા–જે તું સરસ આહારના લંપટ પણાને ત્યાગ કરવામાં કુશળ થઈશ તે સર્વ ઈદ્રિયને વિજય થઈ શકે તેમ છે.
કહ્યું.

Page #301

૨૯૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
પરના કામકાજ
મહાત્મા
વળી જેની નાસિકા દુર્ગધના ત્યાગ અને સુગંધના ગ્રહણથી તુષ્ટમાન ન થતી હોય તે પુરુષ પણ ઘણા ગુણવાન જ ગણવાને.
જેની સ્પશેન્દ્રિયને અતિ કેમળ વસ્તુના સ્પર્શની ઈરછાવાળી ન થતી હોય તે પુરુષ રત્ન પણ પ્રશંસાને પાત્ર બને છે.
આ પાંચે ઈદ્રિયે વિષથી નિવૃત્ત થઈ હોય તો તે મનુષ્યોને ઉત્તમ ફળ આપનારી થાય છે. તેથી કામ કર્તવ્ય એક જ સંદેશ શ્રાવકને આપે છે કે ઈન્દ્રિયોની દેટ
નદી કિનારે નદીની છાલકથી ફેંકાઈ ગયેલ એક મૃતદેહ પડ્યો હતું. ત્યાં ફરતું ફરતું એક શિયાળ જઈ ચડયું. જેવું મડદું ખાવા માટેની શરૂઆત કરે છે ત્યાં એક ગીજી આવી ગયા.
શિયાળને કહે અરે મુક મુક આને. આ માણસનું શરીર ખાવા લાયક નથી-શિયાળે પૂછ્યું કેમ ? –
हस्तौ दान विवर्जितौ श्रुतिपटौ सारस्वत द्रो हिगो लंचा लुचितवित्त पूर्ण मुदरं गण तुझं शिरः चक्षुः साधु विलोकनेन रहितं पादौ न तीर्थाध्वगौ
भ्रातः कुक्कर मुञ्च मुञ्च सहसा निन्धस्य निन्द्यंवपुः ૦ આ જે માણસને મૃતદેહ છે તેના હાથોએ કદી દાન કર્યું નથી. તેને હાથને ઉપગ બીજાનું આચકી લેવા માટે જ કર્યો છે.
શિયાળ કહે ઠીક સ્વામીજ હાથ નહીં ખાઈએ પણ આ ટબુડા કાન ખાઈએ. પેટ નહીં ભરાય તે થે નાસ્તા થશે.
૦ યેગીશ્વર કહે અરે શિયાળ તું જાણશ આના કાને શું કામ કર્યું છે? એને કાને સંગીતની મિજલસ અને ગાનારીની હુમરી જ સાંભળી છે પણ ધર્મ શ્રવણમાં કાનને ઉપયોગ નથી કર્યો.
૦ આની આંખોએ કદી મુનિરાજના દર્શન નથી કર્યા. પ્રભુ કે પરમાત્માને નિહાળ્યા નથી, કેવળ સુંદરીઓના અંગે પાંગ જ નિરખ્યા છે. આંખને ઉપાગશે? સુંદર મુરતિ મેં દીઠી તાહરી રે કેટલે દિવસે આજ નયન પાવન થયા પ્રભુજી માહર રે પાપ તિમિર ગયા ભાજ
મારી ભુખને કેમ ઠારુ, ગજી? રે જંબુઠ! આની જીભે ષડ્રરસ ભેજન કર્યા છે.
પણ પરમાત્માની સ્તવના નથી કરી, આના પગે કદી તીર્થ– યાત્રા નથી કરી પણ પૈસાની હાય હાય કરતાં ઉઘરાણી માટે ટાંટીયા

Page #302

ફોકો ઈન્દ્રિયની દોટ
જ ધા છે, આનું માથું હંમેશા ગર્વથી ઊંચુ રહ્યું છે પણ પરમામાને કદી નમ્યું નથી.
આ વાત સાંભળી શિયાળ ભુખ્ય જ ચાલ્યો ગયો. તેથી તમને મળેલા અંગે પાંગને ઉપગ શે કો તે વિચારી ઈન્દ્રિય જયના માર્ગે ચાલો.
ઇદ્રિયોની સંખ્યા દર્શાવતા પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૧૫ માં પદમાં ४ -कण भते इदिया पण्णत्ता ? गोयमा पचिदिया पण्णत्ता त जहा સારૂંતિ, વ િરિા, શાળા, લિદ સહિg,હે ગૌતમ ઈદ્રિય પાંચ કહેલી છે તે આ પ્રમાણે–શ્રોત્રેન્દ્રિય ચક્ષુરિન્દ્રિય, ધ્રાણેન્દ્રિય, જિહવેદ્રિય, સ્પર્શેન્દ્રિય. આ પાંચે ઇન્દ્રિયનો જય કરવાનું કહ્યું. પણ જય શેને કરવાનો ?
વિષય છે શબ્દ, ચક્ષુને વિષય છે રૂપ, પ્રાણને વિષય છે ધ, જિભો વિષય છે રસ, સ્પશન વિથ તે સ્પર્શ છે જ
આ પાંચે ઈન્દ્રિયના ૨૩ વિષય છે. ઈદ્રિયની આ વિષ પ્રત્યેની આશક્તિ, રાગદ્વેષ, સુખ દુઃખની કલ્પના વગેરે નિવારવી કે તેના પર કાબુ મેળવવો તે પામે.
રોકે ઈનિદ્રાની દોટ નો અર્થ જ એ સમજ કે ઈનિદ્રાની ૨૩ વિષય પ્રત્યેની દેટને અંકુશમાં રાખવી.
શેત્રુજીના કાંઠે બે નેસડાં. ભેંસે ધોઈને દશ–આર વર્ષની વચના એક છોકરા ને છોકરી નીકળે. રમતા રમતા જાય અને આનંદ કરે. ક્યારેક આણલદે અને દેવરે બન્ને ભેખડ પર બેસીને પાણીમાં પગ બળતાં.
જે જે દેવરા. મારા પગ ઉજળા. એમાં શું કોઢીયા ના પગ તારાથીયે ઉજળા હોય.
આવી આવી વાતો કરે. કયારેક આણલદે દેવરાના ઓળીયા ઉભાં કરે કયારેક દેવરાની પછેડી એ બાંધેલા લીલાછમ રોટલો માછલીને ખવડાવી દે.. અને ભૂખ્યા છોકરાને પોતાના હાથે ઘડેલે રોટલો ખવડાવે ત્યારે દેવરે પૂછતો કે આણલદે તું કેટલા દિવસ રોટલા ખવડાવવવાની ?
સાંજે પણ દેવરે ઘેર જાય ત્યારે એકાદ પાડું હાકીને આણલદે ઠેઠ ઘર સુધી ભેગી જાય. દેવરાની મા તેની સામે ટીકી ટીકીને જુએ

Page #303

૨૯૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ને મહેનતાણું રૂપે ધોળા તલનું ગુંજુ ભરી દે. મનમાં બેલ વાહ કેવી જેડી છે. આવી છડી ઘેર આવતાં ભવની ભૂખ ભાંગે.
આણલદે મોટી થઈ ભેંસે ચારવા જવાનું બંધ થયું. સવાર સાંજ નદીએ પાણી ભરવા આવે ત્યારે ચાર આંબોને મેળાપ થાય.
ત્યાં તો કંજુસ પટારા જેવી આંખે નીચે ઢળી જાય. સવાગજને એટલે ડેકાય છે તે પણ જેવું પાપ છે. માની દેવરે આયર આણલદે સામે જોયા વિના ઢળેલ પેપચે સુનમુન બેઠા રહે.
આણલદેને માબાપે તેની પ્રીત્યુપર તાળા મારી તેના લગન લીધાં. વરરાજાને જોઈ ગામ બબ્બે મેઢે વખાણ કરે છે, પણ આણલદે રાંદલમાના અખંડ દિવા પાસે આંસુડા પાળે છે. સહુ આયરો ફૂલ ફટાક થઈને ફરે છે ત્યારે માત્ર એક દેવરાને અંગે ઉજળા લુંગડા નથી કે આંખોમાં તેજ નથી.
દેવરાને નીચે ઢાળેલ માથે જ જોઈને આણલદે બોલી કે દેવરા અહીં આસેય. આચરો રૂપાળા છે પણ મને રૂપનો મેહ નથી. તું મારા માંડવા નીચે કેમ મહાલતા નથી.
દેવરે બે બાઈ, હવે ફરવાના દી” ગયા. બળતાને બાળા મા. અંજળ પાણી લખ્યાં છે તેની સાથે ફેરા ફરી કંસાર જમને સંસાર માંડે.
દેવરા તું મને શેને ઠપકો દઈ રિએ છો ? બોલ બોલી નાખ, છે તારામાં હિંમત તે અબઘડી મીંઢણ તોડીને હાલી નીકળું.. દેવરાને નકારે સાંભળી આણલદે કહે દેવરા, પારકે વાડેથી ચોરી થતું ઢેર જેવું છે, તેના બરાડા સાંભળ્યા છે તે. આજ તું મુને પશુ જેવી ગણી પારકાને હવાલે કરીશ? જેને રોટલા ઘડવાના વેણ દીધાતા તેને છોડીને બીજા સાથે કંસાર જમું?
તે યે દેવો છેલ્લી આશીષ દેવા આવ્યો.
આણલદે બોલી કે ઈ દી” વૈદ્ય વેશે મારી તપાસ કરવા આવજે દેવરા. તું કહીશ તે હે સ્વજન સામી પાલખી મોકલીશ.
સાસરે પહોંચી ત્યાં આહિરાણી વીરડા ઉલેચી પાણી કાઢે છે પણ પાણી ડાળું જ આવે છે. થાકીને નકકી કરે છે. જેને વર વહાલો હશે તેને હાથે પાણી આકરશે. પણ કેળનું અંતર વહાલપની સાક્ષી દેતું નથી. ત્યારે નવી વહુએ પોતાના પ્રિયતમ દેવરાને યાદ કરી વીરડો ઉલે ને પિયરની વાટ તરફથી નિર્મળ ઝરણું વહેતું આવ્યું. બધી આહિરાણને ઢોલરા આહિરની ઈર્ષા થઈ.

Page #304

રેકે ઈન્દ્રિયોની દેટ
૨૯૫ ઢોલરા રાતે આવ્યો ત્યારે આહિરાણી પોતાના શરીરને અડવા ન ન દેતા હણીની જેમ ભાગી, આયર! આ એટલામાં બીજાને દરેક ગુંથાઈ ગયે છે ને મરશે ત્યાં સુધી રેશે. સંસાર સંબંધે તારી પરણેતર ખરી, મરીશ ત્યાં સુધી તારા ગોલાપ કરીશ. બાકી અડવાના) રામ રામ સમજજે.
ઢોલરે ગળે ઘૂંટડો ઉતારી ગયો. થોડા દી ઠીક ચાલ્યુ પછી આણલદેનું ફટકી ગયા જેવું લાગ્યું તેને બધે દેવર દેખાવા લાગે.
દેવરો આ તરફ ભુખને મારીને જીવે છે. કાંઈ બોલતો નથી તી’ ટાણે બાને બાવણને મેઢે ભજન સાંભળ્યું. પેલા પેલા દુગમાં રાણી તું હતી પિોપટીને
અમે રે પોપટ રાજા રામના વજા જેવી છાતી વાળે દેવો પોકે પોકે રડી પડશે. ગરઢા માં અને જુવાન નું બધાંને આંખે આંસુ પડવા લાગ્યા. ત્યાં ઘર પાસે ધૂઘરમાળ રણકી, ડેલી એ સાદ પડશે. દેવરા આયરનું ઘર આ કે
આ ભા આ કરતો આખો લુંછી દેવ ઉઠો. ગાડાંખેડું ઉતરીને બાળે. આવો મારી બેનને પિાંખીલો. યુવતીએ ડોસીને પગે માથું ઢાળી દીધું, બે મેમાનને ઘરમાં લઈ ગઈ. ઢોલરાએ દેવરાને કહ્યું લે ભાઈ તારી પરણેતર લઈ ગયો તો તે સંભાળ. મેં સગી બનની જેમ રાખી છે.
न चेन्द्रियाणां विजयः सर्वथैवा प्रवर्तनम्
राग द्वेष विमुक्त्या तु प्रवृत्तिरपि तज्जयः ખરેખર ઈન્દ્રની પ્રવૃત્તિ સર્વથા ન હોવી તે ઈન્દ્રિય જય નથી. પણ રાગ દ્વેષનો ત્યાગ કરી ઈન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિ કરવી તે ઈન્દ્રિય
આ આહિર કુળને જણ પણ ગરમ કરી શક્યો. ખુદની પરણેતર સાથે પવિત્ર વ્યવહાર કરી તેના શબ્દ-રૂપ-રસ–ગંધ-સ્પર્શની આસક્તિ ન રાખતાં તે સ્ત્રીના બાળપણના ગઠીયા પાસે મુકી આવ્યા તે જ વાળ. આ કથાનકને મહત્વને સંદેશ એ જ છે કે
રોકે ઈન્દ્રિોની કેટઆજ પાંચ પાંચ મેટરના માલિક હોય એમ્બેસેડર, ફિયાટ-મારુતી સેવરોલેટ–ટોચે, ઘર-દુકાનને ઓફિસ થઈ ડઝનેક ફેન હોય, પિતાને

Page #305

અભનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
નામે, પતનીને નામે, પુત્રને નામે કંઈક ફલેટ હોય, કે વટમાં ફરે ? પાછો શું બોલે ? આપણે ખાવાને ભારે શેખ સાહેબ ! રાતે બાર વાગે મન થાય તે ગાડી કાઢીને માણેક ચેકમાં પહોંચી જાય. પાઉભાજીરગડો–પેટીસ ફાફડા ગમે તે ખાઈ જઈએ. બધા રંકડીવાળા ઓળખે.
ત્યારે થાય કે ભાઈ તું આટલી બધી ચીજોને માલિક થયે પણ અઢી-ત્રણ ઈંચ લાંબી જીભ તે તેને ગુલામ જ માને છે. રારો બાર વાગ્યે હુકમ કરે કે એલા જલ્દી માણેકચોકમાં ગાડી લઈ લે.
તમે જાણે ગુંડાના પંજામાં સપડાયેલાં હો અને માથે રીવોલ્વર ટીંગાતી હોય તેમ ગાડી લઈને દેડો માણેકચોકમાં....અરે ભાઈ ! જે પિતાની જીભને–પાંચ ઈન્દ્રિયનો માલિક નથી તે ગામ-નગર–રાષ્ટ્ર કે વિશ્વનો માલિક હોય તો પણ શું? માટે પ્રથમ ઈન્દ્રિય જય કરે.
ડાયેજનિક નામે એક સંત—ફિલસુફ થઈ ગયા. એલેકઝાન્ડરે તેના પર પ્રસન્ન થઈ સવારમાં મુલાકાત લીધી. ધોડા પર બેઠા બેઠા જ બોલ્યા, માંગી લે ડાયેજનિક આજ હું તારા પર પ્રસન્ન છું.
ડાયેજનિક બોલે, પેલા બાજુ ખસ. સવારના પહોરમાં સૂર્યના ગુલાબી તડકે આવવા દે.
સારી ભાષામાં આ વાકયને અર્થ શો ?—હવા આવવાદે–
આવા નિસ્પૃહી અને ઈન્દ્રિય વિજેતા માનવીને બાકીની વસ્તુની માલિકી ન હોય તો પણ શું? કેમકે તેને ઈદ્રિયની માલિકી જ એવી છે કે તે ક્યાંય ભટકવા જતો નથી માટે ઈનિદ્રય વિજેતા બને.
आत्मानं विषयोः पाशै भववास पराङ्मुख
इन्द्रियाणि निबध्नन्ति मोहराजस्य किंकराः ભવવાસ એટલે કે સંસારમાં રહેવાથી પરામુખ થયેલા એવા ઉદ્વિગ્ન વૈરાગી આત્માને પણ મહારાજાના કિંકર રૂપ ઈન્દ્રિયો વિષય રૂપ પાશ વડે બાંધી લે છે. અને પાછા સંસારમાં ભમાવે છે.
જે વિશ્વામિત્ર જેવા ઋષિ-મુનિને તપોભંગ પણ મેનકાના રૂપથી થઈ શકે તે સામાન્ય ગૃહસ્થને માટે ઈન્દ્રિયને જય કેટલે દુષ્કર?
વસંતપુરના રાજાના સસક ભસક નામે પુત્રોએ વાગ્યથી દીક્ષા લીધી. ગીતાર્થ બન્યા પછી પોતાની બેન સુકુમારિકાને દીક્ષા આપી. તે સાધ્વી અત્યંત સ્વરૂપવાન હતા. તેથી અનેક પુરુષેના ચિત્તને તે સાદેવીનું આકર્ષણ રહ્યા કરે. તે પુરુષ સાદીની વસતિમાં પ્રવેશી સાવીને જોયા કરે.

Page #306

રોકે ઇન્દ્રિયની દોટ
મહત્તરા સાધવીએ આ ઉપદ્રવને વૃતાંત તેમના ભાઈઓને જણવ્યો. સાદવજીને જુદા મકાનમાં રાખ્યા અને તેના બંને ભાઈઓ તેની રક્ષા કરવા લાગ્યા. યુવકે તે બંને ભાઈ મારાજ સાથે યુદ્ધ કરવા લાગ્યા.
સુકુમારિકા સાધ્વીને થયું મારા નિમિત્તે ભાઈ મહારાજેને કલેશ થાય છે. મારા આ રૂપ અને શરીરને ધિક્કાર હો. તેમ વિચારી વૈરાગ્ય થી અનશન ગ્રહણ કર્યું. તેને મૃત્યુ પામેલ માની સસક ભસક મુનિ તેના શરીરને જંગલમાં પરઠવી આવ્યા.
ત્યાં શીતળ વાયુના સ્પર્શથી શુદ્ધિ આવી, તેવામાં કોઈ સાર્થવાહની નજરે ચડી. સાર્થ વાહને થયું આ કોઈ સ્ત્રી અને લાગે છે. અભંગ, ઉદ્વર્તન અને ઔષધાદિ પ્રયોગથી તેને પૂર્વવત્ બનાવી દીધી.
સુકુમારિકાને ભાઈ મુનિ ત માની પાઠવવા ગયા ત્યારે પુરુષના સ્પર્શથી ઉત્તેજના પામેલી તે સાવીએ ઈન્દ્રિયોના વિષયના ઉછાળા શાંત કરવા સાર્થવાહનું પત્નીપણું સ્વીકાર્યું.
સમય જતાં એક વખત પોતાના બંને ભાઈ મુનિને લઇને વંદના કરી સર્વ વૃતાન્ત જણાવ્યું. ત્યારે ભાઈ મુનિએ શોધ આપ્યો કે–
सरित्सहस्रदुःपुर समुद्रगोबर सोदरः
तृप्तौ नैवेन्द्रियग्रामो भवतृप्रोऽन्तरात्मनो હજારો નદીઓના જળથી પણ જેનું ઉદર પૂર્ણ થતું નથી એવા સમુદ્રની જે ઇન્દ્રિય સમુહ કદાપિ તૃપ્ત થતું નથી. માટે અત્તરાત્મા વડે કરીને જ તૃપ્ત થા!
હે ભવ્ય! આ ઇન્દ્રિયે કદી તૃપ્ત થઈ નથી. કેમકે ભગવેલા ભોગની ઈચ્છા રહે છે. ભગવતી વખતે તેમાં આસક્તિ રહે છે અને ભોગવાયા પછી ભગનું રમણ રહે છે. એમ ત્રણે કાળમાં ઈદ્રિયોની અશુદ્ધ પ્રવૃત્તિ છે. માટે આત્મ સ્વરૂપને ભેળવીને જ તૃપ્તી પામ.
वारण मंतं भूत्ता बता चत्ताय धीरपुरिसेहि
ते भोगा पुण इच्छइ भोत्तुं तिहणालो जीवो ધીર પુરુષએ અનન્તીવાર ભોગવેલા, વમન કરેલા અને ત્યાગેલા ભોગોને તૃષ્ણાથી અને આકુળ વ્યાકુળ થયેલો જીવ ફરી ફીથી ભોગવવાને ઇચ્છે છે.
ચકવતી, વાસુદેવ, માંડલિક રાજા અને કંડરિક વગેરે પુરુષે વિષયોમાં મોહ પામી નરકમાં દીન અવસ્થાને પામ્યા છે. માટે આ વિષ્યને જરા પણ વિશ્વાસ કરે નહી.

Page #307

અભિનવ ઉપદેશ પ્રસાદ-૩ જેનાથી છુટવા હે બહેન તેં અનશન કરી શરીર ત્યાગ કરવાને માટે પ્રયાસ કર્યો, તે જ વિષયે તને સંસારમાં ઘસડી જનારા બન્યા.
આ પ્રમાણે બંધુના બધ સાંભળીને સુકુમારિકા એ પુનઃ ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું. નિર્મળ અંત:કરણપૂર્વક અત્રિની પરિપાલના કરી સ્વર્ગો સંચરી.
હે શ્રાવકે ઈદ્રિયના વિષયાને કદી વિશ્વાસ કર્યા વિના નાનાઇનિદ્રયને જય કરવા માટે પ્રયત્નશીલ બને. મનને અંકુશમાં રાખી
રોકે ઈદ્રિની દોટ, રાજગૃહ નગરમાં સુભદ્ર નામે શ્રેષ્ઠી પુત્ર હતા. તે જન્મથી જ દરિદ્રીપણું પામેલો હોવાથી નિરંતર ભિક્ષાવૃત્તિથી ઉદર નિર્વાહ કરતો હતે.
એક વખત નગરમાં શ્રી વીર પ્રભુ ગુણશીલ વનમાં સમસ. પરમાત્માના વંદના રાજા તથા સર્વ નગરજનોને જાતા જોઈ સુભદ્ર પણ બધાંની સાથે દેવાધિદેવ પાસે પહોંચી. તે પરમાત્માની અમીધારા સમવાણી સાંભળી સુભદ્રાએ કહ્યું. પ્રભુ ખરેખર આ જ મારો દિવસ સફળ થઈ ગયા.
જીરે આજ સફળ દિન માહરે દીઠે પ્રભુના દેદાર
પ્રભુએ પણ સુભદ્રને ઉદ્દેશીને તેને પ્રતિબોધ પમાડવા ઉપદેશ આપ શરૂ કર્યો.
जितान्यक्षाणि मोक्षाय संसारायाजितानिच
भवेत्तदन्तरं ज्ञात्वा याक्तं तत्समाचर જીતેલ ઈનિદ્ર મે. માટે થાય છે, નહી જીતેલ ઈદ્રિયો સંસારને માટે થાય છે. માટે તે બન્નેનો તફાવત જાણ જે યુક્ત લાગે તેનું આચરણ કર.
ઈદ્રિ પાંચ છે. શત્ર–નેત્ર-નાસિકા જિલ્લા સ્પર્શન [કાયા] તે પાંચે ઈનિદ્રય પણ દ્રવ્યથી અને ભાવથી બે ભેદે છે.
દ્રવ્ય ઈન્દ્રિય પણ બે પ્રકારે છે (૧) નિવૃત્તિ ઈદ્રિય (૨) ઉપકરણ ઈ નિદ્રય. | નિવૃત્તિ એટલે ઈદ્રિયનો આકાર તે પણ બાટા અને અત્યંતર એવા બે ભેદે છે. તેમાં બાહ્ય આકાર ફૂટ છે. જેમકે કાનની પાપડી જે જે ભાગ બહાર દેખાય છે તે બાહ્ય આકાર.

Page #308

રેકો ઈદ્રિની દેટ
૨૯૯ બાહ્ય આકાર વિચિત્ર આકૃત્તિવાળો હોવાથી અશ્વ મનુષ્ય વગેરે જાતિમાં સમાનરૂપવાળા નથી પણ અત્યંત આકાર સર્વજાતિમાં સમાન છે તે આ પ્રમાણે—કાનને અત્યંતર આડા ઢબના પુષ્પના આકારો, માંસના ગોળારૂપ છે.
નેત્રાનો અભ્યતર આકાય મસૂરના ધાન્ય જેવો છે, નાસિકાને અત્યંતર આધાર અગથીયાના ફૂલ જેવા છે. જીભને આકાર અસ્ત્રા જે છે. સ્પર્શ ઈદ્રિયની આકૃતિ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે છે પણ તે બાહ્ય અને અત્યંતર એક જ સ્વરૂપે હોય છે.
આ પ્રકારે નિવૃત્તિ ઈદ્રિયનું સ્વરૂપ જાણવું.
ઉપકરણ ઈદ્રિયનું સ્વરૂપ એવું છે કે જે રીતે ખગ ધારમાં છેદન શકિત છે તે રીતે આ ઈદ્રિયમાં શબ્દાદિ વિષયને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ વિશેષ રહેલી છે. તેથી કરીને અતિ કઠોર એવા મેઘ ગર્જનાદિક અવાજે વડે બહેરાપણું વગેરે પ્રાપ્ત થાય છે.
આ પ્રમાણે દ્રવ્ય ઈદ્રિયનું નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ એવા બે ભેદે સ્વરૂપ જણવ્યું.
ભાવ ઈદ્રિયના પણ બે પ્રકારો જણાવ્યા લઘિ અને ઉપગ.
કાન વગેરે ઈન્દ્રિયના વિષયવાળા સર્વ આત્મપ્રદેશને આવરણ કરનારા કર્મોને જે ક્ષોપશમ તે લબ્ધિ ઇનિદ્રય જાણવી અને પોતપિતાના વિષયમાં લબ્ધિરૂપ ઈન્દ્રિયને અનુસાર આત્મા જે વ્યાપારપ્રણિધાન તેને ઉપયોગ ઈદ્રિય જાણવી.
પાંચે ઈનિદ્ર અંગુલના અસંખ્ય ભાગ પ્રમાણ જાડાઇમાં છે. તેમાં ત્ર-નાક-નેત્ર અંગુલના અસંખ્યાત ભાગે પૃથુ છે. જીભ બે થી નવ અંગુલ વિરતારવાળી છે. પશે નિદ્રય દેહ પ્રમાણ વિરતારવાળી છે.
એકેન્દ્રિય વગેરે વ્યવહાર દ્રવ્ય ઈદ્રિય થકી થાય છે. નહીં તો બકુલ વૃક્ષને પાંચે ઈન્દ્રિયોને ઉપયોગ હોવાથી પંચેન્દ્રિય ગણાય.
જેમ કે શબ્દ કરતાં નુપુર પગમાં પહેરી શૃંગાર ધારણ કરેલી, સુંદર અને ચપળ નેત્રવાળી સ્ત્રીના મુખથી નીકળતા સુગંધી મદિરાના કોગળા વડે કરીને બકુલ વૃક્ષ પ્રકુટિલત થાય છે.
અહીં (૧) નુપૂરનાં અવાજ વાળા પગ સ્પર્શતા પ્રફુલ્લિત થવું તે સ્પર્શ અને શ્રેત્રનો ઉપયોગ જાણ (૨) સુંદર નેત્રવાળી સ્ત્રી હોવી તે ચક્ષને ઉપગ રામજો (૩) સુગંધી મદિરાનો રસ તે ઘાણ અને રસનાનો વિષય થઈ ગયે.

Page #309

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
આ પ્રમાણે પાંચ ઈન્દ્રિયનો ઉપયાગ છે. છતાં ખલ વૃક્ષના વ્યવહાર એકેન્દ્રિય તરીકે જ થાય છે તે દ્રવ્ય ઇન્દ્રિય થકી સમજવા. આ પ્રમાણે ઇન્દ્રિય ના સ્વરૂપને જાણીને શઢાકિ વિષષ્ટમાં ક્ષણવાર પણ પ્રવૃત્તિ કરવી નહી
°
શ્રવણ ઇન્દ્રિય થી દેવગુરુના ગુણ ગ્રહણ અને ધર્મ દેશના ક્રિક શ્રવણ કરવા
ચક્ષુ ઈન્દ્રિય શ્રી દેવગુરુ સંઘ અને શાસ્ત્રાના દર્શન કરવા, પડિલેહણા -- પ્રમાના કરવી અને ઇર્યા સમિતિના પાલન માટે ઉપયાગ રાખવા.
૩૦૦
૧
પ્રાણ [નાસિકા] ઇન્દ્રિય થકી ભગવની પુષ્પ પૂજા ને માટે ઉપયેગી પુષ્પા – કેસર - કપુર વગેરે ની પરીક્ષા કરવી. તેમજ ગુરુ મહારાજને ભેંસ પદાર્થો તથા પથ્ય ઔષધ વહેારાવવા. જીહ્વા [રસના ઇનફ્રેંચ થકી સ્વાધ્યાય, દેવગુરુ સ્તુતિ કરવી ઉપદેશ આપવા, સુતિને આહાર-પાણી આપવા માટેનું પરિક્ષણ કરવુ આદિ સ્પર્ધા ઇન્દ્રિયના ઉપયોગ વડે પ્રતિમાજીનું પ્રક્ષાલન, વિલેપન, પૂજા, ગુરુ મહારાજની વૈયાવચ્ચ આદિ શુભ કાર્યો કરવા. કારણ કે જો એકાદ ઇન્દ્રિય પણ હાથી-મત્સ્ય, ભ્રમર--પતા હરણને સ્પર્શાદિ વિષ થી પછાડનાર ખને છે. તે તે પાંચેના રામુહ તમને કઈ રીતે છેડશે.
°
O
d
[માટે રોકી ઇન્દ્રિયની દોટ ને]
આવા પ્રકારના ઉપદેશ સાંભળી સુભદ્ર શ્રેષ્ઠી પુત્રે ચાત્રિ અંગીકાર કર્યું', ઇન્દ્રિયાને વશ કરી, આત્મભાલને પ્રગટ કર્યા.
એ રીતે શ્રાવકે એ પણ જમો-ઇન્દ્રિય નિયંત્રણ થકી મેાપથના પથિક બનવા પ્રયત્ન કરવા.
રૂપના મોહમાં ફરતા માનવીને કદી લક્ષ્ણુ યાદ આવે છે ? જેણે કહેલું કે હું ભાભીના ઝાંઝર ને એાળખું છુ કેમકે પાયલા પણ વેળા તે રાજ નજરે પડતા હતા પણ બીલ ઘરેણાને જાણતા નથી.
ચેાખામાં ખળખાની જુગુપ્સા ન કરનાર કુરગટ્ટને જાણ્યા છે કદી, મૃતકુતરાની માથા ફાટ દુ બની અસરથી મુક્ત કૃષ્ણને પીછાન્યા છે આ મહાપુરુષોને પ્રણામ કરી રાફા ઈન્દ્રિયાની દોટને

Page #310

(૧૦૫) ચરણ પરિણામ
–સંયમ રંગ લાગ્યો
एगदिवसंपि जीयो पवज मुवागओ अणण्णमणो
जइवि न पावद मुकदमवस्स वेमाणिओ होई અનન્ય મનથી એક દિવસને પણ સંયમ પાળનાર જીવ, જે મોક્ષને પ્રાપ્ત ન કરે તે (પણ) અવશ્ય વૈમાનિક થાય.
શ્રાવકના છત્રીસ કર્તવ્યમાં ૩૩ મું કર્તવ્ય છે. ચરણ પરિણામ. ભલે કદાચ ઘર ન છૂટે, પણ સતત ભાવના ભાવે કે હે ! મને ચારેત્ર કયારે ઉદયમાં આવે ?
વરસીદાનનો વરઘોડો નીકળ્યો હોય. આઠ વર્ષનો નાનું બાળક મુઠી મુઠી ધન ઉડાડતો હોય. એ દૃશ્ય જોયું છે. આવા દશ્ય જોઈ તમારી આંખો કદી ભીંજાણી છે? થયું હતું કે મને પણ આટલી નાની વયમાં દીક્ષા ઉદયમાં આવે ? ખરેખર આ બાળકે પૂર્વે રત્નત્રયીની કેવી સુંદર આરાધના કરીને આવ્યો હશે?
સંસાર માટે તે ખૂબ રોયા. સ્વયંભૂરણ સમુદ્રના જલબિંદુઓ પણ ખૂટી પડે તેટલું રેરા અનંતા જનમમાં. પણ વરસીદાન વરઘેડો જોઈ આંખો ભીંજાઈ જાય, નાના સાધુ-સાદવજીને વંદન કરતાં આંખે ઝળઝળીયા આવી જાય. ચારિત્રના પરિણામની ધારા આંખે વડે વહેવા લાગે તો સમજવું કે સંયમ રંગ લાગ્યા.
શ્રાવકની પ્રાર્થને તો એકજ હોય મ ર કિત સંરમે નંદ સંસાર કાજળ કોટડી જેવો લાગે તે સમજવું કે આરિત્રના પરિણામ થયા છે.
પુંડરીકિણી નગરીના મહાપરાજાને બે પુત્રો હતા. પુંડરિક અને કંડરિક, વૈરાગ્ય પામી રાજાએ ચારિત્ર લીધું. પુંડરિક રાજા બન્યા અને કંડરિક બન્યા યુવરાજ.
કેટલાંક કાળે તે નગરીમાં આવી સાધુએ ધર્મોપદેશ આપ્યો. જે પ્રાણી આ સંસાર સમુદ્રમાં ભટકતા મહાકણે વહાણસમ માનવભવ પામી, ફોગટ ગુમાવે છે. તેના કરતાં વધુ મૂખ બીજે કોણ હોય?
कोडन्योस्तलोजड़ा

Page #311

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૩
આવી દેશનાના વૈરાગ્ય વારિથી સિ`ચિત અને ભાઈ ઘેર આવ્યા. પુંડરિક કહે બંધુ! આ રાજ્ય ગ્રહણ કર, હવે હું દીક્ષા લઈશ. કડિરક એસ્થેા ભાઈ ! મને સાંસારના દુઃખમાં કેમ પાડે છે? હું જ દીક્ષા લઈશ.
૩૦૨
મોટાભાઈ માલ્યા ચુવાવસ્થામાં ઈન્દ્રિય સમૂહ જીતવે! મુશ્કેલ છે. પરિષહ સહેવાશે નહીં. ત્યારે કરિકે જણાવ્યું, નરદિના દુઃખ પાસે આ પરિષહાનું દુઃખ શી વિશાતમાં ? અને જ ચારિત્ર લેવા દો. એમ બંને વચ્ચે ચારિત્રના પરિણામેાની ધારા ઉછળી ઉછળીને વિવાદ કરાવે છે. પણ ક’ડિરેકના આગ્રહથી મહાત્સવપૂર્વક તેને દીક્ષા આપી, મંત્રીના આગ્રહથી પુરિક રાજપુરા સભાળી. પરંતુ મનમાં તે તે પણ સંસારને કાજળ કોટડી સમ માની. સતત ભાવ ચાત્રિમાં બેઠા છે.
કંડ મુનિ ૧૧ અગા ભણ્યા લુખા સુકા ભેાજનથી શરીરમાં રાગો ઉત્પન્ન થયા. ગુરુ સાથે પેાતાની નગરીમાં આવ્યા ત્યારે પુરિાદ વંદન કરીને ક્ષેમ કુશળ પૂછે છે, રાગગ્રસ્ત શરીરવાળા ભાઈ મુનિને ગુરુની આજ્ઞાપૂર્વક નગરીમાં લઈ ગયા. પોતાની વાહન શાળામાં રાખી ઔષધાદિ વડે રાગ રહિત કર્યા. પણ કંડરિક મુનિને સ્વાદિષ્ટ ભેાજનથી રસ લેાલુપતા જન્મી અને વિહારની ઈચ્છા રહી નહી.
રાજાને ખબર પડતાં ભાઈ મુનિ પાસે ગયા. કહ્યું, જો તમને અપ્રશસ્ત ધ્યાન થતુ હોય તે આપના ભાવ રાજ્યના ચિહ્ન રૂપ પાત્રાદિષ્ટ મને આપે અને પરિણામે મહા વિપાકને દેનાર આ રાજ્યના ચિહ્નરૂપ પટ્ટહસ્તિ વગેરે તમે ગ્રહણ કરો,
આનંદિત થયેલા કંડરિકે રાજ્ય ગ્રહણ કર્યું `. સયમ રગ લાગ્યા છે જેને તેવા પુંડરિક રાજાએ જાણે દુનિયાના તમામ સુખ પ્રાપ્ત થયા હાય તેમ તિ વેશને ધારણ કર્યા. સાપ કાચળી ઉતારી ચાલ્યા જાય તેમ રાણી અને રાજ્ય છે।ડી દીધાં. અભિગ્રહ કર્યો કે ગુરુ મહારાજ પાસે જઈ વ્રત અંગીકાર ધૈર્યા પછી જ આહાર લઈશ.
માર્ગમાં ક્ષુધાતૃષા વગેરે પરિષહા સહન કરવા પડયા, આવા કામળ દેહ હતા છતાં ખેદ ન પામ્યા કારણ તેને સમજાઈ ગયેલ કે સંસાર ભુંડા છે, સંસાર ખારા ઝેર છે, સંસાર કાજળ કેાટડી જેવ છે. છઠ્ઠું તપ થયા. ચારિત્ર લીધુ, પારણે લુખા સુકે આહાર મળ્યા. તીવ્ર વેદના શરૂ થઈ શરીરને, પણ શુભ ભાવ વાસિત આત્મા સીધા સર્વાર્થ સિદ્ધ વિમાને પહેાંચી ગયા.

Page #312

સંયમ રંગ લાગ્યા
૩૦૩
-
પરમ સમાજના
-
-
-
-
अप्पेण वि कालेण केइ जहागहिय सील सामन्न।
साहति नियय कर्ज पुडरिय महाऋषिव्वजहा શેડો કાળ પણ ચારિત્ર ગ્રહણ કરીને જે યથાર્થ પાળે છે તે પુંડરિક મહર્ષિની જેમ કાર્ય સિદ્ધ કરે છે.
પણ કયારે? 7 પાળા ચારિત્રના પરિણામમાં વર્તતો હોય તે–
બુદ્ધિમાન માણસેએ ઇ એટલે ચારિત્ર અને તેને વિશે પરિણામ એટલે મનને શુભ અધ્યવસાય રાખવો જોઈએ. મનમાં સદા ચારિત્રના જ માર હોવો જોઈએ. પણ તમને આ વાત નહીં સમજાય. સંયમ રંગ લાગ્યો હોય, સંસાર ભંડો લાગ્યો હોય તે સંયમ કબેહી મિલે અંતર્નાદ ઉઠે.
છ ખંડની રિદ્ધિ સિદ્ધિ મળતી હોય, ચકવતીના સ્ત્રી રનનું પદ મળતું હોય, ૮૪ લાખ ઘેડા, ૮૪ લાખ હાથી, ૯૬ કરોડનું પાયદળ સેવામાં રહેવાનું હોય, તો ય તેને લાત મારી દે, મારે તો ચારિત્ર જ લેવું છે. દીક્ષા સિવાયની કોઈ વાત આ કાન સાંભળવા માંગતા નથી. ઓધા પાત્રાદિ સિવાય કોઈ ઉપકરણ અડવા નથી. સાધુવેશ સિવાયના વસ્ત્રો હવે પહેરવા નથી. મનમાં ઉગી નીકળે કે “ઓધા વગરના બધાંય બધા” તે કહેવાય પણ પરિણામ તેને કહેવાય સંયમ રંગ લાગ્યો.
ભરત મહારાજ સુંદરીના રૂપ લાવણ્યમાં મહાસ છે. દીક્ષા લેવા રજા ન આપે. રદરી સતત ચારિત્રના પરિણામાં છે. ભારત રાજા ચક રત્નને સાધવા નીકળે છે. વૈરાગ્ય વાસિત સુંદરી વિચારે કે આ વિષઅભેગો નશ્વર છે. સ્ત્રી રત્ન અવશ્ય છઠ્ઠી નરકે જાય માટે ચારિત્ર અંગીકાર કરવું એ જ દેયસ્કર છે.
निराश्रवं संचममात्म बुद्धया, प्रपाल्य चारित्र गुणान्वितःसन् क्षिप्त्वाष्ट कर्माण्यखिलानि, साधुरुपैति निर्वाणमनन्त सौरव्यम्
ચારિત્ર ગુણેથી યુક્ત એવા સાધુ આત્મ બુદ્ધિથી આશ્રવ રહિત સંયમનું પ્રતિપાલન કરીને સમગ્ર આઠે કમને ક્ષર કરી અનંત સુખવાળા નિર્વાણ પદને પામે છે.
ચારિત્રના પરિણમી સુંદરીને થયું કે જ્યાં સુધી આ શરીરની સુંદરતા ખતમ નહીં કરું ત્યાં સુધી ભારત રાજા અને દીક્ષાની અનુમતી નહીં આપે. તેણીએ સાઠ હજાર વર્ષ સુધી સતત આયંબિલ તપ કરી કાયાને સુકવી નાખી. કારણ ચાગ્નિ તેવું જ છે.
તમારી જેમ વાત નથી કરવી કે અંતરાય નડે છે. જો કે

Page #313

નયન રૂ.નારા Wia
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ નડતું હોય મોહનીય કઈ રી’ પુરુષાર્થ કર્યો છે અને ચારિત્ર માટે, પછી ન મળ્યું હોય તે બેરો.
વિનીતામાં આવી, સુંદરીને જુએ તે ભક્ત તેને ઓળખી ન શક્યા. દરી કહે છે મને જોગોમાં વૃત્તિ નથી. પ્રવૃત્તિ નથી. કેમકે વિરક્ત ભેગને સ્વાદ રપતા નથી. મેં રસ ત્યાગરૂપ આયંબિલ તપ કર્યો છે.
ભરતના સ્ત્રી રન થનાર સુનંદાને ખૂબ ઝંખના હતી કે આ સુંદરી છે કોણ જેથી ભારતને મારા જેવી ચાર્વાગીને મેહ થત નથી, પણ કૃશકાય સુંદરી સામે આવી ત્યારે પુષ્ટ દેહવાળી સુભદ્રા તેની સમક્ષ “ભંગાર જેવી લાગતી હતી. ગર્વ ગળી ગયે સુભદ્રાને.
આવી સુંદરતમ સુંદરી ચારિત્રના પરિણામને લીધે આયંબિલ છોડતી નથી. ભરતે સંમતિ આપી દીધી. જાઓ તમે બેનડી દીક્ષા પાળ રે, હષભદેવનું કુળ અજવાળી રે,
સુંદરીએ દીક્ષા લીધી, અપૂર્વ વિલાસપૂર્વક ચારિત્રપાળી મેલે ગઈ. જે સ્ત્રી રત્ન થાત તો ? અવશ્ય છઠ્ઠી નારકી—તમે શું ઈ છે છે નઈ કે મેક્ષ?
ભરતે રજા આપી કેમ? – કારણ તેણે પણ પૂર્વ ચારિત્ર પાળ્યું છે, અને તદભવ મોક્ષ ગામી જીવ છે.
પ્રશ્ન :– ભરત ચક્કીને તે અરિસા ભુવનમાં કેવળજ્ઞાન થયેલું. સુંદરીને દીક્ષાની અનુમતી આપી તે સમાયું પણ ભરતે પિતે દીક્ષા લેવાની શી જરૂર પડી?
સમાધાન :- પ્રશ્ન બરાબર છે. જે ઘર-કુટુંબ છોડ્યા વિના કેવળજ્ઞાન થતું હોય તે રિવની શી જરૂર ? ઘેર બેઠા ગંગા મળે તે હરદ્વાર કોણ જાય?
પણ પહેલાં સમજે આ ઓધે રિજોહરણ કેમ જરૂરી છે. ઘેર બેઠા કેવળજ્ઞાન થઈ ગયું. પણ બાયડી, છેક, ધન, માલ, વેપારની ભાવનાએ કેવળજ્ઞાન કદી થયું નથી–થતું નથી–થશે પણ નહીં. માત્ર ત્યાગની ભાવનાએ જ કેવળજ્ઞાન થાય. ત્યાગ બુદ્ધિ એટલે વિરતિ પરિણામ, વિરતિ પરિણામ તે જ ચારિત્ર ભાવના. ઘેર બેઠા કેવળજ્ઞાન થાય તે સાચું. પણ ઘર કુટુમ્બ–સ્ત્રીને હળાહળ ઝેર ગયું હોય તેને, છાતીએ વળગાળ્યા હોય તેને નહીં,
પણ સાહેબ મારે પ્રશ્ન છે આ ઓધાની જરૂર શું ?

Page #314

સંયમ રંગ લાગ્યો
૩૦૫
તમારો પ્રશ્ન જ અસ્થાને છે. આ ઓધે માત્ર ઉનને ગુચ્છ નથી પણ સંયમનું–ત્યાગનું પ્રતિક છે. કેવળજ્ઞાન પછી પણ દેવે વેશ આપી વંદન કર્યું તે ચારિત્રના પરિણામને દર્શાવતું શ્રેષ્ઠ સાધન ગણીને. શાસ્ત્રીય નિયમ છે કે અંતર્મુહૂત કરતા વધારે આયુ બાકી હોય તો તે કેવળી એ દ્રવ્ય ચારિત્રને લેવાનું-લેવાનું ને લેવાનું જ.
સુંદરીને રજા આપી તે પણ આરિત્ર અને રાત્રિી પરના બહુમાન કે રાગથી. આજકાલ તમારે ચારિત્ર લેવું નથી કે ત્યાં છાપ મારવી છે કે દક્ષિાઓ આડેધડ દેવાય છે. સમજવા વગરની દેવાય છે.
સગર ચક્રવતીએ ૬૦ હજાર પુત્રો મર્યા તે દીક્ષા લીધી. – સનત્ ચકીને રોગ થયે ને દીક્ષા લીધી. બાહુબલીને મુઠી ઉગાડ્યા પછી મોટા ભાઈને ખ્યાલ આવતા દીક્ષા લીધી. વાસુદેવના મોતથી જ બળદેવ દીક્ષા લે—કે દેવાદાને ઋષભદરો દીક્ષા લીધી. આ બધાં તમારે મન તો દુઃખ ગભીતને મેહ ગભીત દીક્ષાવાળા ને?
એક તો દીક્ષા લેવી નહીં ને ટાઈટલ મારવા કે આડેધડ દીક્ષા થાય છે, પણ ભાઈ! એટલું યાદ રાખ કે ચરણ પરિણામ વગરના સમ્યગ જ્ઞાનને પણ જ્યાં જ્ઞાન નથી ગમ્યું અને કેવળી એવા ભરત કે કુર્મા પુત્રને પણ ચારિત્રની મર્યાદામાં રહેવું પડે તે દ્રવ્ય અને ભાવ ચારિત્રની મહત્તા કેટલી હશે? માટે ભરતે સુંદરીને દીક્ષાની રજા આપી.
તમને પણ મુનિ વેશ જતાં મસ્તક ઝુકે, મુનિનું દર્શન અપૂર્વ વિર્ષોલ્લાસ જગાવી દે. સહેજે મ0 વંદા બોલાઈ જાય તે સમજવું કે સંયમ રંગ લાગ્યો. બાકી જેના હૃદયમાં ચારિત્ર કે ચારિત્રિયાને રાગ નથી, વેશ જોઈ મસ્તક ઝૂકતું નથી તેને ચારિત્ર પરિણામ હોય જ નહીં, શ્રાવક સુતી વખતે મને રથ કરે કે –
सावय धरंमि बरहुज्ज चेडओ नाणदसण समेओ मिच्छत मोहिअ मई, मा राया चक्कवट्टीवि कइया संविग्गाणं गीअत्थाणं गुरुण पय मूले
सयणाइ संग रहिओ पवज्जं संपवज्जिस्स' શ્રાવકના ઘેર જ્ઞાનદર્શન ધરતો દાસ ભલે થાઉં પણ મિથ્યાત્વથી મેહિત બુદ્ધિવાળે ચકવતી કે રાજા (કદી) ન થાઉ, તેમજ સ્વજનાદિકને સંગ મૂકીને હું ગીતાર્થ ગુરુના ચરણ કમળમાં કયારે પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરું
बहवोऽविरता जीवा स्तेभ्योऽल्पास्तु सुदृष्टयः
સ્વપતસારતતા: શ્રદ્ધાઃ સાધવોડપતમારતથા २०

Page #315

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
-
-
- -
-
- -
જગતમાં ઘણું જીવો અવિરત છે, તેનાથી અલ્પ જ સમકિતી છે, તેમનાથી અતિ અલ્પ દેશવિસતિ (જીવ) છે, સાધુ સર્વ વિરતિ ધારી] અતિશય અપ છે.
માટે સર્વ વિતિચારિત્રના પરિણામ હોવા જોઈએ.
૦ અવિરતિ એટલે-જીવ જે બાર પ્રકારની વિતિ રહિત હોય તે. મન અને પાંચ ઈન્દ્રિયોનું અનિયમન તે છે તથા છ કાય જીવન વધ એમ કુલ બાર પ્રકારે અવતે કહી,
એકેન્દ્રિય-વિકલનિદ્ર–સંમૂર્ણિમ છે તે સ્પષ્ટ રૂપે અવિરતિ છે. કેમકે તેઓ આશ્રવથી વિરત થતાં નથી.
વૃક્ષાદિ, જલ-વાયુના આહારથી હિંસા કરે છે. કેટલીક વનસ્પતિ સ્પષ્ટ પણે મનુષ્ય કે પશુને મારી નાખે છે,–તેને સત્ય અધ્યવસાયને અભાવ હોય છે માહવલી વગેરે મેહ ઉતપન્ન કરે છે. લોકેને વિપરિત માર્ગે લઈ જઈ અસત્ય આચરણ કરાવે છે–વૃક્ષને સચિત્ત આહારથી જીવ અદત્ત લાગે.–ઔષધના અંજનથી કઈ પદ્રવ્ય હરણ કરે તે સ્પષ્ટ ચેરી જ છે-વિરતિ અભાવે તે મૈથુન છે જ છતાં વૃક્ષપુષ્પ આદિ કામાગના હેતુ ભૂત પણ છે. સ્ત્રીના ઘાત વડે આસોપાલવ ખીલે છે અને આલીંગનથી કુરબક વૃક્ષ ખીલે છે–વળી કેટલાંક વૃક્ષ મૂછ વડે દ્રવ્ય નિધિને મૂળીએ વીટી દે છે. તે પરિગ્રહનું પાપ સ્પષ્ટ છે.
ચારે સંજ્ઞાનું ઉદાહરણ લે તો જલાદિના આહાર વડે આહાર સંજ્ઞા, લજજાળું વેલ ભયથી સંકોચાય છે. તે ભય સંજ્ઞા, તંતુ વડે વેલા વીંટાય તે પરિગ્રહ સંગ્રા. સ્ત્રીના આલીંગનથી કુબક વૃક્ષનું ખીલવું તે મૈથુન સંજ્ઞાના દષ્ટાંત છે.
આ તે માત્ર વનસ્પતિકાયનું અવિરતિ પણું જણાવ્યું. આ રીતે પૃથ્વીકાયાદિ તથા બેઈન્દ્રિાદિ જનું અવિરતિ પણું જાણી લેવું.
અવિરતિ કરતાં ઓછા જ સમ્યગ્ર દૃષ્ટિની પંકિતમાં આવે છે. જેમકે શ્રેણિક મહારાજા સમકિતિ ખરા પણ વિરતિવંત ન હતા.
જગતમાં દેવતા અને નારકીના અસંખ્યાતમાં ભાગે અને તિર્યચના અનંતમાં ભાગે જીવે અવિરતિ સમ્યફ દષ્ટિ છે અને સમકિતીના અસંખ્યાતમાં ભાગે દેશવિરતિ જેવો છે. દેશવિરતિના અસંખ્યાતમાં ભાગે સર્વવિરતી જીવા છે.
૧૫ કર્મભૂમિમાં ઉત્કૃષ્ટા ૨૦૦૦ થી ૯૦૦૦ કરોડ સુધી જ મુનિવરે હોય. પાછી આ સર્વવિરતિ માત્ર માનવભવમાં જ પ્રાપ્ત થઈ
શકે.

Page #316

સંયમ રંગ લાગે
३०७
૮૪ લાખ યોનિમાં માંડ માનવભવ મળે. ત્યાં પણ દેવ-નારકીના અસંખ્યાત ભાગે સમકિતિ, સમકિતીના અસંખ્યાતમે ભાગે દેશવિરતિ અને તેના અસંખ્યાતમાં ભાગે સર્વવિરતિ– આ પંકિતમાં મારું સ્થાન કયારે અને તે મનેથ થાય તો સમજજો કે સંયમ રંગ લાગ્યો.
આવા ચરણ પરિણામ વાળો જીવ કેવો હોય તે માટે એક શ્રેષ્ઠ કથાનક છે વજી સ્વામીજીનું
અષ્ટાપદ પર ગૌતમ સ્વામીના પ્રતિબંધથી તીર્યકોંભક દેવના અંતરમાં એક જ્યોતિ જલી ગઈ--બ પામોની. જ્યારે માનવભવ પામુને ક્યારે ચારિત્ર ગ્રહણ કરું?
ચારિત્રના મનોરથી ધનગિરિ લગ્ન કરવા તૈયાર નથી. કન્યાને જઈને ના પાડી દે છે છતાં સુનંદા સાથે લગ્ન થયા. ધનગિરિએ દીક્ષા લીધા પૂર્વેની એક માત્ર સંસારી ભેટરૂપ તીર્યકjભક દેવને જીવ સુનંદાની કુક્ષીએ અવતર્યો. ચારિત્રના મનોરથી પિતાને ચારિત્ર મનોરથી પુત્ર છે. જન્મતાં જ કાનમાં શબ્દપો જે આના પિતાએ દીક્ષા ન લીધી હોત તો...
બાળકે દીક્ષા શબ્દ પકડી લીધે, થઈ ગયું જાતિ મરણ જ્ઞાન પડોસણ તે પચીસ શબ્દ બેલી પણ બાળકે દીક્ષા શબ્દ જ કેમ પકડ્યો?
પરીક્ષા માં પ૦ છોકરા ફર્સ્ટકલાસ આવે તો પણ તમારા છોકરાને નંબર જોઈ કે આનંદ થાય તેમ અહીં દીક્ષા શબ્દ વીર્યો લાસ માટે મહત્વનું બન્યું. કારણ કે પૂર્વના ભવમાંથી રાત્રિના પરિણામ લઈને બાળક આવ્યો છે. બસ કરી દીધું રડવાનું કામ શરુ. માંડ માંડ માનવ જ-મ મળે. દીક્ષા સિવાય બીજી વાત ન થાય. છ મહિના રડ્યા કર્યું–તમે એક દી' પણ દીક્ષા માટે રોયા છે? છોકરાને છાને રાખવા સુનંદાએ શું નહીં કર્યું હોય ? મોઢામાં સાકર-પતાસા કંઈક મીઠાશ મુકી હશે ને ? છતાં ન ખાવું ન પીવું બસ રોવું છે. કારણ દીક્ષા લેવી છે.
ધનગિરિ આવ્યા વિહાર કરતાં, ગુરુએ કહેલું જે મળે તે લઈ આવજો. ઘેર સુનંદાએ કહી દીધું લઈ જાઓ તમારા લાડકાને. ધનગિરિ મુનિ કહે લઈ જાઉં પણ વાણીયાના ભરોસા ન થાય. પડોસી સાક્ષીમાં રાખો, પછી ન કેતા બાવા છોકરો ઉપાડી ગયા.
આવ્યા ઉપાશ્રયે. વજી જેવા ભાર હતો માટે વજા નામ રાખ્યું. સાદીની વસતિમાં ઉછરતાં ત્રણ વર્ષના થયા ત્યાં ૧૧ અંગ શીખી લીધાં વા એ.

Page #317

૩૦૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
સારો બાળક જોઈ સુનંદાનું મન લલચાયું. બાળક પાછે માગે. મામલે કેટે [રાજદરબારે ગયો. સાક્ષી પણ ફરી ગયા. વાણીયા વાણીયાના પક્ષે બેસી ગયા. હવે શું થાય ? સુનંદા કહે છોકરો ધોળા લુગડાં વાળાને હેવાય છે. પેલા મને ન્યાય આપો. રમકડાં –ખાવાની વસ્તુ. કંઈક આકર્ષણે મુક્યા. છોકરા સમજે છે. આ બધાં ફસા કંપનીના મેમ્બર છે. સુમું જોયું તો ફસાણું.
ગુરુ મહારાજ કહે કે, ઓધે જોઈતા હોય. બાળક દેડ્યો. એ લઈ માંડ્યો નાચવા પછીતે સુનંદાએ પણ દીક્ષા લીધી અને બાળકને પણ આપી. તે દેવનું દીક્ષા માટે કેવું અભૂતપૂર્વ પ્લાનીંગ હશે. કારણ
પરિણામસંયમ રંગ લાગ્યો.
ચરણ પરિણામ કેને કહે તેનું બીજુ ઉદાહરણ છે અભયકુમાર, વીરપ્રભુની દેશના સાંભળીને પૂછયું. હે સ્વામિન્ ! અંતિમ રાજર્ષિ કોણ?
ઉદાયન રાજર્ષિ અંતીમ થઈ ગયા હવે કોઈ રાજા સંયમ ગ્રહણ કરશે નહીં. અભયકુમાર જાણે છે રાજેશ્વરી તે નરકેશ્વરી. ચકી દીક્ષા ન લે તે નરકે જ જાય. ત્રણ ખંડને ઘણી વાસુદેવ નરકે જ જાય. હવે કોઈ રાજા દક્ષા ન લેવાનું હોય તે નરકને દેનારા આ રાજનું કામ શું ? ચારિત્રમાં આડે આવનાર રાજને ઠોકર મારી દો.
બેલો છે આવું ઝનુન, છે ચારિત્રની આવી લગની. રાજને ઠોકરે મારી અભયકુમારે દીક્ષા લીધી. ૧૧ અંગ ભણી સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાને દેવતા થયા.
અભયકુમારની દીક્ષા થઈ તેમાં શ્રેણિક રાજાને પણ ચારિત્ર રાગ વિચારો. રાજ ગયું–કેદી બન્યા ૧૦૦-૧૦૦ કરોડને મારી રોજ ખાવાને છેલ્લે આપઘાત કરીને મર્યો. આ બધું બન્યું કેમ? અભયકુમારે દીક્ષા લીધી તેને? છતાં ચારિત્રનો રાગ શ્રેણિકના રૂંવાડામાં ઓછો થયો ખરો? ' અરે ભગવાન પણ શું જાણતા નહીં હોય કે અભયકુમારની દીક્ષાનું આ પરિણામ આવશે? કદાચ એકદીક્ષા ન થાત તે ૧૪૦૦ શિષ્યમાં શું ઘટી જાત? ભાવિ તીર્થકર અને પોતાની ત્રિકાળ પૂજા કરનાર, છતાં વીર પ્રભુએ દીક્ષા દેતા વિચાર કેમ ન કર્યો? આવા કંઈક પ્રશ્નો તમને થતાં હશે.
કારણ તમને હજી સંયમ રંગ લાગ્યો નથી. ચારિત્રના પરિ. ણામેના ઝરણું ફુટયા નથી. નહીં તે ઘનાજીને એક વખત મણું માર્યું “બોલવું સહેલું છે- છોડવું અઘરું છે.” બસ છોડી દીધી આઠે

Page #318

સંયમ રંગ લાગ્યો
૩૦૯
પત્ની, સુભદ્રા રડતી રહીને ધનાજી ચાલી નીકળ્યા દીક્ષા માગે. તેજ ભવે અનશન ને સીધાં મેક્ષમાં. પરિભ્રમણ મેં અનંતા રે કીધા હજુયે ન આવ્યો છેડલે રે
પણ છેડે કયાંથી આવે. સંસારથી વિરક્ત થાઓ તે ને? શમશાને મુકીને આવ્યા પછી તમારે જાણે કેમ બળવાનું જ ન હોય, તેમ પાછા સંસારના માચડે વળગી જાઓ છે ને? સંસાર તરફ પુરા ઉદ્વિગ્ન થાઓ, ચારિત્રના પરિણામ સેવો તે જરૂર ચારિત્ર પ્રાપ્ત થશે.
જબુકુમારે સુધર્મા સ્વામીની વાણી સાંભળી કહ્યું મને પણ સંસારને નિસ્તાર કરનારી દીક્ષા આપો. સુધર્મા સ્વામી કહે પ્રમાદ ન કરત. બસ ગુરુવચન સ્વીકારી, શીલવત અંગીકાર કરી માતા-પિતાની આજ્ઞા લેવા આવ્યા પણ માબાપે તો તેને આઠ કન્યા સાથે પરણાવવા વિચારેલું. એટલે જંબુકુમારને કહ્યું પહેલા વિવાહ કરે પછી ઠીક લાગે તે કરજો. આઠે કન્યા પણ વિચારે છે કે જે અમે તેમને સમજાવી શકીશું તે સંસાર માણશું અને નહીં તે તેમની સાથે ચારિત્ર ગ્રહણ કરશું.
લગ્નની પ્રથમ રાત છે દરેક કન્યા નવ-નવ ક્રાડ સેનૈયા કરિયાવર લાવી છે. દરેક કન્યા સ્વરૂપવતી છે. એક એક કોડ સોનૈયા નવેના મેસાળ પક્ષે આવ્યા છે. કુલ ૮૧ કરોડ નૈયાને ઢગલો પડ્યો છે. શયનગૃહત્વપૂર્ણ એકાંત–પહેલી શત. દરેક સ્ત્રી પ્રેમમય વચનથી ચલીત કરવા પ્રયત્ન કરે છે. પણ છેલે સંવાદને અંત આવે છે ત્યારે જંબુકુમાર સાથે આઠે કન્યા ચારિત્રના માર્ગે. કારણ
સંયમ રંગ લાગ્યકલ્પના તે કરે. સજાવેલો શયન ખંડ, સુમધુર સંગીત, યુવાનસુંદર–શ્રીમંત કન્યા તે પણ સ્વ ઈચ્છાથી સમપીત થયેલી. તેમની સતત વિનંતી છતાં ભેગેને લાત મારી પતે તો સંસાર છોડ પણ કન્યાઓને પણ ચારિત્ર માગે વાળવી.
એટલું જ નહી, ચોરી કરવા આવનાર પ્રભવ ચેર પ૦૦ ચોરે સાથે વાર્તાલાપ સાંભળે છે તે પણ દ્રવ્ય ધનને બદલે ભાવ ધન ચોરી જાય. મતલબ પ૦૦ ચેરેને પણ ચારિત્રના પરિણામ થઈ ગયા. તે જંબકુમારની ચારિત્ર ભાવનાને રંગ કે. સુહાગ રાતના રંગશગને બદલે વીતરાગતાના રાગમાં ડૂખ્યા અને ડૂબાળ્યા. સાથે આઠ પત્ની તથા પિતાના માતા-પિતા. કુલ પર૭ની દીક્ષા વિચારે કેવો સંયમ રંગ લાગ્યું હશે. શીવરમણ પણ તેને વર્યા પછી જાણે બીજાને પરણવા

Page #319

૩૧૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
ન માંગતી હાય તેમ ચરમ કેવલી થયા પછી ભરત ક્ષેત્રના મેાક્ષમાર્ગ પણ બંધ થયા.
દેવદ્ધિ ગણી હામાશ્રમણ પૂર્વ ભવે હિરણેગમેષી દેવ છે. સિમ'ધર સ્વામીને પૂછે છે કે આવતે ભવે મને સાધુપણું સુલભ કે દુલ ભ ! તે દેવના ભવે પણ ચારિત્રની કિ ંમત કેટલી ગણતાં હશે ? સીમંધર સ્વામીએ કહી દીધું તને સાધુપણું મુશ્કેલ છે. વજ્રઘાત થઈ ગયા તે દેવને.
હવે શું? દુર્લોભ તે। દુલ ભ પણ મળે શી રીતે ? તમે શું કરા એક તે ચારિત્ર લેવું ન હેાય ને પાછા ભગવાનને માથે ઢાળી દો જુએન ભગવાન જ મને દુ ભ છે” તેમ કહે છે. તમારે કામ હાય તા નસીમને અભેરાઇએ ચડાવી દો. દીક્ષાની વાત આવે તા ભાગ્યને આડું ધરી.
પણ હિરણેગમેષીને તેા દીક્ષા લેવી છે. ગયા ઈન્દ્ર પાસે, મહારાજ ! અસંખ્યાત વર્ષ તમારી સેવા કરી, હુકમ પાળ્યા. દુલ ભ એવા ચારિત્ર માટે આવડી નાકરી કુરમાન છે પણ એક પ્રાર્થના સ્વીકારા. મને સાધુપશુ મેળવી દેવાની જવાબદારી તમારે માથે.
ખત્રીશ લાખ વિમાનના ધણી ઇન્દ્રને વચને ખાંધ્યા. અવિરતિ છતાં ચારિત્રના પરિણામ કેટલાં ? અસંખ્યાતા દેવતાના ઢાલમાં આ દેવ તતુડી જેવા ગણાય. છતાં ઈન્દ્ર પણ ના ન પાડી શકયા તને. છતાં દેવને સંતાય નથી ગયા વિમાનમાં લખ્યું કે છ મહિને અહીં જે દેવ ઉત્પન્ન થાય તેણે મને ચારિત્ર પમાડવા આવવુ. તેવે મારા હુકમ છે. દેવના ભવે પણ કેવી સયમ પ્રીતિ.
ક્ષત્રીય ડે અવતર્યા. દેવ વિમાન ના દેવ આવ્યા. હુકમ વાંચી ગયા ઇન્દ્ર પાસે. ઇન્દ્રે પણ કહ્યું હું વચને બંધાયા છું. માટે તું જા ને પ્રતિબાધ કર. દેવે તેને મહા મુશ્કેલીએ પ્રતિબેાધ કર્યા. દ ભપણે પણ સાધુ પણું મેળવી થયા દેવદ્ધિ ગણી ક્ષમા શ્રમણ,
જે કેાઈ જીવ વિરતિવત થાય કે વિરતિ પરિણામી થાય તેને રોકવા–અટકાવવા—પાછા વાળવા કે બળાત્કાર કરે તે આત્મા ગણધર હત્યાનું પાતક બધે માટે ચારિત્રના પરિણામ તેા રાખા જ પણ તેના પરિણામવાળા જીવાની પણ અનુમેાદના કરો.
જિનશાસનમાં ચળ પરિણામના અનેક ઉદાહરણા મળે છે તમે પણ સતત વળવામી ખનેા ને ચારિત્ર ન લેવાય ત્યાં સુધી એક વસ્તુનો ત્યાગ કરે તો મને પણ થાય કે સંયમ ર્ગ લાગ્યા.

Page #320

(૧૦૬) સંવરિબહુમાણે
–કરે શ્રી સંધ બહુ માને
सत्तीइ सधपूजा विसेस पूजाउ बहुगुणा एसा
जं एस सुए भणिओ तिथ्थयराणंतरा सो પ્રતિષ્ઠા પંચાશકની ગાથા-૩૮માં જણાવે છે કે શક્તિ મુજબ સંઘપૂજા સિંઘ બહુમાન કરવું. ચતુવિધ શ્રી સંઘની પૂજા સંઘના અવયવરૂપ સાધુ–સાવી શ્રાવક-શ્રાવિકાની ભિન્ન ભિન્ન પૂજા કરતાં ઘણા ગુણને કરનારી છે કારણ કે ચતુર્વિધ શ્રી સંઘને તીર્થકર સમાન કે તીર્થકરે પછી બીજે નંબરે પૂજનીય ગણ્યો છે.
૦ અથવા તો સંઘ તીર્થંકર પરમાત્માને પણ પૂજ્ય હોવાથી શ્રેષ્ઠ ગણે છે. માટે સંઘ પર બહુમાન રાખવું.
શ્રાવકના છત્રીસ કર્તવ્યોને જણાવતી મન્નત જિણાણે સજયમાં ચેત્રીસમું કર્તવ્ય મુકયું રત વર વહુમાળો એટલે
કરો શ્રી સંઘ બહુમાન સંઘ એટલે સાધુ-સાધવી–શ્રાવક-શ્રાવિકા એ ચાર [પાંચ નહીં કે ત્રણ નહી પક્ષના નેતા ચતુર્વિધ ધર્મ સંઘને સામાન્યથી શ્રી સંઘ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ પ્રકારને શ્રી સંઘ તીર્થરૂપ ગણાય છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે ધર્મરૂપી મહેલના ચાર આધાર સ્તંભ ગયા. સાધુ–સાદવી-શ્રાવક અને શ્રાવિકા–આવા શ્રી સંઘ પર બહુમાન રાખવું.
આ બહુમાનના પ્રતિક રૂપે જ સંઘપૂજા નામનું કર્તવ્ય પ્રતિ વર્ષે અષ્ટાહ્નિકા વ્યાખ્યાનમાં વાર્ષિક ૧૧ કર્તવ્યોમાં વર્ણવાય છે.
શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માની આજ્ઞા શિરોધાર્ય કરનાર શ્રી સંઘને જ સંઘ તરીકે ઓળખાવાય છે. પછી પાંચ વાણીયા ગમે ત્યાં ભેગા થઈ ચાર દિવાલ ઉભી કરી ઉપાશ્રયનું નામ આપી દે જ્યાં લગ્નાદિક માટે વાડી તરીકે ભાડે આપવાનું કામ પણ પાછા કરી લે તે વાત તો હજી અત્રે ચર્ચવી નથી ને પોતાની જાતને સંઘ તરીકે ઓળખાવવા લાગે તે સંઘ માત્ર સમૂહ કહેવાય પણ તીર્થરૂપ ન ગણાય.
કારણ કે શ્રી સંઘના અસ્તિત્વના પાયામાં જિનાજ્ઞા પાલનને

Page #321

૩૧૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
મુકયું છે. જિનેશ્વર પરમાત્માની આજ્ઞાનું પાલન એ પ્રાથમિક અને મહત્વ પૂર્ણ વસ્તુ ગણી તેને સ્પષ્ટ અર્થ એ થયે કે આજ્ઞાનું પાલન કર્તા- એવા સાધુ, એવા જ સાધ્વી, એવા જ શ્રાવક અને એવી જ શ્રાવિકાને સમુહ તે સંઘ. પરંતુ માત્ર લાડવા સંઘને ક્યાંય સંઘ ગણ્ય નથી.
કરો શ્રી સંઘ બહુમાનનો અર્થ જ આવા પ્રકારના ચતુર્વિધ શ્રી સંઘનું બહુમાન કરવું તેમ સમજજાણ-આદર.
શ્રમણ પ્રધાન શ્રી ચતુર્વિધ સંઘ પરના બહુમાનને દાખલ એક વખત વડીલોના મુખે વ્યાખ્યાનમાં સાંભળેલો હતો. કેઈ આચાર્ય મહારાજશ્રીને તેમના શિષ્ય પરિવાર સહિત પકડી લીધા. મુસ્લિમે તેને વહાણમાં બેસાડી વિદેશ ઉપાડી જવાની તૈયારીમાં હતા. એક જૈન શ્રાવકને ફરજિયાત મુસલમાન બનવું પડેલું હતું. તેણે આ દશ્ય જોયું એટલે સાધુઓ પાસે આવીને જણાવ્યું કે હું તમારામાંથી કોઈપણ એકને છોડાવી શકીશ પણ બીજા બધાંનું મત નકકી સમજજે. - સાધુઓએ નિવેદન કર્યું કે અમારા આચાર્ય મહારાજને એકને છોડાવી દે તો સારું. પેલા મુસ્લિમ બનેલા જૈન શ્રાવકે હેડકા દ્વારા આચાર્યશ્રીને ગુપ્ત રીતે રવાને કરી દરિયા માગે મહુવા પહોંચાડ્યા.
આચાર્ય મહારાજશ્રીની નિશ્રામાં સકળ સંઘ એકઠા થયે. શ્રાવક શ્રાવિકાએ નિર્ણય કર્યો કે આવી પડેલા સંકટને દૂર કરવું આપણા હાથમાં નથી. તે સૌ પોતપોતાના ઘરના છોકરાને સંઘ માટે સમર્પિત કરે. એ રીતે એકવીસ છોકરા આચાર્ય મહારાજને સોંપ્યા અને સંઘે દીક્ષા આપી. શ્રમણ પ્રધાન ચતુર્વિધ સંઘ પ્રત્યેનું બહુમાન પ્રગટ કર્યું.
આ વાત કદાચ લોકોક્તિ લાગે. કેઈ એમ પણ કહે કે કર્ણોપકર્ણ આ પ્રસંગમાં ઘણું ફેફફાર થઈ ગયા હશે. ચાલેને તમે આ પ્રસંગ માનવા જ તૈયાર નથી તો પણ વર્તમાન કાલે આપણી આંખ સામે જ આ પ્રસંગ બન્યા છે. શ્રી અચલગચ્છમાં. તેના શ્રાવકે એ પણ સ્વગચ્છમાં સાધુની સંખ્યાને ઘટાડે થતો જાણી, પોતાના બાળકે સંઘને સમપીને ગરછ ટકાવ્યા. આને કહેવાય શ્રમણ પ્રધાન ચતુવિધ શ્રી સંઘ પરનું બહુમાન.
આવા શ્રી સંઘના ચાર પાયા–
(૧) સાધુ –શ્રી સંઘને પ્રથમ પાયે છે સાધુ. શ્રી વીતરાગ પરમાત્માની આજ્ઞાનુસાથે જેઓ ઉત્તમ ચારિત્રનું પાલન કરે છે. મળેલા

Page #322

કરે શ્રી સંઘ બહુમાન
૩૧૩ દુલર્ભ મનુષ્ય જન્મને સફળ કરે છે. તે તે સંસાર સમુદ્રથી તરે છે. ભવ્ય અને પણ તારવા પ્રયત્ન કરે છે એવા શ્રી ગણધર ભગવતેઆચાર્ય મહારાજે થી માંડીને આજના દીક્ષીત થયેલા માત્ર સામાયિક ચારિત્રવાળા સુધીના સર્વે સાધુ ભગવંતોની સેવામાં યોગ્ય ધન ખર્ચવું.
જેમકે સાધુ મહારાજે સંયમ ઉપયોગી એવા અશન–પાનાદ આહાર, વસ્ત્ર, ઔષધ, પાત્ર, વસતી વગેરે આપવા–તે પણ આધા કર્માદિક દેષ રહિત પુરા પાડવા.
જે કાળે, જે ક્ષેત્રમાં જે વસ્તુઓ જે સંગમાં સાધુમહાત્માના સંચમમાં ઉપકારી બને તે કાળે, તે સ્થળે તે વસ્તુ તે પ્રસંગે તેમને આપવી જોઈએ. તેથી બધાં સાધુ ભગવંતે પોતાની સંયમ આરાધના નિવિ દન પણ કરી શકે.
તદુપરાંત સાધુ ભગવંતની નિંદા કરતા નિંદકોને અટકાવવા એ રીતે સાધુ મહાત્મા રૂપ શ્રી સંઘ પરત્વે પિતાનું બહુમાન પ્રગટ કરવું.
ગુરુ મહારાજને જોતાં જ જેનું મસ્તક ઝુકી જાય, બહુમાન ભાવથી ગદ ગદ થઈ ઉઠે વાણી, મારે આંગણે સાધુ મહારાજ કયાંથી? આ ભાવ ઉઠે તેને બહુમાન કહેવાય. જેટલું બહુમાન વધુ તેટલી સર્વવિરતિની પ્રાપ્તિ જલદી, સમ્યકત્વને સ્પર્શ વહેલા માટે શ્રી સંઘના પ્રથમ પાયા રૂપ સાધુ ભગવંતે પર પૂર્ણ બહુમાન રાખો.
(૨) સાવી - સાધુ મહારાજા પછી શ્રી સંઘને બીજે પાયે કે બીજું અંગ છે સાદવજી.
દર્શન-જ્ઞાન–ચારિત્રના ધારણ કર્તા સાદેવીજી મહારાજ પ્રત્યે પણ સાધુ ભગવંતની જેમજ પૂર્ણ બહુમાન હોવું જોઈએ. અલબત વર્તમાનકાલે એક દુઃખદ સ્થિતિ સર્જાઈ છે. ઉપાશ્રયના મુખ્ય બહેન જે શામળ તરીકે ગણાતા હોય તે સાદવજીના ગુરુની જેમ વર્તતા જોવા મળે છે. તે કહે તે જ સ્તવન કે સજગાય બોલવાના આદેશ પણ વડીલ સાધ્વીજીને બદલે શામળ જ આપે. આ બધે ઘોર અવિનય છે.
સાવીજીઓ પણ શાસનના રતન છે. મોક્ષના અધિકારી છે. તેમના પર પણ પૂર્ણ બહુમાન ભાવ હોવો જોઈએ. મનમાં થઈ ઉઠે કે અહો ચૌવનના આંગણે વસંતને આવકારવાને બદલે ત્યાગ

Page #323

૩૧૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
નાં માર્ગે જઈ કેવા કેવા કઠેર પરિષહોને સહન કરી રહ્યા છે. ખરેખર વંદનીય છે આ ગુરુઓને.
સવારે ભરખેસરની સજઝાયમાં વંદન કરે છે ને? કેમને કરે છે? ચંદનબાલા વગેરે મહાસતી–સાધ્વીજીઓને
પ્ર :- મિથ્યાવન ઉદયે કરીને સ્ત્રી વેઢ બંધાય છે.
સમકિત દષ્ટિ જીવ સ્ત્રી વેદ બાંધતો નથી પછી સાદવજીનું બહુમાન શામાટે કરવાનું?
સમાધાન : સ્ત્રી વેદ પહેલા–બીજા ગુણઠાણે બંધાય છે તે વાત કબુલ છતાં (સ્ત્રી)-સાદવોને ક્ષધિકાર આપેલ જ છે તે શ્રીજિનવચનને જાણે છે. તેની શ્રદ્ધા કરે છે. શાસ્ત્રાનુસારી શુદ્ધ આચરણ પણ કરે છે માટે સાદવજીનું બહુમાન ચગ્ય જ છે. - સાધુ ભગવંતે કરતાં પણ સાદવજીને બહુમાનમાં વિશેષ ખ્યાલ રાખવો. દુરાચારી અને નાસ્તિક લેકે વડે થતો તેને પરાભવ રોકવો અને રક્ષણ આપવું જરૂરી છે. તેમને સુરક્ષીત વસતિ દાન કરવું, સ્ત્રી-પુત્રીઓ દ્વારા સેવા કરાવવી, દીક્ષાઓ અપાવવી અને એ રીતે દ્રવ્ય ભાવપૂર્વક બહુમાન કર્યું.
–શ્રી સંઘ ઉપર બહુમાન ભાવ પ્રગટ કરતો સુંદર પ્રસંગ જૈન ઇતિહાસના પાને નોંધાયો છે. સાધુ ભગવંતે સંદનું બહુમાન સ્વીકારી કઈ રીતે શાસન પ્રભાવના કરી તેની ધ આલેખાઇ છે.
ઉજજેની નગરીમાં સુવતાચાર્ય પધાર્યા. ધર્મરાજા પરિવાર સહિત વાંદવા ગો. શરએ ભરમે નમુચિપ્રધાને પણ જવું પડયું. તેણે આચાર્ય મહારાજ સાથે વિવાદ માં કે બ્રાહ્મણે પવિત્ર છે અને જેને અપવિત્ર છે. આચાર્ય મહારાજે રામજાવ્યું કે બ્રહ્મચર્ય હોય તે પવિત્ર અને ન હોય તે અપવિત્ર. એ જ પવિત્રતાની પારાશીશી છે. આવી અનેક ચર્ચામાં તે પાછો પડે.
તે સ્વભાવને કેપી અને ડંખીલો હતો. તેથી પરાભવ સહન ન થતાં મધ્યરાએ મુનિને મારવા દોડયો. પણ શાસન દેવીએ થંભાવી દેતા ગામ આખામાં નિંદા પાત્ર બન્યું કે આ કે નિર્દય અને ધર્મ છેષી પ્રધાન છે. તેથી તે ઉજજૈની છેડી હસ્તિનાપુર આવ્યો.
ત્યાં પોતર રાજા રાજ્ય કરે. તેને વિષ્ણુકુમાર અને મહાપર્વ નામે બે પુત્રો હતા. નમુચીએ ત્યાં જઈ સિંહબાળ નામના ભયંકર

Page #324

--જનનન નનનનન નનામાના નાના નાના
કરો શ્રી સંઘ બહુમાન
૩૧૫ શત્રુને પરાજય . પરિણામે મહાપવન પ્રીતિપાત્ર બન્યો. મહાપદ્મ નમુચીને વરદાન માગવા કહ્યું. નમુચી કહે અવસરે માંગીશ પછી તે તે હસ્તિનાપુરને પ્રધાન પણ બની ગયે.
સમય જતાં સુવતાચાર્યજી હસ્તિનાપુર પધાર્યા, વિષ્ણુકુમાર મહામુનિ થઈ ગયા હતા અને મહાપદ્મ રાજા ચક્રવતી બની ગયા હતા.
સુત્રતાચાર્યને જોતાં જ પૂર્વનું વેર સાંભર્યું. મહાપદ્મ રાજાને કહ્યુ આપે મને વરદાન આપેલું તો આજ હું માંગુ છું કે મને અલ્પકાળ માટે ચકવર્તી પદ ભોગવવા આપે. એક વચની રાજાએ તેની માંગણી મંજુર કરી. પોતે અંતઃપુરમાં ચાલ્યો ગયો.
રાજ્ય હાથમાં આવતા નમુચીએ સંપૂર્ણ હિંસામય યજ્ઞનો આરંભ કર્યો. બધા ધર્મગુરુ આવ્યા પણ સુત્રતાચાર્ય ન આવ્યા. નમુચીએ તેને બોલાવીને કહ્યું કે હાલ હું રાજા છું માટે તમે મારા યજ્ઞને વખાણો.
અમે હિંસાથી ભરેલા કાર્યની અનુમોદીએ નહીં.
નસુચી કહે આ રાજ મારું છે. જે મારી આજ્ઞાનું પાલન કરવું ન હોય તે સાત દિવસમાં મારી હદ છેડી ચાલ્યા જાઓ. નહીં તે કોઈને જીવતા નહીં છોડું.
સુત્રતાચાર્ય અને શિષ્ય પરિવાર વિચારે છે કે છ ખંડ પ્રવીને સાત દિવસમાં છોડીને બીજે કયાં જવું? સંઘ ભેગો કર્યો. શું કરવું તેની ચર્ચા ચાલી. નક્કી થયું એક લબ્ધિવંત સાધુને વિણકુમાર મુનિ પાસે મેકલવા. - સાધુ પરના હુમાન–સંઘના બહુમાન ખાતર વિણ મુનિ તરત ત્યાં આવ્યા. તેમની પાસે આકાશગામીની લધિ હતી એટલે બીજે પ્રશ્ન ન હતો.
નમુચી પાસે જઈ પૂછ્યું આ મુનિ ચોમાસામાં ક્યાં જાય?—હું કંઈ ન જાણુ સાત દિવસમાં મારા રાજ્યની હદ છોડી ચાલ્યા જવું તે માટે હુકમ છે. વિષ્ણુ મુનિ કહે તું મને તે ઓળખશ ને ? મારે માટે તે ત્રણ ડગલાં જેટલી જમીન આપ. નમુચી કહે સારું હું તમને ત્રણ ડગલાં જમીન આપુ છું. પણ તેની બહાર તમારો કેઈ સાધુ જે તે જીવતે નહીં જવા દઉં.
વિષ્ણુકુમાર મુનિને સંઘ બહુમાન જાળવવાનું હતું. સાધુ પ્રત્યેના

Page #325

૩૧૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રસાદ-૩
આદરને પ્રગટ કરવાને હતો. તેણે પોતાની કાયાને વૈકિય લબ્ધિ વડે લાખ જોજનની કરી દીધી. એક પગ જંબુદ્વિપના આ છેડે મુક્યો અને બીજો પગ જબુદ્વિપના બીજે છેડે મુકો. પછી પૂછયું બેલ નમુચી ત્રીજો પગ [ત્રીજું ડગલું કયાં મુકું હવે? - ત્રીજો પગ નમુચીના ગળા પથે મુકીને વિષ્ણુ માર મુનિએ ત્યાંને ત્યાં તેને મારી નાખે.
સકલ શ્રી સંઘ, ઈન્દ્ર, દેવ, દાનવો સૌ વિષ્ણુકુમાર મુનિના કેને શાંત કરવા સમજાવે છે. સંઘની વિનંતીને માન આપી પોતાનું રૂપ સંહરી લઈ ક્ષમાપના માગી, પ્રાયશ્ચિત કર્યું, નમુચિ મરીને નરકે ગયો. તે દિવસે કારતક સુદ એકમ હતી–ત્યારથી સામ સામે જુહારવાની પ્રવૃત્તિને આરંભ થયે.
આવા એ વિષ્ણુકુમાર મુનિને સાધુ પર અને સંઘ પર કેવું બહુમાન હશે?
શ્રાવકેને પણ ધોવર વાળો કર્તવ્યની યાદ અપાવતા કહ્યું કે કરે શ્રી સંઘ બહુમાન, તમે પણ અવસરે આટલું બહુમાન પ્રગટ કરનારા બને.
(૩) શ્રાવક :- ચતુર્વિધ શ્રી સંઘનો ત્રીજે પાયે છે. શ્રાવક શ્રાવક–મારો સાધર્મિક ભાઈ, કયાંથી મળે અને સાધર્મિક. એવી ઉમીપૂર્વક શ્રાવકને જોઈને હૃદયમાં આનંદ અને બહુમાનની લાગણ થવી જોઈએ. કેમકે સાધર્મિકને સમાગમ પણ મહાન પુણ્યને ઉત્પન્ન કરાવે છે. તે તેના પરનું દ્રવ્ય કે ભાવપૂર્વકનું બહુમાન કેટલો લાભ અપાવે.
તેમના બહુમાન ભતિ રૂપે પિતાના પુત્ર-પુત્રીના લગ્ન કે જન્મ પ્રસંગે-ઘેર નિમંત્રવા, ઉત્તમ જાતિના ભોજન-પાન આપવા. સંકટ સમયે તેમના સંકટને ટાળવા મદદગાર બનવું. નિર્ધન બનેલાને ફરી ધન આપી પુનઃ ધનવાન બનાવવા. તેમજ શ્રદ્ધા મંદ બનેલાને ધર્મમાં સ્થિર કરવા. ધર્મકાર્યો કરવા માટે પ્રેરણા આપવી વાચનાદિ પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાયમાં જોડવા એ રીતે બહુમાન પ્રગટ કરવું.
આજ કાલ સ્વાર્થની દુનિયા છે. સ્વાર્થ ના સૌ સંબંધોમાં શ્રાવકનું દર્શન પણ આનંદકારી બને. ચક્રવતીઓ પણ સાધુને પડિ લાભી શકતા ન હોવાથી શ્રાવકની ભક્તિ કરીને જ અતિથિ સંવિભાગને લાભ મેળવતા

Page #326

કરે! શ્રી સંઘ બહુમાન
૩૧૭
અરે કોટ કચેરીમાં પણ પીળા ચાંદલાવાળા નજરે પડે તે કેસ પાછે ખે’ચી લઈએ કારણ ગમે તેમ તેા ! મારા શ્રાવક ભાઈ. આવું હુમાન હોય ત્યારે શ્રી સઘના ત્રીજા અંગ પ્રત્યેનુ બહુમાન સમજવું,
(૪) શ્રાવિકા :– શ્રાવકની જેમ શ્રાવિકા બહેના પ્રત્યે પણ બહુમા ન હેાવુ જોઈએ, શીલવતી, સ ંતાષધારી, જ્ઞાન-દર્શીન-ચારિત્ર વ્રતી તથા શ્રી જિનશાસનમાં અનુરાગ વાળી સધવા કે વિધવા સ શ્રાવિકા પ્રતિ શ્રાવકની જેમ બહુમાન તથા પ્રીતિ રાખવા જોઈએ.
પ્રશ્ન :- સ્ત્રીઓને તા બહુ દોષ વાળી-ઝેરની મૂળી સમાન વગેરે વિશેષણે આપ્યા છે. પછી તેનુ બહુમાન શા માટે ?
સમાધાન :- આપણે ત્યાં ક્રુર અને દુષ્ટ પુરુષા પણ થયા જ છે. છતાં તેનું બહુમાન કેમ સ્વીકાર્યું... ?
વળી સીએમાં પણ સુલસા-રેવતી જેવી શ્રાવિકાનો વિચાર કરો. તીર્થંકર પરમાત્માની માતા સમાન શ્રાવિકાઓને ચાદ કર. તેને આશ્રીને બહુમાન ભાવ પ્રગટકરવાના છે. શ્રાવકા પણ એકાવતારી કે તીથ કરનો જીવ હાય છે.
તેથી પેાતાની જ પહેન-માતા-પુત્રીની જેમ શ્રાવિકાઓનુ” પણ બહુમાન કરવુ નેઈ એ.
ઝાલાવાડની ધરતી માથે દુષ્કાળ ખાખર્ચે તે ટાણે રતન નામના ચારણ અને તેની પદમણી જેવી પાશેક ભેસુ રહે, દુકાળમાં ખડપાણી ખુટયા. માલ-ધારીએ મુદ્રા. ભેંસુ-ગાયુને લઈને ઉતર્યા ગેાહીલ વાડની ધરતી પર. કુંભારીયા ગામને પાદર રહ્યા. બારમાસી નદીના કાંઠે પડાવ નાખ્યા.
કુંભારીયા ગામનાને રતન ચારણના ઢેર એક જ સાથે પાણી પીએ, ખડ ચરે, ઈ ટાણે કુંભારીયા ગામના દરબાર અને પડખે ભડારીયાના કામળીયા નુખના લાખા આયરને વેર.
લાખે! એટલે આગનો કટકે. એક દી' લાખાએ કુંભારીયાના માલ માથે છાપા માર્યા. પ૦. ભેરુબંધ હારે પુણ્યે. નદી કાંઠે ચરતા ઢારને એકજ હડકવાળીને હાલતા થયા.
ગામ હેતુ રહ્યુ ને કાઈને લાખાને પડકારવાની હિંમત ન હાલી. કુંભારીયાના દ્વાર સાથે ચારણની ભેંસુ પણ ગઈ. ભારા રતન ચારણ તા. દેવી પુતર. દેહમાંથી જાણે યેત્સુ પ્રગટી, ઘેાડે પલાણ કર્યાને ચારણ પુગ્યા ભડારીએ.

Page #327

૩૧૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
લાખ તે હેતુ મિત્રોથી વીંટળાયેલ ડેલીએ બેઠે છે. હેકો પીએ છે ને ડાયરે રંગે ચડે છે.
બરાબર આવા ટાણે ભારા રતન ચારણે પેગડામાંથી પગ છાંડીને ડાયરાને રામરામ કર્યા. ડાયરાએ ચારણને રૂડા આદર માન દીધા. ચારણ બલ્ય, લાખા ! કુંભારીયાને ઢોર લેવા આયો છું.
ચારણ! તમારા હોય તેટલા નોખા તારવી લ્ય. લાખા ! હું આખા ગામના ઢોર માંગુ છું. ચારણ દેવ ગામના ઢેર તો ડાયરે લેવા આવે તે દી મળે.
લાખા ! હું એકલો મારા ઢોર લઈને જાઉં તો ભુંડે અને સવારથી ગણાઉં. જીદ કર્યા વન્યા અને ઢોર આપી દે લાખા !
ઈ લાખ વાતેય ન બને ચારણ દેવ ! તમે તો તમારા ઢોર લઈ જાઓ.
ઠીક કહું છું, લાખા ! માની જા. ડાયરો ખડખડ હસવા માંડે. ભારો ચારણ સમજી ગયો કે આ તલમાં કંઈ તેલ નથી. છોગા ત્રાગું માંડયું.
કપાસીયાનું ગાડું ભરી ભંડારીયાના પાદરમાં ઠાલવ્યું ને માથે ઘી રેડયું. ઢગલાને આગ ચાંપી પોતે ઢગલાના ભારા ઉપર ઉભો રહ્યો. ગળામાં કટાર બેસી ત્રાડ નાખી. જોઈ લે લાખા, ચારણનું ત્રાગું. ચારણ કઈ દી સવારથી ન હોય તે સંધાનું સુખ જુએ પંડયનું એકલાનું નહીં.
લાખાએ કુંભારીયાના ઢેર છોડી મુક્યા અને ભારો રતન ચારણ ભડથું થઈને ભંડારીયાને ગોઝારું કરતું ગયો.
આ પ્રસંગ એક એતિહાસિક સત્ય છે. તેનો ભાવાર્થ પકડો તે સંઘ બહુમાન કર્તવ્ય તમને આપોઆપ સમજાઈ જશે.
તીર્થરક્ષાની કે સંઘ બહુમાનની ટીમોટી વાતો ચગાવનારાને પૂછો, છે આ ચારણ જેવું બહુમાન ? પંડયના દેહને સળગાવીને પણ આખા સમુહના ઢોર પાછા વાળ્યા આનું નામ તે સંવરિ વેદમાળો.
શ્રાવકોએ પણ આ કર્તવ્ય આવી ઉચ્ચતમ ભાવનાથી બજાવવું જોઈએ. તેથી જ અમે એક સંદેશ આપીએ છીએ.
કરો શ્રી સંઘ બહુમાન શ્રાદ્ધવિધિમાં પણ સંઘ બહમાન માટે લખ્યું કે પોતાના વૈભવ

Page #328

કરો શ્રી સંઘ બહુમાન
૩૧૯ સંપત્તિને અનુસાર અતિ આદર અને બહુમાન પૂર્વક સાધુ–સાવીને યોગ્ય નિર્દોષ અને તે પણ સંયમમાં ઉપકારક વસ્ત્ર, કામળ, રજોહરણ, સુતર, ઉન, પાત્રા, દાંડા, દાંડી સોય, કાંટો કાઢવાને ચીપીઓ, કાગળ, કલમ, પુસ્તક વગેરે વહોરાવવા. શ્રાદ્ધદિન કૃત્ય ગાથા ૧૭૮માં જણાવે છે
वस्थं पत्तं च पुत्थं च कंबलं पायपुछणं
दंडं सथारयं सिज्ज अन्नं जंकिंचि सुज्झइ વસ્ત્ર–પાત્ર તથા પુસ્તક, કમળ, પાદ છઠ, દાંડે, સંથારીયું, શચ્યા તથા બીજું પણ સંયમને ઉપકારક જે કોઈ સાધુને ચગ્ય શુદ્ધ કે કાઢવસ્તુ હોય તે વહોરાવવી [આપવી જોઈ એ.
અને એ રીતે સાધુ–સાદી રૂપ શ્રમણ સંઘની પૂજા–ભક્તિ કરવી જાઈએ.
શ્રાવક-શ્રાવિકારૂપ સંઘની ભક્તિ બહુમાન પ્રગટ કરતાં જણાવે કે તેમને પણ સત્કાર કરે. શક્તિ મુજબ પહેરામણી કરવી અને ભાવ બહુમાન માટે ધર્મમાગમાં સ્થિર કરવા જોઈએ.
શ્રી સંઘ-બહુમાન જઘન્ય-મધ્યમ-ઉત્કૃષ્ટ એવા ત્રણ ભેદે જણાવેલું છે.
સર્વ શક્તિ વડે સેલ શ્રી સંઘને સર્વ પ્રકારે વિશિષ્ટ પહેરામણી વગેરે આપીને સત્કાર કરે તે ઉત્કૃષ્ટ સંઘ બહુમાન.
શક્તિના અભાવે માત્ર સુતર જેવી અલ્પ કિંમતની વસ્તુ વડે સત્કાર કરો. અથવા માત્ર એક બે જ સાધુ-સાવી કેશ્રાવક-શ્રાવિકાની ભક્તિ કરવી તે જઘન્ય સંઘ બહુમાન.
આ ઉત્કૃષ્ટ સંઘ બહુમાન તથા જઘન્ય સંઘ બહુમાનના વચ્ચગાળાની સત્કાર અને પ્રીતિપૂર્વકની જે ભક્તિ તે સઘળું મમ સંઘ બહુમાન કે સંઘ પૂજા સમજવા. માત્ર તમે તે એક સંદેશો પકડી લે પહેલાં કે
કરો શ્રી સંઘ બહુમાન. બહુમાન હોવું તે મહત્ત્વનું છે. પછી માત્ર એક મુહપત્તિ કે સોપારી પણ આપી શકે. તેમાં કેટલું આપ્યું તે દ્રવ્ય પરિમાણથી બહુમાનનું માપ નથી નીકળતું. તે માટે હૃદયમાં કેટલો આદર કે બહુમાન ભરેલું છે તે વસ્તુની કિંમત છે.

Page #329

૩૨૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
એક ખ્યાતનામ ડૉકટર હતા. તે સમાજ માન્ય અને લબ્ધ પ્રતિષ્ઠિત હાર્ટ સ્પેશિઆલિસ્ટ. મેડિકલ કેન્ફરન્સમાં પણ ઘણીવાર જવું પડે પણ તેઓ કદી કંદમૂળની સામે પણ ન જુએ. પછી હાથ અડાળવાનો કે ખાવાને તે પ્રશ્ન જ કયાં રહ્યો ?
“પોટેટો ચીસ” સર ! મારે નહીં ચાલે.
મિત્ર ડોકટર કહે આ બધું ન ખાવાનું કોઈ કારણ? ડોકટર કહે મને મારી મધર પ્રત્યે પૂર્ણ બહુમાન છે. મારા મધર એક ધર્મ નિષ્ઠ ધર્મ પરાયણ સ્ત્રી છે. હું ઘેર જતાં વેત રોજ તેમને પગે પડું છું અને માતાજી વાત્સલ્ય પૂર્વક પૂછે છે. કેમ બેટા ! આજે રાત્રે મોડું કેમ થયું?
હું નમ્ર ભાષામાં ઉત્તર આપું છું કે કેન્ફરન્સમાં ગયે હતે.
તરત જ મધર પૂછે છે કે બેટા કંઈ અભય તે ખાઈને નથી આવ્યોને ? ભાઈ, રાત્રિ ભેજન તો કર્યું નથી ને?
અરે શરૂઆતમાં એક-બે વખત બટાકાનું શાક ખવાઈ ગયું તે તેમણે ઉપવાસ કરી દીધો. ઉપવાસ [ફાસ્ટ ફાસ્ટ સમજ્યા ?
અને ડોકટર હવે તે મેં મારા ગુરુદેવ પાસે પણ જવાનું શરૂ કરી દીધું છે. તેઓની પાસે પણ અભાદિ ઘણું શીખ્યો છું અને શાસ્ત્રીય તથા વૈજ્ઞાનિક પરિશીલન પણ આ બાબતમાં મેળવી રહ્યો છું.
વિચારો કે એક માતા પરનું બહુમાન પણ પુત્રને કેવો ધર્મ પરાયણ કે ધર્મનિષ્ઠ બનાવી શકે છે?
કરો શ્રી સંઘ બહુમાન પરિશીલનથી સકલ શ્રી સંઘ પરત્વેનું બહુમાન પ્રગટ કરવાનું છે. તે બહુમાન જીવનમાં પ્રગટી જાય તે કેવું અમૂલ પરિવર્તન આવે.
Hવર વદુમાને કર્તવ્યના પાલન થકી નિજ ગુણને પ્રગટાવનારા બને.
સંઘ બહુમાન એટલે સાધુ ભગવંતેનું બહુમાન સંઘ બહુમાન એટલે સાધ્વીજીઓનું બહુમાન સંઘ બહુમાન એટલે શ્રાવકભાઈનું બહુમાન સંઘ બહુમાન એટલે શ્રાવિકાબેનેનું બહુમાન
કરો શ્રી સંઘ બહુમાન

Page #330

(૧૦૭) પુસ્તક લેખન
-લખે લખાવે સૂત્રને
न ते नरा दुर्गतिमाप्नुवन्ति न मूकतां नैव जड स्वभावम् नेत्रांतां बुद्धि विहीनतां च ये लेखयन्त्यागम पुस्तकानि
જે મનુષ્યા સિદ્ધાંતના પુસ્તકા લખાવે છે તે દુર્ગતિને મૂકપણાને, જડતાને, અંધત્વને અને બુદ્ધિ રહિતતાને પામતા નથી. આ જ બ્લેકના ચેાથારણમાં ધસંગ્રહમાં બાળમ પુસ્તાનિ ને બદલે નિસ્ય વાથન મુકયુ. પણ ખ'નેના અર્થ તેા આગમ પુસ્તકા કે શાસ્ત્રો એવા જ કરાયા છે.
મન્નહ જિણાણું સજ્ઝાયની અતિમ [પાંચમી] ગાથામાં પણ શ્રાવકનું' ૩૫મું' કર્તવ્ય મુકયુ. પુય છીદળ એટલે શ્રાવકે પુસ્તકો લખવા [લખાવવા] જોઈએ. પણ પુસ્તક એટલે શું?
પુસ્તક દ્વારા શુ કહેવા માંગે છે તેની જાણકારી અતિ મહત્ત્વની છે. કેમકે આજકાલ પાત પેાતાના પુસ્તકા લખવા-લખાવવા [છાપવા— છપાવવા તું એટલું બધું વધતુ જાય છે કે પ્રાચીન શ્રુત સાહિત્ય પરત્વે જાણે દુર્લક્ષ સેવાતુ હાય તેમ લાગે,
•
અમારા પૂજય આચાર્ય દોલતસાગર સૂરિજી છેલ્લા લગભગ ૨૦ વર્ષાથી આગમનુ એકધારુ કામ કરે છે. છતાં ૪૫ આગમ મૂળની ૧૦૦૦ રૂપીયાની ૧૦૦૦ પેટીના ગ્રાહક મહામુશ્કેલીએ એકઠા થયેલા.
તે જ મુબઈ મહાનગરીમાં વ્યાખ્યાનાદિ સામાન્ય સાહિત્ય માટે ઢગલાબંધ રમા પણ પોત-પોતાના માનીતા સાધુને અપાય છે.]
તેથી અહીં પુસ્તકાના અર્થ સ્પષ્ટ કરતાં ધર્મ સંગ્રહ તથા ઉપદેશ પ્રાસાદમાં આગમેા કે શાસ્ત્રો એવો અર્થ જ રૂઢ કર્યાં છે.
આવા શાસ્ત્રોનું લખાવવુ અથવાતા પૂજ્ય ગુરુમહારાજના ઉપદેશ પૂર્ણાંક લખાતા [પાતા હોય તેમાં ચેાગ્ય પ્રમાણમાં દ્રવ્યના વ્યય કરી તે શ્રુતભક્તિના લાભ લેવા તેને શ્રાવકનુ પુથ્થય નિં- પુસ્તક લેખન કર્તવ્ય ગણ્યુ.
૨૧

Page #331

३२२
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ સંક્ષેપમાં પુસ્તક લેખન એટલે લખે લખાવે સૂત્રને. જો કે પ્રબોધ ટીકામાં તે પુત્વથ હિંદુ ને અર્થ સીધો જ પુસ્તક લખાવવા એ કરી દીધું છે.
શ્રાવકે ન્યાયપાર્જિત દ્રવ્ય વડે ધર્મ સંબંધિ પુસ્તકો લખાવવા. ઉપલક્ષણથી સંઘરવા અને સુરક્ષિત રાખવા–તેમ કરવાથી દુર્ગતિ થતી નથી અને જન્માંતરમાં મૂંગાપણું–જડપણું–અંધત્વ કે બુદ્ધિ હિનતાને પામતા નથી. - સુશ્રાવકોએ આજ સુધીમાં લાખો રૂપિયા ખર્ચ કરીને ધાર્મિક ગ્રંથો લખાવ્યા છે. તેને ત્ર્ય સંગ્રહ કરીને સુરક્ષિત રાખવા ખાસ ભંડાર પણ બનાવ્યા છે.
આવા પ્રકારની લેખન–સંરક્ષણ પ્રવૃત્તિ વડે કરીને જ પ્રાચીન સાહિત્ય આ જ સુધી આપણુ પાસે પહોંચ્યું છે. જે આવી જ પરંપરા ચ લુ રહે તે ભાવિમાં અનેક પેઢીઓ પણ તેને લાભ લઈ શકશે માટે શ્રાવકોએ પુરથી #િi ને કર્તવ્ય તરીકે “લખે લખાવે સૂત્રને રે પંક્તિ સ્મરણસ્થ કરી દઈ પુસ્તકો લખાવવાની અને સુરક્ષિત રાખવાની પ્રવૃત્તિને જ્ઞાન પૂજા કે શ્રુત ભક્તિના અતિ મહત્ત્વના અંગ માનીને આદરવી.
પેથડ નામને એક મંત્રી થઈ ગયો. તે માલવ દેશમાં ધન ઉપાર્જન કરવા ગયેલો હતો ત્યાં જઈને કેટી સુવર્ણ ને માલિક બન્યો હતે.
એક વખત ગુરુ મહારાજ પધારતાં તેણે ગુરુ પ્રવેશ મહોત્સવમાં ૭૨૦૦૦ દ્રવ્યને ખર્ચ કર્યો.
ગુરુ મહારાજ મધુર રીતે ભગવતી સૂત્રને એક વખત પાઠ કરી રહ્યા હતા તે સાંભળતા પેથડ મંત્રી બોલ્યા કે મારે પણ ભગવતીજી સૂત્ર સાંભળવાની ઈચ્છા છે.
શ્રી ધમષ સૂરિજીએ પ્રથમથી આરંભને વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ એટલે કે ભગવતીજી સૂત્ર નામના પાંચમાં અંગને વાંચવાને પ્રારંભ કર્યો. ત્યારે આ સૂત્રમાં જ્યાં જ્યાં જોમ [ગુરુ ગૌતમનું નામ] શાદ આવતો હતો ત્યાં ત્યાં પેથડ સંઘવી એ સેનામહોર મુકી મુકીને ભગવતીજીની પૂજા કરી હતી. એ રીતે ૩૬૦૦૦ વખત મા શબ્દ એટલે કે ગૌતમ સ્વામીજીનું નામ આવ્યું અને તેણે ૩૬૦૦૦ સેનામહોર વડે જ્ઞાન પૂજન કર્યું.

Page #332

લખે લખાવે સૂત્રને
૩૨૩ આ રીતે એકઠી થયેલ ૩૬૦૦૦ સેનામહોરનું જેટલું દ્રવ્ય થાય તેટલું સઘળું દ્રવ્ય એકઠું કરી તે તમામ દ્રવ્ય ખરચીને આગમન પુસ્તકો લખાવ્યા. તે બધાં જ પુસ્તકોની બન્ને પ્રતે કરાવી એક પ્રત સોનેરી શાહી વડે અને બીજી પ્રત મેષની શાહી વડે લખાવી. આ રીતે લખાવેલા આગમ-શાસ્ત્રોને રેશમી વસ્ત્રોમાં બાંધ્યા. તે પ્રતે ભરુચ-સુગિરિ-માંડવગઢ–અબુદાચલ આદિ સાત સ્થાનમાં મુકી એ રીતે સાત જ્ઞાન ભંડારો કરાવી પુણ્ય કમાયા.
આ પ્રકારે તમારે પણ યથાશક્તિ દ્રવ્યને વ્યય કરીને આગમના પુસ્તક લખાવવા જોઈએ. કેમકે ધર્મશાસ્ત્રોમાં આપણે ઉત્તમ વાર છે તે વારસો જેટલું વધારે સચવાય, પ્રસારાય તેટલે આપણને જ્ઞાનઆરાધન, જ્ઞાનભક્તિ અને જ્ઞાનાવરણીય કર્મોની નિર્જરા કરવાનો મહાન લાભ પ્રાપ્ત થાય છે. માટે પુસ્થય ટિળ કર્તવ્ય રૂપે લખે લખાવે સૂત્રને પંક્તિને ચિત્તસ્થ કરી ધર્મશાસ્ત્ર લખાવવા કંઈક અંશે પણ પ્રવૃત્તિ કરવી.
પાંચમાં આરામાં દિવસે દિવસે કાળના પ્રભાવથી બુદ્ધિની મંદતા આવવાની જ છે. અને જિનવચન ઉર છેદ સરખું થતું જશે એટલે પાંચમાં આરાના અંતે બધું વિનાશ પામશે. એમ સમજી ને ભગવાન શ્રી નાગાર્જુન, શ્રી સ્કંદિલ ચાર્ય વગેરે પ્રવ પુરુષોએ પણ આગને પુસ્તકારૂઢ કર્યા છે. માટે શ્રી જિનાગમ પર બહુમાનવાળા જીએ તેનાં પુસ્તક લખવવા અને વસ્ત્રો રને સુવર્ણ—મતી વડે કરીને, પુસ્તકો રૂઢ થયેલા શ્રત જ્ઞાનની પૂજા ભક્તિ કરવી.
શાસ્ત્રકાર મહષિ પણ ફરમાવે છે કે – पठति पाठयते पठता मसौ, वसन भोजन पुस्तक वस्तुमिः प्रतिदिनं कुरुते य उपग्रह, स इह सर्वविदेव भवेन्नरः
જે સ્વયં આને જૈિન આગમને ભણે છે, બીજાને ભણાવે છે, કે ભણનારાઓને વસ્ત્ર આહાર પુસ્તક વડે હમેશાં સહાય કરે છે તે સિવિ સર્વજ્ઞ જ થાય છે.
વળી લખેલા પુસ્તકોનું સંવેગી એવા ગીતાર્થ ગુરુ પાસે વ્યાખ્યાન પણ કરાવવું જોઈએ.
પ્રશ્ન :- ગીતાર્થ ગુરુ પાસે કેમ કહ્યું? જેઓને સાચેસાચ સંસારના સુખે બેટા લાગ્યા છે, જેને મેક્ષ

Page #333

૩૨૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૩
સુખની ઇચ્છા જાગી છે, તેવા કૃપાળુ શ્રદ્ધાવ ́ત સવેગી અને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, પુરુષ વગેરને ઓળખવામાં જેમની બુદ્ધિ છે તેવા ગીતાર્થો જ લાભાલાભના વિવેક કરી ઉપદેશ દ્વારા અન્ય જીવાને ઉપકાર કરી શકે છે.
શ્રી જૈન શાસનમાં દરેક વિષયમાં ચેાગ્યતાને પ્રથમ સ્વીકારવામાં આવી છે ત્યાં ઘણું નહીં પણ સાચુ કરવાની નેમ છે માટે ગીતાર્થીતાને મહત્ત્વ આવ્યું.
આવી ગીતા'તાએ જ માસતુષ શબ્દ ગાખવા આપીને સાધુને કેવળજ્ઞાન સુધી પહેચાડેલા.
ગીતા ગુરુને વ્યાખ્યાન માટે પુસ્તકા આપવા જોઈએ. વંચાતા એવા તે આગમાને સાના-રૂપા વગેરેથી પૂજવા જોઈએ અને તે રીતે ભક્તિ પ્રગટ કરી શાહ્ય વચના સાંભળવા જોઈ એ.
-
ધ સંગ્રહમાં આ જ વ્યને વિશેષ સ્પષ્ટતા કરી લખ્યું કે – શ્રાવકના વાર્ષિક કૃત્યોમાં અગીયાર કબ્યામાં પણ છઠ્ઠું કચ્ પુસ્તકા લખાવવા તે છે.
શ્રાવકાએ કલ્પસૂત્ર વગેરે આગમે તથા શ્રી જિનેશ્વર દેવાના ચરિત્રાને ન્યાયાપાર્જિત ધનથી મેળવેલા સુંદર ઉત્તમ જાતિના પત્ર [તાડ પત્ર–કાગળ] વગેરે પર અતિ શુદ્ધ, સ્પષ્ટ અક્ષરોથી [પ્રેસમાં છપાય તા અશુદ્ધિ વગેરે ન રહે તેમ ચેાગ્ય કાળજીપૂર્વક] લખાવવા જોઈએ. મેટા આડંબર પૂર્ણાંક સંવેગી ગીતાર્થા પાસે પૂજા બહુમાન કરીને વંચાવવા જોઈએ, જેથી પાતે શ્રવણ કરી શકે અને બીજા ભવ્યાત્માએ પણ તેના લાભ મેળવી શકે.
તેમજ તે તે આગમ વાંચનારા, ભણનારા, જ્ઞાનાગ્રહી આત્માઓને વ, આહાર વગેરે આવશ્યક ચીજ વસ્તુ આપીને સહાયક થવુ' જોઈ એ.
શાસ્ત્રકાર મહિષ પણ જણાવે છે કે
ये लेखयन्ति जिन शासन पुस्तकानि व्याख्यानयन्ति च पठति च पाठयन्ति शृण्वन्ति रक्षणविधौ च समाद्रियन्ते ते मर्त्यदेव शिव शर्म नरा लभन्ते
જેએ જૈન શાસનમાં પુસ્તકે લખાવે છે, ગુરુ પાસે વ્યાખ્યાન દ્વારા વ ચાવે છે, પાતે ભણે છે બીજાને ભણાવે છે, સાંભળે છે, તેનુ

Page #334

લખે લખાવે સૂત્રને
૩૨ ૫
રક્ષણ કરવામાં પૂર્ણ આદર ધરાવે છે. તેઓ મનુષ્યના દેવ ભવન અને મોક્ષના પણ ઉત્તમ સુખને પામે છે માટે શ્રાવકેએ ૩૫મું કર્તવ્ય પુથર ટ્રિબંની એગ્ય પરિપાલના કરવી.
કુમારપાળ રાજાનું ઉત્તમ દષ્ટાન્ત આ કર્તવ્ય માટે જોવા મળે છે. તેઓ પાટણના રાજવી હતા. જિનેન્દ્રોએ પ્રરૂપેલા આગમની આરાધનામાં તે તત્પર રહેતાં હતાં. તેથી તેણે એકવીસ જ્ઞાન ભંડારો કરાવ્યા હતાં.
એક વખત તેમને ત્રેસઠ [૬૩] શલાકા પુરુષનું ચરિત્ર સાંભળવાની તીવ્ર ઈરછા થઈ. એટલે કુમારપાળ રાજાએ કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવંત શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રાચાર્યજી મહારાજાને પ્રાર્થના કરી અને આચાર્ય મહારાજે ૩૬૦૦૦ ૮ કિ પ્રમાણ એવા શ્રી ત્રિષષ્ઠિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્રની રચના કરી.
તે ચરિત્રને સોના તથા રૂપાના અક્ષરોમાં લખાવી પોતાના મહેલમાં લઈ જઈ ત્યાં રાત્રિ જાગરણ કરીને પ્રાતઃકાલે પટ્ટ હસ્તી ઉપર તે ચારિત્રની પ્રત પધરાવી તેના ઉપર અનેક છત્રો ધારણ કરાવી, સેનાના દંડવાળા ૭ર ચામરથી વીંઝાતા, મોટા ઉત્સવ અને આડંબરપૂર્વક ઉપાશ્રયે લઈ ગયા. ઉપાશ્રયે જઈને પણ તે ચરિત્રની પ્રતો પુસ્તકો ની કુમારપાળ રાજાએ જાતે પોતે સોના, રત્ન, પટ્ટદુલ વગેરેથી પૂજા કરીને ૭૨ સામંત રાજાઓ સહિત વિધિપૂર્વક ગુરુવંદન કરીને ગુરુ મહારાજ પાસેથી ત્રેશઠ શલાકા પુરુષ ચરિત્રનું વ્યાખ્યાન શ્રવણ આવ્યું.
આજ પ્રમાણે અગીયાર અંગ, બાર ઉપાંગ વગેરે આગમ શાસ્ત્રોની એક એક પ્રત સુવર્ણ વગેરેના અક્ષરોથી લખાવી અને તે આગમ શાસ્ત્રો પણ પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીના મુખેથી વ્યાખ્યાન શ્રવણ કર્યું.
તથા યેગશાસ્ત્ર અને વીતરાગ સ્તવના મળીને કુલ ૩૨ પ્રકાશ સુવર્ણ અક્ષરથી કુમારપાળે પ્રતાકારે લખાવ્યા. તેમજ હમેશા મૌન પણે તે રાજા એક વખત યોગશાસ્ત્ર તથા વીતરાગ સ્તવને સ્તોત્રનો પાઠ કરતો હતો.
આ ઉપરાંત ગુરુ મહારાજ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજીએ રચેલા સર્વ ગ્રન્થ મારે અવશ્ય લખાવવા એવો અભિગ્રહ લઈને ૭૦૦ લહીયાઓને તેણે લખવા બેસાડયા.

Page #335

૩૨૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
અલબત અહીં એક સ્પષ્ટતા કહી દઉં કે આ કથાને વિપરિત ઉપગ ન કરતા. કેટલાંક શ્રાવકે આ પાઠના આધારે પોતે માની લીધેલા ગુરુને જ પુસ્તક માટે રકમ ખચે છે અને બીજા મૂળ આગમના કાર્યમાં પણ સ્વ દ્રવ્યો વ્યય કરતાં નથી. કારણ પૂછીએ તે એક જ જવાબ આપી દે છે કે કુમારપાળ રાજાએ પણ પોતાના ગુરુદેવ હેમચંદ્રાચાર્યજી મહારાજાના પુસ્તકો લખાવવા અભિગ્રહ કર્યો જ હતો ને?
તે ભાગ્યશાળીઓએ સમજવા જેવું છે કે તેઓ બધાં શ્રુત જ્ઞાનના પારગામી પુરુ–મહાત્માઓ હતાં. તેઓના વચને આજે પણ અતીવ સ્વીકાર્ય બને છે. માટે તેમના કૃત્યની નકલ ન કરાય. વ્યવહારમાં પણ કહેવાય છે ને કે “વડીલો કહે તેમ કરાય, કરે તેમ ન કરાય
વળી તમે જે આવા પ્રકારની દષ્ટિરાગ કેળવશો તો બાધ દુર્લભ થવાના જ્યારે કુમારપાળ રાજા તો પરમ આહતું ઉપાસક હતા અને ચડાવતી ચેવિસીના પ્રથમ તીર્થંકર શ્રી પદ્મનાભ સ્વામીના ગણધર થવાના છે. કારણ કે તેમનામાં દષ્ટિરાગ નહોતે પ્રગટ પણ આ પુરથસિંí કાવ્યની પ્રવૃત્તિ પરત્વેને રાગ–હાર્દિક બહુમાન હતા. જ તમે પણ પુચ દિં કર્તવ્યના ભાગ રૂપે લખે લખાવે સૂત્રને રે... પંક્તિને માનસ પટ પર અંક્તિ કરી દે.
કુમારપાળ રાજાના હ૦૦ લહીયા લખવા બેઠા છે. એક વખત પ્રાતઃ કાલે ગુરુ મહારાજ તથા દરેક સાધુને વિધિપૂર્વક વંદન કરીને રાજા લેખશાળા જેવા ગયા. ત્યાં લહીયાઓ બેઠા બેઠા કાગળના પાનામાં લખી રહ્યાં હતા.
આ દૃશ્ય જોઈ કુમારપાળ રાજાએ ગુરુ દેવને પ્રશ્ન પૂછે કે, લહીયા કાગળમાં કેમ લખી રહ્યા છે? ગુરુ મહારાજે ઉત્તર આપ્યો, રાજન! હાલ જ્ઞાન ભંડારમાં તાડપત્રોની ઘણી ખોટ છે. માટે કાગળના પાનામાં ગ્ર લખવા પડે છે.
તે સાંભળીને રાજા લજિત થઈ ગયે. મનમાં જ વિચાર કર્યો કે અહો ! નવા ગ્રન્થો રચવામાં ગુરુ મહારાજની અખંડ શક્તિ છે. પણ તે લખાવવા જેટલી પણ મારી શક્તિ નથી તો પછી મારું આ શ્રાવક પણું કામનું શું ?
તમે જરા વિચારો કે તમને કદી એક પાનું પણ લખવા-લખાવવાનું સૂઝયું છે ખરું? દર વર્ષે પર્યુષણમાં વ્યાખ્યાન સાંભળે છેને?

Page #336

લખે લખાવે સૂત્રને
૩૨૭ અછાફ્રિકાના વ્યાખ્યાનમાં વાર્ષિક કતમાં છઠું કર્તવ્ય પુસ્તક લેખન આવે છે તે સાંભળો છો કે પછી પોથીમાના રીંગણ જેવું?
સાંભળે બધું પણ વ્યાખ્યાન પુરું થયું કે જાજમ પર ખંખેરીને જવા માટે જે કંઈ લઈ પણ જવાનું?
પ્ર – સાહેબ હવે તે કેટલાંય આવું લખાવ્યા કરે છે પછી કેટલાં શાસ્ત્ર લખાવશે?
સમાધાન – ભાઈ! આ તમારું અજ્ઞાન હેલો છે. તમે કદી વિચ્છેદ પામેલા ચીર પૂર્વાને વિચાર કર્યો છે ખરો?
ઋષભદેવ પરમાત્માના કાળને હાલમાં વિચારો તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રના હિસાબનો એક હાથી લે. - અત્યારે જુએ છે તેવો હાથી નહીં હોં! હું જે હાથીની ઓળખ આપી રહ્યો છું તે ઋષભ દેવ પરમાત્માનો કાળ છે. જ્યારે ભગવંતની પિતાની કાયા ૫૦૦ ધનુષની હતી તે કાળનો હાથી અહીં લેવાનો છે.
આવા એક હાથીના દેહ પ્રમાણ શાહીથી પહેલું પૂર્વ લખાય, બે હાથીના દેહ પ્રમાણ શાહીથી બીજુ પૂર્વ લખાય, ચાર હાથી પ્રમાણે શાહીથી ત્રીજુ પૂર્વ લખાય, આઠ હાથી પ્રમાણુ શાહી વડે ચોથું પૂર્વ લખાય, સેળ હાથીના દેહ પ્રમાણ શાહી વડે પાંચમું પૂવ લખાય. એમ કરતાં ૮૧૯૨ હાથીના દેહ પ્રમાણ શાહી વડે ચૌદમું પૂર્વ લખાય.
કુલ સોળ હજાર ત્રણ ચાંદી [૧૬૩૮૩) હાથીના દેહ પ્રમાણ શાહી વડે ચૌદ પૂર્વો લખાયા.
હવે તમારા પ્રશ્નને ઉત્તર તમે જ વિચારી લો કે તમે આગમ સાહિત્ય સમુદ્રમાં એક બિંદુ જેટલું પણ લખી–ાખાવી શકયા છે ખરું?
કુમારપાળ રાજા તે પુચ ટિદાં કર્તવ્યની પરિપાલના માટે કૃત નિશ્ચયી હતા. તેણે ગુરુ મહારાજ પાસે ઉપવાસનું પચ્ચકખાણ માંગ્યું.
ગુરુ મહારાજ કહે કેમ? રાજન કહે જ્યારે તાડપત્રો પ્રાપ્ત થાય ત્યારે જ મારે ભોજન કરવું.
રાજન, તાડના વૃક્ષે તે ઘણું જ દૂર છે, તે તે જલ્દી કઈ રીતે મેળવશે?
છતાં કુમારપાળ રાજાએ ઉપવાસનું પચ્ચખાણ કર્યું ત્યારે શ્રી સંઘે પણ કહ્યું કે ખરેખર કુમારપાળ રાજાની જિનાગમ વિશે કેવી ભક્તિ છે?

Page #337

અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–૩
કુમારપાળ રાજા તુરંત પાતાના મહેલના ઉપવનમાં ગયેા. ત્યાં રહેલા ખરતાડ વૃક્ષાની ચંદન કપુર વગેરેથી પૂજા કરીને જાણે પાતે મંત્ર સિદ્ધિ પુરુષ હોય તેમ આલ્યા. “હું ખરતાડના વૃક્ષો જે મારુ મન પાત!ના આત્માની જેમ જૈન મતમાં આદરવાળું હોય તો તમે બધાં શ્રી તાડના વૃક્ષેા થઈ જાએ. ”—આટલુ બોલીને રાજાએ કાઈ એક ખરતાડના વૃક્ષ ઉપર પોતાને સુવર્ણના હાર મુકયેા.
૩૨૮
આ પ્રમાણે કર્યા બાદ રાજા ધમ ધ્યાનમાં તત્પર થઇને રહ્યો. ત્યારે શ્રી શાસન દેવે તે ખરતાડના વૃક્ષેાને લખી શકાય તેવા શ્રી તાડના વૃક્ષે। બનાવી દીધાં. પ્રાતઃ કાળે ઉપવન રક્ષકાએ નિવેદન કર્યું, એટલે રાજાએ તેમને ઈનામ આપી ખુશ કર્યા ને ગુરુ મહારાજ પાસે જઇને શ્રી તાડના પત્રા દેખાડી સ` હકિક્તનું નિવેદન કર્યુ..
ત્યારે હેમચંદ્રાચાય જી મહારાજે પણ કહ્યુ કે, ખરેખર આ યુગમાં તમારા જેવા રાજવી ન હેાય તે। શ્રી જિનેન્દ્ર પરમાત્માના આગમના વિસ્તાર શી રીતે થાય? ત્રિકરણ શુદ્ધિ યુક્ત શ્રુત ભક્તિ અને શ્રુત બહુમાનનું ફળ તમેાને અહીં જ પ્રાપ્ત થઈ ગયુ. ધન્ય છે તમને.
છતાં કુમારપાળે તે વાતના ગવ ન કર્યો.
માટે તમે પણ લખે લખાવે સુત્ર ને રે” પરિશીલનના મમ સમજી જ્ઞાનની અને જ્ઞાનની ભક્તિ કરવા પુસ્ચચ હિમૂળ કતવ્યની ઉચિત પરિપાલના કરી. શ્રી જિનાગમ તથા શ્રી જિનેશ્વરાદિના ચરિત્રાવાળા પુસ્તકો વગેરે ન્યાયથી મેળવેલા દ્રવ્ય વડે સારા કાગળ ઉપર વિશુદ્ધ અક્ષરોથી લખાવા [છપાવા] તથા ગીતા મુનિરાજો પાસે વંચાવી, સાંભળો.
मांतच
कालानुभावान्मति तचाधुना पुस्तक मंत्ररेण न स्यादतः पुस्तक लेखनं हि श्राद्धस्य युवतं नितरां विधातुम्
હાલના સમયમાં કાળના અનુભાવથી તથા મતિની મત્તાથી પુસ્તક વિના જ્ઞાન રહી શકતું નથી.—માટે શ્રાવકાએ [કુમારપાળ રાજાની માફ્ક] નિરંતર પુસ્તકો લખાવવા તે યાગ્ય છે,

Page #338

લખે લખાવે સૂત્રને
૩૨૯ શ્રી જિન પ્રતીમાજી કરાવવા કરતાં પણ સિદ્ધાંતને લખાવવામાં તથા તેનું શ્રવણ કરવામાં મેટું પુણ્ય રહેલું છે. કેમકે જ્ઞાન વિના સ્થાપના નિક્ષેપ પ્રતિમાજીનું મહત્વ શી રીતે જાણી શકાય?
વળી જ્ઞાનના ભંડારો ધર્મની દાન શાળા જેવાં શેભે છે. ગુરુ વિના શિષ્યમાં જેમ વિદ્વતા આવતી નથી તેમ પુસ્તક વિના પણ વિદ્વતાની પ્રાપ્તિ વર્તમાનકાલે અશકય બનતી જાય છે,
આવા પ્રકારને ઉપદેશ સાંભળીને વસ્તુપાલ મંત્રીએ પણ ૧૮ કરોડ દ્રવ્ય ખચીને ત્રણ જ્ઞાન ભંડાર બનાવ્યા હતા.
થરાદના સંઘવી આભુ નામના શ્રેષ્ઠીએ ત્રણ કરોડ દ્રવ્ય ખચીને સર્વ સૂત્રની એક–એક પ્રત સોનેરી અક્ષરથી અને બીજા પ્રત્યેની એક એક મત શાહી વડે લખાવી હતી.
માટે શ્રાવકના કર્તવ્યને વર્ણવતા પુથા જિંદળું કર્તવ્યમાં ટુંકે પણ ઉંડો સંદેશ આપી દીધું કે ઈતિહાસના પાને કુમારપાળ, વસ્તુપાળ, પેથડમંત્રી, આભુ સંઘવી વગેરે નામ અમર થઈ ગયા તેમ તમે પણ આ કર્તવ્યના ભાગરૂપે પુસ્તક લેખનમાં દ્રવ્યને સવ્ય કરી જ્ઞાનની આરાધના કરે.
કેવો સુંદર હશે એ ભાવ, એ વાતાવરણ, કલીકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી લખાવતા હોય, ૭૦૦ લહીયા લખવા બેઠા હોય, ગુરૂ મહારાજ નીત નવી રચના કરતા જાય પણ લહીયા લખવામાં પહોંચી ન શકે.
આ દશ્ય ઝીલી લેતાં કુમારપાળ રાજાએ પૂછયું કે ગુરુદેવ હું કંઈ વિશેષ સેવા–ભક્તિ કરી શકું, ગુરુ મહારાજ તે કંઈ ન બોલ્યા પણ કુમારપાળા રાજાએ જોયું કે સૂર્યાસ્ત થઈ જાય છે અને લહીયા લખવામાં પહોંચી શકતા નથી, તરત તેને ઉપાશ્રયમાં રત્નો જડાવી દીધાં કે જેથી રાત્રિના સમયે પણ સૂર્ય જેવો ઝળહળતે પ્રકાશ ઉપાશ્રયમાં રહે અને લહીયાઓ લખવાનું કામ બરાબર કરી શકે.
પુસ્તક લખાવવા માટેની કેવી તીવ્રતમ ભાવના હશે તે પરમહંતુ કુમાર પાળ રાજાની? સરખા જરા તમારી જાતને. તમને જ્ઞાન લખાવવાને પ્રેમ તો ઠીક પણ બહુમાન કેટલું ?
લગ્નમાં પહેલા બે રૂપીયા વધાવું દેતા હતા. પછી પાંચ રૂપીયાને રીવાજ થયે, પછી અગીયાર રૂપીયા થયા. હાલમાં કદાચ એકવીસ
૨૨

Page #339

૩૩૦
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
થઈ ગયા હોય તે મને ખબર નથી. પણ વીસ વર્ષ પહેલાં અમે ગુરુ મહારાજ પાસે રૂપી મુકી જ્ઞાનપૂજન કરતાં હતા અને આજે પણ શ્રાવકે રૂપીયે જ મુકી જ્ઞાન પૂજન કરે છે.
વીસ વર્ષમાં થયેલાં ભાવ વધારાને નહીં પણ આવક વધારાને લક્ષમાં રાખીને તે જ્ઞાન પૂજન કરતા જાઓ. પૂજન કરીને પણ રૂપીયા તે તમારી તિજોરીમાં જ મુકવાના છે. કંઈ મહારાજને બંગલા બાંધવાના નથી.
પણ આ કયારે બને ? જે હૃદયમાં જ્ઞાન પરત્વે બહુમાન હોય છે ! ૩૬ ૦૦૦ સોનામહોરો મુકી ભગવતીજી સાંભળનારને પણ એક યુગ હતે, આજે રોકડા રૂપીયા મુકીને પણ સાંભળવાની ઈચ્છા બાજુએ રહી, શ્રી બારસા સૂત્ર જે ભગવાનની મૂળ વાણી રૂપ છે તેના વાંચનમાં પણ માંડ રૂપીયો મુકી પૂજન કરાય છે.
જ્ઞાન પંચમીના સ્તવનમાં બોલ–સાંબળો છેને? લખે લખાવે સૂત્રને રે ભણે ભણાવે જેહ રે તસ અવતાર વખાણીએ રે વિજય લક્ષ્મી ગુણ ગેહ રે
શ્રત શું દિલ માન્ય. પેથડમંત્રી પાલખીમાં બેસી રાજમંદિર જતાં ત્યારે જેટલો સમય પાલખીમાં હોય તેટલા સમય ઉપદેશ માળા ગ્રન્થનું પરિશીલન કરતાં. | સરપ્રાઈઝ વિઝીટ લઈ તમારું બુક સેફ કે શયનકક્ષ તપાસીએ તે ધાર્મિક પુસ્તક જ નીકળશે ને? કે પછી–“નમો અરિહંતાણ –
આ રીતે શ્રુતજ્ઞાન પર હાર્દિક બહુમાન કેળવી અને આ થય ઢિળ કર્તવ્યનું ઉચિત પરિપાલન કરી જ્ઞાનાવરણીય કર્મોની નિર્જરા કરો.

Page #340

(૧૦૮) તીર્થ પ્રભાવના
-શાસનને અજવાળો
तीर्थोन्नतिकृते नित्यं राते साधवोऽपिहि
तेनेह भवता स्वामिन् कार्या तीर्थ प्रभावना તીર્થની ઉન્નતિ કરવામાં સાધુઓ પણ ઉદ્યમ કરે છે. તેથી હે સ્વામી, આપે પણ તીથ પ્રભાવના કરવી જોઈએ.
શ્રાવકના ૩૬ કર્તવ્યમાં આ છેલ્લું કર્તવ્ય છે તીર્થ પ્રભાવના. વજ સ્વામીજીને વિનંતી કરતે આ શ્લેક અકો ટાંકે તેની વિચારણા પછી કરીશું પણ માવા તિથે-(તીથ પ્રભાવના) એટલે શું તે બાબત પહેલાં વિચારીએ.
સામાન્ય અર્થ કરતાં તીર્થ પ્રભાવના એટલે “ધર્મની જાહોજલાલી વધે તેવું કાર્ય કરવું” એમ કહેવાય લોકોના હૃદય પર તીર્થ [શાસન] ને પ્રભાવ પડે, તેઓ તેના આચરણની પ્રવૃત્તિ વાળા થાય તેવા જે જે કંઈ કાર્યો કરવા તે સર્વેને પ્રભાવના કહેવાય.
આ áયમાં બે શબ્દ મુકયા છે. એક તીર્થ બીજુ પ્રમાવના [vમાવI]
0 તીર્થ એટલે તમને અને રૂતિ તીર્થ. “જેના વડે તરાય તે તીર્થ.” પરંતુ અહીં “તીર્થ” શબ્દ દ્વારા શ્રી શત્રુંજય પ્રમુખ તીર્થ અર્થ ન લેતાં તીર્થ એટલે “શાસન” એવો અર્થ સમજવાને છે.
- a pભવના માં એટલે ઉત્કૃષ્ટ અથવા શ્રેષ્ઠ કે ઉત્તમ અર્થ લીધા. જેમાં “ભાવના શ્રેષ્ઠતમ કે પ્રકૃષ્ટ તમ બને તે રીતે શાસનના કાર્યો કરવા.
શ્રી ધર્મસંગ્રહ આદિ ગ્રંથોમાં પણ તીર્થ પ્રભાવનાને આજ અર્થ સ્વીકારીને શ્રાવકના વાર્ષિક કર્તવ્ય વિશે સમજ આપવામાં આવી છે.
આપણે પણ જમવા ઉતરશે ને ભાવ પ્રક્ટ થતે દેખાડવા શાસનને અજવાળો એવું પરિશીલન-શીર્ષક મુક્યું.
अष्टौ प्रोक्ता निशीथादौ शासनस्य प्रभावकाः मार्गानु सारिण्या शक्न्या त एवोद्भासयंति तत्

Page #341

૩૩૨
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩ શ્રી નિશીથાદિ સૂત્રમાં શાસનના આઠ પ્રભાવક કહેલા છે. તેઓ જ માર્ગાનુસારી શકિતએ કરીને શાસનને શોભાવે છે. આ આઠ પ્રભાવકે કયા ક્યા?
अइसेसीढिढ धम्मकहि वाइ आयरिअ खवग नेमित्ती
विज्जा रायगण सग्मउ अ तिथ्थप भाविन्ति (૧) અતિશય ઋદ્ધિવાન (૨) ધર્મકથી (૩) વાદી (૪) આચાર્ય (૫) તપસ્વી (૬) નૈમિતિક (૭) વિદ્યાવાન (૮) રાજ સમૂહ સંમત
(૧) દિવાન :- જેને અતિશય એટલે બીજાઓથી પરમ ઉત્કૃષ્ટ અદ્ધિ જેમ કે તે લેયા વગેરે લબ્ધિઓ છે તેને ગતિશયિત ઋદ્ધિ કહેવાય છે. આવા ઋદ્ધિવાન્ મુનિઓ શાસનની વિશિષ્ટ પ્રભાવના કરી શકે છે.
જેમ વજીસ્વામીજી મહારાજાએ આકાશગામિની વગેરે લબ્ધિપૂર્વક પુષેિ લાવીને બૌદ્ધ રાજાને પ્રભાવીત કર્યો અથવા શ્રી માનતુંગ સૂરિજી મહારાજાએ ભક્તામર સ્તોત્રની રચના પૂર્વક ૪૪ બેડી અને ૪૪ તાળા તેડી નાખ્યા હતા.
(૨) ધમકથી :– વ્યાખ્યાનની જેમની લબ્ધિ છે તેઓ એટલે કે પિતાની શક્તિ વડે કરીને હેતુ, યુક્તિ, દૃષ્ટાન્ત વડે જે બીજાને પ્રતિબોધ કરે છે અને તે રીતે શાસનની પ્રભાવના કરી શકે છે તે ધર્મકથી.
શ્રી નંદિષેણ મુનિ વેશ્યાને ઘેર રહ્યા. છતાં ત્યાં રંગ રાગ માટે આવતા એવા દશ-દશ જીવોને નિત્ય પ્રતિબોધ પમાડતા હતા, અને આ કમ એક-બે દિવસ નહીં પણ સતત બાર વર્ષ સુધી ચાલ્યું. જેની સામાન્ય ગણતરી કરે તે ૪૩૨૦૦ની સંખ્યા થાય. આટલા બધાં પુરુષ કામાતુર થઈને આવેલા, તેઓને ધર્મકથા વડે પ્રતિબોધ પમાડી શ્રી વીર પ્રભુ પાસે મેકલ્યા અને તે બધાંએ દીક્ષા લીધી તે રીતે શાસન પ્રભાવના કરી.
(૩) વાદી :- પર–વાદીને વિય કરી જન શાસનની પ્રભાવના કરનારાજે આચાર્યો, પ્રમાણ ગ્રન્થના બળથી કે સિદ્ધાન્તના બળથી પરમતને ઉચ્છેદ કરવામાં સમર્થ છે તેને વાદી પ્રભાવક કહ્યા.
વૃદ્ધવાદિ સૂરિ, મલવાદી, દેવસૂરિ સિદ્ધિસેન દિવાકર સૂરિ, શાંતિ સૂરિ વગેરેના દષ્ટા જૈન સિદ્ધાન્તમાં સુપ્રસિદ્ધ છે.
(૪) આચાર્ય - ગચ્છના સ્તંભરૂપ અને શાસ્ત્રમાં વર્ણવ્યા

Page #342

શાસનને અજવાળે
૩૩૩ મુજબના (૧૨૯૬) એક હજાર બસ છનું ગુણોથી અલંકૃત હોય તેવા આચાર્યને શાસન પ્રભાવક જાણવા.
[છત્રીશ પ્રકારે ૩૬ ગુણ ૩૬ ૪૩૬=૧૨૯૬]
શચંભવ સૂરિજી મહારાજા મૂળ બ્રાહ્મણ હતા ને સીધી દીક્ષા લઈ લીધી ત્યારે ઘેર સ્ત્રી ગર્ભવતી હતી. તેને મનક નામે પુત્ર થયે. આ મનકે દીક્ષા લીધી ત્યારે અલ્પ આયુવાન્ એવા મનક મુનિને અશ્રીને શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર નામક આગમની રચના કરી. જે શાસનના અંત સુધી એટલે કે પાંચમાં આરાના છેડા સુધી રહેશે અને બાલજીને બોધદાયક બનશે.
(૫) તપસ્વી :- વિવિધ પ્રકારની તપસ્યા કરીને જૈનધર્મની શાસનની પ્રભાવના કરે તે તપસ્વીઓને પાંચમાં પ્રકારના શાસન પ્રભાવક કહ્યો.
૬૦૦૦ વર્ષ સુધી છઠ્ઠ તપ કરનારા વિષ્ણુ મુનિ, છ માસી તપ કરનાર ઢંઢણ કુમાર, ૬૦ હજાર વર્ષ સુધી આયંબિલ કરનાર સુંદરી, ધન્ના કાકંદી જેવા વિષમ અભિગ્રહ કરનારા મુનિવરો, છ માસી ઉપવાસ કરનાર ચંપા શ્રાવિકા, વર્તમાનકાળ ૧૦૮ ઉપવાસ કરનાર પૂજ્ય બલભદ્ર સાગરજી તથા પૂજ્ય રત્નાકર વિજયજી મહારાજ વગેરે સર્વે તીર્થરૂપ શાસનની પ્રભાવના કરી છે.
() નિમિત્ત :- જે મુનિરાજે અષ્ટાંગ નિમિત્તોની શાસનની ઉન્નતિ માટે પ્રયત્ન કરે છે. તેઓને નિમિત્ત પ્રભાવકો જાણવા.
રાજાને ત્યાં પુત્ર જન્મ થયો ત્યારે વરાહ મિહિરે તેનું ૧૦૦ વર્ષનું આયુષ્ય જણાવેલું પણ ભદ્રબાહુ સ્વામી જાણતા હતા કે આ પુત્ર સાતમે દિવસે બિલાડીના મુખેથી મરણ પામશે. ' રાજાએ બધી જ બિલાડી દેશ નિકાલ કરી દીધી. છતાં સાતમા દિવસે ધાવ માતા બાળકને લઈ બેઠા હતા ત્યારે અકસ્માત બારણાનો આગળીયે પડે. જેનું મુખ બિલાડી જેવું હતું તે અથવા તે જેને ખિલાડી કહેવાય છે તેનાથી બાળક મરણ પામ્યા અને રાજા જેને શાસનથી પ્રભાવીત થે.
(૭) વિદ્યા – સિદ્ધ કરેલ વિદ્યા, મંત્ર, યંત્ર, બુદ્ધિ, સિદ્ધિ, ચૂર્ણ, અંજન, એગ ઔષધ અને પાદ લેપ વગેરે પ્રયોગવાળા પ્રભાવકને વિદ્યા પ્રભાવક જાણવા. તેઓ માત્ર સંઘ અથવા શાસનના કાર્યમાં જ પિતાની વિદ્યાને પ્રયોગ કરીને શાસન પ્રભાવના કરે છે.

Page #343

૩ ૩૪
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–3
જેમ પાડાના વધમાં પ્રીતિવાળી એવી કંટકેશ્વરી દેવીને બોધ પાઠ આપવા માટે કલિકાલ સર્વજ્ઞ ભગવંત હેમચંદ્રાચાર્યજીએ તેને બાંધી દીધી અને તે કાર્ય દ્વારા કુમારપાળને પ્રતિબંધ કર્યો તેને મંત્રવદ્યાવાળા શાસન પ્રભાવક જાણવા.
(૮) રાજસમૂહ સંમત :- રાજા વગેરે સવે લાકે માન્ય કરેલા તે જસમૂહ સંમત શાસન પ્રભાવક કહેવાય છે.
આ રીતે શાસનની પ્રભાવના કરનારા આઠ પ્રભાવકોને વર્ણવ્યા તે બધાંને સંદેશ શું ઝીલશે તમે ? એકજ શાસનને અજવાળા.
આપણે મુખ્યતા તીર્થ પ્રભાવના શબ્દ દ્વારા શાસન પ્રભાવનાનું વર્ણન જોવાનું છે. ધર્મસંગ્રહમાં પણ શ્રાવકના ૧૧ વાર્ષિક કર્તવ્યમાં ૧૦મું કર્તવ્ય વર્ણવેલ છે –“તીર્થ પ્રભાવના–”
શ્રી જૈન શાસનની શોભા માટે પ્રતિવર્ષે ઓછામાં ઓછી એક એક વખત પણ ગુરુનો પ્રવેશ મહોત્સવ, શ્રી સંઘને પહેરામણ અને પ્રભાવના વગેરે કરવા જોઈએ.
તેમાં ગુરુ પ્રવેશ મહોત્સવ સર્વ પ્રકારના વાજિંત્ર વગેરે મટા આડંબર પૂર્વક ચતુવિધ શ્રી સંઘે મળીને કરે. ગુરુ મહારાજની સાથે જવું, સકલ શ્રી સંઘને સત્કાર કરે વગેરે યથાશક્તિ આડંબર વડે ગુરુદેવને નગર પ્રવેશ કરાવા જોઈએ.
अभिगमण वंदण नमसणेणं पडिपुच्छणेण साहूणं
चिर सचिअंपि कम्म खणेण विरलत्तण मुवेइ ઉપદેશ માળાની ૧૬૬મી ગાથામાં જણાવે છે કે ગુરુની સામે જવાથી, વંદન કરવાથી, નમસ્કાર કરવાથી તથા સુખશાતા વગેરે પૂછવાથી ચિરકાળનાં પણ સંચિત કરેલા કર્મો ક્ષણમાં વિલિન થાય છે.
શ્રમણ સંઘની માફક શ્રાવક સંઘને પણ શ્રીફળ વગેરે ઉત્તમ વસ્તુઓની લહાણ આદિ કરવા રૂપ પ્રભાવના કરવી. કારણકે શાસન પ્રભોવના કરનારને તીર્થકર પણું પ્રાપ્ત થાય છે.
अपुब्वनाण गहणे सुअमित्ति पवयणे पमावणया
एएहिं कारणेहिं तित्थयरत्तं लहइ जीवो ઉપદેશ પદ પ૦૨માં લખ્યું કે અપૂર્વજ્ઞાન મેળવવાથી નવું ભણવાથી] શ્રુતજ્ઞાનની ભક્તિ કરવાથી અને શાસન પ્રભાવના કરવાથી એ ત્રણ કારણથી જીવ તીર્થકરપણને પામે છે.
શાસન શબ્દ અહીં તીર્થના પર્યાયરૂપે સમજ.

Page #344

શાસનને અજવાળા
૩૩૫
તીર્થ પ્રભાવનાના અર્થ જ શાસન પ્રભાવના કરે છે. પ્રભાવના એટલે ત્ર + માવના ભાવના પેાતાને જ મેાક્ષ આપનારી છે. જ્યારે પ્રભાવના પેાતાને અને બીજાને બ'નેને મેક્ષ આપનારી છે. શ્રાદ્ધ વિધિમાં વાયોસ્તુ પ્રમાવના એ પ્રમાણે વચન મુક્યુ છે. તેથી ભાવના કરતા પ્રભાવનાનું મહત્વ સમજીને તીર્થ પ્રભાવના કાર્ય માં શ્રાવકે યથાશક્તિ પ્રયત્ન કરવા જોઈ એ.
ગુરુ પ્રવેશ મહેાત્સવ થકી તી પ્રભાવનાના કર્તવ્યને જણાવ્યું પણ ગુરુ પ્રવેશ મહેાત્સવ કરવા કેમ ?
જે કવ્યૂ વ માં જઘન્યથી પણ એક વખત કરવાનુ છે તેની વિધિનું દર્શન ન થાય ત્યાં સુધી તે ∞ બજાવશે! કઈ રીતે ?તે માટે દશા ભદ્ર રાજાનુ સુદર કથાનક જૈન ઈતિહાસના પાને નોંધાયુ છે. તેનું શ્રવણ [વાંચન] લાભદાયી નીવડશે.
દશા ભદ્ર, શાણું દેશના રાજા હતા. તે ૫૦૦ રાણી સાથે અંતઃપુરમાં સુખ અને વિલાસ ભાગવતા હતા. ત્યાં એક વખત સંધ્યા કાલે આવીને સેવકે જણાવ્યું, હે સ્વામી ! પ્રાતઃ કાલે શ્રી વીર પરમાત્મા પધારશે.
તે સાંભળી રામાંચિત થયેલા દશા ભદ્રરાજા આલ્યા કે પૂર્વ પ્રભુના પ્રદેશ મહાત્સવ-દન કોઈ એ ન કર્યું... હાય તેવું હું કરીશ.
પેાતાની સર્વ ઋદ્ધિ સહિત, સવં પુરુષાને થાયે!ગ્ય શંગાર પહેરાવીને, દરેક હાથીના દંતશૂળ ઉપર સેાના રૂપાના શ‘ગાર પહેરાવીને, ચતુરંગીણીસેના સહિત પાતાના અંતે ઉરીઓને સેાના રૂપાની પાલખીમાં કે અંબાડીએ બેસાડીને ઘણાંજ ઠાઠથી નીકળ્યા.
૧૮૦૦૦ હાથી, ૨૪ લાખ ઘેાડાં, ૨૧ હજાર રથ, ૯૧ કરોડ પાયદળ, ૧૦૦૦ સુખપાલ, ૧૬૦૦૦ ધ્વજા આવા મેાટા આડંબર પૂર્ણાંક દેશા ભદ્રરાજા શ્રી વીરપ્રભુના પ્રવેશ મહાત્સવ વખતે આત્મ્યા. હાથી ઉપરથી ઉતરી પાંચ અભિગમ સાચવવા પૂર્વક વીર પ્રભુને વાંદ્યા. આ અવસરે સૌધર્મેન્દ્રે જુએ છે. વીર પ્રભુના પ્રવેશ વખતે રાજાએ વંદનાદિક તા સરસ કર્યા પણ તેનું અભિમાન ખાતુ છે. તેથી ઈન્દ્ર દિવ્ય ઋદ્ધિ વિષુવી. ઐરાવણ સુર ખોલાવ્યા.
૬૪૦૦૦ ઐરાવણ હાથી વિષુર્વ્યા. દરેક હાથીને ૫૧૨ મસ્તકે, દરેક મસ્તકમાં આઠ આઠ તુમૂળ, પ્રત્યેક દંતશૂળમાં આઠ–આઠે વાવડી, વાવડી વાવડીએ આઠ-આઠ કમળ અને પ્રત્યેક કમળની લાખ લાખ પાંખડી, દરેક પાંખડીએ કર ખદ્ધ નાટક વિષુર્યાં.

Page #345

૩૩૬
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
પ્રત્યેક કમલના ડોડામાં ઈદ્ર પ્રસાદ, ત્યાં ઇદ્ર તેની આઠ પટરાણી સાથે બેઠો બેઠો નાટક જુએ છે. એ રીતે પ્રભુના પ્રવેશ વખતે આવ્યો.
પૂર્વાચાર્યોએ આ સંખ્યાને દર્શાવતા લખ્યું – દરેક હાથીને ૫૧૨ માથા ૪૮= ૪૦૯૬ દે તુશળ ૪૮= ૩૨૭૬૮ વાવડી ૪૮= ૨,૬૨,૧૪૪ કમળ-તેટલાં જ ઈન્દ્રના પ્રાસાદ ૪૮= ૨૦,૯૭,૧પર ઈંદ્રાણીઓ તથા | ૨૬,૨૧,૪૪,૦૦,૦૦૦] ૨૬ અબજ, ૨૧ કરોડ, ૪૪ લાખ કમળપાંદડીઓ એ રીતે એક હાથી પ્રમાણ હતું.
આવા હાથી કેટલા? ૬૪૦૦૦ હાથી.
કલપના કરો જોઈએ. ગુરુ મહારાજ પધાર્યા હોય ત્યારે માત્ર એક જ હાથીની ઉપર ગણવેલી સંખ્યા મુજબ ર૬ અબજ ૨૧ કરોડ ૪૪ લાખ જગ્યાએ બત્રીશ બદ્ધ નાટકે ચાલતા હોય તેવા-૬૪૦૦૦ હાથી એક સાથે ઝુલતા હોય તે પ્રવેશ મહોત્સવ કેવો હશે?
નિઃશંક છે કે ૯૧ કરોડ પેદલ, ૨૪ લાખ ઘેડા, ૨૧૦૦૦ રથ, ૧૮૦૦૦ હાથી, ૧૬૦૦૦ ધ્વજા અને ૧૦૦૦ સુખપાલમાં અંતેકરી સાથે દશાર્ણભદ્ર રાજા દ્વારા કરાયેલું સામૈયું સુંદરતમ જ હતું. પણ સામે ઈદ્ર છે અને ઈ વિકુલ ઋદ્ધિમાં કંઈ કહેવા પણું હોય?
તમને કદાચ ૬૪૦૦૦ હાથી ઉપર પ્રત્યેક હાથીએ ર૬ અબજ, ૨૧ કરોડ, ૪૪ લાખ સ્થળે બત્રીશબદ્ધ નાટક ચાલતા હોવાની વાત અતિશક્તિ ભરી લાગે, પણ આ ગપ્પા નથી. આવશ્યક સૂત્રની ચૂણિમાં લખેલી છે તે તમારી સમક્ષ દર્શાવેલી છે.
બત્રીશબદ્ધ નાટક એટલે શું? તે પણ સમજવા જેવું છે. પહેલા તે એ કે દરેક નાટકમાં સવ સખા શુંગારવાળા ૧૦૮ દેવકુમાર અને ૧૦૮ દેવકુમારી હોય તેટલાં જ પ્રમાણમાં વાજીંત્ર હોય.
રાયપાસેણીય સૂત્રમાં ૩ર બદ્ધ નાટકોના નામ જણાવેલા છે. તેમાંના માત્ર એક નાટકનું નામ છે ગષ્ટ માસ્ટવા પ્રવિમm.
સ્વસ્તિક આકારે નાચવું નૃત્ય કરવું] તે જ રીતે શ્રી વલ્સ આકારે, નંદા વર્તા આકારે, કળશ આકારે, મત્સ્ય આકારે, એમ આઠ આઠ માંગલિકના આકારે નાચવું નૃત્ય કરવું તે એક નાટક થયું.
આવા બત્રીશ બદ્ધ નાટકનું વર્ણન આવે છે. - દશાર્ણભદ્ર તો ઈન્દ્રની આવી સમૃદ્ધિ જોઈને આશ્ચર્ય ચકિત થઈ ગયો. અહો ઇન્દ્રની સમૃદ્ધિને વિસ્તાર કેવો છે તેની પાસે મારી સમૃદ્ધિ તે કોઈ વિશાતમાં નથી. અરે ઈદ્રના એક હાથી જેટલી પણ

Page #346

શાસનને અજવાળા
૩૩૭
મારી સમૃદ્ધિ નથી. તેણે મને મારા માન [ગ] ઉપર લપડાક લગાવવા જ આ ઋદ્ધિ વિષુવી લાગે છે.
જે હવે હું અંતરની સમૃદ્ધિ પ્રગટ કરુ` તે જ સાચા. દશા ભદ્ર રાજાએ બધુ જ છેડી દઈ પ્રભુ પાસે ત્યાં જ દીક્ષા ગ્રહણ કરી. ત્યારે ઇન્દ્ર ખાલી ઊઠયા કે
મેં જે હાડ કરી તુમ સાથે તે ખમત્તે ઋષિરાય મુજમાં શક્તિ ઘણી છે જી પણ મુજથી એ નવ થાય. ઈન્દ્ર વાંદીને ખેલે ધન માનવ અવતાર
આ રીતે ઇન્દ્ર પણ માનવ અવતારને વખાણીને ઉઠયા. આવા ઠાઠથી ગુરુ પ્રવેશ મહાત્સવ કરવા તેને પમાળા તિર્થે કહ્યું.
અલબત તેના અર્થ એવ! ન સમજતાં કે તમારે ત્યાં પ્રવેશ મહાત્સવ થાય ત્યારે તમારા પ્રમુખ કે મુખ્ય ટ્રસ્ટીએ દીક્ષા લઈ લેવી. – હા, વળી તમે કહેશે! કે મહારાજ સાહેબે ફરમાવ્યું છે કે દશા ભદ્ર જેવા ગુરુ પ્રશ મહેાત્સવ જઘન્યથી પણ વર્ષે એક વખત કરી તી પ્રભાવનાનું કર્તવ્ય બજાવવુ એટલે દર વર્ષે [રાજા તાનથી રહ્યા માટે] પ્રમુખ કે મેનેજિ ંગ ટ્રસ્ટીએ દીક્ષા લેવી તેા જ શાસન પ્રભાવના કહેવાય [લઈ લેતા અમને વાંધા નથી.
તમે તા કથાનકના મુખ્ય સ ંદેશ ઝીલીલા કે શાસનને અજવાળે તા આ પશીલન પશ્રિમ સાક.
શ્રી ધ થૈાષ સૂરિજી મહારાજાના પ્રદેશ મહાત્સવ વખતે પેથડ શેઠે ૭૨૦૦૦ ટના વ્યય કર્યા હતા.
પ્રવેશ વખતે સત્કાર કરવાથી જૈન શાસન ઘણું જ શાભે છે. બીજા સાધુઓને પણ શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તીની પણ ઉન્નતિ થાય છે. સાધુપણા પરત્વેના સદભાવ અને ચારિત્ર લેવાથી આટલુ બધુ બહુમાન મળે તેવા પ્રકારની બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે. તેમજ શ્રાવકશ્રાવિકાની તથા અન્ય જનાની જિન શાસન પર બહુમાન મતિ વધે છે.
આ ઉપરાંત પ્રતિમાદિક વહન કરીને આવેલા સાધુ મહાત્માના પ્રવેશ મહે।ત્સવની વિધિથી લોકોને પણ હૃદયમાં બહુમાન ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે કે અહે। જે શાસનમાં આવા મેટા તપસ્વીએ છે. તે જિનશાસન કેટલું મહાપ્રભાવી હશે ! સાથે સાથે ક્રુતિથી એની હિલના પણ થઈ જાય છે.

Page #347

૩૩૮
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
-
એ
–“પ્રતિમા વાહક સાધુના સત્કારથી તીર્થની વૃદ્ધિ થાય છે. પ્રવચનને અતિશય જોઈ ઘણું ભવ્ય આ સંસારમાં વૈરાગ્ય પામે છે,”– એ પ્રમાણે વ્યવહાર ભાષ્યમાં પણ વર્ણવેલું છે.
માટે શ્રાવકોએ વાર્ષિક કૃત્યમાં જણાવ્યા મુજબ તેમજ મનહ જિણીર્ણમાં ના છેલા-૩૬માં કર્તાય રૂપે વર્ણવ્યાનુસાર જમવા - તીર્થ પ્રભાવના કરવી.
શાસન પ્રભાવના ને ઉત્કૃષ્ટ ફળને દર્શાવતા શ્રાદ્ધ દિન કૃત્યમાં જણાવે છે કે-આ રાસાર સમુદ્રમાં પૂર્વ નહીં પામેલા એવા તીર્થકર પણની પ્રાપ્તિ રૂપફળ શાસનની પ્રભાવના વડે જીવ પામે છે. એટલે કે તીર્થ-શાસન પ્રભાવના તીર્થકર નામકર્મ બંધાવનાર છે.
શ્રાદ્ધદિન કૃત્ય ગાથા-૪૧ માં લખ્યું કે જે રીતે યદુવંશતિલક સમુદ્રવિજય આદિ દશ બાંધવોના કુળમાં સિંહ સમાન શૌર્યવાળા એવા શ્રીકૃષ્ણ મહારાજાએ થાવરચા પુત્રને દીક્ષા મહોત્સવ કરવા વડે કરીને ભવ્ય શાસન પ્રભાવના કરી તે તેના પ્રભાવે તીર્થકરપણાને પામશે.
એ જ રીતે શ્રીવીરપરમાત્માની અપૂર્વ ભક્તિ વડે કરેલી શાસન પ્રભાવનાથી શણિક રાજા તીર્થકપણાને પામવાવાળા થશે.
મતલબ કે પ્રવેશ મહોત્સવ ઉપરાંત દીક્ષા મહોત્સવ તથા અપૂર્વ ભક્તિ વડે પણ શાસનની પ્રભાવના થઈ શકે. પણ તે ક્યારે બને ?
શાસનને અજવાળા” એ સંદેશ ઝીલી લઈને હું, શાસનને અને શાસન માહરુ એવી ભાવના હૃદયમાં ઉગી નીકળી હોય તો–“મારુ એટલું શાસન” હોય તે નહીં.
આપણી નિશ્રામાં દિક્ષા મહોત્સવ થવાને હોય તો હાથી લાવે ને, બગી લાવને, કમાન બધાને, શણગાર સજાને, રાત્રિના રોજ સાંજી રખાને, ભાવના ગવડાવાને એવું કંઈક કંઈક કરીશું.
ગલીએ ગલીએ ગુજેનાદ–દીક્ષાથીને યજયકાર” એવા કંઈ કેટલાયે પાટીયા ચીતરાવવા ને કંઈ કંઈ ધમાધમ કરી મુકવી. ત્યાં શાસન પ્રભાવના ના લેબલ લગાડી દેવા.
દાચ એ જ દીક્ષા મહોત્સવ બીજાની નિશ્રામાં કરવાનો નિર્ણય થઈ જાય તો ?–અરેરે આવા કારમા દુષ્કાળમાં આવા ખોટા ખર્ચા કરવાની શી જરૂર ? આવા ડાળ અને આડંબરોથી છે ફાયદો? આવા

Page #348

શાસનને અજવાળે
૩૩૯
ફેદફતર કરી ભેળા લોકોને ઠગવા શું કામ જોઈએ ?–દીક્ષા તે ત્યાગને માર્ગ ગણાય. ત્યાગપંથે જનારા માનવીને ત્યાગ ભાવ લોકોને નજરે પડે તેવું કરવું જોઈએને ? અરેરે મને તે આ બધું જોઈને રડવું આવી જાય છે. આ બિચારા અજ્ઞાની જીવે આવું કરીને ક્યા ભવે છુટશે...
આવી આવી વાત કરી લોકોને નિરુત્સાહી કરવા પ્રયત્ન કરવા માંડે છે તે વ્યક્તિ શાસનને સમજ જ નથી–સમયે જ નથી સમયે જ નથી તે વાત ઓખી રાખજે–જેણે શાસન પીછાનું જ નથી તે શાસન પ્રભાવના શું કરવાનું કે શાસનને અજવાળે ને સંદેશ શું ઝીલવાને હતો?
લાકેત્તર શાસન પ્રાપ્ત થયાનો એક અનોખો આનંદ હોય છે. એ આનંદમાં પ્રત્યેકને સહભાગી બનાવ્યા સિવાય શાસન રસિક ભક્ત રહી શકે નહીં. કારણ કે શાસન રસિકની એકજ સ્તુતિ હોય
कुवासना पाश विनाशाय नमोस्तु तरमै तव शासनाय કુ-વાસનાઓની જાળને ભેદનાર એવા તારા શાસનને (હે પ્રભુ!] મારા નમસ્કાર હો !
"અનંત અનંત જનમોથી ચાલી આવતી રાગદ્વેષની ધારાઓને સુકવી નાખવાની તાકાત એક માત્ર જિનેશ્વર પરમાત્માના તીર્થમાંવીતરાગ દેવના શાસનમાં જ છે.”—
એવી દઢતાપૂર્વક શાસનથી પ્રભાવીત થયેલા જ શાસનની પ્રભાવના કરી શકે છે. તેમના થકી જ ઉજમણા-ઉદ્યાપન–મહત્સવ વગેરે કરવા પૂર્વક શાસનની પ્રભાવના થઈ શકે છે.
કારણ કે તેમના મનમાં સતત રમતું હોય કે આજ માત્ર એક જિનશાસન છે જેણે મારી કાયા પલટ કરી નાખી. ક્યાં શાસન પ્રાપ્તિ પૂર્વ રખડતો ભટકતો મારો આતમા અને કયાં મારી આજની પરિણતી – તેથી હરહમેશ તીર્થ પ્રભાવના કે શાસન પ્રભાવનામાં મારું મન રત રહો.
તીર્થ પ્રભાવનામાં માત્ર તીર્થને આશ્રીને જ વિચાર કરે તે પણ કહી શકાય કે સંધયાત્રા કે તીર્થયાત્રા દ્વારા વિમલ મંત્રીની જેમ આબુ પર ચૈત્ય કરાવવા દ્વારા પ્રભાવના કરવી, તીર્થ પ્રભાવનાથી અગણિત પુણ્ય ઉપાર્જન થાય છે.

Page #349

૩૪ છે.
અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-૩
સંપ્રતિ રાજાએ પણ જિનચૈત્ય અને જિર્ણોદ્ધાર કરાવી શાસનની અભૂતપૂર્વ પ્રભાવના કરી હતી.
ઠાકરેએ શ્રી શંખેશ્વરજી તીર્થને કબજામાં લીધું ત્યારે શ્રી સંઘની વિનંતીપૂર્વક પૂજ્ય ઉદયરત્નજી મહારાજે ત્યાં સંઘ સહિત પધારી, પ્રભુને હાર્દિક પ્રાર્થના કરી ને”પાસ શંસરા સારકર સેવકાની રચના કરી ત્યારે તેના અંતઃકરણમાંથી ઠલવાતા ભક્તિભાવ પૂર્ણ દર્દથી આપોઆપ મંદિરજી ના દરવાજાઓ ઉઘડી ગયા હતા અને એ રીતે શાસનની અનેરી પ્રભાવને કરી હતી. ત્યારથી શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ પરમાત્માના દર્શન પુનઃ ચાલુ થઈ ગયેલા શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજા જેવા પણ લખે કે
શાસન તાહર' અતિ ભલું રે
જગમાં ન કોઈ તસ સરીખુરે કયારે કહ્યા હશે આ શબ્દો ? હૃદયમાં શાસન પર અભૂતપૂર્વ રાગ–પૂર્ણ બહુમાન અને શ્રદ્ધા હશે તે ને ? ત્યારે જ ન્યાયવિશારદ મહેપાધ્યાયના મુખેથી શબ્દ ટપક્યા હશે ને ?
દેશ તુમહી ભલું બીજાતે નાવ યાચું રે વાચક યશ કહે સાંઈશું ફળશે એ મુજ સાચું રે
આવી શ્રદ્ધા કેળવી શાસન પ્રભાવનાપૂર્વક તીર્થ પ્રભાવના કરીને શાસનને અજવાળે જેથી શ્રાવકોનું છત્રીસમું કર્તવ્ય કુમળા તિથે નું ચગ્ય પરિપાલન થઈ શકે. 1 વા સ્વામીજીને પણ જ્યારે [પ્રારંભના કમાં દર્શાવ્યાનુસાર સંધે વિનંતી કરી ત્યારે વિમાનમાં બેસીને સચિત્ત પુ લાવવાપૂર્વક સંધને પુપપ્રજાની વચિતતાથી બચાવ્યો હતો ၅
આ પ્રમાણે શ્રાવકના છત્રીસ કર્તવ્ય ને વિના મi સઝાયમાં દર્શાવ્યા. તેમાં જિનેશ્વરની આજ્ઞાપૂર્વક એ પ્રથમ છે વાક્યને સમરણમાં રાખી નિ કુToi-ગુરુ મહારાજના ઉપદેશ છે પૂર્વક જાણવા–આચરવા અને પરિપાલન કરવા દ્વારા તમે સૌ 8
શ્રાવકજીવન સફળ બનાવે તેજ અભિલાષા..... B૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦8

Page #350

0
0
ရှောအစေ့ છે દ્રવ્ય સહાયક છુ $============3
શ્રી ભીડભ'જન પાર્શ્વનાથ જૈન શ્વે. મૂતિ સઘ
શ્રી શાંતિનગર શ્વે. મૂર્તિ જૈન સંઘ શ્રી ખુશાલ ભુવન જૈન સધ
શ્રી ઝવેરીપાર્ક આદીશ્વર જૈન સ`ઘ શ્રી વમાન જૈન સંઘ, ઉસ્માનપુરા શ્રી પરમાનંદ જૈન સંઘ, વિતરાગ સેાસાયટી શ્રી સ*સ્મૃતિ ભવન, શાંતિનગર
શ્રી ગુલામ શાંતિ સ્વાધ્યાય મ ં,િ શાંતિનગર
શ્રી ડભાડા જૈન સંઘ
શ્રી પાટડી મહાજન જૈન સધ
પટવા મનાલાલજી સપતલાલજી ગંભીરમલજી મનેાહરિસ‘હજી કાહારી કેશરીમલજી શેરિસ હજી પામેચા ગણેશીલાલજી પૂનમચંદજી ચારડીયા ચદ્રકાન્તાબહેન ધ, પ, પ્રકાશચંદ્ર માનવજી હંસરાજ હાર લાલકા (મામાજી) સેાભાગમલજી ભામાવત નાગોરી સૂરજમલજી [પારસ સ્ટોન] સાગરમલજી પામેચા [જૈન પુસ્તક ભંડાર]
નીમચ
અમદાવાદ
રાજમલજી ડુંગરવાલ પ્રમાદકુમારજી જૈન
કોડીમલજી ખસતીલાલજી લસાડ ઉત્તમચંદ્રજી પાણ્ડમલજી ડેાસી
,,
33
,,
99
99
5
સાવીશ્રી લાવણ્યશ્રીજીના સદુપદેશથી
પાટડી
[] શ્રી રૈવતાચલ તિર્થોદ્ધારક પૂ. આ. દેવશ્રી નિતિસૂજીિ મ.સા.ના સમુદાયના પ. પૂ. મહા તપસ્વી સા. ચંદ્રકળાશ્રીજી મ.સા.ના ઉપદેશથી ફાફલીયાવાડા—પાટણ વાસુપૂજ્યની ખડકીમાં. ચામાસા નિમિત્તેપ્રતિક્રમણની બેાલીના. હસ્તે જયંતીલાલ શાહ-ઊ'બરીવાળા શ્રી નીચના દ્રવ્ય સહાયકા
""
ડભાડા

Page #351

ચિથમલજી યશવંતસિંહજી લેઢા માંગીલાલજી હસ્તી મલજી ચૌધરી જ્ઞાનચંદજી કનૈયાલાલજી લાઢા માંગીલાલજી મેગા ચાંદમલજી પ્રદીપકુમારજી લેઢા રામચંદ્રજી જૈન જ્ઞાનચંદજી ડુંગરવાલ રાજમલજી પરવાળ ધરમચંદજી ભામાવત નેમિચંદજી આંચલીયા [ઠેકેદાર રોશનલાલજી બોથા દિલાલ રાજમલજી સંતોષકુમારજી રાંકા કૃષ્ણબાઈ ધ. ૫. પુનમચંદજી પગારીયા. હ. પ્રેમપ્રકાશજી ચીરંજીવલાલજી શંકરલાલજી પોરવાડ પૂ. પિતાશ્રી કસ્તુરચંદજીની સ્મૃતિમાં ખ્યાલલાલજી ગોપાવત નિર્મળાબેન ધ. પ. કુંદનમલજી ભામાવત માણેકલાલજી કટારીયા (ધમેતરવાળા) કાન્તાબાઈ ઘ. પ. શાંતિલાલજી લેઢા મનહરસિંહજી લેઢા [સાડી સેન્ટરવાળા હમીરમલજી સંતેષસિંહજી કોઠારી હમીરમલજી અખેસિંહજી કે ઠારી કમલાબાઈ ધ. ૫. મદનલાલજી વિરાણી અનીતા ધ. પ. વિનોદકુમાર ખાલીયા કનૈયાલાલજી ચશવંતસિંહજી લેઢા શાંતાબેન ઘ. ૫. માનમલજી ભામાવત (જીરાવાળા) મેતીલાલજી માણેકચંદજી શેખાવત શાંતીલાલજી સગરાવત સરદારમલજી ઉંમરાવસિંહજી જેના વિષ્કારલાલજી બંસીલાલજી ચોરડીયા શીવદયાલ પારસમલજી ભંડારી શ્રી પાર્શ્વ મહિલા મંડળ–નીમચ
શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છ જ્ઞાતિ-જામનગર

Page #352

-: અમદાવાદના દ્રવ્ય સહાયકા
અનુભાઈ ચીમનલાલ શાહ અમૃતલાલ દલસુખભાઈ હાજી ભગવાનદાસ માણેકચંદ સાંડેસરા મફતલાલજી પડિત
લાલભાઈ હિંમતલાલ દવાવાળા કેતનકુમાર નીતિનકુમાર હરગોવનદાસ વિફૂલદાસ કુમુદચંદ્ર ડાહ્યાલાલ શકરચંદ ભીખાભાઈ બાબુલાલ લક્ષ્મીચંદજી નગીનદાસ વાડીલાલ
પેાપટલાલ ગાંડાલાલ હંસરાજ ધનરાજ ગાંધી કીર્તિ કુમાર અંબાલાલ
મ
ચંદ્રકાન્ત આશાલાલ સામચંદ ભીખાભાઈ
બાબુલાલ ચીમનલાલ કાન્તિલાલ હીરાલાલ જય તિલાલ ગાંડાલાલ
અમૃતલાલ પોપટલાલ જયતિલાલ ન્યાલચંદ સેવ તીલાલ પેાપટલાલ હિંમતલાલ સૌભાગ્યચંદ રસિકલાલ એન. શાહ
શાંતિનગર સોંઘના ઉપાશ્રયની હેના સાધ્વીશ્રી મલયાશ્રીજીના સદુપદેશથી બહેનેાનાં જ્ઞાન ખાતામાંથી.
(૧) ભાભરવાળા પૂ. શાંતિચંદ્ર સૂરિજી મ. સા. ના સમુદાયના સાધ્વી શ્રી શશીપ્રભાશ્રીજીની પ્રેરણાથી.
(૨) સરલ સ્વભાવી પૂ. પં. જીતેન્દ્ર સાગરજી ગણિવર્યાંના શિષ્ય પ્રિય વકતા, મધુર પ્રવચનકાર પૂ. મુનિરાજશ્રી પુન્યપાલ સાગરજીની પ્રેરણાથી
(૩) સરલ સ્વભાવી પૂ. સાધ્વીશ્રી કનકપ્રભાશ્રીજીના શિષ્યા-પ્રશિષ્યા તરફથી પૂ. સાધ્વી શ્રી નિરૂજા શ્રીજીના દ્વિતીય વર્ષીતપ નિમિત્તે. (૪) શીલ્પ સ્થાપત્ય કળા નિષ્ણાત – પૂ. આ.દેવશ્રી કંચનસાગર સૂરીશ્વરજીની સ્મૃતિમાં યાતિષજ્ઞ—વ્યાકરણ વિશારઃ પૂ. પ. પ્રમેાદસાગરજી ગણિવર્ય ની પ્રેરણાથી શ્રી આગમે દ્ધારક જ્ઞાનશાળાશ્રી આનંદ ચ`દ્રોદય-જિનેન્દ્ર જ્ઞાનમદિર, સાબરમતી,
[]

Page #353

પૂજ્ય મુનિશ્રી દીપરત્ન સાગરજી (M. Com. M.Ed)
દ્વારા સંપાદિત-સર્જિત પ્રકાશન (૧) શ્રી નવકાર મહામંત્ર નવલાખ જાપની નોંધપોથી–૧૪ આવૃત્તિ
[ સર્વ પ્રથમવાર પ્રત્યેક માળા માટે અલગ નોંધની સુવિધા ] (૨) શ્રી ચારિત્ર પદને ૧ કરોડ જાપની નોંધપોથી–૩ આવૃત્તિ
[ ક્ષાયિક ચારિત્ર પ્રાપ્તિ માટે ] (૩) શ્રી બાર વ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમ-૩ આવૃત્તિ [ સર્વ
પ્રથમ ડબલ કલર, વિશિષ્ટ વિભાગીકરણ તથા નિયમે લેવાની
અત્યંત સુવિધા યુક્ત] (૪) અભિનવ જૈન પંચાંગ–૨૦૦૨
[ સૂર્યોદયથી પુરીમઢ, કાળી કાળ, સાંજે બે ઘડી, ભણાવવાની
પરિસિના સમય સાથેનું સર્વ પ્રથમ પ્રકાશન] (૫) અભિનવ હેમ લઘુ પ્રક્રિયા–૧ સાતાંગ વિવરણ (૬) અભિનવ હેમ લઘુ પ્રક્રિયા-૨ સપ્તાંગ વિવરણ (૭) અભિનવ હેમ લઘુ પ્રકિયા-૩ સપ્તાંગ વિવરણ (૮) અભિનવ હેમ લઘુ પ્રક્રિયા-૪ સપ્તાંગ વિવરણ (૯) કૃદન્તમાલા [૧૨૫ ધાતુના ૨૩ પ્રકારે કૃદન્ત] (૧૦) શત્રુજ્ય ભક્તિ (ગુજરાતીમાં) ૨ આવૃત્તિ (૧૧) શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા (૧૨) સ્ત્રી મત્ત બે આવૃત્તિ (હિન્દી ) (૧૩) ચૈત્યવંદન પર્વ માલા (૧૪) ચૈત્યવંદન સંગ્રહ–
તજિન વિશેષ (૧૫) ચૈત્યવંદન ચેવિસ (૧૬) રામનવ તન પાં–૨૦૪૬
[ સર્વ પ્રથમ–વિશાળ માહિતી સાથે ભીતીયું પંચાંગ–હિન્દીમાં | (૧૭) અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ-ભા. ૧ (૧૮) અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–ભા. ૨ (૧૯) અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ–ભા. ૩ (૨૦) D ચૈત્યવંદનમાળા
[ ૨૦ હવે પછી પ્રકાશિત થનાર છે.] .
–: અભિનવ–શ્રી પ્રકાશન :– C0 પ્ર. જે. મહેતા, હેડ પોસ્ટ ઓફિસ પાછળ, જામનગર

Page #354
samararananaaaaaaaaaaaaaaaaas. વ્યાખ્યાન પૂર્વે બાલવાના માંગલિક શ્લોકે સચ્ચિદાનંદ સંપૂણ* વિશ્વજ્ઞ, વિશ્વપાવનમ્ શ' ખેશ્વર પુરોત્ત'સ પાશ્વનાથ’ નમામ્યહમ્ 1 સત્યાનદ નિધાન મહેશ, શ્યામ શરીરમનત’ કલેશ કેલક નિવારક દેવ’ વદે નેમિ જિનેશ” સ‘સાર વારાંનિધિ યાનપાત્ર, નિજોમભાવા લયલીન ચિત્ત' સુદશન ક્ષાયકે ભાવ યુક્ત, - નમામ્યહ’ શ્રી જિન વધુ માન' anananananananana ચેન કમેણ કૃપયા શ્રત ધમ એષ આનીય મા‘શજનેડપિ હિ સ પ્રણીત: શ્રીમરાધમ ગણભૂત પ્રમુખ નતાશ્મિ ત’ રારિ સંઘમનઘ સ્વગુરુ શ્ચ ભક્ત્યા - [ ભગવદ્ વેદનાભેજ વાસિની પાપ નાશિની વાણી' સવ વિદાં વંદે વિવે વિતાડપતાં પ innenararanasaranasan Dasarabiaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaands